Sadržaj Predgovor V Autori IX Skraćenice XII REČNIK 1 Pojmovnik 673 Imenski registar 681
Predgovor o
»Rečnici su kao časovnici: i najgori je bolji od nikakvog, a od najboljeg se ne može očekivali da bude sasvim tačan« (Semjuel Džonson, 1709-1784)
Otkako je stari engleski književnik i leksikograf, poznat i pod nadimkom Doktor, izrekao sentencu navedenu ispod naslova ove uvodne reči, časovnici su, nema sumnje, u tehničkom pogledu znatno unapređeni. Ne samo što već odavno postoje najprecizniji elektron ski i, kažu, »atomski« hronometri koji, tamo negde, u naučnim laboratorij ama, otkucavaju Vreme i, na naše užasavanje, mere ga do u najsitnije čestice, nego nam je odskora dato i da svako od nas nosi na ruci sat koji nije daleko od toga da bude »sasvim tačan«. Ali, zgodna reč Semjuela Džonsona ostaje ipak na snazi, bar u drugom delu njegove parabole. Časovnici jesu usavršeni, ali su rečnici - jezički, na koje je Džonson prvenstveno mis lio, ali i enciklopedijski, pa i oni stručni, kao što je i ovaj koji predajemo na uvid javnosti - ostali nepouzdani i ne uvek baš sasvim tačni. I zaista, izgleda da nema rečnika koji bi bio potpuno pouzdan. To je vrsta referentne literature kojoj svaki korisnik, čak i ako nije baš stručno nadležan, uvek može da nađe kakvu zamerku - dobro ili rđavo zasnovanu. Prostim prelistavanjem svako će utvrditi da tom rečniku ponešto nedostaje ili, pak, da ima nekakvog »viška«, da se pojedini izrazi ili pojmovi svojim sadržajem međusobno preklapaju, da neki nisu ispravno đefinisani, da ima unutrašnjih protivrečnosti, materijalnih grešaka, odveć lično obojenih stavova, te da bi, umesto onoga što piše, uopšte uzev, trebalo zapravo reći ovo ili ono. Dakle, nijedan glosar, term inološki priručnik, rečnik ili enciklopedija nikad nisu - ali i ne mogu da budu, već po svojoj prirodi - sasvim »završeni«, »dob ri« i »konačni«. Pojmovna mreža kojom se u takvim priručnicima zahvata određeno područje stvarnosti uvek ostaje pomalo šupljikava: čak i krupnije ribe znaju da se provuku, a od sitnijih nastrtljivaca nema spasa. Kada je,
pak, o stručnim rečnicima reč, nema nauke, pa ni one »najstrože«, koja bi mogla tvrditi da, čak i u jednom određenom trenutku, raspolaže potpuno zatvorenim i standardizovanim pojmovnim aparatom koji, eto, pretače u rečnički, dakle - kanonski oblik. U tom pogledu, stvar sa sociologijom stoji - ako tako može da se kaže - još nesrećnije. Ne samo što je reč o nauci koja svoju pojmovnu mrežu nikad nije umela, htela ili mogla da zabaci jednim odlučnim pokretom, na sasvim određenoj koti u tom valovitom moru znanja čije bi plodove htela da pobere, nego i nema ribara koji bi pouzdano znao šta zapravo lovi. S obzirom na odsustvo opšte saglasnosti o predmetu sociologije, čak i u okviru relativno male naučne zajednice kakva je naša, nije ni malo čudno što nema slaganja ni u pogledu odgovarajućeg pojmovnog aparata kojim bi dotična disciplina imala da barata. No, utešimo se: ako međusobno uporedimo poj movnike nekoliko nasumice odabranih priručnika takve vrste na različitim jezicima, ispostaviće se d a je njihov zajednički imenitelj sasvim skroman. Kada se, naime, odstrane terminološke naslage koje dopiru iz drugih društvenih nauka, raznovrsnih nacionalnih tradicija, različitih teorijskih orijentacija u samoj sociologiji, pojedinačnih istraživačkih iskustava, međusobno nesravnjivih ličnih ukusa ili osobenih područja zanimanja, pa i taloga svakodnevnog govora, preostaje srazmemo tanak sloj opšteg znanja na koje bi se morali i mogli oslanjati svi članovi virtuelne svetske zajednice soci ologa. Idealan sociološki i isključivo sociološki rečnik - kakvog nema niti će ga ikad biti - morao bi, dakle, iskrsnuti iz jednog borhesovskog sravnjivanja pojmovne građe sadržane u svim postojećim rečnicima te vrste. Tek tada bi se, možda, moglo reći da je postavljena opšta i zajednička terminološka osnova ove nauke. Pa i
Predgovor
VI
to bi bilo ne samo metodološki sumnjivo, nego tada so ciologije u pravom smislu reči više i ne bi bilo: preostalo bi, možda, ponešto od sasvim osobene terminologije jedne nauke koja se, i na taj način, izgradnjom vlasti tog vokabulara, od samih svojih početaka napreže da izbori svoje mesto u korpusu pozitivnih disciplina. No, tada bi sve njene spone s filozofijom, antropologijom, psihologijom, ekonomijom, pravom, istoriografijom - pa i, uopšte uzev, sa »svetom života« - ostale trajno podsečene. Sociološkog znanja ima i izvan svakog, pa i na izgled najpotpunijeg rečnika, jer je ono danas teško uhvatljivo i pruža otpor bilo kakvoj konačnoj kanon izaciji. Bezmalo svaki sociolog mogao bi da sroči, ili poželi da sroči, sopstveni rečnik, na sliku i priliku svoga shvatanja predmeta i zadataka ove nauke. Eto zašto nema i ne može biti sociološkog rečnika »kao takvog«: on je uvek tek puki konstrukt, baš kao i predmet nauke čiji bi pojmovni aparat imao da standardizuje. U trajnoj otvorenosti sociološkog vokabulara krije se, možda, draž ove nauke, ali tu vrebaju i opasnosti koje prete da je skrajnu u primamljive vannaučne vode. Stoga i ovaj Rečnik ostaje podložan svim pomenutim, pa i mnogim drugim prigovorima, o kojima će još biti reči. *** Podsetimo da naša sociološka zajednica nije sasvim lišena leksikografskog iskustva. Priređivači, naime, nisu prenebregli ona dva jedina prethodna doprinosa uobličavanju sociološke terminologije na srpskom je ziku. Sjedne strane, naime, na raspolaganju im je stajao obiman, ali odavno već, u stručnom pogledu, prilično zastareo, teško dostupan i ondašnjom vladajućom ideologijom još duboko prožet Sociološki leksikon, u redakciji Radomira D. Lukića i Miroslava Pečujlića.1S druge strane, pak, imali su u vidu pouzdan i pregledan, ali obimom i brojem odrednica ipak znatno skrom niji Sociološki rečnik Mirjane Todorović i Slobodanke Nedović.2 Ako rečnici zaista rnere vreme, kao što je rečeno, ono im i ističe. Tako će, nema sumnje, biti i s našim Rečnikom, kada mu dođe vreme: uostalom, ono počinje da otkucava već na dan njegovog izlaska iz štampe. 1Savremena administracija, Beograd, 1982. 2 Bona fides, Beograd, 1996. Zahvaljujući ljubaznosti prve navedene autarke, jednim manjim brojem odrednica iz tog (studentskog) priručnika priređivači su donekle »zakrpili« pojmovnu mrežu ovog Rečnika, uvereni da ni pokojna koleginica Slobodanka Nedović ne bi imala ništa protiv što smo ovde uključili i izvestan broj članaka koje je ona svo jevremeno napisala.
Rad na projektu koji je urodio ovim Rečnikom započet je davne 1998. godine, u Institutu za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, pod rukovodstvom tadašnjih glavnih urednika M arije Bogdanović i Mihaila Pešića. Prvobitna zamisao bila je vrlo dobra, ali - kao što se ubrzo ispostavilo - za naše uslove previše ambiciozna. Namera je bila, naime, da se sastavi jedna sveobuhvatna Sociološka enciklope dija u više tomova, ustrojena u skladu s tradicionalnom disciplinarnom podelom ove nauke.3Zbog raznoraznih razloga koje ovde nema potrebe posebno objašnjavati - pomenimo samo nepovoljne opšte društvene prilike, nedostatak finansijskih sredstava, manjak motivacije u krugovima potencijalnih saradnika, objektivna suženost domaće sociološke zajednice posle raspada zajedničke države - prešlo se spontano na manje zahtevan i izvodljiviji posao. Korpus sociološkog znanja razbijen je, stoga, na svoje elementarne čestice, to jest pojmove. Umesto »metaudžbenika«, čijoj se izradi u početku težilo, 'dospelo se najzad do jednog sasvim »običnog« rečnika koji bi imao da bude zbirka autorskih članaka o pojedi nim (najznačajnijim ili najuobičajenijim) sociološkim i srodnim pojmovima, teorijskim orijentacijama, posebnim disciplinama, »školama«, metodološkim instrumenti ma. Takva zamisao je, u međuvremenu, našoj stručnoj javnostijbila predočena u nekoliko navrata, pa se ne može reci da domaća sociološka zajednica nije imala prilike éa na vreme izrekne sud o tom projektu.4 Eto, dakle, kratke predistorije ovog Rečnika. Po gledajmo sada šta on, zapravo, nudi i od kakvih sve još nedostataka, možda, pati. 3Sociologija [Beograd], XXXIX, 1997, br. 2. 4 N ajpre je jedan od priređivača Rečnika pokušao da proveri odjek jednog dela svog skromnog autorskog dopri nosa te da ohrabri kolebljive saradnike da se priključe tom poduhvatu (A. Mimica, »Sociološki rečnik: nekoliko odredni ca«, Sociologija [Beograd], XLIV, 2002. br. 1). Potom je i jedan od agilnijih članova nekadašnje Redakcije Sociološke enciklopedije, s pravom pomalo razočaran što posao sporo odmiče, izneo na svetio dana dragocene plodove svog autor skog i redaktorskog rada (Dragoljub B. Đorđević, »Rečnički izvod iz sociologije religije«, Teme [Niš], XXVII, 2003, br. 3). Kada je postalo izvesno da se posao ipak primiče kraju, već pomenuti priređivač je jo š jednom našu pomalo uspavanu sociološku zajednicu pozvao na saradnju i, podsticaja radi, u istom časopisu objavio svoje »nove priloge« (A. Mimica, »Sociološki rečnik: nekoliko odrednica, još jednom«, Teme, XXX, 2006, br. 1). Najzad je Sandra Radenović, jedna od mlađih saradnica, skoro objavljivanje Rečnika najavila i iz van naše zemlje (»Nekoliko odrednica za Sociološki rečnik«, Značenja [Doboj], XXII, 2006, br. 54/55).
VII *** Sociološki rečnik obuhvata oko 850 odrednica (up. Pojmovnik), u čijem je sastavljanju učestvovao preko stotinu pisaca (up. Autori). Svi se oni u mnogom po gledu međusobno razlikuju: najpre, pripadaju različitim generacijama - od najmlađe do najstarije; potom, nisu baš svi po struci sociolozi - među njima ima i filo zofa, antropologa, lingvista, pravnika, ekonomista, de mografa, psihologa, psihijatara; najzad - ima i stranaca, onih »pravih«, ali i onih koji su, silom prilika, taj status zadobili nedavno. Razlike s obzirom na ovih nekoliko objektivnih obeležja već su same po sebi dovoljno ve like da bi se moglo postaviti pitanje šta je svim tim au torima zajedničko. To pitanje postaje još umesnije ako se u obzir uzme i činjenica da oni zastupaju različita shvatanja predmeta, metoda i zadataka sociologije, pa onda i značenja osnovnih pojmova ove nauke. Redak tori u tome nisu ni hteli ni mogli da arbitriraju, svesni da u sociologiji nema (više) nikakve jedinstvene teorijske, odnosno ideološke paradigme koja bi razlike unapred zatirala ili svodila na najmanju (dozvoljenu) meru. Stoga se ovaj Rečnik, kao kolektivno delo, može i mora posmatrati samo kao neka vrsta ad hoc izgrađene, »papirnate« zajednice pojmova i ljudi. To je zajedni ca koja živi samo ovde, između korica jedne knjige, kao privremeni »kolektivitet« koji su konstruisali priređivači. Oni sa-stavljaju (stavljaju jedne pored drugih) reći koje, u istom tekstu jednog autora, možda nikad ne bi stajale jedne uz druge, ali spajaju i osobe koje, u istom »društvu«, možda nikad ne bi htele ili mogle da se susretnu. U toj pluralnosti teorijskih ori jentacija, vrednosnih stanovišta, naklonosti spram po jedinih istraživačkih postupaka, narativnih obrazaca, ličnih stilova, pa i političkih ukusa, priređivači - kao što rekosmo - nisu intervenisali. Zajednički imenitelj u toj šarolikosti oni su radije potražili u stručnosti, informativnosti i pouzdanosti tekstova pojedinih odrednica, te u gustoći i što je moguće ravnomemijoj izatkanosti poj movne mreže kojom su pokušali da zahvate raznovrsnost sociološkog znanja. Zato su pojedinačnim autorima pre pustili odgovornost za sadržaj njihovih priloga. Važno je, takođe, napomenuti da, čak i kada bi bio potpuniji - pa, dakle, i obimniji i još raznovrsniji ovaj Rečnik ne bi mogao težiti da bude ni udžbenik, ni programski manifest jedne »škole« ili teorijske orijen tacije, niti pak neutralan kompendijum nekakvog idealno zamišljenog sociološkog Znanja. On ostaje naprosto ono što jeste i što može da bude: zbirka pojedinačnih članaka koju, baš kao i kada je reč o bilo kojem priručniku ove vrste, treba koristiti cum grano salis.
Predgovor U tom smislu, priređivači su i sami svesni nekoliko očiglednih manjkavosti Rečnika koje padaju, uglavnom, na njihovu dušu. Najpre, (1) zbog ujednačavanja načina obrade odrednica, ispod tekstova nisu navedeni biblio grafski prilozi u kojima su pojedini autori sugerisali relevantnu literaturu; nismo navodili ni opšte rečničke ili enciklopedijske priručnike kojima su se pisci služili prilikom obrade svojih tekstova, jer smo smatrali da se korišćenje takvih izvora naprosto podrazumeva. Potom, (2) svakom pažljivijem čitaocu biće očigledno da su neke oblasti sociologije ovde »prezastupljene« u odnosu na njihov (akademski) status u okviru discipline uopšte uzev, ali to je samo zato što su neki pisci bili revnosniji od drugih; stoga je naša pojmovna mreža tu i tamo šupljikava - ili, što izlazi na isto - neravnomerno gusta u svim svojim delovima. Osim toga, (3) nisu otklonjena izvesna ponavljanja sadržana u smisaono srodnim odrednicama koje su pisali različiti autori, jer bi takve redaktorske intervencije narušile celovitost pojedinačno uzetih tekstova. Primetiće se, najzad, (4) da su članci neujednačenog obima, što ne mora nužno da govori o različitom značaju odgovarajućih pojmova u sklopu sociološke terminologije. Ne samo što se taj značaj i ne može tačno »meriti« brojem redova koji su posvećeni određenom pojmu, nego treba imati u vidu i već pomenutu generacijsku, disciplinarnu, stilsku i svaku drugu razliku između stotinak naših autora. Dakle, kritičarima Rečnika natuknuli smo već neko liko ideja. Druge će morati sami da potraže. * * *
Dužni smo da dam o i nekoliko kratkih napo mena u smislu tehničkog uputstva za korišćenje ovim Rečnikom. Najpre (1), ovo je rečnik sociologije, a ne imenik sociologa: odrednice se odnose na pojmove, a ne na autore. Bude li neko hteo da sazna nešto o pojedi nom piscu, segnuće za Immskim registrom i pokušati da rekonstruiše osnovno stanovište određenog autora. (2) Odrednice su poslagane abecednim redom, u čemu, nara vno, nije moglo biti dileme kada je reč o jednosložnim pojmovima. Dvosložni ili višesložni pojmovi - naročito oni koji, u jednom sociološkom rečniku, nužno sadrže učestale prideve kao što su »socijalno«, »društveno« i si. (naravno, s varijacijama u rodu i broju) - našli su svoje mesto prema početnom slovu imenice (npr. društveno delanje = delanje, društveno', socijalna morfologija = morfologija, socijalna). Razume se da ni ovaj princip nije mogao da bude sasvim dosledno sproveden, budući daje neke sintagme, čak i ako započinju pridevom, radi lakše prepoznatljivosti pojmova i bolje preglednosti
Predgovor građe, trebalo ostaviti u njihovom izvornom obliku (npr. socijalni rad, a ne rad, socijalni', socijalni problemi, a ne problemi, socijalni). U svakom slučaju, nestrpljivom korisniku savetujemo da, pre nego što se sasvim obes hrabri, pojam za kojim traga potraži (i) u njegovom »izokrenutom« obliku - u čemu mu neće toliko pomoći zametno prelistavanje ovog obimnog Rečnika koliko pregledan Pojmovnik koji služi i kao analitički sadržaj. (3) Etimološko poreklo pojedinih pojmova dato je u sasvim elementarnom obliku, jer smo smatrali da jedan stručni rečnik i ne mora u tom pogledu sadržavati više informacija. (4) Ispod stfake odrednice navedena su, abecednim redom, najviše tri ili četiri komplementar na, disjunktivna ili, naprosto, asocijativna pojma kojima se uspostavlja gruba mreža (cross-reference) između jezički, smisaono ili sadržajno srodnih pojmova (npr. uloga, društvena O norma, društvena 2 podela rada 0 položaj, društveni). (5) Lična imena koja se u tek stovima pominju data su u njihovom fonetizovanom ob liku, a znatiželjniji korisnik naći će njihov izvorni oblik u Imenskom registru, što će mu olakšati i pretragu u drugoj referentnoj literaturi ili na intemetu. Dodajmo da bi taj imenik, pored svoje manifestne funkcije, mogao da posluži i kao skroman doprinos sređivanju prilično haotičnog stanja koje u našoj sociologiji vlada kada je reč o fonetizaciji stranih imena. Njegova latentna funk cija mogla bi, pak, biti i bibliometrijska: takvi popisi služe i kao pokazatelji ne samo mere uticajnosti pojedi nih autora nego i kao izvori obaveštenja o aktuelnosti korišćene literature. (6) Naslovi knj iga i članaka na koje se autori odrednica tu i tamo pozivaju prevedeni su na srpski, što će (naročito studentima) olakšati služenje Rečnikom. Čitalac će izvorne i potpune bibliografske podatke o pojedinim delima lako pronaći u nekom od on line dostupnih bibliotečkih kataloga, ili pak u specijalizovanim sociološkim i sličnim bibliografijama. (7) Ispod svakog članka navedeni su inicijal ličnog imena 1 puno prezime pisca, a potpuni podaci sadržani su u
VIII prilogu Autori, odakle je takođe moguće uputiti se u sekundarnu potragu. * * *
Najzad, priređivači žele da se zahvale onima bez čije pomoći ne bi bilo ovog i ovakvog Rečnika. Mislimo, pre svega, na članove prvobitne Redakcije Sociološke enciklopedije, koja je jedno vreme intenzivno radila na uspostavljanju disciplinarnog pojmovnika i raspodeli redaktorskih zaduženja po pojedinim oblastima. Taj pripremni posao poslužio je kao osnova za izradu našeg konačnog pojmovnika. Pomenimo, potom, kolegu La zara Nikolića, koji je, kao sekretar Redakcije, jedno vreme držao sve konce u svojim rukama. Veći deo tek stova, u vreme dok se na njima još radilo pod okriljem pomenutog Instituta za sociološka istraživanja, lektorski je pregledao kolega Ljubiša Vujošević, Stručnu redak ciju latinske i grčke etimologije pojedinih pojmova tada je obavila koleginica Milana Brisić. Pre nego što je najednom već poodmaklom stupnju rada - Zavod za udžbenike preuzeo staranje nad rukopisom Rečnika, ele mentarne materijalne troškove sporadično su namirivale sledeće ustanove i privredne organizacije, kojima se i ovom prilikom zahvaljujemo: Republičko i nekadašnje Savezno m inistarstvo za nauku, kao i beogradska preduzeća CIP (Saobraćajni institut) i »Informatika«. No, najveću zahvalnost priređivača, kao i celokupne naše sociološke zajednice, zaslužuju brojni pisci odred nica koji su - pre svega, u toku završne faze rada - svoj nimalo lak i, uostalom, vrlo nezahvalan posao obavljali potpuno besplatno. Nadamo se da njihov i naš trud nije bio uzaludan, te da će ovaj Rečnik ne samo neposredno služiti korisnicima nego i doprineti obnavljanju ugleda sociologije u sredini u kojoj je ova nauka, najčešće ne svojom krivicom, prečesto izlazila na rđav glas. A. M.
Autori
Slobodan Antonić, Filozofski fakultet, Beograd 35, 56, 85,119, 148, 205, 206, 330, 331, 396,498, 502, 575, 600 Jovo Bakić, Filozofski fakultet, Beograd 259 Milica Bakic-Hayden, University o f Pittsburgh, Pitsburg 52,66,177,252 Ana Birešev, Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd 517 Mirko Blagojević, Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd 60 Mirjana Bobić, Filozofski fakultet, Beograd 52, 55, 334, 369 Marija Bogdanović, Filozofski fakultet, Beograd 17,41,209,211, 282, 312, 314,316, 318, 320, 356, 379,4 0 1 ,5 7 < r< \ Silvano Bolčić, Filozofski fakultet, Beograd 123, 260, 297,337, 364, 381, 385, 399,440,441,448,474, 475 (2), 476, 506, 5Ö7, 561, 571, 574, 580, 613, 666, 667 Aleksandar Bošković, Institut društvenih nauka, Beograd 127, 128, 161,229, 268,404,405,427, 610, 658 A ure! A. Božin, Učiteljski fakultet, Beograd 653 Srbobran Branković, Medium Gallup, Beograd 407, 543 Ranko Bugarski, Filološki fakultet, Beograd 220, 536 Slobodan Cvejić, Filozofski fakultet, Beograd 13,14, 15 (2), 303, 311, 589 (2), 590 (3), 591 (2), 609, 622,651 Ivan Cvitkovič, Fakultet političkih nauka, Sarajevo 227,491 Ana Dimčevska, Beosupport, Beograd 348,414,454. 630 Vojin Dimitrijević, Pravni fakultet, Beograd 622
Rada Drezgić, Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd 18, «4,110, 121 Dragoljub B. Đorđević, Mašinski fakultet, Niš 34, 437,493,502, 508,509,652 Mirko Đorđević, publicista, Simanovci 603 Borislav Đukanović, Filozofski fakultet, Nikšić 9, 345 Branislav Đurđev, Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad 120,184,327 Slađana Đurić, Fakultet civilne odbrane, Beograd 16, 21, 22,43, 50, 70, 123, 202, 203,209 (2), 267,317, 612,631,641 Bogdan Đurović, Mašinski fakultet, Niš 19, 219,438 Danijela Gavrilović, Filozofski fakultet, Niš 374,434 Petre Georgievski, Filozofski fakultet, Skoplje 11,12, 208,236,322,551,555,623 * Marina Glamočak, École des Hautes Études en Sciences Sociales, Pariz 117,404, 656 Zagorka Golubović, Filozofski fakultet, Beograd 27, 29, 30,42, 58, 65, 181, 188,190, 224,270, 287, 292,293,383,439 Stjepan Gredelj, Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd 261 Nenad Havelka, Filozofski fakultet, Beograd 464,465 Đorđe Ignjatović, Pravni fakultet, Beograd 70, 71, 159,264,265 (2), 267, 394, 528,611,635,653, 655. 670 Vladimir Ilić, Filozofski fakultet, Beograd 14,157, 320, 507,671 Zoran Ivošević, Pravni fakultet Univerziteta Union, Beograd 105,436, 646 Jasna Janićijević, Filološki fakultet, Beograd 515 Ivan Jankovit, advokat, Beograd 525
* Autori odrednica navedeni su abecednim redom, po prezimenima. Uz imena penzionisanih saradnika naveden je na ziv poslednje ustanove u kojoj su bili zaposleni. Brojem u produžetku upućuje se na stranicu na kojoj ime pisca stoji ispod odgovarajuće odrednice; ukoliko je na istoj stranici isti autor potpisan ispod više od jedne odrednice, u zagradi je naveden njihov broj. - Prir.
A utori Isidora Jarić, Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd 60, 61 Miroljub Jevtić, Fakultet političkih nauka, Beograd 152 Slobodan Karamanić, Institutum Studiorum Humanitatis, Ljubljana 200, 250,262, 339, 344 Anna Kanvinska, Akademia Ekonomiczna, Krakov 256, 324, 325, 642, 645 Dragan Koković, Filozofski fakultet, Novi Sad 568 ZoricaKuburić, Filozofski fakultet, Novi Sad 371, 614 Blagoje Kuljić, Institut za mentalno zdravlje, Beograd 24, 281 Todor Kuljić, Filozofski fakultet, Beograd 30, 37,48, 49, 80, 103, 142, 152, 175, 206,245,273, 274, 333, 378, 393,408,495, 556, 615,624,628, 662 Žolt Lazar, Filozofski fakultet, Novi Sad 300, 598, 611,658 Milana Ljubičić, Filozofski fakultet, Beograd 87, 162, 462 Gordana Matković, Ekonomski fakultet, Beograd 72, 73, 379,445 Dragoljub Mićunović, Filozofski fakultet, Beograd 406 Miloš Milenković, Filozofski fakultet, Beograd 204, 210,281,286 Pa vie Milenković, Filozofski fakultet, Novi Sad 106, 549, 607 Anđelka Milić, Filozofski fakultet, Beograd 1, 88,141, 161, 379,403,415 (2), 417 (3), 418,419,420,474, 482,499, 507 (2), 558, 584 Vladimir Milić, Pravni fakultet, Beograd 54, 90, 99 (2), 101, 102,121, 124, 172,190, 191,193,223, 233,251, 342, 394,447, 527, 586, 595, 635, 636 Milosav Milosavljević, Fakultet političkih nauka, Beograd 361,480,484, 529, 530', 533, 667 Božo Milošević, Filozofski fakultet, Novi Sad 35, 140, 225,260, 297, 306, 354 (2), 355 (2), 356, 359, 448 (2), 475 (2), 477,552,611, 613 Aljoša Mimica, Filozofski fakultet, Beograd 24, 32, ‘ 45, 64, 77, 150,169,234,238, 241,296, 307 (2), 326,336, 398,444,454,455,497, 520, 539, 579, 583 (2), 592, 625, 629, 650, 657, 671 Gordana Mitić, Ekonomski fakultet, Kragujevac 93, 110,116,377 Ljubiša Mitrović, Filozofski fakultet, Niš 425, 619, 620 Milovan Mitrović, Pravni fakultet, Beograd 2 (2), 3, 4 ,5 , (2), 6,26,32, 33,40, 68, 78, 89,93, 147,160, 227, 239, 240, 245, 247,248, 268, 281, 288, 306, 311,377,381,409, 503, 510, 511 (2), 567, 601, 666
X Aleksandar Molnar, Filozofski fakultet, Beograd 34, 36,106,118,168,221,227,240,241,257,365, 431,432 (2), 433 (2), 434,435 (2), 436,458, 506, 559, 637 Slobodanka Nedović, Pravni fakultet, Beograd 70,79, 86 (2), 94, 103, 109, 153, 169, 171,193,240,248, 273,284 (2), 299, 305, 310,440,473,488, 513, 518, 522,529,599,655 Miloš Nemanjić, Institut za sociološka i kriminološka istraživanja, Beograd 276, 277,279, 544 Lazar Nikolić, Freedom House, Beograd 121,132, 516, 541 Mirjana Ognjanović, sociolog, Beograd 500 Petar Opalić, Filozofski fakultet, Beograd 9, 31, 33, 35,46, 50, 79, 109,123, 131,162,171,172,212, 226,242,243, 268, 305 (2), 310, 311, 364 (2), 389, 413,418,426,444,449,460,461,468 (2), 469, 471,483, 505, 512, 513, 520, 526, 530, 532, 535, 548, 570, 576, 578, 582, 594, 668 Marija Parun-Kolin, Institut društvenih nauka, Beograd 588,647 Goran Penev, Institut društvenih nauka, Beograd 73, 588,589 Jelena Pešić, Filozofski fakultet, Beograd 234,398 Mina Petrović, Filozofski fakultet, Beograd 44, 83, 108,496 (2), 587, 598, 643, 644 Sreten Petrović, Filološki fakultet, Beograd 295,328, 329 Dragan Popadić, Filozofski fakultet, Beograd 48, 172, 287,580, 622 Milan Popović, Filozofski fakultet, Beograd 366,462, 470 Milutin Prokić, Republički zavod za statistiku Srbije, Beograd 395 Ljubinko Pušić, Filozofski fakultet, Novi Sad 101, 643 Sandra Radenović, Medicinski fakultet, Beograd 291, 353,453,546,626 Biljana Radivojević, Ekonomski fakultet, Beograd 74, 337,374 Ognjen Radonjić, Filozofski fakultet, Beograd 89, 111, 112(2), 113,114(2), 115,253,334,378,421, 428,447,449,456,618, 633 Danijela Rakočević-Medojević, Srednja tehnička škola, Podgorica 161 MiodragRanković, Filozofski fakultet, Beograd 158, 628 Mirjana Rašević, Institut društvenih nauka, Beograd 72, 143, 146, 349,411,442 Miroslav Rašević, Institut društvenih nauka, Beograd 71,75,587
XI Nada Sekulić, Filozofski fakultet, Beograd 10, 28, 30, 31, 37,38 (2), 69, 86, 94, 100, 133, 138,139,145, 148,180,187, 192, 199, 251, 275, 330, 397,444, 495,498, 580, 593, 596, 597 (2), 629 (2) Ivana Spasić, Filozofski fakultet, Beograd 8, 63, 88 (2), 129, 170, 174,176,178, 197, 200,255, 296, 327, 338,402,427, 562, 574, 593, 594, 602, 617 Dragana Stjepanović-Zaharijevski, Filozofski fakultet, Niš 189, 392 Branimir Stojković, Fakultet političkih nauka, Beograd 277,279 Dušan Stojnov, Filozofski fakultet, Beograd 254 (2) Jasna Šakota-Mimica, Filozofski fakultet, Beograd 664 Ivan Šijaković, Ekonomski fakultet, Banjaluka 53, 96, 105,170, 225, 345, 393,428, 548 Marko Škorić, Filozofski fakultet, Novi Sad 130,135, 136,137,177,276, 278, 351,468, 524, 579 Srđan Šljukić, Filozofski fakultet, Novi Sad 504 Đuro Šušnjić, Filozofski fakultet, Beograd 354, 357, 358,481,490,563,616 Dragan Todorović, Filozofski fakultet, Niš 119,458 Mirjana Todorović, Pravni fakultet, Beograd 17, 38, 71, 83, 85, 91,96,100,208,238,255,267,283, 335,359, 370, 399,411 (2), 449,473,479,496, 522 (2), 585, 602, 612, 641, 666 Smiljka Tomanović, Filozofski fakultet, Beograd 82, 472,499,527, 531,539, 652 Gordana Tripković, Filozofski fakultet, Novi Sad 303, 304(3), 375,387,391
A utori Milan Tripković, Filozofski fakultet, Novi Sad 7, 23, 39,42,47 (2), 57, 76,81,92,98, 118,121,152, 154,155,157,167,170, 173, 184, 185,195,196, 198,201,214,215,217,218, 231, 238, 258,297, 299, 302, 335, 347, 351, 361, 373, 376, 380, 386, 391,402,406,409,422,423,429,430,451,458, 467,484,485,487 (2), 537, 573, 574, 592, 606, 638, 647, 660 Nikola Tucić, Biološki fakultet, Beograd 67,132, 534 Karei Turza, Medicinski fakultet, Beograd 332,424, 494, 535 Charlotte Uzarewicz, Katholische Stiftungsfachhochs chule, Minhen 125,126 (2), 131 Michael Uzarewicz, Femhochschule, Hamburg 25, 104, 341,479 (2), 608 Vera Vratuša-Žunjić, Filozofski fakultet, Beograd 68, 83,182,186,193, 246 (2), 249,288, 361, 362,483, 566 Sreten Vujović, Filozofski fakultet, Beograd 45, 62, 163, 165,225, 346, 384, 518, 521, 543, 644, 651 Slobodan Vukićević, Filozofski fakultet, Nikšić 309, 367, 396,476, 604 Milan Vukomanović, Filozofski fakultet, Beograd 179, 204,220, Gordana Vuksanović, Filozofski fakultet, Novi Sad 20, 282,439 Vladimir Vuletić, Filozofski fakultet, Beograd 164, 368,519 Miodrag Zec, Filozofski fakultet, Beograd 447 Dragan Žunić, Fakultet umetnosti, Niš 229, 570, 640
A abortus, v. prekid trudnoće adolescencija (lat. adolescentia-mladost, mlado do ba). Životno doba između puberteta i zvaničnog sticanja zrelosti, odnosno punoletnosti. S produžavanjem ško lovanja i njegovim omasovljenjem, a. je prepoznata i prihvaćena u XIX veku kao posebna etapa u sazrevanju mladih ljudi. Adolescentno doba karakteriše raskorak između fizičke, fiziološke i psihološke zrelosti jedinke i njene potpune socijalne nesamostalnosti i zavisnosti. To je doba najintenzivnijeg socijalnog prilagođavanja, ali i otpora mladih postojećim institucijama u koje tre ba da se uključe. Otuda različiti prestupi koje mladi ljudi čine individualno ili grupno (maloletničke bande i gangovi). Zbog raširenosti ovih pojava u modernim društvima, u savremenim pravnim sistemima postoji institut maloletničke krivične odgovornosti i sankcija, ali u znatno blažoj formi kažnjavanja nego što je kažnjavanje odraslih (slanje u domove za prevaspitavanje ili socijalno starateljstvo). Od šezdesetih godina XX veka u razvijenim društvima postoji tendencija »produžene a.« usled masovnog univerzitetskog školovanja mladih ljudi. Produžavanjem statusa ekonomske, ali i socijalne zavisnosti mladih ljudi, produbljuju se frustracije i krize u ovom dobu. 3 omladina O socijalizacija O vaspitanje
A. Milić
adopcija, v. usvojenje agrar (lat. a g e r -zemlja, njiva). Pojam koji označava poljoprivredu uopšte, kao najstariju privrednu granu, sta ru koliko ljudski rod i ljudsko društvo. Neki paleontolozi procenjuju daje čovek preko dve stotine hiljada godina samo sakupljao plodove iz prirode i bavio se lovom i ribo lovom da bi još pre dvadesetak milenijuma prešao od sa kupljanja plodova i vađenja korenja na zemljoradnju kao način kultivisanja i uzgajanja korisnih biljaka. Najpre su se pripitomljavale životinje, pa potom gajile biljke, tako daje stočarstvo nešto starije od zemljoradnje. Od biljaka,
prvo se gaji voće i povrće, kao nastavak sakupljanja plodo va i korenja, pa negovanje biljaka koje su korisne. Ovim poslovima su sđ oko staništa bavile žene dok su muškarci bili u lovu i ribolovu. Žito se sejalo nešto kasnije, jer je za oranje bilo potrebno oruđe od metala, stočna zaprega, stalnije naselje. Bilaje to tzv. neolitska revolucija (po jed nima, između 16 000 i 18 000, a po drugima oko 5 000 godina pre n. e.), koju neki nazivaju i prvom agrarnom (ili »zelenom«) revolucijom u ljudskoj istoriji. Od tada postoje, u pravom smislu, i sela kao naselja u kojima se ljudske zajednice trajnije zadržavaju. Tada se javlja i osoben kulturni fenomen, tzv. čudo setve, koji se ogleda u čovekovom suočavanju s moćima prirode koje on svojim radom može da probudi, kad zaore seme i obezbedi negu korisne biljke. U sociološkom smislu, a. se obično posmatra kao tzv. agrarna struktura, kojom se bave agrarna i ruralna soci ologija. Agrarna struktura se definiše kao skup činilaca poljoprivredne proizvodnje koji je istorijski uobličen u određenom globalnom društvu. Sociološki, izuzetno je značajna društvena povezanost raznih aspekata poljopri vredne proizvodnje, koji se mogu razmatrati i kao različiti činioci u uzajamnom dejstvu, u delovanju na šire društvo i kao elementi agrarne strukture preko kojih globalno dru štvo deluje na poljoprivredu, selo i seljake. Na svakom stepenu razvoja i poljoprivrede i globalnog društva uoča va se povezanost više elemenata agrarne društvene struk ture, kao što su: (1) prirodni uslovi kao matrice stabilnih okolnosti u kojima se odvija poljoprivreda i organizuje seljačko društvo; (2) stanovništvo koje u datim prirodnim okolnostima obavlja poljoprivrednu proizvodnju, troši po ljoprivredne proizvode i organizuje svoje seljačko (rural no) društvo; (3) zemljišni svojinski i drugi agrarni odno si čiji istorijski sklop sačinjava tzv. agramo-posedovnu strukturu svakog konkretnog društva; (4) seljački radovi koji su najdinamičniji antropološki i društveni činioci a.; (5) oruđa rada, tehnički i tehnološki postupci i sa njima po vezano tradicijsko iskustvo i/ili moderno naučnotehničko znanje kojima se odlikuju razni stepeni kultumocivilizacijskog razvoja neke konkretne poljoprivrede; (6) odgova
agrar
2
rajuće društveno organizovanje i globalno usmeravanje razvoja poljoprivrede, posredstvom različitih mera držav ne agrarne politike kojom se optimalno povezuju svi na vedeni elementi agrarne strukture, međusobno i s drugim ustanovama seljačkih društava ili globalnog društva kao celine. Prirodni preduslovi koriste se na najrazličitije nači ne. Oni omogućavaju da u datim klimatskim okolnostima ljudi obrađuju zemljište koje poseduju, sredstvima rada koja imaju i upotrebljavaju na uobičajeni način, stupajući u međusobne društvene (agrarne) odnose koji su ranije ustanovljeni u dotičnom seljačkom društvu, od kojih su daleko najznačajniji vlasftički odnosi, ili svojina nad ze mljom i drugim sredstvima rada u poljoprivredi. To su najvažniji elementi svake agrarne strukture kao sklopa prirodnih okolnosti i društvenih činilaca koji određuju neki istorijski određen način seljačkih radova (u tradicio nalnim seljačkim društvima) ili način poljoprivredne pro izvodnje (u društvima modeme robnonovčane privrede). Vlasništvo nad zemljom predstavlja osnovni društveni ob lik seljačkih radova, naročito u tradicionalnim društvima, u kojima je gotovo nemoguće odvajati jedno od drugog (kao oblik i sadržaj jednog istog niza realnih društvenih pojava). U agroekonomskoj i istoriografskoj literaturi često se koristi sintagma agrarni odnosi. Sociološki, taj izraz označava nerazdvojnu povezanost vlasničkih i dru gih društvenih odnosa u koje stupaju svi koji se bave po ljoprivredom. Sveukupnost agrarnih odnosa, prirodno i istorijski determinisanih, označava se izrazom agrarna struktura. Čitav ovaj kompleks društvenih pojava, pored strukturnog aspekta, ima naglašenu istorijsku dimenziju. Tada se označava kao agrarni razvoj, koji je takođe pred met sociološkog razmatranja. 3 selo 3 seljaštvo 3 sociologija sela
M. Mitrovič agrarizam. Idejnopolitička orijentacija koja u središte političkog zbivanja stavlja seljaštvo/poljoprivredu i selo. Stari a. je imao korene u fiziokratskom učenju, koje preovladava u francuskoj ekonomskoj misli druge polovine XVIII veka. Fiziokrati uzdižu poljoprivredu iznad svih drugih privrednih grana, a seljake smatraju osnovnom (i jedinom proizvodnom) klasom društva. U Nemačkoj, a. takođe ima bogatu tradiciju, kao stara ideologija koja na glašava prvorazredni značaj sela, seljaštva i poljoprivrede za svako društvo, državu i naciju. Ovoj ideologiji u počet ku naginju plemići zemljovlasnici, a kasnije i politizovane seljačke mase. Brojni nemački gradovi, među kojima je svaki veći grad bio prestonica neke od nemačkih pokraji na, vodili su zasebnu agrarnu politiku, zabranjujući izvoz hrane. Vremenom su te zabrane proširivane na sve veće te
ritorije. Iz takve idejne klime izrasla je osobena ideologija nemačkog a. Ruski a. se oslanjao na tradiciju narodnjaka, koji selo smatraju osloncem države, seljake osnovom na roda, a rusku seosku opštinu {mir) temeljnom ustanovom budućeg društva. Pod uticajem ruskih narodnjaka, i prvi srpski socijalisti (poput Svetozara Markovića) veruju da seoska zemljišna opština i južnoslovenska porodična za druga, kao kolektivni oblici privrednog i političkog živo ta, mogu da budu osnova novog socijalističkog društva. Tako je ostvaren spoj tradicionalnog narodnjaštva i levog a. koji je postao osnova tzv. agrarnog (seljačkog) socija lizma. Ovaj noviji a. ima plodno tle u svim seljačkim ze mljama u kojima industrijsko radništvo nije masovno, pa nije moglo ni biti značajniji politički činilac. Kod nas je Dragoljub Jovanović najpotpunije razradio načela »seljač kog socijalizma«. To je »razuman poredak« ili »radna demokratija« koja počiva na ljudima koji žive od svog rada. »Seljački socijalisti« su protiv privatne svojine ako ona , služi za eksploataciju, a dozvoljavaju svojinu na osnovu ličnog rada. Oni se zalažu za ekonomski poredak zasno van na načelu rada a ne na načelu kapitala, za zadružno a ne za individualističko uređenje, za ruralnu a ne za urba nu, za opštu a ne za monopolsku kulturu. Glavna načela seljačkog socijalizma, premaD. Jovanoviću, jesu: (1) rad kao stvaralac svih vrednosti i izvor svih radosti; (2) vernost zemlji, koja nije samo sredstvo za rad nego i uslov normalnog života čoveka; (3) društvena pravda, koju kao svoj zahtev ističu seljaci (buržoazija ističe slobodu, a rad nici jednakost); (4) kooperacija (buržoazija proklamuje individualizam i konkurenciju, a radništvo kolektivizam); (5) prosvećenost, koja je seljacima potrebnija nego bilo kome drugom. Okviri ove ideologije su porodični dom i slobodna domovina, a krajnji ciljevi mir među narodima, opšte blagostanje i sloboda. Konkretan Jovanovićev pro gram podrazumevao je savez radnika i seljaka, federativ no uređenje države i lokalnu samoupravu. Ideolozi levog a. i seljačkog socijalizma zamišljaju selo budućnosti kao savez domova i domaćinstava, opštinu kao savez sela, srez kao savez opština, pokrajinu kao savez srezova. Tako se stiže do države koja treba da bude savez pokrajina. Levi a. se pokazao kao utopijski projekt, a tamo gde je bilo pokušaja da se on praktično sprovede odlazilo se u ideološke ekstreme, političko sektašenje i primitivni totali tarizam (kao što je bila maoistička »kulturna revolucija« u Kini). Najnoviji idejni refleksi a. mogu se prepoznati kod nekih modernih ekoloških pokreta i projekata tzv. održivog razvoja, vraćanja prirodi, proizvodnje »zdrave hrane« i si. 3 agrarna politika 3 selo 3 seljaštvo
M. Mitrovič
3 agrarna politika. Skup aktivnosti i mera kojima drža va organizovano usmerava razvoj poljoprivrede ka odre đenim društveno proklamovanim ciljevima. A.p. je grana ekonomske politike koja se sprovodi u oblasti poljoprivre de, ali ima sva bitna obeležja ekonomske i globalne poli tike, koje uvek zavise od konkretnog tipa društva i političko-ekonomskog sistema. U okviru svake a.p. primenjuju se razne zemljišnoposedovne, ekonomske, organizacione, administrativne i socijalne mere i odgovarajuće posebne politike, kao što su zemljišna politika, politika cena po ljoprivrednih proizvoda, poreska, investiciona, kreditna politika, politika subvencija, socijalna politika. Između oblika svojine i načina korišćenja zemljišta postoji čvrsta neposredna veza u svim društvima i vreme nima. Najvažnije promene svojinskih zemljišnih odnosa koje su se kod nas odigravale u poslednjem veku obično su prilagođavane političkim i ideološkim ciljevima (nagra da za učešće u ratu, u socijalističkoj revoluciji, potreba za »podruštvljavanjem« privatne svojine, za sprečavanjem ja čanja privatnog poseda ili »farmerizacije« poljoprivrede). Zemlja je oduzimana legalnim vlasnicima, dodeljivana »bezemljašima«, zadrugama, državnim poljoprivrednim organizacijama, agroindustrijskim kombinatima, propisi vana je upotreba zemljišta, ograničavana kupoprodaja, nasleđivanje, određivani »maksimumi« i si. Čak ni najnovi je mere delimične reprivatizacije zemlje nisu motivisane prevashodno ekonomskim nego političkim razlozima. Cene poljoprivrednih proizvoda su jedno od najosetljivijih područja a. p. U modernoj poljoprivredi cene se regulišu suptilnim tržišnim mehanizmima, u naturalnoj su, pak, podređene nerazvijenim oblicima razmene, a u »komandnoj« (socijalističkoj) administrativnim merama a. p. koje su više ili manje represivne i neekonomski za snovane. Modema a.p. utvrđuje tzv. zaštitne ili garantovane cene strateških poljoprivrednih proizvoda, kojima se proizvođačima garantuje minimalna otkupna cena (za državne robne rezerve hrane) u slučaju da se na tržištu ne može postići viša cena. Time se obezbeđuje stabilnost primame proizvodnje strateških prehrambenih proizvoda, što je neophodan preduslov za stabilnost društva u celini. Kod nas su strateški ratarski proizvodi pšenica, kukuruz, šećerna repa i suncokret. Zaštitne cene se moraju određi vati i za stočarsku proizvodnju - za tovnu stoku i proi zvodnju mleka, uz koju se obično daju i posebni novčani podsticaji u obliku raznih premija, regresa i subvencija. Nivo zaštitnih cena mora da bude tako postavljen da obezbedi makar prostu reprodukciju dotične poljoprivredne proizvodnje, a tamo gde se želi podsticanje bržeg razvoja (ili nadoknađivanje zastoja) garantovane cene moraju biti relativno više. Kao tehničko sredstvo određivanja zaštit nih cena koriste se tzv. eksterni pariteti (cene poljoprivred
agrarna reforma nih proizvoda naspram cena opreme, nafte i repromateri jala u poljoprivredi) i interni pariteti (kod nas bi to mogle da budu cene ovih drugih poljoprivrednih proizvoda na spram cena pšenice i/ili kukuruza). U vreme inflacije, za realnu zaštitu primame proizvodnje koriste se tzv. robni pariteti (određena količina poljoprivrednih proizvoda za određenu količinu nafte, mineralnih đubriva, hemijskih sredstava). Stimulativno oporezivanje je, takođe, efikasna mera usmeravanja agrara. Kod nas porezi i u agraru ima ju manje razvojnu i usmeravajuću, a više fiskalnu ulogu (da popune budžet). Sa a. p. u širem smislu povezani su socijalno (zdravstveno, penziono i invalidsko) osigura nje, kao i stručno obrazovanje i kulturno prosvećivanje poljoprivrednika. Kod nas je tek 1986. uvedeno potpuno i obavezno socijalno osiguranje za seljake, ali su obim i kvalitet njegove zaštite veoma niski i za poljoprivrednike krajnje nepovoljni. O agrarna reforma O selo 3 seljaštvo
M. Mitrović
ag rarn a reform a. Najkompleksnija mera agrarne politike kojom država planski menja svojinske odnose nad zemljom i parcelnu strukturu zemljišta, s ciljem da ih uskladi sa brojem stanovnika i onim ekonomskim, pravnim i političkim odnosima koji bi mogli da unaprede poljoprivrednu proizvodnju. Kao krupna i složena praktična mera agrarne politike kojom se značajno me nja agrarna struktura u jednom području, a. r. se izvodi onda kad je odnos političkih snaga povoljan za radikal ne zahvate (obično posle ili u toku ratova i revolucija). A .r. se sprovode od antičkih vremena, od stare Grč ke (Solon) i Rima (braća Grah), preko Vizantije i evrop skih reformi koje prate revolucije i ratove (naročito Napoleonova osvajanja) od XVIII do XX veka. Svetski ratovi i socijalističke revolucije u XX v. su, sa velikim ekonomskim (i agrarnim) krizama, nametale nužnost ve ćih ili manjih a. r. u većini zemalja. Kod nas su, takođe, posle svetskih ratova sprovedene a. r. : prva 1918-1931, i druga (socijalistička) 1945-1948. i 1953. godine. Stva ranjem prve Jugoslavije, zatečena je izuzetna šarolikost agrarnih odnosa, koja je, pored ostalih neusklađenosti, sama za sebe bila dovoljan razlog za radikalnije zahvate u agrarnu strukturu odmah posle Prvog svetskog rata. U Bosni su još postojali begluci, u Makedoniji i na Kosmetu (do 1912) čitluci, u Istri i Dalmaciji ostaci kolonata. U Sloveniji, Hrvatskoj, Slavoniji i Vojvodini kmetstvo je bilo formalno ukinuto, ali je mali broj seljaka uspeo da otkupi zemlju za kojuje ranije bio vezan. Bez hipotekamih banaka, štedionica i seljačkih kreditnih zadruga (kojih je bilo nedovoljno, sa malim finansijskim poten cijalom i sa nepovoljnim poljoprivrednim kreditima)
agrarna reforma oslobođeni kmetovi su teško otplaćivali zemlju koja je i dalje ostajala u vlasništvu krupnih posednika. Od 369 najkrupnijih vlasnika (koji su posedovali 592 000 ha), 310 je bilo sa stranim državljanstvom - većinom sa ma đarskim (126) i austrijskim (112). To je davalo polukolonijalni karakter poljoprivredi na ovom području, jer se renta od ovih poseda odlivala u inostranstvo. Ovom reformom su definitivno ukinuti feudalni agrarni odno si i razvlašćeni su svi veleposednici koji su bili strani državljani. Ostalo je, međutim, puno seljaka koji su živeli od obrade zemlje, a nisu je imali u dovoljnoj meri, ili je nisu uopšte imali?'Zamah koji je reforma imala vremenom je jenjavao. Javljale su se velike teškoće i neracionalnosti u njenom sprovođenju. Veliki komplek si zemlje u severnim ravničarskim krajevima morali su se isparcelisati da bi bili podeljeni seljacima, a time je smanjena mogućnost modernizacije poljoprivrede. Kad je zemlja davana kolonistima, na poljoprivrednom ze mljištu trebalo je podizati kuće, privredne zgrade, prosecati puteve, što je sve išlo na štetu obradivih površina. Ovo ukazuje daje a. r. imala više političku (socijalnu i nacionalnu) nego ekonomsku motivaciju. Zemlja je odu zimana stranim veleposednicima, a davana prvenstveno dobrovoljcima otadžbinskih ratova. Po završetku Drugog svetskog rata socijalistička vlast u Jugoslaviji je sve mere agrarne politike koju je vodila temeljila na svojoj ideološkoj doktrini o konač nom i radikalnom rešavanju agrarnog i seljačkog pitanja putem državne prinude. Ova a. r. je favorizovala siroma šne seljake, pod uslovom da su bili, kao partizani, uče snici socijalističke revolucije. Po završetku rata bilo je dosta napuštenog zemljišta, privrednih zgrada i kuća za stanovanje. To sve je, zajedno sa imovinom koja je odu zeta od onih koji su označeni kao »narodni neprijatelji«, ušloufond za a. r. koja je pokrenuta već 1944. godine. U taj fond je ušlo i zemljište koje je eksproprisano po Zakonu o a .r .i kolonizaciji (1945), koji je bio jedan od prvih zakona druge Jugoslavije. Njime je proklamovano načelo da »zemlja pripada onome k o je obrađuje«. Uveden je tzv. agrarni maksimum, a veleposednicima je oduzeta zemlja ako su imali više od 45 ha u brdsko-planinskim predelima, a u ravničarskim krajevima ako su imali preko 25-35 ha obradivog zemljišta. Još radi kalnija je bila tzv. mala ili druga a. r. iz 1953, kojom je smanjen zemljišni maksimum na 10-15 ha. Glavni ciljevi ovakve a. r. bili su ideološko-politički i klasnosocijalni. Zemlja je oduzimana veleposednicima i ideološkim protivnicima, a deljena je onim siromašnim seljacima koji su bili učesnici (žrtve i invalidi) rata na ideološkoj strani komunističkog pokreta i socijalističke revolucije. Ekonomski interes agrara bio je u drugom
4 planu, što je tipično za reforme koje se zasnivaju na po litičkim razlozima više nego na ekonomskim: nije došlo do povećanja agrarne proizvodnje po jedinici obradive površine, niti po jedinici uloženog rada (produktivno sti). Usitnjavanje poseda i a. r. uopšte ekonomski se mo gu opravdati samo ako dovode do povećanja proizvod nje po jedinici površine, što ovoga puta nije bio slučaj. Politička motivisanost a. r. (i kolonizacije) 1945-1948. godine predstavlja njenu glavnu ograničenost. Ispostavi lo se da a. r. nije u stanju da pruži značajnije ekonomske efekte ako je ne prate povećana ulaganja kapitala u poljo privredu. A. r. i kolonizacijom ne rešava se automatski ni problem agrarne prenaseljenosti, koji ostaje sve dok se ne ubrza industrijski razvoj koji apsorbuje viškove agrarnog stanovništva. O agrarna politika O selo O seljaštvo
M. Mitrović agrarni budžet. Stavka državnog budžeta u koji se slivaju finansijska sredstva za podsticanje i usmeravanje poljoprivrede, kao što su kreditiranje, subvencionisanje, investiranje. Potreba za a. b., kao posebnom stavkom u državnom budžetu, nametnuta je problemima koji se ja vljaju prilikom obezbeđivanja kapitala za ulaganja u poljo privredu: probleme imaju i oni koji daju i oni koji uzimaju agrarne kredite. Prvi problem je osnovni i on proizlazi iz okolnosti daje vreme obrta kapitala u poljoprivredi duže (zbog prirodno uslovljenog trajanja proizvodnog ciklusa), pa je i ukupan profit (pri istoj ceni kapitala) manji nego u drugim privrednim granama. Zato krediti u poljoprivredu stižu teže i kasnije nego u trgovinu, industriju, bankarstvo ili zanatstvo. Pored toga, kredit uzet za poljoprivredu pod opštim uslovima relativno je nepovoljniji, a za same seljake zadu živanje je opasnije nego za bilo koga drugog. Poljoprivred ni proizvodi su lako kvarljiva roba koja se ne može čuvati, štedeti, tezaurisati i »čekati bolju cenu«; sama agrarna proizvodnja zavisi od ćudi prirode te je njen rezultat neizvesniji nego u drugim granama. Zato je plasiranje novca u poljoprivredu vrlo rizično, jer ishod zavisi od mnogih slučajnosti koje se ne mogu predvideti, sprečiti i izbeći. Iz istih razlogaje rizično i uzimanje kredita. U naturalnoj poljoprivredi seljak zaduživanjem rizikuje da vremenom postane rob ili sluga svoga zajmodavca, a u robnoj da ostane bez kuće i imanja. Kredite koji se daju poljopri vrednicima teško je kontrolisati, novac od kredita često odlazi u neproizvodne svrhe, te su oni i manje efikasni. Poljoprivreda teže dolazi do kredita, skuplje ga plaća i slabije iskorišćava nego druge privredne grane. Otuda i potreba da se posebnim organizovanjem kreditiranja po ljoprivrednika olakša dobijanje jeftinijih kredita koji bi
5 se efikasnijom kontrolom upotrebe novca više koristili u proizvodne svrhe. Pošto je za savremenu poljoprivredu neophodna izda šna potpora, država mora da oformi poseban fond (a. b.) i posebne finansijske ustanove (agrarnu banku). Stabilan a. b. omogućuje da se sistemski rešavaju navedeni finansijski problemi poljoprivrede. Pored a. b. i centralne agrarne banke, država obično podstiče i razne štedno-kreditne za druge seljaka i njihovih poslovnih partnera. 3 agrar 3 selo 3 seljaštvo M. Mitrovič
agrarni maksimum. Jedna od prvih i najvažnijih re volucionarnih mera komunističke agrarne politike kojom se ograničava površina zemlje koja može biti u privatnom vlasništvu. Ona je ideološki motivisana namerom da se spreči eksploatacija seljaka, te da se i u agraru sprovede »eksproprijacija eksproprijatora«. Prema Zakonu o agrar noj reformi i kolonizaciji (1945) i kod nas je uveden a. m. na 45 ha u brdsko-planinskim i 25-35 ha obradivog zemljišta u ravničarskim krajevima. Kad se ova mera uporedi sa sličnim zakonima i dekretima na osnovu kojih je sprovođena agrarna reforma u zemljama Istočne Evrope, u kojima je uspostavljen socijalistički režim posle Drugog svetskog rata, uočava se daje najradikalnija eksproprijaci ja veleposednika izvršena u Jugoslaviji, Albaniji i Bugar skoj. U Rumuniji i Mađarskoj su eksproprisani posedi preko 50, odnosno 57 ha, uNemačkoj (u sovjetskoj zoni okupacije) i u zapadnoj Poljskoj iznad 100 ha, u Cehoslovačkoj iznad 250 ha. Međutim, u Rumuniji, Cehoslovačkoj i najvećem delu Mađarske do 1948. eksproprisani su samo najkrupniji veleposednici. Potpuna eksproprijacija u Mađarskoj obavljena je samo na posedima preko 570 ha, a bogatim seljačkim gazdinstvima maksimum je po dignut na 114 ha, uz odštetu veleposednika (kao i u Čehoslovačkoj). U Albaniji je maksimum ukupnog obradivog zemljišta bio 20-40 ha, a u Bugarskoj 20-30 ha. Takva je bila i tzv. mala ili druga agrarna reforma sprovedena Zako nom o poljoprivrednom zemljišnom fondu opštenarodne imovine i dodeljivanju zemlje poljoprivrednim organizaci jama iz 1953. Tadaje izvršena nova eksproprijacija kojom je smanjen zemljišni maksimum (od 25-35 na 10-15 ha). Zemlja je oduzeta svima onima koji su je imali više od 10 ha (u planinskim krajevima preko 15 ha). Ovaj novi a. m. (10-15 ha) postao je čak i ustavna kategorija (potvrđivan kasnijim ustavima od 1963. i 1974). »Minimalni« a. m., uvedenu vreme kad se zemlja obra đivala pretežno stočnom vučom zadržao se i onda kad je bila uveliko sprovedena mehanizacija agrara. Tadaje bilo očigledno da, uz modemu mehanizaciju, seljak svojim ra dom može sâm da obradi znatno veći posed od zakonskog
agrarno pitanje maksimuma. Nije se, dakle, radilo o sprečavanju »eksplo atacije tuđeg rada« nego o ideološkoj predrasudi daje se ljak uopšte, a naročito onaj bolje stojeći, kao i svaki drugi privatni vlasnik, »klasni neprijatelj« socijalizma. 3 agrarna politika 3 eksproprijacija 3 kulak M. Mitrovič
agrarno pitanje. Skup društveno-ekonomskih pro blema koji proizlaze iz strukture agrarnih (zemljišnih) odnosa u nekom društvu. Sa a. p. je gotovo nerazdvojno povezano tzv. seljačko pitanje, kao skup društveno-političkih problema koji izviru iz klasnoslojne strukture društva, klasnil\ odnosa u selu i podređenog društvenog položaja seljaštva. A .p. je prevashodno ekonomsko, dok je seljačko pitanje zapravo političko pitanje. Kao skup stvarnih problema, a. p. se javlja u raznim društvima i vremenima. U starom veku, usled problema u agrarnim odnosima, dolazi do sukoba robova i slobod nih seljaka sa latifundistima. U srednjem veku kmetovi i slobodni seljaci dižu bune protiv feudalnih gospodara, bore se za »stare pravice« i traže »nove privilegije«. Represivne metode u suzbijanju seljačkih buna vladajuće elite kombinuju sa agrarnim reformama različitog obima i karaktera, kojima se a. p. praktično kontroliše ili kako-tako rešava. Kapitalizam je doveo do pravnog ukidanja kmetstva, a seljacima stavio u izgled otkup ze mlje koju su obrađivali, unoseći kapital u agrar i selo. Time je agrar izložen nemilosrdnim zakonima kapitali stičkog tržišta, seljaštvo zaduživanju pod zelenaškim uslovima, a selo ubrzanom raslojavanju. Agrarno i se ljačko pitanje tada se pojavljuju u novom, otvorenom i zaoštrenom obliku. Karl Marks i Fridrih Engels razvili su teorijsko-ideološku osnovu na kojoj mnogi njihovi sledbenici (među kojima je teorijski bio najznačajniji Karl Kaucki, a prak tično najrelevantniji V. I. Lenjin i J. V. Staljin) dalje ideo loški »razrađuju« akcioni model rešavanja tzv. agrarnog i seljačkog pitanja u socijalističkoj revoluciji i posle nje. A .p. se odnosilo na društveno-ekonomski položaj sitnih seljačkih posedau sklopu kapitalističke tržišne privrede u kojoj važi zakon koncentracije kapitala i deluje nemi losrdna konkurencija u kojoj krupni vlasnici uništavaju sitne. Iz toga je jasno proizlazila teza o nužnoj propasti sitnih i srednjih seljaka u kapitalizmu. Seljačko pitanje odnosilo se na đruštveno-političku ulogu seljaštva u klasnim borbama u kapitalizmu i istorijsko opredeljivanje seljaka u toku socijalističkih revo lucija. Ovo pitanje se različito postavljalo u zemljama sa različitim stepenom industrijalizacije i razvoja kapita lizma uopšte. U industrijski razvijenim kapitalističkim zemljama seljaštvo nije bilo ni tako brojno ni tako zna
agrarno pitanje čajno kao industrijsko radništvo i zato se od njega i ne očekuje da prednjači u klasnoj borbi. Kao sitni privatni vlasnici nad zemljom, koji su tradicionalno vrlo čvrsto i emotivno vezani za svoj zemljišni posed, seljaci nikad ne mogu postati radikalni protivnici privatne svojine, kao što su to proleteri, odnosno industrijski radnici. Zato u socijalističkoj revoluciji seljaci i nisu mogli biti »avan garda« i tzv. revolucionarni subjekt, već samo, u najbo ljem slučaju, prateća revolucionarna klasa koja ne ome ta »avangardu« radničke klase u izvođenju proleterske revolucije. Lenjin je, pak, kao veći praktičar od Marksa i Engelsa te kao osvedočeni demagog, iz taktičkih razlo ga, u pripremi u samom toku boljševičke revolucije, pro glasio »klasni savez radnika i seljaka« u socijalizmu. Po što su seljaci u ondašnjoj Rusiji bili najbrojniji i najniži socijalni sloj i glavna vojska carskog režima, Lenjin ih, zajedno sa »poštenom inteligencijom«, demagoški pro glašava najprirodnijim »saveznikom radnika« i obeća va »zemlju seljacima, fabrike radnicima«. Uz isto tako demagoški obećani »mir vojnicima« i »pravo nacija na samoopredeljenje do otcepljenja«, Lenjin je preokrenuo odnos socijalnih i političkih snaga u korist boljševika i, oslonivši se na surovu silu, uspeo da izađe kao pobednik u ruskom građanskom ratu između »belih« i »crvenih«. Tako je »rešavanje seljačkog pitanja« pretvoreno u veli ku ideološku i političku manipulaciju masama nezado voljnih ruskih seljaka, kao što su bile izmanipulisane na cije nezadovoljne rešavanjem tzv. nacionalnog pitanja. Umesto ostvarenja parole »zemlja seljacima« stvoreni su kolhozi i sovhozi, koji su bili više kolektivni državni radni logori za seljake nego zajednička poljoprivredna gazdinstva. Srednji privatni vlasnici nad zemljom u Lenjinovo, ali i sitni inokosni seljaci u Staljinovo vreme, proglašeni su za »kulake« i surovo likvidirani kao »kla sni neprijatelji boljševičke revolucije« - čak i oni koji su je lično ranije aktivno pomagali. Tako su boljševici »rešavali« agrarno i seljačko pitanje najpre u Rusiji, a potom i svuda gde su dolazili na vlast. Seljaci, kao podređeni društveni sloj, nisu bolje prola zili ni drugde gde su ih boljševici uvlačili u socijalistič ke revolucije. Takav je bio slučaj i kod nas, ali i u Kini, Mongoliji, Severnoj Koreji i na Kubi gde su seljaci, takođe demagoški, proglašavani čak i »avangardom« i »vodećom klasom« tamošnjih socijalističkih revolucija. Nakon svega, istorijski se potvrdilo da su kapitalistič ko tržište i liberalna ekonomija, uz liberalnu ideologiju i njoj primerenu politiku, mnogo racionalnije, znatno uspešnije i znatno humanije rešavali najpre agrarno, a s njim i seljačko pitanje - bez obzira na to što su u moder
6 nom građanskom društvu i sitni privatni zemljovlasnici i tradicionalni seljaci još više marginalizovani. O agrarna politika O selo O seljaštvo
M. Mitrović agresija (lat. aggressio - napad, nasrtaj). Ponašanje ili delovanje koje ima za cilj da nanese štetu osobama, ži votinjama i stvarima. U međunarodnim odnosima ovaj izraz se odnosi na neizazvani i iznenadni napad jedne države na drugu, što se sankcioniše međunarodnim pra vom. A. se, u tom smislu, najšire može odrediti kao relativ no postojana sklonost pojedinaca ili društvenih grupa da se prema svojoj okolini, kao i prema sebi samima, odnose neprijateljski, s ciljem da se, posredno ili neposredno, ošte te, povrede ili unište, bilo fizički ili psihički. To je vrlo rasprostranjena pojava kako na individualnom, tako i na kolektivnom planu, za koju ne postoji jedinstveno teorijsko objašnjenje. U nauci je vođena ozbiljna diskusija o tome da li je a. urođena ili stečena. U prilog prvoj tezi obično se navodi lo da su borbe i sukobi stalni pratioci kako čoveka, tako i svih drugih bića, dok se u prilog drugoj nude dokazi da ne samo što u osnovi društvenih sukoba ne moraju da stoje isključivo ili prvenstveno agresivni motivi nego i da ljud ski problemi mogu da se rešavaju i na miroljubiv način, a ljudski odnosi mogu da se uređuju i sporazumno - na bazi zajedničkih interesa, međusobnog uvažavanja i toleranci je. Najizrazitiji zagovornik prvog pristupa svakako je Konrad Lorenc, čije je delo O agresivnosti, odmah nakon poja vljivanja 1966. godine, izazvalo brojne i burne polemike. Osnovna Lorencova teza bila je daje a. urođena i daje ona svojstvena kako životinjama, tako i čoveku. Za njega, a. je borbeni nagon životinja i čoveka usmeren na pripad nike sopstvene vrste. Njena uloga u borbi za opstanak iz vanredno je značajna. Ovo se najpre pokazuje u tome što najjača i najborbenij a jedinka ostavlja najbrojnije potom stvo, na koje se prenose najbolje osobine. Istovremeno, a. obezbeđuje ravnomemu rasprostranjenost pripadnika iste vrste u okviru raspoložive teritorije. Nadalje, tako se us postavlja hijerarhijski red i ustanovljuje sistem autoriteta, koji je ključan za organizaciju složenih zajednica, jer on koči preteranu a. u okviru zajednice i omogućava zaštitu njenih slabijih članova. Najposle, na taj način se stvaraju uslovi da se život u zajednici prožme ritualizacijom, koja je važna upravo sa stanovišta očuvanja vrste, pošto ona prevazilazi svoju prvobitnu funkciju komunikacije i oba vlja podjednako bitan sekundarni zadatak suzbijanja a. i stvaranja veza između jedinki iste vrste. Ukratko, Lorenc smatra da a. nije destruktivan princip nego neophodan deo organizacije instinkta za očuvanje života. Ali, to ne znači da a. ne može da funkcioniše i na pogrešan način
akulturacija
7 i da tako izazove destrukciju. Ovo se posebno odnosi na savremenog čoveka, koji napušta područje sigurnosti ko ju mu pružaju dobro prilagođeni instinkti i tako aktivira mehanizme samouništenja, koje druga živa bića nemaju, jer ih čuvaju inhibitomi nagonski mehanizmi. Lorencove teze kritikovali su mnogi, ali se svojom potpunošću izdvaja kritika Eriha Froma. On smatra da se kod čoveka moraju razlikovati dve potpuno različite vrste a:, benigna i maligna. Prva, koju čovek deli sa svim životinja ma, filogenetski je programiran impuls za napad (ili beg) kada su vitalni životni interesi ugroženi. Ova defanzivna »benigna« a. nužna je za opstanakjedinke i vrste, biološki je prilagodljiva i nestaje kad i njen uzrok. Druga, »ma ligna« a., tj. destruktivnost i okrutnost, specifična je za čoveka, skoro da je i ne nalazimo kod ostalih sisara, nije filogenetski programirana i biološki prilagodljiva, nema svrhe i zadovoljstvo nalazi u samoj destruktivnosti. Iako nije instinkt, ova druga a. je ljudski potencijal ukorenjen u samim uslovima ljudske egzistencije. Ona je štetna ne samo za osobu koja je napadnuta nego i za napadača. Po lazeći od tih pretpostavki, From ističe da a. treba shvatiti kao deo društvenog karaktera, a ne kao izolovanu karak teristiku ponašanja. Da bi proverio i potvrdio ovu svoju tezu, on pristupa analizi antropoloških podataka o trideset »primitivnih« plemena kod kojih uočava velike razlike u pogledu načina tretiranja i oblika i intenziteta ispoljavanja a., što se prvenstveno dovodi u vezu sa tipom vrednosnih orijentacija pojedinih kultura i vrstom socijalizacije. Na osnovu toga, on izdvaja tri različita tipa društava: društva koja afirmišu život, nedestruktivno-agresivna društva i de struktivna društva. Time se potvrđuje pretpostavka du je a. prvenstveno sociokulturno uslovljena. Brojna naučna is traživanja su pokazala da vrsta i stepen agresivnog ponaša nja u velikoj meri zavise od vaspitanja deteta i reagovanja sredine na ispoljenu a. Utvrđeno je da trpeljivost prema manifestovanju agresivnosti dovodi do njenog razvijanja, ali da, isto tako, agresivno ponašanje u kažnjavanju agre sivnosti može da doprinese njenom nastanku i razvoju u pravcu oblikovanja samostalnog motiva agresivnosti, koji je negativan i koji treba razlučiti od agresivnog reagova nja na napad ili povredu čoveka i njegove ličnosti. Pošto deca u procesu socijalizacije ispoljavaju izrazitu sklonost ka podražavanju ponašanja odraslih i, uopšte, onih koji su za njih u đatom trenutku autoriteti, potrebno je da se ovi potonji dosledno uzdržavaju od ispoljavanja a. ne samo kad su prinuđeni da suzbijaju i kažnjavaju ispoljavanje dečije agresivnosti nego i u svim ostalim životnim situacijama, osim onih koje se mogu označiti kao opravdano odbrambeno reagovanje na nasilne i samo voljne napade. Prema tome, čak ako a. ima i neko svoje urođeno biološko utemeljenje, u smislu određene biološki
date predispozicije da se reaguje na agresivan način, ipak je ona nešto što se stiče putem socijalnog učenja, odnosno socijalizacije, shvaćene kao složen i dinamičan proces u toku kojeg pojedinci usvajaju i razvijaju određene zajed ničke obrasce ponašanja, delanja i mišljenja, što im omo gućava da aktivno učestvuju u društvenom životu. A ako se a. stiče socijalnim učenjem, onda se ona može sprečava ti, sputavati i kanalisati, ali isto tako i podsticati i razvijati, što znači da su za stepen, vrstu i način njenog ispoljavanja gotovo podjednako zaslužni kako sociokulturni sistem i njegovi brojni posrednici, tako i sami pojedinci. O ljudska priroda S nasilje O socijalizacija M. Tripković
AIDS, v. sida akcija, socijalna, v. delanje, društveno akulturacija (lat. cultura - uzgajanje, obrađivanje, oplemenjivanje). (1) U širem značenju, a. se odnosi na bilo koji proces kulturnog prenošenja između grupa, uključujući i međugeneracijski. U socijalnoj psihologiji, a. označava aspekt procesa učenja koji se tiče usvajanja kulturnih obrazaca ukupnog društva (njegovih vrednosti, normi, ideologije, orijentacionih shema), ili neke uže grupe unutar društva (standarda ponašanja koji u njoj va že). (2) U sociologiji i sociokulturnoj antropologiji, to šire značenje se češće pokriva pojmovima socijalizacija ili enkulturacija, dok se pod a. podrazumeva proces u kojem se, zahvaljujući kontaktu među različitim kultur nim grupama, kultura jedne, ili eventualno obe grupe menja, preuzimajući pojedine elemente ili celinu druge kulture. Izraza, je skovan 1880. godine u SAD da bi se opisali preobražaji načina života i mišljenja useljenika u kontaktu s američkom kulturom. Za uobličavanje pojma a. u kulturnoj antropologiji, u kojoj je to jedna od središnjih kategorija, posebno je značajan rad Roberta Redfilda, Ralfa Lintona i Melvila Herskovica »Memorandum za proučavanje a.« (1936). Osim u vezi s migracijama, pojam a. je najviše korišćen pri analizi kolonijalnih situacija, u kojima jedna kultura - zapadnog, evropskog porekla - putem nasil nog osvajanja i dugotrajne uprave nad vanevropskim društvom vrši dugotrajan uticaj na lokalnu kulturu. To je, uprkos otporima domaće sredine, dovodilo do selek cije i prihvatanja pojedinih elemenata kulture osvajača, ali najčešće uz modifikaciju. Nisu svi kulturni elementi jednako podložni prenošenju: lakše se usvajaju forme nego funkcije, tehnički i materijalni elementi lakše nego simbolički i ideološki. Stara značenja se mogu pripisa ti novim elementima, a nove vrednosti mogu izmeniti
akulturacija
8
prvobitni smisao starih kulturnih formi. O selekciji od lučuju fundamentalni obrasci kulture-primaoca: novi element se utoliko lakše usvaja što je više u skladu s nje nim dubinskim tendencijama. Umesto kao jednosmeran proces, a. je ispravnije shvatiti kao dejstvo spoljašnjih uzroka na pokretanje unutrašnjih kulturnih procesa koji služe kao filter. Pri analizi procesa a. treba uzeti u obzir sledeće pa rametre: (1) širina kulturnih promena: da li a. dotiče celokupno društvo, ili samo određene grupe populacijâ u kontaktu (najčešće elitu, obrazovane slojeve, zaposlene u upravnom aparatu); (2) okolnosti kontakta: da li je on poželjan ili nametnut, planiran ili spontan, tolerisan ili mu se pruža otpor; nasilni kontakt i nametanje strane kul ture povlači otvoreno ili latentno neprijateljstvo i lomo~ ve u prvobitnoj kulturi; poželjnost kontakta, naprotiv, uzrokuje postepeno prilagođavanje u okviru pretežno miroljubive razmene; (3) karakteristike kulturâ koje do laze u dodir: razlike u demografiji, političkom značaju i ekonomskoj razvijenosti, te stupanj početne kulturne srodnosti među grupama; pozajmljivanje najčešće teče u pravcu od moćnijih kultura ka manje moćnima, od prestižnijih ka manje prestižnima, od kompleksnijih ka manje kompleksnima; (4) prostorni i lokalni činio ci: širenje i imitacija kulturnih obrazaca metropole ili prestonice, odnosi selo-grad, međusobni uticaji u po graničnim područjima. Ishodi procesa a. takođe mogu biti različiti: (1) nasta nak mešovite (hibridne, mestizo) kulture (npr. Brazil); (2) uključivanje u drugu kulturu; (3) reakcije kontraakulturacije (naglašavanje i oživljavanje elemenata prvo bitne kulture); (4) potpun nestanak jedne kulture (npr. izolovana plemena Južne Amerike). Iako se pojam a. ponekad izjednačava s kulturnom asimilacijom, odnosno potpunim utapanjem dominirane kulture u dominantnu, savremena antropologija insistira na uzajamnosti procesa kulturne razmene. U tom nači nu razmišljanja, naglašava se da latinski prefiks a d prevashodno znači »dodavanje« ili »približavanje«. Otuda je pojam a. u razvoju antropologije doprineo promeni u poimanju same kulture koja se, umesto statičnog i unapred definisanog entiteta, sve više sagledava kao di namična kategorija, neprestano u procesu unutrašnjeg kretanja i razmene sa drugima. Posebno u današnjem globalizujućem svetu, a. postaje univerzalan, nepreki dan i višesmeran proces, u kojem nijedna kultura ne ostaje netaknuta, a proces kulturne hibridizacije popri ma razmere bez presedana. O interkulturalnost O kultura 3 socijalizacija
I. Spasić
alijenacija, v. otuđenje alkoholizam. Sve doskora, na a. se gledalo pretežno kao na moralni problem, odnosno kao na posledicu ne dostatka voljnih kapaciteta. Početkom XIX veka, ame rički lekar Bendžamin Raš prvi je počeo da a. sagledava i tretira kao bolest. Kasnih četrdesetih godina prošlog stoleća, Elvin Jelinek sa saradnicima razradio je ovo sta novište, te opisao pet tipova a. (alfa, beta, gama, delta i epsilon). Eksperti Svetske zdravstvene organizacije su takođe zauzeli stav daje a. bolest, socijalni i medicinski problem. Oni a. definišu kao ekscesivno uzimanje alko hola u tom stepenu da uživaocima remeti zdravlje, sklad ne interpersonalne odnose i psihički mir. Takve osobe dolaze konačno u stadijum potpune fizičke i psihičke zavisnosti, tiranske želje i gladi za alkoholom. U najnovijim klasifikacijam a poseban značaj se pridaje brojnoj i vrlo raznovrsnoj socijalnoj simptomatologiji zloupotrebe alkoholnih pića, koja prethodi toksikomanskim znacima a. U nastanku zavisnosti od alkohola javlja se najpre psihička, a zatim i fizička za visnost. Psihička zavisnost podrazumeva žudnju i kompulzivno ponašanje u odnosu na alkohol, dok je fizička odraz metaboličkog prilagođavanja organizma na stalno prisustvo alkohola, a ispoljava se preko četiri ključna toksikomansaka simptoma: gubitak kontrole, alkohol ne amnezije, nemogućnost apstinencije i pad toleranci je. Nemogućnost apstinencije nije neophodan uslov za postavljanje dijagnoze a., jer je određena kulturološki uslovljenim stilovima pijenja; u mediteranskom tipu pi je se vino, najčešće razblaženo tokom čitavog dana, a u evropskom kontinentalnom kompulzivno pijenje je vezano za praznike ili slobodno vreme, a piju se velike količine žestokih alkoholnih pića. A. je multifaktorijalno uslovljena bolest, rezultat međuigre bioloških, psiholoških i socijalnih faktora. Od bioloških činilaca najznačajniji su genetski i, prema najnovijim istraživanjima, oni u 60% slučajeva imaju prevagu. Od psiholoških faktora ističu se emocionalna i socijalna nezrelost sociopatske i pasivno-zavisne lič nosti. Istraživanja su, međutim, pokazala da ne postoji tipična premorbidna struktura ličnosti alkoholičara. Od socioloških faktora ističu se velika društvena toleranci ja i pozitivni stereotipi vezani za umereno i ekscesi vno pijenje alkoholnih pića, a negativni za a. U zapadnom kulturnom krugu pijenje alkoholnih pićaje simbol i facilitator svih manifestacija društvenosti, usled čega deca, učeći po modelu, stiču iskustva sa alkoholnim pićima u ranim fazama socijalizacije. Druga grupa faktora vezana je za veliku društvenu dostupnost i nedovoljnu kontrolu proizvodnje i potrošnje alkoholnih pića, kao i relativno
altruizam
9 nisku cenu žestokih alkoholnih pića u nizu evropskih i vanevropskih zemalja. Zato se smatra da su oko 2-3 % svetskog stanovništva alkoholičari, muškarci značajno češće nego žene. Razvojne faze a., od umerene potrošnje preko zlou potrebe do zavisnosti, prati brojna, raznovrsna i nespe cifična socijalna simptomatologija. Po pravilu, umereno pijenje nije povezano sa socijalnim simptomima, a pre ma najnovijim preporukama pod umerenim pijenjem se podrazmeva nedeljno konzumiranje od maksimum 14 pića i ne više od tri pića za redom kod muškaraca, do sedam pića nedeljno i ne više od tri zaredom kod žena i osoba oba pola preko 65 godina starosti. Ekscesivno pijenje (zloupotreba) povezano je sa broj nim socijalnim simptomima, od kojih se najpre javljaju porodični, a zatim profesionalni. U stadijumu zavisnosti ovi problemi se kumuliraju i, po pravilu, ne rešavaju ukoliko se alkoholičar ne leči, a leči se najviše 10-15% svih alkoholičara. Među porodičnim simptomima treba istaći emocionalnu hladnoću i nezainteresovanost supru žnika, seksualne probleme, verbalne i fizičke sukobe, finansijska lišavanja porodice od strane alkoholičara, napuštanje porodičnih uloga, neusklađenost vaspitnih metoda i nezainteresovanost alkoholičara za decu, zatim progresivnu socijalnu izolaciju alkoholičarskih porodica. Od profesionalnih simptoma najpre se javljaju apsentizam, jednom nedeljno (obično ponedeljkom), napušta nje radnog mesta, slaba koncentracija i nezainteresova nost za posao, manipulacija rukovodiocima i radnom sredinom, sukobi sa drugovima i rukovodiocima, uz istovremeno nekritičko jačanje omnipotentnih ideja o vlastitim profesionalnim i drugim sposobnostima, zatim kverulantsko ponašanje. Javljaju se najpre lakše, a kasni je i teže telesne povrede. U početku povremena i kraća bolovanja vremenom postaju sve češća i duža, a uslovljena su brojnim interkurentnim oboljenjima. Ukoliko su zaposleni, alkoholičari završavaju svoj radni vek sa 16-20 godina radnog staža. Prosečni životni vek alko holičara je nešto iznad 50 godina starosti. Socijalne posledice a. su brojne. Smatra se daje od 25-50% svih suicida i sličan procenat težih saobraćaj nih nesreća povezano sa potrošnjom alkoholnih pića. Ističe se da je polovina ubistava namah, u stanju afekta, povezana sa prethodnom konzumacijom alkoholnih pi ća. Valja istaći da su alkoholičari nekoliko puta češće invalidi rada i da su ukupna materijalna izdvajanja dru štva za saniranje socijalnih posledica a. višestruko veća nego za populaciju sličnog uzrasta. Budući da se a. sve više razmatra u sklopu šireg poj ma zavisnosti od psihoaktivnih supstanci ili, još preci znije, zavisnosti od supstanci, terapija i prevencija a.
suštinski su neodvojive od prevencije i terapije zavisno sti od supstanci. O narkomanija O poremećaji psihičkih funkcija O sociologija, psihijatrijska
B. Đukanović
alter-ego (lat. alter - drugi; ego - ja). U fenomenološkom, odnosno socijalnofilozofskom smislu, pojam označava iskustvo koje prevazilazi doživljaj sebe kao živog i jedino delatnog subjekta. Kod Karla Junga a.-e. je tzv. senka, personifikacija nepristupačnog, mračnog i potisnutog dela ličnosti. U teološkom pogledu, izraz označava predstavu o delu sebe koji se pripisuje istaknutim licima, vračevi ma, ponekad lekarima i slično, koji predstavlja neku vrstu dvojnika ličnosti. A.-e. u ovom smislu može da bude životinja, biljka ili predmet, što se delimično vidi u totemizmu. U psihopatološkom smislu, međutim, a.-e. označava patološki doživljaj obolelog koji se sastoji odubeđenja da u njemu paralelno živi neka druga ličnost (poznata osoba, životinja, dvojnik drugačije prirode itd.), utičući znatno na njegov život. Ovaj se doživljaj, kao i svaka sumanutost, ne može otkloniti racionalnim argumentima, niti pramenom okoline psihički izmenjenog pojedinca. O individua 3 ličnost
P. Opalit
altruizam (ital. altrui - drugi, tuđ). Izraz je prvi upotrebio Ogist Kont, u smislu načela čovečnosti, življenja za druge, na kojem treba da se razvija društvo. U osnov nom značenju, a. označava nesebičnost, ljubav prema drugima, bližnjima i ljudima uopšte. Rasprava o a. starija je od samog izraza i pojavljuje se u razmatranjima o ljudskoj prirodi, naročito od rene sanse, u delima Tomasa Hobsa i, kasnije, Džona Loka, Žan-Žak Rusoa, Džeremi Bentama, Džona S. Mila. Ovi mislioci postavljaju pitanje da li je čovek po prirodi se bičan ili plemenit i na kojim od tih osobina se gradi čovekova društvenost. Dok Hobs smatra d a je čovek po prirodi sebičan (lat. homo homini lupus est - čovek je čoveku vuk), te d aje prirodno stanje rat svih protiv svih (bellum omnium contra omnes), Ruso smatra daje čovek po prirodi plemenit i da civilizacija, a posebno privatno vlasništvo, čine ljude nejednakim i sebičnim. Kod Hobsa, Bentama i Mila, altruističko ponašanje je izvedeno iz egoizma, kao neophodan socijalni regulator bez kojeg ne bi bio moguć zajednički život. Jedno od osnovnih pitanja glasi da li je a. urođeni nagon ili naučeno ponašanje. Briga za druge prepozna tljiva je kao nagonsko đelovanje i kod životinja, npr. kao
altruizam
10
briga za mladunčad, kod uzajamne odbrane, spašavanja, deljenja hrane, lova. Zan Pijaže smatra da se a. pojavlju je u sklopu prirodnog razvoja deteta kao univerzalna i invarijantna faza kognitivnog razvoja u kojoj čovek po staje sposoban da sagledava svet iz perspektive potreba drugih. Međutim, ne uspevaju svi ljudi podjednako da razviju ove sposobnosti. Stoga je uloga socijalizacije jedan od najvažnijih faktora u formiranju a. kao empatičke sposobnosti pojedinca. O socijalizacija O solidarizam O solidarnost
da bi se u igru uvela regresiona analiza. Na taj način se stvara uzročni model a.p. koji omogućuje izradu dija grama putanja. To ilustruje navedeni dijagram koji prikazuje uticaj profesije i obrazovanja očeva na obrazovanje njihovih potomaka, kao i na njihovu profesiju. Dijagram putanja profesije anketiranih lica (iuzorak 2 100)
N. Sekulić
analiza putanje (eng.palh analysis). Oblik višestru ke regresione analize čiji je cilj da dâ kvantitativnu ocenu uzročne povezanosti tri ili više varijabli na osnovu prethodno eksplicitno formulisanog uzročnog modela. A .p. ima dva glavna zahteva: (1) svi uzročni odnosi iz među varijabli treba da idu samo u jednom smeru i (2) varijable treba da imaju jasan vremenski redosled, jer se za jednu varijablu ne može reći da izaziva drugu ako joj vremenski ne prethodi. Povezivanja između varijabli odvijaju se u jednom smeru i razmatraju se kao da prave pojedinačne putanje. Uzročni model a.p. najčešće impli cira stvaranje dijagrama putanja. A .p . nastala je krajem šezdesetih godina XX veka u istraživanju društvene pokretljivosti. Ovu metodolo šku inovaciju prvi put su uveli američki sociolozi Piter Blau i Otis Dankan {Američkaprofesionalna struktura, 1967). Upotrebljeni statistički pristup u proučavanju društvene pokretljivosti, koji im je omogućio da odre de uticaj socioekonomskog porekla na profesionalno postignuće ispitivanih pojedinaca, oni su nazvali a. p. Blau i Dankan su stvorili dijagram putanja iz kojeg se može uočiti da najveći neposredan uticaj na profesional ni status sina u američkom društvu potiče iz obrazova nja i statusa prvog zaposlenja. Očevo obrazovanje ima posrednog uticaja preko njegovog uticaja na obrazova nje, dok očeva profesija ima neposrednog i posrednog uticaja preko njene povezanosti sa prvim zaposlenjem i obrazovanjem sina. Glavni činilac koji je uticao na izglede pojedinaca da se pomere nagore je polazni so cioekonomski nivo: ukoliko je niži položaj od kojeg osoba polazi, utoliko je veća verovatnoća da će ona biti pokretljivija nagore. U jednom broju međunarodnih poređenja koriste se indikatori profesionalnog prestiža, zahvaljujući činjeni ci da postoje velike sličnosti između rezultata koji se u različitim zemljama dobijaju u ovoj vrsti proučavanja. Jer, ključni značaj a. p. jeste to što omogućuje manipu laciju eksplikativnih faktora. Svaki faktor korespondira sa jednom eksplikativnom varijablom koja je dovoljna
Izvor: P. G eorgievski, La m obilité sociale entre les générations en R épublique de M acédoine, VI B iennale de l ’éducation et de la •form ation, APR1EF-INRP, Paris, 2002.
Numeričke vrednosti u dijagramu putanja imaju za cilj da daju procenu za svaku od postuliranih putanja u uzročnom modelu i nazivaju se koeficijenti putanje. Strelice sa koeficijentima putanja jasno pokazuju dire ktne efekte ili uticaj nezavisnih varijabli - obrazovanja i profesije očeva - na profesiju potomaka, kao i njihove indirektne efekte sa intervenišućim varijablama - obra zovanje potomaka - koje imaju direktan uticaj na pro fesiju potomaka. U pogledu direktnog uticaja obe nezavisne varijable - profesija i obrazovanje oca - na profesiju potomaka, njihovi koeficijenti putanje pokazuju veoma jak uticaj, s tim što je koeficijent uticaja profesije oca za više od dva puta veći od koeficijenta obrazovanja oca (0,89:0,39). Međutim, uticaj obrazovanja anketiranih lica kao intervenišuće varijable je veoma slab (0,03). Postoje tri raz loga za ovaj neočekivani rezultat: (1) uticaj enormne stope nezaposlenosti u Republici Makedoniji (42 %) koja je dugo na vrlo visokom nivou i strukturalnog je karaktera; (2) značajan stepen devalorizacije stečenih di ploma i (3) značajan broj anketiranih nezaposlenih lica za koji nisu uzeti u obzir podaci o njihovim formalnim profesijama. Ako se vrednost koeficijenta uticaja pro fesije oca na profesiju potomaka kvadrira, onda se 80 procenata varijanse za faktore koji utiču na profesiju po tomaka objašnjava uticajem profesije oca. Neobjašnjeni deo ove varijanse iznosi 12%, a pokazuje ga koeficijent 0,35, uz vertikalnu strelicu usmerenu ka profesiji anke tiranih. Ako se, pak, uzme u obzir uticaj obe nezavisne varijable na intervenišuće varijable (obrazovanje sina ili ćerke), onda se u priloženom dijagramu putanja jasno
11 vidi da obrazovanje oca ima značajno veći efekat na obrazovanje njegovog potomka (0,60) nego profesija oca (0,37). Ako se u dijagram putanja unesu i podaci o obrazova nju i profesiji majki anketiranih lica - jer, kao što ističe Kristofer Dženks, često se dešava da se zanimanje i stepen obrazovanja majki razlikuju od profesije i obrazova nja oca - onda će se dobiti sledeći rezultat: koeficijent ukupnog uticaja obrazovanja oca na obrazovanje anke tiranog je veći (0,52) u odnosu na isti koeficijent majke (0,37), dok nema značajnih razlika među koeficijentima ukupnih uticaja profesija oca i majki (0,49 : 0,46). Iako a. p., kao oblik višestruke regresione analize, ne potvrđuje uvek uzročnu strukturu društvene pokret ljivosti ili društvenog samoobnavljanja za koje su po trebni i alternativni metodi, ipak u konkretnom slučaju (u dijagramu putanja) ona upućuje na zaključak daje uticaj profesije očeva na profesiju njihovih potomaka neposredan i vrlo značajan, te da ide u smeru opšteg nepisanog pravila »kakav otac takav sin«, što je potvr đeno i u istraživanju francuskog sociologa Kloda Teloa u knjizi pod istim naslovom (1982). Nasuprot tehnikama određenih oblika multiregresione analize, a.p. je teorijski korisna, jer od istraživača ili analitičara zahteva da specifikuju odnose između svih nezavisnih i interpretativnih varijabli. Ovaj postupak dovodi do jednog modela koji prikazuje uzročne odno se preko kojih nezavisne varijable proizvode direktne i indiriktne efekte na zavisnu varijablu. U ovom smislu, a. p. postaje popularna sofisticirana tehnika u kvantita tivnoj metodologiji. Međutim, ona ima i nedostataka, jer - kao što ističe Alen Brajmen - pati od problema utoliko što ne može uvek da potvrdi uzročnu strukturu. Ona ukazuje kakav relativan uticaj imaju varijable jedna na drugu, ali ne može da bude validna za otkrivanje uzročne strukture. Dakle, nedostatak a. p. je i u tome što uzročni model zavisi od lične zamisli istraživača o pretpostavljenoj uzročnoj mreži, pa se ne može opravdati ili odbaciti sa mom analizom. 3 multivarijaciona analiza O regresiona analiza
P. Georgievski
analiza sadržaja (eng. content analysis). Metod ana lize dokumenata i tekstova (koji mogu da budu štam pani, auditivni ili vizuelni), čiji je cilj kvantifikacija sadržaja u skladu s prethodno definisanim kategorija ma i jedinicama analize, kao i njihovim značenjima u određenom kontekstu. A. s. obavlja se na sistematičan način koji kompetentni istraživači mogu da ponove. Redefinisanje a. s. evoluiralo je od »istraživačke tehnike«
analiza sadržaja u »istraživački metod«, zahvaljujući, pre svega, dinstinktivnom pristupu u a. s. tekstova. A. s. upotrebljava se više od jednog veka. Prva takva istraživanja započela su analiziranjem štampe. Klaus Kripendorf navodi daje početkom XX veka, prebrojava jući koliko stubaca u novinama zauzimaju »trivijalni« i »demoralizatorski«, a koliko pak »vredni sadržaji«, Bajron Metjuz ukazivao na »uticaj štampe na porast kriminala i drugih antisocijalnih aktivnosti«. Na prvom sastanku Nemačkog sociološkog društva (1910), Maks Veber je predložio obimnu a. s. štampe. Ipak, a. s. u modemom obliku razvili su, između dva svetska rata i u toku Dru gog svetskog *ata, Harold Lasvel i njegovi saradnici, Pol Lazarfeld i Bernard Berelson, proučavajući politič ku propagandu. Ovi istraživači hteli su da, na osnovu a. s. određenog teksta, govora, dokumenta i si., odgovore na sledeća pitanja: ko kazuje, šta i kome kazuje, kako kazuje, zbog čega kazuje i s kakvim efektom? Definicija a. s., koju je dao B. Berelson (1952), kao »istraživačke tehnike namenjene objektivnom, siste matskom i kvantitativnom opisu manifestnog sadržaja komunikacije«, danas se smatra klasičnom. Međutim, kasnije - šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka - osim komponente »sistematičnosti«, kritikovani su i određeni aspekti ostalih komponenata pomenute de finicije: »objektivnost«, »kvantifikacija« i »manifestni sadržaj« komunikacije. Najpre, u samom zahtevu za »objektivnošću« neki autori su prepoznali pozitivističku epistemološku orijentaciju zagovornika a. s., naročito kada se zahteva da ona bude »vrednosno neutralna«, te da ne može da analizira sve sadržaje tekstova. Drugo, nemoguće je ili pogrešno izvoditi zaključke samo na osnovu kvantifikacije ili prebrojavanja određenih jedi nica a. s. ako se u obzir ne uzima njihov kontekst (npr., ako se ispituje demokratičnost određenih političkih par tija na osnovu njihovih partijskih programa, pogrešan bi bio zaključak d aje određena partija demokratičnija ako se u njenom programu najčešće pominje reč »demokratija«). Treće, ispitivanje samo manifestnog, vidljivog sadržaja komunikacije onemogućava da se uoči i ono što je latentno, pa time i da se dođe do dubljih saznanja i razumevanja određenih sadržaja poruka. Zbog toga, na vedene komponente u Berelsonovoj definiciji određeni broj autora izostavljaju ili ih drugačije formulišu. Tako, npr., Kripendorf definiše a. s. najpre kao »istraživačku tehniku za donošenje ponovljivih i valjanih zaključaka na osnovu podataka u njihovom kontekstu«, a zatim je »intuitivno« određuje kao »metod istraživanja simbolič kog značaja poruka«. Proces a. s. ima više koraka ili faza. Razni istraživači i metodolozi taj proces dele u različite faze, počev od četiri ili pet, pa do dvanaest. Ipak, logičnije je da u a. s.
analiza sadržaja
12
A. s. kao istraživački metod ima svoje prednosti i postoji onoliko faza koliko ih ima u bilo kojem drugom nedostatke u odnosu na ostale istraživačke metode u sociološkom istraživanju: (1) formulacija ili definisanje sociologiji i ostalim društvenim naukama. Prednosti a. istraživačkog problema s obzirom na ključna pitanja tek s. su: (a) transparentan i nenametljiv istraživački me stualnih karakteristika komunikacije; (2) definisanje tod; (b) mogućnost da se na longitudinalan način istra osnovnog okvira uzorkovanja i utvrđivanje tipa uzorka žuju promene značenja određenih sadržaja i vrednosti i njegove adekvatnosti; (3) definisanje kategorija i potkomunikacije; (c) fleksibilnost primene na veoma širok kategorija a. s., pri čemu se treba pridržavati sledećih spektar različitih vrsta informacija; (d) na osnovu reprenačela: (a) iscrpnost izvora (dokumenata) i kategorija; zentativnosti i adekvatnosti uzorka, kao i na osnovu (b) homogenost (kategorije moraju biti zasnovane na realno definisanih kategorija, dobijene rezultate mogu istom kriterijumu) i (c) isključivost (kategorije se ne bi će je generalizovati i (e) u jednom istom istraživanju smele međusobno preklapati); (4) definisanje jedinica metodom a. s. moguće je uspešno, na komplementaran analize koje mogu biti reči, rečenice, izrazi, teme, na način, primeniti kvantitativnu i kvalitativnu analizu i pisi u novinama, tip slova; (5) konstrukcija rasporeda interpretaciju, i time doći do pouzdanijih i validnijih kodiranja; (6) pilotiranje rasporeda kodiranja i provera rezultata istraživanja. pouzdanosti i (7) tumačenje rezultata istraživanja. Pri Svakako da a. s. ima brojne ograničenosti i nedostat tom, pojmovno najteža i najnapornija faza u istraživanju ke: (a) uspešnost i kvalitet a. s. ne zavisi samo od proa. s. jeste određivanje dimenzija ili kategorija, odnosno ceduralnih pravila i načina njenog izvođenja nego i od potkategorija u kojima a. s. »napreduje ili opada«. .kvaliteta dokumenata, tekstova koji se mogu ocenjivati Postoji više različitih pristupa a. s., među kojima Rej na osnovu različitih kriterijuma (autentičnost, kredibi Pouson identifikuje četiri: (1) form alna a. s., u kojoj litet, reprezentativnost itd.); (b) bez obzira na to kakva se naglasak stavljana objektivnost i pouzdanost; (2) te su uputstva za kodiranje, ne može se izbeći određeni stematska a. s., koja pretežno smera otkrivanju ideoloških pen interpretacije od strane šifranta, što delimično utiče pristrasnosti novinara i drugih aktera uključenih u pro na standardizaciju postupka; (c) iako nije problem stanizvodnju dokumenata masovnih medija; (3) tekstulana dardizovati postupak u opisu i analizi »manifestnog« a. s., koja se sastoji od ispitivanja lingvističkih sredstava sadržaja teksta, teškoće se javljaju kada je reč o »latent upotrebljenih u dokumentima i, najzad, (4) analiza pu nom« sadržaju; takođe se javlja i problem proverljivosti blike, koja se usredsređuje na reakciju publike na sadr i validnosti zaključaka različitih istraživača u slučaju žaj medija. A. s. može se uporediti s druga dva pristupa u a. s. latentnih sadržaja poruka; (d) a. s. upućuju se prigovori d aje ateorijska, naročito kada se naglasak u istraživa komunikacijâ: semiotička analiza, u kojoj se naglasak nju stavlja na njene mere (učestalost određenih termina, stavlja na dublje sagledavanje značenja ispitivanih fe prostor, vreme i si.), a manje na ono stoje teorijski rele nomena, te etnografska a. s. (Dejvid Altejd), u kojoj vantno; najzad, (e) ono što a. s. ne može reći jeste koje se naglašava uloga istraživača u konstrukciji značenja dimenzije ili kategorije sadržaja treba da se analiziraju, tekstova i u njima sadržanih simbola. Ponekad se ovaj ili kako da se interpretiraju značenja kvantitativnih in pristup označava i kao kvalitativna a. s., u kojoj se kori dikatora, naročito ako ona nisu razvijena u teorijskom ste kompjuterski statistički programi-za obradu i analizu okviru istraživačkog problema. Ipak, s pravom postoje kvalitativnih podataka, kao što su, npr., konkordanski, mišljenja (npr. Lorens Nojmen) koja ukazuju na to da oksfordski, NUD*IST, CAQDAS. U kvantitativnoj a. s., je ograničena primena i razvijenost a. s. više rezultat ne u obradi i analizi podataka koriste se sofisticirani kom poznavanja tog metoda nego plod njegovih unutrašnjih pjuterski programi za obradu kvantitativnih podataka, ograničenja. kao što su Microsoft Excel, SAS i SPSS. 3 masovne komunikacije O Likertova skala Izbor tehnike u analizi zavisi od prirode teksta: O sociologija masovnih komunikacija članak iz novina, pesma i beleške nastale iz vođenja P. Georgievski nestrukturisanog posmatranja i nestrukturisanog i polustrukturisanog intervjua ne analiziraju se na isti način. analiza, faktorska. Metoda analize koja omogućuje To zavisi i od ciljeva istraživanja i vizije istraživača. istraživačima da veliki broj varijabli svedu na manji broj Naime, istraživači se sučeljavaju s dilemom: s jedne varijabli, koje se drugačije nazivaju faktori ili latentne strane, statističko-matematička sredstva a. s. su suviše varijable. Postupak se izvodi tako što se pronalaze pra siromašna da bi mogla voditi računa o bogatstvu upotre vilnosti u varijacijama vrednosti više varijabli, gde gru be jezika i njegovog značenja, a s druge, a. s. često je pa visoko međupovezanih varijabli formira faktor. F. a. samo metagovor.
13 se često koristi u anketnim istraživanjima, u situacijama gde jedna varijabla (jedno pitanje u upitniku) ne može da bude dovoljan indikator neke dimenzije pojave, pa je potrebno tu dimenziju meriti preko više indikatora. U takvom slučaju se ovim metodom testira da li duga lista pitanja može biti grupisana u kraće grupe od kojih svaka opisuje jedan aspekt proučavane pojave ili faktor. Najče šći primer je analiza serije iskaza merenih Likertovom skalom, koji pokazuju različite vrednosne ili ideološke orijentacije. O funkcija, latentna O multivarijaciona analiza
S. Cvejić
analiza, funkcionalna. Sintetički postupak za ispiti vanje funkcionalnih odnosa u sklopu šireg istraživanja determinističkih odnosa u društvu. U svom razvijenom o b lik u ,/ a. uvek uključuje proučavanje uzročnih od nosa, pri čemu se ne traga za pojedinačnim uzročnim odnosima nego pre svega za funkcijam a društvenog sistema i njegovih delova. Epistemološki osnovf. a. je ste shvatanje da funkcija društvene pojave reprodukuje svoj uzrok, ali i da uzrok izaziva funkciju. Kauzalistička orijentacijaf. a. vezuje ovaj postupak za pozitivizam: kritičari pozitivizma, poput Maksa Vebera, smatraju da se ulogaf. a. ograničava na heuristiku i da ovaj postupak ima minimalnu dokaznu snagu, s obzirom na hipotetičnost i fragmentamost rezultata dobijenih njegovom primenom. Oni pozitivisti koji zanemaruju značaj ispitiva nja uzročne osnove posmatranih funkcionalnih odnosa svode zadatke/ a. na deskriptivnu ravan i povećavaju mogućnost njene primene u ideološke svrhe. U ovom smislu, proučavanju funkcionalnih odnosa Herbert Spenser pridaje opisnu i klasifikacijsku ulogu, a Ogist Kont, zbog svog fenomenalističkog shvatanja društve ne uzročnosti, potpuno odbacuje mogućnost primene pojma finalnog uzroka u sociologiji. Bez obzira na zna čaj podsticaja za ra z v o j/ a. koji su došli iz teorijskog funkcionalizma, ovaj postupak nije neposredno vezan ni za jedan poseban teorijski pravac, budući da ima auto nomiju posebnog naučnog postupka. Ozbiljno naučno zasnivanje/ a. vezuje se za dopri nos Emila Dirkema i njegovo insistiranje na neophod nosti razlikovanja i komplementarne primene uzročnih i funkcionalnih objašnjenja u sociologiji. Dirkem prvi među klasičnim sociolozima zapaža da društvene poja ve mogu da opstanu i bez funkcije, da mogu trajati po inerciji i da delovi sistema mogu vremenom promeniti funkcije koje vrše. Za razliku od značajnog pojačavanja f. a. na metodološkoj ravni, Dirkemovu istraživačku primenu ovog postupka karakteriše sistematsko ignorisanje činjenica koje pobijaju njegova objašnjenja. Klasične
analiza, funkcionalna fimkcionaliste u antropologiji odlikuje fascinacija istrajavanjem društva i pojedinih delova sistema, što vodi razvijanju postulata o funkcionalnom jedinstvu društva, univerzalnoj funkcionalnosti i funkcionalnoj nužnosti (Alfred Redklif-Braun i Bronislav Malinovski). Prema ovim postulatima, društveni sistem karakteriše jedna vrsta jedinstva njegovih delova koji funkcionišu harmo nično, svaka pojava u sistemu obavlja neku vitalnu funk ciju, a svaki deo sistema predstavlja nužan sastavni deo celine. Shvatanje strukture primitivnog društva kao, pre svega, strukture srodstva, predstavlja doprinos razvoju antropološke teorije, ali na metodološkom planu vodi rigidnoj primeni/ a. i zanemarivanju istraživanja funk cionalnih ekvivalenata postojećih sistemskih delova. F. a. se u okviru klasične socijalne antropologije javlja pre kao heurističko nego kao eksplanatomo sredstvo. Način njene primene obeležen je razdvajanjem antro pologije na evolucionističku, difuzionističku i fiinkcionalističku struju, u kontekstu tzv. spora oko prežitka (eng. survival). Za ime Malinovskog vezuje se značajno pojačavanje istraživačko-tehničkog aspekta/ a. putem unapređenja terenskog rada, dugotrajnog kompleksnog posmatranja i sekvencijalne analize. U okviru epistemoloških rasprava o funkcionalnom objašnjenju, sredinom XX veka dolazi do čvršćeg epi stemološkog zasnivanja/ a. Neki pisci, poput Karla Hempela, tvrde da/.' a. može imati samo heurističku ulogu, pošto ne može da dokaže da će se neka pojava desiti pre nego ma koja od njenih funkcionalnih alter nativa. Drugi autori, poput Ernsta Nejgela, tvrde daje pitanje funkcionalizma u epistemologiji pre svega pi tanje formulacije, pošto se teleološki iskazi mogu bez ostatka prevesti na kauzalistički jezik. U okviru ove epi stemološke rasprave, Moriš Mandelbaum rehabilituje metodološka shvatanja klasičnih funkcionalista, tvrdeći da rigidni funkcionalizam Malinovskog predstavlja re akciju na evolucionistička preterivanja. On naglašava saznajni značaj koji Malinovski pridaje povezivanju društvenih funkcija sa ljudskim potrebama, što perspek tivno vodi integraciji nauka o čoveku, kulturi i društvu. Klasične postulate funkcionalizma Mandelbaum ne vidi ni isključivo kao heuristička sredstva/ a., ni kao naučne zakone, nego prvenstveno kao eksplanatome principe deskriptivnog karaktera. U ovom smislu se/ a. određu je kao postupak koji predstavlja prelaz od deskripcije ka sociološkom objašnjenju, a poseban značaj se pridaje radu Malinovskog na povezivanju/ a. i uporednih is traživanja putem istraživačke konkretizacije funkcionalističkog načela međusobne povezanosti. Rasprava se kasnije proširuje problematizovanjem problema posto janja neteleoloških funkcionalnih iskaza, da bi snažni
analiza, funkcionalna je uzročno zasnivanje f a. dobilo svoje epistemološka pokriće zahvaljujući Vsevolodu Isadživu koji je uveo pojmove produktivne uzročnosti i telekauzalnosti u pro blematiku ispitivanja nužnosti funkcionalnih alternati va. Prema ovom shvatanju, dokazivanje funkcionalnih odnosa moguće je samo na osnovu znanja o njihovim uzročnim osnovama, čime se reafirmiše stara Dirkemova ideja u okviru savremenog, znatno razrađenijeg viđe nja mnogostruke i višedimenzionalne društvene uzroč nosti. Isadživljev doprinos upućuje na povezivanje f a. pre sa regresionom nego sa korelacionom analizom na planu povezivanja statističkih postupaka s a / a. u sklo pu probabilističkog shvatanja uzročnosti. Pojačavanje istraživačko-tehničkog aspekta f. a. u savremenoj sociologiji povezuje se sa doprinosima Talkota Parsonsa i Roberta Mertona. Parsons uvodi pojam ravnoteže kao glavnog reperaf a., naglašavajući značaj kvalitativnih funkcionalnih klasifikacija koje omoguću ju uporedivost značaja različitih vrsta funkcionalnih či nilaca i njihovih pretpostavljenih uzroka. Neki Parsonsovi kritičari tvrde da njegova zamisao nije iskustveno proverljiva, dok je savremeni neofunkcionalisti, poput Džefri Aleksandera, brane pošto u njoj vide zaštitu / a. od različitih tzv. teorija faktora. Za razliku od pisaca koji, poput Kingsli Dejvisa, poistovećujuf, a. sa sociolo škim istraživanjem uopšte, Merton zahteva da se ona ob likuje u skladu s logikom naučnog eksperimenta i stvara paradigmu za kodifikovanu primenu/ a. U ovom smislu Merton razlikuje tipove podataka kojima se/ a. koristi: ovde ulaze deskriptivni podaci o društvenoj strukturi, podaci o modalnim i alternativnim obrascima ponaša nja, podaci o emotivnim i kognitivnim značenjima, po daci o motivima i stvarnom ponašanju, kao i podaci o pravilnostima u ponašanju koja postoje, ali ih članovi posmatrane zajednice ne priznaju. Poseban metodološki značaj ima Mertonovo insistiranje daf. a. ustanovi posledice korišćenih podataka za šire društvene strukture, kao i njegovo ukazivanje na mogućnost operativne primene distinkcije između manifestnih i latentnih funkcija i podele na eufunkcionalne,funkcionalno neutralne i disfunkcionalne sistemske delove. Uz razvijanje poseb nih postupaka, poput usmerenog razgovora radi pobolj šanja evidencije u istraživanjima vršenim pom oću/ a., Merton na epistemološkom planu afirmiše zamisao o teorijama srednjeg obima kao o teorijskom okviruf. a. Donekle na Mertonovom tragu, u nastojanju da čvršće empirijski utemelji/ a., Alvin Guldner uvodi pojmove funkcionalne autonomije i j'unkcionalnog reciprocite ta, tražeći da se napusti apriorno ustanovljavanje tzv. anatomije društvenog sistema i da se (a)simetričnost posmatranih funkcionalnih odnosa iskustveno utvrdi u
14 svakom posebnom slučaju. Na planu dokazivanja tačnosti zaključaka o funkcionalnim odnosima, u poslednje vreme se, uz uporedni metod, koriste i drugi analitički postupci, poput multivarijacione analize i povezivanja funkcionalnog i istorijskog pristupa (npr. A. Guldner i Teda Skokpol). O funkcija 3 funkcionalizam O funkcionalni odnosi
V.Ilić analiza, korelaciona. Statistički metod koji služi za merenje slaganja kvantitativnih varijacija između dve ili više varijabli. Stepen slaganja varijacija se iskazuje koe ficijentom korelacije (r) koji uzima vrednosti u rasponu od -1 do 1, gde 0 znači odsustvo slaganja, -1 maksimal no inverzno slaganje i 1 maksimalno direktno slaganje. Pirsonov koeficijent se koristi za kontinuirane varijable, a Spirmanov za ordinalne varijable. Slaganje varijacija više varijabli proučava se višestrukom (za sve varijable) i parcijalnom (za parove varijabli uz isključenje uticaja ostalih) k. a. Postojanje veze između pojava u k. a. se pretpostavlja unapred i ne može se ovim postupkom utvrditi, jer visoko kvantitativno slaganje varijacija mo že postojati i u slučaju prividnih korelacija (npr. kada je slaganje varijacija između dve varijable izazvano zajed ničkim uzrokom, tj. nekom trećom varijablom). O analiza, uzročna 3 varijabla
S. Cvejić
analiza, multivarijaciona. Većina autoraje saglasna u definiciji prema kojoj je m. a. skup statističkih metoda koji simultano analiziraju višestruka i međusobno pove zana merenja dobijena za svaku jedinicu posmatranja iz skupa/uzorka koji ispitujemo. Danas je m. a. veoma razgranato metodološko područje koje pokriva gotovo sve naučne oblasti. Njena uloga je da nam pomogne da složenu prirodu pojava sagledamo u što većem obu hvatu. S obzirom na kompleksnost većine iskustvenih pojava, ona predstavlja pokušaj da se na pouzdan način izmeri veći broj njihovih osobina. Razvoj m. a. bio je uslovljen, sjedne strane, razvojem kompjuterske tehno logije i softvera koji su omogućili relativno jednostavnu i brzu manipulaciju velikom količinom podataka i, s druge strane, napretkom mnogih nauka koje su iskazale potrebu za simultanim tretmanom tri ili više varijabli. U tom smislu, u novije vreme su razvijeni novi ili su pri lagođeni postojeći metodi tako da omogućuju i analizu nominalnih podataka koji su dominantni na istraživač kom polju sociologije.
15 Prema mišljenju Zlatka Kovačića, jedan od principa razvrstavanja metoda m. a. jeste vrsta odnosa između istraživanih varijabli. Ukoliko istražujemo dva skupa va rijabli, od kojih jedne tretiramo kao zavisne, a druge kao nezavisne, govorimo o metodama zavisnosti. Ukoliko nema apriornog osnova za podelu varijabli na ova dva podskupa, u pitanju su metodi međuzavisnosti. U meto de zavisnosti ovaj autor svrstava: multivarijacionu regre siju, kanoničku korelaciju, diskriminacionu analizu, m. a. varijanse i logit analizu. U metode međuzavisnosti spadaju: analiza glavnih komponenti, faktorska analiza, analiza grupisanja (klaster analiza), višedimenzionalno proporcionalno prikazivanje i loglinearna analiza. O analiza, faktorska 3 varijabla
S. Cvejić
analiza, regresiona. Metod kojim se objašnjava ili predviđa varijabilitet zavisne varijable na osnovu infor macije o jednoj ili više nezavisnih varijabli. Priroda veze između zavisne (y) i nezavisne(ih) varijable(i) (x) pred stavlja se odgovarajućim regresionim modelom. Ovaj model definiše vezu između x i y, a najčešće se prikazuje regresionom linijom. Regresiona linija se formira tako da najpribližnije prikaže (aproksimira) raspršenost tačaka u dijagramu, onih tačaka koje prikazuju vrednosti y za odgovarajuće vrednosti x. Regresiona linija može biti prava ili kriva, pa shodno tome i regresioni model mo že biti pravolinijski ili krivolinijski (nelinearan). Jedna komponenta regresionog modela je i stohastički član ili slučajna greška koja obuhvata sve one ishode merenja koji nisu definisani funkcijom veze između x \ y . Više struka regresija podrazumeva model sa više nezavisnih slučajnih promenjivih. Važno je napomenuti da se u r. a. zavisna i nezavisna(e) promenjiva(e) određuju unapred i da se ovim metodom ne može otkrivati postojanje uzročnoposledične veze. Logistička r. a. je vrsta r. a. u kojoj je zavisna varija bla dihotomna sa kodovima 1 i 0 (indikatorska), a neza visne varijable mogu biti kategoričke ili kontinuirane. Najčešće se koristi za predviđanje da li će se neka poja va desiti ili ne (ishod 1 ili 0) pod određenim okolnostima (vrednostima nezavisnih varijabli). O analiza, uzročna O statistički model
S. Cvejić analiza, sekundarna. Metodološki postupak koji podrazumeva korišćenjepostojećih podataka, prikuplje nih za potrebe ranijih studija; u tom postupku istraživač koji sprovodi istraživanje nije odgovoran za kvalitet tih podataka. Podaci koji su ranije prikupljeni i na neki na čin arhivisani nazivaju se sekunadarnim podacima.
analiza, sekundarna Istraživač može primeniti s. a. podataka koje je sâm prethodno prikupio, podatke drugih istraživača ili podat ke nastale radi ciljeva koji nisu istraživački. Statistička metaanaliza postojećih podataka smatra se posebnim slu čajem s. a. Ovi podaci mogu poticati iz raznovrsnih iz vora, a prvenstveno iz arhive i dokumentacije nadležnih državnih i javnih službi, kao što su zavodi za statistiku, opštinski organi za prikupljanje podataka i si. Prednosti korišćenja sekundarnih podataka jesu srazmerno niži troškovi prikupljanja i veća obuhvatnost populacije na koju se oni odnose. Sekundarne informacije se mogu plodno primenjivati u stvaranju hipoteza za sledeća is traživanja. Pored toga su korisne i za poređenje nalaza iz različitih studija. Veoma je bitna i primena postoje ćih podataka o stanovništu (broju i karakteristikama) za stvaranje preciznog i reprezentativnog uzorka za sva istraživanja društvenih pojava. Analiza sekundarnih podataka je i korisna strategija za učenje istraživačkog procesa. Nedostaci s. a. su, prvenstveno, neažurnost i nedo voljna pouzdanost pruženih informacija. Osim toga, arhivirana građa se često ne nalazi u sirovom obliku i najčešće je već na neki način obrađena i razvrstana. Primenjeni način njene sumarizacije ili razvrstavanja možda ne odgovara potrebama naučnog istraživanja ko je zahteva sasvim precizno utvrđen tip i oblik podataka. Ovi prigovori upućuju na potrebu kontinuirane evaluacije postojećih podataka koji će se sekundarno analizirati. Posebno treba voditi računa o ciljevima zbog kojih su na stali, detaljima o njihovom nastajanju (koje prikupljao podatke, kako i gde), načinu uzorkovanja, operacionalnim definicijama i metodima prikupljanja podataka. S. a. kvantitativnih podataka (popisi stanovništva, administrativni podaci, podaci iz prethodnih anketnih ispitivanja itd.) opšteprihvaćen je postupak. Međutim, njen domašaj u području kvalitativnih proučavanja je znatno manji. Još je mali broj istraživanja u kojima je primenjena s. a. kvalitativnih podataka (transkripti inter vjua, grupnih diskusija, terenski dnevnici i posmatračke beleške, lična dokumenta, fotografije). Korišćenje sekundarnih podataka nalaže poseban oprez i u pogledu etičkih principa naučnog istraživanja, pogotovo kada is traživač koji koristi sekundarne podatke nije učestvovao u njihovom stvaranju. Oblasti u kojima se najčešće i najproduktivnije može praktikovati s. a. podataka jesu demografija, ekonomska sociologija, socijalna patologija, kao i neke oblasti opšte sociologije (prvenstveno one vezane za demografska i ekonomska obeležja). Međutim, treba napomenuti da se sekundarni podaci i informacije uvek moraju koristiti s krajnjim oprezom, imajući na umu osobenosti lokalnih
analiza, sekundarna
16
prilika i način na koji su ti podaci izvorno prikupljani (uključujući i motivaciju ispitanika da daju verodostojne, odnosno lažne podatke o sebi, kao i respektabilnost institucije koja je izvorno prikupljala podatke), tako da ih po mogućnosti, makar na nekom pilot-uzorku, valja ponovo proveriti. 0 metod, kvalitativni 3 metod, kvantitativni
S. Đurić
analiza, sekvencijalna. Istraživački postupak koji se ponajviše razvijao ti sklopu primene kvalitativnih metoda istraživanja, posebno postupka posmatranja sa učestvovanjem, ali principi na kojima s. a. počiva omogućavaju njenu primenu u svim oblicima naučnog rada. S. a. je kontinuirana, odvija se postepeno, korak po korak, i traje dok traje i sâmo istraživanje. Moguće je razlikovati tri osnovne faze u s. a:. (1) izbor i definicija problema, pojmova i pokazatelja; (2) utvrđivanje uče stalosti i distribucije pojave i (3) uključivanje dobijenih rezultata u neki širi teorijski okvir saznanja o proučava noj oblasti. U toku prve faze, istraživač traga za onim pojava ma koje ga upućuju na bliže određivanje situacije koju proučava. Pažnju najčešće privlače pojave koje se pona vljaju, ili protivrečni podaci, što istraživača usmerava na dalji rad u traganju za specifičnim pokazateljima tih pojava, ili mu one, pak, kao neposredno pristupačne, služe kao pokazatelji teže opažljivih, latentnih pojava i procesa. Već tada istraživač nastoji da ove prve po datke oceni i uspostavi neki red među njima, tražeći odgovarajuće pojmove i definicije za dalje usmeravanje istraživanja. Ovo je bitan trenutak jer istraživača više ne vuče tako snažna struja podataka, pošto se on prema njima odnosi sa stanovišta teorijskog cilja kojem mogu poslužiti. Ipak, iako već na početku istraživanja konture teorijskog okvira počinju da se jashije ocrtavaju, mnoge hipoteze i pojmovi još nisu međusobno povezani, nji hov privremeni ili stalni karakter tek treba da se tokom istraživanja potvrdi ili ospori. U oceni valjanosti ovih početnih podataka koriste se metodi istoričara (procena verodostojnosti ispitanika ili stvaraoca dokumenta), za tim se sagledavaju uslovi u kojima su oni prikupljani, u grupi ili samo uz prisustvo istraživača, da li su iskazi dati spontano ili na direktno pitanje istraživača, kako se ocenjuje prisustvo istraživača u sredini itd. Posebno zna čajan postupak za ocenu valjanosti podataka je i njihovo poređenje ne samo sa stanovišta uslova u kojima su dobijeni već i poređenjem izvora iz kojih su dobijeni, odno sno kojim postupcima. Za 5. a. je bitno da su pojmovne kategorije stalno otvorene za nove činjenice, kako one koje im idu u prilog tako i one koje im se suprotstavljaju
i zahtevaju svoje preispitivanje. Pojava ovih »negativ nih« slučajeva može da vodi modifikovanju ili odbaci vanju dotadašnjih pojmova i kategorija i formulisanju novih. Tokom ove faze, u kojoj se prikupljaju i sređuju podaci, prave se povremene pauze kako bi se videlo do kle se došlo i u kom pravcu treba dalje ići. Početak druge faze podrazumeva nastavak rada na utvrđivanju onih problema i pojmovnih kategorija s koji ma se ide dalje u analizu. Utvrđuje se njihova učestalost i distribucija na kvazistatistički način (»većina«, »izra zita tendencija rasta« i si.). Postupak se odvija tako što se svaki podatak (iskaz, ponašanje, akcija) razvrstava u određene kategorije, i to tako da se, pošto su numerički označeni, razvrstavaju u više kategorija za koje se sma traju relevantnim. Pri tom se ovi podaci obeležavaju kao primami i sekundarni s obzirom na značaj koji imaju za neku kategoriju. Oni su dati u svom punom sadržinskom vidu - u izraženim idejama, akcijama, uslovima, datu mu. Osim toga, budući da »slučajevi« nisu obeleženi (»kodirani«) po principu međusobne isključivosti kate gorija, moguće je da se na osnovu njihovog prisustva u većem broju kategorija formuliše sadržaj centralne teme istraživanja i uspostavi određena vrsta odnosa između kategorija. Na ovaj način se utvrđuje ne samo stvarna prisutnost neke pojave, procesa ili pravilnosti, već je to i način sumarnog sređivanja podataka. Podaci tako sve više dobijaju sistematski karakter ne gubeći, pri tom, ilustrativni ili anegdotski značaj. U ovoj fazi se dalje iz dvajaju »negativni« slučajevi (podaci) koji su preostali i koji predstavljaju odstupanja u granicama tolerancije, ali - iako nemaju uticaja na glavni tok proučavane poja ve - oni se stalno prate i čuvaju (jer mogu da budu prvi nagoveštaji nekog budućeg, ali drugačijeg toka pojave). Utvrđena rasprostranjenost ima situacioni i vremenski aspekt. Situacioni aspekt obuhvata pojave koje se javlja ju u više situacija, ili samo u jednoj, dok vremenski as pekt upućuje na njihov hronološki raspored javljanja u periodu koji se proučava. Sama povremenost i kratkoća javljanja nekih pojava u dužem vremenskom periodu, bez ostavljanja traga na osnovni tok, potvrđuju njihov prolazni karakter. S. a. se, u trećoj fazi, završava uključivanjem novodobijenih rezultata u okvir neke šire društvene celine (sistema, organizacije, procesa kojem pripada prouča vana pojava). Pri tom se određuju neophodni i dovoljni uslovi postojanja proučavane pojave (procesa) u okviru te celine, njena uloga u funkcionisanju pomenute celine, kao i njeno prepoznavanje kao primera koji je na višem nivou apstrakcije već sadržan u teoriji (Hauard Beker i Blanš Gir). Međutim, Barni Glejzer i Anselm Štraus smatraju da 5. a. - kao proces istovremenog i kontinui
17 ranog toka prikupljanja, kodiranja i analize, uz primenu stalnog poređenja svih izvora, podataka i kategorija rezultira stvaranjem sadržinske teorije ako se započinje s neposredno prikupljanim podacima, ili stvaranjem for malne teorije, višeg nivoa opštosti, ako istraživanje poč ne od rezultata već izvedenih studija koji su obuhvaćeni apstraktnijim kategorijama. S. a. nije jedini pristup koji se primenjuje u anali zi kvalitativnih podataka. Ovim pitanjem su se bavili i brojni drugi autori. Primera radi, Alen Barton i Pol Lazarsfeld su, na osnovu analize 100 studija, utvrdili pet osnovnih postupaka kvalitativne analize koji su u tim studijama korišćeni. Značaj s. a. za sociologiju i srodne nauke je u činje nici što ona olakšava pristup nepoznatim ili nedovoljno proučenim i složenijim pojavama. Aktivna uloga istra živača u procesu prikupljanja, sređivanja i analize is kustvene građe u toku samog istraživanja, neposredno preispitivanje valjanosti podataka, pojmova i kategorija, ne omogućavaju samo razumevanje već i očuvanje bo gatstva sadržaja društvenog života. 3 metod, kvalitativni M. Bogdanović
analiza, uzročna. Metodološki pristup u proučava nju društvenog determinizma koji podrazumeva anali tičko ispitivanje dejstva pojedinih činilaca na određene društvene pojave, kako bi se utvrdili oni koji čine nužne i dovoljne uslove, tj. uzroke pojave. Iz celokupnog deter minističkog spleta koji određuje neku pojavu izdvaja se ona pojava koja je uzrok određenog stanja, odnosno proizvodi određenu posledicu. U. a., koja pored funk cionalne analize predstavlja temelj svakog valjanog naučnog objašnjenja, pruža odgovore na pitanja zašto nešto postoji i kako se može promeniti. Dva su osnov na načina analitičkog ispitivanja društvene uzročnosti: eksperimentalni i neeksperimentalni. Zbog mnogobroj nih ograničenja u primeni eksperimenta u društvenim istraživanjima, mnogo češće se primenjuje u. a. neeksperimentalnih podataka, koja se temelji na misaono-analitičkim sredstvima, poput multivarijacione analize, kao i na preciznom opisu ispitivanih pojava i čisto tehničkim statističkim sredstvima i shemama. 3 determinizam, društveni 3 naučno objašnjenje M Todorović
an d roginija (gr. anër - muškarac; gynë - žena). Neizdiferencirana ili mešovita po Ina/rodna kategorija. Androgina je ona osoba koja se, bilo svojim izgledom, emocionalnom strukturom ili ponašanjem ne uklapa u postojeću dihotomnu podelu na (isključivo) muški i (is ključivo) ženski rod. Dihotomna definicija roda zasniva
androginija se na ideji o polnom dimorfizmu, tj. verovanju da u pri rodi postoje dva pola - muški i ženski, koji su određeni primarnim i sekundarnim somatskim karakteristikama i ulogom u reprodukciji. Hermafroditizam, tj. neizdife rencirana, mešovita (somatska) polnost se u ovakvom sistemu smatra devijacijom, greškom prirode. Iz ideje o polnom dimorfizmu izvodi se ideja o rodnoj dihotomiji: svakom polu odgovara određeni rod, tj. sistem socijal nih uloga i personalnih karakteristika koje su izvedene iz mesta u »prirodnoj« podeli rada, tj. u reprodukciji ljudske vrste. Dimorfni/dihotomni sistemi, međutim, ne odslikavaju verno ni biološku ni društvenu stvarnost. Razlike među polovima ne nastaju zbog potpunog izostanka sekundarnih (somatskih) karakteristika jedne od kate gorija nego na osnovu njihove srazmere. Shodno tome, nijedan pol nije isključivo muški ili isključivo ženski nego kombinacija u kojoj jedan skup karakteristika preovladava u odnosu na drugi. Pored toga, u svim pozna tim ljudskim zajednicama postoje pojedinci koji nisu u stanju ili ne žele da se uklope u jednu od postojećih, normativnih rodnih kategorija. Svoju neizdiferenciranu polnost/rođnost oni manifestuju na različite načine: pre oblačenjem, prihvatanjem socijalnih uloga i manirizma suprotnog pola, homoerotizmom ili različitim kombi nacijama ovih elemenata. Izrazito rigidni dihotomni sistemi, kao što je većina evropskih u toku poslednja dva veka, nisu u stanju da obuhvate ovakve mešovite kategorije, što ima za posledicu da se androgine osobe marginalizuju, proglašavaju devijantnim, stigmatizuju kao opasne po društvo, a neretko i proganjaju. Za razliku od savremnog evropskog sistema, postoje rodni sistemi koji imaju veći broj fleksibilnih polnih/rodnih kategorija. Ova društva ne samo da tolerišu mešovite kategorije nego su androgine osobe sasvim integrisane u postojeći društveni sistem zauzimajući u okviru njega jasno definisano mesto i ulogu. Neretko, a. simbolizuje i prisustvo izuzetnih, natprirodnih moći i vezu sa onostranim. Ignorišući interne poglede, a shodno dominantnom evropskom diskursu, antropolozi donedavno nisu bili u stanju da u primerima a. vide zasebne i legitimne polne/rodne kategorije. Poslednjih decenija, međutim, pod uticaj em feminizma i poststrukturalizma, istraživači sve češće pristupaju a. kao zasebnoj (trećoj) kategoriji, odba cujući time dominantnu dihotomnu ideologiju. U antropološkoj literaturi najpoznatija i najdetaljnije opisana androgina kategorija su berdaše (berdache) kod sevemoameričkih Indijanaca. Indijske hidžre (hijre) su (biološki) muškarci, koji se podvrgavaju ritualnoj ka straciji i na taj način se transformišu u novu polnu/rodnu kategoriju, postajući »ni žena ni muškarac«. Hidžre
androginija fiinkcionišu istovremeno kao religijski kult i kao kasta. Za razliku od hidžri i berdaša, koje u okviru svojih socio kulturnih sistema predstavljaju zasebne, mada mešovite polne/rodne kategorije, virdžine ili tobelije, koje litera tura beleži u našim krajevima (Crna Gora, Hercegovina i Kosovo) u XIX i prvoj polovini XX veka, predstavlja ju potpunu transformaciju (biološke) žene u socijalnog muškarca. Virdžine imaju muška imena, oblače se kao muškarci, obavljaju tradicionalno muške poslove i pri hvaćene su kao punopravni muški članovi kako u porodi ci tako i u široj zajednici. Öa bi sve to bilo moguće virdži ne se zavetuju na trajno devičanstvo, a kršenje zaveta je podložno drakonskim kaznama. Trajni celibat ovde ima dvostruku ulogu: na simboličkoj ravni obaveza celibata omogućava rodnu transformaciju s obzirom na to da se u patrijarhalnim sistemima devičanstvo poistovećuje s muškim vrlinama snage i čistote. Transvestizam je najpoznatiji savremeni oblik a. Nje gove glavne karakteristike su preoblačenje, preuzimanje ponašanja i manirizma suprotnog pola i homoerotizam. Kao i kod hidžri, preuzeti manirizam nije vema kopija suprotnog pola nego njegova prenaglašena, groteskna verzija. Ovo naročito važi za tzv. stalne transvestite koji žive na marginama društva, često u izdvojenim zajedni cama, baveći se marginalnim poslovima u zabavljačkoj industriji i/ili prostitucijom. Drugi tip čine tzv. povre meni transvestiti koji naizmenično žive u oba pola/ro da. Oni najčešće teže da svojim izgledom i ponašanjem postignu što vemiju kopiju suprotnog pola. Savremena medicina omogućava potpunu i trajnu transformaciju u oba pravca. Interesantno je da se pojedinci vrlo često odlučuju za medicinski tretman i potpunu transforma ciju upravo da bi izbegli stigmatizaciju, a često i prosekuciju od strane društva koje je netolerantno u odnosu na mešovite, neizdiferencirane polnè/rodne kategorije. Međutim, pošto je proces transformacije postupan, dugo trajan i ne vodi uvek promeni genitalnih organa (neretko zbog visoke cene ove hirurške intervencije), promena pola uz pomoć dostignuća savremene nauke, u krajnjem rezultatu, ima mnogobrojne androgine forme. Pojedinci koji se podvrgnu ovoj vrsti tretmana kombinuju u novoj srazmeri somatske i druge karakteristike oba pola, mogu da imaju različitu vrstu erotskih veza, ali preuzimaju socijalne uloge, zanimanja i izgled tipičan za suprotni pol (u odnosu na onaj kojem pripadaju rođenjem). Ovaj novonastali spektar varijacija u polnim/rodnim katego rijama sasvim očigledno dovodi u pitanje i podriva do minantne evropske, dihotomne ideologije i klasifikaci je. Istovremeno se pred akademske discipline postavlja
18 zadatak dekonstrukcije dihotomnih rodnih kategorija i izgradnje složenijih i fleksibilnijih sistema. 0 homoseksualnost O rod O studije roda
R. Drezgić animizam (lat. anima - duša; animus - duh). Širo ko rasprostranjeno verovanje u postojanje duša, koje se javljaju kao dvojnici materijalnog tela i unutrašnji prin cip koji pokreće organizam, te duhovakoji nastaju kada duša, usled smrti, napusti telo. Edvard Tajlor i Herbert Spenser smatraju se osnivačima animističke teorije, ko ja a. posmatra kao najelementamiju, prvobitnu religiju. Nasuprot naturalistima, koji kultove vezane za prirodu smatraju primamim, oduhovljenost cele prirode (prema Tajlorovom, ne i prema Spenserovom mišljenju) nastaje kada primitivna svest, prostom analogijom sa čovekom, pomenute pojave vezuje i za neživu prirodu, pa a. i kul tovi predaka prethode kultovima prirode. Do ideje duše čovek dolazi usled zagonetnosti snova, odnosno nerazumevanja kako to da prebivajući (spavajući i snevajući) najednom mestu pohodi razne druge udaljene krajeve i ljude. Stoga je, prema ovim teoretičarima, rađanje ide je o duši-dvojniku, koja je drugačije, eteričnije prirode, bila najprihvatljivija za primitivnog čoveka. Duša se, u različitim kulturama, zamišlja kao čovečuljak, ptica, miš, senka, odraz ili eterično amorfno »telo«, ali je za jedničko svim ovim shvatanjima da ona čini čovekovu nenadoknadivu suštinu, te da njeno trajno napuštanje fi zičkog tela istovremeno znači i smrt. No, dok duša samo povremeno napušta telo - u snu, tokom bolesti ili obamrlosti - duh je trajno odsutan iz tela. Ovaj preobražaj duša u duhove vrši se u trenutku smrti, tako da svet živih okružuje svet otuđenih duša-duhova. Kako duše-duhovi imaju neke karakteristike čoveka (emocije, potrebe, strasti), to se one povremeno mešaju u živote živih, bilo da im nanose zlo ili pomažu. Uspeh ili neuspeh u nekom poduhvatu, zdravlje ili bolest - uopšte, dobro ili zlo uzrokovani su neposrednim uticajem duhova, a čovek, da bi ih primirio ili stekao njihovu naklonost, stvara či tav splet magijskih i religijskih rituala. Prema mišljenju animista, budući d a je smrt osnovni katalizator ovog preobražaja, kult predaka je primami kult iz kojeg izviru svi ostali, a prvi oltari su, zapravo, grobovi. Sledeći striktno evolucionističko stanovište o nastan ku i razvoju kultura i religija, Tajlor i njegovi sledbenici smatraju daje nakon animizma sledila fazapoliteizma, koja se završava razvijenom formom monoteizma. Slič no animistima, Karl Jung smatra da se izvori verovanja u duše i duhove nalaze u snovima, vizijama i bolesnim
19 halucinacijama, pa se njegovo tumačenje individualno nesvesnog (anima) i kolektivno nesvesnog (animus) za sniva upravo na tome. Savremeni, široko rasprostranjeni spiritizam (spiritualizam) temelji se na animističkom shvatanju. Popularni »antropološki izveštaji« Karlosa Kastanjede predstavljaju, u toku poslednjih decenija XX veka, svedočanstva o još veoma živom animizmu u Centralnoj Americi.
anketa
Kod poštanskog upitnika, bez ponavljanja slanja upit nika, stopa odgovora je od 20% do 40%. Istraživači ko riste različite pristupe kako bi uvećali stopu odgovora. Pre svega, oni nastoje da se obrate ispitanicima i ubede ih da učestvuju u istraživanju. Obraćanje istraživača is pitanicima ostvaruje se putem propratnog pisma koje se šalje zajedno sa upitnikom. Pored informacija o sadrža ju i cilju istraživanja, propratno pismo treba da sadrži i informacije o instituciji koja sprovodi istraživanje i o 3 religija O evolucionizam finansijeru istraživanja. Na osnovu ovih podataka, ispi B. Đurović tanici stiču uvid u legitimnost i vrednost istraživanja. Neki istraživači nude ispitanicima manje sume novca. anketa (fr. enquête - istraga, istraživanje). Istraži Visina sume može da odbije ispitanike, ali oni najčešće vački pristup koji omogućava prikupljanje podataka od smatraju daje novčana nadoknada simboličan gest. Naj većeg broja ispitanika na širem geografskom prostoru u efikasniji pristup je pozivanje na altruistička osećanja kraćem vremenskom periodu. Postupci za prikupljanje ispitanika i značaj studije. podataka putem a. su: (1) poštanski upitnik, (2) perso - Izostanak mogućnosti kontrole ispitanikovog okrunalni intervju i (3) telefonski intervju. U savremenim ženja. Istraživači nikada ne mogu biti sigurni koje po uslovima, zahvaljujući sve većoj upotrebi računara, kao punio upitnik. alternativa poštanskom upitniku i telefonskoj a., javlja - Istraživači nemaju uvid u neverbalno ponašanje se a. putem elektronske pošte. ispitanika. (1) Poštanski upitnik. Prikupljanje podataka vrši se pomoću upitnika koji se putem pošte odašilje ispitanici - Usled odsustva neposrednog kontakta, izostaje mo ma. Zbog izostajanja kontakta između anketara i ispita gućnost da se razjasne nejasni odgovori, ili da se više nika, poštanski upitnik se smatra bezličnim anketnim sazna o pozadini dobijenih odgovora. postupkom. Prednostima poštanskog upitnika smatraju Ukoliko je namenjen heterogenoj grupi ispitanika, se: poštanski upitnik zahteva jednostavna pitanja, koja se - Manji troškovi. Svi troškovi svode se na troškove mogu razumeti samo na osnovu štampanih instrukcija. planiranja istraživanja, uzorkovanja, umnožavanja upit U tom slučaju, u upitniku dominiraju pitanja zatvorenog nika i poštarine. Obrada i analiza podataka su, takpđe, tipa, tj. pitanja sa unapred ponuđenim odgovorima. Kod jednostavniji i jeftiniji u odnosu na druge anketne me homogenih grupa ispitanika, onih koji poseduju neko tode. zajedničko iskustvo - npr. kod pripadnika iste profesije - Izbegava se mogućnost pojave anketarske greške, - mogu da se koriste složeniji tipovi pitanja koji omogu tj. izostaju greške koje nastaju usled ličnih karakteristi ćavaju prodiranje u dubinu iskustva ispitanika. ka ispitivača i razlika u njihovim veštinama. (2) Personalni intervju. Postupak za prikupljanje po - Veća anonimnost. Odsustvo anketara obezbeđuje dataka koji pretpostavlja kontakt licem u lice između veću anonimnost za ispitanika. Anonimnost je naročito ispitivača i ispitanika. Osnovni tipovi personalnog in značajna kada je predmet istraživanja osetljiv za ispita tervjua su: strukturisani intervju, fokusirani ili dubinski nike, npr. ispitivanje intimnog života ispitanika. intervju, nestrukturisani ili neusmeravani intervju. - Poštanski upitnik je prikladan kada pitanja zahteStrukturisani intervju je najmanje fleksibilan oblik vaju da se o njima razmisli, ili da se provere podaci intervjua. Broj pitanja, njihova formulacija i redosled sadržani u dokumentima. identični su za sve ispitanike. Strukturisani intervju istra - Poštanski upitnik omogućava da se, po minimal živači koriste kako bi bili sigurni da razlike u dobij enim nim troškovima, obuhvati široko geografsko područje. odgovorima potiču od razlika među ispitanicima, a ne Ako je stanovništvo koje se istražuje rasprostranjeno od razlika u primeni intervjua. Kod ovog tipa intervjua, na širokom geografskom području, u pojedinim sluča upitnik popunjava ili anketar ili sam ispitanik. U prvom jevima poštanski upitnik može predstavljati i jedini prislučaju, anketar u direktnom kontaktu sa ispitanikom či menjiv postupak za prikupljanje podataka. ta pitanja i beleži odgovore. Ispitanik popunjava upitnik Osnovni nedostaci poštanskog upitnika su: na sledeći način: -N isk a stopa odgovora. Stopa odgovora je procenat - anketar ostavlja upitnik ispitaniku da ga sam po ispitanika u uzorku koji su vratili popunjene upitnike. puni. Na ovaj način, ispitaniku se pruža mogućnost da
anketa razmisli o pojedinim pitanjima, ali i da na njih odgovori bez prisustva nepoznate osobe. - grupno popunjavanje upitnika odvija se uz prisu stvo anketara koji može, ukoliko je potrebno, da pruži dodatna objašnjenja. Fokusirani intervju pruža veću fleksibilnost u radu ispitivača, kao i značajnu slobodu ispitanicima da izra ze sopstveno iskustvo. Elastičnost pristupa omogućava da se dođe do detalja o subjektivnom iskustvu ispitani ka. Fokusirani intervju vodi se na osnovu takozvanog vodiča za intervju, seta tema ili pitanja koje se odnose na osnovne pretpostavke istraživanja. Ovaj tip intervjua radi se sa ispitanicima za koje se zna da su imali neko specifično iskustvo, a koje se odnosi na sadržaj koji se ispituje. Nestrukturisani intervju je najfleksibilniji oblik nauč nog razgovora. Ispitivač ne priprema unapred pitanja, niti se pitanja postavljaju poštujući specifičan poredak. Podstičući ispitanike da izraze svoja iskustva, ispitivač ima veliku slobodu da se dotiče raznovrsnih područja, kao i da izgrađuje specifičan redosled tokom intervjua. U odnosu na poštanski upitnik, prednosti naučnog razgovora su sledeće: - Kontrola situacije intervjuisanja. Ispitivač može da odredi redosled pitanja na koja ispitanici odgovaraju, kao i da standardizuje okruženje u kojem se prikupljaju podaci. - Visoka stopa odgovora. Stopa odgovora kod na učnog razgovora je znatno viša u odnosu na poštanski upitnik, oko 95 %. Mnogi ispitanici koji ne bi izdvojili vreme da popune poštanski upitnik prihvataju zahtev da učestvuju u naučnom razgovoru. Ovo se, pre svega, odnosi na one koji imaju problema sa čitanjem ili pisa njem, ili ne razumeju jezik u potpunosti. - Prikupljanje dodatnih informacija. Istraživač stiče uvid u lične karakteristike ispitanika i karakteristike nji hovog okruženja. Najznačajniji nedostaci naučnog razgovora su sledeći: - Visoki troškovi. Troškovi uključuju izbor, obuku i kontrolu ispitivača, troškove putovanja, boravka na terenu i vođenja intervjua, snimanja i prekucavanja po dataka dobijenih u nestrukturisanim intervjuima. - Anketarska greška. Iako su ispitivači obučeni da obezbede objektivnost prilikom prikupljanja podataka, oni često, aluzijama, nameću lična gledišta koja mogu da usmere odgovore ispitanika. Čak i kada izbegavaju verbalne aluzije, ispitivači mogu usmeravati ispitanike putem neverbalne komunikacije. Na odgovore ispitani ka može uticati i starost, pol, rasa ispitanika itd.
20 Problem anonimnosti. Usled uspostavljanja neposred nog kontakta sa ispitanicima, ispitivačima ne samo da mogu biti poznata njihova imena, adrese, telefonski bro jevi, već imaju i mogućnost njihovog prepoznavanja. (3) Telefonski intervju je polulični postupak za priku pljanje podataka. Kao njegove prednosti navode se: re lativno niski finansijski troškovi u odnosu na personalni intervju; visoka stopa odgovora; brzina u prikupljanju podataka; primenjivost na, u demografskom smislu, heterogene populacije; primenjivost na teritorijalno udaljene ispitanike. Najznačajniji nedostaci u primeni telefonskog intervjua su: jednostavniji instrument, mo gućnost naglog prekida intervjua od strane ispitanika, izostajanje kontrole neverbalnog ponašanja. 3 anketar O anketarska greška O ispitanik
G. Vuksanović
anketar. Osoba koja se angažuje u fazi prikupljanja podataka u terenskim anketnim istraživanjima. Koriste ći instrumente koje su konstruisali istraživači, a. stupaju u kontakt sa ispitanicima i, u skladu s dobijenim uputstvima o konkretnom obliku anketiranja, dobijaju infor macije od ispitanika. Direktni oblici anketiranja podrazumevaju usposta vljanje socijalne interakcije u kojoj a. postavlja pitanja, podstiče ispitanika, nudi mu objašnjenja, beleži odgo vore, a ispitanik odgovara, uskraćuje odgovore na ne ka pitanja, traži objašnjenja i (uzgredno ili brižljivo) formuliše svoje stavove. Usled složenih procesa ovako uspostavljene interakcije, sjedne, kao i epistemoloških zahteva koji proističu iz naučnog karaktera istraživanja, s druge strane, neophodno je pažljivo birati osobe koje će obaviti postupak anketiranja. A. treba da raspolaže određenim opštim znanjima, da poznaje sociokulturalnu situaciju u kojoj se obavlja proces anketiranja (jezik, životni stil i način komuniciranja ispitivane zajednice) i da dobro vlada primenom instrumenta. Lična tačnost i preciznost su, svakako, osobine o kojima treba voditi računa pri izboru a. Otvorenost i iskrenost ispitanika u značajnoj meri će zavisiti od sposobnosti a. da očuva staloženost i bude tolerantan i u situacijama kada su od govori oskudni, odbojni ili se a. ne slaže sa odgovorima ispitanika, ili pak kada se desi da ti odgovori ispitanika izražavaju društveno neprihvatljive stavove. Ponašanje i izgled a. moraju da budu adekvatni situaciji u kojoj se obavlja ispitivanje. Svaki proces anketiranja zahteva obezbeđivanje što višeg stepena standardizacije samog ispitivanja. To se postiže obukom a., tokom koje oni dobijaju precizne instrukcije koje se odnose na proceduru izbora ispitani ka, način uspostavljanja kontakta, primenu instrumenta,
21 način beleženja podataka i druge relevantne aspekte (tip i obim objašnjenja koja se smeju dati itd.). Čak i kada je reč o a. koji već imaju iskustva u sprovođenju anketira nja, potrebna je obuka u pogledu konkretnog istraživač kog instrumenta. Sâm rad a. nadzire se tokom i nakon obavljenog anketiranja. Kontrola rada tokom ispitivanja obavlja se proverom da li je a. kontaktirao odgovaraju ćeg ispitanika (uobičajeno je da se proveri makar 15% adresa na kojima je a. trebalo da obavi anketiranje), da li je postavio sva pitanja (to se može utvrditi naknadnim nasumičnim ispitivanjem ispitanika i poređenjem), di rektnim praćenjem načina rada a. (supervizor odlazi sa a. na teren i kontroliše kvalitet njegovog pristupa). Na kon obavljenog ispitivanja, a u fazi pregledanja materija la, može se pratiti kvalitet rada svakog a. sagledavanjem potpunosti odgovora, uvidom u anketarske beleške, dok se u fazi obrade podataka, grupisanjem ispitanika prema a. koji ih je ispitivao i uspostavljanjem korelacija, mogu otkrivati eventualna ponavljanja, greške i posebni obra sci odgovora koje su ispitanici davali određenim a. O anketa O anketarska greška O lična jednačina istraživača S. Đurić
anketarska greška. Skup sistematskih grešaka čiji su izvor neodgovarajući rad i osobine anketara. Uz dru ge moguće oblike pristrasnosti, rad anketara je predmet sistematičnog i detaljnog proučavanja u metodologiji društvenih istraživanja. Počeci sistematskog praćenja rada anketara kao mogućeg izvora grešaka vezuju se za istraživanje beskućnika (1929), u kojem je Sara Rajs primetila da su kod jednog anketara ispitanici sistema tično navodili alkoholizam kao razlog položaja u kojem se nalaze, a kod drugog nepovoljne i pogrešne socijalne mere. Zatim je obratila pažnju na lične osobine samih anketara i zaključila d aje prvi bio protivnik uživanja alkohola, a drugi socijalista. Postoje na ovaj način skre nuta pažnja da odgovori koje dobijaju anketari mogu biti značajno povezani s njihovim ličnim stavovima o pitanjima koja se istražuju i da to može biti važan izvor potencijalnih grešaka koje bi dovele u pitanje i najbolje osmišljen istraživački projekt, usledila su detaljna istra živanja ovog problema. Faktore koji deluju u interakciji anketar-ispitanik Robert Kan i Čarls Kanel su klasifikovali u tri grupe. Na strani anketara to bi bili: lični faktori (uzrast, vaspitanje, socijalnoekonomski status, rasa, religija, pol), psi hološkifaktori (percepcija, stavovi, očekivanja, motivi, saznajni i drugi interesi) i faktori ponašanja (greške u postavljanju pitanja, greške u podsticanju ili sugerisanju, u motivisanju i beleženju odgovora). Mnogobroj nim istraživanjima delovanja ovih faktora na interakcije
anketarska greška u procesu anketiranja ustanovljeno je d aje najznačaj nije ponašanje anketara i način na koji on uspostavlja kontakt sa ispitanikom. Ostale činioce je u većoj meri moguće kontrolisati tako što će za određene tipove is traživanja biti angažovani anketari sa utvrđenim karak teristikama. Najčešće se sastav anketara planira tako da se izbegne značajnija socijalna distanca u odnosu na ispitanike (u pogledu starosti, društvenog položaja, obra zovanja). Ponekad je potrebno, u skladu sa osetljivošću predmeta istraživanja, usklađivati i pol, religiju ili rasu anketara ukoliko se pretpostavi da bi ovo neslaganje moglo biti izvor inhibicije ispitanika u pogledu iskrene i potpune saradnje. Mogućnost javljanja a. g. i njene razmere povećavaju se upravo onda kada su anketari manje stručni, kada kod njih nije razvijen profesionalni odnos prema angažmanu u istraživanju, kada je ispitivanje manje strukturisano (veće greške se mogu očekivati u dubinskim intervju ima nego u standardizovanim upitnicima), te kada je predmet istraživanja društveno osetljiva tema. U svakoj fazi postupka anketiranja može se javiti neki tip a. g.: anketar može najpre da načini grešku u postupku nalaženja ispitanika, izbegavati ispitanike do kojih je teže doći i odlučivati se za ispitivanje onih oso ba koje su mu lakše dostupne. Dalje, usled nastojanja da ispitanika odobrovolji za saradnju, anketar može da se prema njemu ophodi prenaglašeno ljubazno, iz čega se stvara odnos u kojem ispitanik uzvraća ljubaznošću i pokušava da svoje odgovore usaglasi s pretpostavkama 0 tome kako je dobro i poželjno odgovarati. Tokom po stavljanja pitanja, anketar može da izbegava pitanja koja smatra osetljivim i koja mogu situaciju ispitivanja učini ti nelagodnom. Takođe, anketar može pretpostavljati da na osnovu samo nekih dobij enih odgovora može znati odgovore ispitanika i na ostala pitanja, pa ih u anketira nju preskače. Tu se, kao važan izvor a. g., javljaju oče kivanja anketara daje gledište ispitanika konzistentno povezano, pa je dovoljno čuti nekoliko njegovih odgo vora kako bismo znali odgovore i na sva ostala pitanja. Dalje, anketari mogu da očekuju slaganje odgovora is pitanika s njihovim društvenim položajem, pa čim usta nove karakteristike položaja ispitanika pretpostavljaju 1 strukturu njegovih odgovora. Neprecizno i nepotpuno beleženje odgovora (ili njihovo slobodno interpretira nje) takođe je značajan izvor grešaka. Najveći broj a. g. može se izbeći pravilnom obukom anketara pre početka terenskog rada, kao i sistematskom kontrolom njihovog rada. Anketari moraju da prođu pret hodnu obuku za rad na terenu i pravilnu primenu istraži vačkog instrumenta. Treba im objasniti značaj njihovog posla za uspeh istraživačkog projekta i potrebu da s do voljno osetljivosti saslušaju odgovore ispitanika, da ih
anketarska greška
22
motivišu i održe njihovu koncentraciju tokom celokupnog ispitivanja i objektivno, vemo i precizno pribeleže njihove odgovore. 3 anketa 3 anketar 3 lična jednačina istraživača
S. Đurić
anomija (gr. a - ne; nômos - zakon). Najkraće se mo že odrediti kao odsustvo zakona ili bezakonje, odnosno kao stanje nedelotvomosti, raspada i nepostojanja dru štvenih normi. U sociologiju je ovaj pojam uveo Emil Dirkem, da bi njime objjsnio kako dolazi do nepravilnih oblika podele rada, tj. onih u kojima se razvija funkcio nalna zavisnost ali ne i solidarnost. To se dešava zbog nenormalnih društvenih uslova koji dovode do »anomijske podele rada«, koja više ne obezbeđuje solidarnost i funkc ioni sanje društvenog sistema. Stanje a. obično je povezano sa masovnim oblicima ispoljavanja devijantnog ponašanja ljudi. Na društvenom planu, to stanje se najčešće javlja prilikom prelaska iz jednog društvenog sistema u drugi, a na individualnom ono je uglavnom ve zano za naglu pramenu materijalnog (siromašenje), društvenopravnog (zatvor), građanskog (gubitak građanskih prava), profesionalnog (gubitak posla), bračnog (razvod, bolest, duže odsustvo, smrt bračnog partnera), stambenog (ostajanje bez stana) ili teritorijalnog (preseljenje) statusa, a u svom najoštrijem obliku ispoljava se kroz ubistvo ili tzv. anomično samoubistvo. Dirkemovo određenje a. zasniva se, između ostalog, i na njegovom razlikovanju između »normalnog« i »pa tološkog«. Verujući da postoji stanje moralnog zdravlja društva, koje jedino nauka može kvalitetno odrediti, i isti čući da su normalno i patološko istorijske kategorije, on je, uzimajući opštost kao spoljašnje obeležje normalnosti neke pojave, naglasio daje neka društvena činjenica nor malna za određeni društveni tip kad se kreće u prošeku društava ove vrste, posmatranih u odgovarajućoj fazi nji hovog razvoja. Na osnovu toga, dolazi se do poznate Dirkemove teze daje kriminalitet normalan ukoliko se kreće u granicama prošeka za dati tip društva. I ne samo što je normalan nego mu se mora pripisati i značajna dinamička uloga, budući da sprečava okoštavanje kolektivne svesti i omogućava prodor novoga u društvu. Naravno da se ovde »kriminal« shvata veoma široko - kao sve ono što vređa osnovna kolektivna osećanja i izaziva društvenu osudu i kažnjavanje. Inspirišući se tumačenjem sukoba Koje je aao Tomas Hobs, Dirkemovim pojmom a. i teorijom Maksa Vebera o ulozi specifične protestantske etike u nastanku kapita lizma, Robert Merton smatra daje za nastanak a. bitna tenzija koja se javlja kod pojedinaca ili društvenih grupa, onda kada se »opšteprihvaćene« norme i vrednosti nalaze
u raskoraku sa društvenom stvarnošću. Prema njegovom mišljenju, đevijantno ponašanje je simptom provalije ko ja postoji između kulturom nametnutih aspiracija i dru štveno strukturisanih mogućnosti. Tu se, dakle, polazi od pretpostavke da se u američkom i drugim industrijalizovanim društvima kao opšteprihvaćena vrednost smatra materijalni uspeh koji je, u principu, podjednako dostu pan svima, pri čemu se kao podobna sredstva za njegovo postizanje uzimaju samopregoran rad i samodisciplina. U tom smislu, svi ljudi bi trebalo da imaju jednake šanse, a neuspeh bi se tumačio nedovoljnom upornošću i, uopšte, napuštanjem ambicija. Kako se ljudi, međutim, ne nalaze na jednakim počet nim pozicijama i kako ne prihvataju svi podjednako te »nesporne« vrednosti, javljaju se značajne razlike između pojedinaca u pogledu mogućnosti i ishoda tako shvaće nog uspeha. Budući da osećaju snažan pritisak da se po svaku cenu ide napred, ako ne na zakonit, a ono makar na nezakonit način, neuspešni se osećaju odbačenim i dru gačijim zbog svoje navodne nesposobnosti, te mogu doći u iskušenje da počnu da se đevijantno ponašaju. Početna nejednakost stvara tako pogodnu osnovu za anomično po našanje, a time i za nasilje. Naravno, to nipošto ne znači da će svi »neuspešni« pojedinci posegnuti za devijantnim ponašanjem, niti da će »uspešni« biti lišeni takvih iskuše nja. Drugim recima, nesklad između težnji i mogućnosti nije svojstven samo »nižim« društvenim slojevima nego se on, u podjednakoj meri, može pojaviti i kod ostalih, koji u taj raskorak - uključujući tu i tenzije koje ga prate - zapadnu iz bilo kojih razloga, bez obzira na to da li on objektivno postoji ili je samo subjektivno prepoznat i do življen kao takav. Merton razlikuje pet mogućih načina na koje se može reagovati na suprotnosti koje postoje između društveno prihvaćenih vrednosti i ograničenih sredstava za njihovo ostvarenje: konformistički, inovatorski, ritualistički, od ustajući i buntovnički. Konformisti, u koje spada većina ljudi, prihvataju dominantne društvene norme i vrednosti, kao i uobičajena sredstva za njihovo postizanje, bez obzira na to da li su i sami uspešni ili ne. Inovatori se drže prihva ćenih vrednosti, ali koriste pogrešna ili nezakonita sred stva u njihovoj realizaciji, kao u slučaju kriminalaca koji se bogate baveći se nelegalnim aktivnostima. Ritualisti se mehanički pridržavaju ustanovljenih pravila radi njih samih, ne pitajući se o njihovoj svrsi, niti o vrednostima koje stoje iza njih, te se uglavnom posvećuju rutinskim poslovima koji im ne pružaju gotovo nikakve izglede na uspeh i napredovanje. Odustajući (oni koji odustaju) sa svim napuštaju takmičenje, odbacujući kako važeće vred nosti tako i uobičajena sredstva za njihovu realizaciju, te uglavnom žive povučeno i izolovano. Najzad, buntovnici
23 odbacuju dominantne vrednosti i standardna sredstva za njihovo ostvarivanje, želeći da ih zamene potpuno novim, obnavljanjem društvenog sistema u celini, tako da obično nastupaju sa radikalnim političkim zahtevima. Kritički orijentisana sociologija je nesumnjivo potvr dila da su pravila za definisanje i tumačenje onoga što će se smatrati »nenormalnim« ili »devijantnim« do sada, po pravilu, prećutno ili izričito, određivali oni koji su imali najviše moći: bogati za siromašne, politički uticajni za politički manje uticajne, ugledni za manje ugledne, mu škarci za žene, stariji za mlađe, gradovi za sela, etničke većine za etničke manjine i si. Ona je takođe ukazala na činjenicu da masifikacija društva, iskazana prvenstveno kroz gomilanje ljudi u velikim urbanim aglomeracijama, uz nemogućnost da im se pruže adekvatni ekonomski, so cijalni i kulturni uslovi za normalan život, sama po sebi predstavlja gotovo idealnu podlogu za širenje devijantnog ponašanja i javljanje a. Istraživači masa odavno su skrenu li pažnju na to da one ne samo što pokazuju sklonost da se u sve mešaju nego to čine isključivo nasilno. Pridoda li se tome sve prisutnije i sve pogubnije dejstvo masovnih medija - pomoću kojih se vrši industrijsko oblikovanje duha i kreiranje paralelne, virtuelne stvarnosti, dobiće se svi važniji elementi za objašnjenje sve rasprostranjenije agresije, nasilja, destrukcije, autodestrukcije i a. Ne tre ba, dakako, smetnuti s uma ni činjenicu da već postojeće nasilje ima i svoju autonomnu logiku i samostalne meha nizme delovanja koji obezbeđuju njegovu reprodukciju i samoreprodukciju. Sociološka istraživanja upozoravaju da treba praviti jasnu razliku između »primame devijacije«, kao početnog akta odstupanja od »normalnog«, i »sekundarne devija cije«, u kojoj kršenje pravila postaje učestalo i trajno, a sam prestupnik opaža sebe kao devijanta. Ako se prva i može dovesti u tesnu vezu sa sociokulturnom okolinom i životnom sudbinom pojedinaca, druga je već u velikoj meri stvar organizovane »pripomoći« već postojećih đevijantnih struktura. O normalno/patološko O otuđenje O patologija, socijalna M. Tripković
antiklerikalizam (gr. anti - protiv, umesto; lat. clericalis - sveštenički). Liberalni intelektualni i politički pokret koji se, u toku XIX i XX veka, protivio pretenzi jama (prvenstveno rimokatoličkog) sveštenstva da aktiv no učestvuje u unutarsvetovnim, a pre svega političkim, socijalnim i obrazovnim poslovima moderne sekularne države. Idejne osnove a. počivaju u prosvetiteljskom atei zmu, odnosno agnosticizmu, a prvi pokušaj praktične realizacije volterovskog poziva na obaranje crkvenog
antiklerikalizam autoriteta (»Zgazite bestidnicu!«) bila je sistematska i nasilna dehristijanizacija u toku Francuske revolucije (1792-1793). Konkordatom iz 1801. godine, u punoj meri ostvarenim tek posle Napoleonovog pada (1815), bio je postignut privremeni sporazum između Crkve i države, kojim su sveštenstvu vraćene pređašnje materi jalne privilegije i obrazovne ingerencije. Međutim, jak antiklerikalni pokret, obnovljen posle Komune 1871. i uspostavljanja francuske Treće republike, dostigao je vrhunac u tzv. Kombovom zakonu iz 1904. kojim se pripadnici verskih kongregacija isključuju iz nastave u državnim školama, što je dovelo do prekida diplomat skih odnosa s Vatikanom. Konačno odvajanje Crkve od države sprovedeno je u Francuskoj već sledeće godine, pod Kombovim naslednikom na mestu predsednika Re publike, Morisom Ruvijeom. Iako je antiklerikalni pokret bio manje ili više jak i u drugim evropskim zemljama (npr. Bizmarkov Kultur kampf), francuski slučaj je, s gledišta sociologije, najza nimljiviji ne samo zato što je borba za potiskivanje ulo ge Crkve u svetovnom životu u toj zemlji bila najburnija nego i stoga što je i sama francuska sociologija u tome imala značajnu ulogu. Naime, celokupno sociološko delo Emila Dirkema, pa i dobar deo njegove praktične delatnosti, imali su da posluže radikalskoj borbi protiv pretenzija Katoličke crkve da u novom, republikanskom poretku očuva ulogu vrhovnog moralnog autoriteta i uti cajne političke instance. Institucionalizovanje dirkemovske sociologije kao akademske discipline i »zvanične doktrine univerziteta« duguje se dobrim delom upravo njegovoj nameri da pruži teorijsku potporu izgradnji jednog građanskog morala i, štaviše, jedne nove, laičke religije, koja će preuzeti društvenointegrativne funkcije katoličke vere. Dirkem je težio da stvori ne samo nauku koja će potkopati doktrinarne osnove tradicionalne reli gije (»Crkvaje, sa sociološkog stanovišta, čudovište!«) već i moralku koja postavlja racionalne temelje jedne no ve, republikanske vere: on je sociologiju ponudio kao zamenu za veronauku, što je ona u izvesnoj meri i postala posle Prvog svetskog rata, kada su joj njegovi učenici izdejstvovali status obaveznog nastavnog predmeta. Tako se društvena nauka o veri najzad prometnula u naučnu veru u društvo, a sociologija religije u jednu vrstu reli giozne sociologije. Dirkemov projekt zasnivanja jedne laičke religije mogao je nastati samo u okolnostima koje su bile stvorene međusobnim preplitanjem i stapanjem republikanskih ideja, još živih uspomena na revolucio narnu dehristijanizaciju, filozofije pozitivizma koja se oslanjala na nasleđe kontističke »religije čovečanstva«, slobodnozidarskog a. i, naravno, praktične politike radikalskih vlada koje su težile laicizaciji obrazovnog siste
antiklerikalizam
24
ma i suzbijanju uticaja crkve u svim oblastima javnog života. U Dirkemovoj ličnosti, njegovom teorijskom delu i praktičnom angažmanu (naročito u doba Drajfusove afere), susticali su se svi ovi istorijski, duhovni i politički podsticaji koji su uobličili radikalski a. potkraj XIX i početkom XX veka. Treća republika, čiji su tvorci težili da legitimnost novog poretka zasnuju u kontinuite tu s onom prvom, revolucionarnom republikom, nije se, doduše, upustila u onako radikalan«, kao što je bilajakobinska dehristijanizacija, ali je ipak oprezno pokušavala da, namesto hrišćanstva, uspostavi jednu novu, laičku religiju, u čemu joj je zdušno pomagala dirkemovska sociologija. Sličnu funkciju, ali na znatno nezgrapniji i nasilniji način, pokušala je u komunističkom režimu da obavi i »marksistička« sociologija. 3 crkva 3 klerikalizam 3 sekularizacija A. Mimica
antipsihijatrija (gr. anti - protiv; psyché - duh, du ša; iatreia - lečenje). Pravac u modernoj psihijatriji koji je, šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka - putem kritike tradicionalne psihijatrije, odnosno psihijatrijske službe - započeo borbu za poštovanje dostojanstva pa cijentove, tj., u krajnjoj liniji, čovekove ličnosti. Ovom pravcu su, između ostalih, pripadali Franko Bazalja, Ronald Leng, Tomas Sas, Dejvid Kuper i An dre Burginjon. Oni su psihijatrijske bolesti smatrali bekstvom čoveka od ograničenja koje društvo nameće svo jim pripadnicima. Da bi se ogradilo od svog pogubnog delovanja, društvo od čoveka stvara žrtveno jagnje koje označava bolesnim i tako poriče sve loše što u stvari ono sâmo čini. Po mišljenju zagovornika a., psihijatrija je deo tog »lošeg društva« i ona uništava čoveka tretma nom i socijalnom izolacijom koje mu nameće. Uzrok bolesti antipsihijatri su videli i u porodici, ko ja takođe vrši represiju nad pojedincem. Bolesnik je taj koji poremećaje svakoga od članova porodice prima na sebe i tako pati za sve njih. Antipsihijatri su psihijatrij ske bolnice smatrali centralnim mestom svega negativ nog u sistemu psihijatrije i zahtevali njihovo ukidanje. Napadali su tadašnje metode lečenja kao nehumane i štetne, a lekove su smatrali jednom vrstom hemijskih lanaca u kojima se bolesnici drže okovani. Kritikovali su getoizaciju mentalno obolelih u psihijatrijskim bol nicama. Stoga su smatrali da pacijentima nije potrebno lečenje već zaštita od njihovih neprijatelja - zakonoda vaca, psihijatara i sudija. Uza sve krajnosti u koje je a. zapadala, njen značaj bio je u tome što je probudila javnost i zainteresovala je za mnoga etičkopsihijatrijska pitanja. Antipshijatri
su bili preteče procesa dezinstitucionalizacije koji u savremenoj psihijatriji krajem XX i početkom XXI ve ka zaista vode ukidanju velikih psihijatrijskih bolnica. Humanijim pristupom i poštovanjem njegovih ljudskih prava, pacijent bi trebalo da bude vraćen društvenoj za jednici i u nju ponovo uklopljen. 3 psihijatrija 3 psihijatrija, socijalna B. Kuljić
antisemitizam. U svom rasističkom obliku, a. se u užem smislu usmerava protiv Jevreja, a u širem - protiv takozvanih semitskih naroda, u koje se ubrajaju i Arapi. A. polazi od potpuno pogrešnog stanovišta da su Jevreji rasa ili narod, a ne religiozna grupa. Od a. treba razliko vati antijudaizam, koji je religijski motivisan. Antijudaizam se, pre svega, zasniva na činjenici da su osnivača hriščanske religije ubili Jevreji, svesno ignorišući daje Isus Hrist i sâm bio Jevrejin. U skladu s tim, mržnja p'rema Jevrejima ima dugu istoriju u zapadnoj civiliza ciji. Tokom kasne antike i čitavog srednjeg veka Jevreji su bili izloženi progonima i pogromima. Njihova delimično dobrovoljna, a delimično iznuđena getoizacija, zakonska ograničenja na »nedostojne« pozive - kao što su menjači novca i zalagaoničari, koji, tobože, sasvim nehriščanski uzimaju kamate - njihova široko rasprostranjena sposobnost za učenje, i iz svih navedenih razloga često proizašla društvena pozicija pojedinaca, učinili su da Jevreji postanu prepoznatljivi kao naizgled homoge na grupa koja je izložena napadima. Izloženi na milost i nemilost promenjivim interesima nepostojanih vlada ra, po pravilu su bili predmet političkih intriga. Gotovo uvek je bilo popularno da se bogati Jevrejin predstavlja kao reprezent jevrejstva. Kao trovači bunara i ubice dece, bogohulnici i hristoubice, lihvari i krivci za sva zla, Jevreji su pretvoreni u žrtvenog jarca, krivog za sve ne volje koje su se ikad javile. Rasistički motivisan, a. je proizvod španskog poznosrednjovekovnog antijudaizma. Moderni rasizam je po svom poreklu antisemitski. Po prvi put na snazi dobija predstava o čistoti krvi, paralelno s progonima marranosa (stkost. - svinje) i prisilnom hristijanizacijom Jevreja kao posledicom rekonkviste. Izraz limpieza de sangre (šp. »čistota krvi«) prvi put se pojavljuje još pre velikih otkrića. Ovo je u isto rij i prvi primer organizovanog rasi zma. On je usmeren protiv tzv. conversosa, pokrštenih Jevreja, koji i pored promene vere ostaju obeleženi stig mom »nepouzdanih kantonista«, jer im se podmeće da su u tajnosti i dalje praktikovali stare običaje, tako da su, nezavisno od toga šta su radili, zauvek bili obeleže ni. A. ni u kom slučaju ne ostaje ograničen na Španiju i katoličanstvo.
25 Reč a. se prvi put pojavljuje 1870. godine u nemačkom jeziku - u vreme kada je emancipacija Jevreja u Nemačkoj beležila veliki uspon, kao ni u jednoj drugoj zemlji. Ako istoriju a. posmatramo od 1945. godine, onda izgleda d aje upravo ova odmakla emancipacija Jevreja u Nemačkoj, doduše zahvaljujući prisili, ali sva kako zbog određene logike ksenofobičnog mišljenja, pogodovala ovom najpogubnijem obliku a. Nacionalsocijalistički antisemiti su je uzimali kao povod ne samo za diskriminaciju Jevreja, kao stoje to bio slučaj, pre svega, u Istočnoj Evropi sve do polovine XX veka (poslednji pogromi Jevreja u Evropi izvršeni su u Poljskoj 1946-1947, dok se bivši SSSR 1953. godine verovatno nalazio neposredno pred talasom antisemitskih progo na), nego i za njihovo ubijanje u pogromima. Jevreji su sistematski ubijani u fabrikama smrti i logorima za uništenje. A. je (bio) gotovo širom sveta rasprostranjen feno men. Veliki delovi stanovništva čak i u SAD bili su an tisemitski opredeljeni. Pa ipak, samo u Nemačkoj je a. postao suštinsko mesto, možda tačka kristalizacije zvanične državne politike, koja je započela sukcesivnim obespravljenjem u fazi konsolidacije nacionalsocijali zma, a završila fizičkim uništavanjem koje je kulminira lo za vreme Drugog svetskog rata, još od 1939. godine. Ni u jednom trenutku za vreme tog rata program unište nja Jevreja nije doveden u pitanje. I u konkurentskoj RSHA (Glavnoj kancelariji za bezbednost Rajha), institucionalizovanoj u okviru SS, i u WSHA (Glavnoj kan celariji za bezbednost privrede) najposle se postavljalo samo pitanje - da li Jevreji treba da budu uništeni od mah ili (u kratkom roku) tokom prisilnog rada. Nikakav ekonomski i vojno tegoban položaj Trećeg Rajha nije mogao da odvrati nacionalsocijaliste od njihove namere da sprovedu »konačno rešenje«. Apsolutna nemoć i činjenica da su njihove žrtve (lično) apsolutno nedužne eksplicitno je podsticala njihovu želju za uništenjem. Nacionalsocijalistički a. predstavlja tužnu kulminaciju a. u ukupnoj ljudskoj civilizaciji. Stoga nije pogrešno što su ga istoričari nazvali »slomom civilizacije«. 3 fašizam 3 geto 3 judaizam M. Uzarewicz (prev. s nemačkog Đ. Kurir)
a n tro p o g e o g ra fija [ljudska g eo g ra fija ] (gr. ânthrôpos - čovek; geögraphia - opis zemlje). Sociolo ška orijentacija u geografiji i geografizam u sociologiji. Ovu orijentaciju je utemeljio Fridrih Racel, a kod nas je afirmisao Jovan Cvijić sa svojim sledbenicima (geo grafima i etnolozima). Cvijić je, studirajući geografiju u Beču, došao u dodir sa antropogeografskim idejama
antropogeografij a F. Racela, ali nije prihvatio njegov jednostrani geogra fizam u tumačenju društvenih pojava. Cvijićeva a. je bliža francuskoj školi »ljudske geografije« (Žan Brin i Pol Vidal de La Blaš) nego Racelovoj, koja se povreme no izrođavala u geopolitički rasizam. I kad ističe uticaje prirodne geografske sredine na ljude i društvo, Cvijić, po pravilu, ne zapostavlja ni delovanje svih drugih rele vantnih činilaca - istorijskih, privrednih, političkih, kul turnih, psihičkih, moralnih i drugih - što njegovom ge ografskom determinizmu daje elastičan oblik i humani smisao. Ova ocena se temelji, pre svega, na Cvijićevom sintetičkom pristupu u proučavanju međuuticajaprirode (geografske sredine), društva (istorije, privredne i poro dične organizacije, naseljavanja i seoba, političkog delovanja i ponašanja, akulturacije i asimilacije) i čoveka (bioloških i psihičkih osobina i njihovog oblikovanja). Kao geograf, Cvijić je »sociologizovao« i »antropologizovao« geografiju, što se bitno razlikuje od redukcionističkog pristupa u sociologiji u obliku geografskog, rasnog ili kakvog drugog naturalizma. Sociologizam u geografiji nije redukcionistički pristup kao stoje to ge ografizam u sociologiji. Cvijićeva terenska istraživanja balkanskih naroda, njihove društvene organizacije, kul ture i društvenih promena u prostoru i vremenu, uzorna su u svakom pogledu. Koristeći se tipološkim postup kom, Cvijić je ponudio tipologije prirodnoekoloških i ge opolitičkih okvira, tipologije seoskih i gradskih naselja, kulturnih pojaseva i seoba, socijalnopsihičkih osobina i činilaca koji ih oblikuju; one su ostale nezaobilazne u svim kasnijim proučavanjima balkanskih naroda, nji hove društvene organizacije i kulturnog identiteta. U srpskoj sociologiji niko kao Cvijić, ni pre ni posle njega, nije pokazao svu saznajnu vrednost tipološkog pristupa sociokulturnim pojavama, koji se u sociologiji i inače često primenjuje. Osnovnu društvenu i kulturnoistorijsku matricu za sva druga razmatranja Cvijić postavlja tako što, pola zeći od različite plastike (teljefa) i drugih fizičkih ka rakteristika pojedinih geografskih oblasti Balkanskog poluostrva, kao i od različitih istorijskih uticaja, uoča va postojanje četiri glavna kulturna kruga ili kulturna pojasa, na inače relativno malom Balkanskom poluostrvu; (1) vizantijsko-aromunski (cincarski); (2) patrijar halni', (3) italijanski (mediteranski) i srednjoevropski i (4) turski (orijentalni) kulturni krug. Svi balkanski narodi sa svojom kulturom, koju Cvijić razume »kao sumu unutrašnjih uređenja, običaja, materijalnih obli ka itd.«, oblikuju se unutar ovih krugova ili u nekom njihovom dodiru tokom procesa uzajamne akulturacije. Druga knjiga Cvijićevog Balkanskog poluostrva u celini se odnosi na etničko jedinstvo srpskog naroda, na
antropogeografij a
26
jedinstvo Srba i Hrvata (»Srbo-Hrvata«, kao što Cvijić kaže), na razlike između Južnih Slovena na zapadu i Bugara, na pojedine psihičke tipove i njihove varijetete, koji čine glavne etnopsihološkeprofile na našim prosto rima. Uzimajući kulturne pojaseve kao matricu, Cvijić razlikuje četiri glavna psihička tipa: dinarski, centralni, istočnobalkanski i panonski. Dinarski tip zauzima ne samo dinarsku oblast nego i sve susedne oblasti po ko jima se rasprostiru migracije iz dinarske matice (Stare Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine). Srbi čine tri četvrtine ovog tipa, čiji su varijeteti šumadijski, erski, cmogorsko-plemenski, fički, bosanski, muhamedanski i jadranski. Njihov jezik je poslužio kao osnova knji ževnog jezika svih drugih tipova. Misleći idealnotipski, Cvijić nije idealizovao dinarske Srbe, iako su mu mnogi to prebacivali. Tu nije reč ni o kakvom nekritičkom ro mantizmu nego o idealnotipskom metodološkom postup ku. On ukazuje i na negativne crte violentnih dinarskih Srba. S njihovom iskrenošću, otvorenošću i bistrinom neretko su udružene naivnost, površnost, zaslepljenost, previđanje činjenica, sujeta, oholost, precenjivanje sebe i samohvalisavost. Ako se violentni tipovi ne kultivišu i vaspitanjem ne usmere u pozitivnom smeru, u izvesnim okolnostima oni se »kultivišu« u rđavom pravcu. Cvijić stalno ima na umu suprotne polove na etnopsihološkoj idealnotipskoj skali između kojih se smeštaju osobine dinarskih Srba, ali i dinarskih Hrvata i muhamedanaca. Centralni tip nije kod Srba tako snažan kao dinarski, sa izuzetkom oblasti južno od Niša. Ipak, njegovi uticaji osećaju se svuda po moravskoj Srbiji. Ovaj tip nema svoj književni jezik, karakterišu ga arhaične starobalkanske osobine, rajinski mentalitet, moralna mimikrija, zavezanost, ali i osobena darovitost, vladanje sobom, takt, prilagodljivost, promišljenost, lukavstvo, tiha upor nost, sistematsko provođenje svoga plana. Panonski tip je kombinacija starobalkanske osnove, osobina znatnog broja dinarskih doseljenika i različitih zapadnoevrop skih uticaja, te postoje slovenačko-alpski, zagrebačko-zagorski, slavonski i sremsko-banatski varijeteti. Istoč nobalkanski tip odnosi se na Bugare. Povezujući u okviru svoje a. prirodne, društvene, kultumoistorijske i psihološke činioce, Cvijić je uspeo da stvori sintezu koju su neki savremenici označili kao prvu »sociologiju Balkana«. 3 antropologija O karakter, društveni
M. Mitrović
antropologija (gr. ânthrôpos —čovek; logos - reč, govor, nauka). A. nastaje kao filozofska disciplina koja proučava »suštinu čoveka«, što je Imanuel Kant posta vio u vidu tri pitanja: šta mogu da saznam, šta mogu da
činim i čemu mogu da se nadam. Najpoznatiji začetnici filozofske a. - Maks Šeler, Helmut Plesner, Arnold Ge len, Ludvig Fojerbah, Karl Marks - razvijaju ideju o »suštini« čoveka ili o »ljudskoj prirodi«, ukazujući na višeznačnost njegovih suština. A. ne može da se svede na biološku nauku o čoveku, već predstavlja most iz među filozofije, sjedne strane, i prirodnih i društvenih nauka, s druge. Početkom XIX veka, s otkrivanjem velikih varijaci ja u ljudskim društvima, nastaju začeci etnologije, koja nastoji da prouči život različitih naroda. Džems Frejzer ispituje magiju, mitove i religijske predstave takozva nih primitivnih naroda, predočavajući drugačiji svet od onog koji je Evropljanima bio poznat; on smatra da a. treba da otkrije tragove razvoja ljudske misli i instituci ja od divljaštva do civilizacije. U drugoj polovini XIX veka prihvaćena je teorija evolucije kao osnova za obja šnjenje postojanja različitih društava i kultura. Herbert Spenser je, po ugledu na Čarlsa Darvina, evoluciju shvatao kao progresivnu lestvicu na kojoj dolazi do promena - od primitivnih organizama do čoveka. Edvard Tajlor i Luis Morgan su razradili teoriju o različitim stupnje vima razvoja društva, od primitivne horde, preko varvarstva do civilizacije (stoje podrazumevalo prelazak od matrijarhata u patrijarhat i od lovačke privrede na zemljoradnju). Stoga se može reći da a. kao društvena nauka počinje da se razvija s teorijom evolucije, ali i u protivstavu evolucionoj teoriji. Alfred Redklif-Braun i Džejms Pričard pobijali su shvatanje progresa u ljud skom društvu, navodeći kao argument da su istraživanja neevropskih društava pokazala da ona nisu bila nimalo jednostavna i da se teško mogu klasifikovati prema evolucionim stupnjevima (na primeru australijskih domorodoca koji su imali veoma razvijen srodnički sistem). Evoluciono shvatanje su zamenili funkcionalističkim, dokazujući da su i »primitivna društva« vrlo dobro funkcionisala kao integrativni sistem u posebnim društvenim i ekološkim uslovima. Specifičnost a. ogleda se u tome što ona proučava sve aspekte ljudske egzistencije i u svim istorijskim periodi ma. A. nije samo društvena nego i prirodna nauka, te mo ra da istražuje i uslove prirodne sredine, kao i društvo i kulturu kao ljudsku sredinu. Stoga je uporednoistorijski pristup bitna karakteristika antropološkog metoda. Ali, a. ne proučava samo institucionalizovane oblike društve ne egzistencije nego i svet života (nem. Lebenswelt), tj. načine na koje ljudi žive u svakodnevnom životu i svojom delatnošću ostvaruju svoje namere i ciljeve, ka ko zadovoljavaju svoje potrebe, kako izražavaju svoj odnos prema sebi, prema drugim ljudima i svetu, kako organizuju društveni život i kulturu i kako se ostvaruju
27 kao ličnosti. Antropolozi upotrebljavaju takozvanifield study (eng. - istraživanje na terenu). A. proučava i način na koji ljudi razumevaju i interpretiraju svet u kojem žive (hermeneutički pristup). Melvil Herskovic je definisao a. kao nauku koja proučava čoveka i njegov rad; u temelje a. Marks je postavio pojampraxisa, a Robert Redfild postavlja kao predmet a. ličnost, kulturu i ljud sku prirodu. Skoro jedan vek a. se identifikovala s proučavanjem »primitivnih društava«. Najpre je nastala iz etnologije, a zatim se račvala u socijalnu i kulturnu a. U XIX i prvoj polovini XX veka ona se razvija kao empirijska nauka, koja proučava način života »primitivnih naroda« i rezul tate čovekovih delatnosti kao objektivno date elemente koji se mogu posmatrati i opisivati. Stoga je klasična a. pre svega deskriptivna i njen osnovni cilj je da zabeleži različite forme života u drevnom periodu, da bi ih sačuvala od zaborava. Međutim, bogat materijal o kulturama različitih drevnih naroda nije bio u dovoljnoj meri sistematizovan i iskorišćen za teorijske i naučne sinteze. Takav pristup je bio povezan i sa relativističkim stanovištem u a., koje je najradikalnije formulisao Franc Boas, pridajući svakoj kulturi samosvojnost i poričući mogućnost univerzalizacije, s obzirom na shvatanje da je svaka kultura podjednako vredna. Savremena a., koja se razvija u drugoj polovini XX veka s Klodom LeviStrosom, ne određuje kao svoj predmet objektivno date elemente društvenog i kulturnog života, nego principe njihovog povezivanja, tipologiju odnosa, pravila fimkcionisanja povezanih elemenata i simbolizaciju koja iz ražava značenja određenih tipova odnosa; dakle, ona se usredsređuje na mentalne pojave i konceptualizaciju, što je karakteristično za strukturalizam i poststrukturalizam. Savremena a. je učinila korak dalje od deskripcije ka sistematizaciji i osmišljavanju sakupljene građe, ali ne svodi istraživanja samo na drevna društva već se upušta i u analizu savremenih društava, da bi postavila pitanje da li postoji generička specifičnost čoveka kao univer zalna matrica koja određuje minimum zajedničkog sadr žaja onoga što nazivamo ljudskim, čovečanskim. A. ne proučava samo jedinstvo ljudskog roda nego i načine na koje se ti univerzalni sadržaji relativizuju u različitim ljudskim ostvarenjima. Međutim, taj spor između univer zalizma i relativizma prisutan je u a. i danas. 0 čovek 3 ljudska priroda O kultura
Z. Golubović
antropologija, fizička. Jedna od disciplina antropolo gije, koja se bavi proučavanjem filogenetskog i ontogentskog razvoja čoveka, komparativnim proučavanjem ra
antropologija, fizička sa i biološkim aspektima ljudske evolucije. Njen razvoj se velikim delom odvijao nezavisno od sociokulturne antropologije, tako da danas uglavnom funkcioniše u okviru posebnih katedri na univerzitetima. F. a. se deli na opštu i specijalnu. Opšta obuhavata nastanak i evoluciju čoveka, fiziološku patologiju, biopatologiju i ontogenezu sa somatologijom. Specijalna obuhvata proučavanje skeleta, mišića, površinsku somatologiju i proučavanje organskih sastava. Za razliku od medicine, ovim oblastima f. a. pristupa sa stanovišta evolucije i specifičnih razlika među ljudima (s obzirom na rasu, pol, uzrast, tip konstitucije itd.). F. a. u većoj meri pripada prirodnim nego društve nim naukama i tesno je povezana s biologijom, biohemijom, mikrobiologijom, medicinom, genetikom, paleon tologijom, arheologijom i ekologijom. Jedna od novijih disciplina koja ima dodirne tačke sa f. a. je bioetika. Poreklo f. a. vezano je za zoološke i taksonomske studije iz XVII i XVIII veka, u okviru kojih su vršena anatomska i morfološka poređenja čoveka s drugim ži vim vrstama, kao i poređenja i klasifikacije rasa (rasiologija). U svojoj knjizi Systema naturae (1735), švedski botaničar Karl fon Line je svrstao čoveka u red najviših životinja (primates), podelivši čovečanstvo na pet ra sa: homo europaeus, homo asiaticus, homo afer, homo americanus i homo monstruosus. Tokom XVIII i XIX veka veliki broj naučnika se bavi klasifikovanjem rasa po različitim kriterijumima, tako da neke od ovih klasi fikacija obuhvataju grupe i od po 27 rasa. Antropolog Pol Broka je u XIX veku posebno doprineo razvojuf. a. komparativnim proučavanjem lobanja različitih rasa, lo kalizacijom moždanih funkcija i utvrđivanjem osnovnih komponenti mozga u fosilnim lobanj ama preistorijskih ljudi. S pojavom teorije evolucije Čarlsa Darvina, taksonomski pristup vrstama se temporalizuje i preobražava u genealoški, tako da se pitanja komparativne antropo logije vezuju za proučavanje evolucije čoveka, što će ostati glavni predmetf. a. sve do danas. Rasiološka proučavanja su u XX veku politički instrumentalizovana u rasističkim teorijama sa ciljem da se naučno dokaže biološka i evolutivna superiornost bele, posebno arijevske rase. Ove teorije se zasnivaju na političkim predrasudama i ne zadovoljavaju kriterijume naučnog pristupa koji je razvijan u okviru f. a. Za proučavanje evolucije čoveka najznačajniji su raz voj arheologije (otkrića fosilnih ostataka čoveka, unapre đivanje tehnika za njihovo vremensko datovanje i odre đivanje njihovog mikrobiološkog sastava), usavršavanje tehnika merenja i razvoj genetike.
antropologija, fizička
28
F. a. je doživela rapidan razvoj tridesetih godina XX veka, kada se potpuno osamostaljuje kao naučna disci plina. Do danas je jedan od važnih problema vezan za f. a. problem standardizovane vremenske i pojmovne klasifikacije fosilnih ostataka čoveka. Evolucija čoveka odvijala se u nekoliko prethodnih evolutivnih faza, od australopithecusa, preko homo habilisa i homo erectusa do homo sapiensa. Do danas nije definitivno utvrđeno da li postoji evolutivni kontinuitet između svih ovih oblika, ili oni (npr. australopithecus) predstavljaju različite linije evolucije. F. a. utvrđuje bit ne faktore prelaska iz jedne u drugu evolutivnu fazu. Najznačajnijim faktorom koji obeležava nastanak čove ka smatra se uspravan bipedalni hod, iz kog se mogu izvesti sve druge razlike koje obeležavaju bitne kompo nente fizičke evolucije čoveka: produženje bedrene ko sti, oslobađanje ruku i pokretnost glave, razvoj mozga, posebno čeonih režnjeva, zakržljalost mirisnog aparata, razvoj vizuelnog aparata, promena fizionomije vilice, uha, širenje grudnog koša i karlice, razvoj elastičnosti kičme i, u vezi sa svim tim, promena fizionomije miši ća i položaja i oblika unutrašnjih organa. Najosnovnije tehnike za utvrđivanje ovih pokazatelja su ostiometrija, kraniometrija (merenje lobanje) i kraniologija (opisiva nje lobanje). U XX v ek u ,/ a. proširuje predmet svog interesovanja na postnatalni razvoj, utvrđivanje hematoloških i genetskih varijacija među ljudima, probleme mutacije, ekološke adaptacije i genetskog inženjeringa. 3 antropologija 3 čovek 3 evolucija N. Sekulić
antropologija, kulturna. Američka k. a. izrasla je iz etnologije, uzimajući za predmet izučavanja načine života i kulture »primitivnih naroda«. U traženju takvog objektivnog entiteta koji bi bio pandan društvu koje pro učava sociologija, američki antropolozi su istakli kultu ru, odnosno ispitivanje formi kulturnih procesa, oblika i sadržaja kulturnih tvorevina i usredsredili se na prona laženje mesta kulturnih elemenata u datom kulturnom sistemu. Američka antropologija, koja se naziva k. a., razliku je se od britanske antropologije kako po svom poreklu tako i po predmetu. Nastajući iz etnologije, američka k. a. orijentisala se na pročavanje kultura određenih naro da i etničkih grupa - u prvoj fazi u drevnim društvima, a kasnije uključuje i savremena društva. Ona se interesuje za elemente kulture koji daju specifičnu boju različitim etničkim zajednicama, kao što su: tradicionalne navike, običaji, religijska shvatanja i rituali, verovanja, folklor, normativni sistemi, a u modernoj antropologiji - simbo
lički sistemi. U tom smislu, Franc Boas definiše kultu ru kao »manifestaciju društvenih navika zajednice«, a Deril Ford određuje antropologiju kao nauku koja pro učava strukturu društvenih odnosa u smislu postojećih kulturnih normi, tumačeći društveni sistem iz aspekta et nografskih podataka. Robert Lovi shvata antropologiju kao »opštu nauku o kulturi«, s čime se slaže i Bronislav Malinovski ističući daje osnovni predmet antropologije naučno proučavanje kulture. Prema Alfredu Kreberu, an tropologija pristupa društvenim problemima samo kao segmentima kulture, budući d a je kultura svojevrstan aspekt ljudskog života. Američki antropolog Lesli Vajt preoblikovao je k. a. u »kulturologiju«, koja kulturu tumači kao stvar sui generis, odnosno kao entitet koji se može proučavati objektivno i nezavisno od čoveka, »kao d a je čovek nije stvorio«. Vajt smatra d aje odnos između čoveka i kulture značajan samo kada čoveka suprotstavljamo životinjskim vrstama, ali se kultura ne može objasniti pozivajući se na strukturu i prirodu čoveka. Kultura živi sopstvenim životom i po sopstvenim zakonima. Drugim recima, kultura se može objasniti samo kulturom. Da kle, predmet antropologije nije više čovek nego kultura kao samosvojni entitet. Ne praveći razliku između biolo ške prirode i ljudskih svojstava čoveka, na osnovu kojih nastaje i kultura, Vajt je, pre Mišela Fukoa, »proterao« čoveka iz antropologije, sugerišući krajnje depersonalizovano shvatanje kulture, čemu se suprotstavio američ ki antropolog Marvin Opler: »Predmet anatropologije počinje da se izgrađuje kada je čovek pronašao prve ele mente kulture; otada su čovek i kultura uvek koegzistira li i uticali jedno na drugo i toliko su međuzavisni da se ne mogu odvojiti jedno od drugog, bilo radi istraživanja ili u životnom procesu; stoga je naš predmet proučava nje ljudskog bića u kulturnom kontekstu«. Takvo tumačenje ne prihvataju Rut Benedikt i Mar garet Mid, autorke koje su kao predmet antropologije odredile proučavanje uzajamnog odnosa kulture i lično sti, s ciljem da se ustanovi kako određeni tipovi kulture deluju na formiranje različitih tipova ličnosti. Stavljaju ći naglasak na formiranje ličnosti u određenoj kulturnoj sredini, M. Mid ističe da antropologija treba da odgovo ri na sledeća pitanja: šta dete donosi na svet od svojih osobenosti; koliko u svom razvitku ono sledi zahteve kulture; koliko je i na koji način zavisno od ranog odgo ja; koliko je zavisno od ličnosti svojih roditelja, učitelja, vršnjaka i od epohe u kojoj je rođeno; do koje granice dete može da se elastično akomodira? Zigfrid Nejdel se usredsređuje na ponašanje kao svr sishodnu delatnost čoveka kojom se stvara okolni svet,
29 te stoga smatra da predmet antropologije mora da budu i kultura i društvo, jer se ljudsko ponašanje ne može objasniti samo u okviru kulture. On smatra da društvo i kultura nisu identični nego komplementarni pojmovi; društvo definiše kao »totalitet društvenih činjenica projektovanih na dimenziju odnosa i grupisanja«, dok je kultura »totalitet projektovan u dimenziju delanja«. Alfred Kreber smatra da antropologiju treba definisati kao nauku koja proučava čoveka i njegov specifično ljudski proizvod, naime, kulturu. Ešli Montagju smatra da antropologija proučava način na koji je ljudski rod delovao na čoveka da bi izmenio i njega i njegove delatnosti, te je osnovni predmet antropologije ljudska priroda. Uprkos izvesnim razlikama u određivanju samog poj ma kulture, za američku k. a. u celini karakteristično je da kao predmet svog proučavanja određuje kulturu, te se na taj način jasnije diferencira od sociologije. C antropologija O kultura O studije kulture
Z. Golubović
antropologija, politička. U najširem smislu, p. a. se odnosi na celovito kulturološko proučavanje političkog ponašanja čoveka, političkih procesa i političkih siste ma. Kao novija grana socijalne i kulturne antropologije, p. a. se obrazovala u skladu s glavnim smerovima razvo ja u ovim disciplinama. Ona je nastala na kritičkom pre ispitivanju tradicionalnih tipoloških i dihotomnih podela na društva lišena političkog uređenja i politički uređe na društva, na društva bez države i ona sa državom, ha društva bez istorije i ona sa kumulativnom istorijom. P. a. se izgrađuje na novom političkom viđenju društva i dinamike društvenog razvoja, polazeći od toga da se idiom politike izražava i putem mnoštva nepolitičkih ustanova, te da neformalne organizacije i odnosi mogu biti mnogo važniji za razumevanje političkih procesa nego formalne političke ustanove, a pre svega država. Osnovni kritički okvir mišljenja na kojem sep. a. gradi odnosi se na preispitivanje opravdanosti razdvajanja po litičkog sistema od drugih podsistema društva. P. a. metodološki i predmetno nije strogo određena, ali se, u osnovi, nadovezuje na tradicionalan kompara tivni pristup i holističku i kontekstualnu analizu kulture, proisteklu iz terenskog rada u antropologiji, stavljajući naglasak na proučavanje danas nerazvijenih, kao i pr vobitnih društava. P. a. se razvila iz tipološkog prou čavanja političkih sistema i njihovog razvoja, kao i iz istraživanja strukture i funkcije političkih sistema u pre dindustrijskim društvima sa niskom specijalizacijom, odnosno profesionalizacijom rada.
antropologija, politička Mada se u literaturi poreklop. a. ponegde traži još u radovima Šarl-Luja de Monteskjea i Aleksisa de Tokvila, budući da su oni politiku i vlast proučavali iz perspek tive kulture, preovlađuje mišljenje da savremenup. a. utemeljuju Mejer Forts i Edvard Evans-Pričard u delu Afrički politički sistemi (1940). Ono se bavi podrobnim opisom političkog funkcionisanja porodično-skupinskih loza unutar političkih sistema afričkih nerazvijenih dru štava sa centralnom i bez centralne vlasti. Mada su i pret hodna istraživanja, počev od ranih evolucionističkih, bitno zasnovana na proučavanju srodničkih sistema kao osnove organizacije prvobitnih i nerazvijenih društava, ona su uglavnom na uprošćen način pristupala problemu političkog života i mehanizmima vlasti u ovim društvi ma. Smatralo se da su ona anarhična, te da su politička društva samo društva-države, čime je sužen i sâm pojam političkog života i politike u celini. Ovakav pristup je bitno određen i prividnom nepolitičnošću same rane an tropologije, koja je zaobilazila političke teme i malo se bavila dinamikom društvenog života, budući da bi to zahtevalo i znatno detaljniju analizu uticaja kolonijali zma i karakteristika političkih procesa u nerazvijenim delovima sveta. Edmund Lič, u delu Politički sistemi burmanskih visoravni (1954), razvija dinamičniji oblik analize, za snovan na strukturalno-funkcionalnom pristupu. On u Burmi uočava postojanje tri različita politička sistema koji se ne nalaze u ravnoteži i neke od njih uopšte ne karakteriše postojanost. Raskorak između ovih modela u samim lokalnim društvima rešava se idealnim simbo ličkim obrascem sastavljenim od pojmova koji stvarnost tretiraju kao da sistem postoji u ravnoteži. Lič naglašava da se u ovom slučaju jedinstvo ostvaruje na simboličkoj ravni, putem saznajnog mapiranja stvarnosti i verovanja glavnih činilaca te kulture u njihovu uzajamnu poveza nost, kao i putem predstave o društvenoj celini. S vremenom se struktura i funkcija kao operacionalni pojmovi sve više zamenjuju pojmovima procesa, su koba, frakcija, borbi, strategija i si. Procesualni i akcioni pristupi bitno proširuju polje političkog i razvijaju se od šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka. Raštrkano polje savremenep. a. pruža široke okvire za proučavanje globalizacije, neokolonijalizma i postkolonijalizma, kolizije ili integracije tradicionalnog i modernog u kulturi, mehanizama stvaranja političke za visnosti i marginalizovanosti. Time se i njena početna usmerenost na prvobitna društva transformiše u prou čavanje savremenosti iz perspektive kultumopolitičkog opštenja na različitim nivoima funkcionisanja društva, ili društava kao celinâ u međusobnom kontaktu.
antropologija, politička
30
Bitan deo savremene p. a. čini feministička p. a., koja se proučavanjem raspodele i raznih oblika moći i uticajnosti u društvu bavi iz rodne perspektive. 3 antropologija 2 politika 2 sociologija politike
N. Sekulić
antropologija, socijalna. Antropologija se u En gleskoj razvila kao britanska s. a., koja predstavlja sa mo granu sociologije i od nje se razlikuje po tome što proučava društvenu strukturu »primitivnih društava«. Antropolog Rejmond Fjrt smatra d a je .? a. deo sociolo gije, konstatujući daje ona nauka koja je angažovana u komparativnom proučavanju ljudskih društava, te stoga ima zajednički cilj sa sociologijom. Zajedničko im je ispitivanje društvenog života i društvenog sistema, što potvrđuje i Edvard Evans-Pričarđ, koji smatra daje pred met 5. a., koja se naziva i »komparativna sociologija«, proučavanje društvene strukture i institucionalnih aspekata kulture, tako daje antropološka teorija deo sociolo ške teorije. Stoga je zadatak s. a. da obavi klasifikaciju i funkcionalnu analizu društvenih struktura i prouči dru štvene institucije kao delove društvenog sistema, odno sno da istražuje socijalno ponašanje u institucionalnim formama kao što su porodica, sistem srodničkih odnosa, političke organizacije, pravne procedure, religiozni kul tovi i si. Alfred Redklif-Braun ističe da s. a. proučava forme asocijacije i socijalne integracije u »primitivnim društvima« da bi shvatila njihove varijacije i istražila uslove stabilnosti društvenih sistema kao sistema inte gracije individua. Shodno ovakvoj orijentaciji, britanska s. a. se mnogo više oslanja na sociologa Emila Dirkema nego na antropologe Džejmsa Frejzera, Edvarda Tajlora i druge. S. a. se razgraničava u odnosu na sociologiju samo po tome što vremenski deli svoj predmet na proučavanje »primitivnih društava«, dok je sociologija orijentisana na savremena civilizovana društva. Drugim recima, s. a. se shvata samo kao pomoćna disciplina sociologije, koja joj pomaže da upozna istorijski prošla, arhaična društva, da bi se u komparativnom istraživanju utvrdi le, pre svega, razlike među brojnim formama društvene strukture i njihova funkcionalnost u datim okolnostima. Na taj način, s. a. ostaje bez svog specifičnog predmeta i utapa se u sociologiju kao opštiju nauku. 3 antropologija 2 društvo, primitivno 2 primitivni čovek Z. Golubović
apsolutizam (lat. absolutus - bezuslovan, neograni čen). Neograničena državna vlast pojedinca. U širem smislu, pojam a. označava oblik lične vlasti u kojem
posednik državne sile, monarh ili republikanski vladar, raspolaže potpunom vlašću koju mu nijedan zakon ne može ograničiti (lat. legibus solutus). Nema podele vla sti, vladar suvereno raspolaže sveukupnom izvršnom, zakonodavnom i sudskom vlašću. Vladar je nezamenjiv i ne može ga na odgovornost pozvati nikakva unutra šnja niti spoljna ustanova. A. se ispoljavao različito u raznim vremenima, u zavisnosti od tehničkih sredstava vladanja i idejnih obrazaca opravdavanja vlasti. U užem istorijskom smislu, pojam a. upućuje na novovekovnu autokratsku monarhiju u kojoj je autoritet vladara apso lutan i nezavisan od staleške i narodne kontrole. Reč je 0 naročitom obliku evropske centralističke monarhije na prelasku iz feudalizma u kapitalizam. Dve su faze apsolutne monarhije: klasični i prosve ćeni a. U prvoj fazi razvoja, novovekovni klasični a. pravdao se učenjem o vlasti po milosti božijoj, a u dru goj doktrinom o ugovoru prosvećenog vladara i naroda. Apsolutna monarhija razlikuje se od staleške monarhije kasnog srednjeg veka, u kojoj je moć vladara bila ograni čena privilegijama i pravima različitih staleža. Labilna ravnoteža staleške monarhije zamenjena je monarhij skim centralizmom. Nemački pravnik Vilhelm Rošer krajem XIX veka uočio je tri faze a. (1) konfesionalni a. iz XVI veka, s načelom cuius regio eius religio (lat. - či ja vlast, toga i vera) i glavnim predstavnikom Filipom II Španskim; (2) dvorski a. XVII veka, oličen u Luju XIV i njegovoj maksimi L 'État c 'est moi (fr. Država, to sam ja); (3) prosvećeni a. XVIII vek, sa Fridrihom Velikim i njegovim geslom »Kralj je samo prvi sluga države«. Za razliku od klasičnog a., čija je ideologija učenje o vlasti po milosti božijoj, prosvećeni a. je prihva tio prosvetiteljsko učenje o ugovoru kralja i naroda. Od božijeg poslanika vladar postaje prvi sluga države, čime je uvedena temeljna promena u odnosu vladara i podani ka iako je u stvarnosti naglasak bio na reči prvi, a ne na reči sluga. Položaj vladara više se ne pravda isključivo privilegijama rođenja ili posvećenja, već ispunjavanjem dužnosti. Uprkos promeni ideologije i novom isticanju dužnosti vladara i jednakosti podanika, prosvećeni mo narsi u realnosti su ostali apsolutni vladari. A. je oblik feudalne države, a društvene strukture ovih sistema bile su složene kombinacije feudalnog i kapitalističkog nači na proizvodnje s rastućom ulogom gradske buržoazije. Evropski a. XVII i XVIII veka prvi je stvorio državu u kojoj su odlučujuće bile dužnost i služba, a ne patrimonijalizam i privilegija. Na taj načinje a. pripremio razvoj jedinstvenog državnog tržišta, olakšao razvoj buržoazije 1ubrzao nastanak kapitalizma. 2 autokratija 2 despotija 3 monarhija
T. Kuljić
31 arheologija znanja. Pojam je uveo Mišel Fuko (Ar heologija znanja, 1969), suprotstavljajući ga uobičaje nim shvatanjima epistemologije, istorije i istorije ideja. A. z. predstavlja metod istorijske analize kojim se relativizuje pojam znanja, uočavanjem i specifikovanjem nestandardnih, logički nezasnovanih i dosad neuočenih diskurzivnih pravilnosti pod kojima se proizvode grupe saznajnih iskaza. Ovim pristupom se relativizuje sam pojam znanja. Dok klasično shvaćenu epistemologiju interesuju pitanja o granicama i mogućnostima znanja, ovde je reč o tome da se odredi kako se znanje zamišlja, poima i diskurzivno i politički formira u pojedinim peri odima, a ne šta je znanje zaista ili šta su njegovi saznajnoteorijski preduslovi. Fuko je svoj pojam a. z. razvio podstaknut političkim događajima u Francuskoj krajem šezdesetih godina XX veka. On je zapazio koliko je teško formulisati određe na pitanja u političkom okruženju koje je prema njima zatvoreno. Zainteresovan za proučavanje političkih okvira naučnog jezika, Fuko je došao na ideju da bi se u nekim oblastima društvenog života - kao što su sankcionisanje i opšte određenje značenja ludila, normalne i nenormalne seksualnosti ili metoda kažnjavanja-jasno mogli pokazati procesi političkog strukturisanja znanja. Tako se celokupan projekt a. z. gradi kao niz konkretnih, međusobno nepovezanih istorijskih analiza kojima se relativizuje ideja objektivnog i univerzalnog znanja i naglašava povezanost između znanja, diskursa i moći. Mada na prvi pogled istorijski usmerena, a. z. ima razgrađujći efekat na istoriju, tražeći u njoj diskontinuitete i heteroklitne gradivne elemente. Klasična istorija teži da odgovori na pitanje: kakva je veza između raznih događaja? Ona rekonstruiše pojedine periode ili doga đaje povezujući ih u celinu i uspostavljajući kontinui tet među njima. A. z. je, nasuprot tome, »opšta istorija diskontinuiteta«, unutar koje se misli u kategorijama razlike, rasipanja, onog ne-identičnog. Njome se ne pretpostavlja totalitet istorijskog događaja, niti »duh epohe«, već upravo njihova razgradnja i desupstancijalizovanje - svaki konkretan događaj je sagledan kao neka od mogućih vizura događaja. Stoga iz perspektive a. z. možemo govoriti samo o istorijama, a ne o istoriji nekog događaja. Istorijska stvarnost je sagledana kao sudar različitih vizura koje teško dolaze do uzajamnog usklađivanja, ukazujući na njihovu nesvodivost na opšti obrazac jed ne homogene svesti. Pitanje o događajima zamenjeno je pitanjem o strukturama i obrascima. Stoga a. z. ne nudi holistički prikaz znanja u nekoj od epoha, već opisuje setove diskurzivnih praksi koji omogućuju pojedinačne
aristokratija epistemološke figure, baveći se imaginarijumima različi tih sistema znanja i politikama njihovog formiranja. Pojam a. z. obeležava najraniju fazu u razvoju Fukoove misli. Na nju se nadovezuju genealogija moći i hermeneutika subjekta. Dok se u a. z. ističe interpretiranje znanja kao diskurzivnih formacija, unutar genealogije moći naglasak je stavljen na odnose između znanja i moći, na metode potčinjavanja i disciplinovanja. Hermeneutika subjekta predstavlja završnu fazu u razvoju Fukoove misli i zasniva se na proučavanju mehanizama interiorizovane konstrukcije subjekta. 3 epistemologija O hermenentika
N. Sekulić
arhetip (gr. arhetypon, od arche - početak; tÿpos - oblik, obrazac). - Sadržaj kolektivno nesvesnog, koji se izražava, odnosno pojavljuje u snovima, umetničkim delima, vizijama, religijskim i mitološkim sadržajima. P. a čini opštu osnovu duševnog života pojedinca i pred stavlja glavni predmet analize snova u jungovskoj psi hoterapiji. Karl Jung, osnivač analitičke psihologije, pružio je obilje materijala, pre svega likovnih simbola iz istorije umetnosti, religije i mitova za postojanje a. karakterističnih za pojedine društvene zajednice, odno sno tradicionalne kulture i velike religije, kao osnovnu građu tzv. kolektivno nesvesnog. O kolektivno nesvesno
P. Opalić
aristokratija (gr. àristos - najbolji; kratein - zapovedati, tj. vladavina najboljih). U svom izvornom obliku, pojam a. upućuje (a) na jedan poseban oblik državnog uređenja i, u isti mah, (b) označava društvenu grupu (kastu, stalež, rede klasu) koja je u toj vrsti vladavine isključivi ili bar povlašćeni pritežalac političke vlasti. Ako se u svom idealnotipskom obliku aristokratsko dr žavno uređenje javlja u istoriji srazmerno retko, a. kao društvena grupa susreće se u bezmalo svim poznatim sistemima socijalne stratifikacije, bez obzira na tip po litičkog poretka ili kultumoistorijske okolnosti. No, u oba svoja značenja, taj pojam uvek i svuda - bilo daje reč o plemenskom starešinstvu, antičkoj a., feudalnom plemstvu, renesansnom nobilitetu, pa čak i modernoj revolucionarnoj eliti - podrazumeva vlast ili pretenzi ju na vlast po nekom osnovu »odabrane« manjine, čiji se politički monopol legitimira stvarnim ili umišljenim »svojstvom« koje većini ostalih podanika, odnosno gra đana mora u načelu ostati trajno uskraćeno ili bar teško dostupno.
aristokratija
32
Poštovanje koje očekuje od neprivilegovane većine, a. najčešće i ne mora iznuđivati ubeđivanjem ili silom: u normalnim okolnostima, naime, kada nije ugrožena pretnjom da će se vlast koju poseduje ili kojoj teži usredsrediti u rukama jednog čoveka (monarhija), ili rastvo riti u vladavini većine (demokratija), a. uspeva da se ovekoveči zahvaljujući tradiciji koja u javnoj svesti kao najvišu vrednost posvećuje neku retku sposobnost, veštinu, krvnu vezu ili, naprosto, posed. Ovde je sasvim nevažno da lije reč o nečem što se stvarno nasleđuje, zadobija izborom ili, pak, prisvaja na osnovu predačkog prava, ali je bitno da temelj prećutnog ili izričitog legitimisanja aristokratske vlasti ili statusa može da bude sve ono što nije neposredno dohvatljivo svima: ezoterično znanje, onostrano nadahnuće, starost, mudrost, vojničko umeće ili ratnička slava, plemenito poreklo, moralna vrlina, posebne zasluge, državničko iskustvo, nasledno vlasništvo, doktrinama ispravnost itd. U veberovskom smislu reči, aristokratska vladavina počiva na minimu mu pristanka d a je ono »svojstvo« kojim se manjina diči dovoljan osnov da joj se većina pokorava. U socio loškom pogledu je, dakle, značajno d aje aristokratski poredak uvek eksluzivistički ustrojen na normativnoj, a ne samo na faktičkoj ravni: biti »aristokrata«, te po tom osnovu pretendovati na političke, društvene i materijal ne povlastice koje »idu« uz određeno zvanje, obično podrazumeva moć da se - često na ritualan način, dakle znamenjem, poveljom, odorom ili bilo kojim drugim statusnim simbolom - obznani i dokaže da se pravo na vlast »prirodno« poseduje ili potražuje. Shvaćena kao oblik državnog uređenja, naime, kao vlast nekolicine odabranih, a. se ipak ne sme brkati s ostalim oblicima manjinskog upravljanja, poput oligar hije, plutokratije ili, uopšte govoreći, različitih tipova grupne vlasti (klika, koterija, hunta). Još je manje oprav dano ozbiljnim naučnim pojmovima smatrati novije me taforične sintagme kao što su »radnička«, »finansijska«, »intelektualna«, »književna« a. itd. Načelno uzev, a. ostaje (a) jedan istorijski tip vlasti koji se - zahvaljujući najpre usponu apsolutne monarhije, a potom i pobedi modernih građansko-demokratskih revolucija - odav no izobičajio i, s tim u vezi, (b) istorijski »poraženi« društveni stalež ili kasta čiji pripadnici, kao ostaci tradi cionalnog feudalnog plemstva, opstaju na marginama pojedinih evropskih demokratskih društava, pre svega, u ustavnim monarhijama. Z>elita O monarhija 3 plemstvo A. Mimica
armija, v. vojska arondacija (fr. arrondir- zaokružiti). Mera agrarne politike kojom se obavlja zaokruživanje zemljišnog poseda pripajanjem parcela drugog vlasnika, kojem se, za uzvrat, daje zemljište istog ili sličnog boniteta na drugoj lokaciji, ponekad i uz novčanu naknadu. A. je mera za teh ničko uređivanje poseda koja se obično sprovodi u sklopu drugih mera agrarne politike. Kod nas je sprovođena u sklopu eksproprijacije privatnih poseda, kad se sprovodilo tzv. podruštvljavanje zemljišta i stvaranje krupnih društvenih kompleksa. Kao takva, a. kod nas nije bila sa mo mera tehničkog uređivanja zemljišta, nego i politička mera izmene svojinskih odnosa nad zemljom. O agrarna politika M. Mitrović
asocijacija, v. udruženje asocijalnost (gr. a - ne; lat. socialis - društven). Obeležje ličnosti ili načina ponašanja čoveka koje se označava kao »nedruštveno«, tj. kao ono koje ne uvaža va opšteprihvaćene pisane i nepisane norme ponašanja. Pri tom se pojam a. odnosi podjednako i na opštevažeće društvene norme i na tzv. društvena osećanja, kao i na prilagođavanje društvenim odnosima. U širem smislu, a. ne uključuje obavezno samo odsustvo učestvovanja u izgrađivanju opšteg društvenog dobra. Granice između a. i društvenog ponašanja su fluidne. Leopold fon Vize smatra da se a. manifestuje na zami šljenom kontinuumu, na čijem je jednom kraju potpuna usamljenost, a na drugom njen o pozit- idealan tip dru štvenosti ili druželjubivost. A. je znatno učestalija u anomiji, stanju vrlo slabe ili nikakve društvene integrisanosti i uzajamne solidarnosti pojedinaca (Emil Dirkem). A. shvaćena kao devijantno ponašanje (Robert Merton) je izraz prevazilaženja kon flikta između društvenih ciljeva i sredstava koja stoje na raspolaganju pojedincima za ostvarenje tih ciljeva, pomoću obrazaca inovacije, ritualizma, povlačenja i po bune. Obično se razlikuju četiri grupe asocijalnog ponaša nja. Prvu čine tzv. stvaralački asocijalni pojedinci - pro nalazači, umetnici, revolucionari i si. - koji odbijaju da prihvate vladajuće društvene norme, budući su one u koliziji ili suprotnosti s pravilima koje su ovi izuzetni pojedinci anticipirali svojim delom ili životom. U drugu grupu spadaju tzv. stagnirajuće asocijalne osobe —mi zantropi, osobenjaci, a danas bismo im mogli pridodati i narkomane, pojedince koji su u sukobu s postojećim društvenim normama i vrednostima, usled čega imaju
33 štetne posledice. Treću grupu čine tzv. rušiločki asoci jalni pojedinci. To su kriminalci, delinkventi, sadisti i, reklo bi se, bezobzirni eksploatatori. Oni ne samo što se oglušuju o društveni red nego ga i sistematski narušava ju, povređujući pri tom direktno druge članove društva. Po svojim obeležjima ova grupa se preklapa sa sadrža jem pojma »antisocijalan«. U četvrtu grupu asocijalaca spadaju svi ljudi koji su u izvesnim periodima svog života - kao, recimo, deca do četiri godine ili mladi u pubertetu, odnosno u kriznim trenucima, te odrasli u senijumu, mentalno insuficijentni, kao i teški somatski i duševno oboleli pojedinci - nesposobni da prihvate ličnu odgovornost, ne uspevajući da odgovore minimal nim zahtevima društvenih obaveza. 3 anomija 3 društvenost 3 socijalizacija P. Opalić
a ta r (mađ. hatàr). Ukupna teritorija koja pripada jednom selu i kao takva predstavlja jedinstvenu prostornofizičku i pravnosocijalnu celinu. Granice a. su od dav nina precizno određivane jer su od njih zavisila prava i obaveze seoske zajednice kao celine prema susednim selima, feudalnim gospodarima i državnim vlastima. Prostomofunkcionalna struktura a. odražava društvenu organizaciju seoskog privređivanja (ratarstva i stočar stva, stanovanja i unutrašnjeg saobraćaja). Tako se u a. razlikuju funkcionalne celine kao što su selo (naselje), selina (planina, šuma, komunica, utrina) i potesi, ali i razni oblici svojinskih odnosa (baština, selina), seoski centar i krajevi (zaseoci). Kod nas je svojevremeno postojao tradicionalni re žim potesa koji se u nekim svojim elementima zadržao donedavno, a imao je sličnu ulogu koju u moderno organizovanim zemljišnim odnosima ima komasacija. Potesi su bili delovi seoskog a. koji podležu nekim pravilima kolektivnog korišćenja zemljišta od strane lo kalne seoske zajednice. Spontano i običajima utvrđeno zasejavanje jedne kulture za čitav potes, najranije vreme setve, najkasnije vreme skidanja useva, način i prava kolektivnog korišćenja između dva proizvodna ciklusa, unekoliko su doprinosili funkcionalnom usklađivanju privatne baštine s potrebama seoskog kolektiva, odno sno ratarskog i stočarskog privređivanja. 3 selo M. Mitrovič
ateizam (gr. a - ne, bez; theôs - bog). Odricanje postojanja Boga ili božanskog poretka u svetu, moral no stanovište i stil života, vrsta saznajnog, osećajnog i praktičnog odnosa prema stvarnosti, stav koji se formi ra u socijalnom okruženju, ujedno individualan, ličan i
ateizam društven. Sociologe ne zadovoljava etimološko određe nje a., jer on nije samo radikalna negacija, odbacivanje teizma već i afirmacija ljudskih potencija u društvenoistorijskom totalitetu i nužno traži radikalnu orijentaciju čoveka na samog sebe kao individuuma i društvenog bića. Pored toga što se iskazuje u dijalektičkom polarite tu negativno/pozitivno, a. je i vrsta stava sa saznajnom, motivacionom i akcionom komponentom: »[...] kao što je religija izraz izopačenog odnosa u otuđenom društvu, tako je i a. demistifikovana svest koja utiče na obliko vanje humanih odnosa i trpi njihov uticaj. Isto tako, on je i razumski stav jer svoju poziciju gradi na saznanju naučno utvrđenih činjenica kosmosa, istorije, društva i čoveka. Napokon, a. je i emocionalno stanje koje daje utisak ispunjenosti, snage, radosti, što inače karakteriše društveni čin čoveka, akciju njegovog oslobađanja« (Esad Cimić). S obzirom na to da sociolozi, smeštajući ljude na ne/religioznom kontinuumu, znatno veću pa žnju poklanjaju religioznim slučajevima, skromni su re zultati istraživanja tipova ateista. Tipologije E. Cimića i Dragoljuba B. Đorđevića obuhvataju tri vrste ateista: emotivne, racionalne i praktične. Homo religiosusa uporedo sledi homo areligiosus; drugi nije »naslednik« prvog, oni su »savremenici«. Religiju zakonito prate a. i posvetovljavanje; varira sa mo stepen preovladavanja jedne, druge ili treće kultur ne činjenice u zavisnosti od isečka društvenoistorijske epohe. Raznovrsna lepeza neverja i bezverja poseduje kulturnoistorijski legitimitet koji više ne osporavaju ni gorljivi teisti. Poput religije, i »s nevjerom ćemo ima ti uvijek posla: bilo u nama, bilo izvan nas, bilo oko nas. Ako je čin vjere tajna - a doista jeste - onda je to višestruko i čin nevjerovanja« (Jakov Jukić). Nasuprot religijskim, tajne neverovanja nisu detaljnije osvetljene niti im se pridaje adekvatna pažnja. Konzervativni bogoslovi, filozofi i sociolozi religije smatraju a. prvenstveno modemom, dekadentnom poja vom u istoriji kulture. Mnogi autori drže daje a. izvorna činjenica; visoko vrednuju činjenicu d a je on prožeo većinu sfera društva i kulture na individualnom, grup nom i globalnom planu: od ekonomije i politike, preko nauke, prava i umetnosti, do svakidašnjeg života. Neki teoretičari podvlače d aje rasprava između teizma i a. postala kulturno marginalna u XX veku, za razliku od XIX stoleća, bez obzira na to što se individualna, stilizovana poimanja raskida s teizmom mogu uočiti čak i kod kulturnih velikana našeg vremena, toliko međusob no različitih, kao što su Bertrand Rasel i Zan-Pol Sartr. Uzrok marginalnosti jeste razvoj sekularnih disciplina van sfera u kojima je moguć sukob s teizmom. Nasuprot tome, značaj a. kao realnog društvenog fenomena dana
ateizam šnjice istakao je Drugi vatikanski sabor u konstituciji Gaudium etspes, ubrajajući ga »među vrlo ozbiljne po jave našeg vremena«. Uzroci a. su raznovrsni: religija kao otuđenje, neprimerenost impresije i ekspresije o Bogu, transformacija religija i njihovih organizacija, agnosticizam, pozitivizam, pluralizam ideologija i mišljenja, postojanje zla, nepravde i bede u svetu, humanizam, urbanizacija, pro gres nauke i tehnike itd. Svi uzroci sekularizacije jesu istovremeno i uzročnici a. Sekularizacija dovedena do kraja jeste a., premda nema isključivog kontinuiteta. Svaki momenat a. deČje sekularizujućeg procesa, ali sve sekularizirano nije a. Put od sekularizacije ka a. mo že se i izokrenuti; iskustvo potvrđuje daje moguće ići od a., preko sekularizovanosti, do religioznosti. Mnogo je istorijskih oblika a., a među modernim vi dovima se izdvajaju negativni, praktični, egzistencijali stički i marksistički a. Negativni a. se označava i kao filozofski, racionalni i teorijski. On je negacija božijeg bića uz korišćenje logičko-racionalnih argumenata, te predstavlja racionalnu kritiku iracionalnog i završava u određenom pogledu na svet, nasuprot religijskom. Prak tičnom a., najrasprostranjenijem među savremenim obli cima, koreni su veoma stari: uvekje bilo ljudi koji su ignorisali uzvišene stvari i krucijalna pitanja individuuma, društva i istorije; negde u pozadinu sklanja se upitanost 0 smislu života, greha, zla, dobrog, apsolutnog, a u sva kodnevnom življenju izbijaju hedonistički porivi - sve se vrti oko »vina, žene i pesme«. Međutim, tragedija ovog a. jeste što u pretencioznijim i kriznim situacijama otkazuje. Egzistencijalistički a., uz marksistički, najrele vantniji je u grupi savremenih a. sa filozofskom potkom. Teorijsko je praktična negacija Boga putem afirmacije ljudske egzistencije i čovekove individualnosti. Nije reč samo o potvrđivanju golog individualiteta čoveka koji »čuči izvan sveta« i iskorenjen je iz društvenog pro stora. On nije puki individualizam jer, prema mišljenju Ž.-R Sartra, ako nije moguća nikakva teologija, onda su ljudi upućeni samo jedni na druge u društvenoistorijskoj egzistenciji. Ovaj a. naglašava potrebu vođenja računa o tananijim sferama ljudskog bića, graničnim pitanjima i smislu života. Humanizam je okosnica marksističkog a. oko koje se koncentrišu rubne karakteristike: socijalnopreobražavalačka uloga, revolucionarnost, utemeljenje na naučnom pogledu na svet i društvena usmerenost. Rubna područja se mogu modifikovati i revidirati - ne 1humanizam. Reč je o praktičnom humanizmu koji, ne odbacujući humanizme prošlosti, uvažava i humanizme religijâ. Na prelasku u treći milenijum sekularizacija je u povlačenju, a a. stavljen na golema iskušenja, kao da
34 odumire. Iskušenja će mu pribaviti status onoga od če ga se zazire, što treba izbegavati: doneće mu položaj nečega tajanstvenog, »zabranjenog voća« koje izaziva kušanje. 3 religija, sekularizacija, teizam
D. B. Đorđević
autarkija (gr. autârkeia- samodovoljnost, nezavi snost od spoljnjeg sveta). Iako ne podrazumeva nužno zatvorenost, a. može da dovede do odvajanja i izolacije od spoljnjeg sveta. A. je jedan od neizostavnih eleme nata ideala grčkog polisa. Aristotel piše u Politici da je a. »cilj i najviše dobro« svih zajednica, a d aje dr žavna zajednica {polis) najsavršenija zajednica upravo zato što je »postigla najviši stepen samodovoljnosti« (1252b). To je značilo daje, među svim zajednicama, samo polis u stanju da organizuje podelu rada koja će moći da podmiri sve potrebe građana. Ideal a. je već u antici bio svojevrstan anahronizam i zaostatak ranijeg plemenskog načina života, pošto su polisi bili velikim delom upućeni na međunarodnu trgovinu. U vreme pro padanja polisa ideal a. se transformisao, pa je u filozofiji stoičara i kiničara počeo da se vezuje za samodovoljnost »mudraca« i da važi kao temeljni postulat individualne etike. U moderno vreme ideal a. je obnovljen u nekim nacionalističkim doktrinama. Nemački filozof Johan Fihte je u spisu Zatvorena trgovačka država (1800) izneo program povlačenja savremenih država u zatvore ne političke, ekonomske i kulturne jedinice kako bi se izbegla ekspoatacija na međunarodnom tržištu. A. je u određenoj meri bila prisutna i u Sovjetskom Savezu u vreme između dva svetska rata i neposredno nakon zavr šetka Drugog svetskog rata, dok je na snazi bila doktrina »socijalizma u jednoj zemlji«. O polis O protekcionizam 3 trgovina
A. Molnar
autizam (gr. autos - sâm). U psihopatološkom smi slu, a. označava dijagnostičku kategoriju (dečiji ili Kanerov a.), ili psihičko stanje u kojem su osećanja, mišljenje i ponašanje obolelog apsolutno individualnog značenja. Njihov sadržaj predstavlja ispunjenje vlasti tih želja i intencija, bez orijentacije na druge subjekte i objektne relacije u psihoanalitičkom smislu reči. Ovde se a. konkretno ispoljava u sklonosti dnevnom sanja renju, perseveracijama, tj. ponavljanju poslednjih reči koje izgovori sagovomik, ukratko - u životu u vlastitom subjektivnom svetu ograničenom na skup priručnih pred meta, gotovo bez ikakve verbalne komunikacije s dru gim ljudima. Autistično dete nema sposobnosti da primi jezički ili emocionalni podsticaj spolja, ili da odgovori
35 na njega. Ono ne nauči da govori, mada je normalne inteligencije. U socijalnom smislu, autistično mišljenje predstavlja određeni način zaključivanja (u politici, kulturi i drugde), koje se isključivo temelji na željama, emocijama ili stavovima jednog subjekta (vrlo često narcistički ili shizoidno obojenog), a nauštrb uvažavanja činjenica iz objektivne ili intersubjektivne realnosti. O poremećaji psihičkih funkcija
P. Opalić
au to k ratija (gr. autos - sâm; krâtein - vladati, tj. samovlada). Tradicionalistička a. je vrsta autoritarnih režima u kojoj je osnovni način legitimacije poretka tra dicionalistička inercija. To je poredak kakav nalazimo u današnjoj Saudijskoj Arabiji, ili Etiopiji Hajla Selasija. Većina predmodemih monarhija pripada ovoj vrsti pore daka. Današnja tradicionalistička a. pretpostavlja slabo ili nepotpuno razvijeno građansko društvo, političku pa sivnost masa i nerazvijenu prorežimsku ideologiju. Po što nema širokog i organizovanog otpora režimu, nasilje se upotrebljava samo povremeno i spram strogo ograni čenih delova stanovništva (prvenstveno prema društve noj eliti). Zbog tradicionalističke inertnosti društva, ovi režimi umeju da budu dosta postojani i dugotrajni. No, s političkim buđenjem društva, poredak najčešće poprima oblik cezarizma ili diktature. O despotija S diktatura O tiranija S. Antonić
autom atizacija ra d a (gr. autômatos - koji se sâm kreće). Najsavršeniji oblik organizovanog rada u kojem se udeo fizičkih i rutinskih psihičkih aktivnosti čoveka svodi na najmanju meru, ili se one sasvim zamenjuju mašinskim postrojenjima koja umesto njega obavljaju potrebne radne operacije. Termin a. r. prvi je upotrebio D. S. Harder, 1946. godine. Za razliku od procesa mehanizacije rada, koji se odvijao u toku relativno dugog istorijskog perioda, proces a. r. je započeo pre dva veka i danas se privodi kraju. A. r. može da bude delimična i potpuna. Delimična a. r. je takav oblik organizacije rada u kojem čovek sudeluje u nekim fazama proizvodnog lanca, kao što je npr. uključivanje ili isključivanje mašinskih postrojenja. Potpuna a. r. isključuje čoveka ne samo iz proizvodnog procesa nego i iz upravljanja njime. O mehanizacija rada O rad, lančani
B. Milošević
autonomija (gr. autos —sâm; nômos - zakon). Prvu koliko-toliko razrađenu zamisao o a. nalazimo u rimskom
autonomija pravu. Nasuprot obavezujućem pravu (lat. lex cogens), svaka ovlašćujuća norma (lex dispositiva) nekog magistra ta rimske države dopuštala je, izričito ili prećutno, odstupajuće autonomno regulisanje pravnog posla. U rimskom pravu je važio princip da magistrat koji daje ovlašćujuću normu nekom ugovoru ujedno treba i da ga štiti. Ako je to, npr., bio pretor (na temelju svog edikta), onda je pactum mogao biti utužen jedino pred pretorom, koji se ujedno pojavljivao i kao garant ugovorne a. U srednjem veku dolazi do slabljenja države (barem onakve kakva je postojala u Rimu) i njenog prava, kao i do osiromašenja društvenog života, pa se o a. može govo riti samo u onim slučajevima u kojima određeni subjekti - u prvom redu gradovi - dobijaju od kraljevske vlasti privilegiju pravnog normiranja. Nukleusi iz kojih su se razvili srednjovekovni gradovi bila su trgovišta (obično pred vratima starih rimskih gradova), a gradsko pravo je bilo u početku samo razrada tržišnog prava. Tek je tokom XI veka došlo do obrazovanja novih, čisto trgovačkih na selja, koja su raspolagala trgovačkim privilegijama u po gledu održavanja svakodnevnog, a ne samo nedeljnog ili godišnjeg trgovišta. Ove trgovišne zajednice su od počet ka bile zajednice javnog prava, kojima su mogli pripadati samo slobodni trgovci. Čak i kada su od gospodara trgovi šta dobijali zemljište za izgradnju svojih kuća i radnji, to nije povlačilo uspostavljanje nikakvog odnosa lične zavi snosti, već jednostavnu poslovnu vezu, sličnu današnjem naslednom zakupu. Slobodu trgovanja je garantovao kralj lično, što je bilo simbolizovano kraljevom rukom (rukavi ca ili gvozdena ruka). U XII veku, pojedini gradovi Italije, Francuske i Spanije postali su veliki centri međunarodne trgovine i dobili široku a., koja se manifestovala u stvara nju vlastitog lokalnog prava (statuta), čije su dispozicije derogirale čak i »opšte pravo«. Statuta mercatorium su u početku imali karakter policijskih reglemana, da bi kasni je počeli da inkorporiraju uzuse i običaje vezane za trgo vinu u užem smislu, kao i nova pravila privatnog prava. Pored toga, na temelju ovih statutamih odredbi građani su bili organizovani u različite klase (curia, ordo, ars itd.), a stvaranaje i posebna jurisdikcija trgovaca ili konzular na jurisdikcija (consules mercatorum). Akada se gradski život razgranao i kada se gradsko statutamo pravo emancipovalo od trgovačkog prava stricto sensu, unutrašnji sta tuti pojedinih trgovačkih zajednica (cehova) nastavili su svoju posebnu egzistenciju, crpeći a. iz gradskih statuta i u isto ih vreme nadopunjujući. U XIV veku pojavljuju se prve napukline u feudalnom poretku i na tlu Evrope počinju da se javljaju različite samostalne političke zajednice. To je tadašnje pravnike stavilo pred neodložan zadatak da usklade statute svih tih političkih zajednica. U početku se sve pokušavalo uklopi
autonomija ti u stare forme rimskog prava, ali kada u tom poslu nisu više mogle pomoći ni Justinijanova kodifikacija, ni glose, postglosatori su počeli da sve raspoložive zakone, statute, kanonsko pravo i običaje povezuju u jedan jedinstveni pravni poredak, iz kojeg će se vremenom razviti zaokru ženi pravni sistemi prvih apsolutističkih država. Pravni poreci novih država ipak nisu mogli da obavezujućim normama regulišu celokupan društveni život na teritoriji koju su pokrivali. Zato su od samog početka na svojim rubovima ostavljali dispozitivne norme (koje su pravni subjekti mogli menjati prema svom nahođenju), iza kojih se širila oblast nezahvaćena državnim pravom i slobodna za autonomnu korporativnu i ugovornu regula ciju. Osim toga, vladari su i dalje bili skloni da pojedinim teritorijama ili posebnim »podanicima« ostavljaju određe ne oblike a. Uzme li se sve to u obzir, može se reći da u novovekovnim državama postoje tri oblika a. (izostavi li se personalna a. kao svojevrstan relikt feudalnog prava): teritorijalna, korporativna i ugovorna. Prvi oblik se neposredno nadovezuje na srednjovekovne gradske a., proširujući se vremenom na veće delove dr žavne teritorije (ili nastajući iz spajanja više teritorija, ko je u novoj političkoj zajednici zadržavaju svoj identitet). Savremeni regioni uživaju teritorijalnu a. zbog svojih poli tičkih, ekonomskih, kulturnih ili nekih drugih osobenosti. Najčešće se ta a. dodeljuje radi stišavanja apetita »regio nalnih nacionalizama«, omogućavanja regionalnog plani ranja, sprovođenja funkcionalne decentralizacije, posti zanja nekih prednosti u poreskoj politici, pospešivanja »druge urbane revolucije« itd. Opseg ovlašćenja koja se nalaze u sklopu teritorijalne a. u savremenim državama veoma varira, tako da regioni u nekim državama imaju veće ingerencije od federalnih jedinica drugih država. Najveća sličnost između teritorijalne i korporativne a. sastoji se u tome što se obe temelje na statutu i mogu da razviju vrlo razuđen unutrašnji pravni poredak. Drugi oblika, svojstven je privatnim korporacijama (ili korporacijama građanskog društva). Za razliku od javnih korporacija koje osniva država kako bi radile u javnom interesu, privatne korporacije osnivaju privatne osobe u svom sopstvenom interesu. Privatna korporacija predstavlja udruženje više osoba s jednim određenim ci ljem, čija se imovina pravno posmatra kao odvojena od imovine tih osoba. Osim toga, privatna korporacija ima ovlašćenje da samostalno obavlja delatnosti zbog kojih je osnovana, njena organizacija se ne sme preklapati sa organizacijom drugih korporacija, a u njenim organima pravo odlučivanja imaju isključivo njeni članovi (a ne članovi nekih drugih korporacija). Takve privatne korpo racije ne treba nikako mešati s korporacijama kakve su, npr., postojale u italijanskom korporativnom sistemu za
36 vreme fašizma. U tom sistemu, fašistička partija je prodr la u sve korporacije, ukinula im a. i učinila ih praktično delom jedne jedinstvene države, zbog čega privatne kor poracije stricto sensu nisu ni postojale. Korporativna a. postoji samo u onim pravnim porecima u kojima državno pravo (gr. nomôs) ostavlja privatnim korporacijama ovla šćenje da svojim pravnim normama samostalno i legalno (dakle, u okviru zakonskih ovlašćenja i sa državnom zašti tom) stvaraju svoje sopstveno pravo (autônomos). Treći oblik a. koriste ugovorne strane prilikom za ključivanja ugovora. Jedno od temeljnih pravila građan skog prava jeste da ugovorne strane, polazeći od slobo de svoje volje, mogu samostalno da uređuju sopstvene ugovorne odnose unutar granica koje postavlja »javni poredak«, »dobri običaji« i si. Sto se tiče razlike izme đu korporativne i ugovorne a., još je valjano mišljenje kojeje izneo nemački pravnik Bernhard Vindšajd. On je krajem prošlog veka konstatovao: »O a. jedne korporaci je može se tek onda govoriti kada se obavezujuća snaga statuta, koji korporacije za sebe donose, ne temelji isklju čivo na osnovnim principima ugovora«. Drugim recima, ugovor o osnivanju korporacije je, za razliku od drugih ugovora, samo osnov na kojem se dalje izgrađuje pravni poredak korporacije (najpre donošenjem statuta, a zatim i drugih pravnih akata) i za koji u celosti važe ovlašćenja a. 3 korporacija 3 pravo, rimsko 3 trgovina
A. Molnar autoritarna ličnost (lat. auctoritas - ugled, dosto janstvo). Pojam a. 1. vezanje za proučavanje uticaja po litičkih ideologija na ličnost. Prve formulacije pojmova autoritarnosti i a. 1. dali su, nezavisno jedan od drugoga, Vilhelm Rajh u Masovnoj psihologiji fašizma (1933) i Erih From u Bekstvu od slobode (1941). I Rajh i From se bave pitanjem kakve ličnosti su potrebne određenim ide ologijama da bi ih održale i omogućile njihovo širenje. U vezi s tim, From definiše pojam društvenog karaktera kao skup onih karakteristika ličnosti i interiorizovanih načina njihove gradnje koji su u funkciji održanja odre đenog društvenog sistema, poretka i ideologije. U tom pristupu, porodica se definiše kao osnovna i primarna društvena institucija socijalne kontrole koja vaspitava takve karakterne strukture koje će moći funk cionalno da se uklope u odgovarajuće socijalnopolitičko okruženje. Rigidno vaspitanje zasnovano na pokorava nju i bezuslovnom poštovanju autoriteta generisaće lič nosti koje će se na isti način odnositi prema političkim autoritetima, favorizujući naglašeno hijerhizovane i ne demokratske načine upravljanja i uspostavljanja vlasti. Prema Fromu, autoritarnost ličnosti ispoljava se kroz želju za potčinjavanjem i potčinjenošću i gradi se na sa-
37 domazohističkom karakteru. Bilo daje reč o sadizmu ili mazohizmu, u osnovi se na taj način grade simbiotički odnosi u društvu i među pojedincima, utapanje ličnog u kolektivno, projekcija sebe u drugog gubljenjem sopstvene individualnosti, autentičnosti i osećaja za druge. Harizmatsko i bezuslovno poštovanje i pokoravanje političkim autoritetima vezano je za izbegavanje lične odgovornosti transferom kojim se na drugu osobu ili neki bezlični autoritet prenosi pravo na odlučivanje o sopstvenom životu i odgovornost za sopstvene postup ke, uz naglašeno neutralisanje kritičkog mišljenja i stava prema autoritetu. From smatra daje a. 1. usmerena na na stojanje da održi primami karakter veza s drugima, koji odgovara najranijoj fazi odrastanja, kada je dete vezano za majku i kada još nema izgrađenu ličnost. Proučavanje a. 1. predstavlja poseban analitički pro blem, s obzirom na pitanje kako taj pojam operacionalizovati za empirijska istraživanja i konkretno utvrđivanje stepena autoritarnosti u pojedinim društvima i društve nim kontekstima. Jedno od najznačajnijih empirijskih istraživanja tog tipa jeste ono koje su sproveli Teodor Adomo i njegovi saradnici (Autoritarna ličnost, 1950), a odnosilo se, kao i u slučaju Rajha i Froma, na period procvata fašizma i nacizma. Najpoznatiji instrumenti za empirijsko merenje auto ritarnosti su Likertova i Olportova skala, ali se u istraži vanju koriste i projektivni testovi, intervjui i studije slu čajeva. Merenja pokazuju da postoji značajna korelacija između autoritarnosti i etnocentrizma. 3 autoritarnost O autoritet O socijalizacija
N. Sekulić
autoritarnost. (1) Skup ličnih osobina svojstvenih autoritarnoj ličnosti. (2) Društveni odnos koji pogoduje preteranom poštovanju društvenih i duhovnih (verskih i političkih) bespogovornih autoriteta. Na temelju pošto vanja autoriteta formira se nejednakost učesnika u dru štvenom odnosu i nemogućnost da ravnopravno brane vlastite interese, nezavisne od autoriteta. A. je prisutna u raznim ustanovama koje regulišu međuljudske odnose (porodica, škola, crkva, partija, država). Postoji u ra zličitim organizacijama i raznim oblastima društvenog života u kojima postoji hijerarhija i rukovođenje. (3) A . se, u obliku atributa »autoritaran«, koristi i za označava nje raznorodnih nedemokratskih režima, od apsolutne monarhije do raznih vrsta jednopartijskih režima (vojna diktatura, fašizam, socijalizam, predsednički režim). A. je prisutna u svim režimima u kojima vlast nije uzajam no ograničena (izbori, kontrola izvršnih organa, nezavi sno sudstvo). Autoritarna vlast se obično sprovodi prinu dom, a često nisu unapred pravno regulisane nadležnosti
autoritet nosilaca vlasti. Dok autoritet počiva na dobrovoljnom prihvatanju vrednosti ili normi, za koje članovi neke grupe smatraju da treba da im se pokoravaju, a. najče šće počiva na prinudnom nametanju. U tom smislu i tre ba razlikovati pojmove »autoritativan« i »autoritaran«. Prvi označava opravdani ugled i važnost, a drugi ima pomenuto negativno prinudno značenje. Autoritarne ideologije izričito ističu grupu iznad po jedinca, pravdaju ideju vođe i počivaju na autoritarnom sistemu vrednosti. Bezuslovni prioritet nadređenih vred nosti (rasnih, verskih, nacionalnih ili klasnih) nameće se prinudom koja traži slepo priznanje i bezuslovno potčinjavanje nekom spoljnom autoritetu. Nakon sloma evropskog socijalizma raširio se autoritarni nacionali zam koji je u formi autoritarnog patriotizma nastojao da pojedince podvrgne neupitnom nacionalnom ineresu. Postoji i skrivena autoritarna vlast. Iza fasade pravne dr žave i pozivanja na demokratiju ekonomski i politički moćne grupe preko monopolizovanih medija ili korup cijom oblikuju poželjno javno mnjenje. O autoritarna ličnost 3 autoritet O socijalizacija T. Kuljić
autoritet. Legitimna i društveno uvažena pozicija superiornosti pojedinca ili grupe na osnovu koje se stiče pravo da se izdaju naređenja, rukovodi, zastupa ili odlu čuje o stvarima od opšteg interesa. Budući daje usko povezan s pojmovima moći, vlasti i društvene hijerarhije, a. se najčešće proučava s obzi rom na političke a. ili različite upravne funkcije u dru štvu, mada se on ispoljava na svim nivoima društvenog života - počev od porodice, preko neformalnih tipova vodstva, posebnih funkcionalno-organizacijskih a., do političke vlasti. Maks Veber razlikuje tri tipa a.: legalno-racionalni, tradicionalni i harizmatski, koje karakterišu različiti ti povi legitimiteta. Dok se poslednja dva zasnivaju na uvažavanju i prihvatanju abaveza prema pojedinačnim osobama, prvi je restriktivniji i gradi se na impersonal nim mrežama odnosa, kao uvažavanje i preuzimanje obaveza potčinjavanja određenoj jasno definisanoj dru štvenoj funkciji. A. je uvek na neki način institucionalizovan, bilo da je reč o odnosu između roditelja i deteta, učitelja i uče nika, onoga ko je na poziciji vlasti i onoga ko joj je pod ređen, te podrazumeva definisanje posebnih dužnosti, ovlašćenja i formi ponašanja. A. je najčešće proučavan iz perspektive nekoliko osnovnih problema vezanih za uzajamni odnos politi ke, moći i vlasti. Jedan od njih tiče se pitanja kako odnos prema porodičnom a. građen u detinjstvu utiče kasnije
autoritet
38
na odnos prema političkom a. Drugi problem se odnosi na pitanje kako i u kojoj meri ideologija oblikuje poje dinca, tj. koliko je konzistentna distribucija moći i a. u društvu. Treći problem se tiče pitanja kako se održava i čime je podržan neki a. i kakva je pri tom uloga prime ne moći, sile i rutinizacije vlasti. U vezi s tim je naročit interes pokazan za proučavanje totalitarnih sistema i diktatura. Pored toga, posebnu oblast čini poređenje i uočavanje razlika u osobenostima političkih a. u različi tim društvima i kulturama. 3 autoritarna ličnost 3 autoritarnost 3 vlast N. Sekulić
avangarda (fr. avant-garde). Pojamje upolitiku i kul turu ušao iz vojne terminologije i označava predstražu, prethodnicu, izvidnicu. U umetnosti i kulturnom životu a. označava malobrojne zastupnike novih tendencija i pravaca koji su najčešće u periodu nastajanja nepriznati (npr. impresionizam, kubizam, nadrealizam itd.). U po litici, a. čine članovi neke grupe koja predstavlja idejnu prethodnicu u borbi za novi društveni poredak. Posebno značenje a. ima u marksističkoj terminologiji, u kojoj se pod tim izrazom podrazumevaju članovi komunističke partije kao najsvesniji deo radničke klase, koji prednja či u borbi za uspostavljanje novog društvenog sistema - socijalizma. 3 boljševizam 3 elita 3 partija, politička M. Todorović
avunkulat (lat. avunculus - ujak). Naziv za srodnički odnos između ženinih sinova i njenog brata. A. postoji unutar matrilineamih društava, koja se smatraju najdrevnijim oblicima društva. Srodstvo se računa po ženskoj liniji, pa decapripadaju samo srodnicima svoje majke, a ne i oca. Ujak ima najveću odgovornost u vaspitavanju svojih nećaka i predstavlja glavni muški autoritet u po rodici. Otac ima u većoj meri neformalni, manje strog i prisan odnos sa svojom decom. Muška deca nasleđuju ujaka, a ne oca, pa u tom pogledu imaju prvenstvo nad njegovim neposrednim potomcima. U zadružnoj porodici avunkulamog tipa žena živi sa svojim mužem, neudatim ćerkama i sinovima ukoliko su u preadolescentnoj dobi, sa sinovima muževljeve se stre ukoliko su u adolescentnoj dobi i sa nekim od njenih oženjenih sinova, sa svojim porodicama organizovanim na isti način. 3 matrilinearnost 3 srodstvo N. Sekulić
azijski način proizvodnje. Pojam uveden da bi se bo lje objasnile specifičnosti načina proizvodnje istočnjač kih društava, pre svega indijskog i kineskog. Njegova predistorija seže u XVII stoleće, do izveštaja evropskih putnika i misionara, koji su opisivali politički despotizam istočnjačkih društava, zatim suprotnosti između bogatstva vladara i siromaštva naroda, zajedničku ze mljišnu svojinu, te sistem seoskih opština i njihovu stag naciju. U XVIII i XIX veku ovim pitanjem najviše su se bavili predstavnici engleske političke ekonomija i G. V. F. Hegel. Upravo pod njihovim uticajem Karl Marks, u svojim ranim radovima, a naročito u nedovršenom i dugo neobjavljenom delu Osnovi kritike političke ekono mije (Moskva, 1939-1941) razvija ovaj pojam. Docnije su u marksizmu vođeni brojni sporovi o a. n.p., u koje se uključio veliki broj ruskih revolucionarnih mislilaca. Ove rasprave su okončane 1931. godine, na velikom skupu orijentologa u Lenjingradu, kada je, pod presud nim uticajem J. V. Staljina, odbačen i sâm izraz a. n. p. i zaključeno da je u društvima poput kineskog reč samo o »originalnosti feudalizma na Orijentu«. Rasprava je oživljena pojavljivanjem poznate knjige Karla Vitfogela Orijentalni despotizam (1957), u kojoj se zastupa teza da su u istočnjačkim društvima pose bne klimatske i geografske okolnosti i »hidraulični« ka rakter organizacije državne vlasti uslovili i njihov spe cifičan društvenoistorijski razvoj. Vitfogel je smatrao da orijentalni pravac razvoja nastavljaju socijalistička društva, u kojima, kao i u agrarnim zemljama Starog Is toka, ne postoji privatno vlasništvo na zemlju, na čemu se i temelji »novi despotizam« vladajućeg birokratskog sloja, kao naslednik starog orijentalnog despotizma. To je bio povod za ponovno oživljavanje diskusija o ovom pojmu šezdesetih godina dvadesetog veka, naročito u francuskom časopisu La pensée, a kao odgovor pojavlju ju se i u SSSR neki časopisi sa istom problematikom i sa prilozima uglavnom polemičkog karaktera. U tim i potonjim raspravama, koje se s vremena na vreme ob navljaju, mada gube na intenzitetu, obnovljene su neke stare ideje a pojavila su se i nova tumačenja. Među ovim poslednjim, svojom zanimljivošću izdvaja se shvatanje Umberta Melotija (Marks i Treći svet, 1977). Ako bi se tražila neka zajednička crta različitih upo treba pojma a. n. p., onda bi se ona ponajpre mogla naći u ukazivanju na složenost, nelinearnost i višelinijski ka rakter evolucije ljudskih društava, iz čega su proizašle i njihove današnje razlike i osobenosti, posebno u kontek stu pokušaja izgradnje socijalističkih društava u nekim zemljama. Pri tom bi se razlike između istočnjačkih i zapadnih robovlasničkih društava, prema zagovornici ma upotrebe pojma a. n. p., mogle u osnovi svesti na
39 sledeće: u istočnjačkim društvima svojina se smatrala državnom, a njeno privatno raspolaganje bilo je posredo vano seoskom opštinom i srodničkim grupama, dokje u zapadnim društvima preovlađivala privatna svojina; na Istoku je osnov ekonomije i društvenog života bilo selo, a na Zapadu grad (polis); na Istoku je država imala potre bu za organizovanjem velikih irigacionih radova; tamo je postojala autarkičnost arhaične seoske privrede, koja je gotovo potpuno agrarnog karaktera, dok na Zapadu postoji razvijenija zemljoradnja, koja ne zavisi mnogo od državne brige za navodnjavanje i odvodnjavanje, kao i razvijena trgovina i samostalno zanatstvo; na Istoku se razvija snažna i centralizovana birokratija, koja na veli kom prostoru upravlja i koordinira ekonomskom delatnošću i celokupnim životom zatvorenih seoskih opština, dok se na Zapadu razvijaju više ili manje demokratski oblici upravljanja gradom-državom; u istočnjačkim dru štvima robovi su pretežno državni, oni se nemilosrdno upotrebljavaju za podizanje grandioznih objekata, od kojih su neki društveno potpuno nekorisni (piramide),
azijski način proizvodnje
a eksploatacija poprima oblik »sveopšteg ropstva«, dok su u zapadnim društvima robovi pretežno privatni, o njima se vodi koliko-toliko računa i oni se uglavnom upotrebljavaju za ekonomski korisne delatnosti; na Is toku veliki značaj imaju stare rodovske institucije (veli ka porodica, klan), dok na Zapadu njihov značaj stalno opada, a veličina se smanjuje; u istočnjačkim despotijama je gotovo na minimum svedena politička aktivnost naroda, dok se na Zapadu pojavljuju začeci političkog delovanja širih društvenih slojeva; na Istoku je monarh neprikosnoveni gospodar sa neograničenom svetovnom i duhovnom vlašću, a društveni život regulišu isključi vo tradicija i običaji, dok se na Zapadu razvija pravo i ustaljuju izborni državni organi; istočnjačka društva su zbog svega toga izrazito stagnantna, dok su zapadna mnogo dinamičnija. 3 despotija O društveno-ekonomska formacija 3 feudalizam
M Tripković
B banda, v. gang
mada se može i prodavati. Kupljenica se stiče i njom se slobodnije raspolaže. Prćija (miraz) je zemlja koju sa so bom u kuću donosi žena ili snaha i kao njena »osebina« baština (stsl. bašta - otac). U izvornom, tradicional nom obliku, b. označava privatnu imovinu jedne porodi lakše se uklapala u uobičajeni režim korišćenja i raspola ce (kućne zadruge), »očevinu« (ili »dedovinu«), kuću i ganja u inokosnim nego u zadružnim porodicama. njive koje sin nasleđuje od oca, koju, po običaju, ne sme Pored seljačke b., u srednjem veku su postojale if e otuđiti nego je mora ostaviti svome sinu. Porodična b. udalne b. Feudalci su najpre počeli da polažu pravo na je ekonomska podloga života cele porodice i njom ne kolektivnu zemlju i da slobodnim seljacima nameću raspolaže nijedan član samostalno, pa ni formalni pravni razne obaveze kao uslov za njeno korišćenje, a nešto vlasnik (otac porodice, kućedomaćin, gazda zadruge). kasnije nameću razna davanja i na seljačke b. To znači Po ovome se najviše i razlikuje pravni i društveni po da su plemići vremenom kolektivnu zemlju pretvorili u ložaj kućedomaćina u patrijarhalnoj južnoslovenskoj svoje feudalne b. (bitno različite od izvornih b. slobod zadruzi i karakter privatne svojine nad zemljom kod nih seljaka), a seljačke b. u feudalne pronije. To je za nas, u odnosu na neprikosnoveni autoritetpaterfamiliseljake bio bolan proces, ali je tako rodovsko društvo zakoračilo u feudalnu civilizaciju koja poznaje državu i asa kod starih Grka i Rimljana i rimsko privatno pravo ustanove kojima reguliše ključne agrarne odnose. Proninad zemljom, gde privatni vlasnik zemlje ima neogra ja je i kod Srba zemljoposed koji se drži pod određenim ničeno pravo raspolaganja i korišćenja. Bez obzira na uslovima, najčešće uz obavezu vršenja vojne službe i visok ugled oca porodice i njegov veliki autoritet, on u »vemost« davaocu (vladaru, višem feudalcu ili manasti južnoslovenskoj patrijarhalnoj zadruzi od imovine neo ru). Učvršćivanjem feudalnog sistema i baštinici bivaju graničeno raspolaže samo svojom »kupljenicom« (ili »tekovinom« - onim što nije nasledio od svog oca nego opterećeni sličnim obavezama kao i pronijari, a pronije je sam stekao). Nasleđena b. se otuđuje samo u krajnjoj su od početka slične opterećenim b. Istorijski gledano, nuždi, a i tada što bližim srodnicima i susedima. pronije obično nastaju opterećivanjem b. Jedina jasna B. je od početka bila zemljišna osnova ratarstva, dok razlika između b. i pronija jeste u tome što baštinik slo je zemljišna podloga stočarstva seoska opština (selište, bodno raspolaže svojom b. (može d aje otuđi - proda, plemenština, komunica, planina, utrina), seosko zemlji pokloni, ostavi u nasleđe, ponudi kao miraz), dok se šte na kojem postoji pravo kolektivnog korišćenja svih pronija nikad nije mogla prodati, mada je nasleđivana seljaka dotičnog sela. I jedno i drugo zemljište, i b. i i davana u miraz. opštinu, seljaci smatraju svojim, iako ono što seljaci za O društvo, agrarno O društvo, tradicionalno O selo jednički koriste formalno pripada vrhovnom gospodaru M. Mitrovič (vladaocu, državi). Prema običajima, a i prema starim pisanim poveljama (hrisovuljama) i zakonima, seljaci baza podataka (eng. data base). Ukupna iskustvena su mogli steći b., a pogotovo pravo korišćenja nad parce građa koja se prikuplja za proučavanje određene poja lama zemlje koju su oni sami iskrčili od šume ili očistili ve. B. p. je otvoren sistem za unošenje novih podataka od kamena. sve dok traje istraživanje. Formiranje b. p. bitno je da B., prema poreklu, može da bude očevina, kupljenica bi se omogućilo proveravanje dobijenih rezultata, sproili prćija. Prema statusu, b. je mogla da bude neoptereće vela sekundama analiza, ili pojava proučavala u njenoj na (vlastelinska) i opterećena (seljačka). U svakom slu razvojnoj dimenziji, trend ili panel-pristupom, nakon čaju, b. je najjači pravni oblik svojine nad zemljom koja određenog vremenskog intervala relevantnog za praće se obično nasleđuje i po svaku cenu ostavlja u nasleđe, nje razvoja proučavane pojave.
41 Formiranje b. p. za proučavanje neke pojave ili pro cesa započinje prikupljanjem odgovarajućih podataka iz postojećih izvora, a zatim se dopunjuje dodatnim prikupljanjem onih podataka koji nisu već sadržani u prethodnim izvorima. U postojeće izvore spadaju: sta tistički podaci, rezultati istraživanja koji su relevantni za konkretno istraživanje, lični dokumenti, razne vrste arhivske građe, sadržaji medija, ali i podaci iz istraži vanja javnog mnjenja itd. Počev od političkih i admi nistrativnih dokumenata, preko ekonomske i socijalne statistike, pojam »činjenice« danas obuhvata i rezultate istraživanjajavnog mnjenja. Iako ovaj novi tip činjenica nije važniji od tradicionalne vrste istorijskih podataka, »upravo je ta međuigra ‘objektivnih’ činjenica i stavova ono što obećava veliki napredak u istoriografiji« (Pol Lazarsfeld), ali - dodali bismo - i u sociologiji. Primera ra di, Karl Marks je u svojim proučavanjima koristio posto jeće izvore (»Parlamentarni izveštaji i druge zvanične publikacije«), pa je u njih uključio: popise stanovništva, dokumenta poreske uprave, posebno vitalne statistike, izveštaje fabričkih inspektora, izveštaje o narodnom zdravlju, kao i izveštaje komisija za zapošljavanje dece koji su po nalogu engleskog Parlamenta prikupljani i na osnovu kojih su se donosile određene odluke. U b. p. on je uključio i rezultate eksperimenata koje su sprovodili sami vlasnici fabrika, zatim fabričko zakonodavstvo, a koristio je i publikaciju pod nazivom Plave knjige (Blue Books), za koju je smatrao d a je »najvažniji zvanični dokument za proučavanje istorije privrede i diplomatije ove zemlje«. Za podatke koji su mu nedostajali obraćao se svojim saradnicima koji su u tom pogledu mogli da mu pomognu, a tzv. Radničku anketu, kao dopunski iz vor, nije uspeo da organizuje. Kao što ovaj primer pokazuje, b.p. se dopunjuje po dacima tekućeg istraživanja kada postojeći izvori ne za dovoljavaju određene teorijske zahteve. Tada se koriste postupci za prikupljanje nedostajućih podataka, putem raznih vrsta posmatranja i tipova ankete i intervjua, stva ranja ličnih dokumenata na zahtev istraživača (dnevni ka, autobiografija, memoara), sve u funkciji formiranja što potpunije b.p. Na ovaj način formirana, b.p. zadovo ljava princip komplementarnosti u smislu međusobnog dopunjavanja i proveravanja izvora podataka. Jednom zaokružena, b.p. dobija naziv glavnog registra, na osno vu kojeg se potom stvaraju analitički registri, uz koje se preporučuje priključivanje i dnevničkog registra (u ko jem istraživač razjašnjava celokupan tok istraživanja). U metodološkoj literaturi javlja se i zahtev da u b.p. uđe i protokol, kao podsetnik za obavljanje određene vrste poslova u raznim fazama istraživanja i način njihovog obavljanja. Bilo bi korisno da se u b.p. unose i osnovne
bazična ličnost teorijske definicije koje su usmeravale istraživanje, nji hova operacionalizacija i relevantna bibliografija. O analiza slučaja O metod, biografski
M. Bogdanović
bazična ličnost (gr. bâsis - osnova, temelj). Teoriju o bazičnoj personalnoj strukturi razvili su Abram Kardiner (Psihološke granice društva, 1945) i Ralf Linton (Kulturna pozadina ličnosti, 1947), kao operacionalno sredstvo za objašnjenje uticaja društvene i kulturne sredine na formiranje tipa ličnosti karakterističnog za određenu kulturu, u smislu načina na koji je »institucio nalna slika integrisana u ljudskom duhu« (A. Kardiner). Pojam b. 1. upućuje na ono što je zajedničko većini in dividua u jednoj kulturi, ali u okviru čega mogu da se jave i veće razlike, što zavisi od samih individua, kao i ličnosti roditelja. Polazi se od pretpostavke da su izvesne osobine b. 1. relativno trajne i d aje prilagođavanje individua u većini determinisano tim osobinama, mada se i one istorijski menjaju, naročito u periodima burnih sociokulturnih promena. B. 1. ukazuje u različitim dru štvima i kulturama na »inventar razlika u mentalnoj i emocionalnoj pripremljenosti za adaptaciju koju svaka grupa ima na rasplaganju« (A. Kardiner); ovde se uzima u obzir - pre svega, pod uticajem psihoanalize - dejstvo primarnih institucija (porodice i tipa odgoja dece, rano disciplinovanje). Pod uticajem zajedničkog iskustva po jedinci u određenoj kulturi formiraju adekvatne reakcije u ponašanju, koje im omogućuju da se integrišu u svoje društvo, a pretvaraju se u navike karakteristične za datu kulturu, te su stoga pojedinci iz iste kulture međusob no slični. Te osobine ličnosti, zajedničke individuama u određenoj kulturi, formiraju »dosta dobro integrisanu konfiguraciju, koja se naziva b. 1. za društvo kao celinu« (R. Linton). B. 1. omogućuje članovima društva razumevanje na osnovu zajedničkih vrednosti, kao i jedinstvo emocionalnog reagovanja na određene situacije. Ali, to ne znači da se u jednoj kulturi formira samo jedan tip ličnosti. Oslanjajući se na psihoanalizu i uzimajući u obzir go tovo isključivo uticaj primarnih institucija, prvenstveno u sferi kulturne adaptacije, autori teorije o b. 1. ispustili su iz vida kontekst društvene strukture i društvenog siste ma, koji vrše snažan pritisak na formiranje poželjnih dru štvenih karakteristika članova određenog društva, što je Erih From razvio u pojmu »društvenog karaktera«. Međutim, pretpostavke od kojih polaze tvorci teorije o b. 1. prevazilaze ograničavanje uticaja na biopsihičke faktore, čemu je bio sklon Sigmund Frojd, i tešnje dovo de u vezu formiranje ličnosti i kulture, što Rut Benedikt (Obrasci kulture, 1934) uzima kao osnovu za objašnje
bazična ličnost
42
nje tipa ličnosti. Prema Lintonu, kultura je za individuu njeno društveno nasleđe, te je neophodan uslov za for miranje ličnosti, isto koliko i biološko nasleđe. Kardiner i Linton odstupaju od Frojdovog shvatanja formiranja ličnosti i u tom pogledu što učenje pretpostavljaju in stinktu, budući da u ponašanju čoveka instinkti ne igraju odlučujuću ulogu kao kod životinjskih vrsta. Ne odba cujući ulogu bioloških faktora, oni smatraju da kultura oblikuje biološku prirodu čoveka, određujući pravac u kojem će se ostvariti prirodne potencije individua. O karakter, društveni O modalna ličnost *
Z. Golubović
beli okovratnik (eng. white-collar). Pojam koji je, u svojoj istoimenoj knjizi (1951), najpotpunije razvio Rajt Mils, kako bi naglasio činjenicu da u strukturi savremenog američkog društva narasta značaj »nove srednje klase«. Ona nastaje pretvaranjem stare nezavisne srednje klase u novu zavisnu klasu najamnih službenika, što se smatra jednim od najvažnijih uzroka prelaska »demokrat ske zajednice« u »masovno društvo«. U nastojanju da odgovori na pitanje koje grupe stanovništva čine široku bazu masovnog društva, Mils usmerava pažnju na b. o., tj. na različite grupe nižeg i srednjeg rukovodećeg kadra i intelektualaca, na prodavce u velikim trgovinama i broj ne slojeve činovništva, na sve one koji, mada nose b. o., za razliku od plavih radničkih kombinezona, takođe su u najamnom odnosu, kao i radnici. Reč je, dakle, o onoj skupini u savremenom američkom društvu (i njemu slič nim društvima) koja se jednostavno može označiti kao bezlična i ogromna masa novih srednjih slojeva, čiji je položaj u izvesnom smislu čak i nepovoljniji od položaja klasičnog proletarijata. Taj mali čovek »kratke i neherojske prošlosti«, »ne zna kuda ide, mada mahnito žuri«, »ne zna čega se plaši, mada je paralizovan od straha«, »nem je i nevidljiv u javnom životu«. Njegova otuđenost je potpuna. Ona se ne izražava samo u radu nego i u doko lici, pošto se u radu dosađuje, a u dokolici je uznemiren. Zapošljavajući se, on prodaje i svoju ličnost, prigušuje svoju individualnost i ponaša se onako kao što se od njega očekuje. To je jedan od najvažnijih uzroka duboke apatije koja gaje obuzela. Pokušaji b. o. da iz ovog kruga izađu ostaju uglavnom bezuspešni. Njihov položaj je nesiguran, sudbina krajnje neizvesna, a izgledi na promenu su goto vo nikakvi. Mils smatra daje porast b.o. toliko važan da su oni opovrgli očekivanja teoretičara XIX veka da će se dru štvo podeliti na poslodavce i najamne radnike. Svojim načinom života b. o. su iz osnova izmenili sliku Amerike. I ne samo to: kao nova grupa izvršilaca glavnih rutinskih poslova u društvima XX veka, oni su najtipičniji nosioci
mnogih psiholoških obeležja koja karakterišu našu epohu. Nevolje na koje nailaze b. o. zajedničke su svim ljudima koji žive u ovom veku. B. o. uvek nekome pripada - kor poraciji, vladi, armiji - i njegov ugled ne raste. Prema Milsovom mišljenju, propadanje slobodnog preduzetnika i uspon zavisnog službenika na američkoj društvenoj po zornici odvijali su se uporedo s padom nezavisne ličnosti i usponom »malog čoveka« u američkoj svesti. Gonjen silama koje ne može da kontroliše, uvučen u pokrete koje ne razume, on dospeva u situacije u kojima je krajnje bes pomoćan. Čovek s b. o. značajan je samo kao žrtva, on je sitni stvor koji trpi, a sam ništa ne čini. Radi neprimećen u nečijem uredu ili trgovini, nikad ne govori glasno, nikad ne protivreči i nikad ne brani svoje stanovište. Pa ipak, pripadnici ovog sloja nisu spremni da prihvate levičarsku ideologiju. Njihova politička opredeljenost ne podudara se s njihovim ekonomskim položajem, a pogo tovo ne s položajem koji ih očekuje u bliskoj budućnosti. .Nasuprot staroj srednjoj klasi sitnih preduzetnika, b. o. ne čine kompaktan društveni sloj, jer njegovi pripadnici ne obavljaju neku glavnu funkciju koja bi ih mogla definisati. Izvor njihovog dohotka je u zanimanju, a ne u vla sništvu. S obzirom na prihode, njihov klasni položaj je u prošeku nešto viši nego položaj najamnih radnika, mada postoji tendencija ka smanjivanju tih razlika. Prema Milsovoj zamisli, ova opšta ideja o »novoj srednjoj klasi«, u svoj njenoj neodređenosti, ali i razgranatosti, može se shvatiti samo kao pokušaj da se obuhvati nov razvoj dru štvene strukture i ljudskog karaktera. Većina socioloških istraživanja pokazuje da se b. o., iako su prinuđeni da relativno jeftino unajmljuju svoju radnu snagu, ipak znatno razlikuju od radništva. Ovo se ne ogleda samo u izvesnim tržišnim prednostima koje nemanuelni najamnici imaju nad manuelnim radnicima, nego i u različitoj potkulturi, za koju je karakterističan svrhovit pristup životu. Mada među njima postoje brojne unutrašnje razlike koje nisu sociološki zanemarljive, ipak je za b. o., kao i za pripadnike srednjih slojeva u celini, karakteristično da veruju kako čovek svojom aktivnošću može donekle, da popravi vlastiti položaj. Stoga su b. o. više od radništva orijentisani na dugoročnije planiranje i spremniji su da žrtvuju trenutna zadovoljstva zarad budu će dobiti. Pošto veliku vrednost pripisuju individualnom naporu i individualnom postignuću, b. o. kao roditelji gaje izrazite aspiracije u pogledu budućnosti svoje dece, očeku jući da će ona postići viši društveni status od njih samih. Zato veći značaj pridaju obrazovanju i profesionalnom napredovanju nego što je to slučaj s radnicima. O društvo, masovno 3 klasa, servisna O klasa, srednja
M. Tripković
43 besa. Običajnopravni institut privremenog obusta vljanja neprijateljstva u situacijama krvne zavade kod Albanaca. U literaturi ima niz potvrda daje kod mnogih naroda, pre preduzimanja koraka za pomirenje zavađe nih strana, postizana neka vrsta privremenog pomirenja. B. je, više od svih drugih albanskih običajnih instituta, privlačila pažnju naučnika. I pored isticanja sličnosti b. sa odgovarajućim institutima kod drugih naroda (vjera, vera, tvrda reč, časna reč, zavet), uglavnom se isticala njena posebnost, o čemu svedoči i činjenica da se alban ski izraz b. nije prevodio. B. se funkcionalno može odrediti kao »dozvola pri vremenog kretanjaubice i njegovih srodnika«, koju ošte ćeni daju pritvorenim krvnicima uz garanciju da će se za to vreme uzdržavati od izvršenja osvete. B. je u plemenskoj zajednici prvenstveno moralna kategorija, a njen pravni smisao javlja se kasnije i odno si se, prvenstveno na regulacije odnosa u krvnoj osveti. Tražeći b., porodica, pre svega, priznaje svoju krivicu. Otuda je sam postupak slanja ljudi po b. i povlačenje u kućni pritvor osnova na kojoj se kasnije može graditi da lje običajno poravnanje spora. Situacije kada porodica prestupnika ne traži b. od oštećene porodice, bilo zbog toga što ne smatra da učinjeni prestup može biti razlog za osvetu ili smatra da je jača od oštećene porodice, uglavnom se »razrešavaju« brzom osvetom oštećene po rodice, kojoj se takvim postupkom dodatno vređa čast. Postupak traženja b. podrazumeva određeni formali zam u ponašanju. Za traženje b. se šalju ugledni ljudi, čime se suprotnoj porodici dodatno iskazuje poštovanje. Posrednici odlaze u kuću oštećenih i pitaju da li mogu da dobiju reč da će se oni u određenom roku suzdržavati od osvete nad svojim krvnicima. Tada mogu iznositi i razloge zbog kojih smatraju da zatvorene, koji ih šalju, treba privremeno osloboditi. To su ili poslovi oko ze mlje koji se ne mogu odlagati, nabavke za kuću, odlazak na suđenje, kontakti sa advokatima, eventualna svadba u kući itd. Uobičajeno je da se b. daje uvek kada se de si smrtni slučaj u zatvorenoj porodici. Tada se ta kuća oslobađa onoliko vremena koliko je potrebno za sahra nu i primanje saučešća, a nakon toga se opet povlači u kućni pritvor. Za davanje b. ne daje se nikakva nadoknada. I pored toga što presudnu ulogu u odlučivanju o davanju b. krv nicima imaju starešine porodica, ovim dogovaranjima prisustvuju i svoju formalnu saglasnost daju svi muški srodnici oštećene porodice. Domaćini kuća često koriste situaciju da neko od muškaraca nije prisutan kao formal ni razlog za odbijanje davanja b. Kao i u celokupnom mehanizmu krvne osvete, i ovde su uključeni srodnici po očevoj liniji.
beskućništvo Nepoštovanje zadate reči, tj. b., u tradicionalnoj za jednici se osuđuje. Porodica sama odlučuje da li će dati b. i to je kasnije obavezuje da poštuje rok sigurnosti svojih krvnika. Ipak, u stvarnom životu, kršenja b. su veoma česta. U društvenom životu Albanaca postoje primeri kolek tivnih b. Albanci su, u po sebe nepovoljnim političkim si tuacijama, uglavnom postizali sporazume o prekidanju međusobnih neprijateljstava. Međutim, iako su se ove akcije odvijale dobrovoljno i bile masovne, te u svojim počecima imale značajne rezultate »mirenja svih sa svi ma«, nijedan od ovih sporazuma nije bio dugog veka. Čim bi prošla spoljna opasnost, krvno zavađene porodi ce su se vraćale svojim sporovima kao da nije bilo preki da u zavadama. Poslednja akcija postizanja kolektivne b. među zakrvljenim albanskim porodicama na Kosovu i Metohiji sprovedena je maja 1990. godine, kada je akcijom davanja garancije na prekid neprijateljstava obuhvaćeno oko 4 000 krvno zavađenih porodica. Spo razum o kolektivnoj b. sa najdužim efektima postignut je u mestu Tuzi u Crnoj Gori 1972. godine. Relativno trajni efekti ovog sporazuma, prema kojem se osveta mo že izvršiti samo nad neposrednim krivcem ili njegovim pomagačima, postižu se pojačanom brižljivošću auto ritativnih ljudi te sredine da se u svakom eventualnom sporu brzo i efikasno interveniše izglađivanjem razloga zavada. Još jedan običajni dogovor na prostoru crnogor ske Malesije se takođe relativno uspešno poštuje. Reč je o kolektivnoj b. protiv oružja katoličkih Albanaca iz 1994. godine u Tuzima, kojom se ovo stanovništvo oba vezuje da neće koristiti vatreno oružje na svadbama i drugim svečanostima, a što je mnogo puta uzrokovalo nehotična povređivanja ili ubijanja nedužnih ljudi. S društvo, tradicionalno O krvna osveta 3 umir krvi
5. Đurić beskućništvo. Pojam koji ukazuje na stanje osoba bez stana, bez »krova nad glavom«. U užem smislu, b. obuhvata osobe koje doslovno nemaju gde da se sklo ne, spavaju po parkovima, železničkim stanicama, haustorima i drugim javnim prostorima. U širem značenju, beskućnicima, se mogu smatrati sve osobe koje nema ju svoj stan ili nemaju stan koji zadovoljava minimum higijenskih i prostornih standarda, kao ni dovoljan ste pen pravne sigurnosti. U ovom pogledu, pod pojmom beskućnika podrazumevaju se prinudne zajednice dve ili više porodica/domaćinstva u jednom stanu, domaćin stva koja žive u nehigijenskim i/ili ilegalno podignutim stanovima, ali i korisnici stanova u privatnom rentalnom sektoru kada on nije zakonski regulisan. U užem zna čenju, pojam beskućnika ulazi u sadržaj šireg pojma
beskućništvo
44
potklase, kojim se označava socijalna isključenost i potcrtava da se po bilo kojoj dimenziji socijalnog položaja pripadnici potklase teško mogu svrstati u stratifikacijski sistem određenog društva. Povezanost pojma beskućni ka i potklase ukazuje na međuuslovljenost socijalne i stambene marginalizacije. Tako su beskućnici u užem smislu najčešće nezaposleni, ekstremno siromašni, bez razvijenih ili sa pokidanim socijalnim vezama. Socijalni položaj beskućnika u širem smislu je, po pravilu, nizak, ali ne u toj meri da bi se označio pojmom potklase. Uzroci b. su strukturni individualni. Među struktur nim najvažniji su tip ekonomske organizacije društva koji određuje karakter i nivo zaposlenosti i dohotka, ekonomska restrukturisanja i krize koje uslovljavaju pad zaposlenosti, režim socijalnih davanja i njegove fluktuacije, tip stambene politike koji određuje uslove dostupnosti adekvatnog stanovanja različitim socijal nim grupama, promene unutarporodične organizacije, solidarnosti i stabilnosti (nuklearizacija porodice, pro storna odvojenost jedinica u mreži porodičnih nukleu sa, povećane stope razvoda brakova), društvene krize koje uslovljavaju veliki priliv imigranata i izbeglica. Najteži oblici b. praćeni su alkoholizmom i drugim vidovima socijalnopatološkog ponašanja, mentalnih i drugih bolesti, što se može smatrati značajnim mikro faktorima koji doprinose b. ili otežavaju izlaz iz njega. Povećano stanje rizika lične, porodične i društvene dezorganizacije uslovljava razmere b. Po pravilu, svest o problemima beskućnika i sistem socijalne brige o njima ne mora biti određen razmerama problema b. nego eko nomskom razvijenošću društva, njegovom političkom organizacijom, vrednosnim sistemom. U zavisnosti od tipa socijalne države razlikuju se dva pristupa proble mu b. Prvi je zasnovan na neposrednoj i kratkoročnoj zaštiti u prihvatilištima bez složenijih programa koji bi uticali na strukturne i neposredne uzroke b. jer se zasni va na uverenju d aje ono posledica lične neodgovorno sti. Drugi obuhvata različite programe reintegracije i resocijalizacije b. kojim se teži otklanjanju strukturnih i individualnih uzroka b. O ekskluzija/inkluzija, socijalna O siromaštvo O stanovanje M. Petrović
bespravna stam bena izgradnja. Socioprostorna pojava koja ima višestruki karakter: (a) u pravnom smi slu, ona označava stambenu izgradnju bez prethodno dobijene urbanističke i građevinske dozvole od lokalnih vlasti; (b) u urbanističkom smislu, ona je smetnja u sprovođenju urbanističkog plana (koji ima karakter zakona), koja dovodi do disfiinkcionalnosti (urbanističkog hao-
sa) i ruženja određenih delova grada, a u slučajevima masovnosti i grada u celini; (c) u sociološkom smislu, ona je u najvećem broju slučajeva samoinicijativa dose ljenika sa sela ili iz varošica, uglavnom siromašnih, koji ne raspolažu društvenom moći (»građani drugog reda«, tj. marginalizovani ili društveno isključeni) i žrtve su stambene krize. Ovakva strategija rešavanja stambenog pitanja je važila u Jugoslaviji od završetka Drugog svetskog rata do kraja osamdesetih, a najintezivnija je bila tokom šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka. B. s. i. su, u manjoj meri, pribegavali i »građani prvog re da«, kada je reč o atraktivnim lokacijama u primorskim, banjskim i sličnim mestima. Treba reći da tamo gde ne postoji urbanistički plan (seoske sredine) ne može se govoriti o b. s. i. B. s. i. je uočljivi deo urbane segregacije kao tenden cije u organizaciji prostora u zone jake unutrašnje soci jalne homogenosti i jakog socijalnog dispariteta među njima, dispariteta shvaćenog ne samo u vidu razlike nego i hijerarhije. To znači daje b. s. i. pojava teritorija lizacije prvenstveno društvenih nejednakosti, pa onda etničkih i rasnih razlika u urbanom prostoru. O tome svedoči i uglavnom periferijska pozicija bespravno po dignutih naselja. Sociološka istraživanja, sprovedena u svim velikim gradovima socijalističke Jugoslavije, pokazala su da su bespravni graditelji u ogromnoj većini (oko 80%) bili doseljenici iz sela ili manjih gradova, radnici sa nižom školskom i stručnom spremom, slabog imovnog stanja, sa brojnim porodicama u kojima najčešće radi samo po jedan član, i koji su u prošeku deset godina uzaludno čekali da im radne organizacije u kojima su radili, ili lokalne vlasti, dodele stan. Razlozi masovnog doseljava nja u velike gradove i gradove srednje veličine su, naj pre, veće mogućnosti zapošljavanja i školovanja. Pored toga, ubrzana industrijalizacija je gotovo uvek praćena stambenom krizom, odnosno nestašicom stanova. S tačke gledanja strategije preživljavanja pojedina ca i društvenih grupa, kao i u pravnom smislu, b. s. i. spada u oblast neformalne ili sive ekonomije. Reakcija države na b. s. i. sastoji se uglavnom u nečinjenju i/ili naknadnoj legalizaciji, a sasvim sporadično u rušenju stambenih objekata. To na svojevrstan način potvrđuje i činjenica d a je u Srbiji do 2002. godine b. s. i. bila tretirana kao prestup i stajala u nadležnosti sudije za prekršaje. Tek u poslednje tri godine ona predstavlja krivično delo, ali se zbog pomanjkanja pravne države, zatvorske kazne i novčana kažnjavanja gotovo i ne primenjuju. Tokom poslednjih petnaestak godina došlo je do promene među akterima b. s. i. Pored »domaćih« radnika, među nosiocima b. s. i. u novije vreme sreće
45 mo brojne izbeglice i prognanike iz republika ratovima zahvaćene bivše Jugoslavije, kao i pripadnike srednjih i viših društvenih slojeva koji nelegalno ili polulegalno grade nove objekte i/ili nadziđuju i doziđuju stare u cen tralnim i drugim delovima gradova. Uz njih, formirala se i grupacija privatnih građevinskih preduzetnika specijalizovanih za bespravnu izgradnju stanova, poslovnog prostora itd. Stari/novi akteri su i korumpirani pojedinci u opštinskim službama jer su urbanizam i građevinska inspekcija u nadležnosti lokalne vlasti. Lobiji b. s. i. mo gu se svrstati u tri kategorije: (a) graditelji koji besprav no podižu stambene objekte za svoju porodicu, (b) oni koji bespravno grade objekte ze lične poslovne svrhe, i (c) oni čiji je cilj sticanje profita izgradnjom, prodajom i izdavanjem bespravnih poslovnih i stambenih objekata. Sve tri kategorije učestvuju u sivoj ekonomiji povezanoj sa korupcijom koja je u nezanemarljivoj meri prisutna i u našoj urbanističko-građevinskoj delatnosti. O rezidencijalna segregacija O urbana segregacija O urbanizacija
S. Vujović
bibliometrija (gr. biblion - knjiga; m etréô- merim). Kvantitativno izučavanje proizvodnje, tiraža, raspačavanja i korišćenja knjiga, periodičnih publikacija i drugih štampanih dokumenata. U sociologiji nauke se kao jedan od najčešće upotrebljavanih bibliometrijskih postupaka koristi analiza citiranosti (eng. citation analysis), koja podrazumeva statističku obradu bibliografskih podataka ne bi li se, na osnovu učestalosti navođenja, izmerila pri sutnost pojedinih naučnih dela, njihovih autora, pa o'tuda i »naučnih paradigmi« u jednoj naučnoj zajednici ili u određenom razdoblju. Međutim, zbog raznorodnosti i neujednačenosti kvaliteta podataka kojima se služi, ana liza citiranosti nije najpouzdaniji pokazatelj uticajnosti ljudi, knjiga i ideja. U idealnoj situaciji, da bi se poda ci prikupljeni tom tehnikom mogli smatrati u visokom stepenu pouzdanim i međusobno uporedivim, trebalo bi da u svakoj pojedinoj jedinici posmatranja koja je predmet analize (članak, knjiga ili druga vrsta publika cije), naučna aparatura bude obrađena na isti ili bar pri bližno isti način. Potom, osim ovog formalnog zahteva, trebalo bi ispuniti ijedan znatno složeniji uslov koji bi nalagao da svi autori podjednako skrupulozno navode izvore kojima se koriste u razvijanju vlastitog teorijskog stanovišta, prikazu tuđih gledišta ili pak izlaganju rezul tata sopstvenog istraživanja. Jer, ako i pretpostavimo da svi autori podjednako »pošteno« razotkrivaju i navode izvore na koje se oslanjaju, ako i upućuju na relevan tnu literaturu samo kada je to zaista neophodno zbog intersubjektivne proverljivosti stavova koje zastupaju,
bihejvioralna terapija ako izvore svoje inspiracije nikad ne prikrivaju, ako ne citiraju »iz druge ruke«, po sećanju ili »reda radi« - ako se, dakle, svi pridržavaju ne samo tehničkih uzusa nego i izvesne profesionalne etike, ostaje ipak neuhvatljiva varijabla koju možemo nazvati individualnim stilom mi šljenja, izlaganja i pisanja. Najzad, treba upozoriti da in deks citiranosti ni na koji način ne govori o razlozima s kojih pojedino delo biva navedeno, kao što ništa ne kaže ni o saznajnoj opravdanosti i vrednosti svakog citiranja ponaosob. Mereći samo učestalost navođenja i relativnu zastupljenost autora na čija se dela apeluje, indeks citira nosti ne luči između afirmativnog, kritičkog, neutralnog i (u sociologiji prilično čestog!) ritualnog citiranja, kao što po strani ostavlja i probleme selektivnosti, ekstenzivnosti, ilustrativnosti i relevantnosti navođenja. U sociologiji je najznačajniji izvor podataka za bibliometrijsku analizu citiranosti Social Science Citation Index, kojijednom godišnje objavljuje Institut za nauč ne informacije (Filadelfija, SAD). O sociologija nauke
A. Mimica
bihejvioralna terapija (eng. behavior-ponašanje). B. t. se pojavila pri kraju Drugog svetskog rata u Velikoj Britaniji i SAD. Danas, uz psihoanalizu i humanističke metode psihoterapije, važi za jedan od tri dominantna psihoterapijska pravca (nemedicinskog modela lečenja psihičkih poremećaja). B. t. predstavlja primenu teorije učenja u sklopu psi hologije direktnog (Ivan Pavlov) i operacionalnog uslovljavanja (Beras Skiner). Izraz b. t. uveo je u praksu Ar nold Lazarus, a prvi gaje popularizovao Hans Ajzenk. Modeme osnove ovog metoda ustanovio je JozefVolpe pedesetih godina XX veka, izučavajući, u eksperimen talnim uslovima i na životinjama, automatske emocio nalne odgovore, najčešće straha, na spoljnje stimuluse preko tzv. recipročne inhibicije. Ovo laboratorijsko isku stvo postalo je osnova za teliniku sistematske desenzitizacije (pre svega, konstrukcijom hijerarhije anksioznih situacija ili tehnikom desenzitizacije in vivo, odnosno tehnikom averzivnog uslovljavanja u lečenju (nuđenje neprijatnih draži uz predmet zavisnosti) alkoholizma, nekih seksualnih smetnji, mucanja, straha i fobija, noć nog mokrenja i si. Naizgled suprotstavljena prethodnoj je tehnika preplavljivanja (eng.flooding) koja se primenjuje i u otklanjanju devijantnog ponašanja, čime se ona približava psihoanalitičkom metodu, a koristi se i uz mišićnu relaksaciju kao jednostavno učenje (tzv. RET - racionalno-emocionalna terapija) u lečenju niza psi hičkih poremećaja.
bihejvioralna terapija Danas se b. t. u stručnim krugovima smatra najuspešnijom metodom lečenja monosimptomatskih (psihič kih, motornih ili ponašajnih) poremećaja, koliko god trpi kritike zbog prilično kratkotrajnih efekata i poziti vističke epistemologije na kojoj počiva. 5 poremećaji psihičkih funkcija O psihoterapija P. Opalić bihejviorizam. Jedno od najrasprostranjenijih teorij skih stanovišta, ne toliko u sociologiji, koliko u drugim društvenim naukama, posebno u psihologiji. Ova psihologistički obojena orijentacija oslanja se na eksperimental no proučavanje životinjskog i ljudskog ponašanja, onako kao što je to razvijano u okviru škole Ivana Pavlova, gde je nastala poznata teorija o uslovnim refleksima. Reč je o pokušaju da se proučavanje psihičkih i društvenih pojava »objektivizuje« tako što će se odbaciti introspekcija i sva pažnja usmeriti samo na spoljašnja obeležja i manifesta cije ljudskih radnji i stanja, kao i socijalnih pojava i pro cesa. U b. se polazi od pretpostavke da se o unutrašnjim doživljajima i procesima može nešto pouzdano znati i za ključivati samo na osnovu strogo egzaktnog proučavanja spoljašnjeg ponašanja, koje treba da bude opisano na što verniji način, bez upotrebe introspektivnih kategorija, u kojima su izražena osećanja i iskustva samog subjekta. Sve što se ne može svesti na spoljašnje manifestacije ili izvesti iz njih odbacuje se kao nepouzdano, subjektivno i nenaučno. Reč je, očigledno, o jednostranom pristupu koji nije u stanju da obuhvati svo bogatstvo, celinu, složenost, dubi nu, samosvojnost i smisao ljudskog individualnog i dru štvenog postojanja. Pokušaj da se psihičko svede samo na fizičko (rad mišića, krvotoka, nervnog sistema, žlezda i si.), a da se o tome prevashodno zaključuje prema spoljašnjim obeležjima, predstavlja tipično redukcionističko stanovište. Dosledno izvedeno, ono je zapravo bezvredno, a kombinovano s prerušenom introspektivnom ter minologijom nedosledno i konfuzno. Njegovu najveću vrednost čini zahtev da se proučavanje društvenih pojava dovede u vezu s pojedincima kao njihovim nosiocima, a da se objašnjenje ponašanja pojedinaca učini što objektiv nijim i egzaktnijim. B. je najčešće bio udružen sa raznim neopozitivističkim strujama, ako već nije i sâm izraz tog neopozitivizma. Ilustracija ove tvrdnje mogu da budu shvatanja Džordža Landberga, koji je smatrao daje društvo loše uređeno zato što je njegova organizacija neadekvatna i neefikasna. Stoga bi, prema ovoj zamisli, sociologija trebalo da traga za sigurnijim i efikasnijim sredstvima pomoću kojih bi se ponašanje ljudi uskladilo sa zahtevima modeme organiza
46 cije. Ova težnja za sigurnim i pouzdanim sredstvima orga nizacije društva biće, pak, najbolje zadovoljena ukoliko se sociolozi u svojim istraživanjima oslone na egzaktne metode prirodnih nauka, pre svega na matematiku. Takva egzaktna sociologija bila bi od koristi inženjerima i ruko vodiocima velikih organizacija zbog svoje praktične upo trebljivosti. Čovek bi trebalo da postane predmet naučnog interesovanja na isti način na koji su to i drugi predmeti i stvari. Dosadašnji jezik sociologije, koji je opterećen tra dicionalnim humanističkim balastom, trebalo bi da bude zamenjen sasvim novim, egzaktnim jezikom fizike, tako da bi sociolozi počeli da koriste izraze kao što su energija, sila, kretanje, vreme i si., pomoću kojih bi na najbolji, uni verzalno primenjiv i svima razumljiv način objašnjavali društvenu stvarnost. Landberg ističe da ono što se može naučno istraživa ti jeste, pre svega, ponašanje pojedinaca koje je podlo žno opažanju i iskustvu. To ponašanje se može shvatiti kao reakcija ljudi na podsticaje sredine, s tim daje ova reakcija izražena putem verbalne komunikacije i drugih simbola, što je osnov sveukupnog komunikativnog sazna nja, uključujući tu i nauku. Prema tome, simbolizovane reakcije ljudi, kao neposredne činjenice, osnovni su pred met sociološkog proučavanja. Ali, da bi sociologija bila egzaktna nauka, ona mora da se pridržava nekih čvrstih metodoloških postulata, među kojima je, na prvom mestu, zahtev za operacionalizacijom svih pojmova. Taj zahtev je usmeren ne samo na to da se izrazi koji se upotreblja vaju definišu u kategorijama radnji (operacija) koje služe njihovom istraživanju nego i na to da se za ove izraze ne vezuje nikakav drugi smisao van arbitrarne pretpostavke istraživača koja se tiče empirijskog postupka. Dabi se dru štvene pojave učinile pogodnim za matematički tretman, neophodno je, isto tako, pristupiti njihovom merenju. A budući da proveravanje i potvrđivanje hipoteza, kao neo phodnih uslova naučnog saznanja, nije moguće bez merenja, to su kvantifikacija i merenje identični sa pojmom naučnosti u sociologiji. Očigledno je da se ovakvo stanovište može shvatiti kao reakcija na preteranu apstraktnost klasičnih sociolo ških teorija, kao i na nedovoljnu praktičnu upotrebljivost socioloških istraživanja, čime se na izvestan način dovodi u pitanje identitet, pa i opravdanost postojanja sociologije kao nauke. Reč je o pokušaju da se sociološke kategorije očiste od filozofskih spekulacija i čvršće empirijski zasnu ju, primenom sasvim egzaktnih istraživačkih postupaka, a da tako dobijeni rezultati budu praktično upotrebljivi. Ta kav pokušaj inspirisan je neopozitivističkim shvatanjem nauke i njene uloge u društvu, kao i redukcionističkim tumačenjem suštine društvenih pojava i jednostranim za
47 mislima o najboljim načinima njihovog proučavanja, što je glavni nedostatak b. Tako se još jednom u sociologiji potvrđuje stara istina da jedna jednostranost nikada ne može biti eliminisana uvođenjem druge. 3 empirizam 3 pozitivizam 3 psihologizam M. Tripković
biologizam (gr. bios - život, životni; lögos - reč, go vor, nauka). Orijentacija u sociologiji koja u objašnjenju društvenih pojava biološke činioce smatra presudnim ili dominantnim. B. ima svoje korene u ranijoj, kako zdravorazumskoj tako i filozofskoj i naučnoj misli, budući da pokušaje da se ljudsko društvo upoređuje sa organi zmom, a njegove pojedine ustanove sa organima živog bića, nalazimo već u staroj istočnjačkoj i grčkoj filozofiji. Začetnik i glavni predstavnik b. u sociologiji bio je Her bert Spenser. Kao pristalica pozitivizma Ogista Konta, Spenser je, osim biologističke orijentacije, prihvatao i evolucionističko stanovište. Evolucija za njega nije ništa drugo do »in tegracija materije uz istovremeno rasipanje kretanja, za vreme kojeg materija prelazi iz neodređene i nepovezane homogenosti u određenu i povezanu heterogenost«. Kad se ova pravilnost primeni na društvo, onda se njegova evo lucija pokazuje u povećanju unutrašnje raznolikosti, odre đenosti i povezanosti funkcija. Spenserova interpretacija razvitka društva neposredno je, dakle, preneta iz biologije i zasniva se na potpunom paralelizmu sa evolucijom živih organizama. Prema njegovom mišljenju, sličnosti između društva i drugih organizama jeste u tome što i jedni i drugi imaju osobinu da rastu; što se, istovremeno sa rašćenjem, njihova struktura diferencira i usložnjava, i što, uporedo sa rašćenjem i diferenciranjem funkcija, raste međusobna zavisnost svih delova, tj. stvara se njihovo funkcionalno jedinstvo. Ipak, između društva i organizma postoje i ne ke razlike: organizam je konkretna celina u kojoj su živi delovi međusobno povezani i nalaze se u prisnom dodiru, dok su sastavni delovi društva odvojene celine, a jedinke su slobodne i raštrkane; u organizmu postoji stroga podeljenost funkcija, a u društvu ne postoji; u organizmu sastavni delovi postoje zbog dobrobiti celine, a u društvu je obrnut slučaj. Spenser smatra da evolucijom i u društvu i u organi zmu nastaju tri velika sistema sa diferenciranim funkci jama: spoljni sistem za dobavljanje hrane i održavanje; distributivni sistem za prenošenje i preradu hrane i regulativno-nervni sistem, koji upravlja svim aktivnostima orga nizma. Iako društvena organizacija zavisi od unutrašnjih i spoljašnjih faktora, Spenser ipak veći značaj pridaje spoljašnjim činiocima (geografskim, klimatskim), budući da tokom evolucije nastaje sve bolje prilagođavanje spolja-
birokratija šnjim uslovima života. Za Spensera, društva su organizmi ili »superorganski agregati«, koji se neprekidno bore za opstanak, pa je sukob njihova uobičajena aktivnost. U toj borbi za opstanak javlja se »strah od živih«, koji je izvor političke kontrole, i »strah od mrtvih«, koji je izvor religijske kontrole. Zavisno od karaktera te kontrole i dru gih, s njom povezanih elemenata socijalnih organizama, razlikuju se dva osnovna tipa društva tokom istorije - militarističko i industrijsko. U savremenoj sociologiji nije mnogo ostalo od Spenserovog biologističkog nasleđa. Tu, pre svega, ulazi ide ja evolucije i društvenog progresa, iako je ona ograniče na b. i pozitivizmom. Prihvatljiva je i ideja da, uporedo s povećanjem obima društva, njegova struktura postaje složenija, jer se u njoj javljaju novi elementi i funkcije, ali je pogrešna njena organicistička i biologistička in terpretacija. Nije netačna ni pretpostavka da uporedo sa ovim usložnjavanjem raste i međusobna povezanost svih njihovih delova, mada je Spenser pogrešno shva tio karakter i mehanizme te povezanosti, svodeći ih samo na jednu stranu društenog života - na saradnju, saglasnost i integraciju. Najzad, zanimljiv je i Spenserov pokušaj da formuliše jednu snažno individualistički obojenu teoriju države, prema kojoj bi ona trebalo da obezbedi veći stepen slobode za pojedince, bez negativ nog mešanja u ponašanje ljudi, ali je ta teorija, takođe, teško spojiva sa osnovnim postavkama njegove biologi stičke sociologije. 3 evolucionizam 3 darvinizam 3 organicizam M. Tripković
birokratija. Doslovno - vladavina činovništva. Iz raz je u XVIII veku skovao francuski ekonomista Vensan de Gume, od francuske reči bourrete (gruba tkani na kojom se presvlače činovnički stolovi) i grčke reči kratein (vladati). U nauci su raširena tri glavna načina upotrebe pojma b. (1) U misli o politici, b. je vladavina uz pomoć činovništva, tj. dižavnih službi u kojima sede imenovani, a ne birani, već hijerarhijski organizovani funkcioneri. To je vladavina prava, ali i vlast bez učešća podvlašćenih. (2) Drugo značenje vezano je za Maksa Vebera, a koriste ga pretežno sociolozi i istoričari. B. je racionalizovana, zakonom propisana mreža državnih organizacija koja počiva na skupu bezličnih pravila, funkcionalnoj specijalizaciji obrazovanog činovništva i odgovornosti nosilaca službi. (3) U trećem, negativ nom značenju, b. je sinonim spore, aljkave, koruptivne i neodgovorne činovničke službe koja je sklona zloupo trebi položaja. Opšti sintetički pojam b. sažima najvažnije sadrža je sva tri pomenuta značenja. B. je činovnički sloj, raz
birokratija vrstan u hijerarhiju, koji obavlja upravne delatnosti u skladu,sa pisanim, apstraktnim i jednoznačnim pravnim normama. Birokratizacija je neizbežanproces u organi zaciji svakog složenog društva. B. je pretežno oruđe po litičke vlasti, iako u izvesnim situacijama može uticati na vršenje vlasti. Birokratizacija označava ponašanje i osobenu »stalešku« svest činovništva koje se opire javnosti, pa čak i vlastitim bezličnim pravilima. Odnos manje ili više bezličnog birokratskog aparata i politič kih naredbodavaca tokom istorije regulisan je različito u zavisnosti od stupnja podele rada i diferenciranosti društvenih delatnosti, političke organizacije i različitih oblika društvene svesti. Kapitalizam je najsnažnije podstakao razvoj b. Ka pitalističko preduzeće iziskivalo je predvidljivo i posto jano pravo, sudstvo i upravu. Kapitalizmu je bio neop hodan činovnički aparat koji se rukovodi bezličnošću, nasuprot feudalnim porecima koji počivaju na ličnom poštovanju i milosti gospodara. Tržište je tražilo b. koja bi se starala o poštovanju njegovih zakona. Najvažnije teorije o b. nalazimo kod Karla Marksa i Maksa Vebera. Za Vebera, b. je u osnovi racionalni oblik organizacije koji treba usavršavati, dok je za Marksa ona otuđeni oblik uprave koji treba prevladati. Marks, u skladu sa svojom kritikom kapitalizma, nije isključivao razmatra nje pravednosti društvenih ustanova, dok je za Vebera b. pretežno tehnički efikasna hijerarhijska uprava, po sebi funkcionalna i racionalna. Razvoj socijalizma opo vrgao je Marksovu veru u mogućnost postojanja trajnije nedržavne zajednice lišene uticajnog činovništva koje bi se staralo o sprovođenju zakonitosti. S druge strane, više sociologa (Robert Merton, Rajnhard Bendiks, El ton Majo, Mišel Krozije) utvrdilo je d aje kod svakog činovništva prisutan otpor promenama. Službenik se poistovećuje sa vlastitom organizacijom i razvija oso benu aroganciju prema javnosti. S povećanom profesi onalizacijom, činovništvo se sve više zatvara i trudi da stekne samostalan ugled. Unutar b. uočena je sklonost stvaranju neformalnih grupa i zaključeno daje to orga nizacija koja ne može da menja ponašanje učeći se na greškama. Pored toga, dokazano je daje demokratska organizacija uspešnija od birokratske, jer podstiče potčinjene na intenzivnije sudelovanje u donošenju odluka koje će kasnije primenjivati. Partijsku b. čini sloj partijskih funkcionera i partij skih činovnika između kojih u jednopartijskim režimi ma nema odsečne razlike jer partija ne upravlja nego kontroliše upravu. Partijska b. se ne rukovodi predvi dljivim i postojanim državnim zakonom, već elastičnim partijskim pravom koje je nadređeno državnom pravu. Nepodeljena vlast partijske b. naziva se kadrovskom
48 upravom. Partijska b., koja je na čelu kadrovske upra ve, nešto je uža od državne, organizacija je slična, s tim što je kod prve češće preklapanje funkcija i pometnja nadležnosti. U razvijenom obliku sreće se u jednopartij skim režimima (socijalističkim i fašističkim), koji su, u pogledu društvene strukture, istorijske funkcije i idejnoistorijskog porekla, bili različiti. O država 3 gvozdeni zakon oligarhije 3 partija, politička T. Kuljić
Bogardusova skala. Skala za merenje socijalne di stance, tj. stepena bliskosti, odnosno udaljenosti u inter akciji različitih socijalnih grupa ili pojedinaca. Skalu je konstruisao američki sociolog Emeri Bogardus, a sastoji se od liste socijalnih odnosa u koje se može stupiti sa pri padnikom neke grupe, a koji se kreću od veoma hladnih do veoma bliskih. Ispitanik treba da označi koje od tih odnosa je spreman da prihvati, a koje ne sa pripadnikom 'jedne ili više grupa prema kojima se distanca ispituje. U svojim istraživanjima započetim 1926. godine, Bogar dus je u skali navodio sedam odnosa: brak, članstvo u istom klubu, susedstvo, posao na istom radnom mestu, priznavanje državljanstva, prihvatanje kao posetioca, isključivanje iz zemlje. B. s. se najčešće ispituje etnič ka distanca, ali i drugi vidovi socijalne distance: rasna, profesionalna, obrazovna, religijska itd. Broj i sadržaj odnosa u skali obično se prilagođavaju predmetu i cilju istraživanja. O merne skale D. Popadić
boljševizam (rus. boljšinstvo - većina). Partija nastala 1903. u Briselu, na II kongresu Ruske socijal demokratske radničke partije (RSDPR), cepanjem na većinu (boljševike) i manjinu (menjševike). Boljševici su novembra 1917. osvojili vlast u Rusiji i stvorili drža vu sovjeta (saveta). U širem smislu, b. je ideologija i organizaciona doktrina V. I. Lenjina. Od 1924. godine boljševici prihvataju naziv Komunistička partija Sovjet skog Saveza, koja bi imala da bude svesna avangarda proletarijata u borbi protiv kapitalizma, a za uspostavlja nje socijalizma u skladu sa učenjem Karla Marksa i Fridriha Engelsa. Za razliku od reformističkih evropskih socijaldemokratskih partija, boljševici su se zalagali za rušenje, a ne za popravljanje kapitalizma. U organizacionom pogledu, jednopartijski boljševi čki režimi počivali su na rukovodećoj ulozi monopolske partije i bespogovornom, disciplinovanom sprovođenju odluka partijskog vrha i surovom kažnjavanju frakcio naške delatnosti. Za svaku partiju važna je disciplina i jedinstvo, ali je u boljševičkim partijama jedinstvo bilo
49 više od rutinskog zahteva za slogom, a disciplina više od preduslova organizacione efikasnosti. Vladajuća par tija počivala je, više formalno nego stvarno, na demo kratskom centralizmu (odgovornost vodstva članstvu). Ugled partije osiguravala je njena moralno nadmoćna klasnooslobodilačka harizma. Poštovanje jedinstva par tije nije bila obična dužnost člana, nego moralni dug obespravljenoj klasi koja ima istorijsku misiju osloba đanja celog društva. Tokom XX veka, ideologija ra dničke klase u velikom delu sveta smatrana je istorijski najprogresivnijom i u prirodnopravnom pogledu samo razumljivim, jer je tražila ukidanje eksploatacije i iz rabljivanja. Tek krajem XX veka u strukturi epohalne svesti uspostavlja se hegemonija liberalizma i menja se prioritet idejnoistorijskih vrednosti. Vlast komunističke partije obezbeđivao je borbeni oslobodilački učinak, fetišizovano jedinstvo partije i samokritika. Jednopartijski boljševički režimi počivali su na prioritetu partijskog nad državnim pravom, uni verzalnog ideološkog nad stručnim upravnim znanjem, te na krutom sistemu partijske nomenklature. Ukinuto je privatno vlasništvo nad glavnim sredstvima za proi zvodnju, svi državni organi bili su pod kontrolom partije, vođa partije najčešće je bio i šef države, a njegov auto ritet, harizma i kult bili su neprikosnoveni i zaštićeni zakonom. U jezgru ideologije b. su dva načela: (1) diktatura pro letarijata ostvaruje se pod rukovodećom ulogom jedne partije, komunističke, i (2) revolucionarno osvajanje vla sti i uvođenje socijalizma nije nužno povezano sa stup njem razvoja zemlje. Dok je Marks u svom učenju za pretpostavku revolucije uzimao razvijeni proletarijat i razvijenu industriju, boljševici su u toku Prvog svetskog rata zaključili daje socijalizam moguće uvesti i u nera zvijenim zemljama. Revolucionarnu svest u mase unose profesionalni revolucionari, koji nisu demokratski, nego centralistički organizovani u snažnoj ilegalnoj partiji. Boljševički režim je najpre uveden u Rusiji 1917, a nakon Drugog svetskog rata, uz pomoć Sovjetskog Sa veza, i u nizu drugih evropskih i vanevropskih zemalja. Marta 1917. ruski car je abdicirao, srušen je carizam i ustoličena privremena liberalna vlada. Tokom narednih meseci, nekontrolisani narodni talas zahteva za mirom i socijalnom revolucijom Lenjin je novembra 1917. pre obrazio u boljševičku vlast. U ratnom rasulu boljševici su bili jedina vlast kadra da održi rusku državu, pa su joj čak i pojedini patriotski ruski carski oficiri pružili podr šku. Boljševici su uspeli da sačuvaju jedinstvo multina cionalne carske Rusije sve do 1992. godine. Osim toga, sovjetski boljševički režim bitno je pomogao održanju
border-line ličnost
zapadnog liberalnog kapitalizma, jer je najviše doprineo porazu nemačkog fašizma, ali i zbog toga što je nagnao zapadni kapitalizam da se iznutra reformiše i usavrši pod pritiskom radničkih zahteva (Erik Hobsbaum). U Jugoslaviji je komunistički boljševički režim uveden 1945, da bi nakon sukoba sa SSSR 1948. bio donekle organizaciono i ideološki modifikovan. Uveden je osobeni sistem socijalističkog samopravljanja sa ograničenom tržišnom ekonomijom. Svi evropski jednopartijski socijalistički režimi sa manje ili više modifikovanim boljševičkim nasleđem urušeni su krajem XX veka. Još su prisutni u NR Kini, na Kubi i u još nekim vanevopskim zemljama. Priroda i istorijska uloga b. je dvoznačna i može se odrediti kao autoritarna modernizacija. Sjedne strane, reč je o osobenim režimima modernizacije u nerazvijenim sredina ma. Pored ubrzavanja tehnološko-ekonomskog razvoja, oni su pokrenuli široke procese laicizacije i prosvećivanja i podstakli društvenu pokretljivost, urbanizaciju i ravnomerniju raspodelu dobara. S druge strane, mo dernizacija je sprovođena autoritarnim nalozima vrha partije. Prevladavanje autoritarnog političkog nasleđa b. upadljivo je zaostajalo za ostalim segmentima razvoja, što se ogledalo u nepodeljenoj vlasti jedne partije i auto ritarnoj političkoj kulturi. U toku postojanja evropskih boljševičkih režima (1917-1992) dolazilo je do frakcij skih sukoba unutar partijske države, koji su autoritarno razrešavani i završavali se čistkama, logorisanjem i ubi janjem miliona neistomišljenika i nedužnih ljudi. U peri odu učvršćene vlasti J. V. Staljinau SSSR (1928-1953) b. se najviše koristio terorom. O komunizam O socijalizam O staljinizam T. Kuljić border-line ličnost (eng. border-line - granična lini ja). Psihička struktura ličnosti koja je u dijagnostičkom smislu prelazna: između psÿoze, neuroze i zdrave lično sti. Drugačije rečeno, u različitim vremenima, granična ličnost funkcioniše kao neurotičar, kao psihotičar ili kao psihički integrisana struktura. Pojam se kao konstrukt pojavio najpre u radovima Ota fon Kemberga i drugih egopsihologa. Danas je sastavni deo spiska psihičkih poremećaja Međunarodne klasifikacije bolesti Svetske zdravstvene organizacije. Psihoanalitički gledano, poreklo poremaćaja leži u lošem iskustvu bebe sa objektom (najčešće majkom) tokom prve godine i po dana života, koje ima za posledicu nesposobnost da se u predstavama deteta o objektu udruže ljubav i mržnja, tj. da se sopstvo ili .s'e//ličnosti razgraniči od objekta. Majka, tj. objekt, prema Marga-
49 više od rutinskog zahteva za slogom, a disciplina više od preduslova organizacione efikasnosti. Vladajuća par tija počivala je, više formalno nego stvarno, na demo kratskom centralizmu (odgovornost vodstva članstvu). Ugled partije osiguravala je njena moralno nadmoćna klasnooslobodilačka harizma. Poštovanje j edinstva partije nije bila obična dužnost člana, nego moralni dug obespravljenoj klasi koja ima istorijsku misiju osloba đanja celog društva. Tokom XX veka, ideologija ra dničke klase u velikom delu sveta smatrana je istorijski najprogresivnijom i u prirodnopravnom pogledu samo razumljivom, jer je tražila ukidanje eksploatacije i iz rabljivanja. Tek krajem XX veka u strukturi epohalne svesti uspostavlja se hegemonija liberalizma i menja se prioritet idejnoistorijskih vrednosti. Vlast komunističke partije obezbeđivao je borbeni oslobodilački učinak, fetišizovano jedinstvo partije i samokritika. Jednopartijski boljševički režimi počivali su na prioritetu partijskog nad državnim pravom, uni verzalnog ideološkog nad stručnim upravnim znanjem, te na krutom sistemu partijske nomenklature. Ukinuto je privatno vlasništvo nad glavnim sredstvima za proi zvodnju, svi državni organi bili su pod kontrolom partije, vođa partije najčešće je bio i šef države, a njegov auto ritet, harizma i kult bili su neprikosnoveni i zaštićeni zakonom. U jezgru ideologije b. su dva načela: (1) diktatura pro letarijata ostvaruje se pod rukovodećom ulogom jedne partije, komunističke, i (2) revolucionarno osvajanje vla sti i uvođenje socijalizma nije nužno povezano sa stup njem razvoja zemlje. Dok je Marks u svom učenju za pretpostavku revolucije uzimao razvijeni proletarijat i razvijenu industriju, boljševici su u toku Prvog svetskog rata zaključili daje socijalizam moguće uvesti i u nera zvijenim zemljama. Revolucionarnu svest u mase unose profesionalni revolucionari, koji nisu demokratski, nego centralistički organizovani u snažnoj ilegalnoj partiji. Boljševički režim je najpre uveden u Rusiji 1917, a nakon Drugog svetskog rata, uz pomoć Sovjetskog Sa veza, i u nizu drugih evropskih i vanevropskih zemalja. Marta 1917. ruski car je abdicirao, srušen je carizam i ustoličena privremena liberalna vlada. Tokom narednih meseci, nekontrolisani narodni talas zahteva za mirom i socijalnom revolucijom Lenjin je novembra 1917. pre obrazio u boljševičku vlast. U ratnom rasulu boljševici su bili jedina vlast kadra da održi rusku državu, pa su joj čak i pojedini patriotski ruski carski oficiri pružili podr šku. Boljševici su uspeli da sačuvaju jedinstvo multina cionalne carske Rusije sve do 1992. godine. Osim toga, sovjetski boljševički režim bitno je pomogao održanju
border-line ličnost
zapadnog liberalnog kapitalizma, jer je najviše doprineo porazu nemačkog fašizma, ali i zbog toga što je nagnao zapadni kapitalizam da se iznutra reformiše i usavrši pod pritiskom radničkih zahteva (Erik Hobsbaum). U Jugoslaviji je komunistički boljševički režim uveden 1945, da bi nakon sukoba sa SSSR 1948. bio donekle organizaciono i ideološki modifikovan. Uveden je osobeni sistem socijalističkog samopravljanja sa ograničenom tržišnom ekonomijom. Svi evropski jednopartijski socijalistički režimi sa manje ili više modifikovanim boljševičkim nasleđem urušeni su krajem XX veka. Još su prisutni u NR Kini, na Kubi i u još nekim vanevopskim zemljama. Priroda i istorijska uloga b. je dvoznačna i može se odrediti kao autoritarna modernizacija. Sjedne strane, reč je o osobenim režimima modernizacije u nerazvijenim sredina ma. Pored ubrzavanja tehnološko-ekonomskog razvoja, oni su pokrenuli široke procese laicizacije i prosvećivanja i podstakli društvenu pokretljivost, urbanizaciju i ravnomerniju raspodelu dobara. S druge strane, mo dernizacija je sprovođena autoritarnim nalozima vrha partije. Prevladavanje autoritarnog političkog nasleđa b. upadljivo je zaostajalo za ostalim segmentima razvoja, što se ogledalo u nepodeljenoj vlasti jedne partije i auto ritarnoj političkoj kulturi. U toku postojanja evropskih boljševičkih režima (1917-1992) dolazilo je do frakcij skih sukoba unutar partijske države, koji su autoritarno razrešavani i završavali se čistkama, logorisanjem i ubi janjem miliona neistomišljenika i nedužnih ljudi. U peri odu učvršćene vlasti J. V. Staljina u SSSR (1928-1953) b. se najviše koristio terorom. 5 komunizam O socijalizam O staljinizam T. Kuljić border-line ličnost (eng. border-line - granična lini ja). Psihička struktura ličnosti koja je u dijagnostičkom smislu prelazna: između psihoze, neuroze i zdrave lično sti. Drugačije rečeno, u različitim vremenima, granična ličnost funkcioniše kao neurotičar, kao psihotičar ili kao psihički integrisana struktura. Pojam se kao konstrukt pojavio najpre u radovima Ota fon Kemberga i drugih egopsihologa. Danas je sastavni deo spiska psihičkih poremećaja Međunarodne klasifikacije bolesti Svetske zdravstvene organizacije. Psihoanalitički gledano, poreklo poremaćaja leži u lošem iskustvu bebe sa objektom (najčešće majkom) tokom prve godine i po dana života, koje ima za posledicu nesposobnost da se u predstavama deteta o objektu udruže ljubav i mržnja, tj. da se sopstvo ili .ve//'ličnosti razgraniči od objekta. Majka, tj. objekt, prema Marga-
border-line ličnost
ret Maler, ne ohrabruje ranu individuaciju deteta, što je kasnije izvor poteškoća u socijalnom prilagođavanju - preciznije, u odvajanju. Što se tiče neurotičnih meha nizama odbrane, u životu b.-l. 1. dominiraju razdvajanje ili (eng.) Splitting (pre svega, pojedinih afektivnih stanja jednih od drugih), projektivna identifikacija (nesvesno pripisivanje vlastitih loših crta drugim ljudima) i primi tivna idealizacija drugih, koja je izvor nerealnih očeki vanja od njih. U fenomenološkom smislu, b.-l. 1. karakteriše ekscesivna impulsivnost, tj.'opšta manjkavost kontrole agresivnih i drugih poriva, zatim smetnje u osećanju identiteta, ponašanje štetno po vlastiti fizički integritet (samopovređivanje, suicidalne radnje, česti nesrećni slučajevi), permanentno osećanje praznine i dosade, ili afektivna labilnost, praćena trajnom ambivalencijom prema značajnim licima. Dijagnostički je takođe rele vantno daje granična struktura ličnosti u međuljudskim odnosima istovremeno udaljena i intenzivno vezana za druge, u jednoj oblasti relacija funkcioniše dobro u dru goj loše. Pored toga, ima nejasnu i poremećenu predsta vu o sebi (uključujući i seksualne preferencije), praćene prolaznim histeričnim, paranoidnim, depresivnim i anksioznim stanjima. Za lečenje je potrebna dugotrajna kombinovana tera pija (psihoterapija, pre svega, udružena sa farmakotera pijom i socioterapijom), zavisno od aktuelne kliničke slike poremećaja. 3 ličnost 3 poremećaji psihičkih funkcija P. Opalić brainstorming (eng. brain-storm - genijalna ideja). Tehnika grupnog intervjua koja se primenjuju u istraži vačkim projektima čiji je cilj dolaženje do novih ideja. U b. intervjuer jednostavno iznese neko mišljenje ili ideju, a članovi grupe međusobno ocenjuju tu ideju ili mišljenje. Učesnicima se sugeriše da ne odbacuju ideje drugih, već da pokušaju da ih unapređuju, modifikuju, doteruju, da budu kreativni. Cilj j e dobiti više dobrih ide ja, različitih perspektiva i objašnjenja problema koji se istražuje. Upravo zato se b. i primenjuje u istraživanjima problema koji nemaju samo jedno rešenje, kao i onda kada se u diskusiji oko istraživanog problema može oče kivati kreativna interakcija učesnika. Ovde ne postoje strukturisana pitanja, a tehnika se može primeniti kako u formalnim, tako i u neformalnim uslovima. Iako se u metodološkoj literaturi navodi d aje uloga istraživača u primeni ove tehnike pasivna, iskustva pokazuju da istraživač mora da uspostavi neki nivo kontrole nad gru pom. U protivnom se može desiti da se dobije gomila trivijalnih, površnih i neupotrebljivih podataka. Smatra
50
se daje b. odličan izbor u postupku pripremanja drugih, više strukturisanih oblika grupnog intervjua. 3 intervju 3 intervju, fokusgrupni S. Đurić brak. U pokušaju definisanja b. značajne su dve pa radigme: (1) b. je društvena institucija i (2) b. je (lični) odnos. B. se može odrediti u okviru četiri različite nauč ne discipline. Premapravnosociološkoj definiciji, b. je društveno dopuštena seksualna zajednica polova, kojom se reguliše zajednički život partnera, proces prokreacije i legalizuje potomstvo kao njegov proizvod. Time se b. utvrđuje kao težište porodice, odnosno njena inicijalna faza (mada porodica nastaje i bez bračne veze, rađanjem van b.). Šira, sociološka odredba, podrazumeva svaki oblik kohabitacije (faktički b.). Antropološko poimanje b. polazi od čovekove naročite potrebe da kroz susret sa drugim čovekom (interpersonalno), ostvari mnogo struka zadovoljstva na emocionalom, seksualnom i intelektulnom planu. Demografska definicija b. polazi od činjenice daje b. glavni okvir reprodukcije stanov ništva. Kod populacija koje nisu uspostavile kontrolu rađanja, glavna determinanta fertiliteta stanovništva je doba stupanja u b. (seksualnu zajednicu), tako da sterilitet bračnih parova raste sa odlaganjem b., odnosno sa povećanjem starosti prilikom stupanja u prvi b. Kod po pulacija koje primenjuju kontrolu rađanja, reprodukcija se odvija u prvim godinama trajanja b., kao i što razvod i udovištvo utiču na nivo fertiliteta zavisno od mogućno sti ponovnog sklapanja b. Bračne strukture stanovništva nastaju delovanjem procesa sklapanja b. (nupcijalitet), kao i razvoda b. (divorcijalitet), sjedne, i osobina demo grafskog okvira, s druge strane. U analizi b. značajno je sagledati osobine bračnog kontingenta stanovništva (lica starija od 15 godina). U savremenim razvijenim društvima bračni kontingent je pod snažnim uticajem pada nataliteta (depopulacije), kao i produžavanja život nog veka (starenje stanovništva). Bez obzira na razlike u definiciji, b. je univerzalna društvena institucija. U prethodnim istorijskim periodi ma b. je bio regulisan posredstvom spoljnih autoriteta (običaja, religije, države), dok se u savremeno doba lo cus njegove kontrole smešta unutar samog b. (između aktera). U društvenom okruženju postoji lepeza institu cija za savetovanje, pomoć, usmeravanje i konstrukci ju b. (zamisao o medikalizaciji b ). Nekoliko je bitnih dimenzija koje čine sadržaj ovog pojma: izbor partnera, bračno prilagođavanje, odnos polova/rodova, bračni pro ces, bračna sreća, bračni ciljevi, bračna kriza (razvojni potencijal i/ili razvod). U savremenim razvijenim društvima izbor partnera uslovno je slobodan, zasnovan na idealu »romantične
51
ljubavi«. Ukoliko se nuklearna porodica uzme kao idealnotipski model (post)industrijskog društva, moguće je istaći četiri funkcije koje su relevantne za ovaj odabir: obezbeđenje emotivnog zadovoljstva kroz b. i roditeljstvo, sticanje identiteta i socijalnog statusa pojedinca, održavanje zajedničkog domaćinstva, briga o deci, kari jera i si. »Slobodan izbor« partnera socijalno je ograni čen delovanjem bračne homogamije koja se iskustveno izražava na različite načine: kao sklonost ka sklapanju b. sa licima sličnih socioekonomskih osobina (starosti, obrazovanja), porekla, etničkih, religioznih i kulturnih krugova, pa i prostorne bliskosti. B. je, uz porodicu i klasu, glavni agens reprodukcije drušvene stratifikacije i šire grupne endogamije. Postoje dve osnovne vrste bračnog prilagođavanja: prvo, koje se odnosi na uklapanje u odgovarajuću dru štveno definisanu ulogu i drugo, oblikovanje uloge prema ličnim osobinama aktera. Pojedinac se prilagođava ulozi zavisno od stepena usklađenosti očekivanja i spremnosti da se na njih odgovori. S druge strane, psihološko prilagođavanje se meri srazmerom uložene energije u obavljanje uloge i ostvarenog zadovoljstva. Bračna sreća se odnosi na dostizanje cilja b., nezavisno od njegovog sadržaja (izbegavanje razvoda, rađanje dece, lični rast i razvoj partnera). Postoji nekoliko determi nanti bračnog prilagođavanja od kojih neke deluju pre, a neke tokom b. Predbračne podrazumevaju: bračnu sreću roditeljskog para, dužinu poznanstva, prethodna seksu alna iskustva, zrelost partnera, sličnost statusa, grupnu pripadnost, razlike u starosti, harmonične odnose sa ro diteljima u detinjstvu. Tokom trajanja b. deluju sledeći faktori: seksualno usklađivanje, posvećenost vezi, poverenje i privrženost bračnih partnera, mentalno i fizičko zdravlje, usklađenost interesa i sistema vrednosti veza nih za uloge partnera (patrijarhalni ili egalitami). Rodovi u bračnoj dijadi su društveno konstruisana značenja bioloških razlika između muškog i ženskog pola, pa se prema društveno pripisanom autoritetu (mo ći) sudi o (a)simetriji položaja i uloga. U patrijarhatu muškarci obavljaju najodgovornije aktivnosti u javnoj sferi, a u b. i porodici im je namenjena uloga hranioca, pa samim tim i glavnog aktera u donošenju svih bitnih odluka, a ženama uloga domaćice, majke, negovateljice. Egalitama bračna dijada podrazumeva fleksibilne uloge rodova kako u porodici tako i u društvu, pa su takve brač ne veze češće u srednjoj klasi. Bračni proces ili proces partnerstva počinje fazom zaljubljenosti, kada se partneri povezuju po principu uzajamne sličnosti. Najveći broj b. sklopi se već u toj fazi. U sledećoj fazi, otkrivaju se razlike među partne rima. Kada se ove razlike ne mogu prevazići, dolazi
brak do udaljavanja, poremećaja komunikacije i raspada b. Prema savremenoj zamisli medikalizacije b. (širenje znanja, profesija i ustanova za lečenje i savetovanje), bračne krize se tretiraju kao mogućnost rasta i razvoja individua (emotivnog, intelektualnog), budući da dosad nije pronađena nijedna alternativna životna forma koja može spojiti ambivalentne (bio-psiho-socijalne) potrebe pojedinca. Počev od sedamdesetih godina XX veka, u razvije nim državama Evrope i Severne Amerike, klasičan b. zapada u ozbiljnu krizu. Nestabilnost b. izražava se u intenziviranju stopa razvoda b., porastu divorcijaliteta, povećanju udela b. višeg reda, odlagaju stupanja u (prvi) b. Povećano učešće žena u obrazovanju na višim nivoi ma, iz čega sledi masovno zapošljavanje i perspektiva karijernog uspona, doprineli su pojavi i širenju novih vidova privremenih ili stalnih partnerskih veza različitih oblika, trajanja i osobina. Nosioci novog životnog stila kohabitacije su mlade generacije (u Švedskoj, od 15-19 godina starosti), kao i viši, obrazovani slojevi, nekonven cionalna inteligencija. Zbog manje socijalne prihvaćenosti, fenomen se teško može registrovati i pratiti. Pored toga, značajna je i subjektivnost partnera oko izjašnjava nja o ovom tipu partnerstva, kao i usaglašenost stavova oko momenta početka veze. U visoko urbanizovanim i industrijalizovanim državama kao indikator se koristi »vanbračno živorođenje«. U kretanju fenomena uočene su tri faze: prva, u kojoj je to devijantan fenomen; druga, kao »b. na probu«, treća, u kojoj je to altèmativa b. ili tip b. U zavisnosti od preovlađujućeg sadržaja kohabi tacije, procenjuje se faza u kojoj se fenomen nalazi u pojedinim populacijama. Pojava je najpre registrovana u Švedskoj i Danskoj, da bi se potom proširila ka Za padnoj i Južnoj Evropi. U Istočnoj i Centralnoj Evropi, zbog opšte društvene deprivacije, kohabitacija je retka. U bivšim socijalističkim državama, nešto veći udeo kohabitacije je zabeležen u Sloveniji. Izuzev Severne Evrope, gde je kohabitacija alternativa b., u većini dr žava reč je o »probi«, pa su momenti začeća ili rađanje podsticaji za sklapanje građanskog b. Najpoznatije su LAT forme (eng. live apart together), stabilne i duge seksualne zajednice u odvojenim domaćinstvima, kao i postbračne kohabitacije. Većina autora se slaže daje kod kohabitacija reč o »krizi posvećenosti partnerskoj vezi«, što je naličje egalitame ideologije roda, kao i osećaj depresivnosti kod partnera. Zbog toga se b. odlaže u četvrtu (ženinu) deceniju, pred kraj reproduktivnog perioda, pa se norma o rađanju spušta sa dvoje na samo jedno dete. Velike su polemike demografa socijalne ori jentacije da lije ova tranzicija b., s velikim uticajem na
brak
52
prirodno kretanje (dalja depopulacija) nužna i neizbežna, ili će razvoj teći kao »jedinstvo različitosti«, pa će se stanovništvo različito ponašati zavisno od dostignute faze, generacijskog životnog habitusa, kultumoreligijskih krugova i si. 3 domaćinstvo O monogamija 3 porodica M. Bobić
budizam (sskr. Buddha). Religija nazvana prema svom tvorcu, indijskom kraljeviću Sidarti Gautami (oko 563-483 pre n. e.), koji je, odbacivši lagodan život na dvoru svoga oca, postao pustinjak i doživeo prosvetljenje, stekavši tako titulu Buda (Buddha), »probuđeni«. Suština Budine poruke zasnovana je na »četiri plemeni te istine« o životu: (1) sveukupno postojanje je patnja; (2) uzrok svakoj patnji je žudnja; (3) patnja može da bu de okončana i (4) patnja može da se prevaziđe tako što se sledi osmostruki put (ispravnih pogleda, aspiracija, govora, ponašanja, odgovarajućeg načina zarađivanja za život, ispravnih napora, misli i kontemplacije). Ishod Budinog »srednjeg puta«, koji nalazi meru između preovlađujuće zaglibljenosti u materijalni svet i ekstremnog asketizma, jeste nirvana ili vrhunsko duhovno postignu će koje izmiče svakom opisu. Pribežište budisti nalaze u »tri dragulja«: Budi, svom duhovnom učitelju, Dharmi, spasonosnoj istini njegovog učenja, i Sanghi, ili zajedni ci vemih, prvobitno isključivo monaškoj, a kasnije i laič koj, koja čuva i širi b. U nekim formama b. (theravada ili hinayana), Buda se smatra istorijskom ličnošću koja više ne postoji, ali iza koje je ostala Dharma kao puto kaz koji čoveka, uz lični napor, vodi do prosvetljenja. U drugim tradicijama b. (mahayand) Buda se smatra univerzalnim principom koji je uvek prisutan u nekom od svoja tri aspekta ili »tela«: (1) apsolutne svesti i sami losti; (2) uživanja, odnosno aspekta u kojem Buda preno si Dharmu bodhisatvama, tj. posvećenicima koji odlažu svoj odlazak u nirvanu kako bi pomogli drugim živim bićima da se duhovno prosvetle i (3) »tela« transforma cije, putem kojeg Buddha-princip uzima ljudski oblik i pojavljuje se kao istorijska ličnost. U nekim oblicima b. ( Vajrayana), naročito na Tibetu, razvija se ezoterična, ritualno jogistička tradicija poznata kao tantrizam, u ko joj važnu ulogu igraju mantre (mistične reči/formule), mandale (kružni dijagrami), šakti (kreativna snaga žen skog principa) itd. Od svog nastanka u Indiji, gde je bio pokret refor matorskog karaktera i kritički se odnosio spram hindui stičkih institucija, poput kaste i nekih brahmanističkih shvatanja sveta, b. je pretrpeo značajne modifikacije kao misionarska religija na svom putu prema Šri Lanki (Cejlon), sjedne, i centralnoj Aziji, Kini, zemljama
jugoistočne Azije (I vek), Japana (VI vek) i Tibeta (VII vek), s druge strane. U Kini se formiralo nekoliko uticajnih škola b.: Či sta Zemlja, sa teističkim kultom Amitabha Bude, zatim chan škola, preteča japanskog zena, sa svojim medita tivnim i ezoteričnim tehnikama, te Tian tai škola sa ide jama o sveprožimajućoj prisutnosti Buddha-principa u svim entitetima stvorenog sveta, odnosno o identitetu nirvane i samsare. U Japanu su ove škole dobile svoje specifične forme, naročito zen koji je u sprezi sa samurajskom ratničkom tradicijom dao značajan doprinos japanskoj umetnosti, književnosti i kulturi uopšte. Tibetanski b. karakteriše institucija lama, duhovnih učitelja i vođa. Osnovni tekstovi b. uključuju Tripitake, Budina kazivanja, brojne sutre (poput Lotos sutre, Sutre srca i dr.) sa učenjima i pravilima života, kao i đatake, priče iz Budinog života. O religija M. Bakic-Hayden budžet vremena. U savremenoj sociologiji (poseb no u sociologiji rada i sociologiji menadžmenta) sve se više posvećuje pažnje proučavanju vremena, kako radnog tako i vanrednog i slobodnog, njihovog među sobnog odnosa, kao i uticaja tog odnosa na kvalitet čovekovog ličnog i društvenog života. Vreme kojim on raspolaže (sati, dani, nedelje, meseci, godine) deli se na vreme koje čovek provodi u radu i vreme koje provodi izvan rada. Radno vreme je skup aktivnosti koje čovek obavlja kako bi neposredno pribavio sredstva za svo ju primarnu materijalnu egzistenciju. Ono je zakonski ograničeno i određeno brojnim faktorima koji čoveka obavezuju da ispunjava određene zadatke, obavlja pred viđene poslove i postiže očekivane rezultate. Vanredno vreme predstavlja skup aktivnosti koje čovek obavlja izvan radnog vremena i koje su više zavisne od njegovih želja, namera, potreba, interesa i motiva. B. v. podrazumeva vreme koje je čoveku preostalo kada se odbije obavezno radno vreme. To je vreme koje čovek može koristiti za različite aktivnosti, prema svo jim potrebama, interesovanjima i mogućnostima. B. v. obuhvata nekoliko grupa aktivnosti: (a) aktivnosti koje su posredno vezane za radno vreme (pripreme za odla zak na posao, povratak s posla, dovršavanje dela posla u kućnim uslovima); (b) obavljanje različitih kućnih po slova i porodičnih obaveza; (c) dopunske delatnosti za povećanje kućnog budžeta (honorarni rad, »komercijal ni« hobi, usluge na bazi specijalnih znanja i veština); (d) ishrana i spavanje; (e) aktivnosti koje čovek posvećuje sebi i svojoj ličnosti, zadovoljstvu i uživanju (slobodno
53 vreme). Struktura b. v. zavisi od čovekovih sposobnosti, odlučnosti, znanja, potreba, interesa, motiva, ali i od uslova u kojima on živi, od stepena razvijenosti i karak tera društva. Proučavanjem b. v. (posebno odnosa izme đu pojedinih grupa aktivnosti) može se saznati koliko je čovek slobodan u izboru aktivnosti i interesovanja, koli ko je samostalan u donošenju odluka, kakve su njegove inicijative, ideje i kreativne mogućnosti, kako okruženje utiče na čovekovo ponašanje i aktivnosti, koliki je ste pen čovekovog otuđenja u savremenim uslovima. U okviru strukture b. v. posebna pažnja se posveću je proučavanju aktivnosti u slobodnom vremenu. Tu se istražuje sadržaj i karakter slobodnog vremena, način njegovog korišćenja, aktivnosti koje se upražnjavaju, pa sivan odnos (dokolica) ili aktivan odnos (kreacija, igra, stvaranje, usavršavanje) prema slobodnom vremenu. Od vrste aktivnosti i sadržaja slobodnog vremena zavisiće da li će ono postati teret i otuđenje ili zadovoljstvo i sloboda za savremenog čoveka. Slobodno vreme utiče na formiranje i izgradnju stila i načina života svakog čoveka, razvija kulturu, navike, unapređuje komunikaci ju i ljudske odnose, razvija i humanizuje ličnost. Treba naglasiti daje važniji sadržaj i kvalitet aktivnosti koje čovek upražnjava u slobodnom vremenu, nego njihov broj i kvantitet. Savremena tehnologija i tehnika (digital na i informatička) mogu pomoći čoveku da bude aktiv ni korisnik slobodnog vremena, ali ga mogu, još lakše, pretvoriti u pasivnog konzumenta »masovne kulture« i drugih negativnih proizvoda masovnih komunikacija i medija. U zemljama u kojima je sociologija razvijenija i zastupljenija u društvenim istraživanjima, razvila se po sebna disciplina koja se bavi proučavanjem slobodnog vremena - sociologija slobodnog vremena. O dokolica O radno vreme I. Sijaković
buržoazija (fr. bourgeoisie - građanstvo). Izraz b. potiče od francuske reči bourgeois, koja označava sta novnika grada (lat. burgus - utvrđeno mesto), za razliku od onoga koji živi na selu. Ta razlika nije samo imenska već i istorijska, te pokazuje kako su nastali nazivi za stanovnike grada i sela. Kasnije je ime za stanovnika grada dobilo sasvim drugačije značenje, kao i sama reč »buržuj«. Pojam b. je posebno vezan za marksističku teoriju društva, u kojoj je b. društvena klasa, odnosno jedna od osnovnih društvenih klasa, pored radnice klase ili proleterija. B. je osnovna društvena klasa jer je tvorac posebnog istorijskog tipa društva kao načina proizvod nje ljudskog života. Taj poseban način društvene proi
buržoazija zvodnje života Karl Marks naziva kapitalizam, te daje i drugi, sinonimni naziv za b. - kapitalisti. B. je tvorac određenog načina proizvodnje jer je vla snik uslova rada i sredstava za proizvodnju, odnosno kapitala. To vlasništvo omogućuje b. da zasnuje pos ebnu organizaciju proizvodnje - fabrički sistem rada koji se razvija u gradovima, s posebnim tehnikama ra da. Na osnovu posedovanja kapitala (uslova i sredstava rada), b. je u mogućnosti da unajmljuje radnu snagu druge osnovne klase - radničke klase ili proletarijata te daje organizuje i eksploatiše. Eksploatacija se sasto ji od prisvajanja tzv. viška vrednosti ili novostvorene vrednosti koja predstavlja »višak« u odnosu na vrednost unajmljene radne snage. Iskorišćavanje radne snage označava dominaciju u društvenoj proizvodnji ljudskog života jer određuje sve njene aspekte. Proizvodna dominacija omogućuje b. da dominira u ostalim oblastima društva jer zadobija uticaj na pravni, politički i kulturni život u kojem do izražaja dolaze, pre svega, njeni interesi i potrebe. Zato je b., pored toga što je osnovna društvena klasa, u isti mah i vladajuća ili dominatna klasa kapitalističkog sistema. B. je jedinstvena klasa ukoliko je reč o odnosu prema drugoj osnovnoj klasi i drugim klasama društva. Naime, ona je klasa »za sebe« jer borbom dolazi do svesti o za jedničkim interesima svojih pripadnika, pa te interese pretvara u društvenu organizaciju i zdušno ih brani. Me đutim, ona je i klasa »po sebi«, kao poseban društveni organizam koji poseduje svoj unutrašnji sadržaj. U tom smislu, kao klasa »po sebi«, ona je strukturisana, seg mentirana po raznim obeležjima. Pre svega, b. se unutar sebe deli prema ekonomskoj snazi ili veličini kapitala koju poseduje, i to na krupnu, srednju i sitnu. Prema području svoga delovanja i vrstama kapitala obično se razlikuju industrijska, finansijska, trgovačka i zemljovlasnička b. Pojedine vrste b. imala su odlučujući uticaj i ulogu u određenim periodima razvoja kapitalizam. Svakako, po čeci kapitalizma pripadaju industrijskoj b., koja je isto vremeno bila i sitna b., čije se vlasništvo sastojalo od manjih fabrika, odnosno manufaktura. U industrijskim fabrikama kapitalisti su bili svojevrsni »radnici« koji su upravljali proizvodnjom, ali i radili zajedno sa ostalim unajmljenim industrijskim radnicima. Kako se razvijao kapitalizam i eksploatacija, tako se menjala i b., pa se, s jedne strane, od sitne pretvarala u srednju i krupnu b. Zbog sve snažnije uloge novca u širenju proizvodnje rasli su uloga i broj pripadnika finansijske b., koja se ubr zo sjedinjavala sa industrijskom b. S druge strane, pak, zbog sve većeg unošenja znanja u proizvodnju i njenog ukrupnjivanja, te internacionalizacije kapitala, javila
buržoazija se potreba za stručnim upravljačima i profesionalcima raznih profila koji su bili najamni radnici, ali i vlasnici kapitala, te su predstavljali srednju b. novoga tipa. Istorijski razvoj b., ili njeno formiranje od klase »po sebi« u klasu »za sebe«, teklo je kako zahvaljujući dru štvenoj evoluciji, tako i društvenoj revoluciji. Evolutivno gledajući, b. se razvija u gradovima na osnovu zanat ske i esnafske proizvodnje, čime je postavljen temelj za fabrički sistem i primenu tehnike i nauke u tom sistemu. Naime, b. postaje klasa »po sebi« koja ima posebnu ulo gu u društvenoj proizvodnji. Uporedo s jačanjem njene proizvodne moći, postavlja se i pitanje njene društvene moći. Da bi se uspešno razvijala kao klasa »po sebi«, b. je bila potrebna dvostruka sloboda. Prva se tiče razno likog delovanja koje ne postoji u društvenom okrilju feudalizmu, jer ga ograničavaju feudalci kao dominatna klasa. Svi pravni, politički i kulturni instituti su u rukama feudalaca. Druga vrsta slobode se odnosi na radnu snagu koja je u liku kmetova vezana za zemlju i feudalce. Kmetovi nisu vlasnici svoje radne snage, ne maju slobodu da njome raspolažu i daje po svojoj volji upotrebljavaju, odnosno nemaju pravo daje unajmljuju i prodaju. Obe vrste slobode nisu mogle da zadobiju društveno priznanje evolucijom već samo revolucijom, kao korenitom promenom odnosa neslobode naspram tih neophodnih sloboda. Takozvane »buržoaske revolucije« odigrale su se u Evropi u XVIII veku, a među njima je najpoznatija Fran cuska (buržoaska) revolucija. Pomenutim revolucijama ukinut je feudalizam i uvedene mnoge dotad nečuvene slobode - od slobode kretanja do slobode raspolaganja sopstvenom radnom snagom. Zahvaljujući tim radikal nim promenama, b. je od klase »po sebi« postala klasa »za sebe«, ali i klasa čitavog društva jer je zaista zastu pala slobode u društvu »u ime naroda«, što je bilo izraže no u slavnoj borbenoj maksimi Francuske revolucije »sloboda, jednakost, bratstvo«. Zastupajući široke mase u odnosu na uski krug feudalaca, b. je ubrzo postala vladajuća klasa i u proizvodnju i društveni život uop šte uvela brojne novine tako daje njena uloga u istoriji ostala neizbrisiva. Po recima Karla Marksa, b. je revolucionisala sve proizvodne snage koje su dotad mirovale u krilu čovečanstva. Ona je stvorila tržište kao osnovni prostor ispoljavanja ljudske kreativnosti i proširila ga na čitav savremeni svet. Time je b. civilizovala i povezala sve ljude na planeti. Rađanje kapitalističkog načina proizvodnje označilo je i formiranje druge osnovne klase društva prema kojoj
54 je kapitalistička klasa stajala u najvećoj mogućoj opreci. B. je podruštvorila sve proizvodne snage ali je zadržala privatni način prisvajanja i zadovoljavanja potreba. Od nos između društvenog karaktera rada i privatnog prisva janja, kao imanetna suprotnost kapitalizma, obeležavala je naročito razdoblje tzv. prvobitne akumulacije kapitala koje je, sa stanovišta radnika, imalo surove posledice i dovodilo do ranih klasnih sukoba. Kao posledica jačanja i organizovanja radnice klase, došlo je do socijalistič kih revolucija u mnogim zemljama i razvlašćenja b., odnosno njenog nasilnog ukidanja. Međutim, budući daje - kao što se kasnije ispostavilo - odmenjivanje b. socijalističkom birokratijom podrazumevalo ukidanje ljudskih sloboda i osujetilo dalja proizvodna dostignu ća, socijalističke zemlje bile su relativno kratkog veka i nisu doprinele razvoju čovečanstva. Razvoj kapitalizma odvijao se u više linija koje su pokazale ozbiljne promene i u prirodi same b. Jedna li nija izmena ticala se diferencijacije kapitala i stvaranja tzv. akcionarskog kapitala, odnosno rastvaranja vlasni štva u više ruku. Druga linija promena bila je izražena u povlačenju vlasnika kapitala iz procesa upravljanja i rukovođenja proizvodnjom, koje se prepušta stručnjaci ma i znalcima, naročito u onim oblastima proizvodnje koje podrazumevaju složenu tehnologiju. Treća linija promena odnosi se na uspon obrazovanja i školovanja, što dovodi do sve većeg udela ne samo stručnog rada u proizvodnji već i u društvu uopšte. Sve to uslovljava opadanje svih vrsta tradicionale b. i proleterijata, te rast svih vrsta srednjih klasa i slojeva koji danas čine najve ći deo društva razvijenog kapitalizma. Istina, srednje klase uglavnom nisu i dominatne klase koje bi tvorile sopstveni način proizvodnje, jer su proizvodnja, pravni, politički i kulturni sistem još pod snažnim uticajem b. U toku svoga razvoja, b. je imala ne samo pozitivnu ulogu u mnogim područjima društvenog života - od pro izvodnje do kulture, no, pored toga što je donela mnoge slobode i ljudska prava, ona je bila primorana na brojne socijalne i materijalne ustupke kako radničkoj klasi, ta ko i celokupnom stanovništu. Zahvaljujući borbi prole terijata, te rastu srednjih klasa ali i sopstvenoj pameti, b. je - uprkos svim svojim menama - dovela do dugog i prosperitetnog života kapitalizma. Razvijene kapitali stičke zemlje danas koriste dostignuća i aktivnosti b. i imaju najbolje radne, zdravstvene i penzione službe na svetu. 3 kapitalizam O klasa, društvena O slojevitost, društvena V Milit
c celibat (lat. caelibatus - bezbračnost). (1) Bračno stanje odraslih osoba koje nisu stupile ni u kakav oblik bračne zajednice. (2) U užem značenju, obaveza kato ličkog sveštvenstva i hrišćanskog monaštva uopšte da ne stupa u brak (propis utvrđen na crkvenom saboru u Nikeji, godine 325). U širem smislu, c. je negativna mera rasprostranjenosti i popularnosti braka u određe noj populaciji. S obzirom na to d a je pod vrlo jakim uticajem demografskih osobina populacije, tj. starosno polnog sastava, agregatni izrazi kao što su udeli c. u stanovništvu su neadekvatni pokazatelji raširenosti c. Bolji uvid stiče se posmatranjem pojedinih generacija (kohorti), kao i sintetičkih pokazatelja (standardizovani procenti i stope). U svim populacijama, učestalost c. po generacijama ima isti osnovni oblik - negativno je po vezan sa starošću. C. je visok u mlađim generacijama, smanjuje se u godinama najčešćeg sklapanja braka, a u starosti je vrlo nizak. Među mladima do tridesete godine starosti, c. je nešto češći kod muškaraca nego kod žena, zbog njihovog kasnijeg stupanja u brak. Kohabitacija kao praksa novih stilova partnertstva smanjuje ove raz like u ponašanju polova, te utiče na promenu sadržaja c., braka i specifičnih bračnih struktura (razvedeni, udovci). Samim tim dovode se u pitanje pređašnja shvatanja o selektivnoj i zaštitnoj ulozi braka. U okviru pojma c. značajan je sadržaj potpojma za vršenog c. On podrazumeva udeo stanovništva starosti od 50 godina koje nije stupilo u prvi brak. Posebno je značajan udeo ženske populacije u završenom c. zbog povezivanja neposrednih varijabli braka i rađanja. Za hvaljujući značajnoj polnoj asimetriji u savremenim razvijenim društvima, veća je verovatnoća da deo žena ostane u c. i izvan reprodukcije. Pored toga, promena sadržaja ženskog položaja i uloge otvara mogućnost voljnog produžavanja c. u kasnije godine reproduktiv nog ciklusa, čemu doprinose društveni uslovi i zahtevi makrosistema (obrazovanje, zapošljavanje, karijera), medicinsko-tehnološke inovacije (kontracepcija), indi vidualni životni ciljevi, aspiracije i (klasno uslovljeni)
sistemi vrednosti. Tako se, pored biološkog, povećava i verovatnoća voljnog steriliteta. O brak O crkva O sveštenstvo M. Bobić cezarizam (lat. Caesar - porodično ime rimske patricijske porodice Julija). Vrsta autoritarnog režima u kojem nosilac lične vlasti uživa značajnu naklonost sta novništva. Već je Aristotel razlikovao basileju, u kojoj je vladar upravljao prema zakonima i uz saglasnost gra đana, tiraniđu, u kojoj je vladar upravljao bez zakona i bez saglasnosti građana, i ajsimneteju, u kojoj je vladar upravljao samovoljno, ali uz podršku građana (Politi ka, 1285a, 5; 1295a ,2). Premda c. svoj koren ima u imenu Gaja Julija Cezara, ovaj pojam nije postojao u doba Rima. Ipak, jedna grana političke sociologije XIX i XX veka, na osnovu Cezarove vladavine, oblikovala je osobeno značenje tog pojma (eng. c(a)esarism, fr. césarisme). Pod njim se podrazumeva takav oblik lične vlasti u kojem neka ličnost, zahvaljujući podršci naroda, postaje stvarni gospodar države, premda stare politič ke ustanove ostaju na snazi. Samodržac ove ustanove ne ukida, ali ih prazni od stvarne moći i njihovim nesavršenstvom opravdava svoje stalno arbitriranje. Druga grana političke sociologije pojam c. oblikuje po uzoru na vladavinu francuskih samodržaca - Napoleona I, Napoleona III, pa i Petena i 6 e Gola. Tu se pod c. podrazu meva lična vlast koja je nastala tako što je, u trenucima stvarne ili navodne nacionalne krize, neka ličnost, čiji je ugled u narodu povezan s vojnim postignućima, ukinula ili ograničila postojeće ustanove. Posebna vrsta ovako shvaćenog c. je bonapartizam, kod kojeg se cezaristička vlast povezuje sa zamišlju da je nasleđuju članovi iste porodice. Premda, kao što se vidi, prva struja u političkoj sociologiji kod c. naglasak stavlja na zadržavanje starih političkih ustanova, a dru ga na ratno-vojničke korene vladara, za obe struje je zajedničko potcrtavanje popularnosti samodršca. Stoga se, u najopštijem smislu, i može reći daje c. osobeni vid
cezarizam
56
autoritarne (lične) vlasti koja se sprovodi sa pristankom većine. C. se razlikuje od drugih autoritarnih režima u nekoliko tačaka. On podrazumeva razvijenije građansko društvo nego što je ono u tradicionalističkim autokratijama, kao i prodor masa na političku pozornicu. Osnov ne ideje koje služe za mobilizaciju mase najčešće su populizam, usmeren protiv tradicionalističke oligarhije, i nacionalizam, usmeren protiv stranog privrednog ili političkog gospodstva. Ipak, ideologija u c. nije onoliko razvijena kao u totalitarizmu. Znatna prorežimska mo bilizacija daje vlasti osećaj bezbednosti, pa je upotreba nasilja ograničena prvenstveno na političke protivnike, i stoga znatno manja nego u diktaturama. Ipak, s proto kom vremena, gorljivost narodne mobilizacije nužno jenjava, pa su cezaristički poreci u osnovi nepostojani i kratkotrajni. Pokušaji poludemokratske konzervacije poretka, po pravilu, ne uspevaju (kao u slučaju Napoleona III), pa se režim na kraju preobražava u demokratski. Ako, pak, samodržac izabere put jačanja autoritarnih strana poretka, režim završava u sultanizmu ili dikta turi. O autokratija 3 demokratski despotizam S. Antonić
ciklizam (gr. kÿklos - krug). Sociološki pravac koji promene u društvima sagledava u kategorijama kružnog kretanja. Ideje c. stare su koliko i sama sistematski obliko vana i izražena ljudska misao o društvenim promenama, ali stvarni nastanak cikličkih teorija društva treba ipak vezati za pojavljivanjefilozofije istorije kao posebne filo zofske discipline. Tokom XIX i u prvoj polovini XX veka ideje c. se javljaju uglavnom kao reakcija na uprošćenu, mehanicističku i »optimističku« teoriju linearne evolucije i neizbežnog progresa, ali su isto tako povezane i sa gublje njem iluzija o savremenom društvu kao društvu slobode, jednakosti i obilja. U okviru filozofije, sociologije i istorije ima više poku šaja da se ove ideje izraze u obliku relativno sistematski zasnovanih teorija o društvu, ali su najpoznatija i najzna čajnija nastojanja Osvalda Špenglera i Amolda Tojnbija. Spengler se, među prvima, na sistematski i celovit način suprotstavio shvatanjima istorije kao jedinstvenog, progre sivnog i pravolinijskog procesa razvitka, nudeći namesto toga ideju diskontinuiranog cikličkog razvoja posebnih i izolovanih kultura, shvaćenih kao veliki živi organizmi koji se rađaju, rastu i umiru, kao i sva druga organska bića. Za njega, istorija čovečanstva postoji samo kao bio grafija tih kultura, a čovečanstvo je »prazna reč«. U stva ri, »svetska istorija« je naša slika sveta, a ne slika sveta »čovečanstva«.
Stoga je osnovni predmet Špenglerovog glavnog de la Propast Zapada (1918-1919) analiza propasti zapad noevropske kulture koja je danas »raširena po celoj ze maljskoj kugli«, a osnovni njegov cilj je razvijanje jedne filozofije i njoj svojstvene metode upoređne morfologije svetske istorije. On smatra da su kulture veliki organizmi koji u toku hiljadugodišnjeg postojanja završe jedan, uvek isti ciklus nastanka, uspona i propadanja, po nekom nu žnom unutrašnjem redu čija se priroda, inače, ne objašnja va. Na toj osnovi gradi se ideja o »istovremenosti« inače raznorodnih i neistovremenih pojava (npr., »istovremeni« su Pitagora, Muhamed i Rromvel; ili stoicizam, budizam i socijalizam, kao pojave propadanja kulture). Ovakav postupak omogućuje »da se prevaziđe sada šnjost kao granica istraživanja i da se predodređuju jo š neprotekle faze zapadnjačke istorije po unutarnjem obli ku, trajanju, tempu, smislu, rezultatu, kao i da se davno propale i nepoznate epohe, pa i čitave kulture prošlosti, rekonstruišu pomoću »morfoloških veza«. Spengler je uveren da svaka kultura ima svoj »prasimbol« i posebno ime (apolonijska, magijska, faustovska) te, da svaka ima svoj sopstveni način na koji se njena »duša gasi«, koji s najdubljom nužnošću sledi iz celog njenog života. Gaše njem kulture nestaje i jedan poseban »unutrašnji oblik naroda«, koji gaje povezivao u jedinstvenu celinu, iako se najčešće ne gasi fizičko nizanje naraštaja. Na taj način manifestuje se »sila sudbine nepojmlji vog« kao jedini oblik »bitisanja prafenomena«. Završnu fazu jedne kulture, njeno umiranje, Spengler naziva ci vilizacijom. Kao krajnje i najveštačkije stanje za koje je sposobna »jedna viša vrsta ljudi«, civilizacija predstavlja neizbežnu sudbinu jedne kulture. Ona znači pobedu gra dova, nauke, žumalizma, novca i sporta. To je faza u kojoj se upravo nalazi zapadna kultura. Za razliku od ranijih kultura, koje nisu bile svesne svoga propadanja, jedino »faustovski duh« zapadnjačke kulture poseduje sposob nost predviđanja nepokolebljive sudbine. Ta svest je, me đutim, neće spasiti od propasti, pošto »hrišćanstvu Dostojevskog pripada narednih hiljadu godina«. Dajući širok pregled istorije ljudskog duha, umetnosti i političkih epoha, Špengler odbacuje i zamisao prema ko joj je evropska kultura najviši oblik istorije čovečanstva, budući daje svodi samo na jedan, istina, njemu najdraži oblik kulture. Može se reći daje Špenglerovo stanovište grandiozna subjektivno-filozofska konstrukcija jednog iz razito pesimistički i konzervativno nastrojenog duha, ali takva konstrukcija koja u pojedinim svojim elementima pokreće mnoga pitanja, od kojih neka još čekaju pravi odgovor. Slično se može reći za engleskog istoričara i filozofa istorije A. Tojnbija, koji takođe zastupa osobenu teoriju
57 0 cikličkom kretanju društava i civilizacija (Istraživanje istorije, 12 knjiga, 1934-1961). Prema njegovom mišlje nju, ako se izuzmu »periferne kulture« koje nikad nisu uspele da postanu stvaralačke, postoji dvadeset i jedna specifična civilizacija, shvaćena kao zaokružena i samodo voljna celina, mada su i među njima samo neke potpuno samostalne i originalne. Osim zapadne, sve ostale civiliza cije su ili već propale, ili se nalaze naposlednjem stupnju svoga kružnog kretanja. Sudbina zapadne civilizacije je takođe krajnje neizvesna, a njen pad se može sprečiti jedi no odustajanjem od stvaranja »univerzalne države«, obna vljanjem hrišćanske pobožnosti i oduševljenja, upoznava njem Isusa i prihvatanjem njegove spasilačke misije. Osnovni uzrok rađanja i razvoja neke civilizacije Tojnbi vidi u mehanizmu izazova-i-odgovora, a glavnu sna gu za nastanak srodnih civilizacija on pronalazi u borbi »unutrašnjeg« i »spoljašnjeg proletarijata«. »Izazov« se u početku svodi uglavnom na delovanje fizičke sredine, a »odgovor« se nalazi u naporu društva da se sa izazovom suoči i da ga savlada, što u potpunosti oblikuje život i sudbinu jedne civilizacije. Najbolje je ako je ovaj izazov umeren tj. ni prejak, pošto bi se celokupna ljudska energi ja iscrpla u hrvanju s njim, ni preslab, pošto takav izazov ne bi bio dovoljno podsticajan za stvaranje jedne osobene 1celovite civilizacije. Na taj način, svaka civilizacija prola zi kroz nekoliko tipičnih stupnjeva »izazova-i-odgovora«: pobeda nad fizičkom i društvenom sredinom u periodu nastanka civilizacije; stvaranje društvenih i kulturnih institucija neophodnih za normalno funkcionisanje civi lizacije, što naročito podrazumeva duhovnu kreativnost vođa i sprečavanje ratova između rascepkanih ili »paro hijskih« državica unutar civilizacije; vreme nedaća koje karakteriše gubljenje duhovne moći i energije prvobitne »kreativne manjine« i njeno preobražavanje u »dominant nu manjinu«; stvaranje »univerzalne države« kao odgovo ra dominantne manjine na ratove parohijskih država, što se obično poklapa s periodom maksimalnog spoljašnjeg sjaja civilizacije, koja je iznutra slaba i već spremna na raspadanje; »povlačenje-i-povratak«, kojim se kreativni genij i najpre povlače iz mase da bi ostvarili duhovnu regeneraciju, a potom se okreću regenerisanju masa, kao što je to činila kreativna manjina u vreme začetka civilizacija (Mojsije, Buda, Hrist, sv. Pavle, Cezar, Muhamed), s tim da nijedan od njih nije do sada uspeo da spasi civilizaci ju od propasti i gašenja; odvajanje mase od dominantne manjine i njeno cepanje na »unutrašnji proletarijat« ko ji prihvata ekumensku religiju (u Rimu - hrišćanstvo) i »spoljašnji proletarijat« (u Rimu - spoljni napadi varvarskih plemena), što vodi raspadanju univerzalne države; postepena propast civilizacije, preko serije »slomova« i »oporavaka«, što do sada nije mogao da spreči nijedan od
civilizacija mnogobrojnih tipova spasitelja (kreativni geniji iz redova dominantne manjine, veliki ratnici i osvajači, prodavci utopija, kraljevi-filozofi, utemeljivači religija i si.). Već iz ovog sažetog prikaza Tojnbijevog stanovišta očigledno je da on, pod uticajem Vilfreda Pareta, O. Špenglera i drugih teoretičara slične orijentacije, zastupa jednu specifičnu cikličku zamisao. Ali, odbacujući pojam razvo ja kao progresa, Tojnbi nije u onoj meri dosledan cikličar u kojoj je to bio Špengler. On dopušta kako mogućnost »zaustavljanja« ili okamenjivanja civilizacija, tako i mo gućnost izbegavanja njihovog sloma. Koristeći metaforu o kružnom kretanju točka i pomeranju vozila, on ističe da, iako u društvenim promenama postoji element pukog ponavljanja, to ipak »nije zakon istovetnosti već zakon raznolikosti«. Pored opštih nedostataka svojstvenih ciklič kim teorijama i hrišćanskog misticizma, Tojnbijeva najve ća slabost proizlazi iz nategnutih analogija koje uglavnom počivaju na njegovim uprošćenim generalizacijama istorijskog iskustva stare Grčke i Rima. Razvijajući ideju o rašćenju i propadanju, cikličari su dali doprinos kritici jednostranosti klasičnog evolucionizma. Oni su ukazali na mogućnost ponavljanja, pa čak i nazadovanja u istoriji ljudskih društava, što je doprinelo boljem razumevanju izvanredne složenosti društvenog determinizma i ukazalo na specifičnost socioloških zako na. Ispitujući veći broj kultura, oni su takođe doprineli razbijanju vrlo raširenog evrocentričkog shvatanja, ma da je u njihovom stanovištu prisutna izrazita naklonost prema zapadnoj kulturi, kao i briga za njenu sudbinu. Osnovne slabosti c. bi se mogle svesti na sledeće: njego ve osnovne postavke uglavnom su izgrađene na analogi jama s prirodnim fenomenima i biološkim organizmima (sezonski ritmovi, prirodni ciklusi); tu se pridaje prevelik značaj duhovnim činiocima i kulturi, koja se obično shvata kao izolovana, samonikla i samodovoljna; kritikujući opravdano ideju jednolinijskog progresa i neprekinutog kontinuiteta u istoriji, ovde se izbacuje i sama ideja istorijskog razvoja; ne objašnjava se, ili ne dovoljno naučno zasnovano, priroda samog osnovnog mehanizma kružnog kretanja društva; ne ukazuje se na prava sredstva i puteve kojima bi se mogla prevladati kriza zapadne civilizacije, već se zagovara karakterističan fatalizam zasnovan na no voj metafizici. O civilizacija O kultura O razvoj, društveni M. Tripković
citizenship, v. građanskost civilizacija (lat. civilisatio, od civis - građanin). Po jam c. se prvi put javlja u XVIII veku, u smislu moral nog usavršavanja, ali kasnije dobija različita tumačenja
civilizacija
58
podrazumeva određene velike celine (kineska, egipat te označavaju, npr., viši razvojni stupanj društva u odno ska i dr. c.). Osvald Špengler, pak, smatra da c. označava su na varvarstvo (Luis Morgan), ali i fazu dekadencije »neizbežnu sudbinu jedne kulture«, njen vrhunac, ali i kulture i dezintegracije zajednice (Osvald Špengler). Sociolog Žan Kaznev ukazuje na tri upotrebe pojma c poslednju etapu, te svaka kultura ima svoju c. kao »neo (1) u smislu evolucije, kao najviši stupanj razvoja drupozivi kraj«. štva; (2) kao određeni aspekt kulturnog života (proizvo Ali kada se jedna c. apsolutizuje kao superiorna di, institucije, tehnika), i (3) kao skup sličnih kultura i - npr., zapadna c. - pojam dobija kolonijalni ili etnokulturnih sistema koji imaju kontinuitet (zapadnoevrop centrički smisao. To se najbolje izrazilo u shvatanjima ska, mediteranska, istočnjačka i si.). Drugi autori tim Lisjena Levi-Brila o tzv. predlogičkom mentalitetu pri pojmom označavaju one ljudske tekovine koje omogu mitivnih naroda, kao drugačijoj vrsti misaonog procesa ćuju ovladavanje prirodom i čovekovu kontrolu nad u odnosu na civilizovane narode. To je argumentovano sredinom (npr., »savremena tehnička c.«); na taj način, pobio Klod Levi-Stros, dokazujući da se elementarni c. predstavlja svet nužnih i korisnih/praktičnih stvari procesi logičkog mišljenja nalaze i kod primitivnih na povezanih sa borbom za opstanak. roda (npr. klasifikacija biljaka, sistematizacija znanja Alfred Veber pravi razliku između kulture i c. u smi i si.). slu tri različita procesa: društvenom, civilizacijskom i Pojam c. nije sinonim za kulturu, pa ima razloga me kulturnom. Civilizacijski procesi stoje između društve đusobno razlučiti ta dva pojma, mada se često između nih i kulturnih, koji su manje zavisni od društvenih pro izraza »civilizovati« i »kultivirati« stavlja znak jedna cesa. Civilizacijskim procesom A. Veber naziva proces kosti. Postoje i pokušaji da se pojam c. definiše u odno racionalizacije života, koji ima sopstvene zakone razvit su na različite domene ljudskog života: industrijska c. ka i razlikuje se od drugih sfera kulturnog razvoja. To je zasnovana na tehnici; hrišćanska c. zasnovana na reli »opštevažeći svet za sve ljude«, budući da su tehnička giji; c. dokolice zasnovana na kulturi; kibemetička c. dostignuća univerzalna i proizlaze iz borbe za opstanak, zasnovana na komunikaciji; potrošačka c. zasnovana na tj. c. je samo sredstvo, a ne suština postojanja. Za ra ekonomiji itd. zliku od civilizacijskih, kulturni procesi ne izražavaju Ako se c. shvati kao urbana kultura (Gordon Čajld), objektivan kosmos nego duhovne simbole, te stoga to postavlja se pitanje da lije neolit, koji je označavao ve nije opštevažeći i nužan svet, jer se kulture međusobno liki preokret u načinu života, predstavljao c.? A ako pod razlikuju. Dakle, kulturni procesi označavaju duhovnu pojmom c. podrazumevamo najviši stupanj u razvoju preradu materijalnog sveta, dok se civilizacijski procesi društva, pitanje je da li je moral kriterijum c., odnosno izražavaju u materijalnim proizvodima. A. Veber kritikuda li se može govoriti o evoluciji moralnih shvatanja, ili je evolucioniste jer su mešali kulturu i e., ali i pozitiviste je, pak, razvoj sposobnosti čoveka da se uhvati ukoštac zato što ostaju isključivo na »civilizacijsko-pozitivnom sa svojom sudbinom kriterijum koji označava napredak? svetu«; on konstatuje da ni marksizam nije ništa dru Odnosno, šta se može uzeti kao odlučujući kriterijum za go nego »civilizacijski pojmljena eshatologija«. Ovo definisanje c. - podela rada i razvoj tehnike, pojava gra razlikovanje dve vrste duhovnih procesa je važno, jer dova ili pisane istorije? objašnjava da su civilizacijski procesi mnogo neposred3 antropologija, kulturna 3 kultura 3 razvoj, društveni nije povezani s praktičnom realnošću; njima se otkriva Z. Golubović i proizvodi »svet stvari«, za razliku od kulture koja je mnogo manje zavisna od »nužnosti«, što ukazuje na crkva. (1) Prvobitno, izraz koji je označavao zvanirazlike u njihovoj »upotrebljivosti«, sjedne, te u pogle čno okupljanje građana. U grčkom prevodu Starog zadu »spontanosti« i kreativnosti, s druge strane. Slično veta (Septuaginta), izraz ekklësia (narodna skupština) postupa i Herbert Markuze kada kulturu određuje kao koristi se za opšte okupljanje Jevreja, posebno u neke »višu dimenziju ljudske autonomije i ispunjenja«, dok religijske svrhe. U Novom zavetu on se koristi da bi c. označava »sferu nužnosti, društveno potrebnog rada označio okupljanje svih hrišćanskih vemika širom sve i ponašanja«. ta, vernika u nekom određenom području, a takođe i Postoje, međutim, i drugačija shvatanja c. Jedna gru skup u nekoj određenoj kući. U hrišćanskoj c. zajednica pa antropologa tim izrazom označava viši stupanj dru je shvaćena: (a) kao celina, univerzalno telo onih koji štvenog razvoja, u protivstavu varvarstvo vs. c. (Luis ispovedaju veru u Isusa Hrista. C. je telo Hristovo, istorij Morgan, Fridrih Engels); drugi pod c. podrazumevaju ski oblik postojanja vaskrslog Hrista; (b) posebna zaje pojavu kulture gradova, ili prelazak iz preistorije u istodnica, veroispovest ili sekta unutar hrišćanstva; (c) inst riju, s pojavom pisma. Alfred Kreber pod pojmom c.
59 itucionalni oblik bilo koje takve zajednice i (d) zdanje, građevina koja se koristi kao mesto bogosluženja. Međutim, sve pomenute manifestacije je teško nazva ti c. Sociološki gledano, c. je jedan od četiri idealna tipa religijskog ustrojstva (pored kulta, sekte i denominacije) - formalna, institucionalizovana religijska organizacija (zajednica) s velikim brojem pristalica i vemika, sakral nih objekata, sveštenika i službenika, bogoslovija, škola i nastavnog osoblja, podeljena u veliki broj teritorijalnih jedinica (parohija), sa obimnom misionarskom, izdavač kom i propagandnom delatnošću, razuđenom ekonom skom strukturom i visokim ugledom u socijalnom okru ženju i javnom mnjenju (Dragoljub B. Đorđević). Kao poseban tip religijske ogranizacije, c. je zajednica vemi ka određenog religijskog pravca, na osnovama zajednič kog manje ili više razrađenog verskog učenja (dogme) i kultne aktivnosti. Unutrašnji odnosi u c. su zasnovani na hijerarhiji, centralizaciji upravljanja i podeli pripadni ka c. na profesionalne crkvene činovnike (sveštenstvo, kler) kojem su podređeni ostali vemici (laici). Za razliku od sekte, c. se pozitivno vezuje za društveno-politički poredak u kojem postoji, prihvata postojeće društvo, podržava ga, poštuje druge ustanove društva, duhovno legitimiše postojeći društveni poredak i odnose moći, sankcioniše moralne i običajne norme. C. teži univer zalnosti, s pretenzijom na regulaciju ponašanja vemika i sveta u celini. Ona je povezana s povlašćenim društve nim grupama ostvarujući ulogu stvaranja, očuvanja i pre daje religijske informacije, organizacije i koordinacije religijske delatnosti, a pored toga ima i važne integrati vne, političke, pravne i ideološke funkcije u globalnom društvu. Neguje harizmu, prenosilac je svetih tajni sa monopolom spasenja, uz obavezno posredovanje svog autoriteta (lat. extra ecclesiam nulla salus - izvan c. nema spasenja) putem vere i učestvovanja u religijskoj obrednoj praksi. Činjenicom rođenja u određenoj kon fesionalnoj religijskoj sredini pojedinac se uključuje u religijsku zajednicu automatski određenim obredom - c. se pristupa rođenjem, znatno rede preobraćenjem. (2) Iako je Maks Veber razgraničio pojmove c. i sek te, teorijsko uobličenje i shvatanje c. kao jednog od dva posebna idealna tipa religijske organizovane zajednice u hrišćanskoj Evropi pre XIX veka nalazimo u delu Emsta Trelča Socijalno učene hrišćanskih crkava (1912). Insistirajući na suštinskoj razlici religijskog fenomena od »svetovnog društva«, on uočava njihov međusobni uticaj i povezanost preko posebne, vezivne karike koju vidi u samoj c. i opštoj kulturnoj atmosferi preko koje religija i ostvaruje uticaj na društveni i privredni život. Za Trelča je c. konzervativna-i univerzalna organizaci ja koja utemeljuje svet, zahvata masu stanovništva i
crkva pokušava sve da uključi u sebe. Nedostaci Veberove i Trelčove idealnotipološke diferencijacije verskog organizovanja na c. i sektu nagnali su druge autore da tipolo giju dalje razvijaju (Nibur Bartold, Milton Jinger, Sims Bejnbridž i dr.). Pojam c. oblikovan na Zapadu u određenom kulturo loškom kontekstu, u najtešnjoj je povezanosti sa eklezijalnim hrišćanstvom. Evrocentričnost ovog pojma ogle da se u pretenziji da se kao opšti pojam u izučavanju religije nametne i u proučavanjima drugih religija, iako je prikladan uglavnom za proučavanje hrišćanstva. U konfucijanizmu, budizmu i judaizmu nije se formirala tako izražena korporativno-centralizovana crkvena or ganizacija (mada u nekima od njih postoji hijerarhija sveštenstva), jer ove religije pre svega ističu istovetnost svetovne i religijske opštine, principijelno odbacujući samu ideju njihovog samostalnog postojanja, pa samim tim i autonomnog religijskog kolektiva u licu c. (3) Sticajem određenih istorijskih i društveno-političkih okolnosti, razni sporovi su pretili jedinstvu c. od njene najranije istorije. Kulminacija je dostignuta po lovinom XI veka, u raskolu jedinstvene c. na Istočnu (pravoslavlje) i Zapadnu (katoličanstvo). U krilu pravo slavlja formira se veći broj autokefalnih (samostalnih) pomesnih c. U organizacionom pogledu, za razliku od rimokatoličke, pravoslavne c., kao i protestantizam koji se od katoličanstva odvaja u XVI veku, nemaju sveopšti centar upravljanja. Neke od njih su se tokom istorije konstituisale kao nacionalne c. Na čelu pravoslavnih c. su patrijarh, mitropolit ili arhiepiskop. Carigradskom (Konstantinopoljskom) patrijarhu priznaje se autoritet kao prvom među jednakima bez jurisprudencije nad ostalim pomesnim c. Pravoslavne c. su u svetotajinskoj zajedni ci saglasne u stvarima vere bez obzira na geografske, kulturne, jezičke i istorijske razlike, kao i uslove u ko jima egzistiraju. Pravoslavne c. su istrajale u očuvanju hijerarhijske strukture sveštenstva, episkopske službe, drevne liturgije i dogme, simbola vere i pravila koja su doneta na prvih sedam vaseljenskih sabora koje pravo slavne c. jedino i priznaju. Sve pravoslavne c. imaju zajedničko veroučenje, kult i kanon. Neke pravoslavne c. su autonomne, a autokefalne c. imaju u drugim drža vama egzarhije, eparhije, podvorja, misije. U pravosla vlju, pojam c. još je uvek onakav kakav su imali vemici nepodeljene c. u prvim vekovima hrišćanstva. Pomesna c. okupljena oko episkopa radi proslavljanja evharistije je vaseljenska c. Ostvarena je u svakom lokalnom evharistijskom okupljanju u kojem se pokazuje i ostvaruje jedinstvo svih pomesnih c. Rimokatilička c. je izrazito univerzalna i u dogmat skom i u organizacionom smislu. Priznaje predanje i
crkva
60
hijerarhiju, ali se, pored ostalog, od pravoslavnih c. razlikuje po centralizovanom jedinstvenom upravljanju i vodstvu nepogrešivog pape, poglavara čitave c. sa sedištem u Rimu, centru crkvene zajednice. Pravoslavne c. priznaju jedino nepogrešivost prvih sedam vaseljenskih sabora, a protestantske zauzimaju stav da i papa i sabori treba da budu podređeni autoritetu Svetog pisma. Tada su ti sabori apostolski i autoritativni u svom učenju, poput prva četiri vaseljenska sabora koje protestanti je dino priznaju. (4) U savremenim uslotim a odvojenosti c. od drža ve i religijskog pluralizma i konkurencije, naročito na Zapadu, potom slobode religijskog izbora, povećane socijalne mobilnosti stanovništva, proširene religijske indiferentosti i slobodnog mišljenja, većinske formalne pripadnosti pojedinim religijskim zajednicama, c. je iz gubila jak uticaj i ostala bez nekih monopolskih funkcija koje je ranije imala - npr. u legitimisanju društvenog poretka, društvenoj regulaciji i kontroli i osmišljavanju osnovnih društveno relevantnih vrednosti, motivacija i smisla života. O hrišćanstvo O religija O sveštenstvo M. Blagojević cyber p ro stor (eng. Cyberspace ). Virtuelni prostor koji nastaje u kontaktu čoveka i kompjutera. Izraz c. p. prvi je upotrebio Vilijam Gibson u svom romanu Neuromancer (1984). U svakodnevnom govoru pod tim izra zom najčešće se podrazumeva digitalni svet konstruisan uz pomoć kompjuterskih mreža, poput npr. Interneta. To mesto, iako zaista postoji, moglo bi se opisati pre kao komunikacijski medij nego kao potpuno drugačija galaksija, jer se mnoge od svakodnevnih praksi i diskursa kroz njega prelamaju i strukturišu ga kroz izvestan odnos uzaj amne povezanosti. Iako se c. p. najčešće percipira kao nematerijalno kra ljevstvo podataka, ili kao neka vrsta virtuelne stvarnosti, on zapravo ima i sasvim fizičku infrastrukturu sačinjenu od žica koje se nalaze iznad i oko naših glava, kablova koji leže pored naših nogu i satelita na nebu koji kruže oko naše planete; sve to omogućuje interakciju koja na nivou senzacija materijalizuje kvalitet nematerijalnosti kojim c.p. najčešće opisuju njegovi konzumenti. C.p. je nova forma mentalne dimenzije ljudske egzistencije unutar koje nastaje simulirana realnost kao posledica interakcije između ljudskog i artificijelnog interfejsa. On predstavlja alternativnu prostomu dimenziju unutar koje se uspostavlja veza između različitih personalnih računara, računarskih mreža, različitih virtuelnih zajed nica i pojedinaca koji mogu, ali i ne moraju da budu njihovi članovi. C.p. se nalazi u permanentnom procesu
promene i praktično može biti beskonačan u »veličini«, iako unutar njega prostorna i vremenska dimenzija često dobijaju posve pomerena/izmenjena značenja. Komuni kacija sa i unutar c.p. se uspostavlja trenutno, pri čemu je fizička lokacija korisnika u najvećem broju slučajeva potpuno nevažna. Ima autora koji u pojam c.p. uključu ju i video i telefonsku transmisiju. Sredinom devedesetih godina XX veka nastaje no va sociološka disciplina (eng. cyber sociologÿ) koja se bavi proučavanjem kvaliteta i zakonitosti ljudske inter akcije u izmenjenim komunikacijskim uslovima unutar koordinatnog sistema c.p. Ovaj izmenjeni oblik ljudske komunikacije naziva se CMC (computer mediatedcomunication, tj. kompjuterom posredovana komunikacija) koju najčešće suprotstavljaju face-to-face (licem u lice) komunikaciji u svakodnevnim ljudskim kontaktima. O cyborg 3 naučna fantastika O sociologija masovnih komunikacija I. Jarić cyborg (eng. cyber organism - kibemetski organi zam). U svakodnevnom govoru, izraz c. (kiborg) naj češće se upotrebljava za označavanje virtuelnih humanoidnih likova snabdevenih bioničkim ili robotičkim implantima koji njihovom biološkom telu pridodaju izvesna funkcionalna poboljšanja prirodom datih per formansi. Ovakvo razumevanje c. kao kibemetskog or ganizma - hibrida mašine i organizma - preuzeto je iz dela naučne fantastike. U ovu vrstu literature pojam c. prvi uvodi Žan de la Ir svojim romanom Čovek koji je mogao živeti u vodi (1908). Tokom kasnijih decenija mnogi science-fiction autori poigravali su se ovim lite rarnim motivom na različite načine, oblikujući c. egzi stenciju vlastitih junaka tokom uvek novog izazova ukidanja i pomeranja granica ljudskosti unutar različitih realnih i virtuelnih koordinata u kojima se odvijaju nji hovi književni životi. U političku teoriju pojam c. uvodi Dona Haravej svojim antologijskim tekstom Cyborg Manifesta (»Na uka, tehnologija i socijalistički feminizam osamdesetih godina dvadesetog veka«, 1985). Za ovu autorku, c. je tvorevina društvene stvarnosti koliko i fikcije. Društve na stvarnost koja se sastoji od proživljenih društvenih odnosa predstavlja našu najvažniju političku konstrukci ju, fikciju koja menja svet. C. je delo fikcije i proživlje nog iskustva koje uspostavlja granicu između društvene stvarnosti i naučne fantastike kao optičke varke. Odnos između organizma i mašine, ljudskog i životinjskog, fizičkog i nefizičkog, koji fundamentalno određuje c. egzistenciju, ispostavlja se kao rat za granicu, a ulog u njemu čine teritorije produkcije, reprodukcije i imagina-
61 cije, zadovoljstvo koje se može izvući iz brkanja granič nih linija, kao i odgovornost u njihovom konstruisanju. C. je stvor postrodnog sveta. On je krajnje sopstvo na pokon razrešeno svake zavisnosti, odlučno opredeljen za pristrasnost, ironiju, intimnost i perverznost. On je opozicion, utopijski i potpuno lišen nevinosti. Pošto više nije strukturisan preko opozicije između javnog i privatnog, c. definiše jedan tehnološki polis delimično zasnovan na revoluciji društvenih odnosa unutar kojeg su pojmovi prirode i kulture revidirani, pa jedno više ne može biti resurs koji će drugo prisvajati i inkorporirati. U najširem smislu, izraz c. se koristi za bilo koju vrstu spoja koju ljudi ostvaruju sa čak i najbazičnijim
cyborg
tehnološkim funkcionalnim »produžecima« bez kojih njihova biološka tela nisu u stanju da prežive (npr. pesmejker, stent i si.). Prema najradikalnijim definicijama, i oblačenje se može posmatrati kao kibemetska modi fikacija kože koja omogućava organizmu da preživi u drastično različitom okruženju od uobičajenog. Aleksander Cislenko je konstruisao pojamfyborg (od reči »funkcionalan« i c.) kako bi naglasio razliku između shvatanja c. proisteklog iz naučnofantastičnih romana i praksi svakodnevice unutar kojih ljudi koriste različite tehnološke »produžetke«, poput kontaktnih sočiva, slu šalica za nagluve, mobilnih telefona itd. O cyber prostor O naučna fantastika I. Jarić
c V
čaršija. Reč persijskog porekla dospela u Srbiju po sredstvom Turaka, nastala od izraza čehar-su ili čaršu, što se obično prevodi kao »četiri strane« ili, u nešto slobodnijem obliku, kao mesto okupljanja ljudi sa sve četiri strane sveta. Č. je u Srbiji u vreme njene protourbanizacije bila poslovno središte varoši u kojem su bile smeštene tr govačke i zanatske radnje, nekoliko mehana, poneka mezulana i han. Ali, c. nije označavala samo prostorni deo varoši, već je imala i značenja majstorskog esnafa, posebnog društvenog sloja, kao i mentaliteta (mnjenja) građanskog sloja u nastajanju. Kao poseban lokaliteti unutar varoši, c. su dobijale nazive prema određenim majstorskim strukama (papudžijska, kazandžijska, abadžijska, tabačka c.), prema vre menu nastanka (»stara« i »nova« Č.), prema položaju (»donja« i »gornja« c.) itd. U XVII veku formirana je struktura balkanske c., njeni trgovački i zanatski delovi, konfesionalna podela i podela na proizvodnju i promet specijalizovanih roba. Zakonima i administrativnim merama utvrđenje položaj pojedinih čaršijskih celina i utvrđeni su uslovi njihovog poslovanja. Tada u č. nastaju dve grupe ljudi: domaći trgovci i zanatlije (muslimani, hrišćani i Jevreji), sjed ne, te stranci, među kojima su dominirali Dubrovčani, s druge strane. Smatra se da su »životni pečat i kulturu, od nosno atmosferu srpskim varošima XVIII veka, davali Cincari« (Dušan Popović). Povodom uloge »tuđinaca« u procesu modernizacije u Srbiji, zaključuje se da su »našu c. ili građanski stalež« osnovali pripadnici stranih etničkih grupa - srpsku Cincari, a hrvatsku Nemci, kao i da slična pojava važi i za neke druge evropske sredine. U procesu preobražaja c. u savremene gradske centre u Srbiji izdvajaju se tri razdoblja: prvo, nakon Drugog srpskog ustanka kada se uglavnom raseljene i popalje ne c. obnavlaju; drugo, od četvrte decenije do pred kraj XIX veka, kada je razvoj c. u usponu, ali i u postepenom sakupljanju onog naboja koji će ih promeniti u gradske
centre, i treće, na prelazu iz XIX u XX vek, kada se javlja moderna industrija i širi kapitalizam, čime se stva raju društveni, privredni i kulturni uslovi za pretvaranje jezgara varoši od sadržaja i formi č. u savremene grad ske centre. 3 grad 3 urbanizacija S. Vujović Čikaška škola. Intelektualna zajednica sociologa - predavača i istraživača - okupljena na Univerzitetu u Čikagu, počev od kraja XIX veka. Osnivač joj je bio Albion Smol, a tzv. druga generacija, zaslužna za razdo blje njenog najživljeg razvoja, uključuje Roberta Parka, Emesta Bardžesa, Luisa Virta, Vilijama Tomasa, Nelsa Andersona, Harvija Zorboa i druge. Č. š. je ostavila dubokog traga na više planova. (1) Institucionalno uzev, Č. š. predstavlja, uz Francusku sociološku školu Emila Dirkema, prvu pravu »školu« u sociologiji. Odeljenje za sociologiju Univerziteta u Čikagu, koje je 1892. godine osnovao A. Smol, bilo je prvo u SAD. Aktivnost Č. š. rukovodila se jedinstve nim teorijskim okvirom i imala je karakter kolektivnog poduhvata. Č. š. je dugo dominirala američkom sociolo gijom, Američkim sociološkim udruženjem i njegovim zvaničnim časopisom, American Journal ofSociology, koji je 1895. godine utemeljio takođe Smol. (2) Teorijski, Č. š. nudi jednu od prvih celovitih za misli sociologije kao nauke, izloženu u delu R. Parka i E. Bardžesa Uvod u sociološku nauku (1921), jednom od prvih ikad objavljenih socioloških udžbenika. Prema njima, sociologija je »pozitivna nauka«, što znači daje osim teorijskog veoma važan empirijsko-istraživački rad, kojim se sistematski ispituje društvena stvarnost u potrazi za zakonitostima u njenom razvoju. Štaviše, ciljevi sociologije nisu samo akademske već i praktične prirode: pripadnici Č. š. za predmete svojih istraživanja biraju pojave koje se u javnosti opažaju kao socijalni pro blemi, kako bi mogli da ponude adekvatne, naučno za
63 snovane mere reformske socijalne politike. Tako se oni bave društvenim posledicama nagle industrijalizacije i porasta stanovništva; koegzistencijom kulturno raznoli kih grupa useljenika u SAD; siromaštvom i socijalnim nejednakostima; društvenim isključivanjem, odnosno mogućnostima integracije različitih gupa; raznim obli cima devijantnog ponašanja i marginalnosti. Teorijsko zaleđe Č. š. formirano je pod uticajem organicizma i evolucionizma Herberta Spensera, formalističke mikrosociologije Georga Zimela (posebno ideje o »urbanom karakteru« kao specifičnom sociopsihološkom profilu ličnosti), te filozofije pragmatizma i interakcionističke socijalne psihologije Džordža Mida. Č. š. je sociologiji ostavila u nasleđe niz važnih pojmova, kao što su: »dru štvena i lična dezorganizacija« (najviše razvijan u delu Vilijama Tomasa i Florijana Znanjeckog Poljski seljak u Evropi i Americi, 1918-1921); »socijalna distanca« (prvi je formuliše R. Park, u kontekstu izučavanja međurasnih i međuetničkih odnosa), te »definicija situacije« (V. Tomas). (3) Što se tiče predmeta proučavanja, Č. š. razvija prvu razrađenu sociološku zamisao savremenog grada i time utemeljuje urbanu sociologiju. Reč je o tzv. eko loškom pristupu gradu, koji je formulisao E. Bardžes. Prema ovom viđenju, velegrad sadrži pet koncentričnih krugova, sa središtem u urbanom centru, od kojih je svaki obeležen neformalnom geografskom granicom i ima dosta precizne socijalne odlike. Ta slika je dobijena »mapiranjem« grada, odnosno praćenjem socioloških profila različitih gradskih četvrti, po više parametara: rasnom, etničkom i socijalnom sastavu stanovnika, sto pama kriminala i delinkvencije, kao i cenama zemljišta i nekretnina. Pažnja je poklanjana ne samo statičkom već i dinamičkom aspektu, odnosno smenjivanju stanovni štva po četvrtima. Nadalje, L. Virtu se duguje uticajna ideja »urbanizmu kao načinu života«, prema kojoj je upravo razvoj gradova, a ne industrijalizam ili kapitali zam, ključna odlika modernog društva. Gradovi, naselja obeležena izuzetnom veličinom, gustinom i heterogenošću stanovništva, uslovljavaju složenu podelu rada i promenu u prirodi društvenih odnosa - slabe srodničke veze, a šire se instrumentalni, prolazni i površni odnosi među ljudima. Č. š. je, takođe, ostavila niz značajnih empirijskih studija o gradu Čikagu koji se, zahvaljujući ogromnom porastu stanovništva na prelazu iz XIX u XX vek i prisustvu mnoštva doseljeničkih zajednica, nudio kao istinska »društvena laboratorija«. Tokom dvadese tih godina XX veka, koje predstavljaju zlatno doba Č. š., pojavljuju se dela: Nels Anderson, Skitnica (1923); Frederik Trešer, Gang (1927); Luis Virt, Geto (1928);
činjenica, društvena Harvi Zorbo, Zlatna obala i slam (1929); Kliford Šo, Džeparoš (1930). (4) U metodološkom pogledu, Č. š. prva sistematski primenjuje naturalističku istraživačku tehniku posmatranja s učestvovanjem. Pripadnici ove škole ne libe se da »siđu« u kriminalni polusvet ili etničke kvartove, kori steći metod etnografije, dotad svojstven samo antropo lozima. Osnovni zahtev je, pri tom, sagledati društvenu stvarnost tih mikrosvetova sa stanovišta samih aktera i uvažiti njihova subjektivna značenja: na taj način Č. š. proizvodi jednu - američku po zaleđu, empirijsku po usmerenju - varijantu sociologije razumevanja. Č. š. znatno doprinosi razvoju kvalitativne metodologije, ko ja, uz intenzivno i sistematsko posmatranje, uključuje nestrukturisane intervjue i drugu kvalitativnu građu (zvanične i lične dokumente, memoare, pisma, dnevnike, vizuelni materijal itd. ). Pomenuta studija Poljski seljak u Evropi i u Americi utemeljuje metod životne istorije. Sredinom tridesetih godina XX veka uticaj Č. š. opa da u korist univerziteti Kolumbija i Harvard, što je sim bolički označeno osnivanjem konkurentskog časopisa American Sociological Review. Struja koja preuzima primat zastupa ideju vrednosno i ideološki neutralne sociologije, koja nema reformatorske političke namere već nudi isključivo tehničko stručno znanje. Ipak, tra dicija Č. š. nastavlja se u obliku obnove simboličkog interakcionizma u radovima treće generacije njenih pri padnika - Evereta Hjuza, Herberta Blumera i Ervinga Gofmana. 3 metod, kvalitativni O simbolički interakcionizam O sociologija grada I. Spasić činjenica, društvena. U dirkemovskom teorijskom sistemu, u okviru kojeg je prvobitno formulisan, pojam d. č. označava sve načine delanja, mišljenja i osećanja koji su u stanju da na pojedinca izvrše spoljašnju pri nudu, ili su pak u određenom društvu u toj meri raspro stranjeni da postoje nezavisno od svojih pojedinačnih ispoljavanja. Izučavati d. č. »kao stvari«, za Emila Dirkema znači postupati u skladu s pozitivističkim načelom koje pretpostavlja objektivno postojanje socijalnih feno mena: oni tvore zasebno područje stvarnosti koje ima isti ontološki status kao i ostatak materijalnog sveta, te su stoga dostupni (sociološkom) izučavanju pomoću metoda kojima pribegavaju prirodne nauke. Poput svih ostalih činjenica toga reda, d. č. su data koja postoje pre, izvan i nezavisno od individualnih svesti, bez obzi ra da li počivaju u morfološkom supstratu kolektivnog života - kojem je u ranoj, »materijalističkoj« fazi svoga
65 »vrsnospecifičnu sredinu«, jer nije ograničen geografski i ne živi u zatvorenom svetu nego je njegov svet otvoren kao transbiološka okolina. Nasuprot životinjskim vrsta ma, kod kojih je rast mladunčeta dovršen u majčinoj utrobi, kod č. se taj proces nastavlja izvan majčinog tela,
čovek u komunikaciji s novonastalom ljudskom okolinom, te je njegov organski razvoj društveno uslovljen. Stoga se može reći daje homo sapiens uistinu homo socius. O antropologija, fizička Z Golubović
D daoizam. Jedna od tri vodeće kineske religije čije se artikulisanje vezuje za ime Lao C ’a (Lao Zi), navodnog autora izuzetnog filozofsko-religioznog i poetičnog de là Dao de jing, koje datira iz III veka p. n. e. Za razliku od Konfucija, s kojim se delimično vremenski prekla pa, Lao C’ prilazi drevnom kineskom idealu harmonije na potpuno drugačiji način. Tu se u idejnom središtu nalazi dao, »put«, a harmonija koja njemu vodi ne ide preko društva i socijalnoinstitucionalnog života, kao kod Konfucija, nego posredstvom direktnog iskustva tajanstvenog daoa. Kao dinamički princip daoa ističe ssyin-yang, simbol komplementarnih suprotnosti (sve tio/tama, muško/žensko, toplo/hladno itd.), koji ukazuju na dinamičnu prirodu samog »puta«, kao i na činjenicu da nijedan od kvaliteta u dinamičnoj sprezi nije po sebi »dobar« ili »loš«: dobra je njihova ravnoteža, a loše je njeno narušavanje. Na ovim saznanjima zasnovano isku stvo daoa transformiše pojedinca i on/a postaje njegovo otelovljenje, doprinoseći na taj način opštoj harmoniji. Naglasak je na prirodnosti (zirari), jednostavnosti i spon tanosti u ostvarenju daoa, koja isključuje svaku intelek tualnu ili drugu kalkulaciju. Dao je pojmovno nesaznatljiv, nagoveštava se paradoksalnim iskazima. Ostvaruje se u mističkom doživljaju, koji je osnova daoističkog ideala - učiniti se »protočnim« za dao. Ljudska bića, kao misleća bića, sklona su da upadaju u »neprirodne« sheme iz kojih proističu razni oblici sebičnog delovanja. Ne znajući, u suštini, šta je istinski dobro, ljudska bića prave pogrešna razgraničenja između »dobra« i »zla«, koja su najčešće u službi njihove sebičnosti. Upravo insistiranje na vrlinama konfucijevskog tipa pokazu je d aje čovek izgubio dao, tj. da ne zna pravi »put«. Stoga se svesno zalaže da ga povrati putem delovanja (wei), ali je najčešći rezultat takvog napora odstupanje od »puta«, a ne usaglašavanje s njim. Daoistički ideal je »nedel(ov)anje« (wu-wei) ili, drugim recima, takvo delovanje koje samo reflektuje dao, odnosno u kojem čovek dopušta da dao deluje kroz njega. Za Lao C ’a, mudrac je okrenut sebi i tek iz takvog usmerenja može
proisteći harmonija. Ove ideje je, u filozofsko-analitičkoj, pre nego Lao C ’ovskoj poetsko-mističnoj formi, dalje razradio Čuang C ’ (ZhuangZi, 369-286. p. n. e.). On izvodi praktične konsekvence d. i raspravlja o po stu, meditativnim tehnikama, preusmerenju pažnje na unutrašnje tokove kojima je imanentan dao i si. Za Cuang C’ovog mudraca, koji je sagledao sve(t) u njegovoj suštini, sve postoji kao jedinstvena nepodeljena celina, vrhunska harmonija »puta«. Naziv koji je on dao tom transcendentnom stanju svesagledavajuće svesti je »nemisleće« (wu-nian). Popularni religijski oblici d. našli su izraz u umeću isceljivanja, ispovedanju grehova, alhemiji, ritualima (pro)čišćenja, meditaciji itd. O religija M. Bakié-Hayden
darvinizam. Većina savremenih biologa pod d. pod razumeva teoriju organske evolucije Čarlsa Darvina. U društvenim i humanističkim naukama pojam d. se kori sti u smislu »pogleda na svet« (nem. Weltanschauung), ili tzv. metafizičkog rf. I u okvirima ove dve osnovne podele, d. je za različite ljude u različitim vremenima značio različite stvari. Zbog toga savremeni biolozi evolucionisti uglavnom izbegavaju da koriste ovaj izraz. U biologiji se pojam d. koristio u sledećim znače njima: (1) za označavanje činjenice da su procesi evo lucije realnost života na Zemlji; (2) za opisivanje svih oblika života koji su se javili tokom istorije života na Zemlji (tj. umesto pojmafilogenija); (3) kao sinonim za »selekcionu teoriju«, odnosno prirodnu selekciju koja je, po Darvinu, najvažniji, ali ne i jedini mehanizam evolucionih procesa; (4) za opisivanje svih mehanizama na koje se Darvin pozivao kada je objašnjavao procese evolucije. Većina savremenih biologa koristi poslednje navedeno značenje d. Danas se, praktično, svi slažu da Darvinov doprinos nije u tome što je on velikim brojem činjenica »doka zao« daje biološka evolucija realnost života na Zemlji, već što je ponudio prihvatljiv odgovor na pitanje »kako
67 se evolucija uopšte odvija«. Prema Darvinu, osnovni generator evolucionih procesa su individualne razlike među pripadnicima iste populacije. On je verovao da je varijabilnost osnovna »realnost« živih sistema. Evo lucija je za Darvina bila »konverzija varijacija među jedinkama unutar grupa koje se međusobno ukrštaju u varijacije između grupa u prostoru i vremenu«. Prirodna selekcija bila je za njega osnovni mehanizam koji vrši to »pretvaranje« unutargrupne u međugrupnu varijabil nost. Darvin je smatrao da prirodna selekcija deluje kroz male razlike između jedinki populacija, odnosno da u populacijama postoji postepenost u doprinosu jedinki (brojem potomaka) sledećim generacijama. Za Darvi na je evolucija bila postepen, a ne skokovit proces. Mada su ga mnogi savremenici, koji su inače prihvatali evoluciju, kritikovali zbog ovog stava, on je do kraja života ostao u uverenju da natura non facit saltum (lat. - priroda ne pravi skokove). Sukobi i neslaganja oko »prirode nasledne varijabilnosti« postoje i danas među evolucionim biolozima. Zbog toga se katkad govori o »pravom« d., odnosno o stavu da svi danas poznati evolucioni mehanizmi deluju na »sitne« nasledne promene i da su procesi evolucije postepeni. Kada se analizira konačna verzija Darvinove teorije - a ona je najbolje data u Postanku vrsta (1859) - može se zaključiti daje on zastupao sintetičku, a ne monistič ku teoriju evolucije. On je smatrao da biološku evoluciju uslovljava delovanje sledećih mehanizama: (1) prirodna selekcija; (2) nasleđivanje stečenih osobina usled upot rebe ili odsustva upotrebe organa; (3) nasleđivanje stečenih osobina usled usmerenih efekata životne sre dine na organizme; (4) slučajne promene genetičkog materijala (tj. mutacije u savremenom značenju). Pošto je savremena genetika u potpunosti odbacila nasleđivanje stečenih osobina, d. koji bi obuhvatao sve mehanizme na koje se Darvin pozivao danas niko ne prihvata. U periodu između 1918. i 1947. godine došlo je do integracije (»sinteze«) teorije nasleđivanja Gregora Mendela, prema kojoj postoje najmanje jedinice nasleđa (»geni«) koje poseduju relativnu stalnost, sa Darvinovom idejom o tome kako deluje prirodna sele kcija. Tadaje stvorena tzv. »sintetička teorija evolucije« (ime joj je dao Džulijen Haksli, 1942). Neki biolozi označavaju ovu teoriju kao »neodarvinizam«. Među tim, ovaj naziv trebalo bi izbegavati zbog toga što je on krajem XIX i početkom XX veka označavao stavove daje biološka evolucija isključivo posledica delovanja prirodne selekcije. Većina savremenih biologa zastupa sintetičku teoriju evolucije. Mada je ključna ideja pogleda na svet - da je sve u procesu progresivnih promena - postojala i pre Darvina,
deagrarizacija zahvaljujući Herbertu Spensern i Ernstu Hekelu, d. se u društvenima naukama tretirao kao »filozofija koja je posebno značajna za oblasti morala i društva«. Krajem XIX i početkom XX veka vrlo je popularan bio Spenserov »socijalni d.« (posebno u SAD), koji je zagovarao ekstremni oblik principa laissez-faire u društvenoekonomskim odnosima. Dokje za Spenserov socijalni d. »ključ« promena bio lični dobitak, bez garancije da će to dovesti do progresivnih promena u društvu, kod Hekela se d. tretira kao univerzalni zakon prirode i društva koji nužno dovodi do napretka čovečanstva, posebno onog njegovog dela koji čine Germani. Mada se istraživači još spore oko stepena uticaja Hekela i drugih biologa na pojavu nacionalsocijalizma u Nemačkoj, savim je izvesno daje Hekel jedan od ljudi koji je najviše uticao na Adolfa Hitlera. Iako najveći broj biologa smatra da Darvin nije zagovarao metafizički d., neki istraživači iz oblasti humanističkih nauka tvrde da jeste. Da Darvinu nije bio potpuno stran socijalni d. ilustruje i njegova knjiga Poreklo čoveka (1871), u kojoj on govori o vrlinama kapitalističkog društva, opasnostima do kojih medicina može da dovede čovečanstvo, te o superiornosti belaca nad ostalim rasama i muškaraca nad ženama. O biologizam O organicizam O sociobiologija N. Tucić deagrarizacija (lat. ager - zemlja, njiva). Napuštanje poljoprivrede kao glavnog zanimanja i izvora prihoda. Ovaj složeni društveni proces je omogućen industrijali zacijom društva, a praćenje urbanizacijom i migracijama selo-grad (egzodus seljaka ili »beg sa sela«). Proces d. u pojedinim bivšim jugoslovenskim zem ljama započeo je u različito vreme i odvijao se različitom brzinom. U celini, ovaj tranzicioni proces kasnio je u odnosu na razvijenije evropske zemlje i odvijao se spo rije, sve dok nije naglo ubrzan posle socijalističkog prevra ta. Opšti okvir procesa d. i urbanizacije jeste industrija lizacija globalnog društva koja omogućuje apsorbovanje viškova poljoprivrednog stanovništva u nepoljoprivrednim profesijama i njihovo koncentrisanje u narastajućim industrijskim gradovima. Kako su se kapitalizam i industrijalizacija neravnomerno širili jugoslovenskim oblastima, oni su prvo zahvatili Sloveniju, Hrvatsku i Vojvodinu (krajem XIX veka), da bi na prelazu vekova zahvatili i druga područja. U Sloveniji je 1890. godine bilo 75,5% poljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu, u Hrvatskoj i Slavoniji 83%, u Srbiji 84%, a u BiH 88%). U prvoj Jugoslaviji udeo poljoprivrednog stanovništva ne pada ispod polovine. Do Drugog svetskog rata ii. je u Jugoslaviji imala formu sporog spontanog pro-
deagrarizacija
cesa koji je obeležavalo opadanje relativnog udela po ljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu, dok se ono u apsolutnom broju i povećava, mada sporo i sporije od porasta ukupnog stanovništva. Uvremenuod 1945.do 1981. proces d. se naglo ubrza va tako što se opadanju relativnog udela poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu pridružuje tendencija njegove stagnacije, pa blagog i sve bržeg opadanja u apsolutnom broju. Udeo poljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu druge Jugoslavije opao je sa 73% (procena za 1948) na 19% (u 1981). Za takvo smanjenje SAD i Šve* dskoj trebalo je oko 90 godina, Francuskoj nešto više, Ja panu 73, a Danskoj (koja se smatra zemljom sa skladnim razvojem poljoprivrede i industrije) trebalo je za sličnu promenuoko 130 godina. Prema popisu iz 1991, u Srbiji izvan gradova živi oko 46% ukupnog stanovništva. Poljoprivreda je jedina delatnost za oko 8% ukupnog stanovništva Srbije. Uz njih je još približno 8% aktivnih koji se, pored poljoprivrede, bave još nekom drugom delatnošću. U Crnoj Gori broj ukupnog seoskog stanovništva se povećava sve do 1953. godine, a potom se stalno smanjuje, i to brže nego u bilo kojoj drugoj republici bivše Jugoslavije. U periodu 1960-1969. seosko stanov ništvo Crne Gore smanjeno je za 27% ili za 8% više od tadašnjeg jugoslovenskog prošeka depopulacije i d. Mi gracije seoskog stanovništva u Crnoj Gori različite su od jednog regiona do drugog. Najviše se odlazi iz regionakrša i sevemo-planinskog regiona, iz krajeva u kojima je poljoprivreda ekstenzivna, a sela mala i nerazvijena, pa se odlazi u ravničarski région (dolina Zete), u primor ski, i u veće gradove i njihovu okolinu. Zbog ekonomsk ih i istorijskih razloga iz Crne Gore se relativno veliki broj ljudi kontinuirano odseljava u Srbiju, a bile su i dve kolonizacije (posle Prvog svetskog rata na Kosmet, a posle Drugog svetskog rata u Vojvodinu). Polimski ré gion donekle odstupa od opštih promena koje karakterišu migraciona kretanja u crnogorskom selu. U ovom regionu seosko stanovništvo beleži stalan apsolutni porast sve do 1953. godine. Međutim, od 1954, kada nastaje preokret i počinje stalni pad seoskog stanovništva u Crnoj Gori, u polimskom regionu je taj pad nešto manji od prošeka. Na to utiču nešto usporeniji industrijski razvoj ovog re giona koji nije apsorbovao seosko stanovništvo, a verovatno i znatno viši natalitet muslimanskog i albanskog sta novništva u nekim selima i opštinama. U ovom regionu je relativno najveći udeo poljoprivrednog u odnosu na ukupno stanovništvo. Inače, u Crnoj Gori je već 1981. seosko stanovništvo palo ispod polovine (na 48,5%), a na 13% poljoprivredno stanovništvo u odnosu na uku pno. Ove tendencije se i dalje nastavljaju i dovode do ne
68
običnog i paradoksalnog fenomena: Crna Gora 1991. ima samo 3,4% aktivnih poljoprivrednika (uz oko 42% izvan gradova) - uprkos relativnoj privrednoj nerazvijenosti i niskom društvenom proizvodu po glavi stanovnika. Nagla industrijalizacija agrarnog društva izazvala je d., ali je urbanizacija ipak bila nešto sporija, što je kod nas potenciralo mešovitost svih društveno-ekonomskih struktura - i u selu i u gradu. 3 agrar 3 društvo, agrarno 3 selo M. Mitrović dekolonizacija (lat. colonisatio - naseljavanje, nastanjivanje). Proces oslobađanja kolonija od kolo nizatorskih metropola započeli su evropski koloni još krajem XVIII veka u Severnoj Americi, a nastavili početkom XIX veka doseljenici i domoroci u Južnoj Americi. Proces d. intenziviranje pod uticajem ruske i meksičke revolucije i vojnoorganizaconih iskustava stanovništva kolonija tokom njihove mobilizacije za učešće u Prvom i Drugom svetskom ratu. Proces d. je uglavnom završen u prvim decenij ama »hladnog rata«, kada su se SAD učvrstile na položaju hegemonističke imperijalističke sile, zainteresovane za neometan prist up resursima kolonija ostalih imperijalističkih sila, kada je SSSR širio sferu uticaja socijalističkog bloka zemalja pomažući pojedine narodnooslobodilačke i antikolonijalne pokrete, a pobeda Komunističke partije Kine nad Kuomintangom u antifeudalnoj revoluciji i antiimperijalističkom ratu podstakla radikalizaciju antikolonijalnih pokreta seljaštva i dela nacionalne buržoazije »Trećeg sveta«. U procesu d. autohtono stanovništvo kolonija, predvođeno konzervativnim, reformističkim ili revolu cionarnim elitama, kroz oružanu borbu ili mirnim putem za pregovaračkim stolom, obnovilo je stare ili usposta vilo nove, formalno politički nezavisne i međunarodno priznate suverene nacionalne države, ali u granicama i ekonomskim, političkim i kulturnim prilikama koje su za sobom ostavili kolonizatori. 3 kolonija 3 kolonijalizam 3 neokolonijalizam V. Vratuša-Žunjić dekonstrukcija (lat. constructio - građenje, skla panje). Filozofski i književni metod interpretacije teksta koji je razvio francuski filozof Žak Dérida. D. predstavlja posebnu strategiju čitanja koja je upućena na subverzivno podrivanje logocentrizma sadržanog u metafizičkoj tradiciji mišljenja. Pri tom, kao i pre njega Fridrih Niče i Martin Hajdeger, Derida pod metafizikom ne podrazumeva samo specijalizovanu granu filozofije već celokupan povesni okvir razmišljanja i unutraš nju epistemološku i ontološku logiku odnošenja prema
deagrarizacija cesa koji je obeležavalo opadanje relativnog udela po ljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu, dok se ono u apsolutnom broju i povećava, mada sporo i sporije od porasta ukupnog stanovništva. U vremenu od 1945. do 1981. proces d. se naglo ubrza va tako što se opadanju relativnog udela poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu pridružuje tendencija njegove stagnacije, pa blagog i sve bržeg opadanja u apsolutnom broju. Udeo poljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu druge Jugoslavije opao je sa 73% (procena za 1948) na 19% (u 1981). Za takvo smanjenje SAD i Šve dskoj trebalo je oko 90 godina, Francuskoj nešto više, Ja panu 73, a Danskoj (koja se smatra zemljom sa skladnim razvojem poljoprivrede i industrije) trebalo je za sličnu promenu oko 130 godina. Prema popisu iz 1991, u Srbiji izvan gradova živi oko 46% ukupnog stanovništva. Poljoprivreda je jedina delatnost za oko 8% ukupnog stanovništva Srbije. Uz njih je još približno 8% aktivnih koji se, pored poljoprivrede, bave još nekom drugom delatnošću. U Crnoj Gori broj ukupnog seoskog stanovništva se povećava sve do 1953. godine, a potom se stalno smanjuje, i to brže nego u bilo kojoj drugoj republici bivše Jugoslavije. U periodu 1960-1969. seosko stanov ništvo Crne Gore smanjeno je za 27% ili za 8% više od tadašnjeg jugoslovenskog prošeka depopulacije i d. Mi gracije seoskog stanovništva u Cmoj Gori različite su od jednog regiona do drugog. Najviše se odlazi iz regiona" krša i sevemo-planinskog regiona, iz krajeva u kojima je poljoprivreda ekstenzivna, a sela mala i nerazvijena, pa se odlazi u ravničarski région (dolina Zete), u primor ski, i u veće gradove i njihovu okolinu. Zbog ekonomsk ih i istorijskih razloga iz Crne Gore se relativno veliki broj ljudi kontinuirano odseljava u Srbiju, a bile su i dve kolonizacije (posle Prvog svetskog rata na Kosmet, a posle Drugog svetskog rata u Vojvodinu). Polimski ré gion donekle odstupa od opštih promena koje karakterišu migraciona kretanja u crnogorskom selu. U ovom regionu seosko stanovništvo beleži stalan apsolutni porast sve do 1953. godine. Međutim, od 1954, kada nastaje preokret i počinje stalni pad seoskog stanovništva u Crnoj Gori, u polimskom regionu je taj pad nešto manji od prošeka. Na to utiču nešto usporeniji industrijski razvoj ovog re giona koji nije apsorbovao seosko stanovništvo, a verovatno i znatno viši natalitet muslimanskog i albanskog sta* novništva u nekim selima i opštinama. U ovom regionu je relativno najveći udeo poljoprivrednog u odnosu na ukupno stanovništvo. Inače, u Crnoj Gori je već 1981. seosko stanovništvo palo ispod polovine (na 48,5%), a na 13% poljoprivredno stanovništvo u odnosu na uku pno. Ove tendencije se i dalje nastavljaju i dovode do ne
68
običnog i paradoksalnog fenomena: Crna Gora 1991. ima samo 3,4% aktivnih poljoprivrednika (uz oko 42% izvan gradova) - uprkos relativnoj privrednoj nerazvijenosti i niskom društvenom proizvodu po glavi stanovnika. Nagla industrijalizacija agrarnog društva izazvala je d., ali je urbanizacija ipak bila nešto sporija, što je kod nas potenciralo mešovitost svih društveno-ekonomskih struktura - i u selu i u gradu. S agrar 3 društvo, agrarno O selo M. Mitrović
dekolonizacija (lat. colonisatio - naseljavanje, nastanjivanje). Proces oslobađanja kolonija od kolo nizatorskih metropola započeli su evropski koloni još krajem XVIII veka u Severnoj Americi, a nastavili početkom XIX veka doseljenici i domoroci u Južnoj Americi. Proces d. intenziviranje pod uticajem ruske i meksičke revolucije i vojnoorganizaconih iskustava stanovništva kolonija tokom njihove mobilizacije za učešće u Prvom i Drugom svetskom ratu. Proces d. je uglavnom završen u prvim decenijama »hladnog rata«, kada su se SAD učvrstile na položaju hegemonističke imperijalističke sile, zainteresovane za neometan prist up resursima kolonija ostalih imperijalističkih sila, kada je SSSR širio sferu uticaja socijalističkog bloka zemalja pomažući pojedine narodnooslobodilačke i antikolonijalne pokrete, a pobeda Komunističke partije Kine nad Kuomintangom u antifeudalnoj revoluciji i antiimperijalističkom ratu podstakla radikalizaciju antikolonijalnih pokreta seljaštva i dela nacionalne buržoazije »Trećeg sveta«. U procesu d. autohtono stanovništvo kolonija, predvođeno konzervativnim, reformističkim ili revolu cionarnim elitama, kroz oružanu borbu ili mirnim putem za pregovaračkim stolom, obnovilo je stare ili usposta vilo nove, formalno politički nezavisne i međunarodno priznate suverene nacionalne države, ali u granicama i ekonomskim, političkim i kulturnim prilikama koje su za sobom ostavili kolonizatori. O kolonija 3 kolonijalizam 3 neokolonijalizam V. Vratuša-Žunjić dekonstrukcija (lat. constructio - građenje, skla panje). Filozofski i književni metod interpretacije teksta koji je razvio francuski filozof Žak Dérida. D. predstavlja posebnu strategiju čitanja koja je upućena na subverzivno podrivanje logocentrizma sadržanog u metafizičkoj tradiciji mišljenja. Pri tom, kao i pre njega Fridrih Niče i Martin Hajdeger, Derida pod metafizikom ne podrazumeva samo specijalizovanu granu filozofije već celokupan povesni okvir razmišljanja i unutraš nju epistemološku i ontološku logiku odnošenja prema
69 svetu, koja je - naročito od XVII veka do danas - ra zvijana u zapadnoj kulturi istovremeno s filozofijom i kroz filozofiju. Logocentrizam karakteriše bezuslovno racionalizovanje stvarnosti kojim se ona svodi na načela prisut nosti, samoprezentnosti, samozasnovanosti i datosti za subjekt koji je saznaje (to osnovno načelo imenuje se na različite načine, kao (gr.) eidos, archè, télos, energeia, ousia, aletheia, transcendentalnost, svest, samosvest, Bog, čovek, apriorno strukturisani um...). Ovako određena suština stvarnosti smatra se poreklom, osnovnim strukturišućim principom i referentnim okvi rom saznanja uopšte. U najširem smislu, logocentrizam svoje poreklo ima u teološkom načinu razmišljanja, tj. u takvom odnošenju prema stvarnom kojim se njegova suština određuje kao prisutnost nekog transcendentalno označenog. Logocentričan odnos prema stvarnosti karakteriše mi šljenje u hijerarhizovanim opozicijama (duh/materija, svesno/nesvesno, priroda/kultura, logos/haos, muško/ žensko, racionalno/iracionalno, suština/akcidencija...) koje se interpretiraju supstanciialistički, kao sama svojstva stvarnosti, dok je u osnovi reč o posebno strukturisanim obrascima mišljenja, o posebnim interpreta cijama i vizurama stvarnosti koje su promenjive i povesno ograničene. Prema Deridi, logocentričan odnos prema stvarnosti je mitološki, budući da počiva na bezuslovnom zahtevu da se jedan princip ili struktura mišljenja proglasi i sagleda kao nepokretna, nedodirljiva i u tom smislu »sakralna«. D. se sastoji u ukazivanju na promenjivost i zamenjivost »nepokretnih središta« i u njihovom doslednom prevođenju u domen interpretacije, igre, metafore i narativnosti. D. zahteva temeljno i dubin-sko iščitavanje i ukazivanje na retoričke momente u nastanku teksta. Njome se ukazuje da filozofija ne može da izbegne figuralni jezik ili jezik uopšte, te da svesno sledi figuralnu i tekstualnu logiku u funkciji otpora supstancijalističkim teorijskim redukcijama. Logocentričan okvir mišljenja Derida povezuje s posebnim shvatanjem pisma i teksta, kao spoljašnjeg i čisto formalnog sistema označavanja suštine stvarnog, koja je, navodno, neposredno sadržana u govoru, ili pak postoji sasvim nezavisno od jezika. D., nasuprot tome, daje prednost pismu, tekstu, postupcima pisanja i čitanja, gradeći desupstancijalizovani i dekonstruišući odnos spram stvarnog na sam otransform ativnim . neograničenim i nesvodljivo interpretativnim svojst vima pisma i teksta.
delanje, društveno D. svesno narušava logiku opozicionog i hijerahizovanog mišljenja, te u tom smislu i logiku moći, evrocentrizma i falocentrizma sadržanu u tradiciji mišljenja građenog na dom inaciji, uvođenjem pojm a »razodlaganja«, »raz-like« (idifférence, Deridina kovanica), kao odgođenosti smisla, konačnih rešenja, fiksiran ih identiteta i načela, krajnje svrhe, kao otvo-renost za Drugog, kao razliku koja nije opoziciona i hijerarhijski određena. D. stoga predstavlja i određenu retoriku i po litiku komunikacije usmerenu na promovisanje nenasilja i podsticanje dijaloga i onoga što je marginalno i podvlašćeno. Kao metod i pojam mišljenja, d. je izvršila izuzetno veliki uticaj na postmodemu misao, feminističke teorije, kulturnu kritiku, humanističke i društvene nauke. O postmodemost N. Sekulić
delanje, društveno [socijalna akcija] (nem. sozia les Handeln, eng. social action). U sociološkoj teoriji pravi se značajna razlika između d. d. (tj. »socijalne akcije«) i ponašanja. Za razliku od nežive prirode, kao i od drugih živih bića, samo je čovek u stanju da svom ponašanju pridaje smisao, cilj i značenje. Primera radi, i neživa materija se »ponaša« - tela se na toploti šire, a na hladnoći skupljaju. I životinje se, gonjene instinktima, »ponašaju« na određeni način - neke beže od vode, a sve beže od vatre. Samo je čovek, međutim, sposo ban i za nešto drugačije, »više« od ovakvog prirodnog ponašanja. Upravo to »više«, svesno, m otivisano, smisleno ponašanje čoveka sociolozi nazivaju d. d., tj. socijalnom akcijom. Temeljnu razliku između ponašanja i d. d. prvi je ustanovio Maks Veber kada je sociologiju odredio kao nauku čiji je zadatak da razume i protumači d. d., i time objasni ono stoje uzročno u njegovom toku i njegovim posledicama. D. d. je, za Vebera, ljudsko ponašanje (bilo spoljašnje ili unutrašnje činjenje, uzdržavanje od radnje ili trpljenje), ako onaj ili oni koji delaju povezuju s njim neko subjektivno značenje. Četiri su idealna tipa d.d.:( 1) ciljnoracionalno; (2) vređnosnoracionalno; (3) afektivno i (4) tradicionalno. Teoriju d, d. dalje su razvijali mnogi sociolozi, među kojima je posebno značajno delo Talkota Parsonsa, koji je tvrdio daje d. d. osnovna jedinica (eng .unit act) sociološkog istraživanja. Čovek dela, tj. bira ciljeve, korr.binuje sredstva, prilagođava se okolnostima, a inspirisan je vrednosnonormativnim sistemom. Otuda strukturu d. d. čine sledeći elementi: (1) nosilac d. d. ili akter: ( 2) cilj koji se d. d. želi ostvariti; (3) situacija ko-
71 osamnaest godina. Utoliko pre što korišćenje tog izraza može stvoriti nepotrebne nesporazume, jer nije jasno koje mu se od navedenih značenja u konkretnom sluča ju pridaje. 3 delikt 3 kriminalitet 3 kriminologija Đ. Ignjatović
dem agogija (gr. dëmos - narod; agein - voditi, zavoditi). Način manipulisanja i zavođenja narodnih masa, pripadnika socijalnih pokreta ili članova političkih organizacija od strane političkih lidera, nacionalnih vođa, političke i društvene elite uopšte, kako bi se dobila pod rška za određene, navodno opšte ciljeve za koje se oni bore. Posebne, lične interese demagozi zaklanjaju iza fasade velikih reči o opštim interesima koji tek što nisu »ostvareni«, a za šta su potrebne velike žrtve, pa i sami ljudski životi. Demagozi upotrebljavaju zvučne parole - kao što su socijalna pravda, jednakost, svetla budu ćnost, nacionalni interes, poštenje, hrabrost i si. - ali se po pravilu sami ne ponašaju u skladu s njima. Laži i obmane su zato glavna sredstva kojima se oni služe, posebno u politički neobrazovanim i kulturno nerazvi jenim društvenim sredinama. 3 ideologija 3 manipulacija M. Todorović
dem ografija (gr. dëmos - narod; grafein - pisati). Razmatranja o pitanjima stanovništva i njegovom razvi tku imaju dugu tradiciju. Prva i sporadična zanimanja u tom smislu javila su se još pre nove ere, ali su siste= matska i šira proučavanja pojedinih tema o stanovništvu nastala u XVII (Džon Graunt, Vilijam Peti) i XVIII veku (Gregori King). Uprkos brojnim, pretežno parcijalnim razmatranjima pojedinih tema o stanovništvu, i to u okvi ru drugih nauka, prvenstveno ekonomije, d. kao naučna disciplina konstituisala se početkom druge polovine XX veka. U relativno kratkom periodu, istraživanja stanovni štva su se značajno proširila obuhvatajući najveći broj najvažnijih demografskih pojava i procesa. Nastalo je razdoblje intenzivnih istraživanja stanovništva, a d. post aje multidisciplinarna naučna oblast. Otuda, ona oku plja istraživače raznih profila, među kojima su sociolo zi, antropolozi, ekonomisti, pravnici, psiholozi, lekari, biolozi, geografi, istoričari, politikolozi, matematičari i drugi. Zahvaljujući porastu značaja stanovništva u mnogim oblastima koje su se ticale razvitka društva, predmet proučavanja stanovništva u velikoj meri je proširen, naročito u poslednjim decenijama XX veka. Stoga se danas s razlogom može govoriti o postojanju posebnih istraživačkih pravaca i grana u programima proučavanja
demografija, socijalna stanovništva, među kojima su najznačajnije teme o repr odukciji stanovništva i planiranju porodice i braku, te 0 socijalnim, ekonomskim i zdravstvenim strukturama, kao i one koje se tiču preseljavanja stanovništva i na seljenosti, populacione politike i dr. Ovako širok pristup istraživanju stanovništva omogućio je da se potpunije razmotre savremeni demografski procesi, kao i oni iz bliže i dalje prošlosti, a time i celovitije razume sav remeni demografski razvitak. To se posebno odnosi na probleme koji se tiču reprodukcije stanovništva i plani ranja porodice, čije su tendencije nezadovoljavajuće 1 na niskonatalitetnim i na visokonatalitetnim podru čjima, zatim na unutrašnje i spoljne migracije, koje dodatno opterećuju demografsku situaciju, posebno u emigracionim područjima, na sve grupe struktura, a posebno starosno-polnu, zatim obrazovne, ekonomske, narodnosne i druge. Vremenom je izgrađen poseban demografski me tod koji se koristi u razmatranju i istraživanju demog rafskih pojava i procesa. On delom sadrži analitičke instrumente karakteristične za naučne discipline čiji je predmet proučavanja velikim delom kvantitativnog karaktera. U širem smislu, demografski metod sadr ži mere nivoa pojedinih pojava i njihovih struktura, zatim statističke koeficijente i, posebno, demografske tablice koje sadrže podatke o verovatnoći nastanka po jedinih događaja, među kojima su najpoznatije tablice fertiliteta, mortaliteta, sklapanja i razvoda braka i druge. U analizi fertiliteta stanovništva koriste se kohortni i transverzalni metod, koji se zasnivaju na rezultatima popisa stanovništva, odnosno podataka vitalne statistike. U okviru razmatranja mortaliteta stanovništva koriste se posebne tablice sa nizom funkcija i podacima o srednjem trajanju života, kao sintetičkom pokazetelju visine smrtnosti stanovništva. U proučavanju stanov ništva koriste se i demografski modeli, u kojima su predstavljene najznačajnije karakteristike stanovništva. Pored klasičnih modela (determinističkih) u upotrebi su i savremeni modeli, zasnovani na korelacionoj vezi pojava koje su predmet razmatranja (Baču model). 3 demografija, socijalna 3 demografski procesi 3 stanovništvo Miroslav Rašević
dem ografija, socijalna. Među granama nauke o stanovništvu posebno mesto zauzima s. d. Njeni začeci su rano nastali u okviru tema koje se tiču braka, porodice i struktura stanovništva, zatim rađanja, smrtnosti, rep rodukcije stanovništva, planiranja porodice i drugih pojava iz ovog kruga, kao što je jedan broj pitanja popula cione politike. Radovi i nalazi sa socijalnim ili pretežno
demografija, socijalna
72
socijalnim sadržajem vremenom su postali važne teme teorijske i empirijske demografije, pa se s. d. s razlogom formirala kao posebna grana nauke o stanovništvu. Predmet istraživanja s. d. vremenom je postao širok i dovoljno razuđen, pa predstavlja nezaobilaznu istraživa čku građu i literaturu u okviru nauke o stanovništvu i srodnih naučnih disciplina. Jedan njegov deo potiče iz izvora podataka popisa stanovništva i vitalne statis tike, i obuhvata klasične teme u kojima se razmatraju sklapanje i razvodi bračnih zajednica, teme o rađanju i smrtnosti stanovništva, kao i o strukturi stanovništva sa socijalnim sadržajem (bračne i obrazovne strukture, strukture žena prema broju živorođene dece i druge). Dubinska istraživanja o stanovništvu predstavljaju drugi izvor podataka s. d. Oni su raznovrsni i odnose se na stavove o nizu pitanja o braku, neformalnim zajedni cama žena i muškaraca, planiranju porodice, neposre dnoj kontroli rađanja, njenoj praksi i efektima, zatim na stavove vrednosnog sadržaja, koji se tiču pojedi nca i njegovih opredeljenja i ponašanja, a posredno ili neposredno su povezani s ličnim životom, statusom po jedinca i njegovim vrednosnim kategorijama, aspiracija ma, privatnošću i si. Istraživački programi 5 . d. očigledno nastoje da uključe širok krug varijabli u proučavanje složenih pojava, pre svega braka i rađanja, što pretpostavlja unapređenje znanja u ovoj važnoj grani savremene de mografije. 3 demografija 3 statistika, moralna Mirjana Raševič
demografska eksplozija. Brz rast stanovništva koji se javlja u uslovima visokog prirodnog priraštaja. Ovaj pojam se vezuje za demografska kretanja u manje razvi jenim zemljama, i to, pre svega, u toku druge polovine XX veka. Brz rast stanovništva u ovim zemljama nastao je kao rezultat velikog smanjenja smrtnosti u uslovima preuzimanja medicinskih i drugih relevantnih znanja i tehnika iz razvijenog dela sveta. Istovremeno, rađanje je ostalo na visokom nivou, tako daje broj rođenih znatno iznad broja umrlih lica. Nepovoljni efekti brzog populacionog rasta variraju u zavisnosti od ekonomskih, institucionalnih, kulturnih i demografskih uslova na pojedinim područjima. Pokušaji da se precizno utvrde granice i elementi koji brz demo grafski rast čine nepovoljnim faktorom razvoja kreću se od procena daje stopa rasta stanovništva od preko 2% kritična za prevladavanje negativnih posledica, do shva tanja daje brz rast stanovništva nepovoljan u uslovima kada su voda i zemljište retki i skupi resursi, vlasnička pra va nedovoljno definisana, a vladina politika formulisana
suprotno zahtevima koje nameće raspoloživost pojedinih faktora proizvodnje. Potencijalno nepovoljni ekonomski efekti brzog rasta stanovništva mogu se identifikovati, pre svega, u velikom učešću izdržavanog u odnosu na radno aktivno stanovniš tvo, brzom porastu potencijalne radne snage, u domenu degradacije životne sredine i preteranoj eksploataciji ograničenih resursa, kao i u nemogućnosti da se u takvim uslovima izdvoji dovoljno sredstava za oblasti kao što su obrazovanje i zdravstvo. U uslovima nedostatka kapitala, čija je ponuda neelastična (u zatvorenom sistemu), brz rast stanovništva usporava stopu povećanja radne snage u visokoproduktivnim sektorima ekonomije. Konkurencija između širenja i produbljavanja kapitala onemogućava ap sorpciju radne snage, koja se relativno brzo uvećava, pa umesto da učestvuje u proizvodnji ostaje nezaposlena ili lažno zaposlena u poljoprivredi i neformalnim sektorima ekonomije. Uticaj u domenu resursa, naročito neobnovlji vih, spada u grupu nepovoljnih posledica koje su identifikovali i oni autori koji su odbacili, ili izrazili sumnju u mnoge druge elemente populacionog rasta koji usporava ju razvoj. Najzad, posledice brzog rasta stanovništva u sektoru obrazovanja i zdravstva su negativne jer nameću takve izdatke, i na nivou porodice i na nivou društva, koji teško mogu da se realizuju. Pozitivne posledice brzog rasta stanovništva najčešće se posmatraju u okviru analize ekonomije obima, u tom smislu što brz populacioni rast omogućava dostizanje broja stanovnika koji je kritičan sa aspekta ekonomske efikasnosti. Ovakvi zaključci, međutim, prihvatitlj ivi su samo za jedan broj zemalja, a značaj im je ogrànicen na samo neka, sasvim određena područja proizvodnje i privre de. Ekonomija obima se najčešće ostvaruje u saobraćaju, komunikacijama i drugim infrastrukturnim oblastima, i to samo dok ne dođe do prenaseljenosti, koja je evidentna u urbanim sredinama većeg broja zemalja u razvoju. Za razliku od akademskih krugova, u kojima se i dalje vode rasprave o uticaju rasta stanovništva na raz voj, prema najnovijim međunarodnim izveštajima većina zemalja koje imaju slične probleme usvaja stav da brz rast stanovništva doprinosi održavanju i širenju siromaštva. 3 prirodni priraštaj 3 stanovništvo G. Malković
demografske investicije. Investicije koje su neopho dne da se u uslovima određenog nivoa populacionog rasta obezbedi održanje životnog standarda. Problem d. i. ra zmatra se, pre svega, u kontekstu brzog rasta stanovniš tva, usled čega dolazi do stalnog širenja kapitala, u tom smislu što bar jedan deo »nove« radne snage mora da
73 radi na dodatnim mašinama i opremi. Prema nekim pror ačunima, pri stopi rasta stanovništva od 2,5% potrebno je apsorbovati između 5 i 12,5% nacionalnog dohotka (u zavisnosti od veličine kapitalnog koeficijenta) da bi se formirao neophodan proizvodni kapital. Prema neoklasičnoj teoriji, konkurencija između ši renja i produbljivanja kapitala (povećavanje kapitala po radniku) u uslovima brzog rasta stanovništva dugoročno negativno deluje na rast outputaper capita. Najnovija ist raživanja pokazuju, međutim, da ovaj uticaj nije veliki, mada postoje izvesne sumnje u primenjivost korišćenih modela na prilike u nerazv ije n itn.ze m ljam a. 3 demografska eksplozija O prirodni priraštaj G. Matković
dem ografske projekcije [projekcije stanovništva]. Vrsta modeliranja demografske budućnosti na bazi pret postavki koje u momentu nastanka projekcija mogu da izgledaju realno ostvarive, ali i ne moraju. Pod izrazom d. p. obuhvaćeni su i pojmovi demografske perspektive i demografske prognoze, a međusobno se razlikuju na osnovu realnosti usvojenih hipoteza. Prilikom izrade demografskih perspektiva, usvojene pretpostavke tre ba da budu u realno ostvarivim okvirima, a rade se u nekoliko varijanti. Demografske prognoze su demogra fske perspektive koje se rade u jednoj varijanti, a bira se takva kombinacija hipoteza za koje se smatra da će najviše odgovarati budućim demografskim kretanjima. To znači da su one, za razliku od d. p. i demografskih perspektiva, pre svega namenjene predviđanju budućeg demografskog razvitka. U uskoj vezi s demografskim prognozama je i izraz procene stanovništva. Procene se odnose na sadašnjost ili prošlost. Prilikom izrade koriste se isti metodološki postupci kao i kod d. p., a obično se daju u jednoj vari janti. Dužina perioda na koji se odnose d.p. zavisi, pre sve ga, od njihove namene. Tako se prognoze stanovništva uglavnom odnose na kratak rok, dok su kod tzv. istra živačkih projekcija projekcioni periodi vrlo dugi (i po nekoliko stotina godina). D. p. mogu biti kratkoročne, srednjoročne i dugoročne. Ne postoje opšteprihvaćeni vremenski periodi na osnovu kojih bi d.p. mogle biti svrstane u neku od pomenute tri vrste, ali su, prema ne kim autorima, kratkoročne one s rokom do 15 godina, srednjoročne 30 pa i 50 godina, a.dugoročne one čiji se projekcioni period proteže na preko 50 godina. Postoji više metoda za izradu d. p., koji se mogu podeliti u tri osnovne grupe: matematičke, analitičke i me tode odnosa. Matematički metod je najednostavniji, a
demografski modeli zasniva se na primeni stopa rasta kao funkcija vremena, uz osnovnu pretpostavku da će demografska budućnost ličiti na prošlost. Ovaj metod može dati dobre rezultate prilikom izrade kratkoročnih projekcija ukupnog stanov ništva, ali ne i njegovih struktura. Analitički ili kohort-komponenti metod (metod kom ponenti rasta) sastoji se u posebnom proučavanju do sadašnjih trendova i davanja hipoteza o budućim promenama komponenti kretanja stanovništva - fertiliteta, mortaliteta i migracija, a polazi se od izabranog baznog stanovništva po petogodišnjim starosno-polnim grupa ma (ili po pojedinačnim godinama starosti). Hipoteze o fertilitetu se najčešće daju u više varijanti, dok se hipote ze o mortalitetu pripremaju u jednoj ili, eventualno, đve varijante. Projekcije mogu biti istovremeno urađene u varijantama sa i bez migracija. Metod odnosa koristi se ako je dinamika promena ukupnog stanovništva, ili nekih njegovih struktura za koje se rade projekcije, slična promenama kod drugih populacija, a pri tom je u demografskim, socijalnim i ekonomskim faktorima koji utiču na razvitak stanovni štva ustanovljena sličnost. Ovaj metod se često prime njuje, posebno u projekcijama stanovništva pojedinih područja, odnosno manjih delova nekih većih celina. Projekcije ukupnog stanovništva po starosti i polu predstavljaju osnovu za izradu ostalih, ili tzv. izvede nih projekcija. U izvedene projekcije spadaju projekci je radne snage, poljoprivrednog i nepoljoprivrednog, gradskog i seoskog stanovništva, zatim projekcije bro ja nepismenih i projekcije stanovništva prema školskoj spremi itd. O demografija O stanovništvo G. Penev
demografski modeli. Kao teorijska sinteza komplek sne demografske stvarnosti, d. m. se odnose ili na demo grafske procese ili na stanovništvo i njegovu strukturu, a izgrađuju se na bazi njihovih osnovnih karakteristika. Po pravilu su matematički, ali mogu biti i shematski. Najraniji d. m. odnosili su se na mortalitet i pokušava li su da u matematičkoj formi izraze zavisnost smrtnosti od starosti. Razvoj tih funkcija tekao je od najjednostav nijih do vrlo složenih izraza, a najpoznatije među njima su funkcije Bendžamina Gomperca i Vilijama Makehama. Međutim, ti modeli nisu u potpunosti zadovoljili zahtev da se smrtnost prikaže kao funkcija starosti kroz ceo životni vek, pa se pristupilo izradi sistema hipotetičkih rasporeda smrtnosti prema starosti i polu sa odre đenim brojem parametara (modeli tablica mortaliteta). Slično ovim, razvijeni su modeli i u oblasti fertiliteta, nupcijaliteta i migracija.
demografski modeli Osim za potrebe opisivanja demografskih procesa, d. m. izgrađeni na bazi prethodno utvrđenih hipoteza omogućavaju identifikaciju najvažnijih varijabli odgo vornih za promene u stanovništvu, utvrđivanje njihovog međusobnog odnosa, kao i objašnjenje posledica demo grafskih trendova. Najpoznatiji je model stabilnog sta novništva, čije je osnove formulisao Leonard Ojler još 1760. godine, a konačnu mu formu dao Alfred Lotka u XX veku. To je model zatvorenog stanovništva (bez migracija), sa nepromenjenom starosnom strukturom i konstantnom stopom rasta, izgrađen na pretpostavka ma o konstantom fertilitetu i mortalitetu prema starosti tokom vremena. Razvoj ovog modela označava jedan od najvećih uspeha u matematičkoj demografiji i ima ši roku primenu. Posebno se ističe mogućnost izdvajanja osnovnih determinanti starosne strukture stanovništva. Tako se, npr., može pokazati da promene u fertilitetu imaju mnogo veći uticaj na strukturu stanovništva pre ma starosti od promena u mortalitetu. Osim toga, od ređene karakteristike modela stabilnog stanovništva, kao što su neto-stopa reprodukcije ili »stvarna« stopa prirodnog priraštaja, spadaju u klasične pokazatelje u demografskoj analizi. Specijalan slučaj ovog modela s nultom stopom prirodnog priraštaja (r = 0) jeste model stacionarnog stanovništva, poznat u klasičnoj analizi kao tablice mortaliteta, sa biometrijskim funkcijama u kojima je starost data kao prekidna veličina. Klasifikacija d. m. može se izvršiti prema različitim kriterijumima. Prema stepenu određenosti oni mogu bi ti deterministički i stohastički. Kod determinističkih m. jedna populacijska veličina zavisi od jedne ili više tzv. nezavisnih veličina, a kod stohastičkih je u pitanju za kon verovatnoće koji određuje koje će se vrednosti i sa kojom verovatnoćom javljati kod datog modela. Zatim, podela može biti na analitičke m., kod kojih se demo grafska stvarnost prikazuje pomoću funkcije ili distribu cije, i sintetičke m., zasnovane na prihvaćenim pretpo stavkama. Ipak, ne postoji stroga granica između ovih vrsta modela. Među sintetičkim m. posebno je poznata logistička krivulja, kod koje se polazi od pretpostavke da porast stanovništva mora naići na ograničenja u vezi sa uslovima života. Ovde spadaju i tzv. maltuzijanske populacije, odnosno već pomenuti modeli stacionarnog i stabilnog stanovništva, a zasnivaju se na hipotezama o kretanju fertiliteta i mortaliteta prema starosti. D. m. mo gu, dalje, biti agregatni, koji tretiraju skupove (stanov ništvo, sva domaćinstva, sve porodice), ili individualni, koji se odnose na pojedince ili porodice kao jedinice. Zatim, u zavisnosti od relevantnih činjenica na osnovu kojih se model izgrađuje, podela je izvršena na potpune i nepotpune d. m. U zavisnosti od toga da li su modeli
74 izgrađeni na osnovu homogenih ili nehomogenih izvora podataka, oni mogu biti čisti i mešoviti d. m. D. m. se koriste u različite svrhe za potrebe demograf skih istraživanja - kod izravnanja određenih podataka, za indirektno ocenjivanje demografskih pokazatelja, za projekcije stanovništva, analizu demografskih procesa, utvrđivanje osnovnih determinanti promena u stanov ništvu itd. O demografija O demografski procesi O stanovništvo B. Radivojević
demografski procesi. Zakonite pojave koje nastaju u okviru razvitka stanovništva. Pod uticajem su niza činilaca različite vrste, kao što je to slučaj i sa drugim demografskim pojavama. S obzirom na ovu njihovu oso binu, d. p. imaju prvenstveno sekularni tok, a rede je njihovo trajanje kraće i specifičnije. U prvom slučaju oni su određeni samom prirodom uzroka i zakonima razvitka stanovništva, a u drugom su posledica posebnih okolnosti i događaja, kao što su ratni sukobi i prirodne katastrofe. D. p., po pravilu, različito utiču na pojedine populacione pojave. Razlike u efektima nastaju ne samo između raznih procesa već se mogu javiti i u okviru iste katego rije. U tom smislu, tipičan primer su demografska tranzi cija i njene posledice u razvijenim zemljama i zemljama u razvoju. U ove dve grupe zemalja ona je imala sasyim različit tok, a samim tim i različite demografske posledi ce. U razvijenim zemljama, promene u visini nataliteta i mortaliteta stanovništva javile su se gotovo istovreme no, mada su počele padom mortaliteta stanovništva. U zemljama u razvoju, demografska tranzicija je imala sa svim drugačiji tok, a samim tim i različite posledice. I u ovoj grupi zemalja ona je počela padom mortaliteta, s tim što je natalitet stanovništva nastavio da se kreće na nepromenjenom nivou, a tek znatno kasnije je počeo lagano da se smanjuje. Ova vremenska razlika između kretanja prirodnih komponenata i u njihovom intenzite tu proizvela je visok porast stanovništva u zemljama u razvoju, nepoznat u čovekovoj istoriji. Promene u visini nataliteta i mortaliteta stanovništva pokrenule su nove ili su intenzivirale započete procese u razvitku struktura stanovništva, preseljavanju, teritorijal nom rasporedu stanovništva, porastu veličine gradova i drugo. Jednom rečju, nastali su novi d. p. ili su postoje ćim pridodata nova obeležja. Proces starenja stanovništva je tipičan primer mogu ćeg postojanja različitih posledica koje nastaju u pojedi nim delovima jedne populacije. Starenje stanovništva je, po pravilu, blažeg intenziteta u gradskim naseljima nego u seoskim. Ova razlika se duguje migracionom
75 faktoru, jer se preseljavanje stanovništva odvija na re laciji selo-grad, i po pravilu, u njemu učestvuje mlađe stanovništvo. Preseljavanje stanovništva iz seoskih naselja u gra dove praćeno je još jednim fenomenom, zapaženim i u našoj zemlji. On govori o pojavi većeg učešća ženskog nego n:|uškog stanovništva, posebno u mlađim starosnim kategorijama. Ovaj fenomen je prouzrokovao dispropor cije u polnoj strukturi mlađih kategorija stanovništva, a napose i u bračnoj strukturi u seoskim emigracionim područjima, stoje dodatno uticalo na pogoršanje trendo va nataliteta stanovništva. D. p. mogu da stagniraju, razvijaju se ili osciliraju. Prvi su karakteristični za populacije u kojima demograf ska tranzicija nije otpočela, a drugi u onima u kojima je ona završena. To su dva tipa u koj ima su d. p. najstabilniji ukoliko su migracije kao faktor promena isključene, a prirodne komponente su posle tranzicije ostale na dosti gnutom nivou. Svako odstupanje od izloženog modela vodi produženom trajanju promena, koje pretpostavljaju pogoršanje demografske situacije. Na visokonatalitetnom području tranzicija pretpostavlja dalji porast ukup nog broja stanovnika, a na niskonatalitetnom opadanje broja stanovnika i porast njegovog starenja. O mortalitet 3 natalitet 3 stanovništvo Miroslav Rašević
dem okratija (gr. dëmos - narod; kratein - vladati). Pojam se najkraće određuje kao vladavina naroda. Me đutim, ta »vladavina« može biti shvaćena i primenjivana na vrlo različite, neretko i međusobno suprotstavlje ne načine. Drugim recima, ova dobro poznata kovanica može biti problematizovana u obe svoje sastavnice, tj. demos i kratos. Naime, doslovno shvaćena »vladavina naroda« do sada ne samo da nigde nije ostvarena nego ni kod jednog ozbiljnijeg mislioca nije tako ni shvaće na. Tako je, recimo, za najveće antičke filozofe najbolja država mogla da bude samo ona u kojoj vladaju najbo lji ljudi, tj. oni koji su dostigli ideal apsolutnog znanja i vrhunac moralnog savršenstva. To je tzv. apsolutno najbolji oblik vladavine, koji, međutim, nije ostvariv, jer zahteva idealne ljude i druge idealne uslove. Zato neki od njih, kao npr. Aristotel, govore radije o relativ no najboljem obliku države, a to je onaj u kojem je broj građana koji ga usvajaju i žele da i dalje traje veći nego broj onih koji ga ne žele i ne prihvataju. D. je ovde shva ćena kao vladavina većine, prema određenim pravilima i zakonima, s tim da artikulaciju glasa većine ostvaruje nekolicina najumnijih i najmoralnijih, uz saglasnost ve ćine, a pre svega srednjeg staleža.
demokratija Ovakvo stanovište se, u osnovi, zadržava i kod mno gih novovekovnih mislilaca. Tako se Šarl-Luj de Monteskje zalaže za vladavinu prava, podelu vlasti i pred stavničku d., pri čemu bi podela vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu trebalo da bude osnovni mehanizam za štite od moguće zloupotrebe, s ciljem da sačuva slobodu građana kao najvišu vrednost. D. se tu praktično shvata kao vladavina zakona (pravna država) pred kojhna su svi građani jednaki, s tim da se gaji uzdržanost prema do slovnoj »vladavini naroda« (tzv. populizmu). Žan-Žak Ruso ističe daje narodna vlast suverena, tj. nedeljiva i neotuđiva (mada nije pokazao kako je ona i praktično moguća), odnosno d aje d. oblik političkog udruživa nja koji je najbliži jednakosti u prirodnom stanju, pa je ona najprimerenija malim i siromašnim državama. Kao liberalan mislilac, Džon S. M ilje, opet, verovao da će se d. ostvariti ukoliko se ispune najmanje tri uslova: da je narod voljan da prihvati ovaj oblik vladavine; d aje voljan i sposoban da učini sve ono što je nužno za njeno održanje; daje voljan i sposoban da izvršava sve dužno sti i poslove koje d. podrazumeva i zahteva. Za Jozefa Sumpetera osnovni preduslovi d. bili bi: političari koje bira narod i koji treba da raspolažu dovoljno visokim kvalitetima; adekvatne političke odluke, čiji efikasan domet ne treba suviše daleko protezati; vlada koja je sposobna da upravlja službama dobro uvežbane birokratije visokog reda i tradicije; demokratska samokontrola, što znači da sve grupe koje nešto znače u naciji treba da prihvataju svaku meru predviđenu zakonom, kao i sva izvršna naređenja koja su izdali zakonski nadležni organi. Američki sociolog Vilijam Samner smatra da d. koja bi bila zasnovana na načelu jednakosti i na nepo srednom učešću naroda u svakom aktu vlasti i uprave nije uopšte moguća, osim u upravljanju malim lokalnim jedinicama, kakve su seoske opštine, pa je zahtev za »či stom« d. opasan anahronizam koji ugrožava građanske slobode i efikasnu administraciju. Sve što se može posti ći jeste čišćenje i poboljšanje predstavničkog sistema, pre svega kroz podizanje nivoa stručnog rukovođenja i sprečavanjem delovanja plutokratskih i, uopšte, parcijal nih interesa, a što se ne može ostvariti bez inteligentnog i politički izgrađenog birača. Može se reći da takva ili slična shvatanja danas preoviađuju i u teoriji i u praksi, što znači da se pod d. obično podrazumeva vladavina većine izražena preko odgovara jućeg političkog sistema; državna organizacija i pravni poredak čija su osnovna obeležja: da su zasnovani na pluralizmu mišljenja i delanja, odnosno na slobodno iz raženoj volji većine građana, putem opšteg prava glasa i uz zaštitu prava manjine, pre svega, garantovanjem osnovnih ljudskih prava i sloboda; daje izvršena stvar
demokratija na podela vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu i da je ostvarena vladavina zakona, koji su doneti u strogo poštovanoj proceduri, na osnovu slobodnog učešća svih građana i slobodno izražene volje većine; da se upravlja nje društvom vrši javno, preko legalnih institucija, na čijem čelu su izabrani predstavnici naroda, odgovorni biračima i smenjivi od njih, opet uz poštovanje zako nom utvrđene procedure; da postoje i drugi mehanizmi kontrole vlasti od strane naroda, čija je suverenost neotu điva i najviša; da se neguje politička kultura, kao važan segment kako politike tako i kulture. Problem se, međutim, upravo i sastoji u tome što je ove, uglavnom opštepoznate i opšteprihvaćene principe mnogo lakše teorijski formulisati nego praktično ostvariti, između ostalog i zato što se oni mogu - a tako često i biva - na različite načine tumačiti i primenjivati, odnosno što se vrlo lako daju formalizovati i ideologizovati. Kao što ističe Hai Kok (Štaje demokratija? /1945/), d. nije sama sebi svrha. To nije stanje, kao nešto dovršeno ijednom zauvek dato, već proces, tj. zadatak koji valja stalno iznova rešavati. D. je, zapravo, poseban i celovit način mišljenja i delovanja, koji obuhvata sve - od privatnog života, do međunarodnih odnosa: Stoga se d. ne može zatvoriti u jednu formulu. Ona nije ni sistem ni učenje. Ona je način života koji je, uz stalne poraze i nazadova nja, izrastao u Zapadnoj Evropi tokom skoro dve hiljade godina i koji je tokom svoje duge i burne istorije primio mnogo uticaja sa najrazličitijih strana. Nije onda neobično što se o d. kao »najmanje lošem političkom obliku« može raspravljati na više nivoa (ide alni i realni, teorijski i empirijski, dijahroni i sinhroni); zatim u okviru različitih disciplina (filozofija, sociolo gija, istorija, politikologija, pravo, ekonomija, psiho logija, lingvistika), kao i za razne svrhe (npr. odbrana ljudskih prava i sloboda ili njihova uzurpacija). Posebno je pitanje da li se o d. uopšte može govoriti samo kao o određenom političkom obliku vladavine, ili pak i kao o odgovarajućem tipu društvenih odnosa, ili, čak, kao o izvesnom idealnom skupu principa na kojima bi trebalo da se zasniva politički život ljudi, kao uži segment njiho vog načina života - razume se, sa svim specifičnostima istorijskog, prostornog i kulturnog ispoljavanja. To je više stanje duha, a manje sistem. D. je pre nešto što tre ba usvojiti nego osvojiti. Uz to, kao stoje slučaj i s nekim drugim složenim sociološkim pojmovima, problem d. se može razložiti na više jednostavnijih, ali i dalje veoma kompleksnih pitanja. Problem d. bi, u tom slučaju, bio više filozofsko-antropološko i sociološko-kulturološko, a manje politikološko pitanje. Uostalom, u izvornom antič kom smislu d. se tako uglavnom i shvatala, te otud ne čudi što mnogi stari mislioci nisu razdvajali njeno teorijsko
76 promišljanje od praktičnog življenja u skladu s njenim te meljnim načelima i što su isticali znanje i vrlinu kao dve bitne pretpostavke d. O jednakost, sloboda, liberalizam M. Tripković demokratski despotizam. Oksimoron koji je u svom delu Stari režim i revolucija (1856) skovao Aleksis de Tokvil da bi opisao prirodu režima Napoleona III. Iako se u savremenoj politikološkoj i sociološkoj literaturi češće koriste pojmovi cezarizma,plebiscitarne demokratije ili bonapartizma, pojam d. d. uživa prednost utoliko što na očigledan način upućuje na konstitutivnu paradoksalnost jednog istorijskog tipa političkog i društvenog sistema. U tradicionalnoj političkoj filozofiji, od Platona do Šarl-Luja de Monteskjea, tiranija (odnosno despotija), sjedne, te demokratija, s druge strane, dosledno se ras poznaju kao dva međusobno isključiva i jasno odvojena tipa političkog uređenja. Istina, stari pisci su uočavali da je tiransku vlast katkad moguće sprovoditi s pristankom većine - kao što biva u slučaju rimskog cezarizma —ali je trebalo sačekati prvu, a pre svega drugu bonapartističku diktaturu da bi se na delu opazio onaj, kao što sâm Tokvil kaže, neobičan spoj »najapsolutnije vlasti« s »po nekim oblikom najpotpunije demokratije«. Tada, naime, »ugnjetavanju biva pridruženo i nešto zbilja smešno: ljudi se prave da ugnjetavanje ne primećuju«. Tokvil je već u Demokratiji u Americi (1835-1840) ukazao na iskušenja koja slobodi prete posle obaranja apsolutne vlasti: »Ne može se dovoljno reći: ništa nije plodnije divotama nego umeće biti slobodan; ali ništa ni je ni toliko mučno kao priučavanje slobodi. Despotizam se često ukazuje kao sistem koji obeštećuje za sva zla; on je potpora pravdi, podrška ugnjetenima i utemeljivač reda«. Svestan da porazom (francuskog) Starog režima nije iščezla opasnost od uspostavljanja despotske vla davine jednog novog tipa, on je upozoravao da bi ona mogla da »pokaže takve crte kakve su bile nepoznate našim očevima«. Budući d aje u međuvremenu bilo uspostavljeno i Drugo carstvo (1852-1870), u delu Stari režim i Revo lucija (1856) Tokvil je mogao da bude znatno izričitiji u pogledu političke prirode bonapartizma kao lične vlasti zasnovane na stvarnom ili pretpostavljenom pristanku N naroda. Luj Bonaparta je, naime, uspostavio »vladavinu jaču i mnogo apsolutniju negoli je bila ona koju je Re volucija srušila« i, namesto u njoj izvojevanih sloboda, dopušta još samo njihove »isprazne slike«. Takva vlast »suverenošću naroda [...] naziva glasove birača koji nisu u stanju ni da se prosvete, ni da se dogovore, ni da bira
77 ju«. Onapodrazumeva svemoć države u svim oblastima društvenog života; građansko društvo je rastvoreno u bezličnu masu, a svi oblici drugostepenog organizovanja su ukinuti, marginalizovani ili strogo kontrolisani; apsolutna vlast crpi svoju legitimnost iz jednom za sva gda postulirane »opšte volje« koja najčešće ne iziskuje proveru na slobodnim izborima, pa se u najboljem slu čaju potvrđuje na referendumima i plebiscitima, dok u odsustvu čvrsto ustanovljenog pravnog poretka vlada posvemašnja korupcija, klijentelizam i administrativna i policijska samovolja. Dragocen doprinos analizi d. d. dao je i Moriš Zoli, pariški advokat koji je 1864. godine u Briselu anoni mno objavio delce pod naslovom Dijalog u paklu izme đu Makijavelija i Monteskjea. U maniru onoga doba, on je uvijeno ali ipak oštro izvrgao kritici režim Luja Napoleona. U svom satiričnom spisu, koji gaje koštao dvogodišnje robije, on kroz usta Makijavelija pokazuje da se - bez obzira na sve promene koje su donele novovekovne revolucije, demokratija i parlamentarizam - narodom i dalje može i mora vladati na despotski način. Makijavelijeve inovacije u odnosu na uputstva izložena u Vladaocu svode se stoga samo na tehnička pitanja: na koji način, uprkos slobodarskim ustanova ma, očuvati tiransku vlast? Modernom vladaocu stoje na raspolaganju brojna sredstva kojima će demokratske tekovine - podelu vlasti, prosvećeno javno mnjenje, slo bodu govora i udruživanja, višestranački sistem - svesti na puke privide iza kojih će skladno fiinkcionisati lična vlast. Oslanjanje na populistički pokret i, u krajnjoj lini ji, lumpenproleterske gomile, cezarističko legitimisanje vlasti »opštenarodnim pristankom«, stvaranje fiktivnih opozicionih partija, potkupljivanje stranačkih vođa, pre krajanje izbornih zakona i lažiranje izbornih rezultata, pojačan policijski nadzor nad štampom, insceniranje unutrašnjih i/ili spoljašnjih zavera, finansijske malver zacije, patriotski zajmovi, ambiciozni građevinski po duhvati, imperijalne ambicije koje se protežu do »pri rodnih granica« nacionalne države, izvrgavanje ruglu parlamentarnog života i pravosuđa - sve su to manje ili više suptilne tehnike manipulacije kojima pribegava demokratski despot. Iako je režim Napoleona III ostao idealan tip d. d., elementi takvog političkog poretka raspoznaju se i u mnogim potonjim istorijskim situacijama, kao npr. u francuskom degolizmu pedesetih i šezdesetih godina, ili pak u vladavini Slobodana Miloševića u Srbiji, odnosno »skraćenoj« Jugoslaviji devedestih godina XX veka. O cezarizam O demokratija O despotija A. Mimica
depopulacija depopulacija (lat. populatio - stanovništvo). Smanji vanje broja stanovnika na određenoj teritoriji, bilo zbog veće stope smrtnosti od stope rađanja, većeg odseljavanja nego doseljavanja, ili zbog jednog i drugog zajedno. Populacija u Srbiji se danas suočava s niskim nata litetom i niskim prirodnim priraštajem koji često prelazi u »nulti rast« u centralnim delovima zemlje i beleži ne gativne (opadajuće) stope u Vojvodini. Pored istočne Sr bije, za kojuje tradicionalno vezan fenomen »bele kuge« (običaj rađanja samo jednog deteta), d. su izloženi seoski i brdsko-planinski krajevi, iz više razloga, ali sa istim krajnjim rezultatom - opadanjem nataliteta i prirodnog priraštaja. Stanovništvo u centralnim delovima Srbije rasloje sve sporije: od 1948. do 1961. poraslo je za 14%, od 1961-1971. i od 1971. do 1981. zapo 8%, aod 1981. do 1991. godine samo za 2%. Od 1981. do 1991. od 114 opština u centralnoj Srbiji samo u 37 se povećao broj stanovnika, i to u 11 beogradskih opština i u opštinama većih gradova, kao što su Niš, Kragujevac i druge. Posle dica je pražnjenje seoskih područja i gomilanje stanov ništva u gradovima (naročito u Beogradu u kojem živi oko 20% ukupnog stanovništva centralne Srbije). Ijedno i drugo utiče na dalji pad nataliteta. D. sela, u poslednje vreme, prevazilazi tempo smanji vanja poljoprivrednog stanovništva (deagrarizaciju). Od 4 927 sela u centralnoj Srbiji u 60% se odseljavanjem smanjuje broj stanovnika. U tim selima ostaju stariji, natalitet je manji, smrtnost veća, prirodni priraštaj nulti ili negativan, te je d. još izraženija od emigracije. Pošto je u ovim selima stanovništvo većinom agrarno (preko 60%), d. se manifestuje i kao senilizacija i devastacija poljoprivrede i svih seoskih područja udaljenih od glav nih komunikacija, većih gradova i opštinskih centara, bez industrijskih pogona, komunalne infrastrukture i razvojne perspektive. U periodu 1948-1961. godine stanovništvo u Vojvo dini se uvećalo za 10%, od 1961-1971. za 5%, od 1971. do 1981. za 4%, a od 1981. do 1991. počinje da se sma njuje (za -1 %). Od 45 opština samo je u devet zabeležen porast stanovništva. I u njima je porast posledica mehan ičkog priliva (doseljavanja). Stopa prirodnog priraštaja u Vojvodini 1955. godine iznosila je 10,2,1965.5,9,1975. 3,6,1985. 1,1; 1986. ona iznosi 0,3, a naredne dve godine po 0,2 promila. Od 1989. stopa prirodnog priraštaja je ne gativna i iznosi -1, a 1990. -1,6 promila. Izvan gradskih naselja 1991. u Vojvodini živi 44% stanovništva, što je manje u odnosu na centralnu Srbiju (46%) i Kosmet (procena 62%, popisano oko 54%). To je i zato što u Vojvo dini svi opštinski centri imaju status grada, a u pojedinim opštinama ima i više gradskih naselja. Od 464 mesta u Vojvodini 52 imaju status grada.
depopulacija D. većeg broja sela u Vojvodini (preko 70%) najizraženija je u pograničnim opštinama. Od 412 vojvo đanskih sela samo u četiri se znatno povećao broj stanovnika od 1948. do 1981, a u 108 (ili 26%) blago se povećao. To su sela u blizini gradova ili ona koja su dobila neke industrijske pogone koji su omogućili zapošljavanje mladih i njihovo zadržavanje u selu. Velika većina od 300 sela zahvaćena je d. ne samo zbog malog prirodnog pri raštaja nego i zbog mehaničkog odliva stanovništva. U velikim gradovima, a naročito u Beogradu, natalitet obaraju, uz opšte urbano-kultume činioce, i zapošljavanje žena, njihova stvarna neravnopravnost kao majki, opšta i stambena kriza, nepostojanje stvarnih državnih podsticaja za rađanje i podizanje dece i dr. Da nije stalnog meha ničkog priliva u Vojvodinu i u područje oko Beograda i onog stanovništva koje decenijama kontinuirano dola zi iz Hrvatske i BiH (i pre najnovijeg izbegličkog talasa i ratnog progona Srba) ili se doseljava iz Crne Gore, Kosova i Metohije i planinskih delova Srbije, broj stano vnika Vojvodine još više bi opadao, a u centralnoj Srbiji bi stagnirao. Kosovo i Metohija i Vojvodina su dva područja u Srbi ji koja obeležavaju dva ekstremno različita tipa demogr afske reprodukcije, u evropskom i svetskom uporednom okviru. U tom smislu, Kosmet je demografski atipičan slučaj, u koji su snažno upleteni i nacionalno-politički činioci, koji su poremetili spontane demografske procese. U poslednjih pola veka u Srbiji je uočen izrazit pad nata liteta u srpskoj populaciji. To se poklopilo sa istovremeno veoma visokom stopom nataliteta (46,1 u 1950, a 34,2 u 1980), naglim opadanjem stope mortaliteta (sa 17 u 1950. na 5,7 u 1980) i rekordno visokim i stabilnim prirodnim priraštajem albanske populacije na Kosovu i Metohiji koji je najviši u Evropi, a izbija u sam vrh svetskih poka zatelja priraštaja (29,1 u 1950. i 28,5 u 1980). Stanov ništvo Kosova i Metohije se zato dva puta udvostručilo u periodu od 1921. do 1981. godine. Sa 432 000 u 1921, povećalo se na 816 000 u 1953, da bi se do poslednjeg popisa iz 1981. još jednom udvostručilo i povećalo na 1,5 milion stanovnika. Udeo stanovništva Kosova i Meto hije u ukupnom stanovništvu Srbije povećao se sa 8,9% u 1921, na 17% u 1981. godini, uz godišnju stopu porasta od preko 2% (u nekim godinama i preko 3%). U odnosu na centralnu Srbiju, prirodni priraštaj na Kosmetu je 25 puta veći, a u odnosu na Vojvodinu još i veći. Uz mehaničko kretanje stanovništva po nacionalnoj osnovi (doseljavanje Albanaca iz Albanije i progon Srba sa Kosmeta) postaje jasno kako je narušena inače labilna etnička ravnoteža na ovim prostorima. Udeo Albanaca se povećao od 68,5% (u 1948) na 77,4% (u 1981), dok se u istom periodu broj Srba smanjio sa 27,5% na 14,9%. U novim okolnostima
78 je oživeo tradicionalni albanski obrazac osvajanja teri torija i »etničkog čišćenja« poznat kao pravilo »čije ovce, njegova planina«. 3 emigracija 3 mortalitet 3 prirodni priraštaj M. Mitrović depresije (lat. depressus- potlačen, potišten). Men talno oboljenje sa širokim spektrom manifestacija, od onih koje se tiču blago sniženog raspoloženja (lat. taedium vitae - mrskost življenja, u blažim neurotič nim smetnjama), sve do psihičkog stanja u kojem preovlađuje želja za uništenjem vlastitog života (od razmiš ljanja o samoubistvu, preko tentamen suicidi ili pokušaja samoubistva, sve do realizovanih samoubistava). Prema psihičkom mehanizmu, d. mogu da budu veza ne za poremećaje ličnosti (kada se kao crta ličnosti javljaju sporadično u životu obolelog), preko noogenih neuroza (kada se manifestuju doživljajem besmisla življe nja) i neurotičnih d. (u vidu osećanja manje vrednosti i krivice), sve do psihotičnih d. (koje su karakterizovane ekstremnim padom nagonskih i voljnih dinamizama sa nesanicom, gubitkom telesne težine, suicidalnim preokupacijama i, na kraju, samoubistvima). D. se mogu javiti i u larviranom ili prikrivenom obliku (najčešće u vidu somatskih simptoma, tj. bolova, ili ispada funkcije pojedinih telesnih organa), naročito u nekim sredinama (Mediteran, Afrika), ili u zatvore nim društvenim grupama, odnosno nižim socijalnim klasama. Depresivni simptomi često prate druge psihičke pore mećaje - naročito shizofrenije u fazi poboljšanja (tzv. depresivni pomak), a posebno anksiozne i opsesivno-kompulzivne neuroze, te gotovo sve tipove blažih rea ktivnih psihičkih poremećaja. U psihotičnom kvalitetu, d. (eng. major depressive disorders) se prema Međunarodnoj klasifikaciji bolesti koju je propisala Svetska zdravstvena organizacija (ICD -10) javljaju kao monopolarne d., kada se teške depresivne epizode ponavljaju u određenim dužim vr emenskim periodima, zatim kao bipolarne d. (ranije obu hvaćene pojmom ciklične afektivne psihoze), kada se depresivna epizoda smenjuje s maničnom faxom (klinič ka slika suprotna od depresivne, takođe sa psihotičnim kvalitetom), i na kraju, kao involutivna d. (u starih osoba sa premorbidnom opsesivnom strukturom ličnosti), čiji podtip je tzv. Kotarov sindrom, u kojem pacijent nerealno doživljava da nema unutrašnje organe. Neurotične d. čine, uz anksiozne neuroze, 2/3 svih neurotičnih poremećaja. Češće se javljaju kod žena, i to u srednjoj životnoj dobi.
79 Psihoanalitičari Lari Abraham i Rene Špic smatraju da koren d. leži u ranom detinjstvu, i to u dobi od šestog meseca do druge godine života, kada je majka ili njena zamena odsutna, ili pak svojim ponašanjem frustrira bebu, koja onda reaguje agresivnošću, introjektujući je budući da ima slabe granice ega i nema sposobnost da razlikuje se lf (sebe) od objekta (majke). Drugačije rečeno, mržnja prema majci biva okrenuta prema samo me sebif'(M elani Klajn) i postaje dinamičko jezgro kasnijeg depresivnog doživljaja. Naučnici se ipak slažu u stavu daje etiologija d. multifaktorijalna, pri čemu, pored pomenutih frustracija u ranom detinjstvu ili kasnijeg odvajanja bebe od majke, ulogu igra i nasleđe, odnosno kumulacija stresogenih iskustava u životu uopšte (depresia ex inanitione - npr., d. zbog iscrpljenosti). Ovaj poslednji slučaj d. masovno se javlja kod ljudi koji žive u porodici alkoholičara ili hroničnog, fizički teško obolelog ukućanina. Ulogu igra i tzv. depresivni stil življenja, koji se više neguje u nekim, naročito zatvorenim i puritanskim sredina ma. Od neurobioloških činilaca pominju se faktori koji utiču na smanjenje količine koncentracije neurotransmitera, serotonina i adrenalina, na sinaptičkim završecima nerava. Lečenje d. je multidimenzionalno. U akutnoj fazi bolesti i kod teških d. veliku ulogu ima farmakoterapija. Postoje četiri grupe relativno efikasnih antidepresiva, kao i lekovi za stabilizaciju raspoloženja. Elektrokonvulzivna (elektrošok) terapija danas se primenjuje vrlo retko, i to u slučajevima kada se kod pacijenata koji su vitalno ugroženi ne postignu povoljni efekti lečenja lekovima. Kod blažih d. efikasna je individualna i grupna psihoterapija - kratka ili duža, psihoanalitički usmerena - te egzistencijalistička logoanaliza i kognitivna me toda. O poremećaji psihičkih funkcija O samoubistvo P. O palit
deprivacija (lat. deprivatio - lišavanje, lišenost). U sociologiji, u najširem smislu, d. označava stanje u ko jem društvena dobra nisu svima podjednako dostupna. D. obuhvata siromaštvo, ali i brojne druge nepovoljne okolnosti koje pogađaju pojedince ili grupe i otežavaju im pristup društvenim dobrima. Višestruka ili multipla d. podrazumeva tendenciju uo čenu u brojnim istraživanjima da se nepovoljni položaji u različitim oblastima preklapaju i kumuliraju. Niski prihodi ili nezaposlenost, npr., po pravilu idu zajedno s lošim uslovima stanovanja, nedostupnošću kvali
despotija tetnijeg, višeg obrazovanja, lišavanjem u korišćenju kul turnih dobara i tekovina i si. Transmisija ili prenošenje d. podrazumeva proces u kojem se d. prenosi s kolena na koleno u okviru porodice. To bi značilo da, npr., siromašni roditelji rađaju siromašnu decu koja potom i sama postaju sir omašni roditelji, i tako redom. O ekskluzija, socijalna O nejednakost, društvena O siromaštvo S. Nedović
despotija. Oblik lične vlasti. Izraz potiče od grčke reči despôtës koja označava gospodara domaćinstva, ili nadglednika robova. Istorijat pojma d. je opterećen različitim teorijskim i vrednosnim značenjem. Izraz d. se rano počeo koristiti u negativnom smislu za označa vanje režima grčkih neprijatelja u Aziji. Za razliku od monarha, koji je poštovao zakon, despot je sledio samo svoju volju. D. je oblik patrimonijalne lične vlasti: vladar posmatra državu i podvlašćene kao vlastiti posed, nema zajemčenih građanskih ni imovinskih prava, vladaju raz ličiti oblici klijentskog podložništva nižih klasa prema elitama, koje su takođe zavisne od neregulisane i u os novi nepredvidljive volje vladara. Na starom Bliskom istoku to je oblik neograničene lične vlasti gde despot vlada uz pomoć telesne garde, a da nije prinuđen na bilo kakve dogovore sa ostalim grupama. Despotska vlast počiva na krajnje labilnom privatnom vlasništvu, a nepostojanost privatne svojine uslovljava ne samo dru gačiju društvenu strukturu nego i drugačije oslonce lične vlasti (sveštenstvo i neslobodno činovništvo). Od kraja III veka pojam d. se vraća u Evropu. Rimski carevi su sebe nazivali despotima, a zatim i vizantijski i osma nski vladari. U Vizantiji je despot slovio kao visoki dostojanstveniku dvorskom titularu. On, međutim, nije imao apsolutnu vlast nego je bio vazal cara, a kasnije turskog sultana. Iz vizantijskog titulara ovo zvanje su prihvatili i srpski srednjovekovni vladari i vladari na Srednjem istoku. U ranoj novovekovnoj misli o politici, od Žana Bodena do Sarl-Luja de Monteskjea, despotska vlast je bila sinonim tiranije i izraz za obeležavanje krajnje poli tičke iskvarenosti. Monteskje je pisao o korumptivnoj despotskoj nepodeljenoj vlasti koja ugrožava staleške privilegije, dok je Volter odbacio valjanost ovog tuma čenja. Braneći Luja XIV, Volter je isticao daje evropsko staleško plemstvo kritikom despotizma i centralizma štitilo stare feudalne privilegije. U volterovskoj tradiciji, Deni Didro i Fransoa Kene su pisali o legalnom i prirod nom despotizmu dajući ovom pojmu pozitivno značenje, što je za Monteskjea bilo nezamislivo. Prosvetiteljski^
despotija pisci, za razliku od Monteskjea, smatrali su da jedino čvrsta despotska ruka može ukloniti otpor slobodnom razvoju proizvodnih snaga, koji su pružali staleži. Prema ovom tumačenju, d. nije samovoljna nego »lega lna« ukoliko je rukovođena zakonima logike i saglasna s planskim prosvećivanjem. Zadatak prosvećenih despota je da poštuju prirodno pravo. Radi ostvarenja tog cilja državna vlast mora biti nepodeljena, tj. koncentrisana u rukama monarha, a ne rasuta u mreži staleških prava i privilegija. Prosvećeni despotizam shvatan je kod njegovih pobornika kao realni spoj prosvećivanja i apso lutizma koji u sebi nosi klicu samoukidanja, pošto bi dosledno sprovođenje prirodnopravnog programa značilo ukidanje temelja apsolutizma, tj. republikanstvo i građa nsku jednakost. Otuda, nakon početnog euforičnog saveza evropskih vladara s francuskim prosvetiteljima, njihov razlaz nakon uviđanja razornih republikanskih posledica prosvetiteljskog učenja. Pokazalo se daje iz raz prosvećeni despotizam, kojim se nastojala pokazati mogućnost vladavine uma u režimu svevlasnog mona rha, bio daleko od realnosti. Dva su značenja d. u XVII i XVIII veku. Najpre je negativno shvaćen pojam d. bio Monteskjeovo oružje u odbrani staleške monarhije, da bi njegovu polemičku oštricu izokrenuli Volter i fiziokrati. Braneći prosvećeni ili legalni despotizam, oni su zagovarali koncentraciju moći u rukama vladara koji je, nastupajući u ime razuma, napuštao srednjovekovnu monarhijsku tradiciju pravdanja vlasti po milosti božijoj, nasilno ukidao privilegije staleža i pripremao teren jedinstvenom tržištu i buržoaskim revolucijama. O autokratija 3 diktatura 3 tiranija T. Kuljić
d eterm in iza m , d ru štv e n i (lat. determ inare odrediti). U osnovi, reč je o filozofskom stanovištu koje, nasuprot indeterminizmu, smatra d aje sve što se događa određeno ili uslovljeno delovanjem spoljašnjih i/ili unutrašnjih okolnosti i činilaca. Što se tiče d. d., u središte razmatranja stavlja se problem specifičnosti društvene stvarnosti, kao i osobenosti pristupa i meto da onih nauka koje se tom stvarnošću bave. Drugim recima, raspravom od. u prvi plan izbija pitanje odnosa nužnosti i slobode, kao i niz drugih, ne manje složenih problema, poput onih koji se tiču ispitivanja postojanja suštinskih, nužnih i konstantnih veza među pojavama, te mogućnosti njihovog otkrivanja i formulisanja u obliku objektivnih i opštih iskustvenih stavova. Ono što društvenu stvarnost čini naročito slože nom i specifičnom jeste činjenica daje njihov nosilac čovek kao svesno, slobodno, svrsishodno i praktično
80
biće. Tu se uvek susrećemo s problemom slobodnog izbora, subjektivnog opredeljivanja, neponovljivosti i samoodređenja, a njihovo proučavanje i naučno objaš njenje i predviđanje nije nimalo lak i jednostavan zadatak. To je svakako ijedan od razloga što su društvene nauke manje egzaktne, pa mnogima izgledaju manje naučnim od prirodnih, ili im se čak odriče mogućnost naučne zasnovanosti. S druge strane, nisu bili retki ni pokušaji da se društvenim naukama ospori teorijski karakter i mogućnost otkrivanja zakona ili opštih pravilnosti. Kao reakcija na to, u istoriji sociologije često su se pojav ljivala shvatanja da između prirode i društva, odnosno prirodnih i društvenih nauka, nema bitnijih razlika. Tradicionalni spor između pozitivizm a i istorizma prenosi se na osoben način i u današnju nauku i filo zofiju, ali se on nastoji prevladati na taj način što se ističe da su prirodne i humanističke nauke dva različita tipa nauka, ali da i u jednima i u drugima ideja d. ima značajnu ulogu. Takav pristup trebalo bi da omogući da se prevaziđu suviše oštre distinkcije između objašnjenja i razumevanja, predviđanja i retrospektivnog objašnje nja, deskriptivnih i normativnih zakona i si. Zbog toga metod objašnjenja i metod razumevanja često moraju da se primene u istom istraživanju, umesto da se veštački i nasilno razdvajaju i primenjuju u dva potpuno različita područja stvarnosti. Ovo nipošto ne znači da između prirodne i društvene stvarnosti ne postoje velike razlike. Neuviđanje osobene prirode d. d., kao i neshvatanje da se u svakoj društvenoj pojavi ukrštaju mno gobrojni deterministički spletovi i sistemi, vodilo je u sociologiji jednostranom apsolutizovanju nekog činioca društvenog života (geografskog, biološkog, psihičkog, ekonomskog, tehnološkog) i nekritičkom upoređivanju društva s mehaničkim sistemima ili biološkim organi zmima. Objektivnoj i kritičkoj sociologiji je, stoga, strano svako ono stanovište koje precenjuje značaj bilo kog posebnog činioca u objašnjenju društvenih pojava i koje ne uvažava osobenu prirodu i visoku složenost d. d. Podjednako se mora imati na umu da društvena realnost nikada nije u determinističkom smislu jedin stvena. U njoj su neki elementi i slojevi više postvareni (poprimili su osobine »stvari«), pa su znatno čvršće deterministički povezani i, kao takvi, podložniji egzak tnom i kvantitativnom istraživanju; drugi elementi su, pak, humanizovaniji, izloženiji delovanju ljudske kreativnosti i slobode, pa su mnogo manje podložni de lovanju strogih determinističkih pravilnosti, a mnogo više se iskazuju preko određenog stepena verovatnoće događanja, pa je ovde neizbežna kvalitativna dubinska analiza, koja mnogo više uvažava delovanje onog subjektivnog.
81
U razm atranju problem a d . d. susrećem o se s nekoliko međusobno povezanih momenata koji druš tvenu stvarnost čine specifičnom. Pre svega, društvo je istorijski strukturisan totalitet, u kojem se raspoznaju »statički« (tvorevine) i »dinamički« (procesi) aspekti, i u kojem se nasleđena tradicija, savremena zbivanja i buduće tendencije i očekivanja na osoben način prepliću i povezuju, tako da se ni jedna od ovih dimenzija društvenog života ne srne zanemariti u sociološkim istraživanjima, a to pred sociologiju postavlja izuzetno složene zadatke. Nadalje, društvene pojave su promenjive, kumulativne i višestruko međusobno povezane, pa se čak ni one najelementarnije ne mogu objasniti delovanjem samo jednog činioca, što se dodatno usložnjava neizbežnim zahtevom da se u dužim vremen skim intervalima sistematski prati kretanje i delovanje determinističkih spletova, u kojima se ono što je nekad bilo posledica određenih uzroka promeće u uzroke drugih posledica, i tako redom, idući sve do nekog aktuelnog stanja. Potom, čovek je u isti mah proizvod i tvorac svoje istorije, tako da u društvenoj stvarnosti posebnu ulogu imaju svest, volja i teško predvidivo pona šanje pojedinaca. Stoga su uopštavanja mnogo teža, a uočene pravilnosti imaju tendencijski karakter koji se iskazuje u obliku manjeg ili većeg stepena verovatnoće, te je zbog svega toga predviđanje budućih događaja mnogo nesigurnije i neizvesnije nego na području pri rodnih pojava. Isto tako, društvene pojave se gotovo ni kada ne ponavljaju pod istovetnim uslovima i na potpuno isti način, već tu uvek dolazi do izražaja dejstvo nekih konkretnih i neponovljivih istorijskih uzroka, tako da se zaključivanje po analogiji sa ranijim zbivanjima mora uzeti s velikim oprezom i nužnom rezervom. Uz to, ja vne i vidljive manifestacije društvenog života često se veoma razlikuju od unutrašnjih motiva, skrivenih namera i stvarnih ciljeva njihovih nosilaca i učesnika, a do ovih poslednjih se vrlo teško dospeva, između ostalog i zato što se oni, iz ovih ili onih razloga, prikrivaju ili su čak nepoznati i samim akterima. Osim toga, u druš tvenom životu postoje mnoga područja i aktivnosti o kojima se u aktuelnom trenutku gotovo ništa ne zna, ili se raspolaže nepotpunim, površnim i pogrešnim obaveštenjima, te se ne mogu valjano proučiti in vivo\ zbivanja u tim oblastima su, po pravilu, od presudne važnosti za dato društvo, kao npr. u slučaju mnogih akcija državnih organa (tajne službe, diplomatske aktiv nosti, zatvorene sednice, neformalni dogovori nosilaca političke moći i si.). Najposle, celokupan ljudski svet i društveni prostor premreženi su interesima, normama, vrednostima, simbolima i značenjima, a do njih se ne
detinjstvo samo teško dospeva, nego se i javljaju velike poteškoće u njihovom objektivnom tumačenju. Svemu tome trebalo bi pridodati i osobenosti socio logije i društvenih nauka uopšte koje se, najkraće, og ledaju u činjenici da je čovek ovde i subjekt i objekt naučnog proučavanja te da nikad ne može dovoljno »udaljiti« od sebe predmet svoga istraživanja, niti ika da može postići potpunu nepristrasnost prema njemu; zatim, da postoji nedopustivo velika nesaglasnost oko određenja samog predmeta sociologije, njenih zadataka i uloge u društvu, kao i u definisanju njenih osnovnih pojmova; daje, nadalje, vidljiva i teorijska neizgrađenost sociologije kao nauke, u kojoj stečena znanja i iskus tvene činjenice različitog nivoa opštosti nisu dovoljno sistematski povezani u veće saznajne celine; da, osim toga, sociologija jošuvek nema adekvatnih metoda i tehničkih postupaka za ispitivanje složenih društvenih pojava, a uz to je i njihova »primena« skopčana s dosta teškoća; daje, isto tako, na području sociologije i dru štvenih nauka uopšte veoma izraženo delovanje parcija lnih interesa, pa su samim tim uticaji raznih ideologija i njihova zainteresovanost za rezultate socioloških istra živanja znato prisutniji nego kod prirodnih nauka; da, nadalje, sociolozi ne mogu izbeći uplitanje vrednosnih sudova u naučna proučavanja društvene stvarnosti, pa je stoga najbolje i najkorektnije ako oni jasno iskažu vrednosne pretpostavke svojih istraživanja, nastojeći zatim da putem doslednog pridržavanja usvojenih metodoloških zahteva i pravila naučnog metoda, koja takođe mora ju biti eksplicirana, postignu maksimum objektivnosti u datim društvenim uslovima i pri određenom nivou razvijenosti svoje nauke, što se, na žalost, retko susr eće u sociologiji, kao uostalom i u drugim društvenim naukama; najzad, d a je svako sociološko istraživanje jedan od oblika promene stvarnosti, pa se postavlja ne samo pitanje uticaja interesa, vrednosti, ideologija, društvene moći i si. na »podešavanje« naučnih rezultata, posebno u njihovoj javnoj prezentaciji, nego se javlja i potreba da se povratno delovanje svakog zamašnijeg i dugoročnijeg istraživanja na stvarnost posebno ispita, što se veoma retko ili nikako ne čini. 3 epistemologija O nauka O sociologija M Tripković
detinjstvo. Oblik prakse u svakodnevnom životu deteta, odnosno skup stavova, odnosa i aktivnosti u okviru kojih se konstituišu rane godine ljudskog ži vota. U društvenim naukama d. je pretežno bilo predmet interesovanja psihologije i, donekle, sociologije. Baveći se njime, pre svega, u okviru različitih teorija razvoja pojedinca, psihologija je d. poimala u kategorijama
detinjstvo prirodnosti, univerzalnosti, iracionalnosti, nezrelosti i prolaznosti. Proučavajući d. gotovo isključivo kroz teori je socijalizacije, klasična sociologija je nekritički preu zimala pojmove i modele iz psihologije. U klasičnom poj mu socijalizacije, koja je shvaćena kao proces socijalne indukcije i adaptacije, dete je svedeno na pasivan objekt nesavršene društvenosti, biće »u postajanju«. S obzi rom na to daje pojam socijalizacije okrenut budućnosti (spram postajanja društvenim bićem), življena stvarno st d. u njemu ne postoji. U prilog ustanovljavanju savremenog pojma d. i dokazivanju njegove kulturne i istorijske kontekstualnosti presudni su bili doprinosi antropologije i socijalne istorije. Različitost shvatanja i sadržaja d., kao i shvatanja starosne klasifikacije kao principa društvene diferencijacije i stratifikacije u raz nim kulturama, dokumentovali su antropolozi brojnim istraživanjima i na taj način demantovali tezu o međukulturnoj univerzalnosti d. Najjači »izazov ortodoksiji« došao je iz socijalne istorije, u kojoj je, počev od klasič nog dela Filipa Arijesa o »otkriću d.«, veliki broj radova bio posvećen dokazivanju istorijske kontekstualnosti ideje i prakse d. D. kao društveni konstrukt obuhvata tri različita aspekta, odnosno definicije: (1) d. kao skup ideja i stavova; (2) d. kao skup odnosa i aktivnosti; i (3) d. kao dečiji svet (I. S. Kon). Ideja d. kao kvalitativno ra zličitog doba u životu pojedinca, koje zaslužuje posebnu pažnju, proizvod je novovekovnog građanskog etosa. »Otkrivena« u okrilju modernosti, ideja d. se razvi jala pod uticajem dominirajućih ideoloških i teorijskih paradigmi i trendova. Praksa d., takođe, pokazuje ist orijski diskontinuitet: predmođerno doba ne poznaje uzrasne kategorije u današnjem smislu, pa ni d. nije prepoznavano kao različita i značajna životna faza. De te je naprosto bilo prisutno u neizdiferenciranoj društve nosti domaće zajednice, a socijalizacija je bila kont inuiran proces - odvijala se detetovim učestvovanjem u mnogobrojnim aktivnostima svakodnevne prakse. Dajući mu veliki značaj, moderno doba d. posmatra kao projekt: deca su najpre bila objekt disciplinovanja i obrazovanja, a potom investicija u budućnost - objekt ljubavi i ljudski kapital. U porodici kasne modernosti, deca za roditelje predstavljaju nadu, značenje, identi tet, prijatelje, partnere (Kristofer Dženks). Izmenjeno značenje i značaj koje dete ima u savremenoj porodici odražava se u neizdiferenciranosti sveta d. u odnosu na svet odraslih i u redefinisanim porodičnim odnosima, zasnovanim na partnerstvu. Pristup d. kao dečijem svetu polazi od perspektive dece kao kompetentnih aktera koji razvijaju različite strategije delovanja u različitim struk turalnim kontekstima (Alison Džejms i Alen Prut). Paž
82 nja je usmerena na detetovo opažanje i tumačenje sveta i na njima zasnovane interakcije kojima ono konstruiše svakodnevne aktivnosti. O socijalizacija O sociologija detinjstva O vaspitanje S. Tomanović
dezintegracija (lat. integratio - obnova). Proces razbijanja ili raspadanja uže ili šire društvene celine na sastavne delove koji se međusobno sve više razdvajaju, udaljavaju, isključuju i suprotstavljaju, sve do prestanka postojanja i delovanja date društvene celine. Zavisno od svog ukupnog shvatanja društva, razni teoretičari se u različitom stepenu bave fenome nom d. i na različit načinje objašnjavaju. Teoretičari funkcionalističke orijentacije pojavu neuklopljenosti, isključivanja i sukoba između pojedinih elemenata dru štvenog organizma ili sistema uglavnom smatraju pa tološkim odstupanjem od normalnog stanja ravnoteže. Glavni izvor ovih nenormalnih stanja fiinkcionalisti vide u anomiji ili nepotpunom usvajanju, slabljenju uticaja ili nestajanju saglasnosti pripadnika odgovarajućeg užeg ili šireg društvenog sistema o zajedničkim društvenim vrednostima i normama. Usvajanje osobenih sistema vrednosti i normi koje su u osnovi glavnih svetskih re ligija predstavlja izvor d. multikonfesionalnih društava i, prema mišljenju autora funkcionalističke orijentacije, poput Semjuela Hantingtona, na međunarodnom planu vode u rat civilizacija. Teoretičari interakcionističke orijentacije uzroke d. ličnosti pojedinaca nalaze u d. odgovarajućih primar nih društvenih grupa. Naročito nepotpune porodice otežavaju ili onemogućavaju mladim pojedincima da uče društvene uloge, vrednosti i norme kroz komuni kaciju s društveno prihvaćenim autoritetima i često ih prepuštaju vođama devijantnih grupa kao uzorima. Dezintegrisanost ličnosti, sa svoje strane, produbljuje dezintegrisanost primarnih i sekundarnih grupa. Poput fiinkcionalista, interakcionisti se nedovoljno bave društve no strukturisanim izvorima d. same sfere kulturnih vre dnosti, normi i komunikacije. Teoretičari istorijskom aterijalističke orijenta cije sagledavaju d. svih sfera društvenog života kao zakonitu manifestaciju kriznog zaoštravanja unutra šnje protivrečnosti između proizvodnih snaga i odno sa proizvodnje, u okviru odgovarajućeg istorijski spe cifičnog klasnog načina proizvodnje. U činjenici da, nakon raspada komandne privrede u SSSR i zemljama Varšavskog pakta, kao i posle zaoštravanja globalne krize akumulacije kapitala, vladajuće klase bivših kolo nijalnih sila, koje su ostale vojno integrisane u NATO, podstiču dalje slabljenje suverenosti i kontrole vla-
83 dajućih klasa bivših zemalja tzv. realnog socijalizma nad delovima teritorije u formi obuke, naoružavanja i diplomatske zaštite verski »obojenih« separatističkih i terorističkih pokreta uz čiju pomoć sprovode vlastitu vojnu agresiju-pomenuti teoretičari prepoznaju drevnu osvajačku veštinu imperijalizma: divide et impera (lat. - zavadi pa vladaj). 3 anomija O postsocijalistička transformacija 3 sistem, društveni V. Vratuša-Zunjič
dezorganizacija (fr. désorganisation - rastrojstvo). Stanje društva, društvene zajednice ili društvene grupe koje se karakteriše razarajućim povećanjem socijalnih problema, kriminaliteta, delinkvencije, narkomanije, alkoholizma itd. U najširem smislu, d. podrazumeva slabljenje ili raspad formalnih i neformalnih društvenih obrazaca na kojima počiva bilo koja društvena zajed nica ili globalno društvo. Više razloga utiče na pojavu d., ali jedan od značajnih je svakako stanje društva u vreme velikih društvenih promena. D. je »deo cene društvenih promena«, što posebno ističu pristalice funkcionalizma. Poremećaji u društvu pod dejstvom procesa d. imaju za posledicu povećanje učestalosti devijantnih ponašanja koja, u ovom slučaju, najčešće prerastaju u socijalne probleme, kao prve i očigledne pokazetelje d. 3 anomija 3 patologija, socijalna M. Todorovič
dczurbanizacija (lat. urbanus - gradski). Pojam delimično suprotan pojmu urbanizacije, jer oznâcava urbanu decentralizaciju stanovništva ali ne i smanjenje udela gradskog stanovništva u ukupnoj populaciji. Poj am d. je nastao uopštavanjem iskustva razvijenih kapita lističkih zemalja u ekološkoj teorijskoj tradiciji, koja d. smatra jednom od faza univerzalnog modela urbanizaci je, karakterističnu za završnu fazu industrijskog razvoja društva. Sadržaj pojma d. je prevashodno demografski i ukazuje na nastavak decentralizacije gradskog stanov ništva započet procesom suburbanizacije. Dok su veliki gradovi razvijenih kapitalističkih zemalja tokom urba nizacije rasli po oba osnova, mehaničkog i prirodnog pri raštaja, tokom suburbanizacije zabeležen je mehanički prirast rubnih delova velikih gradova uz istovremeno pražnjenje centralnih područja (eng. inner cities). U situaciji opadanja prirodnog prirasta smanjivao se rast gradskog stanovništva. D. obeležava period stagnacije mehaničkog prirasta stanovništva na svim područjima velikih gradova, što je - uz nulti ili negativan prirodni priraštaj -uslovilo njihovu demografsku stabilizaciju, pa i stagnaciju. D. se ispoljila u drugoj polovini sedamdese
difuzionizam tih i početkom osamdesetih godina XX veka, u periodu ekonomske stagnacije industrijske osnove velikih grado va i začetaka njihovog značajnijeg restrukurisanja ka postindustrijskom modelu. Teoretičari ekološkog pravca potvrdu svoje teze o univerzalnosti procesa d. nalaze u demografskoj stabilizaciji Praga i Budimpešte u istom periodu, gradova socijalističkih zemalja razvijene industrijske osnove, iako d. nije zabeležena u ostalim zemljama socijalističkog uređenja u Evropi, na istom nivou industrijskog razvoja. 3 urbanizacija M. Petrović
diferencijacija, socijalna, v. slojevitost, društvena difuzionizam (lat. diffundere - razlivati, širiti). Te orijski pravac nastao krajem XIX veka u dijalogu sa evolucionizmom, dominantnom teorijskom paradig mom toga doba. Tokom prvih decenija XX veka d. je bio posebno uticajan u antropologiji i arheologiji, da bi ga nešto kasnije prihvatile istorijska nauka, geografija i antropogeografija. Međutim, već sredinom XX veka u antropologiji počinje da opada interes za difuzionistička objašnjenja, prevashodno kao rezultat rastućeg uticaja funkcionalističke teorije. U nastojanju da objasni poreklo sličnosti i razlika među kulturama, d. polazi od nekoliko pretpostavki: (1) kulture su sačinjene od pojedinačnih, ne nužno među sobno povezanih elemenata; (2) granice između kultura su porozne i elementi slobodno prelaze iz jedne kulture u drugu; (3) nezavisni pronalasci i inovacije su relativno retki u istoriji civilizacije, te se promene dešavaju pre vashodno difuzijom, tj. prenošenjem elemenata jedne kulture u drugu, najčešće migracijom stanovništva. D. je nastao u vreme dominacije i konflikta između dve globalne paradigme: univerzalnog evolucionizma i istorijskog partikularizma, te su i njegove osnovne ideje nastale u dijalogu sa ova dva pravca. Nemački d. se vezuje za Školu kulturnih krugova (.Kulturkreis), koja je teorijski funkcionisala u okviru istorijskog partikularizma. Najznačajniji predstavnici škole bili su Fridrih Racel, Leo Frobenius, otac V. Šmit i Fric Grebner. Predstavnici ove škole su se bavili detalj nom istorijskom analizom i opisom pojedinačnih kultura s ciljem da rekonstruišu »originalne kulture«, kojih je, prema njihovom mišljenju, bilo samo nekoliko u istoriji civilizacije i iz kojih su se pronalasci i otkrića širili u obliku koncentričnih krugova. Nemačka škola d. je za počela proučavanjem i poređenjem kutumih krugova u Okeaniji i Africi, ali se kasnije upustila i u ambiciozniji projekt poređenja kulturnih krugova na nivou celog
difuzionizam sveta. Predstavnici ove škole smatraju daje prisustvo sličnih elemenata u različitim kulturama, ma koliko ove bile prostorno udaljenje, posledica difuzije, ukoliko se ne može dokazati da su oni posledica internog razvoja. Nemački difuzionisti, međutim, nisu razvili metodo logiju uz pomoć koje bi moglo da se razluči staje nas talo kao posledica internog razvoja, a šta je uvezeno. Glavni predstavnici britanskog d. bili su Vilijam Rivers, Grafton Smit i Vilijam Peri. Predstavnici brita nskog d. veruju daje ljudski rod suštinski neinventivan, te da se, kada dođe do kontakta između kultura, zbiva proces »socijalne osmoze«, tj. difuzije. Britanski difuzio nisti su verovali da su sva najznačajnija otkrića nastala u starom Egiptu i da su se odatle raširila po ćelom svetu. Za razliku od nemačkog d., britanska varijanta se razvila kao sveobuhvatni, nomotetski princip. Uspon egipatske kulture započeo je otkrićem poljoprivrede i usvajanjem sedelačkog načina života, iz čega, kako veruju britanski difuzionisti, prirodno sledi razvoj ostalih civilizacijskih dostignuća: pripitomljavanje životinja, grnčarstvo, arhi tektura, podizanje gradova, ali i socijalne institucije i religija. U potrazi za plemenitim metalima, Egipćani kreću na put kopnom i morem, prevaljujući ogromne razdaljine, i na taj način podstiču razvoj drugih centara kulturnog razvoja po egipatskom modelu. Mnogi od ovih novih centara su nastavili progresivan razvoj, ali su mnogi doživeli i degradaciju, o čemu svedoče sa vremene »primitivne« zajednice. Suprotno tome, u evolucionoj shemi, tzv. primitivne zajednice predstavljaju niže stupnjeve u inače univerzalnoj progresivnoj evolu ciji društava. Predstavnici nemačkog i britanskog d. dele uverenje o postojanju zajedničkog centra koji je kolevka sve kolike ljudske civilizacije, kao i verovanje da se stup njevi razvoja unutar prvobitnog centra ne mogu nigde ponoviti na istovetan način. Ovo predstavlja kritiku univerzalnog evolucionizma prema kojem sva društva prolaze kroz iste stupnjeve u svom istorijskom razvit ku. Najznačajniji predstavnik američkog d. je Klark Visier, koji je u svojim studijama o severnoameričkim Indijancima razvio antropogeografski model »kulturnih oblasti«. Za razliku od »kulturnih krugova« koji obuhvataju velike i geografski često udaljene prostore, »ku lturne oblasti« su manjeg obima, a sličnosti se najčešće traže među geografski bliskim oblastima. Alfred Kreber, koji je od Vislera preuzeo ideju da se sličnosti između kultura koje pripadaju istoj »oblasti« najpreciznije objašnjavaju J., sličnosti takođe dovodi u vezu sa uti cajem prirodnog i materijalnog okruženja u kojem žive zajednice iz istih »kulturnih krugova«. Edvard Sapir i R.
84
Dikson takođe daju značajan doprinos američkoj školi d. Američki d. više od prethodna dva insistira na bliskom kontaktu između kultura kao glavnom izvoru difuzije. Ova paradigma, međutim, nije u stanju da objasni vrlo čestu pojavu da kulture u bliskom geografskom kontak tu ili u vrlo sličnom geografskom okruženju pokazuju velike razlike. Popularnost i uticaj koji je d. imao početkom XX veka u antropologiji može se, između ostalog, objasniti i time što je uspeo da fizičku antropologiju, arheologiju i socijalnu antropologiju objedini u jedinstven sistem analize istorije ljudske kulture. Ograničenja difuzionističkog objašnjenja kulture po stala su sasvim jasna pod uticajem ideja o psihološkom jedinstvu čovečanstva, principa ograničenog broja mo gućnosti, koji je posledica činjenice da postoji ograničen broj sredstava pomoću kojih se mogu zadovoljiti osn ovne čovekove potrebe, te zamisli o kulturnoj integraciji koja tvrdi da, s obzirom na to da su elementi svake kult ure međusobno povezani na određeni način, u svakoj kulturi vrši se selekcija elemenata koje će »propustiti« i integrisati i onih koje će odbaciti. S obzirom na to da ku lturu posmatra kao skup pojedinačnih elemenata, d. nije u stanju da objasni kako dolazi do inovacija i promena u samom kulturnom centru, već ih najčešće tretira kao čudotvorne slučajnosti. Mada je d. nastao kao kritika evolucionizma, ova dva teorijska pravca imaju više zajedničkih karakteristika: komparativni metod, nastojanje da se na osnovu prouča vanja savremenih zajednica utvrdi poreklo ljudske ku lture i njene mnogobrojne varijacije. Pored toga, u svim svojim nacionalnim varijantama, d. funkcioniše u okviru ideje o stupnjevima razvoja. Razlika je u tome što se stu pnjevi utvrđuju samo za centre iz kojih je počeo razvoj kultura, te u ubeđenju da se istorija ne ponavlja, tj. da stupnjevi razvoja koji su se dogodili u centru ne mogu da se ponove kod primalaca na periferiji. O antropologija, socijalna O evolucionizam O kultura
R. Drezgić dijalektika (gr. dialektikë - veština raspravljanja). Pojam d. nema jedno određeno značenje. U antičkoj filozofiji d. je prvobitno značila veštinu vođenja di skusije o nekom problemu putem pitanja i odgovora. Uobi čajeno značenje podrazumeva daje d. način mišljenja o opštim zakonima kretanja i razvoja prirode, društva i ljudskog mišljenja. U marksizmu, pak, d. se shvata kao opšta filozofska teorija i metod. Za razvoj dijalektičke misli u filozofiji naročito su značajni nemački klasični filozofi, a pre svih G. V. F. Hegel, čija se d. izražava u ideji totaliteta stvarnosti kao procesa u neprestanom kre \
85 tanju i razvoju. Izvor kretanja i razvoja su protivrečnosti -jedinstvo i sukob protivrečnosti, prelazak iz kvantiteta u kvalitet i obrnuto, negacija negacije (prevazilaženje). Marks, takođe, sledi dijalektički pristup i prihvata Hegelove principe d., ali nasuprot Hegelovoj idealističkoj d. Marks ističe daje njegovo dijalektičko shvatanje totali teta stvarnosti materijalističko. O marksizam 3 metod O nauka M. Todorović
diktatura (lat. dictator - zapovednik). U najopštijem smislu reči, d. je vladavina jednog čoveka ili manjeg kruga ljudi, koji drže vlast ne na osnovu prava nasleđa ili poštenih izbora nego pomoću grube sile i zastrašivanja. Diktator poseduje potpuni suverenitet, tj. sva politička moć proizlazi iz njegove volje i neograni čena je u delokrugu. Upražnjava se, manje ili više učestalo, na arbitraran način, radije uredbama nego zakonima. Pored toga, d. nema ograničenja trajanja i nije skučena nekom drugom vlašću. Blisko značenje d. je grčka odredba tiranina kao nezakonitog vladara koji upravlja suprotno volji stanovništva i čija vladavina nije u opštem interesu. Reč d. potiče iz republikanskog Rima, gde je, u slučaju pogibeljne opasnosti po narod i državu, vlast predavana u ruke jednom čoveku, koji je preuzimao zapovedništvo nad vojskom i održavao red u varoši. Ali, diktatorova vlast u Rimu, u prva četiri veka postojanja ove ustanove, bila je ograničena. Ni u kom slučaju nije mogla da bude duža od šest meseci. Diktator je mogao da suspenduje zakone, ali ne i da ih menja ili donosi nove. Vršio je sudsku vlast, ali samo u pogledu krivičnih dela koja ugrožavaju bezbednost države. Bez saglasnosti senata nije mogao da objavi rat, razreže poreze i troši državne prihode. Konačno, odgovarao je za zloupotrebu ukoliko bi svoja ovlašćenja prekoračio, ili ne bi predao vlast na vreme. U XIX i početkom XX veka, značenje ove reči još zadržava dva elementa rimskog pojma. Prvo, to je vre mensko ograničenje suspenzije dotadašnjeg poretka na kraće ili na maglovito određeno razdoblje (kao u slučaju »d. proletarijata« - do okončanja prelaska u komunizam). I drugo, to je postojanje određenog sadržaja delovanja, tj. zamisao o stvarnom neprijatelju koga treba ukloniti, kao i manje ili više određena slika društva kojem se ovim dejstvovanjem teži. Danas se pod d. najčešće podrazumeva vrsta autori tarnog režima, koju odlikuje izrazita i široka upotreba nasilja (Čile pod Pinočeom, ili Argentina pod vojnom huntom). D. treba razlikovati od ostalih vrsta autori tarnih režima - cezarizma, sultanizma, autokratije, kao i od totalitarizma. Kada je reč o popularnosti kod
diskriminacija stanovništva, savremene d., za razliku od elitističkog ekskluzivizma tradicionalnih autokratija, ipak žele da obezbede podršku. U tu svrhu se rado služe propag andom, davanjem povlastica i jačanjem organsko-korporatističkih veza. U nekim slučajevima (posebno u afričkim i azijskim zemljama šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka), njihov priziv na narod nije samo sejanje iluzija nego, u početku vladavine, može da ima i stvarnu osnovu (vraćanje narodnog samopoštovanja, unapređivanje životnog standarda, povećanje mogućno sti za obrazovanje, jačanje društvene pravde, širenje lič nih mogućnosti itd). Neke d., u početku, uspevaju da obezbede i izvesnu ograničenu mobilizaciju stanovniš tva (no značajno slabiju nego u cezarizmu), a nikada ne dostižu razvijeniji stupanj prorežimske ideologije totalitarizma. Kada je reč o trajnosti, i d. je, poput ce zarizma, nepostojan oblik autoritarnog poretka zbog neusklađenosti društvene strukture i političke »nadgr adnje«. Privredno i društveno razvijenije zemlje svoje d., u istorijskom smislu srazmerno brzo, zamenjuju demokratskim porecima (Grčka, Argentina, Čile, Južna Koreja itd). Srednje ili slabije razvijene zemlje, pak, umeju da prolaze kroz čitav niz d. (podsaharska Afrika), ili diktator, preko sultanističkog klijentelizma, uspevada se ukoreni u društvenu osnovu, pa sém poredak na kraju poprima sultanistički oblik (Markos, Divalije, Somoza itd.). Konačno, ukoliko diktator napravi ili održi savez sa tradicionalističkom oligarhijom (Franko), poredak dobija na postojanosti poprimajući odlike tradicionali stičke autokratije. O autokratija O despotija O tiranija 5. Anlonić
diskrim inacija (lat. discriminare - deliti, odvajati). Oblik praktičnog delovanja pod uticajem ili na osnovu predrasuda; d. obuhvata niz mera koje se preduzimaju protiv pripadnika neke društvene grupe da bi se istakao njihov manje vredan položaj u društvu. £>. se može vršti tako što se plaća nejednaka naknada za jednak rad, ili se neka skupina sistematski dovodi u nepovoljniji položaj pri zapošljavanju ili obrazovanju i si. UNESCO je sači nio listu oblika d. među kojima su najčešći polna, rasna, etnička, verska d. i d. na osnovu političkih uverenja. Jedna od najznačajnijih tekovina liberalne demokratije jeste zabrana svakog oblika d. Ipak, i pored pravnog regulisanja, tj. zabrane otvorene d., često se javljaju najrazličitiji oblici prikrivene, neinstitucionalizovane d. U novije vreme u zemljama Zapada, prvenstveno u SAD. ustanovljena je tzv. pozitivna d. (ili »afirmativna akcija*«) kao sistem mera kojima bi trebalo poboljšati položaj grupa koje su dugo bile žrtve d., pa su usled
diskriminacija
86
toga u nepovoljnijem položaju u odnosu na druge grupe. Merama pozitivne d. se, npr., podstiče obrazovanje i zapošljavanje žena ili crnaca u SAD, tako što pri upisu u škole ili na fakulete, odnosno prilikom prijavljivanja za zaposlenje, pripadnici ovih skupina imaju povlašćen tretman. 3 jednakost, društvena 3 ljudska prava 3 predrasuda S. Nedović
diskurs (lat. discursus, fr. discours - razgovor, iz laganje, govor, rasprava, beseda). U najširem značenju, d. označava razgovor ili konverzaciju, odnosno jezik u upotrebi, socijalno kontekstualizovani jezik. Ovaj izraz ulazi u opštu upotrebu i postaje jedan od centralnih ter mina u postmodernoj misli, dobijajući veoma različita i ponekad preširoka i nedovoljno određena značenja. Po svom poreklu u društvenoj misli, pojam d. se nadovezuje na razlikovanje koje je lingvista Ferdinan de Sosir uveo između pojma govornog ili »živog« je zika (fr.parole) i jezika shvaćenog kao formalni sistem sintaktičko-semantičkih pravila (langue), određen dru štvenim pravilima njegove upotrebe. Porast interesa za proučavanje društva iz pers pektive jezika u okviru društvenih nauka, a posebno strukturalizma, poststrukturalizma i sociolingvistike, doprineo je da d. postane jedan od ključnih operacionalnih pojmova u interpretiranju društvenog života. U okviru sociolingvističkog pristupa, kakav zastupa, recimo, Entoni Gidens, d. se određuje kao analiza govora i konver zacije u odgovarajućoj situaciji s ciljem da se razumeju socijalna dinamika i pravila koja njome vladaju. U vezi s tim, d. karakterišu posebno vreme, mesto, svrha komunikacione situacije, interakcija između sagovornika. Na sličan način i filozof jezika Džon Ostin određuje d. u kategorijama govornih činova i govornih situacija, kao vid jezičkih perform ativa, pri čemu je glavni predmet njegovog interesovanja kako utvrditi mogućno sti aktuelnog razumevanja među sagovornicima. Pored ovog pristupa, unutar kojeg se d. tretira kao socijalno konstruisani jezik, drugi glavni pristup vezuje se za autore poput Mišela Fukoa, koje više interesuje obrnuti smer ispitavanja, tj. kako iskazi, odnosno jezik utiču na formiranje socijalnih situacija. Za razliku od Ostina, za Fukoa iskazna pravila definišu kontekst pre nego što socijalni kontekst definiše iskaz. D. nije tek društveno konstruisan, već konstruiše društvene situacije. D. predstavlja prakse kojima se oblikuje objekt o kojem se govori. Stoga Fukoa pre sve ga interesuje utvrđivanje setova diskurzivnih formacija određenih istorijski oblikovanim kvazistrukturalnim pra
vilima kojima se određuje njihovo društveno značenje i upotreba. Njegova analiza d. usmerena je na uočavanje značenjskih diskontinuiteta, prekida, pukotina, a d. se shvata u kategorijama nepravilnih samotransformišućih diskurzivnih struktura, unutar kojih negativni i protivrečni aspekti društvene stvarnosti i društvenog života dolaze do izražaja i bivaju eksplicirani. Glavni predmet Fukoovog interesovanja predstavljaju oni iskazi i setovi iskaza koji pretenduju da budu prihvaćeni kao istiniti ili naučni (tzv. ozbiljni iskazi), pri čemu on nastoji da pokaže da se oni grade i utemeljuju u pojedinim epohama na pravilnostima svoje diskurzivne upotrebe, a ne na spoznajno-teorijskim razlozima. 3 interakcija 3 jezik 3 postmodernost N. Sekulić distanca, socijalna (lat. distantia - razmak, razlika). Pojam i. d. je u sociologiju uveo Robert Park koji ga je definisao kao stepen i meru razumevanja i intimno sti koji obeležavaju predruštvene i društvene odnose uopšte. Reč je o osećanjima bliskosti ili udaljenosti izm eđu društvenih grupa, a ta osećanja se kreću od intimnih i toplih, preko ravnodušnosti do neprijateljstva. Ponekad se pravi razlika između vertikalne (kada se osećanja s. d. zasnivaju na ideji o superiornosti, odnosno inferiornosti određene grupe) i horizontalne s. d. (kada se osećanja 5. d. zasnivaju na kulturnim razlikama koje se ne iskazu ju u kategorijama superiornosti, odnosno inferiornosti). Brojna sociološka istraživanja pokazala su da postoje specifični kulturni obrasci s. d., pa je, npr., utvrđeno da Amerikanci najveći značaj pridaju rasi, Grci religiji, Nemci zanimanju itd. 3 Gutmanova skala 3 predrasude S. Nedović divorcijalitet (lat. divortium - prekid, rastanak, razvod). D. označava stopu razvedenih brakova. Opšta stopa d. predstavlja odnos razvedenih brakova na 1 000 stanovnika sredinom godine: d = D/P x 1 000 (D = broj razvedenih brakova, P = broj stanovnika sredinom godine). Postoje i specifične stope d. kojima se mjeri učes talost razvoda s obzirom na neka obilježja populacije koja se razvodi (starost supružnika, godine stupanja u brak, trajnost braka), kao i stopa ukupnog d. koja pre dstavlja odnos između broja razvedenih na 1 000 sklo pljenih brakova. Opšti je trend porasta razvoda brakova, kao i drugačiji način realizacije roditeljstva, s kojim je brak tradicionalno povezan. Do podataka o stopi razve denih brakova moguće je doći posredstvom izvještajne
87 službe, popisa stanovništva i anketa, kao i nadležnih sudova. 3 brak O nupcijalitet O razvod M. Ljubičić
dokolica. Izraz koji označava (1) »slobodno« vreme, dakle, ono vreme nakon što pojedinac obavi dnevne ili nedeljne zadatke u vršenju svojih funkcija (pre svega, plaćeni rad i rutinske domaće poslove), i (2) aktivnosti koje ispunjavaju to slobodno vreme: odmor, rekreacija, zabava, hobiji, kulturna potrošnja. Kontrast između d. i rada poprimao je tokom istor ije različite sadržaje i vrednosne naboje. U antičkoj Grčkoj, d. je bila povlašćeni prostor u kojem su se slo bodni, ekonomski obezbeđeni muškarci posvećivali po litičkom radu i filozofiranju, dok su rad i privređivanje bili obezvređene delatnosti robova i žena. Ovaj odnos se zadržava i tokom srednjega veka, kada je d. bila privi legija plemićkih slojeva. Vrednovanje se preokreće tek s nastankom modernog doba i kapitalizma, te usponom srednjih slojeva. Posebno protestantizam, kao što pokazu je Maks Veber, pozitivno vrednuje rad, nadahnjujući ga religijskom legitimacijom kao putem spasenja poje dinčeve duše. Pun razvoj industrijskog društva tokom XIX i XX veka oblikuje d. u njenom modernom smislu, pri čemu su presudnu ulogu imale socijalne i političke borbe radni ka za ograničenje radnog vremena, plaćeni odmor i zaja mčenu penziju. Neke levičarske utopije (npr. Pol Lafarg, Pravo na lenjost, 1883) predviđale su da će tehnološki napredak toliko skratiti potrebno radno vreme daće d. u budućnosti činiti najveći deo čovekovog života. Savremena sociologija d. razvila se iz industrijske sociologije tokom ere »društva obilja« počev od pedesetih, a po sebno se širi osamdesetih godina prošlog stoleća. Dalje skraćivanje radnog vremena i institucionalizacija so cijalnih prava zaposlenih nameće nove načine tematizacije d.: postavlja se, naime, pitanje čime ispuniti to naraslo slobodno vreme. Javljaju se zahtevi da se svim članovima društva omogući jednak pristup kulturi, spo rtu, putovanjima, koji će ljudima omogućiti da njihova d. ne bude puko »prazno« vreme. Uporedo s tim nijansiraju se i sociološki pristupi d., među kojima se zapažaju dve osnovne tendencije. (1) Sjedne strane, ističe se sloboda pojedinca da obli kuje d. kako želi, nasuprot prinudnom radu i domaćim obavezama, čime ona postaje oblast iskazivanja čovekove autentičnosti (d. se prem a radu odnosi kao samoostvarenje prema otuđenju). Tako, istaknuti proučavalac d. Zofr Dimazdije, posebno zaslužan za opera cionalizaciju ovog pojma putem kvantitativnih metoda.
dokolica određuje d. kao specifično moderan fenomen. Definiše je kao promenjiv i složen skup aktivnosti kojima se poje dinac, oslobodivši se svojih profesionalnih, porodičnih i društvenih obaveza, prepušta svojoj slobodnoj volji bilo da se opusti i zabavi, bilo da razvije svoje društveno učešće, ukuse, obaveštenost, znanje i sposobnosti. D., dakle, nije puko »nezauzeto« ili »mrtvo« vreme, već niz aktivnosti obeleženih bezinteresnošću i hedonizmom. (2) S druge strane, širenje vremena d. dovodi do nastanka čitave jedne »industrije d.« - sredstava, podsticaja, proizvoda i slika koje se pojedincu nude na tržištu da bi njima ispunio svoje slobodno vreme. Stoga drugi osnovni pravac u teoretizaciji d. ističe njenu problematičnost u savremenom svetu: ona može biti i vreme dosade i neaktivnosti, kao i poprište novih oblika otuđenja, zbog nove vrste pritisaka kojimaje pojedinac izložen u ovoj sferi. Sloboda izbora koja navodno vla da u d. može se posmatrati kao puka iluzija slobode: tako feministkinje skreću pažnju na posebnu situaciju u kojoj se nalaze žene (prepletenost d. i domaćih poslova), a kritičari masovne kulture (Frankfurtska škola i njeni nastavljači) na dejstvo potrošačke kulture i kulturne indu strije, kojima kapitalizam kolonizuje d. ljudi i porobljava ih nametanjem lažnih potreba. Poimanje i istraživanje d. preobraženi su nastankom kulturnih studija, kao zasebne teorijske i istraživačke tradicije (Stjuart Hol, Pol Vilis i drugi). Iako od kritičke teorije zadržavaju ideju o presudnom značaju kapitalist ičke organizacije društva, oni odbacuju predstavu o d. kao sferi jednosmernog, nadmoćnog delovanja ideolo ških i kulturnih aparata na pasivne potrošače. Umesto toga, d. je za njih teren stalnog osporavanja i borbe, obeležen konfliktnošću i neizvesnošću; oni se posebno bave mogućnostima otpora koji korisnici kulturnih proi zvoda pružaju sistemskim pritiscima - standardizaciji, masifikaciji i potržišnjavanju. Zahvaljujući nasleđu ku lturnih studija, proučavanja d. se emancipuju od uske veze sa industrijskom sociologijom i približavaju soci ologiji kulture. U savremenoj sociologiji pojam d. je, dakle, višest ruko relativizovan. Nasuprot starijim teorijama koje su predviđale potpuno uzmicanje sfere rada u korist d. kao osnovne životne preokupacije ljudi, noviji uvidi pokazu ju da plaćeni rad ostaje središnja osa oko koje se organizuju pojedinčeva egzistencija i identitet. Stoga je odnos d. rad bolje posmatrati kao komplementarnost nego kao opoziciju. Osim toga, širenje d. se ponekad povezuje s povlačenjem ljudi u privatnu sferu potrošnje i opada njem interesovanja za politiku i bavljenje opštim dobrom - procesom koji je Edgar Moren nazvao uzmicanjem »građanskog« pred »hedonističkim individualizmom«.
dokolica
88
I napokon, dijalektika slobode i otuđenja u d. ostaje otvorena i bez konačnog razrešenja. O dokoličarska klasa 3 potrošnja O rad I. Spasić
dokoličarska klasa (eng. leisure dass). Izraz koji je skovao američki sociolog norveškog porekla Torsten Veblen u svojoj knjizi Teorija dokoličarske klase ( 1899). Označava sloj ljudi koji, zahvaljujući nasleđenim dobri ma ili renti, nisu prinuđeni da se bave bilo kakvom ekonomskom aktivnošću da bi se izdržavali već im je visok životni standard unapred obezbeđen. Prema Veblenu, za ovu klasu je posebno karakteristična pra ksa upadljive potrošnje, upotrebe materijalnih dobara u prevashodno simboličkoj funkciji, odnosno manje radi zadovoljavanja bazičnih potreba, a više radi javnog pokazivanja i dokazivanja sopstvenog društvenog statusa. Veblen se posebno bavi upadljivom potroš njom u uslovima savremenog urbanog života, gde porast značaja anonimnih društvenih interakcija u javnom pro storu otvara mogućnost primene razrađenih tehnika vizuelnog »samopredstavljanja« - što je tema na koju će se kasnije nadovezati interakcionističke studije Ervinga Gofmana. O dokolica Odruštvo, potrošačko O potrošnja I. Spasić
domaća zajcdnica [kućna zajednica]. Oblik zajed ničkog života i privređivanja manje skupine ljudi koji je povezan s naprednijim oblicima zemljoradnje (ralička obrada), dok ne postoji u čisto nomadskim skupinama. S obzirom na istorijski raspon u kojem se sreće, on pre dstavlja sigurno najrasprostranjeniji oblik »privredne zajednice« (Maks Veber). Dva su bitna svojstva ove zajednice u pogledu ekonomskih i ličnih odnosa njenih članova u odnosu prema spoljašnjem svetu - solidarnost svih članova, a iznutra - komunistička zajednica potroš nje. Najstariji oblik te solidarnosti prema spolja jeste »krvna osveta« kao oblik zajedničke odbrane. U d. z., za razliku od porodice i srodničkog grupisanja, naglasak je na privrednoj aktivnosti i privrednim kapacitetima te zajednice kao radno intenzivne grupe koja samu sebe reprodukuje. Reč je o »celini« kućne ekonomije u kojoj se proizvodi i troši. Tokom najvećeg dela evropske istorije, kojom dominira seljačka ekonomija, za ovu zajednicu je korišćen izraz »cela kuća« (nem. Das ganze Haus). Međutim, domaća kućna privreda je karakteristična i za prve bankarsko-trgovačko-manufakturne pogone u ranorenesansnim italijanskim gradovima za koje se vezuju prvi oblici kapitalističkog poslovanja, počev
od XVI veka. Unutar jedinstvene d. z., kapitalizam u svom pionirskom obliku uvodi razdvajanje između članova kao učesnika u proizvodnji od članova koji troše zarađeni prihod za svakodnevno zadovoljavanje životnih potreba. Tako, u okviru ovih zajednica nastaje »dvojno knjigovodstvo« kojim se odvajaju troškovi i zarada u proizvodnji i prometu od životnih troškova namenjenih održavanju d. z. i njenih članova. U tom procesu razdvajanja nalaze se i izvori budućeg slablje nja i nestajanja d. z. kao solidarne proizvodne i potroša čke zajednice u razvijenijim oblicima kapitalističkog privređivanja u Evropi. Pitanje nasleđivanja razdvaja starije oblike srodničko-porodičnog odnosa u okviru d. z. od moderne po rodice. U d. z. i domaćoj ekonomiji ne postoji privatna svojina kao takva, pa prema tome ni individualno nasle đivanje imovine ili, uopšte, njeno deljenje. »Kuća ostaje, a članovi se menjaju« (M. Veber). Članovi umiru, odla ze, napuštaju zajednicu dobrovoljno ili ne; drugi dolaze, ali se ništa ne nosi sa sobom, sva imovina pripada samo kući i niko nema prava d aje otuđi iz bilo kog razloga. Ideju o vlasničkom a ne samo potrošačkom »komuni zmu« u d. z. potkrepljuju i savremena istraživanja o ras prostranjenosti određenih oblika nasleđivanja imovine u seljačkoj Evropi. Princip »divergirajućeg nasleđivanja«, čiji je najizrazitiji vid »miraz« koji dobijaju ženska deca kao deo porodičnog nasleđa prilikom udaje, novija je pojava. Pojava ove vrste nasleđivanja, prema savreme nim komparativnim analizama antropologa i istoričara, korelira sa intenzivnom poljoprivrednom proizvodnjom, pojavom monogamne porodice, postojanjem velikih državnih zajednica i kompleksnim sistemima socijalne stratifikacije društva. Ovi nalazi tako potvrđuju, ali i pre ciziraju prvobitne hipoteze evolucionista (Luis Morgan, Fridrih Engels) da se o maloj porodici kao privatnoj, posebnoj grupi može govoriti tek u kontekstu postojanja privatne svojine i diferenciranih društvenih sistema. Idu ći tim pravcem dolazi se do zaključka o bitnoj razlici između evroazijskih i afričkih društava. Ova poslednja nisu u svom autohtonom razvoju prešla stepenicu ka formiranju moderne porodice. O domaćinstvo O porodica O zadruga A. M ilit
domaćinstvo. Društveno-ekonomska ustanova i po rodična skupina u kojoj je zajednički porodični budžet, a sve ostalo može da bude individualno. U jednom d. obično zajedno živi (stanuje) grupa srodnika, ali je za ustanovu bitnija njena ekonomska funkcija: zajedničko sticanje prihoda, a naročito zajednička potrošnja. Obično se razlikuju d. sa jednom ili sa više užih porodica u svom
89 sastavu, kao i d. prema izvorima prihoda: poljoprivredna, mešovita i nepoljoprivredna. Danas je sve više jednoporodičnih d. sa sve manje članova (od 1971. kod nas ih je manje od četiri). Prema mestu boravka, d. mogu da budu seoska i gradska. U grupi seoskih, sve je više tzv. mešovitih d. u kojima neki članovi obično obrađuju zemlju, drugi obavljaju doma će kućne poslove, treći zarađuju izvan gazdinstva (kao »sezonski« ili stalno zaposleni radnici), dok neki ništa ne privređuju nego samo troše (deca, đaci, studenti, stari). Moguća su čak i »predvojena d.«, kod kojih postoji za jednički budžet, ali se ne živi pod istim krovom. Razlozi mogu da budu različiti, ali se neki članovi d., na kraće ili duže vreme, obično odvajaju zbog posla (oko stoke na planini, boravka starijih na salašu, zbog sezonskog posla u drugom kraju ili zbog zapošljavanja u daljem mestu). Statistika beleži i »samačka d.«, pa čak i v>d. bez članova« ili »ugašena d.«, koja su i sociološki zanimljiva kao poka zatelj depopulacije nekih regiona. U bivšoj SFRJ, mešovita d. su se posebno statistički pratila od 1961. godine, od kada njihov broj stalno raste, baš kao i udeo njihovih prihoda izvan poljoprivrede. Nekad se mislilo da su mešovita d. prelazna (i prolazna) kategorija karakteristična za naš model deagrarizaci je i urbanizacije. Ispostavilo se da mešovita d.- postoje u mnogim zemljama širom sveta, i to kao ustaljeni tip privređivanja i života. U našim krajevima su mešovita d. tako brojna i značajna iz nekoliko razloga: (1) zato što je deagrarizacija (zapošljavanje izvan poljoprivrede) išla brže od urbanizacije (preseljavanja u gradove); (2) zato što je u agrarnoj strukturi preovladavao sitan seljački posed, nedovoljan da obezbedi potrebne prihode za d., ali tradicionalno poželjan kao osnov socijalne sigurnosti; (3) zato što je ionako sitan posed, pravom nasleđivanja sve više usitnjavan, te su vlasnici zemlje postajali i nepoljoprivrednici, a poljoprivrednici bili prinuđeni da se zapo šljavaju izvan smanjenog gazdinstva. Radikalna promena u strukturi prihoda seoskih d. nastaje tek sa ubrzanom industrijalizacijom našeg društva koja je omogućila masovno zapošljavanje seljaka izvan gazdinstava. Broj seljaka-radnika udvostručio se u peri odu od 1955. do 1969. U drugoj Jugoslaviji njihov udeo u aktivnom poljoprivrednom stanovništvu bio je najveći u Sloveniji (45,6%), a najmanji u centralnoj Srbiji (18%). U vreme najbrže industrijalizacije u Jugoslaviji (od sredine pedesetih do sredine sedamdesetih godina XX veka) ukupan prosečni dohodak seoskih d. promenio je svoju strukturu: 1957. dohodak sa gazdinstva iznosio je 78,2%, a izvan gazdinstva 21,8%, dok je 1977. taj odnos bio 56,7% prema 43,3%. Ta promena je još uočljivija ako se upoređuju samo novčani prihodi d. Seoska d. u Ju
društveno-ekonomska formacija goslaviji (1976) sa malim posedom (do 2 ha) ostvaruju 90% svojih novčanih prihoda izvan gazdinstva, a i d. s najvećim posedom (preko 8 ha) većinu svojih novčanih prihoda (56%) ostvarivala su izvan gazdinstava. Mešovitost prihoda je bitno i trajno svojstvo seoskih d. Privremena bi trebala da bude iznuđena »mešovitost« ne malog broja gradskih d., koja, u uslovima akutne dr uštvene krize, svoje neredovne i nedovoljne prihode dopunjuju od agrara. Z> brak O gazdinstvo 3 porodica M. Milrović
dru štv en i b ru to proizvod (eng. GDP - Gross Domestic Product). Tržišna vrednost svih finalnih (računa se samo cena finalnog proizvoda koji je spre man za potrošnju da bi se izbeglo duplo računanje vre dnosti sirovina i polugotovih proizvoda koji su sadrža ni u vrednosti finalnog proizvoda) dobara (potrošnih, trajnih, kapitalnih) i usluga (neopipljive stavke kao što su, npr., šišanje, rentiranje stana, rentiranje automobila, finansijske usluge itd.) koji su proizvedeni (računaju se samo proizvodi proizvedeni i usluge pružene u toku godine koja se posmatra) u okviru određene države (u vrednost DPB ulazi, npr, i proizvodnja neke multinacio nalne kompanije koja posluje u okviru granica države koja se posmatra) u toku određenog vremenskog pe rioda (obično u toku godinu dana ili tri meseca, odn osno kvartala). Vrednosna struktura DBP: DBP = vrednost sredstava za proizvodnju (sredst va za rad + predmeti rada) + novostvorena vrednost, odnosno: DBP = postojeća vrednost (amortizacija + troškovi) + novostvorena vrednost (dohoci: plate + profiti + di vidende + kamate + rente). O ekonomija 3 proizvodnja Z> trgovina O. Radonjić
društveno-ekonomska formacija. Idealnotipski, ali i središnji pojam marksističke društvene teorije koji slu ži za razumevanje istorijskog kretanja ljudskog društva kao celine. To je idealnotipski pojam stoga što se u stv arnosti mnoga konkretna društva međusobno razlikuju do te mere da bi im bilo teško naći zajednički imenitelj koji bi mogao poslužiti objašnjenju toka istorije. Uloga pojma d . f nije, dakle, da ukaže na stvarna društva već da istakne ono što im je istovetno u istorijskom razvoju. Pojam d. f. upozorava na posebne zakonitosti stvaranja pojedinih tipova društva, ali i na opštu zakonomernost u razvoju i menjanju ljudskog društva uopšte. Marks i' stićko učenje o društvu polazi od tvrdnje d aje razvoj
društveno-ckonomska formacija ljudskog društva podvrgnut određenim deterministič kim pravilnostima, što podrazumeva daje moguće ust anoviti njegov jedinstveni tok čiji je temeljni konstrukt pojam d .f. D .f. ima svoje dve strane - formalnu i sadržinsku. Formalna strana se odnosi na oblik u kojem se društvo javlja i na istorijski period koji je jedinstven u svom izra* zu. Shvatanje da u istoriji postoje izvesni periodi koji su isti u svojoj formi značajno je za razumevanje pojma d. / , jer nalaže da se istorija tumači ne kao haotičan skup događanja već kao niz formi koje zakonito nasta-ju i menjaju se, prelazeći iz jednog u drugi istorijski obl ik. Na osnovu ovog formalnog aspekta, izvedena je i tipologija d. f. koja shematski opisuje kretanje istorije. Sadržinska strana d. f. odnosi se na suštinu i sastojke koji je tvore. Prema marksističkom shvatanju, odlu čujući momenat koji stvara društvo jeste proizvodnja ljudskog života. U toj proizvodnji ključnu ulogu imaju proizvodne snage, posebno sredstva kojima se proizvodi život - ili, tačnije, odnos ljudi prema sredst vima za proizvodnju. Taj odnos se određuje kao pravni odnos svojine i on vodi stvaranju najvažnijih društvenih grupa, odnosno klasa kojima odgovaraju određene političke, pravne i kulturne ustanove. Oko svojinskog odnosa kao svojevrsnog stožera ili osnovne ustanove društva organizuju se i ostali izvedeni društveni odnosi i ustanove koje mu odgovaraju. Karl Marks je sažeto formulisao suštinu stvaranja d.f. recima da način proizvo dnje materijalnog života uslovljava proces socijalnog, političkog i duhovnog života uopšte. Zato se često d . f određuje i kao način proizvodnje društvenog života. Formalna i sadržinska strana d. f. čine celinu tako što njenu formu predstavlja isti tip svojinskih odnosa i druš tvenih ustanova, kao i isti tip ostalih odnosa izvedenih iz svojinskih odnosa i ustanova društva. Sadržina d. f. tiče se vrste svojinskih odnosa, a po ovim vrstama se razli kuju i ostali odgovarajući društveni odnosi i ustanove društva. Formalna i sadržinska strana d.f. imaju svoje zakone nastajanja i menjanja. Osnovni zakon stvaranja d. f. sastoji se u tome dajednom istorijskom tipu materi jalne proizvodnje, ili vrsti svojine i ustanova, odgovara isti istorijski tip ostalih društvenih odnosa ili ustanova društva. Osnovni zakon menjanja d. f. glasi da, kada se menja (obično revolucionarnim putem) način materijal ne proizvodnje, menja se i način proizvodnje čitavog društva, odnosno, kada se menja svojinski tip odno sa ili ustanova, menjaju se i ostali društveni odnosi i ustanove d. f. Marks je podelio celokupnu istoriju na sledeće idealne konstrukte: prvobitna zajednica; robovlasnička formacija; feudalna formacija; kapitalistička formacija,
90 socijalistička formacija i kom unistička formacija. Socijalistička i komunistička formacija trebalo bi tek da uslede na osnovu zakonitog kretanja istorije, dok su prvobitna zajednica, robovlasništvo i feudalizam u Marksovo vreme bili društvena prošlost, a kapitalizam društvena sadašnjost. Pored toga, Marks je razlikovao i azijatsku društveno-ekonomsku formaciju ili azijski način proizvodnje jer je mislio da se on ne uklapa u posto jeću tipologiju istorijskih oblika. Smenjivanje d. f. pokazuje takvo kretanje istorije koje označava progres ili napredovanje čovečanstva kao celine. Svaki sledeći istorijski tip je napredniji, kako u pogledu razvoja proizvodnih snaga i svojinskih odnosa tako i u pogledu ostalih društvenih odnosa - socijalnih, političkih i kulturnih. Progresivnost u smenjivanju d. f. iskazuje se u proširivanju ljudskih snaga, potreba, prava i sloboda. Potpuna sloboda čoveka, prema markističkoj teoriji, trebalo bi da bude ostvarena u komunizmu. Stvarni razvoj ljudskog društva kao celine ne odgo vara idealnotipskoj konstrukciji istorije jer niti je razvoj za mnoga društva pravolinijski, niti ravnomeran. Osim toga, mnoga društva nalaze se ne samo na različitim stepenima razvoja već i prolaze kroz različite istorijske periode. Ima društava koja su još u prvobitnoj zajednici (Amazonija, Afrika), kao što postoje i društva koja su još u feudalizmu (Azija). Opet, ima društava koja su iz prvobitne zajednice ušla u kapitalizam (Afrika) itd. U stvarnosti, pojedina društva ne predstavljaju tzv. čiste d. f već svako od njih ima sastojke iz raznih pretho dnih perioda ljudske istorije u manje ili više razvijeni jem ili zakržljalom vidu. Ali, za marksističko učenje je bitnija činjenica da ti činioci nisu dominanti i ne određuju tip d . f . već su sporedni i manje uticajni s gledišta celine istorijskog kretanja. Marksistička idealnotipska konstrukcija d. f. bila je uspešnija u tumačenju prošlosti nego u objašnjenju sadašnjosti i predviđanju budućnosti. Socijalizam, koji je zasnovan na revolucijama i tumačen kao istorijski tip društva, raspao se devedesetih godina prošlog veka i sada postoji samo u nekoliko zemalja (Kina, Severna Koreja, Kuba itd). To, naravno, ne znači da mnogi socija listički činioci nisu ostvareni već u kapitalizmu, koji se i sam menjao od vremena u kojem je Marks postavio svoje shvatanje d. f 3 kapitalizam O marksizam O socijalizam V. Milić
društvenost [socijabilnost]. Svojstvo čoveka da se udružuje i sarađuje s drugim ljudima, da zajedno s drugim pojedincima stupa u društvene i kulturne pro cese. D. kao sklonost čoveka za zajedničkim životom
91
nije samo rezultat nužnosti i potrebe za udruživanjem radi opstanka čoveka u svom prirodnom okruženju - ona je jedna od suštinskih osobina generičke prirode čoveka. Zadovoljenje d., koja se ispoljava u ljubavi, prijateljstvu, druženju, potrebi za samopotvrđivanjem, zajedničkom radu, stvaranju materijalnih i duhovnih vrednosti čini čoveka ljudskim prirodnim bićem. Sve velike sociološke teorije su na izvestan način posta vljale pitanje d. (kako je ljudski život moguć), međutim, posebnu pažnju ovom pitanju poklonile su socijalnopsihološka orijentacija u sociologiji i Karl Marks u svojoj teoriji otuđenja.
društvo
u proučavanju d. Ti pristupi bi se mogli izdvojiti i pratiti po raznim osnovama: opseg i ugao posmatranja (npr. holi stički i parcijalni); odnos pojedinac a', (npr. nominalizam i realizam); priroda društvenog determinizma (npr. mo nizam i pluralizam); teorijsko-metodološke osnove nau ke (npr. pozitivizam i istorizam); uzroci, oblici i pravci promene (npr. evolucionizam, ciklizam, difuzionizam); shvatanje vertikalne strukture d. (npr. stratifikacijski, konfliktni i elitistički model) i si. Na osnovu toga, u sociologiji se izdvojilo nekoliko najuticajnijih opštih teo rija i generalnih pristupa u proučavanju d.: marksizam, funkcionalizam, strukturalizam, bihejviorizam, simbo O asocijalnost O društvo O otuđenje lički interakcionizam, fenomenalizam, teorija sistema, M Todorović kritička teorija d., konstruktivizam i dr. Jednostranosti i ograničenosti tih pristupa mogu biti društvo (lat. societas). Pojam d. se u sociologiji prevaziđene samo prihvatanjem i daljim razvijanjem jedne kritičke sinteze njihovih najvrednijih dostignuća. upotrebljava u različitim značenjima, ali najčešće u smi= Takva sinteza pokazala bi daje d. celina, daje društvena slu globalnog društvenog sistema kao relativno trajne i stvarnost specifična, da čovekova aktivnost bitno oblikuje stabilne celine društvenih delovanja i društvenih odnosa, karakter d., da sociološko istraživanje društvenih poja kao i raznolikih tvorevina i procesa koji se formiraju u va mora obuhvatiti i »statičke« (društvene tvorevine) i okviru konkretnih prirodnih i istorijskih uslova. To je rela »dinamičke« momente (društveni procesi) u određenim tivno nov pojam, nastao s rađanjem građanskog d. Njime prirodnim uslovima i istorijskim okolnostima, da se d. su se, u suprotnosti prema državi, želeli da označe pojedi i pojedinac ne mogu razdvojiti, daje svako d. složeno i nci koji deluju ciljnoracionalno na području privrede i sastavljeno iz više »delova« koji i sami nisu jednostavni, prava, tj. ugovornih odnosa. U tom smislu se, npr., u trijadnom sistemu G. V. F. Hegela (logika, filozofija prirode da se ono može istraživati iz različitih aspekata i kroz i filozofija duha) pojam d. javlja kao jedan od poslednjih razne dimenzije, ali tako da sociologija uvek zadržava nivoa u razvoju objektivnog duha, budući da se običajsvoj globalni pristup. Takva, kritičkosintetička sociolo nost (ćudoređe) iskazuje kroz tri dijalektička momenta: gija, gajila bi odbojnost kako prema raznim naturalističporodica (teza), građansko d. (antiteza) i država (sinteza). kim i psihologističkim redukcionizmima, u kojima se ono »ljudsko« i ono »društveno« svode na neke prostije »sast Za većinu ostalih mislilaca, počev od Aristotela pa nada= avne elemente« i tako uprošćava sva složenost njihovog lje, kao i za Hegela, porodica je utemeljena na osećanju ljubavi i solidarnosti, osnovna ćelija d., nasuprot kojoj je osobenog determinizma i determinističkih spletova koji ih presecaju i međusobno povezuju, tako i prema raznim egoističko i hladno proračunato građansko d., dok bi dr vrstama sociologizama, u kojima se čovek gubi pod apstr žava, sa birokratijom kao »opštim staležom«, trebalo da aktnim, nadindividualnim kategorijama. predstavlja prevladavanje ovih dvaju momenata, u ime Suprotstavljajući se tradicijama individualizma i organi* jedne više umne organizacije, koja je istovremeno idejna i moralna. čizma, kritičkosintetička sociologija shvata čoveka kao S obzirom na nivo opštosti, u sociologiji se o d. može kompleksno društveno biće, koje svojom aktivnošću govoriti kao o d. uopšte (to je najapstraktniji pojam, stvara svoj ljudski svet, te se istorija može posmatrati kao dobijen uopštavanjem bitnih i zajedničkih obeležja protivrečno polje čovekove samorealizacije, kao stalno svih ljudskih d.)\ zatim o određenom istorijskom ili prevladavanje zatečenih uslova, prirodne i društvene nuž strukturalnom tipu d., odnosno tipu društvenosti (npr. nosti. Budući da materijalne i duhovne vrednosti čovek robovlasničkom ili patrijarhalnom, do kojeg se dospene stvara izolovano, već zajedno s drugima i za druge, njegovo delovanje uvek ima obeležja društvenosti koja va istraživanjem zajedničkih karakteristika određenih je individualno posredovana. Stoga je istorija koju čovek istorijskih ili strukturalnih oblika), te, najposle, kao stvara, i čiji je istovremeno proizvod, društvena istorija o određenom konkretnom globalnom d. koje je jasno čoveka. shvaćenog kao osobeno jedinstvo generičkog vremenski i prostorno omeđeno (npr. jugoslovensko d. (rodnog) i individualnog (posebnog i pojedinačnog). između Prvog i Drugog svetska rata). Budući daje druš Shvatajući istoriju kao veoma kompleksan i protivrečan tvena stvarnost veoma složena, a sociologija nedovoljno proces samorealizacije čoveka, pojedinca i d. sociologija razvijena, prirodno je što su se tu razvili različiti pristupi
društvo razume kao dva međusobno povezana, ali i posebna i auto nomna totaliteta. S tog stanovišta se, kao pogrešni i jednostrani, odbacuju i sociološki nominalizam i sociološki realizam, pošto oni ne uvažavaju ili ukidaju ovu specifi čnu vezu između d. kao svojevrsnog totaliteta društvenih delatnosti i društvenih odnosa, i pojedinca kao ne manje osobenog totaliteta socijalnih pretpostavki i individualnih karakteristika: jednom u prilog potpune individualizacije i psihologizacije društvenih odnosa, a drugi put u smeru njihove potpune kolektivizacije i »objektivizacije«. Ne shvata se da d. i pojedinac mogu postojati, a tako i postoje, samo kao jedno u drugom ijedno kroz drugo. Jedino na taj način se može razumeti objektivna složeno st i protivrečnost društvenih pojava, što pretpostavlja i postojanje i razvijanje specifičnog pristupa kojim se te osobenosti mogu obuhvatiti, iskazati i objasniti. Ovo važi naročito s obzirom na polideterminizam društvenih pojava i činjenicu da se on različito pokazuje na različitim nivoima i dimenzijama d. Komplikovan i delikatan položaj sociologije i socio loga i proizlazi najvećim delom otud što oni moraju istovre meno da vode računa o celini i o posebnim »delovima«, 0 globalnim determinantama i o osobenoj strukturi poje dinih elemenata ili aspekata društvenog života, o opštem 1o pojedinačnom. Sociologiju određujemo kao nauku o društvenom totalitetu, ali u konkretnim istraživanjima sociolog, po pravilu, ispituje samo neki isečak te složene celine, imajući pri tom jednako na umu da je to posebno područje povezano brojnim neposrednim ili posrednim nitima sa celinom, ali da se na nju ne može svesti niti se iz nje može neposredno izvesti. Svest o toj povezanosti i međusobnoj uslovljenosti već znači prekoračenje uskog vidokruga i zarobljenosti »činjenicama«. Pridodamo li tome sposobnost sociologa da traga za vrednostima, svr hama i motivima ljudskih akcija (vrednosnofinalistički momenat), kao i njegovu težnju da misli izvan i s onu stranu konkretnih »datosti«, tj. da u postojećem traži klicu umnije budućnosti (virtualistički momenat), onda postaje jasnijim zašto kritičnost, celovitost i sintetičnost spada ju u najhitnije odlike sociološkog pristupa i sociološkog načina mišljenja uopšte, tj. zašto sociologija ne istražuje samo ljudsko d. kao celinu i pojedine njegove »delove« nego i suštinu i smisao ljudske društvenosti, odnosno suštinu i smisao čovekovog društvenog i individualnog postojanja. Za razliku od drugih orijentacija u sociologiji, koje d. posmatraju kao apstraktnu celinu ili kao prost zbir poje dinaca, kritičkosintetička sociologija, prema tome, d. shvata kao proizvod uzajamnog delovanja i međusobnih odnosa ljudi. Budući daje d. sastavljeno od ljudi koji su povezani obavljanjem određenih društvenih delatnosti na
92 osnovu podele rada, ono se može najkraće definisati kao istorijski strukturisana celina društvenog delovanja i druš tvenih odnosa, oko kojih se formiraju i s kojima se prepliću i povezuju svi ostali elementi svakog globalnog d. U skladu s tim, osnovna obeležja globalnog d. bila bi: ono je prostorno i vremenski precizno omeđeno; organizovano je i samodovoljno; horizontalno, vertikalno i teritorijalno je diferencirano; istorijski je strukturisano i kulturno specifikovano; okruženo je drugim globalnim društvima, s kojima stupa u raznovrsne odnose; čine ga pojedinačni ljudi, koji se, u okviru zajedničkih kulturnodruštvenih obrazaca, uvek individualno ponašaju. Iz toga sledi da se d. i pojedine društvene pojave mogu sociološki potpuno sagledati samo u istorijskoj perspektivi i sa stanovišta to taliteta, mada to ne znači da nije moguće i potrebno anali tičko izdvajanje pojedinih sfera i područja društva, niti da su svi elementi društva i svi oblici determinizma u njemu istovetni i podjednako značajni za društveni život. 3 sociologija 3 sociologija /istorija discipline/ M Tripković
društvo rizika. Pojam koji je u sociološku literaturu uveo nemački sociolog Urlih Bek svojim delom Društvo rizika. U pravcu novog moderniteta (1986). Nekoliko godina ranije anglosaksonski socijalni antropolozi Meri Daglas i Aron Vildavski su u delu Rizik i kultura prvi razmatrali pitanja o kulturološkim razlikama percepcije rizika u drevnim društvima i razvijenom društvu sav remene civilizacije. Savremeno društvo poslednjih decenija XX veka i doživljava radikalne promene. One predstavljaju izazov prosvetiteljskom modemitetu i otvaraju novo područje u kojem ljudi doživljavaju i grade nove i neočekivane oblike "društvenog i političkog života. Sociološke rasprave tokom osamdesetih i devede setih godina prošlog stoleća nastojale su da promisle i nove oblike rekonfiguracije savremenog društva u sklopu preispitivanja prirode refieksivnosti u modernitetu. Referentni pojmovni okviri takvog kritičkog pristupa javljaju se u literaturi pod različitim nazivima: postmodernost, kasni modernitet, globalno doba, reflek sivna modernizacija i dr. S radovima U. Beka i Entoni Gidensa postavljene su osnove nove sociološke teorije u izučavanju društvenih promena i ekoloških problema s gledišta upravljanja neizvesnostima i rizicima. R. su stari koliko i sâm društveni razvoj. Kao pojam, r. je prisutan u evropskoj misli još od pre jednog veka i odnosio se na osiguranje. Kroz čitav XIX vek, stanovni štvo su pratili brojni r.: siromaštva, profesionalne opasnosti i zdravstveni r. Opasnosti i štete su uvek pretili ljudskom društvu, ali ono što ih razlikuje od sa vremenih r. je to što su bili manje-više poznati, predvid
93 ljivi i podložni izračunavanju svoje verovatnoće. Bilo je potrebno određeno vreme i borba da se uspostave norme države blagostanja i da se, politički gledano, minimalizuju i ograniče ovakvi r. R. i opasnosti s kojima se danas susrećemo po mnogo čemu su drugačiji od onih u kla sičnom industrijskom društvu (po kvalitetu i kvantitetu, prostornovremenskoj neograničenosti, katastrofalnim posledicama koje imaju, nepovratnom i kumulativnom dejstvu na čoveka i ekosisteme, nepredvidljivosti i nemogućnosti obračuna i dr.). Oni su posledica pretećih snaga modernizacije i njene nesumnjive globalazacije. Pojam r. postaje centralni u društvu koje napušta proš lost, tradicionalne načine delovanja, i otvara se prema problematičnoj budućnosti. R. se definiše kao sistemat ski način bavljenja opasnostima i nesigurnostima koje je izazvala i stvorila sama modernizacija. Kao takvi, r. izazivaju sistematske i ireverzibilne štete, zasnovani su na uzročnim tumačenjima i stoga u početku postoje samo u domenu (naučnog ili nenaučnog) znanja o nji ma. Stoga su podložni promenama, uveličavanju, ili minimalizovanju, i kao takvi, posebno podložni socija lnoj definiciji i konstrukciji. U perceptivnom smislu, oni imaju svoje racionalističko (kognitivno) i konstruktivističko značenje. D. r. nije samo svojstvo razvijenih zapadnih društava, vrsta interne društvene krize, ili izraz ekoloških poreme ćaja i uticaja tehnoekonomskih sistema.U pitanju je univerzalnost pojave koja prožima sve aspekte društve nog i individualnog života. Procesom globalizacije javlja se i globalnost r. i »svetskog d. r.«. Na globalnom finansijskom tržištu pojavljuje se ista logika kao i na planu ekologije u d. r.: logika raspodele dobitaka i gubitaka koje su međusobno povezane; uspostavljanje kalkulacije je neodređeno (nezaposlenima i siromašnima se ne može dati finansijska kompenzacija, niko ne nože biti osiguran od svetske recesije); društvena eksplozivnost globalnih finansijskih r. je vrlo realna; institucije naci onalne države su u kolapsu. R. uvek otvaraju pitanje odgovornosti, tako da se pojavljuje potreba »odgovo rne globalizacije«, što širom sveta postaje javno i poli tičko pitanje; događaju se nove promene i opcije na delu, kao što su nacionalni i regionalni protekcionizam, transnacionalne institucije i demokratizacija. Sve je vi dljivije novo globalno tržište (rizika) i sve prisutnija društvena i politička dinamika ekonomskog svetskog d. r. Globalno tržište je, po svoj prilici, nov oblik organizovane neodgovornosti, koje je kao institucionalni oblik impersonalizovano, a kao takvo nema odgovornosti, čak ni prema samom sebi. Globalnost r. ne znači i jednako st r. Poznato je da siromašni imaju više problema sa zagađenjem, da su tehnološki i finansijski sve zavisni-
društvo, civilno ji od bogatih, a razvojne disproporcije na globalnom planu sve veće. To, naravno, upućuje na zaključak da ni raspodela r. nije ravnomema. Predmet novih istraživa nja će, svakako, biti i to kako će se i u kojim oblicima društveni i politički r. ispoljiti u pojedinačnim zemlja ma, u susretu i sudaru s drugim kulturama i drugačijim perceptivnim pristupom r. O društvo, moderno Z> globalizacija O modernizacija
G. Milić društvo, agrarno. Istorijski tip predindustrijskog društva koje se sociološki adekvatnije označava sinta gmom »ruralno« ili »seljačko« društvo. Pozivajući se na antropologa Roberta Redfilda, jedan od najpozna tijih francuskih i svetskih ruralista Anri Mandra razli kuje seljačko društvo u pravom smislu reči od »društva divljaka« ili »arhajskog društva« koje čine ljudi u malim lokalnim zajednicama, čvrsto međusobno povezani, po tpuno zatvoreni prema spoljnom svetu koji ne poznaju, ne priznaju i odbacuju. Za razliku od »društva divljaka«, »seljačko društvo« je uvek element jednog šireg (glo balnog) društva, u kojem danas prevlast ima grad, a selo predstavlja potisnut i potčinjen element. Seljačko društvo (tj. a. d.) obeležavaju: (1) podređenost odnosa prostranstvu; (2) isprepletanost uloga i (3) promene koje uglavnom dolaze spolja, prodiranjem globalnog u seljačko društvo putem industrijalizacije i urbanizaci je. Idealnotipski model seljačkog društva sadrži sledeća obeležja: (1) relativnu autonomiju lokalnih selja čkih kolektiviteta u odnosu na globalno društvo koje nad njima dominira, ali toleriše njihove osobenosti; (2) porodično domaćinstvo koje ima strukturalnu važnost za ekonomski i društveni život kolektiva; (3) relativno autarkičan ekonomski sistem, u kojem se ne razdvajaju potrošnja i proizvodnja, ali se održavaju veze s globa lnom ekonomijom; (4) lokalni kolektivitet koji karakterišu odnosi unutrašnjeg međusobnog poznavanja i slabi odnosi sa okolinom; (5) ugledne pojedince iz sela ili one koji su bliski selu, koji odlučujuće posreduju iz među globalnog društva i lokalnog seljačkog kolektiva. Ovih pet obeležja čine opšti model seljačkih društava o kojima Mandra govori u množini. Taj opšti model je najbliži a. d. zapadnoevropskog feudalizma i kao takav se uvek mora prilagođavati istorijskim osobenostima drugih prostora i vremena. O agrar O društvo, tradicionalno O ruralnost
M
Mitrović
društvo, civilno (eng. civil society, fr. société civile, nein, bürgerliche Gesellschaft). C. ili građansko d., u modemom značenju, upućuje na specifičan skup društve
društvo, civilno
94
nih komunikacija i socijalnih veza, institucija i društve nih vrednosti, čiji su glavni akteri građanin, nepolitičke i nevladine: organizacije, udruženja, socijalni pokreti i sve ono što se u modemom društvu naziva javnošću. To je autonomno područje koje ne nadzire država, ono je sfera vaninstitucionalne delatnosti u kojoj javno deluju građani kao slobodne i aktivne ličnosti. Pojam c. d. je uži od pojma »društva uopšte«, jer se odnosi na građane koji se kolektivno angažuju, zajednički deluju u javnom životu kako bi izrazili svoje interese, težnje i ideje, razmenjuju informacije, ostvaruju zajedničke ciljeve, postavljaju zahteve državi i traže odgovornost nosilaca javnih funkcija. Institucije koje su u manje ili više nepo srednom odnosu sa c. d. sa porodica, crkva, dobrotvorna udruženja, privatni fondovi, obrazovni sistem i univer zitet (u meri u kojoj su od države nezavisni), slobodna štampa i nezavisni masovni mediji i si. M eđu brojnim pretpostavkam a za postojanje i delovanje c. d. najznačajnije su vladavina prava s garantovanim pravima i slobodama građanina, parlamentarna višestranačka demokratija, tržišna ekonomija, demokrat ska politička kultura i slobodno javno mnjenje. C. d. je posrednik između privatne sfere i države. Ono, dakle, ne obuhvata lični i porodični život, grupne aktivnosti koje su orijentisane samo na pripadnike grupe (koja se okuplja, npr., radi zabave, rekreacije, upražnjavanja duhovnosti), niti uključuje delatnost pojedinačnih poslovnih preduzeća koja je usmerena ka profitu, kao što ne obuhvata ni politička nastojanja da se uspostavi kontrola nad državom. Ideja c. d. ima dugu tradiciju. Još je Nikolo Makijaveli naglašavao tri važne vrednosti c. d. i civilnog života uopšte: mir i sigurnost građana, uživanje u sopstvenoj imovini i bogatstvu, te pravo svakog da ima i brani svoje mišljenje. Liberalna misao je c. d. shvatala kao najznačajniji prostor ostvarivanja prava i sloboda građana i zaštitni bedem od najezde države i njene samovolje. U tom smislu je Aleksis de Tokvil upozora vao da despotizam u svim vremenima sledi nepromenjiv zakon: on u izolaciji i pasivizaciji c. d. vidi najsigurniji zalog svog postojanja, jer se u suštini najviše plaši sopstvenih aktivnih građana. Za razliku od klasičnog shva tanja o dihotomiji c. d. vs. politička država, danas se ukazuje na kompleksnost modernog društva i polazi od složenog modela u kojem se razlikuju c. d., ekonomsko društvo, kulturno društvo, političko društvo i država. Z>država 3 građanskost O javnost S. Nedović
društvo, drevno. Jedan od pojmova na kojima je izgrađena antropologija. Prvi put se pojavljuje u
devetnaestovekovnoj jednolinearnoj teoriji društve ne evolucije kao oznaka za prvobitne faze razvoja ljudskog društva, koje se kao prežici zadržavaju sve do savremenog doba u vidu tzv. primitivnih društa va. U istoimenom delu (Drevno društvo, 1877), Luis Morgan, osnivač sociokulturne antropologije, razvija teoriju o jedinstvenom poreklu i evoluciji civilizacije, definišući nekoliko razvojnih faza ili etničkih perioda kroz koje prolaze sva društva, od lovačko-sakupljačke (divljaštvo), preko otkrića poljoprivrede (varvarstvo), do otkrića fonetskog pisma (civilizacija). D. d. obu hvata one oblike društvene organizacije koji prethode ustanovljenju države i koji se zasnivaju na gentilnim vezama (klan, rod i pleme). Reč je o segmentiranim dru» štvima unutar kojih postoje utvrđena pravila egzogamije i endogamije, a srodničko uređenje se podudara s političkim poretkom. Pri tom su srodnički odnosi u funkcionalnoj vezi sa oblicima proizvodnje. Evolucija društva se odvija pod uticajem razvoja proizvodnje i or uđa, a u vezi s tim je i razvoj društvenih institucija. Najčešći prigovor ovoj teoriji odnosi se na podvođen je vrlo različitih, vremenski i prostorno udaljenih društava, pod istu kategoriju i istu fazu evolutivnog ra zvoja, oslanjanjem na isključivo tehnološke kriterijume. Slabu tačku predstavlja i teorija razvoja porodice, pose bno tumačenje njenih najdrevnijih oblika, krvnosrodničkog braka i porodice punalua. 3 antropologija, kulturna O antropologija, socijalna O društvo, primitivno N.
Sekulič
društvo, globalno. Ukupnost (totalitet) društvenih pojava, procesa, odnosa i tvorevina. G.d. je zaokružena celina u kojoj postoje svi neophodni, potrebni i dovoljni uslovi za razvoj i opstanak ljudske zajednice. Takva druš tva su relativno samodovoljna (autarkična), jer obavlja ju sve funkcije neophodne za razvoj i održanje jednog društva kao celine (proizvodnja, organizacija, zaštita, političke i pravne institucije, kultura). Autarkičnostg. d. je u ranijim epohama bila česta, dokje u savremenim uslovima ona sve reda, pa je gotovo nemoguće zami sliti samodovoljno, izolovano društvo bez interakcije sa okruženjem. U sociologiji postoje tri načina shvatanja, razumevanja i tumačenja pojma g. d. (1) Pod g. d. se podrazumevaju globalne društve ne grupe koje su u svom istorijskom razvoju postigle određeni stepen sam odovoljnosti (autarkičnosti), ostvarile jedinstvo svih osnovnih društvenih procesa i odnosa, zaokružile se kao ljudske zajednice. To su horda, rod, pleme, narod i nacija. Ovom nizu neki autori
95 dodaju i čovečanstvo kao najvišu formu društvene, opštečovečanske zajednice. (2) Pod g. d. se podrazumeva skup zajedničkih karakteristika svih pojedinačnih društava u određenom istorijskom razdoblju. Do takvog tipa društva dolazi se apstrahovanjem i uopštavanjem onih karakteristika u strukturi i razvoju koje su prisutne u svim pojedinač nim društvima, a izostavljanjem njihovih specifičnih struktura i manifestacija. Dakle, polazi se od stava da je svako društvo složena celina s vlastitom strukturom i zakonima razvoja, ali da nosi u sebi i određene zajed ničke karakteristike svih društava u istom istorijskom razdoblju, kao i u ranijem periodu. Na osnovu tog stava, u sociologiji postoji nekoliko klasifikacija g. d. Kao ilustraciju, navedimo klasifikacije koje daju Zorž Gurvič i Karl Marks. Gurvičeva klasifikacija obuhvata deset tipova g. d.: karizmatske teokratije, koje karakteriše dominacija države i crkve (Egipat, Kina, Indija); patrijarhalna društva, u kojima odlučujuću ulogu ima sistem porodičnih veza (rimska porodica, franačko društvo ranog srednjeg veka); feudalna društva, sa složenim odnosom hijerarhijskih nadležnosti (vojne organizacije, monarhistička država, rimska crkva, slo bodni gradovi); g. d. u kojima dominiraju gradovidržave, koji se pretvaraju u carstva, a u kojima prevlast imaju gradovi nad ekonomskom, religijskom i rodovs kom strukturom (Rim); g. d. iz kojeg nastaju počeci kapitalizma i prosvećeni apsolutizam karakteriše sprega monarhijske države i buržoazije, visoka tehnička podela rada, visoka produktivnost i akumulacija kapitala; demokratsko-liberalno društvo, koje odgovara razvijenom kapitalizmu sa tržišnom, konkurentskom privredom; dirigističko društvo, čiji je prototip razvijeno kapita lističko društvo u kojem država ima funkciju da pomaže privatnom kapitalu; fašističko društvo sa tehnobirokratskom osnovom u kojem je došlo do stapanja kapitali stičke organizacije i totalitarne države; plansko društvo na principu centralističkog i kolektivističkog etatizma, u kojem partija dominira u odnosu na državu a država u odnosu na društvene klase; plansko društvo na principu decentralističkog pluralističkog kolektivizma koje kar akteriše izvesna disperzija centralne partijske i državne moći. Marksova klasifikacija g. d. podrazumeva podelu celokupnog istorijskog razvoja ljudskog društva na društveno-ekonomske formacije (prvobitna zajednica, robovlasništvo, feudalizam, kapitalizam, socijalizam kao prelaznu fazu, i komunizam kao najrazvijeniji oblik ? d ). Marks je nastojao da ovom podelom razvoja dru štva na društveno-ekonomske formacije utvrdi osnovne karakteristike i zajedničke osobine svih g. d. društava, zakonitosti njihovog razvoja i prelaska jedne formacije
društvo, globalno u drugu, kao i pokretačke snage društvenog razvoja uopšte. (3) U savremenoj sociologiji, posebno krajem XX veka, ponešto se drugačije razumeva pojam g. d. Nai me, savremeni autori su uočili da se pojam g. d. u soci ologiji često upotrebljavao nedovoljno jasno, precizno i neoperacionalno, pa i pogrešno, što stvara određenu teškoću u razumevanju samog pojma. Ta teškoća se ispoljavala i ispoljava na dva načina: jednom se pod g. d. podrazumeva opšte društvo (društvo uopšte), kao teorijski pojam, misaona konstrukcija, ili kao posebno društvo (društveno-ekonomska formacija, globalna društvena grupa); drugi put se pojam globalno upot rebljava kada se želi objasniti neka opšta karakteristika pojedinačnog društva (»na globalnom nivou švedskog društva«, ili »globalno indijsko društvo«). Napredak nauke i razvoj pojmovno-kategorijalnog aparata dove li su do toga da se pojam »globalno« može upotrebiti (da bi bio teorijski precizan) na one manifestacije koje se ispoljavaju na nivou »globusa« (kao simbola Zem lje, ukupnosti našeg realnog života), ili na nivou »karte sveta«, kao »razvučenog« globusa, dakle, na svetskom nivou. Ako se poslužimo etimologijom, onda nas ona upućuje na francusku reč globe (kugla, zemljina kugla, zemlja, globus), ili global (celokupan, ukupan, sveopšti). Naravno, treba se podsetiti i latinske reči globosus, globus (okrugao, lopta, kugla). I ovo etimološko tumače nje nam sugeriše da su jednostrana ona shvatanja koja pod pojmom »globalno« podrazumevaju jedno društvo u njegovim teritorijalnim i istorijsko-vremenskim gra nicama označenim kao država, oblik vlasti, politički sistem, stanovništvo (»švedsko društvo«, »japansko društvo«). Isto se može reći i za upotrebu pojma »globa lno« kao sinonima za opšte društvo (društvo uopšte) jer ono nema realnu egzistenciju, dok pojam »globalno« upu ćuje na nešto što postoji »na globusu« u vreme kada o tome govorimo. »Globus« (karta sveta), kao simboličko značenje pojma »svet«, jeste realan prostor na kojem se mogu pratiti pojave, procesi, događaji. G. d. je društvo u nastajanju, potencijalno moguće društvo, društvo u izgradnji na nivou »globusa«. Ono sadrži tendenciju ka integraciji svih pojedinačnih, savremenih društava uok virenih granicama nacionalnih država. G. d. u tom sm islu povezano je s procesom globalizacije koja je zahvatila savremeni svet i o kojoj se toliko raspravlja. Danas se jasno mogu uočiti osnovni gradivni i integrativni elementi g. d. Njegov osnovni element je ekonomija, slobodno i integrisano svetsko tržište. Izgradnja takvog tržišta je počela. Globalni eko nomski trendovi se stvaraju putem ubrzanja međuna rodnih tokova kapitala. Finansije postaju »digitalne«,
društvo, globalno
96
»virtuelne«. Sve se odvija velikom brzinom. Berze i drugi oblici protoka kapitala stalno rade i dostižu do svake tačke na »globusu«. G. d. se razvija i na planu dru štvenih odnosa. Povećava se ukupan standard (meren na nivou svetskog prošeka), povećava se društvena pokretljivost, stvaraju se uslovi u kojima dolazi do bržeg kretanja ljudi, radi boljeg zaposlenja i kreativnijeg rada (reč je o onima sa znanjem i informacijama). Širi se preduzetnički i poslovni duh i prema zatvorenim i nera zvijenim društvima. G. d. se razvija u oblasti kulture, obrazovanja i nauke. Naučna znanja se stalno šire i po staju dostupna velikom broju korisnika. Ona utiču, pok reću i pomažu savremenom čoveku da se bolje snalazi i uspešnije izbori sa problemima i pitanjima od lokalnog do globalnog nivoa. Mediji, informacije i komunikacije su onaj deo kulture koji predstavlja najznačajniji instru ment izgradnje g. d. G. d. mora da ima i svoje globalne resurse i da vodi »domaćinsku« brigu o njima. Takvi resursi su stanovništvo, energetski resursi i sirovine, ekološki prostor, voda, atmosfera, kulturna, ekonomska i naučna dobra na ćelom prostoru »globusa«. Kao si nonim za g. d. u savremenoj literaturi susreće se i izraz svetsko društvo. 3 društvo 3 društvo, moderno 3 globalizacija /. Sijaković
društvo, industrijsko. Taj tip društva podrazumeva dominaciju industrijskog načina proizvodnje, a u svim konkretnim slučajevima, ma koliko oni bili međuso bno različiti, ispoljava određena zajednička obeležja. Upravo sličnosti koje ta društva pokazuju takve su da se može govoriti o i. d. kao tipu civilizacije koji postoji od kraja XV11I i početka XIX veka, pa sve do savremenog doba, kada se javljaju tzv. postindustrijska društva. Najpre, industrijska, mašinska tehnologija menja priro du individualniog ljudskog rada, pri čemu se koriste nove vrste energije i nove, veštačke sirovine. Konačni rezultat je masovna, serijska proizvodnja dobara i robe za tržište. Drugo, u korelaciji s masovnom prozvodnjomje masovna potrošnja, te je, zahvaljujući tome, i. d. »potrošačko društvo«. Treće, velika diferencijacija rada, odnosno pojava velikog broja novih zanimanja i profe sija kao obeležja industrijskog načina proizvodnje za posledicu ima složenu i bogatu lestvicu društvene stratifi kacije i visok stepen društvene pokretljivosti. Brojna su i druga, slična, društvena, kulturna, politička, demogra fska obeležja i. d.: urbanizacija, promene u demograf skoj strukturi, razvoj demokratskih političkih institucija, birokratizacija kao posledica specijalalizacije, sekular izacija, masovna kultura, iščezavanje patrijahalne porodice i si. Mnogi autori, naročito u doba »hladnog
rata«, naglašavali su sličnosti između različitih konkre tnih društava i smatrali da se ne može usvojiti klasična marksistička podela na kapitalistička i socijalistička društva, te da su ona samo različiti modaliteti i. d. (tzv. teorija konvergencije). 3 društvo, masovno 3 društvo, moderno 3 društvo, postindustrijsko M. Todorović
društvo, masovno. O m. d. i masovnoj kulturi pisano je dosta i s različitih pozicija. Najplodotvornijim se čini onaj put koji ove pojave dovodi u vezu s nekim opštijim društvenim procesima i promenama. M. d. bi se, u tom smislu, moglo posmatrati kao rezultat globalnih trendova industrijalizacije, urbanizacije, naučnotehničke revoluci je, birokratizacije i si. Njegova najvažnija obeležja bi bila: masovna standardizovana proizvodnja, masovna prestižna potrošnja, gomilanje mase stanovništva u gradovima, ma sovne i centralizovane organizacije, masovno ponašanje koje od diferenciranih skupina ljudi čini »gomilu«, ma sovno obrazovanje, univerzalna masovna kultura i prevlast sredstava masovnih komunikacija. Jedna od najvažnijih sastavnica m. d. je masovna kultura. Antonjina Kloskovska smatra da se pojam masovne kulture odnosi na pojave savremenog prenoše nja identičnih ili analognih sadržaja koji teku iz malo brojnih izvora ka velikim masama primalaca, kao i na jednoobrazne forme zabavne i zabavljačke delatnosti velikih masa ljudi. Prema njenom mišljenju, dosadaš nja istraživanja i teorija masovne kulture koncentrišu se na pojave intelektualne, estetske i zabavno-rekreativne čovekove delatnosti, koje su posebno povezane s delovanjem sredstava masovnog komuniciranja, zahva ljujući kojima se ostvaruju dva osnovna kriterijuma koji karakterišu masovnu kulturu: kriterijum kvantiteta i kriterijum standardizacije. Kao i svaku drugu robu, proi zvode masovne kulture stvaraju specijalizovane institu cije i isporučuju specijalizovani sistemi distribucije, što im omogućuje širok domet i istovremenost dejstva na masovne primaoce koji nemaju, ili imaju posredno i u vrlo ograničenoj meri, mogućnost povratnog uticaja. Zigmunt Bauman, takođe, uočava daje za savremeno m. d. karakterističan fenomen masovne kulture. Prema njegovom mišljenju, zadobijanjem masovnog karaktera slabe osobenosti potkultura u nacionalnim kulturama i ja čaju elementi univerzalne kulture kojaje zajednička svim članovima društva. Da bi kultura poprimila »univerzalan« karakter, moraju se standardizovati društvene situacije članova društva i, shodno tome, kriterijumi za određiva nje funkcionalnosti elemenata kulture. Ta standardizacija počiva na sledećim elementima: ( 1) zavisnosti od tržišta,
97 naročito od tržišta koje se zasniva na masovnoj serijskoj proizvodnji; (2) zavisnosti od organizacije —da bi zado voljio svoje potrebe i stekao dobra koja su mu za to potrebna, čovek mora da se bori za osvajanje položaja u organizaciji, a takvom društvu, koje se većinom sastoji od službenika organizacije, potrebna je (i dovoljna) samo jedna kultura; (3) zavisnosti od tehnologije, pošto sve ve ći broj ljudi zadovoljava svoje potrebe koristeći razna tehnička dostignuća, koja nisu stvorili sami, čije principe rada ne razumeju i kojima nisu u stanju da gospodare bez pomoći stručnjaka, što ih dovodi do bespomoćnosti. Mada se m. d. i masovna kultura ne mogu posmatrati uopšteno, bez uvažavanja specifičnosti društvenih sistema, nasleđene kulturne podloge i istorijskih, pro stornih i etničkih osobenosti i posredovanja u njihovom ispoljavanju, ipak se može govoriti o nekim njihovim univerzalnim pretpostavkama i obeležjima. Osim najopštijih civilizacijskih procesa, kao što su industrijalizacija i urbanizacija, ovde bi trebalo istaći još neke činioce koji su uticali na njihovo pojavljivanje, mada su oni u tesnoj vezi s prethodnim i mogu se shvatiti kao njihovi prateći elementi ili posledice. Tu se, pre svega, misli na ono što se u sociološkoj tradiciji, ne baš sasvim precizno, naziva prelaskom s tipa društvenih odnosa označenih kao »zajednica« na tip koji se uslovno može nazvati »društvom«. Dok se prvi karakteriše samodovoljnošću i izolovanošću, slabom podelom rada, homogenošću, neposrednim i neformalnim ličnim kontaktima, zasnovanim uglav nom na srodstvu i susedstvu, znatnom imovinskom, profesionalnom i etničkom ujednačenošću, kao i.ide ntičnom kulturnom tradicijom, zajedničkim moralnim normama, verovanjima, navikama i običajima - dotle je drugi zasnovan na razvijenijoj i razgranatijoj podeli rada, materijalnom interesu, klasnoslojnim razlikama, formalizovanim i depersonalizovanim odnosima, heterogenošću, gubljenjem značaja porodice i srodničkih gru pa, atomizacijom i anonimnošću itd. Druga grupa činilaca vezana je za porast elementa rnog obrazovanja i širenje pismenosti, povezanih sa zahtevima »industrijske civilizacije«. Ovo masovno ali nedovoljno duboko obrazovanje je pretpostavka i sastavni element m. d. i masovne kulture. Takva obrazo vanost i »pismenost« kod većine stanovništva ne dosežu onaj nivo koji bi ljudima omogućio da shvate i prihvate najviše kulturne vrednosti, odnosno da samu težnju za obrazovanošću učine autentičnom kulturnom potre bom. Na žalost, veliki broj pojedinaca ostaju faktički nepismeni, iako su savladali tehniku pisanja i čitanja, budući da nisu dospeli dotle da im čitanje i pisanje omo gućuju stvarnu komunikaciju s napisanim ili na drugi
društvo, masovno simbolički način iskazanim sadržajem, odnosno da im je uspostavljanje dijaloga s kulturnim vrednostima sva kodnevna navika i istinska potreba. Treća grupa činilaca koji neposredno utiču na stvaranje m. d. i masovne kulture povezana je s narasta njem značaja slobodnog vremena u savremenim industrijalizovanim društvima. Ovo »neproizvodno vreme«, koje po obuhvatu stanovništva i svojoj dužini postaje sve veće, a po sadržaju sve praznije, sačinjava najpogodnije tlo za bujanje i širenje produkata masovne kulture, mada ono može da bude iskorišćeno i za druge aktivnosti. Me đutim, u najvećem broju slučajeva, ono se koristi na način čije su bitne karakteristike da nije u stanju da se otrgne od uticaja »proizvodnog vremena«. Zato su njegova gla vna obeležja visoka komercijalizacija, mehanizovanost i pasivnost. Veliki broj ljudi postaje lak plen producenata i menadžera proizvoda masovne kulture, koji kod njih stvaraju neurotizovane potrošačke navike i veštačke potrebe, čime se krug uveliko zatvara. Najzad, m. d. i masovna kultura se gotovo ne mogu ni zamisliti bez širenja, razgranavanja i vladavine sredstava masovnog opštenja - koja se, sasvim sigurno, mogu uze ti kao njihovo najznačajnije i najneposrednije sredstvo rasprostiranja i uslov stvaranja i opstanka, mada se to dvoje ne može izjednačiti. Ova sredstva imaju nesum njivo presudnu ulogu u nivelisanju i homogenizovanju ukusa publike, ohrabrivanju mediokritetstva, konformi zma i pasivnosti, kao i u obezličavanju i dehumanizovanju ljudskih kontakata i odnosa. Prema tome, industrijalizacija, urbanizacija, nagle i brze društvene promene, raspadanje primarnih zaje dnica i veza - najopštiji su okvir za nastanak m. d. i masovne kulture u kojima se »narod« rastvara u bezličnu masu anonimnih i međusobno nepovezanih pojedinaca. Takvi izolovani i otuđeni pojedinci moraju biti povezani nekim spoljašnjim sponama i obeležjima, a tu se uloga masovne kulture pokazuje izuzetno značajnom. Kao i sva ku standardizovanu robu, stvaraju je specijalizovane insti tucije »industrije svesti« i namenjuju velikim masama primalaca čiji se ukus oblikuje putem mode, reklame i stvaranja veštačkih potreba. Ona je zavisna od tržišta, organizacije i tehnologije, a povezana je s porastom elementarnog obrazovanja, širenjem gradova, narasta njem značaja slobodnog vremena i prevlašću sredstava masovnog opštenja u društvenom životu. U masovnoj kulturi kvantitetom se nadomešta kvalitet. Ukus njenih korisnika se niveliše i homogenizuje, a pasivnost i konfo rmizam smatraju ne samo nužnim nego i poželjnim. Kao površna, neoriginalna i svima lako dostupna, a uz to podložna zakonima komercijalizacije, ova kultura se ne može smatrati ideološki neutralnom. Ona doprinosi
društvo, masovno
98
očuvanju statusa quo, te je stoga mnogi nazivaju »novim opijumom za narod«. Masovna kultura računa s čovekom kao pripadnikom mase, kojem je ličnost nerazvijena ili zakržljala. Ona ne pokreće bitna pitanja, ne aktivira i ne uznemirava, već drži u zabludi, navodi na zaborav i opija. Ta kultura je površna, neoriginalna i svima lako dostupna, ali to ne znači d a je i demokratična, pošto je stvorena prema zakonima tržišta od strane veštih manipulatora i lovaca na profit. Ona je opsednuta tržišnim vrednostima, sticanjem materijalnih dobara i zabavom kao stilom života. Orijentišući se na serijsku i masovnu proizvodnju »kul turnih dobara«, masovna kultura traži i oblikuje pasivnog potrošača, ne dirajući u temelje postojećeg. Potčinjena je zakonima komercijalizacije, što dovodi do snižavanja kulturnih standarda i sužavanja granica slobode. Ovde se idealizuje tehnička racionalnost, neguje egoizam i nepre kidno podiže prag draži. Sve ljudske potrebe su redukovane na elementarne. Stvara se privid življenja, sloboda se promeće u rušilačku agresivnost ili u konformističku jednoobraznost. Sve ljudske aktivnosti usmerene su na sadašnjost. Umesto da oslobađa i humanizuje, masovna kultura zarobljava, frustrira i neurotizuje. No, to ne znači da ovu kulturu treba u celini s prezirom odbaciti (uostalom, takvo jedno odbacivanje od strane ne velikog broja kritičara neće joj nimalo naškoditi, niti će zaustaviti njeno nadiranje), jer ona, ipak, barem potencij alno, razvija nešto novo, naročito u sferi proširenja obima i kanala komunikacije među ljudima, kao i na području izmene svakodnevnog života. Reč je samo o tome da se m. d. i masovna kultura moraju problematizovati, odno sno da se moraju kritički propitivati širi društveni, kultu rni i psihološki uslovi u kojima se oni reprodukuju. 3 društvo, industrijsko 3 društvo, moderno 3 kultura, masovna M. Tripković
društvo, moderno. Idealan tip društva nastalog kao suprotnost tradicionalnom društvu. M. d. se Često sma tra univerzalnim tipom društva, stvorenim na osnovu opštih i sveobuhvatnih promena koje su se odigrale u tradicionalnom društvu. Utoliko m. d. nije lokalna ili pojedinačna, već svetska i sveobuhvatna pojava. Izmene koje razaraju tradicionalno društvo su mnogostruke i odnose se kako na ljudsku reprodukciju i ekonomiju, tako i na politiku, pravo, kulturu itd. One stvaraju sas vim drugačije odnose između ljudi, nove ustanove i dr uštvene grupe. Međutim, m. d. nije nastalo samo teme ljnim izmenama već je i stalno podložno promenama. Jednom pokrenute promene su nezaustavljive. Dakle,
bitne karakteristike m. d. su promene i inovacije, ili no vine. Od važnih promena koje dovode do javljanja m. d. izdvaja se tzv. demografska tranzicija. Broj stanovn ika se povećava kao posledica napretka ekonomije i zdravstva, kao što se, na drugoj strani, smanjuje broj članova porodice koja se svodi na svoje »atomsko jezgro«. Porodica gubi niz tradicionalnih funkcija, kao što je, npr., ekonomska, jer se sticanje egzistencijalnih prinadležnosti obavlja u širem društvu. Najveće promene odvijaju se u sferi ekonomije. Poljoprivreda gubi dominatnu proizvodnu ulogu, koju preuzima industrija. Uz industriju se javlja niz uslužnih delatnosti u kojima se zapošljava većina stanovništva. Osim toga, menjaju se sredstva rada i profili radne sna ge. Niz industrijskih revolucija, a naročito poslednja, tzv. naučnotehnološka revolucija, menjaju sve aspekte rada i uvode naučna otkrića u proizvodnju, pa ona postaje visokoproduktivna, masovna i serijska. Na drugoj strani, radna snaga postaje obrazovana i struč na, školovana, jer se veliki deo vremena odvaja za školsku ili teorijsku pripremu za rad. Usled razvoja podele rada, pojavljuju se mnoga nova zanimanja, kao i specijalizacija u većim razmerama. Takođe, iz teme lja se menjaju prostorni ambijenti rada i života. Zahva ljujući velikoj koncentraciji stanovništva u gradovima, nastaju tzv. konurbacije, urbane celine u kojima su rad ne zone izuzetno naglašene i odvojene od rezidencijalnih i kupovnih zona. U politici dolazi do promena koje se tiču stvaranja opštih političkih ustanova ili političkog sistema. Javlja se masovno učešće ljudi u svim oblicima politike, od izbora do referenduma o značajnim pitanjima javnog života. Parlament i stranke postaju opšta civilizacijska tekovina. Uz njihovo širenje uočava se i snaženje države i njeno mešanje u sve sfere života, te naročito rast birokratije koja postaje univerzalna snaga savremene države. Pravna država ili sistem postaje ključna odlika uređenog m. d., odnosno institucionalizuje se prav na briga za različite institucije, grupe i pojedince. Naročito jačaju oblici zaštite ljudskih prava i sloboda, uz izjednačavanje polova, mlađih i starijih itd. Pravo i sloboda raspolaganja sopstvenim telom, izbor rađanja, i stalno razvijanje intelektualnih sposobnosti itd. - odlike su celokupnog pravnog, ali i društvenog sistema. Kultura doživljava značajne promene, jer se javljaju nova sredstva koja približavaju kulturna dobra širokoj publici. Štampa, radio i televizija postaju kanali za sve širi protok ne samo informativnog već i kulturnog sa držaja. Istovremeno, dosadašnju elitnu kulturu zame-
99 njuje masovna kultura. Svako kulturno dobro postaje dostupno svim članovima društva. Masovna kultura na nov način kultiviše nove osećaje i socijalizuje ljude. U m. d. preovladavaju racionalne ustanove i domi niraju srednji slojevi kao izraz razvijenije podele rada. Tradicionalne ustanove zasnovane na mitologiji i veri ustupaju mesto ustanovama koje su važne za rad, inova cije i njihovu primenu, odnosno za zadovoljavanje ljudskih potreba i razvoj ljudskih sposobnosti. Istovre meno, obrazovanje i rast različitih stručnih zanimanja stvaraju osnovu za nove srednje slojeve koji ne samo da postaju najbrojniji već i najuticajniji činilac m. d. Njihova dominacija znači i smanjivanje nekadašnjih dru štvenih ekstrema, tj. razlika između bogatih i siromaš nih, obrazovanih i neobrazovanih, takova nestaju stare klasne suprotnosti. Pojedinci postaju deo m. d. kao deo mnogih insti tucija i društvenih grupa. To dovodi do pretvaranja neposrednih i jednostavnih odnosa, koji su karakterisali tradicionalno društvo, u posredovane odnose, koji se uspostavljaju u ustanovama i grupama koje su uređene na osnovu prava i ugovora. O društvo, industrijsko O društvo, masovno O društvo, tradicionalno
V Milić društvo, postindustrijsko. Pojam nastao u okri lju tzv. teorija opostindustrijskom društvu, kojima se nagoveštava nastupanje jednog višeg stepena u razvoju ljudske zajednice i industrijskog društva. Glavni predstavnici ove teorije su Robert Kan, Danijel Bel, Zbignjev Bžežinski i Alen Turen. P. d. nosi beleg tzv. naučnotehnološke revolucije i brojnih naučnih otkrića koja se radikalno razlikuju od prethodnih revolucija i otkrića (agrarne i industrijske revolucije). Stvaranje novih sredstava rada i »umnih« mašina (kompjutera), novih oblika energije (atomska en ergija), novih veštačkih materija (plastika) i novog tipa obrazovanja (visoko obrazovanje) unose radikalne izmene u ekonomsku strukturu društva, a s tim u celokupnoj društvenoj strukturi stvaraju nov tip društva. Umesto sekundarnog sektora, koji je bio dominantan u industrijskom društvu (odnosno primarnog sektora u agrarnom društvu), u ekonomiji p. d. ključanje ter cijarni sektor. Od sve manjeg značaja je proizvodnja robe, a sve više »proizvodnja« usluga. U tercijarnom sektoru su koncentrisani svi važniji finansijski resursi, kao i najveći i najobrazovaniji deo radne snage. Druš tveni proizvod u p. d. je nekoliko puta veći od onoga u industrijskom društvu. Sve to vodi stvaranju »servisne«
društvo, potrošačko ekonomije i tzv. servisne društvene klase koja zamenjuje dosadašnji tip privrede i njoj odgovarajućih klasa. Politika i pravo u p. d. su sasvim podređeni tzv. kvalitetu života, za razliku od industrijskog (a po sebno agrarnog) društva u kojem je sve bilo uslovljeno »kvantitetom« života. P. d. rešava problem materijalne oskudice i čini da društvo prelazi u fazu blagostanja u kojem način života postaje znatno važniji nego način rada. Ljudska prava i svestrani razvoj individue, njena emancipacija od pritiska zajednice i nestanak dotadaš njih neravnopravnosti između ljudi jeste glavni zadatak politike i prava u p. d. U kulturi p. d. preovladava racionalni pogled na svet - na prirodu i ljudsko društvo. Odlučujući činilac opšteg razvoja i napretka su nauka i organizovano znanje. Por ed toga, menja se i saznajna priroda nauke. Za razliku od industrijskog društva u kojem su bila ključna primenjena, činjenička naučna znanja, u p. d. su odlučujuća teorijska, fundamentalna znanja. Pomenutim znanjima je trajno obezbeđen progres društva. Kada je reč o organizovanom znanju, odnosno obra zovanju, p. d. je društvo masovnog školovanja ili širenja znanja. Za najveći deo mladih je predviđeno visoko obrazovanje koje postaje skoro permanentno, jer traje tokom čitavog života. Zastupnici shvatanja o p. d. se uglavnom slažu da takvo društvo u sebi sadrži neznatan stepen nejednakos ti u prisvajanju materijalnih i duhovnih dobara, odnosno nema izraženu klasnu strukturu, te razorne sukobe koji karakterišu ranije industrijsko društvo. Jedino se izdvaja svojim shvatanjem A. Turen koji misli da, umesto p. d. kao besklasnog društva, nastaje novi tip klasnog društva u kojem su glavni društveni akteri »birokratija« i »narod«, između kojih se odvija osnovni društveni su kob. O društvo, industrijsko O konvergencija sistema O naučnotehnička revolucija
V. Milić društvo, potrošačko. Tip modernog društva koje se odlikuje velikom potražnjom i masovnom potro šnjom dobara. P. d. pretpostavlja široku dostupnost najraznovrsnije robe i usluga, veliku kupovnu moć širokih slojeva stanovništva, obilje slobodnog vremena i dokolice u tzv. državi blagostanja. Međutim, kritičari p. d. smatraju da kupovina i posedovanje dobara u p. d. nemaju za cilj zadovoljenje stvarnih i korisnih pot reba: to postaje cilj za sebe i izražava želju za istica njem ekonomske moći i luksuznog načina života koji pojedince odvaja od drugih i čini ih posebnim. Merila novčane moći se tako izražavaju u »upadljivoj pot
društvo, potrošačko
100
rošnji«, koja postaje statusni simbol »dokoličarske klase« (Torsten Veblen). No, preterana potrošnja u savremenom društvu gubi smisao statusnog simbola, jer postaje način ponašanja i onih društvenih slojeva čije su novčane mogućnosti znatno manje od njihovih pot rošačkih želja i sklonosti za isticanjem luksuznog načina života. Tako »potrošački mentalitet« zadobija društveni smisao i postaje svojstvo određenog »socijalnog kara ktera« industrijskog i postindustijskog društva - jedna vrsta »otuđenosti« modernog čoveka, kojeg je Herbert Markuze nazvao »čovekom jedne dimenzije«. O dokolica O potrošnja O država blagostanja M. Todorović
društvo, prim itivno. Mala i homogena društva, neintegrisana u modeme države, koja karakterišu ele mentarni oblici privređivanja (lovačko-sakupljački ili najjednostavniji oblici poljoprivrede), nepostojanje formalne političke strukture niti naglašene stratifikacije, odsustvo privatne svojine i ograničena tehnološka razvi jenost. Mogu biti patrilinearna i matrilinearna, a po litički poredak se podudara sa srodničkim sistemom. P. d. je organizovano u klanove, rodove i plemena. Uko liko su manje celine udružene u veću, veća celina je polisegmentiranog tipa. Pod pojmom p. d. najčešće se podrazumevaju predmoderna neevropska društva otkrivena u toku geogra fskih otkrića. Ogromna razlika između ovih društava i evropske civilizacije navela je na pretpostavku da se ona nalaze u trajnom kulturnom zastoju, te da predstavljaju prežitke društvene organizacije koja je postojala u najranijim fazama razvoja čovečanstva. Mada se na ovakvom pristupu konstituisala antropologija kao posebna društvena disciplina, on ima ozbiljne nedost atke, od kojih su najvažniji: nemogućnost da se dokaže kako je zaista izgledala dmštvena organizacija u najra nijim fazama razvoja društva, nepostojanje jedinstvenih kriterijuma za određivanje zajedničkih karakteristika tzv p. d., zanemarivanje dinamičkih aspekata društvenog i kulturnog dešavanja u njima, pogotovo s obzirom na dinamiku njihovih spoljašnjih odnosa, subjektivno vrednosno procenjivanje neevropskih kultura, pejorativnost samog izraza, koja nije uklonjena pukim naglašavanjem daje reč o »prvobitnom«, a ne vrednosnom p . d. Pri tom su p. d. sagledana kao statična, naglasak je na pomanjkanju inicijative pojedinca, neinventivnosti, nefleksibilnosti, zaostalosti, kao svojstvima koja su tim društvima inherentna. Odricanje sposobnosti dinamičkog menjanjap . d. predstavlja jedan od najkru pnijih nedostataka u ovom pristupu, čime se, u velikoj meri, onemogućava efikasno razumevanje stvarnih
odnosa u procesima dezintegracije i integrisanja p .d. u modema društva i države. Time je izvršena ideološka temporalizacija kojom su savremena p. d. svrstana u njima »primereno« prošlo vreme. Do danas je bilo više pokušaja da se izraz p. d. zameni nekim boljim i vrednosno neutralnijim izrazom, kao što su plemensko ili arhajsko društvo, ali nijedan od njih nije ušao u opštu upotrebu. O antropologija, kulturna 3 evolucionizam O primitivni čovek N. Sekulić
društvo, tradicionalno. Društvo zasnovano na tra diciji, koje kao idealan tip stoji nasuprot modernom dru štvu. Tradicija je mrtav deo istorije, koji čine prošli i ok amenjeni događaji. Stoga t. d. obeležava odsustvo svake pokretnosti ili promene. Sve što se prenosi s genera-cije na generaciju jeste ponavljanje postojećeg, uz njegovo eventualno usavršavanje. t . d. je univerzalna pojava svetskog značaja čija se statičnost ogleda počev od ljud-ske reprodukcije i ekonomije do kulture, a obeležavaju ga tradicionalne ustanove i socijalne grupacije. Usled nerazvijene proizvodnje i loših higijenskih uslova života broj stanovnika u t. d. je ograničen i ne uvećava se brzo. Smrtnost novorođenčadi je velika,, kao i starih ljudi, odnosno prosečan vek života je nizak. Porodica je osnovna ćelija društva, u kojoj su objedinjene sve funkcije, počev od reproduktivne, do ekonomske i zaštitničke. Poljoprivreda je glavna grana privrede, zasnovana na tradicionalnim sredstvima rada. Izvori energije su vekovima isti i čine je ljudi i živo tinje. Transformacija tih oblika energije nije moguća, a upotreba drugih energetskih izvora je ograničena. Sredstva rada i organizacija rada uslovljeni su spoljnim, prirodnim činiocima, a ne ljudskim otkrićima. Podela rada je ustaljena i odgovara joj dominacija poljoprivred nog stanovništa koje je neobrazovano i predstavlja golu fizičku silu. Poljoprivredi odgovara i prostorni ambijent života, a to je selo. Na selu živi najveći broj ljudi i oba vlja sve aktivnosti. U gradovima se javlja zanatstvo kao klica buduće industrije, ali ono je ograničeno i lokalno. Doduše, grad je i u t.d. nadmoćan nad selom jer je ad ministrativni, politički i pravni centar života, ali to ne znači daje proizvodno i radno dominantan. Nepokretnom reproduktivno-proizvodnom modelu društva odgovara i statičan politički sistem. Njega karak teriše apsolutistička vladavina osnažena religijom, jer je carska vlast produžetak božije vlasti. Politika je potpuno vezana za tradicionalne autoritete koje oličavaju dvor i kler (crkva). Apsolutističkoj vladavini odgovara i apsolu tistička država koja je centralizovana i hijerarhizovana i
država
101
u kojoj se pozicije stiču najčešće zaslugama za održanje vlasti. U t. d. sva ponašanja su regulisana običajima i religijskim moralom, a ukoliko pravo postoji, ono je izvedeno iz običaja i vere. Najveći broj pojedinaca su podanici apsolutističke vlasti, bez jasnih individualnih prava i sloboda. Život im je pretvoren u dužnost i obavezu, odnosno služenje. Apsolutista raspolaže ne samo mogućnošću da mu se podanici podrede u egzistencijalnom smislu već i mogu ćnošću odlučivanja o njihovom životu ili smrti. Kultura je obeležena kako običajima i religijom, kao opštim regulatorima odnosa između ljudi, tako i patrijarhalnim moralom kojim se dodatno usmerava društveni život. M istični, m agijski, odnosno m itološki pogled na svet je vladajuća ideologija, koja, uz patrijarhalnu svest, t. p. održava statičnim i nepromenjivim. U t. d. postoje velike društvenoklasne razlike, ogr oman jaz između bogatih i siromašnih, upravljača i proizvođača. Najmanji deo društva raspolaže najvećim materijalnim i duhovnim dobrima, kao i obrnuto - naj veći deo društva ne može da zadovolji ni životni mini mum. Zbog toga su dominirajući gornji društveni slojevi, klase koje se trude da svim legitimnim i nelegitimnim sredstvima očuvaju svoju poziciju. Težak položaj donjih slojeva uvod je u velike revolucije modernog doba koje će iz korena promeniti t. d. društvo, agrarno
društvo, modemo modernizacija
V Milić
nog narastanja gradova, njihovog teritorijalnog širenja, promena njihovih funkcija i tehničkotehnološkog napre dovanja civilizacije. Osim vidljivih materijalnih obele žja preobražaja društva, njihov urbani sadržaj obeležavaju promene tradicionalnih organizacionih obrazaca, institucija i vrednosti, kao i nastajanje sasvim novih obrazaca, institucija i vrednosti. Istraživanje društava u gradovima danas je preraslo u istraživanje u. d .,s obzirom na to d aje pojam grada prerastao svoje prvobitno ograničene prostome okvire, sa tendencijom da postane globalni fenomen. U. d., kao izraz takvog procesa, označavaju specifičan način živo ta, funkcionalnost, organizaciju i sisteme vrednosti. U takvim društvima stvaraju se posebni oblici odnosa između pojedinaca i društvenih grupa. U. d. razlikuju se međusobno u mnogom pogledu, te pojedini uzroci njihovog nastanka, tokovi i posledice njihovog razvoja i, srazmerno tome, njihovo razumevanje zahtevaju sociološku kontekstualizaciju. Globalni karakter razvoja u. d. ne isključuje njihovu posebnost u zavisnosti od kulturnogenetičke osnove društva. Proučavanje u. d. višestruko je složeno i prevazilazi interesovanja jedne nauke, pa i sociologije. Kako se sami gradovi međusobno razlikuju na vrlo mnogo načina (istorijski, po načinu i vremenu nastanka, kul turno, organizaciono, prostomofizički i po strukturnim obeležjima stanovništva), tako se razlikuju i društva čiju okosnicu oni predstavljaju. O društvo, modemo O grad O urbanizacija
Lj. Pušić društvo, urbano. Sistem međusobnih odnosa koji povezuju pojedince na određenoj teritoriji, koja ima obeležja urbane sredine. Za sociološku definiciju u. d. od značaja su dihotomne sociološke podele, kao što su, npr., ruralna-u, d., sveta-sekularna društva, društva mehaničke-društva organske solidarnosti i distinktivne socioekološke karakteristike stanovništva. Kod većine njih reč je o razumevanju dihotomnog karaktera naselja s obzirom na gustinu, prirodne karakteristike, veličinu i ulogu u okviru određenog prostora. Kako u sociološkom smislu grad predstavlja dru štveni fenomen, to se putem proučavanja gradskog fenomena proučavaju i promene društva u prostoru i vremenu. U tim nastojanjima nalaze se i koreni pose bne sociološke discipline čiji je predmet proučavanje društva u gradu, odnosno sociologije grada. Premda je oblikovanje u. d. proces dugog trajanja, može se smatrati da sa industrijskom revolucijom dolazi do njihovog širenja i nastanka novih oblika i kvaliteta. Takva društva najčešće se nazivaju savremenim u. d. Ona se uklapaju u uzročnoposledični lanac populacio-
država. Političko-teritorijalna organizacija društva, forma u kojoj se pojavljuje društvo u svom organizovanom obliku. Otkad je nastalo kao zajednica ljudi, društvo je težilo svojoj organizaciji koja bi obezbedila trajno vršenje delatnosti i zadovoljavanje potreba ljudi. Takva organizacija se javila u obliku d., a označavala je opštu uređenost celine koja se mogla postići samo putem pravila i različitih normi - od običajnih do pra vnih. Istovremeno, celina se mogla održati jedino kroz upravljanje, odnosno njeno regulativno usmeravanje i kontrolu. D. je politička organizacija društva jer je za upra vljanje vezana vlast, odnosno organizovana moć spr ovedena najčešće na osnovu pravnih normi, što znači hijerarhizovana i podeljena između onih koji vrše vlast i imaju mogućnost zapovedanja, te onih koji ne vrše vlast imaju samo mogućnost izvršavanja. To opet podrazumeva da se mogućnost upravljanja pretvara u pravo naređi vanja, a mogućnost izvršavanja u pravo dužnosti, tj. obavezu. Da bi obezbedila zapovedanje i izvršavanje,
država vlast raspolaže monopolom fizičkog nasilja, odnosno organima koji ga sprovode. D. je teritorijalna organizacija društva, jer vlast ima svoj fizički prostor u kojem se vrši. Na jasno određenoj teritoriji uspostavljaju se spoljne i unutrašnje granice. Spoljne granice odvajaju društvo organizovano kao teritorijalna d. od drugih društava koja su slično organizovana. Unutrašnje granice označavaju prostor vršenja vlasti, tzv. državni suverenitet koji je nepovrediv, od nosno ne može da se dovede u pitanje kako se ne bi dovela u pitanje sama d. Unutar granica razvijaju se sve podele unutar d. i stanovništva, a najvažnija podela je na tzv. državljane ili građane d. koji imaju svoja građanska prava i učestvuju u vršenju vlasti, te strance koji nemaju ta prava, odnosno nisu državljani dotične d. Poslednji teže ili da odu iz d. koja im je strana, ili da postanu njeni građani. D. ima svoje institucije od kojih su najvažnije: (1) državno-ideološki aparati; (2) pravni poredak; (3) građanske slobode i prava. Državno-ideološki aparati su opšti organizatori i upravljači društvom, odnosno vrše i opravdavaju vlast, čuvaju teritoriju d., tj. staraju se o ostvarivanju građanskih prava. U državno-ideološkim aparatima d. se objedinjuje kao društvena, politička i teritorijalna organizacija društva. Državno-ideološki aparati se dele prema vrstama aktivnosti i upotrebi fizičkog nasilja, i to na: (a) neposredne i posredne aparate političke vlasti; (b) aparate represije; (c) aparate javne administracije i (d) aparate ideologije, (a) Aparati neposredne političke vlasti su organi političkog predstavljanja, odnosno u modernom društvu, parlament, vlada i šef d. Oni su ne posredno zaduženi za organizovanje društva u obliku d. i stvaranje uslova za trajno i stabilno obavljanje raz nih delatnosti, upravljanje društvom i vršenje vlasti na određenoj teritoriji, odnosno ostvarenje suvereniteta i brige za realizaciju ljudskih prava. Mada su najvećim delom poslovi političkog predstavljanja usmereni pre ma tzv. unutrašnjoj politici, postoje značajni poslovi političkog predstavljanja prema tzv. spoljnoj politici, naročito kada je reč o predsedniku d. Aparati posredne političke vlasti su socijalni i politički pokreti, političke partije i interesne grupe, ili grupe za pritisak. Njihova delatnost se sastoji od uticaja na društveno, političko i teritorijalno organizovanje i osvajanje vlasti. Poseban naglasak se danas stavlja na ostvarivanje i zaštitu razli čitih ljudskih sloboda i prava. Najsveobuhvatniji su socijalnopolitički pokreti, a najuže delovanje imaju interesne grupe, (b) Aparati represije brane društvenu, političku i teritorijalnu organizaciju društva. Oni su or
102
gani kontrole i zaštite kako prema unutra, tako i prema spolja, te se i dele na unutrašnje i spoljašnje aparate represije. Najvažniji poslovi unutrašnjih aparata repre sije su kontrola i zaštita političko-pravnog poretka dru štva i građanskih prava. Stoga su i ključni organi ovih aparata sudovi i policija. Najhitniji zadatak tzv. spoljnih aparata represije je odbrana teritorijanog integriteta i suvereniteta d., a to čini vojska kao organ ovih aparata; (c) Aparati javne administracije bave se ostvarivanjem društveno-političke i teritorijalne organizacije društva i izvršavanjem poslova koji su vezani za funkcionisanje d. u svim njenim vidovima. Javna uprava ili administra cija je posvećena i realizaciji građanskih prava, počev od uže radnih, do šire socijalnih prava, (d) Aparati ideologije su oni koji se bave opravdavanjem vlasti i, uopšte, upravljanja. Za vlast je bitno da je legalna, odnosno izabrana i pravno osigurana, da poseduje aparate represije ili mo gućnosti legalne upotrebe fizičke sile. Ali, za trajanje i stabilnost vlasti potrebno je i opravdanje, odnosno saglasnost ili pristanak onih kojima se vlada - tzv. konsenzus. Što je veći stepen konsenzusa, vlast je solidnija i dužeg veka. Aparati ideologije imaju cilj da obezbede tzv. legitimitet vlasti ili njeno široko prihvatanje, odnosno da omoguće pristanak podanika na izvr šavanje vlasti. To znači i pretvaranje izvršavanja u duž nost, obavezu. Načini na koje deluju ideološki aparati d. mogu da budu različiti, ali se to najčešće obavlja preko zastupanja određenih vrednosti koje su vezane za dru štvenu i političku organizaciju društva. To zastupanje može da bude neposredno ili posredno širenje vrednosti, te tako oni mogu da budu neposredni ideološki aparati - štampa, radio i televizija, te posredni ideološki aparati - naime, školsko-obrazovni sistem. O društvo O politika O vlast
V.Milić država blagostanja (eng. welfare state, fr. Etatprovidence). Oblik organizacije savremenih kapitalisti čkih društava koji ima tri karakteristična obeležja: (1) mešovitu privredu, zasnovanu na kejnzijanskoj politi ci; (2) pluralističku (masovnu) demokratiju i (3) visoko razvijen sistem socijalne sigurnosti. U ekonomiji d. b. postoji mešavina oblika svojine, pri čemu udeo državnog sektora značajno varira od zemlje do zemlje, kao i mešavina tržišne regulacije i državne intervencije. Ekonomska politika je zasnovana na kejnzi janskoj doktrini podsticanja tražnje, a obuhvata javno finansiranje akumulacije kapitala, politiku pune zaposle nosti i progresivno oporezivanje, uz druge, manje ili više efikasne mere preraspodele dohotka.
103 Politička organizacija je zasnovana na partijskoj, parlamentarnoj demokratiji (preciznije, demokratiji masovnih partija), pluralističkoj i u tom smislu što omo gućuje formiranje brojnih interesnih grupa i grupa za pritisak, koje u manjoj ili većoj meri koriguju partijski sistem. Poseban pečat političkom sistemu d. b. daju i manje ili više prisutni elementi korporatizma u njegovoj »neo«, tj. demokratskoj ili liberalnoj varijanti. Socijalna sigurnost građana obezbeđuje se razvi jenim sistemom socijalnih usluga i transfernih plaćanja, koja se građanima obezbeđuju na osnovu prava. Zbog značaja ove komponente, d.b. se označava kao nova faza u razvoju pravne države, i naziva se još i socijalnopravnom ili socijalnom državom. Tokom pedesetih i šezdesetih godina XX veka, u ra zdoblju privrednog uspona, d. b. doživela je procvat, da bi s ekonomskom krizom sedamdesetih godina i sama zapala u krizu. D .b. je i u teorijskom i u praktično-političkom smislu »čedo« socijaldemokratije (laburizma), a na udaru je kritike kako marksista tako i nove desnice. društvo, potrošačko
S. Nedović država, korporativna. Socijalno-politička zamisao o staleškom državnom i društvenom poretku koji se teme lji na organizaciji zanimanja (fr. corporation —društvo, stalež, ceh). Društvene grupe, kao delovi države, obra zuju se prema profesionalnom, a ne prema klasnom ili političkom kriterijumu. Korporatizam vidi u srednjovekovnoj staleškoj državi ideal harmonične saradnje svih organizovanih društvenih snaga u kojem ne postoje klasni sukobi. Radnici i poslodavci udruženi su u stru kovnim udruženjima, tj. korporacijama. Izraz k. d. najpre je označavao suštinski element državnog uređenja koji je u Evropi postojao od srednjeg veka do Francu ske revolucije. Za k. d. su se zalagali konzervativni i katolički krugovi koji su se borili protiv liberalizma. Osim ove upotrebe, izraz k. d. korišćen je za prikrivanje borbe protiv parlamentarizma, liberalizma i socijalizma. U hijerarhijskoj strukturi društva srednjeg veka svaki od vladajućih staleža bio je socijalno ekskluzivan. Poredak je bio statičan i opirao se dinamičnim društvenim snaga ma. S početkom novog veka, hijerarhijski korporativni poredak sve se više degeneriše u poredak privilegija, koje su poimane kao proizvoljni društveni monopol. Počev od renesanse, staleški poredak gubi oreol priro dnog božanskog poretka, a građansko mišljenje pos tepeno nameće pravila prema kojima društveni rang garantuje individualni učinak. Korporacije ili staleži posle Francuske revolucije opstaju pretežno kao nosioci posebne vrste društvenog ugleda. Delatnosti oficira, či
država, nacionalna
novnika, sudija ili nastavnika, ali i zanatskih i građa nskih srednjih slojeva, manje se pravdaju zasebnim interesima, a više služenjem opštem dobru. Nasuprot korporacijama i staležima, liberalizam je branio legit imnost pojedinačnih interesa. U XVII i XVIII veku k. d. bila je ugrožena apsolutizmom i liberalizmom, a u XIX veku liberalizmom i radničkim pokretom. Kod kor poratizma nema granice između države i društva. Zato je Katolička crkva osuđivala klasnu borbu i političke par tije kao nehrišćanski element, zalagala se za socijalnu etiku u kojoj će radnici i poslodavci biti povezani ne samo privredno nego i moralno. Parlamentarnom načelu većine korporatizam suprot stavlja obrazac interesno izjednačene organizovane za jednice. Tezom daje grupa više od zbira svojih članova, korporatizam je blizak organskoj viziji društva. Između dva svetska rata, fašizam je prihvatio ovu zamisao da bi suzbio razbijanje nacionalnog jedinstva klasnom bor bom, regulisao klasne sukobe i zaštitio interese srednjih slojeva ugrožene od velikih partija radničkog pokreta i krupnog kapitala. Fašizam je branio zamisao k. d. i pro tivio se liberalizmu i socijalizmu, pre svega, zato da bi ugušio klasnu borbu i partijski pluralizam kao smetnje homogenizovanju nacije i imperijalističkom ratu za koji se spremao. Zamisao o k. d. javlja se u različitim, ne baš uticajnim oblicima i posle Drugog svetskog rata. fašizam klasna borba
profesija
T. Kuljić država, nacionalna. Pojam nacije je u najtešnjoj vezi s pojmom države, zbog čega svaki pojam n. d. upućuje na prethodno definisanje nacije i preciziranje njenih odlika u odnosu na državu uopšte. Definicija nacije pokazuje se kao »notorno teška« (Benedikt Anderson), bez obzira na to da li se ona politički razumeva samo kao diskurzivna dobrovoljna zajednica ili se u određe nje uključuju kulturološki i naturalistički kriterijumi. Nema opštevažećeg kriterijuma za razumevanje nacije merilima legitimnosti ili nelegitim nosti društvenih grupa (Eugen Lemberg). U razgraničenju spram ovih definicija razvijena je politička mogućnost shvatanja na cije kao empirijskog pojma, ako se ona definiše kao ono mnoštvo ljudi koje je podređeno jednoj jedinoj državnoj vlasti: pod pojmom nacija Georg Elvert razume (laba vu ili čvrstu) socijalnu organizaciju koja polaže pravo na nadvremenski karakter, koju većina njenih članova tretira kao (imaginarnu) zajednicu i koja se odnosi na jedinstveni državni aparat. Državni aparat je onaj koji ostvaruje »društvenu organizaciju«. On, međutim, ne povezuje delovanje svojih građana generalno, već sa mo parcijalno, kao subjekte građanske države. Pa ipak,
država, nacionalna državni aparat je jedina instanca koja je u stanju da poje dince homogenizuje u naciju. Stvaranje nacija je nemoguće zamisliti bez postoja nja centralne državne vlasti sa monopolom sile, iako se pri tom treba čuvati personalizacije državne vlasti (fr. L 'Etat, c' est moi - država, to sam ja) i njenog uzdiz anja u transcendentni vanvremenski mit (kao, npr. Le vijatan). Koliko god daje teško razumeti stvarnost nacije, toliko nema nikakvog povoda za to da joj se pripisuje egzistencija odvojena od pojedinaca i time favorizuje mit sveopšte majke, »svete otadžbine« (Diter Henrih). Država je homogeni subjekt onoliko malo koliko je to i nacija, ali je ona ne samo neophodan nego i dovoljan uslov nacije: bez države nema nacije. Ona je objekti vna struktura, u obliku n. d. uzdignuta iznad pojedinih individua. Država je materijalno središte snage nacije. Samo u izuzetnim slučajevima građani jedne države ustaju protiv svoje države kao države, da bi istovremeno konstituisali novu državu - u saznanju da bez države ne egzistira nacija. Svi etnički i nacionalnooslobodilački pokreti idu tim putem: ne oslobađanje nacionalnog, već konstituisanje sopstvene nacionalnosti. Asocijacija gra đana u »kulturnu naciju«, istinski lišena prisile, bila bi istovremeno gašenje nacije, zato što bi ona, kao takva, bila inkompatibilna s državom kao aparatom prisile. Nasuprot građanskougovornim »velikim pričama« O tome da državu konstituišu njeni (potonji) građani, polazeći od slobodne odluke i boljeg uvida, države nisu nikad organizovane odozdo, već uvek odozgo, iz već postojećeg centra moći - razume se, izuzimajući možda nekoliko građanskih revolucija sa srećnim ishodom (Nizozemska, Sjedinjene Američke Države), u kojima je veći deo postojeće nomenklature bio zamenjen onim homini novi. To, pak, ne može da otkloni nelagodu u samorazumevanju (građanskih ili socijalističkih) grupa, koje se u legitimiranju svoje vlasti pozivaju na sve samo ne na državnu prinudu. Kultura je kvazisakralna oblast ideala, uzdignuta iznad profanih nizina; ona je visoka (opšta) kultura, pored koje, kao celovitosti, ne mogu postojati neke druge, već, u najboljem slučaju, samo potčinjene va rijacije opšteg (potkulture, regionalne kulture). Pa ipak, i dalje ostaje bez odgovora pitanje šta se podrazumeva pod kulturom. To (još) ne može biti visoka kultura, pošto ovu stvara tek država koja je, sa svoje strane, proizvod nacionalističkog pokreta. Ona uništava i okon čava kulturne procese, jednako kao što pokreće nove. Nacionalizam je, u svojoj biti, opšta zamena za visoku kulturu. On podrazumeva generalizovano širenje jednog idioma, koji se prenosi posredstvom školskog sistema i čuva u akademijama. Time nacionalizam simbolizuje
104
uspostavljanje anonimnog, bezličnog društva, sastav ljenog od zamenjivih, atomizovanih individua (Ernest Gelner). Ipak, nijedna država nije tako stara da bi mogla biti u situaciji da stvori jednu jedinu homogenu kulturu, ma šta se pod njome razumelo. Ona stvara određene sta ndarde, pravila i okvirne uslove; ali, sâma država nije celina, ona je, takođe, samo deo sistema. Samo u odnosu na politički sistem moglo bi se govoriti o (političkoj) kulturi. Država ima uticaja na kulturu, tako daje kultura dobrim delom proizvod države (njenog socijalnog bića, sistema obrazovanja, aparata činovnika i službenika), kao što je, obrnuto, država izložena uticaju kulture. O država O nacija O politika M. Uzarewicz
(prev. s nemačkog Đ. Kurir)
država, p artijsk a. Suprotnost i potpuna negacija pravne države. U njoj postoje zakoni, ustav, zakonske norme i pravila, ali je njihova primena zavisna od vladajuće partije, njene volje i selektivnog pristupa primeni prava i pravde, lako su i fašistički, pa i pojedini autok ratski režimi u XX veku, bili ustrojeni kao (jednopar tijske države, uobičajeno je da sep. d. u pravom smislu reči nazivaju politički režimi uspostavljeni u nerazvi jenim zemljama zahvaćenim revolucionarnim promenama početkom prošlog stoleća (Sovjetski Savez) i u periodu posle Drugog svetskog rata (istočnoevropski »lager«, uključujući i posleratnu Jugoslaviju). U takvim uslovima, jedna (komunistička) partija se nametnula kao organizator revolucionarnih aktivnosti i stabiliza tor postrevolucionarnog stanja u društvu. To je dalo ve liku moć vladajućoj komunističkoj partiji koja je organizovala državu i nametnula političku moć svim sferama društva (ekonomiji, socijalnim odnosima, pravnim i po litičkim institucijama, obrazovanju, kulturi). Vladajuća partija (jednopartijski sistem, partijski monizam) razvija ogromnu političku birokratiju koja pokreće i kontroliše sve aktivnosti u društvu. Glavna poluga za kontrolu društva nisu znanje, veština, inicijativa i inovacija, već partijska ideologija. Vladajuća partija ostvaruje potpunu dominaciju nad državom. Iako postoji formalna podela vlasti na zako nodavnu, izvršnu i sudsku, država ne može da ostvari samostalnost i autonomnost delovanja nijednog od tih delova vlasti, jer partija kontroliše i svojom ideo-logijom usmerava njihov rad i aktivnosti. Dakle,p. d. nema samostalnost u odnosu na vladajuću partiju, niti može da ostvari samostalnost u primeni zakona i prava u odno su na građane, društvene grupe, subjekte i organizacije, odnosno na društvo u celini. U ekonomiji, partija koristi državu da bi formirala državno (»društveno«) vlasni-
105 štvo nad imovinom i sredstvima za proizvodnju, centralizovala organizaciju, proizvodnju, raspodelu i planira nje celokupnim ekonomskim i privrednim resursima, bogatstvom i prostorom. U društvenim odnosima, p. d. uspostavlja novu, veštačku socijalnu i klasnu strukturu u kojoj se ukida vlasnička klasa, osiromašuje selja štvo, a radnička klasa proglašava vodećom socijalnom snagom društva i formalnim upravljačem sredstvima za proizvodnju i privredom uopšte. Stvarni vlasnik je partijska birokratija koja upravlja pomoću ideologije i državnih mehanizama koje stalno razvija i usavršava. Partija, odnosno p. d., ostvaruje monopol i u ostalim oblastima društvenog života: zapošljavanje i napredov anje u karijeri zavisi od lojalnosti partiji, od socijalnog (radničkog) porekla, a ne od sposobnosti i znanja, inici jative, preduzetničkih inovacija; obrazovanje je prožeto smernicama partijske ideologije; kultura je usmerena na afirmaciju partijske ideologije i očuvanje poretka. Na kraju, p. d. najčešće prerasta u policijsku državu, kao najgrublji oblik degradacije pravne države. O boljševizam 3 partija, politička 3 totalitarizam I. Sijaković
država, socijalna, v. država blagostanja država, ustavna. U nauci ustavnog prava, u. d. nije poseban pojam, za razliku od pojma monarhija. Ali usta vna monarhija jeste zaseban pojam. Kako je monarhija oblik države, od pojma ustavne monarhije moguće je doći do pojma u. d. Starost države meri se milenijum im a, a starost ustava vekovima. Pre pojave pisanog ustava država je postojala kao apsolutna monarhija. U njoj je monarh imao neograničenu vlast. S pojavom pisanih ustava (američka Deklaracija o nezavisnosti iz 1776. godine i francuska Deklaracija prava čoveka i građanina iz 1789) otpočinje konstitualizacija vlasti, ustanovlja vanjem sloboda i prava građana kojima se ograničava državna vlast. Taj proces je u Evropi doveo do ustavne, a potom i parlamentarne monarhije. Dok u ustavnoj monarhiji državnu vlast dele monarh i predstavničko telo, u parlamentarnoj monarhiji monarh gubi skoro svu vlast, iako ostaje nominalni šef države, a stvarnu vlast dele parlament i vlada. Svaka podela vlasti znači i njeno ograničavanje, a to jača njenu konstitualizaciju. Ipak, konstitualizaciju vlasti, unapređuje pre svega proširiv anje i učvršćivanje ljudskih prava i sloboda. Najveći korak u tom pravcu učinila je liberalno-demokratska ustavnost (posle 1848. godine), koja se početkom XX veka preobrazila u stabilnu ustavnost racionalizovanog parlamentarizma. Iako su u periodima autoritarne usta vnosti i sovjetske ustavnosti ljudska prava bila znatno
državljanin sužena, pa i marginalizovana, neka ograničenja vlasti su ipak postojala. Ona nisu sasvim nestala čak ni u fašisti čkoj i nacističkoj ustavnosti. Savremena ustavnost aps olutno insistira na ljudskim pravima, kao osnovnom činiocu ograničavanja državne vlasti. U. d. je ona država koja, ustavom utvrđenim slobod ama i pravima čoveka i građanina, ograničava, »ustavlja« državnu vlast, ne dopuštajući joj da bude apsol utna. 3 država 3 ustav 3 ustavno pravo Z. Ivošević
državljanin. Član države kao društvene grupe, koji je u tom svojstvu subjekt prava i obaveza predviđenih ustavnim pravom i vezanih za funkcionisanje države. Reč d. se često koristi sinonimno s rečju građanin, što ima istorijske razloge: u antičkoj tradiciji grada-države (u kojem je bilo isto biti d. i građanin - ovde u smislu sta novnika grada, polisa), sjedne strane, i u novovekovnoj istoriji preklapanja pojmova države i građanskog društva (koje se sastoji od brojnih autonomnih društvenih grupa i čiji se članovi takođe nazivaju građanima), s druge strane. Ipak, d. može da se izjednači sa građaninom, pošto je za svojstvo državljanstva konstitutivno obeležje to što je njegov nosilac u pravnom odnosu sa državom kao njen član, kojem ta država po osnovu tog članstva priznaje određena prava i zahteva ispunjavanje odre đenih obaveza vezanih za funkcionisanje države. To je ono što d. odvaja od građanina, čiji je odnos prema drža vi samo spoljašnji i ima značaj kroz funkcionisanje dr uštvene grupe (kao dela građanskog društva) kojoj pri pada (preduzeća, sindikata, asocijacije bilo koje vrste itd.). Sveukupnost normi državnog prava kojima se uređuje režim sticanja i gubitka svojstva državljanstva naziva se pravom državljanstva. U normalnim slučajevima državljanstvo se stiče rođenjem. Postoje tri načina sticanja državljanstva rođenjem: prema državljanstvu oca (klasični ius sanguinis), prema državljanstvu oba roditelja (moderni ius sanguinis) i prema teritoriji na kojoj je određeno lice rođeno, bez obzira na državljan stvo roditelja (ius soli). Državljanstvo može da se stekne i kasnije, tokom života, a način i uslove propisuje svaka država posebno. Savremena je tendencija u međuna rodnoj zajednici da se smanjuje broj apatrida - lica koja ne poseduju državljanstvo. Član 15 Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima predviđa da svako ima pravo na neko državljanstvo i da niko ne može biti li šen svog državljanstva, niti prava da to državljanstvo promeni, dok Pakt o građanskim i političkim pravima u članu 24, stav 3, predviđa da svako dete ima pravo da stekne državljanstvo. Određene države takođe predvi-
državljanin
106
đaju mogućnost da njihovi d. imaju državljanstvo i neke druge države, tj. da budu bipatridi. Od tog fenomena treba razlikovati državljanstvo federativne države, koje u sebi uključuje i državljanstvo neke od njenih federati vnih jedinica. Pravo državljanstva je pretpostavka postojanja d. Tek kada ispuni tražene uslove i stekne državljanstvo određene države, čovek postaje d. i može da koristi prava i ispunjava obaveze u funkcionisanju države. Za to pravo državljanstva treba razlikovati od onih prava čiji je d. titular i koja su vezana za funkcionisanje države (kao što su aktivno i pasivno biračko pravo, pravo na slobodno iznošenje mišljenja u javnosti, pravo okuplj anja na javnom mestu itd.). 3 država 3 građanin 3 građanskost A. Molnar
dugo trajanje (fr. longue durée). Pojam koji uveo francuski istoričar Feman Brodel, u okviru razgraniče nja istorijskih vremena, odnosno trajanja različite duži ne. Ovo razlikovanje počiva na tipologiji vremena kr atkog, srednjeg i d . t . i ima hijerarhijski karakter, čemu odgovara ontološko hipostaziranje d. t. Ono u sebi kru niše istorijska trajanja različite dužine, dok svakome od njih odgovara određena forma istoriografije. Vreme kratkog trajanja ispunjeno je »događajima kratkog daha«, koji iskrsavaju i nestaju velikom brzinom, ostavljajući utisak, svojim emocionalnim nabojem i dramatičnošću, da su od prelomne važnosti, ali u saznajnom smislu oni nemaju većeg značaja. Ti događaji predmet su tradicionalne političke, odnosno događajne istoriografije (fr. histoire événementielle). Vreme sre dnjeg trajanja, mereno u rasponu od jedne do pet dece nija, ispunjeno je periodičnim i cikličnim događajima i njima se bave ekonomija, demografija, sociologija i odgovarajući tipovi istoriografije (istorijska demografi ja, privredna i društvena istorija). Vreme d. t. obuhvata strukture, bilo kao tvorevine ljudskog društva, bilo pak kao prirodne (geološke, geografske) zatečenosti koje su od značaja za opstanak ljudske zajednice. Prema Brodelu, d. t. predstavlja glavni predmet istorijske nauke, koja u njemu nalazi svoju trajnu preokupaciju, metodološko sredstvo i saznajno ispunjenje. Fenomen d. t. takođe je mesto predmetnog ukrštanja istoriografije, sociologije, antropologije i srodnih društvenih nauka, dok istorija d. t. čini opšti metodološki uzor i ideološki program za dominantan položaj istoriografije unutar za jednice društvenih nauka, posebno u interdisciplinarnim komešanjima karakterističnim za francusku i evropsku intelektualnu scenu tokom druge polovine XX stoleća. Istovremeno, zamisao o d. t. predstavka vrhunac antipozitivističke kritike koju su pripadnici Škole Anala upu
ćivali akademskoj istoriografiji, kao veštini doslovnog prepričavanja političkih događaja, delovanja aktera i »velikih ličnosti« u istoriji. U metodološkom i epistemo loškom smislu, d. t. sažima neka od glavnih postignuća Škole Anala, usled promene težišta istoriografske na racije s pojedinačnih na kolektivne događaje, odnosno strukture u vremenu, te preispitivanju odnosa izme đu kontinuiteta i diskontinuiteta, kao i samog smisla istoriografskog znanja. Brodelovo razlikovanje vrem ena i tra ja n ja , s posebnim naglaskom na d. t., prvi put je metodološki eksplicitno izloženo u njegovom tekstu »Istorija i dru štvene nauke: dugo trajanje« (Anali, 1958), dok je u istraživačkom smislu primenjeno nešto ranije, u nje govoj studiji o Mediteranu (Mediteran i mediteranski svet u doba Filipa II, 1949). Po iskazu samog Brodela, ova ideja dobila je konačan oblik prilikom njegovog zatočeništva u logoru tokom Drugog svetskog rata, kada je pomisao na »dugotrajući« Mediteran predstavljala psihološku odbranu od ratne i logoraške svakodnevice. U osnovi, ideja da se geografsko područje tretira kao istorijski akter omogućena je radovima Viđala de la Blaša i prodorom Škole ljudske geografije u Školu Anala, pre svega zahvaljujući jednom od njenih osni vača, Lisjenu Fevru; operacionalizovanje pojma d. t. strukturalističkom term inologijom podstaknuto je, pak, usponom i uticajem strukturalne lingvistike i antropologije, posebno radovima Kloda Levi-Strosa. Brodelovo shvatanje o različitim trajanjima u istoriji, s naglaskom na d. t., iznova je ukazalo na značaj prouča vanja vremenske dimenzije u istoriografiji i sociologiji. Ono je nastalo delimično i u dijalogu sa Zoržom Gurvičem i njegovim pojmom temporaliteta globalnih dru štava, odnosno pojmom nivoa vremenske spratnosti, s tim što je taj pojam manje analitički a više operacionalno upotrebljiv. U toku svoje naučne delatnosti, Brodel je sadržaj pojma d. t. neprestano unapređivao i varirao, od maglovitih predstava o »kretanju gotovo nepomičnom«, do naglašavanja značaja civilizacija kao struktura d. t. Pomenutu zamisao on je uspešno primenio na prouča vanje Mediterana i kapitalizma kao »materijalne civiliza cije« (Materijalna civilizacija, ekonomija i kapitalizam, 1969-1979). U zajednici istoričara i teoretičara društva, ideja o d. t. pokazala se podsticajnom u geoistoriji, istorijskoj antropologiji, medijevistici, proučavanju struktura mentaliteta, kulturnih tvorevina, ideologije i vrednosnih sistema. 3 istorija 3 sociologija, istorijska 3 Škola Anala P. Milenković
duh naroda, v. Volksgeist
Dž džentrifikacija (eng. gentry- gospodski stalež). Po dizanje kvaliteta stambenog objekta, ili čitave rezidencijalne oblasti, kako bi se oni upripodobili za pripadnike višeg socijalnog statusa no što su bili njihovi prethodni korisnici. Pojam dž. u sociologiju grada uvela je 1964. godi ne Rut Glas, s namerom da opiše prodor srednje klase u rezidencijalne četvrti Londona, nakon renoviranja stanova koje su do tada koristili pripadnici radničke kla se. Pojam dž. u sociologiji grada ima nešto uže značenje, jer obuhvata iskustvenu pojavu koja se prostorno vezuje za centralne gradske lokacije (eng. inner cities). Fenom en dž. predstavljao je izazov ekološkoj teoriji susedske dinamike, zasnovanoj na premisi socijalne sukcesije, prema kojoj pripadnici nižih socijalnih grupa, u potra zi za kvalitetnijim stanovanjem na suburbanim loka cijama, nastanjuju susedstva napuštena od pripadnika viših socijalnih položaja. Proces dž. uslovljava konverziju vlasničkog statusa dela stambenog fonda (iz socijalno ili privatno rentalnog, namenjenog nižim klasama, u vlasnički, namenjen višim), što direktno menjauslove dostupnosti stanova nja različitim socijalnim grupama na lokalnom nivou i uslovljava nove vidove stambenih nejednakosti. Dž. prati i funkcionalna konverzija određenih gradskih sadr žaja, posebno napuštenih industrijskih i lučkih objekata, koji s procesom dezindustrijalizacije gradova bivaju preoblikovani u luksuzne stambene četvrti. Tako pojam dž. dobija šire značenje jer obeležava povratak pripadni ka višeg socijalnog statusa na centralna gradska podr učja, ne isključivo putem izmeštanja grupa nižeg socija lnog položaja. Zbog toga se dž. smatra važnim aspektom reurbanizacije kao specifične faze procesa urbanizacije. Teorijska osmišljavanja procesa dž. zasnivaju se na isk ustvu razvijenih kapitalističkih zemalja u kojima proces dž. dobija na značaju od osamdesetih godina XX veka. Pripadnici neom arksističkog pravca uzroke dž. prepoznaju u promenama povezanim sa ciklusima aku mulacije kapitala. Korišćenjem ekonomske teorije ra
skoraka rente (eng. rent gap theory), oni pokazuju da je dž. posledica pomeranja kapitala između različitih sektora ekonomije koja utiču na promenu profitabilnosti gradskih lokacija i ekonomske interese aktera koji kre iraju stambenu ponudu namenjenu korisnicima višeg socijalnog statusa. Autori koji se bave dž. na mikronivou ključnim smatraju osobenosti životnog stila i potroša čkih karakteristika nove srednje ili servisne klase, koja je identifikovana kao osnovni akter procesa dž. u sferi stambene potražnje. Do izražaja dolaze razlike između servisne klase u odnosu na tradicionalnu srednju kla su: veća potrošnja no štednja, velika prostorna mo bilnost uopšte, uključujući i stambenu, hedonistički individualizam, negacija ili odlaganje braka i roditeljstva, diferencirani modeli stambene potrošnje na centraln im područjima grada, naspram masovne potrošnje i njoj odgovarajućeg suburbanog stanovanja. Markstistički mislioci u procesu dž. vide novi model ispoljavanja dominacije kapitala u oblikovanju prostora. U skladu s tim, oni tumače i potrošačke karakteristike servisne klase sa naglaskom na značaju produkcije simboličkog kapitala u procesu dž. Tako dž., kao vid luksuzne potro šnje u domenu stanovanja, doprinosi samoreprodukciji ekonomske moći servisne klase i njenoj integraciji u društveni sistem u kojem, iako doprinosi stvaranju ogro mnih profita, nije uključena u elitu vlasti. Drugačije gledište zastupaju autori koji proces dž. povezuju s paradigmom postmodemog grada. U karakteristikama postmodeme nalazi se dublje značenje odsustva domi nacije elite i njene hegemonističke kontrole nad kul turom jer ona, naspram monumentalnosti i eksponiranja autoriteta i moći, karakterističnih za period modeme, istražuje pluralitete vrednosti i ukusa i ohrabruje razli čitost. Tako se i stambeni projekti obeleženi procesom dž. sagledavaju kao ostvarenja autohtonih lokacija. U najširem značenju, pojam dž. može se primeniti i na evropske zemlje koje su imale socijalističko uređenje, kao i na njihovo postsocijalističko iskustvo. U prvom slučaju, dž. je sporadični fenomen, ne poklapa se sa
džentrifikacija dezindustrijalizacijom centralnih gradskih područja, te nije praćena funkcionalnim konverzijama; njeni nosioci nisu pripadnici servisne klase postindustrijskog društva, iako jesu pripadnici najviših socijalnih pozicija; konv erzija stambenih statusa kretala se od vlasničkog ka st atusu zakupca, a dž. nije bila produkt ekonomske logike profitabilnosti lokacija već političkih odluka u skladu sa željama korisnika. U drugom slučaju, akteri dž. se
108 menjaju u meri u kojoj se menja socijalna struktura društva, proces dobija ekonomsku inicijaciju i vlasnička obeležja, ali je njegova glavna prepreka, kao i tokom socijalističkog perioda, stambena nestašica koja projek te dž. znatno poskupljuje. O stanovanje O reurbanizacija O rezidencijalna segregacija
M. Petrović
E egalitarizam (fr. égalité -jed n ak o st). Težnja za ostvarivanjem jednakosti između ljudi. Nijedan e., ma kako bio radikalan, ipak nije zahtevao da u pra ktičnoj primeni svi ljudi budu zaista jednako tretira ni. Egalitaristi su uvek samo osporavali legitimnost izvesnih postojećih kriterijum a za razlikovanje, tvrdeći da su iracionalni, odnosno da nisu relevantni za svrhe radi kojih su ustanovljeni. Zahtevi za jednakošću pojavljuju se, dakle, kao osporavanje (uvek izvesnih) »privilegija« kao neopravdanih nejednakosti. Pri tom, sama ideja privilegija ima različit sadržaj i značenja. Tako je, npr., britanski socijalista Ričard Toni kritikovao liberalna shvatanja prema kojima su nejednakosti starog poretka bile neprihvatljive, jer su bile proizvoljne, rezultat socijalnog i političkog favoritizma, a ne razlika u ličnim sposobnostima. Nejednakosti u industrijskom društvu trebalo bi, međutim, poštovati - tvrde liberali - j e r su one izraz ličnog uspeha ili neuspeha. Tako je bilo moguće, pisao je Toni, da liberali mrze nejednako sti najkarakterističnije za XVIII vek, a da aplaudiraju onima koje su najkarakterističnije za XIX vek. 3 jednakost, društvena 3 marksizam 3 revolucija S. Nedović
egzistecijalizam (lat. existera - nastati, postati, bivati). Pojam e. obuhvata specifičan spektar filoz ofskog promišljanja koji se razvio u Evropi posle Drugog svetskog rata, izvršivši veliki uticaj na literaturu, psiho logiju, psihijatriju i psihoterapiju, pa i sociologiju. Zajedničko mu je što u centar svojih rasprava stavlja egzistenciju (biće) koja nadilazi esenciju (bitak). Postoje tri glavne egzistencijalističke filozofske škole: filozofija egzistencije (Karl Jaspers, Gabrijel Marsel), egzistencijalističkafilozofija (Martin Hajdeger) i e. u užem smislu reči (Žan-Pol Sartr, Moris Merlo-Ponti), koje se razlikuju prema tome kako definišu biće. Pod egzistencijom ili postojanjem ovaj pravac ne podrazumeva nipošto postojanje (opstanak) uopšte, nego način bivstvovanja određenog čoveka, specifično
ostvarenje ljudskog bitisanja u njegovoj individualnosti, konačnosti i istoričnosti. Egzistencija je, drugim recima, obeležena sledećim egzistencijalijama, tj. kategorijama: slobodom, odnosno odgovornošću, bačenošću u svet, odnosno smrtnošću, brigom, tj. životom-sa-drugim, te smislom nasuprot besmislu življenja. U svom imanentnom individualizmu, e. je pružio savremenoj društvenoj misli epistemološke teorijske pretpostavke za kvalitativno, iskustveno izučavanje fenomena društvenog života i, nasuprot kvantitativnom racionalizmu, scijentizmu i pozitivizmu u savremenim društvenim naukama, trasirao put izučavanju tzv. subjek tivnih aspekata socijalnih fenomena. 3 individualizam 3 sloboda 3 sociologija, egzistencijalistička
P. Opalit
egzogamija (gr. éxô - izvan, spolja; gaméô - že nim se). Običajno pravilo koje nalaže sklapanje braka sa osobom izvan određene, najčešće srodničke grupe. Pored toga što nalažu obavezu sklapanja braka izvan određene grupe, pravila e. mogu da odrede i specifičnu grupu iz koje se regrutuju bračni partneri. E. je ka rakteristična za predindustrijska društva, u kojima se čitava socijalna organizacija zasniva prevashodno na srodničkim odnosima, pa se smatra da se putem egzogamnih brakova stvaraju savezništva među porodicama, klanovima, plemenima i plemenskim grupacijama. Iako se s njim ne poklapa u potpunosti, e. je tesno povezana sa incest-tabuom, koji zabranjuje seksualne odnose i brak između određenih srodničkih kategorija. Incest-tabu najčešće određuje minimalnu srodničku distancu među bračnim partnerima. Ujednolinearnim srodničkim siste mima, međutim, zabrana braka se često odnosi samo na predstavnike one linije prema kojoj se računa srodstvo - srodnike s majčine strane u matrilineamim sistemima, odnosno srodnike sa očeve strane u patrilinearnim sist emima. U bilateralnim sistemima zabrana se uvek od nosi na predstavnike obe srodničke linije. Pored krvnih
egzogamija
110
srodnika, zabrana incesta može da obuhvati i ostale sro dničke kategorije, uključujući i fiktivne srodnike (npr. kumovi kod nas). U modernim društvima klasna e. se često smatra jednim od kanala socijalne pokretljivosti, naročito za žene. 3 brak 3 endogamija 3 srodstvo R. Drezgić
ekologija (gr. oikos - kuća; logos - reč, govor, nauka). Biološka disciplina stara preko sto trideset godina. Koreni ekološkog mišljenja datiraju još iz antičkog perioda, a u disciplinarnom smislu e. se prvi put pominje u delu Ernsta Hekela Prirodna istorija nastanka (1868), kao zoološka poddisciplina, čiji je zadatak bio da proučava skup svih odnosa jedne ži votinjske vrste s njenom neorganskom i organskom okolinom. E. kao biološka nauka prolazila je u svom razvoju različite faze, što je dovelo do osnovne podele na autoekologiju, populacionu e. i sinekologiju. Autoekologija je podgrana e. koja izučava međuodnose pojedinih organizama ili njihovih grupa, koji pripadaju istoj ili različitim vrstama, i uslova njihove okoline. Populaciona e. je podgrana autoekologije i predstavlja nauku o strukturi i dinamici populacija pojedinih vrsta. Kao najuticajniji deo e., sinekologija je omogućila da se s prvobitnog »organskog«, preko »populacionog« ni voa, e. razvije u nauku o zajednicama biljaka, životinja i mikroorganizama u njihovoj međusobnoj povezanosti, kao i povezanosti s njihovom anorganskom okolinom. Tako je e. postala nauka o ekosistemima. Ovaj pojam je imao veliki metodološki značaj za razvoj savremene e., jer se time predmet njenog istraživanja proširio do biosfernog nivoa. Dalji razvoj e. podrazumevao je produbljivanje istraživanja na raznovrsne i dinamične, ekološke akti vnosti čoveka i ljudskog društva. I dok su se prvobitno ekološka istraživanja uglavnom odnosila na uticaj sre dine na organizam čoveka, te bila više predmet medicine, dotle se u savremenoj e. mnogo više pažnje posvećuje istraživanju načina, obima i karaktera uticaja ljudskog društva na prirodu i životnu sredinu. Istražujući odnos »organizam -sredina« na svim nivoim a organskog sveta, savremena e. akcenat stavlja na razumevanje raznovrsnih i mnogobrojnih dejstava ljudske civiliza cije na prirodu, a time i na organski razvitak samog čoveka. To, međutim, ne znači da e. može apstrahovati specifične zakone razvoja ljudskog društva, jer čoveka mora posmatrati i kao društveno biće, što podrazu meva i uključivanje socijalnih aspekata. Tradicionalno prirodno značenje ekološke situacije menja se sa čovekom i dobija svoju socijalnu, ekonomsku, kulturnu,
političku, etičku i druge dimenzije. Kao disciplina koja razmatra zakonomernosti svih problema koji su u vezi sa životnom sredinom, uključujući i takve koji se od nose na ljudsko društvo i ljudsku delatnost, savremena e. vrši značajan uticaj na promenu stila naučnog mišljenja, koje mora polaziti od saznanja o međusobnoj poveza nosti i uslovljenosti svih pojava (fizičkih, bioloških, psi hičkih, društvenih i kulturnih). Takvo mišljenje potire disciplinarna podvajanja i kategorijalna ograničenja. Time pojam e. gubi jednoznačnost koju je u početku nastanka i razvoja u usko disciplinarnom smislu imao. Specifičnost uticaja antropogenih faktora vezu e. i pri rodnih nauka čini ne samo složenijom i neophodnom nego pretpostavlja njenu saradnju sa mnogim dru štvenim naukama i filozofijom. Tako će se, pored biolo ške e., pojaviti medicinska e., humana e., politička e. i dr. Interesovanje za ekološke probleme sociologija je pok azala razvojem socijalne e. i sociologije životne sredine kao posebnih istraživačkih oblasti, ali je, kao opšta teo rijska disciplina, ostala po strani, držeći se tradicionalne sheme disciplinarnih podela. Razvoj e. doveo je do form iranja novog pogleda na svet koji isključivu disciplinarnu podeljenost čini sve manje prihvatljivom. Pored toga, ekološki pogled na svet, koji u najopštijem smislu podrazumeva sveopštu povezanost organskog i neorganskog sveta na svim nivoima, dovodi sve više do preispitivanja i redefinisanja predmeta istraživanja, kako prirodnih tako i društvenih i humanističkih nauka. Takva preispitivanja su prisutna i u sociologiji. Osnovna kritička primedba koja se upućuje sociologiji i sociolo zima predekološkog perioda razvoja ove discipline jeste daje, usmeravanjem pažnje na društvo, odvojeno od dru gih biotičkih i abiotičkih delova stvarnosti, ova nauka pribegla svojevrsnoj »sociološkoj konstrukciji stvarno sti«. Savremeni ekološki problemi globalnih razmera, označeni pojmom ekološke krize, tokom sedamdesetih godina XX veka zatekli su sociologiju gotovo nesprem nu da, na osnovu postojećeg kategorijalnog aparata, od govori na nove ekološke izazove i rizike s kojima se su očava savremeno društvo. Krajem XX i početkom XXI veka, sociologija je ušla u fazu ponovnog preispitivanja predmeta istraživanja i osnovnih kategorija i, shodno svom disciplinarnom pristupu, kompetentnije se uključila u rešavanje savremenih ekoloških problema. 3 društveni pokreti 3 ekosistem 3 ljudska sredina G. Mitić
ekonomija (gr. oikos - kuća; nômos —zakon). Upra vljanje kućom, domaćinstvom, gazdinstvom, imanjem; celishodno uređenje. Kod antičkih filozofa, oikonomia se odnosila na veštinu upravljanja kućnim gazdinstvom,
111
odnosno imanjem. Grčki filozof Ksenofon (oko 427355. pre n. e.) isticao je da dobar upravitelj teži da maksimizira ekonomski višak jedinice kojom upravlja (bila ona porodično imanje, grad ili država). Prema njegovom mišljenju, ekonomski višak postiže se veštinom, disci plinom i podelom rada. Podela rada je ključni činilac koji doprinosti porastu u kvantitetu i kvalitetu. (1) E. kao društvena nauka bavi se sledećim proble mima: - načinima na koje se formiraju cene faktora proiz vodnje i potrošnih dobara u jednom društvu, i kako se te cene koriste u procesu donošenja odluka u vezi s proiz vodnjom (alokativna funkcija tržišta) i potrošnjom; - funkcionisanjem finansijskih tržišta i mehanizama alokacije finansijskih sredstava na različite upotrebe; - efikasnošću tržišta i slučajevima kada je državna intervencija poželjna; - (ne)pravednošću distribucije dohotka u jednom dru štvu i predlaganjem mera za pravedniju raspodelu; - uticajem poreza, državne potrošnje i budžetskog deficita/suficita na privredni rast; - međunarodnom trgovinom i uticajemprotekcionističkih mera na njen rast; - privrednim ciklusom, odnosno problematikom ekspanzija i recesija, te predlaganjem mera za ubla žavanje šokova koje sa sobom nosi ciklično kretanje privrede. Konkretnije, svi problemi kojima se bavi ekonom ska nauka mogu se svesti na rešavanje problema osku dnosti (retkosti) dobara i neograničenih potreba ljudi. Oskudnost znači da svaka e. raspolaže ograničenim resursima, pa samim tim nije u stanju da proizvede sve proizvode koje njeni stanovnici potražuju. Dakle, e. proučava načine na koje jedno društvo upravlja ograni čenim resursima. S obzirom na to da su resursi ograni čeni a potrebe neograničene, od kritične je važnosti da se resursima racionalno upravlja. Zato se postavlja pitanje efikasnosti. Efikasna je ona e. koja ne može da proiz vede više nekog dobra, a da istovremeno ne smanji proi zvodnju drugog dobra. Stoga je osnovni zadatak e. da uredi društvo na takav način daje upotreba ograničenih proizvodnih resursa najefikasnija moguća. E. se proučava na različitim nivoima. Tako eko nom isti prave razliku izm eđu m ikroekonom ije i makroekonomije. Utemeljivačem savremene e., konkret nije mikroekonomije, smatra se Adam Smit, koji je u svom najznačajnijem ekonomskom delu Istraživanje pri rode i uzroka bogatstva naroda (1776) izložio osnovna načela tržišne e. A. Smit se u svom delu bavio problema tikom formiranja cena faktora proizvodnje i potrošnih
ekonomija dobara, kao i pitanjima prednosti i nedostataka tržišnog mehanizma. Mikroekonomija je grana e. koja se bavi pojedinačnim ekonomskim fenomenima, kao što su tro škovi, prihodi i cene. Konkretnije, mikroekonomija proučava način na koji pojedinačni entiteti, odnosno pojedinci i preduzeća, donose svoje ekonomske odluke i kako međusobno utiču jedni na druge na tržištu. Za razliku od mikroekonomije, makroekonomija proučava ponašanje e. u celini, odnosno bavi se problematikom privrednog rasta. Ona proučava fenomene kao što su potrošnja, proizvodnja, cene, investicije, štednja, raspodela, budžet, ekonomska politika i zaposlenost na opštem nivou. Utemeljivač makroekonomije je engleski ekono mista Džon Kejnz, koji je u vreme Velike depresije tri desetih godina prošlog veka u svom delu Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca (1936) izrazio sumnju u nepogrešivo funkcionisanje tržišnog mehanizma, od nosno Žan-Batista Seja zakona tržišta (svaka ponuda stvara svoju tražnju i svaka tražnja stvara svoju ponudu, kriza hiperprodukcije je nemoguća i svi faktori proizv odnje su optimalno uposleni). Do tada su ekonomisti bili jedinstveni u stavu da su poslovni ciklusi u pri vrednom funkcionisanju (naizmenične faze ekspanzije i recesije) neizbežni. Tako, ukoliko dođe do poremećaja u funkcionisanju e., ona će se sama prilagoditi, tj. odstu panja od pune zaposlenosti i proizvodnje su privreme nog karaktera. Kejnz je smatrao da oporavak može biti vrlo dug i bolan te je dao recepte kako ublažiti nevolje koje sa sobom nosi recesija i ubrzati oporavak. Prema njegovom mišljenju, u fazama recesije država treba da sprovodi ekspanzivnu monetarnu i fiskalnu politiku, čime se smanjuje nezaposlenost i stimuliše investiranje. Mikroekonomija i makroekonomija su usko po vezane i m eđusobno uslovljene je r prom ene na makroekonomskom nivou nastaju kao posledica ishoda ekonomskih odluka koje su doneli atomizovani pri vredni učesnici na mikronivou. (2) E. je i država definisana ukupnim ekonomskim aktivnostima i kompozicijom tih aktivnosti koje se obavljaju na njenoj teritoriji. Tržišna vrednost ukupne proizvodnje finalnih dobara i usluga koje se proizvedu u toku jedne godine u okviru jedne e. izražava se bruto domaćim proizvodom (BDP). Doprinos proizvodnji BDP različitih sektora (kompozicija aktivnosti) može biti izražen na različite načine. Na primer, doprinos mo žemo uopšteno izraziti kao doprinos sektora domaćin stava, korporativnog, javnog ili finansijskog sektora, ili pojedinačno po industrijskim granama. O sociologija rada O sociologija, ekonomska
O. Radonjić
ekonomija, centralnoplanska
112
ekonomija, centralnoplanska. Metod organizovanja ekonomije u kojem je proces donošenja ekonomskih odluka o proizvodnji i potrošnji (šta, kako i za koga proizvoditi određeno je nacionalnim planom) centralizovan od strane države, u čijem se vlasništvu nalaze svi faktori proizvodnje (osim radne snage). Država poseduje, kontroliše i usmerava resurse u različite upotrebe. U c. e. alokacija resursa između proizvodnih jedinica i dobara i usluga između potrošača određena je upo trebom fizičkih kvota. Planski zadaci se hijerarhijski do nose i sprovode po sistemu »odozgo-nadole«. Centralni planski organ donosi glavne odluke i razvija elemente primene plana na nivou cele ekonomije. Plan se potom deli i prenosi na niže birokratske nivoe, koji imaju za zadatak sprovođenje plana. Privredna preduzeća u bivšem Sovjetskom Savezu poslovala su na osnovu četiri glavna principa: privredni račun (rus. hozraščot), dem okratski centralizam , jedinonačalije i planiranje. -P rivre d n i račun. Do privredne reforme (1965) preduzeća nisu imala nikakvu samostalnost. Njihova jedina uloga je bila da poštuju i ispune propisane plan ske zadatke. Posle privredne reforme, preduzeća dobijaju operativnu samostalnost prevođenjem na privredni račun, što je praktično značilo da svoje rashode treba da pokrivaju prihodima i da, po mogućstvu, ostvare dobit, pri čemu celu dobit ne uzima država (doduše, uzimala je njen veći deo - posle reforme oko 70%). Delom dobiti, preduzeće je moglo samostalno da raspo laže (obično se ovaj preostali deo dobiti koristio za proširivanje i modernizaciju kapaciteta). Privredni račun je, sjedne strane, morao da se povinuje planskim zadacima, dok je, s druge, izražavao određeni kolektivni ekonomski interes preduzeća. Najzad, interes preduzeća bio je podređen državnim planskim zadacima. Država je svakom preduzeću davala naloge koji su se odnosili na to u kojoj grani preduzeće treba da obavlja svoju ak tivnost, koje bi proizvode trebalo da proizvodi, koliko bi fabrika dotična firma trebalo da ima i gde, koliko mašina bi trebalo da ima, kod koga će se snabdevati neophodn im (propisanim) mašinama i sirovinama, po kojim cenama će ih kupovati, po kojim cenama će prodavati svoje proizvode itd. Simbolična sloboda preduzeća odnosila se na veoma usku oblast vezanu za to kako da se na najbolji način iskoriste postojeća količina i kvalitet postro jenja, resursa i opreme koji su im dodeljeni za unapred određene svrhe. Demokratski centralizam. Svaka niža jedinica na hijerarhijskoj lestvici prima naređenja od više. - Jedinonačalije. Ovaj princip je neposredno pove zan s principom demokratskog centralizma. Država ime
nuje direktore preduzeća preko kojih sprovodi svoje odluke. Direktor je za svoj rad odgovoran jedino višim nivoima, dakle ne odgovara radnom kolektivu. Svi se bezuslovno moraju pokoravati volji direktora. Za re zultate preduzeća odgovara jedino direktor. Oni bivaju nagrađeni ako ispune ili nadmaše planske rezultate ili, pak, kažnjavani (moralno ili materijalno) ukoliko ne uspeju da realizuju zahtevane ciljeve. Učešće zaposlenih u odlučivanju je simbolične prirode. Svodi se na savetodavnu funkciju. Planiranje. Odnosi se na rukovođenje preduzećem u skladu s načinima koji su propisani centralnim državnim planom. Preduzeće je dužno da se pridržava planskih zadataka koji su obično bili prikazivani u obliku kvantitativnih (obim proizvodnje - vrednosni i fizički) i kvalitativnih pokazatelja (troškovi proizvodnje i asortiman). Država je propisivala cenu koštanja koja je predstavljala maksimalno podnošljiv nivo troškova pre duzeća. Prekoračenje cene koštanja označava naru-šavanje principa privrednog računa, što sa sobom povlači određene posledice koje snosi direktor. O ekonomija, tržišna O etatizam 3 planiranje, društveno O. Radonjić ekonomija, siva. Ekonomska aktivnost neregistrovana u nacionalnim dohodovnim računima - ili zbog toga što aktivnost nije obavljena na tržištu, ili zbog toga što je aktivnost ilegalna (protivzakonita). S. e. uključuje delatnosti kao što su prostitucija, kockanje, trgovina oruž jem i narkoticima, krijumčarenje, trgovina ljudima, pos lovi sa ilegalnim emigrantima, krivotvorenje poslovnih računa, falsifikovanje novca, zapošljavanje ljudi bez uplata poreza za socijalno osiguranje, trampa usluga (npr. automehaničar popravi stolaru auto, dok mu stolar kao protivuslugu napravi krevet - novac nije razmenjen i aktivnost nije zabeležena). Dominantan podsticaj za poslovanje u s. e. je želja da se izbegne plaćanje poreza ili da se izbegnu kontrola i sankcije države. Na primer, prodavci oružja izostavljaju zaradu od ove aktivnosti kada prijavljuju oporezive prihode ne zbog toga da bi izbegli poreske namete, nego da bi sakrili protivzakonitu radnju. O nezaposlenost O postsocijalistička transformacija O siromaštvo
O. Radonjić ekonomija, tržišna. Metod organizovanja eko nomije u kojem je proces donošenja ekonomskih odluka o proizvodnji i potrošnji (šta, kako i za koga proizvoditi) decentralizovan. U t. e. faktori proizvod nje su u privatnom vlasništvu pojedinaca i preduzeća.
113 Tržište možemo definisati kao mehanizam koji dovodi u sklad privredne subjekte koji se pojavljuju na strani ponude (proizvodnja) i tražnje (potrošnja). Kada trži šte definišemo na ovaj način, obično se podrazumevaju uslovi savršene konkurencije, u kojoj niko od tržišnih aktera nema moć da diktira uslove pod kojima će se od igravati tržišna utakmica. Kako na strani ponude tako i na strani tražnje pojavljuju se atomizovani privredni subjekti vođeni svojim interesima. Decentralizovan si stem ekonomskog odlučivanja podrazumeva da svaka individua poseduje neotuđivo pravo da usmerava svoje materijalne resurse na način na koji misli da će biti u skladu sa ostvarivanjem unapred određenih sopstvenih ciljeva; svaka individua bira ciljeve mimo bilo kakve prinude. Potrošači prodaju faktore proizvodnje i kupuju potrošačka dobra radi maksimiziranja svog blagosta nja. Proizvođači kupuju faktore proizvodnje i proizvode birajući optimalnu kombinaciju inputa i outputa radi maksimizacije profita. Uloga države je da osigura po štovanje unapred određenih pravila koja su uspostavljena većinskom voljom tržišnih aktera. Tu se, pre svega, misli na poštovanje institucije privatne svojine i nezavisnog položaja u društvu svakog pojedinca, u smislu zaštite od prinude. Pravila igre važe za sve i, ukoliko se prekrše, država ima pravo da se koristi sredstvima prinude. U t. e. svaki prodavač donosi za sebe odluku o vlastitoj ponudi robe i svaki kupac suvereno odlučuje šta će ku povati. Sporazumi o proizvodnji i potrošnji sklapaju se na dobrovoljnoj bazi po cenama koje su odredile sile ponude i tražnje. Iako se pojedinci i preduzeća razlikuju po svojoj ekonomskoj moći, veze između njih su vodo ravne, u suštini dobrovoljne i nehijerarhijske. U t. e. dominantnu ulogu ima potrošač. Profit i gubi tak su osnovni instrumenti kojima potrošači održavaju neposrednu vlast nad svim preduzetničkim akcijama. Neće se proizvoditi nešto za šta je arbitrarno utvrđeno da treba da se proizvodi (centralnoplanski sistem »proizvo dnje za upotrebu, umesto proizvodnje za stvaranje profita«), bez obzira da li za tim dobrom postoji stvarna potreba (pa čak i u slučaju da postoji, onda treba odrediti u kojim količinama), nego će se proizvoditi ona roba i usluge za kojima postoji objektivna potreba. Kupovina ili uzdržavanje od kupovine konačno određuje šta će se proizvoditi, u kojim količinama i kakvog kvaliteta. Na taj način su potrošači vrhovna sila koja određuje ko će od proizvođača uspeti, a ko propasti. Konkuren cija obezbeđuje da se neefikasni proizvođači prirodnim putem udalje s tržišta, oslobađajući do tada zauzete faktore proizvodnje i stavljajući ih na raspolaganje nekom efikasnijem i produktivnijem proizvođaču. Tako, vrednosni sud potrošača direktno određuje cene svake
ekonomska raspodela robe i usluge, dok indirektno određuje cene svih faktora proizvodnje. O ekonomija O ekonomija, centralnoplanska O ekonomska tranzicija
O. Radonjić ekonomska raspodela. Način na koji se nacionalni dohodak (novostvorena vrednost) u nekom društvu raspodeljuje bilo među individuama bilo među faktorima proizvodnje (rad, kapital, zemlja). Veza između indivi dualne i faktorske r. nacionalnog dohotka ostvaruje se putem faktora proizvodnje koji se nalaze u vlasništvu individua. Analiza r. može biti klasna ili klasno neut ralna. Teorijom klasne r. bavili su se klasični ekonomisti XVIII veka, kao i Karl Marks. Teoretičari klasne r. su smatrali da način r. opredeljuju privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju i postojanje triju klasa: klase radnika, klase kapitalista i klase zemljoposednika. Svaka klasa prihoduje svoj dohodak. Klasa radnika - nadni ce, klasa kapitalista - profit, odnosno kamatu (kada su u pitanju novčani kapitalisti) i klasa zemljoposednika - rentu. Prema mišljenju škotskog ekonomiste Adama Smita, kada se napusti ono prvobitno društvo (u kojem je rad bio jedini faktor proizvodnje), koje prethodi akumu laciji kapitala i prisvajanju zemlje, rad ne može adekv atno sâm objasniti tržišnu cenu u koju, po prirodi stvari, ulaze, pored rada, i renta i profit. Pre pojave privatne svojine sav proizvod rađa je išao radniku. Čim je zemlja postala privatna svojina i čim se kapital koncentrisao u rukama kapitalista, svaki od njih (misli se, pored radnika, i na zemljoposednike i kapitaliste) ima pravo na svoj udeo u proizvodu, odnosno zaradu. Radnik na bazi uloženog rada, zemljoposednik na bazi vlasništva nad zemljom na kojoj se obavlja proces proizvodnje i kapitalista na bazi preuzetog rizika ulaganja svojih ili pozajmljenih sredstava u proces proizvodnje. Shodno tome, proizvodni rad se deli na nadnice, profit i rentu. Kod Dejvida Rikarda, količina uloženog rada opredeljuje vrednost neke robe, dok u r. neposredno učestvuju nadnica i profit (komplementarne veličine) i, posredno, renta, koja se stvara prelaskom na zemljište lošijeg kva liteta (diferencijalna renta I). Stvaranjem renti zahva ljujući prelasku na sve lošije zemljište dolazi do pove ćanja troškova proizvodnje prehrambenih proizvoda pa samim tim i nadnica (nadnice izražene putem vre dnosti dobara koja su radniku neophodna za održanje). Pošto su profit i nadnice komplementarne veličine, rastom nadnica (i, indirektno, renti) smanjuje se profit. Samim tim, Rikardo je uslov napretka i daljeg razvoja kapitalizma video u eliminaciji zemljoposednika sa pr-
ekonomska raspodela
114
ivredne scene. Marks je prihvatio i dalje razvio učenje svojih prethodnika. Prema njegovom mišljenju, na eko nomskoj sceni glavna bitka se odvija između radnika koji se javljaju na tržištu rada i prodaju svoje radne veštine kao robu i kapitalista koji su vlasnici nad sredstvi ma za proizvodnju i koji, produžetkom radnog vremena neophodnog da bi radnik reprodukovao vrednost svoje radne snage, prisvajaju višak vrednosti. Klasno neutralna teorija r. javlja se u drugoj polovini XIX veka u učenju marginalističke ekonomske škole (postojale su tri marginalističke škole: Bečka škola, Lozanska škola, i Kembridžka škola). Prema tim uče njima, uposlenost različitih faktora proizvodnje, pa samim tim i udeo koji faktori proizvodnje prihoduju, zavisi od odnosa njihove m arginalne (granične) produktivnosti i njihove cene na tržištu. U analizi se pretpostavlja tržište savršene konkurencije na kojem su cene svih faktora proizvodnje na tržištu za faktore proizvodnje date i gde su cene outputa na tržištu robe i usluga koje se proizvode različitim kombinacijama faktorskih utrošaka takođe date (eng. price takers). Analiza traje kratko, pri čemu deluje zakon opadajućih prinosa. Na primer, kapitalista, odnosno preduzetnik, povećavaće broj angažovanih radnika (pri čemu vrednost margin alnog proizvoda svakog dodatog radnika na fiksne kapit alne kapacitete opada zbog dejstva zakona o opadajućim prinosima) sve do tačke na kojoj se vrednost marginalne produktivnosti poslednjeg dodatog radnika (povećanje vrednosti proizvodnje do kojeg dolazi kada se fiksnim kapitalnim sredstvima doda još jedna jedinica rada) ne izjednači s tržišno određenom nadnicom. ekonomska razmena potrošnja proizvodnja
O. Radonjić ekonomska razmena. Opisuje kretanje faktora proiz vodnje i finalnih proizvoda (outputa) između potrošač kih i proizvodnih jedinica koje se obavlja putem tržišta. Radi što jasnijeg prikaza simplifikovane verzije ekonom ske r., ekonomisti se služe cirkularnim (kružnim) dijagramom (eng. circularflow diagram) koji pokazuje tokove novca, inputa i outputa između domaćinstava i firmi kroz tržišta robe i usluga i faktora proizvodnje. Cirkulami dijagram jasno ukazuje da firme (predu zeća) prilikom obavljanja svoje ekonomske aktivnosti prodaju robu i usluge i unajmljuju i upošljavaju faktore proizvodnje, dok, s druge strane, domaćinstva kupuju i konzumiraju robu i usluge i poseduju i prodaju (daju u zajam) faktore proizvodnje. Zatim, na tržištu robe i uslu ga se firme javljaju kao prodavci, dok se domaćinstva javljaju kao kupci. Nasuprot tome, na tržištu faktora pro
Izvor: G. N. Mankiw, Principles o f Economics, 2004, str. 23. izvodnje domaćinstva se javljaju kao prodavci, dok se firme javljaju kao kupci. O ekonomska raspodela O potrošnja O proizvodnja
O. Radonjić ekonomska tranzicija (lat. transitio - prelaženje). Izraz koji opisuje proces prelaska jednog privrednog sistema iz centralnoplanski vođene ekonomije (centralizovanog sistema odlučivanja), čije je funkcionisanje određeno centralnim nacionalnim planom, u tržišnu eko nomiju (decentralizovan sistem odlučivanja). U obimnoj ekonomskoj literaturi preovladava mišlje nje da su kritične tačke procesa e. t. sledeće: - Reforma cena i slobodno formiranje cena na tržištu. - Sprovođenje tvrdog budžetskog ograničenja (eng. hard budget constrain ). U centralnoplanskim ekono mijama preduzeća su poslovala po principu mekog bu džetskog ograničenja (soft budget constrain), kojom prilikom su se gubici ostvareni u poslovanju pokrivali subvencijama i nisu dovodili do bankrota. U tržišnoj ekonomiji, selektivna funkcija tržišta udaljava neefika sne iz delatnosti, čime se oslobađaju resursi koji prelaze u ruke produktivnijim i efikasnijim proizvođačima. - Privatizacija. U tržišnim ekonomijama proizvodnja se uglavnom ostvaruje u privatnim preduzećima, dok je, npr., u bivšem Sovjetskom Savezu država kontrolisala oko 80% proizvodnje. Prelazak na tržišni sistem zahteva da privatni subjekti sami i nezavisno donose odluke o
115
proizvodnji, prodaji, kupovini, investiranju, zaduživa nju i pozajmljivanju. - Stvaranje finansijskog sistema s nezavisnom cen tralnom bankom i profitno orijentisanim poslovnim bankama. - Formiranje institucija tržišta novca i kapitala. - Postavljanje zakonskog okvira koji omogućava neometano funkcionisanje tržišta (reforma trgovinskog i ugovornog prava, zakon o vlasništvu, zakon o stečaju itd.). - Vođenje zdrave (sound) monetarne i fiskalne politi ke radi sprečavanja visoke i nekontrolisane inflacije. - Otvaranje ekonomije međunarodnoj konkurenciji (uklanjanje državnih trgovinskih monopola, unifikacija carinskog sistema i prilagođavanje propisima Svetske trgovinske organizacije, liberalizacija računa kapitala, konvertibilnost valute). 2 ekonomija, centralnoplanska 3 ekonomija, tržišna O konkurencija, ekonomska O. Radonjić
ekosistem (gr. oikos - kuća, domaćinstvo; sistema - sastav, celina). Pojam prirodnonaučnog porekla, ali se koristi ne samo za razumevanje ekološke stvarnosti i ekološke krize već i socijalnih problema. E. je sistem nastao međudejstvom svih živih organizama, biljaka, životinja, bakterija itd., i fizičkih i hemijskih faktora njihove životne sredine. On predstavlja sistemsko jedin stvo višeg reda u odnosu na organizam i odnos organizam-sredina. Teškoće u definisanju ovog pojma od strane ekologa (od kojih su neki sumnjali u korisnost preciznog izra za sa striktnom definicijom) jesu posledica različitosti u shvatanju pojma »životne sredine«. Sama ideja o je dinstvu organizama, kao i o jedinstvu čoveka i prirode, veoma je stara. Pojavljuje se najpre u antičkoj filozofi ji, traje sve do kasnog XIX veka, od kada je prisutna gotovo istovremeno u prirodnonaučnim istraživanjima evropskih, ruskih i američkih teoretičara. Nastanku pojma e. prethodile su rasprave o problemu odnosa »organizam-sredina«, koji je postavljen još u prvoj, tzv. organskoj fazi razvoja biologije. Rasprave o uticaju i ulozi spoljašnje sredine u evoluciji organskog sveta odvijale su se uglavnom među predstavnicima dva osnovna pravca: ektogeneze (lamarkizma) i autogeneze. Različitost shvatanja, kao i sâm pristup, uticali su da ekologija još dugo zadrži »morfološki« pogled na izu čavanje ovog odnosa. Zajedničko svim pristupima koji su odnos »organizam-sredina« shvatali kao neraskidivo jedinstvo sa identičnim stranama jeste mehanicistička premisa koja je podrazumevala da se dinamika celine
ekosistem može razumeti samo kroz razumevanje svojstava njenih delova. Međutim, kasnijim pomeranjem sa »organskog« na viši populacioni nivo, istraživanje ovog odnosa je od fiziološkog poprimilo novi, ekološki karakter. Uticaj po pulacije na sredinu je mnogo složeniji jer je zajednica u stanju da kompenzuje određena dejstva koja sâm orga nizam ne može, a takođe i da složenošću međudejstava stvara nove uslove sopstvene sredine. Sredina se više ne posmatra kroz pojedine faktore nego kao kompleks uslova koji deluju na određenu populaciju. Istraživanjem veza između različitih vrsta i anorganskih uslova sredi ne došlo se do saznanja d aje sve sa svačim povezano, pa time i do pojma biocenoze, čime je ekologija iz faze autoekologije ušla u fazu tzv. sinekologije. Sâm pojam biocenoza ili životna zajednica (biljke, životinje i biotopi) vezuje se za ime Ludviga fon Bertalanfija (1932). Upotreba izraza e. pripisuje se britanskom ekologu Arturu Tensliju koji ga je 1935. (prema ruskim izvorima 1938. godine) prvi upotrebio da bi označio blisku pove zanost komponenata biocenoze i njihove abiotičke sredi ne, a koju je V. N. Sukačov 1946. nazvao biogeocenoza. Pojam e. je od tada postao opšteprihvaćen u britanskoj i američkoj nauci, tako da se vrlo brzo proširio i na nau ku u čitavom svetu. Izraz blizak izrazu biogeocenoza je nešto ranije predložio nemački entomolog K. Fridrih na osnovu pretpostavke o jedinstvu biocenoze i biotopa. On je 1930. taj sistem, u skladu sa shvatanjem o jedinstvu prirode, nazvao holocen, ali je zbog sličnosti sa geolo škim izrazom holocen izraz bio nepodesan. U okviru tih shvatanja sreću se još pojmovi biosistem (A. Tineman, 1939) i bioenert body (V. I. Vemadski, 1944). E. se sastoje od neživih abiotičkih elemenata, život nog prostora (biotopa) i živih bića (biotičkih elemenata) koja se na tom prostoru nalaze čineći biocenozu. Životni prostor čine: klima, voda, tlo, vazduh, reljef i si. Životna zajednica se sastoji od biljaka, životinja, mikroorganiza ma (i ljudi). E. karakteriše veoma složena povezanost i prirodni međuuticaj njegovih elemenata kao posledica razmene energije, lanca ishrane, cirkulacije kiseonika, ugljendioksida i dr. E. imaju prirodnu sposobnost samoregulacije i očuvanja stabilnosti koja se ispoljava i preko tri lanca ishrane koje čine: proizvođači (autotrofi orga nizmi), potrošači (heterotrofi organizmi) i razgrađivači (mikroorganizmi). Kriza e. nastupa kada su ugrožene njegove apsorpcione sposobnosti uticajem spoljašnjih (ili unutrašnjih) faktora na same elemenate iz kojih se on sastoji, ili na njihove međusobne odnose. Pojava pojma e. značila je prekretnicu u ekologiji jer se sa istraživanjima e. kao geobiotičkih sistema prvi put izašlo iz okvira strogo bioloških istraživanja. E. ne
ekosistem predstavljaju zatvorene sisteme nego, putem međusob ne razmene materije i energije, obrazuju određeno si stemsko jedinstvo (sistem višeg reda) svih manifestacija života u planetarnim razmerama koje se označava kao biosfera. Ovaj pojam je imao veliki metodološki značaj za razvoj savremene ekologije. Naime, ona se više ne može zamisliti bez biosfemog nivoa. Zakonitosti živo ta konkretnih zajednica u potpunosti su razumljive tek kada se povežu s procesom razmene materije i energije na ovom nivou istraživanja; tek tada je problem odno sa »organizam-sredina« moguće postaviti kao problem njihovog međudejstva, a ne kao odnos uporedo postoje ćih entiteta. Često se može sresti i shvatanje da jedino planeta Zemlja predstavlja pravi e., pošto se on smatra samodovoljnim i ograničenim područjem, a potpuna izolovanost u najvećem broju područja nije moguća. Pojam e. ima veliki značaj jer istraživanje e. omogućava lakšu i potpuniju tipologiju i klasifikaciju, što je od velikog zna čaja za ekološku politiku. Saznanja o uzročnosti veza unutar e., kao i onih koje su multikauzalnog karaktera, pa i lančanog kada su u pitanju odnosi unutar i između sistema, omogućavaju sintezu saznanja i njegovu primenu na predviđanje budućih posledica u e. Uvođenje pojma biosfere, kao organskog, planetar nog omotača živog sveta odvojenog od anorganske litosfere, omogućilo je da se ode i korak dalje. Biosfera, sa čovekom koji joj pripada, dostiže sferu uticaja ljudskog razuma, što će Pjer Tejar de Sarden dvadesetih godina XX veka, zajedno sa Eduarom le Roa i V. I. Vemadskim, nazvati noosfera. U pitanju je nov evolutivni nivo koji sa uticajem svesti dostiže viši stupanj složenosti. Vemadski će tako istorijski tok evolucije od biosfere do noosfere izraziti sledećim etapama: biosfera —antroposfera - sociosfera - tehnosfera - noosfera. Problemi i nedoumice u shvatanju pojma e. proizlaze iz činjenice što se on upotrebljava u dvojakom značenju. U čisto prirodnonaučnom, odnosi se na tzv. »nedirnutu prirodu«, van uticaja čoveka (ljudskog društva), ali se ta kođe mora uzeti u obzir i uticaj čoveka. Stoga on nužno integriše različite faktore čovekovog uticaja - počev od materijalnih sredstava, znanja, tehnologije, nauke i si. Sa stanovišta biologije, za koju je e. konkretan prirodni realitet, ovako shvaćena sadržina pojma e. je preširo ka. Međutim, u kontekstu razumevanja ekološke krize koja podrazumeva kako ugroženost e. - dakle, kako de strukciju prirodne sredine (biološko značenje), tako i ugroženost čovekove životne sredine, što znači krizu i prirodnih i društvenih sistema koji čine neraskidivo jedinstvo - pojam e. je nezaobilazan. Osim toga, proce se i karakter problema u e. nije više moguće razumeti i
116
pratiti ukoliko se u to ne uključe društveni sistemi, a to znači uticaj čoveka i ljudskog društva. 3 ekologija 3 ljudska sredina G. Mitić ekskluzija/inkluzija, socijalna (fr. exclusion - iskijučenost; inclusion - uključenost). Par pojmova kojima se, u novije vreme, pre svega u Francuskoj, (a) opisuje stanje po različitim osnovama marginalizovanih pojedi naca ili društvenih grupa, te (b) mere kojima treba obezbediti njihovo (ponovno) uključivanje u društvo. S. e. je posledica društvene dezintegracije izazvane postepe nim raskidanjem veza između pojedinca i društva. Ona se ispoljava u pojavama bede (odnosno siromaštva), so cijalne diskvalifikacije, stigmatizacije, marginalizacije, diskriminacije (polne, socijalne, klasne, rasne, etničke, verske itd.), te izopštavanja iz redovnog društvenog ži vota osoba hendikepiranih zbog invalidnosti, starosti, nedovoljne kvalifikovanosti i si. Pojam s. e. nastao je u Francuskoj 1974. godine da bi se opisala kategorija tzv. socijalnih slučajeva (klasična beda) koji nisu uživali nikakva prava na socijalnu zašti tu. U sklopu ekonomske recesije sedamdesetih godina prošlog veka, kategorija socijalnih slučajeva se znatno proširuje. Porast broja nezaposlenih podudara se s pove ćanjem mase beskućnika koji žive isključivo od socijal ne pomoći. Takva društvena situacija se u sociološkoj literaturi poredi s masovnom pauperizacijom u XIX ve ku. S. e. se dotad javljala isključivo na materijalnom planu (visina dohotka, uslovi stanovanja, kvalitet ishra ne, visina praga socijalne bede itd.), pa su se pojmovi siromaštva i s. e. najčešće poklapali. Međutim, uvidelo se da, npr., gubitak posla postepeno rezultira opštom s . e. dotičnog pojedinca. Tako, Rene Lenoar (Isključeni, 1974) odbacuje ideju po kojoj se društvena odbačenost svodi isključivo na ekonomsko siromaštvo. Osim »marginalaca« i onih koji su lišeni sredstava za život, pojam s . e. obuhvata sve osobe koje su po bilo kojem osnovu odbačene ili se osećaju odbačenim od društva (hendi kepirani, stari, bolesni, invalidi itd.). Takva analiza je podrazumevala i široku socijalnu akciju na suzbijanju s. e. (mere »uključivanja u društvo«, tj. s. i.), zahvalju jući kojoj bi se ponovo uspostavili raskinuti kontakti na relaciji društvo-pojedinac. Dakle, novi pojam s. e., koji omogućava da se iskorači izvan referentnog okvira zaposlenost/nezaposlenost, proširenje na svaku situaci ju u kojoj dolazi do prekida odnosa između pojedinca i društva. Krajem osamdesetih godina XX veka, Evropska uni ja (tadašnja Evropska zajednica) usvojila je pojam s . e. kao simbol u borbi protiv rastuće nezaposlenosti. Brojni
117
programi Ujedinjenih nacija u nerazvijenim zemaljama usmereni su na borbu protiv ovog društvenog fenomena koji danas postaje sinonim za socijalnu nejednakost i realna pretnja socijalnom miru. Sociološka analiza s. e. obuhvata tri relevantne para digme. (1) Solidarnost. Reč je o tome da postojeći insti tucionalni okvir nije u stanju da integriše pojedinca/grupu na osnovu opšteprihvaćenih pravila. S. e. se ispoljava ne samo kao slom određenih proklamovanih društvenih vrednosti, već se javlja i opasnost od narušavanja samog društvenog tela. (2) Specijalizacija. Ona podrazumeva uključivanje pojedin(a)ca u društvenu podelu rada na osnovu individualnih kvalifikacija, interesa, obrazova nja, društvenih odnosa itd. Isključenost pojedinca iz rad nog okvira - zbog ličnog izbora, neregularnosti tržišta, nepoštovanja pravnih okvira, nedovoljne kvalifikacije - ne bi trebalo da podrazumeva i njegovo odbacivanje iz ostalih sfera društvenog života. (3) Monopol. Kontro la sredstava za proizvodnju izaziva stvaranje barijera za napredovanje određenih društvenih klasa, odnosno slojeva. Pomenute paradigme - koje, kao idealni tipovi, u središte analize stavljaju s. e. - ne icrpljuju listu različi tih načina na koji se društvena integracija može pojmi ti. Izvesno je d aje ekonomski osnovs. e. samo jedan od brojnih činilaca moguće odbačenosti pojedinca. Sve tri pradigme pretpostavljaju analizu s. e. kao posledice funkcionisanja datog sistema (pojedinih grupa, institu cija, društva kao celine). Međutim, marginalnost i 5. e. ne izviru samo iz određenih opštijih društvenih neuskla đenosti nego često mogu da se posmatraju i kao rezultat ličnog izbora. Svesno odabran marginalan položaj koji podrazumeva odbacivanje formalizovanih i hijerarhizovanih društvenih normi i vrednosti najčešće se susreće u zatvorenim grupama kao što su delinkventi, kriminalci, sekte, terorističke grupe itd. Kao odgovor na različite oblike u kojima se ispoljava s. e., modema država (»država blagostanja« ili »socijal na država«) razrađuje i primenjuje različite programe ,s. i., tj. (re)integracije tih pojedinaca ili grupa u društvo. S. i. podrazumeva niz akcija (nove mogućnosti zapošlja vanja, nastavak školovanja ili profesionalna prekvalifi kacija, responsabilizacija pojedinca u širem društvenom kontekstu, izvlačenje iz statusa socijalno izdržavanog lica) koje sprovode država i njene socijalne institucije, ili pak dobrovoljne i nevladine organizacije. Relativno unapređivanje položaja pojedinih marginalizovanih osoba ili grupa u datom društvenom kontekstu podrazumeva niz mera u smislu ublažavanja nejedna kosti na političkom, kulturnom, institucionalnom i eko nomskom nivou. Stoga, aktuelne rasprave o s .e . i s. i.
eksperiment
nadilaze tradicionalne pojmove siromaštva i diskrimina cije, u kojima se smatralo da socijalna politika treba da sledi logiku po kojoj su građani puki potrošači državnih usluga. Danas se smatra da pojedinci treba aktivno da učestvuju u društvenom, ekonomskom, političkom i kul turnom životu kako bi izdejstvovali uvažavanje svojih raznovrsnih potreba i interesa. Zato su mnoge zapadne zemlje uvele nacionalne programe za uključivanje defavorizovanih osoba u društveni život ne bi li se smanjio socijalni jaz (fr.fracture social) koji se produbljuje eko nomskom krizom. Jedna od ideja vodilja za definisanje stanja s. e. i donošenja mera u smislu s. i. oslanja se na sociološku analizu slabljenja društvenih veza koju je svojevremeno formulisao Emil Dirkem. Ta analiza biva praktično primenjena na savremeno stanje atomizovanosti društva. Novi individualni i kolektivni identitet treba da odgovo ri na izazove koji se postavljaju podrivanjem stabilnosti posla, narušavanjem trajnosti profesionalnog identiteta, (ne)stabilnosti institucije braka itd. Odsustvo socijalne perspektive (na poslu, u profesiji, porodici) proizvodi svojevrsno otuđenje koje je, s obzirom na atomizaciju društvenog tkiva, gotovo nevidljivo. Svaki tip društva uspostavlja vlastite mehanizme pravne reglementacije položaja pojedinaca ili grupa ko ji su žrtve različitih oblika s. e. (ekonomske, socijalne, političke, kulturne), kao i osobene načine njihove soci jalne (re)integracije. Zajednički imenitelj svih tih razno vrsnih programa je činjenica da im je okvir država kao institucija. No, pitanje na koji će se način problem s. e. ubuduće rešavati postaje naročito aktuelno u zemljama u kojima taj državni okvir postepeno slabi, pre svega u oblasti socijalne zaštite. 3 diskriminacija, socijalna 3 siromaštvo M. Glamoča/c
eksperiment (lat. experimentum —ogled, opit, pro ba). Naučno posmatranje u precizno određenim i strogo kontrolisanim uslovima, kojim se proveravaju unapred postavljene hipoteze o postojanju određenog uzročnog odnosa. E. je u nauci sistematski razvijen i primenjen re lativno kasno (u XVII veku, kod Frensisa Bekona i Gali lea Galileja), ali je brzo i široko prihvaćen. Tamo gde je mogao uspešno da se primeni izazvao je pravu revoluciju i doprineo brzom razvoju tzv. eksperimentalnih nauka, uključujući tu i masovnu primenu njihovih rezultata u praksi. E. se, međutim, ne može primeniti u svim naukama (npr. u istoriji), niti se to može učiniti na podjednako uspešan i istovetan način, što znači da svaka nauka ima svoje specifičnosti u pogledu mogućnosti i granica njego ve primene.
eksperiment
118
Za razliku od običnog, neeksperimentalnog posmatranja, velika prednost e. sastoji se u tome što se njime mogu proizvoditi pojave koje su predmet interesovanja na učnika, onoliko puta koliko je to potrebno u promenjivim uslovima, što podrazumeva i veštačko stvaranje takvih pojava i uslova koji se u prirodnim uslovima ne bi stvo rili ili se ne bi desili na isti način. Prema tome, osnovna specifičnost, a istovremeno i glavna prednost e., bila bi u tome što se ovde namemo izaziva neka pojava, što se kontrolišu i variraju uslovi čije delovanje se ispituje, što se mere i kvantitativno izražavaju kvalitativni činioci i što se on može više puta ponavljati. Posebnu njegovu vrstu čine tzv. misaoni e. koji, za razliku od stvarnog e., počiva na misaonim pretpostavkama ili fikcijama, koje pomažu da se bolje razume određeno područje stvarnosti ili da se stvori bolja osnova za izvođenje stvarnog, verifikacionog e., kao i da se iniciraju neke praktične akcije. Kad je reč o e. u društvenim naukama, on se obično organizuje tako što se izaberu dve grupe, koje se pretho dno što je moguće više, međusobno, izjednače u svim relevantnim uslovima. Zatim se jedna, tzv. eksperimental na grupa, podvrgne dejstvu nekog činioca čiji efekat želi da se ispita, dok se članovi druge, tzv. kontrolne grupe, poštede dejstva tog činioca. Na obema grupama se zatim sprovode posmatranja i merenja, i to na početku i na kraju određenog perioda, dabi se ustanovio stepen dejstva činio ca kojem su bili izloženi članovi eksperimentalne grupe. Postoje dve osnovne vrste e.: laboratorijski ili veštački, kod kojeg se ispitivanje vrši u veštački stvorenim uslo vima (laboratorija), i terenski ili prirodni, koji se odvija tamo gde učesnici e. inače žive i rade (preduzeće, škola), ali tako što se izdvajaju i kontrolišu eksperimentalni činio ci. Posebnu varijantu prirodnog e. čini onaj do kojeg je došlo spontano, u prirodnim uslovima društvene sredine (npr. organizovane masovne migracije stanovništva), a istraživač samo, na planski i sistematizovan način, naknad no koristi tako stvorenu situaciju. Glavni nedostatak e. u sociologiji i drugim društvenim naukama sastoji se u tome što se njime može ispitivati samo ograničen broj društvenih pojava. O kvazieksperiment O predeksperiment
M. Tripković
eksproprijacija (lat. expropriatio - oduzimanje imovine). Upravnopravno ograničenje prava privatnog vlasništva. Sastoji se od prisilnog oduzimanja nepokretnosti (zemljišta, zgrada itd.) koje se nalaze u vlasništvu privatnih lica (građana i građanskopravnih lica), u za konom propisanom postupku, uz pravičnu naknadu i u opštem interesu. U marksističkoj teoriji reč e. često se upotrebljava da označi proces odvajanja radnika od vla
sništva na sredstvima za proizvodnju i od »uslova svoga rada«. Smatrajući da je centralizacija kapitala logičan ishod e., Karl Marks je na kraju 24. glave Kapitala pred viđao da će na kraju mali broj »kapitalističkih magnata« eksproprisati ne samo radnike nego i sve druge kapita liste. To bi onda trebalo da dovede do samodestrukcije kapitalističkog načina proizvodnje i nastupanja socija lističkog društva, u kojem će doći do nacionalizacije sredstava za proizvodnju, a »eksproprijatori će biti eksproprisani«. U dosadašnjem razvitku kapitalizma ova Marksova predviđanja su se pokazala kao neosnovana. E. treba razlikovati od nacionalizacije postoje kori snik e. dužan da vlasniku eksproprisane imovine obezbedi pravičnu naknadu - po pravilu u novcu, a u poseb nim slučajevima i u nekoj drugoj nepokretnosti (npr. zemljište licu koje se bavi zemljoradnjom). U postupku e. razlikuju se tri odvojene faze: (1) nadležni organ za konom utvrđuje opšti interes za izgradnju određenog .objekta ili obavljanje određene delatnosti na nepokret nosti u privatnom vlasništvu; (2) nadležni organ uprave odlučuje u upravnom postupku o predlogu korisnika e. i donosi rešenje o e. (o kojem je moguće voditi upravni spor); (3) organ uprave nadležan za imovinskopravne poslove organizuje raspravu za postizanje sporazuma o naknadi za eksproprisanu nepokretnost (pri čemu, ako se sporazum ne postigne, o naknadi u poslednjoj instan ci odlučuje sud). 3 nacionalizacija 3 svojina A. Molnar
ekumenizam (gr. oikouménë - vaseljena, sva nasta njena Zemlja, svet). Pokret za zbližavanje svih hrišćanskih crkava, koji se javlja u XX veku. Svetovne osnove e. sadržane su u opšteljudskoj težnji za zbližavanjem i zajedničkim rešavanjem društvenih problema, a religij ske osnove u uviđanju necelishodnosti polemike izme đu pojedinih crkava i potrebi zajedničkog angažmana u traganju za jedinstvom i obnovom (Tela Hristovog). Pravoslavni pisci početak e. redovno datiraju u 1902. godinu, a protestantski ga vezuju za Svetsku misionar sku konferenciju, održanu u Edinburgu 1910. Pojam »ekumenski« određenije je definisan na Oksfordskoj konferenciji za veru i crkveno ustrojstvo 1937, kao međuhrišćanska saradnja i dijalog radi postizanja punog jedinstva Crkve. Vidljiv izraz ekumenskog pokreta i instrument crkava za negovanje puta ka hrišćanskom jedinstvu jeste Svetski savez crkava (SSC), sa oko 330 članica i sedištem u Zenevi. Osnivačka skupština SSC održana je u Amsterdamu 1948, uz učešće 351 delega ta iz 146 crkava, od kojih 51 pravoslavne. Do danas je održano šest skupština, u Evastonu (SAD) 1954, Nju
119 Delhiju 1961, Upsali 1968, Najrobiju 1975, Vankuveru 1982. i Kamberi 1991. godine. Katolička crkva je u početku s nepoverenjem gleda la na ekumenski pokret, zbog njegovog pretežno prote stantskog karaktera. Posle Drugog vatikanskog koncila 1965. godine (Deklaracija o verskoj slobodi i Dekret o e.), odnosi Rimokatoličke crkve i SSC znatno su po boljšani. Pravoslavna crkva naglašava u svim dijalozima s dru gim crkvama da je ona »jedna, sveta, saborna i apostol ska Crkva, koja je neokrnjeno sačuvala predanu joj veru od apostola, preko crkvenih otaca i da je svaki ekumen ski rad nemoguć bez vraćanja drevnim izvorima i korenima Crkve«. Počev od 1967. oživljava pravoslavna ekumenska aktivnost, obrazovanjem svepravoslavnih komisija za dijalog s protestantima i rimokatolicima (Mešovita međunarodna komisija za teološki dijalog), kao i predstavnicima islama, judaizma i ostalih vera. Kao poslednja od pravoslavnih, Srpska pravoslavna cr kva učlanila se u SSC tek 1965. Iako su saborski oci i bogoslovi bilateralne i multilateralne ekumenske odno se unutar Saveta crkava prihvatali kao priliku za dijalog sa nepravoslavnima, Sveti arhijerejski sabor SPC je na svom redovnom zasedanju 1997. odlučio da Crkva istu pi iz SSC. U obrazloženju se, između ostalog, navodi da je u SSC sve manje interesovanja za veru i svedoČenje vere, da pravoslavlje ne može da prihvati »rukopoloženje« sveštenica i homoseksualizam, te da se ono unutar Saveta crkava shvata samo kao jedna od hrišćanskih denominacija. Džon Mejendorf je, prosuđujući svoju epohu, ocenio da u pravoslavnom stavu prema e.-vla daju dva ekstrema - otvoreni relativizam i zatvoreni fanatizam, suprotstavljajući im treći put, »put svesnog 1trezvenog učestvovanja u ekumenskom pokretu, podrazumevajući beskompromisnost i mnogo ljubavi i razumevanja«. Shodno istorijskom poslanju i odgovornosti za suži vot, u očima SPC - ali i ostalih crkava - ekumensko ponašanje i delovanje ostaje imperativ civilizacijske koegzistencije u multikonfesionalnim društvima. Na verskim starešinama je, najpre u lokalnim zajednica ma, istrajavanje u učenju da upoznavanje drugih vera ne predstavlja izneveravanje sopstvene vere. 3 hrišćanstvo 3 katolicizam 3 pravoslavlje D. Todorović
elita. Reč potiče od latinskog glagola eligere, što zna či izabrati. U francuskom jeziku je izraz élite u XVI i XVII veku imao značenje robe izuzetne kakvoće. Kra jem XVIII i početkom XIX veka reč e. se već koristi radi označavanja »društvenih odabranika«, »izabranika«. U
emigracija
sociologiji pojam e. se odnosi na društveni vrh. Različiti sociolozi na različite načine vide merilo na osnovu ko jeg neko pripada e. Za Vilfreda Pareta to je sposobnost, za Gaetana Mosku vlast, za Karla Manhajma racional nost, za Roberta Dala odlučivanje, za Suzan Keler po ložaj, za Evu Ecioni-Halevi nadzor nad resursima itd. Danas, ipak, preovlađuje shvatanje da e. čine oni koji u nekoj oblasti raspolažu sa najviše moći. Prema tim obla stima, razlikuje se politička, ekonomska, upravna (uključiv i sudsku i policijsku), vojna, medijska, kulturna, aka demska itd. e. Osim nabrojanih pisaca, opisivanjem i razmatranjem e. bavili su se u sociologiji još i Robert Mihels, Harold Lasvel, Jozef Šumpeter, Rajt Mils, Rejmon Aron, Pol Feris, Flojd Hanter, Džon Porter, Robert Eger, Robert Prestus, Pol Snajdermen i drugi. U sociologiji je teorija e. dugo bila suparnička teori j i klasa. Sve do skorijeg doba, teorija klasa prednjačila je u odnosu na teoriju e., kako po razvijenosti tako i po broju pristalica. Danas se, međutim, smatra da teorija e. može imati opštiju narav od teorije klasa, i da ove dve teorije ne moraju da se iskuljučuju. Prednost teorije e. jeste što ona daje oruđe za analizu višedimenzionalne stratifikacije društva (ne samo na osnovu materijalnog položaja) i zato što u razlaganje uključuje i aktere (a ne samo strukture). Njena mana je, pak, vrednosno obojeno i nedovoljno razvijeno pojmovlje. Naime, dok je klasa vrednosno neutralan izraz, pojam e. ima jaku normativ nu crtu. Dok se u društvu može razlikovati više klasa, e. je sa svojim parnjakom, masom, dvogubo i zato grubo oruđe. Ove mane se pokušavaju ispraviti oslobađanjem e. od vrednujućeg sadržaja pojma. Pored toga radi se na razradi tehničkog pojmovlja. U tom smislu, u savremenim teorijama e. razlikuju se viša, srednja i niža e., viša, srednja i niža podelita itd. Sprovode se i odgovarajuća iskustvena istraživanja e., na nacionalnom ili lokalnom nivou, u kojima se uspešno upotrebljava razrađena ter minologija. Ipak, neki društveni naučnici i dalje smatraju d a je klasa više sociološki, a e. više politikološki pojam. 3 gvozdeni zakon oligarhije 3 klasa, društvena 3 masa S. Antonić
emigracija (lat. emigrare —iseliti se). Odomaćen stručni izraz za iseljavanje, odnosno odseljavanje, bez obzira na to da li su u pitanju spoljne ili unutrašnje mi gracije. U anglosaksonskoj stručnoj litertaturi (iz koje je ovaj izraz preuzet), reč e. (émigration) ima uže značenje i podrazumeva samo odseljavanje iz suverene zemlje. E. je, zajedno sa imigracijom, komponenta internacional nih migracija. U svim slučajevima unutrašnjih migracija pravilnije je koristiti domaće reči (iseljavanje, odselja-
emigracija
120
vanje), jer odgovarajući strani izrazi (eng. residential mobility, out-migration) nisu odomaćeni. 3 imigracija 3 izbeglice 3 migracije B. Đurđev
emocije (lat. emovere - pokrenuti, podstaknuti). Iz raz je izvorno označavao proces u kojem se nešto pokre će ili prenosi s jednog mesta na drugo. Pojam se takođe koristio da odredi stanja fizičkog i psihičkog uzbuđenja ili poremećaja. Gotovo dve hiljade godina, od vremena stare Grčke do sredine XVIII veka, bilo je uobičajeno govoriti o e. kao o »strastima« (lat. patiri - patiti; gr. pâthos - stres, patnja). Pojam e. je tek odnedavno opšteprihvaćen da označi »afektivna stanja«. Za sociologe, e. nisu čisto biološki ili psihološki fe nomen, već prevashodno socijalna kategorija, kako po svom poreklu, tako i po posledicama svog delovanja. Stvarne i lažne e. Sigmunda Frojda, jake, slabe i lažne e. Žan-Pol Sartra ili obične i retke emocionalne veze Alison Džejms ne predstavljaju vidljive elemente konkret ne e. nego pre ukazuju na kvalitet svesnosti koja prati, okružuje i ispunjava emocionalni doživljaj. Ovi izrazi povezuju svest i iskustvo (doživljaj). Prema tome, e. se mogu odrediti kao izazvani, doživljeni, prepoznati i zamišljeni sadržaji koji povezuju osobu sa objektom (naša svest) i aktivnošću (naše mišljenje o trenutnim osećanjima). Objekt može biti i drugi pojedinac, a aktivnost - naša interakcija s tom osobom. Svaka e. može biti analizirana kroz četiri komponen te: (1) osećanja', (2) izražavanje gestova\ (3) pojmove na kojima počivaju odnosi i (4) regulacione norme. Emoci onalni ton interakcije i stav pojedinca često su artikulisani dinamikom telesnog stanja i ponašanjem koje prate odabrani gestovi (osmeh na licu, ruke stisnute u zagrljaj, sleganje ramenima). Emocionalni stav može da bude neverbalno nagovešten i otvoreno saopšten. Društvena konstrukcija emocionalnog stava je najvidljivija u emo cionalnom rečniku, koji određuje pravila koja upravljaju držanjem, izražavanjem i gestovima, dok mašta i snaga refleksije utiču na neposredno doživljavanje osećanja. Situacione definicije emocionalno relevantnih značenja utiču na instrumentalno ponašanje i tumačenje događa ja. Izrazi svakodnevnog jezika najčešće opisuju e. iz dvajanjem parova koji paralelno predstavljaju fizičku promenu i emotivni tok, kao što su, npr., plakanje i osećanje tuge, smeh i osećanje sreće, povlačenje i osećanje straha. Veliki broj e. ne manifestuje se obavezno u paru sa specifičnim telesnim stanjima, kao što su osećanja stida, krivice, ljubavi, dosade i iscrpljenosti. Jezik sva kodnevnih e. obogaćenje brojnim ulepšanim frazama i
izrazima koji se različito tumače i predstavljaju deo igre recima koja upotpunjava složena mentalna stanja. Sociološka perspektiva otkriva u kojoj su meri indivi dualna iskustva i akcije pod uticajem socijalnih snaga, a koliko ih uslovljava unutrašnja emotivna dinamika. Važne društvene dimenzije e. uključuju: (1) poreklo - mnoga značenja e. proističu iz kulturnih definicija ljudskih odnosa, a ne počivaju na čovekovoj biološkoj prirodi; većinu e., kao što su dopadanje, tuga, krivica, ljutnja, humor, nostalgija, ljubomora oblikuju kulturni obrasci i društvena kontrola; (2) vreme - psihološka is traživanja obično beleže trenutne, kratkotrajne reakcije nastale delovanjem e.; složene e. čiji su učinci dugotraj ni - kao što su ljubav, blagonaklonost, prijateljstvo, mr žnja, zlonamemost i osvetoljubivost - veoma su važne u razumevanju društvenih odnosa; sociološki orijentisan analitičar polazi od stava da e. nisu determinisane samo trenutnim namerama i stanjem pojedinca; e. određuju kumulativni sadržaji društvenih odnosa iz prethodnih interakcija, ali i anticipacija budućih susreta; (3) struk turu - specifična značenja određenih situacija pokreću ispoljavanje posebnih osećanja, koja se izražavaju gesto vima i instrumentalnom akcijom; ljudi im pribegavaju da bi na određene situacije odgovorili sa odobravanjem ili osudom, poistovećivanjem ili ignorisanjem; priroda ovih gestova, specifičnih društvenih reakcija na situa cije menja se u skladu s procesima izmene društvenih struktura i kulturnih faktora; društvena interakcija često počiva na proceni koje e. treba da budu prisutne, ne nu žno šta je zaista to što osoba oseća; društvena razmena e. koju ispoljavaju pojedinci, grupe ili zajednice može biti parcijalna ili potpuno nezavisna od onoga šta poje dinac lično doživljava; (4) promene - promene e. na mikronivou mogu biti društveno uslovljene, npr. osoba transformiše svoje e. pristajanjem da poštuje norme; pro mene na mikronivou određuju istorijski trendovi i nove kulturne »sugestije« o tome kako potisnuti, izazvati, osnažiti, prevazići, ili upotrebiti određene e. Društvena struktura deluje na razvoj e. preko četiri interakciona procesa. (1) Putem emocionalne diferenci jacije, društva i društvene grupe izdvajaju mnoge oblike e. u svom jeziku i oblicima društvenog ophođenja. Obli ci ljutnje mogu biti kulturno identifikovani kao iznerviranost, bes, gnev, ogorčenost, izražavanjem ljubomore ili osvete, gde svako osećanje vodi ka drugačijoj vrsti obrasca društvene interakcije. (2) Putem socijalizacije pojedinci uče kako da dožive, prepoznaju, prate i izraze pojedinačne e. usvojene u svom društvu. Proces socijali zacije različitih e. analizira se kao proces u kojem rečnik date kulture postaje izvor za razumevanje pojedinca. Društvena važnost emocionalnih kapaciteta pojedinaca,
121
grupa i zajednica zanimljiva je unutar socioloških nivoa analize, kada otkriva poreklo, vremenski okvir javljanja, strukturu, uticaje i promene. (3) Preko nesvesnog (pre svega kolektivnog) povezuju se mehanizmi kontrole i regulacije društvenih moći sa emocionalnim životom zajednice, oživljavanjem specifičnih simptoma kolektiv nih poremećaja, mitova, kolektivnih sećanja i doživljaja solidarnosti članova određenih zajednica. (4) Konačno, veština upravljanja e. odnosi se na stil njihovog izraža vanja. Pojedinci i grupe propisuju prihvatljive načine po tiskivanja osećanja, doziraju snagu i određuju značenja shodno normama prihvatljivosti. Ova četiri društvena procesa povezuju društvene strukture sa emocionalnim iskustvima i ponašanjem pojedinaca. Društvene grupe i zajednice utiču na oblikovanje ličnih doživljaja i ko lektivnih identiteta, a pojedinci izražavaju e. u skladu s predstavom o sebi i usvojenim stereotipima. 3 interpretativna sociologija 3 sociologija emocija L. Nikolić
entropija endogamija (gr. éndon - unutra; gaméo - ženim se). Pravilo koje nalaže sklapanje braka među članovima od ređene grupe. Najpoznatiji primer e. su indijske kaste, u kojima je tradicionalno postojala zabrana sklapanja bra ka između predstavnika različitih kasta, koje su najčešće definisane na osnovu zanimanja. E. može da se odnosi i na određenu srodničku grupu. U mnogim arapskim zajednicama, npr., mada je brak dozvoljen i izvan i unu tar patrilinearnog klana, ovaj drugi je popularniji, tako da su česti brakovi između bliskih srodinika - između dece (rođenih) brata i sestre ili, nešto rede, između dece dva brata. U mnogim izrazito egzogamnim društvima postoji tzv. aristokratska e. Na primer, u starom Egiptu je u kraljevskim porodicama bio dozvoljen brak između brata i sestre, a i u savremenim monarhijama su česti brakovi među bliskim srodnicima. Ova vrsta e. se najče šće objašnjava potrebom za očuvanjem ekonomsko-političke moći vladajućih porodica. Za modema društva je karakteristična klasna e. ili homogamija. 3 brak 3 egzogamija 3 srodstvo R. Drezgić
empirizam (gr. empeiria - iskustvo). Filozofski i na učni pravac koji se sistematski uobličava u novovekovnoj engleskoj filozofiji (Frensis Bekon, Džon Lok i dr.), a koji smatra da se osnov ljudskog saznanja i glavni kriterijum njegove vrednosti nalazi u iskustvu. Prihvatajući i negujući pozitivističku i neopozitivističku tradiciju, empirističke orijentacije u savremenoj sociologiji nastoje da ovu nauku svedu na prostu sociografiju, u kojoj bi preterana i neadekvatna kvantifikacija opštih stavova i iskustvenih činjenica, kao i glorifikacija brojeva i matematičkih sim bola, trebalo da zauzme središnje mesto i da potisne goto vo svaku teorijsku ambiciju. Iako se sociološki e. danas više ne javlja samo u svom prostom sakupljačkom obliku, u kojem je bio krajnje skep tičan prema svakoj teorij i, on ipak zadržava sve bitne odli ke klasičnog e., kao što su: zapostavljanje teorije; »egzakt no« ispitivanje pojedinih užih problema koji su najčešće u praktičnom pogledu najvažniji i najinteresantniji za ono ga ko finansira istraživanje; ograničavanje na proučavanje aktuelnih pojava i izbegavanje dubljih i kompleksnijih uporednoistorijskih istraživanja društvenih i kulturnih pro cesa i tekovina; dosta brz, ali jednostran razvoj metoda i tehnika, u kojima preovlađuju tehnicistička shvatanja; vezanost istraživanja za rasparčane i međusobno teorijski slabo povezane posebne sociološke discipline. Tako se sociologija u znatnoj meri svodi na pragmatički shvaćenu tehničku nauku, a sociolog na tzv. društvenog inženjera. 3 istraživanje, empirijsko 3 kvantofrenija 3 metod, kvantitativni M. Tripkovič
entropija (gr. entropeia - pretvaranje, obrtanje). Po jam nastao u prirodnim naukama, a kasnije - posred stvom kibernetike, teorije sistema i teorije informacija - prenesen u društvene nauke. U prirodnim naukama, e. označava proces u kojem telo ili sistem transformiše svoju energiju iz jednog obli ka u drugi, tako da ona postaje neiskoristiva. Gubljenje energije se javlja u obliku verovatnoće, jer su podjedna ke mogućnosti i za njeno očuvanje i za njeno nestajanje. Posledice e. su snižavanje nivoa životnih funkcija tela (ili sistema), njihovo svođenje na niže oblike, stagnacija i razaranje. U društvenim naukama, pojam e. odnosi se na proces gubljenja životnih sposobnosti društva shvaćenog kao sistem, odnosno kao celina uzajamno povezanih i zavi snih delova. Svaki sistem razmenjuje materije, odnosno energiju i informacije sa okolinom, pa tako i društvo. Što je ta razmena izraženija, veća je sposobnost društva da sačuva svoj sadržaj i oblik, odnosno da obavlja sve životno važne uloge, razvija se i napreduje. Nasuprot tome, ako je pomenuta razmena manja, dešava se suprot na pojava izražene e. Na osnovu ovog, razlikuju se tzv. otvoreni i zatvoreni sistemi društva. »Otvoreni« sistemi društva su sposobni za razmenu i razvoj, dok su »zatvo reni« sistemi nesposobni, te stagniraju i propadaju. 3 sistem 3 sistem, društveni 3 sistemska teorija V Milić
epidemiologija epidemiologija (gr. ep i - po, nad; demos - narod; logos - reč, govor, nauka). Grana socijalne medicine, od nosno humane ekologije koja se bavi opisom i analizom raširenosti bolesti u vremenu i prostoru unutar određene populacije. E. se takođe bavi izučavanjem toka, uzroka i posledica raznih oboljenja određenog stanovništva. Pri tom može da se koncentriše na istraživanje uticaja fizičkih, fizioloških, hemijskih, psihičkih ili socijalnih faktora na vrlo raširena oboljenja, na njihov prirodni tok, na prostome i vremenske razlike u njihovom javlja nju, na posledice bolesti kao što su radna nesposobnost, invaliditet, smrtnost, troškovi lečenja, ili pak na samu prevenciju određenog oboljenja. U istorijskom pogledu, e. je vezana za nastanak epide mija, masovnih zaraza, tj. infektivnih oboljenja velikih razmera (kuge, kolere, tifusa, lepre, sifilisa, tuberkulo ze). E. kao nauka najčešće se deli na: (1) deskriptivnu e. (ispituje raširenost oboljenja u definisanoj populaciji), (2) analitičku e. (utvrđuje veze između određenih dru štvenih i fizičkih determinanti i raširenosti bolesti) i (3) eksperimentalnu e. (koja, na osnovu statistički planira nog postupka, istražuje efekte mera prevencije, odnosno intervencije društvene zajednice na raširenost obolje nja). U odnosu na vremensku usmerenost istraživanja, e. se oslanja na dva osnovna metodološka postupka: (1) retrospektivne studije, koje se oslanjaju na već postojeće demografske činjenice i polaznu pretpostavku da su ove retrospektivno uticale na glavne varijable istraživanja i (2) prospektivne studije, koje se zasnivaju na praće nju faktora koji, tokom određenog vremena ispitivanja, mogu da utiču na glavni predmet ispitivanja. U novije vreme razvile su se i tzv. prospektivne eksperimentalne epidemiološke studije. Tako je, npr., Ronald Grosart-Matiček, pomoću eksperimentalne grupe u kojoj je primenio određeni preventivni program, istraživao efekte na psihosomatska oboljenja, istovremeno prateći bolesti i u kontrolnoj grupi, u kojoj nije bilo prevencije, tokom dužeg vremenskog perioda, potvrdio pozitivne, tj. sinergističke efekte uticaja određenih činilaca kvaliteta življe nja na tok i konačan ishod oboljenja. Osnovni pojmovi e. su: mortalitet ili smrtnost (broj smrtnih slučajeva na određeni broj stanovnika, najčešće na 10 000), standardizovani mortalitet (broj smrtnih slu čajeva na određeni broj lica određenog obeležja, kao što su starost, pol i si.); morbiditet (broj obolelih slučajeva od neke bolesti na određeni broj stanovnika, najčešće na 10 000); letalitet ili stopa smrtnosti (broj umrlih u odnosu na broj obolelih od određenih bolesti); stopa smrtnosti dojenčadi (broj smrtnih slučajeva dece staro
122
sti do jedne godine, u odnosu na broj ukupno rođenih u određenom vremenskom periodu u definisanoj popula ciji); perinatalna smrtnost (broj smrtnih slučajeva posle 29. sedmice trudnoće, za vreme porođaja i odmah posle njega, u odnosu na ukupan broj novorođenih); postna talna smrtnost (broj smrtnih slučajeva novorođenčadi starosti od jedne sedmice do jednog meseca u odnosu na ukupan broj rođenih); stopa apsentizma (broj radno nesposobnih zbog bolesti u odnosu na broj zaposlenih u određenoj radnoj organizaciji ili populaciji); incidencija (broj novoobolelih slučajeva od određene bolesti u odno su na ukupan broj obolelih od iste bolesti) i prevalencija (ukupan broj obolelih od određene bolesti u određenom vremenu u definisanoj populaciji). E. koristi sledeće izvore podataka: (1) primarni (iz vori koje sam istraživač formira, odnosno imenuje) i (2) sekundarni podaci javnih službi ili institucija zaštite zdravlja, kao što su statistički godišnjaci, registri obolje nja, izveštaji ministarstava zdravlja i si.). Važni izvori podataka za e. su i podaci o neposrednim i posrednim uzrocima smrtnosti, kao što je medicinska dokumenta cija o vrstama bolesti, o preduzetim merama lečenja, prevenciji i si. Određena oboljenja - kao što su zara zna, maligna, neka kardiovaskularna oboljenja, psihoze, mentalno retardirani itd. - u većini zemalja se obavezno prijavljuju državnim zdravstvenim službama. Epidemio loška istraživanja su nezaobilazna osnova preventivnih mera zdravstvene službe i njihove evaluacije u svim ze mljama. Svetska zdravstvena organizacija, u svojoj publikaci ji Zdravlje za sve do 2000. godine, definisalaje kriterijume zdravstvenog stanja stanovnika od epidemiološkog značaja. To su: stanje ishranjenosti populacije, stopa smrtnosti odojčadi, stopa smrtnosti dece uopšte, kao i dece ispod 5 godina starosti, zatim očekivana dob živo ta, stopa smrtnosti pri porođaju, mortalitet i morbiditet za pojedina oboljenja, invalidnost, te opšta socijalna i duševna dobrobit. Takozvana socijalna e., kao podgrana e., koncentriše se na istraživanje socijalnih (nasuprot fizičkim ili biolo škim) činilaca masovnih oboljenja, kao i na incidenciju i prevalenciju određenih bolesti. Njeno posebno interesovanje usmereno je na sva hronična oboljenja, na degenerativne bolesti, te na mentalna oboljenja, u čijem nastanku, toku i prevenciji značajnu ulogu imaju upravo društveni činioci. Glavni epistemološki problem epidemioloških istra živanja su validnost i pouzdanost celokupnog istraživač kog postupka, koji se javljaju najpre prilikom pravljenja reprezentativnog uzorka, a docnije u pogledu generali-
123 zacije dobijenih rezultata istraživanja za celokupno, od nosno specifično stanovništvo. 3 medicina socijalna 3 socijalna zaštita 3 zdravstveni sistem P. Opalić
epistemologija (gr. episteme - znanje; lôgos - reč, govor, nauka). U našoj jezičkoj praksi ovaj izraz se često koristi sinonimno sa izrazom »gnoseologija« u značenju (filozofske) teorije saznanja. Po tome je na ša praksa bliža angloameričkom govornom području, za razliku od francuske i nemačke jezičke tradicije, u kojima izraz »gnoseologija« označava opštu teoriju sa znanja (Erkenntnistheorie), a e. se izjednačava sa filozo fijom nauke ( Wissenschaftslehre). E. je grana filozofije koja se bavi prirodom, izvorima i granicama saznanja. Osnovna pitanja na koja ona pokušava da odgovori jesu: šta je saznanje, kakva je njegova priroda, koji su izvori saznanja, kako znamo d a je naše saznanje pouzdano, koje su granice saznanja i sl. Kao takva, e. ispituje mo gućnosti, osnovne logičke principe, kriterijume zasnova nosti saznanja, njegove granice, mogućnosti u raznim sferama spoznaje itd. Na osnovu tvrđenja e. postulativno se izvode svi principi naučnog saznanja, od kojih su najznačajniji objektivnost, pouzdanost, preciznost, koherentnost, međupovezanost. U sociologiji se ovaj pojam koristi u donekle izmenjenom smislu, utoliko što se najčešće odnosi na me todološke osnove i teorijske pretpostavke određenog empirijskog istraživanja (i u ovome je najsličniji fran cuskoj terminološkoj praksi, u kojoj se npr. govori o e. posebnih nauka). Tako, recimo, kada se govori o episte mološkom delu neke studije, pod tim se obično podrazumeva uvodno poglavlje, u kojem se najuopštenije izlažu polazište ispitivanja, opravdanje za upotrebu konkretnih istraživačkih tehnika i moguće rezerve (ograničenja ili smetnje) s obzirom na interpretaciju rezultata dobijenih tim istraživanjem. 3 metodologija 3 saznanje 3 teorija S. Đurić
ergologija (gr. érgon - rad, posao; lôgos - reč, govor, nauka). (1) Opšta nauka o radu u koju se uključuju sve prirodne i društvene nauke koje proučavaju rad; zadatak e. je celovito izučavanje svih činilaca koji doprinose uspešnosti rada kao svrsishodnog delanja; (2) jedna od posebnih nauka o radu u čijem je fokusu sâm proces ra da i činioci koji utiču na taj proces i njegovu uspešnost. U ovom užem značenju, e. je, u osnovi, inženjerski inspirisana nauka o radu koja primenjuje prevashodno me tode primerene tehničkim naukama, radne eksperimen
etatizam te, snimanja i merenja putanja i vremena rada, analizu utrošaka pri radu i racionalizaciju činilaca koji utiču na radnu uspešnost. Ergonomija (gr. érgon —rad, nômos - zakon, pravilo) može se smatrati sastavnim delom e., i to njenim izrazito primenjenim delom. Ergonomija iz učava odnose čoveka i radnih sredstava (alata, mašina i drugih uređaja, opreme i si.) s ciljem da rad čoveka učini manje napornim, manje zamornim, ugodnijim i efikasnijim, i to, pre svega, prikladnim oblikovanjem (dizajnom) sredstava i drugih fizičkih okvira ljudskog rada, poštujući zahteve tehnologije, ali i ljudsku stranu rada. 3 rad 3 radna snaga S. Bolčić
etatizam (fr. Etat - država). Vrsta oformljenog i neoformljenog, potencijalnog društveno-političkog sistema u kojem postoji složen odnos između države i društva, odnosno značajna uloga države u društvenom životu. Ova uloga podrazumeva i upravljanje različitim dru štvenim oblastima i đelatnostima, koje je najvidljivije u privredi. Postoje tri oblika e. u savremenom društvu: (1) e. za padnih, razvijenih i metropolskih društava; (2) e. ostata ka »realnog socijalizma« i (3) e. nerazvijenih perifernih društava. (1) E. zapadnih razvijenih metropolskih društava je tipičan primer neoformljenog društvenopolitičkog poretka. U njemu postoji uplitanje države u sve sfere društvenog života, ali ne i potpuno upravljanje. Sjedne strane, ovaj vid e. je nastao kao posledica potrebe za regulacijom privrede zbog velikih i razornih kriza, neregulisanog tržišta i odnosa između poslodavaca i radni ka. Pored toga, on je izraz koncentracije i centralizacije kapitala, kao i jačanja uloge administracije i birokratije u ekonomiji i javnom životu. (2) E. ostataka »realnog socijalizma« je oformljeni poredak koji se odnosi na prevlast države u svim obla stima društvenog života, počev od njegovog organizovanja do opšte kontrole. Za njega je karakteristično upra vljanje iz jednog centra: privreda je organizovana na principima komandne ekonomije, politika kao tzv. jed nopartijski monopol i »jednoumlje«, a kultura kao tzv. svesno usmeravana propaganda. Opšta nerazvijenost u kojoj je ostvaren »realni socijalizam« i potreba da se koncentracijom svih resursa pobedi kapitalizam, sjedne strane, te težnja da se sve kontroliše i spreČi kontrarevo lucija, s druge, uslovili su pojavu ovog tipa e. (3) E. nerazvijenih perifernih društava takođe spada u neoformljene i potencijalne društvenopolitičke poret ke koji su to više s obzirom na cilj nego u stvarnosti.
etatizam
124
Karakteriše ga mešanje države, pre svega, u ekonomski život. Većina društava koja pripadaju periferiji bila su, do svoga oslobođenja, u kolonijalnom statusu i prvi put su stekla svoje države. Osim toga, to su bile izrazito ne razvijene zemlje s niskom političkom kulturom. E. je omogućio koncentraciju svih materijalnih i duhovnih izvora neophodnih za planski razvoj. 3 birokratija 3 država 3 staljinizam V Milić
etničke m anjine (gr. ethnos - narod, pleme). Iako imaju teorijsko-ideološke pretenzije da budu homogene tvorevine, današnje nacionalne države to nisu. Tokom političko-ideoloških borbi e. m. unutar nacionalnih dr žava za priznavanje i učešće u vlasti učvršćenje pojam etnije, odnosno etniciteta. Kada se prihvati strukturna razlika između društva porekla i stranog društva u ko jem se prebiva, javlja se manjinska paradigma, u čijem kontekstu se etnicitet instrumentalizuje radi afirmacije partikularnih interesa. Pojam manjina proizlazi iz demo kratskog principa većine (Emerih Fransis). Manjina je zajednički imenitelj onih koji su, zbog svoje pripadno sti ili kategorijalnog svrstavanja u jednu grupu naroda, isključeni iz uživanja bilo kakvih socijalnih dobara, pri čemu, shodno važećim društvenim normama, načelno svi pripadnici tog društva uživaju ista prava. Pored poli tičke, ova definicija sadrži i ekonomsku dimenziju. U političkoj dimenziji, etnicitet je pojam koji se često okreće protiv državne vlasti i legitimiše etničke (i nacio nalne) oslobodilačke pokrete. U modernim nacionalnim državama etničke grupe mogu brzo da razviju subverzi van potencijal, kada normativni zahtev za integracijom, koji polazi iz centara moći, počnu da doživljavaju kao preteran, odnosno represivan. Etnicitet se javlja i kao oblast povlačenja i bekstva, pre svega kada se racionalna podruštvljavanja (nem. Ver gesellschaftungen), koja vrhune u državnoj organizaciji, preoblikuju u lične odnose karakteristične za zajednice (Gemeinschaften). Zajednička državnost kao kolektivni doživljaj deluje, međutim, i na sposobnost pripadnika etničkih grupa da održe državni identitet tokom istorijskog trajanja. Jedna druga varijanta, novi etnicitet, mo gla bi u sebi da sjedini kako aspekt manjina, tako i ideje oslobađanja i zajedničkih toposa. Shvatanje etniciteta u Americi obično se naziva novi etnicitet i odnosi se na ponovno nastajanje etničke svesti i politički aktivizam unutar ranije asimilovanih belih etničkih grupa kao što su Italijani, Nemci, Poljaci (Ričard Tompson). Ovaj po jam izražava »kult krize« ili »pokret revitalizacije« i polazi od kulturnog pluralizma. Novi etnicitet važi kao pokret protesta protiv ideologije američkog meltingpo-
ta i kulturne asimilacije. Pri tom, on ostavlja otvorenu problematiku socioekonomske stratifikacije, koja je uto liko u vezi sa etničkom pripadnošću. Rajnhard Krekel dolazi do zaključka da etnonacionalistički pokreti mogu da opstanu onoliko dugo (1) koliko askriptivna segmen tacija svetskog društva u ekskluzivnim pojedinačnim državama zadržava svoj strukturišući značaj; (2) koliko dugo važi vodeća slika etnički homogene nacionalne dr žave i ideja »samoodređenja naroda«, i (3) sve dok se ne poklope teritorijalne granice »etnosa« i »demosa«. Ako postoji veza između socioekonomskog rasloja vanja i etniciteta, u literaturi se govori o fenomenu etnič kog raslojavanja i tematizuje se problem klasa. Uspon etniciteta i nacionalnog samoopredeljenja poklapa se s prividnim propadanjem pojma klasne, odnosno slojne strukture (Maks Haler). Ova dva pojma su međusobno povezana i samo su zaodevena u »moderan« politički Vokabular. E tn ičk o raslojavanje nastaje, delim ično, u procesu modernizacije, a delimično zahvaljujući proce sima stvaranja privilegija, odnosno zapostavljanja, koja proizlaze iz tog procesa. Modernizacija društva, prema ovoj predstavi, odvija se u fazama, pri čemu etničkom raslojavanju pogoduje samo početna faza modernizaci je, kada se ona odvija neravnomerno, dok se u kasni jim fazama raslojavanje podriva, i to izjednačavanjem kompetencija, sticanjem moći periferije i integracijom tržišta rada. I unutar klasnoteorijske perspektive moguće su dva suprotstavljena tumačenja fenomena etniciteta. Prema jednima, etnička diferencijacija može biti protumačena kao relikt, reziduum ili remetilački faktor, čije je razrešenje samo pitanje progresivnog postvarenja i pođruštvljenja, nezadrživog prelaska iz staleške u klasnu podelu društva, dakle - samo pitanje vremena (Hartmut Eser). Prema drugima, međutim, etnička diferencijacija može da bude centralna osa klasne identifikacije. Formiranje klasa i etnička mobilizacija se posmatraju kao procesi razvoja kolektivnog identiteta i kolektivnog delovanja (Maks Haler). U svakom slučaju, mogućno je da se pro ces borbe za političke i ekonomske resurse razvija tako da se »etnička baza« više ne prepoznaje. Bez obzira na to da li su inicijatori etničke mobilizacije samo primamo privilegovane ili neprivilegovane grupe, u oba slučaja stalo im je do ostvarenja ekonomskih interesa, kojima et ničko služi kao pomoćno sredstvo. Nasuprot formiranju klasa, u smislu kognitivnog procesa, nalazi se etnicitet kao afektivno-emocionalan proces, utoliko što etničko, uprkos svim instrumentalističkim značenjima i proceduralnosti, ostaje zarobljeno u primordijalnom: kao što su ekonomski interesi u pozadini procesa stvaranja kla sa, tako i osećanja jedne kulturne zajednice utemeljuju
125 formiranje etničke grupe i mobilizaciju. U oba slučaja jasan je konstrukcijski karakter, koji manje ili više ko respondira s društvenom realnošću, ali iziskuje određe no ponašanje onih koji se deklarišu kao »pripadajući«. Zahtevi za ponašanjem mogu da konstruišu jednu novu društvenu organizaciju. Etnija kao grupa za pritisak tada se bori za (geografske) resurse i vlast. Iza ovakvih ko lektivnih akcija mora da stoji vizija o boljim uslovima življenja. O etnički sukob O etnos O nacija Ch. Uzarewicz
(prev. s nemačkog Đ. Kurir)
etnički sukob. Gotovo sve današnje države su multi etničke države, koje - noseći nasleđe starih multietnič kih carstava unutar čijih granica ljudi žive - svrstavamo u različite kategorije, koje se i same u njih svrstavaju. Za socijalno dejstvo svake od njih nebitno je da li one empirijski uopšte postoje: one su utoliko sociološke či njenice što se u njih veruje i što su relevantne za dru štveno delanje. Nipošto nije sâmo po sebi razumljivo da ova etnička grupisanja, u celini ili samo u nekom delu, uspostavlja ju međusobno antagonistički odnos. Najveći broj tih grupacija živi u mirnoj koegzistenciji ili jedne pored drugih. Od odlučujućeg značaja je politički, društveni, ekonomski, religijski i kulturni kontekst unutar kojeg »etniciteti« egzistiraju. Pri tom, oni su veoma često u asimetričnom odnosu konkurencije i razmene bez zna čajnijih uzajamnih dodira. Najčešće žive u odnosu koji se naziva antagonistička kooperacija. Antagonistička kooperacija kazuje da učesnici sebe vide u stanju među sobnog takmičenja, ali da, na kraju, ipak slede jednake (zajedničke) ciljeve: međusobno poštovanje i priznava nje u mirnoj atmosferi i obezbeđenom i prosperitetnom blagostanju. Samo ukoliko se ovaj cilj napusti i zameni zahtevom za vlašću i uklanjanjem navodnih i stvarnih nepravednosti, zahtevom za ponovnim uspostavljanjem »naše časti« ili »našeg kulturnog identiteta«, za separacijom i autonomijom itd, antagonistička kooperacija može da se pretvori u etnički antagonizam. Ova politizacija, odnosno etnizacija društvenih, ekonomskih, religijskih ili ekonomskih razlika iziskuje zainteresovane noseće grupe, koje formulišu etnopolitičku ideologiju i iznova interpretiraju tradiciju i istoriju (patnje). Za miniranje starih i kompleksnih životnih svetova i pokretanje lju di na borbu do krvi sa svojim komšijama, prijateljima, poznanicima, često i rođacima, neophodne su velika fantazija i kriminalna energija. Ovi novi primeri opaža nja i tumačenja, podstaknuti autoritativnim zahtevom, neophodni su radi spremnosti relativno miroljubivih i
etnički sukob na svoj privatni interes orijentisanih pojedinaca ne sa mo da legitimišu i tolerišu nasilje već da ga, najposle, i sâmi sprovode. Ovde je potrebno selektivno opažanje, koje svakodnevicu uglavnom posmatra kroz »etničke naočare«. Do izražaja dolazi oštra shema »prijatelj-neprijatelj«, kao i ubeđenje da su agresori drugi, a da smo »mi« žrtve. Pretpostavka, razume se, jeste identifikacija sa »mi« i, u skladu s tim, s tobožnjim ili stvarnim napa dima, diskriminacijama, vređanjima i uvredama časti pripadnika one etnije kojoj čovek i sâm po osećanju lično pripada. Samog sebe on posmatra još samo kao člana ove zajednice, ne više kao privatnu osobu, a dru ge samo kao sastavne delove neprijateljskog kolektiva. U graničnim slučajevima nisu više odgovorni pojedin ci već samo grupe i kolektivi. Stvarni odnosi i prateće okolnosti se zatamnjuju i - po modelu teorije zavere - svode na njihov pretpostavljeni zajednički etnički imenitelj. Lična iskustva se ili isključuju ili se na njih najednom gleda »potpuno novim očima« i drukčije se interpretiraju. Pre svega, glasine i informacije iz druge ruke (»velike priče«) postaju toliko dominantne da se sopstvena iskustva pretvaraju u sekundarnu stvarnost. U ovoj tački obično započinje spirala nasilja, koja se više ne može zaustaviti. Ovo prvo, etnički motivisano nasilje, samo je veoma retko spontana masovna erupcija. Korak od spremnosti na nasilje do nasilne akcije je, prema svim iskustvima, toliko složen i skrupulozan da mora biti brižljivo organizovan. A kada je prvi kamen jednom bačen, povratka više nema. Polazeći odatle, angažuje se nezadrživa sinergija nasilja, koja više ne mora da bude organizovana, kao što, takođe, retko može da se kontroliše. Ona će počistiti onoga ko pokuša da joj prepreci put, njome upravlja ili daje reguliše. To moraju, pre svih, da dožive i impresariji etničkog nasilja - etnopolitički ideolozi i etnopolitičari. Od sada - više proterani nego oni koji teraju - moraju da sadejstvuju i saučestvuju. Svako obuzdavanje u takvoj situaciji moglo bi da znači njihov kraj. Balčak sablje je odavno predat u ruke samog etničkog pokreta. Po pravilu, to je čas delanja mladih kojima se žuri i onih koji su željni avanture. Etnički revolti ne »je du« svoju decu nego njihove roditelje i dedove. Mladi intelektualci i studenti, kojima će biti poveren društveni sistem i državni aparat, ali često obeshrabreni kao pri padnici manjine i isključeni iz društvenog napretka i ka rijere, radikalizuju se i postaju glasnogovornici revolta koji može da naraste do etničkog građanskog rata. Svaki ustupak koji im čini država ili predstavnici dru ge etničke zajednice oni tumače kao slabost ili ga odba cuju kao nedovoljan. U skladu s tim, sami nisu spremni na kompromise: sloboda ili smrt je njihova najčešća pa-
etnički sukob
126
rola. Odavno su prevaziđeni izvorni, konkretni povodi i zahtevi. Državna nezavisnost je sada njihov logičan cilj, koji ih onesposobljava za pregovaranje. Oni koji su spremni na pregovore bivaju pogubljeni kao narodni izdajnici, ili diskreditovani kao ljudi spremni na kom promise. Što duže traje etnički građanski rat, što njego va bezizlaznost postaje sve očiglednija, jer - bar među civilnim stanovništvom - postoje samo gubitnici, to je, naravno, bezizgledniji položaj njegovih nosećih grupa, etnopolitičara, milicija i njihovih vođa, terorističkih or ganizacija i posebnih jedinica. Oni moraju da računaju da će sa okončanjem ratnih dejstava biti pozvani na od govornost, i to posebno od strane njihovih sopstvenih, razočaranih pristalica. Oni su ti koji imaju najmanje in teresa za okončanje rata, jer s njegovim okončanjem gube status, vlast, privilegije, a u datim okolnostima i sopstvene živote. Postaje sve jasnije da se protagonisti etničkog građanskog rata bore ne samo protiv države i/ili druge etničke zajednice nego i protiv sopstvenog naroda, sve više antiratno raspoloženog, kojeg drže kao kvazitaoca. Građanski rat ne poznaje nikakva pravila i moralne pragove zabrane. Bilo daje reč o detetu ili starcu, svako je tu borac. Otuda je cilj potpuno proterivanje neprijate lja, etničko čišćenje »sopstvene« države, koja treba da ostvari san o etničkoj homogenosti. O etnos O etničke manjine O nacija
Ch. Uzarewicz (prev. s nemačkog Đ. Kurir)
etnocentrizam (gr. ëthnos - narod, pleme; kéntron - središte). Pogled na svet prema kojem je sopstvena etnička grupa centar sveta, oko kojeg je ceo taj svet organizovan. Biti »pupak sveta« implicira izuzetan značaj sopstvene etnije i njenu nadmoć nad drugim etnijama, ukoliko se njihovim pripadnicima uopšte dopušta status čoveka, koji ne bi bio čuvan samo za vlastiti »soj ljudi«. Mnoge etnije označavaju svoje pripadnike naprosto rečju »čovek«. Etnocentrična je isto tako karakterizacija svojih kao civilizovanog, odnosno kulturnog naroda, a drugih kao varvarskih, odnosno divljih ili tzv. primitivnih naroda. Dok je šovinizam čisto normativno orijentisan i svi ma drugima osporava njihovu moralnu ili genetsku vrednost, e. se, često, kognitivno legitimiše ukazivanjem na istoriju, razvoj, kulturna i naučna dostignuća. Specifičan zapadni e. je evrocentrizam, koji pokazuje svoju tobo žnju nadmoć ukazivanjem na sopstvenu visoku kultu ru, koja se zasniva na nadmoćnim tehnološkim civili zacijskim dostignućima, zapadnjačkoj monoteističkoj religiji, tobože univerzalno važećim ljudskim pravima,
objektivnoj racionalnosti i razvijenom pismu. Nasu prot tome, druge kulturne sisteme on diskredituje kao primitivne, manje vredne ili bez pisma. Sopstveno neo sporno samorazumevanje se toliko podrazumeva da se i sâmo njegovo dovođenje u pitanje smatra patološkim. Evrocentrizam pribavlja utemeljenje za misionarsko delovanje i kolonizaciju takozvanih primitivnih naroda i naroda bez pisma. Kao sledeći kriterijum sa stanovišta političke moći važilo je razvijanje nacionalne države kao tobože najvišeg stepena ljudskog razvitka, na kojem treba da se teleološki odvija celokupna istorija. Društva bez države, gledano iz evrocentrične perspektive, puke su evolutivne predforme, koje na »pravi put« treba da izvedu društva organizovana u države. Društvima sa državnom organizacijom oduvek je bilo jasno kako treba da se odigra »razmena« u susreta njima i konfliktima. Drugi se moraju prilagoditi, ili će biti prilagođeni. Jedino što nije (uvek) unapred odlučen metod ili način: da li će drugi biti asimilovani, adapti rani ili prekultivisani, u suštini zavisi od vrste samog e. Rasistički e. drugome nije davao nikakvu šansu, jer je važio kao genetski i otuda nepopravljiv, naime manje vredan. Kulturni e., onakav kakvog ga, npr., praktikuju Katolička crkva ili (post)kolonijalne države, drugima, doduše, dozvoljava mogućnost da se razvijaju, ali ih pre tvara u predmet patrijarhalnog tutorstva i pedagogije. Shodno tome, e. je stav koji ne mora da se odnosi samo na etnije. Od lokalnih, preko regionalnih, kontinental nih, do globalnih nivoa, na svakom od njih se nalaze etnocentrični primeri shvatanja i političkih strategija. O evrocentrizam 3 nacionalizam O šovinizam Ch. Uzarewicz (prev. s nemačkog Đ. Kurir)
etnografija (gr. ëthnos - narod, pleme; grdpho - pi šem). Pisani opis kultura ili naroda. U tom smislu, za Herodotovu Istoriju iz V veka pre n. e. moglo bi se reći da predstavlja prvi primer etnografskog dela. U srpskom jeziku ovaj pojam se upotrebljava da označi »nauku o životu, običajima i verovanjima jednog naroda«. U en gleskom jeziku pojam e. upotrebljavao se sve do Dru gog svetskog rata sinonimno s pojmom antropologija, pa je tako Edvard Tajlor »novu nauku« o kojoj je pisao nazvao e. Predmet tako shvaćene e. bilo je, pre svega, proučavanje kulture, kao i različitih aspekata života ar haičnih društava. Ideja je bila da se proučavanjem ovih društava bolje razumeju stupnjevi razvoja kroz koje su i savremena društva morala da prođu. Tako je američki antropolog Robert Lovi u svojoj Istoriji etnološke teori je (1937) definisao e. kao »deo antropologije [...] koji se bavi kulturom«. Pored toga, francuski etnolozi i an-
127 tropolozi upotrebljavaju ovaj izraz da bi označili nauku koja se bavi proučavanjem predindustrijskih društava. U francuskoj tradiciji, e. je posmatrana kao princip saku pljanja podataka, za razliku od etnologije, koja je služila za analizu podataka. E. možemo posmatrati i kao disciplinu koja potiče iz nemačke Völkerkunde, »nauke o narodima«, te se tako razlikuje od etnologije, koja se bavi proučavanjem, pre svega, sopstvenog naroda ili etničke grupe. Od početka XIX veka, e. odlučujuće utiče na popularne predstave o »stranom«, »drugom«, odnosno »egzotičnom«, putem formiranja etnografskih muzeja (u Parizu, Berlinu itd.). Osnivanje muzeja koincidira s periodom značajne eks panzije evropskih kolonijalnih sila, pre svega, u Africi. S razvojem socijalne antropologije posle 1922. go dine (kada svoje važne monografije objavljuju Alfred Redklif-Braun i Bronislav Malinovski), e. postepeno postaje sinonim za praksu istraživačkog rada antropo loga na terenu - danas reč ethnography na engleskom jeziku označava objavljenu knjigu ili monografiju koja je rezultat intenzivnog rada na terenu. U tom smislu, e. je izuzetno značajna za metodologiju istraživanja, kao i za predstavljanje rezultata istraživanja. Prve ekspedicije koje utemeljuju praksu etnografskog, odnosno antropo loškog rada na terenu su bile Kembridžska ekspedicija u Toresovom tesnacu 1898. godine (koju je organizovao Alfred Hadon, a učestvovao je i Vilijam Rivers), i Severnopacifička ekspedicija Američkog muzeja za prirodnu istoriju 1900-1901. godine koju je predvodio Bob Džesop (antropološki stranu stvari organizovao je Franc Boas, a učestvovali su V. G. Bogoraz, V. J. Stemberg i još nekoliko vrsnih ruskih istraživača). Nekoli ko francuskih autora objavilo je četrdesetih i pedesetih godina XX veka etnografske priručnike, koji su imali odlučujući uticaj na utemeljenje antropologije i etnolo gije kao nauke u Francuskoj (npr. Marsel Griol, 1957). Doduše, pitanja prakse i metoda su ostavila izvesne ra zlike između frankofonske tradicije (u kojoj je e. tretira na kao humanistička nauka) i anglosaksonske (u kojoj se e. smatra društvenom naukom). U Rusiji je izraz e. dobio na značaju posle 1923. go dine, kada Sergej Širokogorov uvodi pojam ethnos da bi označio fenomene kao što su etnicitet i etnički identitet. Uloga e. je bila, pre svega, u proučavanju ostataka arha ičnih običaja u savremenim društvima, ali i u izučavanju razvoja civilizacija. Zvanična ideologija SSSRje e. dala važan teorijski zadatak: istraživanje razvoja različitih zajednica u zemlji (s lingvističkim i biološkim kompo nentama), što je posle Drugog svetskog rata uticalo na
etnologija
utemeljenje e. u ostalim socijalističkim zemljama, uklju čujući i Jugoslaviju. Kritička razmatranja savremenih shvatanja e. započi nju s prvim kritikama kolonijalnih administracija tokom tridesetih godina XX veka, pre svega, u radovima fran cuskog etnologa i pisca Mišela Lerisa, a kulminiraju s takozvanim »književnim« ili »poststrukturalističkim« zaokretom tokom osamdesetih. Leris je 1934. objavio svoju knjigu/dnevnik Fantomska Afrika, u kojoj je sa surovom pedantnošću dokumentovao strategije francu skih etnologa/istraživača u prikupljanju podataka i artefakata. Ove strategije su uključivale laži, obmane, čak i krijumčarenje oružja tokom građanskog rata. Važan momenat u ovim kritikama e. je i posthumno objavlji vanje Dnevnika Bronislava Malinovskog (1968), spisa koji je otkrio jedno potpuno novo, nimalo idealizovano lice istraživača koji čezne za udobnošću svoje (zapadne, kolonijalne) kulture. Kliford Gerc je tokom šezdesetih godina ukazao na značaj razumevanja e. kao pisanog dela, za čiju interpretaciju se onda mogu koristiti slični metodi, kao i za interpretaciju bilo kojih književnih rodo va. Ovo stanovište je kulminiralo u shvatanju »kulture kao teksta«, odnosno skupa tekstova, koje je moguće na različite načine čitati, tumačiti i »prevoditi«. Autori poput Džordža Markusa, Džejmsa Kliforda i Majkla Fišera su tokom osamdesetih godina XX veka ukazali na arbitramost konstrukcije i interpretacije tekstova (kao i kultura koje oni treba da predstavljaju), kao i na ne mogućnost preciznih i »objektivnih« tumačenja. Svako tumačenje će zavisiti od konkretnih političkih, ideolo ških i kulturnih okolnosti, što onemogućava precizno i definitivno određivanje pojmova kojima se služimo, ali nam, s druge strane, pruža izuzetnu otvorenost i po ziva nas na dijalog s ljudima i kulturama koje izučava mo. Ova otvorenost je, s jedne strane, uticala na to da pomenuti autori budu optuženi za jeres koja se zove »postmodemizam« - mada su, u stvari, svi vrlo čvrsto utemeljeni u modernističkoj tradiciji i mada se njihovi kritičari nikada nisu potrudili da definišu ili objasne šta predstavlja ovaj »postmodemizam« - ali je definitivno otvorila nove pravce u korišćenju etnografskog metoda za promišljanje savremenog sveta. Ona je, s druge stra ne, značajno približila e. drugim disciplinama koje se bave proučavanjem različitih aspekata savremenih dru štava, kao što su sociologija, istorija i kulturne studije. O antropologija, socijalna O etnologija O etnos A. Bošković
etnologija (gr. éthnos - pleme, narod; lôgos - reč, govor, nauka). E. se, kao nova nauka, prvi put pominje 1787. na francuskom jeziku, u jednom radu Sezara Ša-
etnologija vana, profesora Akademije u Lozani, i to kao deo »opšte nauke o čoveku« - antropologije. U okviru nje, e. je tre balo da proučava »različite oblike civilizacije«. U savremenoj antropologiji i sociologiji, upotreba ovog izraza vezuje se za distinkciju između nemačkih pojmova Volk skunde (»nauka o narodu«, koja se bavi proučavanjem isključivo germanske kulture) i Völkerkunde (»nauke o narodima«, koja proučava negermanske narode, dakle, one koji su daleki i egzotični). Ova distinkcija je važna za metodološke rasprave u društvenim naukama, kao i za razumevanje konkretnih političkih uslova koji su uti cali na razvoj e. u XIX i XX veku. »Nauka o narodu«, iz koje će nastati e., inspirisana je nemačkim romantiča rima (pre svega, Johanom Herderom, koji izraz pominje 1775), a posebno delima braće Jakoba i Vilhelma Grim, koji su sakupljali narodne priče nemačkih seljaka. S dru ge strane, »nauka o narodima«, iz koje će nastati etno grafija i socijalna i kulturna antropologija, konstituiše se u drugoj polovini XIX veka, a između 1885. i 1918. osnovna preokupacija naučnika koji rade u ovoj tradici ji je rekonstruisanje »prvobitne« civilizacije ili kulture. Mada se definitivno razdvajaju krajem XIX veka, ove dve discipline imaju nekoliko zajedničkih odlika: (1) obe su povezane sa intenzivnim razvojem i osnivanjem »egzotičnih« i »folklorističkih« muzeja; (2) obe definišu kulturu na osnovu razlike između »materijalnih« i »du hovnih« elemenata - što umanjuje značaj proučavanja društvene organizacije; i (3) naučnici u obe discipline nastoje da se jasno razgraniče od društvenih nauka (So zialwissenschaften). Nemački etnolozi afirmišu specifičnosti nacionalnog identiteta (koji izvode iz Hegelovog Volksgeist, »duha naroda«), čime se razlikuju od racionalista i uvode hi jerarhijsku viziju sveta, s nacionalnom (u njihovom slučaju, nemačkom) kulturom na najvišem mestu. Ovo bavljenje nacionalnim kulturama uticaće i na razvoj e. u Holandiji i skandinavskim zemljama, ali i na razvoj kulturne antropologije u Južnoj Africi, čiji će osnovni ideološki i politički cilj u periodu od 1926. do 1990. biti opravdavanje rasne segregacije na osnovu različitosti kultura i tradicija. Slična shvatanja biće zastupljena i u nacističkoj Nemačkoj. Hijerarhija vrednosti različitih naroda i njihovih tradicija biće opravdana evolucionističkim argumentima, ali ona je bila vrlo važna i u kontekstu kolonijalne dominacije (bilo spoljašnje, kao u slučaju za padnoevropskih zemalja, bilo unutrašnje, kao u slučaju Rusije), kada je trebalo opravdati strategije dominacije nad drugim narodima ili etničkim grupama. Ova hijerarhija vrednosti uticaće i na razvoj nacional nih e. na Balkanu u XX veku, gde će posebna pažnja biti posvećena elementima nacionalnih kultura, folkloru i
128 tradiciji. Ovakav razvoj e. ohrabrivala je politička vlast u periodu posle 1945, mada se na području tadašnje Jugoslavije radije koristio izraz etnografija (pod sovjet skim uticajem), jer je e. doživljavana kao nešto što je previše pod »zapadnim« uticajima. Zadatak etnologa je bio proučavanje »narodnih« kultura, uz zanemarivanje aspekata društvene organizacije i najvećeg dela teorije koja je poticala iz »pogrešne« (antropološke) tradicije. Od studenata i istraživača u institutima ili na fakulteti ma očekivalo se da rad na terenu obavljaju u seoskim sredinama, i to najčešće u okviru sopstvenih nacionalnih ili etničkih zajednica (npr. Poljaci u Poljskoj, Srbi u Sr biji, Bugari u Bugarskoj itd.). Kao posledica ovakvog pristupa, regionalni etnolozi su proizveli izvanredne em pirijske radove, ali, na žalost, lišene dijaloga s važnim teorijskim strujanjima u svetu. Pored toga, dolazilo je, još od pre Drugog svetskog rata (npr. Milovan Gavaci u Hrvatskoj, Jovan Cvijić i Tihomir Đorđević u Srbiji), do idealizacije seljaštva i »seljačkog duha« kao izvornog i "neiskvarenog »narodnog duha«, a nasuprot tendencija ma modernizacije i urbanizacije. Početkom devedesetih godina XX veka, s političkim promenama u istočnoe vropskim zemljama, dolazi do pokušaja približavanja različitih istraživačkih tradicija, pa se odeljenja za e. na univerzitetima u regionu preimenuju u odeljenja za e. i antropologiju. O antropologija, socijalna O etnologija O etnos A. Bošković
etnometodologija (gr. éthnos - pleme, narod; méthodos - istraživanje, način istraživanja; lôgos - reč, govor, nauka). Teorijski pravac u sociologiji koji je šezdesetih godina zasnovao Harold Garfinkel (1967), a razvili ga Aron Sikurel, Džek Daglas, Don Zimerman, Melvin Polner i drugi. U njenom imenu, prefiks ethno (»narod ski«) označava zdravorazumsko znanje jednog društva dostupno svim njegovim pripadnicima. E. analizira me tode kojima ljudi (»članovi«) svojim postupcima (»prak sama«) u svakodnevnom životu pridaju smisao svojim aktivnostima i na taj način konstituišu društvo kao re lativno stabilno i uređeno okruženje. E. se nadovezuje na fenomenologiju, Ludviga Vitgenštajna i britansku filozofiju običnog jezika. E. je jedan od glavnih sociolo ških primera tzv. jezičkog obrta u savremenoj filozofiji. Kao izdanak fenomenološke sociologije, e. radikalizuje njenu epistemološku kritiku pozitivizma i zahtev za suspendovanjem svih prethodnih sudova o postojanju intersubjektivnosti uopšte i društvenih pojava poseb no. E. smatra da društvo, sa svojim na izgled stabilnim strukturama, pojavama i odnosima, nastaje tek tokom komunikativne prakse običnih članova, odnosno pred-
129 stavlja njihovo neprekidno praktično postignuće putem upotrebe jezika. Društvene pojave se svode na priču o njima - verbalizaciju, »objašnjenje« (eng. account). E. kritikuje klasičnu sociologiju zato što, prvo, zanemaruje ulogu običnih aktera u konstituisanju društva, a drugo, i sama se pri izgradnji pojmova i teorija oslanja, a da toga nije ni svesna, na isto ono zdravorazumsko znanje kojim se njeni subjekti, pa i sociolozi kao članovi dru štva, služe u svakodnevnom delanju. Zato sociologiju treba tretirati kao vrstu društvene prakse koja se kvali tativno ne razlikuje od ostalih, laičkih praksi. Nasuprot tome, e. nastoji da znanje koje se uzima zdravo za goto vo iz neispitanog »resursa« pretvori u »temu« društve ne analize. U središte zanimanja e. stavlja interakciju: s jedne strane, svakodnevnu konverzaciju, a s druge, opredmećenja interakcije u vidu zvanične statistike, in stitucionalnih dosijea i rezultata naučne delatnosti. U analizi trivijalnih, svakodnevnih konverzacija, e. pod prividnom neproblematičnošću otkriva složenu struktu ru neizrečenih pretpostavki i neverbalizovanih poruka. E. je primenjivala svojevrstan eksperiment - podrivanje uobičajenog toka razgovora poricanjem znanja o tim pretpostavkama (npr. beskonačnim ponavljanjem pita nja sagovomiku »Šta time hoćeš da kažeš?«). Posledica je bilo sagovornikovo zaprepašćenje i gubitak osećaja društvene stvarnosti. U proučavanju opredmećene inter akcije e. je rekonstruisala proces kojim osoblje ustanove pretvara konkretne činjenice iz stvarnosti u institucional ne podatke, pokazujući kako podaci koji pretenduju na objektivno odražavanje stvarnosti počivaju na neispita nom zdravorazumskom znanju pri defmisanju i klasifikovanju pojava. Ključna kategorija etnometodološke analize je »indeksičnost« - zavisnost značenja svakog iskaza ili podatka od konteksta u kojem se javlja. Otud e. smatra daje sociološki ideal objektivno važećih su dova o društvenom svetu nedostižan. E. je na svojim počecima imala ambiciju da zameni celokupnu konven cionalnu sociologiju. U međuvremenu, mnoge njene ideje - o konstruisanoj prirodi društvene stvarnosti, kompetenciji običnih članova, značaju jezika - inkor porirani su u maticu sociološke teorije, posebno kroz radove Entoni Gidensa. Kao specijalistička orijentacija, e. se danas praktikuje prvenstveno u obliku »konverzacione analize«, proučavanja običnog govora na sređokraći između sociologije i lingvistike, koje su začeli Harvi Saks i Emanuel Šeglof. E. je kritikovana u mnogim svo jim aspektima: da su joj predmet i nalazi trivijalni; da zanemaruje suštinski značajne društvene pojave, kao što je društvena struktura, a naročito odnosi moći koji obli kuju i samu svakodnevnu interakciju; da, paradoksalno, ne priznaje raznovrsnost individualnih strategija i praksi
etnopsihologija pojedinaca; da neprihvatljivo postulira kreiranje svake nove situacije od nule; da ne razjašnjava poreklo samih onih metoda na koje se usredsređuje, što joj onemoguća va da objasni visok stepen slaganja i koordinacije među članovima u konstituisanju društvenog poretka. O interakcija O sociologija, fenomenološka /. Spasić
etnopsihologija. Najopštije rečeno, e. se odnosi na celokupno razumevanje koje svi ljudi poseduju o tome na koji način funkcionišu drugi ljudi. Kao intui tivna teorija, e. nudi drugačiju sliku ljudskog uma od one koju nudi naučna psihologija. Čovek kao neka vr sta »prirodnog« psihologa stiče introspektivna znanja o funkcionisanju sopstvenog uma, a prenošenjem sličnih stanja na druge ljude može donekle da predvidi njihovo ponašanje. Etnopsihološko znanje nam omogućava da predvidimo ponašanje drugih ljudi na osnovu njihovih želja i verovanja. U pitanju je zdravorazumska psihologija koja se če sto izučava iz komparativne perspektive, jer se odnosi na interpretaciju društvenog delovanja u raznim kultu rama. Dosadašnja etnografska istraživanja pokazuju (1) da ljudi misle i govore svakodnevnim jezikom o subjektivnim stanjima i ličnim kvalitetima; (2) da kul ture međusobno variraju u pogledu konceptualne raz rade i sociokulturnog značaja tih pojmova i (3) d a je utvrđivanje pojmovnih univerzalija u ovoj oblasti ote žano problemima prevođenja, interpretacije i predstava. Ono čime su se istraživači najviše bavili jesu ličnost i emocije, pokušavajući da otkriju kognitivne i psiholo ške univerzalije. Uz pomoć ovih »naivnih« teorija ljudi formiraju oče kivanja o ponašanjima drugih ljudi, ali su i u stanju da svoja ponašanja objasne drugim ljudima. Ljudi čine od ređene stvari jer žele da postignu određeni cilj (želja) i veruju da će im određeno ponašanje to omogućiti (verovanje). Jasno je da objašnjenje ponašanja uz pomoć verovanja i želja nije kauzalna teorija i d a je njegova prediktivna moć samo nusprođukt pravog cilja, a to je obezbeđivanje razumevanja putem interpretacije svako dnevnih interakcija. Pitanje u pogledu kojeg se teoretičari ne slažu tiče se prirode e., odnosno da li je ona društvena institucija ili urođeno znanje. Implikacije ove dileme su od izuzetnog značaja. Ukoliko bi se pokazalo daje e. deo tradicije, na učenog znanja, odnosno društvena institucija, onda bi se ona mogla u potpunosti objasniti sociološki, što umanju je izglede d a je urođena. Međutim, danas preovladava mišljenje d a je e. po svojoj prirodi individualistička, a ne kolektivistička, te da je velikim delom urođena. Ako
etnopsihologija
130
su univerzalne strukture ljudskog uma ispunjene fiksira nim kognitivnim sadržajima, uloga socijalnih varijabli postaje znatno manja. Za sada su znatno uverljiviji na učni dokazi o urođenom karakteru e. O etnometodologija O simbolički interakcionizam M. Skorić
etnos [etnija] (gr. éthnos - pleme, narod). U naučnoistorijskom kontekstu, pojam e. je izvorno označavao »neznabožce«, »nehrišćane«. Tradicionalni predmet is traživanja etnologije/antropologije odnosio se na one grupe stanovništva koje nisu pripadale tzv. velikim reli gijama. Istorija ovog pojma, ipak, seže dublje. U Persiji, kao i u oblastima pod vizantijskom i osmanlijskom vla šću, bio je priznat princip indirektne uprave konstituisanjem (gr.) ethnoi kao delotvomog sistema upravljanja. On se odlikuje samoorganizacijom moralnih instanci i kulturnih elemenata. Neophodan uslov ovog principa upravljanja bila je »ekskluzivnost pripadnosti« jednom jedinom ethnoi (Georg Elvert). Kod ovih jedinica nije reč primamo o nekom prirodnom fenomenu koji bi oduvek postojao, osnovnom kulturnom uzorku čovekove društvenosti, nego o organizacionoj formi konstituisanoj zbog države (odnosno carstva), iz koje mogu da izra stu sociokulturne grupacije. Druge moguće organizacije grupa tradicionalno su bile ženidbene i udadbene klase, starosne klase, socioprofesionalne grupe, rodbinske linije ili lokalne grupe, pri čemu je bilo moguće isto vremeno pripadništvo većem broju grupa. Danas se e. shvata, sjedne strane, kao natporodična i nadrodbinska kategorija, ali, s druge strane, kao kategorija koja je uža od velikih kolektivnih oblika nacije i države (Burkhard Gancer). Najvažnija definicija e. potiče od Sergeja Širokogorova (1923), koju mnogi naučnici citiraju i refonnulišu: »Sve pomenute jedinice dolaze iz sličnog procesa, iz ko načnih manifestacija: više ili manje slični kulturni kom pleksi, korišćenje istog jezika, verovanje u isto poreklo, posedovanje grupne svesti i praktikovanje endogamije. Ovo je definicija koja korespondira sa našom definici jom etničke jedinice. Doduše, nisu sve one 'etničke jedinice’. U stvari, videli smo da se takva kristalizaci ja može pojaviti u svakoj grupi: grupama stvorenim u istom okruženju, privrednom aktivnošću, psihomentalnim kompleksom i posebno osobenim uslovima među etničkog miljea [...]. Ipak, ne nailazi se uvek na tako iskristalisano stanje, a u nekim grupama se retko poja vljuje, kao npr. u grupama zasnovanim na religijskoj i privrednoj različitosti. Ovo je proces koji može da rezul tira samo formiranjem etničkih jedinica i ovaj proces na zivam ethnos«. Apstrahujući problemsko brkanje grupa
i procesa, Maks Haler definiše e., s manjim odstupanji ma, uz pomoć sledećih kriterijuma: (1) kolektivno ime; (2) zajednički mit o poreklu; (3) zajednička istorija; (3) specifična zajednička kultura; (4) povezanost s jednom specifičnom teritorijom; (5) osećanje pripadnosti ili so lidarnosti. Aspekt »biološkog jedinstva«, koje karakteriše endogamno prenošenje uslova za nasleđivanje, objašnjavalo se i kao karakteristična odlika e. Sovjetska etnografija naglašava objektivnost istorije kao temelja etničkog ose ćanja; za nemačku etnosociologiju bitne su psihološke osobine naroda, koje se opisuju kao realan ili fiktivan mi-osećaj. Uprkos svim mogućim razlikama, sve defini cije imaju zajednički aspekt: e. se pojavljuje kao osnov ni ontološki fenomen ljudi (svako je deo jednog e.) i time dobija ontološko vrednosno mesto, koje se, već prema teorijskoj postavci, može tumačiti naturalistički ili kulturološki. Nekada administrativni pojam, e. danas je uzdignut do pojma zajednice koji objedinjava suštinu zajedničkih osobina, koja opet čini »bit narodnosnog« (G. Elvert). U tom kontekstu je od značaja to da pojam e. izgleda podjednako prihvatljiv iz spoljašnjih i iz unutrašnjih per spektiva. Da takav statičan način gledanja na »etničke entitete« ne može da opravda date realnosti pokazuje Vilhelm Melman na procesima koji su upravljani ili usmeravani politički: asimilacija alogenih, etnički stra nih elemenata, promena nacionalne pripadnosti ili pro mena narodnosti (npr., »ponemčenje« ili »rusifikacija«). Uz to, on opisuje jednu »pritajenu« promenu etničke pripadnosti, npr., doseljavanjem ili iseljavanjem, adap tacijama pojedinaca ili čitavih grupa, ali i prihvatanjem ili integracijom kulturnih artefakata ili načina ponašanja kroz trgovinu ili druge vrste kontakata. On na taj na čin konstatuje jednu prazninu u konzistentnosti između istorijskih činjenica i etnogenog samotumačenja, koja bi bila konstitutivna za definiciju ideologije. Iako ne postoji »teorija e.«, ovaj pojam se obično koristi za kategorijalno određenje nečega što se prividno ukazuje kao realnost. Paradigma porekla je fundamentalna u svim definici jam a e., iako je tokom razvoja nauke pretrpela pomeranja u značenju i sadržaju. Etnografskim istraživanjem religije Melman ukazuje na značaj mitova iz praistorijskog vremena: njihov predmet je verovanje u zajed ničko poreklo, u lozu jednog zajedničkog (muškog ili ženskog) pretka, a ne stvarno poreklo. Ovo verovanje u zajedničko poreklo ima sociološki konstitutivno zna čenje, jer su sve mitološke etnogenije stvorene prema genealoškoj shemifilijacija i remifikacija (npr. Knjiga postanja i Tacitova Germanija). Mit o poreklu postaje
131 verovanje u zajedničko poreklo, koje može da se slije u faktičku zajednicu prema poreklu, koja metaforički ili stvarno, kao »krvna veza« (eng. tie o f blood), ima vode ću ulogu u pojedinim shvatanjima e. i time ga biološki zasniva. Pored predstave o etnogenezi, koja počiva na filijaciji od jednog »pretka« i koja je u potpunosti neo drživa, postoji i njena nebiološka varijanta, verovanje u neki drugačiji mit, da bi se stvorila kohezija jedne grupe, nezavisno od činjenica asimilacije, endogenih ili egzogenih procesa stvaranja države, koji za posledicu imaju stalnu promenu statusa (a time i promenu identiteta?). Najširi »osećaj-mi-grupe«, koji konstituiše društvo, sastojao se od neodređenog sećanja na mitsku pradomovinu i na vrednosni sistem koji je organizacio nim principima starosnih i generacijskih klasa davao religioznu dimenziju (G. Elvert). Pojmovi e. i nacije razdvojeni su tek u XIX veku, pri čemu je spajanjem pragmatskih interesa kolonijal nih vlasti i socioantropološkog istraživanja pojam e. izgubio na jasnoći. Sjedne strane, probijala se misao d a je e. prirodna organizaciona shema svih ljudi koji ne žive konstituisani u naciju. S druge strane, Elvert na primerima iz Afrike pokazuje da su odlučujuće društve ne organizacije bile drugačije od etničkih (ženidbene i udadbene klase i sl.). E. su nastale tek kada je britanska kolonijalna vlast počela da zemlju dodeljuje kolektivno prema »principu e.«. Pošto mu nedostaje aspekt drža vljanstva, kao i odnos prema jednoj centralnoj političkoj instanci, pojam e. može se dalje razumeti kao i pojam nacije. E. nisu nacije, ali kada se nacija interpretira kao civilizatorsko postignuće, pojmu e. se pripisuje jedno (u lošem smislu evoluciono) vrednovanje. Nepriznava njem drugih organizacionih principa, odnosno njihovim uništenjem od strane kolonijalne vlasti, oktroiše se u isto vreme jedan novi pojam, koji na izgled uzima u ob zir sopstvene (šićardžijske) potrebe, drži se samo onog sopstvenog (jezika, porekla, običaja) i na taj način može da opstane. O nacija O narod Ch. Uzarewicz (prev. s nemačkog Đ. Kurir)
etologija (gr. éthos - običaj, navika; lôgos - reč, go vor, nauka). Izraz e. uveo je u društvene nauke Džon S. Mil u svojoj knjizi Sistem logike (1843) da bi označio nauku o socijalnom karakteru čoveka. Tim pojmom on je pokušao da otvori polje istraživanja o ljudskoj misli uopšte, u sklopu određene društvene sredine. Danas se pod e. podrazumeva nešto drugo, naime, nauka o ponašanju životinja. Za doprinose toj nauci Konrad Lorenc je dobio Nobelovu nagradu. Sociologi
eugcnika ja još nije na sistematičan i sadržajan način, naročito ne u teorijskom smislu, prihvatila saznanja iz e. u ovom poslednjem smislu, kao mogući podsticaj za proširivanje vlastitih saznanja. Verovatno je reč o nekoj vrsti odboj nosti sociologa prema svakoj vrsti biološkog saznanja, što se, na sreću, u novije vreme prevazilazi saradnjom sociologa i ekologa. E. kao interdisciplinarna nauka, ko ja uključuje podjednako i biološki i sociološki pristup fenomenu ljudske okoline, uvažava e. kao značajnu di sciplinu. 3 ekologija P. Opalić
eugenika (gr. eu - dobro; génos - potomak, rod). Programi socijalnih aktivnosti koje bi trebalo da dovedu do poboljšanja genetičke strukture ljudskih populacija. Osnovni cilj e. je određivanje smera i brzine genetičkih promena u populacijama ljudi koje uslovljava prirodna selekcija, ili koje se mogu izazvati delovanjem prirodne selekcije pod uslovom da se prethodno ostvare određene socijalne promene. Prema programu tzv. negativne e., društva treba svim sredstvima da smanje učestalosti gena koje izazivaju različite nasledne bolesti. Cilj pozi tivne e. je povećanje učestalosti gena koji određuju oso bine ljudi koje dato društvo proceni kao poželjne. Pro grame »pozitivne e.« najčešće su podržavali pristalice konzervativne političke orijentacije, a »negativnu e.« oni koji su sebe označavali kao liberale. Početkom XX veka eugenički pokreti bili su posebno aktivni u SAD, Velikoj Britaniji i Nemačkoj. Do 1930. godine 31 država SAD donela je zakone o e. Mada se ovi zakoni nisu nigde striktno primenjivali, procenjuje se daje na osnovu njih oko 20 000 ljudi u SAD prisilno sterilisano do januara 1935. godine. Najdramatičniju primenu u praksi e. je doživela za vreme Trećeg Rajha u Nemačkoj. Procenjuje se, npr., d aje u Nemačkoj između 1933. i 1945. godine oko 200 000 osoba, koje su označene kao »genetički nepodobne«, bilo prinudno sterilisano. Među njima nisu bile samo žrtve širokog spektra mentalnih oboljenja nego i osobe koje su, na osnovu seksualne orijentacije, identifikovane kao »so cijalno devijantne«. Pored toga, Adolf Hitler i njegovi sledbenici su, u ime e., ubijali milione zdravih Jevreja, Roma i pripadnika mnogih drugih etničkih grupa. Danas praktično nema političkih organizacija koje podržavaju bilo koji program »negativne e.« Stvar, međutim, stoji drugačije s »pozitivnom e.». Mnogi ma se ona čini etički mnogo prihvatljivijim načinom poboljšanja genetičke strukture ljudskih populacija. Jedan od načina za sprovođenje programa »pozitivne e.« je eutelegeneza. U javnosti je eutelegeneza poznata
eugenika
132
pod imenom »spermalnih banaka« u kojima bi se na određen način čuvale polne ćelije ljudi istaknutih u različitim oblastima nauke i kulture, i koristile u skladu sa određenim programom. Osnovna pretpostavka u programima »pozitivne e.« je da su sva dostignuća tih ljudi posledica postojanja »dobrih« gena u njihovim genotipovima. Veštačko oplođenje danas se uveliko obavlja, a takve »banke« postoje u nekim državama, posebno u SAD. Da li postoji biološka opravdanost programa »pozi tivne e.«? Da li znamo šta je to »dobar« genotip, odno sno istaknuta ljudska ličnost prema svim socijalnim i etičkim standardima? Da li je to određen broj »do brih« gena, ili su to određene kombinacije gena koje pod specifičnim uslovima životne sredine uslovljavaju pojavu ljudskih ličnosti koje će većina članova nekog društva u datom vremenu visoko rangirati? Savremena genetika bez rezerve ukazuje na to daje tačno ovo dru go. Zato najveći broj savremenih genetičara smatra da bilo koje »programsko« mešanje u genetičku strukturu ljudskih populacija nije opravdano i da bi u budućnosti to čovečanstvu nanelo više štete nego koristi. O darvinizam O rasizam O sociobiologija /V. Tucić
eutanazija (gr. eu - dobro, lepo; thànatos - smrt). Postupak kojim lekar, na uporan zahtev bolesnika na smrt obolelog, preduzima mere čiji je ishod smrt paci jenta s obrazloženjem da su bolesniku na taj način prekinute patnje zbog neizdrživog bola. E. se preduzi ma, dakle, samo na uporno insistiranje rodbine ili paci jenta kod kojeg u medicinskom pogledu ne postoje ni teorijski izgledi da preživi bolest. E. je predmet žestokih rasprava i pokreće sve ključne etičke dileme u medicini, religiji i društvu uopšte. Kao takva, u većini zemalja je zakonom zabranjena ili, ako je dozvoljena, onda to biva pod strogo ograničenim medicinskim, pravnim i drugim uslovima. O smrt
L. Nikolić
evolucija. Mada se elementi evolucionističkog shvatanja života mogu naći još u filozofiji antičke Grčke, ideja o e. je u osnovi proizvod modernog doba. Tada se ona razvija u kompleksan paradigmatski okvir viđenja sveta koji će bitno obeležeti čitavu savremenu epohu i naučnu misao, kako u prirodnim, tako i u društvenim naukama. Evolucionističkom shvatanju života prethode taksonomska proučavanja vrsta, karakteristična posebno za XVIII vek. U širem društvenom smislu, formu-
lisanju ideje o e. doprinela je novovekovna dinamika društvenih promena i naglašena potreba da se razviju naučne perspektive i metodi za proučavanje procesa, promena, razvoja i progresa. Teorija e. i nastaje upravo modifikacijom taksonomskih proučavanja vrsta, usmerenih na izdvajanje razlika i sličnosti među živim bićima, u dijahronu sliku koja omogućuje proučavanje razvoja vrsta. U svom osnovnom i, istovremeno, najspecijalizovanijem značenju, pojam e. je u biologiji određen kao proces kojim različiti organizmi zadobijaju posebne karakteri stike koje mogu preneti na svoje potomstvo kao nasledne osobine. Pri tom, hereditarni proces može dovesti do tako velikih promena da prouzrokuje i nastanak sasvim novih vrsta. Dva ključna pojma kojima se e. objašnjava su prirodna selekcija i adaptacija. Kasnije, sa teorijom nasleđivanja Gregora Mendela, tome bivaju pridodati i pojmovi genetičke varijacije i genetičkog otklona, koji će postati ključni u savremenom biološkom neoevolucionizmu. Tvorci ideje o prirodnoj selekciji ili borbi za op stanak su Čarls Darvin (Poreklo vrsta, 1859) i Alfred Volas. Prema toj ideji, do e. dolazi tako što će nasledna osobina koja povećava izglede organizma da preživi početi češće da se pojavljuje kroz generacije, i obratno, one nasledne osobine koje smanjuju izglede organizma da preživi u prirodnom okruženju pojavljivaće se kroz smenu generacija sve rede, čime vrste dobijaju svoja specifična obeležja koja predstavljaju adaptaciju na životnu sredinu. Od svog nastanka, ideja o e. nije bila shvaćena na jednoznačan način. Tako je Zan-Batist Lamark razvio nešto drugačije shvatanje e., smatrajući da se i stečene osobine mogu biološki prenositi naslednim putem. Npr., dok je dužina vrata žirafa, prema Darvinovoj teoriji, određena prirodnim okruženjem koje pruža veće iz glede za opstanak dugovratim žirafama, utičući prirod nom selekcijom na odumiranje kratkovratih i povećanje učestalosti ovih drugih kroz smenu generacija, prema Lamarkovoj teoriji, prirodno okruženje utiče da žirafe već u toku života razvijaju, istezanjem vrata, sposobnost nasleđivanja koja utiče da se njihovi potomci rađaju sa jačim i višim vratovima. Ovo shvatanje je danas ug lavnom odbačeno. Međutim, spor još načelno traje, a postoji i eksperimentalna evidencija koja ide u korist osnovnoj Lamarkovoj ideji. Npr., potomci pacova s ko jim a su pravljeni eksperimenti u lavirintu uspešnije i brže ga savladavaju nego njihovi prethodnici, pri čemu je svaka sledeća generacija sve uspešnija. Najjači ar gument protiv Lamarkove teorije je otkriće ćelijskog prenosa genetskog materijala.
133 Takođe, Lamarkovo shvatanje e. je teleološko, budući da proces evolucije on posmatra kao proces prirodnog usavršavanja vrsta. Ideja usavršavanja - ili progresa, kada je reč o Darvinoj teoriji - ne mora nužno da se poveže s teleološkim ili svrhovitim viđenjem sveta, već je u osnovi sagledana kao proces usavršavanja koji se može pratiti po posebnim parametrima koji omogućuju kumulativno sagledavanje promena postignutih tokom e. i tiču se transmisije i razvoja nasleđenih osobina, ili. tzv. pangeneze u Darvinovoj terminologiji. Pangeneza objašnjava odnos između manifestovanih i nemanifestovanih nasleđenih osobina i utvrđuje kako u procesu nasleđivanja može doći do naglašavanja jedne i zane marivanja druge osobine unutar nasleđenog materijala. Mehanizmi adaptacije i pangeneze objašnjavaju vari jacije unutar živih vrsta delovanjem determinističkih i indeterminističkih faktora, pri čemu je traženje svrhe u ovom procesu u osnovi irelevantno. Ovim pristupom se, ujedno, pokazuje kako neka rela tivno slična unutrašnja organizacija organizama može poprimiti veoma različit vid adaptacije i tako dobiti veo ma različite, odnosno nezamenjive funkcije (npr. krila i ruke), ili značaj za organizam (npr. nefunkcionalnost umnjaka ili slepog creva kod čoveka). Teorija e. se zasniva na uočavanju sličnosti i razlika između vrsta i traženju njihovog zajedničkog porekla, tj. utvrđivanju njihove filogeneze. Pretpostavka teorije e. jeste daje celokupan život potekao iz jednog izvora, počevši od krajnje jednostavnih organizama, razvijajući se ka sve složenijim. Budući da se proces e. posmatra kao kontinuiran i postepen, tj. iz perspektive povezano sti svih vrsta života, od naročitog značaja je uočavanje tzv. prelaznih oblika između vrsta, organizama koji imaju mešovita obeležja i omogućavaju objašnjavanje kako se od jedne vrste razvila nova. Posebnu oblast u teoriji biološke e. čini utvrđivanje genetskih sličnosti i razlika među vrstama. Tim putem je ustanovljeno daje čoveku u grupi primata najsrodniji šimpanza, s kojim on deli oko 98% zajedničkog genet skog materijala; nešto veća razlika postoji u odnosu na gorile, zatim orangutane, a najmanje sličnosti u grupi primata čovek ima sa gibonom. Upoređivanjem stepena genetske sličnosti koriguju se pretpostavke o filogenetskom razvoju kojima nedostaju drugi oblici evidencije. Neodarvinizam ili neoevolucionizam u biologiji da nas se upravo i zasniva na sintezi dostignuća genetike, statističke analize i Darvinovog pristupa. Pri tom, u savremenom pristupu, osnovnu jedinicu e. ne čini više vrsta, već gen. Danas se prenošenje naslednog materijala i njegova eventualna promena proučavaju preko mehanizama
evoluciona epistemologija
prirodne selekcije, genetičkog otklona i genetičke varijacije. Dok prirodna selekcija izaziva povećanje, učestalosti neke osobine, genetički otklon se odnosi na utvrđivanje mehanizama slučajnih otklona određenih samom činjenicom da geni svake sledeće generacije nisu apsolutna kopija gena prethodne, te mogu izazvati promene koje su i same slučajne. Genetičke varijacije se odnose na mutacije, pol i genetski tok. Dok se genetski tok odnosi na prenos gena sa jedne populacije na drugu, mutacije se tiču grešaka u replikaciji gena. Proces e. kod životinja vodi njihovoj naglašenoj specijalizaciji za određeni način opstanka (kandže, krila itd.), dok e. čoveka omogućuje takav vid adaptacije na zahteve okoline koji zahteva nespecijalizovanost vrste, razvijanje sposobnosti fleksibilnih načina op stanka i prilagođavanja prirode sebi. Upravo taj prelaz se označava kao kvalitativan skok u e., čime pojam ra zvoja svesti, do tada prisutan prevashodno kao filozofski pojam, postaje deo naučnog evolucionističkog viđenja razvoja čoveka. O antropologija, fizička O darvinizam O evolucionizam, sociokulturni N. Sekulić
evoluciona epistemologija. Naturalistički pristup filozofiji koji počiva na darvinističkim premisama. Naj poznatija podela e. e. (iako nije u potpunosti adekvatna) jeste podela na evoluciju epistemoloških mehanizama (EEM) i e. e. teorija (EET). EEM se usredsređuje na ra zvoj kognitivnih struktura kod ljudi i životinja i upotre bljava saznanja evolucione biologije prilikom razma tranja kognitivnih kapaciteta. EET je pokušaj objašnjenja evolucije ideja, naučnih teorija i kulture preko modela i metafora koji potiču od evolucione biologije. Ove dve vrste e. e. ne moraju da budu međusobno povezane. Pri padnik EEM ne mora da prihvati sve implikacije EET. Obe tradicije imaju koren u teorijama Čarlsa Darvina, Herberta Spensera, Vilijama Džejmsa, Džona Djuia i Džejmsa Boldvina. Najpoznatiji noviji teoretičari e. e. su Konrad Lorenc, Karl Poper, Žan Pijaže, Stiven Tulmin i Donald Kempbel. Obe orijentacije polaze od činjenice da su sve vrste evoluirale tokom evolucionog vremena. To važi i za čoveka, koji je rezultat dugotrajnih evolucionih procesa i čiji nastanak nema veze s natprirodnim uzrocima, već s prirodnim mehanizmima koje je moguće naučno obja sniti. Ljudi su produkt evolucije, dakle, prirodna bića čije su sposobnosti za sticanje znanja i verovanja produkt tog prirodnog razvoja. Proces saznanja je takođe priro dna aktivnost za koju evolucioni epistemolozi smatraju daj e treba tretirati metodima prirodnih nauka. Jedan
evoluciona epistemologija od ključnih problema e. e. je problem rekonstrukcije porekla i evolucije ovih sposobnosti. Između »spoljašnje« i »unutrašnje« stvarnosti odnosno, između prirode i spoznaje - postoji kore spondencija. Na izvestan način može se reći da su organizmi (tj. živa bića) realisti, tj. d a je realizam im perativ opstanka. Taj realizam ne podrazumeva d a je spoljašnja stvarnost predstavljena na savršen način, jer se mentalne slike i spoljašnja stvarnost ne podudaraju u potpunosti. Predstave organizama su neka vrsta apstrakta spoljašnjeg sveta, koji je suviše kompleksan da bi ga čovek mogao u potpunosti saznati zdravim razumom. Međutim, taj apstrakt mora da bude koherentan kako bi organizam mogao na osnovu njega da adekvatno reaguje na određene spoljašnje stimulanse. Percepcija organizma je uslovljena genetski pro gramiranim dispozicijama koje su rezultat evolucionih procesa. Sve individue poseduju određene urođene me hanizme učenja. Pored toga, sve vrste žive u sopstvenoj kognitivnoj niši, nekoj vrsti mezokosmosa, koji je ograničen iskustvima svojih filogenetskih predaka. Zato se organi percepcije razlikuju u živom svetu. Čovek je razvio organe percepcije koji su bili od važnosti za op stanak. Kulturna evolucija (uključujući evoluciju ideja i naučnih teorija) ne može se redukovati na organsku evoluciju, iako je zasnovana na organskim struktura ma, tj. mozgu. Izučavanje ljudske evolucije, odnosno proučavanje evolucije homo sapiensa kao biološke vrste, može da razjasni preduslove kulturne evolucije, ali ne i određene pravce u kojima se kultura kretala. Ipak, i objašnjenje kulture zahteva biološku (evolucionu) osnovu. Racionalno znanje koje poseduje čovek javilo se veoma kasno tokom evolucije. Nastanak racionalnog znanja tesno je povezan s jezikom. Danas preovladava mišljenje da je sposobnost za učenje jezika urođena, dok je učenje određenog jezika uslovljeno sociokulturnom evolucijom. Pojava racionalnosti je sa sobom donela i iracionalnost, koja je verovatno nastala iz ljudske težnje da se shvati i razume čovek i njegovo mesto u prirodi. Lorenc je tokom četrdesetih godina prošlog veka objavio nekoliko radova koje tadašnji filozofi nisu ni primetili. Njegov rad prvenstveno spada u bioepistemologiju, odnosno u EEM. Ova struja je zainteresovana za kognogenezu, odnosno evoluciju struktura i procesa spoznaje. Celokupan život Lorenc definiše kao kognitivan proces. Strukturalne osobenosti koje karakterišu živa bića kodiraju prirodu sveta u kojem ona žive. Arhitektura ljudskog organizma reflektuje odnos između organizma i okruženja. Najpoznatiji je njegov
134 pokušaj da u svetlu evolucije objasni Kantov a priori. A priori individualnog organizma predstavlja a posteriori vrste, nešto kao akumulirano iskustvo. Pijaže je takođe jedan od pionira naturalističkog, naučno zasnovanog pristupa ljudskoj spoznaji. Njegova genetička epistemologija pokušava da objasni znanje na osnovu njegovog psihološkog porekla. Poput Lorenca, Pijaže zaključuje da naš nervni sistem kodira fundamen talna logičko-geometrijska obeležja okruženja. Poper je verovatno najpoznatiji predstavnik EET. U Logici naučnog otkrića (1935) on je govorio o odabiru teorija od strane naučne zajednice, ali ne kao o procesu u kojem je data teorija opravdana pomoću dokaza, već o procesu na osnovu kojeg teorija preživljava jer su kompetitivne teorije slabije. Racionalni progres nauke sastoji se od odmenjivanja slabijih teorija teorijama koje mogu da reše više problema. Ovo implicira i da postoji veća empirijska potkrepljenost ovih potonjih teorija i zato se može govoriti o sve boljoj aproksimaciji istine od strane nauke, što ukazuje i na njen progresivni ka rakter. Poperov model interpretira naučno otkriće kao slučajnu mutaciju ideja. On ne naglašava selekciju ideja od strane intelektualnog okruženja, već se prvenstveno zadržava na individualnom nivou naučnika. Poperov falsifikacionizam (»opovrgljivost« teorija) dopušta da samo »najbolje adaptirane« teorije »prežive«. Može se napraviti paralela između adaptacije i istine. Ne postoji savršena adaptacija, kao što ne postoji nijedna teorija koja može da pretenduje na apsolutnu istinu. Popera interesuje da li su teorije istinite, on se ne bavi prirodom i proliferacijom pojedinih pojmova. Smatrao je da za razumevanje prirode znanja nije važno pitanje konceptualne promene. Važan je sadržaj teorija. Tulmin želi da reši problem konceputalne promene. Istorijska perspektiva u filozofiji nauke postaje popu larna tek nakon sloma logičkog pozitivizma. Tulmin želi da ponudi opštu analizu procesa zahvaljujući kojem istorijske populacije evoluiraju. Primeri tih istorijskih populacija su pojmovi, problemi, ali i naučne teorije, profesije, društva, jezici itd. Naučne discipline Tulmin posmatra kao evoluirajuće biološke populacije, odno sno kao vrste. Svaka disciplina ima sopstvene metode, ciljeve, eksplanatome ideje koje joj tokom vremena daju koherentnost itd. Sadržaj discipline se adaptira na dve okolnosti u okruženju - intelektualne probleme sa kojima se ona suočava i socijalne situacije naučnika. Nove ideje nastaju kada naučnici pokušavaju da racio nalno reše pojmovne teškoće s kojima se njihova nauka susreće. Međutim, tokom ovog procesa često postoje i uticaji institucionalnih zahteva i socijalnih interesa.
135 Kembel je autor koji je u najvećoj meri uticao na razvoj e. e. Poput Tulmina, i njega zanima konceptu alna promena, ali za razliku od Tulmina on ne koristi istorijsku perspektivu, već pokušava da pokaže kako je konceptualna promena samo jedna od instanci razvoja znanja. Sve instance kognitivnog razvoja mogu se objasniti učenjem putem »pokušaja i pogreške«. Kembel je ovu vrstu učenja nazvao »šlepom varijacijom i selektivnom retencijom« i primenio ju je na mnoge oblasti spoznaje: vizuelnu percepciju, ontogenetsko i filogenetsko sticanje znanja, ali i na konceptualnu promenu. Taj proces varijacije i retencije je fundamentalan za sva induk tivna postignuća,t j. za povećanje znanja, usklađenosti, odnosno adaptiranosti sistema na okruženje. Kembel je u svojim kasnijim radovima želeo da zasnuje sociologiju naučne validnosti, shvatajući značaj socijalnog sistema u razm atranju problema objek tivnosti. Socijalna priroda nauke nameće određena ograničenja koja, zajedno sa nesavršenošću naših čulnih organa, otežavaju postizanje objektivnosti. Ipak, Kem bel nije prihvatao ekstremne relativističke zaključke ove činjenice. Naučne norme je smatrao dragocenim za po stizanje naučne objektivnosti. Izraz e. e. Kempbel je prvi put upotrebio 1974. godine, iako je kasnije insisti rao na nazivu »teorija selekcije« Tako pojmljena, teorija selekcije je najopštiji selekcioni proces, pri čemu bi te orija evolucije prirodnom selekcijom bila samo jedna njena instanca. Isto važi i za naučne promene i učenje putem pokušaja i pogreške. Kao što se može videti, izrazom e. e. obuhvaćene su vrlo različite teorije. Lorenc je govorio prvenstveno o evoluciji kognitivnih sposobnosti, Poper o evoluciji naučnih teorija, Pijaže o ontogenezi mentalnih sposob nosti, Tulmin o darvinističkoj analizi konceptualne promene, a Kembel je želeo da pronađe opšte meha nizme koji bi važili za sve ove podvrste teorije selekcije. Ovo samo ukazuje da je e. e., ili teorija selekcije, izuzet no plodno polje istraživanja, na šta ukazuje i brojnost teoretičara koji se bave ovim problemima. epistemologija
evolucija M. Skorić
evoluciona etika. Od svih teorija koje potiču od darvinističke teorije evolucije verovatno su najviše os poravane one koje se tiču odnosa između evolucije i etike. Pitanje na koje se traži odgovor jeste da li etičko rasuđivanje može da se objasni i adaptivnom vrednošću ljudi, ili ono nema veze s biološkom već isključivo s kulturnom evolucijom. Pre Čarlsa Darvina, kao izvor moralnosti najčešće se pominjao Bog. Tradicionalna
evoluciona etika
etička pitanja o prirodi moralnosti i o njenom karakteru i danas su opstala, samo što je odgovor koji nude etičke teorije pod uticajem teorije evolucije drugačiji. Teorija o zajedničkom poreklu lišila je čoveka ontološki privilegovanog položaja koji su mu mnogi mislioci pripisivali. Nije sporno da između čoveka i os talih životinja postoji fundamentalna razlika u pogledu pitanju moralnosti. S obzirom na to d a je bio dosledno privržen gradualizmu, D arvin je prihvatio tezu d a je ljudska moralnost morala da evoluira. Međutim, bilo je potrebno pronaći naturalističko objašnjenje, jer je njegova teorija ukazivala na suvišnost bilo kakvog transcendentnog bića. Od tada su mnogi teoretičari krenuli u potragu za naturalističkom etikom. Nakon Darvina i Herberta Spensera, verovatno naj poznatiju etičku teoriju iz perspektive evolucije razvio je Edvard Vilson, pre svega u svojim prvim dvema knji gama (Sociobiologija, 1975. i O ljudskoj prirodi, 1978), iako on nije jedini bitan teoretičar u ovoj oblasti. Poput Darvina, i Vilson ljudski smisao za moral predstavlja kao produkt prirodne selekcije koja deluje na grupu. Međutim, Vilson grupu definiše kao srodničku grupu, sačinjenu od bližih i daljih srodnika, pod uticajem teo rije srodničke selekcije koju je matematički formulisao Vilijam Hamilton u radu »Genetska evolucija socijal nog ponašanja« (1964). I Vilson i Darvin insistiraju na tome da su oblici altruističkog ponašanja ograničeni kulturnim tradicijama određenih društava. Ipak, za ra zliku od Darvina, »tvrdokorni altruizam« Vilson smatra nedovoljnim, čak i štetnim za organizaciju društava koja su veća od srodničke grupe, jer takav altruizam ne ide dalje od srodničkih veza. Dakle, kao nužan kompro mis između individue i grupe, ljudi prihvataju impli citne društvene ugovore i na taj način postaju recipročni altruisti. Ovu vrstu altruizma Vilson naziva »mekim«, jer je on i genetski i psihološki sebičan. Putem takvog altruizma individue postižu dogovor da poštuju moralna pravila, kako bi svi postigli najveću moguću sreću. Iako je meki altruizam prvenstveno onaj koji se uči, svoje postojanje i on duguje biologiji, jer je osnovna funk cija morala da očuva ljudski genetski materijal. Vil son smatra da su naši etički standardi u bliskoj vezi s našom evolucionom istorijom, odnosno da se izvan nje ne mogu opravdati. Kritike sociobiologije (prvenstveno marksističke orijentacije) su kao metu najčešće imale metaforu o »sebičnom« genu, koju je skovao Ričard Dokins. Međutim, jedan od glavnih Dokinsovih ciljeva bio je upravo đa pokaže kako sebičnost gena može da dovede do kooperacije u socijalnom svetu.
evoluciona etika
136
Najpoznatiji primer kojim se dokazuje mogućnost urođenosti izvesnih etičkih principa jeste izbegavanje incestuoznih odnosa, za koje se danas zna da predsta vljaju evoluciono neadaptivnu strategiju. U skladu s tezama Edvarda Vestermarka, sociobiolozi su vrlo ubedljivo ukazali na mogućnost d aje prirodna selekcija programirala ljude da izbegavaju incestuozne odnose koji su štetni po adaptivnu vrednost. Pitanje koje ostaje otvoreno glasi da lije na ovaj način moguće dokazati da su i druga etička verovanja i mehanizmi nastali na pomenuti način. Najčešći prigovori koji se upućuju održivosti e. e. potiču iz zaključka Dejvida Hjuma da se »treba« ne može izvoditi iz »jeste«, tj. da se preskripcija ne može izvesti iz deskriptivnih stavova. Danas je ova vrsta pri govora poznata u formulaciji »naturalistička pogreška« koju je skovao Džordž Mur. Evolucioni etičari se danas još na razne načine bore sa ovom preprekom. Neki je smatraju lažnom, dok drugi pokušavaju da se sa njom izbore. Samo dalji razvoj naturalističkih programa u nauci može da rasvetli ovo pitanje, na koje za sada još nema konačnog odgovora. evoluciona epistemologija naturalizam sociobiologija
M. Skorić evoluciona psihologija. Cilj e.p. je da otkrije i ob jasni »dizajn« ljudskog uma. Nije u pitanju neka poseb na vrsta psihologije, već je reč o pristupu psihologiji koja koristi znanja evolucione biologije kako bi se objasnila struktura ljudskog uma. Dakle, nije na stvari neka posebna oblast istraživanja, već način razmišljanja o psihologiji koji se može primeniti na razne probleme kojima se psihologija i društvene nauke bave. Centralna premisa e. p. je da postoji univerzalna ljudska priroda, ali da ta univerzalnost postoji prven stveno na nivou evoluiranih psiholoških mehanizama, a ne na nivou izraženih kulturnih ponašanja. Prema ovom shvatanju, kulturna varijabilnost nije prepreka tvrdnjama o univerzalnosti, već ona predstavlja bazu podataka koja može da pomogne otkrivanju strukture psiholoških mehanizama koji su omogućili da se ta vari jabilnost generiše. Druga premisa je da su ovi evoluirani mehanizmi adaptacije konstruisani prirodnom selekci jom tokom evolucionog vremena. Treća pretpostavka je d a je evoluirana struktura ljudskog uma adaptirana na način života lovaca-sakupljača iz pleistocena, a ne nužno na moderne okolnosti. U ovoj tački e. p. se ra zilazi sa velikim brojem sociobioloških teorija. Evolucioni psiholozi smatraju da je kognitivna struk tura, kao i fiziološka struktura, stvorena prirodnom
selekcijom kako bi poslužila opstanku i reprodukciji. Pretpostavlja se d a je mozak, koji je funkcionalno organizovan, najbolje razumeti iz evolucione perspektive. Mozak je organ, ali ne sa jedinstvenom funkcijom, već je sastavljen od funkcionalnih delova. Evolucioni bi olozi funkcionalne komponente organizma nazivaju »adaptacijama«. Tako su funkcije mozga psihološke adaptacije koje se kvalitativno ne razlikuju od drugih adaptacija (npr. fizioloških). Između sociobiologije i e. p. očigledne su izvesne sličnosti. Postavlja se pitanje da li je uopšte opravdano praviti razliku između ova dva, ponekad zaista veoma slična pristupa izučavanju (ljudskog) ponašanja? Jedan od najpoznatijih sociobiologa, Edvard Vilson, smat ra d a je reč o različitim imenima, tj. da je e. p. samo »prerušena« sociobiologija. Razlog za promenu imena on vidi u nastojanju evolucionih psihologa da se usled raznih ideoloških napada na sociobiologiju od nje dis tanciraju. E. p. je zadržala glavni cilj sociobiologije dovođenje u vezu objašnjenja ljudskog ponašanja sa evolucionom biologijom, ali se one razlikuju u pogledu metoda. Mnoga sociobiološka objašnjenja analiziraju ponašanje neposredno preko frekvencije gena koji su povezani s varijacijam a u određenim ponašanjima. Takvoj analizi često nedostaju psihološki mehanizmi koji povezuju genetske i bihejvioralne nivoe analize. Sociobiologija je u svojoj prvoj fazi često »preskaka la« mozak. Neposredan odnos između gena i ponašanja verovatno je sasvim opravdan m etod analize kod »nižih« živih bića, koja poseduju »zatvoreniji« genetski program od ljudi, odnosno tamo gde postoji rigidna de terminacija od strane DNK. Kompleksan nervni sistem ipak sadrži donekle (genetski) ograničenu plastičnost, kojom prilikom se neposredna povezanost između gena i ponašanja javlja u izuzetno malom broju slučajeva. Evolucioni psiholozi se usredsređuju na obeležja ljudske evoluirane arhitekture uma. Oni ne naglašavaju buduću genetsku evoluciju uma, a Vilson je u svojoj drugoj fazi govorio o kontinuiranoj ljudskoj evoluciji, odnosno o procesu koevolucije gena i kulture, pri čemu postoji recipročan uticaj između ovih delova koevolucionog procesa. Jedan od preteča e.p. bio je Vilijam Džejms. Najčešće mesto kojem se evolucioni psiholozi danas vraćaju jeste ono na kojem Džejms govori o instinktima. Niko ne poriče da životinje poseduju instinkte koji su funkcio nalno korelativni strukturi, u tom smislu što uz prisustvo određenog organa gotovo uvek ide i urođena sposobnost za njegovo korišćenje. Međutim, u društvenim naukama uglavnom je preovladavalo stanovište prema kojem je
137
čovekov razum neka vrsta ontološkog diskontinuiteta u živom svetu. Džejms je u živom svetu video kontinuitet. Fleksi bilnost ljudskog ponašanja je u tome što čovek poseduje više instinkata od ostalih životinja, a ne manje. Instinkt je definisao kao »sposobnost delovanja na takav način da se postignu određeni ciljevi [...]. bez prethodnog obučavanja u izvođenju«. Svaki instinkt je impuls. Čovek poseduje znatno veći varijetet impulsa od ostalih životinja. Zahvaljujući sposobnosti sećanja, refleksiji, zaključivanju itd. čovek »oseća« sve te instinkte. Na taj način svaki instinktivni čin prestaje da bude »slep«. Ponašanje se u velikoj meri može promeniti kombinovanjem iskustva sa instinktima. Evolucioni psiholozi zagovaraju epistemološki kon tinuitet i smatraju da je putem teorije evolucije moguće doći do integracije znanja prirodnih i društvenih nauka. Osim toga, za razliku od tradicionalne društvene nauke, oni zagovaraju modularno shvatanje ljudskog uma. Um nije tabula rasa, niti mehanizam opšte svrhe koji ne vrši diskriminacije pri spoznaji. Ljudski um je modularan, a ljudska spoznaja domenski specifična i funkcionalno specijalizovana. Moduli su kognitivne specijalizacije (tj. psihološke adatacije) koje postoje jer ih je stvorila prirodna selek cija, kako bi osposobila ljude da izvrše različite adap tivne zadatke u okruženju iz pleistocena. One poseduju specijalizovani »dizajn« koji ih čini »ekspertom« u datoj oblasti interakcija sa okruženjem. Specifičnost domena znači da adaptacije evoluiraju kako bi rešile problem u određenom domenu i stoga su manje podobne da rešavaju probleme u drugim domenima. Domen je selekcioni pritisak ili reproduktiv ni problem. To je fizička transformacija koja, kada je uspešno izvršena, poboljšava reprodukciju organizma ili, tačnije, gena koji kodiraju fenotipska obeležja koja utiču na transformaciju. E.p. ističe da psihološke adap tacije nisu kvalitativno drugačije od fizioloških. Određena saznanja e. p. vremenom privlače sve više pažnje u antropologiji i sociologiji, tako d a je za očekivati da će u budućnosti doći do određenih interak cija ovih polja i izvesnih intergracija i sinteza ujedan koherentan sistem. Za sada i dalje vlada intelektualna izolacija među ovim disciplinama. evolucija
psihologija
sociobiologija M. Skorić
evolucionizam, sociokulturni. Poreklo socijal nog, odnosno kulturnog evolucionizma, može se naći u biološkoj teoriji evolucije i u uporednoistorijskim proučavanjima društava i kultura, koja se u Evropi ra
evolucionizam, sociokulturni
zvijaju posebno posle velikih geografskih otkrića, s ciljem da se utvrdi poreklo čoveka, definišu granice ljudske vrste i odrede smer, svrha i stepenovi razvo ja ljudskog društva i kulture kao celine. Potrebu za ovakvim ispitivanjem odredila je dinamika kulturnih dodira, tj. svest o ogromnoj raznolikosti među ljudima, kao i dinamika društvenih promena, koja je nalagala antropocentričan i osvetovljeni pristup sagledavanju sveta i čoveka u njemu. Treći koren e. čine metafizika i filozofija, odnosno nastojanje, naročito od XVII veka, da se utvrde opšti apstraktni principi, načela i zakoni posto janja sveta kao celine, koja vrhunac dostižu početkom XIX veka u filozofiji razvojnosti duha G. V. F. Hegela. Dok se u renesansnom periodu najvišim dometom razvoja društva i kulture smatrala antička Grčka, tokom prosvetiteljstva preovladava ideja da istoriju karakteriše progresivan razvoj, te da su prethodna društva bila nerazvijenija ili nezrelija, predstavljajući u tom smislu detinjstvo ljudskog roda, dok su savremena društva a pod tim se mislilo na evropska prosvećena društva - razvijenija, racionalnija i zrelija. Predstava o tome d a je sociokulturni razvoj jednoobrazan i progresivan, te da počinje od prirodne, dečije, divlje, iracionalne i tehnološki nerazvijene faze krećući se ka periodu zre losti, koji obeležavaju sve složeniji vidovi društvenog uređenja i rađanje civilizacija, sve veća racionalnost i tehnološka opremljenost, predstavlja jedan od dva os novna okvira sagledavanja razvoja društva i kulture u XVIII veku. Drugi čini teorija kulturnih krugova koja se zasniva na cikličnom i organicističkom shvatanju društvenog i kulturnog razvoja. Svaka civilizacija i epoha prolaze kroz period rađanja, odrastanja, zrelosti i opadanja ili starosti. U teoriji kulturnih krugova ideja progresa nije ključna za razumevanje dinamike ra zvoja. Progresivističko stanovište prevladaće na počecima konstituisanja antropologije. Osnovnu shemu ra nog evolucionističkog shvatanja društva formulisao je još Šarl-Luj de Monteskje, a kasnije je ona posta la opšteprihvaćena u ranoj antropologiji, posebno u Drevnom društvu Luisa Morgana (1877), ali i kod Edvarda Tajlora i drugih ranih evolucionista. Morgan je celokupan dosadašnji razvoj ljudskog društva kao ce line podelio u tri faze: divljaštvo (lovačko-sakupljačka društva), varvarstvo (uzgajanje biljaka) i civiliza ciju (pojava država). Osnovne karakteristike ranog antropološkog e. su sagledavanje ljudskog društva kao posebne biološke vrste, zastupanje stanovišta o psihofizičkom jedinstvu ljudskog roda, intelektualistički pristup tumačenju kultura, shvatanje d a je razvoj svih kultura unilinearan, uniforman, postepen i progresivan,
evolucionizam, sociokulturni te da se stupanj razvijenosti konkretnih društava ili kultu ra može meriti njihovom tehnološkom razvijenošću. Sve postojeće kulture Morgan svrstava u njima odgovorajući stupanj razvoja sa odgovarajućim podfazama, uzimajući kao opšte kriterij ume pismenost, društvenu organiza ciju (tj. postojanje države), način privređivanja (lov, ribolov, domestikacija životinja i biljaka), tip braka i srodstva (promiskuitet, krvnosrodnički brak, punalua brak, sindijazmički, patrijarhalni i monogamni brak) te primenu nekih od najznačajnijih otkrića, kao što su proizvodnja gvožđa, točak, grnčarsko kolo i si. Za razliku od Morgana, Tajlor i Džejms Frejzer su se, pre svega, bavili evolucijom religije, zastupajući stanovište da fazi religijskog verovanja prethodi magija, te d a je prelaz iz jedne u drugu fazu određen usložnjavanjem društvene organizacije i razvojem men talnih sposobnosti čoveka. Rani evolucionizam magij sku svest tumači intelektualistički, kao pogrešan način razmišljanja zasnovan na slobodnom asocijativnom povezivanju pojava koje primitivan čovek, zbog nedo voljne razvijenosti mentalnih moći, ne može da shvati na logičan način i racionalnim putem. Ove ideje su naj= eksplicitnije izložene u teoriji o primitivnom menta litetu Lisjena Levi-Brila. Postoji više pokušaja da se utvrde razvojne faze re ligije. Tako, Tajlor sa naslanja na već postojeću klasi fikaciju na tri osnovne faze sociokulturnog razvoja, definišući tri osnovne faze razvoja religije: animizam, politeizam, monoteizam. Džon Labok, nasuprot njemu, smatra da ateizam prethodi teizmu, a da zatim sledi obožavanje prirode, totemizam, šamanizam, idolatrija i monoteizam, kao najrazvijeniji oblik religije. Među predstavnicima ranog e. retko se ko bavio sagledavanjem pojedinačnih društava i kultura kao celina. Većina pisaca je bila zainteresovana za neki pojedinačni aspekt društvenog razvoja, kao što je raz voj srodničkih sistema, pravnog sistema, utvrđivanje postojanja matrijarhata i si. Svoje zaključke rani evolucionisti su najčešće izvodili iz analize tada postojeće raštrkane bibliotečke građe, nastojeći daje sistematizuju i komparativno-istorijskim pristupom uoče zajednička obeležja i razlike u stupnjevima razvijenosti među kul turama. E. nije koherentna teorijska orijentacija, već pre paradigmatski okvir razmišljanja karakterističan za kraj XIX i početak XX veka, te njime određen mozaički sklop različitih parcijalnih pristupa. Neki od najpoznatijih predstavnika ranog e. u an tropologiji su, pored M organa, Tajlora, Frejzera i Levi-Brila, Johan Bahofen, tvorac teorije o m atri jarhatu kao najdrevnijem obliku vladavine, zatim Džon Labok, Henri Mejn, Džon Meklenan itd. Pristupi Em ila Dirkema i Marsela Mosa takođe se mogu smatrati
138
evolucionističkim, s tim što oni istovremeno imaju i obeležja funkcionalizma i strukturalnog funkcionalizma. U sociologiji se začetnicima socijalnog e. smatraju Ogist Kont i Herbert Spenser. Za razliku od biološkog e., koji je velikim delom ugrađen u savremeni neoevolucionizam, te je na taj način postao praktično osnovni okvir biologije, rani ili unilinearni sociokulturni e. pretrpeo je ozbiljne kritike i krupne modifikacije, pa je velikim delom odbačen u kasnijem razvoju antropologije. Danas se on proučava uglavnom zbog svog istorijskog značaja. Osnovni prigovori koji su upućivani ranom e. su: evrocentrizam i uticaj kolonijalizma na hijerarhijsko procenjivanje razvijenosti svetskih kultura; vrednosna osnova progresivističkog sagledavanja razvoja kultura; pojednostavljen i površan odnos prema konkretnim kul turama koje se sagledavaju isključivo u funkciji potkrepljivanja evolucionističke hipoteze o progresivnom kulturnom i društvenom razvoju; prenaglašavanje .tehnološkog kriterijuma u procenjivanju razvijenosti; nerazumevanje i nivelisanje kulturnih razlika u funk ciji opravdanja unilineamosti; nepostojanje adekvatnih empirijskih istraživanja i terenskog rada. Četrdesetih godina XX veka Lesli Vajt i Džulijan Stjuard nastoje da preformulišu osnovne ideje ranog e. razvijajući model multilinearne evolucije i postavljajući temelje neoevolucionizma. Dok je Vajt zastupao ideju o razvoju u pravcu sve složenije socijalne diferencijacije, u zavisnosti od količine energije akumulirane dotadašnjim kulturnim razvojem, Stjuard je odbacio ideju progresa u korist adaptacije, postavljajući istovremeno osnove ekološkoj antropologiji. Kulture se ne razvijaju li nearno, a kulturne promene su određene okruženjem, tako da nije moguće ustanoviti jedinstvene stepenove razvijenosti, već samo tipične oblike kulture vezane za određeni tip okruženja. Različiti tipovi adaptacije zavise od raspoloživih resursa, tehnologije i načina organiza cije ljudskog rada. Stjuard je dao prednost terenskim proučavanjima u odnosu na pokušaje da se formuliše neka sveobuhvatna teorija evolucije čovečanstva. Maršal Salins je celokupnu evoluciju pođelio na opštu i specifičnu. Opšta evolucija je određena stepenom kompleksnosti kulture, a specifična procesima difuzije, koji utiču na mešanje i raznolikost među kulturama. U moderne pristupe s. e. mogu se uvrstiti socio biologija (Edvard Vilson), teorije modernizacije (npr. Volt Rostov, Vilijam Ogbem, Dejvid Epter i dr.) i teorije postindustrijskog društva (npr. Danijel Bel). 3 antropologija, kulturna 3 antropologija, socijalna 3 evolucija N. Sekulić
139 evrocentrizam . Evropski etnocentrizam. Etnocen trizam se zasniva na postavljanju sopstvenog etničkog, nacionalnog, religijskog i tradicijskog identiteta kao opšteg kriterijuma za procenjivanje drugih kultura i naroda. Pri tom se sopstveno kulturno nasleđe tretira kao superiorno i u pozitivnim kategorijama, a tuđe kao nešto negativno i manje razvijeno, te po prirodi stvari subordinirano. Kada je reč o e., odnos prema drugima se gradi kao prema manje civilizovanim kulturama i narodima sa partikulamim obeležjima i tradicijama koje se procenjuju kao nazadne, dok se evropska kultura u svom pijemontskom položaju određuje kao univerzalna, moderna i napredna. Nedovoljno poznavanje drugih nadomešta se stereotipima koji se nekritički prihvataju kao istiniti. E. je bitno građen na odnosima moći, te se može smatrati posledicom i izrazom evropskog kolonijalizma i globalne dominacije Zapada nad ostalim delom sveta. E. je ideologija koja opravdava osvajanje, kontrolu i potčinjavanje drùgih kultura na osnovu-predstave o tome da im je potrebno »civilizovanje«. U tom kon tekstu, Evropa se smatra nosiocem univerzalno vrednih tekovina i vrednosti kao što su individualizam, liberali zam, ljudska prava, jednakost, sloboda, vladavina za kona, demokratija, slobodno tržište, razdvajanje crkve i države. Sve ove tekovine se pripisuju evropskoj kul
evrocentrizam
turnoj tradiciji, diskredituju alternativni modeli vred nosti, ideološki zanemaruje daje Evropa istovremeno i kolevka fašizma, nacizma i staljinizma. Omalovažava se udeo drugih kultura u oblikovanju same evropske mo derne kulturne tradicije i zaobilaze različiti vidovi kon fliktnih multikulturalnih i interkulturalnih društvenih, političkih i kulturnih procesa u kojima se ove vre dnosti formulišu i realizuju. Takođe se zanemaruje da su mnoge od prednosti evropske kulture nad drugima vezane za njenu ekonomsku i političku nadmoć ostva renu velikim delom na kolonijalnoj eksploataciji, te da neke od promovisanih univerzalnih vrednosti - kao npr. demokratija i individualizam - zahtevaju odgovarajući stepen ekonomskog razvoja i blagostanja koji je da nas nedostupan velikom broju zemalja. Takođe, nekih od »univerzalnih vrednosti« kao što je npr. slobodno tržište, ne pridržava se ni Evropa, naročito u svom odnosu prema nerazvijenim zemljama, pokazujući da je podržavanje takve ekonomske politike danas stvar ekonomskih interesa razvijenih zemalja. Ova politika se uvažava sve dok ne remeti postojeće relacije moći i dok ih ekonomski ne ugrožava. U blažem značenju, e. se može tumačiti kao evrofilija, ljubav i naklonost prema tradicijama evropske kulture. O etnocentrizam O kolonijanizam
N. Sekulić
F fabrika (fr. fabrique, od lat. fa b e r - izrađivač, spravljač, veštak). Specifičan oblik organizacije rada, nastao sa industrijskim načinom proizvodnje i njenim sve većim onaučavanjem. Smatra se d a je prvu f . os novao Ričard Arkrajt 1774. godine u Kromfordu, En gleska. F. je oblik organizacije rada koji se zasniva na ra cionalnoj upotrebi mašina i postrojenja sa zajedničkim energetskim izvorom, na razvijenoj tehničkoj podeli rada relativno većeg broja ljudi i njihovih grupa i na njihovoj hijerarhijskoj koordinaciji, s ciljem da se brže, jeftinije i u velikim količinama dobije jedna ili više vrsta proizvoda. Pojava f i njen kasniji razvoj obeležavaju bitne uslove načina rada u modernim društvima. Ti uslovi se ogledaju u sledećem: (1) otuđivanje velikog broja radnika od sredstava rada (radnik postaje dodatak mašini); (2) odvojenost mesta rada od mesta stanova nja (umesto proizvodnje u kućnoj zajednici, gazdinstvu i domaćinstvu, proizvodi se u preduzeću); (3) prekid s tradicionalnim navikama u radu (i životu uopšte) i funkcionalizovanje proizvodnje, u čijem središtu je produktivnost, rentabilnost i profit; (4) promene u rit mu rada (umesto prirodnog ritma ranijih oblika rada, preovladava »metričko vreme« koje nameće, s jedne strane, merenje vremena satom, a s druge, ritam mašine i celokupan proizvodni proces; za preduzetnika vreme postaje novac); (5) preovladavanje repetitivnog rada uz potiskivanje u ranijim periodima prisutnih eleme nata umeća i stvaralaštva u radu, ali ne u potpunosti; (6) promene u kvalifikovanosti radne snage, koja je - s porastom industrijalizacije - najčešće snižavana; (7) promene u »psihičkim« sadržajima rada (monotonija, povećana koncentracija, potreba za prilagođavanjem, potreba za povećanom disciplinom i potčinjavanjem, potreba za posebnim »stimulisanjem« izvršilaca rada); takve osobine su se više cenile (a jednim delom i danas se cene) od obrazovanja i umeća (talenta); (8) te promene su omogućile da se, prvi put, zapošljavaju
žene i deca u f. (i oni, kao i odrasli muškarci, postaju »dodaci mašina« u radu); (9) radnici (»vlasnici radne snage«) stupaju u radni odnos na osnovu ugovora s ka pitalistima (»vlasnicima sredstava za rad«); dakle, nije reč o vanekonomskoj nego o ekonomskoj prinudi; (10) klasna diferencijacija (podela na kapitaliste i radnike) vodi u stalna (latentna) i povremena (manifestna) nepri jateljstva i sukobe, pa će u tim okvirima nastajati manje ili više organizovane akcije radnika (ludizam, čartizam, sindikalizam i drugi oblici političkog delovanja), ali i organizovano nastojanje kapitalista da te akcije stišaju, uspore ili onemoguće. Industrijski način rada u savremenim društvima širi se i izvan f.; prvo u tradicionalne oblasti rada (poljo privredu i rudarstvo), a potom i u tzv. uslužne delatnosti (zdravstvo, školstvo, turizam, obaveštavanje, u sferu kulture itd.). Neki autori će ovaj potonji trend širenja industrijskog načina rada označiti novom etapom u razvoju rada i nazvaće je »postindustrijskim načinom rada«. 3 industrijalizacija 3 industrijska revolucija 3 rad, industrijski B. Milošević
familizam (lat.familia - porodica). Izraz je potekao od Žaka Donzeloa, sledbenika Mišela Fukoa, koji je 1977. godine objavio studiju pod nazivom Nadziranje porodice. Primenjujući Fukoovu teoriju diskursa, on je nastojao da ukaže na istorijsko poreklo moderne po rodice i njene temeljne prakse reprodukcije i vaspitanja dece. F. je, prema ovom autoru, skup različitih dis kurzivnih praksi - legalnih, medicinskih, pedagoških i psihoanalitičkih - koji je obrazovao pojam moderne porodice kao »srećne zajednice«. Ove diskurzivne prakse su podvrgle kontroli i disciplinovanju članove porodice, formirajući obrasce ponašanja koji su i danas dominantni. Nastanak ovih diskursa Donzelo prati od vremena Francuske revolucije.
141 U savremenoj sociološkoj i feminističkoj literaturi pojam /. se upotrebljava u značenju porodične ide ologije, kao sistem shvatanja i očekivanja koje moder na porodica nastoji da prenese svojim članovima i da ih upražnjava u svom svakodnevnom životu. F. kao porodična ideologija savremene porodice odnosi se na sistem shvatanja i normi koje podržavaju i ostale društvene institucije (škola, država, socijalne institucije itd.), a prema kojem je nuklerana porodica univerzalni i jedini mogući oblik porodičnog života. Iako se izbegavaju otvorene tvrdnje o »prirodnosti« takvog porodičnog uređenja, vladajuće shvatanje implicitno uvažava daje takav oblik porodice, a naročito oblik polne podele rada u njenom okviru, biološki predodređen i neizbežan, pa prema tome nepromenjiv. Na taj način f. služi ne samo da opravda sadašnje autoritarne oblike porodičnog života nego i da onemogući traganje za promenom i reformama u sferi porodičnog života. Familistička ide ologija je našla veoma značajno mesto u propagandi res tauracije kapitalističkih vrednosti i načina života koju su osamdesetih godina XX veka predvodile konzervativne političke struje u anglosaksonskim zemljama (tačerizam i reganizam). Nasuprot ovoj ideološkoj manipulaciji porodičnim vređnostima, feministički diskurs od početka osamdesetih godina u jednom svom delu gaji negativan kritički stav prema porodici i takozvanim porodičnim vređnostima, proglašavajući ukupnu sferu porodičnog života »porodičnom ideologijom« u smislu poricanja porodične realnosti u obliku u kojem se ona vrednosno, ideološki i pojmovno tumači u pozitivističkoj nauci (Mišel Baret, Veronika Biči). F. takođe podrazumeva specifičan aspekt porodičnog ponašanja i delovanja - srodničku uzajamnost i lojal nost članova uže i šire porodice. Ova vrsta ponašanja i shvatanja povezuje se s ranijim postojanjem tzv. velike ili proširene porodice, koja u modernim društvima pred stavlja anahronizam. U specifičnim situacijama takva praksa može da ima funkcionalni smisao pribavljajući članovima određene socijalne i ekonomske privilegije. Takva praksa se često vezuje za mafiju ili neke druge, uže profesionalno ili lokalno zatvorene sredine. porodica O porodica, modema
A. Milić fašizam (lat. fascis, ital.fascio - svežanj pruća sa sekirom, simbol vlasti). Pojam koji označava autoritarne pokrete i sisteme sa šovinističkom, rasističkom, antiliberalnom i antikomunističkom ideologijom, različitim udelom antisemitskih i romantičarskih sadržaja i osobenom militantnom političkom kulturom koji se javljaju od Prvog svetskog rata do danas unutar kapitalizma i
fašizam tzv. društava u tranziciji. Izraz f. nastao je krajem XIX veka kao oznaka različitih sindikalnih udruženja u Ita liji. Fašistima su se nazivale najpre grupe u Italiji koje su se formirale pod starorimskim simbolom fasces. Odatle je izvedeno fascio u opštem neodređenom značenju, naime snop, svežanj, savez: tako su se nazivale mesne grupe fašističke partije. Fascio je udruga, a fašisti su saveznici. (1) Fašistički pokreti se javljaju između dva svetska rata u gotovo svim evropskim kapitalističkim zemljama, ali su samo u nekoliko njih osvojili vlast. To su bili, u suštini, sitnoburžoaski pokreti protesta protiv društvenog propadanja srednjih slojeva, socijalizma kao glavne opasnosti i liberalne demokratije kao tobožnjeg uzroka njihove propasti. Privlačili su i druge nezadovoljne društvene grupe, pre svega, nacionalističke. Najvažniji uzrok nastanka ovih pokreta je socioekonomska kriza, koja je kod raznolikih srednjih slojeva izazivala osećaj nesigurnosti i ugroženosti od krupnog kapitala, s jedne, i socijalističke pretnje, s druge strane. Otuda u f. ide ologija »trećeg puta« - ni kapitalizam, ni socijalizam nego homogena organska zajednica nacije u kojoj će biti ukinute sve društvene protivrečnosti između sunarodnika. Postojanje snažnog fašističkog pokreta bila je samo pretpostavka za uspostavljanje fašističkog si stema. Pored ponude morala je postojati i odgovarajuća potražnja, tj. potreba vladajuće klase za f Oba uslova stekla su se samo u nekoliko kapitalističkih zemalja. U atmosferi naročito povoljnog istorijskog nasleđa, dve najhitnije socioekonomske pretpostavke f prerasle su u fašistički sistem; relativno razvijeni ugroženi sred nji sloj organizuje se u masovni fašistički pokret i is tovremeno nailazi na podršku vladajuće buržoazije, koja je ugrožena kako snažnim radničkim pokretom tako i blokiranim mogućnostima ekspanzije radi brže oplodnje kapitala. U industrijski nerazvijenim zemljama fašistički pokreti nisu dospeli na vlast, jer se vladajuća klasa ovde branila tradicionalnim sredstvima vojne i policijske diktature. Teror, ma koliko brutalan, bio je parcijalan, a ideološki uticaj prepušten je konzervativ nim snagama, pre svega Crkvi. Zato je u nerazvijenim zemljama Evrope/ ostao na nivou pokreta, koji su u političkom životu bili beznačajni. Između dva svetska rata u Jugoslaviji su najrazvijeniji fašistički pokreti bili ustaše i ljotićevci, u čijim se redovima isticao aktivni deo sveštenstva. (2) U organizacionom pogledu, razvijeni nemački i italijanski fašistički sistemi između dva svetska rata bili su autokratski jednopartijski režimi koji su težili da celokupno društvo prožmu pokretom. To nije bio običan državni centralizam (premda je kod Benita Musolinija
fašizam uloga države izrazitija nego kod Adolfa Hitlera) nego permanentni manipulativni sistem plebiscitarne saglasnosti i rasističke politizacije (u Nemačkoj) radi stva ranja što čvršće osnove diktature. Funkcija razvijenog/ bila je prevladavanje akutne krize kapitalizma (u Italiji 1922, u Nemačkoj 1933), suzbijanje radničkog pokreta, otvaranje novih imperijalističkih šansi za ekspanziju i profit koje su do tada bile blokirane parlamentarizmom ili međunarodnim kontrolama naoružavanja. F. je strikt no hijerarhijski, na principu vođe izgrađeni poredak sa snažnom ulogom paramilitarističkih organa fašističke partije. Reč je o režimima u kojima kapitalizam nije ukinut već je samo ograničen politički uticaj buržoazije. Na delu je bilo totalno gušenje svake opozicije, pot puno uklanjanje građanskih prava manjina i uništenje komunista, Roma, Jevreja i Slovena u sistemu logora. Fašistička ideologija je uperena protiv ideja prosvetiteljstva, liberalizma, socijalizma, internacionalizma. Univerzalnom karakteru ovih ideja suprotstavlja se šovinizam, rasizam i staleško-profesionalna zamisao društva. U razvijene fašističke sisteme ubraja se režim u Nemačkoj 1933-1945. i Italiji 1922-1943, a visok stupanj fašizacije bio je prisutan u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941-1945, zatim u Španiji 1937-1975. i Portugaliji 1933-1970. (3) Posle 1945. godine / se javlja na nivou pokreta i u prerušenom obliku, kao tzv. imitativni/ koji u potpuno sti sledi poraženi/ u ratu. U drugoj fazi, fašističke partije prilagođavaju se pravilima višepartijske demokratije. To je prilagođeni / šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka koji postiže određene izborne uspehe, okreće se omladinskoj potkulturi nasilja, organizuje mrežu evropskog desnog terorizma i u izvesnoj meri se ide jno osmišljava (tzv. nova desnica). U trećoj fazi, od osam desetih godina, dolazi do osamostaljivanja desnog ek stremizma, tzv. populističkog/, koji se uspešnije pove zuje s različitim pokretima nezadovoljnih grupa. Naglo oživljavanje isključivog šovinizma i desnog ekstrem izma u bivšim socijalističkm režimima posle 1990. moglo bi se svrstati u četvrtu fazu »postsocijalističkog /.« , kada u vakuumu vrednosti, ekonomskoj krizi, međunacionalnim sukobima i ratu izbija zapreteni šovinistički potencijal lišen sistemske kontrole. Globalizacija krajem XX veka rađa nove oblike fašističke reakcije koji se prilagođavaju okruženju, ali i otvoreno svojataju fašističke uzore. (4) Savremena evropska radikalna desnica ne deluje više u tradicionalnim oblicima hijerarhijske partije s harizmatskim vođom i paramilitarističkim jurišnim trupa ma nego opstaje kao decentralizovana mreža različito institucionalizovanog ekstremno desnog ksenofobičnog
142 raspoloženja, koje se samo u naročitim uslovima čvršće ideološki i politički organizuje. Desni ekstremizam i/ danas su nekonzistentni, a višedimenzionalni obrazac desničarskih stavova različite prirode form iranje u zavisnosti od tradicije, političke kulture i okruženja. U zavisnosti od poimanja ugroženosti nacije fašizira se etnocentično narodnjaštvo. Vodeće načelo svakog desnog ekstremizma je hijerarhijski strukturisana etnički čista nacionalna država sa ekspanzionističkim i revizionističkim spoljnopolitičkim ciljevima. Hlađenje levičarskih ideala ojačalo je nacionalizam i nekritičnost prema/ Kod etnicizovanog mišljenja glavni neprijatelji su kosmopolitizam, mondijalizam i internac ionalizam, a normalizacija/ je neosetno nošena slepim patriotizmom koji nije kadar da razlikuje rodoljublje od zločina. Savremeni / i desni ekstremizam danas se ispoljavaju na nekoliko nivoa: (1) ekstremne desne partije koje se u periodu akutnih sukoba otvoreno fašizuju; (2) teorijski centar i idejna središta, tj. različite ustanove i segmenti inteligencije koji osmišljavaju rasizam, šovinizam i/ ; (3) omladinska fašistička potkultura: poli tizirani ultraši bez ideološkog nivoa, agresivni difuzni rasisti (navijači, »skinsi«) koji ispoljavaju uništavajuću mržnju protiv svega što je etnički drugačije. Kod savrem enog/ uočljiv je zaokret od genetskog ka kulturnom rasizmu (nespojivost različitih kultura), stoje upereno protiv multikulturalizma. Karakteriše ga arogantna ekskluzivnost i osećaj nadmoći nad drugim narodima, koji lako prelazi u rasističku ksenofobiju. Etnocentrizam polazi od nadmoći vlastite kulture, a ra sizam od tobožnje nadmoći nasleđa. O rasizmu je reč onda kada se diskriminacija drugih pravda biološkim razlozima. O sindromu desnog ekstremizma može se govoriti tamo gde se podudaraju gledišta o nejednakosti ljudi sa spremnošću na nasilje: čini ga sindrom samoprecenjivanja vlastitog naroda ili nacije, razlikovanje vrednog od bezvrednog života, isticanje prirodne hijerahije, isticanje prava jačega (socijaldarvinizam) i spremnost za nasilno iskorenjivanje svega drugačijeg. O Führerprinzip O rasizam O totalitarizam
T. Kuljić
fe konditet (lat. fecunditas - plodnost, obilje). Fiziološka, prirodna sposobnost pojedinaca, bračnih parova i populacija da učestvuju u reprodukciji. For malno posmatrano, prirodni potencijal za rađanje dece je veliki. Pošto normalna trudnoća traje devet meseci, potencijalno plodna žena bi teorijski mogla da rodi na jmanje jedno dete godišnje, odnosno 35 dece tokom re produktivnog perioda, po pravilu, limitiranog između 15 i 50 godina starosti. U populacijama koje karakteriše
143 odsustvo kontrole prirodnog potencijala, pak, prosečan broj rođene dece po jednoj ženi nije ni izbliza tako ve liki, pa najčešće iznosi oko 6 ili 7 dece. Tako, stopa uk upnog f. u zemljama u razvoju s kontraceptivnom prevalencijom ispod 5% iznosila je 5,8 u Lesotu, između 6 i 7 u Nepalu, Pakistanu, Kamerunu, Mauritaniji i Gani, 7,4 u Obali Slonovače, 8,2 u Keniji i 8,5 u Jemenu. Proučavanja populacija Amiša i Huterita, u kojima je neprihvatljivo pribegavanje abortusu ili upotreba kon tracepcije, pokazala su, pak, da stopa ukupnog f. iznosi 6,3 odnosno 9,5. Pored toga, procenjen broj živorođene dece po ženi za istorijske, nekontraceptivne populacije iznosi oko 7. Razlika između teorijski postavljenog okvira za rađanje i stvarnog rađanja dece bez ograničavanja uslovljena je biološkim faktorima i faktorima individualnog ponašanja. Frank Lorimer je istakao biološke faktore u razmatranju prosečnog prokreativnog kapaciteta ne kontraceptivne populacije koja živi pod »relativno po voljnim životnim uslovima«. Neki autori, pak, značajnu prednost daju faktorima individualnog ponašanja. Veliki broj istraživača dokumentovao je zavisnost između starosti žene i njene sposobnosti za rađanje. Starosni model f. pođrazumeva manje ili veće individu alne razlike. Lorimer g aje razvio ističući heterogenost pojedinaca u sticanju, odnosno gubitku sposobnosti za rađanje. Naime, svi članovi jedne populacije koji se nalaze u reproduktivnom periodu nisu sposobni da učestvuju u reprodukciji stanovništva tokom trajanja celog perioda. Razlike koje u tom pogledu postoje nas taju jer pojedinci (1) u različitoj starosti stiču prokreativnu sposobnost; (2) gube je u različito doba života i (3) tokom celog perioda, pod uticajem akumulacije faktora biološkog i socijalnog porekla koji slabe/ , može da nastane trajni gubitak plodnosti. Hipotetički model f. žena Lorimer je izradio na os novu pretpostavki za svaki od tri pomenuta elementa, tj. funkcija/ , te na taj način dobio broj žena sposobnih za rađanje dece od 14. do 53. godine starosti u jednoj popu laciji. Broj plodnih žena po godinama starosti dobijen je množenjem vrednosti za sve tri funkcije. Da bi izračunao prosečan prokreativni kapacitet po jednoj ženi u hipotetičkoj populaciji, Lorimer je uveo verovatnoću začeća u plodnih žena, kao četvrti neophodni elemenat. On je usvojio hipotezu, koju nije obrazložio, da sa verovatnoćom od 0,36 svaka plodna žena, bez obzira na godine starosti, može roditi jedno živo dete godišnje. Na taj načinje ustanovio da za njegov model f. prosečan prokreativni kapacitet po jednoj ženi iznosi 8,32 deteta u toku reproduktivnog perioda.
feminizam Vrednost Lorimerove procene prosečnog prokrea tivnog kapaciteta zavisi, u najvećoj meri, od realnosti prihvaćene pretpostavke o efektivnoj verovatnoći začeća u plodnih žena u jednoj kalendarskoj godini. Poslednjih nekoliko decenija razvijeno je više modela verovatnoće začeća. Generalno se može zaključiti da postoji velika divergencija između procena verovatnoće začeća u različitim modelima. Otuda je otvoreno pita nje koji model efektivne verovatnoće začeća u najvećoj meri odražava realnost? Bez sumnje, najveći napredak bi se ostvario dubljim razumevanjem determinanti verovatnoće začeća i njihove međuzavisnosti. Indivudualne razlike u nivou plodnosti u uslovima kada se rađanje ne kontroliše u bilo kojoj populaciji značajno su veće nego makrorazlike među različitim populacijama. U istorijskim, kao i u tradicionalnim sredinama u razvoju, više od četvrtine udatih žena ima manje od troje ili više od devetoro živorođene dece na kraju reproduktivnog perioda. O fertilitet O natalitet O prirodni priraštaj Mirjana Rašević
feminizam (lat.femina - žena). Pojam se može sh vatiti na dva načina: najpre kao pokret za oslobađanje i ostvarivanje ravnopravnosti žena i, potom, kao skup učenja i teorija usmerenih na kritiku patrijarhata, patri jarhalnog okvira mišljenja i zagovaranje afirmacije žena i značenja »ženskog«. U osnovi, ta dva aspekta su ne odvojiva, te se f može odrediti istovremeno kao vid političkog delovanja i teorijskog mišljenja. Poreklo f. obično se vezuje za period Francuske revo lucije, kada se razvijaju ideje jednakosti i u društvu utemeljuju osnovni principi građanskog poretka, mada se različiti vidovi borbe za afirmaciju žena mogu pratiti i kroz ceo srednji vek, a naročito potkraj srednjeg veka i u periodu renesanse, kada dolazi do naglog pogoršanja društvenog položaja žena (ukidanje ženskih profesio nalnih cehova i njihovo isključivanje iz javnih poslova, ukidanje matronimike, ograničavanje ženskog obra zovanja i prava na podučavanje, ograničavanje svo jine, prava na nasleđivanje, inkvizicijsko anatemisanje veštica itd.). Mada su zastupali ideje jednakosti i prava građana, mnogi francuski prosvetitelji nisu smatrali da one treba da važe i za žene. Meri Volstounkraft objavljuje esej »U odbranu ženskih prava« (1792), u kojem se protivi Rusoovoj ideji i idejama drugih prosvetitelja koji se zalažu za uskraćivanje prava ženama na obrazovanje. Volstounkraft je protiv takvog vaspitavanja devojaka koje će ih učiniti zavisnim od muškaraca, usmeravanjem njihovog života isključivo na domaćinstvo, ugađanje
feminizam mužu i nastojanje da budu uvek dopadljive. »Vreme je [...] da se ženama vrati njihovo izgubljeno dostojanstvo i da im se omogući, budući da i one pripadaju ljudskoj vrsti, da učestvuju u svetskom napretku«. Na borbu za politička prava u XVIII veku nadovezuje se borba za ekonomska prava u XIX veku. Protesti žena i njihov udeo u društvenim pokretima usmerenim na kritiku eksploatacije nisu samo prateći element revo lucionarnih stremljenja u tom vremenu nego često i njihovi začetnici i pokretači. Flora Tristan (Radničko jedinstvo, 1843) formuliše ideju emancipacije radnika istovremeno kada i Marks, ukazujući na neraskidivu vezu između oslobađanja žena i oslobađanja prole tarijata. Zahtevi koje postavljaju ženski pokreti u XIX veku tiču se prava na jednakost, ograničavanje radnog vremena, zapošljavanje, jednake plate za jednaki rad, otvaranje vrtića, prava na obrazovanje, prava glasa, uki danje dvostrukog seksualnog morala i, u vezi s tim, os udu prostitucije i interesnog braka. Poput Klare Cetkin i Roze Luksemburg, F. Tristan se zalaže za veće učešće i priznavanje žena u revolucionarnim pokretima, koji su često i sami negovali patrijarhalne ideje i vrednosti. Pored toga, politički zahtevi za utemeljenje sta tusa građanki za žene, formulisani krajem XVIII veka, zaoštravaju se i jačaju u XIX veku, naročito u zajedničkim formulacijama Herijet Tejlor (Oslobađanje žene, 1851)i Džona S. Mila (Potčinjavanje žene, 1869). Međutim, tek početkom XX veka, a naročito posle Pr vog svetskog rata, žene počinju da dobijaju pravo glasa, velikim delom zahvaljujući pokretu sifražetkinja i zas lugama koje su žene stekle u toku rata. Jedna od posledica delovanja devenaestovekovnog ženskog pokreta je i dobijanje prava na obrazovanje na svim nivoima. Za čitav ovaj period, koji se još naziva i prvim talasom / , karakteristično je da žene zahtevaju za sebe ista ona prava koja imaju ili traže za sebe i muškarci. Ideje političke jednakosti, prava glasa i prava na jed nako plaćeni rad i ekonomsku nezavisnost su njegova rukovodeća načela. Drugi talas / vezanje za period posle Drugog svet skog rata, kada razlike u društvenom položaju žena širom sveta postaju sve očiglednije, a njihovi zahte vi diverzifikovaniji i ne uvek međusobno spojivi. Pokreti žena u razvijenom svetu sve su više usmereni na uvažavanje specifičnog položaja žena u društvu u odnosu na muškarce. Zajedničko im je nastojanje na ekonomskoj nezavisnosti žena. To je period u kojem u razvijenim zemljama, socijalističkim državama i međunarodnim organiza cijama, kao što su U jedinjene nacije, zahtevi za unapređivanje društvenog položaja žena postaju
144 opšteprihvaćeni. Međutim, načelno prihvatanje ovih vrednosti ne povlači za sobom slaganje oko praktičnih koraka i prioriteta u njihovom sprovođenju. Pre svega, postoji neslaganje oko konkretnih zahteva koji se ne prihvataju automatski kao opšte vrednosti (npr. pravo na abortus, tretman kućnog nasilja i, posebno, si lovanja u braku, pravo na svojinu nakon razvoda, dužina porodiljskog bolovanja, ograničenje angažovanja žena u pojedinim profesijama, legalizovanje prostitucije itd.). Tendencija da se olako prihvati da su žene već posti gle ravnopravnost dobijanjem prava glasa izražava se i kao naglašeni raskorak između de jure i de facto stanja u društvu, posebno u socijalističkim zemljama, koje su u periodu posle Drugog svetskog rata naglo unapredile društveni položaj žena i u velikoj meri donele veoma napredne zakone, zadržavajući istovremeno mnoštvo tradicionalnih oblika i normi ponašanja. U tom kontekstu, postaje sve očiglednije da previše opšta ili čisto formalna načela i vrednosti često služe održanju statusa quo. S druge strane, kao univerzalne vrednosti i dalje se proglašavaju patrijarhalne vrednosti koje onemogućavaju punu participaciju žena u društvu i njihovo samostalno odlučivanje o sopstvenom životu i telu. R askorak je posebno vidljiv kada je u pitanju ekonomski položaj žena. Uticaj tradicije, povremeno nastojanje da se žene »vrate kući i porodici«, zahtevi za oslobađanje radnih mesta za muškarce, neuvažavanje dvostruke radne opterećenosti žena (na poslu i u po rodici), neformalna profesionalna segregacija, veći udeo žena u manje plaćenim profesijama, mali udeo žena u vlasništvu i preduzetništvu —sve to čini podjednako aktuelnim zahteve za ekonomskom emancipacijom iz XIX i s početka XX, kao i sredinom i u drugoj polovini XX stoleća. Shvatanje prema kojem ženi stvarno nisu potrebni »sopstvena soba« (Virdžinija Vulf, Sopstvena soba, 1928) i sopstveni novac predstavlja trajni meha nizam opresije žena tokom čitavog XX veka, s tim što je kasnije manje eksplicitan i opravdava se postavlja njem takvih društvenih prioriteta koji emancipaciju žena onemogućuju ili guraju u drugi plan. U ovom periodu je naglašen uticaj m arksističkog/, unutar kojeg se ekonomska nezavisnost i klasna borba smatraju osnovom/ , a potčinjavanje žena određuje u kategorijama klasnog potčinjavanja (npr. Kristin Delfi, En Tristan, Monik Placa, kasnije Šila Roubotam, Nensi Harstok). Takođe, u praksi, efektivno uvođenje zakona i me hanizama koji omogućuju ravnopravnost žena daleko je postepenije i konfliktnije nego načelno opšte opredeljenje za ravnopravnost.
145 U praktično-političkom smislu, drugi talas f je, pored prava na ekonomsku jednakost, usmeren na tretiranje žena kao najveće manjine sa specifičnim zahtevima, a ne tek na zahteve za apsolutnim i opštim pravima, kao nekad u sifražetskom pokretu. U vezi s tim, borba za ostvarenje ženskih reproduktivnih prava (pre svega, prava na abortus i kontracepciju), onemogućavanje seksualnog uznemiravanja, poseban tretman nasilja nad ženama, naročito kada je reč o kućnom i seksualnom nasilju, zahtevi za oštrijim sankcionisanjem silovanja i jasnijom proceduralnom zaštitom i tretmanom žrtvi nasilja, pravom na razvod i svojinu nakon razvoda, posebno zaštitu ženskog zdravlja, predstavljaju neke od osnovnih oblasti političkog delovanja. Drugi talas f se u osnovi nado vezuje na zahteve prvog talasa i ne stoji u opoziciji spram njega nego pre uočava njegove slabosti u praksi. Jednu njegovu struju predstavlja i radikalni /., kao i zalaganje za prava lezbejki. Radikalni f se za sniva na stanovištu d a je potčinjavanje žena u osnovi svih društvenih nejednakosti i da predstavlja njihov koren (eng. root-cause). Stoga se zahteva radikalno ginocentrično menjanje standardnih rodnih i polnih uloga, pri čemu se muškarci generalno tretiraju kao tlačitelji žena. U vezi s tim je i zalaganje za seksualni separatizam, odnosno za afirmisanje lezbejske seksual nosti (npr. Meri Dejli, Suzan Grifin, Lis Irigare). Do danas vrlo uticajno delo Drugi po l Simon de Bovoar (1949) može se smatrati teorijskim korenom kako drugog, tako i trećeg talasa f. Dok M. Volstounk raft polazi od toga da ženama treba priznati ista prava kao i muškarcima, pri čemu muškarci u osnovi služe kao uzor ženama, S. de Bovoar naglašava da se takvo stanovište, kao preovladavajuće tokom istorije, zasniva na shvatanju žena i ženskog kao nečeg devijantnog i nepotpunog i da je upravo to okvir mišljenja i političkog delovanja koji treba promeniti. Stoga se senzitivnost za razlike postavlja kao osnova za afirmisanje i uspostav ljanje ženskog identiteta. S. de Bovoar smatra ženu kul turalno konstruisanom kao Drugo muškarca, te su za određivanje njene samosvojnosti bitno dekonstruisanje i revidiranje tradicionalnog odnosa prema muškom i ženskom. Ovo stanovište čini osnovu trećeg talasaf , koji se posebno razvija krajem XX veka kao vid sta panja teorijskog promišljanja i političkog delovanja, inicirajući i uvođenje ženskih studija na univerzitetima širom sveta. Na S. de Bovoar se najpre nadovezuje vrlo uticajna francuska feministička psihoanalitička struja, okupljena ili povezana s grupom »Psihoanaliza i politika« (Psych and Po), čije su glavne predstavnice Julija Kristeva, L. Irigare i Elen Siksu. Ponekad svrstane u tzv. esencija-
fertilitet
listkinje, ove autarke pokušavaju da definišu ženski sub jekt polazeći od pojma razlike, tj. s radikalno drugačijih osnova u odnosu na pojmove identiteta i političkog subjekta klasične političke teorije i psihoanalize. Reak cije na ovu orijentaciju - bilo pozitivne (npr. Elizabet Gros, Rozi Brajdoti), bilo negativne - prenose se i šire na severnoameričkom kontinentu, posebno u okviru antiesencijalističkih orijentacija (npr. Toril Moi, Suzan Bordo, Džudit Batler), usmerenih na analizu uticaja dis kurzivnih praksi na konstrukciju roda, sve u nastojanju da se izbegne esencijalistički pristup. Prepoznajući sopstvenu razliku u odnosu na političke subjekte definisane u kategorijama već postojeće i nasleđene političke moći, zadatak feminističke teorije postaje da omogući takvo definisanje ženskog kojim će se tradicionalni okvir mišljenja dekonstruisati i istovre meno obezbediti učinkovitost emancipatorskim nasto janjima žena. Treći talas f. obuhvata najrazličitije pravce i ori jentacije, te se najčešće govori o feminizmima, a ne o feminizmu. Jedna od najuticajnijih struja u okviru trećeg talasa jeste postkolonijalni f. usmeren na potrebu za uočavanjem specifičnog položaja i specifičnih zahteva žena Trećeg sveta (npr. Bel Huks, Gajatri Spivak). 3 pol 3 rod 3 studije roda N. Sekulić
fenomen, socijalni, v. pojava, društvena fertilitet (lat. fertilitas - plodnost). Agregatni poka zatelj nivoa rađanja dece. U analizi f. koriste se dva pristupa. U okviru longitudinalnog pristupa analizira se broj dece koji je rodila jedna kohorta žena u toku celog ili jednog dela reproduktivnog perioda, a u okviru transferzalnog pristupa posmatra se prokreativna aktivnost u jednoj kalendarskoj godini svih žena koje se nalaze u reproduktivnom periodu života. Osnovna mera u okviru longitudinalnog pristupa analizi f. je stopa kum ulativnog/ Pod ovom stopom podrazumeva se prosečan broj živorođene dece na jed nu ženu određene kohorte. Ona se izračunava za staro sne kohorte žena i pojedine njihove kategorije prema bračnom stanju, školskoj spremi, zanimanju, narodnosti i drugim karakteristikama na osnovu popisnog pitanja o broju živorođene dece. U okviru transferzalnog pristupa koristi se više mera. Njihove definicije su sledeće: opšta stopa f. izražava odnos između broja živorođene dece i broja žena starih 15-49 godina; specifična stopa f. prema starosti pred stavlja odnos broja živorođene dece koju su rodile maj ke stare x godina i broja žena starih x godina; stopa
fertilitet ukupnog/ predstavlja broj živorođene dece (oba pola) koju bi rodila jedna žena u toku prokreativnog perioda, ukoliko b i/ prema starosti ostao nepromenjen kao u godini posmatranja, a sve žene doživele kraj prokreativ nog perioda; bruto stopa reprodukcije istog je sadržaja kao i stopa u k u p n o g /, s tim što se odnosi samo na žensku decu; neto stopa reprodukcije predstavlja broj živorođene ženske dece koju bi rodila jedna žena u toku prokreativnog perioda, ukoliko bi/ i mortalitet prema starosti iz godine posmatranja bili nepromenjeni tokom celog prokreativnog perioda. Značaj / stanovništva je veliki. U uslovima niske ili opadajuće smrtnosti stanovništva, kakva je danas u većini zem alja,/ stanovništva je najvažnija demograf ska varijabla, jer je osnovna komponenta prirodnog priraštaja, rasta i starosne strukture stanovništva. Otuda je / osnovni dinamički činilac demografskih promena, pa i brojnih socijalnih i ekonomskih procesa koji su u manjoj ili većoj meri u vezi sa stanovništvom i njego vom starosnom strukturom. F. je uslovljen biološkim, socijalnim i psihološkim faktorim a, koji deluju jedinstveno kao kompleks činilaca. Biološki faktori predstavljaju mogući okvir reprodukcije, njen fiziološki kapacitet. Uloga socijal nih i psiholoških faktora je druge vrste. Oni su aktivni činioci čije se dejstvo odražava na broj rođenja, u tom smislu što uslovljavaju nivo plodnosti, koja je u manjoj ili većoj meri ispod maksimalne. Delovanje osnovnih uzroka na plodnost ne ostvaruje se direktno nego preko brojnih neposrednih uzroka, koje su Kingsli Dejvis i Džudit Blejk svrstali u sledeće tri grupe: (1) uzroci koji utiču na seksualno opštenje (sta rost pri ulasku u seksualnu zajednicu, stalni celibat, deo reproduktivnog perioda koji je ostao neaktivan zbog raskida zajednica ili između dve zajednice, namema i nenamerna apstinencija, frekvencija seksualnih odno sa); (2) uzroci koji utiču na začeće (neplodnost kao posledica nenamemih uzroka, primena kontraceptivnih sredstava i metoda) i (3) uzroci koji utiču na trudnoću i uspešnost porođaja (fetalna smrt izazvana namemim i nenamemim uzrocima). F. stanovništva u razvijenim zemljama danas je ni zak jer niske reproduktivne norme, kao i nepovoljne uslove za njihovo ostvarivanje na sadašnjem civilizacij skom nivou, nije uspelo da izbegne nijedno razvijeno društvo. Niske norme u pogledu željenog broja dece u porodici uslovljene su brojnim činiocima različite vrste. Među njima su najvažniji dominacija psihološkog i emotivnog aspekta vrednosne dimenzije deteta, ve liki broj ciljeva kojima individua teži, inkompatibil nost porodičnih odnosa s prihvatanjem dugoročnih
146 obaveza, veliko ekonomsko i psihološko ulaganje u roditeljstvo, oslobođeni ili/i forsirani individualizam i ideja samoostvarivanja. Pored oportunih prepreka rađanju, osećaja nedovoljne sigurnosti u porodici i široj zajednici i troškova vezanih za usklađivanje roditeljstva i profesionalne aktivnosti, kao i roditeljstva i zado voljenja različitih interesovanja, i strukturne prepreke - nezaposlenost, nerešeno stambeno pitanje, problemi čuvanja dece, nezadovoljavajući ekonomski standard i druge pojave iz ovog kruga - su kako varijabla niskih reproduktivnih normi tako i bitna barijera za realiza ciju stavova o željenom broju dece. Pogotovo je velika važnost strukturnih prepreka u uslovima ubrzanog pro cesa modernizacije, naglog prelaska iz sela u gradove, značajnog udela žena na tržištu rada s punim radnim vremenom tokom čitavog reproduktivnog perioda, brze sekularizacije. Značaj nabrojanih strukturnih prepreka danas je posebno izražen u zemljama čije su ekonomije u tranziciji, a njima su pridodati i novi elementi moguće individualne pasivizacije - kao što su, npr., osećaj nesig urnosti, socijalni maladaptacioni sindrom ili društvena anomija. Psihološka i emotivna cena i prepreke, pak, ve zane za oba vida kontrole rađanja nisu izražene. Moral no i etičko prihvatanje ograničavanja rađanja, libera lan zakon o abortusu i jednostavna i sigurna metoda prekida trudnoće, pravna regulativa sterilizacije kao i dostupnost visoko efikasne mehaničke i hemijske kon tracepcije su realnost. Otuda se uloga kontrole rađanja ne može svesti samo na instrumentalnu prirodu, jer saznanje o dostupnosti efikasne kontrole rađanja koja nije štetna po zdravlje učestvuje kao jedan od elemenata pri stvaranju i realizaciji reproduktivnih normi. Nizak / stanovništva ne javlja se samo u razvijenim zemljama, niti samo u okviru zapadne civilizacije. Najpre u Japanu, a zatim i u drugim zemljama Azije, kao i u populacijama Latinske Amerike i Severne Afrike, došlo je do očitog pada/ stanovništva. Danas, štaviše, oko polovina stanovništva Trećeg sveta živi u zemljama sa značajno nižim/ nego što je registrovan nekoliko de cenija ranije. Pad/ stanovništva u zemljama u razvoju je istovremeno individualni odgovorna nisku smrtnost, socioekonomski razvoj i promociju planiranja porodice putem programskih napora, akcija i pokreta. fekonditet
natalitet prirodni priraštaj
Mirjana Rašević
feud (lat.feudum - zemljišni posed, imanje). Nepo kretno dobro, imanje (leno) koje su u srednjem veku vladari davali plemićima (vitezovima) u naslednu svo jinu ili na uživanje, uz obavezu vernosti, pomaganja u ratu i sl. Ponekad/ nije bio zemljišni posed nego pravo
147
uživanja dažbina od seljačke zemlje, uz pravo (i obave zu) obavljanja policijske, sudske ili kakve druge državne službe u oblasti dotičnog feudalnog poseda. Feudalizam je epoha koja se naročito karakteriše velikim šarenilom najrazličitijih oblika agrarnih odnosa. Među njima se izd vajaju pronija i baština, kao dva glavna feudalna oblika agrarnih odnosa kod većine evropskih naroda. Feudalna pronija je rani i početni oblik ekonomskog potčinjavanja sitnih i lično slobodnih seljaka koje sprovo di veliki posednik - pronijar, kojem su oni obavezni da daju nešto u naturi i da nešto rade na njegovom imanju. Pronija se sastoji od više zavisnih seljačkih imanja, raz bacanih u prostoru. Retko kad pronija zahvata celo jedno selo. Od XII veka seljaci postaju obavezni da pronijaru, umesto kuluka i naturalnog davanja (rente), plaćaju za kup za zemlju koju obrađuju, a oni koji to nisu u stanju, pored ranije ekonomske zavisnosti, postaju lično zavisni od feudalnog gospodara. Ponekad se dešava, u nemačkim zemljama, daje neki seljak od jednog gospodara zavisan ekonomski, od drugog pravno, a od trećeg lično. Seljački položaj je težak jer je svakom od gospodara ponešto obavezan, svaki ga za ponešto pritiska. Oslobađanje od ovih pritisaka dolazi tek u XVIII, a dovršava se u toku XIX veka. Feudalna baština je kasniji i od pronije teži oblik feudalne zavisnosti seljaka koji se javlja posle XIII veka u severoistočnoj Nemačkoj, gde je najtipičniji (Majsen i Brandenburg, Istočni Holštajn, Pomeranija, Istočna Pruska, Šlezija i kolonizovana Poljska). Sličan je režim i u Engleskoj i još nekim zemljama. Tamo gde plemići dolaze u posed velikih kompleksa zemlje (u osvojenim ili kolonizovanim krajevima), poklonima ili kupovinom, ot micom ili »nasleđem« posle ratova, gladnih godina, kuge ili drugih nesreća stvara se baština. Sitni seljački posedi postaju deo velike baštine, a seljaci postaju ekonomski i lično zavisni od gospodara baštine. Zemlja i sav prihod od nje pripada gospodaru, a seljaci su obavezni na kuluk. Ovaj feudalni oblik omogućuje stvaranje velikih poseda u poljoprivredi (latifundija) i proizvodnju za tržište hrane, sličnu kapitalističkoj, ali uz teško eksploatisanje lično za visnih seljaka, koji su režimom (koji država podupire) prinuđeni na kuluk umesto da rade za nadnicu (u kapita lizmu, za najamninu). U celoj Evropi mešaju se ova dva sistema feudalne za visnosti. U Nemačkoj, na severu preovladava baština, a na jugu pronija. Tamo gde postoji pronija, seljaci u XVIII i XIX veku postaju gotovo neograničeni gospodari na svo jim imanjima, a gde je na snazi baština dobijaju ličnu slo bodu, ali su prinuđeni da zemlju uzimaju pod zakup ili da nadnice. Slično mešovito stanje je i u Austriji i Holandiji. U Francuskoj su baštine retke, u Engleskoj je stanje kao
feudalizam
i u Nemačkoj, samo što se već u XV i XVI veku seljaci i na pronijama i na baštinama oslobađaju feudalne zavis nosti, ali ne dobijaju zemlju u vlasništvo (feudalci ostaju vlasnici) nego su prinuđeni da je uzimaju u zakup, da nadnice ili da odlaze u grad i industriju. To su razlozi što je i danas u Engleskoj tako mali broj seljaka i što su tako veliki posedi. U Rusiji je zavisnost seljaka od plemića (spahija) teška i potpuna (i ekonomska i lična). Jedino olakšanje seljacima dolazi od zemlje koja je zajednička i pripada seoskoj opštini. To je »mir« koji se kolektivno koristi i obezbeđuje seljacima opstanak. Zanimljivo je da se u skandinavskim zemljama (Švedskoj i Norveškoj) tokom čitavog srednjeg veka održao slobodan seljački stalež, bez ikakve feudalne za visnosti. Razlog je verovatno taj što u hladnim planinskim (ili močvarnim) predelimanije bilo ekonomskog interesa za uspostavljanje feudalnog sistema uzajamnih obaveza (jer pored obaveza seljaka postoje i kakve-takve obaveze gospodara). Tragovi u današnjoj agrarnoj strukturi koje su ostavili razni režimi feudalne zavisnosti neizbrisivi su ijoš dugo će biti vidljivi. Tamo gde je preovladavala pronija, do danas je sačuvan sitan seljački posed. Agrarnim refor mama seljak je oslobođen lične zavisnosti i svih obaveza prema feudalcu, a ostajao je na sopstvenom posedu uko liko je mogao da preživi i da ne odlazi u grad i industriju. Proizvodnja je raznovrsna, seljaci samostalni, slobodni, vredni, odani poslu. Posed je usitnjen i to je prepreka za modernizaciju poljoprivrede, a zemljište je opterećeno raznim pravima službenosti. Neki ističu da se u ovom sistemu svojina nad zemljom ne doživljava kao apsolutno pravo, nego kao stepenasta hijerarhija uzajamnih prava i obaveza - od kralja, pa do seljaka, preko vlastelina prvog i drugog reda. Tamo gde je raširenija baština agrarna struktura je bitno drugačija. Tu preovlađuje krupan posed, pogodan za tehničku modernizaciju, proizvodnu specijalizaciju i tržišnu orijentaciju. U Engleskoj (XVIII i XIX vek) i na severu Nemačke (XIX vek) uspostavljena je modema agrarna struktura koja je poslužila za ugled drugim zeml jama, pogodovala je robnoj proizvodnji žita i razvoju po ljoprivredne industrije. Nakon agrarnih reformi, seljaci u ovim krajevima postaju agrarni proletarijat, nadničari, a kasnije poljoprivredni radnici koji se po odnosu prema poslu i inače ne razlikuju mnogo od radnika u industriji, u koju i sami stupaju. 3 kmetstvo 3 feudalizam M. Milrović
feudalizam (lat.feudum - zemljišni posed, imanje). Naziv za istorijsko razdoblje ili istorijska društva, ob likovan na osnovu zapadnoevropskih društava od IX
feudalizam do XIII veka. F. nastaje u uslovima učestalih i dugotra jnih ratnih razaranja, tokom kojih dolazi do slamanja središnje vlasti i uništenja svojstava tržišne privrede. Najodrživija društvena jedinica bezbednosti i privrede postaje zemljišni posed, sa utvrđenjem u njegovom središtu. To je i osnov društvene racionalnosti feudalnih odnosa. Gospodar utvrđenja, sa ratničkom družinom, pruža utočište seljacima pred naletima pljačkaša u zamenu za njihov rad na okolnim poljima. Ali, taj odnos proizvodnog podložništva kao svojevrsnog štićeništva nije dovoljan da bi neko zemljoradničko društvo bilo feudalno. Prugo važno svojstvo jeste veza koja postoji između vlastelina. Zamak je dobra zaštita od pljačkaša, ali ne i od većih vojski. Zbog ratova i stalnih upada pljačkaša, privreda zemlje je u toj meri upropašćena d aje nemoguće ustrojiti državni aparat, pre svega vo jsku, ali i policiju, sudstvo, činovništvo itd. Te dužnosti moraju da obavljaju vlastelini, koji na svom području jedini raspolažu silom. Ali, vojska mora da ima zapovednika, a zemlja nominalnog gospodara. To je najčešće najmoćniji vlastelin - kralj. On je dovoljno moćan da može da uništi svakog pojedinačnog vlastelina. Ali, ne i da bude jedini vlastelin u zemlji. Tako se uspostavlja poseban društveni odnos. U zamenu za vojnoupravne dužnosti prema sizerenu, vazali dobijaju jamstvo da mogu nesmetano sa uživaju zemljoposed. To je mreža uzajamne zavisnosti i uzajamnih jamstava. Sve javne dužnosti počivaju na ličnom sporazumu vladara i vazala, pa se i sama vlast uzima kao lična svojina. I treće važno svojstvo / jeste preovlađujući način ratovanja koji daje pečat društvenoj strukturi. U antičkom razdoblju, osno vu vojske sačinjavao je pešak. Njegova oprema i obuka nisu bili previše skupi, pa su građani (u Atini) ili seljaci (u Rimu) mogli da budu vrlo ubojiti ratnici. Međutim, s pronalaskom stremena (uzengije), koji u VII veku dola zi u Evropu, tehnika ratovanja doživljava revoluciju. Stremen daje konjaniku čvrstoću i mogućnost da čitav zalet životinje prenese na udar dugačkog koplja. Ko njanik dobija odlučujuću prednost nad pešakom. Borbe ni udar konjanika (eng. mounted shock combat) u stanju je da razbije i najbolje organizovanu pešadiju. Jedini ko može da se suprotstavi konjaniku je drugi konjanik, i zato štitovi i oklopi ratnika postaju sve veći i teži. A to znači i sve skuplji. Vojna oprema za jednog čoveka sada ima vrednost 20 volova. Uz to, da bi upravljao sobom, konjem i oružjem, treba imati vičnost, koja se može steći samo dugotrajnim vežbanjem. Da bi vitez postao dobar ratnik, morao je da počne sa obukom već u ranom dečaštvu. Otuda, slobodni seljaci, koji se povremeno prihvataju oružja, gube društveni značaj. Oni nemaju ni sredstava da dođu do opreme, ni vremena za vežbu. I
148 jedno i drugo imaju samo vlastelini, koji postaju stalež pozivnih ratnika - gospodara. Oni se zaklinju sizerenu da će se na njegov poziv okupljati pod zastavu, i iz ovog ličnog odnosa, koji počiva na reči, rađa se čitav ratnički etos vemosti, odanosti, držanja reči, časti i plemenitosti, tako svojstven srednjovekovnoj Evropi. A li,/ je jedno konzervirajuće i odbrambeno stanje društva. S mirnijim vremenima, većina njegovih ustanova gubi društvenu racionalnost. Ipak, on istrajava još neko vreme, po sili društvene inercije. Ali, u međuvremenu, u procepima između zem ljišnih i političkih činilaca ustrojstva, iznikla su jezgra novog privrednog i društvenog sklopa, jezgra tržišne privrede i građanskog društva - gradovi. Zasnivajući postojanje najpre na poluparazitskoj ulozi posrednika sa okolnim privredama, gradovi vremenom jačaju, osamostaljuju se i uzajamno povezuju. Prodor tržišnih odnosa doveo je do fermentirajućih procesa i u samom feudalnom tkivu, i sistem je počeo strukturalno da se menja. Pravi kapitalizam još nije bio na vidiku, ali od XV veka Zapadna Evropa više nije bila u feudalnom razdoblju. O feud O kmetstvo O plemstvo
S. Antonić folklor (eng.folklore, od folk - narod; lore - predanje, tradicija). U najširem značenju,/ je celokupno na tradiciji ustanovljeno narodno stvaralaštvo. Tako defin isan,/ se odnosi podjednako na narodne priče, pesme, rukotvorine, plesove, igre, verovanja, običaje, kao i na razne umetnosti i veštine, uključujući i raznovrsne ele mente materijalne kulture vezane za stanovanje, odevanje, ishranu, primenu različitih tehnologija. U užem i osnovnom zn a čen ju ,/ se odnosi na usmenu narod nu književnost i obuhvata narodne mitove, legende, poslovice, zagonetke, stihove. Pojam/ se vezuje za pojam primitivnih i ruralnih društava i zajednica. Folklorno stvaralaštvo je anonim no i u stalnom procesu stvaranja, preinačivanja, trans formacije, višefunkcionalne upotrebe i zamiranja. Stoga je od ključne važnosti u njegovom proučavanju zauzeti procesualan pristup. U drugom značenju, / se koristi kao sinonim za folkloristiku kao posebnu granu etnologije koja se bavi usmenim narodnim stvaralaštvom. Osnovni metod proučavanja/ sastoji se u sakupljanju izvornog ma terijala koji treba sačuvati u što izvornijem obliku, u poređenju s različitim kulturama, interpretaciji vero vanja koja im stoje u osnovi, te u utvrđivanju društvenih i individualnih funkcija različitih vidova/ O društvo, tradicionalno O etnografija N. Sekulić
149 Francuska sociološka škola. Jedna od najznačajnijih intelektualnih zajednica u istoriji sociologije, obrazova na oko časopisa Annè sociologique koji je, u dvanaest obimnih svezaka, pod uredništvom Emila Dirkema, izlazio od 1896/1897. do 1912. godine. U vreme kada se sociologiji vrlo često još osporavao razlog posto janja, svoju naučnoorganizacijsku strategiju Dirkem je pokušavao da sprovede u delo ne samo akademskom institucionalizacijom nove nauke nego i pokretanjem periodične publikacije koja bi se, načinom izlaganja iskustvene građe, njenom disciplinarnom sistematizaci jom i vrstom teorijskih uopštavanja, kao i samim svojim nazivom, osamostalila u odnosu na tradicionalne oblasti naučnog saznanja o društvu. On je vrlo rano uočio da je specijalizovani stručni časopis najpogodnije sredstvo za saopštavanje, odnosno ocenu naučnog rada i razmenu naučnih obaveštenja, ali i za pribavljanje ugleda odgovarajućoj disciplini u široj naučnoj zajednici. Osim toga, časopisom Année sociologique Dirkem je nasto jao da svoju sociologiju jasnije distancira od ondašnjih konkurentskih »škola« u samoj Francuskoj, a pre svega od organicizma Rene Vormsa i psihologizma Gabrijela Tarda. Naime, ni u jednom od postojećih časopisa - filo zofskih, pedagoških, psiholoških, pa i socioloških - on nije nalazio dovoljno prostora za ostvarenje svog am bicioznog i ekskluzivističkog programa: osnovati sopstvenu »školu«, čija okosnica nije mogla da bude samo usamljena katedra za »pedagogiju i društvenu nauku« u Bordou. Neposredan podsticaj da okupi grupu saradnika koji bi radili na zajedničkom projektu Dirkem je dobio tokom svog studijskog boravka u Nemačkoj ( 1885/6), prilikom posete Seminaru za eksperimentalnu psihologiju u Lajpcigu, na čijem je čelu stajao Vilhelm Vunt. U toj labo ratoriji on je otkrio ne samo sâmu pozitivnu nauku na delu već i obrazac organizacije kolektivnog naučnog rada koji se mora primeniti i u sociologiji. U svom izveštaju o tom studijskom boravku s oduševljenjem je opisao rad Vuntove laboratorije u kojoj se, pod ruko vodstvom jednog autoritativnog »učitelja«, »učenici« specijalizuju u jasno omeđenim oblastima istraživačkog rada. Pomenuto iskustvo savršeno se uklopilo u Dirkemovu - znatno ranije ispoljenu - mesijansku težnju da okupi »učenike«, a brojna svedočanstva govore u prilog tvrdnji da su određene harizmatske crte njegove ličnosti morale da budu izuzetno privlačne budućim saradnicima časopisa. U regrutovanju pristalica »škole iz Bordoa« od presudnog je značaja bila snaga racionalne ar gumentacije kojom je »učitelj« obrazlagao potrebu za sociologijom ne samo kao pozitivnom naukom nego i kao novom »moralkom«.
Francuska sociološka škola
Formalna struktura godišnjaka, pa onda i »škole«, bila je sklopljena po uzoru na imenom srodan časopis Année psychologique: (a) izvorni članci; (b) analiza najznačajnijih radova u odgovarajućoj oblasti koji su objavljeni u prethodnoj godini i, najzad, (c) bibli ografski prilozi, odnosno beleške. Année sociologique je najveći deo svoga obima posvećivao upravo analizi jednogodišnje produkcije u različitim sociološkim dis ciplinama, ali pre svega u posebnim naukama - poput istorije, prava, etnologije, moralne statistike, uporedne lingvistike, ekonomije itd. Jer, budući da sociologija još nije osposobljena da iskustvenu evidenciju stvara za svoj račun, građu koja joj je potrebna za njena te orijska uopštavanja ona mora da pribavlja u drugim društvenim naukama koje, u okviru tog »sociološkog imperijalizma«, postaju samo posebne »grane sociolo gije«. Stoga je, osim osnovne analitičke funkcije, ova rubrika imala i veliki značaj s gledišta potonje sistema tizacije socioloških disciplina. Snagom svog autoriteta, Dirkem je buduće saradnike uspeo da privoli na usku specijalizaciju, pa je časopis bio ustrojen poput dobro organizovanog naučnog instituta. Analizirani radovi - bez obzira na to da li je reč o istraživačkim, metodološkim ili teorijskim delima - bili su razvrstani u pet, a od druge sveske u šest ođeljaka, ako ne računamo rezidualnu rubriku: (1) odeljak posvećen opštoj sociologiji, načelnim metodološkim pitanjima, socijalnoj filozofiji, odnosu između sociolog ije, sjedne, i psihologije i istorije, s druge strane, dopao je u nadležnost Selestena Buglea i Dominika Parodija; (2) za sociologiju religije, odnosno istoriju religijskih verovanja i običaja, filozofiju religije i srodne disci pline (etnologiju, pre svega) bili su zaduženi Marsel Mos, Rober Ere i Anri Iber; (3) o odeljku posvećenom sociologiji morala i prava brinuli su sâm Dirkem, Pol Lapi, Emanuel Levi, Pol Fokone, a kasnije i Zorž Davi; (4) sociologijom krim inala i moralnom statistikom bavili su se Gaston Rišar, Moriš Albvaš i Žan Re; (5) sociologiju ekonomije i privrednu istoriju pokrivali su Fransoa Simijan, M. Albvaš, Žorž i Iber Burgen, a (6) socijalnom morfologijom bavio se pre svega sâm Dirkem. Među značajnim piscima koji u časopisu nisu imali sopstvenu »sekciju« treba pomenuti lingvistu Antoana Mejea, istoričara Šarla Laloa itd. Iako je uvek iznova pokušavao da relativizuje doslednost i iscrpnost svoje klasifikacije, Dirkem se do kraja kruto držao pr vobitnog nacrta, u kojem bi »klasifikacija nauka odgo varala prirodnim odnosima među stvarima«, pa je ili odbijao da za izučavanje pojedinih značajnih područja društvenog života otvara posebne rubrike (porodica, politika), ili je »društvene činjenice« koje je već razvr-
Francuska sociološka škola stao u jednu oblast prenosio u drugu (sociologija morala versus sociologija kriminala), ili ih je, pak, istrajno po tiskivao u rezidualnu rubriku (sociologija jezika, umetnosti, tehnologije, rata itd.)- U jednome je, međutim, ostao dosledan: uprkos izvesnim otporima u redovima »učenika« (koje je, uostalom, rešavao na prilično grub način), sociologiji religije podario je i trajno sačuvao najpovlaštenije mesto, pa je dirkemovska grupa postala poznata pod ironičnim nazivom »totem/tabu škola«. Uprkos srazmerno čvrstoj socijalnoj i profesionalnoj integraciji svojih članova, F. s. š. je u organizacijskom pogledu delovala na vrlo neformalan način. Nije bilo ni stalnog sedišta, ni redovnih sastanaka, ni administrativ nog aparata: članovi grupe, koji su se samo jednom svi okupili, povodom dvadesetpetogodišnjice Dirkemovog nastavnikovanja, »tvorili su nešto kao duhovnu poro dicu sjedinjenu zajedničkim metodom i divljenjem prema svome učitelju« (Ž. Davi). Celokupnu delatnost »škole« Dirkem je objedinjavao u svojim rukama: određivao je zadatke pojedinim saradnicima, dodeljivao im mesta u unutrašnjoj podeli rada i - što je možda najvažnije - iako nije raspolagao nikakvim institucion alnim sredstvima prinude i kontrole, presudno je uti cao na njihove profesionalne i univerzitetske karijere. Naročito posle svog naimenovanja na Sorboni (1902), koje je značilo konačnu afirmaciju njegove sociolog ije kao jedine akademske nauke o društvu, Dirkem je postao neprikosnoveni maître-penseur. M eđutim , osim snažne ličnosti samoga Dirkema i vere »učenika« da učestvuju u kolektivnom poduhvatu koji nema samo unutarnaučne već i šire društvenointegrativne ciljeve, moralno i intelektualno jedinstvo »škole« počivalo je i na izvesnim objek tivnim sociološkim obeležjima: baš kao i sâm Dirkem, »učenici« su većinom poticali iz sitnoburžoaskih slo jeva, bili su uglavnom protestantskog ili jevrejskog porekla, ali agnostici republikanskih ubeđenja i pobor nici laicizacije obrazovnog sistema. U profesionalnom pogledu bili su najvećim delom filozofi, snabdeveni diplomom prestižne Ecole normale supérieure, pa su u toj »republici profesora« tekli univerzitetske karijere, a katkad - poput Dirkemovog nećaka M. Mosa - bivali obuzeti i socijalističkim idejama. Časopis Année sociologique je, pored svojih mani festnih funkcija - inventarisanj a, klasifikovanja i ocene naučne građe podložne sociološkom tumačenju, kao i sistematizacije socioloških disciplina - ostvario i niz latentnih ciljeva: omogućio je, kao kolektivno delo, obrazovanje F. s. š., doprineo institucionalizovanju sociologije kao univerzitetske nauke, obezbedio profe sionalnu promociju svojih saradnika, podstakao obimnu
150
izdavačku delatnost »škole« (pre svega, kod patentira nog izdavača Feliksa Alkana), te dirkemovskoj soci ologiji pribavio najzad ugled u široj naučnoj zajednici. Posle Dirkemove smrti (1917), lišena autoriteta svog rodonačelnika, proređenih redova usled pogibije bro jnih svojih članova u Prvom svetskom ratu, F. s. š. se raspala, ali su u razdoblju između dva svetska rata po jedini njeni bivši članovi - poput M. Mosa, (urednika druge serije godišnjaka, izašlog u samo jednom svesku), te S. Buglea, M. Albvaša i Z. Davija - objavili ne samo brojna značajna dela u područjima za koja ih je zadužio »učitelj« nego i niz školskih i univerzitetskih udžbenika sociologije sročenih u dirkemovskom duhu. Taj duh je - u istoriografskoj školi okupljenoj oko časopisa A n nales, u »dubinskoj« sociologiji Žorža Gurviča, ili u strukturalizmu Kloda Levi-Strosa - nadživeo i poslednjeg pravog »dirkemovca«. O činjenica, društvena O kolektivna svest O sociologizam A. Mimica Frankfurtska škola. Ova teorijska orijentacija, koja se još naziva i »Frankfurtski krug« ili »Kritička teorija društva«, uobličava se tridesetih godina XX veka u frank furtskom Institutu za socijalno istraživanje, koji je oku pio više značajnih mislilaca (Maks Horkhajmer, Teodor Adomo, Erih From, Herbert Markuze itd.) i izdavao svoj časopis (Zeitschrift fü r Sozialforschung, 1932-1941). Kako je dolaskom hitlerovaca na vlast delatnost ovog Instituta i vodećih intelektualaca u njemu i oko njega bila označena kao »marksistička i jevrejska«, to se on premešta u Ameriku, gde najznačajniji filozofi iz ovog »kruga« nastavljaju da sarađuju, kako sa Institutom tako i sa mnogobrojnim američkim institucijama. Posle rata, u okviru Univerziteta u Frankfurtu, a pod rukovodstvom Maksa Horkhajmera, obnovljen je rad Instituta za soci jalno istraživanje u Nemačkoj, ali većina starih saradnika već je bila krenula putem izgrađivanja samostalnih teori jskih stanovišta. Tragajući za novim načinom istraživanja društvenih pojava, ovi mislioci su nastojali da zasnuju takvu zamisao teorije koja bi zadržala empirijsku strogost a ne bi izgubila iz vida centralni teorijski problem - kritičko saznavanje istorijskog kretanja. Ističući da se kreće na tragu razmišljanja Karla Marksa, kritička teorija društva se trudila da bude razjašnjena i razvijana iz stvarnih društvenih odnosa i unutar konkretnih prilika. Prema svojoj strukturi, ona je podrobna analiza savremenog društva, njegovih osnovnih unutrašnjih suprotnosti i protivrečnosti, kao i mogućnosti njihovog progresivnog i praktičnog prevazilaženja. Kritička teorija nije, dakle,
151 neka posebna nauka nego istorijski nov oblik racionalne samosvesti. Za razliku od tradicionalne teorije koja se formirala pod uticajem prirodnih nauka i smatrala daje društvo podvrgnuto prirodnim zakonima, što je vodilo pragmatizmu i pozitivizmu, F. š., kao posebno shvatanje istorije i kao kritika ideologije, odnosno kao interpretacija postojećeg sa stanovišta mogućeg, hoće da bude intelek tualna strana istorijskog procesa, pa se zalaže zajedinstvo teorije i prakse. Ovo nastojanje da se uspostavi umno jedinstvo između teorije i prakse osnovno je načelo F. š. Prema mišljenju njenih predstavnika, društvo je istorijska celina koja se menja i razvija. U njemu se uvek javljaju nove potrebe, interesi i protivrečnosti, kao i mogućnosti njihovog korišćenja i prevazilaženja. Razvoj teorije nije samo rezultat napretka saznanja o neizmenjenoj stvar nosti nego su istorijske promene društva i u njima nastala nova praktična htenja, takođe, bitan uzrok sadašnjeg raz voja teorije. Zahvatajući sve ono što je bitno za čovekov društveni život, F. š. se usmerava na »umnu organizaciju« tog života, na društvo koje je zasnovano na umu i sreći pojedinaca. Zato u njoj »stvaralačka konstrukcija« ima isto toliki, ako ne i veći značaj od objašnjenja iskustveno utvrđenih činjenica. U njenom nastajanju i razvijanju »mašta« ima znatno veću ulogu nego u teorijskoj misli koja se kreće u okvirima pouzdano i metodično stvorenog iskustva. Ukazujući na mogućnosti koje su ostale nerealizovane u društvu, ova teorija se orijentiše na »utopijsko« kao ono što transcendira datost ali nije transcendentalno. U F. š. su celovitost i istoričnost pristupa savremenom društvu neizbežni, pored ostalog i zato jer samo na taj način teorija može da otkrije društveni subjekt svog os tvarenja, tj. društvene snage čiji se objektivni društveni položaj u osnovi poklapa s njenim interesom za umnijim oblikom društva, i da zatim doprinese njegovom osvešćivanju. Zato je kritika ideologije kao lažne svesti ili kao »društveno neophodnog privida«, koji je jedan od preduslova održavanja postojećeg neumnog oblika društva, nezaobilazan zadatak te »škole«. Ne zadirući iza ideološke fasade, koja skriva mehanizme pomoću kojih se postojeće društvo održava i obnavlja, ne može se o njemu saznati istina i zatim pretvoriti u idejni sadržaj prosvećivanja mogućeg društvenog subjekta teorije. Istina, međutim, ne proizlazi neposredno iz društva ili iskustveno date svesti bilo kog njegovog užeg dela, niti se neposredno pretvara u društvenu praksu i ostvaruje. Stoga, ni situacija proletarijata, sama po sebi, ne predstav lja nikakvu garanciju ispravnog saznanja, pa se kritičko mišljenje ne može podrediti ni proleterskoj svesti. Pošto su postali skeptični prema aktuelnim revolucionarnim
Frankfurtska škola
mogućnostima proletarijata, pripadnici »frankfurtskog kruga« svoju teorijsku kritiku kapitalizma ne shvataju kao neposredno pripremanje revolucionarnog subjekta za ostvarivanje njegovih istorijskih zadataka nego pre kao održavanje kontinuitetajedne idejne tradicije, ostavljajući da se u neizvesnoj budućnosti vidi da li je mogućno da se ponovo ostvari jedinstvo teorije i prakse u istorijskom smislu. Stoga, izuzev Markuzeovih dosta parcijalnih razmišljanja o revolucionarnim mogućnostima studenata, inteligencije, raznih marginalnih društvenih grupa i na roda tzv. Trećeg sveta, u ovoj idejno-teorijskoj struji pos toji gotovo opšta saglasnost da u bližoj budućnosti nema društvenih preduslova za radikalne promene u razvijenim kapitalističkim društvima. Zato se i desilo da se kritička teorija najviše vezala za inteligenciju koja nastupa u ime »opštečovečanskih interesa uma«. Prema tome, osnovna namera predstavnika F. š. bila je da naglase svoju nezavisnost u odnosu na sve postojeće te orije, zatim da istaknu svoj kritički odnos prema industrij skoj civilizaciji koja zahteva potpunu transformaciju, kao i da podvuku činjenicu daje kritička analiza postojećeg društva i sama važan sastavni deo tog društva ili jedan od oblika njegove samosvesti. S tog stanovišta, oni na padaju pozitivizam, pragmatizam i scijentizam, kojima suprotstavljaju hegelovski Um, pomoću kojeg se jedino može dospeti do stanovišta totaliteta i izbeći stanje opšteg postvarenja. Oni takođe kritikuju tehnicističko shvatanje progresa, smatrajući da jednostrani tehnički napredak može dovesti ne samo do novih oblika robovanja ljudi stvarima nego i do totalitarističkih tendencija u društvu. Isto tako, oni su kritički raspoloženi i prema raznim ob licima i manifestacijama masovne kulture ili »industrije svesti«, kao i prema svim vidovima komercijalizacije umetnosti. Dosta pažnje posvećeno je i objašnjenju in stitucija autoriteta, koje su tipične za totalitarne sisteme, kao i autoritarnoj ličnosti, pri čemu se naročito naglašava uloga porodice u njenom nastanku. Moglo bi se stoga reći da u onoj meri u kojoj se uda ljavala od ekonomskog redukcionizma, mehanicizma »baze« i »nadgradnje« i dihotomnog klasnog mod ela, F. š. je dobijala na značaju i uverljivosti, postajući glavna teorijska podloga za obnovu pozitivnih utopi jskih energija. Teorijske razlike između kritičke teorije društva i marksizma sastoje se ili od manje odlučnog naglašavanja onih društvenih protivrečnosti koje je Marks otkrio u kapitalizmu, ili od isticanja da su u raz vijenom kapitalističkom društvu neke druge, a ne socio ekonomske i klasne protivrečnosti postale odlučujuće. Tu je koren otvorenog ili prećutnog osporavanja Marksove ideje o proletarijatu kao najpotpunijoj negaciji ka pitalizma i potencijalno glavnoj revolucionarnoj snazi.
Frankfurtska škola
152
Drugi pravac u kojem se u F. š. neutralizuje Marksovo shvatanje osnovnih protivrečnosti kapitalizma, i u čemu se ogleda uticaj psihoanalize, sastoji se u svođenju tih suprotnosti na odnose između društva i pojedinca, koji nisu posredovani klasnom strukturom. Najslabije tačke F. š treba tražiti u njenoj apstraktnosti, nepotpunoj argumentovanosti i jednostranosti nekih njenih sudova, nedovoljnoj razjašnjenosti njenih pojmova (npr. »um«, »emancipacija«, »postvarenost«, »negativna dijalektika« i si.), nedovoljnoj artikulisanosti i praktičnoj zasnovanosti vlastite vizije izlaska iz krize u koju je zapala zapadnoev ropska civilizacija koja se kritikuje, uključujući tu i sub jekt promene itd. Ali, to ne umanjuje dobra svojstva ove teorije, niti umanjuje njene rezultate i podsticaje za dalja kritička istraživanja savremenih društava.
ideološke direktive, čime je ometana birokratska cen tralizacija uprave. Moć fašističkog vođe počivala je na / , ali je pri tom kontrola države i vojske uz pomoć ličnih opunomoćenika narušavala sprovodljivost naredbi i funkcionisanje sistema. F. je uveo anarhiju nadležnosti i poliarhiju resora, pa je onemogućavao dugoročnije planiranje, jer su haotične i nepregledne rukovodeće strukture bile rezultat »divljeg razvoja« koji se osla njao na lični autoritet vođe i koje je Hitler mogao samo kratkoročno da usmerava ad hoc odlukama. Cilj je bio stvoriti savršenu monolitnu državu, ali je zbog f. dola zilo do sukoba nadležnosti i institucionalnog haosa.
O kapitalizam O marksizam C psihoanaliza M. Tripković
fundamentalizam, vcrski (lat .fundamentum - temelj, osnov). Pojam je nastao u SAD, u drugoj polovini XIX veka. Upotrebljavao se u dva značenja: (1) konzerva tivni i modernizmu suprotstavljeni tip hrišćanstva\ (2) pokret koji je imao program prema kojem je trebalo širiti pet fundamentalnih istina. Tih pet fiindamenata su: nepogrešivost Svetog pisma; božansko poreklo Isusa i bezgrešno začeće; verovanje d aje Hristos svojom po gibijom na krstu iskupio naše grehe, potom d a je on fizički vaskrsnuo i, najzad, vera u drugi Isusov dolazak na zemlju. Svako ko ne bi poštovao ovih pet istina bio bi smatran veroodstupnikom. Vidi se da se pojamf . nije upotrebljavao u negativnom značenju nego je označavao samo jedan legitiman pravac u okviru velike hrišćanske porodice. Danas on počinje da poprima i negativno značenje, te izaziva otpor kod nekih koje tako imenuju. Uglavnom u skladu sa situacijom u hrišćanstvu, izraz f. se počeo koristiti za označavanje sličnih pojava u dru gim religijama: hinduizmu, budizmu i, naročito, islamu. Pored/. koriste se i srodni izrazi kao što su radikalizam, integrizam, integralizam, religijski preporod itd. Nekad se ovi izrazi koriste kao sinonimi za pojam f , a nekad kao varijanta užeg značenja. Na primer, integrizam se često koristi da bi označio politizovaniju i državotvornu varijantu f. Tako je svaki integrizam istovremeno i/ , ali svaki f. nije integrizam. Na sličan način se upotrebljava ju izrazi radikalizam, kao i njegova islamska varijanta - islamizam. Budući daje f. imanentan religiji, važno je istaći da on nije poguban sve dok ne krši prava drugih.
Fuhrerrprinzip (nem. - načelo vođe). Fašističko autoritarno načelo rukovođenja. Potiče iz ideologije nemačkog fašizma i označava autoritet odozgo i bezuslovnu poslušnost i odgovornost odozdo. F. počiva na harizmatskom poimanju vođe koje je ustoličeno u nacističkoj partiji jula 1921. godine, postoje Adolf Hitler postao vođa. F. nije obično militarističko-birokratsko načelo nego počiva na kombinaciji harizmatske i birokratske subordinacije. Fašistički pokret ne priznaje kao organizaciono načelo odlučivanje većine kada je vođa samo sprovodnik volje drugih. Čelnika niže grupe određuje vođa i on deluje kao vođin opunomoćenik. Vođu uvek imenuju odozgo i on je snabdeven neograničenim ovlašćenjima i autoritetom. F. se u fašizmu iz pokreta prenosi na državu. U Trećem Rajhu je hijerarhija svih organizacija bila strukturisana na principu vođe. Službena vlast vođe ne poznaje kom petencije, jer vođu ne stvara služba nego vođa oblikuje službu u skladu sa svojom misijom. Kod vođe nema razlike između redovne i vanredne vlasti. Službena vlast vođe je totalna i proteže se na sva područja svetovnog života. Ona nema religijsku misiju, ali je u političkoj oblasti celovita i nedeljiva. Usled umnožavanja izvršnih organa i delegiranja specijalnih vođinih opunomoćenika narušenaje stabilna hijerarhijska organizacija režima, pa je u fašističkoj Nemačkoj došlo do anarhije ovlašćenja. Hitler je podsticao i tolerisao razbijanje državnog apa rata na niz konkurentskih instanci. Državna birokratija je najpre bila samo glajhšaltovana (doterana u korak), da bi potom, uz pomoć sve brojnijih komesarskih opunomoćenih službi, bila gotovo u potpunosti atomizovana. Vođini opunomoćenici s naročitim nalogom (nem. Sonderbeauftragte) sprovodili su lične Hitlerove
O autoritet O fašizam O totalitarizam T. K uljić
3 religija M. Jevtić
funkcija (lat. functio - vršenje, obavljanje). Dopri nos koji neka pojava ima u održavanju i funkcionisanju sistema čiji je deo. Katkad se koristi i izraz eufunkcija za označavanje pozitivnog, korisnog, integrativnog de-
153 istva, dok se disfunkcijom označava negativno, štetno ili čak razorno dejstvo pojave na sistem. Važna je i razlika između manifestnih i latentnih f pojedinih pojava. 3 funkcija, latentna Z> funkcija, manifestna O funkcionalizam S. Nedović
funkcija, latentna (lat.funetio - vršenje, obavljanje; istens - nevidljiv, sakriven). - Pojam koji je u soci ologiji razvio Robert Merton, u okviru svojih nastojanja da se kodifikujefunkcionalna analiza. Prema njegovom mišljenju, ta kodifikacija zahtevala bi bitnu izmenu tri klasična postulata funkcionalne analize: postulat o funk cionalnom jedinstvu društva, postulat o univerzalnoj funkcionalnosti i postulat o nužnosti. U vezi sa postulatom o funkcionalnom jedinstvu, to bi značilo da se ne može tvrditi kako postoji puna in tegracija svih društava nego d a je reč o empirijskom pitanju koje može da otkrije brojne različitie stepene integracije; otuda sledi da teorija funkcionalne ana lize mora da teži specifikaciji društvenih jedinica koje pogoduju datim društvenim funkcijama, te da se mora uvideti kako kulturne jedinice imaju mnogostruke posledice, od kojih su neke funkcionalne, a neke možda nefunkcionalne. Dalje, kada je reč o postulatu univerzalne fu n k cionalnosti,, koji tvrdi da su sve trajne kulturne forme neizbežno funkcionalne, Merton smatra da je mnogo korisnije prihvatiti privremenu pretpostavku da takvi kulturni oblici poseduju nultu ravnotežu funkcionalnih posledica, kako za društvo koje je posmatrano kao jedi nica, tako i za podgrupe dovoljno moćne da očuvaju ove oblike netaknutim, putem direktne prisile ili indirektnog ubeđivanja. Ovakvom formulacijom ujedno se izbegava tendencija funkcionalne analize da se usredsredi na pozitivne funkcije, a pažnja istraživača usmerava se i na druge vrste posledica, odnosno zahteva se da moramo biti spremni da otkrivamo nefunkcionalne kao i funk cionalne posledice trajnih kulturnih oblika. To će pred teoretičara postaviti težak problem razvijanja kanona za uspostavljanje nulte ravnoteže posledica. Najzad, postulat nužnosti ima za posledicu dva različita pravila: jedno o nužnosti određenih funkcija, što zahteva uvođenje pojma funkcionalne neophod nosti ili funkcionalnih preduslova; i drugo o nužnosti postojećih društvenih institucija, kulturnih formi i si. Kada se ispita na odgovarajući način, iz njega nastaje zahtev za uvođenjem pojmova funkcionalna alterna tiva, ekvivalent i supstitut. Prvi problem nalaže uvođenje pojma višestrukih pos ledica, kao i pojma nulte ravnoteže skupa posledica,
funkcija, latentna
dok drugi zahteva uvođenje pojmovne razlike između slučajeva u kojima se subjektivno zamišljeni ciljevi pok lapaju sa objektivnim posledicama i slučajeva u kojima se oni razilaze. To omogućava da se razlikuju funkcio nalne, disfunkcionalne i nefunkcionalne posledice. Funkcionalne posledice bile bi one opažene posledice koje omogućavaju prilagođavanje datog sistema; disj'unkcionalne bi bile one opažene posledice koje uman juju prilagođavanje sistema, dok bi nefunkcionalne opažene posledice bile one koje su jednostavno irel evantne za sistem koji se posmatra. U svakom slučaju, jedna pojava može da ima i funkcionalne i disfunkcion alne posledice, postavljajući tako težak i važan prob lem razvijanja kanona za uspostavljanje nulte ravnoteže skupa posledica. Na osnovu svega toga, Merton izvodi svoje poznato razlikovanje između manifestnih i l . f Manifestne ili otvorene funkcije su one objektivne posledice koje do prinose prilagođavanju sistema i koje su nameravane i prepoznate od strane učesnika u sistemu; /. ili skrivene f. su, pak, one objektivne posledice koje nisu ni pre poznate ni nameravane od strane učesnika. Pri tom, postoje tri tipa nenameravanih posledica: (1) one koje sufunkcionalne za dati sistem i koje, prema tome, pred stavljaju /. ili skrivene/ ; (2) one koje su disfunkcionalne za dati sistem i predstavljaju /. ili skrivene disfunkcije', (3) one koje su irelevantne za sistem, na koji ne utiču ni funkcionalno ni disfunkcionalno, tj. praktično čine beznačajnu klasu nefunkcionalnih posledica. Da bi ilustrovao razliku između otvorenih i skrivenih funkcija, Merton navodi primer ceremonijalnih obreda Hopi Indijanaca koji se izvode da bi se izazvala kiša (nešto slično običaju »dodola« u tradicionalnom srp skom društvu). Ukoliko bi se ova pojava razmatrala samo u ravni otvorene ili manifestne funkcije - posle dugotrajne suše prizvati kišu - lako bi se, ali jednostrano i površno, dalo zaključiti d aje reč o praznoverjujed nog »primitivnog« naroda. Međutim, uvođenje pojma skrivene ili l.f. omogućava da se dospe do nenamer avanih, ali društveno veoma bitnih posledica, koje se prvenstveno iskazuju putem jačanja kohezije grupe okupljanjem članova zajednice i njihovim učešćem u zajedničkim aktivnostima, što se u uslovima krize, izazvane sušom ili drugim nepogodama, može poka zati odlučujućim. Teorijski značaj l.f. Merton takođe ilustruje i na primeru znamenite teorije »dokoličarske kase« Torstena Veblena: otvorena funkcija kupovanja i trošenja bila bi zadovoljenje onih potreba kojima je neka roba namenjena, dok bi se skrivena funkcija sastojala u tome da se pokaže novčana snaga i stekne društveni ugled.
153 jstva, dok se disfunkcijom označava negativno, štetno ili čak razorno dejstvo pojave na sistem. Važna je i razlika između manifestnih i latentnih f pojedinih pojava. O funkcija, latentna O funkcija, manifestna O funkcionalizam S. Nedović
funkcija, latentna (lat.funetio - vršenje, obavljanje; latens - nevidljiv, sakriven). - Pojam koji je u soci ologiji razvio Robert Merton, u okviru svojih nastojanja da se kodifikuje funkcionalna analiza. Prema njegovom mišljenju, ta kodifikacija zahtevala bi bitnu izmenu tri klasična postulata funkcionalne analize: postulat o funk cionalnom jedinstvu društva, postulat o univerzalnoj funkcionalnosti i postulat o nužnosti. U vezi sa postulatom o funkcionalnom jedinstvu, to bi značilo da se ne može tvrditi kako postoji puna in tegracija svih društava nego d a je reč o empirijskom pitanju koje može da otkrije brojne različitie stepene integracije; otuda sledi da teorija funkcionalne ana lize mora da teži specifikaciji društvenih jedinica koje pogoduju datim društvenim funkcijama, te da se mora uvideti kako kulturne jedinice imaju mnogostruke pos ledice, od kojih su neke funkcionalne, a neke možda nefunkcionalne. Dalje, kada je reč o postulatu univerzalne fu n k cionalnosti, koji tvrdi da su sve trajne kulturne forme neizbežno funkcionalne, Merton smatra da je mnogo korisnije prihvatiti privremenu pretpostavku da takvi kulturni oblici poseduju nultu ravnotežu funkcionalnih posledica, kako za društvo koje je posmatrano kao jedi nica, tako i za podgrupe dovoljno moćne da očuvaju ove oblike netaknutim, putem direktne prisile ili indirektnog ubeđivanja. Ovakvom formulacijom ujedno se izbegava tendencija funkcionalne analize da se usredsredi na pozitivne funkcije, a pažnja istraživača usmerava se i na druge vrste posledica, odnosno zahteva se da moramo biti spremni da otkrivamo nefunkcionalne kao i funk cionalne posledice trajnih kulturnih oblika. To će pred teoretičara postaviti težak problem razvijanja kanona za uspostavljanje nulte ravnoteže posledica. Najzad, postulat nužnosti ima za posledicu dva različita pravila: jedno o nužnosti određenih funkcija, što zahteva uvođenje pojma funkcionalne neophod nosti ili funkcionalnih preduslova', i drugo o nužnosti postojećih društvenih institucija, kulturnih formi i si. Kada se ispita na odgovarajući način, iz njega nastaje zahtev za uvođenjem pojmova funkcionalna alterna tiva, ekvivalent i supstitut. Prvi problem nalaže uvođenje pojma višestrukih pos ledica, kao i pojma nulte ravnoteže skupa posledica,
funkcija, latentna
dok drugi zahteva uvođenje pojmovne razlike između slučajeva u kojima se subjektivno zamišljeni ciljevi pok lapaju sa objektivnim posledicama i slučajeva u kojima se oni razilaze. To omogućava da se razlikuju funkcio nalne, disfunkcionalne i nefunkcionalne posledice. Funkcionalne posledice bile bi one opažene posledice koje omogućavaju prilagođavanje datog sistema; dis funkcionalne bi bile one opažene posledice koje uman juju prilagođavanje sistema, dok bi nefunkcionalne opažene posledice bile one koje su jednostavno irel evantne za sistem koji se posmatra. U svakom slučaju, jedna pojava može da ima i funkcionalne i disfunkcion alne posledice, postavljajući tako težak i važan prob lem razvijanja kanona za uspostavljanje nulte ravnoteže skupa posledica. Na osnovu svega toga, Merton izvodi svoje poznato razlikovanje između manifestnih i l . f Manifestne ili otvorene funkcije su one objektivne posledice koje do prinose prilagođavanju sistema i koje su nameravane i prepoznate od strane učesnika u sistemu; /. ili skrivene f. su, pak, one objektivne posledice koje nisu ni pre poznate ni nameravane od strane učesnika. Pri tom, postoje tri tipa nenameravanih posledica: (1) one koje sufunkcionalne za dati sistem i koje, prema tome, pred stavljaju l. ili skrivene/ ; (2) one koje su disfunkcionalne za dati sistem i predstavljaju l. ili skrivene disjunkcije; (3) one koje su irelevantne za sistem, na koji ne utiču ni funkcionalno ni disfunkcionalno, tj. praktično čine beznačajnu klasu nefunkcionalnih posledica. Da bi ilustrovao razliku između otvorenih i skrivenih funkcija, Merton navodi primer ceremonijalnih obreda Hopi Indijanaca koji se izvode da bi se izazvala kiša (nešto slično običaju »dodola« u tradicionalnom srp skom društvu). Ukoliko bi se ova pojava razmatrala samo u ravni otvorene ili manifestne funkcije - posle dugotrajne suše prizvati kišu - lako bi se, ali jednostrano i površno, dalo zaključiti d aje reč o praznoverjujed nog »primitivnog« naroda. Međutim, uvođenje pojma skrivene ili l.f. omogućava da se dospe do nenamer avanih, ali društveno veoma bitnih posledica, koje se prvenstveno iskazuju putem jačanja kohezije grupe okupljanjem članova zajednice i njihovim učešćem u zajedničkim aktivnostima, što se u uslovima krize, izazvane sušom ili drugim nepogodama, može poka zati odlučujućim. Teorijski značaj l.f. Merton takođe ilustruje i na primeru znamenite teorije »dokoličarske kase« Torstena Veblena: otvorena funkcija kupovanja i trošenja bila bi zadovoljenje onih potreba kojima je neka roba namenjena, dok bi se skrivena funkcija sastojala u tome da se pokaže novčana snaga i stekne društveni ugled.
funkcija, latentna
154
Merton ističe da se l.f. društvenih pojava moraju raz likovati od nepredviđenih posledica ljudskih postupaka. Nepredviđene posledice se, pri tom, ne izjednačavaju ni s nepoželjnim posledicama, mada su one veoma često »relativno nepoželjne« za učesnike u društvenom delanju. Inspirišući se Maksom Veberom, on naglašava da su nepredviđene posledice ne samo rezultat ljud skog delanja već i objektivnih uslova u kojima se ono odvija. Od činilaca koji utiču na pojavu nepredviđenih posledica, Merton na prvo mesto stavlja neznanje, zatim grešku, onda interese kojima se rukovode učesnici de lanja, te preovlađujući skup osnovnih vrednosti u kojem se delanje obavlja. Mertonovo uočavanje razlika između manifestnih ili otvorenih i /. ili skrivenih funkcija, kao i njegovo ukazivanje na glavne uzroke nepredviđenih funkcija, predstavlja dragoceno otkriće i trajan doprinos soci ologiji, kao i drugim društvenim naukama, u njihovoj potrazi za dubljim i potpunijim objašnjenjem društvene stvarnosti. 3 funkcija 3 funkcija, manifestna 3 funkcionalizam M. Tripković
funkcija, manifestna (lat.functio - vršenje, obav ljanje; manifestus - jasan, očit). Pojam koji je razvio Robert Merton u okviru svoga pokušaja da precizira značenje pojma funkcije u sociologiji, kao i da bi uveo razlikovanje između latentnih i m . f Ocenjujući daje funkcionalna analiza ona koja »najviše obećava a na jmanje je kodifikovana«, Merton najpre ukazuje na terminološku konfuziju koja je prati, a koja se javlja pri likom upotrebe istih izraza pri označavanju različitih po jmova, odnosno pri označavanju istog pojma različitim izrazima. Kao ilustracija prvog slučaja (isti izraz - različiti pojmovi) može da posluži sama reč funkcija, za koju je karakteristično bar pet konotacija: p rva se odnosi na neko javno okupljanje ili priliku ceremonijalnog kara ktera; druga je ekvivalentna izrazu zanimanje; trećom se označavaju aktivnosti koje se pripisuju nosiocu soci jalnog statusa, posebno osobi koja zauzima viši položaj u preduzeću ili politici; četvrta se tiče matematičkog određenja koje se odnosi na varijablu koja je u odnosu s jednom ili više drugih varijabli, na osnovu kojih se prva može izraziti, ili od čijih vrednosti zavisi njena sopstvena vrednost; najzad,peto je ona koja potiče od bioloških nauka, u kojima se izraz funkcija tumači u odnosu na vitalne ili organske procese koji se posmatraju s obzi rom na doprinos koji imaju u održavanju organizma; to, sa izvesnim modifikacijama, odgovara i značenju koje
pojmu funkcije pridaju antropološki funkcionalisti, pre svega, Alfred Redklif-Braun i Bronislav Malinovski. Što se tiče drugog slučaja (isti pojam - različiti izrazi), Merton ističe kako on proizvodi još veću zbrku budući da se, u navedenom primera, veliki skup izra za, nehajno i gotovo spontano, vezuje za reč funkcija: upotreba, korist, motiv, namera, cilj, posledica. Mer ton smatra da do nedisciplinovane upotrebe tih izraza dolazi prvenstveno usled toga što se subjektivni motivi pogrešno poistovećuju sa objektivnim posledicama. Ističući kako subjektivne posledice mogu ali i ne moraju da koincidiraju sa objektivnim posledicama, on se zalaže za ograničavanje upotrebe sociološkog pojma funkcije i ukazuje na potrebu da se jasno razgraniče subjektivne kategorije dispozicije i objektivne kategorije opaženih posledica. S tog stanovišta vrši se preispitivanje tri vladajuća postulata u funkcionalnoj analizi, koji se označavaju kao »diskutabilni i nepotrebni«: postulatfunkcionalnog jedinstva društva, postulat univerzalne funkcionalnosti i postulat o nužnosti.
Prema Mertonovom mišljenju, preispitivanje ovih postulata značilo bi prihvatanje činjenice da ne postoji puna integracija svih društava; zatim, da teorija funk cionalne analize mora da teži specifikaciji društvenih jedinica koje pogoduju datim društvenim funkcijama, odnosno da se mora uvideti kako kulturne jedinice imaju mnogostruke posledice, od kojih su neke funk cionalne, a neke možda nefunkcionalne; dalje, da je mnogo korisnije prihvatiti privremenu pretpostavku da kulturni oblici poseduju nultu ravnotežu funkcionalnih posledica, čime se izbegava tendencija funkcionalne analize da se usredsredi na pozitivne funkcije, a pažnja istraživača usmerava se i na druge vrste posledica, tako da se otkrivaju nefunkcionalne, kao i funkcionalne pos ledice trajnih kulturnih oblika; najposle, pomenuto pre ispitivanje zahtevalo bi uvođenje pojma funkcionalne neophodnosti ili funkcionalnih preduslova, a to opet zahteva korišćenje kategorija funkcionalnih alternativa, ekvivalenata i supstituta. Sve navedeno omogućilo bi da se razlikuju funk cionalne, disfunkcionalne i nefunkcionalne posledice. Funkcionalne bi bile one opažene posledice koje omogućavaju prilagođavanje datog sistema, disfunk cionalne one koje umanjuju prilagođavanje sistema, a nefunkcionalne one koje su irelevantne za sistem koji se posmatra. Drugim recima, to bi značilo da jedna pojava može da ima i funkcionalne i disfunkcionalne posledice. S tog stanovišta, odbacuje se kako prigovor da je funkcionalna analiza inherentno konzervativna, tako i
155
onaj daje ona inherentno radikalna. Umesto toga, ističe se da ova analiza nema kao nužnu posledicu bilo koje specifično ideološko opredeljenje. Preduslov za to jeste, svakako, i njena kodifikacija, kojom se otklanjaju zbrke i jednostranosti, kao što su pomenute tendencije da se sociološko posmatranje ograniči na pozitivne doprinose određene sociološke pojave društvenom ili kulturnom sistemu u koji je ona uključena, odnosno tendencija brkanja subjektivne kategorije motiva sa objektivnom kategorijom funkcije. Upravo takvo polazište omogućava Mertonu da načini poznato razlikovanje između m. f. i latentnih funkcija. Prema njegovom mišljenju, manifestne ili otvorene su one objektivne posledice koje doprinose prilagođavanju sistema, i koje su nameravane i pre poznate od strane učesnika u sistemu; dok su latentne ili skrivene one objektivne posledice koje nisu ni pre poznate ni nameravane od strane učesnika. Jedan primer koji se tiče savremenog američkog društva može da ilustruje ovu razliku. Naim e, u SAD se može opaziti pojava da politička mašinerija, koristeći svoje otvorene aktivnosti koje su regulisane društvenim normama i obavljaju se unutar institu cionalno dopuštenih sredstava, vrši i druge polulegalne ili čak nelegalne aktivnosti, koje imaju skrivenu funkciju jačanja njene moći i uticaja, a ostvaruju se putem raznih formi individualne pomoći (zaposlenje, socijalna pomoć, distribucija hrane), političke privi legije i raznovrsne oblike pomoći izvesnim poslovnim grupacijama, obezbeđivanje društvene pokretljivosti za određeni broj deprivilegovanih, zaštitu od nedopuštenih učena i si. Mertonovo preciziranje značenja pojma funkcije, kao i njegovo razlikovanje m. i latentnihf , ulazi u fond klasičnih i fundamentalnih socioloških otkrića kojima su znatno obogaćena sociološka znanja i bitno unapređene sociološke analize. 3 funkcija 3 funkcija, latentna 3 funkcionalizam M Tripković
funkcionalizam. Kao jedna od najuticajnijih te orijskih struja u savremenoj sociologiji,/ ima dugu tradiciju. Za njegovog sociološkog začetnika može se uzeti Emil Dirkem, mada fiinkcionalisti znatan broj svo jih ideja duguju i Maksu Veberu. Pored toga, moderna funkcionalna teorija delimično proističe i iz kulturne an tropologije, gde je najpre počela da se razvija u delima Alfreda Redklif-Brauna i Bronislava Malinovskog. Iako ne predstavlja jedinstven pravac, savremeni sociološki f. ima neke zajedničke karakteristike. Pre svega, društveni sistem čini glavno polje njegovog interesovanja i okvir
funkcionalizam
sociološkog proučavanja. Sve društvene pojave se objašnjavaju pomoću njihovefunkcije (otuda i naziv ovog pravca) koju vrše u okviru integralnog sistema. Najveća pažnja posvećuje se analizi strukture određenog društva, dok je dinamička analiza zapostavljena ili je svedena na analizu procesa unutar društvenog sistema, ali je i tu po jam ravnoteže osnovni. Dinamička analiza trebalo bi da otkrije sredstva pomoću kojih se sistem može razvijati, a da ne dovede u pitanje sopstveni opstanak. Funkcionalisti smatraju da stabilnost društvenog sistema pre svega za visi od širine prihvatanja moralnih simbola i normativnih obrazaca, odnosno od zajedničkih vrednosti. Zato je društvena uloga, kao normativno regulisano učestvovanje ličnosti u procesu uzajamnog društvenog međudelovanja, središnji pojam za razumevanje strukture društva. Društveni sistem funkcioniše preko institucija, kao stabil nog kompleksa društvenih uloga. Imajući određene uloge, ljudi zauzimaju odgovarajuće položaje, koji izražavaju funkcionalni doprinos dobrobiti društva. Jedna od funk cija društvenih položaja jeste ublažavanje društvenih sukoba, kao nečeg što preti da naruši ravnotežu i stabil nost društva. Skup sličnih položaja sačinjava društveni sloj, kao deo vertikalne stratifikacije društva. Slojevi se međusobno razlikuju po različitoj raspodeli materijalnih dobara, društvenog ugleda i društvene moći, ali te razlike »prirodno« proizlaze iz različitog doprinosa pojedinaca i društvenih grupa funkcionisanju društva. Funkcionalisti, prema tome, smatraju da su različiti delovi društva vrlo tesno međusobno povezani i da tvore sistem. Ovo stoga što su odnosi među pripadnicima društva uređeni na temelju nekih pravila i slede neki obrazac koji se ponavlja. Da bi se shvatio bilo koji deo društva, on se mora posmatrati u odnosu na celinu, tj. putem njegovog doprinosa održavanju društvenog sis tema. Ponašanje u društvu je strukturisano, a društvena struktura se može shvatiti kao celokupnost društvenih odnosa kojima upravljaju norme. Zato se funkcionalna analiza usmerava na razmatranje odnosa između različitih delova strukture i njihovog odnosa prema društvu kao celini. Ono što osigurava opšte smemice za ponašanje ljudi u društvu jesu vrednosti, koje se prevode u sasvim specifična uputstva u okviru normi i uloga. Vrednosni konsenzus je taj koji obezbeđuje red i stabilnost u društvu, pa se istraživanje njegovih izvora smatra veoma važnim predmetom fimkcionalističke analize i jednim od glavnih zadataka sociologije. Najpoznatiji i najuticajniji predstavnik sociološkog/ bio je svakako Talkot Parsons. Poput Dirkema, i on smat ra da jedinstveni sistem institucionalizovanih vrednosti i zajednička kultura čine najvažnije pretpostavke društva. Budući da ih stvara i održava društvo kao moralna za-
funkcionalizam jednica, zajedničke vrednosti i kultura sačinjavaju jezgro društva, temelj njegove integracije i stabilnosti i ujedno najdublji izvor podsticanja i usmeravanja delatnosti po jedinaca i užih kolektiva. Kulturno opravdavanje normativnog poretka ima za cilj održavanje njegovih vrednosnih obrazaca kao preduslova očuvanja društvene ravnoteže. Održavanje vladaj ućih vrednosti ima u društvenom sis temu ulogu koja je analogna inerciji u mehanici. Vrednosno stabilizovanje društvenog poretka postiže se na taj način što se vrednosti nastoje što dublje usaditi u svest pojedinaca putem socijalizacije u detinjstvu, a kasnije religiozno zasnovati i opravdati. Čovekova ličnost se posmatra kao rezultat socijalizacije, a čovek kao nosilac određene društvene uloge prilagođene društvenom sis temu. U Parsonsovoj »opštoj teoriji delanja« polazi se od pretpostavke daje društveni sistem samo jedan od primar nih podsistema ljudskog delanja, dok bi drugi sistemi bili biološki organizam, pojedinac i kulturni sistem. Delanje se sastoji od struktura i procesa pomoću kojih ljudska bića ostvaruju smislene namere i zatim ih, manje ili više uspešno, izvršavaju u konkretnim situacijama. Jedna od najznačajnijih činjenica ljudskog postojanja bila bi vari jabilnost obrazaca ljudskog delanja. Prema ovoj zamisli, klasifikacija četiri opšta podsistema ljudskog delanja (or ganizmi, pojedinci, društveni sistemi i kultura) nije ništa drugo do primena opšte paradigme koja se može koristiti u celokupnom području delanja, u kojem su se kulture specijalizovale za funkciju »održavanja obrazaca«, društveni sistemi za »integraciju jedinica« koje delaju, pojedinci kao sistemi za »postizanje ciljeva«, a bihejvioralni orga nizmi za »prilagođavanje«. Društveni sistem je integrativ ni podsistem delanja uopšte, dok je društvo posebna vrsta ili tip društvenog sistema, s relativno najvećim stepenom samodovoljnosti. Kako ostali podsistemi delanja (kultura, pojedinci, organizmi) »okružuju« društveni sistem, to su i tri primarna podsistema društva (kultura, politika i privre da) funkcionalno specijalizovani za međusobne odnose s njima, s tim da se svaki od njih sasvim neposredno odnosi prema jednom od tih »okružja«. U odnosu na društveni sistem, izvori promene mogu biti spoljašnji i unutrašnji. U prvom slučaju, to su sve one promene koje se dešavaju u sistemima delanja koji okružuju i prožimaju socijalnu strukturu, tj. u organizmima, pojedincima i kulturnim modelima. Osim toga, tu spadaju i one promene koje se zbivaju u drugim društvenim sistemima. U drugom slučaju, unutrašnji podsticaji za društvenu promenu na staju uglavnom spontano i bez neke sociološke pravi lnosti. Do unutrašnjih promena dolazi najčešće zato što se narušava sklad između dve ili više strukturnih jedinica, odnosno podsistema (npr. između privrede i politike).
156
Ovakvu zamisao društva i društvenih promena kritikovali su sociolozi najrazličitijih teorijskih orijentacija. Pokušavajući da opovrgne te kritike i otkloni neke jed nostranosti klasičnog f., Robert Merton koriguje postu lat o »funkcionalnomjedinstvu društva« i ističe daje stepen integracije empirijska promenjiva koja se vre menom menja u istom društvu i razlikuje se u pojedinim društvima. Po njegovom mišljenju, sporan je i postulat o funkcionalnosti elemenata sistema, prema kojem sve standardizovane društvene i kulturne forme imaju pozi tivne funkcije, pošto postojeći kulturni oblici i društvene pojave mogu imati i nefunkcionalne posledice. Isto tako, Merton prihvata d a je dvosmislen i osporiv i postulat o neophodnosti, kojim se utvrđuje nužnost određenih funk cija za održavanje društva, pošto funkcionalne potrebe ne uslovljavaju jedan, već raznovrsne načine zadovo ljavanja: kao što jedna pojava može imati višestruke funkcije, tako istu funkciju mogu da vrše alternativne pojave. Merton smatra da, uvođenjem pojma »disfunkcije«, funkcionalna analiza postaje podesan instrument za izučavanje društvenih promena, što je inače bilo za postavljeno u fiinkcionalističkoj teoriji Parsonsovog tipa. Pošto pojam disfunkcije obuhvata pojmove »napetosti« i »pritiska«, on omogućuje solidan analitički pristup istraživanju društvene dinamike. Merton takođe predlaže da se razgraniči »motiv«, kao subjektivna kategorija, od »funkcije« kao objektivne kategorije. On uviđa da pos toji razlika između slučajeva u kojima se subjektivni cilj podudara sa objektivnim posledicama i slučajeva u ko jima se oni razilaze. Na toj osnovi pravi se razlika između manifestne i latentne funkcije. Iako ovaj Mertonov pokušaj usavršavanja funkcionalističkog pristupa i prevazilaženja nekih ograničenosti funkcionalističke teorije znatno doprinosi poboljšanju funkcionalne analize kao nezaobilaznog metodološkog postupka u sociologiji, on ne uspeva da otkloni i sve nedostatke f . Kao organicistički, integracionistički i statički orijentisana teorija,f. se bitno razlikuje od konfliktno-dinamičkih teorija, pre svega od marksizma, pro tiv kojeg je u velikoj meri bio usmeren. Danas sve više preovladava uverenje da je svaka od ovih teorija - uzeta ponaosob i, naravno, ne iz istih razloga - jednostrana i nedovoljna da bi se razumeli složena struktura i dinamički procesi savremenih društava. Učvršćuje se postepeno saznanje da se isti društveni totalitet može posmatrati iz dve različite i ravnopravne perspektive - jednom sa stanovišta stabilnosti i integracije, a drugi put uzimajući u obzir protivrečnosti i sukobe. Drugim recima, uviđa se da postoje neki sociološki problemi i društvena stanja koji se najbolje mogu objasniti pomoću pretpostavki iz funkcionalističke teorije društvene integracije, ili neke
157
druge njoj srodne teorije; kao što postoje i oni koji se mogu uspešnije objasniti pomoću pojmova koji potiču iz teorija društvene prinude i društvenih sukoba, što upućuje na potrebu i mogućnost kritičke sinteze različitih teori jskih orijentacija i pristupa u sociologiji. 3 funkcija 3 funkcija, latentna 3 funkcija, manifestna
futurologija pretpostavljenih uzroka (Talkot Parsons). Dokazivanje pretpostavki of o. zahteva široko uključivanje uporednog metoda i drugih analitičkih postupaka u funkcio nalnu analizu. 3 funkcija 3 funkcionalizam 3 funkcionalna analiza
V. Ilić
M. Tripković funkcionalni odnosi. Odnosi između pojedinih delova društvenog sistema i između pojedinih delova i sistema kao celine. Oni predstavljaju predmet funk cionalne analize. Zasnovani su na potrebama sistema ili nekog njegovog dela. Funkcionalna analiza koja ne teži da bude samo deskriptivna podrazumeva ispitivanje uzročne osnove f. o. F. o. su istorijski oblikovani i istorijski promenjivi. S promenom stanja društvenog sistema ili s promenom sistema u celini menjaju se if .o . Razlikuju se po broju, sadržaju i vrstama u pojedinim sistemima ili stanjima istog sistema. Protivno mišljenju klasičnih funkcionalista (Alfred Redklif-Braun i Bronislav Malinovski), f. o. ne moraju da budu međusobno harmonični. Njiho va složenost često potiče iz višefunkcionalnosti delova društva. F. o. nekad istrajavaju po inerciji, pošto delovi koje oni povezuju mogu da izgube svoje funkcije. Oni istovremeno obezbeđuju minimum jedinstva društvenog sistema i omogućuju funkcionalnu autonomiju poje dinih njegovih delova. Postoje vrlo različiti načini uspostavljanja f. o. koje svako konkretno sociološko istraživanje mora da ima u vidu. U savremenoj teoriji napuštena je ranije domi nantna zamisao o moralnoj saglasnosti društva kao o osnovi uspostavljanjaf o. F. o. uspostavljeni putem društvenih procesa dominacije i eksploatacije danas su jednako legitiman predmet istraživanja, kao i oni koji su nastali kao posledica integrativnih procesa. Napuštena je teza klasične sociologije i antropologi je o nužnom karakteru postojećih f. o. Kompleksnije istraživanje f. o. uključuje razlikovanje tzv. manifest nih od latentnih funkcija, ispitivanje načina usposta vljanja f. o. i njihovog menjanja u vezi s funkcionalnim zahtevima društvenog sistema i ljudskim potrebama, kao i utvrđivanje njihovih posledica po šire društvene celine. Novije zamisli f. o. uključuju ideju o njihovoj recipročnosti i asim etričnosti. Na epistemološkom planu, proučavanjef. o. nastoji da se oslobodi upotrebe teleoloških iskaza, a na istraživačkom je uglavnom napuštena ideja o apriornom ustanovljavanjuf. o. nego se teži iskustvenom utvrđivanju funkcionalnih zahteva (Alvin Guldner) i stvaranju empirijskih kvalitativnih klasifikacija različitih funkcionalnih činilaca i njihovih
futurologija (lat. futurum - budućnost; gr. logos - reč, govor, nauka). Još u sholastičkoj tradiciji javljaju se pojmovi (lat.) futura necessaria, u značenju »ono što će nužno uslediti«, te futura contingentia, u značenju »ono što je kojim slučajem moguće da usledi«. Korišćenjem naučnog postupka i višedisciplinamog pristupa nastao je izraz / , odnosno naučno predviđanje budućnosti. Usled porasta interesovanja i zabrinutosti za budućnost, sve veći broj relevantnih pojava u životu današnjih ljudi se posmatraju futurološki (porodica, obrazovanje, informatika, način života itd.). Konstituisanje f. započinje s prvim (globalnim) predviđanjima, u delima autora Bertrana de Žuvenela, Hermana Kana, Artura Klarka, Harisona Brauna, Johana Galtunga, Alvina Toflera, Roberta Junga, Džeremi Rifkina i drugih. U metodološkom pogledu, pomoću serije uporednih podataka, utvrđuju se »bazične tenden cije«, »dugoročni trendovi«, odnosno »megatrendovi«, »paralele budućnosti« itd, na osnovu čega futurolozi zasnivaju »scenarija« predstojećih zbivanja i pojava. Ovi obuhvataju tzv. sektorska i globalna predviđanja, kratkoročna i dugoročna. U prvom slučaju, reč je o genetskoj terapiji, veštačkoj oplodnji, unapređenju kloniranja, usavršavanju digitalne tehnike, predviđanju rasta bruto nacionalnog proizvoda, kvoti nezaposlenosti itd. Dugoročna predviđanja su reda i globalna, s tenden cijom da se verifikabilnost ograniči na period do pedeset godina - npr. u pogledu porasta svetskog stanovništva, slobodnog vremena i liberalizacije imigracije, sve do uspostavljanja »civilizacije budućnosti«. Izvan ovog domena, a bliska futurološkoj, postoji i »katastrofička literatura« i oblast naučne fantastike, kao što je predviđanje »toplotne smrti«, topljenje Antartika, udar novog asteroida AH-10 itd. F. nije ni predmetno ni metodološki strogo omeđena, već multidisciplinarna nauka. Delimično deluje na planu dugoročnih predviđanja, ali je više napredovala u saradnji s posebnim društvenim naukama, naročito s političkom ekonomijom, sociologijom, demografijom (u kombinaciji tzv. sociološke f. ifuturološke sociologije i si.). Takav diferencirani razvoj/ ogleda se u tematizaciji i brojnosti odgovarajućih studija i ogleda. Za savremenu futurističku i futurološku literaturu naročito su značajna delà o »industrijskom« i »postindustrijskom društvu«,
futurologija »informatičkom društvu« i sl. (Ralf Darendorf, Džon Galbrajt, Volt Rostov, Alen Turen, Džon Gribin, Mičio Morišima). Tematski srodna projekcijama »postindus-
158 trijalizma«, današnja f doseže do novog, »pozitivnog« utopizma. 3 naučna fantastika O razvoj, društveni
M. Ranković
G gang (eng. - banda, družina). Izraz se najčešće upotrebljava za označavanje grupe maloletnika čiji su članovi skloni protivdruštvenim delatnostima. U ovom značenju, g. treba razlikovati od kriminalne bande, čiji se članovi (i kada su maloletni) ciljno udružuju radi vršenja zločina. G. nastaje tako što maloletnici koje ob jedinjava neki zajednički problem (porodični odnosi, neuspeh u školi i si.), u nastojanju da ga prevaziđu, uspostavljaju tesne međuodnose. Tipičan primer su grupe maloletnika sa uličnih uglova koje predstavljaju neku vrstu surogata porodičnog okruženja. Članovi se viđaju redovno, provode dosta vremena zajedno i sami određuju kriterijume za pristupanje grupi. Kolektivni identitet izgrađuju kako unutar g., tako i u sukobima s drugim takvim grupama ili policijom. U kriminološkoj literaturi najpoznatiji istraživač potkulture g. je Frederik Trešer, koji se u trećoj deceniji XX veka posvetio proučavanju oko hiljadu ovakvih grupa u Cikagu. Rezultate je objavio u poznatom radu Gang (1927), u kojem izdvaja nekoliko bitnih crta g.: (1) individualnost (ne postoje dve iste grupe ovog tipa); (2) nastaju spontano i neplanirano; (3) počivaju na odnosi ma licem u lice među članovima; (4) najjednostavniji oblik kolektivnog ponašanja je međusobno podsticanje i dogovor među članovima; (5) kolektivni identitet članova izgrađuje se (i) konfliktima s drugim takvim grupama ili organima reda; (6) aktivnosti članova su različite - od igara i zabave, do vršenja krivičnih đela; (7) g. može (u drugom slučaju) prerasti u kriminalnu bandu (treba praviti razliku između izraza g. i »banda«); (8) svaki g. kontroliše neku »svoju teritoriju«. Dok Trešer i Vilijam Vajt (Društvo s ćoška, 1943) nastanak g. vezuju za dezorganizaciju u m oder nim gradovima i nemogućnost radničke sredine da mladim pripadnicima obezbedi željenu identifikaciju i uzbuđenje, Albert Koen (Delinkventni momci. Kultura ganga, 1955) posmatra g. maloletnika koji potiču iz radničke sredine kao tipičan vid potkulture koja odbija da prihvati vrednosti srednje klase. Za razliku od njega,
Volter Miler smatra da radnička porodica, u kojoj (u odsustvu oca) dominira jaka majka, generiše delinkven ciju dečaka koji u takvoj situaciji traže svoj identitet muškaraca u uličnim g. Njihova potkultura je inverzna etici dominantnog društva. Ona počiva na sopstvenim vrednostima, koje ovaj autor naziva »fokusnim interesovanjima« - nevolja, žilavost, prepredenost, uzbuđenje, sudbina i autonomnost. Izrazu g. u literaturi se daje i drugo značenje. Ono potiče iz XVII veka, kada se u Engleskoj njime nazivalo ubistvo koje je izvršilo više ljudi. Vremenom, g. su se počele označavati i zločinačke grupe koje pripadaju kriminalnom podzemlju, a karakterišu ih osećaj lojal nosti i hijerarhijska struktura uspostavljena oko lidera. One kontrolišu određenu teritoriju na kojoj razvijaju ile galne aktivnosti - distribuciju narkotika i pornografskih sadržaja, kockanje, prostituciju i si. Otuda i izvedeni izraz »gangster« za pripadnike takvih grupa. U novije vreme vode se rasprave o tome koliko sug. organizovani, da li su to primarne ili difuzne i nestalne društvene grupe. Naravno, odgovor na ta pitanja zavisi od toga koje od dva pomenuta značenja se ovom izrazu daje. U tom pogledu, čini se da većina razloga govori u prilog prvog, između ostalog i zato što ono omogućava jasno razlikovanje g. od kriminalnih bandi maloletnika, s jedne, i adolescentskih grupa vršnjaka koje ne poka zuju antidruštvene sklonosti, s druge strane. O kriminologija O organizovani kriminal 3 potkultura Đ. Ignjalović
gazdinstvo. Proizvodna društvena ustanova u pri marnom sektoru. Prema privrednoj grani razlikuju se poljoprivredno, ribarsko i šumsko g.; prema vlasništvu g. može biti privatno (seljačko, porodično), zadružno i državno. Zemljišni posed je svojinska osnova g. kao proizvodne ustanove, s kojima su povezani domaćinstvo kao potrošačka i porodica kao socijalna ustanova. Pored privatnog zemljišnog poseda i tehničke opreme (alata i mašina), seljačko g . čini još porodična radna snaga.
gazdinstvo Svi zajedno su elementi agrarne strukture. Zajedno s lokalnom seoskom zajednicom oni čine ruralnu strukturu, koja je važan struktumo-funkcionalni segment globalnog društva. Kod nas je (izvan Vojvodine) uvek preovladavalo sitno seljačko g. koje se održalo čak i u kampanji socijalističke kolektivizacije. Seljaci su 1957. dobili izvesnu garanciju za svojinu nad zemljom, ali im je i dalje bilo zabranjeno da na svome posedu koriste stalnu najamnu radnu snagu, na šta su drugi privatnici (zanatlije) imali pravo. Sve do 1967. godine seljacima je bilo zabranjeno nabavljanje krupne poljoprivredne mehanizacije (traktora i kombaj na). Danas je s privatnog seljačkog g. u Srbiji skinuta poluvekovna ideološka hipoteka, ali se zadržala prilično nepovoljna agrarna struktura. U odnosu na zemlje EU, Srbija je agrarna zemlja s relativno nerazvijenom po ljoprivredom. Na osnovu farmerskog prihoda, veličine poseda, tehničke opremljenosti, produktivnosti i većine drugih ekonomskih pokazatelja, srpska poljoprivreda za ostaje i za većinom svojih suseda. Uprkos tome, seljačka g. su veoma važan ekonomski činilac naše poljoprivrede i egzistencijalni oslonac velikom delu populacije. Prema popisu iz 1991, na seljačkim g. u Srbiji živi još 35% ukup nog stanovništva, što ukazuje na njihov veliki socijalnoekonomski značaj za srpsko društvo. Taj značaj, pak, nije u skladu s njihovim razvojnim potencijalima, a i ti potenci jali, takvi kakvi su, nedovoljno se i neracionalno koriste. U periodu od 1960. do 1991. godine u Srbiji se ukupan broj seljačkih g. (oko 1,1 milion) nije bitnije menjao, ali je došlo do smanjivanja i daljeg usitnjavanja zemljišnog poseda (deljenjem i promenom namene poljoprivrednog zemljišta). Grupa mešovitih g. (s jednim zaposlenim izvan g.) nije se bitno promenila. Međutim, znatno više od svih drugih (oko 9 puta) uvećala se grupa onih mešovitih g. (čiji udeo je porastao sa 5 % na relativnu većinu od 47%) koja imaju i obrađuju poljoprivredno g., ali su im svi ak tivni članovi našli još neko zaposlenje izvan agrara (otuda u statistici postoji kategorija »nepoljoprivredna« seljačka g.). Kad se saberu ove dve grupe mešovitih seljačkih g. (26% plus 47%), ispostavlja se daje 1991. oko 73% po ljoprivrednih g. u Srbiji bilo mešovitog tipa. U Srbiji je 1991. bilo 804 178 seljaka starijih od 60 godina (na »čisto poljoprivrednim« g. 250 805, na »nepoljoprivrednim« 295 139, na »mešovitim« 245 805 i na gazdinstvima bez aktivnih članova 13 086). Naročito je izraženo starenje samo poljoprivrednih domaćinstava, na kojima je relativno veći broj starijih od 60 godina nego na g. na kojima ima poneko zaposlen ili su svi aktivni članovi zaposleni izvan poljoprivrede.
160
Prema ulaganjima u dalji razvoj razlikuju se: (1) g. koja se orijentišu na kapitalna proizvodna ulaganja (u proširenje poseda kupovinom i zakupom zemljišta, u krupnu mehanizaciju, dugogodišnje zasade, krupnu stoku); (2) stagnantna g., čija su ulaganja uglavnom ne proizvodna (u kuće, zgrade, nameštaj, automobile, sit niju mehanizaciju, sitnu stoku i slično), što ukazuje na njihovu motivisanost da nastave život na selu, ali ne i da razvijaju poljoprivredu; (3) regresivna g. koja nisu u stanju ili nemaju motiva da ulažu ni ujedno ni u drugo i koja vremenom dospevaju na margine agrara i lokalnog seoskog kolektiva. Na kapitalna ulaganja orijentišu se g. s većim posedom, ona koja imaju naslednika na posedu i finansijska sredstva. Regresivna su i staračka domaćinstva (u Srbiji je 25% aktivnih poljoprivrednika starije od 60 godina). Opšte je pravilo da su najvitalnija (progresivna) g. s većim zemljišnim posedom, dobro opremljena zgrada ma i poljoprivrednom mehanizacijom, s naslednikom na posedu i većim brojem radno sposobnih članova, među kojima poneko može biti zaposlen i izvan poljoprivrede. Mogu biti veoma perspektivna i mešovitag., ako uz pri hode izvan poljoprivrede imaju na raspolaganju veći posed i ostale proizvodne resurse. O agrar O selo 3 seljaštvo M. Milrovič gender studies, v. studije roda gender, v. rod genealogija (gr. genealogia - rodoslov, od génos - rod, potomak; logos - reč, govor, nauka). U antro pologiji se izraz upotrebljava u proučavanju sistema srodstva u određenoj zajednici (eng. kinship). Nar avno, ovo podrazumeva očekivanje da će pripadnice, odnosno pripadnici određene zajednice istraživačima davati tačne odgovore na njihova pitanja - što nije uvek bio slučaj. Antropolozi su decenijama na osnovu dobijenih podataka pokušavali da rekonstruišu g. unutar određenih zajednica, praveći pri tom zanimljive, ali ne i uvek upotrebljive dijagrame. Još jedan način upotrebe pojma g. nalazimo kod Mišela Fukoa, koji je (polazeći od Genealogije mo rala Fridriha Ničea, 1887) smatrao izuzetno važnim metodološkim postupkom, u »sivoj, vrednoj i veoma dokumentarističkoj« proceduri proučavanja odnosa moći. Ove odnose je moguće proučavati samo uz pa ralelno izučavanje istorije, pa g. služi kao nekakav korektiv pokušajima da se ide u potragu za »poreklom stvari«. G. je situirana unutar artikulacije tela i istorije,
161 njen cilj je da, sjedne strane, razotkrije telo koje je pot puno određeno istorijom, a s druge, proces kroz koji istorija uništava telo. Kao takva, g. je, navodno, savršena za razumevanje procesa razvoja znanja i moći, kao i kontrole i dominacije. 3 srodstvo 3 genogram A. Bošković
generacija (lat. generatio - rađanje, pokoljenje). Naraštaj, pokolenje, koleno, potomstvo - skup osoba približno istih godišta rođenja čije se odrastanje i sazrevanje odvija pod uticajem nekih karakterističnih socijalnoistorijskih okolnosti ili zbivanja, a koja utiču na sve pripadnike skupine bez obzira na njihove različite individualne i socijalne osobine. Pojam g. kao analitičke kategorije u sociologiju uvodi istoricistička struja (Vilhelm Diltaj), ali najveći značaj dobija u teoriji Karla Manhajma koji ovu kategoriju tretira ravnopravno s kategorijom klase. Prema ovom shvatanju, g. podrazumeva jedan zajednički spoljašnji faktor, naime isti istorijski životni prostor jedne skupine mladih ljudi ijedan zajednički unutrašnji faktor; ovaj drugi podrazumeva »novi pristup« g. akumuliranom kulturnom nasleđu, što se duguje istovetnosti primarnog doživljaja i socijalnih iskustava date g. Sociološki pokušaji da se ustanove i međusobno razgraniče generacijske grupe, kao i da se utvrde efekti njihovog delovanja na socijalnu sredi nu, razvili su se u nekoliko različitih teorijsko-empirijskih pristupa i metodoloških postupaka: (1) kohortni pristup najviše koristi demografija da bi utvrdila osci lacije i dugotrajne promene u dem ografskim tren dovima, naročito kada je reč o natalitetu, fertilitetu itd; on se koristi za praćenje promena u vrednosnim i političkim orijentacijama pojedinih kohorti; (2) gene racijske promene u okviru životnog ciklusa: u okviru jedne iste generacijske skupine posmatraju se promene u njenim stavovima i bitnim socijalnim opredeljenjima tokom životnog doba; polazi se od stanovišta da svaka g. u mladosti pokazuje osobine buntovništva, ideali zma, tragalaštva, da bi u zrelom i starijem dobu postala komformistička i pragmatična; (3) genealoške g.: pred met posmatranja je odnos g. roditelja i dece; postoji ne koliko teorija koje objašnjavaju ovaj odnos na generaci jskom planu; najpoznatije su teorije generacijskog jaza i generacijskog sukoba; sociološka istraživanja su uka zala na postojanje generacijskog jaza, koji se naročito ispoljava u vrednosnim opredeljenjima g. roditelja i g. potomaka (materijalistička i postmaterijalistička vrednosna orijentacija); (4) socijalne i političke g.: reč je o pristupu koji se oslanja na Manhajmovu teoriju g.,
genogram objašnjavajući generacijsko strukturisanje kao diferen ciranje u vremenu i socijalnom prostoru; u okviru g. postoje »generacijske jedinice« kao posebne skupine koje karakteriše stvaralačka aktivnost na ideološkom, umetničkom ili političkom planu; praćenje i istraživanje ovih skupina naročito je karakteristično u umetnosti (umetnički pokreti, škole i si.), ali i u politici (revolu cionarne g., postrevolucioname g., ratne g. i si.). 3 detinjstvo 3 omladina 3 starost A. M ilit
genogram (gr. génos - rod, potomak; grđmina - slovo, zapis). Dijagram porodične povezanosti, strukture, relacija i istorije u najmanje tri porodične generacije. G. je mapa porodičnog života, tj. grafički prikaz životnog sadržaja konkretne porodice u prošlosti, sadašnjosti i budućnosti. Ova tehnika predstavlja uspešnu integraciju koja je više od sociometrije i pro jekcije, više od generacijskog stabla i porodične anam neze. G. je krajem sedamdesetih godina prošlog veka ustanovio Mjurej Boven, a njegovim usavršavanjem bavili su se Pjand Gerin, Monika Mekgoldrik, Rendi Gerson i drugi autori. Najveću primenu g. je dosad imao u oblasti porodične psihoterapije, u okviru koje je rado prihvaćen, posebno u razvojnom i multigeneracijskom pristupu porodici. Informacije u g. prikupljaju se integracijom vizuelnih, verbalnih i emocionalnih materijala dobijenih od članova porodice. G. se sastoji od crteža, odnosno mape porodičnog života i specifičnog genogramskog intervjua koji se vodi simultano s konstrukcijom crteža. U crtežu g., figurama (kvadrat, krug, trougao) se simbolično predstavljaju članovi porodice, a linijama (punim, is prekidanim, vijugavim) njihovi međusobni odnosi. U g. se upisuju demografske (uzrast, zanimanje, obrazovanje, poreklo, mesto stanovanja), funkcional ne informacije (zdravlje, bolesti, ponašanje), kao i obaveštenja o kritičnim porodičnim događajima (smrti, uspesi, migracije). Vreme potrebno za izradu jednog g. obično traje između šezdeset i devedeset minuta. Pri tumačenjug. posebna pažnja se obraća na ponav ljanje (koalicija, trouglova, konflikata, prekida), koinci denciju simptoma i događaja (simptom i, recimo, smrt ili rođenje u porodici). G. može da se koristi u istraživanju porodice jer daje okvir za njeno sistematsko ispitivanje, a beleženje je jednostavno, pregledno i ekonomično. Načela procenjivanja i tumačenja g. nisu jednoo brazno i jasno eksplicirana. Postoje samo uputstva i kategorije u okviru kojih se izvodi tumačenje. 3 genealogija 3 porodica 3 srodstvo D. Rakočević-Medojević
gerontotogija g erontologija (gr. géron - stari čovjek). Kao (1) nauka o starenju i (2) nauka o starima, g. se razvila sredinom XX stoljeća. Do interesovanja za proučavanje starenja dolazi usljed porasta broja starih ljudi u ukupnoj populaciji (proces demografskog starenja stanovništva). Ovaj proces je usko povezan s padom kako mortaliteta, tako i fertiliteta stanovništva. Odnos prema starima se tokom ljudske istorije kretao od visokog poštovanja koje se starima pridavalo (npr. u drevnoj Grčkoj postojala je gerontokratija, vladavina starih ljudi, koji su posebno poštovani), do njihove fizičke eliminacije iz zajednice za koju su predstavljali teret (npr. Eskimi su praktikovali lapot, ili bijelu smrt, kako bi se oslobodili nemoćnih članova zajednice). Pre ma preporuci Svjetske zdravstvene organizacije smat ra se da starost, kao treće doba života, nastupa nakon šezdesete godine, dok se stariji od 85 godina nazivaju »starim starima«. Ipak, ova podjela je uslovna, s obzi rom na to da hronološka starost ne odgovara biološkoj već je usko povezana s kvalitetom života. G. se bavi biomedicinskim, psihološkim i socijalnim aspektima starenja. Starenje je univerzalna, neizbježna činjenica ljudskog života, koja ima progresivan tok. Predstavlja rezultat djelovanja genetskih faktora, uticaja okoline i načina života. Starost prate biološke promjene koje pogađaju čitav organizam, pa je funk cionalni kapacitet tijela snižen. Kao rezultat se javlja pa tologija vezana za starenje, pa su u starosti česte pojave raznih bolesti. Pored bioloških promjena, kojima se u okviru g. bavi biomedicina, treće doba prate i socijalne (društvena izolacija, pad socioekonomskog statusa) i psihološke promjene (zavisnost od drugih, usamljenost, odbačenost). Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije, 2000. godine u svijetu je bilo 600 miliona ljudi starijih od 60 godina, a procjenjuje se da će broj starih ljudi u ukupnoj svjetskoj populaciji 2025. godine iznositi 1,2 biliona. Smatra se da će 75% populacije razvijenih zemalja 2025. godine biti starije od šezdeset godina. Sve to ukazuje na nužnost proučavanja starih, te nji hovih potreba. Demografsko starenje stanovništva će, predviđa se, uticati na sve aspekte društva. Generalna skupština UN, Svjetska zdravstvena organizacija, te So cijalna povelja Savjeta Evrope zalažu se za povećanje socijalne sigurnosti i kvaliteta života u starosti, kao i poštovanje specifičnih potreba starih ljudi, za ranu di jagnozu bolesti i odgovarajuće liječenje, što uključuje čitav niz zdravstvenih i socijalnih mjera. 3 generacija 3 socijalni rad 3 starost M Ljubičić
162 Gestalt (nem. - oblik, izgled, stanje). Sklop, kon figuracija ili celina doživljavanja, sastavljena od niza specifičnih elemenata, koji zajedno ne čine prostu sumu onoga što ponaosob predstavljaju nego specifičnu strukturu, odnosno celinu. Ona se razlikuje po svojim kvalitetima i efektima od prostog zbira svojih delova i naziva se još »kvalitetom g.«. G., dakle, podrazumeva da njegovi elementi daju kvalitet koji matematički zbir međusobno izdvojenih elemenata nema. Izraz g. se pretežno koristi u psihologiji i psihotera piji, u kojima se odnosi i na već afirmisan teorijski pri stup (g.-psihologija Maksa Verthajmera i g.-psihotera pija Frederika Perlsa). Uslovno, on se može primeniti i u sociološkom diskursu, kada se koristi kao oznaka za sinergističke efekte sume sadejstava pojedinih društvenih fenomena ili činilaca na društvo kao celinu. Tako je, npr., u psihijatrijskoj sociologiji registrovan uticaj brojnih društvenih činilaca na verovatnoću rizika oboljevanja od psihosomatske bolesti, koji ni u kom slučaju ne predstavlja samo zbir uticaja tih faktora na pomenuta oboljenja, nego im je uticaj, na žalost znatno, veći (Ronald Grosart-Matiček). 3 psihologija 3 sociologija, psihijatrijska P. Opalić
geto (ital. ghetto, izvedeno iz hebr. ghet - razvod, razdvajanje). Tom rečju je najpre nazvano jedno malo venecijansko ostrvo na kojem su Jevreji bili smešteni počev od 1516. godine. U širem smislu, g. označava gradski kvart u kojem je prinudno ili po sopstvenom iz boru koncentrisana jedna etnička ili religiozna grupa. Tokom srednjeg veka, Jevreji su u evropskim gradovima živeli uglavnom asimilovani. Ali, vlasti Francuske i Engleske su ih proterale u XIII veku. U Španiji progoni Jevreja počinju u XVI veku (prva juderia 1516), zatim u Italiji gde su ih prinudno smeštali u vidljivo izdvojene delove grada. Ovakvom akcijom je većinsko stanovništvo diskriminisalo manjinsku grupu, ali je to, koliko-toliko, doprinosilo očuvanju integriteta i identiteta jevrejske zajednice, iako u skučenim i često nezdravim uslovima. U istom periodu, u germanskim i slovenskim naseljima stavovi prema Jevrejima su bili permisivniji i vlasti su im dopuštale više slobode u svakodnevnom životu. Kasnije, a naročito s napoleonovskim zakonodavstvom, mnoga g. su porušena i tako iščezla iz gradova Zapadne Evrope. Ponegde, ipak, kao u Veneciji, Firenci i Amsterdamu, ponovo su bili vidljivi elementi getoizacije. G. su se duže održavala u Istočnoj Evropi, ali su tragično završila u rasističkim pogromima za vreme nacizma (npr. Varšavski g.). Jevrejska g. su postojala i u Sevemoj Africi i na Bliskom istoku.
163 Danas se pojam g. najčešće koristi za svaku socijalnu segregaciju koja ima prostornu podlogu, za svaku po javu urbane koncentracije manjinskog stanovništva, kao i, metaforično, za izolovanje i zatvaranje jedne grupe (»male manjine«) u samu sebe. Ova nova g. imaju pravi tranzitomi karakter jer ih njihovo etnički i kulturno ho mogeno stanovništvo posle izvesnog vremena napušta. Luis Virtje u svojoj studiji o čikaškomg. (1928) pokazao da g. može da označava i ravnotežu između dve različite društvene grupe, kompromis između suprotnih snaga tolerancije i konflikta, odbijanja i privlačenja, volje da se održe distance i želje da se uspostave prijateljski od nosi. Zbog toga, s one strane kompeticije i konflikta, g. omogućava modus vivendi između dominantne grupe koja odbija da deli svoje privilegije i potčinjene ili imi grantske grupe koja hoće da sačuva svoj kulturni iden titet. Tako je, navodno, u američkim gradovima (Cikago, Njujork - Bruklin), g. predstavljao međustanicu imi granata na putu asimilacije, imajući dvojaku ulogu segregacije i progresivne asimilacije. 3 antisemitizam O urbana segregacija
S. Vujović globalizacija (lat. globus - lopta; kasnije - Ze maljska kugla). Izraz g. ili mondijalizacija odnosi se na širok spektar ekonomskih, političkih i kulturnih tenden cija u savremenom svetu. U svakodnevnom govoru, g. označava različite pojave, kao što je, na primer, rastuća dominacija Zapada, posebno SAD, u ekonomskim, političkim i kulturnim poslovima, što se izražava izra zima »vesternizacija« ili »amerikanizacija«; ponekad se pod g. podrazumeva širenje liberalne ideologije i stva ranje slobodnog svetskog tržišta; najzad, o g. se govori i kao o procesu koji, zahvaljujući brzom razvoju infonnacione tehnologije, vodi stvaranju ujedinjene svetske zajednice u kojoj će nestati povodi za sukobljavanja. U stručnim raspravama, pojmu g. se pristupa mnogo diferenciranije. Pokušavaju se utvrditi razmere procesa, dimenzije i indikatori kojima taj pojam može da se operacionalizuje za potrebe empirijskih istraživanja, traga se za uzrocima, ključnim akterima, protivrečnostima i posledicama procesa g. Ni o jednoj od navedenih tema nema saglasnosti među različitim autorima i školama mišljenja. Izvesna saglasnost postoji u pogledu shvatanja da je g. višedimenzionalan, dugotrajan proces koji je povezan s deteritorijalizacijom , sve većom međupovezanošću i ubrzavanjem društvenih delatnosti na planetarnom nivou. Deteritorijalizacija, u tom smi slu, znači da se povećava broj društvenih aktivnosti koje se odvijaju nezavisno od teritorijalne lociranosti aktera. Međupovezanost znači da lokalna zbivanja oblikuju i
globalizacija određuju događaji koji su se odigrali hiljadama kilome tara daleko. Najzad, sve veća sposobnost savremenih transportnih i informativno-komunikacijskih sistema da robu, ljude i, pre svega, informacije prenose s kraja na kraj planete svedoči o zgušnjavanju prostora koji više ne predstavlja prepreku za obavljanje transakcija u re alnom vremenu. Pre nego što se ukaže na savremena shvatanja g., potrebno je podsetiti da se razmišljanja o promenama nastalim kao posledica industrijske revolucije mogu povezati s g .O tome svedoče radovi Anri de Sen-Simona, Ogista Konta, Adama Smita, Karla Marksa, Maksa Vebera, Emila Dirkema itd. Teorije o imperijalizmu, posebno radovi Rudolfa Hilferdinga, teorija moder nizacije i teorija zavisnosti nude mnogo širu osnovu za povezivanje s idejama o g. U tom smislu, neki autori smatraju da veliki deo savremenih rasprava og. pred stavlja nastavak rasprave o imperijalizmu i moderniza ciji (Daglas Keiner). Entoni Gidens, međutim, misli da su savremene rasprave o g. neposredan izvor imale, s jedne strane, u radovima autora tzv. škole međunarodnih odnosa, a s druge u radovima Im anuela Volerstina posvećenih svetskom sistemu. Ipak, broj objavljenih studija svedoči da se početak rasprava o g. smešta u polovinu osamdesetih godina XX veka, da bi nakon raspada sovjetskog bloka one dobile novu dimenziju, dok njihova stvarna ekspanzija nastupa polovinom devedesetih godina prošlog stoleća i traje do danas. S obzirom na mnoštvo mogućih kriterijuma, već sâm pokušaj klasifikacije radova o g. izaziva nedoumice. Lesli Skler smatra daje sociološke radove o g. moguće raz vrstati u četiri kategorije, u zavisnosti od istraživačkih problema koje pojedini autori smatraju bitnim: (a) svetskosistemskipristup zasniva se na razlikovanju zemalja centra, poluperiferije i periferije u zavisnosti od njihove promenjive uloge u međunarodnoj podeli rada koja je uslovljenja svetskim kapitalističkim sistemom; (b) mo del globalne kulture usmeren je na probleme nacionalnih identiteta koji su proistekli iz homogenizovanja pod uticajem masovnih medija; (3) model globalnog društva tvrdi d aje pojam globalnog društva postao moguć tek u moderno doba zahvaljujući nauci, tehnologiji, indu striji i univerzalnim vrednostima koje su stvorene u XX veku; u tom smislu, rasprava se vodi o opadanju moći i značaja nacionalne države i povećanju značaja (ne samo moći) nadnacionalnih i globalnih institucija i vrednosnih sistema; konačno (4) model globalnog kapitalizma locira dominantne globalne snage u strukture oduvek globalizujućeg kapitalizma. U tom smislu, g. kao pojam razlikuje se od državnocentričnog objašnjenja koje se
globalizacija usredsređuje na sukob rivalskih nacionalnih ekonomija. Klasifikacija Dejvida Helda na hiperglobaliste, skeptike i transformacionaliste zasnovana je na više kriterijuma, ali se u osnovi oslanja na vrednosni sud o g. Za hiper globaliste, g. znači potpuno novu eru koju karakteriše opadanje moći nacionalnih vlada i jačanje uticaja or ganizacija globalnog civilnog društva i uspostavljanje okvira globalne vlade - što su procesi koje pokreću razvoj tehnologije i kapitalizma. Za skeptike, promene u savremenom svetu svedoče o sve manjoj globalnoj i sve većoj regionalnoj povezanosti. Jačanje i povećanje broja nacionalnih država, sve izraženija polarizacija i marginalizacija siromašnih zemalja i sve veći značaj država u ekonomiji usmeravaju savremeni svet ne u pravcu globalne civilizacije nego u pravcu sukoba civi lizacija. Dosad nezabeleženu globalnu međupovezanost transformacionalisti tumače globalizovanjem modernizacijskih trendova; istovremeno, oni osporavaju stav 0 nestanku nacionalne države i ističu, pre svega, njenu transformaciju, kao i transformaciju međunarodnog političkog poretka. Njihov ključni stav odnosi se na istovremenost procesa globalne integracije i fragmen tacije, što budućnost čini nepredvidljivom. Problem se dodatno usložnjava time što se rasprava o g. obogaćuje stalno novim temama i problemima koji se dovode s njom u vezu, a takođe zahvaljujući i činjenici da se stari pojmovi preobražavaju. Sve to otežava čak 1elementarno određenje pojma g. U tom smislu, mora se voditi računa o razlici između pojmova kao što su internacionalizacija, globalnost, globalizam, »glokalizacija«, regionalizacija, imperijalizacija, novi svetski poredak itd., koji se neretko upotrebljavaju kao sinonimi za pojam g. Za uvođenje kakvog-takvog reda korisno je u analitičke svrhe ukazati na osnovne dimenzije g. Ekonomska g. odnosi se na probleme organizacije proizvodnje i obima razmene na planetarnom nivou. Ključna dilema je da li obim i smer prekogranične trgovine, tokovi kapitala i direktnih stranih investicija stvaraju istinski globalizovanu ekonomiju, ili je pak reč o stvaranju regional nih ekonomskih blokova. U tom kontekstu analizira se poslovanje transnacionalnih i m ultinacionalnih kompanija i preispituje uloga međunarodnih ekonom skih organizacija kao što su Međunarodni monetarni fond, Svetska banka i Svetska trgovinska organizacija. Raspravlja se o promenama u organizaciji proizvodnje i uticaju koji na globalne tokove ima transformacija savremenog kapitalizma. U okviru rasprave o političkoj g., najvažnije pitanje tiče se budućnosti nacionalnih država i značaja koje one
164
imaju u odnosu na ostale segmente društvenog života. S tim je povezano i pitanje demokratskog deficita i urušavanja pojma države socijalnog staranja. Proble mi ljudskih prava, uloge civilnog društva i potrebe za stvaranjem globalnog političkog tela koje bi kontrolisalo tokove kapitala pobuđuju najzanimljivije rasprave u tom kontekstu. Rasprava o kulturnoj g. započela je postavljanjem dileme homogenizacija ili heterogenizacija kulture. Prevagu su ipak odnela shvatanja o hibridizaciji kul ture i multikulturalizmu. Istovremeno, u prvi plan se vraćaju problemi identiteta, desekularizacije, odnosno oživljavanja verskog i nacionalnog fundamentalizma. Jednim pogledom je nemoguće obuhvatiti problema tiku g., niti pak ponuditi nedvosmisleno određenje po jma, a da se pri tom ne sklizne u teorijsku jednostranost ili, još češće, u ideološku pristrasnost. U tom smislu, neki od značajnih autora sm atraju da je g. naprosto mit, odnosno svesno nastojanje da se zamagle ključni društveni procesi koji vode nesagledivim posledicama po opstanak osnovnih vrednosti savremene civilizacije. Njihov doprinos raspravi o g. svodi se, dakle, na kritiku ideologije. O društvo, moderno O globalni grad O novi svetski poredak
V. Vuletič globalni grad. Krajem XX veka u razvijenom svetu, pod uticajem globalizacije, počinje da se oblikuje nova urbana tvorevina koja se različito naziva: g. g., svet ski grad, megagrad, informacioni grad, metropola itd. Za Džona Fridmana, g. g. je prvenstveno veliki finansijski centar i mesto koje ujedinjuje društvena sedišta multinacionalnih kompanija. Pored toga, g. g. okuplja međunarodne organizacije (političke, ekonomske, kul turne). Da bi obavljao funkcije upravljanja, g. g. mora da bude opremljen poslovnom infrastrukturom, a to, između ostalog, znači da mora da bude veliki centar međunarodnog transporta. Najzad, to je prilično veliki grad (preko milion stanovnika), s vrlo diferenciranim funkcijama, uključujući industrijske aktivnosti, čak i kad one prestaju da igraju vodeću ulogu u regionalnom razvoju ili u urbanom planiranju. Drugi autori (Saskija Sasen) u definiciju g. g. unose striktnije kriterijume, ističući da jedan grad može pretendovati na taj naziv pod uslovom da njegove firme i banke operišu na svetskoj sceni. Primera radi, Njujork, London, Tokio i Hongkong su g. g. u kojima su smeštena sedišta velikih korpora cija i mnoštvo finansijskih, tehnoloških i konsultantskih službi. Istovremeno, Seul, Moskva i Sao Paolo razvijaju se kao važna čvorišta globalne ekonomije.
165 Ubrzani razvoj tercijarnih i kvartamih aktivnosti u g. g. dovodi do restrukturacije njihovih urbanih funk cija, tj. do onoga što se zove informacioni grad. Manuel Kastels i Mišel Basan smatraju daje informacioni grad urbani izraz aktuelnog informacionog društva, kao što je industrijski grad bio prostorna projekcija industr ijskog društva. U informacionom gradu prioritet imaju sektori tercijarne i kvartarne ekonomije koji se veoma dinamično razvijaju. Otuda, pre nego što je mesto stanovanja, proizvodnje i potrošnje, informacioni grad najpre postaje mesto upravljanja, finansijske aktivnosti, istraživanja, visokog obrazovanja. Informacioni gradje, u celini uzev, grad intenzivnih kontakata. U gradovima koji žele da steknu takav status i da se uključe u svetsku mrežu, brz razvoj finansijskog domena, upravljanja i reprezentacije, servisiranja preduzeća itd. idu zajedno s ključnim preobražajima. U tom smislu g. g. mora: (1) da okupi internacionalne, nacionalne i regionalne orga nizacije, sposobne da donose značajne odluke političkog, diplomatskog, pravnog, ekonomskog, vojnog i drugog karaktera; (2) da raspolaže širokim spektrom mogućnosti direktnih kontakata sa organizacijama svake vrste, kao i infrastrukturama u transportu neophodnim za takve kontakte; (3) da ponudi visok nivo pristupačnosti dru gim komandnim centrima u svetu; (4) da raspolaže sopstvenom strukturom koja može da objedini i ponudi informacije neophodne za razvoj poslova i ponudi bogat izbor opremljenih mesta za publicitet, savete itd. Sa po rastom uloge g. g. u okviru globalne ekonomije, menja se njihov odnos prema neposrednom okruženju. Dolazi do odvajanja od regiona i države u kojoj se nalaze, pa horizontalne veze s drugim g. g. imaju sve veći značaj. Tako se formira »svetska armatura metropola«, tj. g. g. Ovi procesi zavise od istorije svakogg. g., njegovih ak tera, njegovog položaja u svetskoj geografiji i njegovog uključivanja u »svetsku armaturu«, kao i njegovih odno sa, više ili manje hijerarhijskih i konfliktnih, s drugim g. g. uključenim u tu armaturu. 3 globalizacija 3 metropola 3 novi svetski poredak S. Vujović
gomila, v. masa grad. Kao jedan od najznačajnijih oblika teritorijal nog grupisanja ljudi, g. je u isti mah »deo« globalnog društva, ali i samostalan entitet koji ima svoju osobenu istoriju i posebna strukturalna obeležja. Iako nikad nije puka kopija globalnog društva kojem pripada, g. je neka vrsta društva u malom. A budući da bilo koje razvijenije dmštvo kao celina nije dostupno neposrednom iskustvu, onda utoliko značajnije postaje proučavanje pojedinih
grad
njegovih »delova« - među kojima g. zauzima jedno od najistaknutijih mesta - mada su oni i sami, u većini slučajeva, suviše obimni i složeni da bi bili podložni di rektnom istraživanju kao celina. Među prvim i najznačajnijim problemima koji se po javljuju prilikom sociološkog proučavanjag. jeste pitanje njegovog razlikovanja od sela i čitavog niza njihovih prelaznih oblika. Pri razmatranju ovog pitanja uglavnom se zapada u dve vrste krajnosti: prvo, teritorijalne zajed nice se suviše kruto razdvajaju od globalnog društva i njegovih »podsistema«; i drugo, selo i g. se oštro pod vajaju, tako da se selo obično opisuje u kategorijama izolovanosti, statičnosti i tradicionalnosti, ag. u kategori jama otvorenosti, dinamičnosti i modemosti. Razlike između sela i g. nesumnjivo postoje. One su dovoljno velike i suštinske da se o njima može naučno raspravljati, ali nisu takve da bi upućivale na posto janje dva potpuno različita i odvojena oblika ljudskog grupisanja i načina postojanja. Te razlike iskazane su već i na nivou jezika, gde je u samom nazivu sadržan ne samo način njihovog različitog nastanka, već i njihove bitne specifičnosti. Selo bi tako označavalo mesto gde se neka grupa ljudi za stalno naselila, prešavši sa skitalačkog na sedelački način života; dok bi g. označavao takvo naselje koje je iz nekih posebnih razloga (tržište, svetilište, političko središte, vojno utvrđenje) izgrađeno i ograđeno. Kako je, međutim, ograđeni deo postajao vremenom pretesan za sve stanovništvo u njemu, to se g. postepeno širio i izvan ovih ograda i utvrda. Tako je nastao pojam varoš, koji je prvo označavao deo gradskog naselja koji nije bio ograđen i koji je činio poslovni deo g. u kojem je živeo srednji i niži društveni stalež, dok je »g.« i dalje bio samo ograđeni deo. Ta razlika ukorenila se i održala u mnogim jezicima do danas: u francuskom cité i ville, engleskom city i town, španskom ciudad i villa, turskom hisar i čaršija i si. Razlike i suprotnosti između g. i sela naglašene su i potvrđene istorijskim, pravnim, urbanističkim, ekonom skim, političkim, sociodemografskim i kulturnim razlozi ma i obeležjima. Istorijski razlozi zasnivaju se na vremenu i načinu nastanka pojedinih naselja, kao i značaju koji su ona imala za određenu zajednicu. Čini se da su istorijski prvobitno nastala sela, i to onda kad su pojedine društvene skupine sa sakupljačkog, lovačkog i nomadskog načina života prešle na obrađivanje zemljišta i naselile se na jednom mestu, obično u plodnim rečnim dolinama. Ovaj preokret se vezuje za »neolitsku revoluciju« koja se zbila pre desetak hiljada godina. Ali, iako su sela starija odg., ovi su u društvenom pogledu bili znatno značajniji. G., izgleda, nisu naprosto izrasli iz sela, kao što se uobičajeno zamišlja, nego su neretko nastajali kao novoosnovana
grad naselja. Bilo je, zapravo, potrebno da se desi čitav niz promena u samom društvu da bi nastao g. (horizontalna i vertikalna diferencijacija, nova uloga države, značaj trgo vine, razvoj osobene kulture i sl.). Reč je o svojevrsnoj imploziji, odnosno o sakupljanju mnogih elemenata koji su do tada bili raštrkani i neorganizovani: »Mnogo onoga što pripada g. bilo je već latentno, pa čak i vidljivo pri sutno u selu; ali selo je postojalo kao neoplođeno jaje a ne kao embrion u razvoju«, veli Luis Mamford. Svako kompleksno sociološko istraživanje teritorijal nih zajednica, a posebno g. i sela, moralo bi stoga uzeti u obzir različite momente - od jezičkih i pravnoistorijskih, preko statističkih, do urbanističkih i užih sociokulturnih. Ovo, međutim, nije uvek bio slučaj. Već od Ferdinanda Teniesa, Georga Zimela, Emila Dirkema i Maksa Vebera, sociolozi su, ne bez primesa bito »negativnih« ili »pozi tivnih« stereotipa, isticali da se nasuprot »veštačkom« karakteru g., nalazi »prirodnost« seoskih zajednica; da se nasuprot industrijskom radu, koji pustoši prirodu i stvara veštačku sredinu, nalazi agrarna delatnost koja ne narušava prirodne procese i cikluse već se u njih uk lapa; da se nasuprot usklađenom radu velikog broja po jedinaca u veštački stvorenim i zatvorenim prostorima g. nalaze pretežno individualni ili porodični rad seljaka na otvorenom prostoru (»svežem vazduhu«); da nasuprot diktatu sata, koji u g. ravnomemo otkucava leti i zimi, i prema kojem se svi moraju ravnati, stoji seljakovo uprav ljanje prema suncu i oštra podeljenost između zimskog i letnjeg perioda (sezonski karakter poljoprivrednih ra dova); da se nasuprot oskudici prostora, gužvama i »go milanju masa« u g., kako u radu tako i u dokolici, nalaze neuređena prostranstva ruralnih predela, usamljenost i izdvojenost seoskih stanovnika, kao i njihova usmerenost na ekonomsku i društvenu samodovoljnost; da se nasuprot formalnoj teritorijalnoj povezanosti, vladavini pravnih propisa i »veštačke solidarnosti« nalazi vladavina nepisanih normi i »prirodne solidarnosti«, u čijoj osnovi je najčešće krvnosrodnička veza ili prostornom bliskošću uslovljena povezanost (susedstvo); da se nasuprot oskudi ci prirodnih materijala i preovladavanju sintetičkih, nalazi obilje prirodnih i delimična upotreba veštačkih materi jala; da se nasuprot vladavini ideja, ideologije i pisane reči nalazi vladavina običaja, religije i tradicijom uslovljenih ili navikama stečenih oblika ponašanja itd. Sve su to idealnotipske konstrukcije koje bi trebalo da važe za tzv. tradicionalna sela i g. Ali, pod uticajem širih civilizacijskih procesa i promena (naročito industri jalizacije i urbanizacije), postepeno se uobličuje i postaje sve rašireniji ne samo novi tip g. nego i mođernizovani tip sela, tako da se razlike između g. i sela, ako ne brišu, a ono, svakako, smanjuju i transformišu, zadobijajući
166 nove oblike. Stoga je veoma teško izdvojiti i na tipološki način predstaviti razlike između sela i g., pogotovo ako se to čini sa ambicijom da takvo određenje ima kolikotoliko univerzalno važenje. Pa ipak, prihvatajući rizik uprošćavanja, moglo bi se reći da se glavne karakteris tike g., a istovremeno njegove razlike od sela, svode na sledeće: to je, po pravilu, veće naselje, koje je urbanistički uređeno i manje zavisno od spoljašnjih prirodnih uslova; u g. se većina stanovništva bavi sekundarnim i tercijarnim delatnostima, pretežno izvan porodičnog domaćinstva, s razvijenom podelom rada, velikom specijalizacijom i međuzavisnošću društvenih uloga, te širokom primenom tehničkih i tehnoloških dostignuća koja se neprekidno usavršavaju; ovde dominiraju sekundarne veze i sku pine, a društveni odnosi su uglavnom regulisani prav nim propisima, na bazi interesa i ugovorne povezanosti; središnje ekonomske, političke i kulturne funkcije i in stitucije, različitih nivoa opštosti i značaja, zastupljenije su i s većim stepenom nezavisnosti, tako da g. imaju znatno veću autonomiju ili joj barem teže; tu preovlađuje razvijena i heterogena urbana kultura, s diferenciranim kulturnim slojevima i potkulturama i s tendencijom ka neprekidnom širenju i univerzalizaciji. Sociološka istraživanja g. imaju bogatu tradiciju i raznovrsna interesovanja. Začetnici ove grane sociolo gije bili su nemački formalisti i Maks Veber, a najvažniji njeni osnivači bili su predstavnici Cikaške sociološke škole u Americi (Robert Park, Emest Bardžes, Luis Virt i dr.), koji su upotrebom »kvalitativne metodologije« iz gradili specifičnu teoriju o g. i njegovoj prostomosocijalnoj strukturi (tzv. koncentrične zone), za koju su bili uvereni da ima i univerzalniji značaj i važenje, a koja je podstakla brojna istraživanja slične vrste. Poseban aspekt sociološkog proučavanja g. predstavljaju pokušaji da se, pomoću uspostavljanja modela »novogg.«, razreši ili bar em radikalno ublaži stara antinomija selo g. (»socgorod«, »zeleni g.«, »vrtni g.« i si.). Uopšteno govoreći, glavni rezultati socioloških istraživanja g. mogli bi se rezimirati u nekoliko osnovnih tačaka. Pokazalo se d aje njegova struktura određena đelovanjem prirodnih uslova i svih onih faktora koji utiču na oblikovanje globalne društvene strukture, s tim d a je u ranijim periodima veći značaj imala prva grupa činilaca (prirodnogeografski uslovi), dok kasnije preovlađuje uticaj drugih (istorijske okolnosti i sociokul turne osobenosti); u strukturi g. ne odslikava se naprosto struktura globalnog društva, već se ona na osoben način prelama, naročito u pogledu društvenih nejednakosti, zatvorenosti i otvorenosti, profesionalne strukture, so cijalne pokretljivosti, kulture i potkultura i si.; socijalne karakteristikeg. pokazuju tendenciju ka sličnim oblicima
167 prostome distribucije stanovništva (koncentrični krugovi, zone, četvrti), a danas i tendenciju ka tehničkoj univerzalizaciji, kao i prema homogenizaciji, naročito kulturnoj, do čega dolazi najvećim delom zbog sve raširenije mas ovne kulture; pa ipak, ne postoje neki univerzalni modeli strukture g., već je ona uvek istorijski, prostorno, socioe konomski, politički i kulturno diferencirana, te se mora istraživati kao konkretna celina; ono što je možda uni verzalno, to je opšta kriza urbanizacije koja se delimično može posmatrati kao posledica, ali i kao jedan od uzroka globalne krize industrijske civilizacije, s tim da ona ima svojih specifičnosti od jednog društva i kulture do dru gog3 aglomeracija, urbana 3 metropola 3 sociologija grada M. Tripković
građanin. Antički pojam g. je, iz današnje per spektive gledano, višesmislen i označava kako stanovni ka određenog grada (urbane celine) i državljanina određene države (polisa), tako i ovaploćenje određenog etičkog kodeksa (koji državljani u svom delanju treba da ovaplote). Kada bi se u srednjem veku posegnulo za latinskom rečju civis, onda se pod njom podrazumevao - u skladu sa imperatorskom logikom pozne is torije Rima - isključivo podanik (subditus). Tako npr. Zan Boden u srednjovekovnoj tradiciji izjednačavaj. (civis) sa podanikom (subditus) suverene vlasti (summa potestas imperii), ali već počinje da uvažava posebnosti statusa stanovnika grada (civis urbanus, fr. bourgeois), kao posebnog staleža unutar novouspostavljene države. Time se u novovekovnoj terminologiji učvršćuje dualitet podanik/g., koji će vremenom, kako bude napredovao proces izgradnje teritorijalnih (narodnih, odnosno na cionalnih) država, prerasti u dualitet državljanin/g. (eng. citizen/burgess, fr. citoyen/bourgeois, ital. cittadino/ borghese, nem. Staatsbürger/Bürger itd.). No, najkrupnije promene odvijaju se na etičkom planu novovekovnog pojma g. kao individue - a to znači van njegovog staleškog i državljanskog statusa. Počevši da se oslobađa cehovskih stega i stupivši na političku scenu novovekovnih teritorijalnih država, građanstvo se sukobilo s novim svetonazorima, vrednostima i shvatanjima vrlina. Nasuprot tada vladajućem ratničko-plemićkom diskursu, u kojem su se isticale vr line hrabrosti, pobožnosti, vernosti (tradicionalnim au toritetima) i strastvenosti (srčanosti) u sleđenju (često krajnje ekspresivnih) ciljeva, pomaljao se novi diskurs, u kojem su bile klice modernog građanskog ethosa. U izgradnji ovog ethosa građanstvo je polazilo od »etike rada« i »duha trgovine«. »Etiku rada« nalazimo već sas vim artikulisanu u političkoj filozofiji Tomasa Hobsa,
građanin
koji g. definiše kroz brigu za tri najviše vrednosti: život (u miru), »stvari koje čine život udobnim« i (uređenje koje mu pruža) mogućnost da te stvari stekne radom. Bogatstvo se u kontekstu tog svetonazora posmatra kao legitiman cilj delatnosti g. samo - shodno spisu O građaninu iz 1642. godine - ako je rezultat radinosti i štedljivosti. No, postavlja se pitanje da li sâmo bogat stvo - čak i pod pretpostavkom d a je stečeno radom i štedljivošću - kvari g. koji ga se domogne. Na to pitanje će, jedan vek kasnije, Šarl-Luj de Monteskje, u Duhu zakona, bez ikakve dileme moći negativno da odgovori - pod uslovom da (bogati) g. nastavi da živi u »duhu trgovine«. Ipak, istorija će pokazati d aje »duh trgovine« ne sposoban da zaista obuzda glad građana-trgovaca za bogatstvom i, samim tim, socijalne razdore koji se ranije nisu osećali. Građansko društvo će, praktično odmah po sopstvenoj inauguraciji, otkriti duboku klasnu polariza ciju, koju će moći da obuzdava jedino država i u kojoj će jedan deo kritičara (mahom pobornika novonastajućeg proletarijata) videti tek običnog eksponenta interesa građanstva kao jedne partikularne klase, a drugi deo (mahom konzervativnih) kritičara natklasnu instancu, koja društvo štiti od samodestrukcije. Procesi demokratizacije moderne države i egalitarizacije statusa njenih državljana dodatno su zaoštrili problem socijalnoekonom ske (klasne) polarizacije građanskog društva. Na jednoj strani, činilo se d aje čovek, preko demokratizovanog status civitatis, pov ratio svoje »političko biće«, koje je sa sumrakom polisa izgubio, ali samo po cenu oštrih nejednakosti koje su ostale (pošto zapravo nikada nisu ukinute) da opterećuju njegovu privatnost. Na ovaj načinje dihotomija državljanina i g. dobila novi smisao: citoyen je sada bio političko biće, nasuprot bourgeoisu kao pri vatnom građaninu. Liberalno-demokratsko - a, na njegovom tragu, i socijaldem okratsko rešenje m odernog polariteta državljanin/g. - rukovođeno je zadatkom da pojam g. oslobodi konteksta prijatelj-neprijatelj, unutar kojeg je poprimio difamatoma obličja »buržuja« (kako su ga shvatali komunistički autori) i »ćifle« (kako su ga shvatali nacionalistički autori) i osposobi ga za borbu protiv svih onih devijacija koje proizvodi klasna vladavina (ali i sva ka druga vladavina partikulamih interesa - uključujući tu i interese političkih partija) u modernoj demokratskoj državi. Time je g. ponovo iskoračio iz sfere privatnosti i počeo da stiče one obrise etičkog ideala koji ima za cilj da koriguje ograničenja državljanskog statusa. Ali, na drugoj strani, g. nije napustio sferu privatnosti - u čemu se sastoji najveća razlika u odnosu na antiku i
građanin
168
srednji vek. Štaviše, njegova je nova uloga da posreduje između dve sfere: da rekursom na opšte dobro posta vlja granice privatnim interesima, ali i da zalaganjima za opšte dobro obezbedi utemeljenje u privatnim in teresima, kako se ne bi izgubili u nerealnim, nedostat nim i jalovim apelovanjima na bezrezervni altruizam i samoporicajuću (klasnu, narodnu itd.) solidarnost. Jer, aktuelna delatna perspektiva g. mora izbeći kako Scilu individualnog egoizma (uz sve moguće prateće racionalizacije u »nevidljivoj ruci tržišta« i si.), tako i Haribdu predavanja isključivo altruističkim vrlinama. Iz te perspektive moguće je pristupiti rešavanju svih onih brojnih problema koji proizlaze iz modernog pojma državljanstva i njegovih mnogobrojnih mehanizama »političke inkluzije«, »političke ekskluzije«, kao i »in tegracije heterogenog«, a koji svi imaju svoja diskrimi nativna obeležja - naročito u pogledu marginalizovanih grupa, kao što su etničke manjine, stranci i si. O društvo, civilno O državljanin O građanskost A. Molnar
građanskost (fr. citoyenneté, eng. citizenship, ital. cittadinità). (1) U užem i uobičajenijem značenju na navedenim jezicima, g. naprosto znači što i državljanstvo (nem., preciznije: Staatsbürgertum), tj. upućuje, pre svega, na pasivni pravni status koji, po različitim osno vama, pojedinac nasleđuje ili stiče kao član određene (nacionalne) državne zajednice. Biti citoyen, citizen, ili cittadino, pa onda i Staatsbürger, naime državljanin, znači biti punopravan građanin određene države, čija su prava i obaveze jasno definisani ustavom, odnosno zakonom. (2) U širem smislu, pak, pojam g. razvojno je definisao engleski sociolog T. H. Maršal (Građanskost i društvena klasa, 1949). On je našao da se u zapadnjačkoj političkoj i socijalnoj istoriji mogu jasno razlikovati uzastopne smene tri velika talasa (»dimenzije«) borbe za ostvarenje vrednosti koje danas smatramo neotuđivim pravima čoveka: najpre, (a) dimenzija građanske g. (civil citizenship, XVIII vek), ispunjena borbom za osnovna ljudska prava (pravo na slobodu govora, mišljenja, verovanja itd.); potom (b) politička dimen zija (XIX vek), usredotočena na zahtev za sveopštim pravom učestvovanja u političkom životu (pre svega, borba za opšte pravo glasa) i, najzad, (c) socijalna di menzija (XX vek), usredsređena na borbu za osnovna socijalna i ekonomska prava (pravo na obrazovanje, zdravstvenu zaštitu, materijalno blagostanje itd.). Ove tri dimenzije g. u međuvremenu su se nadograđivale jedna na drugu, pa i međusobno sukobljavale - zavisno
od istorijskog konteksta u kojem su se javljale ili pov remeno zamirale. Moderan pojam g. objedinjuje u sebi sve tri dimenzi je, ali im pridodaje i tekovine novijih iskustava borbe za građansku emancipaciju u brojnim drugim područjima društvenog života. Stoga se tom pojmu poslednjih godi na sve više pribegava u redovima radikalnih zastupnika ljudskih prava i boraca za ostvarenje vrednosti koje nadilaze navedena uža i često međusobno razdvojena filozofska, pozitivnopravna i politička značenja g. U domaćoj stručnoj literaturi, izraz g. prevodi se na različite načine: ponekad pogrešno, naprosto kao građanstvo, što može da unese zabunu jer nipošto nije reč o društvenom sloju, staležu ili klasi (»buržoazija«, nem. Bürgertum)', potom, podjednako jezički pogrešno ali i pomalo zlurado, kao »građanizam« (navodna opsednutost zalaganjem za »građansku državu«), te najzad, najpribližnije i najneutralnije, kao »status građanina« ili, još bolje, »princip građanstva«. Reč je, međutim, o složenom skupu svojstava, različitih statusa, pomičnih identiteta, raznovrsnih prava i obaveza, pa i manje ili više opravdanih očekivanja i težnji građanina u moder noj »građanskoj« državi. G. se, dakle, ne svodi samo na pasivno ili aktivno učešće pojedinca u političkom životu, nego podrazumeva i slobodno raspolaganje brojnim manjinskim, region alnim, kulturnim, socijalnim, sindikalnim, humanitar nim, profesionalnim, rodnim i drugim »transpolitičkim« pravima i odgovarajućim obavezama. U ovom poto njem, najširem smislu, pojam g. najjasnije se ispoljavau svojoj novijoj nemačkoj verziji (Bürgerinitiativen), jer neposredno upućuje na aktivno učestvovanje osvešćenog građanina u različitim, manje ili više situaciono podstaknutim nevladinim i građanskim inicijativama. Stoga neki nemački pisci (npr. Vilhelm Šmid) čak predlažu uvođenje rogobatnog izraza Citoyenität (nimalo mekšeg od naše »g.«) koji bi bio skovan po uzoru na francusku, odnosno englesku i italijansku odgovarajuću jezičku i idejnu tradiciju. U novije vreme se, u sklopu rasprava o »evrop skoj konstrukciji«, sve češće govori i o evropskoj g. (Etjen Balibar, Mi, građani Evrope? /2001/), koja bi trebalo da nadiđe aporije sadržane u tradicionalnom statusu (nacionalnog) državljanstva, koje su skopčane s problematičnim statusom stranaca, imigranata/emi granata, nacionalnih manjina, apatrida itd. Nova, »ev ropska g.«, mogla bi, navodno, da posluži kao osnova za izgradnju autentičnog nadnacionalnog evropskog identiteta (civis europeus). U svakom slučaju, status građanina (tj. g.), više se ne može i ne sme razume-
169 vati restriktivno, dakle, samo kao pravnopolitički status »maloga čoveka« koji mu, u okviru državne zajednice, milostivo biva dodeljen »odozgo«. O demokratija O društvo, civilno O građanin
A. Mimica
grupa za pritisak (eng. pressure group). Društvena grupa koja nastoji da, različitim pritiscima na strukture moći, javnost ili pojedince, ostvari ili zaštiti neki svoj interes ili cilj. Najčešće je reč o zaštiti ili unapređenju društvenog položaja neke društvene skupine (npr. žena ili rasnih i etničkih manjina) - to su tzv. protektivne g. z. p.\ ili je, pak, reč o promovisanju nekog konkretnog cilja (npr. grupe za zaštitu životinja ili borbu protiv pušenja) - tzv. promotivne g. z. p. One nikada nemaju za cilj osvajanje vlasti, što ih jasno razlikuje od političkih par tija. Pritisak se može vršiti na najrazličitije načine: od razgovora i ubeđivanja, preko ekonomskih pritisaka, mita, odnosno korupcije ili učena, do uticaja na javno mnjenje putem masovnih medija. G. z.p. mogu da budu formalne (npr. sindikati) i neformalne (npr. nuklearni lobi), relativno trajne (npr. ekolozi, »zeleni«) ili, pak, nastale ad hoc radi postizanja konkretnog cilja ili za dovoljenja nekog trenutnog interesa (npr. stanovnici nekog dela grada koji traže uvođenje nove linije javnog saobraćaja). G. z.p. su jedan od načina da se ekonomska i društvena moć pretoči u političku odluku. Često se kao sinonim za g. z. p. koristi izraz interesne grupe. Ima shvatanja prema kojima su g. z. p. samo način i metod delovanja interesnih grupa. O grupa, društvena O moć
S. Nedović
grupa, društvena. Osobena tvorevina kolektivnog društvenog života koja posreduje u odnosu između po jedinca i globalnog društva, čineći međučlan u toj vezi i most preko kojeg pojedinci deluju na društvo i društvo na pojedince. D. g. su toliko značajne za društvo i pojedince da neki autori sociologiju određuju i kao nauku o d. g. Za d. g. je karakteristično da one sačinjavaju važan segment strukture globalnog društva, a da su istovremeno i same strukturisane. To, dakle, nije prost zbir pojedinaca, nego relativno stabilan kolektivitet sa određenom unutrašnjom organizacijom i svešću o grupnoj pripadnosti. D. g. su uži deo šireg sociološkog pojma društvenih skupina. Pod »skupinama« se podrazumeva svaki oblik fizičkog ili duhovnog okupljanja ljudi. One se zasnivaju na različitim osnovama i vrstama povezivanja - počev od skupa pojedinaca koji imaju neku zajedničku karakteri stiku, a da među njima nema nikakve prostome bliskosti ni akcione povezanosti (kao u slučaju korisnika telefon
grupa, društvena
skih priključaka ili televizijskih pretplatnika), preko onih koji se povremeno i privremeno okupljaju radi ostva renja nekih zajedničkih ciljeva i zadovoljavanja istovrsnih potreba (publika, mitinzi, demonstracije), ili su samo idej no i akciono povezani (npr. ekološki ili ženski pokreti), pa do onih u kojima postoji stalna interakcija i relativno dobra integrisanost uslovljena obavljanjem zajedničke delatnosti (npr. školsko odeljenje), odnosno onih za koje je karakteristično trajno okupljanje, stalna i intenzivna interakcija, relativno čvrsta strukturisanost, visok stepen saradnje i solidarnosti i izražen osećaj grupne pripadnosti (npr. porodica). Za određenje d. g. najznačajnije je pitanje uzroka i načina njihovog nastanka, zatim cilja kojem služe, stepena organizovanosti, unutarnje kohezije i integrisanosti, otvorenosti ili zatvorenosti, te veličine ili trajanja. Kada se pitamo o uzroku nastanka neke g., onda najpre dola zimo do vrste delatnosti koja se u njoj obavlja, potreba i interesa koje ona zadovoljava, kao i načina na koji je ona nastala i kako se održava. Ovo stoga što neke d. g. nastaju rođenjem, dok se u druge stupa manje ili više do brovoljno, tj. po vlastitom izboru i prema sopstvenim in teresima i interesovanjima, što podrazumeva i mogućnost lakšeg izlaska iz njih. Ima više pokušaja da se đefinišu d. g. Tako, npr., Teo dor Gajger smatra da g. čini mnoštvo pojedinaca koji su međusobno povezani tako da se svaki od njih oseća delom jednog zajedničkog »mi«. Nasuprot tome, Emeri Bogardus misli dag. sačinjavaju »ljudi zajedničkih interesa, koji deluju jedni na druge, imaju osećaj zajedništva i sudeluju u zajedničkim delatnostima«. Shvatajući sociologiju kao nauku od. g. i zakonima njihovih promena, Oleg Mandić je definisao d. g. kao »skup većeg ili manjeg broja ljudi koji su povezani odnosima između sebe, te sa stvarima pomoću kojih vrše određene oblike društvene aktivnosti«. Jednu od najsloženijih definicija d. g. dao je Zorž Gurvič. On d. g. određuje kao »realnu kolektivnu, ali parcijalnu celinu koja je neposredno podložna posmatranju, zasno vana na trajnim aktivnim i kolektivnim stavovima, koja ima da obavi zajedničku akciju; ona je celina stavova, akcija i postupaka koja čini društveni okvir podložan strukturisanju i teži relativnoj koheziji društvenosti«. Praveći razliku između nestrukturisanih i strukturisanih d. g., Nikola Rot smatra da se ove poslednje (d. g. u užem smislu) odlikuju zajedničkim ciljem, zajedničkom akci jom i interakcijom, podelom funkcija među članovima grupe koja je izražena kroz određeni sistem položaja i uloga, postojanjem grupnih normi i svešću o pripadnosti određenoj grupi. U svakoj od navedenih definicija sadržan je neki od elemenata koji su bitni za kompleksnije sociološko
grupa, društvena
170
određenje ove značajne društvene pojave. Pa ipak, nijedna od njih nije celovita i u potpunosti prihvatlji va. Pokušavajući da prevaziđemo njihove slabosti i ograničenosti, a da zadržimo njihove dobre strane, mogli bismo reći daje d. g., kao jedan od oblika diferencijacije globalnog društva, veći ili manji, a relativno trajan i na poseban način strukturisan skup ljudi, koji mogu biti povezani na različite načine i po raznim osnovama, ali pre svega obavljanjem zajedničkih delatnosti i zadovo ljavanjem zajedničkih potreba i interesa, odnosno na os novu zajedničkog porekla ili približno istog društvenog položaja, u kojem ljudi deluju jedni na druge i razvijaju, više ili manje izražen, osećaj zajedničke pripadnosti. Os novni elementi ovakvog određenja d. g. bili bi: d. g. su deo društvene strukture koji je i sâm strukturisan; to je veći ili manji skup ljudi koji su povezani bilo zajedničkim delatnostima, potrebama i interesima, bilo zajedničkim poreklom i zajedničkim životom na određenoj teritoriji, bilo približno istim društvenim položajem; za pripad nike d. g. su karakteristični uzajamno delovanje i osećaj zajedničke pripadnosti. D. g. se mogu klasifikovati na različite načine i po raznim osnovama: uzrok i cilj nastanka, veličina i značaj, trajanje, stepen organizovanosti i integrisanosti, tip unutrašnjih odnosa, otvorenost ili zatvorenost i si. Stoga je teško dati neku univerzalnu, sasvim doslednu i do kraja iscrpnu klasifikaciju d. g. Njihova najopštija podela bila bi ipak ona koja sledi uzroke nastanka i osnov postojanja d. g., odnosno uglavnom prati bitne dimenzije diferen cijacije globalnog društva. Na osnovu toga, sve d. g. bi se mogle podeliti na tri osnovna tipa: horizontalno-funkcionalne, srodničko-prostome i vertikalno-stratifikacijske. Horizontalne d. g. bi proizlazile iz funkcionalne diferencijacije društva na osnovu istovrsnih društvenih uloga; srodničko-prostome nastaju rođenjem, na osnovu stvarnog ili pretpostavljenog zajedničkog porekla, odnos no zajedničkim življenjem na određenoj teritoriji; ver tikalne bi se, pak, formirale na osnovu sličnog društvenog položaja u hijerarhiji materijalnog bogatstva, društvene moći i društvenog ugleda. U sociologiji je velika pažnja posvećena razlikovanju d. g. od drugih skupina, zatim kriterijumima njihovog međusobnog razlikovanja i raz vrstavanja, uslovima formiranja i održavanja d. g., unutargrupnim i međugrupnim odnosima, problemu vodstva, grupnim normama i vrednostima, saobražavanju pojedi naca zahtevima d. g., te problemu saradnje, takmičenja i konflikata. O podela rada O struktura, društvena 3 uloga, društvena M. Tripković
grupa, marginalna. Društvena grupa koja je iz središta društvenog života gurnuta na njegove mar gine i kojoj je uskraćen pristup značajnim društvenim položajim a i raznim oblicim a moći (ekonom skoj, političkoj, simboličkoj). Pojam »marginalnosti« prvi je upotrebio Robert Park u proučavanju doseljenika u SAD, da bi označio pojedince i grupe koji, kao pri padnici različitih kulturnih tradicija, istovremeno i jesu i nisu deo društva. Upotreba pojma m. g. kasnije je proširena. Najčešće je u pitanju manjinska grupa, ali relativna brojnost nije presudna. M. g. može biti konstruisana na ekonomskim, rasno-etničkim, kulturnim ili nekim drugim osnovama, a često dolazi i do kumulacije različitih obeležja (npr. Romi). M. g. je često meta stig matizacije. 3 grupa, društvena I. Spasić
grupa, primarna. Prema kriterijum u bliskosti, društvene grupe se mogu podeliti na primarne i sekunda rne. Podp. g. (izraz je skovao američki sociolog Carls Kuli) podrazumevaju se grupe u kojima se ostvaruje bliska, intimna povezanost i komunikacija među njenim pripadnicima (eng.face-to-face). One su blisko vezane za čoveka, njegovu egzistenciju i način života (porodi ca, rodbina, vršnjačke grupe, prijatelji, radni kolektiv). P. g. su ograničenog broja i veličine, odlikuje ih razvijen osećaj grupne pripadnosti i identifikacije pojedinca s grupom (»ja« postaje lako i prirodno »mi«, i obrnuto). U njima se razvija snažan osećaj poštovanja i poverenja u grupu, familijarnost i emotivne veze. P. g. formira svoje posebne stavove, norme, sistem vrednosti, potrebe, želje i interese, kojih se čvrsto drži. Up. g. je izražena indivi dualnost i personalnost, ostvaruje se celovitost ličnosti, članovi ih doživljavaju kao prirodan životni prostor, kao istinske zajednice. P. g. su dugotrajne društvene grupe sa stalnom i dinamičnom grupnom interakcijom, često neformalnog i tolerantnog karaktera i sadržaja. 3 grupa, društvena
I. Sijaković grupa, referentna. Ideja o r. g. je izvedena iz zapažanja da ljudi uzimaju standarde nekih »značajnih drugih« kao osnovu za procenu važnih aspekata vlastitog života. U procesu oblikovanja sopstvenih vrednosti i stavova, kao i načina ponašanja, ljudi se poistovećuju ili porede s drugim ljudima ili grupama ljudi, čije vrednosti, stavove i ponašanje uzimaju kao odgovarajuće merilo. Te grupe se nazivaju r. g. i njih praktično ima bezbroj: svaka grupa kojoj čovek pripada, ali i one kojima ne pripada,
grupna svest
171
mogu u određenom trenutku postati referentna tačka za oblikovanje njegovih stavova, procena i ponašanja. R. g. može biti pozitivna - ona kojoj osoba nasto ji da pripada, da u njoj bude prihvaćena i s čijim se vrednostima, stavovima i ponašanjem identifikuje (za »skorojeviće« je takva r. g. »visoko društvo«) i nega tivna - ona kojoj se osoba suprotstavlja ili kojoj ne želi da pripada (»bela kultura« za mnoge lidere crnačkog pokreta u Americi). Na primer, za osobu koja se brzo uspinje na društvenoj lestvici, pozitivna r. g. je viša društvena klasa kojoj ona želi da pripada i identifikuje se s njenim vrednostima, stavovima i ponašanjem, dok je negativna - niža klasa, tj. grupa njenog socijalnog porekla. Teorija r. g. pomogla je sociolozima da objas ne, između ostalog, činjenicu da su pripadnici radničke klase konzervativni deo biračkog tela-naim e, njihova r. g. su više klase s kojima se oni identifikuju. R. g. mogu imati norm ativnu funkciju - koja označava formiranje stavova, vrednosti i ponašanja pojedinca u odnosu prema grupi, i komparativnu ili uporednu funkciju, kojom prilikom usmeravaju pojedinca u proceni vlastitog položaja u odnosu na druge. Ova komparativna funkcija je poslužila formulisanju teorije relativne deprivacije. O grupa, društvena S. Nedović
grupna dinamika. Pojam g. d. se pojavio u toku Drugog svetskog rata i ima višestruko značenje. Prvo je ustanovio Kurt Levin, u smislu načina istraživanja odnosa, strukture i funkcionisanja male grupe veličine od osam do dvanaest članova. Ovde se obraća pažnja na uzajamne simpatije ili antipatije pojedinih članova, na njihovu spemnost za kontakt s drugim članovima, ili na nastanak i diferenciranje uloga u grupi. U ovom shvatanju g. d. naglasak može da bude na istraživanju grupne atmosfere, grupnog pritiska, načina vođenja grupe i drugih grupnih fenomena. Drugo značenje g. d. tiče se određene tehnike, koja se primenjuje u radu tima, odnosno radne ili trening-profesionalne grupe (ne veće od pet članova), s ciljem da se poboljšaju radni efekti članova grupe. Tehnika se primenjuje u radu timova unutar proizvodnih pogona, diskusionih grupa za učenje, ili malih konferencijskih ad hoc grupa u političkoj praksi, kao npr. u učenju procesa savladavanja demokratskog načina donošenja odluka. Treće značenje pojma g. d. je najšire i tiče se istraživanja svih aspekata emocionalnih odnosa članova unutar malih, srednjih (12-25 članova) i velikih društvenih grupa međusobno.
Većina istraživača g. d., uz prethodnu podelu, uvažava i klasifikaciju grupa na prim arne (porodica) i sekundarne (grupe vršnjaka, grupe školaraca, radne grupe, sportske i si.), u kojima se značaj g. d. definiše ne samo s obzirom na emocionalne relacije članova nego i u odnosu na uticaj drugih društvenih faktora (dob, pol, delatnost grupe, šire okruženje članova grupe i si.). Sastavni deo sadržaja g. d. je grupna atmosfera ili grupna klima. Reč je o dominantnom i specifičnom osećanju, odnosno raspoloženju koje vlada u određenoj grupi, uprkos individualnim razlikama u osećanjima i ponašanju pojedinih članova grupe. Grupna atmosfera je u uskoj vezi s načinom vođenja grupe, koji se, u načelu, deli na: demokratski (sa slobodnom identifikacijom s grupom, raznorodnim komunikacijama u njoj i izvan nje), autoritarni (sa atmosferom nepoverenja, straha i proizvođenjem podgrupa i komunikacija pretežno usmerenih ka ili od vođe) i laisez faire stil vođenja (bez jake identifikacije s grupom i isključivo individualnim načinom komuniciranja). Pojam grupne kohezije je takođe sastavni deog. d., a izražava meru povezanosti članova grupe međusobno i stepen identifikacije članova grupe s grupom ili njenim ciljevima. U grupnom procesu, grupna kohezija se razvi ja postepeno i kad su terapijske grupe u pitanju preostaje očekivani, odnosno poželjni stepen sazrevanja grupe koji ubrzava procese lečenja. Grupna kohezija se uz to ubraja ujedan od dvanaest grupno-terapijskih faktora (po Irvinu Jalomu), koji se koriste u istraživanjima grup nog procesa i u evaluaciji grupno-terapijskog rada. O grupa, društvena Z> interakcija
P. Opaiić grupna svest. Pojam koji se odnosi na vrstu svesti koju stvara društvena grupa, a uključuje skup oseta, opažaja, osećanja, informacija, mišljenja i suđenja, odnosno kritički odnos i samosvest prema stvarnosti. Kao i svaki drugi oblik svesti, ig. s. sadrži kombinaciju iracionalnih i racionalnih elemenata doživljaja, odnosno podsvesnih i nesvesnih elemenata. Međutim, za raz liku od individualne svesti, koja je delom autonomna od drugih oblika svesti, g. s. je zajednička svest pri padnika društvene grupe stvorena njihovim dužim suodnošenjem i životom u grupi. Zajednički ciljevi članova grupe, zajedničke aktivnosti, prilagođavanje ili privikavanje jednih na druge, te konačno i asimilacija ili uspostavljanje sličnosti između pojedinaca dovode do stvaranja zajedničke g. s. Bez nje grupa ne bi mogla da funkcioniše, niti da jedinstveno dela. Naravno, g. s. nije nešto sasvim odvojeno od individualnih svesti, jer
grupna svest je, u krajnjoj liniji, jedino individua sposobna za svesne i nesvesne doživljaje. Američki sociolog Frenklin Gidings je dokazao po stojanje tzv. svesti po srodnosti, ili one svesti koja nastaje zajedničkom reakcijom na spoljne impulse, odnosno druženjem i vezama s drugim pojedincima. Tako se stvara osećaj i mišljenje o bliskosti i srodnosti. Time je ovaj naučnik hteo da ukaže na mehanizme stvaranja g. s., ali i na činjenicu da je ona samo rezultat zbira individualnih svesti, kao što je i skup ljudi samo prost zbir pojedinaca. Nemački sociolog Alfred Firkant je tzv. svest o nama objašnjavao time što individualna svest prelazi okvire svoga nosioca i stapa se sa svešću drugih pripadnika grupe. On je hteo da ukaže na poreklo g. s. i činjenicu da ona nije izvan svesti pojedinaca, ali i razliku koja se sastoji od stapanja sa svestima drugih, odnosno u tome što je g. s. zajednička, nadindividualna svest. »Svest o nama« je više grupna nego »svest po srodnosti«, samim tim što je izvan svakoga pojedinca i što posebno deluje na sve pojedince. U sociologiji se vrlo često pravi razlika između g. s. i kolektivne svesti. G. s. ima neosporno zajednička obeležja sa kolektivnom svešću, jer je nadindividual na i ima ulogu koja pomaže pojedincu da se prilagodi zajedničkom životu grupe. Ali, postoje i značajne raz like između g. s. i kolektivne svesti. Grupa nije čitavo društvo i stvara samo ograničene oblike svesti. Osim toga, u društvenoj grupi sasvim je prepoznatljivo da g. s. stvaraju pojedinci zajedničkim životom, što nije primetno kada je reč o kolektivnoj svesti koja kao da je izdignuta iznad pojedinaca u toj meri d aje oni i ne stvaraju. Samim timg. 5. nije samo prinudna, nije puki pritisak koji nagoni pojedinca na izvršavanje njenih naloga već je i svest o prilagođavanju drugima u grupi kako bi se uspešnije delovalo i živelo. Što je grupa u kojoj se formira g. s. manja primetnijaje njena integrativnija uloga, i to na neposredan način, kroz kontakte između individua. Što je, opet, društvena grupa veća, povezujuća uloga g. s. je nejasnija, zamagljena većim brojem članova grupe. Ali, ona postoji i ostvaruje se na posredan način - pojavom javnog mišljenja. 3 grupa, društvena 3 kolektivna svest V. Milić grupni pritisak. Ukupnost uticaja jedne grupe na svoje članove, naročito one koji se ne podvrgavaju nje nim pravilima. U užem smislu, pojam g. p. se odnosi na emocionalni pritisak društvene grupe na svog člana. U širem smislu, g. p. se može shvatiti kao neformalni
172 pritisak koji društvo (posredstvom javnog mnjenja i na druge načine) vrši na pojedince uopšte. G. p. ima veliku ulogu u promeni stavova pojedinih članova grupe. U terapijskim grupama on se koristi za promenu nerealnih stavova i očekivanja psihotičnih pacijenata i zavisnika (pre svega, odustajanje od sumanutosti ili zavisničkog stila ponašanja alkoholičara i narkomana). G. p. se, naravno, koristi i u pedagoške svrhe, radi bržeg usvajanja novog gradiva u razrednoj nastavi. G. p. se zloupotrebljava u postupku tzv. ispiranja mozga (eng. brain washing), kada se u maloj grupi, pomoću emocionalnog pritiska drugih članova, menja političko ili neko drugo, slobodno izabrano mišljenje, zahvaljujući m anipulaciji g. p. i drugim aspektima grupne dinamike. 3 grupa, društvena 3 grupna dinamika P. Opalić
Gutm anova skala. Skala za koju je, na osnovu pro cedure koju je utvrdio Luis Gutman (tzv. skalogramske analize), utvrđeno da poseduje odlike jednodimenzionalnosti, tj. kumulativnosti. Glavni pokazatelj kumulativnosti jeste daje tvrdnje u skali moguće urediti tako da se na osnovu prihvatanja jedne tvrdnje može zaključiti da će ispitanik prihvatiti i sve tvrdnje nižeg ranga u skali, a da se na osnovu odbacivanja jedne tvrdnje može predvideti odbacivanje svih tvrdnji višeg ranga. Iz poznavanja ispitanikovog ukupnog skora na skali mogli bi se s velikom verovatnoćom predvideti odgovori na sve pojedinačne tvrdnje. 3 merne skale D. Popadić
gvozdeni zakon oligarhije. »Zakon« koji je Robert Mihels formulisao u sklopu svojih istraživanja unutrašnjih mehanizama modernih političkih partija kao specifičnih organizacija savremenih društava, naročito sa stanovišta njihove birokratizacije. Svoje glavno delo O sociologiji partijskog života (1909), koje je kasnije, zahvaljujući prevodu na engleski jezik, postalo poznato pod naslovom Političke partije, Mihels je napisao kao razočarani partij ski aktivista. On je dobro upoznao način funkcionisanja političkih partija, pre svega socijaldemokratske, čiji je privrženik u početku bio, da bi se docnije približio Musolinijevom fašizmu, koji gaje takođe ubrzo razočarao. Naime, prema njegovom mišljenju, modema politička partija se nužno konstituiše kao borbena organizacija, koja se povinuje zakonima taktike i iziskuje snažnu mo bilizaciju, tako da ona poprima gotovo vojničku struk turu, s jasno izdiferenciranim hijerarhijskim odnosima
173 nadređenosti i podređenosti, kao i s čvrstom disciplinom. Drugim recima, sama logika stranačkog organizovanja i delovanja zakonito produkuje oligarhiju, koja se u suštinskom smislu opire demokratiji kao svome proklamovanom cilju. »Ko kaže organizacija, kaže tendencija ka oligarhiji«, veli Mihels. Ističući da neposredna vlast masa nije moguća, kako tehnički tako ni s obzirom na njihovu prirodu, celokupan partijski život Mihels sagledava kao odnos elite i mase. Pošto školovana, specijalizovana i birokratizovana partijska elita priprema izbore, formuliše program i upravlja finansijama, u odnosu na nju obični članovi partije su potpuno nemoćni. Početak obrazovanja pro fesionalnog partijskog vodstva znači zapravo početak kraja demokratije. Ustanovljenjem oligarhijske elite vođa, koji se neprekidno bore za vlast, osiromašuje se politički život, jer se svodi na ogolelu borbu za moć. Ali, ova borba za moć ostaje najvećim delom skrivena masi, pošto različite grupe elita ipak imaju zajedničke interese u održavanju svog privilegovanog položaja. Suprotno Vilfredu Paretu, Mihels, dakle, smatra da ne dolazi do
gvozdeni zakon oligarhije
kruženja elita nego da se pre može govoriti o njihovom stapanju ili fuziji. Baveći se socijalnim poreklom partijskih vođa, nji hovom motivacijom, načinima na koje uspevaju da obezbede i produže svoju dominaciju i si., Mihels najveću pažnju usmerava na nj ihova socijalnopsihološka obeležj a, a zanemaruje socioekonomsku i kulturnu podlogu, kao i širi politički kontekst proučavanog problema. U tome je on bliži Gistavu Le Bonu nego Maksu Veberu koji g aje u početku ohrabrivao u istraživanju oligarhijskih tendencija modernih političkih partija, da bi ga kasnije ironično nazvao »moralistom« koji pokazuje sklonost da činjenične sudove brka s vrednosnim. Pa ipak, Mihelsova istraživanja g. z. o. pokreću neka suštinska pitanja mo derne demokratije, u kojoj su »oligarhijske tendencije« nesumnjivo izražene i u kojoj liderske ambicije i lidersko ponašanje uopšte, a ne samo u sferi politike, prete da oz biljno potkopaju i same temelje te demokratije. O oligarhija O partija, politička M. Tripković
H habitus (lat. habitus - držanje tela, ponašanje). Jedan od središnjih pojmova u teorijskoj zamisli Pjera Burdijea. H. je sistem trajnih, prenosivih dispozicija koji služi kao generativna osnova praksi, odnosno skup stečenih obrazaca mišljenja, ponašanja i vrednovanja koji uspostavlja vezu između društvenih struktura i lične istorije. Stiče se socijalizacijom u određenom društvenom položaju - definisanom bilo kao pripad nost klasi ili delu klase, bilo kao lociranost u određeno »polje« - i implicira subjektivno prilagođavanje tom položaju. H. se sastoji od mentalnih i telesnih matrica koje praktično usmeravaju delanje, od najautomatskijih radnji (držanje, hod, način govora, ponašanje za trpe zom), preko osnovne orijentacije na svetu (osnovne sheme klasifikacije) do vrednosnih opredeljenja. Ove matrice su utoliko delotvornije ukoliko su dublje ispod nivoa svesti, jezika i voljne kontrole. Tendencijski, h. reprodukuje praksu svojstvenu datoj klasi, a time i objektivne okolnosti svog nastanka. Otud on nije puki odraz stvarnosti, već ima relativno nezavisnu konsti tutivnu ulogu u stvaranju društvenog sveta. Najčešće dejstvuje u sprezi sa školskim sistemom i njegovim prikrivenim mehanizmima selekcije; posledica tog dejstva je usklađenost individualnih aspiracija i objek tivne verovatnoće životnog postignuća za pripadnike određene klase. S druge strane, h. nije do kraja fiksiran i, unutar određenih ograničenja, dopušta individualne osobenosti, variranje i inovaciju. O stil života
I. Spasić harizma (gr. charisma —dar milosti, milosrđe). Po jam h. je krajem XIX veka počeo prvi sistematski da koristi nemački istoričar Rudolf Zom u proučavanju is torije hrišćanske crkve. U proučavanju svetovne vlasti sistematski g aje definisao i koristio Maks Veber: »//. treba nazivati osobinu neke ličnosti na osnovu koje ona važi za izuzetnu i zahvaljujući kojoj se smatra daje ta ličnost obdarena natprirodnim ili nadljudskim, ili bar
specifično izuzetnim, ne svakom dostupnim moćima ili osobinama; za njih se veruje da su bogomdane ili da su uzorne i stoga se takva ličnost tretira kao vođa«. H. može biti kvalitet koji se pripisuje ustanovi, a ne samo ličnosti, zbog njene navodne veze sa krajnjim, funda mentalnim silama. H. se javlja na svim stupnjevima raz voja i u raznovrsnim kombinacijama sa ostalim tipovima vladavine. Dinastija, kao oblik postvarene nasledne h., kako u starogermanskom pravu, tako i kod hrišćanstva, počivala je na istaknutoj monarhijskoj zamisli poglavarske vlasti kao proširenepatria potestas. Kod izvorne harizmatske vlasti, vlast počiva na osećajnoj odanosti gospodaru, tj. njegovoj magijskoj sposobnosti, otkrovenju, junaštvu ili moći duha i govora. Različite kompo nente harizmatskog autoriteta iz hrišćanske eshatologije (ispražnjene od konkretnog idejnog sadržaja) mogu se donekle prepoznati i kod svetovnih vođa (mučeništvo, stradalništvo, spasiteljski vođa, čuvanje vere, slobodno proroštvo i si.). Kod harizmatske vlasti presudna je uloga vođe i osećajna, a ne tradicionalna ili službena vezanost podvlašćenih za vođu. Najčešći tipovi harizmatske vlasti su proroci, ratni heroji i sposobni demagozi. Vođa je naredbodavac i učitelj, a u organizaciji harizmatske vlasti upravni aparat biranje prema milosti vođe i ličnoj naklonosti. Istinski harizmatski autoritet vođe počiva na njegovoj sveukupnoj ličnosti, a ne na njegovim pojedinačnim sposobnostima koje se mogu opisati i nor mativno definisati. Nadzemaljska sposobnost je uvek lična. Čak ni religijska snaga ne pristiže harizmatskom vođi, po hrišćanskoj eshatologiji, iz bezlične visine, već lično od boga. Premda je harizmatski autoritet lične pri rode, nije uvek i neizbežno prisutan kod lične vlasti, već samo kod one koja je kadra da spontano ili planski pobu di neograničenu nadu u spasenje kod podvlašćenih. Što je bezličnost poretka izrazitija, a zakon nadmoćniji, to je uži prostor za pojavu harizmatskih vođa. U društvima s nerazvijenom državnopravnom tradicijom, u periodima akutnih kriza lako se budi neobuzdana nada u spasitelja,
175 vođu, kao što je u monarhiji stalno prisutna nada da će naslednik prestola otpočeti novo doba. Kod pravne države, pak, nade ove vrste okrenute su ka promeni ustava i zakona. Istinski harizmatski vođa obraća se sledbenicima u anormativnom starozavetnom duhu: »Zapisano je, ali ja vam kažem«. Važno harizmatsko načelo je da samo jedan može da bude pravi, izabrani. Harizmatska struktura ne zna ni za jednu formu ili regulisani postupak postavljanja, ne poznaje platu, karijeru, regulisano stručno obrazovanje nosioca h. ili njegovih pomoćnika, niti kontrolne in stance. Harizmatski vladar donosi odluke na osnovu strogo konkretnih i individualnih procena koje polažu pravo na apsolutno važenje. Njegovo odlučivanje srod no je kadijskoj pravdi, ali se razlikuje od nje po tome što je u odnosu na svetost tradicije slobodno isto koliko i u odnosu na racionalističke dedukcije iz apstraktnih pojmova. Istinski harizmatski vođa mora stalno da se osvedočava, pa mu je otuda i autoritet specifično labi lan. U razvijenom društvu, h. nije prisutna u čistom vidu već u naročitim spojevima s birokratizacijom. Kod fašizma je vezana za nacionalnu, a kod socijalizma za klasnu misiju vođe. Komunistički vođa izvodi svoju h. iz partije, a kod fašizma iz biološke krvne veze sa tlom. Kod komunističkog vođe (za razliku od fašističkog), ii. partijskog vođe pretvorena je od dara milosti u nešto što se može steći, pa u izvornom smislu nije reč o h. To je u skladu s temeljnim racionalističkim sadržajima marksističke ideologije koja se oslanja na prosvetiteljski skepticizam. Komunistički vođa, po ideologiji, nije natprirodno obdaren junaštvom, plemenitošću niti političkom genijalnošću, nego je vaspitan, pre svega, partijskim radom. U stvarnosti su i komunistički vođi sticali lični harizmatski oreol (Staljin, Mao Cedung, Tito), sjedne strane zbog civilizacijske zaostalosti sre dine u kojoj se lako budila nada u spasitelja, a s druge zbog planske i smišljene harizmatizacije kojom je partija uzdizala vlastiti autoritet veličajući vođu. U fašizmu, h. vođe je shvaćena znatno iracionalnije. Vođa nije vezan za partiju već za biološki shvaćenu rasu i naciju, a kraj nja osnova njegovog odlučivanja je goli anormativni decizionizam. Uprkos socioekonomskim i idejnoistorijskim razlikama, između fašizma i socijalizma postoje i određene institucionalne sličnosti u organizaciji države i partije na svim nivoima, koje su uslovljene h. vođe u jednom, a h. partije u drugom slučaju. Pored harizmatske ličnosti i h. službe u teoriji se pominje i h. razuma. To je ateističko veličanje, preuznošenje i apoteoza razuma i vođe koji je otelovljenje avangarde uma, a ne božije milosti niti nasledne krvi. H. razuma
hermeneutika
javlja se najpre kod Robespjera u Francuskoj revolu ciji, a zatim kod komunističkih vođa. Danton je proklamovao »despotizam razuma«, revolucija je za Robesp jera bila izraz nadmoći »univerzalnog razuma«, a kod komunista je racionalistička vizija pravednog društva počivala na apoteozi njenog agensa, komunističke par tije. Partija je otelovljenje kolektivnog razuma klase. H. razuma je poslednji stupanj obezličenja h., vezana je za ideju, a samo uslovno za prolaznu ličnost. Za razliku od dinastičke h. koja je otelovljenje magijske krvi, h. razuma je otelovljenje avangarde uma. Premda nedemokratska, h. nije u svim istorijskim situacijama bila neprogresivna. U prelomnim krizama, u uslovima zaoštrenih sukoba, h. vođe ili službe je mo gla podstaći brzu mobilizaciju širih društvenih grupa, aktivirati ovaj potencijal i usmeriti ga ka naprednim ili nazadnim promenama društva. Harizmatsku vlast treba proučavati i ocenjivati u sklopu celine političke forme i dubljeg društvenog sadržaja: slepa vera vernika u boga, vera komuniste u bezgrešnu partiju i klasnog vođu, vera fašiste u vođu rase i nacije imaju različit društveni sadržaj i ne smeju se formalistički izjednačavati. O autoritet O moć O vlast
T. Kuljić hermeneutika (gr. hermeneutike, od hermeneuein — tumačiti, prevoditi). Isprva označava praksu tumačenja (egzegeze) biblijskih tekstova, kako bi se doprlo do autentičnog značenja teksta. Kasnije je pojam proširen na teoriju i metod tumačenja (interpretacije) različitih simboličkih objekata - umetničkih dela, mitova, tek stova, ali i ljudskog ponašanja - s namerom da se oni dešifruju, te da se otkriju njihova mnogostruka, skrivena značenja. U istoricističkoj tradiciji, Vilhelm Diltaj vezuje h. za »duhovne nauke« koje se, zahvaljujući svom pred metu, zasnivaju na zajedničkim razumevanjima između tvorca dela i njegovog tumača. Karl Manhajm koristi pojam h. na sličan način, uzimajući pojedini tekst kao svedočanstvo o određenom pogledu na svet. Za savremeno shvatanje h. posebno je značajan nemački filozof Hans Gadamer. Gradeći na idejama Diltaja, Edmunda Huserla i Martina Hajdegera, Gadamer se bavi h. u dva konteksta - razumevanja umetničkih dela i metoda humanističkih nauka. Nadovezujući se na začetke »filozofske h.« izložene kod Hajdegera, Ga damer razvija ideju »hermeneutičkog kruga«: određeno stanovište možemo da prepoznamo i uopštimo jedino tako što ćemo tumačiti primere njegovog ispoljavanja, a s druge strane, konkretni činovi ili umetnička dela mogu se razumeti jedino pozivanjem na pogled na svet koji
hermeneutika
176
ih je proizveo; drugim recima, celina se mora razumeti iz pojedinačnog, a pojedinačno iz celine. Iako crpe iz Diltaja, Gadamer ne prihvata njegovu zamisao da je cilj tumača dopreti do »izvorne namere« koju je u delo ugradio njegov tvorac, niti svodi h. na psihološki proces empatije (uživljavanja) u poziciju autora (ili, u slučaju delanja, aktera). Umesto toga, Gadamer tvrdi da su ljud ska bića oblikovana osobenom »istorijskom svešću«, te da zato tumačenje jednog teksta podrazumeva »sta panje horizonata« dveju svesti - izvornog »istorijskog horizonta« i »horizonta današnjice« kojim raspolaže tumač. Gadamer u delu Istina i metoda prikazuje h. ne kao poseban metod ograničen na određene naučne discipline, nego kao opšti postupak tumačenja koji svi mi, kao ljudska bića, primenjujemo - čak i kada toga nismo svesni - u najrazličitijim svakodnevnim situaci jama međuljudske komunikacije, umetničkog doživljaja i sl. Za pojam h. u savrem enoj društvenoj teoriji značajni su i drugi autori. Pol Riker, polazeći od teorije književnosti i književne kritike, predlaže da se društveni fenomeni posmatraju kao tekstovi podložni tumačenju. Jirgen Habermas formuliše zamisao »kritičke h.«, pre ma kojoj u uslovima komunikacije iskrivljene neravno pravnim odnosima moći tumačenje ne može biti nepristrasno. U sociokulturnoj antropologiji, h. je naročito vezana za simboličku antropologiju, oličenu u Viktoru Tameru i Klifordu Gercu, prema kojima se etnografska praksa, pre svega, sastoji od tumačenja i »čitanja« kul tura poput tekstova. H. je često meta optužbi za relativizam i subjektivizam, te se stalno suočava sa zahtevom da formuliše osobena merila objektivnosti, koja će sprečiti njeno pre rastanje u puku subjektivnu projekciju tumača. Posredi je ista vrsta problema koja prati legitimiranje svih razumevajućih stanovišta u društvenim naukama, kao i psihoanalize. Uprkos kritikama, hermeneutičke ideje podstiču suštinske rasprave u sociologiji. One dovode u pitanje pojednostavljujuće, objektivističke pristupe preuzete iz prirodnih nauka i neprestano podsećaju društvene nauke na probleme koji proističu iz prethodne simboličke strukturisanosti njihovog predmeta. Kod Alfreda Šica, to je označeno kao odnos između »konstrukata prvog stupnja« i »konstrukata drugog stupnja«, a kod Entoni Gidensa kao »dvostruka h.« društvenih nauka. O razumevanje I. Spasić
hinduizam. Pojam kojim se označava čitav niz re ligijskih tradicija, pokreta i oblika duhovne prakse, od
kojih su neki međusobno potpuno nezavisni, a kojima je zajedničko pozivanje na autoritet Veda, svetih spisa drevne Indije sastavljenih na sanskritu. Geografski se pretežno vezuje za Indijski potkontinent; oko 85% stanovnika Indije smatra se pripadnicima jedne od bro jnih formi h. Dva osnovna izvora za proučavanje ove religije su (1) arheološki nalazi civilizacije u dolini reke Inda sa urbanim centrima Harapa i Mohendžo-daro (oko 2500-1500. g. pre n. e.) i (2) vedska kultura i religija, o kojoj saznajemo iz vedskih tekstova (Rig, Yajur, Sâma i Atharva veda\ brahmane, upanišade, sutre) koje su donela i razvila arijska plemena u toku svog naseljava nja na severozapad indijskog potkontinenta (oko 1500. g. pre n. e.). Rani oblici vedske religije nazivaju se brah manizam. Vedski univerzum koncipiranje po modelu žrtve (yajna), kao procesu simboličke transformacije u kojem čovek-vernik putem rituala osveštava svoje delanje i time ga vraća u domen svetog odakle ga je i dobio. Ta simbolička razmena odvija se između čoveka i brojnih (božanskih) sila (deve) sa različitim domenom i moći delovanja, a u svetu koji je zasnovan na polarnoj dinamici materijalnog (prakrti) i duhovnog principa (puruša). Kao organizacioni princip sveta, javlja se rita, biomoralni zakon, kasnije poznatiji kao dharma, koji podrazumeva kako fizičke, tako i društvene zakone i norme. Izvor i utok svega postojećeg, koji se u njemu ne iscrpljuje, jeste To Jedno (tad ekam), koje zovu brahman ili apsolut. Njegov mikrokosmički pandan u čoveku je đtman. Spoznaja âtmana, odnosno sjedinjenje sa brah manom, vodi oslobođenju (mokša) od kruga rađanja i umiranja (samsara) uslovljenog delovanjem moralnokauzalnog zakona (karma). U klasičnom, postvedskom h., duhovna emancipa cija se sve više definiše kroz tri puta, koji, iako izdiferencirani, nisu uzajamno isključivi. (I) Put delanja, koji najjasnije odražava klasične institucije h. kao što su vam a ili »kasta« kao osnov kategorizacije ljudi na četiri klase: svešteničku, vladajuću, proizvođačku i uslužnu (brahmani, kšatrije, vaišje i šudre), i ašrama ili podela čovekovog života na četiri doba: (1) doba školovanja: (2) doba stvaranja porodice i rada za društvo; (3) doba delimičnog povlačenja iz aktivnog društvenog i porodičnog života i (4) potpuno prekidanje veza čoveka i zemnog života i isključivo posvećivanje sopstvenom izbavljenju. Put delanja vezuje se za instituciju hrama i visoko je ritualizovan. (II) Put znanja razvio se iz filozofsko-religijske tradicije upanišada, a najreprezen tativnije je predstavljen u vedantinskoj tradiciji koju je obeležila plejada velikih duhovnih učitelja (guru) i mističara poput Badarajane (II vek), Šankare (VIII-IX vek), Ramanuđe (XII vek), Ramakrišne (XIX vek).
177 Aurobinda (XX vek) Gandija (XX v.), Tagore (XX v.) i dr. (III) Put posvećenosti bogu kroz ljubav (bhakti) odražava teistički oblik verovanja u jednog boga, najčešće Šivu (odnosno Šakti, njegov ženski, krea tivni princip) ili Višnua (odnosno za neku od njegovih popularnih inkarnacija kao što su Krišna ili Räma). Ovaj oblik h. najbolje je predstavljen u Bhagavad-gïti, slavnom poglavlju velikog epa Mahäbhärata, kao i u drugom indijskom epu (Rämäyana), koji je u novijoj istoriji poslužio kao pokretač religioznog nacionalizma u Indiji. O religija M. Bakić-Hayden
holizam (gr. hôlos - sav, čitav, totalitet). Verovanje da je celina »nešto više« od pukog zbira delova koji je čine. Dakle, celina (ili sistem) poseduje nekakvu ontološku ili epistemološku privilegovanost u odnosu na sopstvene sastavne delove. Kao metodološka strate gija, h. je suprotstavljen metodološkom individualizmu i redukcionizmu. U društvenim naukama preovladava ubeđenje da je njihov zadatak da objasne činjenice o ljudima, koje često nemaju veze s psihološkim činiocima individual nog ljudskog delovanja. To su činjenice o društvenim institucijama, kao što su porodica ili zaposlenje, o ve likim agregatima ljudi, poput društvenih klasa ili re ligijskih grupa, ili čak o ćelom društvu, ekonomiji ili kulturi. Ova tradicija u najvećoj meri potiče od Emila Dirkema i zato se pomenute činjenice najčešće nazivaju »društvenim činjenicama«. Društvena činjenica nije isto što i skup psiholoških činilaca koji objašnjavaju indi vidualne agense, njihovo ponašanje i njihove uzroke, što je njeno suštinsko obeležje i navodni dokaz da one postoje. Protivnici ove ideje nazivaju se »(metodološkim) individualistim«. Oni nastoje da pokažu kako se sve društvene činjenice mogu objasniti ponašanjem pojedi naca, te da to i nisu nikakve činjenice već samo teorij ske konstrukcije i zablude holističkih istraživačkih pro grama. Reč »metodološki« stavlja se kao vrsta prefiksa kako bi ukazala na metodološko pravilo da se uvek traga za individualnim deskripcijama i objašnjenjima koja treba da zamene holistička. Skepticizam u pogledu pos tojanja nezavisnih društvenih činjenica najčešće potiče iz sumnje u teorijske entitete (stvari, sile, obeležja) koje nije moguće neposredno posmatrati. Istovremeno, sum nja se da ima činjenica čiji je karakter često mističan i neempirijski, poput pojma »kolektivne svesti«. H. je kontroverzan je r je povezan s još jednim obeležjem društvene nauke koje nameće ozbiljne
homoseksualnost
metodološke probleme i pitanja, a to je funkcionalizam. Funkcionalizam je teorijska strategija koja identifikuje i objašnjava obeležja društva svrhom koju oni imaju, ali ne za individue, već za društvo kao celinu. Argumenti u korist h. delimično potiču iz nastojanja da se dokaže autonomija sociologije kao nauke, najčešće u odnosu na psihologiju. Dirkemova Pravila sociološke metode (1895) su u ovom pogledu izvršila najveći uticaj. Oni koji osporavaju potpunu autonomiju neke dis cipline ili teorije obično smatraju d aje ona »svodiva« na neku fundamentalniju teoriju ili teorije. Tako su pozitivistički nastrojeni filozofi nauke smatrali daje celokupna istorija nauke samo istorija podvođenja starijih i užih teorija pod novije i šire, te da se u tome u suštini sastoji napredak nauke. Dakle, individualisti u soci ologiji smatraju da se društvene činjenice mogu redukovati na pojedince i njihova obeležja. Ako se pokaže da postoji međusobna zavisnost društvenih zakona i psiholoških procesa, to nas može odvesti do zaključka da su društvene činjenice po svojoj suštini psihološke. Ovakva slika nauke je redukcionistička, jer posmatra istoriju naučnog progresa kao istoriju redukcija užih teorija na one šire i time ozbiljno ugrožava tvrdnje 0 autonomiji društvenih nauka uopšte, a ne samo so ciologije. Međutim, može se napraviti razlika između »destruktivnog« i »hijerarhijskog« redukcionizma. »Destruktivni« redukcionizam pokušava da određenu pojavu objasni polazeći od njenih najmanjih ili naj jednostavnijih konstituentnih delova. Nasuprot tome, »hijerarhijski« redukcionizam se sastoji ne od zamene jednog polja znanja drugim već od povezivanja ili ob jedinjavanja ta dva polja. Danas u sociologiji sve manje autora zauzima holističko stanovište, iako treba imati na umu da je istovremeno sve manje i ekstremnih redukcionista, te da sve više preovladava strategija hijerarhijskog reduk cionizma, odnosno svest o nužnosti saradnje između sociologije i psihologije. O metodološki individualizam O činjenica, društvena O redukcionizam M. Skorić
homoseksualnost (gr. homôs - isti; lat. sexualis - polni). Seksualna želja usmerena ka pripadnicima vlastitog pola. Iako se, tehnički, odnosi na oba pola, uobičajeno je da se izraz h. koristi za muškarce, a »lezbejstvo« za žene. Izraz je sredinom XIX veka skovao lekar Karolj Benkert, od grčkog prefiksa homôs (»isti«) i latinske reči sexus (»pol«). Treba razlikovati homoseksualno ponašanje, prisutno u raznim oblicima u svim društvima 1 kulturama, zatim homoseksualnu sklonost (koja se
177 Aurobinda (XX vek) Gandija (XX v.), Tagore (XX v.) i dr. (III) Put posvećenosti bogu kroz ljubav (bhakti) odražava teistički oblik verovanja u jednog boga, najčešće Šivu (odnosno Sakti, njegov ženski, krea tivni princip) ili Višnua (odnosno za neku od njegovih popularnih inkarnacija kao što su Krišna ili Räma). Ovaj oblik h. najbolje je predstavljen u Bhagavad-giti, slavnom poglavlju velikog epa Mahabharata, kao i u drugom indijskom epu (Ramayana), koji je u novijoj istoriji poslužio kao pokretač religioznog nacionalizma u Indiji. O religija M. Bakić-Hayden
holizam (gr. hôlos - sav, čitav, totalitet). Verovanje d a je celina »nešto više« od pukog zbira delova koji je čine. Dakle, celina (ili sistem) poseduje nekakvu ontološku ili epistemološku privilegovanost u odnosu na sopstvene sastavne delove. Kao metodološka strate gija, h. je suprotstavljen metodološkom individualizmu i redukcionizmu. U društvenim naukama preovladava ubeđenje da je njihov zadatak da objasne činjenice o ljudima, koje često nemaju veze s psihološkim činiocima individual nog ljudskog delovanja. To su činjenice o društvenim institucijama, kao što su porodica ili zaposlenje, o ve likim agregatima ljudi, poput društvenih klasa ili re ligijskih grupa, ili čak o ćelom društvu, ekonomiji ili kulturi. Ova tradicija u najvećoj meri potiče od Emila Dirkema i zato se pomenute činjenice najčešće nazivaju »društvenim činjenicama«. Društvena činjenica nije isto što i skup psiholoških činilaca koji objašnjavaju indi vidualne agense, njihovo ponašanje i njihove uzroke, stoje njeno suštinsko obeležje i navodni dokaz da one postoje. Protivnici ove ideje nazivaju se »(metodološkim) individualistim«. Oni nastoje da pokažu kako se sve društvene činjenice mogu objasniti ponašanjem pojedi naca, te da to i nisu nikakve činjenice već samo teorij ske konstrukcije i zablude holističkih istraživačkih pro grama. Reč »metodološki« stavlja se kao vrsta prefiksa kako bi ukazala na metodološko pravilo da se uvek traga za individualnim deskripcijama i objašnjenjima koja treba da zamene holistička. Skepticizam u pogledu pos tojanja nezavisnih društvenih činjenica najčešće potiče iz sumnje u teorijske entitete (stvari, sile, obeležja) koje nije moguće neposredno posmatrati. Istovremeno, sum nja se da ima činjenica čiji je karakter često mističan i neempirijski, poput pojma »kolektivne svesti«. H. je kontroverzan je r je povezan s jo š jednim obeležjem društvene nauke koje nameće ozbiljne
homoseksualnost
metodološke probleme i pitanja, a to je funkcionalizam. Funkcionalizam je teorijska strategija koja identifikuje i objašnjava obeležja društva svrhom koju oni imaju, ali ne za individue, već za društvo kao celinu. Argumenti u korist h. delimično potiču iz nastojanja da se dokaže autonomija sociologije kao nauke, najčešće u odnosu na psihologiju. Dirkemova Pravila sociološke metode (1895) su u ovom pogledu izvršila najveći uticaj. Oni koji osporavaju potpunu autonomiju neke dis cipline ili teorije obično smatraju d aje ona »svodiva« na neku fundamentalniju teoriju ili teorije. Tako su pozitivistički nastrojeni filozofi nauke smatrali daje celokupna istorija nauke samo istorija podvođenja starijih i užih teorija pod novije i šire, te da se u tome u suštini sastoji napredak nauke. Dakle, individualisti u soci ologiji smatraju da se društvene činjenice mogu redukovati na pojedince i njihova obeležja. Ako se pokaže da postoji međusobna zavisnost društvenih zakona i psiholoških procesa, to nas može odvesti do zaključka da su društvene činjenice po svojoj suštini psihološke. Ovakva slika nauke je redukcionistička, jer posmatra istoriju naučnog progresa kao istoriju redukcija užih teorija na one šire i time ozbiljno ugrožava tvrdnje o autonomiji društvenih nauka uopšte, a ne samo so ciologije. Međutim, može se napraviti razlika između »destruktivnog« i »hijerarhijskog« redukcionizma. »Destruktivni« redukcionizam pokušava da određenu pojavu objasni polazeći od njenih najmanjih ili naj jednostavnijih konstituentnih delova. Nasuprot tome, »hijerarhijski« redukcionizam se sastoji ne od zamene jednog polja znanja drugim već od povezivanja ili ob jedinjavanja ta dva polja. Danas u sociologiji sve m anje autora zauzima holističko stanovište, iako treba imati na umu da je istovremeno sve manje i ekstremnih redukcionista, te da sve više preovladava strategija hijerarhijskog reduk cionizma, odnosno svest o nužnosti saradnje između sociologije i psihologije. O metodološki individualizam O činjenica, društvena O redukcionizam M. Skorić
homoseksualnost (gr. homôs - isti; lat. sexualis - polni). Seksualna želja usmerena ka pripadnicima vlastitog pola. Iako se, tehnički, odnosi na oba pola, uobičajeno je da se izraz h. koristi za muškarce, a »lezbejstvo« za žene. Izraz je sredinom XIX veka skovao lekar Karolj Benkert, od grčkog prefiksa homôs (»isti«) i latinske reči sexus (»pol«). Treba razlikovati homoseksualno ponašanje, prisutno u raznim oblicima u svim društvima i kulturama, zatim homoseksualnu sklonost (koja se
homoseksualnost ne mora oteloviti u praksi) i homoseksualni društveni identitet. Umesto kao crno-belu podelu, seksualne ori jentacije ljudi treba pojmiti preko kontinualne skale Alfreda Kinsija koja vodi od isključive heteroseksualnosti do isključive h., gde se većina pojedinaca može smestiti na neku od tačaka između te dve krajnosti. Ne postoji opšte slaganje o učestalosti h., ali se najrazumnijom smatra procena od 4 do 6 % isključivo ili pretežno ho moseksualno orijentisanih u odrasloj populaciji. O uzro cima h. formulisano je mnoštvo teorija, među kojima su najpoznatije genetička, endokrinološka, psihoanalitička i teorija socijalnog učenja. Zbog protivrečnih nala za, nijedna od njih se ne može smatrati definitivno potvrđenom ni pobijenom. Za sociologiju, etiologija h. i nije od prvenstvenog značaja. Umesto toga, soci ologija proučava društveno oblikovanje samog pojma h. te društvenu praksu vezanu za h.: homoseksualni identitet, društveni tretman homoseksualnih pojedi naca i homoseksualnu potkulturu. U smislu društvene uloge i identiteta, h. je fenomen modernog i zapadnog društva, formiran tokom XIX veka zahvaljujući medi cini, koja je definisala h. kao bolest koju treba lečiti, kao i zakonodavstvu, koje je mušku h. proglasilo krivičnim delom. Medicinski pristup zadržao se sve do naših dana (h. je izbrisana sa spiska patologija Svetske zdravstvene organizacije tek sedamdesetih godina XX veka). H. i homoseksualno orijentisani pojedinci žrtve su jakih pre drasuda, diskriminacije i progona u većini savremenih društava, iako su razlike u stepenu homofobije (mržnje prema homoseksualcima) veoma velike. Da bi sačuvali svoj ugled u društvu, mnogi homoseksualci ne otkrivaju svoj identitet u javnosti. Tokom šezdesetih i sedamde setih godina, u opštoj klimi redefinisanja polnog identi teta (feminizam, pokret za seksualno oslobođenje), nastaje i pokret za oslobođenje homoseksulaca. On se suprotstavlja medicinskom pristupu, ukazujući na političke i društvene dimenzije seksualnosti, i razvija vlastitu ideologiju kojom se bori protiv stigmatizacije i ugnjetavanja. Namesto izraza »homoseksualac«, usvaja se izraz gay (eng. - veseo, radostan) kao pozitivno samoimenovanje homoseksualno orijentisanih pojedinaca koji, kao samosvesni subjekti, grade svoj grupni i lični identitet učestvujući u gay potkulturi obeleženoj osobenim institucijama, jezikom, vrednostima i umetnošću. U okrilju pokreta za oslobođenje i danas traju sporovi da li gay muškarci i lezbejke imaju slične interese, što bi opravdalo njihovu zajedničku borbu, ili pak lezbejski pokret treba da bude deo feminističkog. U našoj zem lji, dobrovoljni homoseksualni odnosi između odraslih muškaraca podlegali su krivičnom gonjenju sve do re vizije Krivičnog zakonika iz 1994. (ženska h. nije bila
178 inkriminisana). Uprkos dekriminalizaciji, predrasude prema h. i dalje su uvrežene, diskriminacija homosek sualaca raširena, a gay potkultura praktično nepostojeća, što nas svrstava među represivnije evropske zemlje u pogledu zaštite ljudskih prava homoseksualne man jine. O pol O potkultura 3 rod /. Spasić
hrišćanstvo. Najveća, najrasprostranjenija svetska religija (oko dve milijarde vernika). Poreklo, ime i glavna učenja h. neposredno se temelje na ličnosti Isu sa Hrista (Mesije, božanskog pomazanika), njegovom životu, smrti i poukama zabeleženim u jevanđeljima i drugim spisima Novoga zaveta. H. je nastalo u I veku, u istočnim provincijama Rimske imperije, a Isusovi sledbenici su po prvi put nazvani hrišćanima u sirij skoj Antiohiji, oko 50. godine n. e. Isus iz Nazareta, rodonačelnik ove religije, centralna je ličnost ne samo u povesti h. već i čitave kulture i civilizacije kojoj je ta religija, tokom puna dva milenijuma, utisnula svoje dominantno obeležje. Poput judaizma i islama, h. je monoteistička religija. Odlikuje je vera u jednog, jedinog Boga, ali i vera u Isusa Hrista kao Boga, odnosno Sina Božijeg. Prema teološkim doktrinama formulisanim i potvrđenim na prva dva vaseljenska sabora (u Nikeji 325. i Carigradu 381. godine), hrišćanski Bog se otkriva kao Trojica, tj. kao Otac, Sin i Sveti duh. Na taj načinje, prema hrišćanskoj doktrini i veri, Bog sebe obznanio u ljud skoj povesti. U jevanđeljima mu se, npr., Isus obraća kao Ocu, dok, s druge strane, i sâm Isus biva prepoznat kao Sin Božiji. Sveti duh se pojavljuje u nekim ključnim momentima u toj povesti (Inkarnacija, krštenje Isuso vo, Preobraženje, Duhovi i dr.). Ličnosti Svete trojice (Otac, Sin i Duh sveti) su tri osobe s jednom, božanskom suštinom. Među njima postoji razlika, ali nikad odvo jenost. One su tri večne osobe i svaka od njih poseduje božanstvo u njegovoj celokupnosti. Prema teološkim dogmama potvrđenim na docnijim vaseljenskim sabori ma, sam Isus Hristos u potpunosti poseduje i božansku i ljudsku prirodu u jednoj svojoj ličnosti. Hrišćansko sveto štivo je Biblija (Stari i Novi zavet), a sâmo hrišćansko predanje, pored Biblije, sadrži i više drugih elemenata: Simvol vere i spomenutu dogmu o Trojici; religijske i političke odluke sedam vaseljenskih sabora (u rimokatolika se i neki docniji sabori smat raju za autoritativne); evharistiju (liturgija, misa); dela crkvenih otaca; ikone u pravoslavlju itd. Hrišćanske crkve se danas dele u tri velike grupe: Rimokatolička crkva , istočne pravoslavne crkve i pro-
179 testantske crkve. Pored njih, u porodicu hrišćanskih crkava se ubrajaju i Orijentalna pravoslavna crkva (tzv. monofiziti), Istočna crkva (nestorijanci), dok veliki broj različitih denominacija i sekti, što mahom potiču iz protestantizma, svoja učenja takođe vezuje za Isusa Hrista. Otuda danas u svetu ima više od 20 000 zasebnih hrišćanskih crkava, denominacija i sekti. Crkveni raskoli između pravoslavnog Istoka i kato ličkog Zapada (1054. godine), kao i docnije između rimokatolika i protestanata (XVI vek) imali su daleko sežne istorijske posledice. Raskol iz 1054. godine bio je uslovljen nizom političkih, kulturnih, istorijskih i jezičkih faktora, a teologija i liturgijska praksa poslužile su tu samo kao zgodan povod da se opravda mnogo du blji jaz između dve hrišćanske veroispovesti. Iako su još u IX veku dve crkve neposredno došle u sukob zbog nekih obrednih razlika, već više stoleća je cen tralni predmet spora predstavljala doktrina o papstvu i tumačenje Simvola vere, tj. naknadno dodavanje lati nske rečifilioque (»...i Sina«) u onaj deo teksta Simvo la koji se odnosi na Svetog duha. Pravoslavna crkva nikad nije osporavala prestiž koji je Rim imao još u
hrišćanstvo
ranohrišćanskom periodu. Na hrišćanskom Istoku nikad se, međutim, nije verovalo d a je papa, biskup Rima, obdaren nekom posebnom božanskom m ilošću ili harizmom koju nemaju i drugi crkveni jerarsi. Prema pravoslavnom tumačenju, papa bi se, kao i vaseljenski patrijarh, mogao izdvajati samo kao »prvi među jednaki ma«, a nikako kao pontifex maximus, vrhovni poglavar Crkve. Pravoslavci, uostalom, ne prihvataju ni dogmu o papskoj nepogrešivosti, a smatraju i d a j e učenje o izlasku Svetog duha iz Sina (a ne samo iz Oca) teološki netačno. O dubini velikog raskola između ove dve crkve najbolje, možda, svedoči podatak da su anateme koje su one bacile jedna na drugu još 1054. godine, ukinute tek 1965, tokom istorijskih susreta pape Pavla VI i patri jarha Atenagore u Rimu i Istanbulu. Pre toga, poglavari ovih crkava nisu se susretali još od XV veka. Ukupni odnosi između Rima i Konstantinopolja popravili su se neposredno nakon Drugog vatikanskog koncila (19621965), a ekumenski dijalog odvija se, s promenjivim uspehom, na nivou zajedničke međunarodne teološke komisije koja je otpočela s radom 1980. godine. O katolicizam O pravoslavlje O protestantizam M. Vukomanović
I identifikacija (lat. identificatio - poistovećivanje). Pojam koji se podjednako koristi i u psihologiji i u soci ologiji, ali u tim naukama ima donekle različita značenja. U okviru psihologije ličnosti, i. označava bitnu kompo nentu u procesu sazrevanja deteta i razvoja identiteta i ličnosti, koja se ostvaruje putem poistovećivanja sa drugima, pre svega sa roditeljima. U širem smislu, to je svaki proces poistovećivanja, kroz preuzimanje načina ponašanja, motiva, vrednosti, stavova ili, uopšte, oso bina neke osobe, društvene celine (polne, etničke, verske, generacijske itd.) ili simbola. Proces i. vezanje za preuzimanje određenih uloga i statusa u društvu. Može se proučavati i kao masovni, a ne samo kao individualni fenomen. I. je specifično ljudska sposobnost, koja se zasniva na samorefleksivnosti, odnosno na sposobnosti osobe da sebe vidi očima drugog, tj. da bude istovremeno subjekt i objekt percepcije. Gradi se na afektivnim po stupcima, na vrednovanju i procenjivanju, društvenom poređenju, samopripisivanju određenih osobina i na igranju društvenih uloga. U okviru sociologije, a posebno socijalne psiholo gije, najveća pažnja se posvećuje ulozi društvenih fak tora u procesu i. Carls Kuli je jedan od prvih sociologa koji je posebnu pažnju posvetio građenju identiteta u interakciji sa drugima, putem zamišljanja ideja drugih o sebi (»ja u ogledalu«). Identitet je kod njega bitno određen putem postupaka poistovećivanja i preuzimanja društvenih uloga, a samo društvo je iz perspektive pri marnih grupa sagledano kao mentalni konstrukt. Džordž Mid, jedan od osnivača socijalne psihologije, ističe ulogu jezika u procesima i. Jezik omogućuje unutrašnju konverzaciju i zahteva od nas da preuzmemo ulogu dru gog u komunikaciji. 3 ličnost 3 socijalizacija N. Sekulić
identitet (lat. identitas - istovetnost). Pojam i. je moderan i potiče iz zapadnog individualizma, naime iz
vremena kada u XVIII veku dolazi do odbacivanja tradi cionalnog poretka, te se javlja sukob između individua i društva. To dovodi do stavljanja naglaska na pojam individualnosti u XIX veku, kao izraza želje pojedinaca i grupa da budu »različiti«. U modemom pluralističkom društvu dolazi do umnožavanja i., budući da se ono sve više diferencira i pojedinci učestvuju u različitim grupa ma i sklapaju raznovrsne odnose, te se javlja problem kako da se usaglasi odnos između samoidentifikacije i postojanja »drugog«. Oslobođene stroge fiksacije u srodničkom sistemu tradicionalnog društva, individue su bile suočene s problemom različitih izbora, te se ja vljaju dileme i sumnje u pogledu identifikacije i pripad nosti. U modemom društvu problem i. je značajno polje istraživanja, budući da postoji napetost između singularnih i pluralnih i. i na individualnom i na kolektivnom planu. Problem je naročito naglašen pojavom globa lnog društva koje nameće izvesnu unifikaciju i manje ili više potire različitosti. To otežava konstituisanje postoje i. povezan s pripadnošću konkretnoj zajednici, te se postavlja pitanje kako očuvati posebnost u okviru globalizacije. Pojam i. podrazum eva odgovor na pitanja: Ko sam ja? K o je »drugi«? Odnosno, i. se uvek određuje naspram nekog drugog, pa je »dragost«, tj. princip raz like relacija u kojoj se definiše i. Erik Erikson definiše i. kao sposobnost da se sačuva unutrašnja istovetnost i kontinuitet i da se o sebi misli kao o različitom biću u odnosu na druge. Ali, to ne označava jednom zauvek dato stanje, već je reč o procesu samoidentifikacije i razgrađivanja i. u toku razvoja individuacije pojedinaca ili grupe, te se mora shvatiti kao dinamička kategori ja. Elementi od kojih se sastoji osećanje i. su: osećanje jedinstva, koherencije, pripadnosti, autonomije. U procesu individuacije identitet i pripadnost pojedinca grupi (ili grupe široj zajednici) u određenom momentu dolaze u sukob, ali u procesu rasta pripadanje zajed nici, koje se izražava u prihvatanju zajedničkih vred nosti, ne isključuje autonomiju kao osećanje relativne
181 nezavisnosti i samosvesti, što znači da identifikacija s kolektivnim i. ne označava nužno asimilaciju individu alnosti (svojevrsnosti), već je pretpostavka za proces individuacije. Pojedinci se moraju najpre ukoreniti u svoju društvenu/kulturnu sredinu (proces identifikaci je) da bi mogli da odrede svoje mesto u svetu u kojem žive i s te tačke da krenu dalje u pravcu razvijanja svoje posebnosti (što važi i za odnos grupe i šire zajednice). Identifikacija započinje u porodici, u procesu primarne socijalizacije, i prolazi kroz različite faze u suočavanju pojedinca (grupe) sa širim društvenim miljeom. Može se govoriti o personalnom (ličnom) i kole ktivnom i. Personalni i. podrazumeva postojanje svesti 0 samom sebi kao različitom od svih drugih, tj. po jam o sebi kao autentičnom biću. Ali, formiranje per sonalnog i. zavisi i od usaglašenosti individualnog i društvenog integriteta i od zadovoljavanja potrebe za sigurnošću i emocionalnim prihvatanjem u zajednici. Dakle, kolektivni i. je komplementaran personalnom /., odnosno svaki ljudski i. je socijalni jer je čovek u osnovi društveno biće, koje je dvodimenzionalno orijentisano - ka individualitetu i ka socijalitetu. Stoga je u proučavanju kolektivnog i. takođe važno uzeti u obzir i sva obeležja individua koje sačinjavaju grupu i koja pomenuta obeležja unosi u zajednicu. Kolektivni i. može da bude: grupni, širi društveni, klasni, kulturni, nacionalni i profesionalni. U konstituisanju kolektivnog i. važnu ulogu ima autoritet, koji može da predstavlja prepreku za formiranje personalnog i. Zato je pitanje odnosa autoriteta i slobode jedan od osnovnih problema u formiranju i personalnog i kolektivnog i. Problem i. postaje naročito aktuelan u kriznim vre menima, u periodima naglih promena, kada pojedinac ili grupa nisu sigurni gde pripadaju, pa u bekstvu od nesi gurnosti pribegavaju traganju za novim /'. S tim prob lemom se suočavaju društva u tranziciji, u kojimaje na gli preokret iz jednog sistema u drugi poljuljao temelje usvojenih modela i., te u takvim društvima dolazi do izražaja anomija, apatija i rezignacija. Na tom primeru se pokazuje povezanost personalnih i kolektivnih /., jer se nesigurnost društvenih tokova reflektuje i na ličnu nesigurnost, te javljaju strahovi od samih promena, koje su preduslov dalje konsolidacije i personalnog i kolek tivnog i. 3 individua O individuacija O individualizam
Z. Golubović ideologija (gr. idéa - pojava, svojstvo, predstava; lôgos - reč, govor, nauka). Kovanicu od grčkih reči idea 1logos sačinio je Antoan Desti de Trasi, želeći da, u tek stu o sposobnosti mišljenja objavljenom sedam godina
ideologija
nakon revolucije u Francuskoj, jedinstvenim izrazom označi novu »nauku o idejama«. Pojam i. on je uveo u upotrebu u dva smisla. (1) U opštem i vrednosnoneutralnom značenju egzaktne nauke koja istražuje čulno poreklo ideja, otkriva zakonitosti izražavanja i kombinovanja ideja u ljudsko saznanje o objektivnom svetu, objašnjava odnos ideja, volje i morala i razdvaja istinito, pouzdano i jasno znanje od grešaka, predrasuda i mistifikacija. (2) Zajedno sa grupom filozofa prosvetitelja, ekonomista i političara koji su sebe nazvali »ideolozima«, Desti de Trasi je u upotrebu uveo po jam i. i u posebnom, pozitivno vrednovanom značenju primene naučnih saznanja u formulisanju pravila dobre organizacije društva i političkog delanja s ciljem da se ostvare planirani programi poboljšanja života članova jednog društva i odgovarajuće nacionalne države. U sklopu svog razlaza s »ideolozima«, Napoleon Bonaparta je uveo u upotrebu pojam /. (3) u negativnom i diskreditujućem značenju skupa nenaučnih i iluzornih doktrina i političkih programa. Mada je u vreme Direktorijuma (1795-1799) podržao institucionalizaciju nauke o idejama kao službene doktrine s velikim uticajem na ateističku, empirističku i liberalnu reformu obrazovnog sistema, Napoleon se oko 1804. okrenuo protiv učenja »ideologa«. Procenio je da njihova rastuća kritičnost prema njegovim monarhističkim ambicijama i promenjenom odnosu prema Crkvi može da podrije legitimnost njegove autoritarne vlasti. Prozvao ih je »metafizičarima i fanaticima« koji su sami sebe ovla stili da iz čistog razuma, onako kako ga oni sami tumače, dedukuju apstraktne humanističke spekulacije kako treba usrećiti ljude reformisanjem društva i države, bez konkretnog poznavanja istorijskog iskustva i odlika ljudi kakvi oni jesu. Do danas političari često upotrebljavaju pojam i. u negativnom značenju, kao sredstvo kritike i diskvalifikacije sistema ideja političkih protivnika. Ogist Kont je preveo sredinom XIX veka elemente Napoleonove kritike i. u metodološki princip pozitivnog naučnog istraživanja : spekulacija i mašta treba da budu podređene posmatranju. Emil Dirkem, zaslužan za in stitucionalizaciju sociologije u Francuskoj, kritikovao je Konta zbog nedoslednosti u primeni pozitivističke kritike i., kada je Kont sâm na ideološki način pretvorio svoje ideje o razvoju čovečanstva u predmet istraživanja, umesto da je definisao i istražio neki stvarni predmet istraživanja, polazeći od posmatranja spolja vidljivih odlika samih društvenih činjenica. Karl Marks i Fridrih Engels, utemeljivači »nove« ili istorijskomaterijalističke i dijalektičke teorije i metode kritike /., doprineli su da u društvenim naukama preovlada upotreba pojma i. u (4) negativno vrednovanom
ideologija
182
značenju lažne, prividno autonomne, određujuće, uni verzalne i otkrivajuće, a zapravo zavisne, određene, partikularne i prikrivajuće svesti o svetu. Njihovu negativnu definiciju i. odlikuje teza da izokrenuta i izokrećuća ideološka svest ne predstavlja prvenstveno iluziju, grešku ili svesnu laž, nego zakonito iskrivljeni izraz unutrašnjim strukturalnim protivrečnostima iskriv ljenog sveta. Koren ove dvostruke izokrenutosti oni pronalaze u otuđenoj i samootuđujućoj klasnoj podeli rada. Mehanizam reprodukcije ideoloških oblika svesti je najmanje proziran u uslovima u kojima su novcem i tržištem posredovani i postvareni odnosi prividno jed nake razmene, a zapravo izrabljivanja lično slobodnih ali ekonomski zavisnih privatnih vlasnika radne snage kao robe od strane privatnih vlasnika uslova društvenog procesa proizvodnje, takođe pretvorenih u robu. Pripad nici vladajućih klasa i njihovi ideološki predstavnici, koji u datoj istorijskoj epohi drže monopol na umni i upravljački rad i kontrolišu uslove reprodukcije života, strukturalno su uslovljeni da vide i opisuju kao samoproizvodeće, univerzalno vredne i večno važeće upravo one istorijski nastale odnose i zamisli orga nizacije proizvodnje koji omogućuju reprodukciju nji hovih privilegija. Pripadnici društvenih klasa svedeni na izvršilački rad strukturalno su uslovljeni da fatalistički prihvate i. vladajuće klase i dominantne odnose kao ne minovnost, ili da stvaraju vlastita imaginarna rešenja za stvarne društvene protivrečnosti. S druge strane, oni nisu u mogućnosti, zbog nedovoljno razvijenih proizvodnih snaga, uključujući nedovoljnu vlastitu organizovanost i klasnu svest, da protivrečnost između društvenog karak tera proizvodnje i privatnog prisvajanja viška vrednosti razreše u stvarnosti. Ideološki sadržaji pravne, političke, religiozne, umetničke ili filozofske idejne »nadgrad nje«, prema uverenju klasika marksizma, ne mogu da budu prevaziđeni samo putem teorijske kritike, nego i kroz revolucionarnu praksu radikalnog preobražavanja »osnove« društva, ili ekonomskih uslova reprodukcije totaliteta materijalnog i duhovnog života. Do danas traje rasprava o tome da li razne teorije o društvu predstavljaju naučna objašnjenja ili suprot stavljene klasne i. Zagovornici prve teze obično u vlastitom istraživačkom radu naginju neistorijskom i objektivističkom pozitivizmu i naturalizmu, a pristalice druge - relativističkom i subjektivističkom istorizmu i hermeneutici. O marksizam O svest, društvena
V Vratuša-Žunjić
igra. Jedno od suštinskih obeležja čovekovih. Uporište za takvu tvrdnju naći će se još kod starogrčkog filozofa
Heraklita koji je, opisujući tok sveta kao dete koje se igra (»vreme je dete koje se igra razmeštanjem kamičaka«), formulisao kosmičku metaforu o /. kao simbolu sveta. Tek će, međutim, moderno doba doneti obnovu interesovanja za fenomen kojoj se počinje dodeljivati status značajne filozofske kategorije. Veliki doprinos takvom filozofskom poimanju i. dao je, nesumnjivo, nemački filozof Eugen Fink, koji se formirao pod uticajem fenomenologije Edmunda Huserla. U svom delu simptomatičnog naslova Igra kao simbol sveta (1960), on ističe d aje ljudski problem i. istovre meno i svetski problem. Odbacujući tumačenja koja i. shvataju kao antitezu radu i, uopšte, »ozbiljnom životu«, Fink ističe da ona pripada strukturi bivstva čovekovog opstanka. Po njegovom mišljenju, vladajuće tumačenje i. kao nečeg ivičnog, kao onog čime se prekraćuje vreme, kao neke pauze u ozbiljnom životu, kao nekog vedrog dokoličarenja, kao nečeg što je suprotnost radu - jeste ujedno i najpliće tumačenje. Isto tako, Fink ne prihvata ni rasprostranjeno shvatanje prema kojem je i. tek bezopa sna, nerizična prethodna vežba za buduće ozbiljne akcije, te je stoga navodno svojstvena samo dečijem dobu, već ističe daje ona jednostavno mogućnost čoveka uopšte. Svet je, prema njegovom mišljenju, i. bez igrača, a čovek je u isti mah i igrač i igračka. Fink smatra daje moguće razlikovati nekoliko struk turnih karakteristika ili momenata i.: uživanje, smisao, zajednica, pravila, igračka, uloga, svet Među njima se posebno ističu pravila, koja su bitan konstitutivni deo svake i. Naime, mada je i. spontanost puna uživanja, ona se ne odvija bez pravila. I. samu sebe obavezuje u pravili ma i. Ono što ograničava samovoljnost akcije igrača nije neka strana moć, nije otpor prirode protiv ljudskih za hvata, nije protivništvo bližnjih u oblasti gospodarenja, nego igrač ili igrači sami sebi postavljaju ograničenja i granice. Oni koji se igraju ostaju vezani za pravila koja su sami postavili. Pri tom, pravila nemaju nepromenjivu snagu, već se mogu menjati u sporazumu sa igračima. Ta pravila se, dakle, mogu »ukidati«, može se sporazumevati o novima, ali sve dok se čovek igra i igranje razborito razumeva ima obavezu prema pravilima i. Krećući se u okvirima osobeno shvaćene filozofi je i., holandski istoričar kulture i filozof Johan Hojzinga, u svom poznatom delu Homo ludens (1939) definiše čoveka upravo kao biće koje se igra. Prema njegovom mišljenju, ljudska kultura je izrasla i razvila se iz i. - i kao /. I. je u tom smislu starija od kulture. Ograničavajući se na i. društvenog tipa ili »više« ob like /'., Hojzinga izdvaja tri momenta, tri karakteristike ili tri formalna obeležja i.: (1) /. je slobodan čin - ona je slobodna, ona je sloboda - što znači da se pod i. po-
183 drazumeva slobodno delovanje za koje se oseća daje izvan običnog života, ali da uprkos tome može igrača potpuno da zaokupi; (2) i. nije ni »običan« ali ni »pravi« život, budući da ona znači izlaženje u jednu posebnu, privremenu sferu delatnosti, s nekom vlastitom težnjom; (3) i. se »odigrava« unutar određenih granica vremena i prostora, a od svakodnevnog života se razlikuje mestom i trajanjem, pa su završivost i omeđenost takođe njena bitna obeležja. Budući jedan od najosnovnijih momenata ljudskog života, i. se, u tom smislu, prema Hojzinginom mišljenju, može definisati kao »dobrovoljna radnja ili delatnost, koja se odvija unutar nekih utvrđenih vremenskih ili prostornih granica, prema dobrovoljno prihvaćenim, ali i bez izuzetka obaveznim pravilima, kojoj je cilj u njoj samoj, a prati je osećaj napetosti i radosti te svest daje ona »nešto drugo« negoli »običan život«. Pridržavajući se, u osnovi, Hojzingine definicije Rože Kajoa u svom takođe slavnom delu Igre i ljudi (1958), ističe da je ona istovremeno i suviše opširna i suviše skučena. To se naročito odnosi na dva njena ele menta: tajnovitost, zagonetnost i prerušavanje, sjedne strane, i materijalni interes i korist, s druge. Prema njegovom mišljenju, iako je sve što je po prirodi tajna ili prerušavanje blisko potrebno je ipak imati na umu da je i. gotovo uvek i spektakularna i razmetljiva. Nasuprot tome, onaj deo Hojzingine definicije koji određuje i. kao radnju oslobođenu svakog materijalnog interesa jedno stavno isključuje opklade i i. na sreću, koje se u raznim formama javljaju kod svih naroda i u kojima novac ili ma terijalna dobra imaju značajnu ulogu, bez obzira na to što je tu reč o prenosu svojine a ne i o proizvodnji dobara. Na osnovu toga, Kajoa smatra da se u formalnom smislu (a to znači da time nije unapred određen i njen sadržaj) može definisati kao aktivnost koja je: (1) slo bodna, što znači da se na nju igrač ne može primoravati a da time i. ubrzo ne izgubi svoju prirodu privlačne i vesele razonode; (2) izdvojena, što znači daje ona ograničena preciznim i unapred utvrđenim vremenskim i prostornim granicama; (3) neizvesna, što znači da se tok i ishod i. ne mogu unapred predvideti, pošto se inicijativi igrača obavezno daje izvesna sloboda iz potrebe za izmišljanjem; (4) neproduktivna, što znači da i. ne stvara ni dobra, ni bogatstva, niti bilo kakvu vrstu novih elemenata, izuzev što vrši prenošenje vlasništva unutar kruga igrača, tako daje ishod situacije identičan onoj na početku partije; (5) propisana, što znači daje i. podvrgnuta odredbama koje ukidaju obične zakone i za trenutak uvode novu, jedino važeću zakonitost; {6)fiktivna, što znači daje i. praćena specifičnom svešću o nekoj vrsti drugorazredne realnosti u odnosu na tekući život.
igra
Postavljajući pitanje da li se u brojnosti i raznolikosti i. može ipak otkriti neki princip koji bi omogućio nji hovo razvrstavanje, ali tako da on proizlazi iz njihovih suštinskih obeležja, Kajoa misli da se to može učiniti na osnovu preovlađujuće zajedničke karakteristike svoj stvene određenoj vrsti i. U tom smislu, on sve i. razvrstava u četiri kategorije, u skladu sa starogrčkim odgovarajućim izrazima: agôn (takmičenje), aléa (slučaj), mimicry (pret varanje) i ilira (zanos). Pridoda li se tome i način igranja, onda se sve i. razvrstavaju na jednoj skali, čiji je prvi pol nazvanpaidia, kojim se označava zajedničko obeležje razonode, nestašluka, slobodne improvizacije, spontane bujnosti i nekontrolisane fantazije, a drugi (lat.) ludus, koji se karakteriše rastućom potrebom da se anarhična i ćudljiva priroda podvrgne proizvoljnim konvencijama, imperativima - i to namemo nezgodnim - te da se stalno i sve više ometa postavljanjem sve težih prepreka kako bi joj se put do željenog cilja učinio što napornijim, ali tako da taj put i dalje ostaje savršeno nekoristan, iako zahteva sve veće napore, sve više strpljenja, domišljatosti i veštine. Kajoa smatra da se takmičenje, sreća, prerušavanje i vrtoglavica ne moraju pojavljivati izolovano, već da su oni sposobni i da udružuju svoje osobine. Prema njego vom mišljenju, postoje u tom pogledu tri moguće kom binacije povezivanja: osnovne, slučajne i zabranjene. Osnovna vezivanja su ona u kojima se može konstatovati suštinska povezanost principa /. Takva je kombinacija između agôna i alée, koji su paralelni i komplementarni, a isto tako i između mimicry i ilinx, mada ova poslednja otvara vrata potpunoj razuzdanosti koja se u svojim najčistijim formama pokazuje kao suprotnost i.: spoj pret varanja i zanosa toliko je snažan i nepopravljiv da zapravo prirodno pripada području svetog. Slučajna vezivanja su ona koja postoje između sreće i vrtoglavice (aléa-ilinx) i takmičenja i prerušavanja (agon-mimicry), gde se jedno s drugim može vezivati bez štetnih posledica (aléa podrazumeva odsustvo volje i podstiče stanje opsednutosti, a svako takmičenje je sâmo po sebi predstava, tako da mimicry ne samo što ne škodi principu agona nego ga još i pojačava). Najzad, zabra njena povezivanja su ona koja postoje između takmičenja i vrtoglavice (agôn-ilinx), te sreće i prerušavanja {aléamimicry). U prvom slučaju, vrtoglavica ne bi mogla da se udruži s rivalstvom koje je ograničeno pravilima, a da odmah ne izgubi svoju pravu prirodu, budući da ona znači striktnu negaciju kontrolisanog napora, pa se time poništavaju bitni uslovi koji defmišu agôn: efikasno pribegavanje veštini, snazi i proračunu, samokontrola, poštovanje pravila, želja za odmeravanjem jednakim oružjem, prethodno pokoravanje presudi arbitra, una pred dat pristanak da se borba ograniči na ugovorene
igra
184
okvire itd. U drugom slučaju, kombinacija je nespojiva zbog toga što aléa podrazumeva potpuno i savršeno prepuštanje slučaju, a to je suprotno svakom prerušavanju ili obmani. U protivnom, ulazi se u domen magije, gde je reč o pokušaju primoravanja sudbine. Tako nas zabranjena povezivanja uvode u područje izopačavanja i., koje znači poništavanje njenih bitnih karakteristika, onako kako su one ranije bile definisane: kod agâna, igrač računa samo na sebe, napreže se i iz gara; kod alée, on računa na sve osim na sebe i predaje se njemu nedostižnim silama; kod mimicry, on zamišlja daje neko drugi i izmišlja neki fiktivni svet; kod ilinxa, on zadovoljava želju za privremenim poremećajem sta bilnosti i ravnoteže tela da bi izbegao tiraniju sopstvene percepcije i prouzrokovao poraz sopstvene svesti. U os novi, izopačavanje i. nastupa zapravo usled mešanja igre sa svakodnevnim životom, čime se stvara opasnost da se sama priroda naruši. U tom smislu, Kajoa smatra da nije preterano reći da se sudbina jedne kulture ogleda u i. Drugim recima, davanje prvenstva agônu, aléi, mimicry ili ilinxu »utiče na odlučivanje prema budućnosti jedne civilizacije«. Ako se stvari tako postave, onda se, sa antropološkog stanovišta, pokazuje da najznačajnija i najupadljivija ra zlika postoji između dva osnovna tipa društva: »primi tivnog« ili arhaičnog i modernog ili civilizovanog. U prvom, haotičnom ili »dar-mar tipu«, sve se odvija kao da prerušavanje i zanos, ili radije pantomima i ekstaza obezbeđuju intenzitet, a time i koheziju kolektivnog života; u drugom, uređenom tipu, društveni ugovor se sastoji od kompromisa ili prećutne podele između nasleđa, koje je neka vrsta slučaja i sposobnosti, a koja podrazumeva upoređivanje i takmičenje. Prva su društva prerušavanja i zanosa (mimicry i ilinx) a druga takmičenja i slučaja (agôn i aléa). 3 čovek 3 dokolica 3 ljudska priroda M. Tripković
imigracija (lat. immigrare - useliti se). Odomaćeni stručni izraz za doseljavanje, odnosno useljavanje, bez obzira na to da li su u pitanju spoljne ili unutrašnje mi gracije. U anglosaksonskoj stručnoj literaturi (iz koje je ovaj izraz preuzet) /. (immigration ) ima uže značenje i označava doseljavanje u jednu suverenu zemlju iz neke druge zemlje. Zajedno sa emigracijom, i. je kom ponenta međunarodnih migracija. U svim slučajevima unutrašnjih migracija pravilnije bi bilo koristiti domaće reči - doseljavanje, useljavanje. 3 emigracija 3 migracije B. Đurđev
imitacija (lat. imitatio —podražavanje, oponašanje, ugledanje). U psihologiji i sociologiji, jedan od sa stavnih elemenata procesa socijalnog učenja, socijaliza cije i identifikacije. Reč je o više ili manje (ne)svesnom i složenom postupku podražavanja obrazaca i uzora iz uže i šire socijalne okoline, koji, udružen s drugim mehanizmima, omogućava pojedincu da se postepeno oblikuje kao socijalno biće, odnosno kao zrela ličnost. I. se gotovo nikad ne javlja u svom čistom obliku i au tonomnom dejstvu, već je uvek povezana i isprepletena s drugim oblicima, postupcima i činiocima socijalnog učenja i socijalizacije. Inače, ovaj pojam u sociologiju je uveo Gabrijel Tard, koji je u svom delu Zakoni imitacije (1890) pokušao da osnovne društvene procese i celokupno društveno ponašanje čovekovo objasni delovanjem za kona i. Naime, negujući psihologističku orijentaciju, Tard je sociologiju shvatao kao nauku o psihičkim od nosima među pojedincima koji žive u društvu. Prema njegovom mišljenju, glavni činilac društvenog napretka jeste pronalazak, koji je delo pojedinca, a koji postaje svojina celog društva pomoću imitiranja pronalazača i njegovog otkrića. Na temelju ugledanja, izgrađuju se društveni odnosi i stvaraju navike i shvatanja, zatim obrasci ponašanja i mišljenja, kao i lingvističke, pravne, ekonomske, moralne i umetničke pojave. Osim podražavanja, u društvu deluju još dva značajna psihička procesa - suprotstavljanje i prilagođavanje - a svi oni su izvedeni iz opštije prirodne zakonitosti pona vljanja, koja se u anorganskom svetu ispoljava u obliku oscilatornog kretanja, a u organskom kao nasleđivanje. Zato je i. najvećim delom automatski proces. Ona se zapravo ostvaruje na osnovu dve vrste zakona: logičkim i vanlogičkim. Zakonitosti logičke prirode deluju onda kada ljudi prihvataju neki pronalazak zato što ga sma traju korisnim, dok kod vanlogičkih zakona nedostaje ovaj svesni racionalni momenat. Tard smatra da se zakonitosti logičke prirode retko javljaju u svom »čistom« obliku, već mnogo češće u suprotstavljanju dva »talasa« oponašanja, što vodi uza jamnom prilagođavanju, iz čega se i javlja pronalazak. Pored toga, zakonitosti vanlogičke prirode se ispoljavaju bilo kao podražavanje od unutrašnjosti čoveka prema njegovoj spoljašnosti, ili kao ugledanje nižih društvenih slojeva na način ponašanja viših slojeva. Zbog toga je psihološka introspekcija najvažnija metoda u sociolo gijiPrimenjujući takvo tumačenje uloge i. u društvenom životu, Tard je posebnu pažnju posvetio razlikovanju ja vn o sti (publike) i gom ile (mase). Za njega, javnost je kolektivitet fizički odeljenih pojedinaca, čija se ko-
JL
185 hezija zasniva na psihičkim vezama, odnosno na svesti svakog od njih da veliki broj ljudi u istom času ima istu ideju i istovetnu volju. Nasuprot tome, gomila je skup bilo kakvih pojedinaca koji su se, ma kojim povodom, skupili zajedno i imaju zajednički duh. Za razliku od javnosti, kao zbira osoba razdvojenih u prostoru koje imaju dovoljno jednodušnosti u ubeđenjima i emoci jama da bi delovali zajednički, gomilu sačinjava skup pojedinaca koji ne samo što imaju jedinstvene emocije, ubeđenja i akcije nego se i skupljaju na određenom mestu i u određeno vreme. Psihologiju i ponašanje gomila oblikuje fizička i mentalna blizina i one su postojale tokom cele istorije, dok je javnost proizvod savremenog doba i javlja se s razvojem štampe, a naročito s pojavom novina. Ali, savremeno brzo širenje informacija i njiho va senzacionalistička priroda imaju tendenciju stvaranja određenog mentaliteta u javnosti koji je sasvim sličan psihologiji gomile. A pošto svaka plodna inicijativa dolazi isključivo od individualnog duha, onaj ko hoće da misli mora da se izoluje ne samo od mase već i od javnosti. Pa ipak, javnost je mnogo inteligentnija nego gomila, koja traži svoje vođe i slepo ih sluša. Razmišljajući o tome zašto se duh pojedinaca utapa u kolektivni duh gomile, Tard ističe i značaj sugestije u društvenom životu. Ali, kao i u svemu ostalom, ovde se pridaje preveliki značaj psihološkim obeležjima dotične gomile. Posmatrajući podražavanje gotovo isključivo kao psihološku kategoriju i kruto ga odvajajući od in vencije, koja se iskazuje u novim oblicima mišljenja i delovanja čiji su tvorci nadareni pojedinci, Tard nije uviđao da se ni pronalazak ni oponašanje, jednako kao ni sukob ili prilagođavanje, ne mogu svesti samo na individualnopsihološke procese i mehanizme, niti se mogu tretirati kao neke izolovane i društveno neuslovljene činjenice, već se moraju posmatrati kao društvene pojave, koje imaju društvene uzroke i posledice. Pojam je u potonjem razvoju sociologije rede korišćen - uglavnom u istraživanjima vezanim za sti love života pojedinih društvenih slojeva (npr. u teoriji »dokoličarske klase« Torstena Veblena) ili u pogledu mode, ali nije obezbedio širu primenu, niti je uspeo da se otarasi svojih psihologističkih naslaga. O psihologizam O socijalizacija O stil života M. Tripković
imperijalizam (lat. imperium - carstvo, najviša vlast). (1) U opštem značenju, teorijska i praktična pre tenzija upravljačkih grupacija društava organizovanih u snažne države da prošire domen svoje moći, po mogućnosti, u svetskim razmerama. Ekspanziju preko granica vlastite teritorije one sprovode upotrebom vojne
imperijalizam
sile i suptilnijim oblicima političke i ekonomske kon trole i kulturne hegemonije nad privredno, politički i vojno slabim i nerazvijenim društvima. U tom značenju, pojam i. upotrebljavaju autori poput Fernana Brodela, koji sm atraju d a je nasilno ostvarenje dominacije moćnih država nad interesnim sferama u bližem i daljem okruženju staro koliko i sama ljudska civilizacija. (2) Upotrebu reči i. u posebnom značenju uveli su marksistički teoretičari. Oni insistiraju na specifičnosti /. kao faze u protivrečnom svetskom razvoju istorijski osobenog kapitalističkog načina prisvajanja viška proi zvoda od neposrednih proizvođača, čija je radna snaga nasilnim razdvajanjem od sredstava za preživljavanje pretvorena u robu jedinstvene upotrebne vrednosti da proizvodi novu vrednost veću od vlastite prometne vrednosti. Najčešće je citirana istorijskomaterijalistič ka obrada uvida Dž. A. Hobsona koju je oborio V. I. Lenjin, a sastoji se u tvrdnji d aje ekonomski koren i. prvenstveno potraga za novim mogućnostima za ula ganje kapitala. Lenjin definiše i. kao najviši stadijum u razvoju akumulacije kapitala i svetskog kapitalističkog tržišta putem koncentracije i centralizacije krupne kapitalističke proizvodnje i razm ene u internacio nalnim razmerama. Vremenski g a je locirao u period 1870-1890, u kojem je, po njegovom mišljenju, došlo do prelaska iz industrijskog, konkurentskog i liberalnog kapitalizma, obeleženog na međunarodnom tržištu izvo zom kapitala u obliku robe, u monopolski i finansijski kapitalizam. Na temelju razvoja kreditnih institucija i stapanja industrijskog i bankovnog kapitala, i. odlikuje izvoz kapitala u novčanom obliku izvan granica na cionalnog monopolizovanog tržišta na svetsko tržište, naročito u oblastima s nerazvijenim robnonovčanim odnosima i pretkapitalističkim klasama na vlasti, u kojima može da se ostvari viša profitna stopa nego u klasičnoj trgovinskoj razmeni, ili da se parazitski ubira kamata na zajam. I. prati suparnička borba i povre meni imperijalistički ratovi između vladajućih klasa i monopolističkih saveza ili trustova finansijskih magnata »starih« kolonizatorskih sila i »novih« pretendenata na imperijalističku ekspanziju - poput Nemačke, Italije, Belgije, Japana i SAD - oko preraspodele kontrole nad izvorima jeftinih sirovina, radne snage i tržišta u di rektno okupiranim kolonijama, ili politički, finansijski i tehnološki zavisnim polukolonijama (V. I. Lenjin, Im perijalizam kao najviši stadijum kapitalizma, 1916). Izbijanje Prvog i Drugog svetskog rata dalo je za pravo Lenjinu, nasuprot Karlu Kauč kom i Rudolfu Hilferdingu, koji su očekivali svetsko udruživanje mag nata finansijskog kapitala u jedinstveni svetski trust, ili ultraimperijalizam, koji bi mirnom internacionalnom
imperijalizam
186
saradnjom uklonili njihovu nacionalnodržavnu razd vojenost i otupeli njihovo ratoborno takmičenje. Na kon Drugog svetskog rata, međutim, ponovo je postalo popularno shvatanje d a je konkurencija eliminisana unutar i između najrazvijenijih imperijalističkih država centra svetske kapitalističke privrede. Po nekima, kapitalistička klasa SAD postala je dovoljno snažna da kao patron nametne kapitalističkim klasama preostalih imperijalističkih država status klijenata u zajedničkoj borbi za očuvanje imperijalističke dominacije i blokira razvoj kapitalističke industrijalizacije na periferiji, kao opasnu konkurencije vlastitim oligopolima. Istraživači dugoročnih trendova razvoja akumu lacije kapitala nastavljaju da preciziraju periodizaciju razvoja i. Po mišljenju Emsta Mandela, i. predstav lja »pozni« kapitalizam koji od tridesetih godina XX veka odlikuje konsolidovanje »trećeg odeljka« proi zvodnje oružja i sredstava za masovno uništavanje. Đovani Arigi smatra d a je šezdesetih godina prošlog stoleća uspostavljen »multinacionalni« kapitalizam koji se -nasuprot tržišnom, anarhičnom i neformal nom usklađivanju međunarodne podele rada iz perioda finansijskog kapitalizma - odlikuje hijerarhijskim i zvaničnim usklađivanjem multinacionalnih kompanija koje prelaze granice teritorijalne podele sveta na na cionalne države. Među teoretičarima i. traje spor da li je moguće da savez nastajuće nacionalne buržoazije i dvostruko eksploatisanih neposrednih proizvođača u podređenim, pretežno poljoprivrednim oblastima obezbedi promenu nametnute uloge strukturalno zavisne i tehnološki slabo opremljene periferne sirovinske baze u svetskoj podeli rada. Dok jedni ukazuju na uspešan kapitalistički raz voj tzv. novoindustrijalizovanih zemalja, drugi smatraju d aje za pobedu nad savezom imperijalista i lokalnih pretkapitalističkih klasa i kompradorske buržoazije neop hodan prelazak iz faze nacionalne antiimperijalističke revolucije u fazu socijalističke revolucije. 3 kapitalizam O kolonijalizam 3 neokolonijalizam
V. Vratuša-Zunjić incest (lat. castus - častan; in-cestus - obeščašćen). U najužem značenju, i. se određuje kao rodoskvrnuće, tj. kao stupanje u seksualne odnose ili zasnivanje braka među prvostepenim srodnicima. U nešto širem značenju, i. se određuje kao društveno zabranjeno i kažnjivo stupanje u šire shvaćene seksualne relacije između posebnih grupa srodnika, koje se različito određuju od kulture do kulture. Tako su, npr., pravila endogamije i egzogamije, kao i seksualne zabrane u primitivnim društvima, vezane za totemske grupe, a ne u osnovi
za nuklearnu porodicu. U ovim slučajevima uopšte ne mora biti reči o biološkom, već o simboličkom srodstvu. U nekim drevnim društvima, kao što je Egipat, brak između rođenih braće i sestara u dinastijskim porodi cama smatrao se poželjnim i obaveznim, dok je u tradi cionalnoj primitivnoj kulturi Polinezije postojao najveći zazor upravo prema i. između brata i sestre. U nekim zemljama (npr. u delu arapskog sveta) brak između braće i sestara u drugostepenom srodstvu (braća i sestre od tetki, stričeva, ujaka...) do danas se smatra poželjnim, dok se u zapadnoj kulturi smatra rodoskvmućem. Antropolozi smatraju daje zabrana i. između rodite lja i dece jedan od univerzalnih i najstarijih tabua, koji predstavlja istovremeno ključan momenat istorijskog prelaska čoveka iz »prirode u kulturu«. Pitanja vezana za utvrđivanje porekla ove zabrane i njenih društvenih funkcija predstavljaju osnovno polje tradicionalnih antropoloških istraživanja i. Emil Dirkem, Džejms Frejzer, Sigmund Frojd, Edvard Vestermark, Klod LeviStros i niz drugih antropologa i sociologa daju različita tumačenja često mistifikovana i jednostrana. Danas se smatra daje Vestermarkovo shvatanje zabrane i. kao nečeg ustanovljenog na prirodnoj odvratnosti prema stupanju u seksualne odnose s rođacima, a naročito s roditeljima ili decom, pogrešno. S druge strane, zabranu i. Frojd ustanovljuje upravo na seksualnoj ambivalenciji, istovremenom privlačenju i odbijanju, koja je prois tekla iz Edipovog kompleksa i seksualnog suparništva s roditeljem istog pola. I Frojd, kao i Levi-Stros, poreklo zabrane i. pronalazi u društvenom ugovoru između muškaraca koji, u interesu društvene solidarnosti, ko hezije i funkcionalnog postojanja zajednice, uspostav ljaju pravilo »razmene žena«, regulišući na taj način uza jamno suparništvo i distancirajući se spram sopstvenog poligamnog seksualnog nagona. Na taj način se obavlja prelazak čoveka (zapravo muškarca) iz prirodnog, ani malnog, u kulturno, civilizovano stanje. U ovim patri jarhalnim tumačenjima porekla zabrane /., žene bivaju, između ostalog, određene kao trajno »prirodna« bića kojima je svojstvena nepotpuna kulturna transforma cija, koja je moguća jedino delovanjem i dogovaranjem muškaraca. Istovremeno, seksualnost žene, uključujući i analizu eventualne ženske poliandričnosti, sasvim izlazi izvan dometa ovih analiza. Odnos prema /'. je u tradicionalnoj antropologiji i psihoanalizi izrazito patrijarhalno konstruisan. Ve lika raširenost kršenja ove zabrane, naročito u odnosu očeva prema ćerkama, nekad i danas, upućuje na to daje poštovanje zabrane i. simbolička vrednost u odnosu na koju postoje ogromna odstupanja u stvarnosti. Često se u praksi šireg društvenog sankcionisanja incestuoznih
187 odnosa zahteva pre ćutanje o njihovom postojanju nego stvarno zabranjivanje i onemogućavanje i. Savremena feministička analiza smešta i. u odnose moći u društvu ustanovljene na dominaciji muškaraca, pri čemu se i. ne mistifikuje i ne smatra znakom pretkulture, već sastavnim delom posebnog domena patrijar halnog društvenog i porodičnog života vezanog za sek sualno nasilje. Pozicija počinitelja i. - a to su u praksi najčešće otac ili brat, ili pak bliži ili dalji muški srod nik ili porodični prijatelj - proističe iz pozicije moći i predstavlja poziciju nasilnika. /. se najčešće vrši nad ženskom decom, često još u veoma ranom detinjstvu, koja se nalaze u poziciji žrtve nasilja. Stoga se dovodi u pitanje da lije uopšte opravdano govoriti o i. kao »odno su« između dve osobe, jer se time dobij a utisak ravno pravne i podjednake odgovornosti žrtve i nasilnika. Seksualno zlostavljanje počinjeno putem i. ne mora nužno biti zasnovano na primeni fizičke sile ili nekog drugog vida prisile, niti pak mora da podrazumeva potpun seksualni odnos, već je počinjeno kršenjem postojeće emotivne veze poverenja između deteta i odrasle osobe u interesu seksualnog zadovoljenja. U tom smislu, najšire određenje uopšte ne mora obuhvatati samo krvne srodnike, već i osobe od poverenja. Odrasli počinilac i. poseduje autoritet u odnosu na žrtvu, koja je u odnosima zavisnosti od njega, pa upravo zbog te bliske relacije i. ima mnogo teže posledice nego seksu alno nasilje koje potiče od stranca. Incestuozirana deca nisu u stanju da tačno shvate šta im se dešava i u čemu je problem, niti su u stanju da se odupru, tim pre ako počinilac pristupa žrtvi zadržavajući prijateljski stav i predstavljajući /'. kao poverljivu igru. I. se veoma često dešava kada deca nemaju sasvim razvijenu po Inu svest, niti verbalne ili kognitivne kapacitete da opišu kroz šta prolaze. Posledice /. su naglašeno negativne i trajne i manifestuju se kao postincestuozni sindrom koji često prati amnezija u pogledu onoga što se događalo u deti njstvu. Žrtve se osećaju krivim, nečistim, nemoćnim, seksualno dostupnim i obaveznim na ćutanje. Kada se odluče da pričaju o svojim iskustvima, često im se ne veruje (npr. Frojd je mnogobrojna svedočanstva svo jih pacijentkinja tumačio kao incestuozne fantazije devojčica), od njih se zahteva da i dalje ćute kako bi se očuvala porodica, umanjuje se traumatičnost nji hovog iskustva ili krivica prebacuje na njih i na njihovo zavođenje. Tako, npr., Džon Vigmor na početku XX veka promoviše doktrinu obezvređivanja uverljivosti iskaza deteta, a pogotovo ženskog, ukoliko se ono žali na seksualno zlostavljanje. Vigmor je nastojao da »naučno« dokaže da su žene i devojčice psihički i fizički predisponirane da iznose lažne seksualne optužbe pro
individua tiv muškaraca dobrog ponašanja i karaktera. U praksi se pokazuje da počinioci /. nisu bolesne, već normalne osobe i da pripadaju svim slojevima društva i različitim karakterima. Feministička analiza usmerena je na razbijanje zavere ćutanja o raširenosti i. i na takav pravni i socijalni tretman koji će omogućiti zaštitu, a ne svaljivanje tereta odgovornosti na žrtve. O egzogamija O endogamija O nasilje u porodici N. Sekulić
individua [pojedinac] (lat. individuus - nedeljiv, osoben). Umesto pojma i. često se upotrebljava pojam jedinka, što ne može da izrazi svojevrsnost ljudske pojedinačnosti, budući da jedinka označava egzemplarnost, tj. puku pripadnost nekoj skupini, dok indi vidualnost znači takvo određenje pojedinca koje podra zumeva izvesnu distancu date osobe u odnosu na grupu kojoj pripada i s kojom se ne stapa. Pojam i. kazuje da pojedinac nosi u sebi izvesne lične dispozicije koje ga razlikuju od drugih pojedi naca i omogućuju da se ljudsko biće razvije kao zrela i slobodna ličnost. Međutim, pojmovi /. i ličnosti nisu sinonimi, jer je i. samo u potenciji razvijena ličnosti budući da unutrašnje predispozicije mogu biti i potrte u određenim društvenim i kulturnim okolnostima, a raz voj ličnosti ograničen ili zaustavljen. Stoga se mora uzeti u obzir višedimenzionalnost čoveka i ukazati na kom plem entarnost individual nih i društvenih komponenti koje uslovljavaju (ili ograničavaju) razvoj individualnosti kao jednog od bit nih elemenata zrele ličnosti. Herbert Markuze je pisao o jednodimenzionalnom čoveku u modernom dobu, naglašavajući, pre svega, konformizam, koji se u vidu pragmatičnog materijalizma i tehnologizma razvija u savremenoj tehničkoj civilizaciji. Karl Marks je be zobzirni individualizam koji se razvija u kapitalizmu isticao kao drugu stranu jednodimenzionalnosti, koja zanemaruje potrebu čoveka za ljudskom solidarnošću u zajednici u kojoj ljudi žive. Stoga se može govoriti o dve krajnosti u tretiranju ljudske individualnosti: o sociologizmu i individualizmu - naime, o prenaglašavanju društvene komponente i podvođenju i. pod društvo, te o izolaciji i. kao osobe, nezavisne od društvenih činilaca i potpuno okrenute sebi. Umesto takvih krajnosti treba govoriti o komple mentarnim procesima - individuaciji i socijalizaciji. Pod individuacijom se podrazumeva proces rašćenja pojedinca u kojem se vrši prelazak od identifikacije s grupom na formiranje vlastitog identiteta, koji označava neophodno odvajanje i samorefleksiju, tj. sticanje svesti
individua 0 vlastitom postojanju kao svojevrsnom biću, različitom od drugih i od grupe. Socijalizacija je, pak, primarni proces koji omogućuje prilagođavanje pojedinca sredini 1 čini da on postane deo društva/kulture u kojoj živi, obezbeđujući neophodnu identifikaciju s društvenim standardima i vrednostima. Proces rašćenja individue time se ne završava, a ukoliko se to desi, govori se o infantilnosti pojedinca, budući da on ostaje vezan za grupu i njoj potpuno potčinjen, ne ostvarujući neopho dan prelazak koji otvara polje za individuaciju. Tek kada se usaglase dejstva oba pomenuta procesa može da se govori o normalnom razvoju ličnosti. Makrosociološka teorija (kao što je bila marksistička) naglašavala je, prvenstveno, sociološke činioce razvoja i., iako se u radovima Karla Marksa mogu naći i tekstovi koji govore da važnost individualnog razvoja kod tog mislioca nije bila zanemarena, pa je pogrešno pripisivati mu sociologizam. Nasuprot tome, sociopsihološke teo rije su, najčešće jednostrano, bile mikroteorije, koje su prenaglašavale značaj unutrašnjih dispozicija individue kao činilaca razvoja (spor oko pitanja: šta je važnije dispozicije ili sredina). Moderna antropologija uviđa da su to komplementarni činioci i u svojim istraživanjima daje im podjednako važno mesto. Međutim, odnosi koji još nisu dovoljno obrađeni kada su u pitanju mesto, uloga i razvoj /. u svom okruženju su sledeći: odnosi individua i institucionalne strukture društva (funkcionalistička so ciologija taj problem interpretira u smislu »društvenih uloga« koje pojedinac ima u društvu); interpersonalni odnosi u kontekstu društvene strukture; odnos države i i. - pitanje o individualnim i društvenim potrebama i interesima; odnosi između javne i privatne sfere, kao i pitanje koje arbitar koji o tome odlučuje; mera individuacije i socijalizacije i kako se ona uspostavlja; odnos autoriteta i kritičnosti itd. Dakle, čovek se rađa kao pojedinac, ali ne i kao razvijena individualnost. Pojedinac prolazi kroz kraći ili duži period socijalizacije (što zavisi od tipa društva i karakterne strukture individue) u kojem uči sve ono što je neophodno da bi zadobio svoje mesto u datoj društvenoj/kulturnoj sredini - od jezika i običaja do složenijih normi i standarda, uključujući i najopštije društveno prihvaćene vrednosti. Dobra prilagođenost ne znači automatski i prvu stepenicu ka procesu individuacije, jer prilagođavanje bez samorefleksije može da bude i osnovna kočnica za taj neophodni prelazak, koji je često bolan i za pojedinca i za grupu (jer grupa teži da pojedinca zadrži u svom okrilju, često i na račun njegovih/njenih unutrašnjih potencija, te tako sprečava dalji razvoj individualnosti). Zrela ličnost podrazumeva
188 određeni stepen individualne autonomije i zato se mora uložiti napor da se napravi prelazak od biološkog, preko socijalnog ka antropološko-psihološkom statusu i. O čovek O individuacija 3 individualizam
Z. Golubović individuacija (lat. individuum - jedinka). Pojam se odnosi se na proces upojedinjavanja i izdvajanja jedinke iz nečeg opšteg, u toku kojeg se pojačava nečija osobenost {individualitet). I. je razvoj pojedinačne personalne strukture, iden titeta i dobro ogranizovane ličnosti. Ličnost u kojoj su organska, psihološka i socijalna svojstva organizovana u kompleksnu celinu, na višem nivou, jeste integrisana ličnost. Posredstvom i. ličnost treba da se osposobi za samostalno ponašanje, autentično ostvarivanje svojih potreba i mogućnosti, prepoznavanje i vrednovanje težnji, ideja i osećanja kao sopstvenih. /. se najčešće definiše kao neprekidni razvojni proces koji uključuje uzajamno delovanje individual nog i društvenog ili, preciznije rečeno, »personalnog identiteta« i »društvenog identiteta« (Natan Ekerman, Psihodinamika porodičnog života, 1966). Sazrevanjem u »procesu društvenog prilagođavanja« izgrađuje se identitet. »Društveni identitet« je periferniji aspekt ličnosti (podložniji promenama), dok je »personalni identitet« jezgro ličnosti, oblikovano u ranim interak cijama porodičnih odnosa i bioloških sklonosti (manje podložan modifikacijama). Uzajamnost individualnog i društvenog zavisi od odm erenosti očekivanja u odnosu na individualne mogućnosti, što onda može biti podsticaj, ili, pak, predstavljati gušenje potencijala ličnosti. O uspešnom razvoju celovite ličnosti reč je onda kada se razviju potencijali koje ličnost ima i kada »delovanjem inte gracionih procesa« (Sulejman Hrnjica, Zrelost ličnosti, 1982) budu podržani od drugih. Sagledavanjem i. kao sastavne kopmonente kom pleksnog procesa formiranja ličnosti (uz kultivisanje i socijalizaciju), Zagorka Golubović definiše /'. kao »proces pomoću kojeg se razvija unutrašnji sistem mo tivacije i ’okvir orijentacije’ u skladu sa personalnim svojstvima ličnosti«. Realizacija i razvitak individual nih mogućnosti zavise od sociokulturne sredine i dispo zicija koje nosi svaka pojedinačna individua. »Socijalitet i individualitet su dve komplementarne osobine bez kojih se ne može ostvariti razvitak integralne ličnosti« (Porodica kao ljudska zajednica, 1981), ali isto tako mogu biti prepreke tom razvitku (socijalitet koji vodi u konformizam, individualitet koji proizvodi egocentrizam).
189 Posredstvom z., ličnost se sredini prilagođava ili ak tivno, na osnovu sopstvenog izbora, ili pak pasivno uz konformizam, destruktivnost i »psihološko ropstvo«, kao »mehanizme bekstva« (Erih From, Zdravo društvo, 1963). From razrađuje ideje o svojevrsnoj »ljudskoj situaciji« i »društveno strukturisanom defektu« ljud skih bića osujećenih u bitnim aspektima svoga razvoja (bolest nastaje kada se ugrožava »imanentna ljudska motivacija«). Prema sociološkoj teoriji Talkota Parsonsa (Društvena struktura i ličnost , 1964), sveobuhvatni proces formiranja ličnosti (društvenointerakcioni i per sonalni aspekt) usmeren je na osposobljavanje individue za intemalizovanje zajedničkih vređnosti i njihovu primenu u svom delovanju, kroz efikasno obavljanje uloga (»igrač uloga«). Teorija razvoja identiteta suprotstavlja se sociologističkom viđenju i. Prema Eriku Eriksonu, »socijaliza cija individue« i »individualizacija društvenosti« vode autonomiji ličnosti i razvoju identiteta (čovek »staje na svoje noge«). Proces razvoja identiteta (proces rastuće diferencijacije) i postignuti identitet su delimično svesni, a delimično nesvesni. Razvoj se odvija tokom neko liko faza, u cilju dostizanja individualne autonomije i izgradnje snažnog ega, koji je utoliko snažaniji ukoliko je zasnovaniji na realnosti i zajedničkim ciljevima s dru gima. Karl Jung sagledava razvojni proces jedinke u dosezanju ličnosti na osnovu sposobnosti prilagođavanja uz najveću moguću slobodu sopstvenog odlučivanja. Razvoj ličnosti zahteva »usamljivanje«, svesno i ne minovno izdvajanje od »nerazličitosti«, kako bi ličnost »vema sopstvenom zakonu« izabrala put do sopstvene celovitosti. Savremena razumevanja i. odbacuju jednostrane sociološko-psihološke pristupe pridavanjem većeg značaja interakcionizmu i teorijama koje se oslanjaju na psihoanalitičko razmišljanje o razvoju individualiteta u uslovima složenog i dinamičnog totaliteta (recipro citet akcija i reakcija). Nesumnjivo je da proces i. traje tokom čitavog čovekovog života. Granice čovekovog sazrevanja zavise od uslova u periodu primame socija lizacije, od životnih okolnosti, sposobnosti i potencijala koje ličnost nasleđuje i nosi, ali i od samoodgovornosti i samovaspitanja. To je »zbivanje« u kojem se ličnost posredstvom i. samorealizuje, razvija svoj sopstveni identitet i sazreva u pravcu »beskonačne individualno sti« i celovitosti. Cilj i kruna i. je »sposobnost da bu demo nezavisni« (Vladeta Jerotić, Čovek i njegov iden titet, 2002), što jeste stvarna zaloga, ali i uslov slobode. Savremeni svet ima široke mogućnosti za »ostvarivanje sebe« i stvaranje sopstvenog identiteta zadovoljava
individualizam njem imanentnih ljudskih potreba, a naročito potrebe za stvaralaštvom. O čovek O individua O ličnost D. Stjepanović-Zaharijevski
individualizam (lat. individuus - nedeljiv, osoben). Pojam nastao početkom XIX veka u postrevolucionarnoj Francuskoj da bi označio raspad socijalnih veza i napuštanje društvenih obaveza i opredeljenja pojedi naca. Pojam je imao različita značenja. U Nemačkoj je bio povezan s romantizmom i označavao kult individu alne jedinstvenosti. U Engleskoj se upotrebljavao kao kontrast »kolektivizmu«, povezujući se s liberalizmom; neki autori smatraju daje italijanska renesansa probudi la ističući u prvi plan osobenost jedinstvene individu alnosti i kultiviranje privatnosti. Najuticajnije je bilo mišljenje Aleksisa de Tokvila, prema kojem i. označava slobodno osećanje svakog građanina da se izoluje od drugih i povuče u svoju porodicu napuštajući šire društvo, što je vodilo pravom egoizmu. Međutim, prema drugom mišljenju, i. označava slobodno preduzetništvo, ograničenu vladu, ličnu slobodu i stavove. Sadržaj pojma i. zavisi od toga kako se shvata odnos individue i društva i kako se definiše sâm pojam društva. Ako se društvo shvati kao čista konstrukcija individua, u kojoj postoji bezlična struktura institucija i u njima depersonalizovani pojedinci, i. označava protivstav sociologizmu i nema negativnu konotaciju. Ali, ako se na individue gleda kao na samodovoljne monade koje shvataju društvo kao ograničavajući prostor, i. podra zumeva težnju pojedinaca da se izoluju i zatvore u svoj privatni svet ne vodeći računa o društvenom okruženju i opštijim potrebam a i interesima, izražavajući, na taj način, egoizam koji se suprotstavlja solidarnosti i društvenoj odgovornosti, te ima prvenstveno negativno značenje. M arksizam je imao u vidu ovo drugo značenje i zato je žigosao i., ali se u društvima »realnog so cijalizma« razvijao antiindividualizam kao protivstav dominirajućem kolektivizmu, te je i sâm pojam indivi due dobijao negativno značenje, budući d a je osnovni vrednosni postulat bilo žrtvovanje pojedinca u ime »viših interesa«. Nasuprot tome, liberalizam podstiče i. u prvom smislu, ali u okruženju neprestane kapitalističke utak mice često ne uspeva da se distancira od egoizma. Prenaglašavajući vrednost privatizacije i tržišne privrede kao osnovnih postulata dobro uređenog društva, libe ralna teorija nije imuna na ideološku instrumentalizaciju, jer zapostavlja neophodne društvene uslove za razvoj individualnosti, ističući - često jednostrano - samo indi-
individualizam
190
vidualna prava i slobode na račun minimuma društvene jednakosti, koja obezbeđuje povoljne prilike za sve po jedince da razvijaju svoje individualne potencije. Da bi se izbegle nejasnoće i nesuglasice u ovom pogledu, moguće je umesto tog izraza upotrebiti izraz individuacija, koji označava proces formiranja indi vidualiteta pojedinca kao odbrane od njegove utopljenosti u bezlično društvo. U tom slučaju nije reč o dilemi i. ili antiindividualizam, već se razmišlja u smislu usaglašavanja odnosa između individua i društva kao komplementarnih subjekata društvenog života koji uključuje njihovu autonomiju i vodi računa o njihovoj svojevrsnosti. Navedeno stanovište je osnova demokratskih društava, koja pored političkog zahteva za poštovanjem indi vidualnih prava i sloboda treba da pruže i ekonom ske i kulturne uslove za ostvarenje tih prava od strane svakog pojedinca. Totalitarna društva su, u suštini, antiindividualistička, jer je njihov osnovni postulat os tvarenje monopola moći i održanje na vlasti uspostav ljanjem kontrole nad cetokupnim društvenim životom i privatnim životom individua. O čovek O društvo 3 individua
Z. Golubović industrijalizacija (lat. in d u stria - m arljivost, radišnost). (I) U užem smislu, proces transformacije svih grana proizvodnje na osnovama industrijske proiz vodnje: mašinizacija i mehanizacija proizvodnje, usluga i saobraćaja, standardizacija radnih i proizvodnih po stupaka i serijska proizvodnja. Industrijska revolucija je dala snažan podstrek i. jer je promenila sredstva rada i uvela mašinu kao složen sistem alatki. Istovremeno je stvorila i odgovarajući način prenosa energije i transfor macije jednih oblika energija u druge. To je omogućilo ujednačavanje radnih procedura koje su povećale efi kasnost rada. Svi pomenuti momenti su uslovili ma sovnu proizvodnju. Razlozi za širenje industrijskog načina delovanja i proizvodnje na sve grane privrede su mnogostruki, ali mogu da se razvrstaju u dve grupe, (a) Težnja za efi kasnijim i razvojnim mogućnostima rada. Industrijski način rada je pokazao svoju organizaciono-tehnološku i produktivnu nadmoć nad ostalim načinima rada. Ali, ovaj način rada je upozorio i na mnogostruke izmene, kako u sredstvima rada, tako i u radnoj snazi i njihovim stalnim i brzim promenama. (b) Nastojanje društva da bolje realizuje društvene potrebe ili potrebe stanovništva. Usredsređenje na čoveka, koje je započelo s humanizmom i renesansom i označilo pojavu novog veka kulminiralo je u XIX stoleću i bilo je krunisano
industrijskim načinom rada i i. Od tada su se značajno uvećale ljudske potrebe i način njihovog zadovoljava nja. (1) U širem smislu, i. je proces radikalnih izmena društvene strukture, odnosno pretvaranja agrarnog u industrijsko društvo i podrazumeva dve vrste promena: (a) promene u institucionalnoj strukturi društva i (b) promene ljudskog faktora. (a) I. menja ekonomsku strukturu društva razvijajući društvenu i, posebno, tehničku podelu rada, odnosno organizaciju poslova. Tradicionalna i vekovno ustalje na podela rada nestaje i nastupa razuđena i dinamična podela rada, koja se stalno razvija, zajedno s napretkom sredstava rada. Nastaju velike industrijske organizacije rada, s koncentracijom sredstava rada, finansijskih sred stava i radne snage. Toj izmeni odgovara ceo tržišni i bankarsko-m onetarni sklop privrede. Pored toga, značajno se menja i politička struktura društva. Umesto apsolutističkih feudalnih ustanova uvode se savremene političke ustanove. Demokratizuje se politički život i, što je najvažnije, stanovništvo se masovno uvodi u politički život, stvaranjem političkih pokreta, partija i parlamenta. Stvara se i centralizovana i jaka država koja je u XIX veku predstavljala izraz nacije kao celovite, totalne političke zajednice. U svim političkim us tanovama industrijskog društva, birokratija, kao racio nalna hijerarhijska uprava, igra odlučujuću društvenu ulogu. Na kraju, temeljno se menja i struktura kulture - počinju da dominiraju racionalne umesto iracionalnih institucija. Nauka potiskuje mistiku i religiju u procesu sekularizacije, a društvo zadobija svetovni karakter. Na drugoj strani, kultura postaje komercijalna i masovna i razvija se potrošačko društvo. Umesto aristokratske kulture prošlih vremena, kultura se približava masama, ali postaje i roba koja se troši kao i svaka druga roba. (b) Promene u tzv. ljudskom faktoru izražavaju se na različite načine. Pre svega, menja se kvalifikaciona struktura radne snage, raste značaj obrazovanih zanimanja i onih koja se tiču organizacije i upravljanja. Stanovništvo se uvećava i društvo postaje masovno. Menja se socijalni sastav stanovništva jer nastaju velike društvene grupacije industrijskog radništva i srednjih klasa. O društvo, industrijsko O društvo, postindustrijsko O industrijska revolucija
V Milić
industrijska rcvolucija. Složen proces radikalne i potpune promene u proizvodnim snagama i društvenoj strukturi koja je izazvana industrijalizacijom, urba nizacijom i, konačno, uspostavljanjem kapitalizma.
191 Ovo sociološko shvatanje i. r. razlikuje se od tehničkotehnološkog shvatanja koje insistira samo na izmenama u proizvodnom procesu, objektivnim i subjektivnim činiocima proizvodnje, pošto uključuje i promene u pogledu statusa pojedinih društvenih grupa i njihovih međusobnih odnosa. U istoriji ljudskog društva bilo je više revolucija u proizvodnim snagama i društvenoj strukturi - od neo litske do agrarne revolucije. Ali, između svih ranijih revolucija, sjedne strane, i i. r., s druge, postoji razlika koja se ogleda u tome što su sve ranije revolucije bile ograničene na pojedine činioce u proizvodnim snagama i društvenim grupama i samo na njihove delimične izmene, dok je i. r. celovita i sveobuhvatna i tiče se celine proizvodnih snaga i strukture društva. /. /-. ima svoje dve međusobno zavisne, ali ipak posebne strane. (1) Prva se odnosi na promene u proiz vodnim snagama koje obuhvataju izmene u proizvod nim sredstvima, izvorima proizvodne energije, proiz vodnim sirovinama, načinu proizvodnje i radnoj snazi. Do i. r. sredstva rada su se menjala, ali pojedinačno, dok je u i. r. došlo do strukturalne promene jer su se pojedina sredstva rada međusobno povezala u mašinski sistem ili mašinu. Dok su u svim dotadašnjim revolu cijama pojedinačne alatke bile pokretane ručnom ili životinskom snagom, mašina zahteva jaču pokretačku energija nego što je može obezbediti ljudski rad ili snaga životinje. To je energija zasnovana na uglju, pari i, konačno, električnoj struji. Osim toga, dok ručna ili životinska energija nije mogla da bude tranformisana u druge oblike energije, zahvaljujući i. r. jedna vrsta energije mogla je da bude preobražena u drugu vrstu, primenjiviju u mašinskom sistemu (npr., toplotna ene rgija u električnu energiju). Ranije revolucije kori stile su sirovine u njihovom prirodnom obliku, dok je /'. r. dovela do prerade i transformacije sirovina u sve složenije vrste, primerenije predmetima rada, pa time i do promena ne samo oblika već i sadržine sirovina. To je značilo stvaranje veštačkih sirovina koje su pogodnije za složeniju i kombinovanu proizvodnju. Osim toga, u i. r. je promenjen i tehnički način proizvodnje. Dok je u svim ranijim revolucijama proizvodnja obavljana u prirodnoj sredini, na zemljinoj površini, i. r. je stvorila veštačku sredinu, tj. fabriku. Dok je ranije ritam proiz vodnje zavisio od prirode i bio uglavnom vezan za dan i određena godišnja doba, u fabričkom sistemu rad je postao nezavisan od prirode, mogao je da se obavlja i noću i u svim godišnjim dobima. I. r. je dovela i do promena u radnoj snazi. U svim dotadašnjim revoluci jam a radna snaga je bila isto toliko važna kao i ostali sastojci proizvodnje, dok je u i. r. radna snaga postala
inicijacija
podređena mašinskom sistemu, često kao njen puki pripadak, podređena tzv. mehaničkom srcu. Osim toga, i. r. sabija radnu snagu u fabrike, po određenoj strogoj, ne samo mašinskoj disciplini, već i pod nadzorom i društvenom kontrolom koju kapital vrši nad radnom snagom. Druga strana i. r. tiče se promena u društvenoj struk turi. I. r. je, pre svega, promena vlasničke stukture. U krajnjoj liniji, promene u sredstvima proizvodnje, proiz vodnoj energiji, proizvodnim sirovinama, načinu proiz vodnje te radnoj snazi nisu bile moguće bez pojave nove vlasničke strukture. U i. r. pojavili su se nosioci kapitala i nosioci radne snage, te je došlo do slobodne prodaje i kupovine kapitala i radne snage. Tek je kapital proširio mogućnosti radikalne transformacije svih proizvodnih snaga jer on ne može da se oplođuje ako stalno ne uvodi novine i efikasnije proizvodne snage. Zahvaljujući i. r. došlo je do zaokruživanja društvenih klasa i njihovog međusobnog odnosa u društvu. I. r. je zaoštrila klasne odnose u kapitalizmu, naime odnose između kapitalista i radnika, jer je u prvo vreme dovela do smanjivanja zaposlenosti i stvaranja rezervne radne snage, povećanja konkurencije i snižavanja najamnina. Sve je to vodilo sazrevanju klasne svesti i rasplamsavanju klasne borbe. Ali, pošto i. r. predstavlja proces stalnih promena, u ka snijem razvoju došlo je do uvođenja naučnotehnoloških otkrića koja su povaćala zaposlenost i ublažila klasnu borbu. Na kraju, i. r. je postavila osnovu za stvaranje mnogih društvenih slojeva koji su počeli da se razvijaju i menjuju celokupno društvo. Potrebe unapređenja proiz vodnje, stvaranja profita, uz druge procese, uslovile su razvoj obrazovanja i pojavu srednjih klasa koje danas preovladavaju u društvenoj strukturi. I.r. je proces stalnog unošenja najraznovrsnijih pro nalazaka u proizvodnju, koji su, pre svega, zasnovani na nauci i njenim otkrićima. Na osnovu vrste pronala zaka mnogi autori govore o više vrsta i. r. i njihovom vremenskom sledu. Tako se govori o prvo j i. r., koju je obeležilo otkriće parne mašine i parne energije; za tim, o drugoj i. r., koju odlikuju motor sa unutrašnjim sagorevanjem i električna energija; najzad, pominje se i treća i. r., koju obeležavaju »umna« mašina-računar, te atomska energija. O društvo, industrijsko O industrijalizacija O kapitalizam V Milić informant, v. ispitanik inicijacija. Postupak uvođenja pojedinca u stvar nu ili simboličku društvenu grupu (zajednicu, red, poredak) postupkom posvećivanja. I. podrazumeva
inicijacija
192
da posvećenik prolazi unutrašnju transformaciju koja se smatra preduslovom za sticanje članstva u dotičnoj društvenoj grupi: on mora da dokaže da ispunjava kriterijume i poseduje kvalitete koji se od njega traže. Grupe u kojima se članstvo stiče /'. su ekskluzivne - u njima važi specifičan tip normi, obaveza, prava, privi legija i sistema solidarnosti koje dele samo članovi i koje ih razlikuju od ostalog društva. I. može biti manje ili više ceremonijalna i podrazumeva uspostavljanje raz like između običnog, svakodnevnog, profanog iskustva i nesvakidašnjeg, sakralnog iskustva koje se stiče tokom same /., a koje iniciranom otvara naročite izvore snage, potpore i mogućnosti delovanja koje iz toga proističu. Funkcije ovakvih postupaka nikad nisu sasvim utilitarne i svetovne. U antropologiji se /. posebno povezuje s tzv. obredi ma prelaza (fr. rites de passage) kroz koje pojedinac prolazi u svom životnom ciklusu. Posebno detaljno su obrađeni rituali odrastanja, često povezani sa obrezivanjem, tokom kojih adolescenti dobijaju status odraslih i stiču pravo stupanja u brak. Pojam i. razvio je Arnold van Genep ( Obredi prela za , 1909), pozivajući se na pojmove životne krize ili liminalnog stanja. Pojam i. on ne vezuje samo za pojedinca, već za društvo kao celinu, objašnjavajući njime tok razvoja i razrešavanja društvenih kriza, kao i »šizmu« koja se u društvima ponekad javlja. U osnovi, i. je povezana sa idejom o mogućnosti ob navljanja života. Mirča Elijade (Mit o večitompovratku. A rhetipovi i ponavljanja , 1949) ukazuje na činjenicu daje ciklično viđenje sveta, karakteristično za arhajske i tzv. primitivne narode, podrazumevalo periodično izvođenje rituala kojima se ponovo uspostavlja poredak u svetu: haos prelazi u kosmos, a društvo i pojedinci, obnovljeni, započinju novi ciklus ispočetka. O obred O ritual 3 socijalizacija
N. Sekulić institucija [ustanova ] (lat. institutio - uređenje, ustanovljenje). Najrasprostranjenije je laičko shvatanje i. kao organizovane delatnosti od opšteg inte resa, potvrđeno od strane društvenog poretka. U teoriji prava , /'.je normativno uređen odnos između subjekata. U kibernetici, teoriji organizacije i sistema, i. je struk tura odnosa u formalnoj organizaciji bilo koje vrste delatnosti. U sociologiji, i. je sistem uloga i položaja koji je uređen na osnovu normi i vrednosti, stabilan i trajan u svom delovanju i prepoznatljiv po svojim posledicama. U bilo kojem tumačenju neosporno je daje i. celina u kojoj se obezbeđuje obavljanje neke materijalne ili
duhovne delatnosti. Delatnost je određena raspodelom uloga koje nisu naprosto vrste poslova, već pozivi koji zahtevaju korišćenje ljudskog duha, obrazovanja i zna nja. Na osnovu obavljanja konkretnih uloga, ljudi zauzi maju mesta koja odgovaraju značaju tih uloga u društvu. Na taj način, i. čine mogućim formiranje društvenog sistema, odnosno predstavljaju njegove osnovne jedi nice. /. je uređena prema različitim normama koje mogu biti organizovane i neorganizovane, pisane ili nepisane, pravne ili običajne. Ove norme određuju odnose između ljudi, odnosno između uloga i položaja u društvenom sistemu. Međutim, i. nisu sređene samo na osnovu nor mi nego i na osnovu vrednosti ili ideala. Vrednosti daju ocenu značaja pojedinih uloga, odnosno utvrđuju u ko joj meri su one bitne za delatnosti kojima se bavi neka i. Uređenost i. na osnovu normi i vrednosti daje stabilnost obavljanju aktivnosti i trajanju i., po čemu ona postaje prepoznatljiva u vremenu svog postojanja, ali i kasnije, kada više nije delatna. Sistematičnost, uređenost prema normama i vrednostima, stabilnost i trajnost obavljanja aktivnosti dovode do prepoznatljivih efekata koji mogu biti materijalne i duhovne prirode. Cilj postojanja i. jeste da zadovolji ljudske potrebe i da razvije ljudske sposobnosti. Otuda se, kao najvažnija posledica aktivnosti /.Javljaju proiz vodi vezani za ljudske potrebe, te zato ona i čini okvir za formiranje ljudi. /. socijalizuje ljude pripremajući ih za društveni život. I. je povezana kako sa društvenom grupom tako i sa organizacijom. /., kao i grupa i organizacija, ima svoje ciljeve i interakciju između svojih članova. Za razliku od društvene grupe, kod koje je smisao u kolektivnoj akciji radi ostvarenja postavljenog cilja, /'. traži indivi dualnu akciju da bi se postigao zamišljeni zadatak. Osim toga, u društvenoj grupi ljudi su neodvojivi od svojih uloga, dok je u /'. obrnuto - uloge su odvojive od ljudi. /. se razlikuje i od organizacije jer ova ima pragmatičan i efektivan, a /. apstraktan i uređivački cilj. Organizacija je skup koordinativnih odnosa, poslova i sredstava, a i. je samo sklop socijalizujućih odnosa između ljudi. I pored razlika između /. i grupe, odnosno organiza cije, svaka i. je i grupa (kao što grupa teži da se pretvori u d. i. npr. porodica), odnosno svaka /. ima svoju or ganizaciju (kao što organizacija teži institucionalizaciji, npr., armija i vojska). I. su podeljene prema aktivnostima: ekološke (park, šuma, jezero itd); reproduktivne (brak, porodica, udaja-ženidba itd); ekonomske (roba, tržište, berza, banka itd); političke (stranka, parlament, vlada itd); pravne
193 (ugovor, sud, svojina itd); kulturne (muzej, pozorište, izložba itd). 3 grupa, društvena O institucionalizacija O organizacija
V Milić institucionalizacija (lat. in stitu tio - uređenje, ustanovljenje). Proces kojim društvena delovanja i ponašanja postaju dovoljno regularna i trajna da bi se mogla opisati kao institucije. Tako je, npr., sukobljavanje radnika i poslodavaca vremenom institucionalizovano u instituciju štrajka; ili, zajednica života muškarca i žene, koja nije ustanovljena kao brak, postala je predmetom regulisanja porodičnopravnih pravila i institucionalizovana kao vanbračna zajednica. /. unosi dinamiku u pojam institucija, jer ukazuje da, iako su stabilne i trajne, one nisu jednom zauvek date, već promene u društvenom životu menjaju postojeće i stvaraju nove institucije. O institucija O organizacija S. Nedović
integracija (lat. integratio - objedinjavanje, obna vljanje). Proces uključivanja, uklapanja i povezivanja pojedinaca, društvenih grupa, institucija, organiza cija i zajednica u užu ili širu društvenu celinu. Posti zanje i održavanje stanja objedinjenosti elemenata odgovarajuće društvene celine na lokalnom, nacional nom, regionalnom ili svetskom planu predstavlja uslov njenog opstanka i delovanja radi zadovoljavanja određenih potreba i interesa. Zavisno od svog opšteg shvatanja društva, razni teroretičari se u različitom stepenu bave fenome nom i. i na različit način ga objašnjavaju. Teoretičari funkcionalističke orijentacije se najčešće bave pita njima skladnog uključivanja, međuzavisnosti, ravnoteže i harmonične saradnje pojedinih elemenata društvenog organizma ili sistema kao realnosti sui generis koja ih, spolja i nezavisno od svesti svojih delova, određuje. Kao glavni mehanizam ostvarivanja i. odgovarajuće društvene celine funkcionalisti ističu saglasnost njenih pojedinačnih pripadnika na temelju usvajanja zajedničkog sistema kolektivnih kulturnih vrednosti i normi. Tako, Emil Dirkem razrađuje viziju sociokul turne evolucije pokretane porastom stanovništva, koju je razvio Herbert Spenser razlikujući dva tipa zavisno od dostignutog stepena diferencijacije između aktera, struktura i kulturnih simbola, na podlozi kojih nastaju dva tipa solidarnosti. Mehanička solidarnost, prema negovom mišljenju, počiva na sličnosti verovanja i delovanja pripadnika prevashodno predindustrijskih društava, koju odlikuje nerazvijena društvena podela
integracija
rada i retributivni normativni sistemi, dok je organska solidarnost utemeljena na međusobnoj zavisnosti i do punjavanju specijalističkih znanja i aktivnosti pripadnika prevashodno industrijskih društava, koju odlikuje dif erencirana podela rada i restitutivni normativni sistemi. Savremeni teoretičari postindustrijskog i informatičkog društva funkcionalističke orijentacije ukazuju na ele ktronska sredstva m asovnih kom unikacija kao na tehničkotehnološki usavršene prenosnike integrativnih univerzalnih vrednosti i normi svetskog društva u na stajanju. Teoretičari interakcionističke teorijske orijentacije, mada se razlikuju od teoretičara funkcionalističke ori jentacije po svom nominalističkom shvatanju društvene celine kao zbira uzajam nog smisaono usm erenog delovanja pojedinačnih pripadnika društva, poput njih, najveću pažnju posvećuju problemima i. Oni istražuju istovremenost procesa i. ličnosti svake individue i pri mame i sekundarne grupe kojoj odgovarajući pojedinac pripada. Svaki pojedinac dolazi do svesti o vlastitom identitetu i mestu u društvu neposrednom i posrednom grupnom komunikacijom i preuzimanjem uloge, vred nosti i normi uopštenog drugog. U jeziku kao prenosniku svih značenja interakcionisti prepoznaju osnovno sredstvo i. ličnosti i društva. Teoretičari istorijskom aterijalističke orijentacije ukazuju da u svim klasnim ekonomskim formacijama društva odgovarajući dominantni sistemi vrednosti i normi, uključujući zvanične književne jezike kojima se prenose vladajuće ideje date epohe, nisu jedini, a često ni glavni mehanizmi društvene pošto su svi oblici pravne, političke, religiozne, moralne, filozofske i druge idejne nadgradnje klasno podeljenih društava i sami podeljeni partikulamim klasnim interesima. Teoretičari istorijskomaterijalističke orijentacije ističu u prvi plan nasilna sredstva prinudne i. svih klasnih društava u kriznim situacijama. Kada zakažu ideološki mehanizmi /., vladajuće klase pribegavaju upotrebi fizičkih aparata države pod svojom kontrolom radi očuvanja zatečenog dominantnog sistema društvenih odnosa proizvodnje i vlasništva koji im omogućavaju samo-reprodukciju na privilegovanim položajima ekonomskih izrabljivača i političkih naredbodavaca. Pretpostavka slobodnog i dobrovoljnog udruživanja proizvođača i potrošača jeste, prema njihovom mišljenju, ukidanje klasne podele rada i podruštvljavanje kontrole nad materijalnim proce som razmene s prirodom radi zadovoljavanja ljudskih potreba u lokalnim i svetskim razmerama. O funkcionalizam 3 marksizam 3 simbolički interakcionizam V. Vraluša-Žunjić
intelektualci intelektualci (lat. intellectus, od intellegere - razumeti, pojmiti, shvatiti). Moguće ih je definisati kao uži deo socijalne skupine inteligencije. Naime, kao što se inteligencija može razlikovati od šire skupine nemanuelnih radnika ili ljudi koji se u društvenoj podeli rada bave duhovnim aktivnostima u najširem smislu te reči, tako se ona mora razlikovati i od uže kategorije Drugim recima, nije svako nemanuelno zanimanje intele ktualno, ne čine sva intelektualna zanimanja inteligenciju i nisu svi pripadnici inteligencije /'. Ima autora, poput Đure Šušnjića, koji - u pokušaju da dospeju do bitnih obeležja i. - isključuju gotovo sve spoljašnje kriterijume, kao što su društveni položaj i obra zovanje, tragajući za njihovim unutrašnjim, suštinskim odlikama i nalazeći ih prvenstveno u osobenom načinu mišljenja, a ne načinu življenja. Idealnotipski govoreći, /. bi bili oni ljudi koji žive za ideje a ne o d ideja. Njihov intelektualni napor usmeren je kako na saznavanje tako i na osmišljavanje sveta. Tako definisani i. odlikovali bi se stvaralaštvom, kritičnošću, posebnim načinom mišljenja i govora, traganjem za istinom i orijentacijom na saznajne, moralne ili umetničke vrednosti. Sušnjić raspoznaje tri moguće uloge neutralni tehničar , socijalnifilozof (kritičar društva sa stanovišta ideala) i kritički mislilac (kritičar društva sa stanovišta mogućnosti tog društva). Za neutralnog tehničara život nije problem nego puka činjenica, pa su mu takve i me tode kojima se služi i jezik kojim prezentuje rezultate svojih istraživanja. Socijalni filo z o f ne vidi život samo kao činjenicu nego, pre svega, kao zadatak koji svako za sebe mora da reši i da za to rešenje preuzme odgo vornost. Ovaj »sanjalački duh« govori sa stanovišta budućnosti, a njegov jezik je prepun toplih reči o ide alima ljubavi, slobode, nade, vere, lepote, istine, do brote. Kritički mislilac govori jezikom kritičke nauke, koji u sebi uvek sadrži nešto od pobune protiv činjenica, pa se utoliko razlikuje od neutralnog jezika tradicio nalne nauke, ali pokazuje i opreznost da se ne zaplovi u proizvoljni svet građenja u snovima - i utoliko se raz likuje od jezika kojim se doziva čista nada u socijalnoj filozofiji: kao jezik realno mogućeg, on sadrži nešto više od činjenica i nešto manje od ideala. Pravi je i. uvek u sumnji i sukobu, ne samo spram vlasti nego i sa samim sobom. On najbolje služi društvu svojim služenjem istini, tj. svojom sumnjom i svojom kritičnošću, što podrazumeva ne samo nepristajanje da se bilo šta uzme »zdravo za gotovo« ijednom za svagda dato nego i odbijanje da se stane na stranu bilo kojeg parcijalnog interesa. Osvešćivanje društva se ovde vrši putem samoosvešćivanja, a očuvanje autonomne po
194
zicije se obezbeđuje negovanjem kritičkog pristupa i čuvanjem vlastitog moralnog integriteta. Takvu idealnu poziciju i. retko kada postiže, a ra zlozi tome nisu samo spoljašnji, tj. na strani društva. Otuda protivrečan položaj inteligencije u svim, pa i u modernim društvima. Kao što je dobro primetio Rajt Mils, činjenica da o savremenim društvima posedujemo sve više znanja, a da su središta političkog odlučivanja sve manje pristupačna sve većem broju ljudi stvara, u najmanju ruku, snažan osećaj nelagodnosti kod i. koji su oduvek gajili iluziju d a je njihovo mišljenje važno. Pošto je intelektualac sve više osujećen kako mu se znanje povećava, može se reći da su znanje i moć ne samo razdvojeni nego i da znanje vodi faktičkoj nemoći. I. se, naime, osećaj u bespomoćnim u onom osnovnom smislu da ne mogu da upravljaju onim što su u stanju da predvide. Mils smatra daje u savremenim masovnim društvima intelektualac »najam nik industrije inform acija«. Njegove opšte ciljeve postavljaju drugi, a nisu stvar njegovog ličnog izbora i integriteta. Zahtevi koji se pred njega postavljaju u obliku »diskrecije«, »dobrog ukusa«, »progresivnosti« ili »uravnoteženog suda« vode samo zastrašivanju i autocenzuri, koja je pogubna za stvaralaštvo. Tako se stvara »politička psihologija zaplašenog službenika«. Osim toga, budući da se politi ka meša u sve i da materijalna osnova njihovih inicijati va i intelektualne slobode nije više u njihovim rukama, mnogi i., u ime »čiste« nauke, u stvari biraju politički bezopasne probleme, koje ponekad »razrađuju« do mi nucioznosti i formalističkog perfekcionizma. Ali, ako u vladajućim krugovima znanje i moć nisu sjedinjeni, kao što su oni uopšte retko sjedinjeni na jednom mestu, to ne znači da se ljudi od moći ne okružuju ljudima od znanja - ili barem onima koji imaju iskustva u dovitljivom poslovanju. Naprotiv, ljudi od moći se uvek, na ovaj ili onaj način, okružuju, udružuju i ukrašavaju ljudima od znanja, bilo kao koristoljubivim udvoricama, prostim najamnicima, zaplašenim po danicima ili fanatičnim sledbenicima. U svakom slučaju, znanje se ovde sve više počinje da shvata i upražnjava kao puko oruđe vladanja. Nasuprot tome, kao što s razlogom upozorava Alvin Guldner, zbog zakonitosti grupnog života, svaki i. će biti u iskušenju da zajednici kaže ono što ona želi da čuje od njega, ili da »taktički« prećuti istinu, kako bi mogao da ostane član društva ne rizikujući da bude izopšten zbog toga što je rekao ono što društvo ne želi da čuje. A ovo tim više i tim pre važi za nedemokratska društva. Budući da je, po prirodi svoga mesta u društvenoj podeli rada, /'. nužno parcijalno biće, to se njegov glavni
195 cilj - da traga za istinom koja je uvek celovita - poka zuje veoma složenim. Problem se dodatno komplikuje ukoliko je reč o i. kao pristalici određene ideologije i članu odgovarajuće političke partije, budući da je svaka ideologija neizbežno »iskrivljena svest«, a da partija ne može produkovati ništa drugo do partikularno. Ovo se tim pre mora reći za visoko birokratizovane partije i njihove harizmatične vođe koji žele da imaju monopol vlasti i monopol na istinu, koji hoće da čine sve i koji svoju samovolju promovišu u najviši zakon. O ideologija O inteligencija O svest, društvena M. Tripković
inteligencija (lat. intelligentia - urođena sposobnost shvatanja, ljudi koji imaju tu sposobnost ili osobinu, obrazovani ljudi). Posebna socijalna skupina, nastala prvenstveno na osnovu narastanja značaja intelektual nih zanimanja i jačanja potrebe za vršenjem duhovnih funkcija u modernim društavima. O i. su napisane brojne rasprave i studije. U njima je ukazano na nekoliko bitnih stvari, a pre svega na činjenicu d a je ovaj pojam počeo najpre da se sistematski upotrebljava sredinom XIX veka, u carističkoj Rusiji (rus. - inteligencija), te daje o i. teško govoriti kao o nekom zasebnom i jedinstvenom društvenom sloju, uprkos tome što nesumnjivo postoje neke zajedničke pretpostavke njenog »društvenog bića«. Reč je o heterogenoj društvenoj skupini, utemeljenoj na specifičnom položaju u društvenoj podeli rada, koju presecaju brojne podele i dehomogenizuju razne protivrečnosti svojstvene ćelom društvu ili pojedinim njegovim delovima. Iako i. uglavnom pripada srednjim slojevima, ona ima i neke svoje posebnosti, koje proizlaze iz visokog školskog obrazovanja i specifičnih poslova koji se po tom osnovu obavljaju. I. bi, u tom smislu, sačinjavali oni pojedinci koji imaju visokoškolsko obrazovanje, koji se bave nemanuelnim zanimanjima i čiji rad je, barem do izvesnog stepena, stvaralački, a ne rutinski. Mada društveni položaj i. varira od jednog istorijskog perioda do drugog i zavisi od karaktera konkret nog društva, može se reći d a je on, u celini gledano, smešten negde između gornjeg srednjeg i donjeg višeg društvenog sloja, s tim d a je, po pravilu, nešto niži kad se sagledava iz ugla materijalnog bogatstva i političke vlasti, a viši ako se posmatra iz perspektive društvenog ugleda ili prestiža. Uz to, pripadnici i. se izdvajaju i po osobenom stilu života. U svakom slučaju, društveni položaj i. odlikuje se neujednačenošću, nedovoljnom stabilnošću i visokom zavisnošću od opšteg stanja u društvu, posebno od društvene stabilnosti. Razumljivo je onda što i. poka
inteligencija zuje ambivalentnu sklonost da se, sjedne strane, stavi u službu onih koji od nje imaju veću društvenu moć, između ostalog i kao stvaralac i popularizator njihovih ideologija; a, s druge strane, da očuva, makar i prividno, svoj individualizam, kritičnost i autonomiju mišljenja i delovanja. U sociologiji je problem i. najpotpunije razmatran u okviru liberalnih teorija elita, čiji je tipičan predstavnik bio Karl Manhajm. Elitistički liberalizam je nastojao da pomiri vladavinu elita s demokratskim ustrojstvom društva, dakle - jedan konzervativni i jedan demokrat ski princip. Prema zamisli ovih teoretičara, elitizam bi trebalo da bude oblik racionalne vladavine, u tom smislu što je kvalifikacija bitno obeležje elite, a znanje koje stvara učinak osnovni kriterijum selekcije odab ranih. Ovde je prilično rašireno uverenje da se moderna demokratija može održati pod uslovom da postoji jed nakost obrazovanja za sve, d a je regrutovanje iz mase u elitu posledica slobodne konkurencije među sposobnim pojedincima i da postoji mogućnost da protivelite os pore ili ugroze vladajuću elitu. Manhajmje tako smatrao da se i. odlikuje specifičnom natklasnom pozicijom, budući da ona »slobodno lebdi« u društvenom prostoru, što joj omogućava da izgradi osobenu sintetičku i nepristrasnu sliku društva. U tom smislu, pravi se razlika između dveju osnovnih vrsta elita: integrativnih i sublimativnih. Prve se sastoje od političkih i organizatorskih lidera, a njihova najvažnija funkcija je integracija velikog broja individualnih volja. Drugu čine moralne, religiozne, estetičke i intelektu alne elite, a njihov osnovni zadatak je da usmeravaju psihičku energiju ljudi u pravcu razmišljanja i stvaranja kulturnih dobara. Iako govori o političkoj, moralnoj, verskoj, ekonom skoj, emocionalnoj i vojnoj eliti, Manhajm ipak najveći značaj pridaje političkoj i intelektualnoj eliti, koje, uko liko se šire shvate, obuhvataju još neke od pomenutih elitnih grupa. Pod savremenim političkim elitama on, u stvari, podrazumeva grupe tzv. profesionalnih političara, kojima je bavljenje politikom osnovno životno zanima nje, mada ne i poziv u smislu koji je tom pojmu pridavao Maks Veber. To su oni izabrani pojedinci koji u svetu politike raspolažu značajnim uđelom u raspođeli uticaja i moći. Za razliku od političkih, intelektualne elite obuh vataju sve stvaraoce u sferi ljudske duhovne delatnosti, počev od vere, preko nauke u najširem smislu te reči, do umetnosti. Izgleda daje ovim elitama Manhajm pri davao najveći značaj i da je u njihovoj ulozi racionalizovanja društvenog života i sublimisanja suviška ljud ske energije u kulturne tekovine nalazio prevashodno opravdanje za podelu društva na elite i mase. Dok je
inteligencija političkoj eliti svojstvena volja za rukovođenjem, in telektualnoj eliti su primerene duhovne sposobnosti i obrazovanje. Za razliku od pripadnika elite, čovek mase nalazi se u društvenom položaju koji nije usmeren ka individu alizaciji, pošto ne zahteva mnogo inicijative i racio nalnog predviđanja. Stoga on teško podnosi život koji je lišen kolektivnih mitova, tradicije i vere u vođu. A kada se već nađe u položaju koji zahteva vlastito opredeljenje, on se radije priklanja nekom spoljašnjem au toritetu. Nasuprot suštastvenoj racionalnosti elita stoji iracionalnost masa. Naročito opasan oblik njihove ira cionalnosti je onaj koji se pokazuje u sklonosti masa da se previše predaju uticaju slepih impulsa, kao što su uzavrele strasti, nagoni, jaka osećanja neizvesnosti, straha, neprijateljstva i si. Mase nisu kadre da svoju ira cionalnost same sublimiraju i oplemene. Ono što im najpre nedostaje jeste samonametnuta disciplina, tj. indi vidualno ovladavanje vlastitim impulsima. Odbacujući anarhističku ideju slobode, koja počiva na veri da u ljudskoj prirodi postoje samousmeravajuće moći koje, u uslovima slobode, spontano dovode do samodiscipline i podređivanja pravilima zajedničkog života, Manhajm ističe da samousmeravajuće moći postoje samo u ma lim grupama. Ukoliko je organizacija veća, utoliko je manja mogućnost nastanka samodiscipline i osećanja zajedništva. Budući da su savremena industrijska društva postala veoma velike i masovne zajednice, u kojima je izgublje na mogućnost za neposrednost u političkom životu, više nema nikakvih izgleda da ove samousmeravajuće moći i osećanje zajedništva postanu svojstvo svakog pripadnika društva. Mase nisu sposobne za racionalan praktični odnos, niti su kadre da izvrše oduhovljenje i oplemenjivanje onog suviška psihičke energije koji se ne iscrpljuje u svakidašnjoj borbi za opstanak. Tako su u Manhajmovom delu »mase« svedene na pasivnu ulogu u političkom i duhovnom životu, a njihova iracionalnost predstavlja onu tamnu osnovu na kojoj se razgara »svetlost« sublimisanih kulturnih tvorevina intelektualne i političke elite. Zato njegovo stanovište, koje prevashodno polazi od procesa političke i duhovne totalitarizacije savremenog društva, smera ontologiji čoveka u kojoj je podela na elite i mase trajna odlika ljudskog sveta. Takvom pesimističkom zaključku su, čini se, najvećim delom doprinela negativna politička iskustva kroz koja je Evropa prolazila u prvoj polovini XX veka. Nešto od ovih Manhajmovih nalaza potvrdila su i sa vremena sociološka istraživanja, mada su ona, svakako, znatno kritičkija prema ulozi i. u društvenom životu, kao i prema odnosu društvenih struktura moći prema pripad
196 nicima i. Ovo potonje se posebno odnosi na činjenicu d a je , za razliku od tehničke tzv. humanistička kao »proizvođač« ideja, uvek zanimljiva za nosioce društvene, posebno političke moći, koji neskriveno na stoje daje stave, ako ne u svoju neposrednu službu, a ono svakako pod svoju kontrolu. To je rezultiralo brojnim napetostima i sukobima između vlasti i kao i usponi ma i padovima pojedinih pripadnika ovog sloja. Znanje i moć, odnosno pamet i vlast, zapravo su oduvek u suprotstavljenom i donekle ambivalentnom odnosu: vlast bi htela da joj pamet služi, a pamet nastoji da to izbegne ili svede na što je moguće manju i časniju meru - ili barem da sve to dobro naplati. Uz to, prema klasičnoj shemi, sluga bi (šta drugo?) i sam želeo da postane go spodar, a kad to postane da (kako bi drugačije?) gospo dari na način starog gospodara. No, jedan deo /. uvek izmiče kontroli moćnika i zam kama vlasti, ne pristajući da služi nikome i ničemu do is tini, ponekad i po cenu života. To su oni, kao što bi rekao pesnik, »prometeji nade i korifeji duha«, koji održavaju i pronose »večnu zublju« kroz pomrčinu vekova. Ali, da problem nije nimalo jednostavan potvrđuje i činjenica da su se mnogi pripadnici i. - i ne, naravno, isključivo oni - u određenim teškim istorijskim i društvenim okol nostima kroz koje su prolazila gotovo sva društva, prik lanjali postojećem ne samo zbog uverenja, zabluda ili zadobijanja i očuvanja pozicija u društvu nego i zbog zaštite elementarnog ljudskog prava da se preživi, što je istovremeno prvi preduslov da se o tom društvu i vremenu bilo šta smislenije i kritičkije kaže. Sreća je, međutim, po čovečanstvo i čovečnost d aje uvek bilo pojedinaca koji su umeli i smeli da prekorače i takva ograničenja i da, bez zaziranja od posledica, dođu u su kob s postojećim, a takvi su se, ipak, najčešće susretali među pripadnicima /. 3 ideologija 3 intelektualci 3 svest, društvena M. Tripković interakcija (lat. inter - među; actio —delanje). Po jam i. se koristi u dva korenito različita smisla, koji pripadaju suprotnim teorijskim tradicijama. (1) U kontekstu pozitivističke, kvantitativne sociologije, i. označava interferenciju među statističkim varijablama unutar jedne uzročne strukture: dejstvo varijable x na varijablu y zavisi od varijable z (npr., uticaj društvenog porekla [x] na školski uspeh [y] raste s nivoom obra zovanja majke [z]). Ovu shemu je prvi formalizovao Pol Lazarsfeld. (2) Znatno uobičajenije značenje i. formulisano je u okvirima interpretativne sociologije i predstavlja temelj ni pojam simboličkog interakcionizma. Jedinice koje
197 ulaze u i. ovde nisu statističke vrednosti, nego društveni akteri (pojedinci ili grupe). U tom slučaju, predstavlja proces razmene značenja između dva ili više učesnika, smešten u određenu društvenu situaciju. Taj proces podrazumeva neki oblik recipročnosti i dovodi do izvesne promene u situaciji i/ili kod uključenih aktera. Najčešće je predmet istraživanja verbalna dakle, razmena reči (govora), ali i. može biti i neverbalna-razmena gestova, prateći elementi govora (pauze, ćutanje, usklici, mrm ljanje), te percepcija simboličkih aspekata partnerovog izgleda i držanja. Pored toga, mada i. može biti i posre dovana (putem telefona, pisama, intemeta), pod njom se najčešće podrazumeva /. u neposrednom fizičkom prisustvu, u situacijama tzv. susreta licem u lice. U tom slučaju, i. obuhvata konkretne odnose među ljudima koji se odvijaju na datom mestu i u datom vremenskom periodu, koji su učesnicima zajednički za vreme trajanja susreta. Tada delanje svakog aktera zavisi od smisla koji on pripisuje delanju drugih, od uzajamnog tumačenja i (eksplicitnog ili, češće, implicitnog) pregovaranja povodom određenog značenja. Svakodnevni život se sastoji od niza takvih susreta, pri čemu postoji čitava paleta tipova odnosa među učesnicima u koje se data i. smešta, odnosno koje ona podržava i materijalizuje. Jednu dimenziju tipologije predstavlja stepen bliskosti među partnerima, koji se proteže od sasvim anonimnih i. —među neznancima koji su dovedeni u vezu pukim fizičkim saprisustvom u istom prostoru (mimoilaženje prolaznika na ulici, putnici u prevoznom sredstvu) - do veoma prisnih i. (u okviru porodice ili intimnog kruga). Druga dimenzija tiče se institucionalizovanosti i formalizovanosti i.: od one koja je u potpunosti određena društvenim ulogama čiji su nosioci uključeni akteri (šalterski službenik i klijent, lekar i pacijent), do nefor malne i. u koju učesnici ulaze kao celovite ličnosti (susedi, poznanici, supružnici). Svakako, u oba slučaja reč je o polovima između kojih se smešta mnoštvo posred nih i mešovitih tipova. Iako su druge društvene nauke - ponajviše socija lna psihologija, u okviru studija malih grupa - takođe istraživale ove fenomene, tek je sociologija posvetila pažnju sistematskim, fundamentalnim, transsituacionim strukturama i. Tome je naročito posvećen simbolički interakcionizam, posebno rad Ervinga Gofmana. »Inte raktivni poredak« Gofman identifikuje kao skup pravila ponašanja u situacijama uzajamnog prisustva. Njegov izraz »interaktivni ritual« trebalo bi da ukaže na to da svaka razmena među ljudima, uključujući i najprolaznije, najbanalnije i naizgled automatske, uključuje ritual nu dimenziju. /. nisu nasumična zbivanja već su uređene
interesi
detaljnim, mada pretežno neosvešćenim interaktivnim pravilima koja u podlozi imaju moralne sankcije. Pozna vanje i pridržavanje tih pravila sačinjava bitan deo svakodnevne kompetencije ljudskih aktera, odnosno njihovog samopredstavljanja kao u potpunosti socijalizovanih, punopravnih članova društva. U svakodnev nim situacijama, pravilima uređena i. postaje svojevrstan zastupnik opšteg društvenog »reda i poretka«. Prekršaji interaktivnih pravila imaju prirodu moralnih prekršaja. Kada do njih dođe, na raspolaganju je niz, takođe regu larnih i standardizovanih načina njihovog »popravlja nja«, odnosno kompenzacije za štetu nanetu i. - time i društvu koje ona predstavlja - kao i društvenom statusu prekršioca. Najsićušniji interaktivni ritual koji Gofman izdvaja jeste »učtiva nezainteresovanost«, tj. uzajamno tretiranje neznanaca u anonimnim kontekstima, tako da se pokaže svest o prisustvu drugog, ali ne i bilo kakva posebna zainteresovanost koja bi mogla dati razloga za bojazan. Razvijeniji oblici rituala jesu »čuvanje obraza«, kako sopstvenog tako i partnerovog (forme učtivosti, pozdravi i oproštaji, načini oslovljavanja), te saradnja na očuvanju projektovanog utiska o sebi (taktičnost, ignorisanje partnerovih propusta, prihvatanje partnerove ritualne »popravke«, tj. izvinjenja započinjem prekršaj itd.). Normativni zahtev koji obavezuje sve učesnike jeste da i. protiče »normalno«, dakle, glatko, bez zasto ja, konflikta i nelagode. Učesnici sarađuju, jer raspadom interaktivne normalnosti gube svi. Iako istraživanja u tradiciji simboličkog interakcionizma ponekad teže da konkretnu i. koju ispituju izdvoje iz njenog istorijskog i društvenog konteksta, savremena shvatanja naglašavaju da analiza i. mora da uzme u obzir ne samo datu situaciju nego i pojmove uloge, socijaliza cije, saobražavanja, grupne pripadnosti, motivacije, pre drasude, percepcije, kao i odnose moći, prirodu jezika i institucionalni okvir u kojem se data i. odvija. 3 odnosi, društveni O simbolički interakcionizam
/. Spasić interesi (lat. Interesse- biti između, učestvovati, imati udela). Zanimanje subjekta za objekt, zbog nekih svoj stava koje taj objekt ima, a kojima subjekt pridaje značaj i teži da ih pribavi i sačuva za sebe. /. se nalaze između potreba i vrednosti: oni se mogu shvatiti kao osvešćene potrebe i u praktično ponašanje pretočene vrednosti, mada tu uvek postoji i uzajamno delovanje. Slično vrednostima, i oni su relacione kategorije, ne samo zato što izražavaju odnos subjekta i objekta, nego i što se u težnji za zado voljavanjem /'. uspostavlja čitav niz složenih relacija s drugim subjektima i s društvom kao celinom.
interesi Iako su i. oduvek realno postojali, njihov značaj is taknut je tek u novovekovnoj filozofiji i nauci. To se, pre svega, može reći za teoretičare prirodnog prava i društvenog ugovora. Tako Tomas Hobs naglašava da u prirodnom stanju vladaju egoistički i., postoje ljudsko ponašanje rukovođeno težnjom za samoodržanjem. Up ravo je zadatak države da, uspostavljanjem građanskog stanja, reguliše sukobe pojedinačnih i. i da artikuliše zajednički Hobs je svestan da taj zadatak neće biti ni malo lak, budući da »kad bi geometrijski aksiomi zadirali u i. ljudi, oni bi sigurno bili osporavani«. Slično Hobsu, i Zan-Zak Ruso je, težeći da sjedini »ono što pravo dopušta sa onim što interes propisuje«, isticao daje »opšti interes« cilj društvenog ugovora. Značaj i. za društveni život ljudi naročito su naglašavale razne utilitarističke struje u filozofiji i društvenim naukama. Osnivač i najznačajniji predstavnik utilitarizma, kao filozofskog pravca koji korist i korisnost proglašava za vrhovno moralno načelo i cilj svakog svesnog i svrho vitog delanja, bio je Džeremi Bentam. Polazeći od toga da je najviši cilj čovečanstva »najveća sreća za najveći broj ljudi«, on je tvrdio daje zadatak zakonodavca da uskladi opšte i posebne interese. Rukovođen načelom o »ispravno shvaćenom interesu«, Bentam je tražio reformu institucija građanskog društva, ali tako da se ne dovedu u pitanje osnove na kojima to društvo počiva. Slično Bentamu, Džon S. Mil zastupa utilitarističko stanovište u etici. Prema njegovom mišljenju, fundamen talni princip morala je princip koristi ili najveće sreće. Sreća je svrha i kriterijum moralnosti, a pod njom se, pre svega, podrazumeva sloboda od bola i bogatstvo u uživanjima, naročito duhovnim. S tog stanovišta, on ističe slobodu i dostojanstvo kao najveće ljudske vrednosti. Polazeći od toga daje individualnost »jedan od osnovnih sastojaka ljudske sreće« i pojedinačnog i društvenog napretka, on se zalaže za takav oblik slobode koji će po jedinca štititi kako od tiranije države, tako i od tiranije društva, tj. preovlađujućih obrazaca mišljenja, osećanja i ponašanja. U skladu s tim, on se protivi uplitanju drugih u oblast čisto ličnih postupaka i odlučno afirmiše tri oblika ljudske slobode: slobodu misli i reči, slobodu načina i stila života, te slobodu udruživanja, što je ne samo osnov liberalne doktrine nego i temelj svake demokratije. U savremenoj sociologiji i društvenoj praksi postoje razlike i sukobi između kolektivističkih, individualističkih i kritičkih orijentacija i ideologija vezanih za problem i. U prvima je prenaglašen značaj »opštih« /., u drugima se apsolutizuje vrednost pojedinačnih /., dok se u trećima nastoji da uspostavi razumna ravnoteža između opšteg, posebnog i pojedinačnog u sferi /. Ove poslednje teorije
198 naročito su usmerene na razotkrivanje i kritiku ideoloških osnova i posledica obe prethodne orijentacije. Kritička sociologija ukazuje na to daje za /. karakteristično da se oni najčešće javljaju u prenošenom i prikrivenom obliku, pa su utoliko teži za istraživanje. Problem se dodatno komplikuje zbog brkanja objektivnog stanja i subjek tivnih predstava i očekivanja ljudi, tako da pojedinci i društvene grupe mogu i da ne prepoznaju svoj istinski /., nisu u stanju da ga na valjan način artikulišu, ili, pak, odabiraju neadekvatna sredstva za njihovu realizaciju. Sve to može biti praćeno specifičnim psihološkim sta njima samozavaravanja i racionalizacije, čime se dalje učvršćuju pogrešne procene i postupci. Razume se da se ovde moraju uključiti i ideološka delovanja drugih pojedi naca i društvenih grupa, koji nastoje da svoje potencijalne ili stvarne interesne konkurente održe u zabludi, jer na taj način lakše realizuju vlastite i. U svakom slučaju, sukob i usaglašavanje /. spadaju u najvažnije činjenice savremenih društava. Bez toga se ne mogu razumeti mnoge bitne pojave unutar pojedinih društava, niti se mogu protumačiti odnosi između glo balnih društava. Pojedinci i društvene skupine koji su za robljeni patrijarhalnim moralom i zadojeni vrednostima tradicionalnog društva teško se uklapaju u nemilosrdnu konkurenciju i., a još teže prihvataju ogolelu borbu za realizaciju egoističkih /., pre svega materijalnih, u razvi jenim industrijskim društvima. Zato oni, neretko, postaju lak plen veštih manipulatora i puki izvršioci i. drugih. 3 p ra g m a tiz a m 3 u tilita riz a m 3 v re d n o s ti M. Tripković interkulturalnost. Novija oblast unutar humanističkih i društvenih nauka, koja se odnosi na proučavanje i us postavljanje komunikacije između društvenih grupa različitog kulturnog nasleđa ili opredeljenja. Studije /. razvile su se iz uporednoistorijske analize (eng. cross-cultural analyses) različitih kultura, koja je svojstvena socijalnoj i kulturnoj antropologiji. Neke od glavnih tema na koje se i. odnosi jesu proučavanje različitih kulturnih obrazaca u svetu i nji hovo poređenje, uključujući analizu jezika, simbola, verovanja, stavova, vrednosti, očekivanja, normi i nači na ponašanja, pronalaženje strategija komuniciranja i uzajamnog prilagođavanja, sticanje znanja i veština koje smanjuju međukulturao nerazumevanje i antago nizme. Značaj /. uslovljen je savremenom tehnološkom razvijenošću, multikulturalnošću i intenzitetom međukultumih dodira, te je ova tema suštinski povezana s proučavanjem globalizacije, dinamike širenja kapitali
199 zma i porastom globalne socijalne pokretljivosti, kao i sa studijem i teorijama medija. O antropologija, kulturna O kulturni obrazac 3 multikulturalizam N. Sehilić
internacionalizam (lat. inter - među; natio - rod, pleme). Shvatanje ili praksa koja teži prevazilaženju na cionalnih granica, i to uspostavljanjem šire zajednice, uz istovremeno uvažavanje posebnosti i međusobne jednakosti svih nacija. Problem ove opšte definicije i. jeste u njenoj ne dovoljnoj određenosti. Naime, značenje te definicije danas bi podjednako prihvatili i borci protiv ekonom ske globalizacije, kao i njihovi protivnici, zastupnici neoliberalne globalizacije ili neki desničarski pokreti - koji takođe gravitiraju uspostavljanju različitih oblika međunacionalne saradnje (npr. Nacionalna internacionala, čiji su protagonisti Zan-Mari Lepen u Francuskoj, Jerg Hajder u Austriji, Umberto Bosi u Italiji itd.). Da bismo prevazišli ovu definicionu višesmislenost potrebno je da pojam /'. razmotrimo na osnovu njegove različite istorijske artikulacije, odnosno kroz različite načine na koji se /. postavljao spram dominantnih oblika ugnjetavanja i nacionalne isključivosti. Prvo istorijski značajno određenje pojma /. nala zimo u obliku proleterskog i. Ovaj oblik i. zalagao se za ujedinjenu akciju radnika svih zemalja u njihovoj zajedničkoj borbi za emancipaciju. Kao što su to Karl Marks i Fridrih Engels formulisali u Komunističkom manifestu (1848), proleterski i. mora nastati kao odgov or na protivrečnosti između kosmopolitskog karaktera kapitalističke proizvodnje (globalne međuzavisnosti nacija) i njenih kontraefekata koji se javljaju u vidu cen tralizacije i koncentracije kapitala u rukama nacionalne buržoazije. Krilatica »radnici nemaju otadžbine« značila je da se radnici ujedinjuju jer su isključeni iz svih oblika kapitalističkog interesnog udruživanja, posebno onog državno-nacionalnog. Proleterski i. bio je shvaćen kao posledica potpune razvlašćenosti čoveka, izraz one univerzalnosti koja ne poseduje ništa, jer je definisana razvlašćenjem od sredstava za proizvodnju i privatnog vlasništva uopšte. Ideje proleterskog i. ovaplotile su se u različitim ob licima radničkih udruženja i pokreta. Kao izraz širenja i objedinjavanja tih stremljenja najpre je osnovana Prva internacionala (Međunarodno radničko udruženje) u Londonu 1864. Osnovna politička gledištva Prve in ternationale bila su formirana u opoziciji spram isku stava neuspelih liberalnih revolucija (»proleća naroda« 1848), čije su ideje vodilje bile uglavnom izražene u
internacionalizam
romantičarskom nacionalizmu. Uz odbacivanje politike državnih i nacionalnih partija, Prva internacionala je u prvi plan isticala ekonomsku emancipaciju proletarijata, kao i univerzalizaciju te borbe putem solidarnosti i brat ske saradnje radničkih klasa različitih zemalja. Nakon propasti Pariške komune (1871), te unutrašnjih sukoba s bakunjinistima - kada se Internacionala pocepala na socijalističko i anarhističko krilo —Generalno veće se 1872. godine premeštauNjujork, gde će raditi još samo četiri godine. Vodeće ličnosti Prve internacionale bili su Marks, Engels, Mihail Bakunjin, Vilhelm Libkneht, Emest Džons, Vilijam Moriš i dr. Druga (socijalistička) internacionala (1889-1915), osnovana je na inicijativu F. Engelsa. Cilj joj je bio da proširi društvenu osnovu i omasovi radnički pokret. Ovoga puta, Internacionala se uspostavlja poveziva njem socijaldemokratskih i socijalističkih partija, obra zovanih unutar političkih sfera pojedinih nacionalnih država. Osim borbe protiv nacionalnog šovinizma i kolonijalizma vodećih kapitalističkih zemalja, unutar Druge internacionale javljale su se ideje o posebnom nacionalnom razvitku pojedinih država, o ištorijskom značaju pojedinih nacija (npr. kod »austromarksista«), kao i ideje o politici solidarnosti i pacifističkoj alijansi među nacijama (Karl Kaucki). Druga internacionala svoj krah doživljava u pokolju Prvog svetskog rata, kada su gotovo sve partije-članice Internacionale podržale »patriotsko« naoružavanje svojih vlada. Rad Druge internacionale obeležile su ličnosti kao što su Roza Luksemburg, K. Kaucki, Klara Cetkin, G. V. Plehanov, August Bebel, Karl Libkneht, V. I. Lenjin i dr. Treća (komunistička) internacionala (1919-1943) uspostavljena je nakon Oktobarske revolucije 1917. godine, u jeku borbi protiv intervencionističkih snaga i unutrašnje reakcije. Lenjin, zajedno s Lavom Trockim, osniva novu Internacionalu, čiji je zadatak bio rad na propagandi i pomaganju socijalističkih revolucija u svetskim razmerama. Lenjinova zamisao proleterskog i. bila je definisana kao »antiimperijalizam«, koji se po vezuje s borbom za nacionalno oslobođenje eksploatisanih zemalja. Jedinstveni komunistički pokret radničke klase stoga svoju političku formu ne traži samo u an tagonizmu (klasnoj borbi) protiv kapitalističkog načina proizvodnje i buržoaske države, već i protiv bilo kog oblika međunacionalne eksploatacije i ugnjetavanja. Međutim, formulacijom J. V. Staljinao »izgradnji so cijalizma u jednoj zemlji«, najzad biva odbačena težnja ka svetskoj socijalističkoj revoluciji. Treću intemacionalu Staljin ukida 1943. godine, kao znak dobre volje koji upućuje zapadnim saveznicima, a nakon rata osniva In formbiro, kao puko sredstvo spoljne politike SSSR. Kao
internacionaliza m
200
značajne ličnosti Treće intemacionale (»Kominterne«) treba pomenuti V. I. Lenjina, L. Trockog, Grigorija Zinovjeva, Nikolaja Buharina, Antonija Gramšija, Georgija Dimitrova, Karla Radeka, Đerđa Lukača i dr. Po završetku Drugog svetskog rata širi se talas socijalističkih revolucija koje su se uglavnom odvijale pod geslom nacionalnog oslobođenja. Ideje proleter skog i. ubrzo bivaju kompromitovane međusobnim su kobima između socijalističkih zemalja, najpre između Jugoslavije i socijalističkog bloka, SSSR i Kine, Vi jetnama i Kambođe, Vijetnama i Kine itd. Inicijativu internacionalnog udruživanja i saradnje otad sve više preuzima kapitalistički blok koji je, suočen sa zatva ranjem socijalističkih zemalja prema kapitalu, prinuđen da se samoorganizuje. Predvodnica ovog pokreta i. bile su SAD, sa svojim modelom saradnje zasnovanim na vrednostima demokratije, slobodne trgovine i slobode individua, kao i unapređivanja ekonomskog sistema i sistema opšte bezbednosti. Osnivaju se organizacije poput GATT (Opšti sporazum o trgovini i tarifama, 1947), koja je kasnije prerasla u WTO (Svetska trgovin ska organizacija, 1994), IMF (Međunarodni monetarni fond), NATO (Sevemoantlanski pakt, 1951), Evropska ekonomska zajednica (Rimski ugovor, 1957), a zatim i Evropska unija (Mastriški ugovor, 1992) itd. Raspadom sistema državnog socijalizma, ovaj vid kapitalistički organizovane internacionalne saradnje dostiže planetarnu ekspanziju, a taj se proces sve više shvata u terminima globalizacije. 3 k o sm o p o litiz a m 3 n o v i sv e tsk i p o r e d a k
3 g lo b a liz a c ija
S. Karamanić
intersubjektivnost (lat. in te r- među; subjectivitas - podložnost). U najopštijem smislu, onaj deo ljudske subjektivnosti koji akteri imaju kao zajednički, te mogu da ga dele i razmenjuju među sobom (primamo, putem jezika). (1) Širi pojam i. figuriše u metodološkom zahtevu za intersubjektivnom prihvatljivošću, koji nalaže da se rezultati empirijskih ili teorijskih istraživanja tako utemelje u argumentaciji i evidenciji da ih mogu prih vatiti i drugi istraživači koji usvajaju procedure važeće u naučnoj zajednici. (2) Pojam i. u užem značenju pri pada prevashodno fenomenološkoj sociologiji, u kojoj označava uzajamno konstituisanje društvenih odnosa, na osnovu teze da se u pogledu značenja iskustva može postići radna saglasnost (na osnovu pretpostavki o em pirijskoj istovetnosti odabira i tumačenja zajedničkih objekata, te irelevantnosti razlika u perspektivama s obzirom na tekuće zajedničke ciljeve) koja ne pretenduje na objektivnost. Dok kod Edmunda Huserla pro
blem i. ostaje nerazrešen, Alfred Šic polazi od svakod nevnog sveta života u kojem je i. (drugi čovek) data, tako da se i sama subjektivnost konstitutiše preko /., usvajanjem zdravorazumskog znanja koje uvek ima društveni karakter. 3 o d n o s i, d r u š tv e n i 3 s o c io lo g ija , f e n o m e n o lo š k a
I. Spasić
intervju (eng. interview - razgovor, ispitivanje). Za jedno sa anketom (upitnikom), i. spada u najčešće upotre bljavane istraživačke tehnike za prikupljanje izvornih podataka u savremenim sociološkim istraživanjima. I. je oblik prikupljanja podataka putem govornog opštenja ispitivača i ispitanika, s ciljem da se dobijena obaveštenja upotrebe u naučne svrhe. On se zasniva na načelu dobro voljne saradnje i ograničenje na prikupljanje informacija o mišljenjima, verovanjima i stavovima ljudi s kojima se dolazi u neposredan socijalnopsihološki dodir. Za razliku od ankete, koja se, putem pošte ili na neki drugi način, dostavlja licima koja se ispituju i koja na pisano formulisana pitanja treba da daju pisane odgovore, kod i. se vodi razgovor između ispitivača i odabranih ispitanika, tako da ovi na usmena pitanja daju usmene odgovore (pitanja su formulisana samo kao tzv. osnova za razgovor). U suštini, oni predstavljaju jedinstvenu istraživačku tehniku, a nisu retka sociološka istraživanja u kojima se kombinuju prednosti i jednog i drugog, kao u slučaju ankete sa obučenim anketarima. Istraživač koji koristi i. mora posebno da vodi računa o tome da stavovi ne znače i objektivan opis neke situacije na koju se odnose; zatim, da oni ne moraju biti verodostojni, pošto ispitanik, iz mnogo razloga, može davati netačne i nepotpune odgovore, kao i da dobijeni odgovori iziskuju dodatnu produbljenu analizu (razlozi i načini formiranja stavova, njihova trajnost, uloga u užoj i široj sredini i si.). Osnovna vrednost /. sastoji se u tome što neposredan dodir ispitivača sa ispitanikom omogućava da se stekne dublji uvid u celokupno ponašanje ispitanika. To olakšava ispitivaču da proverava da li je ispitanik dobro razumeo pitanje, koje se onda može i ponoviti ili preformulisati; zatim, da li ispitanik ima potrebno znanje o onome o čemu se ispituje, te koliko je on iskren u svojim odgovorima. Ali, otuda proizlaze i neki bitni nedostaci i. i teškoće u njegovoj primeni. To se, pre svega, odnosi na odsustvo sigurnosti u pogledu iskrenosti odgovora, budući da ovde, za razliku od ankete, ispitanik ne samo što nije anoniman, već se s njim ostvaruje i neka vrsta produbljenog ličnog odnosa. Uz to, odgovori dobijeni putem po pravilu, manje su podložni kvantifikaciji i standardizaciji. Neke od tih teškoća mogu se otkloniti ili barem ublažiti kombinovanom primenom dve osnovne vrste razgovora
201
—standardizovanog i nestandardizovanog. U prvom slučaju, sva usmena pitanja tokom razgovora postavljaju se u dosledno istoj formulaciji i po istovetnom, unapred utvrđenom redosledu. U drugom slučaju, unapred je predviđeno samo o kojim temama će se razgovarati, dok je slobodnoj proceni onoga ko vodi razgovor prepušteno sve ostalo, a pre svega formulisanje i preformulisanje konkretnih pitanja, broj pitanja i njihov raspored. Î ) a n k e ta O in te rv ju , f o k u s g r u p n i O in te rv ju , te re n sk i
M. Tripković in tervju, fokusgrupni. Kvalitativna istraživačka tehnika koja podrazumeva seriju grupnih diskusija koje okupljaju učesnike slične po nekim karakteristikama ili iskustvima, da bi diskutovale o određenim pitanjima relevantnim za istraživački problem. Reč je o tehnici istraživanja koja objedinjuje unapređenu formu grup nog intervjua i učesničko posmatranje. Podaci dobijeni primenom ove tehnike potiču kako iz verbalnih iskaza učesnika, tako i iz brižljivog posmatranja njihovih ne verbalnih reakcija ispoljenih tokom diskusije. Grupa za diskusiju je mala, sastavljena od šest do dvanaest ljudi, odabranih prema precizno utvrđenim kriterijumima. Diskusije se ponavljaju sa različitim grupama. Broj grupa zavisi od konkretnog problema, ciljeva i karaktera istraživanja. Cilj diskusije je prikupljanje po dataka o mišljenjima, osećanjima, stavovima, iskustvi ma, verovanjima, idejama i reakcijama učesnika u vezi sa određenom temom. Diskusiju vodi moderator, čiji je zadatak da postavlja pitanja, usmerava diskusiju, trudi se da svi učesnici iznose svoje stavove. Modera tor se služi vodičem za diskusiju, precizno kreiranim u skladu sa ciljevima istraživanja. Zato ovaj tip intervjua i u svom nazivu sadrži izraz »fokus«, koji se odnosi na usredsređenost diskusije na određena pitanja relevantna sa aspekta istraživanog problema. Vodič obično sadrži pet do sedam takvih pitanja, koja moderator postavlja učesnicima. Dok u grupnom intervjuu intervjuer postav lja pitanja učesnicima, a oni redom daju svoj odgovor, u f . i. moderator upućuje pitanje na grupnu diskusiju. Uspešna fokusna grupa podrazumeva situaciju kada učesnici upućuju svoje odgovore ne moderatoru, već jedni drugima, obrazlažući svoje mišljenje ili tražeći objašnjenja od drugih učesnika. Procedura f i. se zas niva na razvijanju socijalne interakcije koja se usposta vlja među učesnicima. Učesnicima se daje mogućnost da se slože ili ne slože s mišljenjima drugih. F. i. obično traje od 1,5 do 2,5 sata, u zavisnosti od kompleksnosti pitanja i karakteristika učesnika. Celokupan tok disku sije se snima, moderator neposredno nakon održane dis kusije skida transkript diskusije sa audiozapisa. Svrha
intervju, fokusgrupni
grupne diskusije u fokusiranom intervjuisanju jeste sticanje pregleda opsega različitih mišljenja i stavova koja postoje u nekoj zajednici o određenoj stvari koja je predmet ispitivanja. Fokusne grupe se koriste za široki obim istraživačkih pristupa i različite ciljeve istraživanja. Ova se teh nika može primenjivati: (a) samostalno, kao glavni način prikupljanja podataka (ovo je najčešći slučaj u marketinškim istraživanjima, čiji su ciljevi ograničeni na relativno usko tematsko područje); kao (b) dodatni način prikupljanja podataka - onda kada je glavni način neka druga tehnika, najčešće anketa (u ovom slučaju, /: i. se osmišljavaju i sprovode tako da budu optimalna podrška i dopuna primarnom načinu istraživanja); u (c) multimetod studijama, kada se više metoda primenjuje ravnopravno (ovo je najčešće slučaj sa akademskim istraživanjima koja su kompleksnija u pogledu složenosti zahtevane iskustvene građe. Tada svaka primenjena me toda služi za postizanje specifičnih istraživačkih ciljeva, čime se postiže celovito sagledavanje složenih pojava koje su predmet ispitivanja). Iako se ova tehnika može primeniti praktično u svakoj fazi istraživačkog programa, njena najplod nija primena je u eksplorativnim istraživanjima, kada se o istraživanoj pojavi ne zna mnogo. Na ovaj način se mogu testirati nedovoljno jasno formulisane ili ne dovoljno Čvrste hipoteze. F. i. se široko primenjuju u pilot-istraživanjima koja imaju za cilj kreiranje ili testi ranje instrumenta (najčešće upitnika) koji će kasnije biti primenjen. Fokusne grupe se uspešno primenjuju i u svim kasnijim fazama istraživanja, a tada je njihov cilj stvaranje šire i potpunije iskustvene evidencije, bolje razumevanje i interpretacija dobijenih podataka. Plodnom komplementarnom primenomf. i. s drugim istraživačkim tehnikama i pristupima uspešno se postiže princip triangulacije. Istovremeno, pravilno vođenim f. i. može se potvrditi valjanost prethodno dobijenih po dataka. Mnogo je oblasti u kojima se primenjuju f. i. Iako su se dugo najčešće koristili u marketinškim istraživanjima, njihova ponovna aktualizacija i razvoj u okviru akadem skih istraživanja svrstavaju ih u red najčešće korišćenih istraživačkih metoda. Ostvareni broj / i. poslednjih godina premašuje broj istraživanja u kojima se koristi anketno ispitivanje. Svoju primenu on uspešno nalazi u oblastima sociologije, psihologije, antropologije, edu kacije, zdravstva, evaluacije, komunikacija. Prednosti kojef. i. pruža u odnosu na druge istraživačke tehnike su: kraće vreme potrebno za prikupljanje po dataka; ispitanici uspostavljaju prirodnu međusobnu interakciju (učesnici ne samo da iznose svoje stavove
intervju, fokusgrupni i mišljenja već ih i argumentuju, brane, obrazlažu); moderator je u direktnoj interakciji sa ispitanicima (što omogućuje dodatno ispitivanje, razjašnjenje pitanja, traženje detaljnijih odgovora, podsticanje ispitanika da iznose svoje stavove, usmeravanje toka diskusije); dobijeni podaci potiču kako iz verbalnih iskaza ispitanika, tako i iz sagledavanja neverbalne komunikacije; velika je prednost koju ova tehnika ima u ispitivanju dece koja veoma lepo sarađuju u ovakvim istraživanjima; ovo je tehnika izbora kada treba dobiti podatke od ne pismenih ili slabije pismenih osoba; tehnika se može plodno primeniti u izučavanju osetljivih tema; tehnika je veoma fleksibilna (može se primeniti za istraživanje najrazličitijih problema, kao i za ispitivanje različitih populacija ispitanika); analize podataka dobijenih ovom tehnikom mnogo su lakše za razumevanje u odnosu na kompleksne kvantitativne nalaze anketnih istraživanja; podaci sadrže pogled ispitanika na određena pitanja, izražen njihovim recima. Nedostaci ove tehnike su sledeći: iako se svaki f. i. sprovodi kroz seriju diskusija, ipak je na taj način obuhvaćen relativno mali broj ispitanika, čime se uman juje mogućnost generalizacije nalaza dobijenih f i. na širu populaciju; uzorak ispitanika u f. i. veoma često je prigodan; ova tehnika se otežano primenjuje u ispiti vanju osoba sa socijalnim problemima, težim mental nim smetnjama, nekim tipom poremećaja u ponašanju; nalazi f. i. nam pružaju detaljan uvid u opseg postojećih pogleda o određenim pitanjima u ispitivanoj zajednici, ali nam ne daju mogućnost sagledavanja njihove dis tribucije; kvalitet dobijenih nalaza može u ogromnoj meri da zavisi od moderatora diskusija jer moderator može bitno da utiče na tok diskusije usmeravajući je u »poželjnom« ili »očekivanom« pravcu. U različitim pokušajima osporavanja vrednosti nalaza dobijenih/ i. najčešće se navodi subjektivnost dobijenih podataka i, u skladu s takvom prirodom podataka, teškoća njihove analize i interpretacije. Međutim, i pored evidentnih teškoća sa kojima se suočava analiza ovih podataka, kao, uostalom, i svaka analiza i interpretacija kvalita tivnih podataka, i ova istraživačka faza mora da poštuje sve epistemološke zahteve. Interaktivna priroda podataka dobijenih primenom ove tehnike nalaže posebnu proceduru analize i izveštavanja o dobijenim nalazima. Analiza fokusgrupne diskusije treba da bude: sistematična, sekvencijalna, proverljiva i kontinuirana. Svaka analiza po dataka počinje skidanjem transkripta intervjua. Sledeći postupak se odnosi na indeksiranje podataka čime oni postaju podesni za dalje analitičke postupke. Najčešće se indeksiranje sprovodi tako što se podaci objedi
202 njavaju u posebna zaglavlja koja se odnose na određene podteme. Podaci se dalje arhivišu, a njihovo ponovno korišćenje se može obavljati kako ručnom pretragom, tako i korišćenjem nekog od postojećih kompjuterskih programa za obradu kvalitativnih podataka. Nakon ovoga sastavlja se pisani izveštaj, u kojem su sumarno navedena sva zapažanja, trendovi, obrasci i teme koje nastaju tokom diskusije. F. i. danas predstavlja jednu od najpopularnijih i najčešće korišćenih formi istraživanja. Međutim, može se postaviti pitanjé da lije ta masovnost u primeni praćena i adekvatnom kontrolom kvaliteta istraživačkog procesa. Odgovor je verovatno negativan, jer se da nas sve češće govori o zloupotrebama f . i., a oni se, uz telefonske i poštanske intervjue, stavljaju na listu tehnika pogodnih za razne manipulacije. Jedan od sis tema elemenata kontrole kvaliteta/ i. sadrži listu od deset faktora koji mogu uticati na kvalitetf. i.: jasnoća ciljeva, odgovarajuće okruženje, dovoljna sredstva, odgovarajući učesnici, sposoban moderator, efektna pitanja, pažljivo rukovanje podacima, sistematična i proverljiva analiza, odgovarajuća prezentacija i poštovanje učesnika, klijenta i metode. Brzo širenje primene f. i. urodilo je i brojnim modi fikacijama osnovnog pojma ove tehnike. Danas se najčešće primenjuju: fokusne grupe sa dva moderatora, telefonske fokusne grupe i Internet-fokusne grupe (on linefocus groups). O in te r v ju O in te r v ju , te re n s k i O p o s m a tr a n je s a u č e s tv o v a n je m
S. Đurić
intervju, terenski. Jedan od načina grupnog ispi tivanja koji može imati različite forme. Najčešće se pravi razlika između prirodnih i formalnih t. i. Zbog mogućih brojnih varijacija u karakteristikam a ovih tipova t. i., pomenućemo samo neke osnovne principe njihove primene. Prirodni t. i. se sprovodi u prirodnom okruženju ispitanika, a grupa koja se intervjuiše je spon tano okupljena. Prirodni /. /. najčešće služi kao dopuna terenskom posmatranju ili individualnim intervjuima, a omogućuje sticanje uvida u razloge ponašanja subjekata. Na ovaj način dobijeni podaci, svakako, pomažu boljem tumačenju i procenjivanju prethodno prikupljenjih po dataka. I dok se primenom prirodnog t. i. ostvaruju eksplorativni ciljevi istraživanja, formalni t. i. omogućuje postizanje i drugih ciljeva. Ispitanici u formalnom t. i. nisu spontano okupljeni članovi ispitivane zajednice, njih bira istraživač u skladu sa svojom terenskom strate gijom i konkretnim ciljevima koje ispitivanje grupe treba da postigne. Formalni t. i. se takođe sprovodi
203 unutar zajednice, ali istraživač može da osmisli prostor za koji misli da će biti adekvatan, te da tamo pozove izabrane ispitanike. Za razliku od prirodnog, formalni t. /.je u svim aspektima manje ili više formalizovan, ono liko koliko to omogućuju terenski uslovi i sama priroda istraživanja. Istraživač sâm odabira ispitanike, određuje mesto okupljanja i diskusije, pitanja su donekle strukturisana, čime istraživač uspostavlja izvestan stepen kontrole nad istraživačkim procesom. O intervju O intervju, fokusgrupni 5. Đurić
islam (arap. islam - predanost Bogu). Monoteistička religija koja vodi poreklo od otkrovenja proroka Mu hameda iz VII veka, ali i zajednica pripadnika te vere i civilizacija koja je iz nje proizašla. Tokom svog života, Muhamed (570-632) je obavljao tri osnovne funkcije: osnivač nove religije; vođa rane islamske zajednice koji primenjuje božanski objavljen zakon (šerijat); tumač unutrašnjeg, duhovnog značenja te objave. Prema muslimanskoj većini, sunitima, Muhamedov naslednik trebalo je da obavlja samo jednu od ovih funkcija, tj. da bude vođa zajednice (halifa) koji pri menjuje šerijat. Prema tom shvatanju, nakon Muhameda nema drugih poslanika ili proroka. Prve četiri halife koje je izabrala rana islamska zajednica bili su Abu Bekr, Omer, Osman i Ali, poznati još i kao pravoveme halife. Za vreme njihove vladavine, i. se proširio ne samo na celo Arabijsko poluostrvo, odakle je i potekao, već je osvojena i Sirija, Mesopotamija, Persija i Egipat. Na kon Omerove smrti, zauzeta je Mala Azija, kao i ostrva u Egejskom moru, Severna Afrika i Jermenija. Ubrzo se islamska država proširila od današnjeg Maroka do granica Kine. Božansko otkrovenje koje je M uham ed, prema tradiciji, primio od anđela Džibrila predstavljalo je, zapravo, tekst Kurana u njegovoj usmenoj formi, koji je nešto docnije i zapisan. Kuran nije knjiga u kojoj se sistematski izlažu naučni ili teološki argumenti: on je za muslimane, pre svega, moćan tekst u kojem su zapisane božanske poruke. U Kuranu Bog ima 99 različitih imena-epiteta koja nam pomažu da bolje razumemo njegovu prirodu. Poput Biblije, Kuran govori o stvaranju sveta za šest dana, a spominju se tu i mnoge ličnosti iz Starog i Novog zaveta. Ova knjiga se može čitati i razumeti na različite načine: kao svedočanstvo o arapskom društvu u sedmom veku, ali i kao univerzalna poruka namenjena svakom vremenu i naraštaju. Kuran je izvor islamske teologije i metafizike, ali i prava. On je, štaviše, osnov društvenog i državnog uređenja u mnogim musliman skim državama u svetu.
L
islam
Stubovi islama, odnosno kanonske obaveze te re ligije su: potvrđivanje vere (šehada), molitva (salat ili namaz), zakonski porez (zekat), ramazanski post (saum) i hodočašće u Meku (hadž). Potvrđivanje vere, njeno otvoreno ispovedanje je, zapravo, priznanje božanske transcendentnosti i jedinstvenosti, kao i Muhamedovog poslanstva. Šehada predstavlja jednostavnu izjavu, iz dva dela (»Nema boga osim Boga, a Muhamed je Božiji poslanik«), kojom bilo koja osoba može postati musliman, sledbenik islama, ukoliko, naravno, ispolji takvu nameru. Muslimani praktikuju pet obaveznih dnevnih molitvi: u zoru, pre izlaska sunca; u podne; između podne i večeri; u prvi sumrak i noću. Petkom se u džamiji klanjaju zajedničke podnevne molitve (džume). Tokom molitve, vernik treba da je licem okrenut u pravcu Kabe u Meki. Treći stub islama je godišnji, zakonom utvrđeni porez. On se razlikuje od dobrovoljne milostinje i iznosi uglavnom 2,5% vrednosti novca i imovine kojom se ostvaruje neka đobit. Post je u islamu obavezan tokom čitavog meseca rama zana. Postoje, međutim, izuzeci kada je reč o bolesnima, putnicima, trudnicama, kada se on može nadoknaditi i kasnije. Krajem ramazanskog posta slavi se ramazanski Bajram, kada se hrana počinje ponovo redovno uzimati i nastavlja se s uobičajenim aktivnostima. Drugi veliki muslimanski praznik, Kurban-bajram, slavi se nakon obavljenog hodočašća. Hodočašće u Meku jeste zaseb na obaveza, koju musliman mora da izvrši bar jednom u životu, ako mu to finansijsko i zdravstveno stanje doz voljava. Cilj hodočašća je svetilište u čijem se središtu nalazi Kaba, pravougaona kamena građevina oko koje je tle popločano, a ona prekrivena pokrivačem od cr nog brokata. U njenom uglu se nalazi sveti kamen koji je, prema predanju, nagazio Avram. Na svetu teritoriju hrama u Meki može stupiti samo onaj musliman koji je potpuno posvećen, s posebnom odećom, izbrijan i čist. Pre hodočašća, vernik izražava nameru da to učini, a sâm obred se sastoji od više aktivnosti, kao što je sedam brzih obilazaka oko Kabe, stajanje u ravnici Arafat i kamenovanje stubova u Mini. Hadž se obavlja jednom godišnje, u dvanaestom, poslednjem mesecu musliman skog kalendara (zulhidža). Dva glavna ogranka islamske religije su sunizam i šiizam. Razlike između ove dve grupe nisu toliko velike, i tiču se više običaja i prakse. Sunizam je glavni, matični pravac u islamu, koji prihvata strnu, praktičnu tradiciju, kao izvor vere. Ta tradicija se odnosi na ponašanje i dela proroka Muhameda koje bi trebalo da bude uzor za sve muslimane. Suna je, pored Kurana, drugi glavni izvor islamskog prava. U islamu se izdvaja više poznatih verskopravnih škola, dok se pravovernima smatraju samo
islam četiri: malikitska, hanefitska, šafiitska i hanbalitska. Kad iskrsne neki spor, muslimani se obraćaju muftiji, koji daje savet ili donosi odluku na osnovu predaje i ranijih slučajeva. Zapisana teku IX veku, u formi zbirki, suna je osnov tradicije koju prihvataju suniti, ali ne i šiiti. Suniti smatraju d aje Muhamedovo učenje defini tivno završeno za njegova života i da mu se nema šta dodati, već ga treba iskreno slediti i tumačiti. Pripad nici islama na Balkanu pripadaju tom pravcu. Šiizam je drugi glavni pravac, nastao u VII veku. Šiiti su razvili kult četvrtog halife, Alija, Muhamedovog zeta, koga oni smatraju njegovim jedinim pravim naslednikom. Šiiti veruju u dvanaest imama od kojih je poslednji, Mahdi, živeo i nestao u IX veku, a ponovo će se javiti uoči strašnog suda. Šiiti imaju najviše sledbenika u Iranu, Iraku, Libanu, Siriji, Jemenu i Južnoj Aziji. Danas u svetu živi oko milijardu i trista miliona muslimana. Gledano pojedinačno, po zemljama, najviše ih živi u Indoneziji (oko 180 miliona), a zatim u Pakistanu (140), Indiji (124) i Bangladešu (111). 3 r e lig ija M. Vukomanović ispitanik [informant]. Jedan od osnovnih (mada tradi cionalno osporavanih) izvora informacija u istraživanjima društva i kulture. Intervju obavljen sa /., uz posmatranje sa učestvovanjem i analizom artefakata, osnovni je ele ment kvalitativnog istraživanja. Rad sa i. često ima prednost nad upitnikom, anketom i drugim tehnikama terenskog rada. Različite disciplinarne tradicije u soci ologiji, antropologiji i, potkraj XX veka, u studijama kulture, u velikoj su se meri oslanjale na etnografski metod, kvalitativna i terenska istraživanja, u kojima je i. bio osnovni izvor naučnih obaveštenja. Još od najranijih terenskih istraživanja u društvenim naukama i humanističkim disciplinama, i. igra zna čajnu ulogu u dolaženju do osnovnih informacija o proučavanoj stvarnosti, pa tako /'. zauzimaju središnje mesto u metodološkoj imaginaciji terenski orijentisanih istraživanja. Istorijski pojam i. potiče još iz perioda retkih i zadugo neponovljenih istraživanja dalekih, primi tivnih ili na drugi način kulturno drugačijih zajednica, plemena i si. Stoga, rana metodološka imaginacija ne pridaje značaj i. kao aktivnom i kreativnom učesniku istraživačkog procesa, već ga tretira kao pasivan izvor infonnacija, medijum kroz koji proučavana zajednica govori istraživaču o sebi. Iako je u ranom XX veku bilo pokušaja da se o društvu i kulturi, na osnovu terenskog istraživanja, piše imajući naumu »ličnu jednačinu infonnanta«, oni su za dugo ostali »drugi«, lišeni »glasa« kojim bi autorizovali
204 ili osporili rezultate istraživanja. Savremena situacija je bitno drugačija. Globalizacija pismenosti, elektron skih medija, izdavaštva i obrazovanja, postavila je i. u položaj učesnika u naučnom dijalogu, i u značajnoj meri dovela u sumnju ekskluzivni autoritet istraživača u izboru i. Ove prom ene su, uz m etodološki dragocene pokušaje izvođenja ponovljenih studija, snažno obesmislile pojam »ključnog informanta« kao tradicio nalne etnografske zablude o »tipičnom predstavniku« proučavane zajednice, čijim će intervjuisanjem, posmatranjem i drugim analizama istraživač otkriti relevantne informacije o temi istraživanja. I. danas čitaju rezultate terenskih istraživanja čijem su izvođenju poslužili, mogu da ih komentarišu, da 0 njima i sami pišu i javno ih kritikuju. /. na prelazu milenijuma više nije pasivni medijum nego aktivni koautor istraživanja. Jasno je da ovakva promena po jm a i. značajno delegitimiše tradicionalna očekivanja od terenskog istraživanja - objektivnost, nepristrasnost i pouzdanost - te dovodi u pitanje čitav tok raz voja istraživanja društva i kulture u zapadnoj civiliza ciji. U radikalnim tumačenjima u okviru nekih struja antropološkog postmodemizma, upravo je razobličavanje tradicionalnog pojma i. bio dovoljan razlog da se obzna ni »kraj etnografije« (koji posledično ugrožava i druge discipline oslonjene na terenska istraživanja). Iako je u osnovi i. bilo koja osoba za koju, u skladu s dizajnom istraživanja i etnografskim kontekstom, verujemo da može da nam prenese relevantne infor macije o proučavanoj pojavi, procesu, zajednici ili, najuopštenije, temi našeg istraživanja, polem ike u kasnoj dvadesetovekovnoj metodološkoj literaturi posvećenoj istraživanjima društva i kulture usredsređene su na i. kao koautora, pa i autora rezultata istraživanja. Polemički naboj postmodemih antropoloških i drugih humanističkih polemika o prirodi, motivima, posledicama i kontekstu terenskih istraživanja bio je toliko jak daje nemali broj autora predložio eliminaciju tog pojma iz kurikuluma, jer je navodno nelegitiman, uvredljiv ili, naprosto, irelevantan. Razvoj kvalitativnih terenskih istraživanja potkraj XX veka, posebno u sociologiji i u onim antropološkim poddisciplinama koje nisu na pustile tradicionalni ideal nauke o čoveku, nudi obilje teorija i modela o značenju i značaju i., njihovom izboru 1pouzdanosti, ulozi u istraživačkom procesu i tehnika ma pomoću kojih istraživač personalne, neponovljive i neopisive aspekte odnosa sa /'. može pokušati da preo brazi u pouzdano znanje. 3 a n k e ta 3 a n k e ta r 3 l ič n a je d n a č in a is tr a ž iv a č a M. Milenković
205 istoricizam (nem. Historismus, eng. historicism). Značenja pojma /. razlikuju se u zavisnosti od teorijskog polazišta autora. Najpoznatije značenje je ono na koje nailazimo u diltajevskoj školi duhovnih nauka. Tu se i. razume kao teorijsko-metodološko shvatanje po kojem su sve društvene pojave, zapravo, istorijske, tj. individu alne i neponovljive, zbog čeka ne mogu biti podvedene pod opštija načela, pravila ili zakone. Naročito je istorijsko saznanje saznanje sui generis, različito od svakog drugog saznanja koje teži uopštavanju i utvrđivanju pravilnosti (recimo, kakvo nailazimo u prirodnim naukama). Četiri su razloga za takav stav. (1) Istorijski događaji su prošli i nepovratni, pa se otud istorijski tokovi ne mogu podvrći ponavljajućem ispitivanju kao fizički, hemijski ili biloški procesi. (2) Istorijski procesi su jedinstveni i neponovljivi te se ne mogu razvrstavati kao dešavanja u prirodi. (3) Istorijski procesi obuhvataju delovanje, stavove i misli ljudskih bića, a ne kretanje mrtve ili neoduhovljene tvari, pa oni ne podležu onoj vrsti determinizma neophodnoj za postavljanje zako na. (4) Čak i pojedinačni istorijski događaji - a da i ne govorimo o većim istorijskim procesima - izuzetno su složeni, mnogo složeniji od onih u prirodi, pa im je gotovo nemoguće pristupiti onako kao što se pristupa prirodnim pojavama i procesima. Drugo značenje i. poprima u postpozitivističkoj školi Karla Popera. Tu se pod. i. podrazumeva »takav pristup društvenim naukama koji razvija tvrđenje da je istorijsko predviđanje njihov osnovni cilj, i da se taj cilj može postići otkrivanjem ‘ritmova’, ili ‘obrazaca’, ‘zakona’ ili ‘pravaca’ na kojima se zasniva istorijski razvoj« (Beda istoricizma, 1957). Poper oštro kritikuje tako shvaćeni prebacujući mu da ne vidi da u društvenoj istoriji, za razliku od prirodne, i sama predviđanja mogu da utiču na sopstvenu ostvarivost. Tako, naturalističko predviđanje o pobedničkim komunističkim revolucijama, koje je formulisao Karl Marx, utvrđivalo je komuniste u njihovoj veri i podsticalo na delovanje, pa su komunističke revo lucije zbilja pobeđivale. Pošto je kod Vilhelma Diltaja i Popera reč o sasvim suprotnim značenjima a kako je u našem jeziku moguće napraviti razliku, u srpskoj so ciologiji predloženo je da se za prvo značenje koristi reč istorizam, a za drugo i. U stručnoj književnosti mogu se naći još neka značenja, kao što je razumevanje pojave u njenoj istorijskoj dimenziji, ili pak opsednutost nekog društvenog naučnika istorijom. Ali, takvu stipulativnu upotrebu ovog pojma bilo bi, načelno, ipak bolje izbegavati. 3 istorija O pozitivizam S. Antonić
istorija
istorija (lat. historia - ispitivanje, istraživanje prošlosti). Sistematizovano, relativno proverljivo i osmišljeno rekonstruisanje i objašnjenje prošlosti. Pojam je višeznačan, ali ne i relativan. /. označava tri vrste odnosa prema prošlosti: (1) ono što se jednom desilo; (2) istraživanje onoga što se jednom desilo; (3) unošenje smisla u ono što se jednom desilo. I. jeste osmišljeno selektivno iskustvo, a prošlost sve što se zbilo. Najčešće, istorija označava sve tri stvari, ali različito naglašene. Za drugi i treći smisao pojma koristi se i izraz istoriografija. Pojam i. najčešće se određuje u suprotnosti prema pojmu pamćenje. I. i pamćenje su dva načina uspostav ljanja veze između prošlosti, sadašnjosti i budućnosti. Dok počiva na proverljivosti i nepristrasnosti, i dok na njenu spoznaju ne bi trebalo da utiču interesi današnjice, dotle pamćenje služi potrebama društva i pojedinca. Ono stvara identitet i redukuje složenost i nepreglednost. I. je suprotnost pamćenju, kao društvenointegrativnom znanju o prošlosti. Pamćenje je subjektivna lična ili grupna slika prošlosti, dok i. kao nauka potiskuje sub jektivnost. Dok pamćenje tvori kontinuitet grupe, i. ga razara. Pamćenje vraća sećanje u sakralno, istorija ga otuda izgoni. Pamćenje pripada grupi, istorija svima i nikome (Pjer Nora). Pamćenje ostaje na konkretnom, u prostoru, gestu, slici, predmetu. I. se bavi samo vre menskim trajanjem, razvojem i odnosima između stvari. Pamćenje se počelo odvajati od i. u toku evropskog procesa laicizacije i modernizacije. Uprkos tome, kod tumačenja prošlosti još je prisutan uticaj tradicije. Istoriografija i tradicija su različiti oblici kulturnog pamćenja i borbe protiv zaborava. Istorijski osećaj odlikuje: uočavanje anahronizm a (dramatizovanje razlike između prošlosti i sadašnjice), kritički odnos prema izvorima, zanimanje za uzročno objašnjenje (Piter Berk). Nasuprot tome, tradicijsko pamćenje karakteriše: nivelisanje anahronizama (podudaranje prošlosti i sadašnjice), fetišizovanje nedodirljivih izvora i zanimanje za normativnu društvenointegrativnu ulogu znanja o prošlosti (Arnd Bajze). Razvoj kritičke istorije bio je dug i protivrečan proces razdvajanja prošlosti od sadašnjice i budućnosti. Dugo je dešavanje tumačeno kao volja bogova, za čiji bes je odgovoran vladar, a vizija božanskog suda shvatana je kao pokretač istorije i tvoritelj smisla. U pogledu fatuma nema bitne razlike između antičkog politeizma i srednjovekovnog monoteizma. U srednjem veku i. nije shvatana kao promena stvarnosti, već pretežno kao jedinstvena hrišćanska drama u kojoj nije bilo mnogo interesovanja za jasnije razlikovanje prošlosti i sadašnjice. Istorija je bila božiji plan i volja. Potreba
istorija za epohalnim razgraničenjem od prošlosti postupno je sazrevala još u XVI veku. Još je Frančesko Petrarka svekoliku prošlost nazivao mračnim prelaznim dobom (lat. tenebrae) iz koje je izdvajao samo klasičnu antiku. Krajem XV veka javlja se pojam »srednje razdoblje«, kojim je obeležavan period između antike i sadašnjice, a tek početkom XVIII veka, pod uticajem Kristofera Kelera, ustalila se podela i. na antiku, srednji vek i novo doba. Ova periodizacija bila je važan uslov jasnijeg izd vajanja prošlosti i otpora sudbini koja nije razlikovala prošlost od sadašnjice i budućnosti. Crkva više nije mo gla svladati krizu smisla koja je otvorena razdvajanjem vremena. Društvene protivrečnosti postale su nerešive za teološku harmonizaciju zemaljskog i nebeskog. Prvi uslov moderne istoriografije bila je sekularizacija, zamena idealizma materijalizmom, a drugi prihvatanje dijalektičke ideje razvoja. Prosvetiteljska filozofija i. najotvorenije se ispoljila u Francuskoj revoluciji, koja je uvela i novi kalendar. Tek kada je pojedincu pružena mogućnost da pripada raznim grupama i đa bira identitet, društveno pamćenje prestalo je da bude ekskluzivno i postalo višeslojno, a Crkva je izgubila monopol na njegovo tumačenje. Sve dok je prošlost fatalistički poimana kao ispunjenje božije volje i deo puta ka spasenju, pamćenje je shvatano kao ključan obrazac za razumevanje sadašnjice. O tome svedoči promena konteksta, koji je istorijskim činjenicama pružao smisao i značaj. Kontekst više nije bio zadat sudbinski (božija volja), nego ga počinju graditi sami istoričari, manje ili više lišeni autoriteta proviđenja. Počinje duga i složena emancipacija i. i teh nika pamćenja od teologije, ali s tim i otvorenija svetovna prerada prošlosti (koja je do tada bila prinuđena da se kostimira prohodnim liturgijskim žargonom). Premda i dalje, sve do danas, ne prestaje isprepletenost svetog i laičkog, ipak prošlost postaje sve više različita od sadašnjice i nije više, kao ranije, stopljena s njom u jedinstvo zemaljskog i nebeskog. Razum, a ne pamćenje minulog, probio se kao kriterijum nauke i umetnosti. Autoritet tradicije je poljuljan, a istoričari nisu više samo rekonstruisali prošlost nego i počeli o njoj kritički da rasuđuju. /. je nauka koja počiva na kritici izvora o prošlosti. Dok je pamćenje slepo za sve osim za grupu, i. pripada svima i nikome, jer pretenduje na univerzalni autoritet. U tom smislu /. nije samo nauka nego i metod (Šari Senjobos). U jezgru i. je kritička rasprava oprečna spontanom pamćenju. /. je stalna sumnja u pamćenje, a razvoj i. je njena permanentna sekularizacija. Ipak se ni istorijska činjenica ne može do kraja razdvojiti od pripovedanja (konteksta izlaganja). Činjenica nije golo
206 zbivanje, već sadrži i iskaz koji nastoji da ga osavremeni. I. nastoji da razjasni prošlost tražeći uzroke, motive i funkcije uticajnih procesa i zbivanja. To čini pripi sivanjem uzroka (poređenjem situacije bez pretpostav ljenog uzroka i situacije sa uzrokom), čime se razlikuje od »divljih« objašnjenja u svakodnevnom govoru. Kod i. je uvek prisutna verovatnoća. Pisanje i. uvek zavisi od istorijske svesti, istorijske kulture ifilozofije istorije. Istorijska svest je skup men talnih formi, sadržaja, operacija i procedura u kojima se prošlost značenjski osavremenjuje i time stiče kara kter smislene i značenjima pune istorije. Tumačenjem prošlosti savremena stanja postaju razumljivija, čime se omogućuje razvoj budućih očekivanja. Istorijska kultura je način kako društvo opaža vlastitu prošlost. To je celina oblika u kojima je prisutno istorijsko znanje o jednom društvu. Reč je o zbirnoj oznaci za krajnje raznovrsne obrasce predstavljanja prošlosti koji se dopunjavaju i prožimaju. To nije statična, već stalno promenjiva ce lina koja se formira pod uticajem raznovrsnih činilaca. Istorijska kultura je način na koji ljudi u jednom društvu opažaju raznovrsne perspektive prošlosti kao zatim, vide vlastito mesto u prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, i kakva su mu osećanja i sećanja u vezi sa ovim pog ledima, te na koji način se ona menjaju. Istorijska kultura je deo opšte kulture i tesno je povezana s književnošću, umetnošću i muzikom. Nema relativno celovite istorij ske kulture bez razvijene filozofije /., tj. vizije istorijskog toka, njegovog smisla i pouka koje se mogu izvući iz /'., kao ni bez teorije /., tj razrađene vizije društvenog determinizma koji usmerava snage i mehanizme istorijskih procesa. 3 kultura sećanja 3 tradicija 3 vreme, društveno T. Kuljić istorija sociologije, v. sociologija /isto rija disci pline/ istorija, društvena. Sve uglednija interdisciplinar na nauka koja nastoji da izloži povest neke društvene pojave ili sklopa pojava. Za razliku od istorijske soci ologije u kojoj se naglasak stavlja na objašnjenje po jave, za šta se koristi čvrst teorijski obrazac kao i pozna vanje prošlosti pojave, u d. i., u kojoj je teorijski okvir neujednačen, istražuje se sama povest, promenjivost i razvojnost opisivanog fenomena. 3 istorija 3 sociologija, istorijska 3 Škola Anala S. Antonić istraživanje, akciono. Tip istraživanja u kojem se stiču saznanja o određenom problemu i preduzima akci-
-
207 ja ili intervencija radi promene ponašanja članova grupe, institucije ili pak lokalne zajednice, ili rešavanja nekog njihovog problema. Francuski sociolog Zorž Lapasad navodi daje izraz a. i. prvi upotrebio američki antropolog Džon Kolier. Rezultati njegovih istraživanja o Indijancima u američkim rezervatima 1945. godine trebalo je da po mognu da se prema toj grupi sprovede blagonaklonija politika. Ponekad se poreklo a. i. traži mnogo ranije, još u XIX veku, u delima Karla Marksa i Frederika Le Pleja, koji su pokušavali da prekinu sa razdvajanjem saznanja i akcije, da razviju znanje o akcijama koje vode preobražaju prakse. Međutim, među sociolozima koji se bave a. i. preovlađuje shvatanje da se poreklo i razrada a. i. nalazi u istraživanjima grupne dinamike koja je sprovodio američki socijalni psiholog Kurt Levin. On je razvijao a. i. pokušavajući da reši probleme antisemitiz ma, kao i probleme koji nastaju osnivanjem fabrika u ruralnim regionima SAD. U stručnoj literaturi posebno se navodi njegovo poznato a. i. o modifikaciji stavova i ponašanja Amerikanaca u pogledu njihovih navika u ishrani za vreme rata. Poznata je Levinova izreka: »Mi ne želimo akciju bez istraživanja, niti istraživanje bez akcije«. Takav tip a. i. zadobija oblik »spiralnog« odno sa između prakse, posmatranja i teoretizacije. Njegovo shvatanje a. i. moguće je uporediti sa onim koje je za stupao Jakob Moreno pod nazivom »sociodrama«, ili kasnije sa »sociološkom intervencijom« koju je Alen Turen praktikovao sedamdesetih godina XX veka u istraživanju društvenih pokreta. Levinovo shvatanje a. i. sm atra se klasičnim i označava aktivnost eksperata koji deluju istovremeno kao istraživači i konsultanti klijenata, pa se u velikoj meri služe pozitivističkom metodologijom. Takvu zamisao i praksu a. i. kritikovali su mnogi istraživači, a posebno Vilfred Kar i Stiven Kemis. Stoga se u literaturi sve više upotrebljavaju različiti nazivi za takav postupak, kao što su »novo a. i.« (Ž. Lapasad), »a. i. utemeljeno u zajednici«, »participirajući pristupi istraživanju« (Er nest Stringer), »participirajuće a. /.« (S. Kemis, Robin Mektagert). U ovom »novom« a. i. eksperti se zamenjuju praktičarima koji postaju istraživači, a eksperti dobijaju uloge konsultanata, »facilitatora« koji vode njihovo istraživanje. Ovaj tip a. i. je antipozitivistički orijentisan: on se služi interpretativnim pristupom i kategorijama, te se u metodološkom pogledu drži načela triangulacije (posmatranje sa učestvovanjem, intervju, analiza dokumenata). Takvo a. i. nastoji da prevaziđe podvojenost između objektivnog i subjektivnog, čime se menja i pozicija istraživača. Naime, istraživači su
istraživanje, akciono
praktičari i imaju isti epistemološki status kao i soci olozi istraživači. Na taj način, metod a. i. uzima u obzir kritike tradicionalne istraživačke metodologije koje su svojstvene i postmodernoj feminističkoj i kritičkoj te oriji. Međutim, iz ovoga ne treba pogrešno zaključiti da postoji samo jedan tip a. i. Naprotiv, ima više tipova a. i u kojima je razvijeno više postupaka. Tako, Rene Resveber ih razlikuje pet: (1) dijagnostičko istraživanje, u kojem postoje društveni akteri koji imaju određene probleme, pa pozivaju eksperte i s njima analiziraju situaciju, nastoje daje razumeju i predlažu korektivne mere; (2) u istraživanju sa učestvovanjem angažuju se učesnici u odnosima i ulogama, radi modifikovanja odnosa i interakcije; (3) u tzv. empirijskom a. i. društveni akteri - npr., nastavnici i roditelji - suočeni s lokalnom krizom društvenih odnosa, sarađuju kako bi odlučili o nekom projektu kulturne delatnosti radi smanjivanja tenzija; (4) u eksperimentalnom istraživanju situacija je konstruisana i organizovana, a iskustva se međusobno poređe kako bi se razradio program akcije; najzad (5) angažovani tip a. i. podrazumeva bliskost militantnim stavovima koji se mogu konstatovati u kontestatorskim grupama: u dinamici štrajka, npr., gde je reč o izazivanju društvenih promena u saglasnosti sa određenim inte resima aktera. U odnosu na ostale vrste a. i., participirajuće a. i., koje je karakteristično za kvalitativna sociološka istraživanja, ima izvesne posebne odlike. S. Kemis i R. Mektagert, nakon iznošenja samoreflektujuće »spirale« u procesu istraživanja, navode sedam ključnih njegovih odlika: (1) participirajuće a .i. je društveni proces, u ko jem se posebno naglašava odnos između područja indi vidualnog i društvenog; (2) participirajuće a. i. je proces u kojem svaki pojedinac u određenoj grupi pokušava da izoštri osećaj o svom identitetu; on izvodi istraživanje nad samim sobom, individualno i kolektivno; (3) participirajuće a i. je praktično i kolaborativno; ono angažuje ljude u ispitivanju društvenih praksi i komu nikacija, te oni međusobno sarađuju ne bi li poboljšali svoje interakcije putem menjanja postupaka koji ove potonje konstituišu; (4) participirajuće a. i. je emancipatorsko, jer je ono proces u kojem ljudi istražuju načine na koje su njihove prakse u širem društvenom kontekstu uobličene od strane širih društvenih (kulturnih, ekonom skih i političkih) struktura; oni razmišljaju mogu li intervenisati ne bi li se oslobodili tih ograničenja ili, pak, ako uviđaju da ne mogu, smišljaju kako je najbolje izdejstvovati minimiziranje iracionalnosti, nepravdi i nezadovoljstva među učesnicima u toj interakciji; (5)
istraživanje, akciono participiraj uće a. /.je kritički orijentisano, jer je - kao i svaki drugi vid sociološkog istraživanja - kritika stvar nosti; ono omogućuje da se kritičkim razmišljanjem dođe do: (a) jasnijeg dijagnostifikovanja problema (ili situacije) koji treba razrešiti; (b) znanja o problemu ili događaju koji se proučava i (c) na osnovu tih saznanja i kritičkog promišljanja stvara se realan plan za rešavanje problema ili promena esituacije; 6) participirajuće a. i. je rekurzivno (refleksivno, dijalektičko); ovu svoju funkciju ono ostvaruje nastojanjem da pomogne lju dima da istražuju realnost ne bi lije promenili, a na kon toga ponovo promenjenu stvarnost istražuju; (7) participirajuće a. i. teži da preobrazi i teoriju i praksu; naime, autori ovoga pravca a. i. ne smatraju da teorija i praksa ne mogu u svome međusobnom odnosu biti nadređeni ili podređeni jedno drugome već nastoje da na istu ravan dovedu teorije praktičara i prakse teoretičara. Mesta realizacije a. i. su raznovrsna: kompanije, preduzeća, škole, bolnice, gradske četvrti, lokalne zajed nice i si. Društveni zahtevi mogu da se odnose na uslove života koji se istražuju radi njihovog poboljšanja, inovi ranja i pružanja odgovora na neočekivane situacije kako bi se prevazišle kolektivne tenzije i stvorila »društvena klima« koja će u datoj sredini, nakon primene akcije za promenu, biti zadovoljavajuća za sve aktere. A. i. upućuju se kritike kako u epistemološkom, tako i u metodološkom pogledu. Naime, na epistemološkom planu, a. i. pretpostavlja »epistemološku konverziju«, odnosno stav istraživača se potiskuje u ime njegovog praktičnog delovanja. Posledica interekcije između istraživača-analitičara i analizirane sredine ogleda se u sledećem: postupak zastupnika a. i. sastoji se od postavljanja posledica te interakcije u središte apara ture istraživanja. Glavni cilj a. i. ipak nije znanje, nego akcija na promeni situacije, a znanje (gr. epistëmë) je sporedno i pomoćno sredstvo u odnosu na promenu. Na metodološkom planu, zastupnici a. i. mnogo labavije poimaju naučni metod, jer je on usredsređen na specifičan problem i specifičan okvir istraživanja. Ovde se naglasak ne stavlja na postizanje odgovarajuće ge neralizacije dobijenih rezultata, nego na preciznije dijagnostikovanje i razumevanje određene specifične si tuacije u određenom konkretnom društvenom kontekstu. U a. i., kao i kod terenskog istraživanja u širem smislu reči (jer i a. /.jeste terenski tip istraživanja), istraživači se suočavaju sa određenim etičkim problemima. Međutim, bez obzira na ove kritike ili ograničenja, a. i. ima perspektivu i sve više pristalica u istraživanjima u
208 sociologiji, pedagogiji, socijalnoj psihologiji i ostalim srodnim društvenim naukama. O grupna dinamika O istraživanje, terensko O posmatranje sa učestvovanjem P. Georgievski istraživanje, em pirijsko (gr. empeiria - iskustvo). Vrsta naučnog istraživanja koje podrazumeva posmat ranje iskustvenih, objektivno postojećih činjenica. E. i. se zasniva na prikupljanju iskustvenih podataka konk retnim istraživačkim tehnikama kao što su posmatranje (u užem smislu), ispitivanje, merenje, statistika, eksperi ment, analiza sadržaja itd. E. i. koje ne polazi od čvrstog teorijsko-hipotetičkog okvira ostaje na nivou banalnog opisa postojećih činjenica, što je glavna karakteristika tzv. deskriptivne sociologije. O empirizam O metod, kvalitativni O metod, kvantitativni M. Todorović istraživanje, longitudinalno (lat. longitudo - dužina, dugotrajnost). Istraživanje koje podrazumeva prikup ljanje i analizu podataka tokom vrem ena. Ova istraživanja su značajan deo istraživačkih projekata čiji je cilj merenje društvenih promena zbog toga što omogućuju dijahronijsku analizu događaja. Široki po jam /. /'. obuhvata istraživanja u kojima se (a) podaci o svakom pitanju ili varijabli prikupljaju za dva ili više različitih trenutaka ili perioda; (b) subjekti ili slučajevi koji se analiziraju su isti, ili makar uporedivi u različitim vremenskim periodima i (c) analiza uključuje poređenje podataka unutar ili između perioda. Postoji veliki broj tipova stvaranja longitudinalne evidencije: ponovljene studije, studije na nivou preseka (eng. cross-sectionalstudies), prospektivne studije (kao što su panel-ankete u domaćinstvima ili kohortni paneli), te retrospektivne studije (kao što su usmene istorije i životne i radne istorije). L. i. obezbeđuju kompleksan pristup u empirijskim istraživanjima. Ova proučavanja obično uključuju kvan titativni i kvalitativni, ekstenzivni i intenzivni pristup. Podaci se prikupljaju u vremenskim sekvencama, što omogućuje objašnjenje pravaca i merenje veličine promena varijabli. L. i. omogućuju analizu trajanja, dopuštaju merenje razlika ili promena varijabli od jed nog do drugog perioda, opisivanje obrazaca promena tokom vremena, te se mogu primenjivati na vremen sko utvrđivanje uzroka socijalnih pojava i nalaženje veze između događaja koji su udaljeni u vremenu. Naj poznatija aktuelna istraživanja ovog tipa su General
209 Household Survey u Velikoj Britaniji i Eurobarometer Surveys, koje se sprovodi u zemljama Evropske unije. O metod, kvalitativni O metod, kvantitativni S. Đurić
istraživanje, panel-. Postupak kojim se promene u proučavanoj pojavi prate ponavljanjem istraživanja na uzorku istih lica, istim postupcima, u određenom društvenom okviru. Ovaj pristup često se primenjuje u eksperimentalnim istraživanjima, a, inače, definiše se i kao eksperiment u prirodnim uslovima. Ponavljanjem istraživanja u bar dva ili više navrata, na uzorku istih lica, moguće je doći do saznanja ne samo o nastanku i razlozima već i o intenzitetu u međuvremenu novona stalih promena. U literaturi postoji jedna varijanta p.-i. u kojoj se predlaže da se formira uzorak panel-ispitanika koji imaju ulogu izveštača a ne samoposmatrača. Oni, u određenim vremenskim intervalima, prenose mišljenja ljudi s kojima se druže. Ovde se pretpostavlja da su izveštači tačni u prikazivanju shvatanja sredine u kojoj žive i da to čine relativno nepristrasno. Prikupljeni kva litativni materijal, putem otvorenih pitanja (razgovora), daje mnogo potpuniju sliku o mišljenjima i stavovima proučavane sredine nego što je to moguće uobičajenim anketnim postupkom. Naravno, uvek se postavlja i etičko pitanje o prihvatljivosti takvog postupka. Druga varijanta bi bila da se standardna anketna istraživanja pomoću upitnika dopune p.-i. manjeg uzorka istih ispi tanika, uz primenu produbljenog intervjua. Jedna od osobenosti p.-i. je i činjenica da ispitanici već posle prvog razgovora ispoljavaju više zanimanja za proučavanu temu, o njoj više razmišljaju i, s vremenom, postaju sve manje reprezentativni za proučavanu sre dinu. Razlog nastalih promena često je teško odrediti s obzirom na to da li ih pripisati uticaju novih iskustava i događaja ili samoj primeni ponovljenog ispitivanja. Sto ga se preporučuje da se ponovljena ispitivanja sprovode putem ličnog intervju da bi se došlo do uzroka promene, a rede poštanskim upitnikom ili uobičajenom anketom (putem upitnika sa zatvorenim pitanjima, makar i uz prisustvo anketara). Primena p.-i. nailazi i na neke druge teškoće jer je gotovo nemoguće u celini zadržati saradnju početnog uzorka tokom ispitivanja. Nakon odbijanja dalje saradnje posle prvog razgovora, održavanje uzorka i njegove reprezentativnosti remete i drugi činioci: smrtni slučajevi, preseljenja, bolest i si. Ipak, sasvim je sigurno da se dobro planiranim p.i. mogu dobiti valjani podaci za proučavanje promena i razloga njihovog nastanka, ne samo kada su u pita
istraživanje, terensko nju istraživanja javnog mnjenja, već i drugih aspekata društvenog života. O metod, kvalitativni O metod, kvantitativni
M. Bogdanović istraživanje, pilot-. Izraz se primenjuje u dva značenja. (1) Najpre se njime označavaju tzv. studije izvodljivosti (eng.feasibility studies), što su po obimu skraćene ver zije istraživanja koja se sprovode radi pripreme glav nog istraživanja. P.-i. se, takođe, (2) smatraju i posebne istraživačke studije organizovane radi proveravanja i prethodnog testiranja određenih istraživačkih instrume nata. Prethodno sprovedeno p.-i. ne može garantovati uspeh glavnog istraživanja, ali svakako može značajno povećati verovatnoću njegovog uspeha. Najčešći razlozi za pokretanje p.-i. su razvijanje i testiranje istraživačkih instrumenata, procena izvodljivosti glavnog istraživanja, procena spremnosti za učešće ispitivane populacije, stvaranje istraživačkog protokola, određivanje okvira za uzorak, identifikovanje mogućih logističkih prob lema u primeni pojedinih tehnika, prikupljanje prelimi narnih podataka, procena resursa (ljudskih, novčanih) potrebnih za glavno istraživanje, osmišljavanje plana istraživanja i fokusiranje istraživačkih pitanja, obuka istraživača, edukacija studenata itd. P.-i. se mogu sprovoditi kvalitativnim i/ili kvanti tativnim metodama. Jednom istraživačkom projektu može prethoditi više p.-/., ili se p.-i. može Organizovati kao višefazno. Istraživači mogu započeti istraživanje prikupljanjem i analizom kvalitativnih podataka o nedo voljno proučenim temama da bi na taj način pripremili sledeću kvantitativnu fazu p.-i. Prva faza, npr., može podrazumevati primenu dubinskih intervjua koji će istraživaču omogućiti izdvajanje relevantnih pitanja za budući upitnik. U sledećem koraku će se p.-i. testirati validnost i pouzdanost osmišljenog upitnika. Na kraju se može sprovesti p.-i. radi testiranja izvodljivosti celokupnog budućeg istraživačkog projekta. U istraživačkoj lit eraturi se retko mogu naći izveštaji iz p.-i. 0 nalazima ovakvih istraživanja se, po pravilu, ne diskutuje, oni se ne koriste u glavnoj studiji i o njima se ne izveštava. U izveštajima iz glavnog istraživanja se prethodno sprovedena p.-i. navode sa aspekta njihovog cilja: testi ranja upitnika, sticanja prethodnog uvida u istraživački problem, proveravanja istraživačke strategije itd. O metod, kvalitativni O metod, kvantitativni S. Đurić
istraživanje, terensko (eng. fieldwork,fieldstudy). U tradicionalnom shvatanju istraživanja društva i kulture, t. i., odnosno »terenski rad«, često sinonim za etnografi-
istraživanje, terensko ju, označava praksu i metod koji prethode teorijskom istraživanju. Obavlja se radi prikupljanja podataka, tj. iskustvene građe za naknadnu teorijsku analizu i objašnjenje, po pravilu, posmatranjem, posmatranjem sa učestvovanjem, anketom ili intervjuisanjem ispi tanika. T. i. se često ističe kao osnovna odlika kulturne antropologije (uključujući i arheologiju, fizičku antro pologiju i antropološku lingvistiku), mada je od sredine XX veka uobičajeno sredstvo dolaženja do podataka i u sociologiji i studijama kulture; posebno mu se pribegava u okvirima kvalitativnih istraživanja, istraživanja sprovedenih u Cikaškoj školi, simboličkom interakcionizmu, odnosno etnometodologiji, kao i u proučavanjima potkultura. Neke od najzanim ljivijih savrem enih rasprava 0 t. i. na interdisciplinarnoj sceni vode se upravo u sociološkoj periodici, a jedan od vodećih časopisa koji objavljuju rezultate eksperimenata u vezi s terenski fokusiranim istraživanjima (,Journal o f Contemporary Ethnography), naslednik je časopisa za urbanu soci ologiju (Urban Life and Culture, kasnije Urban Life). Problematizacija etnografske prakse u sociologiji (nauci tradicionalno usredsređenoj na društva u kojima žive 1 istražuju sami sociolozi), kao i antropologiji, kada ova proučava zapadna društva (iako je reč o disciplini tradicionalno okrenutoj »drugima«, tj. egzotičnim, primitivnim, predmodemim, orijentalnim, seljačkim, predindustrijskim itd. kulturama), počela je upravo na zajedničkim sociološko-antropološkim katedrama, po put one na Čikaškom univerzitetu. Na toj katedri su, pod komentorstvom antropologa Lojda Vomera, sredinom XX veka nastale studije Društvo s čoška Vilijama Vajta i Crna metropola Kler Drejk, kao tematske, stilske, metodske i teorijske prekretnice u sociološkoj etnograf skoj produkciji koje se, u obema disciplinama, do danas proučavaju na metodološkim kursevima. T. i. je postupak o kojem se naširoko raspravlja u teorijskim i metodološkim studijama u antopologiji i so ciologiji, disciplinama u kojima sâm istraživački proces predstavlja legitimnu temu rasprave, a njegova politička i etička problematizacija trajan su i zajednički imenitelj teorijsko-metodoloških sporova u poststrukturalizmu i postmodemizmu, kao i na široj interdisciplinarnoj sceni. U skladu s tradicionalnim shvatanjem, t. i. ima za cilj da, kao deo naučnog procesa u društvenim naukama i humanističkim disciplinama, pa često i kao zamena za etički neprihvatljiv i/ili nesprovodiv eksperiment, istraživaču omogući da obrazuje korpus etnografske građe koju će naknadno, sâm ili u saradnji s drugim istraživačima, pomoću različitih tipova analize, pisa njem i objavljivanjem preobraziti u znanje o nekoj
210 konkretnoj zajednici, kulturi, temi, fenomenu itd. Ovak va zamisao t. i. inherentno je pozitivistička, zasnovana na pretpostavkama o irelevantnosti teorijskih modela ili identiteta istraživača pri prikupljanju (ovaj izraz i sâm sugeriše pasivnost procesa) podataka na terenu. Druga polovina XX veka je period u kojem različite konstrukcionističke, neorealističke, fenomenološke, feminističke i druge kritičke tradicije dovode u pitanje pozitivističko shvatanje t. i. U tom razdoblju bitan je aktivan odnos etnografa prema proučavanoj stvarnosti, kao i jedinstvenost i neponovljivost društvenih odnosa koje sa ispitanicima i drugim proučavanim subjektima on uspostavlja na terenu. Oslanjajući se na sopstveno predterensko teorijsko i šire kulturno znanje, istraživač instrumentalno i konvencionalno kreira stvarnost u za jednici sa osobama koje proučava, te one na taj način postaju koautori istraživanja. T. i. nije striktno povezano s nekim određenim akademskim stepenom, te može da se sprovodi u okviru osnovnih studija društvenih nauka ili humanističkih disciplina, u diplomskom, magistarskom, doktorskom ili nekom drugom istraživanju, uključujući i grupni, timski, odnosno kolaborativni terenski rad na naučnim projektima. T. i. zahteva brojne formalne pripreme (metodološki kursevi, organizacija rada, izbor terenskih tehnika, formiranje hipoteza, obezbeđivanje sredstava, dozvola za rad, upoznavanje već obavljenih sličnih istraživanja), ili pak neformalne pripreme (organiza cija ličnog vremena, psihološka adaptacija i si.). Ono je često praćeno poteškoćama, posebno u situacijama više ili manje radikalne kulturne dragosti istraživača i proučavanih osoba, što podrazumeva inicijaciju et nografa u proučavanu zajednicu, povremeno i dugotraj no učenje stranog jezika. Često se, takođe, ispostavlja da je istraživaču nemoguće uspostaviti distancu spram osoba koje proučava, posebno u istraživačkim programi ma i naučnim strategijama koji za cilj imaju generisanje objektivnog znanja. T. i. praćeno je, po pravilu, i etičkim dilemama, koje se kreću od uspostavljanja istraživačkog autoriteta, preko izloženosti moralno neprihvatljivim ili u pozitivnom zakonodavstvu sankcionisanim postupci ma, do situacija u kojima istraživač biva stavljen pred izbor da li da zbog poriva da interveniše kompromituje proučavane osobe, pa i sâmo istraživanje. O anketa O intervju O posmatranje M. Milenković istraživanje, trend-. Postupak kojim se u proučavanje neke društvene pojave uvodi dinamička (vremenska) dimenzija, u određenim vremenskim intervalima. U zavisnosti od ciljeva istraživanja odlučuje se koliko dugo
211
i u kojim intervalima treba da se prate promene koje tokom vremena nastaju, kao i njihov pravac. Ponav ljanje istraživanja može se vršiti na različitim uzorcima, u istom društvenom okviru i istim postupcima. Razlike u rezultatima pripisuju se uticaju određenih društvenih događaja koji su tokom vremena delovali između dva ili više ponovljenih prikupljanja podataka, a koji su mo gli imati uticaja na ispitivanu pojavu u sredini koja se proučava. Ovaj pristup počeo je najpre da se primenjuje u istraživanjima javnog mnjenja kada je, povezivanjem ankete sa teorijom uzorka, bilo omogućeno uopštavanje rezultata na širem društvenom planu. Primera radi, Pol Lazarsfeld navodi da su, u ponovljenim istraživanjima, stavovi prosečnog Amerikanca prema Rusima postajali pozitivniji posle svake njihove pobede tokom Drugog svetskog rata, dok su posle rata pokazivali izuzetan pad prilikom svake sovjetske intervencije u neku od susednih zemalja. Primena t.-i. nije ograničena samo na proučavanja javnog mnjenja i ne zasniva se samo na anketnim po dacima već se mogu koristiti i svi drugi relevantni iz vori podataka koji nastaju u društvenoj praksi. T.-i. se koriste u demografiji, sociologiji i ostalim društvenim naukama u kojima se prate razvoj i promene pojava koje se proučavaju. 3 analiza, sekvencijalna 3 istraživanje, longitudinalno M. Bogdanović
izbeglice. Ljudi koji su morali da napuste svoj zavičaj, zauvek ili privremeno, usled rata ili zbog političkih ra zloga. I. je danas moguće razvrstati u više grupa: (1) /. u užem smislu reči, koje su pobegle ili bile proterane neposredno pred početak ratnih operacija; (b) politički emigranti, koji su zbog različitih političkih ili verskih razloga bili diskriminisani u sredini u kojoj su živeli, pa su pobegli da bi spasili duševni ili telesni integ ritet; (3)prognanici, koji su, na osnovu međunarodnog ugovora ili jednostrane odluke pobednika, morali da napuste svoj zavičaj; (4) optanti, tj. ljudi koji napuštaju svoj dotadašnji zavičaj, budući daje narod s kojim su živeli nestao na tom području; (5) deportovani ili pri silno preseljeni, tj. lica koja su na osnovu odluke države u kojoj su živeli morali da se presele u drugi kraj te države; (6) evakuisani, naime stanovništvo koje, obično zbog ratnih operacija ili elementarnih katastrofa, mora da napusti velike gradove ili industrijske centre da bi se premestilo na sigurnije područje u istoj državi i (7) prisilno mobilisani radnici na radu izvan svoje zemlje, koji su, najčešće za vreme rata, prinuđeni da služe ili rade u stranim zemljama.
izbeglice Prema jednom drugom kriterijumu, i. mogu biti: (1) Nacionalne i. Oni posle izbeglištva zadržavaju svoj na cionalni identitet, jezik, kulturu i način života, te stoje pod zaštitom zemlje iz koje su izbegle, s mogućnošću da se u nju vrate. (2) Internacionalne /'., tzv. apatridi. To su ljudi bez državljanstva ili lica koja imaju državljanstvo zemlje koja ne želi da ih primi (npr. Palestinci u Jor danu, Srbi iz Hrvatske u Srbiji i Crnoj Gori posle 1995. godine). Takve i. obično traže politički azil u zemlji u koju su izbegle, ali ga ne moraju automatski i dobiti budući da moraju dokazati da su bile proganjane u zemlji iz koje su izbegle. One ostvaruju samo pravo na nužnu medicinsku pomoć i egzistencijalni minimum. Konvencija o i. koju je 1969. godine potpisalo 27, ug lavnom, evropskih zemalja, među kojima i SFRJ, po drazumeva da su i. ove vrste pod zaštitom Ujedinjenih nacija, odnosno Visokog komesarijata za i. One gube svoj status povratkom u zemlju iz koje su izbegle, ili primanjem državljanstva zemlje u koju su pobegle. (3) Ekonomskiprebezi su ljudi koji napuštaju matičnu zem lju iz ekonomskih razloga, radi bolje zarade, pod uslovom da im je napuštanje zavičajne zemlje zabranjeno, tj. kažnjivo. Oni se razlikuju od ekonomskih emigranata (nem. Gastarbeiter), koji mogu slobodno da napuste zemlju iz koje potiču ili da se u nju vrate. U prethodnoj Jugoslaviji bio je, sve do šezdesetih godina XX veka, znatan broj ekonomskih prebega na Zapad. Izbeglištvo je, po svemu sudeći, pojava stara koliko i čovečanstvo - počev od starozavetnog izgona Jevreja iz Egipta, preko progona više od milion Hugenota 1702-1705. godine iz Francuske, sve do XX veka kada je, čini se, bilo više i. nego ikad ranije. Tako je, za vreme Balkanskih ratova, izbeglo oko 900 000 lica, a posle Prvog svetskog rata je na istom području oko 2 200 000 Grka, Turaka, Bugara i Srba promenilo zavičaj. Posle 1918. godine, u bivšoj Austrougarskoj monarhiji registrovanojeoko 1 200 000 optanata raznih nacionalnosti, dok je iz Rusije posle Oktobarske revolucije emigriralo oko milion Rusa. Pod pritiskom fašističkih režima, do 1939. godine emigriralo je iz Italije, Španije i Nemačke oko 750 000 političkih prognanika. U toku Drugog svet skog rata Hitler je mobilisao oko devet miliona radnika za prisilan rad u ratnoj industriji Nemačke. Procenjuje se d a je u toku tog rata oko deset miliona ljudi zbog ratnih operacija (najviše u strahu od bombardovanja) promenilo mesto boravka. Na Balkanu je oko 1 200 000 Srba, Bugara, Rumuna i pripadnika drugih nacija imalo status i. Posle Drugog svetskog rata Italija je primila oko 530 000 /. (iz Istre, Dalmacije, Libije, Istočne Afrike), Finska oko 425 000, Grčka oko 750 000 (dobrim delom
izbeglice
zbog građanskog rata), a Turska oko 200 000 Turaka iz Bugarske. Oko četiri miliona Rusa, Poljaka, Ukraji naca itd. sovjetske vlasti su deportovale u Sibir, dok je 200 000 pripadnika Poljske armije Vladislava Andersa ostalo u Engleskoj. U Zapadnu Nemačku proterano je oko 12 500 000 Nemaca, uglavnom iz zemalja Istočne Evrope, a pretpostavlja se daje u ispražnjena područja bilo naseljeno oko devet miliona Rusa (Baltik), Poljaka (Šlezija, Istočna Pruska) i Čeha (Sudeti). Godine 1956. iz Mađarske je emigriralo oko 175 000 stanovnika. Sada u Nemačkoj živi oko četiri miliona Turaka i oko 700 000 Srba »gastarbajtera«. Sto se tiče i. u ratovima vođenim u zemljama nastalim raspadom SFRJ, računa se se d aje izbeglo blizu
212
četiri miliona ljudi, dakle, gotovo svaki peti stanovnik bivše Jugoslavije. Iz Slovenije je izbeglo oko 60 000 Srba, iz Hrvatske oko 150 000, a posle Nato bombardovanja SRJ s Kosova njih još 250 000. U nekadašnjoj zajedničkoj državi Srbiji i Crnoj Gori, 95% i. smešteno je u porodičnom, a samo 5% u tzv. kolektivnom smeštaju (bivše kasarne, domovi, odmarališta, kampovi). U ev ropske zemlje je iz prethodne Jugoslavije izbeglo preko 500 000 ljudi, od toga u Nemačku 320 000, Švedsku 86 000, Austriju 79 000, Italiju 36 000, Dansku 28 000. Samo deo njih se, do septembra 2001. godine, vratio u bivše jugoslovenske republike, a na Kosovo tek pokoji. O emigracija O rat P. Opalić
J javno mnjenje. Kao važan činilac društvenih i političkih odnosa u savremenom društvu, j. m. je poslalo predmet raznovrsnog interesovanja - počev od državnih organa i političkih organizacija, preko ostalih društvenih organizacija i ustanova, pa do raznih marketinških i dru gih specijalizovanih agencija za njegovo ispitivanje. Svako od njih pristupa proučavanju ovog fenomena sa svog stanovišta, a često i zbog svojih posebnih potreba i interesa. To je verovatno jedan od razloga što su ojavnosti ij. m. izricane različite, neretko i protivrečne ocene. Kao što ističe Jirgen Habermas, jedan od najboljih poznava laca ove problematike, čak i jezička upotreba reči »javno« i »javnost« ukazuje na »veliku raznolikost ravnopravnih značenja«. Istorijski posmatrano, /. m. se mora razmatrati kao nešto stoje najtešnje povezano s pojmomjavnosti, a ova se, opet, najpre može dovesti u vezu sa antičkim poli som i grčkim shvatanjem demokratije. Naime, pošto se celokupni javni život u gradu-državi odigravao na trgu, kroz otvoreno i demokratsko pretresanje svih bitnih društvenih pitanja, u staroj Grčkoj se učvrstilo uverenje d aje demokratija moguća samo unutar granica do kojih doseže ljudski glas. Kod starih Helena pojam javnosti je, dakle, bio istovetan s političkim životom, nasuprot kojem je stajao privatni život (sfera oikosa). I u rimskoj tradiciji se održala ova podvojenost izmeđupublicusa i privalusa, s tim da su mnogi veliki mislioci iz ovog perioda bili nepoverljivi prema j. m., u kojem su, kao mnjenju i ponašanju gomile, videli prolazan i kolebljiv element, a ne neku postojanu vrednost. U srednjem veku se gubi ova razlika, kao što zamire ij . m. Ono se ponovo javlja tek s bujanjem društvenog i duhovnog života tokom XVII i XVTII veka, do kog je došlo jačanjem gradova i usponom nove građanske klase. Sve to ukazuje na protivrečan i složen karakterj. m. Pošto je bitno povezano s postojanjem difuznih i labavo integrisanih društvenih skupina, sastavljenih od anonim nih pojedinaca, nije čudno što ono oscilira od neodređenog stanja do jasno formulisanog i glasno izraženog stava. To
je i navelo sociologe i socijalne psihologe da razlikuju manifestne, aktivne i relativno trajne elemente i funkcijej. m. od njegovih latentnih, pasivnih i promenjivih funkcija i elemenata. U svakom slučaju, u j. m. se očituju vrlo raznorodni individualni i grupni interesi i vrednosti, kao i stanja i očekivanja ljudi, s tim da se oni u svakom konkretnom slučaju 11a osoben način prepliću i povezuju. Mnogi sma traju da se mnjenje nalazi negde između znanja i verovanja, pošto se u njemu mešaju logičko-saznajni i voljno-afektivni momenti. Kod /, /«. je često važnija subjektivna uverenost u istinitost suda koji se zastupa - obično u vezi s nekim pitanjem, problemom ili pojavom o kojima po stoje različita, kontroverzna, pa i dijametralno suprotna stanovišta-nego neko čvrsto znanje, logička ubedljivost ili potpunost argumentacije kojom se do takvog suda dolazi. Osim to g a,/ m. se, po pravilu, formira kao reak cija na neki konkretni događaj ili pojavu, te se ne može pravilno razumeti bez uključivanja u razmatranje tog spoljašnjeg izazova. Protivrečna priroda j. m. pokazuje se, dakle, u tome stoje ono istovremeno i privatno i javno, partikularno i opšte, politički irelevantno i politički relevantno, neartikulisano i razgovetno, difuzno i koherentno i si. Iz toga proizlazi daje moguće i potrebno praviti razliku između mnjenja i mišljenja. Razlike među njima bi se, u os novi, mogle svesti na sledeće: (1) dok se mnjenje može označiti kao šapat ili žamor, odnosno glas mnoštva ili mase, dotle je mišljenje, kao glas samostalnog i slo bodnog pojedinca, izrečeno jasno i glasno, s potpunom svešću o razlozima i posledicama takvog postupka ili istupa; (2) dok se mnjenje pretežno održava u tradiciji usmenog predanja i kazivanja, dotle je mišljenje po vezano s pravilima i zahtevima pisane komunikacije i racionalnog diskursa; (3) dok mnjenje najčešće ima prizvuk i oblik šale, ogovaranja, zajedljivosti i peckanja na račun onih koji su moćni i na vlasti, čime se na oso ben način potvrđuje njegova nemoć, dotle je mišljenje ozbiljno i logičko prosuđivanje o svim bitnim pitanjima
javno mnjenje
214
društvenog života; (4) dok je mnjenje, nošeno tradicijom i zdravim razumom, podložnije dejstvu emocija i ćudi kolektivnog ponašanja, dotle je mišljenje, kao racionalno, postojano, dosledno i slobodno, mnogo manje izloženo dejstvu kolektivne svesti i manje zavisno od osećanja; (5) dok je mnjenje pogodno za zloupotrebu veštih manipulatora, pri čemu se obično ponajmanje koriste logički, ra cionalni i naučno proverljivi argumenti, dotle je mišljenje otpornije na manipulaciju i može se menjati samo pod uticajem jačih, korektno izvedenih i valjano dokazanih racionalnih argumenata. Sam pojam mnjenja upućuje, dakle, pretežno na nešto privatno, partikularno i politički nedovoljno artikulisano. Ali, to nipošto ne znači da su mnjenje i mišljenje tako kruto razdvojeni u stvarnom društvenom životu, a još manje d aje mišljenje ubojitije i delotvornije od mnjenja u svakoj prilici. Naprotiv, mnjenje je, neretko, relevantnije i delotvornije od mišljenja. Sva njegova snaga iscrpljuje se, međutim, u povremenim i silovitim erupcijama koje, poput prirodnih stihija, ruše sve što im stoji na putu, ali se time njegova uloga i okončava. U redovnim i svakodnevnim prilikama, mnjenje ostaje neka vrsta pasivne, pritajene i preteće snage, koja se ug lavnom iscrpljuje u usmenom govoru i ogovaranju, bez neposrednijeg i odlučujućeg uticaja na politički život i političko ponašanje. U tom smislu, ono se može shvatiti kao neartikulisani glas mnoštva, kojim se upravlja sa strane i čija je volja prigušena. Problem bi upravo bio u tome kako da se j . m. transformiše u javno mišljenje, koje bi imalo odlučujući uticaj na sve bitne aspekte društvenog i političkog života. Ovo tim pre što u savremenim društvima postoji odvo jenost, ako ne i suprotnost, između j. m. i organizovanih formi političkog odlučivanja. To najvećim delom nastaje otud što presudan uticaj na donošenje važnih političkih odluka imaju birokratizovane partije i razne interesne grupe, a to se, po pravilu, čini daleko od očiju javnosti. Pasivna pozicija j. m. pojačana je delovanjem masovne propagande i agitacije, pomoću kojih se ono modelira, pri čemu se koriste sva sredstva i mehanizmi psihološkog pritiska i manipulacije. A u tome odlučujuću ulogu imaju sredstva masovnih komunikacija. O demokratija O javnost O masovne komunikacije M. Tripković
javnost [publika]. Jedna od najzanimljivijih, ali i najkontroverznijih društvenih pojava. Iako joj koreni sežu u antičko doba, pojam j. je relativno novijeg datuma i vezuje se za nastanak građanskog društva. Odlučujući preokret u shvatanju karaktera i funkcije j. dogodio se zapravo na prelasku iz feudalne u građansku epohu.
Naime, izlazeći iz dotadašnjih zatvorenih krugova aris tokratskih salona i vezujući se sve više za obrazovanu građansku elitu, j . se od tog doba sve više demokratizuje, obuhvatajući sve širi krug publike i zahvatajući javna rnesta (ulice, trgove, kafane), gde se slobodno i ug lavnom neobavezno pretresa najširi mogući broj pitanja - od umetnosti i nauke do trgovačko-finansijskih poslova i politike. Tako j. zadobija politički karakter i prerasta u javno mnjenje. Većina mislilaca koji su se bavili ovim problemom shvataj. u funkciji preobražaja političkog subjektivizma u objektivizovane norme zakonodavstva, videći u njoj i značajan činilac političkog prosvećivanja ljudi. Ali, već je G. V. F. Hegel ukazao na protivrečnu prirodu j. i mogućnost njene ideološke (zlo)upotrebe. Određujućij. i javno mnjenje kao subjektivnu slobodu da pojedinci kao takvi imaju i ispoljavaju svoje vlastite sudove, mišljenja i savete o opštim poslovima, on njihovu glavnu funkciju vidi u racionalizovanju vladavine, pokušavajući time da razbije liberalne fikcije na kojima se zasnivala samosvestj. kao suštog uma. Svodećij. i javno mnjenje na subjektivno mišljenje mnoštva i dokazujući kako njihov ambivalentan položaj (zaslužujući podjednako da se poštuju i preziru) nužno sledi iz dezorganizacije građanskog društva, Hegel ističe daj. služi jedino integraciji subjektivnog mišljenja u objektivitet koji je duh sebi dao u obličju države. Kritikujući staleško ustrojstvo Hegelove filozofije države, Karl Marks takođe ukazuje na ideološku funkciju j. i javnog mnjenja, mada uzima veoma ozbiljno samu ideju građanskej. Za njega, lična sloboda ne počiva u pri vatnoj sferi, oslonjenoj na privatnu svojinu, već u samoj /, koja poistovećuje čoveka i građanina. To najbolje dolazi do izražaja u njegovoj kritici birokratije, koja se posmatra kao poseban, privilegovan sloj, koji, suprotno Hegelovom mišljenju, ne samo da ne može predstavljati opšti interes već je u neposrednoj suprotnosti sa opštim, narodnim in teresom. Prirodno je onda što postoji bitna zainteresovanost bi rokratije za kontrolu i usmeravanjej. i javnog mnjenja. To se najdrastičnije pokazuje u postojanju cenzure. Opisujući ono stanje licemerja i straha koje nužno nastaje u okviru krute birokratske kontrole j., Marks ističe da »dok javno pretresanje nije bilo iskreno, iskreno pretresanje nije bilo javno«. Pokazujući kako cenzura nužno proizlazi iz političkog monopola birokratije, on je označava kao »zvaničnu kritiku« i suprotstavlja joj slobodnu j. kao opšte pravo koje naročito obuhvata slobodu štampe i slo bodu javnog mišljenja: »Kao što svako uči da piše i čita, tako i svako mora smeti da čita i piše«, veli on. Po Marksovom mišljenju, jedino se slobodna j. može suprotstaviti birokratskom nastojanju da sebi, kao posebnom i zat-
215 vorenom sloju društva, pribavi privilegiju nepogrešivosti. Autoritet istine ne sme biti zamenjen istinom autoriteta. U protivnom, stvara se birokratska političkaj., koja postaje sinonim za kvazijavnost. Protivrečni karakter j . i javnog mnjenja još više dolazi do izražaja s razvojem sredstava masovnih komunikacija. Ako su, naime, štampa i, uopšte, pisana reč, uz agitacione zborove, bili gotovo isključiva sred stva u formiranju j. i javnog mnjenja u XIX veku, onda su moderna masovna sredstva komunikacije učinila odlučujući korak napred na putu proširenja i bogaćenja oblika obaveštenosti publike, ali i njenog usmeravanja u željenom pravcu. Svet je postao mali, jer je proizvodnja obaveštenja postala svojevrsna industrija, koja proizvodi specifičnu robu za masovnu potrošnju. Kako ističe H. M. Encensberger, industrijsko ob likovanje duha je proizvod poslednjih sto godina, a u njegovoj osnovi su četiri bitna elementa: (1) racionali zam u najširem smislu reči; (2) političko proklamovanje čovekovih prava, a posebno pravne jednakosti i slobode; (3) izmene u ekonomskoj osnovi i (4) tehničko-tehnološki razvoj. On smatra da su politički i ekonomski uslovi za industrijsko oblikovanje duhova ispunjeni samo u naj bogatijim zemljama sveta, ali d aje njihovo ostvarenje svuda neizbežno, budući daje reč o nepovratnom proce su. Otuda je svaka kritika upravljena na ovu industriju, koja traži njeno »ukidanje«, uzaludna i lišena smisla. U takvim uslovim a,/ se nedopustivo često svodi ne samo na predmet manipulacije nego i na eksperimentalne i kvantifikovane analize. Ovo otud što su se društvene elite uvek trudile da na vreme saznaju i u poželjnom pravcu usmere reakcije mnoštva, a za to su im, još od vre mena starog Rima, stajala na raspolaganju dva oprobana i vrlo delotvoma sredstva —panem et circenses (lat. - hleba i igara). Pored ovih, još aktuelnih i aktivnih, moderno potrošačko društvo koristi i neka druga sredstva, iz njih izvedena i s njima povezana, ali ne i manje efikasna: trku za potrošačkim dobrima, jagmu za sredstvima uživanja, industrijalizovanu dokolicu, proganjanje »neprijatelja« i si. Važnu ulogu u modeliranju j. imaju i depolitizacija i dezideologizacija, koje nisu svojevoljno izabrane nego su vešto nametnute. Jer, pasivizovana masa, koja se nalazi u stanju inercije i apatije, najlakše se podaje spoljašnjem vođenju. Time se prećutno ozakonjuje marginalizovana uloga najširih društvenih slojeva u političkom životu. U naknadu za to, izlaz se traži na drugoj strani - pre svega, u sferi slobodnog vremena, zabave i dokolice, ali, isto tako, i agresije, destrukcije i autodestrukcije. S obzirom da se, prema tome, u ambivalentnoj struk turij. skrivaju i intencije postvarenosti i intencije umnosti,
jednakost šansi neophodno je ne samo praviti jasnu razliku između njene manipulativne i kritičke funkcije nego i odlučno ovu potonju razvijati na račun prve. Naime, uprkos njenom protivrečnom karakteru i velikim mogućnostima manipu lacije j. ipak ostaje jedan od najvažnijih činilaca zaštite i unapređenja demokratije u savremenim društvima. O demokratija 3 javno mnjenje O masovne komunikacije M. Tripković
jednakost šansi (eng. equality o f opportunities). Jedan od najznačajnijih oblika jednakosti, posebno u moder nim društvima. J. š. se obično definiše kao ostvarivanje približno istih početnih mogućnosti za sve pripadnike jednog društva, odnosno kao davanje svima jednakih početnih izgleda, tako da se, bez spoljašnjih ograničenja, samo na osnovu individualnih sposobnosti i zasluga, postane jednak ili nejednak s drugima. U savremenoj sociologiji ovaj problem najčešće je razmatran u vezi s pitanjem odnosa između »pri pisanih« i »stečenih« društvenih položaja, odnosno u vezi sa otvorenošću ili zatvorenošću društava, te sa istraživanjem tzv. kanala vertikalne društvene pokretljivosti, posebno u kontekstu uloge porodice i škole u svemu tome. Uopšte govoreći, porodica je imala veću ulogu i značaj u nerazvijenim društvima s manjom j. š., a škola u razvijenim društvima s većom j. š. U prvom slučaju, osnovna znanja i veštine su se sticali neformalno u po rodici i široj srodničkoj i teritorijalnoj zajednici, prostim ugledanjem na odrasle i spontanim usvajanjem usmene tradicije. U drugom slučaju, značaj škole proizlazi iz jed noobraznosti i kompetentnosti njenog delovanja, putem kojeg se, organizovano i sistematski, na mlade naraštaje prenose proverena i prihvaćena znanja i vrednosti, pri čemu svaki pojedinac stiče potrebne školske kvali fikacije kao glavni preduslov za vršenje odgovarajuće društvene uloge i zadobijanje društvenog položaja, što bi u najvećoj meri trebalo da zavisi od njegovih indi vidualnih sposobnosti i zalaganja. U sociologiji je uobičajeno da se vertikalno društveno napredovanje putem školovanja ili profesionalnog obra zovanja i delovanja uzima kao pokazatelj otvorenosti neke društvene strukture, odnosno j. š., dok se socijalna pro mocija čiji je osnov društveni status roditeljske porodice smatra karakterističnom za zatvorenu društvenu strukturu, s manjom j. š. Stepen otvorenosti nekog društva meri se kako dovođenjem u vezu statusa pojedinaca i društvenih grupa s njihovom uspešnošću u obavljanju profesio nalne delatnosti, tako i s mogućnostima njihovog pristupa obrazovnim institucijama u kojima se vrši priprema za profesionalne uloge. Ukoliko je dostupnost obrazovnih
jednakost šansi institucija šira, a udeo individualnih napora i sposobnosti u vertikalnom socijalnom napredovanju veći, utoliko je društvo otvorenije i može se očekivati da će se ono brže razvijati. I obrnuto, ukoliko je dostupnost obrazovnih institucija manja, a uticaj pripisanog socijalnog statusa na vertikalno društveno napredovanje veći, utoliko je društvena struktura zatvorenija, a to društvo će verovatno sporije da se razvija. Porodični status, pa delimično i status unutar po rodice, uglavnom se zadobija rođenjem, dok se školski rang stiče individualnim radom i uspehom u savlada vanju društveno određenih i verifikovanih zadataka, što znači, na osnovu pojedinačno stečenih zasluga i postignuća. Konkurencija bi ovde trebalo da bude mno go žešća, ocena sposobnosti i zasluga objektivnija, a svi pojedinci načelno stavljeni u isti početni položaj, što bi sve trebalo da garantuje kvalitet - a to je upravo ono što odgovara i društvu i pojedincu. Škola se tako pojavljuje kao jedan od najvažnijih i najobjektivnijih mehaniza ma sticanja i raspodele društvenih uloga i društvenih položaja, a u izvesnom smislu i kao modifikator defor macija u horizontalnoj i vertikalnoj društvenoj diferen cijaciji. Budući da se takav ideal veoma teško i nepotpuno ost varuje, težnje zaj. š. u praksi nailaze na brojne poteškoće. Razlozi tome su dvostruki - jedni leže u društvu, a drugi se nalaze u školi. Iz prve grupe činilaca najvažniji su oni koji potiču iz temeljnih obeležja zatečene društvene strukture, pre svega, zato što povoljniji društveni status roditelja stvara i povoljnije uslove za školovanje i dalje napredovanje dece; i drugo, što povoljniji društveni sta tus roditelja omogućava da se mnogo lakše podnesu pos ledice eventualnog neuspeha u školovanju i u kasnijoj profesionalnoj delatnosti. A da se i ne govori o tome da sistem raspodele ni u jednom društvu ni približno nije takav da najviše dobijaju oni koji daju najveći doprinos njegovom održanju i razvoju. Pored toga, sama škola ne uspeva da obezbedi potpunu eliminaciju uticaja društvenog statusa učenika na njihov uspeh u školi, kao što ne uspeva uvek ni da prepozna, odabere i na dalji razvoj usmeri doista najsposobnije i najvrednije. Istraživanja pokazuju da učenici s najboljim ocenama u školi nisu uvek oni koji se najbolje snalaze u životu i dokazuju u profesiji. Ovo stoga što njih često ne krase kreativnost, orginalnost i nezavisnost mišljenja, kao i sposobnost praktične primene i usavršavanja saznanja stečenih u školi. Osim toga, prenošenje znanja i veština neodvojivo je od prenošenja normi i vrednosti datog društva, odnosno dominantnih snaga u njemu, što znači da u svakom obrazovnom procesu postoji više ili manje izražen sukob između stručnoprofesionalnog i vrednos-
216
nonormativnog. Funkcionisanje savremenih društava se obezbeđuje ne samo putem sve stručnije obuke po jedinaca za obavljanje radnoprofesionalnih uloga nego i povećanjem njihove integracije putem zajedničkog i jednoobraznog sistema vrednosti i obrazaca ponašanja, koji se najčešće i najdelotvornije prenose upravo preko škole i porodice. To je naročito važno za industrijska društva, u kojima pojedinci moraju da nauče da sarađuju sa onima koji im nisu ni rođaci ni prijatelji, u okviru odgovarajućih pravila koja važe za sve podjednako. Uz to, industrijsko društvo traži ne samo konkurenciju nego i koordinaciju i speci jalizaciju, što može da obezbedi samo saradnja škole i preduzeća budući da se dobar deo pravih znanja i veština, naročito kad je reč o nižem i srednjem nivou obrazovanja, stiče tek radom. Školska disciplina je, prema tome, samo priprema i uvod u disciplinu industrijskog preduzeća ili ustanove, gde su posebno na ceni poštovanje hijerarhije, pouzdanost i tačnost u izvršavanju zadataka, vemost kole ktivitetu i prihvatanje njegovih ciljeva kao svojih i si. Iz toga je proizašao ideal, kojem streme mnoga savremena društva, a koji bi se najkraće mogao definisati kao nastojanje da se pruže isti početni izgledi za sve pojedince i društvene grupe, što je obično udruženo sa zahtevom da se izvrši izvesna preraspodela stvorenih vrednosti u korist onih koji u otvorenoj socijalnoj konkurenciji posustanu, zaostanu ili otpadnu. Ideal j. š. mora stoga biti relativizovan navođenjem najmanje tri bitne prepreke za njegovu realizaciju: ( 1) ni u jednom društvu do sada nije ni približno ostvareno željeno stanje da status pojedinca zavisi isključivo od njegovih individualnih sposobnosti, znanja i zalaganja; (2) ni u jednom do sada poznatom društvu društveni status nije neposredno uslovljen i povezan sa stvarnim doprinosima pojedinaca i društvenih grupa održanju i razvoju global nog društva ili njegovih pojedinih segmenata, tj. njihovim udelom u stvaranju novih materijalnih i duhovnih dobara i vrednosti, što znači da u svakom od njih postoji više ili manje izraženo odstupanje od tog normalnog i poželjnog stanja; (3) žestoka i nemilosrdna socijalna utakmica koja vlada u savremenim društvima nije prvenstveno stavljena u funkciju razvoja svakog čoveka i društva kao celine, već pre služi određenim parcijalnim društvenim interesima, koji postaju cilj po sebi, obezvređujući i potčinjavajući sve ostale ljudske potrebe, vrednosti i ciljeve, a ne vidi se kako se to može izmeniti i racionalno preusmeriti. Ada i ne govorimo o tome da je jedna od neizbežnih posledica svake vertikalne socijalne pokretljivosti da ona sama po sebi slabi, ako ne i razara, sve oblike solidarnosti, što se veoma nepovoljno odražava i na j. š.
217 No, bez obzira na iznete ograde, savremeno društvo bi trebalo da svakom građaninu osigura pravo na obrazova nje, kao jedno od temeljnih ljudskih prava, i to ne samo tako što će organizovati odgovarajuće ustanove nego i tako što će svakom pojedincu pružiti iste šanse da dođe do škole, da se školuje i da se zaposli kako bi njegova stečena znanja i sposobnosti bili od koristi i za njega i za društvo. Drugim recima, važno je da sva savremena društva nas toje da se što više približe idealu obezbeđivanja mehani zama koji bi osigurali da se najdarovitiji i najsposobniji pojedinci, bez obzira na svoje poreklo, rasporede u one društvene uloge koje su najvažnije za opstanak i razvoj društva, u čemu obrazovanje ima nezamenjivu ulogu. Konkurencija i kompetencija su ne samo neizbežni nego i poželj ni, kako u školi tako i u društvu, ali oni moraj u biti dopunjeni i korigovani solidarnošću i demokratskim ustrojstvom koji garantuju prava slabijeg i ublažavaju negativne posledice prava jačeg, koje neminovno teži da se nametne i realizuje u svakoj utakmici. Društvo mora da bude organizovano tako da u isti mah osigurava svi ma jednake početne izglede i da podstiče konkurenciju, obezbeđujući kvalitet u znanjima i sposobnostima, kao i odabir najboljih, ali sve to mora da bude oplemenjeno solidarističkim vrednostima, u čijim temeljima stoji, svakako, i zahtev za j. š. O jednakost, društvena Z>obrazovanje O položaj, društveni M. Tripkovič
jed n ak o st, društvena. Pojam koji podrazumeva jedno od najsloženijih socioloških pitanja, koje se mora razmatrati u tesnoj vezi s problematikom društvene moči, budući da se njome u prvi plan stavljaju društveno re levantne sličnosti i razlike koje postoje između pojedinaca i društvenih grupa u pogledu (ne)jeđnake distribucije ma terijalnog bogatstva, političke vlasti i društvenog ugleda. Postojanje društvenih (nejednakosti je odavno zapaženo, s tim da su se one na različite načine pokušavale objas niti: mitsko-religijski (nejednakosti su izraz volje božije ili nasleđenih osobina mitskih predaka, polubogova i hero ja); naturalistički (društvene nejednakosti su neposredan izraz prirodnih nejednakosti, u čijem oblikovanju presud nu ulogu ima neki prirodni faktor) i sociološki (društvene nejednakosti se ne mogu poistovetiti s prirodnim, a ra zlike među ljudima su posledica udruženog delovanja biološkog nasleđa, sociokulturnih činilaca sredine i indi vidualnih nastojanja pojedinaca). Međutim, i u samoj sociologiji su se, neretko, javljali jednostrani pokušaji da se objasni problem društvenih (nejednakosti. Jednostranost se, pre svega, ogleda u tome što je prida van preteran značaj bilo biološkom (kao kod rasističkih teorija), bilo ekonomskom (naročito privatnoj
jednakost, društvena
svojini, kao kod Žan-Žak Rusoa i Karla Marksa), bilo političkom (liberalne teorije elita) ili psihičkom momentu (individualnopsihološke i kolektivnopsihološke teorije). Nije se dovoljno uvažavala činjenica d aje ovde reč o veoma složenom problemu koji ima više svojih dimen zija i manifestacija, a koji se može valjano objasniti samo uključivanjem u razmatranje više činilaca, čije se osobeno dejstvo mora konkretno istraživati u svakom posebnom slučaju. Načelno govoreći, društvene (nejednakosti izviru iz različitih vrsta, izvora i oblika ispoljavanja društvene moći. Svoj najpotpuniji izraz one dobijaju u zasebnim oblicima grupisanja ljudi po tom osnovu, kao i u saradnji ili sukobima koji otuda izviru i bitno određuju ne samo izgled jedne društvene strukture nego i načine njene promene. Ne treba pri tom posebno isticati koliko su sva ova pitanja vrednosno obojena i osetljiva na ideološka uplitanja. U sociologiji je, naime, uobičajeno da se razlikuju najmanje tri vrste ili tri dimenzije d.j:. (1) formalna ili pravna j. podrazumeva doslednu primenu istih za konskih normi za sve, odnosno pretpostavlja pravne norme koje su slepe za sve individualne, socijalne i kul turne različitosti - nije važno ko si već kako si tretiran i kako postupaš u odnosu na zakon; (2) j. mogućnosti ili j. početnih šansi počiva na ideji dovođenja svih po jedinaca u približno iste početne pozicije, odnosno na obezbeđivanju jednakih startnih izgleda da se, na os novu isključivo individualnih zasluga, docnije postane jednak ili nejednak u odnosu na druge; (3) j. ishoda uključuje neku vrstu sigurnosnog zaštitnog mehanizma, zasnovanog na odgovarajućoj naknadnoj i, po pravilu, sistemskoj redistribuciji u korist onih koji, uprkos j. početnih izgleda, u žestokoj društvenoj utakmici ipak toliko zaostanu da im je potrebna dodatna pomoć, ko jom se, između ostalog, sprečava drastično dovođenje u pitanje samog temeljnog p r i n c i p a a l i i otvara pitanje ravnopravnosti i jednakog tretmana svih građana. Očigledno je da su ove tri vrste j. postavljene u ob liku levka, u tom smislu sto je prvi oblik najširi i naj dostupniji, a preostala dva su sukcesivno sve uža i sve nepristupačnija u realizaciji. Ali, problem je ne samo u tome što su ove različite forme j . neravnomerno raz vijene i nejednako dostupne nego što one, neretko, i protivreče jedna drugoj. Kad se pažljivije razmotri, onda se nesumnjivo pokazuje da su u svim ovim ob licima j. sadržane, na ovaj ili onaj način, brojne nejedna kosti. Tako se može reći da formalna pravna j. zapravo uvek favorizuje one velike, dominantne i moćne; da j. početnih šansi ne može nikad ni približno biti ostvarena, a da j. ishoda predstavlja ili manje-više neuspešno na-
jednakost, društvena knadno ispravljanje i zataškavanje postojećih nejedna kosti, ili pak vuče na neki oblik neprihvatljive egalitame utopije koja se već pokazala pogubnom za normalan razvoj društva i pojedinca. Zbog toga se danas u nauci ozbiljno preispituje dugo vremena važeći liberalni pojam (nejednakosti. Naime, apstraktni liberalni stav o načelnoj »j. pojedinaca« u praksi se zapravo razume i ostvaruje kao »/'. građana«, a u tako shvaćenoj/ podrazumevaju se ne samo indivi dualna nego i izvesna kolektivna prava (npr. ona koja proizlaze iz državljanstva) i kolektivne prednosti (npr. one koje proističu iz pripadnosti većinskoj naciji ili dominantnoj kulturi). Drugim recima, sam liberalni pojam » /« , podjednako kao i »ravnopravnosti«, kao načelan i nediferenciran, može se tumačiti na različite načine i raznoliko pretakati u zakonske norme i praktična rešenja, koja u sebi sadrže i prećut(a)ne nejednakosti. Poseban problem predstavlja, pri tom, činjenica da liberalni pojam ljudskih prava počiva kako na nesum njivom uverenju u ostvarenu načelnu j. među ljudima kao građanima, tako i na pogrešnoj pretpostavci da su ljudska prava u suštini prava pojedinaca. Međutim, po jedinac se gotovo nikad i nigde ne pojavljuje kao čista, apstraktna individualnost nego kao raznim kolektivnim, pripisanim i stečenim obeležjima oposredovani individu um. To, između ostalog, znači i da uživanje mnogih zagarantovanih ljudskih prava vrlo često podrazumeva neki kolektivitet koji se javlja kao nezaobilazan posred nik, u tom smislu što se neko garantovano pravo može faktički ostvarivati samo u zajednici s drugim pojedi ncima koji se, po nekom obeležju, izdvajaju od dru gih pojedinaca čineći grupu koja ima kolektivno pravo na nešto (pravo naroda na samoopredeljenje, posebna prava nacionalnih manjina i si.). Ovaj složeni odnos između individualnih (ljudska prava u užem smislu) i kolektivnih prava (prava naroda i drugih kolektiviteta) otvara čitav niz drugih zamršenih pitanja u vezi s (ne)jednakošću, od kojih posebno treba izdvojiti problem usaglašenosti intergrupnih i intragrupnih odnosa, to jest sprečavanje da se spoljašnja zaštita (zaštita egzistencije i identiteta jedne manjinske u odnosu na drugu većinsku grupu radi uspostavljanja pravičnijeg odnosa među njima) ne pretvori u unutrašnju restrikciju (represija nad pojedincima unutar manjinske grupe, u ime grupne solidarnosti), što je veoma teško onemogućiti i kontrolisati. U svakom slučaju, u praksi je veoma teško praviti razliku između prava koja se dodeljuju kolektivitetu kao celini i kolektivnih prava pojedinaca koja potencijalno pripadaju nekom kole ktivitetu, kao što je teško i otkriti da li se neko kole ktivno pravo na individualnom planu pretvara zapravo
218 u nametnutu obavezu za neke pojedince, koji to pravo, iz bilo kojih razloga, ne žele da koriste, ili odbijaju da ga upražnjavaju na način kako to od njih očekuje ili im čak nalaže većina, odnosno dominantni predstavnik većine unutar manjinske grupe. 3 jednakost šansi O nejednakost, društvena 3 slojevitost, društvena M. Tripković jeres (gr. hairesis - izbor, prihvatanje). U prethrišćanskom periodu, j . predstavlja izbor mišljenja, prihvatanje ili davanje prvenstva nekom misaonom sis temu, odnosno učenju. Kasnije, kao i danas,j. označava odstupanje od pravog učenja, krivoverstvo, lažno učenje, otpadništvo, pre svega u religijskoj, ali i u ostalim oblastima. Novi zavet na nekoliko mesta upotrebljava ovaj pojam, i to u različitim varijantama. Prvo, pod ovim se podrazumeva da su ostala učenja (farisejstvo i si.) krivoverna i čak se u poslanicama stavljaju u istu ravan sa telesnim gresima, idolopoklonstvom, magijom i blasfemijom. Na drugim mestima se o samom hrišćanstvu, kroz usta neverujućih i skeptika, u poslanicama govori kao o j. Budući da se i samo hrišćanstvo, u odnosu na judaizam, javlja kao odstupanje od prave vere, logičan je napor apostola i sv. Pavla da ta »pogrešna shvatanja« opovrgnu i hrišćanstvu pribave dignitet jedino valja nog učenja, ali i da uspostave kontinuitet sa učenjima iz Starog zaveta. Sàmo hrišćanstvo, od svog nastanka pa do današnjih dana, prati veliki broj jeretičkih učenja i pokreta, da bi vrhunac bio dosegnut u XIX i XX veku osnivanjem velikog broja sekti i verskih pokreta. Cesto su predstavnici triju hrišćanskih konfesija (a naročito katolici i protestanti) jedni druge proglašavali jereticima, da bi jačanjem ekumenskog pokreta u XX veku te oštre kritike bile zamenjene međukonfesionalnim dijalogom. Tokom starog i srednjeg veka hrišćanska crkva se sukobljavala s brojnim učenjima i pokretima i, u zavisnosti od istorijskih okolnosti i političkog uticaja, protiv njih se borila ekskomunikacijom, javnom osudom , lom ačom ili m asovnim pogrom om . Od maniheizma, doketizma, pelagianizma, gnosticizma, monofizitizma pa do današnjih dana, hrišćanstvo kroz te sukobe, zapravo, iskušava i potvrđuje svoj nesporni uticaj kako u sakralnoj tako i u profanoj sferi. Mada se otpadništvo od vere i »lažna učenja« sreću i u judaizmu, budizmu, hinduizmu i islamu, nije im pridavan toliki značaj, niti je borba protiv njih bila tako žestoka kao u hrišćanstvu. Najznačajniji predstavnici hrišćanske j. na Balkanu u srednjem veku su bogomili, koji su svoj pokret proširili od Bugarske i Makedonije, preko Bosne, Dubrovnika, Italije i Francuske (patareni, katari), sve do
219 seveme Nemačke. Označeni kao velika opasnost, kako na hrišćanskom Istoku, tako i na Zapadu, žestoko su proganjani i, najčešće, pogubljivani (Stefan Nemanja je surovo progonio bogumile). Izuzetak čini njihov položaj u srednjovekovnoj Bosni, gde su tokom nekoliko vekova (do XV stoleća) bili najrasprostranjenija i od države priznata vera. O bogumilskim opštinama u Bosni tog vremena govori se kao o Crkvi bosanskoj. O hrišćanstvo O pravoverje O religija B. Đurović
jezik. (1) Čoveku svojstvena sposobnost društvenog opštenja putem artikulisanog sistema verbalnih znakova koji omogućuje oblikovanje misaonih sadržaja i njihovo prenošenje u vidu suvislih govornih poruka. Neophodan preduslov organizovanog društvenog i duševnog života, / suštastveno obeležava čoveka kao ljudsko biće, kao člana društvene zajednice i kao pojedinca. Filogenetski razvoj / neodvojiv je od evolucije čoveka i tekao je naporedo s prelaskom na dvonožni hod, okupljanjem u društvene grupe zasnovane na radu uz pomoć alatki, razvitkom sposobnosti apstraktnog mišljenja i upotrebe simbola i drugim procesima čiji je proizvod homo sapi ens. Sve ljudske grupe odvajkada se služe/ , a sposob nost usvajanja i upotrebe ovog složenog sistema znako vne komunikacije u punoj meri poseduju i svi normalni pojedinci, bez obzira na rasu, kulturu, uslove života ili stepen inteligencije. Iako genetski utemeljena, ova specifično ljudska moć ne može se ostvariti bez bitnog posredstva sredinskih činilaca: svakom detetu je dato da progovori, ali ono to uvek čini na posebnom / svoje sredine, koji - za razliku od opšte jezičke sposobnosti nije urođen nego se usvaja samo u okruženju onih koji njime već govore. Pored ključne uloge koju ima u mišljenju, spozna vanju i tumačenju stvarnosti,/ u svim društvima oba vlja brojne kulturne, estetske, obredne i druge funkcije, ali njegov temeljni i najobuhvatniji zadatak, kojem je saobražena i njegova osnovna struktura, jeste da služi kao prikladno sredstvo društvene interakcije i komu nikacije. S tim ciljem se apstraktni sistem / materijalizuje kako bi bio dostupan čulima, manifestujući se primamo u govoru, sekundarno u pisanju, a marginalno u gestovima gluvonemih. J. je hijerarhijski ustrojena struktura koja povezuje planove zvuka i značenja (izraza i sadržaja) preko nekoliko jezičkih nivoa od kojih svaki sadrži inventar jedinica i pravila njihovog kombinovanja. Kombinacije jedinica nižeg nivoa daju jedinice sledećeg višeg nivoa, pa se foneme/grafeme (jedinice glasovne, odnosno grafičke strukture) kombinuju u morfeme (najmanje jedinice jezičke forme snabde-
vene značenjem), morfeme se kombinuju u reči, reči u sintagme, a sintagme u rečenice. Pravila koja upra vljaju ovim kombinacijama čine gramatiku. Ovakva opšta struktura čini od/ ekonomičan sistem; polazeći od malog broja glasovnih jedinica, prelamanjem kroz navedene nivoe na izlazu se dobije neograničen broj rečenica, pri čemu uvek nove kombinacije istih eleme nata omogućuju neprekidno uobličavanje i izražavanje novih sadržaja svesti. Ovo stvaralačko svojstvo jedno je od glavnih obeležja kojima se ljudski / izdvaja iz sistema animalne komunikacije. (2) Svaki posebni pojavni oblik/ , pod (1), tj. svaki konvencionalni sistem znakova koji pripada određenoj zajednici i zadovoljava njene potrebe u komunikaciji i stvaralaštvu (npr. srpski, francuski, japanski jezik). Broj / u svetu ne može se precizirati jer ih često nije lako razgraničiti ni međusobno ni od njihovih dijalekata. Procenjuje se da ih danas ima 5 000-6 000, većinom nepisanih idioma malih zajednica kojima preti gašenje tokom narednog veka. Međusobno se veoma razlikuju po broju govornika, rasprostranjenosti, funkcionalnoj izgrađenosti i društvenom statusu, ali svaki od njih načelno odgovara potrebama i mogućnostima kulture čiji je nosilac, pa je neopravdana podela na primitivne i razvijene jezike. J. se klasifikuju prema poreklu (genet ski), prostoru (arealno), strukturi (tipološki) i funkcija ma (sociolingvistički). Podložni su kako sinhronijskim varijacijama (teritorijalnim, socijalnim i funkcional nim) tako i stalnim dijahronijskim promenama na svim nivoima strukture. J. služe i kao znaci raspoznavanja, kao važni simboli etničke, nacionalne, konfesionalne ili neke druge pripadnosti, pa se uz njih vezuju kolektivne emocije i subjektivni vrednosni sudovi, usled čega oni lako postaju znamenja nacionalne emancipacije, ali i objekti nacionalističke manipulacije. Ispod jezičkih razmirica po pravilu se kriju dublji društveni sukobi. Mnoge zajednice, kao i brojni pojedinci u njima, od likuju se višejezičnošću, koja je u današnjem svetu pre pravilo nego izuzetak. Pored prirodnih postoje i veštački jezici za međunarodnu komunikaciju, tipa esperanta. (3) U užem i specijalizovanom smislu, bliskom pojmovima žargona i stila, skup jezičkih sredstava karakterističan za pojedine društvene grupe, epohe, profesije i žanrove, te za pojedince - n p r./ omladine, romantizma, novinarstva, bajke, Ive Andrića. (4) U prenesenom smislu, koji je i najširi jer prevazilazi okvire prirodnog ljudskog/ (koji definišu pred met lingvistike kao nauke o / ) , bilo kakav sistem ili medijum simboličkog istraživanja i saopštavanja - npr. / pčela ili delfina, matematike, muzike, filma, signalnih uređaja, kompjutera itd., što uključuje razne formalne
jezik
220
i programske jezike izvedene iz prirodnog/ Fenomeni ove vrste u načelu spadaju u domen semiotike (semiologije) kao obuhvatne nauke o znacima i znakovnim sistemima. O sociolingvistika
R. Bugarski
judaizam (hebr. Jehudah - Juda). Religija Jevreja. Dug istorijski razvoj j. može da se prati od biblijskih, mojsijevskih vremena (javljanje Boga na Sinajskoj gori) do današnjih dana, kadaj. predstavlja i državnu religiju u Izraelu. Glavno obeležje/ , tokom čitavog ovog peri oda, jeste vera u samo jednog, večnog, pravednog Boga, stvoritelja, koji ima poseban, istorijski manifestovan odnos prema »deci Izraela«, svom izabranom narodu. Ovo učenje čini osnov tzv. etičkog monoteizma, verovanja da taj jedan, jedini Bog očekuje od »naroda Judinog« ne samo pravilno bogosluženje nego i moralno ispravne odnose između ljudi. Druga značajna odlikaj. jeste eshatološka, mesijanska nada da će Bog obnoviti Izrael i ispuniti obećanje o nastupajućem carstvu mira i pravednosti. Za Je v re je ,/ nije samo religija nego i osoben način življenja koji se izražava putem tradicije u kojoj religijska verovanja i njima primereni sistem vrednosti prožimaju društvenu zajednicu i svakodnevni život ljudi. On se vodi u skladu s određenim pravilima, obredima, ritualima, uključujući tu molitve, pravila ishrane, praznovanje subote ili sabata, kao i izučavanje svetih spisa - naročito Tore. J. se ponekad naziva i »religijom knjige«, zbog ve likog značaja koji se pridaje čitanju i izučavanju hebrej ske Biblije. Tu Bibliju hrišćani nazivaju Starim zavetom, dok se u Jevreja ona naziva Tanah i sadrži ukupno 24 knjige napisane na hebrejskom jeziku. Čine je Tora (Zakon ili Nauk), dela proroka i drugi spisi. Religijski temelj prve biblijske knjige (Postanje), čini ideja o jed nom Bogu, monoteizam, kao i njen univerzalni smisao za hebrejsku, a docnije i hrišćansku zajednicu. Odnos između tog jednog Boga i ljudi je, pre svega, moralne prirode, jer je stvaranje prvog čoveka i prve žene ubrzo praćeno njihovim moralnim posrnućem. Docnije, taj ljudski pad potvrđuje i priča o potopu. Tu se, međutim, javlja i druga značajna tema jevrejske religije - povest o savezu sa Bogom, ili ideja o zavetu. Nakon potopa, novi pokušaj da se u ljudima podstakne, pobudi moralna obaveza prema Bogu ostvaruje se kroz povest o Avramu, ocu jevrejskog naroda, kao i njegovim potomcima. Bog sklapa poseban savez sa Avramom, obavezujući dogovor koji najpre podrazumeva patnju izraelskog naroda, ropstvo u tuđoj zemlji, ali i obećano buduće izbavljenje. U tom večnom zavetu naroda s Bogom, za
log je sama zemlja koju će hebrejska plemena jednom naselili. Bog se »priseća« svog zaveta i u pripovesti o Mojsiju, koji je pozvan da izbavi Izrael iz egipatskog ropstva. Posredstvom Mojsija, Bog neposredno otkriva svoju poruku Jevrejima i posvećuje im Zakon. Izlaganje i tumačenje tog Zakona, u formi Deset zapovesti, zaoku plja veći deo docnijih Mojsijevih knjiga. Tema o zavetu razrađuje se i u istorijskim knjigama hebrejske Biblije. Zavetna teologija je, recimo, važan element pripovesti o jevrejskim carstvima koje uspostavljaju Saul, David, Solomon i njihovi naslednici. Na primer, Davidov savez s Bogom je večni, bezuslovni zavet koji podrazumeva ideju o božanskom sinovstvu i carskom pomazaništvu. Baš iz te ideje o Božijem pomazaniku, Mesiji, i prvi hrišćani su izvodili božansko poreklo Isusa Hrista, odnosno njegov večni, mesijanski status. U j. postoji pisana, ali i usmena tradicija Tore, čitav jedan kodeks etičkih i obrednih pravila i uputstava. Pored Tore, poseban religijski značaj tu imaju i dve zbirke Talmuda, palestinska i vavilonska (iz V i VI veka n.e.), koje sadrže komentare jevrejskog usmenog predanja - Mišne i Gemare. Talmud se bavi najrazličitijim re ligijskim i svetovnim pitanjima, kao što su: praznici, propisi o braku, procena štete, poljoprivreda, pravilno prinošenje žrtava. Milenijumski duga istorija j. obično se, radi lakšeg pregleda, deli u više perioda (npr. biblijski, helenistički, rabinski i moderni y.), iako sami Jevreji, naročito oni ortodoksni, smatraju d aje ta povest kontinuirana, ne prekinuta. Na primer, rabinskij . vodi poreklo od fariseja, religijsko-političke partije iz Isusova vremena. Danas se, pak, u j. pravi razlika između ortodoksnih Jevreja, konzervativaca i reformista. O religija O antisemitizam
M. Vukomanović
juridifikacija (lat. jurisdictio - pravosuđe). Pojam j. (nem. Verrechtlichung) prvi put se javlja početkom tridesetih godina XX veka u Nemačkoj, neposredno pred kraj Vajmarske republike. Upotrebljavaju ga so cijaldem okratski autori, u sklopu kritike tadašnjeg nemačkog radnog prava, kako bi izrazili »okamenjivanje« političke dinamike radničkog pokreta (Ernst Frenkel) ili neutralizaciju autentično političkih klasnih konflikata u formalnim radnopravnim procedurama (Oto Kirhajmer). Posle Drugog svetskog rata, u Nemačkoj se obnavlja diskusija o j. radnog prava. Pod ovim pojmom sada se podrazumeva predimenzioniranost državnopravnih (za koni i podzakonski akti), precedentnih (odluke radnih sudova) i autonomnopravnih (kolektivni ugovori i inter-
221 na pravna akta preduzeća) normi, kojima se regulišu od nosi između poslodavaca i posloprimaca. Oštrica kritike (ponovo prevashodno socijaldemokratski orijentisanih autora) sada je usmerena na to da pokaže kakoj. sputava sindikate da iskoriste porast svoje moći i obezbede bolje radne uslove za svoje članove. Ipak, sociološkopravna istraživanja su opovrgla kako tezu dajej. usmerena samo protiv sindikata (odnosno posloprimaca) tako i tezu da sindikati (odnosno posloprimci) vode samo vanpravnu političku borbu. Zato je pojam j. počeo da se vezuje za probleme (manjkave) delotvornosti i (nepredviđenih) efekata pravnih normi: prekomerna pravna regulacija u praksi proizvodi efekte koji nisu bili predviđeni i time smanjuje delotvomost pravnih normi. Glavni razlog za ovu pojavu jeste činjenica da u socijalnoj realnosti svakog pojedinačnog preduzeća spontano nastaju »ne formalna pravila« (Volf Rozenbaum), koja pokazuju snažnu rezistentnost na intervencije prava stvorenog na različitim nivoima iznad preduzeća. Tako se pokazalo da sama socijalna realnost postavlja ograničenja pravnoj regulaciji i da stvaraoci pravnih (kako državnih, tako i autonomnih) normi moraju da vode računa o ovim »ne formalnim pravilima« ako žele da njihovo pravo bude delotvorno. Pouke sociologa su zaista bile nedvosmi slene: ne može biti delotvoran svaki pravni projekt; ne može biti primenjeno sve što je normirano; tek onaj stvaralac pravnih normi koji je svestan spontano nastalih neformalnih pravila društvene realnosti i u stanju je da sâm sebi postavi »samoograničenja« može da pretenduje na to da njegov produkt bude delotvoran. U međuvremenu, pojam j. je izašao van domena radnog prava i postao univerzalni pravni fenomen. Pod ovim pojm om podrazum eva se prekom ernost pravnoregulatorne aktivnosti »intervencionističke države blagostanja« (Gunter Tojbner), koja, umesto da nadopunjava spontano nastala neformalna pravila društvene realnosti, teži da ih nadomesti i samim tim otvara novo područje konflikata i problema. Pri tom je moguće razlikovati tri oblika j ., s obzirom na državni organ koji je stvara: parlamentarizacija (u slučaju da parlament prekomereno donosi zakone), birokratizacija (u slučaju da izvršni organi i organi uprave pre komereno donose podzakonske akte) ijudikalizacija (u
juridifikacija slučaju da sudovi prekorače svoje kompetencije i kroz svoje odluke počnu da stvaraju pravo koje ima karakte ristike parlamentarizovanog ili birokratizovanog prava) (Ridiger Fojt). J. je najizraženija u onim delovima društvene real nosti u kojima država blagostanja pronalazi najšire polje primene: radni odnosi, tržišni odnosi, pravo preduzeća, socijalna zaštita itd. Ukoliko ne pronađe meru i svoju pravnoregulatornu aktivnost ne ograniči u skladu s potrebama korisnika njenih usluga, država blagostanja prerasta u osamostaljenu silu koja ne samo da stoji iznad »sveta života« nego nužno nastoji i da ga »kolonizuje« (Jirgen Habermas). Ono u čemu se kritičari j. najviše razilaze jesu opti malne (tj. nejuridifikovane) razmere pravnoregulatorne intervencije. Nesporno je da se državno pravo nalazi u službi takvih vrednosti kao što su subjektivna prava građana, pravna sigurnost ili ograničenje delatne slo bode građana kada postane opasna po društvo. Teško je reći gde državno pravo prestaje da bude u službi ovih vrednosti (ili čak počinje da ih direktno ugrožava). Kritičarij. su, u svakom slučaju, dužni dana ovo pitanje odgovore pre nego što pređu na samu kritiku. Drugo, anglosaksonski autori su skloni da problem j. vezuju isključivo za državnopravne norme, dok kontinentalni (prevashodno nemački) autori smatraju da je o j. reč i kada šire nedržavne organizacije (npr. privredne ko more, nacionalni sindikati i si.) preterano »intervenišu«, tj. pravno regulišu aktivnosti svojih članova. Pošto od određenja opsega ovih »interventnih« pravnih normi zavisi i mogućnost da se u konkretnom slučaju konstatuje postojanje/ , to je jasno da će svako razilaženje u određenju tog opsega završavati i u različitim kon statacijama o postojanju j. Najzad, treće, neslaganja postoje i oko toga da li u optimalnoj situaciji, pored normi državnog prava, treba da važe norme autonomnog prava, ili samo (nepisana) »neformalna pravila«, ili pak probleme treba rešavati ad hoc, od slučaja do slučaja. Budući daje nemoguće doći do univerzalnih zaključaka, ostaje da se problem balansa državnog prava, autonom nog prava, »neformalnih pravila« i prakse slobodne od svake regulacije, rešava u svakom posebnom slučaju na poseban način. 3 d rž a v a b la g o s ta n ja O p ra v o A. Molnar
kapitalizam (lat. caput - glava; capitalis - glavni). Pojam koji se obično shvata u dva značenja: (1) kao određena idealnotipska konstrukcija marksističke soci ologije, odnosno društveno-ekonomska formacija i (2) kao konkretan, realan društveni sistem. Kao društvenoekonomska formacija, k. je onaj istorijski tip društva koji odlikuje kapital kao osnovni društveni odnos, ili privatno vlasnistvo nad sredstvima rada, uslovima rada i organizacijom svih proizvodnih snaga. Istovremeno, k. je obeležen robnom, mašinskom proizvodnjom, te pretvaranjem radne snage u robu koja se kupuje i pro daje. U konačnoj instanci, osnovni društveni odnos koji odlikuje k. jeste odnos između kapitalista i radnika. Kapital je, dakle, društveni odnos, pre svega, između privatnog prisvajanja i koncentracije svih proizvodnih snaga - kako subjektivnih tako i objektivnih - u rukama nosilaca kapitala, tj. kapitalista. Kapital pretpostavlja slobodu raspolaganja nad sredstvima za proizvodnju i radnom snagom koje posedeju kapitalisti i radnici. Ali, k. pretpostavlja i stvaranje tržišta koje oličava pomenutu slobodu. Važnost tržišta je u tome što na njemu dolazi do susreta vlasnika kapitala i vlasnika radne snage, ali i do njihovog spajanja da bi proizvodni proces mogao da se obavlja. Prodaja radne snage je uslov da vlasnik kapi tala dobije pravo da organizuje, nadzire i kontroliše unaj mljenu radnu snagu. Da bi je efikasnije koristio, vlasnik kapitala uvodi mašinski, tj. fabrički, industrijski sistem masovne proizvodnje koji povećava produktivnost rada, ali stvara i pretpostavke za prisvajanje viška vrednosti, odnosno one vrednosti koja je iznad vrednosti predujmljenog kapitala i plaćenog rada. Zato je drugo ime za k. kao društveno-ekonomsku formaciju način proiz vodnje koji se odlikuje prisvajanjem viška vrednosti ili društvenim odnosom eksploatacije. U k. postoji stvarno jedinstvo procesa proizvodnje i procesa oplodnje kapitala, te nosilaca oba pomenuta procesa - kapitalista i radnika. Proces proizvodnje je takav da se moraju spojiti nosioci vlasništva nad sred stvima rada i nosioci vlasništva nad radnom snagom, a
do tog susreta ne dolazi samo na tržištu već i u proiz vodnji. Bez toga spoja nema ni proizvodnje ni društvene egzistencije. Istovremeno, proces oplodnje kapitala do nosi imanentne protivrečnosti, jer su potrebe nosilaca vlasništva nad sredstvima rada i nosilaca vlasništva nad radnom snagom međusobno različiti, pa i suprot ni. Dok prvi prisvajaju višak vrednosti, odnosno stiču profit i, stalno ga povećavajući, šire i svoje potrebe te obezbeđuju njihovo zadovoljavanje, drugi doživljavaju ograničavanje svojih potreba i njihovo redukovanje. Is tovremeno, dok se na jednoj strani obavlja sve obim nije podruštvljavanje svih proizvodnih sila, na drugoj strani ostaje privatni način njihovog prisvajanja. Iz ovih protivrečnosti rađaju se međusobno suprotstavljeni in teresi, pa otuda slede nepomirljivi sukobi i borbe. Ta borba je klasna borba i u njoj se od najamnih radnika ili klase »po sebi« stvara klasa »za sebe«, odnosno klasa svesna svojih potreba i interesa. Da bi ih realizovala, ona se organizuje i vodi borbu protiv klase kapitalista. K. je istorijski tip društva u kojem osnovnom društvenom odnosu, ili kapital-odnosu, tj. specifičnoj upotrebi proizvodnih snaga, sredstava rada i radne snage, odgovaraju svi ostali društveni odnosi i društvene ustanove - političke, pravne, kulturne itd. Klasa ka pitalista koja vlada proizvodnjom i potrebama vlada i ostalim ustanovama društva. Taj odnos je više domi nacija, hegemonija i privoljavanje na prihvatanje tog tipa vladavine, negoli gola prisila, mada često ima i te elemente. U drugom značenju, k. predstavlja društveni sistem, određenu organizaciju društva kojoj su imanentne oso bine idealnog istorijskog tipa. Ali, kao društveni sistem, k. ima svoje poreklo i tok razvoja. K. nastaje tek kada se steknu određeni uslovi - ili, kao što Karl Marks kaže kada se formira njegova realna osnova. Sjedne strane, to je mikroorganizacija k., ili stvaranje urbane zanatske organizacije za koju su karakteristični: upotreba po jedinih alata; tradicionalne veštine i obuka za njihovo korišćenje; feudalna hijerarhija rada, odnosno manu-
223 faktuma kooperacija koja je uvod u stvaranje fabričkog sistema s mašinama kao složenim alatkama; potom, modeme veštine rada s mašinama, odnosno specijali zacija i nova hijerarhija, tj. industrijska disciplina; najzad, masovno korišćenje unajmljene radne snage. S druge strane, realnu osnovu k. čini i makroorganizacija koja započinje razlaganjem feudalizma, širenjem tržišta, odnosno robnonovčanog načina privređivanja, eksproprijacijom sitnih poljoprivrednih proizvođača i zanatskih radnika, te prvobitnom akumulacijom kapi tala, širenjem zelenaškog i trgovačko-bankovnog kapi tala. Ali, makroorganizacija k. nastaje tek s društvenom revolucijom u kojoj se razvlašćuje feudalna klasa. Prvi otpori kapitalista započinju u gradovima, a gradovi se međusobno povezuju tako da se ruše feudalne ograde koje su čuvale feudalni način proizvodnje. U građanskim (»buržoaskim«) revolucijama ukida se vezanost za ze mlju i stvara se, pored tržišta robe, i tržište kapitala i radne snage, stoje obezbedilo slobodu kretanja i stvo rilo uslove za stvaranje jedinstva kapitala i rada. Razvoj k. je izneo na površinu bitne protivrečnosti između kapitala i rada, odnosno dve osnovne klase k., te njihovu borbu. Poput stvaranja k. koje je bilo surovo, te eksploatacije koja je bila neljudska - takva je bila i klasna borba. S jedne strane, ona je dovela do jačanja socijalističkog pokreta kojim je u, nekim zemljama, k. bio ukinut na revolucionarni način, a s druge je doprinela evoluciji k. i njegovim uzastopnim rekonstrukcijama u različitim fazama. Sve masovnije uvođenje mašina i primena tehnoloških i naučnih otkrića zahtevalo je snižavanje troškova za radnu snagu i sirovine. U potrazi za jeftinijom radnom snagom i sirovinama razvili su se imperijalizam i kolonijalizam, odnosno okupacija broj nih zemalja i kontinenata. To je bila prva bitna faza i rekonstrukcija k. Druga važna faza u razvoju k. nastupila je sa uki danjem kolonijalizma. Antikolonijalni otpor k. naglo je jačao i lančano izazivao nacionalna oslobođenja na raznim kontinentima i u nizu zemalja, te doprineo iščezavanju svetskog sistema imperijalizma. Ali, unutar vodećih kapitalističkih zemalja jačalaje jedna dvostruka pojava koja je doprinela birokratsko-tehnokratskoj fazi i rekonstrukciji k. Usled jačanja klasne borbe i usposta vljanja socijalizma započelo je ograničavanje kapitala, koje je nastavljeno državnim zahvatanjem u ekonomsku sferu, odnosno nametanjem progresivnih poreza i tzv. socijalnim davanjima. To omeđivanje k. je, na jednoj strani, dovelo do većeg zadovoljavanja potreba radnika i ostalog stanovništva a, s druge, uslovilo smanjivanje opasnosti od socijalističkih revolucija. Istovremeno, kao posledica razvoja k., bila su povećana državna izdavanja
karakter, društveni za školovanje i obrazovanje, koje je obuhvatilo veliki broj ljudi. Neohodnost obrazovanja bila je uslovljena uvođenjem novih, složenijih tehnologija i nauke u pro ces proizvodnje, te novih i savremenijih sredstava rada. To je, opet, izazavalo potrebu za drugačijom vrstom radne snage, što je dovelo i do veće zaposlenosti, pa onda i do višeg životnog standarda i ublažavanja klasne borbe. Birokratsko-tehnokratska faza ili rekonstrukcija k. dovela je i do važne pojave srednjih klasa koje su preuzele ključnu ulogu u razvoju k. Naime, usled sve veće složenosti proizvodnje, kapitalisti se povlače iz procesa upravljanja proizvodnjom, a tu ulogu preuzi maju obučene birokrate i tehnokrate. Istovremeno, sve veće ukrupnjavanje proizvodnje dovodi do korporati vnog prisvajanja profita i pojave akcionarskog kapitala, odnosno do kolektivnog ulaganja i raspodele kapitala. Poslednja faza ili rekontrukcija k. donela je značajnu istorijsku novinu, jer se pokazalo da je k. postao prvi put stvarno svetski sistem, ogranizacija svetskog društva. Naime, usložnjavanje procesa proizvodnje i uvođenje naučnih dostignuća proširilo je prostor za delovanje proizvodnih snaga. Stvorene su ogromne kompanije koje su se proširile na čitav svet (tzv. multinacionalne korporacije), sto je vodilo proširenju tržišta u svakom pogledu - od tržišta kapitala do tržišta radne snage i robnog tržišta. Birokratsko-tehnokratska faza i rekonstrukcija k. nije značila ukidanje profita, koji ostaje najznačajniji podsticaj njegove društvene organizacije, ali je obeležila podelu vlasti između akcionarskih kapitalista i srednjih obrazovanih klasa čije su usluge neophodne za oplodnju profita. Sa iščezavanjem socijalizma koji nije uspeo da postane svetski sistem, birokratsko-tehnokratski k. je ostao bezmalo jedini tip organizacije svetskog društva. O društveno-ekonomska formacija O industrijska revolucija O klasa, radnička
V. Milić karakter, društveni (gr. charaktër- osobenost, beleg). Pojam d. k. uveo je Erih From da bi objasnio širi uticaj društvenog sistema na formiranje karakterne strukture ličnosti. Pod pojmom d. k. on je podrazumevao »suštinu karakterne strukture koja je zajednička većini članova iste kulture, suprotno individualnom karakteru po ko jem se ljudi razlikuju jedan od drugog ako pripadaju is toj kulturi«. From naglašava da društvena struktura nije statistički pojam (kao »modalna ličnost«), tj. samo zbir svih karakternih osobina koje se mogu naći kod većine ljudi u datoj kulturi. »On se može razumeti jedino u odnosu na.funkciju d. k.«, odnosno kao »funkcija d. k.
karakter, društveni koja reguliše energiju članova društva tako da njihovo ponašanje ne bude stvar svesne odluke o tome da li da slede ili da ne slede društveni uzor, već stvar želje da delaju onako kako treba da delaju, a u isto vreme da nalaze zadovoljstvo delajući prema zahtevima kulture«. Dru gim recima, »funkcija društvene kulture je da uobliči i kanališe ljudsku energiju u okviru datog društva radi neprekidnog funkcionisanja samog društva«. Reč je o dominantnom tipu koji se nameće kao poželjan, pod uticajem širih društvenih činilaca (npr., osnovnih društvenih vrednosti koje služe kao okvir idejne ori jentacije, slike koju društvo stvara o sebi i propagira u javnosti, društveno stečenih navika, proklamovanih »društvenih interesa« itd.), a ne samo primarnih in stitucija; to je usmeravajući tip koji članovi društva us vajaju da bi mogli da funkcionišu kao članovi društva i koji omogućuje stabilnost društvenog sistema. Da li j ed . k. dominantan i opšteobavezan uzor za ugledanje članovima društva, ili samo poželjan obrazac zavisi od tipa društvenog sistema, tj. od toga da lije reč o totali tarnom ili demokratskom sistemu. Crte d. k. su relativno konstantne jer funkcionišu kao navike, koje postaju sastavni deo strukture ličnosti, ali se i menjaju pod uticajem društvenih promena koje izazivaju potrebu za readaptacijom, pa se d. k. može definisati kao tipično ponašanje pojedinca u određenom društvenom sistemu u skladu s prihvaćenim vređnostima i zahtevima kulture. To je slika o ličnosti prosečnog čoveka, koji živi i radi u određenom društvu i funkcioniše onako kako to od njega zahteva određeni društveni sistem. From na taj način pokušava da ob jasni poremećaje u strukturi ličnosti pod uticajem za hteva društva, nazivajući to »društveno strukturisanim defektom« i pokazujući da društvo koje je i samo »bolesno« proizvodi mentalno poremećene individue. »Moderno industrijsko društvo ne bi moglo da postigne svoje ciljeve da nije upreglo energiju slobodnih ljudi u rad do besprimemog stepena. Čovek je morao da bude formiran kao osoba koja želi da utroši svoju energiju u radu, koja je stekla disciplinu, a naročito urednost i tačnost do stepena nepoznatih u većini kultura. Ne bi bilo dovoljno kada bi svaka individua morala svakog dana svesno da odlučuje da želi da radi, da bude tačna itd., pošto bi svako takvo svesno promišljanje stvorilo mnogo više izuzetaka nego što može da podnese glatko funkcionisanje društva. Navedene osobine su morale da se pretvore u unutrašnji nagon u skladu sa zadatim ciljevima, a društvo je moralo da formuliše takav d. k. kod kojeg bi ovi nagoni bili »urođeni«.
224 Budući da se odnos između društvene strukture i strukture ličnosti ne uspostavlja neposredno, kao puki pritisak elem enata društvene strukture, kao njihov »odraz« u percepciji ličnosti nego se ostvaruje posred no, putem institucionalizacije društveno značajnih sim bola koji izražavaju etos određene zajednice, a koji in dividua intemalizuje u strukturu svoje ličnosti, mogući su i alternativni tipovi d. k. (u zavisnosti od toga ko liko je striktna institucionalizacija društvenih zahteva). Značajnu ulogu u tom posredovanju igra porodica u procesu primarne socijalizacije, ali su za odraslu osobu možda važniji uticaji u toku sekundarne socijalizacije (naročito profesionalni faktori i »društvene uloge« in dividua). Pojam d. k. je teorijska konstrukcija koja ima heurističku vrednost u istraživanju odnosa društvene strukture i formiranja strukture ličnosti. 3 b a z ič n a lič n o s t O lič n o s t O m o d a ln a lič n o s t
Z. Golubović karije rizam (fr. carrière - trkalište). Socijalnopsihološki izraz ponašanja ličnosti, koje nastaje kao posledica spleta individualnih radnih ciklusa tokom profe sionalnog obavljanja neke delatnosti. U izvannaučnom, zdravorazumskom značenju, k. se najčešće upotrebljava u negativnom smislu; kao brzo i bezobzirno napre dovanje u zvanju i stupanje na položaje u službi na osnovu dodvoravanja onima od kojih to napredovanje zavisi, a ne na osnovu ličnih sposobnosti, znanja i za laganja u poslu. Ponekad se to značenje k. prenosi i u nauku. U naučnom, sociološkom značenju, k. kao ozna ka za kretanje u poslu, nije vezan za položaje nego za profesionalni rad u nekoj delatnosti. To samo znači da k. nema izvan profesionalnog rada. Profesionalna kari jera se ostvaruje: (1) kada omogućava svrhovitu akumu laciju znanja i iskustva; (2) kada se postiže smislenim ređanjem radnih zadataka i projekata i (3) kada dovodi do napredovanja u struci, u smislu javnih priznanja, materijalnih nagrada i sticanja ugleda. U tom smislu, k. ima izrazito sadržajno-radno, a ne formalnobirokratsko obeležje. Profesije, kao relativno autonomne društvene grupe, štite - koliko je to moguće - zarade, status i karijere svojih članova. U onoj meri u kojoj dolazi do birokratizacije profesija, u toj meri formalnobirokratski zas novani k. nadvladava sadržajno-radno kretanje ličnosti u, profesionalnom obavljanju neke delatnosti tokom njenog radnog veka. Ipak, takvo sticanje karijere je više uslovljeno opštedruštvenom nego profesionalnom birokratizacijom. Zbog toga se, u svom kretanju u kari jeri, istinski profesionalci više oslanjaju na vrednovanje svog rada od strane kolega nego na izvanprofesionalno
225 vrednovanje. Sa stanovišta profesionalne zajednice, formalnobirokratsko vrednovanje k. je slično ili istovetno negativnom značenju koje je sadržano u izvannaučnom, zdravorazumskom shvatanju tog pojma. O p r o fe s ija 3 p r o fe s io n a ln a e tik a B. Milošević
kasaba. Balkanski turcizam arapskog porekla (arap. qasaba, tur. kasaba, od glagola kasaba - šeći, rezati, tj. odsečeno mesto). K. je manje naselje, varošica. U tipologiji varoši Jovana Cvijića, k. spada u varijetet varoši patrijarhalnog tipa pod tursko-istočnjačkim kulturnim uticajem. Ona je feudalno islamsko naselje formirano oko vojnog utvrđenja - kale. U k. je čaršija obično sokak širi od drugih u kojem se nalaze dućani, ćepenci i zanatske radnje: ekmedžijske, abadžijske, ćurčijske, kujundžijske, berberske itd. Caršijski život je bio dostupan samo muškarcima. Stambene zone u k. nalaze se van čaršije i zovu se mahale. Najupečatljiviju analizu društvenog života bosanske k., kao najpoznatije u našoj sredini - analizu njenog mentaliteta, patrijar halnog porodičnog života, hijerarhijskog odnosa između osmanlija i raje, suživota ali i ulogu straha, mržnje i »skupnog ludila« u toj etnički i verski heterogenoj lokalnoj zajednici - dao je Ivo Andrić. 3 n a s e lje 3 v a ro š S. Vujović
katastrofa, socijalna
četvorostepenog kastinskog sistema nalaze se slojevi društva koji se označavaju kao »nedodirljivi«, prljavi, prosti, nazvani još i »haridžani«, »parije«, odnosno sloj bez ikakvih društvenih prava. Oni su obavljali prljave poslove čišćenja, morali su živeti daleko od kastinskih naselja, njihova senka nije smela padati na pripadnike viših k. u prolazu ili prilikom odmora. Kastinska hi jerarhija čistote uticala je neposredno na hijerarhiju njihovog ugleda i moći u društvu, što je za posledicu imalo i odgovarajuću raspodelu bogatstva. Vlasništvo nad zemljom bila je privilegija bramana i kšatrija. K. su unutar sebe podeljene na podkaste ili jatije, kojih je bilo na stotine, posebno u trećoj i četvrtoj k. Uopšte uzev, k. su primer zatvorenog društvenog sis tema u kojem pojedinac pripada k., odnosno jati svojih roditelja i gotovo da nema načina (bez obzira na lični potencijal, talenat i sposobnosti) da promeni nasleđeni položaj tokom svog života. Istražujući statusne grupe, Maks Veber pominje indijske k. kao najviši oblik stratifikacijske zatvorenosti na principu statusne moći i ug leda. K. se porede sa staležima u feudalnom društvu, koji su takođe imali karakter zatvorenih društvenih grupa. Za razliku od k. i staleža, klase su otvorene par cijalne društvene grupe koje dopuštaju prelazak iz jedne klase u drugu i tako doprinose društvenoj dinamici i pokretljivosti. 3 k la s a , d r u š tv e n a 3 slo je v ito s t, d r u š tv e n a 3 s ta le ž I. Sijakovič
kasta (šp. i port, casta - rod, rasa, pleme, ili lat. castus - čist). Zatvorena društvena grupa čije je stanje, ponašanje i delovanje ograničeno religijskim, kultur nim, etičkim i/ili pravnim propisima. Istorijski, nastanak k. vezuje se za staru Indiju u IV veku pre n. e., kada su osvajačka plemena koja su tu dospela ostvarila odvajanje (zatvaranje) od zaostalog domorodačkog stanovništva. Tradicionalno indijsko društvo podeljeno je na četiri glavne k. i ostatak stanovništva koji ne pripada kastinskom sistemu. Glavne k. su rangirane prema stepenu ritualne »čistote«. Tako su bramani (sveštenici) oličenje potpune čistote, svetlosti i pobožnosti. Oni su nosioci znanja, mudrosti i istine, te samo oni mogu obavljati religijske obrede. Ovo svedoči d a je religija imala odlučujuću ulogu u zatvaranju staroindijskog kastinskog društva. Kšatrije (ratnici, vojskovođe) su sledeća k., kojoj je povereno da štite narod, prinose žrtve, čitaju svete knjige i prepuštaju se telesnim uživanjima. Vajsije (vajšije) su treća k., koju sačinjavaju trgovci, zanatlije, zelenaši (pozajmljuju s kamatom) i ostali koji se bave korisnim radom (obrađuju zemlju). Četvrtu k. pred stavljaju sudre (šudre) kojima je dodeljen samo jedan zadatak, da budu sluge gornjim trima k. Izvan ovog
katastrofa, socijalna (gr. katastrophë- obrt, uništenje). K. ili masovne nesreće postale su predmet istraživanja sociologa i socijalnih psihologa, najpre u SAD, kas nije u ćelom svetu, a u poslednje vreme, na žalost, in tenzivno i kod nas. Tiču se više ili manje iznenadnih i komplikovanih prirodnih ili društvenih događanja sa razarajućim efektima, koja zahtevaju dodatno i iscrpno angažovanje društvene zajednice, a naročito pojedinaca koji su njima pogođeni. Reč je o poplavama, prirodnim katastrofama, velikim požarima, eksplozijama u hemijskim fabrikama, provali vulkana, havarijama u atom skim elektranama, kao i ratovima sa svim posledicama koje oni donose. Za optimalno praktično rešavanje posledica, bitno je proceniti uzroke i prirodu k., moguće tokove njenog odvijanja, kao i potencijale društva daje prati, kanališe i umanji ili otkloni njene štetne efekte (u prvim tre nucima - panika, hitan smeštaj unesrećenih) i zatim sledi pružanje obaveštenja i savetovanje pogođenih, kao i rad na otklanjanju trajnih posledica nesreće. Oko 20% unesrećenih reaguje na k. psihičkim posledica-
katastrofa, socijalna
226
ma (najčešće simptomima posttraumatskog stresnog poremećaja). Procena onoga šta je masovna nesreća ponajviše za visi od ekonomske razvijenosti društva, ali i od njegove organizovanosti u pogledu sprečavanja eventualnog iz bijanja k. Cilj svih intervencija u k. jeste sprečavanje razvoja tzv. kulture nesreće u pogođenih. Reč je o pasivno-zavisnom stavu unesrećenih prema sopstvenom položaju, kakav se neretko viđa kod prognanih Srba iz republika bivše SFRJ, sm eštenih u kolektivnim smeštajima. O iz b e g lic e O ra t
P. Opalić katolicizam (gr. katholikôs - sveopći, zajednički, ukupni). Vjersko i etičko naučavanje Katoličke crkve, jedan od tri osnovna pravca u kršćanstvu. Konačna pod jela kršćanstva na zapadno (k.) i istočno (pravoslavlje) završena je 1054. godine. K. će doživjeti još jednu pod jelu u XVI stoljeću, u vrijeme reformacije i nastanka protestantizma. Od raskola postoje stanovite razlike u naučavanju i obrednoj praksi između k. i pravosla vlja, mada su obredi zadržali isto simboličko značenje. Uvedene su i značajne razlike u načinu života i odi jevanju svećenstva. K. je jedna od najrasprostranjenijih konfesija u svi jetu. I po brojnosti slijedbenika i po organizacijskoj strukturi, po hijerarhiji i razvijenoj teologiji, to je jedan od najrazvijenijih oblika organiziranja religije. Katolici su, na osnovi zajedničke vjere i istoga načina njenog očitovanja, okupljeni u Katoličku crkvu koja nadilazi nacionalne granice i obuhvaća različite narode diljem svijeta. K. spada u univerzalna vjerska učenja koja se obraćaju pripadnicima svih naroda, klasa, rasa i kul tura. K. prihvata, u osnovi, sve ono što je vezano za učenje kršćanstva. Međutim, za izvor svoga učenja uzima ne samo Bibliju već i crkvenu tradiciju, tj. crkveno učiteljstvo. U crkveno učiteljstvo spadaju kako od luke koncila, na kojim a predstavnici cijele Crkve, pod vodstvom pape, raspravljaju i donose odluke od interesa za Crkvu, tako i papine enciklike (pisma koja papa upućuje biskupima cijeloga svijeta ili jednog određenog područja, a odnose se na vjeru, religijski moral, bogoštovlje). Pitanje unutarnjeg uređenja u Crkvi papa saopćava u tzv. apostolskim pismima koja, katkad, nose oznaku motto proprio (ital. - sažeta izreka) i po pravilu se označavaju tim nazivom i početnim riječima samoga dokumenta. Svećenstvo ima zavjet celibata, tj. suzdržljivosti od ženidbe.
Organizacijsko središte k. je Vatikan, grad-država na teritoriju Rima (zato se k. još naziva i rimokatolicizam ili Rimska crkva). Tu se nalazi papina rezidencija i različiti uredi rimske kurije koji pomažu papi u up ravljanju Crkvom. Vatikan ima svoj grb, zastavu, him nu, štampu, radio itd. Svoje diplomatske predstavnike različitoga ranga i statusa (nuncij i pronuncij imaju rang ambasadora, a internuncij status izaslanika, odnosno ministra) papa ima u mnogim zemljama svijeta. Izbor pape se obavlja u Sikstinskoj kapeli. Zbor kar dinala koji biraju papu i sâm postupak izbora naziva se konklava (lat. cum clave - pod ključem). Bijeli dim iz dimnjaka Sikstinske kapele je znak d aje papa izabran, a crni da nije i da se postupak izbora ponavlja. Papa Benedikt XVI je 266. po redu. Iza pape, po položaju u hijerarhiji, stoje kardinali. Većina ih je iz zemalja izvan Europe, što potvrđuje daje riječ o svjetskoj Crkvi. U iz boru novoga pape sudjeluju samo kardinali do osamde set godina starosti. Slijedeći u hijerarhijskom rangu su biskupi, koji upravljaju pojedinim dijelovima Crkve kao papini pomoćnici. Na nivou jedne države organizira ni su u biskupsku konferenciju koju čine svi biskupi, pomoćni biskupi (ako imaju pravo naslijeđa, onda su to koadjutori) i naslovni biskupi u toj državi. Biskupi u glavnim gradovima zemalja imaju i počasni naslov nad biskupa. Pored svećenika iz redovne hijerahije, postoji više muških i ženskih redovničkih zajednica. Katolika ima oko milijardu, raspoređenih u više od dvije hiljade biskupija. U Africi ih je krajem XX veka bilo 122 907 000, Aziji 123 597 000, Europi 413 576 000, Latinskoj Americi 435 811 000, Sjevernoj Americi 97 022 000, Oceaniji 8 208 000. Ukupno im pripada 18,7% svjetskog stanovništva. Od zapadnoeuropskih zemalja Belgija, Luksemburg, Francuska, Španija, Portugalija, Italija, M alta i Austrija su zemlje čije stanovništvo pretežno prihvata/:. Holandiju, Švicarsku, Njemačku i Sjevernu Irsku naseljavaju katolici i protes tanti. Najveći dio stanovnika Poljske, Češke, Mađarske, Slovenije i Hrvatske su takođe katolici itd. Pored katolika postoje i grkokatolici. Zadržali su istočni, pravoslavni obred, pravoslavno naučavanje o Kristu, način imenovanja vladika, ali papu priznaju za vrhovnog poglavara. U narodu ih zovu i »rimokatolici pravoslavne vjeroispovijedi«. Sami odlučuju hoće li se služiti starim ili novim kalendarom i hoće li, npr., Božić slaviti 7. siječnja ili 25. prosinca. Do osnivanja Grkokatoličke crkve došlo je nakon sabora održanog u Firenci (1439). Stekla je pristalice naročito među Ukra jincima. Starokatolici se, po svom naučavanju, nalaze između protestantizma i k. Pokret je nastao kao rezultat opozicije
227 dijela njemačkih teologa na Prvom vatikanskom koncilu 1870, kada je uvedena dogma o papinoj nepogrešivosti u pitanjima vjere i morala. U liturgiji su koristili narodni jezik, napustili celibat, odbacili poštovanje ikona, a or ganizirani su na »nacionalnom principu«. O religija O hrišćanstvo /. Cvitkovič
kazna. Vrsta sankcije. Iako u pravnom poretku posto je i druge pravne sankcije, i to ne samo građanskopravne (povratak u pređašnje stanje, naknada štete) nego i krivičnopravne (mere bezbednosti, mere upozorenja, vaspitne mere), k. su zbog svoje izražene represivnosti svakako najznačajnije. U primitivnom pravu k. su još gotovo neartikulisani izlivi gneva i društvene odmazde, tako da se usmeravaju prevashodno na život i telo de linkventa (ili onoga kojem se pripisuje krivica za neki delikt). S napretkom civilizacije dolazi do temeljne promene: telesne k. nestaju u potpunosti, a za njima se polako gubi i smrtna k. (u velikom broju zemalja ona je ukinuta, dok je u preostalim zemljama Pakt o građanskim i političkim pravima dozvoljava još samo za »najteže zločine«). Glavni oblici kažnjavanja danas predstavljaju k. lišavanja slobode i imovinske k. (kon fiskacija i novčana k.). U civilizovanim zemljama smatra se da k. mora da bude usklađena s komutativnom i distributivnom prav dom, tj. da mora da bude srazmema samom krivičnom delu i da se izriče ujednačeno prema stepenu krivice sva kog delinkventa. Osim toga, ona mora da bude zakonski propisana (lat. nulla poena sine lege) i to pre nego što je nastao sam delikt zbog kojeg se delinkvent kažnjava (nullum crimen sine lege). Da bi poštovanje ovih os novnih principa kažnjavanja u civilizovanim zemljama bilo moguće, potrebno je da postoji stručno, nezavi sno i nepristrasno pravosuđe i efikasan aparat prinude koji izvršava sudske odluke. Ako sud i izvršni aparat ne mogu da obezbede efikasno kažnjavanje (odnosno sankcionisanje kršenja pravnih normi uopšte), onda se ceo pravni poredak ruši. Izricanje i primena k. za kršenje prava takvih razmera teško je zamislivo bez prethodne političke sankcije, a nju donosi većina naroda na iz borima, smenjujući nesposobnu ili korumpiranu vlast i dovodeći novu (kojoj poverava zadatak vaspostavljanja važenja prava). Onemogući li vlast svoju smenjivost na izborima (kao oblik političke sankcije) i time postane tiranska, narodu preostaje jedino da pribegne pravu na otpor tiraniji kao ultimativnoj pravnoj i političkoj sank ciji za takvu vlast. O pravo, krivično O sankcija O smrtna kazna A. Moinar
kič
kibuc (hebr. kibutzh). Jevrejske seoskozadružne sku pine, tj. naseobine koje se prvi put osnivaju 1908. na prostoru današnjeg Izraela. Oko 4% Izraelaca i danas živi u preko 200 k. U manjim k. živi 40-50 članova, u srednjim 250-500, a izuzetno velikim i do 1 000. Zemlja i imovina u k. je kolektivna, a proizvodnja (uglavnom poljoprivredna) i potrošnja su zajedničke. Odrasli i zdravi članovi naporno rade za k., a ne za svoju porodicu, a od zajednice dobijaju sve što im je potrebno - stan, hranu i ostalo. Svaki bračni par dobija jednu sobu, a njihova deca jedu, spavaju i najveći deo vremena provode u do movima gde su podvrgnuti kolektivnom vaspitanju. Deca samo nakratko u toku dana posećuju roditelje. Izvorna ideologija k. je cionistička, solidaristička i kolektivistička, ali se u poslednje vreme prilagođava tržištu i modemom individualizmu. K. su odigrali važnu ulogu kod jevrejskog naseljavanja Palestine, u obezbeđivanju hrane i u odbrani Izraela u ratovima sa Arapima. 3 komunalna porodica O zadruga
M. Milrović
kič. Nepouzdana etimologija: od nem. (dijal.) kitschen - gladiti, podmazivati, zgrtati (blato); jeftino prodati (verkitschen); ili od eng. sketch - skica. U današnjem značenju, izraz Kitsch javlja se u Minhenu oko 1860. godine, kao oznaka za sladunjave i sentimentalne zanat ske i umetničke proizvode i izražajne forme osrednje vrednosti, prilagođene »lošem ukusu« masa. U širokoj upotrebi je i reč šund (nem. Schund - strugotina, npr. pri štavljenju kože; otpadak, bezvredna tvorevina, tralje, trice, loša roba), od XVIII veka kao skraćena oznaka za »lošu književnost«, tj. za umetnički bezvredne književne proizvode. S obzirom na prekla panje sadržaja, a u dobroj meri i obima pojmova »k.« i »šund«, nisu se pokazali opravdanima pokušaji njihovog analitičkog diferenciranja, pa se oni mogu smatrati si nonimima. Neka područja ovih pojmova pokrivena su odgovarajućim posebnim izrazima, kao što su npr. »trivi jalna književnost« ili »trivijalno slikarstvo«, premda se u nemačkoj nauci o književnosti izraz k. prvenstveno vezuje za sentimentalni ljubavni roman kao »podvrstu« trivijalne literature. Postoje (1) antropološko-esencijalistički i (2) empirijsko-funkcionalistički pristupi fenomenu k. U prvom slučaju, k. se smatra nekom vrstom antropološke kon stante, tj. opštom pojavom u svim društvima i epohama, a tipično kičersko držanje pripisuje »kič-čoveku« (KitschMensch, izraz Hermana Broha), kadrom da sve posmatra kao k. U drugom slučaju, koji je bliži sociološkom stavu, k. se shvata kao specifičan fenomen građanskog društva,
kič tj. građanskog odnosa prema predmetnom svetu. K. se može prepoznati u svim vrstama umetnosti. Studije o k. i antologije tekstova obiluju primerima tipičnih kičerskih motiva i načina njihovog predstavljanja: od arhitekton ski neautentičnih mešavina stilskih elemenata, preko slikarskih idila lova ili zalazaka sunca, baštenskog vajarstva, operetskih ispraznih efekata, kvazietno muzike, ljubavnih i kriminalističkih romana, petparačkih film skih melodrama i dramskih televizijskih serijala, teleno vela, bulevarskih pozorišnih burleski, do tržišno ko rumpiranog industrijskog dizajna. Ali, kičerski sindrom prepoznaje se i izvan područja umetnosti, tj. produkcije koja pretenduje da bude umetnička. Tako, postoji religi jski k. (sa svojom industrijom čuda, epifanija, suvenira, grobljanskih »potrepština«, subliterarnih hagiografija politički k. (sa sladunjavim obećanjima sreće, mitologizacijom tradicije, nacije i patriotizma), turistički k. (sa egzotizmom, idealizacijom prirode, obožavanjem ruina i industrijom suvenira),porno-k. (kao »porodično« adaptiranje pornografije), modni k., k. u tzv. stylingu i u oblasti reklame (kao prevlast profiterske ideologije kratkotrajnosti važenja), u masovnoj zabavi, u lažnom izobilju supermarketa, u svakodnevnoj »intimizaciji« doma kitnjastim komadima nameštaja, gomilama figu rica i »dragih« predmeta itd. Ima onih koji smatraju da se fenomen k. ne može is pitivati u dimenziji zagonetnog stvaralačkog akta (koji, uostalom, može biti autentičan bez obzira na umetničke domete), već u receptivnoj dimenziji, tj. u k.-svesti, specifičnom estetskom stavu i uživanju k.-čoveka, nosioca lošeg, iskvarenog ili neizgrađenog ukusa, kojeg karakteriše nedistancirano uživanje, uživanje bez na pora, naslađivanje lažnim patosom i etički samozaborav u uživanju. Ovo subjektivističko stanovište, koje teško izlazi na kraj s činjenicama relativnosti ukusa i izvedene promene statusa i značenja pojedinih um etničkih, odnosno k. predmeta, istraživački se uspešnije konkretizuje kao sociološko pitanje nezrelosti kulturnih potreba i manjka obrazovanja tipičnog Ar.-čoveka, podložnog manipulacijama tržišnih mešetara, pa se k. produkcija vidi kao nekreativni, stereotipni odgovor na neizgrađene kulturne potrebe. Pokušaji objektivističke katalogizacije i klasifikacije tipičnih svojstava k. pred meta takođe su pred teškoćama, pre svega u suočenju s mnoštvom i raznovrsnošću zabeleženih odredaba. Neki autori nastojali su da izdvoje najznačajnije oso bine k. Po Ludvigu Gicu, k. je: sentimentalan (lažno de-demonizujući), deminutivski, penetrantan, lepljiv (naslađivački), egzotičan, sinestetičan, kumulativan, jeftin (»rasprodaja ideala«), a kod ljubitelja umetnosti
228 izaziva ozlojeđenost i zgražavanje. Abraham Mol na vodi sledeće principe k.: neadekvatnost, kumulacija, sinestezijska percepcija, osrednjost, konformizam (kao »olako prihvatanje«). A za estetičara Ivana Fohta os novne crte k. su pretencioznost, imitiranje, obuzetost sižeima iz života, sračunati efekat bez temelja, lažni patos, sentimentalnost, estetski isprazni gest, izlizanost. Tome se, između ostalog, mogu dodati dopadljivost, planiranje lepog utiska i prijatnosti po svaku cenu, utešiteljski efekat, estetizam, ornamentalizacija i dekorativnost, neautentičnost, nostalgičnost, eskapizam, konvencionalnost, banalnost, pretencioznost, neupit nost, odsustvo sumnje, samosvesti i ironije. Očigledno je da pokušaji definisanja pojma k. pate od neanalitičnosti, tj. u teorijskoj insuficijentnosti često se poseže za metaforičkim i vrednosnim određenjima. Ipak, većina odredaba može se koncentrisati oko pre fiksa »pseudo«, koji označava nešto lažno, neistinito, krivo, prevaru, falsifikat, surogat - pa se k. shvata kao pseudoumetnost, tj. kao nešto što pretenduje na status umetnosti ali ne doseže potreban nivo, odnosno kao sentimentalna, shematična i sladunjava laž, prevara, ilu zija u svim oblastima društvenog života. Shodno tome, određivanje k. dobija etički naglasak, pa se on tretira kao zlo u vrednosnom sistemu umetnosti (Herman Broh), tj. u svim društvenim podsistemima, delatnostima ili simboličkim formama. Za sociologiju, k. je, i pored velike verovatnoće da sličnog konzumentskog držanja ima u svim epohama, prevashodno fenomen građanskog društva, što znači da on narasta sa industrijskom, masovnom proizvodnjom i odgovarajućom potrošnjom i, posebno, sa ekspanzijom masovne kulture i njenim manupulisanjem slobodnim vremenom konzumenata koja prerasta u razvijenu, sofisticiranu, sistematsku proizvodnju »umetnosti za mase«. U tom smislu, on doista jeste »diktat profita nad kulturom« (Teodor Adomo). Premda je malograđanština glavni potrošač k. i ciljani plen industrije k., može se reći da u tom pogledu nema pošteđenih društvenih slojeva. Tako, ne samo da postoji i »elitni« k., tj. k. finansijskih i političkih elita, već pored k. »društva blagostanja« pa ralelno postoji i k. siromašnih, nerazvijenih društava. Nadalje, premda seprotokičmože prepoznati u manirizmu, i mada se k. doista hrani romantičkim panestetizmom, a plodno tle za bujanje nalazi u srednjoj Evropi, izvesno je da on bitno obeležava i drugu stranu medalje savremenog građanskog društva - kao k. totalitarnih sistema (sa tipičnim izrazima u ideološki suprotstavljenim ali formalno podudarnim delima socijalističkog realizma i nacističke umetnosti). Medijski posredovana civilizacija, globalne društvene krize i rasap vrednosnih
229
sistema čine plodno tle za procvat k. kao planetarnog fenomena. Pored početnih nevolja s definisanjem neuhvatljivog fenomena k., pred društvene nauke postavljaju se i dru ga pitanja. Najpre, nije sasvim jasna granica između umetnosti i k., jer k. fingira umetnost, a postmoderna umetnost ga uzima kao predmet parodiranja, dekontekstualizacije ili i moralističko-esteticističke stilizacije, čime nastaje »samosvesni k .«, kao u slučaju kempa (eng. camp), premda se ta igra može izroditi i u svo jevrstan »hiper-/:.«. K. proishodi iz umetnosti, pa je, po nekima, moguć i tzv. genijalni k., a sasvim je sigurno da k. nije uvek ni diletantski ni neoriginalan; moguća je čak i kičerska recepcija velikih umetničkih dela, dok, s druge strane, ograničeno delovanje istinskih umetničkih dela, pripremeljeno njihovom sopstvenom nekomunikabilnošću, zahtevnošću, »težinom«, »dosa dom« i ekskluzivnošću umetničke katarze, odškrinjuje vrata kompenzatornom delovanju k. i kičerske ganutosti. Teoretičari se, štaviše, ne libe da govore i o pozitiv nim efektima/:, i njegove medijske promocije, u smislu medijskog planetarnog širenja m akar i izopačenog umetničkog jezika (Đilo Dorfles), tačnije, o dobrim stranama širenja medijsko-elektronske i estetske pis menosti. Najzad, uvid u sistemsku prirodu k. sugeriše i odgovor na pitanje da lije k. samo slika i prilika zla u svetu - kao zla nekontrolisane moći. Odbrana od plane tarne difuzije zla u liku k. sudar je sa »ideologijom« pro fita. Standardna kritika k., sa uobičajenom difamacijom estetskog, etičkim rigorizmom, prosvećivanjem putem »dosadnog« i odbijanjem mladih, sa intelektualističkim sentimentalnim, takođe kičerskim jadikovkama i rezig nacijom, te s prizivanjem različitih oblika cenzure, pokazuje se kao potpuno neefikasna ne samo pred indus trijom k. nego i pred trijumfalizmom većine, nepovratno drogirane k. kulturom. Izvesni rezultati ne mogu se više očekivati od avangardističkog stigmatizovanja sva kog akademizma i etabliranih vrednosti kao k., već od upotrebe ne samo vrednosno nabijenog nego i naučno zasnovanog pojma k. kao instrumenta racionalne kul turne, prosvetne (i poreske) politike, koja se temelji na uvidu u značaj obrazovanja ukusa, odnosno podizanja estetske kulture posredstvom forme i uz pomoć umet nosti kao »učiteljice čovečanstva«. O sociologija umetnosti O umetnost
D. Žurtić klan. Jedan od osnovnih pojmova u proučavanju sistema srodstva. Prvobitno se izraz koristio da bi se označili svi članovi egzogamne grupe (skupina čiji se pripadnici žene ili udaju izvan svoje grupe) koji vode
klasa, društvena poreklo od zajedničkog pretka, često mitskog porekla. Ovo poreklo se može rekonstruisati putem genealogije u sistemu srodstva po jasno određenoj liniji (matrilinearnoj ili patrilinearnoj). Luis Morgan je, u skladu sa svojim evolucionističkim metodom, smatrao da su ove grupe u početku bile matrilinearne (dakle, poreklo su utvrđivale po majci), da bi kasnije postalepatrilincarne. Početkom XX veka, Vilijam Rivers je, na osnovu svojih istraživanja u južnoj Indiji, istakao značaj k. za kon strukciju genealoškog metoda u socijalnoj antropologij i. K. se ranije takođe dovodio u vezu s jasno određenom i ograničenom teritorijom, ali ovo stanovište je s kritikom evolucionizma uglavnom napušteno. K. je važan princip društvene organizacije u različitim tradicionalnim zajednicama širom sveta, a u Evropi posebno u nekim brdskim područjima Albanije i Crne Gore. Članovi k. su međusobno povezani siste mom društvene solidarnosti; postoje čvrsto definisana pravila u vezi s njihovim međusobnim odnosima i od nosima s članovima drugih k. (što u praksi može značiti da se pripadnik ili pripadnica određenog k. može udati ili oženiti samo unutar nekog drugog, jasno definisanog k. K. mogu biti međusobno povezani posebnim vezama (političkim i rodnim), kao i kroz zajednički jezik i kul turu. 3 srodstvo O društvo, primitivno A. Bošković
klasa, društvena (lat. classis - razred). Sociološka kategorija koja se, zavisno od teorijske orijentacije, na različit način definiše i koristi. Ovaj pojam najveći značaj ima u onim teorijama koje vertikalnu društvenu stratifikaciju, kao i celokupnu društvenu strukturu i društvene promene, sagledavaju u kategorijama po stojanja d. k. i njihovih međusobnih sukoba. Njihov rodonačelnik i glavni predstavnik bio je Karl Marks, čija shvatanja ne prestaju da budu predmet žestokih ospora vanja, ali i uporne odbrane. Slično podeli rada, koju prvenstveno tumači kao nešto što razdvaja a ne spaja ljude, Marks je i vertikalnu dife rencijaciju društva uglavnom sagledavao kao sredstvo iskorišćavanja jednih društvenih skupina od strane dru gih, a ne kao nužnog pratioca podele rada niti kao rezultat kolektivne aktivnosti za postizanje zajedničkih ciljeva. Za njega, u svim društvima postoje u osnovi samo dve d. k. - vladajuća i potčinjena - s tim što prva eksploatiše dru gu, držeći je u pokornosti. Moć vladajuće klase izvire iz činjenice da ona kontroliše proizvodne snage društva (pre svega, zahvaljujući vlasništvu nad sredstvima za proiz vodnju) i određuje tip proizvodnih odnosa, a učvršćena
klasa, društvena je državom kao svojim »oruđem« i ideologijom kao sred stvom opravdavanja vlasti, manipulacije i dominacije. Prema Marksovom mišljenju, osim prvobitne zajed nice, svi ostali istorijski tipovi društva (robovlasništvo, feudalizam i kapitalizam) klasno su antagonistički, iz čega sledi da istorija nije ništa drugo do neprekidna klasna borba koja će na kraju dovesti do uspostavljanja besklasnog komunističkog društva. Odlučujuću ulogu u tom kvalitativnom skoku iz »predistorije« u »istoriju« ima proletarijat kao glavni subjekt revolucije, te njego va partija, koja je »avangarda« pokreta. Avangardnost proleterske partije proizlazi iz njenog boljeg razumevanja uslova, toka i načina klasne borbe, kao i svesti o potrebi klasnog političkog organizovanja, a u tome opet presudnu ulogu ima marksistička teorija. Iako je verovao da njegovo shvatanje društvene strukture važi za celokupnu ljudsku istoriju, Marks je ipak najveću pažnju posvetio istraživanju d. k. i klasne borbe u zapadnim kapitalističkim društvima. Kapital je ključna kategorija kapitalizma, koja je u tesnoj vezi s privatnom svojinom i izrabljivanjem radničke klase. Kapitalista ulaže kapital u proizvodnju robe radi sticanja profita, ali kapital ne proizvodi ništa, budući da samo rad stvara bogatstvo. Kako je naknada koju radnik dobija za svoj rad znatno manja od vrednosti proizvedenih dobara, to se na ovoj razlici stvara »višak vrednosti«, koji kapitalista prisvaja u obliku profita i koji je ključan za razumevanje mehanizma eksploatacije. A kako je celokupna pravnopolitička i duhovna »nadgradnja« uslovljena ekonomskom »bazom«, celokupan društveni sistem je usmeren na očuvanje takvog stanja, čak i onda kada je prinuđen da se menja i prilagođava novim uslovima. Te promene bitno određuju dva momenta: kla sna borba i razvoj proizvodnih snaga. Iako su njegova razm atranja o klasam a ostala nedovršena, Marksova istraživanja ove problematike kreću se na nekoliko nivoa - od najopštijeg i najapstraktnijeg, do konkretnoistorijskog. Na najapstraktnijem nivou sugeriše se bitna ekonomska utemeljenost d. k. u kapitalizmu, pa se kapitalista definiše kao »per sonifikacija kapitala«, a radnik kao »personifikacija najamnog rada«. Na srednjem nivou razmatra se kla sna borba, jer se polazi od pretpostavke da d. k. postoje samo kroz klasne sukobe, što upućuje na istraživanje uloge političkih i ideoloških momenata u reprodukci ji i razvoju klasa, na osnovu čega se dolazi do teorije revolucije. Najzad, treći nivo čine konkretno-istorijske analize, u kojima se Marks bavi objašnjenjem određenih istorijskih zbivanja, suočavajući se s bogatstvom soci jalne strukture pojedinačnih društava i složenošću is torijskih događanja. Ovaj nivo analize je u sociološkom
230 smislu najvredniji i najzanimljiviji, ali on nije dovoljno razvijen, niti su odatle izvučene odgovarajuće teorijske posledice kako bi mogao da bude delotvomije upotrebljen u sociologiji. Glavnu Marksovu tezu - naime, da d. k. postoje samo kroz klasnu borbu - nisu dovoljno zapazili i iskoristili njegovi sledbenici, mada je ona na više mesta eksplicitno istaknuta, posebno u Osamnaestom brimeru Luja Bonaparte (1852). U tom spisu uzgred se daje jedna relativno celovita definicija d. k. koja upravo naglašava tu činjenicu: d. k. bi bile velike grupe ljudi (»milioni porodica«) koje žive pod sličnim ekonomskim uslovima egzistencije, čiji su način života, interesi i obrazovanje različiti od drugih grupa, iz čega proizlaze njihova ne prijateljska suprotstavljenost i sukobi. Na toj osnovi načinjena je razlika između pojmova »klasa po sebi« i »klasa za sebe«. Docnije će V. I. Lenjin - naglašavajući da su klase velike grupe ljudi koje se razlikuju po svom mestu u istorijski određenom sistemu društvene proiz vodnje, po svom odnosu prema sredstvima za proizvod nju, po svojoj ulozi u društvenoj organizaciji rada i po načinu dobijanja i veličini društvenog bogatstva kojim raspolažu - zamagliti ovo Marksovo razlikovanje poj mova »klase po sebi« i »klase za sebe«. Za Marksa, d. k. u političkom smislu zapravo postoje samo tamo gde se, osim sličnog ekonomskog položaja i načina života, javlja svest o zajedničkim interesima i potreba njihove aktivne zaštite, što bi trebalo da rezulti ra različitim oblicima ekonomskog, političkog i kultur nog organizovanja. S druge strane, d. k. u objektivnom smislu reči postoje i bez svesti o svom položaju i intere sima, kao i bez aktivnog organizovanja radi zaštite ovih posebnih interesa i poboljšanja sopstvenog položaja. Ovo poslednje donekle približava Marksa stratifikacijskim teorijama, budući da se »klase po sebi« mogu sh vatiti i kao glavne vrste društvenih slojeva, pri čemu profesionalna delatnost bitno određuje slojni status. Nasuprot Marksu, Maks Veber je smatrao da su ma terijalno bogatstvo, društveni ugled i društvena moć tri osnovne i relativno samostalne dimenzije društvene slojevitosti, koje nije moguće svesti na jedan zajednički imenitelj. Klasna podela društva je bitno dihotomna i u njoj se ispoljavaju ekonomske razlike kao jedna od di menzija društvene slojevitosti. Za Vebera, klasa je svaka grupa ljudi koja se nalazi u istom klasnom položaju, bilo pozitivno ili negativno privilegovanom. U osnovi, d. k. se mogu podeliti na: (1 ) posedničke klase, kad razlike u posedu primamo određuju klasni položaj; (2)poslovne klase, kad izgledi na tržišno korišćenje dobara i usluga primarno određuju klasni položaj; i (3) društvene klase, kao sveukupnost onih klasnih položaja među kojima je
231
lako moguća i simbolično vidljiva razmena pojedinaca na ličnim osnovama ili u nizu generacija. Za razliku od pojma d. k., koji se uglavnom vezuje za diferencijaciju ljudi po osnovu njihovog ekonomskog bogatstva, Veber upotrebljava izraz »društveni sloj« ili »stalež« da bi njime označio »karakteristično postojeće pravo u odnosu na pozitivnu ili negativnu privilegiju u pogledu društvenog ugleda«, ukoliko ono počiva na jednom ili više sledećih osnova: (a) način života; (b) uobičajeni proces obrazovanja, koji se može sastojati od empirijskog ili racionalnog obučavanja i usvajanja odgovarajućih vidova življenja; (c) društveni prestiž na osnovu porekla ili zanimanja. Veber smatra da se slojni status može neposredno zasnivati na klasnom, ili biti s njim povezan na složenije načine, ali da on time nije isključivo određen. Svojina i upravni položaj nisu sami po sebi dovoljni da onome ko ih poseduje pruže pouzdan društveni status, mada mogu voditi ka njegovom sticanju. Slično tome, siromaštvo kao takvo ne isključuje visoki društveni položaj, mada može uticati na njega. Obrnuto, društveni položaj može delimično ili čak i u potpunosti da određuje klasni status, a da se ipak ne poistoveti s njim. Klasni status jednog oficira, činovnika i studenta, ako se određuje na osnovu njihovog prihoda, može biti veoma različit, dok njihov društveni položaj ostaje isti, pošto se oni pridržavaju istog načina života u svim relevantnim vidovima, što je posledica njihovog opšteg obrazovanja. U savremenoj sociologiji sve više preovladava uverenje da su pojmovi »klasa« i »sloj« više komplemen tarni a manje isključujući. Ovo stoga što postoje neki sociološki problemi koji se mogu bolje objasniti pomoću pretpostavki iz teorije društvene integracije, u kojoj je »društveni sloj« jedan od središnjih elemenata (npr. proučavanje društvene ravnoteže), kao što postoje i oni koji se mogu uspešnije objasniti pomoću pojmova koji potiču iz teorije društvene prinude i društvenih sukoba, u kojoj, opet kategorija d. k. ima odlučujuću ulogu (npr. društvene nejednakosti, protivrečnosti i krize). Takvo stanovište se međutim, može prihvatiti samo pod pret postavkom da nije reč o klasičnom brkanju određenog metodološkog pristupa i tipa sociološke analize sa za tvorenim teorijskim sistemom kao osobenom celinom određenih postulata, pojmova i pretpostavki. Čini se daje klasni pristup najpogodniji za istraživanje društava koja su obeležena izrazitim protivrečnostima i zahvaćena oštrim unutrašnjim sukobima. On se pokazu je naročito plodotvornim u istorijskim proučavanjima, budući da istorija, po pravilu, beleži upravo takve događaje (unutardruštvene i međunarodne odnose, na petosti i sukobe), pomoću kojih, kao čvorišnih tačaka,
klasa, radnička rekonstruiše istoriju. Nasuprot tome, stratifikacijski pristup se pokazuje najuspešnijim za istraživanje stabil nih društava, odnosno perioda stabilnosti i prosperiteta nekog određenog društva, koja se odlikuju odsustvom vidljivijih i snažnijih sukoba, te otvorenošću društvene strukture, s ravnomernijom i funkcionalnijomraspodelom materijalnih dobara, političke moći i ugleda, u kojim aje dominantna srednja klasa (kao što je, npr., slučaj sa sadašnjim najrazvijenijim zapadnim društvima). Naj zad, model elita vs. masa najpogodniji je za istraživanje onih društava u kojima su razlike između privilegovane manjine i deprivilegovane većine duboke i teško pre mostive (nema srednje klase, ili je ona krajnje redukovana), a koje se obično održavaju zahvaljujući mo nopolu fizičke i duhovne prinude, što podrazumeva i izolovanost i statičnost takvog društva, kako u smislu odsustva unutrašnje vertikalne pokretljivosti, tako i u smislu odsečenosti od drugih društava (razni diktatorski režimi i totalitarni sistemi u nerazvijenim zemljama). U svakom slučaju, ima osnova da se veruje u izvesnu jednostranost i zastarelost svakog od pomenutih pristupa uzetih ponaosob, odnosno u njihovu suštinsku komplementarnost. Ali, ovakvo jedno načelno opredeljenje može biti ne samo donekle sporno zbog svog »eklektičkog« karaktera nego i neprimenjivo pošto se, barem za sada, pokazalo daje teško, ako ne i nemoguće, sačiniti njihovu valjanu sintezu, te nije čudo da se istraživači u praksi opredeljuju za jedan, drugi ili treći model. O klasna borba O klasna svest O slojevitost, društvena
M. Tripković klasa, radnička. Pojam čije se značenje često, kao kod Karla Marksa i Fridriha Engelsa, izjednačavalo s pojmom proletarijata. Ovaj poslednji izraz nastao je znatno ranije, u starom Rimu, da bi označio skupinu ljudi sastavljenu od »proletera«, pripadnika najnižeg društvenog reda, tj. staleža, koji nisu imali ništa od ma terijalnog bogatsva i mogli su da »stvore« samo decu (lat.p ro les - dete). Ali, sâm čin proizvođenja ugrađen je u izraz proleterijat, koji će kasnije, u kapitalizmu, postati sinonim za prozvođače, ali će i dalje upućivati na društvenu klasu lišenu bilo kakvog imetka. Pojam r. k. najrazvijeniji je u marksizmu, u kojem su najpodrobnije objašnjeni njeno poreklo, karakter i istorijska misija. Prema Marksu i Engelsu, r. k. je nas tala u kapitalizmu, i to u razdoblju u kojem nov način proizvodnje odnosi prevagu nad feudalizmom. Život radništva kao društvene klase započeo je u pravom smislu reči tek kada su porušene sve feudalne ograde i seosko stanovništvo bilo oslobođeno da bi prodavalo
klasa, radnička svoju radnu snagu onima koji su mogli d aje unajmlju ju. Prvobitna akumulacija kapitala doprinela je razvoju tržišta i pojavi radnika kao klase koja će, zajedno s ka pitalistima, obeležiti čitavu jednu društveno-ekonomsku formaciju - kapitalizam. Dok je ostajala u pukom najamnom odnosu, pasivna spram kapitala, r. k. bila je tek klasa »po sebi«, odnosno neorganizovani skup pojedinaca i grupa koje se nalaze u istom ili međusobno sličnom društvenom položaju. Taj društveni položaj karakteriše samo posedovanje radne snage. Prodajom radne snage, radnici se prepuštaju organizovanju od strane kapitala, u skladu s njego vim interesima i potrebama, te ne raspolažu nikakvom mogućnošću da utiču na pomenutu organizaciju. Na osnovu činjenice da samo rade, oni su isključeni i iz posedovanja sredstava rada i odlučivanja o raspodeli stvorene vrednosti, a naročito viška vrednosti. Zadovo ljavanje njihovih potreba zavisi od kapitalista, odnosno od najamnine koja obezbeđuje prostu reprodukciju nji hovog života. Zbog svega toga r. k. je podređena kapi talu i ostaje spram njega u pasivnom položaju. Međutim, od klase »po sebi«, ili klase po položaju, r. k. postaje klasa »za sebe«, na osnovu uloge koju ima u kapitalizmu i istoriji. Naime, ostvarajući se kao klasa »za sebe«, ona stvara svoju organizaciju i stiče klasnu svest, tj. postaje svesna svojih interesa i ciljeva i, što je najvažnije, nastoji da ih ostvari svim zakonskim, ali i revolucionarnim sredstvima. Vremenom, r. k. stvara svoju ideologiju u kojoj se jasno prepozanje šta je ona i šta može da učini za promenu svoga položaja. Posebno je važna činjenica da r. k. stvara svoju organizaciju koja povezuje radnike u celinu i osvešćuje ih objašnjavajući im njihove interese, te ih konačno vodi u borbu za nji hovo ostvarenje. Od važnijih organizacija se izdvajaju sindikati koji se bore za ekonomske interese radnika, kao i partije koje se bore za političke interese radnika i njihovo klasno osvešćivanje. Kao što su smatrali Marks i Engels - a to mišljenje je proisticalo i iz karaktera kapitalističkog društva nji hovog vremena - interesi r. k. nisu vezani samo za kapitalističko društvo i ekonomske potrebe već i za promenu celokupnog društva. To društvo se zaista sve više delilo na dve klase koje su bile oštro međusobno suprostavljene, tako da se između njih vodila klasna borba za koju je Marks verovao da će uroditi ne samo slomom kapitalizma već i stvaranjem novoga društva komunizma. Utoliko je osnivač marksizma dodelio r. k. istorijsku ulogu ne samo kao »grobara kapitalizma« nego i »babice novoga društva«. Ta uloga, smatrao je Marks, nije nimalo proizvoljna već proistiće iz istorijskog kretanja i suštine kapitalizma. Naime, r. k. stvara
232 sve - od sredstava za proizvodnju do svih proizvodnih snaga - čime sva društvena sredstva i snage postaju sve društvenija, a način prisvajanja ostaje u privatnim ru kama. Pomenuta protivrečnost se ne može dugo održati već se mora razrešiti usklađivanjem društvenog ka raktera rada s društvenim prisvajanjem. Usklađivanje načina rada i načina prisvajanja može se izvršiti mirnim putem, tzv. isplatom buržoazije od strane r. k., ili nasil nim razvlašćivanjem nosilaca privatnog prisvajanja. Budući daje malo verovatno da će se neko odreći svoga vlasnistva mirnim putem, Marks i Engels bili su ubeđeni da su nasilje ili revolucija primereniji put. Praksa kapi talizma toga vremena uveliko im je davala podlogu za takav stav. Zadatak r. k. nije samo rušenje kapitalizma već i stvaranje novoga društva. Ona je ne samo nosilac svih proizvodnih snaga već i oličenje gubitka svake ljudsko sti jer je u njenoj životnoj situaciji sabrana sva materi jalna i duhovna beda društva. Čovek-radnik je potpuno otuđeno biće, lišeno svoje ljudske suštine jer je svede no samo na borbu za goli opstanak. Prema mišljenju klasika marksizma, jedino je r. k. sposobna da raskine s ljudskim otuđenjem i da povrati ljudskost. Putem radikalnog prevrata, oslobađajući sebe, r. k. oslobađa čoveka uopšte i stvara društvo ne samo socijalne pravde već i društvo dostojno ljudskog življenja. Revolucija koju će izvesti r. k. biće svetska revolucija jer je i kapi talizam, već u Marksovo vreme, postao svetski sistem. U težnji za oplodnjom ili profitom kapital obigrava čitavu planetu. To, prema mišljenju klasika marksizma, stvara objektivnu osnovu za obrazovanje međunarodnih radničih organizacija i svetski prevrat, odnosno otvara put u komunističko društvo. U kasnijem toku istorije mnoga Marksova i Engelsova očekivanja i predviđanja su se ostvarila, ali brojna su ona koja se nisu obistinila. U vreme Marksa i Engelsa r. k. je bila locirana u industriji i vezana za tada razvijene industrijske zemlje kapitalizma. Iako su se predviđanja svetske revolucije odnosila na industrijski proleterijat i razvijene kapitalističke zemlje, radikalni prevrat odigrao se na sasvim drugom kraju sveta, u relativno nerazvijenim industrijskim zemljama u kojima je in dustrijsko radništvo bilo malobrojno. Revolucionarna inteligencija i seljaštvo slomili su nerazvijeni kapitali zam i uspostavili formalno vladavinu r. k. Revolucija se dogodila - kao stoje isticao V. I. Lenjin - na »najslabi joj karici kapitalizma«, koja je morala da pukne. To je objektivno stvorilo potrebu za usredsređivanjem svih proizvodnih snaga u rukama države i pojavu državne svojine i birokratije, koja je dobila dominantnu ulogu u razvoju društva i, umesto r. k., ostvarila diktaturu koja
233 je polako prerastala u diktaturu i nad samom tom kla som. U razvijenim zemljama kapitalizam je preživeo, uprkos očekivanjima da će se upravo u njima odigrati glav ni čin pobede r. k. No, kapitalizam se bitno promenio: inokosni kapitalizam je postepeno prerastao u akcio narski i korporacijski kapitalizam, u kojem buržoaziji os taje pravo ubiranja profita na osnovu akcija. Najvažniju ulogu u oplodnji kapitala dobijaju upravljači, menadžeri i obrazovani stručnjaci koji organizuju proizvodni pro ces. Istovremeno, zahvaljujući masovnom obrazovanju i školovanju, sm anjenje udeo fizičkog i, posebno, in dustrijskog rada, a povećan udeo stvaralačkog i umnog rada. Sve je to u savremenom kapitalizmu dovelo do snaženja srednjih klasa i/ili slojeva i postavilo pitanje o samom smislu pojma r. k. uopšte, a posebno o revoluciji kao načinu ostvarenja njene istorijske uloge. Zahvaljujući promenama u savremenom kapita lizmu - tj. razvoju proizvodnih snaga i iščezavanju industrijskih radnika, masovnom obrazovanju, većim socijalnim davanjima, povećanju najamnina i životnog standarda, snaženju regulativne uloge države te širenju srednjih klasa ili slojeva - poljuljana je vera u uspon r. k., ali još više vera u njen revolucionarni potencijal. Uprkos očekivanjima Marksa, Engelsa i njihovih sledbenika, većina društva nije bila »proletarizovana« već se, kao što svedoči uspon srednjih društvenih slojeva i pojava »nove r. k.«, desilo upravo suprotno: u razvije nim zemljama svet fizičkog rada (u smislu tradicionalnog proletarijata) ubrzano se sužava. Danas je r. k. u većoj meri integrisana (nasilno i dobrovoljno) u kapitalistički sistem nego što je protiv njega. Njena svest i ideologija sve je više »uvrijeristička«, a sve manje radikalna, baš kao što su i organizacije r. k. (sindikalne i političke) više okrenute ekonomskim i trenutnim interesima i ciljevima nego što su vođene istorijskim stremljenjima. Uprkos nesumnjivoj integraciji i izostanku revolu cionarne klasne borbe, r. k. se - posmatrano u svetskim razmerama - ne nalazi svuda u istom položaju. Kapi talizam je, bez sumlje, svetski sistem danas više nego ikad, ali je i razložen na svoj razvijeni i nerazvijeni deo, odnosno na metropolski kapitalizam, periferijski kapi talizam i kapitalizam tzv. Trećeg sveta. U metropolskim zemljama r. k. ima povlašćen položaj u odnosu na r. k. u drugim delovima sveta jer uživa veći standard i ima večeg udela u materijalnom i duhovnom bogatstvu. To nije slučaj sa r. k. u Trećem svetu i u perifernim zemljama kapitalizma gde je ona nadeksploatisana i na ivici egzistencije. R. k. metropolskih zemalja je više inegrisana i pacifikovana u odnosu na r. k. kapitalizma Trećeg sveta i periferije. U oba potonja slučaja r. k. je
klasa, servisna
najsličnija onoj r. k. »po sebi« koja je postojala u vreme Marksa i Engelsa, ali s tom razlikom što su ove klase lišene nade da će ikad postati klase »za sebe«. U posebnoj društvenoj situaciji nalazi se r. k. u zemljama tranzicije, odnosno u postsocijalističkim društvim a. Iščezavanje socijalizm a - pre svega, državnog socijalizma - donelo je ovoj klasi socijalnu i ekonomsku neizvesnost. Slom državne svojine označio je gubitak posla za veći deo radništva i ugrozio životnu sigurnost velikog dela stanovništva. Kako je društveni i ekonomski razvoj u zemljama »realnog« socijalizma bio znatno slabiji od onoga u razvijenim kapitalističkim zemljama, a udeo industrijskog i fizičkog rada veći, hronična nezaposlenost stvara prostor za stvarni slom /-. k. Slabljenjem uloge države polako se gubi i soci jalna zaštićenost ove klase koja je ranije bar u minimal noj meri uživala izvesnu socijalnu sigurnost, bar kada je reč o sigurnosti zaposlenja, socijalnom osiguranju, zdravstvenom i penzionom sistemu. Sve to dodatno ubrzava nestajanje r. k. u zemljama koje su na putu postsocijalističke tranzicije. O buržoazija O kapitalizam O slojevitost, društvena
V Milič klasa, servisna (eng. service class). Pojam koji se odnosi na one kategorije ili slojeve unutar srednje klase čija se pozicija u društvenoj strukturi može identifikovati s obzirom na poseban, privilegovan status za poslenja. Odlikuje ih srazmerno visoka autonomija u obavljanju specijalizovanih zadataka, koju ostvaruju na osnovu posedovanja stručnog znanja. Ključni pojam u definisanju pozicije 5. k. je poverenje, odnosno »servis ni ugovor«, koji podrazumeva set moralnih obaveza između poslodavca i zaposlenog. S. k. se u novijoj lite raturi često označava i kao »nova nova srednja klasa«, kako bi se razgraničila od »stare nove srednje klase« (belih okovratnika), ali i od sitne buržoazije, kao poseb nih slojeva unutar široko definisane srednje klase. Pojam j. k. prvi put je upotrebio pedesetih godina XX veka Karl Rener, austrijski sociolog marksističke orijentacije, da bi označio poseban sloj u okviru sred nje klase koji niti poseduje kapital, niti proizvodi vrednost, već kontroliše vrednosti koje proizvedu drugi. Svoju punu afirmaciju i jasnije određenje pojam dobija tokom osamdesetih godina prošlog stoleća, u radovima britanskih sociologa koji su se bavili strukturom razvi jenih kapitalističkih društava (Džon Goldtorp, Rozmeri Krompton, Dejvid Lokvud, Kristofer Leš). Nema teorijskih slaganja, niti jednoznačnih empirija skih potvrda o tome da li je reč o jedinstvenoj društvenoj klasi, karakterističnoj za razvijena kapitalistička društva,
klasa, servisna
234
ili je, pak, u pitanju teorijska konstrukcija koja treba jed nim pojmom da obuhvati slojeve menadžera, admini stratora i stručnjaka. Prema nekim shvatanjima, s. k. predstavlja jezgro srednje klase, koje uspešno održava visok stepen klasne samoreprodukcije, klasne homoge nosti i statusne konzistencije. Napuprot tome, postoje potvrde o unutarklasnom stratifikovanju i konflikima, koji najčešće slede liniju državni-privatni sektor za poslenja. O beli okovratnik Z> klasa, društvena O klasa, srednja
J. Pešić klasa, srednja. Jedan od najznačajnijih, ali i - u po gledu svoga značenja - najspornijih pojmova u ob lasti sociologije društvene strukture, odnosno sociologije društvene stratifikacije. Nikad jednoznačno definisan, pojam i. k. ostaje trajno opterećen posebnim značenjima koja je sticao u okviru različitih nacionalnih, teorijskih i ideoloških tradicija. Brojni nesporazumi koji se javljaju prilikom korišćenja tog pojma izviru upravo iz nesravnjivosti i međusobne neuporedivosti različitih jezičkih izraza u kojima se pomenute tradicije ovaploćuju: ono što Francuzi nazivaju sitnom buržoazijom {petite bourgoisie), Nemci srednjim staležom (Mittelstand), Italijani srednjim slojem (ceto medio), a anglosaksonci nižom/ višom s. k. (lower/upper middle class) nikad nije ista društvena grupa u istom istorijskom trenutku, pa dakle ni jednoznačno određen pojam. Otuda, ovde nije reč o sinonimima, nego o izrazima čiji se značenjski sadržaj može dovesti u vezu s osobenostima pojedinih kontek stualnih situacija. No, bez obzira na posebnost tih tradicija, tačna definicija onog segmenta socijalne strukture koji virtuelno počiva »u sredini« trebalo bi da bude relaciona: ne možemo znati šta je »između« ako ne znamo šta je »gore«, odnosno »dole«. Drugim recima, da bismo bilo šta mogli reći o ,v. k., moramo biti u stanju da postavimo relativno čvrste repere u odnosu na koje bi se »sredina« mogla pojmovno situirati. Pojam s. k., dakle, implicira bazični dvoklasni model percepcije društvene strukture koji je intuitivno privlačan zato što se spontano nadaje, ali je u svom idealnotipskom obliku empirijski teško i retko prepoznatljiv. Između »nižeg« i »višeg« - tj., u kraj njoj liniji, između »bogatih« i »siromašnih« - logički mora biti mesta i za »ono srednje«, naime »srednje bo gate«, koji će a fortiori biti oslonac stabilnog državnog/ društvenog uređenja. Međutim, takva »sredina«, o kojoj je još Aristotel snevao, nije u ono doba, pa ni u vekovima koji su sledili, mogla biti stvarno delatna društvena grupa. Naime, sve do pojave novovekovnog građanstva u okviru trećeg staleža, diskurs o s. k. bio je tek plod
dedukcije u koju su se upuštali socijalni filozofi ne bi li iznašli uporište jedne poželjne društvene ravnoteže. Tek potkraj srednjovekovnog staleškog poretka, poj mom s. k. počela je - najzad, empirijski opravdano - da se označava buržoazija tout court, koja se kao zasebna klasa doista umetnula između plemstva i svetine. U toku industrijske revolucije, pak, unutrašnjom diferencijaci jom tog građanstva, kao zaseban sloj izdvojila se sitna buržoazija kao s. k. situirana između krupne buržoazije i proletarijata. Međutim, u modernom kapitalizmu, naročito posle pedesetih i šezdesetih godina XX veka, počelo se govoriti o dva sloja nekada jedinstvene s. k.: sitna buržoazija postaje u toj terminologiji »stara srednja klasa«, a socioprofesionalne kategorije bolje plaćenih neproizvodnih radnika u sektoru usluga sve se češće nazivaju »novom srednjom klasom«, ili »belim okovratnicima«. U tradicionalnom marksizmu, pa i »neomarksizmu« šezdesetih godina XX veka, kao eksplikativni okvir je preostala binarna opozicija buržoazija vs. proletarijat, u kojoj se sudbina s. k. ocrtavala uglavnom u mračnim bo jama: kao nosilac nerazrešene suprotnosti između rada i kapitala, (»stara«) s. k. je najčešće osuđivana na odu miranje. Na tragu liberalnog devetnaestovekovnog opti mizma, funkcionalizam je, pak, neutralizovao ideološki naboj predstave o socijalnoj strukturi, pa se u toj viziji 5. k. pojavila kao okosnica jednoklasne »države blagostan ja« (eng. middle class society). U svakom slučaju, to više nije bila stvarna društvena grupa, nego statistička fikcija istraživača koji su proizvoljno totalizovali jedan socijalni agregat. Elitističke teorije o društvu su 5. k. (sloju, staležu itd.) najčešće dodeljivale funkciju amortizatora između odabrane manjine i podvlašćene većine. Najzad, u zemljama postsocijalističke tranzicije, danas se o s. k. govori kao o onoj društvenoj snazi koja bi trebalo da posluži kao nosilac ekonomskog prosperiteta i demokratskih promena, što ima oslonca ne samo u brojnim teorijskim apologijama blagotvorne funkcije 5. k. nego i u nizu konkretnih istorijskih situacija u ko jima je taj segment društvene strukture zaista doprineo stabilizaciji temeljnog klasnog i političkog sukoba. Na taj se način, u pogledu upotrebe pojma, krug zatvorio: s. k. ponovo biva supstancijalizovana kao spasonosna socijalna snaga kojoj se namenjuje aristotelovska uloga nosioca »srednjeg rešenja«. O klasa, društvena O klasa, servisna O sitna buržoazija
A. Mimica klasifikacija (lat. classificatio - podela, raspored, razvrstavanje). Logičko-metodološki postupak u proce su istraživanja kojim se pojmovi, predmeti ili pojave kao
235 celine sistematski razvrstavaju na delove, kategorije ili dimenzije na osnovu nekih njihovih bitnih genetičkih ili strukturalnih osobina. Taj postupak je zasnovan najed nom jedinstvenom kriterijumu, a cilj mu je da se otkriju red i dublje veze među ispitivanim pojavama. Kada su k. multidimenzionalne, odnosno kada se kombinuje više kriterijuma koji omogućuju da se definišu nehijerarhizovane klase, reč je o tipologiji koja, u stvari, pred stavlja poseban oblik k. K. može imati različite stepene složenosti: od ele mentarne (jednostavne) razdeobe date celine prema konkretno određenom kriterijumu (npr., podela kan didata za upis na određeni univerzitet na one koji su primljeni i one koji nisu primljeni, a na osnovu dobijenih ocena na prijemnom ispitu), do složene deobe date celine prema većem broju obeležja karakterističnih za ispitivanu pojavu (npr., kandidati za upis na univerzitet koji su primljeni, prema njihovom socijalnom poreklu, polu, etničkoj pripadnosti itd.). U prirodnim i društvenim naukama, klasifikovanje u rodove, klase i vrste dugo je predstavljalo važan cilj istraživanja (npr., Lineova k. u biologiji, Mendeljejeva k. hemijskih elemenata). Klasici sociologije su takođe uka zivali na značaj k. u istraživanju društvenih pojava. Karl Marks je na osnovu jedinstvenog kriterijuma - načina proizvodnje materijalnog života ljudi - klasifi-kovao društveno-ekonomske formacije (prvobitna zajednica, robovlasništvo, feudalizam, kapitalizam i kom uni zam). Maks Veber je stvorio idealnotipske k. u svrhu boljeg razumevanja proučavanih pojava. Emil Dirkem, pozitivistički orijentisan, klasifikovanju društvenih kategorija posvetio je posebno poglavlje u Pravilima sociološke metode (1895), knjizi u kojoj, između osta log, naglašava daje osnovni zadatak k. da »skraćuje po stupak istraživanja«. Dirkem je jasno ukazao na saznajnu funkciju k. koja je neophodna u upotrebi jezika u životu i društvu. U zajedničkom radu Dirkema i Marsela Mosa »O nekoliko primitivnih oblika klasifikacije« ( 1903) ukazuje se na društvenu osnovu klasifikacijske aktivnosti. Autori uspostavljaju dinstinkciju između svetovnih (tehničkih, opisnih) i simboličkih (ritualnih, eksplonatomih) shema k., što je imalo znatnog uticaja i na kasniju istoriju proučavanja ove socijalne prakse. Dirkemovo i Mosovo pručavanje simboličke funkcije k, podstaklo je šezdesezih godina XX veka Kloda LeviStrosa i brojne britanske socijalne antropologe koji su u svojim radovima ukazivali na središnji značaj binarnih opozicija kao principa društvene misli. K. su značajne u izgradnji teorija. U svom radu Me tode društvenog istraživanja (1994), Lorens Nojman razmatra k. kao jedan od osnovnih sastavnih delo va te
klasifikacija
orije. One se nalaze između, sjedne strane, pojedinačnih i jednostavnih pojmova i, s druge strane, teorije. One pomažu izgradnji apstraktnih i složenih pojmova. Da bi se stvorila nova k., naročito u induktivnim, kvalitativnim istraživanjima, istraživač logički određuje i kombinuje karakteristike jednostavnih pojmova. Osnovni logički postupak stvaranja k. jeste deoba neke pojmovne celine na uže delove ili dimenzije. Celina se pri tom naziva logičkom klasom, a delovi logičkim potklasama. Može postojati veći broj stupnjeva logičkih potklasa, ali se pri tom mora voditi računa da kategorije najednom stupnju budu homogene. Pojedine pojave ili njihove bitne oso bine klasifikuju se na taj način što se uključuju u jednu od najnižih vrsta k., jer na taj način u njoj mogu dobiti određeno mesto. Kada sâm postupak poprimi statistički oblik, klasifikovanje iskustvenih jedinica vrši se pomoću kodova, što se naziva kodiranjem ili šifriranjem. U stvaranju k. istraživač se mora pridržavati sledećih logičkih načela: (1) doslednost, što podrazumeva da se sve klaisfikacijske grupe na svim stupnjevima stvavaraju na osnovu istog kriterijuma deobe (principium divisionis)', (2) potpunost, pod kojom se podrazumeva da sve potklase moraju da pokrivaju celinu klase; (3) iscrpnost, koja označava da se u rasčlanjavanju pojma što manje upotrebljavaju tzv. rezidualne grupe, čiji je smisao nedovoljno određen; (4) isključivost ukazuje na zahtev da se sve kategorije (grupe) na istom stupnju k. međusobno isključuju, ili da se ne preklapaju; (5) diskriminaciona oštrina, koja sadrži zahtev da k. ima sposobnost razlikovanja klasifikovanih pojava, odnosno da među njima otkriva i male razlike koje su teorijski relevantne. S obzirom na to da osnovni ciljevi k. u sociološkim istraživanjima nisu samo da stvore red u iskustvenoj evidenciji nego i da se uđe u dublje kauzalne odnose između ispitivanih pojava, neophodno je da se istraživač prilikom stvaranja k. pridržava sledećeg osnovnog epistemološkog načela: kriterijumi na kojima se k. stvaraju moraju da pokazuju određenu »genetičku vezu između ispitivanih pojava ili neku njihovu bitnu struk turalnu osobinu« (Vojin Milić). K. zasnovane na ovim kriterijumima (genetičko-strukturalnim) nazivaju se pri rodnim, nasuprot tzv. veštačkim k. Veštačka k. označava takav raspored kategorija u čijoj se osnovi nalazi proiz voljno uzeto obeležje koje ima značaj s praktične tačke gledanja, ali nije bitno za ispitivani predmet ili pojavu. Pored ove, postoje i druge podele k. koje se zasnivaju na različitim kriterijumima. Tako, prema načinu opi sa pravila na kojima počivaju, k. mogu biti formalne i sadržinske. Formalna k. koristi formalne kriterijume (npr., mere za sličnost, rastojanje i si.) u formiranju
klasifikacija
236
grupa ili kategorija unutar celine. Metodi formalne k. su, npr., oni koji se koriste u klaster-analizi, faktorskoj analizi itd. Sadržinska k. nastaje kada se podela jedne celine na klase i potklase izvodi uzimajući kao kriterijum karakteristike konkretnog istraživačkog polja. U okviru različitih istraživačkih strategija razvile su se kvantitativne i kvalitativne k. Kategorije kvantitativnih k. izražene su u numeričkim obeležjima i tada dobijaju oblik intervalne ili racio- lestvice. Kvalitativne k. imaju kategorije koje su izražene kvalitativnim simbolima i one poprimaju oblik nominalne ili ordinarne lestvice. U okviru kvalitativnih k. koje se upotrebljavaju u kvali tativnoj i mešanoj istraživačkoj strategiji istraživač mora voditi računa o društvenom kontekstu njihovog nastajanja. Odnos između kategorija i reči varira, jer jezik postoji u okviru određene kulture i društva, ali ne determiniše njihove spoljašne parametre. Ovo upućuje na glavnu metodološku prepreku u proučavanju k.: mi se oslanjamo na jezičke podatke kao glavni način za otkrivanje k.\ ipak, reči i izrazi ne obezbeđuju uvek tačan putokaz, je r je njihovo značenje različito u različitim kutlurama. Ipak, treba napomenuti da se k. moraju podvrgavati testiranju njihove pouzdanost i validnosti. One nisu statične i menjaju se s razvojem teorije i metodologije. S tipologija P. Georgievski
klasna borba. Jedna od najznačajnijih kategorija teorije društvenih sukoba, prema kojoj se ova bitno ra zlikuje od teorije društvene integracije. Naime, ako je tačno daje zakon podele rada najšira osnova i najdublji uzrok društvene stratifikacije - u čemu se slažu sociolozi najrazličitijih orijentacija - onda bi se jedna od glavnih razlika u pristupima proučavanju vertikalne strukture društva očitovala u tome što jedni stavljaju naglasak na procese ravnoteže i integracije, tragajući za njihovim mehanizmima kako bi se učvrstila i očuvala stabilnost sistema, dok drugi insistiraju na momentima dezinte gracije, protivrečnosti i sukoba, kako bi pronašli način radikalne promene postojećeg, jer u tome vide osnovni uslov napretka. U prvoj teoriji, društvo se shvata kao funkcionalno integrisan sistem, koji se održava u statičkoj ravnoteži zahvaljujući komplementarnosti društvenih uloga i saglasnosti u pogledu osnovnih vrednosti i normi; u drugoj se, pak, ono shvata kao protivrečan i promenjiv totalitet, u čijoj osnovi su prinuda i sukob, izražen pre svega putem raznih oblika k. b. Prema ovom tumačenju, teorija društvenih sukoba bi se, uz nužno pojednostavljenje, mogla svesti na nekoliko bitnih postavki, kao što su: (1) svako društvo je u sva
koj tački i u svakom periodu svoga postojanja podložno promenama, što znači da su društvene promene najvažnije i sveopšte, a da je svaki sistem, barem potencijalno, nesta bilan; (2) svako društvo u svim svojim elementima sadrži protivrečnosti i sukobe, što znači d a je društveni sukob svugde prisutan, a da su društvena ravnoteža i integracija samo prividni ili privremeni; (3) svaki segment društva može pridoneti i pridonosi njegovoj dezintegraciji i prome nama, kao što se i sâm može menjati; (4) svako društvo je zasnovano na prinudi nekih svojih članova nad drugima, a tzv. zajedničke vrednosti ili ne postoje ili su zapravo nametnute. Osnovni pojmovi ove teorije su, prema tome, sukobi, posebno klasni, zatim dezintegracija, nestabilnost, promene i prinuda. Začetnik teorije društvenih sukoba i k. b. bio je Karl Marks, koji je smatrao da istorija ljudskih društava nije ništa drugo do istorija k. b. Međutim, Marksa su prven stveno zanimale klase i k . b . u kapitalizmu, posebno sa stanovišta mogućnosti njenog prerastanja u socijalističku revoluciju. Njegova kritika kapitalističkog načina proiz vodnje i građanskog društva trebalo je da ukaže na puteve njihovog radikalnog preobražaja. U tom smislu, on ističe da kritika političke ekonomije odnose među stvarima posmatra kao odnose među ljudima, odnose među lju dima kao odnose klasa ili klasno uslovljenih pojedinaca, a odnose klasa kao neprestanu k. b. Polazeći od takvih stavova, Marks je u svojim anali zama nastojao da pokaže kako se radnici i kapitalisti formiraju kao radnička i kapitalistička klasa kroz k. b., koja je sastavni deo reprodukcije kapitalističkih odnosa proizvodnje. Postajući klase, radnici i kapitalisti zadobijaju svoj socijalnoklasni subjektivitet i prestaju da budu samo puka oličenja ili kreature ekonomskih odnosa - rad nik kao »personifikacija najamnog rada«, a kapitalista kao »personifikacija kapitala«, što je Marks smatrao suštinom kapitalističkog načina proizvodnje. K. b. svojim delovanjem ne dozvoljava da se kapital reprodukuje saglasno svom pojmu. Ona je glavni uzrok što zakoni reprodukcije kapitala bivaju stalno ometani u svom delovanju, pa se usled toga manifestuju samo kao tendencije. Prema Marksovom mišljenju, ukoliko je k. b. nerazvijenija, utoliko ta tendencija svođenja ljudi na puki, neposredni izraz odgovarajućih ekonomskih odnosa dolazi više do izražaja; a ukoliko je k. b. razvijenija, uto liko ljudi deluju više kao subjekti. Upravo kroz k. b. ljudi su tvorci svoje istorije. Stvaralačka uloga k. b. u istoriji dolazi do punog izražaja, tek kada ta borba preraste u revo lucionarnu praksu, tj. u socijalnu revoluciju. Zato Marks i naglašava da su revolucije »lokomotive istorije«, a da je radnička klasa, kojoj je namenjena odlučujuća uloga
237 u revolucionarnom preobražaju građanskog društva, »ili revolucionarna ili nije ništa«. Inspirišući se Marksom, ali i razlikujući se bitno od njega, Ralf Darendorfje ponudio jedno od najrazvijenijih savremenih socioloških tumačenja k. b. Darendorf smatra da društveni sukobi, koje on određuje dosta široko, imaju stvaralačku snagu u društvenim promenama. Pošto oni izviru iz prinude, za teoriju društvenih promena središnji značaj imaju sukobi društvenih klasa, jer najneposrednije ugrožavaju temelje prinude. Prema njegovom mišljenju, kao element društvene strukture i činilac koji izaziva promene, klase nisu povezane ni s privatnom svojinom ni sa industrijskim strukturama uopšte, već s vlašću i raspodelom vlasti. Za razliku od moći, koja je povezana s ličnim osobinama pojedinaca, vlast je uvek udružena s društvenim položajima i ulogama. Dihotomna priroda vlasti nužno formira dve konfliktne grupe: plus-stranu i minus-slranu. Naime, kao konfliktna grupa, klasa se uvek diferencira prema učešću ili isključenosti iz vršenja vlasti unutar svakog »vladavinskog udruženja«. Smisao i posledica društvenih sukoba jeste u tome da podstiču menjanje globalnih društava i njihovih delova, pri čemu oni mogu da doprinose i očuvanju sistema. Klasni sukob je samo jedna od tzv. pokretačkih snaga društva. A osnovna dimenzija klasne strukture je vlast, budući da svako globalno društvo ili neki njegov uži seg ment čine celinu »negativnih« i »pozitivnih« pozicija vlasti. Polazeći od toga da su društvena i ekonomska moć različite, kao i da se na svaku od njih nastavlja poseban oblik vlasti, Darendorf kritikuje Marksov dihotomni klas ni model, utemeljen prevashodno na kategoriji privatne svojine. Prema njegovom mišljenju, društvo je podeljeno na antagonističke klase, s obzirom na to da jedni imaju a drugi nemaju vlast, pri čemu je i ta vlast uvek podeljena dihotomno. Klase su međusobno suprotstavljene društvene grupacije koje karakteriše učešće u vlasti ili isključenost iz vlasti, unutar bilo kojeg »saveza vlasti«. U tom smislu, jedno globalno društvo je sastavljeno od više vladajućih i potčinjenih klasa (u preduzeću, državi, ustanovama, crkvi, sportskom klubu i sl.), čiji osnov i način formiranja ipak nisu istovetni. Pokušavajući da poveže dihotomnu strukturu vlasti s dinamičkom ulogom društvenih sukoba, Darendorf uvodi u analizu kategoriju interesa, koju prevashodno vezuje za položaje vlasti koji mogu biti dominantni ili subordinisani. Inspirišući se Marksovim razlikovanjem pojmova »klase po sebi« i »klase za sebe«, a koristeći istovremeno i razlikovanje između »latentnog« i »manifestnog« (Robert Merton), on smatra da se konfliktne grupe mogu podeliti na »kvazigrupe« i »interesne grupe«. Prve počivaju na zajedništvu latentnih interesa i stoga nisu realne grupe
klasna borba već teorijska konstrukcija sačinjena u svrhu objašnjenja društvenih sukoba; druge su realne grupe, koje imaju pre poznatljivu strukturu, organizaciju, program, članstvo i s l.
U empirijskom smislu, interesne grupe se formiraju pod određenim tehničkim (statut, norme, materijalna sredstva, članstvo, vođe, ideologije), političkim (pravo slobodnog udruživanja i organizovanja) i društvenim uslovima (mogućnost komuniciranja između pripadnika kvazigrupe i strukturalna uslovljenost regrutovanja njenih članova). Tome treba pridodati i određene psihološke činioce, među kojima se ističu identifikacija devijantnog ponašanja, korelacija između manifestnih interesa i određenog tipa ličnosti, te veza između snage manifest nih interesa, pokretljivosti ljudi i otvorenosti konfliktnih grupa. Da bi se identifikovao i istražio karakter i oblik ispoljavanja sukoba, neophodno je da se svi ti različiti činioci dovedu u vezu sa intenzitetom i violentnošću kao njihovim bitnim obeležjima. U prvom slučaju misli se na utrošak energije i stepen uključenosti stranaka u su kobu, a u drugom na oblike ispoljavanja i sredstva koja se primenjuju u obračunu s protivnikom. Primenom tih kriterijuma, uspostavlja se kontinuirana skala koja ide od mirne rasprave do građanskog rata. Osim opštih strukturalnih uslova, na sukobe utiču i neki specifični činioci, koji mogu pozitivno ili negativno da koreliraju s njihovom jačinom i nasilnošću. Među ovi ma se naročito ističe značaj regulacije klasnog sukoba u demokratskim društvima sa stanovišta smanjivanja njihove žestine. Kako, međutim, u svim strukturalnim promenama kategorija vlasti ima ključno mesto, to se i modaliteti promene mogu razlikovati prevashodno s gledišta smene nosilaca vlasti. U osnovi, oni se svode na potpunu zamenu pojedinaca na pozitivnim pozicijama vlasti, delimičnu promenu pripadnika vladajuće grupe ili na pramenu strukture bez promene ljudi na vlasti. Ovaj poslednji modalitet sastoji se u tome što vladavinska grupa prihvata i institucionalizuje zahteve opozicionih grupa a naročito je to raširena pojava u savremenim demokratskim društvima. Ali, u društvu postoje ne samo klase nego i društveni slojevi, utemeljeni prevashodno na zanimanju, odnos no na profesionalnoj pripadnosti. Njihovo prisustvo je takođe vezano za postojanje nejednakosti u društvu, ali ono što ih bitno razlikuje od klasa proizlazi iz činjenice da među njima ne postoje hijerarhijski odnosi vlasti. Stoga se klasni i stratifikacijski pristup u analizi struk ture društva ne isključuju nego se dopunjavaju. Primenjujući takav pojmovno-kategorijalni aparat na analizu savremenih industrijskih ili »postkapitalističkih«
klasna borba
238
društava, Darendorf dolazi do zaključka da u ovom tipu društva postoje različiti savezi vlasti (država, crkva, in dustrijsko preduzeće i si.)- U njima je vlast neravnomerno raspoređena, što uslovljava postojanje kvazigrupa i latentnih interesa i vodi formiranju različitih interes nih grupa (političkih partija) i klasnom sukobu. No, on je u svom starom klasnom obliku danas uglavnom ograničen na institucionalno područje industrije, dok van industrije »buržoazija« i »proletarijat« nisu više nosioci društvenih sukoba u smislu Marksove teorije. To je jedno od bitnih obeležja modernih društava koje pred sociologiju postavlja neke nove zadatke. Iako je pokušao da izgradi kreativnu sin te zu m arksističkog i funkcionalističkog pristupa u objašnjenju klasa i k. b., posebno u savremenom indus trijskom društvu, Darendorf je ipak ostao bliži klasnokonfliktnom modelu, prenaglašavajući prinudu i sukob na račun saglasnosti i saradnje. Njegova kategorija »vlasti«, iako jedna od temeljnih, ostala je nedovoljno razjašnjena, a u izvesnom smislu i izolovana od drugih kategorija (uloga, položaj, interesi). Tome je naročito doprinela pretpostavka o bitno dihotomnom karakteru vlasti, kao i o dihotomnosti elemenata koji su s njom povezani, što je nužno značilo izvesno uprošćavanje složene društvene stvarnosti. Taj utisak je pojačan i okolnošću da on ne vidi principijelnu razliku između pojedinih oblika i područja vlasti (državna i nedržavna), kao i da zanemaruje nekonformistička ponašanja. Pa ipak, Darendorfova teorija društvenih sukoba i k. b. označava nesumnjivo važan korak u boljem razumevanju savremenih društava i u razvoju sociološke teorije. 3 klasa, društvena 3 sukob, društveni 3 marksizam M. Tripković
klasna svest. Osećanje zajedničke pripadnosti i identifikacije članova određene »objektivno« postojeće društvene klase. Postojanje k. s. znači da klasa »po sebi«, kao objektivna, realna društvena grupa, posta je klasa »za sebe«, subjektivna društvena grupa, koja prerasta u društvenu zajednicu. Sadržina k. s. se pre svega ispoljava u shvatanju i razumevanju stvarnog društvenog položaja klase i njenog odnosa s drugim klasama, odnosno slojevim a u određenom društvu. Pored toga, k. s. podrazumeva određeni stepen sagla snosti o zajedničkim vrednostima i interesima i načinima i sredstvima za ostvarivanje ciljeva klase. Ukratko, neo phodan uslov organizovane klasne borbe je minimum k. s. koja se veoma sporo izgrađuje i koju sve istorijski poznate klase nisu imale. 3 klasa, društvena 3 klasa radnička 3 klasna borba M. Todorovič
klerikalizam (lat. clericalis - sveštenički). Dogmatsko stanoviše po kojem sveštenstvo ima ne samo pravo nego mu je i poslanje da aktivno učestvuje u unutarsvetovnim, a pre svega političkim, socijalnim i obra zovnim poslovima države. K. se javio kao reakcija pre svega Katoličke crkve na procese sekularilacije koji su u modernim evropskim društvima u XIX veku dove li do slabljenja, ali i sistematskog potiskivanja uloge klera u društvenom životu. Najizrazitiji primer k. bio je otpor koji su katolički krugovi u Pruskoj pružali Bizmarkovim nastojanjima (nem. Kulturkampf—borba za kulturu) da ograniči uplitanje Crkve u politički život, kao i pokušaji katoličke reakcije u francuskoj Trećoj republici da spreči laicizaciju obrazovnog sistema. Od negdašnjeg borbenog i uticajnog klerikalističkog pokreta - koji se, osim u pomenutim zemljama, javljao naročito živo u Italiji, Spaniji, Portugalu i Južnoj Ame rici (»klerofašizam«) - danas su preostale uglavnom (demo)hrišćanske političke stranke, koje još samo u nazivu ili ikonografiji čuvaju uspomenu na razloge svog prvobitnog osnivanja. Međutim, k. se javlja i u novije doba, često i van katoličkog konfesionalnog kruga, kao npr. u nastojanjima delova pravoslavne crkve u Rusiji ili Srbiji da, posle propasti komunističke ideologije, u državnim školama izdejstvuje uvođenje obavezne nas tave veronauke, kao i da se aktivno upliće u celokupan društveni i politički život. 3 antiklerikalizam O crkva 3 teokratija A. Mimica
kmetstvo. Odnos feudalne zavisnosti seljaka prema vlasnicima poseda na kojima žive i rade. Kmetski odnos se zasniva na dva načina: (1) zamenjivanjem lične za visnosti robova ekonomskom zavisnošću kmetova i (2) padanjem slobodnih seljaka u ekonomsku zavisnost od feudalaca. Tamo gde prethodno nije bilo ropstva (kao kod nas), feudalni odnosi prodiru u tradicionalnu rodovsku strukturu tako što se uz pomoć države pojedini feudalci koji se proglašavaju za gospodare pojedinih teritorija i nameću seljacima razne obaveze (rentu) kao uslov za korišćenje onog što su slobodni seljaci, po svom pri rodnom seljačkom pravu, smatrali svojim. Feudalci su najpre počeli da polažu pravo na kolektivnu zemlju i da slobodnim seljacima nameću obaveze kao uslov za njeno korišćenje, a nešto kasnije i davanja na seljačke baštine. Vremenom su plemići kolektivnu zemlju pretvo rili u svoje feudalne baštine (bitno različite od izvornih baština slobodnih seljaka), a seljačke baštine se pretvaraju u feudalne pronije. Tako je rodovsko društvo zakoračilo
239 u civilizaciju koja poznaje državu i njene ustanove koje regulišu ključne agrarne odnose. U zapadnoevropskom feudalizmu postojala su ug lavnom tri tipa seljaka: (1) seljaci vlasnici zemlje koja je njihova privatna svojina (baština), ali je pod teretom naturalnih davanja i kuluka (u pronijarskom sistemu više davanja u naturi, u baštinskom - više kuluka); (2) seljaci s pravom uživanja zemlje (lat. usus fructus), s tzv. korisničkom svojinom (dominium utile)-, ova svojina je ograničena vrhovnom svojinom (dominium eminens) koja je obično pripadala vladaocu ili državi i koja je višeg reda od seljakovog prava i svojine; (3) seljaci lično zavisni (naseljeni na gospodarevom imanju), bez ikakvog prava na zemlju, s koje uvek mogu biti oterani; to su seljaci-kmetovi koji obično nemaju svoju zemlju, nego žive na baštini feudalnog gospodara na kojoj ovaj ima direktnu svojinu (dominium directum). Cesto se dešavalo da jedan isti seljak ima parcelu koja je njegovo vlasništvo i parcelu koja pripada gospodaru, s pravom daje koristi i prenosi u nasleđe, uz plaćenu taksu feudalcu i dozvolu, a za neku parcelu ne mora da traži dozvolu. Na svim parcelama pos toji zabrana deobe, da bi se očuvala njihova proizvodna sposobnost. Dakle, i tip potčinjenosti seljaka i tip obaveza prema feudalcu se razlikuju, od prilike do prilike. U srednjovekovnoj Srbiji, agrarni odnosi su bili osobena kombinacija starih rimskih i vizantijskih agrarnih ustanova i tradicionalnih ustanova starog srpskog plemensko-patrijarhalnog društva. Stojan Novaković ukazuje na kontinuitet agrarnih ustanova iz rimsko-vizantijskog perioda (beneficium) s pronijom i baštinom u srednjove kovnoj Srbiji sve do analognih agrarnih ustanova u tursko doba (timari i zimajeti, spahiluci i čitluci). Južni Sloveni nisu prvobitno imali svoje plemstvo, kao ni Franci, Langobardi ili Norvežani. Tek docnije, od X veka, obrazovali su se nasledni vojnički redovi. U Sr biji se više plemstvo (vlastela) formira u kasnijem sred njem veku od srodnika vladaoca, plemenskih poglavica i vladaočevih činovnika. Pored sveštenstva, u srednjovekovnim srpskim zemljama postoje sledeći staleški re dovi (slojevi): vlastela (krupno plemstvo) - stariji naziv »velmože«; vlasteličiči (niže plemstvo) - stariji naziv »vojnici« i sebri (neplemići), uglavnom seljaci-kmetovi, među kojima su najbrojniji meropsi i otroci, ali su ovom staležu bliski i zanatlije i trgovci, pogotovo ako su nastanjeni u selu. Meropsi su obavezni »rabotama« i »dažbinama« onome na čijem su posedu nastanjeni, ali su lično slobodni seljaci koji mogu imati i svoje baštine, a mogu se i preseljavati na druge posede u potrazi za boljim baštinama ili boljim gospodarima. Otroci su lično zavisna posluga gospodara koji ih je nasledio, kupio ili
kodifikacija, pravna
dobio na poklon, pa ih može, kao robove, upotrebljavati po svojoj volji ili ih ustupiti drugome. Otroci obično nemaju svoju baštinu, ali ponekad dobijaju na korišćenje određene parcele od gospodara. Izuzetak je bila poneka mala baština nekog otroka. U srpskoj feudalnoj državi postojali su, u nevelikom broju, i slobodni seljaci. Njihov ekonomski položaj često je bio gori od položaja meropha, ali su oni bili slobodni ljudi. Pored ovih seoskih redova, postoje razni gradski neplemićki redovi, među kojima su državni činovnici, trgovci i zanatlije. Život srpskog seljaka u srednjem veku, u celini gledano, bio je dosta težak. To se naročito odnosilo na merophe, ratare koji su bili vezani za zem lju, vlastelinsku ili manastirsku. U XIV veku naš seljak-kmet je morao 104 dana godišnje besplatno da radi na imanju svoga gospodara, kao redovan posao, a uvek je bilo i izuzetnih rabota na koje je bio obavezan. Od teškog života seljaci su pokušavali da se spasu bekstvom, iz ravnice u planine, sa manjeg vlastelinstva na veće (gde su se nekako u većoj masi mogli skrajnuti od gospodara), a kad su mogli i izvan državne granice. Međutim, srp sko državno zakonodavstvo već od XII veka zabranjuje takvu praksu, iako nikad nije uspelo daje u potpunosti onemogući. Car Dušan je svojim Zakonikom unekoliko zaštitio merophe, dopuštajući im da se žale i da tuže svoga gospodara za učinjene im nepravde. To formalno pravo, međutim, nikad nije dobilo moralnu i praktičnu vrednost, jer je ubrzo posle Dušanove smrti nastupila dezorganizacija državne vlasti u ratovima koji su pojačali namete, izazvali meteže i nesigurnost. 3 feud 3 feudalizam 3 seljaštvo M. Mitrović
kodifikacija, pravna (lat. codex - zbornik zakona, zakonik; facere - činiti, praviti). Označava kako samu delatnost sastavljanja zbornika zakona (»kodifikacija«), tako i njen rezultat (»kodeks«). Celokupno važeće pravo može da bude kodifikovano (kao što je bio slučaj s Justinijanovom kodifikacijom iz VI veka), ali i pojedine grane prava (kao što su sve građanskopravne norme skupljene u Napoleonovom Građanskom zakoniku iz 1804). Danas se čine veliki napori u kodifikovanju međunarodnog prava (tako je npr. i sama Povelja Ujedi njenih nacija svojevrsnap. k.). P. k. nastaju na poodmaklom stadijumu razvoja prava, kada se javi potreba za prečišćavanjem, objedinjavanjem i sistematičnim povezivanjem pravnih normi rasutih po mnogobroj nim pravnim izvorima. Preduslov za uspešnu p. k. takođe predstavlja i razvoj same nomotehnike i pravne nauke. Glavne prednosti koje pruža p. k. je bolja pre
240
kodifikacija, pravna glednost, lakše snalaženje u važećem pravu i efikasnije pravosuđe. O pravo
A. Molnar kolektivizacija (lat. colligere —združiti). Represiv na mera boljševičkog modela agrarne politike kojom se revolucionarno menjaju agrarni odnosi, prinudnim udruživanjem privatnih poljoprivrednih gazdinstava u kolektivne organizacije (kolhoze i sovhoze u SSSR i »seljačke radne zadruge« - u drugoj Jugoslaviji). Pojam i pojava se vezuju za SSSR u kojem J. V. Staljin 1929. započinje prinudnu i »potpunu« k. privatnih seljačkih gazdinstava. Koliko je grubo sprovođena ova k. svedoče činjenice daje 1929. u kolhozima bilo kolektivizovano manje od 4% privatnih gazdinstava, da bi 1930. taj udeo porastao na 24%, 1931. na 60%, 1934. na 71%, a 1937. na 93% gazdinstava sa 99% obradivih površina. Primer SSSR u k. sledile su, više ili manje, sve zemlje u kojima je uspostavljen socijalizam boljševičkog tipa. Kao agrarna mera strateškog značaja, k. je započeta i u socijalističkoj Jugoslaviji formiranjem državnih poljo privrednih dobara agrarnom reformom iz 1945. i stvara njem tzv. seljačkih radnih zadruga (SRZ) koje su imale da omoguće da se zemlja koja je reformom privremeno podeljena seljacima, kao i druga privatna zemlja, poste peno kolektivizuje. Većina prvih SRZ, koje su nalikovale sovjetskim kolhozima, formirana je u Vojvodini, gde su ih formirali kolonisti. To su, po pravilu, bili učesnici rata i revolucije, koji su, kao partijski aktivisti ili kao svojevrsni taoci režima, koji im je neku godinu pre »podario« istu zemlju, prvi prihvatili i poneli ideološku kampanju k. Za ideološki revnosne to je bila prilika da dokažu svoju pravovemost, a za većinu onih drugih to je poprimilo formu »pravednog« zahteva da tuđu zemlju vrate onima od ko jih su je tek neku godinu ranije dobili, s kojom se nisu bili ni psihološki svikli ni ekonomski okoristili. Oni koji se nisu, kao stočari i planinci, mogli navići na ravnicu i teške ratarske poslove, koji nisu imali znanja, navika ni volje da ovladaju novim načinom rada i života, stupajući u SRZ sve brige oko poljoprivredne proizvodnje preno sili su na državu. Drugi, ambiciozniji, oslobađali su se zemlje koju su doživljavali kao »kamen o vratu« i kao prepreku za lične karijere izvan sela i poljoprivrede. Starinci u Vojvodini i drugi pravi ratari teško su se odvajali od svojih baština i žestoko se opirali k., koja u početku i nije bila naročito intenzivna. Sve do 1948. akcija os nivanja SRZ nije drastično kršila načelo dobrovoljnosti stupanja u ove kolhozne organizacije, iako je ideološki pritisak u tom pravcu bio jak. Sve dotle njihov broj je bio zanemarljiv i, osim kolonista, gotovo da i nije bilo drugih
koji su u njih ulazili. Kad je došlo do Titovog sukoba sa Staljinom 1948. i do rezolucije Informbiroa, jugoslovenskom boljševičkom vrhu je, između ostalog, prigovoreno i zbog »popustljivosti prema seljacima-kulacima«. Da bi se odbili prigovori »velikog učitelja« i potvrdila ideološka revnost, seljaci su se prvi našli na udaru. Kao što se tada govorilo, »zaoštrena je klasna borba na selu«, što je značilo višestruko povećavanje represije prema seljaci ma i pribegavanje svim sredstvima u sprovođenju mera obaveznog otkupa i k. Bez svoje volje i krivice, seljaci su postali glavni politički problem partije i revolucije, ali je istovremeno i poljoprivreda postajala osnovni ekonomski problem celokupne privrede i države. Kao i u Staljinovoj kampanji, i kod nas broj SRZ naglo raste kad se represija povećava: 1945. ima samo 14 SRZ, 1946.280,1947.638, 1948. ih je 1217, 1949. njihov broj se naglo povećava na 6238, 1950, na vrhuncu kampanje - do 6913, da bi smanjenjem pritiska 1951. došlo do pada na 6804, i dalje 1952. na 4225, da bi se 1953. (u godini Staljinove smrti) sveo na 1165. SRZ su predstavljale jedan od najgrubljih oblika političkog uplitanja u našu poljoprivredu (i privredu uopšte). Kod nas, sticajem raznih okolnosti, kampanja k. nije tako dugo trajala, ali je ipak ostavila duboke ožiljke na selu i agraru. O agrarna politika 3 otkup O seljaštvo M. Mitrović
kolektivizam . Političko učenje koje se individu alizmu suprotstavlja idejom da su celovitost i organ sko jedinstvo zajednice (države, nacije ili klase), kao nadindividualnog kolektiviteta, važniji od pojedinca. Zbog toga svaki pojedinac svoj smisao i cilj dostiže samo kada je nerazdvojni deo jedne »više« celine. U političkom životu, k. zagovara snažnu, centralizovanu, aktivnu državu, koja interveniše u svim značajnijim oblastima društvenog života, a naročito u ekonomiji. K. je svojstven mnogim ideologijama i socijalnim pokretima - poput socijalističkog, komunističkog, fašističkog, nacionalsocijalističkog i svih nacionalističkih pokreta. 3 individualizam O komunizam 3 nacionalizam
S. Nedović
kolektivna svest (fr. conscience collective). Po jam od središnjeg značaja u teorijskom sistemu Emila Dirkema, pa i u radovima većine pripadnika Francuske sociološke škole. Izgrađen na tragu »opšte volje« Zan-Žaka Rusoa, kantovskog kategorijalnog apriorizma, pa možda i romantičarskog Volksgeista, pojam k. s. je u Dirkemovom sociologizmu imao ne samo da opravda specifičnost društvenog kao takvog - pa onda i potrebu za sociologijom kao zasebnom naukom - nego i da
-À
241 posluži kao eksplikativni okvir svih posebnih društvenih pojava. U sklopu dirkemovskog radikalnog socijalnog realizma, k. s. nije ni zbir ni rezultanta individualnih svesti nego stvarnost višeg reda, nešto poput »duše društva«, koja ima sopstvenu egzistenciju i rukovodi se vlastitim zakonima: ona je »skup verovanja i osećanja zajedničkih prosečnom članu jednog istog društva« (O podeli društvenog rada, 1893). Pogrešno je, međutim, misliti da na taj način shvaćena k. s., poput kakvog metafizičkog entiteta, »lebdi« iznad pojedinačnih svesti: ona živi »samo u njima i pomoću njih«. Istina, njene osnovne sadržaje (jezičke konvencije, kategorije mišljenja, moralna pravila, društvene vrednosti, pravne norme, religijska verovanja i osećanja itd.) empirijski individuum zatičepre sebe, oni su u odnosu na njega iz vanjski i prinudno mu se nameću. Ali, u procesu socijal izacije, oni bivaju interiorizovani u individualne svesti, potiskujući sve dublje izvorni čovekov egoizam, pa se vremenom više ne doživljavaju kao gola spoljašnja prinuda, već kao unutrašnji moralni imperativi. Stoga, namenjujući k. s. prvenstveno saznajnu, religijsku i moralnu funkciju, semantičku dvosm islenost fran cuskog izraza conscience Dirkem (namemo?) nije nikad razrešio: reč je o svesti i savesti u isti mah. Dirkemovo shvatanje k. s. u toku njegovog rada se ipak promenilo. U prvoj, »materijalističkoj« fazi, koju smo dosad imali na umu, ona je epifenomen stanja u materijalnom, odnosno socijalnomorfološkom supstratu društva i najtešnje zavisi od fizičke gustine stanovništva i stupnja razvijenosti podele rada. U tom smislu, relacija između k. s. prema socijalnom supstratu društva može se posmatrati čak i kao odnos marksističke »nadgrad nje« prema »bazi«. Tako, npr., različitim oblicima društvene solidarnosti (mehanička vs. organska), koji se uspostavljaju na pojedinim stupnjevima podele rada, odgovaraju različita stanja k. s. koja - budući da nikad, pa ni ovde, nisu bila dostupna neposrednom opažanju - raspoznajemo u vrsti pravne sankcije (retributivna vs. restitutivna). U drugoj, »idealističkoj« fazi, krunisanoj Elementarnim oblicima religijskog života (1912), k. s. se sve više osamostaljuje u odnosu na svoj socijalni sup strat, pa katkad doista izgleda kao da - u obliku »kole ktivnih predstava«, pre svega, religijskih - živi potpuno samostalnim životom i poprima determinantnu ulogu u svim oblastima društvene stvarnosti. K. s. biva na taj način najzad supstancijalizovana i, u jednoj mističnoj apoteozi Društva, čak i divinizovana, odnosno uzdig nuta u rang vrhovnog integrativnog principa. O Francuska sociološka škola O prinuda, društvena O sociologizam
A. Mimica
kolektivno iracionalno
kolektivni ugovor. Pravni akt kojim organizacije radnika (npr. sindikati) i poslodavaca (npr. privredne komore) zajednički regulišu opšte uslove (režim) rada. Od individualnih ugovora, k. u. se razlikuje po tome što se u njemu nalaze opšte norme kojima se na neodređeno vreme i uopšteno utvrđuju prava i obaveze svih rad nika i poslodavaca u preduzećima u kojima će se k. u. primenjivati (dok se konkretizacija tih prava i obaveza vrši individualnim ugovorima između tačno određenih radnika i poslodavaca). K. u. važi čak i za radnike koji nisu članovi sindikata koji g a je zaključio, čime se izjednačavaju svi radnici u preduzeću u kojem je k. u. stupio na snagu. U »dinamičkom« modelu k. u. stvara se ijedan poseban bilateralni organ, kao npr. Združeni industrijski savet (Joint Industrial Council) u Velikoj Britaniji, u koji obe strane šalju svoje predstavnike na paritetnoj osnovi (a u nekim slučajevima i jednog ne zavisnog predsednika) i kojem prepuštaju da ubuduće samostalno donosi odluke o povećanju zarada i ostalim najvažnijim uslovima rada. I sama država se često javlja u procesu kolektivnog pregovaranja - i to prvenstveno kada pregovori zapnu - ali i tada ona može da ponudi jedino svoje posredničke usluge. Postoji nekoliko nivoa na kojima se k. u. zaključuju: od nacionalnog do lokalnog. U novije vreme sve više se govori i o multinacionalnim ili supranacionalnim k. u., iako oni još nisu postigli adekvatnu afirmaciju. Usled ove pojave pluralizma k. u. vrlo često dolazi do sukoba nadležnosti. Postoji nekoliko kriterijuma uz pomoć ko jih se otklanjaju sukobi nadležnosti k. u. na različitim nivoima. To su kriterijum rezervisane nadležnosti (pre ma kojem jedan nivo k. u. ima rezervisanu nadležnost), kriterijum isključene nadležnosti (prema kojem regulisanje određenog pitanja k. u. višeg nivoa isključuje regulisanje istog pitanja na nižem nivou) i kriterijum prior tempore, potior iure (prema kojem pitanje jedan put regulisano najednom nivou isključuje kasnije regulisanje istog pitanja na bilo kom drugom nivou). Odsustvo imperativnih državnih normi o koordinaciji k. u. na različitim nivoima tumači se kao implicitno priznavanje autonomije svakog nivoa kolektivnog pre govaranja. O participacija O saodlučivanje A. Molnar
kolektivno iracionalno. Izraz kojim se obuhvataju kolektivni fenomeni vezani za ponašanje ljudi koje isključuje racionalnu kontrolu. Tiče se funkcionisanja ljudi u kolektivu, koje je pretežno pod uticajem emo cija ili neke iracionalne ideje, koja je sama po sebi, više ili manje, neusaglašena sa interpersonalnom realnošću,
kolektivno iracionalno pisanim i nepisanim normama ponašanja. Pri tom je odlučujuće da navedena ponašanja ili doživljavanja nisu isključivo posledica okolnosti proizašlih iz psihičkog i socijalnog razvoja pojedinaca. Ona se temelje na kole ktivnim procesima, koji proizvode svojevrsni socijalni hermetizam, ograničavajući ili onemogućavajući tzv. individualno testiranje realnosti, rezultate socijalnog učenja i racionalnog ponašanja uopšte. K. i. je izvorište predrasuda i drugih pogrešnih procena društvene real nosti opšteprihvaćenih u nekoj društvenoj sredini. Najčešće pojave k. i. tiču se preplavljenosti određenom emocijom, negativnom ili pozitivnom, koja vidno utiče na ponašanje određene grupe ljudi. Tu spada, npr., kolektivna euforija (na karnevalima, fudbalskim stadi onima), kolektivno agresivno ponašanje (u protestima, izrazima političkog bunta, revolucionarnim pokretima, i najzad, najeklatantnije, u ratovima kao manifestaci jama potencijalno prisutne individualne agresivnosti koju podržavaju ili iniciraju institucije društva). I kole ktivna histerija u vidu masovne pojave drhtanja (kod boraca u Prvom svetskom ratu. i »jurišne bolesti« u naših boraca posle Drugog svetskog rata), i masovna aneurotična anksiozno-depresivna reagovanja kakva se javljaju danas (apatično ili razdražljivo ponašanje s depresivnim mišljenjem, nakon petnaestogodišnje krize posle raspada prethodne Jugoslavije), takođe spadaju u ovu vrstu k. i. Treba reći da pomenuti fenomeni ne moraju uvek da izazovu negativnu reakciju okoline, iako je ona moguća u vidu distanciranja, odbacivanja, izolacije, ili čak kažnjavanja onih članova koji su pod njenim uticajem, u smislu u kojem je o ovim fenomenima još 1933. govorio Alfred Redklif-Braun kao o socijalnim disforijama. Kao i emocije pojedinca, emocije k. i. imaju visoku kontagioznost, tj. osobinu zaraznosti, to će reći brzu prenosivost s pojedinca na pojedinca, pa neki govore o njima kao »kontakt-neurozama«. To je naročito vidljivo u psihičkim reakcijama u katastrofičnim događanjima, kada se javljaju masovne panike (široko rasprostra njeni strahovi, u početku objektivno izazvani, kasnije prisutni i kad je opasnost već prošla). Primećeno je da na pojavu kolektivnih histerija, a naročito na širenje masovnog straha od određenih bolesti, mogu da utiču masovni mediji. Reč je o strahu od infarkta i side, u današnje vreme, ili ranije, o strahu od sifilisa, odnosno tuberkuloze. Ako se histerija shvati šire kao konver zija, tj. kao svaki telesni simptom psihogenog porekla, onda se u masovnim razmerama može pojaviti (ili će se eventualno pojavljivati) simptomi svih mogućih fizičkih oboljenja, zavisno od socijalnog konteksta koji utiče na favorizovanje određene fenomenologije psihičkih
242 poremećaja. Svima im je zajedničko to da ne postoji or ganska osnova poremećaja, da se šire po principu zaraze posredstvom straha, da su prolaznog karaktera i da se otklanjanju podjednako efikasnim psihoterapijskim i psihosocijalnim merama, kao i terapijom lekovima. Već sama grupna atmosfera (klima) ima u sebi ele mente iracionalnog, a to je vladajuća emocija grupe ko joj član teško odoleva. Ona ga, više ili manje (ne)svesno, primorava na određeni način ponašanja i mišljenja, koji se tiču preferencija u pogledu izbora načina rukovođenja grupom, zatim odnosa prema drugim članovima grupe, a naročito relacija prema drugim grupama. Grupna at mosfera utiče na formiranje fenomena tzv. crne ovce ili bele vrane, neprijatelja grupe kojeg matična grupa »delegira« iznutra kao onog koji ugrožava njenu kohezivnost, odnosno grupni identitet. U kolektivnom ludilu (kolektivnoj paranoji) pot puno je izmenjena socijalna procena realnosti (i kao i u patologiji ličnosti) samo u jednoj oblasti, ali je ne dostupna racionalnoj korekciji, ima preplavljujući (implozivni) karakter u određenom društvu, vodi zatvorenosti života zajednice, slabeći indirektno njen in tegritet. Javlja se onda kada je disocijativni proces u pitanju (kada se društvo raspada na svoje segmente), ili kada preovlađuje, paranoidno-shizoidna atm o sfera u društvu (sve zlo u doživljaju zajednice prenosi se na druga društva, odnosno njihove pripradnike), ili pak onda kada je depresivni proces u pitanju (zlo se doživljava kao osobina same zajednice i vodi ponekad samodestrukciji), kao što se, recimo, dešavalo pri ma sovnim samoubistvima čitavih društvenih grupa, ili, u blažem slučaju, pri pojavi kolektivnog osećanja krivice, u slučajevima kada većina članova društva oseća krivicu zbog ranijih postupaka nekih svojih članova ili vođa. O kolektivno nesvesno O katastrofa, socijalna
P Opalić kolektivno nesvesno. Pojam koji je u nauku uveo Karl Jung, a tiče se onog što se u analitičkoj psiholo giji, ali i u antropologiji, etnologiji i sociologiji religije, označava kao celina nesvesnih sadržaja duševnog života čoveka koja je determinisana kulturom, nacionalnom pripadnošću ili socijalnoistorijskim okvirom življenja, tačnije, obeležjem nesvesne kolektivne prirode. K. n. je onaj sadržaj nesvesnog života ljudi koji se ne iscrpljuje samo u individualno nesvesnom, u frojdovskom smislu reči, niti samo u porodično nesves nom, nego je rezultat kumuliranog nasleđa nesvesnog iskustva celokupne društvene zajednice, ponekad i celog čovečanstva. Reč je o praslikama simboličkog značaja, koje dolaze do izražaja u snovima, dnevnom
243 sanjarenju, delima slavnih umetnika, čija simbolička vrednost nadilazi vreme i prostor u kojem je nastala. Sa k. n. sopstvene zajednice živi svaka od individua, više ili manje, u saglasju. Nije li to - smatra se u analitičkoj psi hologiji - slučaj ličnosti koja biva ometena u individuaciji, a može čak i da postane duševno poremećena? Karakteristični obrasci k. n. u određenoj kulturi na zivaju se arhetipovima (npr. arhetip žene, muškarca, arhetip majke, zla, dobra itd.). 3 arhetip O kolektivno iracionalno
P. Opalić
kolektivno pamćenje. Deo društvenointegrativnog usmenog ili pismenog znanja koji oblikuje sliku prošlosti grupe. Prošlost se na različit način iskrivljava, a grupe (porodica, nacija, partija ili konfesija) kao zajednice pamćenja određuju šta treba zapamtiti, a šta zabora viti. K.p. čine viđenja onih prošlih zbivanja koja su značajna za pojedince kada sebe definišu kao članove određene grupe. Ova uverenja nisu isključivo, pa ni pretežno, objektivnosaznajne prirode. Pobude za rekonstrukcijom prošlosti su društvenointegrativne, a njeni akteri su grupe koje mogu da budu institucionalizovane (državni autoritet, sistem obrazovanja, masovni mediji, partije, crkva) i neinstitucionalizovane (porodica, krug prijate lja, neformalne grupe). Bez pamćenja ne bismo mogli zamisliti vreme. Pamćenje je sadašnja prošlost i pro tivnik nezadržive prolaznosti. Ako je suština vremena nemogućnost povratka i jednosmemost kretanja ka uvek novom kraju, onda je suština pamćenja negacija ove zakonitosti vremena. Na neki način pamćenje preokreće ono Što se ne može obrnuti i vraća ono što je izgubljeno. Ali, u tome i jesu mogućnosti manipulacije. Vladajuće grupe iskrivljavaju sadržaje prošlosti i hijerarhizuju ih po značaju. Praznici su svedočanstvo onoga čega država želi da se seća. K. p. je integracija različitih ličnih prošlosti u jednu zajedničku prošlost. Konstituiše se u napetosti između službene politike sećanja i privatnih sećanja. Vizija prošlosti nije samo mobilizacijski sadržaj ideologije nego i nužan deo svesti neideoloških grupa. K. p. se ne može redukovati na političko i ideološko. U svakodnevici je prisutno mnoštvo raznih slika prošlosti, paralel nih i konkurentskih. Unutar tog sklopa dominira hegem ona slika prošlosti koju nameće vladajuća grupa. Postoji jedno službeno pamćenje (npr. Spomenik palima u ratu za Sloveniju ili Dan domovinske zahvalnosti u Hrvat skoj), a više političkih, ideoloških, porodičnih, gener acijskih i ličnih pamćenja. Ova pamćenja mogu sapostojati, prožimati se ili sukobljavati. Svako pamćenje,
kolektivno pamćenje
a naročito političko, upućeno je na globalnu mrežu društvenih posrednika (država, partija, mediji, grob lja, porodični albumi) i predstavljanje pomoću simbola (grbovi, partijska obeležja, genealogije). Složena uloga k. p. uslovljena je ponajpre važnom ulogom prošlosti u sklopu samoviđenja pojedinaca i grupa. Slike prošlosti redukuju nepreglednost prošlih dešavanja razdvajanjem važnih od nevažnih dešavanja, grade kriterijume tradicije za generacije, ali lako postaju i emotivna osnova poređenja sadašnjeg i minulog sta nja, a time i podsticaj koji budi osećanja zadovoljstva ili nezadovoljstva sadašnjicom. Dakle, sećanje ima (1) kognitivnu ulogu, tj. može da bude pokušaj realne spoznaje minulih zbivanja, ali je i (2) sredstvo stvaranja selektivnih grupnih znanja o prošlosti. Drugim recima, postoje istorijska i praktična prošlost. Kod k. p. preovladava praktična prošlost. Izvori istraživanja k.p. u misli o društvu su višestruki: dirkemovska sociologija, hermeneutička istorija svakodnevice, simbolizam i marksistička kritika ideolog ije. U konstruktivističkoj struji, k. p . je pojam koji je dvadesetih godina XX veka uveo dirkemovac Moriš Albvaš za obeležavanje dugotrajnog pamćenja kor poracije ili grupe (nacija, država, crkva, udruženje), a koje se stvara i održava simboličkim znacima i prak som. Slično pojedinačnom, i k.p . je organizovano po obrascu perspektive. S obzirom na strukturu, ne čine ga celine, već mozaik izabranih sadržaja. Biraju se i neguju sadržaji od značaja za opstanak i integraciju grupe. Grupa traži korene u prošlosti, pa nestanak grupnog okvira pamćenja znači zaborav. S obzirom na trajnost, Jan Asman razlikuje dve vrste k.p.: (1) komunikativno pamćenje, koje se prenosi usmeno i obuhvata najviše tri generacije, iza kojeg se nalazi »siva zona« (porodično, generacijsko sećanje); (2) kulturno pamćenje, kod kojeg se sadržaji prošlosti institucionalizuju u objektiviranu kulturu i opstaju znatno duže u vremenu (spomenici, praznici, muzeji). Unutrašnja homogenost k. p. zavisi od stupnja vezanosti za identitet grupe (naroda, države, porodice, partije). Pamćenje nije statično, već rekonstruktivno, jer su i potrebe grupe promenjive. Drugim recima, ono nije usmereno ka traženju istine, već nastoji da učvrsti identitet grupe u prošlosti. Kulturno pamćenje je organizovano, nije prepušteno volji pojedinaca, i u različitoj meri je institucionalno zaštićeno. Formirano je u pisanoj formi i tradicionalizovano. Razlikuje se od sećanja, koje je pre svega afektivni ili kognitivni odnos prema iskustvu pojedinca. K. p. se pretežno odnosi na već oblikovano sećanje, kao i na psihičke, socijalne i kulturne aparate, u kojima se skladišti učinak sećanja. Dok se sećanje odnosi i na nenamerna opažanja sve-
kolektivno pamćenje sti, na nesvesna iskustva i traume, dotle se k. p. odnosi više na planske (željene), kondenzovane i uskladištene sadržaje prošlosti (jezik, mitovi, istorija, tradicija, mu zeji, spomenici, biblioteke). U sim boličkom interakcionizm u (D žordž Mid, Beri Švarc), k. p. je deo kulturnog aparata koji gradi smisao. Naša potreba za smislom, tj. nastojanje da bu demo deo nečega što nadilazi pojedinačnu egzistenciju jača aktuelnost k. p., koje učvršćuje sliku duboke smislenosti sveta. U tom pogledu, k. p. ne iskazuje samo prošlost već oblikuje i aktuelnu realnost jer pruža lju dima simbolički okvir, osmišljava njihovo postojanje i omogućuje im da shvate smisao sveta. Sa sličnog stanovišta i hermeneutičari (Pol Riker, Rajnhard Koselek) istražuju prošlost, dok se marksisti najviše bave klasnom uslovljenošću i obrascima izmišljanja i ideologizacije prošlosti (Erik Hobsbaum, Hauard Zin). M. Albvaš je istraživanje pamćenja započeo izvan biološkog sklopa, kao kulturnu činjenicu. U dirkemovskom okviru, Albvaš je, za razliku od Marsela Prusta, tvrdio da se prošlost u pamćenju ne zadržava nego rekonstruiše, a nasuprot Sigmundu Frojdu i Karlu Jungu, da pamćenje nije rezultat nesvesnog nego međuljudskog opštenja. Zbog toga hajdelberški egiptolog Jan Asman izričito tvrdi d aje Albvaš razvio društvenu teoriju pamćenja i učinio je prvorazrednom međugranskom temom. Ova ocena nije preterana uprkos tome što postoji upadljiv vremenski jaz između nastanka Albvašove teorije (1925) i njene aktualizacije osamdesetih godina prošlog veka. Krajem XX veka Albvašovu teoriju ponajviše su razvili J. Asman i fran cuski istoričar Pjer Nora. U disciplinarnom pogledu, reč je o raznovrsnim novim istraživanjim a k. p ., smeštenim između so cijalne psihologije i sociologije saznanja. Ekspanzija ovih istraživanja nazivana je dirkemovskim imperi jalizmom, epistemološkim relativizmom ili pansociologizmom. Nova disciplina našla je pravo tle u posthladnoratovskom svetu kada se istorija počela ubrzano menjati svuda u Evropi. Napuštani su mitovi koje nije tvorila samo službena istoriografija već i mnogi uži grupni interesi povezani s njom - porodični, generacij ski, klasni. Prem da uticajno, A lbvašovo sociologističko tumačenje k. p. je i kritikovano s različitih stanovišta. Za razliku od Albvaša, koji je pokazivao daje smisaono opažanje moguće samo u društvenom kontekstu grupe, sve više se ističe i organsko nesvesno stvaranje smisla izvan grupe. Neurobiološka sklonost mozga ka sele ktivnom osmišljavanju prošlosti kosi se sa izričitim dirkemovskim sociologizmom. Na drugi način su
244 fenomenolozi relativizovali Albvaša. Ovde je glavni prigovor da on odveć redukuje neupoređivu i osobenu svakodnevicu (kao kontekst) na grupu sa jasnim im perativima sećanja. Naime, pojedinac pamti i prošlost koju grupa ne propisuje, pa se njegovo ponašanje ne može rekonstruisati isključivo redukovanjem sva kodnevnog pamćenja na normativ grupe. Osim toga, i nova marksistička istraživanja izmišljanja prošlosti kao ideologije (E. Hobsbaum i dr.) pokazala su slabosti dirkemovskog relativističkog sociologizma. Premda društveno uslovljena, nisu sva grupna iskrivljavanja prošlosti podjednako značajna. Kada se pokaže da vladajuće grupe nameću ključne okvire sećanja koji služe podjarmljivanju, onda je ova tvrdnja negacija relativističkog sociologizma. Ne manje odlučno su hermeneutičari pružili otpor sociološkom konstruktivi zmu ističući da nema k. p. nego samo kolektivnih uslova mogućeg pamćenja (R. Koselek). Dakle, ne koliko grupa nego koliko ljudi, toliko sećanja. Za hermeneutiku je k. p. odveć apstraktno uopštavanje, jer je shvaćeno kao spomenik. Nema kolektivnog nadindividualnog sećanja, već samo kolektivnih (religijskih, političkih, nacionaln ih) uslova mogućeg sećanja. Uslovi su mreža koja filtrira lična iskustva i stvara različita sećanja. Dakle, političke, nacionalne ili verske pretpostavke ograničavaju sećanja i istovremeno ih oslobađaju. Na taj način različiti iskustveni slojevi vezuju različita sećanja, a da pri tome ova ne moraju da postanu jednoznačna i nepromenjiva k.p. Svako ko govori o k.p. mora da pretpostavi i kole ktivnog aktivnog subjekta: klasu, naciju, crkvu, partiju. Pitanje je, međutim, ko monopoliše obrazac tumačenja da bi sećanja kolektivno ujednačio. Nije li, uostalom, prošlost upravo ono čega se ne sećamo, prostor koji nismo doživeli i s kojim se lakše manipuliše? Više pisaca je nedoumice ove vrste pokušalo da ublaži razdvajanjem k. p. od istorije (M. Albvaš, J. As man, P. Nora). U istoriji se prošli događaji biraju, porede i razvrstavaju u skladu s potrebama i pravilima koja se nisu nametala ljudima koji su dugo bili njihovo živo spremište. To je stoga što istorija obično započinje tamo gde prestaje predanje, u trenutku kada se ugasi ili razloži društveno pamćenje. Postoji više k .p ., dok je istorija nedeljiva, pa se može reći da postoji samo jedna istorija. Istorija je univerzalno pamćenje ljudskog roda, a svako k. p. ima za oslonac jednu grupu ograničenu u prostoru i vremenu. Dok istorija počiva na proverljivosti i nepristrasnosti, i dok na njenu spoznaju ne utiču interesi današnjice, dotle pamćenje služi potrebama društva i pojedinca. Ono stvara identitet i redukuje složenost i nepreglednost. Reč je o idealnotipskom, a ne realnom
245 razdvajanju istorije i k. p., jer se obe vrste svesti često prožimaju. K. p. je u stalnoj evoluciji, oblikuju ga aktuelne potrebe u dijalektičkom odnosu između sećanja i zabo rava, nesvesno je deformacija i izloženo manipulaciji, zamire i periodično se obnavlja. Tome nasuprot, istorija je rekonstrukcija uvek problematična i nepotpuna. Pamćenje je uvek aktuelno, vraća nas večnoj sadašnjici. Istorija je hladna prošlost, pamćenje je osećajna i rastegljiva sadašnja grupna prošlost. Istorija je svetovna intelektualna delatnost s teorijom i metodologijom, pa su istoričari obuzeti epistemološkom sumnjom i nisu nikad sigurni šta se zaista zbilo u prošlosti. U meri u kojoj istorija postaje naracija, a pamćenje nastoji da pokaže autentičnost i istinitost, njihovo međusobno razdva janje je teže. U krizama se pamćenje i istorija lakše mire i postaju neprepoznatljivi u fluidnom spoju. Dok se istorija usredsređuje na prolaznost prošlih zbivanja, pamćenje nema smisla za osećaj prolaznosti i insistira na kontinuiranoj sadašnjici. Pored različitog istinosnog potencijala, treba imati na umu da se k. p. i istorija mogu razdvajati i s obzirom na subjekte (vezanost za klasu, porodicu ili drugu ustanovu) i funkciju (identitetska, ideološka ili naučnosaznajna usmerenost). Raznovrsne svesti o prošlosti nastaju i formiraju se na različit način, imaju različitu ulogu i različita im je saznajna vrednost. Istorija i k.p. su dva različita nivoa (ne dve verzije) osavremenjavanja prošlosti i istorizacije sadašnjice. Odnos između istorije i k. p ., kao dve glavne vrste svesti o prošlosti, složen je i višestruko posredovan, pa ovu vezu treba konkretno istorijski istraživati. Neretko se ove dve vrste svesti ne mogu potpuno ni razdvojiti. Različit je njihov udeo u preovlađujućim slikama prošlosti u raz nim vremenima i sredinama. Svako k. p. potvrđuje kulturna očekivanja, a ne autentična zbivanja. Mi se sećamo i razmišljamo o prošlosti posredstvom prihvaćenih okvira razumevanja unutar kojih većina saobražava prošlost poželjnim šablonima sadašnjice. Ne manje je važna okolnost da k. p. aktualizuju i oživljavaju i nade u pogledu budućnosti. Obrasce mišljenja kojima tumačimo prošlost nameću aktuelne aktivne zajedničke grupne slike sveta. Zajed nice pamćenja propisuju šta pamtiti, a šta zaboraviti. Ove grupe grade kontekst u kojem se tumači izabrana prošlost, prožima osećanjima i određuje način njenog prihvatanja. K .p . je predstavljanje prošlosti u kojem su prisutna osećanja i promene minulog iskustva na takav način da postaju smislena u sadašnjici. Službeno pam ćenje sadržano je u hegemonoj ideologiji, a strateški ga koriste političke elite koje menjaju prošlost u cilju održanja vlasti. Ono se najčešće ispoljava u
kolonija spomenicima, udžbenicima, javnim komemoracijama i praznicima. Javno pamćenje nije dekretirano i šire je od službenog. To je segment epohalne svesti manje ili više povezan s tekućom ideologijom. Čine ga uverenja i ideje o prošlosti koja pomažu članovima društva da rastumače prošlost, sadašnjost i pravce društvenog raz voja. 3 kultura sećanja 3 istorija 3 vreme, društveno T. Kuljić
kolonat (lat. colere - obrađivati zemlju). Agrarna rim ska ustanova, oblik vezivanja seljaka za krupne zemljoposednike. Nastala je u poznom Rimskom carstvu koje su potresali ustanci robova i pobune seljaka, pa je ona trebalo da unapredi poljoprivrednu proizvodnju za koju su robovi bili nezainteresovani. Koloni su bili seljaci koji su došli u neku od rimskih kolonija i uzeli u zakup deo latifundije koju su latifundisti, zbog lošeg rada robova, izdelili na parcele i izdavali kolonima. Krupne zemljišne posede (latifundije) u početku su obrađivali robovi. Oni su formalno pripadali državi, ali ih je koristila visoka aristokratija koja vremenom postaje stvarni gospodar imanja koja nasleđuju njeni potomci. Gospodari žive u gradovima i vuku samo rentu iz poljoprivrede. Robovi najpre žive po logorima i rade pod fizičkom prinudom, potom se s porodicama naseljavaju na imanjima koja obrađuju i na kraju od robova postaju koloni, seljaci ve zani za zemlju (ponekad i za jednu poljoprivrednu kul turu, npr. za vinovu lozu), koji gospodarima daju rentu u naturi. K. su, za razliku od robova, lično slobodni i subjekti nekih prava. Zato su obavezni da državi plaćaju »glavarinu«, zbog čega vlast podstiče pretvaranje robova u kolone, sprovodeći takve »agrarne reforme« i na svo jim državnim posedima. Odnos kolona i zemljovlasnika u početku je bio ugovorni, da bi vremenom (od II veka) koloni bili prinudno vezani za zemlju koju su obrađivali i tako, od slobodnih zakupaca, postali kmetovi. K. se zato smatra agrarnom ustanovom koja obeležava prelazak od robovlasničkih na feudalne odnose. Sa izvesnim modi fikacijama, k. se zadržao tokom čitavog feudalizma, a tamo gde je rimska tradicija bila jaka opstao je sve do XX veka, uz obrazoženje da se zasniva na privatnoprav nim ugovorima. U Istri i Dalmaciji k. je formalno ukinut tokom agrarne reforme 1918-1931, ali se stvarno zadržao sve do socijalističke revolucije 1941-1945. godine. 3 feudalizam 3 seljaštvo 3 robovlasništvo M Mitrović
kolonija (lat. colonia - naselje). Naseobina pripad nika jedne društvene i političke zajednice na osvojenoj teritoriji. U antičko doba, Rimljani su prevazišli Grke
kolonija
246
i Feničane po broju k. koje su osnovali, pošto su pre thodno osvojili celo Apeninsko poluostrvo, da bi za tim nastavili svoje širenje kolonizujući kontinentalne delove Evrope i obale Sredozemnog mora. Rimljani kolonisti su se, sa svojim porodicama, naseljavali u utvrđenjima i oko onih podignutih u k. radi nadgledanja i odbrane osvojenih teritorija. U k. su dobijali zemlju u posed, zadržavajući, od 177. godine pre n. e., i rimsko građanstvo, sa svim političkim pravima koja iz njega proističu. Pored ispunjavanja vojnih zadataka, rimske k. su vremenom sve više zadobijale funkciju upošljavanja rimskog proletarijata bez zemlje i oslobođenih robova na obradi isparcelisane zemlje krupnih privatnih i javnih zemljoposednika, u svojstvu zakupaca vezanih za zem lju ekonomskom zavisnošću. Prisustvo kolonista iz Rima u osvojenim oblastima izvan Rima doprinelo je romanizovanju lokalnog stanovništva. Onaj njegov deo koji je u najvišem stepenu asimilovao kulturu osvajača mogao je do II veka n. e. da stekne status i prava rim skih građana. Kasnije, stanovnici k. više nisu mogli da se nadaju da će postići jednakopravnost i lokalnu au tonomiju u izboru magistrata. Krajem XV i početkom XVI veka došlo je do jačanja procesa kolonizacije i naglog povećanja brojač, koje je osnivalo stanovništvo evropskog porekla na osvojenim teritorijama stanovništva vanevropskih kontinenata. - kolonijalizam - dekolonizacija - neokolonijalizam V. Vratuša-Žunjić
kolonijalizam (lat. colonia - naselje). Moderni k. označava proces kojim su upravljačke grupacije evrop skih nacionalnih država podstakle otkrivanje, osvajanje, naseljavanje i eksploataciju prirodnih i ljudskih resursa kolonija koje su uspostavile na gotovo celokupnoj teri toriji preostalih kontinenata. Modemi k. se javio krajem XV i početkom XVI veka, u vreme jačanja centralne nacionalnodržavne vlasti apsolutnih monarha u evrop skim atlantskim društvima kasnog feudalizma, širenja robnonovčane tržišne razmene i manufakturnog kapital izma, jačanja ekonomske moći trećeg staleža, naročito krupnih trgovaca i bankara na velike razdaljine. Oni su finansirali naučna istraživanja i njihovu primenu u otkrivanju novih pomorskih puteva za trgovinu Evrope sa Istokom koju je otežalo uspostavljanje Otomanske imperije u oblastima kojima su do tada kopnenim putevima prolazili trgovački karavani. Motiv k. bilo je i osvajanje rudnika i stvaranje rezervi dragocenih metala i minerala, obezbeđivanje sirovina i tržišta za vlastitu manufakturnu i, kasnije, industrij sku proizvodnju, pribavljanje robova za plantaže, kao i
zemlje za naseljavanje viška nezaposlenog stanovništva kolonizatorskih metropola. Institucionalnu inovaciju k. početkom XVII veka predstavlja osnivanje prvih transnacionalnih kompanija koje su od svojih matičnih nacionalnih država - Holandije i Engleske - zakupile povlasticu osnivanja i uprav ljanja kolonijama u Istočnoj Indiji. Pored savladavanja otpora autohtonog stanovništva i vladajućih klasa kolonija nasilnom »otvaranju« lokal nog tržišta za kolonijalnu trgovinu, kolonizatorske sile u usponu, pre svega Engleska, vodile su kolonijalne ratove i radi preotimanja »prekomorskih oblasti« i po zicije hegemona od kolonizatorskih sila u opadanju i slabijih od sebe, kao što su Portugal, Španija, Holandija ili Francuska, dok su bile zaokupljene revolucionarnim previranjima i napoleonovskim ratovima. Gubitak kolo nija u Sevemoj Americi, čiji su evropski naseljenici izborili nezavisnost krajem XVIII veka, upravljači naj bogatije britanske kolonijalne imperije nadoknadili su naseljavanjem Australije i Kariba, kao i konsolidovanjem svoje vlasti od Južnog Pacifika i Dalekog istoka, do južnog Atlantika i obala Afrike. U novom talasu kolonijalnih ratova koji je počeo kra jem XIX veka za podelu Afrike i preraspodelu kolonija i strateški važnih regiona na drugim kontinentima, mnogi teoretičari, na tragu V. I. Lenjina, prepoznaju jednu od odlika epohe imperijalizma. Teoretičari poreklom iz kolonijalnih metropola prav dali su k. navodnom nesposobnošću tzv. nižih rasa da same sobom upravljaju i organizuju svetsku trgovinsku razmenu. Paternalistički su tvrdili d aje »breme belog čoveka« da preuzme ulogu misionarskog civilizatora »detinjastih divljaka« u kolonijama. O dekolonizacija O kolonija O neokolonijalizam V. Vratuša-Žunjić
kolonizacija (lat. colonisatio, od colonia - naselje). Planska i masovna prostorna pokretljivost stanovništva. (1) U političkom smislu, k. označava osvajanje tuđih teritorija, njihovo naseljavanje svojim stanovništvom i/ili preuređivanje po sopstvenim zakonima. Takve političke projekte inspiriše i prati ideologija kolonijal izma. (2) Kao mera agrarne politike, k. je plansko presel javanje stanovništva sa jedne teritorije na drugu radi usklađivanja broja stanovnika i raspoloživih zemljišnih površina. Zato k. obično prati agrarne reforme. K. se, uz ekonomske, ostvaruju i neki politički efekti. Stanovništvo se obično preseljava iz siromašnijih planinskih u bogatija ravničarska područja, iz krajeva gde postoji agrarna pre naseljenost u područja gde ima dosta slobodne zemlje. Kao i agrarne reforme, i k. se odvijaju u toku ili neposred-
247 no posle ratova i revolucija. Kad neka društvena katakli zma masu ljudi »izbaci iz ležišta«, državne vlasti obično tu (ne)priliku iskoriste da ih smeste tamo gde procene da je potrebno. Tako je bilo i kod nas, prilikom sprovođenja agrarnih reformi i k. posle svetskih ratova i socijalističke revolucije. Agrarnu reformu 1918-1931. prati naseljavanje srp skih dobrovoljaca na imanja dobijena rasparčavanjem krupnih poseda stranih državljana. To se, ubrzo, nakon ponovne okupacije 1941, pretvorilo u njihovu zlu kob svuda gde ih je bilo: u Slavoniji, Vojvodini, na Kosmetu i u Makedoniji. Tu za sve Srbe (a naročito za koloniste) nastupaju strahote i progoni, a u Hrvatskoj se rasplamsao dotle neviđeni genocid. Imanja i kuće srpskih seljaka koji su proterani ili ubijeni u koncentracionim logorima, poput Jasenovca, u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj deljene su ustašama, u Vojvodini - Nemcima i Mađarima, na Kos metu -Albancima, a u Makedoniji - Bugarima. K. koja je pratila agrarnu reformu 1945-1948. bila je do tada najmasovnije preseljavanje stanovništva na južnoslovenskim prostorima. Ona se odvijala u periodu masovnog preseljavanja stanovništva u mnogim evrop skim zemljama u toku i posle Drugog svetskog rata. Kod nas je to svojevrstan produžetak ranijih »metanastazičkih struja« na Balkanu, za koje je još Jovan Cvijić ustanovio da su se odvijale kao spontano pomeranje stanovništva iz pasivnijih južnih, ka plodnijim sevemim krajevima. I ovoga puta Vojvodina je imala najviše tzv. spoljnih kolonista (onih koji dolaze iz drugih krajeva). To je bila njena najmasovnija k. od kraja XVII veka koja je bitno odredila današnju agrarnu i opštu demografsku i, što je naročito važno, njenu nacionalnu strukturu. U Vojvo dinu se doseljavaju većinom (88%) Srbi, a uglavnom je napuštaju ranije kolonizovani Nemci i, nešto manje, Mađari. Ovaj delikatan zadatak morao se sprovoditi za jedno sa agrarnom reformom, jer je k. podrazumevala dodelu kuća i imanja preseljenim porodicama i licima, a takva mogućnost (i stvarna i pravna) ukazuje se baš u vreme agrarne reforme. Sociološki je zanimljivo prilagođavanje kolonista novom načinu rada, stanovanja, komuniciranja s novim susedima i ponašanja u novoj prirodnoj i sociokulturnoj sredini. O tome se donekle vodilo računa postoje k. ruko vodio Sreten Vukosavljević, jedan od najboljih poznava laca seljačkog društvenog života kod nas. On je, u okviru svojih moći, nastojao da ublaži traumatičnost promene kakva je za seljake napuštanje zavičaja, imanja, kuće, rođaka i suseda. Da bi ukorenjivanje u novu sredinu pro teklo što bezbolnije, zajedno su preseljavana, kad god je to bilo moguće, skoro čitava sela, prenošeni su čitavi sklo povi društvenih veza iz stare u novu sredinu (»presađivanje
komasacija sa busenom«). Gledalo se da u novoj sredini u susedstvu budu oni koji su međusobno kulturno srodniji. Posledice koje je k. izazvala bile su mnogobrojne, raznovrsne i dalekosežne, kako po Vojvodinu u koju je doseljeno 13,56% novog stanovništva, tako i po krajeve iz kojih je ovoliki broj ljudi iseljen (u kojima je tokom rata bilo najviše i žrtava). Kolonisti su u Vojvodinu doneli svoj jezik, običaje, moralne nazore, stil ponašanja, koji se nisu samo menjali u novoj sredini nego su iz korena menjali i samu sredinu u koju su došli. Tako je k. povećala tradicionalno etničko i kulturno šarenilo Vojvodine. Srp ski nacionalni elemenat u Vojvodini je ojačan, ali je zato oslabljen u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, na Kosmetu i u Makedoniji, a iz Crne Gore su otišli oni koji su sa ekonomskog i demografskog stanovišta bili najvredniji i najvitalniji. Mnogi prostori koji su ovom k. demografski degradirani nikada više nisu mogli đa se oporave, a neki su (u Hrvatskoj i na Kosmetu) gotovo potpuno »etnički očišćeni« od Srba. Ova tendencija etničkih migracija, koje su svojim progonima započele fašističke ustaške vlasti (u tzv. NDH, koja je uključivala i BiH), okupator ske bugarske vlasti (u Makedoniji) i albanski okupatori (na Kosmetu), nije prekinuta niti preokrenuta ni krajem rata, ni pod novim socijalističkim režimom. Zato što se, kao savezni ministar za kolonizaciju, usprotivio zabrani povratka srpskih seljaka na svoja imanja sa kojih su ih u vreme okupacije Bugari proterali iz Makedonije, a Alban ci sa Kosmeta, Sreten Vukosavljević je došao u sukob sa Titovim saradnicima, Edvardom Kardeljom, Milovanom Đilasom i Mošom Pijade, a njegovo ministarstvo je naglo ukinuto. Tada je bilo nerazumljivo zašto nova »napredna i oslobodilačka« vlast ne poništava nego potvrđuje pos ledice fašističkog okupatorskog »etničkog čišćenja« Kos meta, Makedonije, BiH i Hrvatske od srpskih seljaka kao najpostojanijeg nacionalnog elementa. S. Vukosavljeviću to je bilo jasno i onda, a danas je očigledno mnogima. O agrarna reforma O agrarna politika O sociologija sela
M. Mitrović komasacija (lat. commassatio —sakupljanje, grupisanje). Mera agrarne politike kojom se vrši grupisanje, odnosno skupljanje više manjih parcela jednog vlasnika, koje su razbacane u raznim delovima atara (seoskog pros tora) u jednu, koja po površini i bonitetu odgovara većem broju sitnih parcela. K. je mera tehničkog uređivanja zemljišta. Njom se ne menjaju svojinski odnosi, nego se menjaju veličina i oblik parcela, ispravljaju se i uklanjaju međe, prosecaju novi putevi, formiraju novi, veći komple ksi zemlje i tako omogućuje zaokruživanje poseda, sma njivanje troškova obrade zemlje i transporta i povećanje rentabilnosti proizvodnje.
komasacija Prve k. izvršene su u Bavarskoj (XVI vek), kada je u seoskom ataru ustaljen tropoljni sistem (jedan deo za ozime useve, drugi za jare, treći pod »ugarom«). Kod nas je tradicionalni režim potesa imao sličnu ulogu koju u moderno organizovanim zemljišnim odnosima ima k. Vodilo se računa da se parcele grupišu u dva-tri potesa tako da se mogu sejati i ozimi i jari usevi, a da se ne remeti običaj kolektivnog korišćenja zemlje. To je bila neka vrsta spontane k. Uslovi za uspešne planske k. kod nas su se teško sticali. Još je Sreten Vukosavljević upozoravao da je posao oko k. skup i težak u krajevima u kojima zemlja nije ujednačena po bonitetu, a takvi su svi krajevi koji nisu ravničarski. Pošto je veoma teško pronaći objektivne kriterijume za ujednačavanje kvaliteta parcela, posao oko sprovođenja k. spada u one važne poslove na selu koji se moraju odvijati dobrovoljno i maksimalno demokratski, uz »apsolutno poštenu administraciju«. Kod nas nikad nije bilo dovoljno kapitala ni ostalih uslova za skupe projekte u uređivanju zemljišta. Ovo Vukosavljevićevo zapažanje potvrđuju i empirijska sociološka istraživanja odnosa seljaka prema k. koja su kasnije sprovođena u Jugoslaviji. U jednom uzorku seljaka u kojem je bilo 2/3 onih koji nisu imali završenu osnovnu školu, 98% ispitanika se pozitivno opredeljuje za sprovođenje k., uz uslov da i oni, u svim fazama njenog sprovođenja, budu uključeni u donošenje odluka, koje mora da bude »demokratsko i pravedno«. Na ovom primeru pada još jedan (kvazisociološki) stereotip o »neobrazovanim seljacima«, koji su, navodno, konzervativno i iraciona lno fiksirani za svoju zemljišnu parcelu (»očevinu«) te se opiru k. i drugim merama za unapređenje poljoprivrede. I najprostiji seljak ume da bude i te kako »napredan« kad mu se ponudi stvarno bolja alternativa i kad se uvažava njegov osnovni interes. O agrarna politika O atar O sociologija sela M. Mitrović kom parativni mctod, v. mctod, uporedni kompcticija, društvena (lat. competitio - takmičenje, suparništvo). Situacije u kojima dolazi do d. k. su one u kojima pojedinci koji imaju različite i suprotstav ljene interese nastoje da ostvare maksimalne prednosti i nagrade. Maks Veber je d. k. definisao kao mirolju biv sukob do kojeg dolazi usled nastojanja da se stekne kontrola nad retkim resursima, tj. dobrima koja su is tovremeno i poželjna, cenjena, ali i ograničena, odnosno retka. Najbolji primer kompetitivne situacije jeste tržište - ekonomsko, ali i političko. Rane sociološke teorije, poput socijalnog darvi nizma, smatrale su da k. u društvu ima istu ulogu koju
248 borba za opstanak ima u prirodi - odbir i opstanak naj sposobnijih i time usavršavanje vrste. Nasuprot ovakvim i sličnim shvatanjima, prema kojima je k. univerzalno, konstitutivno obeležje ljudske vrste, marksizam d. k. tumači kao osoben, strukturalni aspekt kapitalizma. Danas sociologija iznova istražuje domašaj i trajnost k., a posebna se pažnja posvećuje društvenoj regulaciji, tj. pravilima koja regulišu d. k. među pojedincima i društvenim grupama. D. k. je, za razliku od konflikta, regulisana pravilima i, po definiciji, isključuje primenu sile. Z>darvinizam Z>konkurencija, tržišna O sukob, društveni S. Nedović kom pradorska buržoazija. Opisni pridev »komprador« potiče iz portugalske reči compradore, što znači kupac. Komprador je prvobitno označavao pripadnika lokalne grupacije trgovaca koji su u Kini, po ugovoru o najmu, bili plaćeni da rade za pripadnike zapadnjačke trgovačke buržoazije, od kasnog XVIII do ranog XX veka. Bili su zaduženi da unajmljuju, kontrolišu i odgo varaju za preostalo lokalno osoblje razmenjivača devi za, prevodilaca, kulija i stražara. Neki su se dovoljno obogatili da bi osnovali vlastita preduzeća. Nakon ubrzavanja procesa dekolonizacije posle Drugog svetskog rata i pojave neokolonijalizma, k. b. označava pripadnike lokalne sitne i srednje buržoazije obrazovane u školama kolonizatora, koji kao neka vrsta domaćih plaćenih agenata podugovarača pomažu kolonizatori ma i neokolonijalistima sa sedištem u centru svetskog privrednog sistema u izrabljivanju kolonija i polukolonija na periferiji tog sistema. Od raspada Saveta za ekonomsku pomoć socijalističkih zemalja Istočne i Centralne Evrope, k. b. se sve češće upotrebljava za označavanje iste društvene grupacije posrednika u eksploataciji zemalja koje se nalaze u procesu »tranzicije« iz »realnosocijalističkih« koman dnih u »realnokapitalističke« tržišne privrede. Poput svojevrsnih intelektualnih »janjičara«, pripadnici k. b. su spremni da iz socijaldarvinističkog ubeđenja, us vojenog tokom specijalizacije u obrazovnim centrima imperijalističkih sila, u zemljama porekla sprovode mere »strukturalnog prilagođavanja« i »šok terapije«, kao što su ukidanje subvencija za osnovne prehrambene proizvode, lekove i knjige, povećavanje oporezivanja siromašnih preko opšteg poreza na dodatu vrednost od blizu 20%, ukidanje carinske zaštite domaće industr ije u povoju i devalviranje nacionalne valute. Oni su, takođe, spremni da za stimulativnu privatnu proviziju posreduju u jeftinoj tenderskoj rasprodaji krupnih javnih preduzeća ili u njihovoj likvidaciji, u ubrzavanju priva-
249
tizacije prirodnih bogatstava, javnih i socijalnih službi (uključujući rudnike, vodovod, elektrodistribuciju, te lekomunikacije, javni transport, zdravstvo i školstvo). Sve ove mere k. b. sprovodi u skladu sa interesom op timalizacije profita novih odsutnih transnacionalnih vlasnika lokalnih resursa. Čak i mito koji dobija kao nagradu za svoje posredovanje u eksploataciji vlasti tog naroda i smanjivanje vrednosti prodajnih tendera, k. b. deponuje u bankama imperijalističkih država koje se pojavljuju kao zajmodavci za lokalne projekte in dustrijalizacije i za nabavku oružja od transnacionalnih kompanija NATO zemalja, doprinoseći produbljivanju zavisnosti, dužničkog ropstva i skraćivanju životnog veka svojih sunarodnika. O kolonijalizam O neokolonijalizam O postsocijalistička transformacija
V. Vraiuša-Zunjić komunitarizam (lat. communis - zajednički). Te orije i prakse koje u prvi plan ističu princip građanstva (tj. »građanskosti«) kao aktivnog pripadništva određenoj istorijski razvijenoj etičkoj zajednici. Prema komunitarističkom stanovištu, svaka društvena zajednica saobrazno vlastitom kulturnom kontekstu, tradiciji i aktuelnim društvenoistorijskim okolnostima kreira specifičan oblik moralnosti, način političkog mišljenja i zasebnu definiciju zajedničkog dobra. Kao vanstranački politički pokret, k. se javlja polovi nom osamdesetih godina XX veka u SAD. Osnivač pokreta je američki sociolog (nemačko-jevrejskog porekla) Amitaj Ecioni, direktor Instituta za studije komunitarističke politike i savetnik vlade u Vašingtonu. Komunitaristički pokret kao najviše vrednosti promoviše osećanja pripadništva, kulturnog identiteta, zajedničkog dobra, odgovornosti za zajednicu i njenu okolinu. Kao zasebna orijentacija u političkoj filozofiji, k. na staje, takođe u SAD, kao kritička reakcija u na apstraktnu univerzalnost teorijâ liberalizma. Konkretan predmet kritike, za američke filozofe k., bila je knjiga Džona Rolsa pod naslovom Teorija pravde (1971). Prema toj teoriji, sve individue koje čine jedno društvo polaze od izvesne »originalne pozicije« apstrakne i bezinteresne jednakosti. Tek iz te pozicije, individue slobodnim i ra cionalnim odlukama sklapaju ugovore i formiraju aso cijacije prema sopstvenim partikularnim interesima. Interesne grupe, asocijacije i zajednice ne karakteriše nikakav supstancijalni ili prethodno izgrađeni zajednički identitet, već su zasnovane na zajedničkim vrednostima i interesima koje dele članovi određene društvene grupe. Najzapaženiji autori filozofskog k. - Carls Tejlor, Majki Volcer, Majki Sanđel ili Alasder Mekintajr - podvrgli
komunitarizam
su oštroj kritici ovu liberalnu teoriju pravde, pogotovo u njenoj dimenziji socijalne ontologije, koja neutrališe primarnost kolektivnog identiteta i interesa zajednice. Drugim recima, k. odbacuje model odnosa između a priori pretpostavljene apstrakne individue i a posteri ori konstruisanog kolektiva. Za razliku od liberalnog individualizma, k. pretpostavlja d aje društvena veza konstitutivna za svakog pojedinca. U suprotnosti prema fikcijama liberalnih ugovornih teorija - u kojima indi vidue slobodnom voljom ulaze u društvo kao jednaki i apstraktni pojedinci - k. insistira na tome da individue nikada nisu u potpunosti autonomne i izolovane od svog društvenog konteksta, te da ih tek njihovo kulturno i političko nasleđe definiše kao specifične i konkretne društvene subjekte. Kao karakteristiku modernog identiteta k. navodi sposobnost za ostvarenje autentičnosti, kao i posebne sposobnosti da se pronađe sopstveni put u dosti zanju istine i životnog smisla. Braneći autonomnost i autentičnost kolektiva, Carls Tejlor {Multikulturalizam i politika priznanja, 1992) sugeriše da pojedine zajednice ne samo da ne žele da se utope u nekoj apstraktnoj (libe ralnoj) univerzalnosti, već i da zahtevaju poštovanje sopstvenih različitosti. Stoga se Tejlor, kao i brojni pobornici k., zalaže za politiku priznavanja, posebno onih grupa kojima preti opasnost od asimilacije u domi nantni i većinski identitet. Stavom da su norme i moral zajednice istorijski specifični i kontingentni, k. se približava pojedinim postmodernim i dekonstruktivističkim stanovištima. Slično dekonstruktivnim »jezičkim igrama«, prema k. su univerzalnost pravde i postizanje društvenog konsen zusa uvek obeleženi specifičnom jezičkom inskripcijom i bivaju propušteni kroz partikulami moralni i politički iskaz. I postmodernizam i k. odbacuju univerzalnost liberalizma denuncirajući ga kao prikriveni mehani zam uspostavljanja dominacije, te nametanja vlastititih kulturnih normi i racionalnosti. Ona društva, složiće se postmodernisti i k., koja se ponose svojim neutralnim zakonima, slepim i neosetljivim za razlike, ne samo da su nehumana, nego su i kulturimperijalistička i diskriminatorska. Savremena liberalno-komunitaristička rasprava se obično shvata u terminima sukoba između univerza lizma i partikularizma. Međutim, važno je naglasiti da je k. suštinski pragmatičan, te da nastoji da razreši neke konkretne probleme nastale u situaciji globalizovanog sveta. Istorijski posmatrano, treba primetiti da se k. ja vlja upravo u trenutku kada liberalizam, predstavnička demokratija i kapitalistička ekonomija istovremeno trijumfuju i doživljavaju duboku krizu u svetskim raz-
komunitarizam merama. Svuda prisutne negativne posledice, prouzro kovane neograničenom ekonomskom globalizacijom, eksploatacijom uvek novih područja i neoliberalnim reformama, ostavile su teoretičare univerzalnog libera lizma u stanju paradoksalne defanzive. Stoga je pojavu k. moguće razumeti ne samo kao protivtežu liberalizmu, već i kao njegovu političku posledicu i ideološku nado punu. Naime, tamo gde protivrečnosti i antagonizmi libe ralne politike pokazuju negativne posledice, k. reaguje objašnjavajući da su posredi kulturne specifičnosti. Na taj način, k. zapravo ne odbacuje liberalizam, već prikriva unutrašnje protivrečnosti same njegove univerzalnosti. Ono što je zajedničko liberalizmu i k. jeste potraga za konsenzusom i formulacijom zajedničkog interesa unutar demokratski organizovane države. Dok se u libe ralizmu taj kolektivni interes i zajedničko dobro mora artikulisati kroz čitavo društvo, k. otvara mogućnost podele konsenzusa unutar jednog društva na više kul turnih zajednica. Ukoliko liberalizam opisuje politiku u terminima borbe za preživljavanje egostičnih po jedinaca, onda k. tu borbu premešta na plan konflikta među pojedinim kulturnim zajednicama - zajednicama koje, ukoliko se ne mobilišu zarad priznanja i odbrane sopstvenih autentičnosti, bivaju osuđene na propast i odumiranje. Ovakvim survivalizmom, insistiranjem na zajedničkom dobru, te repolitizovanjem kulturne sfere, k. deluje korelativno unutar realno-postojećih liberalno organizovanih državnih uređenja. O liberalizam O multikulturalizam O postmodemost S. Karamanić komunizam (lat. communis - zajednički). Pojam koji se upotrebljava u raznim značenjima, ali se uglavnom izdvajaju tri osnovna. (1) U prvom značenju, pojam k. se odnosi na skupinu ili zajednicu jednakopravnih i slobodnih ljudi u kojoj se dobra koriste zajednički. K. uključuje ideju društvenog vlasništva nad sredstvima za proizvodnju i društveno uređenje ekonomije, odnosno zajedničko zadovoljavanje potreba, te korišćenje nasilja da bi se skršio kapitalistički poredak i uveo k. Pojam je nastao u revolucionarnoj situaciji XIX veka u Fran cuskoj, u krilu tajnih društava koja su se obrazovala između 1834. i 1848. godine. Poreklo takvog shvatanja k. je vrlo staro i nalazi se u raznim filozofskim učenjima - od antičke Grčke do modernog doba, odnosno od stoicizma do učenja o prirodnom pravu u kojem su sadržane ideje o ljudskoj jednakosti i bratstvu. U ovim učenjima, k. se shvatao kao period koji je stvarno postojao u rani joj ljudskoj istoriji, pre svega u tzv. prvobitnoj zajednici u kojoj su ljudi bili ravnopravni i srećni, a kasnije ih
250 je međusobno podelila pojava privatne svojine i vlasti. Težnja da se takav k. obnovi u kasnijem društvu na zvana je utopijskim k ., koji je sadržavao ideale bez jas nih društvenih pretpostavki za njihovo ostvarenje. (2) U drugom, m nogo poznatijem značenju, k. upućuje na periodizaciju tzv. društveno-ekonomskih formacija koju su izradili Karl Marks i Fridrih Engels. U sklopu njihovog shvatanja idealnotipskih modela »načina proizvodnje«, k. se javlja kao »poslednja« faza u istorijskom razvoju. Reč je, pre svega, o filozofskom shvatanju prirode čoveka kao slobodnog i stvralačkog bića. Vrhunac ograničavanja slobode i stvaralaštva Marks i Engels su videli u modernom kapitalističkom dobu, koje ljude otuđuje od njihove ljudske suštine: umesto slobode i stvaralaštva kao univerzalnih ljudskih potencijala, kapitalizam proizvodi sve dublje otuđenje čoveka. Zato je potrebno revolucionarnim prevratom ukinuti sva ograničenja koja sputavaju razotuđenje ljudi te zasnovati komunističko društvo. Ono pretposta vlja ukidanje materijalnih i duhovnih ograničenja koje proizvodi kapitalizam, odnosno uspostavljanje načina proizvodnje društvenog života u kojem će svako do prinositi prema svojim sposobnostima a dobijati prema potrebama. Dalje, k. pretpostavlja ukidanje privatne svojine nad proizvodnim snagama, te svake klasne, političke, pravne i kulturne dominacije, odnosno odumi ranje države i ideologije. Najzad, k. je društvo u kojem je »slobodni razvoj pojedinca uslov slobodnog razvoja svih ljudi«. Za razliku od utopijskog k., koji je samo težio uspo stavljanju društva jednakih i slobodnih ljudi, Marks i Engles su svoje shvatanje k. smatrali naučnim, jer je zasnovano na stvarnim zakonima istorije, odnosno na realnim pretpostavkama ljudske emancipacije. Stvarno kretanje istorije rukovodi se zakonima ljudske proiz vodnje i reprodukcije i razvojem proizvodnih snaga koje postavljaju pretpostavke za uspostavljanje k. Kapitali zam je prva istorijska formacija koja je pružila osnove za nastajanje k. jer je formirao visoko razvijene i, što je još značajnije, već uveliko podruštvljenje proizvodne snage, čime je omogućio zadovoljanje raznovrsnih potreba i svestrani razvoj ljudskih sposobnosti. Osnovna protivrečnost, ali istovremeno i pokretačka snaga za nastupanje k., je ste suprotnost izm eđu podruštvljenih proizvodnih moći i njihovog privatnog prisvajanja. Ta protivrečnost zahteva razrešenje koje znači usklađivanje odnosa prisvajanja s karakterom proizvodnih snaga, tj. društveno prisvajanje društvenih prozvodnih moći. Dokidanje pomenutih protivrečnosti i njihovo međusobno usklađivanje uslov je za nastanjanje k. kao zajednice slobodnih i jednakih ljudi.
251 Prema mišljenju Marksa i Engelsa, k. kao društvenoekonomska formacija zakonito proizlazi iz kretanja is torije i odlikuje se visokim stepenom razvijenosti proiz vodnih snaga, društvenim vlasništvom, razotuđenim stvaralačkim radom i vraćanjem dostojanstva ljudskom životu. Treba imati na umu da se, u vreme kada su Marks i Engels zasnovali svoje shvatanje, kapitalizam još nalazio u fazi surove eksploatacije i degradacije lju di, te otuda ideja o potrebi čovekovog dostojanstvenog življenja. Pomenuti pisci smatrali su da će k., kao uni verzalno ljudsko društvo i »najzad rešena zagonetka istorije«, biti ostvaren svetskom revolucijom. Da bi se ostvarilo društvo slobodnih i jednakih ljudi potrebno je vreme, pa su Marks i Engels mislili da će k. biti realizovan u etapama, među kojima je socijalizam samo prelazna istorijska faza. Treba imati na umu daje na takvo shvatanje uticalo i ondašnje postojanje snažnog socijalističkog pokreta i delovanje Socijalističke internacionale. Marks i Engels su verovali da će socijalistički pokret i međunarodno radničko udruženje predstavljati revolucionarni instrument stvaranja k. U tom smislu, oni su socijalizam uglavnom označavali kao »nižu fazu k.«. a samo sporadično i kao posebnu društveno-ekonomsku formaciju. Ali, ni tada se socijalizam nije shvatao kao nešto prolazno, a k. kao nešto konačno. Na kraju kra jeva, socijalizam je epoha u kojoj još postoji proleterijat koji mora da diktira uslove prelaska u k. (tzv. diktatura proleterijata). Međutim, i sâmo postojanje ove diktature označava da nije uništeno klasno društvo, te da još ne postoje osnovni uslovi za uspostavljanje k. u pravom smislu reči. U SSSR je, naročito u doba staljinizma, ovo shvata nje bilo krajnje shematizovano zbog okolnosti koje nisu išle naruku ostvarenju besklasnog, slobodnog društva. Svetska revolucija se nije dogodila, a ostvarenje socija lizma, koji je proglašen »svetskim sistemom«, nije bilo moguće: sovjetski ideolozi zauzeli su zvaničan stav da je k. stvar budućnosti, te da će SSSR biti prva zemlja koja će »ući« u k. Stoga je socijalizam postavljen kao zasebna društvenoekonomska formacija, rame uz rame sa k. (3) U trećem značenju, pojam k. se odnosi na sve zemlje u kojima je izvršena komunistička revolucija i ukinuta ili ograničena privatna svojina nad proizvodnim snagama, razvlašćena klasa kapitalista, uveden drugačiji pravni i politički sistem negoli je bio onaj kakav je po stojao u kapitalizmu. Ovo značenje se odnosilo najpre na zemlje u kojima je posle Drugog svetskog rata nasil no, pod vodstvom SSSR, uveden tzv. realni socijali zam, čime je obrazovan »sovjetski blok« ili »soclager«; potom je, u ovom značenju, pojam k. proširen na sve
konfucijanizam zemlje koje su težile antiimperijalističkoj i antikolonijalnoj borbi i nacionalnom oslobođenju. Podvođenju pod naziv »komunističkih« svih onih zemalja u kojima su se izvodile radikalne političke, ekonomske i soci jalne promene, kao i pokreta koji su težili radikalnim društvenim promenama, u najvećoj meri doprinosila je borba između dva bloka koji su, u doba »hladnog rata«, predvodile SAD i SSSR. Takvoj neselektivnoj upotrebi pojma k. doprinosile su u drugoj polovini XX veka, s jedne strane, i same »velike sile« koje su težile proširivanju svog uticaja i nametanju sopstvenog političkog i društvenog sistema, a s druge, pak, propa ganda obeju strana koja je sve navedene zemlje i pokrete proglašavala »komunističkim«. O društveno-ekonomska formacija S marksizam 3 socijalizam V. Milit konfesija, v. veroispovest konflikt, socijalni, v. sukob, društveni konformizam (lat. conformare - oblikovati, obra zovati). Nekritičko saobražavanje pojedinca zahtevima i normama grupe. Ponašanje prema meri grupnih očekivanja, s tendencijom da se potpuno ukine granica između ličnosti i sveta. Erik From navodi k. kao jedan od tri osnovna načina bekstva od autonomije i slobode. On k. tumači kao društvenu mimikriju, neautentičnost koja se ispoljava kroz pseudoosećanja, mišljenja i htenja izazvana nekritičkim prihvatanjem konvencija, dužnosti i pri tiska. Pojedinac u k. beži iz straha od usamljenosti i nemoći. Posledica konformističkog ponašanja je gu bitak sopstvene ličnosti. O individua O ličnost O sloboda N. Sekulić konfucijanizam. Pored daoizma i budizma, k. je jed na od tri dominantne religije Kine, koja je u po-slednjih 2 000 godina izvršila veliki uticaj ne samo na kinesku misao, književnost i umetnost, nego i na društvene i narodne običaje i institucije. Mnogi k. sm a-traju prevashodno socijalnom i moralnom filozofijom, ali joj određeni oblici prakse definitivno daju religijsku dimen ziju. Naziv potiče od kineskog imena Kung C ’ (Kong Zi) ili Kong Qiu, tj. njegove latinizovane forme Confucius, a odnosi se na velikog moralnog filozofa i učitelja Konfucija koji je živeo u Kini u periodu od 551. do 470. godine pre n. e. On se smatra sastavljačem drevnih kineskih knjiga pod nazivom Petoknjižje ( Wu jing), i
konfucijanizam
252
autorom knjige Beseda (Lunyu). Kao i u učenjima koja su mu prethodila, kod Konfucija je dominantna tema harmonija, odnosno priroda i kvalitet povezanosti pri rode i ljudskog društva, sa izraženim naglaskom na so cijalnoj harmoniji. Prvi korak ka njoj je uspostavljanje pravilnog poretka stvari {dao) u ljudskom društvu, a to se postiže reformom vlasti. Shodno preovlađujućem pogledu na hijerarhijsko ustrojstvo svega postojećeg, pa i društva, Konfucije je verovao d a je moralni pro fil vladara ključan za projekciju harmoničnih odnosa u društvu, budući da je snaga ličnog primera vrline dugoročno delotvornija nego sve zakonske mere koje regulišu ljudsko ponašanje i odnose u zajednici. Sklad u društvu gradi se na prihvatanju sopstvenog mesta u njemu i delovanja shodno svom društvenom položaju - staležu, polu i godinama. Iz ovakve zamisli proistekli su vrlo formalni i ritualizovani međuljudski i društveni odnosi, kojima će parirati drugačije postavke daoističkih mislilaca. Dva ključna pojma kojima barata Konfucije na idejnoj pozadini univerzalnog poretka stvari {dao) jesu li i ren. Li obuhvata brojne pojmove kao što su ritual, dolično ponašanje i običaj. Delovati u skladu sa li znači raditi pravu stvar, napravi način, upravo vreme - ili, drugim recima, slediti dao i na taj način omogućiti odraz univerzalnog poretka stvari u ljudskom društvu. Delovanje u skladu sa li daje ljudski kvalitet koji se zove ren (humanost, altruizam). U kultivisanju ljudskih kvali teta k. pridaje veliku pažnju obrazovanju, a kao ideal i društveni autoritet uzdiže se obrazovana elita mudrih staraca. U periodu od III veka pre n. e. do, otprilike, I veka n. e., kada u Kinu prodire budizam iz Indije, a daoizam doživljava svoj uspon, k. je bio dominantna imperijalna ideologija. Svoju obnovu, kao neokonfucijanizam, doživeo je ponovo u X veku i održao se u sklopu imperijalnog sistema sve do početka XX veka. Kao proizvod interakcije sa budističkim i daoističkim idejama, neokonfucijanizam interiorizuje neka pitanja harmonije koja je Konfucije rešavao prevashodno na socijalnoj ravni: npr., kako sačuvati ravnotežu uma (unutrašnju harmoniju), a biti angažovan u raznovrsnim aktivnostima društvenog života. Uprkos ovakvim filo zofskim pitanjima, neokonfucijanizam je nastavio i čak pojačao naglasak na neophodnosti kontrole javnog i privatnog života pojedinca »kako bi sve bilo na svom mestu«, što je, opet, dovelo do ritualizacije života i formalizovanih međuljudskih odnosa. O religija M Bakic-Hayden
konkurencija, tržišna (lat. concurrentia - suparništvo, nadmetanje). (1) Forma tržišne strukture u kojoj broj preduzeća koja snabdevaju tržište određenim proizvo
dom i broj kupaca koji potražuju proizvod određuju tip tržišta. Ekonomisti razlikuju tržište savršene i tržište nesavršene k. Tržište savršene k. ima mnogo prodavača i mnogo kupaca tako da svaki učesnik pojedinačno uzev ima zanemarljiv uticaj na tržišnu cenu. Osnovne karakteri stike tržišta savršene k. su: (a) veliki broj kupaca i proda vača, tako da oni pojedinačno nemaju uticaja na tržišnu cenu (npr. tržište sirovih žitarica); (b) kupci i prodavci su priče takers, odnosno prihvataju već postojeću tržišnu cenu; (c) ulaz/izlaz na/sa tržišta je slobodan i (d) svi tržišni učesnici su perfektno informisani. Ako prodavač (preduzeće) može uticati na tržišnu cenu proizvoda koji prodaje, preduzeće se klasifikuje kao nesavršeni konkurent. Nesavršena k. ne podrazumeva da prodavač ima apsolutnu kontrolu nad cenom proizvoda, nego da prodavač ima moć da odredi cenu samo u nekom razumnom okviru. Dok je firma na tržištu savršene k. priče taker, firma na tržištu nesavršene k. je priče maker. Kod tržišta nesavršene k. razlikujemo monopolističko i oligopolističko tržište. Monopolističko tržište (monopol) podrazumeva: (a) jednog prodavca (npr. vodovod, distribucija struje, kompjuterski softveri); (b) proizvod nema bliskih supstituta; (c) prodavač kontroliše cenu i (d) visoke pre preke ulasku na tržište (izvori su ekonomija obima, za konska ograničenja kao što su patenti, autorska prava, koncesije i uvozna ograničenja, visoki troškovi ulaska, oglašavanje i diferencijacija proizvoda). Oligopolističko tržište (oligopol) postoji kada: (a) ima samo nekoliko prodavača, koji nude sličan ili identičan proizvod (najjednostavniji primer oligopola je duopol, situacija kada na tržištu postoje samo dva proizvođača određenog proizvoda, kao stoje npr. slučaj u proizvodnji putničkih aviona - Boing i Airbus)', (b) uglavnom nema intenzivne k. ; (c) posledica činjenice da ima malo prodavača jeste da svaka akcija bilo kog prodavca pojedinačno može imati značajan uticaj na profite ostalih prodavača i (d) postoje visoke prepreke ulasku na tržište. Monopolističko konkurencija ima osobine i mono pola i savršene konkurencije, utoliko što: (a) ima mno go prodavača koji se bore za istu grupu potrošača (npr. restorani, knjige, različite muzičke grupe, filmovi, igrice za kompjuter itd.); (b) postoji mala razlika u proizvodi ma; (c) svaki prodavač kontroliše cenu svog proizvoda i (d) ulaz na/izlaz s tržišta je slobodan. (2) Proces nadmetanja između prodavača (preduzeća) radi zadobijanja kupaca. Aktivni rivalitet između proda vača u borbi za kupca podrazumeva upotrebu različitih strategija, kao što su razlika u ceni, diferencijacija proi zvoda na osnovu kvaliteta, dimenzija, težine, društvenog
253 statusa, na osnovu brand name, lojalnosti kupaca itd. Na tržištu savršene k. prodavci uzimaju cenu kao datu i na osnovu ove informacije formiraju ponudu. Nasu prot tome, postojanje nesavršene k. ne znači da se pro davci na tržištu neće međusobno nadmetati. Štaviše, nesavršeni konkurenti, kao što su oligopoli, često se oštro bore da povećaju svoj udeo na tržištu. Suparništvo nesavršenih konkurenata treba razlikovati od savršene k. Ono obuhvata širok dijapazon aktivnosti - od agre sivne propagande do poboljšanja kvaliteta proizvoda. Savršena k. ne govori ništa o suparništvu, već samo znači da svako preduzeće može prodati sve što proiz vede po datoj tržišnoj ceni. (3) Posmatrano u širem kontekstu, sa stanovišta društvenog interesa, smatra se da je alokacija resursa neefikasnija, dok je raspodela dohotka nepravednija u uslovima nesavršene u odnosu na savršenu k. Osnovno obeležje tržišta nesavršene k. su suviše visoke cene i suviše niska proizvodnja. Nesavršeni konkurenti imaju moć da smanjuju proizvodnju i na taj način povećavaju cenu (za razliku od preduzeća koja posluju u uslovima savršene k., tržišna cena je iznad graničnog troška), te je stoga proizvodnja manja nego što bi bila u uslovima savršene k. Rečju, nesavršeni konkurenti proizvode manje nego što je socijalno poželjno, dok, s druge strane, prodaju svoje proizvode po višim cenama u odnosu na cene koje bi se formirale na tržištu savršene k. Radi zaštite interesa potrošača, odnosno obezbeđivanja optimalnih performansa tržišta, kreatori ekonomske politike mogu umanjivati (ublažavati) negativne efekte nesavršene k., odnosno ohrabrivati k. na više načina: - Antitrustovska politika koja zabranjuje određene vidove ponašanja, kao što su različiti oblici udruživanja preduzeća radi kontrole cena ili sklapanje ugovora u cilju podele tržišta. Pored toga, antitrustovska politika predviđa i usitnjavanje velikih preduzeća u nekoliko manjih celina. - Ohrabrivanje k. ima za cilj stimulisanje snažnog rivaliteta. Konkretno, ohrabrivanje k. odnosi se, pre sve ga, na donošenje zakona koji imaju za cilj minimiziranje prepreka ulasku na tržište. Na primer, takve su politike stimulacije malih preduzeća i zaštite domaćeg tržišta od inostrane konkurencije. - Regulacija daje zakonsku moć visokospecijalizovanim agencijama da prate i nadziru cene, proizvod nju, ulazak na tržište, i izlazak s njega, preduzeća u regulisanim sektorima kao što su javne uslužne delatnosti i promet. Za razliku od antitrustovskih politika koje se koncentrišu na zabranjene radnje, regulacija određuje preduzećima šta činiti i kako odrediti cenu proizvoda.
konstrukt Drugim recima, regulacija predstavlja državnu kontrolu bez državnog vlasništva. - Državno (javno) vlasništvo, često primenjivano u Evropi, umesto regulacije se primenjuje kod prirodnih monopola (voda, električna energija) kod kojih priroda posla zahteva jednog proizvođača. - Poreska politika koja ima za cilj smanjivanje ne pravednosti u distribuciji dohotka. Oporezivanjem, država smanjuje profite preduzeća čime se smanjuju socijalno neprihvatljivi troškovi koje društvu nameću nesavršeni konkurenti. O ekonomija, tržišna
monopol O oligopol O. Radonjić
konstrukt (lat. construere - sagraditi, sazdati). (1) U društvenim naukama pozitivističke orijentacije (prevashodno u psihologiji) izraz koji je, na predlog Karla Pirsona, trebalo da zameni reč pojam. K. predstav lja svojstvo koje se, kao rezultat naučnog istraživanja, pripisuje više nego jednom objektu. K. se često upotre bljava u izgradnji novih naučnih izraza koji treba da se razlikuju od sličnih, postojećih pojmova, rasprostra njenih u zdravorazumskoj upotrebi. Razlika između k. i pojma je u stepenu elaboracije: k. je zamišljen kao potpuno razrađen pojmovni model koji razjašnjava odnose između dobijenih podataka; on bi trebalo da obuhvati prethodno razvijene k. i uspostavi veze s nji ma, te ima specifičniju unutrašnju strukturu nego pojam. U naučnoj upotrebi postoji razlika između empirijskih i hipotetičkih k. Empirijski k. je izveden induktivnim zaključivanjem na osnovu posmatranja činjenica. On se javlja kao pretpostavka kada se iz različitih klasa ope racija dobija isti rezultat. Kada dva različita testa daju približno istu ocenu individue prema nekom faktoru jc, kaže se da je x empirijski k. Sila gravitacije je tipičan empirijski k.: nije »opipljiva«, ali je pretpostavljena na osnovu mnoštva činjenica prikupljenih zapažanjem da tela bez oslonca padaju na zemlju. Zbog velike varijabilnosti pojava, u psihologiji se empirijski k. izvode manje strogo nego u prirodnim naukama. Hipotetički k. se odnosi na neku pojavu koja uzrokuje opažljive i merIjive pojave, a za koju se pretpostavlja da stvarno postoji mada ona sama nije neposredno opažljiva i merljiva. Ustanovljavanje hipotetičkih k. predstavlja pokušaj da se nepregledno mnoštvo psihičkih fenomena uz pomoć zajedničkih pojmovnih modela svede na ograničen broj dimenzija. Sa ovim opravdanjem se u psihologiji hipostazira postojanje onoga što se nalazi iza neposredno date pojavnosti, a što ovu pojavnost određuje. Na taj način se olakšava otkrivanje zakonomernosti koje vla daju u domenu koji se istražuje. Hipotetički k. ne može
konstrukt
254
se u potpunosti operacionalno definisati i zato se kaže da ima »višak značenja«: za neki zaključak o ponašanju ispitanika pretpostavlja se da ima i neke druge pred vidljive ishode (npr., neka osoba koja ima pozitivan stav prema demokratskom uređenju pokazaće pred vidljivo ponašanje i u odnosu na rasnu netrpeljivost). Hipotetičkom k. suprotstavlja se intervenišuća vari jabla koja ne poseduje druge osobine osim empirijskih podataka na osnovu kojih je apstrahovana i koja se u potpunosti može opisati operacijama merenja. Ličnost, inteligencija, motivacija, stav ili kompleks su tipični primeri hipotetičkih k. (2) U postpozitivističkoj orijentaciji, k. je rezultat uređenja i osmišljavanja čulnih utisaka koji bi inače bili suviše nediferencirani i kao takvi ne bi omogućavali predviđanje događaja. K. ne nastaje na osnovu pasiv nog registrovanja inherentnih svojstava stvari ili bića, već na osnovu aktivne delatnosti uma. Zbog toga k. nije mentalna reprezentacija postojećih entiteta nego njihova kreacija. U teoriji ličnih konstrukata Džordža Kelija, k. je definisan kao svest o uzajamnim sličnostima i razlikama tri ili više stvari ili pojava, i shodno tome je dvopolan (npr. dobro-loše). To je m entalna ap strakcija na osnovu koje je moguće utvrditi sličnosti i razlike među događajima s kojima smo suočeni. K. omogućavaju predviđanje i kontrolisanje događaja i određuju ponašanje ljudi. K. je dvopolan, zbog toga što istovremeno uključuje i svest o sličnostima i svest o razlikama. Sadržaj svakog k. je idiosinkratičan i može se razlikovati od osobe do osobe. Za razliku od pojma, čija se suprotnost u tradicionalnoj formalnoj logici određuje dodavanjem prefiksa ne postojećoj reči (npr., suprot nost čoveku je ne-čovek), suprotnost k. se određuje upotrebom relevantnog kontrasta na osnovu kojeg cela dimenzija dobija karakteristično značenje. Na primer, za jednu osobu suprotnost od čoveka je dete, u kom slučaju ova dimenzija ima značenje odraslosti-neodraslosti; za neku drugu - suprotnost od čoveka je prevarant, kada ova dimenzija dobija karakteran smisao; za treću osobu suprotnost čoveku, u značenju muškarac, jeste žena, kada k. govori o polnosti. Značenje k. nije određeno samo jednim njegovim polom, već dijalektičkim odno som oba pola koji jedan drugome određuju smisao. O konstruktivizam
D. Stojnov
konstruktivizam (lat. construere - sagraditi, sazdati). Glagol konstruisati označava akt sazdavanja, građenja, ili sačinjavanja. Pridev konstruktivan od nosi se na obezbeđivanje pozitivnih i korisnih uticaja. Imenica konstrukt u lingvistici označava grupu reči
koje obrazuju frazu, a koje su različite od složenice; a u psihologiji označava rezultat čina saznavanja koji je uobličen kao spoj utisaka iz sadašnjosti i utisaka iz prošlosti. K . je u sociologiji utemeljio Karl Manhajm. Preispi tivanje statusa naučnih istraživanja začeto u sociologiji nauke podstaklo je konstruktivističke ideje bliske raznim oblicima instrumentalizma i pragmatizma po tome što na nauku gledaju kao na jednu vrstu delatnosti ljudi. Ovo je u saglasnosti s marksističkim pristupom pro blemu proizvodnje ideja, prema kojem se nauka smešta među institucije u kojima se nešto stvara. Ono što se stvara, odnosno proizvodi uz pomoć nauke, koja je otvo rena i stalno se menja, jeste znanje koje uključuje poj move i teorije, pa čak i činjenice. Cilj ovakvog pristupa je u tome da se nauka shvati samo kao jedna od mnogih postojećih delatnosti koje ljudi upražnjavaju. Stav da su nauka, znanje i naučne činjenice proizvod umne dela tnosti ljudi nužno preispituje održivost ideje daje nauka proces otkrivanja stvarnosti nezavisne od uma, što pred stavlja glavno obeležje realističke metafizike. Svi konstruktivistički pristupi slažu se u tome da stvarnost nije ono što izgleda da jeste, odnosno da ob jekti saznavanja ne postoje nezavisno od uma i dela tnosti naučnika, te da naučne teorije ne predstavljaju istinu o takvom, objektivnom svetu. Čin naučnog kategorizovanja ima konstitutivnu ulogu i ne predstavlja deskripciju imanentnih svojstava sveta, već sredstvo njegovog diskurzivnog uobličavanja. Zato postojeće definicije i okviri predstavljaju samo jedan od mogućih poredaka u svetu, a nikako njegov apsolutni poredak. O konstrukt
D. Slojnov
kontrakultura. (1) U širem smislu, k. označava svaki oblikpotkulture koji se radikalno i izričito su protstavlja temeljnim vrednostima, verovanjima i sti lu života matične (dominantne) kulture. (2) U užem i uobičajenijem smislu, k. je zajednički naziv za zbir politizovanih, alternativnih, radikalnih omladinskih potkultura šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka. Taj pokret se ispoljio u oblasti književnosti, društvene kritike, muzike, likovnih umetnosti, poezije itd. Svi ti oblici izražavanja obeleženi su istim kritičkim, čak odbacujućim odnosom prema etabliranom kulturnom poretku i načinu života, te prema autoritetu oličenom u roditeljskoj generaciji. Za ovaj pokret se vezuje niz samosvesno nekonformističkih praksi: upotreba droga, erotika, usvajanje raznih formi istočnjačke duhovnosti. On je takođe iznedrio veliki broj novih kulturnih formi
255 - od studentskog samoorganizovanja (podzemne pu blikacije, okupljanja, aktivizam), preko dotad neviđenog širenja popularne muzike (npr. Bitlsi), do formiranja hipi-kulture kao čitavog jednog alternativnog načina života, po strani od institucionalnih struktura i konven cionalnih građanskih vrednosti. Ključna godina bila je 1968, kada je došlo do eruptivnog ispoljavanja k., prvenstveno u SAD i Francuskoj, ali s odjecima i drugde u svetu (uključujući i našu ze mlju). Ponuđena su brojna i različita sociološka objašnjenja k. Neki autori insistiraju na generacijskom momentu, odnosno pojmu sukoba generacija: reč je o brojnom naraštaju mladih ljudi, poteklih iz posleratnog baby boom, koji je masovnije no ikada ranije dospeo do vi sokog obrazovanja; našavši se na pragu odraslog doba, ti mladi ljudi su zahtevali korenite promene u kulturi sveta u kojem je trebalo da žive. Uistinu, k. je velikim delom nastala na visokoškolskim kampusima, ponajviše na Zapadnoj obali SAD; Univerzitet Berkli se ponekad smatra njenim rodnim mestom, zahvaljujući »Pokretu za slobodu govora« u kojem su studenti prvi put sebe definisali kao neku vrstu klase, zasebne i interesno su protstavljene roditeljskoj »klasi«. Međutim, formiranju k. bitno su doprineli i krugovi ljudi sasvim izvan uni verziteta (nekonformistički umetnici, boemi, bitnici). Druga grupa objašnjenja - najznačajniji autori su tu Teodor Rožak i Herbert Markuze - naglašava pobunu protiv temeljnih vrednosti tehnobirokratskog društva, u svim njegovim oblicima (ekonomskim, kulturnim, političkim). Treća vrsta činilaca jesu politički razlozi, odnosno otpor prema hladnoratovskom konzervatizmu pedesetih godina XX veka, a posebno prema ratu u Vi jetnamu i prisilnoj mobilizaciji američkih mladića. Sporovi oko pitanja koliko je ovaj pokret bio ino vativan i u kojoj meri je označio raskid s roditeljskom kulturom i dalje traju. Neki autori smatraju d a je k. utemeljila čitavu jednu novu kulturu, posvećenu vrednostima slobode, hedonizma, samoostvarenja i ra zvoja individualne ličnosti. No, s prolaskom vremena i smenom generacija, k. je uglavnom apsorbovana u kulturnu maticu i u svom prvobitnom vidu se izgubila. Ipak, ostavila je trajan trag na mnoge oblasti savremenog života - modu, životne stilove, umetnost, pa i poli tiku: iz nje potiče većina tzv. novih društvenih pokreta. Posebno bi savremeni ekološki pokret bio nezamisliv bez redefinisanja čovekovog odnosa prema prirodnoj okolini čiji je začetnik bila k. 3 kultura 3 pokreti, društveni 3 potkultura I. Spasič
konurbacija kontrola, društvena (fr. contrôle - nadzor). Sistem reagovanja na ponašanja kojima se krše postojeće nonne. D. k. čine sva društvena i kulturna sredstva kojima se štiti postojeći vrednosno-normativni poredak u celini. Ovako široko shvaćena, d. k. se ne svodi samo na sank cije (kazne) već obuhvata sve načine na koje društvo, društvene grupe ili pojedinci, organizovano ili neorganizovano, reaguju kako bi obezbedili usposta-vljeni sis tem vrednosti. U ovom smislu se i socijalizacija, posebno njen osnovni obik, naime, vaspitanje, može shvatiti kao sredstvo d. k. koje, u osnovi, podrazumeva interiorizaciju vladajućeg vrednosno-normativnog poretka. Kao najmoćnija sredstva d. k. koju sprovode društvo, odnos no država, danas se - pored obrazovnog sistema - koriste sredstva masovnih komunikacija, televizija, štampa, film, neki vidovi umetnosti, zabave itd. Međutim, čim se jave odstupanja koja na bilo koji način remete društveni poredak, sistem stavlja u pokret druge meha nizme d. k. s ciljem da se članovi društva ili poje-dinci motivišu da odustanu od određenih nepoželjnih obli ka ponašanja ili prinude na ponašanje koje društvo od njih zahteva. Opšteprihvaćeni, uobičajeni oblici d. k. u ovom slučaju mogu biti kako pozitivne, tako i negativne reakcije društva. I u jednom i u drugom slučaju, subjekt, odnosno nosilac d. k. može da bude formalno organizovan ili neformalan, što znači da d. k. sprovode spon tano pojedine društvene skupine ili društva kao celine. Pozitivne reakcije društva su nagrade, priznanja, po hvale, divljenje okoline i one, po pravilu, imaju vaspitnu ulogu u širem procesu socijalizacije radi sprečavanja ponašanja koja bi mogla da povrede poredak. Negativne reakcije, odnosno sankcije, može takođe đa sprovodi bilo za to formalno organizovan subjekt, npr. država, putem pravnih sankcija, bilo neorganizovano društvo putem morala, običaja, osude javnog mnjenja i si. Kako su efekti, često i najstrožih pravnih sankcija ograničeni, pored poznatih, »klasičnih« sredstava d. k., moderna društva sve više koriste i druga institucionalno organizovana sredstva, kao što su vaspitnopopravne ustanove, savetovališta za socijalni rad, medicinske, pravne i druge specijalizovane ustanove čija je glavna uloga prevencija, tj. sprečavanje ponašanja koja uzrokuju poremećaje u društvu. 3 sankcija 3 socijalizacija 3 vaspitanje M. Todorović
konurbacija (lat. con - sa, zajedno; urbs - grad). Skupina međusobno susednih, manje-više podjednako velikih gradova ili naselja, koji čine celinu zahvaljujući zajedničkoj kom unikacionoj m reži i određenim zajedničkim gradskim mehanizmima.
konurbacija Izraz conurbation skovao je Patrik Gedis, škotski biolog i stručnjak za planiranje, koji je učestvovao u razvoju prvih zakonodavnih akata kojima je regulisano gradsko planiranje u Velikoj Britaniji. Bavio se pita njima kao što su rekonstrukcija gradova i podsticanje aktivnosti lokalnih zajednica. Izraz k. uveo je da bi označio konstelaciju gradova smeštenih nedaleko jedan od drugog koji obrazuju zasebno gradsko područje. Od početka šezdesetih godina XX veka, taj izraz se koristi u zvaničnom nazivu područja Velikog Londona - The Greater London Conurbation. U tom primeru, izrazom k. označava se ono što se u američkoj sociologiji i ur banizmu naziva »metropolskim područjem«. U urbanizmu, izraz k. označava složeni naseljeni kompleks s nekoliko središta (koja nude radna mesta i mogućnost zadovoljavanja drugih potreba), uzajam no povezanih, bez naročitih prevlastica za ma koji od njih. Nastanak k. prouzrokovan je sličnim društvenoekonomskim mehanizmima kao i nastanak gradsko-industrijskih aglomeracija. Ti procesi razvoja određene oblasti često imaju karakter pulsiranja. Ako pratimo širenje razvijenijih sistema naselja, vidimo da oni poste peno prelaze iz centrifugalno-monocentričnih sistema (što dovodi do nastanka aglomeracije) u centripetalno-policentrične (što dovodi do nastanka k.), da bi se potom, na višem nivou, ponovio isti ciklus razvoja. Za k. je karakteristično da nijedan od gradova koji ulaze u njen sastav nema preovlađujući značaj. To je skupina gradova, smeštenih nedaleko jedan od drugog na zajedničkoj teritoriji, koji imaju zasebne funkcije i zasebne strukture, i izrazito je policentričnog kara ktera. K. kao kompleks gradova sama nije grad: ona ima određenu funkcionalnu strukturu, ali često nema centar, ili pak ima različite centre u pogledu različitih funk cija koje pojedini gradovi vrše za čitav kompleks. Ti gradovi žive u određenoj simbiozi, potrebni su jedan drugome, što je osnova za integraciju. K. u Gornjem Sljonsku sačinjena je od nekoliko desetina gradova koji se nalaze vrlo blizu jedan drugome, često tako blizu da se u društvenom prostoru granica među njima gubi. Taj kompleks gradova povezan je vrlo gustom komunikacionom mrežom, neophodnom i zato što se, zbog raspršenosti mestâ zadovoljavanja potreba (posao, stanovanje, obrazovne i kulturne usluge, tržni centri itd.), stanovnici pojedinačnih gradova svakoga dana vrlo intenzivno kreću s mesta na mesto. Za ovu konkretnu k. takođe je karakteristično vrlo jako pro storno, društveno i ekonomsko jedinstvo gradova koji je sačinjavaju. Zanimljivo je da razlike u istoriji mnogih od tih gradova nemaju uticaja na savremeno funkcionisanje
256
čitavog kompleksa. Tragajući za objašnjenjem takvog stanja stvari, Jacek Vuđ ističe d aje razlog velikim delom u činjenici da svi gradovi te k. imaju, da upotrebimo izraz Gideona Sjeberga, karakter gradova iz razdoblja industrijalizacije, te svi oni, bez obzira na međusobne razlike, nose beleg svog industrijskog porekla. K. su nastajale u XIX veku u visokoindustrijalizovanim okruzima Engleske, kao i u Nemačkoj. Naj poznatiji primer industrijske k. u toj zemlji jeste kom pleks gradova u rurskom basenu (između ostalih, Esen, Duisburg, Dortmund, Bohum). Što se tiče SAD, treba pomenuti kalifornijsku k., i zbog njenog značaja za na stanak tzv. Kalifornijske škole, koja je danas izuzetno važan pravac u sociologiji grada. Los Anđeles je za makrosociologiju grada postao ono što je Cikago neka da bio za razvoj Čikaške škole. Osim toga, kalifomijska k. pruža teorijski i praktično zanimljive primere novih oblika ekonomisanja prostorom. Razvoj k. menja naše shvatanje grada, koji je u ranijim stadijumima urbanizacije predstavljao jasno određenu i omeđenu društvenu i privrednu celinu. U sadašnjoj fazi urbanizacije grad gubi svoj identitet. Još tokom pedesetih godina nekoliko istraživača predviđalo je razvoj u pravcu megalopolisa —naročito velike k. Sociolozi i ekonomisti koji su se bavili problema tikom razvoja gradova ukazivali su na to da komple mentarna saradnja gradova smeštenih nedaleko jedan od drugog uvek ima blagotvorne posledice po sve njih. Ipak, u određenim okolnostima, npr. pri postojanju različitih istorijskih iskustava, a naročito različitog značaja za istoriju regiona ili naroda, mogu se pojaviti težnje ka suparništvu umesto ka sarađnji. Slično tome, oskudnost sredstava koja nalaže opreznu investicionu politiku pogoduje antagonističkom takmičenju pojedinačnih gradova koji ulazi u sastav k., tako da se razvoj jednog od njih odvija na štetu drugoga. Taj sklop može pred stavljati zanimljivu temu za sociološka proučavanja, koja bi mogla da donesu nove uvide značajne za uspo stavljanje mehanizama upravljanja k. u budućnosti. Bilo bi naročito zanimljivo pratiti sociološke forme i procese vezane za obrazovanje ta dva tipa sistema naselja (aglomeracija i konurbacija), i pokušati da se ti zaključci primene u upravljanju razvojem gradskih aglomeracija. O grad O metropola 3 urbanizacija A. Karwinska
(prev. s poljskog l. Spasić)
konvcncija (lat. conventio). Jedna u nizu reči (lat. conventio, consensus,pactum,pactio,placitum) kojima su rimski pravnici nazivali običan sporazum, konsenzus
257 stranaka koji ne stvara utužive obaveze. Slično značenje je ostalo do danas u sferi morala, označavajući prećutno i neformalno pravilo oko kojeg postoji rasprostranjena, ako ne i opšta saglasnost (konsenzus) u jednom društvu. Sto se prava tiče, danas se reč k. najčešće sreće u međunarodnom pravu, u kojem označava međunarodne ugovore. 3 pravo, međunarodno
A. Molnar konvergencija sistema (lat. convergentia - uza jamno približavanje, stremljenje istom cilju). Sociološki pojam nastao u okviru teorija primamo orijentisanih na ispitivanje razlika i sličnosti između socijalizma i kapi talizma, kao i mogućnosti približavanja ova dva sistema. Iako se može shvatiti samo kao jedna varijanta teorije modernizacije, teorija k. se, ipak, može prikazati i kao pokušaj zasebnog objašnjenja glavnih tendencija u razvoju industrijskog i postindustrijskog društva. Sam pojam A:,je, pri tom, izgleda preuzet iz biologije, gde označava razvoj sličnosti telesne građe i funkcija određenih životinjskih vrsta, na osnovu istovetnih životnih uslova. Najpoznatiji i najdosledniji zagovornik ove teorije bio je francuski filozof i sociolog Rejmon Aron. Osnovna činjenica od koje on polazi u svojim razmišljanjima jeste razvoj nauke i tehnike, kao i porast produktivnosti, što su postale »univerzalne pojave savremene civilizacije«. Na temelju toga, konstituiše se jedinstveni tip industrijskog društva, a kapitalizam i socijalizam su samo »dva mo daliteta istog roda«, pošto ijedan i drugi ispunjavaju istu funkciju - razvoj proizvodnih snaga društva. Prema Aronovom mišljenju, u istoriji se linearni pro gres javlja jedino u oblasti nauke i tehnike. U religiji i umetnosti on se uopšte ne može opaziti, dok se, kada je reč o političkom i društvenom sistemu, ne mogu prihvatiti ni »unitaristička« zamisao Karla Marksa, ni i »pluralistička« zamisao Osvalda Špenglera i Amolda Tojnbija. Shvatanje istorije zavisi od toga koja se ljudska aktivnost smatra dominantnom, a to je izbor filozofske prirode. Aron smatra d aje ključ moderne istorije tehnički progres, a on se može odvijati u okviru različitih političkih režima i kulturnih pretpostavki. Aron se zalaže za stvaranje univerzalne teorije koja bi obuhvatala zajedničke i suštinske osobine svih modernih društava, a čiji bi središnji pojam bilo industrijsko društvo - ono u kojem je krupna industrija najkarakterističniji oblik proizvodnje. Držeći se analiza Maksa Vebera, on ističe daje to društvo u kojem je preduzeće odvojeno od porodice, tehnološka podela rada je razvijena, industri jsko preduzeće nužno pretpostavlja akumulaciju kapitala
konvergencija sistema
i ne može da opstane bez racionalnog kalkula, a koncen tracija radnika na mestu rada je visoka. Aronove zamisli o mogućnosti i potrebi mirne k. samo su se delimično ostvarile tokom burnih devedesetih godi na XX veka, kada je došlo do urušavanja socijalističkog sistema. Ovaj slom nastupio je kao rezultat udruženog delovanja spoljašnjih pritisaka, koji su intenzivirani osam desetih godina prošlog veka, te unutrašnjih podsticaja za promenom, koje su poticale od onog dela elite modernistički orijentisane komunističke (Gorbačovljeva »perestrojka« i dr.) - s tim što je Aron predvideo ovaj potonji momenat. U savremenoj sociologiji bilo je i drugih teoretičara koji su, prihvatajući pretpostavku o postojanju industrij skog tipa društva, verovali kako se moderna društva sve ubrzanije kreću ka jednom univerzalnom »postindustrijskom društvu«. Prema ovoj zamisli, najopštija zakonitost evolucije ljudskih društava ogledala bi se u smenjivanju predindustrijskog, industrijskog i postindustrijskog stupnja, pri čemu bi osnovni kriterijum bio tehnološke i ekonomske prirode. Iako su promene koje se zbivaju u savremenim društvima različiti autori nazivali različitim imenima - kao »društvo izobilja« (Džon Galbrajt), »menadžersko društvo« (Džejms Bamem), »postindustrijsko društvo« (Jan Tinbergen), »tercijarna civilizacija« (Žan Furastje), »doba kraja ideologije« (Danijel Bel), »meritokratija« (Ralf Darendorf) itd. - ipak je svima zajedničko ubeđenje da se taj novi tip društva odlikuje odsustvom oštrih društvenih sukoba i velikih nejednakosti, čime se prevazilaze bitni nedostaci savremenih kapitalističkih društava i ulazi u novu eru razvoja (»budućnost je počela«). Za pristalice ove teorijske orijentacije karakteristično je da svaki od njih naglašava samo neke promene u sa vremenim društvima. Tako se pojmom »industrijsko« i »postindustrijsko« društvo pretežno podvlači racio nalna organizacija rada, programiranje, automatizacija, kibemetizacija i, uopšte, masovna primena dostignuća »naučnotehničke revolucije« u praksi. Tezom o »državi blagostanja« ističe se značaj materijalnog bogatstva ovih društava, sistem socijalnih službi i povećanje svih oblika socijalne sigurnosti. Postojanje »društva obilja« se doka zuje veličinom nacionalnog dohotka po glavi stanovnika i velikim mogućnostima potrošnje materijalnih dobara, uz smanjeni obim rada i poboljšanje uslova rada. Upotrebom pojma »menadžersko društvo« ili »narodni kapitalizam« u prvi plan se stavljaju neke promene u proizvodnji, odnosno vlasništvu, ulozi države i kombinovanju tržišnog i planskog u savremenim društvima.
konvergencija sistema U svim varijantama ove teorije zastupa se u nekom obli ku i teza o k. savremenih društava, posebno socijalističkih i kapitalističkih, pri čemu se razlike između modernih društava svode uglavnom na ideološku i političku sferu. Tu se naročito ukazuje na sličnost u industrijskoj proi zvodnji (automatizacija, kibernetizacija) i odnosima proizvodnje (»menadžerska revolucija«), u masovnoj potrošnji, industrijalizovanoj dokolici i dezideologizaciji, u sve sličnijoj ulozi države (naročito u ekonomskom planiranju i kontroli, kao i u zaštiti unutrašnjeg poretka i njegovoj odbrani od spoljnih snaga), u narastanju terci jarnog sektora i novih srednjih slojeva, u porastu značaja obrazovanja kao činioca industrijske proizvodnje itd. Jedan deo ovih teoretičara zastupa i tezu o »kraju ideo logije«. Oni smatraju d aje ideologija svojstvena nera zvijenim, primitivnim i autokratskim društvima, kojima služi kao racionalizacija siromaštva, prikraćenosti i svih frustracija koje to donosi, ali i kao mobilizator da se takvo stanje prevaziđe. Kao i religije, ideologije su nespojive s demokratijom i izgubile su svoju privlačnu snagu u savremenim društvima. To naročito važi za intelektualce na Zapadu, koji u ogromnoj većini prihvataju državu blagostanja, decentralizaciju političke moći, politički pluralizam i sistem mešovite privatno-državne privrede. Otvorenom i demokratskom društvu razvijenog Zapada nisu potrebne ideologije, koje su neadekvatne, iscrpljene i malaksale. One se sele na Istok. Pri tom se sve ideolo gije izjednačavaju, a demokratičnost zapadnih društava se ne dovodi u pitanje. Teza o »kraju ideologije« otkriva ne samo futurističko-utopističku crtu ovih teorija nego i njihov apologetski karakter, budući da se pod plaštom scijentističke neutralnosti skriva odbrana postojećeg. Dru gim recima, tezao »kraju ideologije« može biti shvaćena i kao važan korak na putu potpune ideologizacije savre menih društava. Istini za volju, unutar ove opšte teorijske orijentacije nailazi se i na kritička stanovišta. To se, pre svega, od nosi na francuskog sociologa Alena Turena, koji takođe zastupa tezu o postindustrijskom društvu, ali s drukčijim naglaskom. On smatra da se to novo društvo - po svojoj ekonomskoj organizaciji, metodama planiranja i usmeravanja, masovnoj proizvodnji i potrošnji, odsustvu siromaštva, snažnom razvoju nauke i tehnologije, kao i tehnokratskoj vladajućoj klasi - neosporno razlikuje od industrijskog društva. Ono se može označiti kao postindustrijsko, tehnokratsko ili programirano društvo (Turenu se poslednji izraz čini najprikladnijim), a njegovu bitnu karakteristiku čini neprestana modernizacija. To je društvo koje planira svoj razvoj, a središnje mesto u njemu zauzima naučno zasnovana organizacija. Pojava programiranog društva označava prelazak iz doba mašina
258 u eru informatike. U njemu znanje postaje glavna pro izvodna snaga društva. Za razliku od drugih teoretičara postindustrijskog društva, Turen smatra da će i u tom novom tipu društva postojati sukobi, ali da će oni biti premešteni iz proiz vodne sfere u sferu potrošnje i kulturnu sferu. Namesto suprotnosti između rada i kapitala industrijskih društava, stajaće sukob između tehnokratske elite i ostalog dela društva, koji on naziva »narodnom klasom«. Novo društvo je, međutim, i dalje društvo otuđenosti, ekološke zagađenosti, urbane krize, raznih oblika dominacije i ma nipulacije, prinudne integracije, agresije i neslobode. U prevladavanju tog stanja značajnu ulogu bi, prema Turenovom mišljenju, trebalo da odigra bunt mladih, udružen s istraživačkim naporima naučnika i intelektualaca. Time se ovaj sociolog približava nekim shvatanjima predstavni ka »kritičke teorije društva«. 3 društvo, postindustrijsko 3 država blagostanja 3 menadžerska revolucija M. Tripković
konverzija, v. obraćenje konzervatizam (lat. conservare - sačuvati, održati). Ideološki odgovor aristokratije na izazove filozofije prosvetiteljstva, industrijske i Francuske revolucije, te na ideološka opravdanja velikih društvenih promena izražena u liberalizmu i socijalizmu. Izraz k. skovao je 1818. godine francuski pesnik, državnik i konzervativ ni ideolog Fransoa-Rene de Šatobrijan, koji je izdavao nedeljnik Le Conservateur (list je podržavao »religiju, kralja, slobodu«). Engleski glagol to conserve već je koristio prvi ideolog k., paradoksalno - pripadnik en gleske liberalne (Whig) stranke, Edmund Berk, koji je još 1790. s konzervativnih pozicija napao Francusku revoluciju u svojim Razmišljanjima o revoluciji u Fran cuskoj. Političko značenje k. se dvadesetih godina XIX veka u Engleskoj dalje uobličavalo, a odnosilo se na očuvanje staleških aristokratskih povlastica, te privi legija monarha protiv sve jačih zahteva radikala. Oko 1830. ovaj se naziv već proširio po celoj Evropi. Danas k. ima dvostruko značenje. (1) Šire, prema kojem se k. protivi svakoj vrsti društvenih, kulturnih i ekonomskih promena i od nosi više na neke osobine ličnosti nego na ideologiju kao razložno povezanu celinu m oralnih, ekonom skih, društvenih i kulturnih ideja koja je tesno pove zana s političkom moći. Tako, savremeni britanski konzervativac Majki Oukšot, veli da biti konzervati van znači pretpostavljati poznato nepoznatom, ispro bano neiskušanom, činjenično misterioznom, aktu-
konvergencija sistema U svim varijantama ove teorije zastupa se u nekom obli ku i teza o k. savremenih društava, posebno socijalističkih i kapitalističkih, pri čemu se razlike između modernih društava svode uglavnom na ideološku i političku sferu. Tu se naročito ukazuje na sličnost u industrijskoj proi zvodnji (automatizacija, kibernetizacija) i odnosima proizvodnje (»menadžerska revolucija«), u masovnoj potrošnji, industrijalizovanoj dokolici i dezideologizaciji, u sve sličnijoj ulozi države (naročito u ekonomskom planiranju i kontroli, kao i u zaštiti unutrašnjeg poretka i njegovoj odbrani od spoljnih snaga), u narastanju terci jarnog sektora i novih srednjih slojeva, u porastu značaja obrazovanja kao činioca industrijske proizvodnje itd. Jedan deo ovih teoretičara zastupa i tezu o »kraju ideo logije«. Oni smatraju d a je ideologija svojstvena nera zvijenim, primitivnim i autokratskim društvima, kojima služi kao racionalizacija siromaštva, prikraćenosti i svih frustracija koje to donosi, ali i kao mobilizator da se takvo stanje prevaziđe. Kao i religije, ideologije su nespojive s demokratijom i izgubile su svoju privlačnu snagu u savremenim društvima. To naročito važi za intelektualce na Zapadu, koji u ogromnoj većini prihvataju državu blagostanja, decentralizaciju političke moći, politički pluralizam i sistem mešovite privatno-državne privrede. Otvorenom i demokratskom društvu razvijenog Zapada nisu potrebne ideologije, koje su neadekvatne, iscrpljene i malaksale. One se sele na Istok. Pri tom se sve ideolo gije izjednačavaju, a demokratičnost zapadnih društava se ne dovodi u pitanje. Teza o »kraju ideologije« otkriva ne samo futurističko-utopističku crtu ovih teorija nego i njihov apologetski karakter, budući da se pod plaštom scijentističke neutralnosti skriva odbrana postojećeg. Dru gim recima, tezao »kraju ideologije« može biti shvaćena i kao važan korak na putu potpune ideologizacije savre menih društava. Istini za volju, unutar ove opšte teorijske orijentacije nailazi se i na kritička stanovišta. To se, pre svega, od nosi na francuskog sociologa Alena Turena, koji takođe zastupa tezu o postindustrijskom društvu, ali s drukčijim naglaskom. On smatra da se to novo društvo - po svojoj ekonomskoj organizaciji, metodama planiranja i usmeravanja, masovnoj proizvodnji i potrošnji, odsustvu siromaštva, snažnom razvoju nauke i tehnologije, kao i tehnokratskoj vladajućoj klasi - neosporno razlikuje od industrijskog društva. Ono se može označiti kao postindustrijsko, tehnokratsko ili programirano društvo (Turenu se poslednji izraz čini najprikladnijim), a njegovu bitnu karakteristiku čini neprestana modernizacija. To je društvo koje planira svoj razvoj, a središnje mesto u njemu zauzima naučno zasnovana organizacija. Pojava programiranog društva označava prelazak iz doba mašina
258 u eru informatike. U njemu znanje postaje glavna pro izvodna snaga društva. Za razliku od drugih teoretičara postindustrijskog društva, Turen smatra da će i u tom novom tipu društva postojati sukobi, ali da će oni biti premešteni iz proiz vodne sfere u sferu potrošnje i kulturnu sferu. Namesto suprotnosti između rada i kapitala industrijskih društava, stajaće sukob između tehnokratske elite i ostalog dela društva, koji on naziva »narodnom klasom«. Novo društvo je, međutim, i dalje društvo otuđenosti, ekološke zagađenosti, urbane krize, raznih oblika dominacije i ma nipulacije, prinudne integracije, agresije i neslobode. U prevladavanju tog stanja značajnu ulogu bi, prema Turenovom mišljenju, trebalo da odigra bunt mladih, udružen s istraživačkim naporima naučnika i intelektualaca. Time se ovaj sociolog približava nekim shvatanjima predstavni ka »kritičke teorije društva«. O društvo, postindustrijsko 3 država blagostanja O menadžerska revolucija M. Tripković
konverzija, v. obraćenje konzervatizam (lat. conservare - sačuvati, održati). Ideološki odgovor aristokratije na izazove filozofije prosvetiteljstva, industrijske i Francuske revolucije, te na ideološka opravdanja velikih društvenih promena izražena u liberalizmu i socijalizmu. Izraz k. skovao je 1818. godine francuski pesnik, državnik i konzervativ ni ideolog Fransoa-Rene de Šatobrijan, koji je izdavao nedeljnik Le Conservateur (list je podržavao »religiju, kralja, slobodu«). Engleski glagol to conserve već je koristio prvi ideolog k., paradoksalno - pripadnik en gleske liberalne (Whig) stranke, Edmund Berk, koji je još 1790. s konzervativnih pozicija napao Francusku revoluciju u svojim Razmišljanjima o revoluciji u Fran cuskoj. Političko značenje k. se dvadesetih godina XIX veka u Engleskoj dalje uobličavalo, a odnosilo se na očuvanje staleških aristokratskih povlastica, te privi legija monarha protiv sve jačih zahteva radikala. Oko 1830. ovaj se naziv već proširio po celoj Evropi. Danas k. ima dvostruko značenje. (1) Šire, prema kojem se k. protivi svakoj vrsti društvenih, kulturnih i ekonomskih promena i od nosi više na neke osobine ličnosti nego na ideologiju kao razložno povezanu celinu m oralnih, ekonom skih, društvenih i kulturnih ideja koja je tesno pove zana s političkom moći. Tako, savremeni britanski konzervativac Majki Oukšot, veli da biti konzervati van znači pretpostavljati poznato nepoznatom, ispro bano neiskušanom, činjenično misterioznom, aktu-
259 elno mogućem, ograničeno neograničenom, blisko udaljenom, dovoljno preobilnom , zadovoljavajuće savršenom , radost sadašnjice blaženstvu utopije. Konzervativci su najčešće pripadnici najviših društvenih slojeva i seljaci. (2) Uže, prema kojem je k. politička ideologija za snovana na antropološkom pesimizmu (»Covek je po prirodi grešan, što je posledica prvobitnog greha, i ne može se racionalnim merama usavršavati«), tradiciona lizmu i poverenju u organski razvoj društva, te nepoverenju u društveni progres putem racionalnog planiranja i pokreta masa. Glavni ciljevi k. su: odbrana religije kao izvora sveg društvenog morala i dobra, kao i svih autoriteta na čelu s Bogom na nebu, vladarem u državi i ocem u porodici, pa time i državnog poretka i društvenog reda; odbrana povezanosti države i crkve; bezuslovna odbrana nacije (»Moja nacija je uvek u pravu«) i sveta podeljenog na nacije, što uz spregu sa iskrenom religioznošću omogućava život i smrt dostojne viteza (ideal konzervativaca); odbrana braka kao »svete tajne« i osnove patrijarhalne porodice kao »osnovne ćelije društva«; odbrana tradicijom posvećenog i organski nastalog vladajućeg staleža (aristokratije - duhovne, ili po rođenju, odnosno bogatstvu) i poretka, te prihvatanje samo postepenih promena i umerenih reformi i odbacivanje revolucionarnih zahteva i zahvata; zaštita porodične i privatne svojine i zalaganje za što manje mešanja države u privredu, te od države neometano dejstvo ekonomskih zakona; zaštita prava korporacija (esnafi, profesionalna udruženja, zadruge, nevladine or ganizacije i si.) koje nisu odgovorne narodu, a posreduju između pojedinca i države sprečavajući atomizaciju društva i ograničavajući moć države. Naposletku, valja istaći razliku između konzervativne i reakcioanarne ideologije, jer se potonja odnosi na potrebu vraćanja na raniju društvenoistorijsku situaciju, a ne na očuvanje sadašnjeg stanja. Stoje istorijski trenutak udaljeniji u prošlosti, to je ideologija reakcionarnija. Konzervativci insistiraju na suverenitetu Boga umesto demokratskog pozivanja na suverenitet naroda; gaje veće poverenje u organski nastale i tradicijom očuvane institucije nego u čovekovu racionalnu delatnost; daju prednost slobodi u odnosu na jednakost; smatraju daje društvo Božijim proviđenjem podeljeno na vladajuće i one kojima se vlada; radije naglašavaju dužnosti no prava; inače sumnjičavi u pogledu mogućnosti kon tinuiranog progresa, često zastupaju ciklične teorije razvoja (Osvald Špengler) ili veruju u spori, postepeni i organski razvoj oslonjen na poštovanje tradicije tokom dugog vremenskog perioda, nasuprot skokovitom i ne
kooperacija
prestanom progresu kao rezultatu racionalnih akcija i si. U odnosu ha razum, k. uvek daje prednost iskustvu kada je posredi organizovanje društvenog života: umesto dedukcije primenjuju induktivni postupak pokušaja i pogreške (eng. triai and error). Predrasude smatraju korisnim, jer bez njih ne može biti ni religije, ni moral nosti, a ni vlade (Zozef de Mestr), a tokom generacijama sticanog i tradicijom naučenog iskustva, u slučaju nužde one ne izazivaju kolebanje, već se trenutno primenjuju (E. Berk). Krajnji konzervativci su apologete rata kao uobičajenog stanja čovečanstva (»Rat je božanski, pošto je zakonit u svetu«, Žozef de Mestr). Doktrina k., međutim, nije dostigla sistematičnost socijalizma ili liberalizma. Postoje razlike u shvatanju k. među različitim naci jama. Tako, dok veći deo konzervativaca poima društvo na autoritaran način kao organsku celinu, to nije slučaj sa engleskim i am eričkim k. koji se jo š od Berka prožimaju s liberalizmom. Berk je bio protiv revolu cije, jer je ona nasilnošću i skokovitošću izneveravala interese kapitalistički usmerenog plemstva, dok su De Mestr i Luj de Bonal u Francuskoj, Lorenc fon Stajn u Nemačkoj, K. V. L. Metemih u Austriji, kancelar K. P. Pobedonoscev u Rusiji bili protivnici samog kapita lizma i liberalnih ideala. U Nemačkoj je k. bio uobličen tokom XIX veka u učenjima romantike i istorizma, što je uticalo u velikoj meri na oblikovanje nacionalnih pokreta i konzervativnih ideologija u celoj Srednjoj i Istočnoj Evropi. Među konzervativnim političkim partijama treba pom enuti: K onzervativnu stranku Velike B rita nije, D em ohrišćansku stranku N em ačke (CDU), Socijalnohrišćansku stranku Bavarske (CSU), Força Italija, Narodnu stranku Španije, Narodnu stranku Au strije, seljačke partije u Skandinaviji, Republikance u Francuskoj (Unija za odbranu republike - degolisti), Republikance u SAD, Liberalno-demokratsku stranku Japana, Savez desnih snaga u Rusiji, HDZ u Hrvatskoj, Demohrišćansku stranku u Sloveniji, VMRO-DPMNE u Makedoniji, SDS, SDA, HDZ u BiH, Narodnu stranku u Crnoj Gori, Demokratsku stranku Srbije, Novu Sr biju, Demohrišćansku partiju Srbije u Srbiji. Ove par tije sa najčešće odlikuju vezom s krupnim kapitalom i preokupiranošću nacionalnom odbranom i unutrašnjom bezbednošću. O fašizam O liberalizam O socijalizam J. Bakić
kooperacija (lat. cooperatio - zajednički rad, saradnja). Organizacioni oblik zajedničkog rada, uz pomoć združivanja raspoloživih sredstava, koji se izvodi plan-
kooperacija
260
ski radi ostvarivanja odgovarajućeg cilja. Osnovni cilj k. je povećanje produktivnosti putem zgušnjavanja m ehaničkog potencijala rada većeg broja ljudi u ograničenom prostoru i vremenu, u kojem se povećava revnost pojedinaca i više štede sredstva za proizvodnju kada se upotrebljavaju zajednički (Karl Marks). K. može biti prosta i složena. U prostoj k. svi učesnici istovremeno obavljaju isti posao. Neki elementi proste k. pojavljuju se u društvima najranijih civilizacija (npr., prilikom gradnje piramida u Starom Egiptu), ali se oni susreću i danas (npr., zajedničko ubiranje letine, lov, ri bolov i si.). U složenoj k. dolazi do grupisanja učesnika u nekom poslu oko specifičnih radnih uloga, za čije obavljanje se koriste posebni alati i oprema. Takav ob lik k. je posebno bio razvijen u ranoj fazi kapitalizma i predstavljao je značajan skok u razvoju proizvodnih snaga u odnosu na individualnu proizvodnju. O rad O podela rada
B. Milosevic
korporacija (lat. corporatio). (1) Više osoba udruženih radi obavljanja određene delatnosti sa institucionalno uređenim statusom, po pravilu, statusom »pravnog lica«; (2) privredno društvo koje udružuje i poseduje imovinu udruženih vlasnika i autonomno posluje tom imovinom. K. ne upravljaju njeni vlasnici neposredno, već biraju upravni odbor koji onda postavlja operativno rukovod stvo ili menadžment k. Personalne promene vlasnika k. (akcionara, deoničara) ne utiču nužno na rad k. Vlasnici akcija (deonica) uloženih u k. odgovaraju za rad k. do visine njihovih uloga. Rast k. ne zavisi od volje i akcija pojedinačnih vlasnika k., što daje znatnu stabil nost u poslovanju k. i doprinosi njenoj dugovečnosti. U savremenim društvima, posebno onim razvijenijim, k. su privredni akteri u kojima se ostvaruje i do 3/4 uku pnog profita. O preduzeće S. Bolčić
korupcija (lat. corruptio - pokvarenost, izopačenost, potkupljivanje). Endemska pojava kojaje prisutna svu da. To nije samo slučaj kada javni službenici zloupotre bljavaju svoj položaj nego i kada ljudi zloupotrebljavaju svoj položaj kad god je moguće steći laku zaradu. K. nastaje tamo gde postoji kombinacija mogućnosti i sklonosti. K. je stara koliko i država. Priča o k., zapravo, započinje sa uspostavljenjem dvosmislene instituci je - države, koju su ljudi nadredili sebi ne bi li uneli reda u svoje odnose i sproveli kontrolu nad svojom nesavršenom prirodom. Ali, i državu čine ljudi, često
nepregledna i izukrštana mreža njihovih međuodnosa, m eđuzavisnosti interesa, (dis)balansa moći - od (re)distribucije oskudnih materijalnih i drugih resursa, pa do vlasti kao mehanizma upravljanja tim resursima. Država, tj. njene ustanove, a posebno vlast, otuda su prvo »rodno mesto« k. Drevne demokratije su bile svesne svih protivrečnosti, pa i »kvarenja« vlasti i borile su se protiv njih. U staroj Atini, narodni sud je sudio u javnim sporovima i imao ovlašćenje da izmeni odluke narodne skupštine. U starom Rimu se na pravo građana na žalbu plebejskom tribunu na odluke magistrata (suda) gledalo kao na ka men temeljac slobode. Nasuprot tome, drevna Kina, kasno Rimsko carstvo i stare evropske monarhije podstakle su nastanak birokratske klase kojaje služila kao zona posredovanja između naroda i vladalaca. Nastanak birokratske klase je drugo »rodno mesto« k. Nikolo Makijaveli, nadahnut Polibijem, utvrdio je d a je k. »merilo kvaliteta kvarenja vlasti«. Na tragu ovog klasika političke misli, k. se definiše na nekoliko načina. Već tradicionalne definicije glase daje k. »zloupotreba javne vlasti zarad privatne dobiti«, odnosno »ponašanje službenika javnog sektora koje im omogućuje da se oni sami ili oni koji su u njihovoj blizini nečasno i neza konito bogate zloupotrebom javnog ovlašćenja koje im je povereno«. Slabost ovih definicija proizlazi iz toga što se, nakon privatizacije i prenošenja na privatni sektor niza poslova koji su ranije smatrani poslovima države, uz prelazak delimičnih ili potpunih monopola na pristup javnim dobrima u privatne ruke, delokrug mogućeg koruptivnog ponašanja proširuje i prevazilazi zakonske definicije u konkretnim slučajevima. K. u svo jim savremenim oblicima izmiče klasičnim standardima »čestitosti« javnih službenika; drugim recima, koruptivna praksa se brže i temeljnije menja i prilagođava no što ju je moguće (pravno) kodifikovati i sankcionisati. Obuhvatniju definiciju k. ponudio je Vito Tanci: »K. može da postoji ukoliko dođe do namemog narušavanja principa nepristrasnosti pri donošenu odluka da bi se prisvojila neka pogodnost«. Princip nepristrasnosti zahteva da, pri donošenju odluka, lični ili bilo koji drugi odnosi učesnika u razmeni nemaju nikakav uticaj. Dva su uslova potrebna da narušavanje nepristrasnosti bude okarakterisano kao k. Prvo, potrebno je da postoji namera. Drugo, potrebno je da se, kao posledica narušavanja principa nepristrasnosti, javlja prisvajanje neke pogod nosti, odnosno sticanje lične koristi. Međutim, i u Tancijevoj definiciji postoji jedno nejasno mesto: kako se ostvaruje namera narušavanja principa nepristrasnosti, tj. kako je ona moguća?
261 Prvi nivo za ostvarivanje ove namere je institucionalizovani monopol na donošenje odluka; drugi je dis kreciono pravo odlučivanja i treći (ne)odgovornost za donetu odluku. Prirodno je da se na ovim nivoima stvara ambijent za prisvajanje konačne lične i/ili privatne pogodnosti. Otuda bi operativna sociološka definicija k. bila da ona nastaje iz »monopola(ovlašćenja), plus dis krecionog prava odlučivanja ovlašćenog organa, minus odgovornosti (odnosno neodgovornosti) tog organa«, čime je omogućeno »ubiranje nelegalne i/ili nelegitimne rente«. Osnovna polja delovanja k. su: (1) pristup oskud nim resursima i benefitima i izbegavanje troškova; (2) ostvarivanje koristi prilikom odobrenja poslova za koje su potrebne dozvole; (3) ostvarivanje ekstradobiti koja inače ne bi bila ostvarena u regularnim uslovima; (4) brže i kvalitetnije dobijanje usluga; (5) pristup poverljivim informacijama; (6) zaštita od konkurencije ili stvaranje troškova konkurenciji; (7) trgovina uticajima, posredovanje pri sticanju povlastica, sukob interesa; (8) prihvatanje neprikladnih poklona, honorara, ponuda za brzu zaradu i besplatne zabave (ručkovi, letovanja...), ili dugoročnije koristi (npr. plaćena školarina za decu u inostranstvu; (9) nepotizam (rođačke i zavičajne veze); (10) veze sa organizovanim kriminalom, operacije na crnom tržištu usluga; (11) »kronizam« (privilegovanje po stranačkoj liniji); (12) kršenja profesionalne etike (iznude u zdravstvu, visokom obrazovanju i si.). Osnovni tipovi k. su: (1) »sitna A:.« ih »k. preživljavanja«, koju praktikuju slabo plaćeni javni službenici, zavisni od sitnih davanja korisnika usluga; (2) »velika k.«, najčešće »k. moći i uticaja«. Borba protiv k. ima nekoliko eleme nata koji su zajednički za svako društvo: (1) promene u strukturi vlasti i njenim metodima obezbeđivanja odgovornosti; (2) promene moralnih i etičkih stavova (»sistema vrednosti«); (3) učešće i podrška vlasti, sek tora privatnog biznisa i građanskog društva (konsenzus »političkih i društvenih volja«). Strategija obuzdavanja k. treba da bude usmerena na oba činioca korupcijske relacije (koruptor i korumpirani). Mogućnosti k. mogu biti minimalizovane sistemskim reformama, a sklo nost smanjena preokretanjem scenarija »visoka dobit - nizak rizik« u scénario »niska dobit - visok rizik«, te delotvornim preventivnim, odvraćajućim i sankciji podložnim mehanizmima odgovornosti. O ekonomska tranzicija O nepotizam O postsocijalistička transformacija
S. Gredelj
kosmopolitizam (gr. kàsmos - svet; politćs - građanin). Kroz različite istorijske periode pojam k. označava bilo
kosmopolitizam
način života, bilo shvatanje zasnovano na premisi da sva ljudska bića dele, ili bi trebalo da dele, jednaki status kao »građani sveta«. Figura kosmopolita se može naći još kod grčkog kiničkog filozofa Antistena iz Atine (oko 444-365. godi ne pre n. e), kao i njegovog učenika Diogena iz Sinope. U IV veku pre n. e., Diogen bi na pitanje o njegovom poreklu obično odgovarao: »Ja sam građanin sveta«. Takvo kiničko filozofsko stanovište nije podrazumevalo nikakav pozitivan stav, niti ocenu pripadništva, već radije odbacivanje društvenih konvencija i življenje u skladu s prirodom. Rimski stoički filozofi nastavili su da produbljuju značenje k. Stoički filozof Zenon Mlađi (oko 350-264. godine pre n. e.), zamišljao je građanstvo kao niz koncentričnih krugova, a individuu kao nosioca brojnih afilijacija. Unutrašnji krug predstavljalo bi sâmo sopstvo individue, zatim bi sledile identifikacije u skladu s porodičnom, gradskom, regionalnom itd. pripadnošću, sve do »građanina sveta«. Rano hrišćanstvo je, takođe, nudilo jedinstveni po jam k.: prihvatanje novog, duhovnog pripadništva koje transcendira granice lokalne pripadnosti i regionalnog identiteta. Tumačeći moralne temelje hrišćanstva, sv. Pavle propoveda da nema razlike između Jevreja i Grka, Skita ili varvara, roba i slobodnog čoveka (Kol., 3:11). Postoje i primeri, nama ne toliko daleki, kosmopolitske prakse. Otomansko carstvo je u XV i XVI veku podsticalo povezivanje i mešanje stanovništva Severne Afrike, Iberijskog poluostrva, Srednjeg Istoka i Jugoistočne Evrope. U periodu srednjeg veka, islamski intelektualci su se u svojim radovima koristili sazna njima filozofa antičke Grčke. Tokom prosvetiteljstva, u XVII i XVIII veku, brojni intelektualci humanisti zalagali su se za k. kao idejnu snagu u borbi protiv tiranije i praznoverja. Imanuel Kant je, u duhu optimističkog racionalizma, verovao da će uspostavljanjem republikanskih principa nestati animoziteti i rivaliteti između evropskih vladalaca, te da će, nakon toga, nastupiti trajan mir među nacijama. Ideje k. i patriotizma tada su cvetale uporedo, bez ikakve međusobne protivrečnosti. Kao jedan od zapaženijih oblika savremenog k. pojav ljuje se i liberalni k. Liberalni k. se zalaže za zajedničku kosmopolitsku političku kulturu, koja bi aktualizovala osnovne vrednosti autonomije, kreativnosti, pluralnosti i slobodne komunikacije. Takav vid svetskog građanstva je prema liberalnom k. moguć samo putem usposta vljanja transnacionalnog, demokratskog, političkog okvira. Iako sličan pojmu multikulturalizma, liberalni k. treba od njega ipak razlikovati. Dok liberalni k. za stupa prevazilaženje različitosti uz njihovo prihva-
kosmopolitizam
262
tanje i uvažavanje, multikuturalizam je više upućen na održavanje granica među pojedinim kulturama i njihovu »miroljubivu koegzistenciju«. Kao način života, k. je prisutan u određenim dru štvenim grupama, poput umetnika, intelektualaca, trgo vaca, bogataša i si. S pojavom globalnog kapitalizma, intenzitet pojedinih oblika komunikacije se posebno povećao. Međutim, taj oblik k., kao oblik životnog stila, ostaje još odlika samo privilegovanih i nikako ne ispu njava ideal k. koji se sastoji od jednakosti i slobode za sve stanovnike Zemaljske kugle. Globalni kapitalizam, je takođe proizveo i neelitnu grupu migranata i izbeglica koji značajno doprinose koloritu i heterogenosti pojedinih monokulturnih nacionalnih država u centru kapitalističkog svetskog sistema. U svim tim različitim kontekstima i značenjima, ide al k. teži da prevaziđe lokalne i regionalne lojalnosti, sve u veri da ljudi moraju biti oslobođeni provincijalnih afilijacija. Bilo da se zasniva na misticizmu ili razumu, k. kao ideal locira individuu unutar svetske zajednice. O internacionalizam, multikulturalizam 5. Karamanić
krim inalitet (lat. crimen - krivica, optužba, zločin). Ukupnost svih krivičnih dela (zločina) izvršenih na određenom prostoru i u datom vremenskom periodu (obično, u toku godinu dana). Bitna osobina k. (za razliku od zločina) sastoji se u tome što je reč o ma sovnoj pojavi i u tom pogledu on ima pandan u izrazu »viktimitet« koji označava ukupnost svih kriminalnih viktimizacija na određenom prostoru i u određenom vremenu. U odnosu na izraz »delinkvencija«, razlika je u tome što ona obuhvata sve u pravu određene delikte, dok je kod k. reč samo o zločinima. U krivičnim naukama proučava se statika i dinamika k. Prva se bavi strukturom i tipologijom k., dok dinamika proučava njegovo kretanje i strukturne promene. Jedan od najvažnijih pokazatelja stanja k. u jednom društvu je njegova stopa. Ona se izračunava kada se ukupan broj krivičnih dela izvršenih na određenoj teritoriji podeli sa 100 000 stanovnika. Prema višedecenijskom praćenju, najvišu stopu k. u svetu imaju SAD, pa je jedan od iza zova kriminologije da odogovori zašto ova najrazvije nija i najmoćnija država (kao i nekad Velika Britanija) istovremeno predstavlja u tom pogledu najugroženije društvo. Drugu vrstu izazova predstavlja proučavanje zemalja koje su, iako prolazeći kroz nagle društvene promene, zadržale relativno niske stope k. (npr. Japan, Republika Irska i Svajcarska). Pored toga, pokazatelji kao što su »časovnik/:.« (dobija se kada se ukupan broj zločina izvršenih u jednoj
godini podeli s brojem u njoj sadržanih vremenskih jedi nica - nedelja, dana, sati, minuta ili sekundi), te i stopa osuđenih lica (dobij a se kada se broj lica lišenih slobode podeli sa 100 000 stanovnika) imaju u tom pogledu uslovnu vrednost. U literaturi su navedene brojne tipologije k. Kriterijumi klasifikovanja mogu biti: (1) zakonski (k . maloletnika i punoletnih lica);primarni k. i recidivizam (tj. dela povratnika koji se ponovo pojavljuju pred organi ma pravosuđa); (2) društveno ambijentalni (ovde se k. vezuje za određene društvene sredine u kojima se krimi nalna aktivnost često obavlja; u tom smislu, pominju se tip potkulture, privredni ambijent, političko okruženje i porodična sredina); (3) motivacionistički k. (uzimaju se u obzir porivi iz kojih je delo izvršeno; najčešće je reč o koristoljublju, zatim o agresivnosti, seksualnom zadovoljstvu, mržnji i igri, odnosno zabavi); (4) klinički k. (u obzir se uzima normalnost, odnosno nenormalnost prestupnika u medicinskom, psihičkom i socijalnom značenju). Poslednjih decenija imovinski k. preovlađuje po broju dela u svim zemljama. Reč je o aktivnostima kod kojih učinilac nastoji da sebi i/ili drugome pribavi kakvu korist ili da nekome prouzrokuje štetu. Obično se ovakva dela dele na situacioni, konvencionalni i profe sionalni k., te k. poziva, uključujući i »k. belog okovratnika« i korporacija, kao i organizovani k. U našoj zemlji učinioci takvih dela čine oko polovine svih osuđenih punoletnih lica, dok kod maloletnika oni čine više od 80 procenata. Drugi vid k. koji izaziva mnogo veću pažnju javnosti je nasilnički k. Čine ga dela kod kojih učinilac, radi post izanja određenog cilja, koristi napad na žrtvu ili njime preti. Ovakva dela, naročito ako se vrše u svakodnevnim prilikama (tzv. ulični k.), tako da svaki građanin može njima biti pogođen, izazivaju kod njih najviše strepnje. Nasilnički k. može se podeliti na tradicionalne (ubistva i telesne povrede, silovanja i razbojništva) i novije ob like, odnosne one za koje je interesovanje poraslo posl ednjih pola veka. To su k. partnera i međugeneracijski k. (nasilje prema deci i starima). Treći tip k. je politički. U skladu sa užim, tradicional nim shvatanjem, ovde spadaju dela kod kojih se napada na unutrašnju i spoljnu bezbednost države (terorizam, izdaja zemlje, špijunaža i si.). Po širem shvatanju, ovde se svrstavaju i dela koja čine »k. zloupotrebe vlasti«. Kod njih se državni organi i njihovi predstavnici koriste za vršenje krivičnih dela prema pojedinim društvenim grupama. Tu spadaju delovanja tajnih policija na gušenju svake opozicije vladi; nezakonito prisluškivanje i praćenje političkih protivnika; druga kršenja ljudskih
263 prava tih lica; zločini policije koji se najčešće sastoje od nesrazmeme primene prinude; najzad, tu se navodi i genocid. Frank Hagan, najveći znalac problematike političkog k., navodi (Politički zločin. Ideologija i kriminologija, 1997) da se genocid, kao delatnost usmerena na potpuno uništenje neke nacionalne, rasne ili verske grupe, ne može izvršiti bez sponzorstva države, zbog čega ga i svrstava u ovu vrstu k. Zbog ozbiljnih posledica koje ima u većini savremenih društava, kao posebna kategorija izdvaja se saobraćajni k., koji dovodi do smrti i telesnog povređivanja mnogo češće od drugih vidova ugrožavanja čovekovog života i telesnog integriteta radnjama drugih ljudi. Strategije kontrole k. mogu se podeliti na one koje društvo preduzima pre nego što je delo izvršeno (pro filaksa) i one koje slede »prelasku na delo«, pa za cilj imaju potiskivanje (represiju) takvih ponašanja. Među mehanizmima kojima se to potiskivanje nastoji ostvar iti poseban značaj ima krivično pravo čija je reakcija okrenuta ili uticaju na samog učinioca da više ne vrši inkriminisana dela (specijalnaprevencija), ili se nastoji delovati na druge da ih ne vrše (generalnaprevencija). Brojni autori skreću pažnju d a je krivičnopravno reagovanje na k. do današnjih dana ostalo pravilo, umesto da bude izuzetak koji se koristi samo onda kada se najvrednija društvena dobra ne mogu zaštititi na drugi način (dakle, kao poslednje, krajnje sredstvo, tj. ultima ratio societas). Isto tako, ističe se da krivični mehanizmi imaju znatno slabiji uticaj na kontrolu k. od delovanja mnoštva društvenih subjekata kojima se otklanjaju fak tori zločina. U tom smislu, poslednjih godina često se ističe daje ostvarenje socijalne pravde mnogo efikasni ji način smanjenja stope k. od korišćenja mehanizama krivične pravde. Zanimljiv je i problem odnosa između pola i k. Tradi cionalno, zločinačko ponašanje se smatra »muškom« pojavom. To dokazuju i kriminalne statistike u kojima se u rubrici »pol učinioca« doista javlja znatno manji broj žena nego muškaraca (kod nas on nije veći od 10%). Objašnjenja za takvu pravilnost ima više. Neki autori su smatrali da se ono nalazi u »blagoj prirodi žene«, njenim materinskim instinktima, fiziološkim, psihičkim i sociostruktumim činiocima, biološkim pret postavkama, seksualnoj prirodi žene ili u »skrivenom ženskom zločinu« (žene se, navodno, retko pojavljuju kao izvršioci krivičnih delà, a češće kao podstrekači i pomagači u njihovom vršenju). Međutim, od svih ovih stavova, najviše reakcija iza zvala je teza koju je još krajem XIX veka u jednom koautorskom delu postavio Cezare Lombrozo, naime daje prostitucija za žene ono što je zločin za muškarce. Upra
kriminalitet
vo na odbacivanju tog stava počiva kritika ove nauke od strane feministkinja. Po njima, akademska kriminologija je jedno od poslednjih uporišta muškog seksizma. Žena je, i onda kada dolazi u sukob sa zakonom, manje interesantna od muškarca koji se nalazi u istoj situaciji. Kriminologija se njome bavi samo kao prostitutkom, a i tada dolazi do izražaja neravnopravnost polova, jer se njihovi muški klijenti ne smatraju devijantima, iako oni to jesu. Feministkinje, takođe, ulažu napor da utvrde da li su podaci o manjem učestvovanju žena u vršenju zločina stvarni ili su pre izraz muškog (seksističkog) kavaljerstva. Zanima ih odnos između k. žena i njihovog društvenog položaja, naročito pitanje kakve su posledice njihove emancipacije na vršenje krivičnih dela. Neke od njih ukazuju da su promene u k. žena posledi ca promena u njihovom društvenom položaju, a druge ga vezuju za njihov društveni, porodični i radni status. Osim toga, traži se i odgovor na pitanje krije li se, iza prividne blagosti krivičnog pravosuđa prema ženama, želja za njihovim stvarnim potčinjavanjem? Pokušaji da se na ova i slična pitanja odgovori poka zali su, po feministkinjama, da postojeća metodologija nije pogodna za istraživanje uticaja pola na k. S gledišta feminističkih studija kritikuje se pozitivističko bespogovomo verovanje u kriminalne statistike i kvantita tivne metode. Za ispitivanje žena, tvrde oni, nepogodan je klasični intervju jer on počiva na »eksploatatorskom« i hijerarhijskom odnosu u kojem je ispitanik (u ovom slučaju žena) u potčinjenom položaju. Ni ankete nisu mnogo pogodnije, jer onemogućavaju kontakt sa ispi tanikom. Dalje se prigovara načinu na koji vladajuće te orije utiču na sastavljanje pitanja, prikupljanje činjenica i odabir osobina koje će statistike pratiti. Budući da su prvenstveno okrenute objašnjenju k. muškaraca, poda ci prikupljeni na taj način navodno nemaju neku veću vrednost za istraživanje k. žena. Poslednjih godina može se zapaziti nekoliko struja unutar feminističkog pristupa zločinu i k. Prva, liber alna, zasniva se na građanskoj tradiciji koja se bori za ravnopravnost žena i njihovo pravo izbora. U društvu, konstatuje se, još postoji polna nejednakost koja se manifestuje u diskriminaciji žena u obrazovanju, na poslu, u politici i na javnoj sceni. Ipak, sistem nije predodređen da produkuje nejednakost - diskriminacija nije sist emska. Druga, socijalistička struja, tvrdi d a je polno potčinjavanje obavezna crta kapitalističkih društava i izraz jednog mnogo značajnijeg potčinjavanja - onog klasnog. Dakle, u građanskim društvima postoje dva sistema dominacije - klasna i patrijarhalna (supremacija muškarca). Polno potčinjavanje prirođeno je takvom
kriminalitet društvu i može biti otklonjeno samo izgradnjom sasvim drugačije zajednice. Treća struja, radikalni feminizam, izvor patrijarhal nosti i potčinjavanja žene vidi u agresivnosti muškaraca i kontrolisanju ženske seksualnosti. Muškarac je po svojoj prirodi agresivniji od žene, koja zbog svojih relativnih nedostatka i zavisnosti od muškarca za vreme trudnoće lako podleže dominaciji i kontroli. Muška dominacija, a ne klasno potčinjavanje, izvor je subordinacije žena. Najzad, četvrta struja je feminizam obojenih žena. Po tom shvatanju, ideje belkinja srednje klase ne dotiču se vitalnog interesa crne žene, naime da se oslobodi tro strukog potčinjavanja - polnog, klasnog i rasnog. Teško je dati opšti sud o ovoj orijentaciji, i to pre svega zato što ona nije zaokruženi sistem ideja. Dalje, i one ideje koje su istaknute nisu konzistentne. No, ne može se osporiti da ovaj pravac razmišljanja otvara neke važne dileme. Prva je: postoji li u ovoj oblasti neravno pravan tretman polova? Poznavaoci krivičnog zakono davstva i kaznene politike tvrde da u većini država postoji zaštitnički odnos zakonodavca i sudije prema ženama. Druga je: koje su prave razmere k. žena i, otu da, koji su razlozi nepouzdanosti zvaničnih statistika o tom k .l Odgovor bi trebalo da pruži realniju sliku o distribuciji zločina prema polu i da ukaže čime se može objasniti brojnost žena učinilaca krivičnih dela u tim evidencijama. Pokušaji feministkinja da objasne ključne probleme k. i njegove kontrole iz ugla žene doprinos su analizi novih problema i preispitivanju postojećih rešenja u za konodavstvu. Pod njihovim uticajem, u velikom broju krivičnih zakonodavstava uvedeno je kažnjavanje za si lovanje u braku, nasilje u porodici, kažnjavanje za neke oblike pornografije i novi pristup prostituciji; razmo treni su novi oblici tretmana žena u zatvoru i uvođenje alternativnih mera kojima se sužava primena kazne lišenja slobode prema ženama prestupnicama. Kada je reč o odnosu između uzrasta i k., očiglednu činjenicu da lica različitog životnog doba nejednako učestvuju u vršenju zločina primetili su već začetnici prvih kriminalnih statistika. Posmatrano kroz period od skoro tri decenije, može se tako zapaziti da kod nas maloletnici u vršenju registrovanih krivičnih dela učestvuju tek sa oko 5% u ukupnom k. Kod punoletnih lica, starosna grupa maksimalnog k. je kod muškaraca od 21 do 29, a kod žena od 30 do 39 godina Sa svakom sledećom decenijom opada (istina, kod žena sporije) učešće lica tog uzrasta u vršenju krivičnih dela, da bi u kategoriji onih starijih od 60 godina iznosilo oko 5%. Za uzrast se vezuju i način i sredstva izvršenja dela. Dok je za mlađa lica karakteristično korišćenje
264 fizičke snage i okretnosti, u starijim godinama dela se vrše najčešće zloupotrebom poverenja ili društvenog položaja. O delinkvencija O kriminalitet O kriminologija Đ. Ignjatović
krim inalitet, organizovani. Jedan od najtežih vi dova kriminalne delatnosti koji se u kriminološkoj lite raturi i zakonodavstvu određuje na dva načina. Prema širem shvatanju, o o. k. se može govoriti uvek kada u vršenju neke kriminalne delatnosti učestvuje više lju di (šira odredba). Prema užoj definiciji, da bi se neko zajedničko protivpravno delanje grupe ljudi smatralo o. k., potrebno je da budu zadovoljena još tri uslova: (1) da se obavlja kontinuirano i da mu je osnovni cilj sticanje profita; (2) da se u cilju održavanja monopola na određenoj teritoriji primenjuje nasilje ili se njime preti i (3) da postoji sprega s predstavnicima (političke, izvršne ili pravosudne) vlasti. Upravo zbog ovog poslednjeg elementa, zvanični organi u mnogim zemljama poriču postojanje tog tipa k. U nekima se, pak, o njemu govori kao o »stranom telu«, jer se takve delatnosti pripisuju samo imigrantima ili manjinskim grupama. Ima i zemalja u kojima organi reda, polazeći svesno od šire definicije o. k., insistiraju na opasnosti od pomenutih dela, nastojeći da strah od njih instrumentalizuju kako bi dobili odrešene ruke za represiju prema svima koje smatraju neprijateljima. Ako je u odnosu na postojanje domicilnog o. k. u pojedinoj državi bilo ovakve raznolikosti, ni u jednoj od njih nije bilo spora da se na njihovom području odvijaju delatnosti koje spadaju u transnacionalni (neki autori ga označavaju i izrazima kao što su »prekogranični«, »multinacionalni« ili »međunarodni«) o. k. U pitanju su trgovina narkoticima, oružjem, nuklearnim sirovina ma, štetnim otpadnim materijama, umetničkim delima i drugim dobrima čiji je promet zabranjem. Poseban vid o. k. je trgovina ljudskim bićima koja se koriste za vršenje prostitucije, prosjačenja, rad na najtežim i slabo plaćenim poslovima, ili za učešće u oružanim su kobima. Kao što se ovakve delatnosti ne mogu obavljati bez saradnje kriminalnih grupa iz različitih zemalja, tako se ni njihovo suzbijanje ne može uspešno vršiti bez koordi nacije pravosudnih organa više država. Ta svest jačala je postepeno da bi u poslednjoj deceniji XX veka otpočeo proces stvaranja pravnih pretpostavki za institucionali zaciju ovakve saradnje. Nosioci posla bili su organi Ujedinjenih nacija i Evropske unije, a njegova završnica je usvajanje Konvencije o transnacionalnom o. k. u Palermu, decembra 2000. godine.
265
Jedno od pitanja o kojem u kriminologiji nije posti gnuta saglasnost jeste kako je o. k. strukturisan, odnosno kako je organizovano kriminalno podzemlje. Po jed nom gledištu, čiji je prvi zagovornik Donald Kresi {Pokradena nacija, 1969), Cosa nostra je patrimonijalna organizacija sastavljena od mnoštva »porodica«. Na čelu svake nalazi se boss, ispod njega su poručnici, a najniži sloj svake familije čine vojnici. Svaki od njih ima odgovarajuću ulogu, a cela organizacija fimkcioniše kao i svaka druga birokratska institucija stvorena radi maksimiranja profita. Poslovi koje ona obavlja mogu se podeliti na zakonite (infiltracija u legalni biznis) i ilegalne. Vođe svih američkih familija udružuju se na lokalnm nivou da bi na nacionalnom formirali telo koje se popularno naziva »vlada u senci«. Kresi je očigledno izjednačavao o. k. sa Cosa nostrom, odnosno američkom filijalom italijanske mafije. Ovakav shematski prikaz, koji se duboko uvrežio u javnom mnjenju zahvaljujući produktima popularne kulture, naišao je na oštru kritiku istraživača koji su konstatovali kako je Kresijeva slika uglavnom plod manipulacije policije, ali i samih članova kriminalnog podzemlja kojima je (iz različitih razloga) odgovarala slika mafije kao svemoćne organizacije. Tako je Vilijam Cemblis, proučavajući kriminalno podzemlje Si jeda, konstatovao da u njemu uopšte ne deluje Cosa nostra. O. k. u tom gradu on naziva »mrežom zločina« u kojoj su u tri nivoa zajedničkim ciljem - ostvarenjem enormnogprofita —objedinjeni poslovni ljudi, političari i funkcioneri krivičnog pravosuđa uključeni u »podzem nu, nevidljivu industriju« koja se građi na ilegalnoj kocki, drogama, lihvarenju, prevarama u biznisu i pros tituciji. U tom gradu postoje tri novoa o. k.: (1)finansije ri (bankari, biznismeni, industrijalci, juveliri, trgovci nekretninama); (2) organizatori, koji se dele u tri kate gorije: (a) biznismeni (vlasnici zalagaonica, kockarnica, kabarea i hotela); (b) političari (članovi gradske vlade, gradonačelnici, guverneri, članovi zakonodavnih tela) i (c) funkcioneri pravosuđa (šef policije, oblasni tužilac, komandiri odeljenja za poroke, policijski kapetani i nar ednici), i (3) reketaši (koji kontrolišu kocku, prostitutke, trgovinu drogama, zelenašenje i ilegalno klađenje). Danas preovladava mišljenje da u američkim gra dovima delatnosti o. k. obavljaju vrlo raznorodne krimi nalne grupe od kojih neke opstaju »u poslu« upravo ?ato što su malobrojne, labavo organizovane i veoma prilagodljive svakoj promeni uslova u okruženju. One svojim članovima i dalje omogućavaju da kriminal nom delatnošću pobegnu s dna društvene lestvice i zato se sve više govori o kineskoj, vijetnamskoj, afričkoj, ruskoj, ali i eksjugoslovenskoj mafiji. Isto onako kao što
kriminologija su, u početku ove etničke sukcesije, najveći deo krimi nalnog podzemlja činili Irci i, kasnije, Italijani. Sta učiniti na nacionalnom planu radi suzbijanja o. k.l Racionalna politika suzbijanja ovog tipa k. podra zumeva istovremeno odlučno suzbijanje najopasnijih delatnosti kojima se takve organizacije bave, kao i stalno preispitivanje šta je od tih kažnjivih aktivnosti moguće legalizovati (dekriminalizacija). Ovo drugo pitanje je izuzetno važno zbog toga što svako ograničavanje i za brana dobara i usluga koje građani smatraju normalnim otvara o. k. polje za sticanje enormne zarade od takvih »poroka«. To je najbolje pokazao primer prohibicije koja se smatra najgorim zakonodavnim eksperimentom u istoriji. Zabranom proizvodnje i distribucije alkohola, zakonodavno telo SAD je direktno uticalo na pojavu najopasnijih vidova o. k. u američkom društvu. 3 gang 3 kriminalitet 3 kriminologija Đ. Ignjatović
krim inalizacija. Izraz se upotrebljava u dva zna čenja. (1) Individualna k. ili kriminogeneza je proces formiranja kriminalca čija je završnica vršenje zločina od strane tog lica. (2) Socijalna k. je drugi naziv za krivičnopravni proces u kojem od društva određeni subjekti, tj. organi pravosuđa, ponašanje pojedinca označavaju kao kriminalno, naime »kriminalizuju takva dela i njihove učinioce«. 3 socijalna kontrola kriminaliteta 3 zločin Đ. Ignjatović
krim inologija (lat. crimen - zločin; gr. logos —nau ka). Posebna nauka koja se po tradicionalnom shvatanju bavi pojavnim oblicima i etiologijom zločina i kriminali teta. Ovaj izraz prvi je, godine 1879, u ovom značenju upotrebio francuski autor Pol Topinar. U početku, pomenutim pitanjima bavili su se lekari i antropolozi, pa je razvijana kriminalna antropologija, tj. proučavanje uticaja organskih činilaca na zločin i kriminalitet. Kasnije se poverovalo da odlučujući uticaj na navedene pojave ostvaruje duševno stanje, odnosno poremećaji ličnosti učinioca, pase počinjukonstituisati kriminalna psihologija, odnosno psihopatologija. Naj zad, s prodorom ideja o društvenom uticaju na čovekovo ponašanje, u XIX veku počinje razvoj kriminalne soci ologije, koja postepeno postaje najuticajnija od svih gra na k. Pored toga, danas je sve jače izraženo shvatanje o potrebi integrisanja saznanja pomenutih kriminoloških disciplina u jedinstvenu nauku. Predmet k. od sredine prošlog veka počinje da se određuje znatno šire. Prema tim shvatanjima, ova nau ka proučava čak pet elemenata (zločin, kriminalitet,
kriminologija učinioca delà i njegovu žrtvu, kao i reakciju sredine na kriminalna ponašanja), koje objedinjuje zajednički naziv - kriminalna pojava. Na taj način, predmet k. je znatno proširen, i to pre svega pod uticajem učenja o žrtvi zločina i saznanja o »tamnoj brojci kriminaliteta«, što je imalo neposrednog odraza i na odnos ove nauke prema drugim krivičnim i ostalim srodnim naukama. Kriminalna pojava, sama po sebi, može biti proučena iz tri ugla: fenomenološkog (analiziraju se pojavni ob lici elemenata koji je čine), etiološkog (u prvom planu su činioci koji izazivaju kriminalne pojave ili utiču na njihovo javljanje) i viktimološkog (posmatramo ih s gledišta žrtve). Kriminološka m etodologija obuhvata specifičnu kombinaciju socioloških metoda i metoda nauka o čoveku. Njihova podela mogućaje po različitim kriterijumima, a poseban osvrt zaslužuje jedna koja uzima u obzir način pristupanja predmetu proučavanja i ukazuje na postojanje tri grupe metoda: (1) oni koji su namenjeni izučavanju pojedinačnog slučaja i pristupaju mu kao neponovljivoj pojavi (individualističkipristup)', (2) oni koji pokušavaju da obuhvate sve pojave određene vrste (globalistički pristup) oličene u statističkim evi dencijama, i (3) metodi srednjeg obima, kod kojih ne proučavamo ni pojedinačni slučaj niti totalitet pojava već samo njihov manji broj, a izvedeni zaključak proširujemo na čitavu masu (najbolji primer ovakvog pristupa je uzorak). Teorijskom pluralizm u zastupljenom u k. nema premca u ostalim naukama. Razlozi takvog bogatstva teorijskih stanovišta kriju se kako u složenosti predmeta k., tako i u uticaju drugih nauka koje su u nju uneli svoje teorijsko bogatstvo, ali i pojmovne sporove. Ovo još više aktualizuje problem podele kriminoloških teorija, a jedna od mogućih je na: (1) klasicističke (koje su pola zile od shvatanja o zločinu kao slobodnom izboru pres tupnika - indeterminizam - i srazmemom kažnjavanju kao najboljem vidu kontrole zločina); (2) pozitivističke (svako čovekovo delo plod je uticaja unutrašnjih ili spoljašnjih činilaca - determinizam - i, shodno tome, pojedinci koji vrše zločine su opasni po društvo, a ono ima pravo da se od njih zaštiti; ovde se posebna pažnja posvećuje proučavanju uzroka prestupničkog ponašanja, a kažnjavanje se nastoji zameniti izricanjem mera bezbednosti; najzad (3), od sredine prošlog veka snažan raz voj doživljavaju teorije socijalne kontrole, koje polaze od toga da društvena reakcija (a ne njegova sadržina) određuje karakter nekog kriminalnog ponašanja. Težište razmatranja prebacuje se na mehanizme kontrole, i to kako pravne, tako i vanpravne.
266 K. je u dosadašnjem razvoju došla do brojnih sazna nja, čime je omogućila ne samo pravosudnim organima nego i ostalim socijalnim subjektima da shvate svu složenost kriminalne pojave i pomogla im da se suprot stave društveno neprihvatljivim delima. Ona nam uka zuje na strukturu i dinamiku kriminaliteta i vrši njegovu tipologiju. Zahvaljujući njoj, objašnjene su brojne najo pasnije kriminalne delatnosti (organizovani, nasilnički, komjuterski kriminalitet, kriminalitet belih okovratnika, delikti zloupotrebe moći, zločini mržnje i dr.). Pored toga, bez njenih istraživanja teško bi bilo shvatiti svu složenost najrazličitijih - ličnih i spoljnih - uticaja koji deluju na zločin i kriminalitet. Od svih bitnih crta k. kao nauke (samostalna, jedin stvena, sintetička, teorijsko-empirijska), za njen dalji razvoj od posebnog je značaja ideja o potrebi integracije različitih dosad stečenih znanja iz ove oblasti u jedin stvenu nauku. Međutim, što pod uticajen starih gledišta o dominaciji pojedinih pristupa kriminalnom fenome nu, što pod dejstvom novih saznanja o njemu, ima i za laganja za konstituisanje »posebnih k.« kao manje ili više samostalnih naučnih disciplina. Tako se govori o »kliničkoj«, »aplikativnoj«, »akademskoj«, »kompara tivnoj«, »interakcionističkoj« »radikalnoj«, »kritičkoj«, »mirotvornoj«, »konstitutivnoj«, »feminističkoj« i dru gim k. Sam taj proces ne bi predstavljao poseban prob lem da iza njega ne stoji ideja o apsolutizaciji nekog od činilaca koji se smatra ključnim. Osnivačima k. smatraju se Italijani Cezare Lombrozo, Rafaele Garofalo i Enriko Feri. Značajne ideje u ovoj oblasti dali su u ranijem periodu i Francuzi Andre-Mišel Geri, Gabrijel Tard i Emil Dirkem, Belgijanac Adolf Ketle, Nemac Gustav Ašafenburg, Holanđanin Viljem Adrijan Bonger, Britanci Herman Manhajm i Leon Radzinovic, kao i plejada američkih sociologa okupljenih oko Čikaške škole. Od Drugog svetskog rata do danas, u svetu dominira američka k., iako se i u drugim zem ljama beleži brz razvoj ove nauke. Tome su doprinele brojne međunarodne asocijacije kriminologa, poput Svetskog udruženja sa sedištem u Parizu, Evropske asocijacije (osnovane 2000), Međunarodnog udruženja za društvenu odbranu (1947), kao i kongresi Ujedinjenih nacija za sprečavanje kriminaliteta i postupanje sa prest upnicima (od 1955. održavaju se svake pete godine), te delovanje tela Saveta Evrope i brojnih specijalizovanih međunarodnih organizacija i kriminoloških instituta. U Srbiji se k. kao naučna disciplina izdvaja posle Drugog svetskog rata. Prvi udžbenik napisao je profesor Pravnog fakulteta u Beogradu Janko Tahović, a najveći uticaj na razvoj ove nauke kod nas imao je profesor is tog Fakulteta i prvi direktor Instituta za kriminološka i
267 sociološka istraživanja Milan Milutinovic. Kao nastavni predmet, k. se izučava na nizu visokoškolskih ustanova, dok je pomenuti Institut sve do poslednje decenije XX veka bio jedna od najznačajnijih istraživačkih ustanova toga tipa u ovom delu sveta. 3 kriminalitet 3 viktimologija 3 zločin Đ. Ignjatović kriza, društvena (gr. krisis). Stanje u društvu koje se karakteriše ozbiljnim narušavanjem normalnog načina života pojedinaca i društvenih grupa. Zavisno od oblasti u kojoj dolazi do poremećaja, odnosno od subjeka ta koji su pogođeni tim poremećajima, posledice d. k. mogu biti razarajuće kako za društvo u celini, tako i za određene segmente društva. Tako, npr., ekonomska i d. k. uvek izazivaju i druge poremećaje u društvu (u poli tici, pravnom sistemu, kulturi). Na primer, Emil Dirkem smatra da su poremećaji u normativnoj sferi, odnosno stanje »anomije«, posledica d. k., tj. poremećaja saradnje i integracije u društvenoj podeli rada. U marksističkoj teoriji, pak, najtežim oblicima d. k. smatraju se klasni sukobi i klasne borbe, čiji je krajnji rezultat revolucija. O anomija 3 revolucija M Todorović krvna osveta. Običajni mehanizam za regulaciju društvenih odnosa. Obuhvata skup sankcija koje članovi povređene ili oštećene zajednice primenjuju prema zajednici čiji je član izazvao povredu. K. o. označava punu solidarnost koja se uspostavlja među članovima iste zajednice na principu »svi za jednog, jedan za sve«. Njen istorijski kontekst je plemenski uređena zajedni ca, u kojoj ona, struktumo-funkcionalno gledano, ima ulogu temeljnog mehanizma za regulaciju odnosa na nivoima bratstva i plemena, a u savremenim uslovima to je nivo porodice. K. o. ima fundamentalan značaj za održavanje društvene regulacije, u zajednicama u ko jim a se praktikuje, upravo zahvaljujući svom efektu generalne prevencije. Realizovana k. o. jeste reakcija na nepoštovanje nekog od običaja ili kršenje neke norme, a strah od moguće osvete najdirektniji je poticaj da se običajne norme poštuju. K. o. se može smatrati univerzalnom društvenom pojavom i opštim pravnim običajem utoliko što su je poznavali svi stari narodi. Opšta karakteristika razvoja k. o. jeste njeno ublažavanje. Prvobitna k. o. je nesrazmerna (zlo koje se nanosi osvetom mnogo je veće od pretrpljenog zla) i kolektivna (može se izvršiti kako nad počiniocem zla, tako i nad svim članovima njegove za jednice, a, s druge strane, osvetu sprovodi bilo ko iz zajednice oštećenog ili on sâm). Potreba da se prvobitna
ksenofobija surova i neobuzdana k. o. svede u razumnije okvire re zultirala je postepenim oblicima ograničenja privatne pravde (ustanova azila, noksalne odgovornosti, »božijeg mira«) i, posebno, ustanovljavanjem talionskog principa kojim se uvodi srazmemost u k. o. (»oko za oko, zub za zub«), Sledeći korak u ublažavanju k. o. jeste sistem kompozicije ili otkupnine, kojim se zakrvljene strane izmire i odustaju od k. o. Konflikt, nastao ubistvom, povređivanjem ili po našanjima koja se doživljavaju kao »vređanje časti«, stvara stanje krvne zavade među akterima konflikta, a time i među njihovim srodničkim zajednicama. Po rodica prestupnika, suočena sa izvesnom mogućnošću osvete, povlači se u kućni pritvor. Prvi korak u običajnoj arbitraži jeste mogućnost pružanja vremenski ograničene slobode kretanja porodici koja je izazvala konflikt, što predstavlja i osnov na kojem se kasnije može graditi običajno poravnanje spora. Ukoliko se, međutim, poravnanje ne postigne, oštećena porodica se sveti nad počiniocem ili nekim njegovim srodnikom. Upražnjavanje k. o. u savremenim uslovima odlikuje se otežanom primenom običajne regulacije, s obzirom na to da se zadržavaju samo uopštena običajna norma tivna određenja (pravo na k. o.), a postepeno se gube određenja o konkretnim ponašanjima. U nekim zajednicama k. o. se, kao način regulisanja odnosa među ljudima, održala i do danas, više vekova posle prvih formalnih pokušaja njenog ukidanja. U lite raturi se uglavnom pominju seoski i obalski krajevi Meksika, Kolumbije, krajevi Italije nastanjeni Alban cima, Sardinija, Sicilija, Korzika, Kavkaz, delovi Magreba, planinske oblasti Iraka i Pakistana, jug Egipta. Praktikovanje ovog običaja je znatno intenzivirano u susednoj Albaniji nakon pada komunističke vlasti u ovoj zemlji i, posebno, kod Albanaca koji žive na Ko sovu i Metohiji. 3 besa 3 društvo, tradicionalno 3 umir krvi S. Đurić ksenofobija (gr. xénos - stranac; phobeö - bojim se). Strah od stranaca, odnosno neprijateljsko držanje prema strancima ili prema članovima određenih potkultura. K. proizlazi iz činjenice da se stranim ljudima prip isuju, pre svega, negativna ljudska obeležja. Neki smat raju d aje posredi patološki doživljaj stranaca, nastao kao posledica fobije, tj. neuroze pojedinaca. Drugi misle da k. nema veze sa psihičkim poremećajem pojedinca nego daje primarno društveno uslovljena, budući je reč o nepoznavanju pripadnika stranih društvenih grupa, u koje se onda obično projektuje ono što je u vlastitoj grupi loše ili neprihvatljivo.
ksenofobija
268
K. je često izraz etnocentrizma i stava da je vlas tita kultura superiornija u odnosu na ostale. Povezana je s nativizmom (pokretom podgrupa za otcepljenjem od kulture iz koje primarno potiču) i eugenikom, tj. biologističkim rasizmom koji zastupa stav da postoje biološki manje vredni ljudi (duševni bolesnici, malou mni, pa i pripadnici celih nacija), koje treba iskoreniti. U tzv. primitivnim društvima k. može da se javi kao posledica plemenske ili klanske zatvorenosti. U industr ijski razvijenim zemljama moguće je da ona nastane kao element institucionalno podsticane društvene atmosfere ili kao izraz tradicionalnih društvenih predrasuda prema pripadnicima grupa iz stranih socijalnih sredina. 3 etnocentrizam 3 rasizam 3 šovinizam P. O p a lit
kulak. Ideološki pogrdan izraz koji je korišćen u boljševičko-staljinističkoj propagandi protiv srednjih i nešto bogatijih seljaka u kampanji kolektivizacije sela i poljoprivrede. U osnovi, to je bila na seljake projektovana boljševička ideološka teza o privatnicima kao »subver zivnom elementu«, koju je još V. I. Lenjin izrazio svojim poznatim stavom da »sitna robna proizvodnja rađa kapi talizam i buržoaziju, svakog dana, svakog časa, spontano i u masovnom obimu«. U nedostatku stvarnih veleposednika, kod nas su sred nji i malo bogatiji seljaci ideološki stigmatizovani kao k. još u toku 1946-1947. godine kad su proglašeni za glav nog »klasnog neprijatelja«, s kojim se trebalo, prema Staljinovom receptu, nemilosrdno obračunati. Uz ono malo bivših trgovaca i zanatlija, seljaci su bili jedini pri vatnici, a k. su proglašavani »nacionalnom buržoazijom« prema kojoj se morala usmeriti »revolucionarna oštrica klasne borbe«. Ideološka kampanja i politička i fizička represija prema k. pojačava se nakon rezolucije Inform biroa 1948. Na njih je svaljivan glavni teret u otkupu, a smatrani su i najvećom smetnjom kolektivizaciji. Dugo i ekonomski neracionalno zadržavanje tako niskog agrar nog maksimuma (od 10 ha) kod nas, sve do urušavanja socijalizma, svedoči o dubini ideološkog podozrenja socijalističkih režima prema bogatom seljaku. 3 agrarni maksimum 3 kolektivizacija 3 otkup M. Milrović
kult (lat. cultus, od colere - gajiti, poštovati). U an tropologiji i etnografiji označava poštovanje božanstava ili predaka, posebno kada nema dovoljno podataka da bi se govorilo o religiji određenog naroda ili etničke grupe. Tako se o k. govori u sklopu tumačenja materijalnih os tataka iz praistorije (k. određenih životinja, k. vladara itd.), ali i o reliktima verovanja u okviru narodne kul
ture. U ovom slučaju često se govori npr. o k. predaka kako u ruralnim evropskim sredinama (posebno na Bal kanu), tako i u tradicionalnim društvima Afrike i Azije. Međutim, noviji podaci ukazuju da su u postuliranju k. predaka glavnu ulogu imali, pre svega, sami antro polozi ili etnolozi, koji su »učitavali« u kulture koje su proučavali ono što su sami želeli da vide. Tako su neki antropolozi ukazali na činjenicu d aje u Africi (kao i u drugim delovima sveta) moguće govoriti o zajedništvu predaka i njihovih naslednika, bez ikakve religijske ili ritualne dimenzije. U ideološkim sistemima XX veka dolazi do još jedne upotrebe ovog izraza u smislu k. ličnosti, odno sno idolopokloničkog poštovanja političkog lidera jedne države (najčešće bar deklarativno socijalističkog društvenog uređenja), kao npr. - Staljina u nekadašnjem SSSR, ili Kim II Sunga u NDR Koreji. 3 obred 3 religija 3 ritual A. Bošković
kultura. Reč potiče od latinskog izraza cultura koji označava uzgajanje, obrađivanje, oplemenjivanje, a kada se primeni na individuu upućuje na humanizaciju ljudske prirode. U antropološkoj nauci, u klasičnom smislu, pojam k. je označavao celokupan način života jednog naroda, dok će u modemom poimanju dobiti i druga značenja. Antropolozi Alfred Kreber i Klaj Klakhon se slažu d aje vrlo teško doći do jedne definicije k.: analizirajući oko tri stotine definicija tog pojma, oni ukazuju na činjenicu d a je k. višeznačan pojam i da obavlja više različitih funkcija. Većina autora smatra d aje k., kao »sekundarna priroda«, neizostavan kon tekst ljudskog života; ona nije »prirodna činjenica«, već je nastala tokom ljudske istorije kao rezultat ljud ske kreacije; čovek se ne bi mogao razvijati bez jer ona omogućuje razvijanje suštinskih sposobnosti bez kojih čovek ne bi bio čovek; to su sposobnost komu nikacije pomoću jezika, sposobnost neograničenog učenja i akumuliranja iskustva i znanja, prihvatanje zajedničkih standarda ponašanja u datoj zajednici u vidu pravila, normi i vrednosti, usvajanje okvira orijentacije kao »kulturne konstrukcije realnosti«; k. takođe utiče na formiranje mišljenja, osećanja i verovanja i razvija sposobnost da se uoči razlika između »ja« i »drugih« te da se dela u pravcu usaglašavanja tih razlika. Stoga se može govoriti o različitim shvatanjima, odnosno aspektima k.: ona je način života kao model (obrazac) za život; društveno nasleđe koje usvaja grupa i prenosi na potomke; naučeno ponašanje i obezbeđivanje mehanizama za normativno regulisanje ponašanja; niz tehnika za prilagođavanje pojedinaca društvu; skladište
269 informacija i nagomilanog znanja; način mišljenja, osećanja i verovanja; niz standardnih orijentacija za rešavanje postojećih problema; određeni simbolički sistemi koji izražavaju ideje i verovanja. U k. spada sve ono što nije urođeno nego je stvoreno, stečeno i naučeno tokom života u društvenoj zajednici - sve ono što stvara novu sredinu za čoveka, koji bi bez k. bio izgubljen. Jer, kao što kaže antropolog Arnold Gelen, čoveka možemo definisati jednim nedostatkom: izgubivši moć da se orijentiše pomoću instinkata, on je postao »najbespomoćnija životinja«. U k. čovek nadoknađuje te svoje nedostatke, jer iz nje crpi orijentaciju za život u novostvorenoj ljudskoj sredini. Dž. A. Hol sumira uloge k. na sledeći način: ona obezbeđuje značenja/smisao istorijskih događaja; obezbeđuje pravila za društveno delenje bez kojih ljudska bića ne bi mogla da se sporazumeju; obezbeđuje širenje sistema verovanja i, dodaj mo tome - akumulira informacije i iskustvo. Može se razlikovati klasični, empirijski i moderni, normativno-konceptualni pristup objašnjenju k. Prvi, za koji je karakteristična definicija Edvarda Tajlora, obuhvata objektivne elemente realnosti i k. shvata kao kompleksnu celinu svih elem enata, čemu će Franc Boas dodati i manifestaciju socijalnih navika i proi zvoda ljudskih delatnosti, uključujući i materijalne i duhovne proizvode. Normativno-konceptualni pristup, međutim, naglašava značenjsku osnovu k., simboličke izraze i interpretaciju k. elemenata i formi, za šta je karakteristična definicija Kliforda Gerca prema kojoj k. nije sve što je čovek stvorio, već su to značenja koja se pridaju stvarima, tj. ono što može biti intemalizovano. Razlika između ova dva pristupa se izražava izrazima »način života«, sjedne, i »gramatika društvenog života« i »simbolički univerzum«, s druge strane. Ovo drugo označava »simbolički program upisan u vreme i pros tor društvenog života« (K. Gerc). Dakle, u modemom poimanju k. težište se stavlja na interpretaciju i simbolizaciju, umesto na opis objektivno datih elemenata društvenog života. Ta dva shvatanja nisu, međutim, u potpunosti isključiva, jer kada proučavamo k. interesuje nas kako način (kvalitet) života ljudi jedne zajed nice, tako i način na koji ga oni sami interpretiraju i doživljavaju pomoću značenja i simbola. P ostoji i hum anističko objašnjenje pojm a k., koje sugeriše, npr., Dejvid Bidnej. Prema njegovom mišljenju, osnovna funkcija k. je humanizacija čoveka i njegovog sveta, čime se naglasak stavlja, pre svega, na pozitivnu funkciju k., a ostavlja po strani pitanje može li k. biti i represivna, naime, rigidna socijalizacija koja zanemaruje individualne dispozicije čoveka i nameće
kultura
strogo utvrđene društvene standarde kao neizbežan okvir ljudskog ponašanja i mišljenja. Ma koliko izgledale različite, definicije koje navode Kreber i Klakhon samo izražavaju činjenicu da je k. višeznačan pojam koji se može predstaviti u dva vida: u jednini, kao kultura, i u množini, kao kulture; to znači da se k. odnosi kako na ljudski rod kao celinu i označava one elemente koji povezuju sve ljude kao ljudska bića, tako i na pojedinačne k. koje izražavaju specifičnost kul turne tradicije nekog naroda i međusobno razdvajaju ljude kao pripadnike određenih zajednica. Pojam najsrodniji k. je civilizacija. Ti pojmovi se u svakodnevnom govoru često ne razgraničavaju, mada su u antropologiji diferencirani. Alfred Veber smatra da su civilizacijski procesi mnogo tešnje povezani s društvenim procesima od kulturnih, koji su manje za visni od društvenih kretanja, jer se civilizacija odnosi na racionalizovanje života i dobija opštu važnost za sve ljude, budući da su tehnička dostignuća univerzalna, a praktični ciljevi svih ljudi isti, pošto proizlaze iz borbe za opstanak. Kulturni procesi su drugačije vrste, jer ne izražavaju objektivno postojeći kosmos nego duhovne vrednosti, te stoga nisu opštevažeći nego varijabilni, budući da označavaju »duhovnu preradu materijalnog postojanja«. S pojmom k. povezan je pojam simbolizacije koja preobražava pojave u ideje i omogućuje da se razume i interpretira njihovo značenje. Stoga je proces simbolizacije pretpostavka rađanja k., kao specifična čovekova sposobnost da se pomoću simbola ovlada sredinom. Potreba za simbolizacijom je temeljna ljud ska potreba koja čini da iskustveni podaci menjaju svoj čulni karakter, budući da se artikulacijom iskustva pomoću simbola empirijska datost transformiše u ideje (u mišljenju, magiji, mitologiji, ritualu, religiji, nauci, umetnosti). Čovek na taj način pomoću k. uspostavlja odnos pre ma prirodi, jer predmeti prirode postoje za čoveka tek onda kada u njegovom sistemu značenja imaju određenu ulogu kao elementi njegovog, kulturom preobraženog sveta. To ne znači da su priroda i k. dva suprotstavlje na sveta, budući d a je čovek i deo prirode (po svojoj biološkoj konstrukciji), ali on ne živi neposredno u prirodi, već u modifikovanoj prirodi posredstvom svo jih delatnosti i sposobnosti da »stvara prema meri svih stvari« (Karl Marks). Pojam k. podrazum eva izbor određenog načina života u skladu sa interpretacijom sveta u određenim zajednicama i kod pojedinih individua, budući da način života i njegovo simboličko izražavanje za čoveka nije, kao kod životinjskih vrsta, određeno po prirodi same vrste (nije urođeno). Stoga postoje različite k.,
kultura u skladu s obeležjima epohe, nacionalnim obeležjima ili obeležjima različitih grupa (u tom smislu se govori 0 potkulturama, npr., nacionalnih manjina, ili mladih i sl.). U k. u najvećoj meri dolazi do izražaja princip slobode i individuacije, mada se ne sme prevideti da određeni tipovi k. mogu da predstavljaju i prepreku za razvoj ljudskih sloboda (npr., u totalitarnim društvima u kojima se monolitni tip k. nameće celoj populaciji, bez mogućnosti diferenciranja i izbora). U tim slučajevima k. je mnogo zavisnija od društva, a politički sistem određuje kulturnu politiku. Ali, k. nije samo »spoljašnji aspekt« (kontekst) ljud skog sveta, već postaje i deo strukture same ličnosti kao interiorizovano unutrašnje iskustvo i vrednosti pomoću kojih se pojedinci upravljaju u životu i uspostavljaju svoj odnos prema sredini, drugim ljudima i samima sebi. Interiorizacijom k. čovek prestaje da živi isključivo kao biološki organizam, budući da pomoću usvojenih regula tora i orijentacionih signala nadoknađuje izgubljeno dejstvo instinktivnih mehanizama prilagođavanja, te se na taj način snalazi u nestereotipnim situacijama. Suočen s novim egzistencijalnim problemima, on traga za odgov orima uz pomoć k.: da bi odgovorio na pitanja o svetu koji ga okružuje i rešio svoju sopstvenu zagonetku (»ko sam ja?«), pojedinac mora da interiorizuje određena saznanja, verovanja, vrednosti, sisteme značenja i sim bole; da bi odgovorio na pitanje kako treba da se ponaša u svojoj grupi da bi od nje bio prihvaćen, on mora da interiorizuje određena pravila, norme, zabrane i druge standarde koje je propisala njegova k.; da bi odgovorio na pitanje šta može da stvori od sebe i u čemu je smisao njegovog života, mora da se osposobi da bira između različitih, često protivrečnih principa i stavova; da bi mogao da učestvuje u društvenim delatnostima, mora da nauči da »igra« društvene uloge koje su mu propisane ili koje je sam izabrao. Postoji dilema oko toga šta je prvo - društvo ili k. Međutim, to je lažna dilema, jer kada se ima u vidu šta sve zavisi od k. u razvoju čoveka kao ljudskog bića postaje jasno da nijedno ljudsko društvo ne može da postoji bez k. Bez k., tj. običaja, normi ponašanja (mo ralnih, pravnih i drugih), vrednosti, sistematizovanog i verbalizovanog iskustva (pre svega, jezika) i znanja ne bi bilo ni društvene organizacije, koja se ne zasniva na instinktivnim regulativima i zakonima prirode, niti na fiziološkoj podeli rada (kao, npr., kod pčela), već se ja vlja kao »kulturna konstrukcija realnosti«, a to znači kao oposredovana stvarnost; kao što gramatika strukturiše jezik, tako i k. postavlja strukturne temelje za organiza ciju društva.
270
K. je povezana sa svim vitalnim funkcijama u ljud skom životu i u ljudskoj reprodukciji; bez k. čovek je kao živo biće bez kiseonika, budući da ga ona snabdeva svim onim elementima koji su neophodni za uređivanje međuljudskih odnosa, kao i odnosa čoveka prema okolnom svetu i prema samom sebi. Ali k. to ne čini stereotipno, uniformno; njeno dejstvo je fleksibilno i višeznačno i ne deluje automatski nego putem selekcije i stalnih modifikacija. Važno je, takođe, obratiti pažnju na dinamički aspekt k. i na povezivanje dijahronijskog i sinhronijskog pristupa. Dakle, k. odgovara na sve važne zahteve »ljudske prirode«, ali će se k. međusobno ra: zlikovati prema načinu na koji pružaju (ili nude) takve nužne odgovore. 3 antropologija, kulturna 3 sociologija kulture 3 studije kulture Z. Golubović kultura sećanja. U širem značenju, sveukupna jav na upotreba prošlosti; u užem značenju, međugranska naučna disciplina koja se bavi tumačenjem i objašnje njem različitih načina čuvanja i iskrivljavanja prošlosti. Dve su strane k. s. (1) Kulture se posm atraju kao skladišta i nosioci sećanja. Čine ih obrasci u kojima se nasleđuje, prenosi, planski ili spontano zaboravlja ili potiskuje sećanje u skladu s interesima različitih grupa. Kada je posredi ideološko korišćenje prošlosti, govori se o »političkom korišćenju istorije« ili »politizaciji sećanja«. (2) U drugom, ne toliko ideološkom smislu, sećanje označava manje ili više svestan pojedinačni, grupni ili kolektivni odnos prema zbivanjim a iz prošlosti, kod kojeg pojedinci i grupe koriste prošlost da bi se razgraničili od drugoga i izgradili identitet. Kao naučna disciplina, k. s. se učvrstila u misli o društvu krajem XX veka, ponajviše zahvaljujući hajdelberškom egiptologu Janu Asmanu i anglisti iz Konstance Alaidi Asman. Značajan doprinos dali su joj Pol Riker, Pjer Nora, Rajnhard Koselek, Jern Risen, Erik Hobsbaum i Evijatar Zirubevl. Postala je važna nova disciplina koja istražuje uloge kulturnih obrazaca sećanja, značaja pamćenja i sećanja za formiranje ident iteta i odnosa prema istoriji i prošlosti u nauci i kole ktivnom pamćenju. K. s. na planu ličnog i kolektivnog pamćenja označava manje ili više promišljen odnos prema prošlosti i konstruktivni karakter stava prema prošlim iskustvima (sećanje) s obzirom na sadašnjost i budućnost. Prioriteti ove discipline su različiti odnosi prema prošlosti u kojima se ogleda kolektivna svest. U tom smislu, k. s. je srodna pojmovima »politika sećanja« ili »političko korišćenje istorije«. Sećanje je više vezano za emotivni i kognitivni odnos poje-
271 dinca prema iskustvu, dok se pamćenje više odnosi na društveni i kulturni aparat u kojima se skladišti učinak sećanja. Sećanje se odnosi i na nenamerno opažanje i nesvesno reagovanje, dok je pamćenje smišljeni odnos prema prošlosti, više vezan za ustanove i medije koji čuvaju i prenose sadržaje prošlosti. Srećni ljudi imaju loše pamćenje i bogato sećanje (Tomas Brusig). K. s. proučava načine na koje kulture, režimi i klase prenose znanje o prošlosti, kako ga izmišljaju, obrađuju, ko riste, potiskuju, zaboravljaju i preinačuju. S obzirom na tehničko-tehnološku stranu skladištenja pamćenja, razlikuju se usmene i pismene i elektronskim medijima posredovane k. s. Postoje i pojedinačne, kolektivne, službene i neslužbene k. s. S prelaskom sećanja u kul turno pamćenje počinje k. s.: ona je prisutna svuda gde je individualnim sećanjima potrebno kulturno kodira nje, da bi se kao sećanja mogla obraditi, pri čemu je i »veština zaborava« takođe strategija odnosa prema prošlosti, kao i »milost izvinjenja«. Sto su se društvene grupe i ustanove više definisale posredstvom sačuvanog i prerađenog znanja, to je i odnos prema prošlosti posta jao sve značajniji u pravdanju državnog i nacionalnog interesa. Spomenici, istorijske knjige i umetnička dela postajali su i politički važni. Gomilanjem sadržaja iz prošlosti rasle su i mogućnosti korišćenja prošlosti. Jednostavnije rečeno, k. s. proučava mehanizme društvenog prenošenja, oblikovanja, održavanja i pre rade prošlosti. Kulturna istorija sećanja tesno je po vezana s tehnikama sećanja (retorika, mitovi, pismo). K. s. se, s obzirom na prenošenje i oblikovanje sećanja, đele na usm ene, pism ene, spom eničke, elektron ske itd. U sociološkosaznajnom pogledu, prisutno je mnoštvo različitih oznaka za određenje prošlog, koje su propraćene raznovrsnim obrascima prerade teške prošlosti (svakodnevna svest, potiskivanje, relativisanje, izmišljanje, planski zaborav itd.). K. s. razvija pristupe koji proučavaju kolektivne i individualne konstruk cije, tj. slike prošlosti koje ljudi i grupe u određenim zatečenim situacijama stvaraju da bi uz pomoć prošlosti rastumačili sadašnjost i stvorili viziju budućeg razvoja. U k. s. su istraživački prioriteti svrstani u dve opšte oblasti: (1) mehanizmi nametanja slike prošlosti i (2) pojedinačne i grupne potrebe koje olakšavaju prihvatanje određene prošlosti. U ideološkokritičkom pogledu objašnjava se mehanizam konstruisanja smisla prošlosti, tj. saobražavanje prošlosti interesima vladajuće grupe posredstvom selektivnog izbora, osobenog tumačenja i povezivanja sadržaja iz prošlosti. Prati se (a) dinamika promena izbora sadržaja iz prošlosti, odnosno izmene sadržaja i smisla koji se traži u prošlosti; (b) naracija, tj. način izlaganja, izbora, povezivanja i osmišljavanja
kultura sećanja rastrzanih sadržaja i (c) uočavaju društveni sklopovi koji pogoduju oživljavanju pamćenja na određena zbivanja. Iako društvenointegrativna slika prošlosti gotovo nikad nije bila lišena neposrednog ili posrednog uticaja interesa vladajućih aktualnih grupa, k. s. se ne može svesti na kritiku ideologije. Potrebe za kontinu itetom s prošlošću su raznovrsne: potraga za smislom pojedinačnog ili grupnog postojanja, integrativni napori za homogenizovanjem raznih neideoloških grupa, traj nija idejna ili kratkoročna dnevnopolitička ideologizacija posredstvom iskrivljavanja prošlosti. Tokom is torije, status i smisao pamćenja bitno se izmenio: od mitskog i sakralnog statusa pamćenja u antici, preko poimanja pamćenja kao izvora znanja i istine u predmodemom svetu, do opadanja značaja pamćenja danas. Svaka k. s. je tesno vezana za vlastiti istorijski oblik društvenog vremena koje je dinamički okvir korišćenja prošlosti. Najopštije govoreći, upotreba prošlosti može se podeliti u tri faze: (1) predmodernu; (2) modernu i (3) globalizacijsku. Crkveno, državno, političko i kulturno pamćenje bilo je u različitoj meri institucionalizovano i u društvenointegrativnom pogledu aktivno. ( 1) Predmodema k. s. bila je elitistička i tradicionalistička. U neraz vijenim, nepismenim društvima sliku prošlosti formirala je manjina. Statična i nepokretna sadašnjica produžavana je u prošlost i budućnost. Kod svakog konzervatizma starije je samim tim i uglednije, a prošlost je dugo bila oktroisana religijom u opštem sklopu večnosti koja nije dozvoljavala korenito ontološko razlikovanje vremena (sadašnjice i budućnosti). Vladajuće klase dugo su kontrolisale društveno vreme, kalendare i nulte časove. Francuska revolucija bila je i borba za novo društveno vreme, koje su do tada kontrolisali plemstvo i crkva. Revolucionarni kalendar, u čijem središtu je stajala harizma razuma, nije bio samo pokazatelj nego i aktivan činilac promena u odnosu na feudalizam. (2) U jezgru moderne dinamične k. s. stoji prosvetiteljsko poimanje istorije. Uslov optimističke vere u razum i napredak bila je kritika religijskog društvenog vremena. Staro je izbačeno kao kriterijum sadašnjeg i budućeg. U pokretljivom i obrazovanijem društvu XIX i XX veka proširio se krug tvoraca raznovrsnih grup nih i pojedinačnih svesti o prošlosti. U građanskom društvu snažno je narasla upotreba prošlosti u pravdanju najraznovrsnijih interesa aktuelnih grupa. Buržoaska ravnodušnost prema starom bila je u snažnoj suprot nosti s buržoaskim nacionalizmom koji se, kao i svaki nacionalizam, trudio da se što dublje usidri u prošlosti. I kod obnovljenog kapitalizma, sećanje - u čijem je
kultura sećanja središtu nacija - jeste premisa unifikacije pamćenja i istorije. U XIX veku nacionalni istoričari uživali su status »kulturnih sveštenika«. U napetosti između buržoaskog ateističkog kosmopolitizma i iracionalnog buržoaskog nacionalizma sazrevala je moderna nauka o prošlosti. Nacionalni romantizam otrkrio je šarm pamćenja i vezu između pamćenja, mašte i književnosti. Nacionalizam je osigurao budućnost prošlosti. Tome nasuprot, averzija Karla Marksa prema nostalgiji je slavljenje prošlosti pretežno tumačila kao lažnu svest. Oštro i odlučno je marksistička kritika ideologije u XX veku dala k. s. snažan kritički pečat. Društvena uslovljenost slike o prošlosti rastumačena je na nov ideološkokritički način. Modemu fazu sećanja dugo je karakterisalo sapostojanje dva kruta hladnoratovska poretka sećanja (socijalistički i kapitalistički), čije su isključivosti redukovale složenost i nepreglednost mnoštva slika o prošlosti, a koje su eksplodirale nakon rušenja m onopola religije nad prošlošću. U istom periodu bila je upadljiva i napetost između snažne moralizacije prošlosti i profesionalnog nastojanja istoričara da pišu sine ira et studio. Prelazak iz predmodernog u moderno poimanje prošlosti bio je neravnomeran i skriven proces koji se ne može fiksirati na prepoznatljiv preokret događaja. Muzeji, arhivi i komemoracije jesu iluzije večnosti. Pjer Nora ne misli da preokret k. s. obeležavaju godina 1789, niti pak 1848, već rušenje seoskih obrazaca pamćenja. Krajem XIX veka ravnoteža tradicije je narušena, dezintegrisan je seoski svet pamćenja. Počinju rasprave o pamćenju kao odgovor na ubrzanje istorije (socijalno i tehnološko). U istom periodu pamćenje je vraćeno u centar filozofskog mišljenja sa Anri Bergsonom, u psihologiji sa Sigmunod Frojdom, a u književnosti s Marselom Prustom. Promena pamćenja značila je za okret od istorije ka psihologiji, od društva ka pojedincu, od objektivne poruke ka subjektivnom tumačenju, od ritualnog ponavljanja ka novom sećanju. Individua lizacija i psihologizacija savremenog pamćenja tražila je novu ekonom iju vlastitog identiteta, m ehanike pamćenja i značaja prošlosti. Na delu je bila atomizacija opšteg pamćenja u niz privatnih sećanja. Modernost je na paradoksalan način postala sve zavisnija od prošlosti jer je pojačana atomizacija podstakla traženje pribežišta u emotivnim romantizovanim zajednicama sećanja. Prvi svetski rat, kao realni početak XX veka, podstakao je nov talas povratka monumentalnoj nacional noj prošlosti i uveo novu simboličku praksu sećanja. Ubrzano su dizani spomenici koji su slavili državu, na cionalno pamćenje je depersonalizovano, a kult mrtvih demokratizovan. Tome nasuprot, socijalizam nije slavio nacionalnu prošlost već je bio okrenut budućnosti. Fu-
272 turizam je tražio zaborav i osuđivao muzeje kao groblja. Industrijski kapitalizam između dva svetska rata podstakao je dezintegraciju i funkcionalizaciju kolektivnog pamćenja, što je njegov savremenik Moriš Albvaš i te orijski iskazao. (4) Pada u oči da krajem XX veka k. s. dobija nov okvir. »Eksplodirala« je potisnuta prošlost u Istočnoj Evropi, dok se u Zapadnoj Evropi javlja nadteritorijalno globalno pamćenje izraženo u novim praznicima: Dan Evrope i Dan Holokausta. Globalizacija se probija kroz opsednutost prošlošću i poreklom. Skoro d aje poslehladnoratovska globalizacijska slika o prošlosti bolji dokaz za tvrdnju daje neopredeljena istoriografija uto pija nego stoje to bila hladnoratovska podeljena prošlost. Nakon rušenja hladnoratovskog poretka sećanja opet su eksplodirale stare isključive slike prošlosti (lišene blokovskog obruča), sa snažnim mobilizacijskim po tencijalom slepog nacionalnog patriotizma. Živimo u doba medijski prenaglašene globalizovane industrije sećanja. Toj industriji snažan pečat daje duboki prezir postmoderne prem a sintezi i okretanje fragmentu, paralogičnom, metafori i »radosnoj relativnosti stvari«. Posledica odustajanja od uočavanja antagonističkih protivrečnosti je okretanje mnoštvu, što pravda novi teorijsko-politički borbeni pojam »pluralizma« (Verner Sepman). Deklarisana jednakost svih stanovišta ne izdržava pritisak realne nejednakosti normalizovanog kapitalizma. Savremena istorija u spletu osećajne k. s., žrtava globalizacije i medijskog insceniranja prošlosti prima ulogu »antipoda nerefiektovanog sećanja«. Nauka o prošlosti teško se otima imperativima ideologizovane k. s. Uprkos haotičnosti stanovišta, paralogičkim para doksima i teorijskoj nedoslednosti, postmodema k. s. čini svetopoglednu formaciju koju integriše antitotalitarna slika prošlosti. Pod snažnim pritiskom dog matskog preobraćenja i provale nacionalne i konfe sionalne tradicije menja se k. s. - od spomeničke do lične. Javna spomenička k. s. menja značenja, a time i viđenje prošlosti. Javlja se novi tip novinara-istoričara u tipičnoj televizijskoj emocionalizaciji i personalizaciji istorije. Ljubitelji istorije i preduzimači sećanja postaju uticajniji od profesionalnih istoričara. Površna u osporavanja u okviru postmodeme, lišena kritike ideologije, takva shvatanja nisu kadra da prozru tobože radikalnu kritičnost nove k. s. koja je kostimi rana novim epohalnim pojmovnim naučnim žargonom: konstrukcija i realnost, obrasci žrtvene didaktike, demokratija i ljudska prava, nulti čas, simbolično in sceniranje i si. Ne uviđa se ili se smatra beznačajnim to što svest o klasnoj napetosti potiskuju novi mitski
273 pojmovi (tržište, tranzicija, globalizacija). Nedovoljno se uočava da ovi pojmovi ne samo što stiču sudbinski karakter nego i poriču prosvetiteljske težnje za eman cipacijom i solidarnošću. Prosto rečeno, prošlost se tumači u svetlu nove budućnosti - bezalternativnog ka pitalizma i etnički i konfesionalno homogene države. Tome nasuprot, kritička k. s. ne bi trebalo da se ograniči na raspoznavanje raznovrsnih simboličkih struktura kod pojedinačne i grupne obrade prošlosti nego da uvek ima na umu interesnu, ideološku, političku i ličnu uslovljenost ovih složenih procesa. Ona se protivi postmodemom konstruktivizmu, koji - polazeći od načelne nemogućnosti razlikovanja realnosti i iluzije, istine i ob mane - proglašava uzaludnim emancipatorske napore zajednakošću i pravdom. Dalje, kritička k. s. odbacuje postmodernističku averziju prema racionalnosti i emancipaciji i zalaže se za istraživanje interesne osnove grupnih posrednika prošlosti (klasni, politički, porodični, generacijski). Nije ključno pitanje šta govore ostaci prošlosti nego kako se ti ostaci tumače. Drugim recima, ko šta pamti i zašto pamti? Marksistički ideološkokritički pristup do sada se uglavnom bavio klasnim i političkim činiocima iskrivljavanja prošlosti. Od kraja XX veka pojačano je istraživanje neekonomskih činilaca, a uticaj ideoloških činilaca postupno je klasno neutralizovan. U tom pravcu razvija se posthladnoratovska k. s. u kojoj dominiraju konstruktivizam, simbolizam i hermeneutika. Sklop u kojem se tumači iskrivljavanje i upotreba prošlosti nije osnovna strukturna napetost društvene celine nego je to spoznaja rasutosti fragmenata s »vlastitim smi slom«. Saznajni cilj nije uzročnost nego kontingentnost, a nosioci značenja nisu strukture nego fragmenti. He gemona k. s ., apsolutizovanjem pojedinca, fragmentarnog i rasutog iskustva, brani teorijski redukcionizam, koji prošlost svodi na viziju nepovezanih promena i ne pregledno mnoštvo s ravnopravnim smislovima delova. Nasuprot tome, kritička k. s. traga za unutrašnjim an tagonizmom, proučava plansko usmeravanje preplitanja javnog, službenog i ličnog pamćenja, zatim načine kako slika prošlosti deli ljude koji su je doživeli, ali i one koji je nisu proživeli, a ipak je prihvataju kao deo vlastitog identiteta. U hegemonom diskursu o prošlosti kritička k. s. raspoznaje osobene naracije (tj. nametanje smisla preko veštog i skladnog načina izlaganja) koje su u svetopoglednom smislu funkcionalizovane. Prioriteti istraživanja kritičke k. s. nisu samo materijalni ostaci prošlosti, obeležena mesta sećanja, pluralizam minulih simbola i značenja nego i ideologije, stereotipi i mitovi prisutni u raznovrsnoj upotrebi sadašnje prošlosti. 3 istorija O kolektivno pamćenje O vreme, društveno T. Kuljić
kultura, politička kultura, masovna. Kultura, umetnost, nauka i filo zofija koja se oblikuje u masovnom društvu, a posred stvom sredstava masovnih komunikacija, namenjena je masovnoj potrošnji. Kritičari m. k. za nju tvrde da je, budući namenjena tržištu, odnosno najširem krugu »potrošača«, jednostavna pre nego kompleksna, konk retna pre nego apstraktna, emocionalna pre nego intele ktualna. M. k. je »napredak zaglupljivanja«, a ideal je »jednostavna poruka, upakovana u emocije zajedničke obrazovanima i neobrazovanima, razumljiva svakome«. Kritičari tvrde da se u m. k. putem masovnih medija podstiču veštačka uzbuđenja i lažne potrebe, da se proizvode vedri i dobro raspoloženi »roboti« skučeni u granicama svog najbližeg okruženja, apatična masa iznad koje se oblikuje svemoćna elita. Za m. k. je, tvrdi se, karakteristična »pseudo« ili lažna individualizacija, što se pokazuje »od normirane improvizacije u džezu do originalne filmske osobenosti kojoj pramen mora da visi na čelu da bije kao takvu prepoznali«. O društvo, masovno O masovne komunikacije S. Nedović
k u ltu ra , politička. Skup saznajnih, em otivnih i vrednosnih stavova stanovništva prema politički značajnim vrednostima, ulozi partija, države i vođa. Pojam p. k. uneo je Dejvid Elmond (1956). Odnosi se na celinu preovlađujućih uticajnih političkih gledišta i vrednosti u jednom dobu ili kod većih društvenih grupa. P. k. se prenosi socijalizacijom, ali se nameće i religi jom, ideologijom ili državnim merama i menja se brže ili sporije (konzervativna, liberalna, demokratska, au toritarna p. k.). Dejvid Elmond i Sidni Verba razlikuju tri tipa p. k. (1) U parohijalnim p. k. članovi društva ne očekuju ništa od političkog sistema, jer im je nepoznat ili ga posmatraju kao nastavak religijskog sistema. (2) Kod podaničkih p. k. članovi društva jesu doduše s vesni političkog sistema, ali je ovde legitimnost političkog sistema vezana za poverenje u nosioce političke delat nosti. (3) Samo u partieipativnimp. k. članovi aktivno i neposredno učestvuju u političkim zbivanjima. Postoje mešovite i čiste forme navedenih tipova p. k. Sličnu podelup. k. iznosi Danijel Elazar. S obzirom na različitu motivaciju pojedinca za bavljenje poli tikom, on razlikuje tradicionalistički, individualistički i moralistički tip. U tradicionalističkoj p. k. društvo se poima kao hijerarhijsko i paternalističko, a glavni zada tak u održanju reda pridaje se državi. Za vlast treba da se bore elite, učešće masa je nepoželjno, a cilj je održanje status quo. Individualistička p. k. zagovara takmičenje u kojem država samo arbitrira. Politiku treba da oblikuje mišljenje većine oko koje se bore političke stranke, a
kultura, politička glavni cilj je održavanje ravnoteže između različitih interesa. Kod moralističke p. k. (koja se formira na tradiciji prirodnog, a ne pozitivnog prava) politika je aktivnost za postizanje pravednog poretka i moralnog napretka. Učešće u politici je građanska dužnost svih, a cilj je poboljšanje javnog dobra, socijalne pravde, poštenja i pravičnosti. Za razliku od prethodna dva tipa p, k., ovaj poslednji nije elitistički, nego participativni. U stvarnosti je p. k. mešavina različitih pomenutih obrazaca, koja opet zavisi od tradicijskog nasleđa, aktuelnih protivrečnosti i interesa vodećih klasa i slojeva koji nameću hegemone političke vrednosti. Pored ideoloških činilaca, p. k. oblikuju i manje ili više uticajni sadržaji tradicije, koji se razlikuju po ustaljenom institucionalnom regulisanju političkih ra zlika i po ulozi državne prinude. Za razliku od anglo saksonske p. k., koja već stolećima normira ponašanje i reguliše javne odnose pojedinaca i grupa relativno čvrstim, uhodanim i usklađenim spojem konstitucionalne i lokalne prakse, srednjoevropska p. k. javni politički život pretežno reguliše državnim organizaci jama (tradicija snažne države) u kojoj važan udeo imaju ideologije. Ruski deo istočne Evrope takođe je formiran u osobenoj p. k. snažne države (ali ne i stabilnog privat nog poseda zbog odsustva lenskog feudalizma), a manje države jugoistočne Evrope (koje su nastajale kao ostaci raspalih imperija) oblikovala je nestabilna kombinacija društvenih - običajnih i državnih - birokratskih sadržaja p. k. P .k. i s njom povezani oblici vlasti nisu uslovljeni samo načinom privređivanja, društvenom strukturom, obrascem regulisanja sukoba i poželjnom vizijom društva nego i različitim stupnjem neophodnosti od brane od spoljnog neprijatelja. Od ugroženosti države spolja zavisi značaj, ugled i uloga vojske, što opet daje važnu boju p. k. Na Balkanu je, npr., uloga voj ske bila najvidljivija u srpskoj istoriji, i to ne samo u oslobodilačkoj p. k. (slavljenje ratničkih vrlina i obožavanje oslobodilaca) nego i u otvorenom mešanju vojske u politiku. Militarističkap. k., po pravilu, ponajmanje je razvijana u državama čije kopnene granice nisu bile ugrožene (skandinavske države, Velika Britanija, SAD. Tu je politika sličnija biznisu, manje opterećena ideologijom, a p. k. više je trgovačka nego vojna. Antidinastički američki puritanizam prihvatio je u svom nastanku republikanizam Francuske revolucije da bi se oslobodio britanske krune. Uprkos republikanskom konstitucionalizmu, u američkoj p. k., za razliku, npr., od francuske, prisutan je snažan verski konzervatizam. U organizacionom pogledu, britanska monarhija bila je prelaz između evropskog dinastičkog apsolutizma i
274 američkog republikanstva. Za razliku od evropskep. k., kojaje bila dugo opterećena militarizmom, koji je menjao granice između država, u jezgru britanske ostrvske tradicije nije stajala kopnena vojska niti moćna crkva, nego parlamentom rano ograničena vlast krune, u kojem su oblasna aristokratija i trgovačka buržoazija podsticali prekomorsku trgovinu i razvoj kapitalizma uz pomoć mornarice. U prelomnoj kapitalističkoj fazi formiranja moderne države, odsustvo moćne kopnene vojske i birokratije (Engleska) i feudalne tradicije (SAD) uticalo je na formiranje drugačije p. k. koja se razlikovala od državnih p. k. evropskog kontinenta. U jezgru savremenihp. k. je odnos prema demokratiji, tj. različito shvaćenoj srazmeri između njenih kompo nenti - društveno-ekonomske, pravne i političke jedna kosti. O karakteru p. k. danas svedoči shvatanje podele vlasti, predstavničkog sistema, odnos prema vlastitoj naciji i manjinama, način korišćenja građanskih prava i shvatanje glavnih obrazaca društvene integracije (par tijski, državni, običajni). O demokratija O društvo, civilno O građanskost T. Kuljić
kultura, tradicionalna. U etnologiji, antropologiji i sociologiji, t. k. se određuje kao kulturapredmodernih društava, nepisana kultura i kao narodna kultura ili kul tura sela u modernim društvima. U modernoj društvenoj misli, proučavanje /. k. se gradi na ideološkom uspostavljanju dihotomije između tradicionalnog i modernog, racionalnog i iracionalnog, narodnog i elitističkog, progresivnog i neprogresivnog. Ono započinje na ulasku u novi vek kritikom narodnog sujeverja i neprosvećenosti najširih slojeva, koja svoj vrhunac doživljava u vreme prosvetiteljstva. Tokom nekoliko vekova, uporedo se odvijalo istraživanje tzv. primitivnih društava, tj. neevropskih predmodernih kultura, na koje je takođe primenjivan ovaj pojam. Cilj ovih istraživanja je bio da se komparativnim metodom rekonstruišu faze razvoja ljudskog društva i čoveka. U tom kontekstu, vanevropske kulture su svrstane u pre thodne faze kulturnog i društvenog razvoja, te su ge neralno sve označene kao t. k. i tradicionalna društva. U vreme buđenja nacionalne svesti i konstituisanja na cionalnih država, t. k. se proučava kao kultura etničkih zajednica. Time su vrlo različiti tipovi kultura podvedeni pod ovaj pojam. Zato je vrlo teško dati opšte pojmovno određenje ili definiciju t. k. U najširem smislu, reč je o analogijskom pojmu čije je značenje formirano em pirijskim poređenjem kulturnih karakteristika, pri čemu
275 je uvek naglasak na pojedinačnim kulturama, a ne na opštem ili apstraktnom određenju. T. k. se određuje u sprezi nekih standardnih činilaca. To su: obeležja, nosioci i tip društvene strukture. U kulturna obeležja spadaju simboli, obrasci i predmeti, usmena tradicija i vrednosti, zasnovani na nasleđu i prihvaćeni kao kulturna baština. Disciplina koja se posebno bavi ovim aspektom t. k. je folkloristika. Nosioci t. k. su pleme, etnos, narod, i donekle, nacija, na koje je posebno usmerena etnologija. Poseban tip društvene strukture koji se vezuje za pojam t.k. odnosi se na mala, homogena i zatvorena društva zasnovana na gentilnim vezama i ekonomskoj samodovoljnosti. Dis ciplina koja se posebno bavi ovakvim tipom društva je antropologija. Statički pristup ovim činiocima onemogućuje razumevanje kulturne promene i kulturne invencije kao nezaobilaznih faktora u formiranju t. k. Istovremeno, onemogućen je kritički pristup procesim a moder nizacije, što je kao tema posebno važno u kontekstu proučavanja retradicionalizacije. 3 društvo, tradicionalno 3 tradicija O tradicionalizam K Sekulić
kulturne potrebe. U upotrebi teku novijoj sociološkoj i kulturološkoj literaturi, ovaj složeni pojam je nastao razvojem osnovnih pojmova koji ulaze u njegov sa stav - kultura i potrebe. Pojam potreba ima izvor u antropologiji i funkcionalističkoj teoriji u sociologiji, ali i u socijalnoj psihologiji. RalfLinton, američki et nolog i antropolog, postulirao je tri osnovne ljudske p.: za afektivnim odgovorom, za sigurnošću i za novi nom. Funkcionalistička teorija takođe počiva na toj hipotezi o p. čoveka koje samo određena kultura za dovoljava, proizvodeći stalno nove. U nastojanju da otkrije svoje posebno mesto u svetu i da uspostavi svoj identitet, čovek razvija svoju motivaciju na ko joj počivaju raznovrsne p. (Gordon Olport). U klasi fikaciji Abrahama Maslova posebno mesto zauzimaju potreba za sigurnošću i potreba za samoaktualizacijom. U sociološkoj perspektivi, p. se javljaju kao izraz ra zvoja ljudske civilizacijie. Progres stvara novep. koje, sa svoje strane, prouzrokuju druge p. Kada je reč o kulturi, Rejmond Vilijams je ukazao na višeslojnost ovog izraza. Još sredinom XVIII veka kultura je značila prvenstveno »staranje o prirodnom rastu«, a zatim »proces obučavanja ljudi«. U ovom drugom značenju, ona je obično bila »kultura nečega«, što se u ranom XIX veku pretvorilo u kulturu kao takvu - stvar po sebi. Počela je da označava (1) »opšte sta
kulturne potrebe
nje ili naviku duha« u bliskoj vezi sa idejom ljudskog usavršavanja i (2) »opšte stanje intelektualnog razvitka u društvu kao celini«. Tek kasnije počela je da znači »celokupan način života, materijalni, intelektualni i duhovni«. U XX veku je došlo do još većih promena na kulturnom polju i do širenja zona koje se označavaju kulturom. Uporedo sa implicitnom, počela je da se ra zvija i jača eksplicitna kultura: štampa, film, radijski i elektronski mediji. K. p. su rezultat vaspitanja i društvenog iskustva. Prema Pjeru Burdijeu, one se stvaraju u porodici i školi, ali se stiču i neposrednim kulturnim iskustvom. Uvodeći pojam kulturnog kapitala, društveno nasleđenog preko socijalnog porekla, kao i pojam bliskosti ili prisnosti sa kulturom, Burdije je postavio osnove za razumevanje suštine k. p. Postoje tri polja koja generišu nastanak k .p .: ličnost, društvo i kultura. Pošto k.p. nisu urođene, njihovo po stojanje kod jednih, a odsustvo kod drugih ne može se objasniti samo prirodnim darom. Burdije pobija tezu tzv. harizmatičke ideologije prema kojoj je talenat dovoljan uslov za pojavu razvijenih k. p. i kreativnih sposob nosti. Intelektualna atmosfera u porodici, jezik kojim se govori, stavovi u odnosu na školu i kulturu, uticaj izvorne jezičke sredine bitni su za razvoj sposobnosti, jačanje kulturne motivacije i učvršćivanje saznanja o sopstvenim sposobnostima i potrebama. U društvenom polju se uobličavaju težnje u kojima se, prema mišljenju Pol-Anri Sombar de Loa, ukrštaju lično i društveno. One su usko povezane sa opažanjem spoljašnjeg sveta, društvenih uslova i mogućnosti za realizaciju sopstvenih sposobnosti i zadovoljavanje k. p., kao i s predstavama koje se formiraju o tom svetu. Ukoliko je primarna moti vacija jača i ukoliko težnje imaju pozitivne podsticaje iz društvene i kulturne sredine, utoliko više jača i saznanje o sopstvenim sposobnostima i k.p., odnosno samosvest o sebi kao nosiocu tih potreba. Najzad, kulturno polje, koje obuhvata i implicitnu i eksplicitnu kulturu, presudan je generator u nastajanju pojedinih k. p., određujući njihovu strukturu i intenzitet. Tek kulturni proizvodi i njihova simbolika daju puni sadržaj k. p. Burdije napominje da »kultura, u subjek tivnom smislu ovladavanja, manje ili više potpunog, nije ništa drugo nego kultura koja je potpuno usvojena i koja je postala stalna i opšta dispozicija za odgonetanje kulturnih predmeta i kulturnih ponašanja, služeći se ko dom prema kojem su ovi svrstani u određenu katego riju značenja«. Za stepen ovladavanja kulturom nužna je bliskost ili prisnost s kulturom, koja se postiže na osnovu kulturnog kapitala i na osnovu aktuelnog kon takta s kulturom. Nasleđeni kulturni kapital omogućava
kulturne potrebe
276
tzv. simboličko prisvajanje, za razliku od ekonomskog prisvajanja. U savrem enom sociološkom i kulturološkom tumačenju, k. p. su posebna vrsta ljudskih p. koje su u stalnom razvoju, trajno otvorene za prijem kulture, oslonjene na jaku motivaciju i stalno podsticane novim kulturnim proizvodim a. K. p. koje ne m ogu da se izjednače sa sklonostima ili interesovanjima ontološka su kategorija u svom psihičkom, društvenom i kul turnom utemeljenju. Tipologija k. p. zasniva se na dvema velikim sferama ljudskog društva i kulture: estetskoj i saznajnoj. Iz estet ske sfere razvijaju se brojne umetničke potrebe kao pod vrsta k.p., a iz saznajne sfere proizlaze brojne naučne i druge k. p. bitne za orijentaciju čoveka u svetu. U svo jim sve različitijim formama, umetnost stvara estetske p., a raznovrsni oblici kulture, od praktičnih znanja do visoke nauke, stvaraju i zadovoljavaju saznajne p. 3 kultura 3 ličnost 3 potrebe M. Nemanjić
kulturne univerzalije. K. u. (ili ljudske univerzalije) sačinjavaju obeležja kulture, društva, jezika, ponašanja i psihe za koja se zna da bez izuzetka postoje u svim poznatim ljudskim društvima. Tu spadaju, npr., alati, mitovi i legende, polne uloge, društvene grupe, agre sivnost, određeni gestovi, gramatika, emocije, foneme i psihološki odbrambeni mehanizmi. Neke u. postoje u svim zajednicama, ali se javljaju samo u vezi sa određenim individuama. Ples se može naći u svim društvima i kulturama, ali ne plešu sve in dividue. Druge u., poput upotrebe određenih gestova, karakterišu psihu i/ili ponašanje svih (zdravih) indi vidua. Nakon osnivanja akademske antropologije potraga za ljudskim u. je bila veoma intenzivna i aktuelna. Međutim, tokom većeg delà XX veka razni intelektu alni i kulturni faktori su uticali na rast popularnosti kulturnog partikularizma i zanemarena su istraživanja psihobioloških obeležja koja su u njihovoj osnovi. K. u. se mogu podeliti na kondicionalne, statističke, skoro-u. i univerzalne fondove. Kondicionalne u. se odnose na pravilo, odnosno povezanost između nekog uslova a i posledice b. Ako postoji uslov a, javiće se u., b. Najpoznatiji primer je sa osnovnim terminima za boje: ako postoje samo tri osnovna termina za boje - to će biti crna, bela i crvena. Ovde se univerzalnost odnosi na obrazac simultanog pojavljivanja i njegovu uzročnost. Objašnjenja skoro-«, i u. suštinski su slična, jer u mnogim slučajevima skoro-w. se odnose samo na nesi
gurnost u pogledu njihove (apsolutne) univerzalnosti. Pripitomljavanje pasa je skoro-»., jer neki narodi do nedavno nisu imali pse. Univerzalni fond je fiksirani skup mogućnosti iz ko jih se određene manifestacije ispoljavaju u svim kul turama. Klasičan primer je srodstvo, koje svuda postoji, ali se klasifikuje na različite načine. Neke k. u. su rezultat invencije i difuzije, usled svoje korisnosti. Upotreba vatre i pomenuto pripitomljava nje pasa su klasični primeri. Druge u. potiču iz ljud ske prirode. Tako su, npr., kognitivna i emocionalna obeležja koja sačinjavaju romantičnu ljubav poznata u svim društvima. Do danas su antropolozi načinili listu od preko tri stotine u. 3 ljudska priroda 3 kultura 3 kulturni relativizam M. Skorić
kulturni kapital. Pojam se, kao tekovina novije sociologije kulture i kulturno orijentisane sociologije, duguje francuskom sociologu Pjeru Burdijeu. U svom složenom značenju (kao i pojam simboličkog kapitala), on proizlazi iz originalnog shvatanja društva i kulture koju je Burdije razvijao u nizu svojih radova, počev od šezdesetih godina XX veka. Već u studiji Naslednici. Studenti i kultura (1964, zajedno sa Žan-Klod Paseronom) prisutne su osnovne ideje o ulozi kulture i o kulturnim preprekama kod studenata različitog socijal nog porekla u toku njihovih studija. U Nacrtu za jednu teoriju prakse (1972), autorskom delu samog Burdijea, prepoznaje se celovita zamisao društva, kulture i ličnosti. U jezgru tog shvatanja je novo poimanje samog predmeta sociologije, koje obuhvata i objektivno datu društvenu realnost i subjektivnu predstavu koju članovi nekog društva imaju o toj realnosti. Uvodeći pojam ha bitusa, koji označava nešto što jeste stečeno, ali je tra jno ugrađeno u vidu stalnih dispozicija, tako da deluje kao d a je urođeno, Burdije se oslanja na još nekoliko ključnih pojmova, među kojima je i k. k., pomoću kojih se određuje i sam habitus. Preuzimajući izraz kapital, koji se uobičajeno vezuje za ekonomsku sferu društvenog života, Burdije je toj reči, u sintagmi k. k., dao ono značenje koje proizlazi iz njegovog osnovnog shvatanja društva i kulture. Ovde kapital znači nešto sto je akumulirano tokom neko liko generacija u vidu predstava, znanja, sposobnosti tumačenja i prepoznavanja značenjskih slojeva real nosti, a što se društvenim nasleđem prenosi na nove generacije. Burdije vidi društvo kao višedimenzionalni prostor u okviru kojeg društveni akteri zauzimaju svoj položaj određen obimom njihovog ukupnog kapitala,
277 koji pored kulturnog obuhvata i ekonomski i simbolički kapital. Zahvaljujući svom socijalnom poreklu, pojedinci stiču sposobnost tumačenja i korišćenja znakova koji utiču na njihove mogućnosti da održe ili promene svoj društveni položaj. Tako, u svom osnovnom značenju, izraz k. k. znači ukupnost predstava i znanja pomoću kojih ljudi mogu lakše da učestvuju u društvenom i kulturnom životu. Na posedovanju k. k. se zasnivaju osnovne društvene nejednakosti, privilegije jednih ili deprivilegovanost drugih. Ovo su Burdije i Paseron naj bolje demonstrirali u sociološko-kulturološkoj analizi koja je pokazala ulogu kulturnih prepreka u napre dovanju tokom studija. U različitom socijalnom poreklu studenata sadržane su upravo i velike kulturne prepreke koje je najteže savladati, jer su povezane sa odsustvom k. k. Neuspeh nekog studenta tokom studija najčešće je rezultat trostrukog nepovoljnog dejstva: nepovoljne kulturne atmosfere u porodici, nerazum evanja uslova koje mu nameće obrazovna ustanova i odsustvo samopouzdanja. Za razliku od ekonomskog kapitala, k. k. omogućava pojedincima simboličko prisvajanje kulturnih dela. Kroz k. k. se izražavaju kulturne privilegije, jer se u ovom ka pitalu kriju velike razlike u pogledu društvenog nasleđa. To se manifestuje i u kontaktu sa institucijama kulture, kao i u neposrednoj komunikaciji s drugima. Različite institucije kulture zahtevaju za širenje kulture različit obim k. k.: jedan obim zahtevaju pozorišta, muzeji, koncertne sale za klasičnu muziku, drugi bioskopi i neke druge institucije popularne kulture. Ove prve institucije podrazumevaju vemički i obredni stav svojih korisnika, proistekao iz svesti o posedovanju obimnog k. k., dok druge zahtevaju ležerniji, manje obavezujući stav. Plodan u teorijskom smislu, ovaj pojam je isto tako podesan za istraživačku praksu, jer je moguće utvrditi seriju indikatora za različite stepene učešća u kulturnom životu. Zajedno sa ekonomskim i simboličkim kapi talom (ovaj poslednji označava ugled, čast i prestiž), k. k. spada u one resurse koje članovi društva koriste radi održavanja svog celokupnog habitusa. K. k. sâm po sebi nije dovoljan za sva prisvajanja, ali bez njega apsolutno nije moguće simboličko prisvajanje kulture. Burdije to ilustruje na primeru delova vladajuće klase, pri čemu pojam klase ovde nema isključivo ekonomsko obeležje, koje proizlazi iz rigidne varijante marksizma. On demistifikuje stav prema kojem je simbolički način prisvajanja, kao jedino legitiman po mišljenju njegovih nosilaca, lišen materijalnih premisa kao manje vrednih, čak dostojnih prezira. Uzimajući za primer profesore i vlasnike industrijskih i trgovačkih preduzeća, Burdije
kulturni materijalizam utvrđuje suprotnost među njima u pogledu prisvajanja, pre svega, umetničkih dela; on konstatuje da se ta supro tnost zasniva na obrnutoj korelaciji između posedovanja ekonomskog ik .k .i ogleda prvenstveno u dispozicijama koje se tu ispoljavaju. 3 habitus 3 kultura 3 simbolički kapital M. Nemanjić
kulturni kontakt. Susret i dodir između pripadnika različitih kultura. K. k. po trajanju može biti kratkotra jan ili dugotrajan, a po intenzitetu površan ili dubinski. U slučaju kratkotrajnih i površnih k. k. nema bitnih pro mena kulturnih obrazaca, ali može biti dovedeno u pitan je fizičko postojanje izolovane zajednice, a time i njene kulture (primeri plemena u delti Amazona i njihovog zatiranja uzrokovanog bolestima koje donose stranci). Površni i dugotrajni k. k. postoje u slučaju trgovačkih puteva kojima se prenose pojedini proizvodi (npr. svila iz Kine ili začini iz Indije namenjeni tržištima Bliskog istoka ili Evrope). Dugotrajni i dubinski k. k., kao što su oni u Sredozemlju, mogu voditi stvaranju složenih civilizacijskih celina, ali i akulturaciji jedne od strane druge kulture. K. k. je i sadržaj međunarodne kulturne saradnje. Dve ili više država sklapaju dugoročne sporazume o razmeni kulturnih dobara i radu inostranih kulturnih centara (kao što su British Council ili Centre culturel français), radi boljeg međusobnog upoznavanja i razumevanja. 3 interkulturalnost 3 kultura 3 kulturni obrazac B. Stojković
kulturni materijalizam. Istraživačka strategija koja kao glavni zadatak antropologije smatra davanje kau zalnih objašnjenja razlika i sličnosti između mišljenja i ponašanja u ljudskim grupama. Poput dijalektičkog materijalizma, k. m. naglašava materijalna ograničenja pod kojima ljudi žive. Ona nastaju iz potrebe da se proi zvede hrana, nađe zaklon, naprave alati i da se odvija reprodukcija u okviru granica okruženja i biologije. Za razliku od ograničenja koja nameću mentalni (npr. ideje) i spiritualni (npr. vrednosti, umetnost i religija) aspekti ljudskog života, ovo su materijalna ograničenja. Kulturni materijalisti smatraju da su uzroci interkultumih varijacija materijalnog i spiritualnog života ljud skih grupa varijacije u materijalnim ograničenjima sa kojima se ljudi bore kako bi zadovoljili svoje osnovne probleme. Za razliku od dijalektičkih materijalista, kulturni materijalisti odbacuju shvatanje da antropologija mora da postane deo političkog programa koji bi za cilj imao
kulturni materijalizam
278
uništenje kapitalizma i promociju interesa proleterijata. Primat nemaju politički interesi, već to treba da bude posvećenost antropologa razvijanju nauke o kulturi. Pored toga, kulturni materijalisti odbacuju shvatanje da su sve bitne kulturne promene rezultat dijalektičkih protivrečnosti, je r smatraju d a je veći deo kulturne evolucije rezultat postepenih i malih akumulacija ko risnih obeležja, putem procesa pokušaja i greški i optimizacije koristi u odnosu na troškove pri zadovoljava nju genetski uslovljenih potreba i instinkata. Najpoznatiji predstavnik k. m. je Marvin Haris, jedan od najuticajnih antropologa druge polovine XX veka. U epistemološkom smislu, k. m. karakteriše distinkcija između emičke i etičke perspektive, koja može da bude od velike koristi pri razmatranju problema objektivno sti/subjektivnosti u društvenim naukama. Ova distinkcija se u antropologiji najčešće vezuje upravo za Harisovo ime, a u lingvistici za ime Keneta Pajka. U pitanju je zanimljiv pokušaj umanjivanja i otklanjanja subjek tivnosti prilikom istraživanja u društvenim naukama. Etnička perspektiva je perspektiva učesnika (tj. insajdera) i njeno značenje se nalazi »u glavama« aktera, a etička perspektiva je perspektiva istraživača i njena značenja se nalaze unutar poruka u govornim činovima, ili, uopšte, u bihejvioralnim događajima. Najpoznatiji primer na kojem je Haris ovu distinkciju primenio jeste problem krave kao svete životinje u Indiji. O antropologija, kulturna 3 antropologija, socijalna O kultura
M. Skorić kulturni obrazac. Složeni pojam u upotrebi u an tropologiji i sociologiji, posebno u sociologiji kulture. U antropološkoj literaturi koristi se za oznaku standardizovanog ponašanja članova društva, a u sociološkoj u značenju karakteristične kulture određenog društva, društvene sredine ili društvene grupe. Kao oznaka za ustaljeno i usvojeno ponašanje, ovaj pojam je našao primenu u kulturalizmu kao teorijskoj orijentaciji. U savremenoj upotrebi, izraz k. o. označava inter akciju između ličnosti, društva i kulture u kojoj, pored društvenog nasleđa, koje je manje ili više sam ora zumljivo aktuelnim članovima društva, aktivnu ulogu imaju i elementi kulture koja se stvara, i proizvod je novih generacija. U osnovnom značenju, k. o. su ipak nešto što se zatiče već samim rođenjem u određenom društvu, nešto spoljašnje, trajno i široko rasprostranjeno u većim društvenim grupama i uglavnom obavezujuće za većinu članova društva. Prema Fridrihu Tenbruku, koji je objedinio antropološki i sociološki pristup, k. o. je karakterističan obrazac celokupnog društva, njegove
celokupne kulture u sam orazum ljivosti socijalnog nasleđa. Za antropološku upotrebu pojma k. o. najzaslužniji su Ralf Linton i Kliford Gerc, a za sociološku Talkot Parsons, Pol-Anri Sombar de Lo i F. Tenbruk. U domaćoj literaturi postoji jedan esej Slobodana Jovanovića koji predstavlja pokušaj da se preko ovog pojma objasne neke karakteristike srpskog društva u XX veku. Prema Lintonu, »efikasna priprem a jedinke za posebnu društvenu funkciju zavisi od standardizovanog karaktera ponašanja članova društva«. K. o. pružaju po jedincu uputstva za sve životne prilike. Istovremeno, većina k. o. ima pre za cilj da održi društvo nego da zadovoljava individualne potrebe. Sloboda pojedinca, koja je uvek relativna, počiva na izvesnom ostatku in dividualnosti, koji je sačuvan i pored pritiska društva i njegove kulture. Prema K. Gercu, k. o. se javljaju kao ekstrinsični izvori informacija. Kao sistemi ili skupovi simbola, oni se nalaze u onom intersubjektivnom svetu zajedničkih pogodbi u kojem su sve ljudske jedinke rođene. Društvenoj i psihičkoj stvarnosti k. o. daju značenje, tj. objektivni pojmovni oblik, tako što se prema njima oblikuju i što ih oblikuju prema sebi. Ovim je izražen dinamički odnos između pomenuta dva polja. Pojam k. o. T. Parsons koristi u svojoj teoriji dru štvenog sistema i društvenog delanja. Polazeći od toga da kultura predstavlja zajedničke vrednosti koje su bitne za jedan sistem delanja svojstven nekom društvu, u k. o. on vidi onaj kohezivni faktor koji se stvara istorijski i u slučaju poremećaja deluje samoregulišuće. Uprkos velikoj sposobnosti čoveka da uči, pa čak i da stvara pojedine elemente kulture, niko ne može da stvori čitav sistem kulture. Glavni obrasci sistema kulture menjaju se samo kroz razdoblja dugog trajanja. Sama kultura ima funkciju održavanja obrazaca. Svaki od ovih pristupa ima i trajnu vrednost i ugrađen je u osnovno značenje ovog pojma, ali ima i neka ograničenja. Kulturno orijentisani sociolozi, npr., već i u pristupu K. Gerca zapažaju izvesnu statičnost i odsustvo osetljivosti za društvene promene, nesaglasnosti i sukobe, a F. Tenbruk zamera Parsonsu da kul turu shvata kao nesumnjivu prethodnu datost koja je društvo stvarala i pri poremećajima ponovo primerno uspostavljala. Sociološko shvatanje k. o. ne iscrpljuje se u kopira nju njegovog sadržaja. Karakterističan obrazac jednog društva mora da bude prezentiran »u delanju«, dakle, delotvorno i dinamički, ali se delovanje »ne dâ razumeti u svojoj socijalnoj neposrednosti i bez pozivanja na noseće k. o.«. Prednost ovog pristupa je ponajviše u
279
tome što se kultura jednog društva ne shvata kao supstancijalna suština, već kao živa pojava, kao zadatak. Važno je to ponovno otkriće društva kao kulture. Ovu celovitost kulture pokušao je da izrazi i Slo bodan Jovanović. Pojam k. o. jednog naroda uključuje sve sfere njegovog duhovnog života: veru, moral, književnost i umetnost, politiku i pravo, običaje i za bave itd. Nedostatkom k. o. u srpskom društvu između dva svetska rata on pokušava da objasni društvenu i kulturnu nestabilnost u navedenom periodu, a naročito posle Drugog svetskog rata. K. o., koji se stvaraju u vrlo dugim vremenskim periodima u okviru velikih društvenih grupa, etničkih zajednica i nacionalnih skupina, u određenom smislu su povezani sa onim što se naziva mentalitetom jednog naroda, ali ova dva pojma ne treba izjednačavati. 3 društvo 3 kultura 3 ličnost M. Nemanjić kulturni razvoj. Proces promena kulturnog života neke zajednice radi ostvarivanja njenih kulturnih vrednosti, povezan sa opštim uslovima ekonomskog i društvenog razvoja. Pojam k. r. se prvi put javlja 1970. na konferenciji UNESCO posvećenoj kulturnim poli tikama. Njime se nastoji ukazati na kulturnu dimenziju razvoja koji se do tada, pre svega, shvatao u ekonom skom i tehnološkom ključu. Proučavanje k. r. ima dve osnovne dimenzije: (1) analizu postojećeg stanja kul turne baštine, mreže i aktivnosti kulturnih institucija, kadrova i finansiranja kulturnih delatnosti; (2) planira nje i usmeravanje budućeg razvoja u skladu sa odabra nim kulturnim prioritetima. 3 kultura 3 sociologija kulture B. Stojković kulturni relativizam. Pristup, teorija, paradigma, istraživački program i naučpa, mada u savremenim interpretacijama i antinaučna strategija dvadesetovekovne kulturne antropologije i srodnih društvenih i humanističkih disciplina. U različitim varijantama u istoriji antropoloških ideja, k. r. nastaje kao reakcija na etnocentrizam, evolucionizam i rasizam devetnaestovekovnih istraživanja ljudske kulture i društva. U svojoj ranoj verziji, pre svega u SAD, na nivou opšte naučne strategije i u periodu konstituisanja akademske antro pologije, k. r. se javlja u obliku kulturnog determinizma, istorijskog partikularizma i lingvističkog relativizma. U tom smislu, od najvećeg uticaja bili su tekstovi, istraživanja i opšte shvatanje antropologije kao nauke koje su zastupali osnivači profesionalnih antropoloških katedri, udruženja i časopisa u SAD - Franc Boas, Al
kulturni relativizam
fred Kreber, Edvard Sapir i dr. U toku XX veka, različite istraživačke tradicije usredsredile su se na etički, saznajni, pojmovni i deskriptivni relativizam, mada se k. r. javlja i u nizu drugih varijanti. Rana zamisao k. r., usmerena prevashodno na poj movne i lingvističke aspekte antropološke teorije i et nografske prakse, podrazumevala je metodološki holizam, dugotrajno i minuciozno terensko istraživanje, uz obavezno učenje jezika proučavanih ispitanika, te insistiranje na međupovezanosti elem enata kulture u kulturni sistem. U paradigmi k. r., antropologija se shvatala kao nauka koja nastoji da otkrije, razume i ob jasni pogled na svet kultura, proučavanih »iznutra«, u skladu s njima svojstvenim kategorijama, klasifikaci jama, logikom, racionalnošću itd. Ova značajna naučna revolucija u antropologiji podrazumevala je stav da su isključivo teorijska istraživanja devetnaestovekovnih evolucionista, difuzionista i drugih akademskih ili »kabinetskih« istoričara i teoretičara kulture nepotpuna, irelevantna, zasnovana na »tipično zapadnim« interpretativnim modelima, koji elemente kulturne stvarnosti izmeštaju iz njima svojstvenog konteksta. Smatralo se da su globalne evolutivne i difuzione sheme, obrasci i tipologije puke nenaučne, filozofske ili literarne fikcije, rezultati samopripisane superiornosti belog, zapadnog, civilizovanog, muškog, heteroseksualnog profesora, informisanog u skladu s klasičnim singularnim shvatanjem kulture. Tako, antropološku relativističku in tervenciju u istoriju ideja i treba razumeti kao snažno pluralističko suprotstavljanje poimanju kulture kao kultivacije duha, racionalnosti i kreativnosti, kao uni verzalnu evoluciju ljudskih sposobnosti koja kulminira civilizacijom nasuprot tradiciji, tehnološkom i imaginativnom superiomošću nauke nasuprot magiji i sujeverju. U ovom tumačenju, k.r. je podrazumevao tvrdnju da su, ako ih osmotrimo kao integrisane totalitete i proučimo u njihovom kontekstu, dokoličarska kultura, kultura nekog afričkog plemena, kultura jednog samostana i mandarinska kultura podjednako vredne, pošto predsta vljaju jedinstvene, neponovljive, kontingentne sisteme mišljenja, ponašanja, artefakata, institucija itd. Dok je rani k. r. američke antropologije bio, ug lavnom, orijentisan na razbijanje devetnaestovekovnih pseudonaučnih iluzija o instrinsičnoj podudarnosti fizičkih karakteristika ljudskog tela (poput oblika lobanje ili »boje kože«), mentalnih sposobnosti čitavih pop ulacija (poput sposobnosti za deduktivno zaključivanje ili pisanje poezije) i razvoja materijalne kulture (tj. sposobnosti za evolutivno usavršavanje tehnologije), što je društvena misija koju antropologija još nije u pot punosti ostvarila, kasniji razvoj k. r. usko je povezan s
kulturni relativizam postepenom globalizacijom etičkih normi i političkim i javnim raspravama u vezi s dekolonizacijom, ljudskim pravima, ženskom emancipacijom i multikulturalizmom u XX veku. Ovaj razvoj k. r. sredinom prošlog stoleća u sklopu političke emancipacije, posebno afroameričkih populacija, zahuktao se zahvaljujući interdisciplinarnoj proliferaciji i katkad naivnoj naturalizaciji pomenute zamisli koju je i izvan akademske scene u radikalnom tumačenju proslavio Melvil Herskovic. Tako se k. r. u drugoj polovini XX veka javlja u osnovi pojedinih često potpuno nepovezanih rasprava u filozofiji nauke, soci ologiji saznanja, političkoj i socijalnoj teoriji, socijal noj i obrazovnoj politici itd. U tom smislu, posebno su zanimljive i od trajnog didaktičkog značaja filozofsko-sociološke rasprave o racionalnosti i relativizmu, čiji se derivati javljaju u savremenim problematizacijama poj mova razvoja, zavisnosti, identiteta. Tako se na interdi sciplinarnoj sceni stvara utisak daje radikalno tumačenje k. r. u stvari nedvosmislena, standardna antropološka interpretacija na nivou normalne nauke. Filozofske osnove i političko-etičke implikacije k. r. napadane su u toku XX veka s različitih stanovišta. Ra zvoj kognitivne antropologije, strukturalne lingvistike i kognitivne nauke uopšte radikalno je antirelativistički obojen. Istraživači ljudske sposobnosti saznanja su u toku čitavog veka tragali, s većim ili manjim uspehom, za kulturnim univerzalijama i univerzalnim principima klasifikacije, imaginacije i percepcije. Na taj način, nasuprot strukturalističkoj orijentaciji na pojmovnu analizu, oni su sa empirističkih pozicija dovodili u sum nju pojmovni relativizam, mada su nalazi tih dvaju ori jentacija bili uveliko konvergentni. Filozofi i istoričari antropologije uporno su podsećali da, oslobođena relativističkog holizma koji postavlja stroge granice kulturnim sistemima ili kontekstima, antropologija ostaje bez mogućnosti da ostvari svoj primami cilj, tj. potragu za uporednim generalizacijama. Ako se, naime, oslanja isključivo na tumačenja stvarnosti sa stanovišta proučavanih kultura, ona prestaje da bude nauka i postaje apologija određenog pogleda na svet. Ni one antropološke tradicije koje kao osnovni cilj discipline postavljaju kulturno prevođenje, medijaciju ili dijalog ne uzimaju u obzir radikalnu interpretaciju k. r. koja podrazumeva da čak ni obučeni istraživač ne može u potpunosti da opiše, razume i prikaže drugu kulturu. Komentatori prvenstveno zainteresovani za politiku i etiku ističu neprihvatljivost implikacija antropološkog insistiranja na podjednakoj vrednosti i važenju bilo kojeg kulturnog vrednosnog sistema. Po njihovom mišljenju, to onemogućuje moralnu osudu kolonijalizma, eksploa tacije, nacizma, infanticida, rata ili terorizma. Istraživači
280 bilingvizma i multilingvalnosti, poznavaoci dijaspora, istoričari nauke, teoretičari identiteta, autori koji pišu u tradiciji teorije svetskog sistema ili teorije zavisnosti, takođe su iznosili značajne argumente koji ne idu u prilog tezi o samodovoljnosti i prostornovremenskoj ograničenosti kultura kao zatvorenih sistema mišljenja i postupanja. U tom smislu, dinamika kritike k. r. u istoriji antropoloških ideja ima jasan uporedan tok sa istorijom kritika tradicionalnog antropološkog holističkog poimanja kulture, posebno u tradiciji postkulturne an tropologije na prelomu milenijuma. Posle zatišja izazvanog privremenim uspehom i popularnošću strukturalizma u periodu posle Drugog svetskog rata, osamdesetih i devedesetih godina XX veka rasprave u vezi s k. r. su bile revitalizovane zahvaljujući teorijskim istraživanjima u okvirima antropološkog poststrukturalizma i postmodernizma. Duga predistorija ovog interpretativnog, tekstualnog ili retoričkog zaokreta ili obrta u antropološkoj teoriji neraskidivo je povezana s pojavom konfesionalnih, refleksivnih i ek sperimentalnih etnografija čiji su zajednički imenitelji relativizacija tradicionalnog antropološkog shvatanja kulture, kritika objektivnosti etnografskog opisa, sum nja u moć antropologa da etnografskim metodom iznađu istinu o stvarnosti proučavanih kultura s kojom bi se i sami ispitanici složili. Ovaj razvoj je u neposrednoj vezi sa interdisciplinarnim transferom iz teorije književnosti i filozofije postsrukturalizma, koji je pažnju antropološke teorije usmerio s pisanja o kulturi na pisanje kulture, tj. sa zamisli o antropologu koji kao usamljeni etnograf herojski otkriva nepoznatu stvarnost na potrebu za intertekstualnim uranjanjem svakog etnografskog opisa u interkultume mreže reprezentacije, čitanja, recepcije, objavljivanja i primene znanja o drugom. Revitaliza cija k. r. je tako na interdisciplinarnoj sceni posle pada popularnosti antropološkog strukturalizma imala verovatno ključnu ulogu u obrazovanju danas već zasebne disciplinarne tradicije studija kulture. Za razliku od ranog dvadesetovekovnog poimanja k. r. kao garanta objektivnosti etnografskog opisa kao metodološkog oruđa pomoću kojeg je disciplina trebalo da zasluži naučni status, u kasnoj dvadesetovekovnoj samotematizaciji i kritici antropološke teorije u okviri ma same discipline - s postkolonijalnih, feminističkih, postmodernih, nativnih i drugih kritičkih stanovišta - k. r. postaje legitimacijsko oruđe onih autora koji dovode u pitanje naučni karakter antropologije, status etnografije kao metoda kojim se generiše naučna evi dencija ili »terenska građa«, te u tradiciji kritičke an tropologije ili antropologije kao kritike kulture nastoje da, putem kritike ukupne antropološke produkcije kao
281 konstrukcije drugih, dovedu pod sumnju mogućnost objektivnog saznanja uopšte. U ovoj kritičkoj tradiciji, kultumorelativistička kritika etnografskog opisa širi se i primenjuje na ukupno ljudsko saznanje, pa zahvata socijalnu teoriju i teoriju saznanja: svako interesovanje za ono što saznajemo te za način na koji saznajemo mora da započne od antropološkog istraživanja uticaja neke specifične (npr. akademske) kulture ili identiteta na ličnu jednačinu istraživača. Ova radikalna implikacija k. r. prepoznata je nakon istraživanja i u samoj disci plini pomalo ekscentrične istraživačke tradicije poznate pod različitim nazivima - kao »etnonauka« ili »nova etnografija« - a čiju osnovnu ideju sažima popularna krilatica »sva nauka je etnonauka!«. U savremenoj antropološkoj teoriji na prelomu milenijuma k. r. funkcioniše uglavnom na udžbeničkom, en ciklopedijskom i rečničkom nivou - dakle, u didaktičke svrhe i kao moćno sredstvo podučavanja studenata kul turnoj raznolikosti čovečanstva. Taj pojam, međutim, nema više polemički naboj niti snagu kakvu je imao u ranije pomenutim dvadesetovekovnim sporovima u vezi s političkom i kulturnom dekolonizacijom i globalizacijom. Stoga ga danas zagovornici i kritičari pre podrazumevaju u kulturnim ratovima, multikul turnim raspravama, kao i u problematizaciji aktuelnih društvenih problema rata, humanitarnih intervencija, ljudskih prava, homoseksualnosti, abortusa, terorizma, tranzicije, reforme obrazovanja itd. 3 kultura 3 sociologija kulture 3 studije kulture M. Milenković kuluk (tur. kulluk). Radna obaveza seljaka. U rimsko doba k. je uveden za javne radove, a kasnije u feuda-Uz mu seljaci kuluče, lično i sa svojom zapregom, određeni broj dana u godini (kod pronijara) i neograničeno (kod baštinika). Seljačke obaveze se iskazuju kao potčinjavanje, davanje i služenje feudalnim gospodarima. Mladići i devojke služe kao kućna posluga, ako je feudalac u blizini. Naturalna davanja (»dažbine«) mogu da budu redovna (kao što je bio »desetak« - deseti deo svakog proizvoda - najrašireniji i najvažniji oblik naturalne rente) i vanredna (kakvi su, npr., darovi gospodaru, za udaju i ženidbu, za sahranu). Novčane takse za prenos svojine, za suđenje, za vojsku, za trgovinu i obavljanje zanata su prvi oblici novčane rente. U ovom sistemu, seljak je relativno slobodan u načinu organizovanja svog gazdinstva. Kad imanje feudalca nije veliko, a broj seljaka-kmetova nije mali, položaj seljaka je podnošljiv, i obrnuto. Kad k. (»rabote«) i »dažbine« za seljake postanu nesnosni, oni se bune. Seljačke bune su
kvantofrenija obično bile lokalne pobune, spontane, neorganizovane i kratkog daha. Obaveze feudalaca nisu bile precizno određene kao obaveze seljaka-kmetova, ali su postojale. Pored više javnih (državnih) obaveza oko organizovanja vojne, sud ske i administrativne vlasti, feudalni gospodari su imali izvesne obaveze i prema seljacima. Seljacima je naročito vredelo kad od gospodara ponekad dobiju novčanu na knadu za nešto, kad dobiju seme za setvu ili pomoć u zaprezi, u građi za kuću ili dozvolu za ispašu na imanju gospodara koje je pod ugarom. Naročito na pronijama, smatralo se daje »milostivi gospodar« dužan da štiti svoje podložnike u ratu, da im pomaže prilikom gladi ili bolesti. Interes je u ovome bio obostran. Zato je raširena pred stava o organskoj strukturi seljačkih društava i onda kad u njima postoje nepremostive staleške nejednakosti. 3 feud 3 feudalizam 3 seljaštvo M. Mitrović
k v alitet života. Kao pojam u psihijatrijskoj i medicinskoj literaturi, k. z. upućuje na čovekovo bla gostanje kao uslov za održanje zdravlja. Za procenu k. ž. koristi se skup parametara, među koje spadaju telesno i emocionalno stanje, vitalnost, funkcionalnost, lična i duhovna ispunjenost, adekvatnost stanovanja i ishrane, zaposlenost, socijalna integrisanost, socijalno okruženje i podrška društvene okoline. Neophodnost da se k. ž. prati ukazala se u sklopu nastojanja Svetske psihijatrijske organizacije da definiše i izgradi savremeni pristup pacijentu. Insistira se na poštovanju prava pacijenta, njegovom dostojanjstvu i izlaženju u susret njegovim očekivanjima u rešavanju zdravstvenih problema i poboljšanju k. ž. Ova tenden cija je u skladu s definicijom zdravlja, koje po Svetskoj zdravstvenoj organizaciji predstavlja dinamičko i interaktivno stanje fizičkog, emocionalnog, socijalnog i duhovnog blagostanja, odnosno u skladu s proširenjem definicije zdravlja drugim aktuelnim činiocima, među koje spadaju k. ž., etično postupanje, jednakost i ljudska prava. 3 medicina 3 sociologija medicine B. Kuljić kvantofrenija (lat. quantum - koliko; gr. phrën spona). Pojam je prvi upotrebio Pitirim Sorokin da bi označio »pseudonaučne« preokupacije koje su tridesetih godina XX veka zahvatile sociologiju i psi hologiju. Pri tom on ukazuje na pojavu ne samo preterane i neadekvatne kvantifikacije opštih stavova i iskustvenih činjenica u ovim naukama već često i na
kvantofrenija
282
sasvim pogrešnu upotrebu broja, matematičkih simbola i jednačina, te pojmova iz fizike i hemije. U osnovi ove orijentacije je naivno verovanje da upotreba »jezika prirodnih nauka« u proučavanju društvenih pojava automatski vodi napretku sociologije i psihologije ka egzaktnoj fazi koja ih približava stepenu razvijenosti prirodnih nauka. Ovakvo shvatanje nalazi široku podršku u društvenoj praksi, a svoj ins titucionalni izraz u sistemu obrazovanja. Kod jednog broja naučnika i u široj javnosti održava se verovanje da su kvantitativna istraživanja jedino naučna, te se bez poznavanja istorije, teorije i metoda odgovarajućih dis ciplina, a s naglaskom na statističko obrazovanje, stvara »profesionalna armija knjigovođa, procenjivača, numerologai metromanijaka (P. Sorokin). Posledice ovakvog karaktera obrazovanja Rajt Mils je video ovako: »Među naučnicima, najčešći tip je statističar, koji razlaže istinu i laž na tako fine deliće da ne možemo reći kakva je raz lika između njih. Izvanrednom rigoroznošću svojih me toda, oni uspevaju u trivijalizovanju ljudi i društva, i u tom procesu, i svojih duhova«. Rezultat ovakvog načina rada je da »društvene studije postaju razrađen metod za obezbeđenje da niko ne sazna previše o čoveku i društvu [...] formalnom ali praznom oštroumnošću«. O empirizam 3 istraživanje, empirijsko 3 sociologija, matematička M. Bogdanović
kvazieksperiment. Eksperimentalni istraživački postupak koji sadrži neke od elemenata klasičnog ek sperim enta, u kojem postoje dve grupe ispitanika, odnosno eksperimentalna i kontrolna grupa. Ove dve grupe mogu imati ujednačena mnogobrojna obeležja, ali je samo jedna, eksperimentalna grupa, izložena delovanju eksperimentalnog činioca - nezavisne varijable. U slučaju k., razlike između grupa koje se porede tum ače se relevantnim iskustvenim podacima, uz
primenu odgovarajućih analitičkih postupaka. Ra zlikuju se dva tipa k.: prirodni eksperiment i exp o st facto eksperiment. Prirodni eksperiment predstavlja »proučavanje nekog društvenog procesa u njegovom spontanom toku, ali na onim mestima i u onim vremen skim trenucima i periodima gde i kada se on pojavljuje u svojim najizrazitijim oblicima« (Vojin Milić). Primer: proučavanje posledica preseljavanja jedne društvene grupe koje bi obuhvatilo njenu pripremu za odlazak i trajalo izvesno vreme nakon preseljenja. Ex post facto eksperiment predstavlja statističko proučavanje nekih procesa nakon što su se oni već desili. K., kao i klasični eksperiment, karakterišu različiti modeli planiranja istraživanja. Među poznatije modele k. ubrajaju se (1) model kontrasnih grupa-, (2) model planiranih varijacija i (3) model vremenskih serija. (1) Model kontrasnih grupa pretpostavlja poređenje grupa koje se razlikuju u nekom značajnom obeležju, npr. u veroispovesti, nacionalnosti, polu i si. Uočene razlike pripisuju se datom obeležju. Primer: ispitivanje uticaja veroispovesti na odnos prema biološkoj reprodukciji. (2) Model planiranih varijacija je ispitivanje posledica koje različite vrste nezavisnih varijabli izazivaju kod različitih grupa ispitanika. Primer: različiti nastavni programi primenjuju se na različite grupe dece istog uzrasta. Posle izvesnog vremena, putem testa, proverava se koji nastavni program najviše doprinosi obrazovanju dece. (3) Model vremenskih serija zasniva se na nizu pretestova i posttestova koji prethode, odnosno slede na kon uvođenja nezavisne varijable. Najčešće, istraživači se ograničavaju na tri merenja pre i tri merenja posle uvođenja eksperimentalnog činioca. Primer: kretanje broja obolelih od kancera na određenom području pre i posle uvođenja zabrane pušenja na javnim mestima. 3 eksperiment 3 predeksperiment G. Vuksanović
L legalitet (lat. legalitas, od lex - zakon). Pojam /., odnosno zakonitosti, upotrebljava se u dva značenja. (1) U prvom, užem ili pravnopozitivističkom smislu, načelo /.je minimum koji svaki pravni poredak u okviru određene društvene organizacije, odnosno države, mora da ostvari. U tom značenju, l. podrazumeva obavezu svih državnih organa da rade u skladu sa zakonima, kao i obavezu poštovanja hijerarhije pravnih normi (pravni akti manje pravne snage su u saglasnosti s pravnim ak tima više pravne snage). Načelo l. obezbeđuje pravnu sigurnost i izvesnost, a državi daje karakter tzv. pravne države, što znači da pravo obavezuje ne samo građane već i državu - postaviti zahtev u obliku prava znači priznati i drugima ono što se zahteva za sebe. (2) U drugom značenju, pojam l. ima širi, pravnofilozofski smisao i blizak je pojmu legitimiteta. Ovde se /. shvata kao načelo poštovanja etičkih i humanističkih vrednosti, što znači da se pravo, tj. ono što je pravno, približava pravdi, odnosno pravednom. Smisao načela /. u širem značenju jeste da vlast ograniči pravom, što znači da onemogući monopol vlasti pojedinih društvenih grupa (partija, elite, avangarde), kao i ličnu vlast vođe, dikta tora, tj. kult ličnosti. Iako /. i legitimitet imaju isto poj movno i etimološko poreklo u rimskom pravu, ova dva pojma se međusobno razlikuju. Jednostavno rečeno, ono što je legalno u formalnom smislu ne mora da bude i legitimno u sadržinskom smislu. O legitimitet O pravo M. Todorović
legitimitet (lat. legitimus, od lex - zakon). Osobina, tj. svojstvo vlasti, koja označava d aje potčinjeni prihvataju s izričitom ili prećutnom saglasnošću, smatrajući je ispravnom i pravomernom. Element dobrovoljnosti u poštovanju legitimne vlasti približava je pojmu au toriteta. Svaka vlast teži svom opravdanju, jer iako u osnovi svake vlasti leži sila, ona nikada nije dovoljna da bi se zadobila trajna poslušnost onih nad kojima se vlada.
■ L -.
Nemačkom državniku, kancelaru Otu fon Bizmarku, pripisuju se reči da iako se bajonetima može svašta učiniti, na njima se ne može sedeti. Kako bi stekla /., vlast se poziva na »pravednost«, »moralnu ispravnost«, »religiju« i druge kulturne vrednosti koje definišu šta su prihvatljivi »ciljevi« i »sredstva« onih koji vrše vlast. Vlastodršci uvek nastoje da vlast predstave kao sredstvo za ostvarivanje nekih opravdanih i poželjnih ciljeva, a ne kao cilj po sebi. S druge strane, na šta je s pravom ukazivao Gaetano Moska, i kod onih nad kojima se vla da postoji potreba da veruju da vlastodršci ne vladaju na osnovu posedovanja materijalnih i drugih prednosti i sile, već na temelju principa koji su opšti, zajednički za sve pripadnike društva. Otuda se govori o dvostrukoj funkciji principâ l. - vlastodršcima oni olakšavaju te gobe vladavine, ali i onima nad kojima se vlada, naime podanicima, olakšavaju teret političke vlasti. Pitanje o opravdanosti vlasti, o njenoj ispravnosti, pravomernosti, oduvek je zaokupljalo pažnju političke filozofije. Sociološki pristup ovoj temi utemeljio je Maks Veber. Prema njegovom mišljenju, zasnivanje l . neke vlasti daje odgovor na pitanje o krajnjim principima na koje može da se osloni važenje te vlasti. U zavisnosti od tih principa, Veber je utvrdio postojanje tri čista, idealna tipa racionalni (legalni), tradicionalni i karizmatski. Ovim tipovima legitimne vlasti odgovaraju i određeni tipovi poslušnosti, vrste upravnog aparata koji garantuje tu poslušnost i karakter vršenja vlasti. (1 ) Racionalni karakter legitimne vlasti zasniva se na veri u legalnost poretka (koji je zasnovan na zakonu) i prava osoba koje su na osnovu tog poretka pozvane da vrše vlast. Ovde je reč o legalnoj vlasti, u kojoj postoji pokoravanje legalno uspostavljenom bezličnom poretku i osobi koju on određuje kao pretpostavljenu, po sili formalne legalnosti njenih naredbi i u granicama njene nadležnosti. Oni koji vladaju su funkcionalno nadređeni, »pretpostavljeni«, oni nad kojima se vlada su pravno jednaki, a upravni aparat je birokratski organizovan, sačinjen od »činovnika«.
legitimitet (2) Tradicionalni karakter legitimne vlasti zasniva se na uobičajenom verovanju u svetost tradicija koje odvajkad postoje i prava osoba koje su na osnovu njih pozvane da vrše vlast. Ovde nema pokoravanja zakon skim odredbama već osobi - gospodarevoj ličnosti, koja je na osnovu tradicije pozvana da vlada ili koju je tradicionalni gospodar odredio za to. Oni koji vladaju su lični gospodari, oni nad kojima se vlada su podanici, a upravni aparat ima položaj ličnih slugu gospodara ili vazala. (3) Harizmatski karakter legitimne vlasti se zasniva na izuzetnoj predanosti svetosti ili heroizmu, ili uzornim osobinama neke osobe i poretku koji je ova otkrila ili stvorila. U harizmatskom tipu vlasti vladajući je vođa, oni nad kojima se vlada su sledbenici, a upravni aparat se formira iz redova pristalica (učenika, stranačkih poverenika i si.). Veber naglašava da su izuzetno retke organizovane grupe s vlašću koje pripadaju samo jednom, »čistom« tipu. Treba imati na umu d aje osnova svake vlasti, pa, dakle, i svake pokornosti, vera: vera u »prestiž« onog ili onih lica koja vladaju. Aona je, kaže Veber, retko sasvim prosta. Na primer, u slučaju »legalne« vlasti, ona nikad nije čisto legalna. Vera u legalnost je »uobičajena«, dakle, uslovljena tradicijom, pa je može uništiti rušenje tradicije. Ona je i harizmatska u negativnom smislu: ne prekidni očiti neuspesi mogu dovesti do propasti svaku upravu, srušiti njen prestiž i pripremiti teren za harizmatske revolucije. 3 legalitet 3 vlast S. Nedović leno, v. feud liberalizam (lat. liberalis - slobodan). Politička filozofija za koju je individualna sloboda - sloboda pojedinca - najviša vrednost i osnovni kriterijum za procenjivanje valjanosti svih društvenih institucija. Pri tom se sloboda definiše negativno, kao odsustvo pri sile. Čovek je, dakle, slobodan kad nije podvrgnut prisili drugog čoveka ili drugih ljudi. Ograničenje slobode je opravdano samo radi zaštite individualne slobode drugih ljudi, jer /. proklamuje i načelo da su svi ljudi jednaki u tom smislu što imaju jednaka prava. Iz uvažavanja slobode i jednakih prava logično proizlazi i načelo trpeljivosti ili tolerancije. U političkoj sferi, /. zahteva punu zaštitu tzv. privatnog domena građana i njihovu slobodu od bilo kakve samovolje. Utvrđivanje granice između slobode pojedinca i državnog autoriteta je za datak liberalnog zakonodavstva, odnosno konstitucije (konstitucionalizam). Ograničenja slobode koja poje
284 dincu nameće država moraju biti u skladu s vladavinom prava (moraju biti jednaka za sve, unapred predviđena i izvesna i si.), i . je zaslužan i za ideju o nužnosti podele vlasti, s nezavisnim sudstvom kao garantom zaštite indi vidualne slobode. L. i demokratija se susreću jer jednakost pred za konom vodi zahtevu da svi ljudi treba da imaju podjed nakog učešća u donošenju zakona. Međutim, njihove »teme« ostaju različite: /. se bavi pitanjem sadržine - šta treba da bude zakon, a demokratija pitanjem načina na koji se utvrđuje šta će bili zakon. Mada liberal smatra poželjnim da samo ono što prihvata većina zaista i bude zakon, on ne veruje da je to dovoljna garancija da će taj zakon nužno biti i dobar zakon. L. upozorava da i demokratski doneti zakoni mogu ugroziti slobodu poje dinca, da i demokratija može skliznuti u tiraniju - tiraniju većine, koja time što je većinska, nije ništa manje tiran ska. Središnja preokupacija liberala je ograničavanje nasilja koje prema pojedincu može, odnosno sme da vrši državna vlast, makar ona bila i najdemokratskija. U privredi, ekonomski /. zagovara punu slobodu i zaštitu privatne svojine, preduzetništva i tržišta (doktri na laissez-faire), a suprotstavlja se državnoj intervenciji u privredi. Tržište je najmoćnija autonomna oblast koja mora da ostane nezavisna od državne vlasti. To je mesto na kojem se susreću slobodni i ravnopravni pojedinci koji svi teže ostvarenju vlastitih interesa. Ako ishodi tržišnih procesa i nisu »savršeni«, tvrde liberali, to je ipak manje zlo od onoga kada se u raspodelu poželjnih stvari u društvu uplete država sa svojim proizvoljnim zamislima o »pravednoj raspodeli«. 3 demokratija 3 konkurencija, tržišna 3 sloboda S. Nedović lična jednačina istraživača. Filozofiju, sociolo giju, istoriju i antropologiju nauke u drugoj polovini XX veka odlikuje tendencija postepenog prelaska sa internalističkih na eksternalistička stanovišta. Ove poddiscipline prestaju da teže strogoj kodifikaciji naučnih ciljeva, regulaciji naučnih metoda i aksiomatizaciji naučnog znanja, što je karakteristično za tradi cionalna internalistička istraživanja nauke. Stoga se naučna istraživanja pretežno posmatraju kao proizvod društvene prakse, odnosno kao deo celokupne kul turne produkcije. Njihov prvenstveni cilj je, po pravilu, da pokažu da je znanje - formalno posmatrano kao skup ideološki nemotivisanih i kulturno nespecifičnih naučnih disciplina - zapravo korelat, proizvod, posle dica ili uzrok društvenih, kulturnih, ekonomskih, istorijskih i političkih odnosa, procesa, projekata i kontek sta; shodno tome, epistemološki status naučnih nalaza
285 i teorija relativan je u odnosu na kultumospecifične diskurse, paradigme, pojmovne sheme ili istraživačke programe. Tako, priča o l.j. i. paralelno teče u dva relativno nezavisna toka - u istraživanju međuodnosa nauke i društva/kulture, i u ispitivanju uloge pojedin ca u naučnom procesu. Rezultati oba tipa istraživanja nauke postepeno, iz specifičnih poddisciplinarnih fo ruma, prelaze u kanonizovane akademske kurikulume sociologije, socijalne i političke filozofije i socijalne i kulturne antropologije, odnosno etnologije. Govor o l.j. i. - iako se u različitim akademskim sredinama javlja i pod drugim nazivima - danas zauzima legitimno mesto u osnovnom metodološkom fondu ovih disciplina. Kao i u slučaju relativističkih, konstruktivističkih i kvalitativnih intervencija u opštu metodologiju, a poseb no u metodologiju društvenih nauka i humanističkih di sciplina, problematizaciju pojma l.j. i. treba posmatrati u sklopu velikog epistemološkog obrta potkraj XX veka. U početku je bila reč o uvidu pozitivistički orijentisanih metodologa (samu sintagmu »l.j. i.«, tj. posmatrača, u domaćoj sociologiji promovisao je Vojin Milić u svom Sociološkom metodu, 1965), kojima je osnovni cilj bio da umanje uticaj ličnosti, identiteta i položaja istraživača u socijalnoj strukturi i kulturi na istraživački proces. Na taj način, oni su pokušavali da povećaju pouzdanost, ob jektivnost, validnost pa i samu »naučnost« istraživanja društva i kulture. Govor o uticaju navedenih činilaca na nauku zapravo je govor o njihovoj odlučujućoj i nezaobilaznoj ulozi, bar kada su u pitanju discipline različito klasifikovane kao društvene, kultumoistorijske, humanističke i si. Naravno, naglašavanje političkih, ekonomskih, psiholoških ili etičkih aspekata naučnog rada nije izum relativista, ekstemalista, konstruktivista niti autora koji istražuju isključivo u kvalitativnim tradicijama; no, savremena problematizacija kulturnih, društvenih i ličnih elemenata naučnog istraživanja jeste pre svega govor o problemima, nemogućnostima ili specifičnim razlikama istraživanja onih oblasti stvar nosti kojima se ne bave nauke o prirodi. U tom smislu, govor o l.j. i. ima dugu tradiciju u sporovima o metodu i prati preobražaje ovih disciplina još od njihove akadem ske institucionalizacije. Kako pojedinci i kulture, odnosno društva, mogu da utiču na proces naučnog istraživanja? U XX veku se ozbiljno preispitivao odnos između identiteta i znanja u istraživanjima društva i kulture. Istoričarima i metodolozima postalo je jasno da akademska i institucio nalna afilijacija, ekonomski status, politička moć, klasna, rasna i rodna pripadnost, teorijsko-metodološko obra zovanje, pa i seksualna orijentacija istraživača, mogu da imaju (ili neizostavno imaju) odlučujuću ulogu u di
lična jcdnačina istraživača
zajnu istraživanja, njegovom toku, konstrukciji rezul tata istraživanja, njihovom objavljivanju, primeni itd. Pod postmodernizmom se u sociologiji, antropologiji i studijama kulture podrazumeva upravo ova artiku lacija saznanja o uticaju identiteta na saznajni proces. Postmoderne metodologije dovode u međusobnu vezu uticaje pomenutih tipova identiteta istraživača, a nalaze istraživanja društva i kulture vide kao pozicionirane, ne kompletne, delimično ili pristrasno istinite i objektivne reprezentacije proučavane stvarnosti. Najzad je postalo jasno da racionalni, beli, hete roseksualni itd. muškarci, koji pišu na svetskim jezicima i imaju doktorate stečene na katedrama koje svoje po stojanje duguju kolonijalnom širenju severnoatlantskih i kontinentalnih evropskih društava, nisu ekskluzivni posednici pouzdanog, istinitog, objektivnog ili ultima tivno korisnog znanja o drugim, drugačijim, bliskim ili udaljenim, potlačenim ili savezničkim kulturama. Otuda opšti pojmovni okvir za pomeranje interesa socijalnih i kulturnih metodologija postaje upravo problematiza cija l.j. i. Društveni konteksti, paradigme ili referentni okviri, kao činioci sa značajnim, katkad i presudnim uticajem na naučnu proizvodnju, stavljaju l.j. i. u sâm centar metodoloških rasprava na prelazu milenijuma. Među interdisciplinarnim afinitetima postmodernih metodologija važniju ulogu imaju filozofija poststrukturalizma, socijalni konstruktivizam, feminizam, soci jalna epistemologija, odnosno studije nauke kao kulture. Metodološka istraživanja inspirisana ovim disciplina ma ili teorijskim strujama usredsređuju se ne samo na ulogu identiteta istraživača u ekonomiji i politici zna nja, već u različitim stepenima zastupaju i teze o nužnoj m eđupovezanosti identiteta sa našom moći da išta saznamo. U radikalnim tumačenjima, l.j. i. određuje da li će istraživač moći da proučava žene, decu, siromašne, homoseksualce, nacionalne manjine i si. zajednice uko liko i sâm nije njihov pripadnik, odnosno ukoliko ne deli identitet proučavanih subjekata. U teorijskim pristupima koji su interpretativno, dekonstrukcionistički, poststrukturalno, postmoderno ili tekstualistički obojeni u prvi plan istaknuta je kri tika predstavljanja drugih u istraživanjima društva i kulture. U svim tim orijentacijama insistira se na pristrasnosti posmatranja, lociranosti interpretacija, kontigentnosti, fragmentarnosti, često i neponovljivosti kultura, ličnosti, istorija, istina, poredaka moći, ili pak naprosto samo odnosa između istraživača i proučavanih subjekata. I kritike i odbrane socioloških i antropoloških istraživanja kao puta do naučnog znanja nadovezale su se na starije sporove o interpretativnim nasuprot naučnim pristupima, odnosno kvantitativnim nasuprot
lična jednačina istraživača
286
kvalitativnim istraživanjima. Na taj način, one su rehabilitovale tradicionalne razlike između objektivizma i subjektivizma, empirizma i konstruktivizma, odnosno pozitivizma i neorealizma. Reč je o tendenciji sveopšteg suprotstavljanja poimanju metodologije kao regulativne, formalne discipline, čiji je cilj da istraživanje zasnuje na lično i kulturno nespecifičnim metodološkim konven cijama, nezavisno od konteksta njegovog dizajniranja, izvođenja, objavljivanja rezultata ili njihove primene. Ideja o istraživanjima društva i kulture kao institucionalizovanim znanjima koja se menjaju prilagođavajući se globalnim i lokalnim političko-ekonomskim konteksti ma podrazumeva i daje njihova metodologija suštinski povezana sa životima istraživača ili proučavanih. U skladu s takvim shvatanjem, metodologija je običaj kao i svaki drugi, deo akademskog folklora, deo svako dnevne životne prakse, opcionalna, kontigentna, promenjiva, zamenjiva, prilagodljiva i, što je najvažnije, per spektivna, nikad dovoljna niti konačna. Istraživač nije kamera, a njegova lična jednačina ponajviše zavisi od »montaže filma«. 3 anketar O anketarska greška 3 ispitanik
M. Milenković ličnost. Izraz je prvobitno označavao pozorišnu masku, stoje bilo prihvaćeno i u grčkoj drami (prosôpon). Ciceron je prvi odredio da se izrazom persona označava način na koji se neka osoba javlja za druge, koju ulogu igra u životu. Različite su definicije pojma /.:filozofske, koje imaju etičku i vrednosnu konotaciju; psihološke, koje izražavaju skup psihofizičkih osobina koje odlikuju neku osobu; sociološke, koje ističu društvenu ulogu in dividue; političke, koje stavljaju naglasak na kvalitete osobe kao građanina. Gordon Olport navodi pede set različitih definicija /., ali može se ustanoviti opšta saglasnost da se /. stvara u toku biološkog i psihičkog rasta koji je svojevrstan za određenu individuu, te se za pojam /. vezuje i pojam »ja« (eng. se lf lat. ego), što izražava sopstvo u razlikovanju prema »drugom«. Teoretičari /. slažu se d a je Sigmund Frojd posta vio temelje nauci o /. utvrdivši kompleksnu, slojevitu strukturu individualne egzistencije, koja se sastoji od ida (»ono«), koji izražava biološke potrebe i princip zadovoljstva, te ukazuje na potisnuta iskustva i zonu nesvesnog; ega (»ja«), koje predstavlja transakciju s re alnim svetom i obuhvata percepcije, učenje, pamćenje, mišljenje, delatnost, ali i odbrambene mehanizme i super-ega (»nad-ja«), kao internalizovanog moralnog standarda primenjenog na individuu. Frojdova zaslugaje što je razbio iluziju o dominaciji racionalnog u čoveku, otkrivši njegove skrivene »tamne« strane i približivši ga
prirodi iz koje je ponikao, te bliže povezujući elemente tela i duše. Erik Erikson je dalje razvio Frojdovo shvatanje stavljajući razvoj /. u socijalni kontekst i opisujući stup njeve toga razvoja kroz životne cikluse (što je uradio i Žan Pijaže, ali pre svega imajući u vidu misaoni i mo ralni razvoj individue). Nauka o /. duguje svoj razvoj i Alfredu Adleru koji uvodi »kompleks inferiornosti«, kao i Karlu Jungu i njegovoj teoriji o »kolektivno nesvesnom« i arhetipovima. Treba istaći i značaj interakcione teorije Džordža Mida, koji je svoje istraživanje usmerio na odnos ja-drugi, objašnjavajući kako /. na staje u međusobnoj interakciji potreba i očekivanja, ali najpre preuzimanjem predstave koju o individui imaju drugi (pre svega roditelji). G. Olport definiše l. kao dinamičku organizaciju u individui onih psihofizičkih sistema koji određuju njeno svojevrsno prilagođavanje okolini. S filozofske tačke gledanja, Emanuel Kant je /. definisao kao onaj kvalitet u svakom čoveku koji ga čini vrednim po sebi, nezavisno od toga kako se može upotrebiti od strane drugih. Drugim recima, /. je ono što individua jeste u svojoj vlastitosti i što predstavlja njen identitet, ali ona je dinamička kategorija. L. karakterišu sledeća svojstva: svojevrsnost karak teristika i sposobnosti, autonomija, identitet, samosvest, sloboda. Ali /. nije čisto subjektivna kategorija, budući da se individua u svom odrastanju socijalizuje u svojoj kulturi i nosi njen pečat; međutim, individua upija svoju kulturu samo putem interiorizacije njenih elemenata, što joj omogućuje da ostvari sopstvo i da uspostavi komu nikaciju sa svetom i drugim ljudima. Kada je reč o formiranju /., vode se sporovi koji su činioci u tom pogledu presudni: individualne dispo zicije ili sociokulturno nasleđe. Međutim, pitanje se ne može tako postaviti jer su obe vrste činilaca sastavni deo procesa konstituisanja /., budući da se individua ne rađa kao »prazan list papira« već sobom donosi niz dispozicija koje će se ili razviti, ili tokom odrastanja biti ugušene, zato što u konkretnim sociokulturnim okolnostima može da prevagne jedan ili drugi činilac. Ako se u procesu socijalizacije insistira isključivo na prilagođavariju individue zahtevima društva i na prihvatanju kulturne tradicije, to može da potisne, pa i da potre individualne dispozicije; ali, ako se dete vaspitava uzimajući u obzir šta ono nosi kao vlastiti potencijal, i ako se prihvatanje date kulture usklađuje sa individual nim dispozicijama, tada se proces socijalizacije usklađuje s procesom individuacije i formira se zrela /., koja nije egoistički orijentisana, ali nije ni sociologistički poti snuta. U poslednjem slučaju dolazi do gubitka tj. do
287
depersonalizacije. Sâm pojam (»obezličenost«) kazuje da individua nije došla do svoga »ja« i samosvesti, te da ni u psihološkom ni u socijalnom i moralnom smislu nije postala zrela /. L. je specifično ljudska kategorija koja označava da samo čovek poseduje svest o svojoj individualnosti i autonomiji, kao i o razlici u odnosu na »drugog«. Ali, ta distanca prema svetu i »drugom«, kada je reč o zreloj /., ne potvrđuje rascep između čoveka i njegovog sveta nego izražava svojevrsnu (personalnu) interpretaciju sveta u kojem individua živi, ili, drugačije rečeno, prevođenje iskustva na sopstveni jezik. U tome i jeste suština individuacije, budući da individua vrši sele kciju iskustava i zahteva sredine i prilagođava ih svo jim unutrašnjim dispozicijama, ne ostajući puki objekt prilagođavanja svojoj kulturi. Srodni izrazi su: individua, persona, karakter, tem perament. L. i karakter se obično uzimaju kao sinonimi, ali karakter je onaj deo l. koji je povezan s voljom i moralom, izražavajući stil života određen prihvaćenim etičkim standardim a, dok /. p re d sta v lja celinu psihofizičkih svojstava jedne osobe. Pojam individue se odnosi na pojedinačnu biološku egzistenciju čoveka i ne obuhvata svojstva koja se pripisuju /. Izraz persona se u stručnoj literaturi vezuje za društvene uloge pojedinca, a temperament za emocionalna stanja individue. O antropologija O čovek 3 individua Z. Golubović
Likertova skala. Skala za merenje stavova koju je konstruisao Renzis Likert. Zbog jednostavne kon strukcije, popunjavanja i obrade, L. s. spada u najčešće korišćene skale stavova. Sastoji se od manjeg broja tvrd nji o objektu stava odabranih na osnovu svoje diskrimi nativne moći. Poželjno je da polovina tvrdnji izražava pozitivan, a polovina tvrdnji negativan stav prema ob jektu stava. Ispitanik treba da označi u kom stepenu se slaže sa svakom tvrdnjom (obično preko petostepene skale slaganja, odnosno neslaganja, čiji se stepeni bodu ju od 0 do 4 ili od 1 do 5). Ukupan skor se dobija sumiranjem bodova dobijenih na svakoj tvrdnji, pa se zato L. s. zove i sumaciona skala. U širem značenju, L. s. se naziva svaki način odgovaranja u upitniku gde se od ispitanika traži da izrazi stepen slaganja, odnosno neslaganja s nekom tvrdnjom. O merne skale D. Popadič
logistička regresija, v. analiza, regresiona
lokalna zajednica
lokalna zajednica (lat. localis - mesni, prostorni). Naj manja teritorijalna skupina u kojoj je moguće organizovati sve vitalne društvene funkcije. U sociološkoj i srodnoj literaturi zapaža se više pristupa i definicija /. z., koje se obično razvrstavaju u dve grupe: (1) one koje polaze od osobene društvene interakcije unutar /. z. i (2) one koje ukazuju na ekološki aspekt, tj. na odnos /. z. kao ljudske grupe sa prirodnom okolinom. Sociološki su relevantnije definicije prve grupe. One u najvećem broju (njih 70) u prvi plan ističu zasebnu teritoriju, a zatim ukazuju na autarkičnost (zatvorenost i samodovoljnost) i zajednički život neke grupe tokom kojeg se formira zajednička svest, slični kulturni obrasci (vrednosti i norme), zajedničke in stitucije i društvena osobenost u odnosu na druge grupe. Robert Mekajver ističe daje /. z. ograničeno područje unutar globalnog društva u kojem nastaju mnogi me hanizmi kontrole, različiti od državne kontrole, mnoga udruženja koja nisu politička, mnogi običaji i merila ponašanja koja nikako nije stvorila država. U toj zajednici stvara se zakon koji je podloga svih drugih zakona, za kon s mnogim sankcijama koji je postojao pre nego što je bilo države i kojeg državni zakon nikako ne može staviti van snage. Bez ranijih zakona zajednice svi bi državni zakoni bili prazna forma. Bez malih (lokalnih) zajednica nije moguće »veliko« društvo sa svojim globalnim us tanovama. Irvin Sanders navodi četiri glavna pristupa u prouča vanju /. z.: (1) kvalitativni, koji polazi od kvaliteta života i odnosa unutar /. z. (procenjujući stepene zadovoljstva, »moralne integracije« i kriminaliteta); (2) ekološki, koji je razvila Cikaška škola a proučava prostorni raspored pojedinaca, skupina i ustanova i procese koncentraci je, centralizacije, segregacije, invazije, sukcesije itd.; (3) etnografski, koji je usmeren na sveobuhvatnost l. z. i izvesnu njenu samodovoljnost (zatvorenost, kompletnost, kohezivnost, reprezentativnost); (4) sociološki, za koji se i Sanders zalaže, polazi od /. z. kao složenog socijalnog sis tema koji čine šest glavnih podsistema: porodica, privreda, vlast, religija, obrazovanje i informisanje. Lokalni socijal ni sistem i njegove podsisteme Sanders dalje raščlanjuje na razne mreže odnosa pojedinaca i društvenih grupa. On posebno izdvaja procese koji su neophodni za opstanak /. z. kao složenog sistema i ističe značaj dobijanja novih članova, socijalizacije, komunikacije, diferencijacije i raspodele statusa, distribucije dobara i usluga, društvene kontrole, raspodele moći i ugleda, društvene pokretljivosti i interakcije putem prilagođavanja. Na značaj sociološkog proučavanja /. z. kod nas je među prvima ukazao Vojin Milić. Lokalna društvena zajednica je, prema njegovom mišljenju, »globalni oblik društvenog života koji obuhvata sve društvene oblike i sve
lokalna zajednica vidove društvene aktivnosti na određenom geografskom prostoru«. U njenom okviru se razvijaju i deluju razne društvene ustanove i organizacije (ekonomske, političke, prosvetne, verske, zabavne itd.). Za utvrđivanje granica l. z. neophodno je znati okvire u kojima se odvija najveći deo neposrednih društvenih odnosa na nekom užem području, kao i poznavati osećanja stanovništva o pripad nosti određenoj društvenoj zajednici. Selo, manji grad, pojedine četvrti velikih gradova s izrazitom ekonomskom i socijalnom strukturom su najtipičniji konkretni oblici /. z. U tom smislu, opština bi kod nas mogla da bude najšira /. z., ali pod uslovom da nije suviše velika. Tada bi ulogu /. z. preuzimalo naselje (selo ili manji grad), sâmo ili zajedno sa susednim naseljima s kojima se funkcio nalno dopunjuje. Sociološki gledano, /. z. nije pre svega i samo pro storna društvenofunkcionalna celina. Ona nije samo pro storno uži okvir, nego i sociokulturna forma neposrednog i svakodnevnog društvenog života u kojoj pojedinci i grupe obavljaju najraznovrsnije društvene delatnosti i zadovo ljavaju svoje primame i sekundarne potrebe. Kao takva, /. z. je samo relativno samodovoljna i višefunkcionalna društvena tvorevina, koja je uvek deo neke šire, veće i složenije celine (konkretnog globalnog društva). Iako nužan, ona nikad nije sasvim dovoljan okvir sveukupnog društvenog života pošto su svi odnosi unutar /. z. determinisani globalnim društvenim odnosima i procesima. Globalno društvo deluje na /. z. posredstvom lokalnih ispostava globalnih ustanova, pravnim propisivanjem organizacionih oblika svih vitalnih funkcija i nameta njem modela socijalizacije. Zato svaka /. z. ima potrebu za svojim samoodređenjem i samoupravom (autonomijom) kojima bi iskazala, zaštitila i zadovoljila svoje posebne interese. Oko pitanja lokalne samouprave uvek se ukršta
288 najveći broj bitnih društvenih odnosa između globalnog društva i lokalne zajednice. O Middletown O sociologija grada O sociologija sela M. Mitrović
loglinearni model, v. tabela kontingcncije lumpenproletarijat. Prvi deo kovanice potiče od nemačke reči Lump, koja znači odrpanac, nevaljalac, bekrija, pijanac, propalica, a dragi deo od latinske reči proletarius, kojaje u doba rimske imperije označavala siromašne građane najniže klase koji su imali značaj za državu samo putem razmnožavanja i svoje dece. U mo dernom značenju »otpatka svih klasa«, izraz /. uveo je Karl Marx {OsamnaestiBrimer Luja Bonaparte, 1852). On opisuje L. kao »dezintegrisanu masu« sastavljenu od upropašćenih i avanturističkih otpadaka buržoazije, vagabunda, otpuštenih vojnika i zatvorenika, secikesa, makroa, skupljača krpa, prosjaka itd, koje je Luj Bonaparta okupio u svojoj borbi za vlast. Kasniji autori su takođe upotrebljavali izraz /. u ana lognim ekstremnim društvenim uslovima ekonomske krize, oružanih sukoba, dezintegracije i uspostavljanja autoritarnih, birokratski centralizovanih i militarizovanih režima, da bi označili velike mase deklasiranih ljudi. Veliki broj bivših pripadnika raznih klasa, pre sve ga, osiromašene gradske sitne buržoazije, siromašnog seljaštva i nezaposlenog radništva, izgubivši svoje me sto u kapitalističkom društvu, odvaja se od svoje klase formirajući masu koja je sklona da bude regrutovana u pokrete s populističkom i reakcionarnom ideologijom, poput fašističke. O klasa, društvena O populizam O slojevitost, društvena
V. Vratuša-Zunjić
Lj ljudska geografija, v. antropogeografija ljudska prava. Sintagmu je, četrdesetih godina XX veka, lansirala Eleonora Ruzvelt, kada je u Ujedinjenim nacijama konstatovala da u nekim delovima sveta do tad korišćeni izrazi kao što su »osnovna prava čoveka« i/ili »prava čoveka« (eng. rights o f man, fr. droits de l 'homme) ne obuhvataju i prava žena. Po tom shvatanju, Ij. p . su prava koja svako ljudsko biće ima samim tim što je ljudsko biće, nezavisno od države u kojoj živi, pa čak i ako bi živelo izvan države. Lj. p . nisu pozitivnopravnog, već moralnog porekla jer potiču iz normativnog poretka koji je iznad države. Ona su civilizacijski normativni standardi koji izražavaju zahteve u pogledu ophođenja prema ljudskim bićima. Lj. p. predstavljaju skupinu zahteva koji izražavaju vrednosti koje pripisu jemo ljudskim bićima kao slobodnim i delatnim subjek tima, odnosno kao moralnim osobama. Osim u antičkim izvorima (struja humanističkog uni verzalizma u sofistici), rimskom pravu i učenju stoika, poreklo ideje o lj. p. može se naći i u filozofiji prirod nog prava i političkoj praksi srednjovekovne Evrope. Doktrina prirodnopravnog univerzalizma pretpostavlja d aje svako ljudsko biće sposobno da shvati sadržaje i dužnosti koje nameće prirodni zakon jer su oni utemelje ni u prirodnom poretku stvari i u razumu. Prirodni zakon stvoren od Boga nameće dužnosti svakom pojedincu i predstavlja načelo koje omogućava čoveku da razlikuje dobro i zlo, pa je prirodni zakon vodilja u postizanju vrlog života (Toma Akvinski). Politička praksa srednjovekovne Evrope beleži po javu prvih pravnih dokumenata koji ustanovljavaju izvesne slobode i prava ljudi. Na taj način započinje institucionalizovanje lj. p . i sloboda koje su ostva rene u borbi protiv apsolutizma tadašnjih vladara, a za ograničavanje njihove vlasti. Ipak, ta prava će se, su protno pomenutom univerzalnom karakteru prirodnog zakona, odnositi samo na uži krug svetovne i crkvene vlastele, a tek kasnije (krajem XVIII veka) i na »treći
stalež« (građanstvo) i sva ljudska bića (tokom XX veka). Početkom XIII veka, 1215. godine, engleska vlastela je od kralja Jovana bez Zemlje iznudila određena prava i slobode, a potom ga obavezala da ih i uvaži. Rezultat ove nagodbe biva zapečaćen Velikom poveljom sloboda (Magna Charta Libertatum, ili Magna Carta), u kojoj su, pored ograničenja kraljeve vlasti, postavljeni temelji vladavini prava i jem stvu određenih lj. p . (naravno, lj. p. engleske vlastele, jer su ova prava bila partikulamog karaktera). Velika povelja sloboda proglašava nezako nitim arbitrarno hapšenje, progonstvo i upotrebu sile, te utvrđuje slobodu kretanja, trgovine, kao i garantovanje imovine. U Engleskoj su, nakon više od četiri i po veka od donošenja Velike povelje sloboda, usvojena sledeća dva dokumenta značajna za utemeljenje i razvoj lj. p.: (1)Habeas corpus act (1679), kao zakon koji štiti prava i slobode u postupcima koje protiv građana vode policija i sudovi i (2) Zakon o pravima (Bill o f Rights, 1689), pravna tekovina »Slavne revolucije« kojom se priznaju značajna Ij.p. i za obične građane, a koja su dotad važila samo za plemstvo. Sintezu pomenutog srednjovekovnog prirodnopravnog univerzalizma i partikularnosti ugovora između vladara i podanika karakterističnih za političku praksu srednjovekovne Evrope predstavlja klasično liberalno stanovište. Prema ovom stanovištu, ljudska bića poseduju neotuđivo pravo na život i slo bodu, pravo na neometano uživanje imovine i slobodu govora, dok je jedini opravdani razlog za ograničavanje navedenih prava zaštita Ij.p. drugih ljudi. Za razliku od srednjovekovnog prirodnopravnog stanovišta koje, iako univerzalističko, naglasak stav lja na dužnosti ljudi proistekle iz prirodnog zakona, u individualističkom duhu (Džon Lok), liberalizam in sistira više na pravima. Liberalno stanovište primarnu funkciju vlasti vidi u zaštiti navedenih Ij.p., dok poje dinci imaju onoliko dužnosti prema državi koliko ova potonja ostvaruje svoju osnovnu funkciju. To znači da je stvarna mera zaštite lj. p. konkretan zakonski okvir
ljudska prava koji se odnosi samo na jedan narod koji se u dotičnim zakonima pominje. Primeri američke Deklaracije o nezavisnosti (1776) i francuske Deklaracije o pravima čoveka i građanina (1789) ilustruju jaz koji se pojavljuje između univer zalnog aspekta lj. p. »kao takvih« i njihovog zakon skog uobličavanja; ovo potonje uvek nužno poprima partikularistički karakter, jer se ideja o lj. p. povezuje s pojmom građanina jedne određene zemlje. Međutim, liberalno stanovište, pored ostalog, utiče na postepenu internacionalizaciju Ij.p. u kontekstu značajnih istorijskih zbivanja tokom XIX i XX veka. Tako dolazi do postepenog unošenja odredbi Deklaracije o pravima čoveka u ustavne dokumente različitih zemalja, što biva propraćeno upornom borbom za proširenje tih prava. Briselskom konvencijom iz 1890. godine for malno se ukida trgovina robljem, a 1926. se sâmo rop stvo proglašava nezakonitim. Haška konvencija ( 1907) i Ženevska konvencija (1926) insistiraju na humanim obzirima i standardima u toku ratovanja. Sve do Dru gog svetskog rata, napredak u internacionalizaciji lj. p. odvija se u kontekstu međunarodnog prava, u kojem se insistira na kategorijama suverenosti i nemešanja u unutrašnja pitanja drugih zemalja. Nakon Drugog svetskog rata nastaje i moderno međunarodno pravo koje se tiče lj. p. Ono se odnosi na zaštitu međunarodno garantovanih prava individua i grupa, koja bi pojedine vlade i države mogle da ugroze. Najznačajniji dokument tog prava jeste Univerzalna deklaracija o lj. p., usvojena na Generalnoj skupštini Ujedinjenih nacija 1948. godine. Ova Deklaracija je prvi akt kojim se na međunarodnom planu garantuje i proširuje lista Ij.p. Svrha Deklaracije je da se obezbedi adekvatno razumevanje i tumačenje lj. p. i sloboda na brojanih u Povelji UN. Deklaracija predstavlja standard koji bi trebalo da dostignu i poštuju svi narodi, odnosno nacije. Iako nema snagu zakona, Univerzalna deklaraci ja je postala deo međunarodnog običajnog prava koje se koristi u tumačenju Povelje UN u sporovima između njenih članica, ali koje se takođe može primenjivati i neza visno od Povelje, čak i na države koje nisu članice UN. Dalji razvoj sistema međunarodnopravne regulative koja se odnosi na lj. p. odvijao se tokom sukcesivnog donošenja različitih »paktova« o lj. p., među kojima su najznačajniji: M eđunarodni pakt o građanskim i političkim pravima (1966); Fakultativni protokol uz Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima (1966); Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima ( 1966); Evropska konvencija o zaštiti lj. p. i fundamentalnih sloboda (1950); Američka kon vencija o lj. p. ( 1969); Afrička povelja o lj. p. i pravima
290 naroda (1981). Uz to postoje i drugi dokumenti, kao što su Međunarodna konvencija o eliminaciji svih oblika rasne diskriminacije (1965), Konvencija o pravima deteta(1989) itd. Pomenuti paktovi o lj. p. već i svojim nazivima ukazuju da počivaju na podeli lj. p. na: (1) građanska; (2) p o litička; (3) ekonomska; (4) socijalna i (5) kulturna prava. Neki autori i (političke) organizacije svrstava ju lj. p. u »generacije«, u skladu sa istorijskim redom njihovog aktualizovanja i priznavanja. U tom smislu, prvoj generaciji Ij.p. pripadaju prava nabrojana u ve likim dokumentima građanskih revolucija s kraja XVIII veka, odnosno građanska i politička prava. Građanska i politička prava su prvenstveno zasnovana na načelu slo bode. Građanska prava naglašavaju autonomiju čoveka u odnosu na državu: država se u čovekovo ponašanje i delovanje može uplitati samo do granice koju nameće život s drugim ljudima. Pravo na život, pravo na privat nu sferu i prava vezana za krivični postupak jesu tipična građanska prava. Prava čoveka da učestvuje u uprav ljanju državom i zajednicom, tj. prava na participaciju, kao i biračko pravo, jesu politička prava. U drugu ge neraciju lj. p. ubrajaju se ekonomska, socijalna i kultur na prava. Ova prava predstavljaju upotpunjavanje kata loga lj. p ., pa je ideja o njima istorijski skorija od ideje o građanskim i političkim pravima. Cilj im je da ljude dovedu u međusobno sličan društveni položaj kako bi zaista mogli da uživaju građanska i politička prava. Pomenuta prava su zasnovana na načelima jednakosti i solidarnosti. Pravo na obrazovanje, pravo na adekvatan životni standard, pravo na medicinsku zaštitu, neka su od prava druge generacije. Kao i prva, i druga gene racija lj. p. spada u grupu individualnih prava jer se nje nim odredbama zahteva obezbeđenje materijalnog bla gostanja svakog muškarca, žene i deteta. Za razliku od prve i druge generacije, treća generacija lj. p. odnosi se na prava zajednica i naroda. Konkretno, ova generacija Ij.p. odnosi se na političke i ekonomske težnje u razvoju dekolonizovanih država nakon Drugog svetskog rata, pa uključuje i kolektivna prava na političko samoopredeljenje i ekonomski razvoj. Pravo naroda na slobodno raspolaganje svojim bogatstvom i prirodnim resursima, pravo na jezik manjina, pravo na zaštitu kulture neka su od prava treće generacije lj. p. Sva prava prve i druge generacije i mnoga prava treće generacije obuhvaćena su Univerzalnom deklaracijom o lj. p. i paktovima o lj. p. Na trećoj generaciji Ij.p. posebno insistira Afrička povelja o lj. p. i pravima naroda (1981). U toku istorije, katalog Ij.p. se proširivao - najpre na unutrašnjem, a potom i na međunarodnopravnom nivou - u duhu priznavanja šire autonomije i dostojanstva
291
svakog ljudskog bića i jačanja ideja demokratije. Ovaj razvoj nije završen: stalno se javljaju zahtevi za prizna njem novih prava, nova prava se ozakonjuju, a tumačenje onih već priznatih se proširuje. Iako su mnogi autori smatrali da su lj. p. obznanjena u periodu nakon Drugog svetskog rata prva univerzalna ideologija koju je prih vatio skoro čitav svet, sama ideja lj. p. nije neupitna. Prva grupa problema u promišljanju ideje lj. p. tiče se njihove univerzalnosti. Glavna primedba predstavnika nezapadnjačkih kultura (azijskih i afričkih) jeste d aje ideja univerzalnih lj. p. izvedenih iz prirodnog zakona pristrasna jer postoji samo u tradiciji kulture zapad nog sveta. Postavlja se pitanje da li različita kulturna shvatanja umanjuju kredibilitet teze o univerzalnosti lj. pP. Međutim, prema nekim autorima, lj. p. su transistorijska kategorija jer se temelje na opštim osobinama ljudskog delanja. Tako sva društva uvažavaju posto janje lj. p.: neka društva ta prava dopuštaju nekolicini, a moderna demokratska društva dodeljuju ih svima. Kritičari ovog gledišta smatraju da samo pod određenim društvenoistorijskim okolnostima lj. p. postaju razum ljivi normativni zahtevi, a te okolnosti nisu univerzalne. Zanimljiva su i ona mišljenja prema kojima iz činjenice da su lj. p. proizvod zapadne kulture ne sledi da ona ne mogu biti opšteprihvatljiva. Uopšteno posmatrajući, iz činjenice da različite kulture i različiti narodi imaju različita uverenja o nekom problemu, ne sledi da ne po stoji jedno ispravno uverenje ili tumačenje koje se od nosi na taj problem. Druga grupa problem a povezanih sa idejom o lj. p. odnosi se na pravna pitanja u tumačenju pojedinih odredbi iz Univerzalne deklaracije, paktova i sporazuma o lj. p ., kao i na pitanja tumačenja značaja ovih dokume nata za međunarodne odnose. Poslednja grupa problema tiče se pitanja u vezi s ponašanjem država u skladu sa odredbama međunarodnih dokumenata o lj. p. Svaka ko d a je u ovom potonjem slučaju za nas od najvećeg značaja inkorporacija međunarodnopravnih dokume nata u domaće zakonodavstvo, te striktno poštovanje obaveza koje otuda proističu. 3 pravo 3 pravo, međunarodno 3 sloboda 5. Radenović
ljudska priroda. Pojam lj. p. se upotrebljava u različitim značenjima. U američkoj antropologiji se retko javlja, budući daje ona prevashodno zaokupljena proučavanjem kulture - »kao d aje čovek nije stvorio« (Lesli Vajt), tj. kao nešto suigeneris. U nemačkoj i fran cuskoj antropologiji, koje su više povezane s filozof skom antropologijom, postoji pojam lj. p., mada se u Nemačkoj on više vezuje za biološku osnovu čoveka.
ljudska priroda
Postoje velike rasprave o tome da li ovaj pojam može imati naučnu konotaciju ili je metafizička kategorija. Međutim, kao što upozorava antropolog Robert Redfild, nauci je potreban pojam lj. p., jer bez njega nemaju smisla uporedna proučavanja različitih kultura. Naime, drugi narodi se mogu ispitivati samo ako se pretpostavi da imaju nešto zajedničko: tek ako se uspostavi odnos između univerzalnog i relativnog može se odgovori ti na pitanje po čemu smo svi ljudska bića i kako se međusobno diferenciramo i stvaramo različite kulture. Već je Aristotel ukazao na razliku između suštine (esencije) i egzistencije , u tom smislu što egzistencija označava da nešto jeste i da postoji kao konkretna forma ili fenomen, dok esencija kazuje kakvo je to što jeste, odnosno ona izražava kvalitet postojanja i utvrđuje šta je differentia specifica načina ljudskog postojanja. Egzistencija se odnosi na nešto dato, fenomenalno, in dividualno (pojam »tu-biće« Martina Hajdegera), dok suština, koja određuje kvalitet ljudskog bivstvovanja, izražava promene u kvalitetu egzistencije, nastale u procesu sociokulturne evolucije, kada se umesto muta cije, čiji se rezultat prenosi na potomstvo genetski, okolni svet menja delatnošću samog čoveka. Za način ljudskog postojanja, što izražava pojam lj. p., karakteristična je transbiološka dinamika, dok je pojedinačno ljudsko biće mnogo podložnije genetskim i biološkim promenama. U ovom smislu, pojam lj. p. nema naturalističko značenje, poput fizičke i biološke osnove ljudskog po stojanja koju jedan broj naučnika priznaje kao jedino univerzalno određenje čoveka. Pojam lj. p . u modernoj antropologiji predstavlja naučni konstrukt koji izražava određeni niz sociokulturnih univerzalnih karakteri stika, bez kojih čovek kao pojedinac ne bi bio ljudsko biće, a koje su ustanovljene uporednim istraživanjem načina života ljudi u različitim kulturama. Svi ljudi imaju sposobnost govora i verbalizacije iskustva, kao i sposobnost kontinuiranog učenja (čovek mora sve da nauči budući da je izgubio sposobnost instinktivnog reagovanja); svi ljudi žive u određenim društvenim zajednicama organizovanim na osnovu procesa proiz vodnje i društvene i kulturne regulacije; svi ljudi stva raju kulturu kao svoju »sekundarnu prirodu« koja im pruža smisaoni okvir njihovog života i delatnosti; svi oni poštuju određena pravila seksualnog opštenja; sva ljudska bića se formiraju u procesu socijalizacije i prihvataju određene vrednosti koje im služe kao »okvir orijentacije« i ujedinjuju ih u jednu zajednicu. Može se reći da se pojam lj. p. odnosi na istorijski akumulirano nasleđe u razvoju ljudskih kvaliteta života i novostvorenih potencija, koje ljudskom životu daju svo jevrstan kvalitet. Poučan primer su »deca vukovi« koja,
ljudska priroda
292
budući istrgnuta iz ljudske sredine i odgajana od strane životinja, poprimaju njihove osobine i gube ljudske di spozicije - sposobnost govorne komunikacije, pa čak i uspravnog hoda, kao i druge mentalne kapacitete. Lj. p. je istorijska, transbiološka kategorija, koja nastaje generalizacijama onih ljudskih atributa koji se stvaraju i razvijaju pod uticajem života u sociokulturnoj sredini. To je, kao što kaže Edgar Moren, »ujedinjujući princip ljudske vrste«, budući da izražava ono opšte, ono što povezuje sve ljude, iako se ispoljava u različitim kulturnim formama i aktivnostima. Pojam lj. p. ne odnosi se na fiksirani biološki supstrat, već na antropološke konstante (što obuhvata navedeni niz suštinskih ljudskih kvaliteta), obeležavajući ljudski rod kao takav. Ali, ta se konstanta dvostruko relativizuje: sjedne strane, pod uticajem relativnosti kultura koje daju različita obeležja načinu života i čine da se određeni univerzalni sadržaji javljaju u različitim ob licima (npr., porodica kao univerzalna ljudska grupa može imati različite forme i funkcije regulisanja polnih odnosa i odgoja dece). S druge strane, lj. p. se relativizuje pod uticajem individualnih dispozicija, jer je svaka individua idiom i u svojoj egzistenciji neponovljiva. To ne znači da će se »opšte« potpuno izgubiti u toj relativizaciji, nego da će se opšte potencije različito razvi jati u zavisnosti od toga koje su dimenzije naglašene u određenoj kulturi i prema kojima od njih individua oseća veći afinitet. Znači da pojam lj. p. nije neka nadindividua koja se postulira kao nekakav apstraktni imperativ za pojedince, već se može shvatiti samo kao generaliza cija onih moći čoveka koje su nastale kao rezultat razvoja njegovih mentalnih sposobnosti i kulturnih mogućnosti. Međutim, ne mogu se zanemariti ni biofizičke karak teristike čoveka kao rezultat biološke evolucije kojaje pripremila i omogućila sociokulturnu evoluciju. Piter Berger i Tomas Lukman ukazuju na činjenicu da čovek, za razliku od primata čija je sredina biološki strukturisana, a odnos sa okolinom fiksiran, nema »vrsno-specifičnu sredinu« jer nije, kao životinjske vrste, ograničen geografski i prostorno. Za razliku od životinjskih vrsta, kod kojih je mladunče dovršeno u majčinoj utrobi, kod čoveka se razvoj nastavlja izvan majčinog tela putem učenja u komunikaciji s novona stalom ljudskom okolinom, te je i njegov organski razvoj društveno uslovljen: jer, homo sapiens je homo socius. 3 antropologija 3 čovek 3 socijalizacija Z. Golubović
ljudska sredina. Pojam novijeg datuma koji podra zumeva, sjedne strane, svet koji se razlikuje od sveta životinjskih vrsta, a s druge, humanizaciju ljudskog
sveta koja nastaje kao rezultat ljudske istorije. Svet koji se naziva lj. s. je trodimenzionalan: sačinjavaju ga priroda, društvo i kultura. Drugim rečima, čovek živi u tri deterministička sistema: stvarajući svoju sredinu pomoću sve razvijenijih aktivnosti, on je sve više sa vladavao sile prirodne sredine (iako ih nije prevladao, što potvrđuju tragični učinci prirodnih kataklizmi i u najrazvijenijim društvima), ali je oblikovao nove determinističke sisteme koji su nastali u društvu i kul turi kao svojevrsnoj lj. s. Međutim, ljudska delatnost je određena i biofiziološkim determ inantam a (kao što su fizički i psihički poremećaji, koji ograničavaju mogućnosti delanja), kao i geografskim uslovima (što način života Eskima naročito potvrđuje). Ipak, društveni i kulturni činioci često su preovlađujući u određivanju smisla i načina života naroda i pojedinaca, jer oblikuju život pojedinaca od njihovog rođenja do smrti. Objašnjavajući odnos prirode i kulture, Karl Marks je govorio o prirodi kao »anorganskom telu« čoveka, na osnovu kojeg se razvijaju nove osobine i sposobnosti da bi čovek prevladao svoju biološku »slabost«, postavši vrsta koja je sposobna da naseljava sve geografske širine i da se prilagođava najrazličitijim klimatskim i društvenim uslovima. Čovek je svojim delatnostima menjao lik prirode često u tolikoj meri da mu je teško doći u kontakt sa izvornom prirodom (visoko urbanizovane sredine predstavljaju često potpuno veštačke ili »tehničke sredine«, koje čoveka lišavaju prirodnog ambijenta); danas se sve više postavlja pitanje dokle se može ići u modifikovanju prirode tehnološkim razvo jem, a da se ona ne uništi (na toj motivaciji razvili su se ekološki pokreti za očuvanje prirode). Stoga se u mo dernoj nauci sve više govori o jedinstvu prirode i kul ture, a ne o njihovom međusobnom suprotstavljanju. Razvoj čoveka kao ljudskog bića ne može se ob jasniti bez uticaja društvenih i kulturnih činilaca, koji su se pojavili veoma rano - na osnovu arheoloških otkrića, još u dalekoj praistoriji (u »protodruštvu« i »protokulturi«). Društveni činioci deluju preko sledećih elemenata lj. s. : organizacija proizvodnih i drugih de latnosti kojima se obezbeđuju osnovni uslovi za život stanovništva (ekonomske delatnosti i institucije); organizovane individualne i grupne interakcije (sistem društvenih odnosa i društvenih uloga); organizovane socijalne akcije pomoću kojih se ostvaruju ciljevi datog društva ili sprovode promene u društvenom sistemu (političke akcije, pokreti i organizacije); institucije koje vrše različite društvene funkcije kao vitalni servisi; ele menti strukture koji proizlaze iz opšte društvene podele rada i distribucije položaja i uloga individua. Drugim recima, za razliku od životinjskog sveta koji živi po
293 zakonima prirode, čovek stvara društvene zakone koji nisu rezultat »slepe nužnosti« već nastaju i mogu da se menjaju u zavisnosti od istorijskih okolnosti, te se u pogledu uticaja društvenih činilaca govori o uslovnom determinizmu (ili o uključivanju i indeterminističkih ele menata, kao što su slučajnosti, uloga »velikih ličnosti« u istoriji i sl.). Može se reći da tri činioca bitno određuju društveni milje: društvena podela rada, instituciona lizacija društvenih uloga i delatnosti i mreža informa cija i komunikacija. Dakle, prevazilazeći fizičku borbu za opstanak, nastaje ljudsko društvo, koje pomoću institucija koje stvara orijentiše društvenu praksu i reguliše društvene odnose i ponašanje, te na taj način
ljudska sredina predstavlja novu sredinu za čoveka, u kojoj se on ob likuje kao ljudsko biće. Ali, pojedinac nije nikad suočen s društvom kao celinom, osim u periodima kriza, kada mnogo neposrednije oseća probleme globalnog društva. Društvene jedinice u kojima učestvuje svaki pojedinac su različite grupe, a njegov neposredni društveni milje je svakodnevni život. Uzimajući u obzir sve tri dimen zije lj. s., može se razumeti specifično okruženje čoveka i njegova borba protiv dehumanizacije ljudskog sveta, kada se tehničkom aspektu podrede druge komponente, koje su komplementarne i nezamenjive. O antropologija O čovek O ekologija Z. Golubović
M magija (gr. mageia - čarolija, vradžbina). U slovno, sk u p p ra k tič n ih a k tiv n o s ti k o jim a o so b a p o se b n e sp osobnosti (vrač, čarobnjak, žrec, šam an), nastoji da u tič e na bezlične, spoljašnje sile, potčinjavajući ih v i talnim in teresim a pojed in ca i zajednice. Iako jo š nije p o n u đ en »jasan, potpun i za d o v o lja v aju ći pojam ni.« (M arsel M os), ja sn o se d iferenciraju tri osnovna njego va elem enta: (1) ona se suštinski razlikuje od religije; (2) o n a p re th o d i stu p n ju n a u k e i (3 ) m. i relig ija su istovetne form e duha. (1) P rem a prvom gledištu, ni. je praktičan čin, k o n trola događanja, aktivnost k o jo m vrač prim orava m a gijske bezlične sile (mana, hasina , orenda, manitii) da izvrše uticaj da bi se nešto dogodilo. M agijski čin, o kre nut budućnosti, im a jasan praktično-egzistencijaini cilj, tj. stoji u službi interesa pojedinca i zajednice. Suprotno m., religijski čin se odlikuje u pražnjavanjem m olitvi i prinošenjem žrtava najvišem biću, a njegov cilj je m o ralna integracija članova zajednice. M. se koristi u oblastim a u kojim a čovek nem a kontrole nad silam a prirode, u dom enu svetovnog , a religija u dom enu svetog (Bronislav M alin o v sk i). U religiji se sâm čovek podvrgava nekoj božan sk o j sili k oja o d re đ u je njeg o v u sudbinu, dok pom oću m. on želi da upravlja svetom i prirodom i da utiče na njih. M agijski obred deluje neposredno: on prinuđuje, prisiljava, dok religija izm iruje. (2 ) D ru g o sta n o v ište je iz lo ž e n o u rad o v im a inspirisanim evolucionističkom idejom (D žejm s Frejzer, E d v a rd T ajlor, F re n k D ž e v o n s, E n d rju L ang, H erm an O ld en b e rg ) i po njem u j e ni. neka »vrsta lažne nauke«. U skladu sa idejom evolucionističkog kretanja, m. neposredno prethodi religiji: nauka je na poslednjem stupnju i prevazilazi obe. M se tem elji na »opažajnom « ili »afektivnom «, nepojm ovnom m išljenju, na zakonu aso cijacije ideja, iz koga se izv o d e dva praktična m e toda, i an alo g n o tom e dve v rste m.: im itativna i kon taktna. F ilo zo fsk a p o d lo g a o v o g g le d išta je stav da je sim patija u tem elju svih stv ari, pa su i svi m agijski obredi sim patičke prirode. Form a m agijske svesti i njen
sad ržaj su u n iv e rz aln i i nad n acio n aln i, te se m. m ože razum eti bez u v až av a n ja tzv. so cio k u ltu rn e v arijab le. R elig ija je ish o d ila p re sv eg a iz po raza i g re ša k a m. Shvativši da nije suvereni gospodar prirodnih sila niti je Bog, da m u se svet opire, čovek je počeo naseljavati taj isti svet drugim bogovim a, koje nije m ogao više držati pod prinudom , već ih je vezivao za sebe o božavanjem , p rin o šen jem ž rta v a i m o litv o m , sm erno se p red a ju ći kultu i obredu (D ž. Frejzer). (3) Prem a trećem gledištu m. je poseban vid religije, dok je razlika izm eđu m. i religije veštački stv o ren a kao posledica istorijskog diferenciranja između »hrišćanstva i p ro sto n a ro d n e re lig ije , pri čem u se o v a p o sle d n ja d isk rim in iše kao m.«; »kao i relig ija [/«.] p red sta v lja svojevrsnu k o m p ak tn u celinu« u koju »se veruje ili se ne veruje«. M ada se verovanje u ni. suštinski ne razliku je od naučnih verovanja, ipak naučna »verovanja dolaze a posteriori, podređena su kontroli pojedinca«; nauka je pozitivna i eksperim entalna, a verovanje u m. »uvek je a priori « i »neizbežno prethodi iskustvu« (M . M os). U stru k tu ri m. i re lig ije n alazi se sistem » m ito v a, dogm i, obreda i cerem o n ija« . R azlika je sam o u tom e što u m. nem a p ro d u b lje n e spekulacije i što se ni. o d likuje strem ljenjem ka utilitarnim ciljevim a; ne postoji » n ik ak v a m. crk v a« , ali se zato relig ijsk a v era i k u lt u p ražn jav aju p rev a sh o d n o kroz form u crk v e n o g ritu ala. Ovoj teoriji blisko je i stanovište M eri D aglas da p o stoje i takve relig ije k o d kojih su elem enti m. vidljivi. O na insistira na stavu o izrazitoj društvenoj funkciji ni. a cilj je d n e m a g ijsk e rad n je je » k o n tro la čo v e k o v o g iskustva«. Prem a tom gledištu, rani čovek, kao i savremeni, koji takođe upražnjava m agijske radnje, ne veruje da će se pu k im iz v o đ en je m čin a i stv arn o p ro izv e sti željeni cilj, npr. u m agijskom obredu za izazivanje kiše. N asuprot tom e, tvrdi se da m agijski čin im a prim am iji sm isao: njim e se izv ršav a bitna gnoseološko-egzistencijalna funkcija » u o k v irav an ja« , »selekcije iskustva«, odnosno »centriranje p ažnje« članova je d n e zajednice
295 na važne činjenice iz njihovog okruženja, tj. životne sre dine; ovde m. »uređuje iskustvo«. Drevni i savremeni čovek, zbunjeni nedokučivim tajnama sveta i života, nastoje da »haos« obuzdaju, uspostavljajući magijskim činom novi poredak, i time se na simbolički način izbore sa »nejasnošću« i »neprozirnošću« iskustva, potčinjavajući ih sebi. M. pripada sistemu simboličke kulture i, kao i svaki sistem, pretenduje na celovitost i trajnost. Kao i religija, m. doprinosi vraćanju vere u čoveka, ona optimizuje njegov napor za opstankom (B. Malinovski). Pogrešno je gledište daje m. individu alna, a religija kolektivna stvar. Jer, »činovi koji se ne ponavljaju nisu magijski. Činovi u čiju delotvomost ne veruje cela grupa takođe nisu magijski. Oblik obreda je izrazito prenosiv i sankcionisan je javnim mnjenjem« (M. Mos). Razlika u pogledu ambijenta i vremena upražnjavanja jednog i drugog čina je u tome što se religijski obred obavlja u hramu, na kućnom oltaru, na ognjištu, najčešće danju, a magijski čin na skrovitim mestima, daleko od mesta stanovanja, na grobljima, raskršćima i šumama, u vodenicama, na mestima na kojima obitavaju zla bića i demonske sile, i to najčešće po mraku, usred noći. Kao što kaže M. Mos, »magijskim obredom nazi vamo svaki obred koji nije deo nekog organizovanog kulta, obred koji je privatan, skrovit i tajanstven, i koji se nalazi na granici zabranjenog. Iz ove definicije, vodeći računa o našoj prethodnoj definiciji ostalih ele menata /«., proističe prvo određenje pojma m. Vidi se da m. ne definišemo na osnovu oblika njenih obreda, već na osnovu uslova u kojima se oni dešavaju, a koji ukazuju na mesto koje obredi zauzimaju u svekolikim društvenim navikama«. Danas je preovladalo mišljenje da i m. »mora biti društvene prirode poput neke posebne društvene funkcije«. O religija O vrač 3 vradžbina 5 . Petrović
makijavelizam. Političko učenje i odgovarajuće praktično delanje koje se obično sažima krilaticom »cilj opravdava sredstvo«. Iako se autorstvo ove maksime pogrešno pripisuje Nikolu Makijaveliju - tvorac joj je zapravo Injacio de Lojola, osnivač španskog jezuit skog reda - ona bi trebalo da izrazi osnovnu političku ideju sadržanu u Vladaocu (1513) i ostalim spisima firentinskog renesansnog filozofa. U tom najsvedenijem značenju, m. označava cinično, instrumentalističko i moralno ravnodušno mišljenje, odnosno delanje koje se ne usteže da zarad ostvarenja bilo kojeg cilja posegne za bilo kakvim sredstvima. Međutim, kao što redovno biva s »jakim« učenjima ili stanovištima čiji su nazivi
makijavelizam
naknadno izvedeni iz ličnih imena svojih stvarnih ili um išljenih tvoraca (»m arksizam «, »darvinizam «, »dirkemizam«), i ovde se u velikoj meri radi o naknad nom podvođenju najzaoštrenijeg značenja dotičnog poj ma pod ime onog koji više nije u stanju da svoje reči pojasni. Tako se i procene Makijavelijeve zasluge za izgradnju pojma i prakse m. kreću u rasponu od tvrdnje da on i nije bio »makijavelista« već humanista koji se izražavao metaforički, pa do (mnogo češćeg) stava da Vladalac doista može da posluži kao vade mecum sva kog bezobzirnog tiranina. U ovom drugom značenju, m. je bio formulisan znatno pre samog Makijavelija. Dovoljno je podsetiti na drevne kineske traktate o metodima upravljanja državom i narodom iz IV, odnosno III veka pre n. e. (Šan Jan, Knjiga vladara oblasti Šan i Han Hej, Umetnost državništva), kao i na klasične evropske političke filo zofe koji su se bavili analizom različitih načina osvaja nja i održanja tiranske, odnosno despotske vlasti (npr. Ari stotel, Polibije itd.). Makijavelijev »novi ni.« značajan je, međutim, po tome što tradicionalnu političku nauku oslobađa svih etičkih i religijskih obzira te je svodi na pozitivno znanje o tehnici vladanja. Polazeći od dubokog antropološkog pesimizma i odričući se svih utopijskih iluzija, modernom »novom čoveku« koji »državu gradi kao umetničko delo« (Jakob Burkhart) Makijaveli savetuje da se osloni samo na sopstvenu silu ili lukavost: želi li da osvoji vlast, ili pak da zadrži onu kojom već raspolaže, on mora biti u isti mah i lav i lisica. Vlastohlepivom čoveku je prosto da se posluži svim sredstvima da bi ostvario taj jedini cilj: desi li mu se da prolije krv svojih neposrednih političkih tak maca, najbolje mu je da u krvi sasvim ogrezne i zatre im seme ne bi li izbegao opasnost od buduće osvete njihovih potomaka (upor. spise »Opis načina kako je vojvoda Valentino smaknuo Viteloca Vitelija, Oliverota od Ferma, gospodina Pagola Orsinija i vojvodu od Gravine« i »O načinu kako se postupilo prema pobunjenom narodu Valdikijane«). Na volju mu je, dakle, da laska, podmićuje, spletkari, preti i istrebljuje - jer nema ni božijih ni ljudskih zakona koji mu mogu uskratiti pravo na vlast kao takvu. Ne želeći da se, poput svojih velikih prethodnika u političkoj filozofiji, bavi stvarima ona kvima kakve bi one trebalo da budu, nego da ih opisuje onakve kakve jesu, Makijaveli se ne usteže da utvrdi d a je vlast svrha samoj sebi te da ne potrebuje nikakvo opravdanje izvan sebe same. Političko delanje pripada sferi golog utilitarizma u kojoj moralizatorskom licemerju nema mesta. Naoko neobuzdanu bujicu zbivanja pred kojom su mnogi skloni da ustuknu, »novi čovek«, koji polaže veru samo u sebe, zauzdava branama i us-
makijavelizam
296
merava po svojoj volji i na sopstvenu korist: slepa sud bina (f ortuna) ima da umakne pred onom samosvesnom i oholom muževnom vrlinom (virtu) koja krasi renesan snog vladara. Sva je prilika da izvorno M akijavelijevo učenje treba tumačiti istovremeno na tekstualan i kontekstua lan način. Na nivou teksta, bila bi reč o pomalo gruboj metafori kojom se zapravo ustoličuje humanistički ideal individualizma, a u kontekstualnom smislu poruka je upućena razjedinjenom italijanskom narodu koji, u toj ranoj najavi devetnaestovekovnog risorgimenta, treba da uzme stvar u svoje ruke, tj. protera strane zavojevače, svrgne domaće uzurpatore i naciju ujedini pod repub likanskom vladavinom. Kao što je primetio još Žan-Žak Ruso, »praveći se da daje pouke kraljevima, [Makijave li] je dao velike pouke narodima«. Naravno, kada se ove dve vrste čitanja izvornog dela nemaju u vidu, preostaje samo moralizatorsko gnušanje nad doslovno shvaćenim m. kao etikom čiste volje i bezobzirnom tehnikom vla danja koje ne vode računa o onoj »suzi makar i jednog jedinog deteta« o kojoj nam govori F. M. Dostojevski. S moć O politika O vlast //. Mimica
m akrosociologija (gr. makrôs - velik; lat. societas - društvo; gr. lôgos - reč, govor, nauka). Nivo sociološke analize koji se - u pogledu prostora, vreme na i/ili broja aktera - usredsređuje na krupne analitičke jedinice (velike kolektivitete ili apstraktno shvaćene društvene strukture i sisteme). Najčešće se vezuje za marksizam, fu nkcionalizam i sistemsku teoriju, a obično se protivstavlja pojmu mikrosociologija. U teorijskoj i istraživačkoj praksi, suprotnost između m. i mikrosociologije najčešće je povezana s teorijskim opredeljenjima u domenu društvene ontologije, epistemologije i metodologije (sociološki realizam ili nominalizam, kolektivizam ili individualizam, determinizam ili indeterminizam, objektivizam ili subjektivizam, racionalna ili simbolička priroda delanja itd.), ali ova vezanost nije logički nužna. M. i mikrosociologiju najbolje je shvatiti kao nivoe analize, umesto kao konkretne oblike sociološkog objašnjenja. Odluka o fokusiranju na jedan od nivoa ne povlači automatski stanovište u pogledu nji hovih međusobnih odnosa (koji nivo je determinantan). Budući pre kontinualni nego dihotomni, ovi izrazi dobijaju smisao tek u međusobnom odnosu i u zavisnosti od datog analitičkog cilja. 3 mikrosociologija l. Spasić
m anipulacija (lat. manipulatio - rukovanje, uprav ljanje nečim). Sastavni deo procesa društvenog komu niciranja, u najširem smislu reči, koji se odnosi pretežno na njegove negativne strane. Sama komunikacija spada u red najsloženijih društvenih pojava, budući da u potpu nosti premrežava društveni prostor. Pri tom je jezik samo jedno od sredstava komuniciranja među ljudima. Izvan jezika postoji mnoštvo drugih oblika i kanala komunika cije, bilo svesnih ili nesvesnih. To je ono što Edvard Hol naziva »nemim jezikom«, a što može biti važno sred stvo m. U osnovi komunikacije i m. stoji čovekova sposobnost služenja znacima. Kao izraz opšte moći služenja simboli ma, čovekova sposobnost stvaranja i upotrebe znakova jedna je od njegovih bitnih »rodnih« karakteristika. Čarls Moriš čak smatra daje pojam znaka fundamentalan za nauku o čoveku, na isti način kao što je pojam atoma za fizičke nauke i pojam ćelije za biološke nauke. Komunikacija je prevashodno kolektivna aktivnost i stoji u središtu kulture kao osobene čovekove sredine. Ljudska interakcija, socijalizacija i učenje, integracija, stvaranje vrednosti itd. ne mogu se razumeti bez komu nikacije kao svoje osnove. Komunikacija je vrlo složen proces i teško se definiše. Umberto Eko smatra da se svaki proces komunikacije odvija prema sledećoj shemi: postoji najpre izvor informacija, iz kojeg se, preko nekog emitora, odašilje signal, koji putuje kroz neki kanal, nakon čega ga prihvata prijemnik, koji ga preobražava u poruku, što dolazi do primaoca. Ada bi primalac mogao pravilno razumeti signal, potrebno je da u trenutku emitovanja i u trenutku primanja važi isti kôd, shvaćen kao sistem pravila koja određenim signalima dodeljuju određenu vrednost. Slično njemu, Đuro Šušnjić - polazeći od toga da se u strukturi m. mogu razlikovati manipulator (odašiljač poruke), masa kojom se manipuliše (primalac poruke), poruke koje se odašilju u m asu (sadržaj poruke), socijalnopsihološki uslovi u kojima se poruka saopštava, tehnička sredstva kojima se poruka prenosi, posle dice koje poruka izaziva (ciljevi m.), zainteresovanost za poruku i javni problem na koji se poruka odnosi, a o kojem ne postoji opšta saglasnost - određuje m. kao »postupak ili skup postupaka pomoću kojih manipula tor, koristeći simbolička sredstva (reči, gestove, slike, zastave, spomenike, muziku, parade i sl.), u za njega pogodnim psihosocijalnim uslovima, odašilje, preko sredstava komunikacije, određene poruke s namerom da utiče na ubeđenje, stavove, vrednosti i ponašanje velikog broja ljudi, tako da bi se oni, u stvarima o kojima ne po stoji opšta saglasnost, a za koje su životno zainteresovani,
297
usmerili prema ubeđenju, stavovima i vrednostima manipulatora«. M. posebnu ulogu dobija u ideologijama. Pod ide ologijom se obično podrazumeva zainteresovana, odno sno »kriva« ili »iskrivljena svest«. Činije sistem ideja i verovanja u kojima su na prikriven način izraženi položaj, interesi i vrednosti pojedinaca i društvenih grupa, a koji žele da se predstave kao opšti društveni interesi. Glavni uzrok ideološkog »iskrivljavanja« počiva u parcijalnosti društvenog položaja i interesa tvoraca, nosilaca i objekata ideologije. U tom smislu, ukazuje se na činjenicu da ideologija, za razliku od filozofije i nauke, nije objektivna (jer je deformisana parcijalnim interesima), nije pouzdana (jer se zasniva na subjektivnom uverenju) i nije precizna (jer počiva na nedokazanim tvrdnjama). Nasuprot neobjek tivnosti, međutim, stoji velika sugestibilnost i uticajnost ideologije, budući da u njoj dolazi do izražaja jedna osobena mešavina iracionalno-emocionalnog, racionalno-pragmatičkog i manipulativnog. 3 masovne komunikacije 3 propaganda O sociologija masovnih komunikacija
M.
Tripković
m anufaktura (lat. manus - ruka;pacere - činiti, ra diti). Poseban oblik organizacije rada u kojem dolazi do udruživanja zanatlija, s ciljem da postignu veću produktivnost svog ručnog rada i bolju iskorišćenost sredstava koja upotrebljavaju u procesu rada. M. počiva na tehničkoj podeli rada, umeću zanatlija i osobenoj or ganizaciji rada u kojoj se pojedini radnici prilagođavaju kolektivno organizovanom procesu rada, tako da se oni pretvaraju u izvršioca neke jednostavnije i delimične funkcije. Suština m. se sastoji od raščlanjavanja radnih funkcija i takvog njihovog organizacionog povezivanja koje vodi računa o psihofizičkim sposobnostima i kvali fikaciji svih učesnika u procesu rada. M. se vezuje za nastanak kapitalizma. Tu se ona po javljuje u dva vida. Jedan vid m. nastaje od kombinovanja raznovrsnih zanata, koji u tolikoj meri gube samostalnost u procesu izrade nekog proizvoda da postaju delimične operacije koje se dopunjuju. Drugi vid ni. proizlazi iz kooperacije zanatlija istog zanata, koji raščlanjuju taj zanat na brojne radne operacije koje postaju isključiva funkcija pojedinog radnika. Na taj način, m. se pojavljuje kao mehanizam proizvodnje čiji su organi ljudi (Karl Marks), pa je ona u tom smislu pripremila nastanak mašinske proizvodnje. 3 podela rada 3 rad. industrijski 3 zanat B. Milošcvič
marksizam m arketing (eng. marketing, od market - tržište). (I) U širem značenju, aktivnost socijalnih aktera (predu zeća, ustanova, agencija, političkih i drugih organizacija i asocijacija), usmerena na plasiranje izvesnog proiz voda akterima (korisnicima, klijentima, kupcima) u relevantnoj okolini pod najpovoljnijim uslovima za sve zainteresovane aktere; (2) u užem značenju, poslovna funkcija preduzeća (i drugih poslovnih subjekata) koja ima cilj da proizvodnju, distribuciju, cene i promociju robe (proizvoda, usluga) oblikuje tako da se što bolje zadovolje zahtevi kupaca, odnosno potrošača i da se maksimizira dobit poslovnog subjekta. Izvorno, m. označava plasiranje proizvoda na tržištu. Stoga je tržište u najširem značenju (tržište robe, usluga, ali i tržište ideja, izborne i druge javne podrške) pro stor ispoljavanja marketinških aktivnosti. Poznavanje ponašanja aktera datog tržišta bitan je uslov valjanog in. Ponašanje potrošača (kupaca, klijenata, korisnika) uslovljeno je brojnim činiocima koji dolaze iz okruženja potrošača i koji deluju u osnovi predvidljivo na date »klase« potrošača (recimo, ljude određenog imovnog stanja, društvenog sloja, date starosti, pola, zanimanja, kulture i si.) i činioci koji su specifični za pojedince unu tar tih »klasa« potrošača, kao što su osobeni potrošački ukusi, navike, preferencije, vrednosti i si.). Pored ekonomskih znanja, za uspešan m. su nužna i znanja iz sociologije, psihologije, komunikologije i drugih nauka i oblasti znanja. Sociološka saznanja su važna za uočavanje realnih socijalnih aktera koji se u pojedi nim sferama društva javljaju kao potrošači (korisnici, klijenti, kupci), za ustanovljavanje tzv. ciljnih grupa prema kojima se usmeravaju marketinške aktivnosti, za segmentaciju tržišta po socijalnim osnovama kojima se prilagođavaju marketinške strategije. 3 potrošnja 3 tržište S. Bolčić
m arksizam . Tvorac marksističke teorije bio je Karl Marks, koji je na materijalistički način reinterpretirao os novne kategorije filozofskog sistema G. V. F. Hegela. On je usvojio Hegelovu filozofiju kao filozofiju slobode i samosvesti. istupajući kao slobodoumni humanist i radikalni protivnik postojećeg poretka. Polazna tačka Marksove filozofije jeste čovek kao »biće prakse«. Prihvatajući He gelovu ideju o samorazvitku i samostvaranju, a odbacivši tumačenje čoveka kao čulnog prirodnog bića koje je za stupao Ludvig Fojerbah, Marks je isticao daje za njega čovek »ljudsko prirodno biće«, tj. biće koje se potvrđuje samoproizvodnom delatnošću koja ima bitno društveni karakter. On odbacuje Hegelovu tezu prema kojoj je čovek samo obično oruđe kojim se svetski duh služi za
marksizam neke svoje ciljeve, te ističe da upravo čovek, shvaćen kao ljudski rod, stvara svoju istoriju, koja »nije ništa drugo do delatnost čoveka koji ide za svojim svrhama«. Dru gim recima, celokupna svetska istorija nije ništa drugo do proizvodnja čoveka pomoću ljudskog rada. Shvativši društvo kao »proizvod uzajamne delatnosti ljudi«, Marks je najveću važnost pridavao proizvodnim aktivnostima, kao i odgovarajućim odnosima u koje ljudi nužno stupaju i koje postepeno menjaju i izgrađuju, čime se upravo potvrđuje njihov »generički karakter«. Pošto se čovek individualno i generički potvrđuje i razvija kao proizvodno biće, uzroke svih njegovih društvenih odnosa treba, pre svega, tražiti u načinu proizvodnje određenog društva. Podela rada je jedna od glavnih sila istorije, a ona se posmatra u vezi s nastankom privatne svojine, klasnom diferencijacijom i otuđenjem. Izbegavajući da izvede jednu opštu definiciju društva, postoje smatrao d a je takva definicija moguća samo kao »razumna apstrakci ja«, Marks je društvo shvatao kao istorijski strukturisan i protivrečan totalitet društvenog delovanja i društvenih odnosa, koji ima svoju subjektivnu i svoju objektivnu dimenziju i u kojem podela rada i »proizvodnja materi jalnog života«, kao i na njima izvedena klasna diferenci jacija i klasni sukobi, imaju najveći značaj. Pri tom. on konkretno istražuje samo jedan tip društva - moderni kapitalizam - a ne »društvo uopšte«. Prema Marksovoj zamisli, društveni totalitet se zapravo diferencira na tri osnovna područja: »materi jalna baza«, »politička nadgradnja« i »oblici društvene svesti«. Tako definisana, ona nesumnjivo upućuju na nji hovu vertikalnu raspoređenost i pretežno jednosmemu determinističku povezanost, pa makar samo i u »kraj njoj instanci«. Želeći da istakne značaj materijalne proiz vodnje i materijalnih interesa ljudi za nastanak i razvoj društva, posredstvom podele rada, Marks se tako približio ekonomicističkom redukcionizmu i mehanicističkom determinizmu, bez obzira na činjenicu daje dopuštao tzv. povratno delovanje nadgradnje na bazu i što je ova povezanost imala ne samo hipotetički nego i metaforički karakter. Upravo je interpretacija Marksovog stanovišta dodatno otežana njegovom sklonošću da se izražava u aforističkim formulacijama koje manjak preciznosti na stoje da nadoknade slikovitošću, a apstraktnost iskaza da ublaže svojom sugestivnošću. Iako su se Marks i Engels na više mesta branili od uprošćenih interpretacija kojima su u velikoj meri i sami doprineli, stav o primarnoj ulozi »ekonomske osnove« za celokupnu društvenu strukturu i društvene promene teško da može biti tumačen drugačije negoli u smislu davanja prednosti ekonomsko-tehnološkom determiniz
298 mu, s vrlo štetnim redukcionističkim implikacijama, bez obzira na to što se sâm Marks, u nekim svojim konkret nim istorijsko-sociološkim radovima, malo oslanjao na tu simplificističku formulu. Ovo je utoliko potrebnije istaći s obzirom na to da se zna koliko su kasnije njegovu shemu zloupotrebljavali dogmatski marksisti u »objašnjenju« složenih društvenih pojava na krajnje pojednostavljen, a često i vulgaran i zdravorazumski način. Sve se to, u izvesnoj meri, može reći i za Marksovo sh vatanje klasa i klasne borbe. Prema njegovom mišljenju, jedinstvo i suprotnost proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa tvore karakterističan način proizvodnje koji je is torijski određen i može se klasifikovati u nekoliko kontinu iranih istorijskih tipova, koji se označavaju kao društveno-ekonomskeformacije. No, bez obzira na istorijske oblike ispoljavanja, glavna protivrečnost u »društvenoj osnovi« uvek je ona koja postoji između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, što se na društvenoj ravni manifestuje kao klasna borba. Bitne društvene promene uvek su rezultat novih proizvodnih snaga i klasne borbe. Klasna podela čini središnju strukturu društva, a klasni konflikt je glavni pokretač društvenog razvoja. Izuzme li se period »prvobitne zajednice«, u svakom istorijskom tipu društva prisutna je temeljna protivrečnost između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, kao i osnovni sukob interesa između društvenih skupina uključenih u proces proizvodnje. Odnos tih skupina može se najbolje opisati u terminima »eksploatatora« i »eksploatisanih«. To je jedno od bitnih obeležja strukture društva, a ono, pre svega, proizlazi iz prirode proizvod nih odnosa, u čijem središtu se nalaze odnosi vlasništva. Reprodukciju takvih proizvodnih i društvenih odnosa omogućava i »nadgradnja« društva, čemu naročito dopri nosi ideologija kao »iskrivljena svest«, tj. kao lažna slika društva. Namećući krivu sliku stvarnosti, u skladu s par cijalnim interesima vladajuće klase, ideologija ulepšava i prikriva pravu prirodu društvenih odnosa i na taj način legitimiše i opravdava postojeći poredak, pomažući mu da se što duže održi. Zastupajući dihotomni model društvene stratifikaci je, prema kojem u svakom društvu postoje vladajuća i potčinjena klasa, Marks tu svoju pretpostavku dovodi u najtešnju vezu s karakterom proizvodnih snaga i tipom proizvodnih odnosa, odnosno s privatnom svojinom. Moć vladajuće klase potiče prevashodno od njenog vlasništva i kontrole nad proizvodnjom, a učvršćena je celokupnom nadgradnjom, kako političkom tako i duhovnom. Otuda su klasni sukobi ne samo nužni nego i poželjni. Istorija svih dosadašnjih društava nije zapravo ništa drugo do is torija klasne borbe.
299
Glavne zamerke koje su upućivane marksističkoj te oriji odnosile su se na njen ekonomizam, mehanicizam, prenaglašavanje značaja sukoba i dezintegracionih pro cesa, pojednostavljeno objašnjenje klasa i njihovih sukoba, te idealizaciju revolucije i proletarijata. Sledeći Lešeka Kolakovskog, moglo bi se reći da kod Marksa postoje tri glavna motiva. Prvi je romantični, i on se može shvatiti kao reakcija na negativne posledice koje donosi industrij sko društvo, u kojem se raspadaju tradicionalne »organ ske« veze i lojalnosti, dok se ljudske jedinke u sve većoj meri pojavljuju ne kao pojedinci nego kao predstavnici bezličnih kolektivnih sila. Ali, za razliku od klasičnog romantizma, koji je sanjao o jedinstvu kroz povratak minulim formama društvenog života, kod Marksa bi ta utopija trebalo da bude realizovana preko daljne težnje čoveka za vladavinom nad prirodnim silama, samo na novim društvenim osnovama. Drugi bitan motiv je prometejsko-faustovski. On je jači od prvog i delimično mu je suprotan, a ispoljava se kroz veru u ničim ograničene mogućnosti čoveka kao stvaraoca samoga sebe. To je vodilo shvatanju istorije kao procesa samostvaranja putem rada, a isto tako preziru tradicije i odbacivanju kulta prošlosti, kao i uverenju da bi svoju inspiraciju čovek trebalo da crpi iz budućnosti. Budući d aje reč o rodnom a ne o individualnom prometejstvu, posve je razumljivo što je Marks verovao da će proletarijat, kao kolektivni Prometej, u opšteoslobodilačkoj revoluciji ukinuti ovu staru protivrečnost između interesa jedinke i interesa roda. Treći Marksov motiv', koji proizlazi iz prosvetiteljsko-racionalističke tradicije, mogao bi se označiti kao determinističko-eshatološki. On se pokazuje u tome što je Marks često govorio da zakoni društvenog života deluju poput zakona prirode, odnosno da se prema ljud skim jedinkama ispoljavaju kao spoljašnja nužnost koju bi valjalo objektivno istražiti. Ako se romantična strana m. podjednako odnosi na prošlost i na budućnost, ako se prometejska strana pretežno odnosi na budućnost, onda se deterministička strana odnosi na prošlost pod čijim tere tom živimo, ali koja će uskoro biti sasvim prevaziđena stvaranjem besklasnog društva kao nužnog kraja i kraj njeg cilja istorije. No, nezavisno od iznetih i drugih mogućih prigovo ra, nezavisno od svih potonjih iskrivljavanja od strane »pristalica« i protivnika ovog učenja, kao i nezavisno od činjenice da Marks samoga sebe nikad nije smatrao sociologom, njegova teorija ostaje jedna od klasičnih socioloških paradigmi, koja u mnogim svojim aspektima još može da nam pomogne pri pokušaju da objasnimo i bolje razumemo složene društvene odnose i procese. 3 klasa, društvena S otuđenje O praxis M. Tripković
masonerija m asa [gom ila] (fr. masse). Relativno veliki broj anonimnih ljudi koji su slučajno prostorno povezani, a koji međusobno ne stupaju ni u kakve interakcije. U ovom značenju, m. je najniži nivo grupne integracije, agregat bez individualnog diferenciranja. U teorijama elite, m. je korelat elite, većina u društvu koja je sačinjena od neorganizovanog mnoštva nepove zanih pojedinaca, bez samostalnosti i inicijative, bez autentičnih stvaralačkih sposobnosti i, najčešće, sklona iracionalnom ponašanju. O društvo, masovno O elita O kultura, masovna
5. Nedović
m asonerija [framasonstvo, slobodno zidarstvo] (fr. maçonnerie, od maçon - zidar). Opšti naziv za vrstu zatvorenih muških društvenih organizacija koje putem simboličko-ritualne prakse prenose odabranim pojedincima određena (masoni ih smatraju univerzal nim) religijska i etička načela i posreduju u njihovom usvajanju. Pod pojmom m. danas se podrazumevaju spekulativne ili simboličke (ne-zanatske) organizacije, mada on obuhvata i operativnu (zanatsku) m., koja im je istorijski i strukturalno prethodila. Za razliku od srednjovekovnih zanatlija kamenorezaca, koji su takođe bili slobodni zidari (eng.freemasons), pripadnici modeme m. su slobodni i prihvaćeni zidari (J'ree and accepted masons). M. neguje određene elemente tajnosti (npr. zakletvu ćutanja), ali za razliku od tajnih društava ne prikriva svoje postojanje. Njen unutrašnji rad je zat voren za javnost, ali su regularne masonske lože i orga nizacije, po pravilu, registrovane kod nadležnih državnih organa. Danas je najprihvaćenije stanovište daje m. nastala u Engleskoj, preobražajem graditeljskih loža tokom XVII i prve polovine XVIII veka u ne-zanatsku organizaciju. Modema m. je formalno počela da postoji osnivanjem prvobitne Velike lože u Londonu, na dan Jovana Krstite lja, 24. juna 1717. godine (odatle i naziv »jovä'novska« m.). Paralelno s njenim širenjem, u uslovima francuskog Starog režima nastaje i »škotska« m., koja etička načela, rituale i simboliku ne temelji samo na racionalističkoj religiji deizma i kamenorezačkom zanatu već i na mitologizovanoj i romansiranoj istoriji hrišćanstva i ev ropskog srednjeg veka. Tako su nastali visoki stepenovi, dodatne inicijacije koje su kandidata uvodile u, kao što se tvrdilo, još veće tajne i misterije višeg reda. Današnji »škotski obred« od 33 stepena (poznat i kao »drevni i prihvaćeni obred«), razvio se početkom XIX veka u SAD, odakle se i proširio po svetu. Osnovni i najvažniji oblik masonskog organizovanja je loici (bukvalno - koliba, od fr. loge, odnosno eng.
masonerija lodge), vrsta hrama u kojem masoni izvode ritualni rad, održavaju skupštine i druže se. Rad loža objedinjuju matične velike lože (kao u slučaju »jovanovske« m.), odnosno vrhovni saveti (kod »škotske« m.). Masonske lože, pa i različite masonske organizacije koje deluju u jednoj državi, povezane su i organizovane na na cionalnom nivou i uživaju veliku samostalnost u radu i odlučivanju. Međunarodno masonsko udruženje (A s sociation Maçonnique Internationale- AMI), osnovano 1921. u Zenevi, zapravo je labavo koordinaciono telo koje skoro u potpunosti zavisi od članica, nacionalnih slobodnozidarskih organizacija. K onstitucijom slobodnih zidara iz 1723. godine ustanovljene su dužnosti slobodnih zidara, pravila organizovanja i načela regularnosti ne-zanatske or ganizacije. Spekulativna m. je zadržala trostepenu inicijatičko-hijerarhijsku strukturu graditeljskih esna fa (učenik, pomoćnik, majstor mason), ali i određena obeležja i aktivnosti srednjovekovnih interesnih brat stava, kao što su zajedničko verovanje, međusobna ispomoć, dobročiniteljska delatnost, druženje i gozbe. Preobražajem u spekulativnu /«., simboličkoritualna ak tivnost je u potpunosti potisnula radnopartnerski odnos, koji je dominirao u operativnoj m. Osobenost kultur nog nasleđa koje m. i danas prenosi upravo je u sim bolici ritualne aktivnosti, u kojoj su duševno-duhovni procesi inicijacije prikazani kamenorezačkim alatom i iskazani terminologijom graditeljskog zanata. Slobodni zidari smatraju sebe savršeno obrađenim ugaonim kamenovima hrama u izgradnji, koji simbolizuje idealno ljudsko društvo u nastajanju. Pored kamenorezačke, do minira i starozavetna simbolika, a centralna tema ritu ala je legenda o nasilnoj smrti Abifa Hirama, graditelja Solomonovog hrama. Kao i većina rituala inicijacije i slobodnozidarski su jedna vrsta uvođenja u društvenu grupu odabranih, kroz proces moralnog i duhovnog usavršavanja pojedinca. Učestvujući i u određenim prosvetiteljskim i kulturnim poduhvatima, ni. je u javnoj sferi ipak najprisutnija preko karitativne delatnosti, koja je za slobodnog zidara najvažniji oblik praktikovanja dužnosti pokoravanja moralnom zakonu. Osnovni ton antimasonskim stanovištima davače - po intenzitetu, istina, neujednačena - ali kontinu irana antimasonska delatnost Katoličke crkve. Za ra zliku od povoljnog okruženja u protestantskim, m. se u katoličkim državama, ubrzo nakon početnog širenja, suočila s bulom pape Klementa XII, In Eminenti ( 1738), kojom se katoličkim vernicima (i laicima i klericima), pod pretnjom ekskomunikacije zabranjuje učlanjenje u m . Pored toga. slobodnozidarski ideal prevazilaženja nacionalnih, verskih i političkih razlika često su anti-
300 masonski pisci i teoretičari zavere tumačili kao anacio nalnu i nadnacionalnu težnju ka planetarnoj dominaciji, koja bi se ostvarivala u nekom vidu totalitarne vladavine tajnih društava. Navodnom ravnodušnošću prema vla stitom nacionalnom identitetu (koja se dokazuje namerno nekorektnim tumačenjem dužnosti tolerancije prema nacionalnoj i rasnoj pripadnosti svakog pojedinca), slobodni zidari su nepouzdani članovi zajednice, koji u odsudnom trenutku mogu da se okrenu i protiv vlastitog naroda. - tajna društva Z. Lazar m asovne kom unikacije. Kao važan segment društvenog života i bitan činilac interpersonalnih odnosa, pojam m. k. i komuniciranja, ili opštenja, zauzima važno mesto u savremenim društvenim naukama, pa time i u sociologiji. Prema Anto nj ini Kloskovskoj, pod m. k. se podrazumeva »proces širenja iz centra, označenog kao izvor, onih sadržaja koji su u simboličkom vidu znakova usmereni primaocima osposobljenim za njihov prijem«. Masovno komuniciranje i sredstva pomoću kojih se ono ostvaruje (štampa, radio, film, televizija i si.) su utoliko specifični što se oni, koristeći velike tehničke mogućnosti i odgovarajuće promene do kojih je došlo u organizaciji i funkcionisanju savremenih društava, obraćaju ogromnim ljudskim masama, heterogenim po svom kultumosocijalnom sastavu i rasutim u prostoru, unifikujući njihovo ponašanje i homogenizujući njihov ukus. M. k. su, u tom smislu, jedan od najznačajnijih i najneposrednijih uslova za nastanak i širenje masovne kulture.
Ističući visok prosečan nivo individualne izloženosti uticaju masovnih medija u savremenim društvima i jaku subjektivnu podložnost ovom obliku komuniciranja i provođenja slobodnog vremena, Denis Mekkvejl ukazuje na sledeće bitne karakteristike m. k. : (1 ) m . k. obično zahtevaju kompleksne formalne organizacije za njihovo funkcionisanje; (2) masovni mediji su usmereni na »veliku publiku«, iz čega proizlazi tendencija ka standardizaciji i stereotipnosti u njihovom sadržaju; (3) ni. k. su javne, mada to ne podrazumeva i njihovu otvorenost i dostup nost svima; (4) publika m. k. je heterogena po sastavu, mada postoji njeno izvesno grupisanje prema materijalno-ekonomskim i obrazovno-kultumim kriterijumima; (5) sredstva m. k. mogu da ostvare istovremeni kontakt s velikim brojem ljudi, udaljenim od izvora i međusobno prostorno odvojenim, što doprinosi ne samo brzini i širini difuzije informacija, već i oblikovanju reakcija i ponašanja ljudi u pravcu jednoobraznosti; (6) u m. k. odnos između komunikatora i publike je bezličan, pošto se anonimnoj
301 publici obraćaju ličnosti poznate samo u svojim jav n im ulo g am a, pri čem u je proces k. u glavnom je d n o sm e ran - od m edija ka publici, a ne i obratno; (7) publiku m. k. čini skup pojed in aca koje ujedinjuje zajed n ičk o polje interesovanja, upražnjavanje identičnog ili sličnog oblika ponašanja i otvorenost ka aktivnostima usm erenim na zajedničke ciljeve. Ali, pošto se obuhvaćeni pojedinci m eđusobno ne poznaju, oni imaju samo ograničeno polje interakcije, budući da ne orijentišu svoju delatnost jedni prem a drugim a, te su labavo organizovani ili su potpuno bez organizacije. Prema mišljenju Jirgena Habermasa, nastanak i širenje sredstava m. k. povezani su s razvitkom tehničke civiliza cije, koji je sa sobom donelo građansko društvo. Već od sredine XIX veka došlo je do prom ena u institucijam a koje su do tada o b ezbeđivale povezanost p u b lik e kao skupa ljudi koji se bavi racionalnim prom išljanjem stvari. N am esto literarne javnosti, stupa pseudojavni ili prividno privatni dom en kulturne potrošnje. Postepeno se stvara kultura koja više ne veruje u snagu pisane a jo š m anje usm ene reči, koja se uzdržava od literarnog i političkog razm išljanja i u kojoj diskusija pojedinaca, po pravilu, ustupa m esto više ili m anje neobaveznim grupnim ak tivnostim a. Publika koja razm išlja o kulturi pretvara se u publiku koja je potrošač kulture, pri čem u. kako ističe Haberm as, potrošački slojevi, u koje novi oblici masovne kulture najpre prodiru, ne pripadaju niti sloju određenog nivoa obrazovanja niti nižim društvenim slojevim a, već najčešće grupam a u usponu čiji status, sa stanovišta kul ture, jo š nije utvrđen (tzv. skorojevići). U savrem enim dru štv im a jav n o st je , d ak le, prosto obasuta i zatrpana inform acijam a iz različitih izvora, koje ne m ože da apsorbuje niti je u stanju da se kritički odnosi prem a njima. N ajveću prođu imaju oni duhovni produkti koji idu u susret »ukusu publike«, najpre oblikovanom prethodnom proizvodnjom i potrošnjom. Povećanje pla sm ana plaćeno je depolitizacijom sadržaja i snižavanjem standarda. Tretirajući publiku kao pasivne i nepunoletne konzum ente, ova sredstva im pružaju iluziju brisan ja ja sn e granice izm eđu jav n e i privatne sfere, dajući im, izm eđu ostalog, i m ogućnost da se povrem eno izjadaju i ispovede. K ultura koja se širi preko sredstava m. k. j e kultura spoijašnje integracije i unutrašnjih kompromisa. Kulturna potrošnja je u službi ekonom ske i političke propagande, tako da depolitizovana potrošačko-kultum a ja v n o st ap so rb u je glasačku političk u javnost. P ublika m ože da čita. sluša i gleda, ali ne i da sudeluje u odlučiv an ju o b itnim d ru štv en im pitanjim a. D obijajući in fo rm acije u p rerađenom i v esto doziranom obliku, o n a p o staje osakaćena i prikraćena u svojoj ulozi aktivnog, sam ostal
masovne komunikacijo nog i sam osvesnog političkog subjekta. K. je tu ne samo je d n o sm erna i posredna nego i u visokom stepenu ideologizovana. T akav p o lo žaj i uloga sred stav a m. k. zah tev aju i odgovarajući tehnički izgled i njegove stalne inovacije. O tome najbolje svedoče jako rastreseni prelom i u novina ma, krupni i po m ogućstvu što »efektniji« naslovi, kao i raznovrsne i što bizarnije ilustracije, što sve, u eri žurbe kao stila života, treba da skrati i olakša »konzum iranje«, a uz to i da privuče sve ravnodušniju i zasićeniju publiku. M nogi teoretičari smatraju d a je presudan korak u pravcu kom ercijalizacije sredstava m. k. učinjen objavljivanjem oglasa. K onkurencija putem reklama počela je da dopu njuje, ako ne i da zam enjuje konkurenciju putem cene i kvaliteta. Javnost se tako pretvorila u m edijum reklame, koja svom objektu pribavlja autoritet predm eta od javnog interesa. Za sakupljače i odašiljače obaveštenja važi gotovo isto što i za njihove čitaoce, slušaoce ili gledaoce. O d njih se traže brzina reagovanja i površna obaveštenost, koje idu na uštrb dubine i preciznosti misli, kao i lepote i jasnoće stila. U neviđenoj trci za vrem enom , da bi se preduhitrila konkurencija, n ovosti se serv iraju »neohlađene«, pre njihovog potpunijeg proveravanja i ozbiljnijeg kom entarisanja. T rag an je za senzacionalnim vestim a postaje glavni zadatak sredstava m. k ., pošto prezentovane novo sti treba da šokiraju ili barem da uzbude publiku, čiji donji prag draži iz dana u dan postaje sve viši. Tako ova sred stva postaju neka vrsta novog »opijum a za narod«. Osnovni kriterijumi njihove uspešnosti postaju ostvare na dobit na tržištu i m ogućnosti u ticaja na oblikovanje javnog m njenja. D a bi se to postiglo, neophodno je ne prestano razvijati brzinu prikupljanja i veštinu atraktivnog serviranja informaci ja, kao i sposobnost izlaženja u susret željam a najšireg kruga potrošača ove specifične i lako kvarljive »robe«. N jihovo neprekidno bom bardovanje dovodi do apatije, zasićenosti i ošam ućenosti javnosti, pa se uvek moraju iznova tražiti dotad nepoznata i neiskušana sredstva revitalizacije i inovacije m asovnih medija. Ako su nekad sredstva m. k. bila relativno odvojena je d n o od d ru g o g , ona su danas m e đ u so b n o tesno p o vezana. Z ahvaljujući napretku tehnologija, a pre svega ub rzanom širen ju in tern eta, o v a sred stv a se ne sam o um nožavaju (video-igre, CD, m obilni telefoni, satelitske antene, kablovski linkovi) i prepliću, već se bitno m enja i njihova ulo g a u dru štv u i način n jihovog delovanja. C e lo k u p n o d ru štv o b iv a » u m re ž e n o « (M an u el K astels). Internet postaje središnji, ako ne i jedini posrednik između stvaralaca i korisnika m asovnih obaveštenja, za bave, reklam e i s l., čim e se, izm eđu ostalog, uvećavaju izgledi za stvaranje »društva rizika« (U rlih Bek).
masovne komunikacije Još je, naime, Maršal Mekluan šezdesetih godina XX veka upozoravao »daje medij poruka«, odnosno da elektronski mediji od celog sveta stvaraju jedno »globalno selo«. S druge strane, predstavnici Frank furtske škole su isticali kako širenje masovnih, standardizovanih proizvoda »industrije kulture« bitno uma njuje sposobnost i spremnost ljudi za slobodno i kritičko promišljanje bitnih društvenih pitanja. Idući korak dalje, neki postmodemistički orijentisani mislioci, kao što je Zan Bodrijar, tvrde da masovni mediji, a pogotovo oni elektronski, ne samo da nas obaveštavaju o svetu nego i određuju kakav on zapravo jeste. Ne postoji više »re alnost« već samo »hiperrealnost«, a to je ono što nam se posredstvom masovnih medija prikazuje. Svet hiperrealnosti je konstruisan od simulakruma, tj. od slika koje svoje značenje dobijaju isključivo od drugih slika, a nemaju uporište u »svakidašnjoj realnosti«. Tako je realnost dvaju ratova u Zalivu bila samo ona koju su putem CNN, kao američkog globalnog medija, dobijali gledaoci širom sveta, uključujući tu, u velikoj meri, i same neposredne aktere rata. U tom kontekstu, poseban problem predstavlja okol nost da su mediji postali jedno od glavnih sredstava, a istovremeno i jedno od osnovnih područja global izacije. Globalizacija se, sjedne strane, može posmatrati kao proces širenja i univerzalnog prihvatanja tekovina i vrednosti industrijske civilizacije, usmerene na poboljšanje kvaliteta ljudskog života, na uspostavljanje svetskog ekonomskog sistema sa istinski slobodnim tržištem, na iskreno nastojanje da se izgrade i univerzalno prihvate zajednički temelji otvorenog i demokratskog društva jednom rečju, na kosmopolitsko prestrukturisanje sveta i njegovu integraciju na novim, čoveku primerenijim osnovama. Ali, s druge strane, ona se može posmatrati i kao proces više ili manje otvorenog i prisilnog nametanja jednog modela tehničko-tehnološkog razvoja, privrednog rasta, političkog sistema, kulturnog modela i celokupnog ustrojstva sveta, s ciljem da se očuvaju i uvećaju postojeće unutardruštvene i međudržavne razlike i obezbedi pot puna kontrola nad materijalnim, duhovnim i ljudskim resursima na globalnom planu. A u svemu tome uloga masovnih medija mogla bi da bude od presudnog značaja. Prema mišljenju Dejvida Helda, globalizacijom se uspostavlja novi medijski poredak u svetu, a glavni činioci koji utiču na to mogu se svesti na sledeće: ( 1) povećana koncentracija vlasništva, što znači da svim medijima danas počinje da dominira nekoliko moćnih kompanija; (2) prelazak s državne na privatnu svojinu, čime se umanjuju mogućnosti javne kontrole masovnih medija i povećava njihova komercijalizacija; (3) transnacionalna struktura korporacija,
302
što znači da medijske kuće ne posluju više isključivo na domaćem tržištu već tamo gde su najpogodniji uslovi za ostvarivanje profita; (4) diversifikacija različitih medijskih proizvoda, koja, između ostalog, omogućava i širenje uticaja masovnih medija; (5) porast broja menadžera u medijskim kućama, što stvara dobru os novu za udruživanje kompanija u različitim segmentima medijske industrije. - kultura, masovna - mediji - sociologija masovnih komunikacija
M. Tripkovič
materinstvo. Izraz m. ima u osnovi reč mati, majka (lat. mater). Koren reči majka čini osnovni slog »ma« u indoevropskim jezicima. Zajedno sa sufiksom »ter«, on tvori stari lingvistički oblik koji, povezan s drugim recima istog korena, daje brojnu familiju reči; materija, matrica, materna, matemitet, matrikula, matrimonijum, matrijarhat, matrilinearnost, matrilokalnost itd. U srpskom jeziku, reč m. ima višestruko značenje: (1) osobena biološka veza majke i deteta; (2) posebno stanje žene-majke u trudnoći; (3) specifična osećanja majke prema detetu; (4) m ajčina nesebična briga i zaštita; (5) zasebno imanje koje se nasleđuje od majke. Odnos majke prema detetu je sinonim naročite vezanosti i brige. Majka je ne samo žena koja je rodila dete već i osoba koja o nekom brine. O m. se može govoriti kao o kulturnom obrascu koji je element vrednosnog sistema ili kulture, ali i šireg društvenog sistema. Rađanje i briga o potomstvu imaju imperativni značaj za održanje i funkcionisanje zajed nice u celini i zbog toga samo biološki kontekst rađanja ne postoji. Ono je uvek i sociokulturni čin. M. je takođe deo porodičnog sistema i u najtešnjoj je vezi s reproduk tivnom i socijalizatorskom funkcijom porodice. M. se može shvatiti kao institucionalizovani način na koji za jednica rešava problem svoje biološke i sociokulturne reprodukcije. Ono obuhvata sistem vrednosti i normi kojima se uređuje rađanje i podizanje dece i preko ko jih sociokulturna sredina izražava relativno koherentnu predstavu o »normalnom« ili »dobrom« ponašanju žene u ulozi majke. Istovremeno se ovim sistemom vredno sti i normi određuju obaveze socijalne okoline prema rađanju i odgajanju potomstva, kao i osuda ponašanja koje odstupa od društveno poželjnog. Ova rešenja vari raju od zajednice do zajednice i zavise od njene tradicije i istorijskog trenutka. Sociologija naročito skreće pažnju na kontrast između idealnog obrasca i stvarnog ponašanja veza nog za m., zatim na istorijsku promenjivost kulturnog obrasca m., te na njegovu ideologizaciju. U modernoj
303 literaturi, pojam m. dovodi se u vezu s potčinjenim položajem i ulogom žene i majke u porodici i izvan nje. M se posmatra kao oblik patrijarhalne ideologije kojom zajednica podstiče ženu na besprimemo samožrtvovanje kolektivu. Patrijarhalna ideologija zahteva od žene da se potvrdi samo kao majka i zato se ta ideologija doživljava kao prinuda i osujećenje ženinih ukupnih sposobnosti, pa i samog m. Savremeni feminizam posvećuje pitanju m. veliku pažnju. Tu se osobito kritikuje očeva presudna uloga u socijalnoj promociji deteta. Prema feminističkom gledištu, ustanova »legalnog oca«, koja podrazumeva da dete mora imati poznatog i socijalno priznatog oca, diskriminiše žene i majke. Feminizam osporava is pravnost uvreženog mnjenja da žena nužno treba da se potvrdi kao majka i da žena koja živi sama ne može biti dobra majka. U polemičkom tonu, feminizam ističe ideal aktivnog i srećnog m., koje znači individualno uživanje i osećaj zadovoljstva zbog podizanja dece, a ne bespomoćnu i bezvoljnu plodnost, na šta je svedeno m. u uslovima dominacije muškaraca. O brak O očinstvo O roditeljstvo C. Tripković
m atrica podataka [tabela podataka]. Sadrži po datke o svim posmatranim (istraživanim) osobinama za ceo skup ili uzorak. Kolone obično nose definiciju varijabli (posmatranih osobina), a redovi definiciju posmatranih jedinica. M. p. se statistički preciznije naziva indikatorska ni. jer omogućuje indikaciju vrednosti svake karakteristike za svaku jedinicu skupa ili uzorka. Kada se m. p. formira na osnovu anketnog istraživanja, svaka kolona predstavlja jedno pitanje ili potpitanje iz upitnika, svaki red jednog ispitanika iz uzorka, a u ćelije tabele se unose brojevi ili opisi koji predstav ljaju različite vrednosti/modalitete posmatranih osobi na, za svakog ispitanika pojedinačno prema tome kako je odgovorio na određeno pitanje iz upitnika. Ovakva ni. p. predstavlja osnovu za primenu odgovarajućeg računarskog programa za statističku analizu. Međutim, sama m. p. ne mora biti pripremljena u statističkom paketu za računare. Većina statističkih paketa očitava m. p. priprem ljene u paketima namenjenim izradi uređenih sistema podataka (Excel, Lotus i sl.) ili u stan dardnim editorima podataka (Notepad, Word i sl.). O statistički uzorak 3 varijabla S. Cvejić
matrijarhat (lat. m a ter-majka; gr. archein-vladati). Pojam, koji doslovno znači »vladavina žena«, nastao kra jem XIX veka u okviru evolucionističke tradicije u soci
matrijarhat
ologiji. M ima isto značenje kao i starija reč ginekokratija koja potiče iz antike. Pojam m. sadrži pretpostavku daje postojao oblik društvenog uređenja u kojem su žene imale dominantan položaj ne samo u porodici i srodstvu nego i u društvu kao celini. Smatra se da je to tip društva koji je prethodio patrijarhatu i da on ima dijametralno suprotne odlike u pogledu društvene uloge i položaja polova. Tako m. ima višestruko značenje: njime se obeležava jedna od najranijih istorijskih faza u razvoju društva i kul ture, zatim dominacija žena u braku, porodici i društvu, primarnost materinstva u odnosu na očinstvo, poseban sistem računanja srodstva po majci (matrilinearnost) i boravište porodice u mestu ženinog rođenja (matrilokalnost). Upravo ova višesmislenost bila je povod za rasprave i osporavanja upotrebe ovog pojma, kojem se pored nedovoljne potvrđenosti, pripisuje još i kontroverznost i ideologizovanost. Hipoteza o »vladavini žena« bila je prvi put izložena u delu Johana Bahofena Materinsko pravo. Studija o ginekokratiji antičkog sveta na osnovu njegovih religioznih i pravnih odlika (1861). Iako sâm Bahofen nije upotrebio reč m., njegovo delo bilo je podsticaj za savremenike i docnija istorijska, etnološka, antropološka i sociološka istraživanja koja su imala za cilj đa rasvetle značenje ovog pojma, kao i da iznesu dokaze pro et contra hipoteze o vladavini žena. Najviše kritika i nedoumica izazvao je njegov metod, jer je dokaze za svoju postavku o praobliku zajednice u kojem su vladale žene Bahofen nalazio ug lavnom tumačenjem mitova. Luis Morgan, u delu Drevno društvo ( 1877), i sâm zadivljen Bahofenovom hipotezom, pokušao je da ovu osnaži izučavajući rodbinske strukture sevemoameričkih Indijanaca Irokeza. Njegova etnološka istraživanja rezultirala su otkrićem do tada nepoznatog srodničkog uređenja, tj. oblika unilinearne srodničke grupe u kojoj se srodstvo računa jedino po majci (agnatska matrilinearnost), ali su razlozi za tvrdnju o postojanju m. ostali još nedovoljno potkrepljeni. Iako nisu pružili dovoljno dokaza za tezu o postojanju društava u kojima su vladale žene - barem ne u onom smislu u kojem se može govoriti o vlasti u društvima koja poznaju državno uređenje - Bahofen i Morgan su svojim otkrićima ipak poljuljali do tada opšteprihvaćenu pretpostavku o prvobitnosti i univerzalnosti patrijarhalne monogamne porodice. Ideja o prvobitnom obliku zajednice u kojem su vladale žene prihvaćena je u marksističkoj literaturi (naročito kod Fridriha Engelsa). a takođe je imala veliki broj pristalica u raznim varijantama feminizma, kao ideološko oruđe u borbi protiv vladavine muškaraca. Budući da pretpostavka o m., koja sadrži ideju o opštoj i političkoj prevlasti žena nad muškarcima, nije dovoljno dokazana, pa možda ni dokaziva, te zbog njene ideološke
matrijarhat
304
upotrebe, danas se u sociologiji izbegava upotreba ovog pojma. Radije se govori o »matrijarhalnom društvu«, »materinskom pravu«, ili »matricističkom društvu«, kako bi se označile raznovrsne manifestacije značajnije uloge žena i majki unutar porodice i njihovog povoljnijeg položaja u odnosu na muški pol. O matrilinearnost O matrilokalnost 3 patrijarhat G. Tripković
matrilinearnost (lat. mater - majka; linea - crta). Računanje srodstva po ženskoj liniji. To je vrsta unilineamog srodstva u kojem deca pripadaju samo srodnici ma majke. Međusobno se smatraju srodnicima, tj. spadaju u istu liniju srodstva svi potomci koji po ženskoj liniji imaju zajedničku pramajku. Dakle, oni su srodnici preko svoje majke, babe, prababe, čukunbabe i dalje. Od danas poznatih rodovskih društava, samo manji deo njih ima matrilinearno računanje srodstva, dok je većina p a trilin ea rn a . Za pripadnost jednom od ova dva tipa rodovskog društva, odnosno računanja srod stva, naročito je značajno mesto stanovanja porodice. M. najčešće izvire iz m atrilokalnosti. U slučajevima kad muškarci ženidbom odlaze u sela svojih žena, nji hova deca smatraju se prvenstveno srodnicima majki i žena. Ali, m. je često povezana i s nekim oblicima patrilokalnosti, kakva je npr. avankulokalnost, što je slučaj kada žena živi s mužem u selu njegovog ujaka. Mesto stanovanja porodice je određeno i vrstom privređivanja. Naime, matrilinearno računanje srodstva nastaje u zajed nicama koje počivaju na kolektivnom radu žena u okviru jednostavne obrade zemlje ručnim alatkama, kakvo je povrtarstvo. Ono je rasprostranjeno u kompaktnim ge ografskim područjima u kojima je motička zemljoradnja bila najbolje prilagođena klimatskim uslovima, što poka zuje i postojanje tzv. matrilineamih pojasa u Africi (oblast koja se prostire od Zaira do Tanzanije). U nauci prevla dava mišljenje daje m. stariji sistem računanja srodstva od patrilineamosti. Mnogi uslovi doprineli su uzmicanju m. u korist patrilineamosti: promene u načinu proizvod nje i u obliku svojine, nestajanje kolektivnog rada žena i matrilokalnosti, uspostavljanje običaja otkupa neveste, pogoršanje položaja ženskog rada na tržištu i sl. O matrijarhat O matrilokalnost O patrilineamost C. Tripković
matrilokalnost (lat. mater - majka; locus - mesto). Pojam se vezuje za mesto stanovanja supružnika i nji hove dece, odnosno za slučaj kada muž, žena i njihova deca žive u mestu ženinog roda. Pošto je mesto stano vanja bračnih partnera u tesnoj vezi s načinom računanja srodstva, oblikom braka, veličinom porodice i tipom
porodičnog autoriteta, to se m. može smatrati takvim oblikom organizacije porodičnog života koji najčešće korelira s matrilineamim srodstvom, matrijarhalnim tipom porodičnog autoriteta i značajnijom ulogom žena u načinu privređivanja. U nekim tipovima porodica drevnih civilizacija, kakva je npr. kineska, postojali su ostaci m. iskazani u običaju da se nevesta koja je začedila vraća u kuću svojih roditelja gde boravi do porođaja. Specifičan oblik m. danas je domazetstvo. O matrijarhat 3 matrilinearnost O patrilokalnost G. Tripković
medicina. Naučna, stručna i društvena delatnostčiji je cilj dijagnostikovanje, Iečenje i prevencija bolesti živih bića. Deli se na humanu (koja se bavi bolestima čoveka), veterinarsku (tretira bolesti životinja) i fitomedicinu (bavi se oboljenjima biljaka). Što se tiče naučnog aspekta humane m., on je prisu tan od antičkih vremena (Hipokrat), ali je kao način lečenja bolesti, pored tzv. narodne, tradicionalne ili alternativne m ., aktualizovan u punom društvenom smislu tek u novom veku. Ovaj aspekt m. svoje po stupke izvodi na načelima naučno zasnovanih kliničkih, epidemioloških, farmakoloških i drugih medicinskih istraživanja. On se tiče primene znanja i iskustava u prepoznavanju i lečenju raznih vrsta fizičkih, psihičkih i psihosomatskih oboljenja čoveka. Odnosi se na m. kao struku i kao profesionalnu praksu. Tiče se, drugačije rečeno, kliničke m., koja uz praksu podrazumeva i edu kaciju iz niza medicinskih specijalnosti: hirurgije, in terne m., neurologije, psihijatrije, otorinolaringologije, opšte m., m. rada itd. Institucionalni aspekt m., predstavlja najuži predmet sociologije, tačnije socijalne m. i sociologije m. Tiče se istraživanja institucionalnih uslova pružanja usluga lečenja, organizacione strukture zdravstvenih ustanova, tipova zdravstvenog osiguranja i, na kraju, izučavanja društvene kontrole medicinske prakse i nauke, koja po drazumeva analizu zdravstvene službe i zakonske regu lative zdravstvene zaštite. Sociologe u m., uz to, zani maju pitanja primame prevencije (na nivou mera zaštite i razvoja društvenog blagostanja uopšte), sekundarnog sprečavanja bolesti (tj. terapije masovnih razmera, pre svega) i tercijarne prevencije (rehabilitacije pacijenata u medicinskom i radnoprofesionalnom smislu). Ono što, nadalje, zanima sociologiju u vezi s m. su pitanja medikalizacije socijalnih pojava (Ivan Ilič), kada se pretežno društveni problemi ili socijalnopatološke pojave analiziraju isključivo kao medicinski fenomeni. Pri tom se ne analizira samo medicinski žargon nego i teorijski diskurs, koji, u osnovi, uključuje društveni
305 karak ter pojedinih m edicinskih fenom ena ili m e d icin sk e fenom ene so c ija ln o g k araktera, kao što su, npr., h o sp ita liz a m ili fen o m e n ja tro g e n iz a c ije (p sih ič k o g traum atizovanja pacijenata od strane m edicinskog o so blja tokom som atske terapije). Ovi aspekti m edicine su naročito prepoznatljivi u psihijatriji, i to u tendenciji tzv. psihijatrizacije društva, kada se ne sam o m anifestacije psihičkog oboljenja nego i društvene pojave ili ča k d ru štva u celini posm atraju kao psihijatrijski fenom eni. P ored toga su sociološki zanim ljivi, m ada do sada p re te ž n o m e d ic in sk i is tra ž iv a n i, sle d eć i p ro b le m i i fen o m e n i: se k su a ln o s t, d e tin jstv o , a d o le sc e n c ija , um iran je, sm rt, eutanazija, m enstruacija, m enop au za, gen-tehnologija, tran sp latacija organa, prom ene pola, psihički porem ećaji u najširem sm islu, abortus, pitan ja eugenike itd. S o cio lo g iji p reo sta je d a prati i istražuje i tzv. u že m e d ic in sk e stru k e, da bi b o lje raz u m ela i tu m a č ila njihov socijalni aspekt. Tako će ona uspeti da do đ e do od govora na pitanja koja su bila i ostaće i so cio lo šk a, m ada potiču iz m edicinske sfere, a tiču se ne sam o funkcionisanja m edicinskih ustanova kao institucija n ego i isp itiv a n ja veze izm eđ u n jih i g lo b a ln ih d ru štv e n ih struktura i procesa, posebno onih koji se tiču društvene m oći i dom in an tn ih o b raz aca kulture, u k lju č u ju ć i tu i p o litičk e i eko n o m sk e asp ek te m ed icin sk e n au k e i prakse. - medicina, socijalna - sociologija medicine P. O palić
medicina, socijalna. D eo m edicine koji izu čav a i prevenira vrlo raširene bolesti, tj. oboljenja od so c ija l nog značaja, ukazujući na društvene činioce koji utiču na njihovu ekstrem nu rasprostranjenost, m oguće načine lečenja i prevenciju pom en u tih oboljenja. S m e d ic in ske strane, „s. m. se oslanja na opšta m edicinska znanja, po sebno na higijenu, m edicinu rada i m edicinsku sta tistik u (pa se na većini m edicinskih fakulteta stu d ira i sp e c ija liz ira u se tu s n a v e d en im p re d m e tim a ). Sa sociološke strane, pak, .s. m. koristi rezultate istraživanja i saznanja iz dem ografije, epidem iologije, socio lo g ije m edicine i socijalne patologije. O d društvenih činilaca, .s. m . naročito obraća pažnju na uticaj društvene klase, profesije, nezaposlenosti, uslova rada, m igracije, pola i d ru štv en e okoline na raširenost i sprečavanje n a jra sprostranjenijih bolesti. D ok su pre više od pola veka njen glavni p red m e t bile zarazne bolesti (sifilis, tuberkuloza), a u p ro šlo m veku v elik e boginje, m o rb ile i druge d eč ije b o le sti. u d an a šn je vrem e ona se koncentriše na iz u čav an je i prevenciju bolesti kardiovaskularnog sistem a (in fark t
mehanizacija rada m iokarda, cereb ro v ask u larn i insult, p o v išen krvni pri tisak), m aligna oboljenja, alkoholizam i sida. N jen ne zaobilazan p redm et je , isto tako, i invaliditet (hronična telesna o b o ljen ja s p o sled icam a, n aro č ito ona vezana za organe za k retan je, oštećenje vida, slu h a i govora), m aloum nost i p sih ičk i p o rem ećaji, kao i p sih o so m at ska oboljenja (dijabetes, astm a i sl.) i bolesti zavisnosti (alkoholizam , narkom anija, nikotinizam i sl.). - medicina - sociologija medicine P. Opalić
mediji [sredstva masovnih komunikacija, masovni m ediji] (lat. m edium - sredstvo, p o sred n ik ). R azličite bezlične tehnike k o m u n iciran ja p rilag o đ en e uslovim a m asovnog d ruštva, kao što su rad io i telev izija, inter net, novine, m a g az in i i časo p isi, film o v i, k n jig e i si. O vim teh n ik am a, o d n o sn o sredstvim a, o m o g u ćen o je da se identična poruka neposredno i b rzo uputi m nogo brojnim učesnicim a u kom unikaciji, koji predstavljaju publiku. Tehnike su bezlične, budući da se publici koja je anonim na o b raćaju ličnosti koje su p o zn ate sam o u svojim ja v n im ulogam a, a pri tom je p roces uglavnom jednosm eran - od m . ka publici. S red stv a m a so v n ih k o m u n ik a cija o b rać aju se v e likom broju ljudi, koji se m eđusobno veo m a razlikuju u pogledu so c ijaln o g statusa, k u ltu rn o g i obrazo v n o g nivoa, a pri tom su i prostorno udaljeni od izvora kom u nikacije, kao i izm eđu sebe. S je d n e stran e, to izaziva tendenciju ka standardizaciji i stereotipizaciji poruka, a s druge, o m o g u ćav a ujed n ačav an je p o n ašan ja i ukusa m asa, što je p retpostavka za stvaranje masovne kulture Z a fu n k c io n isa n je m a so v n e k o m u n ik a c ije n u žn e su složene, form alne organizacije, koje p o n ek ad dobijaju ogrom ne dim enzije (velike svetske »m reže«, networks , kao što su SKY, C N N , BBC i s l., a u novije doba i internet). - masovne komunikacije - sociologija masovnih komunikacija S. Nedović
mehanizacija rada. P roces zam en e b io lo šk e (čovekove i životinjske) pogonske snage radom m ašinam a i drugim sred stv im a rada, u cilju raste reće n ja čoveka od fizičk o g n a p o ra i p o v eć an ja m o g u ć n o sti obrad e m aterijala, lako se za m e n a b io lo šk e p o g o n sk e snage rada pogonskom en erg ijo m vode i v etra o dvijala dugi niz g o d in a, tek je u v o đ e n je m a šin a sa m e h an ič k im pokretačim a koji koriste te prirodne en erg etsk e izvore u raznovrsnim procesim a rada om ogućilo ogrom an po rast proizvodnje. Taj p roces se n astavio i kasnije, po javom pokretnih m ašina koje koriste snagu u g lja tečnih
mehanizacija rada
306
goriva, gasa i električne i nuklearne energije. Pojavom pokretnih mašina dolazi do decentralizacije proizvodnih snaga širom zemljine kugle. - automatizacija rada - rad, lančani B. M ilošević
melioracija (lat. melioratio - poboljšavanje, od melior - bolji). Mera agrarne, odnosno zemljišne politike kojom se popravljaju proizvodni potencijali zemljišta. Poznate su hidromelioracije (radi navodnjavanja ili odvodnjava nja), ali i promene fizičkih (ravnanje) ili hemijskih svoj stava zemljišta (odkiseljavanje, kalcifikacija). M , kojom se često od neobradivog stvara obradivo zemljište, obično se sprovodi u sklopu komasacije ili arondacije, uz druge prateće mere agrarne politike kao što su poreske olakšice, subvencije, krediti i si. M. su naročito značajne tamo gde se oskudeva u plod nim zemljišnim površinama ili u vodi za navodnjavanje. One su i za nas važne iako ni voda ni zemljište u Srbiji nisu ograničavajući činilac razvoja agrara. Srbija spada u zemlje sa srednje povoljnim uslovima u ovom pogledu. Kod nas još postoje znatne mogućnosti proširivanja obradivih površina, naročito u ravnicama: odvodnjava njem, zaštitom od poplava, uklanjanjem međa prilikom komasacija. Za sada je, ipak, izraženija negativna tendencija deliniičnog ili trajnog degradiranja plodnih oraničnih površina: usleđ širenja gradova, gradnje fabrika, otva ranja rudnika, izgradnje zgrada, puteva, pruga i drugih infrastrukturnih objekata. Zabrinjavajuća je činjenica da je Srbija za poslednje tri decenije bespovratno izgubila skoro 1/3 ukupnih i obradivih površina: poljoprivredno zemljište je smanjeno sa 4,7 na 3,4 miliona ha, a obradivo sa 3,4 na 2,4 miliona ha. - agrar - agrarna politika
M Mitrović
m elting p o t (eng. - kotao za taljenje). Izvorno, naslov drame Izraela Zangvila, engleskog Jevrejina, premijemo izvedene u Vašingtonu 1908. godine, usred velikog imigracionog talasa koji je zapljusnuo SAD (1880-1920, oko 18 miliona pridošlica). Iako je taj so cijalno angažovani pozorišni komad osrednje vrednosti pao u zaborav još za života njegovog pisca, izraz m. p. uvrežio se u kolektivnoj imaginaciji kao m etafora za jednu od osnovnih vređnosti »američkog načina života«. Naime, reč je o ubeđenju da se potencijalni do prinos najraznovrsnijih kultura koje imigracijom bivaju uvezene u Novi svet najpotpunije ostvaruje njihovim »pretapanjem« u jedan novi, autentično američki na cionalni, kulturni i socijalni identitet. I danas se može
čuti: America is a huge m. p. (eng. Amerika je ogroman kotao za taljenje). Ono što se obično naziva doktrinom m. p. počiva na sredokraći između, s jedne strane, ideologije kulturne apsorpcije, koja teži manje ili više nasilnom zatiranju izvornog etničkog i rasnog identiteta došljaka i, s druge, ideologije kulturnog pluralizm a, koja podrazumeva naporedno postojanje različitih autentičnih kulturnih obrazaca. Za razliku od ova dva modela, od kojih prvi ima autoritarne, a drugi anarhoidne političke implika cije, po modelu m.p. navodno spontano nastaje stabilna kulturna asimilacija na osnovama »amerikanizma«. Zajednički imenitelj nađen je - bar posle Građanskog rata šezdesetih godina XIX veka - u nadrasnom i nadetničkom konsenzusu u pogledu elementarnih libe ralnih vređnosti za koje su se zalagali »očevi-osnivači« američke nacije: individualizam, demokratija, sloboda preduzetništva, jednakost mogućnosti, tolerancija itd. Srazmera između »sastojaka« koji su se u istoriji američke imigracije talili u tom kotlu koji nikad nije prestao da vri menjala se zavisno od političkih, ekonom skih i socijalnih kretanja u zemljama, regionima pa i na čitavim kontinentima emigracije, ali sve više i u skladu s promenjivom zvaničnom imigracionom poli tikom kojom je američki pravnopolitički sistem planski dozirao pojedine »sastojke« (pre svega, definisanjem imigracionih kvota). U prvim, manje ili više stihijnim doseljeničkim talasima preovlađivali su Evropljani koji su - bar jednim svojim značajnim delom - međusobnim »stapanjem« uobličili dominantnu idealnotipsku sliku o »pravom Amerikancu« (WASP - White Anglo-Sax on Protestant). No, iako i danas na snazi, naročito u krugovima »moralne« ili »tihe« većine o čijoj je budućoj prevlasti proročki pisao još Aleksis de Tokvil (Demokratija u Americi. 1835-1840), ova slika imala je sve manje uporišta u stvarnoj rasnoetničkoj struktu ri. Krajem XIX i početkom XX stoleća »obećanu zem lju« zapljuskivali su talasi došljaka iz Italije, srednjo evropskih i istočnoevropskih zemalja, dok poslednjih decenija najveći priliv obezbeđuju latinoameričke i azijske zemlje. Potkraj devedesetih godina XX stoleća belci su činili 74%, crnci 12%, »Hispanosi« 10% i Azijati 3% ukupnog stanovništva. Demografske projekcije računaju da će 2050. godine pomenute zajednice činiti, respective, 53%, 14%, 25% i 8% američke populacije. »Beli« Amerikanci više nisu većinsko stanovništvo Kalifornije, Novog Meksika i, naravno, Havaja. a dobri su izgledi da Nevada, Teksas, Merilend i Nju Džerzi uskoro postanu »majori/r minoritv states«. Poslednjih decenija najviše imigranata pristiže iz Meksika i drugih latinoameričkih zemalja: od 1970. godine više od polo-
307 vine od oko 20 miliona legalnih i ilegalnih doseljenika dospelo je sa španskog govornog područja. Skoro jedna petina američkih građana kod kuće govori još jedan je zik osim engleskog, a broj onih koji su rođeni izvan SAD danas je veći od 35 miliona. Uprkos brojnim sociološkim, ekonomskim, de mografskim, kriminološkim itd. činjenicama, koje ne prestaju da podrivaju mit o savršenoj nepristrasnosti »kotla za taljenje« (npr. rasna diskriminacija, rezidencijalna segregacija, kulturna marginalizacija, etnička getoizacija itd.), odgovarajuća ideologija ima i dalje snažnu asimilacijsku moć u uobličavanju identiteta »prve nove nacije«. Egzaltacija »amerikanizma« kao kolektivnog osećanja koje se često naziva »građanskim nacionalizmom« ili »ustavnim patriotizmom« (Jirgen Habermas), doživela je neviđeni polet, naročito posle terorističkih udara »9/11«. O akulturacija O etnos 3 jednakost šansi A. Mitnica
menadžerska revolucija. Pojam kojim je u svojoj istoimenoj knjizi (1941) Džejms Barnem, američki disident iz trockističkih redova, objavio nastupanje »doba organizatora« kao nove upravljačke klase. U toj ranoj formulaciji teorije o konvergenciji sistemâ - koja tadašnji fašistički, komunistički i njudilovski poredak izjednačava na sasvim površan način - menadžeri će postati nova vladajuća klasa u svetskim razmerama. Barnem je svoju argumentaciju zasnovao na uvidu u onaj dvosmisleni proces razdvajanja funkcija posedovanja i upravljanja sredstvima za proizvodnju čije je početke opazio još Karl Marks u zreloj fazi svoje ana lize funkcionisanja kapitalističkog sistema. Taj proces je, potkraj liberalne faze. bio pokrenut iščezavanjem tradi cionalnog preduzetnika kao vlasnika i, istovremeno, or ganizatora proizvodnje. Postoje, naime, na uobičajeni način odredio osnovne ekonomske odlike kapitalističkog privrednog sistema, u kojem je buržoazija vladajuća klasa je r poseduje sredstva za proizvodnju i njima up ravlja, Barnem je ustanovio da su sva osnovna načela na kojima je dosadašnji slobodnotržišni poredak počivao »pozvana da iščeznu«: »M r. nije nešto što moraju očekivati naša deca, već možemo da vidimo kako ona nastaje pred našim očima«. Barnem je bio u toj met i uverert da je proces raspadanja klasičnog kapitalizma nepovratan d aje predvideo da će prelazno razdoblje trajati tačno pedeset godina posle Prvog svetskog rata. Promena koja je »upravo u toku« sasvim menja prirodu postojećeg načina proizvodnje i može se. svojim svetskoistorijskim posledicama, porediti samo s prelaskom iz feudalizma u kapitalizam.
menadžmcnt
»Menadžersko društvo«, tvrdio je Barnem, nije samo moguća nego i najverovatnija alternativa kako kapitalizmu tako i socijalizmu. Bez obzira na svoje pravnopolitičke, institucionalne ili ideološke oblike, svi industrijski sistemi teže jednom istom tipu društva u kojem etatizovana privreda stvara uslove za rađanje jedinstvene strukturalne promene: »Poslednjih sedam deset i pet godina [dakle, od poslednje četvrtine XIX veka] raste tzv. nova srednja klasa, koju čine službenici u najamnom odnosu, inženjeri, direktori, računovođe, birokrate i ostali nameštenici koje nije moguće uključiti ni u kategoriju 'radnika', niti pak u kategoriju 'kapitali sta’«. Zahvaljujući toj »novoj socijalnoj revoluciji nove srednje klase« (Fric Kroner, Nameštenici u modernom društvu, 1952), sve navedene socioprofesionalne grupe obrazovale su se u praznom prostoru koji je nastao, s jedne strane, dobrovoljnim ili prisilnim povlačenjem kapitalističkih preduzetnika iz procesa neposrednog rukovođenja proizvodnjom, a s druge, depersonalizaci jom vlasništva u akcionarskim ili državnim korporaci jama. Barnem je, naime, podlegao rasprostranjenom uverenju d a je , oslobođena svoje funkcije organiza tora proizvodnje, kapitalistička klasa prestala da bude i vladajuća klasa. Kontrolišući proces proizvodnje, menadžeri će prigrabiti ne samo moć da raspoređuju njegove plodove već će se dočepati i same državne vlasti, jer svojim organizacijskim kompetencijama potisku ju ne samo kapitalistu već i tradicionalnog političara. Barnemova teorija nije bila originalna. Još 1939 . godine je Bruno Rici, italijanski komunista i kritičar staljinizma, objavio u Parizu knjigu pod naslovom Birokratizacija svela. Barnem se obilato poslužio tim delom u kojem je izložena ideja o predstojećem usponu »birokratskog kolektivizma« kao svetskog sistema. Barnemovu originalnost porekao je i Danijel Bel (Na stupanje post industrijskog društva, 1973 ), jedan od najuticajnijih mislilaca »postindustrijskog društva«, »konvergencije sistema« i »kraja ideologije«. No, bez obzira na trivijalnost Barnemovih zaključaka, u svetlu skorašnjeg sloma istočnoevropskog komunizma i »re stauracije kapitalizma« kao svetskog sistema, ispostav lja se daje on, gledajući na dug rok, u mnogom pogledu jasno naslutio potonja zbivanja koja danas nazivamo »globalizacijom«. S globalizacija O konvergencija sistema O novi svetski poredak A. Mimica
m cnadžm cnt (eng. menagement, od fr. ménager - štedeti, čuvati ). Pojam je izvorno vezan za proces osa mostaljivanja profesionalnog upravljanja preduzećem.
mcnadžment Neposredni zadatak je organizacija rada u preduzeću, a izvršilac je menadžer, odnosno upravnik ili direktor. Kasnije se pojam m. proširuje na sve oblasti djelatnosti, uključujući državnu upravu, organizaciju raznih mani festacija, posredovanje u sportu i si. Danas m. predstav lja specifičan sistem u kojem profesionalni stručnjaci, eksperti za pitanja organizacije u pojedinim oblastima djelatnosti, vode organizacione poslove. Osnovno značenje ni. odnosi se na sistem rukovo đenja preduzećem u kojem vlasnika preduzeća u cjelini upravljanja i rukovođenja zamjenjuje profesionalni organizator i nadzornik procesa proizvodnje ili druge djelatnosti. M kao pojava dobija naročito na značaju u razvije nim fazama kapitalizma, s razvojem akcionarske svojine i jačanjem uloge države. On obuhvata cjelinu uprav ljanja i rukovođenja preduzećem i ispoljava se u kon troli industrije, a neposredno je vezan za faktore moći odlučivanja u preduzeću. Potrebno je uspostaviti razliku između upravljanja i rukovođenja preduzećem. Odnos rukovođenja i uprav ljanja najbolje se može sagledati preko odnosa između direkcije i upravnog vijeća (odbora). Različita su rješenja u pojedinim zemljama i veoma bitne promjene u istorijskom razvitku industrije i njenog mjesta u društvu. Poznato je d aje engleski sistem razvijao ari stokratsku formu koja generalnog direktora stavlja u zavisan položaj u odnosu prema upravnom vijeću, dok je američki sistem razvijao monarhistički tip, u kojem je generalni direktor i predsjednik upravnog vijeća. Glavne funkcije direkcije savremenog preduzeća sve manje zalaze u nivoe globalnog društva i njego vih opštih problema. One se uglavnom zadržavaju na nivoima unutrašnjih metoda pristupa, na sinhronizaciji napora pojedinaca u kolektivnom taktu, tehnološkim pravilima i normama ponašanja i međusobnog djelova nja u preduzeću, razradi konkretnog sistema vrijednosti u sferi rada, usklađivanju zajedničkih i individualnih ciljeva i interesa, obezbjeđivanju maksimalnog do prinosa svakog pojedinca pri postizanju zajedničkih rezultata, unapređenju organizacije i administracije i rješavanju socijalnih problema preduzeća. U posebno značajne zadatke rukovodeće funkcije spadaju: izgradnja strukture organizacionih uloga; formulisanje načina uzajamnog poslovnog djelovanja i komunikacije; sistem odgovornosti; kvalitet personala i odgovarajuća mikroklima i unapređenje ekoloških aspekata proizvodnje; prijemčivost sistema kojim se upravlja za inovacije; organizaciona cjelovitost; vrijednosno-orijentaciono jedinstvo kolektiva.
308 Konkretizacija rukovodeće funkcije ispoljava se naročito u sljedećim pitanjima: struktura zaposlenih i njihovo kretanje po pojedinim sektorima (tehnika, proizvodnja, komercijala, održavanje, administracija); tehnički progres preduzeća (zamisao razvoja, priprema i organizacija proizvodnje, raspodjela i dr.); odnos između proizvodnih radnika, stručnjaka i administra tivnog osoblja; produktivnost (iskorišćenost kreativnih kadrova, racionalna upotreba sredstava, motivacija); marketing (uslovi na tržištu, procjena potreba, razvojne šanse, odnosi s drugima). Ciklus upravljačke djelatnosti ima nadležnosti »za konodavne« prirode; uprava se bavi dugoročnom i ge neralnom politikom preduzeća i đruštveno-ekonomskim odnosima i integracijom različitih oblasti po horizon talnoj alokaciji u preduzeću, odnosima preduzeća s lokalnom zajednicom i državom; planiranjem i organiza cijom kao specifičnim realitetom i otvorenim socijalnim sistemom u kojem racionalne sheme ne omogućavaju u potpunosti da se tačno prognoziraju posljedice i da se odrede perspektive djelovanja; cjelokupnom sferom socijalnog upravljanja i planiranja socijalnog razvoja preduzeća. Generalnom politikom preduzeća upravljačka funk cija obezbjeđuje potreban nivo stabilnosti kolektiva i in tegraciju različitih djelova organizacije; doprinosi otkla njanju socijalnih zategnutosti i konflikata u kolektivu; preventivno djeluje na sprečavanje pojava zategnutosti koje se pojavljuju u kolektivu u odnosima s faktorima makrosredine; održava potreban nivo zahtjeva koje radni ku upućuje društvo. Upravljanje se više zadržava na nivou pojave i planskih mjera, dok je nivo realizacije u domenu rukovođenja. U pravljanje mora više uzeti u obzir ograničenosti racionalnog i uključivati šire smisaone aspekte, dok se rukovođenje više oslanja na racionalne sheme. Metodi racionalizacije su usmjereni na optimizaciju (stimulaciju), dok metodi humanizacije vraćaju čovjeku smisao rada, njegovu sadržajnost, motivaciju za postignuće i prostore razvoja ličnosti. Upravljanje je pretežno vezano za kolektivni subjekt (grupu, organe upravljanja i rukovođenja, radničke or ganizacije, lokalne i državne faktore) i, prema tome, za socijalnopsihološke karakteristike kolektiviteta. Rukovođenje u konkretnoj realizaciji zadataka pretežno je upućeno na saradnju s pojedinačnim subjektim a (m enadžer-saradnik, menadžer-radnik, m enadžermenađžer u preduzeću ili van preduzeća), pri čemu pri marni značaj imaju socijalnopsihološke karakteristike ličnosti i njihovi tipovi. Unutrašnja struktura ličnosti
309
rukovodilaca i njeni tipovi imaju veći značaj nego oso bine vezane za upravljačku djelatnost. Upravljački subjekt je više vezan za ocjene faktora izvan preduzeća, ]e,r su opšta usmjerenja, planovi i poli tika preduzeća elementi koji se bitno tiču društva, a ne samo preduzeća. Rukovodilački subjekt više je vezan za ocjenu unutar kolektiva, jer je riječ o konkretnoj rea lizaciji zadataka koje je preuzelo preduzeće. Na analizi radnog procesa temelji se funkcionalno ocjenjivanje rukovodilaca čiji rezultati pokazuju koliko dobro oni obavljaju svoju složenu dužnost. Pozitivna sfera funk cionalne ocjene je u tome što se ona zasniva na analizi onoga čime se rukovodioci zaista bave i konkretnim rezultatima koje postižu. U tome se najbolje konkretizuje rukovođenje kao realizacija upravljanja. Na toj kontaktnoj tački, pored profita, za ocjenu rukovodi laca uzimaju se u obzir: korišćenje osnovnih i obrtnih sredstava; efikasnost investicija; ekonomija direktnih i indirektnih troškova u proizvodnji; primjena nove teh nike i tehnologije i tempo osvajanja nove proizvodnje te otkrivanje razvojnih šansi preduzeća. Upravljačka funk cija se zaokružuje određivanjem ciljeva i svih parame tara koji ih prate, a rukovodeća realizacijom ciljeva. Danas se ciljno upravljanje tretira kao neophodan uslov za efikasno rukovođenje. Time je upravljanje određeno kao daljinski metod upravljanja, dok je rukovođenje konkretna organizacija rada i proizvodnje. 3 menadžerska revolucija 3 preduzeće 5. Vitkićević mentalni poremećaji. Kao vid psihološkog ili, određenije, kognitivnog, voljnog ili konativnog disbalansa ljudskog života, in. p. su poznati od najstarijih vremena. Melanholija je kod Hipokrata objašnjavana poremećajem ravnoteže četiri glavne tečnosti u or ganizmu, a bili su poznati i epilepsija i još neki drugi porem ećaji. U doba prosvetiteljstva i posle Fran cuske revolucije, počinje daljnje diferenciranje, najpre duševnih bolesnika od određenih marginalnih grupa, a onda i međusobno jednih od drugih. Tokom XIX veka konstituiše se psihijatrija kao nauka, i u to vreme ona prepoznaje tri grupe psihičkih poremećaja: ( l ) one izazvane organskim promenama; (2) psihotične poremećaje po sebi; (3) funkcionalne, nepsihotične ili neurotične poremećaje. U novije vreme, ovim velikim skupinama mentalnih oboljenja dodato je još nekoliko grupa psihičkih poremećaja vezanih koliko za njihovu kliničku sliku toliko i za dob, odnosno uzrok nastanka. Ranija podela na poremećaje raspoloženja (više nasledne) i poremećaje mišljenja (pretežno stečene) je zastarela, a u dijagnostici poremećaja u detinjstvu i
mentalni poremećaji mladosti gotovo je napuštena. Ono što razlikuje duševne bolesti od drugih psihičkih poremećaja je postojanje tzv. velikih psihijatrijskih simptoma, sumanutosti i ha lucinacija, koje uključuju pogrešnu procenu realnosti. Neuroze (danas se ne izdvajaju tako decidirano kao ranije) i poremećaji vezani za stres su tzv. funkcionalni poremećaji, tj. smetnje bez organske osnove, bez distorzija u proceni realnosti i vrlo su zavisni od sociokul turnog konteksta. Najnovija Međunarodna klasifikacija bolesti koju je propisala Svetska zdravstvena organizacija, ICD-10 (do 1997. bila je na snazi slična klasifikacija, tzv. DSM-IV) poznaje deset glavnih kategorija psihičkih poremećaja, sa šiframa od F-00 do F-99. Reč je o: (1) organskim ni. p. (Alchajmerova, vaskularna i druge demencije, te psihički poremećaji izazvani trovanjem, alkoho lom, drogama ili raznim oboljenjima mozga); (2) m. p. zbog upotrebe psihoaktivnih supstanci (poremećaji zbog upotrebe alkohola, opijata, kanabinoida, seda tiva ili hipnotika, kokaina, rastvarača, halucinogena, kofeina, duvana i si.); (3) shizofrenije i poremećaji sa sumanutošću (paranoidna, hebefrena, katatona, jedno stavna, rezidualna i druge shizofrenije, kao što je shizoafektivna psihoza, indukovani psihotični poremećaji i si.); (4) afektivni poremećaji, kao što su: manija u raznim varijetetim a, zatim bipolarni afektivni poremeaćji (manično-depresivna psihoza u raznim kombinacija ma), depresija tj. rekurentni depresivni poremećaj i neki drugi blaži poremećaji raspoloženja: (5) neurotski i sa stresom povezani poremećaji (fobični, anksiozni i opsesivno-kompulzivni poremećaj, reakcije na stres, konverzivni ili disocijativni, somatoforni i drugi neurotski poremećaji); (6) bihejvioralni simptomi s fiziološkim poremećajima, u koje spadaju: poremećaji ishrane (anoreksija, bulimija i si.), neorganski poremećaji spavanja, seksualne disfunkcije, poremećaji vezani za porođaj i si.; (7) poremećaji ličnosti i ponašanja odraslih (ranije poznati kao psihopatije svih vrsta, poremećaji navika (patološko kockanje, piromanija, kleptomanija), poremećaji polnog identiteta (transseksualizam, transvestizam i dr.) i poremećaji seksualnog prioriteta (fetišizam , egzibicionizam, voajerizam, pedofilija, sadomazohizam i slični poremećaji) zajedno sa tzv. poremećajima vezanim za seksualni razvoj (poremećaj seksualnih odnosa, egodistorna seksualna orijentacija i slični poremećaji koji mogu biti vezani i za homoseksu alizam, heteroseksualnost i biseksualnost); (8) mentalna retardacija (umerena, teška, duboka i nespecifikovane forme); (9) poremećaji psihičkog razvoja, govora, jezi ka, školskih veština (čitanja, računanja i si.) i motorike: tu spadaju i tzv. pervazivni razvojni poremećaji kao što
mentalni poremećaji
310
su: dečiji autizam, atipični autizam, Retov i Aspergerov sindrom i drugi dezintegrativni sindromi i, na kraju, (10) poremećaji ponašanja i emocija u detinjstvu i ado lescenciji, a to su: hiperkinetički sindrom, poremećaji ponašanja (u porodici, nesocijalizovanost i s l .), mešoviti poremećaj ponašanja i emocija (depresivnost, anksioznost, fobičnost i slično u detinjstvu), elektivni mutizam, dezinhibovanost i sl., zatim tikovi, enureze, enkopreze, mucanje, steretopije i slični poremećaji. Za tačnu dijagnozu m. p. potrebne su odgovarajuće fizičke pretrage (Rtg pregled, ultrazvuk, laboratorijski nalazi i sl.), zatim opserviranje pacijenta i brojna psihološka i srodna ispitivanja. Dok je tretman psihoza (shizofrenija, depresija sa su icidalnim sadržajima) i demencija obavezno povezan s lečenjem medikamentima i institucionalnim tretmanom, u lečenju svih drugih poremećaja koristi se pretežno psihoterapija (psihoanalitičke i humanističke i drugih orijentacija), bihejvioralni tretman, grupna terapija, porodična i radna terapija, socioterapija i drugi oblici neagresivnog, manje etiketirajućeg i vaninstitucionalnog tretmana. 3 poremećaji psihičkih funkcija 3 prevencija psihičkih poremećaja 3 sociologija, psihijatrijska P Opalić
meritokratija (lat. meritum - zasluga, vrednost; gr. kratein - vladati). U doslovnom značenju, vladavina zaslužnih ili najzaslužnijih. U /». bi mesto u profesio nalnoj strukturi i društveni položaj svakog pojedinca bio određen isključivo na osnovu njegovih individualnih zasluga i rezultata, sasvim nezavisno od pripisanih kriterijuma, onih koji ne zavise od zalaganja samog poje dinca, kakvi su, npr., pol, rasa, ili nasleđeno bogatstvo. Ideologija tzv. američkog načina života ili američkog sna, prema kojoj svako može uspeti u životu onoliko koliko je sposoban i onoliko koliko se trudi, izražava upravo meritokratski ideal. Kao jedno od načela socijalne ili distributivne pravde, meritokratski princip označava zahtev da se koristi i obaveze proizašli kao rezultat društvene saradnje raspodeljuju među pojedincima shodno njihovim zaslugama. U savremenim državama blagostanja, kao važna dopuna principa raspodele prema zasluzi, javlja se i pricip raspodele u skladu s potrebama, na osnovu kojeg se obezbeđuje socijalna sigurnost građana (npr., prava građana iz oblasti socijalne zaštite ni na koji način nisu vezana za zasluge). O elita 3 socijalna pravda
S. Nedović
merne skale. Instrumenti za iskazivanje varijacije u prikupljenim podacima o posmatranom obeležju. Uspešnost merenja iskazuje se količinom pribavljenih informacija o ovoj varijaciji. M. s. mogu se poredati po preciznosti merenja varijacije. Najnepreciznija je nominalna skala. Ona klasifikuje jedinice posmatranja prema različitim atributima i raz vrstava ih u određen broj kategorija (modaliteta) kao što su: bračno stanje, etnička pripadnost, zanimanje, religij sko opredeljenje i si. Ove kategorije se mogu označiti brojevima radi jednostavnije manipulacije, ali u takvoj situaciji brojevi predstavljaju samo simbol i ne iskazuju kvalitet. Ordinalna skala svodi merenje kategorija na njihovo rangiranje prema intenzitetu ili stepenu razvijenosti ili prisutnosti svojstva. U ovom slučaju, brojevi poka zuju rang, ali ne mogu da iskažu veličinu (srazmeru) distance između nivoa (rangova). Jedno domaćinstvo može svoj materijalni položaj iskazati na ovakvoj skali kao izrazito nepovoljan, nepovoljan, osrednji, povoljan ili izrazito povoljan, čime će mu biti pripisan jedan od brojeva na skali od 1 do 5. Ovo, međutim, ne znači da ono domaćinstvo koje dobije broj 5 ima pet puta bolji položaj od onog domaćinstva koje je dobilo rang I, niti domaćinstvo s rangom 2 mora imati jednako bolji položaj od domaćinstva s rangom 1, kao što domaćinstvo s rangom 5 ima u odnosu na ono s rangom 4. Interval na skala iskazuje stepen razlike između različitih nivoa merenja, ali mereći isključivo apso lutne razlike. Najpoznatiji je primer Celzijusove skale u merenju temperature. Ako je u Beogradu 20 stepeni, a na Kopaoniku 10, mi možemo reći daje u Beogradu za 10 stepeni toplije, ali ne i daje duplo toplije nego na Kopaoniku. Isto tako, ako je u Beogradu 0 stepeni, to ne znači da na Kopaoniku ne može biti duplo hladnije, ili da se ta temperatura ne može iskazati, već samo znači da Celzijusova skala nema apsolutnu 0. Najpreciznija m. s. je skala odnosa. Ona ima pravu nultu tačku koja iskazuje odsustvo posmatranog svoj stva i na njoj se može iskazati relativni odnos između različitih nivoa merenja (tri puta teže, za 'A više itd.). Bitno je naglasiti da statistička analiza u velikoj meri zavisi od nivoa merenja pojava i da metodi koji su raz vijeni za intervalne skale i skale količnika mogu dati apsurdne i kontroverzne rezultate ako su primenjene na podatke iskazane nominalnom skalom. U poslednje tri decenije statističku nauku odlikuje ekspanzija u polje društvenih i drugih nauka u kojima se pojave često iskazuju nominalnim skalama, što je dovelo do razvoja
311 novih ili prilagođavanja postojećih metoda analizi kategorijalnih varijabli. 3 Bogardusova skala 3 Gutmanova skala 3 Likertova skala 3 Terstonova skala S. Cvejić
mesijanizam (hebr. maschiach - pomazanik). Pojam izveden od značenja imena Mesije, starozavetnog sve tog kralja, koji je Jevreje, kao izabrani narod, izveo iz egipatskog ropstva. Odnosi se na mitološko, religiozno ili čak političko shvatanje koje ima za postulat daje pod vodstvom jednog velikog čoveka moguće ostvarenje kolektivnih želja veće društvene grupe, naroda, klase ili socijalne elite. Ciljevi m. su uglavnom idealizovani, a reč je o ostvarenju istinskog humanizma ili društva pot punog nacionalnog, verskog ili rasnog jedinstva lišenog socijalnih protivrečnosti. Mesiji, kao harizmatskom vođi, obično se pripisuju svojstva religiozne svetosti i društvene moći da reši nagomilane probleme društvene zajednice. To obeležje svetosti, tj. eshatološkog, razlikuje m . od hilija zm a, koji označava srodna očekivanja od vođa ali zemaljskog profanog karaktera. I m. i hilijazam suprotstavljeni su kolektivnim očekivanjima s negativnim, katastrofičnim ishodom po društvenu zajednicu, koji se naziva apoka lipsa. Svi ovi fenomeni javljaju se u društvenim grupama koje su nezadovoljne, diskriminisane ili potlačene, a koje nastoje da posredstvom iracionalnih očekivanja reše probleme svog lošeg društvenog položaja, pri čemu neretko zanemaruju realne i aktuelne društvene mogućnosti koje su im, u tom smislu, na raspolaganju. 3 harizma 3 hrišćanstvo 3 judaizam P. Opalić
mctanastazičke struje (gr. metanâstasis - seoba). Pojam koji je skovao Jovan Cvijić da bi označio seobe balkanskog stanovništva koje imaju izuzetan značaj za etnogenezu, kulturno prožimanje i psihosocijalna svojst va svih balkanskih naroda. Cvijić je detaljno proučavao metanastazička kretanja na Balkanu, stavljajući većinu drugih problema koje istražuje upravo u njihov kontekst. U našim zemljama on razlikuje četiri glavne selidbene struje: ( 1) dinarsku, koja je bila najjača i koja ide iz Her cegovine, Crne Gore, Sjenice i Peštera ka Šumadiji, ali ima i drugih krakova (jedan je od stare Raške i Zete ka Bosni, Krajini, Dalmaciji); (2) kosovsko-metohijsku stru ju, jednu od najstarijih, od Skadra i Kopaonika, od Zete, Metohije, okoline Prizrena i Kosova, poprečno, prema moravskoj Srbiji, ali i prema Šumadiji; (3) južnu ili vardarsko-moravsku struju koja ide iz Makedonije (od Pri-
mctod lepa, Bitolja, Ohrida) i seveme Albanije uz dolinu Morave do Beograda; (4) struje koje su prešle Savu i Dunav, nastale od kosovske i vardarske struje koje su povukle za sobom i stanovništvo moravske Srbije i Šumadije u Srem, Banat, Bačku, Baranju, Slavoniju, čak do Erdelja i Sent-Andreje. Od kraja XIV do kraja XVIII veka, u osam glavnih seoba, po nekoliko puta je ispremeštano balkansko stanovništvo i, poput geoloških slojeva, jedni preko drugih su isprebacivani i tako biološki i etnokultumo izmešani. Tako dolazi i do izjednačavanja poje dinih delova srpskog naroda i mešanja pojedinih psihičkih tipova (tzv. etnopsiholoških profila). 3 antropogeografija 3 migracije M. Mitrović
metod (gr. mèthodos - istraživanje, način istraži vanja). Konstitutivni deo nauke koji treba da ostvari epistemološke principe kako bi se dobili naučno valjani rezultati. Četiri su osnovna takva principa. (1) Opštost, koja se u m. javlja kao planska usmerenost istraživanja, sadrži teorijske i operacionalne definicije pojmova za prikupljanje iskustvene građe i služi kao okosnica za analizu podataka. (2) Sistem atičnost, koja se putem m. ostvaruje u vidu postizanja sadržinske potpunosti izvorne građe, tj. prikupljanja svih relevantnih poda taka o proučavanoj pojavi. Postizanje sistematičnosti podrazum eva i određivanje iskustvenog delokruga istraživanja, tj. prikupljanje relevantnih podataka na osnovu potpunog obuhvata pojave, ili putem metodično izabranog uzorka. Treći aspekt sistematičnosti javlja se u vidu standardizacije postupka istraživanja kojim treba da se obezbedi tehnička i smisaona ujednačenost tokom prikupljanja i analize podataka. Standardiza cija se odvija prema precizno utvrđenim proceduralnim pravilima na planu stroge primene istih tehničkih postupaka (tip ankete, pitanja, sistemi klasifikacije i merni instrumenti itd.), u cilju dobijanja adekvatnih odgovora na pitanja sadržana u ciljevima istraživanja. (3) Objektivnost, koja se kroz m. ostvaruje u dva vida: kao otvorenost prema stvarnosti i kao proverljivost. Otvorenost prema stvarnosti, kao aspekt objektivnosti, podrazumeva odsustvo svih oblika pristrasnosti koji bi omeli korišćenje i onih izvora i podataka koji su u su protnosti sa stavovima istraživača. U ovoj tački-susreću se sistematičnost i objektivnost kao prikupljanje svih relevantnih podataka nezavisno od mogućih izvora pri strasnosti. Objektivnost, dalje, podrazumeva javnost i intersubjektivnu proverljivost svakog podatka i javnost svih faza istraživanja (teorijskog i operacionalnog definisanja pojmova, postupaka i uslova istraživanja). Stalna kontrola svakog stava i podatka i spremnost da se on
metod
312
promeni, pa čak i odbaci ako za to postoje valjani ra zlozi, stvaraju uslove za razvoj nauke kao otvorenog sistema znanja. (4) M. kao način istraživanja posvećuje veliku pažnju i epistemološkom principu preciznosti, ne samo tokom prikupljanja podataka i njihove ana lize, već i prilikom izlaganja rezultata. Uz primereno korišćenje i numeričkih simbola, kao najrazvijenijeg vida preciznosti, olakšava se proverljivost i integracija naučnog saznanja. M , kao način istraživanja, istovremeno je i konstitu tivni deo nauke. Da bi ispunio navedene epistemološke principe, on podrazumeva: (1) Stvaranje početnog te orijskog okvira istraživanja. U ovoj fazi se na osnovu relevantne teorijske literature za istraživanu temu, postojećih relevantnih istraživanja, relevantnih izvora podataka, primarnog iskustva naučnika, definišu os novni teorijski pojmovi i vrši njihova operacionalizaci ja, što čini okosnicu za prikupljanje, sređivanje, analizu i uključivanje novodobijenih rezultata u postojeći fond znanja. (2) U drugoj fazi m. obuhvata stvaranje baze podataka, kako korišćenjem postojećih izvora tako i formulisanjem postupaka za stvaranje novih, dodatnih informacija, za aktivno prikupljanje podataka i njihovo prilagođavanje sadržaju istraživanja. Izabrani tehnički postupci i njihova izrada su, u stvari, operacionalizovani teorijski pojmovi s kojima se ulazi u istraživanje. Ovde svakako treba voditi računa da bude zastupljen princip komplementarnosti (triangulacije) kako bi se obezbedila i sadržinska potpunost i proverljivost tokom prikuplja nja podataka. (3) M. dalje obuhvata sređivanje novodo bijenih podataka pomoću klasifikacija i merila, koja su zasnovana na teorijskim i operacionalnim definicijama sadržanim u početnom okviru i tokom istraživanja. Ovi postupci omogućuju razvrstavanje empirijskih podataka radi uvida u rasprostranjenost, učestalost i pravilnosti kod proučavane pojave, a samim tim i njen precizan opis. Nakon toga sledi primena brojnih analitičkih i sintetičkih postupaka za utvrđivanje kara ktera veza među pojavama, njihov slučajni ili uzročni odnos, kao i dokazivanje tačnosti dobijenih rezultata. (4) Zahv aljujući kontinuiranom i doslednom poštovanju početnog opšteg okvira istraživanja tokom prikupljanja i analize dobijenih rezultata, na kraju ovog procesa dolazi do uključivanja novodobijenih rezultata u postojeći fond znanja od koga se pošlo. Ovim se završava istraživački ciklus i obezbeđuje kumulativnost naučnog znanja u nekoj oblasti istraživanja. O epistcmologija 3 metodologija O nauka M Bogdanović
m etod slučaja (eng. case method, case study , case analysis). Metod kojim se pojave proučavaju kao celoviti »slučajevi«, uz očuvanje njihovog osobenog kara ktera, u društvenom kontekstu, u razvojnoj dimenziji, uz upotrebu različitih izvora i vrsta podataka. M. s. ima intenzivan i dubinski karakter, a predmet istraživanja mogu da budu pojedinac, grupa, ustanova i si. M. s. se koristi u preliminarnim istraživanjima za formulisanje plodnih hipoteza za dalje istraživanje, za utvrđivanje ek stremnog ili jedinstvenog karaktera proučavane pojave, u domenu otkrića i bogatih teorijskih implikacija, za proveravanje određenih teorija, za produbljenu analizu slučajeva koji odstupaju od statističke pravilnosti, kao pilot-slučaj u okviru razvoja plana višestrukog slučaja. O čuvanje celovitosti proučavanog slučaja p o drazumeva prikupljanje svih relevantnih podataka o »slučaju« i o kontekstu kojem on pripada, s naglaskom na prikupljanju obuhvatnih, sistematičnih, objektivnih i dubinskih informacija koje su onoliko potpune koliko je to moguće. Na osnovu ovako prikupljene iskustvene evidencije formiraju se indeksi i tipologije. U primeni m. s ., tokom prikupljanja podataka i njihove analize, treba nastojati da se obezbedi interakcija relevantnih podataka u vremenskoj dimenziji (»očuvanje lanca evi dencije«), čime se podvlači procesualni karakter ovog metoda. Iako se m. s. prvenstveno zasniva na podacima dobijenim posmatranjem, putem neformalnog razgo vora, na korišćenju arhivske građe, ličnih dokumenata (pisama, dnevnika, autobiografija itd.), ovaj metod ko risti i potrebne podatke u numeričkoj formi. Najčešće primedbe koje se upućuju ovom m e todu su, najpre, teškoće kod dobijanja sličnih ili istih rezultata u ponovljenom istraživanju (usled pretežne upotrebe kvalitativnih podataka, postavlja se pitanje da li bi drugi istraživač, koristeći iste osnovne teren ske beleške, mogao napisati studiju slučaja koja bi bila slična originalu); drugo, dovodi se u pitanje mogućnost uopštavanja na osnovu proučavanja jednog »slučaja« (eng. single case method). Odgovor na prvo pitanje već je sadržan u činjenici da m. s. koristi i kvantitativne po datke, da razvija sistem kodiranja kvalitativnih poda taka, da stvara sistematske tipologije, te da formuliše proceduralna pravila za prikupljanje, analizu i objav ljivanje rezultata. U svakom slučaju, m. s. ne može se mešati s nezrelom upotrebom kvalitativnih istraživanja, niti tip evidencije (kvalitativna/kvantitativna) može biti dovoljno pouzdana osnova za razlikovanje istraživačkih strategija i naučnog karaktera dobijenih rezultata. Otuda se pribegava jačanju kvalitativnih metoda i samog m. s. logikom razvijenijih metoda, uz zadržavanje njihovih distinktivnih osobina. Primenu m. s. takođe mora da prati
313
javnost i eksplicitnost svih istraživačkih procedura kako bi se obezbedila proverljivost rezultata. Odgovorom na drugu primedbu, koja se tiče nemogućnosti uopštavanja rezultata, skreće se pažnja na činjenicu d a je to slučaj i prilikom upotrebe eksperimenta. Rešenje se nalazi u razvijanju metoda višestrukog slučaja (m ultiple case study) kao kod višestrukog eksperimenta, proučavanjem novih slučajeva u teorijski precizno određenim uslovima. Metod višestrukog slučaja zahteva čvršću standardi zaciju postupka, oštriju selekciju ključnih dimenzija i relevantnih podataka. Budući da ovaj metod počiva na logici ponavljanja, kod očekivanja sličnih rezultata, reč je o doslovnom ponavljanju (eng. literal réplication), a kada ponavljanje ne daje slične rezultate, ali su oni još u teorijski očekivanim okvirima, reč je o uopštavanju (theoretical réplication). Standardizacija m. s. ne zadržava se, međutim,
samo na razvijanju preciznog plana istraživanja već i na utvrđivanju uslova njegove pouzdanosti i valjanosti. Pouzdanost m. s. proverava se ponavljanjem istraživanja i zahteva obaveznu upotrebu (a) protokola i (b) baze podataka. Protokol uključuje pregled projekta: ciljeve, opšta načela istraživanja, osnovne probleme, relevantnu literaturu, ali i detaljno razrađenu proceduru i tehnike istraživanja. Pored terenskih procedura, u protokolu su data uputstva kako doći do ljudi, kako uspostaviti koope rativne društvene odnose u samoj sredini, kako doći do potrebne iskustvene građe. Osnovna pitanja definisana u ciljevima studije eksplicitno su data istraživaču kao podsetnik koje podatke i zašto treba prikupiti, olakšava mu povezivanje pitanja sa izvorima podataka, koncentriše vreme i napor tokom prikupljanja podataka. Naglasak na komplementarnom korišćenju postojećih izvora i novostvorenih podataka radi dobijanja odgovora na pitanja postavljena ciljevima studije doprinosi ne samo pouzdanosti već i valjanosti cele studije. U stanđarizaciji čitavog postupka ide se dotle da se u protokol uključuju elementi koji služe kao vodič za pisanje izveštaja (što kasnije olakšava proveravanje). Povećanje pouzdanosti na iskustvenom planu obezbeđuje se i formiranjem baze poda ta ka koja is tovremeno pruža mogućnost za sekundarnu analizu. Baza podataka sadrži relevantne podatke iz postojećih izvora, beleške istraživača na osnovu aktivnog stva ranja novih podataka na osnovu intervjua, posmatranja i drugih izvora, koji se razvrstavaju problemski i sređuju tabelarno: svi dokumenti se obeležavaju bibliografski, kao primarni i sekundarni, uz navođenje njihove relevantnosti za neko specifično pitanje. U bazu podataka uključuju se i slobodni odgovori istraživača na ključna pitanja studije. Pored baze podataka, za povećanje
metod slučaja
pouzdanosti služi i postupak očuvanja lanca evidencije koji omogućava da se prati stvaranje svakog podatka, od početnih istraživačkih pitanja do završnih zaključaka studije. U završnom izveštaju citiraju se određeni delovi evidencije iz baze podataka (kao kvalitativna dimenzija, odnosno ilustracija analizirane dimenzije, tipa odgovo ra, dobijenog rezultata). U primeni m. s. plodotvorna je primena sekven cijalne analize u smislu kontinuiranog rada na samom terenu, korak po korak, uz povremene prekide da bi se sumiralo do čega se došlo u određenom vremenu i kuda dalje. Tokom njene primene, otkrivaju se praznine u po dacima, proveravaju se hipoteze, ukazuje se kako doći do novih podataka, oživljava se terenski rad. Ovaj tip analize ima više stupnjeva: on polazi od postojećih iz vora evidencije i stvara nove podatke na samom terenu. Na osnovu oba izvora podataka stvara se sistem atski izvešlaj koji sadrži onu meru podataka koji daju odgo vore na pitanja sadržana u ciljevima studije. Potom se stvara sistem kvalitativnog kodiranja, što znači da se kategorije javljaju u vidu rečenica ili segmenata pre pisanih iz izveštaja, te se formira klasifikacijski sistem za dalje razvrstavanje podataka. Formirane kategorije mogu imati opisni karakter, ali mogu sadržavati i ele mente tumačenja, objašnjenja i samih zaključaka. Za odlaganje kodiranih podataka koriste se dve tehnike: (a) formiranje fascikli i (b) fotokopiranje, gde svaki po datak ima svoju kategoriju, a označene su i veze s dru gim podacima. Sistematski izveštaj, pored toga što je osnova za stvaranje kodeksa za razvrstavanje podataka, istovremeno je i osnova za formiranje sumarnog lista. To je kondenzovan izveštaj o temama, problemima i pitanjima o proučavanom slučaju. U njega se takođe unose i ocene istraživača i ukazuje na dalje pravce istraživanja. Na osnovu navedenog jasno je da analiza počinje već tokom prikupljanja podataka. Cilj je da se dobiju odgovori na primarna pitanja studije i da se s dovoljno argumenata isključe suprotna tumačenja. Opisna strategija se primenjuje kada se raspolaže s manje teorijskog i iskustvenog znanja o oblasti u kojoj se neka pojava proučava pomoću s. Ona se svodi na grupisanje podataka i ukazuje na dalje pravce ana lize. Strategija kojom se teži objašnjenju proučavanog slučaja počiva na čvrstim teorijskim pretpostavkama, na preciznije određenim ciljevima i pitanjima koja usmeravaju proučavanje i bliže određuju plan istraživanja i prikupljanja podataka, pa čak i nagoveštava određena očekivanja. U samoj analizi se koriste tri postupka. Jedan od njih je poređenje empirijski zasnovanog obras ca s predviđenim obrascem. Ako se ova dva obrasca poklapaju, dobija se na unutrašnjoj valjanosti studije.
metod slučaja Građenje objašnjenja je drugi postupak, kojim se do objašnjenja dolazi postepenim preispitivanjem teorij skih pretpostavki, činjenica i tumačenja koja se javljaju tokom istraživanja. Posebno se izdvaja postupak ana lize vremenskih serija kada se postavlja pitanje šta se događa ako se jedna karika u tom lancu prekine, odno sno da li će se pretpostavljena posledica uspostaviti. Proveravanje valjanosti studije ima nekoliko aspekata. Prvo se postavlja pitanje pojmovne valjanosti, kada se utvrđuje tačnost operacionalnih definicija (mera) za pojmove s kojima se ulazi u istraživanje kako bi se izbegla pristrasnost istraživača u izboru podataka. Tome doprinosi već pomenuto korišćenje različitih izvora po dataka, očuvanja lanca evidencije i korišćenje primedbi i mišljenja samih subjekata istraživanja na završni izveštaj. Drugi aspekt valjanosti odnosi se na tzv. unutrašnju valjanost koja podrazumeva razgraničavanje prividnih korelacija od uzročnih veza. Treći aspekt va ljanosti označava se kao spoljna valjanost i odnosi se na mogućnost uopštavanja, a rešenje se traži u primeni višestrukog slučaja proučavanjem drugih slučajeva u uslovima predviđenim teorijom. O baza podataka 3 metod O sekvencijalna analiza M Bogdanović metod, biografski (eng. lif è story , lif e history, case history). Metod kojim se uvažava značaj subjektivne dimenzije u društvenim procesima. Otuda proizlaze i metodske direktive za istraživanje značenja koja ljudi pridaju određenim događajima i situacijama, odnosno u obzir se uzima subjektivno iskustvo samih učesnika kako bi se iz njihovog ugla gledanja, njihove »definici je situacije«, razumeli i motivi njihovog delanja i ponašanja. Ukratko, naglašava se u istraživanju ono što u jednoj društvenoj strukturi dejstvuje kao aktivna snaga preobražaja. Prema mišljenju začetnika ovog metoda, nomotetska društvena nauka moguća je samo ako se celokupan društveni život proučava kao proizvod neprekidne inter akcije između individualne svesti i objektivne društvene stvarnosti. Otuda se neka društvena institucija može u potpunosti razumeti samo ukoliko se ne ograničimo na apstraktno proučavanje njene formalne organizacije nego analiziramo i način na koji se ona javlja u ličnom iskustvu njenih članova i pratimo uticaj koji ona ima na njihove živote. Ovako određen, b. m. ističe u prvi plan korišćenje ličnih dokumenata u kojima akter opisuje svoj doživljaj i društvene odnose koji su ga izazvali, te postaje »savršen materijal« za sociološko proučavanje nekog društvenog procesa koji se odvija između objek tivne društvene sredine i njenih aktera. U lične doku
314 mente ubrajaju se autobiografije, biografije, dnevnici, pisma, memoari, kratke beleške i poruke, zapisi, fo tografije i si. Bitna osobina ove vrste izvora podataka jeste neposrednost njihovog stvaranja od strane samog subjekta, kao i, u većini slučajeva, spontanost njihovog nastajanja. Počeci primene b. m. vezuju se za rad Čikaške škole, naročito za klasično delo Vilijama Tomasa i Florijana Znanjeckog Poljski seljak u Evropi i Americi (1918-1921). U ovoj studiji autori proučavaju poljske doseljenike u Americi i način njihovog prilagođavanja modernim uslovima života. Istraživanje su počeli me todom posmatranja i intervjua, ali je pismo, slučajno nađeno na ulici, koje je devojka iz Poljske pisala svome ocu u Cikago o svakodnevnim životnim teškoćama i nesuglasicama kod kuće, usmerilo njihovu pažnju na novi izvor podataka koji će proširiti iskustvenu osnovu istraživanja, te dodati novi ugao posmatranja i defini tivno opredeliti osnovni pristup. Pročitavši pismo, Tomas je shvatio njegov značaj kao sociološkog podatka, pa se taj događaj smatra časom rođenja b. m. Studija Poljski seljak u Evropi i Americi, kao praobrazac primene b. m., počiva na dve osnovne grupe dokumenata: (1) dokumenti institucionalnog karak tera, koje su beležile pojedine ustanove (poljske no vine, imigrantske organizacije, socijalne agencije za pružanje pomoći stranim doseljenicima, policijski i sudski izveštaj i o prekršajima i kriminalu, dokumenta cija Poljske crkvene opštine u Čikagu); (2) lični doku menti (pisma, razvrstana u pet tipova: ceremonijalna, informativna, sentimentalna, literarna i poslovna); (3) autobiografije (koje su, na molbu autora studije, pisa li »tipični predstavnici kulturno pasivne mase« poljskih doseljenika seljačkog porekla, koji u novoj sredini posta ju pripadnici radničke klase bez mogućnosti kontakta s višim klasama). Ova studija, kao i mnoge druge iz toga perioda, pa i one nastale zahvaljujući oživljavanju b.m . šezdesetih godina prošlog stoleća, sveđoči da se ovaj metod ne svodi na prikupljanje (ličnih) dokumenata već poka zuje d a je u tim istraživanjima metodološki princip kom plem entarnosti zastupljen u punom značenju reči, jer se insistira na povezivanju podataka o objek tivnim okvirima i uslovima života sa onim podacima koji pružaju uvid i u način na koji se ti uslovi prela maju u životima konkretnih ljudi. Studije Frederika Trešera (Gang, 1927), Kliforda Šoa Džeparoš. Priča mladog delinkventa, 1930), Edvina Saterlenda (Pro fesionalni lopov, njim samim, 1937) i druge nastale u okviru rada Cikaške škole zasnivaju se na životnim
315
pričatna koje su pisali sami subjekti, ponekad na zahtev autora, a u svim slučajevima bile su stavljane u širi životni okvir i dopunjavane relevantnim podacima o porodičnoj situaciji, školovanju, boravku u popravnim domovima, razgovorima s policajcima, detektivima itd.; korišćeni su sudski zapisnici, novinski izveštaji, pa i mišljenja drugih delinkvenata, razni statistički podaci (npr. o delinkvenciji) i si. Zahvaljujući sveobuhvatnosti zahvata na raznovrsnoj i bogatoj iskustvenoj osnovi, s naglaskom na autentičnoj životnoj priči, ove studije os taju model primene b. m. Druga snažna struja u razvoju b. m., koja se ponekad naziva i »biografskim pokretom«, javlja se u Poljskoj. Specifičnost tamošnjoj primeni b. m. daje činjenica da se, posle Prvog svetskog rata, s povratkom Znanjeckog u zemlju, organizovalo prikupljanje autobiografija na osnovu javnih konkursa. Od 1921. do 1961. godine objavljeno je preko 600 ovakvih konkursa i na svaki od njih dobijeno je od 150 do čak 25 000 rukopisa od pripadnika najrazličitijih slojeva društva. Objavljeni su brojni tomovi s rezultatima ovih istraživanja koja su pokazivala kako se transformacija čitavih društvenih klasa (seljačke, radničke) može analizirati na osnovu velikog broja dobijenih autobiografija. U primeni b. ni. u SAD i Poljskoj postoje znatne raz like. U američkoj sociologiji, autobiografija ima cen tralno mesto, ali biva smeštena u kontekst drugih ličnih i institucionalnih izvora podataka. U poljskoj sociologiji, pak, autobiografija postaje ne samo dominantan već i jedini izvor podataka za stvaranje iskustvene osnove za proučavanje društvenih promena. Budući da su priku pljane u velikom broju, na osnovu konkursa, autobi ografije su podrazumevale da ispitanici sagledavaju svoj život u celini, istovremeno promišljajući javne prob leme. To je omogućavalo proučavanje odnosa između individualnog života u okviru šire grupne pripadnosti (klasne, profesionalne, starosne, predratne/posleratne generacije) i globalnih društvenih promena. Poljski so ciolozi su shvatili saznajne mogućnosti ovakvog pri stupa, te je uz teorijsko obrazovanje i primamo iskustvo istraživača prikupljena građa dobijala i adekvatno tumačenje. Potonji razvoj b. m. u različitim zemljama poka zuje: (a) njegovu široku sadržinsku primenu (proučava se transseksualizam, pokušaji samoubistva, subjek tivni doživljaj društvene pokretljivosti, kao i osta lih društvenih procesa i ključnih događaja koji utiču na individualni život, životna uspešnost žena itd ); (b) različitu širinu iskustvenog okvira koji se zahvata (od pojedinaca do društvenih grupa); (c) rešavanje pitanja reprezentativnosti rezultata i mogućnosti uopštavanja.
metod, biografski
Uopšte uzev, u b. m. kriterijumi za izbor subjek(a)ta istraživanja svode se na dva: (a) prvi je pragmatičan (istraživač se, u zavisnosti od okolnosti, kada se susret ne s nekom prirodnom situacijom ili spontanim tokom događanja, odlučuje da postepeno izdvoji pojedinca, ili pojedince koji su voljni za saradnju; (b) drugi kriterijum je formalan (kada istraživač unapred formuliše teorij ski i metodski kriterijum izbora subjek(a)ta, birajući poznate ličnosti, »prosečnog čoveka«, marginalne ličnosti, odnosno kada se konkursom obraća opštoj populaciji ili određenoj društvenoj grupi). U strogo tehničkom smislu, da bi se obezbedilo proveravanje rezultata ili sekundarna analiza, celokupna prikupljena građa čuva se u bazi podataka. Za dalje sređivanje iskustvenih podataka predlaže se formiranje tri tipa registra: (a) glavnog; (b) analitičkog i (c) dnevničkog. U bazi podataka podaci se sređuju i označavaju prema sadržinskom i vremenskom kriterijumu već tokom samog prikupljanja. To je prvo, grubo povezivanje prikupljene građe s prethodnim znanjem i idejama koje su usmeravale njihovo prikupljanje. Glav ni registar sadrži svu prikupljenu iskustvenu građu u čistoj i najbogatijoj formi; on se neprekidno dopunjava dok traje proces prikupljanja, pa je to, u stvari, otvorena baza podataka. Istraživač se neprekidno vraća u bazu podataka, obavlja provere i poređenja podataka, stiče uvid u celinu građe, uočava osnovne pravilnosti i veze među pojavama, formuliše pretpostavke. U toku ovog procesa od velike je važnosti istraživačevo teorijsko znanje, kao i poznavanje teme. U daljoj analizi, uz glavni registar, formira se i nekoliko analitičkih regi stara sačinjenih na osnovu više kopija glavnog registra. Analitički registri nastaju pročitavanjem baze podataka, uočavanjem osnovnih tema koje se u njoj ponavljaju i onih koje se samo povremeno javljaju. Osnovne teme se u analitičkim registrima označavaju na isti način u kopijama kao i u bazi podataka iz koje su uzete. Na taj način zadržava se lanac evidencije kako bi se pratio na stanak svakog podatka kao odgovor na početna pitanja, sve do završnih zaključaka, istovremeno čuvajući vezu između glavnog registra i analitičkih registara kako bi se sačuvao širi kontekst kojem određene teme pripadaju. Analitički registri ne omogućavaju samo povezivanje pojava u vremenskom sledu već i njihovo povezivanje u okvire relevantnih spletova odnosa. Jedan od načina da se proveri ovaj tok analize te da se dobiju određene sugestije jeste kontrola od strane kolega. Treći tip regi stra je, u stvari, dnevnik istraživača u koji on unosi zapažanja o uslovima istraživanja, odnosima sa sub jektima, načinu na koji je rešavao nastale probleme itd.
metod, biografski Dnevnik istraživača treba takođe da bude i sastavni deo istraživačke dokumentacije kao dopuna i razjašnjenje čitavog toka rada na terenu. U literaturi se pominje i potreba da se formira protokol u kojem se prate sve faze istraživanja, a koji je istovremeno i podsetnik za istraživača o tome šta sve i na koji način treba da obavi na terenu. Uz sve navedeno treba reći i da prepiska, bibliografija radova o proučavanoj temi (koja se takođe neprekidno dopunjuje), uz finansijski izveštaj, mogu biti od koristi za svakog analitičara. B. m. zahteva dugotrajan i studiozan rad, uz neprekid no vraćanje na bazu podataka u kojoj se uočavaju os novne pravilnosti, a zatim se one formulišu u analitičkim registrim a, popunjavaju i ilustruju sadržajem koje pružaju izvorni podaci. Najzad, treba podvući da se u toku analize i prilikom objavljivanja rezultata dobijenih ovim metodom mora strogo voditi računa o vremen skom. redosledu kojim su podaci o subjektivnom iskust vu prikupljeni, kao i o sledu zbivanja u relevantnom okruženju. O Cikaška škola O metod slučaja O metod, kvalitativni M. Bogdanović metod, kvalitativni. Izrazi kvalitativna sociologija, kvalitativna istraživanja, kvalitativni pristup imaju vrlo široko značenje, a često se koriste sinonimno sa izrazima naturalistićki, etnografski, subjektivni ili postpozitivistički metod. Kvalitativni pristup ima dugu i bogatu istoriju u društvenim naukama. Čikaška škola je tokom dvadesetih i tridesetih godina XX veka ukaziva la na značaj kvalitativnih istraživanja za proučavanje života društvenih grupa. U isto vreme se u socijal noj antropologiji naglašava značaj terenskih tehnika istraživanja, a uskoro k. m. postaju deo istraživačke prakse i drugih društvenih nauka. Najopštije uzev, kvalitativna istraživanja opisuju pojave recima, a ne brojevima. Vidovi kvalitativnih istraživanja mogu biti studije slučaja, deskriptivni mo deli, probne hipoteze namenjene budućim istraživanjima. Kvalitativna istraživanja ispituju specifikovane hipoteze o društvenoj pojavi i mogu ih u osnovi potvrditi ili opovrći. U poređenju s h ’a ntitativnimpristupom kvali tativna istraživanja su manje strukturisana, fleksibilni ja, uloga teorije je nešto drugačija, ova istraživanja su holistička i uključiva. Osnovni epistemološki principi na kojima počiva kvalitativni pristup su sledeći: pojave treba proučavati holistički, kompleksni fenomeni se ne mogu redukovati na nezavisne delo-ve, istraživač radi u prirodnom okruženju, u velikoj meri se održava ot vorenost istraživanja đa bi se obezbedilo uključivanje svih značajnih aspekata fenomena, izbegavaju se apri
316
orne pretpostavke i zaključci. Subjekti u kvalitativnim proučavanjima nisu odabrani nasumično, oni uvek ima ju određene karakteristike zbog kojih bivaju uvršćeni u proces istraživanja. Kvalitativna istraživanja najčešće primenjuju induktivno ispitivanje, podaci počinju da se prikupljaju s obzirom na radnu hipotezu koja je po pri rodi generalna, po obimu široka i nespecifična. Tokom samog istraživanja uspostavljaju se dalje hipoteze i raz vijaju posebna pitanja. Najčešće korišćene tehnike za prikupljanje poda taka u kvalitativnim istraživanjima su metod slučaja, biografski metod, dubinski intervju, razni oblici grupnih intervjua (etnografski, fokusgrupni itd.), posmatranje, analiza ličnih i arhivskih dokumenata, usmene istorije. Obično se kombinuju dve ili više tehnika. Značajna osobenost analize podataka u kvalitativnim istraživanjima ogleda se u činjenici da ona teče uporedo s prikuplja njem podataka. Analiza podrazumeva organizaciju poda taka (traženje značajnih kategorija, otkrivanje obrazaca u recima, mišljenjima ili događajima), njihovu redukciju (nakon uspostavljanja kategorija podaci se radi daljeg sređivanja kodiraju), kao i poređenje s početnom te orijom i radnom hipotezom. Sortirani, kategorizovani i smisleno kodirani kvalitativni podaci mogu se primeniti za razvijanje nove ili osporavanje (pre svega, smisaone adekvatnosti) postojeće teorije (u celini ili ii njenim delovima), izvođenje hipoteza o odnosima raznih varijabli u istraživanju, izdvajanje istraživačkih pitanja koja su ostala bez odgovora u aktuelnom istraživanju, a koja bi trebalo da obuhvate dalja istraživanja. Kvalitativna istra živanja treba više da sugerišu naredna pitanja nego da pružaju konačne odgovore, tj. da imaju i heurističku ulogu - kako u smislu produbljivanja zaključaka, tako i upu ćivanja na upotrebu određenih kvantitativnih tehnika. Dva osnovna pristupa u kvalitativnim istraživanjima su kretanje od opšteg ka specifičnom (pristup po obras cu levka - započinje se skupom opštih pitanja koja pokreću istraživanje; kako istraživanje napreduje, tako se prikupljanje podataka fokusira) i kretanje od specifičnog ka opštem (induktivni pristup - započinje skupom usmerenih specifičnih pitanja koja pokreću istraživanje; tokom prikupljanja podataka slučajevi koji nisu obuhvaćeni postojećim modelom preispituju se i model se proširuje kako bi ih obuhvatio; reformulacija problema se nastavlja sve dok se ne dođe do zadovoljavajućeg opšteg eksplanatorno-interpretativnog modela). Pouzdanost kvalitativnih istraživanja obezbeđena je konzistentnošću istraživačkog procesa i ponovljivošću rezultata (istim skupom istraživačkih teh nika doći će se do sličnih podataka; nezavisni istraživači
317 će iz istog skupa podataka izvesti slične zaključke). Unutrašnja validnost u slučaju kvalitativnih istraživanja uključuje informacije o tome šta, gde i s kirnje obavljeno istraživanje (posmatranje relevantnih pojava, postav ljanje pravih pitanja, ispitivanje pravih ljudi, uzimanje u obzir svih značajnih aspekata), kao i pitanja uključenosti drugih istraživača u istraživanje (pre istraživanja radi definisanja problema, tokom istraživanja radi evaluacije istraživačkog procesa, tokom prikupljanja podataka radi validacije pouzdanosti primenjenih tehnika, nakon prikupljanja podataka radi validacije nalaza). U kvalita tivnim istraživanjima najčešće je sporna spoljašnja va lidnost (koja se odnosi na pitanje u kojoj se meri dobi jem nalazi mogu uopštiti, tj. primeniti na širu populaci ju). Osim toga, kao najhitniji nedostatak k. m. navodi se subjektivnost istraživača, unošenje njegovih mišljenja i ličnih utisaka, opterećenost sopstvenim vrednosnim stanovištima. U novijoj praksi kvalitativnih istraživanja primetan je napredak u korišćenju kompjutera (unos po dataka, povezivanje istih elemenata, pretraživanje reči u dokumentima i određivanje frekvencija, skladištenje i pretraživanje prikupljenih podataka). w intervju 3 metod slučaja 3 metod. biografski S. Đurić metod, kvantitativni. Postupak formalizacije kvali tativnih svojstava i odnosa, prema striktno određenim pravilima, tokom kojeg konkretan iskustveni sadržaj dobija numerički izraz, a analiza se dalje izvodi statističkim i matematičkim postupcima. Podaci dobijaju kvantita tivni oblik bilo njihovim neposrednim prikupljanjem u numeričkoj formi, bilo naknadnom kvantifikacijom prethodno dobijenih kvalitativnih podataka. Važno je da se ne gubi veza između iskustvenog sadržaja i nove numeričke forme u kojoj se on javlja. Sve dotle dok se ova veza održava nije reč o ispraznom formalizmu. R azvoj visoko form alizovanih statističk ih i matem atičkih postupaka u proučavanju društvenih pojava započinje još u ranom srednjem veku. Tada su za potrebe vladara prikupljani brojčani podaci o stanovništvu da bi se utvrdio kontingent muškaraca za vojne zadatke, odredio porez i si. Iako su ovi podaci u to vreme bili često nepotpuni i netačni, uvidela se nji hova korisnost za oblikovanje ukupne društvene poli tike. Don Martindejl smatra d a je sve češća upotreba kvantitativnih podataka o društvu u doba renesanse bila izraz šireg društveno-ekonomskog prosperiteta i razvoja naučnog duha koji se u to vreme javlja kao »sistem is pitivanja empirijskog sveta«. Ogroman uspeh prirodnih nauka (Nikola Kopernik, Johan Kepler, Rene Dekart, Isak Njutn) širi se i na ostale oblasti proučavanja stvar
metod, kvantitativni
nosti. Frensis Bekon, a potom i Tomas Hobs, veruju da će metodi prirodnih nauka doprineti bržem razvoju izučavanja društva. Veruje se, takođe, da se sve pojave mogu meriti, pa u nauci biva uspostavljen princip pre ciznosti i proverljivosti (objektivnosti) svih rezultata posmatranjem ili eksperimentalno. Najopipljiviji proiz vod ove veze bio je uspon statistike, tj. kvantitativnog proučavanja društvenih činjenica. U tom kontekstu javlja se politička aritmetika, učenje kojim započinje ova tradicija, a njenim osnivačima smatraju se Wilijam Peti i Džon Graunt. Ovaj pristup - koji u daljem raz voju k. m. vidi zajednički imenitelj za objedinjavanje saznanja o prirodi i saznanja o društvu - ipak ne biva lako prihvaćen. Međutim, popisna aktivnost vremenom postaje redovna i institucionalizuje se putem formiranja statističkih agencija, društava i časopisa. Uporedo teku i reformatorska socijalna istraživanja, u kojima se ko riste numerički pokazatelji, a često i zvanični statistički izveštaji (Čarls But i dr. u Engleskoj, Frederik Le Plej i dr. u Francuskoj). Za ime belgijskog naučnika Adol fa Ketlea vezuje se pojam moralne statistike: on prvi pokušava da statistiku, obogaćenu teorijom verovatnoće, sistematski primeni na proučavanje celokupnog ljud- , skog ponašanja. No, već tada (1846), Ketle upozorava na pojmovne i metodske izvore statističkog formalizma. Primera radi. zakonske odredbe, kojima se đefinišu po jave, uslovljavaju i način prikupljanja odgovarajućih podataka. Statistika kriminala, smatra on, proizvod je ne samo stanja morala jednog društva već i njegovih zakona o toj pojavi. S promenom zakonskih odredbi, ta pojava se, u statističkom popisu, često javlja u povećanom ili smanjenom obimu kriminalnih dela, te se greške dalje umnožavaju tokom poređenja podataka koji su bazično neuporedivi, a daju privid egzaktnosti. Akademsko utemeljenje sociologije, bez obzira na teorijsku orijentaciju, ima uporište i u razvoju ovih po stupaka. Pozitivan odnos Emila Dirkema prema statistici i njegovo proučavanje samoubistava, proučavanje štampe koje je sprovodio Maks Veber, a zatim i razvoj anketnih istraživanja uz korišćenje teorije verovatnoće i razvi janje različitih tipova uzorka za proučavanje društvenih pojava, dovode primenu k. m. do neslućenih razmera. U tome posebno prednjači Kolumbijski univerzitet, koji potiskuje dotad vodeći Čikaški univerzitet (1914-1934), te postaje centar za razvijanje kvantitativnog pristupa u sociologiji. Kvantitativni pristup omogućava veći stepen standardizacije (u tehničkom smislu) i formalizacije postupaka istraživanja nego kvalitativni, čime mnogo više pogoduje rutinizaciji samog procesa istraživanja. »Istraživanje za koje su kolumbijski studenti bili obra-
metod, kvantitativni zovani moglo se izvoditi bez lične inspiracije: ono se lako umnožavalo i ponavljalo« (Edvarđ Sils). I sâm Pol Lazarsfeld, koji znatno doprinosi razvoju ove istraživačke orijentacije, upozorava: »U izuzetnom raz voju tehnike američkog istraživanja, s njenim odvoje nim biroima i upitnicima, njenom procedurom intervjua često standardizovanom do poslednjeg detalja, njenim istraživačkim uredima i drugim novinama, sve primenjeno sa velikom uniformnošću, leži izvesna opasnost od uzaludnosti«. Ipak, razvoj ove orijentacije ubrzano se odvija na američkim univerzitetima, stoje značilo ne samo rutinizaciju organizacije istraživanja i procedura, već i čitavog obrazovnog procesa. Više nisu bitna lična sposobnost i sociološka mašta istraživača već njegova tehnička kompetentnost. Oštra kritika koju je Pitirim Sorokin upućivao »novoj epistemologiji« i na njoj za snovanom empirizmu odnosi se na međuratno »doba kvantofrenije i numerologije«. Prihvatanje takvog kraj njeg empirizma Maks Horkhajmer i Teodor Adorno vide u mogućnosti njegovog neposrednog praktičnog korišćenja i »srodnosti sa svakom upravom«. Prakticizam diktira kratke istraživačke rokove, brze, precizne i neposredno upotrebljive podatke. Intenzivniji razvoj »matematičke sociologije« (ili »matematičke metodologije«), zasnovane na »novoj epistemologiji«, zapaža se već pedesetih godina XX veka. Neprekidno se uopštavaju dotadašnja sazna nja i traže nove mogućnosti primene statističkih i matematičkih postupaka u analizi društvenih pojava. Brojni članci, časopisi, zbornici i samostalne studije posvećene su ovim pitanjima. Polazi se od pretpostavke da se matematički jezik odlikuje »superiornom jasnoćom i konzistentnošću«. Činjenica da primena kvantitativnih postupaka u društvenim naukama ističe važnost eksplicitnosti i jasnoće u definisanju pojmova i pretpostavki i njihovo precizno izražavanje pomoću matematičkih i statističkih simbola jeste jedna vrsta pritiska na teorij ski razvoj ovih nauka. Na ovaj način mnoge praznine i protivrečnosti u teoriji, kao i nerealističnost pret postavki, postaju vidljive, te se pokreću novi pravci istraživanja. Ipak, nerazvijenost matematičke sociolo gije u njenim različitim aspektima suštinski je posledica njene teorijske nerazvijenosti. Razvoj kvantitativnog proučavanja u sociologiji kretao se od proučavanja individualnog i agregatskog ponašanja, preko korišćenja panel, kontekstualnog i eksperimentalnog pristupa u izučavanjima grupa i or ganizacija, prostorno određenih i zatvorenih sistema, sve do proučavanja širih društvenih problema. U tom procesu dolazi i do razvoja statističkih i matematičkih modela: ( 1) kao formalizovane teorije iz koje se izvodi
318
skup posledica (Mario Bunge, Herbert Sajmon, Rejmon Budon i dr.); (2) kao formalnog izraza izvesnog osnovnog skrivenog odnosa (Ronald Mik - model la tentne strukture, kao i Pol Lazarsfeld); (3) kao standarda za merenje odstupanja toka stvarnih društvenih pojava od teorijski (idealno) pretpostavljenog (statistički model savršene pokretljivosti, model »Markovljevih lanaca«); (4) kao sheme za organizovanje pojmova i pretpostavki (što se smatra najprikladnijim sadašnjem stupnju razvi jenosti sociologije). Formiranje modela počiva na dvema osobinama: ( 1) teorijski sadržaj modela čine, makar i u najelementarnijem vidu, određene pretpostavke o mogućim vezam a između em pirijskih činjenica, i (2) svoj simbolički izraz modeli imaju u matematičkom ili statističkom obliku. Najšire prihvaćena odredba modela jeste da je reč o matematičkom izrazu neke kvalitativne (verbalne) socijalnopsihološke teorije. Pri tom, ako apstraktni simboli izražavaju veličine i ako se odnosi između njih izražavaju pomoću jednačina ili drugih matematičkih sredstava, onda je reč o matematičkom modelu, tj. o »formalizovanoj i matematizovanoj te oriji«. Otuda prigovor da model u smislu prevođenja »empirijskog posmatranja ili verbalne teorije na drugi jezik« ne pruža nova saznanja, a sama teori ja se još više uprošćava i udaljava od stvarnosti. Bitno je, međutim, uočiti da odlučujući teorijski učinak dolazi pre stvaranja modela i da on ne može dati mnogo više nego što je u njega uneto. U literaturi nailazimo na brojne kriterijume za klasi fikaciju modela koji su korišćeni u istraživačkoj praksi. Te podele su ipak samo uslovne jer jedan model može da poseduje više od jedne osobine koja se inače uzima kao osnov za klasifikaciju. Navodimo samo neke tipove modela: o p is n i (koji u većoj meri sadrže iskustveni sadržaj) i te o rijsk i (koji sadrže veći broj teorijskih sta vova), induktivn i i deduktivn i. Podela na m atem atičke i s in u ila cio n e modele zasniva se na širini društvenog okvira koji oni obuhvataju i uključenosti vremenske di menzije, zatim se razvijaju modeli koji imaju stohastički ili d eterm in istički karakter itd. Uprkos brojnim primedbama i kritikama na upotre bu k. m. u sociologiji i srodnim naukama, primeri iz istraživanja pokazuju i njenu korisnost o čemu je već nešto rečeno. Pod pretpostavkom da su ispunjeni svi te orijski i iskustveni uslovi, ovaj pristup, u celini gledano, povećava stepen opštosti, sistematičnosti, objektivnosti (u smislu proverljivosti i ponovljivosti), kao i precizno sti naučnog saznanja. O kvantofrenija O
so c i o lo g i j a , m a t e m a t i č k a
O
sta ti stika
M. Bogdanović
319 metod, uporedni [komparativnimetod]. Najstariji i najrašireniji analitički postupak za ispitivanje društvene uzročnosti. Primena u. m. podrazumeva sistematsko i kontrolisano ispitivanje sličnosti i razlika, oblika ili vari jeteta pojedinih društvenih pojava, u skladu s prethodno razvijenim teorijskim pretpostavkama i radi otkrivanja činilaca s pretpostavljenim uzročnim dejstvom. Kontro la relevantnih faktora ostvaruje se u skladu s kanonima logike eksperimentalnog istraživanja koje je formu 1išao Džon S. Mil, ali u. m. nije, za razliku od eksperimenta, operativni analitički postupak. Stoga primena //. m. izi skuje krajnje obazriv odnos prema tzv. opovrgavajućim slučajevima. Začeci naučne primene u. m. javljaju se u antičko vreme, u Aristotelovom i Polibijevom ispitivanju us tavnih i državnih uređenja i različitih oblika vlasti. Doprinos naučnom utemeljenju u. m. vidljiv je u srednjovekovnom (Ibn Haldun) i renesansnom (Nikolo Makijaveli) nastojanju da poređenje različitih oblika vlasti i državnih uređenja oslobode uticaja praktičnih vannaučnih činilaca. Najznačajniji doprinos razvoju u. ni. u periodu pre nastanka sociologije dao je Šarl-Luj de Monteskje, insistirajući na izvođenju poređenja u okviru teorijski zasnovanih tipologija. Uporedno istraživanje varijeteta pojave koji pripadaju istom društvenom tipu pridonosi rigoroznijoj kontroli činilaca s pretpostavlje nim uzročnim dejstvom i smanjuje opasnost selektivne upotrebe podataka u smislu ilustrativnog poređenja koje ima malu dokaznu snagu. U vreme konstituisanja sociologi je, dve tradicije bitno opredeljuju dalji razvoj u. m.: (1 ) u Nemačkoj je vidljiv uticaj uporedne lingvi stike i istorije religije (braća Aleksander i Vilhehn fon Humbolt i Adam Miler); (2) u Francuskoj i Britaniji u. m. u sociologiji više preuzima epistemološka rešenja prirodnih nauka, pre svega biologije. Ovi izvori modifikuju dalji razvoj shvalanja o u. m. u pomenutim zemlja ma. U Nemačkoj se u. m. snažno vezuje za istorijsku nauku, razvijajući istorijsku (dijahronu, temporalnu) dimenziju poređenja uz zapostavljanje teorijskog usmeravanja uporednih istraživanja. U zemljama zapadno od Rajne oslanjanje na epistemološka rešenja prirodnih nauka vodi do afirmisanja u. m. kao najvažnijeg metoda teorijske sociologije. U radovima naučnika kao što su Herbert Spenser, Edvard Tajlor, Džon Meklenan i Džon Labok u. m. doživljava široku primenu. bilo na planu stvaranja sintetičkih sociolokih sistema (Spenser) ili kao osnovni metod za istraživanje i klasifikaciju tzv. primitivnih društava (klasična etnološka i antropološka škola). U odsustvu razvijene sociološke teorije i priinerenih istraživačko-tehničkih sredstava primene u. m.. u istraživanjima ovih autora preovlađuje ilustrativna
metod, uporedni
primena u. m. koja dovodi do saznajnih rezultata mini malne dokazne snage. Značajniji doprinosi razvoju u. m. u razdoblju tzv. klasične sociologije dolaze od strane Luisa Morgana, Džejmsa Frejzera i Emila Dirkema. Morgan kombinuje snažno teorijsko usmeravanje uporednih istraživanja s dugotrajnim terenskim radom i tako znatno poboljšava kvalitet i dokaznu snagu korišćenih podataka. Frejzer reafirmiše Monteskjeovu ideju o primeni u. m. u okviru društava istog tipa, čime se onemogućavaju do tada uobičajena krajnje proizvoljna poređenja. Dirkem, u okviru vlastitog celovitog metodološkog sistema, raz vija doslednu zamisao uporednih istraživanja na tri nivoa (u okviru jednog društva, u okviru više društava koja pripadaju istom društvenom tipu i u okviru svih poznatih društava). Pozitivistička ograničenja ove zamisli vidljiva su u ustezanju od šire primene istorijskih poređenja koja se vezuju samo za treći nivo uporednih studija. Značajnije je što Dirkem naglašava neophod nost postavljanja globalnog društva kao najužeg prih vatljivog iskustvenog okvira za uporedna istraživanja. U specifične Dirkemove doprinose razvoju u. m. u sociologiji ulaze njegova zamisao i pokušaji primene povezivanja ovog postupka s drugim analitičkim i sintetičkim postupcima (multivarijacionom analizom, monografskim metodom i funkcionalnom analizom). Nemačka tradicija primene u. m., pre svega kao po stupka za izvođenje istorijskih poređenja, vidljiva je u ra dovima Maksa i Alfreda Vebera, Emsta Trelča i Osvalda Spenglera. Svojom ukorenjenošću u istorističko nasleđe ova tradicija oprezno pristupa mogućnosti primene ii. ni. kao osnovnog analitičkog postupka u teorijskoj soci ologiji, dajući prednost njegovoj primeni u smislu oruđa istorijskog istraživanja (Trelč, Špengler, A. Veber) ili ga primenjujući u sklopu zamisli tzv. razumevajuće soci ologije (verstehende Soziologie) preko upotrebe tzv. ide alnih tipova (M. Veber). U periodu između dva svetska rata nastaje obiman pokušaj grupe naučnika okupljene oko Pitirima Sorokina da spoje doprinose pozitivističke (tendencija ka uopštavanju i primeni postupaka kvantifikacije) i istorističke tradicije (zamisao društvenog razvoja) na planu uporednih studija. Poslednje decenije u razvoju u. m. obeležene su pokušajima da se reše četiri grupe problema: ( l ) stvara nje sistematskih baza podataka za uporedna istraživanja (najstarija i najpoznatija je Jelska dokum entacija ili HRAF, koju je počeo da stvara Džordž Mardok; (2) standardizacija samog u. m. (brojnim nastojanjima da se stvore sistematske klasifikacije društvenih pokazate lja koji će omogućiti međunarodna i dijahrona poređenja na osnovu korektno uporedivih podataka); značajne do-
metod, uporedni prinose na planu postizanja uporedivosti podataka, uporedivosti njihovih značenja i metričke ekvivalentnosti dali su Igor Kon, Kažimjež Slomčinski, Mark Mekler i Majki Mjulen; (3) razvijanje primerenog teorijskog okvira za usmeravanje ovih istraživanja (najpoznatiji su doprinosi Talkota Parsonsa, Stena Rokana i Imanuela Volerstina; (4) rasprava o odnosu i mogućnostima kvan titativnog i kvalitativnog pristupa (kao dve dominantne orijentacije u modernoj sociološkoj metodologiji) u uporednim istraživanjima. Prema mišljenju savtemenih autora kao što su Dejvid Zejrit i Robert Haneman, kvantitativna orijentacija u uporednim istraživanjima omogućuje testiranje više rivalskih hipoteza, ali poseduje malu heurističku snagu, dok kvalitativna orijentacija sadrži veće heurističke mogućnosti i sposobnost modifikovanja teorijskih sadržaja i hipoteza, ali se ograničava na odnos prema samo jednoj od rivalskih socioloških teorija. Najnovija nastojanja u metodološkoj kritici i razvi janju u. ni. usredsređena su na širenje izvora i načina prikupljanja podataka za uporedna istraživanja, pošto se poslednjih decenija javlja neopravdano velika zastupljenost anketnih podataka, kao i na tzv. kontekstualizaciju uporednih studija, pri čemu se pažnja usredsređuje na istraživačko uklapanje uporedno posmatranih sličnosti i razlika u njihove šire društvene i kulturne kontekste. Ovo nastojanje pojačava interdisciplinarni i multidisciplinami karakter sociološkog u. m ., snažnije ga po vezuje s drugim analitičkim postupcima i u perspektivi iziskuje čvršću integraciju postojećih metodoloških i teorijskih tradicija u savremenoj sociologiji. 3 analiza, uzročna 3 metod 3 tipologija V. Ilić m etodologija (gr. mèthodos - istraživanje, način istraživanja; lögos - reč, govor, nauka). Nauka o metodu koja je, kao takva, usmerena na kritičku analizu ukupne istraživačke prakse određene nauke - od bazičnih pret postavki do posebnih istraživačkih i analitičkih postupa ka. M kodifikuje sistem eksplicitnih pravila i procedura na kojima se zasniva istraživanje, a njegovi rezultati ocenjuju. Ovaj sistem nije, međutim, nepromenjiv, on se neprekidno razvija u traganju za novim načinima priku pljanja, analize, logičkog zaključivanja, proveravanja tačnosti i uopštavanja novodobijenih rezultata. A/., dakle, pristupa proučavanju metoda na celovit način. Ona uključuje ispitivanje logičke strukture naučnih zakona, teorija i naučnog objašnjenja konkret ne nauke, način definisanja osnovnih pojmova, uloge hipoteza itd.; m. ispituje, dakle, način na koji su već utvrđena naučna znanja i osnovne pretpostavke si-
320 stematizovani u toj nauci (logički aspekt ni.). U ovom aspektu svoje uloge m. ukazuje na protivrečnosti, nedorečenosti ili nedovoljno proverene stavove, ali i utvrđuje dugoročne ciljeve i osnovne pravce budućih istraživanja, kao i najsvrsishodnija sredstva za nji hovo ostvarivanje (strategijska uloga m.). Nadalje, m. prati izbor i formulisanje istraživačkih postupaka za prikupljanje iskustvene građe relevantne za konkretno istraživanje, radi formiranja baze podataka. Njen sledeći zadatak je da proučava i usavršava analitičke postupke koji se primenjuju u analizi prikupljene iskustvene građe. U ovim fazama, m. proučava da li su sredstva za prikupljanje podataka i njihovu analizu adekvatna teorijskim pretpostavkama, teorijskim i operacionalnim definicijama s kojima se pošlo u istraživanje da bi se ocenila valjanost novodobijenih rezultata i njihovo uključivanje u postojeći naučni fond znanja (ovo se često naziva tehničkim aspektom m., ali je on više od toga). Svojim celovitim uvidom u tokove istraživanja i utvrđenim ciljevima, m. utvrđuje i optimalne organi zacijske uslove za ostvarivanje postavljenih zadataka. Društveni uslovi mogu pogodovati razvoju nauke i njenih istraživanja ali često mogu i ograničavati njenu delatnost. Osim toga, istorija nauke pokazuje da se naučnoistraživački rad sve više kreće od individualnog ka grupnom, institucionalno organizovanom u naučnim institutima. Složenost stvarnosti i razvoj tehnoloških sredstava zahtevaju interdisciplinarni i grupni rad u re alizaciji brojnih naučno značajnih projekata. Na planu utvrđivanja društvenih uslova, organizacijskih oblika naučne delatnosti, kadrovske strukture itd., m. se ko risti saznanjima do kojih, kada je reč o ovim pitanjima, dolazi sociologija nauke. 3 epistemologija 3 metod 3 sociologija nauke M. Bogdanović metodološki individualizam . Metodološka para digma u sociologiji i ostalim naukama o čoveku prema kojoj bilo koji društveni fenomen kao kolektivni oblik života ljudi treba posmatrati kao rezultantu ponašanja pojedinaca u određenim situacijama, te ga na toj osnovi valja razumeti i uzročno objasniti. Osnovni princip m. /., koji se katkad naziva i nominalizmom, sastoji se od zahteva da se u sociološkoj anali zi društvenih fenomena polazi od individua i njihovih ponašanja, .delanja, stavova ili verovanja ne bi li se razumeli njihovi uzroci. Ovo potonje, pak, treba tražiti u značenjima koje pojedinci pridaju svom ponašanju, delanju ili stavovima: kao akteri, oni pristupaju nekom verovanju ili preduzimaju delanje zato što ono za njih
321 ima smisla. Kolektivni oblici života rezultat su celine ponašanja i delanja pojedinaca, pa se iz struktura ne može izvoditi individualna delatnost. M /.je sušta suprotnostjednoj drugoj velikoj paradigmi - m. holizmu, koji se ponekad naziva i (metodološkim) realizmom. U proučavanju i objašnjavanju društvenih fenomena holizam polazi od društva kao celine i njegovih struktura koje prethode individui. Pojedinci su »utopljeni« u tim »strukturama« ili delovima društva, ili su samo njihov sastavni deo. Ova holistička paradigma ugrađena je u francusku sociološku tradiciju od samih njenih početaka (Ogist Kont, Emil Dirkem), pa sve do Luja Dimona, koji pojam holizma definiše na sledeći način: »Najveći deo društava na prvom mestu uvažava r e d - znači, saglasnost svakog elementa i njegove uloge s celinom, jednom rečju, s društvom kao celinom«. Ove dve m etodološke paradigm e počivaju na različitim ontološkim i epistemološkim osnovama. Na ontološko pitanje da li se društveni svet smatra nečim što postoji izvan društvenih aktera (individua), ili pak nečin što svi akteri u procesu svojih interakcija oblikuju, predstavnici m. i. i metodološkog holizma odgovaraju na različite načine. Holisti zauzimaju objektivističku po ziciju, tvrdeći da društveni fenomeni i njihova značenja postoje nezavisno od društvenih aktera. Zastupnici m. i. zauzimaju ontološku poziciju koja se označava kao konstruktivistička, tvrdeći da društvene fenomene i njihova značenja kontinuirano ispunjavaju društveni akteri, što implicira da ovi društveni fenomeni i kate gorije nisu nezavisni od akcija i interakcija pojedinaca, već da su, naprotiv, one njihov proizvod. Metodološki holizam i m. i. imaju međusobno su protstavljene epistemološke pozicije. Po pravilu, pred stavnici m. i. zastupajupozitivističko gledište, koje tvrdi da ne postoji bitna razlika između metoda prirodnih i metoda društvenih nauka, te da je logici istraživanja razvijenoj u prirodnim naukama osnovni cilj ne samo da se otkriju uzročni odnosi među društvenim pojavama nego i naučni zakoni. Prema shvatanju Alena Brajmena realizam deli dve osobine s pozitivizmom: verovanje da prirodne i društvene nauke mogu i treba da primenjuju iste vrste pristupa sakupljanju podataka i objašnjenju, te zajedničku privrženost gledištu da postoji spoljašnja stvarnost spram koje naučnici usmeravaju pažnju (stvar nost odvojena od načina na koji je mi opisujemo). Po stoje dva oblika realizma: (I ) empirijski, koji tvrdi da se upotrebom odgovarajućih metoda stvarnost može razumeti i (2) kritički, koji priznaje stvarnost prirodnog poretka, događaja i diskursa društvenog sveta, ali u cil ju da se ona ne samo shvati nego i menja.
metodološki individualizam
Epistemološka pozicija m. i. jeste interpretativizam, alternativa pozitivizmu koji je vrlo dugo bio dominantan u sociologiji i ostalim društvenim naukama. Predstavni ci interpretativizma prave bitnu razliku između metoda prirodnih i društvenih nauka, jer su, prema njihovom mišljenju, one izgrađene na različitim epistemološkim načelima. U društvenim naukama cilj znanja nije da se otkriju »zakoni« u društvu nego da se društveni fenomeni razumeju kao proizvodi društvenog delanja individua, uključujući njihove motive i subjektivno značenje koje im oni pridaju. Ovo stanovište nastaje poslednjih decenija XIX veka u okviru nemačkog istoricizma u kontekstu »borbe oko metoda« (Method enstreit) koju su vodili Vilhelm Diltaj, Gustav Šmoler, Karl Menger i Maks Veber. U samoj definiciji soci ologije Veber upotrebljava dva ključna pojma - »razumevanje« i »tumačenje« - koji ovo epistemološko stanovište odvajaju od pozitivističkog: sociologija je »nauka koja hoće da razume i tumači društveno delanje i time objasni ono što je uzročno u njegovom toku i njegovim posledicama« (Privreda i društvo, I). Ovde, prema shvatanju Filipa Renoa, počiva princip verum factum, naime originalnost društvenih nauka koja im dozvoljava da postignu veću očjglednost od one u pri rodnim naukama. Sociolozi i ostali društveni istraživači mogu da razumeju značaj čovekovog delanja, dok nas prirodne nauke upoznaju samo sa sukcesijama događaja lišenih unutrašnje shvatl/ivosti. Iz ove sažete definicije jasno proizlazi daje sociologija, za Vebera, zasnovana na metodološkoj odluci koju je on formulisao kao m. /'., nasuprot »realističkom« epistemološkom stanovištu. Izraz »///. /.« Veber je doslovno upotrebio u pismu Robertu Lifmanu (1920): »Sociologija (kao i ekonomi ja) može podjednako da pristupi jednoj, nekolicini ili mnogobrojnim individuama, pa zbog toga ona treba da primenjuje ’individualističke metode’«. Važno je primetiti da reč »individualistički« Veber stavlja pod znake navoda kako bi naznačio da on ne treba da se shvati u uobičajenom etičkom ili sociološkom značenju. Tako, u etičkom značenju, individualizam je doktrina prema ko joj je individua referentna tačka, pa se u tom smislu on suprotstavlja »kolektivizmu«. U sociološkom značenju, pak, smatra se da je društvo »individualističko« kada je autonomija pojedinaca oličena u zakonima, običajima i si. Princip m. i., prema Rejmonu Budonu, nalaže da se u objašnjenju bilo kojeg društvenog fenomena —bez obzira na to da li je on demografski, politički, sociološki ili spada u neku drugu društvenu nauku - rekonstruišu motivacije pojedinaca kao rezultat agregacije individu alnih ponašanja koja ove motivacije nameću. Međutim, ostati samo na stavu da je u proučavanju bilo kog
metodološki individualizam društvenog fenomena »neophodno rekonstruisati mo tivacije individua« znači zaći u područje psihološke analize, koju je sâm Veber eksplicitno odbacio. Naime, Veber poriče upotrebljivost metoda empatične projek cije ili rekreiranja misaonih procesa i iskustava drugih ljudi u mislima istraživača. Prema njegovom shvatanju, društveni naučnik ne može da dođe do motiva kroz intu iciju ili psihološku analizu ličnosti. Metod koji se ovde zahteva je racionalno tumačenje kojim se opisuje ob jektivna situacija s kojom se akter suočava i osvetljava one aspekte pomenute situacije koje su ga podstakle da se ponaša na način na koji se ponaša. Racionalno tumačenje Veber opisuje kao »hipotezu« za »idealnotipsku konstrukciju« situacije aktera. U sociološkoj literaturi m oguće je naći mnogo istraživačkih primera koji se eksplicitno ili implicitno zasnivaju na principima m etodološkog holizma ili m. i. Kada je reč o prvom stanovištu, takvi su radovi Luja Dimona koji se odnose na tipove ljudi u određenim tipovima društava. Dimon i drugi autori koji se odlučuju za ovaj metod tvrde, zapravo, da društvima upravljaju ideologije, tj. kultura koja prožim a društveni život u celini. Tako bi, prema Dimonu, Indija bila društvo organizovano na principu homo hierarchicusa, dok bi zapadno društvo bilo društvo homo equalisa. Ova podela društava proizlazi iz klasične holističke supro tnosti između zajednice (nem. Gemeinshaft) i društva (Gesellshaft) koju je izneo nemački sociolog Ferdinand Tenies. On je smatrao da su društva koherentne celine te d aje moguće odrediti osnovne principe ove koherent nosti, ali je smatrao i da postoje tipovi društava koji su savršeno diskontinuirani. Ove holističke vizije dovedene su u pitanje u sociološkim studijama zasnovanim na metodologiji individualističkog tipa. Obično se navode dva takva primera: studija Skarlet Epstin koja se odnosi na efekte navodnjavanja u Indiji, te rad Anri Mandra koji se bavi analizom modernizacije francuske poljoprivrede (Kraj seljaka, 1967). Pored ovih radova, kao primer primene m. i. navodi se i studija Entoni Oberšola o američkom crnačkom pokretu šezdesetih godina XX veka. Međutim, ako se uzme u obzir problem međusobne povezanosti istraživačkih mikro, mezzo i makronivoa, klasičan pri mer primene m. i. je studija Eliota Lajboua Talijev ugao. Studija o crncima sa uličnog ugla (1967). Studija se temelji na posmatranju sa učestvovanjem grupe obo jenih Amerikanaca koja se skupljala najednom uglu siromašnog kvarta u Vašingtonu. Sâm Lajbou odredio je svoj pristup na sledeći način: da bi se razumela ponašanja i stavovi ovih ljudi te zašto oni zadržavaju
322 svoja loše plaćena radna mesta ili, pak, uopšte ne traže zaposlenje, »treba da s uličnog ugla pogledamo naviše, sve do makronivoa društvene strukture«. Dakle, pokušaj da se siromaštvo razume i objasni samo na mikronivou - tj. uzimajući u obzir samo način na koji grupe ljudi provode svakodnevni život - ne pruža nam celovitu sliku. Potrebno je voditi računa i o »višim« aspektima društvene strukture - uključujući institucije i obrazov ni sistem, hijerarhiju zanimanja i zaposlenja, prihode i rasnu diskriminaciju. Na taj način, ovo istraživanje u potpunosti udovoljava zahtevima paradigme m. i. i sociološke teorije koja uključuje sva tri nivoa posmatranja (makro, mezzo i mikro). M. i. nailazi i na određene kritičke primedbe. Pred stavnici metodološkog holizma i pozitivizma preba cuju mu da u obzir uzima samo subjektivne dimenzije ponašanja individua i njihovih pojedinačnih svesti. Naime, prema njihovom shvatanju, ova ponašanja ne predstavljaju društvene činjenice i ne mogu se naučno proveravati. Zatim, predstavnicim a m. i. »holisti« prigovaraju da ne vode dovoljno računa o značaju »društvenih struktura«, država, nacija i si., koje su ne zavisne od individua i koje im prethode. Napokon, oni odbacuju tvrdnju predstavnika m. i. da se u istraživanju društva ne mogu otkrivati naučni zakoni, koji su ipak vrlo značajni i u objašnjenju društvenih fenomena. Za nimljivo je da od ove poslednje primedbe u kritici ni. i. polaze i predstavnici kritičkog, neomarksističkog pri stupa. Međutim, oni se slažu s primedbom predstavnika m. i. da se društveni fenomeni ne mogu proučavati bez istraživanja i njihove subjektivne strane. Najzad, metodologija koju predlaže m. i. zanemaru je činjenicu d aje individualizam svojstven samo mo dernim društvima: nalazimo ga samo u onim društvima u kojima je pojedinac dovoljno autonoman da bi se s pravom mogao smatrati »atomom« sociološke ana lize. Horizont individualnosti je znatno ograničeniji u »arhaičnom« negoli u »modemom« društvu. No, otuda ne proizlazi da se ponašanje subjekta u ova dva slučaja potčinjava različitim principima. U potonjem slučaju reč je o onome što Zan Pijaže naziva sociocentrizmonv. subjekti »arhaičnih« društava izgledaju nam kao da pri padaju svetovima toliko udaljenim od našeg zato što nam je lakše negoli njima da steknemo utisak da su oni različitiji od nas. Međutim, ova primedba odnosi se više na individualizam u etičkom i sociološkom značenju, a ne toliko na m. i. kao paradigmu u m etodologiji sociološkog istraživanja. O holizam O individualizam O sociologija razume vanj a P Georgievski
323 metropola (gr. mëtrôpolis - grad-matica, od inëtër - majka; polis - grad). Izvorno označava matični grad, iz kojeg su poticali naseljenici, u odnosu na svoje koloni je. Izraz m. se javlja u dva značenja: (1 ) najvažniji grad date pokrajine ili zemlje, glavno kulturno i ekonomsko središte, prestonica i (2) imperijalna država u odnosu na svoje kolonije. On je upotrebljavan u različitim kon tekstima, pa i figurativno. M. je tako mogla da označava »grad nad gradovima«, »grad koji čuva Bog«, »sedište monarha« koje ima važnu, od Boga poverenu istorij sku misiju. U istoriji civilizacije niz gradova je sebi dodeljivao to poslanje i prestiž (u evropskoj tradiciji - Jerusalim, Rim, Konstantinopolj, a sva ta središta bila su naslednici različitih tradicija). U misli o društvu pojam m. pojavio se na razmeđi XVI i XVII veka (npr. kod Johana Altuzija u delu Politica methodicae digesta), da bi označio veliku zajednicu koja održava brojne kontakte s drugim zajednicama i u koju svakodnevno pristižu ljudi iz unutrašnjosti. To je bilo povezano s koncentrisanjem raznih religijskih, svetovnih i pravosudnih ustanova u okvirima m., te s karakterističnim funkcijama koje ona obavlja za druge, manje zajednice. U pogledu obima i raznovrsnosti resursa kojima raspolažu, m. su bile i ostale višefunkcionalne. Još pre epohe industrijalizacije i pratećih procesa intenzivne ur banizacije postojali su gradovi koji su bili snažno pove zani ne samo sa svojim neposrednim zaleđem nego i sa udaljenim teritorijama. Takve odnose održavali su, npr., veliki trgovački gradovi, prestonice pokrajina ili kneževina. Od početka procesa industrijalizacije povećavala se brojnost velikih gradova, došlo je do raz voja privrednih, političkih, društvenih funkcija (pove zanih sa zadovoljavanjem narastajućih individualnih i kolektivnih potreba) u odnosu prema okolnoj teritoriji, kao i u okvirima širih privrednih sistema. U statističko-demografskom smislu, m. predstavlja veliki grad s pola miliona ili više stanovnika. No, taj kriterijum nije dovoljan za definisanje m., jer ne ukazuje na njene specifičnosti u odnosu na druge gradove. Kao m. označava se prestonica date države, najvažniji grad datog regiona, najvažnije središte vlasti, kulture i privrede. Upotreba izraza m. u tim slučajevima upućuje na premoć uloge dotičnog grada u određenoj sferi društvenog ili privrednog života. Pored toga, to ukazuje na osobine takvog grada kao sredine za život ljudi: postojanje većih životnih šansi, tržišta radnih mesta, perspektiva nauke, zabave, učešća u kulturi, kao i mogućnosti učestvovanja u dijalogu kultura, s obzirom na kulturnu, religijsku, etničku i ekonomsku raznovrsnost takve metropolske zajednice, kao i na veliku koncentraciju materijal
metropola
nih i nematerijalnih vređnosti koje ona sadrži. Doseg m. obuhvata ne samo seoska područja nego i gradove, uključujući i gradove koji se računaju u »velike«. M. su se obrazovale još u antici, pre svega, kao verski centri i centri državne administracije. Među njima možemo pomenuti Rim, Vavilon, Aleksandriju, Antiohiju ili Vizantiju. Mnoge od njih su izgubile na značaju posle propasti Rimskog carstva. Sledeću fazu u razvoju donelaje epoha modemosti: u Evropi to su ponovo Rim, te Pariz i Madrid, na Dalekom istoku npr. Peking. Taj razvoj bio je povezan s tehničkim i tehnološkim promenama. Vredi podsetiti da su moderne m. imale vrlo značajnu ulogu u ubrzavanju prelaska iz predindustrij skog u industrijski tip društva. Među evropskim m. u XIX veku treba pomenuti, pre svega, London i Pariz, a van Evrope započinje inten zivan rast velikih gradova u Severnoj Americi. Grad koji se razvija kao //;. isključivo može biti trgovački, industrijski grad, administrativni centar, veliki grad koji postaje centralno, dominantno, organizaciono središte širih urbanizovanih područja. Karakterističan metropolski razvoj imao je Tokio (koji je danas jedna od najvećih m. na svetu). Taj grad je u modernizaciji Japana imao sličnu ulogu kao svojevremeno London na tlu Evrope. Određujući karakteristične odlike lnetronolskog grada u XIX veku, možemo ukazati na veličinu (naročito broj nost) i heterogenost gradskog življa; visok stepen organizovanosti i složenosti; raznorodnost funkcija koje obavljaju pojedini elementi koji ulaze u sastav m.\ nada lje, brojnost i složenost veza između elemenata; visok kvalitet gradske sredine i mogućnost zadovoljavanja potreba zahvaljujući koncentraciji civilizacijskih i kul turnih dobara. Tu se naglašava »veličina«, »važnost« funkcije (prestonica države ili regiona), kao i regionalni, nacionalni ili nadnacionalni domet uticaja. Razvoj m. u periodu industrijalizacije i intenzivne urbanizacije bio je povezan s revolucijom u transportu, širenjem sred stava masovne komunikacije, koje je menjalo predstavu o razdaljini, a pre svega omogućavalo stanovnicima područja u krugu od nekoliko kilometara ili nekoliko desetina kilometara da čak svakodnevno dolaze u m. Eksplozija m. tokom XX veka dogodila se ponajviše u periodu 1921 - 1960. U ranim šezdesetim godinama u svetu su bila 24 metropolska centra sa stanovništvom od tri i po miliona ili više stanovnika. Ipak, nisu svi ti veliki gradovi imali nadregionalni, a pogotovo ne i nadnacio nalni značaj. S druge strane, takav značaj je imao npr. Randštat (u Holandiji). koji je imao znatno veću ulogu u svetskom sistemu trgovine, finansija, ili u kulturi. U XX veku javljaju se nove in. na drugim konti nentima (pri tom naročito treba pomenuti specifične
metropola
324
primere u zemljama Trećeg sveta, u drugoj polovini XX veka, koji često imaju karakter »dvojnih« grado va: u njima se sudaraju raskoš i teško zamisli va beda; gradovi čiji su centri veličanstveni primeri arhitekture i urbanističke misli ispresecani su leglima patologije i društvenih problema —slomovima ili favelama), čiji se razvoj odvija brže i po drugom obrascu, što dovodi do nastanka metropolskih oblasti (eng. metropolitan area). Za m. u prošlom veku karakteristično je brisanje granica i postepeno utapanje u širi kompleks gradova, gradića, gradskih naselja koja se međusobno razlikuju po ge nezi i funkcijama koje obavljaju. Mnogi istraživači grada (Džon Djui, Patrik Gedis, Luis Mamford) smatrali su taj razvojni trend opasnošću za centralni grad, tj. m. Mam ford taj novi izgled m. opisuje kao »odveć primitivan i varvarski«. Savremeni privredni razvoj u znatnoj meri se za sniva-na intèrakcijama među m. koje postaju čvorišta globalne mreže, globalni gradovi. Među njima pominju se, recimo, London, Njujork i Tokio, koje nazivamo kontinentalnim m. Ti metropolski centri su gradovi u kojima proces urbanizacije dostiže svoj vrhunac. Broj i složenost funkcija njihova je najkarakterističnija od lika. Drugi pravac istraživanja savremenih m. tiče se uticaja razvoja informatičkih tehnologija na formiranje svetskih/n. Moglo bi se postaviti pitanje da li, kao što je nekada razvoj prevoznih sredstava (železnica, individu alna motorizacija) bio jedna od podloga za eksploziju m., u današnje vreme ulogu osnove u njihovom razvoju imaju informatičke tehnike? Prema mišljenju Manuela Kastelsa, nastaju »informatički gradovi« koji danas obavljaju funkcije slične nekadašnjim kolonijalnim m. Treba podsetiti na analizu osobenog »metropolskog m entaliteta«, započetu u radovima Georga Zimela. Taj mentalitet se razvija pod uticajem uslova života u najvećim gradovima, koji se odlikuju izuzetnom složenošću društvenih procesa. Život u m. obeležen je anonimnošću i bezličnošću, što proističe iz njene veličine, ali za čoveka često predstavlja izazov s kojim on teško izlazi na kraj. Važna istraživačka tema je i pitanje sprečavanja krize gradova, naročito velikih, kao i mogućnost izrade strategije uravnoteženog razvoja na nivou grada. Tu se javlja problem stvaranja uravnotežene m. kao cilja pri planiranju budućnosti gradova, kao i problem uprav ljanja m. - recimo, da li njome treba da upravlja jedna administracija, ili federacija administracija. 3 globalni grad 3 konurbacija 3 monopolizacija A. Kantinska (prev. s poljskog 1. Spasić)
metropolizacija Pojam m .javlja se u više značenja: (1) gomilanje, koncentracija industrijskih objekata, kul turnih i drugih ustanova u velikim gradovima (metropo lam a); (2) treća faza u razvoju grada: koncentracija, suburbanizacija, m.; (3) nastanak osobenog tipa središta s globalnim, kontinentalnim ili regionalnim značajem, odnosno proces kojim nekoliko velikih gradova preuzi ma vodeću ulogu u upravljanju postindustrijskom privredom; (4) promene u društvenim strukturama, u mentalitetu i drugim elementima društvenog života, a u vezi s procesima nastanka i razvoja metropola. Veliki grad ulazi u fazu m . kad počne da funkcioniše u okvirim a širim od regionalnih, ili čak i nacio nalnih. Takvi gradovi postaju svetski gradovi, cen tri međunarodne trgovine i turizma. Taj tip grada (u odgovarajuće manjim srazmerama) postoji od antičkih vremena: Kartagina i Rim u antici, Konstantinopolj, Napulj, Pariz, Venecija u srednjem veku. U savremeno doba, m. se vezuje za nastanak globalnih i informatičkih gradova. Prema Gvidu Martinotiju, proces m. može se podeliti u tri faze: prva (početak dvadesetih godina XX veka) bila je obeležena nastankom kategorije »svakodnevnih putnika« (eng. commuters) - stanovnika prigradskih područja koji svaki dan putuju na posao u metropolu, iskorišćavajući mogućnosti zapošljavanja i profesio nalne karijere koje ona pruža. Druga faza m. započinje s nastankom kategorije »korisnika« atrakcija metropole. »Korisnici« putuju u metropolu radi učešća u kulturi, kupovine, zabave ili korišćenja određenih usluga. Brojnu grupu među njima čine turisti, često sa specijalizovanim potrebama u domenu kulture, zdravstvene zaštite, obrazovanja itd. Treću fazu m. karakteriše na stanak kategorije »ljudi metropolskih interesovanja«. Njima su potrebni razni luksuzni prostori, hoteli, kon gresni centri, banke, berze, izložbeni centri i draga mesta povezana sa učešćem u globalnoj privredi. D ruštvena m. odnosi se na promene društvene strukture. Kao posledica procesa m., društvena struk tura karakteristična za industrijska društva se preobra zila, mada je teško oceniti kakav će biti krajnji ishod promena koje su uvek u toku. Sa sigurnošću se može konstatovati formiranje kategorije koja se definiše kao metropolska klasa. Karakteristična obeležja pripad nika te klase jesu visok položaj na skali prihoda, više nego dobar ekonomski status, visok nivo obrazova nja i kompetencije, karakterističan stil života, široko učešće u kulturi, kao i određene osobine mentaliteta. Ljudi koji se ubrajaju u metropolsku klasu, dakle, imaju natprosečna primanja (s tendencijom porasta) i osećaj bezbednosti zbog sigurnog posla (što ne mora značiti da
325 dugo rade u jednoj istoj firmi). Njihovo radno mesto je, pre svega, u međunarodnim kompanijama, u globalnim institucijama koje pružaju velike mogućnosti razvoja i pogoduju profesionalnoj i prostornoj pokretljivosti. Materijalni položaj im je visok, što se može meriti imov nim stanjem koje obuhvata znatan “broj predmeta, uključujući i luksuzne, kao i načinom zadovoljavanja stambenih potreba, zatim posedovanjem automobila (često određene marke), kompjutera, mobilnog telefo na itd. Bitan je takođe obrazovni status, težnja ka ne prestanom usavršavanju profesionalnih kvalifikacija, poznavanje stranih jezika, veština upotrebe raznih tehničkih uređaja. Karakteristična društvena struktura koja nastaje u procesu m. liči u izvesnoj meri na struk turu srednjovekovne Evrope. S jedne strane, reč je o suprotnosti između metropole i njene neposredne oko line (kao što se srednjovekovni grad jasno razlikovao od seoskog područja), a s druge, o društvenoj polarizaciji gradskog stanovništva metropole, u kojoj se »susedom« pripadnika metropolske klase pre može smatrati drugi predstavnik iste kategorije koji živi u nekom drugom velikom gradu nego nezaposleni ili marginalizovani radnik sa zastarelim kvalifikacijama, neprilagođenim savremenom tržištu rada. Slično tome, u srednjovekovnoj Evropi »sused« (u društvenom smislu) plemića (viteza) pre je bio plemić u nekom dalekom dvorcu nego njegov sopstveni seljak koji živi (prostorno) mnogo bliže. Savremena istraživanja /;;. uključuju i ispitivanje problema »neuravnotežene« m., koja je karakteristična za zemlje Trećeg sveta. Neuravnoteženost je posledica prevelike brzine kojom se taj proces odvija, što donosi mnoštvo društvenih problema. Te pojave često izmiču planiranju i imaju karakter stihije. O globalni grad 3 konurbacija O metropola A. Kanvinska
(prev. s poljskog I. Spasić)
Middletown (eng., doslovno, »grad osrednje veliči ne«), Naslov prve studije (1929) bračnog para Roberta i Helene Lind o društvenoj strukturi jedne idealnotipski konstruisane lokalne zajednice na američkom Srednjem Zapadu. Druga njihova studija, posvećena istom proble mu, objavljena je pod naslovom Middletown u tranziciji (1937). Zahvaljujući tim istraživanjima, Lindovi su se zadugo smatrali rodonačelnicim a novog teorijsko-metodološkog pristupa u analizi društvene slojevito sti u gradovima srednje veličine, a M. je postao pojam tipične američke lokalne zajednice. U svojim izučavanjima socijalne stratifikacije, au tori su kao presudno obeležje uzeli zanim anje i na toj osnovi zaključivali o svim ostalim obeležjima klasnog
Middletown
položaja. Njihovo prvobitno nastojanje da umaknu konvencionalnoj i ideološki neutralnoj tročlanoj klasi fikaciji (»viša«, »srednja« i »niža« klasa) urodilo je jed nostavnim razvrstavanjem stanovništva M. u samo dve klase - »radničku« i »poslovnu« - koje se međusobno razlikuju prirodom predmeta svoje delatnosti: prva se bavi stvarim a , druga je, pak, okrenuta radu s ljudima. Međutim, uočavanje da, sjedne strane, postoje »imućni radnici«, a s druge, »niži redovi poslovne klase«, vodilo je stvaranju razuđenije, najpre četvoročlane, a onda i šestočlane klasifikacije. Strukturu lokalne zajednice naj zad čine: (1) »viša klasa«, koja je nastala ustoličenjem nekadašnje »stare srednje klase« kao nove privrednopolitičke elite; (2) viši slojevi preduzetničke srednje kla se i lokalni menadžeri, tj. vrhovi »nove srednje klase«; (3) srednja klasa u užem smislu reči, koja obuhvata sitne preduzetnike, »bele okovratnike«, niže službenike itd.; (4) lokalna »radnička aristokratija«; (5) polukvalifikovana i nekvalifikovana radnička klasa i (6) nezaposleni i marginalni slojevi. U ovoj socijalnoj mapi stanovništva jedne tipične američke lokalne zajednice preovlađuju različiti seg menti veoma široko shvaćene srednje klase. Lindovi su uočili vrlo živu društvenu pokretljivost unutar jednog otvorenog klasnog sistema i naglasili njegovu osovljenost na srednje nivoe stratifikacije. Kao što je prime tio Dejvid Risman, u očima Lindovih američko društvo »samo što se ne rasprsne« na srednjim stupnjevima svoje strukture. U svom opštem pregledu značajnijih istraživanja o društvenoj strukturi lokalnih zajednica, Risman je pokušao da njihove zajedničke odlike pred stavi na modelu Hometowna, grada koji je poslužio kao neka vrsta sociološke metafikcije: u svima njima »sud varira od grada do grada, dekor se menja, ali su radnja i rasplet ukalupljeni i predodređeni, baš kao u kakvoj staroj melodrami« (Usamljena gomila, 1950). U svojoj studiji Društveni život m oderne zajednice (1941 ), Lojd Vorner i Pol Lunt su, uzimajući za model fiktivni Yankee City (koji posle Drugog svetskog rata postaje Jonesville), šestočlanu klasifikaciju Lindovih formalizovali u obliku koji je u dobrom delu američke sociologije i danas standardan. Stratifikacija je, naime, postavljena kao kontinuirana lestvica šest klasa koje su sasvim očišćene od bilo kakvog istorijskog sadržaja i svih kulturnih, političkih i ideoloških obeležja, o čemu svedoče i njihovi vrednosnoneutralni nazivi: (l) viša-viša; (2) viša-niža; (3) srednja-viša; (4) srednja-niža; (5) niža-viša i (6) niža-niža klasa. Diferencijacija ovde ne počiva ni na materijalnom bogatstvu, ni na političkoj moći, već isključivo na mestu koje pojedinac u očima drugih, tj. svoje »referentne grupe«, zauzima u raspodeli
Middletown
društvenog ugleda. Vorner je pribegao složenim teh nikama merenja ne bi li pokazao da statusni položaj odlučujuće utiče na sve ostale pojavne oblike klasne diferencijacije, a uobličava se, pre svega, u nejednakim mogućnostima sticanja obrazovanja. U toj redukovanoj recepciji trodimenzionalne teorije stratifikacije Maksa Vebera, društvena klasa je najzad postala puka statu sna grupa. Uspešnu kritiku teorijskih, metodoloških, pa i ideoloških pretpostavki svih tih istraživanja među prvima je, u nizu svojih ogleda i prikaza objavljenih četrdesetih godina XX veka, obavio Rajt Mils. 3 lokalna zajednica 3 klasa, srednja 3 slojevitost, društvena A. Mitnica m igracijc (lat. migratio - seoba). Oblik prostorne pokretljivosti između jednog geografskog područja i drugog, koji pođrazumeva trajnu promenu mesta stano vanja (UN, 1973). Radna definicija, međutim, zavisi od izvora i raspoloživosti podataka, te se često umesto ge ografskih uzimaju administrativna područja. Geograf sku ili prostomu pokretljivost potrebno je razlikovati od društvene pokretljivosti, koja predstavlja pokretljivost između različitih društvenih grupa u društvenoj hije rarhiji, a i od projesionalne pokretljivosti, koja znači promenu zanimanja. Migrant je osoba čije su mesto rođenja i mesto stalnog boravka različiti. U našoj literaturi, ni. se smatra svaka promena mesta stanovanja bez obzira na trajanje i distancu. U inostranoj literaturi, međutim, samo se trajna prom ena mesta stanovanja (stalna ni.) smatra m., tj. u ni. se ne uključuju kratkotrajna putovanja koja ne rezultiraju promenom mesta stalnog boravka, kao što su dnevna, povremena (sezonska) i privremena kretanja stanovništva. Dnevna kretanja učenika ili radnika uključuju dnevna ili nedeljna putovanja od mesta stanovanja do mesta školovanja ili rada, i obrnuto. Sezonska i privremena kretanja uključuju putovanja radno aktivnog stanovništva na vremenski ograničen rad i njegov povratak u mesto stal nog boravka. Zavisno od toga da li su i polazište i odredište m. unutar iste države ili nisu, razlikujemo unutrašnje (interne) i spoljne (internacionalne) m. U unutrašnjim m. postoje lokalne seobe (ako su i polazište i odredište unutar iste administrativne celine) i međuopštinske, međupokrajinske, međurepubličke seobe (a moguće su i kombinacije). Komponente unutrašnjih m. su dose ljavanja ili useljavanja i odseljavanja ili iseljavanja, a kod spoljnih m. to su imigracije i emigracije. M. mogu biti dobrovoljne i prisilne. Izbeglica je osoba koja se, usled osnovanog straha od progona,
326
zbog pripadnosti rasi, veri, narodu, društvenoj grupi ili zbog političkog mišljenja, nalazi izvan zemlje čije državljanstvo ima, ili zbog tog straha neće da ko risti zaštitu te zemlje, odnosno osoba koja, nemajući državljanstvo i nalazeći se izvan zemlje ranijeg mesta boravišta, usled takvih događaja, ne može ili, zbog tog straha, nije voljna da se u nju vrati (UNHCR, 1996). Neto m. je razlika između broja dolazaka i broja odlazaka, a njihov zbir predstavlja bruto m., ili obim m. U nekim razvijenim zemljama moguće je stalno, međupopisno praćenje ni. na osnovu registra promena mesta stanovanja, koji nastaje tabeliranjem podataka o licima koja su sama sebe deklarisala kao migrante. Dalji korak je formiranje migracione kartoteke, kojom se omogućuje praćenje migracione istorije pojedinaca, grupa ili područja. Najkompleksniji pokazatelji dobijaju se, ipak, formiranjem jedinstvenog registra stanovništva kada se, ukrštanjem vitalnih i migracionih događaja, omogućuje statističko praćenje sve četiri komponente demografskog razvoja stanovništva. Ujedinjene naci je definišu registar stanovništva kao sistem stalnog praćenja i povezivanja odabranih podataka koji se odnose na svakog stalnog stanovnika jedne zemlje. Kada stalno praćenje migracionih događaja nije moguće, za merenje ni. koriste se podaci popisa stanovništva i razni metodi. Vitalno-statistički metod daje neto ni. kao raz liku između porasta stanovništva i prirodnog priraštaja u međupopisnom periodu. Metod stopa doživljenja procenjuje ni. kao razliku između očekivanog i stvarnog broja migranata u pojedinim starosnim grupama. Pošto noviji popisi u zemlji daju podatke o mestu rođenja i mestu iz kojeg se lice doselilo, moguće su i procene dolazaka i odlazaka poređenjem ovih podataka iz dva uzastopna popisa i uzimanjem u obzir smrtnosti mi granata. Broj dolazaka može se proceniti i na osnovu podataka jednog popisa o vremenu doseljenja, ali je tada potrebno proceniti broj migranata koji su umrli ili ponovo migrirali do momenta popisa. U našoj zemlji u istraživanjima m. treba istaći ulogu Jovana Cvijića, koji je terenskim istraživanjem, meto dom razgovora i ankete, koristeći u to vreme još živa narodna predanja, naročito porodične »čitulje«, retrospektivno utvrdio tokove metanastazičkih kretanja. Grčkim izrazom metanastazički (u prevodu - seoba ili, opisno, menjanje mesta stanovanja) Cvijić označava tradicionalno jake migracione struje. U dinarskim i centralnim oblastima Balkanskog poluostrva, Cvijić izdvaja četiri glavne struje: dinarsku, kosovsku, varđarsko-moravsku i struje Jcoje su prešle Savu i Dunav. Ova poslednja predstavlja kombinaciju kosovske, vardarske, dela dinarske struje i stanovništva moravske Srbije.
327 Cvijić takođe analizira posledice m., bolje rečeno posledice prilagođavanja: prilagođavanje novoj geograf skoj sredini, socijalno i etničko prilagođavanje, procese asimilacije, formiranje novih grupa i varijeteta, smene stanovništva, promene vere i narodnosti. U kasnijim kvantitativnim analizama m. naših autora naglašavana je uska korelaciona veza između m. i raz voja tercijarnog i sekundarnog sektora. O emigracija 3 imigracija 3 metanastazička kretanja B. Đurđev mikrosociologija (gr. mikrôs - mali; lat. societas društvo; gr. Ićgos - reč, govor, nauka). Nivo sociološke -analize koji se - u pogledu prostora, vremena i/ili broja aktera - usredsređuje na male analitičke jedinice. Prven stveno proučava međuljudske interakcije licem u lice u svakodnevnom životu i interpersonalno ponašanje u malim grupama. Najčešće je primenjuju simbolički interakcionizam, etnometodologija i teorija razmene. Iako je često povezana s razumevanjem individualnih značenja, m. se ne može svesti na neki konkretan ob lik teorijskog objašnjenja. Tokom poslednjih decenija, m. doživljava ekspanziju, omogućenu razvojem novih istraživačkih tehnika i usavršavanjem starih, koje teže što detaljnijem beleženju prirodnog toka društvene in terakcije. 3 grupa, društvena 3 interakcija 3 makrosociologija /. Spasić
m it (gr. mÿthos - sveta priča, saga, fabula). U iz vornom smislu, govor o onome što nije istinito, što je s one strane logosa. U korenu izraza »mitos« je indoevr. reč meudh-mudh, u značenju »setiti se, videti se«, pa bi m. označavao i zapamćenu, autoritativnu reč, koja se odnosi i na stvarno i na bogove. M. je povest o delima natprirodnih bića u koju zajednica veruje; ona je istinita i sveta; m. saopštava istinu o ljudskoj stvarnosti, o tome kako je ona nastala na početku, ali i način života i us tanove; upoznavanjem m. upoznaje se »izvor« stvari i bića. Pričanje m. predstavlja proživljen govor, nikako »suvopamo« i »apstraktno« izlaganje; njegovu »svetu istinu« slušaoci primaju duboko poneseni, često i uz pomoć rituala u kojem učestvuju; svi su obuzeti sve tom, zanosnom snagom događaja kojih se u »transu« prisećaju i »ponovno oživljavaju« (Mirča Elijade). M. poništava profano, istorijsko vreme i uranja u sveto, večno vreme i time privodi slušaoce početku Vremena. M. je u drevnim epohama predstavljao temelj celokupne religioznosti i bio osnova vere. Kao što je njegovo prisustvo u poetskom, imaginarnom tvoraštvu naroda omogućavalo njegovu popularizaciju ili poetiza-
mit
ciju, tako je, s druge strane, ritual, odnosno obred, pred stavljao praktičnu demonstraciju vere, religije. Značajna je uloga m. u tome što oni »regulišu ljudska delanja«, kontrolišu čovekov odnos prema »verskim dogmama i obredima« (Bronislav Malinovski). Snevajući o bo govima, antički ljudi su nastojali da prodru do onoga što se nalazi »iza« pojavnog sveta. Pomoću m. shvatamo žudnju drevnog čoveka za tom neobičnom, jedino do stupnom »istinom«, koju je on zaodenuo u mitsko-poetske slike. Preovladao je stav o uskoj povezanosti reči, m. i svetih priča u plemenskoj zajednici, s jedne, i rituala, moralnih normi, umetnosti i organizacije date zajednice, s druge strane. Zbog toga se često m. određuje i kao najstarija i primarna forma primitivne zajednice. Zbog sinkretičkog karaktera, m. je postao dominantan oblik celokupne duhovnosti čoveka ranih kultura - pokretač moralnih i civilizacijskih aktivnosti, ali i sredstvo rituala i zanosne igre. Nije onda teško razumeti gledište prema kojem su se iz m. diferencirale tri osnovne i autonomne duhovne forme: (a) religija i vera, (b) nauka ifilozofija i (c) umetnost i igra, koje počivaju na trojstvu logos, etos i estetos, odnosno teorijsko, moralno-praktično i estet sko, ili na idejama istine, dobra i lepog. Ovu misao je savremeni mitolog izrazio u zgusnutoj formi na sledeći način: »m. je oblik poezije koji prevazilazi poeziju uto liko što objavljuje jednu istimr, jedan oblik razmišljanja koji prevazilazi razmišljanje utoliko što hoće da dovede do istine koju objavljuje; m. je oblik akcije, obrednog stava, koji se ne ostvaruje u aktu, nego mora da se objavi i sroči u poetskom vidu istine« (Henri Frankfort. ). Posle prosvetiteljske i racionalističke kritike m. i umetnosti (G. V. F. Hegel), u doba romantizma započinje proces remitologizacije, tako da su prve i poslednje decenije XIX veka bile u znaku afirmacije m. i umetnosti. Fridrih Seling je u svom Sistemu transcendentalnog idealizma (1800) pretpostavljao ne samo d aje m. osnov i građa svekolike umetnosti nego i da se filozofijom mitologije i otkrovenja dovršava istorija evropske metafizike. Spor oko toga da li je m. oblik po li teističke, mnogobožačke ili prirodne religioznosti, dok bi otkrive na religija bila jednobožačka, mogao bi se smatrati okončanim stavom Vilijama Džejmsa daje »oštra razlika između 'prirodne' i ‘otkrivene’religije kao antiteza teško održiva«. M. je samo specifična forma religije izražena u sistemu množine bogova (politeizam). Svaka religija, pa dakle i /»., poseduje: (a) teorijsko uverenje čoveka u postojanje natprirodnog sveta, i u tome najvišeg bića, (b) verovanje u mogućnost odnosa između natprirod nog i prirodnog sveta, koji je za čoveka koristan, i (c) čovekovo faktičko uspostavljanje odnosa s natpri-
327 Cvijić takođe analizira posledice m., bolje rečeno posledice prilagođavanja: prilagođavanje novoj geograf skoj sredini, socijalno i etničko prilagođavanje, procese asimilacije, formiranje novih grupa i varijeteta, smene stanovništva, promene vere i narodnosti. U kasnijim kvantitativnim analizama m. naših autora naglašavana je uska korelaciona veza između m. i raz voja tercijarnog i sekundarnog sektora. O emigracija O imigracija 3 metanastazička kretanja B. Đurđev mikrosociologija (gr. mikrôs - mali; lat. societas društvo; gr. logos - reč, govor, nauka). Nivo sociološke -analize koji se - u pogledu prostora, vremena i/ili broja aktera - usredsređuje na male analitičke jedinice. Prven stveno proučava međuljudske interakcije licem u lice u svakodnevnom životu i interpersonalno ponašanje u malim grupama. Najčešće je primenjuju simbolički interakcionizam, etnometodologija i teorija razmene. Iako je često povezana s razumevanjem individualnih značenja, m. se ne može svesti na neki konkretan ob lik teorijskog objašnjenja. Tokom poslednjih decenija, m. doživljava ekspanziju, omogućenu razvojem novih istraživačkih tehnika i usavršavanjem starih, koje teže što detaljnijem beleženju prirodnog toka društvene in terakcije. O grupa, društvena O interakcija 3 makrosociologija /. Spasić mit (gr. mythos - sveta priča, saga, fabula). U iz vornom smislu, govor o onome što nije istinito, stoje s one strane logosa. U korenu izraza »mitos« je indoevr. reč meudh-mudh, u značenju »setiti se, videti se«, pa bi in. označavao i zapamćenu, autoritativnu reč, koja se odnosi i na stvarno i na bogove. M. je povest o delima natprirodnih bića u koju zajednica veruje; ona je istinita i sveta; m. saopštava istinu o ljudskoj stvarnosti, o tome kako je ona nastala na početku, ali i način života i us tanove; upoznavanjem m. upoznaje se »izvor« stvari i bića. Pričanje m. predstavlja proživljen govor, nikako »suvopamo« i »apstraktno« izlaganje; njegovu »svetu istinu« slušaoci primaju duboko poneseni, često i uz pomoć rituala u kojem učestvuju; svi su obuzeti sve tom, zanosnom snagom događaja kojih se u »transu« prisećaju i »ponovno oživljavaju« (Mirča Elijade). M poništava profano, istorijsko vreme i uranja u sveto, večno vreme i time privodi slušaoce početku Vremena. M. je u drevnim epohama predstavljao temelj celokupne religioznosti i bio osnova vere. Ivao s to je njegovo prisustvo u poetskom, imaginarnom tvoraštvu naroda omogućavalo njegovu popularizaciju ili poetiza-
mit
ciju, tako je, s druge strane, ritual, odnosno obred, pred stavljao praktičnu demonstraciju vere, religije. Značajna je uloga m. u tome što oni »regulišu ljudska delanja«, kontrolišu čovekov odnos prema »verskim dogmama i obredima« (Bronislav Malinovski). Snevajući o bo govima, antički ljudi su nastojali da prodru do onoga što se nalazi »iza« pojavnog sveta. Pomoću m. shvatamo žudnju drevnog čoveka za tom neobičnom, jedino do stupnom »istinom«, koju je on zaodenuo u mitsko-poetske slike. Preovladao je stav o uskoj povezanosti reči, m. i svetih priča u plemenskoj zajednici, s jedne, i rituala, moralnih normi, umetnosti i organizacije date zajednice, s druge strane. Zbog toga se često m. određuje i kao najstarija i primarna forma primitivne zajednice. Zbog sinkretičkog karaktera, m. je postao dominantan oblik celokupne duhovnosti čoveka ranih kultura - pokretač moralnih i civilizacijskih aktivnosti, ali i sredstvo rituala i zanosne igre. Nije onda teško razumeti gledište prema kojem su se iz m. diferencirale tri osnovne i autonomne duhovne forme: (a) religija i vera, (b) nauka i filozofija i (c) umetnosi i igra, koje počivaju na trojstvu logos, etos i estetos, odnosno teorijsko, nioralno-praktično i estet sko, ili na idejama istine, dobra i lepog. Ovu misao je savremeni mitolog izrazio u zgusnutoj formi na sledeći način: »m. je oblik poezije koji prevazilazi poeziju uto liko što objavljuje jednu istinu; jedan oblik razmišljanja koji prevazilazi razmišljanje utoliko što hoće da dovede do istine koju objavljuje; in. je oblik akcije, obrednog stava, koji se ne ostvaruje u aktu, nego mora da se objavi i sroči u poetskom vidu istine« (Henri Frankfort. ). Posle prosvetiteljske i racionalističke kritike m. i umetnosti (G. V. F. Hegel), u doba romantizma započinje proces remitologizacije, tako da su prve i poslednje decenije XIX veka bile u znaku afirmacije m. i umetnosti. Fridrih Seling je u svom Sistemu transcendentalnog idealizma (1800) pretpostavljao ne samo d aje m. osnov i građa svekolike umetnosti nego i da se filozofijom mitologije i otkrovenja dovršava istorija evropske metafizike. Spor oko toga da li je m. oblik politeističke, mnogobožačke ili prirodne religioznosti, dok bi otkrive na religija bila jednobožačka, mogao bi se smatrati okončanim stavom Vilijama Džejmsa daje »oštra razlika između 'prirodne' i 'otkrivene’ religije kao antiteza teško održiva«. M. je samo specifična forma religije izražena u sistemu množine bogova (politeizam). Svaka religija, pa dakle i m., poseduje: (a) teorijsko uverenje čoveka u postojanje natprirodnog sveta, i u tome najvišeg bića, (b) verovanje u mogućnost odnosa između natprirod nog i prirodnog sveta, koji je za čoveka koristan, i (c) čovekovo faktičko uspostavljanje odnosa s natpri
mit
328
rodnim svetom, što se izražava organizovanim kultom, vršenjem obreda u kojem vernici ostvaruju praktično sjedinjavanje sa svetim ili sakralnim, pri čemu najviše biće ne mora obavezno biti personifikovano. Kada je reč o odnosu kulta i m., sledi da se u kultu čovek uzdiže do božanskog s kojim obrazuje duhovnu zajednicu uzdižući se k njemu radi sjedinjenja, dok u m. božansko silazi odozgo, otelovljujući se kroz samu Reč koja implicira ljudski ili ljudskom srodni oblik. Sto se odnosa m. i ritusa tiče, »m. je uvek pripovedanje«, a »ritus s kojim je povezan« predstavlja »jednu dinamičku inscenaciju ni.« (Pol Radin). Tako su ritus i ni. dve forme, ritus božanskog delanja a m. božanske reči, i od početka su nerazdvojno povezani. »Ritus i m. su ponavljanje one praiskonske delatnosti koja je bila od životne nužnosti za održanje kosmičkog i društvenog poretka«. Kada se jedan ni. ne bi kroz ritus očulotvorio u konkretnoj kultnoj delatnosti, bio bi nedelatan i neplo dan (Konrad T. Projs). Kao i magija, i m. doprinosi pretvaranju haosa u poredak, u kosmos. »M . objašnjava i sankcioniše po stojeći društveni i kosmički poredak shvaćen na način svojstven određenoj kulturi«. Elezar Meletinski i Emil Dirkem snažno podržavaju misao da se m. prevashodno ostvaruje socijalnointegrativna funkcija. M. i obredi oduvek su se obraćali čovekovoj svesti radi »prilagođavanja pojedinca društvu« kao i »preobražavanja njegove psihičke energije u korist društva«. Molitvom i prinošenjem žrtve tokom rituala, kao praktičnim činovima, verujući pojedinac ostvaruje realnu vezu sa svetim, s predmetom obožavanja, koje neposredno, intuitivno u sebi oseća, saznaje i prima, podajući mu se. »Posredstvom njih čovek dobro poznaje drugi svet, ne kao samo tuđ i dalek nego kao svet koji se čulno oseća, u kojem je daljina bliska i tuđina prisutna« (Karl Jaspers). Sto se odnosa religije i crkve tiče, crkva je svojevrsna spoljašnjost, ili »autoritativna vidljivost i izvesnost« božanstva za svakog onog koji u njega veruje. O mitologija O religi ja S. Petrović
mito, v. korupcija mitologija (gr. mythos - sveta priča, saga, fabula; logos - reč, govor, nauka). Nauka o mitovima (izvor nim kazivanjima), religijama i pričama o bogovima. U pojmu ni. postoji određena dvoznačnost: m. je i sistem mitova, koji objektivno postoje u svesti ljudi jedne za jednice, u njihovim verovanjima, kultu i obredu, ali je ona i znanje o mitovima, refleksija, domen subjektivnog,
pojmovna reprodukcija mita. »Istinska m. nije puko opisivanje mitova, već suštinski predstavlja istoriju mitova, i kao takva, m. je početak istorije razvoja ljud skog duha« (Džerom Hanuš). Preovlađujuće je gledište u savremenoj nauci daje m. naučno razmatranje mitova, njihovog pojma, porekla i funkcije, čiji je cilj sistema tizacija teorijskih pristupa mitu i kritičko određenje prema njima. U savremenoj m., kao nauci o mitu, zbog velikog broja teorijskih orijentacija i principa podele mitova, veoma je teško sažeti ih na manji broj u cilju sagleda vanja glavnih opredeljenja. Kada je reč o opštim teorij skim orijentacijama, postoji nekoliko škola tumačenja mita koje u razjašnjenju polaze od širih struktura, od prirode, istorije, kulture, društva i duha. U m. XIX i XX veka diferencirale su se sledeće škole. (1) Naturalistička škola (Maks Miler), prema kojoj priroda uslovljava nastanak predstava o bogovima, tako daje m. samo odraz, ogledalo nebeskih pojava; mitovi govore o kosmičkim i meteorološkim pojavama. (2) Istorijsko-filološka škola, formirana u epohi ro mantizma, smatra da su grčki mitovi nastali kao rezultat uobraziljnog preoblikovanja faktičke istorije, pa je mit ska građa samo dokument za rekonstrukciju istorijske realnosti jednog naroda (Karl Miler). (3) Etnološko-ritualistička škola, u osnovi evolucionističkog smera, u tumačenju porekla mita polazi od ogromne građe o drevnim kulturama koju su sakupile engleska etnologija i antropologija u drugoj polovini XIX veka (Edvard Tajlor, Herbert Spenser, Džejms Frejzer). Ova škola svodi m. na sistem fantazama tumačeći je kao naivan odraz onoga što je primitivan čovek video u svojim doživljajima i snovima; ona insistira na uporednoj m. i na proučavanju odnosa m. i etnologije. Re zultati proistekli iz toga odnosa su nezaobilazni, kao i stav ove škole o nerazdvojivosti mita i rituala. Bliski ovoj školi su i Robertson Smit, Džejn Harison, otac V. Šmit, u Rusiji Aleksej Losev i Eleazar Meletinski, kao i Bronislav Malinovski koji je ovu orijentaciju usmerio ka funkcionalizmu. Polazne teze ove škole su da su mitovi nastali na stupnju rane zemljoradnje, da se razvoj mita odvijao paralelno s promenama društvenih i ekonomskih struktura, te da su mitovi odraz drame u ljudskoj svesti koja se odigrala na prelasku iz matri jarhata u patrijarhat. »Svaka istorijska promena stvara svoju m. koja je, međutim, samo indirektno povezana sa istorijskom činjenicom« (B. Malinovski). (4) Sociološko-istorijska škola se vezuje za delo uticajnog švajcarskog teoretičara Johana Bahofena, Ma terinsko pravo, u kojem se mit određuje kao duhovna forma koja odražava osnovne društvene strukture;
329 mit je važan dokument za rekonstrukciju društvenih i porodičnih institucija. Ipak, najznačajniji predstavnik ove škole s početka XX veka jeste Emil Dirkem. Prema njegovom mišljenju, mit je »objektivizacija čovekovog društvenog, a ne njegovog individualnog iskustva«; »priče o bogovima i herojima nisu nadahnute pojavama spoljnog sveta, već raznovrsnim oblicima čovekovog društvenog života«; postoji »zajednička, opšta svest« koja proizvodi »kolektivne, impersonalne predstave« kao »skup verovanja i osećanja zajedničkih prosečnom članu jednog društva«; mitološki »sistem ima sopstveni život«. Ovoj školi tumačenja pripada i Žorž Dimezil. Njegov polazni stav glasi daje politeizam indoevropskih naroda zatvoren i na poseban način oblikovan sistem re ligijskih ideja koji predstavlja odraz društvene strukture Indoevropljana iz vremena dok su još sačinjavali jedin stvenu narodnosnu skupinu, a pre velikog raslojavanja koje se odigralo oko 1200. godine pre n. e. Bliski ovoj školi su i Ernst Bloh, Nortrop Fraj, Rolan Bart, Žorž Sorel, Umberto Eko. (5) Psihološko-antropološka škola objašnjava mit kao posledicu zbivanja na ravni individualne svesti i lične duhovnosti, ali i kao rezultat transcendentalnog, sintetičkog uma. Kao preteče ove orijentacije pominju se Fridrih Šeling. Artur Šopenhauer, FridrihNiče i Edu ard Hartman, a zatim i Anri Bergson. Od novijih autora najvažniji su predstavnici psihološke i psihoanalitičke škole - Sigmund Frojd, Karl Jung, Karol Kerenji, Oto Rank, Erik From, a od predstavnika filozofsko-antropološkog pravca - Vilhelm Vunt, Ernst Kasirer, Mirča Elijade, Klod Levi-Stros, delom i Lisjen Levi-Bril. Ova škola tumači mit kao osoben način objektivacije čovekove opšte duhovnosti, osećanja i emocija. U pogledu metoda tumačenja mita, u savremenoj m. izdvaja se nekoliko pristupa. (1 ) Simboličko tumačenje mita, kojem su bliski Imanuel Kant, G. V. F. Hegel, Emil Dirkem, E. Kasirer, E. Meletinski, K. G. Jung. Kako je čovek zoon svmbolicon , Kasirer smatra daje m. »autonomna simbolička forma kulture, koja se ističe posebnom modalnošću, posebnim načinom simboličke objektivacije čulnih da tosti i emocija«. Mit je »otelovljenje ideje« u kojem se »misao u čulnom iskazuje«, i tako ostvaruje »sklad sadržaja i forme«. Autori ovoga pristupa razlikuju se samo po tome kako shvataju »sadržaj«, »građu« i »ide ju« kao entitete koji se u čulnoj formi prikazuju. Ideja može biti »racionalna« (Hegel), ili je to »svetska duša«, »kolektivno nesvesno« (Jung), »individualno nesvesno« (Frojd) ili »volja«. Simbolički metod tumačenja može se, dakle, naći kod autora koji u teorijskom smislu mit sagledavaju na veoma različite načine.
moć
(2) A legorijska tum ačenje mitova pretpostavlja izbegavanje »bukvalnog«, »doslednog« iščitavanja sadržaja mita. Teagen iz Regiona (525. pre n. e.) prvi je primenio alegorijski metod u tumačenju mitova. On je borbu bogova u Homerovoj Ilijadi protumačio kao sukob antagonističkih elemenata u samoj prirodi, kao borbu vatre (Apolon, Hefest) i vode (Posejdon), kao što je u likovima bogova video alegoriju fizičkih i etičkih principa; Artemida je alegorija Meseca, a Hera vazduha; Atena alegorija mudrosti, a Arej nerazboritosti. Najzad, Afrodita i Dionis su alegorije čulne, požudne strasti, dok su Hermes i Apolon alegorije razboritosti i uma. U analizi mitova Starog zaveta ovaj postupak koriste Filon Aleksandrijski i Origen. (3) Euhemerističko tumačenje mita. Naziv potiče od imena grčkog filozofa Euhemera, koji u delu Sveti zapis (300. pre n. e.) tumači nastanak tvrdnjom da su bogovi koje ljudi uvažavaju i idealizuju nekad bili ljudi koje zbog nekih njihovih zasluga narod vremenom uznosi i divinizuje. Reč je o »obogotvorenju ljudi«, »heroja«. (4) Tautegorijsko tum ačenje m ita vezuje se za Šelinga, koji je ovaj metod protivstavio i alegorijskom i euhemerističkom tumačenju; smisao mita nalazi se u samom mitu. Šeling »mitske oblike posmatra kao au tonomne tvorevine duha, koji moraju biti shvaćeni iz njih samih, iz jednog specifičnog principa smisla i ob lika samog«. O mit O religija 5. Petrović
mobilnost, socijalna, v. pokretljivost, društvena moć. U najopštijem smislu - sposobnost da se nešto učini. U nešto užem značenju, m. je posedovanje nadziravajućeg uticaja. To je sposobnost da se vlada nečim - tačnije, nekim - uz pomoć uticaja. Osnovna ra zlika između ni. i vlasti jeste što ova druga podrazumeva direktnu kontrolu, često uz primenu sile. M , međutim, ne počiva na sili, već na uticaju (mada u osnovi tog uticaja može biti i posedovanje sile). Glavni izvori uticaja, a time i /«., jesu: telesna snaga ili lepota, novac, društveni položaj, stručnost, slava i, uopšte, posedovanje neke vređnosti. Zahvaljujući toj vređnosti moćnik A može da utiče na podložnika B da uradi ono što inače ne bi uradio (Robert Dal). Ta vrednost, dakle, može biti i sila, ali kod m. B ne sledi A jer mu ovaj preti nasiljem, nego zato što njegovu silu poštuje kao vrednost, što je priznaje ili joj se čak i divi. Postoje uticaj A na B zasnovan na zajedničkoj vrednosti, to m. podrazumeva i jasnu meru dobrovoljnog pri stanka B na poslušnost prema A. Čak i kada B nevoljno
moć
330
sledi određena uputstva A, njihov odnos i dalje počiva na dobrovoljnosti. Recimo, igraču se ne dopada ono što trener od njega zahteva; ali, igrač se ne ispisuje iz kluba, i nastavlja da sluša trenera. Tako u odnosu m. ima jedna mera neradosti (koja se često vidi i kao prinuda), ali i mera dobrovoljnosti (koja se često vidi i kao sloboda). Ta mera neradosti ogleda se u uputstvu, naređenju koje A izdaje B i kojem se B često s mukom podvrgava. A mera dobrovoljnosti odnosi se na celokupnost odnosa A i B u kojem B priznaje da A ima pravo da izdaje izvesna naređenja, a on preuzima obavezu da ih sledi. U zavisnosti od toga na šta od ovoga dvoga stavljaju naglasak, sociolozi različito odgovaraju na pitanje da li je m. »dobra« ili »rđava«. Marksisti smatraju da svaka m. podrazumeva korišćenje B kao sredstva za ostva rivanje interesa A. Čak i u ljubavnom odnosu, ako A koristi ljubav da bi upotrebio B kao sredstvo za neki cilj, to nije autentičan odnos (ljubav), nego odnos otuđenosti (manipulacija). Otuda je m. uvek zla. S druge strane, Talkot Parsons i Hana Arent smatraju da m. koristi i A i B. Gde je m., tu moraju biti i neke zajedničke vređnosti, što znači da postoji i nekakva zajednica. A zajednica je uvek bolja od ne-zajednice, kao stoje u ljudskim stvari ma poredak uvek bolji od besporetka. Ako nećemo da ginemo u saobraćaju, moraju da važe propisi. Ada bi oni važili neko mora da ih sprovodi »uprkos otporu« (Maks Veber). Policajac ima ni. da naređuje, pa i da kažnjava. Ali, ta m. je korisna za sve, pa i za one koji su kažnjeni. Kada policajac krene da kažnjava i one koji nisu krivi i da trpa sebi novac u džep, on prestaje biti policajac i postaje razbojnik. Tu više nema m. već nastupa nasilje. Otuda je m. po definiciji »dobra«. M. je danas čvorišni sociološki pojam. On povezuje pitanja društvenih vređnosti i zajednice, pristanka i prinude, slobode i nužnosti, aktera i strukture. Nakon Vebera i Georga Zimela, pitanjem m. bavili su se u so ciologiji Talkot Parsons, Rajt Mils, Robert Dal, Piter Bakrak, Morton Barac, Stiven Luks, Mišel Fuko, Majki Man i drugi. O politika O vlast 5. Antonić
modalna ličnost (lat. modalis, od modus - način). Pojam m. I. izveden je iz pojma bazične ličnosti, koji su formulisali Ralf Linton i Abram Kardiner. »Bazično« ne označava duboke psihološke slojeve ličnosti, već sociokulturni matriks ličnosti, strukturu ličnosti koja je istorodna etosu društva kao celine, te omogućuje po jedincu da u najvećoj mogućoj meri usvaja ideologiju i obrasce koji važe za dato društvo. Pojam ni. 1. uveo
je Džon Honigman da bi eksplicitnije izrazio da je reč o karakteristikama koje se daju statistički utvrditi. Upotrebljavajući statistički pojam modalnosti, Honig man polazi od toga da postoji mnogo osobina ličnosti i da se modalna struktura ne odnosi na ličnost kao celinu, već na one osobine koje se pojavljuju učestalo. To su tipovi ponašanja, mišljenja i osećanja koji su so cijalno izvedeni i u skladu su s postojećim društvenim poretkom. Akademsko učvršćivanje pojma m. /. kasnije je omogućilo proučavanje kulturnih razlika u perceptivnim i kognitivnim funkcijama pojedinih društvenih grupa, korišćenje projektivnih tehnika u uporednim istraživanjima kultura, proučavanje interpersonalne kohezivnosti, društvenih distanci i konformizma. O bazična ličnost 3 karakter, društveni O ličnost N. Sekulić
modernizacija. Izraz dolazi od latinske reči mode rnus, koja se od V veka n. e. upotrebljava kao oznaka za hrišćansku sadašnjost, naspram paganske prošlosti (antiquus). Danas je »moderno« najčešće istoznačnica za nešto što je savremeno, »zapadnjačko«, i što je su protno starovremenom, »tradicionalističkom«. U tom smislu, ni. se može razumeti kao proces tokom kojeg neko nerazvijeno (ne-zapadno) društvo poprima osobi ne razvijenog (zapadnog) društva. Dva su glavna shvatanja m. - marksističko ifunkcionalističko. Marksističko shvatanje počiva na ideji da politička elita, ukoliko je dovoljno odlučna i sposobna, može neku nerazvijenu zemlju, uprkos zaostalosti i primitivnosti naroda, za srazmemo kratko vreme učiniti razvijenom. M. se odnosi prvenstveno na oblasti kao što su tehnologija (industrijska proizvodnja i privredna produktivnost), nauka i tehnika, saobraćaj, sredstva opštenja, državna uprava, ratna tehnika i naoružanje, osnovno i opšte obrazovanje, visoko tehničko i medicin sko obrazovanje i opšta medicinska zaštita. Marksistički pojam m., međutim, nije podrazumevao i stvaranje tako važnih segmenata modernih zapadnih društava kao što su tržišna privreda (kapitalistički način proizvodnje), podela vlasti (demokratski politički sistem), samostal nost društvenih elita (civilno društvo), građanski indi vidualizam (ljudska prava i slobode) itd. Funkcionalistička predstava o m., naprotiv, zasnova na je na shvatanju modernog društva kao jedinstvenog sistema tehnologije, ustanova i vređnosti. Otuda je m. za funkcionaliste usklađeni razvoj ključnih delova društvenog sistema - privrede, politike, uprave i kul ture. Funkcionalisti vrlo često govore o m. na sedam polja: ekonomskom, političkom, obrazovnom, religij-
331
skom, porodičnom, stratifikacijskom i psihološkom. Funkcionalisti smatraju da glavni neuspeh komunističke m. leži upravo u njenoj parcijalnosti. Komunističke zemlje jesu industrijalizovane. U njima jeste promenjena društvena struktura, pa seljaštvo više nije bilo glavni društvenisloj. Izvršena je široka urbanizacija, izgrađena je sa vremena saobraćajna mreža, unapređena državna uprava, zdravstvo i školstvo... Ipak, na pojedinim područjima, komunističke zemlje su ostale u predmodernom dobu: privreda je težila ideološkim (političkim) a ne proizvodnim svrhama, nije bilo duha preduzimljivosti niti etosa rada, nije izvršena podela vlasti, nije uspostavljena vladavina prava, državna uprava je bila neuspešna i preskupa, građani su bili nezaštićeni pred policijom i činovništvom, kultura i nauka su ideološki ograničavane, kolektivizam je znatno nadmašao indi vidualnost. Takva vrsta m. za funkcionaliste je »naka zna« ili »lažna« m. Teorija m. je u sociologiji svoj prvi uspon doživela tokom šezdesetih godina XX veka. Ali, postepeno je potiskivana teorijom konvergencije, da bi do osamde setih godina bila sasvim gurnuta u drugi plan. Međutim, slom komunizma bio je ujedno i slom teorije konver gencije. Ekonomskom i političkom tranzicijom u poslekomunističkim zeml jama obnovljena je i zainteresovanost sociologa za teoriju m. Danas je ona u središtu zanimanja tzv. Iranzilo/oške literature. 3 društvo, moderno O postsocijalistička transformacija O tranzicija, ekonomska 5. Antonić
modcrnost. Pojam s mnogo značenja, koji se upotre bljava u različitim područjima ljudskog mišljenja i de lanja - od književnosti, likovne umetnosti i arhitekture, do filozofije, istorijske nauke, sociologije i društvenih nauka uopšte. Bez obzira na to u kojoj se oblasti koristi, pojam m. implicira izvesno trajanje, tj. jednu epohu. Dok je u književnosti, umetnosti i arhitekturi ostvaren relativan konsenzus o značenju i trajanju moderne, odnosno modernizma, u sociologiji - kao i u filozofiji i istoriografiji - o tome šta je m., kada ona nastaje i koliko traje, te, najzad, da li još postoji, mišljenja su veoma podeljena. Osnovni razlog za to jesu razlike u određivanju sadržaja i obima pojma m. U našem jeziku postoji i terminološka neusaglašenost u vezi s pojmom m. To, međutim, nije nikakav specificuin ovog prostora jer se sa istim problemom suočavaju i sredine u kojima se o ovoj temi mnogo duže i intenzivnije raspravlja. Kao vreme nastajanja glavnih obeležja m. katkad se uopšteno uzima početak kraja tzv. tradicionalnih
modernost društava; za neke teoretičare, m. je sinonim za kapitali zam; neki je, pak, prevashodno vezuju za razvoj teh nologije, mašinski način proizvodnje i/ili industrijaliza ciju; nadalje, o postojanju m. može da se govori tek od vremena formiranja nacionalnih država (i u njihovim okvirima); ponekad, međutim, smatra se da su na gene zu m. odlučujući uticaj imale korenite promene u duhu zapadnog sveta do kojih je došlo posredstvom umet nosti, književnosti, religije, filozofije, nauke itd. (npr. pod uticajem Leonarda da Vinčija, Pika dela Mirandole, Nikola Makijavelija, Erazma Roterdamskog, Martina Lutera, Mišela Montenja, Vilijama Šekspira, Galilea Galileja, Rene Dekarta, Džona Loka, Isaka Njutna itd ); najzad, neki mislioci zastupaju stanovište prema ko jem m. (zbog njene »večno promenjive prirode«) i nije moguće definisati, dok je, prema drugima, necelishodno govoriti o trajanju w., jer je - s obzirom na to daje uvek postojalo, i da još postoji, »više istorijskih stvarnosti« koje se preklapaju i mešaju - svaka periodizacija, tj. utvrđivanje strogih granica između epoha, u principu, pogrešna, tj. naučno neopravdan poduhvat. M. je, ipak, moguće relativno precizno odrediti, pri čemu njena definicija - zbog apstraktnog karaktera definienduma - ima više analitičku nego opisnu funk ciju. Posredi je, dakle, određenje koje ne korespon dira neposredno sa iskustvenom ravni, što će reći da se jednom konkretnom empirijskom sistemu ljudske međuzavisnosti atribut moderan (odnosno, ne-moderan) može pripisati tek uz neophodna posredovanja. Jednostavnije rečeno, sud »ovo je moderno društvo« nije moguće izreći samo na osnovu prostih i transparentnih empirijskih datosti. Pored toga, čak i oni poreci sveta života za koje se nesumnjivo utvrdi da su modemi, u nekim svojim aspektima odstupaju od misaone kon strukcije, tj. pojma ili »idealnog tipa« m. U tom smislu, tačno je stanovište francuskih istoričara »analista«, pre svega Fernana Brodela, o postojanju »više istorijskih stvarnosti«, o faktičkom preklapanju i prožimanju prošlog i savremenog, i u minulim i u današnjim si stemima ljudske međuzavisnosti. Najopštije određenje m., za koje je sociologija kao opšta društvena nauka zainteresovana, uključuje sve pomenute aspekte, što će reći sveukupnost istorijskih, materijalnih i duhovnih pretpostavki ove epohe ili - kao što kaže Jirgen Habermas - projekta. Glavni elementi m. nastaju u vreme renesanse, dakle već u XIV veku, i to u gradovima sevemijih predela Apeninskog poluostrva. U tom vremenu i na tom prostoru rađaju se: (1) novi oblici privatnog vlasništva (nastali rastakanjem feu dalnih zemljovlasničkih odnosa); (2) tržišna privreda (ekonomija usmerena na proizvodnju robe); (3) racional-
modernost nost i (4) individualizam. To su temeljni objektivni uslovi i atributi m. U toku, a posebno nakon renesanse, pomenuti uslovi/atributi širili su se ostalim (sevemijim) prostorima evropskog kontinenta, a potom i Sevemom Amerikom, da bi, vremenom, dostigli globalne razmere i značaj. U svom istorijskom pohodu m. je, posle renesansnih grado va, optimalne političke okvire svoje ekspanzije nalazila u apsolutističkim monarhijama i, docnije, nacionalnim državama. U potonjim, bilo daje reč o (parlamentarnim) monarhijama ili republikama, ona je i danas najšira os nova ljudskog mišljenja i delanja. Treba, međutim, na glasiti da ovde nije reč o nekakvim prolaznim stanicama u genezi m., nego o sociopolitičkim miljeima na čije je nastajanje (i trajanje) ona, kao aktivni istorijski delatnik, odlučno uticala. Prema nekim autorima (npr. Entoni Gidens), tokom poslednjih decenija XX veka, m. je ušla u kasnu (ili vi soku) fazu; po drugima (recimo, Stiven Tulmin), njena tranzicija ka postmodemosti uveliko je već u toku; neki teoretičari postmodemisti tvrde, pak, da su osnovne ma terijalne i, naročito, duhovne pretpostavke m. istorijski već sasvim iscrpljene, te da se o postojanju ove epohe, zapravo, više i ne može govoriti. Razlika između m. i predmodernih epoha i, konkretnije, modernih društava, sjedne, i predmodernih i/ili ne-modernih sistema ljudske međuzavisnosti, s druge strane, brojne su i tiču se, u jednakoj meri, ekonomije, politike, prava, kulture, nauke, filozofije, mentaliteta, običajnosti, morala - dakle, i opštijih, institucionalnih obrazaca života ljudi i njihove svakodnevne prakse. Šire gledano, za razliku od predmodernih epoha u kojima su pojedinci i manje ili veće grupe ljudi bili takoreći sudbinski (»prirodno«) vezani za samo jednu, rođenjem zadatu matricu egzistencije i delanja (za domaćinstvo, stalež, klasu), u m. se, po prvi put u istoriji, uspostav lja dinamična interakcija delanja i strukture i poreci života u kojima »pojedinci ne samo da imaju, nego i žive svoje biografije« (E. Gidens). Svoj identitet ljudi više ne grade isključivo posredstvom kolektiviteta ko jim a rođenjem ili na drugi način pripadnu (rod, loza, soj, domaćinstvo/porodica, stalež, klasa...) nego i - i to prevashodno - sopstvenim delanjem, te racionalnom refleksijom njegovog smisla, značenja i značaja u datom (promenjivom) socijalnom ambijentu. M. se, dakle, može definisati kao širok idejni i praktični projekt, nastao u gradovima sevemijih predela današnje Italije u epohi renesanse, čiji su glavni uslovi i atributi - tržišna privreda, privatno vlasništvo, racional nost i individualizam -opšta i dugotrajuća forma unutar koje se vrši permanentna heterogenizacija/diferencijac
332
ija delanja i, u skladu s tim, trajna transformacija njego vih specifičnih istorijskih varijeteta. S tim u vezi, treba precizirati: ( 1) reč je - prema recima Jirgena Habermasa - o »nedovršenom projektu« i (2) pojam delanja ovde implicira ljudsku aktivnost u sveukupnosti duhovnih i materijalnih aspekata (»sfera«) sveta života. Ovakvo određenje m. obezbeđuje sociologiji koordi nate za preciznije identifikovanje karaktera konkretnih sistema ljudske međuzavisnosti, kako u dijahronijskoj tako i u sinhronijskoj ravni. Odsustvo navedenih uslova/atributa (ili prevlast njihovih opozita) pouzdanje, naime, indikator da jedan sistem ne pripada ni. Ako, dakle, umesto privatnog postoji, recimo, državno (ili tzv. društveno, u svakom slučaju, kolektivno) vlasništvo; ako umesto tržišne privrede postoji neki drugi oblik privređivanja - primerice, centralizovana (komandna) ekonomija; ako preovlađuje kolektivizam, a ne indi vidualizam, te, najzad, ako je racionalnost potisnuta neracionalnošću i/ili iracionalnošću (najčešće posred stvom neke ideologije), tu se ne može govoriti o m.: posredi je predmoderan ili nemoderan oblik sistema ljudske međuzavisnosti. w društvo, moderno Z> individualizam 3 postmodemost X . Turza
m onarhija (gr. monarchta, od mônos - sam, jedini; archein - vladati). Država u kojoj stvarno vlada ili je jedini nosilac vrhovne legitimnosti jedan čovek —mo narh (knez, kralj, car), koji je obiéqo nasledni vladar, a samo izuzetno izabran. M. je državni oblik kojim rukovodi jedna fizička vo lja koja se ne može izvoditi iz bilo koje druge zemaljske volje. Monarh je iznad države, a time i izvan pravnog sklopa, pa je njegova vlast privatnopravne prirode. Nema monarha sa ograničenim mandatom, a teokratija i patrimonijalizam su rodno tle m. M. je istorijski najtrajniji oblik lične vlasti, a monarhijsko političko-porodično nasledno pravo je najčvršće institucionalizovan kontinuitet lične vlasti. Monarh može biti car, kralj ili knez. U monarhijskom načelu, u neprerušenom vidu, ispoljeni su nepogrešivost i neodgovornost kao čvorni sadržaji lične vlasti. Materijalni sadržaj ovog načela podrazumeva da se nijedna politička borba ne sme usmeravati protiv krune, jer je neophodno održavati njen apsolutni autoritet radi jedinstva države. Istoričari monarhijskog prava ukazali su na različit istorijski udeo neodgovornosti koji je prisutan ct tom načelu. Helenski bazileus bio je potćinjen samo bo govima i u osnovi neodgovoran. Rani rimski kraljevi i potonji imperatori, kao i vizantijski car, bili su još ne-
333 odgovorniji. Vlast rimskog cara počivala je na kolegi jalnim službama bez regulisane odgovornosti. Doduše, ni u rimskoj republici magistrati nisu bili među sobom odgovorni, već je garântija državnog uređenja bio kratak i omeđen rok službe. U Rimu i Vizantiji dizanje na tron i obaranje careva, tj. sprovođenje »volje naroda«, nije bilo pitanje prava, već moći. Moćni uzurpatori proglašavani su carevima sa ili bez božije pomoći. Tek će u srednjem veku struktura lenskog feudalizma donekle ograničiti neodgovornost monarha, jer je aristokratija shvatala svoju dužnost i vernost samo kao ugovor na temelju lenskog prava. U Zapadnoj Evropi, u ovom periodu, neodgovornog monarha ograničavala je i vrhovna vlast pape. Uprkos postojanju više centara moći, u sred njem veku doktrina monarhomaha (o odgovornosti i kažnjivosti monarha) bila je nemoćna. Nema m. bez crkvenog posvećenja. Kod m. je vidlji va sprega ovozemaljske pravde i svetog poslanstva, pa je i pravdanje monarha transcendentne prirode. Božija milost dugo je suzbijala svako pravo na otpor. Zato ni odnosi kraljeva sa ostalim moćnim grupama u pravnom smislu nikada nisu bili jasno regulisani, pa ni klauzula 0 odgovornosti monarha nikad nije mogla steći jasan 1 čvrst oblik. Učenje o vlasti po milosti božijoj bila je složena i rastegljiva hijerokratska ili cezaropapistička idejna tvorevina koja se mogla različito akcentovati i prilagođavati interesima konkretnog vladajućeg kla snog saveza. Uvek je u božijem mandatu kralja prisutno večno nezavisno pravo koje se ne može izvesti iz volje podvlašćenih. Iako je kralj smrtan, njegovo dostojan stvo i političko biće su besmrtni. U krajnjoj instanci, teokratsko-monarhijska legitimnost ne počiva na volji podvlašćenih nego na iracionalnom božanskom man datu. Ni vlast ni narod nisu suvereni, već je to Bog. Vladar i podvlašćeni su u svim m. uklopljeni u teokrat sku zamisao o suverenitetu i podvrgnuti iracionalnom i transcendentnom božanskom pravu, koje tumači manje ili više samostalna verska ustanova. Dakle, kod svakog pravdanja vlasti preko božije milosti, monarh se razliku je od republikanskog magistrata po tome što i njegovo subjektivno vladajuće pravo (a ne samo neotuđivi pre rogativi m. kao ustanove) izvire iz božijeg htenja i na staje bez sudelovanja ljudske volje. Najkonkretniji izraz ove ideologije je shvatanje o urođenom vladajućem pravu dinastije. M. mogu biti različite uprkos osnovnoj strukturi neodgovornosti koja počiva u osnovi svake od njih. M. raspolaže velikom sposobnošću prilagođavanja različitim istorijskim i socijalnim prilikama, pa su različito organizovane države spojive s pojmom i suštinom m. Za rušenje evropske monarhijske kul
monogamija
ture zaslužna je najpre Francuska, a zatim i Oktobar ska revolucija. Pod uticajem ove poslednje, nezado voljne radničke i vojničke mase oborile su carevine u Nemačkoj i Austrougarskoj krajem Prvog svetskog rata, pa se sa slomom evropskih carevina srušila i monarhij ska kultura. Srpska m. preživela je ovaj epohalni repub likanski udar najviše stoga što je pripadala taboru ratnih pobednika. Kraj Prvog svetskog rata označio je široki izlaz republikanstva na scenu Evrope, a kraj Drugog svetskog rata uklonio je još nekoliko m. sa scene. S obzirom na moć vladara, m. se dele na apsolutne i parlamentarne. Kod prvih, monarh vlada »po milosti božijoj«, a kod ustavnih i parlamentarnih m. dodano je i »po volji naroda«. Kod savremenih evropskih ustavnih i parlamentarnih m. vlast monarha je ograničena, a često je formalna i simbolična. Ali, u svetu još ima apsolutnih m. i ne manje autoritarnih republika. 3 apsolutizam 3 plemstvo O republika
T. Kuljić monogamija (gr. mônos - sâm, jedini; gâmos - brak). Zajednica jednog muškarca ijedne žene. Najraspro stranjenija forma m. je brak, mada se sve više pojavljuju i alternativne forme života udvoje, poznate kao kohabitacija. Prema evolucionim teorijama, m. je nastala raspadom prvobitne zajednice, formiranjem stalnih na seobina, privatnog vlasništva i države. M su prethodile različite forme grupnog braka (endoganmog i egzogamnog). Zabrana endogamije i incest-tabu, kao plodovi društvene spoznaje o štetnosti braka među krvnim srod nicima (po ocu i majci), kao i potreba za ekonomskom kooperacijom, definitivno su uspostavili instituciju m. Prema nekim autorima, preovladavanje monogamnih brakova označilo je svetskoistorijski poraz ženskog roda. U različitim fazama grupnog braka o potomstvu je brinula majka sa ćelom zajednicom, da bi se kroz proces postepene individualizacije roditeljstva probijala svest o značaju očinstva. U praistorijskom stadijumu, u hordi se o deci starala majka zajedno s nediferenciranom grupom. U matrijarhatu se uz majku izdvaja ujak, ili »sociološki otac« (avankulat), tetka (majčina sestra) sa ocem (sororat), majka sa očevim bratom (levirat). Us postavljanjem m. sužena je odgovornost za roditeljstvo na jednog oca i jednu majku. M. podrazumeva nesporna očinska prava i obaveze nad potomstvom, pravo dece na nasleđe oca, ali i obezbeđenje roditelja u starosti. Četiri su institucije u vezi sa m.: brak, vlasništvo, autoritet i nasleđe. U većini savremenih društava m. je jedini mogući stil života udvoje, što znači da zakonodavstvo zabra njuje istovremeni odnos s dva (bigamija) ili više partnera
monogamija
334
(poligam ija ). Budući daje razvod braka u savremenim društvima dopušten i raširen, tokom života može se stupati u više pojedinačnih veza (serijska m.). Nova, savremena praksa kohabitacije, međutim, ponekad prikri va bigamije (paralelne bračne i izvanbračne veze). 3 brak 3 poligamija 3 porodica M. Bobić
monopol (gr. monopolion, od mônos - sâm, jedini; p ôléô - prodajem). Isključivo pravo prodaje određene vrste robe. Forma tržišne strukture u kojoj se na strani ponude/tražnje jedne vrste robe nalazi jedan prodavač/ kupac. Na osnovu broja prodavaca/kupaca jedne vrste robe razlikujemo: (a) čisti ili potpuni m ., kada se na strani ponude nalazi jedan prodavač, dok se na strani tražnje javlja mnoštvo kupaca; (b) bilateralni m ., kada se na strani ponude i tražnje nalaze jedan prodavač i jedan kupac; (c) monopson, kada se na strani ponude nalazi mnoštvo prodavača, dok se na strani tražnje nala zi jedan kupac. Posebne forme m. su kvazimonopol, kada se na strani ponude nalazi jedan prodavač, dok se na strani tražnje nalazi mali broj kupaca, te kvazimonopson, kada se na strani ponude nalazi mali broj prodavača, dok se na strani tražnje nalazi jedan kupac. Firma koja se na tržištu javlja kao m. na strani ponude i monopsonist na strani tražnje za jednim ili više proiz vodnih faktora naziva se monemporijumom. U m. spadaju različite forme udruživanja preduzeća (trust, kartel, koncem, sindikat), sve u cilju eliminacije međusobne konkurencije radi prisvajanja ekstraprofita. Preduzeće se na tržištu javlja kao m. (a) ukoliko je jedini prodavač određenog proizvoda; (b) ukoliko proiz vod nema bliskih supstituta; (c) ukoliko kontroliše cenu; (d) ukoliko su prepreke ulasku na tržište previsoke. Osnovni uzrok nastanka m. su barijere ulasku na tržište. Razlikujem« tri osnovna izvora barijera ulasku na tržište: (a) kada je preduzeće vlasnik ključnog resursa ( h i . ovog tipa su u praksi veoma retki) - to je m. nad resursima; (b) kada vlada daje firmi ekskluzivno pravo da proizvodi određeni proizvod - to je zakonski m. Ova odluka može biti politička ili odluka za koju se smatra da je u javnom interesu. Zakoni o patentima i autor skim pravima su dva važna primera kako vlada formira m. koji je u službi javnog interesa (npr. stimulisanje naučnoistraživačkog rada): (c) kada jedna firma može da snabde celo tržište određenim proizvodom ili uslugom po nižim troškovima nego što bi mogle dve ili više firmi - to je prirodni ni. Prirodni m. nastaje usled postojanja ekonomije obima u okviru određenog raspona proiz
vodnje. Primer prirodnog m. je distribucija vode. Da bi se obezbeđilo vodosnabdevanje, prethodno je potrebno napraviti vodovodnu mrežu kroz grad. Ukoliko se dve firme međusobno nadmeću, svaka od njih će morati da podnese fiksne troškove izgradnje mreže. Tako je prosečan ukupan trošak vodosnabdevanja najniži uko liko samo jedna firma opskrbljuje celokupno tržište. 3 ekonomija, tržišna 3 konkurencija, tržišna 3 oligopol O. Radonjić
monoteizam (gr. mônos - jedan; theôs - bog). Jedan od oblika teističke religije, tj. one religije koja poznaje ideju boga. To je jednobošt\>o ili vera u postojanje jed noga boga, koji je sve stvorio i svime upravlja, a sâm se nalazi izvan sveta. Kao i svaka religija, m. sadrži bar tri međusobno povezane komponente: (1) intelektualno-saznajnu , koja obuhvata sistem ideja i verovanja, ve zanih za postojanje jednoga boga kao moćne i nevidljive sile čijim delovanjem se tumači svet i mesto čoveka u tom svetu; (2) afektivnu, koja podrazumeva posebna osećanja što ih kod ljudi izaziva verovanje u natprirodnu moć jed noga boga, uključujući tu i vređnosti i norme koje se na taj način prihvataju i upražnjavaju; te (3) ritualno-oiganizacijsku, koja sadrži posebne radnje kojima nastoji da se pribavi božija naklonost i kojima se izražava zahvalnost vemika, a isto tako i odgovarajuće institucije i organiza cije koje se po tom osnovu izdvajaju u društvu. Najpoznatije, najrasprostranjenije i »najčistije« m onoteističke religije su m ojsijanstvo (jevrejstvo), hrišćanstvo i muhamedanstvo (islam), mada nijedna od njih nije dosledno i do kraja jednobožačka religija. Ovo upućuje na zaključak daje podela na m. i politeizam uslovna i na neki način zastarela. Tako, ujevrejstvu bog ili Jahve (hebr. Jhvh) sklapa zaredom četiri »saveza« ili »zaveta«, koji sadrže univerzalnu teološku trijadu stvara nja, otkrovenja i otkupljenja: s Nojem kao onim koji je, sagradivši brod, sa svojom porodicom i izabranim biljka ma i životinjama preživeo potop sveta; s Avramom kao praocem Jevreja, preko sina Isaka, i Arapa, preko sina Ismaila; sa Mojsijem, kome se tradicionalno pripisuje au torstvo nad znatnim delom Biblije (Tora ili Petoknjižje); i s Davidom, sastavljačem dobro poznatih psalma (Psalmi Da vidovi). Isto tako, hrišćanstvo počiva na veri u jednoga Boga, ali iskazanog kroz tri ličnosti u jednoj suštini (Otac, Sin i Sveti duh), s tim da još slavi i mnoštvo svetaca. Pa čak i islam, koji je, kao najmlađa velika monoteistička re ligija, očekivano najdoslednije monoteističan, iako uči o božijemjedinstvu (tauhid ), po kojem »nema drugog boga do Alaha«, ipak uzdiže Muhameda kao njegovog poslednjeg proroka. Ada se i ne govori o dubokim unutrašnjim
335 podelama u svakoj od tih religija, kao i o činjenici da su, npr., jevrejstvo, pa delimično i islam (s dominantno ara pskom komponentom) istovremeno i etnički, a ne samo striktno konfesionalni. O politeizam O religija O teizam M Tripković
m o ral (lat. m oralis, od mos, m oriš - običaj). Određena vrsta društvenih normi koje se odnose na ljudsko ponašanje. Međutim, ima i pisaca koji m. daju značenje ponašanja, npr. Zorž Gurvič, a kod nas Vuko Pavićević (»aktivno čovekovo oblikovanje i ocenjivanje«). U sadržinskom smislu, m. se definiše kao sistem normi koji određuje šta je dobro, odnosno šta je zlo, te se na taj način određuje kako ljudi treba da se ponašaju u društvu (Radomir Lukić). U formalnom smislu, m. predstavlja skup normi čije nepoštovanje izaziva sank ciju - on, dakle, ima obavezujući karakter. Međutim, specifičnost m. ogleda se u jednoj posebnoj vrsti obaveznosti, odnosno sankcije: pored spoljne, društvene prinude, moralna norma sadrži i unutrašnju, autonom nu obaveznost i sankciju koja se ispoljava u grizi savesti. Ukratko, moralne norme i ponašanja koja slede iz poštovanja tih normi ljudi ne osećaju kao prinudu nametnutu spolja; one su bezuslovne i ljudi ih osećaju kao deo sopstvene ličnosti. Pored toga, kao i običaj, m. nastaje spontano u međudejstvu članova određene društvene zajednice ili društva; ne postoji poseban or gan koji stvara moralne norme i primenjuje sankcije. Brzina promena i stvaranja novih moralnih normi zavisi od promena društvenih okolnosti, ali i sistema vrednosti čiji je jedan vid ispoljavanja i m. O norma 3 sociologija morala O vrednosti
M. Todorović m orfologija, socijalna (gr. morphë - oblik; lôgos - reč, govor, nauka; fr. morphologie sociale). Posebna disciplina čije je zasnivanje, u svojoj sistematizaciji različitih oblasti sociološkog istraživanja u časopisu Année sociologique, pod ovim nazivom predložio Emil Dirkem. U podeli rada među saradnicima Fran cuske sociološke škole, Dirkem je 5. m. ostavio u sopstvenoj nadležnosti. Ona je trebalo da zameni »ljudsku geografiju« (fr. géographie humaine) Pol Vidal de la Blaša, odnosno »ljudsku« ili »socijalnu« ekologiju (eng. human/social ecologv) Čikaške škole. U svim tim slučajevima, međutim, na stvari je izučavanje materi jalne osnove društvenih pojava: demografske gustine, rasporeda stanovništva na određenoj teritoriji, funkcije saobraćajnica i svih relevantnih ljudskih artefakata.
morfologija, socijalna
O s n o v e m. Dirkem je postavio još ranije, u Pode li društvenog rada (1893), dakle, na samom početku »m aterijalističke« faze u svom teorijskom razvoju. Socijalnomorfološkim činjenicama kao »materijal nom supstratu društva« tada je pridavao pretežnu ulogu u kolektivnom životu, pa onda i u sociološkom objašnjenju. Ustrojstvo onoga što on naziva unutrašnjim društvenim okruženjem - naime, fizički obim društva, teritorijalni raspored i koncentracija stanovništva, njego va »dinamička gustina« - presudno utiče na formiranje različitih stanja kolektivne svesti. Takav deterministički odnos između socijalnomorfoloških činjenica i idejnih sadržaja - koji je katkad upoređivan sa shemom Karla Marksa baza/nadgradnja - najočitiji je u Dirkemovom razlikovanju društava mehaničke i organske solidar nosti: u prvom slučaju, fizička gustina stanovništva u jednosegmentarnom klanu obezbeđuje »u krajnjoj instanci« moralnu gustinu, dok su u drugom slučaju, naime, u modernim polisegmentamim društvima, ovu kohezivnu ulogu preuzele različite vrste komuniciranja, saobraćajnice i razvijenija (teritorijalna) podela rada. Još upečatljiviji primer tog »socijalnog morfologizma« predstavlja studija E. Dirkema i Marsela Mosa »O nekim primitivnim oblicima klasifikacije« (1903). Nasuprot uobičajenom mišljenju filozofa, logičara i psihologa prema kojem su klasifikatorske sposobnosti ljudskog uma apriorne i inherentne našem duhu, autori tvrde da kategorizacija stvari, bića i pojava u velikoj meri zavisi od socijalne strukture, organizacije i morfologije. Na sekundarnom etnografskom materijalu prikupljenom u Australiji, Sevemoj Americi i, donekle, Kini, Dirkem i Mos nastoje da pokažu daje hijerarhizacija i klasifikaci ja entiteta (rod, vrsta, podvrsta) u brojnim plemenima izgrađena kao slika i prilika organizacije plemena (fratrije, matrimonijalne grupe, klanovi). Na taj je način sociologizovan kantovski saznajni apriorizam: kategorije u kojima mislimo svetjesu nam date »unapred«, ali ne kao urođeni individualnopsihološki mehanizmi nego kao derivati iskustva o socijalnomorfološkim činjenicama. Međutim, u zrelijoj, »idealističkoj« fazi svoga rada, koja vrhunac dostiže u Elementarnim oblicima religijskog života (1912), Dirkem je bio sve više sklon da izokrene smer prvobitnog determinističkog toka: kolektivne pred stave sada ne samo što se gotovo sasvim osamostaljuju u odnosu na socijalnomorfološki supstrat već i ideelno »proizvode« fizički okvir društvenog života. Istraživanjima u oblasti s. m. bavili su se i Dirkemovi učenici M. Mos i Anri Beša (»Ogled o varijacijama es kimskih društava. socijalnomorfološka studija«, 1906), kao i Moriš Albvaš (Socijalna morfologija, 1938), a Zorž Gurvič je, kao jedan od poslednjih neposrednih
morfologija, socijalna pristalica tog teorijskog nasleđa, morfološku i ekološku »površinu« uvrstio među najdublje »dubinske spratove« svoje sociologije (Savremenipoziv sociologije, 1950). O antropogeografija O ekologija 3 sociologizam A. Mimica
m o rtalitet (lat. morta/is, od mors, mortis - smrt). Biološki proces svojstven svim živim organizm i ma. Form ira se na osnovu pojedinačnih bioloških događaja smrti koji na nivou populacije ispoljavaju nov karakter. M. je negativna kom ponenta prirod nog kretanja stanovništva. U zavisnosti od njegovog odnosa prema rađanju, kao pozitivnoj komponenti kre tanja stanovništva, m. je više ili manje uticao na rast stanovništva, a u nekim periodima imao je i presudan uticaj. Eksplozivan rast stanovništva do kojeg je došlo u XX veku, a naročito u njegovoj drugoj polovini, posledica je velikog smanjenja m. kod svih populacija sveta. M. stanovništva je kompleksan i veoma dinamičan demografski proces. Iako u osnovi biološki proces, na njegov nivo i strukturu deluju i drugi činioci, kao što su ekonomski, društveni, psihološki itd. Njihovo delovanje može biti pojedinačno ili združeno, direktno ili indi rektno, kratkoročno ili dugoročno, te s većim ili ma njim značajem svakog od njih u određenim društvenim i ekonomskim uslovima. Biološki faktori m. su relativno postojani, a promene u njihovom delovanju na m. is poljavaju se u dugom periodu evolucije. Demografske analize m. se, po pravilu, ne bave ispitivanjem uticaja bioloških faktora na m. stanovništva, ali bi njihova bolja izučenost, kao i ocena njihove uloge u ukupnom m., bila od značaja kod određivanja mogućeg dejstva so cioekonomskih faktora, čije je delovanje na m. veoma složeno. Ovi faktori su veoma raznovrsni i brojni, a obuhvataju demografske, ekonomske, socijalne i kul turne faktore. U demografske spadaju starosna i polna struktura stanovništva; socijalni i ekonomski faktori obuhvataju nivo životnog standarda, zaposlenja, obra zovanja, nivo stanovanja i ishrane, uslove zdravstvene zaštite i slično; kulturni faktori se odnose na ponašanje i navike stanovništva od značaja za njegovo zdravlje. U najranijim periodima razvitka društva, m. sta novništva je bio izrazito visok, a do njegovog opadanja dolazi tek početkom industrijske revolucije. Opadanje m. u danas razvijenim i nerazvijenim zemljama sveta nastupilo je u različitim vremenskim trenucima, ali i u potpuno drugačijim društvenim, ekonomskim, de mografskim i drugim uslovima, pa su i osnovni fakto ri koji su uslovili ovaj proces, kao i njihovi efekti, različitog značaja u dve grupe zemalja. Kod razvijenih, taj proces je otpočeo više od sto godina pre nego kod
336 nerazvijenih, ali je bio znatno sporiji. Pad m. se kod prvih, pre svega, vezuje za društveno-ekonomski raz voj, koji je, sa svoje strane, omogućio i uticaj drugih činilaca, kao što su razvoj medicine, javnog zdravstva i slično. Pored toga, u većini nerazvijenih zemalja taj proces je otpočeo relativno nezavisno od ekonomskog i kulturnog progresa i odvijao se zahvaljujući širokoj primeni programa zdravstvene zaštite i kontrole, naročito zaraznih bolesti. M. stanovništva varira u zavisnosti od pojedinih demografskih, socioekonomskih, regionalnih i drugih obeležja stanovništva. Na pravilnosti u strukturi um rlih prema starosti, polu i uzroku smrti ukazali su još u XVII veku osnivači »političke aritmetike«, Džon Graunt i Vilijam Peti. Proučavanje razlika u nivou m. prema starosti, polu, profesiji, obrazovanju, narod nosti i slično podrazumeva ispitivanje diferencijalnog /17. pojedinih grupa stanovništva. Najviše je izučavan 777. prema starosti i po/u, s obzirom na to daje njihovo delovanje na m. uočljivo kod svih populacija, bez obzira na nivo m. M. prema starosti ima karakterističan tok i pokazuje veliku stabilnost u pogledu oblika. M je visok u prvoj godini života (kod odojčadi), zatim brzo opada i dostiže minimum uglavnom između desete i četrnaeste godine života. Kasnije, sa starošću, konstantno raste, najpre lagano, a zatim brže, da bi u najstarijim godi nama života bio najviši. Oblik krivulje m. prema starosti je isti kod svih populacija, jer je uslovljen biološkim faktorima. Upravo postojanost tog oblika zaokupljala je naučnike, čiji je cilj bio da pronađu matematički izraz ni. kao funkcije starosti, koji bi opisivao tok m. u toku čitavog života. Pomenuti matematički izrazi nazvani su, popularno, zakonima smrtnosti, iako nikako nisu odraz izražavanja prirodnih zakona. Što se tiče nivoa krivulje m., on je različit za različite populacije, a uslovljen je socioekonomskim, zdravstvenim i drugim faktorima spoljne sredine. Osim u pogledu starosti, m. stanovništva ima određene pravilnosti i u odnosu na pol stanovništva. Naime, žene po pravilu imaju niži m. nego muškarci u svim starosnim grupama. Jedini izuzeci javljaju se kod visokog m., gde su stope za žensko stanovništvo veće nego za muško, u nekim starosnim grupama, a to je najčešće kod dece i kod žena u fertilnom periodu. Za merenje nivoa m. koristi se nekoliko pokazatelja. Osnovni pokazatelj, od značaja i za analizu prirodnog priraštaja stanovništva, jeste opštci stopa m. koja pred stavlja odnos između broja umrlih lica na jednoj teri toriji u toku određenog vremenskog perioda (obično u toku jedne kalendarske godine) i odgovarajućeg ukup nog broja stanovnika sredinom tog perioda. Računa se
337 na 1 000 stanovnika, po formuli m = M/P x 1 000, gde je M broj umrlih, a P ukupno stanovništvo. Osnovni nedostatak ove stope je u tome što njena visina zavisi, pored intenziteta umiranja prema starosti, i od starosne strukture. Izrazito stara populacija imaće, po pravilu, veću opštu stopu m. nego izrazito mlado stanovništvo, iako je m. po starosti isti ili sličan kod obe populacije. Za preciznija merenja nivoa ni. stanovništva koriste se specifične stope m. prema starosti. One se izračunavaju kao odnos broja umrlih lica određene starosti na 1 000 stanovnika iste starosti. Ako je, pored starosti, uključeno i obeležje pola, reč je o specifičnim stopama m. prema starosti i polu. Nedostaci opšte stope m. mogu se otkloniti korišćenjem standardizovanih stopa m. koje omogućavaju upoređivanje nivoa m. za dve ili više populacija, a izračunavaju se pomoću odgovarajućih specifičnih stopa prema sta rosti. Direktnom standardizacijom za izabranu populaci ju dobija se stopa koja pokazuje broj umrlih na 1 000 stanovnika, pod uslovom d aje starosni sastav isti kao kod populacije koja je uzeta kao standardna. U slučaju indirektne standardizacije, stopa pokazuje broj umrlih na 1 000 stanovnika, pod uslovom da specifična smrt nost po starosti ispitivane populacije bude ista kao kod standardne populacije, uz odgovarajuću starosnu struktu ru tog stanovništva. 3 natalitet 3 prirodni priraštaj 3 smrt
B. Radivojević motivacija (lat. motivatio - obrazlaganje, obrazloženje, pobuda). (1) Usmerenost ma kog aktera prema izvesnom cilju koja je podržana podsticajem (motivom) i odgovarajućim ponašanjem; (2) skup aktivnosti kojima se ljudi usmeravaju na delanje određenog smera, inten ziteta, trajanja i efektivnosti; (3) ono što je »u pozadini« delanja ljudi, što deluje kao podsticaj {motiv) za rad. M. se poima kao svojstvo aktera, ali i kao skup ak tivnosti (koje obično preduzimaju oni koji rukovode radom) da bi ljudi činili ono što se od njih očekuje, i to na željeni način. U oba slučaja imaju se u vidu »mo tivi« (podsticaji) koji izazivaju dato stanje ili navode ljude na očekivana ponašanja. M. se najčešće vidi kao psihološka pojava, vid čovekovog reagovanja, više ili manje svesnog, pa se o njoj govori kao o svojstvu pojedinca ili aktivnosti kojoj su podvrgnuti pojedinci. M. grupe (kolektiviteta) može se eventualno razumeti kao rezultanta (zbir, umnožak) individualnih m. Ipak, ako su društvene grupe realni društveni entiteti (nesvodivi na zbir pojedinca koji ih čine), koji imaju svoje ciljeve i identitet, moguće je govoriti i o m. grupe kao grupe.
motivacija
Većina dosadašnjih teorija i praktičnih saznanja o m. oslanjala su se na proučavanja m. pojedinaca. Jednu grupu teorija čine tzv. teorije sadržaja koje su primarno usmerene na razumevanje motivacione os nove, ili onog što ljude podstiče na izvesno delanje. Tu je ključan pojam »potreba«. Kod Abrahama Maslova m. se objašnjava u vezi sa zadovoljavanjem pet kategorija osnovnih ljudskih potreba (fizioloških potreba, potreba za sigurnošću, socijalnih potreba, potreba uvažavanja i statusa, potreba za samorealizacijom čoveka). Dejvid Meklilend izdvaja potrebu za postignućem kao suštinu m., posebno u preduzetničkom i rukovodilačkom radu, ali i u svakom kreativnijem radu. Frederik Hercberg traga za tzv. pounutrašnjenim (intrinsičnim) činiocima radnog morala i radne m., koji su, pre svega, u svojstvi ma samog posla, u njegovoj izazovnosti, u odgovornosti koju imaju oni koji rade dati posao, u postignućima i samorealizaciji čoveka koje rad omogućuje. Drugu grupu teorija m. čine tzv. procesne teorije, koje - pored potreba ili motiva koji ljude usmerevaju na rad - razmatraju i percepcije, očekivanja, vrednovanja kao i saznajne procese kojima ljudi dolaze do odluka da delaju na predvidljiv način, da budu motivisani za rad. Viktor Vrum razmatra značenja (»valencije«, vred novanja) koja ljudi pripisuju određenim »ishodima« njihovog delanja, kao i očekivanja ili verovatnoće do stizanja izvesnih »ishoda«. Pošto »ishoda« u delanju može biti više i pošto valencije i očekivanja za svaki ishod mogu biti pozitivni i negativni, Vrum vidi m. kao složenu funkciju sume ishoda datog delanja i njihove instrumentalnosti u dostizanju ciljeva do kojih je lju dima najviše stalo. Stejsi Adams vidi problem m. iz per spektive poređenja onoga što ljudi daju i onoga što pri maju za svoj rad, i to u odnosu na određene referentne grupe, tj. u odnosu na »druge«. Ta ocena o »pravičnoj razmeni«, o tome da li neko dobija više ili manje nego što bi bilo pravično, po Adamsovom mišljenju, bitno utiče na m. ljudi za rad i na njihovo ponašanje u radu, u vidu ljutnje, nezadovoljstva i izvesnog prilagođavanja individualnog delanja procenjenoj (ne)pravičnosti razmene. Oslanjajući se na teorijske i istraživačke nalaze o m., posebno na teoriju A. Maslova, F. Hercberga i D. Meklilenda, razvili su se praktični sistemi m., uvažavajući najčešće egzistencijalne ljudske potrebe, ali i potrebe »višeg« reda - potrebe za postignućem, kreativnim ra dom i ljudskom samorealizacijom. 3 rad 3 radni moral 3 sociologija rada ■S. Bolčić
mreža, društvena
338
mreža, društvena. Pojam koji se najviše koristi u .so ciologiji porodice i sociologiji grada i označava sistem interaktivnih odnosa koji povezuju društvene jedinice, najčešće pojedince, rede grupe ili organizacije. Ovi od nosi mogu imati različite osnove: srodstvo, komunika ciju, prijateljstvo, autoritet, poslovnu saradnju, seksualni kontakt itd. Uz pomoć matematičkih modela, grafikona, tabela i si., ocrtava se mapa odnosa u jednoj društvenoj zajednici, u cilju utvrđivanja empirijske pravilnosti pro toka različitih resursa (naročito informacija) kroz kanale d. m. Iz proučavanja d. ni. razvio se, počev od šezdesetih godina XX veka, poseban istraživački pristup - analiza d. m. (eng. network analysis), koji usavršava tehnike istraživanja d. m. i redefiniše pojam društvene strukture s obzirom na empirijske razmene među njenim elemen tima. 3 interakcija
/. Spasić m u ltik u ltu raliza m . Etičko mišljenje i/ili oblik političkog upravljanja kojim se u prvi plan ističe »mi roljubiva koegzistencija«, tolerancija, kao i svestrano korisna razmena između različitih kulturnih, religij skih i nacionalnih zajednica. Uz odbacivanje svake isključivosti, ni. podrazumeva neophodnost da se vodi računa o različitosti na način koji podjednako uvažava različite kulture i poštuje zasebne karakteristike ma njinskih grupa. M. ne odlikuje neka jedinstvena teorija, homogena zamisao niti, pak, normirana praksa. Stoga njegov glav ni princip poštovanja razlika pronalazi izraze u brojnim političkim, društvenim i kulturnim pristupima proble matici različitosti. Uopšte govoreći, pojam ni. možemo razmatrati u najmanje dva modusa njegove egzisten cije: sjedne strane, m. kao društvena etika i jedan od aspekata socijalnefilozofije koja se zalaže za poštovanje partikularnih vrednosti i kulturnih razlika, i s druge, m. kao praktični odgovor na problem različitosti u po gledu oblika državnog upravljanja. Svoje teorijske izvore, etika m. pronalazi u različitim, često vrlo heterogenim elementima savremene socijalne misli. Duga lista filozofskih inspiracija etike m. obično polazi od »filozofije drugosti« Emanuela Levinasa, te vodi preko slavljenja potencijala marginalizovanih, »porobljenih znanja« Mišela Fukoa, »dekonstrukcija identiteta« Žaka Deride, sve do »politike priznanja« Čarlsa Tejlora, ili pak insistiranja na etičkoj singularnosti žena, kao kod Lis Irigare ili Sare Rudik. No, uprkos ovoj teorijskoj šarolikosti, uočavamo nekoliko opštih karakteristika etike ni.
(1) Moralni relativizam, koji sledi iz proklamovane primarnosti etike nad »ontologijom«. Umesto klasičnih filozofskih razmatranja o odnosu između totaliteta i sub jekta, m. naglašava etiku subjektivne odgovornosti pre ma drugom, koja prevazilazi svaku »objektivnu potragu za istinom« (E. Levinas). (2) Etika drugosti, po kojoj drugog ne treba videti ni kao neprijatelja niti, pak, kao prisvojenog u bilo kom smislu, već ga poštovati kao različitog i pustiti njegovu tajnu da živi. Drugim recima, drugo qua drugo poima se preko nesvodivog zahteva za priznanjem svoje par tikularnosti. M. je stoga, na neki način, moralno hodanje po žici između znanja i neznanja, između prosvetljenja i poštovanja. (3) Kulturni determinizam, prema kojem ljudska bića odrastaju i žive unutar kulturno strukturisanog sistema značenja i smisla. Redukcija društvene kompleksnosti i mnoštvenosti s gledišta m. se tako prvenstveno odigrava kao prepoznavanje i upisivanje razlika između kulturnih grupa. (4) Pravna supsumcija, jer principi multikulturne politike priznanja, prava na samoodređenje i kulturnu samobitnost uvek zahtevaju državni autoritet i pravnu regulaciju: Kao što smatra Lis Irigare {Ja, Ti, Mi, 1990), da bi se ostvarila »ženska prava na njihovu specifičnu kulturu«, potrebni su »zakoni koji uvažavaju razliku«. U svojoj praktičnoj dimenziji, problematiku kul turnih, seksualnih, etničkih i rasnih razlika m. određuje spram postojeće liberalne nacionalne države, odnosno kritikom pojma homogene nacionalne kulture. M. sto ga označava eksplicitnu politiku zaštite partikularnih lokalnih kultura od hegemonske kulture, ili stremljenje kulturnom pluralizmu. Počev od ranih sedamdesetih godina XX veka, m. se postepeno materijalizuje u ob licima posebnih programa, najpre u Kanadi i Australiji, a zatim i Velikoj Britaniji, SAD itd. Ti programi najčešće su usredsređeni na dodeljivanje pozitivnih prava poje dinim etničkim grupama, nacionalnim manjinama, kao i ostalim kulturnim grupama. Konkretan primer multi kulturne ili diferencirane građanskosti nalazimo u Ka nadi u tri oblika: ( 1) pravo na samoupravljanje - pravo određenih kulturnih manjina na pun i slobodan razvoj u interesu njenih pripadnika; (2) polietnička prava posebna prava na izražavanje kulturne partikularnosti; (3) posebna prava predstavljanja - fiksni broj poslanika manjinskih grupa u predstavničkim i upravljačkim telima (Vil Kimlika, »Tri oblika grupno-diferenciranog građanstva u Kanadi«, 1996). Postoje brojne filozofske i političke kritike ni. kao zamisli i kao prakse. M. se obično kritikuje zbog svog statičkog pojma kulture, kojim se vrši kategorizacija
339 ljudi kao stereotipizovanih pripadnika određene kulture. S druge strane, dok izuzetnu pažnju poklanja kulturnom prepoznavanju, m. zapostavlja analizu odnosa struk turalno nejednake distribucije bogatstva, te fenomene objektivnog (državnog) nasilja i segregacije siromašnog stanovništva u kapitalističkim sistemima. Zato se ni. manifestuje u vidu kulturifikacije i depolitizacije društvenih antagonizama, posebno svojim odustaja njem od ekonomske borbe u korist kulturnih borbi za priznanje. Osim toga, jedan od velikih izazova koji se postavljaju pred m. jeste mogućnost da se insistiranje na kulturnoj razlici izvrgne u eventualnu promociju kultur nog šovinizma i ksenofobije. Sledeći taj pravac kritike, Etjen Balibar upozorava na savremene oblike internog isključivanja i kulturnog rasizma - rasizma koji se više ne zasniva na kategorijama biološke rase, već se krije iza retorike tolerantnosti i poštovanja drugog - zapravo, distanciranja od »drugog« kao nesvodivog kulturnog drugog. Na primer, neki noviji oblici desničarske antiimigrantske politike pozivaju se upravo na kulturnu posebnost i moralnu neadaptibilnost imigranata, koji na
multikulturalizam
vodno nisu u stanju da se integrišu i prihvate vređnosti zapadne demokratije. U tom smislu, još jedan francuski filozof, Alen Badiju, kritikuje etičnost m. s obzirom na koju se drugi prihvata samo kao »dobri drugi«, tj. pod uslovom da prihvata osnovne principe nomialnosti za jednice u kojoj živi. Zato se drugi (primer imigranta) prihvata samo kroz integraciju, odnosno samo onda kada je prinuđen da se odrekne svoje različitosti. Po Badijuu (Etika. Esej o razumevanju zla, 1998), osim turističke fascinacije različitošću morala, običaja i verovanja, kulturne razlike nemaju relevantost za bilo kakvu istinsku politiku koja želi da bude emancipatorska. Razlike ne samo da su nezanimljive za bilo kakvo mišljenje o politici, nego »ne pokazuju ništa više od činjenice beskonačnog i samoevidentnog mnoštva ljud ske vrste, očigledne razlike između mene i mog rođaka u Lionu, ili između šiitske 'zajednice’ u Iraku i debelih kauboja u Teksasu«. 3 komunitarizam O liberalizam O tolerancija S. Karamanić
N nacija (lat. naiio - rod, pleme). N. obično podra zumeva jedan narod kojem je uspelo da se politički organizuje u državu. U skladu s tim se i državljanstvo , u mnogim svetskim jezicima, naziva i nacionalnošću (eng. nationality ; fr. nationalité, ital. nacionalità itd.). N. se bez konstitutivnih pretpostavki ne može ni definisati, ni razumeti. Razlikuju se tri objektivne mogućnosti za osnivanje n.: kultura, priroda i moć; ili, drugačije rečeno, legitimitet se poziva na kulturu, poreklo ili državu. U prvom slučaju, n. je kulturna zajednica ljudi, koja egzistira zahvaljujući tobože »objektivnim« kriterijumima, kao što su jezik, običaji, navike, književnost, umetnost, ili vređnosti i norme, nezavisno od političke moći i geografskog prostora. U drugom slučaju, n. je prirodna zajednica faktičkog porekla (rasa, narod), a ne samo onih koji u to veruju. Prema trećem shvatanju, pod n. se razume dobrovoljna (inter)subjektivna zajed nica, koja se poziva na osećaj zajedničke pripadnosti i/ili politički zrelu svest punoletnih građana, koji sebe podruštvljavaju posredstvom ugovora. Prema svim verzijama, bilo da su naturalističke, determinističke, kulturalističke ili voluntarističke, n. treba da bude društvo koje nastaje i egzistira bez prinude. Ovim trima varijantama dodajemo i četvrtu, koja po drazumeva prisilno podruštvljavanje od strane države; ono ne počiva na ustavu i stalnoj legitimnosti izraženoj u zajedničkoj volji. Oblik države, način vršenja vlasti ovde se uopšte ne uzima u obzir, pošto ne postoji ni jedna država koja sebe i sv oju vlast ponovo stavlja na probu. Poreklo je još jedan zvanični kriterijum za pripad nost nacionalnim državama i sastavni deo etničkih ver zija razumevanja n. Opterećeno balastom ideološkog i narodnjačkog, ono se u nauci uglavnom poima kao nešto arhaično, pred moderno. »U skladu sa osnovnim značenjem latinske reči, još od antike i srednjeg veka, pod n. se razume zajednica ljudi povezanih zajedničkim poreklom. [...] U svetu starih režima jedva da su po
stojali zakoni jednaki za sve građane države, već samo zakoni za određene društvene grupe. Pojam n. nije se odnosio na ukupno stanovništvo, već samo na one koji su posedovali politička prava. U staleškom društvu to je, na prvom mestu, bilo plemstvo, a u republikama su to bili aktivni građani« (Oto Dan). Razumevanje n. može se sveobuhvatno predstaviti u dva osnovna tipa: objektivističkom i subjektivističkom načinu shvatanja. Objektivistički načini shvatanja ra zumeju n. kao »metafizički osnovni potencijal«, kao karakternu, duhovnu i kulturnu zajednicu, odnosno kao organski kolektiv u smislu romantizma (Bernd Estel). Korporacija nije dobrovoljna zajednica, ona ne počiva na mogućnosti odlučivanja; ona je mnogo više tvo revina koja obuhvata ceo život, od koje pojedini članovi ne mogu da se otrgnu. Danas se ovakve korporativne n. označavaju kao etničke n. Subjektivistička shvatanja razvijena su u okviru voluntarističke teorije, i n. shvataju eksplicitno kao kon strukt, odnosno kao dobrovoljnu zajednicu. Ovde prob lem subjektivističkih interpretacija postaje neposredno jasan: pretpostavka onoga što se konstituiše qua volja, kao n., jeste subjekt te volje. Pojedinci permanentno osnažuju svoju volju htenjem da budu jedna rt. Ova vo lja je prvi i poslednji kriterijum koji pojedince integriše u n. Diskurzivne komunikacije, a ne puko ritualno za klinjanje, medijum su koji treba ovu volju da sjedine u zajedničku volju svih. Prema samorazumevanju, ove dobrovoljne zajednice nisu etničke, nego političke n. Ukoliko se n. shvati samo kao osobena grupa ili tvorevina koja iskazuje svoju volju da postane n., ove definicije in concreto nailaze na empirijske poteškoće. Ono što jeste jedna n. leži s one strane mogućnosti sva kog objašnjenja. Verujemo da to znamo, sve dok nam se ne postavi pitanje o tome (Bernhard Gizen i Kaj Junge). Konstitucija daje razjašnjenje svagdašnjeg ra zumevanja onoga šta jedna n. aktuelno treba da bude. Preddržavno-etnički, kao kulturna ili dobrovoljno
341 politički, kao državna n. - to označava granicu podele koja ni u kom slučaju ne deli nacionaliste od njihovih protivnika. Ona se proteže kroz oba tabora. Jedni uopšte ne žele da dopuste delovanje objektivnih kriterijuma. Oni načelno osporavaju svaku takvu definiciju i poziva ju se na osećanje: etničnost, odnosno nacionalnost je, pre svega, zasnovana na osećanju pripadnosti. Jedna etnička grupa, prema tome, postaje kao takva realna tek kada se njeni članovi definišu i artikulišu kao oni koji pripadaju jednoj etničkoj zajednici (Anet Trajbel); no, ni oni koji pripadaju jednom narodu nisu međusobno povezani zajedničkim poreklom. Sve grupe čije je je dinstvo zasnovano na dispozicijama mogu se nazvati »etničkom grupom«, ako se na njih želi primeniti izraz koji nije opterećen visokim političkim tonovima (Diter Henrih). Ostaje otvoreno pitanje da li je nacionalnost svesna odluka ili nesvestan temelj (determinanta). Sledstveno logici argumentacije, ljudi se jednom (zauvek?) svesno odlučuju da hoće da pripadaju jednoj n. i nadalje se, premda nesvesno, konsekventno toga pridržavaju. Nije jasno koji se poriv krije iza takvog ponašanja. Kritičari se načelno priključuju argumentaciji u pogledu nemogućnosti definisanja pojma /?., ali ipak insistiraju na slobodnoj volji, a ne na osećanju ili nesvesnom. Nema utvrđivanja objektivnih kriterijuma: jezik, pravo i religi ja su važni motivi, ali se njihovo značenje i funkcija kao tvorbenih elemenata mora uvek iznova utvrđivati, pri čemu, kao vodeći kriterijum, isključivo sme da se koristi samorazumevanje ispitivane grupe. Sasvim nepolitički - već samim tim što je kulturnojezički određen - po jam plemena i naroda, kojim se operisalo u XIX veku, neprim eren je zato što se odnosio samo na pojavne forme - jezike i dijalekte, navike ili običaje - koje su modernom posmatraču bile najuočljivije, a koje su za unutrašnji sadržaj analiziranih zajednica bile samo od relativne vrednosti (Joakim Elers). /V. kao država objedinjuje građansko društvo, probuđeni »narod« koji je postao svestan svog političkog značaja; nasuprot tome, pojam naroda pođrazuraeva prosto seljaštvo, predstavu o prirodnim, izvorno etničkim datostima (Emerih Fransis). Određenje naroda uvek polazi sa ontoloških stanovišta. U međusobnom stapanju pojmova etnije i naroda, narod u oba shvatanja postaje podjednako važeći i značajan. N. je narod koji je, kao realno suštastvo, nosilac države. Nacionalni mitovi imaju posebno značenje za formiranje države. Oni se odnose na velike zajedničke istorijske događaje i učitavaju i podupiru svest o političkom i kulturnom poslanju. Smisao /?., prema Fransisovom mišljenju, može da bude prepoznat samo u zajedničkom cilju os
nacionalizacija nivanja sopstvene države. Princip nacionalnosti obuh vata dve osobenosti: (1) osnovnu masu jednog naroda u zatvorenoj naseljenoj oblasti i (2) svest o pripadnosti naroda toj državi. Pri tom. n. ima telo (teritoriju) i dušu (osećaj zajedništva). 3 država O etnos 3 nacionalizam
M. Uiarewicz (prev. s nemačkog Đ. Kurir)
nacionalizacija. Pojam koji ima dvostruko značenje. (1) Prvo značenje odnosi se na n. kao političku meru ili akt državne vlasti, koja označava proces prenošenja sredstava za proizvodnju u privatnom vlasništvu u državno vlasništvo. Razlozi za n. su višestruki. Jedni su ekonomske prirode i odnose se na pojavu da pojedina krupna industrijska preduzeća i, čak, čitave proizvodne grane više nisu u stanju da ostvaruju dobit, a bitne su za funkcionisanje društva te ih preuzima i finansira država. Drugi razlozi tiču se tzv. nacionalnih interesa. Naime, kada su neka sredstva i privredne delatnosti značajne za čitavo društvo, a država proceni da oni treba da budu zaštićeni, preuzima ih u svoje ruke. N. koja se sprovodi u kapitalizmu po pravilu se, bez obzira na razloge toga čina, sprovodi uz davanje manje naknade, ili »pravedne naknade«. Takozvana kapitalistička n. može da bude potpuna i delimična. Potpuna je ona n. prilikom koje država preuzima privatno vlasništvo i kontroliše ga. Delimična n. se zbiva kada država preuzima vlasništvo u svo jinu, ali privatni vlasnici mogu da zadrže kontrolu nad vlasništvom, kao što i država može da podeli kontrolu s privatnim vlasnicima. (2) Drugo značenje pojma n. upućuje na revolu cionarne mere ili akte državne vlasti koji podrazumevaju proces oduzimanja sredstava za proizvodnju iz privatnog vlasništva i njihovo prenošenje u državno vlasništvo. R.eč je o oduzimanju svojine ili »ekspropri jaciji eksproprijatora«, odnosno kapitalista. Ovaj vid n. sprovodi se u socijalističkim društvima i, kao i svaka eksproprijacija, po pravilu se sprovodi bez naknade. Takozvana socijalistička n. može da bude potpuna kao stoje to, recimo, bilo u Sovjetskom Savezu, gde su celokupna sredstva za proizvodnju u industriji i poljo privredi prešla u državno vlasništvo, ili pak ograničena - kao što je to bio slučaj u Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata. gde je izvršena n. industrijskih preduzeća i zemlje koja je imala više od deset hektara obradive površine i petnaest hektara šuma. Poseban vid n. je onaj koji se zbivao u postkolonijalnim zemljama, kada se, posle oslobođenja, ekspropri jacija industrije i ostalih privrednih preduzeća i grana
nacionalizacija
342
obavljala u kombinaciji s davanjem naknade ili bez naknade. Time mlade novoosnovane države dobijaju ne samo politička već i ekonomska prava, kao i prava raspolaganja sopstvenim resursima. Bez obzira na vrste, //.je originalan način prevođenja jednog tipa svojine u drugi, koji se ne izvodi iz svojinskog prava već na osnovu zakona ili, pak, revolucionar nog, narodnooslobodilačkog pritiska. N. se uvek oprav dava zaštitom nacionalnih dobara i interesa. Sociološke implikacije procesa n. su značajne bez obzira na njene vrste i vrste društvenih sistema, jer n. ojačava, sjedne strane, poseban savremeni oblik svojine - državnu svo jinu, kao što s druge strane, osnažuje i društveni položaj i vlast birokartije i tehnokratije. w eksproprijacija O svojina
v MHić nacionalizam . Jedna od najznačajnijih novovekovnih političkih ideja. Najkoncizniju definiciju //. pružio je čehoslovački nacionalni vođa Tomaš M asarik, određujući ga kao »svaki onaj pogled koji naciju tretira kao najvišu političku vrednost«. Međutim, u zavisnosti od različitih istorijskih us lova, //. se pojavljivao unutar širokog spektra različitih političkih ideologija: u ranom XIX veku s političkim i ekonomskim liberalizmom, krajem XIX veka sa imperi jalizmom, u XX s fašizmom, zatim sa izvesnim oblici ma političke ideologije povezanim s marksizmom - u eri borbe za oslobođenje od kolonijalne zavisnosti, sve do današnjih postsocijalističkih oblika tzv. etnonacionalizama. Ponekad n. nastupa pod imenom demokrat skog antiautoritarnog pokreta, ponekad kao sredstvo mobilizacije za vođenje ratova protiv drugih nacija; on može poslužiti obezbeđivanju unutrašnjeg jedinstva ili secesije neke teritorije, ili kao sila koja teži oslobođenju određene teritorije od strane dominacije. Distinkcije se, tako, mogu uspostaviti između revolucionarnih i kontrarevolucionarnih formi //., između njegovih progre sivnih i konzervativnih varijanti, između ujedinjujućeg i secesionističkog tipa «., ili između njegovih evrop skih i vanevropskih manifestacija. Ove varijacije formi u kojima se //. javlja stvaraju izuzetne teškoće u raz vijanju sveobuhvatne teorije /?., koja bi bila sposobna da objasni sve njegove posebne istorijske emanacije. Može se čak utvrditi da moć ideologije n. leži upravo u njegovoj fleksibilnosti i prilagodljivosti, čemu takođe ide u prilog nejasnoća i protivrečnost samog pojma »nacije«. Iz tih razloga, n. se mora istraživati pomoću što preciznije formulisanih teorijskih pojmova, imajući u vidu njegove različite konkretne istorijske forme. U protivnom, bivamo izloženi paušalnim ocenama, ap
straktnim generalizacijama, usiljenim klasifikacijama, normativnim dihotomijama između »dobrog« i »lošeg« «., ili provizornim moralističkim osudama. U svom prvobitnom obliku, n. se javlja kao politička ideologija koja teži ostvarenju ili unapređenju političkog predstavništva i suverenosti pojedinih naroda. Istorijska priprema pojave n. odvijala se tokom viševekovne idejne borbe, tokom koje su različiti pisci i filozofi nastojali da se, bilo putem otvorenog sukoba ili kompromisa, suprot stave feudalno organizovanom poretku, aristokratskim privilegijama i vladarima legitimisanim božanskim au toritetom. Nastupajuća klasa krupne i sitne buržoazije, zanatlija i trgovaca, sve više je pokušavala da svom društvenom položaju i novom kapitalističkom načinu proizvodnje pronađe odgovarajući oblik političkog uređenja. Oni su postavljali zahteve za uspostavljanjem svetovne vlasti, autonomne države suverenog naroda, podele legitimne i legalne vlasti, ili društvenog ugovora - kao osnove koja u državi ujedinjuje jednake i slobodne individue. Nikolo Makijaveli, Žan Boden, Tomas Hobs, Šarl-Luj de Monteskije, Žan-Žak Ruso, samo su neka od najzvučnijih imena tog intelektualnog angažmana. Prve političke realizacije ideologije n. odvijaju se sa Američkom i Francuskom revolucijom. Revolucionari uspostavljaju ustavni poredak s nacionalnim parlamen tom koji reprezentuje građane nacije..Konstituiše se autonomna politička sfera pravno jednakih i slobodnih građana, emancipovanih od njihovog religijskog, kul turnog i ekonomskog porekla. Zakon preuzima središnje mesto, a njegov nosilac postaje univerzalna kategorija građanina (fr. citoyen), koji na osnovu ugovornog odno sa i principa recipročnih prava i dužnosti stupa u javni život, tj. »republiku«. Granice političkog kolektiva postaju granice unutrašnje jednakopravnosti po for muli: nacija = država = narod (Erik Hobsbaum). Dakle, u ovom liberalno-republikanskom obliku n. je shvaćen politički, što će reći kao negativno i antagonistički određen prema apsolutističkoj vlasti monarha. Odrubljivanjem glave kralju, suverenost monarha prelazi u ruke suverenog naroda. Ideju političke legitimacije nacijom diljem Evrope pronosila je najpre revolucionarna, a potom i Napoleonova vojska, koja je sa sobom donosila ideologiju n. i izazivala reakciju u osvojenim zemljama, lako su nakon konačnog Napoleonovog poraza 1815. godine apsolutističke monarhije restaurirale Evropu, repub likanski n. već se nepovratno ustoličio na evropskom kontinentu, što će se očitovati u toku sledećih pola veka stalnih previranja, ratova, revolucija i nasilja nastalih kao rezultat nacionalnih i socijalnih pokreta (1848, 1859, 1866, 1871). U tom periodu, mnogi nacionalisti
343 su smatrali da se borba protiv apsolutizma mora voditi u zajedničkoj borbi različitih nacija. Ratovi i revolu cije vođeni su ujedno da bi se svrgnuo apsolutistički poredak, te da bi se uspostavio neki oblik predstavničke liberalne skupštine. Tome je imalo da posluži uspostav ljanje nacionalnih držaVa - bilo putem ujedinjenja manjih država (Italija, Nemačka) ili putem razbijanja većih im perija (Srbija, Grčka, Poljska, Mađarska). Tokom prve polovine XIX veka, n. je bio prvenstveno revolucionarna ideologija buržoaske klase, koja je bila u tesnoj vezi sa ekonomskom i političkom doktrinom liberalizma. Za sve politički progresivne i samosvesne ljude, ideja o suverenom narodu se tada činila jedino doslednim putem Evrope u Modemu (Hagen Šulce). U duhu epohe, G. V. F. Hegel piše da je narod bez države osuđen na život u »predistoriji«, a švajcarski stručnjak za međunarodno pravo Johan Blunčli postavlja princip prava naroda na svoju državu: »Svaki narod - država. Svaka država - narod«. Reakcija na Napoleonovu invaziju posejala je seme jednog oblika n. koji će postati sve uobičajeniji u ka snom XIX veku, kada su u Evropi ustavne monarhije i republike počele da zamenjuju apsolutne monarhije. Međutim, čim je apsolutizam prestao da bude glavni politički neprijatelj, povod zajedničke borbe nacio nalista je nestao i pretvorio se u međusobni rivalitet novoosnovanih nacionalnih država. Nacionalne vođe usredsredile su se na stabilizovanje nacionalnih pozicija -jačan jem svojih nacija u odnosu na druge. U svakoj nacionalnoj državi nacionalni identitet je bio razvijan i unapređivan školskim sistemom, standardizovanjem nacionalnog jezika i proizvodnjom nacionalnog simbo lizma putem himni, zastava, nacionalnih heroja, mitova i spomenika kulture. E. Hobsbaum opisuje taj proces kao »izmišljanje« tradicije preko rituala i simbola koji kreiraju kontinuitet s prošlošću, nastojeći da putem ponavljanja i reprodukcije stabilizuju određene oblike ponašanja i mišljenja. Tada nastupa vreme kolonijalizm a i evropskog imperijalističkog ekspanzionizma, praćeno različitim oblicima patriotizma, šovinizma i rasizma. U Fran cuskoj, gde su se republikanska načela konačno us talila u Trećoj republici, inicijativu kreiranja ideologije n. preuzima kleromonarhistička desnica. Osnovana je Liga patriota (1882), koja je podsticala nacionalno je dinstvo i revanšizam u odnosu na Nemačku, odbacujući parlametarizam i republikanizam. Francuska, nekoć kolevka republikanskog sada postaje stecište ide ologija antiindividualizma, antisemitizma i šovinizma. U Britaniji takođe dolazi do uočljivog desnog skretanja. Težnje za unutrašnjim jedinstvom i konsolidacijom naci
nacionalizam
je se postavljaju u cilju očuvanja imperijalnog položaja. Predsednik vlade Bendžamin Dizraeli još je kao student pisao o potrebi da se premosti rascep između dve nacije (bogatih i siromašnih), uspostavljanjem harmoničnog narodnog tela, putem unutrašnjih društvenih reformi i spoljašnjom ekspanzijom. Realizacija te politike bila je praćena izrazitim rasizmom. Kolonijalni ministar Džozef Cemberlen opisao je tada britanski narodni karakter kao »najveličanstveniju vladajuću rasu koju je svet ikad video«. Slično tome, i u Nemačkoj toga doba vlada konzervativni i reakcionarni kancelar Oto fon Bizmark, dok je u Italiji na vlasti premijer Đovani Đoliti, pobornik kolonijalizma i, nešto kasnije, sim patizer fašizma. Ukratko, n. prestaje da bude izraz re volucionarnog entuzijazma i političke jednakosti među građanima nasuprot apsolutističkoj vlasti, te postaje dvostruko sredstvo u rukama vladajućih klasa kojim se, sjedne strane, negira i pacifikuje unutrašnji klasni sukob, a s druge barata kao instrumentom u dostizanju strateških ciljeva spoljne politike. Proizvodnja nacije, nacionalne odbrane, patrio tizma i požrtvovanja u ime nacionalne slave i ponosa kulminirala je u Prvom i Drugom svetskom ratu. U tom periodu, n. je postao ideologija desnog pokreta, populističkih i fašističkih partija koje su promovisale nacionalne kulturne i rasne vrednosti. Kao posledica svetskih ratova i imperijalizma, rađa se i nacionalistička reakcija na periferiji svetskog sistema. Dve osnovne zamisli o nacionalnom sam oodređenju kreirale su sudbine naroda i međunarodnog poretka posle Prvog svetskog rata: sjedne strane, »Četrnaest tačaka o pravu naroda na samoodređenje« koje je formulisao tadašnji američki predsednik Vudro Vilson, a s druge, shvatanje prava naroda na samoopredeljenje, čiji je zagovornik bio V. I. Lenjin. Te dve zamisli - jedna legalistička, druga revolucionarna - ohrabrivale su brojne dvadesetovekovne pokrete za nacionalno oslobođenje od kolonijalnih sila, istovremeno deleći Zemaljsku kuglu na dva antagonistička politička bloka: kapitalistički i socijalistički. No, bez obzira na ideološke razlike, n. otad postaje svetska norma (Tom Nern). Nakon Drugog svetskog rata, novoosnovane Ujedi njene nacije postaju činilac stabilnosti i učvršćivanja sistema nacionalnih država. Prvenstveni zadaci UN bili su uspostavljanje ravnoteže među vodećim svetskim silama i sprečavanje međudržavnih konflikata. S raspadom socijalističkog bloka krajem osamdesetih godina XX veka dolazi do ponovne aktualizacije n., vođenog principima narodne suverenosti i prava na roda na samoopredeljenje. Euforiju ujedinjenja sveta pod dominacijom liberalnodem okratskih principa
nacionalizam
344
(Frensis Fukujama) ubrzo je potresao novi talas na cionalnih i etničkih sukoba. U Jugoslaviji, zajedno sa uvođenjem liberalne demokratije, slobodnog tržišta i višestranačkog sistema, počinju bitke oko jugoslovenskog socijalističkog nasleđa. Ta borba se odvijala ug lavnom pod geslom suverenosti naroda, a dotadašnje jugoslovensko samoupravno uređenje proglašava se novom »tamnicom naroda«. Slovenački komunisti iz bacuju parolu »Evropa zdaj!«, a tamošnji široki intelektu alni i civilni pokret podržava ideju o nezavisnosti Slo venije. U Srbiji, intelektualci su već deceniju pripremali tlo za »povratak prava« na nacionalnu suverenost Srba, što Slobodan Milošević politički realizuje ukidanjem političke autonomije pokrajina Kosova i Vojvodine, izraženo u sloganu: »Srbija iz tri dela ponovo će biti cela!«. U Hrvatskoj, gde dotad, sa izvesnim izuzecima, nije bilo izraženog n ., na prvim parlamentarnim iz borima pobeđuje Franjo Tuđman, sa obećanjem da će ostvariti »tisućljetni san« Hrvata o sopstvenoj državi, što su hrvatski nacionalisti formulisali truizmom d a je »narod bez države kao govno na kiši« (Boris Buden). Ovi procesi, izazvani željom jugoslovenskih naroda da se priključe »zapadnoj civilizaciji«, bili su praćeni žestokim ratnim krvoprolićem i pustošenjem, a okončani su uspostavljanjem kompradorskih nacionalnih država na evropskoj periferiji, u kojima se realizovao jedan istorijski čudovišan i isključujući tip ni, zasnovan na suverenitetu većinskog naroda. 3 država, nacionalna 3 etnos 3 nacija S. Karamanić
nacizam , v. fašizam narkomanija. Složenost problema vezanih za korišćenje ilegalnih supstanci odražava se, između ostalog, i na promene u terminologiji do kojih dolazi svaki put kada se neki profesionalni ili politički odbor sastane da o njima diskutuje. Odbor eksperata Svetske zdravstvene organizacije (SZO) definisao je toksikomaniju (1957) kao stanje periodičnog ili hroničnog trovanja štetnog za pojedinca i društvo, prouzrokovanog ponavljanim uzimanjem pri rodnih i sintetskih droga. SZO je 1964. izraz adikcija zamenila izrazom zavisnost od droge. Pojam zavisnosti ima dva aspekta: bihejvioralni i fiziološki. Bihejvioralni podrazumeva aktivnosti koje su motivisane žudnjom za drogom i obrasce patološke upotrebe. Fiziološki aspekt se odnosi na efekte brojnih intoksikacija i podrazumeva pojave kao što su tolerancija i apstinencijalni sindrom. Srodan izraz adikcija u međuvremenu je dobio neprik ladno, pejorativno značenje koje ignoriše pojam zavi
snosti kao bolesti i vezuje se ne samo za zloupotrebu dro ga već i za druga kompulzivna, tzv. adiktivna ponašanja. U Međunarodnoj klasifikaciji bolesti (ICD-IO) izraz zavisnost od droga se zamenjuje izrazom zavisnost od psihoaktivnih supstanci. Pod izrazom psihoaktivna supstanca podrazumevaju se alkohol, opijati, kanabinoidi, sedativi i hipnotici, kokain, drugi stimulansi, uključujući kofein, halucinogeni, duvan i isparljivi rastvarači. Za postavljanje dijagnoze sindrom zavisnosti, u ICD-10 neophodno je da budu zadovoljena bar tri od ponuđenih šest kriterijuma: (1) snažna žudnja ili kompulzija da se uzme supstanca; (2) gubitak kontrole ponašanja u odnosu na supstancu (supstanca se uzima češće i u većim količinama nego što je osoba nameravala, pokušaji da se smanji ili kontroliše njeno korišćenje ostaju bezuspešni, iako za tim postoji želja); (3) jav ljanje apstinencijalnog sindroma kada se smanji doza ili obustavi korišćenje supstance; (4) tolerancija na efekte supstance (potreba za značajnim povećanjem doze da bi se postigli željeni efekti ili slabljenje efekata iste doze); (5) preokupiranost supstancom i njenim korišćenjem i zapostavljanje alternativnih zadovoljstava i interesovanja; znatan deo vremena se troši na aktivnosti vezane za nabavku supstance, njeno korišćenje ili oporavak od njenih efekata; (6) kontinuirano korišćenje supstance uprkos štetnim posledicama. ICD-10 definiše štetnu upotrebu kao obrazac upotrebe koji izaziva oštećenje fizičkog i mentalnog zdravlja. S obzirom na to da je ovakva upotreba i socijalno neprihvatljiva, posledice se javljaju i na socijalnom planu. Kao i u slučaju ostalih psihijatrijskih poremećaja, prve etiološke teorije zavisnosti proistekle su iz psihodinamskih modela; posle ovih usledili su bihejvioralni, genetički i neurohemijski modeli. Prema najnovijim teorijskim modelima, nastanak zavisnosti je rezultat in terakcije brojnih faktora vezanih za zavisnika i njegovo okruženje i najlakše se može sagledati iz hiopsihosocijalnc perspektive. Ovi faktori se mogu grupisati u više nivoa koji su u međusobnoj interakciji: ( 1) biološki fak tori (genetski, neurološki, idiosinkrazijski); (2) varijable vezane za psihološki razvoj u adolescenciji (neuspeh u školi i bežanje sa časova, agresivnost, kriminogeno ponašanje, sklonost ka visokorizičnom ponašanju, impuisivnost, nedostatak samokontrole, odsustvo so cijalnih veština, odsustvo ciljeva, seksualno i fizičko zlostavljanje, prva iskustva s drogama pre trinaeste go dine života); (3) interpersonalni faktori, u koje spadaju (a) funkcionisanje u porodici (porodične krize, nedoslednost roditelja u postavljanju i održavanju granica: ekstremi u vaspitnim stilovima roditelja, prezaštićivanje ili zanemarivanje dece, nedovoljno emocionalno investi-
345 ranje, pogotovo od strane majke; nedostatak nadzora od strane roditelja; zloupotreba supstanci od strane roditelja i drugih članova porodice; suviše nizak ili suviše visok socioekonomski status porodice; neadekvatan porodični sistem vrednosti) i (b) odnosi sa vršnjacima (neadek vatna seksualna aktivnost, druženje s problematičnim vršnjacima, npr. sa onima koji puše, piju ili koriste ile galne droge); (4) faktori vezani za zajednicu, u koje spadaju (a) uticaji u školi (nedostatak preventivnih programa, nepostojanje pravila vezanih za zloupotrebu duvana, alkohola i droga, zloupotreba droga kao norma tivno ponašanje) i (b) uticaji u lokalnoj zajednici (do stupnost alkohola, duvana i droga i njihova niska cena, dostupnost psihoaktivnih lekova, izloženost medijskim porukama koje podstiču na upotrebu alkohola i droga, visoka stopa kriminala i nasilja u susedstvu, nedostatak strukturisanosti i supervizije slobodnog vremena mla dih); (5) faktori vezani za šire socijalno okruženje (pro longirana društveno-ekonomska kriza s posledičnom anomijom, nezaposlenost mladih, visoka zastupljenost drugih socijalnopatoloških pojava kao što su kriminal i prostitucija, nedostatak društvene kontrole). 3 alkoholizam O poremećaji psihičkih funkcija O sociologija, psihijatrijska
B. Đukanović narod. Kao poseban oblik društvene grupe (glo balne), odnosno ljudske, društvene zajednice, n. se jav lja u istorijskom periodu raspada prvobitnih zajednica i odgovarajućeg načina proizvodnje i organizacije života i rada, te njihovog objedinjavanja u veće društvene celine. Do formiranja n. došlo je zbog napretka proiz vodnih snaga, drugačije društvene podele rada i širenja tržišta. Obično se ističe da kao viši oblik društvene zajednice, nastaje na dva načina: prvo, prilikom prela ska prvobitnih zajednica u robovlasnički društveni si stem i, drugo, prilikom prelaska prvobitnih zajednica neposredno u feudalni društveni sistem. Za prvi slučaj navodi se primer Egipćana, Grka i Rimljana, a za drugi - primer germanskih, romanskih i slovenskih n. koji u svom istorijskom hodu nisu prošli period robovlasništva u punom obliku, već samo njegov patrijarhalni oblik. Pošto su prešli neposredno iz plemenskog uređenja u feudalizam, oni su se kasnije razvili u kao viši oblik društvene zajednice. Osnovne karakteristike n. kao društvene grupe, odnosno zajednice, mogu se podeliti u nekoliko grupa. Prvo, umesto krvnosrodničkih veza, kod n. preovlađuju principi teritorijalne povezanosti koja je uslovljena promenom načina proizvodnje. Drugo, n. je složenija etnička grupa od plemena i roda, jer se u njega uključuju
naselje elem enti različitih, ali približno sličnih etničkih grupa. Treće, n. kao zajednicu karakteriše formiranje zajedničkog jezika, s dosta jezičkih narečja i varijacija. Ipak, nije postojao jedinstven jezik kojim bi se kori stili svi članovi određenog n. Jedan jezik je važio za vladajuće slojeve (robovlasnike ili feudalnu aristokratiju), a drugi za ostatak n. Poznato je d a je feudalna aristokratija dugo koristila latinski, kasnije francuski jezik, koji najveći deo n. nije razumeo niti upotrebljavao. Četvrto, pojavljuje se država kao politička organizacija koja centralizovanom moći (vojskom, državnim po rezima) kontroliše stanovništvo određene teritorije, organizuje trgovinu, uspostavlja odnose i koordinaciju sa crkvom, vodi ratove, upotrebljava, mobiliše i premešta stanovništvo. Peto, poseban značaj dobija individualna porodica na osnovu koje država uspostavlja kontrolu nad priraštajem i demografskim kretanjem stanovništva. Šesto, n. je takva istorijska društvena grupa i zajednica koja predstavlja prelazni oblik između rodovsko-plemenske zajednice i nacije kao složene, više društvene grupe, odnosno zajednice. Cesto se napominje daje n. po tencijalna nacija, nacija u mogućnosti. Pojam n. se u novije doba, u kolokvijalnom smislu ali i u političkoj praksi, upotrebljava kao sinonim za naciju ili delove nacije koji se kao etnička (nacionalna) manjina nalaze u zajednici s drugim, većim, dominant nim nacijama ili nacijom. Pojam n. koristi se i da bi se označili građani, pripadnici određene države, prostora, skupa, pokreta, akcije i si. O etnos O nacija 5 nacionalizam I. Š ijaković
naselje. Svaki trajan ili privremen oblik ljudske naseljenosti, spontano ili planski nastao, na izgrađenom i povezanom prostoru, bez obzira na broj stanovnika, njihovu gustinu i društvenu heterogenost. U statističkom smislu, ». se smatra antropogeografska prostorna jedini ca posebnog imena, bez obzira na broj kuća. U pravnom pogledu, n. se smatraju samo mesta uneta u registar n. koji ima odgovarajući pravni značaj. Ukoliko n. ima jasno određeno područje i relativnu društvenu i ekonom sku autonomnost, reč je o samostalnom n. (selo, grad itd.), a ukoliko nema - reč je o nesamostalnom n. ili delu n. (zaseok, susedstvo, četvrt, zona, predgrađe...). U sociološkom smislu, n. predstavlja teritorijalnu društvenu grupu s razvijenim unutrašnjim funkcijama i odnosima, tj. lokalnu društvenu zajednicu kao globalni oblik društvenog života koji obuhvata sve društvene oblike i sve vidove aktivnosti na određenom prostoru. U njenom okviru se razvijaju i deluju razne društvene institucije i organizacije. Neke od tih institucija nastaju
naselje
kao proizvod delovanja same zajednice, dok se druge stvaraju pod uticajem činilaca koji deluju u samom društvu, izvan okvira zajednice. U tim slučajevima one mogu uticati na formiranje novih i reorganizaciju postojećih lokalnih zajednica. Najznačajnije strukture od kojih se sastoji lokalna zajednica su demografska, ekonomska, profesionalna, politička, ekološka, obrazovna, nacionalna i socijalna struktura, u smislu društvene stratifikacije. Zahvaljujući ubrzanoj industrijalizaciji i urbaniza ciji, u novijoj istoriji dolazi do rurbanizacije, tj. stihijnog spajanja i prožimanja dva osnovna tipa n. koji su dugo bili razdvojeni - sela i grada. Jednovremeno, umesto bipolamih tipologija n. dolazi do formiranja tzv. ruralno-urbanog kontinuuma, ali i do diskontinuirane raznovrsnosti n. (selo, varošica, srednji grad, regionalni centar, glavni grad, velika aglomeracija, metropola, glo balni grad itd.). O grad O selo O sociologija grada O sociologija sela S. Vujović nasilje: Obično se definiše kao oblik ispoljavanja agresivnog ponašanja, pri čemu se ulaže svestan napor da se izazove bol ili povreda. Postoje dva osnovna tipa ove agresije: reaktivni i instrumentalni. Reaktivna agresija je rezultat fizičke ili psihičke kazne koja je pre svrha nego sredstvo. Instrumentalna agresija uključuje nameru da se zada bol ili nanese povreda, što je sredstvo za postizanje određene spoljašnje svrhe, kao što su novac, pobeda ili pohvala. Posmatrano sa sociološkog stanovišta, n. se mora shvatiti veoma široko - kao sve ono što prinudno sputava i ograničava realizaciju i razvoj pozitivnih ljud skih mogućnosti'. Tako đefinisano n. obuhvata sve one akte i aktivnosti koji se mogu označiti kao upotreba ili pretnja upotrebom sile od strane subjekta (nasilnika) u odnosu na objekt (žrtvu), bez obzira na to o kojoj vrsti sile se radilo, s ciljem da se žrtvi, posredno ili neposredno, nanese bol ili kod nje izazovu strah i patnja, kako bi se njeno ponašanje stavilo pod kontrolu izvršioca n. Ovako shvaćeno n. omogućava da se obuhvate sve njegove vrste (fizičko i psihičko, racionalno i iracionalno, direktno i indirektno, individualno i društveno, trenutno i dugotrajno, masovno i pojedinačno, manifestno i latentno, grubo i fino), sve njegove manifestacije (na mikro, inezzo i makronivou) i svi njegovi nosioci i prenosnici. lako valja praviti razliku između n. kao samostalnog motiva i primene sile kao reakcije na ugroženost, čak i u ovom poslednjem slučaju ta upotreba sile može biti smatrana opravdanom jedino pod pretpostavkom da ispunjava neke bitne uslove: ( 1) da takva upotreba sile predstavlja nužan odgovor na spoljašnji izazov koji smera na ugrožavanje
346 ljudske egzistencije i temeljnih humanističkih potreba, vrednosti i normi, i to nakon što su prethodno sva nenasil na i u datoj situaciji primenjiva sredstva - a pre svega ona koja su usmerena na odvraćanje - bila isprobana i poka zala se neefikasnim; (2) da se upotreba sile odvija prema strogo utvrđenim pravilima, koja su unapred definisana i poznata, a koja su prihvaćena od strane demokratske većine, s tim da postoje pouzdani i delotvomi mehanizmi praćenja, nadzora i sankcionisanja svakog onog koji u postupku primene sile prekrši važeća pravila, koja opet i sama moraju biti predmet stalne provere i neprekidnog poboljšavanja; (3) da uzvratna primena sile, ni po obimu ni po intenzitetu, ne prekoračuje granice nužne odbrane, što se u svakom konkretnom slučaju posebno utvrđuje prema važećoj pravnoj proceduri, odnosno da se pri takvoj reakciji ne dopusti manifestvovanje agresije kao samostalnog motiva, čije se prisustvo može prepoznati po bezrazložnoj ili prekomemoj i nesrazmemoj upotrebi sile, što je praćeno uživanjem ili barem ravnodušnošću prema bolu i patnjama žrtve, kao i uživanjem u samom činu rušenja i uništavanja, te u njihovim posledicama. Jedan od najtežih problema u sociološkom objašnjenju n. proizlazi iz činjenice da dominantne društvene snage, na ovaj ili onaj način, nameću svoje shvatanje onoga šta će se smatrati normalnim, legalnim, prihvatljivim ili poželjnim, a šta opet nenormalnim, nelegalnim, neprih vatljivim ili nepoželjnim ponašanjem. Iako to definisar nje nije proizvoljno, ono ipak u sebi ne sadrži dovoljnu zaštitu od prodora parcijalnih interesa i vrednosti onih koji u jednom društvu imaju najveći udeo u distribuciji društvene moći. Stoga, iako spada u red najstarijih i veoma rasprostra njenih društvenih pojava, n. nije jednostavno sociološki objasniti. Razlozi tome su brojni, a ovde će biti pobrojani samo oni najvažniji: (l) iako je n. staro koliko i čovek i društvo, ne postoji nikakva tendencija da se ono, za jedno s razvojem civilizacije, smanjuje i povlači, već bi se pre reklo da, zahvaljujući prvenstveno neslućenom tehničko-tehnološkom usavršavanju, postaje sve masovnije, razomije i efikasnije; (2) nadalje, n. ima sposob nost da poprimi najneobičnije i najrazličitije forme i da uđe u najskrovitije kutke društvenog života, ali nije uvek jasno vidljivo i lako prepoznatljivo, tako da mnogi njegovi aspekti i manifestacije ostaju nedostupni ili teško dostupni objektivnom naučnom istraživanju; (3) unutar n. se na mnogostruk način mešaju i prepliću biopsihički i sociokulturni činioci - a isto tako racionalni i iracional ni, formalni i neformalni, individualni i kolektivni - pa se u njegovom istraživanju mora primeniti kompleksan, transdisciplinaran pristup, što je veoma teško postići u uslovima kada se neguje izrazita podela rada i specijali-
347 zacija između i unutar naučnih disciplina, čiji bi predmet proučavanja ono trebalo da bude; (4) iako n. u samom svom nazivu sadrži izraz »sila«, u njegovom proučavanju se nipošto ne možemo ograničiti isključivo na upotrebu ili pretnju upotrebom fizičke sile, već se moraju u raz matranje uključiti i drugi, rafiniraniji ali ne i manje teški oblici psihičkog što podrazumeva i primenu n. ne samo prema čoveku već i prema drugim živim bićima, pa čak i prema stvarima (pogotovo simbolima), odnosno prema celokupnoj živoj i neživoj ljudskoj okolini; (5) n. nesumnjivo spada u red »negativnih« društvenih pojava, ali se ono ne može jednoznačno okarakterisati kao štetno ili nepravedno u svim situacijama i pod svim uslovima, pošto postoje okolnosti i uslovi u kojima je ono ne samo nužno i neizbežno nego i poželjno; (6) najzad, mada ima i samostalno dejstvo i značaj, n. se nikad ne može posmatrati izolovano od drugih, njemu sličnih i s njim više ili manje tesno povezanih društvenih pojava, što se pre svega odnosi na agresiju, anomiju i društvene sukobe. Problem je, dakle, u tome što n., po svojoj dubini i složenosti, kao i formama manifestvovanja znatno prevazilazi mogućnosti svesne kontrole i racionalno obli kovanog ponašanja ljudi putem socijalizacije i što ono zadire u samu ontologiju društvenog bitka. Još je, npr., Sigmund Frojd tvrdio da se n. nalazi u samim temeljima kako čovekove ontogeneze tako i filogeneze. U osnovi njegove psihoanalitičke teorije društva nalazi se pretpo stavka da na prapočetku civilizacije stoji dvostruko fun damentalno nasilje: unutar primitivne horde, otac zasniva svoju moć na primeni grube sile da bi monopolisao svaki vid zadovoljstva i izgoni iz grupe svoje odrasle sinove; a izgnani sinovi se bune, udružuju, ubijaju i jedu oca, uspo stavljajući tako prvo ljudsko društvo u obliku anarhije. Ali, ubijajući oca kao predmet zavisti i mržnje, oni se istovremeno i identifikuju s njim, pošto je svaki od njih, jedući komad očevog mesa, prisvojio i deo njegove moći. Totemski obred predstavlja samo neku vrstu »sećanja« ili ponavljanja tog akta, s tim što ulogu oca sada ima totemska žrtva. Shodno tome, moglo bi se reći daje počinjeno i treće fundamentalno nasilje, iskazano u formi samorepresije, kojim se vrši obnova oca-despota putem uvođenja zabrana i društvenog morala. Represija se tako institucionalizuje i dalje razvija kao samorepresija. Institucije represije se ne zasnivaju samo na primeni gole sile već one funkcionišu prvenstveno stoga što ih pojedinci prihvataju i interiorizuju kao svo je. Tu se nalazi dvostruki izvor svih represija: spoljašnji izvor (iskustvo međusobne borbe, s obzirom na veliku oskudicu) i unutrašnji izvor (učvršćivanje osećaja krivice nastalog iz situacije u kojoj sinovi nisu mogli da pod nesu slobodu). Frojdove teze bile su đoenije, u raznim
nasilje u porodici
varijantama, osporavane, ali i razvijane i dopunjavane. Među onima koji su nastojali da ih razviju ističu se Vilhelm Rajh, Herbert Markuze, Erih From i Rene Žirar. Ovaj potonji je pokušao da dokaže kako su n. i sveto za pravo nerazlučivo povezani. Sve navedeno dokazuje da n. nije ni slučajan, ni pri vremen, pa ni povremen pratilac čoveka, društva i kulture, već daje ono njihova strukturalna odlika. Pa ipak, većina sociologa danas n. posmatra kao »anomičnu« i »devijantnu« društvenu pojavu. Sociološke analize nesumnjivo po tvrđuju da n. nema toliko uporište u čovekovoj nagonskoj osnovici koliko u istorijski strukturisanim sociokulturnim okvirima njegovog života i delovanja. O tome najbolje svedoći položaj čoveka u savremenim razvijenim društvi ma, u kojima sve nemilosrdnija konkurencija i neuspesi i osujećenja koji je nužno prate, predstavljaju dobru pod logu za sve jače ispoljavanje raznih oblika nezavisno od toga da li je ono više okrenuto prema spolja ili prema unutra: u prvom slučaju javlja se svojevrsna pobuna pro tiv postojećeg poretka, koji se doživljava kao nepravedan i sputavajući, što može da rezultira iracionalnim n. prema bilo čemu i bilo kome, posebno onome što se doživljava, opravdano ili ne, kao simbol tog postojećeg; a u drugom, dovode se u pitanje vlastite sposobnosti, dok se sâm po redak prihvata kao nesporan ili neizbežan i neizmenjiv, što opet može da se završi iskazivanjem različitih oblika n. (naročito prema svojoj najbližoj okolini), destrukcijom i autodestrukcijom. Posebno je, naravno, pitanje n. u odnosima među dru štvima i državama, bez kojeg se ne može razumeti ni ono unutar njih. Još je Imanuel Kant odnose među državama okarakterisao kao stanje stalnog rata pošto se one ponašaju »kao divljaci bez zakona«: i kad se ne nalaze u otvorenom ratu, države se ponašaju po pravu jačega. To na najbolji način potvrđuje upravo iskustvo XX veka, koji je ne samo vek neslućenog tehničko-tehnološkog progresa, razvoja demokratije i velikih kultumoduhovnih dostignuća nego i vek masovnog n. i razaranja, naročito oličenog u svetskim ratovima i totalitarnim diktaturama. O agresija Z> nasilje u porodici O rat iVI. Tripković
nasilje u porodici. Društveni fenomen za koji ne postoji konsenzualna definicija, ali se u stručnoj javno sti smatra da je to najpre psihičko, fizičko i seksualno nasilje, koje prema punoletnim osobama ženskog pola vrše bračni i vanbračni drugovi, sadašnji i bivši, potom članovi porodice, bez obzira na to da li žive u istom domaćinstvu s njima ili ne, kao i osobe s kojima žrtve dele isto domaćinstvo, tj. stambeni prostor, bez obzira na to da li su s njima u srodstvu ili ne (npr. porodice
nasilje u porodici koje su primile izbeglice koje nisu njihovi rođaci, ali ne plaćaju smeštaj). Porodično nasilje u oblicima koje ističe definicija, posebno nad ženama, nije nova niti nepoznata, pojava, već je po svemu sudeći uobičajeni obrazac ponašanja u skoro svim istorijskim društvima širom sveta, nastao zbog tradicionalne neravnopravnosti polova na štetu žene, i to najpre na ekonomskom planu. Ekonomski za visna tokom celokupne istorije, žena je bila prinuđena da trpi raznovrsno nasilje muškaraca iz svoje porodice da ne bi ugrozila svoju egzistenciju, pa je ova situacija omogućila muškarcima da se u okvirima objektivne su periornosti nad ženama i nasilno ponašaju, što je tokom istorije bilo uglavnom sasvim prihvatljivo, a često i za konodavno odobreno. Uopšte govoreći, može se reći d a je pojava n. u p. postala predmet društvene pažnje tek od sredine XX veka, kada je otpočela da se stvara društvena klima pogodna ostvarivanju ravnopravnosti žena. Reč je, najpre, o ekonomskoj ravnopravnosti, zahvaljujući kojoj su stvoreni preduslovi da žena stekne pravo za dostojanstvenu egzistenciju izvan neposredne kontrole muškaraca iz porodice, ali je ovo pravo u većini društava teško ostvariti. Zato je n. u p. realnost s kojom se odnedavno tzv. demoktratska društva otvoreno i organizovano suočavaju, u čvrstoj nameri da reše ovaj rasprostranjen vid kršenja prava i sloboda ogromne populacije žena. Naše društvo se otvoreno suočilo sa ovim proble mom početkom ovoga veka, u okviru svođenja bilansa dugogodišnje mnogostruke krize koja je, između osta log, rezultirala poražavajućim podatkom da skoro svaka druga ispitana žena doživljava neki oblik n. u p. u po rodici, čime muškarci podrivaju njeno samopoštovanje jer je žena prinuđena, ili pak vaspitana, da im se potčinjava. Ipak, čini se da su žene u Srbiji, kao i posvuda drugde, najčešće svesne da su žrtve, te da je nasilničko ponašanje prema njima nedopustivo, ali iz egzistencijalnih, status nih i drugih razloga uglavnom nisu u mogućnosti da napuste nasilnika, što je i objektivno teško izvodljivo u uslovima društvenog siromaštva. Međutim, gledajući šire nego što nalaže definicija, žrtve u. up. nisu samo žene nego i deca koju na različite, pa i surove načine zlostavljaju najpre roditelji, ali i drugi članovi porodice. To su često i ostareli roditelji koje zlostavljaju deca koja s njima često dele stambeni prostor. Ipak, može se reći da je nasilje nad ženama naj rasprostranjenije, verovatno zato što je društveno naj prihvatljivije. bar u patrijarhalnoj sredini koja kod nas preovlađuje u različitim oblicima.
348 U svakom slučaju, ono što karakteriše Srbiju odlikuje manje ili više celokupan région, pa i prostorno udaljenija društva. No, slika koju Srbija pruža u tom pogledu još je sumornija svakako zbog višestrukog negativnog uticaja ekonomske krize i nedavnih oružanih sukoba, u koje je Srbija na razne načine bila uključena, pa i tako što se u nju prenelo nasilje kao dominantan oblik ponašanja u ratnom okruženju. Naša javnost se tek od nedavno u značajnijoj meri osvešćuje i senzibiliše za problem i počinje da uviđa urgentnu potrebu njegovog efikasnog rešavanja, možda najpre zaslugom civilnog sektora. Tako je nedavno porodično nasilje sankcionisano Krivičnim zakonom Republike Srbije. Ipak, problem nije jednostavno rešiv, čak i kada ga reguliše adekvatno zakonodavstvo, jer praksa pokazuje da postoje velike prepreke njegovoj efikasnoj implementaciji. To su, pre svega, ukorenjeni kulturološki obrasci patrijarhalnog društva koji ob jektivno pružaju manje izgleda za ekonomski prospe ritet žena, što mnoge od njih odvraća od prijavljivanja slučajeva n. u p ., te na taj način blokira čak i onu skrom nu i izvodljivu društvenu akciju za pomoć žrtvama. Ipak, u budućnosti se može očekivati da će intersektorski napor osvešćivanja-društva, a najpre žrtava, dovesti do veće dostupnosti izvodljive pomoći, a i da će se uspostaviti efikasni mehanizmi prevencije i sanacije problema. Razume se, to pretpostavlja da će društvo u celini dostići odgovarajući ekonomski prosperitet čije će plodove uživati i žene. Samo na taj način moguće je suzbiti uzroke n. u p. koje je posledica njihove rodno uslovljene ekonomske, pa i svake druge zavisnosti. O agresija O nasilje O porodica
A. Dimčevska
natalitet (lat. natalis - rođen). Agregatni pokaza telj nivoa rađanja dece. Razlikuje se njegov apsolutni i relativni izraz. U apsolutnom smislu, n. se definiše kao zbir živorođene dece vremenski i prostorno određen. Relativan izraz, tj. opšta stopa n ., predstavlja odnos između broja živorođene dece i broja stanovnika u jednoj populaciji u određenom vremenskom periodu, najčešće u jednoj kalendarskoj godini. Izvor podataka je vitalna statistika. Ovako definisan n. pokazuje u kojoj meri efektivna plodnost, kao pozitivna komponenta pri rodnog priraštaja, utiče na porast stanovništva i naziva se efektivni n. Izuzetno se retko koristi izraz ukupan n., koji obuhvata sva rođenja u jednoj populaciji, tj. i živorođenja i mrtvorođenja. U literaturi se često ne pravi razlika između n. i fertiliteta. Oba izraza se upotrebljavaju da izraze nivo rađanja stanovništva. To je posebno slučaj u anglosak-
349 sonskoj literaturi. Ovakvoj praksi znatno je doprinela analitička vrednost opšte stope n. koja se izračunava prema formuli n = (N/P) 1 000, gde N označava ukupan broj živorođene dece rođene od 1. januara do 31. decem bra posmatrane godine, a P broj stanovnika sredinom posmatrane godine. Ova stopa, pored toga što se koristi u određivanju uticaja komponente rađanja na nivo pri rodnog priraštaja i rast stanovništva, upotrebljava se i kao mera rađanja, mada manje precizna, jer je pod uticajem starosne strukture ukupnog stanovništva. U demografskoj literaturi relativno malo prostora je posvećeno istraživanju n. kao komponente prirodnog priraštaja i rasta stanovništva. Proučavanja su gotovo isključivo usmerena na kvantitativnu analizu značaja koji n. ima za rast stanovništva. U periodu 1990-1995. opšta stopa n. za ceo svet je procenjena na 24 promila. Najviši rt. imale su zemlje u Srednjoj, Istočnoj i Zapadnoj Africi (46,45 i 45 promila respektivno), Južnoj Africi (32), Sevemoj Africi, zapad noj Aziji i Južnocentralnoj Aziji (po 30) i Srednjoj Ame rici (29), a najniži zemlje Seveme Amerike i evropske zemlje (15, odnosno 12). Bivše države - SRJ i SCG - sa opštom stopom n. od 12,4 promila, koliko je ova potonja iznosila u 1997. godini, spadale su u grupu zemalja s niskim n. To je poslednja godina za koju je dostupan podatak za SRJ, odnosno SCG, kao celinu. No, i pored toga, ovaj poda tak nije pouzdan usled podregistracije vitalnih događaja na Kosovu i Metohiji. Velike regionalne razlike u visini n. su, međutim, izrazita karakteristika demografske slike zemlje kao celine. Niskonatalitetna područja su centralna Srbija i Vojvodina u Srbiji i Crna Gora (opšta stopa n. u 1998. godini je iznosila 9,8; 10,1, odnosno 14,2 promila), dok pokrajina Kosovo i Metohija spada u područja sa umereno visokom stopom n. Prema poslednjim pouzdanim podacima, koji se odnose na 1989. godinu, ovo područje je beležilo opštu stopu n. od 27,7 promila. Pretpostavlja se daje u devedesetim godinama prošlog stoleća nastavljen pad rađanja na Kosovu i Me tohiji, ali nema osnovnih preduslova da se proceni nivo opšte stope n. O fekonditet O fertilitet O prirodni priraštaj Mirjana Rašević
naturalizam (lat. natura - priroda). Saznajno stano vište prema kojem je prirodan svet jedini koji postoji, te je jedini način da ga zaista razumemo upotreba naučnih metoda prilikom izučavanja različitih fenomena. U pri rodi postoje regularanosti, jedinstvo i celina koja im plicira objektivne zakone do kojih može da dođe samo naučno znanje. Dakle, naučno znanje je jedino valjano
naturalizam
znanje. Poricanje osnovnog značaja metafizike čini n. scijentističkom orijentacijom u tom smislu što se epistemologija i metafizika moraju rukovoditi metodima i znanjima preuzetim iz raznih nauka (uključujući i psiho logiju i sociologiju). N. je sličan pozitivizmu, ali u pita nju je šira metodološka orijentacija. Glavne teorijsko-metodološke postavke n. su od bacivanje filozofije kao osnove nauke, isticanje relevantnosti nauke pri rešavanju filozofskih problema, naglašavanje posebnosti fizike kao najbolje zasno vanog ljudskog znanja, te ukazivanje na relevantnost određenih naučnih teorija pri rešavanju određenih filo zofskih problema (što je naročito slučaj s darvinističkom teorijom prirodne selekcije). Važnost darvinističke te orije za određene filozofske probleme ogleda se, pre svega, u njenom objašnjenju procesa zahvaljujući ko jem su slepi mehanicistički procesi, putem mehanizama slepe varijacije i selektivne retencije, doveli do toga da u takvom svetu uočavamo svrhovitost. Darvinistička teorija evolucije ima najveću naučnu relevantnost kada je u pitanju čovek, i ona je (u naučnom smislu) najbolje zasnovana. I, konačno, naturalisti su najčešće zagovor nici progresizma, što argumente o neracionalnim, nekumulativnim i neprogresivnitn karakteristikama nauke s njihovog stanovišta čini bezvrednim. U literaturi se n. često brka s materijalizmom, mada je mnogo širi od njega. Materijalizam u filozofiji označava shvatanja po kojima su sve činjenice (uključujući i ljud ski um) kauzalno zavisne od fizičkih procesa, pa čak i svodive na njih. Materijalizam je uvek naturalistički, ali ne važi nužno i obrnuto. N. nema ontološke preferen cije, odnosno unapred definisan stav prema određenim kategorijama stvarnosti: dualizmu/monizmu, ateizmu/ teizmu, idealizmu/materijalizmu itd. Sve ove orijen tacije su na opštem nivou kompatibilne sa sve dok je stvarnost prirodna. To su jedina ograničenja. Najpoznatiji rad koji se tiče isticanja osnovnih po stulata n. svakako je tekst Vilarda Van Ormana Kvajna »Dve dogme empirizma« (1951). Dogme empirizma su: (1) verovanje da postoji neka fundamentalna razli ka između analitičkih istina (ukorenjenih u značenjima, nezavisno od činjenica) i sintetičkih istina (zasnovanih u činjenicama) i (2) dogma redukcionizma, odnosno verovanje d a je svaki smisleni stav ekvivalentan ne kom logičkom konstruktu preko izraza koji se odnose na neposredno iskustvo. Obe dogme su neosnovane, a otklanjanjem razlike između analitičkih i sintetičkih stavova gubi se demarkacioni kriterijum između nauke i filozofije. Pojmovna shema nauke je, pored ostalog, i mehani zam za predviđanje budućih iskustava na osnovu prošlih
naturalizam iskustava. U epistemološkom smislu, fizički objekti oko nas i razna mitska bića razlikuju se samo po stepenu, a ne u kvalitativnom smislu. Sva ta shvatanja imaju poreklo u kulturi oko nas. »Mit« o fizičkim objektima epistemološki je superioran ovom o mitskim bićima samo zato što preko njega možemo da stvorimo struk turu za razmatranje svakodnevnog iskustva. Kasnije će iz ovih stavova proizlaziti razne kritike n. koje ga predstavljaju kao stanovište indiferenentno u pogledu pitanja istinitosti ili lažnosti neke teorije. To je naročito bio slučaj s »jakim programom« u sociologiji naučnog znanja, koji svim znanjima pridaje jednaku valjanost. Naturalisti smatraju da ontološka pitanja spadaju u ravan prirodnih nauka. Kvajn je isticao da nauka nikad nije dovoljno potkrepljena činjenicama našeg iskustva. Zato nauka nije zarnena za zdrav razum, već njegova ekstenzija. Kvajn smatra da pitanja o ideji naučne ob jektivnosti treba prepustiti psihologiji. Znanje, um i značenje su deo istog sveta i treba ih izučavati na isti em pirijski način kao i u prirodnim naukama. Nema mesta apriornoj filozofiji. Najveći problem s kojim se n. suočava jeste razliko vanje između opravdanja i uzročnosti. Opravdanje daje osnovu za istinu verovanja, što naizgled nije slučaj sa uzročnošću. Opravdanje je logički odnos između doka za i zaključka, a logika je stvar značenja. Bez pozivanja na a priori istine, »prvu filozofiju«, tvorca itd., n. može da se poziva samo na naučna saznanja i naučnu meto dologiju. Iz svega ovoga sledi da i teorije filozofije i sociologije nauke treba da budu naučne teorije. Zasnivanje filozofije i/ili sociologije nauke na logici i intuicijama ne može da uspe. Teorija o nauci koja je isključivo filozofski auto nomna nije više opravdana. Cilj istraživanja nauke je da se objasni šta je nauka i zbog čega je ona uspešna. Ona može da bude normativna, ali normativnost mora da bude zasnovana na pouzdanim, empirijski utemeljenim teorijama o tome kako se nauka zaista upražnjava. Prirodne nauke, grubo gledano, konstituišu jedan epistemički kontinuum. Pitanje je da li i društvene nau ke mogu da se postave u taj kontinuum. Sama po sebi, upotreba metoda prirodnih nauka ne garantuje neki viši stepen naučnosti društvenih nauka. Međutim, ono što može da bude dobar indikator jeste cilj objašnjenja društvene nauke. Prototipski primer cilja istraživanja u prirodnim naukama je otkrivanje nekog prirodnog me hanizma koji objašnjava određeni skup fenomena i koji je moguće testirati. Čitav napredak naučne misli tokom istorije može se posmatrati i kao napredak ka sve većoj prediktivnoj moći teorija i širem obimu objašnjenja. Taj napredak najviše duguje eliminaciji svrhe i značenja u
350 prirodi, što spada u nasleđe darvinističke revolucije. Zato je sada samo još ljudsko ponašanje područje u kojem se objašnjenja pozivaju na svrhu, cilj, nameru i značenje. U sociologiji se n. najčešće suprotstavlja interpretativnim teorijama. Neki društveni naučnici veruju da se predviđanje i interpretacija mogu pomiriti. Natura listi smatraju da je moguće doći do kauzalnih teorija ljudskog ponašanja i d a je čovek u stanju da stvori mo dele, pravilnosti, čak i zakone koji bi bili u stanju da nam pomognu da predvidimo ljudsko delovanje. U tom smislu, ovo shvatanje je naturalističko, jer se oslanja na saznanja i metode prirodnih nauka. Među najvećim pro tivnicima «., kao zagovornici interpretacije u izučavanju ljudskog ponašanja, svakako su idealisti, fenomenolozi, strukturalisti, etnometodolozi, zagovornici hermeneutike, postmodernisti i dekonstrukcionisti. Zato se ova shvatanja mogu nazvati antinaturalizmom, ili interpretativizmom. Do danas je bilo malo pokušaja da se stvori sveobu hvatna prirodna društvena nauka. Postoji jedan veliki problem s kojim bilo kakav ozbiljan poduhvat mora da se suoči, a to je činjenica da politika, pravo, religija, novac, umetnost itd. nisu na prvi pogled sastavni deo prirodnog sveta. Da li je onda uopšte moguća »naturali zacija« društvene stvarnosti? Odgovor koji je u najvećoj meri zadovoljavajući jeste onaj koji naglašava značaj kognitivne nauke. Psihologija (naročito kognitivna) da nas je u velikoj meri naturalizovana, a njena granična disciplina je sociologija, tako da su ova pitanja od izu zetnog značaja i za sociologiju. Pitanje o naturalizaciji mentalnih stvari danas ima dosta kompleksan, iako još ne i kompletan odgovor, ali taj odgovor je danas lakše dati nego onaj na pitanje kako je moguće naturalizovati društvene stvari. Postoje tri načina da se to učini. Mentalno se može u velikoj meri redukovati na neurološko, odnosno prirodno. Deskrip cija mentalnih fenomena u okviru psihologije može da se redukuje na neurologiju. Drugi načinje da se natu ralizacija shvati slobodnije. Ako su mentalni fenomeni neurološki, odnosno prirodni, nije veliki problem što deskripcija pomoću psiholoških kategorija ne može da se prevede u neurološke kategorije. To je neka vrsta mi nimalnog n., bez redukcionizma. I treći način naturali zacije mentalnih fenomena sastoji se od rekonceptualizacije čitavog tog područja i eliminisanja svih pojmova koji se ne odnose na prirodne fenomene, što je pozicija eliminativizma. Na sličan način moguće je naturalizovati područje društvene stvarnosti, iako u tom pogledu postoje određe ni problemi. Prva mogućnost je redukcija socijalnog na
351
prirodno. Međutim, još ne postoji u potpunosti razvijen i zadovoljavajući pokušaj totalne redukcije društvene nauke na prirodnu. Tako redukcija ostaje samo poten cijalna mogućnost, koja na ovom stadijumu razvijenosti nauke nije (još) moguća. Drugi načinje da se natura lizacija opet shvati slobodnije, te da na taj način sva ka osobenost socijalne stvari bude osobenost prirodne stvari, bez obzira na nesvodivost sociologije na psiho logiju. Treća mogućnost zagovara rekonceptualizaciju područja društvenog. Možda su naše kategorizacije u društvenoj nauci pogrešne i možda je odgovor u rekonceptualizaciji društvenih fenomena kao prirodnih. Redukcija će verovatno ostati nemoguća, dok su li beralnije interpretacije naturalizacije prilično nejasne u pogledu društvenih nauka (situacija je donekle jasnija u oblasti kognitivnih fenomena). Dakle, kao najadekvatnija strategija ostaje rekonceptualizacija područja društve nog. Cilj naturalističkih programa, tako, nije više Velika teorija Ogista Konta, odnosno fizika socijalnog sveta, već kompleks isprepletenih modela srednjeg obima. O nauka O pozitivizam O redukcionizam M. Škorić
naučna definicija. Logički postupak kojim se odre đuje sadržaj nekog pojma naznačavanjem njegovog najbližeg roda (lat. genus proximus) i njegove specifične razlike (differentia specif ica). Pojam čiji se sadržaj određuje naziva se def iniendum, a pojmovi pomoću kojih se on određuje nazivaju se definiens. Postoji više vrsta n. d.: realne (kojima se rasvetljava suština stvari); konceptualne (kojima se određuje sadržaj pojma); nomi nalne (kojima se objašnjava značenje reči); verbalne (kojima se jedna reč zamenjuje drugom, poznatijom); genetičke (kojima se izlaže način na koji je predmet na stao); ostensivne (koje uključuju pokazivanje predmeta); preskriptivne (propisujuće); legislativne (zakonodavne); stipulativne (pogodbene) i dr. Naučno definisanje pojava je od suštinskog značaja za objektivnost, preciznost i sistematičnost naučnog zna nja. Ono olakšava opštenje u nauci i predstavlja prepreku laičkom razumevanju pojava na koje se naučni pojmovi odnose. Da bi n. d. bila valjana, osim osnovnog zahteva da bude izvedena pomoću najbližeg višeg rodnog poj ma i specifične razlike vrste (lat. definitio fiat per genus proximus et differentiam specificam), ona mora da poštuje još neka pravila: ne sme da bude ni preširoka ni preuska (obim definiensa mora biti jednak obimu definienduma); mora da izrazi suštinu onog što definiše, ne sme da se kreće u krugu (prvo se definiše drugim, a drugo prvim); mora da bude izražena pozitivnim terminima (ono što jeste, a ne ono što nije); ne sme biti iskazana nejasnim
naučna fantastika i figurativnim jezikom. Da bi pojmovi bili adekvatni, a definicije jasne, neophodno je voditi računa o brojnim teškoćama, kao što su; izrazi upotrebljeni da se označe naučni pojmovi mogu imati različita značenja u drugim sistemima (npr. »funkcija« u matematici, biologiji i so ciologiji); različiti izrazi mogu se odnositi na istu pojavu (npr. »mas-mediji«, »sredstva masovnih komunikacija«, »masovna opštila«, »sredstva informisanja«); jedan izraz ne mora da ima neposredni empirijski objekt (npr. »društvena struktura«); značenje pojmova se menja (npr. »radnička klasa« u XIX i u XX veku) i sl. - nauka - operacionalna definicija - teorija M Tripković
naučna fantastika. Pod sintagmom n . podrazumeva se prozno književno delo (vrsta pripovetke ili tip akcionog romana), ili pak film koji obrađuje uzroke i posledice stvarnih ili pretpostavljenih naučnih otkrića u budućnosti. U našem jeziku je, pored navedene sin tagme, odomaćen i izraz science-fiction (eng. science - nauka, fiction - mašta), ili skraćenica SF u istom značenju. Pretečama ovog žanra smatraju se različiti autori koji su stvarali u periodu između XVII i XIX veka. Sirano de Beržerak, još u prvoj polovini XVII veka, pored dramskih dela, piše i bajkovite pripovetke u kojima kombinuje elemente n . f i političku satiru. Njegova dela poslužiće kao inspiracija kasnijim piscima, poput Džonatana Svifta, autora slavnih Guliverovih putovanja (1726). Elemente n .f. sadrže i dela spisateljice Meri Seli (Frankeštajn, 1818), kao i književni opus Rober ta L. Stivensona pod naslovom Nesvakidašnji slučaj doktora Džekila i gospodina Hajda (1886). Značajan uticaj na razvoj n .f. kao žanra izvršiće književni rad francuskog pisca Žila Verna, kao i romani engleskog autora H. Džordža Velsa. Tako Vernova dela Put u središte zemlje (1864), Dvadeset hiljada milja po d morem ( 1870) i Put oko sveta za osamdeset dana ( 1873 ), opisuju fantastična, lucidno smišljena naučna čuda koja su, kako će se pokazati, prethodila tehnološkim dostignućima XX veka. Nakon Velsovih SF romana Vremeplov (1895), N evidljivi čovek (1897) i Rat svetova( 1898), n. f. se nameće kao svojevrstan žanr na stranicama magazina Čudesne priče, koji je pokrenut 1926. godine. Kao ozbiljan književni žanr, n .f. će se iskristalisati osnivanjem magazina Zapanjujuća naučna fantastika krajem tridesetih godina XX veka u Americi. Tada, pa i nešto kasnije, počinju da stvaraju pisci poput Roberta Hajnlina, Isaka Asimova i Artura Klarka, čije sofisticirane pripovetke i romani predstavljaju klasike n.f. kao žanra.
naučna fantastika Razmatrajući n .f. kao književni žanr, može se uočiti distinkcija između dva tipa slikanja naučnofantastičnog sadržaja: (1) prvom tipu pripadaju dela koja imaju više fa n ta stič n u tematiku, dok (2) drugom tipu pripadaju dela koja su više naučnog karaktera. Ovim potonjim cilj je, pored ostalog, popularisanje nauke i naučnih dostignuća. Tako su prevashodno fantastičnog karaktera romani Aleksandra Beljajeva Čovek amfibija, A rije! i drugi, kao i antologijska priča Aleksandra Grina Pacolovac, te ciklus Grinovih fantastičnih romana o izmišljenoj zemlji Grinlandiji i doživljajima njenih stanovnika. Neki analitičari i najpoznatije delo Džordža Orvela, roman 1984. ( 1949) svrstavaju u vidfantastične književne forme. U duhu vremena, nakon Drugog svetskog rata, kada mnogi umetnici i naučnici počinju da analiziraju i obrazlažu moguće tendencije svetskih istorijskih kretanja, u navedenom romanu pisac iznosi viziju totalitarne države u kojoj malobrojni pripadnici vladajuće klase ratovim a i policijskom represijom opstaju na vlasti držeći pokoreno stanovništvo u strahu i nemaštini, falsifikujući istoriju i potpuno degradirajući čoveka kao ličnost. Roman je delo od trajne vrednosti i sociološki relevantno štivo s obzirom na tendencije koje mogu - i koje bi tek mogle - tok istorije usmeriti u pravcu uspostavljanja totalitarnih režima. SF romani A. Beljajeva ( Vazdušni brod , Laboratorija d u b lve i Z vezd a K ec) sadrže prevashodno naučne elemente. Tridesetih godina XX veka, nakon pažljivog izučavanja dostignuća fizike, vazduhoplovstva i raketne tehnike, a snagom sopstvene imaginacije i bogatstvom vizija, autor anticipira osvajanje Arktika, pojavu mlaznih aviona, upotrebu atomske energije, čovekovo otkrivanje i osvajanje kosmosa, izgradnju međuplanetarnih stanica itd. U toku XX veka, popularizaciji n.f. znatno je doprineo razvoj sredstava masovne komunikacije, naročito radija i TV, razvoj filmske umetnosti, a krajem tog stoleća razvoj intemeta. Tako, veliki deo klasičnih dela n .f. biva filmovan, u želji predstavnika sedme umetnosti da iznesu vizije budućnosti ljudske zajednice na Zemlji, susreta s neidentifikovanim letećim objektima (NLO), posledica međuplanetarnih letova, imaginarnih potencijalnih istraživanja vanzemaljskih kultura. Kada pedesetih godina biva objavljena naučnofantastićna pripovetka Isaka Asimova. Ja, robot ( 1950), jedna od središnjih tema potonje književnosti te vrste, kao i naučnofanstastičnih filmova, postaje odnos između ljudi i inteligentnih mašina, tj. robota. Potencijalni odnos između ljudi i robota u budućem društvu - u kontekstu razvoja poslindustrijskog. informatičkog društva (Danijel Bel) - jeste sociološki i futurološki relevantna tema. Kao što
352 su mnogi pronalasci opisani u delima Ž. Verna, A. Be ljajeva i drugih stvaralaca naučnofantastičnog opusa, tokom XX veka postali stvarnost zahvaljujući snažnom razvoju nauke i tehnologije, i roboti iz mašte pisaca n . f . i scenarista takvih filmova krajem XX veka postaju jav a zahvaljujući naučnicim a koji vešto primenjuju dostignuća kibernetike i robotike. Zato su opravdana mnogobrojna pitanja o posledicam a razvoja veštačke inteligencije, robotizacije, potpune birokratizacije društva. Mišljenja naučnika su u tom pogledu uglavnom podeljena. Neki autori nagoveštavaju da ćemo se već oko 2030. godine susresti s mašinama mnogo inteligentnijim od nas, koje će kao takve osvojiti naš svet, a u krajnjoj instanci posledice bi bile nalik scenariju iz naučnofantastičnog filma Term inator 3. Pobuna m ašina (2003). Postoje i optimističkije pro gnoze razvoja ljudskog društva u budućnosti. Prema takvim mišljenjima, čovek će, uprkos neravnomemosti društvenog razvoja, na najracionalniji način iskoristiti sve inovacije informatičkog društva: nove visokonaučne tehnologije, nove načine proizvodnje, promene u kara kteru rada, u strukturi i obrazovanju radne snage, u druš tvenim odnosima i načinu svakodnevnog života ljudi itd. Krajem XX veka, globalna računarska mreža (inter net) sasvim izvesno postaje značajan izvor infonnisanja, ali i specifičan vid kompjuterske komunikacije. U tom smislu, internet predstavlja i sredstvo popularisanja n .f. kao žanra. Osim što nudi mnoga književna naučnofanta stična izdanja i informacije o različitim publikacijama te vrste, globalna računarska mreža omogućuje komunika ciju virtuelnih zajednica čiji članovi svoja interesovanja vezuju za ovu tematiku, te oživljavanje ovih svojevrsnih naučnofantastičnih virtuelnih skupova u realnom živo tu, kao specifičnog vida SF kulture. U dijalogu sociologije sa futurologijom i ekologijom, relevantna tema prisutna i u naučnofantastičnim ostva renjima jeste predviđanje atomskog rata, globalnog energetskog sloma, novih epidemija, globalne ekološke kataklizme, kao i predviđanje posledica genetskog in ženjeringa, kloniranja i si. Kako su prošlost i sadašnjost ispunjeni protivrečnim i nepredvidljivim društvenim procesima koje su pokrenuli različiti društveni akteri, i budućnost je neizvesna u onoj meri u kojoj se ne može dati tačna praćena potencijala različitih činilaca budućih društvenih zbivanja. N .f. kao žanr i n.f. kao diskurs koji, pored ostalog, čine i sociološki relevantne teme, jeste vidovit pogled čoveka -maštara u još nedosegnute svetove, a u večitoj potrazi za sopstvenim identitetom. U konstantnom promišljanju odnosa »ja - drugi«, »mi - oni«, u neprekidnoj borbi između bestijalnosti i duboke empatije, kroz prizmu
353 dualizm a između iracionalnog i racionalnog, n. f. odslikava čovekovu romantičnu uznesenost, humanost, prosvetiteljsku veru u sopstvene (neograničene) moći i sposobnosti, ali i svest o nepostojanju konačnih odgo vora. N .f. danas, u postmodemom duhu, predstavlja vid svojevrsnog prožimanja umetnosti, nauke, tehnologije i svakodnevice. 3 futurologija 3 sociologija umetnosti
naučna hipoteza
značajnih naučnih hipoteza, čija veza sa iskustvom nije neposredna, već se uspostavlja preko nekih udaljenih stavova koji jesu osetljivi na iskustvo. Da li se do h. došlo čisto logičkim rasuđivanjem, kritikom zdravorazumskog mišljenja, intuitivnim uvi dom, u snu, ili sasvim slučajno, posve je nebitno. Ono što je bitno jeste da h. izdrži pro veru, što podrazumeva i njeno odbacivanje, a ne samo prihvatanje. Tako se mno S. Radenović ga mnjenja i verovanja, koja se zdravom razumu čine očiglednim, kada se podvrgnu naučnom proveravanju n au čn a hipoteza. Potreba za n. h. (nadalje - h.) pokažu kao zablude. Vrlo često naučnom sudu prethodi oseća se tek onda kada se pojavi neki problem: h. se predrasuda zdravog razuma: nauka je otpor zdravom rađaju kao odgovori na praktični ili teorijski problem. razumu, jer naučno znanje može da nastane upravo Čim se javi problem, znači da on ne može da se resi onda kada se zdravorazumsko mnjenje podvrgne oštroj na poznati način. H. je način racionalnog rešavanja analizi i kritici. Što je jedno društvo na višem stepenu nekog praktičnog ili teorijskog problema, kako bi se kulturnog i naučnog razvoja, to je manje rukovođeno predstavama i verovanjima zdravog razuma. izbeglo isprobavanje putem pokušaja i grešaka: ona se Pored tzv. zdravog razuma kao izvora naučnih h., zasniva na prethodnom iskustvu i znanju istraživača o pojavama koje proučava. Naučnik stvara logičke ili do njih se najčešće dolazi čisto logičkim putem. Tako, čim se pomene organizacija, odmah je logički moguće teorijske odnose između pojmova - a to su, u stvari, h. postaviti niz h. koje se u iskustvu mogu proveriti. Evo - a onda otkriva da u živom iskustvu ti odnosi stvarno samo jedne: hijerarhijska organizacija nužno razvija postoje ili ne postoje. Na primer, može se pretpostaviti logička veza između religioznosti i urbane sredine. Sada autoritarne stavove. Državna, crkvena, vojna itd. se ova logička veza proverava na činjenicama, a one organizacija imaju hijerarhijsku strukturu, što znači uglavnom potvrđuju tu vezu. Naime, što je viši stepen da je autoritarno m išljenje obeležje članova takvih urbanizacije, to je manji stepen vezanosti za religiju i organizacija: hijerarhija podrazumeva autoritaran duh crkvu. Pojmovi, povezani u h ., moraju polagati ispite kao što žetva pretpostavlja setvu. pred iskustvenim činjenicama. Možemo stvarati sve Bez obzira na to da li su h. opšte, posebne, radne, moguće odnose između pojmova (teorijski), ali sve dok nulte, ad hoc itd., one imaju neke zajedničke i bitne u stvarnosti ne postoje odnosi između pojava (istorijski), funkcije u naučnom istraživanju: (1) one moraju biti mi izvodimo čisto logičke igre. Ali samo na taj način podesne za proveravanje; (2) njima se određuje šta is se pomoću odnosa između pojmova mogu prikazati i pitujemo; (3) one su vodič u istraživanju; (4) one unose iskazati odnosi između pojava. Time što smo jednu h. red u nepregledni svet činjenica; (5) svako potvrđivanje proverili na činjenicama kao tačnu, u isto vreme smo neke h. jeste posredno dokazivanje zakona i teorije. U odbacili druge kao netačne ili manje tačne. Baš ova istraživanje se može ići sa određenom h., a u oblasti o mogućnost proveravanja omogućava da se naučni iskazi kojima nemamo dovoljno znanja možemo se upuštati (h.) mogu jasno razlikovati od svih drugih vrsta iskaza. i bez h., pa tu naslućujemo. H. se često pokaže neisti Ako se jedna h. ne može proveriti ni na koji način, onda nitom, ali nikad besmislenom, budući da i ona h. koju znači da i nije naučna h. činjenice opovrgnu ima smisla, jer upućuje istraživača H. je srce naučnog istraživanja oko kojeg se sve vrti: na novu hipotezu, otvara mu novi vidik i usmerava istra od jasnoće, određenosti i preciznosti h. zavisi saznajna živanje u drugom pravcu. vrednost celokupnog naučnog istraživanja. Svi podaci Ima slučajeva kada se oseća potreba za dvema h., prikupljaju se u svrhu njenog proveravanja (prihvatajer jedan deo podataka ide u prilog jednoj, a drugi u nja ili odbacivanja). H. se empirijski proverava uporeprilog drugoj h. Pošto nasilan postupak da se svi podaci đivanjem sa činjenicama, a teorijski - uključivanjem u objasne jedinstvenom h. ne vodi istinskoj spoznaji, deduktivni sistem u kojem se ona javlja kao logična po bolje se zadovoljiti postojanjem dve h. Za jednu h. možemo imati više podataka nego za drugu, ali sledica opštijih i već proverenih iskaza, zakona i teorije. saznajna vrednost h. ne raste uporedo s brojem podataka Sama logička provera upućuje na to da h. nisu nikakve koji joj idu u prilog, jer je broj podataka koji joj ne ide divlje misli, intuitivni pogoci u mraku, ili slučajna na gađanja. Ne treba uvek nastojati da svaka h. ima isku u prilog možda još veći, što u trenutku proveravanja stveni sadržaj, jer bi to značilo lišiti se i odreći mnogih h. ne možemo znati. H. se nikad ne može proveriti na
naučna hipoteza
354
svim činjenicama - ona ostaje, u načelu, neproverena. Kada se jedna h. postavi, tada se podaci koji idu u prilog postavljenoj h. zadržavaju u analizi, dok se podaci koji je na određen način osporavaju (tzv. negativni slučajevi) zadržavaju u »fusnoti« jer mogu da znače nagoveštaje nastanka novih pojava. Kada se postavi više h., onda je to izraz ne samo složenosti stvarnosti (u kojoj je moguće naći činjenice koje idu u prilog različitim h.) nego i izraz stanja nauke u njenim počecima. Ako su h. ono što preteže u jednoj nauci, onda to ukazuje na njenu nerazvijenost i nedostatak teorijskog sistema, u kojem bi te h. (premda delimično proverene) našle i svoje logičko opravdanje. 3 nauka 3 teorija 3 testiranje hipoteza Đ. Šušnjić
naučna paradigma. Pojam kojim se označava prepo znatljivost idejnog sadržaja naučne đelatnosti koji preovladava u nekoj naučnoj zajednici i koji ima odlučujući značaj u tumačenju idejne strukture i razvoja nauke u vremenu. Pojam n. p. ušao je u širu naučnu upotrebu šezdesetih godina XX veka, pod uticajem Tomasa Kuna i njegovog shvatanja uloge n.p. u navodnom revolucionarnom raz voju idejnih sadržaja u nekoj naučnoj disciplini. Za ra zliku od epistemološke zamisli Karla Popera o razvoju naučnog saznanja na osnovu opovrgavanja teorijskih pretpostavki ili na osnovu metoda »pokušaj-greška«, Kun je razvio vlastito stanovište prema kojem se raz voj naučnog saznanja tokom istorije odvija na osnovu korenito različitih faza u kojima se naučna zajednica odnosi prema idejnom okviru određene naučne disci pline. Idejni okvir naučne đelatnosti predstavlja, prema Kunovom mišljenju, celovitu teorijsko-metodološku zamisao u nekoj naučnoj disciplini koju međusobno dele pripadnici naučne zajednice. Takvu zamisao Kun naziva n. p. i, u skladu s tim, objašnjava korenite, re volucionarne promene u nauci kao posledicu promena n. p. Promena n. p. u nauci nastaje onda kada se nova pokaže uspešnijom od prethodne u rešavanju problema koje naučnici smatraju važnim. Prihvatanje nove n. p. dovodi do naučne revolucije. Na tom istorijskom putu, pramenom n. p. u »normalnoj« ili »zreloj« nauci dolazi do iščezavanja podele nauke na pravce i škole iz njenog »preparadigmatičnog« perioda, jer pobeđuje jedna od njih. Tako je Kunova osnovna ideja realistična, ona je do sta shematična, jer svaki preokret u istoriji nauke nije značio saznajni napredak. Osim toga, promena n. p. ne nastaje samo usled unutarsaznajnih »preobraćenja« u naučnoj zajednici nego i usled promene društvenih us-
lova u kojima se izvode promene idejnih shvatanja i u kojima deluje neka naučna zajednica. 3 nauka 3 saznanje 3 sociologija nauke B. M ilošević
naučna periferija. Pojam koji se u raznim proučava njima organizacije nauke i njene društvene uloge, tokom sedamdesetih i osamdesetih godina XX veka, najčešće javlja u obliku dihotomije »naučno središte - n. p .«, a ponekad i u obliku trihotomije »naučno središte - naučna poluperiferija - naučna periferija«. Izvesna nepreciznost pojma n.p. proizlazi iz nedovoljne teorij ske zasnovanosti raznih proučavanja društvene uloge nauke, posebno u tzv. naukometriji, gde se susreću još neki izrazi koji su im srodni, kao što su: »jezgro-periferija«, »metropola-provincija«, »metropola-sateliti« i »glavna struja (mainstream)-periferija«. Bez obzira na navedenu terminološku neujednačenost, određenje poj ma n.p. zavisi od toga kako se određuju njemu opozitni pojmovi (termini). N. p. je pojam kojim se označava dostignuti stepen naučnog razvoja i organizacije nauke u nekom društvu, izražen u nedovoljnoj ili zanemarljivoj društvenoj ulozi naučnog znanja u njemu i njegovog doprinosa ukup nom naučnom razvoju u svetu, što ga čini zavisnim od naučnog središta. N.p. se nalazi u nekoj vezi s jednim ili više naučnih središta. Ona nije uvek u pasivnom odnosu prema nji ma. Iako se pojam n. p. danas najčešće vezuje za zemlje u razvoju, iz istorijskog razvoja nauke može se jasno uočiti da su se naučna središta menjala, pa se, samim tim, menjala i n. p. kao i njen odnos prema njima, i obrnuto. 3 nauka 3 sociologija nauke B. Milošević
naučna politika. Jedna od najznačajnijih posređujućih spona između društvenih uslova i naučnih delatnosti. Posredujuću ulogu n. p. predstavlja nastojanje da se koriste postojeća naučna znanja, kao i da se podstiče nastanak novih znanja i razvoj istraživačkih veština i umeća kako bi se postigli politički poželjni ciljevi u do menu ekonomije, državne uprave, vojske, ili u nekoj drugoj društvenoj i kulturnoj đelatnosti. Opšte zamisli, programi, planovi i odluke o pojedinim pitanjima n. p. nastaju i izvode se u konkretnim društvenim uslovima. Zbog toga je n. p. jedno od važnih područja istraživanja sociologije nauke. Stvarna polazna osnova n. p. najčešće je ograničena na aktuelne probleme. Međutim, to nije dovoljno, ako se želi da n. p. ostvaruje što skladniji odnos između
355 društvenih potreba i naučnih delatnosti. Svaka razvi jenija n. p. treba da se oslanja na saznanja sociologije nauke, koja sadrže iskustvena obaveštenja o povoljnim i nepovoljnim društvenim uslovima u istorijski različitim društvima u kojima je postojala nauka. Na tim osno vama n.p. može biti racionalnija i uspešnija. Da bi ostvarila neke dugoročne strategijske ciljeve i pojedinačne aktuelne zam isli, n. p . preduzim a odgovarajuće mere, koje se sastoje od (1) stalnih delatnosti i (2) povremenih poduhvata. Pri tom, uvek se vodi računa da se ne naruši odgovarajući stepen slobode za ispoljavanje inicijative naučnika i za odvijanje nepred vidljivog naučnog stvaralaštva. Posle Drugog svetskog rata pojavio se čitav niz specijalizovanih proučavanja nauke u velikom broju zemalja, koja su imala za cilj da doprinesu uspešnijem vođenju n. p. U nekim zemljama rt. p. se gradi kao sastavni deo opšte političke strategije privrednog i društvenog raz voja (npr. u bivšem SSSR), ili kao parcijalno program sko ostvarivanje važnih i hitnih vannaučnih ciljeva (npr. »Menhetn-projekt«), Pored nacionalnih istraživanja n. p., međunarodne organizacije, pre svega UNESCO i OECD, oformile su svoja posebna odeljenja koja se bave istraživanjima mogućnosti ostvarivanja n. p. po jedinih zemalja i regiona sveta. 3 nauka 3 sociologija nauke B Milošević
naučna strategija. Delatnost kojom se, analogno strategiji uopšte, određuju važni, osnovni i dugoročni ciljevi naučne delatnosti i, u skladu s tim, utvrđuju najsvrsishodniji putevi, sredstva i organizacioni oblici za usmeravanje naučnih istraživanja. N. s. nastaje pod uticajem društvenih potreba i društvenih grupa koje imaju najveći uticaj na nauku. Iako je n. .s., kao i naučna politika, više usmerena na ostvarivanje problema društvene prakse, njen smisao nije samo u tome. Pored toga, rt. s. mora da vodi računa da i nauku kao vrlo osobenu delatnost treba razvijati, a ne samo koristiti ono što je u njoj postignuto. To znači da svaka razumnija n. s. uključuje i praktične i teorijske ciljeve. Dok je naučna politika više okrenuta opštijim političkim ciljevima društvenog razvoja, dotle je n. s. više usmerena ka specifičnim metodološkim mogućnostima ostvarivanja tih ciljeva. Nauci se mogu postavljati ciljevi koje ona ne može da reši usled toga što su formulisani tako da ne odgovaraju istraživačkim postupcima i postojećim znanjima određene nauke, ili zbog ograničenog vremena u kojem te ciljeve treba postići. Ukoliko se n. s. oslanja na odgovarajuću naučnu metodologiju, to joj može pomoći da se iz postojećih
naučni model istraživačkih iskustava određene nauke odaberu i raz vijaju oni metodološki postupci koji su najprikladniji za njeno ostvarivanje. nauka - sociologija nauke B. Milošević
naučni model. U sociologiji taj pojam ima više značenja: (1) formalizovana teorija iz koje se izvodi skup posledica (Mario Bunge, Herbert Sajmon, Rejmon Budon i dr.); (2) formalni izraz izvesnog osnovnog skri venog odnosa (Ronald Mik, Pol Lazarsfeld); (3) stan dard za merenje odstupanja toka stvarnih društvenih pojava od onoga što je teorijski (idealno) pretpostav ljeno (statistički model savršene pokretljivosti, model »Markovljevih lanaca« itd.); (4) shema za organizovanje pojmova i pretpostavki (ovo značenje n. m., prema Lazarsfeldovom mišljenju, najviše odgovara sadašnjem stupnju razvijenosti sociologije na ovom planu). Pojam n. m. se, inače, najčešće vezuje za upotrebu matematike u nauci. Otuda teorija ili empirijsko posmatranje, čiji su pojmovi izraženi pomoću određenih simbola i veličina, a njihovi odnosi pomoću jednačina, postaje matematički model (R. Majnc, B. P. Koen, M. Bunge). N. m., dakle, ima dve bitne osobine: najpre, svoj teorijski sadržaj, makar i u najelementarnijem vidu pretpostavki o mogućim vezama između činjenica i, potom, svoj simbolički izraz, često u matematičkom ili statističkom obliku. U zavisnosti od osobine koja se uzima kao osnov za klasifikaciju, n. m. se dele na: opisne i teorijske, in duktivne i deduktivne, determinističke i simulacione, statističke i dinamičke, zatvorene i otvorene. U sadržinskom pogledu, razvoj n. m. u sociologiji pratio je razvoj metoda. Od proučavanja individualnog i agregatskog ponašanja istraživači se - korišćenjem pa nel, kontekstualnog i eksperim entalnog pristupa okreću proučavanju grupa i organizacija, prostorno određenih i zatvorenih sistema. Stvaranju n. m. u sociologiji stavljaju se mnogi prigovori. Ako je model, jednostavno, »formalni izraz (matematičko-statistički) neke teorije ili empirijskog posmatranja«, tada on, čistim prevođenjem na drugi jezik, ne pruža nova saznanja, a postojeće formulacije još više uprošćava i udaljava od stvarnosti. Modeli su, stoga, pogodna sredstva za proveravanje znanja ali sputavaju stvaralaštvo. Odgovor na ovu vrstu prigovora poziva se na činjenicu da odlučujući teorijski učinak dolazi pre stvaranja modela. Otuda, rt. m. ne može dati mnogo više nego što je u njega uneto. Međutim, stvaranje n. m. pojačava eksplicitnost i jasnost u formulisanju pretpostavki i njihovih odnosa, broja i vrste
naučni model
356
odlučujućih činilaca, kao i njihovo precizno izražavanje pomoću matematičkih i statističkih veličina. Ovim putem, mnoge praznine i protivrečnosti u teoriji, kao i nerealističnost pretpostavki, postaju vidljive, te se novi pravci istraživanja ipak pokreću. Osnovni problem je zadržavanje veze n. m. sa iskustvenim sadržajem na koji se on odnosi. Ovo se s razlogom naglašava s obzi rom na pojavu zloupotreba u korišćenju raznih oblika formalizacije, koji vode »privatnoj metodologiji«, bez mogućnosti intersubjektivne proverljivosti rezultata i njihovog uopštavanja - što je inače, bar delimično, bio početni smisao i cilj usmeravanja sociologije u ovom pravcu. - demografski modeli - sociologija, matematička statistički modeli M . Bogdanović
naučni potencijal. Prisutna, ali još neostvarena društvena mogućnost korišćenja naučnog znanja. Pojam n. p. počeo je široko da se upotrebljava šezdesetih godi na XX veka u raspravama u nauci i naučnoj politici. U to vreme su međunarodne organizacije (najpre UNESCO, a zatim i OECD) počele da upotrebljavaju ovaj pojam uz malo proširenje njegovog značenja, precizirajući ga terminološki kao »naučni i tehnički p.«. N. p. je specifičan izraz mogućnosti organizacije nauke nekog konkretnog društva da razvija »unutrašnje« (naučne) činioce za razvoj naučnog saznanja i, is tovremeno, da traga za što povoljnijim »spoljašnjim« (društvenim) uslovima u kojima se ono može potpunije ostvarivati, i to sa što manje nepovoljnih društvenih posledica. »Unutrašnji« činioci se odnose na različitu razvijenost pojedinih područja naučnog saznanja u or ganizaciji nauke konkretnog društva i na njihovu naučnu »zrelost«. »Spoljašnji« činioci se odnose na mogućnost primene naučnog znanja u društvu, što zavisi od raz vijenosti industrije, kao i od kvaliteta stručnih naučnih organizacija i društvenih odnosa u kojima se izvodi primena. Zato je za n. p. podjednako važno da se sagleda isprepletenost odnosa između društva i organizacije nauke, kako bi se (1) razumeli procesi i načini izgradnje organizacije nauke u konkretnom društvu, posredstvom kojih ono nastoji da usmerava delovanje njenih različitih delova prema odgovarajućim društvenim ciljevima, i (2) kako bi se otkrili institucionalni i profesionalni kanali kojima se rezultati organizacije nauke uključuju u razna područja društvenog života (Vojin Milić). U sociologiji nauke i, posebno, u nauci o nauci raz vijaju se pokušaji da se izmeri n. p. neke zemlje. U tu svrhu su do sada pretežno korišćeni nepotpuni statistički podaci, jer se oni odnose gotovo isključivo na broj
naučnika i finansijske izdatke za nauku, a nedostaju međunarodno uporedivi podaci o naučnim publikaci jam a i patentima. Zato je za potpunije sagledavanje n. p. neke zemlje potrebno, pored statistike, koristiti dokumentaciju i ideje i podatke koje je razvila nauka o bibliotekarstvu. nauka - sociologija nauke B. Milošević nau čn i zakon. Reč zakon nema ovde značenje običajne, moralne, verske, pravne itd. norme; n. z. nije normativan, nego iskustven stav. Društvene norme pro pisuju kako bi trebalo da se ljudi ponašaju - zato se i mogu povrediti i prekršiti. N. z. opisuju kako se ljudi stvarno ponašaju - oni se mogu upoznati i koristiti. Društvene norme su preskriptivne, n. z. su deskriptivni iskazi. Prve propisuju pravila, drugi opisuju činjenice: prve se prave, drugi se otkrivaju. N. z. je opšti, stalan, nužan i suštinski odnos između pojava. Ovaj odnos izražava se kao odnos pojmova u n. z. Naučnik logički povezuje dve pojave, a onda u stvar nosti traži da li toj vezi odgovara nešto realno. Sadržaj n. z. se otkriva, oblik n. z. se stvara. Bez poznavanja n. z., znanje svakog pojedinca bilo bi ograničeno na njegovo iskustvo. Na poznavanju n. z. počiva čitava praktična delatnost čoveka. Mario Bunge ističe: odbaciti načelo zakonitosti sveta bio bi gori zločin nego ubiti koku koja nosi zlatna jaja. Da bi se istakla razlika između socioloških zakona i zakona drugih društvenih nauka, ovde će se ukratko analizirati nekoliko zakona posebnih društvenih nauka, a zatim će oni biti upoređeni sa zakonima koje otkriva sociologija kao opšta nauka o društvu. Uzmimo za početak zakon ekonomske nauke, npr. zakon najamnine i profita. »Profit se povećava u istoj meri u kojoj najamnina pada, a pada u istoj meri u kojoj najamnina raste«. Ovaj zakon utvrđuje opštu, postojanu, nužnu i suštinsku vezu između dve pojave iste vrste, naime dve ekonomske pojave ili činjenice. Logički gledano, u vezi su dva bitna pojma ekonomske nauke: najamnina i profit. Ekonomista uspostavlja logički odnos između pojmova najamnine i profita i onda proverava da li u stvarnosti postoji taj odnos i u kom obliku. Ako profit logički pretpostavlja najamninu, onda i klasa profi tera pretpostavlja klasu najamnih radnika: jedna se klasa veže uz profit, a druga uz najamni rad. Ono što se u apstraktnoj ekonomskoj analizi javlja kao odnos između pojmova, u stvarnosti se javlja kao odnos između živih ljudi, tj. društvenih klasa. Razmotrimo sada jedan zakon političke nauke. Za kon koji glasi »čim napetost između dveju država raste,
357 stranačke borbe unutar pojedine države slabe« opisuje i izražava odnos između dve pojave iste vrste , naime, dve političke činjenice. Na logičkoj ravni u određenoj vezi stoje dva pojma političke nauke (državni sukobi i stranačke borbe), a na iskustvenoj ravni može se otkriti da opasnost koja preti jednoj grupi (državi) spolja, deluje kao integrativna snaga na samu grupu (stišavanje stranačkih sporova). Pogledajmo sada jedan zakona demografske nauke. »Pojava steriliteta u tesnoj je vezi sa starošću«. Neplod nost je najmanja među ženama koje su stupile u brak u mladosti, sve je češća što su žene starije pri stupanju u prvi brak. Ovaj opšti, stalni, nužni i suštinski odnos između neplodnosti i starosti opisuje i izražava vezu između dve p o ja ve iste vrste , naime, dve demograf ske činjenice. Na teorijskoj ravni, to je određena veza između dva pojma demografske nauke (starosti i plod nosti), a na praktičnoj ravni to je veza između dve po jave. Sada ćemo pažljivo razmotriti samo jedan sociološki zakon. »S porastom životnog standarda svih slojeva stanovništva opada verovatnoća klasnog sukoba.« Ovde u zakonitom odnosu stoje dve čin jen ice koje nisu iste vrste , kao što je bio slučaj u zakonima ekono mije. političke nauke, demografije itd. Životni stan dard (ekonomska činjenica) i slabljenje klasne borbe (politička činjenica), tj. dve raznovrsne pojave stoje u zakonitom odnosu. Iz primerâ koje smo naveli i analize koju smo izve li jasno sledi da moraju postojati sociološki zakoni sui generis, koji se ne mogu svesti na zakone ekonomi je, politike, dem ografije itd. Dok zakoni posebnih društvenih nauka opisuju i izražavaju veze između pojava iste vrste, sociološki zakon opisuju i izražavaju veze između raznovrsnih društvenih pojava, kao i veze između društvenih i ne-društvenih (prirodnih) pojava. Sociologija mora da ostane granična nauka ili je neće biti: ona spaja šavove između svih društvenih nauka! Jasno je da ovakvo određenje sociološkog zakona sle di iz šireg shvatanja sociološkog determ inizm a , koji je složen od raznovrsnih sklopova: bioloških, geografskih, ekonomskih, tehnoloških, političkih, pravnih, moral nih, ideoloških, religijskih, umetničkih, istorijskih, psiholoških itd. Šta je Rajt Mils mislio pod sociološkom imaginacijom nego baš ovu sposobnost mogućeg povezivanja tako udaljenih i na prvi pogled stranih načina postojanja i ispoljavanja čovekovog života. N. z. su opšti iskazi koji se odnose na neograničen broj činjenica, iako su oni uvek formulisani na osnovu ispitivanja o g raničenog broja činjenica. Zato se ne može reći da su oni potpuno provereni na činjenicama
naučno objašnjenje
i da ih potvrđuju sve činjenice. Naučnik ima nameru da dođe do opštih zakona, ali je njegova sudbina da, po pravilu, otkriva posebne, društveno uslovljene pravil nosti. Zakoni društvenih nauka su kao neki viseći mos tovi nad prazninom. Robert Muzil ističe da zakoni liče na »neki most od kojeg postoji samo početni i krajnji stub, a preko kojeg se ipak isto tako sigurno prelazi kao da je čitav tu«. N. z. je nešto više od empirijske generalizacije jer je on izvodiv iz teorije. N. z. povezuje i objašnjava činjenice, teorija povezuje i objašnjava n. z. Teorija povezuje i objašnjava n. z. i pre no što se do njih došlo u iskustvenom istraživanju. Oni su, naime,potencijalno sadržani u teoriji, pa ako nam je poznata teorija, onda znamo i n. z. koji se iz nje mogu logički izvesti. D aje n. z. istinit dokazuje se ne samo time što je logički iz vodiv iz teorije nego što se i proverava na činjenicama. Dok se precizno ne odrede stvarni uslovi pod kojima n. z. važe, oni su samo odnosi među pojmovima, a ne odnosi između pojava. O naučno objašnjenje O nauka O teorija Đ. Sušnjić
naučno objašnjenje. Objasniti nešto znači povezati to »nešto« sa svim drugim, ali pošto to nije moguće, mi biramo neke veze s obzirom na naše saznajne potrebe, koje se vremenom menjaju, jer su istorijski i kulturno uslovljene. Ako bi se istraživači zadržali samo na opi sivanju svih veza jedne pojave s drugima, onda ne bi imali potrebe za stvaranjem hipoteza i n. o. pojave poj moću zakona i teorije. Odvojeno posmatranje iskustvenih pojava nikada ne može dovesti do naučne teorije. Tek misaonim proce som upoređivanja, traženja zajedničkih i bitnih osobina itd. dospeva se do upoznavanja uzajamnih veza, pravil nosti ili zakonitosti među pojavama. Razlike između pojava se opažaju, sličnosti među njima se promišljaju. Neko može da pruži savršen iskustven opis neke po jave (činjenice, događaja), ali da stvarno, tj. istinito objašnjenje pojave protivreči tom opisu. Ovo iz prostog razloga što se pojava i suština ne poklapaju: iskustvo i teorija mogu da budu međusobno suprotstavljeni. Logičko opravdanje često se brka sa n. o.: neki iskaz logički se opravdava tako što se uvrsti u jedan deduktivni sistem na čijem vrhu stoji aksiom, pa ako mu logički ne protivreči, on se smatra opravdanim. Ali to ne znači d a je taj iskaz i naučno objašnjen: n. o. se tiče pozna vanja geneze, uzroka, strukture, funkcija, formi, svrhe itd. Ono što treba objasniti ( explanandum ) može biti iskaz o činjenici, hipoteza, zakon ili teorija užeg obima. Ono pomoću čega se objašnjava naziva se explanans.
naučno objašnjenje Ako se tako radi, onda se dobija logično i racionalno opravdanje, koje se često naziva i n. o. Explanans, pri tom, mora biti logički snažniji od explananduma. Ako jedan zakon objašnjava činjenice, onda jedan viši zakon (teorija) objašnjava taj zakon. Tako se zgrada podiže do onog stepena opštosti do kojeg to dozvoljava naše trenutno saznanje. N. o. razlikuje se od drugih vrsta objašnjenja (npr. zdravorazumskih) po tome što u os novi n. o. leže naučni zakon i teorija. N. o. neke društvene pojave može biti genetičko, uzročno, strukturalno, funkcionalno, teleološko itd. Zapadnjačka intelektualna tradicija ne može se zami sliti bez pitanja o početku neke pojave, bez obzira na to kako se shvata sâm početak: ( 1) početak kao zame tak kojem tek predstoji razvoj; (2) početak kao uzor za sve kasnije oblike koji znače kvarenje tog uzora; (3) ne postoji samo jedan početak. Ako se o jednoj stvari htelo nešto smisleno reći, moralo se vratiti na njen početak, upitati za njeno poreklo. Tako genetički objašnjavamo i razumevamo savremene pravne ustanove ukazujući na njihovo poreklo iz ustanova rimskog prava; strukturu i funkcije savremene porodice iz njenog prvobitnog obli ka; savremeni skupštinski način odlučivanja iz prastarog veća staraca; nastanak modeme crkve iz rane hrišćanske zajednice itd. Genetička objašnjenja društvenih pojava danas imaju malu ulogu u društvenim naukama, jer je svaki pokušaj da se dosegne prvobitni oblik uzalu dan posao, zbog nedostatka istorijskih, arheoloških i etnoloških činjenica. Jedno je pitanje o tome koji nam je prvi oblik pojave poznat, a drugo je pitanje o naj starijem obliku te pojave uopšte, jer je veoma verovatno da naša spoznaja počinje s nekom kasnijom karikom u lancu razvoja te pojave. Najčešći oblik n. o. je uzročno objašnjenje. Uzročno objasniti pojavu znači pokazati zašto se ona desila na ovaj, a ne neki drugi način: ako se zna uzrok pojave, onda se zna i sama pojava. Već su stari grčki filozofi isticali da bi više voleli naći jednu jedinu uzročnu vezu nego dobiti persijsko kraljevstvo. Veruje se daje naučna misao istovetna sa idejom o traženju uzroka: zadatak nauke je potpuna primena načela uzročnosti na pred met istraživanja. Ovo shvatanje nije osobeno samo za naučni metod, ono je postalo i navika svakodnevnog mišljenja. Danas je u svim naukama, prirodnim i ne-prirodnim, u modi strukturalističko objašnjenje. Strukturno objasniti pojavu znači upoznati njene sastavne elemente i način na koji su oni povezani u celinu, koja je uvek nešto više od njihovog prostog zbira. Danas svaka nau ka posmatra svaku pojavu s obzirom na njenu strukturu, pa to čini i s obzirom na samu sebe: nauka kao sistem
358 međusobno povezanih pretpostavki, pojmova, hipoteza, zakona, teorija, metoda, normi, zadataka i ciljeva. Nije manje korišćeno nifunkcionalističko objašnjenje. Ono se odnosi na otkrivanje funkcije ili funkcija koje jedan deo (društvenog) sistema ili jedna jedina pojava vrši u okviru toga sistema: koliko pomaže ili odmaže da se sistem održava ili ojačava, tj. koliko zadovol java njegove manifestne i latentne potrebe. Temeljna metodološka zamisao funkcionalista može se ukratko izložiti u obliku silogizma: svaka pojava koja ne zado voljava neke ljudske, društvene i lične potrebe i želje osuđena je da izumre. Religija, porodica, država, crkva, privatna svojina itd. nisu izumrle. Prema tome, one za dovoljavaju neke potrebe i želje. Na naukama o čoveku je da utvrde koje i kakve. Teleološko objašnjenje manje se koristi u nauci, a više u filozofiji nauke, filozofiji istorije, teologiji itd. Kad se opiše početni oblik neke pojave, kad se otkrije njen uzrok ili uzroci, kad se upozna njen razvoj u vre menu, kad se dobro prouče njena struktura i funkcije, tek onda se postavlja pitanje njene krajnje svrhe. Ovde se vrši pomak od analize samih pojava prema analizi krajnjeg smisla tih pojava: smisao je ono što opleme njuje. O nauka O razumevanje O teorija Đ. Š ušnjič
naučnotehnička revolucija. Složen pojam kojim se označavaju korenite kvalitativne promene u industrijski visokorazvijenim društvima, a koje nastaju ( 1) kao posle dica naučnih otkrića i tehničkih izuma i/ili (2) kao posle dica »masovne« upotrebe nauke i tehnike u društvu. U prvom slučaju, n. r. se shvata kao rezultat stvaralaštva u nauci i tehnici (otkrića i izuma), a u drugom - kao bitno izmenjen društveni odnos prema primeni naučnih saznanja i upotrebi tehničkih dostignuća. Pod n. r. se podrazumeva dugoročan proces koji vodi prožimanju naučnotehničkih i društvenih činilaca. Među naučnotehničkim činiocima posebno su značajni oni koji su nastali otkrićima u prirodnim naukama i izu mima u tehničkim naukama (posebno, otkrića u nuklear noj fizici i kvantnoj mehanici, zatim primena elektrike u proizvodnji, nastanak radija, avijacije, mikroelektronike, automatizacije, informacionih sistema i kibernetskog upravljanja, kao i nastanak biotehnologije i genetskog inženjeringa i sl.). Unošenje naučnotehničkih dostignuća u društvenu praksu ostvaruje se posredstvom sve razgranatijeg obrazovnog sistema. Kao posledica primene nauke i korišćenja tehnike, u društvenoj praksi dolazi do manje ili više korenitih promena u sociokul turnim procesima: promene u sadržaju i organizaciji
359 rada i, s tim u vezi, nastanak novih protivrečnosti među različitim oblicima podele rada; promene u naseljava nju; porast nivoa kulture i, posebno, sve veći značaj obrazovanja i potrebe za humanističkim saznanjem i internacionalizacija svih važnijih vidova čovekove delatnosti (nastanak međunarodnog tržišta, međunarodne politike i interkulturalnosti). Primenjene ili tehničke nauke stiču u XVIII i XIX veku posebnu važnost u društvenom životu s nastankom i širenjem industrijske revolucije. Njihov nagli uspon, polovinom XX veka, uslovio je nastanak optimističkih pogleda na razvoj savremenih društava. Ceo splet praktičnih i društvenih okolnosti teoretičar nauke o nauci Džon Bemal je, u trećoj deceniji XX veka, ime novao kao n. r., ali je Bertrand Rasel više uticao na širu upotrebu tog složenog pojma u nauci. Od pedesetih godina XX veka nastaje mnoštvo shvatanja o uticaju n. r: na razvoj savremenih društava, što će dalje uticati na gotovo bezrezervnu i nekritičku upotrebu tog pojma u nauci i van nje. Shvatanja o n. r. su raznovrsna, vrlo razuđena u nauci uopšte, ali njihova zajednička osobenost se sastoji u tome (1) što se društvena stvarnost u nji ma predstavlja na pojednostavljen način i (2) što se objašnjenje te stvarnosti zasniva na naučnotehničkom determinizmu, uz zanemarivanje objašnjenja uticaja specifično društvenih i kulturnih činilaca. Iz tih razloga se shvatanja o n. r. ne mogu prihvatiti kao opšta teorija društva i zato ih je sociološki ispravno obeležiti kao tzv. teorije o n. r. U tzv. teorijama o n. r. prepoznaje se specifičan pristup istraživanju i objašnjenju odno sa između naučnotehničkih dostignuća i društva. Taj pristup je u suštini redukcionistički, jer previđa da je društveni determinizam vrlo složen i daje odnos između naučnotehničkih dostignuća i društva oposredovan uticajima niza društvenih i kulturnih činilaca, kao što su tip podele rada, a u savremenim društvima posebno uticaj tržišta; zatim, osobenosti strukture konkretnih društava; tip njihove modernizacije; uticaj tradicije i savremenih kulturnih vrednosti i si. Iz takvog, redukcionističkog pristupa sledi i odgovarajuće naučno objašnjenje, koje se iscrpljuje u ontologizaciji naučnotehničkih uticaja na društvo. Pored ontologizacije naučnotehničkih uti caja na društvo, kao prve zablude u tzv. teorijama o n druga zabluda se sastoji od društvene ideologiz acije Q A tih uticaja. Suština te ideologizacije je u ubeđenju da je naučnotehnički razvoj vrednosno neutralan i d a je smisao savremenog načina života u tome da se on pri lagodi naučnotehničkom progresu. Nesporno je da nauka i tehnika dovode do značajnih promena u predmetima rada, sredstvima rada, u or
nejednakost, društvena ganizaciji proizvodnje i celokupnog društva i da, na taj način, osnažuju čovekovu borbu sa oskudicom i težnju za društvenom solidarnošću i slobodom, ali zbog njih su i brojne nepovoljne društvene posledice u kojima se čovek otuđuje i postaje zarobljenik sred stava koja je stvorio. U raznim shvatanjim a o n. r: najčešće se naglašava pozitivan učinak nauke i tehnike na društvo i čoveka, a zapostavlja njihovo negativno dejstvo (ideološka upotreba nauke, tehnika u službi pri sile, potčinjavanja, manipulacije i razaranja, ekološko zagađenje i urbano zagušenje i sl.). - nauka - tehnika B. Milošević
nauka. Duhovna disciplina, vrsta intelektualnog rada čiji je osnovni cilj saznanje o svetu koji nas okružuje - o prirodi, društvu i čoveku. N. je organizovano, metodično nastojanje da se na racionalan način, iskustvenim putem, dođe do objektivnog, opšteg i preciznog saznanja. Glavne karakteristike n. na osnovu kojih se naučno saznanje razlikuje od drugih oblika saznanja su objek tivnost, opštost, sistematičnost, unutrašnja koherentnost iskaza, razvojnost i proverljivost. Sadržinu naučnog saznanja čine naučni zakoni (najviši stepen razvoja jedne n .), naučne teorije, hipoteze i naučne činjenice (relevantni iskustveni podaci). N. je, dakle, sistem međusobno koherentnih iskaza i teorija koje relativno tačno opisuju i objašnjavaju stvarnost i na osnovu kojih se pojave u stvarnosti mogu predvideti. - saznanje - sociologija nauke - teorija
M. Todorović
nejednakost, društvena. Problem d. n. je vrlo star, kao što su stari i pokušaji da se on sistematski promišlja i objašnjava. Još je, naime, Platon - suprotstavljajući se sofističkoj tezi o praznoj, apstraktnoj jednakosti svih ljudi - branio pretpostavku o prirodnoj nejednakosti među lju dima, iz čega je izvodio tezu o neophodnosti podele rada prema njihovim prirodnim sposobnostima, što čini temelj dobro uređene države. Kao sledbenik, ali i kritičar Platona (posebno njegove »idealne države« - kalipolisa), Ari stotel, iako govori o jednakosti ljudi - koja se ogleda u njihovom zajedničkom telesnom sastavu i zajedničkim težnjama ka sreći, dobru ili znanju - ističe da oni nisu i ne mogu biti jednaki po svom socijalnom položaju. Za razliku od Platona, Aristotel smatra da nije dobro ako se građani podvrgnu apsolutnom autoritetu države, već bi trebalo da teže izvesnoj samostalnosti, koja će svakom pojedincu omogućiti da nesmetano razvija svoje urođene sposobnosti, koristeći ih na dobro zajednice. Prema njegovom mišljenju, osnovni uzrok društvenih sukoba
nejednakost, društvena treba tražiti u velikim razlikama koje postoje u podeli dobara, položaja i prava među ljudima, a traje samo ona država u kojoj vlada društvena jednakost i svako dobija svoje. Poznajući uzroke zbog kojih propadaju državni oblici, lako se mogu pronaći mere kojima se oni mogu očuvati. Jedna od najvažnijih mera jeste otklanjanje raz lika između siromašnih i bogatih, a to se ne može postići drukčije do bogaćenjem siromašnih ili jačanjem srednje klase. Aristotel je, prema tome, bio kritičan kako prema veoma imućnima, tako i prema krajnje siromašnima, smatrajući da je najbolje ono državno uređenje koje počiva na srednjoj klasi, koja nije sklona pobunama i koja je sposobna da državu zaštiti od »nasilja bogataša i prevrtljivosti siromaha«. Aristotelovo shvatanje problem a n. izdržalo je probu vremena, čak i u sučeljavanju s novovekovnim tumačenjima, među kojima se izdvaja ono koje je utemeljio Zan-Zak Ruso, za kojeg mnogi veruju d aje postavio ključna pitanja koja se odnose na d. n. Za Rusoa, čovek je prirodno biće koje se rađa kao slobodno i razumno. Suština jednakosti među ljudima izražava se lipravo u slobodi. A ta sloboda je nepovratno izgubljena uspostavljanjem građanskog društva, privatne svojine i civilizacije kao negacije prirode i prirodnog stanja, odnosno onog stanja koje najbolje odgovara ljudskoj pri rodi i zahtevima ljudskog razuma. Pod »prirodnim« se, dakle, podrazumeva ono stanje u kojem vladaju sloboda, jednakost i razum. U savrem enoj sociologiji n. se određuju kao društveno uslovljene razlike između pojedinaca i društvenih skupina u pogledu distribucije materijalnog bogatstva, političke moći (vlasti) i ugleda (prestiža). Te razlike se uglavnom mogu posmatrati na dva os novna nivoa: unutar jednog društva i između različitih društava. Istovremeno, one se mogu analitički razložiti na tri međusobno povezane vrste - ekonomske, političke i kulturne. Ekonomske n. se iskazuju kao razlike u distribuciji ma terijalnih dobara, nastalih pretežno kao rezultat udruženog delovanja nasleđenih (pripisani položaji) i aktuelnih činilaca (stečeni položaji). U ranijim društvima veći udeo u stvaranju i održavanju ekonomskih /;. imalo je nasleđe, što znači da su one bile posledica i vanekonomskih fakto ra (nasledne titule i si.). U savremenim društvima sve više dolaze do izražaja stečene ekonomske pozicije, tako da su ekonomske n. sve češće i sve više posledica delovanja slobodnog tržišta i konkurencije, u kojima lične osobine i lični doprinosi i zasluge pojedinaca - iako daleko od toga da su sasvim lišeni uticaja nasleđa - počinju da dobijaju sve veći značaj i sve masovnije razmere.
360 Što se tiče političkih n., one se pokazuju kao razlike u distribuciji političke moći (vlasti). U predmodemim društvima te razlike su bile veoma izražene i one su uglavnom nosile u sebi obeležja pripisanosti, dok se u modernim društvima one smanjuju, poprimajući sve više karakter stečenosti, koja je, uz to, obično još i vremen ski ograničena. Presudan korak na tom planu učinjen je uvođenjem opšteg prava glasa i razvojem drugih građanskih i političkih prava, te konstituisanjem mo dernih predstavničkih demokratija. Ali, političke razlike nisu time iščezle iz društvenog života. To se najvećim delom može objasniti, sjedne strane, delovanjem ekonom skih i kulturnih n., a s druge samom logikom političkog organizovanja i političkog delovanja u savremenim predstavničkim demokratijama. Ovde se, pre svega, misli na razlike između onih koji su politički aktivni i organizovani i onih koji to nisu, kao i na unutrašnje razlike između političkog vodstva i običnog članstva u političkim strankama. Najzad, kulturne n. se iskazuju kao razlike u pogledu stvaranja i korišćenja kultumoduhovnih dobara i vred nosti. One su povezane s prethodna dva oblika, ali imaju i svoju samostalnost. Njihovu podlogu čine, prvenstveno, razlike u obrazovanju i otud proizašle i s njima povezane druge razlike, kao što su one u načinu i stilu života, čime se društvo čepa na kulturne elite i kulturnu masu. Treba reći da su se kroz celokupnu istoriju javljali pro jekti i pokreti koji su stremili smanjivanju ili ukidanju d. pretežno putem preraspodele bogatstva imućnijih u korist siromašnijih, ali su se svi oni uglavnom neslavno završili. Najviše do čega se dospevalo jeste kratkoročna preraspodela, u kojoj su se menjali nosioci razlika u ekonomskoj i drugoj moći, dok je sama n. ostajala. Najveći dometi u ublažavanju, iako ne i u otklanjanju nejednakosti, ostvareni su u okviru tzv. socijalne države ili »države blagostanja« (eng. weljare state), u kojoj se, putem poreza i raznim merama socijalne politike, vrši izvesna naknadna preraspodela društvenog bogatstva, ali se takva država pokazala (pre)skupom i nedovoljno konkurentnom u odnosu na (neo)Iiberalnu državu. Zbog toga se danas sve češće razmišlja o »trećem putu«, ko jim bi se spojile prednosti a izbegli nedostaci pomenuta dva modela, tj. »države čiste konkurencije« i »socijalne države«. Kada je, pak, reč o razlikama koje se mogu opaziti između pojedinih društava, onda se za njih može reći da su ne samo oduvek postojale nego i da pokazuju tendenciju da se i dalje održavaju ili čak i uvećavaju u savremenom svetu. Tako, npr., prema jednom izveštaju Ujedinjenih nacija iz 1999. godine, prosečan prihod
361
petine svetskog stanovništva koje živi u najbogatijim zemljama sveta 74 puta je veći od prosečnog prihoda petine populacije koja živi u najsiromašnijim zemljama. Isto tako, krajem devedesetih godina XX veka na 20% svetskog stanovništva otpadalo je 86% ukupne svetske potrošnje. Najposle, dve stotine najbogatijih ljudi na svetu udvostručilo je svoje bogatstvo u periodu između 1994. i 1998. godine, a imovina tri najbogatija milijardera u svetu premašila je zbirni bruto društveni proizvod nekoliko desetina nerazvijenih zemalja u kojima živi 600 miliona stanovnika. To je jedan od razloga za pojavu antiglobalizacijskog pokreta, koji okuplja sve više pristalica i čije demon stracije poprimaju sve žešću formu. Ovi demonstranti smatraju da slobodna trgovina i ekonomska globalizacija dovode do dalje koncentracije bogatstva u rukama neko licine, dok istovremeno veći deo svetskog stanovništva je sve siromašniji. Oni traže »globalnu pravdu« koja bi obezbeđivala očuvanje životne okoline, zaštitu ljudskih prava, prava radnika i lokalnih ekonomija, umesto što omogućuje nagomilavanje sve većeg profita u rukama ionako prebogatih multinacionalnih korporacija. S jednakost, društvena O klasa, društvena O slojevitost, društvena M. T rip k o v ič
ncokolonijalizam (gr. néos - nov; lat. colonia - na seobina). Proces zamene starih oblika direktnog vojnobirokratskog upravljanja i izrabljivanja kolonija od strane pojedinih kolonizatorskih nacionalnih država i njihovih kolonijalnih kompanija novim oblicima kon trole i iskorišćavanja. Transnacionalni finansijski kapital sa sedištem u najsnažnijim bivšim kolonijalnim silama ostvaruje indirektnu i kolektivnu dominaciju nad bivšim kolonijama koje su stekle politički suverenitet. Glavni mehanizam neokolonijalne eksploatacije je postalo svetsko tržište, na kojem cene robe, usluga i kapitala ne određuje prvenstveno konkurencija u produktivnosti rada i zakoni ponude i potražnje, nego ih diktiraju trans nacionalne oligopolske korporacije, poput »sedam se stara« u oblasti naftne industrije. Mada formalno politički autonomne, bivše kolonije su finansijski i tehnološki zavisne od bivših kolonizatorskih sila i međunarodnih finansijskih institucija pod njihovom kontrolom, poput Međunarodnog monetarnog fonda i Svetske banke. Kao uslov za odobravanje kredita za uvoz neophodne savremene proizvodne opreme i licenci, MMF i SB zahtevaju od vlada bivših koloni ja ukidanje carinske zaštite i budžetskog subvencionisanja domaće industrijske i po ljoprivredne proizvodnje i privatizaciju javnih preduzeća
nerazvijenost i službi uglavnom putem rasprodaje transnacionalnim kompanijama sa sedištem u bivšim kolonizatorskim zemljama. O dekolonizacija Z> kolonija Z>nerazvijenost
V Vratuša-Žunjić
nepotizam (lat. nepos, nepotis - nećak). Izvorno označava praksu pojedinih papa ili vladara u srednjem veku da svojim rođacima obezbeđuju položaje, po vlastice, primanja ili beneficije, koje im, po pravilu, ne pripadaju niti odgovaraju njihovim sposobnostima i za slugama. Na taj način jačana je moć u odnosu na druge suparničke porodice, feudalce ili vladare. U današnjim uslovima pojam n. je odomaćen kao oznaka za ponašanja nosilaca političke, ekonomske, voj ne ili neke druge moći i uticaja kojima se povlašćuju članovi njihovih porodica, rođaci ili srodnici (u širem smislu, pripadnici istog bratstva, plemena, zemljaci, pripadnici istih skupina ili partija) u davanju položaja, ovlašćenja, beneficija i drugih prednosti i pogodnosti u odnosu na druge sposobnije ili zaslužnije pojedince. Sadržaji n. mogu da budu raznovrsni: radni, ekonomski, socijalni, politički, vojni ili neki drugi položaj; uticajna i ugledna zanimanja, položaji ili statusi, uključujući i različite vrste priznanja i nagrada; uključivanje u krug političke, ekonomske, vojne, intelektualne ili druge elite i si. ;V. podrazumeva različite vrste monopola u podeli poslova, dobara, profita i si. O korupcija
M. Milosavljevič
nerazvijenost. Odrečna rečca u složenici n. upućuje na osobinu ili stanje odsustva, zaostajanja ili zaprečenosti postupnog odvijanja, odmotavanja, promene oblika i strukture, uz očuvanje identiteta onoga »uvijenog«. Os novni tipovi tumačenja značenja pojma n. uslovljeni su zainteresovanošću tumača da konzervišu, reformišu ili radikalno promene način i mesto u zatečenom procesu reprodukcije života, radi zadovoljavanja materijalnih i duhovnih potreba. Ova sociološkosaznajna pravilnost može se najjasnije ilustrovati na primeru interpretaci je ekonomskog aspekta složenog fenomena n. koji društveni naučnici najčešće izdvajaju kao ključan za njegovo opisivanje, objašnjenje i (ne)menjanje. Konzervativno orijentisani neoliberalni teoretičari polaze od socijaldarvinističke pretpostavke da n. pred stavlja posledicu biološki, kulturno i/ili politički uslovljene nesposobnosti stanovnika područja koje odlikuje nizak nivo ukupne društvene proizvodnje i odsustvo rasta nacionalnog dohotka po stanovniku da se prila gode imperativima konkurentske borbe za opstanak u
nerazvijenost slobodnoj razmeni na svetskom tržištu. Oni smatraju da je štetan svaki pokušaj svesne regulacije i intervencije u spontano delovanje tržišnih zakona ponude i potražnje, jer on sprečava eliminisanje suvišnog stanovništva i njegovog »lenjog« odnosa prema radu, te vodi u totali tarno negiranje slobode individue. Reformistički orijentisani neorikardijanski teoretiča ri polaze od pretpostavke da n. predstavlja odstupanje od opšteg pravila da proizvodna specijalizacija i ori jentacija na ekonomiju obima i razmenu na svetskom tržištu, u skladu s vlastitim komparativnim prednostima, dugoročno donosi dobit, mada nejednaku, svim učesni cima u razmeni. Oni smatraju da kejnzijanska državna regulacija investicione i finalne potražnje treba da po mogne izlazak iz stanja n. i stagnacije, koje povremeno i privremeno izaziva »nesavršenost« tržišne konkurenci je. Ovakve mere preraspodele i kompenzacije treba, pre ma njihovom mišljenju, da budu sprovedene s ciljem da visok procenat nezaposlenih i drugih marginalizovanih društvenih grupa i pojedinaca, koji se u nerazvijenim područjima nalaze na granici siromaštva i isključeni su iz uživanja prednosti globalne podele rada i razmene, ne bi doveo do socijalne dezintegracije i rizika socijalnih nemira većih razmera. Radikalno orijentisani neomarksistički teoretičari polaze od, u biti, sociološke pretpostavke daje n. struk turalna posledica odnosa izrabljivanja i potčinjavanja između ljudi zbog stvari. Oni ukazuju na inherentnu ten denciju k ap itala-još od XVI veka, kada je na Zapadu sprovedeno nasilno odvajanje neposrednih proizvođača od sredstava za proizvodnju - da se akumulira u svetskim razmerama, u stalnoj potrazi za što jeftinijim iz vorima sirovina, radne snage i novih tržišta. Oni smatra ju da svaki pokušaj državne intervencije u kapitalističke privredne tokove radi izlaska iz stanja n. ima neotklonjivu granicu u profitnoj stopi i vodi u fiskalnu i legitimacijsku krizu intervencionističke države. Konstitutivna protivrečnost između društvenog načina proizvodnje i privatnog prisvajanja, koja ciklično izaziva sve snažnije krize hiperakumulacije u globalnim razmerama, može se, po njihovom mišljenju, prevazići podruštvljavanjem kontrole nad celokupnim društvenim procesom re produkcije života od strane slobodno udruženih istovre menih upravljača, proizvođača i potrošača. Kao prvi korak izlaženja iz stanja u., deo radikalnih teoretičara zagovara strategiju isključivanja iz učešća u nasilno nametnutoj nejednakoj međunarodnoj podeli rada i razmeni na svetskom tržištu i kolektivnog oslanjanja na vlastite snage. Oni ukazuju da su buržoazije zapadnih metropola izazvale blokadu razvoja i n. u osvojenim kolonijama, nasilno im namećući specijalizaciju u rad-
362 nointenzivnim granama proizvodnje sirovina koje na svetskom tržištu podležu nejednakoj razmeni. U aktuelnoj evropskoj ekspanziji NATO pod rukovodstvom SAD i Nemačke oni prepoznaju nastojanje transnacionalnog kapitala centra da uspostavi takvu preraspodelu rada u Evropi i svetu u kojoj bi zadatak periferije i najvećeg dela Istočne Evrope i bivšeg SSSR bio proizvodnja hrane, sirovina i izvoznih artikala za centar i inostrana tržišta. Ta područja bi namerno bila trajno držana u ekonomskoj n. ili relativno slaboj razvijenosti. 3 globalizacija 3 neokolonijalizam 3 novi svetski poredak
V Vrattiša-Zimjić
neuroze (gr. néuron - živac, nerv). Izraz, pod kojim se podrazumevao niz nespecifičnih, opštih psihičkih smetnji prvi put se pominje 1770. godine. Sigmund Frojd je pod n. shvatao manifestaciju oštećenog ili fiksiranog libida u jednoj od etapa razvoja seksualiteta, a njegovi sledbenici, dinamički orijentisani psihoterapeuti, sin drom u čijoj osnovi se nalazi nerešen unutrašnji konflikt. S druge strane, osnivač teorije o uslovnim refleksima Ivan Pavlov sagledava n. kao posledicu poremećene ravnoteže između faze uzbuđenja i faze kočenja ćelija u kori velikog mozga, dok nastavljači njegovih ideja posmatraju n. kao deficitarno i neprilagođeno ponašanje. Gordon Olport, Abraham Maslov i drugi predstavnici tzv. humanističke psihologije vide u n. neuspeh indi vidue da se samoostvari u punoći vlastitih potencijala. Egzistencijalistički orijentisani psihoterapeuti razume ju n. kao nesposobnost pojedinca da živi smislenim životom, prevazilazeći protivrečnosti drugih egzistencijalija (bačenost u svet, smrtnost i si.). Najzad, imamo i izrazito sociološko određenje n. Vilhelma Rajha, za koga su kao i za Herberta Markuzea, pre svega po sledica potiskivanja orgastičkih potencijala individue u korist ekonomske eksploatacije od strane vladajuće klase. Iako se pojam n. u poslednjoj verziji Međunarodne klasifikacije bolesti Svetske zdravstvene organizacije (ICD-10) relativizovao, tj. povezao s poremećajima ve zanim za stres, ova vrsta psihičkih poremećaja i dalje se smatra kliničkim entitetom sledećih kliničkih obeležja: evidentno odsustvo organske podloge smetnje, odsustvo značajne dezorganizacije ličnosti, uključujući i greške u proceni realnosti, zatim jasno prisustvo subjektivne patnje i radne nesposobnosti, koje traje najmanje dve godine. Termin n. teško je odvojiti od, u svakodnevnom govoru često upotrebljavanih srodnih izraza, kao što
363 su »napetost«, »depresija«, »smetnja«, »sekiracija«, »uznemirenost«, »strepnja« i si. Prem a klasifikaciji psihičkih porem ećaja SZO (važećoj od 1997) n. se dele na: (1) fobije (agorafobija, socijalne fobije i druge), (2) anksiozne n. (generalizovane, sa panikom i si.), (3) opsesivno-kompulzivne /?., (4) disocijativni ili konverzivni poremećaji i (5) tzv. drugi neurotski poremećaji, u koje se ubraja neu rastenija, neurotična depersonalizacija, derealizacija i nespecifikovane n. Iz n. su izdvojeni tzv. somatofomni poremećaji (neurotične smetnje vezane za funkciju po jedinih organa, najčešće za srce, probavu, urogenitalne i druge sisteme, uključujući tu i hipohondriju). Fobije čine svega 5% neurotičnih poremećaja i podrazumevaju neobjektivan strah od situacije ili pred meta, praćen ritualima izbegavanja situacija i predmeta koji se doživljavaju kao ugrožavajući. Najraširenija je agorafobija (strah od otvorenog prostora), uz strah od raznih bolesti (danas od side i infarkta srca), kao i soci jalne fobije u grupi mlađe populacije. Anksiozne n. obično se javljaju u kombinaciji s depre sivnim simptomima (neodređen strah, koji se lako generalizuje na niz novih objekata i situacija, uz simptome apatije, abulije, napetosti i nebrojenih varijanti doživljaja manje vrednosti i osećanja krivice. Anksiozno-depresivne n. danas čine 65% svih n., uključujući i neurotična reagovanja na stres i krizne situacije u životu. Opsesivno-kompulzivna n. je takođe retka (5% svih neuroza), ali najteža, s obzirom na prirodu simptoma. Pacijent je opterećen prisilnim mislima i radnjama (kompulzijama) koje traju nekoliko sati dnevno. Ove n. imaju lošu prognozu, leče se godinama. U kliničkoj slici viđa se često opsednutost čistoćom, moralnošću, magijskim mišljenjem, ali i obiljem anksiozno-depresivnih simptoma. Disocijativne ili konverzivne n. čine oko 20% svih n. Prisutne su u nižim društvenim klasama, kod manje obrazovanih muškaraca i žena, u vidu disocijacije ili razdvajanja pojedinih aspekata ponašanja ili ličnosti (podeljena ličnost, patološka lažljivost, fuge, somnabulizam, amnezije i slično). Sto se tiče konverzivnih simptoma u užem smislu, oni mogu da budu u oblasti m otorike (oduzetost, mutizam, histerični napadi), senzorijuma (slepilo, gluvoća) ili bolova u različitim delovima tela koji nisu fiksni. Neurastenija je raniji izraz za neurotičnu slabost, zamor i iscrpljenost. Danas se retko javlja, još rede dijagnostikuje. Neurotična depersonalizacija je neprijatan doživljaj izmenjenosti vlastite ličnosti, čije je nerealno sti (za razliku od psihotične depersonalizacije) pacijent svestan. Neurotična derealizacija je neugodan i čudan
neuroze
doživljaj promena okolne realnosti uprkos svesti da se ova objektivno nije promenila. Hipohondrija je kao n. danas retka, a kao opsesivna n. češća, za razliku od svih drugih neurotičnih poremećaja, kod muškaraca. U kliničkoj slici dominira strah od bolesti, sumnjičavost u nizu varijeteta vezanih za zdravstveno stanje, nezadovoljstvo lečenjem i sklo nost bezbrojnim medicinskim pregledima. Drugi oblici neurotičnog reagovanja uglavnom imitiraju kliničku sliku nekih somatskih oboljenja, ali se simptom »seli« i ne postaje sve izraženiji, a praćenje dramatičnim emocijama i potrebom za dobijanjem pažnje od strane okoline. Pojedine kliničke slike n. nisu bile uvek podjednako raširene. Tako su sedamdesetih godina XX veka ank siozne i depresivne činile čak 60% svih n., histerične oko 20%, fobične 5% i opsesivno-kompulzivne oko 5% svih n. U ratovima na prostorima prethodne Jugoslavije preovladavali su disocijativni simptomi, naročito u post traumatskom stresnom poremećaju, zatim neurotično anksiozno-depresivno reagovanje. U Drugom svetskom ratu preovladavale su anksiozno-fobične neuroze, a u XIX veku histerične n. Neurotični poremećaji imaju društvenu dimenziju ne samo s obzirom na uticaj društvenih činilaca na njihov tok i kliničku sliku nego i zato što su rašireni u toj meri da pretpostavljaju angažovanje šire društvene zajednice u njihovom lečenju ili sprečavanju. Smatra se da se pod dijagnozom n. leči u svetu čak 15% sveukupne popu lacije. Aleksandar Anđelković je našao da se u Jugo slaviji sedamdesetih godina prošlog veka 10% odraslog stanovništva lečilo zbog različitih neurotičnih simpto ma, odnosno svako četvrto dete koje ide u školu, ili 25% svih lečenih kod lekara opšte prakse. Dodajmo i da n. čini oko 43,6% svih psihijatrijski registrovanih boles ti, odnosno 6,7% svih hospitalizovanih u psihijatriji. Socijalni činioci u istraživanju n. mogu se podeliti u četiri osnovne grupe. Prvu od njih predstavljaju opšti demografski fa kto ri, koji se lako operacionalizuju. O istraživanju odnosa ovih faktora i neurotičnih poremećaja postoji najobimnija literatura. U ove činioce spadaju: dob, pol, rasa, bračno stanje i nacionalna i rasna pripadnost. Drugu skupinu čine, međusobno usko pove zani, tzv. socioekonomskifaktori, a tiču se uticaja klasne, odnosno slojne pripadnosti, zanimanja, materijalnih primanja, kvaliteta stanovanja i si. na pojavu n. Treću grupu društvenih činilaca ove vrste čine stresne situaci j e , tj. ekološki momenti u životu neurotičnog. Ranije je ova skupina činilaca bila delimično obuhvaćena izra zom socijalne dezorganizacije, koja je podrazumevala stanje nestabilnih društvenih vrednosti, slabu grupnu
neuroze
364
povezanost, odsustvo uticaja vođe i nepostojanje slobod nog vremena. Četvrtu skupinu društvenih činilaca od uticaja na nastanak n. nazvali smo asocirani socijalni faktori, ne iz teorijskih razloga, nego zbog činjenice što su se kao takvi nametnuli autorima. Ovi činioci (socijalna izolovanost, neposredna društvena podrška, odnos s prijateljima, zadovoljstvo druženjem, kvalitet porodičnog života i života uopšte) sve su prisutniji u novijim istraživačkim radovima, vezujući neposredno socijalne sa psihološkim faktorima u ispitivanjima ove vrste. Neurotični poremećaji leče se, u velikoj većini slučaj eva, psihoterapijom (individualnom i grupnom), najčešće psihoanalitičke i bihejvioralno-kognitivne orijentacije, uz povremenu terapiju lekovima (sedativima, anksioliticima uglavnom) i, po pravilu, u ambulantnim uslovima. 0 p s ih o te r a p ija O s o c io lo g ija , p s ih ija tr ijs k a
P. Opalić neverbalna komunikacija. Saobraćanje između ljudi bez korišćenja reči. N. k. uključuje facijalne izraze i gestove, grube pokrete i položaje tela, mimiku, izraz lica, dodir, način hoda, intonaciju i boju glasa i, najzad, prostomu distancu između onih koji komuniciraju. Smatra se d aje n. k. filogenetski i ontogenetski (u odnosu na evoluciju ljudske vrste i razvoj pojedinca) starija od verbalne. Ona je, uz to, neposrednija, jer je u bliskijoj vezi sa osećanjima i stoga se ubraja u tzv. izrazilo ponašanje. Više je povezana s nesvesnim sadržajima psihičkog života nego verbalno ponašanje. 1 pored svega, neverbalno ponašanje može biti uslovljeno obeležjima kulture (naročito gestovi) ili društvenim normama (npr., etikecija pri rukovanju i način pozdravljanja uopšte, te protokoli ponašanja u posebnim društvenim prilikama itd.). N. k. može da bude u skladu s verbalnim porukama, ali i ne mora. U ovom poslednjem slučaju, takva komu nikacija naziva se još i metakomunikacijoin, odnosno komunikacijom s protivrečnom porukom. Najčešća komunikacija u metakomuniciranju jeste da se verbal no šalje poruka u smislu prihvatanja sagovornika, dok neverbalni pokret ili izraz ima suprotno značenje. Jav lja se u ponašanju okoline prema potencijalno psihički obolelima, npr. kod tzv. shizofrenogenih (dominantnih i hladnih) majki, prema mišljenju Fride From-Rajhman. O s im b o l O sim b o lič k a k o m u n ik a c ija
P Opa/ić
nezaposlenost. (1) Obeležje onih osoba koje pri padaju radnoj snazi, koje su bez posla i bez prihoda po
osnovu obavljanja posla, a koje su tražile zaposlenje na društveno predviđeni način; (2) društvena pojava znatne neuključenosti ljudi u rad, i to onih koji žele da rade, koji su bili zaposleni pa su ostali bez zaposlenja, ili onih koji su se prijavljivali odgovarajućim institucijama za zapošljavanje radi zaposlenja. Razlikuju se tzv. Jrikcio na n. i strukturna n. Frikciona n. je izazvana prolaznim menjanjem posla, do čega dolazi usled otpuštanja ljudi iz pojedinih organizacija radi prilagođavanja obima nji hove đelatnosti promenjivim zahtevima tržišta. Očekuje se da takva n. bude kratkog trajanja i da ne prelazi 3% ukupne radne snage. Strukturna n. ima oblik dugotraj nije pojave usled određenih tehnoloških i drugih struk turnih promena koje utiču na poslovanje određenih delatnosti u celini (teške industrije ili tekstilne industrije), ili na ekonomsku situaciju čitavih regiona, pa i zemalja u međunarodnoj razmeni. Pojedini autori smatraju daje u razvijenim zemljama na delu trend masovnog i traj nog isključivanja ljudi iz sfere rada zahvaljujući razvoju novih, informatičkih i drugih tehnologija koje sve više isključuju ljude iz procesa rada. Razlog toj rastućoj n. jeste i logika razvoja kapitalističkih društava, u kojima se teži rastu ekonomske moći sa što manje ulaganja u radnu snagu. Pored posledica po pojedince koji bivaju nezaposleni, sve su teže društvene posledice ove struk turne n. Mnogi vidovi socijalne patologije (uključujući i rast kriminala) smatraju se posledicama rastuće i du gotrajne n. O e k o n o m s k a tr a n z ic ija Z> p o s ts o c ija lis tič k a tr a n s f o rm a c ija O s ir o m a š tv o
.S. Bolčić norma (lat. norma - pravilo, propis). Duhovna tvore vina nastala posebnim načinom razmišljanja, koje se naziva mišljenjem o trebanju ili onome što treba da bude. Georg Zimel je insistirao na tome daje mišljenje o trebanju poseban način razmišljanja koji se principi jelno razlikuje od načina razmišljanja o onome što jeste (prezent), što je bilo (prošlost) ili što će biti (futur). Nadovezujući se na Zimela, Hans Kelzen je još više istakao bezličnost i metarealističnost trebanja izraženog u n.: n. izražava trebanje da neko lice x po nastupanju uslova v postupi na način z. K.0 će u realnosti zaista moći biti identifikovan sa »licem v«, koja situacija će moći da bude podvedena pod »nastupanje uslova v« i koje konkretno ponašanje će moći da bude dovedeno u vezu s »postupanjem na način z« problemi su koji više ne spadaju u samu n. (tj. njeno stvaranje), nego u njenu pri menu. ,V. može da bude potpuna i nepotpuna. Potpuna n. sadrži četiri elementa: ( 1) hipotezu dispozicije; (2) dis-
365 poziciju; (3) hipotezu sankcije i (4) sankciju. Hipoteza dispozicije propisuje »nastupanje uslovay«, a sama di spozicija »postupak z«, koji se »Iicux« stavlja u obave zu da izvrši (naređujuća dispozicija), ili u ovlašćenje da izvrši (ovlašćujuća dispozicija), ili u zabranu da izvrši (zabranjujuća dispozicija). Hipoteza sankcije je deo n. koji pod »uslovom v« tretira propust »lica x« da izvrši »postupakz« kako gaje predvidela dispozicija n. Zato usleđuje poslednji deo koji obavezuje »lice .y„v « da izvrši »postupak zz« kojim će se sankcionisati propust »lica .v« i ceo pravni poredak ponovo dovesti u sklad. Iako su za sociologiju najhitnije strategije tumačenja - kako prilikom stvaranja, tako i prilikom primene n. - kojima se sadržaji n. vezuju na realne aktere, delanja i situacije, sociološki značaj ima i sama nomotehnika (tehnika sastavljanja ».), i to posebno u pogledu upotrebe nejasnih, dvosmislenih i spornih pojmova, koji samu primenu upućuju na voluntarizam i arbitramost. S obzirom na to ko i kako stvara i primenjuje «., mogu se razlikovati pravne i moralne n. Pravne n. stvara za to ovlašćeni organ u predviđenoj proceduri, a njihovo nepoštovanje sankcioniše za to ovlašćeni organ u takođe predviđenoj proceduri. Nasuprot tome, moralne n. mogu stvarati i pojedinci i drušvene grupe (obično spontano i fleksibilno, tj. bez posebno predviđene procedure i bez potrebe da se n. zapisuju), dok je sankcionisanje nji hovog nepoštovanja takođe spontano i difuzno (tj. bez posebno ovlašćenog organa koji bi u predviđenoj proce duri donosio sankcije). Pravne n. su, kao što odatle proi zlazi, savršenije, iako zbog same svoje prirode ne mogu dopreti u neke segmente života u kojima lični, porodični i si. moral ostaje jedina normativna regulativa.
normalno/patološko
psihičko i socijalno blagostanje, opredeljujući se za in tegrativnu, pozitivnu definiciju. (2) Ovakva definicija SZO spada i u tzv. utopijske definicije stanja kojem se teži, a koje nije lako ostvariti zbog sve većeg broja kriterijuma koje treba zadovoljiti. Određivanje normalnosti komplikuje i činjenica na koju ukazuje američki psihijatar Erik Erikson svojim učenjem o ljudskom ciklusu. Naime, od rođenja pa do smrti prolazimo kroz niz faza. Zato se ne može govoriti o normalnosti kao o nečem statičnom, već o normalnosti koja je karakteristična za svaki životni ciklus, a pri tome crvena nit identiteta međusobno povezuje ove cikluse. Utopijski zahtevna je definicija p. koju je dao Abraham Maslov, smatrajući da u oblast patologije spada gubitak, umanjenje, ali i neostvarenje ljudskih mogućnosti. (3) U statističkoj definiciji normalnosti, u kojoj ona označava srednju vrednost, čovek se sagledava kao statistički prošek. Takvom shvatanju blisko je i poznato razlikovanje između n. i p. društvenih činjenica koje je u sociologiju uveo Emil Dirkem (Pravila sociološkog metoda, 1895). N. društvene činjenice se definišu svo jom opštošću, odnosno prosečnošću u okviru određenog društvenog tipa, u određenoj fazi njegovog razvoja; p. su, pak, one društvene činjenice koje odstupaju od (statističkog) prošeka. Ovo razlikovanje, koje je Dirkem primenio u svom shvatanju društvene podele rada, samoubistva i kriminaliteta, naročito je u ovom poto njem slučaju izazivalo nedoumice: s tog stanovišta, izvesna stopa kriminaliteta koja postoji u svakom društvu može se smatrati n. zato što već samim svojim postoja njem i sankcijama kojima biva obuzdana služi kao reperna tačka za (pravno) definisanje i (moralno) žigosanje 3 moral 3 normativna činjenica O pravo p. društvenih pojava. Dakle, u okviru statistički pojm A. M ol nar ljene normalnosti, n. se proglašava ono što već jeste u najširem mogućem smislu. Ovakvo definisanje čoveka je pozitivistički pragmatično i zanemaruje činjenicu da je čovek »biće u mogućnosti«. Taj stav je npr. naveo normalno/patološko. Definisanje n. ip. uvek krije u Sigmunda Frojda da izjavi da ne zna šta je «., smatrajući sebi opasnost da se bogatsvo egzistencije čoveka svede to idealnom fikcijom. Ipak, on je donekle poistovetio na nekoliko šturih pokazatelja. Poznato je više modela n. ličnost sa zrelom ličnošću čije su glavne odlike da normalnosti. može da voli i da radi. Pored toga, zrela ličnost ima do (1) Najstarija definicija normalnosti je medicinska, bru ravnotežu odnosa sa okolinom, dok nezrela ličnost u kojoj se n. izjednačava sa zdravljem, doživljava kao uvek više traži nego što je spremna da pruži. Statistički odsustvo bolesti; ovo određenje pokazuje sve slabosti pristup ima više značaja u merenju pojedinih psihičkih tzv. negativnih, posrednih definicija. Bolest je lakše funkcija, posebno inteligencije. odrediti nego zdravlje. Ova definicija se u medicin Sociologija je, po prirodi stvari, polazeći od konk skoj praksi dugo održala, jer je teško zadovoljiti sve retne društvenoistorijske situacije, podsticajno relativimedicinske, psihološke, sociološke i kulturološke krizovala pojam n. određujući ga u vremenu i u društvenom terijume jedne opšte definicije normalnosti. Ipak, Svetprostoru. ;V. je uvek i normativno, tj. uslovljeno važećim ska zdravstvena organizacija (SZO) danas Smatra da biti normama. Na nivou kulture ovo shvatanje n. najbolje je normalan ne znači samo odsustvo bolesti, već telesno.
normalno/patološko izraženo u shvatanjima Abrarna Kardinera o bazičnim tipovima ličnosti u određenoj kulturnoj sredini. Tako, ako uzmemo primer koji je za nas od posebnog značaja, bazični tip ličnosti u patrijarhalnoj kulturi bi pokazivao slabu individualizaciju, kolektivni mentalitet, prihvatanje autoritativnog vodstva, submisivnost žena. Socijalni antropolozi ukazuju da je normalnost više relativan nego apsolutan pojam. Henri Vegrocki, jedan od ranih kritičara ovih relativističkih stavova (1939), kaže d aje ponašanje n. ukoliko održava ili unapređuje određenu kulturu. Slično tome, Igor Karuzo smatra p. u društvenom smislu one pojave koje predstavljaju društvenu fiksaciju ili regresiju. Ü duhu kulturnog relativizma je i tvrdnja d a je pojam n. izložen stalnoj promeni, baš kao i predstava o čovekovoj prirodi na kojoj pojam n. i počiva. Svojim stavovima o ljudskoj prirodi Erih From je proširio i stvorio nov pojam n. On govori o patologiji normalnosti u društvu u kojem čovek beži od usamljenosti i nesigurnosti koje zahteva sloboda i nalazi utočište u konformizmu, tj. u statistički posmatranoj normalnosti, kao i u drugim oblicima neslobode. Od značaja je i njegov pojam društveno strukturisanog de fekta ličnosti, kao i zamisao o oblikovanju individu alnog karaktera na takav način da pojedinac internalizuje društvene potrebe, pa ih nesvesno zadovoljava, osećajući ih svojim: tada on »ima želju da dela onako kako treba da dela«. Drugo stanovište koje potiče iz so ciologije je u biti pragmatično i počiva na interakciji između pojedinca i društva. Najpoznatiji tumač ovakvih stavova je sociolog Edvin Lemert, tvorac teorije o devijantnom ponašanju. Po njemu, na primarnu devijaciju društvo daje u suštini represivan odgovor jer proiz vodi »etiketiranje«, tj. stigmatizaciju i diskriminaciju pojedinca. Da bi razrešio povećanu psihičku tenziju koju proizvodi »korektivna reakcija društva«, pojedi nac prihvata ulogu devijanta. Ovakva shvatanja imaju za cilj prilagođavanje postojećem, ne vodeći računa o patologiji normi, društva ili društvene situacije. Pojam normalnosti Lemert redukuje na socijalnu dimenziju, što je teško prihvatljivo. Anomija i dezorganizacija društva, ali i pojedinca u situaciji kada su dotadašnje društvene norme i vrednosti iščezle a novih još nema na vidiku, može da dovede do regresije kako društva tako i poje dinca. Emil Sioran (Zli Demijurg, 1998) govori o pojavi »amoralnog vitalizma« kao uslova za preživljavanje. U definisanju n. i p. teško je zadovoljiti razne kriterijum e - m edicinske, psihološke, sociološke, kulturološke. To je ipak lakše ako je reč o pojedincu
366 nego o grupi. Uprkos mnogim neslaganjima, opredelili bismo se za definiciju normalnosti koja podrazumeva optimalnu realizaciju ličnosti u konkretnoj društvenoj situaciji (Milan Popović, Socijalni aspekti normalnosti, 1979). O anomija O konformizam O patologija, socijalna M. Popović norm ativna činjenica. Norma definiše formalnu ka tegoriju »treba« (nem. sollen). N. č. obuhvata ponašanja i djelovanja ljudi, institucija i organizacija u vezi sa za snivanjem i funkcionisanjem društvenih normi. Neposredne ili posredne veze ponašanja i djelovanja, značaja i značenja u odnosu na kategoriju »treba« da daju ontološku sadržajnost n. č. koju možemo razložiti na slijedeće elemente: volju i ideje, potrebe i interese koje izražava sollen sadržano u normi; karakter društ venih snaga koje su nametnule svoju volju i onih kojima je nametnuta volja, te stepen ignorisanja njihovih glaso va bez čijeg iskustva nije moguće sticanje objektivnog znanja o društvenim procesima; strukturne kanale koji ma je to realizovano; uticaj ideja sadržanih u normi (i ako se ne ostvaruju u potpunosti); značaj i značenje koje za ljude i društvo imaju norme, odnosno koje im oni pridaju; dominantne motive koji se ispoljavaju u vezi s normama: izgled na društvene promjene i njihov smjer u spoju esencije i egzistencije čovjeka i društva. N. č. kao društveni proces karakteriše opšta koordina cija znanja, ljudskih vrijednosti, ubijeđenja i vjerovanja. Sveobuhvatnost n. č. implicira sinhronizovanu primje nu metoda pristupa koji obuhvata filozofske i vrijednosnonormativne pretpostavke, da bi metodom provjere egzaktno apstrahovali ono što je provjerljivo od onog što je samo refleksivno i intuitivno. Ovim postupkom se ispituje i valjanost teorijske osnove normativno-institucionalnog modela organizacije na svim nivoima. (Sa moupravni model je polazio od teorijski neutemeljene pretpostavke o jedinstvu interesa svih članova radnog kolektiva, pa je prilikom konflikata i štrajkova ispadalo da se radnici bune sami protiv sebe). Izučavanjem n. č. sociologija prati »kolektivno mi« putem tri vrste strukturisanja društva: aditivmi (atomističko shvatanje), emergencijit (cjelina stvara svojstva koja se nameću pojedincima) i relacioni totalitet (sistem interakcija mijenja pojedince i objašnjava varijacije u cjelini). Pri tome, imaju se u vidu dvije ravni: ravan stvarnog ponašanja i ravan »dolaženja do svijesti«. Prva čini podstrukturu dostupnu uzročnom istraživanju, dru ga pojmove i ideološke sisteme pomoću kojih subjekti opravdavaju ili sami sebi objašnjavaju svoje društveno ponašanje (Žan Pijaže).
367 Odnos norme i n. č. sadržan je u društvenoj prirodi same norme koja ne nastaje individualno ili endogeno. N. č. bitno utiče na nastajanje normi, čak im prethodi. Granice koje dijele normu i n. č. ne znače da ne postoje tačke koje ih spajaju. Nemoguće je bez n. č. ostvari ti cilj da se putem prava učini da ono što je pravedno bude jako, a da ono što je jako bude pravedno. Uz to, bez rt. č. nije moguće procijenjivati da lije propisano sollen određeno onim stoje pravedno u pravdi ili onim sto je nužno u sili (Žak Dérida). N. č. otklanja slabost diskursa konačnog rješenja što karakteriše normu. N. č. pokazuje da je o pravdi nemoguće govoriti samo na osnovu norme. Pun diskurs o pravdi obezbjeđuje jedino n. č., a to znači i o nepravdi ili sili. »Ko pravdu svodi na njeno načelo, taj je uništava« (Mišel Montenj). Važno je utvrditi granice koje razdvajaju, ali i tačke koje spa jaju normu i n. č. Udaljavanje norme i n. č. pokazuje ili disfunkciju, ili moralnu istrošenost norme. N. č. je poseban stupanj strukturisanja društvenog totaliteta. Ona ima svoju strukturu sa slojem koji počiva na normama i slojem koji je u vezi s normama, ali pred stavlja odstupanje, nesaglašavanje, otpor normama. U daljem razlaganju, kod prvog sloja, razlikujemo ono po našanje koje se odnosi na voljno prihvatanje i ono koje označava prihvatanje normi iz nužde i pod pritiskom. Drugi sloj se diferencira s obzirom na uzrok odstupanja - individualne potrebe i interese, socioekonomski po ložaj grupa, političke faktore itd. N. ć. je vezana i za neformalnu organizaciju društva koja nastaje na bazi samoregulacije i samoorganizacije. Ona pripada neformalnoj organizaciji, ali se ne može utopiti u nju i posmatrati kao njen neizdiferencirani dio. Neophodnost identifikovanja n. č. kao specifične socijalne realnosti posebno dolazi do izražaja u razumi jevanju optimizacije uzajamnog djelovanja formalne i neformalne organizacije, a što podrazumijeva otkrivanje latentnih, ponekad rušilačkih mehanizama socijalne re gulacije. N. č. je tako ijedna od osnova, uzroka i faktora interindividualnog i intergrupnog ponašanja. Posebno je značajno identifikovati karakter inter ferencije normi koje pripadaju različitim oblastima. Pravne, religijske, moralne i običajne norme upravo interferiraju u n. č. Prilikom »susreta« u n. ć. dolazi do njihovog uzajamnog dejstva, pri čemu se one pojačava ju, slabe ili poništavaju. Tako, npr., običajne i moralne norme u interferenciji s pravnim mogu ojačati ove dru ge, mogu oslabiti njihovo dejstvo, a mogu dovesti čak i do njihovog neprihvatanja. Pored opšteg karaktera in terferencije normi, sociologija vrši i diferencijalne ana lize: (1) s obzirom na različite strukture: klasnoslojnu, kulturnu, političku, etničku; (2) normativno ponašanje
novi svetski poredak kao vid socijalnog ponašanja koje interferira s radnim, ekonomskim, organizacionim, funkcionalnim, komuni kacionim, demografskim, devijantnim; (3) razni aspekti jednog istog tipa, kao što je radno ponašanje normativno zadato i voljno - po izboru radnika čije poređenje po kazuje kakve su radnikove orijentacije, stepen zainteresovanosti, usklađivanje njegovih akcija sa ciljevima organizacije. Dijahronijska dimenzija n. č. ispoljava se u dva smi sla: (1) kao samosvojna pojava i (2) kao dinamična po java koja se određenim sadržajima uklapa u tok istorije. Sociološkim razumijevanjem n. ć. unosimo vrijeme i prostor kao unutrašnje konstitutivne varijable koje su u normativnoj strukturi pretvorene u statičke - fizikalne realnosti. U n. č. vrijeme i prostor se subjektivizuju i skidaju onu impersonalnost koju imaju u normativnoj ravni. Vrijeme i prostor tako dobijaju subjektivizovanu uticajnost, prirodnu dinamičnost, ljudsku smisaonost i transuzročnost. Polazeći od socijalnog realizma i ljud ske smisaonosti n. c., sociološko razumijevanje ima značajnu osnovu za uzročno i smisaono tumačenje i objašnjenje istorijskog toka. Vremenska dimenzija n. č. omogućava otkrivanje zakona i izdvajanje promjenjivih koje omogućavaju dobijanje takvog ishoda. N. č. kao opšti pojam - kao kategorijalno svojstvo društvenih ponašanja i osjećanje »normativne nužnosti« - označava ono što je normativno za subjekt, a što je istovremeno predmet analize posmatrača. Ona usmje rava na otkrivanje uzročnosti ponašanja u struktura ma koje su u osnovi tog ponašanja. Sociologija prava temelji svoj predmet na n. č. kao relevantnoj društvenoj činjenici, a to znači usmjerenje istraživačke pažnje na društvene procese na osnovu kojih subjekti smatraju da ih norme obavezuju. O moral O norma O vrednosti
S. Vitkićević novi svetski poredak. Izraz je ušao u širu upotrebu nakon završetka Zalivskog rata 1991. godine. Smisao pojm a tumačen je u skladu s govorom tadašnjeg američkog predsednika Džordža H. V. Buša koji je, obraćajući se Kongresu SAD, istakao da svet nakon »Pustinjske oluje« ulazi u novu eru u kojoj principi pravde i »ferpleja«, dobrobit slabih, sloboda i zaštita ljudskih prava predstavljaju ključna obeležja n. s. p. Garant n. s. p. su SAD, čija je misija obezbeđivanje stabilnog i dugotrajnog svetskog mira. Osnovne ideje iz Bušovog govora o n. s. p. razrađene su i proširene u delu politikološke stručne i publicističke literature. Prema tim tumačenjima, n. s. p. označava posthladnoratovsku epohu koja počinje nakon propasti sovjetske imperije.
novi svetski poredak
368
U klimi liberalne euforije i optimizma n. s. p. je postao sinonim za »jedan svet« koji se gradi na poštovanju međunarodnih normi zasnovanih na moralnim prin cipima, a ne na hladnoratovskom sukobu i ravnoteži straha od nuklearnog oružja. Svetski mir, osujećivanje lokalnih i regionalnih sukoba, poštovanje ljudskih prava i prestanak trke u naoružanju predstavljaju, iz te per spektive, osnovne karakteristike n. s. p. Mogući izvor napetosti u uslovim a novonastale ideološke homogenosti mogu predstavljati režimi koji krše ljudska i nacionalna prava i ugrožavaju bezbednost susednih država. U takvim situacijama opravdane su humanitarne vojne intervencije koje se rukovode hu manitarnim i moralnim a ne strateškim motivima. Ovakvoj viziji suprotstavljena je predstava o n. s.p. kao o novom imperijalizmu SAD, države koja, pod maskom liberalnih načela, pokušava da ostvari strateške nacio nalne interese i nametnu unipolarizam u međunarodnim odnosima, igrajući ulogu svetskog policajca. Pionir ovakvog pogleda na n. s. p. je Noam Čomski, radikalni kritičar am eričke spoljne politike koji sistematski kritikuje američke vojne intervencije povezujući ih s pokušajem da se silom očuva opadajuća američka ekonomska dominacija. Iz te perspektive se, dakle, n. s. p. sagledava ne kao doba mira i pravde već kao po ligon novog »humanitarnog militarizma« koji sprovode SAD. Poslednjih godina, pod uticaj em sve brojnijih među narodnih sukoba, globalnog terorizma i, posebno, eko nomskog jačanja Kine i Indije, sve češće se govori o perspektivi pojave multipolarnog svetskog poretka koji bi mogao prevagnuti nad unipolarnim n. s. p. u kome SAD imaju centralnu ulogu. Osim navedenih, u literaturi se mogu naći i tumačenja koja n. s. p. dovode u vezu sa svetskom zaverom uticajnih grupa čija istorija seže u XIX vek. Zajednički ime nitelj ovim, neretko ideološki različitim grupama jeste, navodno, stvaranje tajne svetske vlade. Među poslednjima u nizu takvih tumačenja je delo bivšeg britanskog obaveštajca Džona Kolmana Hijerarhija zaverenika (1992), koje govori o svetskoj zaveri samoizabrane globalne elite, tzv. »Komiteta 300«, koja iz senke usmerava globalne društvene tokove, u cilju sopstvene svetske dominacije. 3 globalizacija
V. Vuletić n upcijalitct (lat. miptiae - svadba, brak). Bračno ponašanje stanovništva, oblikovano bračnim modelom, tj. običajima, normama i vrednostima u vezi sa stupa njem u brak i sastavom bračnog kontingenta. Bračni
kontingent čine lica oba pola starija od 15 godina, a njegove osobine zavise od tipa starosne strukture. Divorcijalitet je proces raspada braka, a u celibatu se nalaze lica koja nisu nikad stupala u brak. Udovištvo je bračno stanje nakon smrti jednog od lica u braku. Informacije o strukturnim pokazateljima bračnosti (udeli celibata, oženjenih/udatih, razvedenih i obudovelih) dobijaju se iz popisa stanovništva, a o procesima sklapanja i razvoda braka iz vitalne statistike. Svaki for malno sklopljeni brak registruje se u nadležnoj matičnoj službi, a razvedeni u evidenciji sudova. Radi sagleda vanja determinističke osnove pojedinačnih odluka o sklapanju ili razvodu braka koriste se podaci iz anketa i dubinskih intervjua. Istraživanje bračnosti ima u demografiji veliki značaj iz nekoliko razloga, od kojih je najznačajniji njegova povezanost s fertilitetom. Najveći broj dece rađa se u formalno sklopljenom braku. U populacijama u kojima se ne sprovodi kontrola rađanja, doba stupanja u brak predstavlja direktnu varijablu fertiliteta. U modernim populacijam a, gde supružnici primenjuju kontrolu rađanja, parovi započinju i okončavaju svoju reproduk ciju u prvim godinama po stupanju u brak. U postmodemim društvima Zapada primetno je znatnije pomeranje u starosnoj dobi partnera pri sklapanju braka (ka starijim godinama), pojava i širenje alternativnih formi života udvoje, kao što su LAT zajednice (eng. live apart together), DINK (double income, no kids) itd. U brak se najčešće ulazi u trećoj deceniji, a sklapanje braka se poklapa sa odlukom o rađanju, uz pad reproduktivne norme s dvoje na jedno dete. Demografski relevantni aspekti bračnog ponašanja su protogenezički i intergenezički interval. Prvi označava razmak između vremena stupanja u brak i rađanja prvog deteta, a drugi između sukcesivnih porođaja. Klasični demografski radovi pridavali su braku tzv. selektivnu i zaštitnu funkciju. U prvom smislu, polazilo se od uverenja d a je bračno stanovništvo vitalnije, budući da su u brak ulazili zdravi, ekonomski samostalni pojedinci, pripadnici viših slojeva, a u pogledu drugog aspekta, naglašavanje niži morbiditet i mortalitet lica u braku. Savremeni, postmodemi bihejvioralni modeli, nastali u društvima velike socijalne otvorenosti, mobilnosti, multikulturalnih specifičnosti, u kojima se uvažavaju prava na različitosti, približili su uloge muškog i ženskog pola (u aspektima obrazovanja, zaposlenja, porodice i ka rijere), čime su u velikoj meri opovrgnute prethodne predstave o braku. Tu se misli na uočene trendove smanjivanja razlika u ekscesnoj smrtnosti muškaraca i žena, zatim celibatera i lica u braku. Demografske posledice novih stilova života samaca i života udvoje
369
(novog obrasca partnerstva) ogledaju se u daljem padu živorodenja, tj. negativnom prirodnom priraštaju, de populaciji i starenju, što se u teoriji obuhvata pojmom druge demografske tranzicije.
Postoji više agregatnih pokazatelja bračnosti stanovništva. Prvo, apsolutne veličine, kao što su broj sklopljenih i razvedenih brakova, prosečne godine sta rosti prilikom stupanja u brak i prilikom razvoda. Drugo su relativni pokazatelji, koeficijenti i stope. Koeficijent razvedenosti je odnos broja razvedenih na 100 sklo pljenih brakova. Opšta stopa predstavlja broj sklopljenih brakova tokom jedne kalendarske godine na 1 000 lica sredinom te godine. Mada olakšava m eđunarodno poređenje, ova stopa predstavlja neprecizan indikator, jer se u obzir uzima ukupna populacija (bez izdvajanja lica koja su već u braku). Drugo su specifične stope, koje se najčešće računaju za pojedine generacije ili kohorte (obično petogodišnje starosne grupe). Razlog njihovog izračunavanja je potreba da se u analizi raz dvoji delovanje samog procesa sklapanja braka od uticaja postojeće starosnopolne strukture bračnog kontingenta. One nastaju unošenjem empirijskih stopa u populaci ju izabrane starosnopolne strukture. Najzad, u savremenim radovima o n. kao pokazatelj bračne dinamike koristi se i stopa ukupne prve bračnosti (za žene). To je hipotetska mera, analogna stopi ukupnog fertiliteta, nastala iz potrebe da se prati proces pada bračnosti, koji povlači pad fertiliteta. Ova mera dobija se sabiranjem specifičnih stopa prve bračnosti (računate u odnosu na žene koje nisu nikad stupile u brak), a predstavlja verovatnoću budućeg bračnog ponašanja stanovništva pod pretpostavkom održavanja postojećeg bračnog modela. Prosečna starost prilikom stupanja u brak je značajan indikator tranzicije bračnog modela. Pomeranje doba u kojem se sklapa brak naviše ne mora da znači otpor pre ma braku, ukoliko stope n. starijih kohorti kompenzuju ponašanje mlađih. Udeo završenog celibata, međutim,
nupcijalitct predstavlja jasan indikator pada popularnosti braka kao institucije. Iz literature nije sasvim jasno koja je starost diskriminatoma za određenje ovog statusa. Najčešće se uzima uzrast od 35 do 40 godina, s tendencijom pomeranja naviše. Starost supružnika prilikom razvoda ima demografske implikacije različite po muško i žensko stanovništvo, što zavisi od sociokulturnog modela koji determiniše ponovno stupanje u brak i eventualni na stavak reprodukcije. Bračna homogamija je tendencija sklapanja bra kova među supružnicima istog ili približnog uzrasta, obrazovanja, zanimanja, društvenog porekla, slojnih, etničkih i konfesionalnih odlika. U meri u kojoj su glo balni društveni sistem i kultura više otvoreni, dinamični, utoliko raste udeo mešovitih brakova, posebno među supružnicima različitih etničkih, rasnih, religijskih ka rakteristika. U fazi većih društvenih kriza, napetosti, otvorenih ili latentnih konflikata u društvu, po pravi lu, dolazi do opadanja u dinamici ovih brakova, koji ponovo mogu da porastu u nekoj prosperitetnijoj fazi. U ranijim tradicionalnim tipovima društava starosna razlika među supružnicima bila je više naglašena, tako da su u ukupnom zbiru brakova dominirali oni u kojima su muškarci bili stariji, čime je potkrepljivan muški au toritet. S modernizacijom položaja žene u društvu i po rodici, smanjuje se značaj generacijskih razlika u braku, a time i povećava udeo brakova među vršnjacima, pa na značaju dobija model egalitamih polnih uloga. U savremenom postindustrijskom društvu globalizujućih promena, otvorena je »debata o razvodu«. Na inten zivnu bračnu dinamiku (visoke stope n. i divorciteta) više se ne gleda kao na »društveni problem«, indikator društvene patologije i nestabilnosti, vrednosne konfuzije i anomije. Raspadi postojećih brakova, odlaganje bra ka, pojava i širenje kohabitacija, serijske monogamije, analiziraju se u izmenjenom postmodemom kontekstu kao personalizovani, posebni životni stilovi, dugoročan »projekt intimnosti« ili rad na »čistom odnosu«. 3 brak 3 divorcijalitet 3 porodica M. Bobić
0 običaj. Vrsta nonne koja nastaje sporo, dugotrajnim ponavljanjem određenog načina ponašanja i vrlo sporo se menja. O . ljudi shvataju kao obavezu, te nepoštovanje takvih normi povlači sankcije neorganizovanog društva. Za razliku od drugih normi, o. imaju konzervativan ka rakter, što je istovremeno i njihova snaga i slabost, za visno od situacije koju regulišu i vremena u kojem važe. Uloga o. je višestruka - od potpuno iracionalnog smisla koje neko običajno pravilo može da ima do, svakako, njegove najveće vrednosti, koja se sastoji u očuvanju tradicije u određenoj društvenoj zajednici. O . se raz likuje od navike, koja je takođe ustaljen način ponašanja pojedinca ili neke društvene grupe, ali, za razliku od o., ne podrazumeva društvenu sankciju (kaznu).
O norma O normativna činjenica O pravo, običajno M. Todorović ob ra ćen je (lat. co n v e rsio ). Proces u kojem čovek prihvata versku, filozofsku ili političku doktrinu koju ranije nije poznavao ili ju je pobijao. Religijski sistemi podrazumevaju potrebu za nekom vrstom preusmeravanja od života u neverovanju ka životu u veri, ili od nezrelog ka zrelom verskom životu. U religioznom judeohrišćanskom kontekstu, obratiti se znači odvratiti se od onoga što je zlo i okrenuti se Bogu. Od reči kojima se izražava pojam o . najviše se koristi jevrejski glagol šu b - menjanje puta, vraćanje natrag. U grčkom jeziku koristi se glagol ep istrep h ein - povratak Bogu. Glagol m eta n o ein izražava unutrašnji preokret. O . označava natprirodnu promenu uma, osećanja i života, koji obnav lja slobodu, samokontrolu i duhovno jedinstvo s Bogom koje se izgubilo kao rezultat greha. O . prethodi spozna vanje samog sebe kao grešnika, kao i osećanje potrebe za oproštajem, što se pretvara u odluku da se volja potčini ciljevima i životu koji je u skladu s Božijom vo ljom. Lično iskustvo o. je suština procesa spasenja koji pretpostavlja svesnost da postoji Bog koji je uključen u ljudski život, moralnost i potrebu za pomoći od nekog spolja. Funkcija misionarskih aktivnosti je da ohrabre
odgovornost prema Božijim pozivima, jer religiozni ljudi smatraju da Bog deluje u ljudskim situacijama u nameri da pronađe one koji njega traže. Tako dolazimo do razumevanja o. kao progresivnog i interaktivnog procesa u kojem se preobražava život, iz »haosa« ili »pogrešnog puta«, putem rada na sebi kao pojedincu odgovornom Bogu i zajednici u kojoj se obratio. O prirodi o. može se govoriti i sa aspekta istorije, antropologije, sociologije, psihologije. Za tipologiju o . mogu se uzeti različiti kriterijum i. Prema broju učesnika, o. se dele na in d iv id u a ln a i kolektivna. Ako je kriterijum podele dužina trajanja, o. se dele na brza i efikasna i ona tiha, koja traju i događa ju se skoro neprimerttno. Ako je sloboda izbora kriterijum, onda postoje dobrovoljna i nasilna o., s različitim vrstama i stepenima manipulacije. Kada se pitamo koliko traju posledice o., onda govorimo o trajnim i p rivrem en im o. Naravno, tra jno o. nije plod silom nametnute promene. Kada je kri terijum tipologizacije sociokulturološka distanca koja postoji između potencijalnih obraćenika i onih koji su već obraćeni, onda možemo razlikovati: (1) o. iz pot puno različitih religijskih tradicija (hrišćanstvo i islam su primeri masovne tranzicije tradicije); (2) o. unutar iste verske tradicije (u američkom protestantizmu kada baptista prelazi u adventiste, ili obrnuto, kada je smer kretanja ka konzervativnijem ili liberalnijem hrišćanstvu); (3) o. u fimdamentalističke grupe i nove religijske pokre te koji koriste strategije prinude i manipulacije da bi pri dobili pristalice; (4) o. u vlastitoj veri, kada nominalni vemici svoje verovanje učine centralnim pitanjem svog života, kada dožive duboko versko iskustvo ili novi uvid koji oživljava duhovne vrednosti. Empirijska istraživanja ukazuju na neke značajne aspekte koji su povezani sa o . Postoji opšta saglasnost da neki oblik krize prethodi o., jer otvara ljude za nove izbore. U periodu adolescencije i formiranja identiteta, u razvojnoj krizi, traže se i otkrivaju nove informacije u pogledu shvatanja života. Tada je o . adaptabilni me-
371
hanizam koji doprinosi stabilizaciji. Psiholozi sm at raju da se individualne krize pojavljuju i u kontekstu destruktivne porodične situacije, neuspeha socijaliza cije ili drugih ličnih trauma. Odrastanje u autoritarnom, strogom, kažnjavajućem sistemu čini da se moć ra zume kao ona koja kontroliše, od koje se treba skrivati, ponekad joj prkositi i podvaljivati. Porodice koje neguju atmosferu prihvatanja i podsticanja pomažu da se Bog doživljava kao zaštitnik i saradnik koji je saosećajan, nenasilan i predvidiv. Tako porodice doprinose kvalitetu o. koje se može izazvati strahom ili ljubavlju, što zavisi od razumevanja Božijeg karaktera, a ono proizlazi iz iskustva sa roditeljima. Istraživanja pokazuju da su oni koji potiču iz verski mešovitih porodica mnogo više otvoreni za mogućnost verske promene. Pored toga, pluralistička društva nude više mogućnosti za religijski izbor. U sociološkom kontekstu, o. podrazumeva posto janje misionara i potencijalnih obraćenika. U kontekstu kolonijalnih osvajanja misionari su raspolagali ogrom nom moći. U neku ruku, bili su predstavnici kolonijalne vlasti koja je imala podršku vojske i uživala ekonomsku superiornost. Međutim, ima misionara koji su proga njani, bilo da su jeretici u svom narodu ili nosioci tuđe kulture, a ipak uspevaju da donesu vest koja dovodi ljude do o. Prema istraživanjima, mnogi obraćenici priznaju da je ključnu ulogu odigrao susret s pojedincem, vođom ili članom neke grupe, kada su oni prepoznali ideal, živi primer verovanja. Potencijalni obraćenici, bilo da su aktivni istraživači ili pasivni partneri, donose svoje intelektualne, emocionalne i praktične potrebe koje za dovoljavaju u verskoj grupi koja neguje molitvu, organizuje bogosluženja i obezbeđuje različite mogućnosti da ih integriše u sebe. Ekskluzivne grupe naglašavaju potrebu da se odluka donese i izrazi javno, jer pomaže obraćeniku da potvrdi svoje zajednišvo s grupom, a grupi da potvrdi vrednost svojih ideja i metoda, što je moćno sredstvo međusobne podrške. O posledicama o. na psihičke procese i osobine ličnosti, na područje ponašanja i međuljudskih odnosa, na razvoj kulture i društva, saznajemo iz empirijskih istraživanja. Brojna su pitanja na koja treba još odgo varati: Koliko o. doprinosi sazrevanju ličnosti, formiranju identiteta i integriteta? Da li su efekti o. progresivni ili regresivni? S kog stanovišta vrednovati posledice o.l Da li verske tradicije omogućavaju dalje sazrevanje i razvoj posle o.l Po kojim standardima vrednovati i meriti efekte o.l Koji su to i kakvi ljudi kojima se dogo di o .l Da li se razlikuju oni koji prihvataju progonjenu veru od onih koji se obraćaju u dominante verovanje? I,
obrazovanje konačno, da li je moguće razlikovati, i po čemu, pravo o. od lažnog? - prozelitizam - religioznost - veroispovest
Z. Kuburić
obrazovanje. U modernim društvima značaj o. to liko je bitan d aje ono postalo jedna od velikih i nezao bilaznih tema našeg doba. To je višeslojna pojava, koja se može posmatrati iz različitih uglova. O. je najtešnje povezano sa socijalizacijom i vaspilanjem. To nije nimalo neobično kada se zna daje socijalizacija najširi proces uvođenja mladog ljudskog bića u društveni život putem raznovrsnih oblika učenja. O. je zapravo uži deo šireg socijalnog procesa učenja, koje u svim društvima i kul turama ima odlučujući značaj. S druge strane, vaspitanje se može shvatiti kao metodičko nastojanje da se kod po jedinaca stvore željene karakterne crte. Ono obuhvata svesne, organizovane i opšte obrasce razvoja ličnosti, koji su neraskidivo povezani s procesom učenja i o., s tim da je ovo potonje prvenstveno usmereno na siste matsko prenošenje znanja i umeća s naraštaja na naraštaj, od jednog pojedinca do drugog. U tom smislu, o. je oduvek postojalo, samo što nije imalo institucionalni oblik i široku rasprostranjenost, kao što je danas slučaj. Razvoj o. tekao je od nedovoljno institucionalizovanih ka potpuno institucionalizovanim oblicima, od ekskluzivnosti ka masovnosti, od njegovog marginalnog značaja za društvene uloge i status ka njegovom neposrednom i odlučujućem uticaju na raspodelu društvenih uloga i zadobijanje statusa u društvu. U početku je o. gotovo isključivo bilo opšte, klasično-humanističko, neproiz vodno i dokoličarsko, jer su ga sebi mogli priuštiti samo najviši društveni slojevi, kojima je to bilo jedno od obeležja elitnog statusa. Potom se ono stavlja u funkciju školovanja upravljačke elite. Presudan korak u razvoju o. bio je učinjen kada je ono počelo da se sistematski i kontinuirano odvija unutar škole kao specijalizovane institucije u kojoj se stiču znanja i veštine potrebne za obavljanje određenih društvenih uloga i zauzimanje društvenih položaja, na osnovu društveno verifikovane stručne kvalifikacije, što je podrazumevalo kako usvajanje znanja, tako i odgajanje karaktera ljudi. Taj odlučujući kvalitativni skok zbio se na Zapadu nakon uspostavljanja građanskog društva, kada počinje brz razvoj prirodnih i tehničkih nauka čiji se rezultati neposredno primenjuju u praksi, doprinoseći ubrzanom društvenom razvoju. O. sve više postaje ma sovno, uskostručno ipermanentno. Istovremeno, ono biva sve značajnije za društveni status pojedinaca i društvenih grupa.
obrazovanje Uopšteno govoreći, o. pozitivno korelira sa otvorenošću društva, odnosno s povećanim udelom »stečenih« u odno su na »pripisane« (ili nasleđene) društvene položaje, te s vertikalnom društvenom pokrelljivošću, kojoj ono pred stavlja jedan od glavnih i klasičnih kanala. U tom smislu, vertikalno društveno napredovanje putem školovanja ili profesionalnog obrazovnog delovanja uzima se kao naj hitniji pokazatelj otvorenosti neke društvene strukture, dok se socijalna promocija čiji je osnov društveni status roditeljske porodice smatra karakterističnom za zatvorenu društvenu strukturu. Stepen otvorenosti nekog društva meri se kako dovođenjem u vezu statusa pojedinaca i društvenih grupa s njihovom uspešnošću u obavljanju profesionalne delatnosti, tako i s mogućnostima nji hovog pristupa obrazovnim institucijama u kojima se vrši priprema za profesionalne uloge. Ukoliko je dostupnost obrazovnim institucijama šira, a udeo individualnih napo ra i sposobnosti u vertikalnom socijalnom napredovanju veći, utoliko je društvo otvorenije i može se očekivati da će se brže razvijati. I obrnuto, ukoliko je dostupnost obrazovnim institucijama manja, a uticaj pripisanog soci jalnog statusa na vertikalno društveno napredovanje veći, utoliko je društvena struktura zatvorenija, a to društvo će verovatno stagnirati ili se sporije razvijati. Iz toga je proizašao ideal kojem streme mnoga savremena društva, a najkraće bi se mogao definisati kao nastojanje da se pruže isti početni izgledi za sve poje dince i društvene grupe, u čemu o. ima svakako presudan značaj. Stoga bi sva savremena društva trebalo da svakom građaninu osiguraju pravo na o. kao jedno od temeljnih ljudskih prava i odlučujući činilac u razvoju pojedinca i društva - i to ne samo tako što će organizovati ustanove u kojima se to čini nego i tako što će svakom pojedincu pružiti iste šanse da dođe do škole i da se školuje. A to se, izgleda, najbolje može postići putem besplatnog i masov nog školovanja, barem do izvesnog stepena o. Masovno o., koje ima i dobre i loše strane, produkt je našeg vremena, u kojem ono postaje jedna od industrija (»industrija znanja«) koje se najbrže razvijaju. To se isto može reći i za besplatno državno školovanje, mada je ono tek uslovno »besplatno« jer se odnosi samo na oslobađanje od školarine, i to obično do neke starosne granice, a sve ostalo se zapravo plaća. Osim toga, paralelno s besplatnim državnim školama u mnogim društvima postoje i plaćene privatne škole, čija ekskluzivnost i kvalitet privlače pri padnike viših društvenih slojeva, obezbeđujući im na taj način lakše i brže vertikalno socijalno napredovanje, te reprodukujući socijalnu segregaciju. Može se, u tom smislu, reći d a je ideologija m asov noga. jedan od ključnih segmenata ideologije masovnog društva. Ona počiva na pretpostavci da svi ljudi imaju
372
podjednake šanse na uspeh i da škola stimuliše pojedince da u potpunosti razvijaju svoje intelektualne, emocio nalne, etičke i estetske sposobnosti i osobine, u sistemu pravednog takmičenja i objektivnog vrednovanja, u ko jem bi uspeh u polaganju propisanih ispita trebalo da bude osnov distribucije društvenih uloga i položaja. Kritički orijentisana istraživanja, međutim, poka zuju da se, zajedno sa znanjem, prenose i dominantne društvene vrednosti, pa se tako formira poželjan tip ličnosti. Uprkos činjenici da se talentovanim i marljivim pojedincima pruža šansa da uspeju u životu, o. se ipak pokazuje kao glavno sredstvo ne samo reprodukcije radne snage nego i društvenih slojeva. Neka istraživanja upozoravaju na činjenicu da je čak i u najrazvijenijim in dustrijskim društvima uspeh u školovanju i zanimanju mnogo više u vezi s porodičnim poreklom nego s ta lentom i sposobnošću. Tako, deca bogataša i moćnika uglavnom lakše stiču visoke kvalifikacije i pre dobijaju dobro plaćene poslove nego deca siromašnijih i manje moćnih ljudi, bez obzira na njihove sposobnosti. Upravo ta okolnost se prikriva široko rasprostranjenim mitom o »meritokratiji«. Pa ipak, važno je da sva savremena društva nastoje da se što više približe idealu obezbeđivanja mehanizama koji bi osigurali da se najdarovitiji i najsposobniji pojedinci, bez obzira na svoje poreklo, rasporede na one društvene uloge koje su najvažnije za opstanak i razvoj društva, u čemu škola ima nezamenjivu ulogu, bez obzira na činjenicu što se to manje čini zbog nekih humanističkih pobuda a više zbog realnih društvenih interesa. Konkuren cija i kompetencija su ne samo neizbežne nego i poželjne, kako u školi tako i u društvu, ali one moraju biti dopunjene i korigovane solidamošću i demokratskim ustrojstvom koji garantuju prava slabijeg i ublažavaju negativne posledice prava jačeg, koje neminovno teži da se nametne i realizuje u svakoj utakmici. Iako je, dakle, društvena moć u rukama onih koji poseduju kapital a ne o., ovo poslednje je strateški cilj svakog »dobrog društva« (Džon Galbrajt), što znači da je ulaganje u o. najbolji dokaz da su u jednom društvu dugoročni ciljevi nadređeni kratkoročnim. Ovo stoga što o. nema samo ekonomski značaj nego i širu političku i društvenu ulogu, tako da, već samo po sebi, ima dub lje opravdanje. Dž. Galbrajt smatra da čak i ako se razmišlja isključivo u ekonomskim kategorijama, ula ganje u o. je dugoročno isplativo, budući da ništa tako ne popravlja opšte privredne rezultate kao unapređivanje i poboljšavanje obrazovne kvalifikacije ljudi. U tom smislu, može se gotovo bez ikakve ograde prihvatiti Galbrajtov stav da na ovom svetu ne postoji pismeno stanovništvo koje je siromašno i nepismeno koje to nije.
373 Nema sumnje da o. ima presudan uticaj na društvenu ravnotežu, kao i blagotvorno dejstvo na mir i zadovoljstvo ljudi. Ono pruža dragocenu nadu i realno očekivanje da je beg iz nižih društvenih slojeva moguć i poželjan, odnosno da je za pomeranje naviše na društvenoj lestvici najpodesniji društveni mehanizam upravo o. - i to kako sa stanovišta deprivilegovanih tako i iz pozicije privilegovanih. Bez o. nema napretka, a njegove neželjene alterna tive su nezadovoljstvo, kriminal, nasilje, sukobi i si. Osim toga, može se reći da ni prave demokratije nema bez o. Demokratija je prirodna posledica ekonomskog napretka i o., koje ne samo da omogućava demokratiju, već je i njen bitni sastavni deo. Kao brana svakom ekstremizmu, dobro o. čini demokratiju mogućom, pa čak i neizbežnom. Dok je sprovođenje diktature nad siromašnima i nepismenima, a neretko i uz njihovu podršku, uobičajena pojava, dotle je pravo i široko o. naj bolja brana diktatorskoj vlasti. Uz to, o. doprinosi širenju vidika ljudi, pomažući im da uživaju u svim sociokultur nim tekovinama i vrednostima, kako unutar jednog društva tako i na globalnom svetskom planu. Uprkos takvom individualnom i društvenom značaju, može se reći da o. danas uglavnom nema adekvatnu državnu podršku za svoj razvoj. Naime, pod uticajem neoliberalne ideologije, modema država se sve više povlači iz određenih područja društvenog života koja su ranije bila u njenoj nadležnosti, a među tim područjima je svakako i o. Drugim recima, logika »radikalnog kapitalizma«, koji se isključivo rukovodi principom maksimalnog profita, ima sve manje sluha za »neprofitabilne« potrebe o. (Pjer Burdije). Ovo je naročito pogubno po o. u humanističkim i društvenim naukama, koje najneposrednije zavise od razumevanja nadležnih državnih organa ili od krajnje instrumentalizovanih ciljeva odgovarajućih ustanova i preduzeća. Tako dolazimo do poražavajuće činjenice da, za raz liku od ličnog standarda koji ima bezrezervnu podršku, društveni životni standard (škole, parkovi, biblioteke, javni prevoz i dr.) ne uživa takvu podršku. Posledice koje su dobro poznate jesu: skupa televizija, a jadne škole; čiste kuće, a prljave ulice - ukratko, lični sjaj i javna beda (Dž. Galbrajt). Pa ipak, svaki radikalan zahtev za brzim i temeljnim reformama obrazovnog sistema, osim što se zasniva na maksimalno zaoštrenim stavovima, sadrži u sebi i mnogo utopijskog. Čak i pod pretpostavkom daje moguća brza i potpuna realizacija takvih ideja, time se ne bi dospelo do suštinskog poboljšanja stanja u društvu, pa čak ni u samoj školi. Ovo stoga što se srž problema nalazi u osnovnim pretpostavkama na kojima počivaju savremena industrij ska društva, a one se ne mogu neposredno menjati izme-
obred
nama u obrazovnom sistemu, koji je zapravo samo jedan od izvedenih elemenata tog društva. Uz to, ako pretenduju na uspešnost, takve promene mogu da budu samo široko prihvaćene i postepene, što podrazumeva i svesnu, zdušnu i kontinuiranu akciju velikog broja pojedinaca i društvenih grupa. A takva akcija se, između ostalog, ne može ni zamisliti bez delovanja škole i o., ma kakve oni inače nedostatke sada imali. O sociologija obrazovanja O škola O vaspitanje M. Tripković
obred (lat. ritus). Formalizovan obrazac ponašanja koji se sastoji od niza aktivnosti koje se redovno ponavljajujer imaju simboličku vrednost. Osnovna karakteri stika o. jeste da postupci i njihovo simboličko značenje učesnici nisu izabrali proizvoljno, već se zasnivaju na propisanosti koja ima spoljašnji izvor - proističe iz re ligije ili tradicije društvene zajednice. O. različitih vrsta poznati su u svim ljudskim društvima, prošlim i sadašnjim. Najstariji tragovi o posmrtnim o. sežu 20 000 godina u prošlost. Oni se mogu redovno ponavljati (o. godišnjeg ciklusa - za dobijanje kiše, uz sejanje žita) ili se izvoditi u specijalnim prilikama (antropološki ciklus - rođenje, smrt), mogu biti individualni, grupni, ili se izvoditi uz učešće čitave društvene zajednice. Mogu se odigravati na uobičajenim mestima ili na mestu određenom za to, pri čemu ijedno i drugo mesto dobija poseban značaj u ritualnom isku stvu. Religija je jedno od područja na kojima se o. najčešće javlja. Religijski o. Emil Dirkem definiše kao pravilo ponašanja koje propisuje kako se treba odnositi prema svetim stvarima. O. su, po Dirkemu, uz verovanja, os novni konstitutivni elementi religije. Verovanja su stanja mnjenja i sastoje se od predstavama o. su određeni načini delovanja. Religijske o. je moguće definisati i razliko vati od ostalih čovekovih običaja prirodom njihovog predmeta koja je definisana u verovanju. Religijska verovanja imaju kao zajedničko obeležje klasifikaciju realnih i idealnih stvari u dve klase - profane i svete pri čemu se religijski o. odnose na svete stvari. Dirkem ra zlikuje negativne o., koje čine zabrane i uzdržavanja (o. pročišćenja, asketski obredi) i pozitivne o., kao delatne činove (žrtvovanje, molitve, imitativni, komemorativni i reprezentativni o.). O. se javljaju i u magiji. Osnovna razlika između religijskih i magijskih o. jeste u.tome što religijski ob redi nemaju za cilj da proizvedu neposredne posledice, dok su magijski o. uvek izvedeni s nekim neposrednim ciljem (Bronislav Malinovski).
obred O. se mogu naći i u sekularnoj sferi društvenog ži vota. Erving Gofman govori o o. interakcije koji pred stavljaju ritualizovane obrasce ponašanja u svakodne vnom životu. O. se mogu smatrati i sportska takmičenja, suđenja, politički i naučni skupovi, pa i obično ruko vanje. Amold van Genep je izložio strukturu o. prelaza (fr. rites de passage) koji se upriličuju povodom rođenja, krštenja, venčanja i smrti, a vezani su za čovekov život ni ciklus i njegovo prelaženje iz sakralnog u profano i obrnuto, kao i iz jednog društvenog statusa u drugo (o. inicijacije). Van Genep prepoznaje sledeće faze obreda prelaza: odvajanje od dotadašnjeg statusa, marginalnost i priključenje novom društvenom statusu. Alfred Redklif-Braun smatra da tumačenje o. i nji hovih društvenih funkcija predstavlja ključ za razumevanje religije. O. se izvode u različite svrhe, oni pored izvršavanja verskih obaveza i ideja zadovoljavaju du hovne i emotivne potrebe ljudi. Prema mišljenju Dirkema i njegovih sledbenika, osnovna funkcija religijskih o. jeste jačanje grupne solidarnosti. Pored ove funkcije, sociolozi govore o funkciji identifikacije i očuvanja kolektivnog identiteta i društvenih vrednosti, uspostav ljanja granica među društvenim položajima itd. U institucionalizovanoj religiji verski autoriteti su način obavljanja o. striktno propisali (način bogoštovanja, molitve) u cilju sticanja božije milosti. U hrišćanstvu, izraz o. se upotrebljava i da bi označio liturgijsku tradiciju koja potiče iz jednog verskog centra, npr. La tinski obred, Vizantijski obred.
374 gova primena u komparativnim analizama mortaliteta različitih populacija. Tokom istorije ljudske populacije vrednost o. t. ž. za novorođene kretala se u velikom rasponu. Od oko 20 godina u dalekoj prošlosti do iznad 80 godina u dana šnjim razvijenim zemljama. Naročito veliki porast o. t. ž. zabeležen je u XX veku, kao posledica znatnog opada nja mortaliteta, pre svega kod odojčadi i male dece, ali i kod ostalih starosnih grupa. Na našim prostorima je takođe zabeleženo stalno produženje trajanja ljudskog života, posebno u drugoj polovini XX veka, da bi kra jem stoleća bilo na nivou od oko 70 godina za muško, te oko 75 godina za žensko stanovništvo. O. t. ž. novorođenih po pravilu je veće za žensko nego za muško stanovništvo, i to od 2 do 8 godina. Veća razlika u o. t. i. prema polu karakteristična je za razvi jene zemlje sveta. Na našim prostorima ta razlika izno si oko 5 godina u korist žena. Različita dužina života muškaraca i žena objašnjava se biološkom i socioeko nomskom komponentom. Sto se tiče prvih faktora, nije u potpunosti objašnjeno na koji način i u kojoj meri oni utiču na te razlike, ali je činjenica da veliku ulogu imaju uzroci socioekonomske prirode (alkoholizam, pušenje, rizična zanimanja i si. su u većoj meri karakteristika muškog stanovništva). O kvalitet života O mortalitet O starost B. Radivojević
očinstvo. U korenu pojma je reč otac. Ocem se na ziva muški roditelj svoje dece, rođene ili usvojene, ali i, figurativno, onaj ko je tvorac nekog dela, začetnik O mit O religija O ritual nečega, osnivač. Ocem se naziva i onaj ko o nekome D. Gavrilovič brine, štiti ga. Pridev očinski znači još i svojinu oca (očevinu), što se proteže na posebna prava i dužnosti očekivano trajanje života. Pokazatelj koji upućuje na prosečan broj godina koje će živeti lice određene prema celokupnoj zajednici (otadžbina). U emotivnom smislu, očinski znači nežno, s puno ljubavi. starosti pod uslovom da smrtnost bude ista kao u vreme O. je složena biopsihološka i sociokulturna veza kada je ono izračunato. O. t. ž. se izračunava za sve sta rosti, ali se najčešće navodi za novorođene, te pokazuje izm eđu oca i njegove rođene ili usvojene dece. koliko će godina živeti dete ako u pogledu mortaliteta Muškarac i žena ne učestvuju na isti način u roditeljstvu. budu vladali uslovi kao u godini rođenja. O. t. ž. je, U najvećem broju društava žena je primarni roditelj. inače, jedna od funkcija u tablicama mortaliteta, pa se Biološke razlike između polova uslovljavaju, jednim za lica stara .v godina dobija ta funkcija ako se ukupan delom, razlike u ulogama roditelja. Međutim, biološki broj godina koje su lica jedne fiktivne kohorte (najčešće odnosi ne mogu se uzimati izdvojeno od sociokulturnog 100 000) proživela posle starosti.v podeli brojem prežikonteksta roditeljstva, posebno u slučaju o., jer je ono, velih u starosti a . Otuda, vrednost o. t. ž. odražava uslopre nego odnos majke s decorn, izloženo uticaju pro ve smrtnosti koji su prikazani u tablicama mortaliteta za mena u tipu porodice, ekonomije, društva i kulture u cekalendarske godine za koje su tablice izrađene. lini. Kao društvena institucija i obrazac ponašanja, o. je O. t. ž. za novorođene može se upotrebiti kao sinte podložnije promenama nego materinstvo. Prema Maksu tički pokazatelj nivoa mortaliteta stanovništva, jer za Veberu, očinskog odnosa uopšte nema bez stabilne za visi od smrtnosti u svim starostima i nije pod uticajem jednice između oca i majke, a i tamo gde ta zajednica starosne strukture. Upravo je zbog toga od značaja nje postoji očinski odnos nije uvek naročito značajan.
375 Danas se, gotovo istovremeno, sučeljavaju tri mo dela očinske uloge: ( 1) tip patrijarhalnog o.; (2) tip u ko jem je očeva uloga umanjena i (3) tip novog o. u kojem muškarci reafirmišu svoj roditeljski identitet. N ajed nom polu ove široke skale nalazi se patrijarhalni otac, a na drugom je otac opisan kao »nevidljivi roditelj« u porodici, ili kao »čovek u senci«. Dok je tradicionalni tip patrijarhalne porodice bio zasnovan na očevom bezusiovnom autoritetu, u modernoj, tzv. industrijskoj po rodici, dovedena je u pitanje i sama očeva uloga. Budući da se od muškarca zahteva sve veće angažovanje van porodice, napor da se održi tradicionalna uloga oca, pa i bilo kakav blizak odnos s decom, nailazi na velike prepreke. Savremeno o. rastrzano je između patrijar halnog ideala oca i mogućnosti da se ostvari bilo kakva čvršća veza sa sopstvenom decom i porodicom. Usled učestale stope razvoda naročito se povećava broj dece koja rastu bez očeva, pa čak i poočima, kao i broj usa mljenih majki kojima se deca, po ustaljenom običaju, dodeljuju posle razvoda. Osim toga, postoji i iskustvo usamljenih očeva i muškaraca koji ne žele da prihvate breme o. Sve to govori o slabljenju očinskog načela u savremenim porodicama. Uprkos tome, polako se us postavlja ideal novog o. Reč je o o. koje se približava materinstvu. Stvara se nova ravnoteža u roditeljskim ulogama, u kojoj uloga oca, preko telesne i duhovne bliskosti s decom, znatno više dolazi do izražaja. O brak O materinstvo O roditeljstvo G. Tripković
odnosi, društveni. Iako su samo druga strana društve nog delanja i s njim čvrsto povezani, d. o. ipak imaju i svoju samostalnost. Bitno je, u svakom slučaju, imati na umu da su ijedno i drugo veštačke pojmovne konstrukcije, stvorene u analitičke svrhe, dok u stvarnom društvenom životu društveno delanje i d. o. nisu i ne mogu biti razdvoje ni. Prilikom njihovog analitičkog razlikovanja, kod kate gorije društvenog delanja naglasak je stavljen na aktivne, dinamičke i sadržinske momente, dok su kod d. o. više istaknuta pasivna, statička i formalna obeležja. Za Maksa Vebera, d. o. znači »ponašanje većeg broja osoba koje je po svom smisaonom sadržaju uzajamno podešeno i time orijentisano. D. o. sastoji se, dakle, pot puno i isključivo u izgledima da se društveno dela na neki (smisaono) mogući način, bez obzira na čemu se zasnivaju ti izgledi«. On smatra da sadržaj i intenzitet odnosa u uzajamnom međudelovanju može biti različit. Tako, postoji razlika između smeranog, zatim izgleda da se to smerano postigne i empirijske realizacije odnosa. Osim toga, učesnici u uzajamno podeljenom delanju ne daju uvek isti smisaoni sadržaj d. o.
odnosi, društveni
Veber smatra da se u odnos stupa na osnovu pretpostav ljenog smisla delanja, a kasnije se, u skladu s držanjem učesnika, njihovo ponašanje koriguje i podešava. U d. o. sadržano je očekivanje da će se učesnici pridržavati nekih normi, pošto se oni orijentišu prema predstavi o posto janju jednog legitimnog poretka. Dogovor o smisaonom sadržaju nekog d. o. moguće je postići i na osnovu uza jamnog obećanja. Isto tako, d. o. može imati više ili ma nje trajan ili prolazan karakter, a smisaoni sadržaj nekog cl. o. može se i menjati (npr. politički odnos zasnovan na solidarnosti može preći u sukob interesa). Veber naročitu pažnju posvećuje problemu borbe, zatim karakteru d. o. s obzirom na tip delanja, kao i pitanju zatvorenosti ili otvorenosti d. o. Prema njegovom mišljenju, borbom treba nazvati d. o. ukoliko je delanje orijentisano prema nameri da se sprovede sopstvena volja, uprkos otporu jednog ili više partnera. Miroljubi vim sredstvima borbe treba nazvati ona sredstva koja ne podrazumevaju upotrebu aktuelnog fizičkog nasilja. Tu miroljubivu borbu treba nazvati takmičenjem, ako se vodi kao formalno miroljubivo takmičenje za sticanje moći raspolaganja izgledima koje i drugi žele. Regulisanim takmičenjem treba nazvati takmičenje ukoliko je ono u svojim ciljevima i sredstvima orijentisano prema jednom poretku. Latentnu borbu za opstanak ljudskih individua ili tipova, koju oni vode međusobno a da nemaju smisaone borbene namere, treba nazivati selekcijom-, ukoliko su posredi izgledi živih u životu, onda je to društvena sele kcija, a ukoliko su posredi izgledi da se održe nasleđena svojstva, onda je to biološka selekcija. Sto se tiče karaktera d. o., Veber smatra da izraz »za jednica« treba da znači d. o. ako i ukoliko orijentacija društvenog delanja —u pojedinom slučaju, ili u prošeku ili u čistom tipu - počiva na subjektivnom (afektivnom ili tradicionalnom) osećanju učesnika da pripadaju jedni drugima; dok izraz »društvo« treba da znači d. o. uko liko orijentacija društvenog delanja počiva na racionalno (vrednosno ili ciljnoracionalno) motivisanom kompro misu interesa ili na isto tako motivisanom povezivanju in teresa. Jedan d. o. (bez obzira na to da lije u pitanju zajed nica ili društvo) treba nazvati otvorenim u odnosu na one koji nisu u njemu, ako se i ukoliko učešće u uzajamnom društvenom delanju ne zabranjuje nikome koje stvarno kadar za to i sklon tome. Naprotiv, d. o. je zatvoren za one koji nisu u njemu, utoliko ukoliko njegov sadržaj značenja ili njegovi važeći poreci isključuju ili ograničavaju to učešće, ili ga, pak, vezuju za određene uslove. Zavisno od tradicionalnog ili uspostavljenog poretka, d. o. može za učesnike imati karakter solidarnosti (određene vrste delanja svakoga učesnika u odnosu pripisuju se svim učesnicima) ili zastupanja (delanje određenih učesnika
odnosi, društveni
376
kao »zastupnika« pripisuje se ostalim učesnicima kao »zastupanima«). O uslovima u kojima se društveni od nosi tretiraju kao odnosi solidarnosti ili zastupanja može se samo uopšteno reći daje za njih odlučujući stepen u kojem je delanje zajednice ili društva ori jentisano prema nasilnoj borbi ili prema miroljubivoj razmeni kao cilju, ali da su inače bile, a i sad su presudne brojne posebne okolnosti koje se utvrđuju tek pojedinačnom analizom. Prema tome, posmatrano iz sociološkog ugla, bitne karakteristike d. o. bile bi: (1) oni su društveni a ne prirodni, što znači da su zasnovani na sociokulturnim, a ne prirodnim pretpostavkama, te da imaju društvena obeležja i društveni smisao; (2) oni su uvek više-manje uzajamni i smisaoni; (3) oni su institucionalizovani i formalizovani u većoj ili manjoj meri; (4) oni su raznovrsni i promenjivi; (5) oblik su ispoljavanja društvenog delanja, ali se od njega i razlikuju (isti odnos može biti svojstven različitim vrstama delanja, a jedno delanje može se odvi jati u različitim odnosima); (6) uvek su i individualno obojeni. D. o. se mogu deliti na primame i sekundarne, organi zovane i spontane, formalne i neformalne, relativno trajne i promenjive itd., ali bi njihova najznačajnija klasifikacija bila ona koja bi proizlazila iz vezanosti za odgovarajuće oblike društvenog delanja i područja njihove realizacije (npr. ekonomsko, političko, kultumoduhovno), budući da njihovo osobeno jedinstvo bitno determiniše strukturalno-dinamičke procese svakog konkretnog društva. Za sociološka istraživanja najzanimljivija su pitanja otvorenosti i zatvorenosti d. o., zatim dominacije i potčinjenosti, sukoba i saradnje, manifestnosti i latentnosti, javnosti i privatnosti, solidarnosti i egoizma i si. O delanje, društveno O grupa, društvena 3 interakcija M. Tripković
održivi razvoj. Kao pojam sa antropocentričnim značenjem, o. r. najpre je korišćen u dokumentima kanadske vlade ranih osamdesetih godina XX veka. Sama ideja o o. r. je prvobitno nastala iz pokušaja da se prevaziđe suprotnost između antropocentričnog i biocentričnog pristupa u programima ekološke poli tike. Kao pojam društvenog razvoja, uvela gaje i promovisala tek Brantlendova komisija 1987. godine, u izveštaju pod naslovom »Naša zajednička budućnost«. Prema definiciji datoj u izveštaju, o. r. podrazumeva takav društveni razvoj koji treba da obezbedi korišćenje prirodnih resursa i stvorenih dobara na način koji bi omogućio »zadovoljenje potreba sadašnjih generacija ne ugrožavajući buduće generacije u zadovoljenju nji hovih potreba«. Pojam o. r. podrazumeva granice, ali ne apsolutne, nego ograničenja izazvana sadašnjim
stanjem tehnologije i društvene organizovanosti u korišćenju prirodnih resursa i sposobnosti biosfere da apsorbuje posledice ljudskih aktivnosti. Istovremeno, on podrazumeva i zahtev da se zadovolje potrebe svih, posebno osnovne potrebe siromašnih u svetu. Svet u kojem je siromaštvo endemična pojava težiće, prema ovom izveštaju, ekološkim i drugim katastrofama. Iako se korisnost o. r. kao analitičkog pojma, ili njegova privlačnost u smislu normativnog pojma često odriče, izvesno je da on ne gubi ni na popularnosti, ni na značaju. Razlog treba tražiti u tome što on predstavlja i politički pojam, nastao kao posledica političkog kon senzusa na međunarodnom planu. Reč »održiv« ili, preciznije, »održivost« (eng. sustainability) pominje se prvi put u raspravama o prinosi ma i očuvanju obnovljivih resursa, kao što su šume i rib njaci, na način koji ne bi ugrozio njihove zalihe. Ubrzo je shvaćeno da su za očuvanje ekoloških uslova potreb ni i društveni uslovi koji utiču na ekološku održivost međuzavisnosti odnosa ljudskog društva i prirode. Po vezivanjem »razvoja« i »održivosti« došlo se do pojma o. /-., koji je na taj način postao oblik društvene promene koja, pored tradicionalnih razvojnih pretpostavki, ima kao pretpostavku i neophodnost očuvanja ekološke održivosti. Mada je prihvaćen na političkom nivou, pojam o. r. u naučnim krugovima izaziva određene nedoumice i kritičke primedbe. Te primedbe tiču se, pre svega, same definicije, koja je, zbog svog nominalističkog karak tera, teško primenjiva u programima ekološke politike, a takođe i zbog određenih kontradiktornih elemenata koje taj pojam sadrži. Smatra se, takođe, da nejasnoća i kontradiktornosti umanjuju njegovu primenjivost, jer ukoliko je definicija nejasna, onda dopušta da se bilo šta proglasi »održivim«, što bi, kao kontraargument, podrazumevalo nužnost preciznije definicije, s merljivim kriterijumima. Međutim, postoji i shvatanje da upravo ta nejasnoća i nepreciznost omogućavaju da se ovaj po jam u celini shvati samo kao metodološki okvir, kako bi različitim grupama konfliktnih interesa omogućio da se lakše usaglase oko zajedničkih osnova na kojima će tek graditi konkretan program ekološke politike. Pojam o. r. se zasniva na četiri ključna principa. (1) Prva i, svakako, najhitnija njegova karakteristika jeste objedinjavanje ekoloških i ekonomskih kriteri ju m a u razvojnim projektima na svim nivoima. To podrazumeva integrisanje ekoloških kriterijuma u sis tem ekonomskog odlučivanja. (2) Drugi princip tiče se ideje o »međugeneracijskoj jednakosti«. U objašnjenju ovog principa uglavnom se polazi od samog značenja »održivosti«, a to je sposobnost trajanja ili kontinu
377 iteta u pogledu mogućnosti zadovoljenja potreba u budućnosti. (3) Treći princip o. r. je »unutargeneracijska je dnakost«. Određena nacionalna ekonomija može imati atribut »održive« ne samo ukoliko ne ugrožava životnu sredinu unutar svojih granica nego i ukoliko ne smanjuje kapacitet životne sredine na drugim područjima. Veliki deo čovečanstva danas živi u siromaštvu, a održanje takvog stanja nije, svakako, interes budućih generacija. Otud su nerazvijenost, siromaštvo i beda nespojivi s pojmom o. r. (4) Č etvrti princip odnosi se na neophodnost uvažavanja unutrašnjih, suštinskih vrednosti prirode, bez obzira na koristi za čovečanstvo. Ovaj stav proizla zi neposredno iz suprotstavljanja ekonomicističkom i antropocentričnom pristupu. Ne poklapa se ni sa ekocentričnim pogledom jer ne podrazumeva intristične vrednosti vrste, već ekosistema kao celine. Pojam o. r. je iz novog ugla otvorio rasprave i pitanja o odnosu razvoja i rasta, kvalitetu ekonomskog rasta, identifikaciji i definisanju potreba i dr. Osim toga, kao ideja, pojam odi-živostje, pored svog izvornog ekološkog smisla, dobio i šire ekonomsko, socijalno, političko i kulturno značenje. Tako, u ekonomskom pogledu, on najčešće podrazumeva trajan i kvalitetan privredni rast; u socijalnom, pravednu raspodelu i uživanje rezultata rada među sektorima, regionima i glavnim društvenim grupama; politička održivost podrazumeva legitimitet, stabilnost, odsustvo socijalnih i političkih tenzija, a u oblasti kulture, očuvanje kulturnog identiteta i razvoj sadržaja kulture u smislu očuvanja i koegzistencije multikulturalnosti. O ekologija O razvoj, društveni G. Milić okućnica. Mali zemljišni posed koji se nalazi u blizini seljakove kuće i predstavlja egzistencijalno nužan agrarni minimum jedne porodice. O. su bile jedini posedi koje su za sebe i svoju porodicu koristili seljaci u bivšim socijalističkim zemljama u kojima je bila sprovedena kolektivizacija. U Srbiji su prilično rano preduzete izvesne mere koje su uticale na održavanje minimalnog seljačkog poseda. Knjaz Miloš je već 1836. godine izdao poznatu uredbu o okružju koja je seljacima zabranjivala da se zadužuju na »kuću, baštinu, dva vola i kravu«. Ovim je zaštićen posedovni minimum i sprečena proletarizacija seljaka, ali je ometano kreditiranje poljoprivrede i prodiranje robnonovćanih odnosa u selo tokom čitavog XIX veka. Među Miloševim uredbama bilo je i nekih drugih, kao što je veoma pozitivno ograničavanje interesa na seljačke
oligarhija
dugove (1837) ili davanje pomoći iz državnih sredstava uz 6% kamate, na zalogu nepokretnosti do 3/4 vrednosti imanja (1839). Međutim, pozajmice su bile ograničene na najmanje 500 dukata (kasnije na 300, odnosno 200 dukata), tako da su ih mogli uzimati samo najbogatiji. U nastojanju da se seljaci zaštite od zelenaša, u Srbiji je (1860) uvedena zabrana seljacima da se zadužuju na menicu. Iz sličnih motiva je ( 1870) ograničeno otvaranje seoskih dućana, a 1973. se u zakon o građanskom sud skom postupku unose odredbe kojima se kod popisa za dugove zemljoradnici štite od prodaje jednog pluga, jed nih kola, dva vola ili dva tegleća konja, osnovnih alatki, »pet dana zemlje« (jedan dan = 1 600 kvadratnih hvati), minimuma hrane za porodicu, kuće sa zgradama i placem do jednog dana oranja. Sve ovo se nije moglo prodati niti na neki drugi način otuđiti. 3 domaćinstvo O selo O seljaštvo M. M iI rov i ć
oligarhija (gr. oligarchia, od o/igos - malobrojan; archein - vladati). Vlast nekolicine u sopstvenom in teresu. Prema Platonu, o. je vlast bogatih, koji ne misle na vrlinu. Slično je pisao i Aristotel, smatrajući d a je kod o. zastupljena nejednakost, dok je uslov stabilne demokratije jednakost. O. se može javiti u svim vre menima, u različitim organizacijama (stranke, sindika ti, vojska, birokratija). Maks Veber je uočio, a Robert Mihels razradio sklonost birokratije da se izvrgne u o., tj. u vlast nekoliko službenika na vrhu organizacije. U društvima u kojima vladaju velike formalne organizacije uvek preti opasnost da društvena, politička i ekonom ska moć bude koncentrisana u rukama nekolicine koji drže ključne položaje. Mihels je uočio da problem leži u prirodi organizacije i formulisao »gvozdeni zakon o.«: »Ko kaže organizacija, kaže o.« Sa usložnjavanjem društva raste i značaj organizacija i opasnost od oligarhizacije, tj. gubljenja kontrole nad donošenjem od luka. Oligarhijske crte ne izviru samo iz organizacije već postoje i kod lidera i članova organizacije. Vođe kontrolišu obaveštenja koja teku naniže i ubeđuju or ganizaciju u ispravnost svojih pogleda. Članstvo je sklo no divljenju, obožavanju i poštovanju ličnih kvaliteta vođa i autoriteta. Vođe kontrolišu snažne negativne i pozitivne sankcije, pa su u stanju da regulišu ponašanje u željenom pravcu. Najvažnije je to što su kadri da osi guravaju položaj i podupiru uspon nižih službenika koji podržavaju njihovo mišljenje. A rezultat toga je samoobnavljanje o. Postoji i sklonost ka oligarhizaciji društva, s obzirom na to da savremenom društvenom strukturom dominira birokratija, pa su izabrani zavisni od vlastitog aparata, birokratije. Osim toga, izvor o. je
oligarhija i u okolnosti da stalno raste složenost državnih službi, koje se ne mogu uspešno nadgledati. 3 birokratija 3 gvozdeni zakon oligarhije T. Kiiljić oligopol (gr. oligos - malobrojan; pôléô - proda jem). Primer nesavršene konkurencije, kada se na stra ni ponude nalazi nekoliko prodavača. Posledica malog broja ponuđača je da svaka akcija bilo kog prodavca pojedinačno može imati značajan uticaj na profite os talih prodavača. Oligopolističko tržište podrazumeva industrije u kojima postoji konkurencija, ali intenzitet konkurencije nije takav da tržišnu cenu firme uzimaju kao datu (nisu priče takers već priče makers). Osnovne karakteristike o. su: (a) postojanje samo ne koliko prodavača, koji nude sličan ili identičan proiz vod; (b) uglavnom nema intenzivne konkurencije i (c) visoke prepreke ulasku na tržište. Zbog malog broja prodavača, na oligopolističkom tržištu uvek postoji tenzija između odluke o saradnji, odnosno kooperaciji i odluke da se sledi sopstveni in teres, odnosno da se ne stupa u kooperaciju. Nekooperacija je situacija kada preduzeća deluju nezavisno, po svom vlastitom nahođenju, bez postojanja direktnog ili indirektnog dogovaranja s drugim preduzećima. Najbo lja strategija je sarađivati, čime se oligopolisti ponašaju kao monopolista koji nudi male količine proizvoda po ceni koja je iznad marginalnih troškova. Kada se oligopolisti odluče za saradnju, dolazi do dogovora (collusion), odnosno kooperacije. O. prave dogovor u vezi s ponuđenim količinama i cenama po kojima će proizvod prodavati, podelom tržišta ili dru gim poslovnim odlukama. Grupa firmi koja se dogo vara i jedinstveno istupa na tržište formira kartel. Kar tel je organizacija međusobno nezavisnih preduzeća koja proizvode iste ili slične proizvode (nude iste ili slične usluge) i zajedno posluju radi povećanja cene i ograničavanja količine proizvoda kojima snabdevaju tržište. Najpoznatiji je naftni kartel OPEC (Organiza tion o/Petroleum Export Countries - Irak, Iran, Katar, Indonezija, Kuvajt, Saudijska Arabija, Ujedinjeni Arap ski Emirati, Ekvador, Venecuela, Libija, Alžir, Nigerija, Gabon). Iako bi oligopolisti u većini slučajeva želeli da formi raju kartele i na taj način zarade monopolistički profit, to ponekad nije moguće zbog intervencija države. Antitrustovski zakoni, kao sastavni deo ekonomske politike države, zabranjuju eksplicitno dogovaranje oligopolista. Dalje, kartel je lakše formirati nego održavati. U okviru kartela odvijaju se stalne borbe oko toga kako podeliti profit i tržište.
378 U slučaju da se oligopolisti nisu dogovorili o zajedni čkom nastupu, ponašanje svakog od njih pojedinačno će zavisiti od njihove pretpostavke o ponašanju onog drugog. Ukoliko deluju nezavisno jedan od drugog, ponuđene količine će biti veće od monopolističkih, dok će cena biti manja od monopolističke. Pojedi načni i zajednički profiti takođe će biti m anji od monopolističkog. Sledeći sopstveni interes oligopolisti dostižu Nešov ekvilibrijum (Nash equilibrium). Nešov ekvilibrijum (nazvan po matematičaru i ekonomskom teoretičaru Džonu Nešu) označava situaciju u kojoj ekonomski akteri u međusobnoj interakciji biraju sopstvenu najbolju strategiju na osnovu pretpostavljene strate gije ponašanja drugog. Kada preduzeća dosegnu Nešov ekvilibrijum, nijedno od njih nema inicijativu da donese drugu odluku. 3 konkurencija, tržišna 3 monopol 3 tržište O. Radonjić
om ladina. Za razliku od mladih ljudi ili mladosti pojmova koji se odnose na određenu životnu dob i njene biološko-psihološke činioce, o. je socijalna kategorija i pojava. Pod o. se podrazumeva strukturalna matrica odrastanja koju čine različiti institucionalni i neformalni oblici organizacije i udruživanja u okviru kojih se od vija socijalizacija mladih ljudi. Svako društvo razlikuje mlade ljude i mladost kao specifičnu životnu dob, ali svako društvo ne poseduje o. O. nastaje kada društvo nastoji da već obeleženu skupinu mladih ljudi posebno socijalno locira, izdvoji i definiše. Fenomen o. se zato vezuje za moderna društva koja putem opšteg i ma sovnog obrazovnog sistema izdvajaju decu i mlade od ostalog društva. Segregaciju mladih podupiru i druge ustanove modernog društva, a pre svega pravno normiranje punoletnosti, mere socijalne zaštite, ekonomske beneficije i si. U modernim društvima o. je pozitivno diskriminisana grupa u meri u kojoj se različitim zakon skim propisima i statusom izbegava zloupotreba mladih ljudi (naročito na ekonomskom planu). S druge strane, ova diskriminacija može imati i negativne aspekte, uko liko sprečava aktivno, samostalno i kritičko integrisanje mladih u društvo. Socijalna priprema mladih za uloge odraslih postoji u svim društvima. U plemenskim kulturama prela/ak iz mladosti u zrelost odvijao se preko procesa inicijacije i njegove pripreme. U tom procesu, mladi ljudi, najčešće dečaci, stavljani su na razne fizičke i psihičke probe ko jima su dokazivali svoju sposobnost za samostalan život. Tokom čitavog srednjeg veka u evropskim društvima postojao je običaj »šegrtovanja«, kada su deca odvajana od porodica i slata na učenje zanata u druge porodice
379
ili čak u druge zemlje. U modernim društvima, zbog in tenzivnog procesa socijalne diferencijacije i specijaliza cije radnih delatnosti, proces pripreme mladih ljudi traje izuzetno dugo, sa stalnom tendencijom produžavanja i u sve složenijem institucionalnom okviru. Uporedo sa univerzalizacijom obrazovnog sistema, o. postaje opšti okvir socijalizacije mladih za život u modemom društvu. Proces socijalizacije pretežno se odvija u inter akciji među mladima, vršnjacima, a manje i ograničeno u interakciji sa odraslima i roditeljima. Vršnjačka soci jalizacija je posebno značajna za mlade u adolescentnom uzrastu. Segregirane vršnjačke grupe stvaraju sopstvene vršnjačke, omladinske potku/ture, koje pred stavljaju autentičan kreativan izraz o. u savremenim društvima koja preko ovakvog vida stvaralaštva nas toji da prevaziđe svoju socijalnu, političku i ekonom sku zavisnost od odraslih. Ove potkulturne aktivnosti najviše se razvijaju u sferi zabave i slobodnog vremena, a njeni najpoznatiji oblici su stvoreni u muzici (rok i pop muzička kultura i njeni stilovi). 3 a d o le s c e n c ija 3 p u n o le tstv o 3 so c ija liz a c ija A. Milić
opcracionalna definicija (lat. definitio - određenje, propis). Rezultat postupka komplementarnog teorij skom definisanju, kada značenje jednog pojma postaje potpuno određeno. Pomoću poznatih pojmova u nauci, teorijskom definicijom određuje se značenje i mesto ne kog pojma u ravni opštosti; o. d. se, pomoću opažajnih elemenata ili operacija kojima se stvaraju iskustveni po daci, utvrđuje sadržaj tog pojma u ravni konkretnog. Naučno upotrebljiva o. d. treba da zadovolji dva uslova: prvo, da bude teorijski adekvatna i, drugo, pouzdana. Ispitivanjem teorijske adekvatnosti o. d. uspostavlja se njen odnos prema sadržaju teorijske definicije, što je uslov šire primene tog pojma u nauci. Proveravanje pouzdanosti pokazuje stepen određenosti opažajnog sadržaja i mogućnost prikupljanja jednoznačnih po dataka o tom sadržaju određenim istraživačkim po stupcima. Stvaranje o. d. je stvaralački čin, utoliko teži ukoliko je reč o apstraktnom pojmu, kada lanac posredovanja od njegovog teorijskog do konkretnog sadržaja može biti i vrlo dug. Međutim, svođenje određivanja značenja poj mova samo na njihovo operacionalno definisanje vodi u empirizam, a često i u pravi operacionalizam i tehnicizaciju sociologije. 3 istra ž iv a n je , e m p ir ijs k o 3 n a u č n a d e f in ic ija M. Bogdanović
organicizam
optimum stanovništva (lat. optim um - najbolje). Pitanju optimalnog broja stanovnika svojevremeno je pridavan relativno veliki značaj, pa se u odnosu na njega definisala i eventualna potreba za intervencijom društva u domenu demografskih kretanja. U savremenim uslovima, sa smanjenjem značaja nacionalnog tržišta, ubzanim in tegrativnim procesima, ubrzanjem razvoja komunikacija i saobraćaja i sve izrazitijom dominacijom multinacio nalnih kompanija, kao i stvaranjem globalnog svetskog tržišta, pitanje definisanja o. s., pogotovo u kontekstu populacione politike, gubi na značaju. I nezavisno od ovih procesa, međutim, definisanje o. s. je spomo, s obzirom da zavisi od velikog broja različitih faktora. Treba, takođe, imati na umu dugoročnost de mografskih procesa, odnosno postojanje demografske inercije, koja uzrokuje da se efekti društvene intervencije ostvaruju sa značajnim vremenskim pomakom. Ukoliko bi društvo želelo da interveniše u demografskoj sferi kako bi se dostigao o. s., on bi morao da se definiše u skladu sa ekonomskim, socijalnim i političkim potrebama i promenama u dalekoj budućnosti, što predstavlja izuzetno težak zadatak, s neizvesnim i nepouzdanim rezultatima. 3 d e m o g ra fija 3 p o p u la c io n a p o litik a 3 s ta n o v n ištv o G. Matkovič
organicizam (gr. ôrganon - sprava, oruđe). Teorij ska orijentacija u sociologiji koja društvo posmatra kao organsku celinu potpuno nadređenu pojedincima. Tragajući za integrativnim mehanizmima u društvu, koji se tumače samo biologistički, kao izraz prirodnih bioloških zakona što prethode ljudskoj akciji ili je sa svim determinišu, o. - za razliku od prosvetiteljstva ili ekonomskog liberalizma koji društvo vide samo kao skup pojedinačnih interesa i volja - shvata društvo kao jedno više i ontološko jedinstvo. Začetnik ove orijentacije u sociologiji bio je Her bert Spenser, koji se takođe može smatrati i jednim od osnivača sociologije. Kao pristalica pozitivističkog biologizma i evolucionizma, Spenser smatra da društva nisu ništa drugo do organizmi ili superorganski agre gati, koji se neprekidno bore za opstanak, pa je su kob njihova uobičajena aktivnost. Prema njegovom mišljenju, društvene protivrečnosti i sukobi znače rušenje društvenog reda i harmonije, te se mogu smatrati nenormalnim i patološkim pojavama. Posle Spensera, najdosledniji i najradikalniji predstavnik organicističke teorije bio je Paul fon Lilijenfeld. Dok su kod Spensera analogije između društva i organizma bile više sliko vite, Lilijenfeld smatra da između njih postoji stvarna identičnost , odnosno da su razlike nebitne i da se one više ispoljavaju u stepenu nego u vrsti. Društveni orga-
organicizam nizmi su samo najviša vrsta živih organizama, budući da se u njima susreću tri osnovne grupe funkcija - ekonom ske, pravne i političke, a to odgovara fiziološkim, morfološkim i integrativnim funkcijama organizma. Vlada je neka vrsta mozga u društvenom organizmu. Što je društvo razvijenije, to vlada mora biti savršenija kako bi efikasnije delovala na pojedine društvene organe, a pre svega da bi uspešnije odigrala ulogu »terapeuta« u lečenju »bolesti« društvenog organizma. I drugi pred stavnici o. zastupali su slične ideje. Tako, iako smatra da društvo nije pravi organizam već životna zajednica ljudi povezanih više duhovnim nego fiziološkim veza ma, Albert Šefle ipak misli da je iz metodoloških razloga korisno upotrebljavati analogije sa organizmom. Alfred Espinas pokušava, pak, da dokaže daje svako živo biće, kao spoj ćelija, neka vrsta društva, te da od prvih organi zama do ljudskih društava postoji jedinstvena evolucija. Rene Vorms, opet, određuje društvo kao »trajni skup živih bića koja svoju delatnost vrše zajedno« i ističe da se životinjsko i ljudsko društvo ni po čemu bitnijem ne razlikuju. Posebnu varijantu o. čini socijaldarvinizam , za koji je karakterističan pokušaj da se ljudsko društvo protumači pomoću zakona borbe za opstanak i prirod nog odabiranja, čime se neki mehanizmi teorije Čarlsa Darvina o evoluciji živih bića neposredno prenose na istoriju ljudskih društava. Jedan od prvih zastupnika ove teorije bio je Tomas Maltus, koji je formulisao tezu da se stanovništvo brže množi od izvora hrane, budući da raste geometrijskom, dok se hrana uvećava aritmetičkom pro gresijom, tako da se nužno javlja suvišak stanovništva koje je osuđeno na propast. Maltus misli da se može uti cati na kontrolu priraštaja i njegovo usklađivanje sa iz vorima hrane. Ta kontrola može biti dvostruka: preven tivna i pozitivna. U preventivnu kontrolu spada moralno uzdržavanje od polnog opštenja i stupanja u brak. Za ra zliku od nje, u pozitivnu ili stvarnu kontrolu spadaju svi oni najrazličitiji uzroci koji skraćuju život ljudi: težak rad, nezdrava zanimanja, nepovoljni klimatski uslovi, siromaštvo, loša ishrana dece, kriminal, bolesti, epide mije, rat i glad. Pošto se ljudi ne ponašaju razumno, treba ih prepustiti »prirodnim« uticajima pozitivne kontrole, odnosno nemilosrdnoj borbi za opstanak koja se ne sme sprečavati socijalnim zakonodavstvom za ublažavanje bede, budući da se broj ljudi mora ograničiti na onu meru koju dopušta količina hrane. Najdosledniji i najradikalniji pristalica primene dar vinizma na objašnjenje društva i svođenja sociologije na prirodnu nauku bio je Ludvig Gumplovic. Prema njegovom mišljenju, društvena evolucija je proizvod
380 borbe socijalnih grupa, pa je rat među narodima isto tako neminovan kao i borba za opstanak među živim bićima. Budući da čovečanstvo ima poligenetičko poreklo, po stoji urođeni antagonizam i praiskonska mržnja među narodima i ljudskim rasama. Odlučan zaokret u razvoju društva postignut je onda kad je ubijanje zarobljenika zamenjeno ropstvom i ekonomskom eksploatacijom. Tako nastaju klasna vladavina i država, jer vladajuća grupa potčinjava sebi potlačenu, a na potčinjavanju sla bijih počiva suverenost države, koja se stvara iz sukoba heterogenih društvenih grupa i prevlasti jednih nad dru gima. Slične ideje zastupaju i Franc Openhajmer i Zak Novikov, mada je ovaj poslednji smatrao da borba za opstanak u društvu, za razliku od životinjskog sveta, ima više intelektualni karakter. 3 biologizam 3 darvinizam 3 sociobiologija M. Tripkovič
organizacija (lat. organisatio). (1) Društvena celina uspostavljena kao institucionalno uređeno mnoštvo ljudi i sredstava čija je delatnost primamo oblikovana tako da vodi ostvarivanju izvesnih specifičnih (ekonom skih, političkih, kulturnih...) ciljeva, odnosno stvaranju »ishoda« (dobara, usluga) potrebnih drugim akterima (pojedincima, drugim o., institucijama); (2) skup ak tivnosti kojima se povezuje, usmerava i koordinira zajedničko delovanje ljudi unutar izvesne društvene celine, čime ona biva »organizovana«; (3) društvena celina ljudi i sredstava povezanih radnim ulogama, s »radnim pogonom« kao bitnim podsistemom (radne) organizacije. Maks Veber je organizacije poimao kao ciljnoracionalno uređene društvene grupe koje imaju »upravni aparat«. Radna uloga je osnova uključivanja ljudi u o. i pri padanja o. To pripadanje je ograničeno (po vremenu i intenzitetu) i primereno je ulozi koju ljudi imaju u o. Ciljnoracionalno oblikovanje zajedničkog, udruženog delanja ljudi, trajanje i ponavljanje obrasca tog delanja bitna su svojstva društvene celine koja se označava kao o. Uspostavljanje o. kao sistem a ili kao »struk ture« podrazumeva izvesne koordinativne mehanizme (neposredni nadzor ili standardizaciju radnog procesa, »ishoda«, ili potrebnih kvalifikacija), određivanje nje nog identiteta i njenih granica. U naukama o o., uključujući i sociologiju o., o. se poima različito: kao »mehanizam« ili kao »organizam«; kao »racionalna« tvorevina svesno oblikovana radi do stizanja izvesnih ciljeva, ili kao »društvenoprirodna« tvorevina koja proizlazi iz interakcija ljudi povezanih nekom zajedničkom delatnošću; kao »zatvoreni« sis tem koji se jasno izdvaja iz okoline i dela po svojoj
381
unutrašnjoj logici, ili kao »otvoreni« sistem, s poroznim granicama i pod bitnim uticajem relevantne okoline. U zavisnosti od navedenih osnovnih pristupa ističu se različita bitna svojstva o., njeni elementi, problemi or ganizacijskog života i načini njihovog prevazilaženja. 3 in stitu c io n a liz a c ija 3 so c io lo g ija rad a S. Bolčić
otkup. Represivna mera boljševičkog modela agrarne politike, tipična po svojoj ekonomskoj neracionalnosti. Zakonski propisi o o. poljoprivrednih proizvoda, o obaveznom tovu svinja, o otkupnim cenama žitarica, stoke, vune, kože, pamuka, povrća, mleka i mlečnih proizvoda, kao i mnogih drugih proizvoda koje država koristi za ishranu nepoljoprivrednog stanovništva i voj ske, doneti su u socijalističkoj Jugoslaviji 1945. godine. Oni su donošeni svake sledeće godine, što je bio znak da nisu smatrani stalnom i sistemskom merom agrarne politike. Postojanje o. praktično je isključivalo tržište i svaku legalnu trgovinu poljoprivrednim proizvodima. Umesto prodaje i kupovine poljoprivredni proizvodi su se predavali državi, a vlast ih je potom iz jednog centra distribuirala. Za predate proizvode seljaci su dobijali bonove (»tačkice«) za koje su mogli da nabave najnužnije nepoljoprivredne proizvode, nesrazmemo manje vredne od vrednosti svojih predatih proizvoda. Zemljoradničke zadruge opšteg tipa pretvorene su u »narodne magazine« koji su poslovali po principu distribucije, a ne prema tržišnom mehanizmu prodaje i trgovine. Uveden je admi nistrativni sistem »vezanih cena« kojim je takva distri bucija regulisana. O. je bio za seljake ekonomski veoma štetna i soci jalno nepravedna mera u sistemu ideološkog podsticanja proizvodnje u kojem su seljaci dobili »patriotski zadatak« da »hrane narod« i »drugove radnike« koji su demagoški izvikani za »glavnog subjekta socijalističke revolucije«. Ekonomski interes seljaka niko se nije usuđivao da pomene, pa ni oni sami. Oni koji nisu uspevali da izmire svoje obaveze u o., grubo su šikanirani i zatvarani kao »narodni neprijatelji«, a imovina im je konfiskovana. Većina seljaštva je bila siromašna, ali je i taj deo bio pogođen »revolucionarnim terorom«. Seljaci su listom negodovali zbog nerealno razrezanih otkupnih kvota i zbog nasilničkog ponašanja onih koji su prikupljali po ljoprivredne proizvode. Dolazilo je do primene masovnih krivičnih sankcija, nezakonitih hapšenja, vrenja na selu, sukoba sa organima vlasti. O. nije bio politički traumatičan samo za seljake nego i za državu, komunističku partiju i njene kadrove. Zbog ponašanja prilikom otkupa u Srbiji je opozvano nekoliko stotina odbornika (660), raspuštena tri mesna odbora Narodnog fronta, isključeno 205 članova
otuđenje Narodnog fronta i 56 članova partije. Ekonomski gledano, »obavezan o.« i »vezane cene« ne poznaju ni tržišne viškove ni njihovu prodaju. O. nije bio tržišno »otku pljivanje«, nego nasilno oduzimanje seljačkih proizvoda, i to ne »viškova«, nego onoga što se kod seljaka zateklo u vreme oduzimanja. Administriranje prilikom određivanja otkupnih kvota i represija u sprovođenju o. delovali su destimulativno na motivaciju seljaka za rad i proizvod nju hrane. Metodologija planiranja o. bila je nerealna i pogrešna. Obaveze u o. određivane su prema planu setve, a ne prema stvarno zasejanim površinama i postignutim prinosima. Oduzimalo se koliko se našlo, bez obzira na potrebe samih seljaka. Prilikom o., uzgredno se vršio pri tisak za stupanje seljaka u seljačke radne zadruge. Priti snuti o., mnogi su ulazili u zadruge samo da bi se ratosiljali nepodnošljivog pritiska na seljake privatnike. Razumljivo je što seljaci u takvim uslovima nisu bili zainteresovani za povećanje proizvodnje. Veća proizvodnja je povlačila i veća davanja prilikom o., a i najveća proizvodnja nije garantovala seljaku da i sâm sa svojom porodicom neće ostati bez hrane. O. je ukinut onako kako je i uveden, iz istih ideološko-doktrinamih razloga, sredinom 1951. Tada je ukinut obavezan o. mesa, mršavih svinja, mleka, krompira, variva i stočne hrane (izuzev zobi), a sredinom 1952. i svih žitarica. To je učinjeno u vreme kad je proizvodnja poljoprivrednih proizvoda pala ispod nivoa proizvodnje neposredno posle rata (i znatno ispod predratnih pro šeka), a to je bilo i vreme ekonomske blokade. Potrebe za hranom tada su bile veće nego ikad, tako daje postalo jasno da se o. i kolektivizacija nisu sprovodili »zbog nužde u ishrani stanovništva«, kako su opravdavani pred javnošću, nego zbog ideološkog oponašanja sovjetskog modela. Kad su ovi razlozi oslabili, oslabio je i pritisak na seljake, pa je i obavezan o. ukinut. 3 a g r a r n a p o litik a 3 k o le k tiv iz a c ija M. Mitrović
otuđenje (alijenacija ). Ključni pojam, pored prax isa , u filozofskoj antropologiji Karla Marksa, najpot punije izloženoj u spisima »Otuđeni rad« (Rani radovi ) i Grundrisse. Ovaj pojam se može naći već u hrišćanskom učenju o »prvobitnom grehu« i isterivanju čoveka iz raja. Javlja se i kod Žan-Žaka Rusoa u njegovom ra zlikovanju između »prirodnog čoveka« i »društvenog čoveka«, kao alijeniranog i nealijeniranog bića. Ideja G. V. F. Hegela o nealijeniranom »apsolutnom duhu« prisutna je već kod Platona u suprotstavljanju prirod nog sveta, kao nesavršene slike, svetu ideja. Ali, u Hegelovoj F enom enologiji duha ideja o. je razvijenija: za Hegela je apsolutna ideja jedina realnost u kojoj se
otuđenje odvija dinamika cirkulamog procesa o. i dezalijenacije (razotudenja). Kao prirodno biće, čovekje samoalijenirani duh, ali kao istorijsko biće, koje je sposobno da dostigne znanje o apsolutnom duhu, on je dezalijeniran. Dakle, svaka objektivacija (opredmećenje) za Hegela je alijenacija. Ludvig Fojerbah kritikuje Hegelovo shvatanje da se priroda samootuđuje od apsolutnog duha jer čovek nije samootuđeni Bog, već je Bog otuđeni čovek. Marks će nastaviti ovu kritiku ističući da se ne mogu identifikovati opredmećenje i alijenacija i da se čovek ne može izjednačiti sa samosvešću, te da se o. čoveka ne može objašnjavati kao o. samosvesti. Ali, za razliku od Fojerbaha, Marks je isticao d aje religijska alijena cija samo jedan vid različitih oblika o. u kojima čovek otuđuje svoje proizvode od svojih aktivnosti i čini od njih odvojen, nezavisan i svemoćan svet, prema kojem se odnosi kao bespomoćan i zavisan rob. Marks određuje o. kao akciju (ili stanje) u kojem individua, grupa, institucija ili društvo postaje (ili ostaje) otuđeno od: (1) rezultata ili proizvoda sopstvene aktivnosti; (2) prirode u kojoj živi; (3) drugih ljudi, i (4) sebe samog (tj. od svojih istorijski stvorenih mogućnosti). On je o. shvatao kao dehumanizaciju, odnosno kao nemogućnost pojedinca da ostvari svoje bitne potencije koje su pretpostavka ljudske egzisten cije i da zadovolji svoje fundamentalne ljudske potrebe. Marks, pre svega, naglašava objektivni aspekt o., tj. ukazuje na društvene okolnosti koje čoveka dovode do o., te kao bitan aspekt ističe postvarenje kao rezultat »fetišizma robe«, u kojem se svi ljudski odnosi pretva raju u odnose među stvarima. U takvom procesu kreator postaje kreatura, ličnost - obezličena osoba, a subjekt - objekt. No, nasuprot uprošćenom tumačenju da se pojmom o. izražava potpuni gubitak praxisa i da dolazi do pot pune dehumanizacije čoveka, iz čega bi proizlazilo da istorija zapada u ćorsokak iz kojeg nema izlaza, upravo pomoću pojma o. Marks razvija svoju kritičku teoriju, ukazujući na potrebu i mogućnost prevazilaženja stanja u kojem je čovek »odvojen od svojih sopstvenih osobina i sposobnosti« (Entoni Gidens), i u kojem su »njegove personalne moći, pomoću podele rada, pretvorene u objektivnu inoć« (Lisjen Sev), zbog čega »celokupna ljudska delatnost biva podvrgnuta neljudskim svrhama« (Lešek Kolakovski). Shvativši o. kao istorijski proiz vod, Marks ukazuje na to da postojeći uslovi u poje dinim društvima ne predstavljaju jednom zauvek dato »prirodno« stanje koje se ne može promeniti, odnosno da nisu ni »ontološko ni egzistencijalno stanje iz ko jeg nema izlaza« (Ričard Bernstin), nego jedan vid protivrečne ljudske egzistencije u kojem se smenjuju
382 dijalektika praxisa i o., budući da čovek poseduje i pozi tivnu (stvaralačku) i negativnu (destruktivnu) energiju, te su putevi humanizacije i dehumanizacije ukršteni. Bez razumevanja te dijalektike ne može se prevladati uprošćeno i jednostrano razumevanje »moći« čoveka (kao »istorijskog egzistencijalnog potencijala«), kao daj e u »ljudsku prirodu« ugrađen automatizam koji proizvodi pozitivne ljudske osobine ako su dati povoljni uslovi i bez ljudskog napora dovodi do humanizacije. Stoga je Marks često kritikovan zbog preteranog opti mizma u shvatanju čoveka i mogućnosti dezalijenacije, odnosno emancipacije. On je bio svestan protivrečnosti ljudske prirode, ali je ukazivao na unutrašnji potencijal čoveka za emancipaciju, kao moguće oslobađanje od takve zavisnosti koja ljude pretvara u pasivne objekte podvrgnute proizvodima sopstvene aktivnosti (što će sve veće napredovanje tehničke civilizacije potvrditi, te stoga dolazi do obnavljanja ideje o. sredinom XX veka). Drugim recima, pojam o. pretpostavlja kritičku sam orefleksiju rezultata sopstvenih aktivnosti, sa svešću da se one mogu otuđiti od svojih stvaralaca. Stoga je Anri Lefevr upozoravao da je nužna kritička teorija »kako bi osvetlila ideološke nejasnosti«, te da bi se »iza otuđene stvarnosti mogli otkriti stvarni ljud ski parametri«, jer ljudski, svet je višedimenzionalan i ne može se svesti na fakticitet, budući da u sebi sadrži često zapletene i skrivene mogućnosti, koje omogućuju kontinuitet istorije. Zato je Marksov filozofski diskurs kritički diskurs par exellence, koji u čoveku budi svest o njegovom (otuđenom) položaju, pozivajući ga na akciju koja može to stanje promeniti i proširiti prostor slobode i stvaralaštva. Marksova teorija o. je i teorija emancipacije, ili filozofija mogućeg osvajanja slobode od strane pojedinaca i društvenih grupa radi optimalnog razvoja istorijski stečenog ljudskog potencijala. Za razliku od Marksa, Erih From se usredsređuje na subjektivni aspekt o. kao nemogućnost individue da postane ono što jeste i da ostvari bitne ljudske potrebe (kao što su potreba za identitetom , integracijom i ukorenjenošću, stvaralaštvom i dr.). Herbert Markuze takođe više obraća pažnju na elemente samootuđenja, ali ne zanemaruje ni kontekst u kojem se to događa, analizirajući prvenstveno savremenu tehničku civiliza ciju kao prostor koji pogoduje otuđenosti čoveka. U sociologiji i psihologiji, radi operacionalizacije pojma o., autori se više oslanjaju na shvatanje anomije Emila Dirkema, koje podrazumeva »odsustvo normi«, te ističu osobine koje izražavaju reakciju na takvo sta nje: izolacija, bespomoćnost, zabrinutost, besciljnost, društvena neprilagođenost. Robert Merton definiše o. kao »devijaciju«, tj. kao neprilagođenost pojedinca
383
svom društvu. Iz toga proizlazi da se nekonformizam može tumačiti kao o., a daje buntovnik devijant, supro tno Marksovom shvatanju d aje sposobnost čoveka da kaže »ne« neljudskim uslovima života bitno svojstvo ljudske egzistencije. Na tom tragu neki sociolozi su došli do zaključka da su u savremenom društvu najviše otuđeni intelektualci i mlada generacija, jer je kod njih najveća neprilagođenost zahtevima modernog društva.
otuđenje Najzad, pojmovi anomija i o. dolaze iz sasvim različitih paradigmi, jer prvi samo konstatuje čovekovu bespomoćnost, ostavljajući ga u toj bespomoćnosti, dok drugi ukazuje na mogućnost čoveka da osvajanjem slo bode izađe iz začaranog kruga o. i postigne (iako ne konačno i zauvek) emancipaciju, koja omogućuje manje ili više nesputani razvoj istorijskih potencija čoveka. 3 anomija O marksizam 3 praxis Z. Gahibovič
P palanka. Tip naselja koje je najčešće podizano uz saobraćajnice (drumove) radi obezbeđenja kara vanskog i drugog saobraćaja. Zato je u Srbiji najviše p. bilo pored čuvenog Carigradskog druma. P. je manje utvrđenje izgrađeno od drveta, zemlje i drugog slabog materijala, opasano rovom i plotom od brvana (palisad). Ako je takvo utvrđenje na uzvišici sačinjenoj od nasi pa, nazivalo se dolma-palanka, a ako je bilo opasano nasipom - šarampov. U demografskom smislu, p. je varošica od pet do šest hiljada stanovnika. U njoj su, pored utvrđenja, postojali čaršija, trgovište i mahala. U novije vreme, rečp. poprima i socijalnopsihološko značenje u smislu duha p. Palanački duh je stanje men taliteta između sela i grada, zarobljeni svet koji nije ni selo ni grad. To je duh jednoobraznosti, pre svega duh gotovog rešenja, sasvim jasno određene forme. U svetu p. važnije je dobro se držati ustaljenog običaja nego biti ličnost. Stoga je tradicionalizam jedno od osnovnih obeležja palanačkog duha. Jedna od osnovnih osobina p . je mržnja prema nepoznatom: »Duh p. je duh ple mena u agoniji« (Radomir Konstantinović). 3 naselje 3 tradicionalizam 3 varoš S. Vajović
participacija (lat. pcirlicipatio - učešće, od pars, par tis - deo). ( 1) Učestvovanje ljudi u ma kojoj društvenoj aktivnosti; (2) učešće zaposlenih u aktivnostima koje su u vezi sa upravljanjem radnom organizacijom. P. u radnim organizacijama pretpostavlja podelu ljudi na »upravu« i »zaposlene« i ovlašćenja uprave da donosi bitne odluke za datu organizaciju, uz ograničena prava zaposlenih da utiču na upravljačke odluke. P ., u širem značenju, označava sve vidove posrednog i neposrednog uticaja zaposlenih na upravljačke odluke, uključujući i tzv. žalbene procedure, kolektivno prego varanje i aktivnost sindikalnih organizacija. P., u užem smislu, označava učešće zaposlenih u aktivnostima or gana (skupština, saveta. komisija) zaposlenih, odnosno u upravljačkim telima (upravnim i nadzornim odborima
i si.) radi oblikovanja upravljačkih odluka, njihovog donošenja i sprovođenja. P. može omogućavati informisanje zaposlenih, njihovo konsultovanje od strane uprave povodom pojedinih odluka ili tipova odluka, učešće u oblikovanju odluka, kao i učešće u donošenju i kontroli izvršavanja upravljačkih odluka. Izabrani predstavnici zaposlenih deluju kao članovi upravnih, nadzornih i rukovodilačkih organa, oni mogu biti s manjinskim, paritetnim ili većinskim članstvom u tim telima. P. može biti predviđena i uređena internim pravilima radne organizacije, kolektivnim ugovorima (lokalnog ili nacionalnog karaktera), kao i odgovarajućim zakonima. P. je najčešće ograničena na uređivanje radnog procesa, raspored rada, radne uslove i probleme zaštite na radu, povremeno na pitanja raspoređivanja na radna mesta i druga personalna pitanja. Ipak, p. ponegde utiče i na strateške odluke u organizaciji, izbor i promenu teh nologije, politiku prijema i otpuštanja zaposlenih, izbor rukovodilaca, pa i na raspodelu profita. U savremenim društvima se nailazi na brojne varijacije u »modelima p.« u pogledu obuhvata zaposlenih u formama p., u stvarnoj p. zaposlenih. Može se reći da evropske zemlje imaju razvijenije »modele p.« i bogatiju participativnu praksu u odnosu na druge delove sveta, uključujući i SAD. Iako su zaposleni primarno zainteresovani za p ., nesumnjiv je u novije vreme rastući interes i poslo davaca u savrem enim društvim a za p . zaposlenih. Ekonomski dobici od p. su primarni interes posloda vaca, dok je kvalitetniji radni život, smisleniji rad, rad koji omogućuje profesionalni napredak zaposlenih od posebnog značaja za zaposlene, naročito one iz mlađe generacije. Eksperimentalna i druga istraživanja govore o pozi tivnom uticaju p. zaposlenih na produktivnost rada i na ukupno radno ponašanje. No, u praksi je manje stvarnih mogućnosti zap. nego što bi sledilo iz njenih pozitivnih efekata po rad organizacija. Upravljački krugovi, ako
385 i pristaju na izvesne vidove p., strahuju od smanjenja vlastite moći i porasta moći zaposlenih. U praksi je malo realne redistribucije moći pod dejstvom p., kako zbog ograničenih domašaja uspostavljenih formi p., tako i zbog sklonosti zaposlenih da se isključuju iz p., u uverenju da se tim putem ne utiče bitno na realizaciju njihovih interesa. Učešće zaposlenih u deobi profita (eng. profit-sharing) ili u svojini preduzeća su specifični vidovi p . ko jim a pribegavaju one firme koje su zapale u poslovnu krizu i u kojima drugi vidovi p. nisu dovoljno podsticajni za veće angažovanje zaposlenih u prevladavanju krize preduzeća. P samoupravljanje O saodlučivanje S. Bolčić
partija, politička. Reč p a rtija potiče od latinske imenice pars, partis, što znači deo, odnosno od glagola partire, tj. deliti, biti deo šire celine. Time se već upućuje na činjenicu da su p. p. nešto parcijalno, nešto što asoci ra na deljenje, stajanje na nečiju stranu (otuda naš naziv »stranka«) i svrstavanje, a time se već izražavaju i neka njihova bitna svojstva. Iako se različiti oblici političkog grupisanja ljudi susreću relativno rano u istoriji (npr. borbe »optimata« i »populara« u starom Rimu, »gvelfa« i »gibelina« u rene sansnoj Firenci),/?./?, su ipak proizvod modeme epohe. Njihovo osnivanje i aktivnost stoje u najtešnjoj vezi s nekim bitnim karakteristikama građanskog društva, a pre svega sa oslobađanjem velikog broja ljudi od feudalnih stega, širenjem biračkih prava, razvojem parlamentariz ma, sveopštom konkurencijom, legalizacijom i zaštitom parcijalnih interesa na organizovan način itd. Nije onda čudno što su prve p. p. nastale u SAD (krajem XVIII veka), da bi se zatim postepeno oformile, najpre u za padnoj (u prvoj polovini XIX veka), a potom i u istočnoj Evropi (u drugoj polovini istog veka). U tom smislu bi se moglo reći da su p. p. relativno trajne političke organizacije, koje obuhvataju ljude sa istom političkom ideologijom, čiji je osnovni cilj preu zimanje i potpuno ili delimično vršenje državne vlasti, radi usmeravanja razvoja društva i ostvarivanja i zaštite parcijalnih interesa. Iz ovakve definicije p .p . sledi da su one: (1) posebne organizacije, a ne nepovezani skupovi pojedinaca; (2) da su to organizacije koje okupljaju ljude sličnih ili istih političkih uverenja; (3) da one prevashodno teže osvaja nju vlasti i održanju na vlasti (samostalno ili u koaliciji s drugima) i, (4 ) da je osvajanje vlasti od strane p.p. u funkci ji ostvarenja određene zamisli o razvoju društva, kao i artikulacije i zaštite odgovarajućih parcijalnih interesa.
partija, politička P.p. su, dakle, politički izraz horizontalne i vertikalne diferencijacije društva, a njihov osnovni cilj je osvajanje i zadržavanje političke vlasti. Obuhvatajući najaktivnije članove društvenih grupa čije interese zastupaju, one imaju svoju organizacionu strukturu (članstvo, vodstvo, organe i organizacije), koja je regulisana pisanim statu tom, dok su ciljevi njihove borbe istaknuti u posebnom programu. Ideologija p . p . izražava interese odgovarajućih
društvenih skupina, prvenstveno društvenih klasa i slo jeva, koji i stvaraju p. p. radi lakšeg realizovanja svojih ciljeva, a ona je važno oruđe p. u političkoj borbi. Iako nije ništa drugo do prikriveni i preobraženi konkretni interes određenih društvenih grupacija, ideologija nikad ne izražava ove interese potpuno i čisto. Stoga se često dešava da p.p. pomoću ideologije pridobijaju pripadnike različitih klasa, slojeva i profesija, što znači da se socijal na struktura članstva neke p. p. samo delimično poklapa sa ostalim njenim elementima. Ali, ako ideologija i sastav p. p. ne pokazuju jasno nji hovu klasnoslojnu prirodu, onda njihov program, a pogo tovo njihova politička delatnost, izražavaju to mnogo ja snije. Stranački program se razlikuje od »čiste« ideologije po tome što on, pored ideoloških elemenata, sadrži i sve one praktične mere koje p. p. namerava da preduzima i ciljeve koje ona želi da ostvari radi konkretnih stranačkih interesa. Bitan deo aktivnosti p. p. jeste postavljanje kandidata za izbore u parlament ili druge organe vlasti, koje prate propaganda i agitacija. Pri tom se pod propagandom podrazumeva celokupna stranačka delatnost na širenju ideologije i programa p. p., dok se agitacijom izlaže samo jedna, najvažnija ideja, obično pomoću konkretnog pri mera. Iako skoro sve p . p . u svojim programima ističu da će artikulisati i štititi prvenstveno »opšte interese«, u konkretnoj političkoj aktivnosti one se uvek javljaju kao nosioci i zaštitnici parcijalnih interesa i jednostranih vizija funkcionisanja i razvoja društva. U tom smislu,/?, p. se zameralo i zamera da ne zastupaju i ne izražavaju narod nu volju, nego svoje parcijalne stavove i interese; da one služe više svojim oligarhijskim vrhovima nego najširem članstvu, simpatizerima i glasačima; da p. p. smanjuju efikasnost i demokratičnost političkih institucija, čineći ih formalnim dekorom za odluke koje su donete u uskim partijskim vrhovima; da one stvaraju nove i pojačavaju stare društvene sukobe, ili ih barem ne eliminišu; da se partijski interesi neretko stavljaju iznad svih drugih inte resa; da p.p . sprečavaju da bilo ko kao pojedinac postigne značajniji uspeh u političkom životu; da partijske vrhuške koncentrišu u svojim rukama ogromnu političku moć
partija, politička koja sama po sebi može biti izvor različitih deformacija i zloupotreba; da one ne samo što potiskuju demokratske institucije nego i unifikuju ponašanje i mišljenje ljudi, što može biti pogodna osnova za različite manipulacije; da se vremenom dolazi u situaciju da nema nekih bitnijih razlika između pojedinih p. p. itd. Ne treba posebno ni naglašavati da mnoge od ovih deformacija i zloupotreba dolaze naročito do izražaja u jednopartijskim sistemima, u kojima se susreću izuzetna moć i neodgovornost partijskih vrhova i gde dolazi do njihovog spajanja s državnom vlašću, čime se stvara vladajuća elita koja gotovo u potpunosti kontroliše celokupan društveni život ljudi. Uprkos tome, bez p .p . ne može se ni zamisliti politički život i funkcionisanje demokratskih institucija u savre menim društvima. Ma koliki bili njihovi nedostaci, one ipak podstiču i omogućavaju političko angažovanje ljudi, doprinoseći opštoj demokratizaciji društva i sprečavanju zloupotreba vlasti. Tamo gde su suspendovane p. p . obično je suspendovana i demokratija, pa vlada neki od oblika diktature. To, međutim, ne znači da ne postoje i velike raz like između pojedinih p. p., kao i partijskih sistema. Ne ulazeći detaljnije u razmatranje tih pitanja, treba reći da se p. p. mogu klasifikovati prema različitim kriterijumima: veličini, trajanju, tipu organizacije, ideološko-političkoj usmerenosti (npr. levica, centar, desnica; revolucio narne, reformističke, konzervativne, reakcionarne), tipu unutrašnjih odnosa (demokratske i autoritarne) itd. Kad je, pak, reč o partijskim sistemima, onda se oni obično razvrstavaju prema broju p. p., pri čemu bi opšta podela bila na jednopartijske, dvopartijske i višepartijske, mada se mogu praviti i pojedinačne klasifikacije. Interesantno je pri tom napomenuti da se u razvijenim i stabilnim društvima opaža tendencija smanjivanja broja p. p. i nji hovog približavanja u programskom i ideološkom smislu, a daje obrnut slučaj u nerazvijenim i politički nestabilnim društvima - naravno, pod pretpostavkom da su ona uopšte pluralistička i demokratska. Međutim, prilikom analize p. p., osim ovih i ranije pominjanih elemenata (ideologija, program, statut, or ganizaciona struktura), moraju se uzeti u obzir još neki sociološki relevantni momenti, kao što su: ( 1) motivi os nivanja p .p . i razlozi pristupanja njima; (2) klasnoslojna struktura članstva i njena veza s političkim opredeljivanjem i angažovanjem; (3) problem odnosa vodstva i članstva; (4) uzroci i vrste unutarpartijskih konflikata; (5) dometi i stepen uticajap. p. u političkom i društvenom životu; (6) međusobni odnosi p. p. i pravila »političke igre«; (7) problem finansiranja p. p.; (8) odnos p. p. i pokreta itd.
386 Što se tiče klasnosiojne strukture članstva, treba reći daje odavno zapažena činjenica da u okviru jedne klasnosiojne grupacije može postojati više p. p ., kao i da članove neke p. p. po pravilu sačinjavaju pripadnici različitih društvenih klasa i slojeva. Isto tako, dokazano je daje klasnoslojna pripadnost samo jedan od elemenata koji utiču na političko opredeljivanje ljudi, odnosno da se politička svest i političko ponašanje formiraju pod uticajem velikog broja činilaca - od individualnopsiholoških (određena struktura ličnosti), preko društvenih (društvena uloga i društveni položaj, uticaj porodice, škole, crkve, sredstava masovnog opštenja itd.), do uže političkih (propaganda i agitacija, ličnost i izgled političkog kan didata i si.). Za partijski život su veoma karakteristični i unutrašnji partijski konflikti, koji mogu imati različite oblike (javni i tajni, dopušteni i zabranjeni, latentni i manifestni, institucionalizovani i neinstitucionalizovani), različite uzroke i različite posledice (jačanje ili slabljenje p. p., cepanje ili ujedinjavanje). Pri tom su, svakako, najzanimljiviji uzroci unutarpartijskih sukoba, a oni mogu biti raznovr sni i brojni: nedostatak demokratije (birokratizacija, stroga disciplina i traženje slepe poslušnosti), ideološka razmimoilaženja (neslaganja oko ciljeva i metoda borbe), borba suparničkih elita za vlast, lični sukobi, neuspesi u političkoj borbi, tendencija preteranog zadržavanja pojedi naca na rukovodećim mestima (tzv. istrošenost lidera), korupcija itd. Treba napomenuti da su naročito žestoke forme poprimali partijski sukobi u monopolističkim sis temima, u kojima je veliki broj poraženih članova bio izložen torturi, ako ne i fizičkoj likvidaciji (»čistke«). Za p. p. i za celokupan politički život jednog društva nije beznačajno ni pitanje njihovog finansiranja. Ovo tim pre što ono, po pravilu, nije sasvim dostupno javnosti i što može biti osnov raznih zloupotreba i deformacija (treba se samo prisetiti raznih afera i skandala koji na ovom području izbijaju s vremena na vreme čak i u naj razvijenijim i politički relativno stabilnim društvima). Ovo pitanje postalo je značajnije zbog činjenice da se troškovi funkcionisanja p. p. i njihovog učešća u utakmici na političkom tržištu neprekidno uvećavaju. Članarina tu obično nije dovoljna, pa se mora posezati i za drugim iz vorima, kao što su prilozi bogatih pojedinaca i privrednih korporacija, prihodi od preduzeća koje same p. p. osniva ju, finansiranje iz državnog budžeta, pomoć sindikata i si. A upravo tu se javljaju velike mogućnosti za polulegalne ili nelegalne transakcije i kombinacije, što p. p. iznosi na rđav glas. 3 gvozdeni zakon oligarhije O politika 3 vlast M Tripković
387 patern alizam (lat. patenm s - očinski). U korenu pojma je reč otac (lat. pater) i označava pojavu koja je, osim za patrijarhalnu porodicu i porodicu uopšte, vezana za ličnost, društvo i kulturu u celini. P. je vrsta društvenog odnosa i društvene kontrole koja ima od like pokroviteljstva, jer se opravdava brigom, stara njem za pojedince ili socijalne kategorije (etničke za jednice, rase, klase, žene, mlade, roditelje, devijantne, bolesnike itd.) koji, navodno, nisu u stanju da deluju za svoje dobro i samostalno, bez podrške zaštitnika, patrona (autoritarnog oca, sveštenika, kralja, gazde, države, poslovnih korporacija, menadžera, stručnjaka, socijalnih službi, medicinskih institucija). Izvor p. je određeni oblik socijalizacije u patrijarhalnoj porodici, u kojem se negovaopijetet (poštovanje, pokornost) prema ocu porodice. Preduslov za postojanje p. je patrijar halnom, tj. stečena navika na bespogovomu poslušnost ocu i starijima, a plodno tle na kojem on nastaje je tradicionalizam - verovanje u svetost i nepromenjivost nasleđenog poretka. No,/?, je element svake ideologije koja određene učesnike društvenog zbivanja proglašava nezrelim, nesposobnim i bespomoćnim. U p. su sposobnosti »štićenika«, u celini ili u poje dinim vidovima, unapred procenjene kao nedovoljne, pa se smatra da Su staranje i zaštita neophodni uprkos stvar nim i objektivnim potrebama onoga koji je nadziran, ali i s njegovim pristajanjem na nadzor i prihvatanjem zaštite. Zato je p. moguće istovremeno odrediti i kao socijalizacijom intemalizovanu potrebu za poslušnošću, kulturni obrazac zavisnog ponašanja, ali i kao ideologiju koja se u praksi pokazuje kao monopol na donošenje odluka u ime pojedinaca i grupa. P. počiva na volji za poslušnošću koja je na različite načine proizvedena. In doktrinacija se postiže najpre patrijarhalnim porodičnim vaspitanjem, potom uz pomoć sredstava masovnog opštenja i tzv. industrije svesti, difuznim uticajem jav nog mnjenja ili planskim delovanjem obrazovnih in stitucija. Kod p. se staranje pretvara u nadzor, a nadzor u kontrolu i izrabljivanje praćeno različitim oblicima represije. Prema Kristoferu Lešu, rasizam i p. su dve strane iste medalje. Za prototip paternalističkog odnosa uzima se rimska porodica i vlast koju ima pater familias. Pored toga, p. ima sličnosti sa institucijama tutorstva i starateljstva, ali je odnos tutora i staratelja sa štićenikom običajnopravno regulisan, obuhvata uže oblasti društvenog života i u njemu su preciznije definisane socijalne kategorije koje su proglašene nesamostalnim: maloletni, žene, umobol ni itd. P. se može javiti i u vidu patrimonijalizma. Moguć je i »p. bez oca« (K. Leš). Ovaj pojam u novije vreme dobija preneseno značenje, tj. postaje oznaka za
patologija, socijalna svaku vrstu manje ili više dobrovoljnog pristajanja na neomeđeno vodstvo - u međunarodnim odnosima, unu tar političkih sistema, u svakodnevnom životu. Zbog m nogobrojnih o blika jav n o g zavisnog ponašanja, p. se jav lja podjednako na globalnom ekonomskom i na kulturnoduhovnom i političkom planu. P. je jedan od odlika monopolskog političkog režima (Rejmon Aron), a zavisnost od očevog au toriteta pogoduje opstanku i stabilnosti klasnih i ne demokratskih društava (Erih From). Posledicep. su, na ličnom planu: nedostatak individualne odgovornosti, pasivnost, permisivnost i submisivnost u ponašanju, gubitak sposobnosti za samopomoć i svako samostalno postupanje; na kolektivnom planu p. pogoduje širenju konformizma, nekritičkom prihvatanju postojećeg, formiranju elitističkog modela društvene strukture i po tiskivanju društvenih napetosti koje mogu da prerastu u destruktivno ponašanje masa. 3 autoritet 3 društvo, tradicionalno O patrimonijalizam G. Tripkovič
patologija, socijalna [sociologija društvenih devi ja cija ] (gr. pathos - patnja, bolest, poremećaj; logos - reč, govor, nauka). Pojam j. p. je vezan za medicinski diskurs, u kojem se pojave kojim se bavi ova sociološka disciplina označavaju kao bolesne, pa - po analogiji s. p. izučava patološke fenomene u društvu ili bolesne aspekte društva u celini. U savremenoj sociologiji, naročito onoj iz anglosaksonskog kulturnog kruga, ovaj se izraz pomalo napušta i zamenjuju ga srodni pojmovi, kao npr. socijalni problemi, društvene devijacije ili, još uže, socijalne dezorganizacije. S. p. se pojavljuje kao posebna naučna disciplina u XIX veku kao izraz potrebe mlade, ekonomski ojačale, građanske klase da reši nastale društvene probleme, ali i pod uticajem razvoja brojnih društvenih i prirodnih nau ka koje su se tada pojavile na naučnoj sceni. Pre nego što je ugledala svetlost dana prva socijalnopatološka studija Johana Franka pod nazivom Sistem kompletne medicinske policije ( 1779), za socijalnopatološke prob leme bili su zainteresovani renesansni mislioci i filo zofi racionalisti (G. V. Lajbnic). Međutim, izraz s. p. prvi upotrebljava tek 1948. Žil Geren, kao oznaku za oblast socijalne medicine koja se bavi proučavanjem odnosa između raširenosti uglavnom somatskih bolesti i društvenih uslova života. U istorijskom, fenomenološkom, a posebno u te orijskom smislu, u s. p. se do danas izdvojilo pet pri stupa: (1) Socijahiomedicinski pristup bio je prisutan u pionirskim radovima iz'ove oblasti. Vezanje za ime
patologija, socijalna
388
ili otklanjanja). Socijalnopatološke pojave ovaj autor na Alfreda Grotjana, koji piše o tzv. socijalnoj higi inače deli na: socijalne bolesti (somatske, mentalne i jeni kao disciplini koja se bavi socijalnim aspektima psihosomatske), sociopatije (toksikomanije, poroke i bolesti, jasno je razlikujući od tzv. biološke higijene agresije) i socijalne dezorganizacije (braka i porodice, {Socijalna patologija, 1911). Herbert Spenser i Endrju Haksli se, u svojim radovima, među prvima oslanjuju na komuna i radnih kolektiva i dezorganizacije slobodnih eugeniku, genetičke i evolucionističke naučne principe društava i svetskog društva). u tumačenju problema »narodne patologije« i društva, (3) Teorije devijantnog ponašanja defmišu pred koje sagledavaju kao društveni organizam. Prvi radovi iz met s. p. kao kršenje normi ili odstupanje od socijalnih oblasti s. p. kod nas vezani su takođe za ovaj pravac. Reč očekivanja. Odstupanju od prošeka Edvin Lemert do je o prilozima Radomira Gerića i Miomira Savičevića. daje i da veći deo populacije ne odobrava ponašanje ve (2) Socijalnopsihijatrijski pristup u s. p. razvio se zano za socijalnopatološku pojavu. Teorije devijantnog pod uticajem već razuđenih socioloških teorija Gabriponašanja vode poreklo od shvatanja Emila Dirkema o s. p. kao nauci nepovoljnim društvenim činjenicama. Dijejela Tarda, te učenja filozofa i psihijatara egzistencirentia specifica ovih poslednjih je odstupanje od pro jalista Karla Jaspersa, Ludviga Binsvangera i, na kraju, šeka društvenih zbivanja. Dirkemovo shvatanje anomije ponajviše oslonjena na stavove Sigmunda Frojda i dru i njegovo delo Samoubistvo (1897) bili su podsticajni gih psihoanalitičara. U centru teorijskog objašnjenja autora ovog pristupa jeste patološka promena ličnosti, izvori za razvoj ove teorije, ali i za teoriju socijalne de nastala pod uplivom uglavnom niza mikro ili makrosozorganizacije i teoriju socijalnih problema. Dodajmo i cijalnih činilaca. Tako će psihoanalitičari staviti naglasak da Albert Koen, u okviru devijantnog ponašanja, raz na nepovoljne uticaje na razvoj ličnosti u ranom detinjstlikuje nekonformističko i aberantno ponašanje, kao i vu (do četvrte godine života), pristalice psihobiološke objektivni i subjektivni aspekt devijantnog ponašanja. teorije Adolfa Mejera na posledice akumulacije životnih (4) Suprotstavljajući se biološkim teorijama u s. p., događaja i neadekvatnih obrazaca prilagođavanja, a teorije socijalne dezorganizacije su u žižu svog pristupa stavile slabljenje uticaja postojećih pravila društvenog revizionisti psihoanalize ili neoanalitičari na direktan ponašanja na ponašanje pojedinih članova grupe, štetan uticaj šire društvene zajednice na psihički raz imenujući socijalnopatološke fenomene društvenim voj pojedinca. S tim u vezi, Karen Hornaj govori o dezorganizacijama. Budući da »socijalna dezorgapovećanju anksioznosti usled društvenog pritiska, Al nizacija« ne podrazumeva d aje svaki društveni nered fred Adler o natkompenzaciji i kompleksu inferiornosti dezorganizacija, ova teorija se uzdržava od vrednosnih nižih klasa, Vilhelm Rajh, Herbert Markuze i drugi o procena dezorganizacija. Frensis Meril i Mejbel Eliot, neurotizaciji pojedinaca i višku potiskivanja libida usled vodeći predstavnici ove orijentacije, tvrde da formali eksploatacije vladajućih klasa itd. zmi u komunikacijama predstavljaju prvi stepen dezor Erih From kao predmet s. p. definiše društveno strukganizacije, na koji se zatim nastavlja konflikt, koji onda turisane defekte ličnosti, ali i bolesno društvo u celini, tj. otuđene društvene karaktere ili orijentacije (eksploatavodi dalje do gibitka društvenog konsenzusa. Unutar ovog pravca izdvaja se »cultural-lag« teorija, torska, receptivna i tržišna, te orijentacija ka hordi), koje koja je, prihvatajući antropološka saznanja Kloda Levistoje na putu ostvarenja optimuma mogućnosti čoveka. -Strosa i Bronislava Malinovskog, zastupala generalni Tumačeći otuđenje dijalektički, tj. i kao negativan i kao stav da su industrijalizacija i urbanizacija glavni izvor pozitivan proces, a ljudsko zdravlje kao predmet stal raznih oblika dezorganizacija koji su, po njihovom nog osvajanja (samorealizacije) pojedinca, Igor Karuzo smatra da su predmet s. p. one društvene strukture i po mišljenju, u tzv. primitivnim društvima nepoznati. jedinci koji su se fiksirali ili regradirali na neki od nižih (5) Danas najprisutniji pristup u s. p. je, po svemu stadijuma razvoja optimuma sopstvenih mogućnosti. sudeći, teorija socijalnih problema. Robert Merton Na liniji razmišljanja predstavnika socijalnopsii Robert Nizbet, najznačajniji predstavnici ovog pri hijatrijske orijentacije je i doajen srpske 5 . p. Vladimir stupa, smatraju da socijalni problemi (više društveni nego sociološki pojmovi) predstavljaju složena pitanja Jakovljević. U njegovom tzv. integrativnom pristupu (koji je u sebi pomirio psihoanalitička, socijalnoantropološka iz života ljudske zajednice koja zahtevaju neodložna i m arksistička razmišljanja o ovim problemima), on rešenja. Koren im leži u raskoraku između društveno .9. p. svrstava u red nauka o čoveku, naglašavajući da važećih standarda i stvarnih uslova života, bilo d a je se ona bavi samo onim bolesnim pojavama koje imaju u pitanju ekstremni rast nivoa društvenog standarda, društveni karakter (u smislu raširenosti, društvene etis jedne, ili izrazit pad kvaliteta uslova društvenog ologije i socijalnih pretpostavki njihovog ublažavanja života, s druge strane. Džon Kejnz, Karl Marks, Lud-
389 vig Gumplovic, Žak Novikov i Žorž Sorel, svaki na svoj način, naglašavaju određene aspekte porekla socijalnih problema. No, svi oni u tumačenje socijalnopatoloških pojava uvode istorijske vrednosne kriterijume, ističući potrebu kolektivne akcije na njihovom rešavanju. S. p. izučava socijalnopatološke pojave uvažavajući sve njihove dimenzije: etiologiju, epidem iologiju, patogenezu, posledice, dijagnozu, terapiju, preven ciju i prognozu. Treba reći da su neizbežan predmet istraživanja s. p., nezavisno od teorijskog pristupa, sledeći fenomeni i problemi: samoubistvo, alkoholi zam, zavisnost od droga, psihoze, neuroze odnosno reaktivni psihički poremećaji, shizofrenije, depresije, psihosomatske bolesti i seksualni poremećaji - svi iz kruga tzv. psihijatrijske sociologije. Tu su, zatim, teme vezane za kriminal i maloletničku delinkvenciju s već pomenutim aspektima, uključujući i.etiketiranje krimi nalaca, kontrolu (zatvorske ustanove) i kaznenu poli tiku u suzbijanju ovih socijalnopatoloških pojava. Ovde spada i izučavanje stavova opšte populacije prema poje dinim socijalnopatološkim pojavama. Posebno područje s. p. je izučavanje uticaja psihopatoloških crta ličnosti lidera na društvene tokove, klimu i političke prilike u određenom društvu. Takozvane patografske studije poznatih ličnosti, a naročito vođa, aktualizuju se uvek kada dolazi do velikih društvenih promena, ratova, re volucija, a i u miru kada je reč o lideru-diktatoru. U naučnom pristupu, s. p. koristi čitavu paletu me toda i tehnika istraživanja: (a) uže sociološke metode (monografije o institucijama, analiza sadržaja doku mentacije i drugih pismenih izvora, anketa, odnosno intervju, posmatranje sa i bez učestvovanja i sociometrija); (b) psihološko-psihijatrijski metodi usmereni na pojedinca (testovi ličnosti, psihometrijski in strumenti, studije slučaja, samoposmatranje) i, na kraju, (c) biološko-medicinski metodi (fizičkoantropološka merenja, m edicinski pregledi i različita ekološka, odnosno fizička merenja). Njoj najbliskiji su, ipak, sledeći metodi: sociometrijska istraživanja, sociološke monografije, epidemiološka istraživanja i case-studies (studije slučaja). O normalno/patološko 3 socijalni problemi 3 socijalni rad
P. Opalič
p a trija rh a t (lat. pater - otac; gr. archein - vladati). Tip društvenog i porodičnog ustrojstva u kojem otac .po rodice (lat. pater fam i lias) ili starešina srodničke grupe ima potpunu vlast, a celokupno društvo je uređeno na principu dominacije muškaraca nad ženama i starijih nad mlađima. Nastanak p. vezanje za rodovsko-plemenske zajednice. Rod je arhaični oblik zajedničkog života, u ko
patrijarhat
jem je krvno srodstvo najhitnija spona zajednice. Svojina je ovde zajednička, a privređivanje je autarkično. Podela rada je slabo razvijena i ima obeležja prirodne podele po polu i starosti. Oruđa za rad su takođe nerazvijena, tako da opstanak ljudi više zavisi od spoljašnjih prirod nih uslova nego od čovekovog delovanja. Ovde je veoma izražena srodnička solidarnost i kolektivna odgovornost. Samostalnost se čuva izolovanošću, samodovoljnošću i solidamošću. Odbrana je važna dužnost odraslih muških članova, ali u njoj, po potrebi, učestvuju svi. Vlast ro dovskog starešine ograničena je ipak raznim oblicima primitivne demokratije, a uloga rodovskih šamana je posebno značajna. Rod je sastavljen od više proširenih porodica, koje imaju brojne društvene funkcije. Isto se odnosi i na bračne veze, u kojima su važne socioekonomske funkcije i kolektivna obeležja, a ne individualne potrebe. Sistem srodstva je temelj društvenog strukturisanja i društvene integracije, postoje u okviru njega izvršena podela rada, obavljaju se osnovni ekonomski procesi (svojina, rad, život) i održava kontinuitet kulturne tradicije (religija, običaji, moral, socijalizacija, sistem vrednosti). Osnov diferencijacije porodice i cele zajednice čine starost i pol. Ovo delom i zato što često veću važnost, barem spolja posmatrano, imaju funkcije ritualnog, ce remonijalnog i magijskog karaktera od ekonomskih i političkih, čime se, svakako, postiže veća kohezija za jednice (što je bitno i za opstanak), aiada ona počiva na heteronomnim, a ne autonomnim pretpostavkama. Nije onda čudno što su institucije religiozno-mitološkog i ce remonijalnog karaktera brojnije i prisutnije u društvenom životu od ekonomskih i političkih, koje šu »slobodnije«. Ta hipertrofiranost »ideoloških« elemenata jedan je od značajnih činilaca stagnacije ovih zajednica. Više rodova čini bratstvo (fratriju), a više bratstava pleme (klan). Pleme je viši oblik etničke zajednice, nastao spontanim ili nasilnim udruživanjem nekoliko rodova i bratstava, radi lakšeg opstanka. Za plemensku organiza ciju karakteristično je postojanje relativno stalne vlastite teritorije, oko koje se sukobljavaju razna plemena, pa je ratovanje bilo osnovno zanimanje odraslih muškaraca, a pljačka se smatrala redovnim i legalnim oblikom »privređivanja«. Pripadnici plemena imaju posebno ime, povezano obično s kultom predaka i totemskim verovanjima. Oni govore istim jezikom, imaju zajedničke vrednosti, upražnjavaju zajedničke običaje i pridržavaju se istih moralnih normi. Kolektivna solidarnost i kole ktivna odgovornost su veoma izražene, što uključuje i krvnu osvetu, obično prema strogo određenim pravilima ponašanja. Postoji i poseban, tradicionalistički obojen kolektivni mentalitet, koji nalaže da se potomci u svemu
patrijarhat pridržavaju iskustva i načina života predaka, kao i osobena plemenska svest, sa istančanim osećanjem za odbranu plemenske časti i za strogo potčinjavanje individualnih potreba kolektivnim. To je učvršćeno jakom usmenom tradicijom (pesme, priče, poslovice, mitovi, legende) i odgovarajućom socijalizacijom, u kojoj se mlađi naraštaji uče da slede najbolje uzore predaka koji su nekim heroj skim činom potvrdili svoju odvažnost i spremnost žrtvovanja za zajednicu, u čemu se ogleda i specifično shvatanje plemenitosti. Plemenska organizacija mogla bi se najpribližnije opisati kao ratnička demokratija, u kojoj je svaki pojedinac imao tačno određeno mesto, stečeno na osnovu zasluga njegovih predaka, ugleda porodične loze i ličnih zasluga. I u docnijem razvoju ljudskih zajednica patrijarh alna porodica čini osnovu patrijarhalnog društva. Opšta obeležja ove porodice proističu iz njene unutrašnje struk ture i spoljne društvene pozicije. Ona počiva na privat noj svojim i agrarnom načinu proizvodnje, s čvrstom srodničkom strukturom. U patrijarhalnoj porodici domi nacija muškarca nad ženom i starijih nad mlađima smat raju se potpuno prirodnim. Brak se ne zasniva na slobodnom izboru i dubljoj međusobnoj emotivnoj vezanosti budućih supružnika, već na dogovoru starešina porodice, pri čemu veliku ulogu imaju imovinsko-materijalni interesi porodice. Pošto je osnovni cilj braka kontinuitet porodične loze, ova porodica se odlikuje velikom plodnošću žene i neograničenim kontinuiranim rađanjem tokom celog fertilnog perioda, ali i velikom smrtnošću dece. Iako ovde vlada formalna monogamija, vemost se zahteva samo od žene, dok muškarac ima veće seksualne slobode, kako pre braka tako i u njemu. Usmeno predanje i prenošenje tradicionalnih oblika ponašanja i mišljenja sačinjavaju glavne mehanizme socijalizacije u ovom tipu porodice. Kako pojedinac praktično ne može opstati izvan porodice, ovde su veoma izražene i njene ekonomske funkcije, jed nako kao i porodična i srodnička solidarnost. Tipičan primer patrijarhalnog društva i porodice pred stavlja rimsko društvo. Još u najranije doba kraljeva os novna društvena jedinica bio je ovde patrijarhalni rod, čiji su pripadnici bili povezani uzajamnim pravom nasleđa i kolektivnom solidamošću uopšte. Rodovi su se delili na porodice, na čijem čelu je stajao otac porodice (paier jam i lias), koji je imao pravo života i smrti (i us vitae ac necis). Sva lica koja su se nalazila pod očevom vlašću zvala su se agnati. Agnati su bili oni koji su u krvnoj vezi sa ocem porodice, posinci, kao i žene koje su se udale za sinove i unuke oca porodice. Pored pojma agnatstva, u rimskom porodičnom pravu postojao je i pojam kognatstva. Kognatima su nazivana lica koja su bila u krvnom
390 srodstvu. Tako je npr. udata ćerka i dalje zadržavala kognatske veze sa svojim rođacima, iako je prelazila u agnate druge porodice. Istovremeno, postojao je i patronat, kao specifičan tip odnosa, koji ima starinsko poreklo a sačuvao se tokom čitave rimske istorije. Naime, neki članovi roda uzimali su, kao patroni, pojedina lica pod svoju zaštitu, koja su se, pak, obavezivala da će, kao klijenti, biti vema i poslušna. Ta veza je bila lične prirode i zasnivala se na vemosti (fides) klijenta i patrona. Broj članova pojedinih rodova, uključujući i klijente, bio je nejednak. Deset rodova činilo je kuriju, a deset kurija tribu (pleme). Tri tribe (Ticiji, Ramni i Luceri) činili su rimski narod (populus Romanus). Radi rešavanja najvažnijih pitanja, održavane su skupštine, odnosno kom ičije po kurijama, na kojima su imali pravo učešća svi odrasli muškarci. Prilikom izbora kralja, čija je vlast bila ograničena, svaka kurija je imala po jedan glas. Pu nopravni članovi rimske zajednice, ujedinjeni u rodove, pretvorili su se postepeno u privilegovani deo društva. Oni su se zvali patricijima (lat. patricii - oni koji imaju očeve) i isprva su samo oni činili »rimski narod«. Nasu prot patricija, stajali swplebejci (odpleo punim, tj. masa, mnoštvo), koji najverovatnije potiču od pokorenih starosedelaca, klijenata i stranaca. Oni su bili nepunopravni građani sve do reforme Servija Tulija, koji je bio šesti od sedam legendarnih rimskih kraljeva što su vladali nakon osnivanja grada Rima. Kada je reč o srpskom patrijarhalnom društvu, njego va glavna specifičnost jeste činjenica daje tu zadruga dugo vremena činila osnovni oblik porodične organiza cije i temelj svekolikog društvenog života. Osobenosti ovog tipa porodice naročito se ogledaju u njenoj širokoj i čvrstoj srodničkoj povezanosti, specifičnoj kolektivnoj svojini i podeli rada, posebnim ekonomskim i društvenim funkcijama, kao i uosobenoj distribuciji porodičnog autoritetÿ. Na čelu zadruge bio je starešina (domaćin), ko jega svi slušaju, ali njegova vlast nije bila neograničena kao u rimskom društvu. Naime, prema Vuku Karadžiću, »starješina ne mora biti najstariji po godinama, već ova čast dopada redovno najrazumnijem i najpametnijem. A ženu ovog starješine, ili koju drugu koja je određena, slušaju sve ostale žene u kućnim poslovima«. Prema tome, za razliku od mnogih drugih društava, ovde sta rost nije presudan i aprioran faktor autoriteta, kao što to nije svagda ni muški pol, jer je za »ženske poslove« u domaćinstvu nadležna žena. Osim toga, poznato je da su ponekad ugledne žene-udovice vrlo uspešno vodile i ve like zadruge, što je, između ostalog, trajno zabeleženo i u srpskim mnogobrojnim »ženskim« prezimenima. Ono u čemu se naročito pokazuje patrijarhalnost za druge jeste veoma nepovoljan položaj žene, mada je on.
391 u celini gledano, bio povoljniji nego u drugim tipovima porodice i drugim društvima sličnog tipa. Zaštićenost žene proizlazila je, pre svega, iz određenog reda koji je u zadruzi vladao, naročito s obzirom na kolektivni rad i kolektivno podizanje i vaspitavanje dece, kao i iz strogih pravila ponašanja koja su vladala u odnosima između članova zadruge i u njihovom ophođenju prema spoljašnjem svetu, a kojih su se, u dobro organizovanoj zadruzi, morali svi pridržavati. O društvo, drevno O društvo, primitivno O matrijarhat M. Tripković
patriiinearnost (lat. p a ter- otac; linea - crta, potez). Računanje srodstva po očevoj liniji. U patrilineamom srodničkom sistemu deca pripadaju srodnicima oca, a ne majke, kao stoje u matrilineamom sistemu. Tip društva i porodice uslovljava način računanja srodstva. Danas je uobičajeno da se srodstvo računa i prema ocu i prema majci (bilineamost), dok je u klasičnom periodu razvoja patrijarhalne porodice bio običaj da se srodstvo računa isključivo prema ocu, unilineamo. U rimskom pravu je taj običaj bio i pravno sankcionisan. Tako se obrazuju agnatske srodničke grupe. Srodnici su lica koja su pod vlašću istog pater familias. To su njegova žena, deca, žene njihovih sinova rođenih u braku, unuci, unuke, te lica koja je pater familias primio u porodicu. Srodstvo nastaje prihvatanjem novorođenčeta, dolaskom žene u brak i usvojenjem. Agnatska srodnička veza gasi se izlaskom iz porodice. Međutim, čist oblik muške ag natske srodničke povezanosti bio je potisnut oblicima kognatskog srodstva kod kojeg je presudna krvna veza. U kognatskom tipu srodstva dete je u srodstvu sa svim rođacima svoje majke i svoga oca. O matrilineamost O patrijarhat O patrilokainost G. Tripković
p atrilo k ain o st (lat. pater - otac; Iocus - mesto). Uobičajeno značenje p. odnosi se na regulisanje mesta stanovanja, što znači da žena živi u mestu muževljevog roda, tj. bračno boravište je u muževljevoj kući. Otuda patriiinearnost ili agnatsko srodstvo po muškoj liniji, što određuje pripadnost dece srodnicima oca, a ne maj ke. P., u organizacionom smislu, obezbeđuje patricentrizam. Po muškoj naslednoj liniji formiraju se trajne društvene jedinice između kojih se razmenjuju žene. P. je čvrsto povezana s patrijarhatom, kojim Maks Veber opisuje određenu formu organizacije domaćinstva u kojoj otac dominira i upravlja ekonomskom proizvod njom. U tradicionalnoj teoriji (Ogist Kont, Frederik Le Plej, Edvard Vestermark) ističe se patrijarhalno ustroj stvo porodice i njen univerzalan društveni položaj, s
patrilokainost
obzirom na činjenicu da »čovečanstvo teži patrijarhatu i muškoj lozi«. Evolucionisti su, sjedne strane, pristalice teorije o heterizmu, odnosno prvobitnom promiskuitetu, a s druge strane zagovaraju teoriju o individualnoj, po pravilu patrijarhalnoj porodici, kao praobliku porodice. Johan Bahofen (Materinsko pravo, 1861) prvi je uočio značaj ustanove srodstva po ženskoj lozi u primitivnim društvima. Džon Labok piše o tri etape u evoluciji srod stva: dete je najpre srodnik plemena, zatim svoje majke, ali ne i oca i, najzad, oca, ali ne i majke. Vestermark odbacuje tezu d aje nekada postojao heterizam i d aje ulogu oca igrao majčin brat. U Francuskoj sociološkoj školi Emila Dirkema daje se tipologija oblika porodice: totemski klan, materinska porodica (majčino boravište i srodstvo); agnatska, nedeljiva porodica (srodstvo isključivo po ocu); patrijarhalna porodica, čija personi fikacija postaje šef porodice (vlast i imovina); očinska ili kognatska porodica, u kojoj je otac starešina, ali nema apsolutni položaj (srodstvo je bilateralno); naj zad, supružanska porodica s bilateralnim srodstvom. Materijalističko-evolucionistička teorija (Luis Mor gan, Fridrih Engels) tvrdi da prvi rodovi počivaju na računanju srodstva po ženskoj lozi i da se prvo udruživanje obavljalo oko ženskog stabla (materinski klan). Muškarac ne pripada klanu svoje žene, ali odlazi kod nje da živi. U sledećoj evolucionoj fazi, otmicom ili otkupom, muškarac dolazi do žene i prevodi je u svoj klan. Neolitska revolucija je potresla osnove matrilineame srodničke strukture. Žene su pale pod vlast novog gospodara, postale su članovi njegove srodničke grupe. Teorija o razmeni žena Kloda Levi-Strosa daje doprinos tumačenju formiranja muških grupa. Institucije patrilinearnosti, patrilokalne egzogamije, muškog nasleđivanja i muške dominacije idu za jedno. Egzogamija podrazumeva da se grupa obnavlja priključivanjem novih članova (najčešće žena). Razmena između srodničkih grupa, uz poštovanje pravila incesttabua, jeste »prvobitni kulturni čin« (Levi-Stros) koji uvodi ljude u kulturni i socijalni poredak. P. je društvena struktura s grupama koje se sastoje od muških agnatskih srodnika (koji su naslednici i nosioci vlasništva) i udatih žena—nesrodnika. Žene nemaju »urođenu solidarnost« s tom grupom, pa opstanak zahteva uspostavljanje meha nizama koji će kontrolisati njihovo ponašanje. Od žena se očekuje da budu poslušne, marljive i plodne. Život im se ograničava na domaću sferu i rađanje muških naslednika za muževljevu lozu i njegove pretke-bogove. Žena održava i nastavlja takve organizacione oblike u kojima su sva prava i moć u rukama muškaraca. Upravo na taj »patrilinearni paradoks« ukazuje Bet Denič (Spol i moć
patrilokalnost na Balkanu, 1974). Reč je o tome da struktura negira formalno postojanje žena, a one su vitalno važne za op stanak patrilokalne grupe. P. i koncentracija moći u rukama muškaraca su or ganizacioni obrazac, »odgovor« i »strategija« u odnosu na održanje života u specifičnim spoljnim uslovima. Gotovo sva matrilokalna društva nalaze se među vrt larskim populacijama (okupljene žene su osnovna radna snaga), dok su patri lokalna društva vezana za stočarstvo i ratarstvo (nosioci poslova su muškarci). Raste značaj muškaraca u društvu, i samim tim, značaj njihovog boravišta. Stvara se nova društvena organizacija - patri jarhalni klan, koji je srodnički strukturisan na »principu reciprociteta« (Levi-Stros), ili funkcionisanja srodničke strukture na bazi razmene. Tako je izvršena jedna od najdubljih revolucija u istoriji ljudskog društva, koja je označavala smenu dva sistema (Engels). Učvršćuje se individualna porodica, i to kao poliginijska velika po rodica, ili zadruga. Primer grupisanja po patrilokalnom i egzogamnom principu je porodična zadruga kod naroda balkanskog poluostrva. Prošireno porodično domaćinstvo se održava na bazi agnatske ideologije koja obezbeđuje muškarcima nasleđivanje očevine, pravo vlasništva i moć. Ujugoslovenskim krajevima je do sredine XIX veka bila prisutna porodična zadruga kao patrilokalna grupa. Pod diktatom uslova i vreme na čuvano je zajedništvo (krvno zajedništvo muških članova, zajedništvo života i rada, zajedništvo vlasništva i zajedništvo autoriteta (Emil Sikar). Savremeni antropolozi su jednodušni, a etnograf ski podaci nepobitni: ma kakav organizacioni oblik porodičnog boravišta bio, žene nikada nisu vladale začetnim društvima niti je, pak, njihov društveni položaj bilo kada bio viši od onog koji su imali muškarci (Amori de Rjankur, Žena i vlast u istoriji, 1974). Bahofenova praiskonska »ginekokratija« samo je mit. Većina matrilineamih društava istovremeno je patrilokalna. Teorij ski zamisao Kejt Milet (Seksualna politika, 1971) nudi viđenje patrijarhata kao najviše kategorije muške domi nacije. P. je prolazna, ali »ostaje shema za dominaciju jedne grupe nad drugom«. U savremenim društvima, »izolovana nuklearna porodica« (Talkot Parsons) ograđuje se od šireg srodničkog okruženja, formira nezavisno srodničko jezgro i grupiše po bilateralnom nehijerarhijskom obrascu. Za opstanak braka i porodice nije presudno boravište, jer iz različitih razloga kohabitacija može da izostane. Činjenica je da, uprkos za konskom (formalnom) izjednačavanju muških i ženskih članova porodice u oblasti imovinskih odnosa, npr. u Sr biji, vredna imovina mnogo češće pripada muškarcima (samo 17% žena imaju vlasništvo nad stanovima i 8,7%
392 nad kućama). To je posledica delovanja niza duboko ukorenjenih običajnih normi (očevinska baština). 3 patrijarhat 3 patrilineamost 3 porodica D. Stjepanović-Zaharijevski
patrim onijalizam Izraz potiče od lat. rečipatrimonium (očevina, od oca nasleđeno imanje) i označava vlast koja se vrši na osnovu potpuno ličnog privat nog prava. Kod patrimonijalne vlasti naglasak je na poštovanju autoriteta i sprovođenju njegovih naredbi u gazdinstvu koje može biti različitog obima (od feu da do države), ali se shvata kao isključivi posed jed nog gospodara. Istočnjački despoti i ruski carevi su svekoliku državu i narod posmatrali kao lični posed. Nasleđivanje prestola poistovećivano je s privatnom deobom imanja, kao kod podele države između više si nova. U patrimonijalističkoj doktrini svojinski poredak prethodi državnom. Cilj države je, pre svega, zaštita vladareve svojine, a kralj je vrhovni posednik sve zem lje. Kneževi vladaju na osnovu manje ili više priznatog vlastitog prava svojine, odakle sledi i privatnopravna konstrukcija sveukupnih odnosa u državi. Politički sistem u vezi je s kućnim zemljoposedom gospodara i reguliše odnose patrimonijalne kućne uprave (homerska Grčka, faraonski Egipat). Patrimonijalni vladar je iznad države koja u odnosu na njega nikada nema pravni subjektivitet. Vladar je posednik države, a ljudi i dobra su njegova svojina koju on deli proizvoljno. Antički Egipat je bio prava patrimonijalna država, ogroman naturalni oikos kojim je faraon vladao na patrimonijalan način. Tu je uprava podešena, pre svega, za podmirenje privat nih potreba gospodarevog domaćinstva, a gospodar vrši neograničenu vojnu i sudsku vlast nad podvlašćenima. U patrimonijalnim odnosima upravu je činilo neslo bodno činovništvo, a za ekstrapatrimonijalno je važilo ono što nije pod neposrednim nadzorom ili u svojini gospodara. Vladar je potpuno samovoljno i proizvoljno određivao svaku službu u odsustvu nepovredivog prava na svojinu. Čisti p. bilo je teško ostvariti, pa je vladar morao da pruža povlastice koje su se kosile s pomenutim načelima. U starom i srednjem veku uprava je bila pretežno patrimonijalna, tj. ništa drugo do proširena kućna vlast poglavara. Ipak, sve istorijski razvijene birokratije izrasle su iz patrimonijalnih država (Egipat, Kina, Vizantija, Rusija, Rimokatolička crkva, karolinška država itd.). Patrimonijalni feudalizam je vladao u Vizantijskom carstvu, tatarskoj konfederaciji i osman skom carstvu. Kod islamskog feudalnog/?, nije prisutna samo nesigurnost privatnog poseda već nema ni ličnih vazalnih odnosa jer su potisnuti religijskom dužnošću u verskom ratu. Staleži, leno i birokratija su prepreke
393 feudalnom p. Osnovap. je materijalna pravda i kadijsko kabinetsko pravosuđe, a ne formalno pravo. Patrimonijalno činovništvo počiva na prebendi (doživotna služba koja podrazumeva mito, darove i napojnice), a ne na ugovornom odnosu ili plati. P. je iščezavao sa institucionalizovanjem gledanja d aje državna teritorija javno pravna svojina. Suzbijanjem p. došlo je do usložnjavanja svojinske strukture i povećanja značaja prava. Vladar je prestao da bude vrhovni posednik i sudija, ostajući samo tvorac pravnih postupaka za rešavanje sukoba. Ostaci p. su prisutni u savremenom monarhizmu. Monarhija je državni oblik kojim rukovodi jedna fizička volja. Monarh je iznad države, a time i iznad pravnog sklopa, pa je njegova vlast privatnopravne prirode. Njegova volja ne može se izvoditi iz bilo koje druge zemaljske volje. On je emisar božije volje, shvaćene krajnje proizvoljno i decizionistički. Za razliku od re publikanskog vladara, nema monarha sa ograničenim mandatom. Monarhija se može dosledno ostvariti samo u teokratskom ili patrimonijalnom uređenju. U konstitucionalnoj monarhiji kralj se javlja kao organ države i simbol njenog jedinstva sa ograničenim ovlašćenjima, napuštajući neka važna, ali ne i sva patrim onijalna obeležja (npr. sâm čin krunisanja još označava uvođenje u posed i u njemu se simbolično izražava lensko i patrimonijalno shvatanje kraljevstva). Z> patrijarhat O monarhija T. Kitljić
patriotizam (lat. patria - domovina). Specifična emotivna povezanost pojedinca ili određene društvene grupe sa svojim užim ili širim zavičajnim prostorom, mestom porekla, državom u kojoj živi ili iz koje dola zi - u krajnjoj liniji, s domovinom ili otadžbinom. P. predstavlja vrstu kolektivnog identiteta koje pojedinac ili grupa ispoljava manifestujući privrženost, ljubav, poštovanje, odanost prema nekoj od pomenutih za jednica. Tako se p. manifestuje u poštovanju kulture i tradicije, učestvovanjem u manifestacijama i ritualima, pomaganjem da se unapredi i razvije određeni vid života »sopstvene« zajednice, željom da se pokaže takmičarski duh u poređenju s pripadnicima drugih sredina i si. P. se manifestuje naročito prilikom kulturnih i sportskih takmičenja, davanjem podrške i »navijanjem«. Najveći stepen patriotske odanosti manifestuje se spremnošću da se brani emotivni prostor i njegov integritet ne samo recima i simboličkim aktima već i fizički. Iako se javlja u različitim oblicima - kao što su državni, ekonomski, »ustavni« (Jirgen Habermas), etnički, politički, kulturni - p . uvek preti opasnost da se izvrgne u neki od isključivijih, netolerantnijih i nasilni-
pauperizacija jih vidova privrženosti sopstvenoj etničkoj, nacionalnoj ili državnoj zajednici. O etnocentrizam O nacionalizam O šovinizam /. Sijaković
p auperizacija (lat. pauper - siromašan). Pojam koji je nastao u marksističkoj teoriji društva, a od nosi se na proces osiromašenja stanovništva u okviru kapitalističke društveno-ekonomske formacije, posebno u njenoj imperijalističkoj fazi. Karl Marks je smatrao da u kapitalizmu osiromašenje radnice klase znači i njeno opšte degradiranje, naročito u pogledu zadovoljavanja materijalnih i duhovnih sposobnosti i potreba. Obično se razlikuju tzv. relativna i apslolutna p. Relativna p. je povezana sa izvlačenjem viška vred nosti ili eksploatacijom. U procesu prisvajanja postoji konstantan odnos u kojem je udeo kapitala u novo stvorenoj vrednosti uvek veći od udela radnika. U poje dinim fazama u razvoju kapitalizma, naročito u toku pr vobitne akumulacije kapitala, eksploatacija i prisvajanje od strane kapitala su vrlo izraženi da bi kasnije, tokom razvoja proizvodnih snaga i povećanja standarda, te sve značajnije uloge države u zaštiti sveta rada, došlo do ublažavanja eksploatacije. Ali, sve nabrojano ne remeti konstantan odnos u prisvajanju od strane kapitalista i radnika - u korist onih prvih: »Realne nadnice nikad se ne povećavaju proporcionalno produktivnosti rada« (K. Marks, Kapital). Apsolutna p. se odnosi na stalni pad zaposlenosti radnika, pojavu nezaposlenosti ili smanjene zaposle nosti usled većeg ulaganja u organski sastav kapitala (mašine i oprema) nego u radnu snagu. To uslovljava manju zaposlenost te pad najamnina, čime se smanjuju mogućnosti zadovoljavanja potreba radnika. I ova vrsta p. je izraženija u ranijim fazama razvoja kapitalizma. M adajep. ublažena zahvaljujući klasnoj borbi i socijal nim izdvajanjima za zapošljavanje i najamnine, ipak je i ovaj odnos konstantan zbog delovanja zakona ulaganja kapitala. U imperijalističkoj fazi razvoja kapitalizma dolazi do p. stanovništva u brojnim zemaljama Azije, Afrike i Latinske Amerike, usled kolonizacije i nasilnog pri svajanja tuđih teritorija, te nadeksploatacije radne snage i nacionalnih dobara. Kao posledica ovakve p ., i posle dekolonizacije dolazi do osiromašenja stanovništva čitavih zemalja i kontinenata koji ustrajno zaostaju za metropolskim zemljama. Istovremeno se produbljuje i ekološko iscrpljivanje i zagađenje okoline koje kapitali zam strukturalno ne može da spreči. Mimo tradicionalnog marksističkog značenja pojmo va apsolutne i relativne p., prvi i dalje označava tenden
pauperizacija
394
ciju snižavanja životnog nivoa radnika, dok drugi upućuje na činjenicu da se, s obzirom na položaj p ritežalaca kapitala, položaj najam nih radnika pogoršava, uprkos objektivnom povećavanju njihovih zarada. Jasno je da se danas, bar kada je reč o razvijenim kapitalističkim zemljama, o p. može govoriti samo u ovom potonjem smislu. 3 kapitalizam 3 klasa, radnička 3 siromaštvo
V. Milić pcnologija (lat. poena - kazna; gr. logos - nauka). Definiciju izvedenu iz etimologije (nauka o kažnjavanju) treba precizirati, i to iz dva razloga. Pre svega, kazna odavno nije jedina krivična sankcija. Na prelazu iz XIX u XX vek, pod uticajem pozitivistički orijentisanih kriminologa i njihovog zalaganja za prilagođavanje načina reagovanja ne samo težini dela nego i ličnim karakte ristikama učinioca (individualizacija), u krivične sis teme počele su se, uz kazne, uvoditi najpre mere bezbednosti, a kasnije i čitav registar drugih sankcija. Taj sistem je posebno razrađen merama predviđenim za maloletne učinioce krivičnih dela. Druga konstatacija tiče se stvarnog predmeta p. Ona se ne bavi svim aspektima krivičnih sankcija jer bi time zašla u predmet drugih krivičnih nauka. Na primer, krivično pravo izučava sistem sankcija, kao i pretpostavke za njihovu primenu i granice u kojima se one mogu izreći. Zbog toga sep. bavi samo izvršenjem sankcija. Razvoj sistema sankcija bio je pod neposrednim uti cajem stanja društva u pojedinim istorijskim periodima. Stari i srednji vek karakterišu smrtna kazna, brutalne telesne i novčane kazne. Na prelazu u novi vek rađa se ideja da bi i sâmo oduzimanje slobode kretanja prestup niku mogla biti dovoljna sankcija. Tada se u krivično pravo uvode kazna lišenja slobode i zatvor kao ustano va za njeno izvršenje. Postoje ova kazna otad postala najznačajnija krivična sankcija,/?, se dugo izjednačavala s naukom o zatvorima, tj. penitencijarnom naukom (lat. poenitentia\ otuda u nlat. penitentiarius - zatvorski). Neosnovanost ovog izjednačavanja vidljiva je naročito poslednjih decenija u nekim razvijenim evropskim zem ljama, u kojima kazna lišenja slobode više nije najčešće izricana sankcija čak ni prema punoletnim učiniocima krivičnih dela. Novčana kazna (koja se npr. u Nemačkoj izriče prema više od dve trećine takvih lica) je’sve češća, kao i broj onih kojima je izrečena neka od opominjućih (admonilivnih) ili alternativnih sankcija. P. se deli na tri discipline: (1) pravo izvršenja krivičnih sankcija (grana prava koja se bavi zakonskim i podzakonskim propisima kojima se uređuje način
sprovođenja od nadležnog organa izrečenih mera koje se primenjuju na prestupnike); (2) druga disciplina se bavi modelima upravljanja zavodskim ustanovama kako bi se u pravom regulisanim uslovima postigla svrha izrečenih sankcija; (3) treća disciplina bavi se tretmanskim postupcima namenjenim prestupniku kako bi se onemogućio i odvratio od budućih zločina. Ovde se pre svega imaju u vidu zahvati usmereni na ostvarivanje socijalne readaptacije takvog lica (resocijalizacija). Osnovni principi postupanja s prestupnicim a u modernim sistemima izvršenja sankcija su: (1) reso cijalizacija kao svrha delovanja; (2) individualizacija u tretiranju i (3) poštovanje ljudskih prava osuđenika. Veliki značaj za stvaranje ovog sistema izvršenja ima li su Ujedinjene nacije i njihova Minimalna pravila o postupanju sa osuđenicima iz 1955, kao i Savet Ev rope sa svojom Evropskom konvencijom o ljudskim pravima iz 1950. i Evropskim zatvorskim pravilima iz 1987. godine. Zahvaljujući primeni pravila sadržanih u navedenim aktima, učinjen je bitan pomak u pravcu izgradnje efikasnijeg i humanijeg postupanja s licima lišenim slobode. M eđutim , poslednjih decenija, pod uticajem očigledne prenatrpanosti zatvorskih ustanova koja se ogleda i u zabrinjavajućim podacima o stopama osuđenih lica te u svesti da ova sankcija ima brojna ograničenja koja njenu primenu čine uglavnom nedelotvomom, sve je šire zastupljeno mišljenje da ovu kaznu treba primenjivati samo prema manjem broju prestupnika (koje je radi zaštite društva od zločina neophodno izolovati). Uz to, odavno je poznato da zatvorska kazna štetno deluje na telesno zdravlje, psihičko stanje i društveni status osuđenog lica. Zato se pribegava različitim rešenjima: u nekim državama, u koje spada i naša, sudovi izlaz traže u masovnom uslovljavanju kazne zatvora (od kraja prošlog veka one čine više od polovine krivičnih sank cija izrečenih punoletnim licima); u drugima se, kao što je rečeno, masovno primenjuje novčana kazna; u većini zemalja se kazna lišenja slobode altemira merama kakve su rad u zajedničkom interesu, kućni zatvor, elektronsko nadziranje ili, pak, nadziranje primenom vaninstitucionalnih tretmana kod kojih se lokalna zajednica angažuje u rehabilitaciji prestupnika. 3 kriminologija 3 kazna
Đ. Ignjalovič pismenost. Kao elementaran oblik obrazovanja,/?, je istovremeno ijedan od pokazatelja društvenog razvoja. Zbog toga je ovo obeležje često zastupljeno u sociološkim i demografskim istraživanjima. Najznačajniji podaci o p. dobijaju se iz popisa stanovništva. Nivo p. kod nas
395 može da se prati u kontinuitetu od popisa 1921. godine sve do poslednjeg popisa iz 2002. U našoj popisnoj praksi pismenim licima smatrala su se »lica koja umeju da pročitaju i napisu sastav (tekst) iz svakodnevnog života, odnosno da pročitaju i napišu pismo«. Istovremeno, podrazumevalo se da su sva lica koja su završila četiri razreda osnovne škole opisme njena. Definicijap. u domaćim popisima u potpunosti odgo vara Međunarodnim preporukama Ujedinjenih nacija za evropske zemlje, čime se obezbeđuje uporedivost podataka na međunarodnom planu. Podaci zvanične statistike zasnivaju se na izjavama lica o njihovoj p. i, po pravilu, ne proveravaju se. Zbog toga su ti podaci di skretno uvećani, usled subjektivne pristrasnosti u oceni vlastite p. Karakteristične su razlike u pogledu nivoa p. različitih generacija stanovništva, među polovima, između regiona (selo-grad), zatim između pripadnika različitih nacionalnosti, profesija itd. Nivop. koincidira s mnoštvom drugih društvenih pojava. U demografskim istraživanjima pokazuje se visoka korelacija između p. i vitalnih događaja (sklapanje braka i broj dece u po rodici; morbiditet i verovatnoća doživljavanja određene starosti itd.), kao i drugih pojava na koje utiče stepen obrazovanja stanovništva (migracije, ispoljavanje so cijalne agresije, samoubistva i dr.). Diskriminaciona vrednost ovog obeležja opada ili se gubi u zemljama u kojima je udeo nepismenih skoro izjednačen s po stotkom mentalno indisponiranih osoba (1-1,5% uku pnog stanovništva). Z> obrazovanje S škola M. Prokić
planiranje, društveno. Bez obzira na to da li je ekonomsko, privredno, urbano, demografsko, prosvjetno-kulturno ili socijalno, d. p. predstavlja vrstu racionalno-konstruktivne djelatnosti koja uključuje ciljeve, izbor sredstava, pregled materijalnih, intelektualnih i socijalnih mogućnosti, ljudsku inovativnost i imaginativnost, te procjenu i način za ostvarenje usvojenog plana. Kao vizija budućeg, d. p. nije vezano samo za društvenu stvarnost, već i za druga dva superdomena: prirodu i humanitet. Razvoj društva nije moguće zamis liti bez planskog usklađivanja prirodnog, društvenog i humanog. Budućnost društva je u harmoničnom pomirenju slobode i planiranja. D .p. kojem je glavni cilj ravnoteža čovjekovog društvenog bivstvovanja, usmjerava se na prevladavanje stvorenih vještačkih granica između ljudi i prirode, jer »ljudi i priroda čine
planiranje, društveno
deo jednog>jedinstvenog univerzuma, uokvirenog strelom vremena« (Imanuel Volerstin). Društveni plan (na makro i mikronivou, te u svim oblastima) uvijek je novi početak, s principijelnom utemeljenošću i novim dinamizmom i motivacijom postignuća. U društvenom planu budućnost se pojavlju je kao činjenica sadašnjosti koja djeluje u svrhu učenja od istorije, ali i kao otpor pragmatičnoj upotrebi vreme na. Budućnost je u društvenom planu »utopijska oaza« zasnovana na »bazičnim tendencijama«, »dugoročnim trendovima« ili »trendovima budućnosti«. Društveni plan je usmjeren na ono što se razvija i ono što treba da se razvija prema potrebama čovjeka i društva. Realnost i ostvarljivost plana zavisi od temeljnog sagledavanja društvenih potreba i potreba građana, stanja i razvoj nih mogućnosti privrede i drugih djelatnosti, potreba i mogućnosti pojedinih oblasti i preduzeća. D. p. neminovno obuhvata: principe na kojima se zasniva; subjekt ili subjekte na koje se odnosi, koji odlučuju o planu i koji treba da ga realizuju; cilj ili ciljeve koje treba ostvariti; vrijednosni sistem i vri jednosne kriterijume; strategiju, taktiku i način koji se primjenjuje u planiranju i realizaciji plana; ocjenu re zultata u ostvarenju plana. Društveni položaj i uloga aktera planiranja građanina, preduzeća, preduzetnika, države i drugih institucija i organizacija - determinisani su karakterom strukture globalnog društva, u kojoj vlasništvo ima ključan značaj. U tom kontekstu proces planiranja i usvojeni planovi predstavljaju čovjekovu kontrolu nad vlastitom sudbinom, sa specifičnom strukturom uticaja i moći. D. p. direktno, ali i latentno, utiče na usmjeravanje društvenih odnosa u koje će ljudi stupiti, a ne samo na proces proizvodnje materijalnih i duhovnih vrijednosti. Društveni plan nije usmjeren jednostavno na ostvarenje određenog cilja - on stvarima i pojavama daje određeni smisao i značenje. On predstavlja sredstvo da se od nosi između onih koji znaju više i onih koji znaju manje organizuju i racionalizuju na ljudski i društveno pri hvatljiv način. D. p. ne može bez zahvatanja socijalnih potreba i socijalnog razvoja valjano postaviti i ostvarivati cilj proporcionalnog, planskog razvoja društva. Socijalno planiranje je neizostavan vid specijalnog d. p. Ignorisanje specifičnosti i značaja socijalnog razvoja i planiranja neminovno je proizvodilo neproporcionalnost koja je deformisala i na kraju rušila ne samo sistem planiranja nego i čitav sistem društvenih odnosa. Socijalno planiranje se bavi ponašanjem i vrijed nosnim orijentacijama ljudi, uzima u obzir motivacije i
planiranje, društveno potrebe, protivrečnu lepezu interesa velikih socijalnih grupa, uticaj spoljnih faktora (naročito države). Sve to upućuje na složen zadatak strategije određivanja ciljeva, izbora sredstava, procjene alternativnih akcija i evidentiranja realnih mogućnosti u procesu socijalnog planiranja. Sistem d. p. preuzima na sebe odgovornost za funkcionisanje cjelokupnog lanca institucionalnih rješenja - od makro do mikronivoa društvene organizacije. Plan treba da izvrši praktično spajanje humanitarne, političke, pravne, društveno-ekonomske sistemske konstrukcije s praksom i da se na taj način ostvare osnovne postavke društvenog sistema. Ocjena o tom »dodiru« teorijskog i praktičnog, »osjetljivim mjestima« u lancu institucio nalnih rješenja i logike prakse izvode se na osnovu skupa planskih akata i aktivnosti čiji je cilj da se usk ladi ili usmjeri razvitak materijalnih proizvodnih snaga, stvaranje i raspodjela nacionalnog dohotka, kulturni i socijalni razvoj društva. Složeni društveni fenomen planiranja - koji zah vata analizu, donošenje plana, sprovođenje u život i kontrolu - moguće je cjelovito tumačiti jedino u spoju uzročnog i teleološkog tipa objašnjenja. Kontinuitet ove veze obezbjeđuje praćenje usklađenosti principa i ciljeva, ciljeva i sredstava i realnih mogućnosti za os tvarivanje plana. Spoj uzročne i teleološke analize in stitucionalnih rješenja i pojedinačnih karika potvrđuje ukupnu, odnosno pojedinačnu konzistentnost sistema d. p. Ona obezbjeđuje otkrivanje uzroka neostvarenja plana na pravom mjestu, jer se ono najčešće ne pok lapa s mjestom ispoljavanja problema. Zahvatanjem uzročnosti i cjelishodnosti u sistemu d.p. obezbjeđuje se osnova za adekvatan tretman pitanja determinacijskog reda. Prelomna tačka sociološkog pristupa je pitanje da li se proces d.p. uklapa u logiku statičke strukture društva, ili je u funkciji »aktivnog društva« s dinamičkom struk turom. Shvatanje d. p. dinamičkog društva zasniva se na kreativnosti i potrebama svih građana, društvenim potrebama i potrebama pojedinih oblasti proizvodnje društvenog života, sigurnosti vlasništva i djelovanju zakona tržišta, postojanju stabilnog vrijednosnog si stema, kriterijuma vrijednosti i vrijednosnog m eha nizma, funkcionisanju demokratskih institucija. Pret postavke za dinamičan i progresivan razvoj u ovom društvu se neposredno stvaraju. Društveni plan, na ovim osnovama, jeste »pozitivna utopija« koja uključuje viziju budućeg društva - ili po jedinih oblasti, moć stvaralaštva, granice mogućeg, in terese i njihove nosioce i progresivni smjer u značaju i značenju koje ima za društvo i čovjeka. D .p., posebno
396 u nekim sistemima, nije imuno na utopijsko-neostvarljivo, koje se odlikuje voluntarističkim konstrukcijama budućeg, mitologizovanoj svijesti, nerealnim sposob nostima i moćima pretpostavljenih nosilaca, ideologizovanim i politizovanim programima koji iza proklam ovanih ciljeva prikrivaju oligarhijske interese vladajućih elita države. Država jeste neizostavan okvir d. p ., ali se u savremenim društvenim uslovima moraju prevladati ograničenosti državnocentričkog poimanja planiranja. Dva su bitna razloga za to: (1) državna i društvena sfera dobijaju sve veću autonomiju i (2) transdržavni feno meni nezadrživo »brišu« državne granice i time stvaraju novi kontekst d.p. na svim nivoima. D.p. će, na taj način poštovati neminovno susretanje globalnog i lokalnog i ugraditi princip partikularističkog univerzalizma. O potrebe O razvoj, društveni
■S1. Vukićević plebs (lat. plebs - narod). Reč kojom se u doba klasičnog Rima označavala masa siromašnih, ali slo bodnih građana. Rimski p. činili su sitni zemljorad nici iz okoline grada, varoške zanatlije i sitni trgovci, isluženi vojnici i brojna gradska sirotinja koja je živela od državne pomoći ili od potpore svojih patrona. Pošto su bili neotmenih zanimanja, pripadnicip. nisu birani za više magistrate. Praktično bez aktivnog biračkog prava (ins honorium), plebejci su uglavnom služili kao biračka masa u sukobima između nobila i ekvestara. Danas se ovom rečju najčešće označava običan narod, tj. građani koji ne zauzimaju istaknute položaje u politici, privredi, kulturi. O cezarizam O masa
S. Antonič pleme. Složen sistem društvene organizacije zasno van na krvnom srodstvu i zajedničkom poreklu, imenu, teritoriji, kulturnim obeležjima i zajedničkom, često dijalekatski diferenciranom jeziku, s tim što svi ovi elementi ne moraju da budu objedinjeni. P. se sastoji od više samostalnih podgrupa (rodovi, klanovi, fratrije), čiji su odnosi strogo regulisani prema navedenim principima, ali na različite načine. Na primer, plemen ske podgrupe mogu regulisati uzajamne odnose kao relativno nepovezane nomadske lovačko-sakupljačke skupine, ili pak mogu biti organizovane teritorijalno, u sela, ili u susedske rasute porodice. Njihovo udruživanje je u najelementarnijem smislu u vezi sa zajedničkom odbranom ili vođenjem rata, a može prerasti u veo ma složen sistem društvenog organizovanja sličan državi. Kriterijumi i načini utvrđivanja i defmisanja
397
zajedničkog porekla mogu biti veoma različiti, kao i načini utvrđivanja sistema srodstva. Pokušaji ranih an tropologa da ove odnose objasne jasnim tipologijama i istovremeno pronađu njihov zajednički prvobitni izvor i logiku evolucionog razvoja pokazali su se nedovoljno zasnovanim. P. i federacijap. smatraju se u antropologiji najvećom društvenom jedinicom koja je predmet njenog prou čavanja, a koja se, pak, u evolucionističkoj perspekti vi određuje kao ranija, preddržavna faza razvoja, karakteristična za tzv. primitivna i prvobitna društva. Odsustvo hijerarhijskih struktura koje bi bile ekvi valentne onim u savremenim razvijenim društvima doprinelo je da se o p. razmišlja kao o egalitarnim društvima. Međutim, razvojem antropologije, dovedena je u pitanje postojeća slika o političkim karakteristikama plemenskih organizacija. Empirijski utvrđena varijabilnost tipova vodstva, stepena političke kohezije i načina raspodele plemenske moći, čini izuzetno složenim nji hovo podvođenje pod zajednički imenitelj, a svakako opovrgava previše uprošćenu sliku o prvobitnom ili primitivnom egalitarizmu. P. mogu biti centralizovana i necentralizovana, kefalna i akefalna i u većoj ili ma njoj meri segmentirana, s mnogo međuvarijacija koje onemogućuju jednostavnu tipologiju, pa čak i njihovo jasno pojmovno razgraničavanje od države. Posebna oblast antropoloških i socioloških istraži vanja su promene unutar plemenskih društava koje se dešavaju u procesima modernizacije i urbanizacije, naročito pod uticajem kolonijalizma, oslobađanja od kolonijalizma i postkolonijalizma. Ova oblast izlazi iz uskog područja proučavanja evolucije političkih sistema i njihove tipologije, te problem transformacije plemen skih društava postavlja u kontekst savremenih političkih konflikata. 3 društvo, primitivno S klan O rod N. Sehilić
plemstvo. U širem značenju, bilo koja manje ili više zatvorena staleška grupa koja svoj povlašćeni položaj zasniva i potražuje na osnovu stvarne ili umišljene »iz vrsnosti« u odnosu na »običan puk« (vojničko umeće, zasluge za državu, vrlina, bogatstvo, poreklo itd.). U tom, istorijski neutralnom smislu, kao aristokratija, p. je postojalo u svim tradicionalnim oblicima socijalne hijerarhije: kao plemensko poglavarstvo, antičko/;., feudalno p., renesansni nobilitet itd. U užem značenju, p. je - pored sveštenstva i trećeg staleža - jedan od triju »redova« ili »rangova« u feudalnom društvu, pa je, kao takvo, u okviru plemićkih porodica, uveliko
plemstvo lišenih pravno reglementiranih privilegija, preživelo i u građanskim demokratijama. Poreklo evropskog feudalnog p. i odbrana njegovih stečenih privilegija od kraljevskih apsolutističkih pre tenzija najčešće su se objašnjavali tzv. plemenitaškom tezom (fr. thèse nobilitaire), prema kojoj ono potiče iz »germanskih šuma«. Za razliku od rimskog p., koje je svoju moć, naročito u poznom razdoblju Carstva, za snivalo na krupnom zemljišnom vlasništvu i brojnim robovima i klijentima, drevno germansko p. je - u tim stočarskim, lovačkim i ratničkim narodima - svoj vladajući položaj dugovalo, pre svega, vojničkom umeću i ličnoj hrabrosti. Još je Cezar s poštovanjem ukazivao na prostodušnost naravi i običaja tamošnjih »prvaka« (Galski rat, IV), a i Tacit je uzdizao vrline tog rodovskog p. (Germanija, 7), okruženog »pratio cima« i »pouzdanicima« različitih rangova, koji svojom zavisnošću i vernošću nagoveštavaju buduću pratnju feudalne vlastele. Međutim, poreklo ranog srednjovekovnog p. ostaje i modernim medijevistima prilično nejasno: neposrednog kontinuiteta između germanskih plemenitaških porodi ca (germ. edelinge, lat. nobiles) i feudalne vlastele koja se pozivala na svoje drevno poreklo (katkad, navodno, uronjeno još u merovinško doba) izgleda da nema. Naime, još je Mark Blok (Feudalno društvo, 19391940, tom II, gl. 1) uverljivo dokazao da se »plemićka klasa« u novovekovnom smislu reči pojavila tek u XII veku, kada se uspostavlja ona tročlana socijalna struktura koja nam je poznata kao staleški poredak, a čiju su večitost i organsku harmoniju teološki pisci opravdavali božanskim planom: sveštenstvo (»glava«), p. (»udovi«) i narod, tj. treći stalež (»utroba«). U tom jasno utvrđenom sistemu dužnosti i prava, p. je - na osnovu zemljišnih poseda koji su mu, počev od grofa pa do najsitnijeg seoskog »vlastelinčića«, bivali ustupani na korišćenje ili, kasnije, prepuštani u trajno vlasništvo - pripala uloga ratničkog i sudačkog staleža (fr. noblesse d ’épée, noblesse de robe). U strogo hijerarhizovanom poretku vazalske zavisnosti, koji se ritualno potvrđivao polaganjem zakletve (lat. homagium) pred nadređenim vlastelinom (»svojim čovekom«), valjalo je na njegov poziv ići na vojnu ili u njegovo ime deliti pravdu. Naj raznovrsnije, često sasvim besmislene nasledne privi legije, imuniteti i beneficije obezbeđivali su p. položaj koji su već vrlo rano milenarističke sekte, a potom i novovekovni liberterski socijalni filozofi razobličavali kao »parazitizam«. Usponom građanske klase i uspostavljanjem apso lutne monarhije u vodećim evropskim zemljama (X V IXVII vek),p. kao posredni činilac između kralja i trećeg
plemstvo
398
staleža bilo je već osuđeno na istorijski poraz. Političke ambicije obogaćenog građanstva su već u poznoj rene sansi doprinele uspostavljanju vlasti neplemića u broj nim gradovima, pa i u manjim, naročito italijanskim republikama. Mogućnost kupovine zvanja je, posebno u Francuskoj, otvorila do tada čvrsto zatvorene kanale vertikalne pokreljivosti. No, istorijski kompromis između tradicionalnog naslednog p. i bogatih preduzetnika (eng. gentry) na najpotpuniji način bio je ostvaren u Engleskoj, zemlji koja je ishodom svoje dve revolucije u XVII veku pružila značajan i, u mnogo čemu, jedin stven primer: tročlana podela vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku obezbedila je institucionalnu osnovu na kojoj je bilo moguće zatomiti sukob između kralja,/?, i građanstva. U Francuskoj je, pak, upornim odbijanjem da se odrekne makar i dela privilegija,/?, zapečatilo svo ju sudbinu: pošto je, kao »parazitski stalež«, najpre bilo teorijski isključeno iz »nacije« (Opat Sjejes, Šta je treći sta leži/1789/), a potom i pravno lišeno svih povlastica (noć 4. avgusta 1789), najzad je bilo prinuđeno ne samo na emigraciju u svoju »germansku postojbinu« nego je, u septembarskim pokoljima 1792. i zavođenjem Terora, moralo da doživi i delimično fizičko istrebljenje. No, iako je Francuska revolucija simbolički označila njegov istorijski poraz, p. je još zadugo, čak i posle Restaura cije, moglo da se oslanja na jedan deo negdašnjih privi legija, pre svega, u pogledu naslednog prava i statusnih simbola. Tek je stabilizacijom demokratskog poretka u okviru evropskih republika ili ustavnih monarhija p. bilo konačno marginalizovano kao »survival« Starog režima. A što se tiče paseističkih poziva na obnavljanje monarhije u pojedinim postkomunističkim zemljama, dovoljno je podsetiti na staru krilaticu: »Bez plemstva nema monarha, bez monarha nema plemstva!«. 3 aristokratija 3 feudalizam 3 monarhija A. Mimica
poburžujčenje (fr. embourgeoisement). Izraz koji označava proces prelaska viših slojeva m anuelne radničke klase u srednje društvene slojeve. Tokom pede setih i šezdesetih godina XX veka, veliki broj teoretičara počinje da se bavi promenama koje se dešavaju u okviri ma radničke klase, nastalim pod uticajem uznapredovalog procesa industrijalizacije i promena u tehnološkoj sferi. Dok je Karl Marks predviđao da će posredni slo jevi propasti u redove proleterijata, sredinom XX veka mnogi sociolozi su tvrdili suprotno - naime, da usled sve veće automatizacije proizvodnje i sve veće potrebe za obrazovanom, kvalifikovanom radnom snagom, manuelni radnički slojevi gube svoja tradicionalna svoj stva i približavaju se - karakterom rada, primanjima,
beneficijama, stilom života, vrednostima i normama belim okovratnicima. Tradicionalni proleterijat, prema ovim shvatanjima, više nije jedinstvena, homogena kate gorija, te usled dekompozicije manuelnog rada dolazi do dezintegracije i same radničke klase, koja se deli na tri kvalifikacijske skupine: nekvalifikovani, polukvalifikovani i kvalifikovani radnici (Ralf Darendorf). Ove različite statusne i kvalifikacijske skupine imaju različite interese, vrednosti, norme i politička uverenja. Pored tehnološkog determinizma, koji je primaran u objašnjenju nastanka »bogatih« slojeva radništva, jav ljaju se i druga tumačenja. Tako, Džesi Bernard navodi d a je bogatstvo radničke klase povezano s potrebama industrijske ekonomije za masovnim tržištem. Masovna potrošnja omogućena je visokim nadnicama, koje su, zauzvrat, omogućene niskom cenom rada i visokom produktivnošću u industrijskom sektoru. Dok su ocene o p. velikih delova radničke klase poči vale više na impresijama no na konkretnim podacima, empirijska istraživanja nisu jednoznačno potvrđivala ovu tezu. Naime, poznato istraživanje o radnicima u Lutonu, koje su sproveli Džon Goldtoip i Dejvid Lokvud, svedoči pre o pojavi »nove radničke klase«, nego o prelasku radničkih slojeva u okvire srednje klase. »Nova radnička klasa«, čije su nastupanje šezdesetih godina XX veka nagoveštavali i francuski neomarksisti Andre Gore (Radnička strategija i neokapitalizam, 1964) i Serž Male {Nova radnička klasa, 1969), svojim ekonomskim položajem i životnim stilom razlikuje se od tradicional nog proleterijata, ali i od belih okovratnika. 3 beli okovratnik 3 klasa, radnička 3 klasa, srednja J. Pešić
podela rada. Svojstvo svake dosadašnje društvene organizacije rada, kojim se ukupan rad date društvene celine deli na svoje posebne vidove koje obavljaju za sebni akteri. Rad se deli po »meri prirode« (prema polu, starosti, snazi); po društvenoteritorijalnoj osnovi (rad sela i grada, ili regionalno podeljeni rad); po različitim granama delatnosti (rad u poljoprivredi, trgovini i si.); po mestu u društvenoj hijerarhiji (upravljački i izvršilački rad); po znanjima i veštinama (prema zanimanjima, za natima, strukama, profesijama); po radnim operacijama koje nameću tehnologija i organizacija rada. P. r. »po meri prirode« može se smatrati početnim oblikom tog procesa, s tim da i u ovom slučaju izvesni društveni činioci (položaj žena i muškaraca u društvenom sistemu) oblikuju konkretnu podelu poslova prema polu, starosti i si. Najveći deo ljudske istorije bio je u znaku socioprofesionalne p. r. na struke, zanimanja, profesije, tako da su posebnim društvenim grupacijama
399 prepuštani ili dodeljivani izvesni vidovi rada za koje su potrebna odgovarajuća znanja, veštine, kvalifika cije. Socioprofesionalna p. r. bitna je oznaka predindu strijskih društava, dok je tzv. tehnička p. r. osobenost novovekovnih industrijskih društava. U ovom slučaju, podela rada zahvata uže radne celine, odnosno radni proces tako da se celoviti poslovi dele na jednostavne radne operacije za koje se specijalizuju pojedini indu strijski radnici. Moguće je sve vidove p. r. poimati kao aspekte »društvene diferencijacije« (kao stoje to video Herbert Spenser), koja prati rast »društvenog organizma«, u tom smislu što se sve razvijenije potrebe ljudi zadovoljavaju preko sve specijalizovanijih »organa« (institucija) ko jim a to postaje specifična funkcija ili uloga u podeli društvenog rada. Takvo stanovište sugeriše zaključak o jedinstvenoj determinističkoj pozadini svih vidova p. r., 0 njihovoj »funkcionalnosti«, nužnosti i normalnosti. U dosadašnjoj istoriji ljudskog rada moguće je uočiti više razloga za p. r ., raznolike interese koji su nastojali da se ostvare putem datog vida p. r. Iz sociološke perspektive značajna su sporenja društvenih aktera povodom p. r. (zahtevi za menjanjem osnova p. r., zahtevi za sma njivanjem ili ukidanjem p. r.), kao i društvene posledice pojedinih vidova p. r. Platon je bio sklon objašnjenju p . r. (pa i podele društva na gospodare i robove) prirodnim datostima. Adam Smit j e p. r. video prevashodno kao izraz nasto janja da se uveća efikasnost ljudskog rada. Naime, p., r. povećava spretnost ljudi u radu, štedi vreme i u sticanju veština i u prelaženju iz jednog posla na drugi. Ona vodi i tehničkim izumima, čuva retke veštine koje se stalnim ponavljanjem učvršćuju. Emil Dirkem je p. r . video kao izraz složenosti društva i način uspostavljanja njegove »organske solidarnosti« i moralne kohezije, s tim što tokom razvoja društva nastaju i patološki vidovi p. r., koji onemogućavaju organsku solidarnost društva. Karl Marks je upozoravao da se izvesni vidovi p. r. javljaju u funkciji klasne dominacije (podela na umni i fizički, upravljački i izvršilački rad) i lakšeg vladanja ljudima, povećavanjem njihove nesamostalnosti u radu, kao u slučaju tèhnicke p. r. u uslovima industrijskog rada u kapitalizmu. Raznolike su društvene posledice p. r. Dok, u načelu, socioprofesionalna p. r. rada vodi rastu individualne autonomije čoveka u radu, tehnička p . r. umanjuje tu autonomiju i povećava njegovu zavisnost od drugih (i drugih radnika, ali i od vlasnika, države). Usled p. r. pojedine vrste rada mogu postati društveno važnije i vrednije, dok druge gube na važnosti, čime se menja i položaj pojedinih delova društva u društvenoj hijerar
pokazatelji, društveni
hiji. Pod dejstvom p. r. nastaju različiti načini života, podeljene društvene svesti ljudi, raznolike vrednosne orijentacije i ideologije, i na toj osnovi i određena društvena sukobljavanja. Razumljivo je što se razmišlja i o prevazilaženju izvesnih vidovap. r. (na umni i fizički, na upravljački i izvršilački rad) prenaglašenoj tehničkoj p. r. koja obesmišljava ljudski rad i si. Rešenja se nalaze u preoblikovanju organizacije rada; u proširivanju i ro taciji poslova; u učešću zaposlenih u oblikovanju svih aspekata rada; u politehničkom obrazovanju koje bi lju dima omogućilo rad u različitim oblastima; u razvoju tehnologije koja će voditi isključivanju čoveka iz izve snih vidova (recimo, teškog, neprijatnog, zaglupljujućeg) rada ili njegovoj potpunoj eliminaciji iz sfere rada. Početak XXI veka karakteriše opstanak svih dosadašnjih vidova p. r., kao i društvenih problema koje izazivaju pojedini njeni vidovi, te društvenih sporenja povodom p. r. Izučavanje p. r. jedna je od centralnih tema soci ologije u celini i sociologije rada posebno. - rad - slojevitost, društvena - sociologija rada 5. B o lč ić
pogled na svet, v. Weltanschauung pojava, društvena [socijalni f enom en ]. Osnovni elemenat društva, odnosno pojam od kojeg počinje svaka značajnija teorija u sociologiji. Upravo u odnosu na pojmovno i terminološko određenje društvenosti i društvenog uočava se razlika izm eđu glavnih socioloških teorija. Tako je npr. za Maksa Vebera os novni elemenat društva društveno delanje, za Emila Dirkema je to društvena činjenica, za Leopolda fon Vizea društveni proces, ili društveno delanje u teoriji Talkota Parsonsa. D. p. se ne može svesti na ponašanje pojedinca, ali ni na pojavu koja je plod puke interakcije. Osim toga, d. p. nije ni objektivna činjenica koja postoji nezavisno od pojedinca (E. Dirkem). D. p . je rezultat dejstva povezanih ponašanja pojedinaca, dakle nešto novo, drugačije od samih ponašanja pojedinaca. Znači, elementi d .p . su ljudske radnje (ponašanja), interakcija ponašanja i dejstva kao rezultat interakcije. U našoj so ciologiji najbliže ovakvom određenju d. p. je shvatanje Radomira Lukića. - interakcija - sociologija, fenomenološka -
to ta ln a d ru š tv e n a p o ja v a
M. Todorović
pojedinac, v. individua pokazatelji, društveni [socijalni indikatori ], Operacionalne definicije pojmova koje se smatraju central-
pokazatelji, društveni nim za stvaranje informativnog sistema koji opisuje društveni sistem. Stvaranje d. p. podrazumeva da se pojam koji se, s naučnog ili praktičnog gledišta, smatra strategijskim, zameni jednom ili s više mera, dajući tako tom pojmu operacionalno određenje. Intenzivne metodološke rasprave o d. p. javljaju se šezdesetih godina prošlog veka, u okviru oživljavanja teorijskih i praktičnih proučavanja društvenih promena i razvoja. Početni podsticaj za stvaranje d. p. došao je iz SAD, kada je 1962. godine, na predlog NASA, trebalo analizirati indirektne posledice proučavanja svemira na američko društvo. Međutim, zbog nedostatka teorijsko-metodološkog okvira za sveobuhvatnu analizu javile su se teškoće u ostvarivanju tog projekta. Teorijske rasprave su pokazale da se društveni razvoj mora posmatrati kao višedimenzionalna pojava, tj. kao rezultat sadejstva ekonomskih i brojnih društvenih činilaca, te da njegovo proučavanje i planiranje treba da prati stva ranje ne samo ekonomskih već i d. p. Tada su se pojavile metodološke teškoće. Problemi u izboru i teorijskom definisanju pojmova uvećavali su se prilikom stvaranja teorijski adekvatnih i pouzdanih iskustvenih pokaza telja njihovog sadržaja. Iako se na globalnom planu, razvojem statističkih sistema i savremenih tehničkih po stupaka, postepeno i delimično rešavalo pitanje sistemat skog prikupljanja podataka o društvu, pokazalo se da su mnogi problemi i dalje prisutni upravo na ovom planu. Proučavanje društvenog razvoja kao višedimenzionalne pojave, njegovog stepena, a potom i planiranje, iziskuju uporedno sagledavanje. No, ispostavilo se da, posebno u zemljama u razvoju, statistički sistemi ili nedostaju ili su lošeg kvaliteta, te da manjkaju i drugi vidovi prikupljanja pouzdanih izvornih podataka o različitim aspektima društvenog života. Unapređivanje statističkih sistema i drugih izvora za sistematsko i pouzdano stvaranje baze podataka zahteva velike organizacijske i materijalne napore, što je teško izvodivo u zemljama u razvoju. Ipak, bez standardizovanog postupka u definisanju pojmova, prikupljanju podataka i stvaranju klasifikacijskih okvira za njihovo sređivanje ne mogu se zamisliti uporedna proučavanja razvoja. U tom kontekstu, novije metodološke rasprave o d. p. ukazuju na siromaštvo neekonomskog dela statistiškog sistema podataka. Okretanje sociologije u pomenutom periodu proučavanju društvenog raz voja podrazumevalo je da pojam d. p. bude obogaćen »razvojnom« dimenzijom, što je nadalje postavljalo i metodološki zahtev za stvaranjem vremenskih serija odgovarajućih pokazatelja - od individualnog do global nog nivoa. Stvaranje vremenskih serija d. p. omogućuje
400 proučavanje sekvencijalnih veza između pojava, jer oni na taj način pokazuju aktuelno stanje nekog segmenta društva, njegove promene i buduće tokove. Stoga se može reći da pojam d. p. neposredno služi praćenju (eng. monitoring) društvenih promena. Često se ističe d aje društvena praksa bila posebno zahtevna u stvaranju d. p., što je obavezivalo i samu nauku. Od nauke se očekuje da stvaranjem određenih teorija za posebne društvene pojave u okviru celine formira i serije pokazatelja s jasno definisanim uloga ma svake od njih. Na taj način bi se istakla razlika u stvaranju i karakteru d. p. i statističkog sistema po dataka. Konkretnije rečeno, obaveza nauke bila bi da formira odnose i modele koji spajaju nekoliko oblasti (npr. povezuju stanovanje i zdravlje, obrazovanje i maloletničku delinkvenciju itd.) i različite (vremenske) serije međusobno povezuju u sistem. U određivanju d. p. naglašava se njihov informativni karakter i značaj za što konkretnije određenje nekog po jma. Istovremeno, značaj nekog pokazatelja izražava se i sumom obaveštenja koju on pruža o nekom aspektu razvoja, ali se u tom pogledu on razlikuje i s obzirom na konkretne društveno-ekonomske prilike na koje se odnosi. Na primer, procenat nepismenih iznad 10 godina starosti nije značajan za bogate zemlje (jer se stabilizovao na nivou l% -3% ), dok je taj isti pokazatelj izuzetno značajan za siromašne zemlje (u kojima posto tak nepismenih varira između 5% i 99%), te kao takav ima vrlo visoku diskriminatornu vrednost za ocenu stepena njihove razvijenosti. Ukratko, ma koliko d aje neki pokazatelj značajan za ocenu razvoja, on nema ve liku upotrebnu vrednost ukoliko je njegov memi izraz približno jednak za izabrani krug zemalja. Iz brojnih rasprava o d. p. proizlazi da se njihovo stvaranje uvek povezuje s operacionalnim određivanjem »m odela« razvoja (bilo teorijskih ili opisnih), za naučne ili praktične potrebe planiranja određenog tipa društvenog sistema ili »problemskog područja« u okviru sistema kao celine. Pri tom, ovaj proces opera cionalizacije treba da zadobije institucionalnu formu i tako stekne trajni karakter u standardizovanom priku pljanju podataka - od područja do područja, redom, kako se pomenuti modeli budu razvijali prema nekom od tih područja, bilo kao teorijski ili, na osnovu širih iskustvenih saznanja, kao opisni. Na kraju, prvi analitički zadatak u proučavanju raz voja društvenog sistema (ili njegovih podsistema) je dekompozicija sistema na njegove osnovne dimenzije, koje se, daljom analizom, često u brojnim posredova njima, raščlanjavaju do konkretnog iskustvenog nivoa.
401 Čitav ovaj proces praćen je stvaranjem adekvatnih i pouzdanih d. p . kako bi se istraživanjem došlo do naučno valjanih podataka. - operacionalna definicija - planiranje, društveno - razvoj, društveni M. Bogdanović
pokreti, društveni. Oblici javnog, dobrovoljnog i pretežno vaninstitucionalnog kolektivnog delanja, usmereni na pospešivanje ili, rede, sprečavanje društvene promene. Izraz je prvi upotrebio Anri de Sen-Simon krajem XVIII veka, a kao istraživački pojam Lorenc fon Stajn sredinom XIX veka. Danas se pojam d . p . najčešće koristi za označavanje politički relevantnih grupa i or ganizacija izvan matice političkog sistema. Prema najširem određenju, d. p . imaju dugu istoriju: u antici to su pokreti robova, u srednjem veku seljačke bune i verski pokreti. D. p. u pravom smislu reči, međutim, nastaju tek s modemom državom i osa mostaljivanjem građanskog društva. Javljaju se u tri talasa: (1) pokreti građanstva, naročito intelektualnih slojeva, koji su se zalagali za političku emancipaciju i proširivanje građanskih prava, počev od XVIII veka; (2) radnički pokret u XIX veku, koji se bori za politička, sindikalna i socijalna prava radnika i za preraspodelu društvenog bogatstva. Tokom čitavog tog perioda jav ljaju se, takođe, različiti pokreti za moralnu reformu, kao i razni verski pokreti; (3) tzv. novi d. p . u drugoj polovini XX veka. D. p. treba razlikovati od neorganizovanog kolektiv nog ponašanja, lišenog političkog ili moralnog cilja (ne redi, panika, moda), kao i od jednokratnih, kratkotrajnih mobilizacija (kampanja). Pod pokretom se podrazumeva i izvestan kontinuitet njegovog delovanja i prisustva na javnoj pozornici, kao i, makar rudimentarna, orga nizaciona infrastruktura koja taj kontinuitet obezbeđuje. D. p. operišu izvan redovnih političkih kanala, mada se dešava da, u obliku interesnih grupa, prodru duboko u strukture političke moći. D. p. igraju važnu ulogu kao izvori d ru štvene promene. To naročito važi za naše doba, kada se smat raju jednim od bitnih elemenata vitalne demokratije, kao i katalizatorim a rušenja autoritarnih političkih poredaka. Stoga je zanimanje za d. p . naraslo po sle uspešnih masovnih mobilizacija u Iranu (1979) i istočnoj Evropi ( 1989). Danas je najživlji i najznačajniji antiglobalistički pokret, odnosno pokret za alternativnu globalizaciju. Iako deluju prevashodno izvan političkih ustanova, učinci mnogih d.p. su tokom vremena institucionalizovani u obliku novih zakona i političkih mera (npr. širenje građanskih sloboda - rezultat emancipator-
pokreti, društveni skih pokreta, poboljšavanje položaja žena - posledica pokreta sifražetkinja, sindikalna prava i socijalna država - efekat radničkog pokreta). U društvenim naukama, fenomen d. p. isprva je izučavan preko »psihologije gomile« Gistava le Bona, koji je isticao gubljenje individualnosti, iracionalnost i amoralnost ponašanja u masi. Ove ideje su i danas prisutne u mnogim laičkim i medijskim prikazima kole ktivnog delanja. Funkcionalistička »teorija kolektivnog ponašanja« Nila Smelsera uzroke d. p. pronalazi u slomu mehanizama prilagođavanja usled krupnih strukturnih pomeranja u društvu. Danas, međutim, u sociologiji do miniraju dve, međusobno suparničke paradigme. (1) Teorija m obilizacije resursa (Mankur Olson, Čarls Tili, Entoni Oberšol) polazi od logike racionalnog izbora, na temeljima neoklasične ekonomije. Pojedinci se posmatraju kao racionalni akteri koji o uključivanju u d. p. odlučuju na osnovu proračuna troškova i koristi, mada se takođe priznaje udeo normi, vrednosti, zakona i konvencija u oblikovanju ljudskog delanja. D .p. su, sa svoje strane, takođe racionalni (kolektivni) akteri, koji se u političkom prostoru bore s postojećim strukturama oko političke moći i sprovođenja vlastitih ideja. Olson je prvi formulisao tzv. paradoks kolektivnog delanja (drugačije nazvan »fenomenom slepog putnika«) koji se odnosi na individualnu motivaciju: u situaciji kole ktivne borbe za neko zajedničko dobro, pojedincu je racionalnije da se ne uključi ako će u postignutom dobru moći da uživa i bez vlastitog truda. Ova teorija posmatra d. p. prvenstveno s njihove organizacione strane, preko sposobnosti mobilisanja raspoloživih resursa (ekonom skih, ljudskih i simboličkih: vreme, novac, vodstvo, mreže komunikacije, političke veze itd.). (2) Nasuprot tome, id e n titetska teorija o d. p ., prevashodno evropska paradigm a (Alen Turen, Al berto Meluči, Jirgen Habermas, Klaus Ofe, Manuel Kastels), raspravlja pre svega o pitanjima identiteta, kulture, svesti, komunikacije i simboličkog. Ova teorija je direktno u vezi s nastankom novih d. p. počev od šezdesetih godina XX veka, kao odgovora na specifične procese koji obeležavaju postindustrijsko društvo današnjice. Nova poprišta sukoba postaju sfere kulture, privatnosti, svakodnevice i dokolice, koje tehnologija, državna birokratija i tržište nastoje da kolonizuju. Novi d. p. uspostavljaju »novu političku paradigmu«, javno zastupajući pluralizam identitetâ i pogleda na svet koji prevazilazi kapacitete postojećih političkih ustanova. Umesto oko klase, okupljaju se oko drugih dimenzija identiteta (pol, etnička pripadnost, seksualna orijen tacija). Koriste nenasilne i inovativne metode borbe (demonstracije, građanska neposlušnost); insistiraju
pokreti, društveni
402
na novom jeziku, imidžu i oblicima komunikacije. Obraćaju se pre demokratskoj javnosti no tradicional nim kanalima političkog uticaja. U pogledu unutrašnje organizacije, odbacuju načela hijerarhije, birokratije i discipline. U nove d .p . se ubrajaju: studentski i om ladinski pokret šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka; pokret za oslobođenje žena; ekološki, mirovni, posebno antinukleami pokreti; pokreti za rasnu i etničku jednakost; za emancipaciju seksualnih manjina; urbani pokreti (spontane organizacije susedstva, »skvoteri«); za regionalnu, kulturnu i jezičku autonomiju; novi ver ski pokreti itd. - demokratija - društvo, civilno - potkultura
I .Spasić
pokretljivost, društvena [socijalna mobilnost]. Pod d. p. podrazumevaju se pomeranja pojedinaca i društvenih grupa u socijalnom i fizičkom prostoru globalnog društva. Na pojavnoj ravni, d . p. se manifestuje kao preseljava nje ljudi, promena njihovog mesta rada i zanimanja, napredovanje ili nazadovanje u poslu, bogaćenje ili siromašenje, sticanje ili gubljenje moći i ugleda, promene u načinu i stilu života i si. U sociologiji se svi ti raznovrsni oblici d. p. obično razvrstavaju u dve velike grupe: horizontalnu i vertikalnu. Mada je ta podela uslovna i ne uvek sasvim precizna, pod horizontalnom d. p. se podrazumevaju sve one promene u sferi društvenih uloga ljudi kod kojih ne dolazi do izmene njihovog društvenog položaja; dok bi vertikalna d. p. označavala samo one promene koje za sobom povlače pomeranje pojedinaca i društvenih grupa na hijerarhijskoj lestvici društvenih položaja. Pri tom se pomeranje s nižeg na viši položaj obeležava kao uzlazna vertikalna p . a s višeg na niži kao silazna vertikalna pokretljivost. Obe vrste d. p. mogu se posmatrati kao unutargeneracijske ili međugeneracijske, kao i sa individualnog ili grupnog aspekta. U prvom slučaju, reč je o promenama koje se odigravaju u toku radnog i životnog veka jed nog čoveka ili jednog naraštaja, a u drugom slučaju reč je o promenama koje se mogu zapaziti na relaciji jedne generacije prema drugoj (npr. roditelja i dece). Ako u proučavanju d.p. primarnu jedinicu posmatranja čini po jedinac, onda se ona istražuje sa individualnog aspekta, a ako je osnovni predmet proučavanja grupa, onda se primenjuje grupni aspekt. U društvu se »čisti« oblici d. p. retko susreću, pa je svako njihovo klasifikovanje na »vrste« i »aspekte« samo. uslovno i služi boljem razumevanju ove složene pojave. To najbolje potvrđuje problem m igracija , koje su u so ciologiji dosta istraživane, a koje neki autori izdvajaju kao poseban oblik d. p. U suštini, reč je o prostornom
pomeranju ljudi koje može da ima veoma različite ob like (dnevne, sedmične, sezonske, višegodišnje), uzroke (ekonomske, političke, kulturne) i karakter (organizovane i neorganizovane, dobrovoljne i prisilne, individualne i grupne), a koje se, u krajnjoj liniji, svode b ilo na hori zontalnu ili vertikalnu d. p., odnosno na neku njihovu kombinaciju. Osim oblika, u sociologiji je najvažnije pitanje uzroka i posledica d. p . Uzroci d. p. su u tesnoj vezi s karakterom društva, posebno s njegovom razvijenošću i otvorenošću. Ukoliko je društvo razvijenije i otvorenije, utoliko je d. p. veća i pretežno vezana za sticanje i posedovanje posebnih znanja i veština koji su na ceni u datom društvu, omogućujući njegov dalji razvoj. Za pravilan razvoj jednog društva bitno je da se d. p. što više dovede u zavisnost od stečenih društvenih položaja i da se odvija na društveno verifikovan i legalan način. U protivnom, iako može da bude intenzivna i masovna, d. p. će biti štetna i neće predstavljati dokaz otvorenosti društva (npr. u slučaju procvata raznih oblika kriminala u anomijskim društvima). Zbog toga se u sociologiji posebna pažnja posvećuje istraživanju tzv. kanala vertikalne d. p ., pri čemu se posebno izdvajaju nasleđivanje, obrazovanje, bavljenje politikom i sklapanje braka kao četiri klasična mehanizma d. p. Međutim, u savremenim društvima sve veći značaj dobija tzv. estrada (sport, muzika, film, reklama, šoubiznis i sl.), koja određenom broju pojedinaca pruža izvanredne mogućnosti za brzo, a često i veoma lako vertikalno soci jalno napredovanje. Osim toga, tu su još i različite polulegalne (»siva zona«) ili nelegalne (»crna zona«) aktivnosti, tako da se pitanje d. p. danas veoma komplikuje i zahteva redefinisanje tradicionalnih socioloških kategorija i pris tupa. - klasa, društvena - slojevitost, društvena M. Tripković
pol. Složen skup osobina i ponašanja u ljudskoj vrsti koja su povezana ili neposredno proističu iz karaktera reprodukcije ljudi kao vrste. Prva i osnovna osobina jeste p o lna razlika - podela ljudskih bića na muškarce i žene prema polnim odlikama i ulogama u procesu re produkcije. O ljudskoj polnosti se dugo vrlo malo znalo i više se sudilo na osnovu zdravorazumskih pretpostavki i predrasuda, kao i analogije s najbližim životinjskim vrstama (sisari). Tek u XX veku ljudska polnost postaje predmet naučnih proučavanja. Formira se i posebna nauka, seksologija, koja se bavi svim aspektima ljudske polnosti. Pionir seksologije kod nas bio je Aleksandar Kostić, profesor na Medicinskom fakultetu Univer ziteta u Beogradu, koji je delovao između dva svetska
403 rata. S obzirom na to d a je čovek kao biološka vrsta veoma složeno biće, njegove polne odlike i ponašanja ne proizlaze samo iz njegove biološke prirode (fizičke, anatomsko-fiziološke karakteristike), već imaju i svoje psihološke, antropološke, socijalne, istorijske i moralne aspekte i značenja. Fizičko-fiziološke osobine i ponašanje p. rezultat su genetskog nasleđa koje pojedinac donosi na svet rođenjem ili ih stiče u procesu razvoja. Razlikuju se primarne i sekundarne polne odlike. Primame se tiču anatomsko-fizioloških razlika između muškaraca i žena i u neposrednoj su funkciji ljudske reprodukcije (polne ćelije, polni organi, hormonska lučenja itd.), tj. kopulacije i začeća. Sekundarne polne odlike se više odnose na spoljašnje polne razlike i pojavljuju se sticanjem fiziološke polne zrelosti (telesne proporcije, dlaka vost po određenim delovima tela, mlečne žlezde kod žena itd.). U slučaju ljudske vrste, seksualno ponašanje nije primamo niti isključivo proizvedeno seksualnim nagonom, kao kod životinja, nego ga pojedinci u velikoj meri svesno i normativno kontrolišu. Odatle mogućnost da fizičko-fiziološke polne odlike ne budu u skladu s psihološkim potrebama i željama pojedinaca ili nji hovim socijalnim statusom ili preferencijama, odakle proističu brojna odstupanja ili nemogućnost pojedinaca da postignu seksualno zadovoljenje. Ovi problemi se danas delom rešavaju medicinskim zahvatima radi promene pola. Društvene nauke danas pokušavaju da odgovore na sledeća pitanja: dokle seže biološka polna determinacija u ponašanju muškaraca i žena kada je u pitanju seksualno ponašanje, ali i sve druge vrste ponašanja (psihološko, socijalno itd.)? Gde počinju socijalnopsihološka i socijalnokultuma determinacija p. i polnosti? Polne razlike na psihološkom nivou ispoljavaju se preko specifičnog sindroma osobina i ponašanja koji nose karakteristike muževnosti, odnosno ženstvenosti. Za sada ne postoji dovoljno pouzdan odgovor na pita nje u kojoj meri su ove razlike proizvod anatomsko-fiziološko-razvojnih osobenosti polova za obavljanje uloge svoga p., odnosno socijalizacije polnog identiteta, a u kojoj meri su rezultat procesa socijalnopsihološkog formiranja pojedinaca od trenutka rođenja. Postoji mnogo-predrasuda u pogledu raznih psiholoških oso bina koje se pripisuju određenom p.: tvrdilo se da su inteligencija, mašta, kreativnost osobine muškog p., a emocionalnost, preciznost, strpljivost osobine koje krase ženski p. Na osnovu analize genetskog koda čoveka, današnja nauka je bliža celovitijem razumevanju ovog fenomena. Psihoanalitička teorija Sigmunda Frojda je učinila značajan proboj na planu saznanja o razvojnoj
poliandrija dinamici i procesima sticanja polnog identiteta poje dinca putem identifikovanja dece s roditeljima o b ap. Razvoj prihvatanja i identifikovanja sa ulogom p. ima karakteristične razvojne odlike kod dečaka i devojčica: muškarci se pre, lakše i efikasnije od devojčica opredele za svoju polnu ulogu. Kod devojčica se primećuje duže trajanje ambivalencije i ne uvek voljno opredeljenje za ulogu svoga p. I za dečake i za devojčice podjednako je značajno za učenje uloge p. podražavanje roditelja istog p., ali je takođe u oba slučaja jedinstveno i neophodno identifikovanje sa oba roditelja - s majkom radi sticanja generičkih odlika (kultivacija), sa ocem radi socijalne identifikacije (socijalizacija). Istorijska sociokulturna uslovljenost ponašanja p. ispoljava se, pre svega, na planu normiranja tog ponašanja, formiranja preovlađujućih shvatanja i mišljenja o pri rodi polne podele i razlika, te postavljanja raznih vrsta socijalnih ograničenja i nejednakosti između pripadnika dvap. Komparativna antropološka istraživanja pokazala su da mnoge polne razlike i osobine koje su dugo smat rane rezultatom prirodnog biološkog nasleđa imaju kul turno izvorište (Margaret Mid). U modernim društvima legalne norme su dugo bile izvor formiranja razlika u stavovima i ponašanjima pripadnika obap ., a pri tom su tako proizvedene razlike pripisivane biološkom faktoru. Tako je formiran potcenjivački odnos prema ženskim osobinama i kvalitetima kao inferiornim u odnosu na muške. Na taj načinje ideološki opravdavana stvarna potčinjenost i eksploatacija žena odstrane muškaraca u modernoj civilizaciji. O fe m in iz a m O ro d O s tu d ije ro d a
A. Milić poliandrija. Pojam potiče od starogrčkih reči (poly - mnogo, više; aner, andrôs - muškarac, muž), a upotre bljava se da označi teorijske modele zajednica u kojima jedna žena ima više muževa ili partnera. U antropolo giju je pojam p., uveo škotski advokat Džon Meklenan u svom radu o razvoju institucije primitivnog braka (1865), pokušavajući da kritikuje devetnaestovekovne teorije prema kojima je patrijarhat predstavljao najraniju formu društvene organizacije. Nekoliko godina pre Meklenana, švajcarski advokat Johan Bahofen je objavio knjigu o »majčinskom pravu« (Matrijarhat, 1861), u kojoj je prvi put izložena ideja o arhaičnim društvima organizovanim po principu nasleđivanja imovine po majčinoj liniji. Kako su različita »primitivna« društva teško dolazila do žena, muškarci su delili žene koje je njihova grupa zarobila od drugih plemena ili klanova. Ovo je Meklenan nazvao »primitivnom p .«, i u tim uslovima bilo je teško ustanoviti ko je bio čiji otac, pa
poliandrija
404
je sistem srodstva određivan po majčinoj liniji. Tokom vremena, ovaj sistem je evoluirao u tom smislu da su braća po majci imala zajedničku ženu. Ovo je Meklenan nazvao »tibetanskom p.«, što je bio važan stepen u raz voju institucije braka. »Tibetanska p.« je podrazumevala da su ženina deca poticala po liniji srodstva od braće, što je bio presudan korak ka priznavanju institucije oca. P. je onda ustupila mesto razvijenijem sistemu, leviratu, u kojem je ideja očinstva bila već čvrsto ustanovljena. Dalji razvoj ovog sistema regulisanja odnosa je posebno stimulisan paralelnim rastom ekonomskog i društvenog blagostanja zajednice, što je postepeno proizvelo potre bu za regulisanjem institucije braka. P. je bila važna za razvoj ideja roda, očinstva, mate rinstva, kao i svojinskih odnosa. Međutim, do kraja XIX veka ovo shvatanje značaja p. je konačno napušteno, baš kao i celokupna ideja »matrijarhata«, koja je završila tamo gde ju je Bahofen i pronašao - u antičkom grčkom mitu o Amazonkama. -
m a tr ija r h a t -
m a trilin e a rn o s t
A. Bošković
policija (lat. politia, od gr. politeia - državna uprava, država). P. je posebna državna institucija koja u obav ljanju svoje dužnosti (obezbeđivanje javnog reda, briga o imovinskoj i ličnoj bezbednosti građana, čuvanje postojećeg uređenja) raspolaže mogućnošću upotrebe fizičke sile i prinude, u okviru određenih zakonskih ovlašćenja. Suštinski isto značenje ima i izraz m ili cija korišćen u bivšim zemljama »narodne demokratije«, s tom razlikom što je milicija ovde bila u svemu podređena komunističkoj ideologiji Partije. U stranoj terminologiji reč milicija (fr. milice, eng. milina, nem. militie) označava, pre svega, naoružane jedinice koje nisu u sklopu regularnih vojnih i policijskih snaga. Služba p., kao posebne državne organizacije s vrlo širokim nadležnostima, javlja se u evropskim državama pred kraj XVIII veka odvajanjem policijske delatnosti od ostalih resora unutrašnje uprave. Istorijat p. je usko povezan s razvojem države, tako d a je uloga p. bila pr vobitno svedena na vojnu formu (upotreba plaćenika koji su imali za zadatak da održavaju red i bezbednost italijanskih gradova krajem srednjeg veka), dok se s manufakturnom proizvodnjom pretvorila u kontrolu rada, sigurnosti trgovine i zaštite vladajuće klase. U demokratskom društvu p. treba da održava red i da po stupa prema propisanim zakonima, tj. da bude potčinjena (pravnoj) državi. Institucija p., kao jedan od osnovnih oblika odnosa između države i društva, ne iscrpljuje se opisom njene administrativne aktivnosti: u funkcionalnom smislu, p.
se svodi na poslove održavanja reda, suzbijanje krimi nalnih aktivnosti i delinkvencije, regulisanje saobraćaja ili puko izvršavanje zakona, čime teži da se istakne pa sivna formalnopravna dimenzija p. Nasuprot tome, ten dencija osamostaljenjap. oslanja se na široko shvaćeno diskreciono pravo. U demokratskoj državi, p. se suočava s pravnim ograničenjem arbitrarnosti, a da se pri tom ne dovodi u pitanje policijska operativna efikasnost i inicijativa. Administrativna p. obezbeđuje opštu javnu bezbed nost (održavanje javnog reda i mira, kontrolu saobraćaja, izvršavanje sudskih odluka) i deluje preventivno; sudska p. deluje kao izvršni i pomoćni organ pravosuđa, dok je kompleks državne bezbednosti prepušten tajnim p. Policajac je (ne)uniformisani pripadnik policijskih snaga u izvršavanju policijskog zadatka. Za civilne pri padnike p . uobičajen je naziv detektiv (inspektor), dok je izraz policijski agent u našem jeziku vezan za vršenje špijunaže. P. zapošljava i administrativno, pomoćno oso blje koje ne spada u kategoriju profesionalnih polica jaca. Policijska država označava posebnu formu države u kojoj se preko represivne i arbitražne uloge policijske vlasti, a posebno tajne i političke p ., ostvaruje svemoć režima. Policijski režim označava sistem vlasti koji, preventivno, ograničava slobode građana. Politička p. nalazi svoje opravdanje u opasnosti od destabilizacije uspostavljenog društvenog, tačnije ideološkog poret ka, te preko kontrole eventualnog neprijatelja teži da sprovede kontrolu čitavog društva. Uloga političke p. je prikupljanje podataka o političkom protivniku, odakle se crpu informacije o relativnoj predvidljivosti akcije. Ukoliko se akcija političke p. medijatizuje, kohezija društvene grupe postaje veća pred »neprijateljem«. Vojna p. (fr. police militaire, eng. military police) obavlja specijalna policijska zaduženja u okviru vojnih snaga. Sociologija p. je nova disciplina nastala, pre sve ga, zahvaljujući procesu demokratizacije institucije p. Njen predmet istraživanja je p. u funkcionalnom smislu (akcija, organizacija i odnos s društvom u celini), kako bi se objasnile sve institucije koje doprinose vršenju policijske funkcije. -
v o js k a -
z lo č in -
k r im in a lite t
M. Glamočak
poligamija (gr. poly - mnogo, više; gâmos - brak). Bračna veza između više partnera (muškaraca ili žena). U antropologiji j e p., označavala važan stepen u razvoju arhaičnih društava koji je prethodio razvoju kultura. Za evolucioniste u drugoj polovini XIX veka, postojanje p. bilo je dokaz zaostalosti određenih društava, kao i
405 opšteg odsustva moralnih vrednosti. Praktičan značaj ovaj pojam imao je za istraživače koji su proučavali sisteme srodstva u određenim zajednicama. P. i danas postoji u velikom broju tradicionalnih za jednica u Aziji i Africi, ali i kod pripadnika hrišćanske religije (mormoni), kao i u islamu. U gotovo svim slučajevima reč je o tome da muškarci imaju više žena - samo u nekoliko zajednica u Polineziji i na Pacifiku i ženama je dopuštenoga imaju više muževa, što je dobar pokazatelj globalne neravnopravnosti polova. 3 društvo, drevno O društvo, primitivno S monogamija
polis
nekog čoveka, poveriti mu javnu funkciju ako ga ne poznajete? Kako da odlučuje skupština, taj »kolektivni razum p.«, ako se na agori ne mogu svi okupiti? Kako da se odlučuje ako razgovor nije moguć, razgovor »svih kojih se tiče«, a ticalo se svih? Zato je Grk morao da poznaje p ., on mu je bio stalno pred očima. Geograf ski uslovi su to takođe dozvoljavali, pa p. nisu bili u izraženoj ekonomskoj međuzavisnosti, što je još više pogodovalo autarkičnim težnjama. (2) P. nije bio teritorija. Poznajemo mnoge primere seoba čitavog stanovništva pojedinih p., pa i samih Atinjana u grčko-persijskim ratovima. U jednom kritičnom A. Bošković trenutku toga rata, izveštava Herodot ([storija, VIII, 60-62), Atinjani su zapretili da će - ako im se ostali polis (gr. polis - grad-država). Opšte je mesto d a je Heleni, pre svega Korinćani i Spartanci, ne pridruže u stara Grčka zavičaj političke teorije. Ali teorije nikada otporu - napustiti Atiku i otploviti u Južnu Italiju. P. bi, u ljudskoj istoriji nije ni bilo bez jedinstvene političke dakle, opstajavao i na lađi, jer p. nije bila zemlja, tle, postojbina - i nije se zvao Atika ili Korint, već Atinjani ustanove koju su Grci zvali p., a mi ne uspevamo daje ili Korinćani. uspešno prevedemo na jezik današnje političke teorije. (3) P .je zajednica (gr. koinonia), i to višestruka za Slična politička ustanova ne postoji već više od dve hiljade godina, pa su razumljive teškoće oko imeno jednica. (a) Pre svega, to je zajednica ravnopravnih i slo bodnih ljudi. Bez obzira na oblik vladavine, aristokratski vanja nečega čega više nema. Kad kažemo g radska država ili g ra d -d rža va , si ili demokratski, nije bilo suverena (gospodara) na jednoj gurno je da to nije ni grad, a još manje država u našem i poslušnih podanika, na drugoj strani. Česti građanski današnjem značenju tih reči, mada to jeste i grad i ratovi i pobune svedoče o tome kako se to osećanje slo država, samo mnogo drugačiji. Obratimo pažnju na ne bode i ravnopravnosti nije moglo potisnuti. Pošto je p. koliko njegovih odlika, koje bi mogle da posluže kao bio mali, njegov život je bio javan, a to je svakako pogo elementi jedne moguće definicije p. dovalo demokratskom osećanju. (b) P. je bio i religijska (1) Veličina p. Osim Atine, Sirakuze i Akraganta, to zajednica. Svakip. je, pored opštehelenskih, olimpskih su bile mahom naseobine s pet do deset hiljada građana. bogova, imao i svoje posebne bogove zaštitnike, a A bilo je i izuzetno malih. Nekad slavna Mikena spala naročito heroje. Kultne radnje i religijske i misterijske je bila na nekoliko stotina građana, ali je sačuvala ne svečanosti samo su učvršćivale osećaje pripadništva zavisnost, i u slavnoj bici protiv Persijanaca kod Pateje zajednici. Sveštenici nisu bili posebna kasta, već samo učesvovala je sa svojom »armijom« od osamdeset voj na određeno vreme za tu dužnost izabrani građani. nika. Ali, kao što primećuje jedan engleski helenista, Čitav p. je učestvovao u zajedničkom prinošenju žrtve »bilo bi pogrešno pobrkati veličinu sa značajem«. i javnom obredu posle toga. Religija je dugo vremena Ovde se već nameće nekoliko pitanja. Zašto je p. bila značajan integrativni činilac p. (c) P. je bio i neka bio mali ljudstvom i teritorijom? I u tome je istrajavao vrsta ekonomske zajednice, jer je obezbeđivao ekonom čak i u vremenu kad je bilo jasno da će podleći snažnim sku nezavisnost od drugih p. i održavao tako cenjenu centralizovanim državama. Najprostiji odgovor glasi da autarkiju, (d) Još upadljivije je d a je p. bio kulturnoje p. bio mali jer su Grci hteli da žive u malim zajed istorijska zajednica. Česta surevnjivost između p. javlja nicama. Vidimo u Platonovim Zakonim a (737E) daje la se upravo zbog kulturnog i istorijskog prestiža. 5 040 domaćinstava idealan broj, jer se još svi mogu (3) Iako je p. bio zajednica, on nije bio naprosto međusobno poznavati. A teritorija je bila najidealnija plem e ili narod. U jednom pogledu, plemenska osećanja kada bi se prostirala dokle se pogledom sa najvišeg bila su šira od p., a bila su izražena pre svega u jeziku mesta može obuhvatiti. Aristotel (Politika , 1267b) nas i kultovima. Dorci, Jonci, Eolci, čak i u vreme Peloponeskog rata, insistiraju na srodstvu suplemenskih p. uverava da p. od sto hiljada ljudi nije više p., jer se njime Ti tribalni elementi u helenskim p . imali su drugačiju ne može vladati. Kao što ni deset ljudi ne mogu činiti p., jer ne mogu da obezbede njegovu nezavisnost (gr. ulogu nego kod varvara. Država (tj. p.) nije stvarana autarkeia). Grcima je bio nezamisliv politički život za na tim principima. Srodnosti u dijalektu, kultovima i jednice u kojoj se ljudi ne poznaju, jer kako izabrati zajedničkim predanjima nisu predstavljale temelj p.,
polis
406
iako su razvijanjem plemena nastale manje zajednice ali građanske, a ne plemenske. Etnos se nije poklapao s demosom, tj. narodom u užem smislu, kao siromašnim delom p. Helenski pisci koristili su još nekoliko reći da bi označili sirotinju u p. - plethos, ohlo.s, homilos. (4) P. je bio socijalno podeljen, i gotovo su svuda, naročito u vreme Peloponeskog rata, vođene žestoke borbe između siromašnih i bogatih stanovnika. Aristotel nam u Ustavu atinskom i Politici otkriva uzroke i smisao socijalnih sukoba, revolucija i reformi, i primećuje da »u svakom p. imamo dva p.«. Unutar svakog p, vodila se, naime, borba demosa sa oligarhijom. Sliku p. kao klasnog društva, verovatno najplastičniju, nalazimo u Tukididovom Peloponeskom ratu (III, 73), gde se, pored prikaza borbi, daju i zanimljiva zapažanja o klasnoj psi hologiji i psihologiji masa. Svojom klasnom strukturom, međusobno suprotstavljenim ekonomskim interesima i oštrim socijalnim sukobima, antički p. je pokazivao i razbijeno ogledalo zajednice, nudeći prototip za sve bure kasnijih društava. Najzad, po mnogo čemup. ima u istoriji čovečanstva status »čuda«. Ovde nije reč o nekritičkom divljenju prema helenskom svetu kakvo je povremeno, od rene sanse do romantizma, zahvatalo zapadnu istorijsku i kulturnu misao. Ali, ostaje da mi još nemamo potpuno zadovoljavajuće odgovore na pitanja odakle i kako je došlo do jednog tako snažnog osećanja slobode, jed nakosti i pravde u tom svetu podvojenih zajednica, okruženih ogromnim, statičnim despotijama sa obogotvorenim vladarima na čelu. Da bi se to objasnilo, treba tražiti odgovore pre svega u p. kao jedinstvenoj i ne ponovljivoj tvorevini organizovanog političkog života. O d rž a v a O k u ltu ra , p o litič k a 3 p o litik a
D. Mičunović politeizam (gr. polv - mnogo, više; theos - bog). Oblik teističkog verovanja koji se može označiti kao mnogobošh’o, odnosno kao verovanje u više bogova. Za razliku od monoteizma, koji čoveka gradi »prema slici i prilici Božijoj«,/;. je mnogo antropomorfniji, što znači da se ovde bogovi zamišljaju sličnijim ljudima. Najtipičnije politeističke religije bile su grčka i rimska, koje su zapravo gotovo identične, budući da su Rimljani od Grka prihva tili i sebi prilagodili ceo njihov Panteon (doslovno, »hram posvećen kultu svih bogova«): Zevs/Jupiter, Hera/Junona, Posejdon/Neptun, Arej/Mars, Atena/Minerva, Afrodita/ Venera, Hefest/Vulkan, Hermes/Merkur itd. Međutim, ove religije su samo uslovno »politeističke«, budući da je u njima jedan bog uvek »glavni« ili »vrhovni«. Osim toga, neke od najvećih starih, ali još živućih i široko raspro stranjenih religija su zapravo u isti mah i »politeističke« i
»monoteističke« (npr. hinduizam, kao »narodni teizam«, odnosno kao skup religijskih verovanja i praksi vezanih za žrtvene obrede koji su usmereni na obožavanje »Naj divnijeg«, ili Bhâgavana, a koji praktično može nositi ime bilo kog od brojnih hinduističkih bogova i avatara); druge religije, pak, ni ne poznaju ideju boga u nekom uobičajenom »politeističkom« ili »monoteističkom« smislu (npr. daoizam, konfucijanizam ili budizam sa svo jim učenjem o karmi ili »plodovima prethodnih dela«, samsari ili »ponovnom rađanju«, nirvani ili spasenju shvaćenom kao »utmuće«, te osmokrakom putu ili »putu koji vodi do prestanka patnje«, kao poslednjoj od četiri plemenite istine). Sve to upućuje na zaključak daje podela nap. i monoteizam nedovoljno precizna i, bar u nekim aspektima, prevaziđena. O m o n o te iz a m O re lig ija O te iz a m
M. Tripkovič politički sistem. Jedan od središnjih pojmova poli tičke sociologije i politikologije. U širem smislu, p. s. čine: političke institucije i norme; stranke, interesne grupe i organizacije koje učestvuju u političkom životu ili na njega utiču; politički odnosi i politički procesi. Postoji i znatno uže shvatanje po kojem p. s. predstav lja skup institucija koje čine vlast ili državu. Najzad, u okviru pravca poznatog kao teorija sistema, p. s. se shvata kao podsistem društvenog sistema, zajedno s pravnim, ekonomskim, kulturnim i drugim podsistemima. Ideja o p. s. se u literaturi javlja i pod drugim nazivi ma: politički režim, politički poredak, politički proces. Svaki od ovih izraza je uži, neodređeniji i stoga manje pogodan od sintagme p. s. Politički režim se vezuje više za poredak koji postoji u vreme kada se o njemu govori, pa se taj izraz upotrebljava i da bi se označila određena vladajuća garnitura; politički poredak je samo jedna komponenta p. s. i ovaj izraz previše upućuje na ele ment statike, u značenju koje je tom izrazu dao Ogist Kont; politički proces, nasuprot tome, obuhvata samo dinamičku komponentup. s. Postoje različite klasifikacije p. s ., u zavisnosti od kojeg se kriterijuma polazi. Od starih pisaca najuticajnije su klasifikacije Aristotela i Šarl-Luja de Monteskjea. Prvi polazi od toga ko i kako vrši vlast, pa razlikuje monarhiju, aristokratiju i politeju kao čiste oblike u ko jima pojedinac, manja grupa ili većina vladaju na opšte dobro. Izopačeni oblici vladavine su tiranija, oligarhija i demokratija, u kojima se ne vlada prema pravilima, već se zapostavlja opšte dobro u korist onih koji vla daju. Monteskje deli oblike vladavine na republiku, mo narhiju i despotiju.
J
407 U novijoj literaturi se vrlo često navodi i podela na tri tipa legitimne vlasti - racionalnu (legalnu), tradi cionalnu i harizmatsku - koju je ustanovio Maks Veber. U političkoj nauci XX veka dugo je, naročito u vreme hladnog rata, najuticajnija bila podela na demokratiju i totalitarizam (Rejmon Aron i mnogi drugi), a često se ovoj podeli dodavao i treći element - autoritarni poredak. Ono što se danas naziva p. s. prvi je kao poseban predmet izučavanja izdvojio američki politički pisac Ar tur Bentli (Proces vladanja, 1908). Prvu knjigu u čijem se naslovu javlja izraz p. s. izdao je Dejvid Iston, takođe u SAD (Politički sistem, 1953). Izraz p. s. koristi se i da bi označio akademsku di sciplinu koja se bavi izučavanjem opisanih pojava. Ona se u početku izučava u okviru političke nauke, a kasni je i kao samostalna disciplina. U univerzitetsku nas tavu uvodi se početkom XX veka u SAD, a danas je taj predmet, pod ovim ili drugačijim nazivom, sastavni deo programa svih akademskih ustanova koje se bave političkom naukom. O p a rtija , p o litič k a 3 p o litik a 3 s o c io lo g ija p o litik e
S. Brankovič politika (gr. politikë -v eštin a upravljanja gradom-državom). Delatnost kojom se usmeravaju i usklađuju različite delatnosti u oblasti javnog života, a naročito državni poslovi. Politički subjekt može da bude država, ali i razne nedržavne ustanove: partije, udruženja, sindikati itd. Cilj političke delatnosti je uticaj na državne poslove i vršenje državne vlasti. U užem, tehničkom smislu,p. je veština odmeravanja odnosa između ciljeva i sredstava i korišćenja suprotnosti između protivnika u neracionalizovanoin (pravno neregulisanom) manevar skom prostoru u kojem se menja konstelacija snaga. Od Aristotela do danas postoji mnogo definicija p. (normativna, racionalistička, dijalektička, instrumen talna itd.), u kojima se ispoljava ne samo različit ugao posmatranja i idejnog opredeljenja nego i usložnjavanje p. U evropskoj filozofskoj misli normativisti su tvrdili da između p. i etike nema suprotnosti. S druge strane, pozitivisti su tvrdili da političku organizaciju nije moguće definisati prema ciljevima, već samo po osobenom sredstvu, tj. prinudi. Maks Veber je suštinu države video u monopolu nad legitimnom fizičkom prinudom. Za dijalektičko-kritičke teorije, p. je rezul tat klasnih društvenih protivrečnosti, a u Marksovoj definiciji države kao aparata vladajuće klase prisutna je normativističko-kritička i pozitivistička komponenta.
politika
Neusklađenost pojma p. vidljiva je u postojanju različitih, pa i m eđusobno oprečnih određenja p.: etatističko (usmereno na državu), nasuprot participativnom (okrenuto pojedincu); normativno (okrenuto vrednostima), nasuprot deskriptivnom (opisnom); kon fliktno nasuprot konsenzusnom (u osnovi je sukob ili težnja za kompromisom); istorijsko (koje naglašava promenjivost p.) nasuprot neistorijskom (nepromenjivost p.)\ moderno (vezano za prosvetiteljsku racio nalnost) nasuprot postmodemom (dezideologizacija i relativizacija). Definicijap. zavisi i od vannaučnih sklo pova, a od poimanja središnjeg pojmap. zavise saznajni ciljevi sociologije p., odnosno njeni istraživački priori teti i izbor metodoloških postupaka. Dva su osnovna značenja p., iako se u najvećem broju svetskih jezika koristi ista reč (engleski jezik je tu izuzetak). U prvom, instrumentalnom značenju, p. (eng. poli tics) označava u suštini borbu interesa, grupa i pojedinaca. Reč je o borbi za vlast, koja pojedincima i grupama koji su je osvojili omogućava izvlačenje ko risti iz kontrole najvažnijih državnih službi (patronaža nad službama). U drugom, neutralnom značenju (eng. policv), p. označava pravce usklađivanja delatnosti od opšteg značaja (spoljna, privredna, školska p. i si.). U prvom slučaju, p. obeležava zaštitu privilegovanih položaja, a u drugom sredstvo nužne integracije i napor da se uspostavi bezbednost i relativna pravednost koji zajedničko dobro štite od pojedinačnih zahteva. Navedena značenja izražavaju dve najvažnije strane p. Priroda p. i države kao njene ključne ustanove je dvo jaka: država je sredstvo vlasti koje osigurava interese određenih društvenih klasa, slojeva i grupa (danas preko partija koje imaju patronažu nad ključnim državnim službama), ali je i ustanova koja obezbeđuje minimum društvenog poretka i integracije bez kojih bi zajednički život bio nemoguć. Različit je udeo jedne ili druge funk cije države - u zavisnosti od vremena i prostora, ali su obe uvek prisutne. Sadržaj p. čine interesi različitih društvenih slojeva i grupa koji se, u zavisnosti od forme, tj. razvijenosti političkih ustanova i političke kulture, štite na različite načine (u neskrivenom ili prerušenom obliku, na le galan, ilegalan, kompromisan ili nasilan način). Pošto se p. ponajviše ostvaruje kroz vlast, a vlast propisuje norme, p. počiva na pretendovanju na obaveznost. Pravo je najvažnije sredstvo p., pa se sa srnenom p. u različitoj meri menja i pravo. P. može menjati kon struktivne norme (kojima se određuju ciljevi prava), ili samo tehničke (koje služe ostvarenju ovih ciljeva). Politički sukobi mogu se rešavati prinudom, ideološkim obmanama i manipulacijama, racionalnom raspravom,
politika
408
saglasnošću ili odlučivanjem većine. Partije se kod uticanja na birače služe ideologijom, obećanjima, ma nipulacijom, osećajnim simbolima, uprošćenim pred stavljanjem problema, patetičnim jezikom apela, su gestivnom slikom, sugerisanjem jednostavnih rešenja i si. Racionalno ubeđivanje kombinuje se sa osećajnim sadržajima. Za sociološko određenje p. nije dovoljno imati na umu samo njenu antagonističku kom ponentu p r i ja t elj-nepri ja t elj. Danas se pojam p. nastoji »dekonvencionalizovati«, tj. prevladati njegova isključivo etatistička i antagonistička odredba: p. nije samo delatnost koja razlikuje javnog prijatelja od neprijatelja, niti golo sredstvo vladanja jedne grupe nad društvom. Ove odredbe iz klasičnog poimanja p. treba dopuniti pojmovima dijalog, saglasnost, saradnja. Klasična misao o p. bila je prožeta bipolarnim razlikovanjima: spoljnjeg i unutrašnjeg javnog neprijatelja, rata i mira, a u ratu - vojske i civila, neutralnosti i ne-neutralnosti (Karl Šmit). Sociološke bipolarne antiteze, manje ili više opterećene vrednosnim sadržajima, još su više zaoštravale klasično antagonističko poimanje p.: zajednica-društvo, kapitalizam socijalizam, demokratija-totalitarizam, levića-desnica, organsko i mehaničko društvo, kultura-civilizacija, univerzalizam-partikularizam, nacionalno-intemacionalno, ustavni -nacionalni patriotizam itd. Apsolutizacija krutih alternativa vodi politizaciji, ali odmereno i istorično korišćenje nekih binarnih alternativa može biti korisno kao klasifikacijski okvir za proučavanje p. Politizacija je prenaglašeno političko m išljenje koje stvarnost predstavlja u alternativam a ili-ili, a ne dijalektički, kao višeslojnu sintezu protivrečnih obeležja. Kod krupnih naprednih društvenih promena politizacija je bila nužna poluga m obilizacije masa (revolucije, oslobodilački ratovi). U nauci su pomenuta isključiva antagoniziranja više podsećala na ideološko manihejstvo nego na diferencirani naučni pristup. Zato se antagonističko poimanje p. mora dopuniti. P. se ne može svesti na odnos između javnog prijatelja i nepri jatelja, jer je ona i obavljanje opštih zajedničkih poslova koji su od interesa za sve građane (zaštita zakonitosti, bezbednost, prosveta itd.). To je moždajoš važniji seg ment p. O d rž a v a O s o c io lo g ija p o litik e O v last
T. Kuijić položaj, društveni. Pojam tesno povezan s poj mom društvene uloge, ali se te dve sociološke kategorije međusobno znatno razlikuju. D. p. se može odrediti kao mesto koje pojedinci ili grupe zauzimaju na društvenoj
lestvici bogatstva, moći i ugleda. U sociologiji se d.p. obično dele na pripisane i stečene. Prvi se pojedincima pridaju samim rođenjem (pol, starost, nacionalna pripad nost, porodično bogatstvo, uticaj, nasledne titule i si.), a drugi se stiču tokom života, najčešće u vezi sa obav ljanjem profesionalne delatnosti. Ova podela je, dakako, samo uslovna i služi za bolje objašnjenje i razumevanje te važne sociološke kategorije. Pripisani p. mogu biti privilegovani i deprivilegovani, a u oba slučaja bitno utiču na »životne šanse« pojedi naca, tj. na mogućnosti vršenja određenih uloga i sticanja odgovarajućeg mesta u društvu. Pored toga, stečeni p. mogu biti viši, niži ili istovetni s pripisanim. Posmatrano u celini, ovaj poslednji slučaj je najrasprostranjeniji, što znači da se društveni slojevi u većini društava, pogotovo u »redovnim« prilikama, pretežno samoobnavljaju. Po pravilu, pripisani p. negativno koreliraju s ver tikalnom društvenom pokretljivošću i motivacijom za delovanje ljudi (motiv za postignućem je, recimo, sla bije izražen što je društvo zatvorenije), dok stečeni p. stoje s njima u odnosu pozitivne međuzavisnosti. Po stoje društva u kojima su gotovo svi p. definitivno »pri pisani« (npr. kastinska) ili su takvi neki od najvažnijih, uključujući i one najviše (kao u slučaju nasledne mo narhije), kao što postoje i ona društva u kojima prevagu imaju »stečeni« p ., mada se oni teško mogu odvojiti od prvih. Uopšteno govoreći, u tradicionalnim predindu strijskim društvima preovlađuju pripisani, a u modernim industrijskim društvima stečeni p. Ali, čak i u savremenim »otvorenim« društvima, koja su veoma zainteresovana da omoguće vertikalno socijalno napredovanje talentovanim pojedincima iz »nižih« društvenih slojeva, taj uspon ide obično samo do granica funkcionalne upotrebe njihovih talenata, sposobnosti i radnog učinka. Svaki društveni p. može biti posmatran u sklopu dve svoje osnovne relacije: horizontalne, koja podrazumeva mrežu veza i odnosa, stvarnih ili mogućih, pojedinaca i grupa s drugim pojedincima i grupama istog statusnog nivoa; i vertikalne, koja podrazumeva raznovrsne odnose sa onima »iznad« i onima »ispod« posmatranog statusnog mesta. Kad se kombinuju te dve dimenzije, d. p. se može tumačiti kao ukupnost jednakih ili hijerarhijskih odno sa koji nekog pojedinca povezuju s drugim članovima njegove statusne grupe ili ostalih statusnih grupa. U savremenoj sociologiji velika pažnja posvećena je ulozi škole i porodice u procesu sticanja društvenih p. Tako, npr., Talkot Parsons i njegovi sledbenici naglašavaju da se dete u procesu socijalizacije mora kretati od partikularističkih normi i pripisanog statusa porodice prema uni verzal ističkim normama i postignu tom statusu društva odraslih. Škola priprema mlade ljude
409 za taj prelazak. Ona postavlja univerzalističke norme u okvirima kojih svi učenici nastoje da postignu svoj status. Njihovo ponašanje se ocenjuje prema merilima školskih pravila, njihov uspeh se meri prema uspehu na ispitima. Na sve učenike primenjuju se, u principu, jednake norme, bez obzira na pripisane karakteristike, kao što su pol, rasa, etnička pripadnost, porodično poreklo. Budući da se status postiže na osnovu individualnih zasluga, škole funkcionišu na meritokratskom principu. Škola je društvo u malom - ona priprema mlade ljude za njihove uloge odraslih. Po mišljenju ovih teoretičara, moderno industrijsko društvo se sve više zasniva na postignuću, a ne na pripisanosti, na univerzalističkim, a ne na partikularističkim vrednostima. U američkom društvu škole razvijaju dve glavne vrednosti: vrednost postignuća i vrednost jedna kosti šansi. Sve to se dobro uklapa u osnovne zahteve raz vijenog industrijskog društva, koje iziskuje radnu snagu orijentisanu prema uspehu. Ono je zainteresovano da, preko sistema različitog nagrađivanja za različit uspeh, obezbedi visok status »pobednicima« u situaciji u kojoj svi imaju podjednake izglede na uspeh. Škola se, dakle, shvata kao glavni mehanizam selekcije i podele uloga, pa time i statusa. Takvom stanovištu se, međutim, mogu uputiti i određene zamerke, budući da ono zanemaruje činjenicu da ni u jednom do sada poznatom društvu svi pojedinci nemaju podjednake šanse. Društvene razlike i selekcija među ljudima počinju i pre škole, praktično od samog rođenja, a to ih u izvesnom smislu prati do kraja života. Osim toga, postojeći sistem vrednosti i distribucije uloga i položaja ovde se prihvata kao nesporan, a od pojedi naca se traži da se u njih samo što bolje »uklope«, čime se zapravo čuva postojeći sistem moći koji u sebi krije mnoge neravnomernosti i nejednakosti. Ali, time se, svakako, ne osporava opšta konstatacija da su modema društva znatno otvorenija od tradicionalnih i da u njima sve više dobijaju na značaju stečeni položaji. 2 je d n a k o s t ša n si 3 p o k r e ljiv o s t, d ru š tv e n a 3 s lo je v ito s t, d r u š tv e n a
M. Tripković
polutani. Mešovita i heterogena socioprofesionalna skupina koju uglavnom čine seljaci-radnici, ali i druge preiazne socijalne kategorije koje nastaju u procesu deagrarizacije. Izrazom p. označavaju se figurativno svi oni koji su se našli na prelazu iz sela u grad, zapo slili se izvan poljoprivrede, ali ostali da žive u selu (sta nuju u porodičnoj kući i povremeno i dopunski rade na porodičnom gazdinstvu). Ova skupina, za koju se kaže da je »jednom nogom u selu, a drugom u gradu«, zanimljiva
populaciona politika je za istraživanja sa sociološkog, socijalnopsihološkog i kulturološkog stanovišta. Kod nas je Cvetko Kostić (1955) prvi započeo proučavanjep ., uvodeći ovaj izraz u našu sociologiju. P. pripadaju i oni koji žive u gradu i rade izvan poljo privrede, ali u selu imaju manji ili veći posed na kojem sebi obezbeđuju dopunske prihode (za sebe proizvode »zdravu hranu«), rekreativno se bave poljoprivredom ili čuvaju porodičnu tradiciju. 3 d e a g r a r iz a c ija 3 u rb a n iz a c ija
M. Mitrović poljoprivreda, v. agrar populacija, skup
v.
(a) stanovništvo; (b) statistički
populaciona politika (lat.populatio - nastanjivanje, stanovništvo). Na svakom stepenu svog razvitka, ne zavisno od načina na koji je organizovana zajednica u kojoj je živeo, čovek se susretao sa populacionim problemima, zauzimao stavove i tražio rešenja. Otuda elemente p.p . nalazimo u najstarijim ljudskim zajedni cama. Međutim, do modernog doba, ne može se govoriti 0 kontinuitetu i o univerzalnosti sprovođenja politike, a pogotovo ne o opšteprihvaćenim najvažnijim načelima, ciljevima i institucijamap. p. Dvadeseti vek obeležava intenziviranje političkih akcija u oblasti stanovništva. Mortalitetna politika se prva konstituisala. Politika unapređenja zdravlja se ge neralno sprovodi i, u celini gledano, ona - uključujući 1 odgovarajuće mere - nije sporna niti je prate ot vorena pitanja. Migratorna politika se, takođe, dugo i široko sprovodi, mada sa nepoznanicama i nepotpunim rešenjima. Tek u poslednje dve decenije, u mnogim sre dinama, p. p. u oblasti fertiliteta stanovništva smatra se podrazumevajućom pretpostavkom razvoja, shvaćenog u najširem smislu. Uvođenje pronatalitetnih mera u razvijenim zemljama i antinatalitetnih mera u zem ljama u razvoju je, pre svega, odgovor na suočavanje s nepovoljnim demografskim trendovima, posmatranim sa stanovišta veličine populacije (depopulacija ili brzi rast) i njene starosne strukture (sa preovlađivanjem sta rog, odnosno mladog stanovništva), kao i posledicama koje populacioni faktor stvara u brojnim socijalnim i ekonomskim oblastimau kojima je prisutan. Natalitetnu politiku karakteriše i veći broj netešenih pitanja u poj movnom i teorijskom smislu, posebno onih koja se tiču efikasnih mera. Iskustva razvijenih zemalja ukazuju da, bez obzira na značajne razlike u ekonomskim, društvenopolitičkim
populaciona politika i vrednosnim sistemima, kao i pristupu p. p ., postoji značajan stepen uniformnosti u pogledu ciljeva, pra vaca mera, kao i definitivnog izraza primenjenih mera. Danas je u najvećoj meri prisutan indirektan pristup, kojim se, preko politike podrške porodici, odnosno brojnih relevantnih socijalnih politika (socijalna si gurnost, stanovanje, zapošljavanje i drugo), eksplicitno ili implicitno teži stvaranju uslova koji bi mogli stimu lativno uticati na rađanje. On je rezultat otpora direkt nom uplitanju politike u sferu reproduktivnog ponašanja individue. Istorijsko iskustvo vezano za autoritarne nacističke režime, ljudska prava, političke prepreke, neverovanje u efekte p. p. ili verovanje u čoveka kao racionalno biće neke su od pretpostavki koje se nameću u objašnjenju osnove otpora. Pored toga, potrebno je vreme, usled prirode procesa, da se iskuse prve posledice nezadovoljavajućih demografskih trendova. Indi rektan pristup se, pak, suštinski ne razlikuje od eksplicitnog pronatalitetnog pristupa koji je karakterisao veliki broj socijalističkih istočnoevropskih zemalja i zemalja centralne Evrope. Politika prema fertilitetu i u ovim zemljama je sprovođena posredstvom politike prema porodici i drugih oblasti socijalne politike, mada su u njihovim razvojnim planovima pronatalitetni ciljevi bili integrisani. Politika podrške porodici ima dva cilja, koji zapra vo koegzistiraju. Smanjivanje troškova roditeljstva i ublažavanje nejednakosti u životnom standardu između porodica sa i bez dece prevashodno je socijalni cilj, no, njegovi efekti mogu biti stimulativni po rađanje čak i u slučaju da se oni ne očekuju. Ovako definisan cilj mogao bi se označiti kao demografski neutralan. Uobičajeno se kao ciljna grupa đefiniše porodica, no u skorašnje vreme, s porastom kampanja za prava deteta, cilj se usmerava na dobrobit dece. Pluralizam formi porodične organiza cije, kao i uvećanje broja porodica s jednim roditeljem, proširuje opseg značenja socijalnog cilja jednakih šansi za sve. Pronatalitetni cilj, stimulisanje većeg broja dece u porodici kako bi se dostigao željeni nivo rađanja, rede je zastupljen na opštem nivou. Mere kojima se operacionalizuju ovi ciljevi mogu biti u novcu ili u uslugama. Mada je teško napraviti univerzalnu tipologiju mera pomoći porodici, moguće je izdvojiti: finansijska davanja kojima se teži da bi se pokrio deo ekonomskog tereta podizanja dece, čemu se, uslovno, može pripojiti i sistem poreskih olakšica; regulisanje radnog statusa roditelja i odsustvovanja tokom trudnoće, porođaja, podizanja male dece i negovanja bolesnog deteta, kao i mogućnosti usklađivanja rada i roditeljstva fleksibilnim sistemom radnog vremena;
410 programe čuvanja dece zaposlenih roditelja; planiranje porodice. Najveći broj procena ukazuje da je m aksimalan efekat primenjivanih mera porast završnog fertiliteta do 10%, što je u uslovima izuzetno niskog fertiliteta nedo voljno. Razlozi izostajanja željenih efekata su, svakako, mnogobrojni i nedovoljno poznati. Moguće ih je tražiti u neadekvatnoj operacionalizaciji mera, ali se postavlja i pitanje adekvatnosti mera s obzirom na kompleksnu determinističku osnovu reproduktivnog ponašanja u sa vremenom društvu. M ortalitetna politika u razvijenim zemljam a je usredsređena na nekoliko tema. Pre svega, na bolesti koje su povezane sa stilom života, na degenerativne bolesti, kao što su kancer i sida, kao i na očuvanje životne sredine. U većini zem alja se prepoznaje i potreba za akcijom da bi se smanjila razlika u nivou morbiditeta i mortaliteta između različitih socijalnih grupa. Najveća pažnja se, pak, usmerava u promociju prevencije bolesti. Internacionalne migracije u sve većoj meri postaju važna oblast delovanja u okviru p. p ., pre svega zbog izmenjenih uslova. Naime, u ovom momentu imigracioni pritoku većini razvijenih zemalja prevazilazi njihove potrebe i akomodacione kapacitete. Vlade zemalja koje su imigracioni pritisak ocenile kao nezadovoljavajući preduzimaju dve različite kategorije mera. Prvom kategorijom mera pokušava se otklanjanje uzroka emigracije putem ekonomskih ulaganja i pomaganja da se politički konflikti reše u saradnji sa zemljama u razvoju i zemljama Centralne i Istočne Evrope. Druga kategorija uključuje administrativne mere, uglavnom restriktivne prirode da bi se migracioni tok - pre sve ga, ilegalni ali i legalni - držao pod kontrolom. Među njih spadaju otežano dobijanje azila, jaka unutrašnja kontrola, kažnjavanje poslodavaca koji zapošljavaju ilegalne migrante i repatrijacija. Na kraju, veliki broj mera i programa postoji u nizu zemalja da bi se olakšala integracija migranata. Mnoge zemlje u razvoju su u poslednje dve dece nije, posebno u poslednjih desetak godina, iz pozicije laissez-faire prešle u suprotnu poziciju i usvojile p. p. i populacione programe, otvoreno i široko, kao inte gralni deo planova razvoja. Čak i vlade s tradicionalno pronatalističkim stavovima usvojile su smanjenje populacionog rasta kao primami cilj p .p . Tako, nešto više od polovine zemalja u razvoju ima široko postavljenup. p. politiku koja obuhvata veliku skalu tema i problema. Oko dve trećine zemalja Azije i Pacifika (62%), više od polovine afričkih zemalja (58%), i oko 40% zemalja Latinske Amerike i Kariba sprovodi eksplicitnup. p. Ve-
411 liki broj ovih zemalja je kasno, imajući u vidu posledice kao i demografsku inerciju, počeo da interveniše. Zdravlje majki i dece i planiranje porodice, javno zdravlje, položaj žene, inform isanje i edukacija stanovništva su centralne komponente u p. p . koju sprovode zemlje u razvoju. Sadržinske razlike u okviru ovih politika nisu značajne i sastoje se od obuhvatanja ili neobuhvatanja manje važnih tema kao što su mi gracije, urbanizacija, razvoj seoskih područja, socijalna zaštita, očuvanje životne sredine i uključivanje mladih ili stare populacije kao posebnih ciljnih grupa. Razlike se duguju specifičnostima koje karakterišu različite zemlje, ali i različitoj percepciji tema koje spadaju u p. p. Međutim, pored nesumnjivog napretka u kvalita tivnom smislu, i bogate saznaj ne i iskustvene osnove na koju mogu da se oslone, vlade zemalja u razvoju se suočavaju sa značajnim teškoćama u obezbeđivanju adekvatne finansijske osnove za svoje programe. - m ig ra cije - prirodni priraštaj - stan ovn ištvo Mirjana Rašević
populizam (lat. p o p ulus - narod). Pojam koji se obično shvata na dva načina: ( 1) da bi se opisao ma sovni, narodni pokret, ili pak (2) da bi se uputilo na ne demokratski'oblik društva u kojem se autoritarna vlast vođe oslanja na iracionalnu podršku masa. U prvom slučaju, p. se često izjednačava sa agrarnim pokre tom ili pokretima koji se bore za društvene reforme i prosvećivanje narodnih masa, kako u političkom, tako i u kulturnom pogledu. U drugom, potpunijem i mo dernijem značenju, »sindrom p .« označava nedemokrat ski, antiindividualni, antiintelektualni i antielitistički poredak koji se formalno poziva na narod, ali za koji narodne mase predstavljaju fasadu demokratije, ili pak služe kao materijalna snaga na koju se vlast oslanja kako bi samovoljno i nedemokratski donosila odluke, navod no od interesa za čitavo društvo. Po pravilu, svi totali tarni režimi ili nastaju na podršci masa ili se održavaju veštom ideološkom manipulacijom (klasne, nacionalne, rasne prirode itd.) i na iracionalnim motivima kojima podležu pretežno niži i srednji društveni slojevi. U različitim zemljama, kao što navodi Margaret Kanovan, javljaju se dva osnovna oblika p. - agrarni (seljački pokret, agrarni socijalizam) i politički p. (diktatorski, demokratski, političarski), koji ili razaraju demokratiju (fašizam u Nemačkoj i Italiji), ili onemogućavaju stvaranje i funkcionisanje demokratskih institucija u onim društvima u kojima demokratija nije postojala (komunistička i postkomunistička društva). - ceza riza m - d em okratsk i d esp o tiza m - m asa M. Todorović
poremećaji psihičkih funkcija
poredak, društveni. Celina međusobno povezanih institucija u društvu. Pojam d. p. se obično upotrebljava da bi označio društveno stanje u kojem preovlađuju harmonični društveni odnosi, a otvoreni društveni kon flikti bivaju svedeni na najmanju meru. Bitni elementi svakog d. p. su: vrednosti, odnosno ciljevi čijem ost varenju članovi društva teže; pravila i norme ponašanja koji treba da omoguće ostvarenje postavljenih ciljeva; sistem društvene kontrole koji obezbeđuje reakciju na kršenje normi, odnosno zaštitu d. p. U sociološkoj teoriji postoji više objašnjenja temelja na kojima počiva d. p.: (a) na prinudi, monopolišući vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju, iz kojega pak proizlaze politička moć i vlast (Karl Marks); (b) na prinudi, ali i na određenom stepenu zajedničkih vrednosti (Maks Veber); (c) na saglasnosti u pogledu zajedničkih vrednosti i normi (Emil Dirkem, Talkot Parsons); (d) na usklađivanju različitih interesa pojedinaca u društvima s razvijenom podelom rada (ova ideja ima više pristalica u ekonom skoj teoriji nego u sociologiji). - in stitu cija - in stitu cio n a liza cija - p o litič k i siste m M . Todorović
poremećaji psihičkih funkcija. U psihopatologiji, koja izučava psihičke poremećaje, psihičke funkcije su elementi psihičkog života koji uobičajeno čine: svest (sveukupnost psihičkog života), m išljenje (ili kognicija), pažnja, osećanja ili emocije (konativni aspekt psihičkog života), nagoni, volja, pamćenje, doživljaj sopstvene ličnosti i inteligencija. Poremećaji svesti dele se na kvantitativne (somnolenca ili pospanost, sopor - delimični i koma - potpuni gubitak svesti) i kvalitativne poremećaje svesti: konfuzno-neoridno stanje (stanje slično snu, sa disociranim mišljenjem), delirijum (psihičko stanje ispunjeno stra hom, halucinacijama, dezorijentacijom i naknadnom amnezijom), sumračno stanje (slično delirijumu, ali s više uznemirenosti i mogućim homicidom), somnabulizam (ili mesečarstvo), fuga (stanje besciljnog nesvesnog lutanja) i hipnoza (veštački izazvano suženje svesti). Poremećaji pažnje dele se prema dva kriterijuma: ( 1) prema sposobnosti promene predmeta pažnje ili vigilnosti (na hipervigilnu i hipovigilnu pažnju) i (2) prema stepenu koncentracije pažnje na jedan sadržaj ili tenacitetu (na hipertenacitet i hipotenacitet pažnje). Poremećaji pamćenja dele se na kvalitativne i kvan titativne. U kv antitativne poremećaje pamćenja spadaju hipermnezija (preterana sposobnost pamćenja), hipomnezija (smanjena sposobnost pamćenja), lakunarna (delimična) amnezija, zatim retrogradna (amnezija
poremećaji psihičkih funkcija za period pre kritičkog događaja) i anterogradna am nezija (amnezija za period posle kritičnog događaja). U kvalitativne poremećaje pamćenja spada konfabulacija (kombinovani gubitak sećanja sa elementima očuvanog sećanja), alomnezija (iskrivljena sećanja), pseudomnezija (tzv. halucinacije sećanja, takođe nerealno pamćenje) i pseudologia phantastica (patološka lažljivost). I poremećaji afekata dele se na kvalitativne i kvan titativne. U kvantitativne poremećaje afektivnog života spadaju depresivno (bezrazložno sniženo) i manično (bez povoda povišeno) raspoloženje, zatim apatija, emocionalna labilnost i patološka razdražljivost. U kvalitativne poremećaje afekata spada afektivna krutost (nesposobnost moduliranja afekta prema situaciji), paratimija (neadekvatnost osećanja u odnosu na situaciju) i paramimija (neadekvatnost mimike u odnosu na aktuelna osećanja). Poremećaji mišljenja su sociološki verovatno najin teresantniji, budući da se lako brkaju sa ideološkim i religioznim mišljenjem. Dele se na formalne i sadržajne poremećaje mišljenja. U formalne poremećaje spa da: opširno, viskozno (lepljivo), ubrzano i usporeno mišljenje, zatim inkoherentno (s međusobno nepove zanim rečenicama), disocirano mišljenje (s međusobno nepovezanim recima), blok misli, perservacija, odnos no verbigeracija (ponavljanje poslednjih reči koje je izgovorio sagovornik) i rasulo pojmova (s neologiz mima, tj. novo formiranim recima koje imaju značenje samo za pacijenta). U sadržajne poremećaje mišljenja spadaju precenjene misli (značaj realno zasnovane misli je preteran), prisilne misli (misli koje se nameću sub jektu protiv njegove volje) i sumanutosti, i to najčešće proganjanja, zatim sum anutosti trovanja, veličine, nihilističke sumanutosti i sumanutosti propasti i kri vice, hipohondrijske sumanutosti i sumanutosti odnosa, interpretativne, erotomanske, religiozne sumanutosti i sumanutosti ljubomore. Reč je o nerealnim, logičkim postupkom nekorigibilnim idejama, kojima je psihički život pacijenta preplavljen. Poremećaji percepcije dele se na iluzije (pogrešno opažanje predmeta koji realno postoje), agnozije (pogrešno prepoznavanje predm eta iako se tačno opažaju neki njegovi elementi) i halucinacije (doživljaj opažanja predmeta i bića koja ne postoje u realnosti). Halucinacije mogu da budu u svim sferama čula (slušne kao najčešće, potom vidne, halucinacije ukusa i mirisa, dodira, pokreta i ravnoteže), zatim cenestetičke halu cinacije (vezane za unutrašnje organe) i funkcionalne halucinacije (npr. hipnogogne - pre spavanja ili vr toglavice) koje nisu izraz psihopatoloških promena.
412
Što se tiče poremećaja volje, koja je obično ve zana za motoriku, oni mogu biti takođe kvantitativni i kvalitativni. U kvantitativne poremećaje volje spada hipobulija ili smanjenje volje, i abulija ili potpuna bezvoljnost. U kvalitativne poremećaje volje se ubraja: ambitendencija (istovremeno protivrečno motorno htenje), automatsko pokoravanje (ekstremno sugestibilna poslušnost u izvođenju motornih radnji), ehopraksija i eholalija (ponavljanje poslednjeg pokreta ili poslednje izgovorene reči sagovornika), negativizam (ponašanje suprotno zahtevanom ili očekivanom), katatoni stupor (potpuna motorna nepokretnost), katatoni nemir (neisprovocirani, iznenadni motorni pokreti ili napadi), impulsivne radnje (provocirani iznenadni izlivi besa ili motorne radnje), prisilne radnje (pokreti koje pacijent mora da učini da bi smanjio napetost), manirizam (bi zarni pokreti ili stavovi tela tipa voštane savitljivosti, psihičkog jastuka i slično). Poremećaji doživljaja sopstvene ličnosti dele se na depersonalizaciju (doživljaj da se subjekt promenio u smislu d a je on postao neko drugi a ne on sâm), derealizaciju (doživljaj da se dotad poznata okolina čudno izmenila), transformacija ličnosti (doživljaj promene sopstvene ličnosti u drugog čoveka ili drugo biće), tranzitivizam (doživljaj da ono što se dešava subjektu pripa da drugoj ličnosti), fenomen čitanja misli (doživljaj da obolelom drugi ljudi čitaju ono što on misli), dvostruka ličnost (doživljaj podeljenosti sopstvene u dve ili više ličnosti, koje nisu svesne jedna druge), te najzagonet niji i najteži psihički poremećaj - autizam (doživljaj i ponašanje ličnosti u svetu zatvorenom za komunikaciju s drugim ljudima i bićima). Poremećaji inteligencije dele se na urođene ili vrlo rano stečene maloumnosti ili oligofrenije (s tri stepena: debilnost, imbecilnost i idiotija) i kasno stečene ili de mencije (najčešće arteriosklerotičnog tipa). Nagonski poremećaji mogu da budu isto tako kvanti tativni i kvalitativni, i to važi za sva tri osnovna nagona: nagon za ishranom, za življenjem i seksualni nagon. U kvantitativnim poremećajima nagona za življenjem sniženje nagon za životom u različitom stepenu, od ta e d iu m v ita e , sam oubilačkih misli, parasuicidalne pauze, suicidalnih namera, pokušaja samoubistva do realizovanog samoubistva. Kvantitativni poremećaji nagona za hranom su povišen nagon ili bulimia i snižen, anoreksija. Povećan seksualni nagon u kvantitativnom smislu naziva se kod muškaraca satirijaza, a kod žena nimfomanija, a sniženje seksualnog nagona kod žena frigidnost, a kod muškaraca impotencija. Kvalitativni poremećaji potrebe za hranom poznati su kao picae (neobični prohtevi za hranom), antropo-
413
fagija (bolesno jedenje ljudskog mesa), koprofagija (uzimanje fekalija), nekrofagija (jedenje mesa s leševa). Kvalitativni poremećaji seksualnog nagona poznati su kao seksualne inverzije (promena objekta seksualnog interesovanja), i to kao zadovoljenje sa osobom istog pola (homoseksualizam ili uranizam kod muškaraca i tribadizam ili lezbejstvo kod žena). Seksualne per verzije (masturbacija, transvestitizam, metatropizam, egzibicionizam, mazohizam, sadizam, i gerontofilija) su poremećaji u načinu zadovoljenja seksualnog nagona. Danas su oni na Zapadu, kao i seksualne inverzije, uglav nom relativiziovani, taćnije depsihopatologizovani zahvaljujući seksualnim slobodama. Izuzetak je jedino pedofilija koja je vezana za kriminogeno ponašanje psihički izmenjenog pojedinca. - psihopatologija - prevencija psihičkih poremećaja - sociologija, psihijatrijska
P. Opalić pornografija. Kovanica od grčkih reči porne bludnica i graf ein - pisati. U širem značenju, najčešće detaljističko i naturalističko opisivanje opscenih i las civnih situacija, čiji se elementi, od daleke prošlosti do današnjeg doba, susreću u raznim oblastima stvaralaštva. U užem značenju, u savremenoj komunikaciji p. se od nosi na vizuelne prikaze opscenih situacija. P. označava različite oblike prikazivanja čovekove seksualnosti na način koji je svodi samo na ogoljeni polni čin, čije diverzitete demonstrira u tančine, i to tako što ih lišava svake duhovne, odnosno emotivne podloge. P. je vrsta proizvoda, koji se stvara da bi se koristili seksualni porivi ljudi u svrhu lake i velike za rade, naročito u modernom dobu, kada se razvila prava industrija različitih pornografskih sadržaja. Pošto pri stup p. ljudskoj seksualnosti, za razliku od erotike, po pravilu vređa ukus i osećaje većine ljudi, proizvodnja i distribucija pornografskog materijala je u mnogim sredinama običajno neprihvatljiva, pa i zakonski sankcionisana. Zakonodavni pristup p. veoma je različit od društva do društva, u skladu s preovlađujućim moralnim i kulturnim obrascima, pa se može reći daje percepcija pomografičnosti nekog prikaza seksualnosti različita od sredine do sredine. Načelno, p. je u tzv. demokratskim, liberalnijim društvima uglavnom masovno prihvaćena, osim ako nije takvog karaktera da nedvosmisleno de gradira seksualnost kao deo ljudske prirode, pa time i čoveka kao biće, čime drastično vređa osećanja većinske populacije. Ovakva liberalizacija stava ljudi iz tzv. demokratskih društava prema p. nastala je u okviru dramatičnog napretka na polju poštovanja seksualnih prava i sloboda, naročito žena, koji je ostvaren u drugoj
pornografija
polivini XX veka, ali i zahvaljujući napretku tehnologije u potrošačkom društvu, u kojem se elementi p. često koriste i u reklamne svrhe, odnosno promocije raznih proizvoda. Sklop ovih činilaca rezultirao je naporima da se oplemeni pornografski sadržaj elementima ero tike. Time je, pretežno u komercijalne svrhe, p., velikim delom postala dovoljno humanizovana da zadovolji osnovne estetske i moralne kriterijume, što joj je obezbedilo veću prihvatljivost. Ipak, uprkos tome, prihvaćenostp. u bilo kojem ob liku ni u jednom društvu nije bila niti jeste nesporna. Ovo najbolje ilustruje Pariška konvencija doneta 1910. godine, kojoj su pristupile gotovo sve ondašnje države, ujedinjene u prvom globalnom naporu da se suzbije širenje onovremenih pornografskih publikacija. Počev od kraja XX veka, sva društva bez izuzetka postigla su konsensus d a je najneprihvatljiviji oblik pomenute pojave dečija p., pa se države ujedinjavaju u naporu da se ona energično suzbije. Dečija p. je vizuelni prikaz, na bilo kojem mediju, nedvosmislene seksualne aktivnosti koja uključuje dete ili maloletno lice. Saglasno modernim opšteprihvaćenim stavovima, ovo je samo po sebi zločin, odnosno vid zloupotrebe deteta; to je ilustracija drugog zločina koji se odigrao, naime seksualne zloupotrebe deteta koja zatim biva pri kazana u komercijalne svrhe. Dete involvirano u p. je žrtva pre svega zato što je seksualno zloupotrebljeno, a to po pravilu rezultira teškim i mnogostrukim posttrau matskim posledicama koje se javljaju čak i bez ikakvog daljeg prikazivanja pomenute zloupotrebe do koje često ipak dolazi upravo radi daljeg lukrativnog prikazivanja. Zbog toga je dečija p. sankcionisana najpre Konvenci jom Ujedinjenih nacija o pravima deteta iz 1989 (koju je ratifikovala i naša zemlja), a zatim i Fakultativnim pro tokolom uz Konvenciju o pravima deteta, prodaji dece, dečijoj prostituciji i dečijoj p. Na regionalnom planu, Savet Evrope je sankcionisao dečiju p. Konvencijom o Saj ber kriminalu iz 2001, što od 2003. godine obavezuj e i našu zemlju. Na nacionalnom nivou, dečiju p. oštro sankcioniše Krivični zakon Republike Srbije. Dečija p. je rastući problem i poprima sve veće razmere, viktimizujući mnogo dece - najpre onu naj ranjiviju, odnosno siromašnu, ali i decu uopšte uzev. Naime, napredak digitalne tehnologije koja međusobno povezuje milione ljudi omogućava da joj samostalno pristupe mnoga deca i tako budu prevarom namamljena da posluže kao predmet mnogostruke seksualne eksploatacije od strane kriminalaca kojima pomenuta nova tehnologija obezbeđuje anonimnost, zahvaljujući čemu njihova zlodela ostaju teško dokaziva. Tako nove tehnologije proširuju problem time što omogućavaju
pornografija
414
masovnu distribuciju prikaza seksualno zlostavljane dece u komercijalne svrhe od strane osoba koje je teško identifikovati i procesuirati. Upravo ovo je uslovilo interesovanje i organizovanog kriminala za teško kažnjivu ali ekstremno lukrativnu aktivnost organizovanja prave industrije dečije p., zasnovane na teškom zlostav ljanju dece. Zato se rastući društveni napor da se deca zaštite od seksualne ekploatacije uz njeno prikaziva nje praktično pretvara i u borbu protiv kriminaliteta u najširem smislu. Nema sumnje da će naredne godine doneti nove oblike dečije p., posredstvom medija ko jima se distribuiraju njeni sadržaji, ali će se javiti i novi pristupi i instrumenti za borbu protiv ove pojave - na tehničkom, zakonodavnom, obrazovnom, civilnom i svim drugim planovima. kriminalitet - trgovina ljudima A Dimčevska
porodica. Jedna od malih, primarnih društvenih grupa. Deo njenih članova regrutuje se u grupu prema prirodnim zakonitostima (po osnovu rođenja), dok su struktura p. i dinamika pod uticajem biosocijalnih činilaca (pol i starost). P. je istorijski veoma promenjiva, kako po obliku tako i po strukturi i funkcijama, pa je gotovo nemoguće dati definiciju p. koja bi obuhvatila sve njene raznolike varijetete. P. čine dva elementa koji variraju u istorijski promenjivim srazmerama: ( 1) zajednički život i rad pod istim krovom grupe ljudi i (2) srodnička povezanost između njih. Svoju punoću ovaj spoj doživljava tek u modernoj epohi, od kada možemo da govorimo o pravom značenju pojma p • Prema savremenim istoričarima p ., period od XVI do XVIII veka predstavlja konsolidaciju moderne p. u obliku u kojem je mi danas poznajemo. U nauci, ali i ujavnosti, postoje brojne zablude kada je u pitanju definisanjep. Jedna od najrasprostranjenijih jeste da se pod pojmom p. podrazumeva oblik moderne p. Tako se savremeni oblik p. univerzalizuje i posmatra kao nepromenjiva konstanta ljudskog i društvenog života koja postoji i deluje od samog ljudskog nastanka. Druga česta zabluda odnosi se na shvatanje p. kao os novne ćelije svakog društva, što je potpuno istorijski i strukturalno netačno. Obe zablude imaju korene u hrišćanskom tumačenju nastanka sveta i čoveka. Izraz u srpskom jeziku za imenovanje ove pojave (»po-rod«) ukazuje na poreklo i karakter grupe: us postavljanje, posredstvom rađanja, srodničkog odnosa kao temelja povezivanja članova. Izraz p. ne postoji u Vukovom Rječniku (mada se pominje u izvorima iz XIV veka, ali se potom gubi), što svedoči o novini pojave. U čitavoj Zapadnoj Evropi tek od kraja XVIII veka u
upotrebu ulazi izraz s jedinstvenom latinskom osnovom - fam ulus, fam ilia. U Rimu se tim izrazom označavao rob koji je bio u ličnoj službi i kojim je gospodar slo bodno raspolagao (mogao je da ga po svojoj smrti preda bilo kome u nasleđe ili da ga oslobodi, što je najčešće i činio). Između porekla izraza i njegovog savremenog značenja postoji očigledan nesklad. Veza koja spaja ove međusobno udaljene pojave može se naći u vrsti odnosa i osnovnoj funkciji koju je p . imala od davnina. Reč je o ličnom odnosu između članova (specijalni status »ličnih« robova) i funkciji »služenja«, odnosno zado voljavanja ličnih potreba članova. Za savremenu nauku pravi izazov još predstavlja p., u predmodemoj epohi, budući da se zna daje ona morala izgledati i delovati sasvim drugačije od savremene male p. Pripadnici evolucione škole prvi su učinili značajne korake na otkrivanju prošlosti p ., naročito njenog izvor nog oblika. O tome su stvorene različite evolucione te orije i klasifikacije porodičnih oblika, sve do prelaska u civilizaciju. Najpoznatija, koja se do danas održala, uprkos brojnim nedostacima, jeste klasifikacija porodičnih oblika Luisa Morgana (Drevno društvo, 1877) koju je potom u potpunosti preuzeo Fridrih Engels (Poreklo po rodice, privatne svojine i države, 1884), te je kao takva postala i zvanično marksističko stanovište. Klasifikacija ima sledeće stunjeve: p. krvnog srodstva, punalua p., sindijazmička ili p. para, patrijarhalna p. i, najzad, monogamna p. kao civilizacijski oblik. Evolucionističkom monizmu savremena teorija suprotstavlja pluralizam, kako u protoporodičnim oblicima, tako i pluralizam evolucionih tokova. U suočavanju s prošlošću p., nova disciplina pod nazivom istorija p., počev od šezdesetih godina XX veka, nastoji da otkrije izvore za dokumentovano i siste matsko saznanje o porodičnim oblicima u srednjovekovnoj Evropi. Dosad su prikupljena izuzetno korisna i nova saznanja o pojavama kao što su rađanje, umiranje, odrastanje, detinjstvo i odnos prema deci, srodničko grupisanje i odnosi, stanovanje, stupanje u brak, prelju ba i seksualni odnosi, porodična ekonomija i tipovi p. u raznim klasama i slojevima itd. (Filip Arijes, Tamara Harivn, Piter Leslit). U sociologiji p., ne postoji jedinstvena klasifikacija, odnosno tipologijap ., već se u zavisnosti od aspekta koji se posmatra primenjuju različite klasifikacije. Uopšte uzev, mogu se razlikovati moderna nasuprot tradicio nalnoj p., nuklearna nasuprot proširenoj, komunalna nasuprot individualnojp. itd. Dosadašnja rasprava jasno govori da ono što danas nazivamo p. u prošlosti ili nije postojalo ili je postojalo na bitno drugačiji način. Predmoderna p. je strukturalno bila nediferencirana grupa
415
budući da su je činili srodnici i nesrodnici (pripadnici viših i najnižih staleža živeli su pod istim krovom). Osnovno za p. u tim vremenima jeste d a je ona bila ekonomski samodovoljna proizvodno-potrošačka jedi nica koja je svojim članovima obezbeđivala sredstva za osnovno preživljavanje. Grupa je raspolagala određenim stepenom političke vlasti koja je bila koncentrisana u rukama starešine p., odnosno kuće, što je zavisilo od njegovog socijalnog položaja. P. je bila javni i, istovre meno, privatni i lični odnos članova koji su je činili. Ono što mi danas smatramo univerzalnim elementom ljudskog i društvenog života (»kolevka ljudskosti« - Margaret Mid) nastalo je kao oblik svakodnevnog života jedne veoma specifične, u prvo vreme margi nalne skupine ljudi koju je činilo gradsko stanovništvo ili građanski stalež tokom feudalizma. Kada je ta prvo bitno marginalna skupina počela polako da se širi, boga ti i preuzima na sebe sve veći broj društvenih i javnih funkcija, te napokon putem revolucije uspela da osvoji vlast, ona svoj način porodičnog života proglašava opštim i jedino legitimnim i legalnim obrascem kojem se na različlite načine prilagođavaju i usvajaju ga i svi ostali delovi društva. Od sredine XX veka ovaj obrazac porodičnog života doživljava svetsku ekspanziju. Reč je o širenju i univerzalizaciji zapadnoevropskog oblika moderne, male, privatnep. na sva društva i kulture u savremenom svetu. Taj trend je prema savremenim istorijskim saznanjima prethodio procesima intenzivne industrijalizacije i ur banizacije koji su se odigravali u zapadnoevropskim društvima od početka XIX veka. Na sličan način, univerzalizacija konjugalnog oblika p. šezdesetih godina XX veka prethodi procesima ekonomske, društvene i političke globalizacije s početka novog milenijuma. -
b ra k , d o m a ć in s tv o -
s o c io lo g ija p o r o d ic e
A. Milić
porodica, kom unalna (lat. com munis - opšti, zajednički). Antipod individualizovanoj porodičnoj grupi kakvu predstavljaju nuklearna ili proširena po rodica. K. p. postoji kao teorijska i utopijska zamisao do koje se dolazi uglavnom kroz kritiku građanske po rodice i njenih vrednosti kao što su posesivnost i indi vidualizam. Zamisao o takvoj porodici javlja se u delima socijalnih utopista od XVI do XVIII veka, a potom i u delima pisaca radikalno socijalističke orijentacije. Kao ostvarena zamisao, k. p. ima više različitih tipova. Tokom XVIII i XIX veka u Americi su postojali broj ni pokušaji da se na osnovu religioznog hrišćanskog fundamentalizma ostvare komunalne zajednice koje bi, prenoseći sve funkcije na zajednicu, ukinule indi
porodica, moderna
vidualnu porodicu. Najpoznatiji od tih pokušaja, koji je trajao gotovo jedan vek, jeste zajednica Oneida u državi Njujork. Brak je odbačen, a seksualno sparivanje radi rađanja dece odobravala je zajednica; zajednica se stara la o odgoju i vaspitanju dece, a izdržavala se od veoma uspešno vođene proizvodnje koja je donosila profit. Savremeniji tip k. p. u Americi se razvio u okvirima hipi pokreta šezdesetih godina XX veka. Međutim, ove zajednice nisu uspevale da se duže održe budući da nisu bile zainteresovane za razvijanje autonomne proizvodnje (osim nekih oblika naturalne proizvodnje za preživljavanje), a i zbog oslonca na potkultume vred nosti (narkomanija i alkoholizam). Tipičan primer k. p. koji je uspeo da se održi i uspešno funkcioniše u savremenim društvima su izraelski kibuci. Oni su stvoreni zbog potrebe naseljavanja Jevreja u negostoljubivim pustinjskim uslovima i neprijateljskom okruženju arapskog stanovništva Palestine. Dominantne su kolektivne vrednosti, kolektivni rad i kolektivna svo jina. Individualna porodica postoji, ali je njena uloga bitno ograničena u svim funkcijama, a naročito kada je reč o odgajanju male dece. Postoje ustanove na nivou zajednice u kojima se zbrinjavaju i podižu sva deca koja su raspoređena prema starosnim razredima - od odojčadi do dece koja pohađaju školu. Roditelji i deca se viđaju, ali u ograničenom slobodnom vremenu. Kibu ci su se održali uprkos velikim promenama do kojih je došlo u izraelskom društvu od vremena prve koloniza cije; prema ispitivanjima izraelskih sociologa, mladi roditelji u Izraelu preferiraju kibuce kao mesto života u periodu rađanja i odgajanja male dece. -
k ib u c -
p o ro d ic a -
s o c io lo g ija p o ro d ic e
A. Milić
porodica, moderna. Primarna društvena grupa koja nastaje na temelju priznate veze supružnika i njihove dece, rođene ili adoptirane, čije su osnovne funkcije so cijalizacija dece i održavanje psihičke stabilnosti odra slih članova grupe. U ranoj građanskoj eri, m. p. je cen tar privatnosti u zajednici s privatnim preduzetništvom na koje se oslanja kao na svoju materijalnu podlogu. U današnje doba, porodica je još jedini zaštitnik privat nosti pojedinaca pred naletima birokratizovane države. Osnov m. p. jeste samostalna bračna dijada (konjugalna porodica). M. p. je odvojena, samostalna i nezavisna od srodničkih grupa kojima pripadaju supružnici. Unu tar društvenog sistema svaka porodica predstavlja in dividualnu zasebnu jedinicu koja zadovoljava potrebe svojih članova samostalno ili u kooperaciji s drugim društvenim ustanovama i javnim službama koje spadaju u okvir delovanja moderne države. Kada je reč o srod-
porodica, moderna stvu, m. p. je rezultat postepene istorijske redukcije i kontrakcije srodničkih odnosa na nukleus neophodan za biološku reprodukciju. M. p. se funkcionalno diferencira i učvršćuje kao nezavisan srodnički atom u društvenoj strukturi, koja - usled razdvajanja privatne od javne sfere u modemom društvu - u osnovi ne trpi srodničko povezivanje. Problemi s definicijom privatnosti po rodice javljaju se uporedo i u porodici i u društvu u meri u kojoj u savremeno doba sve više nestaje granica između javnosti i privatnosti. M. p. se iznutra diferencira prema polnoj i starosnoj strukturi, i u tom smislu predstavlja jedinstvenu društve nu grupu u kojoj biološke osobenosti članova tvore osno vicu društvenog strukturisanja. Biološki osnov ne deluje u »čistom« vidu, već kroz društveno oblikovane polne razlike i kroz statusne položaje članova. U tom smislu se govori o rodnim ulogama polova i društvenoistorijskoj kategoriji međugeneracijskih odnosa. M. p. je u sociološkoj teoriji od početka definisana kao demokratska, egalitarna ustanova, za razliku od predmodernih, autoritarnih oblika (tradicional na porodica). Savremena kritička misao, a naročito feministička, smatra da se m. p. kvalitativno ne raz likuje u pogledu diskriminacije i subordinacije žena i dece u odnosu na pređašnje oblike. Što se tiče odnosa polova, m. p. je ustanova »civilnog ropstva« (Kerol Pejtmen). Žene nisu više svojina muškaraca i ne po stoje više »aranžirani« brakovi koje sklapaju srodnici, ali zato žene, kroz »slobodan« bračni ugovor, dospevaju u stanje materijalne, socijalne i psihičke zavisnosti od supruga koji ih izdržava. Takav položaj žena se bitno promenio u drugoj polovini XX veka s njihovim masovnijim zapošljavanjem, što ih praktično čini nezavi snim od muškaraca i njihove zarade. Ali, umesto oblika »privatnog patrijarhata« u kojem su žene bile zatočenice porodice, sada je na delu »javni patrijarhat«, u kojem su žene izložene diskriminaciji i subordinaciji ujavnim sferama rada i potrošnje - kao što su zapošljavanje i nivo zarada, mogućnosti pristupa javnim službama, te u sferi slobodnog vremena, komercijalizacijom ženske seksualnosti na seksističkim reprezentacijama u ma sovnim medijima. Uprkos proklamovanoj decentričnosti nuklearne porodice, te znatno većem i dužem roditeljskom posvećivanju odgajanju dece i staranju za njih, iz ni. p. još nije iščezao autoritarni odnos u socijalizaciji i vaspitavanju dece. ili pak njegove kriptovarijante, kao što je »permisivni« vaspitni stil ili laisse-fair vari janta. Roditelji deci prepuštaju da vrše izbore i opredeljivanja bez ulaganja vlastite motivacije i istrajnijeg posvećivanja roditeljstvu. M. p. je uspela da razgradi
416
očev autoritet, ali nije izgradila zamenu za funkcije koje je taj autoritet imao u socijalizaciji dece. Otuda m. p. odlikuje »bezočinstvo«, tj. stvarno ili latentno odsu stvo funkcije oca u procesu socijalizacije. Posledica takvog »blagog« vaspitnog odnosa prema deci jesu »komformističke«, heteronomne ličnosti (Erih From), »ka drugima orijentisane jedinke« (Dejvid Risman), ili »narcističke ličnosti« (Kristofer L eš). Rastući značaj države i njenih institucionalnih podsistema u slučaju m. p. ima za posledicu redukciju nekih važnih porodičnih funkcija. Obrazovni sistem gotovo u celosti preuzima na sebe funkciju socijalizacije podmlatka. To je teoretičarima različitih orijentacija (liberal nim, ali i progresivnim) davalo nadu da će u budućnosti, sa sve većim preuzimanjem raznih funkcija porodice od strane države, porodica jednostavno »ođumreti« ili se zadržati u vrlo redukovanom i, sa stanovišta društvene reprodukcije, nevažnom opsegu —isključivo kao intim na osećajna zajednica. I jedni i drugi su se zalagali za potpuno prenošenje procesa vaspitavanja dece u školske institucije, koje bi delo vale pod jedinstvenim državnim nadzorom. Treći su rešenje videli u stvaranju takve šire zajednice koja će u potpunosti preuzeti na sebe ukupno staranje o deci (komunalne porodice). Od starijih formi, m. p. se razlikuje, pre svega, činjenicom da u njoj dobrobit pojedinca postaje važnija od dobrobiti grupe. Podrazumeva se da takvo delovanje porodice neizostavno ima afektivno-emocionalni kara kter. Otuda su i osnovne funkcije porodice u modemom društvu usmerene, pre svega, ka psihičkim funkcijama - zadovoljavanju potreba pojedinaca i razvoju njihovih ličnosti. Zbog uslova u kojima deluje i načina na koji de luje, m. p. je izuzetno fleksibilna i nestabilna društvena forma i odnos. Ona se vrlo brzo lomi, raspada, dezorganizuje, ali se zato i veoma brzo ponovo uspostavlja, povezuje, organizuje; ona relativno brzo gubi svoje članove (razvodi, napuštanje supružnika, odlaženje dece), ali je zato sposobna i da vrlo brzo nadoknadi ove gubitke (ponovno stupanje u brak, adopcija, binuklearno povezivanje porodica itd.). Za razliku od XIX veka kada je pojedinac tokom čitavog života imao priliku da promeni samo dve porodice (porodicu orijentacije svojih roditelja i vlastitu porodicuprokreacije), pojedi nac u savremenom društvu može uzastopno da prome ni nekoliko porodica, ali i da veći deo života provede kao samac. M. p. postaje sve više prazna ljuštura koju poje-dinci lako napuštaju u traganju za alternativnim načinima svakodnevnog života koji bi im ponudili više samobitnosti, solidarnosti i ljudske privrženosti. Otuda konjugalna ili nuklearna varijanta porodice prestaje da
417 bude dominatan oblik svakodnevnog života u najrazvi jenijim društvima današnjice. - društvo, moderno - porodica - sociologija porodice A. Milić
porodica, nuklearna [konjugalna porodica]. Naziv za savremenu porodicu koja po sastavu predstavlja malu grupu roditelja i njihove dece (rođene ili adoptirane). Naziv konjugalna ili bračna porodica potiče od Emila Dirkema, koji je tim izrazom hteo da ukaže na bračnu dijadu kao stub savremene porodice koja predstavlja završetak procesa srodničke kontrakcije, odnosno evo lucije porodičnih oblika. Sa izlaskom širih i užih grupa srodnika iz porodične grupe nestaje i porodični »komunizam«, pod kojim se podrazumeva zajednički rad, prisvajanje, nasleđivanje i potrošnja srodničke grupe; u savremenoj porodi ci se i rad i svojina i potrošnja individualizuju, a u nekim slučajevima nasleđe se socijalizuje i postaje opštedruštvena svojina (npr. korporacijska svojina ili prenošenje autorskih prava). Izraz n. p. koji je potisnuo Dirkemov izraz potiče od Talkota Parsonsa. U analizi porodice on je krenuo Dirkemovim tragom. Naglašavanjem nukleamosti kao bitne osobine savremene američke porodice, Parsons je hteo da istakne samostalnost »izolovanog« porodičnog atoma od svih drugih srodničkih linija povezanosti i njegovu funkcionalnu efikasnost. U modemom društvu, nezavisna pozicija porodice je uslov za socijalnu i pro stornu pokretljivost, a pokretljivost - uslov održanja industrijskog sistema. Zbog ekstremnog naglašavanja izolacije n. p ., Parsons je oštro kritikovan od strane brojnih sociologa porodice; prema nalazima njihovih empirijskih istraživanja, n.p. nije »izolovana« već je i dalje u interakciji i komunikaciji sa svojim srodničkim zaleđem. Tako se dolazi do teze o postojanju »modifikovane proširene porodice« (Judžin Litvak) u savremenim industrijskim društvima. - porodica - porodica, modema - sociologija porodice A. Milić
porodica, proširena. Svaki oblik porodice koji nije nuklearna porodica , tj. koji u svom sastavu, pored roditelja i dece, ima i druge srodnike. Proširivanje može biti po horizontalnoj liniji (braća i sestre i njihove po rodice), što je redi slučaj u zapadnoevropskoj tradiciji. Kada se u sociologiji porodice govori o p. p ., misli se na trogeneracijski oblik porodice u kojem pod istim krovom rade i žive roditelji ijedan od njihovih oženjenih potomaka sa svojom decom (unucima). Ovaj oblik p. p.
porodica, tradicionalna poznat je iz tročlane klasifikacije Frederika Le Pleja pod nazivom »porodica-stablo« (famille-souche). Smatra se d a je to najstabilniji oblik koji garantuje trajno obnav ljanje društva i države, stabilnost poretka i sigurnost svojim članovima. Zbog toga su se mnogi politički i socijalni mislioci u prošlosti zalagali za očuvanje ovog oblika porodice kao garanta društvene stabilnosti. P. p. je karakteristična za seljaštvo u uslovima sitnog parcelnog poseda, te s procesima industrijalizacije i monopolizacije u poljoprivredi nestaje ili dobija neka druga svojstva. U domaćoj sociologiji, p. p. je poznata pod nazivom »mešovito domaćinstvo«. Trogeneracijska porodica uspešno pokriva rad na sitnom seljačkom posedu i istovremeno omogućava upošljavanje jednog dela članova izvan poseda, u industriji ili uslužnim delatnostima (polutani), što je bio karakterističan oblik transformacije ruralne porodice u bivšem jugoslovenskom socijalističkom sistemu. Poseban tip proširenosti predstavlja »modifikovanap .p .« u najrazvijenijim in dustrijskim društvima Zapada pedesetih i šezdesetih godina XX veka. Ovde je reč o solidarnoj zajednici »na daljinu« između roditelja i njihove oženjene i udate dece, u obliku finansijskih transfera i emocionalne podrške. - domaćinstvo - porodica - porodica, tradicionalna A. Milić
porodica, tradicionalna. Suprotnost modernoj po rodici, zbirno ime za mnogobrojne istorijski i kulturno različite tipove predmoderne porodice. Strukturalno, ova porodica bi mogla da bude nuklearna ili proširena, ali je za nju uvek karakteristično d aje porodična jedi nica samo deo šireg srodničkog sistema od kojeg zavisi njen identitet i egzistencija. T. p. je uvek bila proizvodna jedinica, naročito u seljačkim društvima. Otuda u ovim porodicama postoji izrazita polna podela rada koja se odnosi ne samo na funkcije u reprodukciji već, pre svega, na proizvodne funkcije porodice u kojoj su svi članovi imali svoje oblasti rada. T. p. u patrilinearnim seljačkim društvima počiva na patrijarhalnom autoritetu starešine porodice, odnosno oca/supruga. Često se patri jarhalni autoritet smatra osnovnim svojstvom t. p., ali to nije ispravno, jer postoje t. p. u kojima se ne izdvaja autoritet nijednog člana posebno (porodična/kućna za druga). Otuda ima osnova da se posebno govori o patri jarhalnoj porodici kao o vrsti tradicionalnog porodičnog tipa, koji je karakterističan za zemljoradnička društva i kulture, a održao se do danas u društvima sa živom seljačkom tradicijom. Pojedine oblasti Mediterana i čitav Balkan, gde su još aktuelni tragovi seljačke kul-
porodica, tradicionalna
418
ture, pokazuju osobenosti patrijarhalnog obrasca u poro dičnom životu. - društvo, tradicionalno - porodica - porodica, proširena A. Milić p orod ičn a te r a p ija . Postupci dijagnostikovanja i rešavanja poremećaja koji se tiču ne samo pojedinca nego i porodičnih odnosa, tj. obrazaca interakcije, a izvode ih profesionalni porodični terapeuti. Tridesetih, a naročito pedesetih godina XX veka, iz grupne psihoterapije počeli su da se izdvajaju terapeuti koji su radili isključivo s porodicom kao celinom, i to unutar nekoliko psihoterapijskih pravaca. Suština shvatanja porodice u p. t. jeste da porodica kao celina ne predstavlja samo sumu svojih delova nego i specifičnu celinu u interakciji sa svojom okolinom. Za razumevanje porodične dinamike potrebne su, naime, i infor macije o kulturnom, etničkom, socioekonomskom i razvojnom statusu svakog člana i porodice u celini. Svaka porodica ima, zapravo, svoju istoriju (faze raz voja), svoje mitove, načine menjanja ličnosti, obrasce zapažanja i sl. Članovi imaju svoje uloge koje su hije rarhijske, specifične, kao i koalicije, zatim načine uza jamne kontrole, modele kažnjavanja i nagrađivanja, vidove raspodele moći i sl. Bračni terapeuti (po pravilu muškarac i žena) opserviraju bračnu dinamiku i intervenišu, empatišući sa svakim članom, istovremeno pojašnjavajući njihova osećanja i međusobne veze, odnosno njihova uzajamna emocionalna »dugovanja« i »potraživanja«. Oni rade na jačanju porodičnih i bračnih koalicija, zaštićujući decu od uvlačenja u bračni sukob, ohrabrujući otvorene i jasne komunikacije. Naročitu pažnju obraćaju projektivnoj identifikaciji (pripisivanje vlastitih svojstava ličnosti drugom članu porodice), pojačavajući manje konfiiktogene obrasce komuniciranja, obeshrabrujući pre svega one destruktivne i nepravedne, te pronalazeći i učvršćujući nove načine efikasnog porodičnog funkcionisanja. Ipak, p., t. je više koncentrisana na ponašanje negoli na osećanja i mišljenja članova porodice. Među prvim teorijskim pristupima u p. t. je psiho analitički (Natan Akerman, Helmut Štirlin), kojim su u taj postupak uvedeni izrazi višegeneracijske perspektive (naslednog neurotičnog stila komuniciranja) u porodici, delegiranja (člana porodice sa simptomom) i triangulacije (koalicija u porodici). Hajdelberška grupa porodičnih terapeuta približila je psihoanalitički pristup sistem skom, koji se razvio vrlo brzo počev od sedamdesetih godina prošlog veka, na čelu sa Džeksonom Bejtsonom na Polo Alto klinici. Sistemski pristup u p. t. zasnovan
je na kibernetičkom komunikacijskom modelu. Uočivši tzv. dvostruke komunikacije, sistemičari su razvili tzv. stratešku sistem sku p. t. Unutar sistemskog pristupa u p. t. razlikuju se još tzv. milanski model, utemeljen na ideji o cirkulamosti porodičnih relacija, zatim ekosis te msk i porodični pristup i tzv. stru k tu ra ln a p. t., u središtu čijeg zanim anja je struktura i funkcija porodičnog (sub)sistema u odnosu na druge sisteme u koje je on uklopljen. Kasniji teorijski derivati sis temskog pristupa su radikalni konstruktivizam , koji naglašava značaj tzv. autopoezije (samoproizvođenja) porodične dinamike, zatim kratkotrajni sistemski pristup i narativni pristup, koji ističu neke verbalne aspekte iz vorne sistemske p. t. Teorijska grana ove vrste terapije je i porodična razvojna terapija, koja sistemskom pristupu pridodaje neke elemente teorije sistema, koncentrišući se na rast i razvoj pojedinca u porodici, u onom smislu u kojem je to zamišljeno u humanistički orijentisanim psihoterapijskim pravcima. Kod nas se p. t. primenjuje najviše u lečenju alkoho lizma i drugih bolesti zavisnosti, zatim u lečenju psi hoza, poremećaja ponašanja, svih psihičkih poremećaja dece, a naročito u terapiji poremećenih bračnih odnosa i kod razvoda braka (radi zaštite razvojnih potreba dece). Ona se organizuje u posebnim bračnim savetovalištima, čak i u privatnoj praksi, ali češće u psihijatrijskim us tanovama ili centrima za socijalni rad. Što se tiče teorij skog pristupa, najpoznatiji je onaj Branka Gačića, pod nazivom sistem ska p. t. alkoholizma. - porodica - psihoterapija P. Opalić p orod ičn a zadruga [kućna zadruga]. Vrsta domaće (kućne) zajednice koja se zasniva isključivo na srodničkoj pripadnosti članova. P. z. čine muškarci po patrilinearnom srodstvu (braća, stričevi, sinovci, odnosno očevi, sinovi i unuci); oni čine stalan sastav p. z., dok njegov promenjivi deo čine ženski članovi koji u p . z. ulaze udajom i iz nje izlaze takođe zbog udaje. Ovaj oblik domaćeg života ima neverovatan istorijski raspon postojanja - od vremena ulaska u civilizovano doba do savremenih društava. Posebno je karakterističan za Balkansko poluostrvo i narode koji su ga naseljavali, te se do danas zadržao kao značajan oblik porodičnog života kod Albanaca na Kosovu i u severnoj Albaniji. Vuk Karadžić je u svom Rječniku definisao z. kao more serbico (srpski običaj) i potom je u svetsku etnologiju i antropologiju ovaj pojam ušao pod svojim srpskim izra zom »zadruga«. P. z. nije specifična samo za Slovene, niti Srbe, već predstavlja univerzalniju formu ekonom skog i srodničkog povezivanja koja postoji i u drugim
419
delovima sveta. Tako, indijska porodica, poznata pod nazivom joint family, u osnovi predstavlja takav način povezivanja srodnika, a sličan oblik se sreće kod Kabila, naroda koji naseljava pustinjske delove Alžira (Cvetko Kostić). Osnovne osobine ovog oblika porodice su: ( 1) zajednica muških srodnika po patrilieamom principu računanja; (2) imovinska zajednica u kojoj je celokupna imovina nedeljiva i neotuđiva; (3) zajednica rada i (4) zajednica autoriteta. P. z. je veoma zatvorena i u izvesnoj meri ksenofobična zajednica. Žene se u p. z. uvek tretiraju kao stran ci, prema njima se gaji temeljno nepoverenje, pa je to i razlog što se tretiraju kao izrazito inferiorne, kako u podeli rada, tako i u ukupnom životu zajednice. U novije vreme (XVIII i XIX vek), poznati su primeri žena koje su bile starešine p. z. (u slučaju smrti svojih muževa i njihove odrasle braće). Sto se tiče imovine, p.z. j e u pravom smislu komunistička zajednica proizvod nje i potrošnje, postoje svaki član radio prema svojim sposobnostima, a dobijao prema svojim potrebama. Bez obzira na svoju moć, pojedinac nije mogao ni na koji način da otuđi imovinu p. z. Jedini način na koji se moglo raspolagati imovinom bila je institucija deobe u kojoj su svi odrasli i oženjeni muškarci dobijali pravo učešća u podjednakoj podeli ukupne imovine. Ovo se obično dešavalo kada bi p. z. brojčano postala veoma velika te, posle smrti starešine, osnivača porodice, i/ili zbog nekih pragmatičnih razloga (izbegavanja naplate poreza, migracije itd.) nije više mogla da opskrbi sve članove. P. z. opstaje na zajedničkom radu svih članova - muškaraca i žena, dece i staraca. Unutar p. z. posto jala je izvesna specijalizacija uloga koja je imala u vidu sposobnosti članova. Najvažnije uloge su bile uloga domaćice među ženama (koja je raspoređivala i nadzi rala ženske poslove) i starešine p. z. koji je, pre svega, imao dužnost da predstavlja p. z. spolja i da unutar nje raspoređuje i nadzire rad svih članova. U literaturi postoji spor oko vrste autoriteta u p. z. Neki taj autoritet, tj. funkciju vlasti starešine p. z., poistovećuju s rimskim institutom pater familias, tj. oca porodice koji ima vlast nad životom i smrću svojih članova. Drugi smatraju d a je reč o »demokratskom« ili »izbornom« autoritetu starešine. Naime, svu vlast u p. z. ima skup ili veće odraslih muškaraca, a oni između sebe biraju pojedinca koji će sazivati to veće i biti ope rativni vođa i zapovednik nad svim ukućanima. Uko liko izabrani ne obavlja svoju funkciju dobro, može biti smenjen. Očito da je u slučaju »izbornog starešine« reč o starijim oblicima ove kućne zajednice, dok je u slučaju patrijarhalnog autoriteta starešine, odnosno oca
porodični budžet porodice, koji beleže istraživanja u XIX i XX veku, reč o transformaciji u pravcu patrijarhalnog oblika porodice koja se povezuje s prodiranjem robnonovčanih odnosa koji razaraju prvobitni imovinski komunizam p. z. U literaturi takođe postoji spor u pogledu veličine p. z. U starijoj literaturi, obično se pod p. z. podrazumeva velika grupa koja prelazi 20 ljudi, a poznate su zadruge i s preko 100 članova. Međutim, još je Valtazar Bogišić konstatovao da u zadružnom ciklusu obnavljanja po stoji kontinuitet između inokosne i zadružne forme po rodice. P. z. može biti locirana na nekoliko različitih mesta istovremeno, tj. pojedini njeni delovi mogu biti dislocirani, što zavisi od tipa ekonomske aktivnosti. Na Balkanu je utvrđen oblik »predvojene zadružne po rodice«, u kojoj je jedan deo porodice živeo u ravnici i bavio se zemljoradnjom, a drugi na planini i bavio se stočarstvom. Drugi oblik predvajanja p. z. može se javiti kada se porodica deli na deo koji živi i radi na selu i deo koji živi u gradu, ili čak u inostranstvu (savremene al banske porodice). Vera Stajn-Erlih je proučavala poslednje dane p. z. na jugoslovenskom prostoru pre Drugog svetskog rata. U ondašnjoj državi, ova forma domaćeg života posvuda je doživljavala duboku transformaciju usled sve intenzivnijeg kontakta i uključivanja seljačke privrede u robnonovčane tokove i državno regulisanje (pravo svojine, oporezivanje itd.). Najviše porodica ovog tipa pomenuta autorka je zabeležila u Makedoniji i severnoj Crnoj Gori. - domaćinstvo - porodica, tradicionalna - zadruga A. Milić
p o ro d ič n i b u d ž e t (eng. budget - novčanik). Raspored prihoda i rashoda u porodičnom domaćinstvu na nedeljnom, mesečnom ili godišnjem nivou. Merenje p. b. kao metod sociološkog komparativnog prikupljanja i analize podataka o porodici i domaćinstvima ustanovio je i prvi primenio Frederik Le Plej, osnivač sociologije porodice kao posebne naučne discipline. Ovaj metod primenio je u svojim monografskim studijama o ev ropskim radničkim i seljačkim porodicama. Na osnovu zastupljenosti pojedinih stavki u prihodima ili izdacima, ili na osnovu njihovog srazmernog udela u ukupnom budžetu, Le Plej i njegovi sledbenici su smatrali da mogu da utvrde objektivne zakone porodičnog života i porodične tipove. Nemački statističar Ernst Engel je pomoću ovog metoda formulisao zakon (1857) prema kojem se i danas utvrđuju kretanja u životnom standar du domaćinstava, odnosno čitave populacije u jednoj zemlji. Praćenje i merenje p. h. danas je redovan oblik delovanja državnih statističkih institucija. Na temelju tih
porodični budžet
420
saznanja moderne vlade planiraju i kontrolišu ekonom ske procese u društvu. O domaćinstvo O porodica O potrošnja A. Milić
poslovni ciklus [privredni ciklus]. Ekonomska istorija je pokazala da se proces ekonomskog razvoja nikad ne odigrava ravnomerno i bez zastoja. Uopšte uzev, proizvodnja robe i usluga raste iz godine u godinu. Zbog rasta radne snage, zalihe kapitala, pronalazaka novih izvora energije i tehnoloških inovacija, ekonomija jedne zemlje je u stanju da svoju proizvodnju povećava tokom vremena. U tim godinama životni standard stanovništva raste. Posle godina ekspanzije obično dolaze godine kontrakcije. Preduzeća nisu u stanju da prodaju svoje proizvode, opadaju investicije, zaposlenost se smanjuje, a životni standard stanovništva pada. Godine zastoja u proizvodnji i porasta u nezaposlenosti ekonomisti na zivaju recesijom ukoliko je kontrakcija umerena, odno sno depresijom ukoliko je kontrakcija oštra. Ukratko, p. c. označava ubrzavanje, odnosno usporavanje eko nomske aktivnosti. U analizi p. c. važno je napraviti razliku između du gog i kratkog roka (tzv. horizont posmatranja). U dugom roku agregatna tražnja i agregatna ponuda su u ravnoteži pri prirodnoj stopi proizvodnje (eng. natural level o f output). Slično tome, nivo zaposlenosti do kojeg dolazi pri prirodnoj stopi proizvodnje naziva se prirodnom stopom nezaposlenosti. Agregatna tražnja predstavlja količinu dobara i usluga koje su domaćinstva, preduzeća, država i potražioci iz inostranstva spremni da kupe pri različitim nivoima cena. Agregatna tražnja se sa stoji od lične potrošnje, investicione potrošnje, državne potrošnje i neto izvoza. Agregatna ponuda predstavlja količinu dobara i usluga koju su preduzeća spremna da proizvedu pri različitim nivoima cena. Na dug rok agregatna ponuda je određena kapacitetima radne snage, zalihom kapitala, prirodnim resursima i napretkom u tehnologiji (dugoročna agregatna ponuda - prirodna stopa prizvodnje; prirodna stopa proizvodnje, odnosno potencijalni bruto domaći proizvod - maksimum proiz vodnje koji jedna ekonomija može da postigne optimal nim iskorišćavanjem faktora proizvodnje). S pramenom svakog od ovih faktora, dugoročna kriva agregatne tražnje se pomera. Na dug rok potencijalna proizvodnja je određena realnim a ne nominalnim faktorima (nivo cena). U kratkom roku, realni bruto domaći proizvod (BDP) može odstupati od potencijalnog usled promena u agregatnoj tražnji i/ili kratkoročnoj agregatnoj ponudi. Do promena (pomeranja) u agregatnoj tražnji može doći pod uticajem promene nivoa cena, ili pak ukoliko su
cene ceteris paribus pod uticajem promena u monetar noj i fiskalnoj politici, očekivanja privrednih subjekata (pesimizam ili optimizam), promena u međunarodnom okruženju (npr., recesija u zemlji s kojom imamo raz vijene trgovinske odnose uticaće na pad tražnje za domaćim proizvodima). Kratkoročna agregatna ponuda (vremenski period od jedne do dve godine) zavisi od relativnih cena, odnosno, menja se pod uticajem nomi nalnih varijabli. Količina proizvodnje u kratkom roku odstupa od dugoročne prirodne stope kada nivo cena odstupa od onoga koji su privredni učesnici očekivali (kada nivo cena poraste iznad očekivanog - proizvodnja raste iznad prirodnog nivoa, i obrnuto). P. c. ekonomisti dele na dve glavne faze: recesiju i ekspanziju. Vrhovi i dna krive predstavljaju tačke'u kojima se ciklus obrće. Faza recesije nastupa kada dođe do pada u agregatnoj tražnji (npr., restriktivna monetama ili fiskalna politika, pesimizam privrednih subjekata, pad inostrane tražnje za domaćim proizvodima) i/ili agregatnoj ponudi (kada je nivo cena ispod očekivanog). Proizvodnja je ispod prirodnog nivoa, stopa nezaposlenosti je iznad pri rodne. U fazama recesije smanjuje se lična potrošnja, te se shodno tome povećavaju zalihe neprodate robe u preduzećima. Smanjena potražnja znači da se smanjuju profiti. Na pad u profitima preduzeća reaguju tako što smanjuju investicije, čime dolazi do pada u proizvodnji, odnosno do pada BDP. Kada se proizvodnja smanjuje dolazi do usporavanja inflacije, a u slučaju depresije javlja se deflacija cena. Smanjene investicije imaju za posledicu pad u tražnji za radnom snagom, zbog čega u početku dolazi do smanjivanja plata radnika, a kasnije i do rasta nezaposlenosti. Faza ekspanzije nastupa kada dođe do rasta u agre gatnoj tražnji i/ili agregatnoj ponudi (proizvodnja je iznad prirodnog nivoa, stopa nezaposlenosti je ispod prirodne). Tokom ekspanzije, ekonomske varijable se ponašaju na isti način kao što je to slučaj kod recesije, samo u suprotnom smeru. Izraz p. c. može navesti na pogrešan zaključak da fluktuacije u privrednoj aktivnosti slede pravilan i pred vidiv obrazac. Sasvim suprotno tome, model ciklusa je izrazito nepravilan, odnosno, ne postoje dva potpuno ista p. c. (v. sliku). Rečju, početak i trajanje ciklusa je nemoguće predvideti. Pad u agregatnoj tražnji je tokom dosadašnje istorije mnogo češće uzrokovao recesije (depresije) nego pad u agregatnoj ponudi. Primer kada je veliki pad u agregatnoj tražnji imao za posledicu pravu ekonom sku katastrofu je Velika depresija (1929-1933), koja je temeljito potresla kapitalističke zemlje širom sveta i čije
421 Fluktacije i nivo ekonomske aktivnosti potencijalni
posmatranjc vodnjasmanjuje, dok inflacija raste; do rasta cena dolazi jer proizvođači žele da zaštite svoj profit u ekonomiji koja opada). S padom profita, preduzeća smanjuju proizvodnju i dolazi do značajnog rasta nezaposlenosti. U tom smislu ilustrativna je sledeća tabela. Stopa nezaposlenosti i inflacije u SAD u odabranim godinama
Godina
Izvor: C. L. Pass et al„ The Harper Collins Dictionary o f Economics, 2000, str. 51.
su se posledice osećale sve do početka Drugog svetskog rata. Na primer, u SAD je u periodu 1929-1933. go dine stvarni, odnosno realni BDP pao za 27%, nezapo slenost je porasla od 3% na 25%, dok je nivo cena pao 22%. Industrija je radila s pola kapaciteta, investicije su pale 75%, a lična potrošnja 25%. Većina stanovništva je živela na ivici bede, preživljavajući iz dana u dan. Ekonomisti različito vide uzroke pomenute krize. Po mišljenju jednih, ona je nastala zbog velikog pada u po nudi novca usled panike koja je zahvatila bankarski sek tor, u kojem je novčana masa u četvorogodišnjem peri odu pala 22%. Kako su domaćinstva povlačila sredstva iz bankarskog sektora, sve je manje sredstava ostajalo za finansiranje investicija. Pad u investiranju izazvao je pad u proizvodnji, povećanje nezaposlenosti i deflaciju cena, i tako ukrug. Druga grupa ekonomista smatra da je do naglog pada u agregatnoj tražnji došlo zbog slo ma berze (»crni utorak«, 29. oktobra 1929), posle čega su u naredne četiri godine cene akcija pale oko 90%. Dramatičan pad u cenama finansijske aktive drastično je uticao na smanjenje bogatstva potrošača, pa samim tim i na rast pesimizma i nepoverenja u ekonomski sistem. Na primer, američka privreda ušla je u oštru re cesiju zbog pada u agregatnoj ponudi, kada se u peri odu 1973-1975. cena sirove nafte na svetskom tržištu učetvorostručila, a u periodu 1978-1980. godine udvostručila (negativan šok na strani ponude - eng. negative sitpply shock). Pošto je zbog toga došlo do značajnog rasta u troškovima proizvodnje (nafta je veoma važan proizvodni input), profiti preduzeća su se značajno smanjili, dok su cene finalnih proizvoda porasle (došlo je do stagflacije - situacija kada se proiz-
1973 1974 1975 1978 1979 1980
Stopa nezaposlenosti 4,8 5,5 8,3 6 5,8 7
Godišnja stopa inflacije 6,2 11 9,1 7,6 11,3 13,5
Izvor: S. F. Mishkin, The Economics o f Monev. Banking and Fi nancial Afarkets, 2002, str. 630. O ekonomija, tržišna O proizvodnja O tržište O. Radonjič
p o sm a tr a n je . Kao jedna od najranije i najšire korišćenih metoda u nauci uopšte, pa i u sociologiji,p. se može odrediti kao prikupljanje podataka o pojavama putem njihovog neposrednog čulnog opažanja. Ali, nije svako p. naučno. Da bi to bilo, ono mora da bude sele ktivno, da služi određenom naučnom cilju istraživanja, da ga sistematski planira i beleži stručno lice, te daje moguće podvrći kontroli njegovu valjanost i pouzdanost. Postoje dve osnovne vrstep ., s više njihovih podvarijanti: p. bez učestvovanja , u kojem istraživač posmatra sa strane društvenu pojavu koju želi da prouči, i p . sa učestvovanjem , u kojem istraživač uzima učešća u životu i radu ispitivane sredine. Iako se p. često koristi, ono ima i znatne nedostatke: (1) pre svega, posmatrati se mogu uglavnom spoljašnje manifestacije kolektivnog i individualnog života, a ne i unutrašnji psihički doživljaji, što može odvesti do pogrešnih zaključaka, pošto istovetno spoljašnje ponašanje može biti uslovljeno različitim unutrašnjim motivima, jednako kao što i isti motivi mogu dovesti do različitog spoljašnjeg ponašanja; (2) zatim, opažajno polje je nužno ograničeno mogućnostima naših čula; (3) nadalje, proces opažanja je potpuno podređen spontanom ritmu događaja i ograničen na sadašnjost; (4 )potom, neregularne i izuzetne pojave najčešće izmiču sistematskom p ; (5) isto tako, posmatrana sre dina se trudi da nametne određenu sliku o sebi, tako da se njeno ponašanje razlikuje od uobičajenog; (6) osim
posmatranje
422
toga, tumačenje posmatrane pojave podložno je uticaju subjektivnih stanja i očekivanja posmatrača; (7) najposle, postoje i socijalne granice p., budući da se tako može istraživati samo ono što je namenjeno javnosti itd. Neki od tih nedostataka p. mogu se otkloniti kombinovanjem pomenuta dva njegova tipa, ali ipak ono osta je dopunsko i pomoćno sredstvo naučnog istraživanja. - ličnajednačina istraživača posmatranje sa učestvovanjem M. Tripković
posmatranjc sa učestvovanjem. Istraživačka teh nika zasnovana na neposrednom učešću istraživača u životu ispitivane sredine. Ona ima dugu tradiciju u soci ologiji i drugim društvenim naukama, posebno u antro pologiji i etnologiji, koje uglavnom zavise od terenskog rada. Kao posmatrač-učesnik, sociolog se uključuje u svakodnevni život ljudi, proučavajući ih u njihovom »normalnom«, »prirodnom« okruženju. Tako se iz prve ruke dobija jasnija slika o brojnim aspektima društvenog života, od kojih bi neki, svakako, ostali skriveni ukoliko se ne bi primenila ova istraživačka tehnika. Najveća prednost ovog oblika posmatranja jeste, dakle, što se pomoću njega stiče uvid u spontano ili »prirodno« ponašanje pripadnika ispitivane socijalne skupine. Istovremeno, istraživač ima mnogo veće iz glede da prikupi mnoštvo podataka koji bi mu inače ostali nedostupni zbog zatvorenosti posmatrane sredine, koja je uvek u većoj ili manjoj meri rezervisana prema spoljašnjem posmatranju. Pored toga, prikupljeni poda ci se bolje smeštaju u širi društveni i kulturni kontekst, pa se mogu na mnogo dublji način docnije tumačiti i objašnjavati. Time se bitno uvećavaju i mogućnosti za proveru istinitosti tvrdnji dobijenih od članova ispiti vane sredine, pogotovo što se oni prate u svojim svako dnevnim i redovnim aktivnostima, po pravilu, u dužem vremenskom periodu. Jednom rečju, osnovna prednost ove istraživačke tehnike jeste izbegavanje izveštačenosti u ponašanju proučavanih lica, kao i kompleksniji uvid »iznutra« u stvarno stanje ispitivane sredine. Međutim, kao i u svemu ostalom, prednosti lako mogu da se izvrgnu u nedostatke. Pre svega, kao naj starija - ali u isti mah i ne baš jednostavna istraživačka tehnika - posmatranje je, po definiciji, ne samo sele ktivno nego i prepuno neočekivanih i nepredvidivih teškoća. Stoga je veoma teško postići standardizaciju ove tehnike, pored ostalog i zato što ona nužno zavisi od individualnih osobina istraživača i uvek je u većoj ili manjoj meri prilagođena specifičnostima posmatrane pojave, čijem je spontanom ritmu dešavanja podređena. Isto tako, ovde nezavisni istraživači teško mogu da
kontrolišu i provere dobijene rezultate, po sto je pos tupak u osnovi jedinstven i neponovljiv. Uspeh ove tehnike zavisi, najpre, od temeljnosti prethodno izvršenih priprema, potom od toga hoće li posmatrač biti prihvaćen u skupini koju želi da proučava, te naj posle od njegove obdarenosti kao posmatrača i sposobnosti da do kraja ostane čvrsto u okvirima svoje uloge nepristrasnog naučnika. Međutim, sàmo prisu stvo istraživača na terenu barem donekle menja i njega samog, kao i uobičajeno stanje ispitivane sredine. Istraživačima se, neretko, dešava da neosetno skliznu iz uloge posmatrača, koji zapravo stvarno ne sudeluje, u ulogu aktivnog učesnika koji više ne posmatra dovoljno pažljivo. Istraživaču je gotovo nemoguće da se u toj meri pri lagodi da u potpunosti bude prihvaćen od pripadnika ispitivane sredine. A ako bi mu to i uspelo, uvek ostaje problem preterane identifikacije sa onima koje posmat ra, čime se dovodi u pitanje njegova objektivnost. Tu je, osim toga, prisutan i problem moralne ispravnosti postupka prikrivanja, bez obzira na obavezu istraživača da na kraju ispitivanja otkrije svoje prave namere i identitet. Kao učesnik, istraživač je ne samo izložen velikom iskušenju da se odviše identifïkuje s posmatranom grupom nego i da se, neosetno i neželjeno, ali neizbežno, uključi u postojeću hijerarhiju moći, domi nantan sistem vrednosti i razgranatu mrežu interesa i normi. Ma koliko to izgledalo čudno ili neočekivano, postajući makar i privremeno član neke grupe, zarad dubine i širine uvida u stvarne odnose u njoj, istraživač neretko može da zapravo izvitoperi ugao svog posmat ranja i suzi opseg svog iskustva, umesto da ga proširuje. A da se i ne govori o tome kako je fizički teško biti istovremeno učesnik i istraživač, odnosno kako je so cijalno neprihvatljivo učestvovati u problematičnim aktivnostima ili situacijama, koje su opet, po pravilu, najinteresantnije za proučavanje. Sociolog ne može na neko vreme postati, recimo, delinkvent ili kriminalac, možda ni klošar, skitnica ili verski fanatik, kako bi te pojave proučavao izbliza i iznutra. Ako je sociolog prinuđen da u isti mah obavlja re dovne aktivnosti kao i svi članovi posmatrane grupe i da sistematski beleži rezultate svog naučnog posmatranja, onda je to ne samo naporno već uvek ide, u manjoj ili većoj meri, na štetu kvaliteta naučnoistraživačkog rada. Stoga primena ove istraživačke tehnike u praksi uvek znači izvesno odstupanje od potpunog učešća u svim vidovima društvenog života ispitivane sredine. Da bi se obezbedila što veća sistematičnostp. s. u., ne ophodno je najpre, na osnovu dobro postavljene naučne
423 hipoteze ili više hipoteza, izraditi detaljan osnovni plan istraživanja, u kojem će biti precizno definisane sve kategorije i činjenice koje će se posmatrati, s tim da će glavni dokument tog plana biti neka vrsta protokola o toku događanja na terenu. Protokol bi trebalo da bude što potpuniji i iscrpniji, ali istovremeno i što otvoreniji i fleksibilniji, čime se obezbeđuje fazno korigovanje toka istraživanja, u skladu sa zatečenim stanjem na terenu i iskrslim novim situacijama. Tako se stvara dobra iskustvena evidencija, koja je zaštićena od eventualnih povremenih subjektivnih sla bosti istraživača, a osiguravaju se i valjane pretpostavke za naknadnu analizu i objašnjenje, ponovnim detaljnim pretresanjem prikupljenog materijala. Ono može da potpuno opovrgne početne pretpostavke i u sasvim drugačijem svetlu prikaže neke, možda, dotle zane marene bitne detalje. Povrh toga, uvek je neophodno prikupljenoj građi pridodavati na licu mesta što iscrp nija zapažanja i komentare o svemu onome što se tre nutno zbiva na terenu, budući da se nešto od toga može naknadno pokazati mnogo značajnijim nego što se to činilo u momentu njegovog beleženja. O sim toga, neophodno je da se sprovode stalne sekvencijalne analize do tada prikupljenih podataka, a po mogućstvu i da se one šalju kolegama koji nisu na terenu, kako bi se njihova zapažanja iskoristila u toku daljeg prikupljanja podataka, kao i prilikom njihovog potonjeg naučnog objašnjenja. Razume se d a je pri likom posmatranja dobro, gde god je to moguće, pribav ljati što više kvantifikovanih podataka o najrazličitijim aspektima društvenog života ispitivane sredine, koji će se potom tumačiti sredstvima kvalitativne analize. Pri tom, dakako, osnovna pretpostavka dobro obavljenog istraživknja ostaje kombinovanje više istraživačkih tehnika, jer se samo tako obezbeđuje objektivnost, pre ciznost, sistematičnost i pouzdanost nekog kompleks nog sociološkog ispitivanja. - a n a liz a , s e k v e n c ija ln a - lič n a je d n a č in a istra ž iv a č a - p o s m a tr a n je M Tripknvić
postmodernost (lat. post - posle; fr. moderne - savremen, nov). Izraz koji se više ili manje podjed nako upotrebljava i za idejne i za praktične aspekte savremenosti, koristi se u filozofiji, društvenoj nauci, književnosti, umetnosti, arhitekturi itd., a neretko se njime obuhvata i sveukupnost današnjeg života. P. je, međutim, sudeći prema shvatanjima njenih p re d sta v n ik a , nem oguće ili, u najm anju ruku. necelishodno definisati. Jer, u postupku definisanja, kao i u samoj definiciji, klasična logika računa sa stabilnim
postmodernost
odnosom između definiensa i definienduma, tj. između reči (pojmova) i predmeta, čega - tvrde postmodemisti - naprosto nema. Mišel Fuko, recimo, smatra da u za padnoj civilizaciji sklad između reči i stvari zapravo odavno ne postoji, još od vremena renesanse; ili, Žak Derida i Julija Kristeva, sledeći stanovište Ferdinana de Sosira, negiraju svaku mogućnost utvrđivanja konačnih značenja i bilo kakve trajne i nepromenjive, »prirodne« veze između označitelja i označenog. Stoga, uopšte uzev, celini, unifikovanosti, izvesnosti, kao i univerzalnosti filozofskog i društvenonaučnog diskursa autori ove orijentacije pretpostavljaju fragmentarnost, hete rogenost, slučajnost i nesvodiv pluralizam nesamerljivih jezičkih igara. Izvesni opšti stavovi o tome šta jeste p. ipak se mogu naći u radovima ovih teoretičara. Žan-Fransoa Liotar, npr., smatra da je p. nepoverenje prema metanaracijama, »velikim pričama« (fr. grands récits) koje su dominirale sve do, negde, kraja pedesetih godina XX veka, kada, paralelno s prelaskom zapadnih društava u tzv. postindustrijsko doba, nastaje postmoderno stanje. Prema mišljenju Zigmunda Baumana,p. je modemost za sebe, tj. modernost koja nadilazi svoju neadekvatnu svest i dospeva do onoga što je stvarno na delu, a to znači do ambivalentnosti, pluralizma i kontingencije. što su - u vremenu kada je sve manje datosti - datosti koje nikad do kraja ne mogu biti otklonjene. U modernosti zadati ciljevi - apsolutna istina i racionalan društveni poredak - nikad neće biti dostignuti; p. ili, konkretnije, postmodema društvena misao može nam pomoći da naučimo da se s tim saživimo. Ili, kao što Liotar kaže: postmodemo Znanje izoštrava našu osetljivost za razlike i jača našu sposobnost da podnosimo nemerljivo. Jasno je da se p., ne samo kod pomenutih nego i kod ostalih mislilaca koji sebe smatraju zastupnicima ovog stanovišta, na ovaj ili onaj način, oslanja na mo dernost, što, uostalom, već i sâm naziv p. sugeriše. Na to - nešto posrednije, doduše - navodi i već istaknuta terminološka neusag lašenost koja je sasvim slična onoj kada je i modemost u pitanju. Pojam p. zasnovan je, u stvari, na kritici modernosti, tj. na tezi daje modemost kao misaoni i praktični projekt i globalni kulturni etos doživela kolaps i d a je se treba što pre osloboditi. Pri tom, kulturni etos modernosti shvata se kao kulminacija određenih opštih trendova, pre svega, vere u ekonomsko i socijalno usavršavanje i u neizbežan i beskonačan pro gres zasnovan na racionalnosti, nauci i tehnologiji, i to kako pojedinačnih društava tako i čitavog čovečanstva. Postmodemi mislioci nude alternativu u kojoj više nema mesta za »velike« priče o sveopštoj pripadnosti jedin stvenom procesu duhovnog i materijalnog napretka u
postmodernost svetu, nego se okreću razlici i heterogenosti kao bitnim obeležjima savremenosti, te insistiraju na stavu da nema i ne može biti jedne, uniformne istine. Otuda uverenje daje i čitav korpus modeme filozofske i društvene misli bio samo »logocentrično« (Ž. Derida) veličanje uma i racionalnosti, što je, najčešće, kao krajnju posledicu imalo zloupotrebu moći, manipulaciju, totalitarizam itd. Žil Delez i Feliks Gatari će stoga priznati da njihova misao ni u kom slučaju ne pretenduje da bude nauka; štaviše - kažu oni - više ne znamo ni za kakvu naučnost nego samo za sklopove. Derida će za racionalnost, pak, utvrditi da bi trebalo napustiti ovu reč. I pitanje trajanja p. u vezi je s razumevanjem njenog odnosa prema modernosti. Kao što je Liotar primetio, modemost i p. se smenjuju tokom vremena, pa bi i ova potonja mogla biti samo predah uoči ponovnog javljanja modernosti. Tokom poslednjih nekoliko decenija, postmodema misao je u svetskoj filozofskoj i društvenonaučnoj javnosti naišla na široko prihvatanje, ali i na brojne kritike. Obračun s logocentrizmom, totalizujućom pretencioznošću misli i prakse projekta modernosti, ma kako katkad valjane povode imao, neretko je, međutim, zapadao u matricu onoga što je nastojao da ospori: u unifikovano i totalizujuće tretiranje modernosti kao apsolutnog negativiteta. Suplement takvog - dakle, neizdiferenciranog odbacivanja njenih glavnih uslova i atributa - obično je bio posvemašnja relativizacija sa vremenosti, što je i najčešći motiv kritika p. od strane modernista. Manfred Frank je argumentovano pokazao do kakvih stavova može dovesti prevelika privrženost totalnom osporavanju modernosti, odnosno relativizaciji i onih vrednosti koje imaju nesumnjivo univerzalan karakter. U društvene nauke, a posebno sociologiju, p. je unela duh, ako ne potpunog osporavanja, a ono, svakako, temeljnog preispitivanja klasičnih teorijskih i metodoloških obrazaca, kao i diskursa. Z. Bauman, primerice, ističe da u sociologiji danas uopšte više nije smisleno govoriti o društvu, normativnim grupama (kla sama ili zajednicama), socijalizaciji itd., te da te izraze treba zameniti socijalitetom, staništem, samokonstitucijom. Za potpunije sagledavanje postmodernog obrta u savremenoj sociologiji ilustrativna je zamisao koju je izložio Hajnc-Ginter Fester. On, najpre, odriče tradicio nalnoj sociologiji sposobnost da analizira postmoderne ljude i odnose, da se snalazi u tako različitim socijalnim kontekstima kakvi su Diznilend i Bangladeš. Takozvane velike teorije klasikâ - G. F. V. Hegela, Karla Marksa, Herberta Spensera, Sigmunda Frojda, Talkota Parsonsa
424
itd. - bile su, po njegovom mišljenju, upotrebljive negde do polovine XX stoleća. Od tada, a pogotovo danas, njihov saznajni optimizam, zasnovan na ideji da se svet može otkrivati, daje moguće očitovanje stvarnosti i da je sociološka teorija ta koja predstavlja socijalnu stvar nost, izgubio je svaki oslonac. Da bi bila u dosluhu sa savremenošću, tj. da bi bila postmodema i da bi, na taj način, davala nekakav saznajni probitak, sociologija bi trebalo da te stare postulate zameni novim. A to, po Festerovom mišljenju, znači da treba poći od pretpostavke da sociološka teorija ne otkriva stvarnost nego d a j e stvara, tj. konstmiše. Za postmodemu sociološku teoriju su i sociologija i savremena društva skup tekstova. Post modema teorija poklanja, stoga, posebnu pažnju odnosu jezika i realnosti. Time što razjašnjava jezički, retorički karakter stvaranja stvarnosti, ona podstiče metodsku skepsu i razvija kritičku svest. Konačno, oslanjajući se na Deridino učenje, naročito na princip razlike (na Deridinu »différence«), Fester pledira za sociologiju koja će imati sluha za posebno i pojedinačno, koja njihovu različitost neće podređivati univerzalnim zakonima i u kojoj nijedan diskurs i nijedan glas neće imati privilegovano mesto. Diferenciranijim pristupom modernosti, Festeru i os talim postmodemistima same osnove modernosti poka zale bi se kao heterogene i pluralističke, kao »pravila igre« unutar kojih su moguće nebrojene kombinacije i rešenja i gde, hteli mi to ili ne, različiti diskursi i različiti glasovi povremeno dobijaju, ali i gube privilegovanu poziciju. U tom smislu je uputna pomenuta Liotarova teza o naizmeničnom javljanju modernih i postmodemih stanja. Što se, pak, sociološke tradicije tiče, ona će, po sve mu sudeći, deliti sudbinu filozofske predaje: povremeno će pojedini njeni segmenti, čak i oni koji padnu u dubok zaborav, ponovo biti afirmisani kao prihvatljivi odgo vori na bitna pitanja što ih postavljaju nova vremena. To se, uostalom, već događa. O društvo, moderno 3 modemost K. Tuna
postsocijalistička transformacija. U savremenoj sociologiji i politikologiji postoje različiti načini defi nisanja društvenih promena koje su se zbile sa implozijom socijalizma u Srednjoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Ev ropi. Najčešće se o ovim kompleksnim i protivrečnim procesima društvenih promena piše kao o p. t., ali u različitim izrazima: »velika tranzicija« (Gi Sorman), »teška tranzicija«, »globalna tranzicija« (Imanuel Volerstin), »treći« ili »četvrti talas« društvenih promena (Semjuel Flantington) i si.
425 Nasuprot apologetskom pristupu tranziciji, kao li nearnoj društvenoj promeni od autoritarnog ka demokrat skom sistemu i a priori progresivnoj društvenoj prome ni, protagonisti pojma p. t. pišu kritički o ovim promenama, kao o kompleksnim i protivrečnim procesima različitog smera i dometa. Taj se pojam u tom smislu može naći u radovima Imanuela Volerstina, Pjera Burdijea i Ulriha Beka. Američki sociolog I. Volerstin smatra da kada jedan sistem uđe u istorijsko polje tranzicije, pravac i ishod promena nije unapred određen i pravolinijski, već je reč o otvorenom protivrečnom procesu u kojem ima i dobitnika i gubitnika, tj. o procesu čiji ishod ne mora uvek da znači i društveni napredak. Polazeći od kritičke teorije tranzicije, navedeni i drugi autori koriste pojam p. I. da bi ukazali na kompleksnost, slojevitost, višedimenzionalnost i različit smer i domet promena u postsocijalističkim društvima. I dok najveći broj istraživača o tranziciji govore redukcionistički, prevashodno kao o promeni političkog podsistema (od totalitarnog monopartijskog sistema u višepartijske, demokratske sisteme), ili kao o promeni ekonomskog podsistema (od komandnog tipa privrede ka slobod noj tržišnoj privredi), zastupnici pojma p. t. ukazuju na višeznačnost i mnogodimenzionalnost promena (u privrednom sistemu, klasnoslojnoj strukturi, političkom sistemu i kulturi) nastalih sa implozijom socijalizma, kao i na neizvestan tranzitomi i antagonistički socijalni karakter, smer i domet ovih društava. U savremenoj sociologiji se za istraživanje p. t. najčešće koriste sledeći analitički pojmovi i interpretativni modeli: periferizacija privrede i društva (I. Vo lerstin); talas demokratizacije (S. Hantington); moder nizacija i političko-privredni ciklusi; institucionalistička paradigma reforme i demokratizacije; stanovište o političkom kapitalizmu (Maks Veber); ideologija neoliberalnog razvoja kao istorijska restauracija neokonzervatizma (Pjer Burdije); teorije o izboru strategija razvoja i tipu društvenog delanja društvenih aktera itd. Em pirijska sociološka analiza transform acije postsocijalističkih društava pokazuje različit domet ostvarenih promena u socijalnoj strukturi i kvalitetu života društvenih grupa. Promena sistema i proce si dem okratizacije tek su prvi korak u ostvarivanju ciljeva građanske revolucije na ovim prostorima. Na žalost, u većini zemalja Istočne i Jugoistočne Evrope ove promene su praćene brojnim protivrečnostima i ograničenjima koja potiču iz sociokulturnog miljea. Neoliberalna strategija društvenog razvoja, kao i imitativna i klonirana modernizacija koju slede nove elite, dovela je do periferizacije privrede i društva, dezin-
posttraumatski stresni poremećaj dustrijalizacije, formiranja degenerisane klasnoslojne strukture i brojnih oblika socijalne patologije (krimi nala, korupcije itd.) i društvenih sukoba. U jednom broju ovih zemalja zavisna modernizacija se pretvorila u kontramodernizaciju, u formiranje nove zone zavi snih društava kapitalizma poluperiferije. Sociolozi pišu 0 fenomenu »blokirane tranzicije« (Mladen Lazić), o razapetosti ovih društava između modernizacije i retradicionalizacije, o visokokanfliktnoj prirodi društvenih odnosa, s neizvesnim istorijskim smerom i ishodom društvenih promena. Da li će p. t. označavati istorijsku inovaciju ili, pak, restauraciju i regresiju zavisi od brojnih faktora, unutrašnjih i spoljašnjih, lokalnih i globalnih. Tek će sa istorijske distance nauka moći da oceni ostvareni domet i kvalitet društvenih promena oličenih u onome što nazivamo p. t. Ta ocena biće izvedena iz različitih teorijskih paradigmi, ali i iz empirijske analize novog istorijskog iskustva. Naravno, ona će u sebi nositi i obrise različitih idejnoteorijskih i kulturnih orijentacija aktera. Sadašnje analize ukazuju na krajnju raznovrsnost tumačenja promena koje nazivamo p. t. U tom kontek stu, budućnost postsocijalističkih društava zavisiće i od izbora strategija društvenog razvoja, kulturne orijen tacije i uloge društvenih aktera u procesu samoproizvodnje istorije. Istorijska praksa će presuditi da li su se ova društva, posle implozije socijalizma (1989), kretala u pravcu neokonzervativne istorijske restauracije ili, pak, zasnivanja modernog socijaldemokratskog građanskog društva, odnosno, u pravcu postkapitalističke alternative - društva ravnopravnih socijalnih šansi, ljudske eman cipacije i napretka. 3 ekonomska tranzicija O globalizacija Lj. Milrović
posttraumatski stresni poremećaj (PTSP) (eng. Posl-traumatic Stress Disorder - PTSD). Jedan od najučestalijih reaktivnih psihičkih poremećaja koji se javljaju kod petine stanovništva izloženih katastrofičnim događanjima, teškim telesnim traumama, progonstvu 1 neposrednim terorističkim ili kriminalnim napadi ma. Traumatična situacija je obično praćena strahom, osećajem bespomoćnosti i doživljajem užasa, no sama po sebi može da ojača odbrambene snage pojedinca ili rezilijentnost, ali i da izazove psihički poremećaj. PTSP nastupa obično nakon nekoliko sedmica, a najduže šest meseci posle traumatskog događaja. Pre ma Međunarodnoj klasifikaciji bolesti (ICD-10), PTSP simptomi perzistiraju najmanje mesec dana. Ukoliko traje duže od šest meseci, poremećaj se dijagnostikuje kao hronični PTSP, a ako se iste tegobe zapažaju duže
posttraumatski stresni poremećaj
426
od dvanaest meseci, govori se o promeni ličnosti izaz vanoj katastrofom. U kliničkoj slici PTSP javlja se najmanje jedan simptom u vezi s traumatskim događajem (košmami snovi, fla sch back ili prisilne slike traume, bolna sećanja), kao i najmanje tri od sledećih sedam fenomena vezanih za traumatsko iskustvo: ( 1) nastojanje da se ne misli na povredu; (2) napor da se izbegnu situacije slične traumi; (3) amnezija u pogledu traumatskih događaja; (4) umanjena aktivnost; (5) osećanje izdvojenosti u novoj situaciji; (6) sužen opseg emocija vezanih za traumu i (7) fizičke reakcije na situacije slične traumi. PTSP ima minimalno dva od sledećih šest simptoma: (a) nesanica, (b) teškoće u koncentraciji, (c) ljutnja ili bes, (d) povećana opreznost, (e) razdražljivost, tj. trza nje na najmanji povod i (f) skučen doživljaj budućnosti. Kod terapije PTSP treba voditi računa o vremenskim razmacima i doziranju prilikom pružanja pomoći (da bi se izbegla retraumatizacija), naročito kad su u pitanju žene, deca i starije osobe, kod kojih je i inače povećan rizik od PTSP. PTSP se leči kratkom psihoterapijom, savetovanjem, ponekad samo pružanjem informacija, ili kognitivnobihejvioralnim postupkom. O katastrofa O rat O stres P. Opalić
potkultura. Kultura posebne grupe unutar jednog društva, koja se od opšte društvene (matične) kulture ra zlikuje po brojnim osobenim karakteristikama u oblasti verovanja, vrednosti, normi, stila života, ponašanja, te stvaranja i upotrebe simbola. P. najčešće nije potpu na negacija dominantnog obrasca već preuzima neke njegove delove, preobličava ih, preraspoređuje i oprema novim značenjima. Simbolički aspekt je posebno važan za p ., te se njeni pripadnici prepoznaju po osobenom stilu spoljašnjeg izgleda, načina odevanja, držanja, mu zike, plesa, jezika (žargon, sleng) i rituala. U sociološkim i kulturološkim proučavanjima, odnos između p. i društvene grupe koja je njen nosilac - a koja se ponekad naziva podzajednicom - nije jednoznačan. ( 1) Može biti reč o grupi formiranoj na nekim karakteristikama koje su zajedničke njenim pripadnicima - etnicitetu, rasi, religiji, uzrastu, rodu ili seksualnoj orijentaciji - pa se tako govori o »crnačkoj p .«, »romskoj /;.«, »gay p.« i slično. U tom slučaju, objektivna i od kulture nezavisna obeležja služe kao osnova za obrazovanje podzajednice, a ona potom razvija svoju osobenu p. Istraživanje ovako definisanep. ima više strukturalno usmerenje i najčešće predstavlja kulturološku dopunu ispitivanjima društvene slojevitosti. (2) Drugi i češći pristup daje prioritet samoj
p.: podzajednica se ne shvata kao prethodno uspostav ljena, već se i sama formira oko osobenep. koju razvija. Kada se p. ovako definiše, naglasak se - umesto na sociostruktume činioce - stavlja na simboličku kreativnost pojedinaca i spontano nastalih manjih grupa, kojima se pristupa i iz kojih se istupa po načelu slobodnog izbora. Tako se, recimo, u tradiciji kulturnih studija ne govori o »omladinskoj p.« nego, u množini, o »omladinskim p.«, koje se oblikuju u međusobnoj suprotstavljenosti kroz neprekidnu igru razlikâ, svesno odabranih i namerno intenziviranih stilskih obeležja. U sociologiji, prihvatanje pojma p. označilo je uda ljavanje od konsenzualne slike jedinstvene »kulture« određenog društva, kakvu su nudili Emil Dirkem i funkcionalisti, i usvajanje ideje daje svaka kultura podeljena na niz manjih, međusobno različitih i često sukobljenih kulturnih svetova. Druga teorijska inspiracija potekla je od tipologije reakcija na raskorak između sredstava i ciljeva, koju je Robert Merton formulisao u objašnjenju društvene devijantnosti. Značajno je, takođe, i nasleđe Čikaške škole, s njenim studijama mikrosvetova marginalaca, delinkvenata i doseljeničkih zajednica. Najznačajniji razvoj, međutim, p o j a m j e doživeo u sklopu britanskih kulturnih studija počev od šezdesetih godina prošlog stoleća, koje proučavaju brojne p. na stale među britanskom radničkom omladinom posle Drugog svetskog rata. Polazeći od teorijskih uvida neomarksizma (Antonio Gramši, Luj Altiser, Anri Lefevr), semiologije (Rolan Bart) i poststrukturalizma (Mišel Fuko, Mišel de Serto), autori kao što su Stjuart Hol, Majk Brejk, Dik Hebdidž, Pol Vilis i drugi smeštaju p. na mesto ukrštanja klasnih nejednakosti i generacij skog jaza. Različite omladinske p. (tedi, modi, rokeri, pankeri) shvataju se kao vidovi »imaginarnih rešenja« za realne ekonomske i društvene probleme s koji ma se mladi iz radničke klase suočavaju u oblastima školovanja, rada i dokolice. Nasuprot tumačenjima koja u upadljivom izgledu i nekonvencionalnom ponašanju pripadnika određene p. vide devijantnost i opasnost po moralni poredak društva, kulturne studije ih sagle davaju kao smislene forme autentične kulturne krea tivnosti, kojima mladi ljudi iznalaze vlastite odgovore na svoju društvenu situaciju i pružaju otpor domina ciji i tlačenju. Tim »otporom kroz stil« mladi - i drugi akteri lišeni moći - preotimaju i prisvajaju predmete, prakse i značenja od dominantnog poretka, stvarajući autonomni, »svoj« kulturni prostor. I, šire uzev,p. često nastaju kao aktivan i kolektivan odgovor na stigmatiza ciju i nude socijalnu podršku za izgradnju alternativnog, afirmativnog ličnog identiteta.
427 U novijim raspravama ukazano je na neke nedostatke u pristupu fenomenu p. u okviru kulturnih studija: prenaglašavanje kategorije »otpora« - radikalnog pro tivljenja dominantnoj kulturi - što dovodi do ignorisanja mnoštva kulturnih praksi koje nemaju to obeležje, te zanemarivanje rodne dimenzije, što ima za posledicu usredsređivanje na muške akterep. O grupa, marginalna O kultura O studije kulture I.
Spasić
potlač. Izraz potiče od reči činuk (sevemoamerički Indijanci sa severozapadne obale Pacifika), koja iz vorno znači »dar«, »poklon« ili »darovati«, a prvi put je zabeležena krajem XVIII veka. P. označava skup različitih rituala ili ceremonija, koje mogu uključivati proslave, igranke ili ritualne plesove, javne govore i javnu distribuciju različitih dobara - a koje su sve karakteristične za stanovnike severozapadne obale Paci fika. Najvažniji aspektp. je ritualno darivanje učesnika tih ceremonija, odnosno gostiju, preko kojih se uspostav lja vrlo složen sistem društvenih odnosa (što je neko više u stanju da pokloni, to je njegov prestiž veći), soli darnosti unutar zajednice, ali i društvene stratifikacije (poglavice najviše daju, ali najviše i primaju). Onaj koji poklone prima obavezan je da uzvrati nekom drugom prilikom najmanje istom količinom ili vrednošću. P. je, takođe, važan za uspostavljanje političkih uticaja i save za. Marsel Mos je u svom »Ogledu o daru« (1923-1924) ukazao na šire ekonomske implikacije sistema razmene darova za proučavanje predindustrijskih društava. Po njegovom mišljenju,/», je predstavljao dobar način za akumulaciju bogatstva putem njegove redistribucije. Mada je kanadska vlada 1884. zabranila p., on se ipak održao, kao jedna od ključnih kulturnih i političko-ekonomskih institucija sevemoameričkih Indijanaca. O razmcna, ekonomska O simbolička komunikacija A. Boškovič
potrebe. Skup dinamičkih snaga pojedinca ili grupe koje zahtevaju da se nešto ispuni, ostvari, pokrene, pokuša. P. nastaju kao dvostruko prisustvo pomenutih unutrašnjih snaga: (a) kao osećaj nedostatka nečega (disfunkcija) koji pokreće, motiviše, usmerava da se taj nedostatak nadomesti i pribavi ono što se nema (novac, znanje, ljubav); (b) kao višak nečega čega se treba oslo boditi ili ga usmeriti i pokrenuti, kako bi se stvorila pri rodna ravnoteža i odgovarajuće povoljno stanje (višak energije, novca, robe). Izvori p. se nalaze u određenim stanjima, motivima, nagonima, talentu, zadacima, ulogama i očekivanjima.
potrebe
P. se mogu podeliti prema nekoliko kriterijuma. Pre ma osnovnom značaju za čoveka, dele se na primarne, tj. generičke, biološke i prirodno date čoveku kao biću (hrana, stanovanje, odevanje, produženje vrste, odmor, kretanje, rad) i sekundarne p., stečene u grupi, zajed nici, čovekovim delovanjem i odnosom prema drugim ljudima, socijalizacijom (druženje, znanje, profesija, priznanje, afirmacija, bogatstvo, kultura). Prema subjektima, odnosno nosiocima,/?, se dele na p. pojedinca, društvene grupe i zajednice. P. pojedinca su one koje ističu njegov značaj i ulogu kao ličnosti, njegov razvoj, kretanje (navike, samopotvrđivanje, napredovanje, sticanje, menjanje). Čovekove p. su raznovrsne i zavise od mnoštva uslova i različitih okol nosti u kojima se ljudi nalaze. Prema p. se procenjuje čovekov značaj i uloga u društvu, njegove ambicije i ak cije. Čovekje u suštini biće mnoštvap. Društvene okol nosti čine da on postane »jednodimenzionalni čovek« (Herbert Markuze), čovek potrošnje, potrošačko biće (lat. homo comumens), ili homo oeconomicits, homo politicus itd. Čovek bogatih p. ima potencijal da ost vari slobodu, samostalnost, da kreira i unapređuje svoj ljudski svet. P. društvene grupe su specifične p. udruženih po jedinaca, koje se kao takve lakše zadovoljavaju nego kad je čovek sârn i izolovan. Neke p. čovek sâm ne može ni da zadovolji ni da razvije. Takvep. razvija po rodica, radna, profesionalna, etnička, verska itd. grupa. P. društvene grupe ispunjavaju se kroz ulogu i očekivanja koja pojedinac ima u odnosu na referentnu grupu. Grupa može da usmerava p. pojedinca da vrši selekciju među potrebama. Grupa može da razvija i bogatip. pojedinca, ali može i da sputava njegove p., da dovede do nesklada i sukoba između individualnih i kolektivnih p. P. društvene zajednice, koje se odnose na društvo, državu, regiju, lokalnu zajednicu itd., specifične su p. za širim udruživanjem radi zaštite, razvoja i napretka po jedinaca i društvenih grupa. Zajednica nastoji da obliku je poželjne/?., da ih usmerava u pravcu poistovećivanja sa zajednicom i postupanjem u skladu s onim što jeste ili se smatra dobrim i korisnim za tu zajednicu. Zajednica ima svoje specifične p., koje se često nameću individual nim i grupnimp. (p. države da interveniše u ekonomiji, društvenim odnosima, kulturi). Zajednica nastoji da izbegne sukob među/;, i da uspostavi harmoniju nameta njem hijerarhije p. ili njihovim odlaganjem. Podelap. je vrlo složen teorijski i praktični postupak koji je gotovo nemoguće u celosti obaviti. Zapravo, takva podela morala bi stalno da se usavršava i osavremenjuje, jer se p. neprestano uvećavaju i množe, te se menjaju i kriterijumi i principi njihove podele.
potrebe P. su, dakle, istorijska kategorija. One se stalno razvi jaju i menjaju. Na određenom stepenu razvoja društva nastaju odgovarajućep. koje zavise od njegove ekonom ske, tehnološke, socijalne, političke i kulturne razvi jenosti. Ali, i p., sa svoje strane, utiču na brži ili spo riji razvoj društva. Neke od njih nestaju, druge (nove) nastaju. Savremeno društvo je društvo dinamičnih p. (ekologija, internet, digitalna tehnologija, estetska hirurgija itd.). P. se neprestalno »proizvode« i stvaraju, te jedna drugu uslovljavaju. Savremena tehnologija i ekonomija mogu napredovati i razvijati se samo ako stalno porađaju nove p. One mogu da budu stvarne, nužne, ali i prividne, tj. »lažne«. Razvijeno društvo i bogatep. čvrsto su međusobno povezani. P. su pokaza telj razvoja ekonomije, demokratije, slobode i ljudskih prava. 3 društvo, potrošačko 3 potrošnja 3 vrednosti /. Šijaković p o trošnja. Poslednja faza u procesu ekonomske reprodukcije (nakon proizvodnje i raspodele). P. pri kazuje načine na koje jedna ekonomija troši svoj bruto društveni proizvod. U ekonomskoj analizi važi sledeća jednačina: Y = C + / + G + NX, pri čemu je: Y (eng. gross domestic produet) = društveni bruto proizvod; C (consuption) = lična p. \ I (investment spending) = investiciona potrošnja; G (govem m ent spending) = državna potrošnja; N X (net export) = neto izvoz. Preciznije govoreći, jednačina prikazuje sastav p. društvenog bruto proizvoda u različite svrhe, tj. za ličnu, investicionu, državnu p. i neto izvoz. Lična p. predstavlja p. potrošnih dobara (hrana, obuća, odeća itd.), trajnih potrošnih dobara (bela tehnika, kućni aparati, automobili itd.) i usluga (stavke, kao što su npr. obrazovanje, zdravstvene usluge, kozmetički tret mani itd.) u domaćinstvima. Investiciona p . predstavlja kupovinu dobara koja će biti korišćena za proizvodnju veće količine potrošnih dobara, trajnih potrošnih do bara i usluga u budućnosti. Investiciona p. je suma ku pljenih kapitalnih dobara (mašine, alati, fabrike, komp juteri, saobraćajna infrastruktura itd.), zaliha (potrošnja firmi radi držanja dodatnih količina sirovina, delova za proizvodnju i gotovih proizvoda) i stanova kupljenih za domaćinstva. Državna p. uključuje p. različitih dobara i usluga od strane različitih državnih organa (lokalnih, republičkih, nekada i saveznih). Najznačajnije stavke državnep. su plate radnika zaposlenih u državnoj službi i finansiranje javnih radova (izgradnja puteva, železnica, aerodroma, mostova, nasipa itd.). Neto izvoz je jednak razlici u vrednosti domaćih proizvoda koje kupe stran ci (izvoz) i vrednosti inostranih proizvoda koje kupi
428 domaće stanovništvo (uvoz). Neto izvoz znači da je uvoz oduzet od izvoza. Uvoz je oduzet od izvoza zbog toga što je uvoz dobara i usluga već uključen u neku od preostalih komponenti društvenog bruto proizvoda. Na primer, ukoliko neko domaćinstvo kupi automobil marke pežo za 12 000 evra, povećava se stavka lične potrošnje stanovništva za isti iznos. U isto vreme dolazi do redukcije izvoza za isti iznos (iznos vrednosti uveze nog automobila marke pežo), tako da na kraju nije došlo do promene društvenog bruto proizvoda. To je zato što se društveni bruto proizvod odnosi samo na potrošnju domaće proizvodnje dobara i usluga (proizvodnje na teritoriji određene države). 3 društvo, potrošačko 3 proizvodnja 3 raspodela, ekonomska O. Radonjić pozitivizam (lat. positivus - potvrdan, zasnovan na činjenicama). Višeznačan pojam koji bi se najopštije mogao opisati kao posebna i veoma stara duhovna ori jentacija koja je u različitim epohama poprimala osobena obeležja, ali kojoj je zajedničko odbacivanje metafizičke i spekulativne filozofije, pa i filozofije uopšte. P. se os lanja na nauku shvaćenu kao skup posebnih saznanja o pojedinačnim činjenicama, do kojih se dospeva iskustvom i egzaktnim naučnim metodama, što se smatra najefika snijim sredstvom za uvećanje ljudske moći. Začetnik modeme filozojije p. bio je Dejvid Hjum koji je, dovodeći pretpostavke empirizma do krajnjih konsekvenci, izvršio destrukciju svih nada koje je vek prosvećenosti vezivao za iskustvo i zdrav razum. Tražeći od znanja neoborivu sigurnost, Hjum je završio u prin cipijelnom i radikalnom skepticizmu prema svekolikom saznanju, izuzev onom koje ne prelazi okvire opisa pojedinačno datih opažajnih kvaliteta. Ostavljajući docnijim pokolenjima pozitivista nerešeno pitanje mogućnosti znanja koje bi bilo apsolutno dostojno poverenja i koje ne bi bilo sadržajno prazno i jalovo u svojoj neizlečivoj pojedinačnosti, Hjum je istovremeno ukazao i na jednu od glavnih teškoća i protivrečnosti samog p. Sto se tiče p. u sociologiji, njegov utemeljivač bio je Ogist Kont, koji je u svom delu Tečaj pozitivne filo zofije (1832-1842, u šest svezaka) izneo idéju da bi sociologija kao nova nauka trebalo da svoje praktično opravdanje nađe u društvenim potrebama toga doba, te da bi stogap. trebalo da sačinjava njenu filozofsku osnovu. Prema ovoj zamisli, to je takva orijentacija koja, nasu prot metafizičkim spekulacijama, ističe realno i konkret no znanje o socijalnim činjenicama koje se ne razlikuje bitnije od sličnih saznanja o prirodnim činjenicama. U skladu s tim, osnovni metodi nove nauke trebalo bi da
429 budu posmatranje, eksperiment, komparativna i istorijska metoda. Takvo zalaganje zasniva se na Kontovom dobro poznatom zakonu, prema kojem svaka nauka u svom razvoju mora da prođe kroz tri stadijuma: teološki, u kojem se sve pojave objašnjavaju delovanjem jednog ili više natprirodnih bića; metafizički, u kojem se pojave objašnjavaju delovanjem jedne ili više apstraktnih sila, i pozitivni, u kojem se u objašnjenju pojava nastoje otkriti iskustveno zasnovani i činjenično proverljivi konstantni odnosi među njima. Prema ovoj zamisli, proces konstituisanja indu strijskog društva, za koje se Kont zalaže, neposredno je povezan s prevlašću pozitivnog načina mišljenja, pozi tivnih nauka, pozitivne filozofije, pozitivne politike i pozitivne religije. Osnovu tog novog sistema trebalo bi da čine pozitivne nauke sa sociologijom na čelu, koja bi služila kao teorijska podloga političkih akcija usmerenih na reformu društva. Smatrajući da postoji velika razlika između spontanog progresa civilizacije i progresa koji nastaje kao rezultat planiranja, Kont se zalaže za uvođenje pozitivne politike ipozitivne religije koje će to omogućiti. Umesto klasične države, u budućnosti će se ostvariti aso cijacija gradova, ujedinjenih zajedničkom verom zasno vanom na obožavanju čovečanstva, a pod rukovodstvom sveštenika pozitivne religije ili naučnih rukovodilaca društva. Za razliku od ranije teokratije teološki orijentisanih sveštenika, u ovoj sociokratiji vladaće odabrani poznavaoci pozitivističkih socioloških načela, koje krase hrabrost, istrajnost i mudrost. Oni će voditi prosvećenu politiku, čije je načelo ljubav, osnova rad, a cilj progres. Time Kontova kritika teologije i metafizike završava u svojevrsnom utopizmu i misticizmu. Na osnovu ovoga što je rečeno jasno je da je p., ma koliko to on poricao, i sâm osobena filozofija, čije se os novne karakteristike mogu svesti na sledeće: (1) kritika tradicionalnog teološkog i metafizičkog načina mišljenja i svih njegovih apstraktnih načela i tvorevina; (2) ospo ravanje saznajne valjanosti i naučne zasnovanosti vrednosnih sudova i normativnih iskaza, te proklamovanje »vrednosno neutralne nauke«; (3) isključivo oslanjanje na činjenice i egzaktne, tj. precizno kvantitativno iska zane i empirijski proverljive naučne sudove; (4) vera u principijelno jedinstvo naučnog metoda i u zajedničku epistemološku osnovu prirodnih i društvenih nauka; (5) zalaganje za praktičnu primenjivost svih naučnih re zultata. Iako su među zagovornicima sociološkog p. postojale znatne razlike, svima je, dakle, bio zajednički zahtev da se u proučavanje društva unesu osnovna epistemološka načela prirodnih nauka, čime bi se povećala objek tivnost, preciznost i egzaktnost socioloških saznanja.
pragmatizam Sociologija bi se tako postepeno izjednačila s mnogo razvijenijim prirodnim naukama kao svojim idealom, potvrđujući na najbolji način opravdanost svog posto janja. Oslanjajući se na filozofski empirizam, sociološki pozitivisti su isticali značaj nauke u društvenom životu ljudi i zalagali se za podsticanje njenog bržeg raz voja. U takvoj, epistemološki jedinstvenoj nauci, sve društvene pojave bi se posmatrale u svetlosti prirodnih zakona, mašta bi bila podređena bezličnom posmatranju, kompleksno objašnjenje prostom opisu, a kritičko promišljanje ravnodušnom konstatovanju. Težeći sig urnom, pouzdanom, preciznom i kvantitativnom sazna vanju »činjenica«, koje se mogu iskustveno proveravati i praktično upotrebljavati, takva orijentacija je prvenstveo usmerena na prikupljanje i precizno opisivanje podataka, a ne na njihovo teorijsko uopštavanje i pot punije objašnjenje. Pozitivistička shvatanja, koja su - u ovom ili onom ob liku - i danas veoma uticajna u sociologiji i drugim nauka ma, naišla su na odlučno protivljenje, pre svega, u okviru nemačkog istoricizma, koji je osporavao sve osnovne teze p., a naročito njihovu primenjivost u naučnom ispitivanju društva. Ta kritika počinje osporavanjem epistemološkog shvatanja da prirodne i društvene nauke treba da budu je dinstvene u osnovnim logičko-epistemološkim načelima, na osnovu čega se osporava i teza daje radi bržeg razvi janja društvenih nauka potrebno u njima što više primenjivati ona metodološka shvatanja čija je epistemološka vrednost prethodno proverena u prirodnim naukama. Kao osnovni razlog za ovakav stav iznosi se sumnja u mogućnosti otkrivanja zakona u društvenom životu, a još odlučnije se osporava daje otkrivanje zakona osnovni naučni cilj istraživanja društva, pošto se prihvata dis kontinuirano shvatanje istorije. U vezi s tim, zastupa se i sasvim drugačije shvatanje načina naučnog objašnjenja pojedinih društvenih pojava, budući da se zagovara sposobnost razumevanja pojedinačnog i konkretne osobenosti neke istorijske celine. Na temelju svega toga, os porava se mogućnost i vrednost opšte teorijske nauke o društvu, čiji bi osnovni zadatak bilo otkrivanje i teorijsko povezivanje društvenih zakona, a koja bi mogla da služi kao teorijska osnova is.torijskih proučavanja i objašnjenja pojedinačnih pojava, jer se smatra daje osnovno saznanje o društvu istorijske, a ne teorijske prirode. 3 empirizam 3 istorieizam 3 nauka
M. Tripković
poziv, v. (a) zanimanje; (b) profesija pragm atizam (gr. pragma - delo, radnja, čin). Filo zofski pravac i iz njega proistekla odgovarajuća naučna
pragmatizam orijentacija u okviru kojih se smatra da su praktično delovanje i praktična korist odlučujući kriterijumi za prosuđivanje o smislenosti i istinitosti neke teorije ili saznanja uopšte, ali i celokupnog ljudskog ponašanja. Utemeljivač p. i onaj koji je prvi upotrebio taj na ziv (1878. godine) bio je američki filozof Čarls Pirs. Tumačeći svoje stanovište kao nastavak filozofije Imanuela Kanta i empirizma Dejvida Hjuma, Pirs je smat rao da se istinitost pojmova sastoji u njihovom značenju za iskustvo i u njihovoj korisnosti za ljudsko delovanje. Ovo stoga što - da bismo postigli jasnoću u svojim mi slima o jednom objektu - moramo samo da razmotrimo kakve moguće praktične posledice taj objekt može da podrazumeva. Slično njemu, i drugi osnivačp. ili radikalnog empi rizma, američki filozof i psiholog Vilijam Džejms ističe da je osnovni kriterijum saznanja njegova praktična vrednost. P. je u njegovim radovima shvaćen kao me tod i kao teorija istine. Kao metod, on služi za rešavanje na izgled nerešivih metafizičkih sporova, kojom pri likom se pitamo u čemu bi bila praktična razlika kad bi ova a ne ona sporna zamisao bila istinita. Ako se nikakva praktična razlika ne može povući, obe su al ternative podjednako dobre, a ako su njihove praktične posledice različite, treba prihvatiti onu koja nam je ko risnija. S druge strane, kao teorija, p. polazi od tradi cionalnog Aristotelovog shvatanja istine kao slaganja ideje sa stvarnošću, s tim što »slaganje sa stvarnošću« ovde znači snalaziti se u njoj, odnosno umeti uprav ljati njome i uspešno je iskorišćavati, iz čega sledi da su istinite samo one ideje koje su nam u životu korisne. Odbacujući, dakle, metafizičke rasprave, koje smatra besmislenim jer su u principu nedokazive i mogu da traju beskonačno, Džejms se opredeljuje za praktičnost, uspešnost i korisnost kao osnovne kriterijume istinitog, izražavajući time tipično američki poslovni mentalitet uspeha i koristi, ali i opravdavajući ga kroz njegovo filo zofsko utemeljenje. I treći značajni predstavnik p., Džon Djui, iako širokih interesovanja, bio je takođe protivnik tradi cionalizma svake vrste i metafizičkih spekulacija. On se zapravo smatra osnivačem instrumentalizma, kao specifične varijante p. Djui je tvrdio da saznanje ima vrednost samo ako služi kao sredstvo ili instrument (otuda i naziv) za praktična životna rešenja. Znanje je, prema njegovom mišljenju, moć koja mora biti upotrebljena za vladavinu nad prirodom, u službi društvenog napretka, a filozofija ima razloga da postoji samo kao egzaktna duhovna disciplina. P. je značajno uticao na razvoj, pre svega, američke sociologije, koja je od početka bila pretežno empiristički
430 i pragmatistički orijentisana. Ona je imala malo sklo nosti za sve ono što bi se moglo nazvati »spekulaci jom« i »metafizikom«, a što se u praksi neretko poka zivalo kao snažno antiteorijsko ili, tačnije, ateorijsko (pred)ubeđenje. O empirizam O interesi O utilitarizam M. Tripković pravo. Jedan od najpoznatijih, ali i najspornijih naučnih pojmova, čija opšteprihvaćena definicija i danas nedostaje. Na teškoću definisanjap. naišli su već i sami stari Rimljani, koji su izgradili prvi složeniji i zaokruženiji pravni sistem. Kod njih su preovladavala etička shvatanja, kao što je npr. Celzova definicija p. kao »umetnosti dobroga i pravičnoga«, ili Ulpijanova maksi ma d a je p. »pošteno živeti, drugoga ne dirati i svakome dati ono što mu pripada«. Svi pokušaji definisanjap. u narednim vekovima, sve do naših dana, suočavaju se s tri ključna problema: (1) razlikovanje faktičkog i normativnog; (2) razlikovanje etičkog (moralnog) i pravnog i (3) razlikovanje između protopravnog i pravnog stricto sensu. P. je normativni fenomen (koji ne treba brkati s društvenim činjenicama vezanim za njegovu izradu i primenu), koji izrasta iz etičkog (moralnog) fenomena, ali se od njega osamostaljuje (zbog čega oba fenomena treba jasno razlikovati) i koji ima svoj autohtoni razvoj, od rudimentarnih (»protopravnih«) do sasvim razvijenih (»čistih«) oblika. P. nastaje s pojavom državne vlasti, formalne logike i pisma. Iako je vrlo teško povući oštru crtu između održavljenih društava - pa i onih »protodržavnih« - i onih koja im prethode, za prve je karakterističan rast kompleksnosti i obrazovanje novog vremensko-prostornog kontinuuma oko stožera vlasti (u kojem ta komple ksnost treba da nađe svoj izraz). Dinamika održavljenih društava vezana je za sve brže i složenije ritmove podele rada u koju je uhvaćeno »privatno vreme« svakog državljanina i koja daje povoda da se govori o »katego riji vremena«. Ova društva se, dalje, prostim po velikim teritorijalna, koja obuhvataju više naselja i poseduju određeni centar (»glavni« grad) i koja, zbog »nesagledivosti s jednog mesta«, moraju da budu mišljena u »kategoriji prostora«. U tom vremensko-prostornom kontinuumu, koji obrazuje državna vlast, moguć je na stanak formalne logike. Formalna logika je način mišljenja kojim se nastoje otkloniti problemi raspada smisla u tradicionalnom supstantivnom razmišljanju (primerenom skučenoj teritoriji primitivnih društava i dinamici prirodnih ciklusa), i to stvaranjem jednog veštačkog misaonog sistema koji se zasniva na određenim principima, klasifikacijama i
431 uzročnoposledičnim relacijama. Najupečatljivija kara kteristika formalne logike jeste da čepa stvarnost - najpre, na onu koja se spoznaje kako bi se oformili ovi principi, klasifikacije i uzročnoposledične relacije, a zatim i na onu koja se kasnije spoznaje podvođenjem pod iste te principe, klasifikacije i uzročnoposledične re lacije. Sadržaji stvarnosti koji se mogu »uneti« i urediti u formalnologičkom sistemu vremenom postaju tako brojni d aje potrebno da se na poseban način skladište i kontrolišu. To zahteva stvaranje određene materijalizacije informacija, tj. zapisa koji se mogu efikasno i univerzalno koristiti. Pismo je conditio sine qua non ne samo kompleksnih održavljenih društava, već i same formalne logike. U njemu formalizacija mišljenja može da učvrsti svoj sopstveni artificijelni sistem i omogući njegovu rasprostranjenu primenu od strane svih članova kom pleksnog održavljenog društva. Zato su sva održavljena društva integrisana tako da, sjedne strane, stimulišu rađanje formalne logike i pisma, a s druge, onemogućavaju normalno vođenje života ljudi bez us vajanja i upotrebe formalne logike i pisma. Ovladavanje obema civilizacijskim tekovinama čini pretpostavku za život i prosperitet u održavljenom društvu. P. predstavlja, najkraće rečeno, primenu formalne logike u sferi normi (koje se, samim tim, nužno moraju zapisivati), koju čini, najpre, ustavotvorni i zakonodav ni državni organ (stvarajući p.), a potom i svi građani i izvršni državni organi (primenjujući p .), te na kraju i sudeći državni organ (sankcionišući neprimenjivanje/;. od strane građana i izvršnih državnih organa). Stvaranje p. (pravnih akata) sastoji se od fiksiranja (zapisivanja) normi u jednoj ili više normativnih rečenica, uz pomoć formalne logike. Skup svih pravnih akata čini zatvoren formalno-logički sistem, iz kojeg deduktivnim putem može da se dobije smisao pojedinih rečeničnih kom binacija pojmova i onda primene na konkretno činjeničko stanje (u logičkoj formi »sudova«). Iako u tom procesu dedukovanja ima obično mnogo zaključaka, najvažniji je poslednji zaključak u kojem se krajnji rezultat formalnologičke analize (u vidu smisla pravne norme koju nudi prva premisa) suočava sa smislom činjenica za koje se pretpostavlja da su relevantne za primenu pravne norme (tzv. činjenično stanje, koje pruža druga premisa), omogućavajući zaključak o pravnoj posledici u konkretnoj situaciji (pravni silogizam). Ovaj postupak je karakterističan samo za/?., jer ga ne poznaju ni moral ni običajne norme, te u tom smislu o p. može da se govori kao o jedinom sistemu normi, čiji je smisao da uskladi i učini predvidljivim dolaženja do ispravnih zaključaka o pravcu delanja državnih organa i građana u konkretnim situacijama. Svi državni organi
pravo, društveno i građani moraju da budu »podobni« da preuzmu uloge pravnih subjekata koji su klasifikovani u klase i rodove na prostoru važenja (tj. prostoru koji pokriva vlast svo jim aparatom prinude), kao i unutar vremena važenja, pri čemu vremenska dimenzija počiva na logici prema kojoj sadašnjosti (činjeničnom stanju) prethodi prošlost (pravna norma), a sledi budućnost (pravna posledica). Iako su i pravne norme iskazi normativnog trebanja, one se vrlo često formulišu u uzročnoposledičnim relacija ma (»ko izvrši... kazniće se...«). Neospornim doprino som Hansa Kelzena i njegovog sociološkog istraživanja odmazde i kauzaliteta može da se smatra ukazivanje na izvorno poklapanje dijada uzrok-posledica i krivica-sankcija u prvim održavljenim društvima i njihovim pravnim porecima. Međutim, ako je apstraktni pravni subjekt sankcionisan već onog momenta kada je uvršćen u normu (odnosno u onaj njen deo koji određuje sankciju), to još ne znači da će se u realnosti ljudi kažnjavati na isti takav »kauzalni« način. Autoritativna formulacija pravnih normi ima za cilj da zastraši, da natera ljude da se u realnosti identifikuju sa apstraktnim pravnim subjektom i sebi, putem formalne logike, predoče šta ih čeka (uzročnoposledičnom nužnošću) ukoliko ispune dispozitiv sankcije koju sadrži određena norma. I tu sada nastupaju problemi. Formalna logika je efikasna u sebi samoj, s pojmovima i kategorijama koje je sama klasifikovala i rasporedila u uzročnoposledične odnose. Izađe li van sebe, očekuju je manje ili više neprijateljski raspoložene »činjenice« koje treba supsumirati. Upravo na toj tački počinje »život prava u društvu« i nastaju problemi njegove primene. A vrlo brzo tokom razvojap. pokazaće se daje za njegovu koliko-toliko ujednačenu i adekvatnu primenu nužan barem minimum balansa moći u društvu i takav institucionalni aranžman koji omogućava barem rudimentarno odvajanje organa koji stvaraju i organa koji primenjuju pravne norme. Naposletku, da bi p. zaista došlo u situaciju da »vlada« (shod no čuvenoj engleskoj maksimi rule oflaw ), ono mora da dobije veoma kompleksnu i razrađenu demokratsku ustavnu državu. O moral O običaj Z> sociologija prava A. M o ln a r
pravo, društveno. Konstrukcija teorije d. p. kao jednog od glavnih teorijskih pravaca sociologije prava XIX i XX veka. Glavni predstavnici teorije d.p. su Leon Digi. Moriš Oriu, Žorž Gurvič i dr. D. p. je, shodno ovoj teoriji, pravo koje je »spontano«, nepozitivirano i koje u društvu nailazi na gotovo automatsko prihva tanje i poštovanje. Ono se, kao sušta suprotnost (»ar-
pravo, društveno
432
tificijelnom«) pozitivnom pravu, javlja jednoznačno i neprotivrečno u svestim a ljudi, ne zasniva se na čistom normativitetu i ne poznaje sukob između norme i činjenica. U savrem enoj sociologiji prava pojam d. p. je napušten kao iskustveno neutemeljen produkt vitalističke filozofije. Ipak, jedan deo tradicije d. p. je apsorbovan u savremenom pojmu socijalnog prava, kao jednoj grani prava; socijalno pravo se nalazi između jav nog i privatnog prava i sastoji od autonomnih pravnih poredaka društvenih grupa i prava kolektivnih ugovora (koje zaključuju privredne komore i sindikati). Za stva ranje pomenutog shvatanja socijalnog prava naročito je značajan Hugo Zinchajmer, socijaldemokratski pravnik i tvorac dela Vajmarskog ustava o privrednom uređenju Nemačke. Posebnost socijalnog prava leži u tome što ga stvaraju organizovane društvene grupe, dok se država samo po potrebi može uključivati u taj proces (što može da rezultira i njenom aktivnošću u oblasti »socijalnog zakonodavstva«), U svakom slučaju, država mora da garantuje poštovanje normi socijalnog prava - koje ni njegovi tvorci ne prihvataju »spontano« i »automat ski« - kao i bilo koje druge norme privatnog i javnog prava. O pravo A. Molnar
pravo, g ra đ a n sk o . O blast prava koja reguliše vlasničke odnose među ljudima i robnonovčani promet. Dva temeljna instituta g. p . su privatno vlasništvo (na kojem počiva statika g. p.) i ugovor (na kojem počiva dinamika g. p.). Dve temeljne pretpostavke g. p. su postojanje autonomije volje građana i dovoljna snaga građanskog društva da se otrgne skučenosti rodovske zajednice i odupre iskušenjima »realnog socijalizma«. Iako pojedini elem enti g. p. postoje u svakom antičkom pravu, smatra se da ono tek u rimskom pra vu (lat. ins civile) počinje da dobija karakter relativno zaokružene i sistematizovane pravne celine. Rimsko ins civile nije bilo isto što i savremenog. p. zato što je bilo celokupno pravo koje je važilo za rimske građane (a ne za peregrine i robove) i koje se zasnivalo na Za konu dvanaest tablica (kao i drugim zakonima). Ipak, pošto su u ins civile dominirale norme koje se danas nazivaju građanskopravnim i pošto je bila razvijena građanskopravna logika, ovo antičko pravo se opravdano tretira kao postojbina g.p . Savremenog./;. nastalo je iz dugotrajnog procesa čišćenja krivičnopravnih, upravnopravnih, procesnopravnih itd. normi iz Justinijanove kodifikacije. Tokom XVII i XVIÜ veka na evropskim univerzitetima ove norme se izdvajaju u posebne pravne discipline - krivično pravo (ins criminale), javno pravo
(ius publicum ), procesno pravo (ordo iudicatorum) itd. - dok se »ostatak« prava i dalje predaje kao jedin stvena disciplina pod nazivom ius civile. Taj »ostatak« činile su norme opšteg delà g. p., stvarnog prava, obligacionog prava, naslednog prava i porodično pravo. U XIX i XX veku nastavlja se trend izdvajanja posebnih disciplina iz korpusa g. p. - trgovačkog prava, radnog prava, porodičnog prava itd. - tako daje danas kod nas odomaćeno tretiranje g. p. kao pravne discipline koja obuhvata samo opšti deo g. p., stvarno pravo, obligaciono pravo i nasledno pravo. O pravo O svojina A. Molnar
pravo, kanonsko. Reč »kanon« (gr. kanön, lat. canon) ima značenje pravila, propisa ili uzora. K. p. označava se pravo Rimokatoličke i pravoslavnih crkava. Prava ostalih crkava - uključujući tu i protestantske - ne na zivaju se k. p. već, naprosto, crkvenim pravom. Prvi hrišćanski kanoni, u kojima je sažeto Isusovo učenje 0 moralu, bogosluženju i zajedničkom životu vernika, nastali su početkom II veka, da bi u idućem veku bili prošireni i prerađeni u prave crkvene kanone (gr. kanônes ekklësiastikoi). Kada je hrišćanstvo postalo državna religija, a Crkva počela da stiče kompleksnu i autoritarnu organizaciju, kanoni su sistematizovani u je dinstvenu pravnu celinu, koja će dobiti naziv k. p. Posle rascepa hrišćanske Crkve polovinom XI veka, zapadna 1 istočna crkva su u svojim k. p. zadržale zajedničke hrišćanske izvore (Stari i Novi zavet, odluke prvih se dam vaseljenskih crkvenih sabora i odluke apostola), dopunjujući ih svaka svojim inovacijam a. Tako je Rimokatolička crkva u kanonsko pravo uvrstila papske odluke, zaključke ekumenskih sinoda itd. Celokupno katoličko kanonsko pravo kodifikovano je 1917. go dine (lat. Codex iuris canonici) u pet knjiga, koje sadrže 2 414 kanona. Zbog autokefalnosti i slabe povezanosti pravoslavnih crkava, pravoslavno kanonsko pravo nika da nije dostiglo razuđenost i sistematičnost katoličkog kanonskog prava, premda je jedan njegov deo kodifikovan (gr. Nomokanon). Od rascepa u zapadnom hrišćanstvu u XVI veku traju kritike kanonskog prava kao logički neodrživog. Ako je Isusovo učenje postavilo osnove za jednu religiju ljubavi, smatra se onda ta religija može imati samo jedan sveobuhvatan moralni izraz, ali ne i pravnu formu, koja je izraz egoizma i ovosvetovne vlasti. Osim toga, sâmo ograničavanje kanonskog prava na crkvu i prihvatanje koegzistencije s državom i državnim pravom (a kasnije i s drugim crkvama na teritoriji iste države) predstavljalo je odstupanje od univerzalnosti važenja hrišćanskog učenja
433 i stupanje na klizav teren omeđavanja domašaja Božije volje, Božijeg kanona - pa, na kraju, i samog Božijeg prava. 3 crkva 3 hrišćanstvo O pravo A. Molnar
pravo, krivično. Oblast prava kojom se inkrimišu određene vrste delanja kao opasne po osnovne društvene vrednosti i interese (krivična dela) i propisuju (krivične) sankcije koje će krivični sud dosuđivati licima koja preduzmu pojedine vrste inkriminisanog delanja i koja snose odgovornost za njih (krivična odgovornost). Krivično delo uvek mora da bude precizno definisano zakonom i da obuhvati samu radnju (bilo kao aktivno delanje, bilo kao propuštanje aktivnog delanja), njenu posledicu i sve relevantne okolnosti u kojima je izvršena (kao što su način izvršenja, sredstvo, mesto, vreme itd.). Krivična odgovornost podrazumeva psihički odnos počinioca krivičnog dela prema samom delu. Da bi neko delo moglo da se pripiše nekom kao odgovornost, on mora u momentu izvršenja da bude uračunjiv (tj. da poseduje sposobnost rasuđivanja i odlučivanja) i vin. Vinost može imati dva oblika: umišljaj (htenje da se delo izvrši) ili nehat (neopreznost koja je dovela do dela koje se nije htelo). Nehat je blaži oblik vinosti od umišljaja i sankcioniše se samo kada je to zakonom predviđeno, a i tada blaže nego za krivično delo izvršeno s umišljajem. Problematika krivične odgovornosti obuhvata takođe i fenomen zablude (postojanja pogrešne predstave o ne koj stvarnoj okolnosti koja ulazi u obeležja krivičnog dela), naročito kada je izvršeno krivično delo s težom posledicom ili kvalifikovano naročitom okolnošću. Ne postoje društva koja ne poznaju k. p. Rasprostra njeno je shvatanje daje k.p. izvorni oblik prava i daje u svom rudimentarnom obliku imalo isključivo cilj da reguliše i kanališe društvenu odmazdu nad onim članom zajednice koji je (racionalnim ili iracionalnim putem) proglašen krivim za neko krivično delo. Klasne razlike su tokom istorije na različite načine uticale ne samo na kaznenu politiku nego i na penitencijarnu politiku. U svojoj klasičnoj studiji Kazna i društvena struktura (1939), Georg Ruše i Oto Kirhajmer su pomno ana lizirali k.p. kapitalizma u periodu od XVI do XIX veka i pokazali vezu između kažnjavanja i kretanja na tržištu radne snage (ali, isto tako, i eksploatacije osuđeničkog rada). U XX veku, totalitarni režimi (SSSR i Treći Rajh) negirali su dobar deo civilizacijskih tekovina k. p. i u ime revolucije (proletarijata i naroda) praktikovali ne sputan progon tačno određenih društvenih gaipa (Jevreji, kulaci, »izdajnici« svih vrsta itd.), pa čak i nesele
pravo, međunarodno ktivan teror nad velikim delom stanovništva kojim su ovladali. U novije vreme, pojačana regulacija ljudskih prava i njihova zaštita na međunarodnom nivou dovodi do širenja sloboda i garancija osumnjičenih, optuženih i kažnjenih lica (sloboda od vansudskih egzekucija i »nestanaka«, zabrana torture, zabrana telesnih kazni, pravo na ograničen boravak u pritvoru do podizanja optužnice, ukidanje ili restriktivan režim smrtne kazne itd.). 3 kriminalitet 3 pravo 3 sankcija A. Molnar
pravo, m eđunarodno. Oblast prava koja reguliše odnose subjekata u međunarodnoj zajednici. Pod poj mom m. p. vrlo često se podrazumeva međunarodno javno pravo, iako, pored njega, postoje i međunarodno privatno pravo, m eđunarodno k riv ičn o prav o , međunarodno administrativno pravo itd. Osim toga, neretko se tvrdi da je ins gentium u starom Rimu bio neka vrsta preteče m. p., što nije tačno, pošto je ovo pravo bilo deo unutrašnjeg (privatnog) prava rim ske države. U novom veku i sâm izraz (lat) ius gen tium postaje pretesan da obuhvati sadržaj nove oblasti prava, pa tako Hugo Grocije govori i o »pravu među državama« (ius inter civitates), a opat Sen-Pjer i o »pravu između naroda«. U protekla četiri veka, koliko traje istorija savremenog m. p., ne prestaju diskusije o tome ko su subjekti m. p. Prema konzervativnom stanovištu, to su samo države (odnosno, međunarodne organizacije), dok modema sh vatanja ističu i same pojedince kao subjekte m. p. U modernom m. p., naročito od prestanka hladnog rata, prihvaćeno je načelo da pojedinci imaju međunarodno garantovana prava upravo kao pojedinci, a ne kao državljani pojedinih država. To se pokazuje i po sve većem broju međunarodnih tela čija je nadležnost da štite pojedince prilikom kršenja njihovih prava od strane države čiji su državljani, ili bilo koje druge države. Ipak, iako korpus ljudskih prava zaštićenih m. p. neprestano raste, mehanizmi njihove zaštite još su nedovoljno raz vijeni i zahtevaju dalja usavršavanja. M. p. se sastoji od običajnog i ugovornog prava. Prvo nastaje spontanim upražnjavanjem tokom dužeg vremenskog perioda, a drugo na osnovu međunarodnih ugovora. Sve važniji deo međunarodnog ugovornog prava u periodu posle Drugog svetskog rata (tj. od donošenja Povelje Ujedinjenih nacija) postaju kodi fikacije, čija je izrada stavljena u zadatak Generalnoj skupštini Ujedinjenih nacija. U pogledu odnosa između m.p, i državnog prava raz likuju se dva stanovišta: prema prvom (»monističkom«),
pravo, međunarodno
434
pravni poredak je jedinstven i norme m. p. su u njemu nadređene normam a državnog prava, dok prem a drugom (»dualističkom«), m. p. i državno pravo pred stavljaju odvojene i međusobno nezavisne (pa otuda ne nužno i neprotivrečne) pravne poretke. Iako u moder nom pravu sve više prevladava monističko stanovište, ono je još daleko od realnosti. Države imaju obavezu da svoje pravne poretke usklade s normama m. p., ali se ta obaveza u velikoj meri još izigrava. Nade da bi se monističko stanovište u budućnosti ipak moglo nametnuti pružaju savremeni mehanizmi zaštite ljud skih prava garantovanih pojedinim međunarodnim ugovorim a, u kojima je predviđena mogućnost da pojedinci tuže države koje svoje pravne poretke nisu uskladile sa obavezama preuzetim tim ugovorima. Iako iz presuda međunarodnih organa po ovim tužbama još proizlaze samo subjektivna prava za tužioce, pritisak međunarodne javnosti neformalno stvara značajan priti sak na države da intervenišu u sopstvene pravne poretke i da ih sistemski menjaju u skladu sa /;;. p. 3 ljudska prava 3 pravo 3 pravo, običajno A. M olnar
pravo, običajno. Skup pravnih običaja i pravila nastalih dugotrajnim upražnjavanjem istog načina ponašanja koji su prihvatili pripadnici određene društvene grupe, a prati ga svest o pravnoj obaveznosti. O. p. je deo običajnog sistema normi, tj. iskustvom i navikom stvorenih odredbi (Tihomir Đorđević), koje - iako nisu zapisane - regulišu društveni život tradi cionalnih društava. Formalni izvor o. p. ne nalazi se u nekom propisu koji donosi određeni zakonodavni organ, kao kod pozitivnog prava, nego u običajima određene društvene sredine kao izrazu narodnog shvatanja poj ma pravde. Ti običaji svoju obaveznost duguju sankciji zasnovanoj na autoritetu religije ili tradicije. Osnovna razlika između o. i pozitivnog prava jeste u odsustvu »svete« sankcije, višem nivou opštosti i racionalnosti kod pozitivnog prava. O. p. postoji i funkcioniše pre nastanka države, ali i kasnije, u situacijama kada je delovanje države onemogućeno, ili kada određene oblasti društvenog života nisu regulisane državnim zakonom. Što je pozitivnopravni sistem stabilniji, prostor za o. p. je uži, odnosno, ono se podudara s pozitivnim pravom. Stepen prisustva o. i pozitivnog prava određenje nivoom uključenosti lokalne zajednice u širu društvenu zajed nicu, jer ukoliko je veća razlika u strukturama lokalne zajednice i šireg društva, utoliko je veća i razlika između običajnopravnog sistema lokalne zajednice i pozitivnog prava u širem društvu.
Jedna od najpoznatijih i najrasprostranjenijih normi o. p. je krvna osveta, koju su poznavali svi stari narodi. U nekim delovima sveta krvna osveta se zadržala i do danas (Sardinija - vendetta, Sicilija - omerta, Crna Gora, Kosovo, Albanija). U o., kao i u pozitivnom pravu, primećuje se grana nje na krivično i građansko pravo. Kao primer krivičnog o. p. u srpskom narodu Andrija Gams navodi maziju (vađenje usijanog gvožđa iz vrele vode; ako se pri tom okrivljeni opeče, to je dokaz krivice; prilikom spuštanja ruku u vrelu vodu prisutni mole Boga da poštedi ruke onoga ko je nevin). Isti autor pominje zakletvu kao glavno dokazno sredstvo o. p., koje se zasniva na au toritetu Boga kao garanta izvršenja sankcije. Kao pri mer građanskopravnog običaja srpskog naroda možemo navesti mobu. Kako bi se regulisali odnosi u tadašnjem feudal nom društvu, srpsko o. p. i pravo sadržano u pove ljama i međunarodnim ugovorima srpskih vladara bilo je uključeno u Dušanov zakonik. Na primer, odredbe u Dušanovom zakoniku koje se odnose na trgovinu potiču iz srpsko-dubrovačkih sporazuma sklopljenih u XII i XIV veku. Valtazar Bogišić bio je jedan od prvih i najznačajnijih istraživača o. p. na ovim prostorima {Zbornik sadašnjih pravnih običaja u Južnih Slovena, 1874). Međunarodno o. p. je rezultat tradicije i prakse u međudržavnim odnosima, bilo u domenu diplomatije, bilo u domenu sukoba. Kontinuirana praksa i upotreba ovih normi u međunarodnim odnosima budi svest o pravnoj obaveznosti. Međunarodno o. p. je jedan od izvora međunarodnog prava. Na primer, običajno ratno pravo dugo se upražnjavalo pre nego što je kodifikovano Ženevskom konvencijom i drugim dokumentima. 3 krva osveta 3 pravo 3 pravo, primitivno D. G avrilović
pravo, primitivno. Rudimentarno, nerazvijeno pravo. U tom značenju p. p. je sinonim za »protopravo«. Međutim, zbog teškoća u definisanju prava, neki teoretičari su bili skloni da pojam prava shvate izuzetno ekstenzivno i da p. p. vežu za »pravo« koje se javlja u tzv. primitivnim društvima - koja ne poznaju državnu vlast, formalnu logiku i pismo. Shvatanje da pravo po stoji već na tako ranom stupnju razvoja ljudskog društva zastupaju naročito kulturni antropolozi evolucionističke orijentacije. Dovoljno je da postoji raširen »konsenzus grupe« o poželjnim oblicima ponašanja, kao i spontana društvena sankcija za odstupanja od tih oblika, pa već može da se govori o »ranom obliku« prava ili p. p. Iako
435 je takvo shvatanje prava i p.p . i danas prilično rašireno, ono je u suprotnosti sa uobičajenom definicijom prava. 3 društvo, primitivno 3 pravo 3 protopravo A. Molnar
pravo, prirodno. Pravo za koje se smatra da po stoji »po prirodi stvari« i važi večno, nepromenjivo i nezavisno od htenja ljudi. Teorija o p. p. javlja se još u antičkoj Grčkoj i Rimu. Sofisti je anticipiraju dihotomijom zakona (nornosa) i prirode (fizisa), u kojoj ova potonja služi kao kriterijum za kritiku prvog. U Nikomahovoj etici Aristotel ide korak dalje i celokupno pravo koje važi u jednom polisu deli na zakonsko (pozitivno) i prirodno. Time su pozitivno i p .p . postali delovi jednog jedinstvenog pravnog kontinuuma, koji ne samo da ne moraju da budu u suprotnosti nego upravo treba da se usklađuju i nadopunjuju. To shvatanje preuzimaju i stoici, a preko njih ono dospeva u Rim i nadahnjuje klasičnu jurisprudenciju. Ulpijan tako razlikuje (lat. ius civile, ius gentium i ius naturale), pod kojim podrazumeva pravo svojstveno svim živim bićima, tj. ljudima i životinjama. U Justinijanovoj kodifikaciji našle su se odredbe koje su, verovatno već pod uticajem hrišćanstva, tretirale p. p. kao metafizički poredak celog sveta i univerzalnu pravdu. To shvatanje je dominiralo praktički tokom ce log srednjeg veka, da bi početkom novog veka počelo da se menja. Tornas Hobs razlikujep. p. i prirodne zakone, pri čemu je prvo izraz nagona za održanjem pojedinca, dok ovi drugi predstavljaju razradu Hristovog zlatnog pravila. P. p. tako postaje vezano za život, telesni in tegritet i svojinu, koji pojedincu garantuju mogućnost preživljavanja, tako da u slučaju da mu ih (tiranska) vlast uskrati on može opravdano da pruži otpor tiraniji. To učenje je dobilo svoj proslavljeni oblik kod Džona Loka i u velikoj meri inspirisalo Američku revoluciju. Tada nastaje prekretnica u istoriji p. p. Ako su do tada još bila tretirana kao stvar »Boga«, »prirode«, »ra zuma« itd., s donošenjem amandmana na Ustav SAD ona prerastaju u pozitivirana preddržavna ljudska prava (ili osnovna prava čoveka) i kao takva postaju jedan od dva stuba konstitucionalizma. Katalog ljudskih prava, koji je postao deo Ustava SAD, više nije bio legitimisan istorijom i tradicijom (kao što je to bio slučaj s pove ljama o ljudskim pravima u Engleskoj), nego upravo rekursom na p. p. Iako teorija p .p . zbog toga nije pre stala da postoji, njeno mesto u poslednja dva veka sve više zauzima teorija ljudskih prctva kao međunarodno pravno i ustavno regulisana pozitivna prava, koja su suviše značajna da bi njihova sudbina bila prepuštena u ruke zakonodavnog tela. Njihov institucionalni čuvar je ustavni sud, kao i sva ona međunarodna tela kojima
pravo, rimsko na osnovu posebnih međunarodnih ugovora mogu da se obraćaju pojedinci zbog kršenja ovih prava od strane država koje su tim međunarodnim ugovorima pristupile (Evropske konvencije o ljudskim pravima, Fakultati vni protokol uz Pakt o građanskim i političkim pravima itd.). 3 ljudska prava 3 pravo 3 ugovor, društveni A. Molnar
pravo, rimsko. Pravo koje je kao pozitivno pravo važilo u Rimu od osnivanja grada (prema predanju, 754. godine pre n. e.) do smrti cara Justinijana (565. godine n. e.) i koje je svoj savršen oblik dobilo u Justinijanovoj kodifikaciji (lat. Corpus iuris civilis). Trinaestovekovna istorija Rima se obično deli na četiri perioda: kraljevstvo (754-509. godine pre n. e.), republiku (509-27. godine pre n. e.), principat (27. godine pre n. e. - 235. godine n. e.) i dominât (235-754. godine n. e.). O pravu u peri odu kraljevstva malo se zna, ali je sasvim izvesno da je ono ostalo vrlo nerazvijeno. To se korenito menja u doba republike. Nezadovoljan time što je poznavanje i tumačenje prava bilo privilegija plemstva (patricija), odnosno sveštenstva (koje je bilo sastavljeno od patri cija), rimski je puk (plebs) uspeo da 451. godine pre n. e. iznudi sazivanje desetočlane komisije sa zadatkom da zapiše zakone. Taj posao je bio završen 450, a iduće je godine centurijatska skupština odobrila poslednje dve tablice od ukupno dvanaest, na kojima su bili zapisani zakoni. Time je na snagu stupio Zakon dvanaest tablica, koji će predstavljati kičmu r. p. (tzv. ius civile), praktično sve do stvaranja Justinijanove kodifikacije. Ono što je u narednom periodu opterećivalo razvoj r.p. bila je krutost Zakona dvanaest tablica, kao i shva tanje o nepromenjivosti njegovih članova. Pijetet koji su Rimljani osećali prema Zakonu dvanaest tablica usmerila je njihov praktičan duh da na drugoj strani započnu prilagođavanje prava potrebama sve razvijenije privrede i društvenog života. Glavni kanal kroz koji je teklo ovo prilagođavanje bila je delatnost pravosudnih (jurisdikcionih) magistrata - tzv. honorata - koji su prihvatali sve napredne tekovine prava nerimskih naroda (tzv. ius gentium) i inkorporisali ih u svoje sopstveno pravo (koje je steklo naziv ius honorarium). Time je ius honorarium postao sâmo središte pravnog života, formalno ne dovodeći u pitanje prevaziđene odredbe Zakona dvanaest tablica. U periodu principata r. p. se obogaćuje delatnošću pravnika. Pod uticajem stoičke filozofije, rimski pravni ci (tzv. klasična jurisprudencija, kojoj su pripadali Gaj, Papinijan, Ulpijan, Julije Paulo itd.) u to vreme raz vijaju zamisao o trodelnoj strukturi prava, tj. o triho-
pravo, rimsko
436
tomiji rimskog građanskog prava (ius civile), prava svih naroda koji su živeli na teritoriji rimskog carstva (ius gentium) i prirodnog prava svih ljudi, bez obzira na nji hovu etničku i socijalnu pripadnost. U to vreme, inače, shodno uzdignutom položaju imperatora, carski edikti postaju najvažniji izvor r. p. Naposletku, period dominata kulminira Justinijanovom kodifikacijom. Već je ranije bilo ideja da se kodifikuje celokupno r. p. i imperator Teodosije II ih je delimično (u pogledu konstitucija od doba Konstantina Velikog nadalje) sproveo u svom Kodeksu iz 438. godine. Justinijanu (odnosno njegovom kancelaru Tribonijanu) konačno je pošlo za rukom da u poslednjim godinama jedinstvenog carstva kompletira četiri knjige u kojima se našlo prečišćeno i sistematizovano celokup no r. p. Prva knjiga je imala naziv Codex lustinianus i sadržavala je sve carske konstitucije (leges). Druga knjiga je nosila naslov Digestae (ili Pandectae) i u njoj je obuhvaćeno celokupno pravničko pravo (ius). Treća knjiga je bila naslovljena sa Institutiones i predstavljala je zvaničan udžbenik r.p. Najzad, pošto se posle izrade Codexa (535) nastavilo sa donošenjem konstitucija, bilo je potrebno izdati jednu dopunsku knjigu, kojoj je dat naziv Novellae (potpuna zbirka sadrži 168 novela, ali među njima ima nekoliko iz vremena Justinijanovih naslednika). Justinijanova kodifikacija je imala izvanredno snažan duhovni uticaj na celu Evropu praktično sve do XIX veka (kada je i formalno zamenjuju nacionalne kodi fikacije građanskog prava - od francuske iz 1804. do nemačke iz 1900). Na svim univerzitetima ona je pomno proučavana, pa i dopunjavana glosama (tzv. glosatorska škola je delovala od XI do XIII veka, da bi je u nared nom periodu, od XIII do XVI veka, smenila tzv. postglosatorska škola) i u tom dopunjenom (»recipiranom«) obliku, počelo je da prodire u pozitivna prava mnogih evropskih država i da izlazi u susret potrebama mlade robnonovčane privrede.
i reč »ustav«) sama državna vlast. Ovaj naziv, iako dominantan, nije jedini. Još se, mada sve manje, koristi i naziv »državno pravo« (naročito u Nemačkoj), ali u kontekstu šireg pravnofilozofskog učenja o državi. Prema tradicionalnom shvatanju, predmet u.p. čine ustavne norme o sistemu državne vlasti i korpusu slobo da i prava građana. Moderno shvatanje proširuje pred met u. p. na političke institucije u njihovom punom ha bitusu, koji obuhvata ne samo ustavne iskaze o njihovoj strukturi i nadležnosti nego i njihovo zakonsko uređenje i praktično delovanje. Zato se u okviru u. p. izučava: si stem organizacije i vršenja vlasti, korpus sloboda i prava građana, centralno i regionalno državno pravo, finansiranje države, izborno pravo, parlamentarno pravo. U. p. može da bude: opšte, pozitivno i uporedno. Opšte se bavi ustavnim institutima, nezavisno od us tavnog poretka određene zemlje. Pozitivno se bavi us tavnim institutima konkretne države. Uporedno se bavi ustavnim institutima različitih država. U opštoj podeli prava, u. p. pripada sferi unutrašnjeg javnog prava, i to kao njegova fundamentalna, stožerna disciplina. Pošto pripada svetu prava, metod njego vog proučavanja je pretežno pravni. Stoga se u analizi ustavnih normi prevashodno primenjuje egzegetički i normativni pristup. Ali, da bi se one do kraja razumele, mora se imati u vidu i ustavna istorija, ustavna politika i ustavna sociologija. Ustavna istorija proučava evoluciju ustavnih institucija. Ustavna politika proučava političke uzroke, ciljeve i projekcije ustavnih institucija. Ustavna sociologija proučava društvene pojave i njihov uticaj na oblikovanje i funkcionisanje ustavnih institucija. Nauka ustavnog prava započinje sa akademskim proučavanjem ustavne materije. Prva katedra za u. p. osnovana je na Pravnom fakultetu u Parizu 1834. god ine. Od tada ova nauka doživljava buran razvoj u svetu i kod nas. 3 država, ustavna O ustav Z. Ivošević
O pravo O sociologija prava A. Molnar
pravo, ustavno. Oblast prava koja okuplja i izučava ustavne norme. Pošto ustav može da se odredi u formal nom i materijalnom smislu, u. p. se bavi kako normama pisanih ustava tako i normama ustavnog karaktera, bez obzira na to da lije njihovo poreklo u ustavu, zakonu, opštem aktu ili običaju. Naziv »u. p.« potiče iz vremena svoje pune afirmaci je u Velikoj Britaniji, Francuskoj i SAD, na talasu ideja o suverenosti naroda i slobodama i pravima čoveka i građanina, kojima se ograničava, a time i ustavlja (odatle
pravoslavlje. Pravilno mišljenje, pravilno verovanje hrišćanske religije, poštovanje tradicija religije, skup svih pravoslavnih hrišćana. Jedna od triju hrišćanskih veroispovesti. Hrišćanstvo se nikada nije ispoljavalo je dinstvenim smerom: viševekovnim unutrašnjim, duhov nim i spoljašnjim, svetovnim takmičenjem za prven stvo i rukovodstvo između Carigrada i Rima, najpre se raskolilo (1054) u dva osnovna toka: p. i katoličanstvo, da bi se u XVI stoleću, odvajanjem od Rimokatoličke crkve, oformila i treća konfesija -protestantizam. Vre menom su nastale značajne bogoslovske i organizacione razlike među hrišćanskim veroispovestima, tako da su
437 danas one jedino saglasne u tome da »veruju u Isusa Hrista kao svog osnivača i kao svoj uzor«. Bogoslovski rascep između pravoslavnih i katolika otpočeo je povo dom učenja o ishođenju Svetoga duha i iz Boga sina, Isusa Hrista (Filioque). Istočna crkva zadržava apo stolski nauk: samo Bog otac emanira Duh sveti, dok Rim priznaje ovu sposobnost i Isusu Hristu. Nasuprot katoličanstvu,/;, odbacuje postojanje čistilišta, a pri hvata d a je Bogorodica, bezgrešno začevši Isusa, bila podložna praroditelj skom naslednom grehu. U p. se os porava i papski primat i njegova nepogrešivost (nezabludivost), dogma uvedena u XIX veku. P., u kojem se proces grananja odvijao stolećima, sada predstavljaju petnaest autokefalnih (samostalnih), pomesnih crkava (Carigradska, Aleksandrijska, Antiohijska, Jerusalimska, Ruska, Kiparska, Gruzijska, Srpska, Bugarska, Grčka, Rumunska, Poljska, Čehoslovačka, Albanska i Američka), pored dveju autonomnih (Fin ske i Japanske crkve). U organizacionom pogledu p., kao i protestantizam, nema sveopšti centar upravlja nja; vaseljenskom, carigradskom patrijarhu pripadaju uvažavanje i prvenstvo kao prvom među jednakima, ali ne i jurisdikcija nad ostalim crkvama. One su sa mostalne, episkopalno uređene s patrijarhom ili arhi episkopom na vrhu. Pom esne pravoslavne crkve im aju zajedničko veroučenje i kult. Oni su formulisani tokom prvih vaseljenskih sabora (poslednji održan u VIII veku) koje Istočna crkva jedino i priznaje. Od 1960. brižljivo se priprema sledeći svepravos lavni sabor radi usaglašavanja p. s modernim dobom. U izvorima pravoslavnog učenja javljaju se Sveto pismo i Sveto predanje (ustanovljeno vaseljenskim i pomesnim saborima, delima crkvenih otaca i drevnom bogoslužbenom praksom). Biblija i lična interpretacija vemika nisu dovoljni, kao što je u protestantizmu, već je nužan i kriterijum predanja: »Bez jednog ovakvog merila, autoritet Biblije bi se sveo na lično mišljenje svakog pojedinca koji pokušava daje tumači. Mi verujemo da sama Biblija, bez predanja, kao svog živog tumača, nije dovoljna kao izvor istine« (arhiepiskop finski Pavle, 1984). Suština pravoslavne pobožnosti najsažetije je iskazana u Simvolu vere, koji su sveti oci doneli na Nikejskom (325) i Carigradskom (381) saboru. Pravoslavni kult je bogat i raznovrstan - od se dam svetih tajni (krštenje, miropomazanje, ispovest, pričešće, brak, sveštenstvo i jelosvećenje), preko molitve, poštovanja ikona, poklonjenja krstu, relikvija ma, moštima i svetim mestima, do kulta svetaca, držanja postova i praznovanja velikih i prestolnih, pokret nih i nepokretnih praznika. Pravoslavna religioznost
pravoverje
- s obzirom na jedinstvo religiozne svesti, ponašanja i udruživanja - postiže se, prvo, verovanjem »u Trojedinog Boga živoga: Oca i Sina i Svetoga Duha i u ovaploćenje Sina Božijeg - Bogočoveka Hrista, Koji se javio u telu Crkve i sa telom Crkve (Zlatoust); i drugo, življenje u toj veri i tom verom kroz svete tajne i svete vrline Crkve Hristove, tj. kroz svetu blagodat Božiju i sveto življenje mislima, recima i delima u Crkvi Pravo slavnoj« (Atanasije Jevtić). Sociolozi vele da takvo konfesionalno p., nalik katoličanstvu i protestantizmu, ne može računati na nadolazeće vreme i uspeh - očekujući da u jednom tre nutku vaskolika vaseljena bude pravoslavna. I savremeni pravoslavni bogoslovi priznaju da više ne može opstati ideja o sveobuhvatnoj hrišćanskoj civilizaciji. Značajniji od ove ideje jeste stav o hrišćanstvu kao i dalje presudnom faktoru u čovečanstvu: i dalje će ono biti najživotnija duhovna sila na planeti, biće glavni čuvar civilizacije dok nacije dolaze i odlaze; pružiće svetu vezu sa istorijom; njegova vera daće milionima ljudi osećaj ravnoteže postojanosti i smisla usred sve opasnijeg i težeg sveta (Robert Linder). U tom kontek stu, suprotno prethodnim nadama, izgledip. su više nego povoljni ako se ono ne svodi isključivo na hrišćanstvo zakona i običaja, masovnu sociološku religioznost spoljašnjeg tipa, nego i na istrajno »oslobođenje unu tarnjeg čoveka u pravoslavnoj duhovnosti«. O hrišćanstvo O religija
D. B. Đorđcvić pravoverje (gr. orthodoxia). Potpuna saglasnost sa učenjem Crkve, prava vera, pravoslavlje. Sve verske zajednice podrazumevaju d a je njihovo učenje jedino ispravno i istinito, dok su ostala delimično ili u potpu nosti pogrešna. P. se utvrđuje i definiše preko saglasja o određenim pojmovnim okvirima (dogmatima), ritualima i unutrašnjom organizacijom (hijerarhijom) neke verske zajednice, kao i uputstvima za svakodnevni život vernika. Osnova tih definicija i uputstava (kod univerzal nih religija i judaizma) sadržana je u svetim knjigama, predanjima, spisima uticajnih teologa i verskim propi sima organizacije (crkve). Za svaku versku zajednicu je od suštinskog značaja utvrđivanje osnovnih elemenata p., kako zbog eliminisanja jeretičkih tumačenja i skre tanja, tako i zbog propoveđanja, vršenja rituala i edu kacije sveštenika i vemika. Hrišćanstvo je, u zavisnosti od konfesije, p. uobličilo, pre svega, putem simvola i ispovedanja vere koji su utvrđivani (vaseljenskim) sa borima, enciklikama, proglašenjem dogmi, sažetim te zama, spisima o ispovedanju vere i katehizisima. Mada sve hrišćanske zajednice do današnjih dana stalno prei
pravoverje spituju i usaglašavaju osnovne postulate p., i među njima postoje razlike u shvatanju. Još je sv. Avgustin Hiponski (IV vek) postavio solidne temelje hrišćanskog p. On smatra da se hrišćanska apologetika mora zasnivati na metodu autoriteta i metodu globalnosti (»katoličanstva«, sabornosti). Korišćenjem prvog metoda uspostavlja se odnos sa: (1) mestom koje vera zauzima u ljudskim stvarima; (2) nužnošću božanskog autoriteta da bi vera bila sigur na; (3) providnošću koja ne može ostaviti čovečanstvo u animalnom stanju i (4) potvrdi neprikosnovenost autoriteta Hrista, Svetog pisma i Crkve. Drugi metod, globalnost, upućuje nas na: ( 1) potvrđivanje proroštva; (2) propovedanje i čudesa Hristova; (3) širenje i sta bilnost Crkve; (4) postojanost hrišćanskih mučenika; (5) hrišćansku mudrost i (6) čudesa Crkve. Usled ve likih raskola (XI i XVI vek), koji su bili vojnopolitički i ekonomski uslovljeni, i stvaranja mnogih denominacija i sekti (XIX i XX vek), dolazi i do sve većeg udaljavanja od pogleda p., mada niko nije dovodio u pitanje autoritet jevanđeoske istine. Jedan od osnovnih napora savremenog ekumenskog pokreta u hrišćanskom svetu je upravo usaglašavanje, nalaženje zajedničke osnove u oblastip. Osnova tog približavanja vidi se u neprikosnovenom autoritetu Biblije i simvolima vere, dok bi pitanje in terpretacije pojedinih dogmata i rituala bilo, za sada, prepušteno pojedinim konfesijama. 3 hrišćanstvo 3 religija B. Đtirović praxis (gr. praxis - radnja, delovanje). Aktivnost koju je slobodan čovek sklon da obavlja, pa se u strogom smislu može primeniti samo na ljudska bića. Pojam p. prvi je upotrebio Aristotel, označavajući akciju koja je sama sebi cilj i izvodi se za sopstveno zadovoljstvo, za razliku od proizvodne aktivnosti koja je prouzroko vana nekim ciljem (praktična delatnost) i teorije (kon templacije). Kasnije je i Frensis Bekon istakao značaj kategorije p., smatrajući da se do pravog znanja dolazi samo takvom aktivnošću. Prema Imanuelu Kantu, mogu se razlikovati dva značenja pojma p. : primena teorije povezane sa iskustvom i etički relevantno ponašanje čoveka. Filozofijap. Mozesa Hesa je umnogom uticala na filozofiju Karla Marksa, u kojoj je pojam p. postao centralna kategorija. Prema Marksovom mišljenju, to je pojam pom oću kojeg se najbolje može definisati ljudska situacija. Pod pojmom p. on je podrazumevao »slobodnu, univerzalnu i stvaralačku aktivnost pomoću koje čovek stvara (proizvodi) i menja (oblikuje) svoj istorijski i ljudski svet i sebe samog: aktivnost specifičnu za čoveka pomoću koje se on suštinski razlikuje od svih drugih bića«.
438 Pojmom p. Marks označava univerzalnu ljudsku de latnost koja nije biološki data ni vrsno ograničena, već se javlja u mnogobrojnim formama koje se istorijski menjaju i razvijaju/umnožavaju. Čovek je svojevrsno biće i razlikuje se od svih drugih životinjskih vrsta koje su sposobne da obavljaju samo vrsno određenu, strogo utvrđenu i ograničenu radnju, koja se ne menja i ne izlazi iz okvira zakona date vrste. A čovek može da proizvodi po zakonima svih vrsta, pa i po zakonima lepog. Marks razlikuje pojmove p. i rada; ovaj potonji je »akt otuđenja praktične ljudske aktivnosti«, u kojem ona prestaje da bude sama po sebi izvor zadovoljstva. U toj tradiciji, marksizam su kao »filozofiju p.« tum ačili Antonio Labriola, Antonio Gramši, Đerđ Lukač, Herbert Markuze, Jirgen Habermas i »p. filo zofija« u Jugoslaviji. Markuze je izjednačavao pojam p. sa činom (nem. Tun), a Habermas mu je dao novo objašnjenje, praveći razilku između »rada« kao svr sishodne racionalne akcije i interakcije ili »komunika tivnog delanja«. Dakle, p. označava aktivnost kojom čovek menja svoj svet, uključujući pojmove slobode, stvaralaštva, univerzalnosti, istoričnosti, budućnosti. Drugačije rečeno, da bi se objasnilo ono što je suština ljudskog načina egzistencije - a to je slobodno proizvođenje vlastite prirode i okolnog sveta u skladu sa istorijskim okolnostima, budući da se samo čovek nalazi pred izborom različitih alternativa i stoga može da živi u različitim geografskim i klimatskim uslovima, u različitim društvenim sistemima i različitim kulturama - kategorija p., obuhvatajući navedene odredbe, tumači se kao višedimenzionalna. Kategorijap. podrazumeva i sposobnost pravljenja sve savršenijih oruđa (lat. homo faber) i za to neophodnu sposobnost refleksivnog, ra cionalnog mišljenja (cogito ergo sutn) i jezičku komu nikaciju (animal symbolicum), te neophodne društvene uslove života (homo socius) koji se istorijski menjaju (homo historiens). Samo zahvaljujući toj sposobnosti da može da obavlja svestrane delatnosti (neograničene po formi i broju) i da ih bira (bilo slobodno ili kao institu cionalno pripisane uloge), čovek je u stanju da se menja i da menja okolinu, ali ne prestajući da bude homo sapi ens, nasuprot životinjskim vrstama koje usled mutacije menjaju vrstu. AH, budući da čovek nije stopljen sa svojom delatnošću (kao životinjske vrste), on se od nje može i otuđiti, i kao pojedinac učestvovati u delatnosti koja mu je strana, često i nerazumljiva, kada proizvodi koje stvara postanu vlasništvo nekog drugog (vlasnika ka pitala), te ih čovek doživljava kao tuđu silu koja njime gospodari. Marks je to nazvao procesom fetišizacije,
439 kada se sve pretvara u robu kojom se trguje, pa i sami ljudi (potvrda takvog stanja su proizvodi moderne teh nologije, naročito izraženi u najsavremenijem oružju). Otuđena delatnost nastaje kada se čoveku životna delatnost pojavljuje samo kao sredstvo za život, za zado voljenje jedne potrebe, tj. potrebe za održanjem fizičke egzistencije. A kada se prema svojoj vlastitoj delatnosti, koja je potencijalno univerzalna, odnosi kao prema ne slobodnoj delatnosti, to podrazumeva daje ona u službi i pod vlašću drugog čoveka, na kojoj počiva hijerarhija društvene moći. Međutim, pod pojmom p. Marks ne podrazumeva samo predmetnu delatnost kojom se objektivizuje okol ni svet kao »sekundama priroda« koju je stvorio čovek (kultura shvaćena kao tekovina ljudskog stvaralaštva). Govoreći o sposobnosti čoveka da proizvodi i »po za konima lepog«, on uključuje i umetnost, a - modernim jezikom govoreći - tu se može uključiti i celokupan proces simbolizacije kao pojmovni aspekt kulture koji suštinski razlikuje ljudsku delatnost od aktivnosti bilo koje životinjske vrste. Zbog toga, pojam p. označava sâm način na koji čovek egzistira kao ljudsko biće tvoreći svoj svet (manje ili više slobodno) i doživljavajući ga na individualan način, preko sopstvenog iskustva svakog pojedinca, zbog čega se ni najelementamiji ljudski rad ne može poistovetiti s radom robota, jer ljudska akcija podra zumeva aktera kao subjekta (Entoni Gidens). Drugim recima, pojam p. označava prisustvo ljud skog faktora u svakoj delatnosti koju obavlja čovek ukazujući daje to njegova dijferentia specifica u odnosu prema svetu u kojem živi, tj. način njegove egzisten cije. 3 antropologija 3 čovek 3 marksizam Z. Golubović praznoverje, v. sujeverje predeksperim ent. Eksperimentalni istraživački po stupak koji sadrži neke od elemenata klasičnog eksperi menta, u kojem postoje dve grupe ispitanika, odnosno eksperimentalna i kontrolna grupa. Ove dve grupe imaju ujednačena brojna obeležja, ali je samo jedna, eksperi mentalna grupa, izložena delovanju eksperimentalnog činioca - nezavisne varijable. P. uključuje još manje elemenata klasičnog eksperi menta nego kvazieksperiment, te je i najmanje pouzdan za ispitivanje uzročnih odnosa. Pored brojnih modela, u p. se ubrajaju i kratka studija slučaja, pretest-posttest model, mode! posttest-grupa za poređenje.
predrasuda
Kratka studija slučaja podrazum eva ispitivanje promena koje nastaju usled primene određenih pro grama, zakona, značajnih društvenih događanja. Is pitivana grupa posmatra se samo nakon delovanja nezavisne varijable. Jednim, ili serijom posmatranja, ispituju se promene nastale pod uticajem nezavisne varijable. Zbog izostajanja posmatranja pre uvođenja nezavisne varijable, tj. poređenja tipa pre-posle i kon trolna grupa-eksperimentalna grupa, onemogućeno je ispitivanje uzročnih odnosa. Ovaj tip eksperimenta primenjiv je u eksplorativnim istraživanjima. Primer: jednim, ili serijom testova nad decom koja su pohađala predškolsku nastavu može se ispitati uticaj programa predškolske nastave na uspeh u osnovnoj školi. U pretest-posttest modelu ispitivanu grupu poredimo sa samom sobom, naime posmatramo je pre i po sle uvođenja nezavisne varijable. Primer: kognitivne sposobnosti dece mere se pre i posle uključivanja u određene edukativne programe. U modelu posttest-grupa za poređenje u istraživanje se, pored eksperimentalne, uključuje i grupa za poređenje koja nije izložena delovanju nezavisne varijable i nije odabrana slučajnim uzorkovanjem iz šire reprezenta tivne populacije. Primer: ispitivanje sposobnosti čitanja kod dece koja su pohađala predškolsku nastavu i dece koja nisu bila uključena u ovaj obrazovni program. 3 eksperiment 3 kvazieksperiment G. Vuksanović
predrasuda. Najkraću definiciju p. ponudio je fran cuski socijalista Pol Lafarg: to je loše mišljenje o dru gima bez dovoljnog opravdanja. Znatno je, međutim, razvijenija i preciznija definicija Gordona Olporta, pre ma kojoj je p. odbojan ili neprijateljski stav prema nekoj osobi koja pripada određenoj grupi, jednostavno zbog toga što ona pripada toj grupi, pa se zato pretpostavlja da ima negativne osobine koje se toj grupi pripisuju. P., dakle, pogađa pojedinca zato što pripada određenoj grupi i svedoči o postojanju grupne netrpeljivosti. Otu da, čovek koji gaji nekup. prema, npr., muslimanima ili Jevrejima, crncima ili ženama, ne pravi razlike između pojedinih pripadnika odgovarajućih skupina, ne vodi računa o individualnim razlikama, već svojim sudom obuhvata sve bez razlike. Iako često nastaju iz prebrzog i olakog uopštavanja (čovek koji je u životu upoznao dva crnca, a obojica su bili bez posla, uopštava da su »svi crnci lenji i neradnici«),/?, nisu osetljive na nova iskustva. One nisu reverzibilne kada se izlože novom iskustvu, a ne menjaju se ni racionalnim prosuđivanjem, po čemu se razlikuju od običnih zabluda.
predrasuda
440
P. imaju lične i društvene funkcije. Lične se ogleda ju u tome da i beznačajnim ljudima omogućavaju uljuljkivanje u sam ozadovoljstvu i podržavaju osećaj nadmoćnosti kad mogu potcenjivati pripadnike drugih grupa (npr., i najbedniji belac američkog Juga smat rao se vrednijim i nadmoćnim u odnosu na sve crnce). Društvena funkcija p. je u tome da osnaži grupnu soli darnost u odnosu na drugu grupu (nacionalnu, versku, rasnu i si.), što naročito dolazi do izražaja kada se, radi nekakvih ratničkih ciljeva, želi da podstakne borbeni entuzijazam grupe (npr., poznato je koliko je nacistička propagandna mašina podsticala p. u odnosu na Jevreje, ali i Rome, Slovene i dr.). Ovakvu funkcionalnost p. davno je prepoznao poznati francuski mislilac kontra revolucije Žozef de Mestr kada je pisao da ljudima nisu potrebni problemi već verovanja u dogme. Treba, tvr dio je De Mestr, razviti poslušnost masa do fanatizma i entuzijazma. U tom smislu, zaključuje on, patriotizam znači apsolutnu i opštu vlast nacionalnih dogmi, tj. ko risnih p. Praktično delovanje pod uticajemp. kreće se od ocr njivanja ili ogovaranja pripadnika druge grupe, preko izbegavanja dodira s njenim pripadnicima, diskriminacije, fizičkih napada na pripadnike grupe, sve do najtežeg ob lika - fizičkog istrebljenja pripadnika grupe (pogromi, genocid i si.). Blizak, ali širi pojam je stereotip. 3 ksenofobija 3 stereotip 3 stigmatizacija
S. Nedović prcduzeće. Poslovni akter koji deluje radi zado voljavanja potreba drugih, a delatnost mu je kontinu irana i normativno uređena po načelima »ekonomskog računa«, što znači dap. iz prihoda koje ostvaruje svojim učincima pokriva rashode i ostvaruje izvesnu ekonom sku dobit. P. je samostalno u određivanju svoje delatnosti. Osnivači (vlasnici) p. neposredno ili posredno odlučuju o poslovanju i snose rizik poslovanja p., a cilj im je maksimiranje dobiti na uložena sredstva. Mada se o p. govori i u uslovima državnoplanske privrede, suštinski je p. ustanova tržišne privrede. P. je tehnoekonomska i socijalna tvorevina sa svoj stvima društvene institucije koja opstaje i uz veoma promenjiv ljudski sastav, sve dok uspeva da zadovolji potrebe svojih korisnika i svoje vlastite poslovne ciljeve. P. je i pravna osoba čija je delatnost pravno regulisana i može imati različite pojavne oblike, s obzirom na veličinu, osnivače, vrstu delatnosti i dr. Uobičajeno je razlikovanje javnih i privatnih (s obzirom na osnivače), te proizvodnih i uslužnih p. ( s obzirom na osnovnu de latnost).
Kao ljudska organizacija, p. je interesno heteroge na celina, u kojoj su interesi poslodavaca i poslopri maca, u načelu, međusobno suprotstavljeni, s tim što se ključne poslovne odluke donose shodno interesima osnivača (vlasnika) p. Suprostavljeni mogu da budu i interesi »radnog kolektiva« i p. kao institucije, s tim što se u praksi teži međusobnoj saglasnosti tih interesa. Kada se u tome ne uspeva nastaju društvene napetosti u p ., sukobi između kratkoročnih i dugoročnih inte resa p. i sukobi među onima koji zastupaju te interese. Ponašanje p. je određeno delanjem mnogih socijalnih aktera unutar i izvanp. (radnika i njihovih organizacija, poslodavaca i njihovih asocijacija, dobavljača, kupaca, građana i njihovih asocijacija, države i dr.). Delanje tih aktera delimično je sistemski određeno i predvidljivo, a delimično rezultira iz interakcija različitih aktera i njihovih moći. Za razumevanje ponašanja p., pored saznanja ekonomskih nauka, potrebna su i sociološka i druga društvenonaučna saznanja. 3 ekonomija, tržišna 3 sociologija rada 3 sociologi ja, ekonomska
S. Bolčič prcduzetništvo. (1) Delanje društvenih aktera (po jedinaca, grupa) kojim se na nov način kombinuju ljudi i sredstva radi unapređivanja ishoda date delat nosti; (2) poslovno angažovanje kojim se uspostavlja »preduzeće« ili neka aktivnost preduzeća, kombinovanjem činilaca poslovanja, inovacijama i kontrolom rizika poslovanja; (3) uspostavljanje i obavljanje sopstvenog posla (»biznisa«), obično u vidu malog ili sred njeg privatnog preduzeća. P. kao pojam uvode ekonomisti (Žan-Batist Sej i Ričard Kantijon) kao osobeni proizvodni faktor, pored kapitala, rada i zemlje, kojim preduzetnici unapređuju poslovne aktivnosti. Sej vidi preduzetnika kao aktera koji premešta ekonomske resurse iz oblasti niže u ob last više produktivnosti i većeg dohotka. Jozef Šumpeter poima preduzetnika kao osobenog ekonomskog inova tora koji nalazi nove resurse, nove tehnologije, nova tržišta i na taj način unapređuje ekonomsku aktivnost. Pojedini autori (R. Kantijon, Frenk Najt) ističu ulogu preduzetnika u suočavanju s neizvesnostima ishoda ekonomskih aktivnosti, pa bi, po njihovom mišljenju, suštinap. bila u procenjivanju, kontroli i snošenju rizika poslovnog odlučivanja. Preduzetnik može biti i vlasnik i menadžer firme, s tim da su to zasebne funkcije, različite odpreduzetničke funkcije, koje često pripadaju različitim socijalnim ak terima (kapitalistima, menadžerima). Vlasnici mogu da angažuju preduzetnike radi aktiviranja svog kapitala i
441 da s njima dele profit, tako da vlasnicima pripada divi denda, a preduzetnicima preduzetnićka dobit. Preduzetnici, po pravilu, uobličavaju razvojne, strateške odluke, dok operativno rukovođenje preduzećem preuzimaju menadžeri. Smatra se da preduzetnici nalaze i stvaraju resurse, dok menadžeri upravljaju već obezbeđenim resursima. Ipak, od savremenih menadžera sve više se traži da pribegavaju preduzetničkom rukovođenju, da stvaraju poslovne prilike a ne da ih samo koriste, da budu inovativni i spremni za donošenje rizičnih odluka, te da preuzimaju i odgovornost za takve odluke. U oblasti »malog biznisa« najčešće se javlja stopljenost vlasničke, menadžerske i preduzetničke funk cije u istom akteru (pojedincu ili ortačkom timu), pa je i to jedan od razloga za poistovećivanje p. s delanjem malih privatnih firmi. Piter Draker upozorava da svaki »mali biznis« nije nužno i preduzetnički posao (recimo, kada se rutinski umnožavaju istovetne radnje). P. se jav lja i u velikim kompanijama, kao i izvan uže shvaćenog »biznisa«, u zdravstvu, obrazovanju, javnoj upravi, po litici, kulturi i si. Relevantna saznanja o p. su multidisciplinarna, iz domena ekonomije, sociologije, psihologije, kulturologije i drugih društvenih nauka. Sociološka analiza p. je usmerena na izučavanje svojstava preduzetnika kao društvenih aktera, na odnose preduzetnika i dru gih aktera (posebno, menadžera, aktera vlasti i si.), te na izučavanje društvenih okolnosti koje podstiču ili blokiraju nastajanje i širenje p. Dosadašnja saznanja govore da pojedine kulture, posebno one koje ohra bruju individualizam, podstiču p., dok ga one koje afirmišu kolektivističke obrasce ponašanja blokiraju ili otežavaju. Društva otvorene socijalne strukture, rela tivno stabilnih ali nerigidnih socijalnih pravila i mo derne vrednosne orijentacije (pozitivnog odnosa prema promenama, zahvaljujući kojem se podstiču individu alna delanja i individualizovana odgovornost) jesu ona društva u kojima ima dovoljno preduzetnika i u kojima p. ljudi pripisuju pozitivna značenja. 3 ekonomska sociologija 3 preduzeće 3 sociologija rada S. Bolčić
prekid trudnoće (lat. abortus - pobačaj). Spontan ili nameran pobačaj, tokom gestacije, pre nego što je fetus sposoban da preživi van materice. Spontani p. t. je medicinski fenomen, dok namernip. t. izaziva pažnju istraživača u raznim disciplinama - posebno demografa, sociologa, psihologa, te stručnjaka u oblasti medicine i prava.
prekid trudnoće
Namemi p. t. je jedan od najstarijih metoda kontrole rađanja koji se održao do današnjih dana. Nema poda taka niti istorijskih dokumenata od kada počinju da se rade p. t. Prvi, pak, pisani dokumenat o nekom metodu kontrole rađanja je stari kineski medicinski tekst pisan za vreme vladavine Šen Nunga (2737-2696. godine pre n. e.), u kojem se preporučuje živo srebro kao oralni abortificijent. I egipatski Ebers papirus, star oko 4 000 godina, sadrži recept za izvođenje namernog p. t. Go dine 1922. objavljena je studija o starogrčkim medicin skim tekstovima u kojima je izložen problem izvođenja namemogp. t., uključujući i dvanaest strana nabrajanja tehnika i abortificijenata. Uprkos suprotstavljanju većine religija, medicine i države, namemi p. t. tokom vremena postaje centralni metod kontrole rađanja. Zajedno s tranzicijom fertili teta i razvojem kontracepcije nastao je određen odnos između ova tri fenomena. Imajući u vidu različite nivoe svakog od njih u toku demografskog razvitka, razlikuju se tri stepena ove veze. Pre demografske tranzicije fer tilitet je bio visok, a kontrola rađanja neznatna, s tim što je p. t. bio znatno rasprostranjeniji od kontracepcije. U prvoj fazi demografske tranzicije fertilitet je lagano opadao, broj p. t. ubrzano rastao, dok se kontracepcija samo neznatno širila. U drugoj fazi tranzicije fertilitet je nastavio da opada, p. t. su još neko kraće vreme bili u porastu, a zatim je njihov broj počeo da opada jer se kontracepcija sve više primenjivala. U trećoj fazi, fer tilitet se stabilizovao na niskom nivou, p. t. je bilo sve manje, a kontracepcija je bila sve više primenjivana. Na kraju demografske tranzicije i u njenoj posttranzicionoj fazi, kontracepcija je postala dominantan metod kontrole rađanja. Izneti model je opšti i odnosi se na današnje najrazvijenije zemlje. Moguće je da i među njima postoje razlike, ali su one manjeg stepena. Si gurno je, međutim, da postoji znatna, pa i velika razlika između prezentovanog modela i odnosa između ova tri fenomena u zemljama u razvoju i bivšim socijalističkim zemljama. Stopep. t. u zemljama u razvoju s liberalnim zakon skim rešenjima vezanim za namemi p. t. - kao što su Kuba, Južna Koreja, Turska, Kina - mada uz određene varijacije, visoke su i iznose oko 40 nam ernihp. t. na 1 000 žena u reproduktivnom dobu života. Objašnjenje koje se nameće glasi da je i u savremeno doba teško ostvariti tranziciju fertiliteta stanovništva bez grube čovekove intervencije, kao što«je namemi p. t. S druge strane, među razvijenim zemljama, uzimajući stope legalnih p. t. na 1 000 žena starih između 15 i 44 godine kao merilo, početkom devedesetih godina
prekid trudnoće XX veka indukovani p. t. bio je najrasprostranjeniji u Ruskoj Federaciji (108,6), a zatim u Rumuniji (90,9), SR Jugoslaviji (90,5), Bugarskoj (65,2), Bosni i Her cegovini (64,5), Litvaniji (59,1), Gruziji (57,2), Make doniji (56,6), Estoniji (55,9), Hrvatskoj (51,6), Slove niji (48,0), Češkoj (41,5), Litvaniji (40,5) i Mađarskoj (38,2). Namemip. t. je, svakako, realna potreba, uslovljena većim brojem faktora različite vrste. Među njima poseb no mesto imaju istorijski koreni, moralni principi naše civilizacije, ograničavanje rađanja, naročito intezivna kontrola biološkog potencijala, objektivna ograničenja kontracepcije i njihovo subjektivno doživljavanje, kao i psihološke i socijalne osobine žene i muškarca. Ljudska sloboda, kolektivno dobro i pravda su tri moralne pretpostavke naše civilizacije. Primenjeni na pitanje prekida neželjene trudnoće, ovi moralni principi nam omogućavaju da zaključimo da svaka žena ima pri rodno pravo, pravo čiji je izvor priroda, Bog ili ratio, da prekine trudnoću, te socijalno, istorijski izboreno pravo na planiranje porodice i institucije za obavljanje p. t. Ostvarivanje prirodnih i socijalnih prava podrazumeva postojanje liberalnog zakona o p. t. u jednom društvu. Otuda većina svetskog stanovništva, oko 80%, živi u sredinama u kojima je p. t. legalan akt. Niske reproduktivne norme, rano stupanje u seksu alne odnose, rasprostranjenost kohabitacionih veza i drugi savremeni oblici života žene i muškarca zahtevaju intenzivnu kontrolu rađanja. Ograničenja kontracepcije se sprovode, pre svega, zbog same prirode njenih me toda i sredstava: otpora prema kontracepciji kao nepri rodnom činu, nepoverenja i straha prema metodama modeme kontracepcije, pripreme koja je neophodna pri likom primene pojedinih sredstava i metoda, manje ili veće neefikasnosti kontracepcije uopšte, stalne upotrebe kontracepcije koja je nužna i si. Na kraju, tu su mnogo brojne karakteristike žene i muškarca - kao što su opšta i posebna znanja, odnos među partnerima, odgovornost za sopstveni život i kontrolu života, sposobnost indivi dualne kontrole, doživljavanje seksualnosti, postojanost u sprovođenju dugoročnih ciljeva i donošenje odluka koje se tiču seksualnog života. P. t. je najmanje prihvatljiv vid kontrole rađanja pošto nosi potencijalne posledice u više oblasti koje se tiču i individue i društva. U demografskoj sferi, p. t. neposredno utiče na smanjenje fertiliteta i reproduktiv nog potencijala stanovništva (širenje steriliteta, porast spontanih p. t., prevremenih porođaja i niske težine novorođenčadi), a direktno i indirektno deluje preko mortaliteta ženskog stanovništva. Glavne medicinske
442 komplikacije i sekvelep. t. odnose se na reproduktivni sistem žene. Osim toga, kao stresogeno stanje, p. t. nosi rizike mentalnih poremećaja. U socijalnoj sferi, posledice p. t. u vezi su, pak, sa odnosom među part nerima. U sredinama u kojima je broj p. t. poprimio epidemijske razmere moguće je u više pravaca donositi mere za rešavanje ovog problema. Najvažniji od njih su širenje relevantnih znanja, pravna regulativa sterilizacije kao jasna mera za smanjenje broja abortusa višeg reda, izvlačenje muškarca iz defanzive i promocija njegove odgovornosti, kao i poboljšanje sistema usluga vezanih za kontracepciju. O fertilitet 3 natalitet 2 prirodni priraštaj Mirjana Rašević
prestiž, društveni, v. ugled, društveni prevencija psihičkih porem ećaja. Deli se na p ri marnu (mere sprečavanja da se mentalni poremećaj uopšte pojavi), sekundarnu (mere lečenja ili otklanjanja simptoma mentalnog oboljenja) i tercijarnu prevenciju ili rehabilitaciju (koja se tiče postupaka sprečavanja daljeg širenja bolesti i njenih posledica, odnosno pro fesionalne i socijalne reafirmacije preostalih kapaciteta obolelih). Primarna prevencija mentalnog zdravlja odnosi se na mere unapređenja duševnog zdravlja i specifičnu prevenciju psihičkih oboljenja. Reč je o predohrani poremećaja u širem smislu, dakle, o unapređenju ele menata pozitivnog psihičkog optimuma zdravstenog stanja, sjed n e strane, i prevenciji u užem smislu, tj. merama suzbijanja i sprečavanja pojave pojedinih men talnih poremećaja, s druge. U vezi sa unapređenjem duševnog zdravlja, reč je o: (1) sprečavanju društvene dezintegracije; (2) zaštiti grupnih standarda ponašanja; (3) eliminaciji različitih ob lika eksploatacije; (4) stvaranju programa pospešivanja društvene integracije; (5) definisanju društveno vrednih ciljeva i zalaganju za njih; (6) izradi programa jasnog lociranja položaja pojedinca u društvu, i (7) obezbeđenju maksimalnog razvoja individualnih potencijala dece. Mnogi pisci se, takođe, zalažu za negovanje tradicio nalne kulture kao primame zaštite mentalnog zdravlja, što nanije blisko, imjući u vidu dezintegrativne procese na prostorima Balkana zadnjih decenija. Što se tiče sprečavanja nastanka specifičnih mental nih poremećaja, naglasak je na pronalaženju i odstra njivanju neposrednih uzroka psihičkih poremećaja i pronalaženju i jačanju osobina otpornosti na njih. Prob-
443 lem primame prevencije psihičkih i drugih poremećaja je u tome što ona nadilazi znanje i moć struke (zahteva akciju celog društva) i što su njihovi uzroci multifaktorijalni, neretko zavisni i od istorijskih i prirodnih faktora van same društvene zajednice. Primarna prevencija je, po svojoj prirodi, dugoročna i na nju utiče kvalitet životnog standarda uopšte (hrane, zaštite na radu, kvaliteta stanovanja itd.), sijaset eleme nata zdravih interpersonalnih odnosa, naročito relacija sa značajnim licima, kao i sa osobama od značajnije društvene moći. Tu je i uticaj običaja i vrednosti specifične kulture koja određuje aspiracije, stil življenja, standarde normalnog i bolesnog itd. Naročito su značajni uticaji kriza, stresnih stanja i životnih događaja uopšte, tj. promena u okolini koje ugrožavaju postojeću psi hosocijalnu ravnotežu i zahtevaju dodatnu energiju za prilagođavanje novonastalim uslovima življenja. Od važnosti su i životni problemi kumulativne prirode, kao što su oni ekonomskog karaktera (siromaštvo, beda), psihosocijalnog (bračna kriza, penzionisanje, napuštanje doma od članova porodice), biološkog (smrt bliskog člana i hronična bolest u porodici), ili razvoj nog karaktera (polazak deteta u školu, zasnivanje braka, rođenje deteta) itd. Obeležja krizne situacije su da ona nastaje više ili manje neočekivano, da označava promenu ili gubitak jedne ili više relacija, i da remeti ili narušava zadovo ljavanje osnovnih psihičkih potreba pojedinca. Praćena je obavezno strahom. Krizna situacija može da pomogne čoveku da bolje upozna sebe i svet oko sebe, da ojača odbrambene snage i povrati samopouzdanje, tj. može da postane šansa da subjekt i ubuduće uspešno rešava slične situacije. Ukoliko se ona ne prevaziđe, to može da znači da će subjekt u sličnim situacijama češće da se ponaša nesocijalno, ili da aktivira neurotične meha nizme odbrane, koji opet mogu da budu izvor napeto sti i neurotičnog straha, što sve može da bude uvod u neurotično, pa i psihotično reagovanje. Sve ovo zavisi od fizičkih, psihičkih i socijalnih kapaciteta pojedin ca. Ovi poslednji načini reagovanja pojedinca tiču se podrške okoline, tj. njene solidarnosti, zadovoljenja potrebe za ljubavlju, njegove socijalne ukorenjenosti i si. U primarnu prevenciju su uključene različite pro fesije: vaspitači, sveštenici, nastavno osoblje, socijalni radnici, potom defektolozi, psiholozi i psihijatri, pa i pravnici, ekonomisti i nadasve političari, koji imaju moć da utiču na donošenje dalekosežnih preventivnih mera. Sekundama prevencija mentalnih poremećaja tiče se postupka skraćenja trajanja psihičkih smetnji, tj. rane
prevencija psihičkih poremećaja
dijagnoze i efikasnog lečenja psihičkih oboljenja. Za razliku od kurativne kliničke psihijatrije, preventivna psihijatrija se u lečenju koncentriše na pojedinca ili manje grupe ljudi, ali i dalje u socijalnom kontekstu. U tom smislu, ona danas podrazumeva: (1) izlazak iz psihijatrijskih ustanova i terapiju u zajednici, odnosno vanbolničku psihijatrijsku zaštitu; (2) više kratkih ali pravovremenih intervencija na osnovu liste prioriteta; (3) angažovanje i neprofesionalnog osoblja i, najzad, (4) kratkotrajne hospitalizacije blizu mesta stanova nja. Pri tom je vrlo važno rano upućivanje na pregled svih suspektnih slučajeva, kao i sistematski pregledi stanovništva preko savetovališta za mentalno zdravlje ili savetovališta za međuljudske odnose i životne prob leme, preko lekara medicine rada ili lekara opšte prakse. Stalno treba imati na umu potrebu da se, pružanjem pravovremene savetodavne pomoći, izbegne stigma tizacija i etiketiranje čoveka sa životnim problemima kao duševnog bolesnika. Sama psihijatrijska pomoć treba da se što više skrati, a gde je to moguće i da se ukine stacionarno lečenje kao način rešavanja psihičkih problema ljudi. Tercijarna prevencija u psihijatriji tiče se skupa pos tupaka čiji je cilj da pojedinac funkcioniše na maksi malnom nivou, koristeći sopstvene potencijale. Ona se tiče ponovnog uklapanja obolelog ili hendikepiranog pojedinca u društvo, s konačnim ciljem da se izolacija i stigmatizacija umanje, a tzv. rezidualni defekti odstrane ili makar umanje njihovi socijalni efekti. Rehabilita cija se, nadalje, koncentriše na obradu hospitalizma u raznim nijansama, kao i fenomena jatrogenizacije, do datnih oboljenja nastalih tokom primarnog tretmana. Tercijarna prevencija se oslanja na ustanove prelaznog tipa, zaštićene radionice, klubove lečenih s različitim psihičkim problemima (naročito zavisnike i hronično psihotične), zatim na zajednice stanovanja psihijatrij skih bolesnika, uz više ili manje oslanjanje na stručne i državne institucije. U tom smislu, instruktivan je tzv. tršćanski model rehabilitacije koji obuhvata uglavnom vanbolničku pomoć pacijentima koji su bili u duševnim bolnicama. Kod nas funkcionišu timovi vanbolničke psihijatrij ske zaštite (kućno lečenje), uz prilično razvijenu mrežu dispanzera i savetovališta za mentalno zdravlje, uz niz zdravstvenih edukativnih programa iz ove oblasti za ugrožene grupe stanovništva, koje pomažu vlada i ne vladine humanitarne organizacije. Sto se tiče kategorija invalidnosti, srpsko zdravstveno zakonodavstvo priznaje pravo na lakše radno mesto s dotadašnjim materijalnim prinadležnostima, tzv. trećoj
prevencija psihičkih poremećaja
444
kategoriji invaliditeta, dok je drugu kategoriju inva lidnosti, rad sa skraćenim radnim vremenom od četiri sata, ukinuto. Prva kategorija invaliditeta podrazume va, inače, potpunu profesionalnu nesposobnost i ona se najređe procenjuje, i to kod hroničnih duševnih boles nika, kada ni ponovljeni hospitalni tretmani nisu doveli do minimalnog obnavljanja profesionalnih sposobnosti obolelog. Sociologiju kao nauku najviše zanima analiza veze između pripadnosti pojedinaca određenoj društvenoj klasi, grupi ili profesiji i mogućnosti njihove optimalne rehabilitacije. 3 poremećaji psihičkih funkcija 3 psihopatologija 3 sociologija, psihijatrijska P Opalić
primitivni čovek. Pojam koji se razvija uporedo s pojmom tzv. primitivnog društva, kao oznaka za svoj stva i osobine ljudi za koje se pretpostavlja da su ih imali u najranijim fazama razvoja čovečanstva. Rekonstrukcija ovih osobina vrši se poređenjem ka rakteristika ljudi u savremenim primitivnim društvima sa onima koje se mogu prepoznati na osnovu arheoloških podataka (npr. steatopigija paleolitskih figurina dovodi se u vezu sa steatopigijom savremenih Hotentotkinja, sitna anatomska građa Pigmeja povezuje se s dimenzi jam a preistorijskih ljudskih fosila itd.). Ovaj pristup ne pruža sigurne dokaze o konstituciji i karakteristikama prvobitnih ljudi, niti opravdava primenu samog pojma p .č . na savremene ljude. U antropologiji, jedna od važnih tema odnosila se na pokušaj da se odrede razlike između mentalnih ka paciteta i karakteristika p. č. i modernog čoveka. Lisjen Levi-Bril je zastupao tezu o postojanju primitivnog mentaliteta, podrazumevajući pod tim da se struktura uma p. č. razlikuje od uma modernog čoveka, tj. d aje reč o kvalitativno drugačijem obliku mišljenja u odnosu na racionalno. Prema toj teoriji, karakteristike primi tivnog mentaliteta su: zamenjivost kategorija prostora i vremena, nerazlikovanje prošlog od budućeg, neraz likovanje atributa od predmeta (objekta), vizuelnost poj mova i njihova čuvstvenost, nevaženje logičkih zakona (npr. zakona identiteta, neprotivrečnosti), nesposobnost apstraktnog mišljenja, važenje zakona participacije (mistične povezanosti pojmova/stvari), asocijativno ili magijsko mišljenje. Ova teorija je kasnije kritikovana, posebno u delu Kloda Levi-Strosa, koji je pokazao daje način funkcionisanja um a p . č. podjednako kompleksan i utemeljen na logičkim načelima kao i um čoveka iz
razvijenog društva, te da se logičko i magijsko mišljenje ne isključuju, već pre postoje uporedo. 3 antropologija, socijalna O društvo, primitivno N. Sekulič
prinuda, društvena. U smislu koji je tom pojmu pridao Emil Dirkem - osnovno svojstvo društvenih činjenica zahvaljujući kojem nam se one, kao elementi kolektivne svesti, spolja nameću i prinuđuju nas da se povinujemo određenim načinima mišljenja, delanja i osećanja. U širem značenju, d.p. se subjektno ispoljava u osećanju obaveze i poštovanja, odnosno nelagodnosti i protivljenja jednom skupu opštih moralnih, običajnih i zakonskih propisa, čije pak kršenje podrazumeva trpljenje objektivnih sankcija, i to od blagog prekora do najtežih oblika krivičnih kazni. 3 činjenica, društvena 3 kolektivna svest A. Mitnica
prirodni priraštaj. Razlika između broja živorođenih i umrlih lica, jedini izvor porasta svetskog stanovništva. I na nivou pojedinih zemalja, p. p. je, posmatrano na dugi rok, odlučujući faktor populacionog rasta. Na nivou gradova, opština ili regiona mogu, međutim, da budu dominantne i migracije, koje predstavljaju drugu komponentu rasta stanovništva. P. p. sum ira efekte rađanja i um iranja na rast stanovništva. Višak rođenih u odnosu na broj umrlih lica predstavlja pozitivan, a veći broj umrlih u odnosu na broj živorođenih negativan p. p. Pozitivan p. p. đeluje u pravcu povećanja, a negativan u pravcu smanjenja broja stanovnika. Stopa p .p . predstavlja promenu u veličini stanovni štva na 1 000 stanovnika koja se duguje razlici u broju rođenih i umrlih u određenoj godini. Izražavanje p. p. pomoću stope omogućava da se sagleda doprinos pri rodne komponente rastu stanovništva, kao i poređenje veličinep. p. u vremenu i prostoru. P. p. je u toku najvećeg dela ljudske istorije bio ni zak, povremeno s negativnim predznakom na pojedinim područjima. Negativanp. p. se u prošlosti, pre svega, javljao kao rezultat povremenog povećanja smrtnosti u uslovima velikih epidemija, ratova ili kataklizmi druge vrste. U novijoj istorijip.p. je nizak u razvijenim zemljama, dok je u zemljama u razvoju, u kojima živi pretežni deo svetskog stanovništva, visok. Otuda, u ce lini, svetsko stanovništvo danas odlikuje visok p. p. S druge strane, negativanp. p. na pojedinim područji ma ne javlja se više kao rezultat povremenog povećanja smrtnosti u posebnim okolnostima, već nastaje, pre sve ga, usled smanjenja nataliteta i starenja stanovništva.
445 Visok p. p ., s jedne strane, i negativan, s druge, tako sublimiraju dve grupe različitih demografskih problema s kojima se danas suočavaju populacije u svetu. Visok p. p ., koji je u savremenim uslovima, pre svega, karakterističan za zemlje u razvoju, nastao je kao rezultat velikog smanjenja smrtnosti ostvarenog zahvaljujući preuzimanju razvojnih dostignuća iz razvi jenih zemalja, stoje omogućilo veliko smanjenje broja umrlih lica. U razvijenim zemljama je, takođe, u toku demografske tranzicije najpre došlo do pada smrtnosti, pa tek onda do pada nataliteta, ali je stopa p. p. retko prelazila I5%o, a period visokog p. p. je kratko trajao. U zemljama u razvoju natalitet se smanjuje s većim vremenskim pomakom i sporije u odnosu na smanjenje mortaliteta, uz vrednosti stopep. p. koja u mnogim zem ljama prevazilazi 30%o. Problem razvijenog dela sveta je nizak i negativan p. p. Sve niže stope nataliteta, sve izrazitije starenje stanovništva i porast stopa mortaliteta, odlikuju de mografsku situaciju najvećeg broja razvijenih zemalja. 3 mortalitet 3 natalitet 3 populaciona politika G. Matković
privatizacija
vanim subvencijama. U takvoj situaciji, cilj države je da se oslobodi finansijskih obaveza ovog tipa (meko budžetsko finansiranje međunarodno nekonkurentnih preduzeća/banaka koje samo proizvode gubitke) i da se usredsredi na alokaciju retkih resursa na područja kao što su obrazovanje, infrastruktura i socijalno bla gostanje. Ukratko, putem p., preduzeća i banke dospevaju u vlasništvo privatnog kapitala koji je neposredno zainteresovan za profitabilno poslovanje, dok se država oslobađa balasta pokrivanja dugova koji se iznova reprodukuju. (2) Drugi, ne manje važan makroekonomski cilj p. jeste da se promoviše konkurencija i razvoj privat nog sektora. Konkurencija je najbolji način da se po najnižim cenama osiguraju proizvodnja i snabdevanje proizvodima i uslugama koje potrošači najviše traže. Pod pretpostavkom da potrošači raspolažu slobodom izbora, tržišna konkurencija primorava preduzeća da stalno rade na pronalaženju načina da povećaju efika snost proizvodnje i distribucije proizvoda i usluga, kao i da povećaju upravljačku i organizacionu efikasnost. U tom smislu, p. donosi koristi i potrošačima i zapo slenima, ali i ekonomiji u celini. Potrošači su na dobitku privatizacija (lat. privatus - koji nije državni, lični). jer se koristi od p. privrednih subjekata transferišu ka Transfer neto imovine (kapitala) i delatnosti (tele njima u vidu nižih potrošačkih cena, šireg izbora i znat komunikacije i si.) iz državnog/društvenog u privatno no bolje usluge. Ovo stoga jer su, u odnosu na državne/ vlasništvo. društvene, privatni privredni subjekti mnogo osetljiviji Prvi pokušaji p. posle D rugog svetskog rata na promene u ukusima i željama potrošača i znatno inozabeleženi su 1961. godine u tadašnjoj SR Nemačkoj, vativniji u procesu uvođenja novih proizvoda i usluga za vreme vlade Konrada Adenaura, kada je lansiran na tržište. Za zaposlene,/?, donosi koristi u vidu jas program masovne denacionalizacije (povraćaj imo nijih ciljeva preduzeća/banke u kojoj su zaposleni, tačno vine bivšim vlasnicima) i p. (prodaja državne imovine preciziranih sredstava kojima menadžment namerava novim vlasnicima). Cilj je bio prodati većinski pa da ispuni unapred zadate ciljeve i adekvatnu nagradu ket državnog vlasništva u Volkswagenu putem javne koju zaposleni prisvajaju u slučaju ispunjenja cilja. Ekonomija u širem smislu je na dobitku jer uspešno prodaje. Međutim, pravu afirmaciju i polet proces p. doživljava u Velikoj Britaniji krajem sedamdesetih poslovanje u konkurentskom okruženju podrazumeva i početkom osamdesetih godina XX veka, za vreme stalno rastuće profite, investicije, produktivnost, stopu vladavine »gvozdene ledi« Margaret Tačer. Tada je povraćaja na uloženi kapital, akcije i ostvarenu prodaju. sproveden obiman program p. {British Telecom, Bri Zatim, da bi se obezbedio razvoj privatnog sektora i pri tish Railway, Owercraft itd.). Potom su u velikom broju vatnici stimulisali da pokrenu proizvodnju proizvoda i razvijenih zemalja i zemalja u razvoju pokrenuti obimni usluga, država mora obezbediti adekvatno konkurentsko procesi denacionalizacije ili p. državnog vlasništva. okruženje. Ovo stoga jer postoji objektivna mogućnost P. ima svoje makrociljeve (širi socioekonomski da se novoosnovani privatni biznis susretne s nefer ciljevi) i mikrociljeve (ciljevi vezani za konkretno konkurencijom u vidu velikih državnih preduzeća koja preduzeće/banku koja je predmet p.). imaju pristup jeftinim (netržišnim) kreditima i subven(1) Prvi makrocilj je redukovati državno vlasništvo cionisana su i/ili zaštićena od međunarodne konkuren cije raznim varijantama carinskih i necarinskih barijera. u realnom i finansijskom sektoru jer je iskustvo poka Shodno tome, da bi se dala prilika preduzećima/bankazalo da država neefikasno i neracionalno upravlja proiz ma da se takmiče u regularnim uslovima (i tako razbio vodnjom dobara i usluga. U mnogim zemljama većina monopol velikih državnih preduzeća/banaka), da bi se javnog duga ima svoje poreklo u neizmirenim obave zama državnih preduzeća/banaka i direktivno usmeraomogućilo da napreduju i na taj način dobio benefit
privatizacija ekonomiji u celini, privatizuju se preduzeća u državnom vlasništvu (posebno velika). (3) Treći makrocilj p. je da se od prihoda od pro daje preduzeća i banaka pokriju manjkovi u državnom budžetu ili da se otplati deo javnog duga. (4) Četvrti i poslednji makrocilj p. je da se, disper zijom vlasništva, širim slojevima stanovništva pruži još jedna mogućnost produktivnog plasmana štednje i da konkretnije učestvuju u oblikovanju i usmeravanju proizvodnje dobara i usluga u svojoj zemlji. Mikroekonomski ciljevi se usredsređuju na poten cijalna poboljšanja na polju organizacije proizvodnog procesa, izvora finansiranja, tehnologije proizvodnje, kvaliteta proizvoda i menadžmenta, marketing-strategija na lokalnom i, posebno, međunarodnom nivou, kao i informacionih sistema. Na taj način se povećavaju šanse za opstanak i, u perspektivi, napredak preduzeća/ banke koja se privatizuje. Očigledno je da će promene ovog tipa na mikronivou imati značajne pozitivne im plikacije i na makronivou. P. treba posmatrati kao deo preduzetih širih struk turalnih reformi. Drugačije rečeno, privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju neće samo po sebi doneti povoljne rezultate ukoliko p. nije propraćena adekvat nim regulatornim reformama, izgradnjom jakih in stitucija koje će štititi konkurentsku tržišnu utakmicu, reformom pravosuđa, jačanjem sprovodljivosti i efektivnosti zakona (adekvatnost i brzina sankcionisanja), izgradnjom stabilnih i likvidnih tržišta kapitala, odstra njivanjem cenovnih i valutnih distorzija, liberalizacijom tržišta itd. Postoje četiri osnovna modela p. : ( 1) prodaja; (2) po kloni; (3) prenos kapitala na institucionalne investitore i (4) denacionalizacija. Nema nijedne zemlje u kojoj neki od ovih modelap. nije bio primenjen bez primesa drugih. Naime, kroz proces p. potrebno je što je više moguće smanjiti jaz između protivrečnih društvenih ciljeva, jer su na jednoj strani brzina i lukrativnost pro cesa p., dok se na drugoj strani nalazi potreba za praved nom preraspodelom državnih/društvenih sredstava. ( 1) ModeI prodaje najčešće se primenjivao u razvije nim kapitalističkim privredama. U bivšim komunističkim zemljama, model prodaje kao preovlađujući korišćen je u Istočnoj Nemačkoj i Mađarskoj. On se može sprovesti preko četiri osnovna mehanizma: (a) javnom proda jom akcija na tržištu kapitala; (b) prodajom sredstava preduzeća i iznajmljivanjem preduzeća; (c) privatnom prodajom akcija u slučajevima kada je država posebno zainteresovana za funkcionisanje preduzeća koje u ce lini ili delom privatizuje; (d) prodajom zaposlenima i menadžerima u slučaju kada efikasnost preduzeća
446 kritično zavisi od poslovne motivisanosti uprave i za poslenih. (2) Model besplatne podele (pokloni) stanovništvu primenjivan je u zemljama u tranziciji u kojima nije bilo adekvatne kupovne moći stanovništva, a bilo je prob lema i s nerazvijenim finansijskim tržištima i procenom vrednosti preduzeća. U tim zemljama postojao je kod stanovništva jak osećaj da imovina pripada svima i da proces p. mora biti izvršen pravedno (sindrom egalitamosti). Besplatan transfer vlasničkih prava uglavnom se obavljao podelom akcija zaposlenima i građanima (vaučeri) po nekom ključu (godine starosti, radni staž, visina plate). U Rusiji i Češkoj su modeli prodaje korišćeni kao preovlađujući, dok su u republikama bivše Jugoslavije takođe bili izrazito zastupljeni. (3) Modelprenosa kapitala na institucionalne inve stitore ima više varijanti, od kojih izdvajamo sledeće: (a) Ukupno državno vlasništvo treba preneti na više fondo va koji bi imali udeo u svakom preduzeću i na taj način omogućili efikasnu kontrolu uprave. Druga alternativa - da se vlasništvo nad jednom privrednom granom pre nese na jedan fond. Akcije ovih fondova bi se ravnomemo podelile građanima čime bi se istovremeno rešio problem vlasništva i upravljanja, (b) Ukupan kapital treba preneti na privatizacione agencije (fondove) koji bi restrukturisali preduzeća, učinili ih efikasnijim i kas nije prodali drugim investitorima. Svi prihodi bi pripada li državi, ili bi akcije agencije bile podeljene građanima, (c) Ukupan kapital se prenosi na fondove iz kojih se finansiraju opšte društvene potrebe (penzije, osigura nje, zdravstvo), što je model kojim se pokušavaju rešiti problem upravljanja i finansiranja ključnih društvenih službi, (d) Mešoviti model rešenje vidi u prenosu kapi tala po određenom ključu na zaposlene (15%), privatne penzione fondove (20%), banke i osiguravajuća dUištva (10%), uzajamne fondove (20%) i državu (35%), čime bi se dobila disperzirana, ali ne i atomizovana struk tura vlasništva nad preduzećima. Poljska i Rumunija su prenos na fondove koristili kao način rešavanja agencijskog problema u upravljanju, a potom kao osnovu za delimično besplatnu distribuciju akcija. (4) Raspadom socijalističkih privreda denaciona lizacija se nameće kao jedan od osnovnih metoda /?., jer je potpuno prirodno vratiti imovinu bivšim vlasnicima ukoliko se iz osnova menja svojinsko uređenje. Ovaj metod p. je često praćen velikim poteškoćama, jer je ve liki deo imovine nestao ili, pak, sada funkcioniše u pot puno promenjenom fizičkom i funkcionalnom obliku. Denacionalizacija se najčešće sprovodi: (a) fizičkim vraćanjem nacionalizovane imovine (kuće, poslovni prostori, građevinsko i poljoprivredno zem ljište);
447 (b) novčanim obeštećenjem, je r su nacionalizovana preduzeća uveliko promenila svoju prvobitnu vrednost; (c) obeštećenjem akcijama, jer budžeti zemalja u tran ziciji često nisu u stanju da podnesu teret denacionaliza cije u vidu fizičkog i/ili novčanog povraćaja imovine. O ekonomska tranzicija O postsocijalistička transformacija O svojina M. Zec O. Radonjić privredni ciklus, v. poslovni ciklus proces, društveni. Pojam čije opšte značenje potiče od reči proces (lat. processus), koja ukazuje na tok dešavanja, redosled zbivanja, kretanje uz menjanje položaja i, konačno, razvoj neke pojave. Unutar pojave njeni sastojci dolaze u takve odnose koji utiču na njihov razvoj, ili pak spoljni činoci izazivaju određeni raspored i tok razvoja unutrašnjih sastojaka. D. p. je dinamičko ispoljavanje društvene pojave, odnosno zbivanje koje je podstaknuto, pre svega, odno som između unutrašnjih sastojaka društvene pojave i, u manjoj meri, širim spletom društvenih okolnosti. Kao i društvena pojava, tako se i d. p. sastoji od tri bitna činioca: ljudskih radnji, uzajamnog povezivanja i delovanja tih radnji, te posledica toga povezivanja. Svi navedeni činioci ispoljavaju svoj dinamički razvoj, odnosno čine d. p. Ljudske radnje čine osnovni sastojak društvene po jave, odnosno d. p. One mogu biti fizičke ili duhovne, svesne ili nesvesne, odnosno podrazum evaju tzv. činjenje ili nečinjenje. Ljudskim radnjama se postižu odgovarajući ciljevi, te su one svesne i smisaono iza zvane, mada mogu biti i iznuđene. Najbrojnije su ne svesne ljudske radnje, čime se objašnjava stihijnost društvenog života. Ljudske radnje ne postoje za sebe i samostalno, već se potvrđuju kao radnje samo ako se povežu s drugim radnjama. One su usmerene jedna na drugu, jer se samo tako mogu ostvariti odgovarajući ciljevi. Za ostvariva nje složenijih ljudskih zadataka potrebno je udruživanje kako radnji, tako i ljudskih snaga. Time se dokazuje da je, po svojoj prirodi, društveni život kolektivan, odnosno da predstavlja skup uzajamno povezanih ljudskih radnji. Ljudske radnje nisu samo ciljno usmerene prema drugim radnjama već često svojim delovanjem izazivaju pojavu drugih radnji, te na taj način dovode do međusobnog povezivanja radnji. Niz uzajamno povezanih radnji objašnjava društvo kao celinu svih d. p. Povezivanje radnji može da bude svesno ili nesvesno, s namerom i odsustvom svakoga smisla. U prvom slučaju dešava se plansko povezivanje, realizacija ciljeva i skladno
proces, društveni
povezivanje radnji, a tipičan primer je d. p. saradnje. U drugom slučaju povezivanje je stihijno, ostvarenje ciljeva je neizvesno i vlada nesklad između radnji, a karakterističan primer je d. p. sukoba ili borbe. Povezivanje radnji može da bude dobrovoljno i prinudno. U prvom slučaju, radnje se povezuju sa tzv. slobodom volje, odnosno slobodom izbora. Takvi d. p. odgovaraju svesnom povezivanju, a karakterističan je primer d.p. saradnje. U drugom slučaju ne postoji slo boda volje ili izbora već je ona zamenjena tzv. tuđom voljom ili tuđim izborom, svojevrsnom prinudom. Su kob i borba su opet transparentni primeri ovakvih d. p. Povezivanje ljudskih radnji dovodi do medudelovatija ili interakcije koja je srž samog d.p. i njegov je dinamički objekt. Zbivanja, redosled dešavanja i razvoj zavise od načina na koji se ostvaruju međusobni uticaji ljudskih radnji. Delovanje radnji može da bude jednostrano ili obostrano. Jednostrani uticaj se zbiva kada se jedna radnja povezuje s drugom ili više njih bez izazivanja promena u svim radnjama. To nije prava dinamika d.p. već možda samo njegov početak. Do obostranog ili zajedničkog delovanja dolazi kada jedna radnja dovodi do unutrašnjih promena druge radnje ili radnji, tako da se sve one zajednički menjaju. To je prava dinamika d. p ., jer dovodi do kretanja i onoga zbog čega postoji d. p. - do određenog rezultata, odnosno posledice. Tako, kao ishod uzajamnog povezivanja i delovanja ljudskih radnji javljaju se posledice fizičke ili duhovne, svesne ili nesvesne prirode. Ishod d. p. su, sjed n e strane, promene koje se dešavaju u radnjama pojedinaca ili u njihovim ponašanjima; na tome se zasniva socijalizacija ili podruštvljavanje ljudi. S druge strane, povezivanjem i uzajamnim delovanjem ljudskih radnji dolazi do stva ranja nečeg novog što dotad nije postojalo, odnosno do javljanja tzv. društvenih tvorevina. Stvaranje društvenih tvorevina ili društvenih inovacija omogućuje razvoj društva i njegov napredak u istoriji. D .p. su mnogobrojni i dele se na različite načine, od kojih su najvažnije pođele: prema uzroku nastanka - na voljne i stihijske; prema prirodi - na proste i složene; prema sadržaju - na materijalne i duhovne i prema načinu povezivanja - na neposredno i posredno pove zane d. p. Društvenom pojavom, d. p. i društvenim odnosom, kao društvenim formama, u sociologiji su se bavili mno gi autori, ali najviše pristalice tz\. formalne sociologije u Nemačkoj, kao što su Ferdinand Tenies, Georg Zimel, Alfred Firkant i Leopold fon Vize. O odnos, društveni O pojava, društvena w sociologija, formalna
V. Milić
profesija
448
profesija. ( 1) Naziv za bilo koje zanimanje, izvorno preuzet iz latinskog (professio - zanat, posao), potom iz francuskog jezika (profession); (2) osobeno zanimanje koje se »profesionalizovalo«, odnosno koje je dobilo svojstva p. P. je zanim anje koje podrazum eva najviše (vr hunsko) obrazovanje oslonjeno na fundamentalno, naučnoteorijsko znanje za datu oblast. Ono traži sticanje vrhunske ekspertnosti, stručne kompetentnosti i autoriteta koje laici (nestručnjaci), po pravilu, ne dovode u pitanje. Na toj osnovi nastaje izvestan odnos nadređenosti profesionalca u odnosu na korisnike njegove usluge, pa i osoben vid društvene moći profe sionalaca u društvu. P. imaju i društveno zaštićen radni i socijalni status, razvijen etički kodeks, pa i osobenu potkulturu rada i življenja. U ranijim epohama mali je broj zanimanja imao status p. (»slobodne p.«). Vremenom se uvećavao broj zanimanja tipa p., kao i njihov udeo u ukupnoj radnoj snazi (početkom veka u SAD profesionalci su činili 4% aktivne radne snage, dok je 1990. u toj kategoriji bilo 17% aktivnog stanovništva). Trend profesiona lizacije se i dalje nastavlja. Zbog povremene društvene prezaštićenosti i privilegovanosti p., zbog tendencija otežavanja ulaska u p. i njihovog zatvaranja, zbog težnje da p. dobiju status elite i da stručnu moć iz domena profesionalnog rada prenesu na ostala područja svog delovanja, u društvu se javljaju »antiprofesionalna« raspoloženja, otpori, pa i osporavanja posebnosti ove kategorije zanimanja. Sociologija zanimanja i p ., kao posebna oblast sociologije rada, proučava društvene procese nastajanja p ., profesionalizacije i deprofesionalizacije pojedinih zanimanja, društvenu moć i ugled p. i njihove odnose s drugim socioprofesionalnim grupama i drugim akterima u društvu. O podela rada 3 zanimanje
S. Bolćić
profesionalna etika. Osobena vrsta moralnih odno sa koji se uspostavljaju unutar profesionalne grupe i u odnosu njenih pripadnika prema društvu. P. e. se javlja kao samokontrola i samodisciplina, koja jača uspostav ljenu stručnu autonomiju neke profesije u društvu. Pro fesionalna samokontrola je oblik pozitivne kolegijalne kontrole i ima preventivnu ulogu. Po tome se taj oblik kontrole razlikuje od negativne laičke kontrole, koju vrše klijenti, državni organi, ili političke organizacije. Razvijenost/?, e. zavisi od osobenosti delatnosti koju obavlja određena profesija i od njenog položaja unutar društvene strukture. Odatle sledi da će p. e. biti veća
(1) ukoliko je profesionalna delatnost prepoznatljivija u dužem istorijskom periodu; (2) ukoliko je ta delatnost važnija za društvo; (3) ukoliko postoji društvena potreba da se ta delatnost obavlja što savesnije i (4) ukoliko je prisniji odnos među pripadnicima profesije. P. e. zasniva se na etičkim normama (kodeksu), kojima se regulišu odnosi među kolegama po zvanju, s jedne, i odnosi između eksperata i klijenata, s druge strane. Etičke norme najčešće nalažu da se odnosi među kolegama zasnivaju na saradnji, a ne na takmičenju i konkurenciji, bez čega nema pune i nezavisne razmene obaveštenja između njih. Pored toga, etičke norme nalažu da eksperti imaju jednak odnos prema klijen tima bez obzira na njihovu starost, pol, rasu, socijalnu pripadnost, te da daju što kvalitetnije usluge bez obzira na dogovorenu cenu. Istorijski prvi i najpoznatiji etički kodeks je kodeks lekarske profesije, poznat kao Hipokratova zakletva. Neke moderne profesije (među njima i sociološka) iz gradile su svoje moralne norme, nastojeći da pomoću njih spreče šarlatanstvo, rutinerstvo i nestručan rad u području svoje delatnosti. 3 profesija 3 zanat O zanimanje B. Milošević
profesionalna orijen tacija. Planska, povremena ili stalna stručna aktivnost koja se preduzima u nekom društvu, u cilju usmeravanja pretežno mladih ljudi u onu vrstu škole u kojoj mogu prikladnije da usklade svoje predispozicije i sklonosti s društvenim potrebama za određenim profesionalnim znanjima. Termin p. o. je nastao između dva svetska rata, ali je kasnije postao sporan zbog toga što upućuje na »usmeravanje«, koje više sadrži društvenu prinudu nego samostalan izbor. Otuda se danas sve češće susreće izraz »savetovanje«, kao zamena za izrazp. o. 3 profesija 3 zanat 3 zanimanje B. Milošević
progres, društveni (lat. progressas - napredak). Označava promenu, odnosno kretanje ka željenom cilju. Kako ciljevi i interesi ljudi nisu jedinstveni ni sa stanovišta različitih društvenih skupina u okviru jednog društva, tako ni u okviru celine ljudskog društva, pojan? d. p. ima pretežno subjektivan karakter. Jednostavno rečeno, ono što je za neke ljude d. p., za druge to ne mora da bude. Objektivizacija, odnosno operacionalizacija pojma d. p. je problem ne samo nauke već i ideologije. Stoga, ideja daje d. p. neizbežna tendencija u razvoju ljudskog društva ka »boljem svetu« ima prevashodno ideološko značenje. Zato savremeni sociolozi sve manje
449 upotrebljavaju pojam d. p., te radije koriste pojmove kao što su modemost i modernizacija. 3 modernizacija 3 razvoj, društveni M. Todorović prohibicija (lat. prohibitio - zabrana). Potpuna za konska zabrana proizvodnje, prodaje i upotrebe alko holnih pića. Još u XIX veku u SAD bilo je pokušajaa da se pravnim regulativim a utiče na negativne posledice alkoholizma, koji su se u toj zemlji završili 1920. us vajanjem p. u 18. ustavnom amandmanu. Trebalo je da prođe trinaest godina da se ona ukine prihvatanjem 21. amandmana Ustava SAD. Pored toga što je podsticala ilegalnu trgovinu i isto takvo točenje alkohola, po nekim mišljenjima, p. je prouzrokovala i nagli razvoj gangsterizma u SAD. Slično je prošao pokušaj sprovođenja totalne p. u Finskoj i Norveškoj. Uvođenjem potpune p. kao mere prevencije alkoholizma stvoreni su brojni problemi, od kojih je najsloženije pitanje prekida proiz vodnje alkohola u vrlo razvijenoj industriji alkoholnih pića i posledice koje on izaziva na ekonomskom i so cijalnom planu. Parcijalna p. se, s manje ili više relativnim uspehom, primenjuje u mnogim zemaljama, naročito u arapskim zemljama, zatim u nekim saveznim državama Indije i SAD. U našoj zemlji trenutno dominira haos u tom pogledu, tj. izigravanje primene zakona o zabrani reklamiranja alkoholnih pića sjedne, i samo nejaki nagoveštaji akcija u pogledu ograničenja prodaje i točenja alkoholnih pića, s druge strane. 3 alkoholizam 3 kriminalitet, organizovani P. Opalić proizvodnja. Proces svrsishodne prerade materijal nih dobara iz prirode uz pomoć ljudskog rada i sredstava za p. (sredstva za rad i predmeti rada) radi stvaranja dobara za ličnu i investicionu potrošnju. P. se može ana lizirati u užem i širem smislu. U užem, tehničkom smislu, proizvodnja predstavlja proces racionalne upotrebe retkih (oskudnih) resursa (faktora proizvodnje: zemlje, ka pitala, rada). Racionalna upotreba oskudnih resursa po drazumeva njihovu efikasnu upotrebu, tj. uz minimum trošenja faktora proizvodnje proizvesti maksimalan output (potrošna, trajna potrošna i investiciona dobra). U širem, privrednosistemskom smislu, p. predstavlja početnu i ključnu fazu procesa ekonomske reprodukcije društva u celini. Pored p., u osnovne faze ekonomske reprodukcije društva, tj. organizovanja ekonomskog života, spadaju još i raspodela i potrošnja.
proizvodnja
P. je prva i ključna faza procesa organizovanja ekonomskog života ljudi jer ona stvara proizvode kojima se neposredno zadovoljavaju određene ljud ske potrebe, zatim proizvode kojima se omogućava veća potrošnja potrošnih i trajnih potrošnih dobara u budućnosti (kapitalna ulaganja), određuje načine na koje će se te potrebe zadovoljavati i, na kraju, kreira buduće potrebe stanovništva. Ova veza, svakako, nije jednosmema. Putem tržišta, proizvođači dobijaju signale od potrošača koji im govore šta da proizvode i u kojim količinama. Znači, potrošnja, putem koje pojedinačni konzumenti izražavaju svoje preferencije, usmerava i uzrokuje p. Procesp. nije moguće obavljati bez osnovnih činilaca u koje spadaju ljudski rad, sredstva za rad i predmeti rada. Ljudski rad je oblik intelektualne i fizičke ener gije čoveka i predstavlja proces svrsishodnog delovanja čoveka na prirodu (ljudski rad čine proizvodno iskustvo i radne navike). Bez sposobnosti ljudskog rada da utiče, na prvom mestu, na predmete rada, pa potom i na sredstva za rad, ne bi bilo moguće realizovati proces prilagođavanja prirode ljudskim potrebama. Sredstva za rad su sredstva koja čovek u procesu rada stavlja između sebe i prirode (alati, mašine, uređaji, saobraćajna infra struktura itd). Predmet rada je prirodna materija na koju čovek deluje sredstvima za rad da bi je prilagodio sopstvenim potrebama. U međusobnoj saradnji i interakciji ljudski rad, sredstva za rad i predmeti rada formiraju proizvodne snage jednog društva. Kolika će (kvantitativno) i kakva će (kvalitativno)p. biti zavisi od sledećih faktora: - prirodni uslovi: celokupnost prirodnih uslova na ziva se prirodnim bogatstvom (zemlja, rude, šume, reke, klima); - razvijenost sredstava za proizvodnju (sredstva za rad, predmeti rada); - stanovništvo: starosna i kvalifikaciona struktura; - dužina radnog vremena: radni proces je svrsishod no trošenje vremena; - intenzivnost rada: stepen trošenja radne snage u jedinici vremena; - produktivnost rada: stvaralačka moć rada da u jedinici vremena proizvede određenu količinu proiz voda. P. je kvantitativno i kvalitativno u pozitivnoj kore laciji sa svim navedenim faktorima, osim sa starosnom strukturom, prema kojoj ona stoji u inverznom odno su. 3 ekonomska raspodela 3 ekonomska razmena 3 potrošnja O. Radonjić
promena, društvena proletarijat, v. klasa, radnička promena, društvena. Zajedno s društvenim proce som, najopštija i najhitnija kategorija društvene dinamike koja se, još od Ogista Konta, može uslovno, u analitičke svrhe, odvojiti od društvene statike. Mada o tome postoje različita mišljenja u sociologiji, koja ponekad imaju i ka rakter isključivo terminoloških nesporazuma, društveni proces se obično posmatra kao najšira dinamička strana društvenog totaliteta. To je ukupnost društvenog kre tanja i promena u jednom vremenskom periodu koja, osim krupnih zbivanja, sadrži i mnoštvo sitnijih i manje bitnih događanja, obuhvaćenih pojmom svakodnevlja, uključujući tu i društveno prilagođavanje, društvene za stoje i društvenu stagnaciju. Pojam društvenog procesa je, dakle, širi od pojma d. p., u tom smislu što je svaka promena proces, ali svaki proces nije d. p. Pod d. p. podrazumeva se ukupnost kvantitativnih i kvalitativnih izmena bitnih strukturalnih i funkcionalnih aspekata društvenog totaliteta koje se odvijaju u nekom vremenskom periodu i imaju relativno trajan karakter. Kao ključna sociološka kategorija, d.p. se razlikuje od pukog vremenskog i prostornog događanja ili zbivanja kojim se služi istorija da opiše događajnu stranu društvenog života, u tom smislu što svako događanje nije d. p ., iako se pro mena uvek odvija u obliku zbivanja, odnosno procesa. D. p. se, isto tako, može razlikovati od pojma evolucije kao ukupnosti društvenih procesa i promena nastalih tokom dugotrajnog vremenskog perioda, te od istorijskostrukturalnih tipova društva koji nastaju nakon epohalnih d. p. i traju, u relativno nepromenjenom obliku, dok traje i ta epoha, odnosno uzroci koji su ih izazvali. D. p. ukazuje na razliku između nekog pređašnjeg i aktuelnog stanja u društvenim procesima. Ta razlika može biti kvantitativna, istovrsna i kontinuirana', ili kvalitativ na, raznovrsna i diskontinuirana. U prvom slučaju govori se o rastu (ili opadanju, kao njegovoj »silaznoj« strani), a u drugom o razvoju (ili raspadanju, kao kvalitativnoj promeni s »negativnim predznakom«). Društveni rast znači stalno povećanje količine manje bitnih svojstava neke pojave, a društveni razvoj označava, po pravilu, ireverzibilno nastajanje novih kvaliteta i osobina neke pojave. Razvoj uvek uključuje rast, a rast ne znači uvek i razvoj. Tako, recimo, industrijski rast može dovesti do povećanja materijalnog obilja, naročito za određene kategorije stanovništva, ali on ne mora da dovede i do poboljšanja kvaliteta života ljudi (npr. u slučaju da je udružen s postojanjem nedemokratskih režima i kultur nim siromaštvom). Ako se u analizi d. p. posmatra društvo u celini, u ne kom dužem vremenskom periodu, onda je reč o global
450 nim procesima i promenama. A ako se u istraživanju prate samo pojedina područja društvenog totaliteta, onda se govori o ekonomskim, političkim ili kultumoduhovnim promenama. Parcijalne d. p., tj. one koje se ostvaruju kao jednodimenzionalne i izolovane, u posebnim područjima globalnog društva, po pravilu su kvantitativnog karaktera (rast). Da bi zadobile kvalitativna obeležja (razvoj), one moraju da se, na relativno uravnotežen način, odvijaju u svim oblastima: ekonomskoj (razvoj sredstava za proiz vodnju, porast nacionalnog dohotka i standarda ljudi), političkoj (razvoj prava i sloboda ljudi, kao i demokratskih političkih oblika i odnosa), kulturnoj (razvoj umetničkih, društvenointegrativnih i saznajnih funkcija i dimenzija kulture, kao i njihova humanizacija), socijalnoj (ustanov ljenje novog tipa društvenih odnosa i višeg nivoa kva liteta života ljudi) i individualnoj (razvoj ljudskih potreba i čovekove ličnosti). Ukoliko se u razmatranje d. p. uključe pojedine di menzije društvene stvarnosti (horizontalna, vertikalna), onda se problem svodi na pitanje društvene pokretljivosti, odnosno na istraživanje unutardruštvenih razlika u po gledu društvenih uloga i društvenih položaja. U prvom slučaju, reč je o horizontalnoj pokretljivosti, a u drugom o vertikalnoj. Poseban njihov aspekt čini teritorijalna pokretljivost (migracije), koja može biti bliža prvom ili drugom tipu, kao što se i inače u stvarnom društvenom životu pokretljivost obično javlja kao kombinacija »hori zontalnih« i »vertikalnih« aspekata. Svaka d. p. podrazumeva sukob tradicije i inovacije, a njene kvantitativne i kvalitativne dimenzije se samo us lovno mogu razdvojiti, i to pretežno na nivou teorijskog modela, dok ih je u konkretnim istraživanjima veoma teško razlučiti. Osim toga, kod proučavanja d. p. u prvi plan iskrsava problem njihovog pravca, jaza, činilaca, pokazatelja, granica i deformacija. Kao i sve druge društvene pojave, d.p. imaju svoj subjektivni i objektivni aspekt. Za objašnjenje društvenih i kulturnih promena najznačajnija su tri međusobno povezana činioca: tradici ja, inovacija i difuzija, pošto se u ljudskim društvima sko ro sve dešava u složenom odnosu nasleđenog (tradicija), novostvorenog (inovacija) i proširenog i prihvaćenog (di fuzija). Uobičajeno je da se pod inovacijom podrazume va neka novina, novačenje, odnosno proces uvođenja nečega novog i menjanja starog, dok se tradicija najčešće određuje kao akumulisano i zatečeno stanje, kao predanje, odnosno kao, pretežno usmeno, prenošenje s kolena na koleno verovanja, običaja, pravila ponašanja i načina života ljudi. U tom smislu, tradicija i inovacija su nerazdvojno povezane, i to ne samo zato što se inovacija uvek jav-
451 lja kao poricanje ili prevazilaženje tradicije već i stoga što su u svakoj tradiciji sačuvane i prenete brojne pre thodne inovacije, selekcionisane tokom vremena i ljud skog društvenog postojanja. Inovacije, dakle, nema bez tradicije, i obrnuto. S druge strane, difuzija (od lat. diffusio - razlivanje, rasprostiranje, širenje) predstavljala bi širenje nekih društvenih elemenata, tvorevina i vrednosti iz jednog društva u drugo ili, ako je reč o istom društvu, odnosno kulturi, s jednog društvenog sloja na drugi, iz jedne sredine u drugu. Kod difuzije je bitan ovaj njen spoljašnji karakter, odnosno spoljašnje dejstvo u odnosu na primaoca vrednosti i dobara koja su nastala drugde, odnosno koja nisu samonikla i autohtona. Iako je difu zija nesumnjivo značajan i normalan oblik komunikacije među kulturama, društvima i narodima, kao i unutar njih, veliko je ipak pitanje da li se ona bilo gde susreće u čistom i jednosmemom obliku, ili je uvek posredovana zatečenim karakteristikama primaoca, odnosno pomenutim složenim odnosom tradicije i inovacije. Ako se prihvati pretpostavka o postojanju tradicijskog, inovacijskog i difuzionističkog modela društva i d. p. (naravno, kao idealnotipskih konstrukcija), onda se može reći da bi za tradicijski model bilo karakteristično čuvanje i prenošenje dostignutih vrednosti u nepromenjenom i ne okrnjenom obliku s naraštaja na naraštaj u kontinuiranom vremenskom i prostornom trajanju. Njegove glavne vred nosti bi bile stabilnost (makar i po cenu stagnacije), kon tinuitet, ponavljanje, vezanost za prošlost, autarkičnost, izolovanost i zatvorenost. Pri tom bi valjalo praviti razliku između tradicije kao nasleđa i tradicionalizma kao indi vidualne i kolektivne vrednosne orijentacije koja veliča nasleđeno i opire se promeni. Suprotno prethodnom, obeležja inovacijskog modela su kritičnost, aktivnost, stvaralaštvo, nemirenje, traganje, izazov, poricanje, smelost, rizik. Ovaj model se ne za dovoljava dostignutim i postojećim, već teži njegovom stalnom prevazilaženju i transformisanju. Tražeći u postojećem klicu umnije budućnosti, on je uvek okre nut još nepostignutom i mogućem. Pri tom, novatorstvo ne počiva na nekom »instinktu istraživanja«, urođenoj radoznalosti ili drugim prirođenim i »trajnim« osobina ma statički shvaćene ljudske prirode, već na istorijski i društveno stečenim dostignućima i formiranim vrednostima i potrebama koje su osnova motivacionog sistema čoveka i pokretači njegovih istraživačkih napora što vode otkrićima novoga i njihovoj praktičnoj primeni. Inovacija se, dakle, ne javlja samo iz nužde (odgo vor na zavisnost od prirodnih i društvenih sila), pa čak možda ne ni prvenstveno iz nje, već i iz potrebe za menjanjem i usavršavanjem postojećeg, za olakšanjem života, proširenjem granica slobode, unapređivanjem
propaganda kvaliteta ljudske egzistencije, njenim osmišljavanjem i ulepšavanjem, kao i iz čiste radoznalosti i igre. Podsticaji inovaciji mogu se uslovno podeliti na in dividualne i društvene. Kod prvih bi više delovali neki individualnopsihološki momenti, a kod drugih socijalnokultumi, kao što su opšti drustveno-ekonomski i politički uslovi, vladajući sistem vrednosti, selekcija, konkuren cija, sistem nagrada i kazni itd. Međutim, čak i kad je rezultat individualne aktivnosti, inovacija je praktično uvek društveni čin. Pri tom se ne bi trebalo povoditi ni za nekom glorifikacijom i idealizacijom stalnih promena kao takvih. Postoje, naime, inovacije koje stabilizuju poredak, kao i one koje ga dovode u pitanje; postoje inovacije koje izazivaju sukobe, kao i one koje sukobe ublažavaju ili eliminišu; postoje inovacije koje vode obogaćivanju ljud skih rodnih mogućnosti, kao i one koje ih osiromašuju ili dovode u pitanje čak i fizički opstanak ljudske vrste. O proces, društveni O progres, društveni O razvoj, društveni
M. Tripković prom enjiva, v. varijabla propaganda (lat. propagatio - širenje, rasprostira nje). Izraz potiče od jednog dela naziva Društva za širenje vere (Congregatio de Propaganda Fide), koju je dvadesetih godina XVII veka osnovao papa Urban VIII u cilju širenja katolicizma. Taj izraz je dugo os tao u upotrebi za označavanje organizacija koje imaju za cilj da šire određena uverenja. Pejorativno značenje mu biva pripisano krajem XIX veka, kada se on prvi put dovodi u vezu s mogućnošću manipulisanja javnim mnjenjem, indukovanjem i menjanjem stavova. Kao posledica dejstva ratnohuškačke mašinerije uoči i u toku Prvog svetskog rata, dvadesetih i tridesetih godina XX veka javlja se kritička svest o dometima modernih persuazivnih tehnika. Shvaćena kao proces kojim se oblikuju percepcije,/?, manipuliše saznanjima i mišljenjem i na taj način utiče na promenu ponašanja ljudi, te postaje centralna istraživačka tema prevashodno američkih naučnika okupljenih oko Instituta za analizu propagande (Institute fo r Propaganda Analysis). Zbog naglašene kritičnosti u sprovedenim istraživanjima p., a u kontek stu približavanja Drugog svetskog rata, Institut ostaje bez finansijske podrške, pa biva ugašen 1942. godine. Ni kasnije, u hladnoratovskom razdoblju, rad Instituta nije obnovljen, s obzirom na preovlađujuće negativno vrednosno određenje p. Uopšte uzev, p. predstavlja širenje ideja, mišljenja i stavova u uslovima kada stvarni cilj onoga ko ih širi (pojedinci, grupe, organizacije ili specijalizovane us tanove) čitaocima, gledaocima ili slušaocima nije jasan.
propaganda
452
U potpunijoj definiciji, pod pojmomp. se smatra siste matsko nastojanje da se formiraju mišljenja i stavovi pojedinaca ili grupa kako bi se kontrolisale njihove akcije. U najširem smislu, p. je forma društvene komu nikacije kojom se želi postići promena u mišljenju, stavovima, ponašanju i akcijama primalaca poruka (pojedinci, grupe, stanovništvo) na koje se utiče putem p.: saopštavanjem određenih ideja, mišljenja i stavova i nastojanjem da se primalac pridobije za takve ideje i sta vove, a od strane odašiljača p. poruka {propagandist). O suštinip. postoje različita shvatanja, a razlikuju se američko i evropsko stanovište. Prema većini američkih autora, o p. se može govoriti samo onda kada se nastoje proširiti objektivno neispravna shvatanja i mišljenja, kada postoji zalaganje za društveno neopravdane ciljeve, tj. kada se želi dezinformisati ili obmanuti javnost. Evropski autori pojam p. određuju kao siste matsku aktivnost usmerenu na formiranje određenih stavova, radi podsticanja na određeno delanje. Pri tome, stavovi koji se šire ne moraju biti objektivno neispravni, pa se tako p. može koristiti i za širenje ispravnih ideja i podsticanje korisnog postupanja (npr. borba protiv predrasuda, zdravstvenap. itd.). Ključna odlikap. jeste persuazivnost: u njoj počiva namera propagandiste da uticanjem na stavove usmeri ponašanje publike u skladu sa određenim ciljevimap. Prema različitim kriterijumima može se izdvojiti više tipova p. S obzirom na kriterijum društvene vrednosti i korisnosti, p. može biti širenje objektivno istinitih i opravdanih ideja i stavova, a može biti i širenje netačnih, društveno štetnih ideja i stavova. Prema sadržaju propa gandne poruke,/?, može biti politička, komercijalna ili ekonomska, vojna, diplomatska, ideološka, zdravstvena itd., a neki autori u okviru ove klasifikacije izdvajaju i didaktičku i eskapističkup. Ove poslednje jesu vrste p. karakteristične za totalitarne režime, u kojima didaktička p. podrazumeva afirmisanje »dobrog građanstva«, dok je eskapističkap. povezana s funkcijom katarze u socijal nom životu, a u kontekstu ceremonijalnosti totalitarnih režima. S obzirom na saopštavanje ili nesaopštavanje ciljeva koji se žele postići, p. može biti otvorena ili »bela« (kada se u komunikaciji koja se koristi jasno iznose ciljevi koji se putem p. žele postići), potom »siva« (kada se ciljevi koji se žele postići ne navode ili prikrivaju) i, najzad, skrivena ili »crna« p. (kada se navode netačni ciljevi propagandnog delovanja). Prema vrsti sredstava masovnih komunikacija koja se koriste, p. se deli na: usmenu, p. putem štampe i izdavačke delatnosti,/;. putem elektronskih medija (radio, TV), te p. na intemetu.
U literaturi se često ističe razlika između principa i postupaka, odnosno tehnika p. Pod principima se podrazumevaju osnovni uslovi koje bi trebalo zadovoljiti da bi p. uspela, a postupcima (tehnikama) se smatraju načini kojima se postiže navedeni cilj p. Tri osnovna principa p. su: (1) obratiti pažnju na komunikaciju koja se koristi; (2) voditi računa o potrebama, željama i dru gim osobinama onih kojima se p. obraća; (3) izazvati spremnost za prihvatanje propagiranih ideja i stavova apelovanjem na takve motive za čije ostvarenje će sta vovi i potencijalne akcije predstavljati sredstva zado voljenja. Prema mišljenju nekih autora, može se razlikovati sedam osnovnih postupaka (tehnika) kojima se propa gandisti služe: (1) »etiketiranje« predstavlja vezivanje oštre ili diskvalifikatorske oznake za neku ideju, čime se postiže njeno odbacivanje ili osuda bez ispitivanja dokaza; (2) »oplemenjivanje« je tehnika povezivanja neke ideje ili stava sa »oznakama vrline«, u cilju prihvatanja ili odbacivanja bez ispitivanja dokaza; (3) »trans fer« predstavlja povezivanje neke ideje ili stava sa au toritetima, prestižom, sankcijama, a u cilju prihvatanja ili odbacivanja; (4) »svedočenje« je tehnika u okviru koje se koriste izjave neke poštovane ili omražene ličnosti da su određene ideje, programi, pojedinci i si. dobri ili loši; (5) »demagogija« je metod kojim propa gandist pokušava da ubedi primaoce poruka da su on ili njegove ideje dobri jer su »narodski«, svojstveni »običnim ljudima« i si., bez obzira na činjenično stanje; (6) »mešanje karata« uključuje odabiranje i korišćenje činjenica i neistina, primera i anegdota, logičnih i nelogičnih tvrdnji da bi se neka ideja, program, ličnost ili proizvod prikazali u najgorem ili najboljem svetlu. U ovaj tip tehnika može se uvrstiti i uporno ponavljanje određenih ideja i stavova koji se propagiraju. Poznato je d a je mišljenje nacističkih propagandista bilo da se upornim ponavljanjem neke laži čak i besmislice mogu učiniti prihvatljivim, pa se tako i ono stoje na prvi pogled bilo apsurdno i neprihvatljivo posle upo rnog ponavljanja prihvata kao prirodno i normalno; (7) »kolektivnost« je postupak koji odgovara tvrdnji »svi mi tako činimo«. Koristeći ovu tehniku, propagandist pokušava da ubedi primaoce poruke da svi pojedinci iz određene grupe prihvataju njegov program, te da bi što pre trebalo da se priključe njegovoj grupi. Ovu tehniku dobro ilustruje sledeći primer koji predstavlja poznatu krilaticu Socijalističke partije Srbije tokom devedesetih godina XX veka: »Svi smo mi pomalo socijalisti«. Korišćenje negativnih i pozitivnih stereotipija, kao i različitih simbola (nacionalna zastava, pozivanje na nacionalne veličine, istoriju, tradiciju), najčešći su ele-
453 menti navedenih tehnika. U političkoj p. primer pozi tivnih stereotipija je isticanje daje ono za šta se p. zalaže napredno, slobodoljubivo, demokratsko. Primer nega tivnih stereotipija je pripisivanje političkom protivniku ili neistomišljeniku manjak patriotizma, služenje stra nim interesima i si. Ciljevi i postupci kojima se služe odašiljači propa gandnih poruka mogu se utvrditi korišćenjem analize sadi-žaja. Proučavanje p. pomoću analize sadržaja može se podeliti u dve grupe: u prvu grupu spadaju ispiti vanje nekih trajnijih ciljevap. koji su dublje povezani sa osnovnim ideološkim stanovištem pojedinih pokreta i organizacija, kao i proučavanje strukturalnih osobina njihovih propagandnih metoda, a u drugu ispitivanje neposrednih ciljeva p. Oba proučavanja se u velikoj meri zasnivaju na ispitivanju pomenutih ključnih sim bola, parola i stereotipija kojima s e p. služi u razradi svojih osnovnih tema. U savrem enom , kom unikacijski sve povezanijem svetu, različiti tipovi p. ostaju jedna od važnijih istraživačkih tema sociologa, socijalnih psihologa, komunikologa, politikologa i drugih istraživača. 3 analiza sadržaja 3 manipulacija 3 masovne komunikacije
5. Radenović prostitucija (lat. prostituere - javno izlagati, izvrći). (1) U užem smislu, povremeno ili stalno prodavanje tela za materijalnu naknadu; (2) u širem, prenosnom značenju, prodavanje intelektualnih i drugih sposobno sti u svrhe neusklađene s vlastitim uverenjima, kršenje sopstvenih načela radi materijalne ili neke druge dobiti. U ovom potonjem smislu, pojam p. se sve rede koristi. Već u V veku n. e. p. je bila veoma rasprostranjena i njome se bavila pretežno ženska populacija. Drev na p. izvire iz robovlasničkog društvenog uređenja i politeističke kosmogonije, pa su tadašnje prostitutke uglavnom bile robinje bogatih građana, ili vernice posvećene određenom politeističkom božanstvu, u čijem hramu su seksualno opsluživale posetioce. Pro stitutke nisu raspolagaie novcem uplaćenim za njihove usluge, koji su ubirali vlasnici robinja i uprave hramova u kojima se obavlja/?. Zato pojedini sociolozi prihvataju grubu podelu drevne p. na prinudnu, ropsku i dobro voljnu hramskup. kao čin vere prostitutki-posvećenica. Uopšte govoreći, drevna p. je bila značajan izvor pri hoda za individualne robovlasnike i verske vlasti, ali i za celokupno društvo, jer je pomenuta aktivnost bila uglavnom predmet različitih oblika oporezivanja (npr. u Atini). Same prostitutke su svuda bile manje ili više na različite načine žigosane, za šta je primer stari Rim, gde
prostitucija
su one bile vidno obeležene posebnom, za ono vreme skarednom odećom. U srednjem veku u Evropi nestaje robovlasničko uređenje i politeizam, na čije mesto stupaju feudalizam i hrišćanstvo, što uslovljava i promene profila p. kao društvenog fenomena. Tadap. umnogom postaje najpre individualni način preživljavanja za brojnu defavorizovanu žensku populaciju. Onovremeni verski autoriteti a time i društvo, označavaju i prihvataju p. kao nužno zlo, prema kojem se kanališe ljudska pohota, kako bi se od nje zaštitila svetinja braka i, opštije uzev, poželjna čednost ženske populacije. Ovaj stav institucionalizuje p. uglavnom u dva oblika, koji se mogu grubo podeliti na građanski i vojnički. Prvi oblik predstavlja aktivnost tzv. javnih kuća, ustanova čije funkcionisanje regulišu određena pravila, norme, pa i zakonodavstvo. Srednjovekovne javne kuće su uglavnom oporezovane, baš kao i aktivnosti prostitutki koje uslužuju pripadnike visokog društvenog staleža (tzv. kurtizane). Drugi oblik je inte gracija p. u ratna dejstva, na taj način što su ondašnje oružane snage, počev od krstaša, planski obezbeđivale svojim pripadnicima usluge mase prostitutki tokom dugačkih pohoda. Ovaj oblik /?, se vremenom sve snažnije institucionalizovao. Tako su vojne prostitutke u Evropi u XVII veku u pojedinim vojskama bile organizovane u svojevrsne prateće jedinice, uglavnom pod komandom zapovednika sa odgovarajućim vojnim činom. U vezi institucionalizacije p. od srednjeg veka do modernog doba, istorija medicine ističe da su u Evropi javne kuće smatrane leglom zaraza, pa time i opasnosću po zdravlje zajednice. Stoga je higijena u evropskim javnim kućama postala predmet najstarijih sanitarnih propisa i do danas se sanitarno prati svuda gde javne kuće postoje. U modernom dobu, koje se u kontekstu p. naziva i »galantnim«, obim p. se nije smanjio, ali se promenio oblik njene institucionalizacije. Vojničkap. je nestala, a aktivnost je proširena van javnih kuća, najpre u sve razvijenijem sektoru zabave, pa i kulture, gde su bile zaposlene slabo plaćene i egzistencijalno ugrožene rad nice, najpre plesačice. One su se bavile p. kao dodatnim zanimanjem radi dodatnih prihoda, koje su sticale od klijentele barova, posetilaca pozorišta i sličnih ustanova gde su se bavile svojim osnovnim zanimanjem. Industrijska revolucija praćena značajnom paupe rizacijom povećala je broj prostitutki, pa sociološka mi sao XIX veka nastoji da razume i objasni prirodup. Tada nastaju prvi istraživački napori na analizi pomenutog fenomena, najpre u vidu proučavanja istorije p. Interesovanja sociologije zap. su se do naših dana neprestano
prostitucija povećavala. Uopšte govoreći, sociološka misao je ve oma brzo uspela da ispravno uzročno utemelji pojavu u socijalnoj bedi, opštoj neprosvećenosti i, posebno, u društvenoj nejednakosti polova na štetu žene. U mo demom dobu, prostitutka je konsenzualno shvaćena kao žrtva. Danas je p. veoma rasprostranjena u čitavom svetu. Usled globalizacije, koja otpočinje krajem XX veka, obim p. je svuda u porastu, zbog enormne paupe rizacije na masovnom planu. Svetsko siromaštvo je poslednje decenije poprimilo takve razmere d a je na opšteprihvaćen način definisano kao osnovni prob lem čovečanstva, koji porađa brojne oblike masovnog stradanja, pa i sve raširenijup. Rešavanje siromaštva i drugih, s njim povezanih preduslova masovne p. pred stavlja osnovni izazov globalizacije. Stoga je početak milenijuma obeležen vidljivim globalnim društvenim naporom da se reši problem siromaštva i srodni problemi koji uglavnom generišu masovnup. najranjivijih, a to su žene i deca. Ovi napori su možda najočiglednije sažeti u »milenijumskim ciljevima« Ujedinjenih nacija. Danas su žene i deca oba pola, ali pretežno ženskog, glavne žrtve enormno om asovljene p. raznovrsnih oblika, uključujući i one vrlo maligne. Oni su se po javili stoga što je globalizacija pogodovala razvoju organizovanog kriminala, koji je prepoznao u p. izvor ogromne zarade bez posebnog ulaganja i rizika, i stoga praktično preuzeo punu kontrolu na tom polju. Zato savremena p. odnedavno poprima i odlike izuzetno svire pog načina eksploatacije defavorizovanih masa žena i dece, uglavnom iz brojnih sve siromašnijih zemalja. Pod kontrolom organizovanog kriminala, p. postaje pretežno prinudna, poprimajući oblik modernog ropstva i, kao takva, izvor je ogromnih prihoda za organizatore, slično kao u davnoj prošlosti. Ova tendencija razvoja p. izaziva poslednjih godina mobilizaciju društva na međunarodnom, regionalnom i nacionalnom planu, radi suzbijanja najpre najmalignijih oblika/?., koje odlikuje grubo kršenje elementarnih ljudskih prava i sloboda žrtava. P. kao aktivnost podleže zakonskoj regulativi širom sveta. Ona je veoma raznorodna, pa je p. u određenim sredinama javna i legalna, a u drugima oštro sankcionisana, uz niz prelaznih oblika između ovih statusa, u zavisnosti od vrednosnih pravila i normi koje preovladavaju u određenom društvu. U našoj zemlji, p. je danas kažnjiva najpre za or ganizatore, međutim, ovo zakonsko rešenje nije stabil no. Tranzicioni društveni momenat zahteva značajan zakonodavni napor da se p. moderno pravno uredi, saglasno potrebama i mogućnostima našeg društva,
454 a uz nužnu harmonizaciju s regionalnim i evropskim okruženjem. Kod nas, kao i u razvijenom svetu, tekuća rasprava o budućem zakonodavnom suzbijanju p. ru kovodi se interesima žrtve, pa se u tom smislu razmat raju i mogućnosti za legalizaciju i dekriminalizaciju p. Pobornici ovakvog rešenja smatraju da bi ono izmestilo p. iz domena interesa i kontrole organizovanog krimi nala, jer bi nestali preduslovi da on ostvaruje enormne profite surovom ekploatacijom žrtava. Stoga se veruje da bi legalizacija i dekriminalizacija p. svele stradanje žrtava na najmanju moguću meru. Ovo rešenje trenutno preovlađuje u stručnoj javnosti, ali optimalno pravno uređivanjep. u našoj zemlji treba očekivati tek u godi nama koje dolaze, u okviru ukupne posttranzicione sta bilizacije društva. 3 kriminalitet, organizovani 3 patologija, socijalna 3 trgovina ljudima
A. Dimčevska prosvetiteljstvo (fr. Lumières, eng. Enlightenment, nem. Aufklärung, ital. Illuminismo). U korenu svih navedenih jezičkih varijanti stoji lat. reč lux (svetio) iz koje je izveden naziv evropskog filozofskog i socijalnog učenja u XVIII veku, zasnovanog na bezgraničnoj veri u moć ljudskog razuma da prosvetljava i prosvećuje. P. označava vrhunac u razvoju novovekovnog skepti cizma, racionalizma i empirizma, zahvaljujući kojima je čovekov duh bio u velikoj meri oslobođen dotadašnjih zabluda, neznanja i predrasuda svojstvenih onome što se u očima samosvesnih umova, pre svega francuskih philosophes, ukazivalo samo kao »mračni srednji vek«. Svojom uticajnošću u svim oblastima filozofskog i naučnog saznanja, ali i političkog i društvenog života,/?, je u toj meri obeležilo svoje doba da su već savremenici o tom stoleću govorili kao o »veku prosvećenosti«, u kojem sve ima da bude preispitano u svetlu razuma. Iako nije neposredno dovelo do nastanka sociolo gije kao nauke, p. je na svojevrstan način pripremilo epistemološke, teorijske i metodološke uslove za us pon potonjeg naučnog saznanja o društvu. U tom po gledu je, svakako, najznačajnije bilo konačno uviđanje korenite razlike između društva i države. Odnosi među ljudima počinju da se ukazuju u svojoj unutarsvetovnoj ogoljenosti zahvaljujući, sjedne strane, raz voju građanskog društva, a s druge, prirodnopravnim učenjima koja ih u isti mah oslobođaju teološke mistifikacije i staleške legitimacije: oni se više ne opažaju kao posledica nepromenjive božanske promisli ili zauvek datog statusnog poretka, već kao plod ugovorno ili spontano ispoljenih pojedinačnih, odnosno grupnih (ekonomskih i političkih) interesa i motiva. Oblast
455 društvenog zadobija samosvojnost i podastire se ob jektivnom i sistematskom posmatranju i izučavanju »moralnih nauka«, pa i voljnoj ljudskoj intervenciji, baš kao i sfera prirodnog: saznati opšte i postojane zakone koji upravljaju tim poretkom stvarnosti znači stvoriti preduslove da se on menja u željenom pravcu. Natpri rodno biva zamenjeno prirodnim, božanska promisao prirodnim zakonom, religija naukom, kraljevska vlast suverenošću naroda - ukratko, umesto tradicionalnih autoriteta uzdignut je autoritet razuma koji će u Fran cuskoj revoluciji, uveliko nadahnutoj p ., naročito pak rusoovskom mišlju, konačno biti obogotvoren kao Najviše biće. Svojim otvorenim antiklerikalizmom i/ili republikanizmom, pojedini među tim »mirnim zakono davcima razuma«, a pre svega enciklopedisti, uzdrmali su noseće stubove Starog režima - Crkvu i monarhijsku vlast. Kao što je dobro rečeno, »Volter je srušio oltar, ali je sačuvao presto; Ruso je srušio presto, ali je sačuvao, ili čak ponovo izgradio oltar; Didro je jedini potkopao oboje u isti mah«. Kada je prosvetiteljsku filozofiju svrstao u meta fizičku fazu u razvitku ljudskog duha, Ogist Kont je hteo da kaže da je, svojom »destruktivnošću«, upravo ona raščistila prostor za uspon pozitivne faze u ko joj će se najzad javiti sociologija. I zaista, sa izričito sociološkog stanovišta gledano, ne bi se moglo reći da je prosvetiteljska misao pružila nauci o društvu išta više osim tog otvaranja vidika i pojedinačnih manje ili više smelih uvida. Izuzme li se Šarl-Luj de Monteskje, koji je svojom uporednoistorijskom metodom i jasnim for mulacijama društvenog tipa i zakona s pravom zaslužio (npr. u očima Emila Dirkema ili Rejmona Arona) sta tus »preteče sociologije«, ostali philosophes (Zan-Zak Ruso, Pol-Anri Holbah, Deni Didro, Žan Dalamber, An-Rober-Zak Tirgo i, uopštc,fiziokrati) nisu uspeli da iskorače iz područja socijalne filozofije ili filozofije istorije. Ako su i mogle poslužiti u prosvetiteljske svrhe ili naići na znatan odjek u predrevolucionamoj retorici književno-političkih krugova (fr. sociétés d ’esprit), pa i ondašnje »prosvećene« javnosti, njihove ideje ostale su apstraktne i opterećene strasnim vrednosnim sudovima, te stoga nepodložne bilo kakvoj operacionalizaciji koja bi omogućila stvarno istraživanje uslova društvenog života. Upravljeni protiv feudalnog partikularizma, univerzalistički pojmovi slobode, jednakosti, prirod nih zakona, bezgranične usavršivosti ljudskog duha, neotuđivih prirodnih prava, narodne suverenosti, pa i čoveka »kao takvog«, zaprečivali su im uvid u istorijsku konkretnost pojedinačne društvene pojave, proce sa ili ustanove. Stoga će, na paradoksalan način, tek francuski tradicionalisti i nemački romantičari - svo
protekcionizam
jim bespoštednim razobličavanjem apstraktnog prosvetiteljskog univerzalizma i pozivom na izučavanje nacionalnih, kulturnih, pravnih, jezičkih, običajnih itd. posebnosti - postaviti osnove za budući razvoj so ciologije: »Nema na svetu čoveka«, pisao je Zozef de Mestr. »U svome životu viđao sam Francuze, Italijane, Ruse. Zahvaljujući Monteskjeu znam čak daje moguće biti i Persijanac; ali što se čoveka tiče, izjavljujem da ga u svome životu nikad nisam susreo; ako i postoji, ja za njega ne znam«. Eto zašto ćemo se u gotovo svakom pre gledu istorije sociologije susresti s posve zasnovanom tvrdnjom d aje sociologija rođena kao konzervativna reakcija na prosvetiteljsku misao i tekovine Francuske revolucije koje su se u njoj ovaplotile. 3 društvo, moderno 3 individualizam 3 modemost A. Mimica
protekcionizam (Iat. protectio - zaštita, pokro viteljstvo). Sistem trgovinske politike podizanja barijera slobodnim trgovinskim tokovima radi zaštite domaće industrije od inostrane konkurencije. Prvi zahtevi za protekcionističkim merama su se pojavili u antičkoj Grčkoj. Platon i Aristotel su se zala gali za ograničavanje uvoza poljoprivrednih proizvoda radi zaštite domaće proizvodnje. U periodu između XV i XVII veka u Engleskoj i Francuskoj su se mer kantilisti zalagali za ograničavanje uvoza (eventualan uvoz sirovina, a nikako gotovih proizvoda) radi razvoja domaće manufakture i postizanja suficita trgovinskog bilansa (najpoznatiji predstavnici merkantilizma su engleski ekonomista Tomas Man i francuski ministar finansija na dvoru kralja Luja XIV Žan-Batist Kolber). Po postizanju političke nezavisnosti, Sjedinjene Američke Države su krenule stopama obezbeđivanja i ekonomske nezavisnosti. S tim ciljem, prvi američki ministar finansija Aleksander Hamilton se u svom do kumentu »Izveštaj o manufakturama« (1791) založio za uvođenje carina na uvoznu englesku robu kako bi se zaštitila američka industrija i poljoprivreda. Najpoznatiji teoretičari p. su predstavnici nemačke istorijske škole iz četrdesetih godina XIX veka (Fridrih List, Vilhem Rošer, Bruno Hildebrand, Karl Knis, Gus tav Smoler). U tom periodu Nemačka je bila podeljena na 39 različitih država, od kojih su većina bile ekonom ski i politički nezavisne jedna od druge. Među njima su postojale carinske barijere, koje su značajno ome tale slobodne tokove razmene, pa samim tim i razvoj u celini. S druge strane, na spoljnjem planu nije bilo bedema carina tako da su engleski i francuski proizvo di po niskim cenama lako pronalazili put do nemačkih potrošača (ugrožavajući na taj način samo postojanje
protekcionizam nemačke proizvodnje). Međutim, kada se sedamde setih godina XIX veka Nemačka ujedinila, u želji da se suprotstave Engleskoj i ujedno dostignu nivo njenog razvoja, nemački teoretičari se suprotstavljaju klasičnoj liberalnoj doktrini. Zalažu se za intervenciju države da bi se ubrzalo stvaranje jakog nacionalnog tržišta. Na spoljnjem planu su se zalagali za carinsku zaštitu mladih industrija u povoju, dok su na unutrašnjem planu pro pagirali ukidanje svih međudržavnih carina. Zbog toga im je bila neprihvatljiva teza ekonomskog liberalizma slobodnih trgovinskih tokova do trenutka dok domaća proizvodnja ne dostigne stepen razvoja koji je u stanju da, po kvalitetu i cenama, izdrži inostranu konkurenciju. Isticali su da jedinica analize ne može biti svet u celini, već određena država sa svim svojim specifičnostima. Svaka zemlja je na različitom nivou razvoja, pa stoga i ne postoje opšteprihvaćena teorijska načela ponašanja (klasičari su analiziranjem svojih zemalja formulisali ekonomske zakone za koje su mislili da su primenjivi na sve zemlje, bez obzira na njihove specifičnosti). Prema mišljenju pripadnika istorijske škole, umesto liberalističke politike, do momenta dostizanja takvog stepena raz voja potrebno je izdržati međunarodnu konkurenciju, tj. sprovoditi intervencionističku politiku. Instrumente p. razlikujemo zavisno od toga da li na ograničenje trgovine utiču putem promena cena ili ograničavanja količina. Instrumenti p. koji deluju putem cena su carine, prelevmani, takse, porezi, preferencijali, premije itd. Instrumenti p. koji deluju putem ograničavanja količina su zabrane uvoza i izvoza, kon tingenti, kvote, dozvole za uvoz i izvoz. Mere podsticanja izvoza su subvencije, retencione kvote, sertifikat i damping. Zaštita mladih industrija u povoju nije jedini razlog uvođenja protekcionističkih mera. Često se ove mere uvode radi zaštite domaćeg nivoa nadnica i životnog standarda stanovništva, obezbeđivanja difersifikacije domaće proizvodnje i stabilnosti domaće privrede, obezbeđivanja pune zaposlenosti, poboljšanja odnosa razmene (terms o f trade), sprečavanja dampinga, zbog prirodnog prava domaćeg proizvođača na domaće tržište itd. Privremena zaštita domaće industrije od međunarodne konkurencije ima opravdanje u slučaju kada postoje po tencijalne komparativne prednosti. U međuvremenu, domaći proizvođač bi trebalo da ovlada tehnologijom proizvodnje i uđe u zonu proizvodnje ekonomije obima (économies ofscale). Međutim, protekcionističke mere se često drže aktivnim duže nego što je neophodno, odnosno zloupotrebljavaju se radi postizanja monopol ske moći na domaćem tržištu, što je sa šireg društvenog
456 gledišta nepoželjno. Pored toga, ovim merama se često neopravdano štite domaći proizvođači u granama koje nemaju potencijal ostvarivanja komparativne pred nosti (korupcija ili želja da se postigne samodovoljnost privrede), što ima za posledicu neefikasnu alokaciju faktora proizvodnje. Neefikasna alokacija faktora proiz vodnje tokom vremena neizbežno rezultira snažnim poremećajima u funkcionisanju domaće privrede. O autarkija Z>ekonomija, tržišna 3 konkurencija, tržišna O. Radonjić protestantizam (lat. protestons - onaj koji javno posvedočava). Skupni naziv za sve hrišćanske zajed nice koje su proizašle iz pokreta reformacije u XVI veku. Izraz je nastao na osnovu protesta koji su luteranci uložili kod Rajhstaga u Špajeru 1529. godine, zbog odluka Katoličke crkve uperenih protiv njih. Posle Vestfalskog mira (1648) ovim imenom se nazivaju svi reformisti. Pod protestantskom reformacijom se, prema tome, po drazumeva verski pokret i pobuna protiv pape i Katoličke crkve, koji su nastali tokom XVI veka i doveli do stva ranja novih verskih zajednica, naročito u Nemačkoj, Švajcarskoj, Francuskoj, Holandiji i Engleskoj, tako da su se vremenom stvorile četiri glavne strujep. : luteranska, kalvinistička, anglikanska i anabaptistička. Otcepljujući se od Katoličke crkve, reformističke verske zajednice su proglasile Sveto pismo jedinim izvorom vere, znatno pojednostavile bogosluženje i demokratizovale sveštenički poziv, približivši ga vernicima. Na taj način, one su izrazile novi duh vremena i doprinele bržem razvoju modernih građanskih društava. Utemeljivači reformističkog pokreta bili su Martin Lu ter, Urlih Cvingli i Žan Kalvin. Martin Luter bio je vođa pokreta reform acije u Nemačkoj i osnivač p. kao nove hrišćanske crkve. On je, 1517. godine, javno istakao poznatih 95 teza o re formi hrišćanske Crkve, čime je podstakao širok narodni pokret protiv papske vlasti, a posredno i protiv feudalizma uopšte, mada Luter nije bio spreman da podrži seljačku pobunu na čelu s Tomasom Mincerom 1525. godine. Neposredan povod za isticanje ovih teza bila je vrlo ra sprostranjena praksa zloupotrebe indulgencija, tj. davanja oproštaja greha za učinjeno dobro delo pomaganja do brotvornim organizacijama, davanja milostinje, preduzimanja hodočašća, učešća u krstaškom ratu i si. Iako je njegov cilj bila verska reformacija kojom bi se hrišćanski svet oslobodio zloupotreba Katoličke crkve, Luterovo delo ima i sasvim jasne političke imp likacije. Ustajući protiv podele »hrišćanskog staleža« na
457 duhovnike i laike, Luter osporava dominaciju duhovne vlasti nad svetovnom. Isto tako, on ustaje protiv nepriko snovenog prava pape da tumači Sveto pismo, kao i da saziva crkvene sabore. Pri tom je njegov cilj objedinjava nje, a ne razdvajanje hrišćanskog staleža. Po mišljenju Lutera, zadatak sveštenstva bio bi da, u okviru jedin stvenog hrišćanskog staleža, služi duhovnim potrebama ljudi, dok bi funkcija svetovne vlasti bila da obezbeđuje društveni poredak, ali ne tako što bi radila za svoj interes i svoje zadovoljstvo, već delujući u interesu i na zado voljstvo podanika. Urlih Cvingli bio je propovednik glavne crkve u Cirihu i protestantski reformator u Švajcarskoj. S humanističkih i patriotskih pozicija kritikovao je crkvene zloupotrebe, zalažući se za proučavanje Biblije i vraćanje njenim načelima, a isto tako i za nezavisnost svoje zemlje od spoljnih sila. Njegov pokušaj širenja reformacije u Švajcarskoj doveo je do sukoba s rimokatoličkim kan tonima, što se završilo ratom u kojem je Cvingli stradao, u bici kod Kapela. Uzimajući za osnov vere Sveto pismo, Cvingli je odbacio papsku vrhovnu vlast i neke crkvene kanone, kao što su celibat sveštenika, post, ikone, crkvena raskoš i si. Svetu večeru je smatrao simboličkim obredom, odbacujući ideju o Hristovom stvarnom prisustvu na njoj i ističući daje sveto pričešće, sastavljeno od jedenja hleba i pijenja vina uz molitvu blagodarenja (euharstija), samo simbolička radnja koja se izvodi radi sećanja. Žan Kalvin takođe je došao u sukob s Katoličkom crkvom i kraljem Fransoa I. Zbog toga napušta Francusku 1535. godine i zadržava se u Strazburu i Bazelu, gde na latinskom jeziku piše svoje glavno delo Institutio christianae religionis, odnosno Ustanova ili Nauk hrišćanske vere. U Ženevu je Kalvin prispeo 1536. godine, gde je os novao prvu protestantsko-kalvinističku versku zajednicu. Zalažući se za povratak izvornom biblijskom učenju, Kal vin je zagovarao radikalno pojednostavljenje religijskog obreda, svedenog na krštenje, pričešće, zajedničku molit vu, pevanje psalma i propoved; zatim, odbacivanje svakog oblika idolopoklonstva, u formi oltara, ikona, kipova i si., kao i izbor pastora od strane samih vemika. Pošto je prih vatio Avgustinovo učenje o predestinaciji, prema kojem spasenje vemikove duše ne zavisi od njegovog ponašanja već od božanske milosti, on je isticao da poslovni uspeh nije greh, već da može biti znak božanske milosti, pa je stoga sticanje materijalnih dobara poželjno. Prema Kalvinovom mišljenju, iako ne bi trebalo brkati duhovno carstvo Hrista i svetovno uređenje, ovo poslednje se ne može odbaciti, pošto je njegova glavna funk cija uređivanje ljudskih odnosa putem održanja ljudskog poretka stvari, koji je blagotvoran i koji, iako podređen
protestantizam
duhovnom carstvu, ipak nije u nesaglasnosti s njim. Cilj svetovne vlasti bio bi da dovede čoveka u saglasje s ljudskom zajednicom, za ono vreme koje se proživljava među ljudima, i da sačuva zajednički mir i spokojstvo. To je primarna ljudska potreba - kao i ona za hlebom, vodom i suncem. Bez nje bi se svet srozao u »neljud sko divljaštvo«. Međutim, kako vrhovna vlast pripada samo Bogu kao tvorcu sveta i kako je ljudska sloboda podređena božanskoj istini, to je svakoj vlasti potrebna Božija pomoć. Stoga se, umesto razdvajanja, sugeriše saradnja i prožimanje crkvene i svetovne vlasti, iznad kojih stoji vlast Boga, prema kojoj se sve usklađuje. Braneći dostojanstvo svetovne vlasti, Kalvin ističe da bi podanici trebalo da iskazuju poštovanje prema vla darima ne samo zbog straha od kazne već iz bojazni od Boga, pošto od njega potiče moć njihovog vladara. To po drazumeva i vladarevu obavezu da se ponaša kao Božiji izaslanik, koji je poslat na hvalu dobrima i radi osvete zli ma. U protivnom, loš kralj je Božija kazna na zemlji. Ali, to ne daje pravo podanicima da uzmu stvari u svoje ruke i sami kroje pravdu. S druge strane, to ne znači ni da se, zarad poslušnosti vladaru, ljudi mogu odreći poslušnosti Bogu, kao caru nad carevima. Prvo smo vemici, a tek potom podanici, veli Kalvin. Kao moderna religija, prilagođena zahtevima nove građanske klase i građanskog društva koje se stvaralo i učvršćivalo, kalvinizam se brzo raširio po Evropi, dolazeći u veći ili manji sukob s postojećom Crkvom. Najoštriji verski sukobi bili su u Francuskoj. U Parizu je tako, 24. avgusta 1572. godine, izvršen veliki pokolj hugenota (tzv. Vartolomejska noć), koji se preneo i na unutrašnjost. Posle više od trideset godina, sukob je okončan 1598. godine, dolaskom na vlast Anrija IV, osnivača burbonske dinastije, koji je Nantskim ediktom zagarantovao hugenotima slobodu veroispovesti. Međutim, Luj XIV im je oduzeo te verske slobode, pa su mnogi od njih emigrirali u Holandiju, Englesku, Švajcarsku i Nemačku. Preko englesko-škotskih puritanaca i prezviterijanaca, ovaj pokret se proširio i na Sevemu Ameriku. U sociologiji je poseban značaj p. pridavao Maks Veber, u okviru svojih proučavanja modernog kapitali stičkog društva, kao jedinstvenog i celovitog društveno-ekonomskog sistema. Kapitalizam se posmatra kao re zultat opšteg procesa racionalizacije, nastalog s porastom i dominacijom racionalnog načina mišljenja, racionalne ekonomije i racionalne društvene organizacije. Prema Veberovom mišljenju, kapitalistički oblik privredne orga nizacije nastao je na Zapadu i ne može se ni zamisliti bez određenih idejnih elemenata. To znači daje konsti tutivni princip kapitalističkog načina proizvodnje oso-
protestantizam
458
beni kapitalistički duh, kao specifična privredna etika i najčistiji izraz ekonomskog racionalizma, koji se od likuje pozitivnim stavom prema privrednoj delatnosti i koji podstiče težnje za sticanjem materijalnih dobara. U njegovom nastajanju presudnu ulogu odigrao je asketski protestantizam koji se razvijao u krilu reformisane, pre svega, Kalvinističke crkve. Za njega je karakteristično da se poslovna delatnost shvata kao »poziv«, odnosno kao rad u kojem pojedinac, vršeći bezličnu i specijalizovanu funkciju, dokazuje svoje sposobnosti, izgrađuje svoje pri mame karakterne osobine i stiče Božiju milost. Braneći se od prigovora daje, odbacujući jedan redukcionizam zapao u drugi, Veber ističe da, iako ne prihvata marksističku teoriju prema kojoj se reformacija može posmatrati kao istorijski nužan proizvod ekonomskih i društvenih promena toga doba, on ipak nema nameru da podržava nijednu »tako nerazboritu i doktrinarnu tezu«, prema kojoj je kapitalizam mogao da nastane samo kao posledica izvesnih efekata reformacije, ili daje čak ka pitalizam njen proizvod. Sve što on želi jeste da istraži »da li su, i u kolikom obimu, postojeće religiozne snage učestvovale u kvalitativnom formiranju i kvantitativnom širenju tog duha svetom«, nadajući se da će time dati »skroman doprinos razumevanju načina na koji ideje postaju efektivna snaga istorije«. O hrišćanstvo O racionalizacija O religija M. Tripković
p ro to p ra v o (gr. prötos - prvi, početni). Nepot puno razvijeno ili rudimentarno pravo. P. nastaje u održavljenim društvima koja poznaju formalnu logiku i pismo, iako još ne i balansiranje društvene moći, usled čega još ne može da se razvije pravo stricto sensu. Ako njime još dominira religiozna etika,/?, može da ima ob lik: (1) partikularne religijske etičkopravne amalgamacije (kao npr. u staroj Indiji ili u konfucijanskoj Kini); (2) kodifikacije proročko-zakonodavnog otkrovenja (kao što je to bilo /?. zasnovano na Zakoniku kralja- pro roka Hamurabija); (3) egzegetski sistematizovane norme religijskopravnih škola (kao što je bilo stvaralaštvo fan ai ta i amoraja, koje je naposletku dovelo do Talmuda). Ali, čak i ako je došlo do emancipacije pravnih normi od religijskoetičkih, to još ne mora da znači daje stvoreno pravo stricto sensu. P. će postojati i u svetovnom obliku, ako se svodi samo na (4) kaznenopravno normiranje kao instrument vladavine apsolutnog vladara, kao što je to bio slučaj u državi Č'in i u Kini prvih godina nakon ujedinjenja 221. godine pre n. e., kada je dominirala legalistička doktrina. S pravo 3 pravo, primitivno A. Molnar
prozelitizam (gr. prosëlytos - onaj koji je prešao u drugu veru, obraćenik). P. označava nastojanje na prikupljanju što većeg broja novih sledbenika neke vere i uglavnom se vezuje za hrišćanstvo i islam. Prilikom napuštanja jednog religijskog sistema u korist drugog, propisanim ritualima (krštenje, obrezivanje, hodočašće) istovremeno se obznanjuje prelazak i pruža psihička podrška preobraćeniku. Od onih koji su obuhvaćenip. očekuje se napuštanje tradicionalnog i prihvatanje novog kulturnog modela (npr. delovanje zapadnih hrišćanskih misija u Južnoj Americi). Jedna od reakcija na radikalne zahteve može biti prihvatanje ceremonija i simvola nove religije bez značajnijih prilagođavanja u pogledu na svet obraćenika u veri. Silom se namećući, misije pod znamenjem Hris ta ili Muhameda pokazale su neživotvornost jer nisu bile praćene dobrovoljnim i celovitim unutrašnjim preobraženjem novoobraćenika. Naročito je ekumenski dijalog pravoslavnih i ka tolika bremenit prigovorim a Rimu za prozelitske i unionističke pretenzije. Reč je o preko deset miliona pripadnika unijatskih, grkokatoličkih crkava, koje propovedaju učenja Rimokatoličke crkve i prihvataju papski primat, uz zadržavanje pravoslavnih obreda i organizacije. U liberalno uređenim društvima građani su slobodni da budu religiozni i nevernici, sekularisti i ateisti, da pripadaju jednoj verskoj zajednici i dovode u pitanje doktrinu svoje crkve, da se potpuno preobrate u drugu veru, ali i da pridobijaju nove vemike za svoju crkvu. O obraćenje O religija O religioznost D. Tođorović
psihijatrija (gr.p s y c h é -duh, duša; iatreia- lečenje). Specijalna oblast medicine koja se bavi dijagnozom, lečenjem i izučavanjem mentalnih poremećaja. U p. su angažovani psihijatri, odnosno neuropsihijatri i dečiji psihijatri, zatim klinički psiholozi, socijalni radnici, de fektolozi, te psihijatrijske sestre i tehničari. Praktikuje se u specijalnim ustanovama, duševnim bolnicama, psi hijatrijskim institutima, klinikama i zavodima, dispan zerima za mentalno zdravlje, psihijatrijskim odeljenjima opštih bolnica ili u privatnoj psihijatrijskoj praksi, koja je u našoj zemlji organizovana uglavnom kao manja dispanzerska služba, sa ili bez kućnih poseta bolesnicima. P. koristi razgovor kao glavno terapijsko sredstvo, a za posleni u njoj prolaze specijalnu edukaciju za posao koji obavljaju, posebno kad je reč o dijagnostici i terapiji koja uključuje više nego uobičajeni medikamentozni tretman (individualna i grupna psihoterapija, socioterapija, radna terapija, rekreativna terapija, porodična tera
459 pija), a podrazumeva, kao retko koja medicinska struka, i savladavanje znanja iz graničnih oblasti - psihologije, sociologije i antropologije. U dijagnostici se ona oslanja na Klasifikaciju mental nih oboljenja Svetske zdravstvene organizacije, odno sno Američkog psihijatrijskog udruženja (poslednja ver zija ICD-10), koja definiše obeležja svake dijagnostičke kategorije i izdaje odgovarajući priručnik. Dužne su da ga se pridržavaju sve psihijatrijske ustanove, pre svega, radi registracije teških i vrlo raširenih psihičkih oboljenja, kao što su psihoze, alkoholizam, narkomanije i slaboumnosti, o kojima u većini razvijenih zemalja postoje registri, koji su dokumentarna baza ne samo naučnih epidemioloških studija, nego i primene pre vencije psihičkih poremećaja. Psihijatrijske bolesti poznate su još od 400 godine pre n. e. (Hipokrat). Takozvana prva psihijatrijska re volucija vezana je za ime Filipa Pinela i parišku bol nicu »Bicêtre«, kada je u atmosferi Francuske revolucije ovaj lekar prvi oslobodio duševne bolesnike lanaca i odvojio ih od ostalih društveno marginalizovanih ljudi. Emil Krepelin, a kasnije i Donald Grizinger, pišu prve udžbenike iz p ., izdvajajući najpre shizofrenije, a zatim i afektivne psihoze od drugih psihičkih poremećaja. Docnije je Karl Meninger uočio značaj tzv. životnih događaja na nastanak duševnih poremećaja. Na psi hijatriju je veliki uticaj (»druga psihijatrijska revolu cija«) izvršio Sigmund Frojd i njegovi sledbenici, dok se »treća psihijatrijska revolucija« desila posle Drugog svetskog rata uvođenjem snažnih neuroleptika (lekova protiv sumanutosti i halucinacija, tzv. velikih psihijatrij skih simptoma) i trasirala put promeni socioterapijskih i psihoterapijskih metoda lečenja, koje su od duševnih bolnica učinile više otvorene i manje totalitarne us tanove u gofmanovskom smislu reči. P. se danas deli na nekoliko oblasti, zavisno od problema na koji se stručnjak koncentriše i za šta se edukuje. To su: dečijap. (bavi se razvojnim problemi ma, autizmom, poremećajima ponašanja i si.), sudska ili forenzičnap. (vrši ekspertizu, tj. procene uračunjivosti pacijenata koji su prekršili zakon ili počinili zločin, uključujući i procene ličnosti u bračnim sporovima itd.), zatim socijalna p., koja izučava epidemiološke i druge aspekte najraširenijih psihičkih poremećaja, posebno u odnosu na mogućnosti i potrebe društva za primarnom, sekundarnom i tercijarnom prevencijom mentalnih oboljenja. Kao posebni deo socijalnep. ili p. uopšte, u novije vreme se izdvojila tzv. p. u vanrednim situacijama, koja se bavi pretežno reaktivnim psihičkim porem ećajim a (posttraum atski stresni poremećaj - PTSP, reaktivna psihoza, krizna stanja i stresne reak
psihijatrija
cije), koji nastaju u katastrofama izazvanim prirodnim (poplave, erupcije vulkana, zemljotresi, nevreme) ili ljudskim faktorom (ratovi, migracije, politička progon stva). Katastrofe zahtevaju ne samo hitnu i organizovanu stručnu psihološku intervenciju nego istu takvu reak ciju društva (pružanje neophodne materijalne pomoći unesrećenim, informisanje, preduzimanje mera protiv širenja epidemija straha, odnosno panike i si.). Pored toga, one pretpostavljaju stručni angažman velikog bro ja ljudi, među njima, svakako, i obučenih dobrovoljaca, čija je pomoć u vanrednim situacijama, kao i pomoć srodnih službi (socijalna zaštita, školstvo i si.), od neprocenjivog značaja. Iako su u svom praktičnom radu psihijatri orijen tisani holistički, većina njih se deklariše da prihvata jedan od četiri pojmovna, teorijsko-praktična modela: (1) biološki, (2) psihodinamički, (3) sociokulturalni i (4) bihejvioralni model. (1) Biološki model, preovlađujući negde do 1950. go dine, oslanja se na hereditet, bolesti mozga i, naročito, u novije vreme, na neurohumoralna objašnjenja psihičkih poremećaja, odnosno na elektrokonvulzivnu i psihofarmakoterapiju (sedative, antidepresive, antipsihotike, hipnotike, stabilizatore raspoloženja i druge lekove) u terapiji. (2) Psihodinamički model posmatra bolesti kao fik saciju, odnosno regresije na rane stadijume psihoseksualnog razvoja, tj. kao izraz obnovljenog nesvesnog konflikta iz ranog perioda života pacijenta. Naglasak u lečenju je na psihoterapiji, tj. slobodnim asocijacijama kao i tumačenju transfera između terapeuta i pacijenta. Ovaj model koji je uveo S. Frojd, danas je prisutan u okviru egopsihologije (Hajnc Kohut i dr.) i psihologije objektnih odnosa (Melani Klajn), a najefikasniji je u lečenju reaktivnih, odnosno neurotičnih poremećaja i poremećaja ličnosti. (3) Sociokulturalni model u psihijatriju su uveli neoanalitičari (Vilhelm Rajh, Karen Homaj, Hari Sali ven, Erih From), a docnije razvili, do negacije same psihijatrije, antipsihijatri (Ronald Leng, Dejvid Kuper, Tomas Sas), uvažavajući pretpostavku daje psihijatrij ska bolest nastala pod dominantnim uticajem društvenih činilaca, konflikata u porodici i društvu, zbog nedostatka socijalne podrške i društvenih dezorganizacija uopšte. Iako je izašao iz okvira struke, ovaj model je afirmisao socioterapiju, grupnu psihoterapiju, kao i važnost pri marne i tercijarne, a ne samo sekundarne prevencije psihičkih poremećaja. (4) Bihejvioralni pristup, utemeljen u teoriji Ivana Pavlova o uslovnim refleksima, kasnije u teorijama
psihijatrija
460
učenja Džona Votsona i drugih, sagledava simptome kao pogrešno naučene obrasce ponašanja i doživljavanja. Efikasan je u rešavanju neurotičnih i, uopšte, monosim ptom atskih poremećaja, kao i nesocijalnog ponašanja uopšte. U praksi danas preovlađuje kombinovani pristup rešavanju psihičkih problema pacijenata, koji se naziva holistički, integrativni, multidimenzionalni ili, u teorij skom smislu, eklektički. Na početku tretmana psihijatar obično insistira na intenzivnoj farmakoterapiji (antipsihotici, antidepresivi), čiji efekti pripremaju podlogu za primenu porodične ili bračne terapije, psihoterapije različitih orijentacija, sve do niza mera produžene tera pije i rehabilitacije, pre svega socioterapije, okupacione terapije i si. Savremeni trend je da se pacijentu što više pomogne van institucija, da se bolesnik što kraće zadrži u psihijatrijskoj ustanovi na stacionarnom lečenju, da što manje koristi lekove i da se maksimalno koriste njegovi sopstveni kapaciteti da se samostalno brine o sebi i svom psihičkom stanju. 3 mentalni poremećaji 3 psihoanaliza 3 sociologija, psihijatrijska P. Opalić
psihijatrija, socijalna. Kao grana psihijatrije, s. p. je interdisciplinarna naučna oblast na granici između psihijatrije i sociologije, koja se bavi istraživanjem i praktičnom primenom saznanja o uticaju socijalnih fak tora (kao što su socijalizacija, porodični odnosi, radni odnosi, stavovi stanovništva prema psihički obolelim, organizacija i klima psihijatrijskih ustanova itd.) na na stanak, tok, učestalost i lečenje psihičkih poremećaja. Ona, dakle, izučava socijalne uslove i pretpostavke na stanka, toka 1 terapije mentalnih oboljenja. Termins, p. je prvi upotrebio Edvin Sautard 1917. godine, podrazum evajući pod tim »grupnu terapi ju«, posebno »grupni socijalni rad«, zatim, stvaranje prelaznih ustanova između bolnice i društva (dnevne i noćne bolnice, zaštićene radionice i si.), razvoj dispanzerske službe uz uvođenje timskog rada u psihijatriju, ukratko, izlazak psihijatrije izvan zidova duševne bol nice. Savremeni razvoj .v. p. započinje objavljivanjem »Programa socijalne psihijatrije«, koji je formulisao Tomas Reni (1955). U nemu se s. p. ne svodi samo na primenu psihijatrije na grupe bolesnih ljudi i na epidemiološka istraživanja već obuhvata i one oblasti kojima se bavi i psihijatrijska sociologija. Ponekad se smatra da s. p . ne treba da izučava samo duševne bolesnike već i probleme prilagođavanja svih osoba u društvu.
U svojoj zamisli s. p ., Aleksander Liton se drži te orije socijalne dezorganizacije, ali i stava psihologa hum anističke orijentacije (Abraham Maslov i dr.). Prema njegovom mišljenju, naime, često se događa da individua ne može pratiti i prilagoditi se brzoj dezinte graciji postojećih sociokulturnih modela, pa je glavna uloga s. p. da uoči važne društvene probleme, posebno da omogući prenošenje naučnih saznanja iz društvenih nauka u kliničku psihijatriju. Kao tipično socijalnopsihijatrijska važila su, od početka zasnivanja discipline, pitanja prilagođavanja duševnog bolesnika spoljnim uslovima življenja po izlasku iz bolnice, zatim problem uloge duševnog bolesnika u društvu (politici ili kulturi), procesi introjektovanja specifičnih socijalnih i kulturnih normi psi hijatrijskog bolesnika i, na kraju, uticaj iskustava iz detinjstva i drugih društvenih faktora na rasprostranjenost duševnih poremećaja. Kao reakcija na ovako širok spektar predmeta s. p., koji ponekad rezultira teorijskom psihijatrizacijom društva, Hans Štrocka preporučuje da se psihijatrija vrati medicinskom modelu bolesti. Drugim recima, da ne širi predmet svoga interesovanja, jer će »sebe onemogućiti kao nauku«, pa kao deo socijalne medicine treba da se bavi, pre svega, epidem iologijom psihijatrijskih poremećaja. U teorijskom, a još više praktičnom pogledu, s. p. upražnjava dva osnovna pristupa: sociodinamički i preventivni (Dušan Kecmanović). Cilj sociodinamički orijentisane psihijatrije je što potpunija reintegracija mentalno obolelih u društvo. Njihova realizacija pret postavlja brojne postupke koji se primenjuju u zavi snosti od stanja bolesti, tačnije od regresije pacijenta. Tu posebnu ulogu imaju metodi socioterapije i grupne psihoterapije, bez kojih se danas ne može zamisliti rad psihijatrijskih ustanova. Drugi prilaz u praksi s. p. je preventivni. On obuhvata brojne mere koje imaju za cilj unapređenje mentalnog zdravlja, tj. evidentiranje pojave bolesti (primarna prevencija), uspostavljanje dijagnoze i lečenje (sekundarna prevencija), kao i rad na rehabilitaciji preostalih radnih i drugih kapaciteta psihijatrijskih bolesnika (tercijarna prevencija) kroz aktivnosti različitih dispanzera za mentalno zdravlje. Preventivna psihijatrija se bavi i epidemiologijom men talnih poremećaja i tzv. psihijatrijom u zajednici, kojom se obezbeđuje pomoć brojnim, pre svega, teže mentalno poremećenim pojedincima, koji sami ne traže lečenje, putem kućnih poseta stručnjaka. Psihijatrija u zajednici trpi kritiku antipsihijatrije, zbog tendencije psihijatrizacije društvenih problema i ograničenja lične slobode pacijenta. Na drugoj strani,
461 ,s\ p. odgovara pitanjem: U kojoj se meri može govoriti 0 slobodi odlučivanja duboko regrediralog pojedinca i bolešću zarobljenog pacijenta? Sto se tiče razvoja 5. p. kod nas, u Beogradu je 1963. osnovan Zavod za mentalno zdravlje (danas Institut za mentalno zdravlje) sa izrazito socijalnopsihijatrijskom orijentacijom i prvim psihijatrijskim službama koje su uvažavale načela j . p. U njemu se prvi put u našoj zem lji primenjuje grupna psihoterapija (tečenje u grupama od pet do dvanaest pacijenata), koja se razvijala u te orijskom i istraživačkom pogledu (Petar Opalić). Pored grupnoanalitičkog metoda (Ljiljana Milivojević), razvi jeni su transakcioni (Zoran Milivojević), bioenergetski (Ljiljana Klisić), gestalt (Mladen Kostić), egzistencijalno-alitički (P. Opalić), kao i drugi individualni i grupni metodi lečenja. Takođe je razvijana sistemska porodična terapija, naročito u lečenju alkoholizma (Branko Gačić). U lečenju zavisnosti funkcionišu socioterapijski klubovi 1 dnevne bolnice za narkomane (u Zavodu za bolesti zavisnosti) i druge kategorije pacijenata - alkoholičare, depresivne, psihotične, uključujući i motivacione (u Institutu za mentalno zdravlje, Institutu za psihijatriju KCS, Psihijatrijskoj bolnici »Dr Laza Lazarević«, bol nici »Dr Dragiša Mišović« u Beogradu). Nezaobilazna tema 5. p. predstavljaju i stavovi stanovništva prema duševno poremećenima. Reč je o znacima po kojima ljudi prepoznaju različite psihijatr ijske pacijente (stereotipi o duševno poremećenima), o predstavama o uzrocima bolesti, merama koje treba prema njima preduzeti, ulozi medija u stvaranju slike o duševno poremećenima itd. Posebno područje s. p. predstavlja transkulturalna, odnosno kroskulturalna psihijatrija, koja izučava psi hičke poremećaje u zavisnosti od specifičnosti kulturnog miljea unutar jedne ili više zajednica, posebno u vezi sa tzv. bazičnom ličnošću ili društvenim mentalitetom. Između ostalog, s. p. bavi se tzv. egzotičnim psihozama u koje se ubrajaju: amok, latah, koro, susto i druge psiho ze, specifične za neke kulturne zajednice. O patologija, socijalna O psihijatrija P. Opalić
p sihoanaliza. Prva obuhvatna teorija ličnosti i, istovremeno, prvi naučno zasnovan metod psihotera pije. P. započinje sa otkrivanjem značaja nesvesnog, tačnije rečeno njegovog specifičnog načina izražavanja, nalaženja smisla u besmislu. Sigmund Frojd s pravom je nazvan ocem p ., jer je niz godina istorija p. bila vezana za njeno sazrevanje u Frojdovim shvatanjima. U prvoj podeli (1900. godine), Frojd deli ličnost na svesno, koje predstavlja perceptivni i egzekutivni aparat psihe.
psihoanaliza ipredsvesno, koje se nalazi između svesnog i nesvesnog i igra veliku ulogu u kreativnim procesima; između ne svesnog i predsvesnog nalazi se, pak, cenzura, dina mička prepreka koja se opire ulasku uznemirujućih sadržaja u predsvesno; na kraju, Frojd nalazi nesvesno, koje je haotično i u kojem ne vladaju zakoni kauzaliteta. Ono je nagonsko, animalno, amoralno. Nesvesnim up ravlja princip zadovoljstva i ono predstavlja energetski rezevoar ličnosti. Nešto kasnije, Frojd je postavio još jedan, u osnovi topografski model ličnosti, podelivši njene funkcije na nad-ja (super-ego), ja (ego), i ono (id). Nad-ja po drazumeva funkcije samoposmatranja, savesti, vrši potiskivanje. Ja predstavlja svest, veza je s realnošću, egzekutivni je aparat i u njemu vlada princip kauzalnosti. Ono se dobrim delom definiše kao i naše nesvesno, di rektno je nedostupno, a otkriva se analizom snova i dru gim produktima bliskim nesvesnom; u psihoanalitičkoj praksi otkriva se metodom slobodnih asocijacija. Uprošćeno govoreći,/?, je cilj da izdejstvuje da »gdeje bilo ono bude ja « (Frojd). U toku analitičkog procesa dolazi kod klijenta do razvijanja transfera (prenosa), tj. do odigravanja onakvog ponašnja kakvo je analizira ni ispoljavao rano prema za njega važnim objektima. Pod kontratransferom se, pak, podrazumeva odgovor analitičarevog nesvesnog na transfer analiziranog. Ovo nameće obavezu budućih analitičara da prethodno budu analizirani od strane iskusnog kolege koji je sâm prošao kroz analizu. Analiza transfera i interpretacija različitih otpora koji se tom prilikom ispoljavaju čine srž dugotraj ne analitičke terapije. Za razliku od p., koja je kod psihičkih poremećaja usredsređena ne toliko na simptome koliko na promenu uzroka koji ih stvaraju, tzv. analitička psihoterapija je orijentisana pre svega na eliminisanje simptoma a ne to liko na restrukturisanje ličnosti, kraće traje a indikaciono područje joj je nešto šire. Frojd je uvek pokazivao zani manje za socijalnokultume probleme. U svom poznatom delu Totem i tabu (1913) on definiše Edipov kompleks, koji se sastoji iz dva dela - privlačnosti prema majci i željom za smrću oca. Poglede na razvoj društva Frojd iznosi u delu Nelagodnost u kulturi (1930). On smatra da najveću prepreku razvoju kulture čine agresivni im pulsi čoveka. Kulturan čovek internalizuje agresiju u svoje nad-ja i na taj način omogućava razvoj društva. Zbog nedozvoljenog ponašanja postaje agresivan prema samome sebi, pre svega kroz osećanje krivice. Osećanje krivice je posledica potisnute agresivnosti, a povećavaju ga lišavanja i, uopšte, »zla sreća«. Razvoj kulture, smat rao je Frojd, zahteva žrtve takođe i u odnosu na seksu alnu slobodu, što sve čini da se osećamo »nelagodno u
psihoanaliza
462
kulturi«. Dok se p. bavila individualnom pa i grupnom psihologijom, stajala je na čvršćem terenu i njeni nalazi su bili od veće vrednosti nego kada je pokušavala da objasni razvoj ljudskog društva i njegove kulturne te kovine. Prvi disidenti u odnosu na stanovište klasične p. javljaju se rano. Tako je Alfred Adler dao originalan doprinos karakterologiji i razvio pojam kompleksa in feriornosti. Posebno je od značaja Karl Jung, tvorac te orijskih pojmova poput kolektivnog nesvesnog, arheti pa, anima—animus, senke, persone i dr. Razvoj p. kao tehnike lečenja posle Frojda je išao u nekoliko pravaca. Predstavnici Engleske psihoanalitičke škole (Melani Klajn, Vilfred Bion), koja počiva na teoriji objektnih odnosa, u velikoj su meri uticali na dalji razvoj p. Pred stava drugoga, važne osobe iz spoljnog sveta u našem psihičkom aparatu, naziva se objektom. Objekt može biti celovit ili parcijalan (npr. majčina dojka, s kojom dete uspostavlja prvi objektni odnos). Psihički razvoj čoveka ide od stvaranja parcijalnih do ostvarenja celovitih objektnih odnosa. Ukupna predstava sebe, nazvana self, samosvojnost, uvek je u suštini interpersonalna. Teorija objektnih odnosa dala je velike doprinose p., posebno dece, te proširila indikacije p. Za razliku od prethodne, pripadnici egopsihološke škole, ne poričući uglavnom prihvaćenu tvrdnju daje rano detinjstvo najvažnije doba u psihičkom razvoju ljudi, ukazuju da su u procesu sazrevanja i docniji pe riodi života, a ne samo detinjstvo, od velikog značaja. Ipak, osnovni neurotični konflikt se traži u detinjstvu, po principu »gde je tanko tamo se i kida«. Pripadnici egopsihološke škole naglašavaju značaj i autonomnost ega. To znači da su začeci primarnih psihičkih funkcija percepcije, motiliteta, pamćenja, i inteligencije, »miraza dobijenog od prirode«, prisutni već od rođenja. Ukazuje se i na odnose između učenja i snage ega. Naime, proces učenja obogaćuje riznicu praktičnih rešenja za konflikte s kojima se susrećemo. P. je u Srbiji počela da se razvija još pre Drugog svetskog rata. Nikola Šugar i Hugo Klajn su prvi započeli sa edukacijom budućih psihoanalitičara. Nji hovi učenici, Vladislav Klajn, a posebno Vojin Matić, nastavili su sa »treningom analitičara«. Danas u Be ogradskom psihoanalitičkom društvu, koje je član Svet skog psihoanalitičkog udruženja, deluje više desetina psihoanalitičara. 3 psihijatrija 3 psihologija 3 psihoterapija
M. Popović psihodrama. (1) Monološka pjesma koja prikazuje neku dramsku radnju bez scenskog aparata; (2) u psi
hijatriji označava terapijsku tehniku koja se zasniva na dramskoj improvizaciji. Utemeljivač p. je Jakob Moreno, koji je dvadesetih godina prošlog stoljeća u Beču osnovao »Teatar spon tanosti«, a potom, sasvim slučajno, otkrio p. U p. po jedinac preuzima ulogu u kojoj se bavi interpersonalnim odnosima i svojim privatnim svijetom, u fantaziranoj metarealnosti. Cilj je postići mentalnu katarzu koja, u p., dovodi do osvješćivanja potisnutih mentalnih sadržaja, te predstavalja uvod u reintegraciju kognitivnog, afektivnog i bihejvioralnog nivoa ličnosti. Od pojedinca se u p. traži da promjeni nešto u situaciji u kojoj se ponašao neadekvatno. Operacionalne komponente p. su: (a) pojedinciglumci, koji intrepretiraju sadržaj teme na sceni; (b) alter-ego su oni »značajni drugi« koji pojedinca upućuju na značenje njegove igre; (c) publika, koja svjedoči i pojačava efekte dramske interpretacije; (d) pozorni ca, kao fizički odvojen prostor na kojem se p. odvija; (e) direktor p., u čijoj ulozi se najčešće nalazi sâm psihodramatičar, koji vodi učesnike kroz sve fazep. U p. se odigrava grupna interakcija koja prolazi kroz tri faze: (a) zagrijavanje, u kojem se izdvajaju protagoni sta i tema; (b) akcija, u okviru koje protagonist predstav lja problem i pokušava pronaći način na koji bi ga rješio i (c) djeljenje, kao faza u kojoj članovi grupe vrše anali zu odigranog. U p. važnu ulogu ima i samo tijelo prota goniste, kao prostor metakomunikacijskog izražavanja. P. se zasniva na psihoanalitičkim načelima, a javlja se u nekoliko oblika, od kojih su kod nas poznate, (a) p. koja se fokusira na pojedinca i predstavlja spoj psihološke analize odigranog sadržaja i same dramske igre i (b) sociodrama, koja se bavi analizom odnosa između grupe i kolektivne ideologije. 3 interakcija O psihoanaliza 3 sociodrama
M. Ljiibičić psihologija. Nauka o psihičkim pojavama; opšti naziv za sistem naučnih disciplina koje proučavaju različite aspekte i oblasti psihičkog života i ponašanja ljudi i životinja. Istorijski gledano, koreni saznajnog i praktičnog interesovanja za pojedine psihičke pojave i psihički život u celini sežu u daleku prošlost. Kao deo opšte filozofske problematike, psihološka pitanja javljaju se u učenjima svih velikih filozofa. Značajni dometi u fi zici, herniji, biologiji, fiziologiji i medicini do kojih je došlo tokom XVIII i XIX veka neposredno su podstakli eksperimentalna istraživanja psihičkih pojava. Status posebne nauke/;, je stekla u drugoj polovini XIX veka. Vilhelm Vunt je 1879. godine u Lajpcigu osnovao prvu
463 psihološku laboratoriju. Vuntovo traganje za elementar nim sadržajima svesti i njihovim svojstvima, koje se zasnivalo na metodi samoposmatranja u eksperimen talnim uslovima, privuklo je pažnju naučne javnosti. Ubrzo su u Evropi i Americi osnovani novi istraživački centri sa sopstvenim istraživačkim programima, stoje imalo za posledicu nastanak brojnih psiholoških škola i pravaca, kao što su strukturalizam, funkcionalizam, geštaltizam, bihejviorizam, psihoanaliza, personalizam i dr. U drugoj polovini i krajem XX veka vodeću ulogu preuzimaju: društvenoistorijski pristup (više mentalne funkcije kao specifično ljudski oblici psihičkog funkcionisanja razvijaju se u procesu interiorizacije kul turnih obrazaca praktičnog delovanja); hum anistički pristup (osoba je sposobna da bira svoje ciljeve i ak cije, glavna motivaciona snaga je težnja ka razvojnoj samoaktualizaciji); kognitivni pristup (mentalni procesi na razne načine »obrađuju« i transformišu ulazne in formacije, oblikuju i selekcionišu izlazne odgovore); neuropsihološki pristup (osnove spoljašnjeg ponašanja i unutrašnjeg doživljavanja svode se na neurobiološke procese u mozgu i nervnom sistemu), te kompjutersko modelovanje i istraživanje veštačke inteligencije. U savremenoj literaturi predmet p. se definiše na različite načine, budući da je opseg pojava kojim se ova nauka bavi vrlo širok i heterogen, a među pojedinim oblastima istraživanja i pojedinim istraživačkim pravcima postoje znatne razlike u pogledu odgovora na osnovna teorijsko-pojmovna i metodološko-istraživačka pitanja. U razmatranjima o predmetu p. i njenim naučnim ciljevi ma izdvaja se pitanje prioriteta u trijadi koju, na jednoj strani, definišu svesne, subjektivno doživljene pojave, na drugoj nesvesni procesi i sadržaji, a na trećoj mani festno ponašanje dostupno spoljašnjem posmatraču. U drugoj polovini XX veka preovladao je »srednji put«, te se p. danas shvata kao nauka o svesnim i nesvesnim pojavama i spoljašnjem ponašanju ljudi. Potpuniju sliku o predmetu kojim se bavi savremena p. možemo dobiti navođenjem pojava koje čine sadržaj njenih teorijsko-empirijskih istraživanja. Prema obliku u kojem se ispoljavaju, psihičke pojave se dele na psihičke procese (funkcije), psihičke osobine (dispo zicije) i psihička stanja (statuse). S obzirom na njihov sadržaj, psihičke pojave mogu da budu: saznaj ne ili kog nitivne, emocionalne ili afektivne i motivaciono-voljne ili konativne. Kombinovanjem ova dva kriterijuma dobija se celovita i relativno precizna slika o predmetu savremene p. ( 1) Psihičke funkcije su osnovni vidovi psihičke ak tivnosti. One mogu biti: (a) saznajne, kao što su npr. opažanje, mišljenje, jezik, učenje, pamćenje, sećanje,
psihologija
zaboravljanje, odnosno procesi prijema, obrade, organizovanja, čuvanja, korišćenja i emitovanja informa cija; (b) emocionalne, npr. doživljaj afektivnog tona, jednostavnih i složenih emocija, prijatnih i neprijatnih osećanja i (c) motivaciono-voljne, npr. zadovoljavanje organskih potreba, ličnih i socijalnih motiva, donošenje i izvršavanje odluka u različitim oblastima života i rada, ponašanje usmereno prema cilju, samokontrola i si. (2) Psihičke dispozicije su trajne ili relativno traj ne neuromentalne spremnosti za određena ponašanja i unutrašnja doživljavanja. Moguće je razlikovati dve osnovne kategorije psihičkih dispozicija: (a) kompetencijske dispozicije ili osobine, kao što su sposobnosti (senzorne, motorne, intelektualne), znanja, umenja, veštine i drugi adaptivni i produktivni obrasci kulturnog, tehničkog, profesionalnog, političkog i si. ponašanja, i (b) dinamičke dispozicije ili osobine, u koje spadaju vrlo raznovrsni pokretači i energizatori ponašanja, kao što su potrebe, nagoni, motivi, zatim interesovanja, preferencije, stavovi, vrednosti, vrednosne orijentacije i, naročito, crte ličnosti. U funkcionalnom pogledu, granice između navedenih kategorija nisu oštre, jer sposobnosti često deluju i kao motivi, znanja deluju kao potrebe, vrednosti deluju kao znanja, veštine dobijaju karakter vrednosnih orijentacija itd. Tokom individu alnog razvoja, u procesu sazrevanja i učenja, dolazi do formiranja dispozicija i njihovog povezivanja u manje ili više složene sindrome dispozicija koje jedinke svojim funkcionisanjem integrišu u jedinstvenu strukturu njene ličnosti. Otuda, veoma popularan ali i značajan pred met psiholoških istraživanja jesu nastanak i delovanje različitih integrativnih struktura psihičkih dispozicija, počev od bazičnih crta ličnosti, preko njihovih sindro ma do različitih tipologija temperamenta, karaktera i ličnosti u celini. (3) Psihička stanja su privremeni ili relativno traj ni sklopovi ukupnog psihičkog funkcionisanja u određenom vremenu. I onda kada su u vezi s nekim užim oblastima psihičke aktivnosti, ona imaju tenden ciju da prožmu sve aktivnosti i celokupno doživljavanje jedinke. Moguće je razlikovati: (a) stanja svesti, kao što su npr. budnost, pažnja, umor, san, hipnotisanost, meditacija, alkoholisanost i si.; (b) emocionalna stanja, npr. tuga, radost, strah, gnev, ljubav, ljubomora, mržnja (kada su ta stanja izrazito kratka i burna nazivaju se afektima, kada su relativno dugotrajna i stabilnog kva liteta nazivaju se raspoloženjima); (c) m otivaciona stanja se javljaju kao efekat aktivacije nekog motiva, naročito kao efekat zadovoljenja ili nezadovoljenja značajnih motiva, a doživljavaju se kao osećanje potrebe, apetita, averzije, zasićenosti, lišenosti, osujećenosti i sl.;
psihologizam Tard. On je sociologiju shvatao kao nauku o psihičkim odnosima među pojedincima koji žive u društvu, dak le, kao neku vrstu »interpsihologije«. Prema Tardovom mišljenju, osnova svakog društvenog odnosa je imi tacija, kojom se jedan čovek ugleda na drugog, dok je glavni činilac društvenog napretka pronalazak, koji je delo pojedinca, a postaje svojina celokupnog društva tek zahvaljujući imitiranju pronalazača i njegovog otkrića. Na isti način stvaraju se navike i shvatanja, obrasci ponašanja i mišljenja, lingvističke, pravne, državne, ekonomske, moralne i umetničke pojave. Osim podražavanja, Tard smatra da u društvu deluju još dva značajna psihička procesa: suprotstavljanje i prilagođavanje. Svi oni su izvedeni iz opštije prirodne zakonitosti ponavljanj a , koja se u anorganskom svetu ispoljava u obliku oscilatornog kretanja, a u organskom kao nasleđivanje. Zato je podražavanje najvećim delom automatski proces. Ono se vrši u skladu s dvema vrstama zakona: logičkim i vanlogičkim. Poput mnogih drugih mislilaca ove orijentacije, Tard je pravio razliku između javnosti (publike) i gomile (mase). Za njega, javnost je kolektivitet fizički odeljenih pojedinaca čija se ko hezija zasniva na psihičkim vezama, odnosno na svesti svakog od njih da veliki broj ljudi u isti čas ima istu ideju i istovetnu volju. S druge strane, gomila je skup bilo kakvih pojedinaca koji su se, ma kojim povodom, okupili zajedno i imaju zajednički duh. Pokušavajući da odgovori na pitanje zašto se duh pojedinca utapa u kolektivni duh mase, Tard ističe značaj sugestije u društvenom životu. Tard je, svakako, pridavao preteran značaj uticaju inđividualnopsiholoških pojava na društveni život ljudi, naročito kada je reč o imitaciji koju je smatrao gotovo isključivo psihološkom kategorijom i odvajao je radikalno od invencije, koja se iskazuje u novim oblici ma mišljenja i delovanja čiji su tvorci nadareni pojedinci i koja je izvor svakog progresa. Međutim, pronalazak i podražavanje, jednako kao i sukob ili prilagođavanje, ne mogu da se svedu samo na individualnopsihičke pro cese i mehanizme, niti se mogu tretirati kao izolovane i društveno neuslovljene psihičke činjenice, već se mora ju posmatrati i kao određene društvene pojave, što znači da se moraju objašnjavati i delovanjem odgovarajućih društvenih činilaca. Za razliku od ind ividualnopsiholoških teorija, u objašnjenju ljudskog društva kolektivnopsihološke te orije polaze od pretpostavke o postojanju neke posebne kolektivne psihe, koja je različita od individualne psihe i koja ima svoje posebne zakonitosti nastanka i ispoIjavanja. Začetnicima ove teorije mogu se smatrati
466 Moric Lazarus, Hejman Štajntal i Vilhelm Vunt, dok je njen glavni predstavnik bio Gistav Le Bon. Sistematišući i dalje razvijajući neke ideje italijanskih kriminologa, kao što su Enriko Feri i Sipija Zigelea, razvoj ljudskog društva Le Bon dovodi u vezu s razvojem ideja, pojmova i verovanja. Prema njegovom mišljenju, istorija se, u svojim glavnim crtama, može posmatrati samo kao izlaganje rezultata psihološke kon stitucije rasa. Život naroda, njegove institucije, njegova verovanja i njegova umetnost »samo su vidljivo tkivo njegove nevidljive duše«. Stoga, ako bi narod želeo da preobrazi svoje ustanove, verovanja i umetnost, trebalo bi najpre da preobrazi svoju dušu. A dušu jedne rase i osnov nacionalnog karaktera čini zbir moralnih i intele ktualnih osobina, nasleđenih od predaka, koje deluju nesvesno i ne mogu se lako menjati. Jedna nacija ne može da bira svoje institucije po volji, baš kao ni boju svoje kose ili očiju, a sve institucije koje nisu prisno saobrazne nacionalnom karakteru predstavljaju samo tuđu haljinu i privremeno prerušavanje. Socijalni organizmi su podjednako složeni kao i or ganizmi živih bića i nije u našoj moći da ih naprečac podvrgavamo dubokim promenama. Velike reforme su zato »nešto najnesrećnije za jedan narod, ma koliko izvrsne one mogu teorijski izgledati«. Nagle i duboke promene bile bi korisne samo ako bi bilo moguće odjed nom i suštinski izmeniti dušu naroda, a takvu moć ima samo vreme. Jedna nacija se dezintegriše kad izgubi svoj karakter. A nacionalni karakter se menja masovnim unutrašnjim mešanjem rasa ili postepenom infiltraci jom novih ideja. Stoga prava elita nikada ne preduzima iznenadne i potresne promene, već je njen uticaj na civilizaciju postepen. Ovo tim pre što, iako delovanje svesnih, racionalnih i intelektualnih elemenata vodi progresu, njihov uticaj na oblikovanje nacionalnog ka raktera ili »duše rase« ostaje u senci delovanja snažnijih afektivnih, mističnih i nesvesnih faktora. Polazeći od tih pretpostavki. Le Bon naročitu pažnju posvećuje »psihologiji gomile« i njenom uticaju na raz voj savremenih društava. Zajedno s Tardom, Zigeleom i drugim misliocima slične orijentacije, on sa aristokrat skim prezirom, ali i sa strahom govori o nadirućim »gomilama«, podrazum evajući pod tim uglavnom deprivilegovane slojeve građanskog društva. Prema njegovom mišljenju, kao rezultat porasta stanovništva, širenja izbornih prava i poboljšanja saobraćajnih veza i drugih sredstava komunikacije, dolazi do vladavine gomila u modernim društvima. Iako su gomile uvek ima le značajnu ulogu u životu naroda. Le Bon smatra da njihova važnost nikada nije bila tako velika kao u mo derno doba, čija je najhitnija karakteristika da nesvesna
467 aktivnost gomila zamenjuje svesnu akciju pojedinaca. Otkrivajući konzervativno jezgro svoje teorije, on ističe da se gomile odlikuju »duhovnom niskošću« i da su sposobne samo da razaraju a ne i da stvaraju, tako da njihova prevlast uvek označava vladavinu varvarstva. Le Bon smatra da puko brojčano nagomilavanje po jedinaca ne čini gomilu. Okupljeni pojedinci postaju gomilom tek onda kad postignu unutrašnje duševno je dinstvo, odnosno neku vrstu zajedničke duše, koja čini da oni osećaju, misle i delaju na sasvim drugačiji način od onog kad su sami i izolovani. U kolektivnoj duši go mile poništavaju se intelektualne sposobnosti individua, pa time i njihova individualnost. Sve što je heterogeno utapa se ovde u homogeno, a nesvesne osobine ljudi počinju da preovlađuju. Stoga kolektivna svest gomile vredi mnogo manje od individualne svesti pojedinaca. U gomili je pojedinac anoniman, podložan sugestivnoj zarazi, omađijan, spreman da žrtvuje svoje pojedinačne interese i da se podaje instinktima koje bi, d aje sam, obuzdavao. Budući malo podobne za razmišljanje, go mile su veoma podobne za akciju. Ovo, između ostalog, i zato što u njihovom ponašanju i delovanju podsvest ima dominantnu ulogu. A pošto je podsvest ispunjena visokoemotivnim sadržajima, arhaičnim mentalnim nasleđem i nagonima, gomila nije nikad u stanju da se angažuje u intelektualnim poslovima i aktivnostima. Budući da istoriju stvara samo malobrojna intelektu alna elita i da se vladavina gomila uvek javlja u periodi ma društvenog raspadanja, Le Bon pesimistički gleda na budući razvoj društva, koje označava kao »društvo gomile«. Za njega, doba u koje ulazimo biće era gomila, shvaćenih kao tip mentaliteta i kao određene društvene skupine, koje imaju čitav niz negativnih obeležja: impulsivne su, pokretljive, neodgovorne, razdražljive, lakoverne, nepouzdane, podložne sugestiji, netolerantne, nestrpljive, autoritarne, konzervativne, sklone nasilju i preterivanjima svake vrste, nesposobne za brižljivo i temeljno stvaranje duhovnih dobara itd. Jedini način da se ublaži ovo »zlo« koje dolazi jeste da se državnici upoznaju s psihologijom gomile i da njenu dinamičku snagu usmeravaju prema onim delatnostima koje idu u prilog opštem dobru. Iako je ukazao na neke zabrinjavajuće tendencije u modernim društvima, koje će tek danas, s pojavom »masovnog društva« i »masovne kulture«, doći do pu nog izražaja. Le Bon je ipak na pogrešan način tumačio kako prirodu ljudskog društva, tako i mehanizme stva ranja »gomila«. Poput drugih konzervativnih mislilaca, i on je kroz teoriju izrazio svoja politička uverenja i svoju aristokratsku zebnju od gubljenja starih privilegija pred
psihološki esencijalizam naletom novih društvenih snaga i novih ideologija koje je sa sobom doneo razvoj građanskog društva. O p s ih o lo g ija 3 s o c io lo g iz a m
M. Tripković
psihološki esencijaiizam. Zdravorazumska teorija koja pretpostavlja da pripadnici određene kategorije imaju osobenosti (tj. poseduju zajedničku esenciju) koja detennimše njihov identitet. P. e. je izuzetno bitan za procese kategorizacije kojima se ljudi koriste u sva kodnevnom životu, jer predstavlja verovanje da stvari poseduju esencije i da ih one čine onim što jesu. P. e. ne treba poistovećivati s metafizičkim (tj. ontološkim) esencijalizmom koji je dugo vremena postojao u filozofiji i biologiji. Dakle, p., e. podrazumeva tvrdnju o ljudskom mišljenju, a ne o strukturi sveta koji nas okružuje. Ob jekti u svetu ne poseduju esencije. Tokom istorije nauke (ontološki) esencijalizam je bio dominantna ideja čiji se koreni mogu pratiti od Pitagore, dok je njegov najpoznatiji i najuticajniji predstavnik Platon. Varijabilnost fenomenalnog sveta za Platona predstavlja samo refleksiju ograničenog broja fiksiranih i nepromenjivih formi, koje su zapravo esencije, kako su ih kasnije nazivali tomisti u srednjem veku. Varijacije se pripisuju nesavršenim manifestacijama esencija. Esencijalizam u biologiji, koji zagovara fiksiranost vrsta, predstavljao je jednu od najvećih prepreka progresu teorija evolucije. Definitivno opovrgavanje ontološkog esencijalizma izveo je Čarls Darvin, što mno gi teoretičari smatraju jednim od njegovih najvažnijih naučnih doprinosa. Međutim, u poslednje dve decenije, naročito u psihologiji, došlo je do oživljavanja pojma esencijalizma, ali psihološkog, ne ontološkog. Esencijalistička socijalna kategorizacija može se definisati pomoću nekoliko osnovnih obeležja. (1) Ona je zasnovana na pretpostavci da socijalne kategorije imaju specifičan ontološki status, odnosno, smatra se da svi pripadnici kategorije imaju neko esencijalno zajedničko obeležje. (2) Pripadništvo kategoriji je i m utabilno. (3) Esencijalističke kategorije dopuštaju mnoga zaključivanja o pripadnicima kategorije, tj. imaju veliki induktivni potencijal. (4) Razna obeležja esencijalističke kategorizacije međusobno su povezana, odnosno, oso benosti pripadnika kategorije mogu se interpretirati u svetlu ujedinjujuće teme. (5) Esencijalistička katego rizacija je ekskluzivna (ili relativno impermeabilna), tako da pripadnici jedne kategorije često ne mogu da se smatraju pripadnicima neke druge. U nauci još traju sporovi u pogledu pitanja da li je esencijalizam univerzalna inklinacija našeg mišljenja, ili je produkt obrazovanja. Ukoliko bi se pokazalo d a je
psihološki esencijalizam
468
esencijalizam naš prirodan način mišljenja (za šta ipak postoji sve više empirijskih dokaza), onda g aje verovatno favorizovala prirodna selekcija, jer je takav način mišljenja bio neophodan za ljudski opstanak. Danas po jam p. e. nalazi veoma široku primenu u socijalnoj i kognitivnoj psihologiji i antropologiji. O antropologija, socijalna 3 psihologija M. Škorić
psihopatije (gr. psyché - duh, duša; pathos - patnja, bolest, poremećaj). P. ili karakteropatije su takva vrsta duševnog poremećaja u kojem ličnost poseduje neku psihotičnu crtu. U širem smislu, p. obuhvata sledeće crte ličnosti: egoističnost, impulsivnost, emocionalnu nestabilnost, smanjen osećaj odgovornosti, poštovanja društvenih normi i saosećanja s drugima, nesposob nost za učenje, ljubav, zahvalnost i lojalnost. Psihopate neretko vode nepersonalan i trivijalan seksualni život, bez konzistentnog plana za budućnost. Pri tom nisu neurotični (preplavljeni strahom ili drugom neprijatnom emocijom), ni psihotični (pod uticajem sumanutosti ili halucinacija, niti su disocirani). Za psihopate, koji su inače normalne inteligencije, tvrdi se da oni, u sub jektivnom smislu ne pate, nego da, zbog crta njihove ličnosti, pate ljudi iz njihove okoline. Neki smatraju da se p. razvijaju u situacijama ma njkave socijalizacije, a psihoanalitičari misle da su njihove crte relikti nedovoljno obrađenog psihotičnog stanja, izazvanog emocionalnom deprivacijom tokom prve godine života koja rezultira razvojem insuficijentnog super-ega i prečestog korištenja mehanizma acting-out (eng. motornog reagovanja) u situacijama koje frustriraju. Biološka objašnjenja nastanka p. naglašavaju ulogu nasleđa u porodici, kao i opštu nezrelost mozga, odnosno centralnog nervnog sistema. Prema osnovnoj karakteristici poremećenog karak tera, psihopate se dele na: agresivne, shizoidne (bezosećajne), paranoidne (sumnjičave), epileptoidne (lepljive, impulsivne), depresivne (mrzovoljne) i abulične (bezvoljne). Budući da teško razvijaju osećaj krivice onda kada svojim ponašanjem povređuju druge ljude, nazivaju se i sociopatama ili nose dijagnozu »antisocijalni poremećaj ličnosti« tj. moral insanity (eng. moralna bolest). budući da su u konfliktu s društvenim normama koje ne mogu da usvoje. Deo zatvorske populacije, prostitutki i si. čine upravo sociopate, zbog svog kriminogenog ponašanja, a psihijatri ih često vide među dijagnostičkom kategori jom alkoholičara i pacijenata koji kasnije obole od psi hoze. Terapijski se teško koriguju i to uglavnom putem
dugotrajnih socioterapijskih, grupnoterapijskih i, even tualno, individualno-psihoterapijskih metoda. 3 mentalni poremećaji 3 sociologija, psihijatrijska P. Opalić psihopatologija. Grana psihijatrije i psihologije koja se bavi učenjem o etiologiji, simptomatologiji i toku psihičkih poremećaja. Vezana je za nozologiju, ili opis i klasifikaciju mentalnih oboljenja, a naročito za poremećaje pojedinih psihičkih funkcija (mišljenja, opažanja, afekta, nagona itd.). Nema jedinstvenog teorijskog sistema unutar ko jeg se dosledno može objasniti poreklo ili mehanizam nastanka pojedinih psihopatoloških stanja. U litera turi iz ove oblasti preovlađuje stoga fenomenološkoegzistencijalistički pristup Karla Jaspersa. No, poznata su i biološka, psihoanalitička, te različita psihološka i psihosocijalna objašnjenja psihopatoloških stanja, za visno od njihove vrste. Zbog ove teorijske inkoherentnosti većina naziva pojedinih psihopatoloških stanja nastala je i prihvaćena u svom prvobitnom istorijskom kontekstu. 3 mentalni poremećaji 3 sociologija, psihijatrijska P Opalić
psihosomatika (gr. psyché - duh, duša; soma - telo). Pojam p., koji se prvi put javlja 1818. godine, primenjuje se u medicini, psihologiji, psihoterapiji i sociolo giji kao oznaka vrste oboljenja kod kojih je očigledna veza između psihičkih činilaca i telesnih manifestacija oboljenja. P. takođe označava medicinsku teoriju koja sva fizička oboljenja objašnjava posledicom neposred nog štetnog uticaja psihičkih i socijalih činilaca, životnih događaja, odnosno, naročito stresa. Ovaj izraz je, pored ostalog, i kulturnoistorijska paradigma, koja u zapad noj civilizaciji označava prekidanje s pozitivističkim kartezijanskim dualizmom, koji oštro deli dušu od tela, humanističke od prirodnih nauka. Veza između telesnih simptoma bolesti i mogućih uzroka tumači se u različitim teorijama na specifičan način, u psihoanalizi kao sim bolička konverzija psihičkih u telesne simptome, u sistemskoj teoriji kao izraz poremećene porodične dinamike, tj. kao problem u komunikaciji, u bihejvioralnom pristupu kao pogrešno naučena reakcija na stres ili životni događaj (eng. lif e events) i njihovo savladavanje (coping reaction). Danas u p. preovladava stav o polikauzalnim biopsihosocijalnim uzrocima bolesti. Zato je predmet istraživanja u p. vrlo širok, počev od nepovoljnih socijalnih uslova življenja, preko reagovanja na njih negativnim emoci jama, sve do imunološkog i neurohumoralnog odgovora
469 na stres i, na kraju, manifestacije simptoma koji se registmju na nivou histološke ili, čak, anatomske struk ture organizma. U psihosomatska oboljenja, u užem smislu reči, spadaju: čir na dvanaestopalačnom crevu, šećerna bolest, ulcerozni kolit, bronhijalna astma, neurodermatit, esen cijalna hipertenzija, reumatoidni artritis, tireotoksikoza, glaukom, migrena i anorexia nervosa. Svaka od dominatnih teorija nudi vlastitu logiku objašnjenja tzv. iz bora organa koji oboleva, kao izraz unutrašnjeg (neretko pounutrenog socijalnog) konflikta, koji na simboličan način izaziva interpersonalni sukob, a ovaj »bira« or gan koji jezikom tela najupečatljivije izražava navedene konflikte, a oni se opet neretko kumuliraju u određenu crtu ličnosti. Tako psihoanalitičari za obolele od čira na želucu tvrde daje reč o neobrađenoj oralnoj zavisnosti, za hipertoničare d a je u pitanju konflikt vezan za (inhibiranu) agresivnost, za obolele od infarkta neobrađena tj. potisnuta tenzija, za astmatičare strah od odvajanja od značajnih ličnosti, a za obolele od hipertireoze strah od razaranja samog sebe. Egzistencijalistički i, uopšte, humanistički orijentisani terapeuti izvode simboliku izbora bolesnog organa ne samo iz značajnih relacija obolelog s licima iz ranog detinjstva nego i iz svih značajnih relacija obolelog u njegovom životu, tačnije iz konflikata unutar pojedinih egzistencijalija (smisla, slobode, prolaznosti življenja, samoće), odnosno uloge organa u ukupnom smislu postojanja obolelog. Svetska zdravstvena organizacija (1964) skreće pažnju i na druge faktore u etiologiji p., kao što je značaj kon stitucije, tj. nasleđa, psihičkih crta ličnosti obolelog, i već pominjanog simboličnog značenja organa u perso nalnom sistemu obolelog. Ulogu očigledno ima i tzv. fiksacija za organ koji ima neko značenje u višegeneracijskoj porodičnoj istoriji obolelog, a ne samo u prirodi odnosa između obolelog i članova njegove aktuelne porodice. Kulturološke socijalne studije ukazuju da su psi hosomatska oboljenja naročito prisutna u urbanim sredinama, kod ljudi koji migriraju, a uočen je i uticaj kulturnih vrednosti na »izbor« obolelog organa u psiho somatskom oboljenju. O m e d ic in a 3 n e u ro z e
P. Opalić psihoterapija. P. je uslovljena predstavom o čoveku, shvatanjima o njegovoj prirodi i potrebama. Pošto se ta predstava menja u toku istorijskog razvoja, definicija/;, je podložna promenama. Odgovori se kreću u širokom dijapazonu od viđenjap. isključivo kao metoda lečenja,
psihoterapija
veštine bliske umetnosti, pa do shvatanja da ona pred stavlja pogled na svet, što znatno proširuje njene granice. Uprkos tome što je njeno određenje različito, p. doživljava procvat, povećava se broj metoda i širi broj ljudi kojima ona pomaže. Pri tome treba imati u vidu da mnoge psihoterapijske metode dele mnogo toga zajedničkog u praksi, a počivaju na različitim teorij skim pristupima. P. ne deluje u socijalnom vakuumu, već iza nje stoje određene etičke i socijalne vrednosti. Smatra se da u p. aktuelna zamisao vredi, tj. ima efekta, ako odgovara potrebama ljudi u društvu u kojem se primenjuje. U suprotnom, metod se kritikuje i menja, pa se i rede upotrebljava. To se, npr., desilo s hipnozom, s k^jom je i započeo razvoj savremenep., što može da se pripiše i promeni stava prema autoritetu u savremenom demokratskom društvu. Kao naučni metod,p. je počela da se razvija s prevazilaženjem psihoterapijske podrške tako česte u svakodnevnoj praksi, a koja počiva ug lavnom na zdravom razumu. Pri oceni dometa ovakve p ., mada pri tome ne treba potcenjivati zrelost i dobronamemost stručnjaka koji je primenjuju, moramo imati u vidu da saosećamo najviše s ljudima koji imaju iste one probleme koje mi sami nismo uspeli da prevaziđemo. Danas je brojne metode p. moguće podeliti na ne koliko velikih grupa, tj. metoda koji se primenjuju i u našoj sredini. Reč je o metodima koje je priznalo Svetsko udruženje psihoterapeuta. U teorijskom pluralizmu psihoterapijskih škola danas se, kao najrazvijenija, na prvom mestu još nalazi psihoanaliza, s čitavom porodi com iz nje izvedenih ili sličnih oblika lečenja. (1) Bihejvioralni pristup se temelji na teorijama o učenju i uslovljavanju. Poput psihoanalize, bihejviorizam je stvorio celovitu teoriju o nastanku simptoma. Naime, oni su naučeni odgovori koji treba da se zamene drugim, više prilagođenim reakcijama. Bihejvioralnu terapiju kao metod lečenja uvodi Jozef Volpe (Opsiho terapiji recipročnom inhibicijom, 1958). Operacionalnu definiciju bihejvioralne terapije dao je Benhard Badura (Bihejvioralnu teorija i modeli čoveka, 1974). Ona, po njemu, treba da obuhvati sledeće procedure: negativnu praksu, gašenje, pozitivno uslovljavanje, diskriminacioi\o učenje, metode nagrade i kazne i socijalnu imitaciju. Bihejvioralnu terapiju manje zanima ono subjetivno u čoveka, jer je ona usmerena na menjanje i lečenje ponašanja. Ovaj metod psihoterapije kritičari, i pored nesumjivo pozitivnih rezultata, posebno u uklanjanju simptoma, vide i kao odraz tehnologizovanog industrij skog društva, kao svojevrsno socijalno inženjerstvo. Ovakve primedbe se mogu uputiti p. uopšte, jer je malo metoda p., čak i među onima koji to poriču, koji nisu manje ili više sociocentrirani. S druge strane, bihejvio-
psihoterapija
470
ralni terapeuti ne kriju svoj konformizam i pozitivističku orijentaciju. (2) Kognitivna p. razvila se iz bihejvioralne terapije. Ona počiva na pretpostavci da su kognitivni procesi osnova za razvoj prilagođenih i neprilagođenih emo cionalnih reakcija i oblika ponašanja. Zato je moguće, uticajem na kognitivne procese, promeniti i ove reak cije. Kognitivna p . ukazuje na značaj svesti, ideja, unutrašnjeg govora, koji se umeće između opažanja i emocionalnog odgovora. (3) Humanistička psihoterapija nastala je pedesetih godina prošlog veka u SAD. Nazivaju je još i »trećom silom«, posle psihoanalize i bihejvioralne terapije, ili novim grupnim pravcem, jer se često primenjuje u grupi. Ona obuhvata različite psihoterapijske škole, međusobno često bliže u praktičnom radu nego u te orijskim shvatanjima. Tu spadaju: metodi savetovanja i grupe susretanja (encount e r groups) Karla Rodžersa, transakciona analiza Erika Berna, geštalt-terapija ve zana za ime Frederika Perlsa, primalna terapija Artura Džanova, telesna p ., partnerska i porodična terapija, psihodram a, egzistencijalna analiza, logoterapija Viktora Frankla. U drugoj polovini XX veka razvijaju se konstruktivistička i integrativna p. Nove škole p. podvlače svoju samosvojnost i ne zavisnost i imaju veliko poverenje u prirodu čoveka, koja kao da nema granica u pogledu pozitivnog razvoja. P. ne služi samo lečenju nego i oslobađanju izvanrednih mogućnosti čoveka. Pored pacijenata, humanistička p. je namenjena i onima koji pate od osećanja praznine i besciljnosti, što znatno proširuje granice p., a njen cilj postaje teže odrediv. Tako p. pomaže pojedincu da raz vije svoje potencijale i poveća lično zadovoljstvo. S obzi rom da su granice p. proširene. Luis Volberg predlaže sledeću radnu definiciju: p . je lečenje psihološkim postupcima problema emocionalne prirode, pri čemu obučena osoba uspostavlja profesionalni odnos s paci jentom u cilju: (1) otklanjanja, menjanja ili smanjenja postojećih simptoma; (2) menjanja poremećenih oblika ponašanja; (3) doprinosa pozitivnom razvoju i sazrevanju ličnosti. Danas dobro dokumentovana kompleksna istraživanja uspeha p. govore da rezultati zavise od tipa pacijenata, pacijentove motivacije za promenom, zatim od ličnosti terapeuta i njegovog odnosa s pacijentom ili klijentom i od metoda koji se primenjuje. Sve m etodep. koje su pomenute primenjuju školovani psihoterapeuti i u našoj sredini. - bihejvioralna terapija -
p sihoa naliz a -
psihijatrija M. Popović
psihoze. Danas se značenje pojma p. preklapa sa opšteprihvaćenim izrazom »duševne bolesti«, mada je ovaj potonji u XIX veku obuhvatao sve psihičke poremećaje (Mari-Žan Gijo, Donald Grizinger). Izraz p. ili deluzija (eng. delusion - psihoza) preklapa se do brim delom s kolokvijalnim izrazom »ludilo«, izuzev što stručnjaci dobro znaju da i u p., postoje delovi zdrave ličnosti, dok laici obično misle d a je ličnost »luda«. Uz mentalne zaostalosti, psihičke poremećaje ličnosti, poremećaje izazvane stresom i bolesti zavisnosti, unutar p . iscrpljuje se lista najučestalijih psihijatrijskih smet nji. Oko 50% posteljnog fonda u psihijatriji zauzimaju pacijenti sa ovom dijagnozom. Incidencija p. u društvu je, tokom dužeg perioda, obično konstantna i iznosi 2-3% , s tim što je veća u zatvorenim i izolovanim društvenim zajednicama. Nji hov je broj veći u prenaseljenim regijama stanovanja, u nižim društvenim klasama, kao i u sredinama sa izrazitim socijalnim promenama (rat, društvene krize, migracije). Osnovna karakteristikap. jeste visok stepen oštećenja psihičkih funkcija, koji je takav da oboleli bitno remeti procenu realnosti, a samim tim remeti se i njegov kon takt s društvenom realnošću, uključujući i stvaranje specifično nove subjektivne realnosti. Dijagnoza p., podrazumeva, u većoj ili manjoj meri, odsustvo uvida obolelog u izmenjeni doživljaj realnosti, izvestan stepen dezorganizacije ličnosti, koji uključuje ili poremećaj mišljenja (sadržajni ili formalni), ili poremećaj nagona i afekata (u kvantitativnom ili kvalitativnom smislu), i to u meri da ostavlja posledice u obavljanju profesio nalnih i drugih društvenih uloga. U prepsihotičnom stanju ili tzv. ponašanju »kao da« prisutni su svi prethodni fenomeni (pre svega, izmenjena procena realnosti), ali ne s takvim stepenom ubeđenosti kao u samoj p. Pacijentima u stanju »kao da«, osim što su preplavljeni strahom i doživljajem da je za njih značajno sve što se oko njih dešava, čini se »kao da čuju glasove«, »kao da su progonjeni« i slična nerealna »kao da« doživljavanja. U psihoanalitičkom smislu, kod psihotičnog bole snika je bitno oštećena kontrola nagona i poremećen odnos prema objektu koji je regresivno simbiotičan, kao i odnos prema sebi, u smislu autističnog narcizma. U njoj preovlađuju manje razvijeni psihički mehanizmi odbrane, projekcija, projektivna identifikacija i nega cija. U stručnom smislu, psihotičnim doživljajem se smatra svaki onaj doživljaj realnosti koji ne samo da radikalno odstupa od procena stvarnosti drugih ljudi nego se ne može korigovati ubeđivanjem, tj. racionalnim
471 argumentima, niti promenama u socijalnom okruženju obolelog. Psihotični doživljaj je, uz to, individualno us lovljen, nije slobodno izabran, a takođe bitno osujećuje realizaciju sveukupnih potencijala ličnosti obolelog. Danas se smatra da trećinap. ima vrlo povoljnu prog nozu, tj. može se očekivati ozdravljenje bez posledica (reaktivne p.), trećina se uz lekove održava u relativno dobrom zdravstvenom, profesionalnom i socijalnom smislu (p. u užem smislu reči), dok jedna trećina vre menom psihički i socijalno propada (deop. koji bi odgo varao ranijem izrazu za njih, dementio praecox, prerana demencija). Pojam p., a naročito shizofrenija, po nekim mišljenji ma je diskutabilan. Tako Ronald Leng smatra d a je p. drugo ime koje su tzv. zdravi ljudi dali tzv. bolesnima da bi označili poremećaj komunikacija između njih. Staviše, p. ima, po njegovom mišljenju, za obolelog otkroviteljsku, a ponekad isceliteljsku funkciju. Slične stavove o p. imaju i drugi antipsihijatri (Tomas Sas, Franko Bazalja, Dejvid Kuper). Prema X verziji Međunarodne klasifikacije bolesti (ICD-10) Svetske zdravstvene organizacije, koja je tre nutno na snazi, p. se dele na dve velike skupine: ( 1) or ganske i (2) druge p. U organskep. spadaju duševna oboljenja sa evident nom biološkom etiologijom. To su: (l) senilne i presenilnep. (arteriosklerotičnog i drugog porekla); (2) alko holne p. (delirium tremens, Korsakovljevap., alkoholna halucinoza, alkoholičarska ljubomora i patološko pijanstvo); (3 )p. uzrokovane drogama, najčešće halucinogenim; (4) »prolazne«, organski uslovljene p. i (5) hronične p. organskog porekla. U tzv. druge p. prema MKB spada pet vrsta p. To su: (1 ) Shizofrenep. (sch. simplex, hebefrena, katatona, paranoidna, akutna, latentna i rezidualna shizofrenija, te shizoafektivni tip p.). Kod ove skupine, u suštini hroničnih p., koje počinju u adolescenciji ili kasnije, mogu se javiti, u različitim kombinacijama, poremećaji mišljenja: sumanutosti (najčešće proganjanja), disocijacije misaonog toka, halucinacije vezane za sva čula (najučestalije su slušne), zatim poremećaj volje, nago na i ponašanja u raznim varijantama. (2) Afektima p., koje obično recidiviraju, a podrazumevaju poremećaj raspoloženja i nagona, koji ponekad prate i smetnje drugih psihičkih funkcija. U njih se ubrajaju bipo larna i monopolarna depresija, te manično-depresivna p. Za depresivne p. karakteristično je patološki tužno raspoloženje, pad nagona za ishranom i životom, sa često pokušanim ili izvršenim samoubistvima. Maniju karakteriše euforično raspoloženje, povišen afekat i aktivitet neusklađen s realnošću, uz obilje nesistema-
punoletstvo
tizovanih sumanutosti. (3) Paranoidna stanja su p. u kojima su vodeći simptomi sistematizovane i dugotraj ne sumanutosti uticaja ili proganjanja. U njih spadaju: paranoja, parafrenija i indukovana p. (4) Reaktivne ili jim kcionalne p. su: reaktivna depresija, reaktivna uzbuđenost, reaktivna zbunjenost, paranoidne reakcije i prolongirana paranoidna p. One imaju dobru prog nozu i tesno su vezane za probleme življenja u sredini. (5) P. specifične za dečije doba predstavljaju: infantilni autizam i p. s dezintegracijom. Diferencijalno-dijagnostički, p. su bliske, ali se od njih suštinski razlikuju, border-Iine ličnostima (s prolaznim psihotičnim epizodama), psihopatijama (s psihotičnom crtom karaktera), latentnim psihotičnim stanjima kod epilepsije i psihoorganskih sindroma u starosti. S pravnog aspekta, psihotični bolesnik je lišen odgovornosti, ali mora da, od strane sudskog organa, na osnovu zakonom propisane stručne ekspertize, bude proglašen neuračunjivim. To se dešava najčešće u slučajevima kad psihotični, pod uticajem sumanutosti ili halucinacija, počini krivično delo, što se, u prošeku, u populaciji psihotičnih dešava podjednako učestalo kao i u populaciji tzv. normalnih ljudi. Jedan od mogućih razloga što stavovi prema psihotičnom isključuju ovu činjenicu, jeste bizarnost u načinu i motivima činjenja krivičnih dela psihotičara. Danas se sprovodi multidimenzionalna terapija p., pre svega, medikamentozna terapija, zatim socioterapija, porodična terapija, radna, rekreativna terapija, pa i psihoterapija. Dok je terapija lekovima usmerena na otklanjanje tzv. velikih psihijatrijskih ili psihotičnih simptoma u užem smislu reči (sumanutosti i halucina cija), dotle su svi drugi metodi koncentrisani na jačanje zdravih aspekata ličnosti i resocijalizaciju i prevenciju recidiva p. O m e n ta ln i p o re m e ć a ji Z> n e u r o z e O p sih ija trija
P. Opalić pubertet, v. adolescencija punoletstvo. Pojam kojim se označava dostizanje i posedovanje određenog društveno priznatog stepena zrelosti pojedinca, čime je definisan njegov položaj. U pravnom smislu, p. predstavlja zakonski definisan uzrasni status koji nosi određena građanska i politička prava, obaveze i odgovornosti. U socijalnopsihološkom smislu,/;, je povezano s posedovanjem određenih kom petencija - fizičke, seksualne, emocionalne, intelektu alne, socijalne, kao i sa završetkom formiranja iden titeta. U antropologiji je sticanje p. povezano s posebnim
punoletstvo
tipom obreda prelaska, tzv. obredima inicijacije, odno sno odvajanja (od sveta detinjstva) i priključenja (svetu odraslih) (Arnold van Genep). Za sociologiju, p. pred stavlja određenu strukturalnu uzrasnu matricu koja se odnosi na status odraslih i atribute koje taj status podrazumeva. Tranzicija u status odraslog povezana je
472 u savremenom društvu sa ulaskom pojedinca u nove oblasti društvene stvarnosti, odnosno sa »sekularnom inicijacijom« i sekundarnom socijalizacijom koje pred stavljaju i podrazumevaju zaposlenje, sklapanje braka, roditeljstvo i slično. O adolescencija O omladina 3 socijalizacija 5. Tomanović
R racion alizacija (lat. ratio - razum). (1) U p s ih o lo
i s o c ija ln o j p s i h o lo g i ji r. označava odbrambeni mehanizam kojim ljudi pokušavaju da društveno pri hvatljivim objašnjenjem opravdaju one svoje postupke koji bi inače mogli izazvati neodobravanje. (2) Posebno značenje u s o c io lo g iji procesu r. dao je Maks Veber. On je smatrao d aje predmet sociologije jedno određeno, moderno društvo koje se oblikovalo samo na Zapadu. Zadatak sociologije jeste da razume osobenosti tog društva, kao i da objasni kako je nastalo i zašto samo na Zapadu. Tragajući za specifičnim obeležjem prema kojem se moderno zapadno društvo razlikuje od os talih društava, Veber je došao do procesa r. Reč je o procesu tokom kojega se sve ljudske aktivnosti, u svim oblastima društvenog života, podvrgavaju kategorija ma ciljeva i sredstava za postizanje ciljeva. Drugačije rečeno, u društvenom životu sve značajniji prostor is punjava jedan tip društvenog delanja - ciljn o ra cio n a ln o d e la n je . U sve delatnosti i društvene institucije prodire duh naučne proračunatosti i racionalnosti, a iz kulture se potiskuju afektivni i iracionalni elementi. Veber to naziva »razmađijavanjem sveta«. Proces r. dostiže vrhunac u kapitalističkom preduzeću u kojem su sve delatnosti racionalno usmerene ka postizanju profita i u birokratskoj organizaciji, koju Veber smatra najra cionalnijim oblikom organizacije. Iako ne bez žaljenja, on zaključuje d a je proces r. u modernom društvu ne zaustavljiv i neizbežan. Veber je pesimista u pogledu budućnosti, jer smatra da čovek ne može da zaustavi taj proces, niti može da bilo šta značajnije izmeni u njegovom toku. Sve što čovek može da učini jeste da na individualnom planu, dakle pojedinačno, svako za sebe. uznastoji da - iako pritisnut moćnim, sveobuhvatnim mehanizmom birokratije - nađe načina da živi životom slobodnog i racionalnog bića, jedinim koji Veber smatra dostojnim čoveka. O b iro k ra lija 3 d r u š tv o , m o d e rn o 3 k a p ita liz a m g iji
S Nedović
rad. U najširem značenju, (1) delatnost koja za cilj ima zadovoljenje ljudskih potreba. Ovako široko shvaćen r. postoji i u materijalnoj i u duhovnoj proiz vodnji, u zabavi, obrazovanju, kulturi, kao ekonom ski i vanekonomski r. itd. U užem značenju, (2) r. je najvažnija, osnovna ljudska delatnost kojom čovek obezbeđuje dobra neophodna za život i ostvaruje temeljne ljudske potrebe. Ovakvo značenje podrazumeva d a je r. nužna, svrsishodna delatnost, na određeni način prinudna, koja za čoveka predstavlja izvestan na por. Pitanje da lije r. prinudna ljudska delatnost, napor za čoveka, ili je r. delatnost koja razvija ljudske potenci jale i izražava čovekovu individualnost - odnosno, kada je r. istovremeno i stvaralaštvo - temeljno je pitanje kako u marksističkoj teoriji otuđenja, tako i u dirke__ movskoj teorijLanomije__ 3 s o c io lo g ija rad a
M. Todorović rad, dom aći. U kritici društvene i ekonomske dis kriminacije i eksploatacije žena u savremenim društvima, neofeministički pokret je poseban naglasak stavio na revalorizaciju i društveno priznavanje neplaćenog, ne priznatog kućnog rada žena u ulozi domaćica, supruga i majki. U naučnim diskusijama koje su vođene o prirodi ovog rada, njegovim stvarnim ekonomskim doprinosi ma i funkciji u okviru održavanja kapitalističkog poret ka eksploatacije, u periodu od 1975. do 1986. posebno se istakao britanski časopis N ew L e jt R eview , na čijim stranicama su se razmenjivala gledišta i sukobljavali argumenti marksističkih i neofeminističkih teoretičara i teoretičarki. Na kraju ove rasprave zaključeno je da d. r. nema svojstva rada koji neposredno stvara višak vrednosti, poput najamnog rada. S druge strane, ukazano je na neke indirektne doprinose d. r. žena u održavanju kapitalističkih odnosa proizvodnje i eksploatacije na unutrašnjem i međunarodnom planu, kao što su snižavanje troškova reprodukcije najamne radne snage
rad, domaći
474
preko d. r. žena u porodici, snižavanja cene ženskog najamnog rada i održavanja njegove konjunkturne os cilacije na domaćem tržištu rada, proletarizacija ženskog rada u nerazvijenim zemljama Trećeg sveta itd. U naj razvijenijim zemljama neofeministički pokret se zala gao za javno priznavanje d. r. žena kao radne aktivnosti i na temelju toga odgovarajućih novčanih naknada koje bi žene dobijale iz nacionalnih budžeta. Taj zahtev nije ostvaren, ali su se žene u ovim zemljama, zahvaljujući promociji njihovog d. r. kao društvenog rada, izborile za adekvatnije beneficije u sistemu socijalnog i penzionog osiguranja, zdravstvene zaštite itd. 3 d o m a ć in s tv o O f e m in iz a m O p o ro d ic a
A. Milić
rad, industrijski. ( 1) Rad u industrij i kao delatnosti; (2) rad uspostavljen prema načelima »industrijalizma«, nezavisno od konkretne vrste delatnosti. Moderno razdoblje u razvitku ljudskog društva (XVI1-XVIII vek) u znaku je industrije (prerađivačke delatnosti) kao dominirajuće oblasti ljudskog rada i in dustrijskog načina rada u drugim društvenim delatnostima. I. r. nastaje dugotrajnim usavršavanjem podele rada i tehnologije, čime se standardizuju radni postup ci, koncentriše radna snaga, prostorno i po vremenu, i obezbeđuje masovna proizvodnja (dobara i usluga) za masovno tržište. I. r. se zasniva na tehničkoj podeli rada, koja sledi logiku tehnologije u kojoj pojedinci obavljaju pojedinačne radne operacije. Povezivanje tih radnih ope racija pod kontrolom je tehničkih sistema (mašina, po strojenja.). I. r. čini individualni rad ljudi »rasparčanim«, uveliko obesmišljenim, depersonalizovanim i izrazito zavisnim od rada drugih ljudi, posebno onih koji uprav ljaju radom. I. r. je izrazito standardizovan rad, u kojem su svi elementi rada (sredstva, inputi, procedure rada, potrebna umeća i znanja) normirana, data prema obras cu koji se mora dosledno slediti. Time se obezbeđuje masovnost rezultata (ishoda) rada, i to rezultata istih osobina, ali i pojednostavljena kontrola onih koji rade. I. r. bitno ograničava autonomiju radnika i povećava važnost tzv. mrtvog nad živim radom. Tehničke kom ponente rada (mašine, oprema) primarno oblikuju rad ljudi, ali i njihove ljudske odnose tokom rada. /. r. bitno sužava gustinu i bliskost ljudskih komunikacija tokom radnog procesa time što se prostorni i vremenski okviri rada (ritam rada) prilagođavaju zahtevima tehnologije i njoj primerene organizacije rada. Izrazito razuđena tehnička podela rada, brojnost onih koji rade, njihova prostorna koncentracija tokom rada, složena tehnička
osnova rada, traže da se i. r. obavlja u čvrsto uspostav ljenim radnim organizacijama (fabrikama, kompanija ma) s jasnim upravljačkim aparatom i zadatim radnim hijerarhijama. /. r. traži osobenu obučenost (kvalifikacije) u vidu veština u obavljanjujednostavnih, repetitivnih radnih ope racija, umeća u opsluživanju tehnike (mašina, uređaja) i radnu disciplinu s bespogovomim izvršavanjem zadatog radnog naloga. Kvalifikacije za i. r. stiču se relativno kratkotrajnim obučavanjem i praktičnim uvežbavanjem zadatih poslova na radnom mestu. Industrijalizovani zanatski rad (rad u m anufak turama) bila je početna forma i. r., koju potom slede mašinizovani rad, odnosno mehanizovani rad, u sistemu povezanih mašina i opreme (uključujući i rad na tekućoj traci), te automatizovani rad, u kojem ljudi programiraju rad i kontrolišu delatnost složenih tehničkih sistema, ali sami neposredno ne učestvuju u proizvođenju datih proizvoda. Kibernetizovani i robotizovani rad mogu se smatrati razvijenijim vidovima automatizovanog i. r. Industrijski radnici razlikuju se po svom odnosu pre ma radu (koji je, u osnovi, instrumentalan i često sa svoj stvima otuđenog rada) od onih koji se bave zanatskim i profesionalnim radom. Kreativnost u radu industrijskih radnika bitno je ograničena njihovom (usitnjenom) radnom ulogom i standardizovanim obrascima radnog ponašanja. Nesumnjivo je, međutim, da su moderna društva na osnovama i. r. značajno povećala produk tivnost ljudskog rada i da je u tome razlog novovekovne dominacije i. r. Naravno, mnogo je i ljudskih problema nastalo u okvirima i. r. (otuđenost, radni apsentizam, konflikti, nedovoljna motivacija), pa je znatan deo so ciologije rada posvećen problemima /. r. O in d u s tr ija liz a c ija Z> in d u s trijs k a re v o lu c ija O ra d , la n č a n i
5. Bolčić rad, lančani. Rad na »beskrajnoj« traci u industriji sa specijalizovanim mašinama, u kojem radnici obav ljaju samo pojedine radne operacije, mehanički određene i ponavljane u periodičnom ritmu. L. r. je nastao sa ciljem da se radne operacije po jednostave i elementi rada dovedu ispred radnika, koji moraju da se prilagode mehaničkom ritmu tekuće trake kako bi se postigla veća produktivnost njihovog zajedničkog rada. Osnovne osobine /. r. su: rasčlanjenost radnih operacija, mehanička određenost ritma rada, unapred utvrđena upotreba alata, elementarni nivo kvali fikacije radnika i njegova površna pažnja u procesu rada. Iako je takav način rada doprineo postizanju ogromne
475
produktivnosti, on je doveo i do čitavog niza negativnih individualnopsiholoških i društvenih posledica. 3 automatizacija rada 3 industrijalizacija 3 mehanizacija rada B. MHošević
rad, razm rvljeni. Sadržaj rada na »beskrajnoj« traci lančanog rada, koji se ogleda u raščlanjavanju ak tivnosti na izradi pojedinih delo va i njihovog sklapanja u gotov proizvod. Prva sociološka istraživanja r. r. iz veo je Žorž Fridman, polovinom XX veka. Rezultati tih istraživanja su pokazali da r. r. nije prisutan u istom stepenu u raznim granama industrije (najviše je prisutan u automobilskoj, nešto manje u hemijskoj, a još manje u čeličnoj industriji). 3 automatizacija rada 3 otuđenje 3 rad, lančani B Milošević
radna snaga. (1) Svojstvo čoveka koje on ispoljava dok radi, trošenjem energije tela i mentalnih sposob nosti, pomoću kojih, uz određena sredstva za rad, izvodi promene na predmetima rada radi njihovog pretvaranja u dobra korisna za zadovoljavanje ljudskih potreba; (2) segment stanovništva koji je potencijalno sposoban za rad i koji je praktično uključen u radne aktivnosti. Uobičajeno je da se r. s. definiše kao ekonomski aktivan deo radnog stanovništva, u koji se uključuju muškarci od 15 do 65 i žene od 15 do 60 godina starosti. U realnom životu, u r. s. se uključuju i osobe mlađeg ili starijeg uzrasta ukoliko su ekonomski aktivne, tj. privređuju. Privremeno nezaposlene osobe, kao i osobe koje još nisu bile zaposlene, ali aktivno traže zaposlenje preko odgovarajućih službi, takođe ulaze u r. s. R. s. je ljudska komponenta proizvodnih snaga datog društva. O njenom značaju ne treba suditi samo po njenom obimu (sto je delom određeno demografskim osobenostima i ekonomskom razvijenošću datog društva) već i po društvenim svojstvima »-. s. (obrazovanost i kvalifikovanost, zastupljenost pojedinih zanimanja i dr.). Soci ologija se posebno bavi izučavanjem društvenih svojsta va r. s., posebno njenom prostornom i profesionalnom pokretljivošću. 3 ergologija 3 rad 3 sociologija rada S. Bolćić
radni apsentizam (lat. absens - odsutan). ( 1) Apsentizam upšte označava svako privremeno neučestvovanje ljudi u društvenim aktivnostima, ili u slučajevima kada se očekuje nečije redovno prisustvo. (2) U užem smislu, dnevno ili višednevno izostajanje s posla nosilaca radnih uloga u vremenu koje je pravilima rada predviđeno kao
radni moral radno vreme. Vreme odsutnosti može uključivati vreme zakašnjavanja na posao, izlaženja s posla zbog privatnih razloga, kao i celodnevno ili višednevno odsustvovanje s posla. Razlozi r. a. mogu biti opravdani (zbog bolesti po jedinca ili nekog bliskog u porodici, zbog neodložne prisutnosti nekom važnom ličnom događaju, kao što je venčanje, smrtni slučaj u porodici i si.), ali i neo pravdani (zbog nespremnosti pojedinca da uredno obav lja svoj posao). Cesta bežanje u bolest, posebno ona kratkotrajna, kao i druge forme izbegavanje posla, znak su ozbiljnog poremećaja u odnosu pojedinca i organiza cije i smatraju se manifestacijom lošeg radnog morala u organizaciji. Budući da se ovom vrstom r. a. mogu prikrivati dublja unutarorganizacijska sukobljavanja, ona se nazivaju i »belim štrajkom«, »tihim protivlje njem«, čije posledice po organizaciju mogu biti i teže od pravih i otvoreno ispoljenih štrajkova. R. a. može da nagoveštava i učestalija napuštanja radne organizacije (»fluktuacije« zaposlenih). 3 motivacija 3 rad 3 radni moral S. Bolčič
radni moral. (1) Svojstvo pojedinca kao aktera rada, izraženo u odnosu prema radu koji može biti pozitivan ili negativan, tj, odnos prihvatanja ili odbijanja rada; (2) svojstvo radne organizacije ili neke uže radne ce line (grupe, radnog tima...) koje rezultira iz odnosa ljudi prema radu i ciljevima organizacije u kojoj rade. R. m. se najčešće poima kao postojanje ili odstustvo zadovoljstva ljudi radom koji obavljaju u datoj organi zaciji. Taj aspekt r. m. može se nazvati »subjektivnim«, a posvećeno mu je najviše psiholoških istraživanja r. m. Takva istraživanja su usmerena na prisustvo ili odsustvo zadovoljstva samim poslom, njegovom raznolikošću, izazovnošću, kao i onim što rad donosi (zarade, druge nagrade, postignuća, ugled i moć, razvoj čovekovih sposobnosti). Iz sociološke perspektive, važno je uočavanje i »objektivne« strane r. m., tj. onih vidova izražavanja odnosa ljudi prema radu koji imaju vidljive manifestacije u ponašanju, kao što je (ne)odsustvovanje s posla, disciplinovanost u radu, inicijativnost, krea tivnost. Pretpostavlja se da postoji relativno čvrsta veza između r. m. i radne efikasnosti, tj. da s porastom pozi tivnog odnosa ljudi prema radu raste i njihova radna efikasnost (produktivnost rada). No, kada se r. m. shvati kao zadovoljstvo poslom, istraživanja ne potvrđuju uvek tu pretpostavku: bilo je i slučajeva raširenog zadovoljst va i niske radne efikasnosti, kao i obrnutih slučajeva - malog zadovoljstva i značajne radne efikasnosti. To
radni moral
476
govori da su faktori r. m., ali i radne efikasnosti, brojni i složeni. O profesionalna etika O rad 3 sociologija rada
5. Bolčić radno m esto. Izraz r. m., u najopštijoj upotrebi, označava konkretan posao koji obavlja radnik u preduzeću radi obezbjeđenja egzistencije. Naznačena upotreba izraza ima elemente socijalnog značenja r. m. Individualni rad na r. m. u operativnom smislu, jeste, pri je svega, element tehnološke podjele rada i predstavlja skup operacija i načina na koji se one vrše. Tehnološka pravila usmjerena na r. m. iskazuju način upotrebe čovjeka, prirode i sredstava i u svojoj povezanosti rezul tiraju u poseban tip društvenosti. Otkrivanjem suštine i logike tog tipa društvenosti mogu se procjenjivati položaj i perspektiva uspostavljanja radnika kao sub jekta proizvodnog procesa, njegova emancipacija kao čovjeka kojem »predmetno carstvo mašinerije« postaje »društvena predmetnost«. »Društvena predmetnost« r. m. ne može se redukovati na profesiju, radni položaj ili radnu situaciju (Delbert Miler, Vilijam Form). Oni se, jednim dije lom, uključuju u metabolizam r. m ., ali imaju i šire značenje, kao što i r. m. u svom kompleksu predmetne društvenosti, empirijski, pogotovo kategorijalno, ima autonomno opšte, posebno i individualno značenje i značaj. Opšte značenje r. m. proističe iz njegove ontološke sadržajnosti i postojanosti u egzistencijalnom i esencijalnom smislu, tj. iz kategorijalne cjelovitosti. Od najstarijih vremena postoje opisi /-. ni. kao mikrosistema (motivacioni aspekt i aspekt vezan za radno ponašanje) i kao makrosistema (institucionalni aspekt m.). U oba slučaja strukturiše se r. m. kao posebna cjelina sa statusom u vertikalnoj strukturi organizacije rada (odnosi nadređenosti i podređenosti - mehanizmi vlasti i vladavine) i funkcionalnom pozicijom u hori zontalnoj organizaciji - funkcijom. Time se r. ni. javlja kao polazna ćelija svake organizacije rada i neizbježna predmetno određena jedinica organizacije društva. Opšte značenje r. ni. sadržano je i u njegovoj specifičnoj povezanosti s nizom značajnih društvenih fenomena, kao što su: potrebe i interesi, društvena pokretljivost, karakter prostorne i vremenske distance, đinamizam društvenih odnosa na mikro i makronivou, rad i radni položaj, društveni položaj pojedinaca i društvenih grupa, zatim, »slobodno vrijeme«, »rek reacija«, »dokolica« itd. Posebno (tipološko) značenje r. ni. vezano je za određenu vrstu radnih obaveza, zadataka, odgovor nosti, specijalizovanih znanja, uslova rada, stila rada i
posebnih pravila. Tipsko r. m. karakteriše specifičan so cijalni aspekt (socijalni zahtjevi koje mora imati osoba na i: m. - odnos prema nadređenima, drugim radnicima, strankama, društveni ugled itd.), formiranje specifične socijalne grupe i grupno ponašanje. Putem tipskog r. m. pokazuju se i selektivan odnos i shvatanje potreba i interesa radnika ili grupe radnika, vlastitog socijalnog stanja, mjesta u sistemu socijalnog ranga, pripadnosti određenoj socijalnog grupi, položaja u sferi profe sionalne podjele rada, položaja u sistemu upravljanja i rukovođenja u preduzeću i društvu. R. m. je sveobuhvatna i neophodna ćelija svake or ganizacije rada, prostorno i vremenski pravilima defi nisan okvir koji obuhvata konkretan posao i njegovog subjekta. Kao socijalna kategorija, ono bitno utječe na »ontološku sigurnost« radnika i njegove porodice. R. m. na sva tri nivoa predstavlja socijalni proces u ko jem se funkcionalno, uzročno i smisaono proizvode i zadovoljavaju neophodne potrebe i interesi radnika, preduzeća i društva. Ono je, na taj način, specifičan i snažan izvor radne, ali i socijalne aktivnosti, njenog karaktera, smjera, sadržaja i intenziteta koji dovodi do akumulacije društveno značajnih sadržaja i uključivanja u opšti društveni razvoj. Futurolozi rada predviđaju formiranje, u skoroj budućnosti, »portfeljskog« radnika koji će posjedovati »portfelj stručnih znanja« i ići s posla na posao - s r. ni. na r. m. - tako da će mali broj radnika imati stalnu kari jeru. Sociološka istraživanja, inače, pokazuju daje upra vo ni. centar u kojem su se, u dosadašnjem kretanju ljudskog društva, odigrale impresivne promjene u samoj srži odnosa prema radu. U sociološko razumijevanje r. m. uključuje se cjelina strukture sociološkog znanja i odgovarajućeg metoda - od filozofskih i vrijednosnononnativnih pretpostavki, preko opšte sociološke teorije, posebno teorijskog nivoa (uopštavanja zasnovana na empirijskim istraživanjima) do primijenjivosti i praktičnog uticaja na istraživački objekt (sociologizovanja r. ni.). Na tome se temelje ozbiljni napori zasnivanja sociologije r. m. u cilju unapređenja sistematske organizacije znanja o r. ni. Z> p o d e la ra d a Z> ra d Z> ra d n a sn a g a S. V u kićcvič
radno vreme. Deo ukupno raspoloživog čovekovog vremena u kojem on stvara materijalna dobra ili vrši druge društveno korisne delatnosti. Svaki rad zahteva određeno vreme. pa se vreme jav lja kao opšti, spoljašnji, prirodni uslov ljudskog rada. Saobražavanje vremena ljudskim društvenim potrebama, posredstvom rada, nazivamo istorijom. Jedna prirodna
radni moral
476
govori da su faktori r. m., ali i radne efikasnosti, brojni i složeni. 3 profesionalna etika O rad O sociologija rada
S. Bolćić radno m esto. Izraz r. 111., u najopštijoj upotrebi, označava konkretan posao koji obavlja radnik u preduzeću radi obezbjeđenja egzistencije. Naznačena upotreba izraza ima elemente socijalnog značenja r. m. Individualni rad na r. m. u operativnom smislu, jeste, pri je svega, element tehnološke podjele rada i predstavlja skup operacija i načina na koji se one vrše. Tehnološka pravila usmjerena na r. 111. iskazuju način upotrebe čovjeka, prirode i sredstava i u svojoj povezanosti rezul tiraju u poseban tip društvenosti. Otkrivanjem suštine i logike tog tipa društvenosti mogu se procjenjivati položaj i perspektiva uspostavljanja radnika kao sub jekta proizvodnog procesa, njegova emancipacija kao čovjeka kojem »predmetno carstvo mašinerije« postaje »društvena predmetnost«. »Društvena predmetnost« r. m. ne može se redukovati na profesiju, radni položaj ili radnu situaciju (Delbert Miler, Vilijam Form). Oni se, jednim dije lom, uključuju u metabolizam r. m ., ali imaju i šire značenje, kao što i r. ni. u svom kompleksu predmetne društvenosti, empirijski, pogotovo kategorijalno, ima autonomno opšte, posebno i individualno značenje i značaj. Opšte značenje r. ni. proističe iz njegove ontološke sadržajnosti i postojanosti u egzistencijalnom i esencijalnom smislu, tj. iz kategorijalne cjelovitosti. Od najstarijih vremena postoje opisi r. ni. kao mikrosistema (motivacioni aspekt i aspekt vezan za radno ponašanje) i kao makrosistema (institucionalni aspekt /*. m.). U oba slučaja strukturiše se r. 111. kao posebna cjelina sa statusom u vertikalnoj strukturi organizacije rada (odnosi nadređenosti i podređenosti - mehanizmi vlasti i vladavine) i funkcionalnom pozicijom u hori zontalnoj organizaciji - funkcijom. Time se r. 111. javlja kao polazna ćelija svake organizacije rada i neizbježna predmetno određena jedinica organizacije društva. O pšte značenje r. m. sadržano je i u njegovoj specifičnoj povezanosti s nizom značajnih društvenih fenomena, kao što su: potrebe i interesi, društvena pokretljivost, karakter prostome i vremenske distance, đinamizam društvenih odnosa na mikro i makronivou, rad i radni položaj, društveni položaj pojedinaca i društvenih grupa, zatim, »slobodno vrijeme«, »rek reacija«, »dokolica« itd. Posebno (tipološko) značenje r. 111. vezano je za određenu vrstu radnih obaveza, zadataka, odgovor nosti, specijalizovanih znanja, uslova rada, stila rada i
posebnih pravila. Tipsko m. karakteriše specifičan so cijalni aspekt (socijalni zahtjevi koje mora imati osoba na i: m. - odnos prema nadređenima, drugim radnicima, strankama, društveni ugled itd.), formiranje specifične socijalne grupe i grupno ponašanje. Putem tipskog m. pokazuju se i selektivan odnos i shvatanje potreba i interesa radnika ili grupe radnika, vlastitog socijalnog stanja, mjesta u sistemu socijalnog ranga, pripadnosti određenoj socijalnog grupi, položaja u sferi profe sionalne podjele rada, položaja u sistemu upravljanja i rukovođenja u preduzeću i društvu. R. m. je sveobuhvatna i neophodna ćelija svake or ganizacije rada, prostorno i vremenski pravilima definisan okvir koji obuhvata konkretan posao i njegovog subjekta. Kao socijalna kategorija, ono bitno utječe na »ontološku sigurnost« radnika i njegove porodice. R. ni. na sva tri nivoa predstavlja socijalni proces u ko jem se funkcionalno, uzročno i smisaono proizvode i zadovoljavaju neophodne potrebe i interesi radnika, preduzeća i društva. Ono je, na taj način, specifičan i snažan izvor radne, ali i socijalne aktivnosti, njenog karaktera, smjera, sadržaja i intenziteta koji dovodi do akumulacije društveno značajnih sadržaja i uključivanja u opšti društveni razvoj. Futurolozi rada predviđaju formiranje, u skoroj budućnosti, »portfeljskog« radnika koji će posjedovati »portfelj stručnih znanja« i ići s posla na posao - s r. ni. na r. ni. - tako da će mali broj radnika imati stalnu kari jeru. Sociološka istraživanja, inače, pokazuju daje upra vo /-. ni. centar u kojem su se, u dosadašnjem kretanju ljudskog društva, odigrale impresivne promjene u samoj srži odnosa prema radu. U sociološko razumijevanje r. m. uključuje se cjelina strukture sociološkog znanja i odgovarajućeg metoda - od filozofskih i vrijednosnonormativnih pretpostavki, preko opšte sociološke teorije, posebno teori jskog nivoa (uopštavanja zasnovana na empirijskim istraživanjima) do primijenjivosti i praktičnog uticaja na istraživački objekt (sociologizovanja r. ni.). Na tome se temelje ozbiljni napori zasnivanja sociologije r. ni. u cilju unapređenja sistematske organizacije znanja o r. ni. Z> p o d e la ra d a 3 ra d C ra d n a sn a g a 5. V ukićcvić
radno vreme. Deo ukupno raspoloživog čovekovog vremena u kojem on stvara materijalna dobra ili vrši druge društveno korisne delatnosti. Svaki rad zahteva određeno vrem e , pa se vreme jav lja kao opšti, spoljašnji, prirodni uslov ljudskog rada. Saobražavanje vremena ljudskim društvenim potrebama, posredstvom rada, nazivamo istorijoni. Jedna prirodna
477
veličina (dimenzija vreme) biva posredovana pomoću druge (radne generičke suštine čoveka), a kao rezultat toga posredovanja nastaje istorija. Vrsta i osobenost posredovanja rada u vremenu određuje pojedine etape društvenoistorijskog razvoja, pa se, u tom smislu, preovladavajući tip rada javlja kao »merilo vremena« (Herbert Markuze). Odgovarajući tip društvene podele rada oblikuje se pod uticajem vrednosnih opredeljenja i ciljnih projekcija društvenih grupa ili konkretnih društava. Ta opredeljenja su u manjem ili većem skladu s njihovim potrebama, interesima i interesovanjima. Dužina r. v. menjala se tokom istorije. Ona se uvek sagledava u odnosu prema vremenu provedenom izvan rada. Odnos između radnog i vanradnog vremena je u direktnoj zavisnosti od preovladavajućeg tipa podele rada u konkretnom društvu i, u okviru njega, ispoljenog stepena nejednake distribucije društvene moći, bogatstva i ugleda. U tradicionalnim društvima, čija egzistencija u velikoj meri zavisi od prirodnih uslova, rad je prilagođavan vre menu, pa je i dužina r. v. zavisila, pre svega, od količine osnovnih potreba. U tim društvima je odnos između rad nog i vanradnog vremena zavisio od doba vegetacije, geografsko-klimatskih uslova, ali i od manje ili više njima prilagođenih svetkovina, obreda i običaja. U savremenim društvima, u kojima preovladavaju industrijska podela rada i tržišni/robnonovčani način poslovanja, odnos između rada i vremena je takav da se vreme prilagođava radu. To je posledica posredovanja čoveka, koje se ogle da u pojačanoj racionalnosti, »fizikalizmu« (tj. sposob nosti okretanja prirodnih sila jednih prema drugima) i u tzv. metričkom merenju vremena. U robnonovčanim us lovima nastoji se da novcem bude meren ne samo ljudski rad već i sâmo vreme. Otuda je i nastala lakonska izreka: »vreme je novac« (eng. time is monev). Dužina r. v. se u savremenim društvima, posebno u oblasti industrijskog i u drugim oblicima društveno organizovanog rada, stalno smanjivala i pod uticajem organizovane klasne akcije radnika. Kao ilustracija tog smanjenja može se navesti podatak d aje prosečna radna nedelja 1800. godine iz nosila 82, a danas 40 časova, s tendencijom još većeg skraćivanja u budućnosti. U tradicionalnim društvima rad je bio više sastavni deo celokupnog vremena koje je čovek imao na raspo laganju nego u društvima koja se obično nazivaju mo dernim. U tradicionalnim društvima se nije toliko pravila odsečna granica između onoga što je rad i onoga što nije rad, kao što se to čini u modernim društvima. Ispreple tenost rada i drugih aktivnosti čoveka u tradicionalnim društvima, kao što su svetkovine, obredi, slave i si. davala je radu veću svrhovitost i prepoznatljiv način ponašanja
L
rasa čoveka, društvenih grupa ili čitavih društava. Ta svrho vitost je prevazilazila stvarno raspoloživo vreme, koje se »merilo« dužinom života čoveka-aktera, i ispoljavala se u kulturnim obrascima ponašanja i u verovanjima. Sve je to uticalo da rad u tradicionalnim društvima ima izvesnog stila, ali je, istovremeno, štetilo njegovoj efika snosti. Zahvaljujući izmešanosti rada i svetkovine, u tradi cionalnim društvima čovek je mogao da u radu potraži kompenzacijske elemente za svoj (ne)odgovarajući društveni položaj. Dok su povlašćene klase mogle da se više posvete višim oblicima kulture, radni deo tradi cionalnih društava se, zahvaljući prisutnosti navedene svrhovitosti takvog rada, lakše prilagođavao ritmu rada i »dirinčenju«. Preovladavanjem industrijske podele rada i tržišnih uslova privređivanja dolazi do odvajanja rada od onoga što nije rad. Rad se odvaja od svetkovine, pa samim tim gubi raniju svrhovitost. Osnovna vrednost rada, oličena u cilju proizvodnje, dolazi izvan rada od strane onih klasa koje imaju odlučujuću moć da određuju šta će se raditi, pod kojim uslovima i, posebno, u čijem interesu će biti to što će se raditi. Cilj rada postaje profil. Profit teži da potisne sve one elemente rada koji ometaju njegovo stal no oplođavanje. Vrednosna orijentacija na profit ne trpi nikakve »svetkovine« u toku radnog vremena, jer vreme postaje novac. U tim uslovima jedina osobina rada koja se ceni je efikasnost. Kako se svrhovitost rada, u tržišnim uslovima, nalazi izvan samog rada, to se »potraga« za svrhovitošću rada nastoji zadobiti u vremenu izvan rada, a posebno u slobodnom vremenu. Mogućnost da se to postigne zavisi kako od osobenosti rada i prirodnih, društvenih i kulturnih uslova u kojima se on odvija, tako i od strukturisanosti celokupnog vremena koje čoveku stoji na raspolaganju. O dokolica Z> rad 3 sociologija rada
B. Milošević rasa. Danas ostaje sporno da lije moguće jednoznačno utvrditi poreklo reči r. Sigurno je jedino da ona potiče iz određenih formi romanskog jezika iz XIII veka: šp. raza, ital. razza, port, raça i fr. race. U Nemaćku je došla iz francuskog race, a preko engleskog race. Reč racen se u nemačkomjeziku prvi put pojavljuje 1775. godine kod Imanuela Kanta. Tek je u XIX veku ponemčena u Rasse. Verovatno je, mada ne i potvrđeno, daje reč potekla iz arapskog jezika (ra's —glava). Pod r. se podrazumevaju opšte homogene populacije s konstantnim obeležjima koja se prenose na potomstvo. Pojam/-, se koristi za označavanje vrsta biljaka, životinja i ljudi. U engleskom jeziku se izraz human race koristi i za označavanje celokupnog ljudskog roda.
rasa Ovim opštim opisom /•., međutim, prestaju sve sličnosti. Nije samo sporno šta r. tačno jeste nego i koje su to karakteristike relevantne i na koliko to r. ljudi mogu da budu podeljeni. Pri tom sve više naučnika pokazuje nespremnost da pojmu r. pripiše bilo kakav naučni smisao i upotrebljivost. Čak i kod onih koji se pridržavaju sadržine, pojam r. nije mnogo omiljen, pa se često zamenjuje sinonimima. Još od kraja Drugog svetskog rata pojam r. je moralno diskreditovan. Elnija i kultura često su njeni namesnici. Naravno da svaka upotreba ovih pojmova nije rasistički motivisana. Odlučujući problem svake definicije pojma r. i poslednji razlog za njegov neuspeh jeste nemogućnost da se /'. jasno razgraniče jedna od druge, da se mešavine klasifikuju, kao i činjenica da varijante unutar tako konstruisanih »/-.« postaju brojnije nego one među r., potpuno nezavisno od kriterijuma koji im je u osnovi: osnovna pigmentacija, hormoni, podela prema krvnim grupama ili genima. Odatle proizlazi d aje pojam ho mogenih populacija neupotrebljiv, bez obzira na način na koji se određuje. Nije moguće verifikovati ni posto janje homogenih populacija, niti čistih r. Da navedemo najomiljeniji primer: nema ni b ele , ni crne r. Uopšte ne postoje beli, a ni crni ljudi. Spektar boja kože va rira od svetloružičaste do tamnosmeđe. Ako se zahteva iole pouzdana relevantnost, onda ovaj spektar nije moguće kategorizovati. Sve i kad bi bilo moguće raz likovati na stotine (ili hiljade) nijansi - s naučne tačke posmatrano - time se ne bi moglo ništa dokazati. Isto tako, pridodavanje daljih obeležja - kao što su, npr., set obeležja: kosa, krvna grupa, specifična kombinacija gena i raspodela hormona - najposle dovodi do toga da broj kategorija raste do nemerljivosti i pri tom teži da se svede na pojedinačne individue. Značajne biološke raz like između individua - sve individue se razlikuju jedna od druge - ne dopuštaju klasifikaciju u r., vrste i rodove. S pojmom r. povezan je zahtev da se odatle ne samo prepariraju (dakle, konstruišu) potpuno različiti tipovi, potpuno drugačije vrste, nego i da se pokaže njihovo sâmo po sebi razumljivo i prirodno postojanje. Prem a zamisli nauke o r. u XIX veku, kultur na sposobnost objašnjava se polazeći od biologije, delimično postupkom analogije: mali mozak znači, npr., mali kvocijent inteligencije. U ovom postupku, ipak, ostaje sadržan ostatak mogućnosti za individualni razvoj; odgovarajućim vaspitanjem, npr., kolonizovani Afrikanci bi trebalo da postanu dobrovoljna radna snaga Evropljana. Pojam r. se određuje pomoću dva različita elementa: sjedne strane, imajući u vidu prirodu (kau zalno), a s druge strane, na osnovu socijalne forme (koja upućuje na način delovanja). Ova dva aspekta se
478
uzajamno objašnjavaju. R. sadrži iste one osobine koje su prema paradigmi porekla inherentne naciji i etniji (eng. lie ofblood ), doduše, s jednom drugom namerom. Nauka o r. je za polazište imala istraživanje individue, koja svoje subjektno određenje saznaje kroz rezultate analize pojedinačnih tela. Ovaj metodološki individu alizam radikalizuje se tehničkom mogućnošću analize gena, tako da više nisu mogući opštevažeći iskazi, što znači, iskazi koji su bili jedan od izvornih ciljeva takve nauke. Na ovaj način se raspao kolektivni pojam »r.«. Kvalitativno nova postavka u kulturalističkom zaokretu jeste da se pojedinac izmesti izvan centra posmatranja. Izgled, anatomija, fiziognomija ili biologija nisu više dovoljni za zaključivanje o karakteru pojedinca. To, međutim, ne znači da biologija od sada ne igra nikakvu ulogu. Genpool ili poreklo su pojmovi koje i nadalje imaju vodeći značaj. Doduše, pre je reč o kolektivnoj nego o individualnoanatomskoj biologiji. Ono kul turno kao kolektivnonarodnjačko determiniše izgled i karakter pojedinaca, i to nepromenjivo. Biologizacija se potiskuje u korist kulturalizacije. Njen centralni pojam postaje etnija. Na mesto bioloških determinanti dolaze socijalne i kulturne determinante individua, za koje se tvrdi da su nezamenjive. U suštini, ovde je takođe reč o pokušaju naturalizacije društvenih odnosa (Hajnc Miler). Kolektivna biologija određuje biće kulture (formula zajedničkog porekla, genpool). Nauka o r. se bavila pojedinačnim telima, da bi došla do prošeka. Još nije bio ometen pogled na individualne razlike. Pošto se etnija, po definiciji, vezuje za zajedničko poreklo, jezik, način života, kulturu, tradiciju, vrednosni sistem - individua nestaje. Etnija se na taj način dâ predstaviti kao načelno drugačija grupa, masa, monada. Iz biološke konstante se konstruiše kulturološka konstanta, a po jam etnosa koji odatle rezultira treba da bude osnova za kolektivni identitet. Pojam »etnos« u stvarnosti nalazi prirodne analogije onoliko malo koliko i pojam »r.«. Njih merodavno konstruišu i legitimišu prirodne i društvene nauke. Neraskidivim spajanjem jezika i kulture s poreklom negira se mogućnost kulturnih promena. Ideološka značenja u pojmu r. upućuju na tobože prirodne odnose dominacije. Stoga Norbert Elijas i Džon Skotson opi suju rasne odnose i kao »etablirane odnose autsajdera«. Izgleda da su pojmovi kao »rasistički« ili »etnički«, koji se u ovom kontekstu i dalje koriste - kako u sociologiji, tako i u širem društvu - simptomi ideološke odbrane. Njihovom primenom skreće se pažnja na sporedne as pekte ove figuracije (npr. razlike u boji kože), a odvraća od onog najvažnijeg (razlike u distribuciji moći).
479
U pojmu etnosa pojam r. se naprosto transformiše u poreklo, koje obećava beskonačnu temporalnost, u koju individua može da bude sigurna. U zamisli etnosa, pak, /-. i poreklo grade jedan transcendentalni aspekt. »Etnos/ etnicitet« je objekt etničkog diskursa; on je ideološka konstrukcija, a ne empirijska društvena kategorija i stoga označava određeni red im aginarnih osobina, pomoću kojih se učvršćuju i legitimišu stvarne pozicije društvene dominacije ili potčinjavanja. 3 etnos 3 rasizam 3 sociobiologija M. (Jzarewicz (prev. s ncmačkog Đ. Kurir)
rasizam . Ne samo onaj politički motivisan, već i naučni r. - tzv. nauka o rasama - zalaže se za čistotu rase. Ideja o čistoti rase, odnosno o čistoti krvi, svoj pobedonosni pohod otpočela je u Španiji, na samom pragu novog veka. Ova predstava po prvi put dobija na snazi paralelno s progonima »marana« (stkast. marranos - svinje) i prisilnom hristijanizacijom Jevreja, kao posledicom rekonkviste. Još pre velikih otkrića ovde se po prvi put pojavljuje pojam limpieza de sangre (»čistota krvi«). Ovo je prvi primer organizovanog r. (Rajnhard Koselek). Najradikalniji zastupnici čistote krvi bili su mišljenja daje odnos između duše i tela pot puno konstantan, da spoljašnje samo oslikava čovekovo unutrašnje i da će se sve ove osobine preneti na potom stvo. Takvo mišljenje bilo je potpuno strano i tokom an tike u srednjem veku. Ljudima srednjeg veka nisu bile nepoznate razlike među živim dušama. Pred Bogom su, međutim, svi bili jednaki. Osnovni poredak stvari bilo je jedinstvo u mnogostrukosti Božijeg stvaralaštva. Vertikalna feudalna raščlanjenost društva bila je funk cionalna, a ne supstancijalna, dok je ontologija lanca bivstvovanja bila vertikalna, a ne horizontalna. Kriterijum antičke diferencijacije bio je u prvoj liniji jezik, a potom drugačiji običaji i navike. U antičkoj go vornoj upotrebi »varvari« su, pre svega, bili oni koji su govorili neki drugi, nerazumljiv (ili, navodno, nijedan) jezik. Ovde su već prisutni toposi koji su širili r., npr. kada su Egipćani o Sudancima govorili kao o »božijim izrodima«. R. ne počinje diskriminacijom, izgonom i uništenjem - to su njegove poslednje konsekvence. R. ne počinje ni rasističkom praksom. Teorijska konstrukcija rasa, namera da se ljudi dele na rase, i sàme su rasističke. Stoga se ne može povući granica između r. i nauke o rasama. Iako su, po pravilu, njegov sastavni deo, ni rasna mržnja, pa ni rasna diskriminacija nisu konstitutivne za r.
razboj ništvo Sistematski posmatrano, se može ispoljavati u mnogo strukim oblicima, koji nem aju nužno narodnjačku, nacionalističku ili etničku konotaciju. U tom smislu se već govori o kulturološkom r. ili diferencijalizmu, koji kulturnim razlikama pripisuje kvazibiološku nepremostivost. S obzirom na razlike između polova (sex i gender), pored pojma seksizam pravo građanstva je dobio i pojam r. između polova. U gerontologiji se govori o agizmu, čime se označava razlikovanje spram starih, u medicini i psihologiji govori se o fetizm u, koji je uperen protiv debelih ljudi. Fantazija i kreativnost rasističkih pogleda i prakse očigledno nemaju granica. 3 antisemitizam 3 fašizam 3 rasa M. Uzarewic: (prev. s nemačkog Đ. Kurir)
ra t. Vrsta društvenog sukoba koji se ispoljava u međusobnoj oružanoj borbi društvenih grupa (klasa, slojeva, nacija, verskih skupina), ili pak globalnih društvenih zajednica (država). Tako se u teoriji pravi ra zlika između unutrašnjih, građanskih r. i međudržavnih, odnosno međunarodnih r., iako u praksi ova razlika, posebno u savremenim međunarodnim okolnostima, nije apsolutna. R. je ishod onih vrsta sukoba u kojima učesnici nisu spremni da prihvate druga rešenja - to leranciju, pomirenje ili kompromis. Po prirodi stvari, bez obzira na ciljeve i vrste ratnih sukoba (građanski, verski, oslobodilački, osvajački), r. su uvek razarajući jer neminovno nanose ljudske, materijalne i duhovne štete svim stranama u sukobu, te predstavljaju »kraj svake politike«. Pacifizam i noviji mirovni pokreti kao zajednički cilj imaju sprečavanje r. kao »poslednjeg sredstva politike«, koje uništava ne samo »pobeđene« već i »pobednike«. 3 agresija 3 sukob, društveni 3 vojska M. Todorović razboj ništvo. U krivičnom pravu - vrsta samostal nog teškog krivičnog dela, čija je suština u izvršenju krađe, uz prethodnu upotrebu sile ili pretnje nekom licu. Reč je o proti vpravnom oduzimanju ili pribavljanju tuđe pokretne stvari radi prisvajanja, ili druge imovinske koristi upotrebom sile ili pretnje, bilo prema vlasniku pokretne stvari ili nekom drugom licu kako bi bili sa vladani ili sprečeni u otporu prisvajanju (krađi). Teškim /-. u većini krivičnih zakonodavstava smatra se izvršenje krađe uz prethodno umišljajem nanete teške telesne povrede, izvršeno ubistvo, ili kada su u pitanju veće vrednosti ukradenih stvari, ili je pak r. izvršila grupa ili banda. Za ovu vrstu r. izriču se strože kazne.
razboj ništvo
480
Mnoga krivična zakonodavstva prave razliku između r. i razbojničke krađe. Iako je u oba slučaja reč o složenim radnjama primene prinude i krađe, razbojnička krađa počinje protivpravnim pribavljanjem pokretne stvari, a potom se pretnja ili primena sile koristi kako bi se ona zadržala u posedu počinioca. U kriminologiji pojam r. označava posebno težak vid im ovinskog krim inala. R. u krim inološkom i sociološkom smislu ima specifična obeležja, kako u pogledu objektivnih uzroka tako i u odnosu na soci jalna, psihološka i druga svojstva počinilaca ovog tipa imovinskog kriminala. R. se smatra primitivnim vi dom imovinskog kriminala i, mada ga često organizuju razbojničke grupe ili bande, retko ga primenjuju profe sionalni i organizovani kriminalci, koji izbegavaju rizike sukobljavanja i, pogotovo, primene sile, budući da su kazne za ovaj vid kriminalnih aktivnosti strože. R. kao tip imovinskog kriminala izraženije je u siromašnim, kriznim, nerazvijenim i primitivnim društvima. O gang O kriminalitet w kriminologija
M. Milosavljevič razum evanje. Poznavanje ljudi i saznavanje stvari ne mogu biti istovetni pojmovi, jer u ljudima ima nešto više nego u stvarima, što se mora istaći u različitosti poj mova i metodološkom pristupu. Ako stvari i ljudi imaju ontološki različit položaj u svetu, onda je metodološki nužno uvesti dva načina tumačenja tih stvarnosti: racionalno-iskustveni ili objašnjenje, i metafizičko-nadiskustveni ili r. Naučnici pokušavaju ne samo da objasne (otkriva njem uzroka, uslova i povoda) nego i da razumeju ono što pojedinci i grupe čine (tumačenjem motiva, razloga i svrha). Utvrditi uzrok neke pojave znači objasniti je (nem. erklären, eng. e.xplain), ali to još ne znači i razumeti je (nem. verstehen, eng. mulerslancl). Ono po čemu se razlikuju društvene pojave od prirodnih jeste upravo element značenja koji u sebi sadrže i koji društvene nauke ne smeju da zanemare. Pojave bez značenja ne spadaju u oblast saznajnog interesa nauka o čoveku, već u oblast prirodnih nauka. Oba ova pri stupa (objašnjenje i r.) dopunjuju se i ne može se reći da je jedan objektivan i javan zbog toga što je intersubjektivno proverljiv, a drugi subjektivan i privatan, jer su u igri višestruka značenja. Pošto je jedna ljudska radnja više od lanca uzroka i posledica, znači da se pored objašnjenja tih veza mora pojaviti i r. njihovog značenja za nas. Jednom se ljudsko delovanje pojavljuje u obliku događaja, a drugi put u ob liku značenja koje su mu učesnici pridali: delovanje ima svoju spoljašnju i unutrašnju stranu. Spoljašnja je vidlji
va i lako ju je objasniti, unutrašnja je skrivena i teško ju je razumeti. Prinošenje ljudske žrtve na oltar i ubistvo na trgu posve su istovetni po posledicama, ali različiti po značenjima: jednom je to sveti čin, a drugi put nije. Gnev i strah izazivaju sasvim iste fiziološke posledice (povećanje adrenalina u krvi), ali su to psihološki i kulturno dva različita doživljaja. Hans Lenk uzima ovaj primer: »Isti pokreti mogu pretpostavljati sasvim različite radnje ako se javljaju u različitim sklopovima značenja: da li bacanje koplja predstavlja lovačku rad nju, ratnički napad ili sportsku vežbu - to se ne može iščitati isključivo iz vanjske forme kretanja, nego zavisi od kulturno određenog značenjskog sklopa u koji je uk lopljena radnja«. Ovi primeri pokazuju da se društveni događaji, da bi za nas imali značenja, moraju pretvoriti u psihološke i kulturne doživljaje: r. događaja je, u suštini, relativno u odnosu na subjekt, tj. njegov okvir značenja ili njegovu kulturu. R. je pokušaj uspostavljanja veze između motiva i cilja onih koji sudeluju u nekoj radnji. Jer, spoljašnje ponašanje posve je istovetno, a značenje sasvim različito. Uzimanje hleba i vina neki urođenik iz dalekog sveta ne bi razumeo kao obred pričešća, jer je to pričešće samo u okviru hrišćanskog verovanja i kutlure. U okviru neke druge kulture taj postupak može dobiti sasvim drukčiji smisao ili biti bez smisla. Pri tom, uopšte nije reč o čisto subjektivnom značenju (tj., šta nešto znači samo za pojedinca), već o objektivnom značenju (tj., o značenju u sklopu jedne kulture). Po sloju značenja, društvene pojave mogu se ubrojati u kulturne pojave, a ako im oduzmete značenje, one se mogu ubrojati u prirodne činjenice. Drugim recima, ako jednoj grupi ljudi oduzmete njen vrednosni sistem, norme i pravila ponašanja, njene običaje, simboličke oblike izražavanja njenog iskustva, njeno kolektivno pamćenje i svest o njenim mogućnostima, kulturna dela i navike itd. - to nije više društvena grupa, već skup bioloških jedinki. Jer, i životinje žive prirodnim i društvenim životom, ali one ne žive u kulturi. Kad se ljudsko biće ponaša po obrascu nadražaj-odgovor, ono još pripada svetu prirode (i njime se bave tzv. pacovska psihologija i sociologija mase). Kad pojedinac deluje u skladu sa svojim tumačenjem situacije, on se vinuo u svet kulture (i njime se bavi teorija ličnosti i kulture). Pogrešno se misli da ličnost odgovara na iza zove nekih objektivnih društvenih okolnosti (to može da čini biološka jedinka). Ona, u stvari, odgovara na značenja koja te okolnosti imaju ili mogu imati za nju, dakle, subjektivno. Otkrivati ne znači upoznavati neke objektiv ne činjenice, već otkrivati okvir unutar kojeg te činjenice imaju određeno značenje.
481
Pojam značenja nastao je u opreci prema pozitivizmu koji je imao najviše sluha za sirove činjenice i uzročne veze među njima. Teorija značenja ne mari toliko za činjenice koliko za značenja koja pojedinci i grupe pridaju tim činjenicama: činjenice su vidljive, nji hova značenja nisu. Čovek od nauke, koji nije kadar da poveže vidljivo i nevidljivo (čulno i natčulno, pojavno i nepojavno) u celinu, negde je učinio omašku, ispustio istinu. U delu Tragično i istorija, Alfred Veber s puno razloga piše: »Svako tumačenje smisla bivstvovanja mora zaviriti ispod sveta pojava. Svet pojava je samo plašt kojim je obavijena ona tajna za kojom ono traga. To suštastveno, bezuslovno, za čim se traga, jeste uvek s onu stranu pojave, u tom smislu što nije obuhvaćeno samo njom. Ona je jedno meta, onostrano, po kojem je nazvana svaka metafizika«. Svako bavljenje značenjem jeste metafizika. O naučno objašnjenje 3 simbolički interakcionizam O sociologija razumevanja
Đ. Šušnjić razvod (lat. divortium). (1) Legalan i legitiman postupak poništavanja braka, odnosno rastavljanja ili odvajanja supružnika koji ne žele ili ne mogu, iz bilo kog razloga, više da žive zajedno. (2) Legalan postupak rasturanja bračne zajednice, mada postoje i ilegalni načini, kada jedan supružnik jednostavno napusti part nera i porodicu. Institucija r. braka je isto toliko stara kao i sâm brak, samo što je dosta dugo, pod uticajem crkvene doktrine, bila potisnuta kao predmet naučnog posmatranja i izučavanja. U rimskom pravu je postojao institut r. braka koji je važio samo za specifične vrste brakova koje su sklapali patriciji. R. braka je poznat i praktikovan i u društvima na nivou rodovsko-plemenske organizacije. Potiskivanje r. i tretiranje razvedenih osoba kao poremećenih ili socijalno devijantnih u vezi je s negativnim stavom hrišćanske crkve prema r. kao takvom, budući da se brak smatra kao sveti i od Boga potvrđen spoj. Negativan stav u Katoličkoj crkvi kul minirao je zabranom r. koja je utvrđena na Saboru u Trentu (1545-1563). U slučaju d a je zajednički život nemoguć, Katolička crkva dozvoljava samo odvojeni život partnera (rastava od stola i postelje). I u pravo slavnoj crkvi postoji negativan stav prema r., ali ne postoji zabrana, već je moguće dobiti r. u specifičnim slučajevima koje odobrava najviša crkvena vlast. Pro testantska reformacija je ukinula zabranu r. za svoje \ cr nike, ali je ostala generalna osuda r. i pojedinaca koji ga čine. Pod uticajem crkvenog autoriteta, dugo vremena su i pravo i sudstvo negovali negativan stav prema r., ograničavajući na različite načine pristupanje sudskoj
razvod proceduri r., ili pak otežavajući tu proceduru za stranke u parnici. Sve do početka XX veka u slučajevima le galne razvodne procedure žena je obično proglašavana krivom za rasturanje bračne zajednice i morala je da snosi sankcije u vidu gubljenja prava na zajedničku imovinu i na kontakte s decom. Zbog takve pravne pozicije veoma malo žena se odlučivalo na pokretanje razvoda, iako su najčešće one u braku trpele razne vrste maltretiranja i ponižavanja. Tek u XX veku dolazi do liberalizacije prava na r. te tako r. postaje masovna pojava u savremenim društvima. Danas je za r. braka dovoljna zajednička izjava partnera da ne žele više da žive u braku. Pravni sistem garantuje supružnicima ista prava i obaveze u odnosu na imovinu, kao i prema deci. Za praćenje učestalosti r. braka, kao i drugih karakte ristika vezanih za r., ustanovljena je demografska mera stope divorciteta , koja prati broj r. na odgovarajući broj sklopljenih brakova, ili na 10 000 stanovnika bračnog uzrasta. Stope r. braka su u stalnom usponu od početka XX veka u svim zemljama sveta. Najviše stope r. su karakteristične za anglosaksonske zemlje (Amerika i Engleska), bivši Sovjetski Savez (današnja Rusija) i Švedsku. Ranije su se brakovi najviše razvodili u mlađem uzrastu supružnika (karakteristične krizne godine su bile nakon tri i po, odnosno sedam godina braka), međutim danas više nema te pravilnosti jer je /■. prisutan u svim bračnim grupama, od najmlađih do najstarijih. Pojava masovnih r. i u relativno mlađoj populaciji povlači za sobom ponovno sklapanje braka, tj. višestruko ulaženje u nove bračne veze. Ovu pojavu sociolozi su nazvali »serijalna monogamija«. Uprkos liberalizaciji odnosa prema braku i osobama koje su raz vedene, posledice r. nisu ipak ravnomemo raspoređene među supružnicima oba pola i decom. Uobičajeno je da posle r. braka žena preuzima staranje za decu, ostaje da živi s njima i preuzima na sebe ukupno vođenje porodice i domaćinstva. Tako razvedene porodice dospevaju u veliki broj egzistencijalnih i razvojnih problema, i to ne zbog vlastite nesposobnosti da se izdržavaju i staraju o kući i deci već zbog neadekvatnog društvenog tretmana razvedene žene i porodice. U razvijenim društvima često se dešava da žene i deca posle r. dospevaju u kategoriju socijalnih slučajeva, te se u ovim društvima sve više širi jedan novi oblik siromaštva prouzrokovan velikom masom r. Da bi se otklonile ove negativne posledice r., sociolozi insistiraju na novom pojmu porodice u savre menim društvima koju nazivaju b im tk lea m a porodica. To je porodica koja nastaje posle r. braka, a u kojoj os taju žive veze i trajna interakcija, kako između bivših supružnika i njihovih novih partnera i porodica, tako i
razvod
482
sve njihove dece. Time se sprečavaju najteže posledice izolacije i deprivacije razvedenih porodica i održava neophodan kvalitet porodičnih interakcija za normalno odrastanje dece. O brak Z> divorcijalitet O nupcijalitet
A. Milić
razvoj, društveni. Reč vodi poreklo od glagol ske osnove »viti« (raz-viti). U skoro svim evropskim jezicima tome odgovara etimologija kojom se reč r. (fr. développement, eng. development, nem. Entwicklung) povezuje s grupom glagola »odvijati«. Ideja r. izvorno podrazumeva odmotavanje nečega što je već postojalo u uvijenom, ne-razvijenom obliku ili stanju. Vremenom se menjalo shvatanje o tome staje to što omogućava da se ono »uvijeno« postepeno razmotava (Bog, suština, ideja, zakon, nagon, poruka), ali je do danas za pojam r. ostalo konstitutivno značenje promene oblika i strukture onoga što se razvija, tako što se čuva identitet onoga što je u procesu r. Najopštije realno ishodište raznolikosti poimanja d. r. nalazi se u sociokulturnoj različitosti raznih načina proizvodnje i reprodukcije života, koji oblikuju osobene načine doživljavanja i odnošenja čoveka prema vremenu. Preovlađujuće zatvoreno, statičko, cikličko i fatalističko poimanje d. r. najčešće nastaje pod uticajem života u tradicionalnoj agrarnoj zajednici simbiotički stopljenoj s prirodnom okolinom, dok otvoreno, dinami čko, linearno i aktivističko poimanje d. r. više odgovara uslovima života u modemom industrijskom društvu. Moderno poimanje d. r. kao otvorenog dinamičnog procesa nastajanja novog odlikuje napetost između ob jektivne nužnosti zakonitog smenjivanja determinišućih društvenih struktura nezavisnih od ljudske volje, sjedne strane, te s druge, »slobodnog izbora« i sposobnosti sub jekata da svesno usmeravaju društvene promene svojim delovanjem u skladu sa unapred postavljenim ciljevima d. r. u budućnosti. Postavljena dilema je zapravo lažna, jer d, r. nije proizvod ni proizvoljne i jedinstvene ljud ske volje ili duha naroda, kao kod istoricista, niti pak rezultat prirodne selekcije, kao kod evolucionista, već je on proces samokonstituisanja ljudskih grupa u strukturisanom, tj. u prethodno objektivno postojećem vre menu istorije. Stoga je d. r. i subjektivan i objektivan, i determinisan i determinišući, ili dijalektički. Pomeranje naglaska sa shvatanja d. r. kao nužnog procesa, koji se odvija po sebi, na osnovu objektivnih zakona, ka shvatanju d aje on neodvojiv od slobodne aktivnosti svesnih subjekata, dešava se pod uticajem
smene faza stabilizacije društvenog poretka i perioda društvene krize. Osnovu za objašnjenje konkretnog diferenciranja različitih tipova tumačenja pojedinih aspekata d. r. treba tražiti u društvenoj strukturi, u različitim interesima pri padnika velikih društvenih grupacija sa suprotnim mestima unutar celokupnog procesa društvene reproduk cije života da očuvaju, poprave ili sasvim izmene svoj položaj u proizvodnji, prisvajanju, raspodeli i potrošnji materijalnih i duhovnih dobara. S obzirom na to da jedni dobijaju a drugi gube, ukoliko društveni odnosi ostanu u neizmenjenom, reformisanom ili pak radikalno promenjenom obliku, pojam d. r. se teško može definisati na obuhvatan i opšteprihvatljiv način. Pokušaji utvrđivanja vrednosnoneutralnih određenja i merila za opisivanje d. r. na nivou fenomena svode ga na brojne kvantitativne promene spoljašnjeg oblika i formalnih odnosa. Tako, mnogi ekonomisti shvataju d. r., pre svega, kao rast bruto društvenog proizvoda po glavi stanovnika, a sociolozi funkcionalisti kao proces unutrašnje diferencijacije i usložnjavanja društvenih sistema. Obuhvatan i višedimenzionalan pojam d. r. mora se razumeti normativno. On je neodvojiv od vrednosnog pojma napretka u zadovoljavanju ljudskih potreba. Samo u okviru poimanja d. r. i kao usmerenog procesa mogu se zamisliti efikasni kriterijumi za ocenu dostig nutih rezultata i ciljeva delatnosti čoveka u budućnosti. Ljudske potrebe treba shvatati istorijski, kao promenjive veličine koje se razvijaju zavisno od zatečenih uslova, ali i same situacije njihovog aktivnog menjanja. Govor o ljudskim potrebama implicira da postoje neki univer zalni, nužni uslovi života koji moraju da budu zado voljeni da bi jedno biće moglo da postoji i funkcioniše kao ljudsko. D. r. možemo, dakle, definisati kao istorijski proces uklanjanja sociostruktumih prepreka na putu potpunijeg zadovoljavanja svestranih potreba svakog pojedinca. D. r. predstavlja sled međuzavisnih strukturalnih, poste penih ili naglih promena u svim sferama društvenog života koje proizvodi determinisano-detenninišuća de latnost ljudi, usmerena na očuvanje ili preoblikovanje postojećih, odnosno uspostavljanje novih društvenih situacija i okolnosti, najpogodnijih za zadovoljenje nji hovih potreba. Kao protivrečno napredovanje u zadovoljavanju ljudskih potreba, d. r. je otvoren proces, pa se njegova osnovna svrha nikad ne može potpuno postići. Zado voljavanje postojećih potreba stvara nove potrebe na višem nivou. Proces samoostvarenja ljudskog roda ima
483 kraj samo u meri u kojoj je i ljudski rod konačna pojava u kosmosu. 3 potrebe 3 progres, društveni 3 promena, društvena V Vratuša-Zunjić
reaktivni psihički poremećaji. R. p. p. ili tzv. psihogena stanja su sva ona stanja psihičke poremećenosti koja nastaju kao neposredna reakcija na događaj ili spoljašnju situaciju. Postoje tri kriterijuma (Karl Jas pers) koja definišu reaktivno stanje: (1) precipitirajući događaj je vrem enski usko povezan s reaktivnim stanjem; (2) postoji razumljiva veza između sadržaja događanja i abnormalne psihičke reakcije i (3) reaktivno stanje se povlači s prestankom delovanja traumatskog događaja. Američki psihijatar A dolf M ejer je prvi uočio značaj životnih događaja za nastanak svih vrsta psihičkih poremećaja, stav koji je danas opšteprihvaćen, a očigledan kad su u pitanju r. p. p. Smatra se da 15-20% pacijenata, koji se obraćaju lekarima opšte prakse, ispoljava psihičke smetnje reak tivne prirode, a u opštoj populaciji taj je procenat oko 10%, dok u masovnim katastrofama obuhvata oko 20% od svih pogođenih. U proceni potencijalne patogenosti životnih događaja treba imati u vidu fenomene pretnje i gubitaka, neželjenost i iznenadnost događaja, zatim tzv. slabe tačke ili vulnerabilnost ličnosti izloženih spoljnjim udarima, kao što su žene, deca, starci i raniji psihijatrij ski pacijenti. U reagovanju na događaj ili prevazilaženje posledica nesreće, ulogu ima aktivan ili pasivan stav u prevazilaženju, kumulativnost štetnih događaja, kao i socijalna podrška koju pojedinac dobija od svoje sre dine. Posledice se rešavaju odmah, »na vruće«, pri čemu se izbegava i hospitalizacija i psihijatrizacija. Kliničke karakteristike r. p. p. su sledeće: (1) imaju zaštitnu funkciju od težih psihičkih distorzija; (2) vre menski su tesno povezani s događanjima; (3) početak im je nagao; (4) traju relativno kratko; (5) bez obzira na težinu poremećaja imaju dobru prognozu; (6) klinička slika je atipična, pa može da liči na sve druge slične tzv. procesne psihičke poremećaje i (7) u kliničkoj slici se prepoznaju sadržaji događaja koji je provocirao psihički poremećaj. Prema X verziji Međunarodne klasifikacije bolesti (ICD-10), r. p. p. spadaju u dve velike grupe: ( 1) neurotske ili stresom uslovljene poremećaje, koji se opet dele na. (a) reakcije prilagođavanja ili krizna stanja; (b) akutna stresna reakcija; (c) posttraumatski stresni poremećaj i (d) druge reakcije na stres i (2) psihogene psihoze. (1) U prvu grupu, neurozama sličnih poremećaja, spadaju krizna stanja koja su povezana s različitim, ne-
recidivizam
retko očekivanim događajima u životu, praćenim stra hom, dezorijentacijom ili napetošću. Reč je o gubicima (smrt u porodici, poslovni neuspeh) ili promenama u načinu života (preseljenja, polazak u školu, migracije, progoni i si ). Anksioznost u krizi alarmira pojedinca koji gubi životnu orijentaciju i podršku, crpeći mu energiju potrebnu za izgradnju i uvežbavanje novih obrazaca prilagođavanja. Akutna stresna reakcija se raz likuje od posttraumatskog stresnog poremećaja (PTSP), po ne tako očiglednoj vezanosti za događaj, po kraćem trajanju i dominaciji konfuznog (zbunjenost, nesigurna orijentacija) i anksiozno-depresivnog reagovanja. Kod PTSP, koji se vremenski javlja kasnije u odnosu na događaj koji g aje isprovocirao, stresna reakcija traje duže, sa simptomima vezanim za traumatski događaj neurotičnog, neurovegetativnog i bihejvioralnog kara ktera. (2) U psihogene psihoze se ubrajaju: (a) konfuznooneoridna prolazna psihotična stanja (s konfuzijama i halucinacijama); (b) Gancerov sindrom (pseudodementno-konfuzno reagovanje zapaženo kod pacijenata u zatvoru) i (c) akutna paranoidna reakcija (preplav ljenost strahom i paranoidnim idejama proganjanja ili praćenja). U pružanju pomoći ljudima sa ovim smetnjama bitna je što ranija intervencija, i to na licu mesta, bez hospitalizacije, sa obaveznom ponudom relevantnih in formacija o novonastaloj situaciji. Uz to, primenjuje se kratka psihoterapija, tj. savetovanje, koje podrazumeva afektivno rasterećenje, pružanje podrške i osećanja sigurnosti pogođenom. Pomoć se koncentriše na aktuelni životni kontekst i obavezno se obavlja u pozitivnom transferu. Uspešna psihoterapijska pomoć ima obično tri faze: (1) fazu oslobađanja emocija; (2) razradu aktueInog životnog problema i (3) fazu pravljenja novog životnog plana. 3 posttraumatski stresni poremećaj 3 stres 3 sociologija, psihijatrijska P Opalić
recidivizam (lat. recidere - natrag pasti; rccidtvtis koji se ponovo pojavljuje, tj. povrat). R. je u krivičnom pravu ponovno izvršenje krivičnog dela nakon pret hodno pravosnažno izrečenih krivičnih sankcija, s tim što se, po pravilu, za ponovljeno vršenje krivičnih dela izriču strože kazne, po principu veće društvene opasno sti. Postoje teorijska neslaganja oko kriterijuma definisanja povrata (ponavljanje krivičnih dela bez obzira na vremensku distancu u odnosu na prethodno krimi nalno ponašanje ili utvrđivanje vremenske dinstance - određeni protok vremena nakon izdržane kazne; uzi-
recidivizam manje u obzir i krivičnih dela u sticaju ili samo onih izvršenih nakon izdržavanja kazne i si.). Po pravilu, sva krivična zakonodavstva ugrađuju pravni institut vinosti, odnosno umišljaja kod definisanja r., pošto on upućuje na uspostavljanje navika i sklonosti prema kriminalnom ponašanju. R. se razliku je od sticaja, pod kojim se podrazumeva ponavljanje krivičnih dela pod uslovom da počiniocu nije ranije izricana kazna. Preciznije definisanje r. u krivičnom za konodavstvu obično se praktikuje ukoliko se on uzima kao otežavajuća okolnost prilikom izricanja kazne, dok se kod fakultativnog uvažavanja definišu samo osnovni uslovi, a ostalo se prepušta diskrecionoj odluci sudija, odnosno suda. U kriminologiji, r. podrazumeva ponovno odavanje kriminalu, kao indikator kriminalnih sklonosti i ten dencije ka kriminalnoj karijeri. Svako vršenje krivičnih dela prvi put označava se kao primarni kriminal, dok se ponovljeno kriminalno ponašanje definiše kao r. Razlikuju se dva osnovna tipa r.: opšti i specijalni. Opštim r. smatra se ponovljeno kriminalno ponašanje drugačijeg sadržaja u odnosu na primamo prestupništvo za koje su izrečene krivične sankcije. Opšti r. je indika tor nepovoljnih društvenih uslova ili neprilagođenosti ličnosti kriminalca koji vode ka ponavljanju kriminal nih aktivnosti. Specijalni r. podrazumeva ponavljanje istih ili srodnih kriminalnih aktivnosti nakon isteka prethodno izrečenih krivičnih sankcija, s tim što u te oriji ima pokušaja da se u oba slučaja odredi vremenski raspon između ove dve pojave. Specijalni r. ukazuje na postojanost uzroka kriminalnog ponašanja, težnju ka specijalizaciji i kriminalnoj karijeri. Specijalni r. je obeležje profesionalnog i organizovanog kriminala. U kriminologiji se takođe govori o jednostrukom r., kada se nakon osude jedanput ponovi krivično delo, i višestrukom koji označava ponovljeno vršenje većeg broja krivičnih dela, nezavisno od njihovog sadržaja, nakon prethodno izrečenih pravosnažnih krivičnih sankcija. Oba vida r. mogu biti opšteg ili specijal nog tipa. Višestruki r. upućuje na kriminalne navike, sklonosti i perspektive ovog tipa recidivista, te se oni najčešće stavljaju pod poseban režim u odnosu na pri mame kriminalce, ili se upućuju u posebne institucije ili specijalizovane delove opštih ustanova. Višestruki /•. je karakterističan za poluprofesionalne kriminalce i kriminalce iz navike, koji najčešće čine veći broj sit nijih krivičnih dela, uglavnom imovinskog ili sličnog kriminala. Ovaj tip prati veći broj sankcija lišavanja slobode u kraćem trajanju. U penologiji se pojam r. vezuje za ponovno vršenje krivičnih dela nakon izdržavanja određenog vida sank
484 cija, najčešće nakon otpuštanja iz kaznenih institucija, s tim što ima pokušaja da se odredi vremenska dis tanca između ova dva događaja (izlazak iz ustanove i ponovno vršenje krivičnih dela). U kaznenoj politici u slučajevima r. izriču se strože sankcije. 3 kriminalitet 3 kriminologija 3 penologija
M. Milosavljević red u k cio n izam (lat. reductio - odvođenje nat rag). Orijentacija u sociologiji i drugim naukama koja pokušava da složenu društvenu stvarnost objasni njenim svođenjem (redukovanjem) na delovanje nekog »domi nantnog« činioca, kao u slučaju »teorija faktora«. Zas tupnici ove sociološke struje međusobno su se najviše razlikovali po tome koji su od faktora smatrali presud nim za razvoj društva. Svi ti pokušaji mogli bi se grubo razvrstati u tri velike grupe: naturalizam, psihologizam i sociologizam. Naturalističke orijentacije, koje se u objašnjenju društvene stvarnosti pozivaju na presudno dejstvo ne kog od prirodnih faktora, ne uviđaju da u društvu u isti mah deluje više prirodnih, psihičkih i sociokulturnih činilaca i da nijedna društvena pojava ne nastaje kao re zultat neposrednog delovanja bilo kojeg od njih, uzetog pojedinačno i zasebno. Tako, npr., geografske teorije previđaju da se čovek kao društveno biće počinje razvijati tek kad od potpuno prirodne sredine stvori svoju humanizovanu, dakle, veštačku okolinu ili ljudsku prirodnu sre dinu, a tada počinju da deluju neki složeniji deterministički spletovi u kojima je geografski činilac, koji se ne sme zanemariti, naročito ukoliko je društvo manje razvijeno, posredovan delovanjem različitih društvenih i individu alnih činilaca. Isti je slučaj i s biološkom osnovom čovekovom, koja praktično i ne postoji kao sirova, jednodimenzionalna prirodna datost u čovekovom svetu i ljudskom društvu. Kao društveno biće, čovek svoju biološku dimenziju upravo i prevazilazi u onoj meri u kojoj uspeva da stvori kvalitativno novu ljudsku društvenu stvarnost. Isto tako, ako se i ne može poreći da se ljudsko društvo sastoji od šarolikog mnoštva pojedinaca, to ipak ne znači da izvan pojedinaca i njegove psihe neme nečeg što bismo mogli nazvati »ljudskim društvom«, ili d aje ono samo prost zbir pojedinaca. Pri tom je svako mehaničko razdva janje pojedinaca i društva pogrešno, bilo da ide u pravcu prenaglašavanja značaja psihičkih osobina individue (psihologizam) ili praznih i apstraktnih socijalnih kate gorija (sociologizam). 3 biologizam 3 naluralizam 3 psihologizam 3 sociologizam
M. Tripković
485 rcgion (lat. regio - predeo, kraj, oblast, pokra jina, područje). Nedovoljno jasno definisan i prilično rastegljiv pojam, kako u kvantitativnom, tako i u kvalita tivnom smislu. Pod njim se može podrazumevati ne samo neka uža ili šira teritorijalna jedinica unutar jedne države koja ima veću ili manju samostalnost (intraregion), nego i čvršća ili labavija celina koja obuhvata delove dve ili više država (interregion), pa čak i više država, kao stoje, npr. slučaj s r. Jugoistočne Evrope (transregion). Ono što je bitno jeste da su r. u svim tim slučajevima »prirodne« a ne »veštačke« tvorevine, što znači da predstavljaju za sebne, spontano nastale i relativno homogene geograf ske, istorijske, ekonomske i sociokulturne celine, koje njihovim stanovnicima omogućavaju da na kvalitetniji način ostvare zajedničke potrebe, vrednosti i interese, odnosno da uspešnije i potpunije iskažu svoj specifičan regionalni identitet. Ovakvo određenje omogućava da se pravi razlika između »statičkog« i »dinamičkog« shvatanja r., a isto tako i između njegovih »objektivnih« i »subjektivnih« obeležja. U prvom slučaju, r. su jasno omeđene i traj no izdvojene celine, s precizno utvrđenim pravima i obavezama, kako u vertikalnoj tako i u horizontalnoj ravni; u drugom, pak, oni su fleksibilne, funkcionalne i čak potencijalno promenjive celine, koje se konstituišu i rekonstituišu, u zavisnosti od konkretnih potreba i racionalnog izbora, pri čemu moderna sredstva komu nikacije znatno olakšavaju povezivanje i ostvarivanje elastično postavljenih ciljeva. Ako se prihvati predložena distinkcija, zamislivo je da udruživanje na nivou subregiona ili kao i međuregionalno povezivanje, bude ostvareno ne samo kao trajno već i kao privremeno i povremeno - radi oročenog rešavanja nekog konkretnog problema od zajedničkog interesa. Ne treba posebno ni naglašavati da jedino dinamičko shvatanje r. olakšava uspostavljanje kako uže tako i šire mreže odnosa, pri čemu ovi drugi mogu da znače prekoračivanje granica nacionalnih država, bez dovođenja u pitanje ili ugrožavanja državnog suvereni teta. Takvim shvatanjem se istovremeno relativizuje vrlo osetljivo i često sporno pitanje granica r. U svakom slučaju, r. ne bi trebalo da bude samo prostornofizićka, već i funkcionišuća i funkcionalna celina, čija se opravdanost uvek meri ostvarenom racionalnošću na regionalnom i globalnom nivou. 2 r e g io n a liz a c ija Z> re g io n a liz a m
M
Tripković
regionalizacija. Proces prostorne i funkcionalne reorganizacije države i društva na principima opti
regionalizacija
malne pode le prava i odgovornosti u vertikalnoj di menziji i horizontalnoj ravni (centralni, regionalni i lokalni nivo), radi obezbeđivanja bržeg društvenog razvoja i kvalitetnijeg načina života. Interesovanje za ovu problematiku ima u sociologiji dugu tradiciju, ali je ono posebno obnovljeno u novije vreme, kada se uvidela potreba za preuređenjem savremenih društava koja u izvesnim svojim aspektima postaju sve heterogenija a u drugim, opet, sve homogenija. R. bi, u tom smislu, trebalo da ima za cilj uspostavljanje novog tipa integracije, kako na intradruštvenom tako i na interdruštvenom planu. Os novni princip i glavni smisao r. mogao bi se, dakle, iska zati na sledeći način: uvažiti, iskazati i podsticati stare i nove elemente i činioce društvene heterogenosti - pored ostalog i tragajući za regionalnim identitetom i multikulturalnim posebnostima - ne ugrožajući homogenost, koja se sada samo neprekidno propituje i redefiniše na novim osnovama. U načelu, r. može da bude planirana, tj. organizovana i autonomna, što znači ostvarena na principima bazičnog konsenzusa o najracionalnijim modelima us trojstva društva i države, ili pak stihijna, odnosno spon tana, heteronomna i konfliktna, uz odsustvo takvog kon senzusa. U praksi, ona je često osobena mešavina ova dva tipa, u kojoj mogu da preovlađuju elementi prvog ili drugog korpusa. Na osnovu toga, mogli bi se izdvojiti neki osnovni kriterijumi i pokazatelji »dobre« ili »poželjne« r., kao što su: (1 ) da se zasniva na specifičnim zajedničkim obeležjima formiranim manje-više spontano u dužem vremenskom periodu; (2) da doprinosi otvaranju a ne zatvaranju vla stitog regiona. drugih teritorijalnih jedinica, celog društva i njegovog užeg i šireg spoljašnjeg okruženja; (3) daje u funkciji razvoja društva i podizanja kvaliteta ljudskog života, kako regiona tako i širih celina kojima on pripada i s kojima je povezan: (4) da se njome gase, smanjuju ili ublažavaju postojeći društveni sukobi i predupređuje nastajanje novih; (5) da uspostavlja pravu meru između nužne centralizacije i poželjne decentralizacije; (6) da se njome da ju veća ovlašćenja regionalnim jedinicama, ali i povećava odgovornost za sopstveni razvoj, kao i za razvoj celine društva itd. Insistiranje na regionalnim posebnostima opravdano je samo ako to regionalno sadrži u sebi i sva bitna obeležja univerzalnog-, to je zapravo opšte i univerzalno koje posmatramo kroz posebno i pojedinačno, i na taj način oplemenjeno i transfonnisano. Specifičnosti regionalnog nisu nikakav izgovor da se ide ispod ili mimo najvišeg dostignutog nivoa univerzalnog. Proces r., u tom smislu, treba posmatrati kao deo šireg kruga pitanja vezanih za transformaciju vertikalnog viđenja i uređenja društvenog
regionalizacija prostora, koje bi trebalo da bude dopunjeno i izmenjeno njegovim horizontalnim viđenjem. Za razliku od prvog, u kojem je ključan odnos, pa samim tim i osnovna supro tnost vrh—podnožje, u drugom je to odnos centar—peri ferija. Ispravno rešenje ovog problema sastojalo bi se, dakle, od pronalaženja optimalne tačke ukrštanja ove dve koordinate, što nije nimalo lako postići, ali je sa stanovišta daljeg razvoja društva svakako neizbežno. Kod r. je, znači, reč o pažljivo izbalansiranoj podeli vlasti, kako u njenoj vertikalnoj dimenziji (centralna, regionalna, lokalna), tako i u njenoj horizontalnoj ravni (zakonodavna, sudska, izvršna). Time se obezbeđuje skladna pluralizacija vlasti - naravno, pod uslovom da se ima posla s demokratskim društvom. Međutim, ako je društvo nedemokratsko ili nedovoljno demokratsko, onda sve dobija drugačiji izgled i smisao, te se mora tumačiti na sasvim drugačiji način. U svakom slučaju, teškoće i rizici uspešne r. nisu mali, naročito za društva u tranziciji, a pogotovo za ona zakasnele i neuspešne tranzicije, kao što je slučaj sa Srbijom. Jedan od prvih i najvećih problema proizlazi iz činjenice da se iza r. neretko skrivaju ili r. pokriva ju, odnosno pokušavaju neuspešno da reše neki drugi problemi, koji jesu s njom povezani ali se pomoću nje ne mogu razrešiti. Tu se, pre svega, misli na problem preterane centralizacije vlasti sa skupom i neefikasnom državom, zatim na problem prekomerne i zastarele regulacije koja je u funkciji prinude i rigidne državne ili šire socijalne kontrole, a ne u funkciji pospešivanja razvoja, te na problem odsustva demokratije ili na njene brojne deformacije u praksi. Kada je reč o Srbiji, otpor decentralizaciji se prven stveno ispoljava kao grčevita borba za očuvanje autori tarne vlasti, koja ovde ima dugu tradiciju; s druge strane, zahtevi za decentralizacijom pretežno se ispoljavaju kao težnja da se nešto od te autoritarne vlasti zgrabi i sačuva za sebe, tako što će se samo spustiti za jednu ili dve ste penice niže, tj. na regionalni i lokalni nivo. U oba slučaja (de)centralizacija se pokazuje kao važan ulog u borbi političkih i ekonomskih elita za (pre)raspodelu (i dalje autoritarne) vlasti. Jedan od ishoda bi mogao da bude i model razdrob ljene ili rasute države, u kojoj svaki osamostaljeni deo nosi u sebi sklonost i sposobnost za preživljavanje starih struktura i političkih modela u novim uslovima, odnosno realna opasnost samoreprodukcije nekog od oblika au toritarnosti. Na toj osnovi mogu se javiti i razni predmodemi oblici organizacije društvenog života i odgovarajući obrasci ponašanja, mišljenja i delovanja, kao što su patrimonijalizam, familijarizam, klijentizam, provincijalizam,
486 lokalizam i si., koji mogu biti pogubni za sve sfere, kako javnog tako i privatnog života. Teškoće i rizici r. nisu, međutim, smešteni samo u sferu borbe za moć (vlast) i vezani za ideologizaciju, već imaju i druga, manje-više imanentna i autonomna ishodišta, svojstva i manifestacije, kao što su: kako va ljano artikulisati i racionalno uskladiti globalne (nacio nalne), parcijalne (regionalne) i pojedinačne (kolektivne i individualne) ciljeve i akcije; kako afirmisati princip konkurencije, a ne zanemariti princip solidarnosti; kako obezbediti ravnomemiji regionalni razvoj preko nužne preraspodele resursa, a ne ugroziti autonomna prava i obaveze pojedinih regiona; kako pomiriti decentra lizaciju i deregulaciju, koje nužno prate r., sa isto tako neizbežnom koordinacijom na globalnom nivou itd. Ovo tim pre što bi osnov i glavna svrha r. trebalo da bude decentralizovana moć (vlast) koja je praćena vi sokom integrisanošću društva, mada je taj ideal - kojem, svakako, treba težiti - u našim uslovima ne samo teško dosegnuti već mu se gotovo nije moguće ni približiti. Jer, svi smo se mi uglavnom kretali, i krećemo, između dve krajnosti: centralizovane moći (vlasti) i niske integrisanosti društva, na jednoj strani, odnosno decentralizovane moći (vlasti) i takođe niske integrisanosti društva, na drugoj. Stvar je utoliko nepovoljnija za r. što se ovaj potonji slučaj zapravo može protumačiti i kao privid decentralizacije moći (vlasti), budući da se tu centralizovana moć (vlast) na višem nivou jednostavno spušta, ili želi da spusti, u manje-više neokrnjenom ob liku, samo za jednu stepenicu niže: od savezne države na republike, od republika na pokrajine, od pokrajina na regione, od regiona na lokalnu samoupravu. Ako su, dakle, decentralizacija moći (vlasti) i visoka integrisanost društva poželjni ciljevi r., njen najverovatniji realni ishod će biti prividna decentralizacija uz nisku integrisanost, što je dobra podloga za kompromitovanje i same ideje r., te za ponovni povratak na visoku centralizovanost i nisku integrisanost društva i države. Prema tome, kada je reč o /-. u Srbiji, ona se prven stveno mora posmatati u funkciji transformacije jed nog autoritarnog i zatvorenog društva u demokratsko i otvoreno društvo. R. je, u tom smislu, tesno povezana sa zahtevima za demokratizacijom, decentralizacijom i deregulacijom, a isto tako i s traženjem novih puteva i adekvatnijih oblika integracije preko kojih bi se bolje iskazale regionalne specifičnosti. Time bi se istovremeno obezbedilo preuzimanje veće odgovornosti za funkcionisanje užih zajednica i unapređenje ukupnog kvaliteta života u njima, kao i u globalnom društvu. Dobrom r. se. između ostalog, predupređuju i negativne tendencije povlačenja i zatvaranja unutar skučenih granica lokalnih i
487 manjinskih prostora, koje nisu ništa manje štetne od više-manje nasilno nametnute krute centralizacije, zasnovane na favorizovanju monokultumog modela, ispod kojeg se, po pravilu, skrivaju parcijalni interesi privilegovanih elita smeštenih u centru društvenog prostora. O région O regionalizam
M. Tripković
regionalizam . Obično se definiše kao težnja za oblasnom ili pokrajinskom samostalnošću, odnosno kao oblasno rodoljublje i provincijski duh. Iako u tom pogledu postoji nedovoljna terminološka preciznost u sociologiji, koja ponekad prelazi u pravu zbrku zbog mešanja r. sa regionalizacijom, r. se, u širem smislu, može shvatiti kao teorijska zamisao i praktični projekt, kao i iz njih proizašla odgovarajuća ideologija i politički pokret, koji u osnovi imaju težnju za ostvarivanjem pot pune ili barem visoke autonomije neke oblasti ili njeno objedinjavanje s drugim oblastima na teritoriji jedne države. Ukoliko su takve aspiracije usmerene na menjanje granica postojećih država, onda se r. pretvara u separatizam i iredentizam. Treba, dakle, praviti jasnu razliku između regio nalizacije, kao opravdanog zahteva i poželjnog pro cesa, te r. kao ideologije ispod koje se skriva borba za (pre)raspodelu društvene moći. Dobro shvaćena regio nalizacija se razlikuje ne samo od krutog i neracionalnog centralizma već i od agresivnog r., kao oblika egoističkog partikularizma i skučenog provincijalizma, čije bi posle dice mogle da budu jednako pogubne: umesto da dopri nosi razgradnji autoritarnih i tradicionalističkih struk tura, r. kao osobena ideologija i politička akcija može da pospešuje njihov prividni preobražaj i da omogućuje nji hovo preživljavanje, samo na nešto nižem nivou i donek le drugačijim osnovama, čime se konzervira postojeće nepovoljno stanje i sputava društveni razvoj. To upućuje na zaključak da preovladavanje političkih motiva u nekom konkretnom modelu regionalizacije, a pogotovo prisustvo agresivnih i ka nasilju usmerenih političkih snaga, otkriva njenu skrivenu ideološku ma tricu, koja se ovde označava kao r. i koja se shvata kao opravdanje i zaklon u borbi za (pre)raspodelu moći; i obrnuto, snažno prisustvo ekonomskih i kulturnoidentitarnih motiva, kao onih koji su u neposrednoj vezi s poboljšanjem kvaliteta života ljudi, udaljavaju zahteve za regionalizacijom od ideologizacije i borbe za moć (vlast). Može se reći da što se centralna vlast jednog nedo voljno demokratskog, veoma heterogenog, u velikoj meri dezintegrisanog, preterano centralizovanog, izrazito ner azvijenog i prilično zapuštenog društva više opire zahte-
regulacija, društvena vima za njegovim preuređenjem na novim principima, a što, između ostalog, podrazumeva i uspostavljanje balansa između centra i periferije (i to na svim nivoima i u svim segmentima), to su izgledi za radikalizaciju pitanja regionalizacije i njegovo pretvaranje u r. veći. Doda li se tome periferijski karakter jednog socijal nog prostora, kao i činjenica da ne postoji univerzalno prihvatljiv i svuda podjednako primenjiv model racio nalne (de)centralizacije društva i države, onda je jasno da se time stvaraju pogodni uslovi da se razumna re gionalizacija pretvori u iracionalni /-., te da tako tvrda odbrana središnje vlasti, koja se formira pod izgovo rom čvrste odbrane »državnog jedinstva i suvereniteta«, završi bitnim ugrožavanjem tog istog »suvereniteta« i manje-više nasilnim razbijanjem ili potpunim slablje njem državnog jedinstva, uz brojne pogubne posledice za razvoj društva. U našim uslovima, dobro promišljena i pravilno sprovedena regionalizacija, koja izbegava zamke cen tralizma i r., pokazala bi se stoga kao jedan od bitnih mehanizama kojima se pospešuje prelazak s kriminalizovanog, elitizovanog i politizovanog autoritarnog si stema na zdrav, tržišni, pluralističko-demokratski model, što će, svakako, biti izuzetno težak i potpuno neizvestan proces, u kojem će, pored ostalog, ostvarivanje dobre in terakcije između formalnih (zakoni, uredbe i si.) i nefor malnih (tradicija, običaji, navike) činilaca transformacije biti od izuzetne važnosti. Bitno je, pri tom, napomenuti da regionalizacija kao složen i dugotrajan proces sâm po sebi ništa ne rešava ukoliko se ne smesti u širi kontekst drugih globalnih procesa, označenih dosta neodređeno pojmovima »mo dernizacije«, »demokratizacije«, »decentralizacije« ili »deregulacije«, ali i »globalizacije«, kao i opšte »krize modemiteta«, koji otvaraju prostor za izgradnju jednog bitno drugačijeg pluralističkog društva od onog koje danas poznajemo, ali i za neke druge mogućnosti koje i postojeći nivo pluraliteta mogu da dovedu u pitanje. O région O regionalizacija
M. Tripković
regulacija, društvena (lat. regula - pravilo, meri lo). Sistematsko i legitimno uticanje na ponašanje ljudi prema prethodno postavljenim kriterijumima. Pos tojanje prethodno postavljenog kriterijuma znači da d. r. nikada nije prepuštena slučaju, već da proizlazi iz ljudske svesti, d a je motivisana predstavom o nekom budućem, poželjnom stanju ponašanja. Kriterijum r. je upravo to zamišljeno poželjno ponašanje koje bi se regulativnim uticajem želelo postići. Gde nema takvog metila, nema ni d. r. Reč legitimnost u ovoj definiciji
regulacija, društvena ima šire značenje od uobičajenog, jer je dovoljno da oni čije se ponašanje reguliše u pretežnoj većini ocenjuju da je d. r. deo poretka u kojem oni manje-više trajno žive, bez obzira na to šta o tom poretku misle. Osnovni cilj d. r. je da ljudsko ponašanje ustale i učine predvidljivim, da ga usklade s unapred usvojenim interesnim i vrednosnim merilima. Svaka d. r. je nužno normativna, jer je unapred postavljeni kriterijum kao centralni element pojma d. r. normativnog karaktera utoliko što postavlja zahtev i zasniva određena očekivanja u pogledu ponašanja ljudi (normativna očekivanja). Obrnuto, svaka norma je regulativna, jer je cilj njenog zahteva i na njemu zasnovanog očekivanja sistematsko legitimno uticanje na ponašanje ljudi. Sveobuhvatni proces d. r. odvija se preko pluraliteta normativnih sistema (pravo, moral, običaj, pristoj nost, takt, moda itd.). Što je opšti sistem d. r. složeniji, to su brojnije situacije u kojima se postavlja pitanje razgraničenja i međusobnog odnosa normativnih si stema. O norma O normativna činjenica S sistem, društveni 5. Nedović
religija (lat. religio, od relego - opet skupiti, pove zati). Sve ljudske zajednice imaju r., ali nemaju sve istu /-. Zato je nužno da se razlikuje r. kao opšti p o jam od posebnih oblika r. : ono što je u njima isto i ono što je različito trebalo bi da se obuhvati i shvati je d nom definicijom. Svaka sličnost između dve r. znači prevazilaženje činjenice relativizma i prilog je univer zalizmu ljudskog iskustva: ovo univerzalno omogućava razum evanje i sporazum evanje, a ono posebno i pojedinačno ga otežavaju. Ako uspemo da odgovorimo na pitanje šta jeste r., onda smo u isto vreme rekli šta nije r. Najbolji, ali i najteži put da saznamo šta je r. vodi preko kritike poznatih i priznatih definicija r. ( 1) R. kao vera u boga. Ako se r. odredi na ovaj način, kako ćemo postupiti u slučajevima r. bez boga? Ima nekoliko velikih r. bez boga, što znači da bog ne mora biti prisutan u religijskom iskustvu vemika. Bog uopšte ne mora biti u središtu jer kad bi to bio slučaj, onda se bogovi ne bi mogli rađati i umirati, niti menjati svoj oblik i ime. Bogovi su prolazni, r. je stalna. Setimo se samo koliko je bogova bilo u grčko-rimskom svetu, a gde su oni danas i ko još u njih veruje! Prema tome, ako se r. teorijski definiše kao verovanje u boga, a istorijski ustanovimo da ima i r. bez boga, onda je naša definicija preuska, jednostrana i bez vrednosti za razumevanje verskih tradicija koje ne znaju za boga.
488 (2) R. kao verovanje u natprirodno (onostrano, transcendentno). Kako razumeti r. koje uče da bog nije izvan ili iznad prirode, već u samoj prirodi (deus sive natura)? Bog se iskazuje preko prirodnih zakona kao unutrašnje načelo spoljašnje prirode - bezlični zakon svemira. Slabosti ove definicije su očigledne: (a) r. kao vero vanje u natprirodno (biće, moć, poredak itd.), znači da neka r., koja u sebi nema element natprirodnog to nije; (b) ima kultura koje u svom jeziku ne prave razliku između prirodnog i natprirodnog, što znači da razlika između ova dva pojma nije univerzalna; (c) pojam nad-prirodno verovatnoje nastao kasnije i vezanje za razvijenije religijske predstave. Sve su ovo dovoljni ra zlozi da se ova definicija r. napusti i krene u potragu za boljom. (3) Ako se r. odredi kao verovanje u sveto, šta ćemo raditi u slučajevima kada nad-prirodno uopšte nije sveto, a sveto nad-prirodno: zli duhovi i đavoli ne doživljavaju se kao nešto sveto, iako jesu nešto neprirodno i nat prirodno, dok se ponekad svetim smatra i ono što nije natprirodno, kao što su sveta krava ili sveti miš. Pojam sveto je širi od pojma natprirodno, jer sve može biti sveto, ali sve ne mora biti natprirodno. R. shvaćena kao odnos prema svetom nije dobro određena (iako je izbegla prve dve zamke), jer ima r. koje uopšte ne poznaju razliku između svetog i svetovnog, ili je ne poimaju onako kao stoje mi, ljudi zapadne racionalističke kul ture, razumemo. (4) Ako se r. odredi kao duhovni izraz osećanja za visnosti od natprirodnih ili prirodnih sila, onda se može izneti prigovor d a je svaki odnos na neki način odnos zavisnosti, ali svaki odnos zavisnosti nije religijski odnos. Ako bi se, recimo, radilo o (osećanju) zavisnosti svih pojava međusobno, onda bi zamisao o zavisnosti izgubila svaki religiozni smisao. U ovoj definiciji spor no je shvatanje zavisnosti, ne samo zbog toga što nije naglašeno daje reč o osećanju apsolutne zavisnosti nego i zbog toga što je zavisnost shvaćena kao podređenost čoveka bogu, a to nije obavezno, što se lepo vidi u stihu R. M. Rilkea: »Šta ćeš, Bože, uraditi ako umrem?«. (5) Ako se /■. odredi kao verovanje u nešto natčulno ili nadosetilno, ne vidi se zašto bi ono moralo biti reli giozno, kada znamo za mnoge natčulne pojave koje nisu religiozne prirode. Sve logičke, matematičke, filozof ske, naučne i umetničke apstrakcije i odnosi ne sadrže nešto čulno, a ipak ne spadaju u r. Ako se r. odredi kao verovanje koje se zasniva na predstavi o dve suštinski različite stvarnosti, čulne i natčulne, onda se ne vidi razlika između /•. i nekih drugih sistema ideja, vero vanja i vrednosti, kao što su filozofija i nauka, jer i one počivaju na predstavi o dve suprotstavljene ravni stvar
489 nosti, pojavne i suštinske, bića i biti: pojavno ne može biti suštinsko, suštinsko ne može biti pojavno. (6) Ako se /'. shvati kao pokušaj izgradnje jednog sveta reda nasuprot svetu nereda, onda bi skoro sve ljudske delatnosti i ustanove imale religijski smisao, jer otkrivaju (filozofija, nauka), unose (moral, pravo) i stvaraju (razne umetnosti) red. Tako bi se izgubila raz lika između religioznog i nereligioznog delanja: svetost se široko razume kao suprotnost neredu. Svaki pokušaj određivanja r. jeste pokušaj prevazilaženja neodređenosti. U meri u kojoj svaka definicija r. pokriva samo deo povesnog bogatstva i raznoliko sti verovanja, utoliko ona sprečava uočavanje drugih verskih iskustava, ideja i ponašanja. Svaki izuzetak od definicije samo je upozorenje o njenom neuspehu i protest protiv sužavanja religijske stvarnosti: potpuna definicija /•. je njena stvarna istorija. Ali nije moguće do kraja definisati nešto što se stalno menja, što je pre puno mogućnosti i stoje u velikoj meri i sâmo nesvesno. Ovde se predlaže jedno teorijsko stanovište koje je iznad svih istorijskih oblika r. i njihovog samorazumevanja, a da nije izvan njih: stanovište koje jednim pogledom obuhvata i shvata raznovrsne oblike religijskih ideja, verovanja i radnji. Traženje opštih osobina r. izvan posebnih oblika značilo bi otvaranje puta koji odvodi od iskustva vemika. Svaka posebna r. mora se prepoznati u ponuđenom teorijskom obliku, barem u nekim svojim obeležjima. Sve /-.javljaju se kao različiti ili neophodni oblici jedne strukture, koja se izražava jednim visokoorganizovanim pojmom. R. se može smatrati svako verovanje u apsolutnu i mističnu moć, od koje čovek zavisi, i koja kontroliše njegov život i smrt, ali na koju može uticati, ako se ponaša na određene načine. Svoja iskustva s tom moći čovek može da izražava na kognitivan, emocionalan, praktičan i mističan način, tj. u obliku učenja, obreda, zajednice vernika ili harizmatske ličnosti; sticanje i izražavanje iskustava s tom moći ima za njega određeno značenje, a za zajednicu određen značaj, jer bi bez toga njegov život i život zajednice izgledao sasvim drukčiji. Ovde se r. određuje kao verovanje u apsolutnu i mističnu moć, a ne kao verovanje u boga (natprirodno, sveto, natčulno itd.), jer sve poznaju takvu moć, ali sve nemaju pojam boga (natprirodno, sveto, natčulno itd.). Ova moć, jedinstvena po svojoj suštini, a različita po svojim oblicima i imenima, ispunjava svaku r., pri rodnu i objavljenu: i pojam boga može se razumeti iz šireg i dubljeg pojma apsolutne i mistične moći i u njoj rastvoriti.
religija
Svakako da je ovaj pojam r. višeslojan, pa svako pitanje o r. mora da se smesti u odgovarajući sloj, što se lepo vidi iz sledećeg popisa i opisa bitnih sastavnih delova i njihovih međusobnih odnosa unutar svake razvijene /.: r. je (1 ) verovanje u moć (mistična, ap solutna zavisnost, kontrola, uticaj); (2) iskustvo (kog nitivno, emocionalno, akciono, mistično); (3) istorijski oblici izražavanja iskustva (mit - učenje, dogma, ritual - obred, zajednica - organizacija, ustanova, ličnost - harizma); (4) značaj i značenje (posledice i smisao) - za pojedinca, grupu, društvo, kulturu. Funkcije r. - Da bismo objasnili i razumeli r., mo ramo je posmatrati strukturalno i f unkcionalno. Struk turalno ispitivanje r. veže se za njene sastavne delove i njihove međusobne odnose, a funkcionalno istraživanje odnosi se na povezanost tih delova (mit, obred, vrednost, norma itd.) s ličnim i društvenim potrebama i željama. Među brojnim ličnim i kolektivnim potrebama i željama koje zadovoljava svaka r. (bez obzira na njen istorijski oblik) jeste saznajna potreba i želja. Čovečanstvo nije čekalo da se pojavi filozof i učenjak da bi mu oni otkrili razlike između istine i zablude, dobra i zla itd., nego je te razlike učilo na vlastitom iskustvu i prenosilo sledećim naraštajima kao najvred niji dar u obliku svetih priča. Bez obzira na to da li je sveto učenje prenošeno usmeno ili pismeno, ono je uvek sadržavalo ijedan saznajni sloj, koji je upotpunio celovitost verske poruke: mit je prvi odgovor na pitanje kako je nastao svet, kako su stvoreni čovek i druga bića, da lije duša besmrtna itd. Da r. od samog početka nije u sebi sadržavala ovaj kognitivni sloj značenja, ne bi bilo moguće da se iz nje iznedre filozofija i racionalna teologija kao isključivo kognitivni sistemi. Ipak, kog nitivna funkcija nije ključna za r., jer je /-., pre svega, način življenja, a potom način mišljenja: ideja boga nije živi bog. Da se vera obraća razumu, ne bi ni bila vera: da su bogu bili potrebni mudraci, ne bi u svet poslao svece. Tako se naša vera poznaje po ljubavi, a ne po znanju: zato se kod nas slave sveci, a ne učenjaci. Verske zapovesti postoje da bi se prema njima živelo, a ne da bi se o njima mislilo. Kao celovit pogled na svet, r. zadovoljava jednu od bitnih vernikovih potreba: potrebu za komunikacijom s bogom, sa sobom, s drugim ljudima, s prirodom, s drugim narodima i kulturam a, s mrtvim precima. Svaki ljudski odnos je neka vrsta komunikacije: svi oblici delovanja u isto vreme su i prenosnici poruka, jer se poruke ne prenose samo recima. Molitva je oblik komunikacije s bogom, ali to ništa manje nije ni žrtva. Komunikacija s božanstvom produžava se u komu nikaciju s drugim vernicima, pri čemu se, po pravilu,
religija najlakše međusobno razumevaju vernici iste vere, a najteže vernici različitih vera. Komunikacija je noseći pojam, most od boga ka čoveku, i od čoveka ka čoveku, obostrano kretanje, susret. Izolovani pojedinac je naša psihološka zabluda: on je uvek u odnosu sa značajnim drugim. Iskonska potreba za komunikacijom jeste, u stvari, potreba da se sva bića dožive kao sabesednici. Neki sveci i samotnjaci postali su slavni po svojim propovedima ribama, pticama i divljim zverima. Oni su učili i naučili tajni jezik prirode. Svojim idejama i verovanjima, vrednostima i norma ma, simbolima i obredima itd. r. nudi ne samo lični nego i kolektivni identitet. Ona odgovara na pitanje svakog pojedinog vemika ili verske zajednice: ko sam ja i gde je moje mes to u sklopu sveta —ovoga i onogal R. može da proširi vemikovo ja do krajnjih granica prirodnog i natprirodnog sveta: bez njene pomoći vemikov pojam o svome/a ili o sebi bio bi veoma ograničen. Kada vidimo da se neko krsti kao mi, ili moli kao mi, ili ispoveda kao mi, skloni smo da ga smatramo jednim od naših: on nam je brat po veri. Identitet podrazumeva doslednost u stavovima i ponašanju neke osobe, predvidljivost njenih misli i postupaka u određenim okolnostima, osobenost u spoljašnjem držanju i čvrsto jezgro ličnosti (koja se ne menja prema spoljašnjim ne/prilikama, jer ako se stalno menja, onda i nema identiteta, pošto identitet i promena ne idu zajedno). Zbog ove svesti o identitetu, svaki se pojedinac oseća izuzetnim, kao što se i svaki narod smatra izabranim. Kada je reč o funkcijama r., valja reći da se r. tako razumeva s obzirom na neke spoljašnje potrebe i želje, a ne s obzirom na njene unutrašnje vrednosti i suštinu: pitanje o suštini uvekje teže od pitanja o funkciji. Tako, npr., suština verskog obreda jeste u tome da se uspostavi odnos sa apsolutnom i mističnom moći (bogom), a funk cije obreda mogu da budu različite: društvena integra cija, duševna rasterećenja, prilagođavanje na promene, prikaz reda u prirodi i poretka u zajednici itd. Znači, jedan čisto duhovni odnos svodi se na neku društvenu potrebu. Jasno je da se r. ne sme izjednačavati sa uz grednim sociopsihološkim posledicama koje izaziva, jer se ona ne iscrpljuje u svojim funkcijama. Kao što ista ideja ima više različitih funkcija, tako istu funkciju mogu imati različite ideje. Ako bi se suština r. videla u integraciji grupe ili društva, onda bi i neke druge ideje, različite od r., mogle da izazovu istu posledicu - in tegraciju grupe ili društva. Zna se da ideologija ujedi njuje svoje pristalice u zajednicu, pa bi se ona, shodno toj logici, mogla smatrati svetovnom r.: r. i ideolo gija podudaraju se po svojim posledicama (integracija društva), ali po svojoj suštini one su jedna drugoj strane.
490 U svakom slučaju, skupina ljudi smatra se zajednicom tek onda kada su oni povezani zajedničkim duhom. Verovanje u jednog boga na simboličan način izražava potrebu i želju za jedinstvom naroda koji inače može biti izdeljen stotinama razlika i raspršen po čitavom svetu. Ne može biti opšteg bratstva bez jednog središta oko kojeg se duhovno ujedinjuje ono što je društveno razjedinjeno. Sve dok jedna zajednica veruje u istog boga, može se reći da nema razlike između društvene i verske zajednice - r. je isto toliko društvena pojava ko liko je društvo religijska pojava. Sama reč religio znači povezati ono što je odvojeno, ujediniti, udahnuti jedan duh u mnoštvo. Primer gde se društvena grupa poklapa s duhovnom zajednicom jeste porodica: ona je izvorno bila društvena i kultna jedinica u isto vreme. Sledeća važna uloga r. u ličnom i kolektivnom životu jeste određivanje pravca ljudskim nemirima: ona zado voljava ljudsku potrebu za orijentacijom u neodređenom i nesigurnom svetu. Potreba za putokazom naročito je snažna u trenucima lične i društvene krize, kada izgleda da se ruši ne samo naša slika sveta, nego i sâm svet. O religioznost O veroispovest O verovanje, religijsko Đ. Š itš n jić
religija, civilna. Neki je uvrštavaju u »klasičnu« religiju, drugi u »kvazireligiju«. Neki je nazivaju svjetovnom, drugi sekularnom, ali kao da se odomaćio naziv c. r. Po nekima, ona je rezultat modernizacije i sekularizacije. Sekularizacijom društava umjesto »re ligijski svetog« nastupa »sekularno sveto«. Pojam je uveo Žan-Žak Ruso koji je govorio o gra đanskoj religiji u kojoj bi postojao pojam boga, zagro bnog života i važila bi načela tolerancije. Za Rusoa bi se moglo reći daje prvi teoretik c., »građanske« religije. U prošlom stoljeću taj izraz koriste Robert Bela, Niklas Luman i drugi mislioci. Naravno, među njima postoje razlike u pogledu toga što čini c. r. Kasnije su se pod tim podrazumjevali obredi i vjerovanja koji su slični onima u religijama (odnos prema zastavi, ideologiji, nekom drugom simbolu). U sociologiji je taj pojam ra zvijao Emil Dirkem, a poslije i Talkot Parsons. Dirkem je nazvan »teologom francuske c. r.«. Ali i Ogist Kont se može smatrati pretečom svjetovne religije jer je tvr dio da stare religije treba zamjeniti novom »religijom čovječanstva« i »osobnom religijom« (predmet štovanja u njoj bile bi osobe ženskog spola). Kad govori o »re ligiji čovječanstva«, Kont tu, u suštini, govori o znanosti kao novoj laičkoj religiji. Veliki svećenik u toj religiji biće znanstvenik. Pojam svjetovna religija se sve češće koristi tek u suvremenoj sociologiji religije.
491 Neki autori pod c. r. podrazumjevaju simbole, ritu ale i vrijednosti koji povezuju članove nekog društva. Ona predstavlja vrijednosnu orijentaciju, sustav misli i akcija u kojima sudjeluje neka grupa i koji joj daje smjer djelovanja. Naime, čovjek može da negira pripad nost tradicionalnoj religiji i religijskoj zajednici, ali se njegovi modeli društvenog ponašanja teško mogu odvo jiti od onoga što nazivamo rezultatom izdanja religij ske svijesti. Riječ je o religijskim doživljajima u svezi s nekim predstavama i obožavanjem svjetovnih veličina koje nisu institucionalizirane u nekoj posebnoj religij skoj organizaciji. Može to biti odnos, kultno obožavanje države, nacionalne ili religijske zastave, grba, nacije, vođe. Država (osobito nacionalna) često je predmet obožavanja: obožavaju se njene vođe, vrijednosti, ona ima svoje rituale, blagdane, simbole (»svete« pred mete) itd. Nacionalni blagdani, zastave, spomen dani, u znaku su jačanja nacionalne svijesti, »nacionaliziranja« masa, slavljenja borbe, rata, herojske smrti. Mauzoleji i grobovi velikana/ratnika postaju počasni hramovi u koje se dolazi položiti »vijenac besmrtnosti«. Dejvid Martin ukazuje da i moderna (popularna) kultura ima elemente sakralnosti preko kojih dobiva lojalnost mase i preko koje pojedinci oblikuju svoj identitet i aspiracije do kraja života. U središtu c. r. mogu se naći sloboda, odgovornost, solidarnost, ljudska prava... Svjetovna re ligija je društveni odnos prema objektu obožavanja koji podrazumijeva bezgraničnu naklonost, bez kritičnosti. Dakle, dijapazon obožavanja je širok: od novca do vođe, od mode do mitologije. Čovjek je sklon mitologiji. Zar riječi poput: »Kad sam prvi put vodio/la Ijubav...«, »Nikada neću zaboraviti...« i slično ne podsjećaju na oso bnu mitologiju? U svjetovnu religiju neki autori (Glen Vernon) ubrajaju fašizam, nacionalizam, komunizam, internacionalizam. U totalitarnim političkim režimima postoje »svete« knjige, heretici, briga za pravovjernost, običaji. Tu, na određeni način, spada i liberalizam, ide ologija marketinga, ideologija uspjeha i novca. Nije li još Karl Marks ukazivao na božansku ulogu novca? Svjetovni politički pokreti mogu poprimiti odlike re ligijskih pokreta. Ritualni elementi u politici zauzimaju specifičnu religijsku dimenziju (simboli, obilježavanje ličnosti i događaja iz bliže i daljnje povijesti). U sekulartzmu XX stoljeća stvoreni su društveni uvjeti za razvoj svjetovnih religija. Na balkanskom tlu je narod, kra jem XX stoljeća, uzdignut na rang božijeg djelovanja u povijesti, a dodana su mu i religijska obilježja (Hr vati su katolici; Srbi pravoslavci; Bošnjaci muslimani). Teško je ustvrditi sociologijske razlike između tradi cionalnih religija i svjetovne religije. I svjetovna religija ima ono što je dopušteno i što je zabranjeno, ono što je
religioznost moralno i ono što je nemoralno; ima svoje tabue (od mode do odnosa među spolovima). Svjetovna religija ima »sveta mjesta« u koja se hodočasti (mjesta bitaka; mjesta koja se odnose na događaje iz starije ili novije historije pojedinog naroda); ima svoje dobne obrede. Zar i oni koji negiraju pripadnost bilo kojoj od tradi cionalnih religija nisu razvili ceremonijale vezane za rođenje djeteta, vjenčanje i smrt. Svjetovna religija ima blagdane poput Dana borca, Dana državnosti si. Historija i događaji iz nje zasigurno zaslužuju da budu priznati, ali da li ih treba i obožavati? U svjetovnoj re ligiji nemamo pojam natprirodnog, ali ga nemamo ni u svim oblicima »klasične« religije. Ne postoji ni nagrada u zagrobnom životu, ali svjetovna religija, poput samu rajima u šintoizmu, pruža sljedbenicima visoko mjesto u sjećanju živih. Trajanje svjetovne religije može biti do smrti vođe, do okončanja ekstremnog nacionalizma, fašizma ili sličnih obožavanih ideologija i pokreta. Najčešće se svjetovna religija, na europskom tlu, podvodi pod kult nacije, građanski i laički kult. Rituali se svode na slavljenje utemeljitelja nacije (»oca nacije« koji često zna biti i »očuh nacije«), na spomen svetim žrtvama za naciju, proslave njenih jubileja, isticanje amblema i simbola (grb, zastava...). Obožavanju nacije (»religiji nacije«), zanimljivo, priklanjaju se i oni koji su u profesionalnoj službi »prave« religije (hodže, fratri, popovi, uopće sveta lica). Mnogi kao da žele povezati obožavanje nacije s obožavanjem kršćanstva/islama, a nekad kao da se više približe Bogu Naciji nego Bogu kojem su se zavjetovali služiti. O kolektivno pamćenje O religija O religioznost /. Cvilković
religioznost. Socijalnopsihološko stanje svojstveno verujućem čoveku koje ima tri aspekta: saznajni, afek tivni i akcioni. Ona jeste jedinstvo verovanja, osećanja i prakse, koje nužno prati osoben religiozni doživljaj. Evolucija shvatanja suštine religioznog doživljaja jeste vrlo bogata i kreće se još od tvrdnje da je reč o spiritualnim bićima do insistiranja da se njime zahvata put celine. Najčešće se religiozni doživljaj svodi na sve to., što je susret s radikalno drukčijim poretkom stvari koji nadilazi ljudsku moć, izaziva strah, ali pomaže i privlači. Uz vidove pučke, difuzne, civilne, implicitne, sektaške, kultne /-., kao i r. »ličnog izbora«, daleko je najrasprostranjenija crkvena, konvencionalna, tj. klasična r. Na njenu rasprostranjenost odlučujuće deluje društveni život (socijalna produkcija svetog), što znači da su psihološki i saznajni momenti oposredovani fundamentalnim odredbama življenja. Ona je r.
religioznost sociološki spoljašnjeg tipa koja korespondira s crkveno definisanim i propisanim načelima »dobre r.«, »dobrog vemika«. Klasična r. podstiče praktikovanje pobožnosti u odgovarajućim religijskim ustanovama, hramovima, kao i razvijanje osećaja pripadnosti veri i organizaciji; ona pretpostavlja lično prepoznavanje u religijskim terminima, javno ispoljavanje na religijski i crkveno zadat način i usvajanje temeljnih verovanja dogmat skog učenja dotične religije ili konfesije. Tipološki predstavnik klasične r. je tzv. crkveni vernik - predani vemik i eklezijalno pobožan - koji bi trebalo da celim bićem pripada svojoj, nacionalnim i porodičnim stab lom nasleđenoj religiji i crkvi. To dalje povlači strogo poštovanje redovnosti učešća u obredima, sankcionisano usvajanje doktrinamog sistema, sticanje religijskog iskustva isključivo u okviru zajednice, podređivanje svakidašnjeg života religijskim propisima i moralnim normama, spoljašnje manifestovanje pripadanja religiji i religijskoj organizaciji. Znači, nije dovoljno samo se izjasniti kao religiozan - i pri tom više-manje primiti sastojke doktrinamog sistema - već je potrebno živeti u skladu s religijskim naukovanjem, propisno obav ljati rituale i redovno prelaziti prag hrama. Odbacuje se subjektivna r. bez crkvenosti, budući da većina verskih zajednica zahteva pravovemost iskazanu i kroz svako dnevno praktično potvrđivanje vemičkog statusa. Zato se u sociologiji klasična r. razbija na dva kon stitutivna elementa, na religioznu svest i religiozno ponašanje i udruživanje. To su dva lica iste pojave: teško je pretpostaviti postojanje religioznog vero vanja bez religioznog ponašanja i udruživanja, premda u konkretnim slučajevima, kod pojedinih individua, preovladava jedna ili druga strana. U teorijskim raz matranjima insistira se na primatu svesti ili ponašanja i udruživanja. Psihološka literatura daje prvenstvo ponašanju - religiozna svest je nešto izvedeno, racio nalizacija religioznog ponašanja - dok oficijali verskih zajednica smatraju poželjnim njihovo obostrano prisu stvo: nema /-., u smislu tradicionalne i aktuelne vezanosti za religiju i crkvu, bez koegzistencije religiozne svesti i religioznog ponašanja i udruživanja. Religioznu svest individue karakteriše niz osobina: (a) zasićenost osećajmm, emocionalnim elementima; (b) izražavanje stvarnosti u fantastičnom, iluzornom ob liku: (c) vera u postojanje bića. svojstava i veza - pred metnih sadržaja religioznih likova; (d) specifičan jezik, religiozna leksika i (e) ospoljavanje u uzajamnoj vezi s drugim pojedincima. Sadržaj religioznog ponašanja koje može biti kultno i vunkuhno - nije fiksiran jednom zauvek, već je društveno i istorijski promenjiv. Postoje obostrani prelasci između svetog i svetovnog, sakralnog
492 i profanog. Uprkos fluidnim granicama među njima, moguće je izdvojiti i definisati religiozno ponašanje kao »ono ljudsko ponašanje koje je i po svojem ob jektivnom smislenom kontekstu povezano s kulturno artikulisanim i fiksiranim te društveno induciranim i sankcionisanim obrascima delovanja koji su sastavni deo jedne određene religije i kojima se tek izražavaju ’pravi i ispravni’ načini stupanja u dodir i komunikaciju s onim što se drži božanskim, nadnaravnim i svetim« (Srđan Vrcan). Udruživanje ljudi u verske zjednice - tj. interakcija verništva -presudno je za kvantitet i kvalitet klasične /-., religioznog verovanja i ponašanja: sociolozi vele da je interakcija neophodan sastojak koji održava prihvatljivost sistema verovanja, ističu ideju o »prih vatljivim strukturama« realnosti koje su ubedljive samo onda kada ih prati »opštenje«; oni koriste ovaj pojam da bi objasnili zašto se članovi »lokalističke« crkve čvršće drže tradicionalnih verovanja nego kosmopoliti i uka zuju na »komunalnu« osnovu religioznih opredeljenja, jer su interakcije, udruživanje, »pripadnost« istog reda važnosti kao i »značenje«, verovanje, odnosno reli giozna svest. lako je poželjan sklad verovanja, ponašanja i udruživanja, izučavanja pokazuju da verska praksa lakše propada od sastojaka religiozne svesti - uverenja itekako dugo mogu ostati prihvatljiva u životnom ciklusu čoveka. Ona svedoče i da uverenja pojedinaca često nemaju nikakve veze s onim što verska zajednica službeno naučava o bogu. Od hrišćanskog vemika, npr. pravoslavnog Srbina, što se tiče religiozne svesti, za hteva se deklarisanje u konfesionalnim i religioznim terminima, verovanje u Boga i Isusa Hrista, božansko stvaranje sveta i zagrobni život, a u pogledu praktikovanja pobožnosti - obavljanje molitve i slavljenje verskih praznika, redovno držanje posta i posećivanje crkve, prisustvo liturgiji i ispovedanje, krštavanje, venčanje i opelo... Tanak je sloj konzistentno reli gioznih koji su pounutrašnjili i veruju u celinu religij skih dogmi; preovlađuju vernici kod kojih je nastupila dekompozicija religiozne svesti, čak i erozija pojedinih vero-vanja. Brže i u širem obimu se odbacuju dogme koje su u koliziji s racionalizacijom savremenog sveta i koje predstavljaju »prostornovremenske mitove« - vera u božansko stvaranje sveta i zagrobni život. Tanak je i sloj onih koji redovno i na propisani način sprovode običaje i obavljaju rituale; prevagnuli su tzv. sezonski ili vernici četiri obreda kod kojih je izražena sekularizacija religioznog ponašanja. Prvo, brže i u širem se obimu napuštaju religiozna ponašanja koja traže odricanja, napor i revnost: molitva i post, poseta crkvi, liturgija i ispoved. To podrazumeva smanjenje broja, čak i atrofiju
493 religioznih običaja i rituala, labavljenje učestalosti i in tenziteta, i pridavanje manjeg značaja njihovoj važnosti i efikasnosti. Tako u srpskom pravoslavlju preovladava tradicionalni (ritualni) tip - vemik četiri obreda - Srbin koji je kršten (i krštava svoje potomke), venčan u crkvi, proslavlja slavu (eventualno Božić i Uskrs, na selu obavezno i litije) i sahraniće se uz opelo. Pojam klasične r. koristi se u sociološkim empirij skim istraživanjim a za razvrstavanje ljudi na reli gioznom kontinuumu. Na njemu su moguće, grubo omeđene, sledeće pozicije: r. (vemici) - sekularnost (religiozno neopredeljeni) sekularizam (nisu vemici) - ateizam (ateisti). Kontiniuum je tranzitivnog karaktera i dešavaju se, ponekad i spektakularna, pomeranja iz grupe u grupu. Konverzija od r. - preko sekularnosti i sekularizma - prema ateizmu, i obratno, pretvara se u nešto neizvorno ukoliko nije izvedena na human način. Štefica Bahtijarević je uvela skalu lične religij ske identifikacije (vemik, neopredeljen, nije vemik, ate ista) i preciznije lične religijske identifikacije: uveren i crkveno konformističan vernik (uvereni sam vemik) - nekonformističan vemik (religiozan sam, premda ne prihvatam sve što moja vera uči) - neopredeljen (dosta razmišljam o tome, ali nisam načisto da li verujem ili ne) - indiferentan (prema religiji sam ravnodušan) nereligiozan (nisam religiozan, iako nemam ništa protiv religije) - protivnik religije (nisam religiozan i protivnik sam religije). Dragan Pantić je, uključivši dimenzije stavova kognitivne i emotivne prirode, dinamičke sta vove, stavove o institucionalnim aspektima konfesije i morala, kao i stavove aktivizam-pasivizam, konstruisao originalnu skalu r. (R-skala): najjača nereligioznost (ateizam), srednja nereligioznost, slaba nereligioznost, mešani tip, slaba r., osrednja r. i najjača Naša tipolo gija računa sa teološki ubeđenim vernikom, tradicion alnim vemikom, pokolebanim vernikom, indiferentnim položajem, emotivnim, racionalnim i praktičnim atei stom. O religija C veroispovest S verovanje, religijsko
D. B. Đorđević renesansa (fr. renaissance - preporod, obnova). Re lativno nov pojam, koji u upotrebu ulazi tek u istorijskoj nauci XIX veka (kod Žila Mišlea i Jakoba Burkharta). Odgovarajući italijanski izraz, rinascita, upotrebio je u XVI stoleću Đuzepe Vazari. Trajanje i prostor u kojima se javljaju glavne kara kteristike ove epohe u delima raznih istraživača retko se poklapaju. Štaviše, neki od njih govore o dve, tri ili čak četiri r. (Žak Le Gof). Danas, međutim, preovlađuje stav da je taj izraz najprimerenije koristiti za oko tri
renesansa
stoleća evropske istorije (XIV do XVI vek), tokom ko jih je došlo do uspona sveukupne ljudske kreativnosti, i to pretežno u gradovima severnijih predela Apenin skog poluostrva. Uzlet stvaralaštva javio se i u ostalim delovima Evrope, no uglavnom inspirisan onim što se događalo na prostorima današnje Italije. Posmatrano u svetskim razmerama, r. je dovela do konačne prevlasti Evrope nad ostalim civilizacijama i/ili kulturama - pre svega, nad kineskom i arapskom, koje su u vekovima koji prethode tom dobu bile u naučnom i tehničkom pogledu nesumnjivo superiornije. R. je razdoblje originalanog i plodotvornog susreta klasične starine (antike) i ljudske inventivnosti, što je rezultiralo izvanrednim duhovnim i materijalnim ostva renjima. Sociološki značaj r. je u tome što su vrhunska postignuća u umetnosti, nauci i filozofiji bila praćena dubokim promenama u individualnom i grupnom životu ljudi. Čudu genijalnih delà u slikarstvu, vajarstvu, književnosti, arhitekturi, tehnici, medicini itd. treba dodati radikalan obrt u razumevanju istorije, čoveka i čovekovog delanja, te odnosa među ljudima, kao i u praktičnom preuređivanju različitih oblasti društvenog života - od privređivanja, pravne regulacije i politike, do porodice, vaspitanja i obrazovanja. U tom periodu se, prvi put u istoriji, javljaju glavni elementi onoga što savremeni čovek prepoznaje kao moderno ustrojstvo društvenog života. Najopštiji procesi koji su bili osnova uobličavanja tih elemenata jesu: rastakanje feudalnih zemljovlasničkih odnosa, uspostavljanje novih formi privatnog vlasništva i tržišnog načina privređivanja, te prevlast individu alizma i racionalnosti. Na primer, u bankarskom i trgovačkom poslovanju stvoreno je gotovo sve što i danas postoji: akcionarska društva, holding kompani je, krediti, kamate, menice, dvojno knjigovodstvo, osiguranje itd., tako da su mnoge tadašnje firme (ital. compagnia), načinom organizacije svog poslovanja, bile tako reći identične finansijskim ustanovama i trgovinskim preduzećima koja postoje u savremenim tržišnim ekonomijama. U sferi politike dolazi do cen tralizacije vlasti. Okvir njenog važenja bili su gradovi i pripadajuće im oblasti. No, centralizaciju je pratila i prva diferencijacija vlasti: odvajanje sudstva od zakono davnih i izvršnih instanci, tj. uvođenje racionalne i ob jektivne uprave. Sve je to bilo praćeno novim pravnim ustrojstvom i regulacijom, utemeljenim prevashodno na principima ponovno otkrivenog rimskog prava. Sasvim u skladu sa onim što se događalo u privređivanju i politici, u r. nastaje jedna nova, rani jim epohama ljudske istorije nepoznata struktura i di namika porodičnog života. U početku, porodice su bile,
renesansa
494
kao i u ranijim epohama, središta ekonomske aktivnosti ljudi i sastojale su se od mnoštva članova, srodnika i nesrodnika - tačnije, bile su tzv. proširene porodice ili domaćinstva. Jačanjem proizvodnje usmerene na tržište i novih vlasničkih odnosa, poslovanje se, po stupno, odvaja od kućne zajednice. Fizičko odvajanje ove dve sfere života bilo je praćeno njihovim strogim razdvajanjem u pravnom i računskom smislu. Preduzeće postaje sektor javnog delanja i odgovornosti, a porodica se povlači u sferu privatnosti, gde zadobija gotovo sve bitne karakteristike današnje, nuklearne monogamne porodice i, uz školu, postaje osnovni - u modernom smislu reči - agens socijalizacije. Brojni su aspekti r. (opšti, posebni i pojedinačni) u kojima sociologija nalazi ne samo temelje savremenih razvijenih društava nego i podstreke za svoju teorijsku i empirijsku izgradnju. Što se prvog tiče, u toj se epo hi, npr., po prvi put uspostavlja intenzivna vertikalna društvena pokretljivost - položaj ljudi više nije determinisan isključivo poreklom, nego sposobnostima i radinošću pojedinaca. U vezi s potonjim, tj. sa izgrad njom sociološke teorije (naročito teorije političke soci ologije), dovoljno je pomenuti nenadmašno delo Nikola Makijavelija; kada je reč o empirijskoj sociologiji, popis (ital. catasto) što gaje 1427. godine sprovela firentinska vlast (o čemu nas izveštava K. Klapiš), može da posluži kao metodološki uzor za sticanje valjane iskustvene evi dencije o svakom savremenom društvu. 3 modemost
K. Turza republika (lat. res publica - javna stvar). Državni oblik u kojem vlast vrše izabrani predstavnici naroda, a poglavar države se bira na ograničeni broj godina. Po tome se r. razlikuje od monarhije, u kojoj se vlast nasleđuje po načelu krvne harizme i doživotna je. Suština r. je vladavina prava i ograničena vlast. Predsednik r. kao vršilac najviše funkcije ne raspolaže ličnim privilegijama (koje ima monarh), već je politički i kri vično odgovoran, a može biti biran neposredno od na roda ili u parlamentu. U r. je izvor suvereniteta narod, a u monarhiji Božija volja. Za razliku od monarha, koji je neodgovoran, nema nikoga iznad sebe osim Boga i mandat mu je neograničen, predsedmei r. nisu neodgo vorni Božiji izaslanici, nego su podvrgnuti zakonu. R. je racionalna svetovna država, jer se vlast u njoj ne stiče rođenjem, niti Božijom milošću. Uprkos načelnoj odgovornosti, u praksi je bilo mnogo primera zloupotrebe vlasti u r. U autoritarnim nemonarhijskim režimima i diktaturama bilo je mnogo primera daje republikanski poglavar vladao doživotno
u režimu nepodeljene vlasti (socijalizam, vojni i auto kratski režimi u nerazvijenom svetu) i osvajao vlast vojnim ili partijskim udarom. Postoje i verske (islam ske) /-., u kojima se religijski pravdana vlast pogla vara ne nasleđuje, nego se ovaj bira plebiscitarno sa ograničenim mandatom. Kao i drugi oblici političkih režima, i r. je tokom istorije bila određena karakterom društveno-ekonomskih i klasnih odnosa: robovlasničke r. (Atina), aristo kratske feudalne r. (Venecija, Dubrovnik), buržoaske r. u XIX i XX veku (Francuska, SAD), socijalističke r. (SSSR, SFRJ). Radničke republike bile su republike saveta (Pariška komuna 1871, SSSR 1918, Mađarska 1919, Nemačka 1919). U klasnom pogledu, r. je, dakle, štitila razne interese. S obzirom na činjenicu da pojam r. obuhvata razne sadržaje (robovlasničke, feudalne, kapitalističke i socijalističke r.), može se reći daje on u sadržinskom pogledu fonnalan. Zato ga treba kombinovati s drugim, sadržinskim pojmovima, kao što su društ\:eno-ekonomske formacije. U užem, institucionalnom pogledu, prvi razvijeni republikanizam javlja se u antičkom Rimu u ustanovi konzula. Konzul je biran ili samo na godinu dana (načelo anuiteta), ili su za svaki omeđeni period birana dva konzula (načelo kolegijalnosti). U R im uje moć počivala na ugledu (lat. auctoritas) i efektivnoj izvršnoj vlasti (potestas). Pored ove dve komponente poretka, Ciceron pominje i treću - libertas. Bila je to oznaka za pravo koje je pripadalo slobodnim građanima. U r. je auctoritas označavao odluke senata, a u monarhiji volju i naredbe kralja. Prelaz u monarhiju tekao je u Rimu postupno. Najpre je imperator napustio osnovno republikansko načelo jednogodišnjeg mandata službe, počeo da gomila ovlašćenja i, na kraju, potisnuo ko legu, čime je napustio treće načelo r. - kolegijalnost službi. Sa ustoličenjem parlamentarizma menja se i po jam /-. Ipak je zajedničko svim oblicima r. da se vlast ne nasleđuje. Podela vlasti i sloboda govora i sticanja je po klasičnom učenju suština r. U slobodu spada i pravo na otpor, »pravo na revoluciju«, pa je r. tesno povezana s prirodnim pravom. U srednjem veku o tome svedoči pravo na ubistvo tirana. Brut je bio mitološki uzor tog republikanskog prava. Razvijena republikanska kultura počiva na neotuđivim građanskim vrlinama: poštovanje zakona, osećanje dužnosti, ali i nezavisnosti i prava na kritiku, poštovanje manjine itd. Prve samostalne r. bile su italijanski srednjovekovni gradovi: Sijena, Firenca, a kasnije Đenova i Venecija. I u drugim zem ljama (Poljska, Rusija, Švajcarska, Holandija) pojedini gradovi počinju da se otimaju centralističkoj monarhij
495 skoj vlasti organizujući se kao r. Kalvinove pristalice bile su republikanski usmerene, dok su se luteranizam i anglikanizam prilagođavali monarhizmu. Pravoslavlje i rimokatolicizam su takođe bili bliži monarhizmu. U XVII veku, engleski puritanci i kalvinisti pokušali su preko r. da se odupru monarhiji i kuriji, što je samo privremeno uspelo Kromvelu. Opirući se britanskoj kruni, i SAD su 1783. godine uvele r. Bila je to re publikanska revolucija protiv kolonijalizma britanske monarhije. Irska je takođe 1949. godine prihvatila republikanizam u protivstavu britanskom monarhizmu. U idejnom pogledu, iza svih republikanskih pokreta sta jalo je klasično učenje o prirodnom pravu (Džon Lok, Šarl-Luj de Monteskje, Žan-Žak Ruso). U Francuskoj je 1792. godine uvedena a od tada u Evropi počinje polarizacija između monarhista i republikanaca. Godina 1848. bila je veliki podsticaj osmišljavanju socijalističke i komunističke besklasne r. lišene kralja, plemstva, ali i buržoazije. Socijalistička r. prvi put je uvedena 1871. u Pariškoj komuni. Naredni talas republikanstva sti gao je nakon Prvog svetskog rata, kada su Nemačka, Rusija, Austrougarska, a nešto kasnije i Turska, pos tale r. Kraj Prvog svetskog rata označio je široki izlaz republikanstva na scenu Evrope. Međutim, taj proboj nije uvek bio demokratski niti napredan. Fašizam je bio reakcionarni izraz sloma evropskog monarhizma. Sve do 1918. godine republikanstvo, izuzev u Francuskoj i SAD, nije bilo dominantno niti uticajno. Tri francuske republike (Prva 1792-1804, Druga 1848-1852. i Treća 1870-1940) nisu sve do kraja Prvog svetskog rata ugrožavale monarhizam. Epohalnim republikanskim udarom 1917-1918. godine došlo je do sloma tri ev ropska carstva, a tada se srušila i monarhijska kultura. U sklopu sve ubrzanije dinamike širenja ideja, uz rast so cijalnog nezadovoljstva širokih slojeva, a pod uticajem pre svega Oktobarske revolucije, srušena je hegemonija monarhizma u Evropi. Staro društvo izgubilo je nebesko ovlašćenje, a rušenjem moćnih carstava republikanstvo je definitivno trijumfovalo. Nakon 1945. godine raširilo se socijalističko republikanstvo u Evropi i Aziji. Od tada u Evropi nije bilo restauracije monarhije, osim u Španiji 1975. godine, kada je, nakon Frankove smrti, krunisan Huan Kariös I. 3 država 3 monarhija 3 politički sistem T K u ljić
rctradicionalizacija (lat. re - ponovo: traditio, od tradere - predati, preneti). Obnavljanje tradicionalnih obrazaca društvenog života i tradicionalnih vrednosti u društvima koja su već zahvaćena procesima moder nizacije i globalizacije.
reurbanizacija Jedno od osnovnih nasleđa klasične sociološke misli je ideja da, s razvojem modernih društava, tradicionalna kultura polako zamire i gubi na značaju. Ova ideja je pro istekla još iz prosvetiteljske vizije društva i predstavlja jedan od ključnih elemenata modernističke paradigme. Takav pristup tradiciji i tradicionalnoj kulturi posebno je razrađen u okviru teorija modernizacije, kao što su teorija o kulturnom zaostajanju (eng. cultural lag), Vilijama Ogberna, teorija Volta Rostova o ekonomskom uzletanju (take-off), teorija konvergencije Danijela Lemera i Klarka Kera itd. R. predstavlja savremeni proces koji se ne može u celini objasniti u funkciji modernizacije, a da se ne dovede u pitanje preispitivanje tog pojma, upravo zato što se pojavljuje kao oblik njene krize. Zato se r. često određuje kao fenomen postmodernog društva. Reafirmacija tradicionalnog pojavljuje se na globalnom planu kao nemogućnost progresa, kao težak balast globalnog svetskog sistema i kao naličje pozitivne vizije globaliza cije, očitujući se u procesima segmentacije društva, pre ko religijskog fundamentalizma, nacionalizma, buđenja etničkih konflikata i obnavljanja ideala patrijarhalnog i običajnog društva. Kao deo krize globalnog svetskog sistema, r. dovodi u pitanje njegovu ravnotežu, mogućnost unifikovanogh kulturnog razvoja i opšteg progresa, reafirmiše pitanje o mogućnostima alternativnog kulturnog razvoja, te nalaže preispitivanje odnosa između postojećih centara moći i periferije unutar svetskog poretka. 3 društvo, tradicionalno O tradicija O tradicionalizam ;V. Sekulić
rcurbanizacija (re - ponovo, natrag; ui bs - grad). Pojam uveden u sociologiju grada, kao i ostale dis cipline koje se bave proučavanjem prostora, da bi se označila nova faza prostorno-demografskog razvoja gradova razvijenih kapitalističkih zemalja. Teoretičari ekološkog pravca smatraju r. fazom univerzalnog modela urbanizacije koja odgovara postindustrijskom razvoju društva. Nakon urbane dekoncentracije, koja je obeležila procese suburbanizacije i dezurbanizacije tokom osamdesetih godina XX veka, primetan je su protan trend označen kao r. U užem smislu, pojam r. obeležava lagani porast stanovništva centralnih grad skih područja (eng. inner cities) usled mehaničkog pri rasta, s veoma ograničenim uticajem na porast ukup nog gradskog stanovništva, jer je nivo urbanizacije u razvijenim zemljama već dostigao maksimum. U so ciologiji grada proces r. posmatra se u uzročnoj pove zanosti sa strukturnim karakteristikama postindustrijskog društva, posebno karakteristikama globalizacije,
reurbanizacija
496
promenjenom ulogom države blagostanja, izmenama u životnom stilu različitih socijalnih grupa, koje se na nivou grada najuočljivije ispoljavaju u procesu dezindustrijalizacije i »džentrifikacije« centralnih gradskih područja. Činjenica da postsocijalističke zemlje ulaze u postindustrijsku fazu razvoja istovremeno s promenama socioekonomske organizacije društva privlači pažnju teoretičara neomarksističkog i neoveberijanskog prav ca. Oni ukazuju na uticaj socijalističkog nasleđa koji ograničava proces »džentrifikacije« a podstiče proces kapitalističkog modela suburbanizacije, što proces r. u ovim zemljama može odložiti i/ili dovesti u pitanje. O džentrifikacija O suburbanizacija O urbanizacija M. Pelrović
revolucija (lat. révolutio - prevrat, preokret). Vrsta društvenih promena i kretanja. Pod r. se najčešće podra zumeva brza, korenita, suštinska promena društvenih pojava, odnosno društva kao celine, te se takvo značenje suprotstavlja značenju pojma evolucija. Društvena kretanja karakterišu se kako dugotrajnim periodima stagnacije, tako i permanentnim promenama nebitnih svojstava pojava, ali i burnim i dubokim promenama suštine i strukture kako pojedinih pojava, tako i konk retnog globalnog društva. Najznačajnije r. koje su pred stavljale političku, ekonomsku i socijalnu prekretnicu u istoriji modernog društva bile su Američka r., Francuska r. i Oktobarska r. u Rusiji. Malo je pitanja u sociološkoj teoriji koja su izazvala tako oprečna mišljenja kao što je pitanje suštine i načina društvene promene. Pita nje / ., odnosno evolucije kao načina menjanja društva jedan je od ključnih problema u svim sociološkim te orijama. Pored toga, priroda revolucionarnih promena, njihove političke i socijalne posledice, imaju i u okviru marksističke teorije različita tumačenja. Problem shvatanja i određenja r. postojao je sve složeniji za marksiste jer su očigledne činjenice društvenog života u XX veku dovodile u pitanje kako sâm pojam r., tako i ideju pro gresa shvaćenog u marksističkoj teoriji. O marksizam O promena, društvena O razvoj, društveni M. Todomvić
re z id e n c ija ln a seg reg acija (lat. resiclentio prebivalište; segregare - odvojiti, rastaviti). Sadržaj pojma r. s. u sociologiji grada upućuje na prostorno izolovanje određene grupe ljudi specifične po nekom društvenom obeležju (statusnom, klasnom, etničkom) radi sprečavanja i/ili kontrolisanja kontakata s drugim grupama različitih obeležja. R. s. je fenomen proučavan od samog nastanka sociologije grada. U ekološkom pri stupu Čikaške škole on se smatrao proizvodom osnovnih
ekoloških procesa (kompeticija, dominacija i sukce sija), a na gradska područja nastanjena stanovništvom različitih društvenih obeležja gledalo se kao na nešto prirodno, inherentno gradskoj situaciji i funkcionalno s obzirom na integraciju njihovih pripadnika u šire društveno okruženje. Neomarksistički pravac insistira na drugačijem pristupu u razumevanju r. s. Socijalna hom ogenost stambenih područja sm atra se jednim od moćnih mehanizama urbane i stambene politike u obezbeđenju dominacije i regulacije interesa vladajućih klasa, odnosno represije i integracije klasa kojima se vlada. Na ovaj način se prostorna dimenzija preko r. s. stavlja u direktnu funkciju postojećih socijalnih raz lika i doprinosi njihovom intenzitetu. Neoveberijanski tretman r. s. je širi od neomarksističkog jer se stepen r. s. ne shvata samo kao teritorijalizacija socijalnih nejednakosti po osnovu položaja na tržištu rada i ka pitala već i pod uticajem drugih dimenzija socijalnog položaja i socijalnih vrednosti koje operacionalizuju urbane/stambene politike različitih zemalja. Tako se stepen r. s. značajno razlikuje među zemljama tržišnih sistema upravo pod uticajem različitih tipova države blagostanja, dok je u socijalističkim sistemima bio prvenstveno određen stepenom političke, a ne ekonom ske moći. Sa stanovišta socijalnih aktera, u zavisnosti od njihovog društvenog obeležja, r. s. se može smatrati dobrovoljnom ili prisilnom. U ovom pogledu, eksklu zivne stambene četvrti elite, eksluzivističke enklave, su protstavljene su getoiziranim i slamiziranim područjima grada čiji su korisnici na najnižim pozicijama socijalne piramide. Na mikronivou se prepoznaju i pozitivni i negativni elementi socijalne homogenizacije stambe nih područja. S jedne strane, razvijanje potkulturnih obrazaca može olakšavati organizaciju svakodnevnog života i socijalnu integraciju stanovnika nižeg socijal nog statusa: najpoznatiji primer su etničke enklave u velikim gradovima razvijenih zemalja (italijanske, ki neske četvrti). S druge strane, isti obrasci mogu voditi dubljem izolacionizmu, čijoj reprodukciji doprinosi i sistem obrazovnih institucija koji, distribuiran po teritorijalnom principu, odražava kvalitativne razlike između stambenih područja. Najproučavaniji primer su crnačka geta u američkim gradovima. Sadržaj pojma r. s. ulazi u sastav šireg pojma urbane segregacije. 3 geto O urbana segregacija M. Pelrović
rezidua/dcrivacija (lat. residuum - ostatak; derivatio - izvođenje). Dva pojma međusobno pov ezana u sklopu sociološke teorije koju je u svom obimnom delu Rasprava o opštoj sociologiji (1916) formulisao Vilfre-
497
•
do Pareto, italijanski ekonomista i tvorac matematičke ekonomije. Za razliku od ekonomije, koja se bavi samo logički zasnovanim ljudskim delanjem (analiza racionalnih iz bora najprikladnijih sredstava za ostvarenje datog cilja, tj. pribavljanje i raspodelu retkih resursa), predmet soci ologije su različiti oblici logički neutemeljenog, dakle, iracionalnog i emotivnog postupanja u kojima protiče najveći deo društvenog života. U logičkim delanjima objektivni cilj poklapa se sa subjektivnim, dok se u nelogičkim on razlikuje od subjektivnog cilja. Otuda potiče spontana čovekova težnja da različitim mo ralnim, verskim i sličnim učenjima nelogička delanja prikaže kao logički zasnovana. R. i d. su dva elementa tog procesa racionalizacije iracionalnog: (a) r. je kon stantan element, tj. nelogičko, instinktivno jezgro, izraz ljudskog osećanja kojim se uspostavljaju odnosi među stvarima i svakodnevnim životnim činjenicama pribav lja simbolička vrednost; (b) d. je varijabilni element, naime tumačenje koje ljudi iznalaze da bi pred sami ma sobom opravdali određeno ponašanje ili postupak. R. nemaju realnu egzistenciju već predstavljaju analitičke sheme kojima sociolog pribegava da bi opisao i razumeo psihološke i biološke osnove funkcionisanja jednog društvenog sistema. Glavne vrste r. su: (1) nagon za kombinovanjem; (2) postojanost agregata; (3) potreba za preispitivanjem osećanja pomoću spoljašnjih činova; (4) /•. koje su u vezi s društvom: (5) potreba za očuvanjem integriteta ličnosti i (6) seksualne r. Karakter r. - koje su, kao bazični i konstantni instinkti i osećanja, inhe rentne društvenom životu - utiče na karakter ljudskog ponašanja koje je postojano u toku vekova. D. su, pak, promenjivi elementi koji čoveku pomažu da, pukom verbalnom »logicizacijom« nelogičnog, u sopstvenim i tuđim očima opravda dejstvo r. Četiri su vrste d.: ( 1) tvrdnje; (2) autoritet; (3) usklađivanje sa osećanjima i načelima i (4) verbalni dokazi. Razlozi zbog kojih se ljudi povode za pojedinim d. nemaju ničeg zajedničkog s njihovom demonstrativnom ili eksplikativnom moći: one se prihvataju takve kakve jesu, bez racionalnog preispitivanja svoje uverljivosti. Najhitnija funkcija im je da obezbede makar prividnu koherentnost iracio nalnog ponašanja. U sklopu Paretove teorije o kruženju elitu, kod »lisica« preovlađuju kombinatorske r., tj. težnja da se po svaku cenu uspostavljaju veze među stvarima, čak i kada među njima nema nikakve logičke povezanosti, dok kod »lavova« u prvi plan izbijaju r. postojanosti agregata, naime sklonost da se pošto-poto očuva postojeća kombinacija elemenata. Ova mehanicistička sociopsihološka teorija, prožeta dubokim antropološkim pesimizmom, u izvesnoj meri
ritual nalikuje psihoanalitičkom tumačenju reprimirajuće uloge koju super-ego ima u odnosu na id, ali ni izdaleka nije postigla uspeh Sigmunda Frojda i njegovih sledbenika. Pojmovi r. i d. ostali su zatočeni unutar Paretove teorijske konstrukcije i - nastranu pokušaj Talkota Parsonsa i, docnije, Rejmona Arona da italijanskog eko nomistu »kanonizuju« kao klasika sociologije - podelili njenu sudbinu pukog kurioziteta u istoriji nauke o društvu. O elita w psihologizam A. Mimica
ritual (lat. ritus - verski običaj, obred). Formalne kolektivne prakse koje se izvode periodično s naglašeno simboličkim ciljevima. R. spada u one distinktivno ljud ske načine ponašanja koji se mogu uočiti još na samim počecima nastanka društva, npr. u vidu ritualnog sahranjivanja. R. podrazumevaju upotrebu posebno iza branih gestova, reči, tekstova, muzike, pesama, plesa, procesije, korišćenje posebnih predmeta, hrane, pića, a neki put i droga. R. se takođe povezuje sa žrtvovanjem i darivanjem, a u nekim slučajevima i s transom. On se odnosi na nešto što prevazilazi i preobražava, transcendira svakodnevicu i daje joj naročit vrednosni i simbolički smisao. Stoga, npr., okopavanje bašte nije dok rukovanje u osnovi jeste. Ritualna ponašanja nemaju neposredno racionalnu osnovu, te njihovo izvođenje nema neku očigledno pre poznatljivu svrhu. U početku, u antropologiji nije prav ljena distinkcija između običaja, ceremonije i / ., a kasni je ovaj poslednji pojam počinje posebno da se povezuje sa sakralnim, religijskim ili magijskim značenjima, dok se ceremonija i običaj povezuju s profanim značenjima i izvode iz sekularne tradicije. Ova značenja se mešaju u onoj meri u kojoj se profano i sakralno iskustvo u stvarnosti preklapaju (npr. predmet ritualne ekonomske razmene istovremeno je i nosilac mane, mistične moći). Značenja r. uvek imaju svoju doktrinarnu interpretaciju određenu odgovarajućom tradicijom u sklopu koje se r. izvodi. Više antropologa je isticalo važnost razgraničavanja ritualnih od ekonomskih vrednosti. Bronislav Malinovski i Alfred Redklif-Braun naglašavaju povezanost /•. sa eksluzivnošću i specijalnim situacijama, npr. s posebno luksuznom hranom, rizičnim životnim okol nostima kao što je ribarenje na otvorenom itd. Za Karla Marksa je ritualno ponašanje oblik otuđenog fetišističkog odnošenja prema stvarnosti. Emil Dirkem i Alfred Redklif-Braun smatraju da su osnovne funkcije r. ostvarivanje društvene kohezije, čime r. dobija pod jednako politički, kao i religijski značaj. Malinovski ih
ritual
498
N. Sekulić
tet. S privredno-civilizacijskim ujednačavanjem prio balja i kontinentalnog zaleđa, sa stavljanjem celokupnog »privrednog sveta« pod jedan državni krov i s jačanjem odbrambeno-organizacione uloge države, postepeno se gube pominjana naročita svojstva »antičkog kapitali zma« i antička robovlasnička društva počinju da po primaju dobro poznate osobine orijentalne despotije. Ipak, velike varvarske najezde i odsustvo nužnosti regulacione uloge države u poljoprivredi onemogućiće uspostavljanje prave orijentalne despotije i dovesti do razvoja prema feudalizmu (na Zapadu), odnosno prema kolonatskom, zatim »slobodnoseljačkom« i, na kraju, pseudofeudalnom obliku društva (na Istoku). O društveno-ekonomska formacija O ropstvo S. Anton ić
robovlasništvo. Naziv za istorijsko razdoblje ili istorijska društva, koji se odnosi na sredozemna društva od VI veka pre n. e. do II veka n. e. Osnovna odlika robovlasničkih društava je privredni i socijalni značaj proizvodnog ropstva. Antička robovlasnička društva raz likuju se od drugih društava zasnovanih na proizvodnom ropstvu po tome što su ona tada bila središta »privred nog sveta« (nem. Weltwirtschaft), a ne privesci svetske privrede. Antička sredozemna civilizacija gradova-država (polisa) nastaje u vojno i politički još praznom prostoru i od samog početka je nosilac razvijenije vojne tehnologije od okruženja. Stoga je antički polis u osnovi vojno ustrojen i često svesno vodi ekspanzionističku politiku. Pobednički rat donosi stanovnicima polisa zemlju i robove. Ijedno i drugo se, u privrednom smis lu, može uspešno upotrebiti, naročito za uzgoj vinove loze i masline, a ovi proizvodi, traženi u okruženju, lako se prevoze zahvaljujući blizini mora. S druge strane, srazmerno redovne padavine isključuju neophodnost državne organizacije sistema za navodnjavanje i odvodn javanje (uobičajenih u orijentalnim despotijama). Otuda se u antičkim robovlasničkim društvima razvija osoben oblik društvenoprivrednog sklopa - tzv. antički kapi talizam. Njega odlikuje inokosna poljoprivredna proi zvodnja, privatno vlasništvo, tržište robe i radne snage, individulizam itd. Ali, tu su i svojstva drugačija od onih koja nalazimo u današnjim kapitalističkim društvima, poput vantržišnog i paradržavnog preduzetništva, koje počiva na političkoj zloupotrebi i korupciji (naročito prilikom raspodele osvojenih robova i obradive zem lje). Društveni parazitizam najsiromašnijih nosilaca građanskog prava (kakvih je u Rimu bilo 320 000) počivao je na pljački i iskorišćavanju pokorenih suseda. Preo vlada vao je ratničko-parazitski, a ne tržišni mentali
rod (eng. gender). Pojam koji su u društvene nauke uvele neofeministkinje kako bi ukazale na suštinsku, generičku prirodu polnih razlika koje potiču od so ciokulturne determinacije, a ne izpolneprirode ljudske vrste. Muškarci i žene se određuju kao rodne vrste koje su proizvod sociokulturnog i istorijskog oblikovanja i uslovljavanja. Polna razlika je univerzalno prisutna, ali način, značaj i vrste odnošenja među polovima su specifično istorijski, kultumosocijalno uslovljeni. Femi nizam i socijalna teorija uopšte trebalo bi da se više pos vete izučavanju epistemološko-metodoloških problema koji proizlaze iz univerzalne polne struktura!izacije i beskonačne istorijske varijabilnosti rodnih diferenci jacija u ljudskoj vrsti. Pojam r. u sociologiju i društvene nauke unosi bitno nove polazne pretpostavke i aspekte koji u prošlosti nisu bili prisutni u posmatranju socijal nog ponašanja. To su: (1) sve društvene situacije koje su rodno obeležene, te otuda u svakoj socijalnoj situaciji treba tražiti informaciju o rodnom aspektu, bez obzira na to da lije taj aspekt jedini, najvažniji ili malo važan; (2) obeležje r. odnosi se na pripadnike oba pola, a ne samo na žene; u tom smislu, rodnost uvek podrazumeva neku vrstu saodnošenja, tj. on je relacioni pojam; (3) kate gorija /.je korisna za razdvajanje seksualnog ponašanja od socijalno pripisanih normativnih uloga polova, što podrazumeva da polnost nije direktno detereminirajuća odrednica rodnosti; (4) r. i rodnost su procesi, a ne traj no stanje stvari; rodnost uvek podrazumeva činjenje od strane socijalnih aktera, odnosno nastajanje, stvaranje ili delovanje u odnosima među polovima ili povodom polnosti; (5) u epistemološko-metodološkom pogledu r. i rodnost se mogu posmatrati kao nova paradigma koja, pored dosad fundamentalnih paradigmi klase i rase, do nosi treću odrednicu, naime r.
određuje s obzirom na ljudske individualne potrebe. U tom kontekstu, iracionalnost r. određena je potrebama koje ne mogu da se zadovolje na racionalan način. Sig mund Frojd takođe daje individualističko i psihološko objašnjenje r., povezujući ga s pojmom potiskivanja i seksualne sublimacije. Za razliku od njih, Klod Levi-Stros posmatra r. s obzirom na njegove kognitivne funkcije i interpretira ga kao vrstu jezika kojim se us postavljaju osnovne klasifikacione sheme stvarnosti i omogućuje društveno organizovanje. U osnovi, funkcije r. mogu biti različite i ticati se pojedinca, dela društva ili zajednice kao celine, u za visnosti od toga o kojem r. je reč. O običaj O obred
rok kultura
499 Novi pojam ima dvostruku saznajnu funkciju: ( 1) na deskriptivnom planu - za empirijsko proučavanje polnih razlika; (2) na kauzalnom planu - za objašnjenje socijalne nejednakosti i odnosa društvene moći između polova. U ovom drugom slučaju razvijene su u okviru savremenog neofeminističko-postmodemističkog diskursa tri osnovne teorijske paradigme za objašnjenje rodnih nejednakosti: (1) neomarksistički teorijski diskurs koji nastoji da poveže patrijarhat i kapitalizam kao okvir nastanka i održavanja ženske potčinjenosti; (2) feministički diskurs koji ukazuje na patrijarhat kao univerzalnu, temeljnu karakteristiku rodnih nejednakos ti i socijalne potčinjenosti žena; (3) poststrukturalistički pristup koji je kombinacija nekoliko shvatanja u ko jim a se naglasak stavlja na simboličku komunikaciju i svest u formiranju rodnih identiteta i subjektiviteta (Nensi Čodorov, Žak Lakan, Kerol Giligan). Pojam r. doživeo je dubok odjek i široku primenu u književnosti, istoriji i antroplogiji, ali još nije došlo do revolucije u sociološkom posmatranju i tumačenju polnosti i polnih razlika. 3 feminizam 3 pol 3 studije roda A. Milić
roditeljstvo. Pojam koji se odnosi na praksu odga janja potomstva. R. se retko nalazi kao pojam u stari jim rečnicima, ili kao đefinisana zamisao u klasičnim društvenim teorijama. Ukoliko se pojavljivao pojam roditelj, on je uglavnom korišćen kao sinonim za oca kao nosioca autoriteta, moći i vlasti, dok je pojam r. korišćen da se ukaže na poreklo (duhovno ili krvno r ). Savremeni pojam r., koji je u upotrebi poslednjih nekoliko decenija, predstavlja rodni pojam za pojmove materinstva i očinstva. Kao polno neizdiferenciran, pojam r. ukazuje na izmenjivost roditeljskih uloga supružnika. Njime se ukazuje na postmodemu stvarnost porodice, odnosno postuliraju se simetrični položaji i partnerski odnosi članova porodice (intrageneracijski i intergeneracijski). R. se može definisati kao praksa - skup stavova, odnosa i aktivnosti u svakodnevnom životu pojed inca koji odgaja potomstvo. Iako se često naglašavaju njegovi biosocijalni sadržaji, r. i u svom normativnom, relacionom i praktičnom aspektu predstavlja društveni konstrukt. Svi elementi r. bitno su kulturnoistorijski određeni. Istorijski posmatrano, motivacija za r. pomera se s pretežno nagonske, preko instrumentalisticke, do pretežno altruističke. Normativni aspekti r. - stavovi, vrednosti, percepcije - određeni su đorhinirajućim ide alom roditeljskih uloga u datom društvenoistorijskom kontekstu. Osećanja, odnosi i aktivnosti koji čine
praksu r. u značajnoj su vezi sa društvenoistorijskim konstruktom detinjstva. Osim bazične afektivnosti koja je konstantna, kvantitet i kvalitet roditeljskih osećanja bio je podložan istorijskim i kulturološkim promenama. Evolucionistički opredeljeni autori smatraju daje odnos roditelja prema deci napredovao od infanticida, preko odbacivanja, ambivalentnosti, dominiranja, socijalizatorskog uticaja do današnje permisivnosti (Lojd De Moz). U okviru tzv. »detecentrične« (eng. child-centered) kulture modernog doba, dolazi do »proletarizacije /-.« (Kristofer Leš): ono je pod stalnom paternalističkom brigom specijalizovanih instanci društva. Budući da su stalno izloženi uticajima aktuelnih saznanja o dečijoj prirodi i odlikama detinjstva, kao i promenjivih stilova u odgajanju dece, roditelji gube poverenje u vlastitu kompetentnost u odnosu prema potomstvu. U modernoj »detecentričnoj« porodici, ideal vaspitanja je investi ranje u budućnost dece, te je, shodno tome, r. zasno vano na »žrtvovanju« za njihovu dobrobit. Za razliku od toga, u savremenoj porodici, zasnovanoj na partnerskom zajedništvu, r. postaje jedan od vidova samorealizacije pojedinca. Savremeno društvo poznaje pluralitet porodičnih oblika i s njima povezanih ispoljavanja r.: jednoroditeljske porodice (roditelji samci), binukleame porodice (roditelji dece bračnog druga, tj. pomajke i poočimi), komunalno življenje (deljeno r„ usvojenje, hraniteljstvo, r. nakon veštačkog začeća i »surogat maj ke«), porodice homoseksualaca - roditelji homoseksu alci i si. Postalo je očigledno da izmenjena društvena stvarnost ima teorijske i praktične implikacije u smislu neophodnosti rekonstrukcije pojma i prakse r. 3 materinstvo 3 očinstvo 3 sociologija detinjstva S. Tomanović rodoskvrnuće, v. incest rok kultura. Dominirajuća forma popularne kul ture od pedesetih do početka devedesetih godina XX veka, zasnovana na rok muzici, koja ističe vrednosti buntovništva, beskompromisnosti, nekonvencional nosti, veliča samosvest i autonomiju pojedinca te kon stantno pomera i preispituje moralne granice i vrednosti građanskog društva, suprotstavljajući se društvenom i kulturnom establišmentu. Izrazi rok ili rokenrol (engl, rock, rock androif) ima ju poreklo u izrazu rocking kojim pevači crnačke gospel muzike sa američkog Juga označavaju stanje duhovne ushićenosti. Č etrdesetih godina izraz dobija nova značenja. Sjedne strane, on se odnosi na način plesa, a s druge, kao i izrazjazz, implicira seks preko skrivenog
rok kultura podtekstualnog značenja (primer je pesma Roja Brauna »Good rocking tonight«). Stvaranje izraza rock’n ’roll pripisuje se Alenu Fridu, disk-džokeju iz Kiivlenda koji ga koristi na radiju kako bi opisao rhythm and blues, iako se prvi put javlja 1922. godine u pesmi Triksi Smit »My man rocks me with one steady roll«. U periodu nastanka, četrdesetih godina XX veka u SAD, rock ’n 'rollje kao muzički stil bio mešavina prven stveno crnačkih muzičkih izraza (rhythm and blues, blues, boogie woogie, jazz, gospel) i country muzike belaca. Autentičnost muzičkog izraza je u melodijskoj i harmonijskoj jednostavnosti i povećanju zvučnog volumena osnovnih instrumenata pojačalom za gitaru (bas, ritam i vodeća gitara). Tekstovi su usredsređeni na gledišta i interesovanja prevashodno mlade publike, a sugestivna i subverzivna značenja, njihova prijemčivost za-mlade ljude i korišćenje droga i alkohola predstavljali su pretnju za starije generacije. R. k. se javlja u periodu kada muzička industrija traži novo tržište, a mladi kao publika tragaju za medijem koji će im omogućiti da se izraze. Kulturna industrija u SAD uvidela je da postoji belo tržište za crnu muziku te je kapitalizam prenebregao postojeće društvene, kul turne i rasne predrasude. Kad je 1964. godine doživeo uspeh u Velikoj Britaniji, rok se proširio svetom. Počeci i čitava istorija r. k. obeleženi su specifičnom kulturnom borbom koja se odvijala između umetnika, nezavisnih muzičkih marki, publike i muzičkih korpo racija. U samoj kulturi idologizovana je pojmom seli out (prodati se) koji podrazumeva da autor/grupa pot pisivanjem ugovora s korporacijom gubi autentičnost, autonomiju, kreativnost, političku oštricu i kredibilitet uopšte. Koreni ovog stava proizlaze iz jedne od os novnih funkcija r. k., naime njene uloge u potrebama mladih da stvore kulturu koja će se razlikovati od domi nantne (mainstream) kulture i obrazuju sopstveni so ciokulturni identitet. Otuda je osnovno obeležje r. k. i svih njenih aspekata ustrajno suprotstavljanje muzičkoj industriji kao predstavniku dominantnog društva. Otpor mainstream kulturi vidljiv je u stilu, načinu plesa i svim ostalim segmentima izraza mladih. Rok je Od početka (s popularnošću Elvisa Prislija pedesetih godina) postao deo mainstreama, a kasnije neodvojiv deo popularne kulture. Ipak, paralelno stva raju i deluju i marginalni, underground ili alterna tivni autori r pravci koji estetski, etički i sadržajno osvežavaju, pokreću i menjaju uspavanu i oslabljenu scenu. Garažni bendovi. Bob Dilen, Frenk Zapa, The Doors, The Velvet Underground i drugi šezdesetih godi na usmeravaju rok u novim pravcima. Sedamdesetih godina engleski pank je izazvao revoluciju u estetskom
500
(agresivan ritam, glasne gitare) i političko-ideološkom smislu (anarhističko-nihilistički tekstovi i društveno-politička angažovanost). New wave, no wave i post punk u sledećoj deceniji u muzički, kulturni i društveni korpus k. uvode ideje evropske muzičke avangarde (Cage, Stockhausen, Russolo itd.) i, odbacivši tradicion alni r ’n ’r format, inkorporišu spoljašnje uticaje (f 'ree jazz njujorške Loft scene, funk i disco). U drugoj polo vini osamdesetih godina afirmiše se nova scena indie, ili alternativni rok sa benđovima poput Sonic Youth, Fugazi, Big Black, Pixies itd., koji naglašavaju iskrenu ekspresivnost. Druga polovina devedesetih obeležena je pravcempost-rock, koji koristi rok instrumentaciju u drugačije svrhe. Gitare postaju zamena za vokal i struk turu pesme, a ne više instrument koji proizvodi rifove ili akorde tipične za rok. Sve pomenute inovacije rezultirale su novim promenama: kreativnost je zamenjivana komercijalnošću, a muzička industrija i komercijalni bendovi koristili su inovacije iz prethodnih godina. Današnja rok muzika je obeležena tehnikama semplovanja, elektronskim instrumentima, kakofonijom i muzičkim uticajima izvan afroameričkih i englesko-irskih tradicija. Anarhističko-kritičku ulogu pank roka preuzima hip-hop, a dance muzika je dominirajuća forma popularne kulture. Iscrpljivanjem psihosocijalne dinamike muške pobune, r. k. se susrela s mogućnošću da joj je jedina nova granica žensko iskustvo. Z>omladina O potkultura O sociologija umetnosti M. Ognjanović romologija (rom. rrom - čovek). Već nekoliko de cenija razvija se posebna naučna disciplina posvećena proučavanju života i običaja Roma, za koju se ustalio naziv r., a naučnik posvećen istraživanju romske kul ture naziva se romolog. Temelje savremene r. u svetskim razmerama udarali su brojni naučnici, pre svega sociolozi, antropolozi, etnolozi i lingvisti, među kojima se izdvajaju Marsei Kurtijad, Jan Henkok, Leh Mruz, Tomas Ekton i Džudit Oukli. U domaćim okvirima na jpoznatiji romolozi su Aleksandra Mitrović, Đurđica Petrović, Rajko Đurić. Goran Bašić i Dragoljub B. Đorđević. U međuvremenu je r. zadobila akademsko priznanje u brojnim zemljama u kojima se izučava na dodiplomskim, magistarskim i doktorskim studijama - od Ukrajine, preko Češke i Francuske, do Velike Britanije - ali ne i kod nas. Ranije uobičajeni etnonim Cigani danas je politički nekorektan i opravdano g aje upotrebljavati isključivo u odgovarajućem umetničkom ili naučnom kontekstu. Na prvom Svetskom kongresu Roma (London, 1971 )
501 usvojen je način na koji Romi sami sebe imenuju, a ime Cigani odstranjeno je kao sramotno; pesma »Đelem, Đelem« proglašena je za romsku himnu, odlučeno je da zastava ima zelenu i plavu boju s tačkom u centru, te da se kao Svetski dan Roma slavi 8. april. Poreklom iz Indije, Romi su se, između IV i X veka, rasprostrli na sve strane sveta: ima ih od Aljaske do Au stralije, od Južnoafričke Republike do Finske, pa ih je danas u svetu oko 60, a u Evropi 12 miliona. U tom du gom vremenskom periodu ponekad im se gubi svaki trag, kao da ih je neko namemo potisnuo i zaboravio, ili su sami morali negde da se sakriju; katkad, pak, oni svom žestinom izbijaju na istorijsku pozornicu. U tom smislu je prošlo stoleće - tačnije, njegova druga polovina - označavalo period kada se, od zaboravljenog etnosa, Romi pretvaraju u manjinu u usponu. Romi spadaju u miroljubiv narod - u istoriji nije zabeleženo da su ikad ratovali - ali su, poput Jevreja, ne prestano bili žrtve etničkog nasilja, proterivanja, pogro ma i, kao što se tek sada otkriva, holokausta. Za vreme holokausta (rom. porrajmos), Nemci su, sprovodeći tzv. rasnu higijenu, u Zigeunerlagern i drugim koncentra cionim logorima, istrebili oko 500 hiljada Roma, čime je zatrto 30% njihove tadašnje evropske populacije. Romski intelektualci iz Srbije bili su predvodnici borbe za emancipaciju svoga naroda na svetskom planu. Predvodnici tog pokreta i, reklo bi se, zlatnog i ne ponovljivog razdoblja romske emancipacije nesumnjivo su Slobodan Berberski, Sait Balić i Rajko Đurić. Stoga je paradoksalno daje srpsko društvo tek 2002. godine, usvajanjem Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, prvi put priznalo Romima status nacionalne manjine i izjednačilo ih sa ostalim manjinama. Po po pisu stanovništva iz 2002. godine, u Srbiji ima 108 193 Roma, što mora biti netaćno, jer demografi govore o 400 do 600 hiljada, dok romski nacionalisti barataju milionskom brojkom. Kao retko koji narod, Romi su oličenje izrazito nepo voljnog etnoklasnog položaja. U skladu sa shemom socijalne stratifikacije Maksa Vebera, ispostavlja se da većina pripadnika romskog etnosa nema ništa ili ima vrlo malo, živi na ivici bede i zavisi od socijalne potpore, bez ikakvog je ugleda, prezrena i ponižena, lišena izgleda da ostvari svoje interese. I u Srbiji je so cioekonomski položaj Roma znatno lošiji nego položaj većinskog naroda i ostalih etničkih grupa. Oni nisu ekonomsko aktivni i mahom su nezaposleni. Njihov položaj je nepovoljan po svim objektivnim pokaza teljima. starosna struktura pokazuje da su najbrojniji u grupi do petnaest godina; uglavnom su bez ikakvog obrazovanja, sa eventualno četiri razreda osnovne
romologija škole; u profesionalnom pogledu nemaju nikakve kvali fikacije, pa u većini slučajeva predstavljaju samo jef tinu radnu snagu; svuda nailaze na neprobojne barijere u zapošljavanju, osim u »đubretarskim« poslovima. Sve to presudno doprinosi da medu Romima preovladavaju izdržavana lica, a kultura siromaštva je začarani krug u kojem oni žive. Siva ekonomija je u srpskom društvu raširen oblik tzv. strategije preživljavanja, pa je Romi obilato i uspešno praktikuju. Mali deo njih uspeva da namakne neku značajniju dobit. Osim u ekonomskoj, Romi su diskriminisani i u kulturnoj sferi, podvrgnuti su getoizaciji i segregaciji, izloženi ksenofobiji i rasizmu. Diskriminacija Roma se sprovodi naročito prilikom zapošljavanja, tokom školovanja, uživanja medicinske pomoći, u centrima za socijalni rad, u policiji, sudstvu i, uopšte, na javnim mestima. Romi imaju svoj jezik, koji nije jedinstven. Oni ko riste više dijalekata i tek su pred usvajanjem standardizovanog književnog jezika. Spadaju u »usmene narode« bez pisane povesti i literature, no bogate su im istorija i usmena književnost. Zagubili su prapostojbinsku veru, bez izgleda d aje obnove, pa su danas vemici većine svetskih religija i veroispovesti. Primera radi, oni su i muslimani i hrišćani, suniti i šiiti, pravoslavci, rimokatolici i protestanti - ali upražnjavaju raznovrstan religijski život. Čuvajući, kao ritualisti, i ono što je već potisnuto u naprednijim kulturama, ponajbolje stoje u čuvanju tradicije i običaja, mada od nacija u čijem okruženju žive više primaju nego što im daju. Mno go je toga zauvek izgubljeno od njihove spomeničke baštine, no polako izranja na videlo pregršt materijalnih činjenica romskog kulturnog nasleđa. Rômi su unutar sebe, kao etnička zajednica, znato izdiferencirani, zavisno od toga u kojoj zemlji žive i čije i kakve kulturne, jezičke i religijske uticaje trpe. Ali, ima nešto što ih, pored svih tih razlika, objedinjuje a na ziva se romskost (Andžej Mirga i Leh Mruz, Romi. Raz like i netolerancija, 1997). Nema potpune saglasnosti o tome šta ulazi u sastav romskosti ili romstva (rom. rromanipe), tj. kulturnog identiteta Roma. Mogući opis obuhvata sedam vrednosti: ( 1) potpuna romska porodi ca, a ne mešani brakovi (»čistota krvi«); (2) grupnu soli darnost (dihotomija »Mi, Romi« - »Gadže, neromi«; »Naš svet« - »Njihov svet«); (3) jezik koji se koristi u unutargrupnom saobraćaju; (A) grupni autoritet zasno van na starosnom principu; (5) »eksploatacija neroma« (oblici rada koji ne kontrolišu »Gadže«); (6)prostorna pokretljivost (Romi mogu da budu samo naseljeni, nika ko sedelački narod) i (7) kategorija prljan ja, tj. odva janje čistog od nečistog, što im omogućava osećanje nadmoći nad drugima. Za romskost je još važno da se
romologija
ona ne oslanja na religijsko-konfesionalne razlike, niti na nasleđe prošlosti, tj. istorijsko pamćenje, te d aje u suštini otelotvorena u duhovnim umotvorinama (m i tovima i legendama, predanjima i pričama, pesmama i pripovetkama, zagonetkama i bajkama), koje se pamte a ne beleže i stalno prenose s kolena na koleno. Na inicijativu nekoliko međunarodnih institucija (Svetska banka, Evropska komisija, Ujedinjene nacije, OEBS, Savet Evrope, Institut za otvoreno društvo), go dine 2005. ustanovljena je »Dekada uključenja Roma 2005-2015« kojom se predviđa korenita izmena nji hovog statusa u četiri prioritetna područja - u obra zovanju, zapošljavanju, zdravstvu i stanovanju - kao i smanjenje osujećenosti u još tri veoma važne oblasti: u siromaštvu, diskriminaciji i rodnim odnosima. Dek laraciju o prihvatanju tog dokumenta (Sofija, 2. feb ruar 2005) potpisali su predsednici vlada osam država centralne i jugoistočne Evrope (Bugarska, Mađarska, Makedonija, Rumunija, Slovačka, Srbija i Crna Gora, Hrvatska i Češka). Time su se pomenute države obavezale da, na osnovu definisanih strategija i akcionih planova, u predviđenom roku ostvare integraciju Roma, omoguće njihovo jačanje i osposobljavanje kako bi mo gli kvalitetnije i u uvećanom obimu pristupiti i kori stiti društvena dobra, demonstrirati moć u socijalnom prostoru i steći ugled šire zajednice. Uz osavremenjeni rromanipe, »Dekada uključenja Roma 2005-2015« trebalo bi najzad da Romima obezbedi evropsku per spektivu koju je Osman Balić izrazio kalamburom: »Beg iz začaranog kruga bede - na konju, s laptopom u bisagama, minđušom u uhu, šeširom na glavi —pravo u krug Evropljana!«. 3 etničke manjine 3 diskriminacija, socijalna 3 siromaštvo D. B. Đorđević ropstvo. Društveni odnos u kojem jedan čovek poseduje drugog čoveka. Rob je jednak bilo kojoj drugoj stvari i u potpunoj je vlasti gospodara. U društvenom smislu, najvažnija je razlika između kućnog i proizvod nog r. Kućno r. se javlja u gotovo svim poljoprivrednim društvima i počiva na upotrebi robovske radne snage u poslovima domaćinstva. Nasuprot tome, proizvodno r. javlja se samo u pojedinim društvima: na Sredozem lju (od VI veka pre n. e. do II veka n. e ), na ostrvima istočnog i zapadnog Mediterana (od XII do XVI veka), na Karibima i u Brazilu (od XVI do XIX), u južnim državama SAD (od XVIII do XIX veka) itd. Za proiz vodno r. svojstvena je upotreba robova u proizvodnji robe namenjene tržištu. Četiri uslova su neophodna da bi proizvodno r. bilo društveno isplativo. Prvi uslov je mogućnost jeftine nabavke robova. Od svih životinjskih
502 vrsta, najskuplje je uzgajanje ljudi. Otuda se proizvod no r. isplati samo ako je moguće vojno poraziti i oteti stanovništvo nekog slabijeg društva. Drugi je uslov toplo i blago podneblje. Blaga klima znatno snižava troškove izdržavanja radne snage, pa se proizvodno r. razvijalo upravo tamo gde je laka krovinjara, jedna pregača i malo hleba bilo dovoljno za život i rad robova. Treći uslov je postojanje dovoljno velikog tržišta, do kog se proizvodi mogu jeftino prevesti (što je u starim društvima najčešće značilo morskim putem). Proiz vodno r. je isplativo samo ako je tržište veliko, pa se mala dobit per capita nadoknađuje velikom količinom proizvodnje. Osim toga, mogućnost jeftinog morskog prevoza do mesta najveće potražnje, zahvaljujući niskoj proizvodnoj ceni, činilo je proizvod robovskog rada konkurentnim mesnoj robi proizvođenoj »na sitno« i drugom vrstom rada. I četvrti uslov, naročito kada je u pitanju poljoprivredno proizvodno r., jeste uzgoj zasada koji zahteva stalan rad i brojnu radnu snagu po jedinici površine. Takve kulture su vinova loza, šećerna trska, duvan, pamuk, kaučuk itd. 3 robovlasništvo 5. Amon ić ruralna sociologija, v. sociologija sela ruralnost (lat. rus - selo; ruralis - seoski). Ozna ka za istorijski uobličen sklop determinanti seljačkog načina života kao što su: ( 1) seljačka ekonomija (agrarna struktura); (2) seosko naselje i stanovništvo; (3) lokal na društvena organizacija (seoske grupe i ustanove) i (4) odgovarajući obrasci seoske (narodne) kulture koji uređuju, usmeravaju i osmišljavaju seljački način života i međusobnu komunikaciju pojedinaca i grupa na selu. U sociologiji je uobičajeno da se za definisanje r. (i sela) koristi idealnotipska dihotomija selo-grad. Urbanistički, grad je planski uređen prostor, dok je selo spontano oblikovano naselje. Demografski i socioprofesionalno, grad je gusto naseljeno mesto, s velikim brojem stanovnika, većinom nepoljoprivrednika, a sela su manja i retko naseljena mesta, s velikom većinom poljoprivrednika. Ekološki, selo je mnogo bliže prirodnoj sredini od grada koji je tipična veštačka sredina. Ekonomski, seljačka privreda se zasniva na poljoprivredi i pretežno je naturalna, dok je gradska oslonjena na industriju, tržišno je orijentisana i pro fitabilna. Seljačka ekonomija je orijentisana na sticanje imovine radi održavanja egzistencije (»ekonomija os kudice i štednje«), a gradska na sticanje novca (profita) i njegovo trošenje (»ekonomija rastuće proizvodnje i potrošnje«). Seljački radovi se obavljaju u prirodnoj
503
sredini (na polju), podvrgniti su prirodnim ritmovima (dnevnim, sezonskim), kao što je organska proizvodnja u poljoprivredi podređena prirodnim uslovima (vlaga, toplota, plodnost tla) i ritmu rasta i sazrevanja biljaka i životinja. Seljaci i njihova proizvodnja izloženi su čudima prirode (kiše, poplave, suše, mrazevi, vetrovi, ledena tuča) i zato su rezultati poljoprivrednog rada vrlo neizvesni. Radovi seljaka su spontano raspoređeni, po svom prirodnom redu i ritmu i nisu ni prostorno ni vre menski odvojeni od ostalih životnih aktivnosti, kao što je to rad gradskog čoveka. Seljački radovi se, po pravilu, obavljaju u zajednici sa ostalim članovima porodice, a često i kao kolektivni poslovi grupe suseda ili celog sela. Sve ovo određuje ne samo poseban ekonomski položaj sela, seljaka i poljoprivrede nego i porodičnu organizaciju, odnose u seoskom kolektivu, kulturne obrasce, verovanja, mišljenja i ponašanja seljaka (tzv. seljački mentalitet) - dakle, seljački način života uopšte. Budući čvrsto uklopljeni i duboko ukorenjeni u svoju prirodnu i društvenu sredinu, seljaci su veoma obazrivi i odgovorni u donošenju krupnih odluka, pa često i konzervativni i skloni konformizmu i automatizmu u svom svakodnevnom ponašanju i delovanju. Sociološki je značajna osobenost društvenih odnosa na selu gde, za razliku od grada, preovladavaju neposred ni, neformalni, trajni i prisni odnosi. Seoske ustanove počivaju na inertnosti i očuvanju lokalnih tradicionalnih navika i običaja, na kolektivnoj odgovornosti i tradicio nalnom grupnom moralu. Društvena organizacija zasniva se na patrijarhalnom autoritetu i netolerantnim ideologi jama interesno neizdiferenciranih kolektiva. Seljačka kul tura je tipična narodna kultura koju neposredno stvaraju, tokom svakodnevnog seljačkog rada i života, prirodno obdareni i nepoznati pojedinci, a usmeno se prenosi s kolena na koleno. To je tradicionalistička kultura, što znači daje relativno statična, zatvorena u sebe, okrenuta prošlosti i održavanju postojećih odnosa u prevashodno agrarnim društvima. Inovacije (nova društvena otkrića) u selo obično dolaze spolja, iz grada i globalnog društva.
ruralnost
»Ruralno« je danas više nego ikad pod uticajem urbanog. Proces širenja gradskih obrazaca mišljenja, delovanja i ponašanja, tj. gradskog načina života i na seoski pro stor označava se kao urbanizacija u sociološkom smislu. U selima zahvaćenim modernizacijom nastaju kulturne tvorevine urbanog porekla, »seosko« i »seljačko« više se ne poklapaju u potpunosti. U savremenom selu sve je manje seljaka, a sve više urbanih oblika i sadržaja društvenog života - kako dobrih i poželjnih, tako i loših i nepoželjnih. Danas se, takođe, menja i odnos »agrarnog« i »ru ralnog«. U tradicionalnim seljačkim društvima poljo privreda je isključivo vezana za selo, tako da se agrarna i ruralna struktura skoro poklapaju, kao i agrarna i ruralna sociologija koje ih proučavaju. U savremenim društvima, iako i dalje tesno povezani, selo i poljoprivreda sve više se uključuju u globalno društvo i tako u izvesnoj meri počinju međusobno da se razdvajaju. Selo i seljaci se sve više vezuju za grad i delatnosti izvan poljoprivrede, a po ljoprivreda za tržište, industriju, saobraćaj i ostale grane globalne privrede. Međutim, kao i tradicionalna, modema agrarna struktura i dalje čini osnovu (ili izuzetno važan segment) ruralne strukture. Moderan agrar je osnova i najvažniji činilac modernizacije savremenog sela, kao što je tradicionalna agrarna struktura odgovarala tradi cionalnoj ruralnoj strukturi. Razlika u odnosima između tradicionalnog i savremenog agrara i sela ogleda se samo u tome što poljoprivreda danas više zavisi od globalnog društva, a selo ne zavisi isključivo od poljoprivrede. To, pak, znači da su globalni društveni procesi danas postali najvažniji činilac promena, kako agrarne tako i ruralne društvene strukture. Sve to ukazuje na značaj sociološkog pristupa u savremenom određivanju odnosa »ruralnog« - prema, sjedne strane, »agrarnom«, a s druge »urba nom«. Reč je, naime, o komplementarnim pojmovima koji izražavaju realnu strukturnu i istorijsku povezanost sela s poljoprivredom i gradom, a poljoprivrede sa in dustrijom. O selo O seljaštvo 3 sociologija sela M. Mitrović
s salaš. Osobeno zemljoradničko naselje, rasprostra njeno najviše u Vojvodini (posebno na prostoru između Dunava i Tise) i u istočnoj Srbiji (Braničevo, Homolje, Timočka krajina). Reč s. je mađarskog porekla (szallas) i prvi put je zabeležena u XIII veku u značenju »zaštićeno mesto«, »azil«. Rasuti po seoskom ili gradskom ataru, često saobraćajno, kulturno i društveno izolovani, podsećaju na planinska sela razbijenog tipa. Iako lieretko predstavljaju stalno mesto boravka seljačkih domaćinstava, oni nikada nisu samostalno naselje, nego su uvek vezani za selo ili grad, barem utoliko što nemaju crkvu, groblje, ispostavu javne vlasti, a ni pijačne dane. S. spadaju u naselja u tzv. drugim privrednim središtima, ali za razliku od katuna, na nj ima je pretežno zastupljeno ratarstvo a ne stočarstvo, sličniji su privrednom središtu u selu (kuća) i lakše postaju stalno naselje (bačija). S. je imanje na kojem seljak podiže seljačko domaćinstvo i istovremeno već ima kuću u selu. U sezoni (ili stalno) na s. živi jedan deo članova domaćinstva i tada je reč o predvojenoj zadruzi ili razdvojici, a ponekad samo sluge ili pak zakupac. Siromašnija domaćinstva nemaju kuću u selu ili gradu, već samo s. Grupisani i delimično ušoreni, s. u Bačkoj formiraju naročito seljačko društvo koje ima i svoj specifičan način života (kulturu). Od kraja Drugog svetskog rata s. i salašari dele sudbinu srpskog sela i celokupnog srpskog seljaštva: negira im se bilo kakav modernizacijski potencijal, sistematski se eksploatišu i bivaju izloženi stihijskim procesima deagrarizacije, industrijalizacije i urbanizacije, što sve zajedno dovodi do depopulacije 5. i njihove društvene i kulturne devastacije. O atar O selo 5. Šljukić samoubistvo Obuhvata sve one misli, fantazije ili radnje koje se odnose na mogućnost samouništenja vlastitog života. Posledica samoubilačkih preokupac ija može da bude realizovano ili suicid. Međutim, polovina samoubica nije bila registrovana kao psihi
jatrijski pacijent, što nipošto ne znači da nisu bili pod uticajem samoubilačkih doživljavanja. Ona se pre poznaju na širokom spektru doživljavanja, od mrskosti življenja (lat. taedium vitae), preko pomisli na oduzi manje vlastitog života i parasuicidalnih pauza (pokušaja psihološkog bekstva iz života), do pokušaja s. sa apel ili alarm- funkcijom (koji je dvadesetih godina prošlog veka otkrio srpski suicidolog Milovan Milovanović, a u svetu afirmisao Alfred Štengel), sve do ponovljenih pokušaja s. depresivno obolelih pacijenata i tzv. presuicidalnog sindroma (afektivno i situativno suženje svesti i odnosa sa ljudima, sanjanje 5. i doživljaj daje s. jedini izlaz iz toga), zaključno s realizovanim s. Učestalost 5 . u društvu se meri stopom s. a to je broj samoubijenih na 100 000 stanovnika. Stopa 5 . od 0 do 10 je niska, od 10 do 20, srednja, a preko 20 visoka. Stopa 5 . stoji u obrnutoj srazmeri sa stopom ubistava u većini društvenih zajednica (Ferijev zakon). Riziku od 5. izloženi su posebno zavisnici od alkohola i droga, ljudi u poznim godinama, pogotovo ako su obudoveli ili žive kao samci, ili oboleli od teške organske bolesti, kao i oni koji u anamnezi već imaju više od jednog pokušaja s. Emil Dirkem (Samoubistvo, 1897) definisao je i. kao fenomen proizašao iz sociokulturnog konteksta, tačnije iz slabljenja socijalne integracije i regulacije. Drugi sociolozi su tome dodali gubitak društvenog smisla po stojanja i neravnotežu između potreba i sredstava koja društvo nudi da se potrebe zadovolje (Edvin Lemert). Inače, Dirkem deli s. na altruistička (koja su posledica jake integracije individue u društvo), anomijska (kada je u pitanju manjkavost normi u regulaciji društvenih odnosa) i egoistička (koja su posledica nedostatka integrisanosti pojedinca u društvo, odnosno preteranog oslanjanja na samog sebe). Altruistička s. dešavaju se pretežno u tradicionalnim društvima (npr. kamikaze i izvršioci harakirija u Japanu), egoistička su tipična za društva u kojima slabe emocionalne veze između ljudi (kao što su industrijska društva Zapadne Evrope, Severne Amerike) dok se anomijska dešavaju u situacijama
505 odsustva društvenih normi (izbeglištvo, proterivanje). Tako je među izbeglicama u Srbiji stopa s. nekoliko de setina puta veća od stope s. domicilnog stanovništva. Moriš Albvaš (Uzrocisamoubist\>a, 1930) je potvrdio Dirkemovo učenje o s. na razlikama stopa s. između sela i grada (više ih je u centrima velikih gradova gde ljudi žive u anomičnim uslovima), ističući zaštitnu ulogu po rodice i religije. Tako je manje s. među protestantima, a naročito Jevrejima i muslimanima, kojima religija to izričito zabranjuje, a više među samcima koji boluju od hroničnih oboljenja ili alkoholizma. A. F. Henri i Dž. F. Šort potvrdili su porast stope 5. u zavisnosti od ekonomskih depresija, naročito kod nižih slojeva stanovništva. Njihovo tumačenje 5. povezano je s psihoanalitičkim stavom Sigmunda Frojda iz njegovih kasnijih radova o urođenom nagonu smrti, tanatosu, kao i sa razmišljanjima psihijatra Karla Meningera o nesvesnim suicidalnim radnjama u kojima tanatos nadvladava eros (želju za životom). Ove su, pak, vidljive u sklo nosti samopovređivanju, bavljenju rizičnim poslovima ili sportovima, nerazjašnjenim saobraćajnim nesrećama itd. Individualnopsihološka osnova 5 . krije se u strogom super-egu (m oralnost i roditeljske zabrane), koji kažnjava ego (realna instanca ličnosti) zbog potisnutih agresivnih pulzija prema introjektovanom objektu, koji se u ranom detinjstvu još ne doživljava kao odvojen od sopstvene ličnosti: Sociolozi Dž. P. Gibs i V. T. Martin smatrali su da je 5 . obrnuto proporcionalno statusnoj integraciji po jedinca. U svom funkcionalističkom stavu, oslonjenom na Dirkemovo učenje, s. je, prema njihovom mišljenju, posledica sukoba uloga, tj. izraz nespojivosti statusa koji je vezan za uloge potencijalnog samoubice. Dž. D. Daglas smatra daje za sociološko tumačenje 5. ključno poznavanje značenja s. (u veberovskom smi slu), i u tom je najbliži prosečnoj stručnopsihijatrijskoj elaboraciji suicidalnog ataka, budući da značenje sui cidalnog čina određuje pravac preventivnih, a naročito porodičnih i individualnih mera lečenja s. To se vidi naročito kod pokušaja s. adolescenata i reaktivnih s. dece (kod kojih samoubilački čin, po pravilu, neposred no izražava poruku sredini suicidanata, tzv. alarm ili apel-funkcija s.). Ponekad kod najmlađih suicidanata pokušaj ima fantazmatsko značenje u jungovskom smi slu reći, kada se doživljava kao reinkarnacija, mogući susret sa značajnim osobama koje je dete izgubilo. Sto se tiče epidemiologije s., stopa s. je najviša u Mađarskoj, Danskoj, Finskoj, Austriji, Berlinu, srednja je u Japanu, Švedskoj i Nemačkoj. U prethodnoj Jugo slaviji, visoku stopu s. imali su stanovnici Slovenije, Slavonije i Vojvodine, a najniže su bile na Kosmetu i u
samoupravljanje
Makedoniji. S. je bilo registrovano više u nižoj nego u višoj klasi, među muškarcima (izuzev u Crnoj Gori gde je ujednačeno po polu) i u starijoj populaciji. Teze o suicidalnom društvenom mentalitetu (austrou garski srednjoevropski krug) ostale su na nivou radne hipoteze. Zapažene su serije s. posle s. poznatih osoba, kao i indukovane serije 5 . u manjim društvenim zajed nicama (npr. u pojedinim psihijatrijskim ustanovama, naseljima, školama i si.). [nače, s. se najčešće javlja kod sledećih psihopatoloških stanja: psihotičnih depresija, alkoholizma, shizofrenije, a pokušaji 5 . kod adolescentnih kriza. Suicidalni ljudi se leće lekovima (antidepresivima i antipsihoticima), obično u početku bolnički, a kasnije i u savetovalištima (raznim vrstama psihoterapije, logoterapijom, psihoanalizom, egzistencijal-analitičkom psihoterapijom, pre svega). Veliki značaj u prevenciji s. imaju volonteri u centrima za intervencije, tj. u teleapel službama (telefonski kontakti) za stare i za osobe u krizi. Kućne posete obolelim i usamljenim starijim osobama, zatim psihijatrijskim bolesnicima i izbeglicama imaju u prevenciji s . takođe značajnu ulogu. O a n o m ija O sm rt O s o c io lo g ija , p s ih ija trijs k a
P. Opalić
samoupravljanje. Oblik upravljanja u kojem su za posleni (oni koji rade) istovremeno i nosioci upravljačke funkcije. Pravo upravljanja zaposlenih može se za snivati na zajedničkoj svojini (zadružnoj ili nekoj drugoj svojini zaposlenih), na »društvenoj« svojini (kao što je to bilo u Jugoslaviji do kraja osamdesetih godina XX veka), ili na samom radu zaposlenih. Pojedine forme učešća zaposlenih u upravljanju zasnovane na državnojsvojini (u bivšim socijalističkim zemljama) takođe su se označavale ».v. trudbenika« (»komunističko s.«), iako su u tim slučajevima zaposleni imali samo konsultativnu ulogu u upravljanju, dok je ono formalno i suštinski bilo u rukama države i direktora koje je imenovala država. S- se često poima kao sistem društvenih odnosa ko jim se oduzima monopol državi da upravlja sredstvima za proizvodnju, iz čega bi sledilo d a j e antietatizam jedno od suštinskih svojstava s. Ali, antietatizam nije nužno svojstvo samo sistema s. već i raznolikih libe ralnih društvenih aranžmana. Povremeno, ,v. se poima kao poredak decentralizovanog upravljanja, naročito kod složenih radnih organizacija. No, moguća je i de centralizacija koja ne podrazumeva s . , kao u slučaju podele organizacije na tzv. profitne centre u kojima opstaje birokratsko ili tehnokratsko upravljanje. S. se poima i kao model neposredne demokratije, u kojoj lju di koji čine jednu celinu neposredno učestvuju u svim
sam oupravljanje
fazama oblikovanja upravljačkih odluka. Tako shvaćeno s. praktički bi bilo moguće samo u malim grupama, a ne i u okvirima složenijih radnih organizacija. Neke od praktikovanih formi s. imale su elemente neposredne, ali i posredne demokratije (tamo gde su radnički saveti bili uspostavljeni prema predstavničkom principu i imali ulogu najviših organa s., kao stoje to bilo u Jugoslaviji, ali i u nekim drugim zemljama). Celovito shvaćeno 5. podrazumeva i antietatizam, decentralizaciju i demokra tizaciju upravljanja, ali ono traži i bitno izmenjen odnos zaposlenih prema radu i njihovoj ulozi u radnoj orga nizaciji. Rad bi trebalo da ima svojstva »oslobođenog« (neotuđenog) rada, a sâm rad i upravljanje poimaju se kao celovita uloga zaposlenih koja im donosi hu maniji radni život. S. podrazumeva učešće zaposlenih u svim fazama oblikovanja, donošenja i sprovođenja upravljačkih odluka i zato se ono povremeno definiše i kao sistem »pune participacije«. Praktične forme s. postojale su u Jugoslaviji od 1950. do kraja osamdesetih godina XX veka, a posto jali su i sistemi s. u Alžiru, Tanzaniji, Peruu, Čileu (u vreme Salvadora Aljendea), kao i forme s. zaposlenih u pojedinačnim organizacijama zasnovanim na svojini zaposlenih u mnogim drugim zemljama. Sociološka istraživanja su ukazivala na znatan raskorak između zamisli i stvarnosti s., a posebno na opstajanje autori tarne, oligarhijske, nasuprot očekivane demokratske ili poliarhijske strukture moći u formalno samoupravno oblikovanim radnim'organizacijama. U Jugoslaviji, uprkos »društvenoj svojini«, opstajao je jak uticaj države i drugih spoljnih političkih aktera (partije) na odluke u radnim organizacijama. Učešće zaposlenih u s. često je bilo ritualno, s tendencijom (samo)isključivanja za poslenih iz »samoupravljačkih« aktivnosti, zbog uverenja da se tim putem ne ostvaruju istinski interesi za poslenih. Sa urušavanjem socijalističkih poredaka na Istoku i slabljenjem levih pokreta na Zapadu, početkom devedesetih godina XX veka došlo je do opšteg pada interesovanja za ideje i praksu s. No, u mnogim zemljama opstaju i nastaju radne organizacije zasnovane na svo jini zaposlenih za koje s. i dalje ostaje okosnica njihove unutrašnje organizacije rada i upravljanja. 3 saodlučivanje 3 participacija S. Bolčić sankcija (lat. sanclio - posvećenje). Etimologija izraza i rana logika s. ukazuju na potrebu povraćaja »svetosti« pravnom (ili nekom drugom) poretku, koji je deliktom bio ugrožen (tj. »oskvmavljen«). U moder nom pojmu s. sadržana su dva značenja: 5. je, sjedne strane, deo norme, a s druge, konkretno društveno
506
delanje koje ima za cilj primenu 5. kao dela norme u život. Sa stanovišta same norme, s. je uvek posledica propusta ispunjenja dispozicije norme (delikta), dok je cilj sankcionisanja dovođenje pravnog poretka (koji se kršenjem dispozitiva bilo koje norme narušava) ponovo u sklad. Sporno je kakav je cilj s. sa stanovišta društva (ali i samog pojedinca koji pođleže 5.). Uzmu li se u obzir samo pravne s., može se reći da između ciljeva građanskopravnih i krivičnopravnih 5. postoje načelne razlike. Dok je cilj prvih dovođenje u prvobitno sta nje (lat. restitutio in integrum) i naknada štete, među ciljevima ovih drugih najčešće se pominju odmazda, zaštita društva, generalna prevencija (zastrašivanje) i korekcija. 3 kazna 3 pravo, građansko 3 pravo, krivično A. Molnar saodlučivanje (nem. Mitbestimmung). Sistem par ticipacije u kojem se polazi od načelnog stava da su zaposleni i poslodavci partneri s izvesnim zajedničkim interesima i da se neke bitne odluke u vezi s poslova njem radnih organizacija moraju donositi uz istovre meno učešće legitimnih predstavnika zaposlenih i poslodavaca. Izvorno, model s. nastao je u Nemačkoj posle Drugog svetskog rata, najpre u kompanijama u oblasti proizvod nje uglja i čelika, da bi potom, zakonskim putem, bio prenet u druge oblasti privređivanja. U velikim firmama (sa 1 000 i više zaposlenih) u oblasti proizvodnje ug lja i čelika predviđeno je paritetno učešće predstavnika zaposlenih u nadzornim i upravnim odborima, dok je u drugim oblastima predviđeno da predstavnici zaposle nih imaju jednu trećinu članova tih tela. Izbor direktora za personalna pitanja neposredno je pod uticajem zapo slenih, odnosno njihovih sindikata. Sistem s. uključuje i formiranje »radnih saveta« do nivoa pogona, čije su nadležnosti u osnovi konsultativne, s tim da izvesne od luke iz domena radnih odnosa uprave kompanija mogu primenjivati bez saglasnosti radnih saveta. Postoje i »ekonomski saveti« kompanija u čijem radu učestvuju predstavnici zaposlenih, u kojima se razmatra finansijsko poslovanje firme, ali samo u vidu informisanja o onome što uprave rade. Izvesni elementi ovog modela s. (kodeterminacije ) postoje u skandinavskim zemljama (Švedskoj, Norveškoj, Danskoj), naročito od početka sedamde setih godina XX veka. Izbor tzv. radničkih direktora zaduženih za personalna pitanja i tu je pod direktnim uticajem zaposlenih, odnosno njihovih sindikata, dok u »predstavničkim savetima« zaposleni imaju do jedne trećine svojih predstavnika. Ti saveti biraju upravne od
507
bore i direktore kompanija. Postoje i »radni saveti« kao konsultativna tela u kojima se usaglašavaju aktivnosti uprave i zaposlenih. U skandinavskim zemljama razvi jene su i forme neposredne participacije u tzv. autonom nim radnim grupama, u kojima zaposleni preuzimaju na sebe poslove koje obično imaju srednji rukovodioci u hijerarhijski uređenim radnim organizacijama. Postoji tendencija s početka osamdesetih godina XX veka da se sistem s. uspostavi kao dominantan model participacije zaposlenih u zemljama Evropske unije. O samoupravljanje 3 participacija S. Bolćić saznanje. Skup nastojanja usmerenih ka postizanju znanja koji je u isti mah i predmet sociologije saznanja. S. po pravilu podrazumeva izražavanje različitih isku stava u pojmovnom obliku, uz logičko razvijanje stavova i njihovo iskustveno proveravanje. Pojedine društvene delatnosti izražavaju s. i u emotivnom (religija), čulnom (umetnost) ili voljnom (politika) obliku. Uz pouzdana i proverena znanja, s. donosi i prividno znanje, obmane i samoobmane, kao i različite zablude. U moderno doba s. najčešće predstavlja delat nost nauke, ali se do s. i ranije i danas dolazilo i kroz praktičnu delatnost, narodnu mudrost, religiju, umetnost i filozofiju. Porast diferencijacije društva uslovljava in stitucionalizaciju načina stvaranja (instituti, akademije, univerziteti, naučna društva i časopisi) i prenošenja s. (školski sistem). Putem institucionalizacije obezbeđuje se bolje usmeravanje i brža i efikasnija društvena primena s. 3 epistemologija 3 nauka 3 teorija V Ilić seksizam (lat. sexus - pol). Vrsta mišljenja, stavova i ponašan ja koja u ime interesa jednog pola nipodaštava i isključuje pripadnike drugog pola. U društvene nauke ovaj izraz su uvele feministkinje i njima bliski teoretičari da bi označili diskriminatorski stav i odnos muškaraca i patrijarhalnih društvenih institucija prema ženskom rodu u modemom društvu. S. i odnos prema ženama naročito dolazi do izražaja u sferi zapošljavanja, profesionalnog rada i zarađivanja, kao i političkog angažovanja. Reč je o apriornom negiranju jednakosti žena i muškaraca u ovim sferama zbog njihove navodne prirodne nesposob nosti i nejednakosti. 3 diskriminacija 3 pol 3 feminizam A. Milić seksualna revolucija. Društveni pokreti koji su se povremeno javljali u evropskoj civilizaciji radi libe
sekta
ralizacije seksualnog morala i ponašanja. Demografi, sociolozi i istoričari imaju u vidu nekoliko talasa sek sualnog oslobađanja u evropskoj istoriji. Najstariji se vezuje za doba renesanse kada se u evropskoj umet nosti, ali i u gradskim zajednicama, javlja težnja za oslobađanjem ljudskog tela i seksualnosti od repre sivnih normi i ponašanja koje su uveli srednjovekovna crkva i inkvizicija. Međutim, ovaj talas seksualnog oslobađanja zahvatio je samo tanak elitni sloj evropskih društava. Masovne s. r. javljaju se u modernom dobu. Prema sadašnjim, još oskudnim demografskim sazna njima, prva 5. /*. (1750-1850) povezana je s prodorom industrijskog načina rada i migracijama ka gradovima. Za nju je karakterističan izuzetan porast vanbračnih rađanja, zahvaljujući upražnjavanju seksualnog odnosa među partnerima pre stupanja u brak, što predstavlja suštinsko odstupanje od tradicionalnog agrarnog sek sualnog morala. Druga s. r. (1955-1970) doživljava kulminaciju u toku i posle masovne studentske pobune 1968. godine. Predhodnik s. r. šezdesetih godina XX veka bio je nemački psihoanalitičar Vilhelm Rajh čije je učenje o potrebi oslobađanja čoveka putem što većeg broja snažnih orgazama imalo veliki uticaj na predvod nike studentskog bunta. Ova druga s. r. donosi odbaci vanje normi koje seksualno ponašanje vezuju samo uz reproduktivnu praksu, zahtev da seksualno ponašanje bude užitak za oba pola, ukidanje seksualnih tabua u odnosu prema homoseksualnim aktivnostima, kao i oslobađanje braka i porodice za prihvatanje različitih vrsta erotskih i seksualnih izazova (erotizacija braka, sloboda vanbračnog i izvanbračnog seksa itd.). S. r„ a naročito ova poslednja, imaju znatnog uticaja na oblike i sadržaj bračnog i porodičnog života. 3 pokreti, društveni 3 pol 3 rod A. Milić sekta (lat. secta, od sequi - sledovati, ići za nekim, pratiti načela kojih se neko drži). Grupa sledbenika ne kog izdvojenog verskog mišljenja ili pravca. Pravoslav ni i rimokatolički bogoslovi smatraju d aje latinska reč secare (šeći, odseći; rastavljanje, cepanje, odvajanje), u osnovi značenja.9. kada se ona shvata kao grupa sled benika koja se odvojila od crkve i koju je crkva od bacila ili osudila, a sektaštvo kao raskol ili jeres. Nji hovo poimanje više važi za tip tzv. starih j. hrišćanskog ishodišta, pa i tada deluje ograničavajuće, dok za vrstu novih .v. može biti i irelevantno. .S. postoje oduvek i u svim razvijenim religijama. Hrišćanstvo, poteklo od jedne jevrejske .v., takođe prate »raskoli« i »odvajanja«, »sektašenja« tokom čitave is torije. Ni pravoslavlje nije imuno od rađanja ,s\: u Rusiji
sekta
vekovima opstaju enklave ekskomuniciranih pravo slavaca iz »zvanične« Ruske pravoslavne crkve. No, uobičajeno je pri govoru o s. misliti o malim verskim zajednicama nastalim iz reformacije i formiranja pro testantizma kao »treće grane« hrišćanstva. U ranoj sociologiji religije i. se određivala u odnosu na crkvu (tipologija »crkva-s.«). Idealnotipske karak teristike s., suprotne crkvenim, formulisali su još Maks Veber i Ernst Trelč: (1) s. se u izvornom vidu nega tivno određuje prema postojećem društvu i političkom uređenju - oni su bezbožni, ona se povlači i odbija ih; (2) s. ne prihvata dati društveni moral i suprotstavlja mu stroži moralni kodeks; (3) i. ne teži ovladavanju celinom sveta, ne treba svi ljudi ekumene da postanu njeni članovi, mada naglašava potrebu širenja; (4) harizma, u načelu, kao institucija u 5. ne postoji, premda su osnivači i vođe često harizmatske ličnosti; (5) 5. se pristupa slo bodnim pristankom, dobrovoljno, što je obično slučaj samo u prvoj generaciji; (6) stvarna društvena osnovica s. jesu siromašne grupe građana; (7) za ,y. je značajna pripadnost pojedinca lokalnoj zajednici; (8) s. uči daje spas moguć neposredno, delatnošću vemika; (9) s. po pravilu obuhvata samo mali deo jednog naroda (glo balnog društva), a nacionalna pripadnost nije značajna; (10) unutrašnji odnosi u 5- načelno su demokratski, sveštenstvo u pravom smislu ne postoji. U savremenoj sociologiji religije s. je jedan od četiri tipa verskog organizovanja, onaj koji po stepenu složenosti dolazi posle kulta, a ispred njega su denominacionalni i crkveni oblik religijskog ustrojstva. S. je dinamično versko telo: u zavisnosti od širenja, rasta i usložnjavanja, može postati institucionalizovana s., ve lika denominacija, katkad i crkva, ali usled degenerativnih procesa može pasti na nivo kulta, ili pak iščeznuti. Pravi se razlika između s., starih i do nekoliko stoleća, i novih religioznih pokreta - novih s. i kultova - koji bujaju od početka pedesetih godina XX veka, najpre u SAD, a onda i u drugim zemljama. Novi religiozni pokreti su rezultat demokratizacije zapadne hemisfere i razvoja liberalnog društva. U civilnom i otvorenom, sekularnom i kompetitivnom društvu, religije i verske grupe »bačene su na religijsko tržište« - stvar su iz bora, mogu biti izabrane, ali i ne moraju - na kojem važi pravilo da se ide od »religije sudbine« prema »religiji izbora«. (Stanovnik SAD se tri puta preveri ili promeni versku zajednicu u toku života. U odnosu na stav prema svetu, stare i nove s. dele se na agresivne (ofanzivne), asimilirajuće (reformističke) i izolovane (tolerisane). Brajan Vilson ih razvrstava u četiri podtipa koji se razlikuju prema verovanju, metođima vrbovanja članstva i stavovima prema svetu;
508
konverzionističke (Armija spasa), adventističke ili re volucionarne (Jehovini svedoci), introverzionističke ili pijetističke (kvekeri) i gnostičke (Hrišćanska nauka). 3 crkva 3 religija 3 sociologija religije D. B. Đorđević sekularizacija (nlat. saecularisatio - posvetovljavanje, pretvaranje nečega crkvenog u svetovno, odnosno mirsko). Složen društvenoistorijski proces kojim religi jsko mišljenje, praksa i ustanove gube društveni značaj, odnosno kojim se društvo, kultura i pojedinci oslobađaju religijskog uticaja. S. je dugo predstavljala »najzad pronađenu mudrost sociologije«, kada je ova istovremeno bila tumač pro cesa s. ijedna od manifestacija toga procesa. Tvrdi se da su se gotovo svi »očevi« sociologije složili oko sr, smatrajući propadanje značaja religije delom opšteg društvenog napretka. To znači da su Ogist Kont, Karl Marks, Emil Dirkem i Maks Veber, otvoreno ili skriveno, ugradili ideju s. u same temelje sociološke discipline. Na njihovom tragu, sociologija ne može a da ne uključi u svoj teorijski fundus paradigmu 5. Sociološka para digma kretanja od »svetog« ka »sekularnom« društvu kazuje da bi kulminacija s. bilo »društvo u kojem se sve odluke zasnivaju na racionalnim i utilitarnim razmatra njima i u kojem se u potpunosti prihvata promena«. Ona nije eksluzivna teorija religioznih promena, već je opšta teorija društvenih preobražaja, pa se utoliko s. razume kao sastavni deo modernizacije. Glavni pravac promena jeste kretanje od tradicionalnog ka modemom društvu, što je većina socioloških klasika formulisala sopstvenim kodovima: zajednica-društvo, mehanička solidarnost organska solidarnost, tradicionalno društvo-racionalno društvo, primame grupe-sekundarne grupe i sakralne sredine (sveta društva) - sekularne sredine (svetovna društva). Objavljivanjem knjige Sumrak svetog u industrijskoj civilizaciji (1961), Sabino Akvavivaje »u katolički nepo kolebljivoj sredini Venecije« izazvao buru u redovima naučnika, bogoslova i predstavnika crkvenih struktura. Njegovoj vrlo sistematičnoj formulaciji teze o posvetovnjenju, pridružuje se Brajan Vilson knjigom Religija u sekularnom društvu 1966, koja je izrasla u bibliju sekularista. On zaključuje da sekularno društvo malo mari za religiju, iako je rano govoriti da može funkcionisati bez nje. Dve decenije docnije on osnažuje sekularističku tezu: »U ovom trenutku na Zapadu još postoje, bezm alo u tragovima, ostaci religije, ali bi se moglo reći da zapadne kulture žive od kapitala posuđenog od vlas tite religijske prošlosti«. Otad se u sociologiji religije razbuktao spor oko s., pa su se čak obrazovala dva
509 radikalno odvojena tabora sociologa. »Antisekularisti« oštro dezavuišu teoriju posvetovnjenja i nagoveštavaju povratak svetog {the return o f the saered), proglašavaju 5. socijalnim i naučnim mitom - nasleđenim iz ranih, »herojskih« dana sociologije - nikako joj ne priznajući daje društvenoistorijski tok objektivnog karaktera, koji vitalnost i perspektivu crpe iz bazičnih odlika modernih vremena. Na drugoj strani, tzv. sekularisti ne žele ni ko rak da ustuknu pred antisekularistima: odbacuju ekstre man zahtev za eliminacijom pojma s., osporavaju težnju da se on zameni parom izraza »transpozicija« i »dife rencijacija«, preziru zalaganje da se s. svede na problem definisanja i korišćenja neutralnih pojmova. Staviše, oni smatraju da je savremena epoha dostigla visok stepen profanacije - društvo se posvetovilo - pa je s. kao ob jektivan socioistorijski proces, uz povremena povratna kretanja, stalno u usponu; ona nikako nije samo istorijska priča s mešanim, stvarnim i mitskim sadržajima. Konačno, doba svetog nasleđuje era svetovnog, ali spor između sekularista i antisekularista nije razrešen. Većina autora misli da je proces s., u modernom smislu tog pojma, započeo krajem XVIII i početkom XIX veka, da bi se uzlaznom linijom produžio do naših dana. Pored toga, većina se slaže da su industrijaliza cija i urbanizacija, uz sadejstvo razvitka nauke, osnovni uzroci s. Te pojave same po sebi nisu dovoljne da obja sne »podanašnjenje«, nego su u spletu determinističkih okolnosti jaki i samostalni uzroci. Osim njih, postoje i brojne druge društvene činjenice i procesi, oslonjeni ili ne na osnovne uzroke, koji deluju kao predodređujući momenti: deagrarizacija, tercijarizacija, pojava i jačanje radničke klase, razvoj tehnike i tehnologije, socijalna diferencijacija, fragmentacija, specijalizacija i individu alizacija, socijetalizacija, racionalizacija i ideologizacija, globalizacija i ujedinjavanje čovečanstva, promena načina i karaktera svakodnevnog života, konstituisanje potrošačkog društva i mentaliteta, pluralizam, jačanje države i laicizacija političke vlasti i školskog sistema, transformacija religija i religijskih institucija. Deo is tine, npr., počiva i u promeni načina i karaktera svako dnevnog života - u nastanku novih vidova svetovne egzi stencije. Tu je od posebne važnosti potrošačko društvo, rasprostiranje potrošačkog mentaliteta koje poništava samosvojnost različitih sistema socijalnih odnosa, pa i samosvojnost religija. Teza o s. danas donekle gubi na ugledu zbog »empi rijske slike« o revitalizaciji konvencionalne religiozno sti i porastu društvenog značaja religije u pojedinim delovima čovečanstva. To je nagnalo neke sociologe da zaključe da »podrška nije data trijumfalnom scenariju .v., prema kojem je opadanje značaja religije nužna oso
selina
bina društava koja se modemizuju i modernih društava« (Džejms Bekford i Tomas Lukman, Promenjivo lice re ligije, 1989). Tačno je da nadolaze desekularizujući val ovi - koji trenutno zapljuskuju obale zemalja »drugog« i »trećeg« sveta - ali oni nikada ne nadvisuju, a još manje potapaju, sekularizujuće prethodnike. 3 ateizam 3 društvo, moderno 3 racionalizacija D. B. Đorđević selina [seoska opština, selište, plemenština, komunica, planina, utrina i si.]. Kolektivno seosko zemljište i običaj njegovog zajedničkog korišćenja. Za razliku od »planine« (komunice) koja obuhvata visoko i udaljenije planinsko zemljište, 5. je bliža naselju. S. vodi poreklo od prvobit nog zahvatanja slobodnog (ili osvojenog) zemljišta od strane jednog roda (bratstva ili plemena). To je onaj deo zemljišta koji nije podeljen po porodicama (kućama) kao baština, nego su ga zadržali za zajedničko korišćenje svi žitelji jednog sela. Ovaj deo zemljišta je obično bio pod pašnjacima ili pod šumom, dok je baština pretvorena u oranicu, i obrnuto. Lakše je organizovati kolektivno korišćenje pašnjaka i šume (kao i stočarstvo), dok je za obradu njiva-oranica baština znatno pogodniji svojinski oblik. Kako se organizuje država tako se nad ovom zem ljom formalno uspostavlja vrhovna državna svojina (ili svojina vladaoca), ali se obično još dugo ne dira u prava kolektivnog korišćenja, od kojih su se neka zadržala sve do najnovijih vremena. Kad se uveća stanovništvo i po rastu potrebe za proširenjem baština, pristupa se deobt opštinske zemlje (».?.«). Dok je patrijarhalni režim jak, kriterijumi podele se strogo poštuju. Zajednička zemlja deli se nekad prema prvoj »matičnoj deobi« (u srazmeri između kuća, kakva je bila prvobitna podela), a kasnijena ravne delove po kućama (nezavisno od broja članova) i uz obaveznu saglasnost svih kuća. Ovaj poslednji način deobe je, u stvari, sprečavao deobu zajedničke zemlje tako daje ona sve neracionalnije korišćena. Sa slabljenjem patrijarhalne društvene organizacije, moćni pojedinci, uz pomoć vlasti, posežu najpre za zajedničkom opštinskom zemljom (uzurpacija) i tako proširuju svoje baštine. Ovaj spontani istorijski proces promene agrarnih (svojinskih i drugih) odnosa ubrzan je u srpskoj feudalnoj državi. U vreme turske feudalne uprave u srpskim zemljama spontano oživljavaju predržavni (plemensko-rodovski) društveni odnosi, pa i neke stare agrarne ustanove kao što je s. Pošto u feudalizmu nije dovršen proces privatizacije seoske zemlje, do današnjeg oblika zemljišne svojine dovele su, pored uobičajenih »zahvatanja« i nasilnih uzurpacija, kasnije agrarne reforme kojima se politički koriguje spontano uspostavljena agrarna struktura. Nakon
sclina
510
1945. godine .y. je kod nas proglašena za opštenarodnu imovinu i ustupljena na korišćenje seoskim zadrugama. 3 agrar 3 agrarna reforma 3 selo M. Mitrović selo. Društveno-prostoma celina koja istorijski nastaje oblikovanjem prvih stalnih naselja. Tada se pojedinci i grupe, u uslovima nerazvijene podele rada, povezuju u malu lokalnu zajednicu koja se naziva s. (od »sesti«, »naseliti se« na neku teritoriju). Stanovnici s. (seljaci), sa članovima svojih porodica, bave se poljoprivredom i stanuju u zasebnim porodičnim kućama. Oni stupaju u neposredne (primame) odnose - međusobno, sa susedima i s prirodom - stvarajući pri tom osobene obrasce vero vanja i mišljenja, ponašanja i delovanja (tzv. seljačka ili narodna kultura). - S. su najstarija ljudska naselja, koja se formiraju kao trajnije naseobine u neolitu, najpre u dolinama velikih reka (Tigra, Eufrata, Nila, Jordana, Inda, Ganga, Jangcekjanga, Hoanghoa), tamo gde nastaju i prve razvijenije svetske civilizacije. Ustaljivanje naselja je civilizacij ska promena koja se ponekad označava kao »neolitska revolucija«, a odvija se kad i prelazak s lova, ribolova i skupljačke privrede na zemljoradnju (prva »zelena re volucija«). Tek zemljoradnja nameće potrebu za trajnijim naseljavanjem na prostoru koji je za to pogodan. Relativna stalnost naselja prva je i najvažnija pretpostavka trajnijih i složenijih društvenih odnosa bez kojih ne mogu nastati civilizovana društva i razvijenije kulture. Ustaljivanje naselja omogućuje kumuliranjedruštvenih delovanja više generacija i nastajanje prvih (seljačkih) civilizacija, na čijim osnovama nastaju sve druge. Tipologije seoskih naselja su, uz monografski pri stup, često korišćen postupak u sociološkom proučavanju i. Kad je reč o srpskim, južnoslovenskim i balkanskim s., sve dosadašnje tipologije polazile su od one koju je svojevremeno ustanovio Jovan Cvijić, koji kao kriterijume kombinuje geografski položaj i kulturne pojaseve. On razlikuje dva osnovna tipa s. (razbijen i zbijen), a u okviru svakog od njih još po nekoliko lokalnih kulturnogeografskih varijeteta. S. razbijenog tipa čine kuće i okućnice koje su razbacane po seoskom ataru bez nekog posebnog reda, a i stanovništvo je prilično razređeno. To su uglavnom planinsko-brdska s. u centralnim delovima Balkana. Najvažniji varijeteti ovog tipa su starovlaški, šumadijski, karsni i ibarski. S. zbijenog tipa su supro tna onom prvom i starijem, s kućama koje se ponekad naslanjaju jedna na drugu. Nastala su pod uticajem tur skog čitlučkog sistema i stare balkanske (vizantijsko-cincarske), tursko-istočnjačke i mediteranske civilizacije. Obično su smeštena u ravnicama, dolinama, ponekad u
jarugama, a veoma retko u višim krajevima. Najpozna tiji varijeteti su timočki, čitlučki i mediteranski. Ova geopolitički determinisana morfološka matrica seoskih naselja, koju je Cvijić uočio i proučio u onom obliku u kojem se zatekla na prelasku iz XIX u XX vek, od tog vremena pa do danas prilično se izmenila, ali nije sasvim nestala. Geografi i danas u osnovi ostaju kod ove tipologi je 5., a i drugi je u izvesnoj meri uvažavaju. Arhitekti i urbanisti naročito insistiraju na sličnim urbanističko-morfološkim svojstvima s., ali se uvažavaju i drugi kriterijumi, kao što su statističko-demografski, funkcionalni, saobraćajni itd. Urbanističko-m orfološki, sva 5. se danas mogu rasporediti na kontinuiranoj skali od potpuno razbijenih, preko razbijenih, poluzbijenih, do zbijenih, potpuno zbi jenih i ušorenih s. Više ili manje razbijena 5. su uglavnom u planinskim krajevima, a zbijena u ravnicama. Spontano zbijena su u jugoistočnoj Srbiji (timočki i južnomoravski tip), a planski su ušoravana sela u Vojvodini (panonski tip 5.). Mačvanska s. su danas ušorena ili poluzbijena, sa elementima staroga plana, a poluzbijena su i mnoga šumadijska, moravska i druga .v. po Srbiji koja se spon tano zgušnjavaju pored puteva ili uz varoši i gradove. Statistički kriterijum se obično dopunjuje socioprofesionalnim, te se s. smatraju naselja do 2 000 stanovnika i ona sa više od 60% poljoprivrednika. Kod nas je po ovom kriterijumu poslednji put izvršen popis 1971, od kada se primenjuje administrativna podela naselja na »gradska« i »ostala«, s obzirom da lije dotično naselje, do dana popisa, bilo proglašeno za gradsko ili nije. Sada je statistički izgubljena analitički značajna prelazna kate gorija (tzv. mešovita naselja) i preostaje samo da se za »ostala« naselja pretpostavi da su seoska i da se ona posmatraju samo po broju stanovnika. Tako se, pak, mogu razlikovati samo mala, srednja i velika »ostala« (seoska) naselja u Srbiji, koja imaju i različite trendove društvenog razvoja. Mala .y. (do 500 stanovnika) mogu biti sa svim mala (1-100) ili mala (100 -500). Njih je najviše u niskom, južnomoravskom i kraljevačkom regionu, a što su manja i udaljenija od gradova i saobraćajnica to je njihov demografski razvoj negativniji (izražena je de populacija, jer stalno opada broj stanovnika). Skoro da nema malih ,v. koja imaju pozitivan demografski razvoj. Srednjih 5. (500-1 000 stanovnika) je najviše u užičkom, podrinjsko-kolubarskom, šumadijskom i pomoravskom regionu, a ima ih i po Vojvodini i Kosovu i Metohiji. Ona koja su veća i bliža gradovima i saobraćajnicama rastu, a ona manja i zabačenija opadaju. Velika s. (preko 1 000 stanovnika) i sama mogu biti velika ( 1 000 -2 000), sred nje velika (2 000 -3 000) i veoma velika (preko 3 000). Veoma velika i srednje velika ,v. su u Vojvodini, a ima
511
ih i na Kosmetu, u beogradskom, mačvanskom, po dunavskom i pomoravskom regionu. Sva velika s. imaju pretežno pozitivne demografske trendove i nalaze se u tzv. strateškim koridorima razvoja (uz važne saobraćajnice) ili u neposrednoj blizini većih gradova. 3 ruralnost 3 seljaštvo 3 sociologija sela M. Milrović
seljaštvo. Društveni sloj koji sačinjavaju silni poljo privredni proizvođači, koji uz pomoć prostih sredstava za rad i radom svoje porodice proizvode uglavnom za sopstvenu potrošnju i za ispunjavanje obaveza prema državi. Teodor Šanin navodi četiri obeležja koja karakterišu »zre lo s.«, dok tri od ova četiri određuju i druge »analitički marginalne grupe«. To su: ( 1) porodično gazdinstvo kao osnovna jedinica društvene i ekonomske organizacije; (2) poljoprivreda kao glavni izvor životnih prihoda; (3) se oski način života i specifična tradicionalna kultura malih ruralnih zajednica i (4) podređeni položaj, tj. eksploatacija seljaka i vlast nosilaca moći koji su izvan seljaštva. Svoju definiciju s. Šanin naziva analitičkom, ukazujući da se po jam s. tako određuje s obzirom na pet relacija, koje pred stavljaju i posebne analitičke dimenzije: (1) odnos prema zemlji; (2) odnos prema porodičnom gazdinstvu; (3) značaj profesije, društvene uloge i položaja pojedinaca; (4) odnos prema strukturi sela koja poseduje jedinstvene i specifične karakteristike u raznim zemljama i periodima (kao seoska zajednica); (5) odnos prema činjenici da selo unosi u savremena društva neke specifične elemente svog predindustrijskog društvenog bića i u njih ugrađuje stare društvene i kulturne obrasce. S. je zaseban društveni sloj u vertikalnoj strukturi društva i specifičan istorijski akter i politički činilac u glo balnim društvenim promenama koje pri tom nastaju. Ono je i najniži društveni sloj u svim savremenim društvima. Ispod seljaka, po ukupnom društvenom statusu, nalazi se samo gradski (i seoski) lumpenproletarijat. 5. je tipična masa kojom elita upravlja i njom gotovo neograničeno manipuliše. Građansko društvo je, ipak, svojom načelnom otvorenošću, omogućilo da se iz mase s. izdvoji veliki broj seljaka i postanu pripadnici današnjih građanskih slojeva, uglavnom nižih. 1 kad poneko uspe da se ubaci u elitu s. i u građanskom društvu ostaje prikovano za so cijalno dno. Posmatrano kao klasa, s. je uvek potčinjeno i eksploatisano: u feudalizmu, neposredno, kao osnovna eksploatisana klasa; u kapitalizmu, kao sitne privatne vla snike, seljake su eksploatisali krupni kapitalisti (bankari ili zemljovlasnici) posredno, putem tržišta kapitala i poljo privrednih proizvoda. Nezadovoljstvo spoljnim društvom (državom, gospodarima, gradskim staležima) zajednička
shizofrenija
je tradicionalna crta seljačkog mentaliteta. Ono izvire iz stvarno teških uslova seljačkog života, a ispoljava se kao osobena »seljačka utopija« o slobodnom selu bez go spodara i bez eksploatatora, bez poreznika i »gulikoža«, zelenaša i prevaranata koji u selo dolaze iz gradova i iz spoljnjeg društva uopšte. Svi seljaci snevaju o »staroj pravdi« kad je zemlja bila njihova, i žale zbog »nove ne pravde« što su se pojavili oni koji zemlju ne obrađuju, a od nje uzimaju plodove. Ta utopija je osnova za seljačko osporavanje legitimiteta vlasništva nad zemljom onima koji je ne obrađuju, kao i za sve druge vidove političkog populizma. lako veliko, seljačko nezadovoljstvo je najčešće prigušeno i politički neosvešćeno. Zato je uobičajena njegova iznenadna erupcija, s njim se lako manipuliše i često podupiru interesi i ciljevi koji nisu primarno seljački. S. postaje značajniji politički činilac tek kad se konstituiše polje modeme politike koje se, posredstvom građanstva, širi do granica globalnog nacionalnog pro stora, zahvatajući i njegovu seosku periferiju. Tek tada seljačke bune i ustanci, kojima je ispunjena celokupna dotadašnja istorija, od lokalnih incidenata protiv seoskih gospodara, mogu da prerastu u društvenopolitičke pokrete od šireg globalnog značaja«, Seljačko nezadovoljstvo bilo je važno »pogonsko gorivo« i u svim dosadašnjim nacionalnim i socijalnim društvenim pokretim a u južnoslovenskim zemljama: od srpskih ustanaka 1804. i 1815. protiv Turaka, preko revolucionarnih gibanja u Austriji 1848, srpskih ustanaka u BiH (1875—1878), srp skih ratova za oslobođenje i ujedinjenje u XX veku, jugoslovenske socijalističke revolucije, pa do najnovijeg nacionalnog razračunavanja. Seljačke mase su bile glavna »topovska hrana« i najveća žrtva u svim ratovima. 3 ruralnost 3 selo 3 sociologija sela M. Milrović
shizofrenija (gr. shizö- cepam, delim;phrën - srce, duša, duh, um, razum). Najizrazitija psihoza, koju je izdvojio kao psihički poremećaj Emil Krepelin(1896), nazvavši je dementio preaeox (prerana demencija), a naziv »sh.« dao joj je Eugen Blojler ( 1896). Kasnije su ispitane katatona i heberfrena forma sh. Katatona forma sh. karakteristična je po izrazitim motornim poremećajima (ukočenost, bizarni položaji tela, motorni napadi) i poremećajima volje. Heberfrena forma je klinički najšarolikija (halucinacije, sumanutosti i poremećaji afekata) i loše je prognoze. Pored ove dve, poznata je još shizofrenia simplex (s najsiromašnijim simptomima i karakterističnim neprimetnim opštim tokom i mentalnim osiromašenjem i izolacijom od društva) i paranoidna sh., koja je uz shizoafektivnu
shizofrenija
psihozu danas najraširenija psihoza, i to sa najboljom prognozom (sa sumanutostima paranoidnog karaktera i slušnim halucinacijama, uz dobro očuvanu »fasadu« ličnosti). Sh. je takav psihički poremećaj (prema Međunarodnoj klasifikaciji bolesti - ICD-10), koji obavezno uključuje halucinacije (nerealne percepcije) ili sumanutosti (nere alne kongitivne procene realnosti), koje nisu podložne promeni ubeđivanjem, ili su praćene teškim dezorganizacijama ličnosti, koje se prepoznaju u nepovezanom govoru, bizarnom ponašanju i neadekvatnim emocio nalnim reagovanjima. Treba reći, što laici inače ne zna ju, da u sh. i kod najtežih simptoma postoje očuvani, tj. zdravi delo vi ličnosti. Stopa obolelih od sh. u rizičnoj populaciji - znači, onoj starijoj od 15 godina - kreće se oko 1 na 1 000 stanovnika. Viša je u urbanim sredinama (u gušće naseljenim jezgrima gradova), unutar zatvorenih soci jalnih sredina (npr. u ostrvskim društvima) i među emi grantima. Sve to ukazuje na izvesnu ulogu genetskog, tj. biološkog činioca, koji u potpunosti još nije potvrđen, no na izvestan značaj ovog faktora upućuje činjenica da je sh. učestalija u nekim porodicama, zatvorenim sre dinama i socijalnim situacijama koje deluju patogeno. Reč je o tzv. origin hipotezi, prema kojoj otuđeni uslovi života favorizuju pojavu sh., i tzv. draft hipotezi, prema kojoj sami shizofreni bolesnici teže otuđenoj sredini. Birajući je zbog njenih manjih zahteva. Psihoanaliza objašnjava sh. regresijom na prvu godi nu života (prvih šest meseci posebno), koja je izazvana, pre svega, neadekvatnim odnosom objekta (majke) pre ma bebi, što proizvodi konfuziju u stvaranju egogranica, naročito prema drugim licima; ona se, prirodno, u to vreme doživljavaju kao strana, preteča i proganjajuća, ako ne zadovolje narcističke potrebe bebe. Biološke teorije, osim nešto veće učestalosti sh. u istoj porodici (možda naslednost recesivnog genetskog karaktera), nisu uspele da dokažu pouzdane anatomske, histološke ili biohemijske promene u organizmu kao eventualne predispozicije za ovu bolest. Porodični terapeuti sistemske i drugih orijentacija, ■kao i antipsihijatri, smatraju sh. prevashodno posledicom neadekvatnih komunikacija u porodici (dvostruke veze, konfliktni odnosi, paralogični iskazi, negacija i/ili nedovršenost poruke, incestuozne relacije, osiromašeni .emocionalni odnosi itd.) kao značajnom činiocu nastan ka oboljenja člana porodice »delegiranog« za oboljenje. Tretman sh. uključuje, po pravilu, lečenje tekovima (antipsihoticima. koji ublažuju ili otklanjaju sumanuto sti i halucinacije) i snažnim sedativima (koji umiruju
512 teško uznemirene pacijente), vrlo često u hospitalnim uslovima. Dileme etičke, stručne i druge prirode javljaju se zbog povremenog prisilnog hospitalizovanog lečenja shizofrenih bolesnika (kada ugrožavaju tuđi ili svoj život - 15% shizofrenika pokušava samoubistvo), kao i, ne tako retkih, parkinsoničkih efekata antipsihotika (ukočenost, nevoljni pokreti, preterana salivacija). Unazad nekoliko decenija, u lečenju sh. uspešno se primenjuje socioterapija (terapijske zajednice, velike grupe, klubovi lečenih psihotičnih bolesnika, lečenje sh. u homoporodičnoj ili heteroporodičnoj sredini, te grupna psihoterapija, radna i milje-terapija). Danas po stoji trend terapije sh. van institucija, tj. u zajednicama stanovanja i dispanzerskim odnosima, odnosno u us lovima kućnog ili porodičnog lečenja, sa osloncem na zdrave kapacitete pacijenata koje institucionalni tretman ignoriše ili osiromašuje. O psihoze O poremećaji psihičkih funkcija
P. Opalić sida (eng. AIDS —Acquired Immune Deficiency Syndrome). Sindrom stečenog imunodeficita je zarazna bolest epidemijskih razmera s fatalnim ishodom, budući da 90% zaraženih završi smrću. Bolest je izazvana viru som HIV (Human Immunodeficiency Virus). Razvoj s. u kliničkom pogledu prolazi kroz tri faze: ( 1) prodor virusa preko telesnih tečnosti u organizam (primarna infekcija), (2) faza bez simptoma (može trajati više godina) i (3) klinička faza sa infektivnim oboljenjem pluća i drugih organa, koja zbog ekstremnog pada imunoloških snaga organizma završava letalno. Njen socijalni karakter biće, na žalost, sve značajniji, budući se .v. sve više širi, po nekim mišljenjima, s mogućim katastrofičnim posledicama. Ugroženi delovi populacije su homoseksualci i intravenski narkomani, kao i zatvorenici. Među njima su više ugrožene žene nego muškarci, naročito s promiskuitetnim ponašanjem. Na primer, 1992. godine u SAD je 8% muške i 15% ženske populacije bilo HIV pozitivno (s prisutnim vi rusom .v. u krvi, a bez kliničkih znakova oboljenja). K.od žena se, uz to, .v. dijagnostifikuje kasnije, one kraće žive posle dijagnoze i više su socijalno diskriminisane kao bolesnici od muškaraca. Sto se tiče homoseksualizma i .v , oni su u trijadi s promiskuitetom postali simbol savremene moralne dekadencije u stavovima konzerva tivne većine stanovništva (mada 75% infekcija s. na staje, zapravo, heteroseksualnim kontaktom). Podaci o raširenosti s. govore o epidemijskom kara kteru ove bolesti. Od početka HIV epidemije do kraja
513
1999. registrovano je u svetu 42,2 miliona HIV pozi tivnih, a 11,7 miliona obolelih o d i. Od toga je 9 mi liona odraslih, većinom između 30 i 40 godina, zatim 2,7 miliona dece. Samo tokom 1997. u svetu je od s. um rlo 2,3 miliona ljudi. Najzastupljenija je starosna grupa obolelih od 30 do 40 godina, no najrizičnija grupa su intravenozni narkomani koji čine 56,5% svih obolelih, ali je u poslednje vreme zapažen porast procenta heteroseksualaca u broju obolelih. Računa se da u svetu svakih deset minuta jedna nova osoba biva inficirana virusom s. (u SAD svakih 5 minuta). Od svih obolelih 46,9% je iz Seveme i Južne Amerike, 36,2% iz Afrike, 11% iz Evrope, 5,4% iz Azije i 0,5% iz Okeanije. U industrijskim zemljama Evrope broj obolelih od s. opada, zahvaljujući merama preven cije koje se tiču, pre svega, aktivnosti zdravstvenih us tanova, škola, zatvora, vojnih i drugih ustanova, ali i delatnosti nevladinih organizacija, u kojima se insistira na seksualnom vaspitanju i upotrebi kondoma u sek sualnim odnosima, na ljudskim pravima ugroženih i obolelih, te na intenzivnoj kontroli na s. rizičnih grupa stanovništva. Smrtnost od s. opada samo u ekonomski razvijenim zemljama (SAD), ne i u nerazvijenim (Afrika, npr.). U nerazvijenim zemljama 85% HIV pozitivnih nisu svesni svog serološkog statusa. U razvijenim taj je procenat tek 10-20% HIV pozitivnih. Za 14,5 godina, sve do 1999, u Srbiji je obolelo uku pno 795, a umrlo 515 lica. Incidenca obolelih od s. je rasla do 1995. godine (od 0,2 do 9,3), od tada je u bla gom padu (izuzev 1998. godine), što je slično incidenci 5. u Evropi. Najnižu stopu 1995. godine imao je Kosmet, pa Vojvodina, potom nešto višu uža Srbija, a Beograd najvišu (41,6 na 1 milion). U prevenciji s. veoma su važni pravilna ishrana, redovne fizičke vežbe i razrešavanje stresnih situacija na zreo način, a posebno specifičan i dugoročan rad na destigmatizaciji obolelih od s. Ovo je, pre svega, u vezi s negativnim mitom o njenoj infektivnosti. To podrazumeva rad na dostupnosti bazičnih informacija o HIV infekciji, tj. korigovanje dezinformacija, ili, tačnije rečeno, »rupa u znanju« o ovoj bolesti, kako je to ustanovljeno u jednom istraživanju o s. i seksualnom ponašanju naših srednjoškolaca. Dugoročno gledano, od suštinskog značaja je stvaranje socijalne klime bez diskriminacije zaraženih i obolelih. U tom smislu, pored primame prevencije (pružanja optimalne zdravstvene pomoći obolelim), tu je i sekundama prevencija koja se tiče socijalne i svake druge prihvaćenosti inficiranih i
sim bolička komunikacija
obolelih radi sprečavanja njihove socijalne stigmatiza cije i marginalizacije. 3 epidemiologija O stigmatizacija O sociologija medicine P. Opalić simbol (gr. sÿmbolon - znak). U najopštijem smislu, pojava koja predstavlja neku drugu pojavu ili na nju ukazuje. Cesto se pravi razlika između prirodnih zna kova (koji se ponekad nazivaju signali) i konvencio nalnih znakova (koji se nazivaju i.). Kada u kolima osetimo miris benzina, to je signal da benzin negde otiče; ili, kada začujemo promenu zvuka koji proizvodi voda koju zagrevamo, to je signal d a je voda provrila. Sig nale emituju i životinje, kao reakciju na neposrednu potrebu ili situaciju. Drugačija je stvar sa s. Sposobnost da stvara s. i da njima manipuliše je specifično ljudska. Kada vidimo zastavu ili čujemo himnu, veza između samog znaka i onoga što je njime označeno nije tako neposredna, automatska, prirodna - nije, dakle, nužna (kao kod signala), već je stvar dogovora, konvencije i, otuda, proizvoljna. Ta se razlika jasno vidi na primeru jezika kao najznačajnijeg simboličkog sistema ili kôda, je r za iste pojave različite jezičke zajednice koriste različite oznake (reči). Znakovi su, po pravilu, organizovani u sisteme ili ko dove. Takvi sistemi su, npr., jezik, notai sistem, Brajevo pismo, ali i određen način odevanja ili ponašanja može predstavljati svojevrstan kôd. Neki kodovi su skrive ni, manje očigledni i zahtevaju pomnije proučavanje da bi se razumeli ili, čak, uočili. Nauka koja se bavi proučavanjem znakova i traga za metodima analize verbalnih i neverbalnih poruka, a proučava još i šira značenja i socijalne funkcije sistema znakova naziva se semiotikom (ili semiologijom). O neverbalna komunikacija O simbolička komunikacija 5. Nedović simbolička kom unikacija. Na izgled prost proces sim bolizacije, način predstavljanja koji je zajednički svim ljudima, od suštinske važnosti za složeni proces ljudske komunikacije. Jezik, u kojem reći stoje namesto stvari, ideja i pojava, verbalna je ekstemalizacija onoga što se dešava u centralnom nervnom sistemu. Jer, mišljenje i verbalizovanje onoga što je misao u suštini je proces poticaja i odgovora. Putem jezika čovek izražava svoja iskustva u simbolima i uz pomoć tih simbola može da deli svoja iskustva s drugim ljudima. Zahvaljujući svojoj sposobnosti da koristi jezik čovek može da uči iz prošlosti, a deljenjem zajedničkih iskustava dolazi do promene koja se naziva učenjem.
simbolička komunikacija Čovek učenjem saznaje, napreduje ili se bar menja, iz generacije u generaciju; sledstveno tome, ljudska dostignuća dobrim delom počivaju na upotrebi simbo la. Kultura, kao način života ljudske jedinke zavisi od čovekove sposobnosti da se služi simbolima, što ga fun damentalno razlikuje od svih ostalih živih bića. Otuda je proces simbolizacije, lingvistička struktura u kojoj se reči pojavljuju umesto stvari, bitno svojstvo ljudske komunikacije. Sva komunikacija je simbolična, ali da bi bila delotvoma i razumljiva mora se pojmiti proces simbolizacije koji komunikaciji daje značenje. Uspešna komunikacija zahteva da se pravi razlika između jezika i stvarnosti, sveta stvari i sveta reči, između reči i nereči. Čovekova percepcija sveta nikada nije savršena, ograničena je njegovim čulima, ali i pojmovnim okvi rom koji oblikuje njegovu sposobnost da dešifruje pravo značenje bilo koje simboličke poruke. Tako, prosta reč »drvo« nije drvo koje vidimo u bašti, već je samo njego va verbalna predstava, simbol iza kojeg se kriju različita drveta kod svakog učesnika s. k. Upotreba simbola dovela je do nastanka kulture koja se održava i razvija zahvaljujući njihovom korišćenju. Bez 5 . k. u nekom obliku, prema mišljenju Lesli Vajta, ne bismo imali kulturu. Zbog toga je artikulisani govor najvažniji oblik simboličkog izražavanja; on omogućava komunikaciju ideja, a to znači očuvanje tradicije, odnosno nagomilavanje vrednosti i napredak. Životinje koje su sposobne za komunikaciju na različite, ali srazmerno ograničene načine, ne mogu učiti jedna od druge, ne mogu se menjati, napredovati, ili bar ne onoliko koliko to može čovek. Razlika između ljudi i životinja počiva u vrsti komunikacije. Životinje mogu da nauče da odgovaraju na znake, ali izgleda da samo čovek može da koristi simbole na pravi način. Znaci najavljuju , simboli podsećaju (Suzan Langer), odnosno životinja može da šalje i prima znake u smislu hrane, seksa ili opasnosti, ali njene reakcije uvek ostaju u ravni instinkta. Čovek, naprotiv, zahvaljujući svojoj sposob nosti simboličkog mišljenja zasnovanog na iskustvu, odnosno »podsećanju«, reaguje imajući u vidu čitav kontekst događanja, tumačeći stvarnost na različite, često sasvim nepredvidive načine. Naime, jedna od razlika između znaka i simbola je u mogućem broju odgovora na svaki od nj ih. Znak u odno su na iskustvo daje samo jedan mogući odgovor; simbol ukazuje na mnoge moguće odgovore. Znak opasnosti, kao što je glasna buka, samo će naterati životinju u beg, ali simbol opasnosti za ljude znači mnoštvo različitih stvari; od kojih je bekstvo najmanje korisno. Na primer, trubljenje automobila može značiti »sklanjaj se s puta«, ali s. k. te vrste je višesmislena jer može pored toga da
514 znači i »hej, to sam ja«, »srećni mladenci«, »pobeda plavih« itd. Za životinju znak je samo znak, dok čoveku različiti odgovori kojima reaguje na simbole daju veću fleksibilnost, odnosno traže da zastane kako bi razmislio o najpovoljnijem odgovoru pre nego što reaguje. Ipak, čovek se oslanja na verbalizaciju kao siguran put do zdrave i racionalne komunikacije, jer »reči ima ju moć da oblikuju Čovekovo mišljenje, da usmere njegova osećanja i da upravljaju njegovom voljom i delanjem« (Endrju Haksli). Kako mislimo, šta misli mo i, konačno, kako se ponašamo u dobroj meri zavisi od reči. Čovekovo preživljavanje zavisi od racionalne komunikacije, jer ljudi koji nađu načina da uspešno i inteligentno komuniciraju mogu i da sarađuju. Čak i u situacijama u kojima jezik iz nekog razloga ne može da se koristi, čovek ima načina da ostvari komunikaciju. Iako se komunikacijski proces uglavnom odvija na ver balnoj ravni, odnosno u jeziku, on se jednako uspešno može odvijati i preko simbola neverbalne komunikacije ili preko estetskih poruka umetnosti, i konačno, preko pisanih i štampanih oblika, odnosno raznih tipova medi ja. Sve različite neverbalne dimenzije kulture - kao što su moda u oblačenju, planiranje naselja, arhitektura, nameštaj, hrana, kuvanje, muzika, fizički gestovi, sta vovi tela itd. - organizovane su u obrasce koji u sebi sadrže kodifikovane informacije na način koji je analo gan zvucima u rečima i rečenicama prirodnog jezika. Otuda pretpostavka Edmunda Liča da jednako ima smisla govoriti o gramatičkim pravilima koja vladaju u modi u odevanju kao i o gramatičkim pravilima koja vladaju u govornim iskazima. S druge strane, velika dela umetnosti (književnost, slikarstvo, muzika) mogu isto tako uspešno kao i neposredna jezička komunikacija da prenose simboličke poruke trajne vrednosti. Suštinski činilac lanca ljudske s. k. je sadržaj koji, dakle, može biti verbalan ili neverbalan. Ljud ski međuodnosi omogućuju različite vidove 5. k. i ta interakcija uključuje poruke bilo koje vrste. Pošto je komunikacija simbolička, ona može da bude delotvoma jedino ukoliko pošiljalac izabere odgovarajuće simbole koji će preneti značenje primaocu u čijem pojmovnom okviru ili diskurzivnom polju mogu da se nađu slični ili bar približno isti simboli. Upravo zato što se sim boli različito upotrebljavaju i imaju različito značenje u različitim situacijama, važno je ne samo pažljivo bi ranje simbola već i nastojanje da se izbegne mešanje simbola sa stvari koju on predstavlja. Čovek ne može da izbegne izraze lica, pokrete tela i druge emotivne činioce koji boje komunikaciju, ali može da teži nekim opšteprihvaćenim pravilima koja uređuju odnose
515 između reči i stvari, između denotativnih i konotativnih svetova. O jezik 3 neverbalna komunikacija 3 simbol J. Janićijević simbolički interakcionizam. Posebna sociološka istraživačka tradicija, koja pripada skupini teorijskih pravaca interpretativne sociologije, a zasniva se na ideji o središnjoj ulozi društvene interakcije i tumačenju značenja ljudskog delanja. Ponekad se s. i. svrstava u fenomenološku tradiciju , pre svega kada ističe važnost polazišta aktera i interpretacija društvene stvarnosti. Međutim, s. i. se razvio nezavisno od fenomenoloških polazišta i bitno se razlikuje od socioloških perspektiva koje su povezane sa evropskom filozofskom tradicijom. Na nastanak i razvoj s. i. indirektan uticaj su ostvarili Džon Votson i rani bihejviorizam, Čarls Darvin i njego va evoluciona teorija, kao i filozofi pragmatičari - Čarls Pirs, Džon Djui, Džejms Boldvin. S. i. je utemeljila grupa američkih sociologa i soci jalnih psihologa sa Univerziteta u Čikagu tokom dvade setih, tridesetih i četrdesetih godina XX veka (Džordž Mid, Vilijam Džejms, Čarls Kuli, Vilijam Tomas, Robert Park), a na univerzitetima Seveme Amerike razvili su ga istraživači druge generacije (Herbert Blumer i Everet Hjuz), odnosno treće i četvrte generacije (Erving Gofman, Hauard Beker, Anselm Štraus i Eliot Fridson). S obizom na razlike u interpretaciji i nedovoljnu sistematičnost polazišta primenjenih u teorijskim i praktičnim radovima Čikaške škole, postoji više ver zija s. i. Izraz »simbolička interakcija« odnosi se na specifično svojstvo i sposobnost ljudskih bića da definišu i interpretiraju uzajamne akcije. Reakcije ljudi za snivaju se, pre svega, na značenjima koja oni pridaju dvosmemim akcijama. Takvo ljudsko ponašanje zahteva upotrebu simbola, reči, značenja, različitih jezika drugačije rečeno, ono uspostavlja simboličku interakci ju. Simbolički interakcionisti orijentisali su se da istraže načine čovekovog konstituisanja društvenog sveta, na procese uspostavljanja smisla i razumevanja, tumačenja, razlikovanja i samotumačenja. Odnose između ličnog i društvenog oni posmatraju kao uzajamne, a konstituisanje društvenog povezuju s razvojem ličnosti. Onog momenta kada društveno postane preovlađujuće, osoba se redukuje na ulogu. Značenja nisu fiksirani entiteti, već zavise od konteksta interakcije. Stvaraju se, raz vijaju i menjaju unutar složenih procesa simboličke interakcije. Interakcionističko stanovište zasniva se na pretpostavci daje akcija među pojedincima smislena, da za one koji su u nju uključeni pretpostavlja određeno značenje. Razumevanje akcije iziskuje interpretaciju
simbolički interakcionizam
značenja koje akteri pripisuju svom delovanju. Način na koji neki akter definiše situaciju može da se rekonstruiše i na osnovu posledica koje ta definicija izaziva (V. To mas). Način simboličke konstrukcije stvarnosti je temelj na osnovu kojeg pojedinci strukturišu svoje delovanje. Stoga ne možemo shvatiti »šta se stvarno dešava« ako ne saznamo »šta ljudi misle da se dešava«. Učesnici socijalnih interakcija procenjuju i osmišljavaju situaciju u kojoj se nalaze i svakoj od njih određuju specifično značenje. Mnogi interakcionisti naglašavaju važnost poima nja sebe. Pojedinac razvija pojam i sliku o sebi iz međusobnih odnosa. On pokazuje tendenciju da deluje na osnovu viđenja sebe. Refleksivnost sopstva ogleda se u posmatranju sebe preko percepcije drugih i razmišljanja o njima, putem procesa zapažanja događaja u stvarnosti na osnovu kojih drugi donose sud i vred nuju (Č. Kuli). Zahvaljujući simboličkoj interakciji i procesu samoposmatranja i percepcije od strane drugih usavršava se i menja svet simbola i značenja među lju dima i dostiže određen stepen razumevanja. Odlučujuća je sposobnost stupanja u dijalog koji Dž. Mid locira u samog pojedinca. On razlikuje j a kao delujuću osobu i mene kao objektivnu osobu. Ja deluje na osnovu sazna vanja posledica objektivne osobe. To je dijalog između j a i mene, između pojedinačne jedinstvenosti i internalizovanih društvenih značenja. Mid povezuje indi vidualnu konstrukciju s nadindividualnim značenjem uopštenog drugog u značenju ličnog. Budući da se interakcionisti bave definicijama situ acije čovekovog/fl, zaokupljeni su i procesom kojim se te definicije izgrađuju. One se ne temelje na isključivo i unapred stvorenim zamislima koje akteri unose u in terakcijske situacije, već se uobličavaju dogovorom. Ideja dogovaranja primenjuje se i na pojam uloge. Za razliku od funkcionalista, interakcionisti dokazuju nejasnost, neodređenost i dvosmislenost uloga. Taj ne dostatak jasnoće ostavlja akterima dovoljno prostora za pregovaranje, manevrisanje, improvizaciju i kreativno delovanje. U najboljem slučaju, uloge nude samo opšte smemice delanja. Odlike savremenog s. i. mnogi naučnici pripisuju različitim interpretacijama Midovih posthumno objav ljenih radova. Nezavisne obrade i pristupi (Bernard Melcer, Piter i Patriša Adler, Šeldon Strajker, Ejveri Šeron) interpretiraju i grupišu postojeće zamisli u dva pravca razvoja. Na tradiciji Čikaške škole razvio se procesu ~ alni s. i. u kojem su istraživačka uporišta fokusirana na glavne aspekte prirode interakcije shvaćene kao proces. H. Blumer, jedan od najznačajnijih predstavnika procesualnog s. i., smatra da ovaj proces počiva na tri bitne
simbolički interakcionizam pretpostavke: delanju ljudskih bića prema objektima na osnovu značenja, značenju objekta koje nastaje iz kon teksta društvene interakcije i značenju datom objektima koje se modifikuje u interpretativnim procesima. Blumer posmatra društvenu stvarnost sa stanovišta učesnika i nastoji da razume njegov pogled i doživljaj preuzi manjem uloge onog aktera čije ponašanje proučava. Na tradiciji Ajovske škole razvio se strukturalni s. i. koji daje prioritet uticajima društvene strukture (uloga, definicije situacija, položaja, statusa). Manford Kun, najznačajniji predstavnik strukturalnog 5 . / . , negira postojanje unutrašnjih značenja objekta. Sopstvo on određuje kao strukturu stavova nastalih pojedinačnom intemalizacijom statusa i uloga. Čikaška škola je podstakla pozitivistička sociološka i kriminološka istraživanja delinkventnih ponašanja. T-omas Šef, Edvin Lemert, Frank Tanenbaum i Alfred Lindesmit razvili su ideju da društvo uslovljava po stojanje specifičnog ponašanja unutar kojeg se odnosi integrišu u zajedničke svetove društvenog iskustva, nudeći ljudima osnovu za predvidivu interakciju. Istraživanja H. Bekera i E. Gofmana, tokom šezdestih i sedamdestih godina XX veka, gotovo iz osnova su izmenili sociologiju devijantnog ponašanja. Devijantnost nije kvalitet koji se krije u samom ponašanju, već se pripisuje interakciji između osobe koja to delo započinje i onih koji na njega reaguju. Eksponent društvene kon trole obeležava devijantnost kao proces u kojem poten cijalni prestupnik izneverava predviđeni standard. Pro ces definisanja osobe kao delinkventa uključuje mnoštvo interakcija, zasnovanih na nizu značenja koja učesnici usvajaju i koja mogu da se menjaju u toku interakcije. Predstavnicima s. i. upućuju se brojni prigovori: psihologizam, nedovoljna objektivnost, nedostatak poka zatelja koji upućuju na višestepeni tok procesa od opser vacije do teorije; zamera im se da ljudsku interakciju posmatraju izolovano od njenog istorijskog i društvenog okvira, ističe se odsustvo konzistentnog modela komu niciranja (za Mida je delanje više oblik percepcije ili spoznavanja, za Blumera je ono definisanje akcije dru goga). U isto vreme, brojni su neposredni nastavljači tradi cije s. Koristeći bitne postavke s. /., komunikacijske teorije i modeli usavršavaju spoznaju ljudskog komu niciranja i unutrašnjih procesa ličnosti, analizu društvene sadržine komunikacijskog delovanja i društvene in terakcije. Stepen uvažavanja slobode individualnog ponašanja, shvatanje prirode sopstva i obim u kojem se simbolička interakcija prepoznaje kao faktor društvenog ponašanja, predstavljaju nove izazove za dalja kritička razmišljanja.
516 Interakcionisti posmatraju samorazumevanje i međusobnu komunikaciju kao neposredne i uzajamne procese. Intersubjektivni svet nije moj, zaseban svet, već naš, zajednički, u kojem se mogućnost razumevanja za sniva na novom simboličkom univerzumu. Odnos između želje j a i očekivanja mene pripada društvenoj instanci. Društveno se ostvaruje uspostavljanjem veze između j a i mene. Tek na osnovu analize odnosa prema drugom moguće je prepoznati način konstituisanja društvenog sveta. Tumačenje društvenog sveta u kategorijama s. i. predviđa kontinuitet oblikovanja strukturalistički određenog sopstva kao identiteta čija svojstva zavise od drugog i procesualnog sopstva, koje uvažava odnos između impulsa (ja) i unutrašnje defini cije okrenute ka subjektu (mene). O bihejviorizam O interakcija O sociologija, interpretativna L. Nikolić simbolički kapital. Pojam koji je konstitutivan za »opštu teoriju o ekonomiji prakse« Pjera Burdijea. Burdije je svojom teorijom želeo da se distan cira, s jedne strane, od marksističkog ekonomizma i redukcionističkog posmatranja društvene stvarnosti s gledišta ekonomske računice, a s druge, od naivno idiličnih predstava o društvenoj praksi koja bi bila lišena interesne dimenzije. Zato Burdije, baveći se strukturama »primitivne« ekonomije u kabilskom društvu (Alžir), uvodi pojam s. k. kako bi svaku delatnost u ovom slabo diferenciranom društvu tretirao kao ekonomsku praksu, usmerenu na maksimiranje dobiti, materijalne ili simboličke. U kabilskom društvu čast je s. k. i ona je centralna za organizaciju društvenog života. Burdije je primetio da, iako je čast glavni ulog i dobit u svim odnosima razmene, ona zapravo služi da prikrije eko nomsku prirodu transakcija. Razmena darova je Burdijeu poslužila kao dobar primer strukturalne dvosmisle nosti svake razmene, odnosno kao primer preobražaja jednog ekonomskog čina! u simbolički, pri čemu dar prestaje da bude materijalni objekt da bi postao poruka ili simbol, sposoban da kreira jedan socijalni lanac. Dar povlači za sobom dužnost da se uzvrati; ova obaveza časti, koliko god daje imperativna, ostaje prećutna i tajna. Burdije je primetio da se uzdarje odlaže, te da taj vremenski interval omogućava da se interesna transak cija i »davanje radi dobijanja« prikrije velikodušnom razmenom time što se, umesto neprekinutog niza darova koje prate uzdarja, praktikuje isprekidani niz naizgled bespovratnih darova. Isticanje časti kao pokretačkog principa društvenog života u kabilskom društvu proi zvod je »učenog neznanja« o interesnoj logici prakse i
517
neupitnog verovanja svih članova društva u legitimnost »pravila igre« kojima se oni povinuju. U savremenim, diferenciranim društvima, s. k. je bilo koja vrsta kapitala - ekonomski, kulturni, socijalni koji se ne može spoznati kao kapital i ne može se misliti niti izraziti u ekonomskim kategorijama, već isključivo u kategorijama časti, ugleda, prestiža ili autoriteta (npr. diploma se shvata kao stvar prestiža, a ne kao rezultat ekonomskog i kulturnog investiranja). 5. k. počiva na opšte prepoznatoj legitimnosti posedovanja navedenih vrsta kapitala, kao i na nesvesnoj eufemizaciji pobuda za sticanje određenih vrsta kapitala. Budući da Burdije vidi društveni prostor kao izdeljen na pojedina polja, s. k. je podvrgnut specifičnoj kon stituciji određenog polja, logici sticanja i pravilima igre koja vladaju datim poljem. Više od svega, s. k. zavisi od dominantne definicije vrednog i poželjnog, odnosno od principa percepcije i mišljenja iz kojih ishode sistemi klasifikovanja i klasiranja koje interiorizuju svi učesnici u nekom polju društvenog prostora. Stoga s. k. nastaje u društvenom odnosu između »kolektivnih očekivanja« (Marsel Mos) oblikovanih zakonima polja i podržanih objektivnim strukturama, i svojstava pojedinaca koji su deo polja ili pretenduju da to postanu. Borba svakog učesnika u polju za akumulaciju kapitala specifičnog za to polje propraćena je borbom za akumulaciju s. k., odnosno borbom za prepoznavanje i odobravanje i, ujedno, za prikrivanje interesne osnove angažovanja u dotičnom polju. O kulturni kapital 3 potlač O socijalni kapital A. Birešev
siromaštvo. Kao veoma raširena i trajna društvena pojava, s. ima mnogo dimenzija koje tvore mrežu obespravljenosti (Majki Haralambos). Biti siromašan znači, po pravilu, biti prezren, nemerodavan i nemoćan. U definisanju s. sociolozi obično koriste dva pristupa: oni razlikuju apsolutno i relativno s. (Entoni Gidens). Apsolutno 5. podrazumeva pomanjkanje osnovnih sredstava neophodnih za održavanje života, zdravlja i nesmetanog funkcionisanja tela. Pojam apsolutnog j. zasniva se na ideji preživljavanja, tj. zadovoljavanja osnovnih potreba za hranom, stanom i odećom. Ukoliko ljudi ne mogu da zadovolje svoje osnovne potrebe za opstanak, oni preživljavaju u s. Smatra se da su standardi za ljudski opstanak, u smislu održavanja fizički zdrave egzistencije, univerzalni - odnosno, da su uglavnom isti za sve ljude istog životnog doba i iste telesne građe, bez obzira na to gde žive. Ali, svi ne misle daje moguće odrediti te standarde. Stoga neki smatraju
siromaštvo
d aje pogodniji pojam relativnog s., koje se meri s obzirom na nejednakost uslova života nekih pojedinaca i društvenih grupa, s jedne, i onih uslova u kojima živi većina stanovništva, s druge strane. Pri tom se polazi od stava da ljudske potrebe nisu svuda identične, već da se razlikuju i unutar istog društva. S. se najčešće meri na osnovu granice s. koja se zasniva na ceni osnovnih dobara koja su potrebna za ljudski opstanak. To znači da neko živi ispod granice s. kada nema dovoljno sredstava za podmirenje osnovnih egzistencijalnih potreba. U mnogim zemljama postoji zvanično određena granica s., a ponegde se ona meri brojem domaćinstava koja žive od prihoda ispod prosečnog, ili od polovine prosečnog prihoda. Umesto objektivnih kriterijuma postoje pokušaji da se s. izmeri na osnovu subjektivnih kriterijuma, odnosno ličnih procena ljudi u pogledu onoga što je potrebno za njihov prihvatljiv životni standard. U objašnjenju s. sučeljavaju se dva shvatanja: jedno, koje siromašne optužuje, i drugo, koje ih brani. Protagonisti »kulture s.« i »kulture zavisnosti« smatraju da su siromašni sami odgovorni za svoj nepovoljan položaj (»okrivljavanje žrtve«). Siromašnima, navodno, nedostaju adekvatne sposobnosti, motivacija, moral; oni su lenji, poročni, asocijalni, antisocijalni, nepredvidljivi i si. Umesto da se samoorganizuju i pomognu samima sebi, oni zapadaju u »kulturu bede« i stanje zavisnosti od socijalne pomoći. Drugim recima, milosrđe, odnosno pomoć koju im pružaju društvene ustanove ili pojedinci, samo povećavaju njihov broj i pospešuju njihov način života. Na taj način se shvatanje o individualnoj odgovornosti za sopstvenu bedu i s. dovodi u tesnu vezu s protestom protiv socijalne zaštite i pomoći siromašnima. Nasuprot tome, zastupnici drugog shvatanja tvrde daje društvo odgovorno za živote pojedinaca koji ga čine, da je s. društveni proizvod, te da siromašni treba da osete društvenu solidarnost i socijalnu pravdu. Dakle, s. nije rezultat nesposobnosti pojedinaca nego je u najvećoj meri rezultat širih društvenih procesa i strukturalnih neravnoteža zbog kojih dolazi do nepravedne raspodele resursa i stvaranja životnih uslova koje je teško prevazići (Entoni Gidens). U svakom slučaju, s. ne mora da bude trajno stanje jer ima ljudi koji uspevaju da izađu iz tog stanja, mada njihova vertikalna društvena pokretljivost može biti kratkog veka. U sociološkoj i srodnoj literaturi postoje različite oznake za stanje i status siromašnih: vagabondaža (skitnja), lumpenproletarijat, stanje društvene potrebe, potklasa, društvena isključenost (ekskluzija), vulnerabilne grupe itd. Primera radi, oznaka potklase se upotrebljavala u SAD za siromašne etničke manjine
siromaštvo u urbanim sredinama, dok beskućništvo predstavlja ekstremni oblik društvene isključenosti. Oba shvatanja o siromašnima - i ono koje ih optužuje i ono koje ih brani - imala su značajnu ulogu prilikom stvaranja pozitivnog zakonodavstva koje je bilo oslonac kako represivne prakse tako i prakse socijalne zaštite i pomoći u odnosu na siromašne. Socijalna davanja se razlikuju od zemlje do zemlje, ali najčešće uključuju beneficije u pogledu zdravstvene zaštite, stanovanja, obrazovanja, invaliditeta, nezaposlenosti, penzija i si. Prema nivou dekomodifikacije socijalne zaštite, tj stepenu oslobođenosti usluga socijalne zaštite od tržišta, razlikuju se tri režima socijalne zaštite (Gesta Esping-Andersen): (a) socijaldemokratski, (b) konzervativno-korporativni i (c) liberalni. Socijaldemokratski režim socijalne zaštite je u najvećoj meri dekomodifikovan. Socijalne usluge subvencioniše država i dostupne su svim građanima (tzv. univerzalne beneficije). On se primenjuje u većini skandinavskih zemalja. Konzervativno-korporativni režim zaštite, karakte rističan za Francusku i Nemačku, odlikuje se prilično dekomodifikovanim socijalnim uslugama, ali one nisu nužno univerzalne. Stepen beneficija na koje građani imaju pravo zavisi od njihovog položaja u društvu. Cilj ovakve socijalne zaštite nije uklanjanje nejednakosti, nego uspostavljanje socijalne stabilnosti, čvrstih porodičnih veza i lojalnosti državi. Liberalni režim zaštite, koji se primenjuje u SAD, odlikuje se visokim stepenom komodifikacije. Beneficije na osnovu materijalnog stanja dostupne su samo najsiromašnijima, ali su praćene stigmatizacijom, jer se od najvećeg dela stanovništva očekuje da socijalnu zaštitu sami kupuju na tržištu. Društvene nejednakosti su neizbežna posledica si stema slobodnog tržišta. Socijalna država, tj. država bla gostanja, kao i visoki porezi, predstavljali su ponegde načine da se jedan deo bogatstva imućnih preraspodeli siromašnima. Međutim, nijedan pristup do sada nije uspeo da ukine s. Danas se preispituje i sâm pojam jednakosti - u smislu jednakih mogućnosti za sve i značaja pluralizma i raznolikosti načina života. Prema E. Gidensu, socijalna politika bi trebalo da podstakne društvenu koheziju i pojača nezavisnost i sposobnost ljudi da pomognu sami sebi. Prava i obaveze zadobijaju novi smisao - ne samo za one na dnu socijalne lestvice, koji pokušavaju da se oslobode zavisnosti od socijalne pomoći i nađu posao, već i za one na njenom vrhu njihovo bogatstvo ne daje im pravo da izbegnu svoje građanske, društvene i finansijske obaveze. Na samitu Ujedinjenih nacija u Kopenhagenu (1995) formulisani su prihvatljivi ciljevi: (1) boriti se protiv
518 apsolutnog s.; (2) znatno smanjiti relativnoj, i (3) baviti se strukturalnim uzrocima koji stoje u pozadini s. O beskućništvo O ekskluzija/inkluzija, socijalna O nejednakost, društvena S. Vujović
sistem (gr. systëma). Pojam za koji pristalice tzv. opšte teorije s. smatraju da se može primeniti u svim teorijskim i empirijskim naukama, pa shodno tome i u sociologiji. Ovi pisci smatraju da su pojave koje su međusobno veoma različite - npr., kristal, solarni 5 ., biološki organizam, škola, vojska, globalno društvo ipak samo konkretne manifestacije ili posebni slučajevi j. 5. se, zapravo, pre može shvatiti kao pojmovni model koji služi da olakša istraživanje i analizu najrazličitijih složenih pojava nego kao opis ili definicija stvarnih, re alno postojećih celina. Pojam s. uvek podrazumeva tri elementa, odnosno tri komponente: (1) celinu; (2) deo (ili element) i (3) međuzavisnost (ili interakciju). S. je, dakle, celina međuzavisnih delova ili »kompleks elemenata koji se nalaze u interakciji«. Kao celina međuzavisnih delova, s. je relativno trajan, poseduje izvesnu unutrašnju sta bilnost i ima svoju strukturu. S. se održava u složenoj i promenjivoj okolini tako što stabilizuje razliku između unutrašnjosti i spoljašnjosti. O sistem, društveni O sistemska teorija 5. Nedović
sistem, društveni. U tradicionalnom poimanju d. s. polazi se od stava daje reč o celini koja je više od pro stog zbira svojih delova. Odnos između delova i celi ne je primaran, a okruženje sistema se shvata kao širi sistem. Najrazvijeniji oblik ovog shvatanja nalazi se u teoriji društvenog delanja Talkota Parsonsa. D. s. u Parsonsovoj interpretaciji predstavlja jedan od podsistema sistema društvenog delanja. Mada povezan s drugim podsistemima, d. s. je od njih analitički nezavisan. S obzirom na to da se d. s. sastoji od interakcije pojedina ca, odnosno daje svaki pojedinac istovremeno organi zam, ličnost i deo sistema kulture, navedeni podsistemi (organizam kao sistem, sistem ličnosti, sistem kulture) su delovi okruženja d. s. U okruženje d. s., pored toga, spadaju i fizičko-organsko okruženje i »najviša stvar nost«, kao delovi okruženja sistema društvenog delanja čiji je d. s. podsistem. Integracija je osnovna funkcija d. s. u opštem siste mu delanja. Istovremeno, ako se posmatra struktura d. s., moguće je uočiti da se u njegovom okviru diferencira ju delovi koji imaju različite funkcije. Vrednosti imaju funkciju održavanja obrasca, norme obavljaju integra-
519 tivnu funkciju, kolektivi (grupe) su u funkciji postizanja ciljeva, a funkcija uloge je prilagodljivost d. s. Posmatrano iz funkcionalističke perspektive, najvaž niji d. s. je sâmo društvo, ali osim njega ovaj pojam u najširem smislu obuhvata i ostale društvene celine, kao što su različite organizacije, institucije, teritorijal ne zajednice itd. Da bi napravili razliku između ovih različitih d. s., neki autori, poput Mihaila Popovića, za društvo koriste izraz globalni d. s., u nameri da naglase njegovu relativnu samodovoljnost. Osnovna razlika u odnosu na Parsonsovo gledište je u tome što se društvo kao d. s. diferencira na tri podsistema - ekonomski, p o litički i kulturni. Novija shvatanja o d. s., razvijena u okviru sistemske teorije (ili teorije sistem a) u prvi plan ističu analitičku povezanost sistema i njegovog okruženja. Upravo ta organska veza d. s. sa okruženjem daje ono »više« u zbiru njegovih elemenata. Niklas Luman pojam sistema definiše kao svako biće koje održava stalnost na osnovu unutrašnjeg reda i spoljnih okolnosti u kompleksnoj i promenjivoj okolini kojom ne može u potpunosti ovla dati. Drugim recima, d. s. je identitet koji se održava u kompleksnoj i promenjivoj okolini zahvaljujući stabilizovanju razlike unutrašnjost/spoljaštnost. S obzirom na to da je svet neograničeno kopleksan, svaki d. s. ređukuje tu kompleksnost i tako stvara viši nivo reda, ali istovremeno smanjuje mogućnosti za delovanje. Ukoliko želi da održi identitet, odnosno da ne zavisi u potpunosti od uzročnih konstelacija (slučajnosti) koje dolaze iz okoline, d. s. mora razviti autonomiju koja se ogleda u tome da selektivno obrađuje informacije koje otuda dolaze i da ih poredi s mogućnostima. Naravno, s obzirom da se kompleksnost okruženja nikada ne može u potpunosti redukovati, odnosno saznati i kontrolisati, autonomija d. s. je relativna. Postoje različite strate gije koje d. s. razvija da bi redukovao kompleksnost okruženja. Jedna od ključnih je njegovo diferenciranje na različite podsisteme u cilju preobražaja spoljašnje, nesavladive kompleksnosti u internu, odnosno savladi vu kompleksnost sistema, radi lakše prerade problema koji dolaze izvan d .s . Pokušavajući da poveže teoriju društvenog delanja i sistemsku teoriju, Jirgen Habermas ističe tri univerzal ne karakteristike d. s. Prva se odnosi na odnose d. s. sa okolinom, koju on deli na tri segmenta - spoljašnju prirodu, organski supstrat članova društva i ostale d. s. Održavanje d. s. nasuprot spoljašnjoj prirodi odvija se zahvaljujući instrumentalnom delovanju (proizvodnja prema tehničkim pravilima), a nasuprot unutrašnjoj prirodi - komunikativnim delovanjem (socijalizacija u skladu s važećim normama). Povećanje autonomije
sistemska teorija d. s., odnosno njegove moći, zavisi od razvoja proiz
vodnih snaga i normativnih struktura. S druge strane, promene vrednosti iz kojih proizlazi normativni sistem ne zavise isključivo od razvoja proizvodnih snaga, niti od imperativa integracije i jačanja autonomije sistema. Ovi činioci su ograničeni logikom razvoja slike sveta nad kojom sistem nema potpunu kontrolu. Najzad, nivo razvoja nekog d. s. zavisi od institucionalno dopuštenog kapaciteta učenja. Kombinacija dva tipa učenja - re fleksivnog i nerefleksivnog, kao i dva tipa teorijskih i praktičnih pitanja - nediferenciranih i diferenciranih, stvara istorijske kombinacije od kojih zavisi koji će podsistem preuzeti funkcionalni primat u odvijanju društve ne evolucije. Najvažnije promene u analizi d. s. koje su nastupile s napuštanjem funkcionalističke teorije društvenog de lanja u kojoj je pojam d. s. razvijen, odnosno s njego vom rekonceptualizacijom u neofunkcionalističkoj si stemskoj teoriji, ogledaju se u isticanju tenzije nasuprot ravnoteži, organskoj povezanosti d. s. sa okruženjem, primatu koji imaju sistemski procesi u odnosu na delove sistema itd. Specifičnu primenu pojam d. s. našao je u teoriji svetskog sistema Emanuela Volerstina. 3 sistem 3 sistemska teorija 3 teorija svetskog sistema V Vuletić sistemska teorija [teorijasistema], U ovoj orijenta ciji polazi se od ideje da se svi fenomeni, uključujući i socijalne, izučavaju kao delovi sistema ili kao sistem u celini, pri čemu je važan koliko unutrašnji aspekt orga nizacije sistema, toliko i interakcija sistema s njegovom okolinom. Razvijajući vlastite metode analize teoretičari si stema naglašavaju princip analogije, tj. uporedivost procesa različitih analiza sadržaja na osnovu prirode povezanosti pojedinih elemenata od kojih je sistem sačinjen. Oni, uz to, uvažavaju položaj, tj. ulogu pojedi nog elementa u sistemu koji predstavlja uvek više nego prostu sumu svojih delova. Njihovi modeli objašnjenja u teorijskom smislu nisu kauzalni, pre su strukturalnoteleološki. To se najbolje sagledava iz analize uloge koju predmet analize ima u održanju ravnoteže i funkcionisanju sistema kao celine. U empirijskim socijalnim studijama ova teorija se koncentriše na analizu procesa i strukture iskustvene građe o društvu. Povezana je sa srodnim biološkim i matematičkim terapijskim modelima Ludviga fon Bertanlanfija i Avive Rapaporta. Posle Drugog svetskog rata figurisala je među vodećim terapijskim paradigmama u nauci uopšte. U sociologiji je ovaj teorijski pristup
sistemska teorija
520
najbliskiji strukturalnom funkcionalizmu Talkota Parsonsa. Plodnu heurističku primenu s. t. je našla u analizi funkcionisanja porodičnih sistema i terapije bračnih i porodičnih problema uopšte. O sistem 3 sistem, društveni P. Opatić
sitna buržoazija (fr. p e tite bourgeoisie — sitno građanstvo). Izraz koji je, neposredno uoči Francuske revolucije, prvi upotrebio književnik Luj-Sebastijan Mersije u svom delu Slika P ariza (1788), da bi na pomalo pogrdan način označio niže slojeve buržoaske, odnosno građanske klase. Taj pogrdan prizvuk očuvan je sve do danas u običnom jeziku, političkoj i ideološkoj propagandi, pa i u lepoj književnosti, koja se u toku XIX i XX veka rado i često bavila »sitnoburžoaskim«, »filistarskim«, »ćiftinskim«, »malograđanskim« (nem. kleinbürgerlich), odnosno »palanačkim« mentali tetom, duhom, manirima, navikama, običajima, ukusi ma (upor. npr. Onore de Balzak, Gistav Flober, N. V. Gogolj, A. P. Čehov, Tenesi Vilijams, Artur Miler- kod nas Jovan Sterija Popović, Branislav Nušić, a u no vije doba filozofski svakako najpromišljenije Radomir Konstantinović). U sociologiji, pak, ono što Francuzi i dalje nazivaju j. b., Nemci će radije videti kao srednji stalež (M ittel stand), a anglosaksonci kao nižu srednju klasu (lower m iddle class). No, u svim tim jezičkim varijantama, u kojima se odslikavaju različita iskustva pojedinih nacionalnih kapitalizama, izvorno je reč o tzv. staroj srednjoj klasi sitnih zanatlija, trgovaca i, delimično, po ljoprivrednih proizvođača, koji egzistenciju obezbeđuju sopstvenim radom na vlastitim sredstvima za proiz vodnju. Otuda - kao što se tvrdi u marksističkom »dvoklasnom« modelu, najzaslužnijem za lansiranje pojma s. b. - pomenute socioprofesionalne kategorije počivaju između kapitalista i proletera: one u sebi, kao »večiti smutljivci«, objedinjuju osnovnu protivrečnost kapitalističkog načina proizvodnje (rad vs. kapital), jer niti izrabljuju tuđu, niti pak drugom vlasniku kapitala iznajmljuju svoju radnu snagu. U tom smislu, s. b. je u Marksovom katastrofičnom predviđanju budućnosti kapitalizma osuđena na nužnu propast, tj. »proletarizaciju«: ona je »sama protivrečnost na delu«, koja se ima rasplesti zahvaljujući komplementarnim procesi ma progresivne akumulacije i koncentracije kapitala, što će - u konačnoj proleterskoj revoluciji - dovesti do neposrednog sučeljavanja osnovnih antagonističkih kla sa zasnovanih na međusobno jasno razdvojenom radu i kapitalu. Ta projekcija, na kojoj je počivao marksistički,
odnosno komunistički revolucionarni optimizam, ali i kojom se hranilo duboko nepoverenje u »sitnoburžoasku prevrtljivost«, nije se nigde obistinila, jer s. b. ne samo što nije iščezla nego je čak i u najrazvijenijim kapitalističkim zemljama uspela da se, naporedo s krup nom industrijskom proizvodnjom, održi kao značajna društvena klasa i važan politički činilac. Već se odavno ispostavilo da su mnogo pouzdanije u pogledu prognostičke moći bile liberalne socijalne teorije (npr. Aleksis de Tokvil) koje su, još u XIX veku, budućnost s. b. bojile vedrijim tonovima i, umesto njene neizbežne propasti, nagoveštavale procvat »društva srednje klase«. Istina, ovde više nije toliko reč o tradi cionalnoj s. b. koliko o nizu heterogenih socioprofesionalnih grupa u sferi administracije, obrazovanja, zdravstva, usluga, informatike i, uopšte, neposredno ne proizvodnih ekonomskih sektora koje su sredinom XX veka označene kao »nova srednja klasa«. Ta »modema s. b.« već odavno (upor. npr. »bele okovratnike« Rajta Milsa, »usamljenu gomilu« Dejvida Rismana, »zdra vo društvo« Eriha Froma) privlači pažnju sociologa kao utočište osrednjosti, konformizma, autoritarnosti, »potrošačkog mentaliteta« - ali i kao stabilan oslonac svakog demokratskog i prosperitetnog društva. Stoga, poučena iskustvom razvoja zapadnoevropskog kapita lizma, društva u postsocijalističkoj tranziciji nastoje čak - podsticanjem razvoja tzv. male privrede - da smišljeno obnove ili »proizvedu« tradicionalnu s. b. koju je stari (socijalistički) režim marginalizovao. 3 buržoazija 3 klasa, srednja 3 slojevitost, društvena A. Mimica skale, v. merne skale slam (eng. slum). Reč nepoznate etimologije koja se pojavila oko 1800. godine. Tim izrazom označava se gusto naseljeni, obično urbani lokalitet obeležen prenatrpanošću, stambenom bedom, siromaštvom i socijal nom dezorganizacijom. U raznim zemljama ova socioprostoma tvorevina se različito naziva: u Francuskoj taudis, bidonvilles, u Venecueli - barrios , u Brazilu favelas, u Meksiku - ejido, u Peruu - barriadas, u Čileu - callampas, u Argentini - villas miserias , u Kuvajtu ishish, u Nemačkoj - elendviertel, u Rusiji - trušobi, u Indoneziji - campungs, u Srbiji - nehigijenska naselja (grupacije udžerica, straćara, ćumeza). U literaturi iz sociologije grada i srodnih disciplina susrećemo se s dvojakim određenjem pojma s.: urba nističkim i sociološkim. Urbanistički posmatrano, s. je »rezidencijalna oblast u kojoj su zgrade toliko deteorirane i toliko ispod propisanih standarda i nezdrave da
521 su opasne po zdravlje, sigurnost, moral i blagodet sta novnika«. U ovom određenju naglasak je na fizičkom aspektu s. Fizička dimenzija s. preovlađuje i u zvaničnoj definiciji »nehigijenskog naselja« u Srbiji kao »skupa stambenih i drugih objekata u kojima stanuje više lica bez osnovnih sanitamo-higijenskih uslova i koji su iz građeni od slabog materijala, nemaju vodovodne i kanalazicione instalacije, snadbevanje vodom se vrši iz za jedničke česme, nedovoljno su svetli, veoma su vlažni i prenaseljeni«. Međutim, »nehigijensko naselje« obično nije samo fizička, već i socijalna činjenica. Gotovo uvek postoji veza između degradiranog stanovanja i kvaliteta života, između stambene bede i siromaštva kao takvog. Otuda adekvatne definicije s. treba da sadrže i društvenu i prostomu dimenziju te pojave. Tim pre što uzroci na stanka i opstajanja 5 . proističu iz osobenosti društvene strukture, tj. iz procesa klasne i etničke diferencijacije, segregacije i društvenog isključivanja (ekskluzije). Ta ko, prema definiciji Majkla Haringtona, s. je stambena četvrt koja fizički, društveno i psihički negativno utiče na zdravlje, ponašanje i osećanje njegovih žitelja. Harington smatra da 5. postaje stvarno ubitačan tamo gde se pretvara u sredinu s kulturom siromaštva, u egzi stencijalnu (fizičku i duhovnu) realnost za njegove stanovnike, isto tako kao i u oronulu četvrt. To se dešava kada s. postane plodno tle ;za kriminal, porok, kada stvara ljude izgubljene za sebe i za društvo. Imajući u vidu ovakve i nešto drugačije situacije, neki autori (npr. Herbert Gans) razlikuju »s. očaja« i »s. nade«. Da bi se ocrtale razlike između žitelja s. i ostalih sta novnika, ukazuje se na negativne sociodemografske osobine žitelja i.: visoke stope smrtnosti, nezaposlenosti, razvoda, mentalnih poremećaja, vanbračne dece, delinkvencije, kriminala, bolesti itd. Stanovništvo 5 . obično ima poremećenu demografsku strukturu u starosnom i polnom pogledu, tj. veliki broj starih ljudi, žena i dece, što njihov loš ekonomski položaj još više pogoršava. Kulturalistički i antropološki usmereni istraživači s. navode sledeće vrednosne orijentacije stanovnika ovakvih lokaliteta: autoritarnost, tradicionalizam, provincijalizam, prezentizam i osećanje marginalizovanosti. Konkretnije, to znači: staromodnost, sugestibilnost, otuđenost, netolerantnost, antiintelektualizam, oseća nje bespomoćnosti, zavisnosti, inferiornosti, slaba egostruktura, fatalizam, rezignacija itd. Ovakvo viđenje »stanja duha« žitelja^, karakteristično je za protagoniste stanovišta o »kulturi bede« (Oskar Luis) koja obeležava način života, svest i vrednosti ovog teritorijalnog kole ktiviteta.
sloboda
Za razliku od ranijih konzervativnih ideologija, koje su stanovnike siromašnih četvrti smatrale genetski de fektnim i moralno nepodobnim, savremena ideologija »okrivljavanja žrtve« usmerena je na podsticanje društve nih akcija čiji je cilj da menjaju žrtvu, a ne društvo. Iznova se, na drugačiji način, opravdavaju društvene nejednakosti, a okrivljuju žrtve te nejednakosti. Ova ideo logija je uvijena u oblande karitativnosti i dušebrižništva. Bilo o kojem problemu sirotinjske četvrti da je reč, odmah se u skladu sa ideologijom »okrivljavanja žrtve«, nalaze argumenti protiv njenih stanovnika. Tako se, primerice, za degradirano stanovanje okrivljuju siromašni, kao doseljenici sa sela neprilagođeni urba nom načinu života, skloni prljavštini, velikom broju dece itd. Biti siromašan znači, po pravilu, biti prezren, nemerodavan i nemoćan. Ipak, u sirotinjskim četvrtima ima slučajeva protesta i pobuna (urbanih socijalnih pokreta i kontrapokreta, sukoba i borbi), građanskih inicijativa, samoorganizovanja i samopomoći, što gradske društvene scene čini konfliktnijim i dinamičnijim i što je predmet brojnih socioloških istraživanja. 3 bespravna stambena izgradnja O rezidencijalna segregacija 3 siromaštvo S. Vujović sloboda. Jedna od najznačajnijih društvenih vredno sti, gotovo univerzalno prihvaćena, ali i veoma različito definisana. Klasična je definicija koja proističe iz tradi cije liberalizma prema kojoj je individualna s. shvaćena negativno, kao s. od prinude, odnosno samovolje dru gog ili drugih ljudi. S. podrazumeva zaštićen privatni domen pojedinca u koji niko, pa ni država, ne sme da se meša. Ostvarenje ovako shvaćene s. povlači jednakost pred zakonom, s. od arbitrarnog hapšenja, pravo na svo jinu, 5 . kretanja i izbora zanimanja. Drugačije shvatanje vezuje j. za moć, mogućnost ili sposobnost pojedinca da deluje na određeni način, da bira između alterna tiva u cilju zadovoljenja svojih potreba i želja. Ovo je shvatanje uobičajeno kod socijalista koji negativnu s. smatraju praznim pojmom, jer iako pojedinac može biti formalno slobodan da deluje na određeni način, dakle da bira, on sadržinski nije slobodan ukoliko ne poseduje odgovarajuća sredstva (po pravilu materijalna) za delovanje. Liberali na ovo uzvraćaju da socijalisti brkaju samu 5. sa uslovima za njeno ostvarenje. S., tvrde liberali, nije ni moć ni bogatstvo, s. je - ne biti podvrg nut prinudi zbog samovolje drugog čoveka. Rob, ma kako materijalno dobro situiran, nikad nije slobodan, jer je prepušten samovolji gospodara.
sloboda Rasprava povodom ova dva shvatanja .v. oživela je u kritici koju neoliberali upućuju državi blagostanja, a u vezi s njenim intervencionizmom (mešanjem u sve broj nije oblasti društvenog, pa i privatnog života građana) i, posebno, s njenim paternalizmom. 3 demokratija 3 individualizam 3 liberalizam S. Nedović slobodno zidarstvo, v. masonerija sloj, društveni [socijalni stratum ]. U najopštijem smislu, pojam d. s. vezuje se za društvene odnose ne jedn akosti i podrazumeva skupinu ljudi koja ima isti društveni status i društvenu ulogu. Društvene uloge ljudi nisu jednake ne samo sa stanovišta vrste delat nosti već i sa stanovišta uspeha, odnosno rezultata koje društvo vrednuje, te stoga ljudi imaju i različit položaj u društvenoj strukturi, odnosno pripadaju određenom d. s. Pokazatelji ranga koji konkretan d. s. ima na određenoj društvenoj lestvici su najčešće veličina b o g a tstva , količina društvene moći i društvenog ugleda. Pojam d. s. se katkad poistovećuje, odnosno isključuje s pojmom klase , zavisno od opšte teorijske orijentacije (funkcionalizam ili marksizam), ali savremena istraživanja društvene strukture polaze od shvatanja da se potpuna slika nejednakosti u društvu može dobiti samo ukoliko se prihvati komplementarnost ovih pojava. 3 nejednakost, društvena 3 slojevitost, društvena 3 struktura, društvena M. Todorović slojevitost, društvena [socijaln a stratifikacija]. Pojam koji se odnosi na društvenu diferencijaciju i ka zuje da postoje mnogobrojne društvene skupine koje imaju različito mesto na hijerarhijskoj lestvici u društvu. D. s. je samo jedan oblik društvene nejednakosti koji se izražava u rangiranju društvenih slojeva (stratuma ) jednih iznad drugih, zavisno od materijalnog bogatstva, moći i ugleda koje njihovi pripadnici imaju. Članove istog društvenog sloja, koji imaju isto mesto u sistemu stratifikacije, može ali i ne mora povezivati svest o zajedničkoj pripadnosti tom sloju, zajednički identitet, slične životne vrednosti, isti stil života, podjednake životne šanse. Sve to ih razlikuje od drugih slojeva, viših ili nižih na hijerarhijskoj lestvici. Teorija d. s., kao temeljno funkcionalističko objašnjenje društvenog si stema, nasuprot marksističkoj teoriji klasa , nejednakost u društvu shvàta kao neizbežnu i opravdanu, odnosno funkcionalnu. Pored toga, za razliku od marksističke klasne teorije, teorija stratifikacije pokazuje da je društvena struktura mnogo složenija, da klase nisu je
522 dine značajne društvene skupine koje izražavaju nejed nakosti u društvu, te da prestiž, ugled pa i moć ne zavise samo od klasne pripadnosti. Talkot Parsons smatra da je stratifikacija neizbežna i opravdana jer se zasniva na rangiranju jedinica (pojedinaca) u nekom društvenom sistemu u skladu sa zajedničkim sistemom vrednosti. Tako će oni pojedinci koji zadovoljavaju vrednosti određenog društva biti rangirani visoko, materijalno dobro nagrađeni, uživaće veliki ugled, a verovatno će imati i legitimnu (opravdanu i zasluženu) moć. Strati fikacija je i funkcionalna, smatra on, jer služi integraciji različitih slojeva u društvu, budući da su nejednako sti rezultat specijalizovane podele rada u kojoj svaki član društva ima određenu ulogu i teži zadovoljenju zajedničkih vrednosti i postizanju zajedničkih ciljeva. Ovakvo shvatanje d. s. mnogi funkcionalisti ne samo što ne prihvataju već ga i vrlo oštro kritikuju (Kingsli Dejvis i Vilbert Mur, MelvinTjumin). Nasuprot Parsonsu, oni smatraju daje stratifikacija činilac koji razdvaja, ali su kao i on, mišljenja daje stratifikacija nužnost sva kog složenog društvenog sistema koji zahteva podelu rada i zato podrazumeva podelu uloga u društvu. Zavi sno od značaja i doprinosa društvu, odnosno od sposob nosti onih koji obavljaju određene uloge, slede i nagrade i društvena moć, te se tako razlikuju manje ili više važni položaji. Ovde se javlja ključno pitanje koje postav ljaju ne samo kritičari teorije stratifikacije nego i sami funkcionalisti: kako dokazati koji su položaji važniji, odnosno funkcionalniji; drugim recima, kako pronaći objektivna merila za funkcionalnu važnost položaja (K. Dejvis i V. Mur), te da li je moguće ignorisati uticaj moći koju pojedina zanimanja imaju na nejednaku raspodelu bogatstva i njihov funkcionalni značaj (M. Tjumin). Upr kos ovim primedbama, istraživači d. s. dali su ogroman doprinos kako sociološkoj teoriji tako i novim metodima u izučavanju društvene strukture (statusni simboli, stil života, socijalni karakter, grupni identitet itd.). 3 nejednakost, društvena 3 sloj, društveni 3 struktura, društvena M. Todorović smrt. Prirodna pojava kojom se bave različite nauke, a koju je vrlo teško precizno definisati. Kada je reč o tzv. višim organizmima, najčešće se misli na prestanak rada srca i pluća, ili gubitak svih funkcija mozga. U svakom slučaju, bitna je ireverzibilnost funkcija, jer nema mogućnosti povratka svesti. Stoga postoje izvesni pokušaji da se s. definiše kao stanjepostsvesnosti. Čovek u s. drugih ljudi vidi i sopstvenu s., pa se obično smatra da je on jedino biće koje poseduje svest o s. Ono što nije sporno jeste da običaji sahranjivanja i
523 ceremonije nakon s. nisu tipični samo za homo sapiensa, jer su i neke druge homo vrste takođe sahranjivale svoje preminule i tom prilikom obavljale razne obrede. S. nije samo neizbežan fenomen u ljudskom životu već je i sasvim normalan, i zato se mora tretirati kao funkcionalno važan i smislen. Pored biološke činjenice, s. predstavlja i ozbiljnu egzistencijalnu životnu činjenicu koja ima određenu ulogu u svim društvima. Ona naru šava dinamički ekvilibrijum društvenog života, jer brojne njene stvarne ili potencijalne posledice stvaraju društvu određene probleme. Postoje izvesne razlike u pogledu uticaja s. nekad i danas. Jedna od potencijalnih posledica s., naročito u tradi cionalnim društvima, jeste socijalni vakuum. S. može da dovede do narušavanja institucionalnog funkcionisanja društva, što zavisi od toga u kolikoj meri je preminuli bio uključen u vitalno funkcionisanje zajednice. Ključna determinanta uticaja smrtnosti jeste starost preminulog i njegova socijalna situacija. Veći udarac zajednici zadaju s. ličnosti važnih za funkcionisanje zajednice, dok po rodica najviše gubi smrću članova srednjih godina. Ako se osvrnemo na socijalnu istoriju XX veka, uočavamo vidno opadanje smrtnosti. Očekivano trajanje života po rođenju porasla je od 30 godina, s početka veka, do više od 50 godina starosti. U modernim razvijenim društvima s. pogađa prvenstveno starije ljude. Moderna društva kontrolišu 5. putem birokratizacije koja karakteriše društvenu strukturu. Ljudi sve manje umiru kod kuće, blizu porodice, jer je došlo do segregacije mrtvih od živih, u institucijama (najčešće bolnicama), gde s mrtvima imaju kontakt samo speci jalisti, čiji je kontakt sa s. postao bezličan i rutinski. Pored birokratizacije, u modemom društvu se odvija i racionalizacija s. (u bolnicama). Uzrok ovih promena su opadanje autoriteta religije, ali i promene u funkcijama porodice. Racionalnosti, ne može u potpunosti da bude postig nuta usled neizbežne tenzije između, sjedne strane, s. kao događaja, krize i iskustva s visokim emocional nim nabojem i, s druge, birokratije koja mora rutin ski da se bavi brojnim događajima a ne pojedinačnim slučajevima, čime umanjuje afektivnost celokupnog procesa umiranja. S. iznosi na videlo veliku protivrečnost zahvaljujući činjenici da društvo ima potrebu da se distancira od umr lih, ali i da ih održi u životu. Prema umrlima mora da se uspostavi distanca kako bi život mogao da se dalje odvija, ali čitav proces se ne završava sahranjivanjem tela, jer umrli nije samo mrtvo telo. S obzirom da bi potpuno i naglo isključenje preminulog iz sveta živih bilo suviše traumatično, potreba da se on održi blizu
smrt
sveta živih održava rituale. Oni označavaju tranziciju ka novom društvenom statusu, duhovnom, pa se često veruje da duh preminulog participira u nekoj novoj i drugačijoj egzistencijalnoj sferi. Potreba da se redefiniše status preminulog intenzivira se i zbog tendencija da se prema njemu ponaša kao da je živ. Neposredno nakon i. pojedinca, živi zapadaju u konfuziju, jer je potrebno promeniti način interakcije s nedavno preminulom oso bom koja više nije njen aktivni učesnik. Zato su obredi sahranjivanja koji u sebi kombinuju transformaciju statusa s činom fizičkog uklanjanja preminulih veoma rašireni u mnogim, ako ne i u svim kulturama. Sahrane se na izvestan način mogu posmatrati i kao »drame uk lanjanja«. One nisu puki rituali, već vrlo važne adap tivne strukture, značajne za transformaciju statusa preminulog. U modernim društvima postoji neka vrste krize ritu ala sahranjivanja. Za mnoge ljude religijski značaj sah ranjivanja se izgubio ili oslabio, što nije samo posledica erozije religioznosti i uspona naučnih pogleda na svet. Značaj sahranjivanja vremenom je slabio zato što su uloge preminulih u sve većoj meri postajale zamenjive zahvaljujući birokratskoj rutinizaćiji, tako da individu alna s. u znatno manjoj meri utiče na dalj i život modeme zajednice. Život u velikim gradovima je u znatnoj meri sma njio rasprostranjenost oplakivanja i emocionalnosti, jer se ona sa čitave zajednice svela na najbliži krug ljudi. Usled nedostatka difuzije gubitka, osobe koje oplakuju preminulog znatno teže bivaju adaptirane na novu situaciju od pojedinaca u tradicionalnim zajed nicama. Opadanje značaja rituala podrazumeva i am bivalentnost oplakivanja, jer nije uvek jasno kada ga je poželjno završiti, bez griže savesti ili stigmatizacije od strane zajednice. Dakle, na individualnom nivou u modernim društvima s. može da bude daleko teža za one koji oplakuju, ali isto tako ona za širu zajednicu postaje daleko manje opasna. Odnos između pojedinca i društva u pogledu s. biva posredovan »sistemima s.«. To su interpersonalne, sociopsihološke i simboličke mreže preko kojih veza između individue i smrtnosti biva posredovana njenim društvom. U jednom smislu, sa s. se suočavamo kao individue, a u drugom kao pripadnici određenog društva i kulture. Sistemi s. pomažu pripadnicima grupe da saznaju šta je 5. (koja u ovom smislu predstavlja socijal ni konstrukt, jer njene osobenosti definiše određena za jednica) i kako na nju treba reagovati. Oni u sebi sadrže kognitivne, bihejvioralne i emocionalne komponente. Nasuprot raširenim verovanjima, strah nije nužno važna osobenost psihološke anticipacije s. Kada se po
smrt jedinci i plaše sopstvene s., to je pretežno zbog shva tanja da će ih 5 . onemogućiti u postizanju nekih njima važnih ciljeva. Elizabet Kibler-Ros je načinila najpoznatiju klasi fikaciju stadijuma umiranja: (1) stanje šoka i poricanja (»Ne, ne ja, nemoguće!«); (2) stanje besa (»Nije pošteno! Zašto ja?!«); (3) stanje pogađanja (»Da, ja sam u pitanju, ali kada bih samo imao još pet, ili makar tri godine da živim!«); (4) stanje depresivnosti (period plakanja, povlačenja u sebe, očajanje i eventualno raz matranje mogućnosti samoubistva) i, konačno (5) stanje pomirenosti, odnosno prihvatanje (pojedinac mimo, ali ne ravnodušno, prihvata istinu). Ova klasifikacija je sporna jer nije uvek tačna i univerzalna, ali ukazuje na pokušaj uspostavljanja pravilnosti koje ljudi ispoljavaju kada se susreću sa univerzalnim fenomenom smrtnosti. Nije nužno da postoje ovi stadijumi, niti da se kroz sve njih prođe. Kao što se može videti, odnos između s. i društva je dijalektički. Smrtnost ugrožava kontinuitet društva, ali istovremeno i doprinosi jačanju društvene strukture i razvoju kulture. 5. slabi društvenu grupu i izaziva lične anksioznosti, ali pripadnici grupe u tim trenucima bivaju bliskiji. Određena s. narušava funkcionisanje (mikro)sistema, ali i aktivira reakcije grupe čiji je re zultat ponovno uspostavljanje ekvilibrijuma i jačanje solidarnosti, odnosno kohezije. Individualni život uvek biva pobeđen od strane s., ali ona je na različite načine inkorporirana u društveni sistem kako ne bi narušila tokove društvenog života. O eutanazija 3 mortalitet 3 samoubistvo M. Skorić smrtna kazna. Namerno nanošenje zla (lišenjem života) prestupniku zbog izvršenog prestupa, na osnovu odluke nadležnog državnog organa, donete na osnovu opšte pravne norme i posebnog, formalnog postupka. U moralnoj i pravnoj filozofiji, problem s. k. se svo di na problem opravdanja zla koje je u njoj sadržano. Retri but i\ističk o opravdanje je da je kazna zaslužena (nanevši zlo žrtvi, prestupnik je zaslužio da mu se uzvrati zlom - kazna kao odmazda). U tilitarističko opravdanje glasi da kazna ima dobre posledice (uticanje na druge da ne vrše prestupe), koje odnose prevagu nad u njoj sadržanim zlom. Argumenti u prilog s. k. su: daje ona pravedna; da pruža moralno zadovoljenje oštećenima i javnosti; da ima preventivno dejstvo (specijalno, jer onemogućuje prestupnika da ponovi prestup, i generalno, jer zastrašuje potencijalne prestupnike). Argumenti protiv s. k. su: da je protivna pravu na život, kao zajemčenom ljudskom
524 pravu; da se, zbog sudske greške, može izvršiti i nad nevinima; daje surova i ponižavajuća; daje diskriminatoma, jer češće pogađa siromašne i neprivilegovane; da nema generalno preventivno dejstvo. Empirijska istraživanja ne potvrđuju da s. k. deluje preventivno, a potvrđuju daje njena primena često diskriminatoma. S. k. se primenjuje od najdavnijih vremena. U vidu zakona taliona (»oko za oko, zub za zub, život za život«), javlja se još u Starom zavetu i Hamurabijevom zakoniku. U starom i srednjem veku izricana je za gotovo sva moguća krivična dela, od ubistva i ve leizdaje do sitne krađe i preljube. Izvršavana je na skoro sve moguće načine, od vešanja i spaljivanja do davljenja i nabijanja na kolac. Pogubljenja su, po pravilu, bila javna. Za najteže krivice izricana je tzv. kvalifikovana s. k„ kod koje pogubljenju prethodi tortura ili se telo pogubljenog ostavlja da istrune na javnom mestu. Od XVI veka, u Evropi naglo raste broj izrečenih i izvršenih s. k. S prosvetiteljstvom otpočinje kritika srednjovekovnog prava, uključujući osporavanje 5 . k. Svojim delom O zločinim a i kaznama (1764), Čezare Bekarija postavlja osnove abolicionizm a, tj. pokreta koji traži ukidanje (aboliciju) j. k. Pod njegovim utica jem dolazi do ograničavanja, pa i kratkotrajnog ukidanja s. k., npr. u Toskani (1786) i Austriji (1788). U XIX veku, uz učešće naučnika, filantropa i političkih stranaka, abolicionizam uzima pun zamah. U ćelom svetu se primena s. k. bitno sužava, kako u zakonodavstvu tako i u sudskoj praksi. Ukida se javnost izvršenja s.k., a načini pogubljenja se humanizuju (elektrokucija, gasna komora). Sredinom veka dolazi do, doduše privremenog, ukidanja s. k. za političke krivice, a zatim i do potpune abolicije u nekim zemljama (npr. Portugal, 1867, Holandija, 1870, Italija, 1890). U srp skoj Narodnoj skupštini su radikali predlagali potpuno ukidanje s. k. 1881, a njena primena na političke pre stupe je sužena ustavom od 1888. godine. Posle Prvog svetskog rata pooštrava se krivičnopravna represija u ćelom svetu, primena s. k. se proširuje, a u nekim zemljama ponovo uvodi (npr. Italija, 1926). Naročito je koriste totalitarni režimi, i to više za suz bijanje političke opozicije nego za običan kriminalitet (Nemačka, SSSR). Posle Drugog svetskog rata počinje globalni trend ukidanja s. k. Odmah posle rata, u svetu je bilo samo de setak abolicionističkih država. Početkom XXI veka (ako nije drukčije naglašeno, svi dalji podaci su iz septembra 2005), one su u većini: ima ih 86, dok su 24 de fa cto abolicionističke (s. k. je predviđena zakonom, ali se ne izriče ili ne izvršava), a 11 država dopuštaju primenu s. k. samo u ratnom stanju. Samo 75 (38%) država su u
525 potpunosti retencionističke (zadržavaju s. k, u zakonu i praksi). U Evropi, ovom trendu su se najduže odupirale države realnog socijalizma, u kojima je ukidanje s. k. počelo tek posle pada Berlinskog zida 1989. Danas s. k. ne postoji ni u jednoj evropskoj državi, a najčešće se primenjuje u Kini, Vijetnamu, Iranu i SAD (38 država su retencionističke). U SFR Jugoslaviji s. k. je bila propisana za 45 kri vičnih dela u saveznom, a za 3 do 5 u republičkim za konima, i izvršavala se streljanjem. Abolicionistički zahtevi su nailazili na netrpeljivost vlasti. Društvo za borbu protiv s. k., osnovano 1981. u Beogradu, bilo je zabranjeno kao »protivustavno«. Pre raspada SFRJ, dve republike su ukinule s. k.: Slovenija (1989) i Hrvatska (1990). U SRJ je 1994. godine s. k. ukinuta u saveznim zakonima (za politička i vojna dela), ali je zadržana za različite oblike ubistva u zakonima republikâ. Potpuno je ukinuta 2002. godine. Poslednje pogubljenje izvršeno je 1992. godine. Četiri međunarodna ugovora, jedan univerzalni i tri regionalna, danas ograničavaju upotrebu s. k. ili je u potpunosti zabranjuju. Drugi protokol uz Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima ograničava primenu s. k samo na najteža krivična dela, jamči pravo žalbe i zabranjuje izricanje 5. k. za dela koja počine lica mlađa od 18 godina, kao i njeno izvršenje nad trudnim ženama. U Centralnoj i Južnoj Americi važi sličan Protokol uz Američku konvenciju o ljudskim pravima. Evropska konvencija o ljudskim pravima sadrži dva protokola o s. k. Protokol br. 6 zabranjuje primenu s. k. u vreme mira, ali dozvoljava njeno uvođenje u stanju rata ili neposredne ratne opasnosti. Ratifikovale su ga 44 države, a potpisale 2. Protokol br. 13 apsolutno za branjuje primenu s. k. Ratifikovale su ga 33 države, a potpisalo 11 država. Oba obavezuju i Srbiju. O kazna 3 pravo, krivično O sankcija /. Jankovič
snovi
većina psihologa i psihijatara, pripisala sferi nesvesnog života. Sadržaj s. ne može se direktno ispitivati, budući da postaje pristupačan tek njihovim prepričavanjem. Međutim, moguće je objektivno istraživati vreme spa vanja koje se odvija u tzv. REM (eng. RapidEye Movements - brzi pokreti očiju) fazi ili fazi brzih pokreta očiju, 5-10 minuta pre buđenja, posle nekoliko (5-6) blokova od oko sat i po spavanja tokom jedne noći. Svi ljudi sanjaju, sudeći po REM fazi, koja se registruje na EEG (elektroeneefalogramu), mada 5% ispitanika tvrdi da uopšte ne sanja, jer najverovatnije zaboravljaju svoje s., što se povremeno dešava svim ljudima. Opšte je prihvaćeno da na sadržaj s. utiču tri fak tora: ( 1) spoljne aktuelne fizičke draži (spoljnja tem peratura, položaj tela pri spavanju i si.), (2) nezavršeni afekti, tj. doživljavanja iz prethodnog dana i (3) even tualni psihički problemi iz ranijeg života (»komplek si«, neurotičnost, psihotičnost i slično). Razumevanje sadržaja snevanja zavisi od tumačenja s., koje je obično uklopljeno u teorijski kontekst tumača s. Gotovo da nema psihoterapijskog pravca koji se ne oslanja na ana lizu s. kao metod lečenja, budući su s. bili i ostali, kao što je to Frojd davno rekao, »carski put u nesvesno«. Još je u antičko vreme Artemidor napisao knjigu o i , a njima se bavio i sv. Josif u Jevanđelju. S. su tumačeni pretežno u nameri da se otkrije njihovo even tualno proročansko značenje, što se zadržalo i danas u tradiciji srpskog i mnogih drugih naroda. U nekim tzv. egzotičnim kulturama, s. značajnih lica dobijali su natprirodna značenja, tj. tumačeni su kao božija poruka ili znak nekog drugog natprirodnog bića. Psihoanaliza povlači analogiju između neurotičnog simptoma i s., tačnije, analiza snova može da pomogne da se razjasni geneza neurotičnog konflikta (traumatski doživljaj ili fiksacija za sadržaje u ranom detinjstvu), odnosno nerešen konflikt između ega i nagonskih pulzija iz aktuelnog života neurotičnog subjekta. Tokom ana lize.?., preko slobodnih asocijacija na pojedine elemente smrtnost, v. mortalitet sadržaj a 5., psihoanalitičari, pored manifestnog sadržaja s. (onaj aspekt snova koji se prikazuje u opažajnom snovi. Specifična forma nevoljnog, neintencionalsmislu), otkrivaju i tzv. latentni sadržaj .s. (nesvesni, nog ponašanja čoveka u kojem je on samo psihološki nagonski ili interpretativni aspekt snova). aktivan. Reč je o tzv. imaginatorno-halucinatornim Ovaj poslednji aspket s. egzistencijalistički i fenodoživljavanjima pretežno u vizuelnoj, ali i u drugim menološki orijentisani psihoanalitičari (npr. Medard sferama ljudskih čula. Bos) odbacuju kao višak teoretizovanja, a do smisla s. O 5. u sociološkoj naučnoj literaturi počelo je da se dolazi svaki pojedinac slobodno asocirajući ili dajući smislu vlastito tumačenje, koje ispitivač može samo piše tridesetih i četrdesetih godina XX veka, a do tada da nasluti iz egzistencijalnog projekta snevača. s. su se u sociologiji smatrali kao nešto potpuno iracio U teoriji Karla Junga, 5. izražavaju sadržaje individu nalno. Na velika vrata ušli su u naučnu sferu posle ob alno i kolektivno nesvesnog, tj. slike arhetipa (na koje javljivanja kapitalnog dela Sigmunda Frojda Tumačenje snova ( 1900), koje je osnivač psihoanalize, a kasnije i nailazimo i u mitovima i religijama), ali i na tragove
snovi
individuacije, tj. razvojne orijentacije na budućnost. Do smisla sadržaja s. dolazi se u analitičkoj psihologiji me todom amplifikacije (sužavanja) smisla sanjanog. Većina autora je saglasna u tome da s. imaju funkciju tzv. emocionalne detoksikacije (naročito od preteranog straha) i da olakšavaju prilagođavaje čoveka zahtevima okoline. U novije vreme s. se istražuju kao sociokulturni fenomen, tj. kao specifično nasleđe kolektivno ira cionalnog, kao i važna varijabla psihofiziološkog i psiho(pato)loškog stanja pojedinca, naročito s. posle trauma masovnog karaktera (noćne more, košmari - eng. night-mares, ili noćni teror - night terrors), koje karakteriše strah vezan za konkretne traumatske sadržaje koji mogu da se izgube iz svesti pogođenog. Činjenica da se s. javljaju u REM fazi spavanja i da su sami po sebi psihoterapijski koristi se u metodu lečenja reaktivnih psihičkih poremećaja (posebno PTSP), tako što se primenjuje kognitivno bihejvioralna tehnika desenzitizacije pacijenata na sadržaje traume u budnom stanju, dok pacijent istovremeno pokreće oči. 3 psihoanaliza 3 psihoterapija P. Opalić socijabiinost, v. društvenost socijalizacija (lat. socius - drug; socialis —društve ni). Složen proces so cija ln e in teg ra cije pojedinca u različite kontekste društvene stvarnosti. Izraz je prvi put upotrebljen krajem XIX veka. Intelektualni preduslovi javili su se u drugoj polovini tog stoleća, zahvaljujući prelasku s pojma vaspitanja na pojam s. Ideja vaspitanja u okviru novovekovne racionalističke filozofije odnosila se na proces ostvarenja ljudske suštine putem samorazvojnosti u prirodnom okruženju. Mada nije ekspliciran, pojam s. može se prepoznati u delima društvenih teoretičara kao što su Emil Dirkem, Džon Djui, Džordž Mid, Čarls Kuli, Sigmund Frojd. U njegovoj osnovi je shvatanje daje suština vaspitanja zapravo s. pojedinca, odnosno prevladavanje društva nad čovekom. Nakon pojmovne promene usledila je promena pristupa - od normativne perspektive mo ralnog filozofa do perspektive društvenog naučnika. U osnovi preokreta je nastojanje na naučnoj objektivnosti pristupa čiji cilj nije promena ljudske prirode, već analiza konkretne prakse. Na taj način oformljena in telektualna klima, podstaknuta specifičnim društvenim uticajima (kao stoje veliki imigracioni talas početkom XX veka u SAD), inicirala je sinhrono pojavljivanje proučavanja s. u različitim disciplinama. U okviru soci ologije (Čikaška škola, interakcionisti), psihologije (bi-
526 hejviorizam, neopsihoanaliza) i antropologije (pravac »kultura i ličnost«) dolazi do procvata istraživanja s. tokom tridesetih i četrdesetih godina XX veka. S obzi rom na to da polaze od različitih perspektiva, pomenute discipline koriste i različita određenja s. Tako je za antropologiju karakteristično tumačenje s. kao integra cione transmisije kulture, dok je psihologija određuje kao razvoj impulsa samokontrole, a sociologija - kao učenje društvenih uloga. Zajednički imenitelj ovih jednostranih definicija pojma s. je proces socijalnog učenja, putem kojeg pojedinac usvaja sadržaje i stiče karakterstike relevantne za njegov položaj u određenom društvenom okruženju. Time je složenost procesa s. na novo svedena na jedan njen aspekt. Celovita definicija pojma s. odnosi se na kontinu iran proces životnog trajanja koji se ostvaruje u svako dnevnoj praksi, a tokom kojeg i putem kojeg pojedinac, intemalizujući sociokulturne sadržaje koje mu njegovo okruženje prenosi, formira vlastiti identitet i postaje delatni član društva. Konstitutivni elementi definicije ukazuju na značajne aspekte procesa s. Ona nije krajnje ishodište niti rezultat, već je proces koji traje koliko i život pojedinca. Uobičajena je podela na primarnu i sekundarnu s. Primarna s. se odvija tokom detinjstva i zahvaljujući njoj pojedinac postaje članom društva uopšte. Sekundama s. je proces kojim se već socijalizovan pojedinac uvodi u nove oblasti društvene stvar nosti, kao što su brak, roditeljstvo, profesija, politika, re ligija i si. 5. nije teorijska konstrukcija, već oblik prakse koji se odvija preko mnogobrojnih interakcija unutar konteksta svakodnevnog života. S. je složen proces čije su osnovne komponente komplementarni procesi trans misije i internalizacije, odnosno prenošenja i usvajanja sociokulturnih sadržaja. U tom procesu se kao značajni elementi navode faktori konteksta (okruženja), sadržaj (ciljevi i zadaci), sredstva i metodi, agensi (pojedinci i institucije), rezultati i efekti. U okviru internalizacije, najčešće se pominju identifikacija i imitacija kao proce si na kojima ona počiva. U definiciji se postulira daje stalni proizvod procesa s. lični identitet kao integracija ličnog i društvenog, čime se naglašava aktivna uloga pojedinca. Integrisan pojedinac postaje delatni član svog društva, omogućavajući ostvarenje funkcionalne smene generacija, koja je preduslov društvenog konti nuiteta. 5. je fundamentalni oblik socijalne reproduk c ije , tj. samoreprodukcije pojedinaca i sistemske re produkcije. Pojedini savremeni kritičari odriču teorijsku i he urističku vrednost pojma s. Neki autori tvrde da s. nije sociološki pojam već zdravorazuinska konstrukcija, »laička teorija« (Metju Spir), odnosno svakodnevni po
527 gled odraslih na decu (Robert Maki). Drugi dovode u pitanje mogućnost da se s. analitički izdvoji iz mnoštva svakodnevnih aktivnosti i na taj način dokumentuje (Frensis Vaksler). Najozbiljnije kritike klasičnog shva tanja s. kao adaptacije (podruštvljavanja) usmerene su na jednosmernost i manipulativnost, čime se odriče kompetentnost pojedinca koji se socijalizuje, svodeći ga na pasivan objekt koji treba da se konformira s po stojećim. 3 detinjstvo 3 sociologija detinjstva 3 vaspitanje S. Tomanović
socijalizam. Pojam koji ima više značenja, ali je pet osnovnih. (1) U prvom značenju, s. je učenje ili skup ideja, nastalih u raznim vremenima, koje se odnose na svaki oblik kolektivizma i podržavljenja, odnosno podruštvljenja proizvodnih snaga društva. Poreklo uče nja ili ideja s. seže u dalju i bližu prošlost ljudske misli - od antičke Grčke, preko težnji prirodnopravnih teorija za ljudskom jednakošću, poduka hrišćanskog shvatanja života, sve do raznih objašnjenja društva nastalih u doba kapitalizma, koja sebe samopoimaju kao socijalistička učenja. (2) Drugi smisao pojma s. upućuje na stvarne pokrete koji su težili da na socijalističkim učenjima zasnuju svo je delovanje i nastojali da pomenuta učenja ostvare u praksi. Ti pokreti bili su kolektivistički, ali demokratske orijentacije, i zalagali su se za legalistički i višepartijski sistem. Utoliko su socijalistički pokreti, u doba ranog kapitalizma, bili oštro suprotstavljeni komunističkom pokretu koji je bio za nasilje i jednopartijsku diktaturu. Najčešće su ranosocijalistički pokreti bili utopijskog karaktera, jer nisu uvažavali stvarne društvene uslove u kojima je trebalo ostvariti s. (3) Treće značenje pojma ,v. odnosi se na učenje Karla Marksa i Fridriha Engelsa koji su - u opreci spram utopij skog s. - svoj nauk nazivali naučnim s. Na taj način, oni su težili da istaknu ne samo naučnu zasnovanost svoga učenja već i zakonitost nastajanja s. Prema njihovom mišljenju, s. nastaje na osnovu samog razvoja proizvo dnih snaga, koje stvaraju uslove za podruštvljavanje proizvodnje, te zahvaljujući borbi radnice klase koja dokida kapitalizam i uvodi s. (4) Četvrto značenje pojma s. razvijeno je takođe u marksizmu, a odnosilo se na s. kao posebnu društvenoekonomsku formaciju u idealnotipskoj (re)konstrukciji razvoja ljudske istorije. U sklopu učenja o zakonitom nastanku s., Marks i Engels su smatrali daje ljudska istorija proces pravilnog smenjivanja pojedinih oblika društva koji su određeni stepenom razvoja proizvod nih snaga i odgovarajućih pravnih, političkih i kuturnih
socijalna kontrola kriminaliteta
odnosa. S. je tzv. niža faza komunizma, ili prelazni period u uspostavljanju komunizma. Pošto se komuni zam ne može ostvariti odjednom već samo postepeno, svetskom revolucijom, s. označava proces postepenog uvođenja društvenih oblika vlasništva i podruštvljenih oblika politike i kulture. U s., smatrali su Marks i En gels, još nisu stvoreni ni materijalni ni duhovni uslovi za oslobođenje rada i svestrani razvoj pojedinaca. U toj prelaznoj fazi raspodela se vrši prema doprinosu poje dinca ukupnom radu, a ne prema potrebama, kao što će biti u komunizmu. Na kraju, (5) značenje pojma s. odnosi se i na s. kao društveno-ekonomsko uređenje ili praktično os tvarenje socijalističkih ideja. S. je, u ovom značenju, praksa pojedinih zemalja ili grupa zemalja, koja je us tanovljena revolucijama (ili »izvozom« revolucija) u SSSR, Istočnoj Evropi, Aziji, Južnoj Americi i Africi. U SSSR se razvio tzv. državni s., u okviru kojeg su bile podržavljene sve proizvodne snage, ukinut višepartijski sistem, a kultura, obrazovanje, nauka, umetnost itd. u potpunosti ideologizovani. Budući daje u međuvremenu izostala svetska socijalistička revolucija, s. koji se razvi jao u SSSR označen je kao »s. u jednoj zemlji«. Pod uticajem SSSR, a posle njegove pobede u Drugom svetskom ratu, došlo je do formiranja tzv. zajednice socijalističkih zemalja ili socijalističkog bloka. Takav tip s. nazvan je »realnim s.«, za razliku od »apstraktnog s.« koji su zastupali kritičari državnog s.; smatrajući daje on birokratizovan i da odstupa od izvornih marksističkih ideja. Kao poseban vid s., u bivšoj Jugoslaviji razvio se šezdesetih godina XX veka tzv. samoupravni s. koji je trebalo da označi proces izgradnje .9. putem društvene kontrole od strane samih proizvođača, u skladu s Marksovom idejom da oslobođenje radnice klase treba da bude njeno sopstveno delo. Devedesetih godina XX veka, s rušenjem Berlinskog zida, iščezao je i državni odnosno realni s. u SSSR i ostalim zemljama socijalističkog bloka, pa i samo upravni .ç. u Jugoslaviji. Kao politički sistem i društveno-ekonomski poredak, s. je još opstao samo u pojedinim zemljama, kao što su Kina, Koreja i Kuba. 3 komunizam 3 marksizam 3 staljinizam V. Milić
socijalna kontrola kriminaliteta. Na ponašanja opasna po sebe društvo reaguje na dva načina: (1) delovanjem mehanizama formalne .9. k. koji se sastoje od otkrivanja dela i učinioca, optuživanja i presuđivanja izvršiocu i njegovom podvrgavanju izrečenoj krivičnoj sankciji. Budući da je ovaj proces regulisan pravnim
socijalna kontrola kriminaliteta normama, naziva se formalnom kontrolom. Njen bitan elemenat je označavanje dela i njegovog učinioca krimi nalnim; (2) drugi vid s. k. ovakvih dela je tzv. neformal na kontrola (neformalna reakcija). To je skup mera (npr. savet, podsmeh, kritika, ubeđivanje) kojima društvo svoje članove podstiče na konformizam. U modernom društvu, u odnosu na zločin i krimi nalitet preovlađuje formalna reakcija, i to pre svega na temelju neosnovanog verovanja daje delovanje pravnih mehanizama najbolji način za suzbijanje kriminalne de latnosti (bilo da se na učinioca deluje zbog izvršenog dela, bilo zbog toga da ga ubuduće ne bi ponovio). Broj na istraživanja pokazala su, međutim, da se razlozi za uzdržavanje od vršenja najtežih dela vrlo retko nalaze u strahu od kažnjavanja. Mnogo češće ih ljudi ne čine zbog reakcije najuže sredine koja takva dela snažno odbaeuje. Neka društva, kao što navodi australijski kriminolog Džon Brajtvejt, održavaju nisku stopu krimina liteta snažnim integrisanjem ličnosti koja kolektivni identitet vrednuje više od individualizma. On navodi primer Japana, gde je razvijen poseban vid reintegrativnog postiđivanja kao izuzetno delotvoran vid reagovanja na nepoželjna ponašanja. U drugim zemljama razvijaju se sve više elementi restorativne pravde koja insistira na suočavanju prestupnika sa žrtvom, čija uloga u sankcionisanju učinioca postaje sve značajnija. 3 kriminalitet O kriminologija O kontrola, društvena Đ. Ignjatović socijalna politika. Organizovana i usmerena praktična društvena delatnost, deo globalne politike, mlađa humanistička nauka (članica porodice politikoloških nauka) i nastavna disciplina na mnogim univerzitetima. S. p. je razvila različita shvatanja, modele, principe, ciljeve, sadržaje, sredstva, metode, nosioce i praktične postupke. U literaturi se nalaze različite definicije s. p.: ona se izjednačava s kolektivnom ili društvenojn po trošnjom; određuje se kao politika životnog standarda; sinonim je za skup društvenih delatnosti kao što su soci jalna, zdravstvena i dečija zaštita, penzijsko i invalidsko osiguranje, osiguranje za slučaj nezaposlenosti, zaštita na radu, stanovanje i si; definiše se kao organizovana aktivnost na predupređivanju i ublažavanju posledica masovnih socijalnih rizika ili slučajeva (bolest, starost, smrt, invaliditet, prirodne nepogode, ratovi, etnički, verski i drugi sukobi i si.); shvata se kao mehanizam redistribu cije resursa osobama i slojevima koji su hendikepirani na tržištu; najzad, zajedno sa ekonomskom politikom, ona je komplementarni deo i mehanizam usmeravanja socijalnog i ukupnog društvenog razvoja. Kao deo globalne politike, s.p . se javlja u svim oganizovanim državama, s različitim ciljevima, principima,
528 sadržajima, vrednosnom, ideološkom i političkom os novom. S. p . je istorijska i klasna kategorija. Prvi osmišljeni sistemi s. p . nastali su u antičkoj Grčkoj u vidu zaštite vojnih invalida, ratnih veterana, stranaca i siromašnih. Kao naučni pojam, s. p . se prvi put javlja sedam desetih godina XIX veka. Zasnivanje modernih shva tanja s. p . vezuje se za uvođenje i razvoj sistema zdravstvenog, penzijskog i invalidskog osiguranja, rad nog zakonodavstva, za zaštitu na radu i širenje sadržaja i korisnika socijalne zaštite. Prve osmišljene i na naučnim saznanjima definisane zamisli s . p . nastaju u Engleskoj tokom Drugog svetskog rata kao pragmatična potreba za prevazilaženjem brojnih socijalnih protivrečnosti i problema i obezbeđivanjem produktivne radne snage i očuvanjem socijalnog mira. S. p . je delom rezultat borbe radničke klase za ostvarivanje radnih, socijalnih, političkih i drugih ljudskih prava. U socijalističkim društvima je smatrana primamo »buržoaskom« tvore vinom, ali su, uprkos tome, razvijani različiti sadržaji, oblici i mere s. p. Kao deo opšte politike, s.p . u savremenim društvima obuhvata skup osmišljenih (ideoloških, političkih, ekonomskih, pravnih, organizacionih, institucionalnih i si.) mera i aktivnosti države, lokalnih vlasti, drugih političkih struktura, građana i njihovih asocijacija i organizacija radi zadovoljavanja socijalnih potreba, obezbeđivanja sigurnosti, zaštite od socijalnih rizika i slučajeva i prevazilaženja ili suzbijanja socijalnih pro blema. U razvijenijim zamislima s. p . ključni cilj je bla gostanje i podizanje kvaliteta života ljudi. Razvojni tip s. p . usmeren je prema socijalnim inovacijama, promenama i usmeravanju socijalnog razvoja. S. p . ima različite društvene funkcije. Kada služi prvenstveno ekonomskim ciljevima, ona je usmerena prema razvoju i reprodukciji radne snage i povećanju produktivnosti. Naglašena politička utilitarnost s. p. ima, u prvom planu, za cilj očuvanje socijalnog statusa quo i klasnog mira. Postoje različita shvatanja i modeli s. p . i njihove naučne klasifikacije, a u praksi se naročito primenjuju: neoliberalsitička s. p., s. p. države blagostanja i korporatistička s. p. (1) Rezidualni ili neoliberalistički model počiva na ideji da se svi društveni odnosi, uključujući i socijalne, regulišu mehanizmima tržišta i da ne postoji potreba za s. p. (ekonomska politika je, navodno, najbolja s. p.). Uloga države je samo da obezbedi poštovanje zakonitosti i pravila tržišnih odnosa. Angažovanje države na socijalnom planu dopušteno je jedino ukoliko nisu uspešni i efikasni mehanizmi porodične ili individualne dobrovoljne i dobročine soli darnosti.
529 (2) Model s. p. države blagostanja ima u osnovi redistributivni i intervencioni karakter u odnosu na negativne efekte tržišne privrede i nejednakost na tržištu. Njen osnovni nosilac je država, koja uobličava, podstiče i finansira brojne socijalne programe (poseb no protiv siromaštva i marginalizacije), ali u njenom osmišljavanju i ostvarivanju učestvuju i lokalne vlasti, humanitarne organizacije, udruženja građana i civilno društvo. Osnovna svrha s. p. je obezbeđivanje mini muma socijalne sigurnosti i socijalnih prava podjed nakim uslovima za sve građane, posebno kada su oni pogođeni određenim socijalnim rizicima. Okosnicu s.p . države blagostanja čini visoka stopa zaposlenosti, socijalno osiguranje za slučajeve bolesti, starosti, inva liditeta, nezaposlenosti i smrti, kao i razvijene državne i javne službe socijalne, dečije i zdravstvene zaštite. U korišćenju socijalnih usluga izražena je opšta solidarnost i preraspodela tereta u finansiranju socijalnih usluga i programa. Ova zamisao pretrpela je ozbiljne kritike s različitih ideoloških stanovišta i ozbiljna preispitivanja i sužavanja u državama u kojima je ona dostigla vrhunac (npr. Engleska). (3) Korporatistički ili konsenzusni model polazi od ideje o ujednačenom ekonomskom i socijalnom razvoju i ima za cilj da preko usmeravanja socijalne sfere utiče na društvene promene i razvoj, kao i očuvanje stabilno sti društva. Politika maksimalne produktivne zaposle nosti, kontrolisanih zarada, cena i nivoa socijalnih prava i prestacija, uz socijalnu potporu za vreme privremene ili trajne nesposobnosti za rad, sredstva su ostvarivanja ekonomske i socijalne stabilnosti. O svim ovim elemen tima socijalnog i ekonomskog položaja dogovaraju se i odlučuju konsenzusom zaposleni, predstavnici posloda vaca i država, koja je i reprezent opšteg interesa (Aus trija, Švedska). U praksi su najčešći kombinovani modeli ili pragma tička rešenja koja počivaju na odnosima distribucije ekonomske, političke i socijalne moći, ili su rezultat istorijskih okolnosti (socijaldemokratski, konsenzusni model države blagostanja i si.). O siromaštvo O socijalni problemi S socijalni rad
M. Milosavljevič socijalna pravda. Najčešće se izjednačava s distribu tivnom pravdom i odnosi se na raspodelu koristi i tereta u čitavom društvu, u smislu u kojem oni proističu iz najvažnijih društvenih institucija. S. p. se tiče pitanja kao što su regulisanje plata i profita (tamo gde profit postoji), zaštita prava pojedinaca putem pravnog si stema, alokacija stanova, zdravstvenih usluga, soci jalnih davanja, mogućnosti za sticanje obrazovanja i
socijalna zaštita
veština, rekreaciju i si. Kada je reč o »teretima«, s.p. se ne odnosi na kazne (koje su predmet legalne ili zakon ske pravde), već su za nju od značaja tereti poput teških poslova, loših uslova stanovanja i si. S druge strane, iz »koristi« se isključuje moć, jer se za raspodelu moći u društvu koriste drugi pojmovi - npr., demokratija i vlast. No, s. p. uključuje i tako »neuhvatljive« koristi kao što su ugled i samopoštovanje, iako su ovde istak nuta prvenstveno materijalna dobra. Iako to nije uvek slučaj, zagovornici ideje s. p. najčešće nastupaju s pozicija egalitarizma. Takva ori jentacija je očigledna u radikalnom principu Luja Blana - »od svakoga prema sposobnostima, svakome prema potrebama« - ali i u stavovima manje radikalnih so cijalnih reformatora. Po pravilu, jednaka raspodela se pojavljuje kao početno načelo, a sve nejednakosti je potrebno opravdati (npr., različitim potrebama, nejed nakim zaslugama ili, pak, radi opšteg dobra Možda najuticajnije savremeno shvatanje s.p. izneo je Džon Rols [Teorijapravde, 1972). On smatra da sva društvena primarna dobra - sloboda i mogućnosti, pri hod i bogatstvo i osnbve samopoštovanja - treba da budu jednako raspodeljena, osim kada nejednaka raspodela nekog ili svih dobara deluje u prilog najmanje favorizovanih. Rolsov rad je posebno zanimljiv jer predstavlja vredan pokušaj da se pomire zahtevi individualizma i egalitarizma. 3 egalitarizam 3 individualizam 3 jednakost, društvena
S Nedović socijalna zaštita. Društvena delatnost nastala kao vid dobrovoljnog i milosrdnog pomaganja ubogim, nemoćnim, siročadi, ratnim veteranima i drugim koje socijalno ugrožavaju pojedinci, porodice, ekonomski i politički moćnici, primarne ljudske zajednice, religijske institucije i, potom, država. Kao institucionalnopravni sistem i osmišl jena funkcija države, s. z. se prvi put jav lja početkom XVII veka u Engleskoj, u vidu nerazvije nog socijalnog staranja o nemoćnim i siromašnim (Poor Lows), u kojem se sadržaji i oblici »pomoći« kombinuju sa socijalnom kontrolom i prinudnim radom u kućama i zaštitnim radionicama za siromašne. U građanskim društvima, s. i. je, uz socijalno i zdravsteno osiguran je, važan deo soci jalne politike, ali i sred stvo socijalne kontrole marginalizovanih pojedinaca, društvenih grupa i skupina. Svoj zenit u građanskom društvu .ç. z. dostiže u okviru socijalnopolitičke zamisli države blagostanja. Ona u ovim društvim a najčešće obuhvata različite programe, sadržaje i aktivnosti usmerene prema kontroli i sužavanju siromaštva, pomoći ugroženima, migrantskim i manjinskim grupama, zaštiti
socijalna zaštita
fizički i psihički hendikepiranih, starih, nemoćnih i invalidiranih osoba, te kontroli i socijalnoj rehabilitaciji devijanata. S. z. je u savremenim društvima značajan deo soci jalne politike i predstavlja organizovan sistem socijalne sigurnosti pojedinaca i porodica koji nisu u stanju da sopstvenim radom obezbede ni minimum životnih uslo va. Najčešći nosioci ovih delatnosti su država i lokalne vlasti. S. z. je takođe organizovan sistem raznovrsnih usluga pojedincima i porodicama koje imaju teškoće u svakodnevnom životu i ne mogu ih prevazilaziti bez organizovane pomoći privatnih, javnih, državnih i drugih službi i institucija, odnosno dobrovoljnih i humanitarnih udruženja, organizacija, te samoorganizovanja građana i lokalnih zajednica. Sadržaji, oblici i mere, kao i krug korisnika s. z., različiti su i zavise od karaktera društveno-ekonomskih, političkih i socijalnih odnosa, vrednosnog sistema i ciljeva svakog konkretnog društva. Najčešće se svrha s. z. ostvaruje putem selektivnih i cenzusno određenih naturalnih ili novčanih davanja, dok se na trajniji način ne reši problem socijalne ugroženosti pojedinaca ili po rodica. Po pravilu, korisnici s. z. su: (a) građani izvan procesa rada i sistema sigurnosti zasnovanih na radu (socijalno osiguranje), oni koji nemaju minimalne pri hode ili imovinu, a njihovi srodnici nisu u mogućnosti da ih izdržavaju ili na drugi način pomognu; građani, društvene grupe ili skupine koje imaju specifičan društveni položaj i nepovoljan socijalni status (izbeglice, raseljena lica, migranti, etničke, verske, rasne ili neke druge manjine); (b) pojedinci sa posebnim ili specifičnim potrebama ili teškoćama (ometeni u fizičkom i psihičkom razvoju, invalidi, duševno oboleli, stara samohrana lica, deca bez roditelja ili roditeljskog staranja i si.); (c) porodice koje imaju posebne pro bleme ili poremećaje u odnosima, funkcionisanju ili strukturi; (d) lica s devijantnim sklonostima, navikama ili ponašanjem (alkoholičari, zavisnici od droga, pros jaci i skitnice, kriminalci po izlasku iz pravosudnih in stitucija, osobe koje se bave prostitucijom ili nekim dru gim vidovima devijantnih aktivnosti i si ). U modernim sistemima r. pažnja se posvećuje socijalnim pro blemima kao što su siromaštvo, beskućništvo, nezapos lenost, alkoholizam, zavisnost od droga, maloletničko prestupništvo, nepismenost, ekološka zagađenost i si. U njima se razvijaju i različite zamisli i praksa prevencije socijalnih problema. 3 država blagostanja 3 socijalna politika 3 socijalni rad \{. Milosavljević
530 socijalnc bolesti. Oboljenja koja su posledica uticaja nepovoljnih društveno-ekonomskih uslova života; javljaju se masovno, i to uglavnom kod članova nižih klasa i nekih rizičnih profesija; negativno utiču na socio ekonomsko stanje zajednice u celini i, najzad, u lečenju i sprečavanju s. b. nije dovoljno samo angažovanje zdravstvene službe određenog profila već i akcija celokupne društvene zajednice. Uobičajena je (Vladimir Jakovljević) podela s. b. na: somatske, mentalne i psihosomatske. U telesne ili somatske s. b. spadaju: hronične bolesti (tuberkuloza, venerične bolesti i trahom) i akutne zarazne bolesti (tifus, kuga, velike boginje i grip). Ova poslednja oboljenja, kao i bolesti pothranjenosti (avitaminoze, beri-beri i pelagra, te rahitis i oboljenja koja su neposredni uzroci smrtnosti dojenčadi) imala su u prošlosti veći značaj nego danas. Somatska s. b. savremenog karaktera je sida, tj. sindrom stečenog imunodeficita. Sve aktualnije postaju tzv. bolesti civilizacije ili bolesti obilja: arterioskleroza, kardiovaskularna oboljenja, traumatizam (saobraćajne nesreće i si.), pro fesionalne bolesti i maligna oboljenja, karakteristični po svojoj raširenosti u ekonomsko razvijenim sredinama. Danas najzastupljenije somatske s. b. su ipak bolesti kardiovaskularnog sistema, maligna oboljenja i alko holizam. Uz ove, treba pomenuti još i bolesti ishrane (lat. obesitas), reumatizam i pobačaje. U m entalne b. spadaju, pored alkoholizm a i narkomanije, neuroze, psihoze, psihopatije i duševna zaostalost. Ove s. b. su kao i psihosomatske (čir na želucu, dijabetes, hipertenzija, hipertireoza, astma, alergijski ekcemi, kolitis i si.) u nas, kao i u svetu, u porastu. Uspeh u lečenju i prevenciji s. b. usko je povezan s rezultatima rešenja problema pravilne i higijenske ishrane, s kvalitetom stanovanja, sa uređenjem ljud ske okoline, odnosno sa stepenom zdravstvene zaštite stanovništva, a nesumnjivo i sa opštim nivoom socio ekonomske razvijenosti društva. 3 patologija, socijalna 3 sociologija, psihijatrijska P Opalić
socijalni indikatori, v. pokazatelji, društveni socijalni kapital. Pojam se odnosi na društvene pro cese i mreže koje uključuju zajedništvo normi, vrednosti i shvatanja zahvaljujući kojima se olakšava saradnja unu tar ili između grupa. Pod uticajem neoliberalne politike, taj pojam je doživeo snažnu proliferaciju u društvenim naukama i socijalnoj politici zapadnih država u poslednje dve decenije XX veka. Mnoštvo pristupa poimanju .f. k. u ovoj ranoj fazi njegovog razvoja dovelo je do
531 toga da još ne postoji saglasnost o njegovoj definiciji, te otvorilo i brojna teorijska i metodološka pitanja 0 koherentnosti i jedinstvenosti tog pojma, njegovoj analitičkoj valjanosti i heurističkoj korisnosti, o proble m im a operacionalizacije, o odnosu spram pitanja društvenih sukoba i društvene isključenosti, o njegovim političkim i društvenim implikacijama i si. Postoje dve vrste definicija i pristupa proučavanju s. k. (1) Prva grupa definicija vidi s. k. kao svojstvo m reža i zajednice i stavlja naglasak na institucije, norme i odnose, posebno poverenje i participaciju, koji oblikuju kvalitet socijalnih interakcija u društvu i produkuju socijalnu koheziju. Tako, Robert Patnam pod i. k. podrazumeva »oblike društvenog života - mreže, norme i poverenje - koji učesnicima omogućavaju da efektivnije deluju zajedno u ostvarivanju zajedničkih ciljeva«. 5. k. se vidi kao jedna od ključnih komponenti ekonomskog napretka i održivog razvoja i stoga je inkor poriran u razvojne politike međunarodnih organizacija 1 nekih država. Polazeći od ovog pristupa, istraživanja s. k. se sprovode primenom jedinstvenog instrumenta upitnika koji meri veliki broj dimenzija svrstanih u šest kategorija (grupe i mreže; poverenje i solidarnost; kole ktivna akcija i saradnja: informacije i komunikacija; so cijalna kohezija i uključenost; »osnaženost« i politička akcija). (2) Druga grupa definicija posmatra 5. k. kao svoj stvo pojedinaca i njihovih odnosa. Tako, Pjer Burdije smatra da se s. k. sastoji od društvenih mreža i veza, tj. »kontakata grupnog pripadanja koji, putem akumu lacije razmene, obaveza i deljenih identiteta, pružaju aktuelni ili potencijalni pristup vrednim resursima«, kao i društvenosti, naime odnosa putem kojih se pomenute mreže održavaju. U ovom stanovištu, naglasak je na društvenoj nejednakosti i njenoj reprodukciji, pošto je Burdije smatrao da vrednost veza nekih pojedinaca (ili »obim s. k. koji poseduje dati akter«) zavisi od broja veza koje oni mogu da aktiviraju i obima kapitala (kul turnog, socijalnog i ekonomskog) koji poseduje svaka veza. Polazeći od ovog stanovišta, može se reći da je \. k. dobro koje je ne jednako distribuirano, ali i mehani zam koji može da izaziva dalju nejednakost. Navedena stanovišta u skladu su s podelom koju je Majki Vulkok načinio između: (1) »vezujućeg« (eng. bonding) s. k., koji se odnosi na veze između sličnih ljudi u sličnim situacijama, kao što su neposredna porodica, bliski prijatelji i susedi; (2) »premošćujućeg« (bridging) v. k.. koji obuvata udaljenije veze sličnih osoba, kao što su drugarstva i kolege i (3) »povezujućeg« (linking) s. k.. koji dopire do nesličnih ljudi u različitim situaci jama, kao što su oni koji su sasvim izvan zajednice, te
socijalni problemi
omogućava učesnicima da upotrebljavaju širi spektar resursa od onog koji je na raspolaganju zajednici. Uži pojam s. k. (»vezujući«)- zasnovan na primamim veza ma i snažnoj solidarnosti - ima kompenzatorsku ulogu za ekonomski deprivilegovane i važan je deo »strate gija preživljavanja«. Prema nekim gledištima, ovaj tip s. k. može biti prepreka društvenom napretku. S druge strane, 5. k. shvaćen u širem smislu (»premošćujući«) može da promoviše nejednakost, jer je pristup različitim vidovima mreža nejednako distribuiran, naime veze nekih ljudi su vrednije od veza drugih. On je, budući da je instrumentalan i individualizovan, takođe odvojen od solidarnosti kao jedne od svojih bazičnih komponenti, pa se tako smatra da 5. k. sadrži klicu vlastite destruk cije. Raspravama o stanju s. k. u savremenom svetu do miniraju tri teme. Prema prvoj, dolazi do slabljenja i slo ma .v. k. kao vezivnog tkiva zajednica, a delimičan uzrok te pojave treba tražiti u detradicionalizaciji, koju prate procesi individualizacije društvenog života i dezinte gracije moralnih okvira, usled čega se smanjuje značaj vrednosti i identiteta koji su povezani s porodičnim životom, slabeći društvene veze i socijalnu koheziju (R. Patnam, Džejms Kolman). S druge strane, teoretičari individualizacije (Urlih Bek, Entoni Gidens) smatraju da je došlo do pozitivne transformacije i diversifikacije s. k., koja je dovela do stvaranja novog tipa zajednica zasnovanih na identitetskoj a ne na prostornoj bliskosti. Prema trećem stanovištu, koje zastupaju autori bliski Burdijeu, značaj ,v. k. je prenaglašen, jer u savremenom društvu postoji kontinuitet podela, socijalnih diferen cijacija (prema rodu, etnicitetu, poreklu i si.), odnosa moći i nejednakosti, pa je i s. k. u funkciji socijalne reprodukcije nejednakosti. Ovo stanovište dovodi u pitanje postojanje bilo kakvih suštinskih promena u ovoj sferi. Reprodukcija nejednakosti je jedna od često zane marivanih negativnih (»mračnih«) strana s. k. Druga je da devijantne socijalne grupacije (najčešće se na vodi primer mafije) funkcionišu upravo na jakom ,v. k. Polazeći od prvog stanovišta, neke države su pokrenule politike »obnove« .v. k., tj. mere i aktivnosti koje bi trebalo da pojedincima, grupama i zajednicama po mognu u »izgradnji« ,s\ k. 2 kulturni kapital 3 simbolički kapital
S. Tomanović socijalni konflikt, v. sukob, društveni socijalni problem i. Prema shvatanju Roberta Mertona. s. p. se određuju kao raskorak između socijalnih
532
socijalni problemi
standarda i faktičkog stanja u društvu. Pri tom, pojam socijalnih standarda obuhvata društveni sistem, kao i uobičajene norme ponašanja. S. p. mogu se shvatiti i kao odstupanje od društvenih normi koje ima štetne posledice po delove društva ili društvo u celini. S. p. sve češće zamenjuje izraz »so cijalna patologija«. Ona je etablirana u SAD i izučava se na odeljenjima za sociologiju pojedinih univerziteta, dok se u Evropi koristi kao skupni izraz za brojne socijalnopatološke fenomene vezane više za socijalni rad, i u tom smislu se i studira na univerzitetima. S. p. tiču se, pre svega, problema tzv. marginalnih grupa, u koje mogu da spadaju grupe kriminalaca, ali i manjinske društvene grupe uopšte (npr.: narkomani, alkoholičari, nezaposleni, gastarbajteri, etničke ma njine, kriminalci, beskućnici, oboleli od side itd.), čiji je položaj u bilo kom smislu problematičan i vodi njihovoj segregaciji i padu socijalnoekonomskog statusa. Za izučavanje s. p. bitni su odgovori na dva pita nja: (1) koje ih društvene instance konstatuju, odnosno sankcionišu? i (2) na kojoj se na strani društva uopšte, u samoj grupi marginalizovanih ili u društvu u celini, traže njihovi uzroci? U teoriji etiketiranja zastupa se, npr., stav da se s. p. sagledava najpre kao odstupanje od vrednosti društva. Rešenje s. p. zavisi od njihove specifičnosti, od ekonomskih kapaciteta društva, tj. od razvijenosti in stitucija koje se njima, na ovaj ili onaj način, direktno bave (zdravstvene, socijalne službe, razne političke or ganizacije, profesionalna udruženja i si.). I društva blagostanja nisu oslobođena s. p. (npr. kriminalitet, narkomanija), mada su u situaciji da ih lakše rešavaju. U načelu, izučavanje s. p. usmereno je na njihovu spoljašnjost, tako da ima vrlo malo istraživanja koja ih ispituju iz ugla pogođene grupe, kao i studija koje istražuju međusobnu povezanost pojedinih s. p., odnosno njihovu interkulturalnu dimenziju. 3 socijalna politika 3 socijalni rad P. Opalić
socijalni rad. ( 1) U širem smislu, organizovana hu manistička delatnost ponikla na tradiciji i iskustvima milosrdnih i dobrotvornih aktivnosti pojedinaca, udru ženja, organizacija, religijskih institucija i si. Cilj ,s\ r. je pružanje pomoći osobama, porodicama, drugim društvenim grupama i skupinama u svakodnevnim ži votnim teškoćama koje nisu u stanju da prevaziđu bez pomoći drugih. U današnjim uslovima. s. r. obuhvata široku skalu organizovanih aktivnosti (istraživanje, praćenje, otkriva nje, ispitivanje slučajeva ili problema, planiranje i orga
nizacija socijalnih akcija i aktivnosti, socijalna podrška i pomoć, evaluačija i si.) koje preduzimaju profesio nalci preko različitih društvenih službi ili institucija, ili pak dobrovoljci - spontano ili organizovani u različita udruženja ili organizacije - radi predupređenja životnih teškoća ili prevazilaženja nepovoljnih posledica socijal nih rizika ili slučajeva koji nepovoljno pogađaju neke pojedince, porodice, druge društvene grupe ili sku pine. (2) U užem smislu, s. r. je posebna profesionalna delatnost u okviru društvene podele rada kojom se bave profesionalno obučeni i kvalifikovani kadrovi poznati kao socijalni radnici. Struka s. r. nastaje kao pragmatična potreba bavljenja rastućim i masovnim socijalnim problemima građanskog društva; ona predstvalja dopunu sociologiji, socijalnoj patologiji, pa i socijalnoj politici, čiji su početni ciljevi vezivani za is pitivanje prirode ljudskog društva, uključujući i njegove protivrečnosti i probleme. Profesionalni s. r. star je nešto više od jednog veka (prva škola za socijalne radnike os novana je 1889. godine u Njujorku). Kao jedno od značajnih sredstava i instrumenata so cijalne politike, s. r. se zasniva na različitim naučnim saznanjima (sociologija, politika, psihologija, pedago gija, pravo, medicina i si.), društvenim vrednostima, pro fesionalnim i etičkim principima, tradiciji i praktičnim iskustvima i ima raznovrsne i često suprotstavljene ciljeve, sadržaje, metode i organizaciono-institucionalne forme. Tradicionalni s. r. izvire iz pragmatične potrebe građanskog društva za ublažavanjem socijalnih protivrečnosti i problema. Njegovu teorijsku osnovu čine pozitivistička shvatanja prirode društvenih devija cija i socijalnih problema. Zbog toga se kao ključni pred met tradicionalnog v. r. javljaju odstupajuća ponašanja i devijantni pojedinci, porodice i društvene skupine; kao osnovni metod s. r. koristi rad sa slučajevima, a odlučujuća mu je svrha socijalna kontrola, disciplinovanje, resocijalizacija i socijalna reintegracija. Neki autori nazivaju tradicionalni s. r. »preobučenim poli cajcem«. Birokratizovani s. r. je razvijenija varijanta tradi cionalnog i javlja se u relativno stabilnim ekonomskim, političkim i socijalnim sistemima. Najprisutniji je u delatnostima različitih državnih službi i institucija i prati ga otuđenost od potreba i uticaja socijalno ugroženih pojedinaca, grupa i slojeva. Rad u birou i administriranje su suštinska sadržina ovog tipa .ç. r., koji nema poseb nu vrednosnu osnovu, već je posledica pragmatičnih rešenja i odsustva spremnosti za promene.
533 Radikalni s. r. nastaje pod uticajem radikalne soci ologije, kriminologije i političkih nauka. On predstav lja reakciju dela socijalnih radnika i njihovih posebnih udruženja na otuđenost, birokratizaciju, ograničenja i izvitoperene funkcije ove potencijalno humane delatnosti u građanskom društvu. Nezadovoljstvo ulogama, dometima, metodima, sadržajima i ciljevima tradicio nalnog i birokratizovanog s. r. usmereneno je ne samo prema njihovim kritičkim analizama i radikalnim kri tikama postojeće prakse već i prema idejama o radikal nim društvenim i socijalnim reformama, uključujući i samu delatnost s. r. Predstavnici radikanog s. r. smat raju korisnike usluga socijalnih službi važnim potenci jalom socijalnih promena, zbog čega pokreću mnoge kampanje i akcije u javnom predstavljanju njihovih potreba i problema, zastupaju ih pred državnim i javnim službama i autoritetima, štite marginalizovane pojedince i društvene skupine i pružaju posebnu zaštitu i aboliciju pojedinim tipovima zvanično etiketiranih devijanata. Akcijski ili integralni s. r. sličan je radikalnom u pogledu polaznog insistiranja na neophodnosti stalnih socijalnih promena. Za razliku od radikalnog s. ovaj polazi od osmišljenih i organizovanih socijalnih ak tivnosti i akcija usmerenih ka socijalnim promenama i blagostanju ljudi, uz dominirajuću ulogu građana i njihovih asocijacija i organizacija. Akcijski s. r. potiče iz ideja sociologije akcije i sistemskih teorija. Pored suštinske promene ciljeva i svrhe s. r., zastupnici ove struje insistiraju na celovitosti svoga predmeta (po jedinac, porodica-grupa, lokalna zajednica, društvo), na komplementarnosti metoda, veština i postupaka, na raznovrsnosti sadržaja, oblika i aktivnosti, na raznovrsnosti i kombinovanju vaninstitucionalnih i in stitucionalnih mera i, pre svega, na subjektivitetu i ak tivnoj participaciji građana i svakog pojedinca ili grupe čijim potrebama i problemima se s. r. bavi. U ostvarivanju svojih ciljeva i svrhe, .v. r. koristi saznanja i teorijska polazišta različitih društvenih i humanističkih nauka, kao i različite metodološke pri stupe, posebne metode, sredstva, veštine i postupke. Is torijski je najpre razvijan metodološki pristup označen kao rad na slučaju, odnosno s. r. s pojedincem. Od posebnih metoda u okviru ovog pristupa korišćeni su različiti metodi ispitivanja slučaja (biografska, autobi ografska, dijagnostički ili dubinski intervju, razgovor, socijalna anamneza i si.) ili zaštite pojedinaca (terapeutski intervju, savetovanje, savetovališni rad, osnaživanje i si.). Neki autori i danas smatraju da su pomaganje pojedincima i metode soci jalnog rada na slučaju distinktivna osobenost ove delatnosti i ne prihvatàju druge
sociobiologija
metodološke pristupe izvan ovog okvira. Metodi s. r. s grupom, ili grupnog s. r razvijeni su pod uticajem psihologije, posebno socijalne psihologije, sociologije, socijalne medicine i psihijatrije. Najčešće se u praksi koriste različiti metodi porodične terapije (sistemska porodična terapija, ekološki model i si.) i drugi vidovi rada s grupama. Pod uticajem akcionih istraživanja, so ciologije akcije, kvalitativne metodologije, savremenih političkih teorija te zahvaljujući razvoju građanskih inicijativa, lokalnih zajednica i civilnog društva, javlja se nov integrativni pristup u vidu s. r. u zajednici (s . r. u komunalnom razvoju, socijalna animacija zajednice, socijalnoakcijski eksperiment i si.). U teoriji i praksi govori se o generičkom ili opšteni kod nas, neadekvatno - o polivalentnom s. r. koji se bavi celinom socijalnih potreba i problema svih ugroženih pojedinaca, društvenih grupa, slojeva ili zajednica, pri menom opštih sadržaja, mera, postupaka i metoda. Na suprot tome, specijalizovani s. r. podrazumeva selektivnu primenu i razvoj različitih sadržaja, metoda, postupaka i veština prilagođenih promenjivoj i razuđenoj prirodi predmeta ove delatnosti. Postoje različiti tipovi speci jalizacije us. r.: prema tipu korisnika, prema organizaciono-institucionalnoj osnovi, prema vrsti potreba ili problema (s. r. sa starima, u školstvu, zdravstvu i si., sa zavisnicima, u rehabilitaciji invalida itd.). O patologija, socijalna O socijalna politika O socijalni problemi
M. MUosavljevič sociobiologija. Relativno nova naučna disciplina koja se, prema recima njenog rodonačelnika Edvarda Vilsona, odnosi na »naučno proučavanje bioloških osnova svih oblika socijalnih ponašanja različitih vr sta organizama, uključujući čoveka«. Sociobiolozi pokušavaju da u okvire savremene evolucione biolo gije smeste genetiku ponašanja, posebno društvenog ponašanja. Osnovna teza 5. je da evoluciono-biološka razmatra nja imaju presudnu ulogu u shvatanju čoveka, njegovog ponašanja i vrednosnih sistema. 5. predstavlja jedan od savremenih oblika genetičkog determinizma. Tvrdi se, recimo, da socijalna politika, normativni i ettčki sistemi ljudskih društava moraju da budu u okvirima koje daje genetika. Čovek se opisuje kao sebično, agresivno biće, koje najbolje funkcioniše u grupi koja mu omogućava da, bez ograničenja koja postavljaju savremena društva, potpuno slobodno ispoljava svoje biološke nagone. Kada su u pitanju biološke osnove, u .v. se zagovara ju stavovi koje ne prihvata većina savremenih vodećih
sociobiologija
534
evolucionih biologa. E. Vilson se ubraja u biologe koji smatraju da su sve karakteristike organizama posledice adaptacije, odnosno da se sve manifestacije živih si stema mogu razumeti i objasniti jedino delovanjem pri rodne selekcije. S. gradi celokupnu teorijsku strukturu na stavu da su geni, a ne jedinke ili grupe jedinki, jedini ca na koju deluje prirodna selekcija. U popularnim pri kazima to se iskazuje metaforom »sebičnog gena«, koju je skovao Ričard Dokins, a prema kojoj su jedinke svih vrsta samo roboti programirani da sačuvaju »sebične molekule« pod imenom geni. Opisi »ljudske prirode« u s. su velike liste društvenog ponašanja ljudi za koje sociobiolozi veruju da se sreću u svim društvima. Zapravo, postulira se postojanje uni verzalnog etograma (pod pojmom »etogram« etolozi podrazumevaju ponašanja životinja koja su specifična zadatu vrstu). Mada nema potpunog slaganja, u ljudski etogram sociobiolozi najčešće svrstavaju: teritorijalnost, sklonost indoktrinaciji, šlepu veru u vođe, ksenofobiju, različite oblike agresije. Genocidni ratovi često se svr stavaju u ljudski etogram. Zbog velike individualne i grupne varijabilnosti karakteristika koje se svrstavaju u ljudski etogram, sociobiolozi se još nisu složili u po gledu spiska koji bi potpuno opisao »ljudsku prirodu«. U odgovarajućoj metodologiji, etogram ima ključnu ulogu. Naime, tobožnja univerzalnost niza socijalnih ka rakteristika uzima se kao dokaz za postojanje genetičke kontrole tih karakteristika. Drugih dokaza o genetičkoj kontroli socijalnih ponašanja ljudi sociobiolozi nemaju, jer do danas nikom nije uspelo da bilo koji aspekt so cijalnog ponašanja ljudi poveže s posebnim genom ili grupama gena. Koristeći navedenu »naučnu metodolo giju«, opisi »ljudske prirode« su opterećeni različitim ideološkim predrasudama. Kada se sociobiolozima upu ti primedba na korišćenje takvih metoda i na očigledno ideološki obojene »naučne činjenice«, oni optužuju svoje kritičare da to čine samo zato što im se ne sviđaju političke implikacije navodno »neoborivih bioloških istina« o čoveku i njegovim društvima. Sve kritike s. koje su uputili savremeni biolozi mogu se svesti u dve tačke: (1) ponašanje čoveka je toliko plastično daje svaka tvrdnja o rigidnoj genetičkoj kon troli društvenog ponašanja i organizacije društava ljudi pogrešna; (2) nije tačna pretpostavka s. da najčešći ob lici društvenog ponašanja i organizacije čoveka moraju da predstavljaju rezultat delovanja prirodne selekcije. Ova »adaptacionistička zabluda« dovodi do opravda vanja društvene nejednakosti ljudi prema polu, rasi i klasnom ustrojstvu. 3 darvinizam 3 rasizam 3 zoosociologija N. Tucić
sociocid. Izraz s. (»društvoubistvo«), počeo je da se koristi početkom devedesetih godina prošlog veka u sociološkim analizama dramatičnih zbivanja na pro storima SFRJ. Prvi gaje, u članku »Društvo ubijaju, zar ne?« (1992) upotrebio i, kasnije, u svojim radovima pot punije razradio, ovde potpisani autor. Prvobitno, pojam 5. odnosio se na posvemašnju materijalnu i duhovnu devastaciju nekadašnjih jugoslovenskih prostora; kas nije je, međutim, korišćen pre svega kao instrument za objašnjavanje i razumevanje rastakanja (ubijanja) društva i kulture u okviru SR Jugoslavije, potom Srbije i Crne Gore, te najzad Srbije. Ideja da se formira pojam (odnosno »skuje« izraz) s. ima više ishodišta. U najkraćem, to je, sjedne strane, bilo samo postojeće, to jest iskustveni svet života (ili, bolje, smrti) na teritoriji bivše Jugoslavije gde se, od početka devedesetih godina, odvijalo brutalno mučenje i ubijanje masa pojedinaca, odnosno etničkih grupa (genocid) i, istovremeno, totalna degradacija i razaranje (do)tadašnjih vrednosnih sistema i normativnih poreda ka te, najzad, praktično rastakanje elementarnih struk tura postojećeg društva. S druge strane, ovaj je pojam utemeljenje našao u sociološkoj tradiciji, prevashodno u pojmu anomije Emila Dirkema. Pojmom s. u ovdašnju sociologiju nastojalo je da se unese posredovanje u razumevanju, odnosno objašnjenju relacije pojedinačno—posebno—opšte. Preciznije rečeno, nastojala se smisleno sagledati veza između (parafrazirajmo određenje »sociološke mašte« Rajta Milsa), najpre, ličnih tragedija ogromnog broja pojedinaca u bivšoj Jugoslaviji (na stotine hiljada ubi jenih, ranjenih i brutalno mučenih, i preko dva miliona prognanih i izbeglih, rečju, raseljenih muškaraca, žena i dece), potom, sociokulturnog konteksta u kojem su se one događale i, najzad, širih istorijskih i globalnih pro cesa. U najkraćem, ovaj pojam sugeriše da su takoreći sve te individualne drame bile generisane širim zbivanjima, ali da su i značajno doprinosile iniciranju, odnosno perpetuiranju posebnih i globalnih, pre svega, političkih i ratnih akcija. Ipak, iako implicira pomenute povezanosti, pojam s. je - kao što je već rečeno - bio fokusiran na događanja u ovdašnjim prilikama, na ovdašnje društvoubistvo, to jest na razaranje osnovnih elemenata društvene struk ture, vrednosnih sistema i normativnih poredaka, na radikalan poremećaj društvenih statusa i uloga, te na posvemašnju degradaciju miliona individualnih egzi stencija. Duboki poremećaji u podeli društvenog rada, haotičan vrednosni sistem, odsustvo institucionalnih okvira zadovoljavanja osnovnih potreba ljudi i čitavih društvenih klasa, kleptokratski karakter vladajućih slo
535 jeva, ogroman odliv visokoobrazovanih mladih ljudi u inostranstvo (eng. brain drairi) itd. - sve to ukazuje na činjenicu daje kod nas još na delu sociocidni proces. To, pak, znači da će, po svemu sudeći, pojam s. u ovdašnjoj sociologiji biti zadugo aktuelan. 3 anomija 3 patologija, socijalna 3 rat K. Turza
sociodrama. Prošireni vid primene psihodrame. Sa ma psihodrama predstavlja vrstu grupne psihoterapije, u kojoj osam do dvanaest članova male grupe slobodno bira određene, najčešće porodične uloge, i menjajući se u njima odigrava interpersonalni konflikt, koji, naravno, ima i svoju unutarličnu dimenziju. U s., koju je razvio Jakob Moreno, učestvuje veći broj članova grupe, tj. primenjuje se u srednjim (15-50 članova) i većim (preko 50 članova) grupama. U njima učesnici imaju određene socijalne uloge (kao, recimo, ulogu domaćice, ulogu određene profesije i si.), a ne uloge iz porodice, kao što je to pravilo u psihodrami. 5. se fokusira na razumevanje drugih u njihovim društvenim pozicijama ili socijalnim situacijama. Pomoću s. sociolozi i socijalni psiholozi izučavaju stavove jedne grupe prema drugim grupama i njihovim članovima, a grupni terapeuti rešavaju probleme tzv. kulturnog šoka (prilagođavanja novoj kulturnoj sredini). Pri tom se radi na obradi tzv. sociodramskog šoka, grup nog pritiska kojem je izložen pojedinac u toku akulturacije, koji može da bude povod, a ponekad i razlog, za nastanak psihičkih poremećaja u toku prilagođavanja pojedinca novoj društvenoj sredini. 3 grupa, društvena 3 psihodrama 3 sociometrija P Opalić
sociolingvistika (fr. linguistique , od lat. lingua - je zik). U širem smislu, svako proučavanje veza između jezika i društva, s ciljem da se utvrde sistematske naporedne varijacije jezičkih i društvenih struktura i procesa. Unutar ovog širokog i heterogenog inter disciplinarnog kompleksa (jezik i društvo) nekada se uslovno razlikuju dva komplementarna težišta: .s\ u užem smislu, kao grana lingvistike koja proučava jezik u odnosu prema društvu, dakle, društveno uslovljene jezičke pojave (jezik u društvu), i sociologija jezika, kao područje sociologije koje istražuje društvo u odnosu prema jeziku, dakle jezički ispoljene društvene pojave (društvo u jeziku). Kada se izraz s. koristi za ceo raspon, lingvistički fokus obično se zove inikrosociolingvistika , a sociološki makrosociolingvistika, čime se opet samo uslovno razgraničava govorno ponašanje pojedinaca i manjih grupa od jezičke situacije i prakse celih kolek
sociolingvistika
tiva. Rede su u opticaju i druge disciplinarne etikete, kao socijalna lingvistika i lingvistička sociologija , što dodatno ilustruje neujednačenost terminologije celog područja. Za razliku od opšte lingvistike, načelno posvećene onome što je u jeziku konstantno, s. počiva na pojmu varijabilnosti, odnosno na razlikama u upotrebi jezika od strane različitih društvenih grupa, i to kako na planu sinhronijskih varijacija tako i u dimenziji dijahronijskih promena. Među glavnim oblastima sociolingvističkih istraživa nja su sledeće: (l) odnos jezika i društvenog identiteta (jezik i socioekonomski status, obrazovanje, profesija, pol, uzrast, etnos, nacija, država); (2) jezici u kontaktu (međujezički uticaji, pozajmljivanje, mešanje jezika, pidžinizacija i kreolizacija); (3) višejezičnost (socijetalni bilingvizam i multilingvizam, funkcionalno dife renciranje u diglosiji i poliglosiji); (4) jezička politika i planiranje jezika; (5) pismenost, jezička standardiza cija i jezička kultura (izrada i reforme sistema pisa nja, normiranje jezika, standardni i nestandardi jezički varijeteti, geografski i društveni dijalekti, vemakulari i žargoni, funkcionalni stilovi, prestižni i stigmatizovani oblici jezika, putizam); (6) društveni stavovi i sterotipi 0 jeziku; (7) etnički, nacionalni i međunarodni jezici (širenje većih jezika i odumiranje manjih, jezička lo jalnost, očuvanje ugroženog matemjeg jezika ili prela zak na dominantni jezik okoline); (8) upotreba jezika u nacionalnim i internacionalnim institucijama; (9) jezik, ideologija i moć (jezik kao nosilac ideologije i činilac društvene moći, diskriminacija i zaštita jezičkih manjina, jezička prava); (10) jezički pratioci i poka zatelji društvenih promena (migracije, urbanizacije, naučnotehnički razvoj, širenje komunikacijskih mreža 1masovnih medija). Zadirući u mnoge aspekte izukrštanih odnosa između jezika, kulture i društva, s. se u navedenim oblastima prepliće s nizom drugih disciplina - lingvističkom sti listikom itd. Iako od davnina postoji svest o jeziku kao društvenoj pojavi, j. kao naučna disciplina sa sopstvenim pred metom, metodima i ciljevim a je skorašnjeg datuma. Njenom konstituisanju znatno je doprinelo izrastanje urbane ili socijalne dijalektologije počev od oko 1930. u Sovjetskom Savezu i u okviru Praškog lingvističkog kruga, a od šezdesetih godina izrazito, i metodološki sofisticirano, u SAD, sa jakim uticajem na potonja istraživanja u Evropi i drugđe. Iako se izraz s. prvi put javlja još 1939, zasnivanje s. kao modeme nauke s vlastitom akademskom infrastrukturom (profesionalna udruženja, projekti, naučni skupovi, časopisi, katedre)
sociolingvistika
536
najčešće se datira od jedne konferencije održane 1964. u Kalifomiji. U programskom i metodološkom pravcu najveći uticaj izvršili su, u uže shvaćenoj s., amerikanac Vilijam Labov (posebno svojim pionirskim istraživanjem socijalne stratifikacije jezika u Njujorku), afirmišući pojam varijabilnih pravila u upotrebi jezika i razvijajući egzaktne kvantitativne metode, a u soci ologiji jezika njegov zemljak Džošua Fišman, nizom rasprava o udelu jezika u strukturi i promenama društva. Važne priloge naučnom utemeljivanju v. dali su i Enar Haugen, Juriel Vajnrajh, Del Hajmz, PiterTradgil i dr. Usled prirode svojih preokupacija, 5. je dosad više postigla u registrovanju i opisivanju pojedinih i uvek u nečemu samosvojnih empirijskih situacija na rela ciji jezik -d ru štvo širom sveta nego 11 izgrađivanju neke obuhvatnije sociolingvističke teorije (iako ima zapaženih teorija u pojedinim segmentima tog te matskog kruga, npr. teorija jezika, etniciteta i naciona lizma, jezika u kontaktu, standardnih jezika). Danas je 5. veoma razgranata, dinamična i popularna naučna disciplina, koja privlači i širu društvenu pažnju svojim potvrđenim potencijalom za rešavanje raznorodnih problema upotrebe jezika u društvu: u međuetničkim odnosima, u obrazovanju, posebno nastavi jezika, zatim u domenima prava i medicine, u medijskoj sferi itd. 3 jezik R. Bugarski
sociologija. U nazivu ove nauke sadržana je latinska osnova (socius - drug, pratilac, učesnik, odnosno societas - udruženje, zajednica, društvo), kojoj je pridodata uobičajena izvedenica od mnogoznačne grčke reči logos - reč, govor, nauka. Prema tome, .9. bi, u doslovnom smislu, bila »nauka o društvu« ili »nauka o društvenosti«. Kao posebna društvena nauka, ona se pojavljuje relativno kasno - tek sredinom XIX veka. Ali, to ne znači da u ranijim epohama nije bilo nastojanja da se na racionalan i sistematski način shvati i objasni staje čovek i kakvo je njegovo mesto u svetu i društvu, da se pronikne u suštinu društva i društvenih odnosa, da se istraže uzroci, oblici i glavne tendencije društvenih promena, da se razmotre najbolji državni oblici, da se prouče najvažnije društvene grupe i ustanove - jednom rečju, da se promišljaju 011a temeljna pitanja koja i danas spadaju u samo središte socioloških interesovanja. Naprotiv, takvi pokušaji jav ljaju se vrlo rano i traju, u ovom ili onom obliku, tokom celokupne pisane istorije. Oslanjajući se na prethodna, dugo sticana saznanja u okviru filozofije i drugih nauka, .9. se konstituiše u at mosferi oštrih društvenih suprotnosti i velikih društvenih sukoba. Može se reći da ona, na izvestan način, prati ta
društvenoistorijska zbivanja time što se odmah diferen cira na, sjedne strane, pobornike stabilizovanja, očuvanja i opravdanja novouspostavljenog građanskog poretka, preko njegovog postepenog menjanja na novim naučnim osnovama i, s druge, na pristalice njegovog radikalnog os poravanja i »revolucionarnog preobražaja« putem daljih socijalnih sukoba. Zagovornici prvog shvatanja bili su Klod-Anri de Sen-Simon, Ogist Kont i Herbert Spenser, dok je predstavnik druge, radikalno-revolucioname struje mišljenja bio Karl Marks, inače vrlo kritičan prema samoj s. i sociolozima. Prema tradicionalnom i vrlo raširenom shvatanju, osnivač s. je O. Kont. Činjenica je, međutim, da Kont svoje najznačajnije ideje deli sa svojim učiteljem SenSimonom, čije učenje stoji na granici koja razdvaja predistoriju od istorije .9 . Iako je bio oduševljen ide alima građanske revolucije, Sen-Simon nije nekritički podržavao novi društveni poredak koji je njome bio stvoren. On je smatrao d a je ponovno uspostavljanje izgubljenog društvenog jedinstva osnovni zadatak filo zofije XIX veka, a daje to moguće postići samo stvara njem novog sistema ideja koje bi bile opšteprihvaćene. Taj sistem trebalo bi da ponudi odgovor na pitanje kako da se, bez društvenih poremećaja, institucije Starog režima zamene novim, a istovremeno bi trebalo da posluži kao projekt takve organizacije društva koja bi odgovarala »novom stupnju prosvećenosti«. Sen-Simon je bio uveren da se preobražaj društva može izvršiti pomoću reorganizacije naučnog sistema, u okviru kojeg bi posebno mesto trebalo da zauzme nova nauka o čoveku i društvu. Stoga se on ne samo zalaže za osnivanje ove nauke nego i pokušava da joj odredi predmet i metod, u uverenju - karakterističnom i za druge mislioce toga doba - da se nauka o društvu može izgraditi samo po uzoru na prirodne nauke. Ta nauka zvala bi se socijalna fiziologija, pošto se smatra vrhuncem fiziološke nauke, a njen glavni zadatak bio bi da proučava društvo kao cei inu. Metodološka osnova socijalne fiziologije trebalo bi da bude prirodnonaučna, odnosno u isti mah pozitivistička, što znači zasnovana na činjenicama, i filozofska, što znači zasnovana na sistemu ideja, postoje društveni sistem samo primena sistema ideja. Kao Sen-Simonov učenik, O. Kont je svoju zamisao o novoj, najopštijoj nauci o društvu izneo u okviru izla ganja osnovnih principa pozitivističke filozofije, koje je prvi put obelodanio u predavanjima koja je počeo da drži u vlastitom domu, pred nevelikim brojem obra zovanih slušalaca, aprila 1826. godine. Međutim, ova predavanja su, usled njegove teže bolesti, morala biti prekinuta, da bi tek od 4. januara 1829. godine bila na
537 stavljena. Iz tih predavanja docnije će nastati Kontovo glavno delo, u šest knjiga, pod naslovom Tečaj pozitivne filozofije (1830-1842). Novu nauku o društvu on najpre naziva socijalnom fizikom , da bi kasnije, u četrdeset i sedmom predavanju četvrte knjige Tečaja pozitivnefilo zofije (oko 1840), predložio nov naziv - 5. - mada ga ubuduće neće često koristiti. Ova pomalo nezgrapna latinsko-grčka kovanica trebalo je da označi nauku koja dolazi kao poslednja u Kontovoj sistematizaciji od šest fundamentalnih nauka - posle matematike, astronomije, fizike, hernije i bi ologije. Osnovni »delovi« ovako zamišljene .v. bili bi socijalna statika {socijalna dinamika. Socijalna statika proučava zakone koegzistencije ili funkcionalnu po vezanost različitih delova društva. Temeljni zakon so cijalne statike, koji je univerzalan i koji prožima sve individualne svesti, jeste socijalni konsenzus. Za raz liku od socijalne statike, socijalna dinamika proučava društveni organizam u procesu njegovog razvoja. To je nauka o zakonima progresa, koji je komplementaran s redom, budući d aje progres postepeni razvitak reda, a da se red ostvaruje samo u progresu. Docnije su se sociolozi žestoko sporili oko toga šta je stvarni predmet proučavanja njihove nauke. Međutim, svi oni su se slagali u tome daje .t. najopštija nauka o društvu; da ona proučava ljudsko društvo kao celinu, a ne samo pojedine njegove delove; da ona, zatim, sintetiše znanja svih drugih nauka, koje proučavaju neke posebne aspekte te celine; da ona, nadalje, ima izrazito teorijski karakter, daje znatno apstraktnija od drugih društvenih nauka i da su njeni rezultati manje neposredno primenjivi u praksi; te, najposle, da se zbog svega toga polje njenog interesovanja i istraživanja ne može sasvim precizno omeđiti. Drugim recima, gotos'o svi sociolozi se slažu u po gledu toga koje su suštinske odlike nauke kojom se bave, ističući njen globalni, fundamentalni i teorijski karakter; njenu specifičnu poziciju u odnosu na filo zofiju, kao i druge, kako prirodne, tako i društvene nauke; složenost njenog predmeta i posebnosti njenog metoda i si. Kao najopštija nauka o ljudskom društvu, s. uvek teži da dospe do opšteg i sistematičnog znanja, ali njen osnovni predmet proučavanja mora da bude društvo kao konkretno-istorijski totalitet. S. se, prema tome, može odrediti kao najopštija nau ka o ljudskom društvu, njegovoj strukturi, oblicima i uzrocima promene, te istorijskim tipovima postojanja. Iz ovog određenja proizlazi da su osnovna pitanja na koja svaki sociolog, bez obzira na svoju orijentaciju, mora da odgovori, sledeća: ( 1) šta je .9 . i koje su osobenosti njenog metoda; (2) šta je ljudsko društvo i u kakvom
sociologija /istorija discipline/
odnosu ono stoji spram prirode, čoveka i istorije; (3) od kojih se elemenata ljudsko društvo sastoji i u kakvom su odnosu oni prema društvenoj celini i međusobno; (4) postoje li i, ako postoje, koje su osnovne pravilnosti što upravljaju promenama ljudskih društava ili pojedinih njihovih delova, odnosno kako se one mogu saznati i da li se na njih može uticati; (5) koji su istorijski tipovi ljudskih društava postojali dosad, čime je to uslovljeno, koja su bitna obeležja savremenih društava i šta se u tom pogledu može očekivati u doglednoj budućnosti. Kako je društvena stvarnost vrlo složena, a s. još ne dovoljno razvijena nauka, prirodno je što su se razvili različiti pristupi u proučavanju društva. Ti pristupi bi se mogli izdvojiti i pratiti po raznim osnovama: opseg i ugao posmatranja (npr. makrosociološki i mikrosociološki); odnos između pojedinca i društva (npr. nominalizam i re alizam); priroda društvenog determinizma (npr. monizam i pluralizam); teorijsko-metodološke osnove nauke (npr. pozitivizam i istorizam); uzroci, oblici i pravci promene (npr. evolucionizam, cildizam, difuzionizam); shvatanje vertikalne strukture društva (npr. stratifikacijski, konflikt ni i elitistički model) i si. Na osnovu toga, us. se izdvojilo nekoliko najuticajnijih opštih teorija i generalnih pristupa u proučavanju društva, kao što su marksizam, ftinkcionalizam, strukturalizam, bihejviorizam, simbolički interakcionizam, fenomenalizam, teorija sistema, kritička te orija društva i dr. Tako se pred buduće sociologe postavlja složen, ali nezaobilazan zadatak sintetizovanja najvrednijih dostignuća svih dosadašnjih pristupa i teorija koji su se razvili u s. i koji će se u njoj još razvijati. O društvo O sociologija /'istorija discipline/
M. Tripković sociologija /istorija discipline/. Za razliku od pri rodnih, pa i većine drugih društvenih nauka, .v. se u svom tekućem teorijskom radu, a često i u istraživačkoj praksi, u velikoj meri oslanja na sopstvenu disciplinarnu prošlost. /. .v. nema samo pedagošku ili komemorativnu funkciju nego ostaje trajno značajan referentni okvir i neiscrpan heuristički izvor savremenog sociološkog znanja. Dobar fizičar, hemičar ili biolog, pa čak i ekono mista, ne mora u svom svakodnevnom radu posezati za radovima Isaka Njutna, Antoan-Lorana Lavoazjea, Carlsa Darvina ili Adama Smita, ali se retko susreće so ciolog koji neće mariti za teorijska dostignuća ili uzorite, primere istraživanja svojih velikih prethodnika, poput Emila Dirkema, Maksa Vebera ili Talkota Parsonsa. Ovu okrenutost s. vlastitoj misaonoj tradiciji potvrđuju ne samo brojna istraživanja naučne aparature kojom se služe savremeni sociolozi (npr. citation studies) nego i analize literature koja se koristi u univerzitetskim kurse-
sociologija /istorija discipline/
vima: uvod u .v. se najčešće svodi na istorijat osnovnih socioloških pojmova ili egzegezu klasičnih tekstova, poput Marksovog Osamnaestog brim era Litja Bona parte, Dirkeraovog Samoubistva ili Veberove Protes tantske etike i duha kapitalizma. Stoga se doista može govoriti o preplitanju istorije i »sistematike« s. (Ro bert Merton), tj. o međusobnom ukrštanju, pa često i podudaranju sinhronijskog preseka i dijahronijske per spektive. Značaj prošlosti discipline za njen savremeni raz voj moguće je, izgleda, objasniti činjenicom d a je sociološko znanje bitno kumulativno, ali i pluralistično. Najpre, u i. s. nije bilo onih burnih prelomnih tačaka, »kopernikanskih obrta« ili »naučnih revolucija« koje su, u drugim područjima saznanja, povremeno dovodile u pitanje celokupno prethodno stanje nauke. Ni za jed nog klasika s. ne može se reći daje svojim »otkrićem« uneo »epistemološki rez« u korpus dotadašnjeg znanja o društvu. S. se, dakle, razvijala kao izrazito »normalna nauka« (Tomas Kun), postepenim prirastima znanja koji su se uglavnom neprotivrečno nagomilavali. S druge strane, raznovrsne teorijske paradigme su se razvijale naporedo jedna s drugom, često se preklapale ili jedna od druge pozajmljivale. Osim u ekstremnim slučajevima, poput dirkemovske ili ortodoksne marksističke s., retko bi jedan saznajni model u potpunosti isključivao sve druge moguće tipove objašnjenja. Otuda mnoštvenost teorijskih orijentacija, »paradigmi« ili »škola« koje koegzistiraju čak i u okviru jedne uže naučne zajed nice, najed n om univerzitetu ili u jednom stručnom udruženju. Sve se one, čak i kada sebe smatraju posve originalnim, u težnji za pribavljanjem naučnog legitimi teta oslanjaju na jednu ili više teorijskih tradicija. Time se može objasniti značaj socioloških »klasika« koji služe ne samo kao saznajne reperne tačke nego i kao znaci simboličkog prepoznavanja različitih stanovišta unutar naučne zajednice. Funkcija sociološke tradicije postaje naročito značajna u trenucima malaksavanja pojedinih velikih idejnih sistema, kao što su bili funkcionalizam, strukturalizam ili marksizam. U »krizi paradigmi« koja tada nastaje često se oseća potreba za »povratkom klasi cima«, koji tada, u potrazi za novim izvorom nadahnuća ili teorijskog samoosvešćivanja, bivaju podvrgnuti ma nje ili više originalnoj reinterpretaciji: najpoznatiji i najuticajniji primer takve naknadne kanonizacije klasika začelo je bio Parsonsov pokušaj izgradnje vlastitog te orijskog sistema na selektivno pročišćenom nasleđu E. Dirkema, M. Vebera, Vilfreda Pareta i T. H. Maršala. Značaj istorije .v. s gledišta tekućeg znanja duguje se, na paradoksalan način, još jednoj bitnoj činjenici, naime, trajnom odsustvu saglasnosti o predmetu ove
538
nauke. Nije, dakle, reč samo o raznovrsnosti pristupa istoj stvari nego i o temeljnoj neusaglašenosti unutar odgovarajuće naučne zajednice u pogledu prirode i granica same stvari. Ako ne znamo - ili, bar, ako se svi mi baš sasvim ne slažemo - šta s. jeste, još će nam teže biti saznati ili složiti se šta je 5. bila. Da bismo rekonstruisali istoriju nauke o društvu, moramo tačno znati »definiciju« njenog predmeta. Ovde su moguća dva krajnja rešenja: (a) prihvatićemo jednu definiciju, pa ćemo na osnovu njenog sadržaja pokušati da pokažemo na koji se način razvijalo izučavanje tog predmeta; (b) nećemo apriorno definisati predmet, nego ćemo pokušati da prikažemo razvoj svih onih saznanja koja su sebe razumevala - ili ih je danas moguće razumeti - kao sociološka. U prvom slučaju, jedna vrsta konstrukcije predmeta neizbežno će podrazumevati određeni način rekonstrukcije istorije, kao što će - u drugom slučaju ovakva ili onakva rekonstrukcija istorije uvek upućivati na izvesnu konstrukciju predmeta. Ili, pribegnemo li u novije doba uobičajenoj terminologiji, možemo reći da će, u prvom slučaju, istoričar postupiti kao prezentista: 011 će, naime, aktuelan predmet s. projektovati u prošlost i, jednom vrstom retrospektivne dedukcije, celokupan dosadašnji razvoj ideja o društvu izvesti kao kontinu irano napredovanje koje »nužno« vodi do današnje, »zrele« sociološke nauke. U drugom slučaju, pak, istoričar postupa kao istoricista : on će predmet.?, izvesti (češće implicitno nego eksplicitno) iz retrospektivne in dukcije, tj. nagomilavanja znanja koja raspoznaje, ili misli da raspoznaje, kao (pred)sociološka. Razvoj disci pline biće tada pojmljen kao diskontinuirani proces koji vodi u različitim pravcima i često ne završava u korpusu tekućih socioloških znanja u užem smislu reči. »Prezentistu« će obično manje zanimati kontekst u kojem na staju pojedine misaone tvorevine, a više sâm tekst koji mu se ukazuje kao »stvar po sebi«, kao »nužan stupanj« u genealogiji pojedinih ideja. Između dveju krajnosti u pristupu izučavanju prošlosti s. - biografskog metoda i istorije pojmova - on će se naj verovatnije odlučiti za pri kaz razvoja postvarenih ideja. »Istoricista« će, međutim, biti skloniji kontekstualnoj analizi i pokušati da svako pojedino stanovište situira u (ako je »materijalista«) šire društvene, političke, ekonomske itd. okolnosti, odno sno u (ako je »idealista«) odgovarajući jezički, misaoni, psihološki, motivacioni, intencionalni itd. kontekst. Za očekivati je da će se ovaj potonji odlučiti za pisanje jedne od mogućih vrsta intelektualne biografije. Razume se d a je ovde reč samo 0 idealnotipskim modelima dvaju pristupa koje u krajnje raznovrsnoj li teraturi o istoriji s. retko susrećemo na delu u njihovim čistim oblicima. Svaki od njih, kao što to obično biva.
539 ima i prednosti i mana: no, bez obzira na problem du bine i širine zahvata s kojim se suočavaju i prezentista i istoricista (istorijska vs. disciplinama dimenzija, odno sno »protosociologija« v.v. »parasociologija«), oprezniji istoričari s. danas nastoje da između tih ekstremnih stanovišta formulišu jedno srednje rešenje koje će se, pod različitim nazivima (»istorijska sistematika«, »intencionalizam«, »metodološko stanovište«) više prik lanjati istoricističkom negoli prezentističkom metodu izlaganja i tumačenja građe iz prošlosti ove nauke. Ra zlog toj asimetričnosti nove istoriografije s. treba tražiti, sjedne strane, u već uveliko ozloglašenoj apriornosti prezentizma i njegovom insistiranju na autonomnosti teksta, a s drage, u neizbežnoj aposteriornosti svakog istorijskog istraživanja i interpretativnim mogućnostima (ali i zamkama!) opreznog kontekstualnog tumačenja koje nudi istoricizam. Ipak, na kraju krajeva, ma ko liko to trivijalno zvučalo, akteri istorije (socioloških) ideja su ipak ljudi, koji misle u sasvim određenim okol nostima. No, ovaj jednostavan zaključak bremenit je vrlo složenim metodološkim posledicama koje istorijskosociološko istraživanje mogu da učine u toj meri višeslojnim da sâm predmet ovog pažljivog naknadnog promišljanja disciplinarnog nasleđa počne da tone sve dublje ispod brojnih »metanivoa« na koje se današnji posmatrač redom uspinje. Ako su autori davno napisanih socioloških tekstova, kojima je prezentista sklon da se pozabavi kao da su doista »prezentni«, ipak samo kon tekstualno situirani »ljudi«, nema sumnje da su u tom smislu »ljudi« i svi oni novi istoricisti koji nastoje da dotične tekstove razumeju i protumače. I oni su situirani u svom aktuelnom kontekstu, pa je za očekivati da će onaj pređašnji kontekst za kojim tragaju kao za spa sonosnim eksplikativnim okvirom na izgled »mrtvih« tekstova biti navedeni da rekonstruišu s obzirom na sopstveno intelektualno, socijalno, interesno itd. okruženje. Ukratko, nema niti može biti idealnog, dakle iscrpnog i sveobuhvatnog prikaza istorije .v., baš kao što nema niti može biti jedne jedine i sveobuhvatne definicije pred meta ove nauke. O sociologija
A. Mitnica
sociologija detinjstva. Savremena sociološka dis ciplina čiji je predmet dete kao društvena kategorija i detinjstva kao društveni konstrukt. 5. d. je nastala ne samo iz nezadovoljstva tumačenjem detinjstva u okviru vladajućih teorijskih paradigmi u kojima je dominirala ideja rasta i razvoja već i pod uticajem različitih istraživačkih dostignuća, posebno u antro
sociologija detinjstva
pologiji i socijalnoj istoriji. Raslo je i interesovanje za sociološko proučavanje detinjstva, pa je usledilo i in stitucionalno zasnivanje s. d. U univerzitetsku nastavu uvode se kursevi iz s. d., objavljuje se sve veći broj radova, osnivaju se specijalizovani časopisi, razvijaju međunarodni istraživački projekti, osnivaju nacionalne organizacije u Velikoj Britaniji, Nemačkoj, skandi navskim zemljama i SAD. U okviru Međunarodnog sociološkog udruženja (ISA) osniva se najpre tematska grupa, a potom i istraživački komitet za s. d. Time je završena početna faza akademskog i institucionalnog zasnivanja s. d. Osnovna paradigma od koje polazi s. d. počiva na nekoliko bitnih postulata: detinjstvo se posmatra kao društvena pojava, konstrukt, i ono postaje integralni deo društvene analize; u istraživanje se uključuje perspekti va dece, a društveni naučnici se angažuju u redefinisanju pojma detinjstva i stvarnosti života dece (Alison Džejms i Alen Prut). Nakon prve dve decenije razvoja discipline mogu se izdvojiti dva bitna momenta: (1) da je detinj stvo ozbiljan predmet sociološkog proučavanja; (2) sociološko istraživanje detinjstva razvilo je veliki broj ideja, hipoteza i pojmova (Jens Kvortrap). Dve su os-, novne grupe pojmova: jedna obuhvata odnos detinjstva sa strukturalnim okruženjem, a druga se bavi odnosima unutar samog detinjstva. Za prvu grupu karakteristična je i najistrajnija zamisao o marginalizaciji detinjstva i s njim, u složenim međuodnosima povezani društveni procesi institucionalizacije, individualizacije, individuacije i familizacije. Za drugu oblast interesovanja najznačajnija je zamisao o deci kao o »strateškim ak terima« koji u složenim svakodnevnim interakcijama konstruišu vlastiti svet, svoj odnos prema tom svetu i vlastiti identitet (A. Džejms i A. Prut). Zajednički nalaz različitih istraživanja grupisanih u nekoliko glavnih ob lasti - teorijskoj, demografsko-ekonomskoj, političko-pravnoj i etnografskoj - jeste d a je položaj deteta u savremenom svetu u mnogim aspektima protivrečan i paradoksalan, čime se dovodi u pitanje dominantan ideološki obrazac o društvu orijentisanom ka deci. Os novna ograničenja i problemi s. d. kao discipline koja se intenzivno oblikuje proističu iz njene nedovoljne teorijsko-metodološke razvijenosti. Budući da metodi proučavanja detinjstva nisu u svim oblastima dovoljno razvijeni, teorijska izgradnja pojmova nije uvek praćena adekvatnom metodološkom podrškom. Rezultat takve situacije je povremena neusaglašenost i nepovezanost teorije i empirije, čijem prevazilaženju su posvećeni značajni napori istraživača u okviru s. d. O adolescencija 5 detinjstvo C omladina S. Tomanović
sociologija emocija sociologija društvenih devijacija, v. patologija, socijalna sociologija em ocija. Kao posebna oblast socio loških istraživanja, s. e. predočava doživljaj i procenu društvenog okruženja i načine na koje emocije delimično oblikuju naše misli o društvenom poretku. 5. e. artikuliše vezu između kulturnih ideja, struktural nih poredaka i emocionalnih sadržaja. Njeni istraživači dopunjuju i produbljuju teorije koje govore o tome kako se ljudi ponašaju i misle da bi razumeli načine na koje želimo da osećamo, pokušavamo da osećamo, osećamo, pokazujemo šta osećamo, razmenjujemo osećanja, označavamo i dajemo smisao onome što osećamo. Ljubav, stid, ljubomora, zahvalnost, prezir i drugi oblici tzv. afektivnog izražavanja višežnačno se doživljavaju i neprekidno prepoznaju u svakodnevnom životu. Stanja psihičke uzbuđenosti izražavaju se određenim pokreti ma tela i stoga mogu biti posmatrana kao psihološki sadržaji nedovoljno prikladni za sociološku analizu, odnosno izrazito privatni činovi koji nisu relevantni u sociologiji. Međutim, sociološki pristup ovim feno menima otkriva nam procese u kojima socijalne snage oblikuju vidljivo i nevidljivo individualno ponašanje i iskustvo. Uvođenjem u sociološku analizu emocija kao bitnih elemenata svakodnevnih interakcija, segmenti mikrointerakcija različitih društvenih aktera predstav ljaju se na nov način. Sociološki pristup fenomenu emo cija otkriva procese u kojima društvene snage oblikuju vidljivo ponašanje i skrovito individualno iskustvo. Mada svako lično em ocionalno obeležje poprim a idiosinkratična svojstva, kultura je ta koja oblikuje pri like, značenja, izraze i mehanizme razmene afektivnih iskustava. 5. e. određuje ponuđene veze između makro i mikrokonstrukata predočavajući mogućnosti uspostav ljanja alternativnih rešenja. S. e. otkriva širok spektar osećanja koja se uče u kulturnom kontekstu, kao i načine na koje se ona javljaju. Postepeno usredsređivanje sociologa na istraživanje fenomena emocija moguće je pratiti od početka sedam desetih godina XX veka. Naglašavanje ekspresivnosti pojedinaca i grupa i fokusiranje na sopstvo ubrzalo je os nivanje nove sociološke discipline. Za s. e. 1975. godina je bila prekretnica: Arli Hohšild je objavila članak o emocijama u zborniku Drugi talas. Tomas Šef je organizovao prvu sesiju o emocijama na skupu Američkog sociološkog udruženja u San Francisku. Iste godine Rendal Kolins je objavio delo Sociologija konflikta. Do kraja sedamdesetih godina XX veka pojavile su se posebne studije posvećene ,v. e.: Socijalnointerakcrona teorija emocija Teodora Kempera i Katarza u tečenju ,
540 ritualu i drami T. Šefa. Istraživačima mikrosocioloških društvenih fenomena postale su dostupne sociološke analize odanosti i zahvalnosti, nezadovoljstva, ne lagodnosti, ljubomore, stida, Ijubavi, humora, ljutnje, straha, poverenja, empatije, nade, žalosti, depresije, do sade, ambivalencije, otuđenja itd. Sociolozi su pokazali veliko interesovanje za proučavanje teorija društvenih procesa zajedničkih ovim emocionalnim iskustvima. Postepeno regrutovanje novih sociologa i pojavljivanje novih publikacija iz ove oblasti zaokruženo je krajem osamdesetih godina uspešnim organizovanjem Sekcije za emocije pri Američkom sociološkom udruženju. U oblasti s. e. moguće je izdvojiti tri vodeća teorij ska pristupa. Prvi je tzv. zamisao društvene strukture , pomoću kojeg se osećanja objašnjavaju kao rezultat an ticipiranih društvenih odnosa i javljaju u zavisnosti od prirode odnosa pojedinaca i uticaja globalnih društvenih faktora (T. Kemper). Drugi teorijski pristup u s. e. za stupaju teoretičari koji osećanja objašnjavaju kao so cijalne konstrukte nastale simboličkom interakcijom. Kolektivne emocije proizlaze iz simboličke interpretaci je društvenih situacija (A. Hohšild). Treći pravac u«, e. predstavlja jenomenološki pristup. Svaka od perspektiva mikrosociološke teorije emo cija razvija nove radove u oblasti s. e. Sociološki stav prema kojem emocijama dominira socijalna dimenzija potkrepljen je empirijskim istraživanjima. Sociološka istraživanja globalnih struktura, kao i mikroprocesa društvene interakcije, potvrdila su da emocionalni doživljaji nastaju pod uticajem društvenih faktora. Istraživanja sociologa ukazuju na to da emocije u znatnom stepenu nisu automatske reakcije ili kogni tivni proizvodi, već socijalno izazvani ili konstruisani sadržaji. Makrosociološke studije emocija pokazale su da rasprostiranje određenih emocija (kao što su žalost, ljubomora ili Ijubav) unutar društvenih grupa sistematično varira, uporedo s promenama istorijskih, kulturnih ili strukturalnih snaga. M ikrosociološka istraživanja ukazuju na to da su emocionalna iskustva, ekspresivna ispoljavanja, kao i pokušaji regulacije emo cija stoje pod uticajem socijalizacije i preovlađujućih situacionih faktora. Sociološke analize, razvijane na različitim teorijskim orijentacijama, oslanjaju se na raznovrsne antropološke izvore, istorijske opise koji predstavljaju osećanja društvenih aktera i njihove misli o tim osećanjima, kao i odabrana sociološka i psihološka istraživanja. Na taj način se u s. e. razvijaju sadržaji koji postaju relevantni za mnoge humanističke nauke. Sociološke analize postaju odlučujuće za socijalne istoričare zato što su sociolozi emocija ključni »korisni
541 ci« određene vrste socijalne istorije, a odnedavno i česti učesnici u fundamentalnim istorijskim istraživanjima. Različiti strukturalni sadržaji zajednice povezuju pri vatni emotivni život ličnosti sa ekonomskim, političkim, kulturnim, demografskim, religijskim i drugim društve nim procesima i značenjima. Uvođenjem pojma emocija u analizu delovanja društvenih struktura i institucija, oblika ekonomske proizvodnje, stratifikacionih sistema, urbanizacije itd. na individualne karakteristike - sta vove, verovanja, identitet, ponašanje ličnosti - revitalizuje se razumevanje društvene strukture i ličnosti. Snažno delovanje društvene strukture na emocije i, obrnuto, emotivno uslovljavanje društvenog ustrojstva, svojstveno je malim grupama i javlja se u institucijama u kojima pojedinci direktno učestvuju. Uobličavanje društvene strukture neposrednim delovanjem emocija svojstveno je mikrosocijalnoj mreži međuličnih odno sa - porodičnim vezama, medugrupnim relacijama, socijalnim ritualima - preko kojih makrosocijalne stru kture ostvaruju svoje delovanje. Uticaji društvenih odnosa i intenzitet grupnog delovanja ublažavaju ili često poništavaju uticaj složenijih društvenih struktura na pojedinca. Delovanjem mikrostruktura razvijaju se mehanizmi kojima individualne emocije povratno utiču na oblikovanje socijalnih struktura. Razumevanje strukturalnih sadržaja društva zahteva od analitičara poznavanje makrosociološke mreže vremena, prostora i sadržaja i mikrosocijalnih pro cesa osećajnosti pojedinaca, grupa i zajednica. Vođeni postupkom njihovog povezivanja s fenomenima šireg kulturnog i istorijskog konteksta, savremeni autori uobličavaju nova saznanja o važnosti emocionalnih procesa. O emocije O sociologija, interpretativna L. Nikolić
sociologija g ra d a [urbana sociologija]. Posebna sociološka disciplina koja proučava statiku i dinamiku gradova kao heterogenih kolektiviteta koje sačinjavaju populacije, aktivnosti i institucije na istom prostoru. Specifičnost ,v. g. jeste u tome što ona više od ostalih socioloških disciplina vodi računa o prostornoj dimen ziji društvene stvarnosti. S. g. se može podeliti na klasičnu i novu. Klasična .v. g. se neravnomerno razvijala u Evropi i SAD od sredine XIX do šezdesetih godina XX veka, u okviru opšte sociologije ili kao posebna disciplina, pre svega u akademskim krugovima, račvajući se u nekoliko te orijskih pravaca. Tako, prema Karlu Marksu i Fridrihu Engelsu, raz dvajanje grada od sela predstavlja jednu od osnova podele
sociologija grada
rada, akumulacije kapitala i razvoja odnosa klasne ek sploatacije i društvene dezintegracije. U genezi kapita lizma grad je odigrao određujuću istorijsku ulogu, ali s pojavom industrije on prestaje da deluje kao »subjekt istorijskog procesa« (Nemaćka ideologija, 1846). Emil Dirkem posmatra grad kao centralnu pojavu koja objašnjava prelazak iz društva mehaničke u društvo organske solidarnosti. Za njega je grad, a naročito ve legrad, konkretizacija organske solidarnosti. S tim u vezi, grad je čvomo mesto materijalne i moralne gustine zato što u njemu prostorna koncentracija ljudi povećava mogućnosti kolektivne egzaltacije i time omogućava razvoj moralne svesti. S razvojem podele rada jača so lidarnost kao »spontani konsenzus«, ili integracija (O društvenojpodeli rada , 1893). Socijalnomorfološkim istraživanjima najuspešnije se bavio Dirkemov sledbenik Moriš Albvaš. Georg Zimel je više od svih klasika sociologije isti cao značaj velikih gradova za društveni razvoj i duhovni život pojedinca. Socijalnopsihološki tip velegrađanina se oblikuje u velikoj učestalosti i različitosti susreta, doživljaja i utisaka koji dovode do »intenzifikacije nervnog života«. Intelektualizam na uštrb emocija i »sofistikacija psihizma« velegrađanina jesu odbrambeni mehanizmi protiv gubljenja sopstvenog korena i samorazaranja. Zimel posmatra velegrad kao centar novčane ekonomije, kao mesto ostvarenja procesa intelektuaiizacije, prostor brze i neprekidne razmene koji neprestano nagoni individue da budu slobodne i posebne (individualizacija), kao i da žive ubrzanim ritmom, ne prestano cirkulišući u višestrukim mrežama razmene (»Veliki gradovi i duhovni život«, 1903). Ovakvom »m ikrosociologijom« Zimel je uticao na sociologe Čikaške škole. Maks Veber analizira zapadnoevropski grad—tačnije, srednjovekovnu autonomnu gradsku opštinu - kao me sto stvaranja novog oblika vlasti i novog vrednosnog si stema koji su originalni u svetskim razmerama. Konkretnije, na Zapadu su se formirali ekonomski nezavisni građani orijentisani na racionalno sticanje, koji su razvili solidarnost interesa suprotnih interesima vlastele i time doprineli nastanku kapitalizma. U zapadnoevropskim gradovima je sticanjem novca bilo moguće zadobiti slobodu. Važilo je načelo »gradski vazduh oslobađa« (»Grad«, 1921). Veberovo shvatanje grada ostavilo je traga u s. g. i danas se prepoznaje u neoveberijanskoj struji koja podvlači značaj moći i vlasti na nivou grada, ali i značaj vrednosnih orijentacija kojima se rukovode društveni akteri na globalnom i lokalnom nivou. Ve berovo shvatanje grada pripada istorijskoinstitucionalnom pravcu u društvenoj misli o gradu.
sociologija grada
Prekidajući dotad preovlađujući spekulativan, kabinetski pristup društvenoj stvarnosti i usredsređujući se na empirijska istraživanja, uz primenu specifične (kvalitativne) metodologije, Čikaška škola je znatno uticala na razvoj s. g. Robert Park, Emest Bardžes, Roderik Mekenzi, Luis Virt, Nels Anderson, Harvi Zorbo i drugi istaknuti predstavnici druge generacije čikaških sociologa imali su zajednički predmet istraživanja - ekološku problematiku, kao i zajedničko istraživačko polje - mnogoljudni i heterogeni Čikago kao »društvenu laboratoriju«. Ovi sociolozi su pisali pod raznorodnim teorijskim uticajima Čarlsa Darvina, Georga Zimela, Ferdinanda Teniesa, Osvalda Spenglera, Vilijama Tomasa, Florijana Znanjeckog i Džona Djuia. Čikaška škola se prepoznaje po nazivu »ljudska ekologija« (eng. human ecology) ili urbana ekologija ( urban ecology), u tom smislu što proučava vremenske i prostome odnose u kojima žive ljudska bića pod dejstvom selektivnih, distributivnih i adaptativnih sila njihove fizičke sre dine. Tematika brojnih radova (uglavnom monografija) čikaških sociologa je veoma raznovrsna. Bavili su se gradom kao ekološkim, prirodnim i moralnim poretkom, prednostima i nedostacima gradske slobode, krimina lom, maloletnjčkom delinkvencijom, mentalnim i mo ralnim poremećajima, marginalizacijom, beskućništvom, međuetničkim odnosima, odnosom dezorganizacije, reorganizacije i kreativnosti, problemom novih vido va komunikacije u vezi s tradicionalnim institucijama (lokalnim zajednicama, lokalnim političkim upravama, crkvama, sektama, porodicom itd.). Kao Parkov učenik, L. Virt se zalagao za tri pristupa u empirijskoj analizi grada: (1 ) ekološki pristup; (2) analiza grada kao si stema društvene organizacije i (3) analiza urbane ličnosti i kolektivnog ponašanja. Zaslužuje pažnju Virtovo shvatanje o »urbanizmu« kao stilu života koji u svo jstvu nezavisne varijable oblikuje grad kao veliko, gusto naseljeno boravište društveno heterogenih individua. Iako su, nakon tridesetih godina XX veka. polet i uticaj Čikaške škole opali, s valjanim razlogom su je nazvali »velikom inicijatorkom« ,v. g. Novija kritika ističe d aje Čikaška škola, idući predaleko u biološkim analogijama, posmatrala grad kao rezultat spontanih i gotovo prirodnih procesa, što je potisnulo političku dimenziju grada, odnosno pristup gradu kao poprištu raznih političkih strategija i sukoba interesa pojedinih društvenih aktera. Izazovi za novu s. g ., koja se razvija počev od šezdesetih godina m inulog veka do danas, bili su preobražaji kapitalizma, moderni društveni pokreti, globalizacija, postsocijalistička transformacija, metropolizacija. postfordizam i nove informatičke tehnologije.
542 Trebalo je odgovoriti na pitanja koji tip grada, ili grado va, otiskuju u prostoru tvorevine poznate pod nazivima »informatičko«, »postmodemo« i »rizično« društvo. Međutim, bez obzira na izrazitu različitost među au torima, predmetima proučavanja i nacionalnim tradici jama, unutar polja s. g. mogu se, prema mišljenju Iva Grafmejera, izdvojiti tri velike tematske orijentacije: (a) distribucija (segregacija itd.) i pokretljivost (dnevne migracije, odnos između rezidencijalne i vertikalne društvene pokretljivosti itd.) stanovništva u prostom; (b) prakse i ponašanja pojedinaca i grupa koje žive u gradskoj sredini i (c) javne ili privatne akcije koje utiču na organizaciju grada, njegovo fiinkcionisanje i njegovu transformaciju (urbani akteri, upravljanje gradom, ur bano planiranje itd.). Sedam desetih godina XX veka razvija se neomarksistička misao o gradu čiji su glavni predstavnici Anri Lefevr, Manuel Kastels, Žan Ložkin, Dejvid Har vi i dr. Polazište istraživanja urbanog razvoja, prema Kastelsu, jeste prelazak od »evidencije potreba« ka sociologiji političkih procesa ugrađenih u upravljanje kolektivnom potrošnjom. S. g. ne treba više da se bavi problemom kako će se masa neukorenjenih imigra nata integrisati u »proizvodnu mašinu kapitalističkog grada« nego problemom moći, tj. donošenja odluka 0 prostornom i društvenom rasporedu sredstava za kolektivnu potrošnju (stanovanje, javni prevoz itd.). Posle teorijske samokritike, Kastels je promenio svoje strukturalističko/marksističko stanovište i danas za stupa shvatanje o informatičkom (umreženom) društvu 1 globalnoj ekonomiji čiju armaturu čine metropole ili »informacioni gradovi«. Globalizacija neposredno za visi od konstrukcije svetske armature metropola. Od šest milijardi stanovnika Zemlje danas, prvi put u is toriji, malo više od polovinu čine stanovnici gradova, a 40% njih stanuje u 400 aglomeracija od po preko milion žitelja i više, dakle, u metropolama. S porastom uloge metropola u okviru globalne ekonomije, menja se njihov odnos s neposrednim-okruženjem. Dolazi do odvajanja od regiona i države u kojoj se oni nalaze, pa horizontalne veze s drugim metropolama imaju sve veći značaj. D. Harvi analizira transform aciju u upravljanju gradovima u kasnom kapitalizmu - od »menadžerijalizma ka preduzetništvu«. Saskija Sasen proučava »globalne gradove« (Njujork. Tokio, London itd.) kao komandne i kontrolne punktove za protok ljudi, robe, kapitala i informacija u svetskim razmerama. U poslsoc ijalisiićkom gradu , koji je svojevrsna kom binacija »etatističkog« i »liberalnog« grada, sociolozi beleže promene, kao što su: (1) privatizacija stambenog
sociologija grada Prekidajući dotad preovlađujući spekulativan, kabinetski pristup društvenoj stvarnosti i usredsređujući se na empirijska istraživanja, uz primenu specifične (kvalitativne) metodologije, Čikaška škola je znatno uticala na razvoj 5. g. Robert Park, Emest Bardžes, Roderik Mekenzi, Luis Virt, Nels Anderson, Harvi Zorbo i drugi istaknuti predstavnici druge generacije čikaških sociologa imali su zajednički predmet istraživanja - ekološku problematiku, kao i zajedničko istraživačko polje - mnogoljudni i heterogeni Čikago kao »društvenu laboratoriju«. Ovi sociolozi su pisali pod raznorodnim teorijskim uticajima Čarlsa Darvina, Georga Zimela, Ferdinanda Teniesa, Osvalda Špenglera, Vilijama Toinasa, Florijana Znanjeckog i Džona Djuia. Čikaška škola se prepoznaje po nazivu »ljudska ekologija« (eng. human ecology) ili urbana ekologija (urban ecolog)'), u tom smislu što proučava vremenske i prostome odnose u kojima žive ljudska bića pod dejstvom selektivnih, distributivnih i adaptativnih sila njihove fizičke sre dine. Tematika brojnih radova (uglavnom monografija) čikaških sociologa je veoma raznovrsna. Bavili su se gradom kao ekološkim, prirodnim i moralnim poretkom, prednostima i nedostacima gradske slobode, krimina lom, maloletnjčkom delinkvencijom, mentalnim i mo ralnim poremećajima, marginalizacijom, beskućništvom, međuetničkim odnosima, odnosom dezorganizacije, reorganizacije i kreativnosti, problemom novih vido va komunikacije u vezi s tradicionalnim institucijama (lokalnim zajednicama, lokalnim političkim upravama, crkvama, sektama, porodicom itd.). Kao Parkov učenik, L. Virt se zalagao za tri pristupa u empirijskoj analizi grada: (1 ) ekološki pristup; (2) analiza grada kao si stema društvene organizacije i (3) analiza urbane ličnosti i kolektivnog ponašanja. Zaslužuje pažnju Vino vo shvatanje o »urbanizmu« kao stilu života koji u svo jstvu nezavisne varijable oblikuje grad kao veliko, gusto naseljeno boravište društveno heterogenih individua. Iako su, nakon tridesetih godina XX veka. polet i uticaj Čikaške škole opali, s valjanim razlogom su je nazvali »velikom inicijatorkom« ,v. g . Novija kritika ističe d aje Čikaška škola, idući predaleko u biološkim analogijama, posmatrala grad kao rezultat spontanih i gotovo prirodnih procesa, što je poti.snulo političku dimenziju grada, odnosno pristup gradu kao poprištu raznih političkih strategija i sukoba inleresa pojedinih društvenih aktera. Izazovi za novu s. g., koja se razvija počev od šezdesetih godina m inulog veka do danas, bili su preobražaji kapitalizma, moderni društv eni pokreti, globalizacija, postsocijalistička transformacija, metropolizacija. postibrdizam i nove informatičke tehnologije.
542 Trebalo je odgovoriti na pitanja koji tip grada, ili grado va, otiskuju u prostoru tvorevine poznate pod nazivima »informatičko«, »postmodemo« i »rizično« društvo. Međutim, bez obzira na izrazitu različitost među au torima, predmetima proučavanja i nacionalnim tradici jama, unutar polja s. g. mogu se, prema mišljenju Iva Grafmejera, izdvojiti tri velike tematske orijentacije: (a) distribucija (segregacija itd.) i pokretljivost (dnevne migracije, odnos između rezidencijalne i vertikalne društvene pokretljivosti itd.) stanovništva u prostoru; (b) prakse i ponašanja pojedinaca i grupa koje žive u gradskoj sredini i (c) javne ili privatne akcije koje utiču na organizaciju grada, njegovo funkcionisanje i njegovu transformaciju (urbani akteri, upravljanje gradom, ur bano planiranje itd.). Sedam desetih godina XX veka razvija se neomarksistička misao o gradu čiji su glavni predstavnici Auri Lefevr, Manuel Kastels, Žan Ložkin, Dejvid Har vi i dr. Polazište istraživanja urbanog razvoja, prema Kastelsu, jeste prelazak od »evidencije potreba« ka sociologiji političkih procesa ugrađenih u upravljanje kolektivnom potrošnjom. S. g. ne treba više da se bavi problemom kako će se masa neukorenjenih imigra nata integrisati u »proizvodnu mašinu kapitalističkog grada« nego problemom moći, tj. donošenja odluka 0 prostornom i društvenom rasporedu sredstava za kolektivnu potrošnju (stanovanje, javni prevoz itd.). Posle teorijske samokritike, Kastels je promenio svoje strukturalističko/marksističko stanovište i danas za stupa shvatanje o informatičkom (umreženom) društvu 1 globalnoj ekonomiji čiju armaturu čine metropole ili »informacioni gradovi«. Globalizacija neposredno za visi od konstrukcije svetske armature metropola. Od šest milijardi stanovnika Zemlje danas, prvi put u istoriji, malo više od polovinu čine stanovnici gradova, a 40% njih stanuje u 400 aglomeracija od po preko milion žitelja i više, dakle, u metropolama. S porastom uloge metropola u okviru globalne ekonomije, menja se njihov odnos s neposrednim okruženjem. Dolazi do odvajanja od regiona i države u kojoj se oni nalaze, pa horizontalne veze s daigim metropolama imaju sve veći značaj. D. Harvi analizira transform aciju u upravljanju gradovima u kasnom kapitalizmu - od »menadžerijalizma ka preduzetništvu«. Saskija Sasen proučava »globalne gradove« (Njujork, Tokio, London itd.) kao komandne i kontrolne punktove za protok ljudi, robe, kapitala i informacija u svetskim razmerama. U postsocijalislit kom gradu, koji jc svojevrsna kom binacija »etatističkog« i »liberalnog« grada, sociolozi beleže promene. kao što su: ( 1) privatizacija stambenog
543 fonda i firmi; (2) komercijalizacija gradskih istorijskih jezgara; (3) povećana rezidencijalna mobilnost; (4) rezidencijalna i komercijalna suburbanizacija i (5) porast socioprostome segregacije. U svetskoj hijerarhiji gradova najniži rang imaju gradovi »trećeg« i »četvrtog« sveta jer su, kao i zemlje u kojima se nalaze, u poluperiferijskom, periferijskom i zavisnom položaju u odnosu na metropole centralnih zemalja svetskog sistema. Očigledno je da su grad i urbanizacija različito pred stavljeni kako kod klasičnih tako i kod savremenih soci ologa. Pomenutim shvatanjima treba dodati, pored onih manje značajnih, i stanovišta o postmoderni, održivom razvoju, kao i proučavanje grada posredstvom rodne dimenzije. O grad w društvo, urbano O urbanitet •S. Vujović
sociologija iskustva, v. sociologija cmocija sociologija izbora. Kada se na političke izbore gleda kao na sponu između društva i države, onda su oni važan predmet sociologije. Kao jedan od ključnih regulatora raspodele društvene moći, izbori su zanimljivi za soci ologiju bar u istoj meri kao i za politikologiju, političku filozofiju, pravo i druge nauke koje se na ovaj ili onaj način njima bave. S. i. je grana sociologije koja se bavi, sjedne strane, društvenom ulogom i funkcijom izbora, a s druge, izučavanjem izbornog ponašanja pojedinaca, društvenih grupa i organizacija. U sociologiji i političkoj nauci postoji nekoliko gledišta o ulozi izbora. Prema jednoj klasifikaciji, mogu se izdvojiti tri pristupa: prvo stanovište zastupaju oni pisci koji naglašavaju ulogu države, pa na izbore gledaju kao na instrument uspostavljanja vlasti u društvu; prema drugom pristupu, izbori su oblik održavanja ravnoteže između društva i države, tj. instrument artikulacije i usklađivanja različitih interesa, a time i uspostavljanja društvene stabilnosti; treće shvatanje ističe značaj raz voja demokratije, pa izbore vidi kao jedno od sredstava kojim građansko društvo utiče na formiranje politike i putem kojeg uspostavlja i vrši kontrolu nad organima vlasti. Osim toga, s. i. nastoji i da uoči pravilnosti u iz bornom ponašanju birača i društvenih grupa, kao i da utvrdi eventualne socijalne determinante tog ponašanja. U jednom od klasičnih dela.?. /. (Narod bira, 1948), Pol Lazarsfeld, Bernard Berelson i Hejzel Gode primenjuju metod panela i prate genezu stavova svojih ispitanika pre, u toku i posle izborne kampanje, kao i uticaj pri
sociologija kulture padnosti društvenim grupama na izborno opredeljenje. Naročito je inspirativno njihovo tumačenje ukrštenog delovanja socijalnih sila determinacije. Izborno ponašanje birača predmet je ogromnog bro ja empirijskih studija koje su široko dostupne velikom broju istraživača. Najpoznatije baze takvih podataka do kojih se besplatno može doći na intemetu su: American National Election Studies (ANES), European Election Studies (EES), British Election Studies, ali se zainteresovanima nudi i mnoštvo drugih istraživačkih podataka i analiza. O demokratija O partija, politička O sociologija politike S. Branković
sociologija kulture. Problematika ç. k. u istorijskoj i teorijskoj perspektivi javlja se uporedo s problema tikom same sociologije. Kada je reč o konstituisanju s. k. kao posebne discipline, ostaju nerazrešeni još mno gi epistemološki i metodološki problemi. Tek novija promišljanja odnosa društva i kulture omogućavaju i nov pristup jednom naučnom polju koje bi opravdavalo izd vajanje discipline pod ovim dosad različito tumačenim nazivom. U poslednjih tridesetak godina s. k. je bila gotovo »nanovo izmišljena«. Zasluga za to pripada nekim istaknutim francuskim sociolozima (prevashodno Pjeru Burdijeu), predstavnicima tzv. Bilefeldskog kru ga, sociolozima okupljenim oko Centra za interdiscipli narna istraživanja u Bilefeldu (Fridrih Tenbruk i Vilfrid Lip), kao i grupi sociologa s Kembridža u Masačusetsu (Dajana Krejn, Ričard Peterson, A. L. Pres i dr.). Jedna od najplodonosnijih teza sociologa s Kembridža jeste da su granice savremene s. k. izuzetno propustljive, što za posledicu ima uključivanje i asimilovanje teorijskih per spektiva iz različitih zemalja i iz drugih polja društvenih nauka i humanističkih disciplina. Stanovište da s. k. nije oblast za sebe, već da se sa stoji od mnoštva odvojenih i međusobno nezavisnih podoblasti - kao što su nauka, religija, mediji, popu larna kultura i umetnost, kao i kulturološki orijentisani pristupi, npr. istoriji, politici, organizacijama, raslo javanju i međuličnom ponašanju - rezultat je koliko razvoja same naučne misli o ovim pojavama toliko i promena u predmetu proučavanja društva i kulture. To je rezultat i određene parcijalizacije nauke o društvu i kulturi. U svom prethodnom razvoju, ideja o stvaranju jedne posebne discipline k. - bila je pod uticajem različitih tradicija i mnogih disciplina koje su otkrivale nove aspekte odnosa društva i kulture. Od stanovišta koje su u evropskoj sociološkoj tradiciji zastupali Emil Dirkem i Maks Veber - naime, d aje religija središnja
sociologija kulture komponenta kulture, do stanovišta da kultura prožima sve društvene strukture - predenje dug put. Talkot Parsons napominje da čak ni sociologija saznanja, uz veberovsku sociologiju religije, sama po sebi nije dovoljna i adekvatna osnova za jednu opštiju analitičku shemu. Ovo je posledica jednog opštijeg pogleda na društvo prema kojem kultura postaje društveni činilac koji služi jedino funkcionisanju društva. Namesto tradicije i re ligije, kao njihov naslednik, stupila je »kultura«. Ovaj različit odnos prema samoj upotrebi reči »kultu ra« potiče i od ukrštanja tri različite tradicije: francuske, neinaćke i anglosaksonske. U francuskoj tradiciji pred nost je dugo imala upotreba izraza civilizacija, dok se za intelektualne i umetničke proizvode koristio izraz duhovna kultura. Netnačka tradicija je nametnula reč kultura, kojom se podvlače nacionalne različitosti i posebnosti društvenih grupa. Anglosaksonska tradici ja je nasledila antropološku definiciju kulture E. B. Tajlora, koja je bila nadahnuta vladajućim usmerenjem nemačke istoriografije XIX veka u pravcu rekonstruk cije univerzalne istorije kulture čovečanstva. Ovim tradicijama treba dodati i uticaje koji dolaze iz struktualizma i funkcionalizma. Strukturalistički pristup nudi jednu teoriju kulture kao sistema značenjskih razlika, dok funkcionalistički pristup ima svoju zamisao o potrebama. Najzad, u kulturalizmu, koji je takođe re levantan za tumačenje pojma kulture, ističu se kulturne specifičnosti i kulturni relativizam, a kultura se shvata kao ukupnost institucija jednog društva pomoću kojih se održava njegova koherentnost. Koliko god da su doprinele razvoju ideja o jednoj s. k., navedene tradicije i pomenute saznajne orijen tacije su i otežale njeno konstituisanje u jednu posebnu disciplinu sa svojom institucionalnom osnovom. Jedna od primetnih tendencija u tom razvoju bilo je i osa mostaljivanje brojnih posebnih sociologija: sociologije umetnosti, svakodnevice, životnog stila itd. Kao reak cija na ovo parcijalizovanje danas se javlja stanovište, koje zastupaju predstavnici Bilefeldskog kruga, d a je za s, k. mnogo potrebnije uzimati u obzir kulturne stva rnosti u opštoj sociologiji nego stvarati specijalne dis cipline s posebnim nazivom. Prema ovom stanovištu, s. k. se bavi društvom kao kulturom, a ne tek nekim posebnim sektorom kulture. Ključnim pitanjem se sma tra odnos između strukture i kulture. Ovako shvaćena s. k. ne pretpostavlja dominaciju kulture, ali ne prihvata ni dominaciju strukture. Pogotovo kod američkih so ciologa preovladava mišljenje da klasična sociološka i antropološka teorija kao odraz modernističkog duha vremena iz prve polovine XX veka više nije održiva.
544 Kao najveća slabost ove teorije smatra se to što je ona naglašavala konzistentnost kulture. Svoj postojani razvoj od sedamdesetih, a naročito osamdesetih godina XX veka s. k. duguje promenama u pogledu na svet. Nova viđenja su pod snažnim utica jem drugih disciplina: antropologije u novom ključu, istorije, političke nauke, izučavanja književnosti, feminističkih studija, etničkih studija itd. Glavni podsticaj u razrešavanju problema odnosa između struk ture i kulture, s. k. đobija od istorijske sociologije i političke kulture. Glavna tema u istorijskoj sociolo giji i izučavanju političke kulture je ona o vladajućoj klasi koja stanovništvu nameće koherentan pogled na svet - bilo u vidu ideologije, bilo putem hegemoni je. Najznačajnija novina u tumačenju individualnog ponašanja ogleda se u tome što se ljudi ne shvataju kao »kulturni praznoglavci« već kao sposobni korisnici kul ture. Stanovište o proizvodnji kulture takođe spada u kategorijalni arsenal novog pristupa i viđenja s. k. Sa ovog stanovišta ispituje se odnos između uslova koji okružuju proizvodnju kulturnih simbola i svojstva samih kulturnih simbola. Aktuelizuju se pitanja kao što su ona o uslovima pod kojima će jedna kategorija kulture biti proizvedena, ko su njeni stvaraoci, šta oblikuje njenu pojavu i koliko je ona samostalna? Tako se kultura, u svojim različitim pojavnim oblicima i u povezanosti s različitim elementima društvene strukture, opaža kao »otvorena«. Za samu s. k., shvaćenu u novom ključu, značajna su sledeća pitanja: (1) kako da se odredi kultura u svim njenim savremenim okvirima; (2) kako da se osmisli odnos između strukture i kulture i (3) kako da se iz vedu sistematske studije kulture u njenom društvenom kontekstu kada tradicionalni pojmovi uzroka i posledice više ne važe. Uz upotrebu jednog kategorijalnog aparata koji obuhvata takve pojmove kao što su kulturni kapital, kulturni obrasci, kulturni razvoj, kulturni relativizam, kulturne potrebe itd., s. k. ima izgleda da posluži kao kanal za revitalizaciju ostatka discipline. Predstavnici Bilefeldskog kruga smatraju da 5. k. ne sme da kanonizuje nijedan pojedinačni problem, nijednu pojedinačnu perspektivu, nijedno pojedinačno područje, te da ne može da na jednoj pojavi razvije obavezujuću teori ju i metod koji bi poslužio kao korisno metodološko uputstvo. 3 a n tr o p o lo g ija , k u ltu rn a 3 k u ltu ra 3 s tu d ije k u ltu re M. Nemanjic
sociologija masovnih kom unikacija. Posebna so ciološka disciplina čiji je predmet izučavanja masovno
545 kom uniciranje, ili opštenje kao složena društvena pojava. 5. m. k. razvija se uporedo sa snažnim razvojem masovnih medija ili masovnih komunikacija tokom XX veka. Rana s. m. k. prevashodno se orijentisala na istraživanja uticaja štampe i televizije na publiku, odnosno na široke slojeve stanovništva. Novija 5 . m. k. svojim istraživanjima obuhvata i druge, nove vrste medija (savremeni kompjuterski i mrežni sistemi) i pretenduje na znatno širi raspon medijskih sadržaja koji se proučavaju. Prihvaćeno je stanovište prema kojem se u okviru s. m. k. prevashodno proučavaju sledeća osnovna pitanja: (1) uticaj masovnog komuniciranja na savremeno dru štvo i kulturu; (2) utvrđivanje imanentnih, unutrašnjih svojstava pojedinih medija, kao i povezanost sredstava masovnih komunikacija u njihovom delovanju na pu bliku (odnfosi dopunjavanja, kumulacije, ali i odnos konkurencije i isključivanja među sredstvima masovnih kom unikacija); (3) područja delovanja sredstava masovnih komunikacija, s obzirom na sadržaj emitovanih poruka i odnos među njima (vaspitanje i obrazovanje, informisanje, propaganda, socijalna kontrola, zabava i rekreacija, reklama itd.); (4) pitanje snage sredstava m asovnih kom unikacija u stvaranju, m enjanju i podržavanju mišljenja, stavova i obrazaca ponašanja publike kao skupine »potrošača«, tj. konzumenata određenih sadržaja; (5) karakter publike kao društvene skupine, njene potrebe, sklonosti, interesovanja, mo gućnosti za njeno aktivno učešće u složenom procesu masovnog komuniciranja (pitanje povratne sprege); (6) društveni procesi i odnosi koji se uspostavljaju u funkcionisanju sredstava masovnih komunikacija kao društvenih ustanova (odlučivanje, profesionalizacija rada, društveni i kulturni karakter rada komunikatora itd.). U s. m. k. moguće je izdvojiti nekoliko stanovišta u okviru kojih se promišlja fenomen masovnih medija. ( 1) Pozitivno usmerenje u analizi masovnih komunikacija ukazuje na njihovu integrativnu funkciju. Naime, još 1909. godine u Americi Čarls Kuli ističe pozitivan uticaj masovnih medija - u to vreme, samo štampe na bržu socijalizaciju i prihvatanje obrazaca urbanog ponašanja doseljenika, uglavnom nepismenih seljaka. (2) Negativno usmerena kritika ukazuje na činjenicu da masovni mediji utiču na slabljenje primarnih veza, kao i na povećanje izolacije pojedinaca u urbanoj sredini. Tako se, prema ovom stanovištu, uticaj masovnih komunikacija povezuje s društvenom dezorganizacijom i atomizacijom. (3) Prema stanovištu koje se javlja u okviru marksističke kritike ideologije kao lažne svesti, iznosi se tumačenje
sociologija masovnih komunikacija značenja masovnih medija kao »industrije svesti« ili »industrije kulture« (Frankfurtska škola). S tog stanovišta ističe se da masovne komunikacije predstavljaju sredstvo za podržavanje jednog oblika totalitarizma. S obzirom da prevashodno TV manipuliše potrebama ljudi, indukujući ili pervertirajući potrebe za informacijama, ličnom potrošnjom, zabavom, rekreacijom itd., prema ovom stanovištu navedene potrebe su lažne jer služe apsorbovanju potencijalnih klasnih sukoba. Tako se i percipiranje medijski posredovanih sadržaja i mogućnost kritičkog mišljenja pretvara u nekritičko prihvatanje i održavanje statusa qtio. (4) Prema postmodernistički orijentisanim m isliocim a, moderni masovni mediji imaju specifično i mnogo dublje delovanje od bilo koje druge tehnologije. Masovni mediji, naročito elektronski, poput televizije, promenili su samu prirodu života ljudi. Televizija ne samo što »predstavlja« svet već sve više definiše kakav je svet u kojem ljudi žive. Tako se stvara nova realnost - hiperrealnost u kojoj se prožimaju ljudsko ponašanje i medijske slike (Žan Bodrijar). (5) U okviru teorijskih razmatranja odnosa između medija i razvoja industrijskih društava, Džon Tompson razvija svoje stanovište. Prema ovom autoru, od najranijih oblika štampe pa sve do elektronske komunikacije masovni mediji su imali značajnu, ako ne i odlučujuću ulogu u razvoju modernih institucija. Tompson smatra da su osnivači sociologije, uključujući Emila Dirkema, Maksa Vebera i Karla Marksa, pridavali premalo zna čaja ulozi masovnih komunikacija u oblikovanju čak i najranijih faza razvoja modernog društva. Kritikujući Frankfurtsku školu, Jirgena Habermasa i Žana Bodrijara, Tompson smatra da nam savremeni masovni mediji ne uskraćuju mogućnost kritičke misli. Naprotiv, oni nas snabdevaju različitim oblicima informacija koje nam ranije nisu bile dostupne. Dalje, primaoci medijskih poruka ne moraju biti pasivni: medijske poruke pojedinci komentarišu u toku njihovog primanja ili kasnije, pa se one transformišu u neprekidnom procesu pričanja i prepričavanja, tumačenja i naknadnog tumačenja itd. Tako, prema Tompsonu, pojedinci neprekidno oblikuju svoje veštine i akum ulirano znanje, proveravaju i menjaju osećanja i ukuse i šire horizonte iskustva. Na taj način, zaključuje autor, masovni mediji menjaju ravnotežu između javne i privatne sfere života ljudi. Prema nekim mišljenjima, prihvatljiv je stav da se v. 111. Av razvija na temelju teorija o masovnom društvu, te na teoriji društvenog sistema i primeni funkcionalne analize. Prema mnogim teorijama, masovni mediji su zapravo uslovili javljanje i fizionomiju masovnog društva kao nehumanog i otuđenog, tj. kao društva mehaničkog komuniciranja. Zastupnici teorije društve
sociologija masovnih komunikacija nog sistem a, poput Talkota Parsonsa i V ilijam a Vajta, posm atraju sistem m asovnih kom unikacija kao poseban m odel društvenog sistem a, u istom smislu u kojem su to ekonomski ili politički sistem. Strukturalne prom ene se pojavljuju na isti način kao i promene nastale u ekonomskom ili političkom sistemu, ali s tri posebne posledice: veći obim ili veća pristupačnost kulturnom m aterijalu, diferenciranje ili povećanje broja dostupnih medija i viši stepen specijalizacije. U okviru funkcionalističkog pristupa kom unikaciji razlikuju se dva pravca. Prvi pravac posm atra objektivne posledice uticaja m asovnih medija na društvo, dok se u drugom pravcu ispituju subjektivni motivi individualnih korisnika masovnih medija. Tako, neki teoretičari smatraju da funkciju masovne komunikacije čine: ( 1) nadzor nad okolinom; (2) uSmeravanje reakcija društvenih delova na okolinu i (3) prenošenje društvene baštine sjedne generacije na drugu (Harold Lasvel). Funkcije medija Robert Merton i Pol Lazarsfeld razvrstavaju na sledeći način: (1) moralizatorska funkcija (podržavanje društvenih normi pomoću publiciteta); (2) funkcija dodeljivanja statusa (masovni mediji automatski daju legitimitet i podižu status pojedinaca i grupa kojima poklanjaju pažnju); (3) narkotizujuća disfunkcija (stvaranje iluzije o participaciji i kontaktu s političkom realnošću putem poplave informacija). Neki teoretičari smatraju da se prihvaćenih šest funkcija štampe - ( 1) informativna, (2) uređivačka, (3) objašnjavanje konteksta, (4) zabavna, (5) reklamna i (6) enciklopedijska - mogu transponovati na sve tipove masovnih medija. Empirijska istraživanja delovanja sredstava ma sovnih komunikacija ukazuju na činjenicu da je ova oblast plodna za razvoj istraživačkih tehnika kao što su analiza sadržaja pisanih dokumenata, postupci anketnog ispitivanja, uključujući i poštansku i telefonsku anketu, ispitivanje publike uz prihvatanje crta ličnosti kao determ inirajućih činilaca u duhu psihologizma (P. Lazarsfeld i saradnici) itd. U okviru s. m. k. može se prihvatiti sledeća podela em pirijskih istraživanja masovne komunikacije (Denis Mekkvejl): ( 1) istraživa nje publike (pol, uzrast, zanimanje, obrazovanje itd., kao i faktori koji utiču na konzumiranje određenog medija ili određenog tipa sadržaja, rejting različitih emisija na osnovu reakcija publike itd.); (2) ispitivanje delotvornosti i persuazivne uloge masovnih medija; (3) opšte društvene posledice masovnih komunikacija (agresija ili eskapizam, pitanje sadržaja različitih emisija, filmova itd., ispitivanje uticaja medija nadecu i si.); (4) tradicionalna empirijska istraživanja koja su sprovođena u svetlu pomenutih teorija o masovnom društvu. Prema
546 nekim mišljenjima, dosadašnja empirijska istraživanja masovnih medija su se bavila prevashodno ispitivanjem njihovog uticaja na publiku. Osnovna kritička primedba upućena ovim istraživanjima sadržana je u činjenici da se ona nisu bavila različitom prirodom medija, a da je publika bila shvaćena kao »meta«. Druga kritička primedba odnosi se na »scijentizam«, ali i na nekritičko oslanjanje na statistiku. U savremenim teorijama masovnih komunikacija uočava se tendencija uobličavanja novih pravaca u izučavanju i analizi masovnih medija. Kao što ističe D. Mekkvejl, u prvu grupu spadaju istraživanja koja razmatraju razvoj i funkciju masovnih medija u okviru opšteg poimanja ekonomskog i društvenog razvitka, dok drugoj grupi pripadaju istraživanja organizacija masovnih komunikacija, razmatranje problema cenzure i si., poput poznate teorije »čuvara prolaza« (eng. gcilekeepers) koju je formulisao Kurt Levin. Osnovno pitanje u 5. m. k., kao i u komunikologiji kao opštoj nauci o komunikaciji, a koje se postavlja uporedo sa snažnim razvojem informatičkog društva, kompjuterske tehnologije i kompjuterske komunikacije, jeste da li postojeće teorije medija mogu da odgovore na izazove novih komunikacijskih tehnologija? Prema nekim mišljenjima, moguće odgovore bi trebalo tražiti kako u oblasti samog istraživanja komunikacija, tako i u području kreiranja politike novih medija. Masovni mediji, ili masovne komunikacije, pru žaju značajan podstrek za različite tipove analiza: kulturološke analize u interdisciplinarnom duhu, analize iz perspektive sociologije umetnosti, sociologije kulture, sociologije politike, sociologije rada, sociologije slobod nog vremena itd. 3 m a n ip u la c ija 3 m a s o v n e k p m u n ik a c ije 3 p ro p a g a n d a
S Radenović sociologija m edicine Naučna disciplina u kojoj se sociološki metod i socijalna teorija primenjuju na izučavanje medicinskih institucija i fenomene zdravlja i bolesti. Njen je cilj da se bolje razumeju i objasne so cijalni uticaji na tok bolesti, očuvanje zdravlja, na gra nice medicinskih intervencija, tj. na mogućnosti nji hovog dejstva na pojedinca i društvo^ U najširem smislu, ona proučava medicinu kao sociokulturni i so cioekonomski podsistem. U užem smislu, s. ni. se bavi pojavnim aspektima unutrašnje i spoljašnje kontrole terapijskog procesa, tj. odnosima između medicinskog tretmana, sjedne, i mišljenja laika, profesionalaca i dru gih relevantnih društvenih činilaca, s druge strane. 5. ni., međutim, izučava i delatnosti, odnosno struk turu tzv. sekundarnih medicinskih institucija, kao što su
547
ustanove zdravstvenog osiguranja, različita profesional na udruženja medicinara, privatnu lekarsku praksu i si. Ona se bavi i tzv. medicinskim parainstitucijama, u koje spadaju nadrilekarstvo, parapsihološki i paramedicinski postupci sa obolelim u određenom društvenom kontek stu. S. m. nastoji da definiše normalno i patološko u raz nim medicinskim oblastima, a naročito da izučava sta vove i postupke tzv. narodne ili tradicionalne medicine prema najrasprostranjenijim oboljenjima. Ona proučava i stavove stanovništva prema kulturološki uslovljenim aspektima oboljenja (kao što su, npr., stavovi prema gojaznosti, uticaju stresa na bolesti, prema konzumaciji određenih supstanci koje izazivaju zavisnost i si.). S: ni. izučava pojavu i lečenje određenih bolesti u zavisnosti od društvene klase kojoj oboleli pripada, kao i od istorijskih prilika u kojima se bolest javlja. U svojim začecima u prošlom veku, s. m. se koncentrisala na bavljenje opštim problemima zdravlja. Njene preteče (Alfred Grotjan i dr.) bavili su se pitanjima tzv. socijalne higijene, odnosno bolestima čije je iskorenjivanje nadilazilo mogućnosti individualne akcije i de latnosti pojedinih zdravstvenih institucija (tuberkuloza, polne zaraze itd.). Dok se socijalna medicina u svom razvoju koncentrisala na odnose medicine i zakonski definisanih uslova njenog delovanja, .v. m. je otišla dalje i bavila se najširim socijalnim uslovima nastanka bolesti i zaštite zdravlja stanovništva. S. in. se, kao samostalna naučna disciplina, pojavila tek četrdesetih i pedesetih godina XX veka u SAD. Odlučujući uticaj su u tom pogledu imali sociolozi funkcionalisti, Talkot Parsons i Robert Merton, kao i predstavnici simboličkog interakcionalizma - Hauard Beker, Anselm Straus i Erving Gofman. Svi oni ukazali su na brojna pitanja, koje će docnije postati legitimni predmet.9. m. To su: uloga bolesnika u nastanku bolesti, asimetričnost u odnosima pacijent lekar. specifičnosti dim enzije sociokulturnog ponašanja ljudi u bolesti i si. Njihovo je otkriće pojam karijere pacijenta (kao devijantnog ponašanja) i pojam socijalizacije lekarske profesije, zatim teme kao što su socijalna podrška (eng. social support) zdravstvenom sistemu, izučavanje značaja stresa, socijalne izolacije, grupnog pritiska i socijalnog iscrpljivanja na nastanak, razvoj i lečenje raznih oboljenja. U svom daljem razvoju, pored opštih pitanja zdrav lja i bolesti, s. ni, bavila se i specifičnim pitanjima, kao što su bolest kao sociokulturni fenomen, bole snik kao deo određenih društvenih struktura i lečenje kao specifična socijalna interakcija. U tom smislu, T. Parsons je prvi uočio da je nezaobilazni predmet v. ni očekivanje koje društvo ima od pacijenta. Reč je
sociologija medicine
o danas opšteprihvaćenim socijalnim ulogama bole snika koje je ovaj sociolog definisao kao: (l) razrešenje pacijenta od uobičajenih društvenih uloga i obaveza; (2) oslobađanje od odgovornosti za nastanak bolesti; (3) obaveza pacijenta da nastoji da postane zdrav i (4) pristanak pacijenta da sarađuje sa stručnjacima koje društvo priznaje kao takve u lečenju. S pravom je up ozoreno d a je poslednji Parsonsov zahtev u koliziji s neusaglašenošću laičkog, s jedne, i medicinskog diskursa o bolesti i lečenju, s druge strane. Naime, puni terapijski rezultati postižu se tek onda kad su pomenuta dva logička sistema mišljenja u međusobnoj saglasnosti, naročito kada je reč o radu lekara opšte prakseJUlogu medicinara, prema Parsonsovom mišljenju, karakterišu, s druge strane, četiri sledeća obeležja: (l) univerzalnost, tj. načelno poznavanje i lečenje svih bolesti; (2) specijalizacija za lečenje određenih oboljenja, a manje za ulogu u sistemu zdravstvene zaštite; (3) emocionalna neutralnost njegove uloge i (4) prevashodno oslanjanje na ekspertsko znanje, koje ne isključuje uživljavanje u posebnost individualnih varijacija bolesti. Poseban deo s. m. čini tzv. sociologija bolnica. Ona se bavi problemima i organizacijom bolnica i drugih us tanova zdravstvenog sistema. Njen predmet istraživanja su: socijalna struktura bolničkog sistema, konflikti između medicinskog, pomoćnog zdravstvenog i ad ministrativnog osoblja međusobno, kao i sukobi između svih njih, na jednoj, i pacijenata, na drugoj strani, vred nosni sistem i društveni status pojedinih medicinskih profesija, uloga pacijenta u zdravstvenom sistemu i bol nica kao sistem neformalnih odnosa. U tom smislu ona se oslanja na kliničku sociologiju, tačnije na njene me tode istraživanja, pre svega, na tzv. socijalnu anamnezu. Reč je o korišćenju individualne anamneze ili uzimanja podataka o istoriji bolesti pojedinaca s naglaskom na izdvajanje soci jalnih činilaca značajnih za ličnost paci jenta tokom izbijanja bolesti, njenog toka i lečenja. Sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka, s. m. se koncentrisala na istraživanja pitanja objektivizacije i zanemarivanja ličnosti pacijenata u medicin skom tretmanu, kao i na fenomene hospitalizma, tj. na nepoželjnu zavisnost pacijenta od bolničkih uslova življenja i predugi bolnički tretman. U novije vreme ona se usredsređuje na istraživanje poboljšanja kvaliteta života obolelih, probleme hroničnih somatskih obolje nja i bolesti vezanih za populaciju starih lica, zatim na društvene pokrete i građanske inicijative koje uključuju angažovanje laika, dobrovoljaca i grupa samopomoći (lica sa zdravstvenim problemima koja odbijaju institu cionalni tretman i pokušavaju da ih reše samostalno ili u grupi).
sociologija medicine
548
Posebnu temu s. m. predstavlja problem medikalizacije, i to u nekoliko aspekata: u medikalizaciji društva, socijalnopatoloških pojava i medikalizaciji profesije lekara. Izraz medikalizacija uveo je Ivan Ilič kao kritički pojam za monopolizaciju pitanja zdravlja, bolesti, lekarske profesije (društveni monopoli lekarskih ko mora u pogledu broja zaposlenih u zdravstvu i cena zdravstvenih usluga), negativnih društvenih pojava (u tzv. sekundarnom procesu etiketiranja) i društva u celini od strane medicine. Medikalizacija je ostavila traga na shvatanje bolesti i tela, na lečenja i život ljudi uopšte u vidu preteranog oslanjanja na lekove i medicinske in stitucije. Suština medikalizacije je društveni monopol određenog pogleda na svet (biohemijskog, u najužem smislu) i određenih medicinskih i srodnih institucija na svakodnevni život ljudi. . Treba reći daje danas ,s\ m. kao akademska disciplina etablirana na univerzitetima u Nemačkoj, Holandiji, Finskoj, Švedskoj i Poljskoj, a naročito u SAD, i da je, kao takva, vezana kako za obrazovanje lekara, tako i za istraživanja iz interdisciplinarnih oblasti koja po vezuju društvene i prirodne nauke u onim temama koje se dotiču višeslojnosti fenomena bolesti. O m e d ic in a S m e d ic in a , so c ija ln a O s o c ija ln e b o le s ti
P. Opalić sociologija m entalnih porem ećaja, v. sociologija, psihijatrijska sociologija m orala. Kao posebna sociološka dis ciplina (posebna sociologija), 5. m. istražuje uticaj morala, kao društvene svesti i društvenog fenomena, na odnose u društvu, i obrnuto, uticaj društvenog stanja i društvenih kretanja na moral i moralne vrednosti. Još je Emil Dirkem u svojim Predavanjima iz sociologije (objavljenim tek 1950. godine) konstatovao da s. m. treba da proučava veze između morala i društva, uticaj društva na moral i funkcionisanje morala u društvu, odnosnu primenu moralnih stavova u društvenoj inter akciji. Radomir Lukić - jedan od retkih domaćih pisaca koji se sistematski bavio ovom oblašću sociologije - odredio je predmet .v. ni. s obzirom na dve bitne dimenzije: ( 1) moral kao društvena pojava i (2) uzajamni uticaj društva i morala (istraživanje uzročnih veza i zakona u tom odnosu i uticaju). Usled različitih društvenih odnosa (proizvodni, socijalni, politički) javljaju se i različiti oblici moralne svesti i moralnog delanja. U određenom društvu, pored zajedničkog moralnog obeležja (fonda, kvantuma), postoji i poseban moral svake društvene grupe, svakog pojedinačnog društvenog subjekta.
Karakter tih morala i moralnih odnosa proučava s. m. Ona izučava čvrstinu, trajnost i strukturu m orala i moralne svesti pojedinih društvenih grupa, njihovu sklonost zadržavanju (»konzerviranju«) m oralnih normi i moralne svesti, kao i sklonost menjanju (bržem ili sporijem) moralnih karakteristika i vrednosti. S. m. proučava karakteristike moralnog procesa (stvaranje, prihvatanje, širenje, nasleđivanje i menjanje moralnih normi) kao dugotrajne istorijske i društvene pojave. Posebno područjem, m. je istraživanje prisustva i uticaja morala na nauku, kulturu, obrazovanje, tehnologiju, komunikacije i poslovanje. U savremenoj s. m. razvijaju se nove mikrodiscipline i grane, koje proučavaju pojedine aspekte društvenog života i delovanja. Među njima je danas posebno zastupljena sociologija poslovnog morala (poslovna etika), kao i ,v. m. u medijima i masovnim kom uni kacijama. 0 m o ral S n o rm a O p ra v o
/. Sijaković sociologija m uzike. Posebna oblast sociologije umetnosti, koja istražuje kulturnoistorijske i sociostrukturne osobenosti, pravilnosti i pravce u nastanku i razvoju muzičkih ideja, tvorevina i delatnosti, kao i odnose i veze između pojedinaca, grupa i različitih elemenata društvene strukture koje se uspostavljaju povodom i unutar muzičkih delatnosti kao društvenog odnosa. Pojednostavljeno rečeno, s. m. se određuje kao oblast koja istražuje uticaj društvene sredine i kolek tivnih tvorevina na muzičko izražavanje i proizvode muzičkih delatnosti, te povratni uticaj ovih tvorevina i delatnosti na društvo. Muzičko izražavanje može, uopšte uzev, biti tzv. umetničko (svetovno, sakralno ili, pak, mešavina jed nog i drugog) koje je, istorijski gledano, najčešće bilo namenjeno malobrojnoj publici odnosno elitama, te komercijalno i popularno, namenjeno velikom broju konzumenata u uslovima serijske proizvodnje. Između ove dve krajnosti postoje prelazne forme: elitizam nije obavezan uslov prisustva poželjnih umetničkih i estetičkih kvaliteta, kao što ni serijski karakter proizvoda muzičke delatnosti ne podrazumeva obavezno izostanak umetničkih kvaliteta. 1 pored toga što, u užem smislu, .v. m. nema zadatak da utvrđuje umetnički i estetski domet tvorevina mu zičkih delatnosti - već više karakter i sadržaj društve nih odnosa i različitih vrednosti koje u ovim odnosima učestvuju, a koji nastaju u okrilju ili pod uticajem mu zičkih delatnosti i tvorevina - ona se njima bavi na po sredan način, sa stanovišta potencijala da kod različitih
549 pojedinačnih ili kolektivnih aktera proizvede određeno emocionalno stanje, ili pak da uzme učešća u nastan ku, razvoju ili ponovnom buđenju nekog kolektivnog osećanja ili »senzibiliteta«. Muzičke tvorevine oduvek su imale funkcionalan karakter sa stanovišta održanja zajednice - bilo kao noseći ili prateći medijum u održa vanju kolektivnih predstava (npr. uloga muzike u podsticanju stanja transa u ritualima primitivnih društava), u uzdizanju i održavanju kolektivnih osećanja (čemu odgovaraju žanrovske podele tipa: vojna, patriotska, ljubavna, posmrtna pesma/muzika, a u novije vreme i trans, dance, house). S. m. se bavi uslovima pod kojima nastaju proizvodi muzičke delatnosti, društvenim uzrocima smene stilova i pravaca u muzici, njihovim odnosom i vezama s prav cima i stilovima u drugim umetnostima, kao i struktur nim osobenostima društvene zajednice koja »konzumi ra« određenu muzičku formu; ona istražuje probleme proizvodnje muzičkog dela i njegove reproduktivne po trošnje u različitim društvenim uslovima, kao i njegove recepcije sa stanovišta društvenih potreba, ukusa pu blike i kolektivnog senzibiliteta; ona ispituje strukturnu i istorijsku uslovljenost muzičkih delatnosti u uslovima serijske proizvodnje tvorevina koje svojim sadržajem i funkcijama pretenduju da budu nazvane umetničkim, a istražuje i uslove te proizvodnje sa stanovišta odno sa između umetnika, menadžera, producentskih kuća i publike; ona ispituje projekciju socijalne stratifikacije i društvenih uloga u domenu muzičkog života, među sobni uticaj muzičkih proizvoda i delatnosti, s jedne, te kulturnih vrednosti i političkih stavova, s druge strane, potom značaj muzičke industrije u privrednoj strukturi, odnose između društvenih i muzičkih struktura, kao i značaj ovih potonjih u sistemu simboličkih vrednosti i predstava. Iako. disciplinarno gledano, s. m. potpada pod so ciologiju umetnosti, ona je u svom razvijenom obliku delimično podudarna s muzikologijom, etnologijom i etnomuzikologijom, istorijskom sociologijom, sociolo gijom društvenih pokreta i grupa, istorijom umetnosti, muzičkom estetikom, naukom o muzičkim oblicima, so ciologijom organizacije, rada i upravljanja, menadžer skim studijama, sociologijom medija i komunikacija. O sociologija kulture O sociologija masovnih komunikacija 3 sociologija umetnosti P M ilentović
sociologija nastavnog programa (eng. sociolog)-' o f curriculum). Relativno nova poddisciplina sociologije obrazovanja kojoj je u središtu zanimanja proučavanje formalnog, realnog i »skrivenog« n. p. u procesu soci
sociologija nastavnog programa
jalizacije dece, učenika i studenata, kao i njegovog uticaja na obrazovna postignuća u određenom društvenom kontekstu. S. n. p. je nastala u okviru »nove sociologije obra zovanja« sedamdesetih godina prošlog veka u Velikoj Britaniji. Pored izraza 5. n. p. nastali su i izrazi »teorija n. p.« i »razvojni n.p.«. Prevod engleske reči curriculum na srpski jezik izrazom »n.p.« veoma je pojednostavljen i nije sasvim adekvatan, ali adekvatniji naprosto ne po stoji. U anglosaksonskoj terminologiji postoji određena slojevitost ovog izraza i ona se menja u zavisnosti od perioda i različitih teorijskih shvatanja. Na primer, u Oxford English Dictionary pojam curriculum definiše se kao »redovan kurs učenja u školi i na univerzitetu«. Ova definicija karakteristična je za šezdesete godine XX veka. Pedagoški rečnici na engleskom jeziku definišu školski curriculum kao obrazovni put, celinu sadržaja iskustvenih situacija učenja (eng. learning experiences) kojima je pojedinac izložen u toku datog perioda u okviru jedne formalne (zvanične) vaspitno-obrazovne institucije. Očigledno da ova definicija vodi računa samo o form alnom n. p. koji je skoro uvek socijalno arbitraran, tj. koji je »ostatku« društva nametnula jedna posebna društvena grupa. To maskira realnost koja je ontološki uzeto konfliktna, a sve manje konsenzualna u pogledu školskih situacija. Polazeći od toga, sociologija školskog učenja treba da analizira distancu između fo r malnog i realnog n. p. (onog koji se faktički realizuje); potom, između školske kulture onakve kakva se usvaja ili ne usvaja; najzad, između učenika i nastavnika u re alnim školskim i studentskim situacijama. Međutim, pored formalnog i realnog n. p., sociolozi su skovali i izraz »skriveni n. p.« (eng. hidden curricu lum) kako bt napravili razliku između formalnog, nameravanog n.p. i onog koji se zaista naučava u školama i izvan njih, mada nije eksplicitno izložen u zvaničnim školskim programima i predavanjima. Po svemu sudeći, izraz »skriveni n. p .« prvi je upotrebio Filip Džekson u knjizi Život u učionicama (1968). Tim pojmom on je hteo da ukaže na činjenicu da su društveni zahtevi za učenjem u školi, iako često prikriveni, veoma važni. On je nabrojao tri elementa skrivenog n. p.: (a) napetost u učionici (učenici moraju trpeti kašnjenja nastavnika, nepoštovanje njihovih želja i ometanje pažnje); (b) protivrečna privrženost koja se zahteva i od nastavnika i od učenika i (c) neravnopravan odnos snaga između nastavnika i učenika u korist nastavnika. Međutim, engleski sociolog Roland Mejgan (So ciologija vaspitanja, 1988) ukazuje na dvosmislenost pojma »skriveni n. />.«. Razlog zašto je učenje skriveno, odnosno »tajno«, predstavlja problem. Da lije skriveno
sociologija nastavnog programa zato što ga niko nije primetio ili prepoznao? Da li je skriveno jer je bilo zaboravljeno ili zapostavljeno? Mejgan pokušava da dâ radnu definiciju skrivenog n. p. kao »svega ostalog što se, mimo zvaničnog n. p., učilo ili uči u toku školovanja«. Umesto izraza »zvanični rt. p.«, Bazil Bemstin upotrebljava izraz »vidljiva peda gogija«, dok »skriveni n .p .« naziva »nevidljivom peda gogijom«. Osnovna razlika između vidljive i nevidljive pedagogije je u načinu na koji se kriterijumi prenose i u specifičnosti tih kriterijuma: ukoliko je način prenošenja implicitniji, kriterijumi su širi, a pedagogija je manje vidljiva; ukoliko su kriterijumi specifičniji, a način nji hovog prenošenja eksplicitniji, pedagogija je vidljivija. Nemački pedagog Herman Gizeke smatra da engleska reč curriculum objedinjuje tri pojma: ( 1) /;. p. i program; (2) didaktiku i (3) metodiku izvođenja nastave. Iz ovoga se vidi da on definiše samo formalni curriculum. Problem formalnog, zvaničnog ili »nacionalnog« /i. p., s jedne strane, a skrivenog, s druge, u sociologiji obrazovanja često se razmatra s gledišta triju osnovnih teorijskih paradigmi: funkcionalističke, konfliktne i interakciomstičke. (1) U funkcionalističkoj teorijskoj paradigmi, n.p. (icurriculum) shvata se kao rezultat konsenzusa o tome koje je znanje značajno i treba da bude preneseno uče snicima tokom procesa socijalizacije kako bi oni usvojili »Univerzalne« norme i vrednosti: mladi se uče da igraju uloge odraslih. Funkcionalistička analiza n. p. sadrži tri osnovne teme: (a) socijalizacija mladih preko n. p ; (b) n. p. i obrazovno postignuće učenika i studenata i (c) selekciona i alokaciona funkcija n. p. Iz analize radova nekih savremenih funkcionalista ovim trima temama može se dodati i (d), naime reprodukcija ili povećanje ljudskog kapitala (eng. human capital). Na funkcionalističku teorijsku paradigmu n. p. stavljaju se brojne primedbe, među kojima i ona d a je taj pristup odveć globalan, da ne obuhvata mikronivoe analize in terakcija između učenika i nastavnika, kao i daje zasno van na određenom broju sumnjivih pretpostavki. (2) Konfliktna (kritička) teorija n. p. težište istraživa nja stavlja na uticaj konflikata i nejednakosti u društvu, kao i na društvene promene u socijalizaciji i školovanju dece i omladine. Znanje, prema predstavnicima ove te orijske paradigme, takođe je hijerarhizovano i zadobija statusni značaj. U tom smislu, Majki Epl (Ideologija i nastavni program, 1979) tvrdi da postoji visokostatusno i niskostatusno znanje. Siromašni učenici i učenici manjinskih grupa isključeni su iz n. p. koji obezbeđuje visokostatusno znanje. Upravo je to sredstvo kojim se filtrira ekonomsko raslojavanje i budući izgledi na ka rijeru. U konfliktnoj teorijskoj paradigmi, n. p. izučava
550 se počev od teorije reprodukcije, preko teorije rez istentnosti do postmarksizma. Ova paradigma, poput funkcionalističke, odlikuje se pretežno holističkim pristupom i makrosociološkom analizom n. p. i nije oslobođena primesa pozitivističkih elemenata. Ipak, ona se od funkcionalističke paradigme razlikuje uto liko što uzima u obzir i subjektivne stavove učenika i studenata o formalnom i realnom n. p. i, posebno, uticaj društvenih klasa na skriveni n. p. Tipičan primer u ovom poslednjem smislu je knjiga Semjuela Boulsa i Herberta Gintisa Školovanje u kapitalističkoj Americi ( 1976). (3) Interakcionistička paradigma i etnometodoški pristup javljaju se kao osporavanje pozitivističkih ori jentacija i stavova funkcionalističke i konfliktne para digme n. p. Ove orijentacije stavljaju u središte pažnje ličnost učenika ili studenata i njihove interakcije sa os talim ličnostima u konkretnim situacijama, kao što su škola i školski razred (učionica). Kakvi sve odnosi mogu da se uspostave između učenika i nastavnika nezavisno od zvaničnog (formalnog) n. p. - što je predmet ana lize skrivenog n. p. - pokazuje primer koji iznosi Adolf Silberman: jedan napredan učenik šestog razreda bio je veoma privržen svojoj olovci koja se od duge upotrebe sasvim smanjila. Nastavnik mu je naložio da upotrebi veću olovku. Međutim, učenik je učtivo ukazao na stavniku na činjenicu da sve dok su njegov rad i učenje zadovoljavajući (dobijao je najviše ocene na svim te stovima), on sâm odlučuje koju će olovku upotrebiti. Nakon ovoga, nastavnik je učenika poslao pedagogu, a ovaj, pak, nagovorio njegove roditelje da razgovaraju s njim o njegovoj neposlušnosti. »Klima« u razredu i »školska kultura« ne stva raju se samo zahvaljujući odnosima između učenika i nastavnika, nego na nju utiču i mnogi drugi vidljivi i nevidljivi činioci. Školu i učionicu »opsedaju duhovi« arhitekata školskih zgrada i autora rasporeda predmeta i oglednih sredstava u učionici, kao i »duhovi« pisaca knjiga i udžbenika kojima se učenici služe. Nepre ciznosti i netačnosti, pa čak i pristrasni stavovi koji su u njima sadržani bivaju nesvesno i neopaženo ugrađeni u učeničke sastave i njihovo sopstveno kreiranje »istine«. Analize su pokazale da se n. p. i čitanke za osnovne škole sastavljaju tako da bi postupno razvili čitalačke veštine učenika, ali su pune poruka nabijenih naciona lizmom, rasizmom, seksizmom i socioklasnim stereo tipima. Etnometodološka i etnografska istraživanja n. p. posebno su usredsređena na komunikaciju i način govo ra u učionici i školi, pa često podrazumevaju detaljan opis videosnimaka razgovora između učenika i na stavnika. Pri tom se pomno vodi računa i o društvenom
551 kontekstu u kojem se ovi intervjui odvijaju. Međutim, i pored važnosti pitanja na koja je skrenula pažnju interakcionistićka paradigma, ona ipak ima određena ograničenja i nedostatke, i to pre svega jer zapostav ljanja mezzo i makronivo analize. U poslednjih petnaestak godina ukazuje se na uti caj globalizacije i »globalnog obrazovanja« na (na cionalne) n. p. pojedinih zemalja, naročito onih koje se nalaze u periodu radikalnih društvenih promena. Jedno od najsloženijih pitanja s kojima se suočavaju »reformatori« obrazovnih sistema u ovim zemljama proizlazi iz uticaja protivrečnog procesa globalizacije i globalnog obrazovanja na tradicionalnu ulogu škole u formiranju nacionalnog identiteta putem nacionalnog n.p. Ukoliko je jači uticaj globalizacije i globalnog obrazo vanja na nacionalni /;. p. jedne zemlje, utoliko slabi idiosinkratičnost njenog n. p. i obrazovnog sistema. Razume se, u proučavanju i analizi form alnog (nacionalnog), realnog i skrivenog n. p., potrebno je komplementarno pribegavati različitim teorijsko-metodološkim paradigmama i pristupima. Samo na taj način moguće je doći do celovitijih saznanja o tome na koji način i u kojoj meri pomenuti različiti oblici n. p. utiču na proces socijalizacije dece i omladine, na formiranje njihovog identiteta i na njihovu socijalnu promociju. S obrazovanje O sociologija obrazovanja O škola
P. Georgievski
sociologija nauke. Posebna oblast sociologije, koja zajedno sa sociologijom saznanja predstavlja granu sociologije kulture kao složene sociološke discipline. Sâmo postojanje s. n. počiva na iskustvenom uvidu i teorijskom poricanju gledišta koja smatraju da se bilo koji deo nauke, uključujući i naučnu teoriju, raz vija isključivo po svojim unutrašnjim zakonima i da, u skladu s tim, društveni uticaji na nastanak i razvoj nauke nisu bitni. Svestrano proučavanje nauke i njene društvenoistorijske uloge ne imenuje se uvek kao s. n. 1 na polju ovih saznanja susreće se terminološka raznovrsnost, koja se uvećavala širenjem interesa naučnika da ga prouče. Uporedo sa izrazom .v. /?. (eng. sociolog}’ o f science, ms. sociologija nauki, nem. Wisseuschajtssoziologie) nastao je i izraz nauka o nauci (rus. naukovedenie, polj. naukoznanstvo. eng. science o f science), ili češća upotreba u Nemačkoj izraza teorija nauke ( Wissen schaftstheorie) nego s. n. Otpori spram upotrebe izraza .v. /;.. kao i izraza sociologija, dolazili su iz ideoloških ra zloga (u marksističkoj orijentaciji) i/ili iz pragmatizma naučne politike (u sklopu nauke o nauci). Iako je pod
sociologija nauke nazivom nauka o nauci nastalo dosta naučno vrednih proučavanja, koja su usmerena na zadovoljavanje aktuelnih društvenih potreba za naukom, ona su više skup raznih specijalističkih saznanja nego što su svestrano teorijski zasnovana. S. n. upravo nastoji da svestrano i sistematično proučava međusobni odnos između društva i nauke, ne zanemarujući potrebu za razvojem filozof skih i naučnih specijalnosti koje proučavaju nauku. S. n. proučava mnogostruke i istorijski promenjive odnose između društva i nauke, u cilju da se što sistematičnije utvrde društveni koreni nauke, njen raz voj, njene funkcije i način organizovanja naučne de latnosti, kao i da se objasni povezanost naučne misli sa ostalim činiocima društvene svesti i kulture, kako bi se otkrili i razjasnili povoljni i nepovoljni društveni uslovi za napredak nauke i racionalne misli uopšte. U tom smislu, s. n. predstavlja teorijsko jezgro, odnosno najsadržaj niji naučni okvir proučavanja nauke, bez ko jeg bi se razna druga proučavanja nauke (pre svega istorijska, praktičnopolitička, pa i filozofska) svela na zbir međusobno slabo povezanih specijalnosti. Predmetna određenost s. n. obuhvata.sledeća po dručja proučavanja (prema shvatanju Vojina Milica): (1) S. n. proučava odnos naučnog saznanja prema posebnim, opštim i epohalnim društvenim i kulturnim uslovima. Zato se proučavanja s. n. nalaze u odnosu uzajamnosti sa istorijom nauke i filozofijom nauke. (2) S. n. proučava povezanost naučne delatnosti s drugim oblicima društvene prakse (materijalnom proizvodnjom, pravnopolitičkom i ostalom kulturnom delatnošću). (3) S. u. sistematski istražuje organizaciju nauke i položaj naučnika u klasnoslojnim i drugim oblicima grupisanja u društvenoj strukturi (prema polu, starosti, profesiji, stepenu uticajnosti, tipu organizacije u kojoj su zapo sleni i si.). (4) S. n. istražuje rasprostranjenost naučnog saznanja u svesti i delatnosti raznih društvenih grupa. Na taj način, 5. n. pruža sociologiji saznanja adekvatniju iskustvenu osnovu ne samo o tome šta ljudi misle o nauci i kakav ugled uživaju naučnici u javnom mnjenju, nego i koliko ljudi nauku poznaju, kako su stekli naučna znanja i koliko su u mogućnosti da ih primenjuju u životu, kao što pruža i uvid o obaveštenost ljudi o radu pojedinih naučnika i o odnosima u naučnoj zajed nici i naučnim organizacijama. Zbog toga u predmetni delokrug ,y. n. ulazi proučavanje razvijenosti obrazov nog sistema (fakulteti, naučni instituti, škole) u okviru kojeg se razvijaju i prenose naučna saznanja, kao što ulazi i istraživanje otpora koji se pojavljuju u naučnim krugovim a protiv sociološkog proučavanja naučne delatnosti i naučnih ustanova. (5) S. n. kritički pro pituje metodološku specifičnost proučavanja naučnog
sociologija nauke saznanja, naučnih ustanova i naučne delatnosti, kako bi se metodološki postupci prilagodili njenom predmetu proučavanja. U tom pogledu, posebna pažnja s. n. u njenom dosadašnjem razvoju bila je posvećena proceni primenjivosti odgovarajućih tehnika za izračunavanje doprinosa pojedinih naučnika saznajnom fondu nauke (tzv. naukometrijd), kao i mogućnostima i granicama istorijskog i empirijskog (terenskog) pristupa proučavanju nauke. Navedena predmetna određenost j. /;. proizlazi iz kom pleksnog teorijskog pristupa proučavanju međusobnog odnosa društva i nauke. Pored tog teorijskog pristupa, u dosadašnjem razvoju s. ». nastalo je još nekoliko te orijskih pravaca, koji na manje ili više parcijalan i jed nostran način pokušavaju da objasne međusobni odnos društva i nauke. Reč je o sledećim teori jskim pravcima: (i) marksistički pravac (koji objašnjava uticaj društvenih uslova na razvoj nauke, kao i doprinos nauke zadovo ljavanju opštih društvenih i klasnoslojnih potreba); (2) funkcionalističko-intemalistički pravac (koji objašnjava funkcionalnu značajnost nauke za društvo, ističući u prvi plan nastanak specifičnih, imanentnih naučnih uslo va koji iz okvira same nauke utiču na njen razvoj i njen društveni značaj); (3) komunikacijsko-statistički pravac ili naukometrija (koji se ograničava na kvantitativno, statističko proučavanje podataka o broju objavljenih naučnih radova i na stepen njihove citiranosti-u raznim publikacijama); (4) naučnopolitički pravac (koji pro učava društvenu ulogu nauke Ba osnovu podataka o uloženim materijalnim sredstv ima i na osnovu broja na učnih kadrova i njihovog organizacionog povezivanja). Nastajanje s. n. između dva svetska rata, kao i njen kasniji razvoj, ukazuju daje njena relativno kratka is torija vrlo poučna za proučavanje društvenih uticaja na nauku. To, upravo, spada u njen predmet proučavanja. Proučavajući odnos društva i nauke, s. n. ne ispušta iz vida daje i ona deo tog odnosa. Razvoj s. n. ne može se predstaviti kao jedinstven idejni tok. Još od doba rene sanse postojala je manje ili više izražena svest o potrebi usklađivanja nauke s praktičnim težnjama i ciljevima društva. Otuda će se novovekovna nauka granati u raznim pravcima, s ciljem da se naučnim metodima »zahvate« još neproučena područja stv arnosti, kako bi se sama stvarnost prilagođavala istorijskim potrebama raznih društava, kao i potrebama pojedinih društvenih grupa i pokreta u okviru njihove strukture. U nastojanju da se ostvari odgovarajuća društvena uloga nauke, dolazilo je do sporova i sukoba između raznih društvenih pokreta i grupa, naročito u XIX veku. Ti sporovi su se ispoijavali različitim intenzitetom u pojedinim funkcijama nauke (praktičnotehničkoj,
552 društvenointegrativnoj i svetopoglednoj funkciji). Podsticaji za te sporove dolaze, jednim delom, iz unutrašnjih osobenosti naučnog saznanja (otvorenosti za objektivno traganje za istinom), a, drugim delom, iz dvostrukog »onaučavanja« (scientification, Verwissenschaftlichung) procesa rada i društvenog organizovanja (putem kapi tala i procesa rada). Kapital raspolaže naučnotehničkim znanjem koje je opredmećeno u oruđima za rad, pred metima rada, organizaciji rada, proizvodima i u zna nju naučnika i tehničke inteligencije, dok u procesu rada više dolaze do izražaja znanja i umeća radnika, izvršilaca i operatera, koji znaju kako se nešto može uraditi. Sporovi između ta dva oblika »onaučavanja« dobijaju antagonistički karakter u onoj meri u kojoj su njihovi akteri suprotstavljeni u globalnim odnosima društvene strukture. Sporovi o društvenoj ulozi nauke samo su poseban izraz društvenih nejednakosti i supro tnosti među njihovim akterima, koji nauku koriste kao sredstvo za preraspodelu društvene moći. Bez obzira na to koliko pojedini društveni pokreti, grupe i uticajni pojedinci nastojali da nauku podrede svojim potrebama i interesima, ona se pojavljuje kao opštedruštveno dobro, upravo zato što su u njoj sadržani neki univerzalni principi koji čine poseban vrednosnonormativni sistem. Tu samosvojnu vrednosnonormativnu »kulturnu strukturu« nauke R. Merton je nazvao »etos nauke«, koji se sastoji od univerzalizma (jer nema pojave koja ne može biti predmet naučne analize), kole ktivizma (jer naučna istina pripada svima), istinoljubi vosti (jer je istina osnovni cilj nauke), organizovanog skepticizma (jer se nauka prema svakoj pojavi odnosi kritički) i nagrađivanja naučnika prema naučnom do prinosu (jer se materijalne nagrade izvode iz stručnog priznanja). Iako se velika većina naučnika najčešće ne ponaša u skladu s tim vrednostima, one su značajan kul turni i, posebno, etički okvir za nastajanje i proširivanje naučnog saznanja. Za razliku od politike, koja svoje ciljeve nastoji da postigne upotrebom sile i korišćenjem obmana, moći i vlasti, nauka svoj cilj postiže oslanjajući se na navedeni vrednosnonormativni sistem. Stvar je.v. n. da ispita i objasni društvene uslove koji dovode do odstupanja od tog sistema. O nauka O sociologija kulture
B. Miloševič sociologija obrazovanja. Posebna sociološka dis ciplina koja proučava obrazovanje kao društveni feno men u koji spadaju (a) proces formiranja dece, učenika i studenata; (b) vaspitne i obrazovne institucije koje sačinjavaju obrazovni sistem preko kojeg se prenose znanja i vrednosti mlađim generacijama, kao i (c) od-
553 nosi između obrazovanja i društva kao celine i njegovih struktura, te između obrazovanja i ostalih društvenih pojava. S. o. svoje korene ima u sociologiji Emila Dirkema, koji je smatrao da je obrazovanje društvena pojava od temeljnog značaja: društvena sredina »nastoji da ob likuje dete prema njenoj slici«. On je držao d a je obra zovanje delo istorijskih institucija koje, poput škole, integrišu savremenog čoveka u tradiciju i društveni sistem. Ovo oblikovanje deteta i individua ispoljava se kao društvena restrikcija individualnih nagona, te nas na taj način upućuje da istražujemo ulogu koju različite kulture imaju u konstituisanju specifičnih ličnih karak teristika. Stoga je značajan doprinos razvoju s . o. dala američka kulturna antropologija između dva svetska rata. Još krajem XIX i početkom XX veka sociolozi i pe dagozi sarađivali su u zajedničkom radu na onome što je prvobitno bilo označeno kao obrazovna sociologija (eng. educational sociology ). Veći deo rada »obrazovnih sociologa« bio je posvećen ispitivanju odnosa između obrazovanja i šire društvene sredine. Međutim, dobar deo tih radova bio je sasvim apstraktan, ili pak izrazito filozofski obojen. Neki od njih bili su naivno utopistički u svom pokušaju da dokažu da je obrazovanje »ključ za rešenje ili ublaživanje svih društvenih zâla«. Zato je, u međuvremenu, obrazovna sociologija u SAD izašla na rđav glas, pa su se pedagozi i sociolozi okrenuli svako svojoj disciplini, nastojeći da razviju sopstveno teorij sko i istraživačko područje. Obrazovna sociologija zvanično je preobražena u s. o. 1963. godine, kada je časo pis Journal o f Educational Sociology postao Journal for Sociology o f Education i kada je Sekcija za obrazovnu sociologiju Američkog udruženja za sociologiju prei menovana u Sekciju za ,v. o. U tom kontekstu, i prva knji ga koja je u tadašnjoj Jugoslaviji izašla u ovoj oblasti nosila je naslov Teine iz pedagoške sociologije (Milica Bergant, Ljubljana, 1970), pa je čak i mnogo kasnije naslov novog izdanja glasio Nove teme pedagoške so ciologije i sociologije reforme školstva ( 1994). Pedesetih godina XX veka pojavio se fenomen čije razmere neće prestati da se povećavaju: reč je o ško larizaciji masa ili masovnom školovanju. Ta pojava izražava se putem stalnog povećavanja školskih efekata i školovanosti, što se pripisuje raznim uzrocima, kao što su: promena ravnoteže ekonomskih sektora i pojava moćnog tercijarnog sektora, opšte podizanje životnog standarda u industrijskim zemljama, kao i povećanje investicija u školstvo, želja za raskidom s društvenim barijerama i promovisanje demokratskih ideala. Ovi ideali su posebno došli do izražaja u Izjavi o akadem
sociologija obrazovanja
skoj slobodi na Međunarodnoj konferenciji UNESKO (Nica, 1950). Tri osnovna principa akademske slobode i univerzitetske autonomije, koji su i danas aktuelni i kojima skoro da se ne može ništa dodati, jesu: (1) pravo da se prati znanje svuda gde nas traganje za istinom može odvesti; (2) tolerisanje različitih mišljenja i slo boda od političkog mešanja i (3) obaveza promovisanja, putem nastave i istraživanja, principa slobode i pravde, čovekovog dostojanstva i solidarnosti i uzajamno razvi janje materijalne i moralne pomoći na međunarodnom nivou. Ovim zahtevima, koje su obrazovnim institucijama nametale ekonomske i društvene promene, postojeće obrazovne institucije nisu bile u stanju da odgovore: školski sistemi su bili zastareli, hiljade mladih ljudi poteklih iz narodnih slojeva potiskivani su izvan obrazo vnog procesa, iako su nedostajali tehničari, inženjeri, nastavnici, službenici; školski sistemi su privilegovali negovanje humanističke kulture u vreme kada se indu strija sve čvršće zasnivala na tehničkim kompetenci jama. Iz ovoga je proizašla potreba za boljim upozna vanjem obrazovnih institucija, posebno srednjih škola i njihovog funkcionisanja, u cilju njihovog reformisanja da bi uspešnije odgovorile novim potrebama i zahtevi ma. Tako su se, od kraja pedesetih do kraja devedesetih godina prošlog veka, škole stalno reformisale. Obra zovne reforme postale su poseban predmet socioloških istraživanja, a naročita pažnja poklonjena je istraživanju uzroka i posledica tih reformi. Te posledice su s. o. dale poseban podsticaj: trebalo je pokazati zašto većina od njih nije bila uspešna ili nije dala očekivane rezultate. Stoga poznati sociolog obrazovanja Endi Hargrivs izbegava da upotrebi i sam izraz »reforma obrazovanja«, smatrajući da se obrazovne reforme iniciraju ili nameću odozgo nadole i po pravilu se odnose samo na pojedine činioce obrazovnog procesa; ako se, naime, ne uzme u obzir i glas nastavnika, učenika, studenata i njihovih ro ditelja, neuspeh obrazovne refonne je lako predvidljiv. Šezdesetih godina XX veka s. o. se institucionalizovala i okrenula istraživanjima obrazovanja kao ka nala društvene pokretljivosti, što je tema koja je ostala aktuelna i danas. Tako su, sredinom pedesetih godina. Džin Flaud, A. H. Holsi i F. M. Martin u Velikoj Bri taniji sproveli obimno istraživanje s ciljem da otkriju društvene uticaje na postignuće u obrazovanju kao i na profesionalnu selekciju i društvenu pokretljivost. (Društvene klase i obrazovne šanse, 1956). I u SAD su se dva velika istraživanja odnosila na ispitivanje obra zovnih šansi i nejednakosti. Prvo od njih je istraživanje Džejmsa Kolmana (1968) poznato i kao »Kolmanov izveštaj«, u kojem je ukazano na faktore koji utiču na
sociologija obrazovanja nejednakosti u postignućima učenika. K.olman je, na osnovu anketnog istraživanja na velikom uzorku i pri menom kvantitativnih metoda analize, izveo zaključak daje princip jednakosti obrazovnih šansi pogrešan, te je pre fikcija nego stvarnost. Do sličnih zaključaka došao je i Kristofer Dženks u studiji Nejednakost. Preispitiva nje efekata porodice i školovanje u Americi ( 1973). On je konstatovao da su se škole podelile klasno i rasno. U istraživanju je utvrđeno da porodično poreklo ima veći uticaj na rezultate koje pojedinac postiže u toku školovanja čak i od IQ (koeficijenta inteligencije), kao i da su statusi zanimanja usko povezani sa školskim po stignućem. U istom tom periodu, ispitivanja u Francuskoj poka zuju da društvena selekcija koja se vrši u obrazovnim institucijama postavlja pitanje da Ii su škole sredstvo demokratizacije društva, ili pak sredstvo reprodukcije društvenih razlika. Studija Pjera Burdijea i Žan-Klod Paserona Reprodukcija (1970) pokazuje da se klasne ne jednakosti reprodukuju kroz obrazovanje. Slično poka zuje i studija Kristijana Bodloa i Rože Establea Kapita listička škola u Francuskoj {1971). Istraživanje Vivijan Izaniber-Zamati, primenom metoda analize sadržaja, pokazalo je da su u periodu od 1860. do 1960. godine krize francuskog društva istovremeno i krize obrazo vanja, odnosno da se školske institucije menjaju u zavi snosti od društvenih promena. Šezdesetih i sedamdese tih godina XX veka, rukovođena teorijom strukturalnog funkcionalizma i upotrebom determinističkih katego rija, s. o. primenjuje holistički i kvantitativni pristup u istraživanju obrazovnih fenomena, što se može svesti na formulaciju »kakvo društvo takva škola«, a ponekad i na tvrdnju »kakvo društvo, takva škola, takvo društvo«. Uloga pojedinca (i njegovih,odluka) svedena je na mi nimum. Stoga je, u istraživanju obrazovnih šansi i so cijalne pokretljivosti, Rejmond Budon pošao, naprotiv, od principa metodološkog individualizma: pojedinci su akteri koji nastoje da svoje školske investicije učine rentabilnijim zahvaljujući agregaciji mnogih individu alnih odluka u okviru društvenog konteksta koji definiše škola. Nekako u isto vreme, Bazil Bemstin je u Engleskoj ispitivao govor i govorne obrasce kao važan medij ko munikacije i učenja i meru nivoa postignuća u školo vanju. On je razlikovao dva oblika govornog obrasca koje naziva razrađenim i ograničenim sistemima zna kova ili kodova: pripadnici radničke klase upućeni su na upotrebu ograničenog sistema, dok pripadnici srednje klase koriste oba sistema. Tada se u Engleskoj i SAD javlja tžv. nova s. o„ koja je proklamovala pesimističku teoriju odnosa između obrazovanja i društva, pretežno
554 se zasnivajući na teorijskim shvatanjima simboličkog interakcionizma i neomarksizma. Uvode se nove teme, poput ispitivanja nastavnog programa (curriculum) i »klime« u učionici. Približavajući se radu nastavnika i tražeći od njih »ohrabrenje u teorijskom raspoloženju« (Filip Veksler), nova s. o. uvela je u igru marksizam i fenomenologiju koji su, uglavnom, bili isključeni iz američke akademske društvene nauke. Osamdesetih godina pitanje pola dobija sve više važnosti. Ispituju se, pre svega, položaj devojčica/devojaka u školi, različite sklonosti učenica spram određenih na stavnih predmeta, kao i razlozi relativno boljeg uspeha u odnosu na učenike, i obrnuto. Pored pola, školska se lekcija u pogledu učeničkog postignuća povezuje se i s drugim činiocima, kao što su socijalno poreklo, religio znost i etnička, odnosno nacionalna pripadnost. Tako, na osnovu više istraživanja pokazalo se da devojčice postižu bolji uspeh iz maternjeg jezika, književnosti, stranih jezika, muzike i si., dok dečaci imaju bolji uspeh iz matematike, fizike, tehničkih predmeta, fizičkog vaspitanja itd. Neki sociolozi, npr. Roland Mejgan, ove razlike objašnjavaju teorijom etiketiranja, odnosno sim boličkim interakcionizmom. Obrazovni rezultati i obrazovno postignuće etničkih manjina postali su značajna tema istraživanja i širokih rasprava u .v. o. u drugoj polovini osamdesetih i tokom devedesetih godina. Većina istraživanja sprovedenih u Engleskoj i Francuskoj dolaze do zaključka da su pri padnici etničkih manjina, uopšte uzev, manje uspešni u odnosu na pripadnike većinske nacionalne grupe. Međutim, rezultati ovih istraživanja pokazuju značaj ne razlike u obrazovnom postignuću unutar nacionalno dominantnih grupa, što se tumači dejstvom porodičnih činilaca i, posebno, potkultumih obrazaca. Za pripad nike etničkih manjina u procesu njihovog školovanja u obrazovnoj politici uvedena je »pozitivna diskrimi nacija«. U ovom periodu raspravlja se i o odnosu između opšteg i stručnog, odnosno profesionalnog obrazova nja, te o transformaciji tih tipova obrazovanja; sprovode se analize efekata povećanja broja stručnih diploma, s obzirom na činjenicu da u podeli rada ima sve manje raspoloživih mesta. Pored makrosocioloških studija o društvenoj pokretljivosti putem sticanja univerzitetskih diploma (npr. studija Kioda Teloa, Kakav otac takav sin, 1982), .v. o. se poduhvatila i proučavanja efekata pro duženog školovanja, kao i problema »inflacije diplo ma«, što je usko povezano i s pitanjem tzv. devalorizacije diploma. Povećava se nezaposlenost diplomiranih, pa se javljaju i frustracije ne samo kod narodnih nego
555 i kod srednjih slojeva koji se osećaju »deklasiranim« u pogledu nada koje polažu u sticanje diploma. Zahvaljujući toj situaciji, postavljeno je pitanje o načinu i kvalitetu prenošenja znanja putem škole, što je osnovna funkcija obrazovnih institucija. Pitanje nije novo, ali se dugo vremena nije podrobno proučavalo. Još početkom XX veka Dirkem je u radu Pedagoška evolucija u Francuskoj analizirao celokupan obrazov ni sistem, preispitujući obrazovne ciljeve i programe s obzirom na društvene prilike. Stoga se proces pre nošenja znanja mlađim generacijama i sve širi proces školarizacijc nametnuo kao značajno polje istraživanja u okviru s. o. Osamdesetih godina primećena je nova tendencija, tj. masovnaškolariiacija: obrazovni sistemi preobražavaju se u »neobuzdana čudovišta« koja po rađaju neuspeh i nekompetentnost; istovremeno, nosioci »nove strogosti« u socioekonomskoj sredini nastoje da, pozivajući se na školu ili njene različite varijante, izdejstvuju monopolski položaj u upravljanju svim nivoima obrazovanja, kao i dopunskim obrazovanjem. Središte zanimanja s. o. od sredine devedesetih godina do danas pomera se prema novoj ideologiji obrazova nja, nastaloj pod uticajem »trećeg talasa parentokratske ideologije obrazovanja« koja je zamenila prethodnu, meriokratsku ideologiju, a javila se u okviru funkcio nalističke teorijske paradigme. U okviru ovog »trećeg talasa« program obrazovne reforme ogleda se u izra zima »roditeljski izbor«, »obrazovni standard« i »slo bodno tržište«. Škola i univerzitet posmatraju se kao »preduzeća« koja treba da se »udružuju« s proizvodnim preduzećima i razvijaju konkurenciju među obrazovnih ustanova čiji bi krajnji cilj bio »doprinos ekonomskoj konkurenciji«. Francuski analitičar Mišel Elijar u svojoj knjizi Kraj škole (2000) ističe da nova zamisao škole kao preduzeća »znači i smrt škole«. Slično tome, Frank Pupo napominje da se vladine »reforme« u Francuskoj odvijaju u kontekstu široke privatizacije obrazovanja ne bi li se ono - poput pošte, transporta, kulture, sistema informisanja i socijalne zaštite - »iznelo na slobodno tržište«. Međutim, ova »filozofija« izaziva pokret opšteg revolta koji se u literaturi očituje npr. u knjizi Kristijana Lavala Škola nije predazeće (2003). U tom sklopu, istraživanja Stivena Bola i saradnika u Engleskoj po kazala su da su parentokratska ideologija ili politika u obrazovanju, izražene u načelima roditeljskog izbora, minimalnog standarda i tržišta, dovela do veće socijal ne diferencijacije i fragmentacije sistema obrazovanja. Njihov zaključak glasi da »na svakom tržištu postoje pobednici i gubitnici, a na ovom obrazovnom tržištu svi ćemo završiti kao gubitnici«.
sociologija politike Sve novije reforme u obrazovnim sistemima evrop skih zemalja odvijaju se pod snažnim pritiskom protivrečnog procesa globalizacije, koja snažno utiče na obra zovnu politiku: globalizacija je povećala svest o tome da se moraju imati obrazovne politike koje će zemlju osposobiti za globalnu konkurenciju. U istraživanju obrazovnih fenomena u s. o. dugo je preovladavala pozitivistićko-kvantitativna istraživačka strategija, naročito pedesetih, šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka. Od sredine sedamdesetih godina, a naročito od osamdesetih, raste zanimanje za kvali tativnu istraživačku strategiju zasnovanu na principu metodološkog individualizma. Sve je više pristalica kombinovane istraživačke strategije (povezivanje mikro, mezzo i makronivo analize) koja podrazumeva primenu kvantitativnih i kvalitativnih metodoloških postupaka u sakupljanju î analizi podataka. Na taj način, istraživanja globalnog, holističkog karaktera koegzisti raju sa istraživanjima usmerenim na pojedince i njihovo delanje u okviru određenog društvenog konteksta. 5 obrazovanje O sociologija nastavnog programa O škola
P. Georgievski sociologija politike. Posebna sociološka disciplina koja istražuje dublje društvene uslovljenosti politike, nastala kao pokušaj prevladavanja nedostataka tradi cionalne misli o politici. S. p. se od politikologije ne razlikuje toliko po predmetu koliko po pristupu. Kod objašnjenja političkih procesa s. p. polazi od društvene strukture, različitih interesa klasa, slojeva i grupa, i nastoji, pre svega, da sagleda uticaj ovih činilaca na tok političkih procesa, karakter političkih ustanova i političke kulture uopšte. Dok je politička nauka obraćala pažnju na vidljivi deo političkog »ledenog brega«, s. p. obraća pažnju na podvodne delove (Luis Kozer). S. p. se bavi međuzavisnošću privrednog sis tema, društvene strukture, ideologije, političkog po retka i ponašanja društvenih grupa (Sejmon M. Lipset). Tragajući za socioekonomskim i socijalnopsihološkim uzrocima i posledicama političkog delanja, s. p. nastoji da objasni strukturu i funkcionisanje različitih političkih podsistema (Oto Štamer, Peter Vajngart). S. M. Lipset smatra da se politička nauka bavi neskrivenim funkci jama političkih ustanova, dok je s. p. »radikalna disci plina« koja se bavi društvenim sukobima i promenama, skrivenim funkcijama i neformalnim aspektima disfunkcionalnih sadržaja politike. Moriš Diverže misli da je u središtu j. p. istraživanje raspodele društvene moći. Opravdanost samostalnosti _v. p. kao zasebne sociološke discipline počiva na sve vidljivijoj zavisnosti političkih od društvenih struktura.
sociologija politike Usmerenost s. p. zavisi od odnosa prema glavnim strujama u misli o politici u čijem su središtu različita poimanja politike: (1) normativno-ontološka, koja podrazumevaju vezanost za klasičnu filozofiju i etiku u čijem je jezgru sinteza uma i pravde (Platon, Aristotel); (2) pozitivistička, lišena teleoloških i transcendentnih principa (Tomas Hobs, Nikolo Makijaveli, Džon Lok), ali i neopozitivistička od Loka do Pola Lazarsfelda, koja se ne pitaju o političkim ciljevima (formulisanje prog noza u duhu socijalne tehnologije, od praktičnih saveta vladaru do empirijskih istraživanja javnog mnjenja); (3.) dijalektičko-kritička, koja polaze od nejednakosti u ekonomiji i zalažu se za izmenu društva u skladu s načelima pravednosti (razne strnje marksizma i kritičke teorije, od Karla Marksa do Jirgena Habermasa). Poslednjih godina širi se prilično nesistematizovana struja relativističke tzv. postmoderne kritike metateorijske utem eljenosti politike. Svako od pomenutih usmerenja ima u jezgru vlastito poimanje politike i služi se drugačijim osnovnim pojmovima. S. p. se bavi odnosom državnog i nedržavnog seg menta politike, uzajamnim prožimanjem aktuelnih procesa i postojanijih istorijskih struktura i obrazaca političke kulture, strukturom i funkcijom ideolo gija, vrednosnom i interesnom osnovom političkog ponašanja. U istraživanju istorijski razvijenih oblika političkih pokreta i sistema, 5 . p. se usredsređuje na nji hovu društvenu funkciju (ulogu u razvoju i moderniza ciji), unutrašnju organizaciju, klasnu i slojnu osnovu, strukturu i sadržaj ideologije, obrasce političke kulture, karakter i ulogu vođa, stranačke propagande, simbola itd. Zbog višedimenzionalnosti politike (interesna, vrednosna, instrumentalna strana), oslanjanje na srodne naučne discipline i stalna istoričnost su nužne kompo nente metodske strane j. p. Složena sa vremena politička zbivanja nemoguće je objašnjavati monopolom jedne naučne discipline ma koliko ova nastojala da teorijski istraži dublja izvorišta zbivanja. Zato se s. p. ponajviše oslanja na politikologiju, istorijsku sociologiju, soci ologiju saznanja i socijalnu psihologiju. Za razliku od pravne ili političke nauke, kod s. p. istoričnost se obezbeđuje stalnom kombinacijom ima nentne i transeuntne istraživačke perspektive. Ima nentna perspektiva se ogleda u nastojanju da se politički procesi i zbivanja tumače u sklopu dominantne epo halne svesti doba, tj. sa stanovišta duha vremena u ko jem se odvijaju (utvrđivati stepen zarobljenosti politike vidicima vremena, ali i pokušaje i domašaje nadrastanja vremena). Transeuntm pristup uključuje smeštanje konkretnih političkih zbivanja u širu istorijsku celinu procesâ koji u periodu dešavanja nisu bili vidljivi (utopi
556 je, zablude, lutanja, ali i pouzdana predviđanja i dalekovidosti). Samo sintezom različitih vremenskih per spektiva (Karl Manhajm) i komplementarnih metodskih postupaka srodnih naučnih disciplina, s. p. može raz likovati trajne od efemernih političkih procesa, atrak tivne i masovno prihvaćene sadržaje od manje vidljivih dubinskih procesa u kojima se formiraju interesi širih grupa i obrasci njihove zaštite. U s.p. to je pretpostavka pouzdanog razlikovanja razgovetne vizije univerzalnih političkih vrednosti koje je civilizacija u raznovrsnim oblicima istakla kao trajne (jednakost, ravnopravnost, racionalizam, podeljena vlast, slobodna rasprava) i istoričnog sagledavanja mogućnosti njihovog ostva renja u različito razvijenim sredinama. Bez uporednog istorijskosociološkog pristupa to je nemoguće. Sinhronim poređenjem aktuelnih procesa i dijahronom istorijskom uporednom perspektivom s. p. stvara kriterij ume za ocenu istorijske funkcionalnosti političkih pokreta i sistema (njihove napredne, nazadne ili stagnantne uloge). Od konkretnijih m e t o d a , p. koristi: istorijsko-genetički, institucionalni, bihejvioristički, strukturalno- funkcionalni i uporedni metod. Društvena funkcija ,v. p. je stvaranje kriterijuma racionalne politike kao emancipatorske delatnosti. 3 partija, politička O politika O vlast /•
K u lju
sociologija porodicc. Sociološka disciplina čiji su predmet porodica i njeno društveno okruženje. S.p. par cijalno zahvata socijalnu strukturu i dinamiku društva, te pretpostavlja i podrazumeva globalni strukturalni i dinamički društveni okvir koji predstavlja moderno društvo, odnosno proces društvene globalizacije. 5. p. je jedna od najstarijih posebnih socioloških disciplina. Težnja da se proučavanje porodice izdvoji iz korpusa političkih, odnosno opštih socijalnih razmatranja rasla je uporedo s procesom izdvajanja i autonomije koju je moderna porodica sticala u razvijenom građanskom društvu. Kako u empirijskim istraživanjima, tako i u teorijskim postavkama, težište je od samog početka bilo na sagledavanju transformacije porodice pod uticajem društvenih procesa modernizacije, industrijalizacije i urbanizacije. S.p. je u dosadašnjem razvoju prošla kroz više raz vojnih etapa: (1) U periodu koji prethodi osnivanju discipline, porodica je retko predmet sistematskog proučavanja jer se podvodi pod prirodnu pojavnost. (2) Osnivači s. p. su Frederik Le Plej u Francuskoj i Hajnrih Ril u Nemačkoj, koji 1855. objavljuju svoje monografske studije o porodici, zasnovane na empirij skim istraživanjima čiji je cilj sistematsko izučavanje
557 osobenosti različitih tipova porodica. Istom redu osnivačkih doprinosa pripada pionirski rad Valtazara Bogišića na empirijskom izučavanju zadružne po rodice Južnih Slovena (1874). Emil Dirkem je održao univerzitetski tečaj iz s.p. 1888. godine na Univerzitetu u Bordou, što označava zvanično uvođenje discipline u akademske studije. (3) Period uzleta traje do Prvog svetskog rata, a odvija se pod okriljem evolucione te orijske orijentacije. Intenzivno se radi na proučavanju porodice u davnoj prošlosti, otkriva se poreklo mnogih pojava u vezi s porodičnim životom i razvijaju se klasi fikacije porodičnih oblika. (4) Period konsolidacije traje od dvadesetih do četrdesetih godina XX veka, a naročito je značajan za konsolidaciju discipline na uni verzitetima u SAD. (5) Period standardizacije traje od četrdesetih do šezdesetih godina kada SAD preuzimaju vodstvo u društvenim naukama, pa i u s. p. Opšta sis temska teorija društva Talkota Parsonsa u tom periodu ima ulogu uspostavljanja svetskog sandarda za teorijsko i empirijsko istraživanje u sociologiji, uključujući po rodicu kao bitan podsistem opšteg društvenog sistema. (6) U periodu izgradnje induktivne teorije sistematiza cijom empirijskih istraživanja angažovani su brojni timovi istraživača pod vodstvom američkog sociologa Rubena Hila. (7) U periodu kritike prethodnog razvoja dolazi do pluralizacije teorijske perspektive i novog defi nisanja predmeta 5. p., saobrazno interdisciplinarnom trendu. Sve se češće govori o »porodičnom polju«, »do menu«, »području«, »porodičnim studijama« kako bi se obuhvatila razuđenost pojave u savremenosti. Gotovo čitav jedan vek s. p. je delovala u skladu s predmetom istraživanja koji je Dirkem zacrtao: to su koncentrični krugovi porodičnih odnosa - odnosi bračnog para, roditelja i dece, srodnika, države i njenih institucija. Od sedamdesetih godina XX veka ova formula se poka zuje sve manje produktivnom. S jedne strane, dolazi do razgradnje ustaljenih odnosa i položaja u konjugalnoj porodici, a s druge, u porodična delovanja bivaju uvedeni razni institucionalni društveni mehanizmi te je teško govoriti o porodici kao autonomnom jedinstvu. Izlaženje u susret tim kretanjim a nužno vodi sužavanju 5 . p. kako bi ona ostala dosledna obrascu nuklearne porodice kao univerzalne forme. Istovre meno, dolazi do ekspanzije novih disciplina, u kojima se proučavanje porodice dodiruje s drugim društvenim naukama, kao što su istorija porodice, demografija po rodice, psihologija porodice, antropologija porodice, psihoterapija porodice i braka, pedagogija porodice i dr. Ovi problemi narastaju osamdesetih godina kada se pojavljuju prvi radikalni predloži za redefinisanje predmeta discipline i promenu njenog naziva (eng./ćr-
sociologija porodice
mology,familiology,j'amilystudies itd.). Uvažavajući kritike, preovlađujuća grupa istraživača nastoji da s. p. konstituiše prihvatajući savremenu potrebu za dekonstrukcijom jedinstvenog nuklearnog obrasca porodice. Sve više se prihvata interdisciplinarna perspektiva i uvažava pluralizam teorijskih okvira, s obzirom na multidimenzionalnost porodične interakcije koja prevazilazi ograničeno porodično iskustvo. Odnos između teorije i empirijskog istraživanja bio je u toku razvoja .v. p. neujednačen. Kao empirijska disciplina, ona je uvek težila metodskoj raznovrsnosti (statistički metod, intervju, anketa, posmatranje sa učestvovanjem, testovi, studije slučajeva, eksperiment, longitudinalno istraživanje itd.). Vremenom je izrazito poboljšana sposobnost da se kao empirijska građa ko riste izvori koji se posredno odnose na porodicu ili njene članove (istorijska građa i dokumenti, popisi, pravni kodeksi, sudski izveštaji, likovna i književna umetnička dela, medijske komunikacije i informacije i dr.), te da se na osnovu njih rekonstruišu različite osobine po rodice (veličina, odnosi prema srodnicima i državi, karakter unutrašnjeg poretka, dominantne vrednosti i si.). S. p. je veoma rano izgradila svoju institucionalnu strukturu zahvaljujući američkom sociologu Edvardu Grovsu koji je održao prvi univerzitetski kurs iz ove discipline (1922), osnovao odgovarajuću katedru (Uni verzitet u Bostonu, zatim u Sevemoj Karolini), objavio prvi udžbenik (1927) i uređivao tematsku rubriku o po rodici u okviru časopisa Social Forces. U SAD deluje veoma snažna profesionalna organizacija koja okuplja sve istraživače porodice (NCFR) i održava dvogodišnje sastanke (»Grovs konferencije«) u čast svog pionira. S.p. ima danas nekoliko međunardnih časopisa (najstariji je Journal oj Marriage and Family), a u Međunarodnom sociološkom udruženju već četiri decenije je aktivan Komitet za istraživanje porodice (CFR). Teorijski pravci i orijentacije u .v. p. razvijali su se u senci osnovnih teorijskih traganja u opštoj sociologiji. Ali, ne bi trebalo izostaviti i suprotne teorijske ambicije da se porodici pristupi sa idejom o njenom paradigmat skom značaju u izgradnji opšte teorije društva. Otuda se sticao utisak o izvesnoj razlomljenosti discipline između makro i mikroteorijskih zahvata. U redovnim »dekadnim pregledima« stanja u 5 . p. težilo se ustanovljavanju broja i vrste osnovnih teorijskih orijentacija u istraživanjima, njihove hipotetičke razvijenosti i pojmovne preciznosti. Sve teorije u s. p. mogu se podeliti na starije i novije. Starije posmatraju porodicu na makroravni (sa izvesnim izuzecima), dok su novije više zainteresovane za mikronivo posmatranja. U prvu bi spadale: evöluciona, marksistička, institucionalna, interakciona, struktural
sociologija porodice
558
no-funkcionalna i psihoanalitička (stanovište Sigmunda Frojda). U mlađe teorije ili pristupe ubrajaju se: Kritička teorija društva (Frankfurtska škola), sistemska teorija, teorija razmene, razvojna teorija, fenomenološka, situaciona, antipsihijatrijska i feministička. Za savremeno teorijsko stanje u .v. p. karakteristično je prihvatanje te orijskog pluralizma i veći interes za interpretativne te orijske okvire nego za kauzalna objašnjenja. Značajnu ulogu u ovom teorijskom obrtu odigralo je feminističko stanovište koje u modernoj porodici vidi represivnu in stituciju, a u sociološkoj teoriji proizvođača ideologije porodice u građanskom društvu, što se iskazuje preko »fabrikovanja« mita o »srećnoj porodici«. S. p. na bivšem jugoslovenskom području ima veoma dugu i bogatu tradiciju. Valtazar Bogišić, pravnik, bavio se sociološkim empirijskim istraživanjem porodične za druge na južnoslovenskom području, uključujući i sevemu Albaniju. (Zbirka sacktšnjijehpravnijeh običaja u Južnih Slovena, 1874). Bio je i na dužnosti predsednika Međunarodnog sociološkog instituta u Parizu. U srp skoj etnološkoj tradiciji značajan uticaj na proučavanje porodice imaju Vuk Karadžić i Jovan Cvijić. Pred sam početak Drugog svetskog rata istraživanje porodice je obogaćeno sintetičkim empirijskim pogledom na m odernizacijsku transformaciju porodice. Anketno istraživanje Vere Štajn-Erlih (Porodica u transfor maciji, 1964) obuhvatilo je ceo bivši jugoslovenski prostor, osim Slovenije. Posleratne izmene porodice u Jugoslaviji pod uticajem intenzivne industrijaliza cije i razvoja socijalizma i posebno institucionalne promene porodice u ovom sistemu, putem ispitivanja odnosa između porodice i društvenih službi namenjenih porodici istraživala je Olivera Burić (Porodica i društveni sistem, 1980). Slede istraživanja transforma cije porodičnih dijmać iustava preko trostepene dife rencijacije: poljoprivredna, mešovita i nepoljoprivredna domaćinstva (Anđelka Milić), transformacije ruralne porodice (Ruža First-Dilić), karakteristike bračne struk ture (Ruža Petrović). Teorijski je zanimljiv doprinos Za gorke Golubović koja je razvila specifičan antropološki pogled na porodicu (Porodica kao ljudska zajednicu, 1981). U novije vreme istraživanja porodice dobijaju na dubini i raznovrsnosti unošenjem feminističke per spektive. O feminizam O porodica 3 studije roda
A. MHić
sociologija prava. Sociološka disciplina nastala polovinom XIX veka s ciljem da proučava mesto i ulogu prava u društvu. Dugo su sociolozi prava nastojali da otkriju ili rekonstruišu »društveno pravo« ili »živo
pravo«, koje se u jednom društvu primenjuje tako reći »automatski«. Ipak, polovinom XX veka takva zabluda je odbačena i pravo se u s. p. proučava kao normativni fenomen koji ima svoje specifičnosti i probleme pri likom primene na činjenice društvenog života. Na razvoj s. p. snažno je uticala sociološkopravna te orija Maksa Vebera. U sociološkopravnom odeljku Veberove knjige Privreda i društ\>o (1922) izneta je jedna u osnovi genetička teorija razvoja prava, od njegovog formalnoiracionalnog oblika (magijskog tipa) do savremenog formalno-racionalnog oblika. Veberje bio sklon da u osno vi pravnog razvitka sagledava jedan drugi razvitak: razvi tak od formalno-iracionalne logike magije do formalne logike kao takve (primenjene na pravo). Sociološka anali za otuda stoji u službi sagledavanja društvenoistorijskih tokova koji su doveli, prvo, do formalne logike kao takve, a zatim i do njene primene u pravu. Ono što se čini teorij ski najčistijim jezgrom sociološkopravne analize jeste, prema Veberovom mišljenju, ishodište ovih tokova: mode rno formalnoracionalno pravo. Uprkos postavljanju problema na pravi način, Veber nije pokušao da ga reši: iz njegove teorije ne može se saznati kakav je društveni značaj formalne racionalizacije prava. Veber govori o društvenim efektima racionalizacije normi: preglednost (za državne organe) i predvidljivost (za građane, a pre svega za participijente na tržištu) društvenog delanja. Ali, iz njegovih izlaganja uopšte nije jasno zašto je za preglednost i predvidljivost društvenog delanja potrebna formalna racionalnost, vladavina fo r malne, a ne sadržajne logike. Drugo, postavlja se prin cipijelno sociološkosaznajno pitanje: da li formalna ra cionalizacija zaista obezbeđuje preglednost (nadređenih nad podređenim subjektima) i predvidljivost društvenog delanja (međusobno jednakih subjekata)? U svojoj saznajnosociološkoj teoriji Veber je pokazivao mnogo manje poverenja u formalnu logiku i isticao mnogobroj ne probleme u njenom zahvatanju u iskustvenu građu. Zato bi se moglo zaključiti daje on izabrao dobar pravac u sociološkom bavljenju pravom, ali da nije stigao da ga dovoljno artikuliše i razradi. Smisaona i logična zaokruženost pravnog sistema dugo je bila sociološkopravni aksiom. Već u istorijskoj školi počinje da se »otkrivanje smisla« u pravu vezuje za misaonu sposobnost »stavljanja na mesto zakonodavca« i obavljanja svih onih formalnologičkih radnji koje je i on učinio (pri čemu je važila prezumpcija daje zakonodavac »zastupnik narodnog duha«). S Rudolfom fon Iheringom u pravo ulazi element borbe interesa, ali još važi pre zumpcija smisaone i logičke zaokruženosti prava: svako se bori-za svoje pravo, čime ono u celini dolazi u stanje
559 logičke ravnoteže i harmonije smisla. Napokon će u svo joj teoriji slobodnog prava Eugen Erlih staviti pod znak pitanja ovaj aksiom kritikujući »zakonsko« (»veštačko«) pravo zbog primene formalne logike, kojom »može sve da se dokaže«. Na žalost, ovaj Erlihov uvid ostao je bez razrade, pošto mu je jedina svrha bila da podrži njegovu teoriju prema kojoj je »slobodno« (»društveno«) pravo ono istinsko pravo, koje kod svih članova društva, pa čak i samih sudija, proizvodi spontanost prihvatanja i poštovanja. U savremenoj pravnoj teoriji ukazuje se na ograničenja formalne logike prava i vrlo često pribegava analizi pravne argumentacije. Međutim, sociološkopravni aspekti teorije pravne argumentacije još su nedovoljno istraženi. To pokazuje ijedan pokušaj Džordža Kristija da teoriju argumentacije postavi u arenu oratora (među koje spadaju i sudije) »od kojih može da se očekuje da iskoriste sva sredstva, uključujući tu i pravni sistem, da bi postigli svoje ciljeve«, pokušavajući da za te ciljeve pridobiju pu bliku i u njenim očima dezavuišu argumente protivnika. Formalnologička priroda prava se u ovakvoj analizi kom pletno odbacuje u korist merila »značajne razlike« među »činjenicama« (na kojima se zasnivaju pojedini sudski slučajevi) i rekursa na idealni referentni auditorijum (koji je iskustveno nedostižan). Sociološkopravni interes otpočinje upravo na onom mestu na kojem bi se povezali određeni tipovi argumentacijskih strategija s društvenim položajem onoga ko argumentuje, i to ne samo prema nekom globalnijem kriterijumu društvene diferencijacije (klase, polovi, profesije itd.), nego i prema svom mestu u pravnom mehanizmu. Tako je od ključnog značaja odnos određenog tipa argumentacione strategije prema tome da li je onaj ko argumentuje (1) predlagač pred pravnokreativnim telom; (2) pravni subjekt koji sebi razjašnjava pravac delanja koje je pravno regulisano ili pravno regulativno; (3) pravni subjekt u komunikaciji s drugim prav nim subjektom u vezi s nekim delanjem koje je pravno regulisano ili pravno regulativno; (4) pravni subjekt pred sudom, ili (5) sud u sporu. Dalje, veoma je bitno i to da li argumentacija nastupa nakon ili pre izvršenja pravno relevantne radnje. Tako, npr., ukoliko pravni subjekt nije poznavao pravnu normu koja reguliše neku njegovu već izvršenu radnju verovatno će insistirati na ekstenzivnom tumačenju normi kako bi za sebe našao opravdavajući smisao, dok će pravni subjekt koji ima nameru da sklopi neki važan ugovor opet, po pravilu, gledati da svojim pravnim formulacijama dâ što restriktivnije značenje itd. S druge strane, veoma je bitno istraživanje kretanja »motivacione sposobnosti pravne dogmatike« kod pojedinih participijenata u pravnim mehanizmima, koje može ići
sociologija rada
sve do utapanja argumentacije u »samorazumevanje« i »očiglednost« formalne logike. Ovo pitanje postaje naročito važno kada se odlučuje o tome da li je neki pravni akt (ili radnja) u skladu s nekim drugim pravnim aktom s kojim mora da bude u skladu, da li je u suprot nosti s nekim drugim aktom s kojim ne može da bude u suprotnosti, te - u slučaju generalnih klauzula - kakav mu je odnos prema apstraktno određenom društvenom interesu (dobrim običajima i si.) i da li sredstva koja pri tom koristi odgovaraju proklamovanom cilju. Pionir s.p. na Balkanskom poluostrvu bio je Valtazar Bogišić. U svrhu izrade Opšteg imovinskog zakonika za Crnu Goru iz 1888. godine, Bogišić je sproveo istraživanje pravnih običaja među Južnim Slovenima, rukovođen os novnim postulatima istorijskopravne škole. Između dva svetska rata na Pravnom fakultetu u Beogradu delovala je grupa nastavnika (Đorđe Tasić, Božidar Marković, Jo van Đorđević, Radomir Lukić itd.) koja je bila veoma zainteresovana za s. p. U posleratnoj Jugoslaviji, s. p. je zamrla kao i sve druge sociološke discipline, ali praktično nikad nije uspela da se oporavi. Tokom sedamdesetih i osamdesetih godina XX veka sprovedena su prva em pirijska istraživanja samoupravnog prava i pravosudnog sistema. No, sve to nije bilo dovoljno za obnavljanje discipline, tako da 1991. godine nije postojala nikakva sociološkopravna teorija koja bi bila u stanju da objasni raspad SFRJ i njenog pravnog sistema. O pravo A. Molnar sociologija rada. Posebna sociološka disciplina ko ja se bavi složenim izučavanjem rada kao društvene pojave. Rad ima i tehničke, ekonomske, psihološke, medicinske i druge aspekte, čijim se izučavanjem bave druge nauke o radu. Društvena strana rada iskazuje se u međuzavisnosti karaktera, oblika i organizacije rada i odnosa ljudi u radu i društvenih svojstava globalnog društva. 5. r. proučava čoveka u njegovim radnim uloga ma, društvene grupe kada delaju kao radne grupe i drugi akteri u sferi rada, radne organizacije i institucije nasta le radi ostvarivanja i usm eravanja radne delatnosti, međuorganizacijske tvorevine (poslovne zajednice, udruženja, »mreže«, tržište rada). Cilj ovih proučavanja je opisivanje i objašnjavanje trajnijih tendencija (pravil nosti i zakonitosti) u oblikovanju, funkcionisanju i menjanju društvenih dimenzija rada, pojedinih vidova i oblika rada i opštih karakteristika rada u pojedinim globalnim društvima, kao i, uopšte, u ljudskom društvu tokom njegove istorije. S. r. je teorijska, empirijska i primenjena naučna disciplina.
sociologija rada U okviru s. r. postoje i uže discipline: industrij ska sociologija, sociologija organizacije, sociologija preduzeća, sociologija zanimanja i profesija, sociologija participacije i samoupravljanja. S. r. može biti shvaćena kao deo ekonomske sociologije, s tim da ima i stavova d aje ekonomska sociologija deo s. r. Zbog interdisci plinarnog karaktera većine savremenih izučavanja rada, ista se saznanja često izlažu kao znanja iz i. r. i drugih nauka o radu. Tamo gde se naglašava međuzavisnost rada i globalnog društva, jasniji je sociološki karakter znanja o radu. Početno uobličavanje s. r. odvijalo se u okviru in dustrijske sociologije (znamenita su tzv. Hotornska istraživanja Eltona Majoa), u kojoj je naglasak bio na izučavanju ljudske strane industrijskog rada, ili rad u industriji. Engleski sociolog Vilijam Skot je među prvi m a definisao industrijsku sociologiju kao »specijalnu sociološku disciplinu koja proučava industriju, njene tvorevine i njen odnos prema širem društvu«. Savremeni autori upozoravaju da kontekst industrije nije jedini u kojem se odvija rad, već i kuća, odnosno dom može da bude takav kontekst. Pored označavanja s. r. kao industrijske sociologije, što je učestalije u britanskoj i američkoj sociologiji, dugu tradiciju ima i celovito zamišljena 5. r. - posebno u Francuskoj i u drugim evropskim zemljama, uključujući i Rusiju -Tkoja je usmerena na »svaku ljudsku skupinu koja se kristalizuje u vezi s radom« (Zorž Fridman, Pjer Navil). Predmet tako shvaćene s. r. je izučavanje ljud skih kolektiva, vrlo različitih po svojoj veličini i funk cijama, koje se konstituišu tokom rada. Naglašavanjem ljudskih kolektiva nastalih u vezi s radom ne isključuje se izučavanje ljudi kao individualnih aktera rada. Neki autori (Teodor Kaplov) naglašavaju društvene uloge koje nastaju u vezi s radom kao središnje područje s. r. Iz toga sledi i ključna tematika ove discipline: podela rada, zanimanja i profesije i njihov položaj u društvu, radne organizacije, profesionalne ustanove i udruženja i tržište rada. Ako se želi više naglasiti međuzavisnost sfere rada i drugih sfera društva, kao i uticaj globalnog društva, onda se ističu i teme kao što su »rad i porodični život«, »rad i slobodno vreme«, pa čak i »rad i rat« (Ž. Fridman, P. Navil). Najnovije sistematizacije saznanja iz oblasti s. r. (npr. Ričard Hol), osim što ističu interdisciplinarnost i kompleksnost sociološkog izučavanja rada, ključnom smatraju sledeće oblasti: priroda i suština rada, vrste rada, individualni odnos prema radu, efekti rada na položaj ljudi u društvu, rodna (polna) dimenzija rada, rad tokom životnog ciklusa ljudi, rad iz organizacijske
560 perspektive, rad iz pespektive moći i društvene kon trole, tržište rada, rad i porodica, te rad i drugi vidovi života ljudi. 5. r. je u svom dosadašnjem razvoju imala odlike opšteg (teorijskog i istraživačkog) razvoja sociologije kao nauke, odlike temeljnih svetskih dešavanja u do menu rada (recimo, ubrzanog širenja industrije i in dustrijskog načina rada), ali i odlike dešavanja u do menu rada pojedinih društava. Tako je u američkoj 5. r. učestalije bilo bavljenje preduzećima kao »kompleks nim socijalnim organizacijama«, problemima upravljanja i međuljudskim odnosima u preduzećima. U Francuskoj je češće istican problem društvenih efekata tehnoloških promena, ali i problemi radničke participacije i delanja sindikata. U Nemačkoj se posebno izučavalo ponašanje ljudi na radu, uslovi rada, motivacija za rad, zatim osobenosti rada službenika u radnim organizacijama, kao i problemi tzv. saodlučivanja. U bivšem Sovjetskom Savezu naročito je bilo naglašeno proučavanje »radnih kolektiva«, rukovođenje radnim kolektivima, disciplina zaposlenih, obučavanje i prilagođavanje zaposlenih zahtevima rada. Novija s. r. u Rusiji izdvaja kao bitna područja radno ponašanje, motivaciju, metode i forme socijalne regulacije rada, radne konflikte, organizacij sku dimenziju rada, rad i rekreaciju. Posebni napori se ulažu na razvijanju primenjene s. r. S. r. u SFRJ je u početku bila pod uticajem britanske i francuske s. r., te sovjetske s. r. i marksistički pojmljene sociologije u celini. Isticao se društveni karakter rada i promene u karakteru rada (od najamnog do »udruženog«) pod uticajem globalnih društvenosistemskih promena. To je povremeno vodilo normativističkom opisivanju i tumačenju stvarnosti rada u SFRJ. Neki od značajnijih sociologa rada (Josip Županov i Veljko Rus) dali su do prinos iskustvenim izučavanjima rada u radnim organi zacijama, naglašavajući posebno probleme moći u us lovima »samoupravne« radne organizacije. J. Županov je radnu organizaciju video kao centralni tematski krug .ç. r., ali je isticao i važnost izučavanja zanimanja i pro fesija, kao i društvenih dimenzija tržišta rada. Savremena znanja iz .v. r., pa i brojni sporovi u znaku su različitih, povremeno komplementarnih, ali i suprotstavljenih teorijskih pristupa: bihejviorizma i psihologizma, strukturalizma i funkcionalizma, kulturalizma, te marksizmom inspirisanog globalno-sistemskog, klasnog i istorijskog pristupa sferi rada. Za teorijski razvoj i istraživačku praksu s. r. značajne su bile i specifične teorijsko-istraživačke paradigme: para digma »međuljudskih odnosa«, tehnološkog determi nizma, sociotehničkog pristupa, te paradigme »kvaliteta
561 radnog života« i »akcionog istraživanja«. S. r. se danas razvija pod uticajem svih pomenutih teorijskih pristupa i paradigmi. O rad 3 sociologija, ekonomska 3 sociologija, industrijska S. Bolčić sociologija razum evanja (nem. Verstehende Sozi ologie). Smatra se d a je razliku između razumevanja i objašnjenja, kao dva suparnička metodološka po stupka u društvenim naukama, prvi formulisao i za razumevanje kao prvenstveni metod društvenih nauka prvi se založio Đanbatista Viko, sredinom XVIII veka. Prema njemu, čovek može razumeti jedino istorijski (društveni, kulturni) svet, budući da ga je on i stvo rio, dok je prirodni svet nedokučivo Božije delo, koje podleže samo objašnjavanju. No, s. r. kao razvijeno stanovište utemeljeno je tek definicijom sociologije koju je postavio Maks Veber: ona je nauka čiji je cilj ne samo da objasni već i da razume i protumači društveno delanje; ovo potonje se, opet, određuje kao postupanje u kojem učesnici pridaju subjektivno značenje svom delanju i orijentišu se prema značenjima delanja dru gih. Koristeći pojam razumevanja, Veber se naslanja na tradiciju nemačkog istorizma, gde je taj pojam prvi put upotrebljen za označavanje metoda istraživanja istorijskih događaja i jedinstvenih kulturnih celina. Vilhelm Diltaj se zalaže za povlačenje jasne granice između pri rodnih nauka, čiji predmet sâm po sebi ništa ne »znači«, te se može samo objasniti, i »duhovnih nauka« (nein. Geisteswissenschaften), čiji je predmet (društvo, de lanje ljudi, kulturne tvorevine) prožet značenjima koja su mu ljudi koji u njemu delaju već pripisali. Pošto je ljudski duh, uopšteno uzev, zajednički i subjektu i objektu saznanja, među njima se uspostavlja srodnost koja omogućava razumevanje. Oko suštinskog pitanja jedinstva nauka - odnosno, da li su epistemološki i metodološki postulati i procedure zajednički prirodnim i društvenim naukama, ili nisu - razvila se u Nemačkoj krajem XIX veka poznata »borba oko metoda« (nem. Methodenstreif). Na jednoj strani stajali su neokantovci (V. Diltaj, te Vilhelm Vindelband i Hajnrih Rikert), a na suprotnoj stranipozitivisti ili naturalisti, koji su tvrdili da među naukama bilo koje vrste ne sme da bude bitnih raz|ika: društvene nauke takođe, da bi zaslužile taj naziv, moraju da operišu istovetnim postupcima istraživanja i budu usmerene prema istom cilju - objašnjenju. Već je tada formulisana kritika s. r. koja u osnovnim crtama os taje ista do danas: razumevanje ne podleže eksperimen talnoj, čak ni intersubjektivnoj verifikaciji, pa se prema tome ne može prihvatiti kao naučni postupak; bliskost
sociologija razumevanja saznavaoca i predmeta saznanja ne jamči objektivnost, nego, naprotiv, daje mogućnost za višestruka tumačenja koja ostaju individualna i subjektivna. U tom sporu Veber zauzim a srednju poziciju, baštineći bitne ideje obe strane, mada njegov pokušaj sinteze nije lišen protivrečnosti. Veber preuzima ideju o osobenoj naravi društvenih nauka, ali nastoji da razume vanje utemelji kao naučni postupak, podvrgavajući ga preciznim metodološkim zahtevima kako bi se izbegli subjektivizam , relativnost i proizvoljnost rezultata tumačenja. Najpre, iako njegova zamisao razumevanja povlači izvesno oslanjanje na uživljavanje u stanovište aktera, ona se ne svodi samo na to. Ako i koristi empatiju, njene rezultate potkrepljuje praćenjem empirijskih pravilnosti ljudskog ponašanja. Nadalje, empatičko razum evanje je dopunjeno lociranjem subjektivnih značenja individualnih aktera u složeni splet kulturnih značenja (u smislu kulturnog »jezika«, »koda« ili »uni verzuma« - kao što je npr. »protestantizam«), koja u datom društvenoistorijskom sklopu intersubjektivno važe, a koja se mogu objektivno rekonstruisati i doka zati. Veber, dakle, razlikuje »aktuelno razumevanje smeranog značenja« (subjektivno pripisanog značenja) i »razumevanje pomoću objašnjenja«, odnosno racio nalno razumevanje motivacije, koje uključuje smeštanje posmatranog čina u kontekst i pripisivanje racional nosti akteru. Veber je, svakako, svestan da se akteri ne ponašaju uvek na racionalan način, budući da afektivnost, emocije itd. imaju bitnu ulogu u delanju; stoga ovaj drugi, rekonstruisani tip pripisanog značenja može biti dosta udaljen od subjektivnog značenja. Međutim, rekonstrukcija značenja, koja se kod Vebera velikim delom odvija primenom metoda idealnog tipa, pred stavlja jedini način da se metod razumevanja primeni kao naučni metod i poveže s objašnjenjem. Kod Vebera, za razliku od npr. Diltaja, razumevanje i objašnjenje su nerazdvojni i podjednako neophodni ciljevi sociološkog poduhvata. Veberovo nasleđe s. r. kasnije se razvija u različitim pravcima. Teorija društvenog delanja Talkota Parsonsa insistira na pojmu značenja kako bi osporila tezu o isključivo instrumentalnom utemeljenju ljudskog dela nja i društvene integracije. Fenomenološka sociologija Alfreda Šica shvata razumevanje kao formu neposred nog znanja, temeljnu proceduru izgradnje zajedničkog društvenog sveta u svakodnevnom životu. Na osnovu »konstrukata prvog stupnja« - značenja koja svom de lanju pripisuju sami učesnici i njihovog primarnog ra zumevanja drugih učesnika - sociolog gradi »konstrukte drugog stupnja«, rukovodeći se pri tom, kao i kod Ve bera, objektivnim metodološkim pravilima i proverama.
sociologija razumevanja Na sličan način razumevanje koriste etnometođologija i simbolički interakcionizam. Ovim pravcima, koji se obuhvatajii zbirnim nazivom »interpretativne soci ologije«, ponekad se zamera da su razumevanju dali nesrazmemu težinu nauštrb objašnjenja i time napravili korak nazad u odnosu na Vebera. U sasvim drugačijem pravcu, ideje .v. r. se razvijaju u metodološkom indi vidualizmu Rejmona Budona, koji se nadovezuje na Veberovu ideju pripisivanja racionalnosti akteru. Bez obzira na razlike, osnovni p o s t u l a t r. - da se ljudsko delanje i njegovi proizvodi moraju tretirati kao obdareni značenjem - predstavlja neizostavan element današnje sociologije, jedno od »novih pravila sociološkog me toda«, kako ih je sredinom sedamdesetih godina prošlog stoleća formulisao Entoni Gidens. S razumevanje O sociologija, interpreiativna /. Spasić sociologija religije. Posledice religijskog verovanja i delanja nisu samo religijske nego i društvene. U meri u kojoj religija izaziva društvene posledice, ona postaje i predmet sociološkog istraživanja, i obrnuto. Istinske posledice religijskih ideja, verovanja i radnji uvek prevazilaze vidljive, tj. opažljive i merljive posledice. 5. r. istražuje religiju da bi više saznala o društvu: npr., o načinim a na koje neko društvo može da se integriše, da obezbedi kontrolu svojih članova, le gitimnost društvenih promena itd: Proučavajući re ligiju, sociolog nastoji da stekne dublji uvid u prirodu samog društva. Ako religijske ideje, verovanja i vred nosti, pored svoje verske funkcije, imaju i neke druge, sociopsihološke, onda j e r. (psihologija religije itd.) kao nauka moguća i opravdana. Sociolog ispituje svaku pojavu kao da je ona pot puno uslovljena socijalnim činiocima, iako je svestan da deluju i činioci druge vrste (biološki, psihološki, antrđpološki, gnoseološki itd.). Posmatra se religioz ni oblik ideja, verovanja i vrednosti, a onda se traži društveni sadržaj kojim je taj oblik ispunjen: npr., predstava boga u raznim društvenim klasama, slojevi ma i grupama. Sociolog je uveren da izneverava svoju metodu ako religiju posmatra kao pojavu isključivo određenu društvenim uslovima (»kako živiš, tako misliš i veruješ«). Kada sociolog otkrije da u nekoj religiji ima više božanstava zaključuje d a je društvo podeljeno (na više klasa); i kada ustanovi nadređenost nekog božanstva nad ostalim bogovima, smatra da je to na simboličan način izražena hijerarhijska struktura društva; i ako otkrije da u nekoj religiji, pored boga, deluje i đavo, zaključuje o postojanju sukoba unutar za jednice, sukoba koji se izražava na simboličan način.
562 Granice s. r. najbolje se mogu uočiti ako se istaknu razlike između pitanja koja postavlja ona i pitanja koja postavljaju druge nauke o religiji. U tom smislu ćemo prvo razmotriti razliku između pitanja koja postavlja sociolog religiji i pitanja koja postavlja/z/ozo/religiji. Metodološki je važno ustanoviti koji se slojevi religij skog života mogu ispitivati sociološkom metodom, a koji se opiru takvom istraživanju. Sociologa religija ne zanima sâmo verovanje, već posledice verovanja. Njega još interesuje kakav smisao ima prinošenje žrtve za zajednicu ljudi koja prinosi žrtvu svome božanstvu. Filozof-epistemolog može da postavi pitanje istinitosti religijskih iskaza imajući u vidu svoju teoriju saznanja i merila istine. A sociolog religije pita šta ta grupa smatra istinitim ili neistinitim: za versku zajednicu može biti istinito ono što za društvo filozofa ili naučnu zajednicu ni u kom slučaju ne može biti istinito. Odnos i-, /-. i psihologije religije proizlazi iz definicije religije: jedan sloj posvećenje osobnom iskustvu, pored sloja koji se odnosi na kolektivno izražavanje iskustva. Vera je od samog početka ne samo stvar kolektiva nego i stvar pojedinca. Usamljenost proroka i mistika, mona ha i sveca itd. dokazuje da oblici verskog života nisu samo društveni i crkveni već i pojedinačni i lični: vera je moguća i kao osoben oblik života. Dobro je da se oštro razlikuje vera okrenuta spolja od unutrašnje vere, jer je unutrašnje iskustvo ipak nešto drugo od spoljašnjeg izraza toga iskustva. Pošto religija ima svoju spoljašnju stranu, jasno je da sociolog religije više pažnje obraća prvoj, a psiholog religije drugoj strani. Pobožnost kao crkvena obaveza razlikuje se od pobožnosti kao ličnog osećanja. Zato .9. r. istražuje ponašanje vernika, a psi hologija religije njihove stavove. Ovde je jasan preokret u načinu gledanja na religiju, preokret u metodi: od spoljašnjeg prema unutrašnjem, od društvenog prema individualnom, od uzroka i posledica prema motivima i svrhama. Osnovna razlika između sociološkog i antropološkog pristupa religiji može da se ukratko naznači na sledeći način: sve religije govore o istom, ali na različite načine i različitim jezicima. U suštini, jedna vera ispoljava se u raznovrsnim oblicima verskog života. Razlike između ljudi ne leže u njihovoj strukturi, nego u njihovoj kul turi. Čovek nosi u sebi sklonost da veruje, a ova sklonost se društvenoistorijski oblikuje tako da on postane bu dista, taoista, hrišćanin itd. Bit vere se ne menja, menja se samo oblik: to je nužan zaključak iz antropološkog razum evanja vere. Iako je antropolog zadužen za otkrivanje univerzalnih istina, pa ga Klod Levi-Stros naziva »astronomom društvenih nauka«, ne znači da
563 se i on sâm ne bavi terenskim istraživanjima posebnih naroda, njihovih kultura i ličnosti koje ih stvaraju. Svaka religiozna ideja, obred, ustanova itd. sadrže svoju dugu istoriju, koja pomaže da se oni danas bolje razumeju. Nas interesuje način verovanja i mišljenja naših predaka da bismo bolje razumeli naš način vero vanja i mišljenja i obezbedili mogućnost poređenja: izučavamo njih da bismo razumeli sebe. Tako, npr., u istoriji religije, od samog početka, mogu da se utvrde dve tradicije: jedna je nezvanična (mistična, osobna, nemirna, stvaralačka), a druga je zvanična (crkvena, organizovana, legalistička, birokratizovana). Sledi da istorija religije nije isto što i istorija crkve. Kada je reč o teorijskim pravcima u s. r., treba reći d a je naučno istraživanje religije započelo pitanjem o njenom poreklu (izvorima, uzrocima, genezi). Tako postavljeno pitanje je poglede svih nauka o religiji okrenulo prema tzv. prostim kulturama, što je često podrazumevalo i vrednosni sud da su one »primitivne«. Dugo je trebalo da se shvati da iz činjenice d aje primi tivni čovek bio uglavnom religiozan ne sledi d aje reli giozan čovek uglavnom primitivan. Pitanje o apsolut nom početku religije danas se ne smatra bitnim, zbog toga što se drži da se bit religije može saznavati i bez poznavanja njenog prvog oblika: jedno je pitanje koji nam je prvi oblik religije poznat, a drugo je pitanje o najstarijem obliku religije uopšte. Teorija o strukturi religije raspituje se o sastavnim delovima religije i njihovim međusobnim odnosima. Tako ona otkriva da religija ima dogmu, iskustvo, obred, simbole, vrednosti, norme, svete ličnosti i zajed nice, sveta mesta itd. Dve religije mogu imati posve iste sastavne delove ali različitu strukturu, jer su ovi delovi međusobno povezani na dva različita načina. Teorija o razvoju religije pokazuje i dokazuje kako se jedan oblik religije menja u toku vremena, dobijajući ili gubeći neka obeležja: od jednostavnih oblika vere prema složenim, od vere u spoljašnje sile prema veri u unutrašnje moći, od vere u više bogova do vere u jednog boga itd. Funkcionalistička teorija religije ne pita ni za pore klo, ni za strukturu, ni za razvoj religije, već za njene funkcije u ličnom i društvenom životu. Svako vero vanje koje ne zadovoljava neke ljudske, društvene i lične potrebe i želje osuđeno je da izumre. Religija nije izu mrla. Ona zadovoljava neke potrebe i želje. Teorija o obliku religije ističe kako se različiti sadržaji mogu javiti u istom obliku. Simboli su takvi oblici koji u sebe mogu usisati raznolike duševne i društvene sadržaje: od početka do kraja svoga razvoja, simboli teže istom obliku.
sociologija saznanja
Teorija značenja religije ne mari toliko za činjenice koliko za značenja koja pojedinci i grupe pridaju tim činjenicama. Prinošenje žrtve na oltar i ubistvo na trgu posve su istovetni po posledicama, ali različtiti po značenjima: jednom je to sveti čin koji odobrava zajed nica vemika, a drugi put je to zločin koji zaslužuje osudu i s verskog stanovišta. Jednom se ljudsko delovanje po javljuje u obliku događaja, a drugi put u obliku značenja koje su mu učesnici pridali. Sa stanovišta kognitivne teorije religije, religija se može razumeti iznutra, tj. od strane vemika koji imaju svoja vlastita merila istine i smisla, i izvana, tj. od strane istraživača koji vrednuje religijske iskaze s obzirom na merila svoje nauke i filozofije. Posmatranje jedne re ligije iznutra znači izveštavanje o njenim vrednostima, simbolima, obredima itd. sa stanovišta ljudi koji je žive. Ako o toj religiji govori posmatrač spolja, onda on o njoj obično govori sa stanovišta svoje kulture i njenih merila vrednovanja. Što istraživač neke religije smatra bitnim za tu religiju, ljudi te religije mogu smatrati sporednim ili potpuno nevažnim. Teorija o vrednosti religije ističe da svako društvo mora da se temelji na nekim apsolutnim vrednostima, koje njegovi članovi smatraju svetim, a o kojima se oni ne mogu da spore. Ove svete vrednosti služe kao merila za vrednovanje svih svetovnih radnji, u okviru svetovnih sistema verovanja, mišljenja i delanja, koji ne mogu da svoje posebne vrednosti nametnu kao ap solutne i univerzalne, jer takve već postoje i o njima postoji saglasnost zajednice. Šta mogu da saznam o religiji zavisi od izbora teorij skog stanovišta, jer ono određuje koja pitanja mogu da postavim i koje odgovore mogu da dobijem: pitanje šta je bitno a šta nebitno relativizuje se s obzirom na izbor stanovišta. Zato je ispravno da se objašnjenju i razumevanju religije pristupi s više strana. Sa svakom teorijom 0 religiji odmah su date i granice njenog objašnjavanja 1razumevanja. 3 religija 3 religioznost 3 veroispovest Đ. Šiišnjić
sociologija saznanja. (1) U širem smislu, posebna sociološka disciplina čiji poslenici istražuju, najpre, na koji način vansaznajne determinante, prvenstveno društveni činioci života ljudi kao istovremenih sub jekata i objekata procesa proizvodnje ili konstrukcije saznavanja, utiču na pojavu Jezičku artikulaciju, oblike, strukturu, funkcije, institucionalizaciju i organizaciju, razvoj, značenja, vrednost i istinitost saznajnih sadržaja procesa mišljenja; potom, kako rezultati ovog procesa, preovlađujuće ideje i saznajni sadržaji društvene i indi
sociologija saznanja
564
vidualne svesti u okviru svih vrsta kulturnih tvorevina i delatnosti ljudi koje se u datom prostoru i vremenu smatraju znanjem, putem svog širenja i primene, utiču na društvene okolnosti u kojima su nastali. S obzirom na činjenicu da su se, u razvoju sociologije, postepeno izd vojile posebne discipline specijalizovane za ispitivanje uzajamnog odnosa prvenstveno društvenih okolnosti i idejnih sadržaja svesti u okviru pojedinih oblika kulture i društvenih delatnosti (religije, morala, nauke, obra zovanja, politike, prava, privrede, rada itd.), 5. s. se često shvata (2) u užem smislu, kao ispitivanje društvene uslovljenosti pogleda na svet raznih društvenih grupacija i ideološkog karaktera njihovog saznanja prvenstveno 0 društvu i istoriji. Pod ovim nazivom, s. s. se prvi put pominje 1909. godine, a kao sociologija znanja biva institucionalizovana dvadesetih godina XX veka u Nemačkoj. Koristeći sociološkosaznajni diskurs, moglo bi se reći d aje s. s. svojevrstan intelektualni odgovor na izazove dugotraj ne društvene, ekonomske, političke, kulturne, moralne 1 misaone krize ondašnjeg doba, te izraz samorefleksivnog prepoznavanja vlastite društvene uslovljenosti samih utemeljivača ,s. ,y. Ova višedimenzionalna kriza, koja je podrazumevala rušenje starih i pojavu novih društvenih struktura i vrednosti, kulminirala je Prvim svetskim ratom. U tom masovnom sukobu, čija je ra zornost bila uvećana primenom naučnih i tehničkih saznanja u proizvodnji sve ubojitijih oružja, došlo je
Sporna pitanja u s. s.
do rušenja otomanskog, austrougarskog, nemačkog i ruskog carstva, slabljenja britanske imperije i uspo na SAD kao privrednog, političkog i vojnog lidera u svetskim razmerama, kao i do Oktobarske revolucije u Rusiji, neuspele pobune radikalnih radničkih partija u Nemačkoj i Mađarskoj, globalne ekonomske depresije, te uspona fašista i nacista na vlast u Italiji, Nemačkoj i Spaniji. U tom razdoblju, istraživači saznanja morali su da uoče društvenu uslovljenost oprečnih objašnjenja i razumevanja izvora pomenute krize. U toku prethodnih kriznih razdoblja u razvoju društvenog života i mišljenja ljudi, brojni teoretičari od antike, preko srednjeg veka do modernog doba polazeći od različitih sistema ontoloških, epistemoloških i praktičkih uverenja, formulišali su na različite načine svoja učenja o vansaznajnim tem eljim a saznajnih stanovišta i obrazaca m išljenja pripadnika čitavih grupacija (zanim anja, naroda, elita, staleža, klasa itd.), koji ne mogu da se svedu na psihološke faktore opažanja, zaključivanja, emocija i volje pojedinaca. Klasici s. s., Maks Šeler i Karl Manhajm, opredeljujući se za različite teorijsko-metodološke okvire istraživanja odnosa između vansaznajnih osnova saznanja i samog saznanja, došli su do različitih odgovora na neka od ključnih pitanja i problema 5. s. O dgovori Šelera i Manhajma, ilustrativni za suprotstavljena stanovišta o jednom delu temeljnih problema j. s., ovde su tabelarno prikazani.
Odgovori M. Šelera
Odgovori K. Manhajma
(1) Šta sačinjava vansaznajnu determinističku osnovu raznih oblika i funkcija saznanja?
-neprom enljivi nagoni i osećanja (razmnožavanje, dominacija, prehrana i privređivanje, strah, čuđenje, ljubav).
- antagonističko diferenciranje društvenih grupacija koje imaju suprotstavljene interese i sklonosti u praktičnom delovanju.
(2) Koliki je stepen nezavisnosti sistema ideja?
- ideje i vrednosti platonovski nezavisno važe po sebi i za sebe i mogu se preobraziti u realne oblike života samo kada ih zainteresovano subjektivno ja u činu nagonski motivisanog emocionalnog preferiranja preuzme kao svoj cilj.
- društvena osnova i saznajni sadržaji svesti su dve dimenzije jedinstvenog procesa; razlike u pogledima na svet su funkcija egzistencijalne uslovljenosti mislećeg i vrednujućeg subjekta kao pripadnika šire društvene grupacije, a ne individualne psihološke motivacije.
565
Sporna pitanja u s. s.
Odgovori M. Šelera
sociologija saznanja
Odgovori K. Manhajma
(3) Koliki je domet uticaja vansaznajne osnove na saznanje?
- ona determiniše javljanje interesovanja za pojedine sfere istraživanja, dominantan oblik i funkcije saznanja, usporava i ubrzava širenje idejnih sadržaja.
- ona, osim geneze, dominantnog oblika i funkcije saznanja, determiniše i logičko-kategorijalni aparat sređivanja iskustva i saznaj nu vrednost idejnih sadržaja svesti.
(4) Koje su zakonitosti i perspektive razvoja egzistenicijalno uslovljenog saznanja i društva?
- kada u prirodno zakonitoj smeni dominacije nepromenjivih nagonskih poriva preovlada nagon za prehranom i privređivanjem, slaba moć duha da utiče na umne promene u realnom životu potpuno iščezava, a liberalni skepticizam ustupa mesto spremnosti na diktaturu.
- pokretačka snaga istorijskog razvoja je sukob među klasama i, mada se utopija potčinjene klase ne može u celini ostvariti, baš kao ni konzervativna ideologija vladajuće klase, ona ima progresivnu ulogu kao instrument kolektivnog delanja u pravcu još nepostojeće ali ostvarive reorganizacije poretka društvenih odnosa.
(5) Kako prevazići relativističke implikacije teze o egzistencijalnoj uslovljenosti svakog saznanja o društvenim i kulturnim činjenicama?
- objedinjavanjem raznih oblasti i oblika saznanja o trajnim vrednostima u celinu alternativnih ostvarenja unutrašnjih mogućnosti ljudske prirode posredstvom simpatetičkog odnosa između ljudi, prirode i Boga
- dinamičkom sintezom - koju obavlja »slobodnolebđeća inteligencija« - različitih aspekata istine što je sadrže oprečne perspektive egzistencijalno povezane s njihovim konkretnim mestom u društvenoj strukturi.
Zajedničko antipozitivistićko stanovište, protiv ljenje vulgarnom ekonom icizm u, kao i neuspeh u prevazilaženju relativizma, doveli su i Šelera i Man hajma do sličnih odgovora na još dva sporna pitanja. Najpre, (6) postoji Ii kvalitativna razlika u pogledu uticaja vansaznajnih činilaca na proces saznavanja kulture i prirode? Najzad, (7) da lije neophodno da se sociološka analiza relacija između vansaznajne osnove i saznanja dopuni epistemološkom analizom istinosne vrednosti egzistencijalno uslovljenog mišljenja? I Šeler i Manhajm su se složili da su prirodnotehnička saznanja univerzalno valjana bez obzira na konkretno preovlađujuću hijerarhiju vrednosti, odnosno konkretnu konstelaciju društvenih odnosa moći i suprotstavljenih klasnih interesa. I Šeler i Manhajm su se, obojica, za ustavili na sociološkoj analizi pogleda na svet i inter pretaciji istorije i politike čitavih grupacija koristeći metode uživljavanja, odnosno smisaonog pripisivanja, ne razrađujući kriterijume istinitosti pluraliteta egzi stencijalno uslovljenih sistema ideja.
Upravo zbog neuspeha u prevazilaženju relativi zma, Šelerova i M anhajm ova s. s. brla je izložena kritici s gledišta međusobno suprotstavljenih teorijsko-metodoloških stanovišta. S jedne strane, Teodor Adomo, utemeljivač »kritičke teorije« autoritarnog i potrošačkog društva, zamera sociolozima saznanja na tome što kri tiku istinosne vrednosti idejnih sistema zamenjuju anali zom njihove interesne uslovljenosti i funkcija. S druge, pak, strane, Karl Poper zamera sociolozima saznanja na njihovom nastojanju da individualnu objektivnost postignu putem samorefleksivne socioanalize, umesto putem intersubjektivne kritike u okviru zajednice saznavatelja, te putem podvrgavanja svačije teorijske kon strukcije najrigoroznijim pokušajima opovrgavanja. Nakon smrti Šelera, dolaska Hitlera na vlast i emigra cije Manhajma u Englesku a Horkhajmera i Adorna u Ameriku, u tradicionalnom anglosaksonskom idejnom okruženju (empirizam, nominalizam, pragmatizam, pozitivizam i skepticizam), te s obzirom na tadašnje društveno okruženje (ekonomski rast i relativna politi-
566
sociologija saznanja
čka stabilnost posle Drugog svetskog rata), namesto »spekulativnih« filozofsko-teorijskih istraživanja iz prve polovine XX veka, preovladala su pretežno em pirijska, kvantitativna istraživanja koja bivaju uzdignuta u rang neospornog »znanja«. Ispitivanje valjanosti pre tenzija na istinitost takvog »znanja« po bilo kojem kriterijumu napušteno je postoje zaključeno da društvena geneza misli ne mora nužno da utiče i na njenu istinitost ili lažnost. Osnovna teza s. s. o društvenoj uslovljenosti saznanja danas je uključena u opštu sociološku teoriju i posebne discipline, a pitanja opštih zakona razvoja saznanja (sa izuzetkom monumentalnog Sorokinovog pokušaja) gotovo su napuštena sredinom XX veka. Zahvaljujući porastu recesije i nezaposlenosti, broju i intenzitetu društvenih sukoba, te umnožavanju među sobno nepomirljivih modela mišljenja krajem XX veka, sociolozi saznanja ponovo počinju da se bave pitanjima emancipatorskog potencijala komunikativnog delanja (Jirgen Habermas), kao i identitetom moći i znanja, personifikovanim u liku stručnjaka koji monopolizuju razli kovanje između normalnog i patološkog (Mišel Fuko). Ponovnom usponu kritičkog i angažovanog stava s. doprinele su i feminističke studije o dominaciji patri jarhalnosti, čak i u sferi pojmovne prakse u društvenim naukama (Dorati Smit). O ideologija 3 saznanje 3 sociologija nauke V. Vraluša-Zunjič
sociologija sela [ruralna sociologija]. Sociološka di sciplina koja nastaje početkom XX veka, u doba kada se selo i seljačko društvo (zahvaćeni globalnim modemizacijskim procesima industrijalizacije i urbanizacije) susreću sa sociologijom kao opštom teorijom takvih promena. Tada se javlja potreba, ali tek tada postoji i mogućnost, da se nagli preobražaj seljačkih društava (nji hove tradicionalne agrarne strukture, lokalne društvene organizacije i osobene narodne kulture) racionalno shvati i objasni u svetlu nastajuće sociologije. Tako je sadržajno uobličen i osobeni predmet \. .s. koja se bavi tradicional nim seljačkim društvom, njegovom strukturom i razvojem i, uopšte, društvenim promenama u selu: promenama u načinu privređivanja, stanovanja i oblikovanja srodničkih i susedskih odnosa u lokalnoj seoskoj zajednici, tj. pro menama u seljačkom načinu života. S. s. je jedna od najstarijih posebnih sociologija koja se u tradicionalnim i tipično seljačkim društvima skoro pokla pa sa sociologijom uopšte, a neposredno se prepliće sa svim drugim posebnim sociologijama. Od srodnih nau ka, problemski je najbliža sociokulturnoj antropologiji i etnologiji, s kojima zajedno proučava strukturu i promene
tradicionalnog narodnog (seljačkog) života. Vredan podsticaj razvoju 5. s. dala je agroekonomija, koja teorijski proučava poljoprivredu kao primarnu granu narodne privrede, kao i agrarna politika, koja se bavi praktičnim merama državnog usmeravanja razvoja poljoprivrede (i sela) prema unapred određenim ciljevima. Danas je planiranje integralnog društvenog razvoja seoskih regiona i naselja najsnažniji praktični podsticaj za razvoj s. s. S. s. se najpre institucionalizuje u SAD, gde je i naj razvijenija. Danas gotovo da nema univerziteta na kojem se studira sociologija ili agronomija, a da se na njemu ne studira i s. s., bilo kao samostalan predmet ili u okviru sociologije naselja, agrarne sociologije ili sociologije lokalnih zajednica. Tamo gde je najrazvijenija, s. s. se neguje na posebnim katedrama ili institutima, preko za sebnih udruženja i časopisa. Prvu katedru za 5.5. osno vao je u SAD Čarls Galpin (Viskonsin, 1911). Kasnije je (1934) u SAD osnovano i prvo Društvo za ruralnu soci ologiju i prvi specijalizovani časopis (Rural Sociology, 1935). Evropsko društvo za ruralnu sociologiju osnovano je 1957, a od 1960. izdaje svoj časopis Sociologia ruralis. Od 1976. deluje i Međunarodno udruženje za ruralnu sociologiju koje organizuje svetske kongrese ruralista i koordinira saradnju među nacionalnim udruženjima i in stitucijama. U zemljama s razvijenijom tradicijom formirana su nacionalna udruženja ruralista ili sekcije u okviru širih udruženja sociologa, a pokrenuti su i specijalizovani časopisi, među kojima je jedan od prvih i uglednijih bio i jugoslovenski Sociologija sela (Zagreb, 1963). Problemi s. s. odslikavaju razlike u karakteru društvenih procesa u razvijenim industrijskim društvima Zapadne Evrope, Seveme Amerike i Japana, u odnosu na manje razvijena društva Istočne Evrope i Južne Amerike i nerazvijene zemlje Azije i Afrike. Kod prvih se tranzicija od seljačkog ka modernom društvu već odigrala, dok je kod drugih ovaj prelazak u punom jeku. Paradoksalno je to što je s. s. najmanje razvijena tamo gde bi bila najpotrebnija, u nerazvijenim zemljama Azije i Afrike, gde su praktični problemi i najteži. Tu je i s. s. pod neposrednim pritiskom egzistencijalnih problema prehranjivanja i elementarnog preživljavanja stanovništva koje se naglo uvećava, te radikalnih političkih ideologija, populističkih pokreta i ne demokratskih režima. U nerazvijenim društvima, kao i u onima koja su se nazivala socijalističkim, u centru pažnje su bili problemi raslojavanja sela, siromašenje seljaka, agrarne reforme, pitanja optimalnog oblika seljačkih kooperativa i lokalne ekonomske i političke organizacije seljaka, kao i najpodobnijih akcionih modela kulturnog prosvećivanja i iskorenjivanja svakojake bede.
567 U najnovije vreme, energetska kriza, ekološki pro blemi, eksplozija stanovništva u nerazvijenom i depopu lacija sela u razvijenom delu sveta, otvaraju nove sporove i bacaju novo svetio na dominantne modele globalnog, agrarnog i ruralnog razvoja. Splasnuo je tehnički opti mizam, a pažnja je usmerena ka ekološkim problemima društvenog razvoja. Time s. s. dobija nove podsticaje i brojne nove izazove kad proučava uibanizovanje seoskog prostora, alternativnu poljoprivredu i proizvodnju zdrave hrane, primame odnose u lokalnim zajednicama, modernizovanje tradicionalnih kulturnih obrazaca i inte gralni ruralni razvoj. S. s. u nas ima vrednu baštinu koju su nam ostavile njene preteče, oni koji su prvi proučavali pojedine as pekte tradicionalnog života južnoslovenskih naroda i broj ne probleme modernizacije srpskog seljačkog društva. Takvi su istorijski spisi Vuka Karadžića i politički spisi Svetozara Markovića; istoriografske studije starog srp skog sela Stojana Novakovića i proučavanja pravnih običaja u Južnih Slovena iz pera Valtazara Bogišića; antropogeografske studije Jovana Cvijića i etnograf ski radovi Jovana Erdeljanovića i Tihomira Đorđevića; angažovani spisi o zadrugarstvu Mihaila Avramovića i o seljaštvu i poljoprivredi Dragoslava Jovanovića. Svo jevrsnu sintezu ove etnosociološke tradicije čine radovi Sretena Vukosavljevića, istinskog osnivača naše s. s., koji je od 1938. do 1941. godine prvi predavao ruralnu sociologiju na Pravnom fakultetu u Beogradu. Njegov sledbenk Cvetko Kostić počinje 1961. da predaje s. s. na Filozofskom fakutetu u Beogradu, a Radomir Lukić, posredstvom Odbora za selo SANU, skreće pažnju šire javnosti na razvojne probleme srpskog sela. Danas se i naši ruralisti prevashodno bave deagrarizacijom društva, depopulacijom sela i modernizacijom poljoprivrede. O ruralnost 3 selo 3 seljaštvo M. Milrović sociologija sporta. Sociološka istraživanja sporta ukazuju na vezu koja spaja sport s raznovrsnim poja vama društvenog života. 5. s. u mnogim zemljama već se konstituisala kao posebna naučna disciplina. Prikaz s. s. najčešće započinje osvrtom na studiju Johana Hojzinge Homo Indern, ( 1939), koj i sport posmat ra kao element zabave i aktivnosti koja napušta područje igre. Nezaobilaznim se smatra i rad Rože Kajoa Igre i ljudi (1958), u kojem se o sportu govori kao o zanatu koji postepeno gubi smisao igre. Sport se analizira kao simbolički dijalog, posmatra kao jedinstvo rada i za bave. Sport nije izolovan od celine sociokulturnih po java, već je sastavni deo društvene stvarnosti, društvene strukture, pojava svakodnevnog života. Bitno svojstvo
sociologija sporta
savremenog načina života je ekspanzija masovnih za bava, posebno sporta kao spektakla. Ako tome dodamo i stanovišta koja sport određuju kao elemenat životnog stila (Torsten Veblen, Teorija dokoličarske klase, 1899), jasno je da on predstavlja važnu sociokulturnu pojavu. Stoga s. s. traži i otkriva uticaje koje sport utiskuje na šire društvene promene, savremeni način života, na ponašanje ljudi koji se bave sportom ili na one koji pred stavljaju revnosne posmatrače sportskog spektakla. S. s. se bavi pitanjim a konteksta i društvene uslovljenosti sporta. Njen razvoj nije prosta posledica razvoja savremene sociologije, njenog rasprostiranja na sve novije i novije pojave. Taj razvoj nije, kako neki misle, izraz mode u odnosu na druga sociološka istraživanja. S. s. javlja se kao odgovor na najrealnije potrebe sportskog pokreta, ona je neposredni rezultat tih potreba; ona ukazuje na usku međuzavisnost između razvoja sporta i razvoja određenih oblasti društvenog života, određenih pojava u kulturi i civilizaciji. Prateći istraživanja sporta, uvidelo se da postoji poremećena ravnoteža u ovom području između radova bioloških i psihobioloških nauka i studija društvenih nauka (soci ologija, antropologija i socijalna psihologija), što nanosi štetu potpunom poznavanju sporta kao nove društvene činjenice. Sport još nema svoje mesto u velikim sociološkim sistemima. Umesto produbljenih istraživanja često se susrećemo sa »iščuđavanjem« nad činjenicom da su so ciolozi tako malo pažnje posvetili sportu, ili s konstata cijom »da su sociološka istraživanja u vezi sa sportskim fenomenom toliko u zakašnjenju u odnosu na druge nauke da ovo koči sportsku politiku i samu sportsku praksu« (Žofr Dimazdije). Istraživanja u oblasti sporta, bar kad je reč o soci ologiji, nemaju dugu tradiciju i kontinuitet. Uzrok tome je što se među prvim inicijatorima posleratne sociolo gije našao veliki broj istraživača iz kruga profesionalnih sociologa, koji sebe nisu doživljavali kao naslednike tradicije i bogatijeg istraživačkog iskustva na ovom polju. Jedan od prvih pokušaja da se razmotri suština sporta sa sociološkog aspekta predstavlja rad Gintera Rizea Sociologija sporta (1921). To, međutim, ne znači da je ovo bila prva publikacija na temu društvenih pro blema sporta. Najbolji primer za to je knjiga Hajnriha Stajnicera Sport i kultura ( 1910), u kojoj autor raspra vlja o odnosu sporta prema kulturi. Postavljajući se negativno prema vrhunskom sportu, ova knjiga je naišla na širok odjek u sportskom svetu toga vremena. Mada nije isticalo zavisnost sporta od društvenoistorijskih uslova (pre bi se reklo da ih je negirao), Rizeovo delo
sociologija sporta
se ne može zaobići zahvaljujući načinu na koji se bavi humanističkim i kulturnim vrednostima i njihovim po vezivanjem sa sportskom aktivnošću. Po njemu, sport je »reakcija na celokupan sistem koji čoveka preobraća u mašinu«. Rizeove ideje za konstituisanje 5. s. veoma su značajne je r je on napisao prvo sistematsko delo iz s. s. Njegov način tumačenja ove pojave pripada tradiciji »filozofije sporta«, a razvijao se pod uticajem ideja Fridriha Ničea, Maksa Vebera, Osvalda Špenglera i Karla Marksa (mada je Rize tvrdio da Marksovo učenje nije uticalo na njegove ideje). Savremena sociološka istraživanja posmatraju sport kao oblik kulture, sport u svakodnevnom životu, komercijalizaciju sporta, sport kao spektakl itd. Ona ukazuju na društvenu funkciju sportske dokolice, uzajamnu po vezanost sportske dokolice i rada, kao i značaj sporta za adaptaciju u radu. Nisu izostavljeni ni problemi popu larnosti sporta, sportskih šampiona, »zvezda« (idola trija), a značajna pažnja posvećena je i odnosu između igre i sporta i sporta i rada. Posebno mesto posvećuje se razmatranju profesionalnog sporta, naročito teškoća koje se javljaju pri pokušajima da se razgraniči amater ski i profesionalni sport. Sve je vidljivija primena socioloških saznanja pri upravljanju sportom kao društvenom institucijom, te u proučavanju njegovih mogućnosti u realizaciji in dividualnih i društvenih potreba. Saznanja do kojih su došli sociolozi sporta mogu se iskoristiti kao skup pretpostavki za planiranje i upravljanje društvenim sistemom sporta. Druga oblast praktičnog proučavanja sociologa na tom području tiče se društvene mikrostrukture sporta, a pre svega formalne i neformalne struk ture sportskih kolektiva, kao što su klubovi, sportske grupe (naročito važne u timskim sportovima), stihijske amaterske grupe, sociometrijski sistemi, dominantne grupe, grupe koje vrše uticaj (grupe za pritisak) i si. Od proučavanja ovih mikrostruktura u velikoj meri za visi pravilno i efikasno funkcionisanje sporta kao celovite institucije i realizacija ciljeva koje ova institucija postavlja. Izraziti primer takvog proučavanja može biti uticaj formalne ili neformalne strukture na tok i efekte sportskog treninga, kao i na ostvarivanje rezultata. Cesto se govori i o »sociotehničkoj« funkciji s. koju karakterišu istraživanja životnih preokupacija, obrazaca ponašanja, interesovanja, sistema vrednosti i ličnosti, »ljudi od sporta«, pre svega sportista, ali i funkcionera i korisnika sporta (ima se u vidu tzv. psihologija tri bina, odnosno psihologija sportske publike). Ova strana posmatranih pojava nalazi se na granici između soci ologije i psihologije sporta; jednom rečju, ona može biti
568 predmet interesovanja sociologa sporta koji polaze od individualnog.ponašanja (posmatranog u društvenom kontekstu) i proučavaju društveno uslovljene kompo nente psihologije učesnika u sportu. 3 dokolica 3 igra D. Kokovič sociologija svakodnevnog života, v. svakodnevni život sociologija um etnosti. Kao poseban sociološki pri stup ili područje sociološke analize, a za neke i posebna sociološka disciplina, .v. u. ispituje odnose između umet nosti i društva. U zavisnosti od prihvatanja ili odbaci vanja obuhvatnog pojma umetnosti, s. u. se ili konstituiše kao opšta sociologija svih posebnih umetničkih rodova i vrsta ili se grana na sociološko ispitivanje posebnih umetnosti, tj. na posebne sociologije: književnosti (ro mana, drame), muzike, likovnih umetnosti, pozorišta, filma itd. U nemačkoj sociologiji se sintagma .v. u. (Kun stsoziologie) koristi i u užem značenju, kao sociologija likovnih umetnosti. Savremenu s. u. karakteriše mnoštvo različitih i često suprotstavljenih teorija i metodoloških pristupa, pa njena definicija mora uvažavati sve značajne istraživačke i te orijske napore, interesovanja i predmetna usredsređenja. Stoga se može smatrati da savremena 5. u. istražuje sve aspekte odnosa um etnosti i društva, tj. sve aspekte društvenog fenomena umetnosti, koji obuhvata proiz vodnju, distribuciju i recepciju umetnosti u svagda konkretnim društvenoistorijskim uslovljenostima, kao i pojave simboličkog objektiviranja različitih formi društvenosti u umetničkim delima. I sama istorija 5. u. predstavlja sled, proishođenje ili odbacivanje različitih zamisli, teorijskih i metodoloških okvira. Posle antičkih i srednjovekovnih rasprava o za bavnoj, moralnoj, vaspitnoj i religijskoj funkciji umet nosti, temelji s. u. kao modeme nauke postavljeni su u XIX veku - insistiranjem na totalnoj i nužnoj povezano sti umetnosti i društva - u delima Madam de Stal, Luja de Bonala, IpolitaTena, Žan-Mari Gijoa, Karla Marksa, Aleksisa de Tokvila i drugih. U XX veku precizira se predmet i diferenciraju metodološki pravci u s. u., uz uočavanje ne samo relativne autonomije umetnosti već i njenog suprotstavljanja društvu. Teorijsko-metođološke rasprave us. u. započele su na tragu »spora oko metode« (nem- Methodenstreit) i proishodećeg spora oko pozitivizma (Positivismusstreit), sučeljavanjem shvatanja o tome da lije polazištem, u. u sociologiji ili pak u umet nosti, kao i nadmetanjem odgovarajućih metodoloških shvatanja. Spor je nastavljen u diskusiji između Alfon-
569 sa Zilbermana, zastupnika empirijske s. u., i Teodora Adoma, zastupnika dijalektičke s. u., pre svega o tome da li je osnovni predmet s. u. umetnički doživljaj u ko munikaciji umetničkog dela ili dešifrovanje društvenog sadržaja objektiviranog u umetničkim delima, kao i o metodološkim i istraživačkim prioritetima koji otuda slede. Značajan marksistički uticaj na razvoj 5. u. kreće se od dogmatske primene heuristički neplodne sheme »baza-nadgradnja« do neomarksističkih nastojanja da se umetnost uzme kao prototip autentične društvene prakse, prototip kritičke i subverzivne delatnosti, od nosno medij najdubljeg razumevanja društvenosti. U savremenoj s. ti. ravnopravno opstaju: strukturalističko-semiotički pristup, interpretivistički pristup (uglavnom hermeneutička s. u ), postmodemistički pri stup, empiristički pristup (pretežno funkcionalistička .v. i/.), kritički pristup (neomarksistička i feministička 5. u.). Dijapazon istraživačkih toposa veoma je širok. Umetnost je danas predmet sociološkog ispitivan ja onda kada predstavlja značajnu društvenu činjenicu. U ob lasti proizvodnje, to su, pored ostalog, sledeća pitanja: institucije umetničkog obrazovanja (škole, akademije), društvene grupe, statusi i uloge umetnika, umetnički po ziv i profesionalizacija umetničkih delatnosti, mécénat, sponzorstvo, ekskluzivna i masovna umetnička produk cija, auratičnost i reproduktivnost umetničkih dela itd.; u oblasti distribucije-, organski umetnički posrednici (npr. izvođači) i društvene institucije posredovanja (mu zeji, galerije, koncertne agencije, časopisi, izdavači), masovni mediji itd.; u oblasti recepcije: tipovi publike, tipovi i diferenciranje ukusa u zavisnosti od društvene pozicije recipijenata, samoreprodukovanje tipova ukusa i tipičnih grupa recipijenata, kritika, nagrade, cenzura, tržište dela likovnih umetnosti i konzumerizam, moda, popularna i masovna umetnost, popularnost i odsustvo popularnosti, trivijalna umetnost, kič i šund itd. Umet nost je predmet sociološkog ispitivanja i onda kada je značajan medij »dokumentovanja« različitih formi društvenosti u umetničkim delima i, na taj način, me dij interpretativnog razumevanja značenja i smisla tih formi društvenosti; interpretiraju se i sadržina i forma umetničkih dela radi rekonstruisanja njihovog »pogleda na svet«, »vizije sveta«, ili »slike sveta«, pa se ispituju: odnos umetnosti i drugih simboličkih formi (mitologije, religije), odnos umetnosti i ideologije, politike (totalita rizma, demokratije), autonomija i heteronomija umet nosti, umetnički pokreti, krize umetnosti itd. Priroda fenomena umetnosti čini tradicionalne me todološke sporove u s. u. izlišnima, pošto se u istra živanjima ravnopravno primenjuju kako standardni sociološki metodi prikupljanja podataka o činjenicama
sociologija umetnosti
proizvodnje, distribucije i recepcije umetnosti (uklju čujući i statističke tehnike), tako i metodi interpretacije značenja sadržine i forme empirijski evidentiranih fe nomena, odnosno metodi razumevanja smisla različitih formi društvenosti u njihovim sublimnim otelovljenjima u umetničkim delima. Utoliko savremena s. u. nastoji da objasni genezu, strukturu i funkcije značajnih dru štvenih činjenica koje pripadaju fenomenu umetnosti, te da razume smisao različitih formi društvenosti po sredstvom interpretiranja značenja njihovih umetnič kih objektivacija. Kao što empirizam u s. u. ne mora nužno biti pozitivizam, tako ni pokušaji razumevanja »prisutnih« formi društvenosti u umetničkim delima i u institucijama umetnosti ne podrazumevaju, nužno, stanovište totaliteta. Savremena s. u. uvažava činjenicu relativne autonomije i osobenosti umetnosti, izbegava sociološki redukcionizam, odustaje od izricanja sudova 0 vrednosti umetničkih dela i svođenja vrednosti na so cijalne korelate delà, ali, s druge strane, ne gubi iz vida razlikovanje teorijsko-kritički verifikovanih vrednosti, odnosno istorijsko-kritičkih, i nevrednosti, na kojem počiva mogućnost obrazovanja ukusa. Zato s. u. pod jednaku pažnju posvećuje i tradicionalnoj umetnosti, popularnoj i masovnoj umetnosti, elitnoj umetnosti, kako velikim umetničkim delima, tako i delima kvaziumetnosti i pseudoumetnosti. Značajne rezultate u .v. u. u XX veku postigli su, iz među ostalih: Arnold Hauzer (socijalna istorija umet nosti, opšta 5. u.), Đerđ Lukač, Lisjen Goldman, Rober Eskarpi, Hans Norbert Figen, Leo Levental, Peter Birger (sociologija književnosti), Teodor Adorno (soci ologija muzike), Žan Divinjo (sociologija pozorišta), Pjer Frankastel, Hans Peter Turn (sociologija likovnih umetnosti); nezaobilazni su i radovi Valtera Benjamina. Od savremenih autora treba pomenuti Pjera Burdijea, Hauarda Bekera, Herberta Gansa, Dženet Volf, Veru Zolberg, Vendi Grisvold, Pola Di Mađa i Ričarda Petersona, kao i istraživače koji su se u okviru postdisciplinarnih studija kulture bavili tipičnim temama 5. u., poput Rejmonda Vilijamsa, Dika Hebdidža, Džona Fiska, Jen Eng, i Dženis Radvej. Novija stanovišta u s. u. ograđuju se upravo od shva tanja umetnosti kao indikativnog izraza, odnosno doku menta totaliteta, tj. od pokušaja unakrsnog dešifrovanja značenja dela i značenja »dokumentovane« društveno sti. Imajući u vidu promene u savremenom društvu, kao 1 promene u biću umetnosti, koje se prepoznaju i kao progresivno gubljenje njenih strogih granica u odnosu na druge forme estetske produkcije i ekspresije, naroči to od šezdesetih godina XX veka, zatim, preovlađujući duh postmodemizma i isticanje značaja razlika naspram
sociologija umetnosti
570
opštih, obuhvatnih okvira tradicionalnih odnosa domi nacije, u novijim pristupima ističu se novi i raznovrsni vidovi povezanosti društvenih pojava, pa i onih u kojima umetnost ima značajnu ulogu. Uz preispitivanje važenja tradicionalnih evrocentričnih i maskulinocentričnih ka tegorija umetničkog stvaralaštva i umetničkih vrednosti, otvaraju se i teme rodnih odnosa u umetnosti, »ženskog pisma«, etnoumetničkih tradicija i globalizacije, novih medija, novih formi, novih estetskih iskustava i utapa nja umetnosti u estetsko, umetnosti i ukusa kao izraza novih odnosa moći itd. To širenje predmeta zahteva da se napusti sociološki metodološi ekskluzivizam, u korist metodološke interdisciplinarnosti (kombinovanih pri stupa i stanovišta: sociologije, istorije, istorije umetno sti, etnologije, antropologije, studija kulture) i, konačno, u korist »metodološkog anarhizma«. Tako je s. w., posle početne faze teorijske i metodološke neodređenosti i po sle jedva izborene, a ponegde i odmakle institucionali zacije i profesionalizacije, paradoksalno, prinuđena da se postepeno odriče svog teorijsko-metodološkog »su vereniteta«, radi same stvari kojoj je posvećena. O umetnost D. Žunić sociologija, egzistencijalistička [sociologija iskust va}. Deskriptivna sociologija koja proučava ljudsko iskustvo u svetu u svim fenomenološkim aspektima (Džek Daglas, Džon Džonson). Njen osnovni predmet jepersonalno iskustvo socijalnogrkaraktera, uključujući svakodnevni život, odnosno tzv. privatna iskustva (kao što su osećanja, misli i delanja prosečnog čoveka). E. s. započinje izučavanjem određenog društvenog, tj. situacionog iskustva pojedinaca, a tek potom konstruiše po tencijalno teorijsko objašnjenje tog života. To izučavanje kreće od pitanja značajnih za svakog pojedinačnog sub jekta, dolazeći postepeno do onog što se zove društveno iskustvo uopšte, držeći se stava d aje socijalna realnost mešavina privatnog i javnog iskustva. Bez oštrih granica predmeta istraživanja, e. s. se prepliće s filozofijom egzistencije i egzistencijalističkom psihologijom. Bliska je fenomenološkoj sociologiji (Edmund Huserl, Afred Šic), etnometodologiji (Harold Garfinkel), a donekle i tzv. kognitivnoj sociologiji (Aron Sikurel). Od njih se razlikuje ignorisanjem diskursa tzv. sociološkog strukturalizma, za koji drži da zamućuje sâm predmet istraživanja i nameće primat teorijskog nad iskustvenim (esencije nad egzistencijom) u istraživanju socijalnih fenomena. E. s. se razvila u opoziciji prema racionalnom pozitivističkom objektivizmu u sociologiji, koji je zanemario lični, skriveni svet subjektivnosti, zalažući
se, iz jedne druge epistem ološke perspektive, za prevazilaženje subjekt/objekt dualizma u sociologiji, te mireći u sebi introspekciju, s jedne, i racionalne sociološke analize, s druge strane. Njen važan predmet bila su i ostala upravo osećanja kao takva, ali pretežno ona koja se javljaju u okviru socijalnih interakcija, dak le, emocije koje se vežu za jezik, za psihopatološke, odnosno socijalnopatološke fenomene, kao i za svakod nevne navike ljudi. E. s. se oslanja na saznanja stečena sledećim metodima, koje koristi odvojeno ili u međusobnim kom binacijama: (1) introspekcija (analizom subjektivnog iskustva ispitanika); (2) samoposmatranje (analizom svakodnevnog socijalnog iskustva individue u interak ciji s drugima) i (3) sistematske ili manje kontrolisane forme posmatranja socijalnih interakcija u raznim oblastima života. O egzistencijalizam O etnometođologija O sociologija, fenomenološka P. Opalić sociologija, ekonom ska. Jedna od posebnih soci ologija u čijem su fokusu društvena određenost ekonom ske sfere društva, odnosno društveni činioci ekonom skih procesa i promena. Primenom socioloških pojmova i sociološkog pristupa (uvažavanjem društvenih »struk tura« i »sklopova«, društvenih institucija, društvenih vrednosti), u e. s. se celovito opisuju i objašnjavaju ekonomska dešavanja u sferi proizvodnje, razmene, raspodele i potrošnje. Iako je šire društveno, pa i sociološko razumevanje ekonomske sfere bilo ključno obeležje novovekovne društvene nauke (u radovima Karla M arksa, Emila Dirkema, Maksa Vebera), e. s. kao akademski izdvojena posebna sociološka disciplina nastaje u drugoj polovi ni XX veka. Veći deo tog stoleća protekao je u znaku svojevrsnog isključivanja sociologije iz proučavanja privrede i ekonomskih pojava. To je proučavanje, na osnovu prećutne »podele rada« u akademskoj (uni verzitetskoj) zajednici, bilo prepušteno ekonomskim naukama. No, pošto se stvarnost privrede i ekonomska dešavanja nisu mogla valjano objašnjavati samo po stulatima i saznanjima ekonomskih nauka, ekonomisti su povremeno sami pribegavali sociološkoj analizi ekonomskih pojava i promena (Jozef Šumpeter, Karl Polanji). Značajan teorijski doprinos vraćanju ekonom ske sfere društva u domen sociologije dao je Talkot Parsons u okviru svoje opšte teorije socijalnih sistema. Pari sons ističe da ekonomski poredak, čijem je uočavanju i uvažavanju posvećena ekonomska nauka, ne rezultira primamo iz racionalnog ponašanja pojedinaca i dejstva
571 »nevidljive ruke« (tj. tržišta) nego dz društvenog po retka zasnovanog na institucionalizovanim društvenim vrednostima i na opštim obrascima društvenog delanja koji su osobeni za moderno društvo. Pre Parsonsa, Ve ber je uočio da racionalno ekonomsko ponašanje, kao okosnica moderne ekonomske nauke, jeste jedan vid racionalnog delanja tipičnog za moderno kapitalističko društvo. U znaku Veberovog kapitalnog dela Privreda i društvo, tokom šezdesetih godina XX veka razvila se e. s. T. Parsonsa i njegovih sledbenika (Nil Smelser, Vilbert Mur). Početkom sedamdesetih započinje kritičko nadilaženje »parsonsovske« e. s„ zahvaljujući kritičkom preispitivanju funkcionalističke teorije modernizacije i jednostranih tumačenja nerazvijenosti zemalja Trećeg sveta, ali i uočavanjem protivrečnosti u razvoju najraz vijenijih zemalja Zapada. Analiziraju se temeljni svojinski odnosi, odnosi moći, dominantne društvene institu cije (državni aparati, banke, osiguravajuće kompanije) i društveni akteri koji uz pornoć tih institucija uobličavaju logiku razvoja modernih društava. Sociološkoj analizi se podvrgavaju centralne ekonomske institucije (tržište, posebno tržište radne snage), ali se ističu i netržišni ob lici regulacije ekonomskih kretanja (običajna regulacija, uloga socijalnih mreža i si.). Devedesetih godina XX veka e. s. je u znaku »nove paradigme« (Mark Granoveter, Ričard Svedberg) koja podrazumeva izučavanja suštinskih dešavanja u eko nomskoj sferi društva, ali na teorijski i istraživački drugačiji način od onog koji praktikuju ekonomisti. U ekonomskoj sferi sociolog nalazi »društvene aktere« a ne samo uže shvaćene »ekonomske subjekte« (kupce, prodavce, proizvođače, vlasnike kapitala, preduzeća). Delatnost društvenih aktera od značaja za ekonomska dešavanja nije samo ekonomska, ekonomski racio nalna nego i ona neekonomska, pod uticajem različitih interesa i društvenih vrednosti. Rezultanta delanja ak tera u ekonomskoj sferi nije nužno »ravnoteža« nego su to i sukobljavanja i poremećaji. Prevazilaženje tih poremećaja podrazumeva tržišnu ali i netržišnu regu laciju, delanja mnogih institucija, nosilaca moći, te su upravo delanja i odnosi tih aktera moći u središtu inte resovanja savremene e. s. 3 ekonomija O sociologija rada S. Bolćić so cio lo g ija , fen om en ološk a. Sociološka struja mišljenja nastala pod uticajem onih orijentacija u gnoseologiji koje smatraju da predmete saznanja sačinjavaju po jave ilifenomeni. Pri tom, »fenomen« može imati različita značenja: zbivanje, za razliku od stvari; očitovanje u svesti nečega izvan nje, a što je »po sebi« nepoznato; neposred
sociologija, fenomenološka
nu pojavu ili pokazivanje nečega u čulnom iskustvu; ono što se nije potpuno pokazalo u neposrednoj pojavi nego se tek najavilo i naznačilo. Koren fenomenalizma nalazi se još u Platonovom razlikovanju čulnog, pojavnog sveta i sveta ideja, ali se kao celovito saznaj noteorijsko stanovište razvija tek kod Imanuela Kanta, utemeljujući se na njegovom specifično protumačenom razlikovanju sveta »fenomenona« i sveta »noumenona«. Ograničavajući izvore i domete ljudskog saznanja na iskustvo, Kant je odricao mogućnost saznavanja »stvari po sebi«. O svetu noumenona ne može se ništa znati nezavisno od saznajnih moći subjekta, iskazanih preko apriornih predstava (prostor i vreme) i kategorija (tri kvantiteta, tri kvaliteta, tri relacije i tri modaliteta), kao subjektivnih oblika s objektivnim važenjem unutar ljud ske svesti. Kant je kritičan i prema racionalizmu i prema empirizmu. Nedostatak racionalizma on vidi u tome što ovaj, i pre nego što istraži izvore i moć saznanja, dogmat ski tvrdi daje razum jedini ili presudni osnov saznanja. S druge strane, slabost empirizma proizlazi iz njegovog nekritičkog uverenja da se saznanje zasniva isključivo na iskustvu, pri čemu se'otklanja svaka stvaralačka aktivnost i uloga subjekta. Za Kanta je saznanje neka vrsta sinteze objekta i subjekta: objekt daje »sadržaj« saznanju, tj. ono šta se saznaje, a subjekt daje »oblik« saznanju, tj. ono kako se saznaje. U tome se ogleda njegov »kopemikanski obrt« - objekt prestaje da ima ulogu nepokretnog središta oko kojeg »kruži« subjekt, nastojeći da ga sazna onakvog kakav on jeste, nezavisno od subjekta, dok subjekt dospeva u središte saznajnog procesa. Kant smatra da prvu saznajnu sintezu čini poveziva nje osetâ u opažaje, što se postiže pomoću predstava o prostoru i vremenu izvan kojih se ne može ništa čulno doživeti, što znači da tek oni čine iskustvo mogućim. Ali prostor i vreme nisu svojstva samih stvari, nego naši sub jektivni uslovi doživljavanja predmeta. Pomoću mišljenja razum sređuje sadržaje opažanja, stvarajući sudove i kate gorije (njih dvanaest), koji takođe nisu svojstvo stvari po sebi nego subjektivni oblici koji čine mogućim iskustvo. Krećući se u granicama čistog teorijskog uma, nužno se ostaje na području pojavnog sveta, s ovu stranu iskustva. »Čistom umu« je nepoznat i principijelno nesaznatljiv transcendentni svet. Za razliku od teorijskog uma, koji je ograničen saznajnim moćima, »praktični um« ulazi u svet noumenona. Sloboda volje, besmrtnost duše i biće boga ne mogu nikada biti predmet znanja, jer se ne mogu čulno iskusiti, pa ih stoga ne može dokazati teoretski um nego mogu biti samo stvar uverenja, tj. etičkog odnošenja. Na tome se zasniva Kantov »kategorički imperativ«: radi tako da maksima tvoga voljnog delovanja postane opšti
sociologija, fenomenološka prirodni zakon. Glavni predstavnici fenomenološke filo zofije posle Kanta bili su Edmund Huserl i Maks Šeler. Inspirišući se takvom filozofijom,/ 5. je prvenstveno usmerena na pobijanje glavnih pretpostavki pozitivizma. Insistira se na činjenici da se predmeti prirodnih i društvenih nauka bitno razlikuju, a isto tako i metodi. Čovek ima svest, a njegov svet je svet značenja, namera, smisla. On ne reaguje automatski na spoljne nadražaje nego dela na osnovu subjektivnog značenja koje pridaje svojim postupcima i postupcima drugih ljudi. Iz toga sle di da sociolog mora da otkrije ta značenja da bi shvatio delovanje. A otkrivanje značenja mora se zasnivati na interpretaciji i intuiciji. Zato se fenomenološki pristup označava kao »interpretativna sociologija«. Za razliku od pozitivista, koji čoveka vide kao biće koje pasivno reaguje na spoljašnje podsticaje,/ s. vidi čoveka kao ak tivnog stvaraoca vlastitog društva: u interakciji s drugima, čovek stvara vlastita značenja i konstruiše vlastitu stvar nost, upravljajući prema tome i vlastito delovanje. Fenomenološki orijentisani sociolozi smatraju daje društveni svet subjektivna konstrukcija. Nema nijedne društvene pojave koja bi se mogla istraživati »objek tivno«, nezavisno od značenja koja joj pridaju društveni akteri. Na primer, samoubistvo se ne može proučavati nezavisno od saznanja i interpretacije onih koji s tim činom ili događajem dolaze u dodir. Ono je konstrukcija društvenih aktera, pa je pravo pitanje koje sociolog sebi mora da postavi kako se jedna neprirodna smrt kategoriše kao samoubistvo. Naime, ljudi koji su službeno zaduženi da se bave samoubistvom imaju nèke svoje zdravorazumske »teorije« o tome, pa ako se informacije o pokojniku slažu s tim zamislima, onda će njegovu smrt verovatno okarakterisati kao samoubistvo. Samoubistvo se, dakle, može shvatiti kao interpretacija koja je pridodata nekom događaju, interpretacija koja potiče od brojnih unapred prihvaćenih pretpostavki. Takvo stanovište ima bitne po sledice po istraživanja koja službene statistike o samoubistvima uzimaju kao »činjenice« i nastoje da protumače njihov uzrok. Naučnici koji traže objašnjenje samoubistva u društvenoj sredini ili društvenom stanju pokojnika možda naprosto otkrivaju i eksplicitno izražavaju unapred prihvaćene pretpostavke službenih lica koja se bave samoubistvom. Nešto slično se može reći i za istraživanje delinkvencije ili kriminala. Sociolozi koji shvataju zločin i samoubistvo kao bilo šta osim kao konstrukciju značenja nameću vlastitu stvarnost društvenom svetu i iskrivljuju upravo onu stvarnost koju nastoje da razumeju. Stoga \&iieposredno posmatranje svakidašnje aktivnosti naj prikladnije, ako ne i jedino sredstvo da se stekne valjano znanje o društvenom svetu. Međutim, time se problem, koji je možda dobro postavljen, ipak ne rešava: posmatrač
572 i dalje može da vidi društveni svet samo svojim očima, a to je takođe jedan od oblika interpretacije i nije nikakva garancija da su takva saznanja valjana. Posebnu struju u okviru fenomenološkog pristupa predstavlja etnometođologija. Ona se bavi razmatranjem metoda i postupaka kojima se služe članovi društva da bi konstruisali i protumačili svoj društveni svet i dali mu smisao. Etnometodolozi se takođe oslanjaju na tradiciju fenomenološke filozofije, a za svoga preteču uzimaju Alfreda Sica. Ovde se polazi od pretpostavke da društvo postoji samo utoliko ukoliko njegovi članovi percipiraju njegovo postojanje. Za razliku od drugih socioloških ori jentacija, etnometodolozi odbacuju uverenje da postoji neki objektivni društveni poredak. Umesto toga, oni po laze od pretpostavke da se članovima društva život čini uređenim. Taj privid poretka dopušta da se društveni svet opiše i objasni, te tako svojim članovima postane saznatljiv, razložan, razumljiv i »protumačen«. Metodi i postupci tumačenja, kojima se članovi služe da bi stvorili osećaj poretka, predmet su metodoloških istraživanja. Etnometodolozi ističu da se pripadnici društva služe »dokumentarnom metodom« da bi otkrili smisao društvenog sveta, protumačili ga i dali mu privid reda. Dokumentarni metod neki stvarni fenomen tretira kao »dokument« nečega što upućuje na postojanje pret postavljenog temeljnog obrasca. Ne samo da se temeljni obrazac izvodi na osnovu individualnih dokumentarnih podataka nego se ti individualni dokumentarni podaci, sa svoje strane, tumače na osnovu onoga što je »poznato« o temeljnom obrascu: jedno služi za razradu drugog. Na taj način se određeni primeri obrasca i sâm obrazac uza jamno podupiru i služe da jedan drugoga prošire. Upotrebom dokum entarnog m etoda konstruiše se društveni svet, a isto tako i identifikuje, opisuje i objašnjava. Pošto je neki primer shvaćen kao »odraz« temeljnog obrasca (i obrnuto), dokumentarni metod se može shvatiti kao »reflektivni«. Ceo društveni svet je, dakle, u biti reflektivan. Budući da članovi društva konstruišu i izvode svoj vlastiti svet, umesto da on njih oblikuje, za sociološko istraživanje je veoma bitan pojam »indeksiranosti«, shvaćen kao sud o bilo kojem predmetu ili aktivnosti koji je izveden iz njegovog konteksta. Sud pripadnika društva o onome šta se događa ili traje zavisi od toga kako oni interpretiraju kontekst neke aktivno sti, pa su njihovo razumevanje i prosuđivanje indeksni: oni imaju smisla samo u određenim okvirima zbivanja. Svaka interpretacija, objašnjenje ili prosuđivanje članova društva u svakodnevnom životu stvara se u odnosu na neku određenu situaciju ili okolnost, pa je zadatak soci ologije da objasni metode i procedure prosuđivanja koji ma se članovi služe da bi konstruisali svoj društveni svet.
573 Upravo je u tome zakazala »konvencionalna« sociologija, čiji se metodi ne razlikuju suštinski od onih kojima se članovi društva služe u svakodnevnom životu. Kritičari etnometodologije ukazivali su na to da se ovde zanemaruje činjenica da ljudi u svojim postupcima slede neke praktične ciljeve i interese, a isto tako i okol nost da u društvu postoji objektivni poredak moći koji određuje ljudsko ponašanje. Čak i daje reč samo o »pri vidu poretka«, on je već jedna objektivna činjenica koja se mora uvažavati i kao takva istraživati. 5 etnometođologija O konstruktivizam 3 sociologija, interpretativna M. Tripković sociologija, form alna. Mada se međusobno raz likuju, pristalicama ovog sociološkog pravca zajedničko je nastojanje da predmet proučavanja sociologije strogo odvoje od predmeta proučavanja drugih društvenih nau ka. Prema njihovom mišljenju, to se može postići raz dvajanjemformalne i sadržajne strane društvenih pojava. Sadržajnu stranu proučavaju posebne društvene nauke, dok se sociologija bavi društvenim oblicima iliJ'onnama, posmatranim kao vanistorijske i vanprostome kategorije. Ovde se sociologija rado upoređuje s geometrijom, pa - kao što geometrija izučava oblike raznih tela nezavi sno od njihovog sadržaja - tako i sociologija, shvaćena kao »geometrija društvenih oblika«, izučava pre svega društvene forme (otuda i naziv škole), a tek potom i nji hove sadržaje (tvorevine i procese), koje prevashodno proučavaju posebne društvene nauke. Glavni predstavnici ove škole bili su Ferdinand Tenies, Georg Zimel, Leopold fon Vize i Edvard Ros. Ferdinand Tenies je određivao sociologiju kao nauku o društvenim činjenicama koje čine zajednički život lju di. Tako zamišljena opšta sociologija ima tri dela: nauku 0 zajedničkom životu kao takvom, nauku o društvenoj duši i specijalnu sociologiju, koja opet može biti »čista« 1»primenjena«. Zadatak čiste sociologije je da odredi os novne teorijske pojmove koji se posmatraju statički, dok je zadatak primenjene sociologije da te pojave posmatra dinamički. U okviru čiste sociologije, Tenies razlikuje tri osnovne vrste pojmova: društvena bića ili tvorevine, društvene vrednosti i društvene norme. Društvena bića čine društveni odnosi, društvene skupine i udruženja; društvene vrednosti, kao realni ili idealni predmeti koje ljudi odobravaju i cene, mogu biti ekonomske, političke i duhovno-moralne; dok društvene norme, kao opšta pravi la ponašanja, sačinjavaju poredak, pravo i moral. Tenies smatra da su sve pojave u društvu nastale društvenim delovanjem ljudi, koje je svesno, razumno i voljno. Volja može biti organska ili suštinska i izborna ili veštačka.
sociologija, formalna
Na osnovu razlikovanja ove dve vrste društvene volje, Tenies pravi i poznato razlikovanje između dve vrste društvenih skupina - zajednice i društva. Zajednica je prirodna skupina koja je nastala spontano veoma dugim razvitkom, dok se društvo stvara svesno, racionalno, planski, organizovano; u zajednici preovlađuju osećanja, ljubav, običaji, tradicija, solidarnost, prisnost, poverenje, vemost i unutrašnje snage koje je drže. U društvu, pak, preovlađuju razum, račun, sebičnost, udaljavanje ljudi, pisani propisi i spoljne sankcije; u zajednici se pojedinci stapaju u jedinstvenu celinu, dok su u društvu oni odvoje ni jedan od drugog; zajednica se temelji na krvnom srod stvu, a društvo na razmeni, trgovini i ugovoru; u zajednici je pojedinac, vezan običajima i osećanjima, utopljen u kolektiv i nema slobodu, dok je u društvu on samostalan, slobodan i sâm sebi određuje sudbinu; zajednica je primi tivna, zemljoradnička, zadružna, s narodom kao najvišim oblikom, a društvo je civilizovano, gradsko, trgovačkoindustrijsko, s malom porodicom i državom kao najvišim oblikom; zajednica je slična prirodnom organizmu, a društvo veštačkom mehanizmu. Tipičan primer zajednice je porodica, a društva - država. Za Georga Zimela se može reći d aje bio najtipičniji formalni sociolog i pravi osnivač ove orijentacije u soci ologiji. Polazeći od opšteg filozofskog shvatanja o razliko vanju oblika i sadržine i odbacujući stanovište prema ko jem sociologija treba da bude neka vrsta enciklopedije o svim duhovnim pojavama, on ističe da su predmet njenog proučavanja društveni oblici koji nastaju kao posledica međudelovanja pojedinaca, dok sadržaj društvenih oblika proučavaju ostale društvene nauke. Razdvajanje forme i sadržine nije mu, međutim, smetalo da u istraživanjima konkretnih društvenih pojava ipak zalazi i u njihovu »ma terijalnu« ili »sadržinsku« stranu. Naročito su bile uspešne njegove mikrosociološke analize dominacije (dominacija jednog čoveka, dominacija grupe i dominacija bezličnog načela) i društvenih uslova postojanja i funkcionisanja novca, na osnovu čega je izveo zaključak da društvene promene idu ka sve većoj racionalizaciji i depersonaliza ciji svih ljudskih odnosa u modernim društvima. Glavna vrednost Zimelove sociologije jesu upravo ova mikrosociološka istraživanja raznih društvenih po java: uloga broja u određivanju karaktera društvenih oblika, nadređenost i podređenost, spor i borba, tajnost i tajna udruženja, ukrštanje društvenih krugova, društveni prostor, siromaštvo i siromasi, samoodržanje društvenih skupina, religija, individualnost i društvenost i si. U te orijskom pogledu, on je bio prvi koji je dosledno izveo razliku između društvenih oblika i njihove sadržine, nastojeći da na tom razlikovanju utemelji i postojanje so ciologije kao najopštije društvene nauke, mada je i sâm
sociologija, form alna
574
bio svestan da svako produbljenije istraživanje društvenih oblika mora nužno preći u materijalno i sadržinsko ispi tivanje. Za razliku od svojih prethodnika, Leopold fon Vize je bio najsistematičniji formalni sociolog. Prema njegovom mišljenju, predmet sociologije je »društveno«, shvaćeno kao nešto što je opšte u svim društvenim pojavama. Bitna karakteristika »društvenog« jeste daje ono proces, tj. samo niz događaja u vremenu. Sociologija je posebna društvena nauka, a osobenost njenog pristupa je apstrahovanje i izd vajanje procesa udruživanja, približavanja i udaljavanja, koji karakterišu svako društveno ponašanje. To je nauka koja se bavi proučavanjem društvenih odnosa kao takvih i koja je zasnovana na pozitivističkim načelima. Osnovni pojmovi ovako definisane sociologije bili bi: društveni proces, društveni prostor, društveno rastojanje i društvena tvorevina. Društveni proces se definiše kao nešto čime se ljudi međusobno povezuju ili razdvajaju; društveni pro stor je univerzum u kojem se odigravaju društveni procesi; društveno rastojanje izražava stepen blizine ili udaljenosti u društvenom prostoru, a društvena tvorevina je mnoštvo društvenih odnosa koji su tako međusobno povezani da se u praktičnom životu shvataju kao jedinstvo. Kritičari formalizma prebacivali su ovoj školi d a je, razdvajanjem »oblika« od »sadržine« i prenaglašavanjem značaja prvog na račun drugog, pojam društvenog oblika suviše proširila; da je, zatim, sâm pojam društvene po jave, kao posledice međusobnih delovanja (interakcije) pojedinaca, suviše psihologistički i individualistički određen, kao i d a je mnoge pojave koje su specifične za određena konkretnoistorijska društva proglasila opštim i zajedničkim, posmatrajući ih kao vanvremene i apri orne. - pojava, društvena
M. Tripković
sociologija, industrijska. Posebna oblast sociologije koja proučava industriju, njene tvorevine i njen odnos prema širem društvu. Naziv i. s. koristi se i za celovitije izučavanje modernog rada, ne nužno samo onog u oblasti industrije, kao što je nalagala početna tradicija u razvoju sociologije rada. Delbert Miler i Vilijam Form, pisci prvog univerzitetskog udžbenika iz i. s. (Indus trijska sociologija, 1951 ) isticali su da i. s. nastaje primenom metoda i pojmova opšte sociologije u području odnosa u radu, u proučavanju radnih grupa, uloga koje ljudi imaju u radu, socijalne organizacije »pogonskog društva«. U takvo celovitije izučavanje modernog rada upuštaju se i mnogi savremeni autori (u Velikoj Brita niji i SAD), iako zadržavaju naziv i. s. Pojedini autori (Robert Djubin) vide./, s. primamo kao disciplinu koja
se bavi tzv. industrijskim odnosima, tj. društvenim od nosima zaposlenih i poslodavaca, kolektivnim prego varanjem, konfliktima u radu i njihovim razrešavanjem, sindikatima i njihovim delovanjem i tzv. industrijskom demokratijom. 3 sociologija rada 3 sociologija, ekonomska S. Bolčić sociologija, interpretativna. Skupina teorijskih pravaca koja osnovnim zadatkom sociološke analize smatra interpretaciju (tumačenje) značenja ljudskog delanja. Celokupna društvena stvarnost je unapred interpretirana utoliko što se konstituiše i oblikuje tek kao ishod tumačenja koje primenjuju društveni akteri. Suprotstavljajući se dirkemovskoj ideji da su društvene činjenice nezavisne od ciljeva i namera aktera, i. s. kao polaznu tačku uzima Veberovu definiciju društvenog delanja kao delanja kojem akteri pridaju subjektivno značenje i čiji se tok orijentiše prema delanju drugih aktera. Najznačajniji predstavnici i. s. su simbolički interakcionizam, fenomenološka sociologija i etnometodologija; od filozofskih struja najrelevantnije su hermeneutika, strukturalizam i egzistencijalizam. Posebne varijante i. s. se među sobom znatno razlikuju u nizu bitnih tačaka, uključujući i pitanje da l i j e razumevanje značenja kojih se pridržavaju sami akteri dovoljno za opis i objašnjenje društvenog delanja. Većina au tora smatra da treba ići dalje od laičkih značenja, ali u sociološkom objašnjenju ne izgubiti vezu s njima. I. s. nastoji da sociologiju utemelji kao nepozitivističku nauku koja uvažava autonomiju, kompetenciju i krea tivnost aktera u oblikovanju društvenog sveta i ne traga za determinističkim zakonima u društvenoj stvarnosti. U savremenoj sociologiji i.s. svemanje predstavlja zasebnu i specijalizovanu školu mišljenja, pošto je niz njenih ideja, naročito konstitutivna uloga značenja ak tera, postao zajednička svojina sociologije kao disci pline. U novije vreme dolazi do sintetičkih pokušaja da se uvidi i. s. spoje s funkcionalnim i strukturalnim objašnjenjima (Entoni Gidens, Pjer Burdije) ili uklope u teoriju komunikativnog delanja (Jirgen Habermas). Kritike i.s. najčešće se odnose na njen relativizam, subjektivizam i preuveličavanje akterove nezavisnosti od strukturalnih ograničenja. - etnometodologija - simbolički interakcionizam - sociologija, fenomenološka I. Spasić sociologija, istorijska. Disciplina koja koristi opšti referentni okvir, objašnjavalačke modele i istraživačke tehnike sociologije u istraživanju istorijskih društava,
575 njihovih struktura, razvojnih pravaca i društvenih po java. Iako sve glavne elemente /. s. nalazimo još kod Maksa Vebera, sama disciplina obrazovala se krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina XX veka. Tokom osamdesetih godina ona beleži brz uspon, naročito u SAD, a tokom devedesetih godina postaje jedna od najuglednijih socioloških disciplina. Najpoznatiji pisci iz ove oblasti su: Barington Mur, Rajnhard Bendiks, Čarls Tili, Edvard Tompson, Filip Abrams, Teda Skokpol, Imanuel Volerstin, Peri Anderson, Erik Hobsbaum, Denis Srnit, Majki Man i dr. Predmetni raspon i. s. obuhvata više vrsta istraživanja. (1) Preispitivanje sociološke teorije u svetlu istorijskih činjenica. Os novni cilj ovakvih dela je da se ispita neka sociološka teorija tako što će se suočiti s drugačijim istorijskim sklopom od onog iz kojeg je prvobitno izvedena. (2) Ispitivanje istorijske pojave u svetlu sociološke te orije. U ovakvom pristupu cilj nije ispitivanje neke teorije već njeno korišćenje kao objašnjavalačkog okvira za istorijske činjenice. Katkad sociolog može da koristi i više različitih teorijskih modela ili metoda u objašnjenju. (3) Ispitivanje neke sociološke pojave istraživanjem njene istorije. Ovaj pristup je naročito pogodan za ispitivanje složenih pojava, kao što je moć. (4) Uporednoistorijsko istraživanje neke sociološke pojave. Dok je u prethodnom pristupu prednost data istoriji, ovde je data poređenju. Naime, sociološka po java (poput revolucije) može, u različitim vremenima i na različitim mestima, da ima više pojavnih oblika, čijim se poređenjem utvrđuju tzv. uzročne pravilno sti (eng. causal regularities). Préma načinu poređenja, ovaj četvrti pristup može da se podeli na: (a) istraživanja u kojima se koristi individualizujuće poređenje (individuctlizing comparison)\ pojava ima jedan oblik koji proučavamo na najvažnijem primerku; (b) istraživanja u kojima se koristi univerzalizujuće poređenje (univerzalizing comparison); pojava ima jedan oblik koji razma tramo na svim značajnim primercima; (c) istraživanja u kojima se koristi generalizujuće poređenje (genera lis ing comparison)\ pojava ima više oblika, a mi je razmatramo na svim primercima; (d) istraživanja u ko jim a se koristi obuhvatajuće poređenje (inclusive comparison); pojava ima više oblika, a m ije izučavamo na zajedničkom primeru; najzad, (e) istraživanja opštih društvenih struktura u vremenskoj ravni; u okviru ovog podpristupa prisutna su četiri ugla posmatranja: svetsko-istorijski (nastoji da iznađe logički ili hronološki redosled tipova globalnih društvenih sistema); svetsko-sistemski (nastoji da opiše suštinske veze unutar najvećih društvenih struktura); makroistorijski (unutar datog svetskog sistema pronalaze se i opisuju velike
sociologija, klinička strukture - države, regionalni načini proizvodnje, aso cijacije, kompanije, armije itd, kao t procesi proletarizacije, urbanizacije, akumulacije kapitala, državotvorstvo, birokratizacija itd.); mikroistorijski (pojedinci i grupe se sagledavaju kao deo navedenih struktura i procesa, dakle »analitički«, a ne »hermeneutički«). O istorija O istorija, društvena 5. Antonić
sociologija, klinička. Sociološka disciplina koja se oslanja na kliničko posmatranje pojedinaca, društvenih grupa i društva u celini. U metodološkom pogledu ona se oslanja na objektivno i brižljivo isplanirano posmatranje sa učestvovanjem i kritičko procenjivanje društvenih pojava, u cilju dolaženja do saznanja o spontanim so cijalnim reakcijama i potencijalnim uticajem na njih, pre svega, iz subjektivne perspektive pojedinih članova društva. Pre nego što odredi problem koji će posmatrati, k. s. precizno formuliše, tačnije, definiše proces dijagnostikovanja društvenog problema i, eventualno, predviđa po stupak njegovog definisanja iz ugla pojedinca. Problemi koje ona izučava proizlaze obično iz važnosti koju oni imaju za društvo u celini, ponekad i iz njihovog značaja u postojećim društvenim teorijama, ali, svakako, i iz njihovog značaja u svakodnevnom životu tzv. običnih ljudi. Drugim recima, problem koji proučava klinički sociolog mora da ima i društveni značaj i individualnu životnu specifičnu težinu. Pri tom, on podjednako ko risti kontrolisane i nekontrolisane metode posmatranja, ali i druge metode istraživanja u kojima se naglašavaju posmatranja spontanog društvenog ponašanja pojedi naca u specijalnim ili običnim životnim situacijama. Ti metodi polaze od implicitnog stava da za razumevanje društvenog problema nije dovoljno samo poznavanje socijalne grupe i kulture nego i pojedinih ličnosti i nji hovog neposrednog reagovanja u ispitivanoj situaciji, u svom bogatstvu i višeslojnosti ponašanja pojedinaca. K. s. je na putu da prevaziđe nedostatke istraživanja ograničenih na određene teorije. Kao što su psihološke činjenice u psihoanalizi postale dostupnije metodom slobodnih asocijacija ispitanika, tako se pretpostav lja da će i u k. s., pre svega, primenom studija slučaja (eng. case study), i same socijalne činjenice postati očiglednije, naročito u kvalitativnom (intrasubjektivnom) smislu, posebno kada su u pitanju devijantni ili socijalnopatološki fenomeni. No, k- s. je spremna da se bavi svim fenomenima u društvu koji važe za nepredvidive, nejasne, marginalne, banalne ili neprimetne. Upravo zbog toga, činjenice koje ona otkrije mogu da posluže kao građa za drugačije
sociologija, klinička
576
generalizacije u sociološkoj nauci od onih vladajućih. Kliničkim metodima služili su se mislioci i ranije, bili toga svesni ili ne, kao što su, recimo, Nikolo Makijaveli, Vilfredo Pareto i mnogi drugi, posebno etnometodolo zi (Harold Garfinkel), te fenomenološki (Alfred Šic) i egzistencijalistički (Džek Daglas) orijentisani istraživači društvenih pojava. Nezaobilazan podsticaj k. s. dali su i psihijatar Sigmund Frojd (u socijalnoj antropologiji), pravnik Oliver Holms (u sociologiji prava) i novinari L. Stivens i Vilijam Vajt (u sociologiji rada, odnosno sociologiji grada). 3 etnometođologija O sociologija, egzistencijalistička O sociologija, fenomenološka P. Opalić sociologija, matematička. Označava preovladavajuću upotrebu kvantitativnog pristupa u sociologiji, a najviši stepen svoje razvijenosti vidi u formalizovanju znanja pomoću modela. Veruje se da će sociologija, kao matematizovana humanistička nauka, pomoću pravog meto da, u svojim istraživanjima doseći egzaktnost prirodnih nauka, spajajući »spekulativnu smelost sa egzaktnošću empirijskog proveravanja«. Do bržeg razvoja m. s. u ovom smislu dolazi nakon Drugog svetskog rata, a od pedesetih godina XX veka intenzivno se uopštavaju dotadašnja saznanja, donose ocene o njihovoj vrednosti i razmatraju mogućnosti daljeg razvoja složenih postupaka kvantitativne ana lize u proučavanju društvenih pojava. Iz tih saznanja proizlazi da je jedan pravac u matematizaciji društvenih nauka proizašao iz anketnih, a drugi iz eksperimentalnih istraživanja, posebno u oblasti malih grupa. Uz uvažavanje prednosti koje pruža matematika (preciznost istraživanja i moć dedukovanja), treba primetiti da se razvoj formalizacije kretao u onom okviru socijalnopsihološke teorije u kojoj je prisutan menadžerski odnos prema društvu i pojedincu, izražen kako u izboru društvenog okvira istraživanja, tako i u pogledu problema koji se razmatraju. Proučavanje različitih društvenih oblika (kao što su grupe i orga nizacije) i pojedinaca sa stanovišta uslova ravnoteže i prilagođavanja čine najveći deo istraživačke prakse koja uvodi precizne postupke. I ma koliko da su izvori podataka koji se koriste i njihov sadržaj raznoliki, ana liza formalnih organizacija ili agregatskog ponašanja pojedinaca ne povezuje se sa ispitivanjem osnovnih pretpostavki globalnog sistema i mogućnošću njegove promene. Prilagođavanje u njegovim okvirima ostaje trajna tema. Prema mišljenju Džejmsa Kolmana, jednog od najistaknutijih predstavnika matematičke struje u so ciologiji, nijedna od pomenutih orijentacija ne samo da
nije sociološki rad nego ne daje ni osnov za proučavanje društvene organizacije ili društvenog sistema. Razloge ovom stanju on vidi u nedostacima sociološke teorije koja se malo bavi društvenim procesima kao osnovom za razvijanje odgovarajućih matematičkih postupaka. »Ono što među mnogim sociolozima prolazi kao te orija nije ništa drugo do klasifikacija, razvijanje kategorija pomoću kojih se mogu opisati socijalna organi zacija ili uloge«, piše Kolman. Stoga i nema mesta ozbiljnom prigovoru da matematički rad u društvenim istraživanjim a pokazuje premalo interesovanja za društvenu dinamiku, ako i sama m. s. ima isti nedosta tak. Budući da se u kvantifikaciji izražava određena mera preciznosti naučnog saznanja radi povećanja mogućnosti njegovog proveravanja, a samim tim i objektivnosti, sasvim je prirodno što se u okviru drugih teorijskih orjentacija radilo na kvantifikaciji društvenih pojava i na njihovoj kvantitativnoj analizi sa manje ili više uspeha. Tome nije odoleo ni Maks Veber. U okviru stanovišta Karla Marksa, odnos prema kvantifikaciji društvenih pojava i njihovoj kvantitativnoj analizi ispoljiće se u primeni tih postupaka na proučavanje nastanka, funkcionisanja i istorijskog karaktera kapitalističkih društvenih odnosa. 2 kvantofrenija O metod, kvantitativni M. Bogdanović sociologija, psihijatrijska [sociologija mentalnih poremećaja}. Posebna sociologija koja izučava socijal ni kontekst nastanka, specifičnosti i lečenja psihičkih poremećaja, kao i sve relevantne socijalne aspekte psihičkih oboljenja, kao što su proces strukturisanja duševnog poremećaja, sociologija duševne bolesti i psi hijatrijskih institucija uopšte. P s. je teško odvojiva od socijalne psihijatrije koja se bavi etiologijom, dijagno zom, terapijom i sprečavanjem najraširenijih psihičkih poremećaja. P. s. se interesuje za socijalni status i ulogu duševnog bolesnika, društveni položaj i ulogu psihijatra, kao i za tzv. sociologiju psihijatrijskog znanja kao dela soci ologije saznanja, posebno onog koji se tiče problema definisanja i socijalnog strukturisanja norm alnog i patološkog. Kao integralan deo sociologije devijacija, ona ispituje tzv. karijeru duševnog bolesnika, tj. sve one socijalne činioce koji utiču na društveno strukturisanje pojma psihijatrijskog pacijenta, koji medicina uzima zdravo za gotovo. Srodna je, po svojoj epistemologiji, medicinskoj sociologiji, ali se od nje razlikuje po svom glavnom predmetu izučavanja: u prvom slučaju su to pretežno somatska, a u drugom psihička oboljenja.
577 U sociološkom objašnjenju psihijatrijskih kategori ja i problema p. s. se oslanja na teoriju anomije Emila Dirkema i Edvina Lemerta, i to na primerima definisanja samoubistva, odnosno anomičnosti, kao izrazu stepena integrisanosti društva, odnosno raskoraka između kulturno definisanih ciljeva i realnih mogućnosti da se ciljevi realizuju. Robert Merton, inače, govori o pet ob lika anomičnosti - konformizmu, inovaciji, ritualizmu, povlačenju i pobuni - pri čemu se na duševnog bole snika uglavnom odnosi mehanizam povlačenja (retretizam), te eventualno ritualizam i pobuna, i to više kao individualni činovi. I Talkot Parsons smatra retretizam karakterističnim za devijaciju duševno obolelog, ali naglašava socijalnu ulogu duševnog bolesnika, čiji je krajnji cilj očuvanje ravnoteže socijalnog sistema i uobičajenih interpersonalnih relacija, pogotovo ako su ove ambivalentne ili imaju prisilan karakter. Društvena korist od duševnih bolesnika, po Parsonsovom mišljenju, jeste to što oni na svoj način kanališu stvaranje drugih oblika devijacija, kao što su kriminal ili dezorganizacije društvenih za jednica. S druge strane, predstavnici simboličkog ili socijal nog interakcionizma (Margaret Mid, Čarls Kuli, Džon Djui) sagledavaju duševni poremećaj kao socijalnu devijaciju unutar značenja simboličke interakcije, tj. kao reakciju društva na primarnu devijaciju na loše psihičko osećanje u duševnom poremećaju. Lemert sm atra da primarna devijacija može da bude izraz fizioloških ili psiholoških odstupanja od prošeka, ali je sekundama devijacija, i kad je duševni poremećaj u pitanju, uvek društvena i predstavlja etiketu koja nosi naziv »duševna bolest«. 1 Lemert i Merton negiraju bilo kakav specifičan kvalitet duševno poremećenog doživljaja sveta po sebi. Tomas Šef u knjizi Biti duševno poremećen čovek. Sociološka teorija (1967), svestan da se njegovo razmi šljanje odnosi na neke aspekte psihičkih poremećaja koji zanemaruju individualni kontekst oboljenja, nudi devet bazičnih principa sociološkog razumevanja duševnog poremećaja: ( 1) duševni poremećaj se odnosi na kršenje različitih socijalnih pravila; (2) veći deo nepoštovanja tih pravila ostaje društveno nezapažen; (3) u određenom trenutku kršenje socijalnih pravila se stabilizuje i prelazi u karijeru duševnog bolesnika; (4) predstava o duševno poremećenom (tzv. luđaci, shizofrenici i si.) stiče se u društvu još u ranom detinjstvu; (5) stereotipna slika o duševnom bolesniku stečena u detinjstvu kasnije se teško menja; (6) jednom prihvaćenu ulogu duševnog bolesnika društvo obilato potkrepljuje; (7) jednom etiketirani duševni bolesnik kažnjava se ako pokuša da
sociologija, psihijatrijska
se vrati ranijim socijalnim ulogama; (8) spolja preuzeta uloga duševnog bolesnika podrazumeva da se pojedinac i oseća duševno poremećen, i (9) na kraju, od društva označen kao poremećen, duševno oboleli introjektuje sliku društva o sebi i ona postaje njegov identitet. I antipsihijatar Tomas Sas smatra daje duševna bolest socijalna etiketa, da ona objektivno i ne postoji, daje reč o »mitu o duševnoj bolesti«, kao što se i zove njegova najpoznatija knjiga (1961). Sas smatra da se sumanutost, to ključno obeležje duševne bolesti, ne može organski objasniti i d aje neraskidivo vezana za društveni kon tekst nastanka. Uistinu postoje, po njegovom mišljenju, samo problemi življenja (eng. problems ojliving). Shva tanje Eriha Froma (inače, u ovom pogledu srodno sta vovima Herberta Markuzea i Igora Karuza, kao i doaje na sipske socijalne patologije Vladimira Jakovljevlća) je integrativno. Reč je o objedinjenju psihičkog (psiho analitičkog) i sociološkog (marksističkog) pristupa du ševnom poremećaju, koji se shvata kao odstupanje od optimuma ispunjenja ljudskih potencija (neotuđenih potreba ili potreba za samoaktualizacijom) u određenoj društvenoj situaciji, u korist potiskivanja ili regresije, a u eksploatatorskom interesu vladajućih slojeva društva. Kao i antipsihijatri (Ronald Leng, Dejvid Kuper), i neki naši teoretičari koji su raspravljali o ovom problemu (Vladeta Jerotić) sagledavaju i pozitivnu, tj. dijalektičnu stranu duševnih poremećaja, njen stvaralački kapacitet - u umetnosti, npr. U antropološkom razum evanju duševnih poremećaja, Žorž Devre smatra daje čovek u tzv. civilizovanoj sredini (u kontrastu tzv. primitivnom društvu) izložen preteranoj instrumentalizaciji i posre dovanju u zadovoljavanju sopstvenih ljudskih potreba, što ga tera da živi u fiktivnoj stvarnosti, bez neposred nog kontakta s ljudima i prirodom, provocirajući u sebi neku vrstu društveno izazvanog shizofrenog doživljaja sveta i sebe. Što se tiče izučavanja stavova prema duševno po remećenom čoveku, mora se imati na umu da, kao i svaki stav, i ova vrsta stavova ima svoju saznajnu, osećajnu i delatnu komponentu, da imaju predznak (pozitivan ili nega tivan) i da se u određenom momentu mogu strukturisati preko stereotipa u predrasude o duševno obolelim. Za merenje ovih vrsta stavova najčešće se koriste skale koje ispitu ju valencu stava prema duševnom bolesniku, semantički diferencijal, kao i upitnici (sa otvorenim ili zatvorenim pitanjima) koji se koriste za detaljnije ispitivanje pojedinih obeležja stavova prema psihijatrijskim pacijentima. Uopšte govoreći, ranije je stav prema duševnim bo lesnicima bio negativniji, ispunjen strahom, nepoverenjem, pa i mržnjom. Novija istraživanja, sprovedena i kod nas, pokazala su d aje stav prema duševnom bole
sociologija, psihijatrijska sniku manje negativan, naročito kod mlađih i obrazovani jih ispitanika. No, najnegativniji je prema narkomanima, a najtolerantniji prema alkoholičarima (ovaj poslednji ipak vidnije kod mlađih i manje obrazovanih ispitanika iz Beograda). I stav osoblja zaposlenog u psihijatriji je negativniji kod niže edukovanih (bolničara, npr.), što su potvrdili i drugi istraživači (Elejn Kaming i Džon Kaming). Koreni odbojnog stava ove vrste su u doživljaju duševnog bolesnika kao devijanta (onog koji krši za kone), kao neuračunjivog bolesnika (nepredvidivog ponašanja), kao žrtvenog jarca, u kojeg društvo projektuje sve svoje neljudsko i neplemenito. Koren može da bude i u doživljaju duševnog bolesnika kao nekog ko, kao što piše Dušan Kecmanović, na mefistofelovski način, društvene norme dovodi u pitanje pokazujući ko liko je čovekov um, toliko favorizovan, trošan i podložan raspadu. P. s. izučava i duševne bolnice kao društvene in stitucije, njihovu strukturu, odnose (između pacijenata i osoblja, a naročito se koncentriše na izučavanje jaza između dve osnovne socijalne grupe - hospitalizovanih pacijenata i zaposlenog personala), na neformalne grupe, zadovoljstvo lečenjem, položajem profesionalnih lica u njihovim ulogama, na mesto psihijatrijske institucije u celokupnom društvu itd. Ona proučava društvenu ulogu pacijenta u kojoj on mora da se prepusti volji lekara i osoblja, da se prilagodi njihovim očekivanjima i kućnom redu ustanove, a istovremeno treba da nastoji da postigne kritički uvid u sopstveno ponašanje i da ga promeni, u neprestanoj borbi s prihvatanjem identiteta duševno obolelog. Međutim, p. s. proučava duševnu bolnicu i kao to talitarnu ustanovu (Erving Gofman), proučavajući svet bolesnika kao svet zatočenika. Argumenti za ovakav pristup su u činjenici da se pacijenti u duševnoj bol nici diskulturiraju i uniformišu (moraju da bespogovorno prihvate bolničke norme ponašanja, oslovljavanja, odevanja, ritma življenja i si.). Nadalje, oni su, u izvesnom smislu, socijalno mortifikovani (odsečeni od ranijeg društvenog okruženja, uloga i značenja koja su u njemu imali), izolovani su, čak i kad zadrže spoljnje uloge, podvrgnuti sveopštoj unifikaciji koja započinje šokom zbog hospitalizacije, koja proizvodi traumu, pogotovo kada je u pitanju prisilna ili poluprisilna (pod snažnim pritiskom porodice) hospitalizacija. U degra daciji opšte slike o sebi, u njima počinje da slabi osećaj za moralno, za individualnu odgovornost, a javlja se i objektivno izazvan doživljaj depersonalizacije, te ak tivan, ili još češće, pasivan otpor celokupnom procesu lečenja.
578 P. s. će ubuduće imati još značajniju ulogu u izu čavanju procesa dezinstitucionalizacije i deetiketiranja psihijatrijskih pacijenata, a naročito u izučavanju smisla i efikasnosti prevencije psihičkih poremećaja. U tome će svoje mesto imati ne samo profesionalna lica u psihijatri ji i strukture zdravstvene vlasti nego i grupe građana, volonteri, nevladine organizacije, Svetska zdravstvena organizacija, kao i sve organizacije i pojedinci koji, u okviru borbe za humanizaciju međuljudskih odno sa, rade na zaštiti prava duševnih bolesnika i ljudi sa životnim problemima uopšte. O mentalni poremećaji O poremećaji psihičkih funkcija 3 psihijatrija P. Opalić
sociologizam. Radikalno epistemološko stanovište Emila Dirkema i njegovih sledbenika ii okviru Fran cuske sociološke škole, kojim je trebalo prevazići jednostranost i (međusobnu) isključivost različitih devetnaestovekovnih teorija o »odlučujućem činiocu« u objašnjenju društvenih pojava. Oprezno se oslanjajući na metodološki antiredukcionizam Ogista Konta, ko jim je u sistematizaciji naukâ »pozitivna filozofija« (potonja sociologija) zadobila sasvim povlašćeno mesto »nauke nad naukama«, Dirkem je odlučno odbio da za jedinim i presudnim uzrokom svega društvenog traga u izvandruštvenim područjima stvarnosti. Taj »lažni problem sociologije XIX veka« (Žorž Gurvič), ili - kao što se u jednom drugom idejnom kontekstu govorilo - besmislenost »teorije faktora« (G. V. Plehanov), dirkemovci su nastojali da prevaziđu čvrstim determinističkim načelom da »društvene činjenice treba da budu objašnjene društvom«. U žestokoj konkurenciji u osvajanju akademskog prostora koji bi imala da zaposedne nova sociološka nauka, u ono doba nadmetali su se međusobno različiti »izmi«: geografizam, biologijo«), ekonom/za«, rasizam, spiritual/zom itd. Svaka od tih »škola« trudila se da područje izučavanja društvenog monopolizuje s gledišta jednog od tvrdih kauzalnih objašnjenja koja su pretendovala na univerzalnu eksplikativnu moć. Najčešće se - izričito ili uvijeno - tvrdilo da sociologija kao nauka zapravo i nije potrebna, jer sve ono što bi ona htela da opiše i objasni već počiva u nadležnosti osvedočenih i proverenih naučnih disciplina. Iako svoj epistemološki i metodološki projekt sâm nikada nije nazvao »sociologističkim«, Dirkem ga je u više navrata ne samo jasno form u/išao nego i istraživački demonstrirao. S jedne strane, svojim pro gramskim predgovorima prvim sveskama časopisa An née sociologique, on je neuvijeno pozivao na potrebu
579 za interpretativnom »sociologizacijom« svih činjenica prikupljenih u drugim društvenim naukama, koje na taj način postaju puke »sluškinje« sociologije. Razume se da takav »sociološki imperijalizam« nije mogao naići na razum evanje i odobravanje poslenika u drugim, već konstituisanim društvenim naukama - pre svega, u krugovima istoričara i psihologa. S druge strane, pak, studijom Samoubistvo (1897), s njenim drskim podnaslovom Sociološka studija ( 1897), Dirkem je jedan osetljiv i složen problem - koji se dotad smatrao izričito individualnopsihološkim ili psihopatološkim - stavio u isključivu nadležnost sociologije. Pre nego što će se upustiti u analizu »društvenih uzroka samoubistva« kao »izrazito društvene pojave«, on je - svojim uobičajenim sofističkim metodom apriornog eliminisanja konkurentskih (izvansocioloških) stanovišta (psihopatska stanja, rasni i genetski razlozi, kosmički činioci, imitacija) - pojedinačne razloge »dobrovoljnih smrti« rastvorio u velikim statističkim serijama: nije važno zašto se XY ubio, važno je da se njegova smrt uklapa u određeno »stanje kolektivne svesti« koje u tom trenutku preovlađuje i neodoljivo obuzima individualne svesti (egoizam, altruizam, anomija). Dirkemova studi ja o samoubistvu označavala je vrhunac klasičnog s. i manifest protiv psihologizma Gabrijela Tarda, koji je, pak, osnovni uzrok samoubistva video u imitativnim mehanizmima ljudskog ponašanja. Dirkemovski s., kao »dogmatsku teoriju o kole ktivnoj svesti« (Leon Brenšvikj, ili čak »totalitarni rea lizam« (Žan Pijaže), danas malo ko zastupa u njegovom izvornom radikalnom obliku. U savremenoj sociologiji odavno je preovladalo stanovište o pluralnom deter minizmu društvenih pojava koji uključuje i znatan broj izvandruštvenih činilaca. Pa ipak, pojam s. se i danas upotrebljava u jednom širem, pejorativnom značenju - kao svako nastojanje da se »svekolika ljudska stvar nost dosledno i isključivo protumači u sociološkim kategorijama« (Piter Berger). S druge strane, u užem značenju, »sociologičkom teoremom« Talkot Parsons je nazivao snažnu sklonost individualnih učesnika u društvenom životu da razviju motivacije koje se u ve likoj meri podudaraju s vladajućim vrednosnim siste mom dotičnog društva (»institucionalna integracija motivacije«). determinizam, društveni - psihologizam redukcionizam A. Mimica sociološka am bivalencija. Iz perspektive s. a., društvena uloga je dinamična organizacija normi i kontranormi. 5. a. je tema poznatog rada Roberta Mertona i
sociološka mašta
Elinor Barber (1963). Izraz »a.« autori pripisuju Eugenu Blojleru, koji g a je u nauku uveo 1910. godine i na pravio razliku između tri vrste ambivalencije: (1) emo cionalne (ili afektivne), koja nastaje kada neki objekt izaziva istovremeno i pozitivna i negativna osećanja; (2) voluntarne (ili konativne), koja se javlja kada kon fliktne želje otežavaju ili onemogućavaju odlučivanje o delovanju i (3) intelektualne (ili kognitivne) koje su posledica kontradiktornih ideja individue. Kao što se može videti, pažnja je posvećena psihološkim aspekti ma ambivalencije. Sociološki orijentisana analiza ambivalencije mora da se usredsredi na njenu izgradnju u strukturi društve nih statusa i uloga. Ona nije suprotstavljena psihološkoj analizi nego joj je komplementarna. Psihološka analiza se usredsređuje na ličnost, sociološka na strukturu. Da kle, s. a. se odnosi na inkompatibilna normativna očeki vanja stavova, verovanja i ponašanja dodeljenih statusu (tj. društvenom položaju), ili skupu statusa u društvu. To bi bila s . a. u širem smislu. U užem smislu, ona se od nosi na normativna očekivanja sadržana u jednoj ulozi ili jednom društvenom statusu. U ovoj definiciji nema razmatranja osećanja individua, već je reč o društvenoj definiciji uloga i statusa. Autori razlikuju šest vrsta s. a. (1) U najužem smislu, ambivalencija s konfliktnim normativnim očekivanjima koja su društveno definisana za određenu društvenu ulogu povezanu sa određenim društvenim statusom. (2) Ambivalencija koja postoji kod konflikta statusa unu tar statusnog skupa (tj. skupa društvenih položaja koje zauzimaju individue). (3) Ambivalencija koju nalazi mo u konfliktu između nekoliko uloga, povezanih sa određenim statusom. (4) Postoji i ambivalencija koja je posledica međusobno protivrečnih kulturnih vrednosti koje zagovaraju pripadnici društva. (5) Pored toga, ambivalencija se može javiti i u slučaju raskoraka između kulturno propisanih vrednosti i društveno strukturisanih načina za ostvarivanje aspiracija, što rezultira protivrečnošću između kulturne strukture i društvene strukture. (6) I konačno, poslednji tip ambivalencije se javlja kod ljudi koji su živeli u dva ili više društava, tako da su priznavali različite skupove vrednosti. uloga, društvena - položaj, društveni M. Škorić
sociološka m ašta. Izraz koji se najčešće povezuje s delom Rajta Milsa Sociološka imaginacija (1959). S. m. (imaginaciju) Mils određuje kao sposobnost da se društveni događaji shvate iz šire istorijske perspektive, a
sociološka mašta
da se pri tom šira perspektiva dovede u vezu sa životom i potrebam a pojedinca. S. m. nas osposobljava da shvatimo istoriju i život jedinki u njihovom uzajamnom odnosu. Ovo umeće predstavlja naročit i inventivan kapacitet sociologa, koji Mils smatra ključnim za savremene studije čoveka i društva. Intenzitet i složenost promena u XX veku doveli su do toga da pojedinac teško može da jasno razume određenost sopstvenog društvenog položaja i lične sud bine strukturalnim promenama u društvu, niti pak može da uoči njihov smisao. Međutim, upravo taj kvalitet duha omogućuje pojedincu da odmeri svoju ličnu sud binu postavivši je u okvire svog vremena, omogućujući time i razvoj angažovanog pristupa javnim i društvenim problemima. Lične poteškoće pojedinaca često se doživljavaju kao 'isključivo privatna stvar, mada u mnogim slučajevima predstavljaju javne probleme. Na primer, izbeglički položaj jednog čoveka je njegova lična nevolja, koja bitno određuje celokupan njegov život i zahteva raz vijanje ličnih strategija opstanka. Međutim, ako je u nekoj državi ili regionu izbeglištvo rezultat tektonskih društvenih promena i ako je njime zahvaćen veliki broj porodica i pojedinaca, onda je to javni, društveni pro blem, koji ne treba i ne može da se rešava ličnim strate gijama ili pojedinačnim rešavanjem svakog slučaja ponaosob. Ili, ako se jedna osoba bavi tzv. sivom ekonomijom, onda se taj problem može sagledati kao njegovo lično nepoštovanje privrednih zakona i kao kriminalni čin. Međutim, ako se siva ekonomija poja vljuje kao opšta strategija i kao preduslov mogućnosti opstanka velikog broja ljudi u nekoj državi, onda je to pokazatelj postojanja opštih strukturalnih teškoća u koje je država zapala, te postaje društveni problem koji izlazi izvan okvira privrednih prekršaja i ne može se ni rešavati na taj način, nego samo društvenim strate gijama koje na realan i planski način uzimaju u obzir i povezuju ekonomske potrebe čoveka kao pojedinca i ekonomske strukture društva kao celine. Mils smatra da »ni za jednu nauku koja se ne vraća problemima života jedinke, njene [...] biografije, pro blemima istorije, kao i problemima njihovog uzajam nog uticaja u okviru društva, ne može da se kaže da je završila ceo svoj intelektualni put«. Stoga svaki nivo društvene analize zahteva postavljanje pitanja o pove zanosti društvene strukture, istorije i života pojedinca. Pri tom, s. m. se pojavljuje kao kvalitet potreban ne samo dobrom sociologu i analitičaru društva već i kao neophodan deo konkretnih društvenih angažmana i
580 društvenog senzibiliteta, postajući poželjan zajednički imenitelj savremenog kulturnog života. 3 društvo O pojedinac 3 sociologija /V. Sekulić sociom etrija. Izraz koji je skovao Jakob Moreno da bi označio proučavanje i merenje odnosa unutar malih grupa. Najpoznatija sociometrijska tehnika je soeiometrijski test: svaki član grupe treba da odabere jednog ili više članova grupe prema unapred utvrđenom kriterijumu (s kim bi najviše, a s kim najmanje voleo da se druži, s kim bi obavljao neki zadatak i si.). Na osnovu odgovora izračunavaju se individualni i grupni soeiometrijski indeksi, ili se pak na osnovu grafičkog predstavljanja putem sociograma zaključuje o odnosima unutar male grupe. Na sociogramu je svaki član grupe predstavljen nekim znakom, npr. krugom ili kvadratom, a strelice koje ih povezuju ukazuju na međusobna prihvatanja ili odbacivanja. 3 grupa, društvena 3 interakcija 3 sociodrama D. Popaclić sociotchnički sistem. Osoben spoj konkretne teh nologije i društvenih aranžmana u kojima se realizuje rad. Tehnologija, tehnička pravila rada, uključujući i tehnologijom oblikovan radni ambijent, čine »tehnički sistem« date radne organizacije. Istovremeno, postoji i relativna autonomnost društvenih odnosa među ak terima rada s obzirom na datu tehnologiju. Socijalni sistem, koji uključjuje podelu i društvenu organizaciju rada, društvena pravila rada (formalna i neformalna), može biti oblikovan pod uticajem globalnih društvenih aranžmana, kao i specifičnih uslova rada, u interakciji je s tehničkim sistemom i zajedno čine s. s. Povremeno, tehnički i socijalni sistem čine čvrstu (»organsku«) celinu tako da promene u jednom delu (tehničkom) traže primerene promene u drugom (socijalnom) delu sistema. No, ne postoji jedan jedini mogući primereni socijalni sistem za datu tehnologiju. Praktični radni eksperimenti u preoblikovanju radnih organizacija, po logici s. s. go vore u prilog teze o relativnoj nezavisnosti tehničkih i socijalnih sistema (u Velikoj Britaniji i skandinavskim zemljama). 3 rad 3 sociologija rada 3 sociologija, industrijska 5. Bolčić socioterapija. Metod lečenja pacijenata u velikim grupama (čiji se broj kreće od 25 do 50 pacijenata). S. treba razlikovati od grupne psihoterapije koja se organi zuje u malim grupama (8-12 članova) i koja funkcioniše na drugačijim principima. 5. se uglavnom oslanja na
581 svesne, tj. kognitivne psihičke mehanizme (učenje i opažanje), ima unapred planirano ustrojstvo rada i neguje direktivan stil rukovođenja. Nasuprot tome, grupna psihoterapija se podjednako koncentriše na nesvesne i svesne mehanizme funkcionisanja, vodi se više-manje nedirektivno, i nema unapred definisane sadržaje svoga rada. Ciljevi su im isti - rešavanje psihičkih problema članova i njihovo sazrevanje kao ličnosti. Ono što s. čini jedinstvenom jeste ispoljavanje skrivenih i potisnutih misli, a ponekad i osećanja (kod najosetljivijih pacijenata naročito), zatim pojačavanje osećanja pripadnosti nasuprot doživljaju odbačenosti ili izolacije. Potom, ona izoštrava iskustvo procene real nosti (naročito kod psihotičnih pacijenata), pruža okvire orijentacije u socijalnom polju i savremenom vremenu (posebno za depresivne i zavisnike), olakšava realno prihvatanje sopstvene ličnosti i drugih osoba i, na kraju, pospešuje sazrevanje ličnosti velike terapijske grupe. Uobičajeno je (Dušan Kecmanović) da se s. deli na: (1) onu u užem smislu i (2) s. u širem smislu reči. S. u užem smislu organizuje se u psihijatrijskim i sličnim in stitucijama, uklapajući se u multidimenzionalni pristup lečenju psihičkih poremećaja. U nju spada, na prvom mestu, opštepoznata terapijska zajednica i sastanci ve likih grupa -- odeljenja. D. Kecmanović ovde ubraja i okupacionu i rekreativnu terapiju, koje se organizuju na psihijatrijskim odeljenjima, mada smo mišljenja daje u ova dva poslednja slučaja reč o posebnim oblicima tera pije koji imaju nekoliko zajedničkih elemenata sa s., ali se od nje razlikuju po suštinski drugačijim terapijskim pristupima i metodima, a zahtevaju i posebno obučeno osoblje za njihovo sprovođenje. Terapijsku zajednicu čini zajednica osoblja i paci jenata jednog odeljenja čiji je cilj da odnose između svih njih učini što je moguće više terapijski efika snim. Ona uvažava principe realnosti, demokratičnosti, permisivnosti (dopuštenosti bolesnog doživljavanja) i načelo da je svaka komunikacija terapijska. Održava se preko jednonedeljnih sastanaka koji se bave aktuelnim životnim problemima: od održavanja zajedničke higijene i poštovanja kućnog reda, preko analize odno sa osoblje-pacijenti, sve do premeštanja ili otpuštanja pacijenata sa odeljenja. Njom rukovodi savet, sastavljen od pacijenata i profesionalaca, zaduženih za pojedine aktivnosti na odeljenju. Posle sastanaka terapijske za jednice uobičajen je sastanak tima osoblja koji ana lizira, odnosno uvažava nova saznanja o pacijentima i mogućnostima realizacije predloga terapijske zajed nice. Sastanci velike grupe se održavaju u sve one dane u sedmici (4-5 puta) kada nema terapijske zajednice,
socioterapija
a pod rukovodstvom člana terapijskog tima (obično psihijatra, psihologa ili socijalnog radnika). Na njima se, uglavnom po tipu a d hoc predavanja i diskusije (tj. pitanja i odgovora), razgovara o temama značajnim za život i psihičko stanje pacijenata (teme o pojedinim psihijatrijskim bolestima, emocijama, odnosima u po rodici, prihvatanju pri izlasku iz bolnice, o etiketiranju psihijatrijskog pacijenta itd.). Poseban tip velikih grupa predstavljaju tzv. grupe susretanja (eng. encounter groups), koje se organizuju uz minimalno ili nikakvo angažovanje profesionalaca s klijentima, tačnije, s ljudima koji imaju određene životne (ne i psihičke) probleme, želeći da izbegnu etiketirajući efekat lečenja u psihijatrijskim instituci jama. Sastaju se u većim ili manjim grupama, rešavajući samostalno svoje probleme, insistirajući, pre svega, na autentičnosti komuniciranja. U teorijskom smislu, grupe susretanja najbliskije su rodžerijanskoj klijentcentriranoj i egzistencijalistički orijentisanim grupnim psihoterapijama. S. u širem smislu tiče se organizacije terapijskih aktivnosti koje nisu vezane za stacionarno lečenje, tj. ležeće pacijente. U osnovi, reč je, isto tako, o terapiji u grupama, koje su složenije ili specifičnije od socioterapijskih formi lečenja u užem smislu. Reč je, najpre, o dnevnoj bolnici (lečenju različitih psihičkih smet nji, u stanjima u kojima im nije ugrožen život ni život drugih, tokom dana (prepodneva, najčešće), s tim da pacijent veći deo dana održava kontakt sa sredinom u kojoj živi. Pri tom se u dnevnoj bolnici koriste sve prednosti hospitalnog tretmana (stalne kontrole, inten zivno medikamentozno, psihoterapijsko, rekreativno i okupacijsko lečenje). U ovu vrstu ,v. spada i noćna bol nica (za zaposlene ili beskućnike koji imaju psihičke probleme), vikend bolnice (za one koji tokom lečenja ne žele radikalno isključenje iz porodičnog i profe sionalnog života), u uslovima lečenja sličnim onima u dnevnoj bolnici. Terapija u homoporodičnoj sredini podrazumeva lečenje pacijenta u kućnim uslovima u njegovoj pri rodnoj porodičnoj sredini (obično u fazi rehabilitacije). Lečenje u heteroporodičnoj sredini predstavlja lečenje u porodici koja nije prirodna familija pacijenta, ali is punjava uslove da se uspešno brine o njemu (pacijent ima svoju sobu, u porodici nema hroničnog bolesni ka, ekonomski ga ne eksploatišu), a pod kontrolom su socijalne službe, koja brigu o pacijentu materijalno nadoknađuje porodici štićenika. Obično je razvijena u nekim selima oko velikih psihijatrijskih bolnica (Belgi ja, Bosna) kao sastavni deo tradicionalne potkulture tih naselja.
socio terapija
Zaštićene i druge radionice, obično pod kontrolom velikih psihijatrijskih ustanova, služe rehabilitaciji, tj. aktivaciji preostalih mentalnih i fizičkih kapaciteta pacijenta. Reč je obično o zanatskim i uslužnim delatnostima, koje se organizuju na principima veoma sličnim tržišnim, ali prilagođenim potencijalima zaposlenih. Ovome treba pridodati i zajednice stanovanja koje, u novije vreme, funkcionišu kao socioterapijske zajednice nekoliko manjih grupa pacijenata koji žive u pojedinim stanovima u saradnji sa socijalnom i zdravstvenom službom, težeći ekonomskoj i socijalnoj nezavisnosti. Ovi poslednji oblici s. nezaobilazni su činioci pokreta dezinstitucionalizacije i deetiketiranja psihijatrijskih pacijenata, koji je u novije vreme u zamahu, u smislu afirmacije ljudskih prava uopšte. 5 psihoterapija P. Opalić solidarizam (lat. solidaris - zajednički, uzajamno odgovoran). Vladajuća socijalna filozofija i politički pokret u francuskoj Trećoj republici, naročito za vlasti radikalsko-socijalističkih vlada na prelomu između XIX i XX veka. U svom poznatom Tehničkom i kritičkom 'rečnikli filozofije (1902-1923), Andre Laland, pozitivista i ubeđeni pristalica Dirkemove sociologije, definisao je s. kao »celovito moralno učenje kod ekono mista, pravnika i filozofa koji žele da u isti mah umaknu uskogrudosti tradicionalnog individualizma i revolu cionarnim zahtevima savremenog kolektivizma«. Kao »zvanična doktrina Teće republike«, s. se na pajao na najraznovrsnijim i, u mnogom pogledu, na izgled nepomirljivim idejnim izvorima (postrevolucionarni tradicionalizam, reformistički socijalizam, neokontistički pozitivizam). Možda je upravo taj ek lekticizam i doprineo neobičnom uspehu i rasprostra njenosti toga učenja koje su u njegovom zrelom obliku najpre formulisali filozof Alfred Fuje, ekonomista Šari Žid i pravnik Leon Digi. Naime, u doba modemizacijskog poleta, koji je u poslednjim decenijama XIX veka zahvatio Francusku, radikali su nastojali da između zagovornika slobodne inicijative, s jedne, te pobornika neograničene državne intervencije, s druge strane, nađu jedno srednje rešenje kojim bi bile istovremeno očuvane dve osnovne republikanske vrednosti: sloboda ijedna kost. Bratstvo, taj treći član revolucionarne formule, imalo je, pak, da bude preobraženo u solidarnost. U toj tipično francuskoj varijanti socijalnog reformizma, verovalo se daje moguće teorijski i ideološki obrazložiti, pa onda i u delo sprovesti jedan »antiindividualistički liberalizam«, tj. »antikolektivistički socijalizam«, koji
582 nam se danas ukazuje kao rani nagoveštaj »socijalne države« ili »države blagostanja«. Najistaknutiji predstavnik solidarističkog pokreta i, pored Ferdinana Bisona, njegov najugledniji teoretičar bio je Leon Buržoa, pisac i državnik čije je neveliko delo pod naslovom Solidarnost ( 1896) iz godine u godinu doživljavalo nova, proširena izdanja. S gledišta istorije sociologije, ono je zanimljivo, pre svega, zato što između tog »manifesta s.« i teorijskih postavki i praktičnih im plikacija sociologije Emila Dirkema (izloženih najot vorenije u Predgovoru II izdanju Podele rada /1902/, kao i u zaključcima Samoubistva /1897/) postoji mno go dodirnih tačaka: (1) poimanje ljudskog društva kao područja stvarnosti kojim vladaju nužni zakoni poput onih u prirodnom poretku stvari; (2) vera u mogućnost izgradnje iskustvenog i racionalnog znanja o tim za konima; (3) shvatanje društva kao živog organizma, čije se funkcionisanje objašnjava fiziološkim zakonima; (4) sve složenija podela rada među funkcionalno sve diferenciranijim organima urađa pojačanom integracijom (društvenog) organizma; (5) pojedini organi su u nor malnim okolnostima međusobno solidarni (tj. uzajam no čvrsto povezani), ali u patološkim situacijama teže osamostaljivanju i prete dezorganizacijom (društvenog) sistema; (6) poricanje mogućnosti korenitog menjanja poretka stvari u društvu i ubeđenje da nam pozitivno znanje dopušta samo ograničenu svesnu intervenciju koja pomaže vraćanju sistema u ravnotežno stanje; (7) takvom svesnom intervencijom treba stvoriti uslove koji će omogućiti sklapanje »kvaziugovora« (Buržoa) ili »pravičnog ugovora« (Dirkem) među pojedincima; (8) sve one društvene nejednakosti koje ne potiču iz prirodnih razlika među ljudim a moguće je ublažiti delim ičnom i nenasilnom preraspodelom bogatsta va; (9) kao što, zahvaljujući činjenici,da živimo u društvu, uživamo izvesna neotuđiva prava, tj. koristi, opterećeni smo i određenim obavezama, tj. dugom prema našim bližnjima; (10) različiti oblici socijalnog osiguranja, uzajamne pomoći i udruživanja na doborovoljnoj osnovi omogućuju razvijanje osećanja solidar nosti, u čemu poseban značaj ima »socijalno vaspitanje« i, najzad, (11) bez obzira da li se sprovodi na osnovama mutualizma i kooperativizma (Buržoa) ili, pak, korporatizma (Dirkem), i d e j a j e najdelotvomije sredstvo za očuvanje socijalnog mira i otklanjanje izvora klasne borbe. Na upravo nabrojanim elementima susreli su se i međusobno poduprli radikalski s. oslonjen na sociologi ju i dirkemovska sociologija koja je ishodila u 5. Ovom koincidencijom između jednog uticajnog političkog pro jekta i jedne ambiciozne naučnoorganizacijske zamisli
583 moguće je ne samo demonstrirati načelnu tvrdnju da nema »vrednosnoneutralne« sociologije nego i u znat noj meri objasniti uspeh Francuske sociološke škole u akademskoj institucionalizaciji dirkemovske sociološke paradigme kao »zvanične doktrine univerziteta«. 3 altruizam 3 podela rada 3 solidarnost A. Mimica solidarnost. ( 1) U izvornom značenju, pravni institut koji podrazumeva zajedničku obavezu dvojice ili više dužnika, u tom smislu što svaki jem či za sve ostale. So/idum je u rimskom pravu označavao dužnika koji se obavezao ostalim dužnicima. Posle Francuske revolu cije, s. je postala ideal kojem se težilo sa najrazličitijih ideoloških strana. U svojoj katoličkoj reakciji na Revo luciju, Žozef de Mestr je zagovarao povratak na »or gansku solidarnost« Staroga režima u kojoj su porodica, korporacija i Crkva obezbeđivale duhovno jedinstvo i stabilnost jedne hijerarhijski ustrojene države. Anri de Sen-Simon i Ogist Kont su organsku .9. pojedinih članova društva u prostoru i vremenu smatrali osnovom socijalne kohezije: »Svaki naraštaj«, pisao je Kont u Tečaju pozitivne filozofije (1830-1842), »mora nared nom besplatno vratiti ono što je i on sâm takođe be splatno primio od prethodnog naraštaja«. Francuski socijalisti Pjer Leru i Luj Blan su, pak, »proletersku.?.« suprotstavljali hrišćanskom milosrđu i ljubavi prema bližnjem. U spisima Kontovih liberalnih sledbenika pod francuskom Trećom republikom, s. postaje osnova nove socijabilnosti, tj. »moralna dužnost uzajamne pomoći među članovima istog društva ukoliko oni smatraju da tvore jedinstvenu celinu« (Andre Laland). Na tom značenju pojma izrastao je solidaristički pokret kao »zvanična doktrina Treće republike«. (2) U užem, izričito sociološkom smislu, ,v. je središnji pojam Dirkemove teorije društvenog razvoja. U svom delu O društvenoj podeli rada (1893), on razlikuje dva osnovna istorijska tipa .v., u kojima se, na pojedinim stupnjevima razvoja podele rada, izražavaju različita stanja kolektivne svesti. U nediferenciranim društvima mehaničke s. podela rada je rudimentarna, zasnovana na prirodnim razlikama među članovima jednosegmentarnog klana. Kolektivna svest je u celosti sadržana u individualnoj svesti, a s. počiva na međusobnoj sličnosti pojedinaca koji nisu izdvojene ličnosti već replike je dinstvenog obrasca mišljenja, osećanja i delanja. U diferenciranim društvima organske s. podela rada je visoko razvijena, a odgovarajući tip s. uspostavlja se zahvaljujući tesnoj međuzavisnosti različitih pojedinaca koji su nosioci komplementarnih socioprofesionalnih funkcija. Budući da pojedina stanja kolektivne svesti
srodstvo
nije moguće neposredno opažati, ovaj razvoj - koji se duguje promenama u socijalnomorfološkom supstratu društva (sve veća »fizička gustina« vodi jačanju »mo ralne gustine«) - Dirkem prati analizirajući različite vrste pravnih ustanova u kojima se ovaploćuju pojedini tipovi s.: društvima mehaničke .v. odgovara krivično pra vo s represivnom (retributivnom) sankcijom (kolektivna svest se grubo »sveti« za uvredu koja joj je nanesena), dok u društvima organske s. preovladava ugovorno pravo s restitutivnom sankcijom (kolektivna svest teži da »vaspostavi« štetu koja je počinjena). Dirkemova dvočlana tipologizacija, koja u svojoj svedenosti i jednostavnosti danas više nije od naročite koristi kao opšti eksplikativni model društvenog razvo ja, u velikoj meri se podudara sa sličnim pokušajima đevetnaestovekovnih sociologa da opišu i objasne razliku između tradicionalnih i modernih društava ili, u širem smislu, između kolektivizma i individualizma. Dovoljno je pomenuti razlikovanje između »vojničkih« i »indu strijskih« društava (Herbert Spenser), ili pak između »zajednice« i »društva« (Ferdinand Tenies). U svim tim slučajevima na delu su, mutatis mu tandis, prilično jed nostavne binarne opozicije izgrađene u skladu sa evolucionizmom kao preovlađujućom naučnom paradig mom onoga doba. 3 altruizam 3 podela rada 3 solidarizam A. Mimica
srodstvo. Sistem grupisanja i klasifikovanja pojedinaca po osnovu rođenja i porekla. Rođenjem se uspostav lja najjača veza u ljudskom društvu koja je neraskidiva - veza s. »po krvi« između roditelja i dece. U svim društvima, bez obzira na stepen razvijenosti, smatra se da postoji »krvna« veza između svih pojedinaca koji vode poreklo od istog pretka. Na osnovu toga se vrši grupisanje u rodbinske skupine kao što su rod, klan, loza, plem e, porodica (fam ilija u širem značenju). Iako, na prvi pogled, s. izgleda »čisto« genealoška, prirodna veza između ljudi, genealoški faktor je samo jedan od mnogih, među kojima su, pre svega, sociokul turni faktori povezivanja najznačajniji za formiranje i održavanje srodničkih odnosa i grupisanja. Smatra se da, u osnovi, postoje dva tipa s.: ( 1) genealoško, koje se sa izvesnošću može pratiti unazad do trećeg ili četvrtog kolena (sa izuzecima aristokratskih vladarskih kuća u Evropi ili Kini gde se poreklo prati stolećima unazad); (2) sociokulturni sistem s., u kojem društvena zajed nica intrerveniše u »prirodni sistem« putem različitih vrsta računanja ,v. Biološko poreklo je samo povod ili osnova na koju društvo i kultura upisuju svoje znake s. D aje .v. pre svega sociokulturni kôd koji klasifikuje i po
srodstvo vezuje ljudi, govori činjenica da u svetu postoje veoma različiti srodnički sistemi i njihove klasifikacije (pionir izučavanja srodničkih sistema je Luis Morgan). Osim krvnog s. (kosangvino), u svim društvima - od preistorij= skih do savremenih -postoje najmanje bar dve, odnosno tri vrste s.: (1) tazbinsko s. (afinalno)', (2) duhovno s. (kumstvo, koje sakralizuje crkva, te pobratimstvo i posestrimstvo kao narodski oblik) i (3) s. prem a za konu, koje nastaje u slučaju ponovne udaje ili ženidbe roditelja, kada deca iz prethodnih brakova dobijaju nove roditelje (očuh, maćeha), odnosno roditelji zakonsku decu (pastorke). Osim toga, u svim društvima je po stojala mogućnost »veštačkog« orođavanja, a naročito usvajanja dece prema određenim običajima ili zakon skim propisima. Povezivanje prema .v., bilo prirodnim putem ili na druge opisane načine, predstavlja najstariji i univerzalni princip konsliluisanja ljudskih grupa i za jednica. S. kao pojavom uglavnom se bave socijalna an tropologija i sociologija, zatim, s gledišta nasleđivanja, pravo, te u novije vreme istorija porodice. Svaki srodnički sistem ima četiri osnovna elementa: (1) Način računanja s., u kojem se razlikuju s. po majci (irnatrilinearno), po ocu (patrilinearno) i po ocu i maj ci (bilinearno). (2) Srodnička terminologija, tj. način označavanja srodnika, koji može biti po generacijskim klasama (klasifikatorski) ili za svakog pojedinca zaseb no (individualni sistem); poslednji je karakterističan za Evropu od vremena rimskih naslednih tablica. (3) Pravila i običajno ponašanje među srodnicima. Ovde spada osnovno pravilo o zabrani rodoskvmuća, tj. sek sualnih odnosa među srodnicima određenog stepena s. (između roditelja i dece i braće i sestara). To univer zalno i najstarije pravilo poznato je pod nazivom in cest-tabu. Postoji zabrana seksualnog kontakta i između srodnika bilo kog stepena ili reda s. ako vode zajedničko poreklo (pravilo egzogamije). Osim toga, postoje razna pravila ceremonijalnog oslovljavanja određenih srod nika, zabrana komunikacije između pojedinih srodnika ili tipični obrasci agresivnosti ili pravljenja šala na račun određenih srodnika (npr. šale na račun tašte ili agresivnost prema svekrvi i si.). (4) Forme grupisanja srodnika, koje mogu biti uže ili šire, kao što su rod, klan, loza, pleme, bratstvo itd. Postoje četiri osnovna univerzalna srodnička položaja: (1) muž/otac; (2) majka/žena; (3) ćerka/sestra; (4) sin/brat. Ovi položaji čine osnovu nuklearne porodice kao biološke jedinice (veze prokreacije ifilijacije), te se dugo smatralo da je nuklearna porodica ćelija iz koje proizlazi svaki srodnički sistem. Međutim, to je netačno budući da su najpre nastali srodnički sistemi grupisanja i diferenciranja pojedinaca, pa tek onda
584 individualne porodične grupe. Osim toga, postoji teorij sko neslaganje u pogledu toga koja je veza značajnija za formiranje srodničkog sistema: da li veza seksualne prokreacije (roditelji i deca), ili veza nastala posred stvom rođenja i porekla (filijacije) između braće i se stara. Zakon kontrakcije srodničkih odnosa je sociološka zakonitost kojom se objašnjava postepeni proces sužavanja srodničkih grupa do njihovog minimalnog oblika u liku modeme nuklearne porodice. Pošto je s. po svojoj prirodi veza koja se ne uspostavlja izborom, već se stiče rođenjem, te predstavlja neraskidivu, prinudnu vezu, a odnosi srodničkog reciprociteta pretpostavljaju prinudnu razmenu između pojedinaca i grupa koji pri padaju datom krugu, to se proces kontrakcije sociološki može smatrati kao postepeni proces oslobađanja društva i pojedinaca od prinudnih neslobodnih veza i stvaranje slobodnih, demokratskih društvenih zajednica. U indi vidualnom slučaju, sloboda od prinude ,v. znači slobodu pojedinca da stvara porodicu po svojoj meri i da za nju samostalno odgovara i stara se o njoj, a za društvo to znači slobodan promet dobara, naročito nepokretnosti, razvoj trgovine i razmenskih odnosa koji nisu ograničeni rođačkom zatvorenošću i solidamošću naspram ostalih nesrodničkih grupa, tj. ukidanje privilegija koje su u društvu akumulirane na osnovu srodničke pripadnosti i nasleđivanja. Francuska revolucija označava kraj društva srodničkih privilegija (aristokratije) i na mesto »vlada vine loze donosi vladavinu porodice« (Karl Marks, Fridrih Engels, Komunistički manif est, 1848), koja je sama po sebi egalitama, te garantuje društvenu jednakost. U modemom društvu srodnički odnosi ne samo da slabe već se funkcionalno transferišu na različite nesrodničke odnose. Za savremenog pojedinca i porodicu važni su susedski, prijateljski i kolegijalni odnosi; svaki od njih preuzima jednu od funkcija pređašnjeg univerzalnog srodničkog odnosa koji je sadržavao afektivnu kono taciju (prijateljstvo), prostornu (najbliži susedi) i radnoprofesionalnu (kolegijalni odnosi na poslu). Ipak, u savremenom društvu srodničko grupisanje ne gubi na važnosti u svim slojevima društva podjednako. Kao izvor reprodukcije privilegija i koncentracije imovine, povezivanje po srodničkom osnovu još je značajno za najviše i najbogatije slojeve modernih društava u ko jima se jasno raspoznaju srodničke koalicije koje deluju u sferi ekonomije, politike i kulture. 3 brak 3 domaćinstvo 3 porodica A. Milić
stalež. Društveni sloj čiji je položaj pravno regulisan, a karakterističan je za feudalnu društvenu strukturu. U
585 »starom režimu« poznata su tri s. koja, po pravilu, pri padaju višim društvenim klasama: plemstvo, sveštenstvo i treći s., odnosno građanstvo. S. su relativno zatvoreni i privilegovani društveni slojevi, prelaz iz jednog u drugi je ograničen, a pripadnost s. stiče se rođenjem. Staleška prava i titule, kao i hijerarhijska struktura unutar s., nasledni su i pravno zaštićeni. Staleška struktura iščezla je s propašću feudalnog društva, iako su se u mnogim sredinama zadržale plemićke titule (lord, knez, vojvoda, grof itd.). 3 feudalizam 3 plemstvo 3 sveštenstvo M. Todorović
staljinizam. Pojam nastao u tzv. postmarksističkoj teoriji, a upotrebljava se u dva osnovna značenja: ( 1) ono koje se odnosi na period u razvoju socijalizma u SSSR, i (2) ono koje upućuje na prirodu političkog sistema i društveno-ekonomskih odnosa u toj zemlji i državama u okviru sovjetskog bloka. Posle smrti V. I. Lenjina (1924), neprikosnovenog vođe Oktobarske revolucije i novog društvenog siste ma, u Sovjetskom Savezu započela je borba za vlast. J. V. Staljin je polako ali sigurno preuzimao vlast u Komunističkoj partiji boljševika kao njen prvi sekretar i odstranjivao stari revolucionarni kadar - L. B. Kamenjeva, G. J. Zinjovjeva i, konačno, L. D. Trockog. Dvadesetih i tridesetih godina Staljin je sproveo niz »čistki« među partijskim članstvom, koje su postale masovne i sistematske naročito posle ubistva S. M. Kirova, partijskog sekretara Petrograda. »Čistke«, koje su se uskoro izvrgle u neselektivan teror i zahvatile sve slojeve stanovništva, urodile su najzad stvaranjem »Gulaga«, tj. sistema koncentracionih logora u kojem je umoreno više miliona ljudi. Svoju vlast Staljin je učvrstio i u međunarodnim radničkim organizacijama, a pre svega u Komunističkoj intemacionali(»Komintema«). Istovremeno, »staljinizacija« se proširila i na sve komunističke partije Evrope i sveta. Posle Drugog svetskog rata, on je postao ne prikosnoveni lider ne samo u SSSR već i u »satelitskim zemljama« ili zemljama »realnog socijalizma«. Period s. se završava njegovom smrću ( 1953) i XX kongresom KP SSSR (1954), na kojem je N. S. Hruščov, novi ge neralni sekretar Partije, obelodanio i osudio Staljinove zločinačke poduhvate. Kao društveni sistem, j. je imao dvostruki karakter. Sadržavao je elemente socijalizma, ali je označavao i uvođenje azijatskog, despotskog ustrojstva društva. Država je centralizovala sve proizvodne resurse i stavila ih pod svoju kontrolu, potpuno ukinula privatnu svo jinu ne samo u industriji i trgovini već i u poljoprivredi.
staljinizam
Rad je imao skoro prinudni karakter, što se najpotpu nije ogledalo u stvaranju veštačkih oblika zajedničkog rada na zemlji, tzv. sovhoza u koje su seljaci silom uključivani. Industrijalizacija zemlje bila je lišena os novnih tehničko-tehnoloških sredstava i podrazumevala je masovno iscrpljivanje radne snage. Milioni ljudi su ostavili svoje kosti na gradilištima širom Sovjetskog Saveza. Podržavljenje sredstava za proizvodnju i masovna zaposlenost doveli su do posvemašnje birokratizacije svih sfera života. Vremenom je birokratija zadobila ulogu ne samo organizatora rada već i stvarnog vladaoca nad rad nim stanovništvom, a umesto »diktature proleterijata« uspostavljena je diktatura (partijske) birokratije. U političkom životu ukinut je svaki oblik demokratije i uvedena je lična i partijska diktatura. Volja partijskog članstva bila je zamenjena voljom partijskih komiteta na različitim nivoima, a ona, pak, voljom najviših par tijskih tela, Centralnog komiteta, Politbiroa i Sekretari jata politbiroa, da bi se sva vlast najzad stekla u rukama neprikosnovenog vođe Staljina. Partijski život je postao ritualan, a partijski sastanci i, posebno, kongresi svodili su se na manifestaciju bezrezervne podrške »velikom vođi«. Bilo kakav disonantan politički ton je strogo kažnjavan, a svaka opozicija proganjana i fizički lik vidirana. Zbog istaknute uloge Staljina, j. se često naziva i kultom ličnosti. No, on se ne može svesti na kult ličnosti - mada ima i to obeležje - jer je Staljinova vladavi na proizašla iz društvenog uređenja i sistema odnosa koji je takav kult omogućio. Azijatski način uređenja društvenog života, sa istaknutom ulogom despota, odnosno satrapa, te nasilničkom vladavinom, pruža objašnjenje i za ulogu Staljina i s. U intelektualnom i kulturnom životu uopšte us postavljeno je jednoumlje, a marksizam je dogmatizovan kao jedini, »zvaničan« način mišljenja. Takav marksizam, oslobođen kritičko-oslobodilačkog naboja, pretvorio se u ispraznu shemu i mehaničko shvatanje društvenog života i istorijskog kretanja. Glavni tumač marksističke teorije i pisac odgovarajućih »priručnika« - npr. Kratka istorija SKP(b) - postao je sâm Staljin. U međunarodnom životu i radničkom pokretu uveden je sistem imitacije tzv. prve zemlje socijalizma. Budući d a je svetska revolucija izostala, proglašenje princip »socijalizma u jednoj zemlji«, koji je postao model izgradnje socijalizma i u svim ostalim socijalističkim zemljama. Socijalistički »blok« ili »lager« posle Dru gog svetskog rata usvojio je ne samo jedinstven model već i s. kao ekonomsko, političko i kulturno ustrojstvo društva. Slepo oponašanje SSSR označilo je i zaosta
staljinizam janje socijalizma u mnogim zemljama, jer se nije vodi lo dovoljno računa o njihovim specifičnim uslovima i potrebama. O boljševizam O komunizam O socijalizam V. Milić stanovanje. Etimologija izraza ukazuje na glagol »stati«, u smislu potrebe da se čovek odmori, okrepi, pripremi za nove aktivnosti, kao i na pojam »staništa« koji označava prostor naseljen određenom biološkom vrstom. Shodno tome, u sociologiji grada, s. u užem smislu poima se kao mesto mentalne i fizičke reproduk cije pojedinaca/društvenih grupa, a u šireni kao mani festacija određenog tipa društva, njegove (re)produkcije i simboličkog iskazivanja u prostoru. Istorijski posmatrano, 5. se od jednostavnog skloništa razvijalo ka celovitoj organizaciji života na lokalnom nivou. Širok spektar inidividualnih i društvenih potreba čija se realizacija vezuje za s. čini ga jednom od elemen tarnih funkcija svakog naselja i indikatorom kvaliteta života u svakom društvu. Analitički elementi s. su: (1) tip s. (individualno-porodične kuće, kolektivno-stambene zgrade); (2) standard 5. (veličina, nivo infrastruk turne opremljenosti); (3) pravna osnova korišćenja stana/vlasnički status (privatno vlasništvo nad stanom ili rentiranje stana od strane vlasnika: privatnog lica ili državne/nevladine organizacije); (4) socijalni status korisnika stana. Karakteristike i razvijenost ovih ele menata su istorijski određeni, a kombinacijom prva tri stanovi se hijerarhijski rangiraju unutar stambenog fonda jednog društva. 5. je dobar indikator socijalnih nejednakosti jer postoji značajan stepen korelacije so cijalnog statusa korisnika i kvaliteta stanova. Stanovi visokog standarda, koji se u određenom društvu smat raju najpoželjnijim (individualna kuća u privatnom vlasništvu u tržišnim sistem im a, naspram zakupa stana u državnom/društvenom vlasništvu u plansko/ redistributivnim sistemima), u najvećoj meri bivaju dostupni pripadnicima viših socijalnih položaja. S. različitih fizičkih i socijalnih karakteristika najčešće je prostorno razgraničeno, pa se društvene nejednakosti u .v. ispoljavaju i u formi rezidencija/ne segregacije. Sa industrijalizacijom i urbanizacijom stan postaje vrlo skupa roba, a s . društveni problem masovnih razmera, koji je uticao na pokretanje mnogih urbanih borbi. Raskorak između ekonomskih mogućnosti urbanih domaćinstava i zadovoljenja elementarnih potreba u vezi sa s. ugrožavao je neophodan stepen integrisanosti pripadnika srednjih i nižih društvenih slojeva u socijalni sistem. To je usloviio da pravo na stan bude uključeno u korpus socijalnih prava, kao i da bude pokrenuta in
586 stitucionalizacija stambene politike, čiji je opšti cilj maksimalna ekonomska i socijalna efikasnost proiz vodnje i potrošnje stanova. Najjednostavniji indikator njene uspešnosti je dostupnost stanovanja prosečnom korisniku, izražen odnosom prosečne cene stana/rente i prosečnog godišnjeg dohotka domaćinstva. Ukoliko je ovaj odnos veći od 1:5/1:0,25, javljaju se ozbiljne strukturne prepreke koje većini pripadnika srednjeg i nižeg socijalnog položaja onemogućavaju da budu ak teri u okviru sistema definisanog zvaničnom stambenom politikom. Kao posledica toga javljaju se mehanizmi koji generišu stambenu nestašicu, beskućništvo i/ili ilegalnu stambenu gradnju. Stambena nestašica ispoljava se u kvantitativnom (neusklađen broj stanova i broj domaćinstava) i kvalitativnom vidu (adekvatnost stana potrebama korisnika). Najpoznatiji odgovor na masovnu stambenu nestašicu bila je zamisao protektivnog stana i novih stambenih naselja (prefabrikovane gradnje, kolektivnog tipa, minimalističkih standarda u pogledu veličine i opremljenosti, dislociranog stano vanja na neizgrađenim površinama gradske periferije). Razvijena u okviru pokreta modeme u arhitekturi, ova zamisao je značila savremenu redukciju s. na funkci ju skloništa i do krajnosti je razvila princip odvajanja mesta s. i mesta rada, bitno uvećavajući stepen urbane segregacije. Čikaška škola bavila se s. na mikronivou sa stanovi šta različitih životnih stilova i problema socijalne in tegracije u okvirima jedinice susedstva, dok je na makroplanu posmatrala promene u lokaciji s. pojedinih socijalnih grupa u kontekstu ekoloških procesa invazije, dominacije, sukcesije. Neomarksistićki i neoveberijanski pristup u središte analize s. stavljaju problematiku stambene politike i asimetriju društvene moći. Oba pristupa smatraju da se ekonomske i socijalne funkcije s. u različitim društvima određuju u zavisnosti od karak teristika urbanizacije, nivoa ekonomske razvijenosti i modela ekonom ske organizacije (tržišni naspram planskog), načina produkcije i reprodukcije društvene moći, vrednosnih sistema (konkurencija i individuali zacija naspram socijalne solidarnosti i kolektivizma), razvijenosti potreba i stilova života. Neoveberijanski pravac smatra da stambena politika ne doprinosi samo reprodukciji dominantnih odnosa moći u društvu već i njihovoj modifikaciji. Sjedne strane, ističe se da krei ranje širokog spektra rentalnog s. i integracija nižih socijalnih grupa u vlasnički sektor s. utiče na sma njenje socijalnih razlika. S druge strane, uvodi se pojam stambenih klasa, da bi se ukazalo da različiti vlasnički statusi nad stanom stvaraju podele među korisnicima koje ne slede tradicionalne klasne linije, a mogu biti
587 jednako značajne za političke konflikte. Razvijena su i istraživanja stambenih karijera koja uključuju moguće stambene strategije socijalnih aktera unutar određenih strukturnih pretpostavki. Stambene karijere posmatraju se u odnosu na ostale značajne događaje u životnom ciklusu (obrazovanje, rad, porodica), kao i na ekonom ski, socijalni i kulturni kapital kojim raspolažu različite društvene grupe. Stambena pokretljivost povezuje se sa socijalnom, a proces socijalne filtracije stambenog fonda označava da socijalnu promociju prati napuštanje stano va nižeg kvaliteta, i obratno. Razvijanjem istraživanja s. postepeno se unutar sociologije grada formira i soci ologija s. 3 beskućništvo 3 rezidencijaina segregacija 3 urbana segregacija
M. Pelrović
stanovništvo [populacija ]. Skup pojedinaca koji bo rave na određenom prostoru i u određenom vremenu. Pored ukupnog broja stanovnika, u istraživačkoj praksi se razlikuje više podskupova, kao što su ekonomski aktivno s., autohtono i migraciono, žensko u fertilnom dobu života, gradsko, nepismeno, staro, kao i druge vrste podskupova formiranih prema socijalnim, obra zovnim, etničkim i drugim karakteristikama. Prva zapažanja o s. javila su se još u staroj Kini (Konfucije), antičkoj Grčkoj (Platon, Aristotel) i kod rimskih pisaca. Znatno kasnije nastala su šira razmatranja o .v., pre svega, u kontekstu ekonomskog razvoja (merkanti listi i fiziokrati). Počevši od kraja XVIII veka, s pojavom poznatog Ogleda o načelu stanovništva ( 1798) Tomasa Maltusa, 5. je postalo predmet širih istraživanja, koja su predstavljala uvod u formiranje osnovnih teorijskih gledišta o njegovim komponentama i zakonima raz vitka. Od tog vremena pa sve do danas s. se proučavalo sve šire, tako da je u moderno vreme postalo predmet proučavanja većeg broja prirodnih i društvenih nauka, uključujući i interdisciplinarna proučavanja. 5. kao demografska kategorija razvija se tokom vre mena pod uticajima više grupa činilaca, uključujući one koji se tiču osobina jedinke i njene porodice, za tim karakteristika uže i šire zajednice kojoj ona pri pada, kao i spoljnih faktora, kao što su, npr., ratni su kobi. Pod uticajem promena u determinističkoj osnovi menjaju se veličina i strukture s. koje su delom i same međuzavisne kategorije. Promene su u manjoj ili većoj meri zajedničke za populacije koje pripadaju istom vre menskom razdoblju, ali ne jedinstvene, jer zavise od konstelacije determinirajućih činilaca. U demografskoj teoriji poznata su tri tipa s. sa više podtipova u okviru svakoga od njih. Progresivni tip
starateljstvo
pretpostavlja porast broja stanovnika u dužem vremen skom razdoblju, uz nisku, umerenu ili visoku stopu rasta i mladu starosnu strukturu. Stacionarni tip karakteriše nepromenjen broj stanovnika i pretpostavlja isti nivo nataliteta i mortaliteta s., nultu stopu spoljnih migracija i, ukoliko duže traje, nepromenjenu starosnu strukturu. Depopulacioni tip odlikuje smanjenje broja stanovnika, koje je pod uticajem višeg nivoa mortaliteta od nata liteta i starenja s., koje povratno ubrzava proces depopu lacije. U istraživ ačkoj praksi javlja se i podela na otvoreno i zah-oreno s. Pored prirodnih komponenata, prvi tip pret postavlja i postojanje spoljnih migracija, a drugi samo prirodnu komponentu. Stabilno i kvazistabilno s. su te orijske kategorije. Prvi tip podrazumeva nepromenjeni nivo nataliteta i mortaliteta s., a drugi samo neprome njenu visinu nataliteta s. Migracije su isključene iz obe kategorije. Zahvaljujući relativno brzom razvitku nauke o s„ posebno u drugoj polovini ovog veka, savremena zna nja o .9 . su značajno proširena, pre svega u pogledu zakonitosli njegovog razvitka, determinirajućih činilaca i posledica u oblastima u kojima je prisutan demografski činilac, kao i ona o mogućim kretanjima ,v. u neposred noj i daljoj budućnosti. Afirmacija nalaza o razvitku s., uključujući i ona koja su kritična s gledišta budućeg razvoja, istakla su potrebu rešavanja ovog i drugih pro blema demografskog razvoja. Otuda je populaciona politika postala specifična grana istraživanja. 3 demografija 3 populaciona politika 3 socijalna demografija Miroslav Rašević
starateljstvo. Oblik društvene zaštite članova po rodice koji je porodičnim pravom regulisan kao zaštita maloletnih lica bez roditeljskog staranja, lica koja su ne sposobna ili u nemogućnosti da se staraju o sebi, da štite svoja prava i interese i upravljaju svojom imovinom, lako u tom pogledu postoje razlike među društvima, s. se najčešće odnosi na zaštitu maloletnika : na dete koje nema žive roditelje, čiji su roditelji nepoznati ili ne stali, te privremeno ili trajno ne izvršavaju svoja prava i dužnosti. Pravno regulisanje dužnosti i prava staraoca kao druge strane s. uglavnom se odnosi na podobnost lica koje je određeno da se brine o zdravlju (uslovima života i stanovanja), vaspitanju, obrazovanju, osa mostaljivanju, zastupanju prava i interesa, kao i imovini lica. Na osnovu statusa maloletnika i mišljenja stručnog tima, maloletnik se može uputiti i u ustanovu socijalne zaštite (npr. zbog poremećaja u ponašanju maloletnik se može uputiti u odgovarajuću vaspitnu ustanovu). Takva
starateljstvo
588
ustanova je dužna da obaveštava organ s. (u našem si stemu to je centar za socijalni rad) o svim važnim pro blemima u pogledu vaspitanja, zdravlja i obrazovanja deteta. Prestanak s. vezuje se za razloge koji su doveli do neophodnosti 5. S. se preduzima i nad punoletnim licima. Uzrok je lišavanje poslovne sposobnosti, odnosno normalne sposobnosti rasuđivanja i obavljanja poslova, uglavnom kada lica nisu u stanju da se sama staraju o svojim pravima i interesima, a najčešće zbog duševne bolesti, duševne zaostalosti, zloupotrebe alkohola ili opojnih droga, fizičkih bolesti, staračke iznemoglosti i drugih razloga, prema proceni stručnog tima. Pravna teorija poznaje još neke posebne slučajeve kada je potrebno odrediti s., kao što su .9. nad tek umrlim licem koje je ostalo bez naslednika ili još neki izuzetni slučajevi. Dok je u patrijarhalnom društvu šira porodica brinula i priticala u pomoć ranjivim i slabim članovima, slablje nje porodičnih veza, jačanje individuacije i nuklearizacije porodice i drugi procesi porodične transformacije usled kojih porodična grupa prestaje da obavlja tradicionalne funkcije, nameću neophodnost subsidijarne uloge or gana starateljstva kao organizovanog pravnopolitičkog instituta. U užem smislu, .9 . je regulisano porodičnim pravom, a savremeni pristup podrazumeva sistem in stitucija koje vode nadzor, brigu i sveobuhvatno staranje nad porodicom koju primenjuju specijalizovane stručne institucije i interdisciplinarni tim stručnjaka različitih profila. 3 porodica 3 socijalni rad M. Parun-Kolin
staro sn e grupe. Grupe stanovnika određene sta rosti. Stanovništvo se razvrstava po pojedinačno navršenim godinama starosti ili po grupama starosti (petogodišnjim, desetogodišnjim ili velikim grupama). Od velikih .9. g. najčešće se primenjuju dve klasifikacije na tri velike s .g . : (1) mladi (0-19), sredovečni (20-59) i stari (60 ili više godina); (2) mladi (0-14), Sredovečni ( 15-64) i stari (65 ili više godina). Često se sredovečno stanovništvo razvrstava u mlađe sredovečno (20-39) i starije sredovečno (40-59). Na osnovu starosti za koju je vezano o d v ija nje određenih aktivnosti, ostvarivanje nekih prava, izvršavanje pojedinih obaveza i si., određene su gra nice pojedinih funkcionalnih starosnih kontingenata stanovništva. Granice funkcionalnih starosnih kontin genata nisu istovetne u svim vremenskim razdobljima i sredinama, što je uslovljeno dostignutim stepenom razvoja, pozitivnim zakonodavstvom, običajnim nor mama ili, pak, ličnim stavom autora. Značajniji funkcio nalni starosni kontingenti sa starosnim granicama koje
se trenutno primenjuju u domaćoj statističkoj praksi su: odojčad (deca do navršene prve godine starosti), predškolski kontingent (0-6 godina) školoobavezni kon tingent (7-14), radno sposobno stanovništvo (muškarci stari 15-64 i žene stare 15-59 godina), ženski fertilni kontingent (15-49), punoletno stanovništvo (18 ili više godina), birački kontingent (18 ili više godina) i starački kontingent (80 ili više godina). Starosna struktura se grafički najčešće prikazuje pomoću starosne piram ide koja predstavlja dvostruki histogram gde je na levoj strani apscise predstavljeno muško, a na desnoj žensko stanovništvo. Na ordinati su prikazane .9 . g. Histogram svojim trouglastim i slojevitim oblikom, i to pre svega za progresivni tip stanovništva, podseća na piramidu, pa otuda i naziv ove vrste grafikona. 3 demografija O generacija 3 stanovništvo G. Penev
starost. Osnovno obeležje prilikom proučavanja strukture stanovništva. Sastav prema starosti spada u grupu bioloških struktura stanovništva, a usled međuzavisnosti s komponentama kretanja stanovništva (fertilitet, mortalitet, migracije), kao i ostalim struktura ma (biološke, socioekonomske, intelektualne), predsta vlja najdetaljnije izučavanu karakteristiku stanovništva. 5. se izražava u godinama, mesecima i danima. Često se, naročito prilikom izračunavanja srednje starosti stanovništva, 5. izražava u godinama i deci malnim delovima godine. U demografskoj analizi, s. se uglavnom izražava u navršenim godinama starosti koje označavaju godine navršene prilikom poslednjeg rođendana. U pojedinim slučajevima (analiza smrtnosti o d o jč a d i),s e izražava u navršenim mesecima ili dani ma. Tačna starost predstavlja razliku između datuma na koji se odnosi i datuma rođenja osobe, a izražava se u godinama, mesecima i danima, odnosno u godinama i danima. Prilikom određivanja srednje starosti stanovništva najčešće se primenjuju prosečna starost, koja pred stavlja (ponderisanu) aritmetičku sredinu starosti svih stanovnika, te m edijalna starost, koja deli ukupno stanovništvo na dve podjednake skupine. Struktura stanovništva prema .9 . determinisana je prethodnim tendencijama fertiliteta, mortaliteta i mi gracija. Ukoliko se prilikom određivanja uticaja po jedinih determinirajućih faktora ne raspolaže dovoljno dugim serijama podataka (od barem sto godina), posmatrana starosna struktura je u velikoj meri uslovljena i polaznom starosnom strukturom koja takođe predstavlja kumulativni rezultat trendova fertiliteta,
589 mortaliteta i migracija u prethodnom periodu. Tokom poslednje demografske tranzicije, promena starosne strukture je bila pod najvećim dejstvom pada fertiliteta. Snižavanje fertiliteta uslovljava smanjenje udela mladih i povećanje udela starih, tj. odvijanje procesa demograf skog starenja. Dugotrajno zadržavanje fertiliteta na vi sokom nivou implicira gotovo nepromenjivu starosnu strukturu s velikim udelom mladih. Prilikom dugotraj nog zadržavanja niskog fertiliteta starosna struktura se u sve većoj meri formira pod uticajem kretanja morta liteta. Na globalnom, svetskom nivou, migracije ne utiču direktno na formiranje starosne strukture. U izrazitim emigracionim, odnosno imigracionim područjima sa stav stanovništva prema starosti snažno je determinisan migracijama, pre svega, zbog izuzetne selektivnosti mi granata prema starosti. Krajem XIX veka, švedski demograf Gustav Sundberj je utvrdio povezanost između sastava stanovništva prema starosti i stopa dem ografskog rasta. On je definisao tri tipa stanovništva: progresivni, stacio narni i regresivni. Progresivni tip podrazumeva mladu starosnu strukturu (veliki udeo mladih) i visoke stope rasta stanovništva; stacionarni tip se odlikuje ravnomernom starosnom strukturom i umerenim stopama demografskog rasta; regresivni tip je karakterističan po visokom udelu starih i negativnim stopama rasta ukup nog stanovništva. - O demografija 3 stanovništvo 3 starosne grupe G. Penev statističk a značajnost. Pojam povezan s proce durom testiranja statističkih hipoteza koji ukazuje na stepen razlike između vrednosti nekog pokazatelja izmerene na istraživanom uzorku i pretpostavljene vred nosti tog pokazatelja (parametra) u populaciji. S. z. je obično iskazana tako da meri koji procenat od mogućih uzoraka biranih iz populacije bi dao pogrešnu infor maciju o vređosti pokazatelja. Ukoliko je taj procenat veći od 5% (nivo s. 2. je veći od 0,05), zaključujemo da vrednost pokazatelja izmerena na uzorku (statistika) nema zadovoljavajuću.?, z. Bitno je napomenuti da ,s\ z. ne mora u isto vreme iskazivati i suštinsku istraživačku značajnost, tj. stepen do kojeg je istraživačko otkriće smisleno ili važno. Veliki uzorci obično daju s. z. i re zultatima koji su inače irelevantni. 3 testiranje hipoteza O statistički model O statistički uzorak S. Cvejić statistički model. Metod koji podrazumeva dve grupe merila za koje se pretpostavlja da važe za skup N jedi
statistički model
nica. Jedna grupa se obično naziva kovarijati (x »Prediktori«, »eksplanatome varijable«, ili »nezavisne varijable« su sinonimi za kovarijate. Druga grupa merila se obično naziva odgovor (K), sa očekivanjem E (Y )-p. »Endogena varijabla« i »zavisna varijabla« su dva najuobičajenija alternativna imena za ovu varijablu. Cilj je obično da se sumiraju podaci koji se sastoje od N me tenja.^c i y tako da f'može biti predviđeno ili objašnjeno. Grupa kovarijata je obično unapred odabrana, iako, kada je data relativno mala grupa .v-eva (k manje od 15 ili si.), zadatak modeliranja može često biti postavljen kao problem biranja još manje grupe kovarijata iz grupe koja je već sužena u značajnoj meri. Dalje, formulišemo odgovarajuću funkciju veze g tako da i/=g (tu )=£./}. x ., gde i označava jedinicu posmatranja i / označava odgovarajući kovarijat (.v ). Ovde je ß parametarski vek tor koji nas interesuje. Ono sumira odnose između ko varijata i odgovora, određuje stepen do kojeg odgovor može biti predviđen iz.v-eva i, bar u nekim slučajevima, dozvoljava pripisivanje uzročnih efekata. Obično smo zainteresovani za veličinu ß , za preciznost ocenitelja od ß (kao što su standardne greške ili njihove funkcije) i za različite pokazatelje adekvatnosti s. kao što je prilagođenost (koja je funkcija veličineß i njegove pre ciznosti). Linearni prediktor predstav lja sistematski deo s. m. (ili očekivanje); odstupanja od očekivanja se smat raju slučajnim i čine komponentu »greške«. Pojam 5 . m. u društvenim naukama Kliford Klog shvata šire i govori o šest komponenti ili koraka u konstruisanju 5. m. čiji je cilj da učine eksplicitnim i merIjivim izvore neizvesnosti u zaključivanju. Prvi korak razrešava problem celina-uzorak i u njemu se definiše celina na koju se odnose zaključci i uzorak koji na naj bolji način omogućuje donošenje ovih zaključaka. U drugom koraku se razrešava problem merenja, gde se daje specifikacija .v-eva i y - a i izrađuje operacionalna strategija (tj. tipovi pitanja i njihove formulacije). U trećem koraku se bavimo problemom uzorkovanja, tj. problemima ažurnosti spiskova s kojih biramo jedinice istraživanja, nepostojećih slučajeva, izbegavanja odgo vora i svim onim što stvara razliku između planiranog i realizovanog uzorka, a samim tim određuje i opseg popu lacije na koju se odnose zaključci. U četvrtom koraku problem je organizacija podataka, ponderacija i izbor poduzoraka, odnosno sve one postuzoračke operacije koje omogućuju tačniju i precizniju analizu. U petom koraku donosimo odluke u vezi s problemima kombinovanja višestrukih merenja, tj. odlučujemo koje .v-eve i v-e ćemo zadržati u analizi i koliki relativni značaj ćemo im pridodati (merenja mogu biti kombinovana u formi
statistički model
kompozitnog indeksa, gde sve uključene varijable imaju isti relativni značaj, ili ponderisana nekom vrstom faktorske analize ili analize latentnih struktura). Konačno, u šestom koraku pristupamo formiranju m. u uobičajenom značenju tog pojma, tj. donosimo zaključke o odnosima između X i Y na nivou osnovnog skupa. Ovaj korak Klog naziva problemom ocenjivanja , a u njemu prvenstveno tražimo dobre ocene pokazatelja i sredstva kojima ćemo iskazati koliko su dobre te ocene. O regresiona analiza 0 uzročna analiza S. Cvejić statistički popis. Statistička procedura posmatranja i prikupljanja podataka o ćelom skupu u određenom mo mentu i na sistematičan način. S. p. omogućuje potpun uvid u stanje i strukturu skupa po raznim obeležjima. S obzirom na organizacionu složenost i visoke troškove, s. p . se sprovodi u dužim vremenskim intervalima. Stanje robe u magacinu može se popisivati kvartalno, stanje stoke na farmi godišnje, a s. p . stanovništva i domaćinstava u državi se obično obavlja na svakih de set godina. Zahvaljujući razvoju metoda uzorkovanja, u nekim zemljama se s. p. stanovništva više ne obavlja (npr. Holandija), nego se karakteristike stanovništva prate na velikim uzorcim a. Ovo znatno smanjuje troškove i samim tim omogućuje češće praćenje pro mena većeg broja karakteristika. 3 statistički skup 3 statistički uzorak S. Cvejić
statistički skup [populacija ]. Skup svih elemena ta na kojima se određena pojava statistički posmatra. Mogu ga sačinjavati pojave (prihodi, radne aktivnosti i si.), predmeti (automobili, knjige, stanovi i si.), bića (is pitanici, članovi domaćinstva, kućni ljubimci, prijatelji i si.), organizacije, udruženja i si. (preduzeća, institucije, neformalne mreže i si.) i događaji (venčanja, rođenja, protesti, ubistva i si.). Jedinice koje sačinjavaju s. s. moraju biti istovrsne, ali ne i istovetne. To znači da moraju imati bar jednu zajedničku osobinu i više različitih koje ih diferenciraju (npr. mlađe žene i stariji muškarci mogu biti po mnogo čemu različiti, ali i jedni i drugi mogu činiti biračko telo). Izrada plana istraživanja podrazumeva da ses. odredi prostorno, vremenski i pojmovno. Prostorno odrediti s. znači definisati prostor na koji se odnose ili kojem pri padaju jedinice istraživanja. Vremenski odrediti s. znači definisati tačan vremenski period tokom kojeg će biti
590 prikupljeni podaci o istraživanim jedinicama. Pojmovno ili sadržinski odrediti s. znači definisati karakteristike koje mora da ima jedinica da bi pripadala s. 3 statistički uzorak 3 statistički popis S. Cvejić
statistički uzorak. Grupa jedinica izabrana iz šireg skupa s ciljem da omogući pouzdano zaključivanje o osobinama tog skupa. Prikupljanje informacija putem s. u. štedi vreme i novac u odnosu na statistički popis. Većina podataka u sociološkim istraživanjima dobijena je putem s. u. (najčešće putem anketnih istraživanja). U osnovi, s. u. se dele na probabilističke (one koji počivaju na verovatnoćama izbora jedinica iz skupa u uzorku) i neprobabilistićke. Najpoznatiji probabilistički v. u. su: prost slučajan, stratifikovan, uzorak skupina i višeetapni uzorak. Najpoznatiji neprobabilistički uzor ci su: »grudva« uzorak, kvotni uzorak, uzorak tipičnih slučajeva i prigodan uzorak. Najtipičnije greške u vezi s tipovima uzorka javljaju se u situaciji kada novinari ne kolicinu nasumično odabranih i intervjuisanih prolazni ka nazivaju slučajnim uzorkom (a slučajan uzorak se, u stvari, bira putem slučajnih brojeva iz uređene liste jedinica), te kada istraživači kvotni uzorak (uzôrak u kojem se unapred odrede proporcije određenih oso bina jedinica, a onda se jedinice biraju prigodno ili nasumično dok se te proporcije/kvote ne ispune) smat raju probabilističkim, tj. pogodnim za zaključivanje 0 osnovnom skupu (npr. celokupnom biračkom telu). Neprobabilistički uzorci su pogodni za fenomenološko 1 indikacijsko ispitivanje pojava, ali ako želimo da do nosimo zaključke o osnovnom skupu, moramo koristiti probabilističke uzorke. Procedura zaključivanja o osnovnom skupu na osno vu s. u. naziva se statističkim zaključivanjem i počiva na striktnoj proceduri i teoriji verovatnoće. U tom smislu, .v. u. mora da zadovolji tri kriterijuma: (1) Realizam znači realističnu operacionalizaciju i izbor varijabli, tako daje ono što istražujemo realno »dohvatljivo« (npr. odgovor na pitanje: ako u istraživanju ciljamo na »stanovništvo Srbije«, da li se to odnosi na državljane Srbije koji bo rave u inostranstvu i na strane državljane koji borave u Srbiji?). (2) Reprezentativnost podrazumeva takve kompromise u definisanju ciljne populacije i izboru jedinica koji će omogućiti da uzorak bude »ogledalo« populacije, d a je predstavi sa sličnim distribucijama istraživanih osobina. Slučajni izbor je jedini izvodljiv postupak kojim se može ispuniti ovaj kriterijum. (3) Randomizacija se odnosi na slučajnost izbora jedinica iz populacije i na slučajnost opservirane vrednosti vari
591 jable na posmatranoj jedinici. Na randomizaciji počiva pouzdanost statističkog zaključivanja. 3 statistički skup O statistički popis S. Cvejić
statistika. Iako je s. mlada nauka čiji se nastanak vezuje za radove Ronalda Fišera, Jerži Nejinana i Kar la Pirsona s početka XX veka, ovaj pojam je prvi put upotrebljen još u prvoj polovini XVIII veka i danas se sigurno čini bliskim i prepoznatljivim većini ljudi koji na bilo koji način razmišljaju o svetu oko sebe. Većina ga, doduše, prepoznaje preko sprovođenja statističkih popisa i prezentacije podataka iz tog ili nekih drugih izvora podataka. To je, međutim, samo deo onog što danas poznajemo kao statističku nauku. Takvo viđenje čini sadržaj klasične, široko postavljene ideje o ,s. kao o prikupljanju i interpretaciji numeričkih podataka 0 uslovima ili »stanju« društva i države. Ona traži utemeljenje ove nauke u bilo kojem obliku popisivanja podataka i njihove kvantitativne obrade, kao i u institu cionalizaciji ove aktivnosti. Na taj način se počeci vezuju još za prve popise ljudi, resursa ili događaja u drevnim civilizacijama (Egipat, Kina), ili za osnivanje prvog statističkog udruženja (R oyal British Society, 1662). Sve su to, bez sumnje, veoma značajni događaji za razvoj s. kao nauke, ali su oni samo deo stalne ljud ske težnje da prebrojava i meri pojave oko sebe i da taj posao što bolje organizuje - težnje koja je inhe rentno društvenog karaktera, onoliko koliko je i čovek društveno biće. Ili, kao što kaže Otis Dankan: »Drevnost nekoliko osnovnih pojmova i procedura društvenog merenja (kao što su glasanje, prebrojavanje ljudi, novca, društvenog ranga, nadmetanja, nagrada i kažnjavanja, te slučajnosti) sugeriše da su njihovi koreni u samom društvenom procesu, široko shvaćenom, a ne isključivo u naučnom metodu kakav se razvio u sedamnaestom veku i kasnije«. Polazeći od ovakvog stanovišta, logično je prihvatiti daje razvoj celokupnog društva doneo raz voj i u ovoj oblasti. U tom kontekstu, razvoj naučnog metoda u XVII veku je za s. igrao veliku ulogu, možda 1 presudnu, kao i za većinu modernih nauka. Danas se pod s. podrazumeva trostruki sadržaj. (1) Deskriptivna s. se bavi prikupljanjem, obradom i prika zivanjem podataka. (2) Statistička analiza podrazumeva skup statističkih metoda kvantitativne analize pojava i njihovih odnosa, što predstavlja osnovu za donošenje zaključaka i formulisanje zakonitosti ponašanja posmatranih pojava. (3) Statistička teorija osmišljava statističke metode, objašnjava ih, dokazuje i usavršava.
statistika, moralna
U svom nastajanju, sociološka nauka nije odmah razvila samostalnu istraživačku praksu, a na samom početku bila je suočena s već ustaljenim društvenim istraživanjima (npr. »politička aritmetika« Vilijama Petija iz XVI veka i »socijalna fizika« Adolfa Ketlea iz XIX veka), odnosno s metodologijom i statističkim postupcima koji su u njihovom okviru bili razvijeni. Danas ovaj oblik autonomnosti društvenih istraživanja služi kao potpora samostalnosti celog jednog pravca u sociologiji - tzv. em pirističke ili, u novije vreme, kvantitativne sociologije u kojoj dominira primena raz vijenih statističkih metoda. Nepodobnost ovog pravca proističe iz teorijske neosmišljenosti i, samim tim, necelovitosti pristupa društvenoj stvarnosti, kao i iz krajnje pragmatične svrhovitosti. Međutim, mora se istaći da je pozitivna tekovina celokupnog tog istorijskog trenda usavršavanje metoda statističke analize i njihovo ob likovanje prema osobenostima društvenih pojava. Primena statističkih metoda u sociologiji danas je široko zastupljena, posebno u oblasti anketnih istraživanja, u kojima se primenjuju mnogi sofisticirani statistički postupci vezani za uzorak i multivarijacionu analizu podataka. Osim toga, sociologija ima uticaj na proces prikupljanja statističkih podataka (definisanje popisnih klasifikacija i tipologija i si.), a sociolozi, najčešće američki, koji su se bavili statističkom teorijom i metodologijom (Pol Lazarsfeld, Henri Blejlok, Leo Gudmen, Kliford Klog) znatno su doprineli formulisanju novih statističkih metoda koji su bolje prilagođeni prirodi društvenih pojava (npr. loglineami modeli). O istraživanje, empirijsko Z>metod, kvantitativni S. Cvejić statistika, moralna (fr. statistique morale). Odavno već izobičajen izraz, skovan tridesetih godina XIX veka da bi se protosociološki način upotrebe i tumačenja već uveliko nagomilanih statističkih podataka razlikovao od dotadašnje »zvanične« demografske i ekonomske stati stike. Pionirsko delo na tom polju objavio je Andre-Mišel Geri (Ogled o moralnoj statistici Francuske, 1833). Reč »moral« ovde je u svom pridevskom obliku upotrebljena u skladu s racionalističkim poimanjem »moralnih nauka« (fr. sciences morales ) kao sistematskog i norma tivno ravnodušnog izučavanja najraznovrsnijih običaja i navika (lat. mores; fr. moeurs) pojedinih naroda, odno sno društava. »Moralni statističari« nastojali su da različite dru štvene pojave - ne samo »socijalnopatološke«, poput kriminaliteta, samobistva, mentalnih bolesti, siromaštva i si. nego i one »normalne«, koje su se ticale obrazova nja, veroispovesti, proizvodnje, potrošnje, stila života
592
statistika, moralna
i dr. - objasne pravilnostima, promenama i razlikama u njihovoj učestalosti u regionalnim ili nacionalnim razmerama. Takvo nastojanje uklapalo se u ondašnje gotovo opsesivno korišćenje »pozitivnih« naučnih me toda u oblasti izučavanja društvenih pojava. Društvene činjenice je moguće »meriti«, pa je statistika u tom smi slu najpouzdaniji izvor podataka u društvenim naukama, a matematika najpovlašćeniji naučni metod. Belgijski matematičar i astronom Alfred Ketle ( 1796-1874) nas tojao je čak da izgradi jednu socijalnu fiziku u kojoj bi nizovi društvenih činjenica, u svojoj međusobnoj pove zanosti, »govorili sami za sebe«. M. s. je svoj vrhunac doživela u radovima Emila Dirkema (»Samoubistvo i natalitet: studija iz moralne statistike«; »Sociologija kriminaliteta i moralna statisti ka«), a pre svega u njegovom delu Samoubistvo ( 1897). Oslanjajući se prvenstveno na zvanične statističke po datke o »dobrovoljnim smrtima«, on je pokušao da dokaže d a je samoubistvo, taj naizgled isključivo in dividualni (psihološki ili psihopatološki) čin, zapravo »društvena činjenica«, tj. proizvod dejstva različitih »kolektivnih sila«. Posle Dirkemove smrti i raspada Francuske sociološke škole, m. s. je prestala da postoji pod tim nazivom, a tradicionalno područje njenog zani manja preuzele su sociologija, socijalna demografija, socijalna ekonomija (odnosno, ekonomska sociologija), suicidologija, kriminologija i ostale društvene nauke oslonjene na statističke izvore podataka. 3 demografija 3 demografija, sdcijalna 3 statistika A. Mimica status, socijalni, v. položaj, društveni stav. Iako relativno novijeg datuma, pojam ,v. se da nas naširoko, a često i nedovoljno precizno koristi. Jedan od razloga njegove opšte i neprecizne upotrebe nalazi se u činjenici da se za s. ne zanimaju samo naučnici i stručnjaci nego i veliki broj drugih socijalnih aktera. S. se obično određuje kao spremnost da se bilo pozitivno ili negativno reaguje na određene objekte i pojave. Kao stečene dispozicije, s. se formiraju na osnovu iskustva i imaju snažno direktivno i dinamičko dejstvo, što znači da pokazuju ne samo da li je neko za nešto ili protiv nečega nego i određuju da li će i koju akciju taj »neko« preduzeti. Za 5. je karakteristično da se preko njih prepliću i povezuju tri osnovne mentalne funkcije: saznajna (kog nitivna), osećcijna (emocionalna) i voljna (konativna). U sociologiji i socijalnoj psihologiji pravi se takođe razlika između personalnih i socijalnih s. Prvi su svoj stveni samo pojedincu i odnose se na pojave koje nisu
od opšte društvene važnosti. Drugi su karakteristični za veći broj pojedinaca ili socijalnih skupina, a odnose se na društveno važne pojave. Ova podela je ipak samo uslovna. Form iranje s. zavisi od velikog broja različitih činilaca, ali presudnu ulogu imaju osnovni faktori socijalizacije, naročito primame grupe, među kojima porodica ima najistaknutije mesto. Međutim, na formi ranje 5. veliki uticaj imaju i sekundarne grupe, te lično iskustvo, kao i individualne potrebe, interesi i saznanja o pojavama prema kojima se zauzima s. S. deluju kako na naše ponašanje i postupke, tako i na opažanje i mišljenje. Zato se oni, u principu, teško menjaju. Psihološka istraživanja, između ostalog, poka zuju da ljudi često koriste različite odbrambene meha nizme da bi zadržali svoje s. Oni s. koji nisu zasno vani na činjenicama i opravdanim razlozima, a koji su, po pravilu, praćeni snažnim osećanjima i teško se menjaju, nazivaju se predrasudam a. U sociologiji se naročita pažnja posvećuje negativnim predrasudama, ili predrasudama u užem smislu, kao što su etničke ili rasne predrasude, pošto one služe kao pogodna podloga za društvene sukobe. U proučavanju 5. obraća se pažnja ne samo na to da li su oni pozitivni (»za«) ili negativni (»protiv«) već i kojeg su intenziteta (u kolikom stepenu su izraženi) i doslednosti (u kojoj meri se primenjuju na sve situacije u kojima ih je moguće primeniti), zatim kolika je nji hova snaga (koliko su otporni prema podacima koji su s njima u suprotnosti), te koliko su otvoreni (koliko se spremno i neskriveno pokazuju). Posebnu oblast u proučavanju s. čini ispitivanje ja v nog mnjenja (stavovi o pojedinim važnim društvenim pitanjima), kao i propagande i reklame (sistematsko na stojanje da se fonniraju određeni ,v. kako bi se u što većoj meri kontroiisale ljudske akcije, odnosno što uspešnije prodala neka roba), u čemu, svakako, presudnu ulogu danas imaju sredstva masovnih komunikacija. 3 javno mnjenje 3 predrasuda 3 stereotip M. Tripković Stereotip (gr. stereos - čvrst; typos - otisak). U pr vobitnom značenju, s. je označavao štamparske klišee s nepokretnim slogom koji su počeli da se koriste krajem XVIII veka. Sociološko značenje ovom pojmu prvi je dao Voller Lipman (Javno mnjenje , 1922), odredivši ga kao-uprošćena prekognitivna shvatanja koja omoguća vaju razumevanje inače složene stvarnosti. U najširem značenju, s. označava ukalupljenost, tipično i prosečno ponašanje, ono stoje uobičajeno, jednolično.
593 U sociologiji i društvenim naukama razvila su se dva osnovna pristupa proučavanju s.: kognitivni i vrednosni. Kognitivni s. tretira se kao element uobičajenog saznajnog procesa. Procesuiranje informacija bilo bi nemoguće bez korišćenja s. Predstavnici ove orijen tacije uglavnom se bave eksperimentalnim utvrđivanjem grupnih aspekata saznanja. Unutar vrednosnog pristupa, s. se najčešće pominje, s negativnim konotacijama, kao društveno ponašanje povezano s predrasudama i diskriminacijom prema posebnim grupama, etničkim, manjinskim, devijantnim, polnim itd. Istorijski, ovaj se pristup posebno razvio kao kritika kolektivnog ponašanja nakon procvata nacizma (Teodor Adomo, Autoritarna ličnost, 1950; ErihFrom, Bekstvo o d slobode, 1942). O javno mnjenje 3 predrasuda O stav N. Sekulić
stigm atizacija (gr. stigm a - žig, ubod, beleg). Društveni proces kojim se nekoj pojavi, pojedincu ili grupi pripisuje određena stigma. Uvođenju pojma »stigme« u sociologiju najviše je doprineo Erving Gofman. Definišući stigmu kao atribut koji, kao negativno odstupanje od očekivanog identiteta, diskredituje svog nosioca i onemogućava da se on prihvati kao punoprav ni član društva, Gofman je izdvojio tri osnovna tipa: (1) telesne nedostatke; (2) »mane karaktera« (alkoholi zam, narkomanija, homoseksualnost, duševna bolest) i (3) kolektivne stigme (rasna, nacionalna, klasna pripad nost). S. kao proces, međutim, može se usmeriti protiv praktično bilo koje pojave ili grupe. Sasvim blisko našoj reči »žigosanje«, s. povlači pripisivanje identiteta koji društvo vrednuje moralno negativno i služi kao osnova i opravdanje za društveno izopštavanje i razne oblike diskriminacije. O diskriminacija, socijalna O predrasuda 5 teorija etiketiranja 1. Spasić
stil života. S. ž. su relativno koherentni skupovi ma terijalnih i simboličkih praksi u svakodnevnom životu -obrasci ponašanja u potrošnji, upotrebi resursa, među ljudskoj interakciji i samoizražavanju-koji se kristališu u diferencijalne konfiguracije kulturnog identiteta po jedinaca, porodica i grupa. Stariji, srodan pojam načina života empirijski je proučavan još od sredine XIX veka (Frederik Le Plej, Moriš Albvaš). S. ž. je, međutim, uži pojam, koji suštinski zavisi od simboličke i kulturne dimenzije. Njegovi začeci nalaze se u analizi Maksa Vebera posvećenoj staležu kao društvenoj grupi koja se, za razliku od klase, ne formira na osnovu mesta u procesu
stil života
proizvodnje, nego prema ulozi u procesu potrošnje, tako da njeni pripadnici imaju zajednički način života, obra zovanje i prestiž (Privreda i društvo, 1922, gl. IV). Po jam s. ž. se, dakle, može koristiti i istorijski, da se opiše način života onih slojeva - poput srednjovekovnog plemstva - kojima je oslobođenost od nužde materijal nog privređivanja pružala široke mogućnosti stilizacije i estetizacije svakodnevice. Ipak, pojam s. i. u užem smislu najtešnje je u vezi s procesom modernizacije (industrijalizacije, urbanizacije), gde su pionirske bile analize GeorgaZimela (velegradski mentalitet) i Torstena Veblena (teorija dokoličarske klase). Pojam ulazi u široku primenu sredinom XX veka, što je uslovljeno prelaskom razvijenih društava iz industrijske u postindustrijsku fazu, u kojoj se težište s proizvodnje pomera na potrošnju (»potrošačko društvo«), s materijalne na kulturnu i komunikacijsku dimenziju, a s posedovanja svojine na umeće baratanja simbolima (Danijel Bel, Alen Turen i drugi). Na planu svesti, »materijalističke« ustupaju pred »postmaterijalističkim« vrednostima (Ro nald Inglhart). Slabljenje starih srodničkih i lokalnih povezanosti dovodi do »iskorenjivanja« poznomodernog pojedinca, čije se sopstvo pretvara u refleksivni pro jekt (Entoni Gidens). Na mesto nekadašnje standardizovane, »normalne biografije« pojedinac sâm, svesno i refleksivno gradi mnoštvo individualizovanih životnih putanja (Ulrih Bek). Nastaju nova zanimanja u industri jama medija, mode i slobodnog vremena, koja se prven stveno zasnivaju na sposobnosti estetizovane samoprezentacije (Pjer Burdije). Praksa tržišnog plasmana robe u poznom kapitalizmu u velikoj meri se oslanja na ideju s. ž.: određena roba se poistovećuje sa određenim .v. ž. i reklamna poruka se upućuje konkretnim segmenti ma potrošačkog tržišta, a ne više, kao nekada, neizdiferenciranoj masi potrošača. Pošto je individualni identitet u velikoj meri izgubio karakter pripisanosti, pojedinac je danas u položaju da svoj identitet sâm gradi, birajući određeni s. ž. i materijalizujući ga u različitim oblastima života: načinu ishrane, kreiranju svog izgleda, brizi pre ma telu, uređenju kućnog enterijera, načinu provođenja slobodnog vremena, oblicima društvenosti, intimnim odnosima, kulturnoj potrošnji. Sloboda izbora u svim ovim oblastima danas je veća no ikad; međutim, isti taj proces, na drugoj strani, stvara nove pritiske, u vidu paradoksalne prinude da se bira određeni s. ž. Nadalje, individualni izbori su temeljno potržišnjeni - i identiteti su danas postali jedna vrsta robe koja se nudi na prodaju - čime se otvaraju nove mogućnosti otuđenja. lako sva savremena shvatanja naglašavaju jedin stveni značaj s. i. za današnje društvo, među njima se mogu identifikovati dve tendencije. (1) Jedna, starija,
stil života
594
vodi poreklo iz marksizma i bila je dominantna do se damdesetih godina XX veka. U njoj j e s. ž. shvaćen deterministički, kao tesno povezan s društvenom raslojenošću, dakle, kao svojevrsno kulturno ispoljavanje vertikalne društvene diferencijacije. Društvenim grupama - kao što su klase, klasne frakcije ili slojevi - koje su objektivno određene (imovinom, prihodima, zanimanjem, kvalifikacijam a) odgovaraju različiti s. f., a individualnim razlikovanjima ostavljen je nevelik prostor. Drugim recima, u toj »paradigmi koherentno sti« svi aspekti života - interesi, ideologija, ponašanje, vrednosti, simboli - međusobno su povezani i zavise od društvenog položaja i resursa koji iz njega proističu. Ova tendencija preovlađuje u domaćoj društvenoj nauci (npr. u radovima Vesne Pešić i Đokice Jovanovića), a u modifikovanom vidu sledi je i Pjer Burdije. U svojoj poznatoj studiji Distinkcija, Burdije, pomoću ključnog pojma ukusa, razlikuje tri glavna tipa .t. f.: »osećaj dis tinkcije« kod više klase (krupne buržoazije), »kulturnu dobru volju« kod srednjih klasa, te »izbor nužnog« kod narodskih klasa (radnika i seljaka). Spona između društvenih uslova socijalizacije i svakodnevnih praksi koje obrazuju s. ž. uspostavlja se preko habitusa. (2) Druga glavna tendencija je karakteristična za »postmodemu« sociologiju i kulturne studije. Njene su kljucne reči »izbor«, »potrošnja«, »upotreba«, »ko nstrukcija«, »samoostvarivanje«. Ona je odlučno antideterministička: s. i. se shvata kao rezultat slobodne igre individualnih izbora, iz koje nastaje pluralistička, horizontalna diferencijacija društva. Proglašava se kraj klasnog društva i njegova zamena »postklasnim društvom« (Jan Pakulski) ili »novim tribalizmom« (Mišel Mafezoli), u kojem o novim oblicima zajedništva i razlikovanja odlučuju kulturne preferencije, vrednosti i emocije usvojenog s. i. O dokolica 3 habitus 3 svakodnevni život /. Spasić stranka, politička, v. partija, politička stratifikacija, socijalna, u slojevitost, društvena stratum, socijalni, v. sloj, društveni stres (eng. stress - naglasak). Pojam u psihologiji motivacije koji označava psihičko i fizičko opterećenje organizma sa određenim nepoželjnim posledicama, te zahteva dodatni psihofizički angažman pojedinca. U najširem mis lu, .v. odgovara reakciji na stresnu situaciju, a ova se definiše, najkraće, kao promena u perceptivnom okruženju individue. Smatra se daje određena količina
stresogenosti u životu pretpostavka psihičkog i socijal nog sazrevanja pojedinca. U prvi mah, organizam reaguje nas. prilagođavanjem, tj. aktivacijom telesnih odbrambenih mehanizama, mo bilizacijom rezervnih snaga, samo ponekad zamorom i tugom (tzv. eustres). Kada stresogena situacija traje duže ili je po iznenadnosti i intenzitetu vrlo velika, obično dolazi do iscrpljenja organizma (tzv. hiperstres). Perma nentni s. može da izazove psihosomatske poremećaje i druge vidljive psihičke poremećaje. U ekstremnim si tuacijama, kao što je npr. rat, može da dovede do potpu nog fizičkog i psihičkog kraha. U socijalnom pogledu, stresogeno deluju sve one društvene situacije i uloge koje trajno preopterećuju pojedinca, recimo orijentacija na to da stalno postižu vrhunske rezultate u poslu, zatim niz životnih neuspeha, potom život s političkom, psihičkom ili nekom drugom egzistencijalnom pretnjom, recimo, stalna bor ba s konkurentima, društvena diskriminacija različitog porekla, život koji nameće konflikt uloga itd. Postoje konstruisani intervjui kojima se testira pojedi nac na sposobnost da izdrži stresne situacije (npr., pri likom izbora kandidata za teška ili opasna zanimanja). O posttraumatski stresni poremećaj P Opalić struktura, društvena (lat. structura —sklop, sastav, ustrojstvo). U opštem smislu, pojam strukture se odnosi na građu od koje je sastavljena neka celina, odnosno na sastojke na koje se celina može razložiti, a da istovre meno ostane celina. Sve što postoji, u organskoj i neorganskoj prirodi, te u društvenom i ljudskom svetu, ima svoju strukturu ili građu od koje je sastavljeno. Za struk turu je bitno da postoji celina, da se ona može razložiti na delove, tj. činioce, da postoji odnos između celine i delova i između samih delova. Kada su ova obeležja vidljivo izražena, govori se o strukturi neke stvari ili pojave. D. s. je pojam koji sadrži ključne elemente opšteg pojma strukture, ali i ono što je specifično za društvo. Ona predstavlja celinu koju čini društvo, naime, skup svih pojava i procesa koji obezbeđuju društveni život. U pogledu načela celine u sociologiji postoji visok stepen slaganja, ali razlike nastaju kada valja odrediti koji su ključni činioci društva kao celine na koje se ona može razložiti, a da istovremeno bude predstavljena kao ce lina, te kakvi su odnosi između tih činilaca, odnosno delova sa celinom i između njih samih. Te razlike se ogledaju u mnogim teorijama čiju okosnicu upravo predstavlja shvatanje d. s. - počev od naturalističke, preko sistemske i funkcionalističke do marksističke
595 teorije. Funkcionalistička teorija je karakteristična za objašnjenje savremenog društva i njegove strukture. Prema ovoj teoriji, osnovni sastojci sastava društva su depersonalizovane uloge i položaji, a ovi su uokvireni normama i vrednostima. Odnosi između uloga, odno sno položaja i celine društva su takvi da oni pomažu opstanku celine, a odnosi između pojedinih uloga, tj. položaja dopunjujući i potpomažući. Sklad i harmonija je osnova ovih odnosa. Na suprotnom polu je marksističko shvatanje d. s., prema kojem su osnovni činioci koji oblikuju celinu društva depersonalizovane radne delatnosti i svojina. Odnos između radnih uloga i svojinskih uloga, sjedne strane, i celine, s druge, svojevrstan je antagonizam u ko jem jedne uloge i vlasništvo dovode u pitanje društvenu celinu. Slični su odnosi između rada i svojine, jer su oni u nepomirljivom sukobu. Nesklad i sukobi su osnova pomenutih odnosa. I pored velikih razlika između teorijskih objašnjenja pojma d. s., u svima se naglašavaju dva momenta važna za njenu suštinu. Prvi je depersonalizovan, dok je drugi prepoznatljivo personalizovan. Uloge, položaji, norme, vrednosti, rad, svojina itd. su ustanove, odnosno orga nizacije koje stoje iznad konkretnih ljudi. Saradnja ili sklad, sukob ili borba odvijaju se između ljudi, ali oni su kroz ustanove, tj. organizacije uobličeni u društvene grupe. U najopštijem smislu, d. s. predstavlja celinu svih ustanova i organizacija i društvenih grupa kao os novnih sastojaka celine društva. Po tome koje su i kakve su ustanove i organizacije i društvene grupe razliku jemo i konkretne d. s., odnosno njihovu prepoznatljivu sadržinu. Z>društvo O slojevitost, društvena O uloga, društvena V. Milić strukturalizam. Osnovna karakteristika s. je da društvo posmatra kao sistem određen uzajamnim odnosima međuzavisnih elemenata. Delovi sistema ne funkcionišu kao samostalne jedinice, već određenje stiču putem odnosa s drugim elementima, tj. putem uloga koje ima ju unutar celine. U tom smislu, s. je srodan funkcionalizmu. Druga bitna karakteristika s. je teza o autonomij i jezika i o homolognom odnosu između jezika i kuture. Uopšte uzev, poreklo s. u društvenim naukama može se pratiti do starijih organicističkih i mehanicističkih tumačenja društva. Najznačajniji prethodnici s. su Emil Dirkem i Marsel Mos, posebno s obzirom na njihovo zajedničko delo O nekim primitivnim oblicima klasi fikacije (1903), u kojem su prostorni raspored klanova i njihove uzajamne društvene relacije objašnjeni, kao celina, mrežom totemskih klasifikacija. S. kao pojam
strukturalizam
počinje vrlo široko da se upotrebljava posle Drugog svetskog rata, posebno unutar socijalne antropologije, lingvistike, psihologije i filozofije. Njegova upotreba postaje toliko opšta da je danas pojam strukture teško odvojiti od srodnih pojmova, kao što su društveni si stem, društvena forma, infrastruktura i si. Smerovi razvoja s. kreću se u različitim pravcima u Britaniji, SAD i u Francuskoj. Dok je u američkoj i britanskoj antropološkoj tradiciji naglasak na uticaju okoline na čoveka, te se, sledstveno tome, pojam strukture izvodi iz empirijskog sadržaja, u Francuskoj je naglasak stavljen na mišljenje i na univerzalnost ljudskog uma. Stoga se pojam strukture izvodi iz teorij skih modela i u većoj meri se zasniva na apstraktnim i metafizičkim načelima. Osnovne karakteristike ovog s. su: postojanje homolognog odnosa između kulture i jezika (pri čemu se daje prednost sintaksi u odnosu na semantiku), isticanje objektivnog znanja i postojanja nesvesnih struktura duha koje su zajedničke svim ljudima. Najznačajniji predstavnik takvog s. je Klod Levi-Stros. Na njega je najveći uticaj imao razvoj strukturalne lingvistike, čiji je začetnik Ferdinan de Sosir. Sosir i, kasnije, posebno predstavnici Praške lingvističke škole (Roman Jakob son), odredili su jezik kao sistem arbitrarnih jedinica koje dobijaju značenje na osnovu uzajamnih distinktivnih obeležja. Elementarnu i najuniverzalniju razliku među osnovnim elementima jezika čini binama opozici ja. Levi-Stros radikalno formalizuje Sosirovo shvatanje, nadovezujući se pri tom, u najširem smislu, i na teoriju skupova, logiku i teoriju algebarskih struktura. Suprotno Sosiru, koji je jezik odredio ističući društvene faktore u njegovom oblikovanju, Levi-Stros mišljenje i kulturu određuje pomoću sintakse jezika. Time je antropologija podvedena pod formalizovanu semiologiju. Semiološki pojam kulture Levi-Stros je primenio na analizu totemizma, mita i »divlje misli«. Totemizam predstavlja uspostavljanje veze između dva opozitna klasifikatorska sistema, od kojih je jedan životinjski (vrste), a drugi ljudski (klanovi). Razlike između klanova uspostavljaju se arbitrarnom »sličnošću« između klana i totema (životinje i čoveka). U analizi mita, Levi-Stros koristi lingvističko razlikovanje između sintagmatskih i paradigmatskih relacija u jeziku. Sintagmatski lanac čini red reči u rečenici. Paradigmatski lanac sastoji se od srodnih ili ekvivalentnih reči u jeziku. Narativni sadržaj svakog pojedinačnog mita predstavlja sintagmatski lanac. Skupovi ličnosti ili događaja koji se pojavljuju u mitu predstavljaju paradigmatski lanac unutar kojeg pojedinačni likovi ili događaji predstavljaju transformativne jedinice (miteme, po analogiji sa fonemama). Ne
strukturalizam
zadržavajući se na njihovom pojedinačnom tumačenju, Levi-Stros svoju analizu mitova zasniva na utvrđivanju strukturnih veza među mitemama. Poređenje između mitova se vrši na osnovu transformacionih pravila. Različiti mitovi se pojavljuju kao verzije jednog te istog mita, a svaka mitema se pojavljuje kao deo transformativnog niza. Ovakvim pristupom, Levi-Stros ponovo oživljava komparativnu antropologiju i njen prvobitni cilj da otkrije univerzalna svojstva čoveka. Pri tom, mada literatura zasnovana na strukturalističkom pri stupu sadrži zavidan opus mitova različitog porekla, s. nije toliko upućen na etnografsko ukazivanje na ka rakteristike pojedinačnih kultura, koliko na otkrivanje nesvesnih i univerzalnih principa funkcionisanja uma. S obzirom na to daje struktura, uosnovi, kod Levi-Strosa shvaćena kao priroda čoveka, tj. kao nepromenjiv i aprioran princip, njegov s. predstavlja zatvoren statičnofonnalni sistem. Zato dalji razvoj s. ide u pravcu destabilizovanja pojma strukture (Žak Derida, Mišel Fuko) ili ka povezivanju pojmovnih struktura s društvenim kon tekstom (Žorž Balandije, Moriš Godelije, Rože Bastid, Luj Altiser itd.). Budući da iz s. proizlaze međusobno vrlo različite misaone orijentacije, on u celini ne pred stavlja koherentan misaoni sistem ili teoriju. 3 antropologija, kulturna 3 antropologija, socijalna N. Sekulić studije kulture (eng. cultural stu dies). Novija, delim ično vanakadem ska disciplina, koja se bavi proučavanjem savremene, pre svega popularne kulture, bez jedinstvenog pojmovnog i metodološkog okvira. Najpreciznija definicija s. k. dobija se prikazom isto rije njenog nastanka i ostvarenog uticaja na savremenu književnu i umetničku kritiku, kao i humanističku i društvenu misao. Istorija s. k. započinje formiranjem Centra za sa vremene s. k. (1964) u Birmingemu, pod rukovodstvom Ričarda Hogarta i pod snažnim uticajem Rejmonda Vilijam sa i Stjuarta Hola. Centar se bavio proučavanjem odnosa između savremene kulture i društva, smatrajući kulturu relativno autonomnom i pokretačkom snagom u odnosu na društvo i društvenu determinisanost. Istovre meno, ukida se razlika između »visoke« i popularne kulture, koja se sve više sagledava procesualno, kao način života, a sve manje na osnovu posebnih kulturnih dostignuća i proizvoda. Preuzimajući od marksizma konfliktnu i aktivističku viziju društvenih i kulturnih procesa, kao predmet proučavanja izabrane su nove teme, kao što je npr. opozicioni odnos potkultura mladih spram dominantnih društvenih struktura. Istovremeno, stanovišta Luja Altisera o ideologiji i Antonija Gramšija
596 0 hegemoniji poslužila su predstavnicima Birmingemske škole za prebacivanje težišta kritike savremenog društva s društvenih činilaca na kulturne. Snažan uticaj na Birmingemsku školu vrši i poststrukturalizam , a pre svega semiotički pristup kritici kulture Rolana Barta, na koji se nadovezuju stanovišta Zaka Deride, Mišela Fukoa, Žaka Lakana i francuskog poststruktrualističkog feminizma građenog, u velikoj meri, na psihoanalitičkoj tradiciji. Uticaj ovih autora i autorki očituje se, pre svega, u prebacivanju težišta ispitivanja s kulturnih činjenica na pitanja o kulturnom diskursu. Pristup proučavanju savremene kulture koji se razvio unutar Birmingemske škole je naglašeno eklektički, i to će ostati trajna karakteristika s. k. On bitno uključuje 1afirmisanje zaboravljenih i marginalizovanih teorija, stanovišta i autora, gradeći se u osnovi na svojevrsnom »krpljenju« različitih vizura i metoda, prilagođenih potrebama kontekstualne analize savremenih fenome na popularne kulture. S. k. izrastaju u interdisciplinar nom i međužanrovskom prostoru između književnosti, umetnosti, sociologije, antropologije, teorije medija i filozofije. S. k. su se proširile na međunarodnom nivou to kom osam desetih godina XX veka, usložnjavajući se i diverzifikujući se sve više, zadobijajući pri tom naglašeno lokalna i regionalna obeležja, određena različitim lokalnim kulturnim problemima i obeležjima i različitim intelektualnim tradicijama. Neka od relativno zajedničkih obeležja u različitim pristupima unutar s. k. odnose se na shvatanje kul ture kao vida pregovaranja i otpora, na interes za proučavanje odnosa moći i kulturnih praksi i njihovog uticaja na formiranje različitih identiteta, na uočavanje pozitivnih, a ne samo negativnih i pasivnih karakteri stika konzumerizma, na proučavanje svakodnevice, ur banih stilova življenja i kulturnih promena, na pozitivan odnos prema kulturnim razlikama i na kritiku kulturnog uniformizma u pristupu (npr. etnocentrizam, logocentrizam, falocentrizam). U metodološkom pogledu, primena tekstualne anali ze i analize diskursa takođe se može smatrati jednim od relativno zajedničkih obeležja s. k. Njen značajan doprinos razvoju etnografskog metoda očituje se u sagledavanju samog istraživačkog konteksta kao vida pregovaranja u kojem su objekti istraživanja istovre meno i njegovi učesnici. Tekstualna analiza podrazumeva fokusiranje na simboličko-interpretativne, semiotičke, informacijske i komunikacione aspekte kulture, a ne na njene ma terijalne aspekte. Interpretiranje kulture isključivo u kategorijama diskursa i teksta, kao i zanemarivanje
597 njenih materijalnih aspekata, pokreće raspravu o real nom političkom uticaju s. k., koji se povremeno procenjuje kao suviše ograničen, stvarno neprovokativan i konformistički uklopljen u tokove savremenog društva, što je u protivrečnosti s nekim od osnovnih pogleda na značaj i funkciju kulture na kojima su se s. k. razvile. 3 antropologija, kulturna 3 kultura 3 kulturni relativizam M. Sekulić studije roda (eng. gender studies). Skupni naziv za teorijsko-političke analize kulture i društva iz perspek tive pola i roda , koje zahvataju i preklapaju se, jednim delom, i s problemima rasizma, etnocentrizma, postkolonijalizma, globalizacije i opresije u najširem značenju reči. U disciplinarnom smislu, s. r. su srodne i prekla paju se s feminističkom teorijom,
M Sehilič suburbanizacija (lat. sub - pod, pre; urbs - grad). ( 1) U prostornom smislu, sadržaj pojma s. odnosi se na proces nastanjivanja slobodnog prostora van granica,
suburbanizacija
gusto i kontinuirano izgrađenog gradskog tkiva. Pros tor nastanjen procesom s. naziva se suburbija. U ovom značenju s. ima dugu tradiciju, ali masovne razmere do bija u periodu industrijalizacije, kada postaje i osnovni obrazac prostornog širenja velikih gradova. (2) U de mografskom smislu, s. označava početak dekoncentraci je gradskog stanovništvajer je populacioni rast suburbija praćen smanjenjem broja stanovnika centralnih gradskih područja (eng. inner cities). (3) U funkcionalnom smi slu, suburbije modernog doba bile su dominatno rezidencijalne do perioda postindustrijskog restrukturisanja, kada postaju multifunkcionalne zone. (4) U sociološkom smislu, s. podrazumeva specifičan vid projekcije so cijalne stratifikacije savremenog društva u prostoru. S nastankom sociologije grada, stvara se ekološka zamisao univerzalnog modela razvoja gradova u kojem s. obeležava industrijski period razvoja. Istraživanja s. svode se na iznalaženje pravilnosti između porasta broja radnih mesta u industrijskoj proizvodnji i nivoa j. U te oriji susedske dinamike ekološkog pristupa, eksluzivne suburbane lokacije smatrane su nečim što je naročito svojstveno višim slojevima, sve do zamaha procesa »džentrifikacije«. Neomarksistička i neoveberijanska teorija ukazuju da se stepen obuhvaćenosti različitih socijalnih grupa procesom s., kao i nivo stambenih ne jednakosti koji s. uslovljava, razlikuje u zavisnosti od tipa društva. U iskustvenom okviru zapadnog sveta izdvajaju se američki i evropski model s. u kapitalističkim zemljama, kao i s. u evropskim zemljama u periodu socijalizma. Osnovne razlike nalaze se u dominatnom tipu stanova nja i vlasničkog statusa. U početku se s. u kapitalističkim zemljama ispoljavala kao ekskluzivno individualno stanovanje u vlasništvu pripadnika višeg socijalnog sta tusa. Od četrdesetih godina XX veka, s. postaje masov na pojava, a u evropskim razmerama dobija i druga morfološka i institucionalna rešenja. Američki model podrazumeva individualnu porodičnu kuću u vlasništvu, a evropski obeležava mešavina tipova stanovanja i vlasničkih statusa. I u evropskim kapitalističkim zem ljama preteže individualni i vlasnički tip stanovanja viših socijalnih slojeva, dok je kolektivni tip, posebno u državnom vlasništvu, po pravilu, vezan za pripadnike nižih socijalnih statusa. U socijalističkom iskustvu suburbani tipovi stanovanja i vlasničkog statusa su po vezani na suprotan način, jer je individualni i vlasnički tip bio nusprodukt socijalističke stambene politike, ni skog standarda, često ilegalan, a njegovi nosioci soci jalne grupe nižeg statusa. Američki model s. je socijalno najekskluzivniji, jer su suburbije dominatno rezidencijalna područja srednje i viših klasa, dok je socijalni sas
suburbanizacija
tav suburbanih lokacija u Evropi širi i obuhvata gotovo sve društvene grupe. U svim zemljama, s. produkuje visok nivo rezidencijalne segregacije j er stvara jasne granice između plebejske (standardizovane) i elitne ili patricijske suburbije. Socijalistička s. rezultirala je ma njim razlikama unutar istog tipa stanovanja i vlasničkog statusa, ali i visokim nivoom stambenih nejednakosti između različitih tipova. Ekološki pristup prihvata razli ke između kapitalističke i socijalističke s., u meri u ko joj se one mogu objasniti nivoom ekonomskog razvoja, te ih svodi na odsustvo multifunkcionalne suburbije u socijalizmu usled neostvarenog postindustrijskog raz voja. Razlike između s. u kapitalističkim i socijalističkim sistemima neomarksitička i neoveberijanska teorija neposredno povezuju sa osnovnim principima nji hove ekonomske organizacije i političkim vređnostima (tržišna naspram centralnoplanske privrede, privatno naspram društvenog/državnog vlasništva, individuali zam naspram kolektivizma). Marksistička misao ana lizira kapitalističku s. u kontekstu teorije rentnog rasko raka (rent gap theoiy), koja objašnjava profitabilnost ulaganja kapitala u suburbane lokacije. Funkcionalnost .v. za reprodukciju kapitala u periodu masovne proizvod nje nalazi se i u kapitalnointenzivnoj izgradnji suburbija i standardizovanoj potrošnji suburbane srednje klase. 5. u socijalstičkim zemljama objašnjava se planskim odlukama u funkciji rešavanja stambene nestašice. N eoveberijanski pravac bavi se i razlikam a među kapitalističkim zemljama, smatrajući da tipovi države blagostanja određuju socijalnu dimenziju s. Teorijska pažnja usmerava se i na preferencije potrošača kao in icijatora određenog tipa s. Sistemska ograničenja socija lizma ostavila su malo prostora ovom determinističkom faktoru, dok se u tržišnim sistemima preferencija spram individualnog tipa stanovanja na mikronivou smatra ključnom za s., kako u pogledu statusnog obeležja, tako i u pogledu životnog stila, u kojem se kombinuju pred nosti urbanog i ruralnog načina života. Ekološki pristup teoriji susedstva je, precenjivanjem značaja prostorne varijable, smatrao suburbana područja individualnog stanovanja povoljnim za prevenciju lične i porodične dezorganizacije i razvoja devijantnih potkultura. Sličan pristup prepoznje se i u zamislima o kolektivnom tipu stanovanja u planovima socijalističke s. Dalji tok s. u zemljama postsocijalističke transformacije dovodi u pitanje tvrdnju ekološkog pristupa daje zamah reziden cijalne .v. vezan za industrijski period razvoja. Promenom socijalne strukture menjaju se i akteri individualog suburbanog stanovanja, što uz uvođenje rentnih mehani zama daje nov podsticaj s. Demografska specifičnost s.
598 tokom socijalizma, tj. odsutvo populacionog pražnjenja centralnih gradskih područja, još je jedan argument u prilog očekivanom porastu rezidencijalne s. i u periodu postindustrijskog restrukturisanja. 3 grad 3 rezidencijalna segregacija 3 urbanizacija M. Petrović
sujeverje [praznoverije]. Izvorno je s. označavalo ostatak nekog ranijeg verovanja ili religijskog ubeđenja, koje je šira zajednica prevazišla i napustila. S u š tin a je verovanje u tajanstveni uzročnoposledični odnos, u kojem izvesne reči, predmeti, simboli i postupci prouzrokuju do bre ili loše posledice. Ono se stvara psihičkim mehaniz mom uobražavanja da su magijski postupci drugih ljudi ili neke natprirodne sile odgovorne za individualne i kolek tivne nedaće. Uzroci s. mogu biti različiti, ali čovek mu se priklanja najčešće zbog: (1) akutnog egzistencijalnog problema; (2) ako se nađe u naizgled bezizlaznoj situaciji; (3) iz potrebe za opravdanjem ili utehom. Počeci s. su pretežno u ostacima ranijih verovanja i pravila ponašanja, a koreni u dubokoj čovekovoj potrebi za sigurnošću. Stoga se većina sujevemih shvatanja i postupaka može razumeti kao pokušaj čoveka da se odbrani od pretećih opasnosti (pre svega, od smrti, bolesti i raznih nedaća), odnosno da racionalizuje strah. S. se često određuje i kao surogat prave religije. Smatra se daje to iskrivljeno reli giozno osećanje, zasnovano na strahu ili neznanju, odno sno ostatak starih paganskih verovanja. Međutim, treba naglasiti da se paganski kultovi i verovanja poistovećuju s vraćanjem i magijom tek u vreme pojave i širenja monoteističkih religija. Isto tako, s. ne treba smatrati samo vrednosno negativnom pojavom jer ga, između ostalog, čine i razna iskustva i običaji koji sadržinski pripadaju narodnoj mudrosti i tradiciji. Etnologijaje pokazala da su se mnoge praznoverice zadržale u narodu zbog njihovog iskustvenog i vaspitnog značaja. Sociološko izučavanje s. podrazumeva: ( 1) utvrđi vanje društvene uslovljenosti prihvatanja određenog, društvenoistorijski, intelektualno i psihološki prevaziđenog pogleda na svet i postupanja; (2) utvrđivanje uticaja koji s. može imati na društveni život ljudi, pri čemu je najvažnije odrediti u kojoj meri i na koji način s. motiviše ili demotiviše društveno delanje, odnosno kako utiče na njegov karakter. 3 magija 3 religija 3 verovanje, religijsko Ž. Lazar
sukob, društveni [socijalni konflikt]. Društveni proces, odnosno proces interakcije u toku kojeg pojedi nci ili društvene grupe svesno nastoje da jedni drugima otežaju ili onemoguće ostvarivanje nekog cilja. Luis
599 Kozer definisao je d. s. kao borbu povodom vrednosti i pretenzija na položaje, vlast i retka dobra, u kojoj strane u sukobu ne samo teže da zadobiju željene vrednosti nego i da neutrališu svoje protivnike, nanesu im štetu, pa čak i da ih unište. D. s. se od kompeticije razlikuje po tome što nije regulisan pravilima, kao i po tome što ne mora biti miroljubiv, tj. može uključivati i primenu sile. Različite sociološke teorije nude različito tumačenje d. s., njihove prirode i karaktera, značaja koji imaju u društvu, kao i njihove nužnosti, odnosno neizbežnosti. Dok je marksistička sociologija smatrala d. s. glavnim izvorom društvenih promena i nužnim obeležjem svih dosadašnjih društava (predviđajući istovremeno njihov nestanak u budućem besklasnom društvu), funkcionalizam 'je, u svom klasičnom vidu, smatrao d a je d. s. u društvu patološka pojava koja je privremena i ug lavnom izazvana spolja. Otuda je klasični funkcionalizam gotovo sasvim potisnuo problem d. s. iz socioloških istraživanja. Kasnija revizija funkcionalizma oživela je sociološko istraživanje d. s., posebno tzv. sukoba ni skog napona. Prema toj ideji, d. s. ne moraju biti disfunkcionalni, već naprotiv, u složenim, pluralističkim društvima mogu imati blagotvoran uticaj i doprinositi stabilnosti sistema. Tvrdi se, naime, da brojni konflikti koji presecaju društvo čine da su protivnici u jednom d. s. istovremeno i saveznici u nekom drugom (npr., poslodavac i radnik mogu biti istovremeno pripadnici iste političke partije), što sprečava da se društvo pocepa po samo jednoj liniji sukoba i time podeli u dve ne pomirljive grupe. Prema nekim shvatanjima, potrebno je razlikovati d. s. kao blaži vid disjunktivnih procesa od borbe koja je nepomirljiv sukob koji se okončava samo potpunom pobedom jedne strane, odnosno potpunim ništenjem radnji druge strane, ili čak njenim uništenjem. O klasna borba 3 kompeticija, društvena O rat 5. Nedović sultanizam . Vrsta autoritarnog režima u kojem samodržac vlada društvom preko razvijene štićeničke mreže. To znači daje klijentizam glavno regulativno, pa i konstitutivno načelo društva. Najzaslužniji za vraćanje pojma s. u rečnik savremene društvene nauke jeste Huan Linc. Baveći se dugo godina različitim autoritarnim vla dama, a kao dobar poznavalac Maksa Vebera, Linc je zaključio da bi Veberov pojam s. kao krajnjeg oblika patrimonijalizma mogao da se primeni na neke od sa vremenih režima, kao što je Truhiljov (Dominikanska Republika, 1930-1961), Divalijeov (Haiti, 1971-1986), Batistin (Kuba, 1952-1958), porodice Somoza (Nikara
sultanizam
gva, 1936-1979), porodice Pahlavi (Iran, sultanističke težnje oca 1933-1941, sina 1963-1977), Markosa (Fili pini, sultanističke težnje 1972-1986) itd. Osnovna obeležja s. su sledeća: (1) Zamagljivanje granice između režima i države. Režim nastoji da, služeći se klijentizmom , stavi pod čvrst nadzor celokupnu državnu strukturu, razarajući opšte propi se, stručna m erila i običajnost. Glavni pokazatelji širenja s. u ovoj oblasti su: napredovanje u službi na osnovu poslušnosti i lične odanosti, a ne stručnosti i uspešnosti; zamena zakonskoracionalnih normi opštom proizvoljnošću; širenje korupcije; deprofesionalizacija vojske i njeno pretvaranje u sultanovo lično oruđe; pretvaranje vladajuće stranke u kulisu lične vlasti, ili stvaranje stranke koja ima tu ulogu. (2) Personalizam. Počinje sa stvaranjem i održavanjem kulta ličnosti samodršca, nastavlja se uključivanjem članova po rodice u vlast (tzv. porodična vladavina) i završava se pojavom dinastičkih težnji. (3) Ustavno licemerje. Postojeći ustav ima za cilj samo davanje kakve-takve legitimnosti režimu, a ne utvrđivanje pravila vladavine. Pošto se ustavna raspodela moći ne poštuje, sultanistički vladar uopšte ne mora da zauzima ustavno najmoćniji položaj, već na njega može da postavlja i svoje lutke (fr. politique de doublure). Izbori se održavaju, uz učešće stvarne ili lažne opozicije, ali je njihov ishod unapred poznat. Pateći stalno od manjka legitimiteta, sultanistički vladari vole da se ispomažu plebiscitima koje, naravno, uvek dobijaju. (4) Uska društvena os nova režima. Sultanistički vladari umeju da se dokopaju vlasti koristeći podršku jasno prepoznatljivih društvenih krugova, a katkad, kao u slučaju Markosa, i poštenim iz borima. Ali, u docnijem razvoju, oni tu podršku delova društva gube i često, gledajući unazad, može tačno da se utvrdi prelomna tačka u kojoj je sultanistički vlada lac ostao bez ranijeg društvenog legitimiteta (kao što je 1972. godina bila za Markosa). U razdoblju zrelog s., društvena osnova režima svodi se uglavnom, na sultanovu klijentističku mrežu, tj. na članove vladareve porodice i na njihove klike. Vernost vladaru sada počiva isključivo na ličnim interesima, a ne na političkim ili socijalnim uverenjima. Pred kraj sultanističkog režima, oni gube podršku čak i stranih pokrovitelja, koji uviđaju da od saradnje sa sultanističkim vladarima imaju više štete nego koristi. (5) Izobličeni kapitalizam. Premda neki sultanistički režimi umeju neko vreme da beleže značajniji privredni rast, personalizam i korupcija, dugoročno posmatrano, imaju pogubne posledice po privredni razvoj. Samovolja vladara u klasičnim patrimonijalnim sistemima ograničena je tradicijom, koja utvrđuje pravila političkog kapitalizma, i slabije razvi
sultanizam jenim državnim aparatom, pa štete po privredu zemlje ne moraju da budu prevelike. Ovovremeni sultanistički režimi, međutim, imaju gotovo neograničene tehničke mogućnosti za pretvaranje celokupne ekonomije zemlje u lični posed vladara. Granice između državnih i ličnih fondova postepeno nestaju i obrazuje se kleptokratska država koja počiva na preuzimanju glavnih privrednih resursa. Štaviše, članovi sultanove »familije« postepeno monopolizuju čak i manje važne resurse poput lutrije (Batista) ili školskih uniformi (Bokasina ljubavnica je imala monopol na njihovo proizvođenje, a njegova žena n» njihovu prodaju). Premda postoji tržište, ekonomi ja nije kapitalistička jer vlada opšta arbitramost koja ograničava ne samo tržište već i svaku pravnu sigurnost, pa i samu svojinu. Razvijeni sultanistički režimi umeju da budu dugotrajni i postojani. Dinastija Divalije je vla dala trideset godina, a dinastija Somoza svih četrdeset. S. je, sa stanovišta dem okratije, najrđaviji oblik autoritarnih režima. U tradicionalističkim autokratijam a možemo naići i na vladavinu prava (propisi su, istina, autoritarni, ali se makar dosledno sprovode), na poluopoziciju, na režimske umerenjake, na uspešnu privrednu i društvenu delatnost autonomnu od vlasti itd. U s., pak, neograničena lična vlast ukida i vla davinu prava (i oni postojeći, makar autoritarni, pro pisi sprovode se proizvoljno, zavisno od toga da li ih treba primeniti na sultanove klijente, neprijatelje ili os tale), jednako kao što ukida i poluopoziciju, režimske umerenjake i svaku autonomiju privrede i građanskog društva. S obzirom na dugoročne posledice po društvo, s. ùme da bude gori i od diktature. Zbog metastaziranog klijentizma, dugotrajni sultanistički režimi umeju u toj meri da oštete i samu osnovu građanskog društva da je, nakon svrgavanja sultanističkog samodršca, čak i najiskrenijoj demokratskoj vladi teško da uspostavi i održi demokratski poredak. 3 autokratija 3 diktatura 3 patrimonijalizam S. Antonić suscdstvo. Najvažniji društveno-prostomi odnos koji se formira procesom naseljavanja kao relativno traj nog vezivanja društvenih grupa (i pojedinaca) za neku određenu teritoriju koju zajednički koriste i na njoj organizuju svoju društvenu zajednicu. 5. je osnovni društveni i civilizacijski odnos zato što prostorna bliskost omogućuje svako drugo trajnije i čvršće međusobno povezivanje po jedinaca i grupa. Tek kad se neki pojedinci i grupe sretnu u prostoru i vremenu, među njima mogu da se ustaljuju neki zajednički obrasci ponašanja. S. čini okosnicu društvenog života svake lokalne zajedice. Oni koji obitavaju u is
600 tom naselju, češće se susreću međusobno nego s dru gima, češće sarađuju ili se sukobljavaju, sličnije su im potrebe, interesi i vrednosti, stiču slične navike, razvijaju slična verovanja i podvrgavaju se istim običajima. Slične potrebe, ponekad, dovode pojedince i grupe u isto naselje, ali se češće tek zajedničkim životom u jednom naselju ob likuju zajednički interesi, vrednosti i obrasci ponašanja. S. je embrionalni oblikjavnog društvenog života uopšte. Lokalna susedska skupina je prvi širi društveni okvir u odnosu na porodicu i prva spona »privatnog« i »javnog« života. Od momenta kada postane moguće učestvovanje pojedinaca u odnosima izvan srodničke grupe, po prvi put se javlja prilika da se »lično« (pojedinačno) ispolji relativno nezavisno od »kolektivnog« (porodičnog). Kao i svaki drugi primaran i neposredan društveni odnos, odnos među susedima može da poprimi različite spoljne oblike i unutrašnji smisao. S. se obično razvija na skali koja obuhvata ljudske i društvene ekstreme i sve njihove prelazne oblike: od najtešnje saradnje i uzajamne solidar nosti do žestokih sukoba, zavisti i mržnje. To je skala na čijem je jednom kraju ono narodno »komšija, pa Bog«, a na drugom - zlurado priželjkivanje »da komšiji crkne krava«. Tamo gde je s. važan odnos (tradicionalno selo), tu se ono češće primiče navedenim ekstremima nego tamo gde je samo jedan od mnogih, ne naročito bitnih i rela tivno površnih odnosa (kao u gradu). Bilo da su pozitivno ili negativno obeleženi, susedski odnosi se dugo izgrađuju i prenose s generacije na generaciju. Opšta je sociološka pretpostavka da poremećaji u susedskim odnosima na staju onda kada se stvori nered u preovlađujućem vrednosnonormativnom sistemu neke uže ili šire društvene za jednice, kad stari običaji oslabe, a nova društvena pravila ne zadobiju takvu regulativnu snagu koja bi mogla da drži u međusobnom skladu narasle suprotnosti (potreba i in teresa) među susedima. Poremećaji nastaju u prelomnim okolnostima i vremenima: kad nastupi međusobna jagma oko podele zajedničkih dobara, kad se neko spolja umeša u lokalne odnose na pristrasan način, kad u globalnom si stemu nastaju lomovi, radikalni zaokreti, masovni pokreti, sukobi i ratovi. Tada su na velikoj probi i iskušenjima svi primami i lokalni društveni odnosi, pa i susedski. Oni od nosi koji su latentno nagriženi ili otvoreno konfliktni tada se raspaljuju u zlo koje susedi čine jedni drugima. Nasuprot tome, zdravi i dobri susedski odnosi u teškim vremenima dobijaju novu čvrstinu i kvalitet, kad je bližnjem najteže, kad je »brat daleko, a Bog visoko«, kad je spoljnja pretnja velika. Zato je dobro koje komšija komšiji može da učini uvek preče, brže i vrednije od sva kog drugog. Neposredna prostorna bliskost relativno gubi značaj u informatičkom društvu, ali istovremeno ostaje,
601 uz porodicu, osnovni okvir neposrednih međuljudskih odnosa, koji će uvek imati primaran značaj za čoveka. O grad O lokalna zajednica 3 selo M. Mitrović svakodnevni život. Pojam s. i. se određuje na vrlo različite načine, u zavisnosti od usvojene teorijske per spektive. U najopštijem smislu, svaka sociologija koja analizira neprekidno odvijanje društvenog života može se smatrati sociologijom s. ž. U užem smislu, soci ologijama s. ž. smatraju se simbolički interakcionizam, fenomenologija i etnometodologija, egzistencijalistička sociologija i pojedini ogranci marksizma. Dok je kod klasika (sa izuzetkom Georga Zimela i Čikaške škole) s. i. bio zanemaren, u poslednje vreme zanimanje za ovaj pojam doživljava ekspanziju. Tome pogoduju broj ni faktori (»jezički obrt« u savremenoj epistemologiji, redefinisanje pojma moći na tragu Mišela Fukoa, raz voj psihoanalize u radovima Žaka Lakana, približavanje sociologije i antropologije, razvoj »nove istorije« itd.). Novija sociologija s. ž. bavi se elementima svakodnev nog ponašanja kao punopravnim sociološkim pojavama, nastojeći da ih kvalitativno opiše i time empirijski poka zuje da praktični metodi običnih aktera, interakcije i odnosi unutar s. i. imaju značajnu ulogu u održanju, reprodukciji i promeni društvenog poretka. U određenju s. ž. mogu se uočiti dve analitičke dimenzije, koje se u konkretnim teorijam a često mešaju - formalna i sadržinska. U formalnom značenju, s. i. obuhvata sistem predracionalnih, preddiskurzivnih pretpostavki, kognitivnih i emotivnih struktura koje se podrazumevaju bez ispi tivanja i ontološki i analitički prethode artikulisanim formama društvenog života. U analizi ove dimenzije s. i. ključni su pojmovi praktične svesti, praktičnog znanja, zalihe znanja, primarnih klasifikacija, dokse itd. Sadržinski, s. i. se određuje kao skupina banalnih ak tivnosti koje se ponavljaju iz dana u dan, služe održanju ljudskog života (u biološkom, psihološkom i društvenom smislu) i odvijaju se na mikroplanu (interakcija licem u lice u malim, najčešće primamim grupama , s posebnim značajem porodičnog života). U analizi ove dimenzije, kao osnovni aspekti s. i. obično se izdvajaju tri sfere - rad, porodica i dokolica. Akter sociologije s. ž. jeste »običan čovek«, anonimni pripadnik društva, za razliku od istorijskih likova, vođa ili elita. Za rehabilitaciju i prvu sociološku konceptualizaciju s. ž. najzaslužniji je kritički marksizam, u kojem se analiza s. ž. organizuje oko kritike različitih oblika otuđenja. Kritička teorija pristupa s. ž. proučavanjem porodice i autoriteta (oslanjajući se na psihoanalizu),
svakodnevni život
kao i kulture, naročito masovne. Prema mišljenju Agneš Heler, s. i. je mesto reprodukcije pojedinca, a time i društva, neposredno dostupan svet - uvek istorijski i klasno određen - u kojem se pojedinac rađa i koji na jpre usvaja, postajući ovom socijalizacijom ljudsko biće. Ova sfera primarnog ljudskog iskustva obeležena je stalnom napetošću između rutine i stvaralačke inova cije, statičnosti i promene, kolektivnog i individualnog. Anri Lefevr smatra s. ž. primamim temeljom svekolikog društvenog života, na koji se nadograđuju sve specijalizovane društvene delatnosti. U savremenom »birokratskom društvu dirigovane potrošnje«, s. ž. je otuđen i obesmišljen više nego ikada, ali ujedno otvara mogućnosti iskoraka u jedno kvali tativno drugačije, humano i slobodno društvo. Jirgen Habermas dodeljuje »svetu života«, kao jednom od dva osnovna oblika društvene integracije, ulogu reflek sivne kontrolne instance nad društvenim sistemima, ko jima se, iako su funkcionalno neophodni u modemom društvu, ne srne dozvoliti da koionizuju.?. ž. Simbolički interakcionizam proučava kako se u verbalnoj i never balnoj neposrednoj interakciji u svakodnevnim situaci jama, baratanjem simbolima i postizanjem zajedničke definicije situacije, stvaraju i modifikuju identiteti, društvene uloge, prava i dužnosti, odnosi moći itd., čime se desupstancijalizuju klasični sociološki poj movi. Fenomenološka sociologija posmatra svet s. ž. kao temelj društvenog života, jer se svi društveni od nosi modeluju po uzoru na primami, arhetipski doživljaj drugog čoveka u interakciji licem u lice; ona takođe ističe značaj kognitivne osnove društvene kohezije preko zajedničkog simboličkog univerzuma i kolek tivnih zaliha znanja. Etnometodologija proučava kako se u svakodnevnim konverzacijama neprestano iznova stvara osećaj društvene strukture: društvena stvarnost se konstruiše prilikom komunikacije, prvenstveno u s. i., u kojem se stvaraju i reprodukuju mentalne struk ture neophodne za uređenost društvenog sveta. U novije vreme, pojam s. ž. dobija značajno mesto u teoriji strukturacije Entoni Gidensa (u današnjem svetu čovekovo »ja« je refleksivni projekt koji se stalno iznova oblikuje u praksi s. ž.) i u teoriji prakse Pjera Burdijea (s. ž. je polje ukrštanja društvenih struktura i pojedinačne sudbine, u kojem akteri neprestano prime njuju vlastite strategije, autonomne u okviru ograničenja pravila igre). Oba autora smatraju da se funkcionisanje i promena makrostruktura društva ne mogu objasniti bez mehanizama koji deluju na ravni s, ž. U pogledu značenja pojma s. ž. razvijaju se i pristupi (Mišel Mafezoli, Mišel de Serto, Džon Fisk) koji, nasuprot
svakodnevni život
602
dosadašnjim teorijama o pasivnim masama, ukazuju na znatan potencijal otpora anonimnih aktera pritiscima, kontrole i usmeravanja koje vrše nadmoćne društvene sile (komercijalizacija, birokratija, tehnologija, masovni mediji). O etnometođologija O simbolički interakcionizam O sociologija, fenomenološka I. Spasić svest, društv ena. Uopšteno rečem,pojedinačna svest je sposobnost za psihičke doživljaje, razumskosaznajna sposobnost čoveka usmerena kako na spoljni, objektivni svet, tako i na samu sebe, kao samosvest. D. s., pak, nije prost zbir pojedinačnih svesti, niti se može shvatiti kao neka posebna svest koja postoji nezavisno od pojedi naca: ona je rezultat međusobno povezanih delovanja psihičkih ponašanja pojedinaca (društveni psihički procesi), odnosno psihičkih sadržaja koje jedna psiha (pojedinac) stvara da bi ih saopštila drugoj psihi (pojedi ncu). Sadržinu d. s. čine stoga društveni psihički procesi (idejni, misaoni, npr. javno mnjenje, potom emotivni, kao što su Ijubav, mržnja, gnev), te duhovne tvorevine kao sistematizovana značenja psihičkih sadržaja. To su duhovne, odnosno kulturne pojave - umetnost, sistemi vrednosti, pravila ponašanja, oblici saznanja i razumevanja sveta i si. Kao ni društvo, tako ni d. s. nije je dinstvena. Uže društvene celine, društvene zajednice, stvaraju posebnu d. s. zajednice (npr. nacionalna svest), odnosno »grupnu svest« kao osećanje pripadnosti ne koj društvenoj grupi (npr. klasna svest ili profesionalni moral). U sociološkoj teoriji postoje različita tumačenja poj ma d. s., kao i objašnjenja njene funkcije u razvoju i menjanju ljudskog društva. Karl Marks je pojmu d. s. davao različita značenja - od najšireg, u kojem pod d. s. podrazumeva gotovo celokupnu društvenu nadgradnju (»Ne određuje d. s. ljudi njihovo društveno biće, već njihovo društveno biće određuje njihovu svest«), do onog u kojem pojam d. s. povezuje s pojmom ideologije. Marksovi sledbenici su u tom smislu kao najznačajniji vid ideologije smatrali klasnu ideologiju, te su pojam d. s. sveli na klasnu svest. Neposredna posledica ovako redukovanog pristupa najpre se ispoljila u nemoći tzv. marksističke sociologije da istražuje ovu sferu ljudskog društva. Krajnji rezultat je uprošćena slika društva, siromašno znanje koje je marksistička sociologija proiz vela u oblasti složenih odnosa između društva, sjedne, i društvene, grupne i pojedinačne svesti, s druge strane. 3 ideologija O klasna svest 3 kolektivna svest M Todoruvič
sveštenstvo (gr. klëros). Reč kler prvobitno ozna čava predmet koji se koristio za izvlačenje žreba (ba canje kocke), kako onog koji su koristili starozavetni sveštenici tako i onog upotrebljavanog za izbor naslednika Jude Iskariotskog. Pojam se može odnositi i na dodeljeni deo, tj. osobe koje su dodeljene starešinama na brigu. Otuda i pojam sveštenik (presbÿteros ) - starešina, rukopoloženi služitelj u Rimokatoličkoj, pravoslavnim, anglikanskim i nekim drugim crkvama ovlašćen da propoveda, vrši obrede i učestvuje u drugim upravljačkim aktivnostima crkve. U nekim hrišćanskim crkvama, .v. obuhvata nosiope različitih položaja u crkvenoj hijerar hiji - od episkopa (biskupa) do đakona. Sociološki, s. je profesionalna, hijerarhizovana grupa ritualnih eksperata koji poseduju specifično znanje o tehnikama bogosluženja, organizuju sveukupni religij ski život i laici su ih prihvatili u društvenoj sredini kao duhovne i religijske posrednike. Osim posredovanja svetog laicima, njihova uloga se ispoljava i u vaspitnoobrazovnoj delatnosti određene religijske zajednice, davanju saveta vernicima i drugim ljudima kojima su oni potrebni, širenju vere, održavanju discipline u crkvi i drugim aktivnostima u vezi s poslovima zajednice i svakodnevnim životom crkve i naroda. Mnoga društva pridaju sveti karakter sopstvenim oblicima društvene organizacije (porodici, klanu, ple menu), pa šu njihovim vođama pripisivane osobine sveštenika (starešini domaćinstva, poglavici, kralju itd.). Većina društava pokazuje određenu tendenciju prema kultnoj specijalizaciji - otuda se izraz sveštenik odnosi na takve specifične službe. Kultni specijalista kao formalno potvrđeni religijski zvaničnik obavlja religijske usluge i na taj način zadovoljava religijske potrebe vemika, što vodi diferencijaciji, uspostavljanju posebne klase, kaste ili socijalnog sloja. U društvenoj strukturi, s. često zauzima povlašćen društveni položaj, ali ima i suprotnih primera. U potpuno razvijenom ob liku, s. podrazumeva velika društva sa centralizovanom vlašću, razvijenom kulturom, kultom, ritualnom prak som i utvrđenom dogmom. Hrišćanska crkva je rano ustanovila određene službe koje su bile dodeljene osposobljenim ljudima. Isprva su apostoli zbog svog odnosa prema Isusu i udela u os nivanju crkve vršili jedinstvenu funkciju. Druga lica su im pomagala i vremenom preuzimala veliki deo posla koji su pre toga obavljali apostoli. Hrišćanstvo u crkvi postaje institucija sa troslojnom hijerarhijom - biskupa, sveštenika i đakona. Potpuno se posvećujući religij skim poslovima (pre svega, euharistijskoj liturgiji), a zatim uprävnim i organizacionim pitanjima opština, sveštenici postaju plaćeni činovnici. U procesu sve
603 vidnije institucionalizacije, u hrišćanskoj crkvi nastaje poseban sloj ljudi koji vrši funkciju davanja božije mi losti vemicima i brine za spas njihove duše. Kako je proročka Isusova propoved tokom vremena bivala od sve slabijeg praktičnog uticaja na život vemika, taj uti caj zadobijaju crkva i s. Kao što konstantuje Erih From, s. je ustupak neznanju naroda, ono prevodi prorokovu religijsku poruku - često izrečenu u nastupu proročke uzbuđenosti u parabolama, alegorijski, metaforično i nesistematizovano - na ljudima razumljiv jezik. S. sistematizuje sadržaj proroštva ili svetih tradicija. Ono taj sadržaj kazuistički raščlanjava i prilagođava načinu mišljenja i života sopstvenog sloja ili svetovnjaka ko jima vlada (Maks Veber). S. je u pravoslavlju jedna od sedam svetih tajni. N astaje posvećenjem , rukopoloženjem u duhovni čin, u određeni stepen crkvene hijerarhije: (a) niži - đakon (protođakon, arhiđakon); (b) srednji - prezviter (sveštenik - jerej, protojerej); (c) viši - episkop (arhiepiskop, egzarh). Svaki od ovih stepena ima svoje karakteristike, određena prava i obaveze. Sma tra se da episkop predaje božansku blagodet budućim sveštenicima i đakonima stavljajući ruku na njihove glave i čineći ih time posrednicima između Boga i ljudi. Protestanti naglašavaju svešteničku odgovornost svih hrišćana; oni su ublažili tradicionalne razlike između sveštenika i biskupa. U upotrebu ulaze nazivi p astir, sh đ ite lj i propovednik, a sveštenoslužiteljima je doz voljena ženidba i svetovni život uopšte. O crkva 3 religija M. Đorđević svojina. Etimološko razumijevanje riječi s. sadrži više značenja: ona označava (1) nešto što nam je svoj stveno, što posjedujemo, što nam pripada bez naše krea tivnosti ili angažovanosti; (2) nešto što smo prisvojili stvaralačkim činom ili angažovanjem na drugi način; (3) nešto što nam je pripalo jednostavnom primjenom društvenih normi. Sva ova značenja odnose se na nešto svoje, ali ih je bitno razlikovati kako sa stanovišta po jedinca tako i sa stanovišta društva. Bitno je razlikovati ono što nam je svojstveno (nem. das ist ihm) od onog što smo na neki način prisvojili (sich etwas zu machen). Imamo ono što nam '}$ svojstveno (po prirodi) i ono što smo učinili s. S. je konstituisanjem zajednice izdvojena u društveni fenomen u kojem je sublim iranjem prirode, rada, društvenih normi i samog čina zajedničkog života stvorena društvena priroda čovjeka i njegove zajednice, a time i nj ihova generička suština. Čin zajedništva jeste poseban realitet koji proizvodi vlastitost individuuma
svojina
i zajednice i njihovu dinamičnost. Iz te vlastitosti oni stvaraju s~ (vlasništvo). Generička suština čovjeka i društva se konkretizuje preko vlasništva kao svojinske određenosti. Svojinska određenost se ispo'java u »čistoj vlastitosti« individu uma i raznim oblicima vlasništva u društvu (državi). S. je apstraktna forma čovjeka i društva koja se istorijski konkretizuje kao vlasništvo u neumitnom spoju logosa i istorije. To je povijesno izboren početak čovjeka i njegove zajednice. Čovjek i njegova zajednica raski daju neposrednu pripadnost prirodi tako što počinju proizvoditi uslove svoje prizvodnje prevladavajući time prirodno date, zatečene uslove. To proizvedeno stanje postaje njihova s. Čovjek se iz neposrednog spoja s prirodom »preseljava« u svoju zajednicu preko koje »osvaja« prostor i vrijeme. Subjekti proizvedenog stiču osnov za uspostavljanje vlasti u odnosu na druge pripadnike zajednice, a zajednica u odnosu na druge zajednice. Tako s. postaje osnova diferenciranja između zajednica i unutar zajednice. U istorijskom razvitku društva s u b j e k t n e postaje samo neposredni proizvođač materijalnih i duhovnih vrijednosti. Subjekt s. može postati određeno lice, in stitucija i organizacija i neposredno, na osnovu zakona, pravnim poslom, nasljedstvom, primjenom običajnih, religijskih ili moralnih normi. S. predstavlja posebnu društvenu predm etnost specifičan društveni odnos, kojim se reguliše sticanje, posjedovanje i korišćenje m aterijalnih i duhovnih vrijednosti. Po svom vrijednosnokultumom sadržaju, cilju, interesima i životnim potrebama koje zadovo ljava, te posljedicama koje ima za pojedinca i zajed nicu, s. je specifična društvena kategorija. Kategorijalna utemeljenost čini s. osnovom determinizma pojedinca na jednoj, i zajednice, na drugoj strani. Kao složena društvena kategorija, s. ima više značenja. U ekonom skom smislu, pod s. se podrazumijeva ukupnost proiz vodnih odnosa koji su danas pod dominantnim uticajem tehnosfere. Skup m aksimalnih ovlašćenja koja pri padaju pravnom licu u pogledu određenih materijalnih i duhovnih vrijednosti jeste pravo s. kao subjektivno pravo (pravni institut vlasništva). Sociološki pristup uvažava pravnoekonomske ele mente, ali smatra da cjelovito razumijevanje s. nije moguće samo na osnovu njih. S. jeste institucionalizovana, ali i institucionalizujuća kategorija. Dvojnost s. je izražena i u tome što je zaštita privatnih svojinskih prava direktno povezana s brigom za ja vn i interes, a na tom planu se odvija fundamentalna kombinacija legalnosti i efikasnosti u cjelovitosti svojinskog društvenog odnosa. Logično, ovdje je ukomponovan i cilj sticanja,
svojina posjedovanja i upravljanja dobrima, čime s dobija ciljnoracionalnu određenost. Kategorijalna određenost s. upućuje na neminovne relacije globalnog, endogenog i integralnog, pri čemu endogenost ima poseban značaj sa stanovišta stvaranja duha preduzetn ištva i m otiva postignuća. S. je agens koji čovjeku i društvu daje aktivizam, kreativnost, odgovornost, poštovanje različitosti, »prirodan« put uključivanja u istoriju. Doba modernosti i njegove posljedice sa izvorima dinamizma (refleksivnost, vremensko-prostorno raz dvajanje i komplementarno iskorijenjivanje i ponovno ukorijenjivanje) čine bitno nov kontekst za sociološko razumijevanje s. Industrijalizam snaži tendencije ka sistemu u kojem važniju ulogu ima informacija (ap straktni sistemi, simbolički znaci, ekspertski sistemi) nego proizvodnja materijalnih dobara. Vrijeme i prostor su u novom odnosu, dolazi do izmještanja prostora iz mjesta, uspostavljanja »bezličnih odnosa«, transdržavni
604 fenomeni sve jače djeluju i dobijaju sve veći značaj. Vlasnik i s. su na takvoj udaljenosti da svako od njih može da slijedi vlastita pravila, pri čemu povjerenje i pouzdanje poprimaju novo značenje. Pogotovo ako imamo u vidu da modernost kao specifičnu posljedicu produkuje silu i nasilje, brutalnost, industrijalizaciju rata, sivu ekonomiju kao vidove negativnog određenja s . Istaknute karakteristike modernosti moramo imati u vidu prilikom subjekatskog i predmetnog određenja s., jer je ona kao institucionalizovana i institucionalizujuća kategorija u neposrednoj vezi s njima. Sociološko razum ijevanje s. moramo izvoditi iz logike društvenog sistema i djelatnog odnošenja ljudi, što pretpostavlja teorijski, institucionalno-pravni i stvarnosni nivo i implicira sinhronizovanu primjenu metoda pristupa i metoda provjere. O pravo 3 sociologija rada O sociologija, ekonomska S. Vukičević
V
s škola (gr. scholê - dokolica, slobodno vreme; posao iz dokolice; nauka). Vrlo stara obrazovna ustanova u ko joj se na sistematski i organizovan način prenosi znanje s jednog naraštaja na drugi. Još je Pitagora ïz Samosa (oko 568-493), baveći se moralnim vaspitanjem svojih pristalica, osnovao religiozno-moralno i naučno bratstvo, kao uzor svih docnijih filozofskih š. i religijskih zajednica, dok su grčki sofisti utrli put razvoju školskih disciplina: gramatike, dijalektike, retorike (lat. trivium ) i aritmetike, geometrije, muzike i astronomije (quadrivium ), koje će se tek u Aristotelovom učenju sasvim oformiti. Iako je u ovom ili onom obliku postojala još od antičkog doba, š. je posebno dobila na značaju s povećanom ulogom obrazovanja u modernim društvima. Ona je izrasla iz novovekovnog racionalističko-prosvetiteljskog ideala prosvećenosti i (samo)usavršavanja, utemeljenog na pokretu humanizma i renesanse, kada se javlja ideal obrazovanog i slobodnog pojedinca, koji je, slično antičkom uzoru, trebalo da bude merilo svih stvari i vrednosti. Oslobođeni renesansni čovek buni se protiv sholastičkog obrazovanja, crkvenih stega i hrišćanskih dogmi i zalaže za uvođenje svetovnog obrazovanja i društvenih institucija zasnovanih na razumu, koje bi bile po meri čoveka. Na toj osnovi razviće se postepeno nova š., kao važan segment institucionalizacije obrazovnog procesa, koja će odigrati bitnu ulogu u modemizacijskim procesima novovekovnih društava. Kao relativno stara i značajna institucija i organizacija, š. se, dakle, može razmatrati iz više uglova i posmatrati na više nivoa: (1) kao institucija koja na organizovan i sistematičan način prenosi mladim ljudima znanja i umeća, razvijajući njihova interesovanja i sposobnosti, pre svega, pripremajući ih za obavljanje profesionalnih uloga, što podrazumeva i izdavanje formalnih i društveno priznatih dokaza o potrebnim kvalifikacijama za uspešno vršenje profesionalne delatnosti; (2) kao moćan instru ment u rukama društva, tj. kao sredstvo pomoću kojeg oni koji tim društvom dominiraju ostvaruju svoje interese, ne samo tako što se stvara potrebna vrsta stručne radne
snage nego i tako što se oblikuje poželjan tip ličnosti; (3) kao osobeno sredstvo u rukama porodice i srodničke grupe, koje prema vlastitim težnjama i ciljevima nastoje da »obezbede budućnost« svojoj deci, što bi u isti mah trebalo da osigura i reprodukovanje društvene strukture u relativno neizmenjenom obliku; (4) kao značajan kanal vertikalne društvene pokretljivosti i pokazatelj otvoreno sti jednoga društva; š. je, naime, ustanova koja ne dopušta da se društvena struktura sasvim učauri, budući da ona omogućava da se ii susretu između ličnih aspiracija, porodičnih težnji i društvenih potreba izvrši prevođenje sposobnijih pojedinaca iz nižih društvenih slojeva u više, što podstiče društveni razvoj, ali i stabilizuje postojeći poredak; (5) kao relativno osamostaljena institucija i organizacija koja, sledeći određene prosvetiteljsko-racionalističke ideale i zaklanjajući se iza njih, zadržava hijerarhičnost i autoritarnost kao svoja bitna obeležja, te prinudnim procesom uspeha/nagrađivanja i neuspeha/ kažnjavanja formira određeni standardni tip ličnosti, koji se odlikuje pokomošću, disciplinom, marljivošću i uljuđenošću, čime se stvaraju »sređeni ljudi« koji bez roptanja prihvataju svoje društvene uloge i bez otpora zauzimaju dodeljene im položaje. Autoritarna obuka u š., pasivno i mehaničko memorisanje propisanih »činjenica«, diploma kao krajnji i jedini cilj svekolikog obrazovnog procesa - sve to u sa vremenom društvu treba da stvori mirnog i »korisnog« stručnjaka čija će profesionalna znanja doći do pravog izražaja samo ako su udružena sa »kooperativnošću« i poslušnošću. Nije onda čudo što se i. danas našla na udaru žestoke i razarajuće kritike. Jedan od njenih najradikalnijih kritičara bio je, svaka ko, austrijski sociolog Ivan Ilič, (Dote škole, 1971). Pre ma njegovom mišljenju, obrazovanje bi moralo da bude oslobađajući doživljaj, u kojem pojedinac istražuje, kreira, služi se svojom inicijativom i rasuđivanjem, te slobodno i u potpunosti razvija svoje sposobnosti i talente. On smatra da š. nisu u stanju da zadovolje obrazovne ideale. One su represivne institucije koje indoktriniraju učenike, guše
škola njihovo stvaralaštvo i maštu, nameću im konformizam i zaglupljuju ih, tako da, na kraju, budu spremni da mimo prihvate postojeći poredak i služe interesima moćnih. To je »skriveni program« š., nad kojom učenik nema nikakve kontrole u pogledu onoga šta uči i kako uči. Slično Iliču, i drugi istraživači su ukazali na negativ na obeležja š. i njen bitno ambivalentan karakter. Tako, razlikujući manifestne i latentne funkcije š., Mišel Lobro je pokazao da postoji veliki raskorak između njih i da to veoma nepovoljno deluje na socijalizaciju ličnosti. Manifestne funkcije š. pokazuju se u činjenici da se pre ko nje obavlja prilagođavanje mladog čoveka društvu, prenošenjem znanja i kulturnih obrazaca, kojima bi prevashodno trebalo da se postigne profesionalno formi ranje jedinke. Latentne funkcije ogledaju se u činjenici da š. uslovljava dete, primoravajući ga da uči i prožimajući ga »poželjnim« vrednostima i idejama. Posledica toga je da dete u procesu uslovljavanja stiče specifično iskustvo o radu, učenju i međusobnim odnosima ljudi, koje je nega tivno i odvraća ga i od rada i od učenja i od ljudi. Nije onda neobično što se danas s. uglavnom doživljava kao nešto strano i spoljašnje. Ona se nipodaštava i prezire, a s njom se odbacuje i svaki in telektualni napor i duhovni život. To se kod mnogih po jedinaca ispoljava kao prava odvratnost prema svemu onome što je apstraktno i teorijsko i što ima karakter poučavanja. Školsko uslovljavanje, nametanje i prinuda ne izazivaju samo dosadu i odbojnost nego i doprinose da se ljudski odnosi pretežno doživljavaju kao autori tarni. Sprečavajući da se putem slobodnog, samostal nog i radoznalog istraživanja uspostavi pravi odnos prema prirodi i drugim ljudima, školski sistem doprinosi uvećanju straha od njih i stvaranju specifičnog odbrambenog sistema, koji se u poznijoj mladosti i kasnijem životu često ispoljava u obliku zavisnog i autoritarnog ponašanja. Govoreći o »imperijalizmu š.«, Rože Ikor takođe smatra da, iako je ona »prosjakinja u traljama«, to je ne sprečava da radi na nametanju svog uticaja na čitav ljudski život. On smatra da »razumna pedagogija« ne bi trebalo da se sasvim odrekne prinude i dresiranja, s njihovim dvostrukim oružjem nagrada i kazni (što ne isključuje očuvanje i razvijanje detetove spontane želje za učenjem), jednako kao što ne sme ni da zaboravi na učenje formiranjem ličnog iskustva, tj. na samoobra zovanje sticanjem neposrednog iskustva - već bi samo valjalo da pronađe i održi adekvatnu ravnotežu među njima. Velika je zasluga kritičara poput l. lliča i M. Lobroa što su bez uvijanja ukazali na negativne strane sadašnjeg institucionalnog obrazovanja, čime su srušene
606 veoma rasprostranjene i u visokom stepenu ideologizovane, racionalističko-prosvetiteljske zablude o š. kao »svetilištima znanja« i središtima prosvećivanja, te o »školskim ljudima« kao neprikosnovenim, ideal nim oličenjima duhovnosti. Svojom kritičnošću oni su pomogli da se ozbiljno počne razmišljati o dugoročnoj i postepenoj izmeni postojećeg stanja u obrazovanju, mada to ne znači da se može očekivati da će te promene, kao ni bilo koje druge, biti korenite i odvijati se glatko, bez otpora i lutanja. 3 obrazovanje 3 sociologija nastavnog programa 3 sociologija obrazovanja M. Tripković Škola Anala. Orijentacija u francuskoj istoriografiji, nazvana po istoimenom časopisu, koji su 1929. godine u Strazburu pokrenuli istoričari Lisjen Fevr i Mark Blok. Časopis je od osnivanja {Annales d'histoire économique et sociale) do danas {Annales, histoire, sciences so ciales) nekoliko puta menjao ime, zadržavajući osriovu naziva (Anali) kao prepoznatljivu oznaku za interdisci plinarna proučavanja. Na taj način, on je već i svojim naslovom, tokom promena u kursu časopisa, zagova rao otvaranje istoriografije prema drugim društvenim naukama. Neposredna prethodnica ovom otvaranju je Revue de synthèse historique koju je 1900. pokrenuo filozofi istoričar Anri Ber. U širem smislu, prethodnicu čini antipozitivistička kritika tradicionalne istoriografije začeta još kod Voltera, Fransoa-Rene de Šatobrijana, Fransoa Gizoa i Žila Mišlea. Časopis već od prvog broja ima renovatorski, kritički i mobilizatorski karakter. Faze u razvoju časopisa, sa smenom urednika i promenama naslova dobrim delom se poklapaju sa fazama u razvoju Š.A.
Za ranu fazu razvoja S. A., koja obuhvata period od osnivanja časopisa do 1956. godine, karakteristično je revizionističko razračunavanje sa akademskom i institu cionalnom istoriografijom, shvaćenom kao naukom o pojedinačnim događajima u hronološkom sledu. Kri tika pozitivizma, teleologije i redukcionizma u vidu »političke istorije«, »istorije velikana«, »istorije-priče« i »događajne istorije« predstavlja ključno mesto u ori jentaciji S. A. u ranom periodu, s različitim naglascima i u njenom kasnijem razvoju. Posebno se insistira na saradnji sa sociologijom i ljudskom geografijom , a značajno mesto u disciplinarnom otvaranju i artikulaciji teorijskih stavova L. Fevra i M. Bloka ima sociološka škola Emila Dirkema, što se ogleda i u saradnji »analista« s pojedinim dirkemovcima, kao što su Fransoa Simijan i Moriš Albvaš. Godine 1946. na mesto urednika časopisa formalno će stupiti Feman Brodel, koji će se
607 1956, posle smrti Lisjena Fevra, naći i na čelu Šeste sekcije Ecole Pratique des Hautes Etudes. No, već je Brodelova obimna doktorska studija o Mediteranu iz 1947 (objavljena 1949) značila promenu u kursu Š. A. Ovu promenu obeležava snažnije okretanje ka susednim društvenim naukama, insistiranje na integrativnoj saznajnoj ulozi istorijske nauke, usvajanje strukturalističke terminologije, otvaranje prema geoistoriji, uvođenje kvantifikacije u istoriografska istraživanja, a ponajviše formulisanje pojma dugog trajanja (longue durée), koji će imati velikog odjeka u društvenim naukama tokom pedesetih i šezdesetih godina XX veka na intelektualnoj sceni Francuske, a potom i šire, u svetskim razmerama. Ova Brodelova zamisao učiniće ga slavnim i biće podsticaj za brojna i mahom plodna teorijska raspravljanja o odnosu istorijske nauke prema drugim društvenim naukama, kao i za unapređenja istoriografske meto dologije. Za period Brodelovog vođenja časopisa, koji se završava 1969. godine, karakteristični su i pokušaji institucionalizacije analističke istoriografije i širenje njenog uticaja van Evrope, ponajviše u Americi. Posle 1969. na čelo časopisa dolaze pripadnici tzv. treće generacije Š. A.: Žak Le Gof, Emanuel Le Roa Ladiri, Mark Fero, Žak Revel. Za ovu fazu karakteristično je razvijanje novih područja istraživanja unutar Š. A., ili pak podsicanje oblasti koje su za vreme Brodelovog up ravljanja zanemarene: istorija mentaliteta, istorijska de mografija, istorijska antropologija; dalje unapređivanje kvantitativnog pristupa koji vodi do tzv. serijalne is torije, primena metoda iz strukturalne lingvistike, ana lize diskursa, psihoanalize, političke sociologije, ur bane sociologije. Najzad, počev od devedesetih godina XX veka, ova disciplinarna raznovrsnost dovešće do poslednje promene u nazivu časopisa (Anali, [storija, društvene nauke), koja iznova upućuje na opšti i inte grativni karakter istorijske nauke. Pod Š. A. danas se podrazumeva grupa istoričara koja povlašćuje i primenjuje sledeće teorijsko-metodološke i istraživačke postupke: revizija shvatanja događaja kao neponovljive činjenice oličene u materijalnom doku mentu; konstruisanje događaja pomoću nizova i serija, te razumevanje istoriografije kao nauke o kolektiviteti ma, umesto o pojedincima; proučavanje kolektivnih tvo revina, koje predstavljaju glavni predmet istoriografske interpretacije i koje se, u dirkemovskom duhu, tretiraju kao objektivne činjenice; strukturalistička formalizacija jezika istoriografske nauke, preispitivanje pojmova vre mena i hronoiogije i naglašavanje značaja konceptualizacije u istoriografskoj interpretaciji; epistemološka re fleksija koja stavlja naglasak na osnove istoriografskog znanja i uviđanje ideološke pozadine istoriografske in
šovinizam terpretacije; isticanje integrativnog i interdisciplinarnog karaktera istoriografskog znanja, s posebnim naglaskom na međusobnoj povezanosti istoriografije i sociologije. U toku svoga izlaženja, časopis je, u različitim peri odima, okupljao ili privlačio saradnike iz različitih ob lasti: Morisa Albvaša, Žorža Fridmana, Žorža Lefevra, Albera Demanžona, Franca Borkenaua, Pjera Vilara, Rože Bastida, Rože Kajoa, Fransoa Firea, Pola Vena, Žaka Le Gofa, Žorža Dibija. Po sudu istoričara isto rije i društvenih teoretičara, Š. A. predstavlja jednu od najzačajnijih pojava u društvenim naukama tokom XX stoleća. O dugo trajanje O istorija, društvena O sociologija, istorijska P. Milenković
šovinizam (fr. chauvinisme). Izraz potiče od imena francuskog regruta Nikole Šovena, koga su Braća Konjar opevala 1831. godine u pesmi »Trobojna kokarda«. S. podrazumeva osećaj ili svest o nadmoćnosti pripad nika stvarnih ili tobožnjih grupa, kolektiva ili zajednica. U nauci je pojam .v., ipak, neuobičajentrzato što je suviše nespecifičan. On neizostavno implicira inferiornost dru gih. Naši važe za bolje, vrednije, uzvišenije, lepše. Dru gi su manje vredni, loš(ij)i, nedostojni(ji), ružni(ji). Š. principijelno može da se odnosi na svako kategorijalno razlikovanje. Tada se u odgovarajućem slučaju govori o nacionalnom, rasnom, etničkom ili, npr. o regionalnom ili lokalnom, klasnom ili slojnom š. Pojam i . je, pre svega u dnevnom govoru, dobio pravo građanstva kao š. prema polovima. U mediteranskim i latinoameričkim zemljama je ovaj izraz zamenjen rečju mačoizam. U poslednjih nekoliko decenija, tačnije od 1950. godine, primetna je promena tradicionalnog š.: žrtve različitih diskrim inacija su prihvatile od drugih propagiranu različitost i prim enile je pozitivno. N acionalne ili etničke manjine su odbacile osećanje i svest o svojoj potčinjenosti, jednako kao i tzv. obojeni narodi i žene, i to ne samo u zapadnim industrijskim kapitalističkim društvima. Ovde delimično dolazi do preokreta ovih š., utoliko što crnci, Indijanci i žene sebe smatraju boljim ljudima. Pri tom su oni, neretko, osnaženi i podržani od WASP muškaraca (belih anglosaksonskih protestanata), kategorije koja je (novi) predmet ove diskriminacije. 5. ni u kom slučaju nije izvorište različitih »izama«, kao što su nacionalizam, rasizam ili seksizam, kao što se često može pročitati u štampi. On je rezultat kategorijalnih razlikovanja. Ovde su naučnici obezbedili potpunu podršku, time što su od davalaca naziva postali ideolozi, što su ontologizovali i sàme (socijalne i kulturne) raz like, ili su ih stilizovali kao prirodne. Ovde se odveć
šovinizam
često koristi omiljeni postupak - pretpostavi se ono što je zapravo pod sumnjom i što bi zapravo moralo da bude predmet istraživanja. Ne samo (često empirijski neverifikovane) kategorijalne diferencijacije ljudi nego i nji hova vrednovanja prema merilima sopstvene kategorije uobičajena su u naukama. Evolucione teorije, razvojni modeli i biološke pretpostavke ističu »da drugi nisu još daleko odmakli«, da bi, u skladu s tim, »morali da budu stavljeni pod naše (pedagoško, pravno, kulturno i vojno) starateljstvo«, ili »nikada neće (moći) da postanu onakvi kakvi smo mi, i moraju biti odvojeni ili likvidirani«. Predrasude, shodno tome, nisu pravi uzrok i. i dis kriminacije, pa ni istrebljenja; njih proizvode i dalje raspiruju pojedine osobe i grupacije u vlastitom in
608 teresu. Predrasude se zasnivaju na nepoznavanju stvar nih odnosa, koji se ne podvrgavaju nikakvoj tačnoj proveri. Šovinisti, sa ili bez predrasuda, »znaju sasvim pouzdano«, oni »znaju da su Jevreji trovači bunara«, da su »žene po prirodi glupe i da nisu sposobne za 'prave’ muške poslove«, »znaju da su ’crnci’ lenji« ili »da su Albanci oduvek mrzeli Srbe« i da su se »Srbi zaverili protiv Albanaca«. Šovinisti uopšte neće da znaju drugo. Oni se institucionalizuju u svom iskonstruisanom svetu, zato što im on koristi, takav kakav jeste. Svaka sumnja podriva njihovo (samo)pouzdanje i, ne najposle, njihove interese. Z>etnički sukob O etnocentrizam O nacionalizam M. Uzarewicz
(prev. s nemačkog Đ. Kurir)
T tabela kontingencije [tabela ukrštanja] (lat. contingere - dodirivati se, ticati se). Klasifikacijski i analitički instrument koji sadrži podatke za dve ili više varijabli, obično kategorijalnih. U slučaju tabele s dve varijable (drugog reda), modaliteti jedne varijable definišu kolo ne u tabeli, a modaliteti druge varijable - redove. Pojam kontingencije se u ovom slučaju odnosi na zavisnost jedne varijable koja se nalazi u tabeli od druge (drugih). Ova zavisnost se iskazuje koncentracijom frekvencija (učestalosti javljanja) u nekim ćelijama tabele, tj. većom verovatnoćom javljainja jedne ili nekoliko kombinacija modaliteta obeležja nego drugih. Situacija u kojoj su popunjene samo ćelije na dijagonali tabele drugog reda ukazuje na maksimalno jaku vezu između obeležja. Jačina veze između obeležja u tabeli drugog reda može se iskazati nekim od koeficijenata, kao što su koeficijent k., Kramerov V, fi, gama, Kendalov tau-b itd., već u zavisnosti od toga kakvom skalom su merena obeležja koja formiraju tabelu. T. k. trećeg ili višeg reda su osnova za primenu loglinearnih modela. Ovaj metod multivarijacione anali ze počiva na verovatnoćama pojavljivanja slučajeva u ćelijama višestruke t. k. Za razliku od standardnih li nearnih modela, ovde zavisna nije nijedna od varijabli uključenih u analizu, nego ćelijske frekvencije. Cilj analize je da se iz složene t. k. odstrane neke od varijabli i njihovih interakcija (tj. ćelije s malom verovatnoćom), a da se distribucija frekvencija u tabeli ne naruši u statistički značajnoj meri. Na ovaj način se u složenom determinizmu društvenih pojava mogu razdvojiti pri vidne veze od stvarnih i postići jednostavnija, a pouzdana objašnjenja društvenih zakonitosti. Značajan doprinos u razvoju metoda loglinearnog modela dali su sociolozi koji su se bavili proučavanjem društvene pokretljivosti - Leo Gudmen, Otis Dankan, Kliford Klog i dr. O tabela podataka 3 varijabla S. Cvejić
tabela podataka, v. matrica podataka tabela ukrštanja, v. tabela kontingcncije tabu (eng. taboo ili tabou; hav. kapou - ili, pravilnije, tapu). Polinežanska reč koja služi da označi granice na osnovu kojih se, unutar određenih religijskih i socijalnih običaja, izdvajaju pojedine osobe (kraljevi i poglavice, sveštenici i sveštenice), stvari (određene vrste hrane, ritualne objekte), mesta (svetilišta) i određene aktivnosti (pre svega, u sferi društvenih odnosa: ko može da razgo vara s kim i kada itd.), kao i da ustanovi pravila u vezi s njima. T. može imati pozitivnu i negativnu dimen ziju - razdvajanje između različitih oblasti može biti shvaćeno kao pozitivno kad je reč o zaštiti, diferencija ciji ili formiranju određenog identiteta, a može biti posmatrano i kao negativno, u tom smislu što t. predstavlja način da se kontroliše ili uspostavi moć nad nekim. Pojam t. je na Zapad stigao putem spisa o trećem putovanju kapetana Džejmsa Kuka po Pacifiku. Kuk je prvi put čuo tu reč 1777. na ostrvu Tonga, i razumeo da t. ima negativnu konotaciju, u smislu d aje nešto za branjeno (lokalne poglavice nisu mogle ni da sede ni da jedu, jer su bili »/.«). T. je služio kao osnova vladavine i kontrole nad lokalnim stanovništvom. Nešto kasnije, Kuk je ovaj izraz čuo i na Tahitiju. U kasnijim radovima, značenje t. je shvaćeno u opštijem smislu, posebno kod Džejmsa Frejzera. Za t. se smatralo da ima negativnu i prohibitivnu dimen ziju kada je reč o iskustvu svetog, što je bilo vidljivo u pravilim a koja su upravljala ritualim a, odnosom između čistog i nečistog, kao i razlikovanjem između iniciranih i neiniciranih. Takođe se smatralo d aje reč o sistemu razdvajanja između svetog i profanog, čime je t. određivao šta je bilo dopušteno u okviru određenog društva. Sigmund Frojd je 1913. uveo ovaj pojam u psi hoanalizu: za njega t. ima ulogu u stvaranju i definisanju psihičke ambivalencije (privlačnosti i repulzije), kao i unutar neuroze. U etnografiji se ovaj izraz koristio radi
tabu sistematizacije skupa zabrana kojima svako društvo ograničava aktivnosti svojih pripadnika i određuje nji hov položaj u društvu. O totemizam A. Bošković tajna društva. Opšti naziv za vrstu udruživanja pojedi naca i način njihovog organizovanja. Sâm pojam može se u izvesnom smislu smatrati spornim, jer su prava t. d. veoma retka, a u većini slučajeva reč je o zatvorenim organizacijama. T. d. su grupe pojedinaca koje se izd vajaju iz konkretne društvene sredine, zatvaraju prema neistomišljenicima i javnosti, neguju osećanje poseb nosti kod svojih članova, a svoje organizacije smatraju pozvanim i/ili predodređenim da čuvaju ili menjaju neko postojeće društveno (kulturno, političko), stanje. Da lije neka društvena grupa t. d. zavisi, pre svega i ponajviše, od konkretnog društvenoistorijskog konteksta u kojem se ona javlja i deluje, pri čemu je presudno su protstavljanje postojećem društvenom poretku ili nekom njegovom važnom delu. Skrivanje i tajno udruživanje ima smisla samo ako članovi t. d. zastupaju ideje, proklamuju ciljeve ili deläju na način koji društvena zajednica ne pri hvata i osuđuje. Na taj način, /. d. se štiti od podsmeha ili odmazde, čineći istovremeno krug istomišljenika među kojima svaki član može slobodno da ispoveda svoju veru i da zastupa svoj pogled na svet. Posmatrajući istorijski, skoro da .nema kulture koja nije proizvela i neko tajno udruženje. Međutim, problem t. d. u prvi plan izbija tek u vreme konstituisanja moder nog građanskog društva, i to kao svojevrsna anomalija: stvarni ili pretpostavljeni pokušaji t. d. da »iza scene« utiču na javnu sferu tumače se kao zloupotreba prava na privatnost, kojom se ugrožavaju državne institucije i društveni poredak. Po strukturalnim (unutarorganizacijskim) karak teristikama, t. d. možemo podeliti na bratstva, redove i interesne grupe. Bratstvo karakteriše, pre svega, soli darnost, koja proizlazi iz neke zajedničke delatnosti ili življenja; odnosi među članovima su neposredni, a cilj udruživanja je, uglavnom, zadovoljavanje osnovnih životnih potreba; tipična bratstva bila su srednjovekovna zanatska udruženja, ali navedene karakteristike mogu se pronaći i kod templara i masonerije. U redovima je na glasak na disciplini i samodisciplini, koja se stiče nekim oblikom askeze i/ili duhovnog vežbanja; odnosi među članovima su formalni, najčešće hijerarhijski, a svrha udruživanja je neki viši, verski, odnosno duhovni cilj; najtipičniji predstavnici su katolički verski redovi, mada pomenuta obeležja mogu imati i razne magijske i političke organizacije. Interesne grupe mogu, ali i ne moraju imati
610 karakteristike bratstva i reda; za njih je presudno da na staju udruživanjem radi sticanja neke moći (finansijske, političke, duhovne), dokje sve ostalo (računajući tu i stepen solidarnosti i odnose među članovima) samo sred stvo za ostvarenje cilja; mada može delovati pod plastom nekih religijskih ili filozofskih ideja, osnovni činilac koji članove interesne grupe okuplja i motiviše na istrajnost i odricanje zapravo je stepen moći koja se priželjkuje; jedna od najpoznatijih interesnih grupa danas je mafija, ali i bratstva i redovi lako mogu prerasti u tajne interesne grupe (najpoznatiji je primer jezuita). Sto se tiče funkcionalne podele, najčešće se razlikuju statusna, verska, magijska, politička i kriminalna t. d. Sta tusna t. d. su najstarija; ranije su uglavnom bila organizovana kao bratstva, doku moderno vreme poprimaju ob lik reda; osnovna funkcija im je da svojim članovima pruže osećaj važnosti i izuzetnosti, a tipičan primer modernog statusnog tajnog udruživanja je masonerija. Verska t. d. nastaju iz potrebe zajedničkog ispovedanja neke religije, u uslovima kada je to opasno po vemike (hrišćani su, npr., u starom Rimu bili t. d. sve do Milanskog edikta). Magij ska t. d., pre svega, imaju funkciju očuvanja, prenošenja i posredovanja u usvajanju okultnih znanja i veština; mada su uglavnom organizovana kao redovi, magijska t. d. su u većini slučajeva samo psihološke grupe, skupovi pojedinaca posebno zainteresovanih za jednu specifičnu kulturnu tvorevinu kakva je magija (tipična tajna magij ska organizacija bila je britanska Zlatna zora). Politička t. d. u osnovi su uvek interesne grupe, mada mogu imati unutarorganizacijske karakteristike bratstva ili reda, kao što je bio slučaj kod bavarskih iluminata; manje-više sva zaverenička udruženja u istoriji pripadaju ovoj kategoriji, kao i političke (npr. komunističke) partije koje su delovale ili deluju u ilegali. Kriminalna t. d. su klasične interesne grupe koje teže da svoje ciljeve postignu protivzakonitim sredstvima. Pored razmotrenih, ponekad se navode još i nacionalistička (npr. karbonari) i rasistička (Kju kluks klan) t. d., mada po ciljevima koje proklamuju i sred stvima koja koriste za njihovo ostvarenje potpadaju pod politička, odnosno kriminalna t. d. Ozbiljna naučna istraživanja ne potvrđuju prilično ra sprostranjena ubeđenja o presudnom društvenom značaju t. d., ali duboko ukorenjena stanovišta u mnjenju teško se napuštaju. Tome nesumnjivo doprinose slična unutrašnja struktura t. d., uz manje ili više naglašene elemente voj nog organizovanja; način prijema u /. d. i napredovanje u hijerarhiji putem razrađenih rituala inicijacije, koji su praćeni raznim zavetima i zakletvama. Slučajno prekla panje ili namemo preuzimanje organizacionih struktura stvara privid kontinuiteta t. d. koja, stiče se utisak, ne
611 silaze sa istorijske pozornice, već se samo prilagođavaju novonastalim okolnostima. 3 gang 3 masonerija O terorizam Z. Lazar
tam n a brojka krim inaliteta (fr. chiffre noir, ital. numero oscuro). Već su prvi tvorci kriminalnih stati stika primetili da u evidencijama, iz različitih razloga, ne figuriše jedan broj izvršenih ztočina. Tu pojavu - naime, da je delo izvršeno ali da ga nema u kriminalnoj stati stici - nazvali su t. b. k. Sâm naziv izazvao je mnoštvo sporenja. Pre svega, upotreba reči »broj« dovodi do zabune jer podrazumeva da znamo koliko jedinica ima skup koji proučavamo. U ovoj situaciji, naprotiv, suština problema je u tome što to ne znamo. Zato nemački kriminolozi pre biraju izraz »tamno polje« (Dunkelfield), a engleski »skriveni kriminalitet« (hidden criminality). Izraz t. b. k. je kod nas odomaćen. T. b. k. bi trebalo razlikovati od »sivog broja«, kod kojeg znamo za postojanje dela, ali ono nije rasvetljeno (nije otkriven njegov učinilac). Pored toga, ne bi ga trebalo mešati ni s »brojkom preuveličavanja« (fantom ski kriminalitet), kod koje neko delo bez osnova figuriše u krivičnoj evidenciji. T. b. k. nije ista kod svih dela. Indeks prikrivanja najveći je kod sitnih imovinskih krivičnih dela, takođe i kod »delikata bez žrtve«, a najmanji kod ubistva. On zavisi od vrste dela (neka je zbog njihove prirode teže otkriti), želje oštećenog lica da prijavi događaj, sposobnosti policije da delo i učinioca otkrije, te ličnih svojstava prestupnika (manje šanse da budu otkriveni imaju očevi porodica i lica koja se nalaze na značajnim društvenim položajima). U cilju proučavanja skrivenog krim inaliteta, u kriminologiji su razvijene sve vrste metoda - studije samooptuživanja i studije o žrtvama. Prve su varijacija ispitivanja kod koga ispitanika pitamo da lije izvršio krivično delo koje je ostalo nepoznato organim a pravosuđa. Ovakva istraživanja bila su veoma popu larna posle Drugog svetskog rata, a njihovi rezulati bili su šokantni jer su pokazivali dane samo maloletnici već i odrasli »časni građani« mnogo češće krše zakon nego što se to pretpostavljalo. Drugi metod je sličan, samo što ispitanika pitamo da li je on ili neki član njegove porodice bio žrtva nekog od nabrojanih dela iz grupe imovinskih delikata ili de likata protiv života i tela, te zašto delo nije prijavljeno organima reda. Odgovor na ovo drugo pitanje je od posebnog značaja jer pomaže razumevanju razloga zbog kojih se oštećeni ne pojavljuje kao inicijator krivičnog progona. Istraživanja su pokazala da se kao najčešći ra
tehnika nominalne grupe zlog javlja procena oštećenog da je reč o trivijalnom đelu, zatim odsustvo vere d aje policija zainteresovana za njegovo rasvetljavanje, ili pak stoga što se oštećeni sâm snašao. T. b. k. je jedna od ključnih kategorija za razume vanje kriminaliteta. Njeno postojanje opominje da naše tvrdnje o strukturi i dinamici, faktorima koji ga izaziva ju, te o efikasnosti sredstava za njegovu kontrolu imaju samo us lovnu vrednost jer se odnose samo na poznati (aparentni) kriminalitet. Pošto samo naslućujemo koje razmere i osobine ima skriveni kriminalitet, i budući da on nije prosta kopija onog poznatog, potrebno je dalje razvijati kriminološku metodologiju kako bismo upotpunili naša znanja o kriminalitetu, iako moramo biti svesni da njegove prave razmere nikada nećemo u potpunosti utvrditi. 3 kriminalitet 3 socijalna kontrola kriminaliteta 3 viktimoiogija Đ. Ignjalović tehnika (gr. téehnë - umeće, majstorstvo, veština). Celokupnost sredstava, alata, instrumenata, mašina, po strojenja i pravila kojima se služe ljudi u nekom društvu u cilju ovladavanja stvarnošću i njenog prilagođavanja svojim potrebama. Pojam /. se često poistovećuje, u nauci i izvan nje, sa znatno sadržajnijim pojmom tehnologija. To je, pre svega, posledica pogleda na modeme uslove rada u ko jima je t. čvršće spojena s tehnološkim postupcima nego u predmodemim uslovima. Međutim, u konkretnim rad nim uslovima moguće je zapaziti razliku između t., kao materijalizovanog sredstva, i tehnologije, kao metoda i postupaka koji se preduzimaju da bi se ta sredstva upotrebila i prilagodila svrsi proizvodnje i rada uopšte. 3 socijologija rada 3 tehnologija 3 tehnološki napredak B. Milošević
teh n ik a nom inalne g ru p e (eng. nom inal gronp technique). U istraživačkoj praksi često primenjivana alternativa klasičnom grupnom intervjuu. Naime, ovo je samo nominalno grupno ispitivanje. Osobe koje se na ovaj način ispituju ili se uopšte ne sreću ili, ukoliko se i organizuje zajednički sastanak, međusobno se ne dovode u položaj neposredne interakcije. Najčešće se ispitanici intervjuišu zasebno, nekad i telefonom. Istraživač naj pre postavi jedno pitanje svim ispitanicima, a kada od svih dobije odgovore, on napravi anonimna rezi mea mišljenja svakog ispitanika i te sažetke odgovora nudi ostalim ispitanicima. Na taj način ispitanici imaju mogućnost da vide odgovore drugih i da ih komentarišu. Nakon toga se odgovaranje nastavlja na isti način. I uko
tehnika nominalne grupe liko su članovi nominalne grupe fizički okupljeni, oni odgovaraju na pitanja i komentarišu odgovore drugih tek kada na njih dođe red. Na taj način se onemogućava neposredna interakcija među ispitanicima. Dok se u dru gim oblicima grupnog intervjuisanja upravo sinergija uspostavljena među članovima grupe javlja kao ona di menzija koja omogućuje plodnu društvenu interakciju, postoje i situacije za koje je moguće unapred proceniti da bi neposredna interakcija među ispitanicima bila kontraproduktivna. Upravo je jedan od razloga primene t. n. g. izbegavanje mogućnosti neposrednog uticaja mišljenja grupe na ispitanika, onda kada se očekuje da taj uticaj može da izazove inhibiranost ispitanika. Uopšte rečeno, dve su situacije u kojima se istraživači mogu odlučiti da primene t. n. g:. (1) onda kada ispitani ci pripadaju posebnim duštvenim grupama ljudi koje je nemoguće okupiti zajedno (eksperti, političari, državni službenici, poslovni ljudi) i (2) onda kada bi neposredan međusobni susret ispitanika bio nepovoljan kontekst za ispitivanje i slobodnu diskusiju, bilo da je reč o ispi tanicima koji su međusobno u podređenom/povlašćenom položaju (roditelji-deca; poslođavci-zaposleni), bilo da se u takvoj situaciji očekuje oštra polarizacija stavova i mogući konflikt među ispitanicima. 3 intervju O intervju, fokusgrupni O intervju, terenski 5. Đurić tc h n o k ra tija (gr. téchnë - umeće, m ajstorstvo, veština; kratein - vladati). Doslovno, vladavina teh nike, odnosno vlast tehničkih stručnjaka (eksperata, .menadžera, tehnološke elite). T. se u stvarnosti svodi na upravljanje velikim privrednim i finansijskim siste mima, posebne društvene grupe ljudi stručno kvalifikovanih za vršenje te funkcije. Pojam t., baš kao i birokratije, ima više značenja, od kojih su bar dva specifična. U prvom značenju, on upućuje na takav sistem vlasti u kojem dominira nauka, odnosno specijalističko, tehničko i informacijsko znanje. Izvor društvene moći i odlučivanja je u sferi naučne, odnosno tehnološke racionalnosti. U ovom smislu, I. je bliska birokratiji i predstavlja elemenat tehnobirokratskog sistema vlasti. U drugom značenju, t. se shvata kao poseban društveni sloj koji se izdvaja na osnovu znanja i sposobnosti upotrebe informacija, organizaciono-upravljačke uloge u društvu i zajedničke svesti o značaju te uloge za mo derno, u tehničkom i informacijskom smislu razvijeno društvo. Kao društveni sloj, (., kao i birokratija, ima tendenciju osamostaljivanja i odvajanja sopstvenih in teresa od interesa društva, ili dela društva u ime ko jeg vrši upravljačku funkciju. Ona teži da vlada, a,ne da upravlja, te zajedno s birokratijom postaje nosilac
612 celokupne moći u svim najvažnijim sferama društva. T. (»tehnomenadžeri«) zato teži da sopstveni interes, koji kao poseban društveni sloj ima, prikrije i prikaže kao interes društva, a njegovu opravdanost dokazuje naučnim argumentima. Stoga /., »u ime nauke«, ne samo što upravlja nego donosi i ključne odluke i čini tzv. »menadžersku« upravljačku klasu. O birkoratija O menadžerska revolucija O menadžment M. Todorović
teh n o lo g ija (gr. téchnë - um eće, m ajstorstvo, veština; logos - reč, govor, nauka). ( 1) Šire značenje poj ma /. proizlazi iz njegove upotrebe u engleskom govor nom području i označava sistemsko, najčešće teorijsko naučno znanje o tehničkim delatnostima koje obuhvata njihove idejne, materijalne i organizacijske vidove, kao i proi^ode i različite društvene posledice te delatnosti. U tom značenju, pojam t. obuhvata i značenje pojma tehnika. Odatle sledi pogled na t. kao na pojavu koja ima spoljnji i unutrašnji aspekt. Spoljnji aspekt se odnosi na t. kao okolinu čoveka, koja je sastavljena od opipljivih stvari koje on može da menja i koje utiču na njega (npr. prevozna sredstva, operaciona sala, televizijski prijem nik, teledirigovana raketa, kovačka presa u fabrici, razne druge mašine, uređaji, alati i si.). Unutrašnji aspekt t. se sastoji od veština tela i umeća mozga, adm inistrai vnotehničkih i svesnih i nesvesnih čovekovih postupaka koji su povezani s vrednosnim sudovima kojima se osmišljava njegov sociokulturni život. (2) Uže značenje pojm a t. proizlazi iz njegove prepoznatljivosti u jezicim a kontinentalne Evrope i znači primenu raznih postupaka i metoda kojima se naučno znanje i radno iskustvo, posredstvom upotrebe odgovarajuće tehnike, prilagođava svrsi proizvodnje i rada uopšte. U tom značenju, pojam t. ne uključuje u potpunosti pojam tehnike, jer se pojam tehnike više od nosi na materijalizovani deo pomoću kojeg čovek deluje na predmete rada, a pojam /. više upućuje na metode i postupke takvog delovanja. Pod uticajem spajanja nauke i tehnike u modernim procesima rada došlo je do tolikog prožimanja procesa nastanka i upotrebe sredstava s metodima i postupci ma delovanja čoveka da se teško može povući granica između pojma tehnika i pojma t. Zbog toga se u teorij skim objašnjenjima društvenih posledica tehnike ona može posmatrati kao sastavni deo t., u smislu šireg značenja tog pojma, dok se u konkretnoj analizi procesa rada moraju uvažavati specifičnosti tehnike u odnosu na /., u smislu užeg značenja tog pojma. U savremenoj nauci uopšte, a u sociologiji posebno, preovladavaju dva osnovna pogleda na t. i njen uticaj
613 na društvo. Prvo gledište je jednostrano, jer posmatra t. kao nezavisnu, objektivnu promenjivu koja uslovljava sve druge društvene i kulturne promene. Drugo gledište je celovitije i naučno prihvatljivije, jer t. posmatra kao osobenu čovekovu tvorevinu u kojoj su se spojili ob jektivna stvarnost u kojoj on živi i njegove stvaralačke mogućnosti. U drugom gledištu je sadržano jedinstvo prirodnonaučne i društvenohumanističke osobenosti t. Prirodnonaučna osobenost t. proizlazi iz dve funkcije prirodnih nauka: (l) da otkrivaju i objašnjavaju pojave u prirodi i (2) da utvrđuju mogućnosti i način praktične primene svojih rezultata. Društvenohumanističku oso benost t. čine čovekova lična i društvena potreba za raz vojem odgovarajuće t. i njena upotreba u borbi za sa vladavanje oskudice i ostvarivanje poželjnih društvenih odnosa. U tom smislu, t. se javlja kao jedan, ali ne i jedini činilac društvenog razvoja. O naučnotehnička revolucija O tehnika O tehnološki napredak B. Milošević
,
tehnološki napredak. Vid tehnoloških promena koji označava razvijanje i unapređivanje tehnologije. Postoji sklonost da se nove tehnologije vide kao raz vijenije i progresivnije. Pošto je »progres« i norma tivno-vrednosni pojam, moguća su različita ocenjivanja specifičnih tehnoloških promena kao t. n., u zavisnosti od vrednovanja bitnih funkcija tehnologije. Osim »ovla davanja prirodom«, od tehnologije se očekuje da dopri nosi uštedi radne snage, smanjivanju umnog i fizičkog trošenja čoveka u radu, maksimiranju profita u odnosu na uložena sredstva, osiguranju udobnosti ljudskog življenja, efektivnoj kontroli upravljača nad onima koji rade, humanizaciji rada i dr. Pojedine tehnološke ino vacije mogu primamo doprinositi jednoj od pomenutih funkcija i stoga biti poimane kao t. n. od strane pojedinih, ali ne i svih aktera u društvu. Tehnologije koje doprinose ukupnom unapređivanju ljudskog života, primerene su ljudskim potrebama i čine ljudski rad produktivnijim, mogu se u načelu smatrati naprednim tehnologijama. To je i osnovni trend razvoja tehnologije. O naučnotehnička revolucija O tehnika O tehnologija S. Bolčić
t
teizam (gr. théos - bog). Religiozni pogled na svet koji pretpostavlja postojanje jednog personalnog Boga koji stalno upravlja svetom, verovanje u Boga stvorite lja koji deluje u onome što je stvorio. Izraz je verovatno prvi upotrebio Ralf Kađvort u XVII veku; u protivstavu prema ateizmu (gr. a-theôs - bezbožan). T. i deizam (lat. deus - bog) su do XVIII veka bili sinonimi. Ka
teizam
snije se pod deizmom podrazumevao filozofski pravac u kojem se Bog razume kao stvoritelj sveta u koji se više ne meša, čime se poriče mogućnost Božijeg otkrovenja i postojanja čuda, poriče se Božija imanentnost Bog u panteizmu poistovećen je s prirodom, poriče se njegova transcendentnost. Danas t. označava filozofski sistem koji tumači čovekovo slavljenje i poštovanje jednog Boga, pa je u tom smislu sinonim za monoteizam. Razlikuje se od polileizma u kojem je čovekovo bogosluženje protumačeno u pojmu više bogova, te henoteizma, u kojem verovanje u jednog Boga ne isključuje postojanje drugih bogova. U /. je Bog apsolutna moć, sila koja interveniše, ali ne i bezlična sila. Bog ne samo daje u stanju da diriguje opštim zakonima prirode i upravlja njima već može i da utiče na najviše sisteme uzročnosti, čak i u zakonima koji su ograničeni čistom prirodom. Bog unosi red iz nutra i spolja u savesti i mislima čoveka a da time ne narušava fizičke zakone. To je t. koji gradi sloj na kojem se otvara teologija otkrovenja. Upoznavanje božanskog identiteta odvija se postepeno putem otkrovenja u meri koju ograničeni ljudski um može da prihvati. U /. se prepoznaju topli, prijateljski i lični odnosi između Boga i čoveka, interakcija stvoritelja i stvorenog. Inicijativa potiče od Boga: čovek je u početku više uplašen, da bi početni strah pred Bogom, koji se razume kao mudrost, prerastao u odnos emocionalne bliskosti i ličnog pri jateljstva zasnovanog na poverenju. Doktrina otkrove nja je ključna i ona omogućava dogmu, verovanje u istinitost svake Božije reči, što ne isključuje čoveka kao faktor posredovanja. Otkrovenja božanskog bića vekovima se u različitim teologijama iznova tumače i razumevaju. Lično uključivanje Boga u čovekov život, religijsko iskustvo dato u teističkom kontekstu, ponekad se objašnjava u terminima paranormalnih fenomena, kao što su slušanje glasova ili viđenje vizija koje nemaju prirodno poreklo. Pitanje je kako se religijsko iskustvo može prepoznati i razlikovati od halucinacija? Kako prepoznati pravog Božijeg posrednika od lažnog? T. najviše odgovara metafizici judaizma, hrišćanstvo i islama. Bog je beskonačan i transcendentan (nadila zi nas i naš svet, s one je strane, ali je i imanentan, s nama je) i sveprisutan, sveznajući, suveren i dobar. Božija dobrota je njegova apsolutna pravednost koja se izražava ljubavlju. Ako je Bog ljubav, onda ima nade za čovečanstvo jer on neće napustiti svoja stvorenja, što ne isključuje mogućnost đa čovečanstvo napusti Boga jer je sloboda, pored Ijubavi i pravde, karakteri stika Božijeg odnosa prema svetu. Zamisao o Bogu na dopunjavala se individualnim razumevanjem Boga kao »jednog od nas«, čime se skandalizovala religija, pa su
teizam opisi Boga kao mudrosti, pravde, moći, dobrote i ljubavi uvek morali da budu označeni kao nešto »večno« i »savršeno«. Ljudska bića stvorena su po Božijem obličju i sposobna da saznaju svet oko sebe i samog Boga, koji ima aktivnu ulogu u traženju onih koji njega traže. Ljudska bića stvorena su dobra, ali padom u greh Božija slika u čoveku je narušena. U hrišćanskom /., proces obnavljanja Božijeg lika u čoveku omogućen je Hristovim delom otkupljenja, počinje obraćenjem koje je proces vraćanja dobroti. Prisustvo božanskog potpuno se otelovilo u Isusu Hristu, bogočoveku, u kojem se ostvaruje sjedinjenje božanskog i ljudskog. Etika je transcendentna i temelji se na karakteru Boga. Istorija je linearna i vodi ispunjenju Božije namere koja je spasenje čovečanstva. Brojna su pitanja koja proizlaze iz teorijskog sukoba (transcedentnost - imanentnost) teističkog pogleda na svet u čijoj suštini se nalazi verovanje u savršenstvo samopostojećeg, transcendentnog stvoritelja koji je ima nentan u svojim nesavršenim, ograničenim i promenjivini stvorenjima, posebno u optimalnom razvoju moralne autonomije ličnosti. Kako pomiriti verovanje u božansko sveznanje i predviđanje s ljudskom slobo dom? Kako razumeti Božiju svemoć, ljubav i dobrotu s prisustvom zla u svetu? O ateizam O religija O religioznost Z. Kiiburić teokratija (gr. théos — bog; kratein - vladati). Do slovno - božija vladavina. Oblik vlasti u kojem je bog priznat kao vrhovni poglavar, a njegovu volju, naredbe i ukaze sprovode njegovi zem aljski predstavnici svčštenici. To je pokušaj da se država i njeni zakoni ustroje prema obznanjenim božijim normama, najčešće s naročitim položajem sveštenstva i teologa. T. je bilo u islamu, kao i u hrišćanstvu, judaizmu i budizmu. Su veren je bog, a pravo je izraz božije volje. Nadređenost crkve počiva na njenoj tobožnjoj misiji spasenja. T. je oblik hijerokratije koja nastoji da političku vlast pretvori u vazala crkvene vlasti i liši je moći, u meri u kojoj je to spojivo s pretenzijom sveštenstva na neposredno upravljanje. U t. sveštenstvo ima neposrednu političku vlast (npr. Mojsijeva država u starom Izraelu, Kalvinova država u Ženevi, razni muslimanski kalifati, a u novije doba islamski režim u Iranu koji je ustanovio ajatolah Homeini). O hijerokratskoj vlasti reč je tamo gdessveštenstvo uspešno sprečava vladara da razvija nezavisnu vlast. Idealnoteokratski mandat prisutan je kod vladara koji, za razliku od republikanskog svetovnog magistrata, vlada po osnovi božije milosti, tj. po
614 tome što njegovo subjektivno vladajuće pravo ne počiva na izboru podvlašćenih niti na magijskoj harizmi krvi, već na božijoj volji, bez sudelovanja ljudske volje, koju prenose harizmatski kvalifikovani tumači vere - sveštenici. Samo crkva odlučuje kada vladar prestaje da bude božiji namesnik. Ona je jedina ovlašćena da mu uzme mandat i podvlašćene oslobodi dužne poslušnosti. Proglašavanjem božije presude nad vladarom, crkva lišava podanike zakletve, obraćajući im se istovremeno kao izvršiteljima božije volje. T. je najčišći oblik hijerokratske vlasti koju sprovodi crkva kao organizacija čiji upravni aparat polaže pravo na spasenje i time na monopol legitimne hijerokratske prinude. U središtu hijerokratskog i teokratskog učenja je gledište d a je odnos crkve i države u osnovi odnos duše i tela i da monopol nad sredstvima spasenja može da predstavlja osnovu duhovne vlasti nad ljudima. Teokratsko pravo meša materijalne zakonodavne mo tive i materijalne moralne ciljeve s formalnopravnim elementima zakona, odakle slede rastegljive i nepre cizne odredbe. Specifičan oblik teokratskih pretenzija je prisutan kod Rimokatoličke crkve u XII i XIII veku kada su pape kao najbogatiji vladari Zapada vodili krstaške ratove i obarali evropske vladare. U XIII veku Toma Akvinski je u teološku dogmatiku uneo stav o obavezujućoj snazi papske odluke. Spasenje se više ne postiže pomoću misticizma, tj. direktnim dodirom s Bogom. Između čoveka i Boga stoji crkva kojom up ravlja Hristov namesnik - papa. Njemu je podređeno sve: politički gresi (nepravedan rat) i trgovački gresi (nepravedna cena). Crkva nadzire svetovni i verski život, a crkveni sudovi su nadležni i za laička pitanja. U hrišćanstvu se tako nepogrešivost Crkve, kao organa hrišćanske vere, za vreme hijerokratskih papa pretvo rila u nepogrešivost Crkve kao korporacije, a zatim u nepogrešivost pape. Kod svake /. se najviša vlast ogleda u odlučivanju o sadržaju božije reči. Tako je u ličnosti nepogrešivog pape učiteljska služba, oslobođena saglasnosti pastve, postala monarhijska sila koja znatno prevazilazi državnu vlast i istupa u Božije ime na temelju for malnog prava. Uprkos snažnom birokratskom aparatu i razvijenom kanonskom pravu, Rimokatolička crkva nije nikada uspela da na državnom planu realizuje vlastite te okratske pretenzije, ali je do danas zadržala veliki uticaj na svetovni život vemika. Važan segment t. je srednjovekovno poimanje zakonitosti kao nepobitne i neumitne Božije volje. Zakon se u srednjem veku smatrao delom večnog zakona (lex aeterna) koji važi za sve ljude i sva vremena. Katoličke teokratske pretenzije osporiće tek reformacija tvrdnjom da Crkva nema nikakvu formalno obavezujuću naredbodavnu moć. Time su relativizovani
615 Božiji zakoni, a tek će Francuska revolucija postupno uvoditi opštu, svetovnu i obezličenu pravnu jednakost. O crkva O klerikalizam O sveštenstvo T Kuljić teorija (gr. th eö ria - gledanje, razmatranje). Bez t. nema nauke. T. se odnosi na nešto izvan nje same, i baš to joj daje objektivan karakter. Doduše, /. mogu biti smislene nezavisno od činjenica, ali njihova istinitost se proverava na činjenicama. T. koja se uopšte ne može proveriti na činjenicama nije t. o tim činjenicama, nego, možda, o nekim drugim, mogućim činjenicama. U empirijskoj nauci vlada predrasuda da se t. mogu na neki način izvesti iz činjenica. Ako bi bilo moguće izvesti i. iz skupa činjenica, onda nije jasno kako se iz istog skupa činjenica može izvesti više različitih, pa i su protnih t. Drugim recima, isti skup činjenica (podataka) može se objasniti i razumeti pomoću različitih t. Mogu se istraživači složiti o činjenicama, ali ne i u tumačenju činjenica: ovde se pojavljuju razlike. Jedna t. može da bude odbačena, a da činjenice (iskustveni podaci) i dalje vrede. Značenja činjenica mogu se birati, činjenice ne mogu. Činjenice se ne mogu opovrgnuti, već samo naše mišljenje o njima. Odnos t. i činjenica opisao je fran cuski matematičar i filozof Anri Poenkare: »Nauka je izgrađena od činjenica, kao što je kuća sagrađena od opeka; ali gomila činjenica nije nauka, kao što ni hrpa opeka nije kuća«. Visok stepen integracije neke grupe jeste jedna iskustvena činjenica, koju je moguće objasniti i ra zumeti pomoću više različitih l. Talkot Parsons bi rekao d aje visok stepen integracije grupe u vezi sa usvaja njem zajedničkih vrednosti, normi i pravila ponašanja. Karl Marks i Emil Dirkem bi istakli da je visok stepen integracije grupe posledica unutrašnje međuzavisnosti članova grupe izazvane podelom rada i specijalizacijom uloga. Emst Bloh i Herbert Markuze bi ovaj visok ste pen integracije razumeli kao posledicu neke spoljašnje ili unutrašnje opasnosti, stvarne ili veštački izazvane. Ako je istu činjenicu moguće tumačiti različitim teori jama, onda je jasno da činjenica zadržava svoju vred nost. Ona važi nezavisno od teorije. Činjenica (odnosno podatak o njoj) ostaje ista, ali se o njoj zauzima drukčiji teorijski stav. Kada se kaže da nije važna činjenica ko liko njeno tumačenje, onda se i nesvesno priznaje daje u čijem se svetlu tumači činjenica (u čijem okviru dobija značenje), ono bitno, a ne sâma činjenica. Pri roda društvene stvarnosti postaje funkcija naših teorija o toj stvarnosti, jer se stvarnost za nas menja uvek kada promenimo naše teorijske poglede u vezi s njom.
teorija
O svakoj društvenoj i kulturnoj pojavi može se mi sliti i govoriti s obzirom na njeno poreklo {genetička teorija), njenu strukturu (strukturalistička teorija), njen razvoj (evolucionistička teorija), njenu funkciju (funkcionalistička teorija), njenu formu (Jormalistička teorija), njenu istinu (epistemološka teorija), njeno značenje (hermeneutička teorija) i njenu vrednost (aksiološka teorija). Pomoću ovih osam t., osam teorij skih čula, otkriva se jedan te isti svet činjenica. Kretanje posmatrača s jedne teorijske osmatračnice na drugu u isto vreme označava pomeranje (saznajnog interesa) s jednog pitanja na drugo. Sa svakim našim pitanjem 0 pojavi odmah su date i granice njenog objašnjenja i razumevanja. Ono što se može zapaziti s jednog teorij skog stanovišta nije vidljivo s drugog, trećeg itd. i zato ih valja biti svestan svih zajedno. Nema tog teorijskog oka u kojem bi se svet ogledao kao celina, ali takvo jedno oko mora biti pretpostavljeno kao regulativno načelo naučnog istraživanja. Zanim ljivo je da su veliki m islioci i istraživači, svesno ili nesvesno, tematski ili u naznakama, kori stili više teorijskih pristupa predmetu svog istraživanja. Podsetimo samo na širu ili užu primenu nekih od ovih teorijskih pristupa u marksističkoj duhovnoj tradiciji: po poreklu (poreklo porodice, privatnog vlasništva i države); po strukturi (struktura društva, struktura kapi talizma); s obzirom na razvoj (razvitak socijalizma od utopije do nauke); s obzirom na funkciju (uloga velike ličnosti u istoriji); s obzirom na oblik (koji rad dobija 1 koji je merljiv preko utrošenog radnog vremena); s obzirom na značenje (značenje grčke umetnosti za nas); s obzirom na suštinu (kad bi se pojava i suština pokla pale, nauka ne bi bila potrebna); s obzirom na vrednost (kritika društva s obzirom na ideal slobode, svestrano razvijene ličnosti itd.). T. ima više funkcija u naučnom istraživanju. (1) Prva funkcija /.jeste inspirativna i orijentaciona. T. mora da bude dovoljno podsticajna za istraživača, što znači da mora da upućuje na čitav niz pravaca u ko jim a istraživanje može da se odvija. Tako t. postaje i vodič u istraživanju. Bez nje istraživač ne bi znao koje podatke treba da prikuplja, ni koji su podaci bitni za naučno istraživanje. Ako naučnik koristi t. o poreklu (genetičku /.), onda ga sama /. upućuje da traga za naj starijim, prvim oblikom pojave koju istražuje i da prati njen preobražaj tokom vremena; ako naučnik primenjuje t. o strukturi (strukturalističku /.), onda se svaka pojava posmatra s obzirom na njenu strukturu, proučavajući delove iz kojih se ona sastoji i odnos među njima; ako istraživač upotrebljava t. o obliku (formalističku /.), onda on svoj saznajni interes usmerava na otkrivanje
teorija zajedničkih oblika za veoma različite sadržaje, pošto oblici ostaju, a sadržaji se menjaju itd. (2) Druga funkcija I. sastoji se u povezivanju po jedinih empirijskih generalizacija ili zakona u logički neprotivrečan sistem: I. ujedinjuje ono što pojmovi dele, tako da svako može u ponečem da razume svakog drugog. Naučna saznanja koja ostaju izvan teorijskog sistema smatraju se slučajnim, ili, što je isto, nemaju svojstvo logičke nužnosti. Ona ostaju neproverena i ne vidi se njihova povezanost sa ostalim naučnim sazna njima i načelima na kojima su utemeljena. Mladoj nauci obično nedostaje teorijski sistem: on je plod razvoja zrele nauke. Ako znamo /., onda potencijalno znamo i sve iskaze koji se iz nje mogu izvesti: ovo je neka vrsta skraćenog govora, čista ekonomija mišljenja, divno svoj stvo ljudskog duha. Tako se, recimo, iz t. o društvenoj strukturi mogu izvesti brojni iskazi čiju logičnost i smislenost obezbeđuje t. (3) Treća funkcija t. u vezi je sa objašnjenjem em pirijskih generalizacija ili zakona. Znamo da se u nauci ne teži samo objašnjenju činjenica već se zahteva i objašnjenje zakona. Dobro formulisan zakon dozvoljava objašnjenje činjenica, dobro formulisana t. omogućava dobro objašnjenje zakona: zakon objašnjava činjenice, teorija objašnjava zakone. Nauka teži da objasni što veći broj činjenica što manjim brojem zakona, i što veći broj zakona što manjim brojem teorija. (4) Četvrta funkcija t. sastoji se u proveravanju em pirijskih generalizacija ili zakona; Proveriti jedan naučni zakon znači uvrstiti ga u jedan sistem naučnih zakona koji objašnjava jedna I. Ukoliko se taj zakon ne slaže sa ostâlim zakonima u sistemu i ukoliko se ne može objasniti teorijom koja objašnjava date zakone, verovatno je da se radi o zakonu koji će moći da se objasni nekom drugom teorijom. Proveravanje istinitosti jednog naučnog zakona njegovim uključivanjem u teorijski si stem pretpostavlja daje t. istinita. (5) Peta funkcija /. u naučnom istraživanju sastoji se od predviđanja pojava i zakona. Poznavanje naučnih zakona omogućava predviđanje pojava, a raspolaganje t. omogućava predviđanje novih zakona, koji su poten cijalno sadržani u /. (6) Šesta funkcija t. možda je ključna, iako je navodi mo na kraju: t. nudi jasne definicije osnovnih pojmova, teorijskih i operacionalnih. Operacionalni pojmovi imaju jaku moć razlikovanja, teorijski ogromnu moć sinteze i sistematizacije. Ijedni i drugi dobijaju svoje značenje tek u okviru neke /., što znači d a je njihova suština izvan njih samih. Drugim recima, iz pojma kao celine za sebe ne može se razumeti /, kao viša celina,
616 ali iz /. kao nadređene celine može se razumeti pojam kao deo te celine. Tek iz veze jednog pojma s drugim pojmovima u okviru neke on zadobija svoj sadržaj, značenje i život. Istrgnut iz te organske povezanosti, pojam gubi svoju spoznajnu vrednost i može da znači svašta (npr., pojam »zakon« ima jedno u pravu, drugo značenje u nauci, treće u teologiji itd.). O epistemologija O nauka O saznanje Đ. Sušnjić teorija etiketiranja (eng. labeling theoiy). Teorija devijantnog ponašanja razvijena u okviru simboličkog interakcionizma. Za razliku od dotadašnjih, socijalnopatoloških pristupa, koji su u prvi plan stavljali devijantnog pojed inca i tragali za individualnim uzrocima prestupničkog ponašanja, t .e. premešta žižu pažnje na samo društvo, i to u dva smisla. Najpre, budući da se pod devijantnošću podrazumeva kršenje društvenih normi i pravila, dru štvo je to koje, formulišući pravila, »stvara« i devijantnost. Ovim se osporava pretpostavka da se društvene devijacije mogu posmatrati po analogiji s biološko-međicinskim modelom i da postoje neupitni kriterijumi društvenog »zdravlja« i »bolesti«. Drugo, devijantnost kao sociološki relevantna pojava nastaje tek kada sâmo društvo neko ponašanje definiše kao devijantno, odnos no kad mu pripiše takvu etiketu (label). Etiketiranost je, prema t. e., praktično jedina zajednička osobina inače veoma heterogene populacije »devijanata«. Značaj društvene reakcije prvi je, pedesetih godina XX veka, istakao Edvin Lemert, razlikujući »primarnu« i »sekundarnu« devijaciju. Primarna devijacija jeste kršenje društvenih pravila pre no što ono biva etiketi rano kao devijantno. Njen sociološki značaj je nevelik, zato što ima vrlo raznorodne uzroke i ne mora ostaviti nikakve bitne posledice. Sekundama devijacija, napro tiv, nastaje posle društvene identifikacije čina i poje dinca kao devijantnih, te predstavlja odgovor pojed inca ili grupe na tu etiketu. Od pripisane etikete zavisi i pojedinčevo samopoimanje i njegov društveni status; sve to ima značajno dejstvo na njegovo dalje ponašanje. Glavnim utemeljivačem t. e. smatra se Hauard Beker, koji u svojoj studiji Autsajderi (1963) daje sledeću definiciju: »Devijantnost nije svojstvo čina koji neko izvrši, nego posledica činjenice da okolina primenjuje pravila i sankcije na ,prekršioca\ Devijant je onaj kojem je ta etiketa uspešno pripisana; devijantno ponašanje je ono ponašanje koje ljudi kao takvo etiketiraju«. Drugim recima, devijantnost ne postoji sâma po sebi, već nasta je u procesu interakcije - između devijanta i društva, posebno instanci društvene kontrole (porodice, škole, policije, sudstva, medija); zatim, između različitih
617 društvenih grupa, u »borbi oko definicije« i, napokon, medu samim devijantima, u okviru devijantne zajed nice (potkulture) koja nastaje upravo na osnovu kolek tivne etiketiranosti. Proces etiketiranja je mnogostruk, dinamičan i neizvesnog ishoda, zbog čega se može go voriti o »pregovaranju« ili »cenjkanju« oko etikete. U njemu imaju ulogu i činioci kao što su klasne i rasne hijerarhije (zajedno isto delo, pripadnici rasnih manjina ili nižih klasa će s većom verovatnoćom biti društveno osuđeni nego počinioci višeg društvenog statusa). Skre tanjem pažnje na ove faktore, /. e. u analizu devijantnosti uvodi i pojam nejednake raspodele moći u društvu, budući da neke društvene instance raspolažu većim autoritetom i sredstvima da svoju definiciju nametnu ostalima, uključujući i same počinioce. Nadalje, tu su faktori konteksta (ubistvo u ratu se definiše drugačije nego mirnodopsko), te istorijski promenjiva značenja (npr., promena društvene reakcije na homoseksualnost tokom novije istorije). Kao matricu za istraživanje ovih ishoda Beker nudi četvorodelnu tipologiju: ukrštanjem dve dimenzije - kršenje pravila (da ili ne) i etiketi ranje od strane okoline (da ili ne) - dobijaju se četiri mogućnosti: pravi devijanti, lažno optuženi, skriveni devijanti i pravedno oslobođeni. Interakcionističko poreklo /. e. ogleda se takođe u analizi posledica pripisivanja etikete na pojedinčevu sliku o sebi i dalje ponašanje. Devijantna etiketa pred stavlja negativnu definiciju osobe, društvenu osudu, i kao takva nužno utiče na pojedinčevu društvenu sudbinu. Štaviše, etiketa devijanta predstavlja ono što Everet Hjuz naziva »glavnim statusom « - os novnim identitetom koji pojedinca obeležava u očima društvene okoline i u svetlu kojeg se posmatraju sve njegove druge osobine. U vezi s tim, t. e. razvija pojam »devijantne karijere«, kao stupnjevitog procesa razvoja ličnog identiteta devijanta u interakciji s društvenim okruženjem. Proučavajući primer uživalaca marihuane i džez-muzičara, Beker identifikuje faze tog procesa: (1) etiketiran kao devijant, pojedinac doživljava društvenu osudu, odbacivanje i izopštavanje; (2) pošto mu je uskraćeno punopravno učešće u matici društva, devijant nastavlja s devijantnim ponašanjem; (3) pod uticajem društvene osude njegov doživljaj samog sebe se menja, što može dovesti ili do prihvatanja etikete, tj. negativne slike o sebi (samoetiketiranja), ili do pridruživanja đevijantnoj zajednici u kojoj pronalazi podršku sebi sličnih i razvija pozitivan identitet; (4) devijantna zajednica može razviti alternativnu, devijantnu potkulturu, koja se zasniva na vrednostima i normama različitim od onih koje vladaju u širem društvu, a čija je svrha legitimiza
teorija igara
cija devijantne prakse. Osim Lemertovih i Bekerovih radova, tradiciji t. e. pripadaju i studije Ervinga Gofmana o procesu stigmatizacije i duševnoj bolnici kao »totalnoj instituciji«. T. e. je kritikovana s više strana. Dekonstrukcija devijantnosti - njeno svođenje na puku etiketu - kritiko vana je navođenjem protivprimera delà koja se mogu sm atrati inherentno devijantnim a (npr. hotimično ubistvo iz koristoljublja smatra se ozbiljnim prekršajem u svim društvima i svim vremenima). Nasuprot tome, etnometodolozi su kritikovali t. e. da ne ide dovoljno daleko u istoj toj dekonstrukciji: naime, Bekerova os novna definicija devijantnosti je u koliziji s njegovom četvorostrukom tipologijom (ako devijantnost nije ništa drugo do etiketa, nemamo logičkih mogućnosti da priznamo kategorije »lažno optuženih« i »skrivenih devijanata«). Nadalje, kritikovan je deterministički prizvuk t. e:. devijant je u njoj prikazan kao pasivan ob jekt kojem moćno društvo pripisuje etiketu, a on nije u stanju da se od toga odbrani. Tvrdnja /. e. da etiketiranje nužno pojačava devijantno ponašanje kritikovana je kao nedokazana. Radikalni kriminolozi su isticali da devi janti mogu nastaviti s prestupničkim ponašanjem svesno i namemo, pa i iz političkih razloga, a ne samo zato što im društvo ne ostavlja drugu mogućnost izbora. 3 patologija, socijalna O simbolički interakcionizam O stigmatizacija /. Spasić teorija igara (eng. game theory). Matematička dis ciplina koja se bavi optimizacijom u procesu donošenja odluka u uslovima konflikata, delimičnih konflikata i neizvesnosti. T. i. je razvio m ađarski m atematičar Johan fon Nojman. Ona je punu afirmaciju doživela objavljivanjem knjige Johana fon Nojmana i Oskara Morgenšterna Teorija igara i ekonomsko ponašanje (1944). Kako je konflikt interesa uobičajen u ekonomiji, t. i. zauzima veoma važno mesto u ekonomskoj teoriji. Znači, teorija igara proučava ponašanje dva ili više ekonomskih subjekata u strategijskom međudelovanju. Strategijsko međudelovanje podrazumeva da svaki dono sitelj odluka u procesu odlučivanja mora da vodi računa o tome kako će na njegove akcije reagovati suparnici. T. i. je pedesetih godina prošlog veka korišćena da se unapred naprave strategije vođenja nuklearnog rata. Danas ona ima široku primenu na polju ekonomije kada je u pitanju proučavanje strategijskog međudelovanja duopolista, strategije ponašanja sindikata i poslodavaca, upravljanja monetarnom i fiskalnom politikom, poli tikom međunarodne razmene, sklapanje međunarodnih ugovora o životnoj sredini itd.
teorija igara
618
Igra (strategijsko međudelovanje) duopola
Izvor: O. R. T. i. ima posebno važnu primenu na oligopolističkom tržištu , na kojem je broj ponuđača mali a akcija bilo
kog prodavca pojedinačno uzetog može imati značajan uticaj na profite ostalih prodavača. U kratko, na oligopolističkom tržištu profit svakog proizvođača ne zavisi samo od količina koje on proizvede nego i od količina koje proizvode njegovi suparnici. Zbog toga, prilikom donošenja odluke o količini proizvodnje, na oligopolističkom tržištu proizvođač mora voditi računa o tome kako će njegova odluka uticati na odluku o količinama proizvodnje njegovih suparnika. , Na primer, pretpostavimo da. su Kuvajt i Libija postigli dogovor da ograniče proizvodnju nafte kako bi njena cena na svetskom tržištu bila visoka (formi rali su kartel). Posle postizanja dogovora, svaka ze mlja se suočava s pitanjem poštovati (kooperacija) ili ne poštovati dogovor (nekooperacija). Na tabeli se vidi kre tanje profita koje pomenute države ubiraju pojedinačno, zavisno od strategije ponašanja koju su odabrale. Na ovom primeru možemo videti zašto oligopoli imaju problema da održe monopolističku poziciju na tržištu. Tako, kuvajtska vlada može rezonovati na sledeći način: možemo poštovati dogovor, ili tajno povećati proizvodnju pri čemu bi se naš profit i tržišni udeo značajno povećali. U slučaju prve odluke, pod uslovom da se pretpostavi da će libijska vlada poštovati dogovor, Kuvajt godišnje zarađuje 60 milijardi američkih dolara (USD). U slučaju druge odluke, pod uslovom da Libija poštuje dogovor, Kuvajt zarađuje 70 milijardi USD. Ku vajt je u boljem položaju ako prekrši dogovor. S druge strane, u slučaju da Libija ne poštuje dogovor, zarada za
Kuvajt je 40 milijardi USD s niskom proizvodnjom i 50 milijardi USD s velikom proizvodnjom. Opet je bolje za Kuvajt da poveća proizvodnju i prekrši dogovor. Shodno tome, iz perspektive Kuvajta, šta god da uradi libijska vlada njima se više isplati da ne poštuju dogovor i da povećaju proizvodnju. Znači, velika proizvodnja je za Kuvajt dominantna strategija (najbolja strategija za igrača bez obzira na to koju strategiju izabere suparnik). Na isti način zaključuje i Libija. Krajnji rezultat je velika proizvodnja i jednog i drugog suparnika. Ovaj rezultat je iz njihove perspektive (Kuvajta i Libije) inferioran, jer bi obe zemlje više zaradile da su poštovale dogovor (zarađivale bi monopolistički profit), 3 ekonomija 3 konkurencija, tržišna 3 oligopol O. Radonjić teorija svetskog sistema. Jedna od globalističkih socioloških teorija, čiji je utemeljivač američki naučnik Imanuel Volerstin, pripadnik škole strukturalne istorije Fernana Brodela, protagonista istorijski orijentisanog neom arksizm a i istorijske sociologije. Volerstin je pisac brojnih studija, od kojih su najznačajnije: M o derni svetski sistem (I—III, 1974-1989), Kapitalistička svetska privreda (1979), Kapitalizam - istorijski sistem (1983), Geopolitika i geokultura (1991), Posle libera lizma (1995), Kraj sveta kakav znamo. Društvene nauke u XXI veku ( 1999), Opadanje moči SAD (2003) itd. Volerstin zastupa tezu o istorijskoj ulozi kapitalizma i presudnoj ulozi tržišta i kapitalističke podele rada u formiranju svetskog društva kao globalnog svetskog sistema, te o uticaju procesa globalizacije na proširenje
619 predmetnog okvira savremene sociologije, tj. globaliza cije same sociologije, kao i na promene nivoa i jedinice posmatranja i istraživanja u sociološkoj analizi. Za razliku od pretkapitalističkih oblika svetskog sistema (u liku Rimske imperije) koji su formirani na osnovu vojnopolitičke sile, s kapitalizmom i njegovom podelom rada i širenjem tržišta formira se globalni svet ski sistem. U radovima ovog autora taj svetski sistem, po svojoj strukturi, ima trodelnu sliku (svetski centar, poluperiferija i periferija). Ova podela izvršena je na osnovu mesta koje pojedine regije imaju u svetskom si stemu podele rada i distribucije moći koja se regionalno eksponira u vidu regionalnih razvojnih disproporcija i prostome socijalne segregacije. Svetski centar predstavlja skup najrazvijenih indus trijskih i postindustrijskih zemalja, s najrazvijenijom privredom, državom i slobodnim tržištem rada. Svetska periferija je zona sirovina i jeftine najamne radne snage. Poluperijerija j e zona mešovitih regija s brojnim prelaznim kategorijama između periferije i svetskog centra. Volerstinova zamisao reprodukcije odnosa moći u svetskom sistemu počiva na dvojakom shvatanju ne jednakosti: (a) prostorna segregacija centra i periferije; (b) klasna nejednakost (rada i kapitala), koja uzrokuje protivrečnosti i suprotnosti u razvoju kapitalizma te, u krajnjoj instanci, njegovu istorijsku prolaznost i prela zak u svetsku socijalističku vladavinu. Savremeni svetski sistem funkcioniše na principu nejednake razmene rada i eksploatacije, izvlačenjem ekstraprofita od strane zemalja svetskog centra iz regija zemalja svetske poluperiferije i periferije. Volerstin u svojim studijama iz istorijske sociologije daje prikaz nastanka i razvoja kapitalizma od XVI veka do da nas. Praveći distinkciju između događajne (političke) i strukturalne istorije, autor ukazuje na različite istorijske ritmove i talase (duge i kratke), tj. cikluse društvenog razvoja. Njegova analiza predstavlja jedinstvo struk turalnog, svetskosistemskog i akcijskog pristupa. Is torija je, prema njegovom mišljenju, proizvod subjek tivnih i objektivnih faktora, odnosno delovanja aktera društvenih promena. U svojoj analizi istorijskih promena, Volerstin se posebno zadržao na analizi kapitalizma kao istorijskog sistema, na načinu njegove reprodukcije i funkcionisanja. U fokusu njegove analize su kako strukturalni elementi, tako i dinamički, a posebno delovanje pokre ta kao aktera antisistemskih promena. U najnovijim studijama Volerstin piše d aje kapitalizam kao globalni svetski sistem ušao u krizu i da će u narednih 25-30 godina preći u novi svetski sistem, tj. alternativni ob lik društvenih odnosa. Oni mogu biti bolji ili gori od
teorija zavisnosti
sadašnjeg, kaže on, u zavisnosti od toga da li će svetski sistem evoluirati u pravcu plutokratsko-tehnokratske vladavine ili asocijativno-demokratskog socijalizma kao otvorenog društva ravnopravnih socijalnih šansi. U studiji Posle socijalizma, Volerstin analizira posledice implozije socijalizma, ukazujući da 1989. godina ne označava samo pad teškog etatističkog realsocijalizma već i klasičnog liberalizma, te da otvara put usponu neokonzervatizma u Evropi i svetu. U svojoj analizi, Volerstin pokazuje kako neoliberalizam u ekonomiji ima svoje drugo neokonzervatino lice - lice istorijske restauracije u politici i u savremenim društvenim od nosima. T. s. s. Imanuela Volerstina osnova je zasnivanja tzv. globalne sociologije u savremenoj sociologiji, ali i globalistike ili mondologije, kao transdiscipliname nauke 0 čoveku i svetu u sistemu savremenih nauka. S globalizacija 3 kapitalizam O novi svetski poredak Lj. Milrović
teorija zavisnosti. Univerzalističko i developmentalističko stanovište o razvoju društva, kojim nastoji da se objasni međunarodni ekonomski i politički razvoj, posebno odnosi između razvijenih i nerazvijenih zema lja, tj. zemalja razvijenog svetskog centra (metropola) i nerazvijenih (satelitskih) zemalja. T. z. je jedan od oblika neom arksističke teorije razvoja. Neomarksisti su posle Drugog svetskog rata razvili nekoliko alternativnih teorijskih modela za analizu neravnomernog i nejednakog razvoja, zavi snosti, segregacije i eksploatacije. To su: (a) t. z. (čiji su predstavnici Andre G. Frank i Imanuel Volerstin; (b) teorija kombinovanog i neravnomernog razvoja (Ernst Mandel) i (c) teorija nejednake razmene i nejednakog razvoja (Argiri Emanuel, Samir Amin). Teorijski pojam zavisnosti prvi put se pojavio šesdesetih godina XX veka u Latinskoj Americi. Najzaslužniji za njegovo definisanje i promociju je A. G. Frank, Nemac koji je čitav svoj radni vek proveo proučavajući Latinsku Ameriku i njeno društvo. Obja vio je, pored ostalih, sledeće studije; Kapitalizam i neraz vijenost u Latinskoj Americi (1967), Sociologija razvoja 1 sociologija nerazvijenosti (1969); Lumpenburžoazija i Ittmpenrazvoj (1972); Zavisnost akumulacije i neraz vijenosti (1978); Transformacija revolucije. Socijalni pokreti i svetski sistem ( 1990) itd. Frankova t. z. nastala je kao neomarksistička kritika teorije modernizacije i razvoja. Frank osporava da su sa vremene manifestacije razvoja i nerazvijenosti različiti nivoi evolucije čovečanstva; on smatra da su to dva aspekta istog, ali po svojim posledicama asimetričnog
teorija zavisnosti procesa. Svojom analizom Frank ukazuje na zakonitosti reprodukcije eksploatacije u međunarodnim odnosima. Ona jë posledica neravnopravne spoljnotrgovinske razmene robe i usluga; metropole eksplotišu zemlje satelite, pa se ekonomski višak koncentriše u metropo lama. Frank ukazuje da eksploatacija nerazvijenih ze malja od strane razvijenih osuđuje nerazvijene zemlje i njihovu privredu na satelitski status. Svojom analizom on pokazuje da se radi o strukturalnoj nerazvijenosti koja je izraz određenog sistema nepravične raspodele ekonomske, društvene i političke moći u savremenom svetu. Nasuprot Marksovom optimizmu u pogledu isto rijski progresive uloge kapitalizma, Frank i predstavnici t. z. pokazuju da kapitalizam koči razvoj ovih društava i da se neretko, iza različitih vidova modernizacije koje nude razvijene zemlje, skrivaju mehanizmi neokolonijalne eksploatacije nerazvijenih društava. Frank posebno analizira promene u socijalnoj struk turi nerazvijenih društava koje nastaju u procesu inter akcije s razvijenim zemljama i u procesu ostvarivanja tzv.. zavisne m odernizacije. On pokazuje kako se u nerazvijenim zemljama (zemljama svetske periferije) formira poseban sloj buržoazije (»lumpenburžoazija«) koja sledi politiku reprodukcije nedovoljne razvijenosti. 0 njoj Frank govori kao o kompradorskoj buržoaziji. Ovaj tip buržoazije nerazvijene zemlje uvodi u pro cese zavisne modernizacije, ekonomsko, tehnološko 1 dužničko ropstvo, vršeći olako rasprodaju njihovog ekonomskog, političkog pa i vojnobezbedonosnog suvereniteta i integriteta. Frank smatra d aje ukidanje kapitalističke strukture društva preduslov raskida sa zaostalošću nerazvijenih zavisnih društava. Bitna razlika između Marksove teorije društvenih promena i shvatanja A. G. Franka jeste to sto je Marks pridavao ključni značaj promenama u načinu proiz vodnje i pisao o progresivnoj ulozi kapitalizma u istorijskom razvoju, dok je Frank uzroke eksploatacije video u eksternim uslovima, nejednakoj spoljnotrgovinskoj razmeni preko koje se izvlači višak vrednosti, tj. ekstraprofit iz zemalja u razvoju. Dok je kapitalizma, smatra Frank, biće i nerazvijenosti, jer kapitalizam asimetričnom antagonističkom raspodelom društvene moći, odnosno strukturalnim nejednakostima, proizvodi nerazvijenost u svetu. Narasle strukturalne nejednakosti i protivrečnosti na relaciji Sever-Jug, kao i asimetrični tip globalizacije, umnogom ilustruju Frankovu /. z. .Klasični oblici zavisnosti sve se više zamenjuju novim oblicima u liku tehnološke zavisnosti (informatički jaz, različiti ge ografski raspored novih tehnologija i nejednake šanse
620 i mogućnosti njihovog korišćenja od strane različitih zemalja), kao i oblici simboličke nejednakosti i ugnje tavanja (u formi kulture zavisnosti i kulturnog im perijalizma). T. z., uz određene slabosti, imaju naučnu upotrebnu vrednost u analizi stanja zemalja u tranziciji, posebno onih koje slede shvatanje o zavisnoj kloniranoj modernizaciji, kao i u analizi novih formi neokolonijalizma u savremenosti. 3 globalizacija 3 nerazvijenost 3 novi svetski poredak Lj. Mitrović
terorizam (lat. terror - strah). Sredstvo za postiza nje političkih ciljeva izazivanjem straha. U političkom smislu se reč »teror« (fr. terreur) najpre koristila da označi masovan progon protivnika jakobinske vlasti u Francuskoj revoluciji krajem XVIII veka. I kasni je se terorom nazivaju slične mere kolektivnog zastraši vanja, bilo da su potpuno arbitrarne ili zasnovane na represivnim zakonim a koji ne uvažavaju osnovna prava osum njičenog i optuženog (staljinizam, naci zam, latinoameričke diktature) i podrazumevaju prime nu mučenja, telesnog kažnjavanja i surovih načina izvršavanja smrtne kazne. Pojam t. se kasnije razvio prvenstveno da bi se upu tilo na slična sredstva koja su pojedinci i grupe koristili protiv vlade (teror »odozdo«). Sve do XX veka, t. je bio neutralna reč koja je označavala samo instrument političke borbe - raspravljalo se o koristi od pribegavanja teroru, ostavljajući po strani moralna pitanja. Malo se ljudi stidelo što su »teroristi«. U novije vreme, t. je pak postao pejorativan naziv. Od stava prema ciljevima i programu neke grupe umnogom zavisi hoće li se njeni postupci i one same nazvati terorističkim. Ovo otežava opštu (uobičajenu) definiciju /. Postoji, uglavnom, saglasnost oko toga d a je akt t. primena nasilja, da ima politički cilj, da se taj cilj želi postići izazivanjem straha u celoj populaciji ili jednom njenom delu. Sporovi nastaju kada treba odrediti element zbog koga se t. osuđuje. Najčešće se kao razlog za osudu navodi da t. pogađa »nevine«, ali se često ispostavlja d aje u ovom kontekstu pojam »nevinosti« rastegljiv i neodređen. Na primer, za ekstremne protivnike ka pitalizma nije bila nevina nijedna žrtva koja oličava dominaciju buržoazije, od ministra do preduzetnika, pa i svih onih koji uživaju u blagodetima eksploatacije. Za pripadnike nekih nacionalističkih pokreta »kriv« je bio svaki pripadnik neprijateljske, dominantne nacije. Potrebno je, dakle, naći oznaku koja ukazuje d aje čin koji inače zadovoljava sve pomenute uslove ne dozvoljen u političkoj borbi, jer bi inače predstavljao
621 obično krivično delo ili sticaj takvih dela. Pada se u iskušenje da se akt t. opiše kao »nezakonit«, ali se time ne postiže mnogo: nacionalni zakonodavci su kao /. inkriminisali najrazličitije postupke. Zato se putokazi traže u međunarodnom pravu. Tu se predlaže analogija s humanitarnim pravom: ako su neki metodi zabranje ni u međunarodnom oružanom sukobu (ratu), oni se ne smeju dopustiti ni u političkoj borbi unutar država. Međutim, začarani krug se zatvara kada se ustanovi da pravila humanitarnog prava, npr. ona kodifikovana u Ženevskim konvencijama iz 1949. i njihovim pro tokolima iz 1977. godine, zabranjuju »/.« a da ga pri tom ne definišu. Postoji izvestan broj međunarodnih ugovora koji se smatraju »antiterorističkim« (kao npr. Konvencija pro tiv uzimanja talaca), ali se u njima reč »/.« ne pominje. Ovo je rezultat neslaganja država oko toga kada je t. »opravdan« - bilo kao sredstvo za postizanje dobrih ciljeva, ili kao izraz pravednog gneva ili očajanja. Izlaz je bio u tome da se međunarodnim deliktima proglase najčešće manifestacije t., naime, ona dela koja obično izvršavaju teroristi. To su npr. bile otmice vazduhoplova i napadi na međunarodno zaštićena lica, bez obzira na motive ili ciljeve izvršilaca. Prema tim ugovorima, izvršioce takvih dela država u čijoj se vlasti oni nađu mora ili da izruči zainteresovanoj stranoj državi, ili da im sama sudi (lat. aut dedere, aut iudicare). Tek u najnovije vreme zaključeni su ugovori u ko jim a se pominje reč t. U jednom od njih, Međunarodnoj konvenciji o suzbijanju finansiranja t. iz 2000. godine, pojavila se i pravna definicija t. Prema članu 2, pored upućivanja na tada već postojeće međunarodne ugo vore, t. je »bilo koja [...] radnja izvedena s namerom da se usmrti civilno lice ili da se nanese teška telesna povreda civilnom licu ili licu koje ne učestvuje aktivno u oružanom sukobu, ukoliko takvo delo, po svojoj pri rodi ili kontekstu, ima za cilj da zastraši stanovništvo ili da prisili vladu ili međunarodnu organizaciju da nešto učini ili ne učini«. Dosadašnja praksa ukazuje na još neka obeležja t., proistekla iz toga što je t. sredstvo kod kojeg nasilje i zastrašivanje prati želja da se uz mali napor izazovu najveći politički efekti. T. je zato ekonomičan i njime se mogu služiti i pojedinci i vrlo male grupe, koji inače nemaju dovoljnu političku moć. Otuda se kod t. raz likuju dve mete na koje se primenjuje nasilje. Jedna je neposredna žrtva napada, a druga je šira grupa koju treba zastrašiti i tako postići željenu političku promenu. Neposredna meta je zato u velikoj meri simbolična, bilo d aje živo biće ili objekt. Ona oličava napadnutu državu
terorizam
ili drugu instituciju, čak i kada ona ostaje anonimna, kao npr. kada se radi o uniformisanom licu, policajcu ili voj niku, ili materijalnom objektu, kao stoje, npr., zgrada diplomatskog predstavništva ili banke, pa i nadgrobni spomenik. Pretnja nasiljem se prenosi na sve one koji se mogu poistovetiti s prvom metom. Iako je prven stveni cilj akta t. da se ova šira grupa zastraši, akt t. komunicira i druge poruke: on ohrabruje i podstiče one koji s teroristima dele istu vrstu nezadovoljstva ili iste ciljeve, te ih poziva da se pokrenu ili da ne posustanu. Akt /. mora stoga da bude šokantan: s obzirom na to da se javnost postepeno navikava na surovost terorista, akti t, postaju sve drastičniji, o čemu naročito svedoči napad na zgrade Svetskog trgovinskog centra u Njujorku 11. septembra 2001. godine. Treba napomenuti da ponekad t. nije uperen protiv vlasti, ili samo protiv nje, nego pro tiv rivalske političke grupe (horizontalni t.). Dosadašnje ispitivanje uzroka t. nije dalo ubedljive rezultate. Talasi t. zabeleženi su i u najbogatijim i u najsiromašnijim društvima, u najdemokratskijim i au toritarnim sistemima. Dalja istraživanja treba da imaju u vidu kombinaciju objektivnog stanja i psihološkog raspoloženja, jer pojava sa izvesnom pravilnošću, koincidira ne sam o s nezadovoljstvom nego i s probuđenim ali neostvarenim očekivanjima. Nasuprot novinarskim komentarima koji prate svaki krupniji akt t., njime se malo šta potpuno dokazuje: ni da su teroristi u pravu niti da su u zabludi, ni da su jaki niti da su slabi, ni da ih podržava većina niti d aje ona pro tiv njih. S obzirom da se efekat akata t. uvećava putem izazivanja straha i prenošenjem poruke terorista (u čemu u novije vreme važnu ulogu igraju mediji, koji se tako stavljaju na velike muke), t. je sredstvo izbora za manje grupe bez dovoljne oružane moći i bez jake podrške u stanovništvu. Otuda su neki pokreti koji su ispočetka koristili /., čim su ojačali, prešli na druge, legitimne ob like delovanja. Primer za to su kako osnivači države Izrael (cionistička organizacija Irgun, Štemova banda), tako i njihovi palestinski protivnici (A1 Fatah). Izraz t. se vrlo nedisciplinovano upotrebljava, ug lavnom kako bi se iskoristio njegov pogrdni potencijal. Nemaju nikakvog, osim figurativnog, smisla oznake kao što su »kulturni /.«, »ekonomski /.«, pa ni »državni /.«, koji je mnogo bolje naprosto nazvati terorom. Drukčije je s »međunarodnim /.«, izrazom kojim treba pokazati da teroristička organizacija ima članove iz više zema lja, ili da konkretan akt l. ima međunarodnu dimenziju. Iskustvo pokazuje đa se to dešava kada teroristi s bazom u jednoj zemlji deluju u drugoj, ili kada, štaviše, države podržavaju teroriste koji deluju u inostranstvu, bilo tako
terorizam
622
što tolerišu njihovo organizovanje i uvežbavanje na svo joj teritoriji ili ih direktno finansijski i logistički pomažu (npr., uloga Italije i Mađarske u atentatu na jugoslovenskog kralja Aleksandra 1934). Zbog nepoznavanja uzroka njegova prevencija je teška i mahom se svodi na kontrolu na mestima gde je opasnost od akata t. povećana. U panici koja nastaje posle teških akata /., organi represije teže da pojačaju mere policijske prevencije i krivičnopravne represije i u tome često dobijaju podršku stanovništva. Time se oz biljno mogu ugroziti ljudska prava, kao što se to desilo u SAD posle napada 2001. Paradoksalno, teroristi tako "postižu »uspeh« jer mnogi ideolozi /. tvrde da hoće da »demaskiraju« demokratsku vlast i provociraju je nasiljem da »pokaže svoje pravo lice«. 3 nasilje 3 novi svetski poredak 3 rat V. Dimitrijević
Terstonova skala. Skala za merenje stavova koju je konstruisao Luis Terston koristeći postupak sličan me todu na izgled jednakih intervala koji se koristi u psihofizici za merenje diferencijalnog praga (zato se T. s. naziva još i diferencijalna s.). U procesu konstrukcije T. s., najpre grupa nezavisnih procenjivača (tzv. eksperata) veći broj tvrdnji o objektu stava razvrsta u 11 intervala, na osnovu procene intenziteta pozitivnosti, odnosno negativnosti stava koji se tim tvrdnjama izražava. Za konačnu verziju izaberu se tvrdnje oko kojih postoji najveće slaganje procenjivača upogledu značenja tvrdnje, i to po dve-tri tvrdnje iz svakog od 11 intervala, tako da ceo kontinuum stava bude ravnomemo prekriven iskazima. Konačna verzija T. s. sastoji se od liste od 20 do 30 iskaza, a zadatak ispitanika je da sa liste oda bere nekoliko tvrdnji koje najbolje izražavaju njegov stav. Skor ispitanika izračunava se kao srednja vrednost skalnih vrednosti onih iskaza koje je odabrao. 3 meme skale D. Popadič
testiranje hipoteza. Postupak statističkog zaključi vanja u kojem se donosi sud o vrednostima pokazatelja osobina neke pojave ili relacija između više pojava u osnovnom skupu na osnovu ocene pokazatelja tih osobi na ili relacija zasnovane najednom uzorku iz tog skupa. Statistička hipoteza je precizno formulisana tvrdnja o vrednosti parametra osnovnog skupa. Donošenje zaključka počiva na ispitivanju statističke značajnosti razlike između parametra i statistike. 3 statistička značajnost 3 statistički uzorak 5. Cvejić
tipologija (gr. typos - tip; lôgos - reč, govor, nauka). Poseban oblik klasifikacije koji nastaje ukrštanjem ele mentarnih klasifikacija ispitivanih pojava, ili pak teoretizacijom, kao što su idealni tipovi. Po svojoj prirodi, društvene pojave su kom plek sne i njihovo mesto i uloga u društvenoistorijskim kontekstima mogu se uspešnije sagledati ako se na sistematičan način uzme u razmatranje kombinacija ne koliko međusobno povezanih osobina, radi otkrivanja njihovih ne samo manifestnih nego i latentnih svojstava. Upravo je to osnovni cilj svake /., bez obzira na njenu vrstu. Na značaj stvaranja tipova u sociologiji ukaza li su njeni osnivači, pa su ih i primenjivali u svojim istraživanjima. Tako je Emil Dirkem u svojim Pravilima sociološke metode (1895) posvetio posebno poglavlje i klasifikaciji, odnosno t., dok je u svom istraživačkom delu Samoubistvo (1897), polazeći od hipoteze da sto pe samoubistva zavise od stupnja u kojem su pojedinci integrisani u društvene skupine i od stupnja u kojem društvo reguliše individualno ponašanje, razabrao četiri tipa samoubistva: egoističko, altruističko, anomično i fatalističko. Njegov savremenik, Maks Veber - shodno svom hermeneutičkom pristupu, te specifičnom poimanju kauzalnosti i metoda »razumevanja« - uveo je u sociologiju pojam »idealnog tipa«. Pojam idealnog tipa je misaona konstrukcija koja se u celini ne može naći u stvarnosti, nastala teoretizacijom; ona istraživaču omogućuje (a) da jasnije opiše predmet istraživanja; (b) da smisaono razume proučavanu pojavu; (c) da obezbedi poređenje između ove pojmovne konstrukcije i stvarnosti i (d) da olakša kauzalno objašnjenje. U ovom smislu, Veber je stvorio nekoliko idealnih tipova: idealni tip birokratije; idealni tip homo economicusa\ idealni tipovi društvenog delanja (ciljnoracionalno, vrednosnoracionalno, afektivno i tradicionalno); idealni tipovi vlasti itd. Veberovo shvatanje idealnih tipova i tipološkog metoda u soci ologiji izvršilo je veliki uticaj na kasnije sociologe bilo u smislu kritike njegovog shvatanja, ili pak u primeni njegovog metoda u istraživanjima savremenih pojava na različitim nivoima. Jednu od prvih kritika Veberovog shvatanja idealnog tipa formulisao je Hauard Beker (1957), koji je kate goriju idealnog tipa zamenio izrazom »konstruisani tip«. On je isticao da vrednost tipa ne zavisi toliko od njegove veze s realnošću koliko od njegove eksplanatome sposobnosti. Osnovna karakteristika tipa je da posmatrane činjenice uporedi na način koji omogućuje predviđanje događaja. Žorž Gurvič je ukazivao d a je Veberov postupak stvaranja idealnog tipa »neprirodan i subjektivan«, pa je predlagao da bude zamenjen »re
623 alnim tipom«, koji nastaje na osnovu prirodnih razlika među pojavama; na taj način, onaj ko stvara ovakvu konstrukciju ne manipuliše pojavom koja je predmet 'istraživanja. Međutim, mnogo razvijeniji je postupak stvaranja »konkretnog tipa« za čiju se upotrebu zalagao Pol Lazarsfeld. Dajući prednost kvantitativnom pristupu u istraživanju, on razlikuje tri faze u stvaranju ovog tipa: (1) definisanje više obeležja (dimenzija, varijabli) jedne situacije ili pojave, pri čemu svako obeležje može da se javi u dva ili više modaliteta (npr., prisustvo/odsustvo); (2) formulisanje svih mogućih kombinacija, različitih stanja izdvojenih obeležja, pri čemu svaka kombinacija predstavlja jedan mogući tip i (3) provera održivosti konstrukcije njenim suočavanjem sa stvarnošću. U ovoj poslednoj fazi, među kombinacijama koje su u prethodnoj fazi ocenjene kao apstraktne, posmatranjem ili statističkim proračunavanjem određuju se one koje realno postoje i koje će biti zadržane u definitivnoj t. Među onim autorima koji prihvataju i primenjuju idealnotipski postupak u istraživanju i analizi društvenih pojava prema Veberovom uzoru idealnih tipova kapi talizma i kalvinizma (Protestantska etika i duh kapi talizma, 1920), treba pomenuti sledeće: Rejmon Aron (idealni tip industrijskog društva sa sedam karakteri stika); Danijel Bel (idealni tip postindustrijskog društva sa šest karakteristika); Anri Mandra predložio je idealni tip »stare, nekomunističke evropske civilizacije«, dok su Džon Goldtorp i saradnici primenili idealne tipove u istraživanju socijalne strukture Engleske (»imućan radnik«, »službenik - pripadnik srednje klase« i »tradi cionalni radnik«); Serž Pogam je idealne tipove ko ristio u istraživanju siromaštva u zemljama Evropske unije (»integralni«, »marginalni« i »disfunkcionalni« tip siromaštva). U sociologiji postoji više vrsta t. Najpre, razlikuju se empirijske i teorijske t. Prve polaze od određene hipoteze i, nakon prikupljanja podataka i kombinacije pojedinih obeležja i analize nastaju a posteriori, kao što je, npr., Lazarsfeldova t. odnosa između roditelja i dece; teorijske t, pak, predstavljaju idealnotipske kon strukcije koje se upoređuju sa odgovarajućim konkret nim pojavama u stvarnosti, tj. nastaju a priori. Takav je slučaj, npr., s Veberovim idealnim tipom birokratije. Prva vrsta t. naziva se i kvantitativna, a druga kvalita tivna. Sledeća vrsta su kontrastne t., koje uspostavljaju poj movne parove s kompleksnim karakteristikama. Mnoge od klasičnih t. u sociologiji pripadaju ovoj vrsti. Tako, Robert Redfild suprotstavlja seoska društva urbanim društvima; Dirkem suprotstavlja društva mehaničke solidarnosti društvima organske solidarnosti; Ferdinand
tiranija Tenies međusobno suprotstavlja zajednicu i društvo. U svim ovim kontrastnim t. pretpostavljeno je da prvi tip uključuje kompleks karakteristika, a da ih drugi, suprotan tip, ne sadrži; i obratno - drugi tip poseduje kompleks karakteristika koje ne sadrži prvi. Slična ovoj vrsti t. je i Parsonsova t. društava: modema društva i tradicionalna društva. Ova t. polazi od njegove sheme sa četiri varijable i paradigmatičan je primer strukturalne analize. To pokazuje da se tipološka analiza praktikuje i u strukturalno-funkcionalnoj metodološkoj teorijskoj paradigmi, a ne samo u interpretativnoj, bez obzira na značajne razlike među njima. U metodološkoj literaturi navodi se i evo/učiona (razvojna) t. društava, koja se odnosi na promene tipova društava i njihovih ustanova (porodice, škole, političkih uređenja, verskih zajednica i si.). Koju će vrstu t. istraživač prim eniti zavisi, pre svega, od njegove teorijske orijentacije i prihvaćene metodološko-istraživačke strategije. Od toga zavisi i da li će tipološka analiza poprimiti oblik kauzalnog objašnjenja veza iztoeđu ispitivanih pojava, ili će više predstavljati sredstvo za njihovo razumevanje i posta vljanje novih hipoteza, koje mogu da dovedu i do kau zalnog objašnjenja. No, bez obzira na ove različite te orijske orijentacije i metodološko-istraživačke strate gije, svi uticajniji savrem eni sociolozi se u svojim istraživanjima sve više služe određenom vrstom /. i tipološke analize. 3 klasifikacija P. Georgievski
tiranija (gr. tyran nos). Neskriveni oblik lične vlasti u antičkom polisu. Potiče od reči tiranos - samovladar, nasilnik, koju su Grci preuzeli iz jednog od maloazijskih jezika. Herodot i Euripid su prvi ovom pojmu dali nega tivno značenje. Nakon njih, Platon je jasno razdvojio odgovornog monarha od neodgovornog tiranina. U IV veku Aristotel je pojmovno odvojio t. od monarhije i republike. T. je oblik monarhije u kojoj vladar nikome ne polaže računa, vlada nad svima, nad onima koji su mu jednaki i nad onima koji su bolji, povodeći se samo za svojim interesima, a ne i interesima podanika. Grci su tiraninom nazivali neograničenog gospodara. Tiranin je kršio važeće norme, vlast mu je počivala na nasilju, a ne na pravu i moralu. U istoriji polisa može se govoriti o starijim i mlađim t. Starije t. se javljaju sa uvođenjem novca i razvojem zanatstva, trgovine, saobraćaja i gradova od VII do početka V veka pre n. e. One su bile progresivne, jer su prevlast rodovske aristokratije rušile veličajući kult boga Dionisa koji je bio najpopularniji kod siromašnih
tiranija slojeva. Starije t. bile su prelazna faza u konstituisanju grčkog polisa. Poznati tirani su bili Pizistrat u Atini, Pitakos sa Mitilene, Periandar iz Korinta. Mlađe t. se javljaju takođe u krizi u IV i III veku pre n. e., ali sada već u društvu koje je bilo raslojeno privatnom svoji nom. Ove t. nisu menjale društvenu strukturu, već se umesto jedne oligarhije stvarala nova. Antički tirani nisu uspevali da uzurpiranu vlast trajno učvrste, niti d a je , zasnivajući dinastiju, pretvore u naslednu mo- narhiju. Najčešće su tirani bili dnevnopolitičke veličine koje su u prelaznom periodu nakratko određivale sud binu grada ili oblasti, ne ostavljajući dublje tragove iza sebe. Ovo je još izrazitije kod mlađih /. Tirani su bili različitog porekla i zanimanja: demagozi, kondotjeri, kraljevske vojskovođe i guverneri, teritorijalni namesnici, razbojnički vođe ili sveštenici. Još od IV veka pre n. e. izraz t. koristi se u vrlo širokom smislu moralne osude svake neželjene vla sti. Nezakonita nasilna vlast, koja nije preneta nego ■uzurpirana i koja je stvarala napetost između polisa i vla dara, ostala je obeležje t. i u vekovima posle Aleksandra Velikog. U političkim sukobima antičkog Rima oživljen je pojam /., premda je /. kao polemički protivpojam bila neaktuelna, jer je carska neograničena vlast u kasnom Rimu bila prirodna. Međutim, održavao se kritički mo ralni pojam /. u obliku trajnog suprotstavljanja idealnog vladara i tipičnog tiranina. Ova kritička antiteza kao živo nasleđe helenskog polisa imala je važnu ulogu sve do sloma Rimskog carstva. Pravno neregulisana lična vlast kasnih rimskih careva uticala je na to da se kritika neželjenih oblika lične vlasti kretala pretežno unutar određenijih moralnih načela. Jedan primer opšteg mo ralnog kritičkog stava je rašireno gledanje da tiraninu • nedostaje are te. Tiranin je rob vlastitih strasti i nagona, kukavica bez državotvornih sposobnosti, kojem su stra ni istinoljublje i poštenje. On ne vlada na temelju ne pisanog višeg nomosa svojstvenog istinskom kralju, niti pak prema pisanom zakonu, već mu vlastita praksa služi kao nomos. Aristotel je pisao da t. nije trpeo nijedan . slobodan čovek, a od IV veka tiranoubistvo nije bilo ni pravno ni moralno osporavano. Neregulisana odmazda svedoči da grčki tirani nisu shvatani kao politički vođi, niti kao organi države, već kao goli izvandržavni uzur patori vlasti. Zbog gotovo isključivo ličnih motiva vla davine, tirani nisu bili u stanju da stvore snažniju teri torijalnu državu već labavu vlast, pa su u istorijskom pogledu ostali efemerni. U srednjem veku oživljava pojam t. Pape su tiraninom proglašavale svakog kralja koji je bio u nemilosti kurije i podsticali otpor protiv njega. Toma Akvinski je pisao da su tirani bliži divljoj zveri nego nasilnom vladaru. Ti
624 ranski vladari su božija kazna, a na pitanje može li se ti ranin ubiti Toma je odgovorio potvrdno, uz opasku daje potrebno najpre da ga Crkva anatemiše. Rimokatolička crkva je oživela pojam t. i pravdala tiranoubistvo da bi se oduprla neposlušnim svetovnim vladarima. Pravo na otpor tiraninu bilo je oruđe hijerokratske kurije. Papa je odlučivao kada vladar prestaje da bude božiji namesnik i postaje tiranin, uzurpator i nasilnik. Ali, u osudi vladara trebalo je čuvati se osude same vlasti. Zato je Rimokatolička crkva u razdvajanju nedodirljive poglavarske službe od grešne ličnosti vladara koristila antički pojam stvarajući formalni postupak za anatemisanje tirana. Kada rex prelazi u tyrannus, on prestaje da bude poglavar, a pozivom na zbacivanje tiranina prestajala je hrišćanska dužnost poštovanja autoriteta. U novom veku pojam t. se takođe koristio u vrednosno negativnom i teorijski neodređenom značenju radi demonizacije neželjene vlasti. O autokratija O diktatura O tiranija većine T. Kiiljić
tiranija većine. Izraz koji je, u svom delu O demokratiji u Americi (1835-1840, knj. I, deo 11, gl. VII), Aleksis de Tokvil upotrebio da bi označio jednu od najvećih opasnosti koje prete modernoj demokratiji. Kao neizbežna cena koju treba platiti za blagodeti što ih demokratija donosi, t. v. je ugrađena u same temelje toga poretka. Za razliku od aristotelovske tradicije u političkoj filozofiji u kojoj se tiranija definisala kao ne zakonita vladavinajednoga ili nekolicine nad većinom, Tokvil je u džeksonovoskoj Americi, koju je i sâm izbliza upoznao, uočio začetke zakonski utemeljene svemoći većine nad manjinom'. »U suštini je demokrat skih uređenja da vlast većine u njima bude apsolutna, jer izvan većine [...] nema ničega što bi joj se oduprlo«. T. v. ispoljava se u dva međusobno povezana ob lika. Najpre, (a) kao politička t. v. koja se, zahvaljujući brojčanoj m ajorizaciji, javlja kao posledica dejstva demokratskih mehanizama odlučivanja u zakonodav nim telima (»Smatram bezočnom i odvratnom maksimu po kojoj, u stvarima vladanja, većina u nekom narodu ima pravo da sve čini, a ipak je za mene u volji većine izvor svih vlasti«). Većina, naime, ne mora biti uvek u pravu niti nužno mora imati u vidu opšte dobro, ali nema drugačijeg mehanizma odlučivanja kojim bi se izbegla arbitrarna vladavina jednog čoveka i obezbedile osnove za ostvarenje kakvog-takvog javnog interesa. No, demokratiji preti ne samo opasnost od instituci onalnog podvrgavanja manjine volji većine i robovanja većine sopstvenim nerazumnim odlukama, nego se (b) t. v. ogleda i na sociopsihološkoj i kulturnoj ravni.
625 Naime, nužna posledica uspostavljanja demokratije kao procesa kojem, posle svrgavanja aristokratskog poretka, neće moći da umakne ni jedno moderno društvo, biće i ujednačavanje ne samo materijalnog nego i duhov nog stanja. Sa ironijom aristokrate koji, iako pobornik demokratije, drži da se velika dela rađaju samo u okrilju tradicionalno raslojenog društva, Tokvil primećuje da u Novom svetu »nisu samo imovine jednake; jednakost se prostire do izvesnog stepena i na same umne sposob nosti«. Poravnanje materijalnog položaja svih na nivou srednje klase vodilo je ujednačavanju ljudi i u svakom drugom pogledu. Osrednjost je cena koju valja platiti da bi se, čak i na račun slobode, očuvalajednakost. Kao najširi oslonac javnog mnjenja, većina nameće svoj stav u mnogim područjima javnog života, pa i u samom »životu mišljenja«, u »dušama ljudi«, u njihovim uku sima, ponašanju, svakodnevnom životu (»Svačija pamet uobličena [je] po istom obrascu«). Tako se stvaraju »na cionalne osobine« Amerikanaca, tj. ono što će kasnije biti nazvano socijalnim karakterom, bazičnom ličnošću, poželjnim tipom ličnosti itd. Tokvil je jasno naslutio na koji će se način opšta volja Žan-Žaka Rusoa, koja je »uvek u pravu«, u američkom društvu srednje klase prometnuti u »tihu većinu« koja je jedini sudija u stvarima istinitog, dobrog i lepog. On je gotovo proročki predvideo da će gubljenje čovekove individualnosti i autonomije, rastvaranje društva u masu atomizovanih pojedinaca, povođenje čoveka za vladajućim normativnim poretkom i opšti konformi zam biti vrhunac procesa demokratizacije modernih društava. Mnogo kasnije će Tokvilova predviđanja moći da potvrde savremeni sociolozi svojim nalazima o »bekstvu od slobode (Erih From), »usamljenoj go mili« (Dejvid Risman), ili, pak, »masovnom društvu« (Rajt Mils). O demokratija O društvo, masovno O tiranija A. Mimica
tolerancija (lat. tolerantia, popustljivost, trpeljivost). U javnom diskursu -popustljivost ili trpeljivost prema tuđim shvatanjima, odnosno trpeljivost u verskim, mo ralnim, političkim i drugim pitanjima, iako se pojedi nac s datim shvatanjima ne mora slagati. U navedenom značenju izraz je počeo da se koristi u XVIII veku, mada se u običajnosti nekih naroda (dokumenti, primeri izvesnih postupanja itd.) mogu uočiti elementi zagovaranja t. i pre navedenog perioda. Takve su, npr. bile trpeljive religije antičke Grčke i Rimskog carstva, čija društva nisu poznavala sistematsku netrpeljivost srednjeg i ra nog novog veka. Iako su za period XVI i XVII veka
tolerancija
karakteristična, pored ostalog, mnogobrojna sporenja 0 religijskoj t., izraz zadržava prevashodno negativno vrednosno određenje. Proglasiti pojedinca za tolerant nog značilo je optužiti ga za popustljivost prema zlu, za moralnu slabost, kolebljivost itd. Suprotno navedenom shvatanju, u duhu prosvetiteljstva, različiti socijalni filo zofi govore o »ponosnom imenu t.« (Imanuel Kant). Mnogi autori sm atraju da je prvo celovito te orijsko uobličenje pojma t. obrazložio Džon Lok još 1689. godine. U kontekstu tadašnjih zbivanja u Eng leskoj - donošenje Zakona o t. ( Toleration Act) koji daje slobodu ispovedanja vere nekonformistima - Lok t. analizira u svetlu religijske t. i pokušava da dokaže kako je ona osnovna karakteristika istinske Crkve, autentičnog hrišćanstva i istinskog uma čovečanstva. Kao osnovni razlog verskih sporova i mnogobrojnih ratova vođenih na principu netolerancije, Lok navodi sporazum između sveštenika i vladara, odnosno Crkve 1 države. Zato on ističe neophodnost razgraničavanja domena građanske vlade, tj. države, od domena reli gije, tj. Crkve, te uspostavljanje prostora za t. koji ima neograničeno važenje i zahteve koje postavlja svima. Nešto kasnije, u Filozofskom rečniku (1764-1765), u duhu prosvetiteljstva, Volter daje određenje t. prema ko jem bi pojedinci međusobno trebalo da se podnose jer su svi slabi, nedosledni, podložni greškama i promenama. Razmatrajući dualizam t.—netolerancija, Volter ističe pogubnost i teorijsku neobrazloživost netolerancije, a t. određuje u najširem smislu kao poželjan i moguć stand ard javnog ophođenja. Opšte je prihvaćeno da teorijska razmatranja Džona S. Mila daju neprocenjiv doprinos u promišljanju pojma t., te odnosa između t. i slobode. Mil se, pored ostalog, zauzima za promovisanje apsolutne slobode mišljenja jer smatra da je gušenje izražavanja raznovrsnih mišljenja, bez obzira na okolnosti, zlo koje potkrada ljudsku vrstu. Iz Milovih klasičnih liberalnih teorijskih razmatranja t. i slobode, najjasnije se izdva ja konstitutivna granica t., a u kontekstu promišljanja odnosa individue i društva. Društvo se može mešati u slobodu delovanja svakog pojedinca samo u cilju samoođbrane i sprečavanja povrede prava drugih pojedi naca, dok svaki pojedinac ima potpunu autonomiju u ponašanju koje se tiče samo njega. Prema Milu, izuzetak od načela /. jesu, u duhu kantovskog prosvetiteljstva, pojedinci ili društva koji nisu postigli zrelost u razvoju svojih sposobnosti. Kasnije, tokom XX veka, Karl Poper - u duhu svog kritičkog racionalizma - određuje princip t. u okviru stanovišta koje sugeriše ideju nepristrasnosti prema kojoj niko ne može biti svoj sopstveni sudija. Ovo shvatanje je povezano sa idejom da svaki pojedinac
tolerancija ima pravo da bude saslušan i da brani svoje argumente, odakle sledi priznanje zahteva za i to bar svih onih koji sami nisu netolerantni. Kritički racionalizam ističe da iz ideje nepristrasnosti sledi ideja odgovornosti koja implicira neizbežnost priznavanja nužnosti društvenih institucija čiji je cilj zaštita slobode kritike, mišljenja i ljudi. Teoretičari političkog liberalizma (Džon Rols), analizirajući princip smatraju da bi se građanima jed nog složenog, multikulturnog društva trebalo prepustiti da reše pitanja religije, filozofije i morala u skladu sa sopstvenim uverenjima koja slobodno afirmišu, a da se istovremeno pravda (ili, npr., pojam ljudskih prava) kao nepristrasnost inkorporira u uslov za svojevrsni društveni konsenzus. Tako bi se, prema ovom shvatanju, dovršio i proširio tok misli koji je od XVIII veka i nešto ranije započeo postepenim prihvatanjem principa /: i doveo do nekonfesionalne države i jednake slobode savesti. Pojam t. prihvaćen u javnom diskursu podrazumeva svest o neslaganju sa ubeđenjem drugog pojedinca, ali u isto vreme i trpeljivost prema toj činjenici. Pojedinac se mora pomiriti s tim da na jedno pitanje (moralnog, religijskog, političkog i drugog karaktera) postoji više mogućih odgovora, te da svako ko pokuša da položi pravo na posedovanje jedinog i pravog odgovora posta je neodgovoran jer dovodi u pitanje druge odgovore i samu mogućnost postavljanja drugačijih pitanja. T. je zahtev za određenjem individue spram misli, osećanja i delanja s kojima se ona ne slaže. Pojam t. podrazumeva izvestan izazov koji zahteva odgovor jer je u pitanju sučeljavanje ubeđenja i postupaka: pojedinac može ili ne mora biti trpeljiv prema mišljenju, ali i prema po stupcima drugog pojedinca. Zato neki autori razlikuju teorijske i praktične pokazatelje /.: t. prema mišljenju, osećanjima, uverenjima i /. prema delanju, ponašanju, delima izvesnog pojedinca. Otuda je provera t. za teorij ske potrebe - kritika, a provera /. za praktične potrebe akcija. T. ne podrazumeva odobravanje svega: pojedi nac je potpuno autonoman u sferi mišljenja i osećanja, ali može da čini samo ono što ne ugrožava prava drugih pojedinaca. Prihvatljivo je zalaganje za neograničenu t. prema izražavanju mišljenja, a za ograničenu t. prema nekim vrstama ponašanja. U promišljanju pojma t. neizostavno je razmatra nje tzv. paradoksa /., kao i granica t. Pojam /. sadrži u sebi sopstvenu mogućnost poricanja: individua koja je stvarno tolerantna mora biti trpeljiva i prema netr peljivima, pojedinac koji je netrpeljiv prema netrpeljivi ma poriče sâmo načelo t. Načelo /. predstavka poseban oblik načela slobode kao univerzalnog načela. I pojam
626 slobode kao jedan od ključnih pojmova sadrži u sebi mogućnost samoukidanja: ako je sloboda neograničena, onda i protivnici slobode mogu činiti šta hoće, a u kraj njoj instanci mogu ukinuti slobodu drugima. Navedeno samoporicanje slobode predstavlja paradoks slobode. Zato najviši stepen slobode podrazumeva da su neke slobode ipak uskraćene, kao što je sloboda da se ukine sloboda. S obzirom daje, kao što je navedeno, načelo t. posebna forma načela slobode, trpeljivi imaju pra vo da ograniče slobodu netrpeljivima, ako ovi potonji ugrožavaju temelje slobode. Razmatranje granica t. pretpostavlja da ipak postoji nešto prema čemu ne bi trebalo biti tolerantan. U duhu vremena, Lok uskraćuje uživanje t. katolicima i ateistima. Zbog vemosti katolika papi, odnosno manjka vere u večnu kaznu za ateiste, ove bi grupacije u slučaju potencijalnih sukoba za sebe tražile imunitet u odnosu na državu i odanost istoj toj državi. Volter smatra da je fanatizam, tj. ono što bismo danas nazvali verskim fundamentalizmom, jedini slučaj u kojem je netolerancija opravdana. Određivanje granica t. nije neupitno. Gde je tačno granica koju bi trebalo da povuče ustavni demokratski režim kada je reč o tolerisanju netolerantnih? Prema m išljenju nekih savrem enih socijalnih teoretičara, razgraničenje onoga što bi jedno demokratsko d ru štvo trebalo i onoga što ne bi smelo tolerisati uvek je kontekstualno, odnosno situacionistički određeno, nije jednom za svagda dato i u suštini je »pitanje mere«. U razmatranju opravdanja principa /. prihvatljiv je stav da t. odlučno omogućuje i pospešuje sveprisutnu različi tost, suštinsku vrednost za razvoj kako individualnosti, tako i opšteg dobra. Jasno je da je jedino pod načelom /. moguća koegzistencija različitih grupa u savremenim pluralističkim, multikulturnim društvima. Moguće je izdvojiti tri pretpostavke na kojima poči va ideja o (1 ) ontološka pretpostavka o nedovršenosti ljudskog bića (zbog čega su svakom pojedincu potrebna druga bića kako bi sebe proširio i razvio); (2) gnoseološka pretpostavka o ograničenosti čovekove spoznaje (zbog čega su potrebni drugi ljudi da bi je proširili i produbili) i (3) aksiološka pretpostavka o relativizmu grupnih vrednosti (zbog čega je nužna razmena i izmena vrednosti u pravcu stvaranja jedinstvenog sistema vrednosti, kako bi se savladao nesagledivi relativizam). Otuda, prema nekim mišljenjima, najdublji razlog za opravdanje principa /. jeste činjenica da bez /. nikad ne bismo mogli da saznamo svu raznovrsnost iskustava, misli, osećanja, verovanja i delanja pojedinaca i grupa. 3 demokratija 3 ljudska prava 3 sloboda S. Radenović
627 totalitarizam . Reč potiče od italijanskog izraza sta lo totalitario (sveobuhvatna, potpuna država). Najčešće označava sistem vlasti i oblik ideologije u kojoj su sve društvene, ekonomske i kulturne aktivnosti podređene vladajućim organima monopolske partije i vođe u auto kratskim režimima. T. je najviši stupanj centralizacije, uniformisanja i jednostranog regulisanja sveukupnog političkog, društvenog i duhovnog života. Po tome, t. prevazilazi stare oblike autokratije. T. je, korišćenjem novih tehnika masovnog opštenja i uvlačenjem masa u politiku, nova politička pojava XX veka. U istorijatu pojma t. i teorija o t. prisutna su različita i potpuno oprečna teorijska i vrednosna značenja. U misli 0 politici, t. spada u političke borbene pojmove koji se otimaju preciznijem analitičkom određenju, jer pretež no služe za osudu političkih i ideoloških raznomišljenika. U antici i srednjem veku tu ulogu imali su različito shvatani pojmovi diktatura, despotija i tiranija. Od 1850. godine tu ulogu preuzima pojam bonapartizam, a od 1925. pojam t. kao formalni idealnotipski izraz za obeležavanje zajedničkih crta različitih oblika nepodeljene vlasti. T. je ponajviše ideološki opterećen, teorijski neujednačen i rastegljiv. Kod /.je teško razdvojiti anali tičku komponetnu od uloge polemičkog protivpojma. Malo je pojmova u društvenim naukama koji imaju u teorijskom i ideološkokritičkom smislu tako protivrečnu istoriju kao pojam /. Prvi je ovaj izraz upotrebio Benito Musolini, januara 1925. godine (volontà totalitaria), da bi istakao snagu 1 dubinu fašističke izmene društva, a u isto vreme ga preuzima antifašistička opozicija dajući mu negativno značenje. Najpre su ga fašisti koristili u pozitivnom značenju, pa ga zatim preuzimaju liberali i konzervativci dajući mu negativan smisao i bitno mu menjajući obim i sadržaj. U liberalnoj i konzervativnoj misli izraz t. se znatno više koristio u vrlo širokom i sadržinski neodređenom smislu moralne osude svake nepodeljene i neželjene vlasti (od Sparte u antici, do fašizma i soci jalizma u XX veku). Što je bilo šire značenje pojma t., on je postajao analitički neupotrebljiviji. Neodređenost je postala još upadljivija kada se izraz t. počeo koristiti kod poistovećivanja i poređenja fašizma i socijalizma s ciljem njihove istovremene kritike. Za razliku od svih ostalih tipova vlasti, kod uvek elastičnog pojma t. reč je o poređenju i izjednačavanju dvaju režima i ideologija koji su se (uprkos prolaznom taktičkom približavanju) poimali kao nepomirljiva suprotnost jedan drugome a ne samo s obzirom na ideološke ciljeve nego i na idejnoistorijske izvore (prosvetiteljstvo contra iracionalni konzervatizam, internacionalno contra rasističko, društveno-ekonomska contra biološka jednakost). Pojam t.
totalitarizam je raširen u savremenoj misli o društvu, ali je uglavnom, zbog sadržinske neodređenosti i poistovećivanja potpu no različitih režima, i osporavan kao izraz kojim se više osuđuje nego rasuđuje. Premda je, u izvornom smislu, nastao kao politička kvalifikacija (kod fašista pozitivna, a kod njihovih pro tivnika negativna), ipak je, usled aktuelnosti, izraz t. stekao mesto i u naučnim raspravama. S nestankom fa šističkih režima iščezla je pozitivna, a ostala negativna verzija izraza /. U teorijama o t. prisutno je pet glavnih nepodudamih značenja tog pojma: (l) t. kao ekstremni oblik tradicionalne autokratije; (2) t. kao gnosticizam, tj. samoovlašćivanje i samospasavanje čoveka; (3) t. kao makijavelizam, tj. čista volja za moć lišena principa; (4) t. kao rusoizam, tj. kao »totalitarna demokratija« u smislu Robespjera i jakobinaca; (5) t. kao fenomen XX veka, tj. »novi tip revolucije« koja teži sveobuhvatnoj politizaciji društva, što je pre XX veka bilo nemoguće. U idealnotipsköm obliku, pojam t. je najviše razvijen prilikom pokušaja poređenja i poistovećivanja fašizma i socijalizma. U opštoj teoriji o totalitarnoj diktaturi Karl Fridrih je pokušao da t. odredi kao složeni sindrom. Karakteriše ga zvanična i obavezna ideologija, mono polska jedinstvena partija, teror tajne policije, partijski monopol nad sredstvima masovnog opštenja, vojskom i planskom ekonomijom. Po navedenim obleležjima, t. se razlikuje od ostalih oblika diktatura. Razvijenim teorijama o /. odmah je upućeno više prigovora. T. je formalan i neistoričan pojam jer se njime poistovećuju ili neistorično porede različiti sistemi (fašizam i socija lizam) i previđaju njihove suštinske socioekonomske i idejnoistorijske razlike. Pojam je uglavnom öcenjen kao statičan, neprikladan za razumevanje promena-unutar autoritarnih režima, u njemu su pomešani aspekti totalnosti (celovitosti) sa aspektima totalitamosti (ide ološkog prožimanja i doterivanja u korak). U statičkoinstitucionalnoj Fridrihovoj definiciji, razvoj /. ka dru gim oblicima vlasti je isključen. Teorije o t. nisu mogle predvideti urušavanje socijalističkih režima, jednako kao što se nije ispunila prognoza komunističkih pisaca o nužnom slomu kapitalizma. Kao bitna ograničenost pojma t. istaknuta je njegova pretežno funkcionalistička usmerenost, odnosno poređenje gotovo isključivo funkcijâ pojedinih ustanova vlasti, a ne i struktura društava iz kojih one izrastaju. Fašizam je bio istorijski iraci onalan pokušaj prevladavanja krize kapitalizma koji je doveo do svetskog rata, dok su na temelju protivrečnog iskustva socijalističke nepodeljene vlasti ostvare ne značajne prosvetiteljske i socijalne tekovine razvoja (opismenjavanje, industrijalizacija, visoka društvena pokretljivost itd.).
totalitarizam Pojam t. služi opisu i klasifikovanju političkih režima. Sa opisom političkih sistem a (deskriptivni sindrom teorija o t.) ulazi se tek u »predvorje nauke«. Naučni nivo obezbeđuje tek otkrivanje uzročnih odnosa i sklopova. Pojmom t. mogu se samo opisivati sličnosti ili istovetnosti nekih segmenata kod režima nepodeljene vlasti, ali ne i objašnjavati uzroci nastanka ili njihova dublja funkcija. Od 1989. godine, t. postaje protivpojam novog civilnog društva. Istovremeno oživljava neodređeni filozofski pojam t. Opet je raširenost izraza t. uslovljena vansaznajnim činiocima. Kao i posle 1945. godine, i danas je izraz /. maglovit, tj. treba da označi ono što se ne želi u situaciji kada nova vizija društva još nije jasna. Ako se može porediti tehnologija nasilja u autoritarnim režimima nepodeljene vlasti (koja izvire iz prirode politike i nekih njenih mesijanskih sastojaka), teorije o t. ne mogu objasniti, nego samo opisati uzroke ovih sličnosti. Kritika teorija o /. ipak je priznala da postoje neke sekundarne funkcionalne organizacione sličnosti između jednopartijskih režima koje izviru iz pravila funkcionisanja aparata vlasti, a ne iz dubljih suštinskih funkcija režima ili ideoloških ciljeva. U tom pogledu, teorije o /. su iznele niz zanimljivih zapažanja, uprkos neistoričnosti i neodrživosti središnjeg pojma. Za razliku od osporene teorijske valjanosti pojma /., ne može se poreći određena upotrebljivost teorija o t. koje su podstakle razvijanje uporednog okvira u istraživanju zajedničkih crta(različitih oblika nepodeljene vlasti. Zato saznajnu vrednost teorija i pojma t. treba diferen cirano ocenjivati. O boljševizam O fašizam O staljinizam T. Kuljić totalna društvena pojava. Sintetički pojam najvišeg reda u sociologiji, sinonim za društvenu celinu. Svaka d .p . je više ili manje »totalna« (celovita). Taj pojam podrazumeva prevazilaženje i kritiku razdvojenosti, npr. društvenog i individualnog, društvene činjenice i indi vidualne činjenice (Emil Dirkem). On takođe uključuje i razloženost neke pojave na samosvojne faktore. Iz toga sledi da je svaka d. p. jedinstvo više integralnih elemenata društvenosti. Ovo određenje dopunjuje se analognim pojmovima: akcija, odnosno društvena ak tivnost je supstrat društvenosti, istoricitet - način njenog postojanja. Dalje upotpunjavanje pojmovnog značenja sle di iz socioloških klasifikacija i odnosa, kao što su: poredak-promena, sistem-struktura, ili organizacija, institucija; zajednica, kao primeri za društvene to talitete. U pridevskom značenju oni su »totalni«, kao
628 i »totalna grupa«, »totalan sukob« itd. Tako se totali tet društvenosti transferiše na određene vrste i tipove društvenih pojava, sa specifičnim značenjem, zavisno od mesta u sociološkom pojmovnoanalitičkom sklopu. Izvorno značenje t. d. p. u sociologiji ima dve glavne linije artikulacije. Jedna potiče od Karla Marksa i Marsela Mosa i odnosi se na određenje »čoveka kao totaliteta«. Druga potiče od Klod-Anri de Sen-Simona i podrazumeva »društvo na delu«. Prema ovim određenjima, svaka društvena pojava je realnost ljud skog čina. Sâm izraz i osnovno značenje t. d. p. prisutni su u sociologiji Žorža Gurviča. Sve društveno predsta vlja participaciju ljudskog, i to u neprestanoj promeni, jer izvire iz »vulkanskih elemenata ljudske aktivnosti«. Tako se Gurvič kritički postavio prema naturalizmu i strukturalizmu u sociologiji, naglašavajući subjektivno u sastavu društvenosti, saglasno Marksovoj dijalektici. Uže, sistematsko značenje t. d. p. dobija na planu Gurvičeve »višedimenzionalne teorije«. Prema »ver tikalnom pluralizmu«, odnosno »dubinskoj sociologi ji«, t. d. p. poseduju osobenosti prema odgovarajućem društvenom »spratu«, kao što su ekološka površina, mreža organizacija i institucija itd. Prema »horizon talnom pluralizmu«, društveni totaliteti, više ili manje strukturisani (astrukturalni, strukturabilni i strukturisani). U skladu sa ovim pojmovno-analitičkim planom, Gurvič je izveo i odredbu sociologije kao »tipologije i dijalektike« t. d. p. O pojava, društvena M. Ranković
totemizam. Reč totem nastala je krajem XVIII veka, anglicizacijom izraza kojim sevemoamerički Indijanci označavaju svoje kultne predmete. U klasičnoj so cijalnoj antropologiji, etnologiji i sociologiji, t. je - u najopštijem smislu reči - religijski i socijalni sistem zasnovan na verovanju jedne društvene grupe (klana, plemena) u srodničku povezanost i konsupstancijalnost njenih članova s određenom životinjom, biljkom ili bilo kojim neživim predmetom, odnosno pojavom. Kao predmet obožavanja i simbol kolektivnog identiteta, totem je zaštićen brojnim zabranama koje obezbeđuju njegovu »svetost«. On je ključ za razumevanje egzogamije i incest-tabua. Iako je »totemistička iluzija« (Klod Levi-Stros) ko jom su krajem XIX i početkom XX veka bile opčinjene ne samo navedene naučne discipline nego čak i rana psi hoanaliza (Sigmund Frojd, Totem i tabu, 1913) još poo davno razbijena, t. ostaje zanimljiva teorijska konstruk cija koja ima znatnu heurističku i ilustrativnu vrednost u novijim sociološkim tumačenjima integrativne uloge
629 simbola u kolektivnom životu. U tom pogledu je studija Emila Dirkema o totemističkom sistemu australijskih urođenika (Elementarni oblici religijskog života, 1912) preživela sve onovremene i potonje prigovore koji se tiču njene etnografske neutemeljenosti, pa i proizvoljnosti: ispostavilo se doista da /. nije religijski sistem per se, niti je taj skup verovanja i običaja najprimitivniji za koji se zna, baš kao što ni klan nije elementarna socijalna organizacija. Pa ipak, na osnovu delimično pogrešno protumačene izvorne građe, Dirkem je maštovito rekonstruisao idealnotipski model individualne identifikacije s grupnim idealom koji je predstavljen jednim formal nim simbolom, svetijim od same simbolizovane stvari: »totem je zastava klana«, koja kod njegovih članova pobuđuje i održava osećanja zajedništva, ali istovre meno služi i njihovom razlikovanju od drugih klanova. Totem je, dakle, kolektivno ime klana: on obezbeđuje jedinstvo grupe kojoj često nedostaje stvarna srodnička osnova ili teritorijalno uporište. Uveren da /. nije puka zoolatrija ili fitolatrija, već složena idealistička religija čiji je latentni cilj održanje socijalne integracije, Dirkem je postavio osnove za moderna tumačenja privlačne snage fiktivnih nadindiviđualnih tvorevina - poput klase, naroda ili nacije - koji svoje članove objedinjuju jednim zajedničkim apstraktnim idealom. Tako bi se, npr., buđenje naciona lizma u postkomunističkim društvima u trenucima krize (kolektivnog) identiteta i (političkog) legitimiteta pret hodnog »totemističkog sistema« koji je iscrpeo svoju privlačnu snagu, moglo čitati i kao posledica proiz vedenog i/ili spontanog povratka na totemistički način mišljenja, osećanja i delanja. Ispostavlja se, dakle, da velika totemistička metafora, u koju su se dugo zaplitale tolike društvene nauke, zadobija na smislenosti kada se iz tzv. primitivnih društava izmesti u moderan kontekst. Kao što je Levi-Stros duhovito primetio, totem nije do bar samo za jelo nego i za mišljenje. 3 klan 3 pleme 3 tabu A. Mimica
tradicija (lat. traditio - predanje, od tradere - preda ti, preneti). Skup kulturnih obeležja, običaja i verovanja koji se svesno prenosi s generacije na generaciju kao kulturna vrednost neke društvene celine. U određenju t. bitan je dugačak vremenski period, nasleđivanje, očuvanje i konzervisanje kulture, te se stoga, kao pojam, obično suprotstavlja kulturnoj invenciji i promeni, mada su svi ovi aspekti kulture sastavni deo t. Pojam t. ne vezuje se nužno za neku posebnu društvenu celinu i načelno se može proučavati u odno
trgovina ljudima
su na različite nivoe društva - od porodice i manje društvene grupe do civilizacije kao najveće kulturne celine. T. je jedan od glavnih predmeta proučavanja u et nologiji i antropologiji, unutar kojih se ovaj pojam određuje pre kao poseban tip nego aspekt kulture (tradi cionalna kultura), vezan za predmodema društva, kul ture bez pisma ili za narodnu kulturu u okviru modernih društava. U sociologiji, t. se uglavnom proučava kao jedan od ključnih kulturnih faktora u procesima mo dernizacije ili retradicionalizacije. 3 modernizacija 3 retradicionalizacija 3 tradicionalizam N. Sekulić
tra d ic io n a liz a m . Kruto povođenje za tradicio nalnim obrascima društvenog života i tradicionalnim vrednostima u društvima koja su već zahvaćena mo dernizacijom i globalizacijom. Tradicionalni obrazac ima promenjena obeležja, funkcije i strukturu u odnosu na svoj izvorni oblik, ali se tretira kao izvorna tradicija. Najčešće se zadržavaju samo neke pojedinačne crte ili svojstva tradicije u sklopu moderne funkcije (npr. novokomponovane narodne pesme tumače se kao iz vorne narodne pesme, funkcionišući u potpunosti kao oblik modeme masovne kulture; opanak postaje simbol političkog opredeljenja, savremeni političar se poredi sa epskim junacima i si.). T. se generalno smatra modifikovanim zaostatkom ili prežitkom prethodnih faza društvenog i kulturnog razvitka. Problem sa određenjem t. sastoji se u tome što je teško razgraničiti izvornu od neizvome kulture. U tom smislu, niti je t. sasvim neizvoran, niti je »izvorna« kultura oslobođena partikularističkih i instrumentednih karakteristika koje se pripisuju tradicionalizmu. 3 retradicionalizacija 3 tradicija 3 tradicionalizam N. Sekulić trgovina ljudim a. Protivzakonita delatnost, definisana i sankcionisana na međunarodnom, regionalnom i nacionalnom planu. Najčešće se koristi definicija t. Ij. navedena u Protokolu Ujedinjenih nacija za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje t. Ij., pogotovo ženama i decom, koji upotpunjuje Konvenciju Ujedinjenih nacija o trans nacionalnom organizovanom kriminalu, usvojenu na Generalnoj skupštini novembra 2000. godine. Pomenuta Konvencija se u našoj sredini kolokvijalno naziva i Konvencija iz Palerma, zato što ju je naša zemlja, kao i sve države Jugoistočne Evrope, potpisala tokom konfe rencije na visokom nivou u Palermu (Italija), decembra 2000. godine.
trgovina ljudima
Saglasno toj Konvenciji, /. Ij. definisana je kao »(a) regrutovanje, prevoz, transfer, skrivanje ili prihvat osoba, bilo prevarom ili primenom sile, ili pak drugim oblicima prinude, otmice, prevare ili obmane (dovođenje u zabludu), zloupotrebe moći, ili ranjivog položaja, ili davanje, odnosno primanje isplata ili olakšica, kako bi se pridobio pristanak osobe koja ima kontrolu nad drugom osobom, a radi iskorišćavanja. Iskorišćavanjem se smat ra, kao minimum, iskorišavanje prostitucije drugih ili drugi oblici seksualne eksploatacije, prisilni rad ili us luge, robovski odnos ili običaji slični robovlasničkim i robovskim, ili pak uklanjanje organa; (b) pristanak žrtve t. Ij. na nameravano iskorišćavanje opisano u potparagrafu (a) ovog člana smatraće se irelevantnim ukoliko je korišćeno bilo koje sredstvo opisano u potparagrafii (a); (c) regrutovanje, prevoz, transfer, skrivanje ili prijem deteta radi iskorišćavanja smatraće se t. Ij. čak i ako to ne uključuje ni jedno od sredstava opisanih u potparagrafu (a) ovog člana; (d) detetom se smatra svaka osoba mlađa od osamnaest godina«. T. Ij. je srazmemo nova društvena pojava, povezana s globalizacijoni i značajnim siromaštvom u mnogim zemljama u razvoju, ali i u zemljama postsocijalističke tranzicije, u kojima velike mase ljudi nastoje da po svaku cenu emigriraju u razvijene zemlje. Stoga je t. Ij. tesno povezana i s modernim masovnim migracijama, posebno onim ilegalnim. Budući da su žene i deca naj brojnije žrtve globalizacije i tranzicije, ova populacija je najzainteresovanija, tačnije rečeno, prinuđena da emi grira radi preživljavanja u razvijene zemlje. Ova ob jektivna situacija je otvorila organizovanom kriminalu, kao posledici globalizacije i tranzicije, mogućnost da sprovodi premeštanje glavnih žrtava novog siromaštva preko granica pojedinih zem alja, radi njihovog iskorišćavanja u smislu Konvencije iz Palerma, čime se ostvaruju ogromni profiti. Dramatična situacija žrtava t. Ij., o kojoj je krajem prošlog veka oformljena puna svest, izaziva od 2000. godine različite društvene odgovore koji još nisu u celosti uobličeni, jer pomenuta pojava nije dovoljno istražena. Zbog toga i nema opšteg razumevanja ili prihvatanja definicije t. Ij. među institucijama i osobama koje su uključene u aktivnosti suzbijanja t. Ij. na te renu. Samim tim, broj žrtava ne može ni približno da se odredi. Naime, definicija ne omogućava jasno razgraničavanje žrtava t. Ij. od osoba koje to često nisu, kao što su ilegalni imigranti ili »seksualni radnici« migranti i si., čiji se status često preklapa sa statusom trafikovane osobe. Pored toga, još nema konsezusa u vezi sa statusom osoba koje su predmet organizovanog premeštanja radi iskorišćavanja unutar granica jedne
630 zemlje. Manjkavosti definicije t. Ij., uz objektivno sužen prostor za proučavanje tog fenomena, netransparentnog zbog toga što ga kontroliše organizovani kriminal, stvaraju poteškoće pri usklađivanju stavova o njegovom rešavanju. Stoga obim /. Ij., čak ni u smislu najčešće korišćene definicije, ni približno nije poznat, niti postoji verovatnoća da se ovo postigne u doglednije vreme, te se postojeći podaci dobijeni iz raznih izvora smatraju vrhom ledenog brega. Međutim, već i to pokazuje da je obim t. Ij. svakako ogroman, na šta ukazuju svi izveštaji pojedinačnih zemalja ili institucija o broju žrtava raspoznatih po njihovim saznanjima. Tako, Ministar stvo inostranih poslova SAD procenjuje d a je barem 700 000 žena i dece godišnje viktimizovano u okviru međunarodne /. Ij, dok jedan skoriji regionalni izveštaj Međunarodne organizacije za migracije pokazuje da 120 000 žena i dece biva svake godine u Evropskoj uniji izloženo t. Ij., koja se odvija uglavnom preko Balkana. Ove brojke pokazuju razmere koje problem poprima i teškoće koje očekuju sve one zemlje koje nastoje da ga u dogledno vreme, najpre usklađeno operativno definišu, a polom i da na osnovu toga utvrde njegov obim i formulišu izvodljivu strategiju za njegovo rešavanje. T. Ij. pogađa i našu zem lju, naročito kao propratna posledica nasilnog raspada SFRJ, masovnog kršenja ljudskih prava, najpre žena i dece, masovnog osiromašenja, kriminalizacije društva i svega onoga što odlikuje tranzicioni momenat. Naša zemlja je ne samo mesto porekla brojnih žrtava t. Ij. nego i odredište za žrtve iz bivšeg Sovjetskog Saveza, najpre »seksualnih radnica«, ali i važna tranzitna raskrsnica u toj delatnosti. Stoga se, u saradnji s međunarodnom zajednicom, kod nas ulažu značajni intersektorski napori na suzbijanju t. Ij. na zakonodavnom planu, posebno nastojeći da se smanje stradanja koja trpe raspoznate žrtve i da se ost vari prevencija viktimizacije ugroženih. O kriminalitet, organizovani 3 prostitucija A. Dimćevska trian g u lac ija (lat. triangulus - trougao). Osoben istraživački princip kojim se zahteva komplementarna primena različitih istraživačkih pristupa, ili njihovih posebnih elemenata u istraživanju jednog problema. Izraz je preuzet iz radiogonometrije (lociranje mesta radioemitera iz dve različite tačke); u društvenim nau kama je najpre korišćen kao metafora za pristup u kojem se primenjuje višestruki metod u proučavanju jednog problema (Donald Kempbel, Alen Fisk, Robert Gamer). Prvobitna zamisao /. podrazumevala je četiri posebna tipa tog postupka: (a) t. podataka (primena više tipo-
631 va i izvora podataka); (b) t. istraživača (angažovanje više istraživača i evaluatora); (c) t. teorija (primena više teorijskih perspektiva) i (d) m etodološka t. (više metodoloških stanovišta u proučavanju jednog pro blema). U novijoj literaturi se, uz ove tipove, navode i t. strategija za analizu podataka i tzv. interdisciplinarna t. Logika t. počiva na premisi da pojedinačni metodi mogu da otkrivaju različite aspekte stvarnosti, ali ni jedan poseban metod ne može da osvetli raznovrsnost sveukupnih aspekata kompleksnih društvenih feno mena. Svaki izvor podataka, način njihovog prikupljanja i analize, tip istraživačke strategije i teorijska perspekti va imaju svoje prednosti i ograničenja. Zato ih treba primenjivati komplementarno, čime se mogu iskoristiti prednosti i umanjiti nedostaci svakog posebnog pristupa (uzajamno se proveravaju i dopunjavaju nalazi izvede ni iz različitih istraživačkih perspektiva). T. je način postizanja metodološke svestranosti; kombinovanjem različitih delova iz posebnih metodoloških strategija stvara se adekvatan mešoviti metodološki pristup. T. se povećava pouzdanost ili valjanost istraživanja. Ukoliko se jedna tehnika za prikupljanje podataka primenjuje na različite izvore podataka i pri tom se dobijaju konzistentni rezultati - to je direktna potvrda pouzdanosti studije. Ukoliko se, pak, t. odnosi na različite tipove podataka (npr. kvalitativne i kvantitativne), a tim putem dobijeni nalazi konvergiraju, onda ovakva strategija unapređuje valjanost istraživanja. O istraživanje, empirijsko 3 metod, kvalitativni O metod, kvantitativni S. Đurić
tržište. Mehanizam razmene koji spaja kupce i prodavce određenog proizvoda (realne aktive) ili usluge, faktora proizvodnje (rad, kapital, zemlja, tehnologija) i finansijskog instrumenta (finansijska aktiva). T. je karakterističan sistem decentralizovanog odlučivanja. Privredne sisteme kod kojih je t. glavni mehanizam koordinacije poslovnih aktivnosti miliona privrednih učesnika nazivamo tržišnim ekonomijama. U teorijskom modelu savršene konkurencije svaki prodavač individualno daje odgovore na pitanja koja će se dobra proizvoditi, kako i u kojim količinam a, dok svaki kupac individualno, na bazi svog dohotka, donosi odluke o kupovini različitih proizvoda. Drugim recima, u sistemu decentralizovanog odlučivanja svaki prodavač i svaki kupac individualno predstavljaju ne zavisne centre odlučivanja (za razliku od bivših centralnoplanskih, odnosno naredbodavnih ekonomskih sistema u kojima glavni koordinacioni mehanizam čini centralnoplanski organ koji donosi sve važne ekonom
tržISte
ske odluke u vezi s postavljanjem ciljeva i zadataka, alokacije resursa između privrednih učesnika i prinude privrednih učesnika da izvršavaju postavljene zadatke. T. je zapravo jedini mehanizam povezivanja nezavisnih centara odlučivanja. T. ima četiri osnovne funkcije: - Informativna. T. otkriva tržišnu cenu koja pred stavlja opštu informaciju o odnosu ponude i tražnje za određenim proizvodom, proizvodnim faktorom ili finansijskim instrumentom. Na bazi cene, privredni subjekti donose osnovne odluke koje se tiču privredne aktivnosti. - Selektivna. Pomoću selektivne funkcije, odno sno u procesu konkurencije među proizvođačim a, t. daje odgovor na pitanje kako se stvari proizvode. T. će nagrađivati i stimulisati efikasne i produktivne proizvođače, dok će udaljaviti one neefikasne i ne produktivne (samo najbolji opstaju). U teorijskom mode lu savršene konkurencije, ponuđači uzimaju tržišnu cenu kao datu (eng. priče takers). Samim tim, oni koji imaju niže troškove proizvodnje ostvarivaće profit, dok će se oni neuspešni, koji ne mogu da pokriju proizvodne troškove, suočiti s gubicima. Preduzeće koje podnosi gubitke će, prirodnom selekcijom, pre ili kasnije morati da napusti delatnost. -A lokativna. Alokativna funkcija daje odgovor na pitanje koja će se dobra i usluge proizvoditi. Suočeno sa ograničenim resursima i neograničenim potrebama, t. otkriva koji su to proizvodi i usluge za kojima po stoji realna potreba u jednoj ekonomiji. Osnovna infor macija na osnovu koje /. na racionalan i efikasan način vrši svoju alokativnu funkciju je tržišna cena. U onim privrednim granama u kojima cene proizvoda rastu (višak tražnje u odnosu na ponudu) javlja se mogućnost ekstrazarade, i obrnuto. Shodno tome, preduzeća koja za cilj imaju maksimizaciju profita, povlačiće proizvodne resurse iz sektora koji su u opadanju i usmeravati ih ka sektorima koji su u ekspanziji. - Distributivna. Funkcija distribucije daje odgovor na pitanje za koga se proizvode proizvodi i usluge, te ko ih troši i koliko. Odgovor na pitanje za koga u velikoj meri daju odnosi ponude i tražnje na t. faktora proiz vodnje na kojem dolazi do primarne raspodele bruto domaćeg proizvoda. Primarna raspodela bruto domaćeg proizvoda predstavlja proces određivanja cena faktora proizvodnje (nadnice, zemljišne rente, kamate i profiti) na osnovu kojih njihovi vlasnici učestvuju u raspodeli novostvorene vrednosti. Ukratko, kao sam oregulirajući koordinatni me hanizam u kojem vlada savršena konkurencija, vršeći
tržište
ove četiri funkcije, vođeno nevidljivom rukom (eng. invisible hand, metafora Adama Smita), t. usmerava sebične aktivnosti pojedinaca u društveno poželjne ishode. »Svaki se pojedinac stalno trudi da pronađe naj povoljniju upotrebu za celokupni kapital kojim može raspolagati. Doduše, on ima u vidu svoju korist, a ne korist društva. Ali, proučavanje vlastite koristi vodi ga prirodno, ili, bolje rekavši, nužno do toga da najviše voli upotrebu koja je za društvo najkorisnija. [...] Prema tome, kako svaki pojedinac nastoji, koliko god može, da upotrebi svoj kapital za podržavanje domaće radi nosti i da tom radinošću upravlja tako da njen proizvod bude od najveće vrednosti, to svaki pojedinac nužno ide za tim da godišnji dohodak društva poveća koliko god može. Doduše, pojedinac obično ne namerava da unapređuje javni interes, niti zna koliko ga unapređuje. Kad radije podržava domaću nego stranu radinost, po jedinac želi samo svoju sigurnost, a kad tom radinošću upravlja tako da njen proizvod bude od najveće vred nosti, on hoće samo svoj dobitak. Njega u tom, kao i u drugim slučajevima, vodi jedna nevidljiva ruka da postiže cilj koji uopšte nije nameravao da postigne. Nije uvek gore za društvo što nije bila namera poje dinca da propagira cilj društva. Kad on sledi svoj interes, on često unapređuje interes društva delotvomije nego kad on stvarno nastoji da ga unapređuje. Nikada nisam video da su mnoga dobra učinili oni koji su se pretvarali da trguju zbog javnog dobra. Doduše, to pretvaranje nije uobičajeno među trgovcima, i nije potrebno mno go reči da se oni odvrate od tog pretvaranja« (A. Smit, Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda, 1776). U najopštijem smislu, ekonomisti prave razliku između (a) t. robe i usluga; (b) /. faktora proizvodnje i (c) t. novca, hartija od vrednosti i drugih finansijskih instrumenata. Pored toga, /. može biti određeno na osnovu vrste dobra kojim se trguje (t. zlata, srebra, čelika, vune, žitarica, radne snage, kapitala, transportnih usluga itd), homogenosti (na osnovu koeficijenta elastičnosti supstitucije, tj. s tačke gledanja kupaca: npr. potpuna elastičnost - puter i maslac; ili dva potpuno različita t. - muških i ženskih cipela), prostorno (zavisno od troškova prevoza, karakteristika proizvoda i homoge nosti ukusa potrošača razlikuju se lokalno, regionalno, nacionalno i međunarodno tržište) i fizički (trgovina se može obavljati na fizički određenom prostoru kao što je npr. pijaca ili neodređenom, tj. trgovina putem telefona, telefaksa i elektronski). Teorija t. pravi razliku između t. na osnovu njihovih strukturnih karakteristika, odnosno broja kupaca i pro
632 davača involviranih u proces trgovanja. Tako se pravi razlika između tržišta savršene i nesavršene konkuren cije. T. kao koordinacioni m ehanizam u uslovim a savršene konkurencije vodi efikasnoj proizvodnji op timalne korpe dobara s najefikasnijim tehnikama uz minimum utrošenih resursa. U stvarnosti, neometano funkcionisanje t. neće uvek voditi optimalnim ishodima kada se posmatra iz šire, društvene perspektive. Četiri najvažnija potencijalna podbačaja t. koja zahtevaju državnu intervenciju su nesavršena konkurencija, ekstemalije, javna dobra i nepravednost u raspodeli. Eksternalije (prelivanje) podrazumevaju, za raz liku od tržišne transakcije koja je dobrovoljna, nedobrovoljnu razmenu koristi i troškova. Pod eksternalijama podrazumevamo efekte prelivanja učinka procesa proiz vodnje na osobe koje direktno ne kupuju, prodaju ili upotrebljavaju određeno dobro. Razlikujemo negativne i pozitivne eksternalije. Negativna eksternalija koja najviše muči čovečanstvo je problem zagađenja (proiz vodnja otpada, prljavštine, buke, gužva u saobraćaju itd.). Na primer, dim iz lokalne fabrike povećava troškove zdravstvenih usluga lokalnog stanovništva i čišćenja kuća i smanjuje cene nekretnina onih domaćinstava koja ne troše proizvodnju fabrike. Država može stati na put negativnim eksternalijama: donošenjem i sprovođenjem zakona koji kažnjavaju zagađivače namećući im tako troškove socijalno nepoželjnog ponašanja; namećući visoke poreze zagađivačima; sprovođenjem potpornih aktivnosti zagađivačima koje imaju cilj da obustave zagađivanje (npr. država bi mogla sm anjiti poresko opterećenje zagađivaču, a za zauzvrat obavezati ga da ugradi ekološke filtere u svoje dimnjake). -J a v n a dobra spadaju u pozitivne eksternalije koje proizvode dobrobit za društvo u celini, ali za čiju proiz vodnju nije zainteresovan privatni sektor. Najznačajniji primeri pozitivnih eksternalija su izgradnja mreže puteva, nacionalna odbrana, meteorološka služba, sudstvo, obrazovanje, izgradnja svetionika na plovnim putevima itd. Osnovna obeležja javnih dobara su: njihova potrošnja od strane bilo kog pojedinca ne sukobljava se s njihovom potrošnjom od strane bilo kog drugog pojedinca; niko se ne može isključiti iz uživanja javnog dobra; odluke o proizvodnji javnih dobara se donose kolektivno. Privatni sektor, u principu, nije zainteresovan za proizvodnju javnih dobara stoga što je njihovu upotre bu nemoguće naplatiti svim uživaocima, tako da je preduzeće u poziciji da prisvaja samo deo dobiti. Iz gradnju javnih dobara i finansiranje javnih projekata država finansira iz poreskih prihoda.
633
tržište
Nepravednost u raspodeli je situacija kada t. ne hendikepirani te nisu u stanju da rade, svakodnevno može adekvatno da odgovori na pitanje za koga, zato što suočavati sa opasnošću umiranja od gladi ili bolesti. su faktori koji utiču na distributivnu funkciju t., odnosno U tom slučaju država može povećati pravednost u di raspodelu dohodaka, brojni (napor, obrazovanje, nasledstribuciji dohotka: progresivnim oporezivanjem - veće stvo, sreća itd.). Drugim recima, t. je koordinacioni si poresko opterećenje visokih dohodaka u odnosu na ni stem koji ne funkcioniše po principu pravednosti, već ske); transfemim plaćanjima, odnosno stvaranjem »si se dobra i usluge usmeravaju u pravcu dohodaka. Tako gurnosne mreže« (eng. safety net) za egzistencijalno se često neće proizvoditi dobro za kojim postoji realna ugrožene delove stanovništva - novčana i materijalna potreba, već će se proizvoditi dobro za kojim postoji pomoć za stare, hendikepirane, bolesne, osiguranje ne kupovno moćna tražnja. Oni koji nisu kupovno moćni zaposlenih; subvencionisanjem potrošnje egzistenci u tom će slučaju ostati bez ičega. Na primer, oni koji su jalno ugroženih delova stanovništva - bonovi za hranu, nasledili bogatstvo imaće pravo na veliki deo proizvod narodne kuhinje, sufinansiranje zdravstvene zaštite, nje i u slučaju da nisu produktivni članovi društva, dok obezbeđivanje stanovanja po niskim troškovima itd. će se oni koji su potencijalno produktivni ali ne mogu O ekonomija, tržišna O konkurencija, tržišna da pronađu posao, ili oni koji su fizički ili mentalno O. Radonjić
u ubistvo. Najteže pojedinačno krivično delo koje se može izvršiti prema drugom čoveku. U. spada u nasilnički krim inalitet i označava lišavanje života drugoga od strane učinioca koji svojim činjenjem ili propuštanjem činjenja izaziva navedenu posledicu. Moderna krivična zakonodavstva poznaju podelu na (a) obično u., njegove (b) teške oblike (u. na svirep ili podmukao način, izvršeno iz koristoljublja, osvete ili drugih niskih pobuda, prema određenim vrstama lica, prema više osoba, ili uz dovođenje u opasnost života trećih lica) koji su zaprećeni oštrijom kaznom i (c)privifegovane slučajeve (nehatno u., u. namah, čedomorstvo, a u nekim zemljama i u. iz samilosti, tj. eutanazija) kod kojih se učinilac kažnjava blaže. Reč je o jednom od najstarijih zločina koji se pominje još u Starom zavetu, a poznaju ga i sva krivična zakono davstva u istoriji. To je nekim autorima dalo osnova za tvrdnju kako se radi o zločinu po samoj prirodi stvari (»prirodni zločin«), jer ga odbacuju ljudi u svim vre menima i svim društvima. Ovakvo gledište zanemaruje d aje u starom veku u. roba ili člana porodice od strane vlasnika, odnosno pater familijasa smatrano njihovim pravom (lat. ius vitae et necis - pravo da odlučuju o nečijem životu i smrti), u koje se vlast nije mešala. U to doba, ali i kasnije, u srednjem veku, zakon je predviđao različito kažnjavanje u zavisnosti od klasne pripadnosti učinioca i žrtve. Tek u novom veku ovakva diskriminacija je ukinuta. U pogledu kažnjavanja za ovo delo najčešća sankcija zaprećena za njegove najteže ob like'bila je smrtna kazna. Države koje su ukinule ovu sankciju primenile su dva rešenja kao zamenu za kapi talnu kaznu - jedne su je zamenile doživotnim zatvo rom, a druge predvidele dugotrajno lišavanje slobode. Prema uporednim podacima, najvišu stopu u. imao je Tajland (25), zatim su dolazile SAD (10,5), Venecuela (9,7), Ekvador (6) i Kostarika (5,8). Nekadašnja SFRJ spadala je (sa 1,7) u zemlje u kojima je stopa bila niža od većine drugih, ali su podaci o stopi izvršenih i pokušanih u. (6) bili vrlo nepovoljni.
U. kao zločin otvara i pitanje ličnih osobina učinioca i žrtve, te specifične interakcije između ovih aktera čija je posledica sàmo delo. Kada je reč o učiniocu, posebnu pažnju nauka obraća na dve kategorije - masovne i serij ske ubice. Prvi u jednoj prilici lišavaju života veći broj lica, dok drugi ponavljaju dela koristeći sličan način izvršenja. Ove druge često je nemoguće otkriti bez stvaranja skice njihovih bitnih osobina (»profajling«). U pogledu žrtava u., podaci o njihovim karakteri stikama nisu u literaturi ujednačeni. Tako su, npr., neki autori tvrdili da su žene rede žrtve ovog zločina, dok drugi tvrde suprotno. U svakom slučaju, neke kategorije potencijalnih žrtava u. izazivaju pojačano interesovanje. To su, pored žena, npr. deca, stara lica, osobe čija su zanimanja opasna, ali i određeni kolektiviteti koji su žrtve genocida, zatim ratni zarobljenici, žrtve zločina iz mržnje koji stradaju zato što pripadaju (ili ubica to samo pretpostavlja) određenoj rasnoj, nacionalnoj, etničkoj ili drugoj manjinskoj grupi. Odnos između učinioca i žrtve kod ovih dela poka zuje d aje slika koju nam stvaraju produkti popularne kulture o predatoru i slučajnoj žrtvi koja se samo našla na pogrešnom mestu jedna od mnogih predrasuda u ovoj oblasti. lako ne treba sporiti da se i ovakvi slučajevi događaju, istraživanja pokazuju da se ubica i njegova žrtva u više od dve trećine slučajeva u. poznaju, a često je reč o bivšim bračnim ili ljubavnim partnerima. Na ravno, ova činjenica skreće pažnju na potrebu izučavanja posebne psihodinamike u. kao zločina. Pored ličnih osobina učinoca i žrtve te njihovih in terakcija, u objašnjenju etiologije ovakvih dela trebalo bi uzeti u obzir i brojne druge činjenice. Jedna od njih je poznati problem »naoružanosti nacije«, koji ukazuje da dostupnost građanima vatrenog oružja ima važnu ulogu u objašnjenju visoke stope u. u nekim delovima sveta. Uobičajeno je da se kao takav primer navode SAD. Takvo razmišljanje ima logike i zato su mnoge države, često pod uticajem talasa »moralne panike«, u novije vreme uvele ograničenja za nabavku i nošenje
635 ovog oružja. Naravno da proizvođači i trgovci ovakvim dobrima kritikuju takva rešenja jer se time »građanima onemogućava samoodrana«. Jasno d a je ovakva argumentacija logičan plod nji hovih materijalnih interesa i u tom smislu ne bi im trebalo pridavati veći značaj. Ali, kriminolozi odavno skreću pažnju na sasvim drugu okolnost koja ozbiljno opovrgava jednostrano povezivanje mase građanima dostupnog oružja i stope u. u datoj sredini. Reč je o državi koja spada u red razvijenih zemalja s jednom od najnižih stopa kriminaliteta u svetu: to je Svajcarska, u kojoj je zbog osobenog sistema odbrane građanima ma sovno podeljeno vatreno oružje (uključujući i automat sko). Zato se i ukazuje na očigledan paradoks - država »najnaoružanijih građana« u svetu istovremeno ima i jednu od najnižih stopa u. 3 kriminalitet 3 kriminologija 3 zločin Đ. fgnjatović u d ru žen je [asocijacija] . Svako povezivanje ljudi u neku celinu (grupu, organizaciju, ustanovu) kako bi ostvarili određenu potrebu ili interes. U sociološkom smislu ovde su značajne dve dimenzije: (1) razlog zbog kojeg nastaje udruživanje ljudi i (2) način ljudskog spajanja. Dve su vrste razloga koji utiču na nastanak u.: (1) nesvesni i (2) svesni. Ljudi ne moraju da budu svesni uzroka koji dovodi do njihovog spajanja, mada je to uvek neka potreba ili interes. To su tzv. prirodna ili stihijska u. (poreklo ljudskih zajednica je u životinjskim zajednicama). Ljudi mogu da budu, a najčešće i jesu, svesni razloga svog povezivanja, pa se taj razlog izražava kao volja za stupanjem u u. Volja predsta vlja svestan izbor da se realizuje namera, odnosno cilj udruživanja. Takva u. su najčešće svesna, voljna i ona upravo ukazuju na specifično ljudske zajednice koje ih odvajaju od životinjskih zajednica. Prema načinu stvaranja, karakteristična su dva puta nastanka u:. (1) spoljna prinuda ili viši razlog formiranja u., odnosno društvena potreba kojoj pojedinci treba da služe, pa ona nije samo stvar njihovog voljnog i slobod nog izbora. Takva u. su prinudne i neslobodne skupine ljudi; (2) dobrovoljno ulaženje u w., povezivanje s dru gim ljudima. Ljudi ne samo da su svesni razloga svoga povezivanja već to čine bez uticaja tuđe volje i spoljnog nametanja, odnosno sopstvenim izborom. Takva u. su slobodne skupine ljudi. Najčešće razlog povezivanja odgovara načinu po vezivanja u u. Tako, stihijskom udruživanju odgov ara prinudno u., mada ne obavezno i uvek. Ova veza je izraženija u slučaju voljnog udruživanja, koje je podudarno sa slobodnim u., pošto je već u činu volje
ugled, društveni
prisutan momenat slobode. Značaj volje i slobode za razumevanje udruživanja je toliki da se smatra d a je u. rezultat samo voljnog i slobodnog udruživanja ljudi. Postojanje volje kao temeljne odlike u. posebno je isticao Ferdinand Tenies, koji je smatrao da ono sâmo po sebi vodi povezivanju ljudi, te g aje nazivao »vo ljom za udruživanjem«. Razlikovao je dve vrste volje: organsku volju (Wessen wille), ili onu koja izvire iz ljudskih osećanja i tako formira svest o udruživanju, te izbornu volju (Kurwille ), ili onu koja nastaje iz sasvim racionalnog htenja i utiče na svest o stupanju u u. Prva volja vodi stvaranju zajednice ili prisnog udruživanja ljudi, a druga stvara društvo , ili posredovano neintimno udruživanje ljudi. Sloboda stvaranja u. je u toj meri značajna njena odlika daje Karl Marks smatrao da bez nje ne postoji istinsko ljudsko sjedinjenje. Sledeći misao Šarla Furijea i Roberta Ovena, on je razvio utopijsku viziju društva i, u tom sklopu, slobodnog u. proizvođača. Ova u. su sušta suprotnost kapitalističkim u., koja su »prinud na i otuđena od radnika«. U u. koje sami stvaraju, proizvođači stupaju svesno, slobodno i raspolažu us lovima i sredstvima svoga rada. Ta u. su klica izgradnje budućeg besklasnog društva u kojem se odvija opšte oslobođenje, odnosno »sloboda pojedinca« postaje »us lov za slobodu svih«. 3 grupa, društvena 3 institucija 3 organizacija V. Milić ugled, društveni [društveni prestiž]. Sociološki po jam koji se odnosi na ocenu značaja ili vrednosti uloge koju neki pojedinac ima u društvu. Društvena uloga predstavlja delatnost koju pojedinac obavlja u društvu, a ono na različite načine procenjuje, odnosno utvrđuje njenu značajnost za funkcionisanje i opstanak društva kao celine. Međutim, d. u. ne zavisi samo od značaja delatnosti koju pojedinac obavlja nego i od toga koje osobine on poseduje i na koji način obavlja određenu ulogu. Pojedinac može imati izvanredne osobine koje doprinose unapređenju pojedine delatnosti, može biti inovativan ili genijalan u svojim delatnostima, odnosno prosečne ili nikakve osobine koje unazađuju pojedine delatnosti. Sve lične osobine i načini obavljanja poje dine delatnosti utiču na ocenu d. u. Ocena d. u., odnosno značaja pojedinih društvenih uloga je, sjedne strane, univerzalna a, s druge, poseb na i sasvim različita u pojedinim istorijskim tipovima društava, kao i u svakom konkretnom društvu. Postoje značajne društvene delatnosti, te osobine u čitavom čovečanstvu koje su zajedničke i bez kojih nema ni jednog društvenog sistem a. Pri tom, svaka oblast
ugled, društveni
društva ima svoje delatnosti koje su za nju bitne, kao i očekivanja koja se postavljaju pred te delatnosti. Ipak, i pored zajedničkih crta, svaki tip društva i svako konkretno društvo stvaraju svoju skalu značaja pojedinih društvenih uloga, odnosno procenu njihove vrednosti. Neki istorijski tipovi društva više cene materijalne, a drugi duhovne uloge. Pri tom, neraz vijenost i zastarelost istorijskih tipova društva i poje dinih društava, kao i njihova modemost, ne podudaraju se u pogledu vrednosti koju ona pridaju materijalnim i duhovnim ulogama. Tako, nerazvijeni istorijski tipovi društava - kao što su, recimo, robovlasništvo i feudali zam - više vrednuju duhovne uloge, dok razvijeni is torijski tipovi društava - kao što je, npr., kapitalizam - više cene materijalne uloge. Osim toga, postoje raz like između pojedinih duhovnih i materijalnih uloga u pojedinim istorijskim tipovima društava i konkretnim društvima. Ranije su se više cenile duhovne uloge koje su bile vezane za religiju, a sada one koje su vezane za obrazovanje. Isto tako, ranije su se više uvažavale ma terijalne uloge vezane za stvaranje upotrebnih dobara, a danas više materijalne uloge koje su vezane za stvaranje razmenskih dobara, odnosno robe. Svaki istorijski tip društva i pojedina društva različito vrednuju pojedine osobine koje su važne za ocenu d. u. pojedinih uloga. Raniji istorijski tipovi društava su više vrednovali biološka obeležja (snaga, mladost, starost, pol i si. ), dok savremeniji istorijski tipovi više cene društvena obeležja kao što su stručnost, politički, pravni i kulturi položaj i si. Slična vrednovanju obeležja je i ocena doprinosa po jedinaca pojedinim delatnostima. Raniji istorijski tipovi društava i konkretna društva više su cenili individualno zalaganje kao harizmatsko, profetsko i, konačno, kao prometejsko vođenje društva, odnosno doprinos po jedinaca, dok savremeni istorijski tipovi više vrednuju kolektivno, timsko zalaganje pojedinaca. Na osnovu univerzalnosti društvenih uloga bilo je pokušaja da se empirijski utvrdi postoji li i u kom stepenu stalnost u vrednovanju d. u., ali se to pokazalo ipak mogućim samo kada je reč o savremenom društvu, u ko jem je najveći deo društvenih uloga sveden na istovetnu vrstu. Naime, danas su skoro sve društvene uloge vezane za-zanimanja i obrazovanje, a to obezbeđuje postojanost njihovog vrednovanja. ■ Važnost d. u. ogleda se u tome što on predstavlja značajan sastojakdruštvene stratifikacije ili društvenog položaja pojedinaca. Naime, svaka društvena uloga ili njihov skup obezbeđuje određeni položaj u društvu, odnosno pripadnost određenom društvenom sloju. Kao što ističe Maks Veber (koji je, inače, pojam d. u.
636 uvrstio među sastojke društvenog sloja), tri su elementa društvenog položaja: materijalno bogatsvo, društvena moć i d. u. U sklopu ove, tzv. trodimenzionalne teorije, Veber je smatrao da raspodela svakog od nabrojanih ele menata stvara stratifikaciju određenog društva. Čak je mislio da određeni ali bitan tip elementa - kao što je, recimo, društvena moć - doprinosi međusobnom raz likovanju pojedinih tipova društva u istoriji. Usaglašenost moći, d. u. i m aterijalnog bogat stva (statusna konzistentnost) obezbeđuje formiranje društvenog sloja kao određenog tipa istovetnih položaja. Ne mora uvek da postoji usaglašenost između navedenih elemenata društvenog sloja i tada nema jasne društvene stratifikacije. To stanje nejasnosti društvene slojevito sti traje sve dok se ne uspostavi saglasnost između os novnih elementa. Neusaglašenost elemenata društvenog sloja (sta tusna nekonzistentnost) najčešće se ogleda u tome što neka društvena uloga može da nosi veliku društvenu moć, ali bez većeg d. u. To može da bude slučaj i s ma terijalnim bogatstvom, jer neka društvena uloga koja podrazumeva veliko materijalno bogatstvo može ali i ne mora da nosi veći d. u. Na kraju, to može da bude slučaj i sa d. u. Naime, neka društvena uloga može imati veliki d. u. a da ne donosi nikakvo materijalno bogat stvo ili društvenu moć. Ipak, najčešće su materijalno bogatstvo i društvena moć međusobno usaglašeni, jer materijalno bogatstvo obično donosi društvenu moć, kao što i, obrnuto, društvena moć obezbeđuje materi jalno bogatstvo. 3 položaj, društveni 3 slojevitost, društvena 3 uloga, društvena V. Milić ugovor, društveni. U kontraktualističkim teorijama postanak društva se vezuje za zaključenje d. u. od strane slobodnih i (do tog momenta) asocijalnih pojedinaca. Figura d. u. ima funkciju razgraničenja »prirodnog sta nja«, u kojem pojedince ništa ne povezuje osim pri rodnih zakona, od »društvenog stanja«, u kojem se građani dobrovoljno samoobavezuju da se pokorava ju građanskim zakonima. Cilj d. u. je da nesputanu i neograničenu, ali sasvim neizvesnu slobodu koja vlada u prirodnom stanju pretvori u građansku slobodu, koja bi bila manja, ali zato za sve građane jednaka i zaštićena državnom silom. Rudimenti kontraktualističke teorije postoje već u antici i srednjem veku. Tako, npr. Aristotel izveštava da je sofista Likofron zastupao stanovište prema ko jem je zakon samo ugovor, koji obezbeđuje očuvanje međusobnih prava građana, bez težnje da ga moralno
637 usavršava. U srednjem veku, Manegold Lautenbaški takođe je zastupao stanovište da se države zasnivaju na ugovoru. Međutim, ugovor koji je pominjao Manegold nije bio nikakav ugovor između pojedinaca, pa čak ni između puka i vladara (ugovor o vlasti), nego se jed nostavno odnosio na zakletvu, koju je vladar polagao prilikom stupanja u službu i na osnovu koje je dobijao vlast. Početkom novog veka Filip di Plesi-Mome i Iber Lange afirmišu ideju da svaka država počiva na dva ugovora: ugovoru o ispravnoj veri (koji sklapaju Bog i svi ljudi-vernici) i ugovoru o vlasti (koji sklapaju svi ljudi, objedinjeni u puk, i vladar). Svi ovi oblici transponovanja figure ugovora u javnopravnu sferu ipak se još ne mogu nazvati d. u. u pravom smislu, zato što ne počivaju na pretpostavci o slobodnim pojedincima koji (iz »prirodnog stanja«) prvo treba da stvore društvo, da bi tek onda u njemu uredili institucije vlasti i religije. Ta ideja se prvi put javlja kod škotskog monarhomaha Džordža Bjukenena, iako je on još ne dovodi do krajnjih konsekvenci. Tek u XVII veku, u racionalističkim filozofskim sistemima Tomasa Hobsa, Baruha de Spinoze i Džona Loka, d. u. počinje da igra ulogu konstituensa celokupnog ljudskog društva. Ovi filozofi u većoj ili manjoj meri identifikuju »prirodno stanje« s ratom, koje su u stanju da prevaziđu samo »racionalni egoisti«, tj. ljudi koji racionalno uviđaju neodrživost postojećeg stanja i zato zaključuju sveobavezujući d. u. Tim ugovorom oni se odriču dela svoje slobode kako bi živeli od svog rada, u miru i si gurnosti, zaštićeni pozitivnim građanskim zakonima. Kontraktualističke teorije su postavile idejne osnove za modemu demokratsku ustavnu državu i najvećim delom inspirisale Englesku revoluciju ( 1688-1689), Američku revoluciju (1773-1791), i prvu fazu Francuske revolu cije (1789-1791). O pravo, prirodno A. Molnar uloga, d ru štvena. Glavna analitička kategorija za razumevanje horizontalne dimenzije društva (njegove funkcionalne međuzavisnosti), za razliku od društvenog položaja koji se odnosi na njegovu vertikalnu dimenziju (hijerarhijsku raslojenost pojedinaca i društvenih grupa, kojom je iskazano njihovo nejednako učešće u raspodeli materijalnih i duhovnih dobara i vrednosti). Ove dve »di menzije« su vrlo tesno povezane. Pojam d. u. potiče iz pozorišne terminologije, kao i pojam ličnosti ili persone (gr. präsöpon, lat. persona - pozorišna maska kojom se tipiziraju dramski likovi). Mnogi sociolozi se interesuju za čoveka, pre svega, kao za nosioca d. u. (npr. fiinkcionalizam i simbolički
uloga, društvena
interakcionizam). Najpotpuniju teoriju d. u. razvio je Ralf Darendorf. Prema njegovom mišljenju, predmet sociolo gije je (lat.) homo sociotogicus, shvaćen kao racionalna konstrukcija. Homo sociotogicus se definiše pomoću d. u. i društvenog položaja, kao glavnih posrednika između pojedinca i društva i najvažnijih jedinica sociološke ana lize. Kao i za Emila Dirkema, za Darendorfa je društvo neu moljiva činjenica zato što ga ne možemo izbeći. Doduše, čovek može birati, ali je taj izbor skučen i ne može se izvršiti mimo društva. Priklanjajući se zahtevima društva, pojedinac gubi svoju individualnost a dobija društveno odobravanje; opirući se, pak, zahtevima društva, on može sačuvati apstraktnu i uzaludnu individualnost, ali će od društva iskusiti bolne sankcije. Darendorfje potpuno svestan da takvo jedno određe nje podrazumeva veliki broj dodatnih, često diskutovanili i vrlo komplikovanih pitanja, kao što su: kako se susreta nje pojedinca i društva odvija u pojedinostima; kako predodređene uloge zaista postaju deo društvenog ponašanja ljudi; u kakvom su odnosu homo sociotogicus i »psihološki čovek«; koje ili šta je »društvo« koje služi kao »agencija« za određivanje uloga; može li se proces definisanja i redefinisanja d. u. tako precizrto izložiti da bi se izostavile takve iritirajuće personifikacije; kako se sna ga očekivanja, skopčanih sa ulogama, pretvara u silu koja obavezuje; koji mehanizmi ili koje ustanove sprečavaju pojedinca da jednostavno odbaci propise o ponašanju koje on doživljava kao irelevantne i arbitrarne itd. U pokušaju da odgovori na ta i slična pitanja i nedou mice, Darendorf polazi od pretpostavke da čovekov odnos prema njegovoj d. u. nije ni slučajan ni proizvoljan, već je stvar nužnosti i prinude. To, međutim, nipošto ne znači da se svi ljudi uvek ponašaju u skladu sa svojim ulogama, niti pak da ne postoji sukob između različitih uloga. Naprotiv, mnogi problemi društvenog života mogu se objasniti su kobom očekivanja koja pripadaju određenoj ulozi. Pretpostavlja se da je vršenje d. u. normativno regulisano i da će u situaciji sukoba uloga čovek, po pravilu, izabrati onu s kojom su povezane oštrije sank cije. Poput glumca, čovek kao društveno biće mora da nauči svoje uloge, što se postiže u procesu socijaliza cije , putem intemalizovanja obrazaca ponašanja. Da bi postao deo društva i, prema tome, predmet sociološke analize, čovek mora da bude socijalizovan, tj. da se pre obrazi u homo sociologicusa. Čovek bez d. u. je entitet koji ne postoji za društvo i sociologiju, a čovek koji je postao homo sociotogicus izložen je bez zaštite za konima društva i hipotezama sociologije. Pretpostavke i teorije sociologije ne odnose se na čoveka već na homo
uloga, društvena
sociologicusa, dakle na čoveka u otuđenom liku nosioca položaja i igrača uloga. U svakom slučaju, za Darenđorfa su d. u. važnije od društvenih položaja i one predstavljaju zahteve koje društvo postavlja nosiocima društvenog položaja, dok društveni položaj označava određeno mesto u polju društvenih odnosa koje pojedinac zauzima. D. u. su, dakle, skupovi očekivanja upravljeni na nosi oce položaja u datom društvu. Kao kom pleks ili skup o če k iv a n ja u vezi s ponašanjem i kao glavni element sociološke analize, d. u. karakterišu tri bitna obeležja: prvo, kao i položaji, d. u. su kvaziobjektivni kompleksi propisa o ponašanju koji su, u principu, nezavisni od pojedinca; drugo, nji hovu posebnu sadržinu ne definiše i ne redefiniše ni jedan pojedinac, već to čini društvo i, treće, očekivana ponašanja povezana s ulogama obavezuju pojedinca u tom smislu što ih on ne može ignorisati ili odbaciti, a da pri tom sebi ne naškodi. D. u. se, prema tome, mogu shvatiti kao društveno i kulturno uređeni načini delovanja i ponašanja ljudi, na osnovu podele rada, koji bitno određuju njihov društveni položaj i njihove društvene odnose. Najvažnijeg, u. ve zane su za pribavljanje sredstava za život i obnavljanje ljudske vrste. Glavna sociološka obeležja d. u. bila bi: (1) one proi zlaze iz podele rada, međuzavisne su i često se poja vljuju u parovima (roditelj/dete, poslodavac/radnik, pro fesor/učenik, lekar/pacijent i si.); (2) one su sociokulturno definisane kao sistem prava i obaveza, što omogućava organizovano delovanje i predviđanje ponašanja ljudi, te usklađivanje i planiranje njihovih akcija na osnovu »očekivanog ponašanja« svojstvenog određenoj ulozi; (3) d. u. se uče na više ili manje organizovan način, s tim daje pripremni period za njihovo obavljanje, posmatran u istorijskoj perspektivi, sve institucionalizovaniji i sve duži; (4) uvek postoji manje ili više izražen raskorak između normativnog i stvarnog u d. u., što se pokazuje i u činjenici da, ma koliko one bile normirane i kontrolisane, njihovo individualno »igranje« je specifično; (5) mada, u tom pogledu, postoje velike razlike između pojedinih društava, d. u. se gotovo nikad ne vrednuju objektivno, u skladu s njihovim stvarnim doprinosom opstanku i raz voju zajednice, već su obično neke uloge društveno potcenjene a druge precenjene; (6) pojedinac uvek igra više uloga i ima poteškoća da ih uskladi (npr. profesionalne i porodične uloge), pa je sukob uloga čest i nezaobilazan, a svaki čovek, u skladu sa usvojenim sistemom vrednosti i vlastitom životnom situacijom, bira rešenja kojima se taj konflikt prevazilazi ili barem ublažava; (7) u d. u. se na osoben način meša staro i novo, zajedničko i individu
638 alno, institucionalno i realno, što je jedan od najvažnijih činilaca njihove dinamike, pa time i dinamičkih procesa celog društva. O podela rada O položaj, društveni O ugled, društveni M. Tripković um etnost. Pojam u. značajno se menjao tokom is torije. Antički izraz u. (gr. technê, lat. ars - umešnost, veština, u.) odnosio se na izrađivanje predmeta prema pravilima i sa određenom svrhom, pa je obuhvatao i zanate i neke nauke u današnjem smislu reči. Tako shvaćene u. delile su se najpre na slobodne i proste, a potom na slobodne i mehaničke. S obzirom na svoju pre svega entuzijastičku a manje tehničku prirodu, pesništvo (poiësis ) u helenskoj antici nije pripadalo području u. Bilo je raznih pokušaja da se izvrši klasifikacija svih umešnosti (»duhovne«, »muzičke«, »plemenite«, »memorijalne«, »slikovne«, »poetske« itd.), ali se tek od renesanse počinje izgrađivati svest o osobenosti nekih slobodnih veština, da bi u XVIII veku njihov zajednički princip bio pronađen u »lepome«. Tako se postepeno formirao i korpus »lepih «.«, kasnije samo »u.« (mu zika, poezija, slikarstvo, vajarstvo, ples, arhitektura, govomištvo), od kojih se očekivalo da podražavanjem prirode izazivaju dopadanje. S romantizmom i moder nom u. centralni pojam podražavanja biva zamenjen pojmom originalne, genijalne produkcije, a pojam lepoga postepeno je gubio značaj distinktivne odlike u., da bi s postmodernom u. ponovo povratio deo svoga nekadašnjeg statusa. Modema u. započela je rastakanje tradicionalnih umetničkih kanona i konvencija, granica rodova i vrsta, tako da su se, s razvojem tehnološke os nove, i korpus umetničkih vrsta i sâm pojam u. neizmemo proširili i obogatili (fotografija, film, industrijski dizajn, strip, video-art, elektronska u., hepening, insta lacija, performans itd.). Osnovno načelo tako shvaćene u. više nije bilo u gnoseologistički zasnovanom pojmu podražavanja, već u sve više ontološki naglašenim poj movima ekspresije, forme (kao oblikovanju građe), simbola, slobodnog proizvođenja, stvaranja, igre itd. Postmoderna u. je napustila emfatičke mitove o stva ranju, originalnosti i metafizičkoj dimenziji t/., shvatajući u. kao kontekstualnu dekonstrukciju i transforma ciju značenja u virtuelnom svetu, kao naročito jezičko iskušavanje sveta koje stalno preispituje sopstvene mo gućnosti i granice. Istorija pojma u. prati promene u istoriji same u., kao korpusa istorijski određenih formi akata i artefakata čije je važenje transistorijsko. Utoliko se može reći d aje svaki pokušaj definisanja pojma u. u estetici skopčan s nepremostivim teškoćama koje proishode iz
639 nemogućnosti iznalaženja univerzalno važećih svojstava dijahronijski i sinhronijski nepregledno varijantne klase tvorevina i činova koje se nazivaju umetničkim. Stoga mnogi smatraju d a je upotreba opšteg pojma u. (koji pokriva tako različite produkte i akte književnosti, mu zike, slikarstva, vajarstva, baleta, arhitekture, filma itd.) neopravdana, pogotovo u svetlu poodmaklog gubljenja granica između umetničkih vrsta, posebno izraženog od šezdesetih godina XX veka. U sociološkim istraživanjima u. polazi se od neke eksplicitne ili pretpostavljene, uglavnom opisne ili istorijske definicije u., ili od neke kombinacije takvih definicija, a često od neodređenog, dakle, metodološki problematičnog pojma u. koji izrasta na sistematiza ciji rasprostranjenog svakodnevnog iskustva sa svim onim što se naziva u. Potom, sociologija počinje da tretira pojave iz klase u. u skladu sa zahtevima poseb nih socioloških teorijsko-metodoloških stanovišta. So ciologija ne traga za suštinom, tajnom i metafizičkom dimenzijom u., svesna da njen teorijski i metodološki instrumentarij nije prikladan za istraživanja te vrste. Sociologija se bavi samo onim što se može smatrati činjenicom u fenomenu u. Za razliku od imanentističkog pristupa, tipičnog za tradicionalnu istoriju u., u soci ologiji se promene stilova, škola, pravaca i orijen tacija, kao i javljanje i gašenje umetničkih pokreta, ' objašnjavaju i razumevaju uvek u vezi sa odgovarajućim društvenoistorijskim (duhovnim, političkim, privred nim itd.) kretanjima. Pri tom, ne poriče se da mene sti lova mogu imati i izvesnu unutrašnju logiku, kao što se ne gubi iz vida relativna autonomija u. To znači da se osobenost u. ne svodi na socijalno, niti se vrednost umetničkih dela dovodi u suštinsku vezu s njihovom socijalnom dimenzijom, ali se njihovo značenje može razumeti uvek iz određenog kulturnog konteksta. Uz to, sociologija ne tretira promene u u. kao napredak. Napreduju tehnološka sredstva umetničkog rada, me njaju se stilsko-formacijske strukture «., ali u. suštinski ne napreduje (umetničko delo jeste ili nije), i ne nestaje sa iščezavanjem epohe u kojoj je nastala, premda njena recepcija podleže promenama vladajućih tipova senzi biliteta, ukusa i mode. Pošto pojam napretka ne važi u oblasti u., na nju se ne mogu primenjivati ni socijalno-istorijske kategorije progresivnosti, regresivnosti, dekadencije itd. Tokom svoje istorije, u. je često zapadala u katkad podsticajne katkad razarajuće krize, često izazvane širim socijalnim, kulturnim i duhovnim-potresima i proishodećim formativnim zaokretima. Dubina epohalne transformacije u. učinila je da se već dva veka raspravlja o problemu »kraja u «, kako u smislu hegelovske teze
umetnost
da u. više ne predstavlja dominantnu formu duha, tako i u smislu šilerovsko-markuzeovske i avangardističke teze o ostvarujućem ukidanju u. u formi društva kao umetničkog dela i u poumetničenoj društvenoj prak si. Paralelno se održava i teza o neophodnosti u. kao stvaralačkog i kritičkog korektiva neljudske društvene stvarnosti, verzije ili subverzije, konstrukcije ili dekonstrukcije sveta života, kao neiscrpnog vrela ljudske kreativnosti, ili izražajnosti, ili upitnosti, čiju trajnost suštinski ne dovode u pitanje ni radikalne i dramatične promene njenih formi i društvenih funkcija. Kako god u. bila definisana, sociologija u njoj uvek vidi društvenu dimenziju, društveni kontekst i odgovarajući društveni smisao, tj. razumeva je iz uvek promenjive socijalnoistorijske perspektive. U njen po jam stoga ravnopravno ulaze i proizvodnja i distribucija i recepcija umetničkih dela (autor - delo - publika), pa je za sociologiju u. ne samo korpus, ili imaginarni muzej umetničkih dela, već i splet posredujućih institucija u. Pored ovog standardnog sociološkog shvatanja instituc ija u., kao instanci koje posreduju društvenu egzistenci ju umetnosti, tj. omogućavaju proizvodnju, distribuciju i recepciju umetničkih dela, u sociologiji je poznato i shvatanje Petera Birgera, koji pod »institucijom umetnosti« razume status autonomije u. u građanskom društvu, tj. autonomiju kao institucionalni okvir njene produkcije i recepcije i odgovarajuću epohalnu društvenu funkciju u. U. se u sociologiji shvata kao društvena činjenica (fr. fa it social), a da se time ne negira njena relativna autonomija. Stoga je i shvatanje da u. ima čitav splet istorijski promenjivih društvenih funkcija prihvatljivo pod uslovom da nije normativističko, te da ne ocenjuje vrednost pojedinih umetničkih dela na osnovu deskrip tivno evidentiranih društvenih funkcija. I shvatanje o tome d aje u. samosvrhovita (fr. / art pour l ’art - u. radi u.) takođe je društvenoistorijski uslovljeno i predstavlja reakciju na viševekovnu dominaciju normativističkog funkcionalizma, i na svagda prisutni redukcionizam u shvatanju društvene dimenzije u., u kojem se u. poima kao kopija društvene stvarnosti, oblik društvene svesti, forma ideologije, i zahteva prvenstvo moralne, vaspitne, obrazovne, propagandne ili kritičke funkcije u. i njenog socijalnog angažmana, tj. konstrukcija ili dekonstrukcija u njoj otelovljenih odnosa moći i dominacije. U kritički obezbeđenom pristupu, umetnička dela se mogu razumeti ne samo kao oblici estetske igre, već kao estetski nosioci oblikovanih duhovnih sadržaja, tj. nosioci umetničkih vrednosti (tradicionalno označenih estetičkim kategorijama kao što su lepo, uzvišeno, tragično, komično, ljupko, ružno, duboko, duhovito, izražajno itd ). Stoga se u., kao netipična saznajna for-
umetnost
ma, može shvatiti i kao naročita objektivacija neke vizije sveta, pogleda na svet, pa utoliko i kao svojevrsna slika sveta, čije dešifrovanje zahteva profinjenu interpretativnu proceduru. Utoliko, u. može biti sociološki indika tivan izvor estetskiformativno posredovanih saznanja o društvu, ali ne na nivou činjenica, već na nivou smisla interpretiranih sadržina i formi. S obzirom na ovu indikativnost, kao i na vrednosno neutralnu poziciju so ciologije, sociološki pojam u. obuhvata, pored elitne ili visoke u. (čija je vrednost kanonizovana u važećim istorijama u.), i tradicionalnu ili narodnu u., popularnu u., masovnu u., a takođe i vrednosno problematičnu kvaziumetnost, odnosno pseudoumetnost. O sociologija umetnosti O kič D. Zunić um ir krvi. Običajnopravni institut izmirenja dveju zavađenih porodica, bratstava ili plemena. Porodica koja u krvnoj zavadi »duguje krv«, pokušava da sa oštećenom porodicom uspostavi trajni mir tako što će na nenasilan način biti izvršeno poravnanje krvnog duga. To poravnanje se obavlja običajnim postupcima i vodi u. k. Prekid daljeg vršenja osvete može se do govoriti ukoliko su dugovanja u krvi obostrano ista ili ukoliko se postigne saglasnost oko materijalne i mo ralne nadoknade. Običajno pravo poznaje i najređe praktikovanu mogućnost u. k. koji se postiže »velikodušnim praštanjem« duga porodici prestupnika. • Pretnja da i najm anji sukobi m ogu prerasti u iscrpljujuće ili čak istrebljujuće borbe između poro dica, rodova ili plemena jačala je svest o potrebi da se u društveni život uvedu mehanizmi za regulaciju spornih odnosa i prim ereno kažnjavanje kršenja običajima utvrđenih normi ponašanja. Time se uz samosud (pri vatnu pravdu, osvetu) počinje praktikovati i sporazumevanje zavađenih strana tako što se rešenje sukoba prepušta osobi koja uživa poverenje obe strane koje se obavezuju na poštovanje odluke koju izabrani sudija donese. Inicijativu za običajni postupak pomirenja pokreće porodica prestupnika, a sâm postupak izrtiirenja se vodi pred običajnom institucijom narodnog suda (sud staraca, sud dobrih ljudi, izborni sud, arbitrarni sud, privatni sud, kod Albanaca plećnija). Dakle, narodni sud čini skup ljudi koje stranke u sporu pozivaju da po običajima rese neki nastali spor. Načelno, plećnije mogu rešavati sve nastale sporove bez obzira na njihovu prirodu, jer običajno pravo ne razlikuje građansko i krivično pravo. Brojni sastav ovih veća može biti raznolik i uglavnom zavisi od težine spora (6, 12 ili 24.člana). Običajni su dovi presuđuju na osnovu običajnih odredbi. Ako se u
640 fondu običajnih normi ne nalazi potencijalno rešenje za neki spor, bilo je moguće presuditi ga precedentno. U tom slučaju, jednom doneta odluka povodom nekakvog prekršaja uzeće se kao precedent u presuđivanju istih delikata. Presuda će postati precedent pogotovo ako ju je izrekao neki poznati i uvažavani sudija. Po odredbam a običajnog prava, narodni sud je mogao da izriče sledeće kazne: smrtnu kaznu, progon stvo, spaljivanje kuće, bojkot, uništavanje imovine, novčanu kaznu, plaćanje krvnine itd. U današnje vreme, u slučajevima krvne osvete se izriče plaćanje krvnine, a kod Albanaca na Kosovu, veoma često, iseljenje po rodice prestupnika. Običajni sud zaseda na neutralnom mestu, najčešće u kući nekog od običajnih posrednika, a u toplijim mesecima na nekoj livadi ili u dvorištu. Uobičajeno je da se sudovanje obavlja nedeljom, a kod Albanaca, iz verskih razloga, nikad petkom. Stranke u sporu se saslušavaju. Ukoliko su njihove izjave podudarne i nema kontradiktornosti, sud se povlači na većanje i glasanje. Međutim, ukoliko se stranke u sporu ne mogu složiti oko činjeničnog stanja, pristupa se izvođenju dokaza. I u današnjim uslovima se za »dokazivanje« spornih činjenica najčešće koristi zakletva. Ukoliko jedna strana iznosi činjenice koje druga pobija, može se tražiti đa se ta strana zakune u istinitost svojih iskaza. Nakon utvrđivanja svih činjenica relevantnih za donošenje običajne presude, stranke i svi posmatrači se povlače, a presuditelji ostaju da obave većanje i glasanje. Nakon izjašnjavanja članova suda o suštini spora i pitanju kri vice optužene strane pristupa se glasanju. Objavljivanje presude prati ceremonija izmirenja. Zavađeni pružaju jedni drugima ruku pomirenja, grle se, izgovaraju reči oproštaja (oštećeni) i žaljenja (optuženi). U prošlosti se ceremonija pomirenja razlikovala kod raznih naroda i bila je u velikoj meri zavisna od načina shvatanja i doživljavanja dubine neprijateljstva. Naime, kod naroda kod kojih se održalo verovanje u nespokoj duša ubijenih koji nisu osvećeni, izgradio se običaj tzv. fiktivne osvete. U. k. se sastojao u izvođenju simboličnog rituala osvete, čime se postizalo moralno zadovoljenje oštećene strane i davanje otkupa za ubijenog, što je njegovoj porodici davalo materijalnu satisfakciju. Iz opisa u. k. u literaturi vidi se d a je upravo ova etapa u običajnoj regulaciji obilovala ritualnim ponašanjem svih koji se na bilo koji način u obred u. k. uključuju (zavađene strane, sudije, prijatelji, kumovi). U savremenom praktikovanju krvne osvete, međutim, nestaje najveći deo ritualnih obeležja pomirenja. Formalni čin izmirenja koji pretpostavlja obostrano prihvaćenu nagodbu oko materijalnog po ravnanja sve više se svodi na ugovaranje poslovnog
641
urbana aglomeracija
odnosa, koji će biti okončan ispunjenjem klauzula iz miridbene nagodbe. 3 besa O krvna osveta S. Đurić
modelom »masne mrlje«. Drugo načelo je razvoj u. a. na osnovu međusobnog približavanja, kao posledice sa mostalnog rasta više gradova smeštenih nedaleko jedan od drugog. U tom slučaju govorimo o centripetalnom karakteru kristalizacije policentrične u. a. (konurba-
upitnik. Jedno od najčešće upotrebljavanih sred stava za prikupljanje podataka , pre svega onih koji se odnose na unutrašnja svojstva i subjektivne osobenosti ispitanika. U. sadrži skup unapred pripremljenih pita nja pomoću kojih se, pismenim putem, stiču saznanja o shvatanjima, stavovima i mišljenjima o pojavi koja je predmet istraživanja. U. se, pre svega, koristi u anketi, ali vrlo često pripremljena pitanja može upotrebljavati i voditelj inervjua. Prema tipu odgovora, u. može biti sa zatvorenim i otvorenim odgovorima. U prvom slučaju, ispitaniku se postavljaju pitanja i istovremeno mu je ponuđen određeni broj odgovora, a on se može opredeliti za neki od njih. Kada je reč o u. sa otvorenim odgo vorima, ispitanik slobodno daje odgovor na postavljeno pitanje. U prvom slučaju, lakše je izvršiti obradu poda taka dobijenih pomoću u., ali je zato i sloboda odgovora ograničena i lišena individulane sadržine. Kada je, pak, reč o u. s otvorenim odgovorima, efekat je suprotan, ali je obrada podataka dobijenih na ovaj način složenija. Kvantitativni, statistički pristupi u ovom slučaju gube značaj. Osim toga, bez obzira o kojoj vrsti u. ili ispi tivanja je reč (intervju ili anketa), pitanja u u. moraju da budu jasna, precizna, nedvosmislena i nesugestivna. Posebno je važno voditi računa o redosledu postavljenih pitanja, pri čemu je važnije imati na umu psihološku stranu od logičke, dakle, važnije je pridobiti poverenje ispitanika nego imati na umu logički redosled pitanja. 2 anketa O intervju M. Todorović
cije).
(2) U društvenim naukama, ovaj pojam se koristi da bi se označio proces gomilanja i integracije stanovništva različitog porekla, koje potiče iz raznih etničkih grupa. Razmatrajući karakteristične odlike grada kao tipa društvenoteritorijalne zajednice, za razliku od seoske zajednice, sociolozi naglašavaju heterogenost grada. Dakle, grad kao takav možemo odrediti kao efekat »aglomeracije stanovništva različitog porekla i različite društvene pripadnosti, okupljenog najednom prostoru«. Ipak, u praksi mnogih nauka, pa i sociologije grada, pojam aglomeracije ostao je rezervisan za definisanje određenog karakterističnog tipa gradske zajednice. Najšire uzev, pojam označava koncentracijustanovništva i zgrada, s bogatom tehničkom infrastrukturom, na relativno maloj teritoriji, što za posledicu ima naročit intenzitet korišćenja te gusto naseljene teritorije. Hete rogenost i složenost obe vrste strukture - i prostome i društvene - uslovljava gradski (ili velegradski) kara kter te koncentracije. Taj proces se odvija oko jednog centra - administrativnog i industrijskog središta koje obezbeđuje radna mesta. U. a. se razvijaju shodno za konu koncentracije. Prva zabeležena upotreba ovog pojma (fr. agglo mération urbaine) potiče iz 1897. godine. Najveće zani manje za problematiku gradskih aglomeracija počinje u XX veku, naročito u njegovoj drugoj polovini. Treba imati na umu da se njome, pre svega, bave geografi, urbanisti i ekolozi; u. a. kao celine rede bivaju pred met socioloških istraživanja. U. a. kao urbanistička i u rb an a aglom eracija (lat. urbanus - gradski; aggeografska pojava postaje predmet istraživanja počev glomerare - sakupljati, gomilati). Skupljanje, gomilanje od kraja XIX veka, pre svega, u Velikoj Britaniji i Fran nečega na određenom ograničenom prostoru, kao i re cuskoj, a zatim u zemljama u kojima je proces urba zultat tog skupljanja. Isti pojam se koristi i u tehnici, nizacije u to vreme već bio odmakao. Nastanak u. a. gde označava proces zgrudvavanja rastresite metalne povezan je s drugom fazom urbanizacije, koja nastupa rude u veće komade. u razdoblju monopolističkog kapitalizma (od dvadesetih (1) U urbanizm u, u. a. označava složeni sistem do šezdesetih godina XX veka). Zahvaljujući razvoju naseljenih jedinica koje su zavisne od raznih mesta rada, prevoznih sredstava, urbanizuju se prigradska i seoska pri čemu jedno od tih mesta izrazito dominira (centar područja u okolini centralnog grada, a kao rezultat tog u. a.). Velike u. a. su glavna središta mreže naselja u jednoj procesa stvara se skup naseljenih jedinica povezanih mrežom međuzavisnosti. Gradovima koji pripadaju zemlji. Proces njihove kristalizacije ima izvesne pravil u. a. često nedostaju određene ustanove (koje su smeštene nosti. Prva pravilnost može se odrediti kao »načelo cen u središte aglomeracije), što pogoduje svakodnevnom trifugalnog obrazovanja u. a .«. Do takvog, centrifugal protoku ljudi, usluga i informacija unutar u. a., usled nog i monocentričnog razvoja dolazi u slučajevima kada se u. a. širi duž glavnih pravaca transporta i tehničke čega dolazi do društvene, prostome i ekonomske inte infrastrukture; u običnom govoru, to se često naziva gracije čitavog područja.
urbana aglomeracija U. a. karakterišu veličina i neprestani rast niza parametara: veliki broj stanovnika, veliki proizvodni po tencijal, gomilanje tehničke infrastrukture i mogućnosti ulaganja. Proces prostome koncentracije industrije i pri liva stanovništva podstaknut je očekivanjima vezanim za tzv. aglotneracijske koristi. Pod tim se, pored ostalog, misli na uređivanje i optimalizaciju prostornih veza, efi kasnije iskorišćavanje specijalističkih uslužnih ustano va, efikasno korišćenje saobraćajnih mreža, mogućnost zadovoljavanja potreba na višem nivou. Sa sociološke tačke gledanja, raznovrsnost karakteristična za u. a., po pravilu, pogoduje procesima razvoja kulture, stvaranju uslova za formiranje stavova otvorenosti i tolerancije, mogućnosti ostvarivanja odabranog stila života ili iden tifikacije sa odabranom grupom. Ipak, te mogućnosti postoje samo potencijalno. Sociolozi ističu da se u. a., kao oblik naselja, ne može poistovetiti ni sa jednom konkretnom zajednicom (u sociološkom značenju tog pojma). U. a. je kompleks raznolikih velegradskih, grad skih i seoskih kolektiviteta koji, međutim, ne prerasta u društvenu celinu (kakvu predstavlja, recimo, opština ili lokalna zajednica). Zajedničko korišćenje teritorije i ustanova pogoduje stvaranju zajedništva u ekološkom, ali ne i u društvenom smislu. Osim »aglomeracijskih koristi« može se ukazati i na »aglomeracijska opterećenja«, odnosno negativne efekte širenja urbanizacijskih procesa na područja u okolini centralnog grada. Reč je, npr., o društvenim troškovima vezanim za procese adaptacije, o društvenoj destabilizaciji i opasnosti od patoloških pojava itd., za tim o ekološkim troškovima vezanim za ugrožavanje prirodne sredine, ekonomskim troškovima vezanim za opsluživanje funkcionisanja velike u. a. i zadovoljava nje individualnih i kolektivnih potreba. Broj stanovnika u prigradskim područjim a u svim zemljama raste brže od broja stanovnika samih gradova. To podrazum eva postepenu urbanizaciju prostora oko gradova, naročito oko metropola. Uzrok toga jeste mogućnost nalaženja posla, sticanja obra zovanja, podizanja životnog standarda, obezbeđivanja boljih šansi za budućnost dece itd. Usled toga nastaje mnoštvo urbanističkih i društvenih problema, kao što su odgovarajuće organizovanje gradskih usluga, ost varivanje načela uravnoteženog razvoja (izgradnja in frastrukture, ostvarivanje načela ekorazvoja, očuvanje kulturnog identiteta, odgovarajućih razmera itd.). Ovi problemi su od izuzetnog značaja svuda gde su procesi rasta aglomeracije naročito intenzivni. Dakle, javlja se problem ovladavanja stihijom, nastojanje da se uprav lja procesima razvoja, da se oni planiraju. Uporedo s porastom potreba i očekivanja gradskog življa rastu i
642 opterećenja prostora, gradskih ustanova i elemenata infrastrukture. U nastojanju da reše probleme funkcionisanja velikih u. a., urbanisti i sociolozi skreću pažnju da ostvarivanje tih veoma složenih stilova života treba da se rasporedi na većem prostoru, što bi trebalo da omogući očuvanje društvene i prostorne ravnoteže (zaštita društvenog, prostornog, kulturnog poretka). Time bi se obezbedilo rasterećivanje centra i sprečavanje prekomeme kon centracije funkcija. S tim povezana zamisao o »razvoj noj« u. a. obuhvata probleme očuvanja odgovarajuće srazmere između zelenih, industrijskih, stambenih i drugih četvrti, čime se stvjraju odgovarajući uslovi za uravnoteživanje razvoja datog područja. Osnovno pravilo koje u tom procesu treba slediti jeste deglomeracija - prostorno razređivanje i prebacivanje gradskih funkcija s prenaseljenog centra na periferne oblasti. U praksi, to stvara najbolje uslove za formiranje optimalne sredine. 3 grad O urbanizacija A. Kanvinska (prev. s poljskog I. Spasić) u rb a n a obnova. Programi državne pomoći na puštenim i ruiniranim prostorima centralnih područja velikih gradova. Pojam u. o. prvi put je upotrebljen da bi označio programe države blagostanja razvijenih zemalja krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina XX veka. Programi su obuhvatali obnovu stambenih kvartova siromašnih i/ili etničkih manjina u centralnim delovima velikih gradova koje su srednji i viši društveni slojevi u velikoj meri napustili procesom suburbanizacije, a pripadnici tradicionalne radničke klase - preko programa javnog stanovanja. Naziv u. o. koristi se da bi se naglasilo fokusiranje na gradska područja i socijalne grupe čije je adekvatno stanovanje do tada bilo zapostavljeno - preko javnih institucija (kolektivna potrošnja). Ovaj period u. o. obeležen je neposrednim državnim programima, ali i davanjem logističke podrške autonomnim programima lokalnog stanovništva, kakav je bio sweat equily, program zasno van na samoorganizovanju građana. Kratkotrajnost ovih programa u. o. vezuje se za restrukturisanje ekonom ske osnove kapitalističke privrede i programa države blagostanja od sredine sedamdesetih godina. Tada su se državni programi odnosili na siromašna i napuštena područja velikih gradova (urbana revitalizacija). Nji hov cilj je redefinisan od brige o potrebama lokalnog stanovništva ka interesima ekonomskog rasta. Ovaj cilj operacionalizovan je stvaranjem uslova koji bi privukli poslovni kapital i bogato stanovništvo (uvođenjem pore-
643 skih olakšica i si.). Podrška projektima džentrifikacije i dezindustrijalizacije postaje osnova programa u. o. razvijenih zemalja tokom osamdesetih i devedesetih godina XX veka. 3 džentrifikacija 3 grad 3 suburbanizacija M. Petrović
urbana politika. Grad predstavlja najširi okvir za manifestacije svih sadržaja političkog života jed nog društva. Istovremeno, sâm grad se posmatra kao veoma specifičan društveni fenomen u kojem se ispo ljava najveći mogući broj različitih interesa njegovih stanovnika. Svi ti interesi nalaze se u središtu političkog života gradske zajednice, u neprestanoj borbi za njihovo ostvarenje. A svi ti interesi, njihovi nosioci i same ak cije, čine u. p. Kako urbane sredine predstavljaju simboličke i pro stome manifestacije društvenih sila (Entoni Gidens), to se u. kao i politika generalno, definiše i realizuje na tri nivoa: globalnom, regionalnom i lokalnom. Ovaj »politički lanac« je prirodno stanje svakog društva. Njegovo funkcionisanje, međutim, rezultat je niza specifičnih okolnosti a pre svega generalnog društvenog profila i stepena društvenog razvoja određene sredine. Istorijski posmatrano, u. p. postoji otkad i politički organizovano društvo. Ukoliko se u. p. shvati kao proces donošenja odluka o gradskom organizovanju i uređivanju gradskog života, tada se vidi koliko je transformacija on doživeo tokom istorijskog razvoja grada. Grad kao politička zajednica ima različite konstitutivne i funkcionalne elemente u antičkom, srednjovekovnom gradu ili, pak, gradu in dustrijske epohe. Grčki polis, istovremeno i kao državna zajednica, poznavao je različite modalitete političkog uređenja, odnosa, institucija i organa vlasti (skupština, veće, sudovi, kraljevi, gerusije) iz kojih su proizlazile gradske politike. Političko biće srednjovekovnog grada na zapadu najcelovitije je opisao Maks Veber. Razmatranje urbane preraspodele društvene moći ima izvesnu tradiciju i u američkoj sociologiji grada, ako pod tim podrazumevamo istraživanja bračnog para Helen i Robert Lind iz 1929. i 1937. godine o društvenoj strukturi idealnotipskog Middltowna. Jasniji teorijski okvir naznačen je tek 1956. godine, kada je Rajt Mils obogatio sociološku teoriju novim viđenjem »elite vlasti«. Zahvaljujući teoretičarima »nove orijentacije«, kra jem šezdesetih i tokom sedamdesetih godina XX veka, posebno u Francuskoj, dolazi do isticanja političkog faktora u savremenoj urbanoj praksi. Među najinte resantnijim i veoma angažovanim teoretičarima ističu
urbana segregacija
se Anri Lefevr i Manuel Kastels, a potom i Žan Ložkin. U okvirima njihovog interesovanja, u. p. dobija nova značenja koja će umnogom obeležiti i razvoj urbane sociologije. Lefevrovo definisanje celokupnog društva i celokupnog prostora kao mesta reprodukcije, a grada kao pre svega centra odlučivanja i potrošnje, otvorilo je nov način razumevanja proizvodnje prostora i, uopšte, politike u tom procesu. Politizacija urbanog pitanja M. Kastelsa nalazi svoju operacionalizaciju u procesima urbanog planiranja i pojavama socijalnih pokreta. Raz matranju o gradu kao »političkoj mašini« i analizama njegovog neprestanog restrukturisanja nešto kasnije pridružiće se i američki socijalni geograf Dejvid Harvi. Uopšte uzev, u. p. može se posmatrati iz dva pravca: teorijskog i empirijskog. Prvi predstavlja pokušaje da se na nivou kumulativnog znanja o društvenim procesima koji se odvijaju sagleda njihova idejna utemeljenost. Drugi je, pak, predložak za utvrđivanje funkcionisanja realnog života. U gradovima to znači ispitivanje uslova i načina funkcionisanja društvenog života u svim njego vim segmentima. Najveći broj njih zadat je određenim politikama ili, uže posmatrano, njihovim urbanim ka rakterom. Na gradskoj političkoj sceni prepoznaje se sve ono što postoji u politici na državnom nivou: političke par tije, grupe za pritisak, urbani pokreti i borbe, ali i ur banisti, kao i za život u gradu veoma zainteresovani i aktivni građani. Sociologija koja se bavi u. p. analizira međusobne veze moći i interesa i objašnjava ih u okviru modela političke prakse. Istražujući u. p. sociologija traži odgo vor na pitanje o tome ko pokreće gradove, odnosno doprinosi razumevanju urbane moći, prati i objašnjava pojave u kojima stanovnici pokušavaju da utiču na urba ne procese. Posebno pitanje kojim se bavi istraživanje u. p. jeste na koji način interesi građana mogu da se identifikuju. 3 grad 3 interesi 3 moć Lj. Pužić urbana segregacija (lat. segregatio - razdvaja nje). Sadržaj pojma u. s. u sociologiji grada označava prostorno razdvajanje različitih gradskih funkcija (stanovanje, rad, rekreacija, zabava i dr.) i/ili kvalita tivno različitih aspekata određenih gradskih funkcija uz izražene razlike u socijalnom položaju gradskog stanovništva. U. s. predstavlja (1) prostomu manifesta ciju dostignute društvene podele rada i nejednakosti koje nastaju na njenim osnovama u gradskoj sredini, kao i (2) mehanizam koji te podele i nejednakosti re-
urbana segregacija
produkuje i intenzivira. Prostorna udaljenost lokacija na kojima stanovnici gradova obavljaju različite funkcije i zadovoljavaju različite potrebe u bitnoj meri određuje njihov kvalitet života, posebno u uslovima neadekvatne razvijenosti saobraćaja kao vezivne gradske funkcije. U periodu intenzivne industrijalizacije, u. s. podvr gava se urbanističkom planiranju i reguliše principom »zoninga«. Metod mapiranja gradskog prostora i definisanja gradskih zona u zavisnosti od preovlađujućih društvenih/gradskih funkcija i njihovih socijalnih ak tera razvijen je i u ekološkoj teorijsko-metodološkoj tradiciji Cikaške škole. Ova škola posmatra promene u nivou i karakteristikama u. s. kao tehničku posledicu ekonomskog razvoja. Predstavnici neomarksitičkog i neoveberijanskog teorijskog pravca posmatraju u. s. u kontekstu produkcije i reprodukcije društvene moći u određenom društvu. Najuočljiviji i najviše proučavan aspekt u. s. je u domenu stanovanja. S procesom dezindustrijalzacije velikih gradova razvijenih kapitalističkih zemalja, u. s. se posmatra kao jedan od značajnih struk turalnih faktora koji uslovljava pojavu urbanepotklase. Ove promene kreiraju oštar kontrast između vrste poslova i usluga dostupnih na centralnim gradskim lokacijama i lokalnog stanovništva nižeg socijalnog statusa. Njihovo uključivanje u dominatne ekonomske i društvene tokove je otežano jer su poslovi za koje imaju odgovarajuće kvalifikacije dislocirani na udaljena suburbana područja. 3 džentrifikacija 3 geto 3 rezidencijalna segregacija M. Petrović urbana sociologija, v. sociologija grada urbanitet. Pojam potekao od latinskog izraza urbanitas (život u Rimu), a potom, širenjem značenja, počeo da označava moralni kvalitet onoga ko pripada gradu, pa onda i »bonton«, učtivost. Drugim recima, u. označava ne samo učtivost starih Rimljana koji su time aticizam (učtivost žitelja Atike) potisnuli daleko iza svog «., nego i, uopšte govoreći, svaku analognu formu odnošenja prema drugom i drugačijem. G. V. F. Hegel je smatrao daje u. »najplemenitije gradsko ponašanje obrazovanih ljudi«, koje se ispo ljava u tome što »ličnosti nastupaju kao ličnosti«, što se »i pored sve odlučnosti izražavanja priznaje da je i drugi razumna misaona ličnost«, te što se ne sme »olako tvrditi i drugome u reč upadati«. Takav u. je, smatra Hegel, najveća otvorenost, »on sačinjava ljup kost Platonovih dijaloga«. Zato se može reći daje u. plemenito gradsko ponašanje obrazovanih ljudi koje odlikuju dijalog, tolerancija i empatija. U tom smislu,
644 u. je više od puke pristojnosti ili druželjubljivosti, on je zapravo izvesna otvorenost, raspoloživost da se sretnu druge i drugačije osobe i prihvati neočekivano. S tim u vezi, grad se može pojmiti kao »iskustvo razlike« ili mesto »protektivnog multikulturalizma«. Razlika bilo daje reč o razlikama h ponašanju ili o kulturnim ili etničkim razlikama - može biti posrednik za stvara nje uzajamnog razumevanja i saosećanja. To je ona »fuzija horizonata« Hansa Gadamera, koja se može izraziti kao moralni krug. Razumevanje gledišta dru gih omogućava veće samorazumevanje koje, opet, sa svoje strane povećava komunikaciju s drugima. Dijalog ima veliku supstitutivnu moć za nasilje, iako je odnos između njih u empirijskom smislu veoma kompleksan. Napredak dijaloške demokratije skoro uvek zavisi od korelativnih procesa socioekonomske transformacije. U tom kontekstu, dijaloška demokratizacija može da bude centralni proces formiranja građanskog kosmopolitizma u svetu kulturnih različitosti. Razlika može da bude sredstvo fuzije horizonata, ali u nekim okolnostima ona može da bude i degenerativna. Entoni Gidens definiše degenerisanu spiralu komunikacije kao nešto u č^inu se antipatija hrani antipatijom, mržnja mržnjom. Istorijski gledano, u. je građanska vrlina i socijal ni ideal koji su gradski ljudi samo ponekad uspevali da pounutre i dosegnu. Njegov antipod - nasilje - na nesreću je znatno češća pojava. 3 grad 3 multikulturalizam 3 tolerancija 5. Vujović urbanizacija. Pojam u. može se razumeti natri načina: (1) nastanak i ekspanzija gradova; (2) proces širenja ideja, normi i životnih obrazaca iz gradskih središta na okolne zone; (3) proces promene stila života (pojava i širenje oblika ponašanja koji se smatraju tipično gradskim). Proces u. odvija se na više ravni i na svakoj od njih može imati drugačiju dinamiku. Razlikuju se sledeće dimenzije u.: statistička (porast postotka gradskog stanovništva na određenoj teritoriji); demografska (po java demografskih pokazatelja karakterističnih za grad - npr. prirodni priraštaj ili prosečna starost pri sklapa nju braka); prostorno-geografska (stepen koncentracije gradova na određenom području); prostorno-arhitektonska (vrsta i veličina zgrada, rasprostranjenost grad skog načina gradnje); tehnička (izgrađenost tehničke infrastrukture i pokazatelji njene iskorišćenosti); kul turna (korišćenje kulturnih usluga i ustanova, nastanak »gradskog« stila života, vrednosti i normi tipičnih za grad); društvena (karakter društvene strukture, poka zatelji životnog standarda, odlike tržišta rada, nastanak
645 društvenih kategorija karakterističnih za grad). Mogućno je da u. na statističkoj ili prostomoarhitektonskoj ravni odmakne znatno dalje od u. u društvenoj ili kulturnoj sferi. Na razne nivoe u. primenjuju se različiti pokaza telji. Uzmimo, recimo, one koji se odnose na u. porodice: gubljenje autoritarnih tendencija (porast egalitarizma), promene u navikama i običajima, dnevni ritam, promene u prostornom obliku i opremljenosti kuće (stana). Pored toga, među pokazateljima u. lokalne zajednice možemo pomenuti: socioprofesionalnu diferencijaciju, slabljenje društvenih kontakata, porast kontakata sa svetom izvan lokaliteta, nastanak gradskih ustanova ili pojavu novih tipova arhitekture. U procesu u. obično razlikujemo tri faze. (1) Prva faza u. (koncentracija) bila je tesno povezana s proce sima industrijalizacije, mada su u njoj, naravno, i drugi činioci imali određenu ulogu: postepeno odvajanje ljudi od zemlje, usled promena u organizaciji poljoprivrede, te razvoj trgovačkih središta. Među dodatnim činiocima možemo pomenuti kulturne promene koje su se izrazile npr. u promenama vrednosti i ličnih ideala. (2) Druga faza u. bila je suburbanizacija, odnosno seljenje pri padnika više i srednje klase iz gradova u prigradska područja. Činioci koji su doprineli tom procesu su, pre svega, specifični karakter ranih industrijskih gradova - velika koncentracija radničkih kvartova u blizini fab rika, nizak nivo zadovoljavanja potreba stanovništva i neefikasan, spor i skup sistem javnog prevoza. Grad ski prostori suviše gusto prekriveni građevinama često su se pretvarali u slamove, u koje nije ulagano čak ni zarad popravljanja uslova života. Pronalasci kao što su lift, nove građevinske tehnologije, tramvaj, razvoj prigradske železnice i, napokon, automobil podstakli su, s jedne strane, osavremenjivanje arhitekture u cen tru (visoke zgrade), a s druge, tendenciju preseljenja u prigradski pojas. Najzad, suburbanizaciji su doprinele i kulturne promene, porast značaja vrednosti kao što su individualizam, nezavisnost, sloboda i preduzetnost. (3) Treća faza u. je metmpolizacija. U. i razvoj gradova uopšte često se povezuju s procesima industrijalizacije. Zaista, industrija je, naročito u XIX i početkom XX veka, predstavljala jedan od najsnažnijih činilaca koji su uslovljavali rast grado va. Ipak, razvoj industrije često je dovodio do stvaranja »urbanizovanih oblasti« koje nisu predstavljale gradove u smislu vršenja gradskih funkcija, naročito onih koje se odnose na grad kao ljudsku životnu sredinu. Takve oblasti često nisu u stanju da zadovolje individualne i kolektivne potrebe, naročito potrebe višeg reda; one nisu gradovi u punom smislu reči ni sa stanovišta funk cija u odnosu na okolinu, odnosno kao element širih
ustav
društvenih, ekonomskih, kulturnih struktura. Na ovakve slučajeve često primenjujetno pojam defektne ili nepot pune u. U ranijim fazama u. gradovi su se prostorno širili, postepeno uključujući u sebe okolna sela ili prigradska naselja; taj proces je doveo do sužavanja prostora sa oso binama sela. U narednim etapama, w. prevazilazi pro stomu ekspanziju - globalno društvo koje nastaje ima karakter gradskog društva, bez obzira na to što nezanemarljiv deo tog društva živi u suburbanim naseljima ili, jednostavno, beži iz grada, nastojeći da spoji ono što je najbolje u gradskom životu (mogućnosti profesionalne karijere, učešća u kulturi, razvijenih obrazovnih šansi) - a što danas, zahvaljujući savremenoj tehnici, može biti dostupno i van teritorije grada - i onoga što je najlepše u seoskom životu (zajedništvo u društvenim odnosima, mogućnost dodira s prirodom, osećanje bezbednosti). Možda bi se moglo reći da se na taj način na mnogim tačkama sveta ostvaruje ideja Ebenizera Hauarda, čija je osnovna namena bila da se u praksi povežu najveće vrline grada i sela. Savremena istraživanja u. uključuju, pre svega, pro bleme metropolizacije, kao i nastanka gradova koji se označavaju kao »gigantski« ili »supergradovi« (superciliés), zatim, nove činioce razvoja grada koji istiskuju tradicionalne činioce vezane za razvoj industrije. 3 grad 3 metropolizacija 3 urbanizacija A. Karwinska (prev. s poljskog I. Spasić) ustanova, društvena, v. insitucija, društvena
ustav (lat. constitutio - uređenje, ustrojstvo,, sa stav, stanje). Konstitucionalni akt države koji postav lja osnove državne vlasti i pravnog sistema zemlje i utvrđuje osnovna prava i slobode građana. Kod nas se taj akt naziva u., jer se ne donosi samo radi konstituisanja državne vlasti nego i njenog ograničavanja. U. je, stoga, i svojevrsna ustava, koja, kao kakva brana ili prepreka, drži vlast pod kontrolom, ne dopuštajući joj da postane apsolutna. Kao konstitucijalni akt, u. je simbol nezavisnosti države, a kao »ustava vlasti« on je garant vladavine prava u državi. Ideja u. začeta je u antičkoj Grčkoj, jer je još Aristotel razlikovao norme kojima se ustanovljava državni sistem i društveni poredak (gr. politeia), od normi kojima se taj sistem, odnosno poredak razrađuje (nomoi). Rimljani su državnotvome akte imperatora nazivali (lat.) constitu tio, a za njih se vezuje ontološko i etimološko poreklo u. U formalnom smislu, u. je izveden iz povelja o pravima u srednjovekovnoj Engleskoj, koje započinju Velikom
ustav
poveljom o slobodama (M agna carta Libertatum) iz 1215. godine. Njima je plemstvo ograničavalo apso lutnu vlast monarha, obezbeđujući slobode i prava za sebe. U. dobija svoj autentičan oblik tek krajem XVIII veka s konstitualizacijom države, ograničavanjem vlasti slobodama i pravima ljudi. Prvi takav u. je američka Deklaracija o nezavisnosti iz 1776, dok je prvi takav u. u Evropi francuska Deklaracija o pravima čoveka i građanina iz 1789. godine. Ipak, u formalnom smislu, u. dobija svoju punu afirmaciju tek krajem XIX i početkom XX veka. Pravni pojam u. određuje se u materijalnom i f o r malnom smislu. U širem, materijalnom smislu, ». čine pravne norme kojima se uređuju osnove vlasti i pravnog sistema zemlje i ustanovljavaju slobode i prava građana, bez obzira na to kako su one nastale (poveljama, dek laracijama, konvencijama, pravnim aktima, običajima i si.) i kako su izražene (usmeno, pismeno, kodifikovano, parcijalno ili drugačije). U užem, formalnom smislu, u. čini formalni, pisani opšti pravni akt najjače pravne snage. U materijalnom smislu u. je imala i ima svaka država. Velika većina država ima i u. u formal nom smislu. Ipak, postoje i države bez takvog u. (Velika Britanija). Politički pojam u. sledi principe podele vlasti i kor pus sloboda i prava građana, kojima se delotvorno ograničava državna vlast, da bi se uspostavila vladavina prava, a ne vladavina ljudi. Sociološki pojam u. nastao je u prostoru sukobljava nja pravnih normi i stvarnosti, odnosno pravnog sistema i pravnog poretka. On se razlikuje od proklamovanog u., jer ne sledi projektovane, već stvarne, faktičke, dejstvujuće odnose u jednoj zemlji. Ustavna materija (lat. materia constitutionis) obuh vata dve oblasti: državnu vlast i civilno društvo. U prvu oblast spadaju: organizacija državne vlasti, obrazovanje i nadležnost organa vlasti, izbor, odnosno imenovanje i razrešenje nosilaca vlasti, odnos organa vlasti u nji hovoj horizontalnoj i vertikalnoj podeli, akti organa vlasti. Drugu oblast čine načela i institucije kojima se oblikuju ekonomija, kultura, politika i ostale socijalne funkcije društva, kao i korpus sloboda i prava građana. Ova ustavna građa se u pisanim u. sintetizuje u pravne norme (članove ili paragrafe) i sistematizuje u delove, odeljke, glave i dmge jedinice njegove strukture. Ona čini normativni tekst, koji je sedes m ateriae u. Ali, njemu obično prethodi preambula (u jednoj dugoj svečanoj rečenici), kojom se saopštavaju motivi, ciljevi i vizije u. Strukturu u. čine i amandmani kojima se on menja ili dopunjuje.
646 S obzirom na ovakvu suštinu i sadržinu, u. je stožerni pravni i ideološko-politički akt. U prvom svojstvu, on je najviši opšti pravni akt zemlje, iz kojeg nastaje čitav njen pravni sistem. Zato s njim moraju da budu usklađeni svi ostali opšti pravni akti (zakoni, podzakonski akti, kolektivni ugovori, drugi opšti akti). U. se konstituiše država. On je, stoga, proizvod suverenosti naroda koji državu stvara. Zakon i svi drugi opšti pravni akti su proizvodi vlasti ustanovljene u. Zato u. ima primat nad zakonom i svim drugim opštim aktima u pravnom sistemu zemlje. U drugom svojstvu, on je ideološkopolitička povelja kojom se izražavaju određene filo zofske, političke, sociološke, ekonomske i druge ideje o državi i društvu. Zato je on i programska deklaracija za budućnost. U. se razvrstavaju na različite načine. Klasična podela (Dž. Brajs) poznaje: pisane i nepisane u., kodifikovane i nekodifikovane u. i čvrste i meke //. Pisani u. imaju formu opšteg pravnog akta (postoje u najvećem broju država). Nepisane u. čine ustavni običaji (Velika Britanija). Kodifikovani u. su pisani ustavi izraženi u jednom aktu (postoje u većini država). Nekodifiko vane u. čini više akata (Izrael). Meki u. mogu da se menjaju u običnom zakonodavnom postupku (Sin gapur). Čvrsti u. mogu da se menjaju samo u poseb nom postupku i pod naročitim uslovima (Srbija, 1990). Klasična podela (K. Levenštajn) razlikuje normativne, nominalne i semantičke u. Normativni u. su prilagođeni društvenoj stvarnosti i zato se ostvaruju. Nominalni u. nisu prilagođeni stvarnosti i zato se ne ostvaruju, već postoje samo po imenu. Semantički u. su normativni, ali ne dopuštaju nikakvu promenu postojećeg stanja. O država O država, ustavna O pravo, ustavno Z. [vošević usvojenje [adopcija ]. Poseban oblik zbrinjavanja i zaštite dece bez roditeljskog staranja koje se primenjuje u slučajevima kada ne postoji mogućnost da se dete raz vija i socijalizuje u porodici svojih bioloških roditelja. Bez roditeljskog staranja smatra se dete koje nema žive roditelje, čiji su roditelji nepoznati i nestali, ili iz bilo kojih razloga, povremeno ili trajno, ne izvršavaju svoju roditeljsku funkciju. U. je pravna ustanova kojom se formira roditeljski odnos između tuđeg deteta ( usvojenika) i punoletne osobe (usvojitelja ), a pojedine dimenzije u. normiraju se i razrađuju porodičnim pravom. Pravno je regulisan i status usvojitelja - počev od bračnog sta tusa, godina starosti, pa do procedure kojom se regulišu njihove adoptivne sposobnosti. Zakoni regulišu razne vrste u. i uglavnom razlikuju dva vida: (a) nepotpuno w., koje ne utiče na prava i dužnosti (prirodnih) roditelja de-
647 teta i (b) potpuno u., koje je slično roditeljskom odnosu, jer se njime stvara odnos srodstva i sva prava i dužnosti koje postoje između roditelja i dece. Različit je i odnos prema godinama deteta za nepotpuno i potpuno u. (ug lavnom se za potpuno u. predlažu mlađa deca koja se lakše i bolje adaptiraju na nove roditelje), odnos prema roditeljima (kod potpunog u. uglavnom su stroži kriterijumi u vezi s lišavanjem roditeljskog prava) i raskidu u. (npr. nepotpuno u. može se u određenim situacijama raskinuti, dok je potpuno tt. uglavnom neraskidivo). Da bi u. moglo biti zasnovano, ovaj odnos treba da štiti interes deteta i poštuje njegove emocionalne i razvojne potrebe, jer je dete koje se usvaja u središtu interesa. U. je podoban način zbrinjavanja dece lišene roditeljskog staranja ukoliko novi roditeljski odnos može usvojeniku da nadoknadi porodični odnos. Dru ga strana usvojiteljskog odnosa su usvojitelji, njihovi motivi, potrebe i sposobnosti da u novom odnosu na doknade ili prošire svoj roditeljski odnos. Procedura se usmerava na utvrđivanje podobnosti i uspešnosti u., a uporedna analiza ličnosti i potreba deteta kao i us vojitelja u savremeno organizovanoj socijalnoj zaštiti prepuštena je stručnim službama (stručni tim je ug lavnom sastavljen od psihologa, pedagoga, socijalnog radnika i pravnika), koje treba da predlože izbor adek vatnih parova, odnosno ispitaju socijalnopsihološku podobnost usvojenika i usvojitelja za u. Osnovne faze u. koje u savremenom sistemu porodičnog blagostanja organizuju institucionalizovani oblici brige o porodici su: otkrivanje dece i usvojilaca, evidentiranje roditelja, društvena zaštita prirodnih roditelja, utvrđivanje po dobnosti deteta i usvojilaca za «., organizovanje u., sprovođenje čina ti., rad posle zasnivanja u., praćenje i pružanje pomoći usvojenoj deci i usvojitelj ima, kao i poništavanje u. u slučajevima neuspešnog odnosa. Poznati su razni oblici u. Tradicionalni oblik //., koji je poznat u mnogim kulturama, odvija se u krugu uže ili šire porodice u kojem usvojitelji usvajaju dete svojih bližih ili daljih srodnika. Savremeni oblici u. razlikuju se u zavisnosti od kultumoistorijskih uslova, porodičnih vrednosti i od modela društvene strategije prema po rodici, planiranju porodice, a posebno u odnosu na način organizovanja socijalne zaštite dece. U. sadrži duboke etičke, socijalne, psihološke i pravne nedoumice. Koje kriterijume usvojiti u utvrđivanju podobnosti dece za u., u kakvom je odnosu u. s drugim oblicima dečije zaštite (smeštaj u ustanove, razni oblici hraniteljstva, porodični smeštaj)? Kada je reč o budućim usvojiocima postavlja se pitanje njihovog bračnog statusa, porodične strukture i ciklusa, a naročito njihovih personalnih, pre svega, emotivnih osobina i
utopija
motiva za u., kao i drugih karakteristika, prema kojima se određuje njihova podobnost da zamene prirodnu porodičnu grupu. O detinjstvo O roditeljstvo O socijalna zaštita M. Parun-Kolin utilitarizam (lat. utilitas - korist; utilis - koristan). Filozofski pravac koji korist i korisnost proglašava vrhovnim moralnim načelom i ciljem svakog svesnog i svrhovitog delanja. Kao etičkofilozofska orijentacija, u. se pojavio u Engleskoj u XVIII i XIX veku. Osnivač i jedan od glavnih predstavnika u. bio je Džeremi Ben tam, a dalje su ga razvili Džejms Mil i njegov sin Džon S. Mil. Polazeći od toga daje najviši cilj čovečanstva »najveća sreća za najveći broj ljudi«, Bentam je tvrdio daje zadatak zakonodavca da uskladi opšte i posebne in terese. Rukovođen načelom o »ispravno shvaćenom in teresu«, a apsolutizujući temeljne vrednosti građanskog društva, on je tražio reforme njegovih institucija, ali tako da se ne dovedu u pitanje osnove na kojima počiva to društvo. v Postoje dve glavne struje u. u etici: individualistička, koja smatra daje svrha moralnog delovanja korist i do brobit pojedinaca, te kolektivistička, koja tu svrhu vidi u opštoj dobrobiti, odnosno »sreći« svih, ili društva u celini. Kao jedan od dominantnih vrednosnih stavova i praktičnih životnih orijentacija modernog doba, u. sve postojeće, što znači stvari, ali i ljude i odnose među lju dima, vidi prvenstveno u kategorijama korisnosti, isko ristivosti i neposredne praktične upotrebljivosti. Iako je u trenutku pojavljivanja odigrao nesumnjivo pozi tivnu ulogu u borbi protiv ondašnjeg konzervatizma, u. je ipak - svodeći ljudski svet na odnose uzajamnog iskorišćavanja - ne samo taj svet znatno osiromašio, već je i dodatno osnažio postojeće težnje da se ostvari potpuna prevlast stvari nad ljudima, kao i postvarenosti u društvenim odnosima. O interesi M. Tripković utopija (gr. ou - ne; topos - mesto). Etimološki, »mesto kojeg nema«, što se ponekad prevodi i kao nemesto ili nigdina. Neologizam je, u naslovu svoje knjige Utopija (1518), prvi upotrebio Tomas Mor. Već u podnaslovu dela, prvobitno objavljenog na latinskom (»O najboljem uređenju države i o novom ostrvu Utopi ji«), sadržana je i najsažetija definicija u. Tim izrazom otad se označava svaka zamisao o idealnom državnom, odnosno društvenom uređenju. U. je imaginarna pred stava neostvarenog, najčešće i neostvarivog socijalnog poretka. Kao maštarija ili duhovna igrarija, ona je izraz
utopija
davnašnje čovekove težnje da, makar i u mislima, tj. u onome što bi moglo biti, nadiđe nesavršenu datost i zasnuje željeno stanje jednakosti, slobode, pravde, sreće, ljubavi, sveopšteg sklada i/ili kakve druge uzvišene vrednosti. Bez obzira da li idealno stanje projektuje u prošlo ili buduće vreme (»zlatno doba«, »stanje nevino sti«, »izgubljeni raj«, »hiljadugodišnje carstvo«) ili, pak, u prostor (udaljeno ostrvo, »kraj sveta«, nova Atlantida, opasani grad, grad na brdu), u. uvek podrazume va smelu selidbu u onoslranost. No, iako u žanrovskom smislu spada ufiction, ona je najčešće i izokrenuta slika postojećeg {faction), utoliko što, na otvoren ili uvijen način, podvrgava osudi nesavršenu stvarnost u čijem okrilju nastaje. Elementi utopijske misli susreću se u svim istorijskim razdobljima i u različitim oblastima duhovnog stvaralaštva - u mitologiji, religiji, filozofiji, političkoj misli, socijalnim učenjima, književnosti, umetnosti. Budući daje gotovo svim tim projekcijama zajednička težnja da se pomno reglementiraju sve oblasti sva kodnevnog života, pojedine u. moguće je međusobno sravnjivati s obzirom na određeni broj neizostavnih toposa: odnos između pojedinca i zajednice; organiza cija političke i upravne vlasti; stupanj samodovoljnosti zajednice; način legitimizacije poretka; ustrojstvo društvene hijerarhije; oblik svojinskih odnosa i stav prema novcu i materijalnom bogatstvu uopšte; način proizvodnje, razmene, raspodele i potrošnje ekonom skih dobara; način uređenja odnosa između muškaraca i žena, tj. vrsta braka i porodice; način vaspitanja i obra zovanja dece; način odevanja, stanovanja i prostornog uređenja naselja; odnos između grada i sela; raspored korišćenja slobodnog vremena; način zadovoljavanja kulturnih i umetničkih potreba itd. No, pošto je težnja za ostvarenjemjednakosti među ljudima najčešći motiv tvoraca utopijskih zamisli, presudna mera u njihovom međusobnom poređenju ostaje udeo koji je osta vljen individualnoj slobodi. Ovo pitanje najčešće biva žrtvovano zarad ostvarenja što savršenijeg egalitarizma, pa se često smatra da u., čak i one najstarije, postavljaju obrazac modernog totalitarizma. Rodonačelnikom žanra može se smatrati Platon, koji je u svojoj Državi izgradio prvu »komunističku« uto piju. U toj idealnoj zajednici - kojom, uz pomoć čuvara, vladaju filozofi - za prva dva povlašćena staleža »sve je zajedničko«: ukinuti su privatna svojina, brak i porodica, a vaspitanje dece je prepušteno državi koja brine o svim oblastima života. Pravičnost, kao najviše dobro, ogleda se u strogoj podeli rada na osnovu urođene sposob nosti (»zlatni«, »srebrni« i »bronzani« ljudi). Država je uzdignuta iznad svih pojedinačnih ili grupnih interesa i
648 postoji »sebe radi«. Platonova oda kolektivizmu ostala je zadugo uzor mnogim kasnijim utopistima, pre svega neoplatonistima, poput helenističkog filozofa Plotina ili, pak, poznorenesansnog mislioca Franje Petrića (Franciscus Patricius), autora knj ižice Srećan grad. U međuvremenu, utopijska misao zadobija u hrišćanskoj eshatologiji moćno doktrinarno uporište: nada u spasenje na onome svetu, u hiljadugodišnjem carstvu nebeskom, počiva u samoj osnovi nove religije. Država božija sv. Avgustina, u skladu s manihejskim dualizmom crkvenog oca, oličenje je svega dobrog, za razliku od države zemaljske, utočišta svega zla. Kada se, u srednjem veku, postoje Rimokatolička crkva uveliko izneverila nadanja brojnih vernika, prvobitan Hristov utopijski nauk izvrgao u ideologiju, stvoreno je plodno tle za rađanje čitavog niza hilijastičkih (milenarističkih) sekti: hiljadugodišnje carstvo Hristovo ima biti us postavljeno već na zemlji. Tajne bratovštine i sekte zagovarale su radikalne utopijske projekte, pa su, ohra brene protestantskom reformacijom, često pokušavale da i u delo sprovedu svoj jeretički san (npr. Minsterska komuna, tj. »Novi Jerusalim«, 1534-1535). Novovekovne u. silaze, na neki način, s neba na zem lju. One više nisu toliko vapaj za ostvarenjem onostranog ranohrišćanskog ideala koliko poziv na ostvarenje ovozemaljske socijalne pravde. Nadahnute su, sjedne strane, u svojoj narativnoj formi, izveštajima ranih kolonizatora, misionara i putopisaca koji pripovedaju o prekomorskom raju i blaženstvu koje tamo vlada (npr. Okeanija Džejmsa Haringtona, 1656); s druge strane, pak, one nastaju u suočenju s pogubnim socijalnim, moralnim, političkim itd. posledicama prvobitne aku mulacije kapitala. Uostalom, i sâm Mor je - pre nego što će pripovest o svom »novom ostrvu« staviti u usta moreplovca Rafaela Hitlodeja - prvi deo knjige posve tio analizi svoga doba, kada su »ovce pojele ljude«. Ide alno državno uređenje koje on podrobno opisuje sadrži mnoge od već pomenutih utopijskih toposa, ali se kada je reč o glavnoj aporiji toga žanra, naime o odnosu između slobode ijednakosti - smešta odlučno na stranu ove potonje (»Svi su izloženi pogledima sviju«). Još je represivnija u. Tomaza Kampanele, kalabreškog do minikanca koji u svome Gradu sunca (1623) sumornim bojama slika jednu asketsku monašku republiku, opasa nu zidinama na vrhu zabačenog brda. Reč je o nekoj vrsti prosvećene teokratije, ipak nezavisne od Crkve, kojom vlada Razum, uz pomoć Mudrosti, Moći i Lju bavi. Tek je ovde sloboda pojedinca sasvim potisnuta u korist jednakosti i jednoobraznosti u siromaštvu: na delu je ona »pravilna podela bede« o kojoj će mnogo
649 kasnije, kao o »primitivnom komunizmu«, govoriti Karl Marks. Nov i snažan zamah utopijskoj misli dalo je prosvetiteljstvo. Ideja o urođenom i neotuđivom prirod nom pravu svih ljudi nadahnjivala je brojne mislioce. Takvo izgubljeno stanje blaženstva, u kojem još nema izopačenosti što ih porađa civilizacija, Žan-Zak Ruso projektuje u davnu prošlost. U Raspravi o poreklu i os novama nejednakosti među ljudima ( 1755) i Društvenom ugovoru (1762), on u privatnoj svojini vidi izvor svih zâla modernog doba. Za razliku od svojih prethodnika, Ruso ulaže veliki napor ne bi li međusobno pomirio ide ale (socijalne) jednakosti i (političke) slobode. Možda je i zato njegovo delo intrinsično protivrečno - nabijeno liberterskim i, u isti mah, egalitarističkim zahtevima. U sklopu prosvetiteljske misli nastaje i Morelijev Zakonik prirode (1155), delo pisca kojem se ni puno ime ne zna, pa se autorstvo te izrazito egalitarističke u., u kojoj je pri vatna svojina osuđena u svetlu razuma, katkad pripisuje Deni Didrou. Sličnog je prirodnopravnog nadahnuća, ali prožeto snažnim hrišćanskim moralizmom, delce opata Gabrijela Mablija O pravima i dužnostima građana, objavljeno posthumno, 1789. godine. Posebno poglavlje u istoriji utopijske misli predsta vljaju modeme socijalističke i komunističke u. Ovde je podsticaj koji dopire iz društvene zbilje više nego jasan: reč je, sjedne strane, o Francuskoj, a s druge o industri jskoj revoluciji. Prva, buržoaska revolucija, izneverava nade sankilota koji krilaticu »jednakost, bratstvo, slobo da« tumače u dosledno egalitarističkom ključu. Druga revolucija, pak, sprovedena na korist kapitalista, porađa proletarijat, tu novu, »opasnu klasu«. Revolucija se još nije čestito ni uspokojila, a već nastaju prve radikalne utopijske zamisli modernog doba, često pretočene u političke pokrete. Takvi su Plebejski manifest Graha Babefa (1795) i njegova Zavera jednakih, kao i Mani fest jednakih SilvenaMarešala(1796). Tzv. babuvistički pokret opstao je i posle smaknuća »narodnog tribuna« na termidorskoj giljotini, u spisima i delima njegovih sleđbenika, kao što je bio npr. Filip Buonaroti, autor Zavereza jednakost ( 1828). U svim tim projektima glavni izvor svih socijalnih nepravdi ostaje privatna svojina i na njoj zasnovana eksploatacija radništva koje tek traga za svojim klasnim identitetom. Prvi ozbiljniji pokušaji teorijskog zasnivanja novog društvenog poretka povezuju se sa imenima modernih socijalista-utopista. Anri de Sen-Simon, koji u isti mah slovi kao preteča marksističkog socijalizma i dirkemovske pozitivne sociologije, zalagao se u svojim deli ma za uspostavljanje jednog tehnokratskog industrijskog sistema u kojem će »vladavina nad ljudima« biti zame-
utopija
njena »vladavinom nad stvarima«. Radikalizujući »sociokratiju« svoga učitelja Ogista Konta, on je nastojao da pomiri interese ranog proletarijata i mlade buržoazije, tih jedinih »proizvođačkih klasa« u modemom društvu (Borba pčela i stršljena, 1819; Katehizam industrija laca, 1823. itd.). Šari Furije bio je, možda, najslobodoumniji mislilac u toj struji. Njegovi »falansteriji« nisu samo zajednice rada koji oslobađa i razotuđuje nego i komune u kojima vlada emocionalna bliskost među njihovim članovima. Furijeova Teorija četiri pokreta ( 1808) meša vina je maštarija o društvu organizovanom po socioprofesionalnim asocijacijama i dalekovidih nagoveštaja zahteva za ne samo klasnom nego i polnom, generacijskom i svakom drugom ravnopravnošću. Robert Oven bio je, ipak, najpraktičniji, pa se nije libio da svoj Nov pogled na društvo (1812-1814), zasnovan pre svega na platonističkoj ideji vaspitanja, pokuša da pretoči u delo, investirajući uzalud sopstveni kapi tal u organizovanje komunističkih radnih zajednica u Škotskoj i SAD. No, svim tim kanonskim »pretečama naučnog socijalizma« zajednički je permisivniji stav prema privatnoj svojini: ona ne biva ukinuta već je na različite načine ograničena. Zlatno doba utopijske misli završava se četrdesetih godina XIX veka, u delima Pjer-Žozefa Prudona (Šta je svojina ? / 1840/), Etjena Kabea (Put u Ikariju, 1842), Pjera Lerua (Plutokratija ili vladavina bogatih, 1843) i ostalih, pre svega francuskih socijalista. Odlučujući udarac tom popularnom žanru zadaće na teorijskom i ideološkom planu Marks, a na praktičnom Revolucija 1848. godine, lako se - naročito u svom mladalačkom razdoblju - velikim delom oslanjao na nasleđe francuskog utopijskog socijalizma, Marksu je-bilo posebno stalo da raskrsti sa svim tim »prčvarnicama budućnosti«. Njegov socijalizam, zasnovan na istorijskomaterijalističkoj metodi, navodno je naučan a ne utopijski. Više nije reč o maštarijama usamljenih umova, maglovitim projektima o boljem i pravednijem društvu, pokušajima da se moćnici ubede u potrebu reformisanja socijalnih i ekonomskih prilika. Marksov komunizam biće ostvaren nasilnim sredstvima, silom istorijske nužnosti - kao »najzad rešena zagonetka istorije« (Ekonomsko-filozofski rukopisi, 1844). Socijalna u. se u toj viziji preobraća u proletersku revoluciju. Gušenje u krvi ustanka pariških radnika u junu 1848. godine označava i kraj utopijskog socijalizma, bar u njegovom klasičnom razdoblju. Marksovi pokušaji da svojim »naučnim socijaliz mom« monopolizuje utopijsku misao nisu za njegova života uvek urađali plodom, o čemu svedoči prevlast prudonista u Pariškoj komuni 1871. godine. No, kruto
utopija
shvaćenu marksističku u., oslobođenu njenih izvornih humanističkih sastojaka, grubo će u prošlom stoleću nastojati da u delo sprovedu najpre ruski boljševici, a potom i njihovi fanatični sledbenici na različitim stra nama sveta. Takva istorijska kompromitacija utopijske misli otvoriće prostor za rađanje novog knjiže vno-filozofskog žanra - antiutopije. Jevgeniju Zamjatinu (Mi, 1924), Oldosu Haksliju (Vrli novi svet, 1932), Džordžu Orvelu (1984, 1949), kao i brojnim drugim piscima na raspolaganju će stajati više nego dovoljno iskustvene građe koja govori o nasilju primenjenom da bi se u delo sprovela klasna, nacionalna ili rasna u.
650 Najzad, antiutopija više neće biti, poput tradicionalne u., stanje kojem se teži nego stanje koje, u boljševizmu
pa onda i fašizmu, samo što nije ostvareno. Antiutopija je izokrenuta slika «., znak gubitka nade. Pa ipak, upr kos pitanju nije li vreme da se »kraju ideologije« (Dani jel Bel) i »kraju istorije« (Frensis Fukujama) pridoda i »kraj w.«, za mnoge socijalne mislioce i društvene pokrete u prošlom stoleću ostaće privlačna ona paradok salna parola pariških studenata iz maja 1968. godine: »Mi smo realisti, zahtevamo nemoguće!«. O ideologija O jednakost, društvena 3 pravda, socijalna A. Mitnica
V varijabla \promenjivci). Uobičajen naziv za slučajnu pmmenjivu. U užem statističkom smislu to je numerička funkcija koja svakom ishodu statističkog eksperimenta pridružuje jedan realan broj. U širem smislu, v. je bilo koji atribut ili karakteristika koja se menja, varira, ili koja može biti iskazana različitim vrednostima ili kate gorijama. Primer numeričke v. može biti težina (20 kg, 32 kg, 154,16 kg itd.), a primer kategorijalne (ili nomi nalne) v. može biti religijsko opredeljenje (pravosla vac, katolik, budista, ateista, ostalo itd.). Pored toga, v. se dele na prekidne i kontinuirane. V. je prekidna ako može uzeti konačan broj izolovanih vrednosti ili pre brojivo mnogo vrednosti. Primeri prekidnih v. su broj maloletnih prestupnika u jednom gradu, broj štrajkova u toku jedne godine, broj članova domaćinstva i si. V. je kontinuirana (neprekidna) ako može da uzme bilo koju vrednost u nekom intervalu između dve vred nosti. Broj vrednosti koje može uzeti kontinuirana v. je beskonačan. Primeri kontinuiranih v. su: visina, težina, vreme potrebno za obavljanje neke operacije. U stvar nosti, pojave koje se mogu iskazati v. podložnim merenju najčešće su po svojoj prirodi kontinuirane, ali ih zbog nesavršenosti memih instrumenata najčešće iska zujemo kao prekidne, tako da nam je realnost najčešće predstavljena prekidnim podacima (količinu vode koju popijemo obično ćemo registrovati kao npr. pola litra, dve čaše, 15 gutljaja i si.). 3 matrica podataka 3 meme skale 5. Cvejić varoš (mađ. varoš). Izraz preuzet od mađarskog vâr (grad, tvrđava), najpre u Bosni u XV veku, da bi se po tom proširio na Srbiju i Balkan, sve do Egejskog arhi pelaga. Upotrebljavan je naizmenično sa oznakama trg, mercato (ital.), Burg (nem.), a kasnije se koristi u znače nju trgovačkog ili zanatlijskog naselja, nasuprot gradu kao utvrđenju ili utvrđenom naselju. U drugoj polovini XV veka varošanin kao stanovnik varoši suprotstavlja
se žitelju sela - seljaninu. Izraz v. je i danas prisutan u našem jeziku i toponomastici. 3 grad 3 naselje 3 selo S. Viijović vasp itanje. Sistem intencionalno usmerenog delovanja na formiranje pojedinca. Moderni pojam v. potiče iz novovekovne racionalističke i prosvetiteljske filozofije. U skladu sa optimističkom antropologijom na kojoj ova počiva, pojam v. izrasta kao ideja o praksi in dividualne samorazvojnosti ljudske suštine u prirodnom kontekstu. Cilj v. je shvaćen kao emancipacija »čiste ljudskosti« - ostvarenje prirodne suštine čoveka koja je u antagonizmu s društvom. Emancipatorska ideja v. obeležila je XVIII vek - »vek pedagogije«. Tokom XIX veka ovakva zamisao v. gubi na snazi ustupajući mesto nadolazećem pojmu socijalizacije kojim se težilo mirenju antagonizma između čoveka i društva. Integralna definicija pojma v. odnosi se na oblik društvene prakse zasnovan na sistemu ciljnoracionalnih aktivnosti usmerenih ka formiranju ličnosti. Ove ak tivnosti su u skladu s postavljenim ciljevima na nivou diskurzivne svesti. Sistem aktivnosti koje čine praksu v. odlikuju sistematičnost, metodičnost i organizovanost. Vaspitno delovanje je usmereno ka formiranju ličnosti sa određenim osobinama. Kao ciljevi v. postavljaju se poželjne osobine ličnosti, vrednosti, stavovi, mo ralni kodeks i si. V. se posmatra kao delovanje nekih društvenih činilaca na sve aspekte ličnosti (Snežana Medić). Prema klasičnim stanovištima, kao cilj v. postavlja se razvoj ukupnih potencijala ljudske ličnosti, pa se, u tom smislu, na v. gleda kao na emancipatorsku delatnost. Budući da je praksa v. u velikoj meri društvenoistorijski uslovljena i zasnovana na vrednosno opredeljenim ciljevima, v. manje predstavlja razvoj in dividualnih potencijala pojedinca, a više deluje u pravcu njegovog prihvatanja određenog društvenog poretka. Praksa v. obuhvata delatnosti koje se razlikuju prema nosiocima i po sadržajima, pa se tako gjpyori o
V
vaspitanje
porodičnom, institucionalnom, šire društvenom v. i si. Uobičajeno je da se jezgrom usmerenog v. smatra obra zovanje koje počiva na formalnom društvenom odnosu. Ono je povezano sa složenim institucionalnim kontek stom i ima uže ciljeve, kao što je prenošenje znanja i umeća. 3 detinjstvo O socijalizacija O sociologija detinjstva S. Tomanović veroispovest (lat. confessio). Ispovedanje, pripada nje nekoj veri, tj. konfesija, pojam vezan za hrišćanstvo, koje se, kao izrazito konfesionalna religija, razdelilo na tri glavne u - pravoslavnu, rimokatoličku i protestant sku. U sociologiji religije v. se često upotrebljava kao indikator u empirijskim istraživanjima. Religioznost u spoljašnjem, sociološkom vidu nije identična s veroispovednom pripadnošću (identifikacijom). Konfesi onalna pripadnost, kao širi pojam od klasične religiozno sti, može značiti: (1) aktuelnu vezanost za konkretnu v. i time aktuelnu osobnu religioznost; (2) tradicijsku povezanost sa određenom v., usled poistovećivanja religije i etnosa, bez lične religioznosti, ali s jasnom svešću o konfesionalnoj pozadini, i (3) priznavanje veroispovednog porekla, »religije po rođenju« (»religije dedova i očeva«), uprkos pomanjkanju razložne svesti o tome i sopstvene religioznosti. Postoji i suprotno stanje - beskonfesionalnost - kada ljudi odbijaju identifikaci ju u veroispovednim terminima ili ih ne poseduju u saznajnopsihološkom smislu. Faktički je nužno uvesti gradaciju, pa kada je reč o Srbima, primera radi, treba govoriti o nereligioznim Srbima, pravoslavcima po rođenju, tradicionalnim pravoslavcima, religioznim Srbima, aktuelnim pravoslavcima i o onim Srbima koji ne priznaju pravoslavnu veroispovednu pozadinu. Isto kao i u slučaju (ne)religioznih tipova, i ovde su mogući prelasci iz jednog u drugo veroispovedno stanje. Postoje višekonfesionalna i monokonfesionalna društva i narodi. Ali i u monokonfesionalnim zajedni cama uvek ima građana koji su prigrlili druge religije i veroispovesti, čime se otvara značajno pitanje dez integracije, razgrađivanja veroispovednog bića etnosa. Budućnost pripada multireligijskim i multikonfesionalnim društvima. 3 religija O religioznost O verovanje, religijsko D. B. Đorđević verovanje, religijsko [vera]. Subjektivni, intrapersonalni aspekt religije, koji spada u najintimnija i najosetljivija područja našeg života. V. je jedan od centralnih pojmova hrišćanstva, u kojem je ono »osnov svega čemu se nadamo, potvrda stvari nevidljivih«
652 (Jevr. 11,1). Shvatanje o r. v. je tokom duge istorije hrišćanstva u znatnoj meri evoluiralo. Uopšte uzev, iz te perspektive, r. v. je Božiji dar, ono predstavlja os novu spasenja, sadržano je u odnosu punog poverenja i ljubavi prema Bogu i procesualnog je karaktera, tj. mogućnosti njegovog produbljivanja su gotovo neis crpne. Određena znanja, uverenja itd. sjedne, odnosno iskustva prožeta osećanjima radosti, ljubavi, pove renja, ali i straha, tuge, krivice itd., s druge strane, dve su glavne, međusobno povezane komponente v. Na osnovu određenih tendencija ponašanja (konativna komponenta r. v.) kao i usled toga što se to eksplicitno očekuje od verujućeg (up. npr. Rim. 10,10; Gal. 6,6), r. v. se ispoljava i potvrđuje recima i delima. Time smo došli do stvarne ili idejno-simboličke zajednice s drugim ljudima koja je preduslov pojave, održavanja i eventualnog jačanja r. v., odnosno područja religije kao objektivno datog dela društvene stvarnosti ili društvene pojave. Isto tako, bez r. v. kao psihološke osnove nema ni religije u pravom smislu. Nadovezujući se na hrišćansku tradiciju, ali i s ja snom tendencijom da već od samog početka opišu i ob jasne psihološki aspekt religioznog fenomena uopšte, a ne samo njegove hrišćanske varijante, psiholozi religije su takođe stavili sebi u zadatak da ustanove kako pozi tivne tako i negativne efekte tog aspekta. U psihologiji, a naročito u socijalnoj psihologiji, o r. v. ili verovanju se često govori kao o religioznosti shvaćenoj kao stav ili dimenzija koja bi bila u osnovi svih socijalnih stavova (npr. L. V. Ferguson, Džon Gilford). Neid autori (Nikola Rot) govore o »religijsko-crkvenim ideologijama« kao relativno složenim i trajnim dispozicionim osobinama ličnosti. U razvojnoj psihologiji se, npr., govori o »pobožnosti« (nem. Frömmigkeit - Verner Grin), verovanju (eng.faith - Džejms Fauler), »re ligioznom mišljenju« (eng. religious thinking- Ronald Goldman) ili »religioznom suđenju« (nem. religiöses Urteil - Fric Ozer i Paul Gminder). Mada ističu kom pleksnost i multidimenzionalnost psihološkog aspekta religije, u svom radu psiholozi se nužno opredeljuju za manji broj ili čak samo jednu dimenziju, koja onda pred stavlja njihovo specifično određenje tog aspekta. Polazeći od radova Žana Pijažea, Erika Eriksona i Lorensa Kolberga, odnosno Paula Tiliha i Roberta Nibura, Dž. Fauler je r. v. operacionalizovao kao sedmodimenzionalnu pojavu (kognicija, preuzimanje uloga, moral, socijalna perspektiva, lokus kontrole, tumačenje sveta i simboličko mišljenje), da bi kasnije tome do dao i self. Na osnovu iscrpnih biografskih intervjua sa osobama različitog uzrasta, on je došao do zaključka da se razvoj ovako shvaćenog r. v., pod normalnim okol
653 nostima, odvija u sedam faza, od one neizdiferencirane vere (bazičnog poverenja i nekog početnog razumevanja svog postojanja) tokom prve dve godine života, do sveobuhvatnog, univerzalnog verovanja nekih izuzetnih pojedinaca kao što su Martin Luter King i sv. Majka Tereza. Na račun ove teorije izrečene su mnoge pohvale, ali i kritike. Obuhvatila komparativna istraživanja radi provere ove teorije još nisu obavljena. Manje obuhvatna, ali zato preciznija i konkretnija, a time i plodnija, jeste teorija o »stupnjevima religioznog suđenja« F. Ozera i P. Gmindera. Umesto uobičajenih pitanja o odnosu prema Bogu i si., Ozer i Gminder od ispitanika traže da prosuđuju o nekim mogućim »dile mama«. Na taj način su došli do pet stupnjeva religioz nog suđenja, s tim što bi argumentacija dece do sedam godina bila pretežno na prvom, školske dece na drugom, a adolescenata i odraslih na trećem stupnju. »Obrazac tumačenja« karakterističan za četvrti, a naročito onaj svojstven petom stupnju, retko bi se javljao u odrasloj dobi. Dosadašnja transverzalna i longitudinalna istraživanja umnogom potvrđuju ovu zanimljivu te oriju. U »doba stresa« svakako da je posebno značajno pitanje relacije između r. v. i ishoda prevladavanja stresora (zdravlje, lično blagostanje i socijalno funk cionisanje). Najveći broj istraživanja odnosi se na vezu između r. v. i zdravlja, ali su rezultati za sada nekonkluzivni: u nekim slučajevima je pronađena pozitivna, u nekim negativna, a u nekim nije pronađena značajnija povezanost između tih pojava. To treba dovesti u vezu sa specifičnostima kako religijskih (npr. Tilih go vori o raznim tipovima r. v., o krivudavosti puta r. v. kao i o mogućnosti povremene sumnje i nemira itd.), tako i zdravstvenih varijabli (tu se, pre svega, misli na poteškoće vezane za određenje i procenu zdravlja i bolesti). Iz perspektive prevladavanja stresa, r. v. se može shvatiti kao resurs otpornosti koji, dugoročno, utiče na formiranje i jačanje drugih resursa prevlada vanja (npr. osećaja koherentnosti u salutogenom modelu Arona Antonovskog), odnosno koji se može aktualizovati u nekoj konkretnoj stresnoj situaciji. O religija S religioznost 2 veroispovest A. A. Božin viktimizacija (lat. victima - žrtva). Proces u kojem neko postaje žrtva zločina. U tom smislu, ovaj pojam je pandan kategoriji kriminalizacija. Proučavanja su pokazala da rizik v. nije na isti način raspoređen među građanima. Postoje, naime, neke crte ličnosti koje su u korelaciji sa određenim vrstama zločina. One mogu
viktimizacija
uticati da se izabere baš ta žrtva, pojačati intenzitet samog dela ili olakšati njegovo vršenje. Nazivaju se viktimogenim predispozicijama i mogu se podeliti na više načina: po nastanku (urođene i stečene), po trajnosti (stalne i trenutne). Jedan od najpoznatijih svetskih viktimologa, Ezat Fatah, deli viktimogene predispozicije na biofiziološke, socijalne i psihičke. U biofiziološke spadaju: (1) uzrast (žrtve niza dela su deca, dok su kod drugih to stare oso be; u prošeku, ipak su najčešće viktimizovane žene od 20 do 29 i muškarci od 30 do 39 godina); (2) pol (za raz liku od rezultata poznatog istraživanja o ubistvima koje je sproveo Marvin Volfgang, po kojem je među žrtvama manje žena - činile su 27% viktimizovane populacije Fatah ukazuje da između polova, u tom pogledu, postoji mala razlika - muškarci čine oko 55,7% žrtava); najzad (3) fizičko stanje lica. Kao socijalni činioci ističu se: (1) profesija (i pored načelnog stava da svako zanimanje nosi određen rizik, ipak postoje visokorizične profesionalne grupe koje su najčešće žrtve teških zločina - policajci, radnici obezbeđenja, bankarski i poštanski službenici, medicin sko osoblje, taksi vozači, zlatari, prostitutke); (2) status (stranci, emigranti, etničke i rasne manjine); (3) bogat stvo (povećava rizik imovinskih dela); (4) način života (usamljenost, opšte ponašanje koje naginje devijantnom). Psihičke predispozicije su, npr., snažan polni nagon, seksualne devijacije, psihopatološka stanja, nesmo trenost, preveliko poverenje, pohlepa, gramzivost, ali i škrtost. Razumevanju zašto su određene društvene grupe više izložene riziku da budu žrtve zločina naročito je doprinela jedina teorija u kriminologiji koja ima ko ren u proučavanju žrtve. To je učenje o životnom stilu čiji su autori trojica Amerikanaca - Majki Hindeleng, Majki Gotfredson i Džejms Garofalo. Oni su pomoću tzv. šablonskih aktivnosti, ili stila života, objašnjavali različit nivo v. pojedinaca. U pitanju su svakodnevne aktivnosti koje se odnose kako na rad, tako i na način na koji pojedinac koristi svoje slobodno vreme. Životni stilovi su određeni trima bazičnim elementima: (1) društvenim ulogama koje pojedinac ima u društvu; (2) njegovim položajem u društvenoj strukturi i (3) racio nalnim odlukama o tome koja su ponašanja poželjna. Na osnovu društvene uloge i položaja u socijalnoj strukturi, pojedinac donosi odluku da ograniči svoje rutinske ak tivnosti na takve koje su relativno sigurne ili da prihvati one koje nose rizik. O kriminologija 2 viktimologija O zločin Đ. Ignjatović
viktimologija viktimologija (lat. victima - žrtva; gr. logos - nau ka). Iako su o potrebi proučavanja doprinosa oštećenog zločinu, tj. nastanku dela govorili još pisci u starom i srednjem veku, prvi rad koje se ovim problemom si stematski bavi bio je tekst Hansa fon Hentiga iz 1941, dok je sâm izraz v. prvi upotebio jerusalim ski ad vokat Bendžamin Mendelson u jednom članku 1948. godine. Otad, proučavanja žrtava postaju jedno od najdinamičnijih istraživačkih područja u društvenim naukama, na kojem se angažuju pravnici, sociolozi, psiholozi, lekari i drugi specijalisti. Daljem razvoju ovih istraživanja naročit podsticaj dali su rezultati poznate studije Marvina Volfganga o žrtvama zločina ubistva u Filadelfiji (1958), ali i drugi radovi koji su ukazali na doprinos pojedinih kategorija žrtava sopstvenom stradanju. Njihovi rezultati sistematizovani su u prvom udžbeniku v. koji je napisao Stefen Šafer (1968). Godine 1973. u Jerusalimuje održan prvi međunarodni skup viktimologa, a 1979. je osnovano Svetsko udruženje za v„ koje otad redovno, svake treće godine, održava svoje simpozijume. U pogledu mesta v. u sistemu nauka, a pre svega u pogledu njenog odnosa s kriminologijom, u litera turi nema opšte saglasnosti. Prema jednom gledištu, v. je samostalna nauka koja proučava »sve ljude koji pate«. Ovako određena, ona bi predstavljala neku vrstu »omnibus nauke« koja proučava ljudsko stradanje u tako različitim situacijama (od onih u čijem nastanku čovek nema nikakvog uticaja, kao što su npr. prirodne katastrofe, do takvih u kojima je patnja neposredna po sledica ljudskog delovanja, sopstvenog ili tuđeg) da je precizno određenje njenog predmeta bilo nemoguće. Stoga ovo gledište zastupa mali broj autora (B. Men delson, Zvonimir Šeparović u kasnijim radovima), dok većina smatra da se v. bavi žrtvama zločina. No, i među njima postoje dve struje. Po jednima, ona predstavlja samostalnu nauku, dok je drugi smatraju delom kriminologije. Poslednjih decenija, u nauci preovlađuju dve ideje: (1) da nema zločina bez žrtve i (2) da je žrtvu nemoguće proučavati bez analize njenog odnosa sa učiniocem, budući da oni predstavljaju neraskidiv par. Zbog toga se smatra d aje bolje rezultate istraživanja o žrtvama zločina uključiti u kriminološku nauku, nego konstituisati v. kao samostalnu disciplinu. U svakom slučaju, viktimološka istraživanja su veo ma proširila saznanja o stradanju ljudi, a naročito nekih kategorija: žena, dece, pripadnika pojedinih nacional nih, rasnih i drugih manjinskih grupa (izloženih kolek tivnoj viktimizaciji), ali i lica progonjenih zbog svojih religioznih ili političkih ideja, te žrtava organizovanih kriminalnih grupa i terorističkih napada. Osim toga, ona.
654 su pomogla izgradnji novih metodoloških postupaka u kriminologiji, kakve su studije o žrtvama. Na osnovu ovakvih saznanja, u nekim zemljama potencijalne žrtve se edukuju kako da u svakodnev nim prilikama izbegnu situacije u kojima mogu biti povređene. S druge strane, stvaraju se posebne službe za podršku žrtvama najtežih dela i posebni fondovi iz kojih im se nadoknađuje pretrpljena materijalna šteta. Pored toga, pravila krivičnog postupka menjaju se kako bi se, gde god je to moguće, stvorili uslovi za medijaciju (posredovanje) između prestupnika i žrtve, a ako to nije moguće, ovoj potonjoj se daje mnogo više ovlašćenja da utiče na tok krivičnog postupka. U v., žrtvom se smatraju pojedinac, organizacija ili pravni poredak koji su ugroženi, povređeni ili uništeni delovanjem čoveka. Kao što se iz ove odredbe može videti, žrtva nije samo ljudsko biće, iako se ono najčešće pojavljuje u toj ulozi i na njega se pre svega misli kada se ovaj izraz upotrebi. U literaturi se mogu sresti mnogobrojne podele žrtava, već u zavisnosti od kriterijuma. Tako se, prema doprinosu nastanku dela, one mogu podeliti na: potpuno nedužne (poput deteta ili duševnog bolesnika); one sa manjom krivicom (kao žena koja izazove pobačaj od čijih posledica umre); isto toliko krive kao i prestupnik (žrtve eutanazije); one koje su više krive za zločin od njegovog učinioca (lice koje izazove drugog da izvrši delo kojim je povređeno) i takve koje su jedino krive (napadač koji je ubijen u samoodbrani). Druga podela žrtava vrši se prema tome da lije do viktimizacije uopšte došlo, pa se po tom kriterijumu mogu razlikovati prave i lažne žrtve. Lažne se zatim dele na simulante (zbog osvete, učene, izbegavanja sopstvene odgovornosti ili nekog drugog razloga, neko lice se izdaje za žrtvu iako je potpuno svesno da viktimiza cije nije bilo) i umišljene ili imaginarne žrtve (one su ubeđene u takav svoj status - npr. lica koja pate od para noje ili histerije). Stvarne žrtve možemo podeliti u dve velike grupe. Prvu čine lica koja svojim delovanjem nisu doprinela sopstvenoj viktimizaciji. To su slučajne žrtve, tj. sva ona lica protiv kojih učinilac nije inače delovao, ali je vršeći delo pristao na njihovu povredu ili ugrožavanje (pri razbojništvu u banci napadač upotrebi vatreno oružje da bi zaplašio blagajnika, usled čega povredi slučajnog prolaznika). Posebnu podvrstu ovog tipa čine tzv. nebitne žrtve (tu se, kao u slučaju terorističkih napada, povreda ili ugrožavanje ljudi smatra samo sred stvom za postizanje sasvim drugih ciljeva). Drugu grupu čine: žrtve saučesnici, pa među njima razlikujemo one koje su u takvo stanje došle zbog neopreznosti (često u
655 saobraćaju; pijanci ili lica koja nestručno rukuju opas nim stvarima); alternativne žrtve (npr. kod dvoboja svaki od učesnika pristaje na tu ulogu); žrtve provokatori (bi vaju viktimizovane zbog svoje početne agresivnosti) i natneme žrtve (kod eutanazije, sama žrtva traži da bude lišena života). 3 krimtnologija 3 kriminalitet 3 viktimizacija Đ. fgn/atović vlast. Poseban slučaj moći, odnosno institucionalizovana moć. Kao i kod daigih slučajeva moći, reč je 0 mogućnosti da se utiče na ponašanje drugih, da im se, uprkos njihovom otporu, nametne söpstvena volja. Specifičnost v. je u tome što se zasniva na odnosu u kojem jedna strana ima pravo zapovedanja (naredbe), a druga obavezu poslušnosti. Prema recima Maksa Vebera, pojam v. je precizniji od pojma moći i znači »verovatnoću da se izazove poslušnost prema nekom naređenju«. V. predstavlja sredstvo kojim se osigurava moć. To je situacija u kojoj je moć iz difuznog, amor fnog stanja prešla u uobličeno stanje, zajemčeno pra vom i dužnošću, što je iskazao i Zan-Žak Ruso tvrdn jom da ni najjači nikad nije dovoljno jak da bi uvek bio gospodar, osim ako svoju snagu ne pretvori u pravo, a poslušnost u dužnost. Kada se odnosi i interakcije odvijaju u skladu s pravilim a organizacije, moć je vezana za nosioce određenih položaja, a ne za ličnosti (moć oficira da naređuje vojniku, poslovođe u fabrici da zahteva od radnika izvršenje nekog posla u određenom roku i na određeni način, policajca da uhapsi počinioca krivičnog dela i si.) i potpuno je institucionalizovana. Tada govori mo o v. U strogo organizovanim grupama, v. je precizno 1 formalno uobličena putem pravila (zakona, statuta, pravilnika) organizacije. Važno je uočiti da moć koja je uobličena kao v. ne podrazumeva nužno i ličnu superi ornost nosilaca v. Moguće je da čovek koji zapoveda ne bude ni mudriji, ni sposobniji, ni u bilo kojem pogledu bolji od prosečnog čoveka, a ponekad je čak i gori. U tome su neki pisci uočavali »magiju vladavine«, pa i čitave društvene organizacije. Mnogi pisci ističu daje nužna komponenta v. sila, ili bar pretnja silom, kojom se postiže poslušnost. Budući d a je u savremenim društvima jedino država organiza cija koja ima monopol nad sredstvima prinude kojima može iznuditi poslušnost na određenoj teritoriji, pojam v. se, strogo uzevši, može smisleno primeniti samo na državu, tj. u oblasti politike - kao politička v. U savre menim uslovima politička nauka je utvrdila da politička v. nije ograničena samo na instituciju države i njene or gane već da pripada i drugim grupama ili organizaci
vojska jama, u onoj meri u kojoj mogu da utiču na donošenje političkih odluka. 3 moć 3 politika 3 sociologija politike S. Nedović
vojska [armija]. Hijerarhizovana institucija čijim kapacitetom (ljudskim, materijalnim) raspolaže država, narod, politička ili religiozna zajednica kako bi odbranili svoju teritoriju. U upotrebi je i reč armija kao sinonim za sveukupne oružane snage jedne zemlje (kopnena u, vazduhoplovne jedinice, ratna mornarica). Za razliku od policije, koja na isti način poseduje organizovanu i hijerarhizovnnu efektivu koja je obučena i naoružana, v. usmerava upotrebu vojne sile (naoružanje i ljudstvo) prema odbrani interesa nacije i države koja se neretko svodi na odbranu državne teritorije i datog režima. U izvesnim slučajevima ta podela nije tako jasna: francu ska žandarmerija ima status vojne policije, Nacionalna garda u SAD upotrebljava se u intervencijama protiv demonstranata, a u bivšim komunističkim zemljama policija preuzima izvesne vojne nadležnosti. Vojni faktor odbrane zem lje - dakle, pretnja fizičkim uništenjem neprijatelja - podrazumeva d aje »rat produžavanje politike drugim sredstvima« (Karl Klauzevic). Na taj način, v. je de facto podređena po litici, što daje legitimitet vojnoj akciji (upotrebi oružja i, u širem smislu, nasilja). U suprotnom, opasnost od državnog udara dolazi upravo od institucije v., koja, eliminišući svoje političke protivnike, teži da stvori novu političku klasu od oficirskog kadra (Egipat 1952, Sudan 1971, Kongo 1972). Politička uloga v., kao i rizik upotrebe armije kao političke snage koja bi napravila prevrat, u demokratskim zemljama, gde je izvršena podela vlasti i gde je v. stavljena pod ustavnu kontolu, praktično ne postoji. Istorijat v. upućuje na različite oblike regrutacije koji određuju tip v.: nacionalna v. (nacionalna regru tacija, aktivno učešće populacije), profesionalna v. (angažovanje dobrovoljaca ugovorom koji se obnav lja, bilo d aje reč o domaćoj populaciji ili strancima; malobrojna je i savremeno naoružana) i plaćenička v. čije usluge koristi određena država (u srednjem veku naručioci su bili feudalci), ili pak određene specijalizovane jedinice u okviru destabilizacije/stabilizacije kriznih područja. Razvoj vojne taktike i tehnike imao je za rezultat da svaka država raspolaže stalnom v. koja se dopunjuje regrutacijom (opšta vojna obaveza), se lektivnom regrutacijom, rezervom, dobrovoljcima ili teritorijalnom odbranom. Istorijat uloge žena u v. ukazuje da je njihov angažman bio u ratu moguć, uglavnom, u smislu »po
vojska zadinskog« kadra. Nasuprot tome, od sedamdesetih godina XX veka, većina zapadnih v. prihvata ženski kadar u mirnodopskim uslovima: žena integrisana u voj nu hijerarhiju definitivno prekida tradiciju po kojoj je društvena podela rada između muškarca i žene izvršena po »pravu« upotrebe oružja (lov, rat). Hladni rat je doprineo, uprkos trci u naouružanju dve supersile oličene u Varšavskom i NATO paktu, rađanju nove vojne doktrine, poznate kao odvraćanje neprijatelja: izbeći nuklearnu apokalipsu koja isključuje mogućnost kako pobede tako i poraza u budućem (rat nom) sukobu. Vojna akcija (nasuprot odvraćanju) bila je moguća samo u udaljenim, kriznim područjima, što jed oprinelo transformaciji pozicije vojničkog kadra, njegovom uključivanju u civilno društvo i liberalizaciji institucije v. Pad Berlinskog zida, kao simbol odstra njivanja pretnje ratom, nije označio i ukidanje v. kao institucije, već je kategorija kolektivne bezbednosti, za koju je do sada bila zadužena isključivo armija, u novom društvenom kontekstu zamenjena kategorijom selektivne kolektivne bezbednosti: borba protiv teror izma, mafije, intervencija u sklopu mirovnih snaga Uje dinjenih nacija. Proces mondijalizacije, koji je omogu ćen tehnološkim i informacijskim inovacijama, odražava se i na današnju ulogu institucije v. Za razliku od vojne nauke o ratu, koja izučava ratne veštine i strategiju, organizaciju v. i tehniku oružja, polemologija se bavi ratom kao specifičnim društvenim fenomenom i izučava forme, posledice i funkcije rata. P policija 3 rat 3 sukob, društveni M. Glamočak Volksgeist (nem. - duh naroda). Izgleda da je izraz skovao G. V. F. Hegel (1801), koji se u tom pogledu naslonio na već bogatu terminološku riznicu ranog nemačkog romantizma. Reč je, naime, o mnogobrojnim pojmovima kojima su uoči, a naročito posle Francuske revolucije, različiti mislioci - odreda neprijateljski na strojeni spram prosvetiteljske filozofije - nastojali da istaknu nesvodivu socijalnopsihološku i kulturnoistorijsku osobenost svakog, a pre svega nemačkog naroda. Izrazi V. ili, još, Volksseele (narodna duša), National geist (nacionalni duh), Volkscharakter (narodni karak ter), upućivali su na složeni splet istorijski obrazovanih osobina jednog naroda koji se, kao pokretački i tvorački princip, ispoljava u jeziku, običajima, predanju, folkloru, pravnim ustanovama, (narodnoj) umetnosti, književnosti i, uopšte, u duhovnim tvorevinama i dušev nom stanju jedne narodne zajednice, pa čak i u njenom specifičnom »pogledu na svet« ( Weltanschauung). V.
656 je stoga neponovljiva, »prirodnoistorijski« uobličena i podražavanju nepodložna differentia specifica svakog naroda u odnosu na sve ostale narode - ono po čemu se on, u apstraktnom, nedohvatljivom i nesaznatljivom čovečanstvu, izdvaja kao entitet za sebe. Ideja o V. se, pod različitim nazivima, javljala u istoriji i mnogo pre nego što je u nemačkom romantiz mu doživela vrhunac i mističko obogotvorenje. U toj rekonstrukciji porekla pojma moguće je segnuti vrlo duboko u prošlost, sve do onog genius urbis Romae (lat. genij grada Rima) kojeg su Rimljani poštovali kao utelovljenje jedinstva, moći i slave svoje države. Vekovima potom, lirišćanski univerzalizam i kosmopolitizam ostavljao je malo ili nimalo prostora javljanju bilo ka kvih zamisli o posebnosti i izuzetnosti pojedinih »naro da«. Feudalni partikularizam nije počivao na pluralnosti narodne samosvesti već pre na samoljublju i oholosti lenskih gospodara. Tek kod Đanbatista Vika (Načela nove nauke, 1725) susrećemo pojam »genetičkog aspekta narodnog ži vota«, u kojem se, u »doba ljudi«, izražavaju verske, jezičke, političke itd. nacionalne posebnosti. I drugi mislioci u XVIII veku uviđali su potrebu da jednim pojmom obuhvate osobenosti pojedinih nacionalnih identiteta koji su se, u modernom smislu, tek rađali. Dejvid Hjum je govorio o »nacionalnom karakteru«, Volter pak o »geniju naroda«. No, u svom Duhu zako na (1748), Šarl-Luj de Monteskje preduzima odluču jući korak u pravcu tumačenja raznovrsnosti pravnih ustanova i oblika vladavine njihovom ukorenjenošću u navlastiti »duh«: »Mnoge stvari vladaju ljudima: pod neblje, vera, zakoni, načela vladavine, primeri proteklih zbivanja, običaji i navike, što sve utiče na opšti duh koji otuda proizlazi. [...] U svakoj naciji ponaosob, jedan od tih uzroka deluje jače, drugi mu ustupaju mesto« (XIX, 4). Taj »opšti duh« se, dakle, obrazuje u nacionalnim okvirima, s obzirom na specifične istorijske, klimatske, geografske, religijske, običajne itd. uslove. Zahvaljujući toj beskrajnoj raznovrsnosti činilaca koje dobar zakono davac mora da uzme u obzir, nema idealnih pozitivnih zakona koji bi mogli da budu podjednako delotvomi u svako doba i na svim stranama sveta. Međutim, Monteskjeovi polihistorijski uvidi u relativnost važenja pravnih sistema i političkih oblika vladavine vrlo brzo bivaju etnicizovani i stavljeni u službu slavljenja izu zetnosti samo jednog (najčešće nemačkog) naroda. Pi onirsko delo u tom smislu bila je knjiga Karla Fridriha fon Mozera O nemačkom nacionalnom duhu (1765). U tom redukovanom tumačenju, francuski mislilac kasnije je nadahnuo i rodonačelnike istorijske škole prava, kao izdanka nemačkog romantizma.
657 Pojam V. najčešće se povezuje s delom nemačkog filozofa Johana Gotfrida fon Herdera, koji se pogrešno smatra tvorcem izraza V., mada ga u svojim spisima i ne koristi u tom obliku. U knjizi Još jedna filozofija istorije (1774) on radije pribegava pojmovima kao što su Geist des Volkes, Geist der Nation, Nationalgeist, Genius des Volkes, Nationalcharakter. U svakom od tih slučajeva reč je, ipak, o jednom te istom naporu da se obimnom uporednolingvističkom i književnoistorijskom argumentacijom do krajnosti spiritualizuje, etnicizuje i, najzad, otvoreno germanizuje ideja o »duhu naroda«. Njegov Geist nije ni intelektualni ni racionalni već vitalni i organski princip koji tokom istorije oduhovljuje narodno stvaralaštvo u različitim oblicima života zajednice. Kao oštar kritičar francuskog prosvetiteljstva i racionalističke filozofije uopšte, Herder ustaje protiv svakog apstraktnog postuliranja bilo kakvih »opštečovečanskih« ili nadnacionalnih vrednosti - bile one moralne, estetske, običajne ili pravne - jer svaku naciju odlikuje jedinstven i nezamenjiv način života. Stoga on nastoji da rehabilituje individualnost nacionalnih kolek tiviteta koja se ispoljava pre svega u religiji »praotaca«, kao i u onome što će Edmund Berk nekoliko decenija kasnije nazvati »srećno nađenom predrasudom« (Ra zmišljanja o revoluciji u Francuskoj, 1790). Kao što je dobro rečeno, kultura kod Herdera postaje »moja kul tura« (Alen Finkelkrot). Herder je pripremio osnovu na koju će tek posle Francuske revolucije imati da prione romantičarska razrada ideje o nesvodivosti (nemačkog) V. Univer zalizam i, u isti mah, individualizam koji je Revolu cija zagovarala, a Napoleon, taj »krunisani jakobinac« (Hegel), pokušao da silom nametne i drugim narodima, probudila je, naročito u nemačkim zemljama, žestoku reakciju. V. više nije bio samo filozofski ili deskriptivni pojam nego, pre svega, ideološka i politička parola koju su popularizovali brojni pisci, poput Justusa Mezera i Adama Milera. Revolucionarnom poimanju nacije kao političke zajednice međusobno jednakih građana suprotstavljeno je shvatanje nacije kao etničke zajednice »krvi i tla« koja je prožeta sasvim osobenim (germanskim ili teutonskim) »duhom naroda«. Organsko jedinstvo postavljeno je naspram ugovornog odnosa, zajednica naspram društva, emocionalno naspram racionalnog, najzad - partikularno naspram univerzalnog. Značajan doprinos tom »velikom zatvaranju« u etnički pojmljene nacionalne okvire dali su ne samo nemački nego i fran cuski kritičari prosvetiteljstva i Revolucije. Dovoljno je podsetiti na one slavne reči Žozefa de Mestra: »Nema na svetu čoveka. U svome životu viđao sam Francuze,
vrač
Italijane, Ruse. Zahvaljujući Monteskjeu znam čak daje moguće biti i Persijanac; ali što se čoveka tiče, izjavlju jem da ga u svome životu nikad nisam susreo; ako i postoji, ja za njega ne znam«. U genezi nemačkog romantičarskog nacionalizma, koja će najzad, u XX veku, uroditi nacizmom, neumereno hipostaziranje ideje o V. nije bilo nimalo nedužno. Pa ipak, potraga za osobenostima »narodnog duha« pobudila je i brojna kulturnoistorijska, etnografska i etnološka, uporednopravna, uporednofilološka, pa i (proto)sociološka istraživanja ne samo u nemačkim zemljama. Kod nas je, pod uticajem nemačkih roman tičara, Vuk Karadžić začelo bio rukovođen i idejom V. kada se upustio u reformu srpskog jezika, izradu rečnika i prikupljanje narodnih umotvorina i poslovica. Ideja o V. kao činjenici koja zavređuje pažnju čak i »naučne psihologije« u svojoj neeksperimentalnoj primeni zanela je i Vilhelma Vunta, koji je u svom obimnom delu Psihologija naroda (deset tomova, 1900-1920) pokušao da postavi osnove jedne pozitivne Völkerpsychologie, oslonjene na sistematsko izučavanje viših mentalnih procesa koji se oživotvoruju u jeziku, mitovima i običa jima. Takva inspiracija začelo počiva i u osnovi »etnopsihičkih profila« Jovana Cvijića (Balkansko poluostrvo, 1922), kao i »karakterologije Jugoslovena« Vladi mira Dvornikovića (u istoimenom delu, 1939). Kada je, pak, o sociologiji reč, pomenuti pojam na dahnuo je i brojne kolektivnopsihološke teorije u koji ma se društvo »oduhovljuje«. Među njima je, svakako, najpoznatija ideja Emila Dirkema o »kolektivnoj sve sti« kao vrhovnoj instanci društvenog života, ali je ona - radikalno socijalizovana - kod osnivača Francuske sociološke škole oprezno oslobođena bilo kakvog etnič kog supstrata u kojem je romantičarski V. ostao trajno zarobljen. 3 etnos O kolektivna svest, Weltanschauung À. Mimica vrač. (1) Čovek za koga se veruje da vlada nekim natprirodnim silama i bićima pomoću kojih može da utiče na prirodu, životinje i druge ljude; (2) iscelitelj koji se koristi i magijskim sredstvima (vradžbinama) u lečenju; (3) sveštenik primitivne (pretpostavlja se i prvo bitne), kao i nekih arhaičnih religija i kultova. Pojmovi šaman, mag, čarobnjak, veštac i prvosveštenik bliski su pojmu v., ali se ne mogu smatrati sinonimima, jer se njihove pretpostavljene moći i društvene funkcije ne preklapaju u potpunosti. Pojam v. je, dakle, višeznačan, ali se uglavnom vezuje za osobu koja je u primitivnim i arhaičnim društvima bila zadužena za manipulaciju nat prirodnim silama i komunikaciju s natprirodnim bićima.
vrač V. je verovatno prva jasno izdiferencirana društvena uloga u čijoj osnovi ne počiva prirodna podela rada. Džems Frejzer i Maks Veber videli su u v. i prvobit nog nosioca političke moći, ali je Frejzer smatrao da je ta moć stečena svesnom prevarom lakovemih saplemenika, dok je Veber u svojim radovima iz sociologije religije tu moć vezivao za ličnu harizmu pojedinaca. Anri Iber i Marsel Mos su v. (čarobnjaka) odredili kao specijalistu za magijske radnje, čiju moć i uticaj stvara javno mnjenje, a Emil Dirkem je v. smatrao specijali stom za društveno nedozvoljeni način baratanja svetim u cilju individualne koristi; zbog toga, za razliku od sveštenika neke religije, v. nema sledbenike, već samo klijente. Terenska istraživanja prim itivnih kultura - posebno Bronislava Malinovskog, Edvarda Evans-Pričarda i Klajda Klakhona - pokazuju da funkcije v. u primitivnim društvima i njihova specijalizacija u ve likoj meri zavise od društvene strukture i opšte kulturne usmerenosti posmatranih zajednica, ali slažu se da je u svakodnevnom životu njenih pripadnika presudna moć v. da spreči ili nanese nesreću i zlo. U tom smislu, mogla bi se napraviti veoma opšta i načelna podela između v. (vračare, šamana, iscelitelja) koji leči i štiti od crne ma gije i čini, i čarobnjaka (crnog maga) koji se prevashodno bavi crnom magijom i zloćudnim vradžbinama, mada su v. po pravilu osposobljeni i za jedno i za drugo. Novija, posebno antropološka literatura, pored funk cija tradicionalno pripisanih v. (rukovođenje ritualima plemenskog kulta, sposobnost proricanja, upravljanje prirodnim pojavama, poznavanje lekovitog bilja i veština pripremanja isceliteljskih i čarobnih napitaka), dodaje i specifičan vid transcendentnog znanja, odnosno sposobnosti izazivanja alternativnih stanja svesti. Tako antropolog Karlos Kastanjeda o v. govori i kao o »lju dima od znanja« (tj. kao o nekoj vrsti samorealizovanih mudraca), dok Majki Vinkelman povezuje ekstatička iskustva v. i šamana s laboratorijskim istraživanjima tzv. vantelesnog iskustva i ekstrasenzome percepcije. 3 magija 3 vradžbina Z Lazar vradžbina. Aktivnost vezana za ulogu i delovanje vrača. Možemo je posm atrati po analogiji s m agi jo m , mada se v. najčešće povezuje s »primitivnim«, »tradicionalnim«, ili »iskonskim« aspektima ritual nog ponašanja. Još od antičkih vremena, v. je važan činilac u proricanju ili predviđanju budućnosti, kao i u objašnjavanju događaja (kao npr. proročište u Delfima u staroj Grčkoj). V. variraju u različitim kulturama, ali često je reč o ritualnom žrtvovanju nekog živog bića, ili o bacanju kamenčića, kostiju (kultovi »Oriša« na severo-
658 istoku Brazila), ili zrna biljaka (pasulj u jugoistočnoj Evropi). Nasuprot popularnim verovanjima, v. predstavlja prilično racionalan oblik tumačenja događaja i ponekad veoma dobar ekvivalent zapadnom poimanju nauke. Tako je, npr., Edvard Evans-Pričard ukazao na postupak objašnjenja kada neki Azande umre od ujeda otrovne zmije. Azande su, naravno, svesni da je fizički uzrok smrti ubrizgavanje otrova u telo žrtve, čime biva paralisan nervni sistem. Ovo je objašnjenje kako je neko umro, ali ne i zašto. Jer, na svetu ima mnogo ljudi i mnogo otrovnica. Međutim, činjenica je daje određena zmija ujela određenog čoveka na određenom mestu - što zahteva objašnjenje koje se ne može zaustaviti samo na fizičkim (biološkim) činjenicama. Razumno objašnjenje, za Azande, glasi d aje neko bacio čini na nesrećnog čoveka, pa je ovaj zbog toga umro. Evans-Pričard je za vreme svog boravka među Azandama u današnjem Sudanu primetio da se kao način za prori canje budućnosti koristilo žrtvovanje pilića te da se ovaj metod pokazao »ni boljim, ni lošijim« od bilo kog dru gog načina proricanja poznatog u Engleskoj. 3 magija 3 vrač A. Bošković
vrednosti. Poput potreba, v. su bitan konstitutivni deo ljudskog društva i čovekovog sveta. Motivacioni sistem ljudi, sloboda, svrhovitost i smisao ljudske egz istencije ne mogu se razumeti bez uključivanja u razmat ranje problema v. koji ima više svojih međusobno pove zanih dimenzija - filozofsku, sociološko-antropološku, individualnopsihološku - te se stoga može u celini proučiti samo kombinovanjem različitih pristupa. Pozitivistički orijentisana sociologija odbija da prouča va v., ističući ideal »vrednosnoneutralne« nauke, zas novan na nemogućnosti uopštavanja i subjektivnosti u izboru v. Ona se trudi da pokaže kako je problem u stvar subjektivnog izbora pojedinaca, te da mu nema mesta u nauci. Ne shvata se daje i takav stav vrednosno obojen, kao što se ne shvata da je i sama istina zapravo jedna fundamentalna v. Interesovanje za v. proizlazi iz čovekove stalne težnje da osmisli svoj život i živote drugih ljudi, pošto se celokupna ljudska istorija može shvatiti i kao proces selek cije v., odnosno kao kreiranje, održavanje i menjanje poželjnog tipa egzistencije. Čovek se zapravo filozofski uopšte i ne može definisati ukoliko se, barem prećutno, ne pođe od nekih v. Ako se, recimo, prihvati odredba da je čovek slobodno i stvaralačko biće, time se ne želi reći da bi savesno prikupljeni i sređeni podaci o čovekovom ponašanju u raznim vremenima i u različitim društvenim
659 zajednicama potvrdili ovaj iskaz - da je on, prema tome, jedna valjano izvedena i potvrđena induktivna generali zacija. Ljudi su uvek bili, a i danas jesu u mnogim zem ljama, odnosno u svim zemljama u mnogim aspektima neslobodni. Osim toga, još vrlo veliki broj ljudi gotovo ništa korisno ne radi, a ako pod stvaralaštvom podrazumevamo svesno i svrsishodno proizvođenje nečeg novog, kvalitativno različitog od prethodnog, onda vrlo veliki broj ljudi nisu stvaralačka bića. To što nam daje za pravo da jedno takvo određenje ipak prihvatimo kao tačno jeste upravo sâm filozofsko-vrednosni nivo na kojem se u takvim razmatranjima krećemo. Kad, dakle, filozof tvrdi daje čovek slobodno i stvaralačko biće, on time želi da kaže daje posedovanje takvih karakteristika, kao rodnih obeležja stečenih u dugotrajnom i protivrečnom savladavanju raznih izraza i oblika otuđenja tokom istorije, realna mogućnost i, što je ovde naročito važno, d aje to v.-mogućnost koju treba pretpostaviti drugim mogućnostima i realizovati je u praksi. V se, međutim, teško definišu. One se uvek pojavlju ju u parovima (dobro-loše, lepo-ružno, korisno-štetno, istinito-lažno i si.). Osim toga, vrednosni atributi ne postoje nezavisno od subjekta koji o stvarima (njihovim kvalitetima) izriču sud. V su, dakle, i relacione kate gorije: one se uvek konstituišu u voljnoemocionalnotn odnosu subjekta prema objektu, pri čemu značajnu ulogu ima i objektivno svojstvo subjekta. Psihički momenat je ovde takođe značajan. On se pokazuje kao određeno emotivno stanje izbora, kao napuštanje stanja ravnodušnosti i opredeljivanje, odnosno zauzimanje sta va, bilo pozitivnog ili negativnog, što uključuje mnogo brojne složene psihičke radnje i procese. Svako vredno vanje je, prema tome, izuzetno složen proces, a u njemu mogu više dolaziti do izražaja emotivni ili racionalni momenti, nasleđeni ili stečeni, svesni ili nesvesni, indi vidualni ili kolektivni, samostalni ili nametnuti i si. Ali, to ne znači da su v. proizvoljne i subjektivne. Postoje v. koje imaju opšteljudski karakter, a odnose se na maksimalne domete ljudskog stvaralaštva, slobode i humanizma u ljudskim odnosima. Tako, npr., pri ostalim jednakim uslovima, sloboda je uvek bolja od zavisnosti, mir od rata, istina od zablude i laži, aktivnost od pa sivnosti, solidarnost i altruizam od nezainteresovanosti za sudbinu drugih ljudi i egoizma, druženje od usamljenosti, doslednost od nedoslednosti, lični integritet od dezintegracije i si. Postoji, prema tome, relativnost, ali ne i relativizam vrednosnih ocenjivanja i opredeljivanja. Dok skeptici relativizuju i subjektivizuju u, dogmatičari teže da ih apsolutizuju i objektivizuju preko svih mogućih grani
vrednosti
ca. Oni gube iz vida da su v. date samo u relaciji prema subjektima, a ne »za sebe«, te da se zbog toga sistemi v. menjaju izmenom samih subjekata, odnosno društvene svesti pojedinih ljudskih zajednica. V. se, dakle, ne javljaju samo kao tekovine, stand ardi ili orijentacije, već i kao ideali i vizije. One podrazumevaju selekciju i izbor; one pomažu razlikovanju dobrog od lošeg, poželjnog od nepoželjnog, datog od mogućeg, onog što jeste od onog što treba da bude; one služe kao standardi orijentacije, pokazatelji dostignutog i okviri nadanja i verovanja; one su srž motivacionog sistema ljudi, a isto tako i usmerivači njihovih akcija i aktivnosti. Prema Miladinu Životiću, istorija stvaranja v. je poprište borbi između starih i novih v., između postoje ćih v. i v.-projekcija. V. usmeravaju ljudsku praksu i ljud sko ponašanje uvek u dva suprotna smera: jednim, koji ide ka prevrednovanju postojećih sistema u i izražava težnju za stvaranjem novih; i drugom, koji zahteva ponašanje shodno važećoj strukturi društvenih odno sa. To je naročito uočljivo u doba društvenih sukoba i promena. Izgrađivanje vrednosne orijentacije ličnosti i dru štvenih grupa uslovljeno je društvenom i kulturnom sredinom u kojoj se one razvijaju, bilo da prihvataju njihove v. ili da ih odbacuju, odnosno transformišu, a posredovano je delovanjem velikog broja činilaca od društvenoprirodnih okolnosti do individualnih situa cija. Mnogi od njih nastoje da priguše individualnost ili je oblikuju prema svojim očekivanjima i potrebama. Nametanjem spoljašnjih obrazaca ponašanja i mišljenja sputavaju se kreativnost, samostalnost i sloboda, a za htevaju poslušnost, privrženost »opštim interesima« i konformizam, Što deluje vrlo nepovoljno na razvoj čoveka i ljudskog društva. Osim toga, kao što je to Erih From pokazao, u sa vremenim društvima nemali broj pojedinaca pribegava mehanizmima »bekstva od slobode« (autoritar nost, rušilaštvo, konformizam). Oni se sklanjaju iza autoriteta porodice, lokalne zajednice, nacije, države, partije ili ideologije, što im omogućava da izbegnu ličnu odgovornost i teškoće i dileme mukotrpnog vlastitog samoizgrađivanja, da ostvare, barem prividnu, inte graciju sa »zajednicom«, potpunim utapanjem u nju i bespogovomim prihvatanjem njenih ciljeva i interesa, kao i da realizuju svoje destruktivne i agresivne sklo nosti koje se iz toga nužno rađaju. Moguće je i potrebno klasifikovati v. To se može činiti po raznim osnovama. Na primer, prema glav nim područjima delovanja ljudi u društvu (ekonom ske, političke, kulturne), prema značaju za pojedince
vrednosti
660
ili društvene grupe (primarne i sekundarne), prema vrstama potreba s kojima su povezane (materijalne i duhovne) i si. From smatra da se može praviti razlika između dva modusa življenja i dve vrednosne orijen tacije čoveka i društva: imati i biti. Model prvog tipa proizvod je »gramzivog« društva, u kojem caruju v. pri vatne svojine, i on je mnogo učestaliji i prepoznatljiviji nego modus »biti«. Naime, imanje se odnosi na stvari, a stvari su stalne i opisive, dok se bivstvovanje odnosi na iskustvo, a ono, u principu, nije opisivo. Pretpostavke modusa bivstvovanja su nezavisnost, sloboda i prisustvo kritičkog uma. Njegova osnovna osobina je aktivnost, ali ne u smislu spoljašnje aktivnosti ili »biznisa« nego unutrašnje produktivne upotrebe naših ljudskih moći. Za sociološku analizu veoma je bitan sukob između kolektivističkog i individualističkog sistema v. Prvi je s-vojstven tradicionalistički orijentisanim »zatvorenim« društvima, i u njemu se porodica, srodnička grupa, teri torijalna i etnička zajednica nalaze ispred pojedinaca, dok je drugi odlika modernih »otvorenih« društava, i u njemu dominira pojedinac kao v. za sebe, a kolekti viteti su u drugom planu. Jedna razvijenija klasifikacija v. morala bi, međutim, uključiti u razmatranje još ne koliko bitnih odnosa: (1) odnos čoveka prema prirodi - podređenost prirodi, gospodarenje nad prirodom, harmonija s prirodom; (2) odnos prema vremenskoj di menziji čovekovog društvenog postojanja - orijentacija na prošlost, orijentacija na sadašnjost, orijentacija na totalitet i jedinstvo prošlosti, sadašnjosti i budućnosti; (3) odnos prema drugim ljudima - srodničko-etnička utopljenost i kolektivistička vezanost, sam oživa egoističnost, razvijena individualistička solidarnost; (4) odnos prema aktivnosti - orijentacija na pasivno trplje nje i fatalizam, orijentacija na neutralno prilagođavanje i pragmatizam, orijentacija na aktivno činjenje, nekonformizam i vizionarsko menjanje. Njihovim kombinovanjem dobijaju se ne samo tipovi vrednosnih orijen tacija ličnosti, već i društava, pa i čitavih epoha. 3 jednakost 3 sloboda 3 socijalna pravda M. Tripković
vreme, društveno. Hronološki okvir za razvrstava nje društvenih dešavanja, tj. tok koji se slaže sa odnosi ma i običajima unutar konkretnih grupa. Vreme uopšte je izmereni ili merljivi period, tok lišen prostornih dimen zija. U užem smislu, vreme je promena koja se opaža kao prelazak iz prošlosti preko sadašnjice u budućnost. Prošlost je sfera realnog, a budućnost mogućeg. Protok vremena pretvara mogućnosti u činjenice, a biidućnost u prošlost. D. v. je, pak, subjektivno opažljiv i omeđen period, afizikalno vreme je objektivno merljiv proces.
Fizikalno vreme operativno se definiše satom i kalen darom, a v. raznim konstruisanim počecima, prekret nicama, ciklusima i izabranim društvenointegrativnim sadržajima. Po konstruktivistima, d. v. stvoreno u grupa ma daje smisao i koherentnost opažanju i omogućuje svesti sticanje iskustva o vremenu. Dakle, reč je o nekoj vrsti narušavanja hronologije od strane raznih grupa. Sâm doživljaj d. v. je u istorijskom i kulturnom po gledu vrlo raznovrstan, pa je i sama podela na prošlost, sadašnjost i budućnost raznolika u društvenom i kul turnom pogledu. Tek kada su društvena zbivanja po stala okvir za razvrstavanje istorijskog vremena, mog lo se govoriti i o d. v. Ono se ne podudara s velikim astronomskim i zemaljskim Fizičkim procesima, jer društvene procese razne grupe uokviravaju raznovrsnim vremenima koja se slažu sa odnosima i običajima unu tar konkretnih grupa. Sociolozi i istoričari misle više u skladu s grupom, dok prirodnjaci imaju »nadgrupno« vreme. Kod istoričara, fizikalno vreme nije kriterijum pamćenja, kao što ni fizikalna karta ne može da odrazi okolinu mesta sećanja. Možda bi se moglo reći da na neki način d. v. prekriva fizikalno vreme, ali i da nape tost između osobenog grupnog vremena i fizikalnog vre mena trajno opstaje. Još preciznije govoreći, sociolog misli uvek na d. v. (društvenu uslovljenost prošlosti), dok je istoričar, koji beleži zbivanja, bliži fizikalnom vremenu, jer prati hronološki sled zbivanja. Ove raz like nisu nevažne, je r od poim anja vremena zavisi pristup prošlosti, pa je sociološko poimanje vremena više upućeno na gnoseološku i ideološkokritičku per spektivu. U tom smislu, može se, npr., reći da nedržavne zajednice raspolažu okazionalnom svešću o vremenu, a njihovo poimanje vremena koleba se između sada i nesada, tako da se prošlost i budućnost (mitološki shvaćeni) prožimaju u onome što je suprotno sadašnjosti. Segmentama i staleškadruštva slede cikličnu svest o vremenu, u kojoj vreme teče u obliku kružnog toka procesa i stanja koji se uvek vraćaju. Prošlost i budućnost su suštinski srodni: sećanje na prošlost je istovetno predskazivanju budućnosti (»večno vraćanje istog«). Budućnost je puko ponavljanje. Tek u diferenciranim društvima postepeno se formira linearna svest o vremenu i jasno se razlikuje prošlost od sadašnjosti i budućnosti. Svako unošenje smisla u prošlost remeti kalendarski tok vremena. Unošenje smisla je prevođenje temporalne kontingentnosti u viziju prolaznog d. v., koja omogućava preglednost i orijentaciju u vremenu. Istorijski smisao je rastumačeno vreme koje prožima motivaciju i usmerenost delanja. Smisao sažima iskustvo prošlosti i norma tivno iščekivanje od budućnosti (Jem Risen, Rajnhard Koselek). Osim toga, smisao, kao spona između vre-
661 mena, povezuje »ja-vreme« i »vreme-sveta«. Istorijsko stvaranje smisla uobličava se simbolima i iskazuje jezi kom. U najširem istorijskom smislu, mentalna transfor macija vremena u smisao sledi tek posredstvom sećanja, i to onda kada materijal iz prošlosti postaje značajan za usmeravanje društvene prakse (J. Risen). Istorijski zaokreti nameću nove poretke d. v. Pre thodna prekretnička zbivanja ne uključuju se u novi poredak d. v. između ostalog i stoga što se ne podudaraju s novim nadama, koje neretko snažnije osiguravaju lojalnost od realnog učinka. Razumevanje d. v. iziskuje složeniju viziju temporalnog poretka. Ako, naime, prošlost raščlanimo na bivšu sadašnjicu i prošlu budućnost, sadašnjost na aktuelnu prošlost i očekivani! budućnost, a budućnost na buduću prošlost i buduću sadašnjicu, lakše ćemo razumeti vezu sva tri vremena i njihovu promenjivost (R. Koselek, Pol Riker, Jirgen Štraub). Prošlost jeste objektivna, ali ne i nepomična. Treba razlikovati ( 1) objektivnu prošlost i (2) društveno prihvatljivu prošlost. Nove društvene snage traže novu sliku prošlosti (radi pravdanja vlasti ili pretendovanja na nju), a time i novu organizaciju d. v. Svaki klasni savez unutar vlastite epohe kao zadate granice nameće vlastite kriterijume procene prošlosti i prikazuje posebne inte rese kao opšte, pre svega tako što uspešno nameće orijentacione oslonce smisla i v. Drugim recima, prošlost se menja jer se menja i vizija budućnosti, a istorijska svest je promenjivi naročiti obrazac usklađivanja iskustva i očekivanja. Tumačeći d. v. i trudeći se da diferencira klasičnu podelu na prošlost, sadašnjost i budućnost, P. Riker je skrenuo pažnju na važnost nijansiranog razlikovanja sadašnjeg sećanja na prošlo, zatim sadašnjeg sagle davanja sadašnjeg i napokon sadašnjeg očekivanja budućeg. Razlikovanje ove tri dimenzije polazi od nji hovog jedinstva. Još je sv. Avgustin razlikovao bližu i dalju prošlost, a Edmund Huserl neposredno minulu prošlost (koja je u određenom smislu još deo sadašnjice), od prošlosti koje se doduše prisećamo, ali koja pripada više željama nego sadašnjici. Govoreći o tri različita viđenja sadašnjice, koja se stiču u duševnom trojstvu, a ne o tri ontološki striktno razdvojena razdoblja (prošlost, sadašnjica i budućnost), sv. Avgustin je postao začetnik subjektivističkog poimanja vremena, koje će kasnije radikalizovati Anri Bergson i E. Huserl, a P. Riker, R. Koselek i J. Risen dalje filozofski raščlanjavati. Složenost d. v. takođe znači da se' ono ne može sve sti na biološki život, niti na kalendarima i praznicima uokvirenu prošlost. Upravo zato stoje osmišljeno, d. v. razlikuje se od biološkog, fizikalnog ili astronomskog računanja vremena. Ne treba zaboraviti da su subjekti
vreme, društveno koji tvore istorijski smisao takođe produkti prošlosti. Kako se prošlost osmišljava? Najčešće na pripovedački način: neko izlaže drugome istoriju na taj način što mu prošlost osavremenjuje u toj meri da i sadašnjost postaje shvatljiva, pa se njome čak može nazreti i iščekivati budućnost. U pripovedaćkom posredovanju istorije povezuju se vremena, a veza je upravo smisao. Smisao sažima iskustvo prošlosti i normativno iščekivanje od budućnosti. D. v. je okvir istorijskog vremena. Naime, osim biološkog doba, koje je omeđeno ljudskim životom, i kalendarskog, koje počiva na ritmičnom hronološkom sledu zbivanja, postoji i složeno istorijsko vreme u kojem sapostoje raznovrsna vremena, bilo u obliku očuvanja prošlog ili u vidu očekivanja budućeg. Upravo po osmišljavanju, koje izvire iz očekivanja, razlikuje se istorijsko vreme od prirodnog, fizikalnog ili astronom skog računanja vremena. Dakle, prošlost nije moguće do kraja ontološki razdvojiti od sadašnjosti upravo stoga jer je stvaraju potrebe sadašnjice u kojima se prožimaju moć i očekivanje. Sociološki rečeno, istorijsko nastaje onda kada nezadovoljstvo prelazi u promenu, tj. kada snažne društvene potrebe, nošene novim nadanjima, ruše unutrašnju granicu postojećeg i menjaju periodizaciju d. i\ Analiza minulih poredaka d. r. pokazuje da je istorija smenjivanje različitih vremenskih poredaka: brzih i sporih, cikličnih i linearnih, onih koji su usmereni ka prošlosti i onih pokrenutih ka budućnosti. Dakle, istorijsko vreme je splet različitih vremenskih poreda ka i perspektiva, u kojima se posredno ili neposredno ogledaju društveni odnosi. Predmoderna d. v. u osnovi se razlikuju od moder nih. Nepremostivo mnoštvo paralelnih d. v. (crkvenih, dinastičkih, tržišnih) sve do prosvetiteljstva nije bilo usklađeno. D. v. su se, u viziji eshatološkog očekivanja konačnog spasenja, samo na nivou religijsko-mističkog svetskog poretka povezivala u koherentnu celinu. Pre ma Bibliji, vreme nastaje s prvobitnim grehom, kada se napušta večiti izvorni poredak, a svet potpada pod vlast otvorenosti i slobode, ali i promenjivosti, prolaznosti i smrti. Zbivanja su datirana prema konfesionalnim praznicima, budućnost je bila zadati plan spasenja, dakle u celini »predskaziva«, iako se o konkretnoj neposred noj budućnosti znalo manje nego danas. Svakodnevno iskustvo bilo je vezano za ograničene regionalne struk ture i ciklične procese pretežno seoskog društva, A kontingentni upadi u ove životne cikluse tumačeni su kao neizbežna Božija volja. Ovu su tumačili stručnjaci za onostrano: crkvena birokratija (lat. corpus mysticum) i posvećena država (sacrum imperium). Sećanje je bilo ključ izbavljenja, jer je gradilo most između
vreme, društveno zlatne prošlosti i spasenja u budućnosti preko mračne sadašnjosti (»doline suza«). »Prostori iskustva« tradi cionalne, pre svega, religijske svesti od poznog srednjeg veka postupno su rušeni posredstvom raznolikih pro cesa racionalizacije i posvetovljavanja. Sudbina je zamenjivana »horizontima očekivanja« u smislu otvorenih alternativa odlučivanja i delanja. O tome svedoči »poodmakla istorizacija« sveta od početka novog veka, tako da događaji ispadaju sve manje predodređeni Božijom voljom, a sve više uslovljeni aktivnošću pojedinaca i grupa. Sistematsko rušenje biblijskog d. v. počelo je još kra jem XVIII veka. Od tada, u ciklusima od otprilike po šezdeset godina, smenjuju se nove vizije, odnosno kon junkture budućnosti (Lisjen Helšer). Oko 1830. godine, pod kumulativnim uticajem prosvetiteljstva, ubrzano se razvijaju nacionalni mitovi o budućnosti. Pariz je nakon Julske revolucije postao centar'značaj ne javne euforije budućnosti i vere u novi poredak industrijskog društva (u duhu ideja Klod-Anri de Sen-Simona i Šarla Furijea). Na ovaj prosvetiteljski zaokret nešto kasnije nadovezao se marksizam s novom svetovnom vizijom budućnosti. Vrhunac raskida sa starim dosegnut je krajem XIX veka u tzv. drugoj industrijskoj revoluciji (izum električne energije i telefonije). Tada je postalo jasno da nema pov ratka u predmodernu prošlost. Evropa je rušila mostove za sobom i bila »osuđena na napredak«. Osim razvoja tehnike, sistematsku eroziju biblijskog d. v. i njegovu fragmentaciju podstakao je i kapitalistički sistem, raslo javanjem društva na pojedine grupe u koje su pojedinci uklopljeni. Nastao je pluralizam d. v. koja sapostoje jer ih stvaraju razne grupe: verske, klasne, porodične, ge neracijske. Postalo je prozirno da se d. v. može kontrolisati, tj. koristiti s ciljem podvlašćivanja. Tome služe selek tivne istorije, kalendari praznika, spomenici, muzeji i
662 si. Pod uticajem hegemonih aktuelnih interesa, d. v. se raznim periodizacijama strukturiše i usmerava. U gene racijskom pogledu, mladi su usmereni ka budućnosti, sredovečni su razapeti između vremena (osvrću se unazad i gledaju unapred), a stari su više opterećeni prošlim. Utopije su ponajviše usmerene ka budućnosti, a teokratije ka prošlosti. Između njih stoje socijalistička, liberalna i konzervativna tumačenja istorije. Svaki režim na osoben način strukturiše faze d. v., tj. vezu prošlosti, sadašnjosti i budućnosti i osmišljava selektivni kon tinuitet. Organizovanjem očekivanja, uvek se nastoji uskladiti lično i d. v. R aznovrsna je upotreba d. v. Od kada je prosvetiteljstvo srušilo iluziju o nastavku prošlosti na dragom svetu, prošlost je postala na nov način upotre bljiva i nepredvidljiva. D. v. je počelo da zavisi od političkih potreba sadašnjice, a ne više od hijerokratski rastumačene opomene strašnim sudom. Prosvetiteljstvo je srušilo hegemono religijsko d. v., pa je homogeno crkveno vreme zamenilo mnoštvo ideologizovanih d. v. Novu globalizacijsku ideologizaciju d. v. iskazuju teza Frensisa Fukujame o kraju istorije i postmodemo postuliranje sloma teleološkog poimanja istorije i utopije. Kod novog poimanja d. v. srušena je budućnost, a ne prošlost, jer je u tezi o kraju istorije postulirana slika bezaltemativnog kapitalizma u kojoj se na nov način budućnost poistovećuje s »neprekidnom sadašnjicom«. Kraj XX veka doneo je »slom budućnosti«, tj. teleološkog i utopijskog viđenja d. v. Oslabilo je i uverenje u vla davinu razuma, a kontingentnost i neizvesnost postali su suština istorije. Hegemona postmodema proglasila je napredak zabludom filozofije istorije i obznanila kraj istorije i utopije. U svetopoglednom smislu neoriginalna restauracija konzervatizma i relativizma ideologizuje posthladnoratovsko d. v. O istorija O kolektivno pamćenje O kultura sećanja T. Kuljić
w Weltanschauung (nem. - svetonazor, pogled na svet; od Welt - svet; Schaumig - pogled, viđenje). Izraz je potekao iz nemačkog romantizma ne bi li se njime uka zalo na jedinstveno iskustvo koje o svetu ima određeni narod, a koje se izražava u njegovom jeziku. Posebnosti tog jezika, njegove sintaktičke strukture, neprevodive konotacije, kao i sasvim osobene denotacije, trebalo je da potvrde romantičarsku ideju o kolektivnim osećanjima. Reč je o osećanjima koja deli čitav jedan na(rod) i koja se, poput arhetipova, gotovo nesvesno prenose s genera cije na generaciju, najčešće preko folklora. Ništa manje nego pojedinci, društva su oduvek promišljala pitanja koja se tiču njihove egzistencije i smisla postojanja sveta. Skup odgovora na ova pitanja čini njihov W. On je neka vrsta koordinantnog sistema u koji smeštaju sva svoja iskustva. Kao »zaokruženo znanje«, W. im omogućava da ta iskustva integrišu u celovitu sliku, i da na način predrefleksivnog razumevanja sebe i sveta odrede svoj odnos prema vlastitom okruženju. W., dakle, označava sveobuhvatnu per spektivu iz koje neko posmatra i tumači svet, ili, pak, skup verovanja o životu i svetu kojeg se pojedinac ili grupa drže. Zahvaljujući W. nastaju različite dimenzije ljudskih iskustava i predstava - kao što su religija, filo zofija, politika, ekonomija, kultura, nauka, etika. Tako, na primer, W. oličen u viđenju uzročnosti kao jeđnosmemog odnosa proizvodi monoteističke religije, poput hrišćanstva ili islama, u kojima se svet određuje kao nešto što ima početak i kraj, te univerzalnu silu koja poseduje jednu jedinu svrhu. Nasuprot tome, ciklično shvatanje uzročnosti - pogled na svet kao na stalno i pravilno ponavljanje određenih događaja ili iskustava - našlo se u osnovi hinduizma ili zoroasterizma. Kao nezaobilazan pojam istorijskog razumevanja smisla ljudske egzistencije, W. se javlja tek s Vilhelmom Diltajem. On je smatrao da svetonazor sažima naša znanja o svetu, način na koji ga emotivno procenjujemo, kao i način na koji se prema njemu odnosimo. Istu zamisao zatičemo i kod Karla Jaspersa, za kojeg
je pogled na život neizbežan deo pogleda na svet. W. je, drži on, u opštoj formi iskazan princip čovekovog ponašanja, delanja i procenjivanja stvari. Sigmund Frojd je u W. video specifično nemačku zamisao. Tvrdio je da se ova reč ne može prevesti na drugi jezik, i da nema naročitog smisla pokušavati da se ona definiše. Umesto definicije, Frojd će ponuditi objašnjenje prema kojem je W. intelektualna konstruk cija. U vidu obuhvatne hipoteze, odnosno konstrukcije, W nastoji da pruži jedinstveno rešenje svih čovekovih teškoća. Zato je Frojd govorio da u W. nijedno pitanje ne ostaje otvoreno: kada neko veruje u W., taj se u životu oseća sigurnim, zna čemu treba da teži i kako u svrhu ostvarenja svojih težnji da na najbolji način organizuje vlastite emocije i interese. Uviđajući razliku između mišljenja kao rada ili kretanja ljudske misli, i viđenja (Schauttng) kao statičnog, dokrajčenog, pa otuda zat vorenog načina mišljenja, Frojd je smatrao da svim ve likim misaonim sistemima preti opasnost da postanu W. U tom pogledu psihoanaliza predstavlja izuzetak. Za nju je Frojd mislio daje fleksibilna teorija, podložna stalnim promenama i razvoju. Frojd je, kao i Diltaj pre njega, uočio d a je najveća nevolja s W. u tome što on, zajedno sa svojom zatvorenošću, podrazumeva i sveobuhvatnost, nemoguću sinte zu svih istina. Stoga nijedan W. ne poziva na promišljenu analizu i raspravu nego, polažući pravo na monopol na istinu, pokazuje netrpeljivost prema suprotnim idejama ili rivalskim verovanjima. Svaki je W. tesnogrudan, kako bi Jaspers rekao, jer čovek, »nužno stoji u jednom pogledu na svet iz kojeg gleda na sve i koji mu je jedini istinit«. Sa stanovišta jednog W., svi ostali su neistiniti. Upravo u tom smislu je Đerđ Lukač govorio da »nema nevinog svetonazora«. Idući istim tragom, Karl Manhajm je W. razumevao kao »totalnu« ideologiju. Ona se od »partikulame« ideologije ne razlikuje po svojoj funkciji odbrane određenog društvenog poretka ili izražavanja interesa dominantnih ili vladajućih grupa, nego je razlika isključivo u tome što je W. ideologija
Weltanschauung koje se drže društvene klase, društva ili, čak, čitavi is torijski periodi, a ne, kao u slučaju »partikulame« ide ologije - pojedinci, grupe i partije. Nema sumnje d aje W. uistinu blizak pojmu ideologije. Pa opet, ima onih koji se s Manhajmovim određenjem svetonazora ne bi saglasili. Takav je slučaj, recimo, s nacistima, koji ideo logiju strogo razlikuju od pogleda na svet, smatrajući onu prvu intelektualnom formom političkog razumevanja, nečim što se zasniva na razumu i što već samim tim nema moć kakvu ima IV. Jer, za njih je pogled na svet utemeljen u strasti i volji: on uopšte nema ulogu da čoveku svet učini shvatljivim nego da pokrene političku akciju. Otuda nacifašisti u vlastitim idejama ne vide ideo logiju već IV. - skup stavova koji zahteva privrženost i veru, kao i napor da se ta vera na najsilovitiji način ostvari. Naravno, uzor njihovog gledanja na svetonazor bio je Adolf Hitler. On je - o čemu njegov Mein K am pf nedvosmisleno svedoči - bio »opijen« rečju W., jer taje reč, kao što primećuje Elizabet de Fontne, »nekakvom
664 filozofskom aurom ukrašavala njegove zbrkane i eksplo zivne sinteze«. Počevši od Diltaja pa do Lukača, mislioci nisu samo nastojali da bliže odrede pojam W. i njegovog mesta u konstrukciji svakovrsnih kulturnih tvorevina, nego su se, s manje ili više oštrine, upuštali i u analizu posledica koje slede iz zatvorenosti W„ iz njegove nesposobnosti da se menja i prilagođava, te agresivne komunikacije sa svime što se od njega razlikuje. Međutim, pravi teorijski udarac veri u bilo kakav IV. zadaje tekpostmodernističko mišljenje, zajedno sa svojim «neverovanjem u metanarative» (Žan- Fransoa Liotar). Postmodernistička kri tika totalizujućih i sveobuhvatnih narativnih obrazaca trebalo bi da nas uvede u jednu novu epohu, epohu istin ske tolerancije. Njoj prethodi destrukcija svih uvreženih idejnih sistema, u ime »slobodne igre« različitih diskursa i prava na postojanje svakog pogleda na svet, osim onog koji zagovara nasilje i nameće se silom. Z>ideologija O Volksgeist J. Sakota-Mimica
zadruga. ( 1) Oblik složene patrijarhalne porodice i (2) društveno-ekonomska ustanova i dobrovoljno interesno udaiženje sitnih privatnika. ( 1) Kod nas je ovaj izraz prvi upotrebio Vuk Karadžić, koji je 1818 (Srpski rječnik) njime označio »više poro dica u istoj kući«. Ovde je reč o porodičnoj z. kao tipu višegeneracijske patrijarhalne porodice u Srba i drugih Južnih Slovena. (2) Drugo značenje izraza z. odnosi se na oblik do brovoljne organizacije seljaka, zanatlija i drugih sitnih privatnika koji se udružuju u razne oblike z. da bi lakše izdržali tržišnu konkurenciju krupnog kapitala. To je hori zontalno povezivanje malih u sferi proizvodnje, razmene i potrošnje, da bi sebe zaštitili od onih koji su od njih bogatiji i jači. Smatra se da zadrugarstvo započinje s prvom potrošačkom z. u Ročdelu (kod Mančestera, u Engleskoj). Osnovali su je sledbenici socijalnog utopiste Roberta Ovena krajem 1844. godine, te postavili i osnovne principe zadrugarstva, među kojima su najvažniji deoničarska svojina, demokratsko upravljanje, dobrovoljno članstvo, politička neutralnost. Zadrugarske ideje u Srba prvi širi Svetozar Marković. Prvaz. u Srbiji osnovanaje na incijativu Mihaila Avramovića 1894. u selu Vranovu (kod Smedereva). To je bila štedno-kreditna z. 29 seoskih domaćina i od tada počinje širenje zadrugarstva i zadružnih orga nizacija u srpskom selu i agraru. Iste godine osnovane su slične z. i u Azanji, Malom Orašju, Mihajlovcu, Ratarima, a sledeće ( 1885) osniva jedanaest zadruga i prvi Zadružni savez Srbije. Još pre toga je u Novom Sadu, 1870. godi ne, pod uticajem srpskog političkog pokreta Svetozara Miletića, osnovana Srpska zadruga za međusobno poma ganje i štednju, što je označilo početak gradskog zadru garstva. Prva zemljoradnička z. na području današnje Vojvodine bila je »Oračka zadruga« psnovana 1883. u Rumi. To je bila organizacija za zajedničku arondaciju i obradu zemljišta koju je osnovalo petnaest siromašnih seljaka zakupaca.
Tako je kod nas veoma rano nastao pokret zemljo radničkog zadrugarstva čiji je cilj bio da organizovarvjem seljaka u z. ublaži udare krupnog kapitala, tržišnu konkurenciju i siromašenje sela, uz istovremeno ospo sobljavanje seljačkog gazdinstva za savremenu proiz vodnju i opšti napredak. Osnivač srpskog zadugarstva M. Avramović je smatrao da je z. takav oblik udruživanja koji štiti interes svojih članova, ali koji u isto vreme ne šteti nikome. Imperativ^ liberalnog zadrugarstva je socijalni mir, a glavna pretpostavka društvo komplementarnih in teresa. Ovo su bile više idealne nego realne pretpostavke. Zato je zadrugarstvo, kao ideološki projekt i društveni pokret, ostalo ograničena reformska reakcija na krupnu robnonovčanu privredu. Pod geslom »zajedno smo jači« sitni privatnici se odupiru bogatijim od sebe, ali ne prima ju u z. sasvim siromašne, koji u nju nemaju šta da unesu. Srpsko zemljoradničko zadrugarstvo je tokom poslednjeg stoleća u svemu delilo sudbinu srpskog sela i poljoprivrede. Naročito je socijalistička vlast sistematski ometala seljačko zadrugarstvo, kao relativno autonoman oblik interesnog organizovanja privatnika. Tradicija za drugarstva je najviše zloupotrebljena (naročito zadružno načelo dobrovoljnosti i ekonomske zainteresovanosti zadrugara) pri stvaranju kolhozne organizacije u tzv. seljačkim radnim zadrugama (SRZ). One su više bile zasnovane na administrativnoj kontroli i represiji nego na ekonomskim interesima zadrugara. Postoje napušten sistem oktroisanih SRZ, lansiranje novi tip udruživanja, tzv. opšta poljoprivredna zadruga. Ona nije smatrana pravim socijalističkim oblikom i stalno su je gušili krup ni državni agrokombinati. Ipak, i ove z. su korišćene za svojevrsnu eksploataciju seljaka: preko njih se praktikuju dvojne cene agrarnih proizvoda, dvojne premije, regresi i ostale državne subvencije (jedne za seljake-privatnike izvan zadruga, druge za zadružne društvene organizacije). Koliko je u ovim »dvojnim aršinima« bilo ideološkog ot pora prema seljaku ilustruje stav glavnog ideologa Edvarda Kardelja koji ( 1962) kaže da je »bolje da zadružna
zadruga birokratija pojede jedan deo tih sredstava nego da se njima utvrđuje individualni gazda na svojoj zemlji«. Početkom novog milenijuma, u Srbiji ima skoro 1 500 zemljoradničkih z. Potrebno ih je, pak, mnogo više, a i ove koje postoje mogle bi se mnogo bolje organizovati. Polazeći od zatečenih prilika, kod nas postoje mnogobroj ni problemi koji bi se lakše rešavali uz pomoć ustanova zadružnog tipa, kao što su: (1) obezbeđenje jeftinije (i kvalitetne) hrane; (2) snabdevanje robom široke potrošnje po pristupačnijim cenama; (3) zapošljavanje nezapo slenih; (4) rešavanje stambenih problema siromašnih; (5) optimalni i svestrani razvoj seoskih regiona. Da bi to bilo moguće, z. bi morale biti oslobođene još postojećeg političkog tutorstva. Potrebna im je i sistemska državna potpora, ali u vidu liberalne i elastične zakonske forme koja uvažava interese zadrugara i različite ciljeve 2. Uz obaveznu samoupravu zadrugara, savremena z. mora da ima i profesionalnu upravu, bez koje se danas ne može opstati na tržištu. Iako srpsko zadrugarstvo ima svoju autohtonu i veoma Vrednu tradiciju, zbog njenog potiranja u vremenima oktroisanog socijalističkog zadrugarstva, potrebno je preuzi mati pozitivna zadružna iskustva najrazvijenijih zemalja (kreditnih z. u Danskoj, komunalnih z. u SAD, seoskih z. u Japanu). Koliko je dobra z. važna za neko selo ili se oski région najbolje se vidi po razlici u nivou razvijenosti između onih sela koja imaju i onih koja nemaju svoje z. O porodična zadruga O selo M. Mitrović zajednica, društvena. Pojam koji ima više značenja, ali se sva ona, u krajnjoj liniji, mogu svesti na određenje z. kao društvene grupe (skupine). D. z. čine ljudi po vezani društvenim procesima koji traju duže vremena, što za posledicu ima ne samo ostvarenje zajedničkih potreba i interesa već i stvaranje posebne kulture. Kon stitutivni elementi d. z. su: delatnosti ljudi kojima se teži ka ostvarenju zajedničkih ciljeva, sredstva za os tvarenje ciljeva, i posebna svest d. z. - kultura d. z. Kultura, odnosno svest d. z. podrazumeva manje ili više jedinstven pogled na svet, zajedničke vrednosti (ciljeve), norme ponašanja, socijalnu kontrolu (sankcije i nagrade), razrađene sisteme sporazumevanja (jezik, držanje, znaci). Na taj način, članovi d. z. stvaraju svest o sebi i spoljašnjem svetu. Zavisno od kriterijuma na os novu kojih se vrši klasifikacija, postoje razne vrste d. z.: potpune (globalne) i delimične (parcijalne), prema broju delatnosti u zajednici; organizovane i neorganizovane; voljne i stihijske zajednice, prema načinu nastanka;
666 političke, ekonomske, privredne, kulturne, verske itd. - zavisno od vrste delatnosti koja preovlađuje u d. z. O grupa, društvena O društvo O sociologija, formalna M. Todorović zanat. Osobeno zanimanje, nastalo društvenom podelom rada na određene posebne delatnosti, u kojem su stvorene relativno složene celine poslova iz kojih rezultira određen, za neposrednu upotrebu gotov proiz vod (dobro, usluga). Te poslove kao celinu, po pravilu, obavlja zanatlija-pojedinac, s razvijenom individualizovanom umešnosću (zanatskim majstorstvom) i s rela tivno individualizovanim sredstvima za rad. Proizvodi z. imaju osoben »pečat« zanatlije i teže da budu primereni posebnim zahtevima naručioca. Osposobljavanje za z. je relativno dugotrajno i znači postepeno praktično, iskustveno ulaženje u »tajne z.«. Zanatski rad obeležen je značajnom autonomijom zanatlije u pogledu konk retne organizacije rada. Iako je većina z. koje nalazimo u modernim društvima nastala u predindustrijskoj epo hi, i vreme industrijalizma donosi nove z. (»serviseri elektronike«). Istovremeno, mnogi »stari z.« nestaju ili se razlažu na »obična« nezanatska (»industrijska«) zanimanja (kao u slučaju z. obućara čije poslove u ind ustriji obuće sada obavljaju desetine specijalizovanih obućarskih radnika). S manufaktura O profesija O zanimanje 5. Bolčić zanim anje. Relativno izdvojen i strukturisan skup aktivnosti, tj. poslova, za koje je neko osposobljen i ko jima se bavi na trajniji način, a čiji je ishod prepoznatljiv i uobličen radni rezultat (proizvod u užem ili širem smislu, dobro, usluga). Normativno, pa i u zvaničnim statističkim publikacijama, z. se definiše kao aktivnost za koju je neko plaćen. U sociološkom smislu, z. jesu i mnoge nominalno neplaćene aktivnosti (kao što je z. »domaćice«), ukoliko je data aktivnost (skup poslova) trajnije uobličen i sa osobenim radnim rezultatom. Z. je rezultanta relativno stabilizovane i »kristalizovane« podele rada u određenom društvu i u određenom istorijskom vremenu. Imajući u vidu mnogostrukost podela rada - na sektore, oblasti i grane, unutar radnih organizacija, pa i »rasparčavanja« konkretnih poslova z. je u modernim društvima veoma mnogo. Godine 1841. u Engleskoj je bilo registrovano 431 z., a 1970. godine UN su u svojim registrima imale više od 30 000 z. Z. nastaju i nestaju. U modernim društvima sve je više privremenih (»prelaznih«) z., jer se određeni skupovi poslova privremeno strukturišu u izvesne radne celine, te ih ljudi i ne poimaju kao »z.«, već kao »posao«, »za-
667 poštenje«. Modeme tehnologije i njima primereni vidovi rada često traže ljude sposobne da obavljaju različite poslove promenjive složenosti, iz domena različitih »osnovnih z.«. Z. se javljaju u vidu z., »običnih« nezanatskih (industrijskih) z. i profesija. U modernim društvima najbrojnija je skupina »običnih« (industrij skih) z., karakterističnih ne samo za oblast industrije već i za sve druge oblasti rada u kojima je uspostavljen industrijski način rada (u poljoprivredi, građevinarstvu, uslugama, zdravstvu i drugim društvenim delatnostima, uključujući i one u oblasti kulture i zabave). Mnoga in dustrijska z. nastala su razlaganjem ranijih zanatskih z., ali i novim strukturisanjem poslova u okviru tehničke podele rada tipične za industrijski način proizvodnje. Osobenost je »običnih« (industrijskih) z. da ona na staju strukturisanjem izvesnog manjeg broja radnih ope racija, izdvojenih iz nekog složenijeg radnog procesa. Te se radne operacije obavljaju uz striktno poštovanje unapred zadatih radnih postupaka i pravila rada. Ona podrazumevaju rad sa standardizovanim (neindividualizovanim) sredstvima rada, a rezultat takvog z., po pravilu, nije neki zaokruženi, za upotrebu gotov proiz vod, već je to nešto što se ugrađuje u rezultate rada dru gih sličnih z. Osposobljavanje za takvo z. je relativno kratkotrajno, s naglaskom na sticanju »vičnosti«, na rutinizaciji određene ograničene radne veštine (npr., veštine rukovanja određenom mašinom). U takvom z. malo je prostora za individualnost, kreativnost i au tonomnost u radu. Različita društva ili određena globalna društva u različitom istorijskom vremenu imaju z. različite i promenjive složenosti. Značajno je poznavati načine uspostavljanja z. i društveni tretm an pojedinih z. Izučavanje karakteristika z. spada u oblast sociologije rada i, posebno, sociologije z. i profesija. 3 poziv, profesija 3 zanat S. Bolćić zatvor. U krivičnom pravu, vrsta krivične sankcije koja se sastoji od lišavanja slobode i oduzimanja slo bode kretanja na osnovu odluke pravosudnih organa, sa određenim trajanjem, a izvršava se u za to posebno uređenim ustanovama. Može se izreći za krivična dela ili prekršaje, s tim što se uvek unapred definiše najkraće i najduže trajanje ove sankcije. U penologiji, vrsta pravosudne ustanove u kojoj se izvršavaju krivične sankcije u vidu lišavanja slobode na osnovu odluke pravosudnih organa. Po pravilu, istražni z., u kojem u zakonom određenom trajanju bo rave, mimo svoje volje, osumnjičeni za krivična dela, do pokretanja krivičnog postupka ili donošenja presude
zdravstveni sistem
od strane pravosudnih organa, razlikuje se od ostalih zatvorskih ustanova, u koje se upućuju pravosnažno osuđena lica na kaznu lišavanja slobode. Z. su kod starih naroda korišćeni isključivo za privre meno lišavanje slobode osumnjičenih, uhapšenih ili zarobljenih do izricanja neke od kazni (smrtna kazna, progonstvo, žigosanje, težak rad i si.), dok se kao prvi z. namenjen izdržavanju kazne lišavanja slobode navodi onaj u Londonu, osnovan 1553. godine. Postoje različiti sistemi zatvorskih ustanova, ali se one najčešće dele na opšte, u kojima se kazna z. izvršava za različite kategorije osuđenih, i posebne ili specijalne, u kojima se izvršavaju kazne z. za posebne kategorije osuđenika (prvi put osuđeni, maloletnici ili mlađa punoletna lica, povratnici, oboleli, počinioci krivičnih dela iz nehata, povratnici, vojna lica i si). Postoje i speci jalizovani funkcionalni z. kao što su: zatvorske farme, radne kolonije ili industrijske radionice, zatvorske bol nice ili sanatorijumi i si. Prema režimu i sistemu izvršenja kazne z„ može se govoriti o z. zatvorenog tipa, u kojima se preduzimaju posebne organizacione, tehničke, materijalne i druge mere koje sprečavaju bekstvo osuđenika (mere maksimalnog obezbeđenja); z. poluotvorenog tipa, u kojima mere obezbeđenja služe kontroli kretanja, a primarno sprečavanju bekstva osuđenika (mere sred njeg obezbeđenja) i z. otvorenog tipa, u kojima se ne preduzimaju posebne mere obezbeđenja od bekstva već se ponašanje osuđenika zasniva na samodisciplini i odgovornosti i saradnji sa odgovarajućim službenicima ili službenim organima (mere minimalnog obezbeđenja). Moguće je da se u okviru pojedinih ustanova formiraju posebna odeljenja s pomenutim karakteristikama i namenama. U sociološkom smislu, pojam z. je sinonim za tip totalne institucije u kojoj se posebnim režim om i specifičnim odnosom službenih lica prema osuđeniku uspostavlja posebna realnost u kojoj procesom mortifikacije ovi gube svaki subjektivitet i samosvojnost. Z. u sociološkom smislu označava i »društvo u društvu«, odnosno postojanje posebnog formalnog ili neformal nog zatvorskog društva, tj. zajednice. Brojni pojedinci, javne ličnosti, naučnici i pokreti zalažu se za ukidanje z. kao nehumanih ustanova ili bar za humanizaciju uslova izvršenja zatvorskih kazni i, posebno, poštovanje prava, interesa i ličnosti osuđenih. O kazna 3 penologija 3 pravo M. Milosavljević zdravstveni sistem. Celina svih javnih i privatnih službi jedne društvenopolitičke zajednice koje brinu
zdravstveni sistem 0 zdravstvenom stanju stanovništva. Z. s. ne obuhvata samo terapijsku delatnost (bolnice, dispanzeri i si.) nego 1 rehabilitaciju obolelih (koja se odnosi na ustanove za oporavak, banjska lečilišta i si.). Na kraju, on se tiče i mera primame prevencije, tj. službi za sprečavanje na stanka i rano otkrivanje bolesti (vakcinacije i sistematske kontrole vode, zaposlenih u javnim službama i drugih parametara zdravstvenog stanja). Z. s. obuhvata i soci jalne i državne institucije (ministarstva zdravlja, zavodi za zdravstvenu zaštitu), kao i dobrovoljne organizacije (Crveni krst i si.) koje zakonski regulišu, finansiraju, usmeravaju ili podupiru delatnost profesionalaca u specifičnim zdravstvenim oblastima. Daigačije rečeno, z. 5. je institucionalizovani sistem zaštite zdravlja, u smislu u kojem je zdravije definisala Svetska zdravstvena organizacija, naime kao stanje dobrog fizičkog, duševnog i socijalnog blagostanja, a ne samo kao odsustvo bolesti. Ovaj poslednji aspekt definicije, koliko god zvuči maksimalistički, zapravo upućuje na specifične potencijale i obavezu pojedinih društvenih zajednica da rešavaju zdravstvene probleme stanovništva sub specie optimalnih potencijala svakog svog stanovnika. Aleksander Mičerlih, u tom smislu, skreće pažnju na činjenicu da bolest može da nastupi usled nedostatka identifikacije pojedinca s društvenim normama, uključujući i one za očuvanje zdravlja, kao i zbog preteranih zahteva društva u pogledu očuvanja zdravlja na koje pojedinac ne može da odgovori, tako da razvijenost z. s. zavisi upravo od usklađenosti ova dva globalna socijalna faktora. U vezi s definicijom zdravlja i bolesti, treba reći da je ona usko vezana za medicinsku naučnu paradigmu (u kojoj je jasno opisana klinička slika, neposredni uzročnik bolesti i doktrinarne mere lečenja), nasuprot srednjovekovnoj judeohrišćanskoj tradiciji, koja je bolest razumevala kao kaznu za počinjene grehe, i paganskom objašnjenju bolesti (naročito mentalnih) kao posledice magijskog upliva demonskih sila na život čoveka. , Definisanje bolesti vezano je i za ono što se određuje kao normalno u nekom društvu (naročito kad je reč o psihičkim poremećajima, gojaznosti i si.), a na to ima veliki uticaj kulturno okruženje, vrednosti i norme za jednice u kojoj neko oboljeva. Tako su i sociologija i etnologija nolens vojens upletene u ukupno poimanje zdravlja i 2. s. One ispituju, između ostalog, stavove pojedinaca u vezi sa samoprocenom zdravog i bole snog, kao i predstave drugih o tome šta je zdrav, odno sno bolestan organizam ili pojedinac u određenom društvu. Neki govore čak i o sociologiji bolesti kao delu medicinske sociologije, koja se koncentriše na
668 izučavanje onih društvenih faktora koji favorizuju nastanak i održavanje bolesti kao takve (sama logika funkcionisanja zdravstvenih ustanova, vrednosni sistem personala vežan za očuvanje zdravlja i si.). Sociologija medicine izučava upravo ove aspekte z. s. (uloge bole snika, odnosa između pacijenata i osoblja, zadovoljstvo lečenjem itd.), ali u ukupnom socijalnom kontekstu određene društvene zajednice. U vezi sa socijalnim poimanjem bolesti, treba reći i da je ponašanje pacijenta u bolesti koliko obojeno crtama ličnosti obolelog, toliko i pod uplivom njegovih socijalnih obeležja (kulture i klase, obrazovnog sloja iz kojeg potiče, profesije ili posla kojim se bavi i si.). Ovo važi za kliničku sliku gotovo svih vrsta oboljenja, a možda i više za ponašanje tokom lečenja, za odnos prema mogućnosti smrtnog ishoda bolesti, a posebno za odnose rodbine i prijatelja prema obolelom. O medicina 3 sociologija medicine P. Opalić zločin. Pojedinačno kriminalno ponašanje (činjenje ili nečinjenje). Uobičajeno, z. se smatra akt kojim se krši krivični zakon, zbog čega može biti praćen kažnjavanjem kojim se prestupniku oduzimaju najvažnija dobara. Bitna crta z., za razliku od kriminaliteta, jeste u tome što je ovde reč o pojedinačnoj pojavi. Druga važna osobina je da se on odnosi samo na ona kršenja normi krivičnog prava koje predstavljaju najteža ugrožavanja fundamentalnih vrednosti jednog društva. Otuda, ovde se ne svrstavaju sva krivična dela, pa se, npr., ona koja spadaju u bagatelni kriminalitet ne smatrajuz._ Pravno određenje z. je samo jedno od shvatanja za stupljenih u literaturi. Pored njega, mogu se nabrojati bar još četiri. Po jednom, najstarijem, z. je grešno delo. Reč je o moralističkom i religijski obojenom stavu koji nepotrebno izjednačava ove dve kategorije. Drugo, poistovećuje ga s bolešću. Ono zanemaruje jednostavnu činjenicu - da su najveći broj prestupnika (telesno i duševno) zdrave osobe. Treće stanovište z. vidi kao posledicu delovanja (ili, preciznije, poremećaja u delovanju) same društvene organizacije. Ovakav pristup zastupaju Emil Dirkem i Edvin Saterlend, kao i niz autora Cikaške škole u kriminologiji. On omogućava različite vari jacije u definisanju, ali sve one imaju zajedničku crtu: neodređene su jer ne pružaju dovoljan osnov za razliko vanje z. od drugih društveno nepoželjnih dela. Četvrto tumačenje z. shvata kao socijalni proces, po analogiji s bolešću: za nju ne znamo sve dok se bolesnik sâm ne požali, ili dok ne otkrijemo njene spoljašnje simptome. Tako je i sa z. On se shvata kao serija međuodnosa (otuda se zastupnici ovog shvatanja u kriminologiji
669 nazivaju interakcionistima) žrtve i policije. Ova druga reaguje na prijavu oštećenog ili kada na neki drugi način sazna d aje do kažnjivog ponašanja došlo. Srž procesa određivanja jednog ponašanja kao kriminalnog je u ovoj fazi, a kasnije etape u kojima učestvuju tužioci i sudije od manjeg su značaja. Najzad, od druge polovine XX veka razvija se u krilu radikalne krim inologije ideja da z. treba shvatiti kao kršenje ljudskih prava. Takvo gledište prvi su izneli bračni par Julija i Herman Svendinger, koji označavaju zločinačkom svaku osobu, društveni si stem ili međuljudski odnos koji ukida ili negira osnovna prava na rasnu, polnu i ekonomsku jednakost. Takva shvatanja razrađuju Henri Stjuart i Dragan Milovanović, koji izraz 5 . zamenjuju kategorijom »nanošenje štete« (eng. harni). Po njima, postoje dve vrste takvih dela: ona čijim delovanjem osoba biva lišena nekih kvaliteta bitnih za njen postojeći status (z. redukcije) i takva koja ih onemogućavaju da zauzmu željenu poziciju u društvu (2. represije). Ovo poslednje gledište, kao i prethodna dva, s pra vom ukazuje na uslovnost pravne definicije z. jer za visi od rešenja u kriv ičnom pravu koje se menja. Pored toga, neka dela - iako propisana u krivičnom zakonu - ne ugrožavaju osnovne društvene vrednosti, dok neka od najtežih dela koja nesumnjivo ugrožavaju op stanak društva ne moraju u datom trenutku figurisati u krivičnopravnom sistemu. Nema sumnje da navedeni ar gumenti imaju osnova. Uostalom, još je Dirkem kritikovao pravnu odredbu z. i predlagao drugu, sociološku, zanemarujući pri tom, kao i autori kasnijih definicija z., da izrazi poput »društvena dezorganizacija«, »odnosi interakcije« ili »kršenje ljudskih prava« unose još veću neodređenost negoli pravna odredba ovog pojma. Govoreći o z., potrebno je ukazati i na problem straha od z. To je iracionalno ili iracionalno stanje pa nike ili uznemirenosti kod nekog lica koje je izazvano verovanjem da je u opasnosti da bude viktimizovano z. Život u visokourbanizovanim sredinama, otuđenim i bez iskrene ljudske komunikacije, mitovi o »opasnim strancim a«, medijska zloupotreba monstruoznih z. (kakvi se događaju u svim društvima), tekstovi po koji ma su riziku izloženi baš pripadnici određenih osobina, izveštaji o stanju kriminaliteta i selekcija podataka koji naglašavaju potrebu da se ljudi obezbede skupim sred stvima zaštite - sve to, uz brojne druge činioce, utiče na pojavu straha od z. Smatra se da na osećanje straha utiču dve grupe činilaca: (a) makro (ili ekološki) faktori u koje spadaju ranija dela, pogodnosti za z., organizacija zajednice koja bi obuhvatala medije, sredinu u kojoj se živi, vršnjake i
zločin
zapažanje činilaca ljudskog ponašanja; (b) mikro (lični) činioci koji utiču na ocenu pojedinca o tome koji su rizici njegove lične viktimizacije, lično saznanje o viktimizaciji drugih i sredstva koja on ima na raspolaganju kako bi se suprotstavio potencijalnom ugrožavanju (zdavstveno stanje, kvart u kojem živi, pomoć suseda). Veliki značaj imaju u tom pogledu dva činioca koji su u negativnoj korelaciji: necivilizovanost sredine i njena kohezija. Kada je reč o karakteristikama sredine u kojoj neko lice živi, moramo se pri proučavanju njihove veze sa osećanjem ugroženosti pre svega usredsrediti na način na koji ih on vidi. Zbog toga je i moguće da se ljudi osećaju ugroženijim u sredinama u kojima je stopa kriminaliteta niža. I obrnuto: Džon Konklin navodi da je u periodu 1965-1993. godine procenat građana SAD koji su iskazali strah od izlaska u večernjim satima bio skoro konstantan (kretao se oko 40% sve vreme), dok je stopa nasilničkih dela u tom periodu rapidno porasla od 200 na čak 758 dela na 100 000 stanovnika. Kenet Feraro smatra da ne treba izjednačavati strah od z., koji je emocionalan, s pretpostavljenim rizikom viktimizacije koji uključuje i kognitivne elemente. Po njoj, žene su zastrašenije od muškaraca, bez obzira na nižu stopu viktimizacije kod skoro svih krivičnih dela; dalje, starije osobe više su u strahu od mlađih. Najzad, ona zaključuje daje strah od z. uglavnom zasnovan na realnom sagledavanju rizika kriminalne viktimizacije od strane pojedinca. Ukratko, posledice straha od z. su ogromni troškovi na skupa sredstva zaštite, slobodno vreme ne provodi se na željeni način, »loši kvartovi« u gradu izbegavaju se i onda kada bi put tuda bio znatno kraći. Strah narušava socijalni život jer poziva na oprez umesto na poverenje u odnosu na druge. U vezi sa strahom od z. je i tzv. imidž z. Poslednjih decenija kriminolozi su preokupirani jednim šokantnim podatkom - da ne samo na predstavu građana o z. i krim inalitetu nego i na način reagovanja od strane nadležnih državnih organa manje utiču rezultati naučnih istraživanja nego u medijima i javnosti stvorena -slika (eng. image) o njima, bez obzira na to što ona uopšte ne odgovara stvarnom stanju. Jednostavno govoreći, složenost i međuzavisnost pojava u ovoj oblasti zamenjuje se mitovima. Na tu činjenicu ukazali su brojni američki autori (Ha rold Pepinski, Pol Džesilov i Stiven Boks) koji analizira ju mehanizam kojim se kod laika stvara pogrešna slika kako je tipičan »neprijatelj društva« mlađi muškarac, neobrazovan, nezaposlen, uz to još i pripadnik etničke manjine. Ova definicija prosečnog »opasnog kriminal ca« koja počiva na mitu u biti je ideološka tvorevina i
zločin
povezana je sa onim što Ričard Kvini naziva »društvena realnost z.«. Ona, uz ostalo, kanališe emocionalni naboj koji ljudi osećaju prema z. određene vrste i usmerava ga na zalaganje za drakonsko kažnjavanje prestupnika. Tvorcim a mitova o z. sm atraju se mediji, a neki autori, poput Edvina Saterlenda, smatraju ih njihovim najvećim i najjačim proizvođačima. Način izveštavanja, izbor »vesti dana«, svesna iskrivljavanja, pretvaranje pojedinačnog događaja u socijalni problem i senzacionalizam u obaveštavanju javnosti samo su neki od »grehova« medija. Međutim, oni nikako nisu jedini odgo vorni za nastanak specifične mitologije koja se plete oko z. Poslujući na tržištu, ključni kriterijum njihove uspešnosti su tiraž. slušanost i gledanost, i to prirodno vodi širenju tabloida i, uopšte, »žute« štampe. U najm anju ruku koliko i mediji, u tom procesu učestvuju i državni organi koji nastoje da održe domi nantnu socijalnu definiciju z. i stav da neke društvene grupe i pojedinci ugrožavaju osnovne društvene vred nosti. Pažnju treba koncentrisati na njih, a ne na sistem socijalne kontrole koji je u osnovi dobar. Zato medijske kampanje najčešće i kreću od saopštenja državnih or gana. U njima se akcenat stavlja na podatke koji će u javnosti izazvati željeni utisak. U ovu priču se uključuju i nosioci političkih funkcija koje, jednostavno govoreći, i ne interesuju uzroci z. i dugoročne mere za kontolu kriminaliteta. Oni znaju da sluhu građana više odgovara kazneni populizam (pooštravanje zakona i velike reči o ratu s kriminalitetom ne koštaju ništa, a politički su vrlo probitačne) i ideja o oštrom obračunu sa »propalicama i huljama«. Jedan od važnih elemenata mehanizma stvaranja mitova je izazivanje utiska kako je problem krimina liteta dobio razmere epidemije. Takvim preterivanjem izaziva se kod građana osećaj ugroženosti i indukuju kod njih zahtevi za pooštravanjem kažnjavanja. Da bi ostvarili svrhu, mitovi moraju imati sledeće elemente: (1) identifikovanu i »naciljanu« devijantnu populaciju (obeležena grupa mora se jasno razdvojiti od domi nantne); (2) »nedužne i bespomoćne« žrtve (obični, »ljudi poput nas«: omiljene kategorije su žene, deca, službena lica napadnuta u vršenju dužnosti, »nedužni« biznismeni žrtve kriminalnog podzemlja); (3) hrabre i čedne heroje i (4) ozbiljnu pretnju ustanovljenim nor mama, vrednostima i tradicionalnom stilu življenja. U ovom poslednjem elementu, mitovi se, u Brita niji, približavaju »moralnoj panici«. Izraz je prvi 1971. upotrebio Džok Jang u tekstu posvećenom zabrinutosti javnosti zbog porasta zloupotrebe droga. On je ukazao kako ta zabrinutost dovodi do osnivanja posebnih poli cijskih odeljenja za borbu protiv droga, što opet rezul
670 tira povećanjem broja uhapšenih u vezi s narkoticima. Taj spiralni efekat interakcije između medija, javnog mnjenja, interesnih grupa i vlasti on naziva »moralnom panikom«. Stenli Koen (1972) navodi sledeće njene ključne osobine: (1) nešto ili neko definiše se kao pretnja vrednostima ili interesima (izraz »moralna« ukazuje da pretnja nije upućena materijalnim i trivijalnim stvarima već samom »poretku stvari« na kojem počiva društvo); (2) kako bi bila lakše shvaćena, ova pretnja predsta vlja se u uprošćenoj formi; (3) naglo raste zabrinutost javnosti; (4) reaguje vlast ili oni koji utiču na stvaranje javnog mnjenja; (5) ishod je ili povlačenje stanja m o ralne panike ili ona rezultira promenama u društvu. Kao i kod mitologije z., u pokretanju plima moralne panike u prvom planu nalaze se mediji; zatim se uka zuje na značaj »moralnih aktivista« (»krstaša«) koji se s posebnom ustrajnošću bore za »pravednu stvar« a pro tiv zla; treći činilac koji podgreva ovakve kampanje su vladajući slojevi predstavljeni u interesnim grupama, birokratskim službama i drugim centrima moći. Njihova namera je da ostatak društva (medije, laičku javnost, ali i pravosuđe i zakonodavstvo) ubede »da pravi problem britanskog društva nije kriza britanskog kapitalizma, već kriminalci i nemarnost u rešavanju problema krimi naliteta«. Od ostalih pojava u društvu, moralna panika razliku je se i po ciljevima zbog kojih se stvara i po posledicaraa. Neki od tih »talasa moralne panike« dovode do kriminalizacije datog ponašanja, drugi posle određenog vremena nestaju, a da nisu ostvarili značajniji uticaj na društvene i političke prilike. Neki odražavaju inte rese moćnih društvenih grupa, drugi služe određenim društvenim funkcijama, treći nemaju jasno definisane socijalne ciljeve. Zbog toga se ovim pitanjima mora posvetiti dužna pažnja jer je to put da se strategija i taktika društvenog suprotstavljanja krim inalitetu izgrađuje na stv ar nim činjenicama umesto da počiva na dramatizaciji, senzacionalizm u i specifičnom redukcionizmu koji raznovrsnost kriminalnog ponašanja svodi na one vi dove koji imaju dobru prođu na (političkom i m edij skom) tržištu. O kriminalitet 3 kriminalizacija O kriminologija
Đ. Ignjatović znanje. (1) Skup dostignuća i rezultata različitih saznajnih nastojanja (naučnih, filozofskih, umetničkih, religioznih i drugih); (2) proizvod saznanja kao funk cije različitih društvenih delatnosti. Suština z. je u povećavanju i usavršavanju racionalnog iskustva o
671 različitim pojavama. Z. se razlikuje od manje pouzda nog mnjenja , a sastoji se od ideja i z. o činjenicama. Z. se danas najčešće shvata kao naučno z., pri čemu se često zapostavlja z. do kojeg se dolazi preko dru gih oblika kulture. Elementi z. bili su ili su još pri sutni i u magiji, mitologiji, religiji, narodnoj mudrosti, filozofiji, umetnosti i ideologiji. Naučno z. se od dru gih oblika z. izdvaja svojom opštošću, objektivnošću, sistematičnošću i pouzdanošću. Z. može biti tehničko, opisno i teorijsko. Između ovih oblika postoje postepeni prelazi. Poseban problem sociologije saznanja jeste razlikovanje z. od različitih obmana, samoobmana i zabluda. Procena stvarne vred nosti nekog z. podrazumeva istorijsku perspektiva! i ispi tivanje kasnije uloge nečega što se u određenom društvu smatra z. Društvena uslovljenost z. vidljiva je na planu različitih mogućnosti pojedinih društvenih grupa da z.: (1) stvaraju i (2) primaju i primenjuju. Uz praktičnotehničku funkciju, z. po pravilu ima i funkciju društvene integracije i stvaranja pogleda na svet. Praktična i tehnička z. su snažno povezana s razvojem i stanjem di ferencijacije društva i društvene podele rada. Ona služe ostvarivanju praktičnih ciljeva društva ili pojedinih njegovih delova. Z. uključena u idejni aspekt društvene integracije i u različite poglede na svet češće imaju viši stepen autonomije u odnosu na stanje društvene struk ture. Ona obuhvataju vrlo različite sadržaje, od onih koji, poput učenja matemjeg jezika, ulaze u primarnu socijalizaciju do vrlo razvijenih političkih, etičkih i naučnih ideja uključenih u različite ideološke zamisli. U modernim društvima vrlo različite vrste i sadržaji z. obavljaju, u osnovi, iste društvene funkcije. 3 saznanje O sociologija nauke 5 sociologija saznanja VII ić zo o so cio lo g ija . Izraz koji bi se, shodno svojoj nesklapnoj grčko-latinsko-grčkoj etimologiji, mogao prevesti kao »nauka o životinjskim društvima«. On je odavno izašao iz upotrebe, mada je područje zanima nja z. zadugo ostalo u nadležnosti socioloških pravaca i disciplina kao što su, u poslednjim decenijama XIX veka, bili organicizam i socijalni darvinizam, a potom, u novije vreme, sociobiologija. Najistaknutiji predstavnik izvorne z. bio je Alfred Espinas, filozof koji je ostao zapamćen kao prvi kandi
zoosociologija
dat koji je u Francuskoj, u doba kada sociologija još ni izdaleka nije bila institucionalizovana kao univerzitet ska disciplina, odbranio doktorsku disertaciju iz ove oblasti (1877). Ubrzo objavljen pod naslovom Životinjska društva , Espinasov doktorat je, prema svedočenju savremenika, već na samoj odbrani bio ismejan, što je i samu sociologiju kao nauku dugo kompromitovalo u očima ondašnjeg tradicionalističkog univerzitetskog estabišmenta. Stoga je izdavač, bez autorovog znanja, naslovu knjige dodao podnaslov »Ogled iz kompara tivne psihologije«. Zanimljivo je napomenuti daje Es pinas, kao dekan Filozofskog fakulteta u Bordou, ipak uspeo da izdejstvuje naimenovanje Emila Dirkema za docenta na novoosnovanom predmetu pod nazivom »pedagogija i društvena nauka« (1877), koji će se tek posle nekoliko decenija pojaviti pod svojim pravim ime nom, naime, kao sociologija. Espinas je, pod snažnim uticajem Herberta Spensera i tada vrlo popularne organicističke paradigme, obrazac društvenog života (ljudi) nalazio u životinjskim zajedni cama. Sociologija je za njega bila »uvećana biologija«, a društvo »organizam ideja«, odnosno »živa svest«. Takozvana životinjska društva sastoje se od živućih elemenata koji su, u prostijim tipovima tih zajednica, međusobno povezani materijalnim, a u višim tipovima psihološkim vezama. Espinas je uložio veliki trud kako bi osnovne oblike društvenog života (ljudi) - kao što su grupna organizacija, hijerarhijsko ustrojstvo, podela rada, tj. funkcionalna diferencijacija i specijalizacija, kooperacija, kompeticija, simpatija, pa čak i monogamni brak pronašao u zoološkom svetu, počev od insekata pa do viših sisara. Iako uzdržan spram na stranosti njegovog »zoosociologizma«, Dirkem je svom zaštitniku ipak odao priznanje kao »prvom [piscu] koji je društvene činjenice izučavao ne bi li na osnovu njih izgradio nauku«. Espinas mu nije ostao dužan kada je, kasnije, rodonačelnika Francuske sociološke škole po hvalio što je »o stanjima ljudske svesti izrekao ono što je [on sâm] rekao o stanjima životinjske svesti«. Iako ne više pod nazivom z., Espinasove smele ideje opstale su do dana današnjeg u okviru različitih sociobioloških teorija. Najpoznatija od njih, i svakako najrazvijenija, ali i antropološki najpesimističkija, jeste ona koju je razvio Konrad Lorenc, a koja se svodi na tvrdnju d aje čovek najagresivnija od svih životinja. O agresija O darvinizam 3 sociobiologija A. Mitnica
Pojmovnik A abortus, v. prekid trudnoće adolescencija 1 adopcija, v. usvojenje agrar l agrarizam 2 agrarna politika 3 agrarna reforma 3 agrarni budžet 4 agrarni maksimum 5 agrarno pitanje 5 agresija 6 AIDS, v. sida akcija, socijalna, r. delanje, društveno akulturacija 7 alijenacija, u otuđenje alkoholizam 8 alter-ego 9 altruizam 9 analiza putanje 10 analiza sadržaja 11 analiza, faktorska 12 analiza, funkcionalna 13 analiza, korelaciona 14 analiza, multivarijaciona 14 analiza, regresiona 15 analiza, sekundama 15 analiza, sekvencijalna 16 analiza, uzročna 17 androginija 17 animizam 18 anketa 19 anketar 20 anketarska greška 21
anomija 22 antikierikalizatn 23 antipsihijatrija 24 antisemitizam 24 antropogeografija 25 antropologija 26 antropologija, fizička 27 antropologija, kulturna 28 antropologija, politička 29 antropologija, socijalna 30 apsolutizam 30 arheologija znanja 31 arhetip 31 aristokratija 31 armija, v. vojska arondacija 32 asocijacija, v. udruženje asocijalnost 32 atar 33 ateizam 33 autarkija 34 autizam 34 autokratija 35 automatizacija rada 35 autonomija 35 autoritarna ličnost 36 autoritarnost 37 autoritet 37 avangarda 38 avunkulat 38 azijski način proizvodnje 38 B banda, v. gang baština 40
baza podataka 40 bazična ličnost 41 beli okovratuik 42 besa 43 beskućništvo 43 bespravna stambena izgradnja 44 bibliometrija 45 bihejvioralna terapija 45 bihejviorizam 46 biologizam 47 birokratija 47 Bogardusova skala 48 boljševizam 48 border-line ličnost 49 brainslonning 50 brak 50 budizam 52 budžet vremena 52 buržoazija 53 C celibat 55 cezarizam 55 ciklizam 56 citizenship, v. građanskost civilizacija 57 crkva 58 cyber prostor 60 cyborg 60 Č čaršija 62 Čikaška škola 62 činjenica, društvena 63 čovek 64
* Broj naveden uz naziv odrednice označava stranicu na kojoj započinje odgovarajući tekst. Skraćenicom (v.) upućuje se na članak u kojem je obrađen istoznačni, sadržajno sličan ili obuhvatniji pojam. - Prir.
Pojmovnik
674 D
daoizam 66 darvinizam 66 deagrarizacija 67 dekolonizacija 68 dekonstrukcija 68 delanje, društveno 69 delfi-tehnika 70 delikt 70 delinkvencija 70 demagogija 71 demografija 71 demografija, socijalna 71 demografska eksplozija 72 demografske investicije 72 demografske projekcije 73 demografski modeli 73 demografski procesi 74 demokratija 75 demokratski despotizam 76 depopulacija 77 depresije 78 deprivacija 79 despotija 79 determinizam, društveni 80 detinjstvo 81 dezintegracija 82 dezorganizacija 83 dezurbanizacija 83 diferencijacija, socijalna, v. slojevitost, društvena difuzionizam 83 ( dijalektika 84 diktatura 85 diskriminacija 85 diskurs 86 distanca, socijalna 86 divorcijalitet 86 dokolica 87 dokoličarska klasa 88 domaća zajednica 88 domaćinstvo 88 društveni bruto proizvod 89 društveno-ekonomska formacija 89 društvenost 90 društvo 91 društvo rizika 92 društvo, agrarno 93 društvo, civilno 93
društvo, drevno 94 društvo, globalno 94 društvo, industrijsko 96 društvo, masovno 96 društvo, moderno 98 društvo, postindustrijsko 99 društvo, potrošačko 99 društvo, primitivno 100 društvo, tradicionalno 100 društvo, urbano 101 država 101 država blagostanja 102 država, korporativna 103 država, nacionalna 103 država, partijska 104 država, socijalna, v. država blagostanja država, ustavna 105 državljanin 105 dugo trajanje 106 duh naroda, v. Volksgeist
epistemologija 123 ergologija 123 etatizam 123 etničke manjine 124 etnički sukob 125 etnocentrizam 126 etnografija 126 etnologija 127 etnometodologija 128 etnopsihologija 129 etnos 130 etologija 131 eugenika 131 eutanazija 132 evolucija 132 evoluciona epistemologija 133 evoluciona etika 135 evoluciona psihologija 136 evolucionizam, sociokulturni 137 evrocentrizam 139 F
Dl džentrifikacija 107 E egalitarizam 109 egzistencijalizam 109 egzogamija 109 ekologija 110 ekonomija 110 ekonomija, centralnoplanska 112 ekonomija, siva 112 ekonomija, tržišna 112 ekonomska raspodela 113 ekonomska razmena 114 ekonomska tranzicija 114 ekosistem 115 ekskluzija/inkluzija, socijalna 116 eksperiment 117 eksproprijacija 118 ekumenizam 118 elita 119 emigracija 119 emocije 120 empirizam 121 endogamija 121 entropija 121 epidemiologija 122
fabrika 140 familizam 140 fašizam 141 fekonditet 142 feminizam 143 fenomen, socijalni, v. pojava, društvena fertilitet 145 feud 146 feudalizam 147 folklor 148 Francuska sociološka škola 149 Frankfurtska škola 150 Führerprinzip 152 fundamentalizam, verski 152 funkcija 152 funkcija, latentna 153 funkcija, manifestna 154 funkcionalizam 155 funkcionalni odnosi 157 futurologija 157 G gang 159 gazdinstvo 159 gender studies, v. studije roda gender, u rod
675 genealogija 160 generacija 161 genogram 161 gerontologija 162 Gestalt 162 geto 162 globalizacija 163 globalni grad 164 gomila, v. masa grad 165 građanin 167 građanskost 168 grupa za pritisak 169 grupa, društvena 169 grupa, marginalna 170 grupa, primarna 170 grupa, referentna 170 grupna dinamika 171 grupna svest 171 grupni pritisak 172 Gutmanova skala 172 gvozdeni zakon oligarhije 172 H habitus 174 harizma 174 hermeneutika 175 hinduizam 176 holizam 177 homoseksualnost 176 hrišćanstvo 178 I identifikacija 180 identitet 180 ideologija 181 igra 182 imigracija 184 imitacija 184 imperijalizam 185 incest 186 individua 187 individuacija 188 individualizam 189 industrijalizacija 190 industrijska revolucija 190 informant, v. ispitanik inicijacija, 191 institucija 192
institucionalizacija 193 integracija 193 intelektualci 194 inteligencija 195 interakcija 196 interesi 197 interkulturalnost 198 internacionalizam 199 intersubjektivnost 200 intervju 200 intervju, fokusgrupni 201 intervju, terenski 202 islam 203 ispitanik 204 istoricizam 205 istorija 205 istorija sociologije, v. sociologija /istorija discipline/ istorija, društvena 206 istraživanje, akciono 206 istraživanje, empirijsko 208 istraživanje, longitudinalno 208 istraživanje, panel- 209 istraživanje, pilot- 209 istraživanje, terensko 209 istraživanje, trend-210 izbeglice 211 J javno mnjenje 214 javnost 214 jednakost šansi 215 jednakost, društvena 217 jeres 218 jezik 219 judaizam 220 juridifikacija 220 K kapitalizam 222 karakter, društveni 223 karijerizam 224 kasaba 225 kasta 225 katastrofa, socijalna 225 katolicizam 226 kazna 227 kibuc 227 kič 227 klan 229
Pojmovnik klasa, društvena 229 klasa, radnička 231 klasa, servisna 233 klasa, srednja 234 klasifikacija 234 klasna borba 236 klasna svest 238 klerikalizam 238 kmetstvo 238 kodifikacija, pravna 239 kolektivizacija 240 kolektivizam 240 kolektivna svest 240 kolektivni ugovor 241 kolektivno iracionalno 241 kolektivno nesvesno 242 kolektivno pamćenje 243 kolonat 245 kolonija 245 kolonijalizam 246 , kolonizacija 246 komasacija 247 komparativni metod, v. metod, uporedni kompeticija, društvena 248 kompradorska buržoazija 248 komunitarizam 249 komunizam 250 konfesija, v. verosipovest konflikt, socijalni, v. sukob, društveni konformizam 251 konfucijanizam 251 konkurenciji, tržišna 252 konstrukt 253 konstruktivizam 254 kontrakultura 254 • kontrola, društvena 255 konurbacija 255 konvencija 256 konvergencija sistema 257 konverzija, v. obraćenje konzervatizam 258 kooperacija 259 korporacija 260 korupcija 260 kosmopolitizam 261 kriminalitet 262 kriminalitet, organizovani 264 kriminalizacija 265 kriminologija 265 kriza, društvena 267 ii.-
Pojm ovnik
676
krvna osveta 267 ksenofobija 267 kulak 268 kult 268 kultura 268 kultura sećanja 270 kultura, masovna 273 kultura, politička 273 kultura, tradicionalna 274 kulturne potrebe 275 kulturne univerzalije 276 kulturni kapital 276 kulturni kontakt 277 kulturni materijalizam 277 kulturni obrazac 278 kulturni razvoj 279 kulturni relativizam 279 kuluk 281 kvalitet života 281 kvantofrenija 281 kvazieksperiment 282 L legalitet 283 legitimitet 283 leno, v. feud liberalizam 284 lična jednačina istraživača 284 ; ličnost 286 Likertova skala 287 logistička regresija, v. analiza, regresiona lokalna zajednica 287 loglineami model, v. tabela kontingencije Jumpenproletarijat 288 LJ ljudska geografija, v. antropogeografija ljudska prava 289 ljudska priroda 291 ljudska sredina 292 M magija 294 makijavelizam 295 makrosociologija 296
manipulacija 296 manufaktura 297 marketing 297 marksizam 297 masa 299 masonerija 299 masovne komunikacije 300 materinstvo 302 matrica podataka 303 matrijarhat 303 matri linearnost 304 matrilokalnost 304 medicina 304 medicina, socijalna 305 mediji 305 mehanizacija rada 305 melioracija 306 inelting pol 306 menadžerska revolucija 307 menadžment 307 mentalni poremećaji 309 meritokratija 310 merne skale 310 mesijanizam 311 metanastazičke struje 311 metod 311 metod slučaja 312 metod, biografski 314 metod, kvalitativni 316 metod, kvantitativni 317 metod, uporedni 319 metodologija 320 metodološki individualizam 320 metropola 323 metropolizacija 324 Middletown 325 migracije 326 mikrosociologija 327 mit 327 mito, v. korupcija mitologija 328 mobilnost, socijalna, v. pokretljivost, društvena moć 329 modalna ličnost 330 modernizacija 330 modemost 331 monarhija 332 monogamija 333 monopol 334 monoteizam 334
moral 335 morfologija, socijalna 335 mortalitet 336 motivacija 337 mreža, društvena 338 multikulturalizam 338 N nacija 340 nacionalizacija 341 nacionalizam 342 nacizam, v. fašizam narkomanija 344 narod 345 naselje 345 nasilje 346 nasilje u porodici 347 natalitet 348 naturalizam 349 naučna definicija 351 naučna fantastika 351 naučna hipoteza 353 naučna paradigma 354 naučna periferija 354 naučna politika 354 naučna strategija 355 naučni model 355 naučni potencijal 356 naučni zakon 356 naučno objašnjenje 357 naučnotehnička revolucija 358 nauka 359 nejednakost, društvena 359 neokolonijalizam 361 nepotizam 361 nerazvijenost 361 neuroze 362 neverbalna komunikacija 364 nezaposlenost 364 norma 364 normalno/patološko 365 normativna činjenica 366 novi svetski poredak 367 nupcijalitet 368 O običaj 370 obraćenje 370 obrazovanje 371
677 obred 373 očekivano trajanje života 374 očinstvo 374 odnosi, društveni 375 održivi razvoj 376 okućnica 377 oligarhija 377 oligopol 378 „ omladina 378 operacionalna definicija 379 optimum stanovništva 379 organicizam 379 organizacija 380 otkup 3S1 otuđenje 381 P
palanka 384 participacija 384 partija, politička 385 paternalizam 387 patologija, socijalna 387 patrijarhat 389 patrilinearnost 391 patrilokalnost 391 patrimonijalizam 392 patriotizam 393 pauperizacija 393 penologija 394 pismenost 394 planiranje, društveno 395 plebs 396 pleme 396 plemstvo 397 poburžujčenje 398 podela rada 398 pogled na svet, v, Weltanschauung pojava, društvena 399 pojedinac, u individua pokazatelji, društveni 399 pokreti, društveni 401 pokretljivost, društvena 402 pol 402 poliandrija 403 policija 404 poligamija 404 polis 405 politeizam 406 politički sistem 406
politika 407 položaj, društveni 408 polutani 409 poljoprivreda, v. agrar populacija, v. (a) stanovništvo; (b) statistički skup populaciona politika 409 populizam 411 poredak, društveni 411 poremećaji psihičkih funkcija 411 pornografija 413 porodica 414 porodica, komunalna 415 porodica, moderna 4 15 porodica, nuklearna 417 porodica, proširena 417 porodica, tradicionalna 417 porodična terapija 418 porodična zadruga 418 porodični budžet 419 poslovni ciklus 420 posmatranje 421 posmatranje sa učestvovanjem 422 postmodemost 423 postsocijalistička transformacija 424 posttraumatski stresni poremećaj 425 potkultura 426 potlač 427 potrebe 427 potrošnja 428 pozitivizam 428 poziv, u (a) zanimanje; (b) profesija pragmatizam 429 pravo 430 pravo, društveno 431 pravo, građansko 432 pravo, kanonsko 432 pravo, krivično 433 pravo, međunarodno 433 pravo, običajno 434 pravo, primitivno 434 pravo, prirodno 435 pravo, rimsko 435 pravo, ustavno 436 pravoslavlje 436 pravoverje 437 praxis 438 praznoverje, v. sujeverje
Pojmovnik
predeksperiment 439 predrasuda 439 preduzeće 440 preduzetništvo 440 prekid trudnoće 441 prestiž, društveni, v. ugled, društveni prevencija psihičkih poremećaja 442 primitivni čovek 444 prinuda, društvena 444 prirodni priraštaj 444 privatizacija 445 privredni ciklus, v. poslovni ciklus proces, društveni 447 profesija 448 profesionalna etika 448 profesionalna orijentacija 448 progres, društveni 448 prohibicija 449 proizvodnja 449 proletarijat, u klasa, radnička promena, društvena 450 promenljiva, r. varijabla propaganda 451 prostitucija 453 prosvetiteljstvo 454 protekcionizam 455 protestantizam 456 protopravo 458 prozelitizam 458 psihijatrija 458 psihijatrija, socijalna 460 psihoanaliza 461 psihodrama 462 psihologija 462 psihologija, socijalna 464 psihologizam 465 psihološki esencijalizam 467 psihopatije 468 psihopatologija 468 psihosomatika 468 psihoterapija 469 psihoze 470 pubertet, v. adolescencija punoletstvo 471 R racionalizacija 473 rad 473
Pojmovnik
678
rad, domaći 473 rad, industrijski 474 rad, lančani 474 rad, razmrvljeni 475 radna snaga 475 radni apsentizam 475 radni moral 475 radno mesto 476 radno vreme 476 rasa 477 rasizam 479 rat 479 razbojništvo 479 razumevanje 480 razvod 4 8 1 razvoj, društveni 482 reaktivni psihički poremećaji 483 recidivizam 483 redukcionizam 484 région 485 regionalizacija 485 regionalizam 487 regulacija, društvena 487 religija 488 religija, civilna 490 religioznost 491 renesansa 493 republika 494 retradicionalizacija 495 reurbanizacija 495 revolucija 496 rezidencijalna segregacija 496 rezidua/derivacija 496 ritual 497 robovlasništvo 498 rod 498 roditelj stvo 499 rodoskvrnuće, u incest rok kultura 499 romologija 500 ropstvo 502 ruralna sociologija, v. sociologija sela ruralnost 502 S salaš 504 samoubistvo 504 samoupravljanje 505 sankcija 506
saodlučivanje 506 saznanje 507 seksizam 507 seksualna revolucija 507 sekta 507 sekularizacija 508 selina 509 selo 510 seljaštvo 511 shizofrenija 511 sida 5 12 simbol 513 simbolička komunikacija 513 simbolički interakeionizam 515 simbolički kapital 516 siromaštvo 5 17 sistem 518 sistem, društveni 518 sistemska teorija 519 sitna buržoazija 520 skale, u merne skale slam 520 sloboda 521 slobodno zidarstvo, u masonerija sloj, društveni 522 slojevitost, društvena 522 smrt 522 smrtna kazna 524 smrtnost, r. mortalitet snovi 525 socijabilnost, r. društvenost socijalizacija 526 socijalizam 527 socijalna kontrola kriminaliteta 527 socijalna politika 528 socijalna pravda 529 socijalna zaštita 529 socijalne bolesti 530 socijalni indikatori, u pokazatelji, društveni socijalni kapital 530 socijalni konflikt, u sukob, društveni socijalni problemi 531 socijalni rad 532 sociobiologija 533 sociocid 534 sociodrama 535 sociolingvistika 535 sociologija 536
sociologija /istorija discipline/ 537 sociologija detinjstva 539 sociologija društvenih devijacija, v. patologija, socijalna sociologija emocija 540 sociologija grada 541 sociologija iskustva, u sociologija emocija sociologija izbora 543 sociologija kulture 543 sociologija masovnih komunikacija 544 sociologija medicine 546 sociologija mentalnih poremećaja, v. sociologija, psihijatrijska sociologija morala 548 sociologija muzike 548 sociologija nastavnog programa 549 sociologija nauke 551 sociologija obrazovanja 552 sociologija politike 555 sociologija porodice 556 sociologija prava 558 sociologija rada 559 sociologija razumevanja 561 sociologija religije 562 sociologija saznanja 563 . sociologija sela 566 sociologija sporta 567 sociologija svakodnevnog života, v. svakodnevni život sociologija umetnosti 658 sociologija, egzistencijalistička 570 sociologija, ekonomska 570 sociologija, fenomenološka 571 sociologija, formalna 573 sociologija, industrijska 574 sociologija, interpretativna 574 sociologija, istorijska 574 sociologija, klinička 575 sociologija, matematička 576 sociologija, psihijatrijska 576 sociologizam 578 sociološka ambivalencija 579 sociološka mašta 579 sociometrija 580 sociotehnički sistem 580 socioterapija 580 solidarizam 582
679 solidarnost 583 srodstvo 583 stalež 584 staljinizam 585 stanovanje 586 stanovništvo 587 starateljstvo 587 starosne grupe 588 starost 588 statistička značajnost 589 statistički model 5S9 statistički popis 590 statistički skup 590 statistički uzorak 590 statistika 591 statistika, moralna 591 status, socijalni, v. položaj, društveni stav 592 stereotip 592 stigmatizacija 593 stil života 593 stranka, politička, u partija, politička stratifikacija, socijalna, u slojevitost, društvena stratum, socijalni, v. sloj, društveni stres 594 struktura, društvena 594 strukturalizam 595 studije kulture 596 studije roda 597 suburbanizacija 597 sujeverje 598 sukob, društveni 598 sultanizam 599 susedstvo 600 svakodnevni život 601 svest, društvena 602 sveštenstvo 602 svojina 603
Š škola 605 Škola Anala 606 šovinizam 607
T tabela kontingencije 609 tabela podataka, v. matrica podataka tabela ukrštanja, v. tabela kontingencije tabu 609 tajna društva 610 tamna brojka kriminaliteta 611 tehnika 611 tehnika nominalne grupe 611 tehnokratija 612 tehnologija 6 12 tehnološki napredak 613 teizam613 teokratija 614 teorija 615 teorija etiketiranja 616 teorija igara 617 teorija svetskog sistema 618 teorija zavisnosti 619 terorizam 620 Terstonova skala 622 testiranje hipoteza 622 tipologija 622 tiranija 623 tiranija većine 624 tolerancija 625 totalitarizam 627 totalna društvena pojava 628 totemizam 628 tradicija 629 tradicionalizam 629 trgovina ljudima 629 triangulacija 630 tržište 631
Pojmovnik
urbana aglomeracija 641 urbana obnova 642 urbana politika 643 urbana segregacija 643 urbana sociologija, v. sociologija grada urbanitet 644 urbanizacija 644 ustanova, društvena, v. institucija, društvena ustav 645 usvojenje 646 utilitarizam 647 utopija 647 V
varijabla 6 5 1 varoš 651 vaspitanje 651 veroispovest 652 verovanje, religijsko 652 viktimizacija 653 viktimologija 654 vlast 655 vojska 655 Volksgeist 656 vrač 657 vradžbina 658 vrednosti 658 vreme, društveno 660 W Weltanschauung 663 Z
U ubistvo 634 udruženje 635 ugled, društveni 635 ugovor, društveni 636 uloga, društvena 637 umetnost 638 umir krvi 640 upitnik 641
zadruga 665 zajednica, društvena 666 zanat 666 zanimanje 666 zatvor 667 zdravstveni sistem 667 zločin 668 znanje 670 zoosociologija 671
Imenski registar A Abif Hiram, bibl. 300 Abraham, Lari (Abraham, Larry) 79 Abrams, Filip S. (Abrams, Philip S.) 575 Abu Bekr, halifa 203 Adams, Stejsi Dž. (Adams, Stacey J.) 337 Adenauer, Konrad 445 Adler, Alfred 286,388,462 Adler, Patriša (Adler, Patricia) 515 Adler, Piter (Adler, Peter) 515 Adorno, Teodor V. (Adorno, Theodor VV.) 37, 150, 228,318,565,569, 593 Afrodita, mit. 329, 406 Ajzenk, Hans J. (Eysenck, Hans J.) 45 Akerman, Natan V. (Ackerman, Nathan W.) 188, 418 Akvaviva, Sabino (Acquaviva, Sabino) 508 Akvinski, sv. Toma 289, 614, 624 Alah 334 Albvaš, Moris (Halbwachs, Maurice) 149-150, 243, 335, 505,541,593,606-607 Aleksandar Veliki 624 Aleksander, Džefri (Alexander, Jeffrey) 14 Ali, halifa 203-204 Alkan, Feliks (Alcan, Félix) 150 Altejd, Dejvid L. (Altheide, David L.) 12 Altiser, Luj (Althusser, Louis) 426, 596 Altuzije, Johan (Althusius, Johannes) 323 Aljende, Salvador (Allende, Salvador) 506 Amin, Samir 619 Amitabha Buda 52 Anders, Vladislav (Anders, Wladislaiv) 212 Anderson, Benedikt (Anderson, Benedict) 41, 103 Anderson, Nels 62-63,542 Anderson, Peri (Anderson, Perry) 575 Andrić, Ivo 225
Anđelković, Aleksandar 263 Anri IV Burbonski 457 Antisten iz Atme 261 Antonovski, Aron (Antonovvsky, Aaron) 653 Apolon, mit. 329 Arej, mit. 329,406 Arent, Hana (Arendt, Hannah) 330 Arigi, Đovani (Arrighi, Giovanni) 186 Arijes, Filip (Ariès, Philippe) 82, 414 Aristotel 34, 55, 75, 91, 291, 295, 319. 359, 377, 405-407, 435,438, 455, 556, 587, 605,623-624, 636, 645 Arkrajt, Ricard (Arkwright, Richard) 140 Aron, Rejmon (Aron, Raymond) 119, 257,387,407, 455,497 Artemida, mit. 329 Artemidor, Efeški 525 Asimov, Isak (Asimov, Isaac) 351-352 Asman, Alaid (Assmann, Allaide) 270 Asman, Jan (Assmann, Jan) 243-244, 270 Ašafenburg, Gustav (Aschaffenbürg, Gustav) 266. Atena, mit. 329,406 Atenagora, patrijarh 179 Aurobinda, hind. 177 Avgustin Hiponski, sv. 438, 457,661, 648 Avram, bibl. 203, 220, 334 Avramović, Mihailo 567, 665 B Babef, Grah (Babeuf, Gracchus) 649 Badarajana, hind. 176 Badiju, Alen (Badiou, Alain) 339 Badura, Benhard 469 Bahofen, Johan J. (Bachofen, Johann J.) 138,303, 391,403
* Lična imena navedena samo u fonetskom obliku pišu se i izvorno na isti način na koji se u našem jeziku izgovaraju. Ruska imena, kao i ona koja potiču iz azijskog kulturnog prostora, navedena su samo u translileraciji koja je kod nas uobičajena. -
Prir
Im en sk i reg ista r
Bahtijarević, Štefica 493 Bajze, Arnd (Beise, Amd) 205 Bakrak, Piter (Bachrach, Peter) 330 Bakunjin, Mihail Aleksandrovič 199 Balandije, Žorž (Balandier, Georges) 596 Balibar, Etjen (Balibar, Etienne) 168, 339 Balić, Ostnan 502 Balić, Sait 501 Balzak, Onore de (Balzac, Honoré de) 520 Barac, Morton (Baratz, Morton) 330 Barber, Elinor 579 Bardžes, Ernest V. (Burgess, Ernest W.) 62-63, 166, 542 Baret, Mišel (Barrett, Michèlle) 141 Barnem, Džejms (Burnham, James) 257, 307 Bart, Rolan (Barthes, Roland) 329, 426, 596 Barton, Alen (Barton, Alan) 17 Basan, Mišel (Bassand, Michel) 165 Bastid, Rože (Bastide, Roger) 596, 607 Bašić, Goran 500 Batista, Fulgensio (Batista, Fulgencio) 599-600 Batler, Džudit (Butler, Judith) 145. 597 Bauman, Zigmunt (Bauman, Zygmunt) 96, 423 Bazalja, Franko (Basaglia, Franco) 24. 471 Bebel, August 199 Bejnbridž, Sims V. (Bainbridge, Sims W.) 59 Bejtson, Džekson (Bateson, Jackson) 418 Bek, Ulrih (Beck, Ulrich) 92, 301, 425, 532, 593 Bekarija, Čezare (Beccaria, Cesare) 524 Beker, Hauard S. (Becker, Howard S.) 16, 5 15-516, 547,569,616-617,622 Bekford, Džejms (Beckford, James) 509 Bekon, Frensis (Bacon, Francis) 117, 121,317,438 Bel, Danijel (Bell, Daniel) 99, 138, 257, 307, 593, 623,650 Bela, Robert N. (Bel Iah, Robert N.) 490 Beljajev, Aleksandar Romanovič 352 Bendiks, Rajnhard (Bendix, Reinhard) 48, 575 Benedikt XVI, papa 226 Benedikt, Rut (Benedict, Ruth) 28 Benkert, Karolj M. (Benkert, Karoly M.) 177 Bentam, Džeremi (Bentham, Jeremy) 9, 198 Bentli, Artur (Bentlèy, Arthur) 407 Benjamin, Valter (Benjamin, Walter) 569 Ber, Anri (Berr, Henri) 606 Berberski, Slobodan 501 Berelson, Bernard 11, 543 Bergant, Milica 553 Berger, Piter (Berger, Peter) 292, 579 Bergson, Anri (Bergson, Henri) 272, 329, 661 Berk, Edmund (Burke, Edmund) 258-259, 657
682 Berk, Piter (Burke, Peter) 205 Bern, Erik (Berne, Eric) 470 Bemal, Džon D. (Bemal, John D.) 359 Bernard, Džesi (Bernard, Jessy) 398 Bemstin, Bazil (Bernstein, Basil) 550, 554 Bemstin, Ricard (Bernstein, Richard) 382 Bertalanfi, Ludvig fön (Bertalanffy, Ludwie von) 115, 519 Beša, Anri (Beuchat, Henri) 335 Bhägavana, hind. 406 Biči, Veronika (Beechey, Veronica) 141 Bidnej, Dejvid (Bidnay, David) 269 Binsvanger, Ludvig (Binswanger, Ludwig) 388 Bion, Vilfred R. (Bion, VVilfred R.) 462 Birger, Peter (Bürger, Peter) 569 Bison, Ferdinan (Buisson, Ferdinand) 582 Bizmark, Oto fon (Bismarck, Otto von) 23, 238, 283, 343 Bjukenen, Džordž (Buchanan, George) 637 Blan, Luj (Blanc, Louis) 529, 583 Blau, Piter (Blau, Peter) 10 Blejk, Džudit (Blake, Judith) 146 Blejlok, Henri (Blalock, Henry) 591 Bloh. Ernst (Bloch, Ernst) 329, 615 Blojler. Eugen (Bleuler, Eugen) 511, 579 Blok, Mark (Bloch, Marc) 397, 606 Blumer, Herbert 63, 515-516 Blunčli, Johan K. (Bluntschli, Johann C.) 343 Boas, Franc (Boas, Franz) 27-28, 127, 279 Boden, Žan (Bodin, Jean) 79, 167, 342 Bodlo, Kristijan (Baudelot, Christian) 554 Bodrijar, Žan (Baudrillard, Jean) 302, 545 Bogardus, Emeri S. (Bogardus, Emery S.) 48, 169 Bogišić, Valtazar434, 557-559, 567 Bogoraz, Vladimir Germanovič 127 Bokasa, Žan-Bedel (Bokassa, Jean-Bedel) 600 Boks, Stiven (Box, Steven) 669 Bol, Stiven Dž. (Ball, Stephen J.) 555 Boldvin, Džejms M. (Boldwin, James M.) 133, 515 Bonal, Luj de (Bonald, Louis de) 259, 568 Bonger, Viljem A. (Bonger, Willem A.) 266 Bordo, Suzan (Bordo, Susan) 145 Borkenau, Franc (Borkenau, Franz) 607 Bos, Medard (Boss, Medard) 525 Bosi, Umberto (Bossi, Umberto) 199 Bouls, Semjuel (Bowles, Samuel) 550 Boven, Mjurej (Bowen, Murray) 161 Brajdoti, Rozi (Braidotti, Rosi) 145 Brajmen, Alen (Bryman, Alan) 11, 321 Brajs, Dž. (Bryce, J.) 646 Brajtvejt, Džon (Braitwaite, John) 528
683 Braun, Harison (Brown, Harrison) 157 Braun, Roj (Brown, Roy) 500 Brejk, Majk (Brake, Mike) 426 Brenšvik, Leon (Brunschvicq, Léon) 579 Brin, Žan (Brunhes, Jean) 25 Brodel, Fernan (Braudel, Fernand) 106, 185,331, 606-607,618 Broh, Herman (Broch, Hermann) 227-228 Broka, Pol (Broca, Paul) 27 Brusig, Tornas (Brussig, Thomas) 271 Brut, Marko Junije 494 Buda [Sidarti Gautami], 52 Buden, Boris 344 Budon, Rejmon (Boudon, Raymond) 318,321,355, 554, 562 Bügle, Selesten (Bouglé, Celestin) 149-1.50 Buharin, Nikolaj Ivanovič 200 Bunge, Mario A. 318,355-356 Buonaroti, Filip (Buonarroti, Philippe) 649 Burdije, Pjer (Bourdieu, Pierre) 174, 275-277, 425, 516, 531, 543, 554, 569, 574, 593-594, 601 Burgen, Iber (Bourgin, Hubert) 149 Burgen, Žorž (Bourgin, Georges) 149 Burginjon, Andre (Bourguignon, André) 24 Burić, Olivera 558 Burkhart, Jakob (Burckhardt, Jacob) 493 Buržoa, Leon (Bourgeois, Léon) 582 Buš, Džordž H. V. (Bush, George H. W.) 367 But, Čarls (Booth, Charles) 317 Bžežinski, Zbignjev (Brzezinski, Zbigniew) 99 C Celz, Aulo Kornelije 430 Cetkin, Klara (Zetkin, Clara) 144, 199 Cezar, Gaj Julije 55, 57,397 Ciceron, Marko Tulije 286, 494 Cvijić, Jovan 25-26, 128, 225, 247, 311, 326-327, 510, 558, 567, 657 Cvingli, Ulrih (Zwingli, Ulrich) 456-457
Č Čajld, Gordon (Childe, Gordon) 58 Čehov, Anton Pavlovič 520 Čemberlen, Džozef (Chamberlain, Joseph) 343 Čemblis, Vilijam (Chambliss, William) 265 Čislenko, Aleksander (Chislenko Alexander) 61 Čodorov, Nensi (Chodorow, Nency) 499 Čomski, Noam (Chomsky, Noam) 368 Čuang C ’ 66
Imenski registar
Ć Ćimić, Esad 33 D Daglas, Džek D. (Douglas, Jack D.) 128, 505, 570, 576 Daglas, Meri (Douglas, Mary) 92, 294 Dal, Robert (Dahl, Robert) 119, 329-330 Dalamber, Žan Le Ron (D'Alembert, Jean Le Rond) 455 Dan, Oto (Dann, Otto) 340 Dankan, Otis (Duncan, Otis) 10, 591, 609 Danton, Žorž-Žak (Danton, Georges-Jacques) 175 Darendorf, Ralf (Dahrendorf, Ralf) 158, 237-238, 257,398,637-638 Darvin, Čarls R. (Darwin, Charles R.) 26-27, 66—67, 132-133, 135, 380,467, 515, 537, 542 Davi, Žorž (Davy, Georges) 149-150 David, bibl. 220, 334 De Bovoar, Simon (De Beauvoir, Simone) 145, 597 De Moz, Lojd (De Mause, Loyd) 499 Degol, Šari (De Gaulle, Charles) 55 Dejli, Meri (Daly, Mary) 145 Dejvis, Kingsli (Davis, Kingsley) 14, 146, 522 Dekart, Rene (Descartes, René) 317, 331 Delez, Žil (Deleuze, Gilles) 424 Delfi, Kristin (Delphy, Christine) 144 Demanžon, Alber (Demangeon, Albert) 607 Denič, Bet S. (Denich, Bette S.) 391 Derida, Žak (Derrida, Jacques) 68—69, 338, 367,-424, 596 Desti de Trasi, Antoan (Destutt de Tracy, Antoine) 181 Devre, Žorž (Devereux, Georges) 577 Di Mado, Pol (DiMaggio, Paul) 569 Dibi, Žorž (Duby, Georges) 607 Didro, Deni (Diderot, Denis) 79,455,649 Digi, Leon (Duguit, Léon) 431, 582 Dikson, R. (Dickson, R.) 84 Dilen, Bob (Dylan, Bob) 500 Diltaj, Vilhelm (Dilthey, Wilhelm) 161, 175-176,205, 321,561,663-664 Dimazdije, Žofr (Dumazedier, Joffre) 87, 567 Dimezil, Žorž (Dumésil, Georges) 329 Dimitrov, Georgi 200 Dimon, Luj (Dumont, Louis) 321-322 Diogen iz Sinope 261 Dionis, mit. 329,624
684
Im en sk i reg ista r
Dirkem, Emil (Durkheim, Émile) 13, 22-24, 30,32, 62-64, 117, 138, 149-150, 155, 163, 166, 177, 186,193, 235, 239,240-241, 266-267, 317, 319,328-329,335, 365,373-374, 382,388,391, 399, 411,417, 426,455,490,497, 504-505, 508, 526, 534, 537-538, 541, 543, 545, 548, 553, 555, 557, 570, 577-579, 582-583, 592, 595, 606, 615, 622-623, 628-629,637, 657-658, 668-669,671 Diter, Henrih (Dieter, Henrich) 104, 341 Divalije, Žan-Klod (Duvallier, Jean-Claude) 85, 599-600 Diverže, Moriš (Duverger, Maurice) 555 Divinjo, Zan (Duvignaud, Jean) 569 Dizraeli, Bendžamin (Disraeli, Benjamin) 343 Djubin, Robert (Dubin, Robert) 574 Djiii, Džon (Dewey, John) 133, 323, 430, 515, 526, -542,577 Dokins, Ričard (Dawkins, Richard) 135, 534 Donzelo, Žak (Donzelot, Jacques) 140 Dorfles, Dilo (Dorfles, Gillo) 229 Dostojevski, Fjodor Mihajlovič 296 Drajfus, Alfred (Dreyfus, Alfred) 24 Draker, Piter (Drucker, Peter) 441 Drejk, St. Kler (Drake, St. Clair) 210 Dušan Stefan, car 239, 434 Dvorniković, Vladimir 657 DŽ Džanov, Artur (Janow, Arthur) 470 Džejms, Alison (James, Allison) 82, 120, 539 Džejms, Vilijam (James, William) 133, 136-137, 327, 430,515 Džekson, Filip (Jackson, Phillip) 549 Dženks, Kristofer (Jencks, Christopher) 82, 554 Džesilov, Pol (Jesilow, Paul) 669 Džesop, Bob (Jessop, Bob) 127 Dževons, Frenk B. (Jevons, Frank B.) 294 Džibril, isl. 203 Džons, Emest Č. (Jones, Ernest C.) 199 Džonson, Džon (Johnson, John) 570 Đ Đilas, Milovan 247 Đoliti, Đovani (Giolitti, Giovanni) 343 Đorđević, Dragoljub B. 33, 59, 500 Đorđević, Jovan 559 Đorđević, Tihomir 128, 434, 567 Đurić, Rajko 500-501
E Ecioni, Amitaj (Etzioni, Amitai) 249 Ecioni-Alevi, Eva (Etzioni-Halévy, Eva) 119 Eger, Robert 119 Eko, Umberto (Eco, Umberto) 296, 329 Ekton, Tomas (Acton, Thomas) 500 Elazar, Danijel (Ellazar, Daniel) 273 Elers, Joakim (Ehlers, Joachim) 341 Elijade, Mirča (Eliade, Mircea) 192, 327, 329 Elijar, Mišel (Eliard, Michel) 555 Elijas, Norbert (Elias, Norbert) 478 Eliot, Mejbel A. (Elliott, Mabel A.) 388 Elmond, Dejvid (Almond, David) 273 Elvert, Georg (EUvert, Georg) 103, 130-131 Enianuel, Argiri (Emmanuel, Arghiri) 619 Encensberger, Hans Magnus (Enzensberger, Haus Magnus) 215 Eng, Jen (Ang, len) 569 Engel, Ernst 4 19 Enuels, Fridrih (Engels, Friedrich) 5-6, 48, 5S, 88, KS1, 199, 231—233, 250-251, 298, 391 -392,414, 527, 541,584 Epl, Majkl (Apple, Michael) 550 Epstin, Skarlet T. (Epstein, Scarlett T.) 322 Epter, Dejvid (Apter, David) 138 Erazmo Roterdamski [Geert Geerts, Erasmus] 331 Erc, Rober (Hertz, Robert) 149 Erdeljanović, Jovan 567 Erikson, Erik H. 180, 189, 286, 365, 652 Erlih, Eugen (Erlich, Eugen) 559 Eser, Hartmut (Esser, Hartmut) 124 Eskarpi, Rober (Escarpit, Robert) 569 Espinas, Alfred V. 380,671 Esping-Andersen, Gesta (Esping, Andersen, Gosta) 518 Estable, Rože (Establet, Roger) 554 Estel, Bernd 340 Euhemer iz Mesene 329 Euripid 623 Evans-Prićard, Edvard E. (Evans-Pritchard, Edward E.) 29-30,658 F Fatah, Ezat (Fattah, Ezzat) 653 Fauler, Džejms V. (Fowler, James W.) 652 Feraro, Kenet (Ferraro, Kenneth) 669 Ferguson, L. V. (Ferguson, L. W.) 652 Feri, Enriko (Ferri, Enrico) 266, 466 Feris, Pol (Farris, Paul) 119
685 Fero, Mark (Ferro, Marc) 607 Fester, Hajnc-Ginter (Vester, Heinz-Günter) 424 Fevr, Lisjen (Febvre, Lucien) 106,606-607 Figen, Hans Norbert (Fügen, Hans Norbert) 569 Fihte, Johan Gotlib (Fichte, Johann Gottlieb) 34 Filip II Španski 30 Filon Aleksandrijski 329 Fink, Eugen 182 Finkelkrot, Alen (Finkielkraut, Alain) 657 Fire, Fransoa (Furet, François) 607 Firkant, Alfred (Vierkandt, Alfred) 172,447 First-Dilić, Ruža 558 Firt, Rejmond (Firth, Raymond) 30 Fisk, Alen P. (Fiske, Alan P.) 630 Fisk, Džon (Fiske, John) 569, 601 Fišer, Majkl (Fischer, Michael) 127 Fišer, Ronald (Fisher, Ronald) 591 Fišman, Džošua (Fishman, Joshua) 536 Flaud, Džin E. (Floud, Jean E.) 553 Flober, Gistav (Flaubert, Gustave) 520 Foht, Ivan (Focht, Ivan) 228 Fojerbah, Ludvig (Feuerbach, Ludwig) 26,297, 382 Fojt, Ridiger (Voigt, Rüdiger) 221 Fokone, Pol (Fauconnet, Paul) 149 Fontne, Elizabet de (Fontenay, Elisabeth de) 664 Ford, Deril (Forde, Daryll) 28 Form, Vilijam H. (Form, William) 476, 574 Forts, Mejer (Fortes, Meyer) 29 Fraj, Nortrop (Frye, Northrop) 329 Frank, Andre Gunder (Frank, André Gunder) 619-620 Frank, Johan P. (Frank, Johann P.) 387 Frank, Manfred 424 Frankastel, Pjer (Francastel, Pierre) 569 Frankfort, Henri 327 Frankl, Viktor 470 Franko, Fransisko (Franco, Francisco) 85,495 Fransis, Emerih (Francis, Emerich) 124, 341 Frejzer, Džejms Dž. (Frazer, James G.) 26,30, 138, 186,294,319,328,609,658 Frenkel, Emst (Fraenkel, Emst) 220 Frid, Alen (Freed, Alan) 500 Fridman, Džon (Friedmann, John) 164 Fridman, Žorž (Friedmann, Georges) 475, 560,607 Fridrih Veliki 30 Fridrih, K. (Friedrich, K.) 115 Fridrih, Karl (Friedrich, Carl) 627 Fridson, Eliot (Freidson, Eliot) 515 Frobenius, Leo (Frobenius, Leo) 83 Frojd, Sigmund (Freud, Sigmund) 41, 120, 186-187, 272, 286,329, 347,362,365,388,424,459, 461-462,497-498, 505,525-526,558, 576,609, 629
Im enski registar
From, Erih (Fromm, Erich) 7,36,41, 150, 189, 223-224, 251, 329,347,366,382, 387,416,459, 520, 577, 593, 601,625,659-660 From-Rajhman, Frida (Fromm-Reichmann, Frieda) 364 Fuje, Alfred (Fouillé, Alfred) 582 Fuko, Mišel (Foucault, Michel) 28,31, 86, 140,160, 330, 338, 423,426, 566, 596,601 Fukujama, Frensis (Fukuyama, Francis) 344, 650,662 Furastje, Žan (Fourastié, Jean) 257 Furije, Šari (Fourier, Charles) 635, 649, 662 G Gačić, Branko 418,461 Gadamer, Hans G. 175-176, 644 Gaj, pravnik 435 Gajger, Teodor (Geiger, Theodor) 169 Galbrajt, Džon K. (Galbraith, John K.) 158,257, 372-373 Galilej, Galileo (Galilei, Galileo) 117, 331 Galpin, Čarls (Galpin, Charles) 566 Galtung, Johan 157 Gams, Andrija 434 Gancer, Burkhard (Ganzer, Burkhard) 130 Gandi, Mahatma (Gandhi, Mahatma) 177 Gans, Herbert 521, 569 Garfinkel, Harold 128, 570, 576 Gamer, Robert A. 630 Garofalo, Džejms (Garofalo, James) 653 Garofalo, Rafaele (Garofalo, Raffaele) 266 Gatari, Feliks (Guattari, Félix) 424 Gavaci, Milovan (Gavazzi, Milovan) 128 Gedis, Patrik (Geddes, Patrick) 256, 323 Gelen, Arnold (Gehlen, Arnold) 26,64, 269 Gelner, Emest (Gellner, Emest) 104 Gere, Kliford (Geertz, Clifford) 127, 176, 269,278 Geren, Žil (Guèrrin, Jules) 387 Geri, Andre-Mišel (Guerry, André-Michel) 266,591 Gerić, Radomir 388 Gerin, Pjand P. (Guerin, Pjand P.) 161 Gerson, Rendi (Gerson, Randy) 161 Gibs, Dž. P. (Gibbs, J. P.) 505 Gibson, Vilijam (Gibson, William) 60 Gic, Ludvig (Giesz, Ludwig) 228 Gidens, Entoni (Giddens, Anthony) 86,92, 129, 163, 176, 332, 382,439, 517-518, 531, 562, 574,593, 601,643-644 Gidings, Frenklin H. (Giddings, Franklin H.) 172 Gijo, Žan-Mari (Guyau, Jean-Marie) 470, 568 Gilford, Džon (Guilford, John) 652
Im en sk i reg ista r
Giligan, Kerol (Gilligan, Carol) 499 Gintis, Herbert 550 Gir, Blanš (Geer, Blanche) 16 Gizeke, Herman (Giesecke, Hermann) 550 Gizen, Bernhard (Giesen, Bernhard) 340 Gizo, Fransoa (Guizot, François) 606 Glas, Rut (Glass, Ruth) 107 Glejzer, Bami (Glaser, Barney) 16 Gminder, Paul (Gmünder, Paul) 652-653 Gode, Hejzel (Gaudet, Hazel) 543 Godelije, Moriš (Godelier, Maurice) 596 Gofman, Erving (Goffman, Erving) 63, 197, 374, 515-516, 547,578, 593,617 Gogolj, Nikolaj Vasiljevič 520 Goldman, Lisjen (Goldmann, Lucien) 569 Goldman, Ronald 652 Goldtorp, Džon (Goldthoipe, John) 233, 398, 623 Golubović, Zagorka 188, 558 Gomperc, Bendžamin (Gompertz, Benjamin) 73 Gorbačov, Maihail Sergejevič 257 Gore, Andre (Gorz, André) 398 Gotfredson, Majki (Gottfredson, Michael) 653 Grafmejer, Iv (Grafmeyer, Yves) 542 Grah, Gaj 3 Grah, Tiberije 3 Gramši, Antonio (Gramsci, Antonio) 200, 426,438, 596 Granoveter, Mark (Granovetter, Mark) 571 Graunt, Džon (Graunt, John) 71, 317, 336 Grebner, Fric (Graebner, Fritz) 83 Gribin, Džon (Gribbin, John) 158 Grifin, Suzan (Griffin, Susan) 145 Grim, Jakob (Grimm, Jacob) 128 Grim, Vilhelm (Grimm, Wilhelm) 128 Grin, Aleksandar 352 Grin, Vemer (Griihn, Werner) 652 Griol, Marsei (Griaule, Marcel) 127 Grisvold, Vendi (Griswold, Wendy) 569 Grizinger, Donald V. (Griesinger, Donald W ) 459,470 Grocije, Hugo (Grotius, Hugo) 433 Gros, Elizabet (Gross, Elisabeth) 145, 597 Grosart-Matiček, Ronald.(Grossarth-Maticek, Ronald) 122, 162 Grotjan, Alfred (Grotjahn, Alfred) 388, 547 Grovs, Edvard (Groves, Edward) 557 Gudmen, Leo (Goodman, Leo) 591, 609 Guldner, Alvin V. (Gouldner, Alvin W.) 14, 157, 194 Gumplovic, Ludvig (Gumplowicz, Ludwig) 380, 389 Gume, Vensan de (Goumay, Vincent de) 47 Gurvič, Žorž (Gurvitch, Georges) 95, 106, 150,169, 335,431,578,622,628
686 Gutman, Luis (Guttman, Louis) 172 H Habermas, Jirgen (Habermas, Jürgen) 176,214,221, 301, 307, 331-332, 393,401,438,545, 556, 566, 574,601 Hadon, Alfred K. (Haddon, Alfred C.) 127 Hagan, Frank 263 Hajdeger, Martin (Heidegger, Martin) 68, 109, 175, 291 Hajder, Jerg (Haider, Jörg) 199 Hajle Selasije I (Haile Selassie I) 35 Hajmz, Del (Hymes, Dell) 536 Hajnlin, Robert (Heinlein, Robert) 351 Haksli, Džulijen S. (Huxley, Julian S.) 67 Haksli, Endrju F. (Huxley, Andrew F.) 388, 514 Haksli, Oldos (Huxley, Aldous) 650 Haler, Maks (Haller, Max) 124, 130 Hamilton, Aleksander (Hamilton, Alexander) 135,455 Hamilton, Vilijam (Hamilton, William) 135 Hamurabije 458, 524 Han Hej 295 Haneman, Robert (Hanneman, Robert) 320 Hanter, Flojd (Hunter, Floyd) 119 Hantington, Semjuel (Hantington, Samuel) 82, 424-425 Hanuš, Džerom Dž. (Hatius, Jerom J.) 328 Haralambos, Majkl (Haralambos, Michael) 517 Haravej, Dona (Haraway, Donna) 60, 597 Harder, D: S. 35 Hargrivs, Endi (Hargreaves, Andy) 553 Harington, Džejms (Harrington, James) 648 Harington, Majkl (Harrington, Michael) 521 Haris, Marvin (Harris, Marvin) 278 Harison, Džejn E. (Harrison, Jane E.) 328 Harivn, Tamara (Hareven, Tamara) 414 Hartman, Eduard F. (Hartmann, Eduard F.) 329 Hartsok, Nensi (Hartsock, Nancy) 144 Harvi, Dejvid (Harvey, David) 542, 643 Hauard, Ebinizer (Howard, Ebenezer) 645 Haugen, Enar (Haugen, Einar) 536 Hauzer, Arnold (Hauser, Arnold) 569 Hebdidž, Dik (Hebdige, Dick) 426, 569 Hefest, mit. 329,406 Hegel, Georg Vilhelm Fridrih (Hegel, Georg Wilhelm Friedrich) 38, 84-85, 91, 128, 137,214, 297, 327, 329,343, 381—382,424, 644, 656-657 Hekel, Emst (Haeckel, Emst) 67, 110 Held, Dejvid (Held, David) 164,302 Heler, Agnes (Heller, Agnes) 601
687 Helšer, Lisjen (Hölscher, Lycien) 662 Hempel, Karl (Hempel, Carl) 13 Henkok, Jan (Hancock, lan) 500 Henri, A. F. (Henry, A. F.) 505 Hentig, Hans fon (Hentig, Hans von) 654 Hera, mit. 329,406 Heraklit 182 Hereberg, Frederik (Herzberg, Frederick) 337 Herder, Johan Gotfrid fon (Herder, Johann Gotfried von) 128,657 Hermes, mit. 329,406 Herodot 126,405, 623 Herskovic, Melvil Ž. (Herskovits, Melville J.) 7,27, 280 Hes, Mozes (Hess, Moses) 438 Hil, Rüben (Hill, Reuben) 557 Hildebrand, Bruno 455 Hilferding, Rudolf 163, 185 Hindeleng, Majkl (Hindeleng, Michael) 653 Hipokrat 304,309,448,459 Hitler, Adolf 67, 131, 142, 152, 565,664 Hitlodej, Rafael (Hythloday, Raphael) 648 Hjum, Dejvid (Hume, David) 136,428,430,656 Hjuz, Everet (Hughes, Everett) 63, 515, 617 Hobs, Tomas (Hobbes, Thomas) 9, 22, 167, 198, 317, 342,435, 556,637 Hobsbaum, Erik (Hobsbawm, Eric) 49, 244, 270, 342-343, 575 Hobson, Dž. A. (Hobson, J. A.) 185 Hogart, Ricard (Hoggart, Richard) 596 Hohšild, Arli R. (Hochschild, Arlie R.) 540 Hojzinga, Johan (Huizinga, Johan) 182, 567 Hol, Dž. A. (Hall, J. A.) 269 Hol, Edvard (Hall, Edward) 296 Hol, Ricard H. (Hall, Richard H.) 560 Hol, Stjuart (Hall, Stuart) 87, 426, 596 Holbah, Pol-Anri (Holbach, Paul-Henri) 455 Holms, Oliver V. (Holmes, Oliver V.) 576 Holsi, A. H. (Halsey, A. H.) 553 Homeini, ajatolah 614 Homer 329 Honigman, Džon Dž. (Honigman, John J.) 330 Horkhajmer, Maks (Horkheimer, Max) 150,318, 565 Homaj, Karen (Homey, Karen) 388,459 Hrajica, Sulejman 188 Hruščov, Nikita Sergejevič 585 Huan Kariös 1495 Huks, Bel (Hooks, Bell) 145 Humbolt, Aleksander fon (Humboldt, Alexander von) 319
Im enski registar
Humbolt, Vilhelm F. fon (Humboldt, Wilhelm F. von) 319 Huserl, Edmund (Husserl, Edmund) 175, 182, 200, 570,572,661 Isus Hrist 24, 57-58, 118, 152, 178,220,435, 437-438, 457-458,492, 601,614, 648 I Iber, Anri (Hubert, Henri) 149,658 Ibn Haldun 319 Ihering, Rudolf fon (Ihering, Rudolph von) 558 Ikor, Rože (Ikor, Roger) 606 Ilič, Ivan (Illich, Ivan) 605-606 Inglhart, Ronald (Inglehart, Ronald) 593 Ir, Žan de la (Hire, Jean de la) 60 Irigare, Lis (Irigaray, Luce) 145, 338, 597 Isadživ, Vsevolod V. (Isajiw, Wsevolod W.) 14 Isak, bibl. 334 Ismail, bibl. 334 Iston, Dejvid (Easton, David) 407 Izamber-Zamati, Vivijan (Isambert-Jamati, Viviane) 554 J Jahve 334 Jakobson, Roman 595 Jakovljević, Vladimir 388, 530, 577 Jalom, Irvin (Yalom, Irwin) 171 Jalovjecki, Bohdan (Jalowiecki, Bohdan) Jang, Džok (Young, Jock) 670 Jaspers, Karl 109, 328, 388,468,483, 663 Jelinek, Elvin M. (Jellinek, Elvin M.) 8 Jerotić, Vladeta 189, 577 Jevtić, Atanasije 437 Jinger, Milton (Yinger, Milton) 59 Josif, sv. 525 Jovan bez Zemlje 289 Jovan Krstitelj, sv. 299 Jovanović, Dragoljub 2 Jovanović, Dragoslav 567 Jovanović, Đokica 594 Jovanović, Slobodan 278 Juda [hebr. Jehudah] 220 Jukić, Jakov [Željko Mardešić] 33 Jung, Karl Gustav (Jung, Carl Gustav) 9, 1 8 ,3 1, 189, 242, 286, 329,462, 525 Jung, Robert (Jungk, Robert) 157 Junge, Kaj (Junge, Kay) 340 Junona, mit. 406
688
Im en sk i registar
Jupiter, mit. 406 Justinijan 435-436 K Kabe, Etjen (Cabet, Étienne) 649 Kadvort, Ralf (Cadworth, Ralf) 613 Kajoa, Rože (Caillois, Roger) 183-184, 567, 607 Kalvin, Žan (Calvin, Jean) 456-457,495, 614 Kamenjev, Lav Borisovič 585 Kaming, Džon (Cumming, John) 578 Kaming, Elejn (Cumming, Elaine) 578 Kampanela, Tomazo (Campanella, Tommaso) 648 Kan, Herrnan (Kahn, Hermann) 157 Kan, Robert L. (Kahn, Robert L.) 21, 99 Kančan, Frančeska M. (Cancian, Francesca M.) Kanel, Čarls F. (Caunel, Charles F.) 21 Kano van, Margaret (Canovan, Margaret) 411 Kant, Imanuel (Kant, Immanuel) 26, 329, 347,430, 438,477,571 Kantijon, Ricard (Cantillon, Richard) 440 Kaplov, Teodor (Caplow, Theodor) 560 Kar, Vilfred (Carr, Wilfred) 207 Karadžić, Vuk Stefanović 414,418, 558, 567, 657 Kardelj, Edvard 247, 665 Kardiner, Abram 41, 330 Karuzo, Igor A. (Caruso, Igor A.) 366, 577 Kasirer, Emst (Cassirer, Ernst) 329 Kastanjeda, Kariös (Castaneda, Carlos) 19, 658 Kastels, Manuel (Castells, Manuel) 165, 323,401, 542, 643 Kaucki, Karl (Kautsky, Karl) 5, 185, 199 Kaznev, Žan (Caseneuve, Jean) 58 Kecmanović, Dušan 460, 578,581 Kejnz, Džon M. (Keynes, John M.) 111,388 Keler, Kristofer (Keller, Kristopher) 206 Keler, Suzan (Keller, Susanne) 119 Keli, Džordž A. (Kelly, George A.) 253 Keiner, Daglas (Kellner, Douglas) 163 Kelzen, Hans (Kelsen, Hans) 364,431 Kemis, Stiven (Kemmis, Stephen) 207 Kempbel, Donald T. (Campbell, Donald T.) 133, 135, 630 Kemper, Teodor D. (Kemper, Theodore D.) 540 Kene, Fransoa (Quesnay, François) 79 Kepler, Johan (Kepler, Johann) 317 Ker, Klark (Kerr, Clark) 495 Kerenji, Karolj (Kerényi, Kâroly) 329 Kemberg, Oto fon (Kemberg, Otto von) 49 Ketle, Adolf (Quételet, Adolphe) 266, 317, 591-592 Kibler-Ros, Elizabet (Kübler-Ross, Elizabeth) 524
Kim II Sung 268 Kimlika, Vil (Kymlicka, Will) 338 King, Gregori (King, Gregory) 71 King, Martin Luter (King, Martin Luther) 653 Kinsi, Alfred (Kinsey, Alfred) 178 Kirhajmer, Oto (Kirchheimer, Otto) 220,433 Kirov, Sergej Mironovič 585 Klajn, Hugo 462 Klajn, Melani (Klein, Melanie) 79,459,462 Klajn, Vladislav 462 Klakhon, Klajd K. (Kluckhohn, Clyde K.) 268-269, 658 Klapiš, K. (Klapisch, K.) 494 Klark, Artur Č. (Clarke, Arthur C.) 157, 351 Klauzevic, Karl fon (Clausevvitz, Karl von) 655 Klement XII, papa 300 Kliford, Džejms T. (Clifford, James T.) 127 Klisić, Ljiljana 461 Klog, Kliford (Clogg, Cliford) 589-591, 609 Kloskovska, Antonjina (Kloskovvska, Antonina) 96, 300 Knis, Karl (Kniess, Karl) 455 Koen, Albert (Cohen, Albert) 159, 388 Koen, B. P. (Cohen. B. P.) 355 Koen, Stenli (Cohen, Stanley) 670 Kohut, Hajnc (Kohut, Heinz) 459 Kok, Hai (Koch, Hai) 76 Kolakovski, Lešek (Kolakovvski, Leszek) 299, 3S2 Kolber, Žan-Batist (Colbert, Jean-Baptiste) 455 Kolberg, Lorens (Kohlberg, Lawrence) 652 Kolier, Džon (Collier, John) 207 Kolins, Rendal (Collins, Randal) 540 Kolman, Džejms S. (Coleman, James S.) 5 3 1, 553, 576 Kolman, Džon (Coleman, John) 368 Komb, Emil (Combes, Emile) 23 Kon, Igor Semjonovič 82, 320 Konfucije [Kung C ’ ili Kong Qiu] 66,251-252, 587 Konklin, Džon (Conklin, John) 669 Konstantin I Veliki 436 Konstantinović, Radomir 384, 520 Kont, Ogist (Comte, Auguste) 13,47, 138, 163, 181,321,351,391,428-429,450,455,490,508, 536-537,578, 583, 649 Konjar, Braća (Cogniard, Frères) 607 Kopemik, Nikola 317 Koselek, Rajnhard (Kosseleck, Reinhard) 244,270, 479,660-661 Kostić, Aleksandar 402 Kostić, Cvetko 409, 567 Kostić, Mladen 461
689 Kovačić, Zlatko 15 Kozer, Luis A. (Coser, Lewis A.) 555,599 Kreber, Alfred L. (Kroeber, Alfred L.) 28-29,58,84, 268-269,279 Krejn, Dajana (Craine, Diana) 543 Krekel, Rajnhard (Kreckel, Reinhard) 124 Krepelin, Emil (Kraepelin, Emil) 459,511 Kresi, Donald R. (Cressey, Donald R.) 265 Kripendorf, Klaus (Krippendorff, Klaus) 11 Kristeva, Julija (Kristeva, Julia) 145 Kristi, Džordž (Christie, George) 559 Krompton, Rozmeri (Crompton, Rosemary) 233 Kromvel, Oliver (Cromwell, Oliver) 56,495 Kroner, Fric (Croner, Fritz) 307 Krozije, Mišel (Crozier, Michel) 48 Ksenofon 111 Kuk, Džejms (Cook, James) 609 Kuli, Čarls H. (Cooley, Charles H.) 170, 180, 515, 526, 545, 577 Kun, Manford H. (Kuhn, Manford H.) 516 Kun, Tomas (Kuhn, Thomas) 354,538 Kuper, Dejvid (Cooper, David) 24,459,471, 577 Kurtijad, Marsei (Courthiade Marcel) 500 Kvajn, Vilard Van Orman (Quine, Willard Van Orman) 349-350 Kvini, Ricard (Quinney, Richard) 670 Kvortrap, Jens (Qvortrup, Jens) 539 L Labok, Džon (Lubbock, John) 138, 319, 391 Labov, Vilijam (Labov, William) 536 Labriola, Antonio 438 Lafarg, Pol (Lafargue, Paul) 87,439 Lajbnic, Gotfrid Vilhelm (Leibniz, Gottfried Wilhelm) 387 Lajbou, Eliot (Leibow, Elliot) 322 Lakan, Žak (Lacan, Jacques) 499, 596,601 Laland, Andre (Lalande, André) 582-583 Lalo, Šari (Lalo, Charles) 149 Lamark, Žan-Batist (Lamarck, Jean-Baptiste) 132-133 Landberg, Džordž A. (Landberg, George A.) 46 Lang, Endrju (Lang, Andrew) 294 Lange, Iber (Languet, Hubert) 637 Langer, Suzan (Langer, Susanne) 514 Lao C ’ 66 Lapasad, Žorž (Lapassade, Georges) 207 Lapi, Pol (Lapie, Paul) 149 Lasvel, Harold D. (Lasswell, Harold D.) 11, 119, 546 Laval, Kristijan (Laval, Christian) 555
Imenski registar
Lavoazje, Antoan-Loran (Lavoisier, Antoine-Laurent) 537 Lazarsfeld, Pol F. (Lazarsfeld, Paul F.) 11, 17,41, 196, 211,318,355,543,546,591,623 Lazarus, Arnold 45 Lazarus, Moric (Lazarus, Moritz) 466 Lazić, Mladen 425 Le Bon, Gistav (Le Bon, Gustave) 173,401,466 Le Gof, Žak (Le Goff, Jacques) 493,607 Le Plej, Frederik (Le Play, Frédéric) 207, 317, 391, 417,419,556,593 Le Roa Ladiri, Emanuel (Le Roy Ladurie, Emmanuel) 607 Le Roa, Eduar (Le Roy, Edouard) 116 Lefevr, Am i (Lefebvre, Henri) 382, 426, 542, 643 Lefevr, Žorž (Lefebvre, Georges) 607 Lemberg, Eugen 103 Lemert, Edvin (Lemert, Edwin) 366, 388, 504, 516, 577,616-617 Leng, Ronald (Laing, Ronald) 24,459,471, 577 Lenk, Hans 480 Lenoar, Rene (Lenoir, René) 116 Lenjin, Vladimir Iljič Uljanov 5, 6,48-49, 185, 199-200, 230, 232, 246, 268, 343,585 Leonardo da Vinci (Leonardo da Vinci) 331 Lepen, Žan-Mari (Le Pen, Jean-Marie) 199 Leris, Mišel (Leiris, Michel) 127 Lerner, Danijel (Lemer, Daniel) 495 Leru, Pjer (Leroux, Pierre) 583, 649 Leslit, Piter (Laslett, Peter) 414 Leš, Kristofer (Lasch, Christopher) 233, 387,416,499 Levenštajn, K. (Löwenstein, K.) 646 Levental, Leo (Löwenthal, Leo) 569 Levi, Emanuel (Lévy, Emmanuel) 149 Levi-Bril, Lisjen (Lévy-Bruhl, Lucien) 58, 138, 329, 444 Levijatan, bibl. 104 Levin, Kurt (Lewin, Kurt) 171, 207, 546 Levinas, Emanuel (Levinas, Emmanuel) 338 Levi-Stros, Klod (Lévi-Strauss, Claude) 27, 58, 106, 150, 186, 235, 329, 388, 391-392,444,498, 562, 595-596,628-629 Libkhneht, Karl (Liebknecht, Karl) 199 Lié, Edmund (Leach, Edmund) 29,514 Lifman, Robert (Liefmann, Robert) 321 Likert, Renzis (Likert, Rensis) 287 Likofron 636 Lilijenfeld, Paul fon (Lilienfeld, Paul von) 379 Line, Huan (Linz, Juan) 599 Lind, Helen M. (Lynd, Helen M.) 325, 643 Lind, Robert S. (Lynd, Robert S.) 325, 643
Im e n sk i reg ista r
690
Linder, Robert 437 Lindesmit, Alfred R. (Lindesmith, Alfred R.) 516 Line, Karl fon (Linné, Carl von) 27,235 Linton, Ralf (Linton, Ralph) 7,41—42, 275,278,330 Liotar, Žan-Fransoa (Lyotard, Jean-François) 423,664 Lip, Vilfrid (Lipp, Wilfried) 543 Lipman, Volter (Lippmann, Walter) 592 Lipset, Sejmor M. (Lipset, Seymour M.) 555 List, Fridrih (List, Friedrich) 455 Liton, Aleksander H. (Leighton, Alexander H.) 460 Litvak, Judžin (Litvak, Eugen) 417 Lobro, Mišel (Lobrot, Michel) 606 Lojola, Injasio de (Loyola, Ignacio de) 295 Lok, Džon (Locke, John) 9, 121, 289, 331,435,495, 556, 625-626, 637 Lokvud, Dejvid (Lockwood, David) 233, 398 Lombrozo, Čezare (Lombroso, Cesare) 263, 266 Lorenc, Konrad (Lorenz, Konrad) 6-7, 131, 133-135 Lorimer, Frank 143 Losev, Aleksej Fjodorovič 328 Lotka, Alfred Dž. (Lotka, Alfred J.) 74 Lovi, Robert H. (Lowie, Robert H.) 28, 126 Ložkin, Žan (Lojkine, Jean) 542, 643 Luis, Oskar (Lewis, Oscar) 521 Luj XIV, Kralj Sunce 30, 79,457 Lukač, Derd (Lukâcs, György) 200,438, 569, 663-664 Lukić, Radomir 335,399, 548, 559, 567 Lukman, Tomas (Luckmann, Thomas) 292, 509 Luks, Stiven (Lukes, Steven) 330 Luksemburg, Roza (Luxemburg, Rosa) 144, 199 Luman, Niklas (Luhmann, Niklas) 490, 519 Lunt, Pol S. (Lunt, Paul S.) 325 Luter, Martin (Luther, Martin) 331,456-457 M Mabli, Gabrijel Bono de (Mably, Gabriel Bonnot de) 649 Mafezoli, Mišel (Maffesoli, Michel) 594,601 Mahdi, imam 204 Majnc, R. (Meinz, R.) 355 Majo, Elton (Mayo, Elton) 48, 560 Makeham, Vilijam M. (Makeham, William M.) 73 Maki, Robert (Mackay, Robert) 527 Makijaveli, Nikolo (Machiavelli, Niccolo) 77,260, 295-296,319,331,342,494, 556, 576 Male, Serž (Mailet, Serge) 398 Maler, Margaret (Mahler, Margaret) 50
Malinovski, Bronislav K. (Malinowski, Bronislaw K.) 13,127,154-155,157,294-295,327-328,373, 388,497,658 Maltus, Tomas R. (Malthus, Thomas R.) 380, 587 Mamford, Luis (Mumford, Lewis) 166,323 Man, Majkl (Mann, Michael) 330, 575 Man, Tomas (Mun, Thomas) 455 Mandel, Ernst 186,619 Mandelbauni, Moriš (Manđelbaum, Maurice) 13 Mandić, Oleg 169 Mandra, Anri (Mendias, Henri) 93, 322, 623 Manegold Lautembaški 637 Manhajm, Herman (Mannheim, Hermann) 266 Manhajm, Karl (Mannheim, Karl) 119, 161, 175, 195-196, 253, 556, 564-565, 663-664 Mao Cedung 175 Mardok, Džordž P. (Murdock, George P.) 319 Marešal, Silven (Maréchal, Sylvain) 649 Markos, Ferdinand E. (Marcos, Ferdinand E.) 85, 599 Marković, Božidar 559 Marković, Svetozar 2, 567, 665 Marks, Karl (Marx, Karl) 5-6, 26, 36,41, 48-49, 53, 85,90-91,95, 113, 118, 143, 150-151, 163, 181, 187-188, 199, 205, 207, 214, 217, 222, 229-233, 235-238, 250-251, 257, 260, 269, 272, 288, 292, 297-299, 307, 335, 381-383,388, 393, 398-399, 407,411, 424, 438-439, 491,497, 527, 536, 538, 541, 545, 556, 568, 570, 576, 584, 602,615, 620, 628,635, 649 Markus, Džordž (Marcus, George) 127 Markuze, Herbert (Marcuse, Herbert) 58, 100, 150-151, 187, 255, 347, 362, 382, 388, 427,438, 477,577,615 Mars, mit. 406 Marsei, Gabrijel (Marcel, Gabriel) 109 Maršal, T. H. (Marshall, T. H.) 168, 538 Martin, Dejvid (Martin, David) 491 Martin, F. M. 553 Martin, V. T. (Martin, W. T.) 505 Martindejl, Don (Martindale, Don) 3 17 Martinoti, Gvido (Martinotti, Guido) 323 Masarik, Tomaš (Masaryk, Tomaš) 342 Maslov, Abraham H. (Maslow, Abraham) 275,337, 362,365,460 Matić, Vojin 462 Medić, Snežana 651 Meje, Antoan (Meillet, Antoine) 149 Mejendorf, Džon (Meyendorff, John) 119 Mejer, Adolf (Meyer, Adolf) 388,483 Mejgan, Ronald (Maighan, Ronald) 549-550, 554
691 Mejn, Henri Dž. S. (Maine, Henry J. S.) 138 Mekajver, Robert (Maclver, Robert) 287 Mekenzi, Roderik D. (McKenzie, Roderick D.) 542 Mekgoldrik, Monika (McGoldrick, Monica) 161 Mekintajr, Alasder (Maclntyre, Alasdair) 249 Mekkvejl, Denis (McQuail, Denis) 300,546 Meklenan, Džon F. (MacLennan, John F.) 138,319, 403-404 Mekler, Mark (Meckler, Mark) 320 Meklilend, Dejvid (McLelland, David) 337 Mekluan, Maršal (McLuhan, Marshall) 302 Mektagert, Robin (McTaggart, Robin) 207 Melcer, Bernard (Meitzer, Bernard) 515 Meletinski, Eleazar M. 328-329 Meiman, Vilhelm (Mellmann, Wilhelm) 130 Meloti, Umberto (Melotti, Umberto) 38 Meluči, Alberto (Melucci, Alberto) 401 Mendel, Gregor J. (Mendel, Gregor J.) 67, 132 Mendelson, Bendžamin (Mendelsohn, Benjamin) 654 Mendeljejev, Dmitrij Ivanovič 235 Menger, Karl 321 Meninger, Karl A. (Menninger, Karl A.) 459, 505 Meril, Frensis E. (Merrill, Francis E.) 388 Merkur, mit. 406 Merlo-Ponti, Moris (Merleau-Ponty, Maurice) 109 Mersije, Luj-Sebastijan (Mercier, Louis-Sébastien) 520 Merton, Robert K. 14, 22, 32,48, 153-156, 237, 382, 388,426, 538, 546, 552, 577, 579 Mestr, Žozef de (Maistre, Joseph de) 259,440,455, 583,657 Meternih, K. V. L. (Metternich, C. W. L.) 259 Metjuz, Bajron K. (Mathews, Byron C.) 11 Mezer, Justus (Möser, Justus) 657 Mičerlih, Aleksander (Mitscherlich, Alexander) 668 Mid, Džordž H. (Mead, George H.) 63, 180,244,286, 515-516 Mid, Margaret (Mead, Margaret) 28,403,415, 577 Mihels, Robert (Michels, Robert) 119, 172-173, 377 Mik, Ronald L. (Meek, Ronald L.) 318 Mil, Džejms (Mili, James) 647 Mil, Džon S. (Mili, John S.) 9, 75, 131, 144, 198, 319, 625,647 Miler, Adam H. (Müller, Adam H.) 319,657 Miler, Artur (Miller, Arthur) 520 Miler, Delbert (Miller, Delbert) 476, 574 Miler, Hajnc (Müller, Heinz) 478 Miler, Karl O. (Müller, Karl O.) 328 Miler, Maks (Müller, Max) 328 Miler, Volter (Miller, Walter) 159
Imenski registar
Milet, Kejt (Millet, Kate) 392 Miletić, Svetozar 665 Milić, Anđelka 558 Milić, Vojin 235,285,287,356, 551 Milivojević, Ljiljana 461 Milivojević, Zoran 461 Milošević, Slobodan 77, 344 Milovanović, Dragan 669 Milovanović, Milovan M. 504 Mils, Č. Rajt (Mills, C. Wright) 42, 119, 194,282, 330, 357, 520, 534, 579-580, 625, 643 Milutinovic, Milan 267 Mincer, Tomas (Mintzer, Thomas) 456 Minerva, mit. 406 Mirga, Anđžej (Mirga, Andrzej) 501 Mišle, Žil (Michelet, Jules) 493, 606 Mitrović, Aleksandra 500 Mjulen, Majki (Müllen, Michael) 320 Moi, Toril 145 Mojsije, bibl. 57,220, 614 Mol, Abraham (Moles, Abraham) 228 Montagju, Ešli (Montagu, Ashley) 29 Montenj, Mišel E. (Montaigne, Michel E.) 331, 367 Monteskje, Š.-L. de Sekonda (Montesquieu, Ch.-L. de Secondât) 29, 75-76, 79-80, 137, 167,319,342, 406, 455, 495, 656-657 Mor, Tomas (More, Thomas) 647-648 Moreli [?] (Morelly) 649 Moren, Edgar (Morin, Edgar) 292 Moreno, Jakob L. (Moreno, Jacob L.) 207, 535, 580 Morgan, Luis H. (Morgan, Luis H.) 26,58, 88, 94, 137-138, 229, 303, 319, 391,414, 584 Morgenštem, Oskar (Morgenstern, Oskar) 617 Moris, Čarls V. (Morris, Charles W.) 296 Moris, Vilijam (Morris, William) 199 Morišima, Mičio 158 Mos, Marsei (Mauss, Marcel) 138, 149-150,235, 294-295, 335,427, 517, 595,628,658 Moska, Gaetano (Mosca, Gaetano) 119,283 Mozer, Karl F. fon (Moser, Carl F. von) 656 Mruz, Leh (Mröz, Lech) 500-501 Muhamed 56-57, 203-204,334,458 Mur, Barington (Moore, Barrington) 575 Mur, Džordž E. (Moore, George E.) 136 Mur, Vilbert E. (Moore, Wilbert E.) 522,571 Musolini, Benito (Mussolini, Benito) 141,627 Muzil, Robert (Musil, Robert) 357 N Najt, Frenk H. (Knight, Frank H.) 440
Im en sk i reg ista r
692
Napoleon I 3, 23, 55, 181,239,342-343,657 Napoleon III 55-56,76-77 Navil, Pjer (Naville, Pierre) 560 Nejdel, Zigfrid F. (Nadel, Siegfried F.) 28 Nejgel, Emst (Nagel, Ernest) 13 Nejman, Jerži (Neyman, Jerzy) 591 Neptun, mit. 406 Nem, Tom (Naim, Tom) 343 Neš, Džon (Nash, John) 378 Nibur, Bartold G. (Neibuhr, Bartold G.) 59 Nibur, Robert (Niebuhr, Robert) 652 Niče, Fridrih V. (Nietzsche, Friedrich W.) 68, 160, 329, 568 Nizbet, Robert A. (Nisbet, Robert A.) 388 Noje, bibl. 334 Nojman, Johan L. fon (Neumann, Johann L. von) 617 Nojmen, Lorens V. (Neuman, Lawrence, W.) 12 Nora, Pjer (Nora, Pierre) 205, 244, 270,272 Novaković, Stojan 239, 567 Novikov, Žak (Novicow, Jacques) 380, 389 Nušić, Branislav 520 NJ Njutn, Isak (Newton, Isaac) 331,537 O Oberšol, Entoni (Oberschall, Anthony) 322,401 Obrenović, knjaz Miloš 377 Ofe, Klaus (Offe, Claus) 401 Ogbem, Vilijam (Ogbum, William) 138,495 Ojler, Leonard (Auler, Leonhard) 74 Oldenberg, Herman (Oldenberg, Hermann) 294 Olport, Gordon V. (Allport, Gordon W.) 275,286,362, 439,464 Olson, Mankur (Olson, Mancur) 401 Omer, halifa 203 Opalić, Petar 461 Openhajmer, Franc (Oppenheimer, Franz) 380 Opler, Marvin K. 28 Origen, Adamantije 329 Oriu, Moris (Hauriou, Maurjce) 431 Orvel, Džordž (Orwell, George) 352, 650 Osman, halifa 203 Ostin, Džon L. (Austin, John L.) 86 Oukli, Džudit (Okely, Judith) 500 Oukšot, Majkl (Oakeshott, Michael) 258 Oven, Robert (Owen, Robert) 635, 649, 665 Ozer, Fric (Oser, Fritz) 652-653
P Pahlavi, Reza 206, 599 Pajk, Kenet (Pike, Kenneth) 278 Pakulski, Jan 594 Pantić, Dragan 493 Papinijan, Emilije 435 Pareto, Vilfredo 119, 173,497, 538, 576 Park, Robert E. 62, 86, 166, 170, 515,542 Parodi, Dominik (Parodi, Dominique) 149 Parsons, Talkot (Parsons, Talcott) 14, 69, 155-157, 189, 278,320, 330, 392, 399,408,411,417,490, 497, 518, 520, 522, 537, 544, 546-547, 557, 561, 570-571,577,579 615,623 Paseron, Žan-Klod (Passeion, Jean-Claude) 276-277, 554 Patnam, Robert (Putnam, Robert) 531 Paulo, Julije 435 Pavićević, Vuko 335 Pavle VI, papa 179 Pavle, arhiepiskop finski 437 Pavle, sv. 57, 261 Pavlov, Ivan Petrovič 45—46 Pejtmen, Kerol (Pateman, Carole) 416 Pepinski, Harold (Pepinsky, Harold) 669 Peri, Vilijam Dž. (Perry, William J.) 84 Periandar iz Korinta 624 Péris, Frederik (Péris, Frederick) 162,470 Pešić, Vesna 594 Peten, Filip (Pétain, Phillipe) 55 Peterson, Ričard A. (Peterson, Richard A.) 543, 569 Peti, Vilijam (Petty, William) 71,317,336 Petrarka, Frančesko (Petrarca, Francesco) 206 Petrić, Franjo (Patricius, Franciscus) 648 Petrović, Đurđica 500 Petrović, Ruža 558 Pijade, Moša 247 Pijaže, Žan (Piaget, Jean) 10, 133-135, 286, 322, 366, 579, 652 Piko dela Mirandola, Đovani (Pico della Mirandola, Giovanni) 331 Pinel, Filip (Pinel, Philippe) 459 Pinoče, Augusto (Pinochet, Augusto) 85 Pirs, Čarls S. (Peirce, Charles S.) 430, 515 Pirson, Karl (Pearson, Carl) 253, 591 Pitagora uz Samosa 56,467, 605 Pitakos sa Mitilene 624 Pizistrat 624 Placa, Monik (Plaža, Monique) 144 Platon 76, 359,381-382, 399,405,455,467, 556, 571,587,623,644,648
693 Plehanov, Georgij Valentinovič 199,578 Plesi-Mome, Filip di (Plessis-Momay, Philippe du) 637 Plesner, Helmut (Plessner, Hellmuth) 26 Plotin 648 Pobedonoscev, Konstantin Petrovič 259 Poenkare, Zil-Anri (Poincaré, Jules-Henri) 615 Pogam, Serž (Paugam, Serge) 623 Polak, Lorin H. (Pollak, Lauren H.) Polanji, Karl (Polänyi, Karl) 570 Polibije 260, 295,319 Polner, Melvin (Pollner, Melvin) 128 Popović, Dušan 62 Popović, Jovan Sterija 520 Popović, Mihailo V. 519 Popović, Milan 366 Popper, Karl R. (Poper, Karl R.) 133-134, 205, 354, 565, 625 Porter, Džon (Porter, John) 119 Posejdon, mit. 329,406 Pouson, Rej (Pawson, Ray) 12 Pres, A. L. (Press, A. L.) 543 Prestus, Robert (Presthus, Robert) 119 Prićard, Džejms (Pritchard, James) 26 Prisli, Elvis (Presley, Elvis) 500 Projs, Konrad T. (Preuss, Konrad T.) 328 Prudon, Pjer-Žozef (Proudhon, Pierre-Joseph) 649 Prust, Marsei (Proust, Marcel) 244,272 Prut, Alen (Prout, Alan) 82,539 Pupo, Frank (Poupeau, Frank) 555 R Racel, Fridrih (Ratzel, Friedrich) 25, 83 Radek, Karl Bemhardovič 200 Radin, Pol (Radin, Paul) 328 Radvej, Dženis A. (Radway, Janice A.) 569 Radzinovic, Leon (Radzinowicz, Leon) 266 Rajh, Vilhelm (Reich, Wilhelm) 36,347,362,388, 459, 507 Rajs, Sara A. (Rice, Sarah A.) 21 Ramakrišna [Rama/Krišna], 176-177 Ramanuđa, hind. 176 Rank, Oto (Rank, Otto) 329 Rapaport, Aviva (Rappaport, Aviva) 519 Rasel, Bertrand (Russell, Bertrand) 33,359 Raš, Bendžamin (Rush, Benjamin) 8 Re, Žan (Ray, Jean) 149 Redfild, Robert (Redfield, Robert) 7, 291,623 Redklif-Braun, Alfred R. (RadclifFe-Brown, Alfred R.) 13,26, 30, 127, 154-155, 157,242, 374,497
Imenski registar
Rener, Karl (Renner, Karl) 233 Reni, Tomas A. K. (Rennie, Thomas A. C.) 460 Reno, Filip (Raynaud, Philippe) 321 Resverber, Rene (Reswerber, René) 207 Revel, Žak (Revel, Jacques) 607 Rici, Bruno (Rizzi, Bruno) 307 Rifkin, Džeremi (Rifkin, Jeremy) 157 Rikardo, Dejvid (Ricardo, David) 113 Riker, Pol (Ricœur, Paul) 176, 244, 270, 661 Rikert, Hajnrih (Rickert, Heinrich) 561 Ril, Hajnrih V. (Riehl, Heinrich W.) 556 Rilke, Rajner M. (Rilke, Reiner M.) 488 Risen, Jern (Rtisen, Jörn) 270, 660-661 Risman, Dejvid (Riesman, David) 325,416, 520, 625 Rišar, Gaston (Richard, Gaston) 149 Rivers, Vilijam H. R. (Rivers, William H. R.) 84, 127, 229 Rize, Ginter (Riese, Günter) 567-568 Rjankur, Amori de (Riancourt, Amaury de) 392 Robespjer, Maksimilijan de (Robespierre, Maximilien de) 175 Rodžers, Karl (Rogers, Carl) 470 Rokan, Sten (Rokkan, Stein) 320 Rols, Džon (Rawls, John) 249, 529,626 Ros, Edvard O. (Ross, Edward A.) 573 Rostov, Volt V. (Rostow, Walt W.) 138, 158,495 Rošer, Vilhelm (Roscher, Wilhelm) 30,455 Rot, Nikola 169, 652 Roubotam, Šila (Rowbotham, Shiela) 144 Rozenbaum, Volf (Rosenbaum, Wolf) 221 Rožak, Teodor (Roszak, Theodore) 255 Rubin, Gejl (Rubin, Gayle) 597 Rudik, Sara (Ruddick, Sara) 338 Rus, Veljko 560 Ruso, Žan-Žak (Rousseau, Jean-Jacques) 9,75, 143, 198, 217, 240, 296, 342, 360, 381,455,490,625, 649,655 Ruše, Georg (Rusche, Georg) 433 Ruvije, Moris (Rouvier, Maurice) 23 Ruzvelt, Eleonora (Roosevelt, Eleanor) 289 S Sajmon, Herbert A. (Simon, Herbert A.) 318, 355 Saks, Harvi (Sacks, Harvey) 129 Salins, Maršal (Sahlins, Marshall) 138 Saliven, Hari S. (Sullivan, Harry S.) 459 Samner, Vilijam G. (Sumner, William G.) 75 Sandei, Majkl (Sandei, Michael) 249 Sanders, Irvin T. (Sanders, Irwin T.) 287 Sapir, Edvard (Sapir, Edward) 84, 279
Im en sk i reg ista r
Sartr, Žan-Pol (Sartre, Jean-Paul) 33-34, 109, 120 Sas, Tomas S. (Szasz, Thomas S.) 24,459,471,577 Sasen, Saskija (Sassen, Saskia) 164 Saterlend, Edvin H. (Sutherland, Edwin H.) 314,668, 670 Saul, bibl. 220 Sautard, Edvin (Southard, Edwin) 460 Savičević, Miomir 388 Sej, Žan-Batist (Say, Jean-Baptiste) 111,440 Senjobos, Šari (Seignobos, Charles) 206 Seu-Pjer, opat (Saint-Pierre, abbé) 433 Sen-Simon, KJod-Anri de (Saint-Simon, Claude-Henri de) 163, 536,583,628,649,662 Sepman, Verner (Seppmann, Werner) 272 Serto, Misel de (Certeau, Michel de) 426, 601 ServijeTulije 390 Sev, Lisjen (Sève, Lucien) 382 Sikar, Emil (Sicard, Émile) 392 Siksu, Elen (Cixous, Hélène) 145, 597 Sikurel, Aron V. (Cicourel, Aaron V.) 128, 570 Silberman, Adolf 550 Simijan, Fransoa (Simiand, François) 149 Sioran, Emil (Cioran, Emil) 366 Sirano de Beržerak, Savinijan (Cyrano de Bergerac, Savinien)351 Sjeberg, Gideon (Sjöberg, Gideon) 256 Sjejes, opat Emanuel (Sieyès, abbé Emmanuel) 398 Skiner, Beras F. (Skinner, Burrhus F. ) 45 Skier, Lesli (Skiair, Leslie) 163 Skokpol, Teda (Skocpol, Theda) 14, 575 Skot, Vilijam (Scott, William) 560 Skotson, Džon (Scottson, John) 478 Slomčinski, Kažimjež M. (Slomczynski, Kazimierz M.) 320 Smelser, Nil Dž. (Smelser, Neil J.) 401, 571 Smit, Adam (Smith, Adam) 111, 113, 163,399, 537, 632 Smit, Denis (Smith, Denis) 575 Smit, Doroti (Smith, Dorothy) 566 Smit, Grafton E. (Smith, Grafton E.) 84 , Smit, Robertson 328 Smit, Triksi (Smith, Trixie) 500 Smol, Albion V. (Small, Albion W.) 62 Snajdermen, Pol M. (Sniderman, Paul M.) 119 Solomon, bibl. 220, 300 Solon 3 Somoza, Anastazio 85, 599-600 Sorel, Žorž (Sorel, Georges) 329, 389 Sorman, Gi (Sorman, Guy) 424 Sorokin, Pitirim 281-282,318, 566 Sosir, Ferdinan de (Saussure, Ferdinand de) 86
694 Spenser, Herbert (Spencer, Herbert) 13, 18,26,47, 63, 133, 135,138,193,319,328, 379, 388,399,424, 536,583,671 Spinoza, Baruh de (Spinoza Baruch de) 637 Spir, Metju (Spier, Matthew) 526 Spivak, Gajatri Č. (Spivak, Gayatri C.) 145, 597 Stal, Madam de (Madame de Staël) 568 Staljin, Josif Visarionovič Džugašvili 5,6, 38,49, 175, 199, 240,268,585 Stefan Nemanja, veliki župan 219 Sternberg, V. J. (Sternberg, V. Y.) 127 Stivens, L. (Stevens, L.) 576 Stivenson, Robert L. (Stevenson, Robert L.) 351 Stjuard, Džulijan (Steward, Julian) 138 Stjuart, Henri (Stuart, Henry) 669 Strajker, Šeldon (Stryker, Sheldon) 515 Stringer, Ernest T. 207 Sukačov, Vladimir Nikolajevič 115 Sundberj, Gustav (Sundbärg, Gustav) 589 Svedberg, Ricard (Swedberg, Richard) 571 Svift, Džonatan (Swift, Jonathan) 351
Š Šafer, Stiven (Schäfer, Stephen) 654 San Jan 295 Šanin, Teodor (Shanin, Teodor) 511 Šankara, hind. 176 Šatobrijan, Fransoa-Rene de (Chateaubriand, François-René de) 258,606 Šavan, Sezar (Chavannes, César) 127 Šef, Tomas Dž. (Scheff, Thomas, Jx) 516, 540, 577 Šefle, Albert E. F. (Schäffle, Albert E. F.) 380 Šeglof, Emanuel A. (Schegloff, Emmanuel A.) 129 Šekspir, Vilijam (Shakespeare, William) 331 Šeler, Maks (Scheler, Max) 26, 564-565, 572 Šeli, Meti (Shelley, Mary) 351 Šeling, Fridrih V. J. (Schelling, Friedrich W. J.) 327, 329 Šen Nung441 Šeparović, Zvonimir 654 Šeron, Ejveri (Sharron, Avery) 515 Sic, Alfred (Schütz, Alfred) 176, 200,561, 570, 572,
576
Šils, Edvard A. (Shils, Edward A.) 318 Širokogorov, Sergej Mihajlovič 127, 130 Šiva/Šakti, hind. 177 Šmid, Vilhelm (Schmid, Wilhelm) 168 Šmit, Karl (Schmitt, Carl) 408 Šmit, otac V. (Schmidt, p. W.) 83, 328 Šmoler, Gustav (Schmoller, Gustav) 321,455
695 Šo, Kliford (Shaw, Clifford) 63, 314 Šombar de Lo, Pol-Anri (Chombart de Lauwe, PaulHenri) 275,278 Šopenhauer, Artur (Schopenhauer, Arthur) 329 Sort, Džejms F. (Short, James) 505 Šoven, Nikola (Chauvin, Nicolas) 607 Spengler, Osvald (Spengler, Oswald) 56-58, 257, 259, 319,542,568 Špic, Rene (Spitz, René) 79 Stajn, Lorenc fon (Stein, Lorenz von) 259, 6 7 1 Štajn-Erlih, Vera (Stein-Erlich, Vera) 419, 55S Stajnicer, Hajnrih (Steinitzer, Heinrich) 567 Stajntal, Hejman (Steinthal, Heymann) 466 Štamer, Oto (Stammer, Otto) 555 Stengel, Alfred (Stengel, Alfred) 504 Štirlin, Helmut (Stierlin, Helmuth)418 Straub, Jirgen (Straub, Jürgen) 661 Straus, Anselm L. (Straus, Anselm L.) 16, 515, 547 Štrocka, Hans (Strotzka, Hans) 460 Šugar, Nikola 462 Šulce, Hagen (Schulze, Hagen) 343 Sumpeter. JozefA. (Schumpeter, Joseph A.) 75, 119. 570 Šušnjić, Đuro 194.296 Švarc, Beri (Schwartz, Barry) 244 Svendinger, Herman (Schwendinger, Herman) 669 Svendinger, Julija (Schwendinger, Julia) 669 T Tacit 130, 397 Tačer, Margaret (Tacher, Margaret) 445 Tagora, Rabindranat 177 Tahović, Janko 266 Tajlor, Edvard B. (Tylor, Edward B.) 18, 26,30, 126, 138, 269, 294,319, 328, 544 Tanci, Vito (Tanzi, Vito) 260 Tanenbaum, Frank (Tannenbaum, Frank) 516 Tard, Gabrijel (Tarde, Gabriel) 149, 184-185, 266, 388,466, 579 Tamer, Viktor (Turner, Victor) 176 Tasić, Đorđe 559 Teagen iz Regiona 329 Tejar de Šarden, Pjer (Teilhard de Chardin, Pierre) 116 Tejlor, Carls (Taylor, Charles) 249, 338 Tejlor, Herijet (Taylor, Harriet) 144 Telo, Klod (Thélo, Claude) 554 Ten, Ipolit (Taine, Hippolyte) 568 Tenbruk, Fridrih H. (Tenbruck, Friedrich H.) 278, 543 Tenies, Ferdinand (Tönnies, Ferdinand) 166,322,447, 542, 573, 583, 623, 635
Imenski registar
Tensli, Artur Dž. (Tansley, Arthur G.) 115 Teodosije I I 436 Tereza, sv. Majka 653 Terston, Luis L. (Thurstone, Louis L.) 622 Tili, Carls (Tilly, Charles) 401, 575 Tilih, Paul J. (Tillich, Paul J.) 652-653 Tinbergen, Jan 257 Tineman, A. (Tinnemann, A.) 115 Tirgo, An-Rober-Žak (Turgot, Anne-Robert-Jacques) 455 Tito, Josip Broz 175, 239, 247 Tjumin, Melvin M. (Tumin, Melvin M.) 522 Tofler, Alvin (Toffler, Alvin) 157 Tojbner, Gunter (Teubner, Gunter) 221 Tojnbi, Arnold Dž. (Toynbee, Arnold J.) 56-57, 257 Tokvil, Aleksis de (Tocqueville, Alexis de) 29, 76, 94,189, 306, 520, 568,624-625 Tomas, Vilijam A. (Thomas, William I.) 62-63, 314, 515,542 Tompson, Džon (Thompson, John) 545 Tompson, Edvard P. (Thompson, Edward P.) 575 Tompson, Ricard (Thompson, Richard) 124 Toni, Ricard H. (Tawny, Richard H.) 109 Topinar, Pol (Topinard, Paul) 265 Tradgil, Piter (Trudgill, Peter) 536 Trajbel, Anet (Treibel, Annette) 341 Trelé, Emest (Tröltsch, Ernest) 59, 319, 508 Trešer, Frederik M. (Thrasher, Frederick M.) 63, 159, 314 Tribonijan 436 Tristan, En (Tristan, Anne) 144 Tristan, Flora (Tristan, Flora) 144 Trocki, Lav D. Brojnštajn 199-200, 585 Truhiljo, Rafael (Trujillo, Rafael) 599 Tuđman, Franjo 344 Tukidid 406 Tulmin, Stiven E. (Toulmin, Stephen E.) 133-135, 332 Türen, Alen (Touraine, Alain) 99, 158,401, 593 Tum, Hans P. (Thum, Hans P.) 569 U Ulpijan 435 Urban XVIII, papa 451 V Vajngart, Peter (Weingart, Peter) 555 Vajnrajh, Juriel (Weinreich, Uriel) 536 Vajt, Lesli (White, Lesley) 28, 138, 291,514
Im enski registar Vajt, Vilijam H. (Whyte, William H.) 159, 546,576 Vaksler, Frensis Č. (Waksler, Frances C.) 527 Van Genep, Arnold (Van Gennep, Arnold) 192, 374, 472 Vazari, Đorđo (Vašari, Giorgio) 493 Veber, Alfred (Weber, Alfred) 58, 269, 319, 481, 601 Veber, Maks (Weber, Max) 11, 13, 22, 37, 47-48, 59, 69, 87-88, 153,155, 163, 166, 173-174, 195, 225, 230-231, 235, 248,257, 283-284, 317, 319, 321-322, 326, 330, 374-375, 377, 380, 391, 399, 407,411,425,457-458,473, 501, 508, 537-538, 541, 543,545, 558, 561-562, 568, 570-571, 575-576, 593, 599, 622-623,636, 643, 655,658 Veblen, Torsten (Veblen, Thorstein) 88, 100, 153, 185, 567,593 Vegrocki, Henri Dž. (Wegrocki, Henry J.) 366 Veksler, Filip (Wexler, Philippe) 554 Vels, H- Džordž (Wells, H. George) 351 Ven, Pol (Veyne, Paul) 607 Venera, mit. 406 Verba, Sidni (Verba, Sidney) 273 Vem, Žil (Verne, Jules) 351-352 Vernadski, Vladimir Ivanović 115-116 Vemon, Glen M. (Vemon, Glenn M.) 491 Verthajmer, Maks (Wertheimer, Max) 162 Vestermark, Edvard A. (Westermarck, Edward A.) 136,186, 391 Vidal de la Blaš, Pol (Vidal de la Blache, Paul) 25, 106,335 Vigmor, Džon H. (Wigmore, John H.) 187 Viko, Danbatista (Vico, Giambattista) 561, 656 Vilar, P jer(Vilar, Pierre) 607 Vildavski, Aron B. (Wildavsky, Aaron B.) 92 Vilijams, Rejmond (Williams, Raymond) 275, 569, 596 Vilijams, Tenesi (Williams, Tennesee) 520 Vilis, Pol (Willis, Paul) 87,426 Vilson, Brajan (Wilson, Bryan) 508 Vilson, Edvard O. (Wilson, Edward O.) 135-136, 138, 533-534 Vilson, Vudro (Wilson, Woodraw) 343 Vindelband, Vilhehn (Windelband, Wilhelm) 561 Vindšajd, Bernhard J. H. (Windscheid, Bernhard) 36 Vinkelman, Majkl (Winkelman, Michael) 658 Virt, Luis (Wirth, Louis) 62-63, 163, 166, 542 Visier, Klark (Wissler, Clark) 84 Višna, hind. 177 Vitfogel, Karl A. (Wittfogel, Karl A.) 38 Vitgenštajn, Ludvig (Wittgenstein, Ludwig) 128 Vize, Leopold fon (Wiese, Leopold von) 399,447, 573-574
696 Volas, Alfred R. (Wallace, Alfred R.) 132 Volberg, Luis R. (Wolberg, Lewis R.) 470 Volcer, Majkl (Walzer, Michael) 249 Volerstin, Imanuel (Wallerstein, Immanuel) 320, 424-425,519, 575,618-619 Volf, Dženet (WolfF, Janet) 569 Volfgang, Marvin (Wolfgang, Marvin) 653-654 Volpe, Jozef (Wolpe, Joseph) 45,469 Volstounkraft, Meri (Wollstonecraft, Mary) 143, 145 Volter, F.-M. Arue (Voltaire, F.-M. Arouet) 79,455, 606,625-626,656 Vorms, Rene (Worms, René) 149, 380 Vorner, V. Lojd (Warner, W. Lloyd) 210, 325-326 Votson, Džon (Watson, John) 460, 515 Vrcan, Srđan 492 Vrum, Viktor (Vroom, Victor) 337 Vud, Jacek (Wodž, Jacek) 256 Vukosavljević, Sreten 247-248, 567 Vulf, Virdžinija (Woolf, Virginia) 144 Vulkan, mit. 406 Vulkok, Majkl (Woolcock, Michael) 531 Vunt, Vilhelm (Wundt, Wilhelm) 149, 329, 462-463, 466, 657 Z Zamjatin, Jevgenij Ivanovič 650 Zangvil, Izrael (Zangwill, Israel) 306 Zapa, Frenk (Zappa, Frank) 500 Zejrit, Dejvid (Zaret, David) 320 Zenon Mlađi 261 Zevs, mit. 406 Zigele, Šipio (Sighele, Scipio) 466 Zilbennan, Alfons (Silbermann, Alphons) 569 Zimel, Georg (Simmel, Georg) 63, 166, 323,330,364, 447, 541-542,573,593,601 Zimerman, Don H. (Zimmennan, Don H.) 128 Zin, Hauard (Zinn, Howard) 244 Zinchajmer, Hugo (Sinzheimer, Hugo) 432 Zinovjev, Grigorij Jesefijevič 200, 585 Zirubevl, Evijatar (Zerubavel, Eviatar) 270 Znanjecki, Florijan (Znaniecki, Florian) 63,314-315, 542 Zolberg, Vera L. (Zolberg, Vera L.) 569 Zorn, Rudolf (Sohm, Rudolph) 174 Zorbo, Harvi V. (Zorbaugh, Harvey W.) 62-63, 542 Ž Žid, Šari (Gide, Charles) 582 Žirar, Rene (Girard, René) 347
697 Životić, Miladin 659 Žoli, Moris (Joly, Maurice) 77
Imenski registar Županov, Josip 560 Žuvenel, Bertran de (Jouvenel, Bertrand de) 157
SOCIOLOŠKI REČNIK Priredili Aljoša Mimica Marija Bogdanović Prvo izdanje, 2007. godina Izdavač ZAVOD ZA UDŽBENIKE Beograd, Obilićev venac 5 www. za vod.co.vu Likovni urednik Aida Spasić Korice Aida Spasić Lektor Dušica Trifunović Grafički urednik Stevan Paković Korektori Slavica Monchaund Gorica Marković Živadinka Papak Priprema „Kultura“, Bački Petrovac Obim: 89 štamparskih tabaka Format: 20,5 x 25,5 cm Rukopis predat u štampu januara 2007. godine. Štampanje završeno februara 2007. godine. Štampa „Minerva“, Subotica
