Agyu Notes

AGYU NOTES AND STUFF Tatlong Bahagi ng Agyu: 1. Pamahra (Panawagan) 2. Kepu’unpu’un (Ugat o Simula) 3. Sengedurog (Bahaging binubuo ng isang pangyayari) Agyu- Datu sa Nalandangan na may taglay na kapangyarihan Iba’t ibang pangalan ni Agyu Begyasan * Mayumbang  Lungba * Masalagyang  Dagatun Mayungba * Mendayawi  Yungbaen * Salagyaen  Lumalu-lumalanday  Seyluwen/Nememandung- isa sa napakaraming anak na lalaki ni Agyu. Nebeyew/Delemenen- Anak na lalaki nina Agyu at Tagyakuwa Tagyakuwa/Lakumbinig- Anyong lobo na naging asawa ni Agyu. Pinakabatang asawa ni Agyu. Lena- Lalaking kapatid ni Agyu Iba’t ibang pangalan ni Lena Panganlawon  Matilom  Dumiwatag Ayamen  Pinalangga 

* Lena’ neg Aninayen * Kelusisi Ayamen * Tiluyew Aninayen * Pinuklew

Yambungan- Babaeng kapatid ni Agyu Iba’t ibang pangalan ni Yambungan Yambungan Pignauyan * Pinintu   Paniguan * Pinaiyak Mayantaw  Nengemung/Nemenugang- Katipan ni Yambungan. Banlak- Kapatid na lalaki ni Agyu. Asawa ni Mungan. Iba’t ibang pangalan ni Banlak Gulugundu Piblibu * Seludey Penenglitan  Ikwangan- Isa pang kapatid na babae ni Agyu Iba’t ibang pangalan ni Ikwangan Kabuyarawon  Pamulaw- Nakakatandang kapatid ni Agyu na lalaki. Isang dating datu at ginagalang na maalam na matanda ng angkan. Iba’t ibang ibang pangalan ni Pamulaw Yugung  Pemelew  Mungan- Asawa ni Banlak. May malubhang ketong kaya’t iniwan na lamang sa Bundok Kitubud.

Nalandagan- Lugar nina Agyu Iba’t ibang pangalan ng Nalandangan Tigyangdang * Newilian  Mudan-udan * Meganding  Yandang * Udanan  Menengneng * Libalan  Nebegyuwan  Ilog na matatagpuan sa Nalagdanan: Ayuman o Sinimbulan Lawaan- Matigas na punongkahoy na nabibilang sa pamilyang dipterocarp Likuen- ibig sabihin ay himig Linawan- ilog sa ibaba ng kuta ng Yandang Samyo – pabango Buntung- Malaking kawayan Magpupulala- Plauta Yakunga- buong batong buhay Kisol/Susong- Mala-luyang dahon na kulay dilaw Wayang/Manika- Ginagamit ang dahon sa panghahanda ng nganga Suguy/Diwata- Bathala Lagukunan/Balitian- Tinatahan ng Engkanto Gitara na gawa sa kawayan: Magkukutyapi  Lantuy 

* Magkukudlong *Magpapanakumbu

Tawag sa ilog na pula Batyang tinaan ni Ikwang  Labawa ni Pigsayu  Tawag sa ilog na itim Kay Ikwang na Panlilaha  Kay Pigsayung taguma  Tawag sa bukal na langis Sasakuruhan ng Yandang  Tugdunan ng Linawan  MGA BANTAY SA KUTA 1. Mga Matsing 2. Tan-ebang / Balanakan (Makamandag na Ahas) 3. Bakesan / Yinlantawen (Di gaanong makamandag na ahas. Pumulupot sa biktima, dinudurog ang buto saka nilululon) 4. Dalawang Agta na may Kalis Kalis- Sandatang pandirigma Kumapey- Suklay Nebeyew/Anglew- Araw

Lumendeb/Talabusaw- Ispiritung patnubay ng mandirigma Abat/Tulugan- Malaking bahay ng tribo inagnay/intumbangul- malaking ahas na ang lungaw ay nasa ilalim ng lupa Sinika hu saya/Tabu-ay hu salili- Bihisan Tumigil sa Paghuhukay ang mga tao ng maabot ang ulo ni Ina-agnay Ina-agnay- Diwatang humahawak sa lupa Ang bubong ng bahay ay gawa sa buhok ng sirena at pinatungan din ito ng dahong seleysey/kugung mula sa langit na kahit sika tang araw ay hindi ito nalalanta Aligmukat- Sirenang diwata ng tubig at karagatan Palamuti ng bahay ay pakpak ng paru-paro, gintong larawan ng lawin, larawang ng dalawa. Ang sahig ng paliguan ay gawa sa materyal na porcelana upang magiging mas madali para sa mga babae ang paghahanap ng kanilang singsing sa tuwing ito ay nahuhulog sa tubig. Ang sahig naman ng palaruan ay gawa sa materyal na salamin sapagkat ang mga kabataan ay mahilig maglaro ng sipa at sila ay tumitingin na lamang sa sahig at hindi na sa sipa upang maglaro.

Salukan at Paliguan Yandang / Lindawan  Tegbengan / Day-a  Saut- Sayaw pandirigma Belanak/Pili- Bangus Kuyasu/Sengeydumpil- tulis ng sibat, kapwa tumutukoy sa mapusok na pamangkin ni Agyu Seha/Mengapeng- Isang kahoy na may mabulo’t makating dahon Mengitkit/Tegas- Mulawin Bansil- Gintong palamuti sa ngipin Undi/Yayawag- Diwata ng tadhana Bitu- Malalim na hukay Biray/Dayangba’y- Mga sasakyang dagat Kitanglad- Pinakamatayog na bundok sa Bukidnon Apulang- Bundok sa paanan ng Kitanglad Panagigi/Panutuk- Palamuting buhok ng kabayo sa gilid ng kalasag Libhu-un/Bulisungun- Sinumpa Tabagka Wad Pintua/Gila Wad Paiyaka - Hindi nakulong na kapatid na babae ni Agyu. Napag-utusan ni Agyu na gumuwa ng nganga para sa libong mga mandirigma. Nang lumusob ang mga kalaban at walang naiwang mandirigma, siya ang mag isang nakipaglaban sa mga ito upang protektahan ang Nalandangan. Imbala hu Langit/Imbagtad ku Malayun - Anak na lalaki nina Tagyakuwa ta Dalag at B anlak. Lagungun Lagubaan - Sa Olagingon [Olaging], nuno[tiyuhin] nina Agyu na syang namamagitan sa naglalabang di magkakakilalang kamag-anak. Sa Ulahingan, yumaong ama nina Agyu na dumalaw na nagbabalatkayong mandirigma.

Nanapnay/Manapiraw- ang diwatang sumusubaybay sa m undo Ang datung may anting-anting na si Gulubatnun Nan Labi/Lagunga  Nanghinaug na nag balatkayo bilang si Gumugunal ta Baya/Gumumba ta Alayan  upang bumaba dahil sa matinding pangungulila. Inkilas/Inyatabat- Anak na lalaki ni Agyu na pinanganak na kakambal ng Kidlat. Inutusan ni Agyu na puntahan si Tagyakuwa upang sabihin dito na maghanda ng napakaraming nganga sapagkat nagugutom na ang mga mandirigma at makikipaglaban pa sila kinabukasan. Tubaw/Tungkulu- Palamuti sa ulo na kaloob ng mga espiritu upang ipagsanggalang ang may suot Malam-an/Kalapudhan- Tansong lalagyan ng nganga Sina Linawan Libay Bagyo  ang taong sumapit sa bahay ng Yandang upang sumalakay. Mayroon si Agyung nakasagupa na isang datu na mayroong hugis sa katawan na nagngangalang Pinagtibolos Lona/Pinalintad Pamaloy  na nanggaling sa iliyan ng Sagilan/Langlanapan. Ibig nyang makipagkaibigan ngunit hindi sumang-ayon si Agyu dahil magkaaway ang kanilang lugar at naglaban sila na kung saan tinanghal na panalo si Agyu. Si Lagabaan ko Langit ay bumaba mula sa langit at ipinatigil ang digmaan ang naghatol sya na magkasundo ang lahat sapagkat magkakamag-anak lamang ang lahat. Sa lapad ng yakungan, may isang datung mabagsik  na nagdasal na ang araw ay gawing gabi at mag ibang anyo sya bilang isang napakalaking sawa. Ang tanging di nalulon nya ay si Agyu/Ligaya Tindeganen dahil sa baklaw(Galang na gawa sa pangil ng baboy ramo na pinaglalagyan ng agimat). Nang dumako sya sa ibabang ilog sa may napakalaking bato may nakita syang isang napakagandang babae na isa pa lang diwata na nagngangalang si Inay Legeng sa Kilay/Inay Katubagaan/Sawalan. Nanghingi ng nganga si agyu mula kay Tubagaan ngunit sya ay nalinlang at bingyan ng isang mamaen na nakakahilo. Nanghingi pang muli si Agyu upang sya daw ay makatulog at inabutan siya nito ng mamaeng nakakamatay. Humagikhik si Salawan sapagkat naging matagumpay ang kanyang plano na pagpatay kay Agyu. At mangingibabaw na daw ang kanyang ama na si Pagsilung ha Kabatlaw/Pandinggabaw ha langit  at mas lalo pa syang mapapamahal sa kanyang ama. Tinutok niya ang kanyang geles sa lalamunan ni Agyu saka ito pinugot. Kinuha nya lahat ng k agamitan maliban sa hindi maalis na Baklaw at saka itinapon ang bangkay ni Agyu sa laot. Ang Malayen ha Inbunsud… May nakatira na babaeng may anak. Saglit na nakita ng anak na may nakasabit na sibat. Itinanong nya sa kanyang ina kung ano ang mga iyon ngunit ayaw syang sagutin ng kanyang ina.

Si Anilaw Mayun Anlaw/Nuti Manlag Diwata ang nag-uumiyak ng buong araw at pilit syang pinapataha ng kanyang ina ngunit ayaw nya kung hndi sya pagsasabihan tungkol sa nakasabit sa tabiki kung kaya’t walang nagawa ang ina kundi sabihin ito.

Nakasabit sa tabiki: Kalasag Aneg-egen/Dalinayen Ambengen  – kalasag na tumutunog pg winasiwas Iyang nakasalalay: Linugbu’ ha bang-egen- sibat na pinag-aambaang pababa’t pataas, pasulong at paurong Iyon doon ay punyal na kaagapay ng sibat. Doon napag-alaman na ang supling na iyon na si Anilaw/Minayun/Dumiwata ay anak pala ni Agyu napagdesisyusan nyang lumisan upang pumunta sa Nalandangan.

Gesaw- tawag sa mga buwayang nadatnan ni Anilaw sa kanyang paglalakbay. Sila ang sumagip sa katawan ni Agyu upang maiwasang malunod at hindi maianod ng malalakas na alon. Ibinigay ni Anilaw ang inihandang nganga ng kanyang ina at ipana nguya doon sa bibig ng kasalukuyang patay na si Agyu at ipinagdasal sa diwata na sana ay m agbalik malay si Agyu.