Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Payiri Panka
y
de
Por Félix Layme Pairumani Pairumani
1
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Payiri Panka
y
de
Por Félix Layme Pairumani Pairumani
1
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Aymar A ymara a markasataki. markasataki. Taqi qamasampi.
2
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
II El título de esta obra fue tomado y convertido de RAYMI 2/ 10 Cuentos del Tiwula y Vida, pasión y Muerte de del Achalari de Félix Layme Pairumani, Pa irumani, publicado en 1989 por el Centro Cultural JAYMA. U JW wa.
r Félix Layme Pairumani
[email protected] www.aymara.ucb.educ.bo de e 1ra. Edición electrónica 2013 di Franz G. Laime P. Salustiano Ayma Morales
Estilización realizada por Félix Layme en base a motivos tiwanakotas.
3
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Utjirinaka
Qall Qallta taña ñatak takii ................................ ................................ ................................ .......... 5 1 Tiwula Tiwulaxa xa warmi warmiru ruwa wa ikinta ikintatay tayna na .......... ..... .......... .......... .......... ........... ........... .......... ........... ............ ............ ........... .......... ........... 7 2 Tiwulaxa apilla apt’xatayna ............................................................. .................. 10 II. TIWULANA JAKATAPA T’AQHISITAPA JIWATAPA 2 ....................................... ...................................... 13 3 Tiwulax iwulaxaa apilla apilla thaqhkä thaqhkämiw miwaa qarit qaritay ayna na.......... ..... .......... .......... .......... .......... ........... ............ ........... ........... ............ ........ 13 III. TIWULANA JAKATAPA T’AQHISITAPA JIWATAPA 3 ...................................... 17 4 Apilla ch’uqkatasï sasawa jiwxatayna jiwxatayna ................................. .............................. 17 II.II. Yatiriw Yatiriwaa qamaq qamaqip iptx txatay atayna na .......... ..... .......... ........... ............ ........... .......... ........... ............ ............ ............ ........... .......... .......... ......... 22 III. III. Mä warmiwa warmiwa waynap waynapamp ampii sarxata sarxatayn yna..... a.......... .......... .......... .......... .......... ........... ........... ........... ............ ............ ........ 31 IV. IV. Jani jaqicha jaqichaña ña munasa munasa alisn alisnuku ukutan tanaka aka ........... ..... ........... ........... ............ ............ ........... ........... ............ ........... ..... 38 V. Iwxi Iwxiriw riwaa mä iwx iwxaña añakïx kïxatay atayna na .......... ..... ........... ............ ............ ........... .......... ........... ............ ............ ............ ........... .......... ....... 42 VI. VI. Awichu Awichuna na uyw uywata ata wajch wajchaa wayn waynaa ........... ...... .......... ........... ............ ........... .......... ........... ............ ............ ........... .......... ....... 46 VII. Mä jisk’a warmixa yänaka alantayatayna .....................................................50 VIII. VIII. Panqara Panqarata ta panqara panqararu ru sariri sariri wayrunq wayrunquu ........... ...... .......... .......... .......... ........... ........... .......... .......... ........... ........56 ..56 IX. Chirachuxa pirwa put uruwa piquta churt’irïtayna churt’irïtayna ................................ ......... 61 X. Salumit Salumitax axaa chacha chacharu ru arknaq arknaqaña aña qaritay qaritayna na........... ..... ............ ............ ............ ........... .......... .......... ........... ........65 ..65 XI. XI. Pacha Mamax Mamaxaa uñjaski uñjaskistü stütuw tuwaa.......... ..... .......... .......... .......... ........... ........... .......... ........... ............ ............ ........... .......... ....... 72 XII. XII. Ä kullak kullakaja ajarus rusaa sapatu sapatuma ma churaska churaskayä yäthx thxaa .......... ..... .......... ........... ............ ........... .......... .......... ........... .......... 79 XIII. Tawaqu chuphiru apsusaxa awtu alt’arapitayna .........................................85 XIV. Mirsikawa walja awtunïsa q’ala tukusxatay t ukusxatayna na ............................................ 90 XV. Q’ara q’ara tukuri, qullqini qurini apusnaqiri ................................................ 94 XVI. Ch’uqi «Jilataru aru»» katja katjaya yatay tayna na........... ..... ............ ............ ........... .......... .......... ....... 99 C h’uqi Nayra tawaquwa tawaquwa «Jilat 105 XVII. Warmiparu waynaqasawa waynaqasawa karsilt’äsitayna karsilt’äsitayna ................................ ............... 105 108 XVIII. Tirisaxa Wakununa murinu thuqht’aski ............................... ..................... 108 XIX. XIX. Kapuli Kapulinax naxaa luntha lunthatas tasiña iña yatintx yatintxata atayn ynaa 1 ............. ....... ............ ............ ............ ........... .......... .......... ........... .......... 112 112 XX. XX. Kapuli Kapulinax naxaa Urtima Urtimalat lataa sarnaq sarnaqxa xatay tayna na 2 .............. ........ ............ ............ ............ ........... .......... .......... ........... ........118 ..118 123 XXI. Kapulinaxa 40 q’ipirimpi uta q’ipsuyasxatayna 3 ................................. ....... 123 XXII. XXII. Mama Mama Sarjint Sarjintana ana sarna sarnaqat qatapa apa 1 .......... ..... .......... .......... ........... ............ ........... .......... .......... ........... ............ ........... ..... 128 XXIII XXIII.. Mama Mama Sarjin Sarjintax taxaa jaqich jaqichasx asxata atayn ynawa awa 2....... 2. ............ ............ ............ ............ ........... .......... .......... ........... ........ 132 132 XXIV. XXIV. Taru Tarukan kanaa sarna sarnaqaw qawipa ipa .......... ..... .......... ........... ............ ........... .......... ........... ............ ............ ............ ........... .......... .......... ....... 137 XXV. XXV. TUKUY UKUYAÑAT AÑATAKI AKI ................................. ................................... ....................... 148 148
4
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Qalltañataki
J iwasa liyiña qillqañaru jichunuqtañataki qillqata pankawa. Inasa akxata qillqatampi markasanxa liyiñaru qillqañaru jichunqtxsna. J aru sa jichunuqtkañänixa, jichunuqtkañänixa, inasa laqa markasana arupaxa chhaqhtawayxchini. Ukata akhama panka qillqatampicha aymara aru jaktayxiristha L J yankañänixa, inawa jani yatiqksnati. Yanasa yanasakiwa jichunuqtaña. Ukata aka pankaxa ukhama yanasa yanasa liyiña qillqaña munxañatakiwa qillqata. Taqpacha mä amtaki sartañatakixa, amta jichhaxa ukaru J ukhamäkanixa, mä qawqhanina amtapaki, walïpasa janisa walïpa, arkaskañäni. Janiwa taqpacha amuyunakasa yatitaxa utjkaniti.
«Jani wanirinaka» pankasa, aka «Achalirinaka» pankasa, uka amtampi aliqata
5
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
C awa, ukhamarakiwa mä jani yatintayañaxa. «Aka taqi phusphursa sixkämi tukjasxtha» sañjamawa. Chiqasa markasanxa ukatsa, jichhaxa qillqaña liyiñampi ukaru yatint , markasana sumana jakañapataki, jikipxsnasa. Ukatsa markasaxa janiwa jichhjama sallqjatäkxaspati. Ukatakiwa arusana liyiña qillqañaxa wali laqa yatintaña wakiskiri, ukatsa markasa jani chhaqhtañpatakiwa ukaxa wali qulla. U a ¿ukatti tunti phusphuru sixkämi jani nakhkatkanixa? Kunjamata lawa nakhkatayañasa yatiñasawa. Chutillanakaru, wirluchanakaru, musunakaru aymara parlayañasa yatintañasawa.
6
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
I. TIWULANA JAKATAPA T’AQHISITAPA JIWATAPA 2
1 Tiwulaxa warmiruwa ikintatayna ayra pachaxa utanakaxa jaya N jayïritaynawa. Mä utanxa mä jichha jaqichasita chacha warmiwa utjasitayna. Mä uruxa chachaxa alakipt'asiriwa qhirwa, warmi uywampi utaru jaytt'awäsina, sarawayatayna. Tiwulaxa jaqina warmipxa wali munirïtayna. Chacha ch'usasiri uñjasaxa, jaqiru tukt'asawa mä jayp'uxa, warmiru turiyirixa saratayna, wisitt'irjamakiwa utaru sart'atayna.
7
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Wisitt'anïmaya mama, sasawa warmiru arch'ukitayna, warmixa «kawki jayatxaya qarita jutchi» ukatsa jayp'üxïpanxa, wisita utaru katuqataynawa. Wisitt'anitasaya,... uksarucha qunt'askäta? , sasawa uta patillaru wisitxa qunt'ayatayna. Jaqiru tukt'ata Tiwulaxa qurpachäsiñlaykuxa aliqata arumt'ayasitayna.
Ukata chhapthapiruxa Tiwulaxa qurpachxita, sasawa, warmiru achikxatayna. Qurpachawayitaya quli mama, sasawa, Tiwulaxa warmiru achikt'asitayna. warmixa ch'amakthapxïpanxa, jaqi masiparu khuyapt'ayasiña yatisaxa «iyawa» sataynawa.
Warmixa wisitxa utaruwa irpantatayna. Jaqiru tukt'ata Tiwulaxa jank'akiwa uta manqharu jalantatayna. Ukata suti arumaruxa, thayawa, sasawa Tiwulaxa ayqxatayna. Thayawa mama, thayjituwa. Ukhamaxa qhiri k'uchsaya ikt'awayma. Janiw... jaqiwa "qhiri k'uchu qhiri k'uchu" sitaspa.
8
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukhamaxa uta pampsaya ikt'awayma. Janiwa, jaqiwa "uta pampa uta pampa" sitaspa. Ukhamaxa pata lakatsaya wat'antanma. Janiwa jaqiwa "pata laka pata laka" sitaspa. Sasawa Achalarixa jani kawkhsa utana ikiña munkataynati. Ukata warmixa satayna: Ukhamaxa kawkhsa ikt'awäsmaxa, ¿kawkhpinraki ikirïtasti? Taykäna puraka patapakpi ikt'askirïthxa. Ukhamaxa aka jak'atsaya ikkatanma.
Sasawa wisitana ancha arxayataxa warmixa thiyaparu ikkatayasxatayna. Wisitaru tukt'ata Tiwulaxa mä ch'ipxtakiwa kusisita warmina thiyaparu ikkatatayna.
9
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
2 T
T iwulaxa ikkatxasa, jani kunjamatsa warmiru llamkhañjamäpanxa, jiskt'añ ¿Akaxa kunasa? sasawa Tiwulaxa warmiru kururuta llankht'atayna. Akaxa kururü. ¿Akaxa kunasa? Akaxa ñuñü. ¿Akaxa kunasa? Akaxa t'ullü. ¿Akaxa kunasa? Akaxa thixnï. ¿Akaxa kunasa? Sasawa, Tiwulaxa siskht'asa, llamkht'asa llamkht'asa qunqurita warmiru llamkharxatayna. Akaxa qunqurï. ¿Akaxa kunasa? Akaxa chachäna ququpawa sasawa, w
10
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
¿Aka quqxa janiti nayaxa quqtkiristhxa? sasawa, Tiwulaxa kusisita Ilamkhatayna. Quqt'aña munasaxa quqt'askamsaya sasawa satayna, ukata Warmixa juk'ampjaruxa Tiwularu jisxatayna. ¿Kunatsa ninkharatpacha jani jutkta, kunatsa ninkharatpacha jani jutkxta?
Ukhamawa ikjawayxapxatayna. Willjtaruxa warmina chachapaxa paqara jutkämixa purinxataynawa. Chacha puriri amuyasaxa warmixa inakiwa sartxä, sartxä, thuqthapxä, thuqthapxä, sasa yanatayna. Tata, Tata, sartma sartma, chachajawa, chachajawa purinki, mäkiya sartma...
Jaqiru tukuta Tiwulaxa janiwa ikiwitxa unxtkataynasa, ukata warmixa nukhurpayä, sasina amuyasxatayna, wali muspasawa sustuki arsutayna.
11
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Chinuntata, chinuntata, anjama chinuntata sasawa kuchillu aytasisa chinuntata apilla khariqasiwäsina, mullasa phallapini, utata jalsuwätayna. Wali kusisita tukusawa chachaparuxa katuqatayna, khumuqañsa yanapt'atayna.
Uta manqhinxa khariqata ukjakiwa Tiwulaxa thuqhthapitayna. Samkanjama sustukiwa anuru tukuwayxasa uta punku ñakapini llusksuwätayna. Uka uñjasawa Chachaxa Warmiru sisxatayna. ¡Wa!, kunasa ukaxa utata mistuwayi ¿anuti kunacha? warmixa jank'akiwa jani katjayasiñlaykuxa satayna: Lunthata anüpachawa ¿Kunarakïnisti?
12
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
II. TIWULANA JAKATAPA T’AQHISITAPA JIWATAPA 2
3 Tiwulaxa apilla thaqhkämiwa qaritayna
W armixa uma phuch
Tiwulana apillapxa, chhuxurpayanxatayna. Uküruxa mä jisk'a yuqallaru tukt'asakiwa Tiwulaxa warmina utaparu jalch'ukitayna. Apilla chuxita, apilla churxita, sasawa, warmiru chachapa jak'ata satayna. Chachapaxa wali t'iñitawa warmiru satayna: ¡Uka yuqallaxa kuna apilla sisa!
13
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Wasayp'urakisa mä juk'a apilla apasinkänxa, uka churxita sispachä. Churxamaya!... Sawäsina chachaxa uta anqata mistuwayxatayna. Ukkañkamawa warmixa Tiwularu satayna. Apillamxa uma phuch'u thakhiruwa chhuxurpayanxthxa. Uka ist'awäsaxa laqapiniwa Tiwulaxa apilla thaqhasiri jalsuwätayna. Ukjanxa Tiwulaxa inapiniwa uksa aksa apilla thaqhatayna, taqi thakhi saririnaka jaqinaka jiskhitayna.
Warmina utapa jalkañkamaxa, mä k'umu taykaliwa uma phuch , Tiwulana apillapxa irtasiwayxatayna. ¡Ay! ¿akasti? ... ¡aychjarakisä!.... ¡Ay! Tata!, akhampi aka qamirinakaxa aychxa willipxixa!
Sasawa, taykalixa apilla pichart'asa aptasiwayatayna. Aka suma aychxa, asta phayasipuniwa sasawa q'aya Tiwulana apillapxa apasiwayxatayna.
14
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Utaru purisaxa jank'akiwa nina phaykatatayna. Taykalixa jayawa jani aycha manq'askxataynati, ukata niya qhatiti sasa niyata niyata phukhu uñantatayna, ukhama niyata niyata phukhu qhuphirkämixa, Tiwulana apillapaxa, janiwa qhathkxataynati, pachpakïxataynawa. Ukhama ankpachakiskïpanxa wali thithitawa taykalixa piqañaru apilIa liq'jañataki chukxatatayna. Apillaxa liq'jataxa maysata maysa thuqhtatayna. Chukt'ata liq'kiri taykaliruwa apillaxa chara hkatxatayna. ¡Ay! ¿akasti janicha aychäki?, ankjamakirakisa sasawa taykalixa sumpacha nayraru apilla irkatasisa uñxatatayna. ¡Wa!, akaxa phichiljamarakisa... anu phichiljarakisa... ¡Ay! ¡watïchï! sasawa Tiwulana apillapxa uta qhiphäxaru liwikipxatayna.
Ukata mä juk'ampjaruxa Tíwulaxa wali qarjata ukhama awichana utaparu jalnuqakitaynawa, wali llakitawa taykaliruxa jiskht'asitayna.
15
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Awicha, quli Awicha, apillcha irtasiskta, apilla chhaqhayasthxa. Janiwa kuna apillsa uñjkthti,... ¡Ää! ¿Jumankänchä?, nayaxa «aychachï», sasawa irtasiskayäthxa, khaysäxaruwa liwtxthxa!...
Tiwulaxa janira suma arsuñsa tukuykïpana mä ch'ipxtakiwa apilla thaqhtasiri jalsuwätayna, ukhamata Tiwulaxa apillapxa katusxatayna.
16
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
III. TIWULANA JAKATAPA T’AQHISITAPA JIWATAPA 3
4 A jiwxatayna
T iwulaxa apilla katusiwayxasaxa janiwa kunampisa ch'uqkatasiña yatkxataynati. Ukata jaqiru tukt'asawa mä sawuri Taykaliru jikxatatayna. Aruntt'asaxa wali achikt'asitayna. Awicha, layiñamacha utjasktma, layt'arapiskäma, janiwa kuna lurañanïkthsa.
17
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Taykalixa jani uka wayna uñt'atäpanxa wali pächasitayna. ¡Janjamakiwa utjkitixay!, kuna tumayküskstaya, ¿uñt'smatï?
Waynaru tukt'ata Tiwulaxa layiña churäsiñlaykuxa wali achikt'asitayna. Thaqhtakmaya awicha, inakiwa layt'arapiskäma.
«Inakiwa layt'arapiskäma», siri ist'asaxa taykalixa mäkiwa qipa layiña ch'ankha qapumpi ukhama waynaru apxarayatayna. Ukata mä juk'ampjaruxa waynaxa, taykalita jayachaqaru jithiqañatakixa, sarakitaynawa. Awicha, khä qamañata layt'asinkä, janiwa jaqi jak'atxa jusachirïkthti.
Taykalixa jani uñt'atäpanxa sarakitaynawa. Janipï jayaru sarätatixa, uñt'irisma ukaxaya... Janiwa jayaru sarkäti, khä qamañanakxaya layt'anchïxa sasawa Tiwulaxa wali q'aphaki qamaña wikucht'asa taykaliru
18
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
uñacht'ayatayna, ukhama sataxa taykalixa iyawa sataynawa. ¡Ukhamaxa apamsay!...mirintasiña urasaxa jawsanïmawa, laqawa jutäta, ampi wawa.
Tiwulaxa iyawa sasa q'aphapiniwa jalsuwayatayna. Uka qamañanxa Tiwulaxa apilla ch'uqkatasiñatakiwa ch'ankha t'aqararakkitayna t'aqararakkitayna ukhamkämixa ch'ankhxa q'ala A muruq'xa tukjatayna. Kunjampachasa ch'uqkatasiña jikipunitaynawa. Ukatxa wali kusisitawa ikiraskiri wakanaka taypiru jalasina, akhama kantt'asisa, thuqht'atayna: ¡Wali walikïthway! kusa kusakïtway nasa qhiri Mallku! waxra tarqa Mallkü!
Ukhama thuqht'kasaxa wastata Tiwulaxa apilla jalaqtayasxatayna. Mä qala ch'iyjata k'ullk'u p'iyaruwa apilla jalantayasxatayna. Tiwulaxa inapiniwa uka qala p'iyata apilla irsxä
19
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
sasa luqatayna, jurqhitayna. Asta mulla phallata anuptxataynawa. Wakaxa anu jurqhiri uñjasaxa mukhitayna, waxrä sasa yanatayna, ukata Tiwulaxa wakaru thathatayna. ¡Qañ qañ, qañ qañ!... kunsa uñch'ukista, nasa qhiri Mallku, waxra tarqa Mallku, ¡Qañ qañ qañ!...
Ukata uksawa wakaxa maya waxrantasina Tiwulxa q'ala phathankasa allsuta, jiwata jaqtxatayna. Taykalixa inapiniwa «mirintasiñäni!», «manq'asxañäni!», sasa mirintasiña urasaxa layiri waynaru arnaqatayna. Jani jaysanxïpanxa awichaxa laqawa qamaña uñjiri k'umsuwätayna. Qamañanxa ch'ankhakiwa akch'a akch'a t'aqanuqata ukhamäskatayna. Ukata wakanaka taypinxa qamaqikiwa nayrasa llijkiriki, phatankasa qullsuta, «apilla
20
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
ch'uqkatasï», sasa yanata ukjana jiwataskatayna. Kuna supayaruraki ch'ankha churaspachäthsti sasa jacht'asisawa Taylakixa mä juk'a ch'ankha pallthapisiniwasa taniwayxatayna, siwa.
(Por Félix Layme Pairumani, en base a las versiones de: Bartola Pairumani, Gregorio Ajacopa, Apolinar Ajacopa, Marcelino Pé A).
21
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
II. Yatiriwa qamaqiptxatayna
Q ullasuyunkiri jaqixa, kunjamatsa niya yatiri chuymaniwa. Ukata markapasa qulla suyu satätayna. Uka markapana sutipa arusa qulla yä saña muni. Taqisa, kunasa qullaña uka aruxa, uka arxa yattanwa. Ukaxa usutaru qullañawa. U U ukhamächixa, Qulla suyu markanxa, chiqpachasa janiwa khitisa qullkakispati. Khitisa qullirïni, khitisa yatirïni, jani ukaxa, khitisa janiraki yatirïkani, ukaxa thakhini thakhiniwa. U chilanakana chimputawa. Jichha pachaxa, aka ispañulanaka ukjatsa aka qhiphanakkamasa, markasanxa jaqinakaxa jani kunansa irnaqañani, jani qullqini ukhamawa U utanakasa aymara arupa axtasiyasa kastillanu chuy Aara tukuña muniri, Mamani, Qhispi, Kunturi, Chuqi W yaqha
22
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
kastillanu aruru uñtata sutinakampi turkantasiri ukhama markaruwa tukxapxatayna. Ukhama chuymani jaqixa, markanakanxa, janiwa kuna irnaqañsa jikipxkataynati. Ukatxa muna jani munawa achilanakana sarnaqatapa, luratanakapa amtasipxatayna. Ukata nayraqataxa kuka uñirita, jani kuka uñirïkasa, sarnaqxapxatayna. U chimputäkasaxa, yatirita kunjampachasa sarnaqasa yatintxapxatayna. Yaqhipaxa layqaruwa tukxapxatayna. Yaqhipaxa ina aliqa ari yatirikiwa tukxapxatayna. Ukatsa ukhampachaxa kunampi intxapxataynawa. Akatjamata yatiri mistuta yatirinakaxa qamaqi chuymaniwa tukxapxatayna J wali kusa yatirixa arutxa armasxapxataynawa, ukhamarusa janiwa suma na sarnaqiri yatirirukiwa, yatiñaxa jusiri, siwa. Uka sawinaka armasaxa, jupanakaxa qullqilaykuxa kunjsa luqtanaka lurjapxakitaynawa. J a, qullirsa yatirsa wali thaqhapxatayna. Janira
23
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
uspitalanakaru sarkasaxa yatiri ukpini sariri yatitataxa, kuna lurañatakisa yatirpuni U uspitalanaka qullirinakaxa, kuna jani yäni xa janiwa walïkiti, , qullqilaykuxa, kharsuñataki sarxatxapxirïtayna. Markasaxa akankiwa. Mätuqitxa qullirinakasa walïkarakiti, kamachañapuni wakisxchispa. Ukatsa ukaxa janiwa taqïkiti, chiqpacha qullirisa ukhamaraki yatirisa, ukatsa chisa utjarakiwa. Sallqa yatirisa qullqiki munaskapx saskapxi. Ukatsa yaqhipaxa a munirinakaxa: sirinakasa utjarakiwa. Chiqpacha yatirixa wali na jakasiriwa, jani kunaki qamasiski ukawa. Jichhaxa mä yatiriwa qamaqi chuymaniru tukxatayna. Mä yatirixa uka jani yatiritaki chimputäkasa yatiriptataynawa. Jupaxa walpuni yatirita sarnaqatayna, nayraqata larama naylunampi Aka pachanxa, pachpa jaqina parlatapatsa
24
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukhamata ukhamata larama karpapa willtawayasa utaparuwa sarawayxatayna, utapana jaqiru qullaña katuqañataki W khithanukxatayna.
Ukaruxa waljawa jaqixa, jachañaru purisaxa, M chachanakäkiti, jani ukaxa warminakawa. Ukata uka yatirina ukaruxa warminakawa wali sarirïtayna. Ukaxa sunsunsa J ana utjapxi, yaqhipaxa qullqsa chhaqhayapxi, imillasa jani jaqichasita wawaniptxi, yaqhipaxa warmimpisa apxi Ukhama kuna jani aytkaya, jaqipura lurjasita, ñanqhachjasita, Mä lunqhu tawaqu warmiwa kuka sallqa tiwula yatirina ukaru . Tata yatiri, kukata u juttha sasawa, warmixa yatirina ukaru purintatayna.
25
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
¡Ay! Kunasa kamachxi. Chachajawa yaqha tawaqumpi irpasxatayna, ukata «¿kawkirusa sarpacha?, sasa», uka yatiña muntha , sataynawa. Awira, ¿kuka apasintati? Saya, akaxa kukaxa. ¿Nayrachasti? , sasawa yatiri kuka tarillana kuka thawtatayna. Akaxa nayrachaxa sasawa warmixa pä waranqa qhuyala qullqi kukaru irxaratayna. ¡Chhuy! Phisqhawa mama sasa, laqawa uka pä waranqa liwxarayatayna. Ukakata uka mamaxa mäkiwa phisqha qhuyala qullqi churatayna. Laqakiwa yatiriruxa kuka uñxatätayna. Ää, akaxa wali jayankisä, janjamakiwa kutinkaniti. ¡Ay! , sasawa warmixa jachantxatayna. Akaxa, ukhampiniwa kukana mistu, ¿jichhüruxa Ä ¿jutasmasti? Q sasawa, warmixa jacha pichaqasisa satayna. J ¡Iyaw! sasawa warmixa sarawayxatayna.
26
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Warmixa aliqapuniwa, yatirina arunakapa yäqasaxa, kunanaksa althapitayna, chacha isinakapsa pallthapitayna, ukata mä manqhancha isipa, yatirina ukaru iqañataki Y W jalxaruwätayna. Tata yatiri, nayawa wasitata jutasktha. Ää, wali ki juttaxa, kawkisa apantati. Saya, akaxa sasawa, mayitanakapxa churatayna. Ukata yatirixa wakintayatayna, risaratayna, isipampi jawsasiri jawsiri tukutayna, Yasta akata kimsa uruta chachamaxa ¡Ay! Walikpini, tata , sataynawa, uka warmina , kusisiñatxa, wali jiwakiwa qhanartxatayna. Ukjawa, akjawa sasa, yatirixa aliqapuniwa uka warmiru qullqi sakarawätayna.
Mä uru, pä uru, kimsa uru, warmitakixa ukaxa simana simanäkaspasa ukhamawa jayäxatayna. Ukatsa uka urunakaxa jalaki jalaskatayna, kimsïri uruxa laqawa purinxatayna. Warmixa aliqapuniwa chachaparu
27
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
suyantx W . Chachana jaytjata warmixa walpuni, chacha kuttañapxa, suyantxatayna. Janiwa kunasa chachapaxa nkataynati, mä kimsa urumpi suyantatayna. Janipuniwa kunasa purinkataynati, warmixa wasitata yatirina uka jalatayna. Tata yatiri, janiwa kunasa purinkiti sataynawa, yatirina ukaru jalnuqasaxa. ¿Jichhaxa kamachsnasa? sasakiwa, wali U ¿Ukhamaxa chachamxa kutinxaña munapintati? ¡Saya! Ukhamaxa kutiyaniñäniwa, akaxa janiwa pantjtkaniti , sasawa uta pamparu mä ikiña , ukxaru ukata warmiru sisxatayna: J akaru , sasawa warmiru W iyawa, laqakiwa isi apsusitayna.
28
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Q Jisa, kunjamti taykama purakapata W Yatirixa ukhamaraki isirasitayna, ukata warmiru winkkatxatayna, ukjawa warmixa sustuki thuqhtapxatayna. ¡Wa! ¿Kamachisa? sasawa wali mulla phalljata luqhiptatayna. Laqakiwa yatirixa satayna. Jumampi ikintañäni ukawa walïnixa, sataynawa. Kamisa ukaxa walïnixa. Ukawa walïnixa, uka puntutächixaya , chika isthapisiñakkasa luqhjama jalsuniwayxatayna.
Warminakaxa jani amüpkitixa, ukata uka na. Uka warmi masipaxa wali musparatayna. Nayaruxa ukhamaraki luraña muntitu sataynawa. Mä yatirixa, niya kikpaki luraña munxitu.
29
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Nayana chachajawa yaqha warmimpi sarnaqi, uka jaljtäñatakiwa, yatirina uka sartha. ¿Ukatsti? Akhama situwa: jumamp kunarusa apañamawa, uka mä qiruru winumpi mayampisa uka yaqha warmimpi jani sarnaqxaniti , sataynawa. ¡Ayyy! Kunäskchi
30
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
III. Mä warmiwa waynapampi sarxatayna
M ä istansyanxa mä waynampi mä asipxatayna. Warmixa llätunka jilanakani pä kullaka ukhamätaynawa. Waynaraki kimsa jila kimsa kullakaniraki, ukhamawa qamapxatayna. Ukhamäsaxa wali kusawa, jaqitakisa muspkañawa, jaqichasipxatayna. Ukata jaqichaskïpanxa: utjkxchiti, jani ukaxa iwxirina jilakipatäxchi, jani ukaxa maynïri uka jaqicha iwxanaka jani a arunakaxa: maysa jinchuta maysa jinchu atipsuwayxchi.
Risima jaqichatatakixa wali kusjamäkiwa K kunächï, jichhaxa akata jutiri wawanakana jani jaqïpxañpataki qillqt Uka jaqichasita chacha warmixa markaruwa, taqi jaqinakjama, inacha ukana kuna qullqsa walpacha jikxatassna, khiti jaqisa
31
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
sarxapxatayna.
Chiqasa kampu jaqinakaxa, markana, mä qawqha maranaka irnaqasa, jani J markanxa uka jaqinakaxa uruya aruma, awtu jikiñkamawa . P jani ukaxa arusa kaltu jaqiru juchharayasa, kunasa kunächï, ukhampachasa yaqhipaxa awtu jikiñkamawa, isa juqhuta, atsa Uka suni markankiri warmimpi chachampixa janiwa kuna awtsa jikiña yatkapxataynati, paqallqu wawanakaki jikxapxatayna. Chachaxa inamayawa uruya Warminxa janiwa chuymapaxa chuymapäkataynati, ina kunasa akata jutirinxa juparu wali kusasa suykaspa ukhamaki amuyasiskatayna. Ukaruwa supayaxa ¿janicha? U a markanakanxa ñanqha chuymani jaqinakaxa waljaxaya utjchixa. Janiwa mayakïkisa, waljaniwa utjxi, antisasa
32
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
xapxi. Markächixaya, markanxa ñanqha amuyuwa jaqinakaruxa awat W , wali ajayuru qïñasawa, jani uka ñanqha chuymani sartañaxa atipistaniwa. Ukana mä ñanqha chuymani jaqiwa uka chuyma jalthapita warmiru, chacha irnaqiri sarkañapkamaxa, “ Uka ñanqha jaqixa wali sumanaka uka warmiru parlxayxatayna: Isinaka maya maya alarapïma, sumirunaka paya paya alarapïma, awtunaka alarapïma, uta alarapïma, janiwa qullqita jalstatasa sarnaqkätati, chachamampi jaljtxma, nayampiwa kusisita sarnaqasxañäni, uka sunsu, iyara ajanuni chachamaru liwtxma sasawa, uka supaya amuyuni jaqixa parlxayatayna.
Ipi warmixa chiqaya sasa, laqawa ukhama J chachapa katuqañataki suyjxatayna. Ukhamata ukhamata yasta yasta janiwa suma qamañaxa utjkxataynati. Tuqisiña, runkasiña, jaychasiña, nuwasiñakiwa qalltawayxatayna. Chachaxa wali silusu mantayasxatayna, yatiñkamawa warmiru arknaqxatayna, warmixa jaljtañxaya munchixa, ukatakjamawa sarnaqarakitayna. Warmixa supaya amuyuni
33
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
waynapampi, antisasa chuphiru waynapampi, chacha jaljtaña munañpatakixa, kantinanakana umiri machiriwa tukupxatayna. Chachaxa ach “ sataxa antisawa jani sarxaña munkataynati. Warmixa aliqata jani arskayanaka tuqjanxatayna, ajanutsa thuskatatayna, chachaxa wa Warmixa machatakiwa pusi alwa, awisaxa phisqha alwa, urasanakaxa suxta alwa, utaru purxirïtayna. Ukhama qawqha kutiwa warmixa chacharu luratayna. Chachaxa ukhampachasa wawalayku janiwa jaljtaña munkataynati, chacharuxa nuwjayatayna. Tata Kristusa kipka, kimsaru jiyatasawa rayanuqirïtayna, uka chachana ajanupxa ina wilarara antutapxirïtayna. Warmixa jani chachampi utjxañatakixa, utatsa yaqhachaqaruwa waynapampi sarxatayna. Uka munañani amuyuni, chuyma chhaqhata, juchampi taypinsa, janiwa khiti taripirisa utjkxataynati.
34
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Uka warmixa waynapana saxra amuyumpi jikintataxa janiwa kunsa yatiña munkxataynati, Chachaxa ukhamakiwa phisqha wawapampi, U haxa ukhamarukiwa qullxatayna. Chachaxa, jaljtxaña warmina mayitaxa, chiqaya ukhamasa walïchini sasaxa, amukiwa wawanakpataki xatayna, wawanaka iskuylarusa jani phalta khithaskatayna, jani umasa, jani llakisxasa, uka warmiru armxataynawa. Warmisa ukhamarakiwa pä wawapampi walja yänaka alkatapxatayna, ukhamaraki imkatapxatayna. Ukata supayaxa jani ikkitixa ¿janicha? Jichhaxa supayaxa ñanqha jaqiruwa amtayarakitayna: Chhuy! Sunsu! Jumaxa warminïskstaxaya, ¿kamachätasa jichhaxa? manqhapana. Ukata uka ñanqha jaqixa qarsuschixaya, ukatsa yaqha warminïxchixaya. Uk ja amtatayna. Tatapa mamapatakixa wali taqi
35
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Kxa laqawa utaru jalawayxatayna. U a, apxaruñataki wakiyatayna U kunsa jaytawaykataynati, niyapuniwa utanina U äsa wali jayaru, jani katkayaru, yaqha tawaqupampi sarawayxatayna.
Uka warmixa, utaru simänata jalnaqatayna. Ukata pä phaxsita «sullsxä» sasa inapini yanatayna, qullirinakana uka saratayna, layqa awichanakana uka phaxsixa pä simanjamakiwa mäkipawayxatayna. Ukjakiwa uka warmixa chuymay! sasa, wawjama wararitayna. Kamisaraki juparu ukataqi paqallqu wawachsuta warmiruxa waynasa, jaljtata chachasa, ijma chacha, kuna achachisa juparu wiñayataki mun ¡Ay! uka sunsa warmi ¿Janikiti
36
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
J kuka uñirimpisa yatiñataki kuka J aynikiwa, kunti lurktaxa ukxa lurapxarakïtamwa, ukhama siri sawinaksa yatirïkpacha?
Janiwa wali kusa chachaxa nayrïri chachata sïpanxa utjkiti, utjchisa sapa waranqata mayakiwa utjpacha, nayrïri chachjama katuñaxa , siwa. Ukasa chiqpacha suma amtani, suma chuymani jaqitakikiwa utji. Supaya amtanitakixa sallqjiri jaqinakakiwa chimpur Qullqini jaqixa supaya amtanikipuniwa, uka qullqini jaqinaka taypina suma jaqisa utjchixa ukhamäspawa. ¡Ay aka sunsu jaqinaka! ¡Xa! ¡Xa! ¡Xa! ¡Xa! ¡Xa!
37
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
IV. Jani jaqichaña munasa alisnukutanaka
P ä wawqi waynawa jikisipxatayna. Uka waynanakaxa sapa maynisa muniri tawaquni ukhamäpxataynawa. Maynïrixa Rumanu satätaynawa, mayniraki Ramiru. Tawaqunakaxa: maynixa Marina mayniraki Mariya. Jupanakaxa janiwa jilapuräkisa, tawaqunakasa kullakpuräkiti, siwa. Nayrïri wayna ukaxa wajcha U waynäpanxa tawaquna tatapasa mamapasa janiwa tullqatakixa katuqaña munapxkataynati, alispäpxataynawa. Marina tawaquxa ukhampacha munataparu munaskakitaynawa. Uka waynampi chikawa sarxaña amtxatayna. Mayni Ramiru waynaxa ukhama jani kuna J janirakkiwa, jani kunanïpana, tullqataki katuqaña munkapxataynati. Ukhamaraki tatapa pachpasa munkarakitaynati. Mariya tawquxa jupampi janiwa jaljtaña munkataynati. Ukatsa Marina tawaqumpixa Mariyaxa wawqïpxataynawa.
38
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukhama purapata wawqilanakäsaxa, ¿Jichhaxa kamachañänisa? sasawa, a. I “ J Mä ikiñampi mä qawqha isinakaki J Ryusiñu plasana jikisxapxañäni sasawa, maynisa maynisa, taqisa mä amtaki arsupxatayna. Jupanakanxa janiwa iñasa utjkataynati. Jupanakaxa amtakiwa, pusinpacha sumana jakaña, U uka aruma anqa ikipxatayna, qhipha uruxa mä M wali jayana, marka thiyana, jikipxatayna. Ukana pusinpacha wali sumana sarnaqaña amtapxatayna. Taqisa maynitaki, maynisa taqitaki U tawaqunakaxa janiwa kunana irnaqañsa yatkapxataynati. Qhipha urpachawa irnaqaña
39
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
thaqhiri sarantapxatayna. Maynikiwa ñakasa mä irnaqaña, na. Ukata kuna irnaqañansa, jani qalltanpacha irnaqañanxa pajkitixa, ukata uka simanaxa wali qullqinaka apasipxchisa ukaxa uta alkilira nayrachatakiwa imxapxatayna. Uka qhipha jikxatasipxatayna. Ancha pisina utjasipxatayna. Ukatsa jila sullkjama kullakpurjamawa wali munasiñana qamapxatayna. Purapata yanapasisa, pusinpacha mayanaki sumana qamasaxa, sartapxataynawa. Ukatsa ukhampacha, taqisa maynitaki, maynisa taqitaki irnaqaña amtaxa, K jikxatanitäkchisa, ukxa walina taqisa katuqapxatayna J ñasa, Ukhamata ukhamata, urutjama urutjama, simänatjama, phaxsinakatjama, maratjama wali sartawäpxatayna. Walja qullqiniwa qamxapxatayna. Ukata mä uruxa uka pä maynisa thakhipa ukhamaraki maynisa saraparuwa sarawayxapxatayna.
40
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Maynisa maynisa, markana, wali kusacha Jichhaxa utani awtuni wali qamiriwa, uka pä phamillaxa, Kuna janixa, taqisa mayaki sartaña amtanixa, kunasa ina jasakjamakiwa luratäxani, xani. Jiwasaxa taqini taqinitaki, ukhamaraki maynisa taqitaki irnaqiri amtani markätanwa. Yaqhipaxa uksa janiwa sarnaqaña yatkapxiti, jichhaxa ukawa uraqpachana wali munatäxi. Jiwasaxa ukhama amtani sarnaqaña yatitätanwa, ukata uka wawanakasa ukhama sarnaqasa nayraru wali kusa mistsupxpacha. Ukatsa jiwasaxa, nayraqataxa, suma markasana sarnaqatapa yatxatapxañasa. Jani ukaxa kunsa ina khallu khalluki yatichapxañäni, ukaxa janiwa walïkaspati, suma arsuñatakisa, wali yatichañatakisa añasa. Thayawa achilanaka amuyupxa laqa apasxiri, yaqhipa janjamakiwa aymara marka amtani sartaña munkapxiti, janjamarakiwa aymara arssa arsuña munkxapxiti. Ukhamäni ukaxa, janiwa kun
41
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
V. Iwxiriwa mä iwxañakïxatayna ä jaqi yaqha warmimpi sarnaqïpanxa M Kuna jaqichasiri ukanaka sarasasa walpuni uka jaqina sutipa aytasa iwxirïtayna. J aliqata iwxaña thaqhirïtayna. Jupaxa wali jaqïtapa, jani pantjasiri, jupatxa amuyasirïtayna. J , yaqha warmimpi sartañaxa, chuymapanxa utjirïkataynati. Kunapuniwa juparuxa jani pantjasiyiri utjkataynati. Wali qamasani, wali jaqïña amtani jaqïtaynawa. Ukhamäsaxa jupaxa walpuni jaqi masiparu , ukhamaraki Ukataraki, ukataraki, chuymaya saskasma, yaqha warmixa janiwa walïkiti, yaqhampiwa sarxiri, sasa, jupaxa taqina wali yäqkañawa, jani pantjasiñana sarnaqañataki iwxirïtayna. Jupaxa, walpuni chuymaparu, jani wachuqana sarnaqaña amtxa, phuqhaña amtatayna. Chiqasa ukhama amtaxa askiwa, taqisa ukhama amtankamakïspaxa, ¿jaqïñataki wali kusäspawa? Ukatsa ukhama amtani jaqinakaxa waranqatsa mayasa utjchi jani utjkxchiti.
42
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Jupaxa janiwa ukhama munasiña kamachina anatjata jachkaspänti. Jupaxa jupäskataynawa. Jupaxa uka quri amta phuqhaskataynawa, warmipawa jani wali sarnaqxkataynati. Warmipawa waynanïxatayna. Yaqhampiwa irpas . Phuchhapawa ukxa katjxatayna, ukata uka jaqixa wali thithita wawanakapampi C maypachaxa, jaqixa panipuniwa. Jupaxa qawqhasa chiqapa sarnaqaskpa, chikatapa jani ukhamäkchi ukjaxa jupaxa janiwa maypachäkxataynati. Ukjatxa janiwa mayampsa iwxirïkxataynati C ¿janicha?
«Janipuniwa lunthatasirimpiru, jaqi jiwayirimpiru, machirimpiru ukhamaraki », na awkinakan a, sarnaqañawa wakisi. Yamasa «jaqina chijiru puritapata uniwa», siwa. Laqawa kunasa jiwasa pachparu
43
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
kutxatirïtayna. Jani jiwasa pachparu , wawasaru, munata jaqisaruwa uka larxasita aynixa kutxatirïtayna. «Kusipayaña aynixa, kunäskamsa, khitïskamsa, kunjamatsa, , amtamaya phuqhasipuniriwa», siwa. Kunasa ukhama «jaqi masisa chijiru purita yatisasa rusa ukaxa », siwa. Jichhaxa jani pantjasiñatakixa uka achilanakana awichanakana säwinakapawa jiskhxatasa amuy. Jani ukhama amuykipkañänixa, ina luqhjama pantjasiskaksnawa. Chiqawa akaxa, markasanxa mayninakampixa jiwasaxa mayakïstanxaya, jupankampi jiwasampixa mayakïtanwa. Ukhamaxa jupanaka jachañankaski uka jiwasataki walïchixa, jiwasaxa kusistanaya ¿janicha? Ukaxa jiwasataki walirakiya, ukata aynixa, ukhamata jiwasaru jachañaxa arakistuxa. Jupanaka kusisiñankapxani ukatwa jiwasaxa kusisiñänixa, jiwasaxa ukhama kusisiñaruxa purirakiñäniwa. Yaqhanaka, jani ukaxa jupanaka walina sartapxani, ukjakiwa jiwasaxa kusisiñäni, ukjakiwa jiwasatakixa kusisiñaxa utjarakini. Parlañatakisa lurañatakisa
44
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
muyasiñäwa. Ukata aymara markansa qhichhwa markansa jupanakampi jiwasanakampi mayanaki utjañaxa, wali kusa askina, uñjañätayna. Jupanakaru uñisiñaxa jiwaspacharu usuchjasiñawa. Masisaruxa, jupanakaruxa, qawqhasa awqasäkpana wali munasiñampi uñjañasawa, ukhamataki jiwasaxa waliru walinsa sartapxañäni. Markasanxa, P M achachilanakasa nayraqata jiwaskama, kuna tuqisitanaksa usuchjasitanaksa, , ukjakiwa suma maranakasa utjani. Jani ukhama jiwasa jaqipura munaskañänixa, ina aliqapuni uñisisiskañäni nuwasiskänixa, ukjaw marasa utjixa, jani jallusa jallxiti. Tawaqunakasa sullurpäpxi, ukatxaya chhijchhisa jutaña yatchixa. Yapunakasa wali suma achuntaski, ukjaxa janipuniwa tuqisiñasa nuwasiñasa, wilasa warasiñäkiti, ratukipuniwa chhijchhisa, istansya .
45
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
VI. Awichuna uywata wajcha wayna
M ä wajcha waynawa Yanariku aylluna utjatayna. Uka ayllu T Q Uka yuqallaruxa awichuwa uywasitayna, awichumpikiwa jakasirïtayna. Yuqallaxa P waljawa mäkipawayxatayna. Yuqallaxa waynäxataynawa. Taqi waynjama tawaqu warmitaki thaqhtasitayna. Kunasa payapunïchixaya, ukata jupaxa taqi waynjama janiwa sapakïña, munkataynati. Kawkitaraki awichuna uywata waynxa tawaqunakaxa munxanixa. Kawkitaraki tawaqunakaxa wajcha waynxa chachataki laqaki munxanixa. Waljanina awichana uywataxa, munañanita i kunani jayra wa, ukata inasa chiqapini ukhamächi. Ukhamäpana wajchanaka, awichana uywatanaka tawaqunaksa waynanaksa jani munapxirïkchiti. Ukatsa ukaxa janiwa taqpachanitaki ukhamapunïkiti. Wali suma
46
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
chuymanixa sapa patakatsa mayasa utjapunirakiwa. Awichana uywata waynanakaxa ukhamaraki wajcha waynanakasa wali kusa waynanakaxa utjarakiwa. U , akata qhiphanxa kunjamänisa jaqichasirina suyrtipaxa, ukxa yatipxaspa. Kunasa kunäpa, jaqïñax kamacharaksnaxa, ukhampacha sarnaqaña ¿kamachapxsnacha?
Tawaqunakasa janiwa uka wajcha, awichuna uywata waynaru, munkapxataynati. Taqisa jupana, «kasarasxañäni» sataxa, larusipxataynawa. Jilpachaxa awki taykanakapawa imillanakaru, awichuna uywata waynampi jani jaqichasiñapxa jani munkapxirïtaynati, ancha Tiyunakasa, mä pachana qamiri tiyunakasa, janiwa ukhamaki mä pachanxa qamapxkataynati, jupanakawa chullpa awichunakampi chika, allchhipa yanapapxirïtayna. Mä jani
47
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
uñjkaya pachana utjasirinakawa, jiwasxa awatiskirïstütu. M , awicha jiwxatata qhiphatxa, phayasiskatayna. Uka qhirita uta punku uka chikjana, waynaxa kuyntunakana parliri amtasisaxa laqakiwa ukachaqa ukjata mä quri wakaki, wali jathipini ukhama, itsutayna.
Uka quri aljatampiwa wakanaka alantatayna, iwijanaka walja alsusitayna, khuchhinaka, asnunaka, wallpanaka, ukhama taqi kuna alarasitayna. Utapsa wali kusa, jaqinsa Juparu uñisiri tawaqunakasa ukjawa musparapxatayna, pantjasitanakapatsa amtasipxatayna. Yaqhipa tawaqunakasa kulirata A phuchhanakapa yaqhampi kasaririnakasa walpuni ukhama lurjasitapatx Y
48
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukana, jupjama tawaquxa utjarakitaynawa, uka jani kunani U jani pächasisa kasarasitayna. Ukata qhiphatxa uka kunsa qhana Qhipha maraxa murinu mayursa pasantataynawa. Jilaqatsa sarxatasa, tiyunakaru P M kawki kusa uksa rakitayna. Ukkañkamaxa, uka awichuna chacha kunsa jikxapxkataynati, inakiwa «qamirïpxthxa» Y jaljtxapxataynawa. Janiwa jaqi masisaru kunäkïpansa wa. Aka pachanxa taqiniwa munatäpxtanxa. Uñisitasawa kutxatasiri, siwa. Janiwa jaqiruxa yatxapayañasa, ñanqhañarakisa, uka ñanqhatasa jiwasa pachparukiwa kutxatxirïtayna. U wichhusa, qalasa, kunasa arsurapiriwa, siwa.
49
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
VII. M alantayatayna
N ayra pachaya inasa ina ukhamaki sarnaqañaxa utjchïna. Jichhaxa janiwa ukhamäkxiti. Janiwa khitisa ina ukhamaki sarnaqkxapxiti. Kunasa qullqilayku sarnaqañakïxiwa. Yaqhataki aru arsurapiñasa jichhaxa qullqïxiwa. Maynitaki kuna K sa yatiñasa jichha pachaxa qullqïxiwa. Ukatsa janirakiwa kunana irnaqañasa, aliqata iskuylana yatichsuta tawaqunaka waynanakatakixa, utjkarakiti. Yaqhipanakaxa wali jaya markanaka irnaqaña thaqhasisa sarawayxapxi, uka yaja markana asisa, murinu Chachapinixaya kuna supaya amuyunsa nayrankchixa. Ukata mä chachaxa mä wali jiwitaki tawaqjama warmiruwa uñjatayna, irnaqarakitayna. Uka tawaquru parlxayatayna, tawaquxa janiwa yäqkataynasa. Qhipha arumirja parlxaychi janipini, jurparumirja arxaychi janipini, inamayawa uka jaqixa arxayatayna.
50
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Asta qhipha simana ukhamakipuni arxayaskchi janipini. Aka pachanxa jani ancha kunasa utjkiti. Uka tawaquxa chachanïtaynawa. Jupaxa chachaparuwa awisasxatayna. Ukata chachaxa amukiwa muspatayna. Arumaxa amuki tayna. Chachaxa wa, kunxaya samkchi. Ikiwita, wallpawa arusa sartayatayna, thuqhthapitayna. Warmipa sartayatayna. ¡Chhuy! Sartma warmixa ikiwita sartasa ¿Kuna sistasa? C U ¡Jä! ¿Kamsista? P J J kunansa irnaqi, kawkinkirisa, waynati warminicha, ukata ¿isinaka alarapitasmati? Sätawa. ¿Ukatsti? U « wa» sasakiwa Jumawa saskista, ukataraki nayaruki juchanchaskitäta.
51
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Janiwa, janiwa ukhamäkaniti. Jumampi nayampixa jaqichasitätanwa. ¡Janipuniwa jaljtkañäniti! U W
Qhipha uruxa warmixa irnaqiri sararakkitaynawa, uka jaqixa suyjkaspasa ukhama jalxatasa arxärakkitaynawa. ¿Kunaraki sutimasti? Ramiru Chachawayna satawa. ¿Kunansa irnaqtasti? Utanaka lurayirïthwa. ¿Kawkinkirïtasa? Urürunkirïthwa. ¿Waynätati jani ukaxa warminïtacha? Jaljtatäthwa. ¿Isinaka alarapitasmati? ¡Saya! Kuna janixa, kunampsa A sasakiwa, tawaquxa sarawayxatayna. J yatiyatayna. ¿Kamsarakisti?
52
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Chacha Waynäthwa, Urürunkirïthwa, utanaka utachayirïthwa, ukatxa jaljtatäthwa, siwa. Uka qhipha arsutapaxa Chiqa warminïpachaya. “ J Uka jaqiru «iyawa sasaxa», nayraqata, «janira kunäkipana taqi kuna alarapita» sätawa. «Mä utaru althapirapita» sätawa, aka alkilata utasaru uka alata yänaka phuqhantayäta. Makinanaka, kusina, thayacha makina, qunuñanaka, ukata mayaki markasaru sarawayxañäni. ¡Janiw! ¡Janiw! ¡Janiw! Antisasa uka jaqiru nuwjanma! ¡Chachästaxay! sasawa, warmixa jachantxatayna. C A A ¿Katjxistani, ukasti? sasa, warmixa wali axsaräsitayna. Janixaya nayaxa uñstkchïtixa, uñstäsa jilajawa sätä. W U
53
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
K K alarayaña amtayaskpachïtu? ¿Yaqha warminïxpachacha, ukatcha ukhama sarnaqayaña munpachïtu? ¿Uka jaqimpikiti W chi, ukansa walikiwa Uxa chachapana aru sa iyawa sisxatayna. Qhipha uruxa uka jaqixa jalxatarakchï. Ukata sisxatayna. Akawa amtajaxa: Mä utaruwa yänaka alantäta, isinakaja, chkuña makina, kusina, thayachaña makina, ikiñanaka, utä yänaka, taqi kuna... Ukata jumampi chikäxañäni ¿Ukhama luraña muntati? K Q qalltañäni. Walikiwa, akjanaki suyäma. U yatiyatayna. Uka alkilata utapa maysaru Q simananxa phuqhantapxatayna, phaxsi
54
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
ppacha utaru phuqhantätayna. Ukata warmixa satayna: Jichhaxa, mamaja irptasiriwa, markaja sarä. Mamajaru mawa . Chachaxa, mamaparu uñstañxa, janiwa axsarkataynati, antisa wali kusisitayna. Walikiwa, ukhamaxa mä jichhüru jaypwa jikisxañäni. Saya U maynisa saraparu maynisa utaparu sarawayxapxatayna.
Chacha warmixa qhipha ja awturu khumuntasiwäsa markaparu sarawayxapxatayna. Ukata simanatxa uka jaqixa wali kusisitapuniwa uka alatanaka phuqhantata utaru jalatayna. Ukata llawirasisa mantatayna, i. Utani «sarxiwa, akaxa niyawa simanäxani» sataynawa. Ukjakiwa uka jaqixa ancha thithita supayjama mitharasiskatayna.
55
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
VIII. Panqarata panqararu sariri wayrunqu
M ä phunchhawina pä awki pä M chuwawa U pa yuqapa jaqichaña amtxapxatayna. Sapa phunchawinwa ukhama wawanakapa jilsuñapkama U jani khitirusa suykitixa, ukaxa qullu jawira umjamaxaya jalaskchixa. Jaqichaña uruxa purinxataynawa. Yuqaxa ukjakiwa khitimpi jaqichasiñapsa yatiskatayna, jupaxa janiwa, jani jupana thaqhasitapxa, munkataynati. Ukatsa waynaxa mä panqarata panqarata jaliri J Wali tatapasa mamapasa waynaru . «Uka tawaquxa wali kusachaqana utanakaniwa, ukhamarusa K . Janisa ukäkaspaxa nänakaxa, akaxa janira phisqha maräkipana parlxapxtha. Janiki wawa, janiwa
56
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
sapxistati. Jani uka tawaqumpi jaqichasiña munkätaxa, mantapxchïxa. Uka qamiri tawaqumpi jaqichasï », sapxataynawa. Ukata waynaxa «iyawa» sisxatayna. Ukhamaraki tawaquruxa, utapanxa wali ayañataki achikapxatayna. Tawaquxa sapana uywataxa, kawki munañanïtaynawa. Walja wawanïkaspasa ukhama, ijma awiljama, M luqtaña, supayjama thuqhuña chuymani ukhamätaynawa. Jupaxa lunqhu ajanuni, ñuñusa jani anc awaqütaynawa. Janiwa kuna jiwäncha chanka tawaqükataynasa. Ukhampachasa «uka waynaxa wali qamirïchixaya» sasaxa «iyawa» sayapxataynawa. Uka pä qamiri jaqinakaxa supayjamawa kimsa uru jaqichaña phunchawinxa thuqhupxatayna. Jawillata jaqinakapasa thanqha waljapunitaynawa, taqinsa uñjkaya ukhamaraki muspkayapuniwa jaqichapxatayna. Janiwa ninampiru umampiru anatasaxa atipjksnati, siriwa, achilanakaxa. Janira mä
57
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
marasa tukuskïpana, uka risima jaqichatanakaxa, . Chachanxa nayra tawaqunakapaxa uñstxarakitaynawa. War umaksa chacharu askataña munkxataynati. Maynisa irnaqaña amtkataynati, maynisa Yasta ukhampuraxa chikasaxa janipuniwa kamachañsa yatkxapxataynati. Sapa uru, anunakjama, nuwaki nuwasiskapxatayna. Inawa awkinakapasa taykanakapasa, jaqichiri awkinakpasa taykanakpasa, jani nuwasipxañpataki achikaskapxatayna. Inawa qhuru arumpisa suma arumpisa parlxayaskapxatayna. Ch Jaljtxapxataynawa. Uka jaljtata chachaxa waynäkasaxa wayrunqüchinxaya, ukata pusiwa juparu jaqichasiñataki arknaqirinakaxa uñstanxatayna. Maynïrimpixa jithintasisawa qamapxatayna. Maynïri tawaqunakaxa jaljtayañkamawa ukaru pitupxatayna. Waynaxa mä qhuyala alliri markaruwa sarawayxatayna. Ukata mä pä marata kut M tawaqunakaxa ukja maranakana kunjampachasa yaqhampi jaqichasxapxchisa, maynïrixa
58
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
kama suyjaskakitaynawa. Knxïpanxa wali kusisitayna, ukata uka jaljtata chacharu uñstatayna. Jiththapisa qamantapxataynawa. Ukaruxa mä yaqha tawaquxa uñstxarakkitaynawa. Ukawa uka jiththapitanakaru jaljtasiyxatayna. Jaljtasiyiri tawaqurakiwa warmita makatatayna, chachaxa mä panqarata panqararu sariri wayrunqu U kunasa aka jakawinxa aynikïchixaya, juparuxa jaljtasiyiri janiwa wiñaya imantaskataynati. J jiwaki, kimsa wawani ijma warmiwa uka jaljtata chachapa irparxatayna. Maynixa wali jachatayna, «inamaya, aka chacha jikiñataki sarnaqtsti» sasa ancha jachatayna. Ukkañkamaxa awkipasa taykapasa mä pacharuwa wiñayataki sarawayxatayna. Uka jaljtata chachaxa sapakiwa aka pachana warminakampi anataskatayna.
I wali jiwaki warmïkchisa, ukatsa sapa muqurusa mañaniya, wawa uywarañataki qullqilaykukiwa jupaxa uka wayrunquruxa makatatayna. Wali sisawa uka jaljtata qamiri chachampi mitintasitayna. Uka chachaxa ijma warmitjama
59
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
niya luqhiptirjamawa arxatasirïtayna. Ijma warmixa kusi kusja chacha liwtawayxatayna. Ijmaxa utanaka U u jachayatapatxa, «chuymay!» Jichhaxa uka chachaxa mä taykalimpikiwa Santa Cruz markana qamasiski, siwa.
60
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
IX. Chirachuxa pirwa puturuwa
T itïri istansyana, J Machaqa markana, J Tiwanaku kasikina ja masipätaynawa. T P P . Tataparaki, Machaqa kasikina wilapata jutirïtaynawa.Tata Axata Qamaqina allchhiparaki ukhamätaynawa A A P satätaynawa. Ukatsa, piquta anataña masinakapaxa, juparuxa Chirachu sasawa sutichxapxatayna.
Jupaxa Machaqansa utani ukhamaraki Tiwanaku uksa apachitansa utani, ukhamätaynawa. Ukana qarwa, iwija Q aynäkasaxa jupaxa piquta anataña, iskuylata yatiqanisa, wali ujkaki sapa urusa P arkuru apantaña wali munirïtayna. Ukata jayata takintasina apantañataki iqtirïtayna. M
61
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
apantatayna, ukhamkämixa piquta iskinata qalltataynawa. U punkuru, pirwa puturu piquta chiqaki I arknaqata, tawaqunakansa ancha munata, anatiri masinakapansa wali thaqhata ukhamïrïtaynawa. Jupaxa laruki laruskiriki wali laru ajanuni ukhamätaynawa. Janipuni kuna luratasa jachjiri ukhama jaqïtaynawa. Jupaxa , jaqi, janiraki ancha thuru jaqi, janira tuxu jaqi ukhamätaynawa.
Uka istansyapanxa mä piquta anataña tamawa utjirïtayna, ukaxa Atlético Ballivían sata, ukana mä masipaxa utjarakitaynawa, Anjichu ukhamätaynawa. Uka paninimpixa, uka anataña tamaxa, piquta anatañxa, taqirusa jani jakhkayaki atipjapxirïtayna. Taqi piquta anataña tamanakaruwa, anatañanxa, jachayapxirïtayna. Jupanakakiwa, uka piquta anatañanxa, sapa marasa kampyuna mistuskapxirïtayna.
62
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Jupaxa chika kanchata pasasaxa yasta arku arkiruxa ampara luqhjama luqnaqaskirïtayna. Anatañanxa mayni anataña tama waynanakaxa jani kunsa kamachañpataki Chirachuru kanchana J pachsa antutañxa munkapxirïtaynati. Jupaxa ataynawa. Ukata apantxatayna, anatiri waynäxataynawa. Taqi jaqinakana ukhamaraki yaqha jaya istansyanakansa markanakansa Ukhama kawki waynäxasaxa, tawaqunakasa juparu wali arknaqapxirïtayna. Mayaxa Simunita, mayaraki Wisinta, mayaraki M uka tawaqunakaxa maynisa ukhamätaynawa. Maynimpixa istansyana Wiqu kirïtayna. Maynimpiraki qhathunakana jani jaljtiri. Uka Wawaki jani wawanïpxkataynati. Ukatxa maynimpirakiwa apachita utapana, chacha warmjama, arumaya uru qamskapxirïtayna. Wisintampixa sapüruwa qarwa
63
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
J xa janiwa jikipxkataynati. Ukïri tawaqunxa achachi jilapawa layqätayna.
Chirachuxa Mansanillampiwa jaqichasxatayna, ukata qhipha maranakatxa waynpachawa jiwawayxatayna. Kimsa wawani Mansanillaruxa jaytjawätayna. Pä imilla mä yuqalla wawani jaytarpäwätayna. Janiwa kunjamata jiwatapasa yatiskxiti, yaqha istansya piquta anatirinaka layqjaychi, jani ukaxa jaytarpayata tawaqupa kunjampunïxchixa. Piquta anataña atipjataxa, anatiri tamanakanxa waljaniwa awqanakapaxa, pachpa istansyansa ukhamaraki yaqha istansyanakansa, utjarakitayna. Ukatxa tawaqunakampisa jani anatañäkiti, munasiñampixa jani anatasiñäkiti, munañaxa jani amuykaya munañaniwa, J munsmawa s Yaqhipa warmixa janiwa inaki jachsa jachirïkiti. Jachayataxa jachjsa jachjaniriwa. Warmixa jachayataxa layqampisa layqjayiriwa.
64
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
X. Salumitaxa chacharu arknaqaña qaritayna J Niya jayra warmjama, urukama kiri, tawaqütaynawa. Mänxa, kullakanakapaxa, ikkirpacha katri anqaru jani unxtayasaki kallsupxatayna, ukatsa janiwa sartkataynasa. Mayanraki, pachpa kullakanakapaxa, urukama ikiskakïpanxa, uta ta lupi qhanantanirxa niya inti jalantkamawa ikiyapxatayna.Kullawaki phunchhawinakaki tawaqütaynawa. Jupaxa wali waynanakampi tamanakansa tayna. Jichhakamasa paqallqu tunka marankamasa janiwa thuqhuñxa tukuqkataynati.
Ukata kunasa pachanikïchixaya, mä awtu yäpa jani yäpa lurjasaxa, ukampiwa jaqichasxatayna. Uka waynaxa mä aymara awkina taykana T ,
65
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
juparuxa janiwa jupa pachpa uta alaqasiñasa, yaqhachaqaru jithiqxasa jaqjama utjañsa amtxirïkataynati. Jupaxa awkina taykana i waynakïtaynawa. Awkina taykana wa sarnaqaskirïtayna, Chachapaxa maymaya awtunaksa tukuntxatayna, janiwa machaqampi turkantkataynati, janirakiwa machaqa awtsa alkataynati. Qhiphatxa pä phuchhani ukhamawa qamxapxatayna, phuchhanakapaxa awkipa a jilsxapxarakïtayna. P muychixaya, janicha. Chachaxa mayjakipuniwa sarnaqxatayna. Taqi kunasa aka pachanxa pantjtirikïchixaya, ukata mä uruxa ukhama kusjamaki sarnaqataxa pantjtawayxataynawa. Y markanxa kunasa janiwa aymara marka saraparjama sarirïkataynati. Chachaxa yaqha warminïxataynawa. Ukata ukxa janiwa warmipaxa yatkataynati. Mama Salumitaxa juta sarasaxa, alakipasiñampixa, amuyaskataynati.
66
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukata mä sariri warmi masipampi qunthapita jutxapxatayna. Ukhama , parltasisawa jutxapxatayna. Uka warmixa sataynawa: Chachajaxa nayata armasiwayasa yaqhampiwa sarawayxi. Näna chachajaxa mayjjamakiraki sarnaqi. Ukata suma amuyataxa warminakawa juchanixa. Näna mä wawqi masijawa utji, jupaxa warmini jaqimpiwa sarnaqi. Ukatsa uka chachaxa warmipsa jayata uka tawaquparu ¡Ay täta! U iskina muytañankakchi. Jichhaxa uka jaqixa papaya phawrikana irnaqchixa, naya W M Ukjawa mama Salumitaxa sustjasxatayna, ukjakiwa chachapata parlaskatapxa amuyasxatayna. Ukata mama Salumitaxa suma ¿Kawkhanaraki qamisti? Altu Limata khurichaqana, mä phisqha ukata mama Salumitaxa sustusa atipjata laqaki arsxatayna:
67
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Chachajawa uka jaqixa sataynawa, uka warmixa, saskakitaynawa. U warmixa waka patanaka qhathuna, uka riluju uñkatasi ukjana alji. ¿Sutipa yattati? Saya, sutipaxa Kasilta satawa, qharüru wa rilujuna jikisiñäni, ukata
Qhipha uruxa mama Salumitaxa inakiwa suyatayna, uka warmixa janiwa a jani uka warmi uñstanïpanxa, mama Salumitaxa uka warmina sutipa yat qhasaxa katutaynawa. ¿Mama, ¿jumati Kasiltäta? ukhama inusintiwa saskatayna: Saya ukäthwa, sasa. ¡Chhuy! Jumaxa jiwaki chachajampi sarnaqxatätaxa, qachu anu!... sasa, jaqitakisa
68
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Mama Salumitaxa uka sariri warmina mä Chachapaxa mä awtu imaña tuxu punku takintasa liwintasakiwa ukaru awtu siniwäsa chhaqhant W uñjaniwäsaxa laqawa kuttaniwayasa utana sarawayatayna. Punku takintasa liwintatayna, uka ikiña uta amuyasa takintasa liwintasaxa, chachapaxa uka warmimpi ikintata katjatayna, ¿Akaruti «irnaqiriwa sartha» sasa jutaskirïta? sasa lawampiwa chacha Ukatxa manqhanchani mayaki alisnaqatayna, warmixa kalliruwa jalsuwayxatayna. Ukatxa awkipa ätayna. Utanxa wintana ätayna, warmi luqhiptatjamawa jalnaqatayna.
Chachaxa iskapxasaxa kimsa uruta uñstanitayna. Jupaxa ukhama sumaki warmipana katuqasxataxa, janiwa wanichaskataynasa. Qhiphatxa, uka chacha
69
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Mama Salumitaxa wasitata chacharu arknaqaskatayna. Awtupa uñnaqasawa sarnaqirïtayna. Mä arumaxa mä kallina awtupa uñjatayna. Laqawa awtupa uñjasaxa jalatayna, awtupaxa unuqiki awtu punku liwintasa mantatayna, ukana chachapakiwa mä warmi U tawaquparu nuwjatayna, pulisiyaruwa apayasipxatayna. Pulisiyanxa uka pulisiyanakaxa , mama Salumitaru, nuwatapa juchapata tayna, taqpacharuxa pä pataka qullqi pulisiyanakaxa jakhuyatayna. Mama Salumitaxa ñakapuniwa Ukata kulirata satayna: Ukhamaxa ¿nayakiti juchanïthxa? , ukata pulisiyanakaxa sapxatayna: Janiwa, aka chachamampi sarnaqiri warmimpixa, jichha arumawa, taqini pulisiyanakaxa, juchapatxa iksupxäxa, ukawa
Ukatxa uka chachaxa mä Laja markankiri warmimpiwa mitisxatayna. Uka jiwxïpanxa yaqhampirakiwa sarnaqxatayna, mama “ yatkxataynati, chachapaxa chiqpacha
70
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
warminakaru achaliripiniwa yatintxatayna. Ukata: «sullkajati jiwxanixa, nayaxa . Mama Salumitaxa janipuni chachaparu kuttayaniña yatxasaxa, jupaxa Chakaltaya murinu tamana, murinu sapa mara thuqhkämixa wantanakana warmipäxataynawa.
71
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XI. Pacha Mamaxa uñjaskistütuwa
T ara Quta pampana mä aylluwa ut T Q Ukana mä ijma warmiwa wawanakpataki uraqi U Tiwanaku pachana aliqata wiñayataki wanunchatätaynawa. Aliqata sapa mara achuqayiri uraqïtaynawa. Ukaruwa uka mama satasiñataki, jawsthapitayna. Mamapana jawsataxa, maynïri Martincha phuchhapaxa, P , sataqäsiñataki saratayna. Ukhamawa mä alwaxa, sarxatawäsa, impiñupini Tiwanaktuqiru sarawätayna. Ukata niya mä urasa chikanitxa puritaynawa. Mayni satirinakaxa, satañataki yasita, niyawa suykapxatayna. Ukanxa Tayka, Putina sata sullka kullakapa, ukatxa Ninaya sata chana kullakapa, ukxaruxa Juysupita
72
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
kullakapa ukhama Markincha kullakapa ukhamawa ukaru puripxatayna. Sata qalltañataki asaxa, wakampi sataña qalltapxataynawa. Taykawa satañanxa tukuyxïpanxa, Ninaya sullka phuchhaparuwa J a iluntañaxa wakitayna, ukatxa Putina jupaxa uka uruxa, usutäsaxa, iluntkataynati, yaqhawa iluntarapitayna. U M . Jupaxa uka Pata Markana alata, kawki jayat iluntatayna. Ukata khitimpisa, llamayu urasaxa, jani pantjasiñatakixa, mä qawqha siwara yarana, ukjaru ichunätayna. Urunakasa phaxsinakasa thayjamawa jalaki jalaskatayna J alintxatayna. Mä uruxa, anata phaxsinwa, taykampi Putina phuchhapampixa, yapu uñxatiriwa sarapxatayna, Markinchana sataqapaxa wali suma alinakasa taqitsa aystatäta ukhamätaynawa, ukaru mä pä siwara P tayna:
73
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
K sasa, ukata mamapaxa: Siwarata aksäki ukawa sukanakamaxa uñjxatayna. ¿Ukata khuysa ukasti? sasawa . Ukaxa Markincha imillankiwa , sataynawa. Ukata laqapuniwa ancha kulirasita ätayna.
Markincha mamaxa Pata Markata jatha uka aljañataki apanipxpachaxa, uka jayata satañataki ap aliskirïtayna. Ukata jayata irpanita anïri, siwa. Arumanakasa urunakasa mäkiwa llamayuxa pu C llamayuñatakixa, taykaxa, taqinirurakiwa jawsthapitayna. Uka uruxa taqisa wali kusapuniwa kanastasa kama, liwkhanasa , . Yaqhipaxa markatpacha, yaqhipaxa
74
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
pachpa aylluta ukhamawa wali kusisita U sapa maynisa sukanakparu sarxatapxatayna, kachxatapxatayna, ukjakiwa Putina warmixa: Nayankiwa uka sukanakaxa, nänakawa ukjaru satasiskapxthxa, jumanxa akanakawa sasa, jupana sukanakapa kullakaparu M Janiwa, nayanxaya qhiphankiwa, nayanxa thaqhasitayna. Taykasa: Martinchana qhiphankaskapuniwa saskarakitaynawa. Putinaxa, janiwa uka kullakapana sukanakpata saraqaña munkataynati. M warmïchixaya, ukata amukiwa, «ukhamäpasaya» sasjama, Putinana sataqapaki llamayxatayna. P alinakaru , jathanïkasa, llamaytatayna. Martinchaxa amukiwa, mayja chira Ukana laqawa
75
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
utaru ukjpacha apkataniwäsa, marka sarawayxatayna. Urunakasa arumanakasa jalaki saririnakjama Yaqhipaxa luratanakasxa, «janiya khitisa uñjchistuti», saskirïtanwa. Sarnaqatanakasxa, kuna ajayunakasa ukhamaraki Pacha Mamasa wali uñjaskirïtayna. Pacha Mamaxa ukhama kullakaparu sallqxiri uñjasaxa, wali samkachxataynawa. M Putina warmiru samkana maya uñstasa parlxatayna: Mama Putina, jumaxa janiwa wali rxtaxa xa, mama Putinaxa, janiwa yäqkataynati. Qhipha simanaxa wasitata samkachxatayna: Mama Putina, jumaxa janiwa kullakatakisa llamaysxtaxa sarakikitaynawa, ukjawa mama Putinaxa sustjas «Martinchaya phuchhapar », sasakiwa chuyma manqhapana satayna. Mä simanatxa wasitatwa samkachxarakkitayna:
76
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Mama Putina, jumaxa janiwa mamajana lunthatjxtaxa sataynawa. Ukjawa mama Putinaxa sustjasxatayna:
«Martinchaya imillaparu lunthatjitu , sasa awisaschi» ätayna, mamapa ukaruwa jaytaniwätayna. Ukata, Martinchana llamayuta mtasiniwätayna. J jalawätayna, kullaparuwa jikxatatayna: C parxitu sasati, phuchhamaru awisasta?, ukaxa mamita ukaru khumnuqaniwayxthwa, nayankir sa apasxarkthwa sataynawa. Ukata mama Martinchaxa sataynawa. Janiwa imillajaxa kunsa yatkiti, janipiniwa kunsa awiskthti. Wirjinäpachaya! Pacha Mamawa ukhama sau
Pacha Mamaxa taykasawa, jiwasaxa jarphipanktanwa, jiwasaxa wawanakapätanwa. Ukana jani uñisisisawa qamapxañasa. Jiwaskama uñisiskañäni, lunthatjasiskañäni, nuwarasiskañäni, jiwarayasiskañäni ukaxa, Pacha Mamaxa rakiwa. Jumasa jumäkasma, wawanakama mayasa maya
77
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
nuwarasiskanixa kulirata jachasmawa, kulirañatsa jiwasmawa ¿Janicha? Aka pachanxa Pacha Mamaxa sapüruwa uñjaskapxistu, uywarjamawa awatiskapxistu, ukata suma qamañaxa, wali kusa, jiwaskama jani uñisisisa sarnaqaña wali wakiskiri.
78
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XII. Ä kullakajarusa sapatuma churaskayäthxa
T awaqumpi waynampi jikisisa munasiñaxa, sarnaqañawa. Maynisa maynisa purapata alaxa pachana wara waranaka thuqhuyasiñawa. Samkanakana purapata qinaya taypina k W arunakana, chuyma manqha munasiñxata, Jaqichasiñatakixa kuna jani phuqhkaya arunakasa sañakïtaynawa. Janira jaqichaskasaxa waynasa tawaqusa wali amuyampi, wali kusapini purapata uñjasiñätaynawa. Chiqa ukapi juykhuna paxa. A pana kunjamäñapasa ukhama Kuna jani wali luratapasa utjchixa, ukaxa janiwa amuyaskiti, antisa kunjasa jupaxa, kunja sartanisa, kunja wali kusa nayraqataxa. J
79
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
munirpatakixa wali kusa jani khitimpisa tupkaya jani axsartkiri wali qamasani jaqiwa. Munatapana luratanakapaxa janisa wali luratäkpanxa, munirpatakixa wali kusa luratawa. Munatapanxa, k luratanakpasa, jayata wali llijuski. Jani wali luratanakasa pachpa jaqina imantasxiwa. Munasiñaxa muniriru juykhuchjiwa. Munasiñaxa munatarusa munirirusa pachpa lupipjamawa qhansusa juykhxi. Uka munasiña purapana pachpaki wiñaya uywañawa, niya taqitakisa ukawa Ukhama munasiña chuyma sisata, awkiptañkama taykaptañkama, sarnaqañawa ancha ma. Kunasa saririkïtaynawa. Kuna juyrasa , kawki thuqht jiwawayxi, ukawa kamachïtayna. ¿Kunjamataksa Ukaxa ancha aliqata uywañawa, lurañawa. Ukatsa ukaxa mayasa patakana, jani ukaxa mayasa waranqana utjarakpachawa, janiwa janipinitixa. Ukata inasa chiqa wiñaya munasirinakaxa, wiñaya munasiña uywirinakaxa: munasiña wiñayäñpatakixa, warmitakixa jani ancha wali jiwitaki warmi
80
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
katupxirïkchiti, chiqasa ancha wali jiwitaki warmixa taqina mä ratu warmisiñataki thaqhatawa. Yaqhipha warmisa, inasa ukata mä thaqhasipxirïchi, chiqa uka chacharuxa yaqha warmixa jani phasilaki munkaniti Kunasa kunächi munasiñaxa, niyaki chuwaki wiñaya munasiñaxa utjkxataynati. Urutjama urutjama irnaqañata qarita purkämi, jupanakpura munasiñaxa armasxapxataynawa. Janiwa munasiña panqaranakaru umampisa qarpxapxkataynati, ukjata munasiñana sarnaqaña alinakjama suwantawayxatayna. Ina utjañaki utjxapxatayna, ina irnaqañaki irnaqxapxatayna, ina jakañaki jakxapxatayna. Awisaxa, jani qullqi utjkxïpana, jani ukaxa kunatsa tuqisiñasa utjapuni, ina luqhikiwa pä munasirixa tuqisxapxatayna. J pantjtxakitaynawa, yamasa wawanaka jilarkxa , pisina sarnaqañampisa, ukanakawa purapa munasiñxa thayjama apasiwayxatayna, janisa ancha ukhamäkchixa, ukhamjama amuyasipxatayna.
81
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
M wa, wali kusa warmipataki Warmiparu sumana uñjaña, munasiña pachanjama C kuwartila juta sarkämixa, taqi kunansa U puriyaskataynawa. Warmixa utana ukanaka wali tantkatxatayna, ukhamaraki niya pä tunka imkatapxatayna.
Jani aka pachanxa kunasa inakïkiti, kunasa sapakïkarakiti. Kunasa payapuniwa. Mayaxa aski mayaraki ñanqha. Uka paya amuyu jani atipasisa A askikipinisa walïkarakiti, ukhamaraki ancha ñanqha amuyusa walïkarakiti. Uka paya amuyu, jani atipasiyasa, sumankayañawa wali aski. C wali sarnaqxirïkiti. Jani ukaxa warmi wali kusa, wali yäpa sarnaqaskïpanxa, chachawa ñanqha amtani sarnaqxirïtayna. Ukata munasiñanxa purapata wali tumpasisa sarnaqaña wali waranqätayna. Janiwa warmiruxa nuwjañäkiti, janirakiwa chacharusa kunxatsa tuqxañakïkiti. C ukhamaraki jachjiriwa, janiwa arsurïkiti amukiwa yaqha amtani imantasxiri. Tawaqükasa waynäkasa,
82
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
jaqichasiñataki, munasiña amtaxa wiñaya qarpañawa wali wakisi. Sumata parlasa, sumäñaru mantañawa wali kusa: ukaxa ancha Purapa amuyuru, kunasa wakisiyañawa, . Ukhamatakiraki wiñaya munasiña chuymasa uywatäspa. Askinkañasa ñanqhankañasa phasilakiwa, purapa taypinkayasa tukuchañawa ancha ukhamaraki ancha kusisiñätayna. A Yaqhawa warmiparu, tawaqurjama mä chachaxa U jaqimpiwa, warmixa qullqi tantkatasa ukhamaraki anarpäwasa, sarawayxatayna. Chachaxa luqhiptirjamawa jachatayna, phamillapaxa kunaymanpini Uka chachana kullapaxa, wali jilapata U ¿Kunanaksa uka warmixa apasxatayna? Q ! ¿Janipiniti, kunsa jaytawaykatayna? Mä parisa thatha sapatupakiwa utana iqnuqatäski sasawa, chachaxa jachatayna.
83
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Kullakapaxa uka, mä parisa thantha sapatupa mayiwäsawa, yatirina uka saratayna. Yatirimpiwa, uka yämpi, kullakapaxa warmina ajayupa khiw Warmixa, uka simana tukpachawa, utaru A sa wa laqa kut. Qullqitxa mä waranqa qullqiki waynapampi ¿K unsa kamachayanista? Janipiniwa khayanxa qamañjamäkxiti , sataynawa, chachapaxa ukata satayna: Sapatumaraksa kullakajaru churasiwaykayätxa, jupaya kuna kamachasinktma , sataynawa. Ukata uka warmixa uka chachana kullakapampi tuqjasiri jalawätayna. A U
Akxaruxa jumaki tukuyxama, kunaya
84
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XIII. Tawaqu chuphiru apsusaxa
A kunsa lurapiniwa, jani maynixa lurkchixa juparu yaqhanakaxa kunsa lurjapxi. Jaqi saraparu irpxaruñaxa an P amuyuwa wiñaya nuwasiski, mayniraki, patanki mayaraki manqhanki, ukhamakiwa ukana wiñaya nuwasiskapxi. Mayaxa ñanqha amta mayaraki aski amta ukhamawa. Jayankiri, wali yatiñani amuyasiri, ukatsa wali munañani markanakaxa, mayïri amta apsusxaña, jani ukaxa mayïri armanukxaña amtasaxa pä waranqa maranaka inakiwa yanapxatayna. Aymara markanxa uka paya amtaxa utjapuniwa. Jani kunjamatsa ukxa apsuñäta yatisaxa, uka payana purapana sumana utjaña yatiqapxatayna. Uka pä awqachasita amuyunakaxa purapayañawa, chikjana sarnaqaña, taypina sumana, jani maynirusa kawkirusa uñisjasa sarnaqaña yatintapxatayna. Ukata aymarana sapxirïtayna: J armasa, chuymana thakhipa sarañäni.
85
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
M yaqhana warmipa uñtatawa sarnaqxatayna. Uka warmixa, tawaqüña pachapanxa, , phuchhani, ukhamätaynawa. Uka warmixa chachanïskasasa qullqiplaykuki jupampiwa sarawayxatayna.
Uka warmiruxa wali kusa qullqini ukhama uywatayna. Pachaxa thayjama laqawa mara I wa, ukjaxa uka achachi chuphiruxa tawaquxa, uka jaqina wullsillupankkaspasa ukhamäxataynawa. P irpnaqasxasaxa, imillana chuymapaxa achachimpi sumäxataynawa. Achachixa tawaqxa chuphiru apsxatayna, tawaquxa wali kusisita, jupataki U xu tawaquru .
86
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukaru mä yanapaku yuqalla jikirapitayna. Achachi markanaka sarxirïtayna. Simanata, pä simanata, kimsa simanata, awisaxa phaxsita Ukhamawa: tawaquxa qhathunakana yanapaku yuqallampi, mayniraki jaya markanaka sarkämi, qamapxatayna. Achachi jaya anqäxa markanaka iwiri tawaquxa yanapakupampi suni, qhirwa, yunkasa qhathunaka aljirixa sarapxirïtayna. Janiyaxa supayaxa ikkchitixa, warmixa arumaxa chacha munxatayna, ukata yuqallampiwa ikintxatayna, ukhamata ukhamata yuqallaxa warmiru luriri L munasxapxatayna. Yanapakutaki tawaquxa wawanïxataynawa, ukata uka wawxa, achachixa, jupana wawapäkaspasa ukhamaki amuyasiskatayna, suma qamañaxa sarantaskatayna. Achachi purinïpanxa wali kusakisa Kunasa wali kusjamaki sarantixa, janipini walïrïkitixa, ukata achachixa, achachïchixaya, uka amuyasisawa mä uruxa «wali jaya
87
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
sarasktha» sasa sarawayxatayna. Uka arumaxa utaruwa tawaqupa patata wayuqatayna. Pachparuwa usuchnuqatayna, pulisiyaruwa puriyasipxatayna. Ukanxa kawkipuniwa achachixa yanap Aka yuqallaxa warmijampiwa qamantxatayna , sasa. ¿Chiqati ukaxa? Janiwa, ukhamäkiti. Nayana warmijäskiwa, ukatsa nayana wawanijäskiwa , sataynawa. Pulisiyaxa, tawaqururakiwa ¿Kunjamasa, jumaraki arsma? sataxa, tawaquxa ukataqi achachina nuwjxataxa, chiqpacha arsxatayna. Aka achachixa mamajana chachapawa, nayana patrastujawa, aka wawasa munatajankaskiwa , sataynawa. Ukata pulisiyanxa, qhiphürkama, mamapa irptaniñapkamawa, Q taykarurakiwa p
88
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
¿Kumjamasa, jumaraki arsma? sasawa arsuyxapxatayna. Jupaxa chachajawa, juparaki phuchhajawa sasawa, warmixa arsxatayna. Ukjawa pulisiyanxa mä akta, jani mämpi parlañataki qillqantayatayna. Jumaxa warmimampiwa sarxäta, uka mä wawama irpxar tawaquru apaqawaykätati. Jumaxa chachjamawa aka tawaqumpiwa, nänakana uñjkata, jaqïchasita, ukata uka wawa uywapxäta. Janiti phuqhapxkätaxa San Pedro xäma sasawa, munkiri jani munkirpacha pulisiyanxa phirmarayatayna. U
89
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XIV. Mirsikawa walja awtunïsa
J aqïñasa, qamirïñasa apusnaqataxa, jani wali amuyumpi sarnaqataxa, thayampi chikjamawa sarxirïtayna. Ukata achilanakasa awichunakasa sapxirïtayna: « ». «Tinkuñasa wali kusa », siwa. W uk ancha parlasa, amuyumpi luriri jaqinakankakiwa. Awkipasa taykapasa, kawki suyuta purinitapasa, janiwa yatiskiti. Mirsikaxa Munaypatana, wali munañani ukhama, utja J yäpa uñtani tawaqu warmïtaynawa. Kimsa wawani ukhamawa chachapampi qamatayna. M , kuliktiwu awtunakani, ukampiwa Uma Llamaya juti sarirïtayna. Kawkipuniwa jutasa sarasasa
90
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
isa warkkatata, ukhama pasajinaka saririnakata apthapirïtayna.
Janiwa kunasa, aka jakaña pachanxa, inïrïkataynati. Taqi kunasa tuputa, chimputa, ukhamïrïtaynawa. Jaqituqi arsuñasa, jaqita armasiñasa, aynikirïtaynawa. Janiwa ancha amukïñasa walïkiti, jaqita ancha parlañasa J askïkiti. Yamasa wachuqa sarnaqirimpiru, lunthatasirimpiru, machirimpiruxa janipuniwa ti. Ukaxa laqa uñtata thusañätaynawa. Mama Mirsikaxa Uma Llamaya juta sarasa, mä wayna chuphi ukampiwa chuyma lunthatayasisa niya luqhiptañkama munasxatayna. Chachapaxa uka yatisaxa niyarakiwa luqhiptxatayna. Jaqinakapa anthapitayna. Jupanakaxa inapuniwa, Mirsikaru amuyasiyañtaki, pirqarjama parlapxatayna. Iwxañsa tukuqapxatayna, inamayawa sumatsa qhurutsa achikapxatayna.Inamayawa chachapaxa nayrasa jacha quta quta jacharapiskatayna. Inamayawa iwanjilistanaka jachsa
91
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
, janipuniwa warmixa «iyawa» siskataynati. Uka kimsa wawanaklaykusa chachamampi kutthapxma sasa, janipuniwa munkataynati. Janiwa, janiwa, janipuniwa uraqiru . Uka waynampi inkantata warmixa, uka waynampi sarxapunitaynawa.
Uka waynaxa yaqha tawaquni ukhamäskataynawa, Mirsikaru chachapampi uka chachaxa tawaqupampi sarawayxatayna. Mirsikaxa wali jachatayna, ukhampachasa, wali jiwakïsaxa mä qawqha marata yaqha chacha jikxatasisa wali sarnaqaña amtarakkitaynawa. Uka jaqixa, warmina sarnaqawipa yatisaxa «nayampi ukhamarakiki sarnaqpachaxa» sasaxa wali nuwjirïtayna. Janiwa qullqsa warmiruxa churirïkataynati. M quritsa tukusxatayna. Thantha isita jani mistuta ukhama, Uma Llamayata apasinisa, uka
92
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Uka qhipha chachapaxa ancha nuwaskakitaynawa, mä simanaxa kupi nayraru nayraxa kikparaki ukhama sarnaqxatayna. J nsa yäqata ukhamaki Juchachasisa sarnaqiriruxa, pachawa kusa taripaskirïtayna. Janiwa jaqixa inaki jachirïkataynati jachirïtayna. J
93
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XV. Q ara tukuri, qullqini qurini apusnaqiri
T araqutata mä waynaxa markaru sarxatayna, ukatxa qhuyalanaka jakthapiyaña yatiqatayna. Ukana mä tawaqumpiwa jikisx W markaru sarxasaxa, uka markana mä utana phayasa luqtirita irnaqatayna. Qhiphatxa ña amtxapxatayna. Chachaxa wanta lata phusanaka askichaskirïtayna. Warmixa pilanaka, makina yänaka, phusaña yänaka qhathuna aljasirïtayna. Jupanakaxa wali jaqi jaqi tukurïpxataynawa. Chachaxa kurwatani ukhamakipuniwa sarnaqirïtayna, sakuni, tirnunikipuniwa kachnaqirïtayna, uka utapa na utjiri jaqinakasa juparuxa wiraxuchata pxatayna. Sutinakpaxa Mamani Tarkinu satätaynawa jaqikïtaynawa. Jupana amuyupatxa wali wiraxuchapuniwa amuyasirïtayna. W , ukana
94
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
ukhamätaynawa, janipuniwa jani manta quri jinchuru warkkatataxa sartirïkataynati. Jupasa chachapasa ukham . Ukatxa chachana jilapana utapanaki, uka markanxa, utjapxatayna. Uka jilapana yuqapampixa mä utänqanaki qamapxatayna. Aka jaqïña pachanxa, paninixa janipuni ukhama paniniki qhiphartapxkiti, ukata pachasa inapiniki sarkarakiti. Jupanakaxa phisqha wawanakani ukhamawa qamasxapxatayna. Kunjamatxaya phisqha wawa jikipxchi, ¿Kunasa aka pachana jani yatisirixa? Taqi kunasa yatisirikiwa. U Ukatsa jupanakaxa mä sirwinta tawaquni ukhamawa qamapxatayna. Jupanakaxa, wawa apnaqaña yanapiritakixa, jikxatasipxatayna. U ru pxatayna. Uka imilla awilaxa alisnaqirïtayna. Uka phisqha wawanaka kuna ruwa
95
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
U sirwinta tawaqumpiwa urusa urpacha ikiñana U sarnaqiri jichüxapx W chachapa jamasata, uka utani waynampiwa ikintasirïtayna, ukampiwa mä yuqalla wawa jikitayna, ukaxa uka waynasa kikparakirakiwa jalstxatayna. C jupaxa sirwinta tawaqunïsaxa, janiwa warmipa yaqhampi sarnaqatapsa amuykataynati. Maynisa maynisa ukhama wachuqasitanakxa janiwa yatiskapxataynati. Pachaxa janipini inaki sarkiti, maranakasa inamayaki jalkaspati, kunasa marata maratjamaxa mayjtxapuni. J
Uka chhasa warmina amtxatayna, xasa, anu putu ikitayna. M hapataki, ikiñarpacha askatiriwa khithatayna. Ukanxa ä amparata waythapisaxa ikiñaru wayuntañatakiwa jiy a umampi charanakparu warxataniwäsawa xatayna. Achachixa wali imillaru taki
96
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
alisnaqatayna. Ukham achachiru , warmipaxa sirwinta tawaqumpiwa ikintasiskiri» sasawa chachampi nuwantasitayna. Achachixa ark Q waquxa jani katkayawa jaltawayxatayna. U J tawaquruwa wallqiptayxatayna. Ukhamata phisqha wawani ukhama qamasxapxatayna. Awki tayka jiwatatxa, q Mä yuqapaxa alkula umiriruwa tukuwayxatayna, mayniraki maliyanti. Phuchhanakasa tukusxatayna, jichhaxa maynikiwa thantharnuktata ukhama aljasiskatayna. Janipuni pachaxa wayrjama inapuniki jalaki jalkaniti. Pachawa kuna walinaksa jani walinaksa taripaskirïtayna. Pachawa kuna kawki kusa, sarnaqatanaksa taripaskirïtayna. Askina sarnaqañatakixa, wali kusa jaqïñatakixa: amtanaka, yatichawinakakiwa qhipharxirïtayna. Ukhama yatichaña uñjaykatasa, jaqixa jani yatiqiri ukhamaraki jani waniri ukhamawa.
97
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Inawa qawqhasa parlatäski, luratäski, sarnaqatanakasa utjaski, janipunjamakiwa W amuyasiri jaqinakakiwa, uka wali sarnaqatatsa, jani walinaka sarnaqatatsa amuyasipxaspa. Janiwa ini thujsasa, kawki apusnaqañaxa walïkataynati, ukxa pachampi thayampiwa qhilljama phustawayxirïtayna.
98
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XVI. C N «Jilataru» katjayatayn katjayataynaa
M ä tawaquwa jamasata chachantasitayna. Tipuwaniruwa sarxapxatayna. Ukana mä tirsuwa jiththapita qamapxatayna. J xasaxa chachampi jaljtaniwayasaxa, J C N ynawa. Markapana janisa chachampi jaljtatäkaspa T K jawsayataxa kursillunakaru laqapiniwa «yatiqiriwa sarasktha», sasa, sarantirïtayna. Wiyachana mä alakipiri warmiruwa arkxarutayna. Uka warmina chachaparu kana chachapampi umantasinisawa ukhama chika aruma puripxatayna. Mama alakipirixa wayna jilanakanïtapa yatxasaxa, uka xatayna, arknaqkämixa jilapampi mäna Uka warmisa kullakapasa uka tawaquna sarnaqawipa yatxasaxa, janiwa jilapana warmipataki munkxapxataynati. Jupanakaxa uka tawaquru, mayja supaya chuymanïtapa,
99
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
amuyxapxataynawa. Uka jilapasa mä munañani tutira waynarakïtaynawa. Uka tawaqu niyaki qhiphapjama jalawayxatayna. Ukatxa jaqichasiñkamawa sarnaqapxatayna. Uka tawaquxa, niyaki jaqichasxasaxa, Mama alakipirixa Uma Llamaya alakipasiri sariritapa yatisaxa, jupaxa alakipasiri alakipasiri Umatakiwa utaru purirïtayna. Chachana kullakapaxa tuqinuqxataynawa. Ukata uka warmixa jisxatayna: «Janiwa jilamataki kuna j Ukham U L sarnaqatanakapa yatxatxapxatayna. W ukuta aliriwa sapa wirnisa Uma Llamaya sarirïtayna, ukata chachasa amtämaxa, «ukana irnaqaskthwa», sasaxa Punu markkama, Juliyaka markkamawa simana simana sarirïtayna, ukanxa umantata ukhama chachanakampiwa sarnaqtirïtayna. Pata Markanxa pasarila patanaka Waynapampi Urüru sarantaskirïtayna.
100
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukhamata chachapana kullakanakpaxa uka tawaqu yatxatxasaxa, mä tata kura «Jilata» satana sarnaqawipa yatxatxapxatayna. Uka jaqixa Ispañata jutirïtaynawa. Nayra pachaxa ispañulanakawa aka Awiyäla uraqiru purintanipxatayna. Jupanakaxa jani warminikiwa purintanipxatayna. Akanxa inka jiwayasaxa axlla utanaka katuntasipxatayna, ukatxa mistikunaxa walipuniwa aqtxatayna. Ispañulanakaxa ancha jaqi jis jaqinakätaynawa. Yamasa warmiru pxataynawa. Arawinakana paqallqu pataka mara jithintata ukhamawa qamapxatayna. Ukkañkamawa ukhama warmiru j yatintxapxatapa. Ukhama jaqinakawa aka Awiyäla uraqiru purintanipxatayna. Akankiri jaqinakaruxa anurjamawa uñjapxirïtayna. Ispañulampi mä jiwasa warmimpi wawanïsasa, awkipäkasa ancha uñisirïtayna. Ispañatpacha irpanita warmimpi wawanïsasa, aka Awiyäla uraqina, yuritapatxa,
101
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
jasa ukhamarakiki awkipäkasa uñisjirïtayna. Uka pachaxa, patrunasa tata kuranakasa, akanxa kayu uchani ukhamawa ikipxirïtayna. Kayu ikintäsirïtayna. Ukhamatxa walja walja mistilunakapuniwa uñstawayxatayna.
Ukaxa kuna pacha kuñtüchiya, sakismawa. Janiwa, ukaxa jichhasa pachpäkiskataynawa. Mä tata kura xa, Ispañata aka markasaruwa purintanitayna. Jupaxa «ancha niwa», siwa. Inasa ukata tata kuräñatsa jalaqtaskchi. Mä raryu apnuqasitayna, «aymara » sasaxa, aymara warminaka katurañatakiwa, tiwuljama, wali sarnaqtatayna. Mä qawqhachaqaruwa lurarayasitayna. Mayaxa “ Q Pata Markana, mayaxa Cqi Nayrana, mayaxa Q P ukhama taqichaqaru yatichaña uta lurarayasitayna, ukanxa sapa mayana ikiña uta wakichayasitayna. Phamillapawa Ispañana qullqi jikinisaxa, «Yusana arupa yatichaski», sasa walja
102
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
apänipxirïtayna. Uka qullqimpiwa kuna amtanaksa wakiyirïtayna, jilpachxa warminaka, mayata ikiñaru irpxirïtayna. Janipuniwa mayasa qhispirïkataynati, qhispirisa utjchixa laqawa irnaqawita alisnukxirïtayna. Ukxa tata Jalanuqasa yatiskataynawa, jupasa pachpa tata kurana paylltäsaxa, ukata janiwa kamachañsa yatirïkataynati. Aka kuñtuxa Uka «Jilatana» sarnaqatapaxa J ayna ukhamaraki chachapampisa, pachpa chachaparu jani yatiyasaki, kamachtuqi jaljtayatayna. Anriya Anjichatakixa sullumpi uraqimpi alarapitayna. Martaruxa kunxaya munirïchi ukatakiwa qullqi churirïtayna. Alinatakixa uta ukhamaraki awtu alarapitayna. Alijawa, taqita sïpansa wali nunatätayna. Juparu Ispañkamsa irpasitaynawa. Ukatxa utsa kimsachaqaruwa jikiyatayna. Machaqa awtu alaqarapitayna. Chachapamppacha irnaqiritsa katuqasitayna. Ukhamaraki uka warmixa rapitaxa, K
103
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
chachapxa«Jilata» achachimpi aliqata parlayasa jaytanukuwäsaxa, chuphiru wayna sarirïtayna. Panikiwa chutätayna: Jusipitampi Marthampikiwa. Mayninakaxa pullirani warmkamakïtaynawa. Akaxa yatita ukakiwa, Ukhama lurkämixa, «Jilatana» qaqantxatayna, utjiri sa willirtxatayna. Lakasa jallmukïxataynawa. Maranakasa niyawa patakaru purxatayna ukhamaraki aparatupasa nayraqatawa jiwawayxatayna. Jichhaxa yusaparuwa «J Tatay! Tapamaru irpasxita iski, siwa. Chiqa «J akï tuküta C ukhamäpachaw!
104
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XVII. Warmiparu waynaqasawa äsitayna
M ä chuphiruwa mä ijma warmimpi jaqichasitayna. Uka warmimpixa wali kusa sarnaqkatayna. Uka ijma warmixa phuchhanakani yuqanakani ukatsa pä awtuni ukhamätaynawa. Chachaxa, chuphirüsaxa sapa iskinarusa tawaqunïchixaya, yaqhachaqana mä munata uywasitayna. Warmipaxa, uka katjasaxa, laqawa jani kunani alisnukutayna, awtupsa aparasxataynawa: ¡ Kuna! Uka munatamaxa jikxatäskchitamxaya, sasa. Ukata uka chachaxa munatapampiwa sarawayxatayna.
Mä qawqha phaxsinaka qhiphatxa, mä arumakiwa jani suma uta jkatapxkataynati, uka chachaxa jamasata utaru mantasa mä wa U jalaqanisawa chachaxa lurjawayxatayna, ukhamata uka arumaxa sumäñaruwa mantawayxapxatayna. Qhipha uruxa uka chuphiruxa munatampiwa, jikisisa
105
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
wasitata qamasiri, sarxatayna. Ukaruwa mulla phallawa jaltxatayna. Ukana warmixa chachapampi nuwjasitayna. Laqawa mä arxatiri katusaxa « xa» karsilaru apantaya lurjayxatayna, wawanakarusa juparusa ukhamaraki sapa phaxsi pinsyuna qullqi churaña ukhama phirmjayatayna. Ukata uka chachaxa karsilata «phiyansa» pajantasawa mistxatayna. Warmixa alakipa sarnaqiri Riwiralta sarawayxatayna. Ukana jayawa irnaqatayna. K nitayna, ukata uksa lunthatarakiwa aparxatayna. Pata Marka utapana, tatapa jiwxatapa yatisaxa laqawa utapa sarawayxatayna. Utaru puritayna tatapa chhaqhayxañataki wakichaskatayna. Atawu ukhamaraki panqaranaka ispilmanaka Ukata warmixa janiwa kamsasa alispayañsa yatkxataynati. Ukhamata sumakiwa parlxapxatayna. Ukata chachaxa,
106
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Uka tawaqujäxa, lunthata U chuymaparuxa janiwa chiqpacha sumachasiñaxa mantkataynati, chuyma manqhapana: «¿akaxa kuna lurañsa jichhaxa amtpachïtu?» sakitaynawa. Chuymapaxa yaqhakipuniwa pächasitayna. Ukatsa maynisa ukhamaraki: ¿Khitimpipinisa Riwiralta sartaxa? sasa, sapa phistana jiskhisiskirïtayna. Chiqa, mä jani wali jaqixa, yaqha warminakampi sarnaqirixa, silasakiwa sarnaqxirïtayna. Ukhampachasa, warmixa sumaki tukusaxa, amtatayna. Chacharu Wankuta qullqi pusi pisuni uta lurantayatayna. Jichhaxa warmixa wasitata
107
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XVIII. Tirisaxa Wakununa murinu
M ama Tirisaxa mä wali kawki simpatika J chukulati qhana ajanuni ukhamaraki wali aski chuymani ukhamätaynawa. Jupaxa Waqi markankirïtaynawa, ukata mä uruxa imilläkipana mä axtaña Taraqu achachimpiwa phamillanakapaxa kasarkatapxatayna.
Ukhampachaxa kunjamasa jaqjama sarnaqataynawa. Chachampi warmimpi jaqichasiñaxa, wawanaka jikiñakipuniwa. Ukhamawa mama Tirisaxa mä qawqha maranakatxa kimsa wawanïxatayna: mä imilla pä yuqalla wawani ukhamawa utjasxatayna. Uka axtaña silusu chachampixa sumirunaka luraña utaru apnuqasipxatayna, ukana jupaxa utata jani mistutawa irnaqaskirïtayna. Uka irnaqañampiwa wawanaksa uywarapxatayna, ukampirakiwa utsa alasipxatayna. Ukata uka qamañasa janiwa ina jasakïkataynati. Uka
108
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
jaqipinïtaynawa. Silusu kuñtupampikiwa sapa phistansa warmi nuwaskirïtayna. Pachaxa janiwa inapini jalaki jalkaspati. Ukja maranakanxa kunasa utjawäpiniwa, jani wali lurjatasa utjawayi, jani ukaxa wali askinaka lurjatasa uñstawayi. Janipini ukäkchisa, wali lurjatasa utjapuniwa. Ukatsa uka qhiphïri lurjawayatawa wali aski lurjataxa. Chachapa juparu nuwirïtapxatxa, t arxatkapxataynati. Mayanxa, utanimpi , niya chachaxa juparu jiwayxatayna. W J kawki amuyani awila warmïxataynawa. Ukjawa juparu ñanqha luratatxa taripasiña amtxatayna. Uka sumirunaka luraraña utana yanapiritaki mä yuqalla katuqasipxatayna. Uka yuqallasa, mä tukxatayna. Waynasa mama Tirisata inamurasxatayna, jupasa ukhamaraki.
Jupampiwa sarnaqxatayna, achachiru A jani kamachkiri ukhamäxataynawa. Wali kusa U katsa paninixa wali
109
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Wali kusisitawa jaqina nayraqatanakpana “ W Utxa qalltata tukuykamaxa jiksxapxataynawa. Utaxa wali kusa, manqhatsa anqatsa kusa qamaña qalltañatakiwa mä phistataki wawanakaparu jawillasitayna. Yuqanakapaxa ukhamaraki phuchhapasa taykaru sallqjaña amtapxatayna.
Ukata uka phistana mama Tirisana yuqanakapaxa wayna chachapxa, alisnukuñkama, nuwjapxatayna. Uka nayra axtaña chachapa jamasata irpxaruwayasaxa ukampiwa mä utaru «akanakaxa muna jani muna sumthapipxpana» Taykaruxa mä phaxsiwa ukhama taykaxa kunjampachasa iskapsutaynawa. Taykaxa ukjata Arjintinaruwa sarawayxatayna. Ukana wali sarnaqawpata jachatayna. Laruñasa janiwa ina laruñakïkiti ukhamaraki jachañasa janiwa ina jachañakïkitixa, kunasa sapa mayataki utjapuniwa. Arjintinanxa yaqha chacha tayna. Mä lunqhu wiraxucha
110
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
chachampïxataynawa. Ukata mä phisqha awa. Kuna janixa, aymara warmiki aymara warmixa, kawkitsa kawksatsa nxapuniriwa. Janiwa ukhamäkiti siskitasa, wali munata aka Urüriñusa, putusiñusa kawkinkirisa wali aymara warmiruxa warmitaki munapxi, aymara warmimpi jaqichasipxchisa, yasta mä qawqha marata warmixa markaparu jutawayxapuniwa, janisa chacha jaytjaniwaykchixa chachamppacha irpasinxapuniwa. Markapana thuqhunakapawa ukhama jawsasxi, murinu aymara warmxa kawksatsa purjayanipuniwa. Waqi markanxa mä putusiñu tullqawa murinu mayura pasantaski, Sika Sika markanxa mä urüriñuwa murinu mayura pasantaski, ukatsa Ay! Jalanukusktanwa. Antisa mama Tirisana kuñtupa tukuyxañäni. Jichhaxa uka mamaxa Wakunu Murinu tamana, Pata Markana wali Jichha juma kunjamarusa tulkuyxma.
111
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XIX. Kapulinaxa lunthatasiña yatintxatayna 1
T iwanakuna yuriri sapa yuqalla wawakïtaynawa, wali munañani ukhama. Ukatxa ukhama munañani uywataxa kawksa sarakirïtaynawa. Mä uru niya wayna qallüxataynawa. Mä primupawa utjatayna, jupampixa mä tuminkuwa waka qhathu sarapxatayna. Ukana mä jaqiruwa uñjapxatayna, “ ukhamarusa umantata, waka aljata qullqisa ta ukhawa uka jaqixa liwnaqtaskatayna. Uka jaqi aliqata «kawksarusa sarani», sasa. Uka jaqixa pamparuwa saraqawayxatayna. Jupanakaxa ukatxa, siwara, N ukjaxa paskatayna, ukjaruwa siwara, siwara taypita chhukhsusina, uka jaqiru katuntapxatayna, pachpa chalapampiwa jaychkatapxatayna. Janiwa jiwaykapxataynati, aliqakiwa samkaräpxatayna. Laqawa qullqi apsuwayasa chhuktxapxatayna. Uka qullqimpixa, taqina kuna jilapampixa, alsusipxatayna. Tawaqunakaruwa marksa mistu
112
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
mantapxatayna. Ukaruwa lunthatasiña Jichhaxa jayäxataynawa, walja phaxsinakawa pasxatayna. Uka qullqi tukuntasa ukhamakiwa sarnaqxapxatayna. Ukata wasitata waka qhathu sarapxatayna. Waka qhathunxa janiwa, waka aljirinakaxa sapaki, utjkxataynati. Taqisa kumpañani kumpañankamakiwa sarnaqxapxatayna. Uka qhipha tuminkuxa, Ukjaruwa waka jikharxapxatayna. Mä turu jaqiru jikharxapxatayna. Janiwa uka waka jikhtaña yatkxapxataynati, wakaxa U Uka jaqixa awsillunaka mayxatayna. Ukhamaruwa awsilliri jaqinakaxa uñstarakitayna, uka waynanakaxa Tiwanakuna markanxa, khitïtapsa pxataynawa, ukata ratuwa khitina yuqanakapasa ukxa yatxapxatayna. Uka jaqinakaxa «khayawa utapaxa, ukaxa Churana yuqapawa» sasa, awisxapxatayna. Uka ratpachawa wakana jaqipaxa uka awsilliri jaqinakampi, waynanakana tatapana utaparu, chhukht T unrani jaqïsaxa, « janiwa ukhamäkaspati», sasaxa
113
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
yuqallxa utaru sumpini llawintasitayna, « janipuniwa wawajaxa lunthatäkaspati», sataynawa. Yuqalla utaru llawintawayasa, tatapxa pulisiyaruwa uka jaqinakampi sarantawäpxatayna. Pulisiyanxa tatapaxa, kawki unrani jaqïsinxa, kunjampachasa antutäsinisa jutxataynawa. K U chhaqhawayxatayna. Ukhamarakiwa uka primupampi chhaqhatäxatayna. Uka arumaxa pantiymanwa ikipxatayna, jupanakaruxa taqichaqpini thaqhapxatayna, pantiymaki jani thaqhapxkataynati. P tawaqumpi waynampiwa puritayna. Uka sarxatatayna, ukxa jupanakaxa, almjama awullisawa tawaqxa katusxapxatayna. Tawaquxa, ukhama U tawaquwa, «pantiymana lunthatanakaxa sarnaqaskapxi», sasa yatiyxatayna.
Jupanakaxa uka arumaxa paqarawa marka kayuki sarxapxatayna. Ukjaxa uka yuqallaxa niya tunka pusini maranikïtaynawa.
114
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukata jichhaxa markaruwa puripxatayna. Ukan «jumaxa thakhima sarxma, nayasa thakhija sarxä, jumasa sapaki nayasa sapaki. Janiwa khitisa paniniruxa munkistaspati, ukhamaraki arusitassa ukhamäpachawa jiskistaspati». Ukata maynixa uñjatayna. Mä sapatiru awkiwa Tarapaka kallina sapatunaka U tayna, «nayaxa sapa wajcha wawakïthwa», sataynawa. «Awichajampikiwa qamtha, ukata awichajaxa ancha qhuruwa, alisnukunxituwa », sataynawa. «Jichhaxa irnaqaña munthxa», sataynawa, sasa U «¡Ay wawa! Kamisa ukhama sarnaqataxa, mantanimaya», sasawa uka kiyuskituparu mantayatayna. U anipuniwa kunsa aptäskataynati. Uka jaqixa wawaparjama walpinwa munasxatayna.
Uka kiyuskitunaki qamxatayna, ukanaki ikirakirïtayna. Qurpachasaxa, irnaqatapata, janiwa phuqhatsa pajkataynati. Mä uruxa mä
115
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
quchalawa sapatiriyaru saratayna, ukata sapatiruruxa satayna. «U churaskita», sataynawa. Sapatiruxa «iyawa» sasawa uka quchalaruxa irpxarayxatayna. Quchala ukana musuta irnaqaskatayna. Ukansa janirakikiwa wali pajkataynati. Yuqallaxa, quchala wali jiwitakïpanxa, jupata inamurasxatayna. Ukhamata quchalaruwa, mä uruxa xatayna. Quchalaxa yuqallaruxa nuwjxataynawa. Ukaratpachawa quchalaxa alisnukxatayna. “ Q sapatiruna ukaru tuqisiri jalataynawa. «Kuna kasta yuqallsa irpanaqasirïta, ukhamawa nayaru rispitu phaltanuqitu» sasawa tuqinuqatayna. Sapatiruxa yuqallatxa arxatasitaynawa. «Yuqallaxa wawajatsa inampi munatawa, janiwa ukhamäkaspati, jani pajaña munasawa ukhama », sasawa tuqinuqasa quchala alisnukutayna.
Sapatiruruxa jayawa yanapxatayna. Waynäxataynawa, ukhamaraki warminïxataynawa. Sapatiruxa, kiyuskitu, waynaruwa churawayxatayna. Warmina phamillapaxa «khitïtasa», sasa,
116
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Tiwanakuruwa, tatapana ukaruwa, warmisa , T maranaka thaqhasa, jachasisa thaqhasa, W jiwatata jaktayasawa katuqasxatayna. Tatapampiwa xatayna. Tatapaxa wiskhu kharïtaynawa, ukata wali qullqinïtaynawa. Yuqallatakixa uta alarapxatayna. Ukana qamxapxatayna. Warmipa tataparu jaytawayasa kuwartilaruwa sarawayxatayna.
117
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XX. Kapuli Kapulinaxa naxa Urtimalata sarnaqxatayna 2
K apulinaxa wasitata waynaru tukusawa, qamaqiru uñtata, sarnaqxatayna. Mä wali kusa khaya Pata markana qamatayna, uka tawaquna tawa quna phamillaparuwa satayna: Nayaxa sapitakïthwa, janiwa phamillanikthti, ukhamarusa machaqa risirwistathwa sasawa liwritapa uñachayatayna. Uka jaqinakaxa chiqaya ukhamächi sasa, wali munasisawa katuqapxatayna. Ukana simanawa, uka tawaqumpi utapana qamatayna. Wali sumanaka Ukata sisxapxatayna: Kuna phamillamasa utjapunpachawa, uka sarañäni sapxataynawa. M Kancha Tijarana utji.
118
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukhamaxa sarapxañaniya, sasawa wali alwata, uka tawaquna jaqinakapaxa Aynacha markaru Ja kuliktiwuruwa mantawäpxatayna. Ukaruxa tawaqusa taykapasa awkipasa tiyupasa tiyapasa ukatsa jilatanakapampi ukhamawa kuliktiwuru mantawäpxatayna. Qhiphäxaru qhiphäxaru mantañäni sasawa jupaxa aliqata tiwuljama manqharu anantatayna. Niya Pata marka mantaniña uka quqa quqa warankjamaxa, jichhaxa Uñatatasiña satakïxisa, ukjata jalkiri awtuta thuäsa uka aynacha jalantawayxatayna. Ukjakiwa uka jaqinakaxa warariskapxatayna: M sasa arnaqaskapxatayna. Ukhamata Kapulinaxa uka phamillata qhispiwätayna.
Ukhama qhispiwäsaxa warmipana ukaruwa xatayna. Jupampixa janiwa wawanïpxkataynati. Ukata qhiphatxa wasitata yaqha tawaqumpiwa sarnaqxatayna, ukaru ukhamarakiki sallqjatayna. Mä uruxa kalli sarantaskapxatayna. Ukaruwa warmipaxa K
119
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
tawaquxa wararisawa xatayna. Chachxa ukampi Utana walpuni chacha warmixa nuwjasxapxatayna. W Qhispilluxa uta anaqana walja muntunäxataynawa. Janiwa mä wutillasa utjkxataynati. Uka uñxatasaxa ayna. Chachaxa warmiru maya takintasina C umampiwa warxatatayna, ukhamata warmiru thuqhthapiyatayna. Warmixa martillu aytasisa junstxatayna. Kapulinaxa ancha wararitayna: ¡Lakjawa chhaqhti! ¡Lakjawa chhaqhti! sasa mayja arsusawa wararitayna, lakaxa J na ukaruwa, laka apxapxatayna. J jaqipunïtaynawa. Nayranakapxa, chiqpacha Kapulinana nayrapjamwa iranaqtayirïtayna.
120
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Mä uruxa mä yuqalla uywasitayna, ukarukiwa sawkasiskirïtayna. Qhathu sarasaxa sa pichasiña, wali jiwitaki alasinitayna. Uka yuqallaxa uka jupataki walpini munxatayna. Ñik xä ukjawa ukxa , sataynawa. Ukxa yuqalla iyawa sataynawa. U aptanma sataynawa, yuqallaxa ukxa churataynawa. Para patata tijirampi ayxatasaxa, chika parata arata ina rayaki khuchhuratayna. Maysa jinchuta maysa jinchukamaraki ina rayakirakiki khuchhuratayna. P U Y ispijuta uñkatasinitayna, walpuni chiqa jacha jachatayna. Yuqallaxa janiwa utata mistuñsa munkxataynati, janirakiwa iskuylarusa saraña munkxataynati. Pilukiruruwa irpxaruwätayna, pilukiruxa wali larutayna, niyawa larusina chhuxxasitayna. ¡Khitisa akhama khuchhurtamxa! ¡xa! ¡xa! ¡xa! ¡xa!
121
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Nayawa khuchhurthxa, nayawa pärinupäthxa, sataynawa. P purinxatayna, ukhama uka Kapulinaxa urtimaljama taqimpisa anatasirïtayna.
Mä uruxa mä pani munasirixa markapa sarapxatayna. Chachaxa uta manqharu, kamisitanaka, kalsuna qallu ukhama yänaka K jaqina U llijtayaña wila qhusqhumpiwa uka isinaka, Uka yänakana jaqipaxa purinxapxataynawa. Jupanakaxa sustu sustukiwa uka isinakapa U Uka umaxa janiwa chulltaykataynasa, Kapulinaxa larusina niya chhuxxasitayna. Kapulinaxa j lisu jaqipunitaynawa, ukhamakpini jaqimpixa chansasiskirïtayna.
122
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XXI. K 3
K apulinaxa, jani waniri, ninarusa mantirjama, qala wawächixaya, qhiphatxa awtu alaqasisa ukampiwa irnaqxatayna. Arumanakakiwa irnaqirixa sarirïtayna. Primu jilapampiwa awtu apnaqañxa sipxirïtayna. M arumkama, mayniraki chika arumata qhantatkama, ukhama irnaqapxirïtayna. Kapulinaxa wasitata tawaqu jikirakkïtaynawa. Irnaqiriwa sartha sasaxa uka ikiskirïtayna, ukatxa primu jilaparu awtu churxiri utaru sarirïtayna. Ukhamkämixa primu jilapasa tawaqunïtapa yatxrakïtaynawa. Ukata jupaxa K warmipampiwa ikiskarakirïtayna. Kapulinaxa primu jilajächi, sasaxa janiwa kuna jani walsa amuyirïkataynati. Uka primupampixa awtumpi irnaqañansa pxataynawa, warmimpi ikiñansa pxataynawa, ukata uka qhiphaxa
123
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Kapulinana jani amuykayakiwa warmipampi ikipxatayna. Ukata janixaya kunasa wiñayäkchitixa, uka primupaxa ukhama yaqha warmimpi Kapulinaxa ikiskatapa warmiparuwa yatiyxatayna. Primupaxa arumawa uka Kapulina waysuyanxatayna. Uka primupaxa, Kapulinana warmipata inamurasxatayna. Jaljtasiyañlaykuwa ukhama warmimpi katjayxatayna. Nuwjasiyataynawa, ukatsa jaljtaysiyxataynawa. Ukata Kapulinaruxa warmipaxa satayna: Sumaki sarnaqasiñäni, jani nuwaskx P Markaru yaqha uta xañäni. Ukana ukatsa waratukirakiwa, sarañäni, uñjaniñäni , Chiqa ¡Ampi!, sasa, Kapulinaxa iyawa sataynawa. Ukata ¿khitiraki jichhaxa utasa ratuki alasistaspasti? sataynawa. Jilajana phuchhapawa uta alasiñataki uta thaqaski, siwa. Jupaxa qharürpachawa uta alasistaspa. ¡Ya! Ukhamaxa juparusaya aljxañäni
124
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Alasirixa jutataynawa, ukhamata utsa aljantxapxatayna. Uta aljantxasaxa, San Francisco aynacha, Pata Marka uta alañataki, irpaqtawäpxatayna. Ukjana warmixa jisxatayna: Kapulina, jumampi nayampixa, jichh T yatawa, ukjakiwa Kapulinaxa sustjasiskatayna, K «Nayaxa N apsusiwaya, jayaru sarawayxä», sasawa utaru . Utaruwa puritayna, utaru mantasa ituntawayirxa uñjaskataynawa, ukaru chiqaki jalkatatayna. Ukana qullqixa janiwa thayjtawayxatayna. Sustukiwa Kapulinaxa, tawaqupa ukaru, sarxatayna. Uka arumaxa, Kuna jiska jani sirwiri, chachana sultiru yänakapaki asa uta pamparu K xa uka qhipha tawaqupampiwa juntasxatayna, ukaxa waynarara ukhamaraki ancha umiri tawaqütapsa qhiphataki yatxatayna. Ukjakiwa,
125
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
jani wali luratanakapata «chuymaya» sisxatayna. Lunthatasiñasa aynikïtayna, tawaqu Ancha walpuni aynati. Taqi kunasa aynikïtapxa sumpuni Kapulinaxa kunjampacha, qawqha kuti «chuymaya» sasasa jaqïñxa munaskakitaynawa. Ukata Kapulinaxa alkilata utanaki ancha llakita qamasxatayna. Qhiphqhipanxa Kapulinaxa xatayna, wali jiwitaki, juparu wali munkirjamaki. Jupaxa alwata wali M alt laqa utaru purisaxa uka tawaqu warmiparuwa churatayna. P L U mä jaqikiwa uta anqa uyu pata liwstawayaskatayna, utaru mantatayna, ukatxa mä pa a uñjxatayna. Kapulinaxa, ukxa ratukiwa warmiru tayna, warmixa sataynawa:
126
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Janiwa, ukaxa primujawa, jumaru axsarasawa uyu patnama mistuwayxi, sataynawa. Ukatxa chiqaya sasa sumakiwa sarnaqxapxatayna. Ukata qhiphatxa, mä pensión mänxa paninimpi ikintataki warmxa katjasxatayna. Kapulinaxa Jesús Maria sasa jachwa , nuktata ukhamawa sarnaqaski, jumaxa kunärsasa jikxatasmaxa jupaxa wali kuñttma. Taqi kunasa aynikiwa, ukhamaraki saririkiwa. Ukatsa siri jaqïñawa wakisi
127
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XXII. Mama Sarjintana sarnaqatapa 1
T ikina markata mä warmiwa Pata Markaru qamiri jutxatayna. Uka utjkï, uka sunanxa, juparuxa taqiniwa wali axsarapxatayna. Taqina Sarjintata ynawa. Uka sunankirinakaxa chacharu chika urpacha kalliru nuwkämi yänakapa U ukhama wali axsaratawa sarnaqatayna. Ukjatxa janipuniwa warmitakisa tawaqutakisa juparuxa munkxapxataynati. Wawanakapansa ancha axsaratawa sarnaqxatayna. Mama Markintawa, uka warmina sarnaqatapa yatxatanxatayna. Mama Sarjintaxa, mamaparu ancha sapa kuti nuwirïtayna. Jupaxa “ uñjkata, tatapaxa nuwasa nuwasa mamapa killiyirïtayna. U «mä ja nuwjapuniwa», sasa chuymaparu amxasxatayna, uka amtampiwa ikintawätayna, uka amtampirakiwa sartatayna.
128
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Kunsa amtañaxa, lurañakïchixaya, uka phuqhañataki M jiwyxataynawa. Ukata achachi tatapaxa yaqha warmi irptasitayna. Mä kawki tawaqu qhipha tatapaxa jaqichasxatayna. Ukaruxa ukhamarakiki achachi tatapaxa nuwjaña qallantatayna. Kikpaki sapa umawina sapa
Janiwa maranakaxa inaki pasirïkataynati, kawki lunqhu, tawaqüxataynawa. Mä uruxa tatapaxa machaña thathantata utaru jutarakkitaynawa. Matrasta mamapampi warmiru nuwjarakkitaynawa. Mäna ukhamarakiki warmi nuwirkamaki utaru jalnuqatayna. Anchapunwa warmiru nuwxatayna. Tawaquxa ancha thithita, warmiru ¡Chhuy! Achachi, ukhama nuwkämiwa taykajsa jiwaystaxa. ¿Jumatakixa jiwakiti, sapa kuti machantasisa warmiru nuwañaxa? Sasa,
129
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
lliyañkama tataparu nuwjxatayna. Ukana tataparuxa, jani mämpsa matrasta mamaparu nuwkiri, achikasiyatayna. Chiqpachasa ukjata uka jaqixa jani mayampsa warmimpi nuwaskiri wanichjxatayna. Yasta ukhamata jupaxa mä warmi sarjintaru tukuwayxatayna. Chachanakaru saraparu sarnaqaykiri, warminakata arxatiri chuymani, ukhama sarjintaruwa tukxatayna.
Uka qhiphatxa jupaxa chachanïxataynawa. Chachapaxa mä wawaniwa Sarjintampi C jaqïtaynawa. Ukhamaxa walikiwa qamkapxatayna. Ukata chachapaxa, mä uruxa, yaqha warmini ukhamaraki wawani utjatapawa yatisxatayna, uksa suma mama Sarjintaxa yatxatayna, ukjawa sinti kulirapaxa qhathitayna. Chachapa puriri suyantatayna, chachapaxa uka arumaxa janiwa ikirisa purkataynati. Qhipha arumirjakiwa, janisa kunasa paskaspa ukhama, U “ chachaparu katuntatayna: ¡Chhuy! ¿Sunsumätti? ¿Kawkinsa sarnaqantaxa? ¿Arsma janiti arskäta? sasaxa,
130
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Chachaxa janiwa arsuña munkataynati, ju C hachaxa janipuniwa chur U katsa janipuniwa arsuñsa munkataynati, Sarjintaxa ayna, ukjawa
Ukata utatxa, nuwjata chachxa, anqaruwa alissutayna, ukaruwa isinakapa pallthapisa anqaru ninampiwa phichhkatatayna, chachaxa ukjata isinakapa apthapisisa jani mayampi kutiniñatakiwa sarawayxatayna.
131
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XXIII. Mama Sarjintaxa jaqichasxataynawa 2
M ama Sarjintaxa Tikinata jutirïtaynawa. Jupaxa tatapa mamaparu ancha nuwirïpata chachanaka nuwaña yatintxatayna. Nayrïri chachpsa nuwasawa sallqjataxa alisxatayna. Utjawipanxa janiwa khitisa juparuxa, chacha nuwirïpatxa warmitaki munkxapxataynati. Jayawa ukhama mä pä wawaniraki ukhama isa sarnaqxatayna, ukhampachasa wawanakapa jilarayataynawa. Wawanakapatakixa jupawa awki juparakiwa tayka ukhamätaynawa, janiwa juparu khiti utjkxataynati. Taqi kunana irnaqatayna, punku uñjiritsa ukhamaraki khuchhi awatirisa kampurusa sarirïtayna. Taqi kunasa payapuniwa utjchi, jupaxa sapakiwa aka Maysanxa mä chacharakiwa kawki wali munañani ukhama sarnaqatayna, janiwa ancha qhurütaynawa. Jupaxa wali wiraxuchjama U
132
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
uñtani warmïtaynawa. Janiwa muqäkataynati, kawki larkiri uñtani, taqinsa arknaqkaya warmïtaynawa. Tawaqumpi waynampi nayrïrina «munsmawa» «munsmawa» qalltapxatayna. Wawanïxasaxa janiwa uka «munsmawa» «munsmawa» saña aruxa utjkxataynati. Taqi kunasa sarxirïtaynawa. Umata purisinxa warmiru nuwasawa ikintayirïtayna, nuwasarakiwa sartayirïtayna, I jachaskapxatayna, tatapaxa mamapaki nuwaskirïtayna, inawa yuritanakapatsa U warmixa jiwawayxataynawa. Ukhama warmi i jaqïtapatxa, umataki sarnaqiri uñjasaxa, uka sunapanxa utjki uka warminakasa, khiti tawaqusa, janiwa juparuxa chachataki munkxapxkataynati. Ukhama sapakiwa ijma chachaxa, umanta sarnaqasiskatayna. Uka warmiparu nuwatapsa amtasisaxa jachkämiwa Yuqanakapasa phuchhanakapasa «mamitaru nuwirïchinxaya yatpana», sapxataynawa. Ukhampachasa, amuyiri jaqinakana iwxataxa, janiwa ancha umkxataynati. Ukata chiqpachapuni warmi thaqhtañaru uskusitayna.
133
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukats ayirisa laqa uñstakitaynawa. U munaskïpana, mama sarjintampi Ysta ukjawa taqi kunasa lurasitayna. Uka chachaxa mä warmi, warmisiñataki wali munatayna. Maynipi chacha kunjampachasa, jamasa amuyupatxa, munarakitaynawa. Warmixa «qullqiki qullqinïpanx Maynixa, amuyupanxa, «kunasa kunäpana, wawanïpasaya, warmijaki warmijäxpanxa, walikïniwa», sataynawa. Maynixa «kuna wawanakanïpasa, achachïpasa, mantiniki mantinitpaxa, walikïskaniwa» sataynawa, chuyma manqhapanxa. Kunasa kunächiya yasta jikisiñapaxa purinxataynawa. Yatsa, kunjampachasa panini jikisiñapa wa. Maynisa mañuru maynisa sapa muquru pxataynawa. Ukata aka jakaña pachana anataña qallantapxatayna. Maynixa jalnairïtaynawa. U asirisa Wanksa wa. Maynisa ukhamaraki wali kusa
134
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
taqi kunsa utana warmïtaynawa. Ukhamawa wali uñsxapxatayna. Jitthapitawa qamasxapxatayna. Ukata supayaxa jaqiru apthapiñataki arknaqapunchixaya, ukatsa yatiraktanwa: phisiruxa janipuni achaku katuña armasiyksnati, ukhamaraki mä siwararu sa janipuniwa armasiyksnati, ukhamawa mä uruxa achachixa umantata utaru purinxatayna. M qampu kusi kusinakjama wali katuntasita utana nuwjasxapxatayna. Warmiru nuwiri jichuxa, niyapuniwa Mama Sarjintaru atipjaskatayna, wali thuqhtasisa achachiru atipjatayna. Jichhaxa Mama Sarjintawa utana wali munañanïxatayna. Ukjakamaxa, achachina wawanakapaxa wawanïxasasa sapa kutiwa qullqi apsuri tatapana uka sarapxirïtayna, jupanakakiwa U chiqasa janipuni mä jaqiruxa amijusa phaltkiti, umantayxapxatay U masinakapaxa, awtuta apasa, utaparu achachi U jawa Mama Sarjintaxa,
135
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
ancha thithita, utaru achachi qatatrantatayna. Laqawa phuchhanakaparu yuqanakaparu chika aruma paspacha tiliphunta jawsaratayna. Wawanakapaxa «kunäxicha» sasa laqawa uka warmina utaparu purintapxatayna. ¡Chhuy! Akaxa, tatamaxa akhamawa puri sapa kuti, ukata nayaxa akhama sapa kuti pichasktxa! amtaskiri umantata, ukatsa ikita, ukatsa pachparu yanjasitaraki ukhama uñachayatayna.
Ukata uka arumpacha pichapxatayna, jaripxatayna. Arumirjaxa wali tuqsupxatayna, jani mämpsa sapaki umiri sarkiri, achachxa antatupxatayna. Ukjata wawanakapaxa janiwa mayampsa achachita qullqi aparirisa sarkxapxataynati. Jichhaxa, Mama Sarjintaxa, kawki chulata achimpi kuna jawillata phistanakarusa sarapxirïtayna. Jichhaxa jumawa akxaruxa aka kuñtu
136
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XXIV. Tarukana sarnaqawipa M
qamiri uñtasiri piji waynampi munasxatayna. Uka jaqixa warminïskataynawa. Uka yatisaxa skama jachasaxa niyawa luqhiptxatayna. Ukata chachanakaru uñisiñawa chuymapana wali puqxatayna. Amuyupanxa «aka chachanaka tukjakiristha», sataynawa. Ukata jani suma kastilla aru parlaña yatisaxa, jaqi taypina suma parlaña yatichapxkixa ukaruwa kastilla aru suma parlaña yatintañataki mantatayna. Ukana suma parlaña yatintxatayna, tatapaxa phuchhapa ukhama suma parlaña yatintxïpanxa wali kusisitayna. Ukatxa chachanakampi anatañataki, wali amuykip U willtxasaxa, pullira isi uskuntasitayna, ukasa, “ rïtayna. Ukhamata wali taqichaqanakansa sarnaqtapxatayna.
137
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Mä uruxa Villarroel plasaruwa plasaruwa saratayna. Ukana mä tawaqunaka atipa atipa ukawa utjatayna, tawaquxa ukanxa wali jiwaki Ukanxa mä akata qhiphana tarukata sarnaqiri waynawa paynaqaskatayna. U uñjatayna. Ukata waynaxa jupampi parlañatakiwa arkanaqatayna. Aliqata «iyawa» sayañataki qhamiyxatayna. Waynatakixa wali J waynatakixa tukxatayna. Jichhaki jachañata mistuta tawaqutakixa, uka waynaxa wali kusjamarakiwa jupatakixa amuyasitayna. Wali tantiyuki, ukatxa ajanupaxa chukulatjama C iqätapawa. Uka waynaxa mä sunita puriri waynätaynawa. Waynaxa uka tawaqu markana yurirïpanxa, jupalaykuxa janiwa iksa ikthapxkataynati. Tawaquxa, jachañata mistuta ukjata uka waynaxa, ukhama yatisaxa, wali juparuxa
138
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Kunärsasa ukhama uka jaqixa lurtma sataynawa. Jichhakiwa ukhama wurlasitu. Ukhamaxa: jumaxa laqa yaqhampi sataynawa. Chiqa ampi.
Ukata tiwularu uñtata waynaxa, llakita tawaquru, satayna: Nayampi jaqichasxañäni, nayaxa sapakïskthwa, janiwa warminïkthti sataynawa. Ukhamaxa parlxañänisaya sataynawa, U laqa jaqichasxaña amtasxatayna. Ukarusa tatapasa, ijmäsaxa, imillaru laqa jaqichxaña munarakitayna.
Tawaquxa ukhama jaqichasisaxa uka sallqjiri jaqiparu «chuymaya saychïxaya» sasaxa wali kusisitawa wakiyasitayna. Ukhamaraki jaqichasiri patillani waynasa wali kusisitawa tatapa mamaparu jaqichasiñata w Ukhamata jaqichasxapxatayna.
139
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Jallunäpasa thaya pachanäpasa jaqïña taypiru mantxañatakixa, jaqichasipxatayna. Ukhama jaqichasita jaqichasita sartawina qamantxasaxa, tawaquxa janiwa ratuki wawanïña munkataynati. Ukata niyaki katusitäxasaxa laqakiwa wawa apsuyasiri sarirïtayna. Qawqhawa ukhama luraskatayna. , jani Mayanxa, mayampi wawanïñapatakiwa tawaquru kapsuwayxatayna. Maranakaxa umjama jalaskakchixaya, jani suykitixa, urusa arumasa, simanasa, phaxsinakasa, maranakasa laqawa sarawayxatayna. Janiwa kuna luratasa utana utjkataynati. Paninikiwa wali kusakjamaki Kunasa jani utjki, ukjaxa kunasa mayjapunïchixaya, U mawa phaltachasxapxatayna. Urutjama urutjama c Mä jaqichasiriti, mä marata jani wawanïkixa, jaqixa mayja amukiwa jamasata parlaña yatipxi. Jupanakatakixa, jaqichasiwixa janisa phuqhaskaspa, ukhamawa. ukhamawa. Chachampi warmimpixa janisa ikthapipxkaspa ukhamänwa. Pä maratti jani wawaxa ukjkixa, jamasatsa, jamasats a,
140
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
maysatsa jani ukaxa qhanatsa, kuna umäwinsa jani ukaxa kuna irnaqäwinsa, jaqixa ajanuparu, sawkasa anatasjama kunsa chiqaki saña yatxapxi. «jilaku », «jila, kunärsaraki ñaw! ñaw! sayxätasti», « », « ». Tarukaruxa Urmïri saratapa yatxapxatayna, ukhamawa jaqixa parlxapxatayna: «Achakachiñaxa Urmirina chachana napa phuthiranxatayna, ukata jani wawanïkita, siwa». Ukjaxa chachasa warmisa janiwa ajanunakapa kawkharu imantañsa yatkapxataynati, chuyma manqhapanxa anchata atawa amuyasipxatayna. Chachaxa janisa wawqilanïkaspa ukhamwa parlxapxatayna. Warmisa, pharäkaspasa ukhama amuyxapxatayna. Kuna mä alisa jani achuqki, ukjaxa janipuni yäqatäkiti. Ukjakiwa wawanïñxa wali munxapxatayna. Maynisa kunjamatsa wawanïña wali thaqhapxatayna. Wawanïñaxa pachanikïtaynawa, wawanïñaxa wiñayatakiwa sarxatayna. Warmixa wali llakisxatayna. Kunjamatsa wawanïñwa thaqhxapxatayna. Yaqha P
141
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
janipini, inapuniwa kimsampisa Maranakasa saraki saraskatayna, maynimpi inamayaki, ukhamkämixa chachanakampi sarnaqaña U yaqhampi sarnaqiri niya amuyxataynawa. Jani tarukäñatakixa warmiru jamasata arknaqaña amtxatayna. Ukhama arkanaqkasaxa mä chuyma usuchjata chacharuwa kuttxatayna, uka ina kunsa parlaskaki, jupaki kunsa yatiri tukuri, ukata wali jaqina yäpa muniri, jaqiruxa: «janiwa kawkharu jiwañamasa utjkiti» sakiri ukhama jaqiruwa tukxatayna.
Warmixa ukkañkamaxa amtapa thaqhaskakitaynawa. Warmixa qawqha kuti Ukata niya tarukaptiri jaqixa ukxa katjxataynawa. Ukhama suma yatisaxa, walpuni machantasinitayna. Wali jani axsariri, khitimpisa asiskakiri ukhama jaqiru tukuwasaxa, kawki chachapuniwa utapa sarantawayatayna. Warmiru nuwirkamakiwa utaru purintatayna, warmxa nuwjatayna.
142
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Warmixa markana yurirïchixaya, tatapaxa kawki pachatpacha nayraqata patata markaru purinirïchixaya ukhamächixaya, ukatsa wila sakuta jutirïchixaya. Ukhamatxa wali munañanjama jaqïtaynaya. Tarukaruxa niya nuwjasaxa sisxatayna: ¡Chhuy ñuxu! ¡Warmi manqhanchana utjiri! ¿Jumaxa khitïtasa phuchhajaru nuwiri!? sasawa, wali thithita tullqaru thathantatayna. Tarukaxa ñakapuniwa arsutayna: W ¡Karaju! Sarnaqpachapï, ¿ukata nuwjasati ukxa askichäta?!, Tarukaxa uraqi uñxatata amukiwa khuchhjama ¡Wawajaxa ukhamawa! Munstaxa ukhampachampiwa sarnaqäta, jani munkstaxa sarxam!
Ukata Tarukaxa wali chuyma manqhapana «sarxäxa, janiwa kunäkxiristhsa, aka warmimpïtha ukatxaya jaqinakansa jaqirjama uñjatäskthxa, ukatsa akhama warmxa janipuniwa kawkinsa jikkiristhti». Ukhamata Tarukaxa wiñaya jakañapkama Tarukäña, amtasiwayxatayna.
143
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Wawa janipuni utjkixa, janipuniwa kunasa walïkiti. Wawawa mä utanxa warmimpi chachampxa, sumankayi. Jani wawanixa misimpi anumpjamakpuni chacha warmixa nuwasirïtayna W irïchisa, ukatsa wawakipuniwa mä utanxa, jayusa jani ukaxa asukarasa. Ukhampachasa kunjasa qamkapxakitaynawa. U tintanïpxataynawa, ukana jani lunthatampi yänaka apsuyasiñatakixa ikipxirïtayna. Ukata mayanxa chachaparu warmixa satayna: A Janiwa ikiñjamäkisa, mä utaki, khuri manqharu alkilasiniñäni. Ukhamaxa alkilasiñäniya sasa sara ¿Jichhasti? ¿Khitiraki tinta jani lunthata mantañapataki sapa aruma ikxasinisti? chachaxa amukiwa sunsjama sayatayna. Jumawa tintana ikïta, nayawa alkilata utaruxa ikiri saräxa!
144
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
Ukhamawa chachaxa sapa aruma tintana U nthata katjaña sipitanaksa , mä chika arumaxa, akatjamata sarxatayna. Warmipaxa yaqha chacha W luratayna. 110 ukaru jawsatayna, wachuqiri warmina tatapasa jutataynawa, jupaxa: «niya nayaxa, tarukaru sisxthwa» «nayaxa sisxthwa» sakitaynawa. Janiwa kunsa askichapxkataynati. Chiqa askichañasa utjkxitixa. Tarukaxa sarxañapa aynawa. Jupaxa janipuniwa uka warmiru antutaña munkataynati. «Jaqixa kamsarakitaspaxa» sasakiwa saskatayna. U «uka silusu amuyuru atipjañaxa» «uka amuyuxa atipjañawa» saña amuyuwa jutxatayna. Janiwa kuna jaltaña chuymasa utjawaykxataynati, wasitata uka jaljtaña amuyuru atipjxatay Ukhamkämixa jupatakixa warmipana yaqhampi skañapaxa kusäkiskataynawa, warmixa
145
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
taqi kunasa jupatakixa walikïskataynawa. Jupaxa chiqpacha Tarukäxataynawa. Jupanaka pachpakiwa jani wawanïsaxa juchachasxapxatayna. Mä pachana jani wawanïña munirixa, wawanïña munxatayna. Ukatsa jupaxa, wawanïña munxasaxa, chachanakaki wali thaqhiri yatitäxataynawa. Tarukaxa mayana ikiñapana warmixa way katxatayna. Chachaxa ancha jamasana jachatayna, ukana «aka amuyuxa atipjañawa» amuyuna sartaña jikxataynawa. Warmixa «wawanïxa», sasa sarnaqkämixa, janiwa wawanïñsa thaqhkxataynati, yaqha chachanakampi sarnaqaña yatsutäxataynawa. Warmina atipjatanaka uñtasa muspirixa, jupakiwa warmina atipjatäxatayna. M U chuyma manqhana, mä jani amuykaya luraskapxatapaxa, panpachanina, utjaskakitaynawa. Chachaxa wali tuqjatasa janipuniwa uka warmita jikiqtkataynati.Chachaxa uruna kuna sa, wa,
146
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
warmiru churxirïtayna. Qullqi imatatxa chacharuxa janiwa mä qawqhitsa qullqi Ukatsa panpachaniwa, ukhama «jani wali sarnaqaña» qalltatapxa yatisipxatayna. Wawa apsuyasirïsawa ukhamaru puripxatayna. Uka amuykaya, usuchjkakitaynawa. Ukata paninpacha, mä wawa uywasiña W sirwinta imillaru sallqjasa wawachayatayna, uka aparayasawa uywasxapxatayna. Uka waw xa armaña qalltapxatayna. Imillaruxa purapata xatayna, munarapxatayna, ancha achapxatayna. Yamasa Tarukaxa, anchpuni uka imillaruxa munasxatayna, miniwusu sarantirïtayna J suma arunaka imillaru arxayasawa kawksa W pantjasxapxatayna, imillaxa mä munañani imillawa jilsxatayna. A
147
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
XXV. TUKUYAÑATAKI
A Q yaqhipanakaxa janjamakiwa aymara arsa arsuña munkxapxiti ukhamaraki janjamarakiwa aymara qillqañsa yatintañsa munkasamachapxiti, ukhamaxa aka sa purxpachañäni? Jiwasaxa chiqasa arumaya parlasiri yatiñani ukhamakiwa jaya pacha maranaka sarnaqapxatätanxa, u kayutsa sarnaqsna ukhamawa. Jiwasana aymara arusa, kuna yaqha wakiskiri arunaksa liyiña qillqaña yatintsnaxa, wali laqa, wayxsna. Yaqhipanakasa jumanakasa jachjaskapxma, nayaxa ukhama amuyapxsma. Arusa yatiq sarnaqapxtaxa, aruxa janisa markaslayku sartayañataki wakiskaspa, ukhamjamaki amuyapxtaxa. Akanakxatxa janira aymara arusa chhaqhtkïpana amuyasxañäsawa.
Akaxa kuna, akataqi maranakawa aymarlayku parlxayxapxsma, nayaxa pä tunka
148
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
maranïkayata qillqasiña yatintxañäni, aymara aru jani sasa akataqi parltha ukhamaraki qillqthsa, yaqhipaxa janiwa yäqapxkiti, mä qawqhanikiwa amuyasiskapxi. Ukataraki! Ukataraki! Ukhamakipuniskani ukaxa: ankxiwa. Aymara arunxa «jiwaña utjarakiwa». Jichhaxa janiwa ukxa yatich amuypana. Akaxa pankaxa, liyipxamsa, qillqapxamsa kunsa lurapxma, aymara markjama chhaqhtapxamsa. Taykana awkina arupa chhaqhayasaxa, kunaru uñtata, «kastillanu parltha» sasa thawthipxma. J kastillanu aruna ñakaki parlasakisaya sarnaqxapxma, ukaxa jumanakatawa. Nayaxa pachapana arsuwaytha: Akataqi parlawaytha, akataqi qillqawaytha, yatisa jani yatisa aymara marklayku U uñjawärakthwa: yaqhipa « jaqinakapxthwa», sirinakaxa: iwijanakjamawa arupa armamaya kastillanuru chhukhuntaskapxi A inamayawa anaqxä anaqxä sasa jawkapxi. Ukhama masipana awqanakapana uñisxatasa tasa, ¡chhuy! Arupa arsuña . Kastilla aru suma parlaña
149
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
yatiqañatakixa, nayraqata aymara aruwa suma yatiñasa, ukawa kastillanu aruna punkupata mantaña llawipaxa. Amuyañäni: Jiwasaxa ukhamaru jilsutätanwa, ukatxa janiwa aymara yaqha arxa yatiqksnati, arusa suma yatisakiwa yaqha arxa suma saraparjama parlaña yatiqsna. ¿Kunjamasa arunsanxa? ¿Kunjamarakisa yaqha U amuyupsa chuymapsa suma katjañäni, ukhamataki sumsa parlarakiñäni.
150
Achalirinaka. Jani Wanirikana II. Félix Layme Pairumani 2013
– Investigador del Instituto Nacional de Estudios Lingüísticos (INEL) del entonces IBC, 1983 -1989. – Fundador y Director del Suplemento Trilingüe "Kimsa Pacha" del periódico "La Prensa". – Encargado del suplemento de lenguas indígenas “Jayma ” en el Matutino Católico "Presencia", (2000- 2001). – Técnico del Proyecto de Educación Intercultural y Bilingüe (EIB) Convenio MEC – UNICEF, 19891992.
Félix Layme Pairumani Doctor Honoris Causa, UCB/2005 Premio Mundial: Hiroshima Foundation for peace and culture, Stockolm, January 1998. “Por su labor en pro de la equidad lingüística, rescate de la lengua aymara, por sus esfuerzos pioneros para transformar los postulados del plurilingüísmo en una realidad cotidiana y por apoyar a la conservación de su legado cultural”.
– Catedrático de Lengua y Cultura Aymara de la Universidad Católica Boliviana (1984 al presente). – Ex-Docente de la Lengua Aymara de la UMSA, La Paz, 1983 – 1988.
Autor de más de una treintena de libros en lengua aymara y castellano, entre ellos de literatura e instrumentos lingüísticos, publicados por el Ministerio de Educación y el Unicef. Asistió a varios eventos internacionales: Estocolmo – Suecia (1998). Berlín – Alemania (1992). Amsterdam – Holanda (1988). París – Francia (1984). Profesor: Egresado de Warisata 1971. Secundaria en Colegio Nacional “Gualberto Villarroel” y Tiwanaku. Formación autodidacta. Nacido en 1949, en Titïri del cantón Jesús de Machaca, Provincia Ingavi – La Paz. www.aymara.ucb.edu.bo
[email protected]
151