Examencommissie Aardrijkskunde
Domeinoverschrijdende leerdoelen Maatschappelijke rol v. aardrijkskunde Ruimtelijke Ruimtelijk e beroepenvelden •
• • •
• • • •
Klimaatonderzoek, meteorologie, seismologie, hydrografe, bodemonderzoek, weg- en waterbouw, delstowinning, energie, landbouw, milieukunde, crisisbeheer en water-,natuur- en landschapsbeheer Verkeererkeer- en transportsector transportsect or Vastgoed, ruimtelijke ordening en planologie Binnen- en buitenlands bestuur en beleid, politiek en bij internationale internationale organisaties Geo-inormatie Geo-inormatie en ict eiswereld !nternationale handel "ournalist "ournalist
Ruimtelijke Ruimtelijk e onderzoeksdomeinen •
!nternationale migratie
#igratie is $erbonden met economische, politieke, sociale, juridische, cultureelreligieuze en ecologische oorzaken die zich in de herkomstregio%s situeren, maar ook met de beeld$orming o$er de potenti&le regio%s $an bestemming' •
!ntegratie en sociale cohesie(
)e participatie $an immigranten en hun nakomelingen nakomelingen in de samenle$ing $erloopt $aak moeizaam( hoge werkloosheid, laag scholingsni$eau, o$er$ertegenwoordiging in criminaliteitsstatistieken, een minder goede gezondheid en discriminatie zijn daar aanwijzingen $an' •
#igratie en ontwikkeling
#igratie wordt wereldwijd steeds meer een deel $an het dagelijkse le$en' )oor nieuwe technologie&n en toenemende transportmogelijkheden transportmogelijkheden blijt de interactie tussen regio*s $an herkomst en regio*s $an bestemming bijzonder intens'
Plaatsbepaling Plaatsbepalin g op de aarde Absolute en relatieve ligging Bij de absolute ligging maak je gebruik $an geografsche co+rdinaten, bij de relatie$e relatie$e ligging beschrij je hoe iets ligt ten opzichte $an andere dingen' • •
bsolute ligging( )e geografsche breedte en breedte en lengte lengte'' elatie$e ligging( Beschrij$ing $an de ligging ten opzichte $an de omge$ing'
Vb'(
Tilburg ligt op ruim 51 graden noorderbreedte en 5 graden oosterlengte (absolute ligging).
Tilburg ligt in de provincie Noord-Brabant aan de A58 tussen Breda en Eindhoven in (relatieve ligging).
GP !"Global positioning s#stem ) atellietna$igatie atellietna$igatie is een $orm $an radiona$igatie waarbij gebruik wordt gemaakt $an satellieten satellieten'' .et is een systeem waarmee mensen wereldwijd, onahankelijk $an weersomstandigheden, hun plaats kunnen bepalen' Standplaatsbepaling van GPS via satellietensysteem
Gps gebruikt /0 1bij opstart 023 $erschillende satellieten die elk in een $an de zes banen op 04'044 km hoogte cirkelen' )eze banen zijn zodanig samengesteld dat $ana elke plaats op aarde altijd minstens $ier satellieten waarneembaar zijn' .et meetprincipe $an het Global 5ositioning ystem is gebaseerd op de astandsmeting astandsmeting tussen satelliet en ont$anger en het bekend zijn $an de positie $an de satelliet' )e astanden tussen de satelliet en de ont$anger worden uit de gemeten looptijden $an radiogol$en radiogol$en ageleid' ageleid'
De kaart chaal )e schaal is de $ergrotings- o $erkleiningsactor' )eze wordt uitgedrukt in een breuk breuk'' ls het model 64 7 kleiner is dan het origineel, dan is de $erkleiningsactor $erkleining sactor 4,6' 8 anders geschre$en , o nog anders 6 ( 6419meest gebruikelijke3 )e *schaal* 6 ( 64 geet dus aan dat 6 cm $an het model 64 cm $an het origineel betret' Soorten: • • •
schaal 6 ( 6 betekent ware grootte schaal 6 ( : betekent dat $erkleind is agebeeld schaal : ( 6 betekent dat $ergroot is agebeeld
$epalen van a%standen Met de lijnschaal:
8p een lijnschaal kun je de astand onmiddellijk a;ezen' )e lengte $an de lijn stelt de astand $oor $an de maat die erbij $ermeld wordt' Met de breukschaal:
Vb'(
Tilburg ligt op ruim 51 graden noorderbreedte en 5 graden oosterlengte (absolute ligging).
Tilburg ligt in de provincie Noord-Brabant aan de A58 tussen Breda en Eindhoven in (relatieve ligging).
GP !"Global positioning s#stem ) atellietna$igatie atellietna$igatie is een $orm $an radiona$igatie waarbij gebruik wordt gemaakt $an satellieten satellieten'' .et is een systeem waarmee mensen wereldwijd, onahankelijk $an weersomstandigheden, hun plaats kunnen bepalen' Standplaatsbepaling van GPS via satellietensysteem
Gps gebruikt /0 1bij opstart 023 $erschillende satellieten die elk in een $an de zes banen op 04'044 km hoogte cirkelen' )eze banen zijn zodanig samengesteld dat $ana elke plaats op aarde altijd minstens $ier satellieten waarneembaar zijn' .et meetprincipe $an het Global 5ositioning ystem is gebaseerd op de astandsmeting astandsmeting tussen satelliet en ont$anger en het bekend zijn $an de positie $an de satelliet' )e astanden tussen de satelliet en de ont$anger worden uit de gemeten looptijden $an radiogol$en radiogol$en ageleid' ageleid'
De kaart chaal )e schaal is de $ergrotings- o $erkleiningsactor' )eze wordt uitgedrukt in een breuk breuk'' ls het model 64 7 kleiner is dan het origineel, dan is de $erkleiningsactor $erkleining sactor 4,6' 8 anders geschre$en , o nog anders 6 ( 6419meest gebruikelijke3 )e *schaal* 6 ( 64 geet dus aan dat 6 cm $an het model 64 cm $an het origineel betret' Soorten: • • •
schaal 6 ( 6 betekent ware grootte schaal 6 ( : betekent dat $erkleind is agebeeld schaal : ( 6 betekent dat $ergroot is agebeeld
$epalen van a%standen Met de lijnschaal:
8p een lijnschaal kun je de astand onmiddellijk a;ezen' )e lengte $an de lijn stelt de astand $oor $an de maat die erbij $ermeld wordt' Met de breukschaal:
#mbolen en elementen elementen op een topogra&sche kaart
oorten kaarten Topografsche kaart
tra inormatie $oor de ori&ntatie wordt $aak een beperkte set topografsche zaken toege$oegd, zoals belangrijke plaatsen, ri$ieren, landsgrenzen en soms ook hun toponiemen' Geografsche kaart
Bij een schematische kaart ligt de nadruk minder op de juistheid $an de abeelding $an een gebied' an aspecten als $erhoudingen, $erhoudingen, astanden en onderlinge ligging worden concessies gedaan omwille $an een bepaald gebruik, o om bepaalde inormatie e?ectie o$er te brengen zonder dat men belang o aandacht heet $oor bepaalde geografsche details' G' !" geographic in%ormation s#stem(
geografsche geografsche objecten, zogeheten geo-inormatie geo-inormatie kan kan worden opgeslagen, beheerd, bewerkt, geanalyseerd, ge@ntegreerd en gepresenteerd' G!-databanken( temporele inormatie toe$oegen 1tijdsinormatie3' )aarmee zou je dan bij$oorbeeld bij$oorbeeld een $raag $raag kunnen kunnen stellen zoals( zoals( *welk opper$lak opper$lak had een een bepaald meer op een bepaalde datum* o *gee de datum waarop dit bepaald meer deze bepaalde weg o$erspoelde*' Aelke Aelke ino in gis databank $ooral hoogte-inormatie hoogte-inormati e en inormatie o$er wegen, grenzen en ri$ieren
Ruimtelijke ordening stad en platteland )issel*erking )issel*erk ing stad en platteland +ntstaanplaats van een stad o% gemeente ite $an een stad( plaats waar de nederzetting is ontstaan en ontwikkeld in unctie $an lokale landschapskenmerken'
#eestal waar handel plaats$indt, waar ri$ieren zijn 1water$oorziening3, C
,erschillende stadspatronen
tedelijke hi-rarchie in $elgi• •
•
•
•
er zijn $ij grote steden( Brussel, ntwerpen, ntwerpen, Gent, Duik en EharleroiF EharleroiF er zijn 6 regionale steden( Bergen, Hamen, Brugge, Deu$en, .asselt, Kortrijk, #echelen, )oornik, alst, 8ostende, Ver$iers, Iurnhout, Da Dou$iJre, int-Hiklaas, oeselare, arlen en GenkF er zijn /6 goed uitgeruste kleine steden, dit wil zeggen met een hoge uitrustingsscore uitrustingsscore en een penetratiegraad penetratiegraad $an eigen be$olking $an minstens 4L, alsook een e>tern aangetrokken be$olkingsaantal dat e$en groot is o groter dan de intern aangetrokken be$olkingF er zijn 6M behoorlijk uitgeruste kleine steden die een intermediaire positie innemenF er zijn /0 zwak uitgeruste kleine steden, dit wil zeggen met een redelijk zwakke uitrustingsscore, die minstens 2NL $an de eigen be$olking aantrekken en met een e>terne ;u> die minstens 24L bedraagt $an de interne ;u>'
tedelijk lee%complex
tedelijke %uncties -
tadskern( handel, horeca, recreatie, toerisme, administratie, gebouwen, kerk, winkels Kernstad( wonen, economische acti$iteiten Aoonkern( wonen gglomeratie( jonge gezinnen, e>tensie$e $orm $an bodemgebruik 1$eel tuinen3 tadsgewest( wonen, 1be$olking pendelt $eel $oor werk in de stad3
,erstedelijking urbanisatie( be$olking in de landelijke gebieden maakt steeds meer gebruik $an werkgelegenheid en $oorzieningen in de stad uburbanisatie( migratie $anuit de stad naar de nabije landelijke omge$ing Meten van verstedelijking
Vereisten ( • •
• • •
Be$olkingsdichtheid minimum /44 inwO kmP Grootste woonkern meer dan 0444 inw 1waar$an 4L gemeentelijke be$olking3 #inder dan 04L $an de be$olking 9Q agrarische sector #instens /NL $an de be$olking werkt 9Q nij$erheid #instens 0NL werkt 9Q handel en $erkeer
Problemen door verstedelijking • •
•
•
Riles door pendelaars 1te$eel auto%s3 laapgemeentes 1ont$olking $an de stad3, inwoners werken, winkelen in andere stad $ersnippering $an open ruimte 9 $erka$eling3, natuurgebieden worden woonwijken segregatie 19 neiging $an $ersch' sociale groepen en ondernemingen om zich in azonderlijke stadsdelen te $estigen, 9Q rijk trekt weg als arm $erschijnt en omgekeerd'3 resultaat is dat in de stad gelijke sociale groepen geconcentreerd $oorkomen
oplossingen Aerk cre&ren, meer winkelcentra, recreatie in slaapgemeentesC
Algemene structuur stadsge*est tadsgewest is het geheel $an de agglomeratie19 stedelijke woonkern aanpassen aan gemeentegrenzen3 en de banlieue19 buitenste zone $an de stad3' .et is de hele ruimtelijk $ergrote structuur waarbinnen de SuiteengelegdeT basisacti$iteiten $an de stedelijke landschap, namelijk wonen, werken, op$oeden, winkelen, cultuurbele$ing en ontspanning, in o$erwegende gelokaliseerd zijn' Iussen deze acti$iteiten bestaan intense relaties zodat een unctioneel geheel wordt ge$ormd dat in belangrijke mate naar de traditionele kernstad geori&nteerd blijt'
Er%goed*aarde traditionele landschappen De Vlaamse rdennen
)e Vlaamse rdennen zijn een heu$elachtige streek in het zuiden $an de Belgische pro$incie 8ostVlaanderen $ari&rend in hoogte tussen MM en 62N meter' )e streek is niet duidelijk omlijnd, maar meestal bedoelt men hiermee het arrondissement 8udenaarde en de steden Uottegemen Geraardsbergen' )e streek is een ocieel erkend egionaal Dandschap en $ormt een bekende toeristische regio' )e heu$elrij loopt o$er de taalgrens o$er in het .enegouwse 5ays des Eollines, dat geografsch een geheel $ormt met de Vlaamse rdennen' !et "rabants #eemplateau
)e Brabantse Deemstreek is het centrale gedeelte $an de Deemstreken in Belgi&, begrensd in het oosten door .aspengouw 1waterscheidingslijn tussen )ijle en Grote Gete, doorlopend tot Hamen3, in het zuiden door de Beneden-amber en het Bekken $an Eharleroi, in het westen door de .enegouwse Deemstreek 1Uenne$allei en waterscheiding Uenne- ennette3 en het Eentrumbekken en in het noorden door de lijn Brussel-Deu$en- Iienen' De $ondro%
)e Eondroz is een Belgische landstreek in Aalloni& die zich uitstrekt o$er de pro$incies Hamen, Duik, .enegouwen en een klein stukje $an de pro$incie Du>emburg, met hoodplaats Einey in Hamen' )e Eondroz is een eerder $ruchtbare landbouwstreek, met heel wat leemgronden' Iussen de akkers en de weiden $indt men $erspreid kleine bosjes' )e Eondroz zel, wordt ten westen $an de #aas ook Wtussen amber en #aasW genoemd' Ien 8osten $an de #aas heet de Eondroz gewoon WEondrozW'
Ruimtelijke planning tructuurplan ,laanderen .et V 1ruimtelijk structuurplan Vlaanderen3 zorgt $oor ma>imale bescherming $an de resterende open ruimte en de steden te herwaarderen zodat zij aangename plekken worden om te le$en' ol $an de o$erheid .et V toestemming ge$en 1goedkeuring3, erkenning en subsidi&ring $an strategische projecten'
2 principes $an V ( 6' gedeconcentreerde bundeling 9 meer bundeling $an bebouwing binnen een bestaand patroon $an deconcentratie, $an spreiding' 0' 5oorten als motor $an ontwikkeling( zeeha$ens, .I-stations, luchtha$en $an Ua$entem' /' !nrastructuur als bindteken( spoor-en autowegen, kanalen 2' .et ysisch systeem als ruggengraat( open ruimte met het netwerk $an beek-en ri$ier$alleien, grote bosgebieden, agrarische ruimte'X Ruimtelijke uitvoeringsplannen !RP/s(0 ge*estplannen Verschil tussen een uitvoeringsplan en structuurplan
Yit$oeringsplan( is een plan waarmee de o$erheid in een bepaald gebied de bodembestemming $astlegt' 1$er$angen gewestplannen3 tructuurplan( o$erheid geet in grote lijnen aan hoe zij Vlaanderen ruimtelijk wil zien e$olueren' Voorbeelden van duur%aam ruimtegebruik
!n woongebieden( • •
#eerdere huizen bouwen op dezelde plaats 1;ats, hoge appartementen3 8nbewoonde huizen abreken 9Qrecreatiecentra $an maken,C
!n industriezones( •
ha$enbeleid
!nterne reser$es gebruiken $oor industri&le ecosystemen, koppelen $an processen Z Vb idmar en
De kosmische ruimte tructuur van het heelal en de aarde +ptische telescoop( 8ptische telescopen worden gebruikt $oor waarnemingen in zichtbaar licht' Ue worden onder$erdeeld in lenzen en spiegel-telescopen 1reractors en re;ectors3, met als $erschil het gebruik $an lenzen o $an spiegels $oor het op$angen en con$ergeren $an licht, akomstig $an een hemellichaam' Voor- en nadelen optische telescoop •
Geen kleurawijking 1chromatische aberratie3
•
•
Geen wolken
•
Best waarnemen op grote hoogte in droge gebieden 1b$' ndes3
Radiotelescoop( is een radioantenne en ont$anginstallatie speciaal $oor het waarnemen $an korte gol radiosignalen, akomstig $an astronomische objecten' Voor Z en nadelen radiotelescoop •
•
•
•
•
adioastronomie kan o$eral op arde adioastronomie kan ten alle tijden, zowel dag als nacht en bij elk weertype' )e apparatuur is temperatuurge$oelig' )e resolutie kan hinderlijk zijn, maar een intererometer $ormt hier een oplossing' .et $ormen $an een radiobeeld o een radiokaart $ergt $eel geduld en $eel werk
'deale standplaatsen voor telescopen •
•
Uo $eel mogelijk wolkenloze nachten' )it $ereist een relatie ijle en droge lucht' )eze wordt $ooral op grotere hoogte ge$onden, zo mogelijk bo$en de wolken 1in$ersielaag3' tabiele temperatuur' )oor de grote warmtecapaciteit $an water heet de nabijheid $an grote zee&n een stabiliserende in$loed op de temperatuur'
•
Aeinig wind en weinig luchtturbulentie'
•
Ver $an bebouwing, waardoor er minder sto in de lucht zit'
•
Aeinig omge$ingslicht 1[licht$er$uilingT3'
1et Dopplere2ect .iermee wordt de beweging $an een hemellichaam bepaald m'b'$' gol;engte$erschui$ing'
-
.et is de schijnbare $erandering $an gol;engte en re\uentie $an geluid o licht 1o andere gol$erschijnselen3 door een snelheids$erschil tussen zender en ont$anger' wanneer een ster zich $an de waarnemer a beweegt 9Q rood$erschui$ing wordt dichter naar rood gescho$en
wanneer een ster zich naar de waarnemer toe beweegt 9Q blauw$erschui$ingskleur wordt naar blauw $erscho$en 1et radiovenster • •
Aerken met radiogol$en Aerken ook o$erdag Grote parabolische schotels
Ge$olg !ntererometrie 9 meerdere telescopen worden met elkaar $erbonden Ruimteonderzoek en maatschappelijke relevantie •
wetenschappers willen graag weten wat het e?ect $an de awezigheid $an zwaartekracht is op het menselijk lichaam' )it uiteraard met het oog op toekomstig langdurig $erblij in de ruimte' )aarbij moet worden gedacht aan het $erblij $an mensen in ruimtelaboratoria als het huidige !nternationale pace tation 1!3, maar zeker ook naar $erdere ruimtereizen, zoals naar #ars'
Blootstelling aan geringe zwaartekracht heet allerlei ge$olgen, bij$oorbeeld $oor de bloedsomloop en $oor de kalkazetting in botweesel' #aar er zijn ook andere e?ecten, zoals desori&ntatie'
•
•
ander onderzoek dat $an belang is $oor langdurig $erblij in de ruimte is het gedrag $an bacteri&n' Yit onderzoek is inmiddels gebleken dat microorganismen zich in de ruimte sneller $ermeerderen dan op aarde' )at kan conse\uenties hebben, in de eerste plaats $oor een agesloten werkruimte als het !, maar ook $oor het gedrag $an micro-organismen die ieder mens $an nature bij zich draagt' een onderzoek $an de Iechnische Yni$ersiteit
A%standen in het heelal3 lichtjaar •
stand licht in 6 jaar
onthouden( lichtjaar 9 astand -
6 lichtjaar 9 ] ^26 miljard km
-
6 lichtminuut 9 ] 6^MN2,2M4 km
-
6 lichtseconde 9 ] 0^^^0,2NM km
6 lichtjaar 9 /'024 < 6 < 9 ] 6N4'444'444 km
astand maan-aarde( 6,/ lichtseconden
-
astand zon-aarde( M,/ lichtminuten
-
astand 5oolster-aarde( 2 lichtjaren
tructuur van de heelal •
Uie schema heelal
Structuur van een gala&ie
Verschillende sterren die gegroepeerd $oorkomen noemen we een sterrenstelsel 19 gala>ie o melkwegstelsel3' <=n sterrenstelsel be$at miljarden sterren' .et sterrenstelsel waartoe onze zon behoort, noemen we de #elkweg' 4igging v. aarde t.o.v. andere hemellichamen
1et zonnestelsel Samenstelling %onnestelsel ' onderdelen
8ns zonnestelsel bestaat uit( 6' de Uon 0' acht planeten 1waar$an zes met manen3 /' dwergplaneten 2' planto@den 1al dan niet met manen3 N' kometen ' meteorieten ' interstellair sto
Binneplaneten( 5laneten met een baan binnen de aardbaan 1#ercurius en Venus3 Buitenplaneten( 5laneten met een baan buiten de aardbaan 1#ars t'e'm' "upiter3 8p basis $an hun grootte en samenstelling, $erdelen we M planeten in twee groepen(
Ierrestrische planeten(
•
#ercurius, Venus, arde en #ars
•
ze be$inden zich het dichtst bij de zon
•
in sommige opzichten lijken ze op de aarde 1terra3
•
het zijn betrekkelijk kleine en $aste planeten met relatie $eel zware elementen 1ijzer, nikkel,zuursto3 en een grote gemiddelde dichtheid 12 tot N keer de dichtheid $an water3'
•
ze hebben geen o weinig manen
Gasplaneten o reuzenplaneten(
•
•
•
"upiter, aturnus, Yranus, Heptunus zijn $erder $erwijderd $an de zon zijn heel groot en hebben een kleine $aste kern die omge$en is door een hele dikke gaslaag'
•
!n die gaslaag zitten grote hoe$eelheden watersto, helium en methaan'
•
ze hebben door die dikke gaslaag een kleine gemiddelde dichtheid'
•
ze hebben $eel manen
De zon !kenmerken5 bou*5 a%metingen5(
kern en con$ectiezone Kernreacties $inden plaats 1kernusie3 9Q $eel energie komt $rij' )ie energie wordt $anuit het centrie gestransporteerd $ia straling en bereikt zo de con$ectiezone' )aar wordt de energie $erder geleid $ia con$ectie' 1Eon$ectie is een natuurkundig enomeen waarbij gassen o $loeisto?en onder in$loed $an druk, temperatuur o dichtheid gaan stromen' Bij de zon uit zicht dat concreet in de $orming $an een soort $loeibare gasbellen3 otoseer ond de kern en de con$ectiezone $inden we de atmoseer $an de zon' )ie atmoseer bestaat uit dicht gassen, de otoseer en ijlere gassen 1de chromoseer3 •
)e otoseer is het deel $an de zon dat we het best kunnen waarnemen en wordt daarom ook als het *opper$lak* $an de zon beschouwd'
Bijna al het licht dat we $an de zon 1o $an andere sterren3 waarnemen, komt uit de otoseer 1$andaar de naam, $an Grieks *ootosX saira*, lichtbol3' •
•
•
/44 tot N44 km dik' 1het dichtst bij de kern3 is de temperatuur het hoogst 1onge$eer N44 graden Kel$in3 Haarmate de astand tot de kern groter wordt, daalt de temperatuur'
Ehromoseer en corona ond de otoseer zit nog een ijle gaslaag, die zel uit twee delen bestaat( de chromoseer en de corona' amen $ormen zij de eigenlijke atmoseer $an de zon' •
begint op onge$eer N44 km $an de kern $an de zon
•
onge$eer 6N44 km dik'
•
)e temperatuur er stijgt bij toenemende hoogte'
)e corona is enkele honderdduizenden kilometers dik en ook daar blijt de temperatuur stijgen' •
•
zenden zij $eel minder licht uit' zijn ook minder goed 1$isueel3 waar te nemen' lleen bij een totale zons$erduistering waarbij de maan de otoseer bedekt, is de chromoseer waar te nemen' .ij ziet eruit als een dunne, lichtrode ring' )e corona $ormt een soort halo rond de chromoseer'
Uonne$lekken zijn relatie donkere $lekken op het opper$lak $an de zon' Ue hangen samen met koelere plekken op de zon' .oe meer er te zien zijn, hoe actie$er de zon' Gevolgen van zonneuitbarstingen ! " zonne*ind( •
•
Ge$aarlijk $oor de gezondheid $an ruimte$aarders doordat zij niet beschermd worden door de Van llen-gordels' )e hoog- energetische deeltjes kunnen het )H beschadigen, met ziekte o de dood als ge$olg' .e$ige zonnewinden kunnen leiden tot storingen in het elektriciteitsnetwerk en in communicatienetwerken' Dange kabels werken als lange antennesF door de ionenstroom $an de zonnewind ontstaan er 1door inductie3 elektrische stromen in' )it kan tot beschadigingen leiden' 8ok computers en satellieten kunnen beschadigd raken' Aeliswaar hebben zij maar korte leidingen, maar ze zijn $eel ge$oeliger ook $oor kleine inductiestromen'
De be*egingen van planeten )e planeten $oeren een cirkel$ormige beweging uit' )aarbij zijn altijd twee krachten $an belang( de middelpunt$liedende en de middelpuntzoekende' )e zon trekt de planeten door haar grote massa naar zich toe, maar door hun cirkelbeweging worden de planeten ook 1en met dezelde kracht3 weggeslingerd $an de zon' )e twee krachten houden elkaar in e$enwicht en daardoor hebben de planeten een $aste baan Andere hemellichamen !bou*5 ontstaan5 be*egingen( 5laneto@den 1ook wel astero@den3 zijn planeetachtige hemellichamen die wel iets gemeen hebben met planeten en dwergplaneten, maar er ook undamenteel $an $erschillen' )e term astero@de wordt gewoonlijk alleen gebruikt $oor groepen $an kleine hemellichamen die een omloopbaan rond de zon hebben' •
de massa is klein en de zwaartekracht is dus te klein om $oor een bol$orm te zorgen
Kometen zijn kleine hemellichamen die in 1een soort3 baan rond de zon draaien' •
bestaan uit ijs,
•
gas en sto 1 W$uile sneeuwballenT3
•
•
•
als de komeet dicht genoeg bij de zon is en warm wordt smelt een deel $an de materie waaruit ze bestaat en ontstaat er een gigantische gaswolk 19 coma3 waarin zich sto- en gasdeeltjes be$inden die $rijgekomen zijn uit de kern' )e zonnewind blaast die deeltjes weg uit de gaswolk, waardoor de komeet een staart krijgt' )ie staart is altijd $an de zon weg gericht'
kometen die in een ellips$ormige baan rond de zon bewegen en die dus geregeld opnieuw te zien zijn 1geregeld is relatie, want sommige doen er duizend jaar o meer o$er om hun baan a te lopen3
kometen die een parabool$ormige baan hebben' Ue gaan tot aan de zon, maken een Y-$orm rond de zon en $erdwijnen dan weer'
Kometen met een ellips$ormgie baan, noemt men periodieke kometen'
)e bekendste theorie o$er het ontstaan $an het heelal is die $an de big bang' plosie door kwam, zullen we wel nooit te weten komen' #et een enorme snelheid werd de materie in alle richtingen weggeslingerd' !n enkele minuten tijd ontstonden de bouwstenen $an het heelal, zoals watersto en helium' 5as $eel later ontstonden hieruit sterrenstelsels 1ook wel *melkwegstelsels* genoemd3 en azonderlijke sterren' Mogelijke evoluties van het heelal •
•
.et )opplere?ect wijst er op dat de andere gala>ie&n zich $an ons $erwijderen' .ubble stelde ook $ast dat deze snelheid e$enredig was met de astand $an de gala>ie tot ons( hoe $erder het stelsel, des te sneller $erwijdert het zich' #et andere woorden( het heelal dijt uit' <$olutie kwam op gang wanneer de eerste protonen, elektronen en neutronen zich $ormden, dan kernen en uiteindelijk atomen' #et de $orming $an neutrale watersto begon de er kosmische straling uitgestraald te worden' Yiteindelijk begon het tijd$ak $an structuur$orming, wanneer materie zich begon te $ormen in de eerste sterren en \uasars en uiteindelijk de sterrenstelsels, clusters $an sterrenstelsels en superclusters' 8$er de toekomst $an het uni$ersum is $ooralsnog weinig gekend'
De aarde in het zonnestelsel Aardrotatie )e rotatie om haar as is $erantwoordelijk $oor dag en nacht( een gege$en plek op aarde komt door de aswenteling awisselend op $erlichte en on$erlichte kant $an de aardbol terecht' )e baan $an de aarde om de zon bepaald ook het ritme $an de seizoenen' )e askanteling $an de aarde blijt $ast tegeno$er de sterren, waardoor dan weer het noordelijk, dan het zuidelijk halrond meer zonlicht krijgt, naargelang de plaats $an de aarde op haar baan'
)e baan en rotatie $an de aarde zijn ook $erantwoordelijk $oor de dagelijkse en jaarlijkse bewegingen $an de sterrenhemel' a3 )e dagelijkse beweging
)e $orm $an de aarde( geo6de !a%geplatte polen(
-
)e opeen$olging $an dag en nacht
-
)e awisseling $an eb en $loed
-
)e $eranderende positie $an de sterren t'o'$' de waarnemer
-
Hiet alle plaatsen op aarde bewegen e$en snel( de snelheid aan de polen 1^4_ HB o UB3 bedraagt aan de polen bijge$olg 4kmOu, op 4_ HB al M/NkmOu, $oor N6_HB is dit 6444kmOu' en $oor de e$enaar bedraagt dit 24'444 kmO02u 9 6 kmOu
)oor deze $eranderede omtreksnelheid ontstaat de zogenaamde corioliskracht' -
)oor de rotatie wijken de winden a 1 corioliskracht3
-
.et tijds$erschil tussen $erschillende plaatsen
789: " ;< u5 hoeveel graden verschil is er dan voor een tijdsverschil van ==n uur> ?@. ?:"< min en ?/" < sec .et is middag o 60 u zonnetijd $oor bepaalde plaats op aarde, wanneer de zo, op die plaats haar hoogste punt bereikt culminatie lle plaatsen op dezelde meridiaan hebben op het hetzelde ogenblik middag' ls het b$' 60 u zonnetijd in Brussel is, zal het in 8ostende 66uN0 zijn 1ligt meer naar het *esten3 en in Duik 60u4 1ligt meer in het oosten3 !n oeeningen zijn er 0 $ragen mogelijk( owel wordt er ge$raagd naar het con$entionele tijds$erschil 1burgerlijke tijd0 horloge tijd( owel moet je het theoretische tijds$erschil 1$olgende de zonnetijd3 tussen 0 plaatsen berekenen'
b3 )e jaarlijkse beweging 8$er welke beweging gaat het hier )e $erplaatsing is tegenwijzer $an de aarde rond de zon in een ellips$ormige baan' eerste wet $an Kepler
.oe lang duurt de aardrotatie e>act /Nd Nu 2M min 2N sec acte tijd $an de aardre$olutie, daarom heet men een schrikkeljaar( / dagen $orige(0460 $olgende 046
#aar ook dit is nog geen perecte benadering, daarom zijn eeuwjaren geen schrikkeljaar behal$e als ze deelbaar zijn door 244' Yit de eerste wel $an Kepler weten we dat de zon in brandpunten $an de ellips staat' )e astand tot het perihelium 9het punt het dichtst bij de zon is niet zo heel $eel kleiner dan de astand tot het aphelium9 het punt het $erst $an de zon( 6N6'^44'444 km ten opzichte $an 62'644'444 km het ecliptica$lak( Vlak waarin de aardbaan rond de zon ligt' Aardrevolutie !baan5 ongelijke duur v. seizoenen( Ge$olgen $an de aardre$olutie en deze schuine stand $an de aardbol zijn( -
)e seizoenen
-
.et $erschil in lengte tussen dag en nacht $olgende breedteliggingen en de seizoenen
-
)e culminatiehoogte $an de zon $arieert met de seizoenen
)e aarde draait rondom de zon in de loop $an het jaar, samen met de schuine stand ten opzichte $an de zon heet dit als ge$olg dat de zon een $erschillende in$alshoek heet door het jaar door' Yit de geprojecteerde slides is het duidelijk dat het noordelijk halrond in juni de hoogste in$alshoek kent, terwijl dit $oor het zuidelijk halrond in december is' .et begin $an de seizoenen worden gekenmerkt door de $olgende gebeurtenissen( 4ente3 op 06 maart staat de zon loodrecht op de e$enaar duurt de dag o$eral op aarde 60 uur omer3 06 juni is de langste dag op het noordelijk halrond' )e zon staat nu loodrecht op de Kreetskeerkring' Vana de noordpoolcirkel duurt de dag 02 uur en op de noordpool zel staat de zon nu op zijn hoogste stand' 8p de zuidpool daarentegen is het nu constant nacht 1er%st3 op 0/ september staat de zon loodrecht op de e$enaar duurt de dag o$eral op aarde 60 uur *inter3 00 december is de kortste dag op het noordelijk halrond' )e zon staat nu loodrecht op de teenbokskeerkring en maakt een hoek $an 2/_ met de Kreetskeerkring' Vana de noordpoolcirkel duurt de nacht 02 uur' )e zuidpool $angt nu 02 uur per dag zonlicht situatie 6 06O/ en 0/O^ -
Aelke pool is $an de zon agekeerd Geen van beide
-
Aaar $allen de zonnestralen loodrecht in Evenaar
-
)e zonnestraken reiken juist tot aan de polen
-
Aelk seizoen is het dan op onze breedste 1N4_HB3 lente B her%st
-
Aat is de lengte $an dag en nacht Gelijk " ?; uur
-
Eulminatiehoogte $an de zon <9:
-
)e zon komt op in het oosten en gaat onder in het *esten
de seizoenen zorgen voor 7 grote klimaatzones. $reedteligging en zone
kenmerken
5olaire zone
5ooldag en poolnacht
!ntermediare zone
2 seizoenen
!ntertropen
Doodrechte in$al $an de zon( natOdroogseizoen
!ntermediare zone
2 seizoenen
5olaire zone
5ooldag en poolnacht
Ruimtevaart en haar toepassingen Geostationaire en polaire satellieten .et zijn 0 types weersatellieten' -
Geostationaire o geosynchrone weersatellieten cirkelen om de arde bo$en de e$enaar op hoogten $an /N'MM4 kilometer' )at doen ze net zo snel als de eronder roterende aarde' )oor deze beweging blij$en zij stationair met betrekking tot de roterende arde en kunnen zo beelden $an de $olledige hemiseer met hun $isuele en inrarode sensoren onophoudelijk registreren o o$erbrengen' )e nieuwsmedia gebruiken de geostationaire oto*s in hun dagelijkse weerpresentatie als enige beelden'
-
5olair cirkelende weersatellieten zoals de genoemde H8 satellieten omcirkelen de arde op hoogten $an 04 tot M44 km in een ononderbroken $lucht $an noord naar zuid groweg $an pool tot pool' )e Verenigde taten, Ehina, !ndia en usland hebben polair cirkelende meteorologische satellieten'
Celedetectie is de techniek om inormatie te $erkrijgen o$er $oorwerpen d'm'$' instrumenten die er niet rechtstreeks contact mee maken' 1 luchtotografe en satellietoto*s3
actie systeem( de sensoren $an de $liegtuigen, sturen eerst zel een radar signaal uit en $angen dan het teruggekaatste radarsignaal en $erwerken dit' )it heet als $oordeel dat er ook beelden in het donker kunnen gemaakt worden aangezien men geen zonlicht nodig heet'
passie systeem( 5assie$e sensoren detecteren signalen die op natuurlijke wijze beschikbaar zijn, b'$' weerkaatst zonlicht o thermische straling agege$en door een doelwit' 1$b( multispectrale scanner microgolradiometer'3
.et inter$al waarbinnen een sensor kan registreren noemt men de spectrale ge$oeligheid $an de sensor'
atellietgebruik3 6' Eommunicatiesatelliet( $erzorging $an teleoon-, radio-, tele$isie- en internet$erbindingen o$er lange astanden 1$b' rtemis3 0' Ha$igatiesatelliet( plaatsbepaling op aarde met bij$oorbeeld G5 1$b' Galileo3 /' 8bser$atiesatelliet( obser$atie $an milieu$erontreiniging, maken $an landkaarten en 2' obser$eren $an het heelal 1$b'
AeermanO$rouw adioloog 1EI scan3 oldaat
)eer en klimaat op aarde enmerken van de atmos%eer +pbou* van de atmos%eer )e atmoseer is een dunne laag $an gassen die een planeet bedekt' 8nze atmoseer, ook wel dampkring genoemd, houdt onze planeet op een comortabele temperatuur 1onge$eer 6N graden3, doordat hij de warmte $an de zon tot op de grond laat doordringen en $erhindert dat de uitgaande warmte in de ruimte ontsnapt' )e deken $an lucht is dun in $ergelijking met de aarde zel' .eet de aarde een straal $an gemiddeld /4 km, de atmoseer is slechts gemiddeld 6444 km dik' !n de dampkring onderscheidt men wel $ier lagen( de troposeer, de stratoseer, de mesoseer en de thermoseer'
Tropos(eer
)e troposeer is de onderste laag $an de dampkring en be$at onge$eer M4L $an de totale massa aan lucht' )e meeste meteorologische $erschijnselen $inden in dit deel $an de atmoseer plaats' )e troposeer reikt bo$en tropische gebieden tot een hoogte $an 6 tot 6M km' Bo$en de polen gaat hij na slechts km $ia de tropopauze o$er in de stratoseer . Stratos(eer
Bij de e$enaar begint de stratoseer op onge$eer 6 kilometer bo$en het aardopper$lak 1zeeni$eau3 en bij de polen op onge$eer 64 kilometer' 8p een hoogte $an N4 kilometer gaat de stratoseer o$er in de mesoseer'
.et begin $an deze laag wordt Z in tegenstelling tot de onderliggende troposeer gekenmerkt door een $rijwel constante temperatuur bij toenemende hoogte, de isotherme laag' )aarbo$en stijgt de temperatuur en bij onge$eer 2 km bereikt hij weer het $riespunt' Mesos(eer
)e mesoseer begint op een hoogte $an N4 kilometer en reikt tot M4 MN kilometer' !n de mesoseer daalt de temperatuur met de hoogte, dit in tegenstelling tot de stratoseer waar de temperatuur toeneemt met de hoogte' .et punt met de hoogste temperatuur is dan ook de scheidslijn tussen de twee lagen' )e oorzaak $oor dit temperatuurs$erloop is te $inden in de ozonconcentratie die dichter bij de stratoseer hoger wordt' 8zon absorbeert straling met een gol;engte onder de /0N nanometer en meer ozon geet dus een hogere temperatuur' Thermos(eer
)e laag begint op een hoogte $an onge$eer M4 tot MN kilometer en eindigt op een hoogte $an N44 6444 km' )e laag wordt aan de onderkant begrensd door de mesoseer' !n de mesoseer neemt de temperatuur a met de hoogte terwijl in de thermoseer de temperatuur juist toeneemt met de hoogte' .et omslagpunt markeert de grens hoewel dit punt niet $ast ligt' an de bo$enkant wordt de laag begrensd door de e>oseer' !n de e>oseer neemt de temperatuur niet meer toe met de hoogte' ,erklaring gelaagde atmos%eer )e ozonlaag beschermt le$end weesel tegen de schadelijke YV-stralen $an de zon, en de dichte gassen doen kleine meteorieten tijdens hun $al $erbranden 1S$allende sterrenT3' )e gassen in onze atmoseer zijn grotendeels akomstig $an $ulkanen' )eze gassen zijn natuurlijke broeikasgassen en zij zorgen aan een aardopper$lak $oor een leebare gemiddelde temperatuur $an 6N_E' Uonder deze gassen zou onze planeet een sneeuwbal zijn' ,erklaring natuurverschijnselen atmos%eer Vaak betret het $erschijnselen die te maken hebben met de atmoseer, uiteenlopend $an tornado*s tot het poollicht' 8ok geologische $erschijnselen, zoals die welke $oortkomen uit het $ulkanisme, worden natuur$erschijnselen genoemd. )armtebalans )n* en uitstraling
)e zon is de enige uitwendige warmtebron $an de aarde' )e zonne energie bereikt de aarde bijna uitsluitend onder de $orm $an straling' Voor de opwarming $an de aarde spelen $ooral de lichtstralen een grote rol' Hiet alle lichtstralen bereiken e$enwel de aarde( een groot deel $erdwijnt in de atmoseer o de ruimte' 8nge$eer 2^L $an de lichtstralen dringt in de aarde 19 instraling o insolatie3' )eze instraling wordt $oor een deel omgezet in warmtestralen o
inraroodstraling die de aarde weer uitzendt 1uitstraling o radiatie o het albedo3' Verklaring +armte o( koude transport
)e aarde straalt 1bijna3 e$en$eel warmte uit als ze aan zonne-energie ont$angt' )e dampkring en de aardkorst 1$ooral ijskappen en oceanen3 slorpen het grootste deel $an de zonneschijn als warmte op o kaatsen ze als licht terug' Aind, waterdamp en wolken houden een kwart $an de zonne-energie dagen, weken o maanden $ast' )e otosynthese $an de planten zet 6L $an de zonne-energie om in chemische energie'
)e warmte op de aarde komt $an de zon' )e helt $an de energie 1warmte en licht3 $an de zon wordt $oor een deel opgenomen door de aarde zel, maar $oor een belangrijk deel ook teruggekaatst, onder de $orm $an inraroodstraling o warmte, de ruimte in' ls we al die teruggekaatste warmte zouden $erliezen, dan zou de gemiddelde temperatuur op aarde -6M_E zijn' #aar dat is niet zo( ze is zo%n 6N_E' )it komt door de broeikasgassen( waterdamp, koolstodio>ide, methaan, lachgas, C )ie zorgen er$oor dat een belangrijk deel $an de warmte die door de aarde wordt teruggekaatst toch binnen de atmoseer blijt' Het zoals het glas $an een broeikas, houden de broeikasgassen onze wereld warm genoeg om er te le$en' )it noemen we het natuurlijk broeikase?ect' .et broeikase?ect is belangrijk' Uonder het broeikase?ect zou de aarde $eel te koud zijn om op te le$en' -actoren die luchttemperatuur in tropos(eer be.nvloeden
6' breedteligging 0' in$loed $an de zee /' zeestromingen 2' hoogteligging N' be$olkingsgraad ' ori&ntatie $an het reli& ' bodemsoort en $egetatie M' C
4uchtcirculatie #and* en %ee+inden
Ueewind is een wind die op een zonnige warme dag met in het algemeen weinig wind, $lak in de kuststreken $anuit zee plotseling kan opsteken' )oor de zeewind ontstaat een enorme akoeling die ahankelijk $an de windsnelheid 04 tot 24 km landinwaarts in$loed kan hebben' .et $erschijnsel doet zich $oor wanneer de temperatuur landinwaarts o$erdag sterk oploopt' .et zeewater wordt daarentegen niet zo snel warm, waardoor een groot temperatuur$erschil tussen land en zee ontstaat' Dandwind is een lokale wind die $an land naar zee waait' #eer specifek bedoelt men met landwind de wind die *s nachts aan de kust waait na een mooie zomerse dag' 8p gematigde en hogere breedten komt het $oor tijdens mooi weer in de warmere jaargetijden, maar in e\uatoriale streken komt het $eel re\uenter $oor, ahankelijk $an de dagelijkse gang' !n de poolstreken komt het slechts $oor tijdens zeer heldere dagen' Dandwind treedt doorgaans op als tegenhanger $an de zeewind' !n de nacht koelt het land namelijk sneller a dan de zee, waardoor de luchtdruk bo$en land relatie hoger wordt dan bo$en zee' Aind zal $an dit relatie hogedrukgebied naar het relatie lagedrukgebied bo$en zee waaien' lgemene luchtdrukverdeling op aarde
an de e$enaar door hoge temperaturen 9Q stijgende luchtbeweging dus lage druk
<\uatoriaal minimum
an de polen door lage temperaturen 9Q dalende luchtbeweging dus hoge druk
5olair ma>imum
/4_ breedte( woestijnen 1op grote hoogte drijt lucht $anuit e$enaarsgebieden a wegens akoeling en aardrotatie 9Q hoge druk
subtropisch ma>imum
8p 4_ breedte botsen UA winden met H8 winden 1ront-o depressiezone3
ubpolair minimum
Ae krijgen dus per halrond 2 drukgordels 10 minima en 0 ma>ima3 Drukkernen
.oge en lage druk Duchtdruk ontstaat door het gewicht $an de atmoseer op de aarde' Hormale luchtdruk op zeeni$eau 9 646/ h5a Q 646/ h5a 9 hoge druk O luchtdrukma>imumO anticycloon 646/ h5a 9 lage druk )ruk$erschillen, herleid tot zeeni$eau, worden op kaarten getekend' )e lijnen die de plaatsen met gelijke druk $erbinden, worden isobaren genoemd' Gesloten isobaren omsluiten een kern $an hoge druk 1.3 o lage druk 1D3'.oe dichter de isobaren bij elkaar gelegen zijn, hoe groter de drukgradi&nt 1o het druk$erschil3 tussen plaatsen aan weerszijden er$an gelegen' Ainden compenseren de luchtdruk$erschillen op aarde en te$ens staan zij in $oor het transport $an energie en lucht$ochtigheid' /indrichting rond drukgebieden
)e lucht$erplaatsing gebeurt niet rechtlijnig maar wordt agebogen door de aardrotatie 1Eoriolise?ect3'
Ducht$erplaatsingen $an gebieden met hoge naar gebieden met lage druk'
,erdamping en condensatie Verband tussen absolute0 ma&imale en relatieve vochtigheid
)e absolute $ochtigheid duidt aan hoe$eel waterdamp er aanwezig is in een welbepaalde hoe$eelheid lucht 1uitgedrukt in gOm3' )e ma>imale absolute $ochtigheid duidt aan hoe$eel waterdamp er ma>imaal aanwezig kan zijn in een welbepaalde hoe$eelheid lucht bij een gege$en temperatuur en druk' )ie ma>imale absolute hoe$eelheid $ocht die aanwezig kan zijn is dus ahankelijk $an de heersende druk en temperatuur' .oe hoger de temperatuur bij$oorbeeld, hoe meer damp lucht kan be$atten' )e relatie$e $ochtigheid geet de $erhouding aan tussen de absolute $ochtigheid en de ma>imale absolute $ochtigheid, uitgedrukt in procenten'
De verschillende condensatievormen
egen( )ruppeltjes met een diameter Q 4,N mm #ist( een wolk op de grond' .et ontstaat door akoeling $an zeer $ochtige lucht o door menging $an koude met warme, $ochtige lucht'
!et algemeen neerslagbeeld van de aarde
Heerslag is onregelmatig $erdeeld o$er de aarde' 1regenrijke gebieden( !ndonesi&, Uuid-oost zi&, Hoorwegen,''3 • •
!n de tropen ( zenitale regens !n de gematigde streken( cyclonale regens
Binnen dezelde streek $erschillen gebieden ook met meer o minder neerslag, oorzaak
tijgingsregels in de kustgebergten wegens de ori&ntatie $an het reli&
1$b( ocky #ountains, ndes,C3 limaten .et le$en 1$oornamelijk $egetatie3 op aarde wordt $ooral door warmte en water bepaald' )e klimaatindeling steunt dan ook alleen op gege$ens $an temperatuur1$erloop3 en neerslag1$erdeling3' )oordat de $egetatie grotendeels wordt bepaalt door het klimaat, $ertoont de spreiding $an $egetatie-en klimaattype op aarde grote o$ereenkomsten' 6/ $erschillende klimaattypes gekenmerkt door de plantengroei, $erdeelt in / hoodgroepen' 63 Koude klimaten 1temperatuurgemiddelde warmste maand 64_E 03 Gematigde klimaten 1 temperatuurgemiddelde warmste maand Q64_E /3 Aarme klimaten 1 minstens 64 maanden warmen dan 6M_E3
1et )estBEuropese *eer )eerkaarten . 9 hoge luchtdrukgebied
D 9 lage luchtdrukgebied 9 warmteront 9 kouront 9 occlusieront
ronten 1ntstaan van (ronten
Aanneer luchtsoorten met $erschillende eigenschappen samenkomen hebben ze de neiging zich niet te $ermengen maar gescheiden te blij$en'
De evolutie van een (ront
.et polair ront is de grenszone tussen koude polaire en warme subtropische lucht' 8p het polair ront komen $aak storingen $oor, deze ontstaan waar warme lucht koude wegduwt waardoor een gol met depressiekern tot ontwikkeling komt'
63 wijking naar rechts dus, Aarme lucht Koude lucht
oosten
westen
tationair %ront 03 )oor $erschillen in windkracht duwt de warme lucht de koude lucht wegF het ront krijgt een gol$orm' !n de gol $er$angt de warme lucht de koudere en daardoor daalt de luchtdruk Depressiekern /3 Aig$orm met warmte- en kouront
23 Aarme sector $erdwijnt +cclusie%ront Aarmteront ( Bij een warmteront komt $an oorsprong warme lucht op ons a' 8mdat warme lucht lichter is dan koude lucht zal de warme lucht in eerste instantie in de hogere luchtlagen merkbaar zijn' Haarmate het warmteront naderbij komt, wordt de warme lucht lager op lagere ni$eaus $oelbaar' 8p het moment dat aan de grond de warme lucht de waarnemer bereikt heet is sprake $an het daadwerkelijke warmteront' Kouront( Bij een kouront wordt de warme lucht met geweld $erdre$en door koude lucht' )e zwaardere koude lucht schuit onder de warme lucht' .ierdoor stijgt de warme $ochtige lucht $rij plotseling omhoog' 8cclusieront( Bij een occlusieront heet de koude lucht de warme lucht ingehaald doordat kouronten sneller gaan dan warmteronten'
an de hand $an een legende kan je bepalen waar er regen zal $allen en in welke mate'
/indrichting
)e windrichting aanduiden doe je door het gebied aan te duiden waar je $an hoge luchtdruk naar lage luchtdruk gaat' atelliet%oto/s
Verband (ront en neerslag
tijgende luchtbewegingen komen onder andere $oor in lagedrukgebieden' Heerslagwolken worden dus $ooral aangetro?en in en rond lagedrukgebieden' Bij zo*n lagedrukgebied kunnen nog specifeke systemen onderkend worden die neerslag produceren, namelijk ronten en buienzones' !n hogedrukgebieden treden dalende luchtbewegingen op' )nvloed v3e3 (ront op het +eerbeeld
)e letter D geet altijd de kern $an een lagedrukgebied aan, waar de luchtdruk het laagst is' 8ok de ronten $an een lagedrukgebied worden op de weerkaart getoond, omdat dit slecht weer met zich meebrengt' 1et *eer in $elgi/eersver+achting bij een gegeven luchtdruk en +indrichting
Duchtdruk bo$en 646/ h5a 19 hoge luchtdruk, weinig kans op neerslag3 Aind akomstig uit noordwesten, westen o zuidwesten
Aind akomstig uit andere richting
Duchtdruk stijgt
Kans op zon
!dem
Duchtdruk daalt
Bewolkt o
bewolking Duchtdruk $erandert niet
ustig weer
)e kans op zonnig weer $erhoogt met de luchtdruk
Duchtdruk onder 646/ h5a 19 lage luchtdruk, grote kans op neerslag en bewolking3 Duchtdruk stijgt
8pklaringen
Duchtdruk daalt
Heerslag
Duchtdruk $erandert niet
Bewolkt weer
.oe lager de luchtdruk, hoe meer lans op neerslag
$esluit( 8ns weer wordt in sterke mate door de luchtdruk 1waarde X zin $an de $erandering3 en de windrichting 1aange$oerde luchtsoort' Voorbeelden invloed van +eer op toerisme
Ioerisme is een $an de meest weerge$oelige economische ectoren' Bij de keuze $oor een $akantiebestemming laten mensen zich leiden door $erwachtingen wat betret temperatuur, neerslag en wind' )e meeste toeristen hebben een $oorkeur $oor droog en zonnig weer
8ok klimaat$erandering heet in$loed op toerismeF bestemmingen die minder aantrekkelijk waren worden aantrekkelijk en omgekeerd
'nterpretatie van de )estBEuropese *eerkaart /eerbericht opstellen
)eze namiddag $allen enkele lokale buien en $eelal bewolkt bij ma>ima rond graden' Vannacht $eel wolken en meestal droog, met lokaal ne$el o mist' #inima rond 0 graden in het centrum'
Draagkracht en mondiale verschuivingen Draagkracht van de aarde Milieuprobleem3 zure regen 1or%aak4
)oor de $erbranding $an ossiele brandsto?en komen schadelijke sto?en in de lucht terecht, die `zure regen% 1zure neerslag3 kunnen $eroorzaken' Veroor%akers4 5 verband met socio*economische activiteiten6
!ndustrie( 1energiecentrale, hoogo$en en ranaderijen3 Verkeer( 1auto, motor, boot, $liegtuig, bus en trein3 Dandbouw( 1mest3
Gevolgen4
.et biologische e$enwicht in de natuur en wereldwijde bossen wordt $erstoord' 8ok landbouw en $erkeer zijn grote $eroorzakers' lles wat aan regenwater op aarde $alt bezit een natuurlijk gehalte aan zuren' )oor de toenemende milieu$erontreiniging stijgt de uitstoot $an co0' )ie co0 gehalte moet dus weer naar beneden' 1plossingen4 •
•
kalk in een meer te strooien om zo de zuurtegraad te $erminderen' )eze maatregel moet wel om de $ij jaar herhaald worden' )e zure regen blijt immers $allen' de restauratie $an gebouwen' Bij de restauratie gaat men bij$oorbeeld een ander soort steen gebruiken o wordt er een zuurwerend laagje o$er de oude steen gelegd .
Milieuprobleem3 bodemdegradatie !vermindering k*aliteit v. bodem( Bodemdegradatie( $erschui$ingen in landbouwgewoonten 1or%aken4
.e$ige storm, klimaat$erandering, zure regen kunstmeststo?en
Gevolgen4
Verlies $an kostbare landbouwgronden en leegebieden, $erstoring $an de waterhuishouding, aantasting $an ecosystemen ' 1plossing4
Uorg$uldiger gebruik $an water, toepassing $an betere irrigatietechnieken, zorgen $oor een goede bodembedekking'
1et probleem van voedselvoorziening )n relatie tot +ereldbevolking
)oor de te snel toenemende be$olking, is er nood aan $oedsel in de arme landen' 8ok bepaalde belangrijke grondsto?en zoals water, olie en aardgas geraken stilaan op' )n relatie tot +elvaartsniveau
)e inno$aties in de landbouw maakten door de hogere opbrengsten aan $oedingsgewassen uiteindelijk een spectaculaire groei $an de be$olking mogelijk' )n verband met demografsche evolutie
Veranderend $oedselpatroon door de combinatie $an $erstedelijking, be$olkingsgroei en Ael$aartsgroei' Aereldwijd groeit de $raag naar $is, $lees en zui$elproducten gestaag' )it komt door de mondiale be$olkingsgroei en de toenemende wel$aart' )e komende $eertig jaar groeit de wereldwijde $raag met meer dan N4L' !n 04N4 moet er $oldoende $oedsel geproduceerd worden om negen miljard monden te $oeden' )n verband met economische evolutie
!n zi& groeien de steden snel' )e economie groeit daar met ^L per jaar' Hu al hebben 6,/ miljard Ehinezen en 6,0 miljard !ndi&rs meer te besteden' )ieet$erschui$ingen zijn het ge$olg' !n Ehina groeit $ooral de $raag naar $lees, in !ndia naar zui$el' )eze grotere $raag leidt tot een toenemende druk op het ecosysteem, omdat de productie $an dierlijke producten minder eci&nt is dan die $an plantaardige producten' )aarbij legt de $isserij druk op het mariene ecosysteem '
Eindigheid van grondsto2en Productieplaatsen
)e productie $an grondsto?en gebeurt in abrieken die $aak dicht bij water1ri$ieren, zee&n,C3 zodat het a$al daar kan gedumpt worden' )e abrieken zijn dus zo $er mogelijk $erwijdert $an bewoonde gebieden' $onsumptieplaatsen
)oor de crisis gaan $eel mensen thuis consumeren, maar naast thuis consumeren wordt er ook op het werk, op school, bij amilie en $rienden geconsumeerd' +ntginning van grondsto2en is eindig #aterialen zijn eindig' ls het op is, is het op' )e ontginning $an sommige grondsto?en $raagt intussen zo$eel energie o legt een dusdanige milieulast, dat het niet meer te $erantwoorden $alt'
groene weilanden
$onsumptieplaatsen • • •
thuis bedrij$en scholen
Productie van niet*hernieu+bare energiebronnen is eindig
netwerkkabels distributiekabels
Milieuproblemen bij olieontginning •
$er$uiling $an het water
Milieugevolgen door olieontginning
Uee ( $issen ster$en, planten in de zee ster$en , 1alle le$ende wezens3, radioacti$e straling
Dand ( bodem wordt on$ruchtbaar, radioacti$e straling Milieugevolgen van olietransport
Uee( sluikstorten, $er$uiling 1$ogels ster$en3 Dand ( gassen komen $rij, a$albergen, Duurzaam beheer grondsto2en en energie Fde 4adder van 4ansink Preventie
Bo$enaan de ladder staat a$alpre$entie' )e beste manier om met a$al om te gaan, is natuurlijk het a$al te $ermijden' Kiezen $oor oplaadbare batterijen, herbruikbare luiers i'p'$' wegwerpluiers, boodschappentas i'p'$' plasticzak, stickers `geen reclamedrukwerk% kle$en op je brie$enbus, !ergebruik
)it is de tweede sport op de ladder' .ergebruik is het opnieuw gebruiken $an dit *a$al*, zonder dat het een $erandering ondergaat'
Veel a$alsoorten be$atten grondsto?en die opnieuw gebruikt kunnen worden' )enk maar aan plastiek, papier, glas, metaal, ''' die eerst nog selectie worden ingezameld 1het sorteren3' Bij recyclage wordt een a$alsto weer een grondsto om nieuwe producten uit te maken' !n sommige ge$allen wordt het a$al een grondsto $oor hetzelde product, in andere ge$allen wordt het a$al een grondsto $oor een ander product 1b$' de kunststoes wordt kledij3' Verbranden met energierecuperatie
Kunnen de $orige $erwerkingswijzen niet worden gebruikt, dan wordt het a$al $erbrand mits rookgaswassing en energierecuperatie' )e 8ost-Vlaamse $erbrandingsinstallaties $oor huishoudelijk a$al zijn uitgerust met een doorgedre$en rookgasreinigingsinstallatie met een de H8>-installatie 1het schadelijke H8> wordt $erwijderd3' )e meest recente in$esteringen zijn die in energierecuperatie' )e warmte die $rijkomt bij het $erbranden $an het a$al wordt omgezet in energie 1stoom, elektriciteit3 en zo nuttig gebruikt' Storten
torten staat onderaan de ladder en dient zo$eel mogelijk $ermeden worden' De ecologische voeta%druk !ook mondiale voeta%druk o% kort*eg voeta%druk( )e ecologische $oetadruk $oor een bepaald jaar is een getal dat weergeet hoe$eel biologisch productie$e grond- en wateropper$lakte een bepaalde be$olkingsgroep in dat jaar gebruikt om zijn consumptieni$eau te kunnen
handha$en en zijn a$alproductie te kunnen $erwerken' .et gaat om een hypothetisch getal, gemeten in mondiale hectares' )mport en e&port
)e $oetadruk $an de 1e?ectie$e3 consumptie $an een land o regio wordt berekend als de $oetadruk $an productie plus import min e>port' +plossingen duurzame levensstijl 1plossingen individu
Aonen, eten, mobiliteit en recreatie zijn $erantwoordelijk $oor 4L $an de milieu-impact $an onze productie en consumptie' )us we kunnen duurzame $oertuigen gebruiken 1groene energie3, meer gebruik maken $an het openbaar $er$oer, niet te $eel eten $erspillen3 1plossingen land
!deaal e$enwicht tussen ecologische, economische en sociale belangen Beleid )e langetermijn$isie om$at de langetermijndoelstellingen die de ederale regering nastreet in het door haar ge$oerde beleid . Gedragswijziging #en wil de mens zijn attitude $eranderen, en de mens een duurzame denkwijze toebrengen' #en moet eerst nadenken o$er handelingen en o$er de toekomst' 1 ma>imum snelheden opleggen, openbaar $er$oer stimuleren, C3 'nvloed oplossingen op ecologische a%druk Vb( #instens 04L $an de Belgische ecologische $oetadruk komt $an het transport' )oor dus onze transport duurzaam te $eranderen, $eranderen de gege$ens $an de ecologische $oetadruk ook'
Mondiale verschuivingen Delocatie ! " delokalisatie( )e $erhuizing $an productie$estigingen o kantoren naar een andere plaats' #eestal doen bedrij$en dit omdat ze in andere landen goedkopere werknemers hebben, waardoor er meer winst o$erblijt' )ndustri7le en tertiaire activiteiten De sectoren van de industrie die betrokken zijn bij delokalisatie zijn talrijk: leer, textiel, kleding, metalen, huishoudelijke apparaten, automobiel, elek tronica… Ook de tertiaire sector wordt getrofen: teleonische call centra, inormatica, boekhouding… Om eerlijk te zijn is elke massaproductie en elke repetitieve dienst vatbaar voor delokalisatie naar gebieden waar de kosten van de arbeidskracht duidelijk lager liggen
Globalisering Aat een $oortdurend proces $an wereldwijde economische, politieke en culturele integratie, met als centraal kenmerk een wereldwijde arbeidsdeling, waarbij productielijnen o$er de wereld worden gespreid die gedre$en worden door de inormatie- en communicatietechnologie en door internationale handel' 8orzaak 1actoren3 rationalisatie 1 mens staat centraal3, kapitalisatie, wereldwijde netwerken, technologische inno$aties Ge$olgen 1X 9 groen, - 9 rood3 • • • • • •
meer keuze en producten zijn $eel goedkoper meer weten $an andere landen op reis naar landen o$er de hele wereld fnanci&le steun aan landen waarbij het slechter gaat oneerlijke $erdeling $an wel$aart Bedrij$en kunnen heel gemakkelijk kiezen waar ze hun abrieken neerzetten dus gaan naar de plaats waar arbeid het goedkoopst is
'nternationale migraties na )+ ' !n het begin $an de 04e eeuw $ierde het nationalisme hoogtij' Grote rijken $erdwenen, nieuwe staten zagen het le$enslicht' 8p die manier ontstonden dus ook nieuwe etnische minderheden, die $aak owel geen erkenning kregen, owel onderdrukt werden in de nieuwe staat waarin ze terecht kwamen' .et groeiende nationalisme $ormde ook ==n $an de oorzaken $oor het uitbreken $an de
5ull actoren 1migratie be$orderen3
8orlog
Aerkgelegenheid
siel
8nderdrukking
Ramiliehereniging
Aerkloosheid Hatuurrampen Socio*economische standpunt
Aerkgelegenheid, onderwijs, armoede, zorgen er$oor dat gezinnen gaan $erhuizen naar een land waar er meer werkgelegenheid is, beter onderwijs en minder armoede' Politiek standpunt
)ictatuur, oorlog en corruptie zorgen er$oor dat de inwoners $an een land op zoek gaan naar een land waar er geen onderdrukking aanwezig is en waar het $eel rustiger is'
+pbou* en a%braak van %#sische landschappen tructuur van de aarde 'n*endige structuur van de aarde
6' continentale korst 0' oceanische korst /' buitenmantel 2' binnenmantel N' buitenkern ' binnenkern ' #oho-discontinuiteit B' Gutenberg-discontinuiteit E' Dehmann-discontinuiteit
diepte -
Korst
-
#antel
-
Kern
oceanische korst
samenstelling en massadichtheid
toestand en temperatuur
tot Nkm 1soms tot 60km3 i #g 9 basalt /'4 $ast tot 6444_E
continentale tot /Nkm 1soms i l 9 graniet 0' $ast tot 6444_E korst 644km3 buitenmante 1minstens3 tot l M4km asthenoseer tot 6Nkm binnenmant tot 0^44km el
-
buitenkern
tot N644km
-
binnenkern
tot /Mkm
$ast 6444_E #g - Re - ilicaat
plastisch $ast /444_E
Re Hi
$loeibaar /N44_E
$ast Q N444_E cht chemische elementen zijn samen goed $oor ^M,M L $an de massa $an de aarde( 6' ijzer( /N L
0' zuursto( 0^ L /' silicium( 6N L 2' magnesium( 6/L N' nikkel( 0,N L ' zwa$el( 0,4 L ' calcium( 6,0 L M' aluminium( 6,6 L #antel gaat $an $aste toestand 9Q plastisch 9Q $ast 8ceanische korst 9 zwaarder en dunner dan continentale 1massadichtheid3 5lastische asthenoseer drijt op lithoseer19binnen-en buitenmantel3 )ichtheid neemt toe met diepte )e lithoseer is het buitenste gedeelte $an de $aste arde, onge$eer M4 km dik' )e lithoseer $erschilt $an de laag die eronder ligt 1de asthenoseer3 doordat het gesteente kouder, sterker en rigider is 1door de lage temperatuur3 ')e lithoseer is hard en niet $er$ormbaar' )e lithoseer bestaat uit ( •
de aardkorst
•
bo$enste gedeelte $an de aardmantel
•
#oho-discontinuiteit 1die de kortst scheidt $an de mantel3
.oe hoger de lithoseer reikt, hoe dieper ze in de asthenoseer zakt 1 korst X bo$enmantel 9 $aste lithoseer3 De verschillende gesteentegroepen
/ gesteentegroepen (
6' stollings o magmatische gesteente zijn gesteenten die zijn ontstaan door stolling $an la$a 1aan het aardopper$lak3 o magma 1onder het aardopper$lak3' 0' #etamore o om$ormingsgesteente #etamor gesteente is gesteente dat onder in$loed $an temperatuur, druk o $loeisto?en is gerekristalliseerd o gemetamoroseerd' #eestal gebeurt dit op grotere diepte in de aardkorst o mantel' #etamore gesteenten worden gekenmerkt door metamore mineralen' )it zijn mineralen die onder in$loed $an druk en temperatuur in het gesteente groeien' ls een gesteente slechts laaggradig metamor is, zullen er maar weinig $an die mineralen zijn en zullen ze klein zijn' .ooggradig metamore gesteenten bestaan $olledig uit metamore mineralen' /' edimentaire gesteente ontstaan door sedimentatie o bezinking $an minerale deeltjes 1uit water o uit de atmoseer3 o chemische neergeslagen deeltjes uit een oplossing' )oor deze processen $ormt zich sediment' Aanneer dit sediment onder druk komt te staan, kan het in een gesteente $eranderen' edimentair gesteente is de enige soort gesteente waarin ossielen $oorkomen Aardbevingen
$loeibaarheid $an de la$a
•
hoe$eelheid gassen
schild*o( uitvloeiingsvulkanen • • • •
brede $ulkaan met zachte hellingen $loeibare la$a gassen ontsnappen gemakkelijk la$a legt lange astanden a
$b( !jsland Strato * o( kegelvulkanen • • • •
taaie $loeibare massa hoge gasdruk e>plosie$e $ulkanen stijle $ulkaankegel
$b(
•
•
ul!anen !unnen "orgen voor energievoor"iening# de hitte onder de aard!orst $ordt dan omge"et in energie. %rote voordelen van de"e manier om energie te $innen "i&n de schone manier van $er!en# en de onuitputteli&!heid van de"e energiebronnen. ul!anisch gesteente $ordt ge$onnen bi&voorbeeld als basalt voor de be!leding van di&!en. ul!anen !unnen geisers vormen# natuurgeisers "i&n diepe scheuren in de grond $aarin $ater "it. 'et magma onder die s cheuren $armt het $ater op. Als het $ater $arm genoeg is spuit het ineens de grond uit.
2adelen vulkanisme •
anneer een vul!aanuitbarsting $el in dichtbevol!t gebied plaatsvindt# !an een
•
vul!aanuitbarsting toch een groot aantal menseli&!e slachtoers veroor"a!en. Er !unnen ontploingen ontstaan# aardverschuivingen# tsunami*s#+
Voorkomen lava
Da$aonteinen kunnen alleen $oorkomen bij goed $loeibare 1niet-$iskeuze3 la$a, die geen gassen meer be$at en daarom niet op e>plosie$e manier uitbarst' !n de praktijk komt dit $rijwel altijd neer op la$a waarin zich e$en$eel o minder silica be$indt dan in basalt' 9enmerken lava • • • •
gesteente in $loeibare $orm $ernietigende werking cre&rende werking 1nieuw land kan worden ge$ormd door la$a3 temperatuur tussen 44 _E en 6044 _E
Platentektoniek
1orizontale be*eging van de lithos%eer !" platentektoniek( Eontinentendrit 9 in elkaar passende continenten 1kusten3
o$ereenkomsten in gesteentelagen en ossielen
continentendrit 9 platentektoniek1nu3 radioactie $er$al 1et mechanisme van platentektoniek )i$ergeren( uiteenwijken
con$ergeren ( naar 6 punt richten
)oor di$ergerende stromingen wordt de lithoseer gebroken in platen •
continentale platen dragen continenten en oceaandelen
•
oceanische platen dragen enkel oceanen
Door divergerende stromingen be+egen platen t3o3v3 elkaar
6ste ase( ontstaan $an slenken 0de ase( er ontstaat een zee en nadien een oceaan /de ase( er ontstaan $ulkanen, aardbe$ingen en gebergten 2de ase( $erdwijnende oceaanbodems ubductie 9 botsing $an 0 oceanische platen Geosynclinale 1 9 lang smal dalingsbekken op grens3 Iransorme breuk9 platen die in gelijke o ongelijke zin bewegen doen wrij$ingskrachten ontstaan die zich ontladen als aardbe$ingen 1$b( t Z ndreasbreuk3 8uggen 5ritsen6
cheur in de aardkorst waarlangs $eelal een gebied is opgehe$en o juist is weggezakt' Ue ontstaan tijdens periodes $an plooiing' Vb( t ndreasbreuk Slenken
!otspot
)e plaats bo$en een kolom heet inwendig materiaal, waar la$a $anuit diepere aardlagen naar bo$en komt'
Kan door loop $an tijd $ulkanen gelegen op 6 rij $eroorzaken
Vb( Kaap$erdische eilanden 9ustgebergten
lpen naar de .imalaya en
1ceanen
de hoogte o dikte $an het $oorwerp de dichtheid $an het $oorwerp de dichtheid $an de $loeisto
Geschiedenis van de aardkorst !geologische tijdschaal( De geologische tijdschaal Plaatsen van belangrijke geologische gebeurtenissen ' soorten levensvormen
Plaatsen van belangrijkste plooiings(asen gebergtevorming in "elgi7 en ;uropa •
•
Ealedonische gebergte$orming 1orogenese3( begon in 8rdo$icium 1 periode3 en eindigde in begin $an het )e$oon 1 periode3' Belgi& lag toen op het subcontinent $alonia' )e Ealedonische gebergte$orming kwam tot stand doordat eerst de subcontinenten $alonia en Baltica botsten' )oor deze botsing ontstond het subcontinent $alonia - Baltica ' )it subcontinent botste op zijn beurt met Daurentia, wat resulteerde in de $orming $an het subcontinent Daurazi& $orming $an bergketens in Groenland, chotland en Hoorwegen )e .ercynische gebergte$orming was het ge$olg $an de botsing $an de continenten Daurazi& en Gondwana' )e .ercynische orogenese $ond plaats $ana het late )e$oon tot in het Earboon ' )e gebergten die toen ge$ormd zijn deels age$lakt tot middengebergten'
Voorbeelden $an .ercynische middengebergten in Europa zijn( - het Eentraal #assie,
- het Uwarte Aoud, - het ijnleisteenmassie, - de rdennen, 1Belgi&3 - het #assie $an Eornwall - het rmoricaanse #assie - de Vogezen' •
)e lpiene gebergte$orming was het ge$olg $an de botsing $an de continenten 'ndia en A%rika met het continent Eurazi-' )e eerste asen $an de lpiene gebergte$orming $onden plaats $ana het midden-Krijt, maar de belangrijkste ase $ond plaats in het enozo6cum' )e gebergten die toen ge$ormd zijn 1en sommige ook nu nog ge$ormd worden3 zijn maar weinig age$lakt, het zijn nog steeds hooggebergten' !n het oosten begon de gebergte$orming pas zo*n 64 miljoen jaar geleden 1 botsing !ndia met
)e lpiene gebergten die zich uitstrekken $an de 5yrenee&n tot de .imalaya worden de Alpiene gordel genoemd' Geologische gebeurtenissen in het
6' 5as $ana het uartair maakten mariene azettingen plaats $oor continentale azettingen' )e $erschillende soorten continentale azettingen zijn( • • • •
;u$iatiele azettingen 1door de ri$ieren, synoniem $oor terrasazettingen3 eolische azettingen 1door de wind3 getijdenazettingen 1onder directe in$loed $an de zee3 hellingsazettingen 1erosie en transport naar de beekjes en ri$ieren toe
0' Het Quartair wordt beheerst door 2 feiten: • •
de opheng $an het land de awisseling $an ijstijden en interglacialen
)e opheng situeerde zich $ooral ten zuiden $an amber en #aas' Uo zijn de .oge Venen in her uartair wel /44 meter gestegen' Haar het noorden toe werd de stijging steeds kleiner en in Hoord-Belgi& zels nul' 8ok de ijstijden en interglacialen hebben het landschap sterk be@n$loed' Geologische structuren en geologische kaart Gelaagdheid
Gelaagdheid o sedimentaire gelaagdheid is in de geologie een planaire structuur in een gesteente, ontstaan door sedimentatie $an lagen sediment o$er elkaar' Gelaagdheid kan behal$e in sedimentair gesteente ook in $ulkanisch gesteente$oorkomen, waar het op $ergelijkbare wijze $ormt
Discordantievlak
#et een anticline o anticlinaal wordt in de geologie een plooi bedoeld met naar beneden wijzende ;anken, waarbij de aardlagen aan de binnenzijde het oudst zijn' .et is een plooiing naar bo$en, terwijl synclines plooiingen naar beneden zijn'
Iransgressie 9 zeespiegelstijging egressie 9 zeespiegeldaling
Gevolgen geologische structuur "elgi7
Vlaamse $allei )e zeespiegelschommelingen tijdens het uartair1ijstijden3 hebben het lengteprofel $an alle ri$ieren die in zee uitmonden steeds weer gewijzigd en $erticale ri$ierwerking $eroorzaakt' Iijdens een ijstijd $erdiept een ri$ier zijn loop omdat de zeespiegel lager is1erosiebasis3' imaal tijdens de $oorlaatste ijstijd' )e ijskap was $ooruitgescho$en tot het #idden-Hederland en de zeespiegel gedaald met ruim 644m' )e bodem $an de oorspronkelijke $allei, de Vlaamse $allei, lag /4m onder de huidige opper$lakte'
limaatveranderingen in het Huartair )oor de wijziging $an de plaats $an platen, zijn er ook klimaatzones gewijzigd' )e horizontale component $an de tektoniek hangt samen met de plaattektonische bewegingen' )e plaat waarop Aest-
Gedurende het uartair is er sprake $an een groot aantal ijstijden o glacialen, koude periodes waarin met name op het noordelijk halrond $aak grote landijskappen ontstonden' )e glacialen werden agewisseld met interglacialen 1relatie warme perioden tussen twee ijstijden3 waarin het landijs zich weer terugtrok' .et uartair kenmerkt zich $erder door het uitster$en $an $ele plant- en diersoorten, door $ersnelde e$olutie $an bepaalde groepen zoogdieren en door grote migratiebewegingen $an $ele organismen, alle als ge$olg $an de grote klimaatwisselingen' .et uartair was ook de periode waarin de moderne mens $erscheen, e$olueerde en zich o$er de arde $erspreidde'
De uiterlijke vormgeving van de aarde Exogene processen 19 processen die zich op o bo$en het aardopper$lak $oordoen3 Ver+ering
19 aantasting $an het gesteentemateriaal onder in$loed $an blootstelling aan de atmoseer, bioseer en hydroseer3 oorten ver*ering> Rysische $erwering zorgt $oor het uiteen$allen $an gesteenten in kleine deeltjes' .et belangrijkste kenmerk $an ysische $erwering is dat de samenstelling $an het gesteente niet $erandert( er $indt geen chemische reactie plaats, het gesteente raakt alleen $erbrokkeld Vb( #echanische $erwering door boomwortels( Boomwortels dringen door in diaklazen $an het gesteente en kunnen door diktegroei het gesteente uiteen doen wijken' Ehemische $erwering is de $erwering $an materialen 1meestal gesteenten3 door chemische reacties met aanwezige $loeisto?en o gassen'
Vb( )oor o>idatie, het materiaal reageert met zuursto ' )aarbij ontstaan o>iden, die o$er het algemeen minder hard zijn dan de oorspronkelijke mineralen, en daardoor makkelijker $erkruimelen' Biologische $erwering 1 8rganogene $erwering3 is het ge$olg $an de werking $an planten en dieren' Vb( plantenwortels die gesteenten uit elkaar drukken ;rosie
19 algemene term $oor het weg$oeren $an gesteentemateriaal door bewegende media als op de $erwering een $erplaatsing $an puin $olgt'3 $'b' $an erosie9Q Sedimentatie
zetting o accumulatie is het bezinken en ophopen $an sedimenten, waarbij sedimentair gesteente ontstaat' 4andschapsstudie 8eli7(vormen
trandwallen
8ntstaan door trans$ersale sedimentaan$oer
choorwallen
Dange landtongen die een lagune o baai langzaam asluiten
Iombolo
Dandtong tussen een rotseiland en de kust
Aaddenkust
esten $an een $roegere schoorwal
.akust
Kustgebied dat door langgerekte zandrug wordt agesloten $an een open zee
)eltakust
i$ieren die in een zee o een meer uitmonden kunnen daar uit het aange$oerde puin een delta opbouwen 1$oorwaarden Aeinig getijdenwerking en zachthellende kust3
9ustvormen
ia
Verdronken ri$ierdal in een heu$elachtig kustgebied
Ealan\ue-o calakust
Korte steile dalen zijn gedeeltelijk onder water geraakt en $ormen nu korte steile baaien
Rjordenkusten
8ntstaan na transgressie $an $ergletsjerde kustgebergten' )oor glaciale erosie werden diepe u- $ormige dalen ge$ormd
R+rdenkust o boddenkust
Glaciale accumulatielandschappe n met drumlins19elliptische grondmoreneheu$els3, morenes19gletsjerpuin3 en doodijsgaten 19 kuil ontstaan na smelten ondergrondse ijsschol
Dengtekust o dalmatisch kusttype
Verdronken ri$ierdalen en eilanden die parallel aan de kustlijn $erlopen
8ntstaan door stijging $'h' land o daling $an het zeepijl
Valleivormen
$lakbodemdal Vlakdal
Boogdal V-dal
Y-dal
Glaciale landschappen
;ndogene processen
19 processen die zich $anuit de aarde 1planeet3 zel $oordoen3 •
$ulkanisme, tektoniek en gebergte$orming kunnen ge$ormd worden
$odemkaarten "odemprofel
8rganische opper$laktelaag )onkere bo$engrond met humus aangeraakt Bleke uitlogings-o uitspoelingshorizont anrijkings-o $erweringshorizont Dosse ondergrond o on$erweerd los moedermateriaal Vast gesteente o on$erweerd hard moedermateriaal "odemkenmerken
Bodem$ormende actoren( • • • •
klimaat mens reli& biologische acti$iteit 1bodemauna, $egetatie, micro-organismen3
Bestanddelen $an bodem
Verbanden tussen bodem en reli7(ondergrondvegetatie
8ndergrond ( al het gesteente dat zich onder het aardopper$lak be$indt' eli&( het geheel $an hoogtes en laagtes in het landschap, dat samen de $erticale dimensie $an het landschap $ormt' Vegetatie( is de ruimtelijke massa $an planten-indi$iduen, in samenhang met de plaats waar zij groeien en in de rangschikking die zij uit zichzel 1spontaan3 hebben aangenomen
"odemk+aliteit
.et is noodzakelijk om te weten $an wat de kwaliteit is $an de bodem om deze $oor het juiste doel te kunnen gebruiken' )us $oor elke bodemkwaliteit is er een geschikt bodemgebruik' Vb( een $ruchtbare bodem is geschikt $oor de klassieke akkerbouwteelten 1tarwe, suikerbieten3
