Istorija srpskog naroda I Centralno balkanske oblasti u doba poznog carstva • • • • • • • • • • •
U vreme Aurelijana oko 272 g. Rimljani napuštaju provinciju Dakiju i evakuišu se na desnu obalu Dunava. Prvi rimski car iz balkanskih provincija bio je Maksimin Tračanin (236 g.) Decije i Prob su poreklom iz okoline Sirmijuma a verovatno i Aurelijan, dok je iz podunavskih zemalja i Klaudije Gotski. Numerijan gine u sukobu sa Dioklecijanom u bitki na Moravi 285 g. Verovatno još od vremena imenovanja za avgusta (308 g.) Licinijevo središte je bilo u Sirmijumu. Bitka između Magnencija i Konstancija kod Murse 350 g. Valentinijan i Valens su poreklom iz Cibala (Vinkovci) Prvi hrišćani u Podunavlju za koje zna literarna tradicija nalazili su se u vojsci Marka Aurelija u vreme rata sa Jazigima i pripadali su legiji dovedenoj sa istoka. 4 vek ilirski episkopi Ursacije iz Singidunuma i Valens iz Murse bili su najistaknutiji pobornici arijanstva i imali su značajnu ulogu u njegovom razvoju nakon Nikejskog sabora 325 g. Velike hrišćanske zajednice su formirane tek posle p osle Konstantina. Mundo je gotski saveznik (Atilin potomak rođen u Sirmijumu prema nekim izvorima)
Doseljenje Slovena na Balkansko poluostrvo • • • •
• • • •
•
Istočni Goti se 488 g. pod vodjstvom kralja Teodoriha u masama povlače u Italiju Mundo je bio magister militum per Illyricum Mundo sada u službi carstva gine u borbi sa Gotima oko Salone 535 g. Prokopije prvi beleži podatak o jednom slovenskom napadu na balkansko poluostrvo za vreme vladavine Justina I (518-527). U pitanju su bili Anti koji su živeli u neposrednom susedstvu Sklavina u prostranim stepama severno od ušća Dunava. Njihov napad odbija vojskovođa German. Napadi Anta i Sklavina na Trakiju Trakiju bili su još češći za vlade Justinijana I (527-565) (527-565 ) Leva obala donjeg Dunava od ušća do Đerdapa je već u početku vlade Justinijana bila zaposednuta Sklavinskim naseljima. Upadi Sklavina preko Dunava 545, 548 (stižu čak do Drača) 550 (u Trakiju) i 551 (sve do Niša) U Malu Skitiju, gde se 567 nalazilo središte Avarskog Kaganata stiglo je Langobardsko poslanstvo tražeći savez protiv Gepida. - Kunimund (gepidski kralj) - Alboin (langobardski kralj) - Bajan (avarski kagan) Sirmiju Sirmijum m gepidski gepidski komanda komandant nt grada grada Uzd Uzdiba ibadd predaje predaje carskom carskom vojsko vojskovođi vođi Bon Bonu, u, što se proslavilo veoma svečano u Carigradu i car Justin II (565-578) nazvao se Gepidicus. Ovo je dovelo do 15 godišnjeg go dišnjeg rata između carstva cars tva i Avara. Avara.
1
•
•
• • • • •
578/579 napadi Sklavina iz Vlaške bili su tako snažni da je pretila opasnost da će preplaviti Heladu, te je carska vlada stupila u pregovore sa Avarima nagovarajući ih da zarate protiv Sklavina. Jovan Efeski beleži da su Sloveni opljačkali celu Heladu (pre pada Sirmijuma u Avarske ruke), okolinu Soluna i Trakiju. Ovaj boravak Slovena na Balkanu trajao je najmanje 3 godine, jer isti autor beleži da su tako ostali sve “do dan danas” tj. 583/584. Tek su se tada povukli preko Dunava. Sirmijum pada u ruke Avara 572, a posledice toga su bile dalekosežne: zavladala je krajna nesigurnost (čak i u Dalmaciji). Posle požara u Sirmijumu (po Jovanu iz Efesa 583), pada Singidunum Singidunum i niz gradova (Viminac (Viminacium, ium, Augusta Augusta dok je Anhijal na Pontu opsednut). Avari Avari izbijaju na Crno more i car Mavrikije (582-602) void pregovore koji dovode do mira 585. Ovaj mir nije obavezivao Sklavine koji iste godine upadaju u Trakiju. Situacija Situacija se na severnim granicama carstva menja 591, kada carstvo i Persija Persija sklapaju sklapaju mir, mir, pa je Mavrikije mogao da prebaci vojsku sa persijskog ratišta na Balkan. 602 strada dunavski limes (pobuna carskih trupa). U vreme Foke (602-610), ( 602-610), velikim godišnjim dankom danko m u zlatu obezbeđivano je mirovanje Avara. Avara. Na Jadran Jad ran Sloveni izbijaju oko 614, i kada je pala Salona – centar provincije Dalmacije (misli se da je to bilo tridesetih godina 7 veka). Slovenski čamci izdubljeni od stabala – monoksili.
Istorija Beograda I Beograd od početka seobe naroda do doseljenja Slovena (375-602) • • • • • •
• •
• •
Godinama nakon raspada hunskog plemenskog sveza, Singidunum sa okolinom se izvesno vreme nalazio pod vlašću Sarmata čiji vođa Babaj potukao vizantijskog vojskovođu Kamunda. Između 470 i 488 Istočni Goti su držali Singidunum. Mundo uz poomoć Teodorihovog vojskovođe Picija katastrofalno je porazio vizantijsku vojsku na Moravi 505, a 529 Mundo prelazi u carsku službu. 504 504 Pici Picije je već već u prvo prvom m nale naletu tu oduz oduzim imaa Ge Gepi pidi dima ma prov provin inci ciju ju Pann Pannon onia ia secu secund ndaa sa Sirmijumom. 510 mir između Teodoriha velikog i Anastasija I Početkom 6 veka kroz Panoniju se sa severa spušta germansko pleme Herula, koje car Anastasije naseljava 512 u istočnom delu oblasti između Save i Dunava, u neposrednoj blizini Singidunuma. Ovi su upadima i pljačkanjem uznemiravali severne oblasti prefekture Ilirik, pa je Justinijan I 528 zaratio protiv Herula I razbio ih, posle čega se jedan njihov deo primivši hrišćanstvo naselio na teritoriji carstva u neposrednoj okolini Singidunuma. Narses? ih je 535 5 35 u jesen jes en vrbovao kao plaćenioke za ratovanje protiv Gota u Italiji. Prokopije kaže da kraj oko Singidunuma drže Heruli i u vreme nastanka ovog podatka, oko 550. Da bi smirio prilike na čitavom Balkanu Justinijan je 19-om novelom od 14. aprila 535 odvojio severni deo prefekture Ilirik kao posebnu arhiepiskopiju sa sedištem u Justinijani Primi. Nova arhiepiskopija je pod svojom jurisdikcijom imala 5 provincija (Dacia Mediterranea, Dacia Ripensis, Moesia Superior, Dardania, Praevalis). Prokopije kaze da je Singidunum Singidunum bio prvi grad koji su rimljani podigli na Dunavu. Justinijan podiže veliki kastel Octavum (Višnjica). 2
•
•
• • • • •
578/579 napadi Sklavina iz Vlaške bili su tako snažni da je pretila opasnost da će preplaviti Heladu, te je carska vlada stupila u pregovore sa Avarima nagovarajući ih da zarate protiv Sklavina. Jovan Efeski beleži da su Sloveni opljačkali celu Heladu (pre pada Sirmijuma u Avarske ruke), okolinu Soluna i Trakiju. Ovaj boravak Slovena na Balkanu trajao je najmanje 3 godine, jer isti autor beleži da su tako ostali sve “do dan danas” tj. 583/584. Tek su se tada povukli preko Dunava. Sirmijum pada u ruke Avara 572, a posledice toga su bile dalekosežne: zavladala je krajna nesigurnost (čak i u Dalmaciji). Posle požara u Sirmijumu (po Jovanu iz Efesa 583), pada Singidunum Singidunum i niz gradova (Viminac (Viminacium, ium, Augusta Augusta dok je Anhijal na Pontu opsednut). Avari Avari izbijaju na Crno more i car Mavrikije (582-602) void pregovore koji dovode do mira 585. Ovaj mir nije obavezivao Sklavine koji iste godine upadaju u Trakiju. Situacija Situacija se na severnim granicama carstva menja 591, kada carstvo i Persija Persija sklapaju sklapaju mir, mir, pa je Mavrikije mogao da prebaci vojsku sa persijskog ratišta na Balkan. 602 strada dunavski limes (pobuna carskih trupa). U vreme Foke (602-610), ( 602-610), velikim godišnjim dankom danko m u zlatu obezbeđivano je mirovanje Avara. Avara. Na Jadran Jad ran Sloveni izbijaju oko 614, i kada je pala Salona – centar provincije Dalmacije (misli se da je to bilo tridesetih godina 7 veka). Slovenski čamci izdubljeni od stabala – monoksili.
Istorija Beograda I Beograd od početka seobe naroda do doseljenja Slovena (375-602) • • • • • •
• •
• •
Godinama nakon raspada hunskog plemenskog sveza, Singidunum sa okolinom se izvesno vreme nalazio pod vlašću Sarmata čiji vođa Babaj potukao vizantijskog vojskovođu Kamunda. Između 470 i 488 Istočni Goti su držali Singidunum. Mundo uz poomoć Teodorihovog vojskovođe Picija katastrofalno je porazio vizantijsku vojsku na Moravi 505, a 529 Mundo prelazi u carsku službu. 504 504 Pici Picije je već već u prvo prvom m nale naletu tu oduz oduzim imaa Ge Gepi pidi dima ma prov provin inci ciju ju Pann Pannon onia ia secu secund ndaa sa Sirmijumom. 510 mir između Teodoriha velikog i Anastasija I Početkom 6 veka kroz Panoniju se sa severa spušta germansko pleme Herula, koje car Anastasije naseljava 512 u istočnom delu oblasti između Save i Dunava, u neposrednoj blizini Singidunuma. Ovi su upadima i pljačkanjem uznemiravali severne oblasti prefekture Ilirik, pa je Justinijan I 528 zaratio protiv Herula I razbio ih, posle čega se jedan njihov deo primivši hrišćanstvo naselio na teritoriji carstva u neposrednoj okolini Singidunuma. Narses? ih je 535 5 35 u jesen jes en vrbovao kao plaćenioke za ratovanje protiv Gota u Italiji. Prokopije kaže da kraj oko Singidunuma drže Heruli i u vreme nastanka ovog podatka, oko 550. Da bi smirio prilike na čitavom Balkanu Justinijan je 19-om novelom od 14. aprila 535 odvojio severni deo prefekture Ilirik kao posebnu arhiepiskopiju sa sedištem u Justinijani Primi. Nova arhiepiskopija je pod svojom jurisdikcijom imala 5 provincija (Dacia Mediterranea, Dacia Ripensis, Moesia Superior, Dardania, Praevalis). Prokopije kaze da je Singidunum Singidunum bio prvi grad koji su rimljani podigli na Dunavu. Justinijan podiže veliki kastel Octavum (Višnjica). 2
•
Avari zauzimaju Sirmijum 582, a Singidunum 584, državši ga nekoliko godina verovatno do 592, kada u grad ponovo ulaze carske trupe.
Istorija Crne Gore I Provincija Prevalis – osnivanje i položaj provincije Prevalis • •
Administrativna reforma carstva cara Dioklecijana (297) na 4 prefekture: Orient, Illyric, Italia, Galia, koje se dele na dijaceze. Prevalis je odvojena kao posebna provincija od provincije Dalmacije 297, ili nešto kasnije 305/306 305/306 zbog teških teških komunik komunikaci acioni onihh veza morem morem sa starim starim veliki velikim m centrom centrom provinc provincije ije Dalmacije – Salonom. Od primorskih gradova obuhvatala je Ulcinj i Lješ, a od kontinentalnih Duklju i Skadar (glavni grad).
Uređenje provincije • •
•
U Skadru je upravnik provincije (prezes – koji je biran iz viteškog konjaničkog reda) on je imao administrativne i sudske funkcije ali ne i vojne. U Iliriku provincijama upravlja prezes sem u: Macedonia I, Dacia Mediterranea, Krit (njima je uprav upravlj ljao ao kon konzu zul) l),, Ah Ahaj ajaa (prok (prokonz onzul ul). ). Proko Prokonz nzuli uli,, kon konzu zuli li i korekt korektori ori su bili bili iz višeg višeg senatorskog reda. Prezes nosi titulu Vir Clarissimus (V.C) ili Vir perfectissimus (V.P) još i Iudex, Rector ili Moderator. Ove reforme sproveo je Konstantin i 321. Reformama Dioklecijana i Konstantina I striktno su razdvojene vojne od civilnih vlasti u provincijama. Vojnim Vojnim poslovima jedne ili više provincija upravljao je isključivo dux.
Ekonomske prilike •
•
• • •
•
Od 3 veka sigurno su potojale veće latifundije, gde je vila rustika bila centralna zgrada veleposedstva. Najznačajnija vila rustika je iz Petrovca na moru (4 vek), skromnija vila rustika je Prevlaka kod Tivta (4/5 vek). Zidane su najčešće uz samu morsku morsk u obalu na najživopisnijem i od vetra zaklonjenom mestu. Na njima su obrađivane masline, uzgajana je vinova loza. Devalvacija novca pod Dioklecijanom – porez u naturi (annona). Poresku osnovicu činila je određena površina zemlje (iugum) i čovek (caput) koji je obrađuje. Zemljarina i glavarina (iugatio i capitatio), s tim što se ženska radna snaga računala kao pola muške. Stoga je vlast težila da veže čoveka za zemlju, čime je sloboda kretanja zemljoradničkog stanovništva bila jako ograničena. Krajevi Krajevi koji su bili stočarski plaćali su porez u naturi po glavi čoveka (capitatio humana) humana) i po grlu stoke (capitatio animalium). U Prevalisu su stočari činili najbrojniji sloj stanovništva. Porez u novcu opterećivao je i gradsko stanovništvo, trgovce i zanatlije, naročito većih gradova, i kao auri iustralis collatio naplaćivan je u zlatu od Konstantina I. Korenite Korenite reforme poreskog sistema sistema izvedene su za vreme vlade Anastasi Anastasija ja I (491-518) i to u korist gradskog stanovništva, a na štetu seoskog. Ukinut je auri iustralis collatio , ali zato annona više nije skupljana u naturi, već u novcu. Pokušaj reforme novca: Dioklecijana i Konstantina I. Novac dobija ime solid , kasnije perper i teži 4, 48 g. zlata. Reforma srebrnog novca je izvršena 313 kad se uvodi silikva (2, 24 g. 3
srebra) u nominalnom odnosu 1:24 prema zlatniku, te je zlato bilo 12 x skuplje od srebra. Treća reforma novca sprovedena je za vreme cara Anastasija 498. Njom je izvršena konsolidacija bronzanog folisa prema srebru. Najsitniji bronzani novac tada opada do 180 do 210 komada prema solidu, a kasnije do 288 komada, tako da se za funtu zlata (72 solida) dobija preko 20 000 komada najsitnijeg bronzanog novca (u Vizantiji na snazi sve do 11 veka).
Goti i Prevalis • •
•
•
• • •
Zapadni Goti – dva puta na granicama Prevalisa (400 i 403) pod vodjstvom Alariha. Istočni Goti - prva pojava na granicama Prevalisa odigrala se 459 (Dvostruka bogato ukrašena kopča sa poludragim kamenjem i glavama gotske mitske ptice ( gipaete) – Istočno gotski nakit iz okoline Skadra. Posle ubistva cara Julija Nepa u Saloni 480 Odoakar germanski vođa najamničkih trupa, suvereno je vladao Italijom i za dve godine 480-482 zauzeo je celu Dalmaciju. Otpor koji su pružile ubice Julija Nepa Ovid i Komes Vijator bio je kratkog veka. Po nagovoru Zenona Istočni Goti, pod Teodorihom, 488/489 kreću preko Panonije za Italiju, gde za kratko vreme uništavaju Odoakarovu državu. Teodorih veoma lako i brzo zauzima celu Dalmaciju, gde je istočni car ostao samo nominalni suveren, i uključuju u svoju državu zapadne pogranične oblasti Prevalisa oko Nikšića i istočni deo Dalmacije (Boka Kotorska). Srednjevekovno ime Nikšića je Onogošt (Anagastum) izvedeno je od ličnog gotskog imena Anagast. Privremeno osvajanje Duklje 489 od strane istočnih Gota. Vladari posle Teodoriha: Atalarih (526-534), Teodahad (534-536), Vitiges (536-540), Totila (541-552) i Teja (552-555). Prvi gotski episkop Ulfila je sastavio gotsko pismo i rukopoložen je za episkopa od strane arijanskog episkopa Evsevija Nikomedijskog (oko polovine 4 veka).
Crkvena organizacija •
Hrišćanstvo je od 1 pa do sredine 3 veka bilo samo sporadična pojava na Jadranu.
Kulturne prilike •
Vezane za doseljavanje Avara i Slovena.
Druga seoba •
Za sva slovenska plemena koja su naselila teritoriju dukljanske države, a to su: Zahumljani, Travunjani, Konavljani i Dukljani, Konstantin Porfirogenit u spisu o narodima (De administrando impero) tvrdi da su Srbi, sa izuzetkom za Dukljane.
Georgije Ostrogorski ¨Istorija Vizantije¨ I pohrišćanjena rimska imperija
4
•
•
1. 2. 3. 4.
Car je ne samo vrhovni zapovednik vojske, vrhovni sudija i zakonodavac već i branilac crkve i prave vere. Vizantijski ceremonial, odraz kulta sakralne ličnosti cara, ima svoje korene u rimsko-helenističkom svetu. Na novcu, više negoli na ratnoj snazi, zasniva se moć i ugled Vizantije, čija je sposobnost plaćanja u najboljim vremenima bila skoro neiscrpna. Dioklecijanovim preuređenjem provincijske uprave učinjen je kraj privilegovanom položaju Italije, ukinuta je i razlika između carskih I senatskih provincija, koja je već odavno izgubila svaki značaj. U vreme carstva bilo je oko 100 provincija, u 5 veku preko 120. Istovremeno je Dioklecijan podelio teritoriju carstva na 12 dijaceza, a pred kraj 4 veka njihov broj je porastao na 14 (iz istočne dijaceze izdvojena je posebna dijaceza Egipat, a dijaceza Mezija je podeljena u dijaceze Dakija i Makedonija). Konstantin carstvo deli u prefekture, tako da svaka prefektura obuhvata nekoliko dijaceza, a svaka dijaceza više provincija. Istočna prefektura – Egipatska, Istočna, Pontinska, Azijska i Tračka. Ilirska prefektura – Dakija i Makedonija. Italijanska prefektura – Italija, najveći deo latinske Afrike, Dalmacija, Panonija, Norik i Recij. Galska prefektura – Galija, Britanija, Iberijsko poluostrvo i zapadni deo Mauritanije. Na čelu prefektura nalazio se pretorijski prefekt . Prefekt istoka (u Carigradu) i prefekt Italije bili su najviši dostojanstvenici države. Odvajanje vojne i civilne vlasti. Vikari su namesnici dijaceza. Rim i Carigrad imaju svoje gradske prefekte, posle pretorskih prefekata najviši rang među državnim činovnicima. Carigradski prefekt tj. eparh – sudstvo, održavanje reda i mira, snabdevanje, privreda, zanatstvo i trgovina. Najuticajniji predstavnik centralne uprave magister officiorum. Zapovednik careve garde ( scholae paltinae) – dvorski ceremonijal (primanje stranih poslanstava, uopšte odnosi sa spoljnim silama, poštanski saobraćaj od 4 veka). Quaestor sacri palatii – pravosuđe, rediguje zakone i kontrasignira carske ukaze. Na čelu finansijske uprave: šef državne blagajne ( fiscus) i privatne carske blagajne (res privatae). Sacrum cubiculum – briga o privatnoj carskoj imovini, naročito o garderobi ( sacra vestis). Njegov upravitelj ( praepositus sacri cubiculi) jedan je od najviših i najuticajnijih dostojanstvenika carstva. Oni su bili mahom evnusi kao i ostala carska posluga. Carigradski senat (još od Konstantina) u prvom redu je savetodavno telo, dok je senat u Rimu jačanjem carskog apsolutizma izgubio raniji značaj. Senat sudeluje u zakonodavstvu i predlozima ( senatus consulta), kojima je car ako je to smatrao za dobro davao snagu zakona. Prilikom promene vladara senat je imao pravo izbora i potvrđivanje novog cara. Ponekad i vrhovno sudstvo po carevom naređenju. Članovi craigradskog senata su, po pravu nasledstva potomci rimskih senatorskih porodica. Pored njih u senat ulaze i carski činovnici iz 3 najviše klase: illustres , spectabiles, clarissimi – uglavnom su bili bogati zemljoposednici. Sredinom 4 veka bilo je oko 2 000 senatora. Od sredine 6 veka najviši dostojanstvenici dobijaju nov naziv gloriosi. Pored senata postoji uži savet ( sacrum consistorium) koji je nasledio nekadašnji concilium principis. Njegovi stalni članovi (comites consistorii) – bili su mahom najviši činovnici centralne uprave. Konstantin posle bitke na Mulviskom mostu ukida pretorijansku gardu. Uvodi se exercitus comitatensis – nova pokretna vojska.Vojnici graničari, stacionirani na limesu (limitanei) kao nagradu za službu dobijaju zemljišne posede. Magistri militum – vrhovni vojni komandanti, pri čemu je pešadijom komandovao magister peditum a konjicom – magister equitum. Kasnije na zapadu i istoku imamo dva vojna zapovednika istog vojnog ranga nazvanih – magister equitum et peditum praesentalis. Na istoku imamo 3 zapovednika sa regionalno ograničenom 5
komandom: magistri militum per Orientem, per Thracias i per Illyricum. Pod njihovom komandom nalazili su se comitatenses, a njima su bili potčinjeni komandanti (duces) pograničnih trupa pojedinih provincija. Najvredniji element u carskoj vojsci su varvari, naročito Germani, a od stanovnika carstva Iliri. Od 4 veka ugledni varvari prodiru i u oficirski kadar. Sve veći značaj u vojsci dobija konjica (zbog prilagođavanja načina ratovanja Sasanida koji su sebe smatrali naslednicima Ahemenida). Zidanje Carigrada počelo je novembra 324., odmah posle pobede nad Licinijem a već 11. maja 330. nova prestonica zvanično je inaugurisana. U 4 veku Carigrad ima već 500 000 hiljada stanovnika i nosi izrazito hrišćanski karakter. Sve do 379 carevi su zdržali titulu pontifex maximus (Gracijan). Prvi Vaseljenski sabor u Nikeji 325. Arije je odbio da prihvati jednakost Oca i Sina i stoga nije priznavao Hrista za Boga. Arijeva nauka je osuđena, a usvojeno je da je Sin jedinosuštan Ocu, i tako je formulisana dogma koja, sa dopunama drugog vaseljenskog sabora u Carigradu 381 čini simbol vere hrišćanske crkve. Konstancije (337-361) upravljao je istočnim delom i po opredeljenju je bio arijanac. Rano poginuli Konstantin II (340) i mladi Konstans koji su vladali na zapadu, bili su pristalice nikejskog učenja. Sabor 343 u Serdici nije doneo izmirenje. 350 Konstans gine u borbi sa uzurpatorom Magnencijem, a 351 Konstancije pobeđuje Magnencija u bici kod Murse, što označava trijumf arijanstva. Sabori u Sirmijumu i Riminiju dovede do toga da se arijanstvo proglašava državnom verom 359. Upravo u ovo vreme pokrštavanje Gota. Ulfila prevodi Sveto pismo na gotski jezik i biva rukopoložen za episkopa. Julijan (361-363) poslednji predstavnik Konstantinovog doma bio je vatreni protivnik hrišćanstva i borio se za vraćanje paganstva, međutim nakon njegove pogibije u borbi sa Persijancima sahranjeno je sa njim i njegovo delo tj. paganska rekcija.
II doba seobe naroda i hristoloških raspri •
•
Jovijan (363-364) požurio je da sa Persijancima sklopi mir kojim je Vizantija izgubila izvesne oblasti u Mesopotamiji i Jermeniji. Braća Valentijan I (364-375) koji je vladao na zapadu (nikejac) i Valens (364-378) koji je vladao na istoku (arijanac). Ova suprotnost u verskom smislu bivala je vremenom sve veća a veza između zapadnog i istočnog dela Carstva sve labavija. Ali na spoljnom planu carstvo je suočeno sa Sarmatima i Kvadima na Dunavu, na Rajni sa Alamanima, dok u Britaniju upadaju Saksi i Irci. U to vreme zapadni Goti napuštaju svoju postojbinu u južnoj Rusiji pod pritiskom Huna i prodiru u velikim masama u dunavske pokrajne tražeći nova naselja. Naseljeni sa pristankom carske vlade u dijacezi Trakiji oni su uskoro počeli da pljačkaju okolne zemlje. Njima se pridružuju veće grupe Huna i Istočnih Gota, pa je cela Trakija bila preplavljena varvarima. Valens je sa persijskog ratišta pojurio na Balkan gde je u bici kod Hadrianopolja (Jedrene) 9 avgusta 378 poginuo u bici sa Gotima. Nakon smrti Valensa arijanstvo slabi. Germanski problem sada izbija u prvi plan. Gracijan (378-383) sin i naslednik Valentijana i proglašava u Sirmijumu 379 Teodosija i za avgusta, poverivši mu upravu nad istočnim delom carstva. Goti se povlače preko Balkana, a carevi sa njima sklapaju savez ( foedus). Istočni Goti su nastanjeni u Panoniji, a Zapadni Goti u severnom delu trakijske dijaceze. Uživali su potpunu autonomiju, dobijali velike plate, a kao federati bili su dužni da carstvu pruže vojnu pomoć. Varvarizacija vojske dostiže vrhunac, velika većina carskih trupa sastojala se od Germana, a uskoro su Germani zauzeli u njoj važnije komandne položaje. Na prelazu iz 4 u 5 vek proces vezivanja kolona za zemlju bio je uglavnom završen u svim delovima carstva.
6
•
•
• •
•
•
•
•
•
•
•
Za vreme Teodosija I hristijanizacija je konačno završena. Pred svoju smrt on uspeva da još jednom ujedini carstvo. 395 posle njegove smrti podela carstva na Istočno (stariji sin Arkadije (395-408)), kojem su pripale dijaceze Makedonija i Dakija (prefekture Ilirik) i Zapadno (mlađi sin Honorije (395-423)), kojem je ostala Panonska dijaceza. Stilihon je preko decenije vladao u ime Honorija. Zapadni Goti se dižu pod Alarihom i pustoše Balkansko poluostrvo. Istočno rimska vlada prepušta komandu nad carskom vojskom u centralnom delu Balkana i on postaje magister militum per Illyricum. German Gajina zauzima položaj zapovednika prestoničkih trupa (magister militum praesentalis ) i ulazi sa svojim trupama u Carigrad. Raste neraspoloženje prema Gotima pa je oko 400 godine došlo do preokreta koji je doveo na vlast antigermansku stranku. Vizantijska vojska je reorganizovana, Germani su iz nje potisnuti, ali su uskoro bili prinuđeni da ih vrate, pa su ovi sve do 7 veka sačinjavali najvažniji i najjači elemenat u vizantijskoj vojsci, ali su oni sada vrbovani pojedinačno kao najamnici i stavljani pod komandu carskih oficira. Alarih je sa svojim trupama krenuo za Italiju, pa je posle 3 opsade, 410 godine, zauzeo Rim. Teodosije II (408-450) je bio slab vladar. Njegova žena je bila Atenaida – Evdokija pod čijim je uticajem 425 godine reorganizovana i proširena visoka škola iz vremena Konstantina – osnovan je univerzitet u Carigradu (grčki profesori su zastupljeniji od latinskih). Teodosijev kodeks (codex Theodosianus) objavljen je 438 i bio je prva zvanična zbirka carskih zakona izdatih posle Konstantina. Objavljen je kako na Istoku tako i na Zapadu u ime careva Teodosija II i Valentijana III (424-455). Posle ovoga su istočnorimski carevi retko i izuzetno slali svoje zakone na Zapad, dok zapadnorimski carevi nisu ni slali svoje zakone na Istok. Ali se i u političkom i kulturnom pogledu Istok i Zapad se sve jače razilaze. U ovo doba pada i postonak nacionalne kulture u susednoj Jermeniji (veći deo pod Sasanidima), uvođenje jermenske azbuke i prevod svetog pisma na jermenski jezik. Huni pod Atilom stvaraju ogromno carstvo i počinju da napadaju Vizantiju. 40-tih godina 5 veka krstareći po Balkanskom poluostrvu, pljačkaju i pustoše zemlju, ruše mnoge gradove: Sirmijum, Singidunum, Naisus, Viminacijum, Petovijo, Emona. Balkan je potpuno razoren. Pri upadu u Galiju, Atila biva poražen od strane zapodnorimskog vojskovođe Aecija u bici na Jelisejskim poljima 451. 452 Huni strahovito pljačkaju Italiju a naredne godine Atila umire i njegovo carstvo se raspada. U Italiji je posle ubistva Aecija 454 i Valentinijana III 455 zavlado haos, dok su se najvažnije oblasti van Italije već nalazile u rukama varvara. Sredinom 5 veka odlučujući uticaj u Carigradu imao je Alan Aspar koji se oslanjao uglavnom na trupe germanskog porekla. Njemu je imao da zahvali za svoj izbor Markijan (450-457), a još više Lav I (457-474). Izgleda da je Lav prvi car u čijem je krunisanju učestvovao i carigradski patrijarh. Da bi se oslobodio Aspara i njegove gotske pratnje, Lav I se obratio ratobornom maloazijskom plemenu Isavrijanaca, čiji je poglavica Tarasikodisa došao sa jakom četom u Carigrad, i uzeo grčko ime Zenon. Posle Asparovog potiskivanja, Carigrad je uslišio molbe za pomoć zapadnorimske vlade i 468 poslao protiv Vandala u Africi veliku flotu od preko 1 000 lađa, ali veštinom kralja Gejzeriha i nesposobnošću carskog vojskovođe Vasiliska ovaj poduhvat je propao. Posle ovoga ponovo jača Asparov uticaj. 471 Aspar i sin Ardabur su ubijeni, a njegov mlađi sin Patrikije je teško ranjen, razveden od careve kćeri i lišen cezarske titule. Pobeđuje Zenonov uticaj; Isavrijanci zamenjuju Germane. 7
•
•
•
•
• •
•
•
474 Lav I umire nasleđuje ga Lav II, Zenonov i Arijadnin sin (ćerka Lava I), a Zenon je postavljen za savladara. Uskoro umire i Lav II a Isavrijanac Zenon postaje car (474-491; 474475 Vasilisk). Novi gospodar Italije Odoakar je izrišito priznavao vrhovna prava istočnorimskog cara i postavljen je za magistra militum per Italiam I formalno upravljao Italijom kao carev namesnik. Teodorih Strabon umire 481 (bio sa svojim trupama u Trakiji), a Teodoriha Amalijca carska vlada nagovara da krene protiv Odoakra, jer su se u međuvremenu zavadili. 493 Teodorih postaje vladar Italije. Istok se oslobodio Germana u ono isto vreme kada je i Zapad konačno pao pod njihovu vlast. 491 stari dvorski činovnik Anastasije postaje car (491-518). Bio je dobar administrator, a naročito se brinuo o sređivanju državnih finansija. Uvodi nov način skupljanja poreza: brigu o tome je sa osiromašenih kurija preneo na organe pretorijske prefekture; ukida hrisargiron tj. staru auri lustralis collatio, ali su obaveze seoskog stanovništva postale teže, jer se annona od sada plaćala u novcu. Konsolidovao je bakarni novac follis I utvrdio njegovu vrednost prema zlatu I srebru. Justin I (518-527) je rođen u malom selu Tauresiumu verovatno u oblasti Niša. Justinijan I (527-565), Justinov nećak. Sa vojskom od 18 000 ljudi Velizar se 533 iskrcao u Africi i u najkraćem vremenu osvojio državu Vandala. Već 535 Velizar kreće u pohod protiv Istočnih Gota u Italiju i ovaj rat počinje nizom uspeha. Jedan deo vojske ulazi u Dalmaciju, Velizar osvaja Siciliju, Napulj i Rim tada nastaje žestoka borba. Uspeo je da prodre na sever i zauzme Ravenu. Pod Totilom Goti se opet dižu. Velizar je pretrpeo nekoliko poraza ali Narzes slama otpor 555. Zauzećem jugoistočnog dela Španije završena su velika Justinijanova osvajanja. Sredozemno more ponovo postaje rimsko jezero, okruženo rimskim zemljama. Posledica ovoga je slabljenje odbrane na Dunavu i prema Persiji. Od prvih godina Justinijanove vladavine slovenska plemena u zajednici sa Bugarima su počela da stalno upadaju na balkanske pokrajne.
Kodifikacija rimskog prava • • • • • •
• •
Codex je izdat 529 a 534 izlazi dopunjeno izdanje (zbirka važećih carskih zakona posle Hadrijana) Digestae izdate 533 (zbirka spisa klasičnih pravnika). Institucije (priručnik za pravne studije) Novele (nove naredbe objavljene posle publikacije Codexa) Codex, Digestae i institucije su izdate na latinskom, dok je većina novela izdata na grčkom. Već 568 u Italiju upadaju Langobardi i za kratko vreme osvajaju njen veći deo. U Španiji počinje kontra ofanziva Zapadnih Gota. 20- tih godina 7 veka su izgubljeni i poslednji ostaci Justinijanovih osvajanja u Španiji. Mavrikije (582-602) sklapa mir sa Sasanidima, a veliki deo Jermenije pripada Romejima. U ovo vreme u Italiji i severnoj Africi nastaju vojna namesništva: Ravenski egzarhat (preostali posedi u Italiji) i Kartaginski egzarhat (severno afrička obala). Njihovi upravnici su egzarsi i njima je potčinjena vojna i civilna vlast. Počinje militarizacija vizantijske uprave.
8
•
•
• • • • • • •
•
Na Balkanu je haos, upadi Slovena su česti a Avari su zagospodarili Panonskom nizijom. Posle trogodišnje opsade avarski kagan Bajan 582 osvaja Sirmijum, a dve godine kasnije privremeno i Singidunum. Iste godine (584) padaju Viminacijum i Avgusta. Sloveni na donjem Dunavu nisu bili pod avarskim suverenitetom i napadaju Solun 584 i 586 (izvor: Miraculi sancti Demetrii). Otpočinje naseljavanje pojedinih slovenskih plemena na Balkanu. 592 otpočinje rat u kome se rešavala sudbina balkanskog poluostrva. U početku su Romeji imali uspeha, više puta su prelazili Dunav i odnosili pobede nad Slovenima i Avarima, ali to nije imalo većeg dejstva na ogromne mase Slovena. Dolazi do opadanja discipline u vojsci. 602 izbija pobuna, a pobunjeni vojnici proglašavaju za cara Foku (602-610), podoficira poluvarvarskog porekla i krenuli za Carigrad i Mavrikije je zbačen. Balkan je konačno prepušten Slovenima. Raspad starog političkog i društvenog poretka pod Fokom. Po celom carstvu širi se građanski rat. Persijanci udaraju na carstvo svom silom, a na Balkanu se širi slovensko-avarska bujica. Nije mnogo pomoglo ni to što je Foka 604 povećao danak Avarima. Uskoro je celo balkansko poluostrvo bilo preplavljeno ogromnim slovenskim masama. Carstvo je bilo na rubu propasti. Kartaginski egzarh Iraklije ustaje protiv Foke, pridrušuje mu se i Egipat. Šalje na Carigrad flotu pod svojim istoimenim sinom Iraklijem. 610 brodovi se pojavljuju pod zidinama Carigrada i Fokina vlada brzo pada. Iraklije prima carsku krunu iz ruku carigradskog patrijarha, Foka je pogubljen. Ovim se završava poznorimska odnosno ranovizantijska epoha.
Borba za opstanak i preporod Vizantijske države (610-711) •
•
•
Prvih godina 7 veka otpočela je masovna slovenska kolonizacija, dok su se Avari posle pljačkanja i razaranja uglavnom povlačili preko Dunava. Naročito žestoki napadi na Solun. Sloveni su uspeli da se iskrcaju čak i na Krit. Teško je stradala i Dalmacija, razorena je Salona središte rimski-vizantijske uprave u Dalmaciji, kao i gradovi: Singidunum, Viminacijum, Naisus, Serdika. Preostala uporišta vizantijske vlade na Balkanu: Carigrad, Solun, Jader, Tragurium, Butua, Skodra, Lisus. Više od 200 godina Sloveni su dominirali čak i na Peleponezu. Vizantijski Balkan se raspao u niz tzv. sklavinia. Vizantinci su uspeli da nateraju Persijance na povlačenje iz Cezareje 611 a 613 doživeli su težak poraz kod Antiohije. Nakon ovoga Persijanci napreduju I zauzimaju Damask, upadaju u Kilikiju zauzimaju Tars, istovremeno su Vizantinci potisnuti iz Jermenije, a 614 pada Jerusalim (sveti krst odnet u Ktesifon). U tim kritičnim godinama počinje reorganizacija vizantijskog vojnog i upravnog sistema. U maloazijskim pokrajnama stvaraju se vojni okruzi – theme i time se udara temelj sistemu – tematsko uređenje nastavlja razvitak započet osnivanjem egzarhata pod Mavrikijem. Na čelu tema stoje vojni komandanti – stratezi koji imaju vrhovnu vojnu i civilnu vlast. Uz obavezu vršenja vojne službe, vojnicima su dodeljivani zemljišnji posedi, koji se u kasnijim izvorima zovu stratiotska – vojnička imanja. Vojnici povučeni sa limesa naseljavani su u unutrašnjosti Male Azije. Uvođenjem tematskog uređenja značilo je jačanje domaće vojske. Vojna snaga Vizantije se od 7 veka zasniva na stratiotama naseljenim na teritoriji carstva. U novi 9
•
•
vizantijski sistem postepeno se ulivaju i Sloveni koji se od sredine 7 veka prebacuju u Malu Aziju i naseljavaju kao stratiote. Stratiot pozvan u vojsku imao je dužnost da se javi na konju i naoružan s tim da je primao minimalnu platu. Rat je otpočeo u atmosferi verskog zanosa kakvog ranije vreme nije poznavalo. Iraklije 619 sklapa mir sa Avarima po cenu visokih danaka. 622 kreće u pohod u Malu Aziju i prodire u Jermeniju, odnevši pobedu nad persijskim vojskovođom Šahrbarazom. 626 Persijanci prelaze u napad. Opsada Carigrada-odluku donosi nadmoćnost Vizantinaca na moru: u odlučnoj bici 10. avgusta slovenske lađe su stradale u sudaru sa vizantijskom flotom. U to vreme Iraklije sa vojskom u udaljenoj Laziki i stupa u dodir sa hazarskim carstvom. 627 velika ofanziva na jug, u decembru bitka kod Ninive gde je persijska vojska potpuno uništena. Nakon ovoga usledio je povratak svih oblasti koje su ranije pripadale Vizantiji: deo Mesopotamije, Sirija, Palestina, Egipat. Car vraća u Carigrad svet krst. U borbi protiv Avara Zapadni Sloveni pod vođstvom Sama stvorili su u ovo vreme Veliki i jak slovenski plemenski savez. Nešto kasnije oslobodio se avarske vlasti savez bugarskih plemena na severnom Kavkazu pod Kurvatom. Seoba Srba i Hrvata je usledila u sporazumu sa Vizantijom, a u borbi sa uzdrmanom avarskom silom. Započeta je i reorganizacija centralne uprave carstva. Moć pretorske prefekture nestaje. Finansijske kancelarije pretorske prefekture postali su samostalni organi čiji su upravnici logoteti. Potpuna helenizacija i sve veća teokratizacija daju novo obeležje carstvu. Grčki jezik, jezik naroda i crkve, postao je najzad zvanični jezik Vizantijske države. Iraklije je prestao da se služi komplikovanom latinskom carskom titulaturom i uzeo narodni grčki naziv Vasilevs. Istu titulu je dao svom sinu i savladaru, Irakliju Novom Konstantinu, kasnije i drugom sinu Iraklionu. Povratak istočnih provincija ponovo uvodi problem monofizitizma. Patrijarh Sergije je pokušavao da uspostavi crkveni sporazum. Javljaju dva učenja: monoenergetsko (2 prirode Hrista, jedno delovanje) i Monotelitizam (2 prirode Hrista, 1 božanska volja). 638 car je obnarodovao monotelitizam pod nazivom ektesis naredivši da se taj edikt istakne u narteksu Svete Sofije.
Doba arabljanske invazije: Iraklijeve poslednje godine. Konstans II •
•
Uspon Arabljana; Persija je podlehla u prvom udaru, a Vizantija je izgubila istočne provincije. 634 pod vodstvom kalifa Omara, velikog osvajača, Arabljani upadaju u Vizantiju. 20. avgusta 636 u bici na Jarmuku Arabljani su razbili Vizantince, borba oko Sirije je rešena, Antiohija i većina sirijskih gradova predaje se bez borbe, a jači otopor pruža Palestina. 638 pada Jerusalim, u međuvremenu pada persijsko carstvo, vizantijska Mesopotamija 639/640. Odavde Arabljani prodiru u Jermeniju, istovremeno je pao i Egipat. Iraklije je u borbama protiv Arabljana nije uzimao skoro nikakvog učešća. Nemilosrdna sudbina slomila je starog cara i fizički i psihički. Iraklije je imao 2 žene, jedna je bila Fabija Evdokija, sa njom je imao ćerku i sina, Iraklija Novog Konstantina, rođen 612 kada umire Evdokija. Druga žena Martina bila je njegova sestričina što je izazvalo veliko ogorčenju u Vizantiji. Martina je inače bila omrznuta u Carigradu. Sa njom je imao sina Iraklona. Iraklije umire 11. februara 641 i ostavlja presto obojici sinova, s time da je pod pritiskom naroda Martina morala da se povuče bez ikakvog učešća u vlasti. Razdor između dve grane carske porodice posajao je sve dublji; stvorile su se dve stranke, jedna uz Konstantina, a druga uz Martinu i Iraklona. Konstantin III je imao više pristalica, ali je vladao jedva 3 meseca (umire od tuberkuloze). Iraklona postaje samodržac, s time da je vlast u svoje ruke zaista preuzela njegova majka 1
Martina, ali krajem septembra 641 dolazi do prevrata kada je Martini odsečen jezik a Iraklonu nos (prvi put u Vizantiji istočnjački običaj sečenja nosa). Senat prenosi vlast na 10-godišnjeg sina Konstantina III, Konstansa II (641-668). Senat je povratio svoj značaj i u 7 veku doživljava epohu naročitog uticaja-za vereme Iraklijeve dinastije vrši važne funkcije kao vladarev savet i vrhovni sud. Vizantinske trupe 12. septembra 642 napuštaju Aleksandriju, a u leto 646 arabljanski vojskovođa Amr ponovo ulazi u Aleksandriju. 649 napad na Kipar (pada glavni grad Konstanca), 654 opustošili Rodos, osvojili Kos, pljačkaju Krit. 655 pod carevom komandom, blizu maloazijske južne obale odigrala se prva velika vizantijsko-arabljanska pomorska bitka, koja se završila potpunim porazom Vizantinaca. Posle ovoga unutrašnji zapleti u kalifatu dozvoljavaju Konstansu II da 658 krene protiv Slovena na Balkan. Dolazi do preseljenja veće mase Slovena u Malu Aziju. 663 Konstans II, posle posete Rimu, osniva svoju novu rezidenciju u Sirakuzi (prestonica na Zapadu).
F. Gerke, Kasna antika i rano hrišćanstvo I počeci (pre Konstantina) •
•
1. 2. 3. 4. •
Promena stila celokupne antoninske umetnosti je presudnija od onog preloma posle Galijena. Nosioci umetničkog razvića postaju sarkofazi. Promena stila i kompozicije, pre svega tematike-raskidanje sa tradicijom. Prikazuje se čovek u svom ponosnom trijumfu, a u umetnosti se pojavljuje njegov protivnik. U umetnosti oko 250 prikazuje se čovek čija je fizionomija postala rastrgana, razrivena i često bezoblična-slomljenost čoveka i predodređenost za smrt. Umetnost se sada odnosi na čoveka i njegovu smrt; čežnja za besmrtnošću. Istorija umetnosti 3 veka se po glavnim temama plastike sarkofaga deli na 4 perioda. 190-220 – Veliki sarkofag sa predstavom bitke. 220-250 – Sarkofazi sa predstavom herojskog lova na lavove. 250-280 – Sarkofazi sa filozofskom tematikom. 280-380 – Sarkofazi sa narodnim scenama iz života pastira lovaca iribara. Tetrarhijska monarhija, suprotno od vremena vojničkih careva iziskivala je novo monumentalno građevinarstvo (ne zidanje hramova, već carskih unutrašnjih palata). Spomenici sa stubovima i trijumfalni lukovi ostaju opet znaci carske moći. Purpur postaje isključivi i jedini simbol autokratora. Carski sarkofazi od porfira (sve do Justinijana), i portreti tetrarha od porfira.
Doba Teodosija •
•
391 Teodosije ujedinjuje carstvo i vlada njime iz Carigrada i proglašava hrišćanstvo državnom verom. Već 382 paganski kultovi su bili zakonom zabranjeni. Od 403 glavni grad zapadnog rimskog carstva je Ravena. Amvrozije iz Milana kao pokretač hrišćanske umetnosti vodi borbu u rimskoj kuriji protiv Simaha pobornika antike. 398 Jovan Zlatousti postaje carigradski patrijarh. 405 Jeronim u Vitlejemu dovršava svoj prevod Biblije sa hebrejskog i grčkog na latinski. 390 je spaljena najčuvenija biblioteka antičkog sveta, Serapejon u Aleksandriji. 425 osniva se hrišćanski
1
•
• •
univerzitet u Carigradu. Teodosije II prenosi mošti Jovana Zlatoustog u crkvu apostola u Carigradu u kojoj je počivao i car Konstantin. 438 codex Theodosianus, 451 sabor u Halkidonu-carigradski patrijarh se izjednačava sa rimskim episkopom. Procvat Trijera pod Gracijanom (367-382). Atributi careva Teodosijeve dinastije (Teodosije, Valentenijen, Honorije i Arkadije) su globus i crux invicta (nepobedivi krst). Likovi u 5 veku sve više sračunati na čeono posmatranje, ne pokazuje nikakve okrugline u profilu, a imaju sasvim ravan izgled sa leđa. Viktorije na postoljima i stubovima obeležavaju carsku pobedu kao Hristovu pobedu. Car na novcu je predstavljen kao Christus Victor (Hristos Pobednik) sa crux hastata (dugački krst) koji car nosi kao oružje. Pobedu i autoritet ne daje više Victoria Romana, već Manus Divina (božija ruka). Carigrad između 413 i 447 dobija kopnene bedeme. Zlatna vrata su izgrađena već za vreme Teodosija Velikog. Prvi put je teodosijanovo građevinarstvo prenolo arhitektonsku plastiku i na sakralne objekte. Zabati su mogli biti ukrašeni i mozaikom. Pored scena iz Biblije u ikonografije se upotrebljavaju alegorije sa jaganjcima, golubovima i vreže vinove loze. Jedna od najranijih apsida istočne grčke umetnosti je ona u crkvi Hosios David u Solunu (sredina 5 veka). U 5 veku se javlja jedna sasvim nova grana hrišćanske umetnosti. Sudeći po današnjem poznavanju materijala, ona nije postojala u konstantinskoj epohi, ali sada postaje vodeća i bitno utiče na istoriju umetničkog stila. To je hrišćanska umetnost u slonovoj kosti.
IV Doba Justinijana •
Sv. Sofija u Carigradu – za vezivanje se nije upotrebljavao ni krečni asfalt, već liveno olovo, koje je izliveno u fuge sapajalo kamenje. (Za detalje čekirajte Gerkea)
V Iraklijeva dinastija •
U vezi sa istorijskom situacijom u 7 veku nisu nastale nikakve hrišćanske velike građevine (čak ni u Carigradu). Devetoodajna crkva sa kupolom na kvadratnoj osnovi i sa upisanim krstom koja se prvo pojavljuje u Hosios Davidu u Solunu-postaje sada standardni oblik, a sa ovim malim crkvama započinje vizantijski srednji vek. Nosilac građevinskog razvitka je sve više sveštenstvo: u gradovima episkop, u manastirima i hodočasničkim kapelama monofizitsko kaluđerstvo.
Đ. Bošković, ¨Arhitektura srednjeg veka¨ Paleohrišćanska epoha •
Katakombe (456); iznad njih su često podizane memorijalne crkve. Već u 1 veku počinju nicati na raznim stranama rimskog carstva katakombe, čiji će broj u toku 2 i 3 veka biti sve veći. U Rimu imamo 42 katakombe ( priscilla, domitilla, calisto, agnesa)- po imenima bogatih porodica koji su pomagali hrišćane. Katakombe se javljaju i u Aleksandriji, Palmiri, Kirenajci, Malti, Siciliji ... Nazamne prostorije katakombi obuhvatale se jedan ulaz koji je vodio u dvorište-atrium, opkoljenog porticima, tremovima sa stubovima, a odatle se ulazilo u veliku salu triclinium u kojoj se vršila zajednička ishrana. U dvorištu se nalazila česma za vršenje 1
abulucije-pranje ruku. Galerije su bile uske 0,80 do 1,00 m, a na pojedinim mestima ove su se završavale malim prostorijama – cubiculum sa plafonom usečenim u stenu, u obliku svoda (kasnije su tu oltari). Sahranjivanje se obično vršilo u udubljenjima locus-u. Viđeniji hrišćani i mučenici su sahranjivani u vertikalno usecanim grobnicama u nišama, završenim odozgo polukarotom tj. arcosolium . Plastičnih dekoracija po katakombama ima vrlo malo. Motivi su uzimani iz hrišćanskog simbolizma-lozice, riba, dobri pastir, ili tzv. Molitava onih koji umiru (Nojev kovčeg, Danilo u lavovskoj pećini itd).
Kasnoantička hrišćanska arhitehtura-latinska i helenistička škola •
• • • • •
•
Edikt o potpunom ukidanju paganizma 346. Euzebije je hrišćanski istoričar iz sredine 4 veka. Čak su i hramovi pretvarani u hrišćanske crkve: sala za sednice senata na forumu, Panteon (sv.Petar), hram Rome i Avgusta u Ankari – dodavanjem 1 apside na istošnoj strani pretvarani su u crkve. Crkva sv. Đorđa u Solunu, koja je verovatno bila podignuta kao Galerijev mauzolej, Dioklecijanov mauzolej u Splitu takođe. Bazilika-grčka reč sa značenjem-carska dvorana. Katihumeni- kandidati za prelazak u hrišćanstvo. Časna trpeza je trpeza za kojom se održala tajna večera, zatim Isusov grob, ali i presto na koji će Hristos da sedne kao strašni sudija u doba svog drugog silaska na ovaj svet. Crkve je trebalo zidati brzo, tako da su one građene od opeke, ponekad sa redovima pritesanog kamena. Od 4 veka sve se crkve definitivno orijentišu od istoka ka zapadu. U centralnom delu tarnsepta (poprečni brod), rezervisanom za bogosluženje, nalazi se i amvon predikaonica, dok su njegovi bočni delovi određeni za horove. Severni deo transepta pastoforium kasnije proskomidija, određen je za primanje, i posvećivanje darova u hramu. Između krajnih stubova triju brodova prema transeptu-stubova koji su često zamenjeni zidanim stupcima, razapet je jedan veliki luk nazvan trijumfalni luk, koji nosi zid na koji naleže krovna konstrukcija. U istočnom zidu transepta, prema srednjem brodu, a u širini ovog izrađeno je polukržno proširenje-apsida. Ovo je jedini deo crkve koji je zasveden, i to polukalotom, tj. svodom u obliku ¼ lopte. Pod apside je nešto izdignut od poda hrama, a ispod njega izgrađena je kripta, tj. podzemna prostorija manjih ili većih razmera u kojoj se nalazi grob kakvog sveca ili mučenika, ili bar kovčežić-relikvijar sa moštima. U središnjem delu apside nalazi se oltar tj. časna trpeza, iznad kojih je izgrađen ciborijum, neka vrsta nebeskog svoda, pokrova od kamena na 4 stubića, a polukružni zid apside nosi kamena sedišta od kojih je srednje određeno za episkopa. Ceo oltarski prostor odvojen je od vernika niskim pregradama od kamena tj. parapetnim pločama, između stubića povezanih međusobno arhitravnom gredom. Otvori između stubića zatvarani su zavesama od tkanina, kasnije će zavese, specijalno u Vizantiji i na istoku, biti zamenjene ikonama iz čega će proizaći kasnije ikonostas. Neke fasade (uglavnom opeka) su bile obložene, bar delimično mermernom oplatom ili mozaikom. Jedini plastični delovi od kamena u samim bazilikama bili su stubovi sa svojim kapitelima i stopama, ako izuzmemo oltarske pregrade, ciborijume i amvone, koji pre spadaju u crkeveni nameštaj. Osnovna podela bazilika na latinske (zapadni deo carstva) i helenističke (istočni deo carstva). Helenističke bazilike se razlikuju od latinskih po tome što mnogi od njih nemaju tarnsept, mada takve slučajeve imamo i među latinskim, a često nedostaje i atrijum, dok je deo portika prislonjen uz zapadnu fasadu hrama, a određen za katihumene sada ozidan kao zasebna prostorija i tako pretvoren u pripratu tj. narteks. Sem velike centralne apside, helenističke
1
•
•
• •
bazilike često imaju još i dve manje, koje odgovaraju bočnim brodovima. Ponekad su prostori ispred ovih apsida zatvoreni, tako da severni obrazuje proskomidiju, u kojoj se osvećuju darovi, a južni đakonikon ili sakristiju u kojoj se čuvaju crkvene stvari. Kod većine helenističkih bazilika kada kapitel poduhvata luk a ne arihtravnu gredu između kapitela i luka se ubacuje jedan prelazni ležišni zakošeni deo često ornamentisan-impostkapitel. Latinske bazilike na zapadu, naročito u centralnoj Italiji (Rim) zahvaljujući snažnoj tradiciji održanoj u rimskoj crkvi, podizaće se sa izvesnim prekidima i u 7 i u 8 veku, pa sve do 11 kada postepeno prelazi u romanski bazilikalni tip. U istočnom delu rimskog carstva one će biti daleko kraćeg veka, one u 7 veku gotovo potpuno nestaju, odnosno one se pretvaraju u istočnjački zasvedeni tip bazilika. Latinske bazilike: Italija od 320-330 u Rimu S.Pietro, S.Paolo-fuori, S.Lorenzo, S.Agnesse, S.Clemente... Oko 300 S.Maria in Transterere i u Milanu: S.Ambrogio (386-389), u Dalmaciji: Solin 4 vek obnovljena u 5, u Marisincu i Manastirint na Krku iz 4-5 veka. Helenske bazilike: Jerusalimu: Konstantinova bazilika Vaskrsenja, Anastazis nad Isusovim grobom iz 326-336, u Vitlejemu 5-brodna bazilika hristovog rođenja 320, Pergamu (4 vek), Kosu (5 vek), Aleksandriji: crkva sv. Marka (4-5 vek), Carigradu... Balkan: 4 bazilike Stobi, Herakleja i Suvodol kod Bitolja, u Studenčištu kod Ohrida, Ulpiana, 3 bazilike Caričin grad. Ravena: S. Giovanni Evangelista iz 425-432, S.Giovanni Ballista iz 425-449, S.Apollinare Nuovo iz 500-520 i S. Apollinare in Classe iz 534-549 – njima je bliska bazilika u Poreču.
Krstionice i grobne crkve •
•
Jednovremeno sa bazilikama, u isto doba na istoj teritoriji, a i na drugim mestima javljaju se krstionice-baptisteriumi i grobne crkve-martyrium memoriae. Krstionice su vezane direktno za hrišćansku dogmu, a njihovo podizanje obično uz velike episkopske bazilike uslovljeno masovnim pokrštavanjem. Grobne crkve su podizane nad grobovima pojedinih hrišćanskih mučenika, ili na mestima na kojima je njihovo mučenje izvršeno. I krstionice i grobne crkve obično su manje građevine kružnog, poligonalnog ili kvadratnog oblika sa upisanim trolistom ili četvorolistom u koje se često ulazilo kroz predvorje. Arhitektura u doba pokušaja obnove robovlasničkog sistema-od kraja 5 do početka 7 veka. Prokopije «de aedeficius» (o građevinama). Novi konstruktivni elementi, koji se sve više počinju uptrebljavati-svodovi, a među njima naročito kupole, određuju arhitektonski sklop novopodignutih građevina. Ovo je uticaj Istoka. Crkva Svete Sofije u Solunu prelaz 5-6 vek. Crkva sv. Sergeja i Vakha u Carigradu oko 530, crkva sv. Irene u Carigradu 533, crkva sv. Sofije u Carigradu 532-537, nju je gradilo 10 000 radnika punih 5 godina pod rukovodstvom Antemija iz Trala i Izidora iz Mileta. Kube raspon 31 m, 55 m visina temena, ima 2-spratni narteks, jednu spoljnu podužnu prpratu tzv. eksonarteks. Crkva sv.Apostola u Carigradu 536546, porušena 1453.
Arhitektonski delovi bazilike •
Bazilika – o poreklu ranohrišćanske bazilike u nauci su iznešena različita mišljenja. Pojedini istraživači nastojali su da dokažu da se ranohrišćanska bazilika razvila iz mitreuma , hrama u kojem se obavljao kult Boga Mitre (sunce, svetlost). Mnogi su dokazivali da se bazilika razvila
1
• •
• • • • •
•
•
•
iz sinagoge. Postoji hipoteza da se ranohrišćanska bazilika razvila iz katakombi. Danas je, međutim prihvaćeno shvatanje da ranohrišćanska bazilika vodi poreklo od rimske profane bazilike. U rimsko doba poznate su dve vrste bazilika: basilica forensis i basilica domus. Bazilika forensis prostrana građevina izdužene osnove sa kolonadama stubova u unutrašnjosti i sa drvenom krovnom konstrukcijom, smeštena na forumu ili blizu foruma bayilika forensis služila je za potrebe sudstva, trgovine i druge javne poslove koji nisu mogli biti obavljani pod vedrim nebom. Najstarija rimska bazilika nazvana Basilica Porcia (po Marcus Portius Caton) podignuta je 184 p.n.e. i nije sačuvana. Druga, gotovo savremena Basilica Aemilia i danas stoji na severnoj strani rimskog foruma. Najveća rimska bazilika bila je Basilica Ulpia, nazvana po rodovskom imenu cara Trajana. Imala je 5 brodova i bila je duga 130 m. Basilica Domus bila je dvorana u carskim palatama, kućama bogatih i u termama. Najpoznatije su u Hadrijanovoj vili u Tivoliju i dvorana u palati Flavijevaca na Palatinu. Naziv bazilika Rimljani su preuzeli od Grka koji su bazilikom nazivali dvoranu koja je služila kao sudnica. Njen postanak najtešnije je vezan za prvog hrišćanskog vladara – za cara Konstantina Velikog (306-337), koji je posle pobede nad Maksencijem otpočeo građene Lateranske Bazilike. Ova bazilika smatra se osnovnim tipom raskošne carske bazilike nazvane majkom crkava. Za razliku od grčke i rimske hramovne arhitekture, kod bazilike je spoljašnost veoma skromna, dok je unutrašnjost raskošno obrađena. Jedna velika ranohrišćanska bazilika konstantinskog vremena sastoji se od nekoliko glavnih delova (od istoka ka zapadu) : oltarska apsida, transept, glavni brod sa bočnim brodovima, narteks, atrijum i baptisterijum. Apsida – prostorija polukružne osnove nazvana po grčkoj reči (apsis – luk), sreće se i naziv konha (konha-školjka) kao i eksedra što označava polukružnu dvoranu sa kamenim sedištima. Pastoforije – male bočene prostorije ili samo niše koje se inače nazivaju proskomidija i đakonikon, smeštene severno i južno od oltarske apside. Do Justinijana pastoforije su se nalazile severno i južno od narteksa, dakle u zapadnom delu crkve. Đakonikon – Mesto za čuvanje bogoslužbenih predmeta, odeće, posuđa i knjiga. U đakonikonu su se sveštenici pripremali za vršenje obreda. Na zapadu, iz đakonikona se razvila sakristija. Protezis ili proskomidija – mesto gde su čuvani i pripremani žrtveni darovi: hleb i vino, od čega i potiče naziv žrtvenik. Glavni brod, naos – je centralni prostor bazilike pruža se u pravcu zapad-istok spajajući narteks sa glavnom oltarskom apsidom. Širi je od bočnih brodova i ima višu tavanicu. Transept – je poprečni brod koji je kod nekih bazilika umetnut između apside i brodova, odnosno naosa. Narteks ili priprata – je prostorija smeštena zapadno od naosa, između naosa i atrijuma. Za razliku od naosa u kojem su hrišćani prisustvovali verskim ceremonijama, u narteksu su bili smešteni katehumeni (nekršteni). Atrijum – je pravougaono, kvadratno dvorište iz kojeg se ulazilo u nerteks. Oko otvorenog prostora sa zapadne, severne i južne strane uzdizali su se tremovi. U sredini atrijuma nalazila se česma ili bunar zvani kantharus. Baptisterijum, krstionica – je posebna manja građevina koja se može nalaziti zapadno od atrijuma (Eufrazijeva bazilika), ili pored bazilike severno ili južno. Osnova je poligonalna ili kružna, a redovno je zasvođena. U manjim crkvenim građevinama krstionice nisu posebne zgrade, već samo piscine izgrađene u severnom ili južnom brodu (Dabravina). Časna trpeza – je pravougaona kamena ploča na obično 4 stubića, postavljena u sredini apside, čineći najveći deo oltarskog prostora. 1
• • •
• •
Ciborijum – je naročita nadstrešnica postavljena iznad časne trpeze štiteći je i simbolizujući nebo. Episkopski presto – je izdignuto sedište u srednjem delu apsidalnog polukružnog zida namenjeno episkopu, te se izrađuje samo u episkopskim crkvama. Subselia – je dvostepenasti banak duž apsidalnog zida desni i levo od episkopskog prestola. Služio kao polukružna klupa za sveštenike presbitere, zbog čeka je celi oltarski prostor nazvan presbiterijum. Oltarna pregrada, septum – je delila prostor za vernike, naos, od presbiterijuma. Sastojala se od parapetne ploče (pluteja) i stubića. Amvon – je podijum sa pultom sa kojeg je za vreme liturgije sveštenik čitao poslanicu i druge tekstove ili držao propovedi. Smešten je uglavnom brodu ispred oltara.
V.Korać, M.Šuput, ¨Arihitektura vizantijskog sveta¨ Hrišćanska kultna građevina. Osnov rane vizantijske arhitekture •
•
Konstantin Veliki: Vitlejem, iznad pećine rođenja, oktogonalna građevina sa drvenom gornjom konstrukcijom. Ispred nje je sagrađena 5-obrodna bazilika, a njoj u prostoru prethodi atrijum. Na mestu Hristovog groba podignuta je velika i reprezentativna građevina u osnovi slična prethodnoj. Prostor oko mesta groba zatvoren je građevinom kružne osnove, ispred koje je takođe podignuta 5-brodna bazilika, sa atrijumom ispred ulaza. Na Maslinovoj gori je sagrađeno 3-brodno veliko delo Konstantina u Jerosalimu-glavno kultno mesto je arhitektonski uokvireno u vidu beme ispred polukružne apside, a ukupan prostor građevine je imao oblik 3 brodne bazilike. Iz Konstantinovog vremena su: crkve sv. Sofije i sv. Apostola u Carigradu, kao i crkve sv. Petra i sv. Jovana u Lateranu. Tipična hrišćanska bazilika se može shvatiti kao velika pokrivena pravougaon aprostorija sa tremovima na bočnim stranama. Prve hrišćanske bazilike sagrađene na znamenitim mestima bile su krupnih razmera. Hrišćanska bazilika je delo gradske sredine. Hrišćanska religija je jedan od velikih pokreta u kasnoantičkom svetu koji podrazumeva masovno i opšte sastojanje radi zajedničkog čina.
Gradovi-njihovo mesto i njihov smisao u razvitku vizantijske arhitekture • •
•
Po prokopiju Justinijan je samo u prestonici podigao 32 crkve. Sv. Sofija, crkva sv. Apostola, crkva sv. Irine, crkva sv.Srđ i Vakha u Carigradu. Crkva sv. Jovana u Efesu,. Ravena: vizantijska od 540 do sredine 8 veka (do 751). Trobrodna bazilika sv. Apolina Novog iz prve ¼ 6 veka sagrađena je kao Teodorihova dvorska crkva. Crkva sv. Vitala u Raveni, po koncepciji prostora veoma bliska sv. Srđu i Vakhu u Carigradu, a to znači i Hrizotriklinosusvečana imperatorska aula una području carske palate u Justinijanovo vreme. Sv. Vital je osvećen u vreme episkopa Maksimijana 547. Nastala po koncepcijama vizantijske dvorske arhitekture. Istovremeno sa ovom sagrađena je i reprezentativna bazilika sv. Apolinara u Luci (S. Apollinare in Classe), osvećena 549. Sirija: bazilika iz 6 veka u Qualb-loze, episkopska palata u Bosri početak 6 veka, manastir sv. Katarine u Sinaju-između 5 i 7 decenije 6 veka, sagrađena kao utvrđeni manastir radi zaštite monaha od napada arabljanskih plemena. 1
Đ, Stričević ¨Đakonikon i protezis u ranohrišćanskim crkvama¨ •
•
Grčki arheolog G. Sotriu prema svedočanstvima starih tekstova, presvega Testamentum Domini i Didascalia, zaključio je da đakonikonom u ranohrišćanskim crkvama nazivana jedna prostorija sa južne strane ulaza u hram, tj. pored narteksa i da su tu vernici ostavljali svoje priloge u namirnicama od kojih je deo hleba i vina bio u toku bogosluženja odvajan i odnošen na žrtvenik da se nad njim izvrši tajna euharistije. Oni su služili i kao skeofilakion tj. ostava u kojoj su čuvani razni osvećeni predmeti potrebni za bogosluženje kao i sv. Jevanđelje koje je odatle uzimano i nošeno u hram radi čitanja. Pastoforije koje su služile kao protezis, odnosno mesto sa koga je od strane đakona uziman jedan deo priloženog hleba i vina, i odnošen u svetilište na žrtvenik gde su upisivana imena priložnika, i, najzad kao mesto gde je čuvana euharistička rezerva, prepoznaje Sotiriu u krilima transepta dok su se po njegovom mišljenju, stolovi-proteze nalazili u glavnom brodu naosa, neposredno ispred beme, češće sa severne strane. Kada se razvojem velikih haritativnih ustanova u 6 veku institucija prilaganja namirnica za siromašne članove opštine koja se dotad vršila u đakonikonu, odvojila od bogosluženja i hrama, liturgija se modifikovala na taj način što je za prenos hleba i vina bila ustanovljena ceremonija Velikog ulaza a protezis i đakonikon su bili preseljeni u susedstvo svetilišta, sa njegove severne i južne strane. Sotiriu smatra da se ova promena desila 9 godine vladavine Justina II, tj. 574, dok bi najstariji spomenik na kome su protezis i đakonikon postavljeni pored oltara bila crkva Hozios David u Solunu podignuta krajem 6 veka. Crkva D u Caričinom gradu ima s južne strane atriuma ima jedno manje pravougaono odeljenje u kom su prilikom iskopavanja nađeni ostaci zidne peći (?) i banka pored zida za koje je Đ. Mano-Zisi misli da su bile vezane za održavanje agapa. U ovom odelenju su nađeni fragmenti velikog broja keramičkih sudova koji bi mogli biti prepoznati kao posude u kojima su vernici donosili svoje priloge u namirnicama. U jednom od kompartimenata sa severne strane narteksa bazilike A u Stobima nađeni su ostaci mermernog stola. I ostale bazilike Stobija imaju pored narteksa ili atriuma jednu ili više manjih prostorija koje bi mogle biti indentifikovane kao đakonikon, ali na nalaze u tim prostorijama koji bi omogućili objašnjenje njihove namene nije pri iskopavanju, nažalost, obraćeno dovoljno pažnje. Stričević smatra da deo Sotiriuove teorije, koji se odnosi na protezis, mnogo manje zadovoljavajući. Proteze se u pisanim izvorima uopšte ne pominju, njihova funkcija se može najbolje proceniti rekonstrukcijom obreda primitivne liturgije. Iz Testamentum Domini jasno proizilazi da su vernici dolazeći u crjvu polagali svoje priloge u đakonikon koji se nalazio desno od vrata koja su vodila u hram i mora se pretpostaviti da su prilozi polagani na neke stolove. U Testamentu Domini kaže se samo da su ovi prilozi bili ostavljani u prostoriji desno od ulaza i to tako da bi mogli biti viđeni. Izgleda da je i opis đakonikona u Didascalia isticao ovaj momenat. Podatak o izlaganju priloga omogućava da se u stolovima na koji su vernici ostavljali način kako to predlaže Sotiriu, tj. da su sami vernici uzimali svoje priloge i stavljali ih na proteze koje su se po njegovom mišljenju nalazile ispred beme ili u transeptu, postalo bi nejasno zašto bi onda isti prilozi bili najpre ostavljani u đakonikon što je, s obzirom na jasna svedočanstva Testamentum Domini i Didascalia, sasvim sigurno. Đakonikon u kom su ostavljani darovi vernika nalazio se desno od ulaza u crkvu, mesto za komemoracije imena priložnika imalo je da bude podignuto pored mesta za prezvitere koje se nalazio intra velum. Pisani izvori dakle omogućuju da se tvrdi da je u svom najstarijem obliku đakonikon sadržavao i funkciju protezisa, tj. da su proteze-stolovi za ostavljanje priloga vernika bile prvobitno smeštene u đakonikonu, sem toga, da se prilično određeno rekonstruiše, bar u glavnim crtama način oblacija u ranoj crkvi. Tek kasnije se, 1
•
•
•
•
izgleda, mesto sa ovim protezama koje je dobilo po njemu ime protezis, odvojilo od đakonikona u posebnu prostoriju tako da je đakonikonu ostao samo jedan deo njegovih prvobitnih funkcija. U njemu se kasnije ,- a ta mu je namena ostala do danas, - čuvani razni sveti predmeti potrebni za bogosluženje i Jevanđelje. Kao što za ceremoniju unošenja Jevađelja koja se obavlja u prvom delu liturgije održao naziv Mali ulaz , tako se svečanost prenosa za osvećenje odabranih darova iz protezisa –tj. prvobitno iz đakonikona, u svetilište naziva Veliki ulaz. Sotiriu pokušava da utvrdi kada je izvršeno formiranje trodelnog svetilišta, tj. kada su počele da se grade crkve sa protezisom i đakonikonom na istočnoj strani građevine, pored oltara. Najstarija za sada poznati spomenik na kome je izvršena ova promena je crkva Hozios Davida u Solunu sa kraja 6 veka. Na osnovu jedne vesti Skilice engleski arheolog Freshfield dolazi do zaključka da najstariji spomenik kod koga je primenjena ova inovacija je crkva Bogorodice Vlaherenske pored čijeg svetilišta su 572 dodati protezis i đakonikon. Međutim crkveni spomenici sna Balkanu pokazuju da se pojava postavljanja protezisa i đakonikona pored oltara mora datirati svakako već u sredinu 6 veka. To su crkva A u Caričinom gradu, mlađa bazilika u tzv. Elenskom manastiru kod Pirdopa (Bugarska) i bazilika čiji su ostaci pronađeni u selu Ćurlinama kod Niša. Kod sva tri objekta bočna odelenja protezis i đakonikon podignuti su istovremeno sa svetilištem. Za vreme datiranja najvažnija je je crkva A Caričinog grada zato što je baptisterium ove bazilike koji je sa njom građen istovremeno, ima sačuvane podne mozaike koji se mogu datirati prilično određeno. Mozaici bazilike A mogu se datirati u period između 548 – 565. Gotove sve poznate crkve 6 veka iz severnih balkanskih provincija imaju i sa severne i sa južne strane narteksa po jedno manje odeljenje pravougaone osnove, a oba ova odeljenja su uvek neposredno vezana sa narteksom. U južnom od takve dve male prostorije u crkvi Klise-kjoj, i severnom kompartimentu pored narteksa bazilike u Svinjarici, kao i u crkvi u Klisuri, nađeni su vodovodni uređaji zbog čega su ova odeljenja smatrana krstionicama. Međutim mala krstoobrazna pisnica u apsidi severne prostorije pored narteksa trikonhalne crkve u Klisuri tako je malih dimenzija da se ne može verovati da je služila za krštavanje. Izgleda mnogo verovatnije da je mala pisnica u apsidi prostorije sa severne strane narteksa crkve u Klisuri, kao i slični uređaji u prostorijama pored narteksa crkava u Klise-kjoj i Svinjarici, služila kao honeftirion koji je bio namenjen za pranje crkvenih posuda a koji je, kako Sotiriu pokazao na primeru bazilike A u Tebi Tesaliskoj, bio situiran u đakonikonu. Jedan takav honeftirion otkriven je, možda, u odelenju pored narteksa crkve u Isperihovu kod Plovdiva. I kod najranijih bazilika u kojima je situiranje đakonikona i protezisa pored svetilišta već bilo izvršeno, ove dve prostorije su odvojene jedna od druge; protezis je verovatno u to doba već bio postavljen sa severne strane oltara a đakonikon sa južne. Kod gotovo svih dosada poznatih crkava 6 veka u severnim oblastima Balkana postoji narteks flankiran sa dva manja odeljenja od kojih bi se jedno moglo indentifikovati kao protezis a drugo kao đakonikon. Ovi spomenici pokazuju da u u početku nije bilo još strogo utvrđeno da li protezis treba da bude postavljen sa severne a đakonikon sa južne strane narteksa ili obrnuto. Bazilika A u Stobima jasno pokazuje da je u izvesnim slučajevima ovaj, verovatno ne suviše strog propis, mogao biti zaobiđen. Kod najstarijih poznatih spomenika sa protezisom i đakonikonom pored oltara, ove dve prostorije imaju oblik malog pravougaonog odeljenja sa apsidom na istočnoj strani, tj. oblik koji je i kasnije ostao takav. Spomenici Ilirika nastali u prvoj polovini 6 veka pokazuju da su ta dava odeljenja počela dobijati takav oblik još u vreme dok su se nalazila u zapadnom delu crkve. Polukružnu apsidu na istočnoj strani ima severno deljenje pored narteksa crkava u 1
•
Rujkovcu i Klisuri a južno kod crkava u C, D i E u Caričinom gradu, trikonhalne crkve kod Kuršumlije i crkve u Klise-kjoj, dok crkva u Konjuhu ima i severno i južno odeljenje pored narteksa završeno malim apsidama na istočnoj strani. U sv. Sofiji u Sofiji se apside pojavljuju i na istočnoj i na zapadnoj strani oba odeljenja narteksa. Narteks bez bočnih prostorija ima bazilika u Ćurlinama, mlađa bazilika u Pirdopu, bazilika u Belovu i, najzad, bazilika A u Duklji kod koje su nekom mlađem periodu dva manja odeljenja pored jugozapadnog dela naosa bila zazidana izgleda u isto vreme kada su pored svetilišta dozidani protezis i đakonikon.
L. Mirković ¨Mozaici Eufrazijeve bazilike u Poreču¨ • •
•
• •
•
Poreč – Parentium Porečku baziliku podigao je Eufrazije, episkop Prencijuma (520-553) - Po Leklerku 539-543 - Po Gruberu 532-543 Najinteresantniji deo cele bazilike su 3 apside, na kojima je sačuvan prvobitni mozaik. Tragovi mozaika su sačuvani i na portalu i pavimentu. Na portalu bazilike donju zonu mozaika prekidaju tri prozora, na dva pilastra između prozora su sedam žutih svećnjaka na nebesko plavom polju – simbol sedam crkava Apokalipse. Na krajevima friza su mozaici dva sveca. Više ove zone na zabatu je mozaik Isusa Hrista na zemaljskoj lopti, na brežuljku iza koga kao da izviru četri reke, okružen krilatim anđelima (4) i svetima (4). Sličan apokaliptični simbol imamo i na mozaicima u apsidi bazilike sv. Kozme i Damjana (6 vek) u Rimu. Na trijumfalnom luku u sredini je jagnje, a pored jagnjeta s jedne strane su tri, a sa druge strane četiri apokaliptička svečnjaka, i još po dva krilata anđela sa svake strane. Efrazije je na mramornim dovratnicima portala i na impostima svih kapitala u monogramu stavio svoje ime: Eufrasius. Eufrazije je video Ravennske mozaike, ali ih ne ponavlja već traži novu ideju. U sobi episkopske palate sedi Eufrazije sa tonzurom, sa borama na čelu, sa velikim očima, sa brkovima i kratkom okruglom bradom – tako je Eufrazije prikazan na mozaiku u svojoj bazilici. Sedi nadnesen nad nad kodeksom latinskog Jevanđelja pisanog na pergamentu i traži ideju za mozaike, koja bi odgovarala tome što je bazilika posvećena Hristu. Eufrazije zastaje kod jevanđelista Luke i čita početak njegovog jevanđelja, prvu i drugu glavu. U sredini apside, između prozora u najnižem redu mozaika je anđeo sa loptom u rukama, na kojoj je krst, iz koje izlaze zraci (12) svetlosti. Severno, odmah do ovog anđela je mozaik sveštenika Zaharija kako ide u hram gospodnji da kadi, držeći u desnoj ruci kadionicu na kojoj su 3 mala lika, a u levoj ruci kovčežić-lađicu za tamjan-tamjanicu, poznati atribut starozavetnih sveštenika. Dalje su, u istom redu odmah do Zaharije, prikazane Blagovesti – prikaz veoma uplašene Bogorodice govorom Arhanđela kako razmišlja o velikoj sadržini anđelskog pozdrava. Od straha je ispustila pređu iz leve ruke koja se spušta u sud na zemlji, a lako nagnutom glavom na desno kažiprstom desne ruke na obrazu mozaista je izrazio razmišljanje i nedoumicu. Marija Djeva je obučena u donju haljinu (tunica) sa dve zlatne trake koje idu od ramena duž haljine do dole. Arhanđel Gavrilo prilazi i blagosilja Bogorodicu desnom rukom, a u levoj drži žezlo. Iza marije vidimo lađu bazilike iz Nazareta (podignuta na mestu gde su se dogodile Blagovesti) sa prozorima na sredini lađe, a duž lađe bazilike je portik sa stubovima.
1
•
•
• •
•
•
•
Na baziliku je naslonjena katedra na kojoj sedi Marija – Uticaj Palestine na mozaik Blagovesti u Eufrazijevoj bazilici! Odmah iza Blahovesti prikazana je poseta Bogorodice Jelisaveti. Služavka koja stoji iza Jelisavete na pragu ulaznih vrata Zahrijine kuće svedoči da je ovaj mozaik rađen po uzorima Palestine i Sirije. Počev od 6 veka osnovna karakteristika slike Posete je zagrljaj, pa čak i celivanje Bogorodice i Jelisavete. Najstariji primeri ovoga su : na katedri Maksimijanovoj i na ampuli u Monci (Bogorodica i Jelisaveta se grle). Mozaici Blagovesti i posete Bogorodice Jelisaveti u Eufrazijevoj bazilici su dragoceni prikaz ovih tema u ranohrišćanskoj umetnosti. Odmah posle posete Bogorodice Jelisaveti vidimo mozaik Jovana Preteče sa krstom, koji sobom zamenjuje ceo opis svoga rođenjau jevanđelju. Kao nastavak mozaika iz najnižeg reda apside imamo u konhi apside prikazanu Bogorodicu kao caricu na raskošnom prestolu sa rođenim Hristom kao Mesijom koji je došao na ovaj svet. Ka Hristu u krilu Bogorodice desni (gledaocu) Arhanđel privodi po zelenom tlu saljiljanima 3 sveta lica sa nimbom, od kojih dvojica drže vence-pobedničku nagradu, a jedan kodeks. Prelog kaže da su to 3 mučenika, ova 3 lica će svakako biti mučenici (sa vencem), odnosno sveti (sa Jevanđeljem), čiji je kult negovan u Parencijumu. Levi arhanđel privodi sv. Mučenika Maura-SCS MAVURVS sa vencem – pobedničkom nagradom, koji je u Parencijumu naročito poštovan. Zatim Eufrazija – EVFRASIVS EPS – parencijskog episkopa sa modelom bazilike. Grabar kaže da su portreti osnivača (crkava) od 6 veka uvedeni u simboličku kompoziciju apside. Navodi kao primere San Vitale i Poreč. I na kraju arhiđakona Klaudija - CLAUDIVS ARC sa jevanđeljem ukrašenim dragim kamenjem. Između episkopa Eufrazija i arhiđakona Klaudija je mali Eufrazije – EVFRASIVS FIL ARC – sinčić arhiđakonov sa dva svitka u rukama. Oblačići iznad Bogorodice pokazuju da se radnja događa na nebu,a iza oblaka Bog = Ruka božja spušta iznad Bogorodičine glave venac ukrašen dragim kamenjem. Eufrazije, Klaudije i mali Eufrazije kao još živi nemaju nimba. Likovi trojice svetih desni i sv. Maura su šablonski isti, dok su likovi episkopa Eufrazija, arhiđakona Klaudija i njegovog sina Eufrazija rađeni po modelu. U povorku svetih koju anđeli na nebu privode Hristu detetu na krilu Bogorodice, uneseni su i episkop Eufrazije, arhiđakon Klaudije i njegov sin. Eufrazije je unesen u povorku kao ktitor bazilike-čime je zaslužio carstvo nebesko, kao i Eklezije u San Vitale. Jedino pitenje se postavlja zašto su u povorku uključeni arhiđakon Klaudije i njegov sin. Ličnost Hristova je pored Bogorodice u nekoliko neutralisana da bi se istakla glorifikacija Bogorodice, slično kao i u apsidalnoj konhi bazilike Sant Apollinare in Classe – gde je Hristova ličnost neutralisana tako što je prikazana u obliku krsta, a ličnost apostola tako što su prikazani kao jaganjci, sve ovo zato da bi se istakla ličnost mučenika Apolinarisa. Ova paralelna pojava u Raveni i Poarencijumu svedoči o jačanju kulta svetih, a naročito Bogorodice, u tom vremenu, za koju će od sada biti rezervisna niša apside. U konhi apside je spojeno: Rađanje Hrista Mesije od Marije i glorifikacija Hrista i Bogorodice. Bogorodica na krilu drži Hrista kojeg proslavljaju anđeli, mučenici-mučeništvom, sveti propovedaju jevanđelja, ktitor-bazilikom, arhiđakon takođe propovedanjem jevanđelja, pa čak i mali Eufrazije-spisima koje drži. Bogorodica je proslavljena tako što je prikazana kao carica u nebeskom raju i mati Mesije, što Bog = Božja ruka nagrađuje vencem kao nagradu što je poslužila ovaplođenju Mesije.
2
•
•
•
• • •
•
•
1.
Eufrazije je dao mozaisti tekst Lukinok Jevanđelja (glave 1 i 2) da ga prikaže na mozaicima, a mozaista je za prikazivanje ovog teksta uzeo uzore iz Palestine-koja jepored Sirije igrala naročito značajnu ulogu u razvitku ikonografije Novog Zaveta. Anđeo je rekao pastirima da je Hristos Spasitelj, i kao takav prikazan je u temenu apsidijalnog luka, tačno iznad prestola na kome se vrši euharistija, mozaikom Jagnjeta sa nimbom, prinesenog na zaklanje u Raspeću i na krst kao na žrtvenik. Hrista je anđeo nazvao Spasiteljem zato što je Bog kroz Hrista žrtvom na krstu iskupio ljude. Sa svake strane pored HristaJagnjeta na apsidijalnom luku su po 6 medaljona sa bistama mučenica, zato što su u svom mučeništvu podržavale stradanje Hristovo i radosno pile njegovu čašu stradanja, da bi postale učesnice njegove slave. Ovde su uz Hrista-Jagnje prikazane samo mučenice, bez ijednog mučenika, da bi Bogorodica na Prestolu imala odgovarajuću pratnju. Na trijumfalnom luku je prikazan Hristos kao Gospod na zemaljskoj lopti, slično Hristu u konhi apside San Vitale u Raveni, kao ilustracija treće oznake Hrista u rečima anđela pastirima, koji je, pošto je bio raspet (Hristos-Jagnje u temenu apsidijalnog luka), vaskrsao i uzneo se na nebo, na visine u slavi. Hristos desnom rukom blagosilja,a u levoj drži rasklopljeno jevanđelje, na kome piše: EGO SVM LUX VERA. Sa svake strane hrista su 6 apostola:SCS PETRVS, ANDREAS, JACOBVS, BARTOLOMEVS, THOMAS, SIMON,a levo: SCS PAVLUS, IOANNES, FILIPPVS, MATTEVS, IAKOALFEI, IVDAS JACOBI. Apostoli proslavljaju Hrista kao gospoda pobednim vencima i propovedaju jevanđelja. Apostol Petar drži ključeve, Pavle poslanice, a ostali apostoli naizmenično: svitak, kodeks i venac. Ova naizmeničnost nije ikonografski obrazložena. Očuvani su samo delovi iznad crte koja bi se povukla preko grudi apostola, a sve ispod te crte je kasnija restauracija. IV Trijumfalni luk – Hristos kao Gospod neba i zemlje, raspeti, vaskrsli i na nebo uzneseni. Proslavljaju ga apostoli pobednim vencima i propvedaju jevanđelja. III Apsidijalni luk – Hristos-Jagnje kao Spasitelj, prinesen kao žrtva na krstu radi iskupljenja ljudi. Proslavljaju ga mučenice svojim mečeništvom. II Konha apside - Hristos rođen od Marije je Mesija i car, koga proslavljaju mučenici mučeništvom, sveti propovedaju jevanđelja, ktitor – crkvom. Glorifikacija Bogorodice što je poslužila ovaplođenju Mesije. I Najniži red mozaika u apsidi – Arhanđel Gavrilo objavljuje rođenje Jovana Preteče, koji će spremiti narod za dolazak Mesije. Arhanđel Gavrilo objavljuje vest Mariji da će roditi sina Isusa Mesiju. Poseta Bogorodice Jelisaveti. Jovan u utrobi Jelisavete igranjem pozdravlja Hrista Mesiju u utrobi Marije. Marija zahvaljuje Bogu što ju je uzdigao na visoko dostojanstvo. Rođenje Jovana Preteče. U Eufrazijevoj bazilici je interesantna traka sa šatorima u apsidi ispod natpisa, a u visini vrhova apsidijalnih prozora, Koji je prekidaju B. Malajoli kaže za njih da su dekorativni motiv ne tako čest na pavimentu, a dosta čest na zidnim mozaicima iz 4-6 veka. Prelog ga naziva dekorativna školjka. Interesantno je da su neki šatori okrenuti obratno, tj. otvorom prema gore. Po jedan šator se nalazi iznad arhanđela Gavrila, Zaharije i sv. Jovana Preteče. Ali oni se nalaze i iznad Blagovesti i posete Bogorodice Jelisaveti, i to 3 šatora, od kojih je srednji okrenut otvorom nagore, a ne, kao obično, na dole. Postoji dvojako tumačenje ovih šatora. 2 šatora sa otvorom dole iznad Blagovesti mogli bi se odnositi na arhanđela i Bogorodicu, a onaj treći, u sredini okrenut je gore da bi se njegovo značenje neutralisalo i da bi se označilo da nema koga da pokriva. 2
2.
Pošto apsida bazilike označava nebo, to mozaici na njoj obično prikazuju nebo, carstvo nebesko sa Hristom kao centralnom ličnošću u carstvu nebeskom. Eufrazije je bio svestan da svojim narativnim prikazivanjem teksta (Luk.gl. 1 i 2) na mozaicima apside i svojim velikim natpisom na apsidi donekle odstupio od tog običaja. Da bi to na neki način popravio i ukazao da apsida bazilike predstavlja nebo, carstvo nebesko i dom Oca nebeskog u kome ima mnogo stanova, šatora, to je dao mozaisti da na apsidi izradi traku sa šatorima okrenutim na dole i nagore, da bi naglasio da ela apsida, ispod i iznad trake, označava carstvo nebesko, dom oca Nebeskog u kome ima mnogo stanova, bez obzira na to šta mozaici apside prikazuju.
•
U južnoj maloj apsidi imamo na celom prostoru pavimenta, koji je okružen zidom apside, mozaik šatora, koji označava da cela apsida i prostor apside iznad prikazuju nebo, stan u domu Oca nebeskog. Ovo dokazuju ostaci mozaika u ovoj apsidi na kojima je prikazan Isus Hristos na nebu u figuri do pojasa, kako stavlja pobednički venac na glave dvojice svetih, od kojih onaj desno ima sačuvanu samo reč SCS, a onaj južno SEVRVS. Ova dva lika su sveti ravenski episkopi VRSVS i SEVRVS, čije portrete imamo između prozora u apsidi bazilike Sant Apollinare in Classe u Raveni. Na isti način u severnoj maloj apsidi prikazan je Isus Hristos kako polaže venac na glave mučenika Kozme i Damjana. Ovo je jedinstven slučaj sadržinskog i tematskog dopunjavanja mozaika. Mozaik poda u Eufrazijevoj bazilici je veoma sličan onome u Sant Apollinare in Classe, u obe crkve na mozaiku poda upletene vijuge idu kružno, a u krugovima je isti ornament. Kapiteli stubova u Eufrazijevoj bazilici su po tipu ponavljanje nekih kapitela u San Vitale. To su kapiteli identičnog stila svi od mramora iz Prokoneze. Izgleda da je jedna velika škola skulptora-dekoratera u Carigradu radila skulptorski ukras za crkve po celom Mediteranu, pa i kapitele teodosijevskog tipa sa impostom, koje nalazimo u Solunu, Raveni i Poreču. Specifičnost Eufrazijeve bazilike u Poreču je pre svega narativna ilustracija jevanđeljskog teksta na samoj apsidi, zatim to je unošenje domaćeg i intimnog elementa.
•
•
I. Nikolajević-Stojković, ¨Ranohrišćanske krstionice u Jugoslaviji¨ •
•
•
Krstionice su veoma često jednostavne utilitarne prostorije, bez elegancije i pravilnosti, rustične adaptacije za najnužnije potrebe rituala krštavanja. U SFRJ je evidentirano oko 20 spomenika, ali je ovaj broj prevaziđen. J. Petrović piše o krstionicama u Stobima (severna bazilika), o četvorolisnoj zgradi baptisterijuma, sa severne strane bazilike koja se u luiteraturi zbog toga nazivala crkva Jovana Krstitelja-Pretečinog ili pak crkvom za krštavanja ali je nesumnjivo najtačniji naziv za ovu građevinu (zbog monumentalnog baptisterijuma) – baldahin nad piscinom. Po Strabonu 479 Teodorih pljačka Stobi. Ovoj građevini prethode starije faze gradnje; poslednju fazu građevine treba datovati pre druge1/2 polovine 5 veka. Krstionica u bazilici episkopa Filpa u Stobima tzv. episkopska bazilika nalazi se sa južne strane bazilike. Zapadno od narteksa bazilike episkopa Filipa otkopan je eksonarteks u vidu baptisterijuma u kome je kako je Đ. Mano-Zisi konstatovao crnu plitku kamenu posudu, koja je služila u ranovizantijskim episkopskim crkvama u prostoru baptisterijuma za osvećenu vodu. Petrović ovu posudu datuje u 9 vek, kada je monumentalna krstionica u Stobima bila u ruševinama, i ne smatra da pripada periodu hristijanizacije unutrašnjeg Balkana. Krstionica u Palikuri (blizu
2
•
•
•
•
•
Stobija). Građevinu postavljenu istočno od apside bazilike u Palikuri Petrović datuje u 4 vek smatrajući je krstionicom, iako u njoj nije otkrivena piscina. U Ohridu (Lychnidos) je otkopana krstionica u obliku trihonkosa, dozidane uz južnu stranu veće centralne građevine. Piscina ukopana u sredini baptisterijuma ima oblik krsta i obložena je tankim mermernim pločama. Mozaični pod baptisterijuma ukrašen je figuralnim ornamentima, simbolima 4 rajske reke i ilustracijama psalmi. V. Lahtov, na osnovu veličine centralne građevine, hvalitetom mozaika i dekorativne plastike smatra da se tu radi o katedralnoj crkvi episkopa Lychnidosa iz 4 ili 5 veka. Na osnovu krstionice veruje se da je ipak 5 vek. U okolini ohridskog jezera, u selu Studeništu otkopan je 4-strani baptisterijum (sa južne strane) sa spolja krstoobraznom a iznutra sa 4-rolisnom piscinom ugrađenom u pod, dok je u selu Oktisi (pored Studeništa) u blizini Struge otkrivena krstoobrazna piscina u podu baptisterijuma dekorisanog mozaikom, a bila je smeštena u južnom delu narteksa bazilike. Obe crkve D. Kocov datuje u prve decenije 6 veka. U Herakleji kod Bitolja baptisterijum u srednjoj prostoriji ansambla bazilike A (M. Čanak Medić) prostor koji zauzima ova odaja prvobitno je pripadao portiku ili termama, ali kasnije ova prostorija je pretvorena u baptisterijum prvobitne episkopske bazilike, episkopske crkve Herakleje izgradnjom kanala za dovod i odvod vode u piscinu i datuje se u prvu polovinu 5 veka. Bazen, čiji je prilaz za najmanje jedan stepenik izdignut od poda prostorije, kružnog je oblika i imao je prečnik oko 2 m. Mermerne pločice su iznutra bazena dubine 30-40 cm. Obim bazena debljine nešto više od 1 m izgleda da je bio oktogonalan sa kratkim kosim stranama. U ranu justinijansku epohu datovani su takođe još nepublikovani ostaci ranohrišćanske crkve u Dojranu, u koje je otkriven deo krstionice od mermera, a istom periodu pripadaju ruševine crkve u Suvodolu (krajni jug BJRM), koja je u prostoriji severno situiranoj imala krstobraznu piscinu. Najistaknutije mesto u Srbiji zauzimaju ostaci monumentalne krstionice u Caričinom gradu. Krstionica u trikonhalnoj crkvi u Klisuri (kod Niša). Krstoobrazni plitki bazen smešten u severnom kompartimentu narteksa u podu apside na istočnoj strani imao je male dimezije. Krstoobraznog oblika je piscina otkopana u južnom kompartimentu izvan kastruma Remesijana: bazilika sa 2 faze gradnje, a krstionica pripada mlađoj od njih. 4-orolisna zgrada baptisterijuma na Gamzigradu. U Srbiji, naročito u justinijanskom periodu, podignut je niz utvrđenih gradova u kojima su indentifikovani hrišćanski kultni objekti (Balajnac, Bregovina, Zlata), ali baptisterijumi u njima nisu otkriveni. U Ulpiani (Iustiniana Secunda) baptisterijum još nije otkopan, kao ni u episkopskim gradovima (Viminacium, Naisus i Sirmium). Veliki Gradac, kod Donjeg Milanovca – Castrum Taliata dunavskog limesa, otkrivena je u kuli utvrđena piscina za krštavanje ovalnog oblika sa stepenicama za silaženje u pravcu istok – zapad i ostacima oslonaca za baldahin (kraj 5 i prva polovina 6). Piscina za krštavanje iz Petrove crkve kod Novog Pazara kružnog je oblika i potiče još iz ranohrišćanskog perioda, a u upotrebi je bila sve do 12 veka. Uređaj za krštavanje otkriven je i u blizini Duklje na lokalitetu Doljani gde je krstionica smeštena u severnoj prostoriji narteksa oktogonalne crkve i ima piscinu u obliku krsta ugrađenu u pod. Krstionica gradske bazilike (basilica urbana) u Saloni zauzima centralno mesto u Dalmaciji, nazvana je još krstionicom ortodoksnih, posle otkrića drugog baptisterijuma u Saloni (za Arijance). Rad E. Dyggve 1949 reviziono iskopavanje. U najstarijem periodu hrišćanstva u Saloni, obred kraštavanja obavljan je u termama neposredno uz istočnu stranu bazilike, čija prva faza izgradnje potiče iz 4 veka. Severno od te bazilike početkom 5 veka podignuta je zgrada prvog baptisterijuma, pravougaona prostorija sa 6-stranom piscinom. 2
•
Predpostavlja se da je u drugoj polovini 5 veka podignuta nova zgrada krstionice, 8-strana spolja, a kružna iznutra. Poslednja faza stavlja se u godine koje su predhodile drugoj polovini 6 veka (u unutrašnjosti baptisterijuma ubačen 7 stub, otvorena vrata prema prostazisu). Jonski kapiteli sa monogramom salonitanskog arhiepiskopa Petra koji je stolovao u Saloni od 554 do 562. Skulptovani ukrasi iz baptisterijuma u Saloni. Fragment okvira tranzene (riba na kojoj stoji ptica, dve ptice i četvoronožna životinja – jagnje). Druga krstionica u Saloni, Dyggve je pripisuje gotskim zavojevačima, Arijancima. Spolja je 8-strana, a iznutra kružna građevina kao i krstionica ortodoksnih, samo što nema unutrašnju kolonadu. Dyggve smatra da je krstionica Arijanaca (smatra se podignutom na samom početku 6 veka) za oko ¼ veka starija od poslednjih pregradnji u krstionici ortodoksnih. U zalivu Salone, na lokalitetu Stombrata-Bijaći otkriveni su ostaci baptisterijuma sa krstoobraznom piscinom (moguće da je pripadao ranohrišćanskoj epohi). Otok kod Sinja, Stari grad na Hvaru i Povlja na Braču su tipovi krstoobrazne piscine. Povlja-krstionica je samostalna centralna građevina postavljena severno od bazilike kojoj je kao baptisterijum pripadala. Krstionica je spolja kvadratna, a iznutra 8ugaona sa 4 dijagonolno postavljene niše. U podu baptisterijuma umetnuta je krstoobrazna piscina oplaćena kamenom, sa stepenicima za silaženje u južnom i severnom kraku. Baptisterijum je verovatno pripado nekoj starijoj fazi bazilike (kraj 5 veka?). Episkop Zadra je jedan od prvih starešina koji se pominje u Dalmaciji – prisutan je 381 koncilu u Akvileji, pa se već krajem 4 veka mogla pretpostaviti u Zadru izgradnja baptisterijuma. Kačatrijan tako i datuje krstionicu u Zadru koja je postojala uz katedralnu crkvu. Plan krstionice sačinjavao je nepravilan 8-ugao spoljašnjih zidova i pravilan 6-ugao unutrašnjih. U unutrašnjosti u trouglovima koje formiraju strane 6-ugla nalazile su se duboke polukružne niše koje su unutrašnji prostor znatno povećavale. One su bile završene kalotama. 6-krilni lepezasti svod, čiji su krajevi počivali na pritesanim konzolicama, presvođavao je unutrašnjost krstionice. Episkopski centar u Osoru (Cres?), postojao je već u 8 veku. Krstionica je pravougaona zgrada sa apsidom. Apsida baptisterijuma bila je odvojena kamenom pregradom od pravougaone prostorije u čiji pod je ugrađena piscina. Plan piscine je 6-stran sa lučno uvečenim stranama. Pod je ukrašen mozaikom. Na ostrvu Ugljani, lokalitet Muline uz baziliku je s južne strane dograđen adneks u svojoj poslednjoj građevinskoj fazi imao je poligonalnu apsidu. U toj poslednjoj fazi ovog objekta koji M. Sujić datuje u sredinu 6 veka, vidi se baptisterijum čija je apsida služila kao prostor za krštavanje. Baptisterijum u Osoru kao i ovaj adneks, je mala 4-strana prostorija sa apsidom. Baptisterijum u Poreču je savremen preeufrazijanskom bazilici i datuje se u sredinu 5 veka. Baptisterijum na lokalitetu Gradac u Lepenici (zapadno od Sarajeva) Skarić datuje u 5 ili 6 vek . Novija istraživanja pokazuju da se 4-lisne piscine, kakve su u osnovi obe otkrivene u Dradcu ne mogu datovati pre 6 veka, jer tipološki potiču sa Istoka. Tipološki analogna prethodnoj je piscina iz Dabravine, lokalitet istočno od Lepenice. U prostoriji severno od naosa piscina je ugrađena u pod, spolja krstoobrazna, a iznutra 4-lisa (prva polovina 6 veka ili poslednje decenije 5). Zidana piscina za krštavanje otkopana u Klobuku, hercegovina smeštena je u podu prostorije severno od naosa. Sa spoljne strane je ovalna, dok unutrašnjost ima oblik krsta zaobljenih krakova, odnosno 4lista. Kao i piscina u Dabravini i ova ima 3 plitka stepenika. Sergejevski je datuje u drugu polovinu 5 veka, ali se što je mnogo verovatnije (s obzirom na unutrašnji oblik piscine) datuje oko sredine 6 veka. U BIH, piscine za krštavanje otkrivene su još u sklopu kultnih objekata u Mujdžićima kod Jajca, Nerezima (leva obala Donje Neretve) i Mogorjelu. Piscine sa ovih lokaliteta imaju i spolja i iznutra oblik krsta i time se vezuju za takve spomenike salonitanskog kruga.
2
•
Širenje hrišćanstva i pokrštavanje u unutrašnjoj Dalmaciji verovatno bi trebalo povezati i sa funkcijom horepiskopa, crkvenih starešina manjih naselja ili manjih područja koji su bili potčinjeni episkopima gradova. Postojanje ovakvog čina dokumentovano je u Saloni na početku 7 veka, ali se mora pretpostaviti da je postojalo i ranije. Činjenica da je krštavanje spadalo u domen i nižeg sveštenstva moće objasniti pojavu krstionica na našem području u 5 i 6 veku, u mestima sasvim blizu jedno drugog, npr: Mogorjelo i Nerezi (2 km), pa bi tako pojava krstionicama u Doljanima, u blizini episkopskog centra Duklje mogla da dobije svoje objašnjenje a time i niz krstionica u okolini Salone i ohridskog jezera.
Arhitektura baptisterija •
Na području SFRJ može se podeliti u 2 grupe:
1.
Samostalne, najčešće centralne građevine čiji se planovi podudaraju više ili manje osnovama nekih baptisterijuma na širem području Balkana. Na baptisterijume sagrađene u sklopu arhitekture kojoj pripadaju.
2.
•
sa
Baptisterijumi u SFRJ su situirani u odnosu na glavnu kultnu građevinu, crkvu, najčešće sa severne strane, ali ih nalazimo podignute na jugu pa čak i na istoku. Piscine za krštavanje su najčešće krstoobrazne pravih ili zaobljenih krajeva, zatim ovalne, kružne i poligonalne. Smeštaj stepenica u piscinama, najčešće u krakovima krsta ne zavisi očigledno od propisa rituala krštavanja, jer u otkrivenim piscinama stepenici su smešteni u sva 4 ili 3 kraka krsta, kao i u naspranim kracima.
M. Prelog ¨Poreč, grad i spomenici¨ III Spomenici A. Sakralna arhitektura 1. Eufrazijeva bazilika i ostaci ranijih sakralnih objekata •
Komplent sakralnih građevina 6 veka zajedno sa ostacima kultnih objekata prostire se uz severni rub poluostrva. Bazilika orijentisana u smeru zapad-istok (paralelna sa decumanusom antičkog grada). Uz severoistočni ugao bazilike nadovezuje se trolisna memorijalna kapela ¨mauzolej¨ i kasnije prigrađene sakristije, a uz njenu južnu stranu nižu se 3 pravougaone kapele, izgrađene u 17 i 19 veku. Pred zapadnom stranom bazilike, iza uskog narteksa nastavlja se prostrani, 4-ugaoni atrijum, a na zapadnu stranu atrijuma nadovezuje se 8-ugaoni baptisterijum. Severno od atrijuma prema moru, sneštena je zgrada biskupije koja u svojoj osnovi potiče iz 6 veka. Ispod novog ciglenog poda bazilike 6 veka, koji je postavljen prilikom restauracije (1937), nalaze se mozaici ranije bazilike iz 5 veka. Ispod severnog broda bazilike nalaze se 2 sloja mozaika, donji pripada jednoj sakralnoj građevini, koja je nastala pre velike bazilike iz 5 veka, a ispod sakristije nalaze se ostaci mozaika i zidova ranijih građevina. Narteks bazilike oblikovan je kao relativno uski pokriveni prolaz ispred njene zapadne strane, a iz njega se pristupa u baziliku na troje vrata. Nastao je iz jednog dela rimske ulice, koja je još u 2
5 veku prilikom gradnje velike ¨predeufrazijevske¨ crkve pretvorena u njeno predvorje (mozaici na podu). Svoj konačni oblik narteks dobija u 6 veku istovremeno sa izgradnjom atrijuma, njegova zapadna strana ujedno je i istočna strana atrijuma. Građen je od grubo obrađenog kamena povezanog debelim slojem maltera. On je jednostavne izdužene pravougaone osnove, a narteks se lagano sužava od juga ka severu. Atrijum bazilike predstavlja otvoreno popločano kvadratno dvorište okruženo sa sve 4 strane porticima, zapadna strana je usko povezana sa konstrukcijom baptisterijuma. 8-ugaoni baptisterijum je smešten u osovini bazilike, odnosno atrijuma. Osnova baptisterijuma tako predstavlja jednostavni pravilni 8ugaonik, čija je zapadna i istočna strana gotovo potpuno rastvorena širokim otvorima koji se zatvaraju recentnim drvenim vratima. U sredini unutrašnjeg prostora nalazi se 6-strani bazen (piscina) za krštenje i imerzijum. (h = 70 cm R = 160 cm). Bazilika je longitudinalna građevina sa jednom širokom središnjom apsidom. Zapadna strana-u donjem delu su simetrično raspoređena 3 ulaza u baziliku. Sami otvori ulaza završavaju se karakterističnim proširenim lukom, a u njih su postavljeni profilisani mermerni dovratnici i nadvratnici. U sredini prostranih nadvratnika urezani su krstevi, a srednji nosi medaljon sa monogramom biskupa Eufrazija.
Lj. Karaman ¨Nova knjiga o ranohrišćanskoj Saloni¨ (E. Dyggve, History of salonitan christianity) •
•
E. Dyggve je dokazao da je Salona naselje grčkog porekla (u sredini urbs antiqua) i da se u dva maha širila i prema zapadu i prema istoku, i time Salona dobija upadljiv duguljasti oblik, koji je našao odraz u poznatom izrazu pesnika Lukana longae Salonae. U vreme kasnog carstva ili u ranohrišćansko doba unutrašnje zidine između ova 3 dela grada, u svom južnom delu bile su ostranjene i ostale su samo u severnom delu sa vratima Porta Caesarea (istočna kapija) i Porta Graeca, po svoj prilici bile su u vezi sa vodovodom koji je kroz ta vrata prolazio. Salona tek u ranohrišćansko doba dobija veće značenje i graditeljski zamah. Ranohrišćanski kvart, do severnih zidina grada, u kojem su u vremenskom razmaku od 3 veka, redom bile građene 3 bazilike. U njegovoj blizini ostala je sačuvana zgrada u kojoj su se u vreme progona pod Dioklecijanom hrišćani potajno okupljali pod vođstvom biskupa mučenika sv. Dujma. Dyggve usvaja Bulićevo nagađanje da su se u vreme biskupa Dujma hrišćani okupljali u zgradi privatnog kupatila (tzv. Dyggveov oratorijum A). U pravougaonu prostoriju ove zgrade vernici su jednostavno ugradili polukružni zid za klupe iza oltara ( subsellia). Prema Dyggveu ovde su prvi hrišćani u vreme progona i pre izgradnje bazilike i krstionice obavljali obred krštenja. Misli da je za to mogla služiti mala prostorija sa bazenom u spomenutim privatnim kupatilima, a nagađa da je izpočetka obred mogao biti obavljan u javnim termama (pojava krstova na 2 kamena pilastra u tepidarijumu iz 4 veka). Za najstariju baziliku, koja se po natpisu CONSTANT... obično datuje u 4 vek, Dyggve samo uslovno misli da je starija građevina, smatrajući da je ona i dalje postojala uz novu crkvu, pružajući nam tako najstariji primer u Saloni tzv. paralelnih crkava (ecclesiae geminatae). Simferija i Esihija bazilika imala je 3, a ne 5 brodova (po Eggeru), a polukružni zid u svetilištu bazilike je temelj klupe za kler ( subsellia) a ne zida, koji je išao do krova i navodno stvarao iza oltara hodnik (ambulacrum). Zgrada severno od bazilike nije bila privatna kuća sa prodavnicama na ulici, već biskupska palata (episcopium). U ovoj su palati, uz sobe za stanovanje i kapale za obavljanje pobožnosti postojale prostorije za skladištenje vina i za kamenice sa uljem.
2
•
•
•
•
Prema Dyggveu prenošenje grobalja iz okoline gradova, gde su ona bila bez izuzetka u rimsko doba, u same gradove i gradske crkve, utirao se put u prvom redu kultu mučenika i želje vernika da počivaju u blizini moći mučenika (moć = mošt). Bazilike unutar gradskih zidina koje je otkopao Dyggve za vreme svojih višekratnih boravaka u Solinu: bazilika u južnom delu grada, do morske obale (basilica iuxta portum), prema Dyggveu 5 vek, bazilika u istočnom delu grada (basilica orientalis). Prema Dyggveu 4 vek, bazilika nedaleko od amfiteatra u zapodnom delu grada (basilica occidentalis) prema Dyggveu 6 vek. Basilica iuxta portum je prosečan tip salonitanske bazilike na 3 broda sa narteksom ispred broda, te sa đakonikonom i protezisom do svetilišta. Basilica orientalis – bočne prostorije do svetilišta ove bazilike su prostrane i relativno daleke od svetilišta, pa Dyggve misli da je bila građena na osnovu tzv. T – krsta (a ne đakonikon i protezis). To bi uz baziliku u Lateranu u Rimu bio jedan od najstarijih primera takve osnove na zapadu, a isto je tako konfesija tj. grob za mošti, ispod oltara ove bazilike jedini takav grob u gradskim crkvama stare Salone. Naročito je po svojoj osnovi zanimljiva basilica occidentalis koja pokazuje u zametku motiv polukružnih apsida svetilišta, koji će postati osobina ranosrednjevekovnog graditeljstva. Dyggveovo otkriće, bazilika u sredini grada, i do nje druge krstionice u Saloni (krštavanje vernika bilo je u prvo vreme isključivo stvar biskupa, pa je ova druga krstionica - ortodoksnih uz baziliku dala piscu povoda za nagađanje da se radi o bazilici i krstionici arijanskog biskupa). Dyggve se bavio i ranohrišćanskim masovnim grobljima uređenim izvan gradskih zidina i bazilikama podignutim na tim grobljima. Dyggve ih navodi 7 u neposrednoj blizini Salone. U publikaciji o groblju ¨Pet mučenika¨ u Kapljuču, Dyggve je izrazio mišljenje da je ovo groblje bilo napušteno još tokom 6 veka i da su kosti mučenika, početkom 7 veka bile iz toga doba prenesene u crkvu, koju su posle prve provale Avara i Slovena u Solinsko polje vernici bili obnovili u ograničenom opsegu na mestu transepta? velike bazilike u Manastirima. Dyggve objašnjava pojavu dvojnih crkava kultom mučenika: u prvo doba hrišćanstva gradske su crkve, za razliku od crkava na grobljima izvan grada imale samo jedan oltar i to bez mošti svetih mučenika. Rastući kult mučenika izazvao je međutim uskoro odredbu da i oltar u gradskoj bazilici mora sadržati mošti mučenika, ali je ostala na snazi zabrana da se u istoj crkvi diže novi oltar; tek je relativno kasno bilo dopušteno dizati više oltara u jednoj crkvi u gradu. U međuvremenu, iz želje vernika za većim brojem oltara pojavile su se dvojne crkve, pokraj glavne koja je služila opštim potrebama vernika. Podignuta je i posebna memorijalna crkva za sahranu mošti nekog mučenika. On navodi 2 slučaja dvojnih crkava u staroj Saloni: tzv. basilica urbana, koju su biskupi Simferije i Esihije podigli oko 400 godine, severno od starije crkve iz 4 veka i velika bazilika sa krstastom osnovom, koju je na mestu ove poslednje u 6 veku verovatno podigao biskup Honorije. On smatra da su bazilika iz 4 veka Simferije-Esihije i basilica urbana uporedo stajale jedna pored druge i time predstavljale najstariji primer basilicae geminatae u Saloni. Salonitanske dvojne crkve ne daju se objasniti kultom mučenika. One su poseban slučaj u skupu dvojnih crkava. Već po tome što nisu nastale u jedno vreme, nego su se uzastopce u toku više vekova dizale i pregrađivale, rušile i obnavljale na istom prostoru. Postoje naime samo 2 mogućnosti gradnje, više pravilno orjentisanih građevina (u starohrišćansko vreme crkve su orijentisan zapad-istok) na istom prostoru tj. jedna građevina se diže pored druge ili iza druge; a ovo poslednje u Saloni sprečava već okolnost, da su istočno od bazilika bile velike javne terme, koje su vršile važnu funkciju u životu grada. Dvojne crkve u Akvileji i Parencijumu
2
•
• •
Nesumnjiva je veza između krstionice biskupske bazilike u Saloni i mauzoleja cara Dioklecijana u Splitu. Krstionica i mauzolej građeni su u obliku oktogona, koji je u unutrašnjosti oživljen nišama; u jednoj i u drugoj građevini se ispred unutrašnjeg zida diže dvostruki red stubova. Dyggve je utvrdio da je između krstionice i biskupske bazilike u Saloni bila kao i ispred splitskog mauzoleja pokrivena prostaza, a ne otvoreni atrijum. U ranohrišćansko doba bilo je pravilo da srednji brod ne prekoračuje bitno širinu dveju bočnih brodova, ali npr. u Saloni (Simferije i Esihije), srednji brod u napadno velikoj širini. Sve bazilike u Saloni imaju polukružnu apsidu. Nekropola u Manastirima se razvila oko trobrodne bazilike koja je bila podignuta nad grobom jednog od najpoznatijih salonitanskih mučenika, episkopa Danija. Na njenim ruševinama je episkop Gajan, početkom 5 veka sagradio novu baziliku, na temeljima starije je podigao transept svoje crkve uz koju je sa strane sagradio polukružnu apsidu, a sa druge strane 3 broda (stari naos postaje tarnsept) plus narteks. Uz desni bočni zid Gajanove građevine su zadržane i 2 starije memorijalne kapele. Ispod transepta su nađeni ostaci kripti i ozidanih raka. Sa ove nekropole su se sačuvala dva sarkofaga.
I. Nikolajević-Stojković, ¨Skulptura srednjevekovnih crkava BIH¨ Od svih republika BIH su najsiromašnije spomenicama srednjevekovne monumentalne umetnosti. Osmolisna crkva u Rogačićima, u centralnoj Bosni-verovatno 12 vek. Oltarske pregrade u Zenici, Dabravini, Lepenici, Sv. Srđu u Brezi sa kojima je veoma tesno povezana i skulptura crkve u Dikovači kod Imotskog. Zenica – dvojna crkva tzv. basilica gemminata (Truhelka). U severnoj prostoriji crkve nađeni su in situ temelji oltarske pregrade, a u narteksu, koji je zajednički za obe prostorije, po Truhelki za obe ¨crkve¨ ostaci parapetnih ploča i stubića, koji su zatim prelazili u okrugle stubove i završavali se bogato i raznovrsno ukrašenim kapitelima (lisne loze, kantaros i srcoliki ornament, kapiteli sa stilizovanim listovima, volute koje formiraju zmije uvijene u spirale, životinjski protomi, ptice sa raširenim krilima). Između stubova su stajale ploče koje su se delile u 2 grupe: 1. Veoma rustično klesane ploče, (razne životinje, krst, ljudska figura-dobri pastir po Truhelki). Jedna ploča je uokvirena stilizovanom lisnom lozom, koja se kao karakterističan motiv pojavljuje i na oltarskim pregradama u Dabravini, Sv. Srđu i Dikovači. Ova crkva u Zenici ne može biti starija od sredine 6 veka. Kapiteli srednjeg veka se teško mogu složiti u sisteme, jer su njihovi oblici nastali sasvim površnim kopiranjem klasičnih uzora, pa tako imaju samo prividnu sličnost sa oblicima antike. Zbog toga se kapiteli analogni primercima iz Zenice ne mogu sresti u ranohrišćanskom periodu, dok su naprotiv njegove paralele u skulpturi mlađeg srednjevekovnog perioda veoma česte. Oblici kapitela iz Zenice ukazuju dakle da se oni, kao i cela oltarska pregrada ne mogu staviti u kasno rimski period, već u odmakli srednji vek. Sem toga , datovanju u ranohrišćansko vreme protivi se pojava ljudskog lika na pločama oltarske pregrade. Predstava ljudskog lika pojavljuje su u skulpturi u osvit romanike pojedinačno, da bi nešto kasnije bila uvedena u kompozicije ilustrativnog karaktera. Figura dobrog pastira po izvesnim stilskim elementima i po načinu obrade neobično je bliska sličnim predstavama iz Dalmatinske umetnosti i nastala je svakako u periodu negovanja takvog stila u 10 ili 11 veku.
2
Povoljni uslovi za razvoj crkvene umetnosti u ovim krajevima mogu se očekivati verovatno krajem 9 i početkom 10 veka kada su slovenska plemena počela da se pokrštavaju. Neretljani su bili konačno pokršteni tek oko 880, a dalmatinski Hrvati samo nešto ranije tj. početkom istog veka. Pojava spomenika ove umetnosti u Zenici može se, autor veruje, dovesti u vezu sa političkim potčinjavanjem bosanskih zemalja zetskom vladaru i sa tim uslovljenim potčinjavanjem bosanske episkopije barskom arhiepiskopu (1089). Ti događaji stvorili su uslove za razvoj monumentalne crkvene umetnosti i u to vreme upućuju pokušaji datiranja skulptura iz Zenice na osnovu njihovih ikonografskih i stilskih karakteristika. Skulpturi oltarne pregrade iz Zenice po celokupnom izgledu veoma je bliska pregrada otkrivena u bazilici u Dabravini. Sergejevski smatra da je ona nastala istovremeno kad i bazilika početkom 6 veka. Oltarska pregrada iz Dabravine se sastoji iz 4 stupčića sa stubovima nad njima i kapitelima i 2 ploče koje su stajale između stupčića ponavljaju se delimično motivi koje smo susreli u Zenici: kapiteli sa životinjskim protomima, kapiteli sa pticama raširenih krila ispod uglova abakusa, a ornament ivice oltarne ploče druge grupe iz Zenice ponavlja se na arhitravu nad pločama u Dabravini. Fasadne strane stupčića i 2 stuba bili su dekorisani vinovom lozom, dok su druga dva stuba bila tordirana. Kapiteli su imali u donjoj zoni životinjske protome ovna i vola, a u gornjoj glave ptice i volutice. Između životinjskih protoma isklesane su male dopojasne ljudske figure ili samo ljudske glave ili čak malene glave jelena. Ploče oltarske pregrade iz Dabravine izdeljene su na dva polja. Na jednom od ovih polja se nalazi stojeća figura sveca koji drži u levoj ruci knjigu, a desnom blagosilja (vrlo čest motiv u skulpturi ranoromanskog i romanskog perioda), a na drugoj je predstavljen krst na čijim kracima stoje 2 ptice. Ispod kraka su 2 jagnjeta sa nimbovima (oreolima) oko glava, okrenuti prema krstu. – povezanost sa Zenicom. Sa plastikom iz Zenice i Dabravine sasvim su srodni nalazi iz Breze sa lokaliteta sv. Srđ. Osim odlomaka rimskih nadgrobnih spomenika na ovom lokalitetu zabeleženi su nalazi skulpture koji su po motivima identični sa nekim delovima iz Zenice. Datovanje – Ćorović se držao prvobitnog Truhelkinog mišljenja i datuje plastiku na Srđu u 9 – 11 vek. Dekorativana plastika otkrivena u Lepenici kod Fojnice je stilski srodna prethodnim.
I. Nikolajević-Stojković, ¨Beleške o nekim problemima ranohrišćanske arhitekture u BIH¨ •
Truhelka je jedan od pionira arheoloških istraživanja u BIH (kraj 19 veka). Ishodište teorije o gotskoj građevinskoj umetnosti na području Dalmacije bilo je otkriće alfabeta, runa, grafitom ispisanog futharka na jednom stubu malih dimenzija, slučajno otkrivenog u Brezi. Germanisti H. Arntz (Arnc) i H. Zeiss (Cais) na osnovu tipa runa zaključili da one pokazuju isključivo nemački karakter, pa su zbog toga naklonjeni da futhark iz Breze pripišu Alemanima, ali i to sa ograđivanjem, dok se ne dođe do potpunog izveštaja. Postoje dve glavne teze za tumačenje nalaza sa ovog lokaliteta: 1. Istočnogotska – Čremošnik, Abramić – ne zbog runa već zbog fragmenata plastične skulpture: stubovi i kapiteli čija se plastika upoređuje sa duborezom. 2. Ilirska – Segejevski, Karaman – nije naišla na jači odjek.
N. Cambi, ¨Starokršćanska crkvena arhitektura na području salonitanske metropolije¨ 2
•
Salonitanska mitropolija pokrivala je celu rimsku provinciju Dalmaciju.
Tipovi starohrišćanskih crkava u Dalmaciji na osnovu osnove A. Longitudinalni oblici 1 a. Longitudinalana bazilika sa istaknutom apsidom ( Iuxta portum 5 vek). •
Ovakva jednostavna kultna građevina javlja se na čitavom Mediteranu, a u Dalmaciji predstavlja daleko najčešći tip. Karakteristike su mu pravougaoni brod za vernike, te presbiterijum (oltarski prostor) sa istaknutom najčešće polukružnom apsidom na istoku. Narteks se redovno pojavljuje, pa makar i kasnije dodan. Ovaj tip građevine javlja se kao veća 3-brodna bazilika ili kao manja jednobrodna crkva. Zajednička karakteristika je podela prostora za vernike stubovima ili pilonima, tako da je srednji brod 3 puta širi od svakog pobočnog. Što se pak tiče odnosa širine prema dužini građevine, nema opšte pravilnosti, ali on najmanje 1 : 1, 25 a obično je 1 : 2. To su bazilike u većim centrima: Salona, Narona, Jader, Aenona, ali i u manjim naseljima. Što se pak manjih crkava tiče-pretežno ruralne sredine i to u unutrašnjosti: Cecela kod Drniša, Katića Bajami u Biskupiji, uz obalu: Ston, Split – Poljud, ostrvima Šipan, Sutvara, Gubavac, Lučnjak, Novalja. Više od odnosa 1 : 2 posvud u Dalmaciji, čak i gradovi: Brbanj (Dugi otok), sv. Andrija u Zadru, Klapavica kod Klica.
1 b. Longitudinalne bazilike sa istaknutom apsidom i transeptom •
Manje omiljena u Dalmaciji od prethodne. Ona je identičnih karakteristika s time da u visini presbiterija ima poprečni brod. U nekim slučajevima transept strči izvan pravougaonika spoljnih zidova, dajući građevini T oblik, dok je u drugim slučajevima on smešten unutar prostora crkve, a određuju ga samo stubovi ili piloni (npr. Manastirine u Saloni).
2 a. Longitudinalna bazilika sa upisanom apsidom •
• •
Nije tako omiljen oblik u Dalmaciji, kao u Istri i zapadnim krajevima SFRJ. Imaju upisanu apsidu unutar pravougaonika svojih perimetralnih zidova. Apsida svojim temenom dodiruje unutrašnje površine istočnog zida crkve. Prostori koji se nalaze sa strana apside obično su iskorišteni za protezis i đakonikon. Pred pročeljem, crkve ovog tipa imaju u najvećem broju slučajeva narteks. Npr. bazilika na južnom groblju u Saloni, u Stobreču. Ovde su 3-brodne, ali ima i jednobrodnih npr. u Gaju kod Novalje (Pag). Duvno (Bosna) – jedini (za sada) primer izvan primorskog pojasa Dalmacije. Isti odnos širine prema dužini kao kod 1 a i 1 b.
2 b. Longitudinalna bazilika sa upisanom apsidom i transeptom •
Razlikuje se od prethodne po tome što dobija transept koji izlazi izvan pravouglog perimetra građevine, tako da ona dobija krstoliki ili T oblik. Npr. Povlja (Brač), Poljače (Mljet).
3 a. Longitudinalna trikonhalna bazilika sa međusobno odvojenim apsidima
3
•
Ima normalan pravougli brod a na istočnom delu 3 apside, međusobno odvojene perimetralnim zidovima objekta. Apside se otvaraju u severnom, istočnom, južnom zidu crkve, a među apsidama se nalaze uglovi pravouglog broda. Npr. Bilice kod Šibenika, Tepljuh kod Drniša, sv. Martin u Pridrazi kod Zadra, u Topolici kod Bara (Prevalis) otkrivena je jedna crkva istog tipa.
3 b. Longitudinalna bazilika sa apsidama u obliku trolista •
•
I ova bazilika ima pravougli brod, samo umesto međusobno odvojenih apsida ona ima 3-lisno povezane apside. Npr. Sutivan (Brač), Cimu (Mostar) i Založje II (Bosna). I ona se javlja kako na obali tako i u unutrašnjosti provincije. Varijanta 3 b za razliku od prethodne 3 a pojavljuje se i kao 3-brodni objekat (Založje). Najmanji odnos je 1 : 1, 25 kao i kod drugih longitudinalnih oblika. Svi longitudinalni tipovi osnova su morali imati normalni drveni krov na 2 vode iznad srednjeg broda, a položeni krov na jednu vodu iznad pobočnih. Osvetljavanje srednjeg broda izvedeno je pomoću empora nad stubovima i prozorima u njima. Kupola je mogla postojati samo kod rešenja osnova sa transeptom, ali i tada u ređim slučajevima kasnijih građevina 6 veka.
B Centrali oblici 4. Oblik grčkog krsta •
•
Dosta redak na području salonitanske mitropolije. Takvi su: Honorijeva bazilika u Saloni, skromna crkva sv. Martina (Cres). Honorijeva bazilika je 3-brodna, a sv. Martina jednobrodna. Honorijeva bazilika je imala poprečni krak posve jednak kao i uzdižni, dok je u crkvi na Cresu poprečni nešto uži od uzdužnog. Ne važe ranije spominjani odnosi dužine i širine objekta, jer je to primer centralne osnove. Odnos među brodovima je identičan kao i kod longitudinalnih osnova. Verovatnije je da je kupola ipak postojala.
5. Kvadratne građevine •
Jedina takva građevina je crkva u Gradini u Saloni za koju se obično mislilo da je preromanička, ali je bez sumnje ranovizantijska (pored starohrišćanskog pronađen je i preromanički dekor enterijera). Približno je kvadratne osnove sa istaknutom nepotpunom polukružnom apsidom. U sredini prostora za vernike poređano je u formi 8-ugaonika 8 stubova, a u uglovim agrađevine nalaze se 4 daljnja stuba. Očito da je 8-ugao podržavao centralnu kupolu. Spoljni zidovi sa unutrašnje strane raščlanjeni su malim nišama.
Razlike u graditeljskoj praksi crkvene arhitekture na području salonitanske mitropolije •
Na crkvenu arhitekturu u Dalmaciji najveći uticaj je imala graditeljska praksa Salone. Salonitanski tip bazilike, koji se kao takav može nazvati samo u slučaju kada se radi o primerima iz Dalmacije obuhvata tipove 1 a i 1 b, te 2 a i 2 b, ali je daleko najkarakterističniji i najčešći 1 a. To je tip osnove Dyggve ponekad naziva normalnim bazilikalnim planom.
3
•
•
Graditeljska praksa Narone odstupa u nekim detaljima od salonitanske. Razlike: u stilskim interpretacijama, rasporedu sporednih prostorija i posebnom karakteru unutrašnjeg dekora crkve. Naronitanska bazilika ima znatno veći broj sporednih prostorija i one su relativno pravilno raspoređene uzduž oba bočna zida kultne građevine. Bazilike ovakvih karakteristika javljaju se i u BIH: Mogorjelo, Nerezi, Klobuk, Mokro, Žitomislić..., ali i drugde u Dalmaciji: Otok kod Sinja, Bičina – Polače kod Vrane, Danilo kod Šibenika, ali i u Istri, Sloveniji, Austriji. Pojava poligonalne apside u Dalmaciji predstavlja uticaj iz severne Italije i Istre, gde je ona najkarakterističnija, s tim da u Dalmaciji preovlađuju polukružne. Primer poligonalnih apsida u Dalmaciji: Mokro polje (Knin), sv. Lovre (Cres).
Hronologija sakralne arhitekture u salonitanskoj mitropoliji •
Prvi tragovi kultnih objekata otkriveni su u Saloni. U prvoj polovini 4 veka hrišćanstvo se naglo razvija, tada se grade prve hrišćanske bazilike u Rimu i Svetoj zemlji. U Saloni se prvi veći kultni objekti pojavljuju već oko sredine 4 veka, a to su crkve u tzv. episkopalnom centru i Kapljuču. Tek početkom 5 veka počinje izgradnja većih objekata.
Grupa autora, ¨Arheološko blago Srbije¨ •
Ostava crkvenih predmeta iz Gamzigrada (6 vek).
1. Polielej, bronza, livenje, prolamanje: bronzani obruč probijen na 4 mesta prstenovima koji su primali staklena kandila (za osvetljenje). 2. Kadionica, bronza, livenje, upredanje: 6-ugaona kadionica sa profilisanim ivicama na bazi i 3 nožice izbačene na spoljnju stranu. 3. Svećnjak, bronza, livenje: sastavljen iz 3 dela. 1 deo – postolje sa 3 nožice u obliku tela delfina između kojih su listovi vinove loze; drugi deo – stablo sa horizontalnim rebrima; 3 deo – usadnik sa trnom za sveću. Ostava crkvenih predmeta iz Gamzigrada nađena je u kuli starijeg utvrđenja, gde je mogla da bude sklonjena krajem 6 veka pred naletom Varvara. U to vreme tu su postojale 2 crkve koje su morale imati brojnije i luksuznije predmete. U to vreme Gamzigrad je bio središte veće crkvene opštine. Polielej orihalk, livenje, prolamanje, nalaz iz Caričine crkve – koptski proizvod 6 veka. •
• •
Polileji inače pripadaju grupi pokretnih crkvenih predmeta koji se pojavljaju u stalnoj upotrebi od 4 veka posle zvaničnog prihvatanja hrišćanstva. Služili su za osvetljavanje crkava pri čitanju specijalnih liturgija noću i u zoru. Velike crkve Rima i Carigrada krasili su brojni, bogato ukrašeni polileji od zlata i srebra, najčešće sa ručicama za kandila izrađenim u obliku delfina. Kneževski grad – Ulpiana. Narukvice Santendre tipa – srebro, livenje, iskucavanje (7 vek) - Stejanovci kod Sremske Mitrovice. Narukvice sa levkasto završenim krajevima, ukrašene iskucanim ornamentom, raspoređenim u pojasevima: S – motiv u nizu, šuplje granule i rombovi sa tačkom. Naziv Santendre – po prvom nalazu na nekropoli u Sentandreji u Mađarskoj. Osim u Mađarskoj, poznate su sa nalazišta u Čehoslovačkoj, a uglavnom na teritoriji Panonije. Najjužniji nalaz na 3
• •
ovoj teritoriji za sada je grob otkriven u Stejanovcima. One predstavljaju lokalnu vizantijsku proizvodnju u Panoniji, a njihovi nalazi uz novce Konstansa II (641-668) i Konstantina IV (668-685) svedoče o trajanju uticaja vizantijske materijalne kulture u Panoniji u vreme prevlasti Avara. Grobni nalaz iz Stejanovca, pored izloženih narukvica sadrži još: srebrni prsten, komad srebra i srebrni novac Konstansa II oko 659. Nalaz iz konjaničkog groba – Novi Kneževac (kraj 6, sredina 7 veka) 1. Rozete (34 komada) – zlatni lim sa bronzanom osnovom, otiskivanje matricom (2, 3 cm). Rozete – okovi konjske orme. 2. Rozete (8 komada) – zlatni lim sa bronzanom osnovom, otiskivanje matricom (2, 1 cm). 3. Jezičci (5 komada) – zlatni lim, otiskivanje matricom; jezičci okovi konjske orme. 4. Jezičci (4 komada) – zlatni lim, otiskivanje matricom – jezičci sa remena konjske opreme, ukrašeni prepletom. 5. Jezičak – zlatni lim, otiskivanje matricom, sa pojasa ukrašen stilizovanim biljnim ornamentom i usredini u kružnom medaljnju krstoobrazni grčki monogram. 6. Okov – zlatni lim, otiskivanje matricom. Dvojni okov ukrašen stilizovanim listovima. 7. Okovi (4 komada)- zlatni lim, otiskivanje matricom. Okovi pojasa ukrašeni stilizovanim listovima. 8. Kopča – bronza sa pozlatom, livenje. Ovalna pređica sa profilisanim trnom. Šarnirom spojena sa okovom u obliku štita.
• •
•
• •
Ovo su nalazi iz perioda I avarskog Kaganata Nalazi iz Novog Kneževca se po načinu izrade i ornamentici mogu smatrati vizantijskim proizvodom, što potvrđuje i krstoobrazni monogram APEΘν – najverovatnije monogram zlatara Grka. Fibula sa maskom iz Velesnice (7 vek) – Fibule sa maskom ili prstaste fibule (bronza, livenje)je lučna fibula sa polukružnom glavom oko koje je raspoređeno 7 krakova i stopom sa antropomorfnom maskom. Ukrašena je stilizovanim biljnim ornamentom i ptičijom glavom. Smatraju se karakterističnom potvrdom najranije slovenske proizvodnje nakita, krajem 6 i početkom 7 veka. Pretpostavlja se da je oblik preuzet iz gotskog zlatnog nakita, sa tim što su prilagođene mogućnostima slovenske lokalne proizvodnje, livenju u bronzi, kao i načinu odevanja slovenskih žena (po jedna fibula za zakopčavanje ogrtača). Po mestima gde su nalažene, teritorija njihove upotrebe širi se od srednjeg toka Dnjepra i Krima preko Balkana sve do Panonije. Ovakve fibule kod nas su nađene još u okolini Kladova, Korbova, Negotina i Caričinog grada. Slovenski lonac – Mihajlovac, lokalitet Kula (7 vek) – Rukom rađen lonac, ravnog dna, naglašenog ramena i blago razvraćenog oboda. Ovaj tip keramike je poznat sa širokih prostora naseljenih Slovenima kao prvi vesnik njihovog prisustva. U Češkoj nazvan praški, a u Rusiji korčak .
3
•
•
Slovenski lonac – Mihajlovac, lokalitet Kula (7 vek) – Rukom rađen lonac, ravnog dna, jajastog tela i blago razvraćenog oboda. Na ramenu ornament urezanih pojaseva horizontalnih linija u kombinaciji sa talasastom linijom. Spad u istu grupu rane slovenske keramike 7 veka. Grobni nalazi iz avarske nekropole – Slankamen, lokalitet Čarevci (8 vek) 1. Muški grob 20; okovi za pojas, bronza, livenje, pozlata, kopča, 7 okova sa grifonom ( 2 bez priveska), gojka, 2 male i 5 većih pločica, veliki jezičak iz 2 dela i 4 dvostruka jezička. U ornamentici okova zastupljeni su stilizovani biljni motivi i predstave životinja. Nađeni su još gvozdeni nož i kresivo. 2. Ženski grob 29; par naušnica, srebro, livenjem, pozlata, staklena pasta, naušnice sa bočnim kolencima i vertikalnim priveskom od zelene staklene paste, dodaci na gornjem delu karike i iznad vertikalnog priveska nedostaju. Nađen je i bikonični pršljenak za vreteno. 3. Lonac – zemlja sa vrstom, izrađen slobodnom rukom, manji lonac ravnog dna, grubo modelovanog tela i nešto razvraćenog oboda.
• •
Ovu nekropolu je radio Jovan Kovačević i ona pripada vremenu II avarskog Kaganata (8 vek). Beogradska kameja (75) – sardoniks-15 x 19 x 2, 5 cm. Pronađena u okolini Mladenovca – Kusadak – 325-330. Sačuvani trouglasti fragment kameje od sardoniksa na kojoj je predstavljen imperator na konju na levo sa kopljem u uzdignutoj ruci, spreman za hitac. Imperator odeven u kratku tuniku preko koje je prebačen plašt koji leprša. Na nogama kratke čizme. Car jašući na konju u dinamičnom galopu gazi pokorene varvare, u ovom lsučaju očigledno Germani.
I. Nikolajević-Stojković, ¨Sahranjivanje u ranohrišćanskim crkvama na području Srbije¨ •
•
U Rimskom carstvu zbog veoma rasprostranjenog shvatanja, formulisanog takođe i u pravnim odredbama, nekropole su se morale nalaziti izvan gradskih zidina. Grobovi su grupisani po porodičnoj pripadnosti, a pritom konfesionalna pripadnost nije igrala nikakvu ulogu pa se tako najraniji hrišćanski grobovi nalaze na paganskim nekropolama. U početku hrišćanstva liturgija se nije služila na grobljima, već su se samo čitale određene molitve za upokojene. Međutim kult mučenika koji se brzo odvojio od opštih pogrebnih počasti premostio je tu razliku. Malo po malo crkve postaju groblja. Ispunjenje 2 želje pokojnih vernika: večiti odmor blizu relikvija mučenika smeštenih u unutrašnjosti oltara uz stalne molitve živih koji su dolazeći u crkvu prolazili kroz groblje. Ostaci hrišćanske arhitekture iz Srbije sa grobnim konstrukcijama potiču sa područja van gradskih zidina, ali ima ih izgrađenih i u unutrašnjosti bedema. Najbrojnije ostatke pružila nam je nekropola Jagodin Mala (Niš). Najpoznatija je grobnica sa sačuvanom freskodekoracijom – likovima apostola i simboličnim hrišćanskim predstavama, dok o grobljanskoj crkvi na čijoj je zapadnoj strani bila izgrađena odavno poznata i sada dobro konzervirana kripta. Iz jednog ozidanog groba koji je imao arkosoloje sačuvana je natrulela toga, cipele i fragmenti svitka u ruci obavijenoj togi (6 vek). Grobljanska bazilika je takođe otkrivena izvan bedema Remesiane (Bela Palanka), episkopskog sedišta sv. Nikite. Imala je masivne temelje, zanimljivu fijalu u predvorju i zidane grobnice u bočnih zidova. Izvan bedema Ulpiane, grada koji je Justinijan obnovio i nazvao ga Iustiniana Secunda, otkrivene su 2 nekropole, severna i zapadna. Na 3
•
•
severnoj je otkopana bazilika sa velikim brojem uzidanih grobnica i ukopanih grobova. Na istoj toj nekropoli, u njenom centralnom delu, otkriveni su ostaci memorie sa ukopanim mermernim sarkofagom. Građevina je imala i portik, a pod je bio oslikan mozaikom. Na ulaznom pragu sačuvan je natpis iz koga se saznaje da je memoria obnovljena posle nekog požara. Na zapadnoj nekropoli Ulpiane oltkrivena je takođe grobljanska građevina sa bočnim konhama. Grobljanskoj arhitekturi pripadale si i 2 građevine, u selu Bela Crkva, lokalitet Kiš u Metohiji. Jedno je 3-brodna crkva sa grobnicom sačinjenom od 2 prostorije ispod centralnog naosa, a drugo memoria sa grobnicom. Datovane su u 6 vek. Nešto starijoj eposi izgleda da pripada crkva sa grobnicama od kojih jedna obuhvata substrukciju apside na nekropoli u Banjici kod Peći. Grobnicu je imala u substrukciji i crkvica na nekropoli u Trgovištu (Pazarište). U jugozapadnoj Srbiji na lokalitetu Dvorine-Kolovrat (kod Prijepolja) – crkva sa grobnicom koja je verovatno pripadala nekropoli kasnoantičkog naselja. Do sada spomenuti primeri crkava sa grobnicama u substrukciji uglavnom su datovani u 5 i 6 vek, a potiču sa nekropola izvan gradskih zidina. Primeri arhitekture sa grobovima i grobnicama podignutim u crkvama naselja zaštićenih bedemima: crkva južno od akropolja u Caričinom gradu – 3-brodna bazilika sa narteksom i otvorenim portikom, 2 groba u narteksu i 2 u zapadnom delu cenztralnog broda bazilike. Grob na južnoj strani u naosu sadržao je kameni sarkofag čija je unutrašnjost imala antropomorfni izgled. Poklopac sarkofaga je ravan i ukrašen krstom u plitkom reljefu. U grobovima nije bilo priloga. U unutrašnjosti bedema kasnoantičkog utvrđenja na lokalitetu Karataš na Dunavu otkopana je substrukcija zgrade koju su istraživači nazvali martirijumom, u stvari radi se o kripti ukopnaoj u zemlji. U ruševinama ove zgrade nađene su 2 mermerne parapetne ploče od kojih je jedna cela a druga fragmentovana (identične su sa nekoliko mermernih ploča iz Sirmiuma). Orijentacija kripte je istok-zapad, isto kao i hrišćanska kripta iz grobljanske bazilike u Nišu (iste po dimenziji i unutrašnjem rasporedu). Sa gradine na Jelici otkriven je mali srebrni relikvijar ispod neke kripte u kojoj su otkriveni skeleti. Relikvijari u grobovima su bili vrlo rasprostranjena pojava. Relikvijar sa Lopuda od srebrnog lima bez natpisa u obliku minijaturnog sarkofaga (okolina Niša) i fragmenti bronzanog relikvijara sa scenama čuda Hristovih iz jednog groba kod Čalme u Sremu.
I. Nikolajević-Stojković, ¨Ranovizantijska dekorativna plastika u Srbiji, Makedoniji i Crnoj Gori¨ • • • •
Pionirski radovi Valtrovića, Brunšmida, Vasića, Petkovića, Hahna, Heuzeya, Evansa... Duklja: Munro, Anderson, Milne, Harerfield. Caričin grad: V. Petković (1911). Stobi: za vreme I svetskog rata Hald i Dragendorf.
Stobi i ostali spomenici 5 veka iz Makedonije •
Stobi je pod ovim imenom poznat u Istoriji od 4 veka p.n.e., a 168 p.n.e. podpada pod rimsku vlast. Sedište episkopa i grad iz koga je Teodosije I izdao 388 zakon protiv sektaštva. Sedište provincije Macedonia Secunda. Poslednje vesti izvora odnose se na njegove episkope Jovana i Margarita sa kraja 7 veka. Sem pozorišta, ostale dosad (1957) otkrivene zgrade, prozvane i kultne spadaju po mišljenju naučnika u 4 – 6 veka, period koji se između ostalog karakteriše 3
•
•
ozakonjenom upotrebom starieg građevinskog i dekorativnog materijala u funkcionalne ili dekorativne svrhe. Većin apronađenih objekata pripada periodu 4 i 5 veka. Na više mesta su konstatovani kapiteli korintskog tipa: pozorište, ¨sinagoga¨, jedan kapitel na čijem su abakusu umesto cveta isklesane maske, ¨ Par¨teniosovoj palati¨. 3 primerka iz pozorišta, za sada najstariji spomenici te vrste u Stobima, 2 veća i 1 manji, koji Dyggve datuje oko 300 (hronološki im je blizak kapitel iz atrijuma bazilike sa krstionicom). 2 kapitela iz privremenog lapidarijuma i 2 druga, sada nažalost izgubljena primerka (druga polovina 4 veka). Reduciranje ukrasa i uprošćavanje strukture kapitela karakteristični su za kapitele sa kraja 4 i početka 5 veka. Period 5 veka u ovom pogledu znači potpuni preokret. To je vreme razvijanja novih oblika i shvatanja, koje su oslanjajući se sve manje na klasičnu tradiciju došla do izražaja u prestonici i svim provincijama carstva. Među korintskim kapitelima u Stobiju posebnu grupu čine kapiteli koji su u sekundarnoj upotrebi nađeni u atrijumu tzv. Sinagoge. To su 2 primerka sa akantusovim lišćem i 3 sa sasvim neobičnim biljnim ornamentom za koje za sada nema bližih analogija. Arhitektonska dekorativna plastika u Makedoniji, Srbiji i Crnoj Gori iz ranovizantijskog perioda deli se u 2 prilično nezavisne celine. Prva obuhvata vreme do sredine 5 veka, a druga vreme oko 550. I u jednom i u drugom periodu ova umetnost dobija posticaje spolja. U prvom periodu iz Soluna, a u drugom iz Carigrada. Kako je taj uticaj velikih centara postepeno slabio idući prema zapadu pokazuje sliučaj Sirmiuma i Docleae. G. Cvetković - Tomašević, ¨Ranovizantijski podni mozaici¨ • •
• •
•
Ranovizantijska umetnost od 313 (330) do kraja 6 ili početka 7 veka. Ranovizantijski podni mozaici u Makedoniji i Novom Epiru (najznačajniji su u istočnom Iliriku) nalazili su se na Via Egnatia, deonici najkraćeg puta koji je u ranovizantijsko doba povezivao Rim sa Carigradom, od Dirahiona do Bosfora. U 4 veku rimske (paganske) mozaike smenjuju ranohrišćanski. Sa 7 vekom završava se u Istočnom Rimskom carstvu istorija podnih mozaika duga skoro 1 500 godina. O mozaicima kod nas raspravljaju Đ. Mano-Zisi i o ranovizantijskim, posebno o mozaicima u Stobima, koje razmatra i E. Kicinger. Caričin grad – V. Petković, F. Mesesnel i Mano-Zisi. Naročito bogata mozaicima je Sirija. Antiohija pruža do sada neviđinu koncentraciju mozaičkih podova.
Osvrt na važnija istorijska i crkvena zbivanja •
• •
Dačka dijaceza: dve Dakije (Ripenzis i Mediteranea), Mezija, Dardanija (izdvojena iz provincije Dakija Mediteranea) i od kraja 4 veka Prevalitana. Makedonska dijaceza: Makedonija, Stari i Novi Epir, Prevalitana (do kraja 4 veka), Tesalija, Ahaja i Krit. Macedonia Secunda je ukinuta između 535 i 545. Najznačajniji gradovi Dardanije su Skupi (sedište provincije do 535) Ulpiana i Iustiniana Prima (sedište provincije od 535). Sedište Macedonie Salutaris – Stobi, sedište Macedonie Prime – Solun, sedište Novog Epira Dirahium.
3
•
•
U gradu u kojem je bilo sedište provincije, bilo je i sedište arhiepiskopije (mitropolije). Arhiepiskopijama su bile potčinjene episkopije u ostalim gradovima provincije. U mnogim gradovima ovih oblasti već u drugoj ¼ 4 veka postoje episkopije. Vreme od 324. do 610. bilo je doba prelaza antičke rimske države u srednjevekovnu Vizantiju. Na ranohrišćanskim podnim mozaicima, figuralni motivi poznati iz paganske umetnosti, nalaze se u jednom drugom, novom nama nepoznatom kontekstu. Oni nisu povezanim nekim shvatljivim sadržajem-istorijskim, mitološkim ili iz svakodnevnog života, niti je tu vidljiv neki drugi smisao, već je svaki motiv sam za sebe, svaki predstavlja odvojenu, nezavisnu jedinku. Umesto u prirodnim odnosima i situacijama iz života, oni se nalaze u geometrijskom rasporedu ili redu, postavljeni simetrično ili u jednakim razmacima u nizu, ili su kao ¨posejani po površini¨. Krug motiva koji se predstavljaju je ograničen. Iste ili slične figuralne slike sastavljene od istorodnih motiva ponavljaju se na više primera, u istim ili sličnim međusobnim odnosima. Neke kompozicije se sastoje od nekoliko takvih slika postavljenih ili koncentrično, jedna oko druge, ili pravolinijski ili uporedo, jedna iznad druge, ili se u kompoziciji nalaze zajedno i one postavljene koncentrično i one pravolinijski. Ostale figuralne slike izdeljene su na pojedine motive iz svoga sastava, a ovi rastureni u odeljke ili poljašca geometrijski ili biljnih mreža. Figuralni motivi prikazani su površinski, u dve dimezije, bez plastičnosti, kao presovani. Prostor nije dat ni kao dimenzija, ni kao ambijent sve se odvija na praznoj, beloj pozadini, kao na listu bele hartije. Slika u celini deluje apstraktno, van realnosti. Živa bića ornamentalno su stilizovana. Slike u paganskoj umetnosti, predstavljaju većinom sadržaje iz života ili mita, motive povezuje međusobno neka radnja ili priča. Treća dimenzija dočarava se slikanom perspektivom, a oblici senčenjem. Na zidovima ranohrišćanskih crkava slikaju se narativni ciklusi koji ilustruju hrišćansku nauku i biblijske priče. Oni obrazuju niz sadržajem povezanih odeljaka. Na kupolama, svodovima i apsidama nema ovih priča, tu se u središtu nalazi Bog, a okolo anđeli, apostoli i svetitelji.
Dardanija •
Caričin grad – 1. Episkopska bazilika, srednji brod - od motiva predstavljenih u poljašcima nazire se korpa sa plodovima, ptica, jedna životinja koja miruje i druga u trku ? i ornament. 2. Krstionica episkopske bazilike, istočna konha (nazire se zec, divojarac, pa ždrebe i delfin zajedno, ptica, pčela i plodno drvo – 6-ugaona poljašca; šara svastike pokriva krstasta poljašca). 3. Episkopska bazilika, krstionica, zapadna konha - slabo očuvana (fazan stoji pored pehara sa plodovima?, pčela, zmijice, plod). 4. Episkopska bazilika, krstionica, južna konha – (ista kompozicija u iste 3 okvirne zone kao na prethodna 2 primera, šara parova pelta pokriva polukružnu zonu). 5. Episkopska bazilika, krstionica, severna konha – (mozaik isti kao prethodan). 6. Episkopska bazilika, krstionica, središni prostor – (mozaik pokriva pojas kvadratan po obimu, krstast po unutrašnjoj ivici. 3 okvirne zone: spoljnja i srednja opisuju kvadrat, unutrašnja se sastoji od 4 kvadratna odeljka obrazovana između krakova krsta). 7. Bazilika u donjem gradu, svetilište (apsida ispred apside. Kompozicija u apsidi sastoji se od jedne polukružne – šara parova pelta jedne okvirne zone – razmaknuti strukovi i četvorolist. Kompozicija ispred apside – jedna pravougaona jedna okvirna zona. Simetrična slika – očuvala se noga neke životinje, jelen?, u donjem desnom uglu). 8. Bazilika u donjem gradu, srednji brod – (3 kompozicije, 2 manje – bočno od septuma pregrade, dok 3 zauzima ostalu površinu. U 4 3
odeljka velike kompozicije, predstavljena je još po jedna manja kompozicija, tj. jedna snovna i 4 kompozicije u kompoziciji. 2 manje kompozicije su indentične – jedna pravougaona zona u šari od uzajamno presečenih 8-ugaonika, i jedna okvirna - talasasta traka sa lotosom. Osnovna kompozicija: jedna pravougaona – podeljena po dužini na 3 dela: šara od parova pelta, i dve okvirne zone. Između dva niza pravougaonih poljašaca povezanih meandrom, u kojima su naizmenično predstavljeni ptice i plodovi. Po jedan veliki kvadratni odeljak sa figuralnom predstavom nalazi se na istočnom kraju bočnih delova, jedna kompozicija u kompoziciji na ostaloj površini severnog, a 3 kopozicije u kompoziciji na ostaloj površini južnog dela. U severnom odeljku – čovek lovac?, bori se sa mečkom koja se ranjena povlači sa mečetom dok krv šiklja iz rane. Iza scene – drvo sa bogatom krošnjom. U južnom odeljku - lovac u borbi propada kopljem lava. Severna kompozicija u kompoziciji – jedna pravougaona i jedna okvirna zona. Pravougaona je izdeljena na odeljke, okvirna sadrži uže ivice. Odeljci su kvadrati, zarubljenih uglova, po 2 u 9 redova, dakle 18, očuvalo se 13, od kojih 10: životinje koje miruju i scene borbe – krava i bik – prvi red odozgo, konj koga juri divlja mačka – drugi red, 2 naoružana ratnika – treći red, 2 kentaura jure toljagama jedan na drugog – četvrti red, dve amazonke na konjima u trku – peti red, ostala 3 reda su geometrijski motivi. Prva južna kompozicija u kompoziciji zauzima odeljak pored amvona. Sastoji se od kvadrata i okvirne zone. Čoban sa stadom, jedna zgrada sa stubovima u kvadratu, a niz trouglova u okvirnoj zoni. Druga južna kompozicija u kompoziciji zauzima takođe odeljak pored amvona. Šara od uzajamno presečenih 8-ugaonika pokvira pravougaonu zonu. Treća južna kompozicija u kompoziciji zauzima ostalu površinu južnog dela osnovne zone i sastoji se od pravougaonika i okvirne zone. Mreža kvadratnih poljašaca pokvira pravougaonik, po 4 ih je u 8 redova. Rozete u svakom drugom poljašcu; po jedna korpa, ptica ili vaza poređane su po kosini u ostalim poljašcima. 9. Bazilika u južnom gradu, interkolumnije. 10. Bazilika u južnom gradu, narteks – (sastoji se od 2 pravougaonika i jedne okvirne zone. Jedan pravougaonik zauzima skoro svu raspoloživu površinu, a drugi manji deo uz južnu stranu. Preplet četvorostranih karika deli veliki pravougaonik u zonu na poljašca – redovi kružnih i 8ugaonih poljašca, po 4 u 18 redova, sačuvalo se 21. U kružnim poljašcima po jedna ptica, a u 8-ugaonim poljašcima po jedna vaza, korpa ili pehar. Dve dijagonale dele mali pravougaonik u zonu na 4 trougaona odeljka, u svakom je predstavljena po jedna simetrična slika, i to ista: vaza između dve ptice). 11. Terme, atrijum, središnji prostor – ( sastoji se od jedne kvadratne i dve okvirne zone. Mreža kvadrata pokriva uže unutrašnju okvirnu, a meandar spoljnju okvirnu zonu. Poljašca je 16 po četri u četri reda, sačuvalo se 8. U njima su predstavljene ptice ili životinje u trku, gonjene i one koje gone: Barska ptica – prvi red odozgo, neka ptica i fazan sa vrpcom oko vrata u drugom redu, gazela u trku i guska u 3, a tele? kako stoji i lane u trku u 4 redu. 12. Trikonhos, van bedema, brod – (simetrična slika u pravougaonoj i niz pravougaonih poljašaca povezanih meandrom u okvirnoj zoni. Vaza sa lozom između 2 pauna obrazuje simetričnu sliku, a ptice i plodovi se naizmenično ređaju u poljašcima). 13. Trikonhos, narteks – ( sastoji se od jedne pravougaone zone sa šarom parova pelta i jedne okvirne zone u vidu užeta razmaknutih strukova, kružići između strukova ukrašeni su krstovima). 14. Trikonhos, severni aneks – (sastoji se od 4 koncentrične zone, jedne kvadratne i tri okvirne. Srednja okvirna se sastoji od 4 trougaona poljašca dobijena upisivanjem kvadrata okrenutog po dijagonali. 4 iste simetrične slike predstavljene su u ovim poljašcima – orao raširenih krila, a još jedna peta mogla je biti u središtu, sada uništena. Trostruka traka opasuje središnji, a šara uzajamno
3
presečenih krugova spoljnji kvadrat. Ulpiana (Iustiniana Secunda) •
Nalazi se na putu Naisus – Lisus, nedaleko od današnjeg Lipljanja. Bila je episkopija. Posle Justinijanove obnove, sredinom 6 veka, grad je nazvan Iustiniana Secunda. Iskopavanja od 1954-1959 (E. Čerškov i Lj. Popović) – u izveštajima se spominju 4 podna mozaika: dva pripadaju nižem, rimskom kulturnom sloju, treći je iz 4 veka (u memorii), četvrti je možda pozniji – ranovizantijski (u južnom delu grada), nazvan mozaik sa paunom. Objavljena je fotografija jednog pauna u kvadratnom odeljku, pa se može pretpostaviti da je to samo jedan iz mreže kvadratnih odeljaka, koja je mogla pokrivati pravougaonu zonu kompozicije.
Makedonija – Heraklea Linkestis •
•
•
U rimskoj provinciji Macedonia Prima, ranije u Makedonskoj oblasti Linkestidi Via Egnatia povezuje Herakleju i sa istočnim i sa zapadnim i sa južnim krajem Balkana, a put preko Stribere, Stobija i Skupija sa severnim. Već u prvoj polovini 4 veka u njoj je episkopija. Iskopavanaj 1935-1938 (Grbić) i 1959-1974 (G. Cvetković-Tomašević) pronađeno je ukupno 14 ranovizantijskih podnih mozaika. Mala bazilika, eksonarteks – dve pravougaone kompozicije postavljene po dužini poda. Zona u vidu slova L sa dve strane obuhvata zapadnu kompoziciju. Istočnoj kompoziciji je uništen severni deo, a sastoji se od jedne pravougaone i dve okvirne zone. U pravougaonoj zoni kvadratna poljašca postavljena pravo sadrže po jednu vazu, praznu korpu ili ornament. Ovih poljašaca moglo je biti 42, po 3 u 14 redova, a sasčuvala su se 32: vaze, ornamenti, korpe, četvorolist, solomonov čvor, cik-cak šara ili rozete. U spoljnjoj okvirnoj zoni, odeljaka je moglo biti 42 ili 44 (po 7 na kraćim stranama, a po 14 ili 15 – bez ugaonih na dužim, sačuvao se 31 odeljak). Na severnoj strani svi uništeni. Južna strana je odvojena linijom od istočne i zapadne: simetrična slika-korpa sa jabukama između dve jarebice i dva tetreba: sve ptice su okrenute srednjem odeljku; po jedna korpa sa kruškama-u krajnje ugaonim odeljcima. Po jedna ptica je predstavljena u odeljcima istočne i zapadne strane ove zone i to reklo bi se bez nekog reda: dva tetreba i nekoliko pataka i gusaka na istočnoj, a jedan tetreb, roda i po nekoliko pataka i gusaka na zapadnoj strani. Zapadna kompozicija se sastoji od pravougaone i okvirne zone. Pravougaonu zonu pokriva mreža poljašca u vidu 8-ugaonika udubljenih strana, po 2 u 18 redova (36). Dva niza četvorostranih karika opletena sa 3 užeta, ocrtavaju ovu mrežu. Po jedna ptica i po jedan plod naizmenično su predstavljeni u poljašcima, sem u onima prvog reda, gde je po jedan plod u oba. Ptice: 4 tetreba, 4 vrapca(?), 9 golubova(?); plodovi jabuka i kruški. Zona u vidu slova L sa istočne i severne strane opasuje zapadnu kompoziciji. Sadrži samo simetrične slike: kantaros između dva pauna u prvoj, između lavice i zeca u skoku u drugoj, između dve patke u trećoj, žbunić između dva pačeta u četvrtoj, a korpa sa plodovima između dva pačeta u severnom kraku. Sa svake strane kantarosa izrasta po jedan akantusov list. Velika bazilika, narteks – kompozicija se sastoji od četri zone: ovalna zauzima središte pravougaone, koju deli na pola, dve zone je opasuju. Ovalna zona – simetrična slika: ptice i drveće; pravougaona, odnosno njene polovine – prirodno drveće, ptice, cveće i životinje u borbi i lovu. Unutrašnja okvirna-šara vrh talasa, a spoljnja niz 8-ugaonih poljašaca 3
•
•
•
•
•
povezanih meandrom i u njima ribe i drugi stanovnici voda. U simetričnoj slici kantaros sa vinovom lozom postavljen je između srne, srndaća i dva pauna, okolo ruže u cvetu, krinovi i bršljan, golubovi u letu okićeni crvenim vrpcama. Na levoj polovini: kedar, trešnja, jabuka, maslina i kiparis; a na desnoj: nar, smokva, dunja i kiparis. Predstavljene su i životinje: divojarac u trku, lav i bik skaču jedan na drugog – leva strana. Crkveni pas iskeženih zuba vezan za smokvu (Kerber?) i leopard kako rastrže gazelu oborenu na leđadesna polovina ove zone. Velika bazilika, predvorje kapele – kompozicija se sastoji od jedne prepolovljene pravougaone i jedne okvirne zone. Mreža kvadrata sa upisanim rozetama pokriva južnu, a simetrična slika i vinova loza sa pticama – severnu polovinu zone. Na ovoj slici kantaros sa lozom postavljen je između jelena i košute sa lanetom i između dva goluba i dva pauna. Manastir, odaja sa apsidom (triklinijum) – kompozicija u apsidi se sastoji od polukružne zone u šari riblje krljušti i okvirne u vidu užeta. Kompozicija u brodu se sastoji od jedne pravougaone i tri okvirne zone. Pravougaona je popreko podeljena na četri takođe pravougaona dela, a ovi dalje prepolovljeni, što je dalo po dva kvadratna odeljka u četri reda. Ista predstava nalazi se u oba odeljka jednog reda, sem u četvrtom redu. U prvom redu – skoro dve iste simetrične slike: vodoskok između parova srndaća, gusaka i paunova u južnom, a između medveda i bika idve patke u severnom odeljku. Dve skoro iste predstave nalaze se i u dva odeljka drugog reda: kiparis obavijen vinovom lozom, lav goni srndaća i dve predstave psa koji goni srnu i zeca u južnom, a jabuka puna plodova između dva manja drveta, lav goni divljeg vepra i pas goni srnu u severnom odeljku. Dve iste predstave trećeg reda – voda označena talasima i ribe, delfini, sipe, oktopodi, patke i guske razbacane po površini u asarotos stilu, a u severnom odeljku i jedno morsko čudovište. Dve različite predstave nalaze se u dva odeljka četvrtog reda – šara uzajamno presečenih krugova u severnom, a simetrična slika u južnom: kantaros sa vinovom lozom između srne i srndaća. Od okvirnih zona, unutrašnja sadrži uže razmaknutih strukova, srednja šaru vrha talasa, aspoljnja niz od dvadeset 8-ugaonih poljašaca povezanih meandrom: rozeta (2), kantaros (1), vodena bića (13), ptice (3), zec jede grozd u jednom a pas u trku u drugom. Manastir, odaja 2 – kompozicija se sastoji od jedne pravougaone i tri okvirne zone. Simetrična slika zajedno sa slikom ograđenog rajskog vrta zauzima pravougaonu zonu: vodoskok između dva jelena i dva laneta. Voda šiklja iz šišarke na vrhu dugačke cevi usađene u kantaros i pada nazad u sud pun vode, iznad kojeg su se dva delfina praćaknula. Ograda rajskog vrta postavljena je uz donju ivicu zone. Ima izgled oltarske pregrade: po 2 parapetne ploče uglavljene između stupčića levo i desno od prolaza. Šara riblje krljušti ukrašava jednu, a koso postavljena kvadratna mreža drugu ploču. Od okvirnih zona, spoljnu ukrašava preplet, srednju meandar, unutrašnju pletenica. Suvodol – selo Suvodol – 18 km istočno od Herakleje. Nalazi se u Linkestidi u Macedonia Prima, na putu koji je vodio od Herakleje preko Morihova za vardarsku dolinu. Iskopavanja 1931-1933 sproveo Mesesnel (otkrivena je ranohrišćanska 3-brodna bazilika, a samo je na podu u svetilištu mozaik sačuvan – po Mesesnelu početak 6 veka). Bazilika, svetilište – dve kompozicije. Istočna pokriva polukružni pod i apsidu i deo pravougaonog poda ispred apside. Zapadna pokriva prošireni pravougaoni deo do oltarske pregrade. Istočna kompozicija se sastoji od polukružne i pravougaone zone u zajedničkoj okvirnoj zoni. Polukružna je skoro potpuno uništena – ostaci barske ptice (patke?) simetrična slika. Pravougaona zona – niz rombova, a šara uzajamno presečenih krugova u okvirnoj zoni. Zapadna kompozicija sastoji se od pravougaone zone sa šarom riblje krljušti 4
•
•
•
•
i okvirne koju pokriva niz pravougaonih poljašaca povezanih meandrom. Od 14 sačuvalo se 11 poljašaca: plodovi (dinja, 2 jabuke, 2 nara, 2 tikvice, dinja, 2 jabuke, 2 tikvice, 2 nara, 3 kruške, 2 tikvice i 2 kruške). Stobi – prvobitno u istočnoj Peoniji, a po dolasku Rimljana u zapadno makedonskoj oblasti. Od 4 veka u Makedoniji Salutaris. Krajem 5 ili početkom 6 veka postaje glavni grad Macedonie Secunde. Već od prve polovine 4 veka je episkopija. 518 stradao je od jakog zemljotresa (Prokopije). Od ranohrišćanskih građevina: 4 bazilike (episkopska, severna, civilna i centralna) i 7 palata (Poliharmosova ili letnja palata – od skora nazvana kuća psalama, Peristerijina – ili zgrada sa 2 apside, Teodosijeva – koja zajedno sa Partenijusovoom ranije zvana Partenijusova ili Velika palata, Partenijusova palata, episkopski dvor, kockarnica, i tkačnica. Od 18 podnih mozaika iskopanih u Stobima, 12 je u ovom radu. Dve palate – Teodosijeva i Partenijusova zauzimaju celu jednu insulu, i to Partenijusova (manja) jugo-istočnu ¼ insule, a Teodosijeva sve ostalo. Episkopska bazilika, južni brod, donji pod – 2 kompozicije zauzimaju istočni deo broda; na svakoj po jedan natpis posvete. 1 kompozicija – jedna pravougaona i dve okvirne zone, pravougaona je izdeljena na 4 odeljka, po 2 u dva reda. Sačuvao se samo deo jednog odeljka, dole levo, i u njemu ostaci geometrijskih ukrasa. Spoljnja okvirna zona – talasasta bršljenova lozica, a unutrašnja – lanac od dva niza prepletenih trostranih karika, između njih je niz kružića ukrašenih sa po jednim cvetom. Na zapadnoj strani ove zone je tabula ansata sa posvetom (prevod sa staro-grčkog: zaveta radi Matroni, najpobožnija monahinja u eksedri je izradila mozaik ). Druga kompozicija – okvirna zona ukrašena talasastom bršljanovom lozicom i jedna prepolovljena pravougaona zona: zapadnu polovinu prekriva mreža kvadratnih poljašaca upisanih u 4-krake zvezde. Posveta zauzima poljašće uz zapadnu ivicu (prevod sa staro-grčkog: zaveta radi načinio je Peristerije). Istočna polovina ove zone pretežno je uništena, kao da je sadržala kompoziciju u kompoziciji sastavljenu od pravougaone i okvirne zone. Sačuvao se samo deo okvirne, ukrašen lancem trostranih karika, istih kao u prvoj kompoziciji. Episkopska bazilika, južni brod, gornji pod – sadrži ostatke dve pravougaone kompozicije. Na istočnom delu ovog poda smeštena je jedna mala poprečno kompozicija duž istočne ivice. Druga velika kompozicija smeštena je dužinom broda. Predpostavlja se da je bila još jedna mala kompozicija duž zapadne ivice (simetričnost). Mala kompozicija – okvirna zona: talasasta bršljenova lozica, a u pravougaonoj zoni: mreža kružnih i 8-ugaonih poljašaca udubljenih strana. Velika kompozicija – jedna okvirna zona, u vidu užeta, i pravougaona zona izdeljena na mrežu kvadratnih odeljaka, po 2 u jednom redu. Očuvali se delovi 2 odeljka jednog reda (prvi na istočnoj strani). Severni odeljak – voda označena talasima, ribe i morska bića u asaroto stilu. Južni odeljak – šuma i borbe životinja raspoređenih u nekoliko redova: divlji vepar napada jelena (dole), dva geparda (leoparda?) se bore u srednjem redu. Slika se posmatra sa južne strane, dolazeći iz krstionice. Episkopska bazilika, narteks – kompozicija zauzima srednji deo narteksa. Jedna pravougaona i dve okvirne zone – unutrašnja sadrži uže, spoljnja dva niza prepletenih trostranih karika udubljenih strana i niz kružnih poljašaca između karika, koja sadrže: ptičicu, plod (kruška, jabuka, dunja), cvet, scene lova (pas i zec), zver i plen (gonjeni konj), zmijica, barska ptica, sipa. Pravougaona zona izdeljena na mrežu kvadratnih odeljaka, po 4 u 2 reda (8). Jedan je uništen, tri pokriva geometrijska šara, a četri sadrže po jednu kompoziciju u kompoziciji-treći odeljak sa leva u zapadnom delu pokriva mreža kvadratnih poljašca, naizmenično ukoso oko krstova usečenih krajeva: u središnjem poljašcu kantaros, 4
•
•
•
•
•
u levom donjem ptičica, a u svim ostalim geometrijske šare. Kompozicija u kompoziciji u prvom istočnom odeljku – od tri koncentrične zone: jedna kružna i dve okvirne od kojih je unutrašnja prstenasta, a spoljnja ugaona opisana kvadratom oko kruga. Medved i bik u borbi. Kompozicija u kompoziciji u prvom zapadnom odeljku – od tri koncentrične zone: jedne kružne i jedne okvirne, od kojih je unutrašnja prstenasta, a spoljnja ugaona, opisana kvadratom. Kružna sadrži simetričnu sliku-pehar između dve košute. Kompozicija u kompoziciji u drugom istočnom odeljku-dve ovce predstavljene u kružnoj, po jedna simetrična slika u 4-ugaona poljašca, a u spoljnjoj okvirnoj zoni, onog između krakova zvezde i uglova kvadrata. Kantaros između dva pauna u dve naspramne simetrične slike, kantaros između dve patke i druge dve. Episkopska bazilika, krstionica – mozaik pokriva pod u vidu prstenastog pojasa, sa 4 polukružna dodatka po obimu. Ovaj pojas podeljen je na 4 jednaka i simetrična dela, na koje su postavljene 4 iste kompozicije. Prstenasti pojas sa polukružnim dodatkom u osovini. Po dve naspramne kompozicije skoro su iste međusobno: vodoskok u vidu pehara između dve košute i dve barske ptice i jedan noj, a između srne i srndaća i dve barske ptice u severozapadnoj simetričnoj slici: vodoskok u vidu kantarosa između dva pauna i dve patke u druge dve simetrične slike. Voda šiklja iz šišarke na vrhu cevi usađene u pehar ili kantaros. Poliharmosova palata (kuća psalama), odaja sa apsidom (triklinijum) – kompozicija u apsidi-od polukružne zone u šari riblje krljušti i od okvirne, čiji deo duže osnove polukruga pokriva niz kosih kvadrata, a deo po obimu polukruga niz pravih kvadrata, izduženih zrakasto. Kompozicija u brodu – od tri zone, jedne pravougaone i dve okvirne od kojih je unutrašnja u vidu užeta, a spoljnja u vidu lanca. Pravougaona zona je poprečno podeljenja na tri dela u tri reda. U prvom redu odozgo je simetrična slika: vodoskok između dva jelena i dve patke. Iza jelena na levoj strani je drvo kruške puno plodova, a drvo jabuke iza jelena na desnoj strani. Deo ove zone u drugom redu deli se na tri odeljka – barske ptice i vodeni cvetovi u bočnim i patke i guske među lokvanjima, a 8-ugaona piscina i četri ribice okolo, u srednjem. Deo u trećem redu pokriva mreža kvadratnih poljašca upisanih u 4-krake zvezde. Bilo ih je dvadeset, po četri cela i jedna polovina u četri reda, očuvalo se četrnaest: plodovi (nar, kruška), cveće, jarebice i vaze. Poliharmosova palata, odaja 5 – jedna pravougaona i dve okvirne zone od kojih je spoljnja u vidu talasaste bršljenove lozice, a unutrašnja u vidu užeta. Pravougaona zona poprečno je podeljena na pet delova, a svaki od njih na još tri kvadratna poljašca. U svakom delu predstavljena je simetrična slika, ali razložena na tri poljašca: korpa sa plodovima između dve jarebice u prvom i petom, pehar sa plodovima između dve jarebice u drugom i trećem, a između dve patke u četvrtom redu. Poliharmosova palata, istočni portik peristila – od tri zone: kvadratna u šari riblje krljušti zauzima središte i deli pravougaonu zonu na polja, uzano jednobojna traka je opasuje, a mreža rombova pokriva. Peristerijina palata, odaja sa apsidom (triklinijumom) – od pravougaone i okvirne zone u šarti užeta razmaknutih strukova. Pravougaona zona je poprečno podeljena na tri dela u tri reda, a ovi dalje na po tri odeljka. U srednjem odeljku trećeg dela predstavljena je još jedna kompozicija. Simetrična slika zauzima desni odeljak u prvom redu odozdo: kantaros sa vinovom lozom između dva jelena, okolo lete ptice. Natpisi su u srednjem i levom odeljku. Od onog u srednjem sačuvale su se dve reči (Peretona i Helpidija – možda ženska imena). Natpis u levom odeljku glasi (prevod sa staro-grčkog: Rufinos (sin?) Peristerijin za večnu 4
•
potvrdu nade Jovanu (u čast) Aurelijanus (sin?) Peristerijin). Voda označena talasima, ribe i srodna bića u asarotos stilu pokrivaju bočne odeljke u drugom redu, u odeljku levo ribar sa trozupcem. 8-ugaona piscina nalazi se na mestu srednjeg odeljka. Lav kako goni jelena predstavljen je dvaput, ali razloženo na četri poljašca levog odeljka u trećem redu, po jedna životinja u svakom poljašcu, isto kao i srodna scena-lav goni divojarca u desnom odeljku istog reda. Kompozicija u kompoziciji se sastoji od tri zone: kružna u središtu, prstenasta oko nje, a oko ove zona pravougaona po obimu. Partenijusova palata, odaja S – od pet koncentričnih zona: jedna kvadratna i četri okvirne. Geometrijski motivi, uže u trećoj i talasasta bršljenova lozica u četvrtoj okvirnoj zoni.
Novi Epir •
•
• • • •
•
Ohrid (Lychnidus) – u oblasti Dasareta u rimskoj provinciji Novi Epir. Lihnid je, možda, početkom 6 veka (519) priključen provinciji Prevalitana. Dračka mitropolija je imala pri kraju ovog razdoblja pod svojom jurisdikcijom i episkopije Prevalitane i Novog Epira. Lihnid je već 343 bio episkopija (Sabor u Serdici). Odupro se najezdama Teodorihovih Gota 478, a Prokopije kaže da je nastradao od velikog zemljotresa 518. Iskopavanja V. Lahtova 1959-1964 – 12 podnih mozaika u ranohrišćanskoj crkvi. Istočni deo je u vidu tetrakonhosa, a zapadni u vidu jedne rudimentovane bazilike: trikonhalna krstionica sa južne strane. Tetrakonhos, trikonhalna krstionica – mozaik pokriva pojas sa spoljne strane oivičen kvadratom na kome su tri polukružna i jedan pravougaoni dodatak, a sa unutrašnje oivičen krstastom piscinom. Kompozicija se sastoji od dve koncentrične zone. Spoljna u vidu užeta, uz samu ivicu. Unutrašnja zauzima svu ostalu širinu pojasa. U njoj se ređaju tri simetrične slike naizmenično sa četri glave – personifikacije rajskih reka. Vodoskok između dva divojarca i dve guske obrazuje simetričnu sliku u severnoj konhi, između dva divojarca i dve jarebice u južnoj, između dve ovce i dva fazana u istočnoj konhi. Vodoskok je složen od nekoliko delova: cev sa šišarkom na vrhu usađena je u pehar, pehar na visokoj nozi, a ovj u piscinu: piscina je krstasta u istočnoj simetričnoj slici a 8-ugaona u ostale dve. Glave mladića sa tršavom kosom personifikuju reke raja. Iz njihovih usta ističe voda u mlazovima. Pored svake je napisano ime – Geon u severozapadnom uglu, Fison u severoistočnom uglu i Eufrat u jugozapadnom uglu. Tigar bi bio u jugoistočnom uglu, ali nije sačuvan. Studenčište – Na periferiji današnjeg Ohrida. 1959 Koco – bazilika (3-brodna sa krstionicom, kraj 5 početak 6 veka). Radolište – selo u okolini struge (Patrae), a ova u oblasti Dasareta, te potpada pod ohridsku episkopiju. D. Koco 1959 – bazilika (3-brodna, kraj 5 početak 6veka). Oktisi – okolina Struge. 3-brodna bazilika i krstionica, kraj 5 početak 6 veka. Motivi i kompozicije – predstave na ovim mozaicima ili su figuralne, odnosno predmetne, ili geometrijske, pleterne, odnosno biljne. Predstava može biti samostalna, van kompozicije, ili su dve ili više njih složene u kompoziciju. U jednoj kompoziciji može postojati još jedna, dve ili više manjih kompozicija (tzv. Kompozicija u kompoziciji). Pojava i priroda predstava na ranohrišćanskim podnim mozaicima uopšte, nisu još uvek razjašnjeni – pretpostavljamo da imaju neko skriveno, nama nepoznatno značenje. Predstavljeni motivi:
4
1. Simetrične slike 2. Plodno drveće, vinova loza, ptice, cveće, životinje koje miruju. 3. Simbolični motivi: ograda raja, tribelon, arkade, reke raja i krst. 4. Borba i lov. 5. Voda, ribe i drugi stanovnici voda. •
•
Značenje simetričnih slika, nije poznato, te su tumačene na različite načine – vodoskok i izvor znače izvor života, a drvo puno plodova i vinova loza drvo života. Jeleni su simbol vernika, tačnije neofita (oni koji prilaze novoj veri), barske ptice, delfini, ptice i paunovi u najširem smislu označavaju božija bića, pitoma i blaga na zemlji, u vodi i u vazduhu. Simetrična slika, statična i hijeratična, mogla je simbolisati samo najuzvišenije ideje i sadržaje. Simetričan raspored služi da istakne vrhunsku vrednost onoga što je predstavljeno u osovini – predstavlja isto što i izvor života i drvo života, tj. Boga i veru, Hrista i hrišćanstvo. Plodno drveće, ptice, cveće i životinje koje miruju deo su idiličnog predela, tj. hrišćanskog raja. Raj, ograđeni vrt na slikama najčešće ima izgled drvoreda, šetališta, aleje voćnjaka ili parka sa cvećem i pticama u letu. Uvojci loze sa grozdovima i pticama takođe simbolišu raj. Tribelon sa kandilima i arkade sa vazama predstavljaju ogradu svetilišta, svetilište ima značenje raja. Predstava kubičnog i predstava sfernog kosmosa – kompozicije u kojima su simbolične predstave pojedinih oblasti hrišćanskog kosmosa pravolinijski i uporedo postavljene, odražavaju kubičnu strukturu kosmosa, kakva je prikazana na crtežima Kozme Indikoplova (univerzum ima oblik sanduka, u kome se oblasti ređaju jedna iznad druge). U 4 veku preovlađuju ilustracije biblijskih priča u stilu slika iz grčke i rimske mitologije. U prvoj polovini 5 veka preovlađuje nefiguralni ukras – geometrijske, biljne i preplet šare prostiru se bez početka i kraja. U drugoj polovini 5 veka preovlađuju predstave kosmosa u vidu kompozicija od tri ili četri simbolične slike postavljene koncentrično, jedna oko druge, a u 6 veku u većini se predstavljaju geometrijske, pleterne ili biljne mreže koje su ispunjene motivima izdvojenim iz ovih simboličnih slika: samo jedna slika ostaje jedinstvena, i to najčešće simetrična. Mozaici na Balkanu, većina kraj 5 do kraja 6 veka.
V. Popović ¨Pregled topografije i gradske strukture Sirmiuma u doba kasnog carstva¨ •
Sistematska arheološka istraživanja Sirmiuma od 1957. 6 vekova postojanja. 583 grad nestaje u plamenu – Avari. Grad je osnovan na prometnoj arteriji koja je spajala Istok i Zapad. Sa istočne, zapadne i južne strane bio je dobrim delom branjen močvarnim terenom, odnosno Savom. Ograničenii prostor na kome je Sirmium mogao da se razvija, kao i u drugim rimskim gradovima, jedino rešenje mogli su pružiti gusto zbijeni i relativno visoki stambeni blokovi – insulae. Koncentracija trgovačko-zanatskih i stambenih četvrti u pristanišnom i pribedemskom rejonu, dok se javna i administrativna delatnost morala odvijati u centralnoj zoni grada. Grad je bio opasan bedemima i rovovima. Naseljenu
4
•
gradsku površinu određivale su pored gradskih bedema, močvarni predeli i nekropole. Močvare: istočno, zapadno i severno od gradskih bedema. Između puta za Cibalae (Vinkovci) i močvarne površine (paganska nekropola 2-3 vek) se nalazi martyrium (4 vek) posvećen mučeniku Sinerotu. Zapadna nekropola – rake sa opaljenim zidovima. Južni bedem je podignut na početku 4 veka. Istočna kapija – Porta Fossiensis. Ostaci istočnog bedema predstavljaju jednu stariju fazu gradskog odbranbenog sistema, pre nego što je istočni suburbium uključen u užu gradsku teritoriju. Sa unutrašnje strane južnog bedema pružala se trgovačko-zanatska, pristanišna četvrt. Trgovačko-zanatske četvrti u rimskim gradovima su bile orijentisane prema glavnim arterijama i gradskim kapijama, u čijoj su blizini postojali manji trgovi. Carska palata – Rekonstrukcija plana hipodroma pokazuje da je njegova dužina dostizala 400 – 450 m. Podignut neposredno uz carsku palatu, isto kao i u Carigradu, Solunu, Antiohiji i Milanu, ili Maksencijevoj palati u Rimu, sirmijski hipodrom je u gradskom sklopu imao za uzor Circus Maximus. Luksuzna četvrt- u najpogodnijoj i najbezbednijoj zoni grada, udaljena od severnog bedema, u blizini reke. Građevine monumentalno, javnog karaktera, pokrivale su po svemu sudeći središnji deo Sirmiuma; monumentalne javne terme, 5-brodna građevina (javna žitnica) – horreum publicum. Još jedna građevina (civilna bazilika?) uzdiže se na ruševinama stare arhitekture (2 – 3 vek). Poklapanje starijih građevinskih nivoa sa mlađim ogleda se prvenstveno u saobraćajnim arterijama. Početak obnove grada u vreme Dioklecijana i Galerija (verovatno); pričližno iz istog perioda su i horreum publicum, carska palata, Licinijeve terme, južni bedem, hipodrom i čitav niz drugih lokaliteta i izolovanih zidova u južnom delu grada. Proces obnove u severnom delu imao je izgleda manje drastičan karakter. Potpuna hristijanizacija grada nije u Sirmiumu ilustrovala značajnijim spomeničnim ostacima. Sirmijum kao gradska aglomeracija nije do sada pružio sigurnih podataka o prodoru novog načina života unutar grada. Dobro poznato formiranje hrišćanskih četvrti u blizini bedema, uključujući tu i katedralnu crkvu sa aneksima, kao posledica već obavljene kadastracije, nije još dobilo arheoloških potvrda. Značaj Sirmiuma kao upravnog i crkvenog centra posle Valensove smrti 378 potpuno nestaje. Poslednje emisije novca u opticaju u Sirmiumu pripadaju Arkadiju (395-408). Uspostavljanje vlasti u Sirmiumu za vreme Justina II 567, samo je poslednji trzaj u dugotrajnoj agoniji. Građevinski ostaci iz doba gradske dekadencije retki su i skoro beznačajni. Vizantijci dižu nov bedem. Srednje vekovno naselje nicalo je neravnomerno na rimskim ruševinama, kao i najkasnije rimsko naselje, srednjevekovni grad se razvija u južnom delu Sirmiuma. Avarski konjički grobovi ukopani u podove kuća zapadno od javnog kupatila svedoče samo o prisustvu novog gospodara i o pustoši koj aje nastala u gradu. Na desnoj obali Save, otkrivene su 3 kultne građevine iznad rimskog martyriuma. Arheološki i numizmatički nalazi na skoro čitavom prostranstvu budućeg kasnocarskog grada, u to vreme arhitektura je uglavnom drvena; Sirmium postaje Colonia Flavia. Municipijalno ustrojstvo, verovatno tek od Domicijana. Izgleda međutim sigurno da je u prvim decenijama 3 veka, kao i mnogi drugi gradovi carstva, doživljavao znatno ekspanziju. Možda je upravo u to vreme opasan prvim bedemima. Najsnažnija ekspanzija grada, od početka 4 veka do Valensove smrti (378). Površina do 1 000 metara kvadratnih i 1 200 metara kvadratnih u pravcu sever – jug i istok – zapad. Moćni bedemi, monumentalni karakter, masivna arhitektura.
4
V. Kondić – V. Popović ¨Caričin grad, utvrđeno naselje u vizantijskom Iliriku¨ •
•
•
1920. Vladimir R. Petković otkriva prve komplekse ovog grada, istraživanja od 1912. 1937. sa Mesesnelom. Od 1947 Aleksandar Deroko i Svetozar Radojčić. 1948 preuzima Đorđe Mano-Zisi. Nalazi se 28, 5 km od Leskovca i 7, 5 km od Lebana, postavljen na raskršću dva važna antička puta. U oblasti severno od Dardanije (deo Makedonije i Kosovo) obnovljeno je ili podignuto, po Prokopiju, 138 utvrđenja; od 39 kastela u oblasti Naisusa, 32 su novo izgrađena. Iustiniana Prima je u prvinciji Dardaniji. U crkvenom pogledu ova provincija je potčinjena arhiepiskopiji u Iustiniani Primi. Justinijan je 11 novelom od 14. 04. 535. razgraničio crkvene jurisdikcije Soluna i Iustiniane Prime po kome su provincije koje su obuhvatale užu Srbiju, istočni Srem, zapadnu Bugarsku, severnu Makedoniju, Kosovo i Crnu Goru potpale pod jurisdikciju ove druge. Po Prokopiju Justinijan je svoju zadužbinu podigao pored svog rodnog mesta Taurisiona. Struktura grada – Na najuzvišenijem delu akropolj, nepravilnog poligonalnog oblika, približno 100 x 100 m. Oko akropolja se prostire gornji ili srednji grad (u pravcu severozapad-jugoistok skoro 300 m, širina oko 230 m u severnom delu, odnosno 100 m u južnom). Donji grad je manje više pravilan nastavak viših delova utvrđenog naselja, dužine 200 – 230 m, a širine 100 – 120 m. Ukupna površina gradskog naselja je oko 7 ha. Sve tri celine (akropolj, gornji i donji grad) opasane su posebnim bedemima sa kulama plus dva duga i paralelna odbrambena rova ispod južnog bedema donjeg grada (najugroženiji deo). Kružni trg i glavne ulice delile su gornji grad na četri veće zone nejednakih površina. Uz trg i ulice sa porticima podignute su građevine stambenog, trgovačkog, kultnog i verovatno upravnog karaktera. Ulica akropolja je širine nešto više od 7 m, prostire se u pravcu jugozapad – severoistok i deli akropolj na dva nejednaka dela. Sa severne strane je episkopska palata, a sa južne episkopska crkva sa piscinom u atrijumu, baptisterijumom i konsignatorijumom (?), pločnik od nepravilnih kamenih blokova, odvodni kanala i otvoreni tremovi sa pravougaonim stupcima na obema stranama ulica. Episkopska crkva (Bazilika A) – Velika 3-brodna i 3-apsidalna bazilika sa narteksom i atrijumom, duga 64 m ili 37 m bez atrijuma, široka 22 m. Stepenasto raspoređena sedišta za sveštenstvo (subsaellia), priklonjena uz unutarnje lice glavne apside. Oltar nije nađen. Severno i južno od oltarske pregrade, u produžetku bočnih brodova crkve nalazila se po jedna manja pravougaona prostorija (protezis i đakonikon), a povezane su otvorima sa oltarskom apsidom i bočnim brodovima. U naosu su nađeni masivni kompozitni kapiteli, identični sa onima iz baptisterijuma. Najčešće se smatra da su brodovi bili izdvojeni kamenim stubovima, međusobno povezani lucuma. Najveći broj istraživača danas smatra da su centralni i bočni brodovi bili pokriveni ravnom tavanicom. Oltarski prostor popločan opekama, verovatno je atrijum, dok su centralni brod (možda i bočni) pokriveni mozaicima – pletenice i geometrijski motivi, ptice, pehari, korpe sa voćem postavljeni u kvadratna poljašca. I u narteksu mozaičan pod. Zidovi u unutrašnjosti crkve takođe ukrašeni živopisnim mozaicima. U središnjem delu atrijuma, okružena porticima sa stubovima, nalazila se velika piscina usečena u stenu (9, 5 x 6, 5 x 3 m). U njoj su nađene baze, stabla i jonski impost – kapiteli stubova portika atrijuma međusobno povezani lucima. Prostor atrijuma bio je ukrašen vidnim mozaicima. Tehnika zidanja bazilike: opeka, lomljeni kamen, malter. Normalna debljina zidova oko 0, 8 m. Episkopska crkva se priključuje
4
•
•
•
ranovizantijskim crkvama, od kojih su neke podignute u prvom periodu vlade Justinijana (San Apollinare in Classe – Ravena, bazilika B u Filipima, najbliža analogija je sa 3 brodnom bazilikom iz Pirdopa – Bugarska i donekle geografski bližim bazilikama u Ćurlinama i Prokuplju). Masivni kompozitni kapiteli sa redovima akantusovog lišća i životinjskim protomima na mestu vrhova voluta, ostaju manje ili više izolovani u ranovizantijskoj umetnosti. Jonski impost kapiteli identični sa onima konstatovanim u bazilici sa kriptom i u drugim crkvama šire oblasti Caričinog Grada, takođe su proizvod lokalne klesarske škole. Stilizovane volute ne podvlače se ispod imposta, kao što je uobičajeno kod vizantijskih kapitela, već u velikoj meri prelaze preko njih. Na užoj, spoljnjoj strani kapitela, uklesan je krst između akantusovog lišća. Od drugih ukrasnih elemenata kamene plastike nailazimo samo na stubove sa krstom u reljefu. Baptisterijum – Iz južnog broda crkve ulazi se na trem na zapadnoj, monumentalnoj strani baptisterijuma, tako da obe građevine čine jednu arhitektonsku celinu. Baptisterijum je skoro kvadratna građevina, sa 17, 5 m dugim stranama (južna kraća za 0, 8 m). Zidovi su građeni od opeke i maltera. Unutrašnji deo građevine je tetrakonhalan. Na zapadnoj strani nalazio se monumentalni portik sa stupcima ili stubovima. Pod popločan opekama, dijagonalno raspoređenim u poljima. Iz trema se direktno ulazilo u zapadnu konhu i dve pravougaone prostorije. Stubovi su pridržavali kupolu, čiji su delovi isto kao i delovi zasvedenih konhi nalaženi tokom iskopavanja. Zidovi baptisterijuma su bili oplaćeni (ostaci mermernih ploča zelene boje) u donjim delovima, dok su u gornjim bili ukrašeni freskama i mozaicima. Podovi ugaonih prostorija popločani su opekama, a u konhama su zatečeni relativno dobro očuvani podni mozaici. U severnoj i južnoj konhi motivi su geometrijski, a u istočnoj i zapadnoj geometrijski motivi su kombinovani sa biljnim i životinjskim (oktopod, jelen, zec, ždrebe, kozorog...). U prostoru ispod kupole, dosta oštećena piscina (2 x 1, 85 x 0, 45) u obliku krsta, Dnopopločano opekom, a zidovi obloženi mermerom. Episkopska palata – Građevinski kompleks objašnjen kao palata pruža se na dužini od preko 70 m uz severni portik ulice akropolja. Sastoji se od tri izdvojene celine (zapadna, centralna i istočna). Centralna građevina, dužina 25 m, širina oko 20 m, u tipičnoj vizantijskoj tehnici naizmeničnih redova opeke i lomljenog kamena. Fragmenti mozaika i fresaka sa geometrijskim motivima – podovi i zidovi bogato ukrašeni. Krovni pokrivač verovatno od olovnih pločica. Između centralne i istočne građevine nalazilo se popločano dvorište sa zatvorenom prostorijom na jugu. Istočna građevina (oko 15 x 15m) sastoji se od dve prostorije nejednakih dimenzija, manja prostorija – verovatno radionica (peć). Zapadna građevina sastojala se od nekoliko manjih prostorija. U centralnoj građevini nalazila bi se svečana sala, dok bi istoča i zapadna građevina bile namenjene crkvenim radionicama, odnosno svešteničkim i gostinskim stanovima. Episkopska rezidencija mogla se nalaziti na gornjem spratu, iznad velike sale. Od ukupno šest olovnih pečata sa povelja iz Caričinog Grada, jedan nađen upravo u palati, 2 u episkopskoj crkvi, dva u kompleksu građevina uz bedem akropolja. Iz palate potiče ruka koja blagosilja (slonovača), možda deo amuleta ili pikside. Gornji grad – Bedem nije posebno istraživan. Česma (?) visoko očuvani zid česme, podignut od opeke – nije isključeno da je zid direktno vezan za bedem i da predstavlja deo kule, tj. vodovodnog kolektora (castellum aquae). Južna kapija – na južnu kapiju izbijao je put za Ulpianu, a južna ulica gornjeg grada spajala je kapiju sa kružnim trgom. Sa obe strane je flankirana simetričnim 5-ugaonim kulama, koje na bočnim stranama, prema 4
•
•
• •
•
•
•
otvoru kapije imaju masivna kvadratna ojačanja od kamenih blokova. Iznad ulaza kapije nalazio se svod. Novija istraživanja pisanih izvora, pogotovo Prokopija i anonimnog Vizantinca, pokazuju da su 5-ugaone kule uvedene u sistem fortifikacije u ranijem periodu vladavine Justinijana. Istočna kapija, na nju je izbijao moravski put iz Naisusa. Osnova kapije je potkovičasta, a sa obe strane je flankirana četvrtastim isturenim kulama. Potkovičasta osnova kapije dozvoljava da se u njenim višim delovima zamisli monumentalna konha sa nišama. Imala je trijumfalni karakter. Kružni trg – Nalazi se na preseku ulica sever-jug (Cardo) i istok-zapad (Decumanus). R približno 22 m, dok su pokriveni tremovi široki oko 3 m. Trg je popločan velikim, približno pravilnim kamenjem. Prilazi kružnom trgu su bili zasvedeni. U sredini kružne površine kruga konstatovan je kameni podupirač stuba na kome je bila postavljena statua cara, osnivača grada. Ulice – Glavne saobraćajnice sever-jug i istok-zapad, označene kao cardo i decumanus, seku se na kružnom trgu. Širina ulice između 6, 16 i 6, 90 m, tremova između 3, 02 i 3, 35 m. Sporedna ulica široka 4, 80 m (oko 15 stopa). Sve ulice popločane velikim kamenim blokovima nepravilnog oblika, dok su pešačke zone pokrivene opekama. Istočna ulica (od istočne kapije do kružnog trga) duga 37 m. Zapadna ulica (od kapije akropolja do kružnog trga) duga oko 20 m. Južna ulica (od južne kapije do kružnog trga) duga oko 165 m. U zapadnom tremu, u blizini 5 stupca, računajući od trga, pronađeni su ostaci drvene kolibe sa tragovima lepa i ognjišta, a u njenoj neposrednoj blizini nalaz slovenske fibule pontskog porekla. Građevina jugoistočno od trga – Sastoji se od 8 nejednakih prostorija u dva niza. Uz zidove građevine nađeni fragmenti mermerne oplate. Građevina severoistočno od trga – Približno pravougaone osnove, maksimalne dužine oko 40 m, širine oko 13 m, podeljena na 10 nejednakih prostorija, raspoređenih u dva niza. U jednoj prostoriji je magacin sa pitosima (br. 8), u drugoj pekarska peć od opeke popločana kamenjem (br. 5), a isti je slučaj sa prostorijom br. 9. Arhivolte iznad ulaza i brojni nalazi fragmenata međuspratne punjevine sa plevom – spratna konstrukcija. Tavanica od drvenih greda, sa krovom od crepova (tegulae) i ćeramida (imbrices). Podignuta je na principu rimske insulae, sa radionicama i ostavama u prizemlju istambenim prostorom na spratu. Građevine jugozapadno od trga – Sastoje se od ¨građevine sa arkadama¨ i početnih prostorija niza uz južnu ulicu. ¨Građevina sa arkadama¨ je pravougaone osnove (približno 17, 5 x 15, 5 m) sa dve veće prostorije na istočnoj i dve manje na zapadnoj strani. Kamen plus opeka, a dovratnici, luci i podovi podignuti isključivo od opeke. Građevine severozapadno od trga – Sastoje se od pravougaone izdužene ¨građevine sa stupcima¨, podignute uz zapadni portik severne ulice i nekoliko kasnih konstrukcija između ove i bedema akropolja. ¨građevina sa stupcima¨ je duga oko 29 m, široka oko 9 m, podeljena na više odeljenja, nejednakih dimenzija. Bazilika sa ¨kriptom¨ (Bazilika C) – Nalazi se između severne ulice, građevine severoistočno od trga i ulice koja se pruža uz bedem sa istočnom kapijom. Ima tri osnovna dela: atrijum, crkva u pravom smislu i prizemni deo ispod crkve tj. kripta. 3-brodna bazilika sa spolja tročlanom i iznutra polukružnom apsidom u osi centralnog broda. Iz brodova se ulazi u trodelni zapadni prostor (narteks) sa zidovima debelim 0, 9 m, koji nije bio zasveden. Srednja i najprostranija odaja (6, 3 x 5, 5 m) podeljena je na dva jednaka dela zidanim, naknadno dodatim stupcima. Konstrukcija kripte oslanja se na istočni zid 4
•
•
•
atrijuma, podignut u mešovitoj tehnici, sa alternacijom kamena i 5 redova opeka. Ostaci stepeništa nisu nigde ustanovljeni – kripta nije komunicirala sa crkvenim prostorom na spratu. Crkva i kripta su dve funkcionalno odvojene celine. U kripti nisu nađeni ni najmanji tragovi pogrebljavanja. Ona i nije bila podzemna konstrukcija, već su se njeni zidovi zajedno sa ulazima, visoko uzdizali nad okolnim terenom i nije imala prozore. Unutrašnjost crkve na spratu (18, 10 x 15, 40 m) bila je izdeljena na 3 broda koje reflektuje dispozicija zidova kripte. U ovoj su nađeni ostaci ukupno 6 stabala stubova, od kojih je jedno celo, bez ijedne baze, ali sa 5 jonskih impostkapitela. Brodovi su po svoj prilici bili pokriveni ravnom tavanicom. Izgleda da crkva nije imala galerije, dok nalazi fresaka i raznobojnih kockica podnih i zidnih mozaika svedoče da je crkva bila bogato ukrašena. Sa zapadne strane crkve – atrijum (17 x 15 m) sa tremovima i popločanim središnjim prostorom. Krstoobrazna crkva (Bazilika B) – Nalazi se na istočnoj strani južne ulice. Osnova crkve je u obliku grčkog krsta, sa spolja i iznutra polukružnom apsidom na istočnoj, i atrijumom na zapadnoj strani (17, 5 x 15, 5 m, atrijum – 17, 5 x 13 m). U zapadnom delu crkve nalazi se tročlani narteks sa centralnim ulazom prema atrijumu, u čijem je severoistočnom i jugoistočnom uglu postavljena po jedna kvadratna odaja nepoznate namene. Atrijum je okružen otvorenim tremovima sa tri strane (istok, jug i sever). Po dva kamena stuba sa jednostavnim impost kapitelima, ukrašenim medaljonima sa krstom, nosili su krovnu konstrukciju tremova. Dva manja kapitela sa stilizovanim akantovim lišćem mogla su pripadati oltarskoj pregradi ili ciborijumu. Prilaz atrijumu je stepenast, najbliže paralele ovoj crkvi su crkve u Ivanjani i Klise-Kjoj (Bugarska). Bazilika u podnožju akropolja (Bazilika F) – Nalazi se na veštački nivelisanoj terasi između zapadnog bedema i kompleksa arhitekture uz južnu ulicu. 3-brodna bazilika zdepastih proporcija, sa narteksom, pastoforijama i otvorenim tremom na zapadnoj strani. Ukupna dužina crkve, sa narteksom i tremom je 24, 80 m. Dužina naosa je 17, 40 m, širina 14, 60 m, sa odnosom skoro 2:1 između širine srednjeg (5, 60 m) i bočnih brodova (2, 40 – 2, 60 m). Sa pastoforijama, narteks je dug 21, 20 m, a trem oko 18, 20 m. Zidovi od opeka sa kamenim tremovima. Krov – imbricesi i olovne ploče. Oltarska apsida ima sa unutrašnje strane kameni sokl koji se uzdiže 0, 50 m iznad nivoa poda. U produžetku narteks a podignute su kvadratne prostorije, sa severne strane protezis, a sa južne đakonikon. Narteks – poluobličasti svod. Sva tri broda zasvedena, ravne tavanice. Sve prostorije crkve popločane su opekama. U centralnom brodu i narteksu nađena su ispod poda po 2 groba ukopana severno i južno od ulaza u naos. Drveni sanduci, sem pokojnika u jugozapadnom uglu centralnog broda, sa rukama na karlici, koji je sahranjen u kamenom sarkofagu (2, 50 x 1, 20 x 1 m) sa predstavom velikog latinskog krsta na poklopcu. Pronađeni su delovi stubića i parapetnih ploča. Izgleda da su trem i narteks bili oplaćeni mermernim pločama. Prisustvo jednog novčića despota Stefana Lazarevića (15 vek) u ruševinama trema, samo po sebi potvrđuje postojanje srednjevekovnog horizonta stanovanja i sahranjivanja. Ovo je u osnovi bazilika tzv. helenističkog tipa. Njena 3-brodna dispozicija sa polukružnom oltarskom apsidom i pastoforijama uz narteks, odražava predjustinijansku koncepciju rasprostranjenu u grčkim oblastima. Paralele sa bazilikama iz Nea Anhialosa (kod Tebe), Nikopolisa, Stobija i Suvodola. Pretpostavlja se da je pripadala grčkom delu stanovništva, možda trgovcima naseljenim u Caričinom Gradu. Ovo je jedina kultna građevina unutar gradskih bedema u kojoj su konstatovana sahranjivanja – možda mesto rezervisano za večni pokoj gradskih episkopa (?). Stambena kuća ili vila (Villa urbana, Domus ecclesiae ili Domuscuriala) 4
•
•
•
Donji grad – Bedem i južna kapija, odbrambeni rovovi, istočna kapija, istočna ulica, južna ulica. Cisterna – kvadratne osnove (?), postavljena je neposredno uz zapadni bedem, na liniji pružanja akvedukta. Kupatilo – neposredno uz zapadnu kulu južne kapije gornjeg grada. Sobzirom na prezidanu istočnu konhu i grob u blizini ulaza sa dva stuba, zaključeno je da su terme u kasnijoj etapi razvoja naselja pretvorene u objekt hrišćanskog kulta. Dvojna bazilika (Bazilika – G) – Nalazi se u uglu koji zaklapaju južna i istočna ulica Donjeg grada. Sastoji se iz dve dugačke sale (dužina preko 19 m i 18 m, širina oko 5, 7 m i 5 m) sa apsidalnim završecima na istoku i pravougaonim predvorjem sa zapadne strane. Sale su međusobno komunicirale vratima u središnjem zidu, u blizini apsida. U severnoj Sali pružaju se, uz oba podužna zida, kamene klupe. U prilog kultnoj nameni dvojne bazilike, bar u kasnijem periodu, svedoče kako elemnti arhitekture, tako i drugi nalazi. Nalaz mermernih menzi, fragmentovane parapetne ploče sa latinskim krstom i bronzanog nosača kandila, podupiru sa svoje stranu iznetu pretpostavku. Dvojne crkve iz 4 – 6 veka dobro su poznate u severnoj Italiji, alpskim oblastima i zapadnom Iliriku, uključujući tu i Panoniju. Bazilika sa transeptom (Bazilika – D) – 3-brodna crkva sa narteksom i atrijumom, dužine 45 m (30 m bez atrijuma), širine 18, 5 m. Unutrašnjost građevine izdeljen aje na brodove sa dva niza od po 6 stubova povezanih lucima, i sa stilobatima. Brodovi su imali ravnu tavanicu, a krov rađen od tegula i imbreksa, a delimično i olovnih ploča. Srednji brod bogato ukrašen podnim mozaicima. Bočni brodovi i bočni prostori narteksa popločani opeka. Približno na sredini centralnog broda nađeno je kameno postolje amvona u obliku slova Ф. U oltarski prostor ulazilo se niskim stepenicama. Gornji delovi transepta i bočni brodovi bili su pokriveni freskama, dok je u centralnom brodu naosa nađen veći broj kockica raznobojnih zidanih mozaika (zlatne). Na zapadnoj strani crkve – veliki atrijum (18, 5 x 15 m). Spoljnji fasadni zidovi narteksa i atrijuma oplaćeni mermernim pločama. Zidani i obrađeni bunar nalazio se približno u sredini atrijuma. Iz južnog i severnog portika atrijuma, sa njihove istočne strane, ulazi se u dve manje pravougaone prostorije (đakonikon i protezis). Mozaici u naosu, izvedeni od kockica u 9 boja, postavljeni su na malterskoj podlozi koja sadrži tucanu opeku. Mozaik u narteksu sastoji se od prepleta u čijim su poljima predstavljene ptice i crkvene posude. Južno polje, sa radijalno raspoređenim rajskim motivom, 4 hidrije (odnosno 4 izvora) iz kojih se izliva voda i pticom sa svake strane, nesumnjivo dodato kasnije. Površina u jugozapadnom delu srednjeg broda ukrašena je pticama i crkvenim posudama u dijagonalnim nizovima. Pored amvona, posebno se ističe predstava dobrog pastira sa ovcama. Na severnoj strani ređaju se nizovi pravilnih polja uokvirenih pletenicama, koja sadrže pojedinačne predstave ratnika, kentaura, amazonki i krupnih životinja. Dva najveća polja ispred presbiterijuma čine jednu celinu. U severnom polju lovac ubija mačku sa mladunčetom, a u južnom lovac ubija lava. Mozaik u oltarskom prostoru skoro je potpuno propao, sačuvala se predstava noge jedne životinje, verovatno ovce. Sličnost mozaika sa onima u katedralnoj crkvi – najraniji period Caričinog Grada. U naosu se nalaze jonski inpost kapiteli. Uz stubove tribelona nađena su 2 kapitela. Na kapitelu južnog stuba tribelona uklesan je latinski monogram cara Justinijana, dok je na severnom pandanu predstavljena rozeta. Kako se u carigradskim crkvama zajedno javljaju grčki monogrami Justinijana i Teodore, zaključeno je da je bazilika podignuta posle caričine smrti, dakle u periodu između 548 i 565. Uočeno je da rozeta podseća na grčko slovo Θ ili na latinsko T u krugu (od Teodora?). Bazilika D okarakterisana je u celini kao bazilika tzv. helenističkog tipa sa trodelnim transeptom, amvonom na južnoj strani naosa i 5
•
•
•
• • • • • •
tribelonom. Pored toga u njoj se susreću i istočni elementi, kao što je izbačena i spolja tročlana oltarska apsida. Spomenici izvan grada – Akvedukt – Voda je priticala sa Petrove gore, udaljene od Caričinog Grada oko 17 km. Dno kanala popločano je opekama. Kupatilo – Nalazi se van bedema Donjeg grada, nedaleko od istočne kapije. Građevina sadrži sve elemente ranovizantijskih termi, sa prostorijama za svlačenje, mlaku vodu, preznojavanje i topla kupanja. Pada u oči relativno skučen prostor za hladna kupanja (oštre klimatske prilike u severnom Iliriku?). Trikonhalna crkva (Bazilika – E) – Jugoistočno od Gornjeg grada, na oko 80 m od kružne ugaone kule. Sastoji se od jednobrodnog naosa sa oltarskom apsidom i bočnim konhama. Oltarska apsida je tročlana, a iznutra polukružna. Bočne konhe nešto su pliće od istočne apside. U južnoj je otkrivena zidana grobnica sa ispreturanim ostacima skeleta; sve tri konhe su bile zasvedene. Pod unutrašnjosti crkve bio je u celini pokriven mozaikom, a očuvan je samo deo ispred glavnog ulaza u naos (motiv meandra kombinovan sa predstavama voća i ptica, dok se u polju nalazila vaza sa lozomi paunovima, od kojih su samo repovi sačuvani. Kao i portici atrijuma i aneksa, zidovi naosa bili su ukrašeni freskama i zidnim mozaicima. Pored ove poznati su trikonhosi iz Kuršumlije i Klisure kod Niša. Kao što su raniji istraživači već pretpostavili, bazilika E verovatno predstavlja mauzolej neke istaknute ličnosti Caričinog Grada, čiji su se posmrtni ostaci nalazili u južnoj konhi. Jednobrodna crkva (Bazilika J) – Udaljena oko 350 m od južnog bedema Donjeg grada. Sastoji se od jednobrodnog naosa sa oltarskom apsidom na istočnoj strani, predvorja (narteks) sa pastoforijama i atrijuma. U visini sporednih ulaza, ali nešto pomeren prema jugu nalazi se amvon od trapezastih opeka i kamena sa osnovom u obliku slova Ф. Zidovi bar delimično ukrašeni mozaicima. Ravna tavanica naosa. Zapadno od naosa nalazi se narteks (4, 73 x 3, 10 m) sa aneksima (skoro kvadratne osnove – protezis i đakonikon). Iz atrijuma se ulazilo u narteks. Ona ima sasvim rustičan izgled, nepravilne je osnove, a gradnja je neujednačena. Viši delovi zidova naosa sadržavali su loše pečene opeke, bledožute boje. Ona ne pripada Caričinom Gradu, u najužem smislu; možda je bila namenjena jednom ili više sela niklih na južnim prilazima gradu. Jednobrodne paleovizantijske crkvice sa naosom slične osnove, istina bez atrijuma i pastoforija, nađene su na nekoliko mesta u Istri. Bliža i dalja okolina – Oblast centralnog i severnog Ilirika obiluje utvrđenim naseljima, utvrđenjima, crkvama i drugim postrojenjima iz ranovizantijskog perioda. Utvrđenje sa crkvom sv. Ilije – U neposrednoj blizini Caričinog Grada unutar bedema mala jednobrodna crkva. Ranovizantijski kastel. Osmatračnica na lokalitetu Kulište ili Jezero – Na najuzvišenijem brežuljku u neposrednoj blizini Caričinog Grada. Crkva u Svinjarici – 3-brodna bazilika, sa narteksom i apsidom. Crkva u Kaljaji kod Radinovca – 3-brodna, oltarska apsida je iznutra polukružna a spolja tročlana kao kod većine crkava Caričinog Grada. U podnožju brega vidljivi su ostaci termi. Crkva u Sjarini – Mala krstoobrazna crkva, oltarska apsida je spolja tročlana, a u unutrašnjosti crkve vide se polukružne niše u zidovima i kamene klupe. Uvrštena je u ranovizantijskog tipa anadolske crkve.
5
•
•
• •
• • •
Utvrđeno naselje u Zlati – Dugo je oko 500 m i sastoji se izgleda iz Donjeg i Gornjeg grada ili citadele. Još uvek su vidljivi tragovi odbrambenih rovova koji su opasivali naselje. Pominju se tragovi bazilika sa mozaicima. Utvrđeno naselje sa crkvom u Bregovini – 3-brodna bazilika je sa istočne i severne strane uklopljen au bedeme utvrđenja. Naos je bio izdeljen na brodove kamenim stubovima sa bazama i jonskim impost kapitelima. Između stubova su parapetne ploče. Crkva u Rujkovcu – 1-brodna bazilika, oltarska apsida – spolja tročlana, iznutra potkovičasta. Sa spoljnje strane podužih zidova nalaze se po 4 masivna pilastra. Crkva iz Ćurlina – U oblasti Niša. Velika 3-brodna bazilika dužine 37 m zajedno sa tremom, oltarska apsida spolja je tročlana, a ispred nje je pravougaoni travej odeljen od naosa pomoću 2 stupca. Uz oltarski prostor sa njegove severne i južne strane, podignute su pastoforije sa uskim apsidama koje su spolja tročlane. Crkva u Prokuplju – 3-brodna bazilika sa 3 apside na oltarskoj strani. Crkva kod Kuršumlije – Trikonhalna građevina, jonski impost kapiteli. Crkva u Klisuri kod Niša – Trikonhalna građevina.
Grupa autora Gamzigrad – ¨Kasnoantički carski dvorac¨ •
•
•
•
•
Arheološka istraživanja Baron Herder, Feliks Kanic od 1860. Nalazište u Crnoj Reci. Organizovanje provincije Mezije oko 86 godine. Tokom prva dva veka rimske vladavine u celom timočkom basenu podignuto je, čini se samo jedno veće naselje kod današnje Ravne (verovatno Timacum minus). U višim područjima Crne Reke manja rudarska naselja formirana su tek u prvim decenijama 3 veka, a u njenim nižim predelima, čak i posle ovog vremena, postojala su samo seoca – vici, naseljena domorocima. Krajem 3 veka ta slika se iz osnova menja, tj. u Crnoj Reci i celom timočkom basenu započinje nagli uspon kulture. Taj veliki kulturni i ekonomski preobražaj otpočeo je 70 godina 3 veka, odmah posle povlačenja Rimljana iz Dakije (oko 272). Crna Reka sa dolinom Velikog Timoka uključena je u provinciju Priobalna Dakija Dacia Ripensis. Naziv, izgled i položaj – Za sada je najprihatljivija pretpostavka P. Skoka (1971) da je Gamzigrad imperativna složenica od osnove gam iz praslovenske leksike, iz koje su izvedene srpske reči gamziti i gmizati ( gamzilo – mnoštvo zmija). Sistematska istraživanja od 1953. I današnji i srednjevekovni i antički putevi mimoilaze Gamzigrad. Kulturna stratigrafija – Gamzigrad napušten možda već oko 615. Kao praistorijsko naselje (sredina 3, kraj 2 i prva polovina 1 milenijuma p.n.e). Kao rimsko poljsko imanje – villa rustica. Kao carski dvorac (kraj 3 i prva decenija 4 veka). Kao crkveno dobro i zbeg u sutonu antičkog sveta (druga polovina 4 veka i prva polovina 5 veka). Kao ranovizantijsko naselje (od sredine 5 do prvih decenija 7 veka). Kao srednjevekovni grad (11 vek). U sutonu antike (Đ. Janković) – krajem 4 veka gamzigradski dvorac je ponovo nastanjen. Građevine – građevinska delatnost se može podeliti u dve faze, čiji međusobni odnos nije sasvim jasan. Bazilika 1 – najstarija bazilika izgrađena je u južnom delu palate 1, a kasnije pošto je srušena, iznad nje podignuta je nova. Ugrađena je u svečanu dvoranu D, koja je počev od zapadnog dela, podeljena na 3 broda. Dužin abočnih brodova je 24 m, srednjeg 27, 5 m, apsida polukružna unutrašnjeg prečnika 4, 5 m. U prvoj fazi, bazilici je svakako pripadao
5
•
• • • • • •
•
•
•
prostor istočno od apside sa kojom je bila neposredno spojena, a verovatni i 8-ugaona prostorija E na jugu. U baziliku je uključena i zapadna dvorana C, a možda i ulazna dvorana A. U narednoj fazi dozidan je na istočnoj strani novi zid, pa su tako dobijene dve prostorija na severu i jugu – pastoforije. Verovatno je podignuta u poslednjoj deceniji 4 veka, čini se da je najsličnija bazilika sv. Dimitrija u Solunu, nastala ugrađivanjem prostrane apside u antičko kupatilo. Bazilike sa pastoforijama pored apside datuju se uglavnom od kraja 4 do sredine 5 veka, a pretpostavlja se da su nastale u Siriji. Uz ovu baziliku nije postojala posebno građena krstionica. Da je krštavanje verovatno vršeno u priprati – u dvorani C, pokazuju dve ovde nađene fragmentovane posude, jedna od kamena i jedna od bronze, sa natpisima hrišćanskog sadržaja. Zgrada 1 – Zidana malterom, u njenom sastavu se nalazila i mala dvorana sa apsidom koja je prepravljena u crkvu, tako da je zgrada stalno opravljana. U središtu građevine formiran je atrijum sa 8 stubova. Površina zgrade 24 x 20 m. Zgrada 2 – Sa 3 prostorije, rađena od kamena i krečnog maltera. U njoj je smeštena radionica za topljenje oblikovanje stakla. Zgrada 3 – Kupatilo palate 1 u celini je korišćeno i krajem kasne antike. Takođe radionica za oblikovanje stakla. Zgrada 4 – Dvorana sa apsidom palate 2 u celini je korišćena krajem kasne antike. Zgrada 5 – Veća količina grnčarije i drugi predmeta. Zgrada 6 – Pećnjak (oni se ne javljaju pre kraja 4 veka, jer ih isključuje upotreba hipokausta). Groblje – Nekoliko kasnoantičkih grobova otkriveno je na levoj obali Draganovog potoka, oko 400 m jugozapadno od utvrđenja. Grobovi od opeke, rijentisani ka istoku na samoj obali potoka. Pronađena su 4 pokojnika od kojih je 4 grob u celini očuvan. U grobu je nađena velika bronzana kopča, na kojoj se sa donje strane bio zalepljen novac Valentijana I. Kopča ima ovalnu pređicu i 4-ugaoni okov jednostavno ukrašen (4 ili prva polovina 5 veka). Grobna konstrukcija – od opeke na 2 vode (uobičajena za 4 – 6 vek). Istorijske okolnosti i stanovništvo – Episkop Akvisa (Prahovo), pod čijom je jurisdikcijom svakako bio i Gamzigrad, pominje se već 343. Teodosije I, 382 uspeva da vojnim pobedama primora Gote na mir. Zatim su Goti naseljeni u tvrđave duž granice pored Dunava, kao federati, gde su i nađeni predmeti gotskog porekla. Gamzigrad ponovo naseljen najkasnije početkom poslednje decinije 4 veka, u vreme Teodosija I. Bazilika 1 spada među najstarije crkve u Gornjem Timoku, ako ne i najstarija. Neke oblasti priobalne Dakije stradale su 409 kada su Skiti pod vođstvom Uldisa, opljačkali Castra Martis. Huni 441-442 osvajaju niz gradova i tvrđava duž Dunava. 447 Atila zauzima I Meziju i Priobalnu Dakiju i II Meziju sve do Nove. Tada strada i Gamzigrad koji opljačkan i spaljen. Ranovizantijski Gamzigrad – Od sredine 5 veka i ranog 7 veka formirano je nekoliko kulturnih slojeva (5; A-E). Građevine – Kao i u kasnoj antici, kuće iz 6 veka bile su prilagođene ostacima starijih zgrada. Zidane su kamenom, povezanim glinom i blatom, a sasvim izuzetno i krečnim malterom. Gradili su i brvnare. Bazilika 2 – iznad bazilike 1 podignuta je nova bazilika, takođe 3-brodna ali većih dimenzija. Dužina (sa apsidom) 31, 5 m i širine (sa krstionicom) 27, 2 m. Oltarski prostor, sa spoljnje strane je 5 – ugaon, ne zna se tačno datovanje. Zgrada 1 sa atrijumom i crkvom – zgrada sa atrijumom, izgrađena krajem 4 veka dobila ju razdoblju posle hunske najezde novu namenu. Sve odaje oko atrijuma korišćene su do 5
• • • • •
početka 7 veka. Pregradnjom apside, nekadašnja dvorana sa hipokaustom pretvorena je u jednobrodnu crkvu. Sve pregradnje vršene su kamenom i opekom. U nekadašnjoj prostoriji radionice za obradu tkanina, izgrađena je krstionica. Nađena su 3 jednostavna bronzana krsta. Najveći je nađen u brodu, a dva manja krsta – priveska u krstionici i prostoriji zapadno od atrijuma. Ti krstovi se datuju u 6 vek. Zgrada 2 – U njoj je nađena imitacija folisa Justina I, svirala od kosti, žižak. Zgrada 3 – nađenaje grnčarija, kosir, ključ, drvodeljski alat, zvono, 2 Anastasijeva folisa i 2 semifolisa Justina II (Carigrad 570-571). Nađene su i 2 fibule od kojih je jedna nedovršena. Zgrada 4 – grnčarija, ostava gvozdenog oruđa (2 lopate, crtalo pluga, trnokop, list pluga, strugač za drvo, dleto itd). Zgrada 9 – ostava novca. Istorijske okolnosti i stanovnici – 534-535 Justinijan je utvrdio obalu Dunava novim tvrđavama u oblasti Katarakta (Đerdap) i u Priobalnoj Dakiji. Poznato je više takvih tvrđava zidanih na isti način po istom planu. U isto vreme Akvis dobija nove bedeme, a i sve stare tvrđave duž dunava su obnovljene. Tada je Akvis uzdignut u središte velike oblasti, koja je obuhvatala sliv Timoka i obalu dunava, između ušća Timoka i Đerdapa. Oblast Akvisa je obuhvatala 38 utvrda (po Prokopiju), a od njih je samo Timatohijo iznova podignut. U Gamzigradu: grnčarska radionica, radionica za izradu koštanih predmeta, kovačka radionica. Prvi slovenski prodor dolinom Timoka dogodio se 550 kada se Sloveni iz donjeg Podunavlja pojavljuju kod Niša. Među vizantijskom keramikom ima i ranoslovenskih lonaca koji pokazuju da su u poslednjoj ¼ 6 veka Gamzigrad naseljavali i Sloveni.
M. Milinković, ¨Gradina na Jelici¨ •
•
•
1865 Janko Šafarik, Feliks Kanic (smatrali su da se radi o rimskom kastelu). Prva iskopavanja 1984 (sondažna iskopavanja, arheološki institut Beograd). Od 1986 sistematska iskopavanja. Gradina na Jelici nalazi se oko 8 km jugozapadno od Čačka. Objekat 1 – (Uz sam vrh gradine), dimenzije 12, 70 x 5, 40 m, rađen od lomljenog i pritesang kamena vezanog malterom, mestemično i opekom. Objekat je podeljen na 3 prostorije nejednakih veličina. Oko 19 m jugozapadno, ispod vrha gradine, otkrivena je 3-brodna bazilika (bazilika A), dimezije 14 x 22 m; grobovi u njoj i oko nje. Bar dve faze u izgradnji bazilike. 1 – jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istoku; 2 – bočni brodovi sa polukružnom apsidom + trodelni narteks. Rađena je od lomljenog pritesanog kamena i delimično opeke. I spolja i iznutra apside su polukružne. Uz unutrašnje lice centralne apside nalazio se subselium. Iz presbiterijuma se ulazilo u južni i severni brod. Podovi u brodovima i narteksu su rađeni od maltera. Nema tragova mozaika i fresko dekoracije. Fragmenti latinskih natpisa na kamenu (24 fragmenta), rasuti su u šutu severnog dela presbiterijuma, i po svojim paleografskim odlikama ne pripadaju 6 veku već su stariji (spolije?; prva faza crkve?). 4 mortarijuma različitih veličina nađena uz spoljno lice apsida bazilike. U bazilici A dosad 11 grobova, a 2 groba istražena istočno od nje, orijentacija u pravcu istok-zapad, u rakama bez grobne konstrukcije. Pločaste fibule sa ptičijim glavama 5
rasprostranjene su naširokom području od Kavkaza do zapadne Evrope, nalažene u Burgaskoj, Mađarskoj, Austriji, Italiji – Gepidi, Istočni Goti, Langobardi. Srebrni relikvijar oblika sarkofaga sa latinskim natpisom na jednoj od dužih bočnih strana (Sci Petri Sci Pauli Sci Iohanni). I. Nikolajević datuje ga u 6 vek. Bazilika A je analogna bazilici u Prokuplju, datovanoj u drgu polovinu 6 veka.
M. Milinković, ¨Arheološka istraživanja Gradine na Jelici u 1987 i 1988¨ •
•
Gradina predstavlja višeslojan lokalitet, sa praistorijskim nalazima iz perioda starijeg gvozdenog doba i sa brojnom srednjevekovnom grnčarijom, datovanom okvirno u vreme 10 – 11 veka. Nije sigurno da li je bazilika A unutar ili van bedema. Ispred presbiterijuma je očišćen rov – žljeb za fundiranje kamene oltarske pregrade: omalterisan, bio je oko 0, 40 m širok i oko 0, 20 m dubok. Otkriveno daljih 8 grobova u bazilici A. Do sada 21 grob (2 van bazilike, 15 odraslih, 8 dece, 2 dvojna groba). Jednostavne rake, položeni na leđa, većim delom sa rukama opruženim uz telo ili ređe savijenim u laktovima. Pokojnici sahranjivani u bočnim brodovima i u narteksu, na mestima gde pod danas nije sačuvan. Oko 220 m zapadno od bazilike A nalazi se crkva i okolna nekropola označena kao bazilika B (oko i unutar nje 31 grob). Ona ima naos sa aneksom na severnoj strani i narteks (dozidan u 2 građevinskoj fazi), apsida spolja i iznutra-polukružna (17, 50 x 12 m??). Zidana od lomljenog i pritesanog kamena slaganog u nepravilne redove i vezanog malterom. Južno, zapadno i istočno i najverovatnije severno od bazilike, prostire se nekropola. Za sada je otkriveno 29 grobova koji se nalaze van bazilike, najvećim delom sa južne strane. Od 31 groba, 14 su dečiji, grobovi orjentisani ka istoku, sa glavom na zapadu. Pokojnici su polagani u jednostavne rake, uglavnom bez ikakve konstrukcije, a u nekolicini slučajeva ustanovljeno je polaganje lomljenog kamena i ulomaka opeke oko pokojnika. Pokojnici su polagani na leđa, sa rukama ispruženim uz telo ili povijenim u laktovima. Samo u 3 sigurna slučajeva su konstatovani prilozi – dečiji broj br. 4 (2 jednostavne minđuše-karičice izrađene od bronzane žice, kružnog preseka, plavičasti stakleni privezak, nađen kod lobanje nošen je pojedinačno okačen oko vrata). Iz poremećenih grobova možda i gvozdeni stilus, bronzana traka ukrašena poprečnim urezima i fragmentovani dvoredi koštani češalj. 20 m zapadno od bazilike B naišlo se na grobnicu zidanu na svod (ulomci grnčarije i solid Justina II kovan 567-578 u Carigradu nađen uz severozapadni ugao grobnice). Grobnica je bila široka oko 3, 60 m, dugačka 4, 40 m, unutrašnje visine oko 1, 30 m. Građena od lomljenog i pritesanog kamena vezanog malterom. Unutrašnja strana zidova je omalterisana. U kontekstu bazilike B je i građevina pravougaone osnove na oko 15 m jugozapadno od nje. Bazilka C – Nalazi se na severozapadnoj padini gradine udaljena 230 m od bazilike A, a 430 m od bazilike B. Građena je od lomljenog i pritesanog kamena i opeke, stim da su prilikom zidanja korišćene i spolije(kameni blok sa latinskim natpisom koji se datuje u 2-3 vek). Na istočnoj strani spolja i iznutra polukružna apsida; aneksi pravougaone osnove konstatovani su uz zapadni deo naosa. U severozapadnoj prostoriji ostali su sačuvani delovi freskoslikarstva. Podovi su malterni. Delovi stubova i ulomci reljefno ukrašenih parapetnih ploča. Delovi septuma – stubić jednostavno ukrašen pravougaonim okvirom i središnjom trakom sa prednje i zadnje strane. Fragmentovani pluteji – uobičajeni motivi krsta sa proširenim kracima, krst u kliteusu, postavljeni u pravougaona polja uokvirena plastičnim rebrima. Ostaci fresaka u jugozapadnom uglu severozapadnog aneksa; sačuvana je donja 5
•
•
ornamentalna bordura, sokl u visini od oko 0, 60 m iznad nivoa poda; stilizovan floralni motiv izveden crvenkastomrkom bojom na beličastoj podlozi, ukvirenoj paralelnim tamno plavim linijama (podseća na imitaciju mermera). Sačuvani su samo neznatni delovi polja sa zelenom podlogom, postavljenog iznad pomenutog ornamenta. Na sitne ulomke freskomaltera nailazilo se i u drugim prostorijama bazilike, naročito u oltarskom prostoru. Iz sloja šuta, pored ulomaka staklenih posuda skupni nalaz iz severoistočnog aneksa: bronzano zvono sa klatnom kalotastog oblika, gvozdeni katanac sa lancem, gvozdeno dvostruko nazubljena alatka, 2 slitka od olova i 4 gvozdene alke različitog prečnika (nađeni na prostoru manjem od 1 m², na gotovo istoj dubini). Na oko 0, 60-0, 70 m ispod nivoa supstrukcije u zapadnom delu severoistočnog aneksa, naišlo se na 3 skeleta groba odraslih osoba – ukopani u jednostavne rake, opruženi na leđa sa rukama duž tela ili blago savijenim u laktovima; orijentisanim ka istoku sa glavom ka zapadu (bez priloga). Na osnovu pokretnih nalaza, a naročito na osnovu plastičnih ukrasa, bazilika C se može posmatrati kao jednovremena sa bazilikom A i B. Bedem je zidan na uobičajen način, za ranovizantijska utvrđenja u zaleđu limesa: lica su formirana od krupnog lomljenog kamena slaganom uglavnom u nepravilne redove, dok je ispunu činio mahom sitniji kamen zaliven malterom (debljina bedema 1, 07 – 1, 3 m). Vreme 6, početak 7 veka, nije posvedočen kontinuitet života kompleksa posle 614/615. Visok procenat sahranjene dece u grobovima bazilike A i B i na nekropoli oko bazilke B ukazuje na pretežno civilni karakter naselja.
M. Milinković, ¨Arheološka istraživanja Gradine na Jelici u 1989 i 1994¨ •
Bazilika C (Bazilika sa krstionicom, jednobrodna) – Severozapdni aneks predstavlja krstionicu. Nalazila se unutar bedema (intra muros), udaljena oko 260 m od najviše tačke utvrđenja. Dužina 22, 35 m a širine 14, 55 m. Građena od lomljenog ili pritesanog kamena, skoro uvek vezanog malterom uz upotrebu spolija i opeke. Malterni podo je očuvan samo negde – u oltarskom prostoru, naosu (u obe prostorije sa crvenim premazom), kao i u jugozapadnom aneksu. Ima više građevinskih faza. Analogija sa crkvom u selu Orman kod Skoplja (5 – 6 vek) i na ostrvu Golem grad na Prespanskom jezeru (4 - 5vek). Krstoobrazna piscina u severozapadnom aneksu, koja ga je odredilo kao krstionicu, sa spoljne i unutrašnje strane premazana crvenkastim vodootpornim malterom. Zidovi baptisterijuma su bili ukrašeni freskama, dok baptisterijum bio direktno povezan sa naosom. U crvenkastomrku zemlju ukopavani su i grobovi koji su nalaženi u crkvi i oko nje. U njoj su nađeni i stubovi kružnog preseka raznih dimenzija, baze i kapiteli, delom celi a delom fragmentovani, stim da najveći broj potiče iz istočnog dela bazilike ili iz zone uz spoljnju stranu oltara. Plastika bazilike je najvećim delom izgrađena od 3 vrste lokalnog kamena, parapetn eploče od peščara, baze i kapiteli od beličastog krečnjaka i stubovi od dekorativnog plavičastog kamena nalik mermeru. Spolije: sa spoljnje strane oltara – baza
5
za stub na čijem je gornjem delu ostao sačuvan deo natpisa posvećen Dijani, dok je u severoistočnom aneksu pronađen sa obe bočne strane pritesan deo are, postavljene od strane konzularnog beneficijara Leg XI (?) Gemina. Čini se da je najveći deo bazilike, ako ne i cela bazilika, oslikan u fresko živopisu u sklopu jedne od građevinskih faza. Fragmenti keramike (dobrim delom lonci), fragmenti stakla, gvozdeni klinovi, vrhovi strela i jedan bronzani novčić. Providni, zelenkasto ili zelenkastožuto tonirani ravni ulomci stakla, široki oko 1 mm – delovi okulusa (prozorskih okana), ukrašeni urezanim linijama u organizovanom rasporedu. U znatno manjem broju srežu se fragmenti staklenih pehara ili drugih posuda. Ostava (iz šuta) severoistočnog ugla jugoistočnog aneksa; sa 24 predmeta, uglavnom poljoprivrednog i drvodeljskog alata. Ostava je po svoj prilici bili upakovana u tekstilnu ili kožnu torbu, čiji je jednostavni koštani mehanizam za zatvaranje ostao sačuvan neposredno ispod same ostave. Iz sloja šuta su i 2 vrha gvozdenih strela, jedna je trobridna sa trnom za usađivanjem, a druga pravougaonog preseka sa tulcem. Bronzani novčić od 5 numija kovan u Carigradu za vreme Justinijana (oko 526-537), nađen u srednjem južnom naknadno dodanom aneksu. U bazilici i njenom do sada istraženom neposrednom okruženju nađeno je 12 grobova, 8 u crkvi (u narteksu, i 2 severne bočne prostorije) i po 2 sa spoljnje strane zapadnog i istočnog zida bazilike (uglavnom odrasli); sahranjeni u jednostavnim rakama, sa rukama pored tela ili položenim na krilo bez priloga. Bazilika C se datuje u 6 vek. Na Gradini na Jelici ima ukupno 5 bazilika.
M. Milinković, ¨Ranovizantijsko utvrđenje na Tupom Kršu i okolna utvrđenja u tutinskoj oblasti¨ •
Smešten je uz dolinu Gornjeg Ibra u teško pristupačnom planinskom kraju. Bedem širok 1, 05 m; lica bedema su zidana od pritesanog kamena slaganog u nepravilne redove i vezanog beličastim krečnim malterom. Na jugozapadnj strani uočen objekat građen u tehnici suhozida: zidovi od krupnog nepritesanog kamena vezani blatom; dosta fragmenata keramike; može se pretpostaviti da sačuvana konstrukcija od suhozida čini podlogu za nadgradnju od drvene konstrukcije. Fragmenti keramike i staklenih posuda, gvozdeni luk od torbice sa kopčom i povijenim krajevima (germanski?), bronzani stilus, kameni pršljenak, za vreteno od crnog kamena, ukrašen sa obe strane paralelnim kružnim urezanim linijama (6 vek). Osnova utvrđenja je približno lučnog oblika, koji se formira tako što trasa bedema na 6 mesta skreće pod blagim uglovima. Dimenzije utvrđenja su 33 x 47 m. Severna i severozapadna strana nisu bile branjene bedemom, a to sa obzirom na apsolutnu nepristupačnost i nije bilo potrebno. Kapija širine oko 1, 5 m na jugozapadnom delu trase bedema. Odsustvo kula. Zida se promišljeno i ekonomično. Ovo utvrđenje uklopilo bi se u 3 grupu ranovizantijske fortifikacije po D. Ovčarovu, u koju on ubraja novoizgrađene utvrde. Za ove burgi ili fruria (utvrđenja malih dimenzija), on smatra da su prvenstveno imali da vrše zadatak izviđanja i osmatranja, kao i da organizuju presretanje čeonih jedinica nadirućeg neprijatelja (ne sme se isključiti i refugijalna funkcija Tupog Krša). 5
• • • • •
Utvrđenje na lokalitetu Litice u selu Dobrinja (1022 m), neposredno iznad Ibra, 55 x 35 m. Lokalitet Zlostup u selu Ostrovici (oko 1000 m), 4 km severozapadno od Tutina (6 vek). Lokalitet Gradovi u selu Šaronje (oko 1330 m), oko 24 km severozapadno od Tutina. Lokalitet Đurđevica u selu Đerekare (1470 m). Posle pregleda utvrđenja 6 veka u okolini Tutina stiče se utisak da su ona podignuta u okviru jednog šireg vojnog-građevinskog zahvata, upravo onog kojeg je opisao Prokopije u delu o građevinama ( De aedificiis). Očigledno je da su prikazane utvrde izgrađene po istom, gore već opisanom principu fortifikacije.
P. Petrović, ¨Niš u antičko doba¨ Pregled istorijskih događaja od sredine 3 do kraja 6 veka •
•
•
Od sredine 3 veka pa do kraja antike natpisi, izuzev nekoliko hrišćanskih gotovo potpuno nestaju. Goti u okolini Naisa. 269, posle opsade Vizanta, organizovane čete varvara (Skiti, Heruli, Peuki i Goti) kreću prema planini Atosu. Dolazi do bitke u okolini Niša, kada car Klaudije uspeva da pogubi oko 50 000 neprijatelja. Nakon toga dodeljen mu je počasni epitet gothicus. Naisus predstavlja rezidenciju careva 4 veka. Galerije upravlja Ilirikom iz Sirmijuma. Oblasti većih gradova kao što su Nais, Serdika i Paultalija (Ćustendil) čine sada sredozemnu Dakiju (Dacia Mediterranea). Konstantin je iz Naisa druga decenija 4 veka, borba za vlast između Konstantina i Licinija. Konstancije Hlor (otac) rođen je u dardanskim krajevima gornje Mezije, možda baš u okolini Naisa. Njegova majka carica Helena, Konstancijeva konkubina bila je stabularia (krčmarice), poreklom iz Bitinije. Borba između uzurpatora, Magnencija i Konstancija II, imale su delom svoj epilog u Naisu. 350 zapovednik podunavske vojske (magister peditum), proglašen za cara u Sirmijumu, ali je iste godine na sastanku sa Konstancijem u Nišu, položio insignije carske vlasti. 351 u bici kod Murse Konstancije pobeđuje Magnencija. Prilikom pohoda protiv Konstancija II, izvesno vreme se u Naisu zadržao i Julijan otpadnik. U grad je stigao u drugoj polovini 361. Posle 1. 12 . 361. na vest o smrti cara, Julijan je napustio Nais i već 11. 12. 361. stigao u Konstantinopolj. Valentijan i Valens boravili su Medijani 365. Hunska opsada i zauzeće Naisa 441. Po Jordanesu 471 gotski vladar Tjudimer prelazi Savu i opseda Niš, prvi grad u Iliriku, odatle šalje sina Teodoriha za Ulpianu. Cirkulacija novca u gradu prestaje sa Iraklijem. Između 612-614, što će verovatno biti datum koji predstavlja kraj antike u Naisu. Nekrople – Nije poznato gde se nalazila najstarija nekropola rimskog Naisa sa kamenim spomenica. Jagodin Mala – radovi od 1933 (Slavetić). Od 1956 Grbić, N. Petrović i Lj. Zotović. Ova nekropola je u upotrebi od 4 do 6 veka. Nekoliko 100 arheološki istraženih grobova, vrlo su raznolikih oblika: od slobodno ukopanih i jednostavnih konstrukcija ograđenih kamenom, do grobnica većih razmera pravougaone ili kvadratne osnove, sa poluobličastim svodom ili kalotom dekorisanih raznobojnim mermerom i freskama. Grobnice sa freskama – Do sada poznate 3 takve grobnice. Iz 1933 jedna pravougaone osnove sa poluobličastim svodom. Njena unutrašnjost dekorisana je freskama sa biljnim ornamentom izvedenim crvenom bojom, a tu su i hristogram i drvo života, elementi koji se sreću i u drugoj grobnici sa freskama. Prem ajednom novčiću Anastasija I (491-518), ovaj objekat se datuje u 6 vek. Druga grobnica je iste konstrukcije, a njena unutrašnjost takođe je ornamentisana biljnim motivima crvene, zelene i braon boje. Najznačajnija grobnica 5
•
•
•
otkrivena je 1953. Pravougaone je osnove, poluobličasto zasvedena (2, 63 x 2, 23 m, visine 1, 78 m) unutrašnjost grobnice podeljena je pregradnim zidovima na 3 ili 4 groba u obliku kovčega bez poklopca. Građena je od opeke, sa unutrašnje strane oblepljena je tankim slojem maltera. Slikana dekoracija al fresco zahvata celu unutrašnjost grobnice, delom pregradne zidove, do temena svoda. Datuje se na kraj 4 vek. Ad Herculem (Žitorađa) – 14 milja južno od Naisa. Konstatovani ostaci utvrđenja na levoj obali Toplice, sa građevinama u njegovoj unutrašnjosti od lomljenog kamena i opeke. Nađen je rimski novac i drugi sitni nalazi. Hammeum (Prokupje) – 6 milja na zapad od Žitorađe. Konstatovano utvrđenje kao i kasnoantičke grobnice sa prilozima. Značajna je ostava pronađena u Prokuplju: bronzana antropomorfna posuda, pozlaćen prsten i krstasta fibula (2-3 vek). Iz Prokuplja je i jedan žrtvenik iz 234 posvećen Jupiteru. Ad Fines (Kuršumlija) – 20 milja od Prokuplja na zapad. U obližnjoj kuršumlijskoj banji konstatovane su terme i 2 žrtvenika (jedan posvećen boginji Dardaniji-Dea Dardania, drugi nimfama). Miljokaz, uz cestu na jug – stub od krečnjaka valjkastog oblika visine oko 1 m.
L. Mirković, ¨Starohrišćanska grobnica u Nišu¨ •
U jagodin Mali nalaze se ostaci rimskih zgrada i 4 stare hrišćanske crkve. Grobnica otkrivena 1953 – Hristov monogram okružen vencem od palminih grana nalazi se iznad ulaza (istočni zid), a na suprotnom zidu uočava se jedna mala niša (npr. U Solunu, Sofiji i Saloni – Marusinac). Niška grobnica u svom arhitektonskom obliku ima svoje prauzore u Siriji i Mesopotamiji. Figure bez nimba (pored vrata sveti apostoli Petar i Pavle? posred raja obučeni u tuniku i beo pallium sa sandalama), kao i sve ostale na slikama u ovoj grobnici. Ispod nivoa tj. bordure na kojima stoje ova dva lika u samim grobovima je naslikana ograda iza koje je rastinje. Slike na zapadnom zidu odgovaraju po kompoziciji onima na istočnom, sa tom razlikom što je ovde jedna mala niša. Na ovom zidu je isti monogram Hristos sa apokaliptičnim slovima APω okružen vencem od palminih grana i nimbom. Severni zid iznad samog groba koji je uz severni zid grobnice oslikan je svetlo sivom ogradom oivičenom rumenom linijom. Južni zid isti je kao severni. Na zidovim agrobova spolja naslikano je ono isto što i na svodu tj. loza sa pticama. Na osnovu monograma sa apokaliptičnim slovima Apω možemo grobnicu datovati u vreme 360 – 451. U 5 veku svitak je definitivno zamenjen knjigom. Hermule na ogradi raja u niškoj grobnici nisu oranti, tj. ne prikazuju umrle, već su to samo ukrasne antičke hermule. Vinova loza spada u najstarije alegorije u hrišćanskom slikarstvu. Grobnica se datuje u kraj 4 veka.
D. Srejović – A. Simović ¨Portret vizantijske carice iz Balajnca¨ •
Lokalitet Kulina – Balajnac. Prvi je ovaj lokalitet obilazio Kanic. Pronađeni su bronzani sud sa natpisom, reljef tračkog konjanika i Justinijanov bronzani novac. Lokalitet je udaljen oko 300 m zapadno od sela Gradišta. Bedem je zatvarao skoro pravilnu četvorougaonu površinu od oko 4200 m². Pronađeni su ostaci velike 4-ugaone građevine. Bronzana glava je nađena tačno u centru gradskog platoa, na mestu gde su se morale seći glavne ulice (nalazač Dragomir Veljković–zemljoradnik ). Glava je pripadala šuplje livenoj statui, približno prirodne visine. Glava je masivno izlivena sa ukrasom na glavi: specijalna frizura, 5
kapa i dijadema. Predstavlja jednu od vizantijskih carica, (mlada žena dvadesetih godina) 5 ili 6 veka, ali nije precizno datovana. Jednu od najbližih stilskih analogija predstavlja nesumnjivo bronzana vaza u obliku ženskog poprsja iz konzervatorske palate u Rimu (ista radionica ?). Značajna je činjenica da se gotovo svi spomenici bliski balajnačkoj glavi vezuju za orijentalne radionice, tj. pokazuju jasne aleksandrijske ili sirske uticaje. Neoklasicizam tj. renesans antičkih oblika u starim helenističkim centrima. Ovaj portret je izrađen 520-530 u nekom od umetničkih centara na Istoku ili barem po njegovim uticajem. Eufemija?, žena Justina I ili Teodora? koja 527 postaje zvanično vizantijska carica. Za sada nije poznat nijedan spomenik na kome bi bio sačuvan Eufemijin lik.
Grupa autora, ¨Arheološko blago Đerdapa¨ •
Rimska i ranovizantijska utvrđenja na Đerdapu (V. Kondić i Lj. Zotović). U prvim decenijama 1 veka počinje sistematsko utvrđivanje granice praćene izgradnjom prvih logora i komunikacije. U prvoj polovini 3 veka, posle upada Gota, Sarmata i Karma uočavaju se prve faze obnove. Druga faza vezuje se za Dioklecijana, a treća za Konstantina. Na prelazu iz 4 u 5 vek, u vreme Teodosija i Arkadija utvrđenja bivaju postepeno napuštana. Tek u vreme Anastasija oseća se potreba za ponovnim utvrđivanjem ovog dela granice, tako da u vreme Justinijana imamo iz osnove obnovljenu i dopunjenu prvobitnu graničnu liniju. Rimska stražara kod Gospođinog Vira – u njoj boravili delovi 4 Skitske i 5 Makedonske legije, 1 vek nove ere. Uništen Tiberijev natpis na Lepenskoj steni kod sela Boljetina indicira postojanje vojnog logora. Iz 1 veka je i Lepena vojni logor sa zidanim bedemima. Utvrđenje Mali Gradac kod Donjeg Milanovca, u čijoj blizini nešto kasnije, ali još uvek u 1 veku izgrađen castrum Taliata. Tokom 1 veka podignuta su utvrđenja i kod Brnjice, Čezave, Salduma, Velikog Gradca, a verovatno i u Tekiji. Trajanov most je konstruisao Apolodor Damaska, raspona je 1100 m povezivao je Pontes (Kostov) i Drobetu (Turn Severin). Logori su napušteni u vreme osvajana Dakije. Sigurno je da su veća utvrđenja kao Veliki Gradac (Taliata) i Čezava (Novae) zadržali i dalje svoje posede, verovatno smanjene. Za vreme Aurelijana (270-272) napuštena je provincija Dakija i reorganizovane su provincije u ovom delu imperije. Provincije Gornja i Donja Mezija su reorganizovane. U prvi mah su formirane dve nove provincije Moesia Prima i Dacia Ripensis, kasnije njihova međusobna granica nalazila se na Porečkoj reci. Posle 8 godišnjeg hiatusa, tj. vremena kada su tvrđave na Đerdapu bile napuštene (Teodosije-Arkadije) dolazi najverovatnije već u vreme Anastasija I do postepenog obnavljanja utvrđenja na limesu. Možda su već tada, bar delimično popravljeni objekti na Čezavi, Boljetinu, Hajdučkoj Vodenici. Tek Justinijan uspeva da stvori veoma jaku graničnu liniju. Skoro svi kasteli spomenuti u prethodnom izlaganju oživeli su ponovo u prvim decenijama 6 veka.
Područje Đerdapa u srednjem veku •
Sa ostrva Sapaje (kod Banatske Palanke) potiču istočno gotske fibule i liksuzni zlatni okov almandinskim ulošcima i fragmentovana mamuza tzv. vandalskog tipa (5 vek). Pronađene su 3 germanske cikada fibule i to 2 iz Kostola (Ad Pontes) i 1 sa oznakom Trajanovog mosta (Kostol?), iz 5 veka. Iz Rama potiču 2 zlatne naušnice, jedna sa priveskom u obliku piramide, a druga sa priveskom šuplje kugle – Avari tj. I avarski kaganat 6-7 vek. Veliki Gradac – pronađena zlatna naušnica sa priveskom u obliku šuplje kugle iz grob 6
asrednjevekovne nekropole (11-13 vek), sekundarna upotreba. Prvi avarski kaganat 6 i 7 veka – srebrna lučna fibula sa antropomorfnom maskom na nozi i dva fragmentovana primerka sličnih bronzanih fibula iz Velesnice, kao i jedna manja bronzana fibula istog tipa sa nepoznatog nalazišta kraj Negotina (Pontski import).
Đ. Janković, ¨Podunavski deo oblasti Akvisa u 6 i početkom 7 veka¨ •
Dnašnji Ključ i Krajina pripadali su severozapadnom delu kasnoantičke provincije Priobalne Dakije (Dacia Ripensis). To je bio strateški značajan deo vizantijske granice obuhvaćen oblašću Akvisa, koja se nalazila u slivu Timoka.
Obala Ključa i Krajine u istorijskim izvorima (vesti o putevima) •
• •
•
Ratiaria = Arčar. Može se pretpostaviti da su u 6 veku korišćeni sledeći putevi u oblasti Akvisa, izloženi po svom značaju: a) Obalski put duž Dunava b) Put iz doline Morave za severoistočnu Bugarsku c) Timočki put d) Putevi između dolina Timoka i Porečke reke. a) Izgrađen uz Dunav, a spajao Priobalnu Dakiju sa Prvom Mezijom i Panonijom. Isključivo ga koristile vizantijske vojske. b) Ovaj put je spajao Iliriju i Trakiju, kao i Prvu Meziju i središnju Dakiju sa Priobalnom Dakijom. Često korišćen u 6 veku, naročito od strane Slovena i Avara (Avari isključivo koriste ovaj put prilikom svojih pohoda). c) Počinjao u blizini Prahova, spajao ga sa Ravnom (Timacum minus), a od nje se račvao n aput prema Nišu i dalje za Solun i put koji je izbijao na put Niš-Sofija kod rimskog mesta Tures (Pirot).
Vesti o tvrđavama, utvrđenjima, utvrđenim pribežištima i gradovima •
•
•
•
Prokopijev De Aedificiis, objavljen oko 554, a posle Justinijanovog utvrđivanja granica. U Justinijanovoj noveli je Akvis, grad (civitas), a za utvrđenje njegove oblasti upotrebljava se izraz castellum. Tvrđave – Utvrde čisto vojne namene, zaposednute isključivo vojskom. Nalaze se na izloženim položajima, brane granicu i puteve. Zidane su po jednom nacrtu, 4-ugaone osnove sa okruglim kulama na uglovima. U temelju su zidane kamenom i malterom, a u gornjem delu samo opekom, ili i kamenom i opekom koji su vezivani malterom sa tucanom opekom. Stražare – Jače utvrđena kula ili slično, sa malobrojnom posadom. Nalaze se na izloženim mestima sa dobrim pregledom u pravcu grada ili neke tvrđave i utvrđenja. Osnovni zadatak im je bio da osmatraju pravce koji nisu pregledni iz odgovarajućeg grada, tvrđave, utvrđenja ili pribežišta. Utvrđena pribežišta – utvrđena skloništa seoskog stanovništva nalaze se na povoljnim odbrambenim položajima, u blizini puteva. Korišćena su za privremena sklanjanja seoskog stanovništva, koje je inače stanovalo van bedema. Imaju nepravilnu 4-ugaonu osnovu, sa isto tako nepravilnim 4-ugaonim kulama na uglovima. Obično su građene samo kamenom i beličastim malterom.
6
•
•
Utvrđenja – Utvrđenja naselja stanovništva različitih zanimanja i društvenih položaja. Nalaze se na povoljnim odbrambenim položajima, po strani od glavnih puteva. Njihov osnovni zadatak je odbrana nevojničkog stanovništva. Nepravilne su osnove, prilagođene podlozi, a kule su 4-ugaone osnove. Građena su obično samo kameno vezivanim beličastim malterom. Ponekad se za utvrđenja iskorišćene velike rimske tvrđave, površine veće od 1 ha. Grad – Grad u antičkom smislu reči podrazumeva utvrđeno privredno, crkveno, vojno i upravno sedište, sa manje ili više razvijenim gradskim životom.
Tvrđave na obali Dunava •
• •
• • • • •
• •
• • • • • • •
Kantabaza – Saldun (turski prelaz) – Nalazila se na mestu Saldum u blizini sela Dobre, na samoj obali Dunava. 4-ugaone je osnove sa kružnim kulama, podignuta na rimskim ostacima. Kampsa – Bosman – Sagrađena neposredno uz vodu, pravougaone je osnove sa kružnim kulama. U temelju zidane kamenom, a iznad sokla opekom i kamenom. Taliata – Donji Milanovac – U vreme istraživanja udaljena od Dunava 300 m, 4-ugaone je osnove (130 x 140 m). U 6 veku su prizidane kule kružne osnove na uglovima, bedem je popravljen. Smornes – možda Malo Golubinje Dukepratum – Hajdučka Vodenica – 4-ugaone je osnove sa bedemima produženim do Dunava, i kružnim kulama na uglovima (45x45m). Zerna – Oršava Kaputboes – Tekija (rimski Transdierna). Zanes – Karataš – nepravilne pravougaone osnove postavljene okomito na tok Dunava. Bedemi zauzimaju površinu od oko 190x120 m, tako da među tvrđavama u Đerdapu, Ključu i Krajini ima najveću površinu. Zanes je nastao već u 1-2 veku, a trajao do početka 7. Pontes – Trajanov Most – Kostol (rimski izvori Trans Drobeta). Bedemi zidani kamenom i opekom (70x50 m). Teodora, Teodoropolis – Turn Severin (rimski izvori Drobeta) – Tvrđava je 4-ugaone osnove (oko 137 x123 m ), sa tim da na bedemima i kulama nisu vršeni veći građevinski zahvati u 6 veku. Mareburgo – Glameja – Rtkovo? – 4-ugaona tvrđava podignuta oko stare rimske kule (45x45 m). Susiana – Korbovo? – U blizini obale (50x50 do 100x100m) nađeni ulomci grnčarije i drugi predmeti 6 veka. Armata – Vajuga (90x60 m) Timena – Milutinovac (50x50 m). Stiliburgo – Glameja – Ljubičevac? – Neposredno na obali, 4-ugaone osnove (50x50 m) Alikaniburgo – ušće Slatinske reke? – 4-ugaone osnove (50x50 m) Akvis – Prahovo – Dobio naziv po nekoliko izvora koji se nalaze na obali Dunava ispod grada. Bedemi Akvisa obuhvatali su prostor oko 850 x 450 m, odnosno blizu 29 ha. Oko
6
njega se nalazio prostrani rov sa izgleda još jednim bedemom. Sa Dunavom povezan utvrđenim pristaništem.
Utvrđenja i utvrđena pribežišta u unutrašnjosti Ključa i Krajine • •
U spisku utvrda u oblasti Akvisa Prokopije nabraja 37 obnovljenih utvrda i jednu novu – Timatohion. Petres – Mokranjska Stena (Petra=stena) – utvrđenje nepravilne osnove prilagođene podlozi, sa višestrukim bedemima vidljive dužine preko 700 m. Na uglovima su 4ugaone kule rađene od kamena i belog maltera. Tvrđave na Dunavu za koje Prokopije kaže da su iznova podignute, ne prate nikakvi prikazi i sve su manje površine, približno oko 2 000 m² sa bedemima i kulama kružne osnove zidanim kamenom i opekom. Justinijanova novela 11, iz 535 (u Akvisu se obnavlja episkopija kao odraz novog stanja na Dunavu).
Vesti o napadima Varvara •
•
•
Izgleda da je posle 585/586 Akvis, kao i drugi gradovi na Dunavu, stupio u neke posebne odnose sa Avarima nezavisno od Carigrada. Ovi novi odnosi posredno se potvrđuju u izvorima (T. (T. Simokata). Smatra se s e da su Nais i Serdika, pa i drugi gradovi Ilirije, napušteni ili osvojeni oko 614/615, njihove izbeglice su stigle čak do Soluna. Opticaj novca – bronzani novac je naročito značajan od 538, kada počinju da se obeležavaju i godine careva koji ih izdaju, a posebno za vremena o kojima nemamo drugih podataka iz pisanih izvora. Način utvrđivanja – Tvrđave su podizane neposredno na obali Dunava i to na takvim rastojanjima i položajima da su se međusobno mogle osmatrati. Tamo gde su ta rasto rastoja janj njaa bila bila suvi suviše še velik velikaa prazni praznine ne su dop dopun unja javan vanee straž stražar arama ama ili ili utvr utvrđen đenim im pribežištima. Sve tvrđave podignute u vreme Justinijana, uglavnom na mestu ranijih utvrda, sa tim da imaju uglavnom približno kvadratnu osnovu sa kružnim kulama na uglovima.
Pokretni nalazi i zanatska proizvodnja •
•
•
Izgleda da je rimski novac korišćen umesto vizantijskog kojeg nije bilo dovoljno, naročito posle Justina II. Većin apokretnih nalaza može da se podeli na dve osnovne grupe, na vreme između 535 i 585/586 i na vreme posle te godine, do u 7 vek. Grnčarsk Grnčarskii proizvod proizvodii – najčeš najčešći ći i najbro najbrojni jniji ji nalazi. nalazi. 1. Grnčari Grnčarija ja z asvakod asvakodnevn nevnuu upotrebu – koristi se za pripremanje hrane, prinošenje i jelo (lonci, zdele, duboke zdele, poklopci i krčazi). 2. Grnčarija za čuvanje tečnosti i rasutih stvari (pitosi, veliki lonci, amfore). 3. Pećnjaci-korišćeni za ugrađivanje u peći. Grnčarija za svakodnevnu upotrebu – pravljena pravljena do 585/586. 585/586. Lonci – vrsta sa obodom prelomljene gornje površine. To su niski zdepasti lonci sa naglašenim vratom i ramenom, prečnik trbuha je veći od visine suda; bez drške, dno ispupčeno od dobro prečišćene zemlje sa peskom. p eskom. Sive boje, ali i crvenkasto crve nkasto mrki i tamno sivi varijateti. Još od 4 i 5 veka (Ključ i Krajina). Vrsta lučno povijenog oboda – niski zdepasti sa
6
naglašenim naglašenim ili ne naglašenim vratom i ramenom. ramenom. Površina trbuha je približno približno jednaka visini suda, suda, obično sa drškom oblog oblog preseka od dobro prečišćene prečišćene zemlje zemlje sa peskom. Crnosive i mrkosive boje od prve polovine 5 veka. Vrsta pravog oboda – zdepasti sa naglašenim ili nenaglašenim vratom i ramenima, obod razgrnut i prav, ponekad sa drškom obično trakastom, od odlično pročišćene zemlje sa peskom, sivo pečene. Javlja se još u 4 i 5 veku. Vrsta sa obodom prelomljenim nagore – zdepasti lonci sa blago naglašenim vratom i bez ramena. Kao ukras imaju jedan ili više snopova vodoravnih utisnutih utisnutih linija. Oni su jedini jedini poznati lonci pravljeni pravljeni do 585/586 585/586 koji imaju ukras, koji se inače javlja kasnije. Zdele – vrsta sa naglašenim vratom i ramenom – niske, široke zdele sa naglašenim vratom i ramenom. Po pravilu ima dve drške sa žljebovima koje počinju od oboda a sa telom se spajaju iznad dna. Ponekad na ramenu imaju ukras od vodoravnih utisnutih crti, rađene od prečišćene zemlje sa peskom, ravnomerno pečene u sivoj boji. Glačana grnčarija – među glačanom grnčarijom preovlađuju krčazi, ali se u sitnim ulomcima javljaju i drugi oblici, pre svega lonci i zdele. Površina im je uglačana cela ili delimično, ukras je sastavljen od glačanih crta a ponekad i od vodoravno utisnutih. Rađen od prečišćene zemlje do odlično prečišćene zemlje, ali se javljaju i komadi pravljeni sa vrstom. Obično su sive boje do crne, ali postoje i crvenkasti komadi. Grnčarija za čuvanje tečnosti i drugih rasutih stvari – pitosi, veliki lonci, amfore. Na nalazištima duž samog Dunava preovlađuju amfore, dok su u unutrašnjosti češći pitosi. Pitosi – visine od 0, 30 – 0, 80 m, jajastog oblika sa dugmetastim ili ravnim prstenasto proširenim dnom. Obod je debeo i vodoravan odozgo, ili blago nagnut na unutrašnju stranu. Na obodu i ramenu nalaze se kao ukras i valovnice, a na obodu ukras izveden pečatom. Od loše prečišćene zemlje sa dosta vrsta, spolja mrko i sivo pečene, rađene na sporom vitlu. Vode poreklo iz prethodnih vekova, a česti su u toku celog 6 veka. Amfore – vrsta ukrašena češljem – najveće amfore do 0, 70 m, a prečnika do 0, 50 m. Na gornjem delu su ukrašene nizom oštrih žljebova, koji u preseku daju cik-cak crtu sa vrhovima okrenutim naniže. Na samom dnu se nalazi mali, dugmetasti završetak, manje ili više naglašen. Dve drške ovalnog preseka, ponekad na vratu i gornjem delu ramena natpis (verske ili namenske prirode). Od odlično prečišćene zemlje na brzom vitlu, beličasto žućkaste površine, a u retkim slučajevima crvene. Česte u Podunavlju i crnomorskom primorju (tokom celog 6 veka, pre i posle 585/586). Vrsta ukrašena žljebovima i rebrima. Vrsta ukrašena rebrima najčešće je visine 0, 45 – 0, 60 m, a širine 0, 20 – 0, 30 m, imaju dve želebljene drške koje se od sredine vrata spuštaju na rame, ukrašene rebrima koja se kružno spuštaju oko valjkastog tela. Rebra se na ramenu i pri dnu dodiruju a prema sredini amfore, razmak se među njima povećava. Rađene su na brzom vitlu sa mnogo peska, ponekad i vrstom. Površina hrapava, ali se javljaju i sa glatkom površinom, obično beličasto žućkaste boje. Prvi put se javljaju u prvoj polovini 5 veka, raširene u Podunavlju i crnomorskom primorju, a u Ključu i Krajni do poslednje ¼ 6 veka. Češće se javljaju natpisi, oznake ili skraćenice izvedene tamno crvenom bojom. Vrsta vretenastih amfora – manje, duguljaste amfore, visine oko 0, 40 m, a prečnika oko 0, 10 m. Telo je valjkasto a dno se postepeno sužava. Imaju po dve sasvim male drške, pripijene uz vrat. I one imaju skraženice ili ukras izveden tamno crvenom bojom. Rađene od zemlje sa dosta peska, uglavnom beličaste boje sa sivim i žutim prelivima – celo Podunavlje 6 vek. Vrsta Vrsta valjkastih amfora - visoke oko 0, 40 m, a prečnika približno 0, 20 m, pravljene su nepravilno a žlebljene drške su grubo spojene sa vratom i telom. Neukrašene ili ukrašene naizmeničnim rebrima i žljebovima i kružno
6
•
utisnutom crtom, rađene na vitlu od dlično prečišćene zemlje, dobro pečene u mrkoj i tamno sivoj boji. Samo 6 vek – Podunavlje i crnomorsko primorje. Vrste izduženog jajastog oblika – visine oko 0, 35 m, prečnika približno 0, 18 m. Imaju dve nepravine drške i debele zidove. Rađene od dobro prečišćene zemlje crvenkaste boje – samo 6 vek. Vrsta velikih vretenastih amfora – nemaju vrat, a obod je zadebljan i nenaglašen. Javljaju se u donjem Podunavlju i crnomorskom primorju. U Ključu i Krajni je izgleda u upotrebi između 535-585. Vrsta malih amfora – visine oko 0, 35 m, a prečnika oko 0, 15 m tankih zidova sa drškama i telom različitog oblika. Spolja beličaste boje a u prelomu crvenkaste – samo 6 vek. Vrsta širokog otvora – samo jedan primerak, visine oko 0, 40 m, prečnika prečnika 0, 31 m, jajastog oblika sa širokim vratom koji se postepeno širi na gore. Nenaglešenog oboda, na ramenu i telu plitki žljebovi, dve drške zaobljenog preseka, svetlo žućkasto pečena pečen a – posle 585/586. Natpisi, oznake i skraćenice na amforama – sve čitljive oznake, skraćenice i natpisi pisani su grčkim. To je sa jedne strane odraz uvoza i uticaja grčkog govornog govor nog područja, a sa druge strane dokaz upotrebe grčkog jezika i grčkog stanovništva stanovništva u oblasti oblasti Akvisa. Akvisa. Pećnjaci – ugrađivani u peći za zagrevanje prostorija, njihova namena je da povećaju grejnu površinu peći, odnosno da zagrevaju prostorije. Celim telom su bili ugrađeni u peć, tako da im se samo sa mo otvor nalazio na površini zida peći. Najstarija utvrđena pojava pećnjaka je iz prve polovine 5 veka. Početkom 6 veka pećnjaci se prave samo u naseljima koja su se održala posle hunske najezde, kao što je Akvis. Njihova sporadična pojava u tvrđavi kod Kladova i u pribežištu kod Sipa pokazuje da nisu korišćeni isključ isključivo ivo za peći, peći, već i kao posude. posude. Grnčarske Grnčarske radionice radionice - izgled izgledaa da je grnčari grnčarija ja pravljena isključivo u većim središtima, s redištima, kao što je Akvis, Teodoripolis, Zanes... Glavna osobina koja ovu grnčariju razlikuje od one 4 i 5 veka je duži obod, a od one pravljene do hunske najezde razlikuje se još ispupčenim dnom i naglašenim vratom i ramenom na loncima, koji se javljaju krajem 5 i početkom 6 veka. Posle 585/586 grnčarija dobre izrade mahom nestaje, ravnog dna, nenaglašenog vrata i ramena koje se stapa sa trbuhom, a koji su se pojavili nešto ranije. Pojavljuje se grnčarija rađena na sporijim vitlima, pa čak i bez vitla. Stare vrste lonaca nestaju i javljaju se potpuno nove. Amfore su jedini oblik grnčarije koji se javlja sa istim osobinama na širem prostoru. Neke amfore su izgleda isključivo uvožene, jer ih je malo nađeno (velike vretenaste, možda i vrsta sa liskunom). liskunom). Poreklo grnčarije i strani oblici – grnčariju grnčariju zapadnog porekla treba povezati sa avarskim osvajanjima i napadima. Veći deo glačane grnčarije pripada mesnoj proizvodnji naseljenih Germana. Od grnčarije koja se može pripisati Slovenima nađena su dva ulomka u tvrđavi kod Kladova. Upotreba vršnika, kao i upotreba topki (korišćene su pri ognjištu), ukazuje na Slovene. I topke i vršnike kao i lonci i crepulje obično se pripisuju kućnoj, ženskoj proizvodnji kod Slovena. Pored toga upotreba sporih vitala i grnčarije pravljene bez vitla, takođe ukazuju posredno na Slovene. Žišci – njihova rasprostranjenost podudara se sa rasprostranjenošću amfora. Pravljeni u Akvisu i drugim većim mestima u radionicima opremljenim kalupima za izradu žižaka. Žišci ukrašeni bobicama – od odlično prečišćene zemlje, beličasto pečene, oko diska su ukrašeni bobicama bobicama (5 i 6 vek). Žižak ravne ivice – žižak sa širokom ivicom oko otvora na kljunu. Rađen od odlično prečišćene zemlje svetlo mrke boje. Na disku naglašen ispupčen ukras u vidu srca, a oko diska su zrakasto raspoređene crtice – u vizantijskom Podunavlju, od sredine 6 veka. Beličasti žišci – od prečišćene zemlje, beličasto pečene sa nagalašenim ispupčenim ukrasom. Primerak iz Prahova ima dršku u vidu krsta a na
6
disku 4-kraku zvezdu preko četvorolista. Primerak iz pribežišta kod Sipa ima dršku u vidu ljudskog lica sa bradom, a na disku naizmenične polukrugove između dva kruga postavljena oko otvora. Česti su u vizantijskom Podunavlju tokom 6 veka, a javljaju se i drugde na Balkanu. Žišci grube izrade – od loše prečišćene zemlje, mrko pečene i grube izrade. Ukras je sličan ali manje ispupčen. Čest je u vizantijskom Podunavlju, od 585/586 do prve polovine 7 veka. Fibule – gvozdene fibule su nestale sa oživljavanjem rudnika i trgovine i pojavom bronze, odnosno do obnove utvrđene grance (limesa) oko 535. Sa obnavljanjem gradova i tvrđava došlo je do pojave nove vizantijske donje – podunavske fibule (livene su u dvostranom kalupu sa prolamanjem. Igla sa oprugom i osovina su od gvožđa, na bočnim stranama osovine namotana je bakarna žica koju zatvaraju bronzane loptice). Vrsta sa lukom pravougaonog preseka – to su fibule sa 11 lažnih navoja i urezanim geometrijskim ukrasom, duge oko 5, 5 cm. Rasprostranjena od Crnog mora do Bosne. Poreklom iz Male Skitije ili Druge Mezije (prva polovina 6 veka, oko 535). Vrsta sa trapezastim presekom luka – duge između 6 i 7 cm sa 8 lažnih navoja, a na luku utisnut ukras od niza tačkica, valovnica i kružića, a na stopi 2 poprečna rebra. Izliveni primerci nađeni u Turn Severinu, Akvisu i drugim mestima pravljene od oko sredine 6 veka do vlade Justina II. Vrste sa lukom polukružnog preseka – iste su veličine kao i prethodna vrsta (6 – 7 cm) sa 8 do 11 lažnih navoja. Na luku je ukras od urezanih izduženih pruga, koje ponekad prate utisnuti kružići u Akvisu od vlade Justina II do kraja sedamdesetih godina 6 veka. Vizantijske varvarizovane fibule – posle teških razaranja podunavskih gradova 585/586 počinju da se izrađuju varvarizovane fibule. Osnovna razlika između njih i prethodnih fibula je u izradi. Nove fible se prave u prostijem, jednostranom kalupu i potom se savijaju u konačan oblik. Imaju prave navoje, a na glavi je S završetak ili rog. Ukras je izveden livenjem, utiskivanjem i urezivanjem. Do varvarizovanja je došlo jer su zanatlije stradale (ubijeni ili odvedeni u ropstvo). Kopče, pređice i okovi pojasa – Sučidava kopče i okovi su najčešći, javljaju se uporedo sa vizantijskim fibulama i istovremeno počinje njihova proizvodnja u Akvisu 535. Liju se u jednostranim i dvostranim kalupima sa prolamanjem. Traju do kraja 6 veka, a poznate su na gotovo svim većim nalazištima 6 veka na Balkanu, a posebno u gradovima i tvrđavama duž Dunava. Od kopči sa U okovom poznat je u crtežu zlatan jezičak koji je bio deo pojasa. Umesto cvetnog ukrasa ima urezan ukras u vidu lica, koji ga povezuje sa Sučidava kopčama. Ova vrsta pojaseva potiču iz prve polovine 7 veka, a primerak iz Prahova može se opredeliti u poslednju ¼ 6 veka zbog sličnosti sa Sučidava kopčama. Vrsta Salona-Histrija – kraj 6 i prva polovina 7 veka. Primerak iz Prahova (bronza, na okovu 2 ptičije glave ispod kojih se vezivao remen, na trnu i okovu utisnuti kružići). Primerak iz Sipa služio za vezivanje torbice o pojas. Štapići sa predstavom goluba – od bronze, okruglog preseka, dugi oko 20 cm, sa izjedno livenom predstavom goluba na jednom kraju i alkom na drugom. Golub ima sklopljena krila i obično je ukrašen kružićima. Ovi štapići su nošeni okačeni oko vrata i svojim sadržajem su zamenjivali krst? – prpadnici Bonosove jeresi? • U ranom 6 veku u Ključu i Krajni su naseljeni i Heruli koje je već Anastasije pustio u gradove 512, a potom je i Justinijan neke Herule naselio kao saveznike i pokrstio, izgleda upravo u oblasti Akvisa. Početkom 6 veka zapadni deo Priobalne Dakije ponovo je uključen u privredni život Vizantije, a Akvis je tada dobio i najstarije poznate bedeme, u vreme Anastasija ili Justinijana I. Do 535 Akvis se razvija u jedan od najvećih gradova Podunavlja, a granica u njegovoj oblasti utvrđena je
6
nizom novopodignutih tvrđava. Od 540/541 Akvis počinje da oseća slovenske napade koji su vršeni u Trakiji, te je smanjivan i povremeno prekidan dotok novca u grad.
Dž. Vajzman, ¨Stobi – vodič kroz antički grad¨ •
•
•
Većina građevina antičkog Stobija orijentisana je u pravcu jugoistok-severozapad. Najstariji sačuvani pisani izvor o Stobima beleži pobedu Filipa V, kralja Makedonije, nad Dardancima u blizini Stoba, u Peoniji, 197 godine p.n.e. (Livije). Izgleda da je grad podignut u helenističko doba, ne mnogo pre Filipa V. Najverovatnije da su Stobi osnovani posle rata koji je Filip II vodio protiv Peonaca 359 p.n.e. Intezivno širenje grada može se povezati sa podizanjem statusa grada u rang municipiuma, koji su Stobi svakako posedovali 69, kada je u Stobiju počeo da se kuje novac raznih tipova sa natpisom municipium Stobensium. Stobi je nastavio da kuje svoj novac barem do ranog 3 veka. Hram Nemeze u pozorištu – najistaknutiji vidljivi spomenik rimskog grada je pozorište, sagrađeno u 2 ili početkom 3 veka. Tokom 4 i 5 veka sagrađene su barem 3 hrišćanske bazilike u samom gradu, od kojih su dve imale krstionicu, dok su barem dve sagrađene izvan grada. Gradski bedem podignut u 3 veku, dok je unutrašnji bedem duž istočne strane bio verovatno podignut u kasnom 4 veku. Verovatno je da su u gradu radile škole umetnika, slikara i mozaičara. Prilično bogata jevrejska zajednica postojala je u Stobima već u 3 veku, kada je Poliharmos – otac sinagoge, sagradio jevrejski hram skoro u samom centru grada. Sinagoga je uništena u poznom 4 veku a na njenim ostacima podignuta je hrišćanska bazilika otprilike u vreme posete Teodosija I, koji je u Stobima juna 388 izdao dva edikta kojim se zabranjuje okupljanje jeretika, kao i bilo kakva javna diskusija o religiji. Možda su Stobi postali glavni grad provincije Macedonia Salutaris u drugoj polovini 4 veka, kada je ta provincija organizovana. Stobi su svakako bili glavni grad Macedonia Secunda, nastele u 5 veku prekrojavanjem provincijskih granica. 472 Stobi se spašavaju uništenja otvaranjem kapija Teodemiru, kralju Ostrogota. 479 ga je opljačkala vojska Teodoriha, sina Teodemira. Veliki zemljotres 518. Najkasniji novčići pronađeni u slojevima uništenja, u kućama na akropolju kao i u crkvenim zgradama južno od episkopske bazilike, potiču iz 5 godine vlade Justina II (569/570). Posle 6 veka u Stobima nema tragova gradskog života. Spomenici – severna bazilika – sa severne strane bazilike nalazi se mala četvorolisna krstionica, popločana opekama i mermenim pločama. Piscina je u obliku krsta, ukrašena inkrustacijama od mermera, a na njenoj ogradi bila su 4 stubića od crvenog porfira, koja su nosila ciborijum. Korintski kapiteli nalaze se između glavnog i bočnih brodova. Vezuje se za kasni 5, rani 6 vek. Civilna bazilika – 3-brodna bazilika sa narteksom, nalazi se između severne bazilike i sinagoga bazilike. Thermaeminores (malo kupatilo) – u severozapadnom uglu zgrade. Sinagoga bazilika – 3-brodna bazilika, deo osnove ikonostasa još je sačuvan in situ. Vezuje se za pozni 4 ili rani 5 vek, rekonstruisana barem još jednom i to krajem 5 veka, verovatno posle gotskih pustošenja grada 479. Mozaički pod sinagoge je 1, 5 m ispod naosa (rani 3 vek). Ispod naosa je pronađena ostava srebrnog novca. Novčići su kovani tokom perioda od 211-125 p.n.e. (506 denara, 1 Victoriatus, i 1 atička tetradrahma) novac je bio pohranjen u dva suda, krčag grublje izrade i mali lekitos, koji su bili sakriveni u jami ne mnogo niže od nivoa Poliharmosove sinagoge. Kuća psalama – Poliharmosova palata – rezidencija crkvenih velikodostojnika. Sukcesivno služila jevrejskoj i hrišćanskoj zajednici u Stobima. Via Axia (široka oko 4, 5 m) jedna od glavnih ulica grada pruža se od istoka ka 6
zapadu. Magnae Thermae (veliko kupatilo) – bilo je u upotrebi u poslednjoj fazi života grada, u kasnom 6 veku. Peristerijina kuća (zgrada sa dve apside, više rezidencija gde je živela jedna veća familija, pozni 4 rani 5 vek) – Via Principalis Inferior. Via Theodosia – ova avenija (široka oko 4, 5 m) paralelna je sa Via Axia i odvaja Peristerijinu kuću od Teodosianske palate. Ulica je bila popločana oblucima i kamenim pločama. Teodosianska palata – rezidencija oblika latinskog slova L, dugačka oko 58 m, najveće širine 23, 5 m. Imala je 3 ulaza. Njeno dvorište okruženo je kolonadama sa severne i zapadne strane i prapetnim zidom sa južne. Vezuje se za 5 vek. Kuća Partenija - rezidencija južno od Teodosijanske palate sa 2 ulaza, dvoruštem sa fontanom, bazenom i kolonadom na severnoj i istočnoj strani. Manja je od Teodosijanske palate sa kojom ima zajedničke zidove, pa prema tome mora da je sagrađena u isto vreme. Nazvana je po imenu sa pečata u obliku točka pronađenog u njoj. Via Principalis Superior - skoro paralelna sa Via Principalis Inferior. Domus Fullonica (valjaonica sukna) – grupa međusobno povezanih zgrada čija je arhitektonska istorija trajala skoro 6 vekova. U malom dvorištu je pronađena velika količina purpurnih školjki, koje pokazuju da je tu u 5 veku bila radionica za bojenje i valjanje tkanina. Episkopska rezidencija – ova zgrada je u 4 veku služila kao hrišćanski oratorijum, a u 5 veku je pretvorena u episkopsku rezidenciju (Đ. Mano-Zisi). Polukružni trg – kolonada ga odvaja od manjih odaja, verovatno radnji. Baza velikog spomenika delimično je sačuvana u središtu trga. Smatra se da je na njoj nekada bila statua oca imperatora Teodosija I na konju. Via Sacra – od severne strane polukružnog trga do kapije Porta Heraclea, u dužini od 78 m. Široka je 4, 85 m, popločana kamenom i sa obe strane uokvirena kolonadama iznad kojih se nalaze arkade. Njeni trotoari široki po 2, 85 m, bili su (po arheolozima koji su je otkopali) prekriveni svodovima. Episkopska bazilika – podignuta na velikoj veštačkoj terasi, istočno od Via Sacra, preko puta polukružnog trga. Nivo poda ove impozantne dvospratne crkve leži više od 4 metra iznad podova građevina istog perioda. Razlika u orijentaciji ove građevine (u odnosu na ostale) je možda bila rezultat želje da se osovina crkve postavi prema izlasku sunca na dan patrona crkve. Narteks ima na severnoj strani vrata koj avode u kompleks od dve odaje, i do stepenica za gornji sprat. U naos vodi širok središnji ulaz iz narteksa. Atrijum je nepravilnog oblika da bi se preko njega iz Via Sacra ulazilo u narteks crkve. U nadvratnik iznad ulaza u naos urezan je natpis koji kaže da je crkvu podigao episkop Filip. Opus Sectile – tehnika oblaganja podnih ili zidnih površina pločicama od kamena različitih boja da bi se dobila efektna dekoracija enterijera. Krstionica – 4-orolisna sa malim apsidama u uglovima, upisana u četvorougao. Na svakom od uglova krstionice je ulaz. Krstionica se nalazi sa južne strane bazilike. Velika okrugla piscina (unutrašnjeg prečnika 2, 4 m) je u sredini prostorije, imala je ogradu od opeke a na njoj je bilo 6 malih svetlo obojenih stubova koji su nosili baldahin. Pod krstionice bio je ukrašen mozaikom. Delimično zazidan ulaz u veliku zasvođenu kriptu koja je sagrađena u potpornom zidu bazilike, pored samog severozapadnog ulaza u krstionicu. Kripta, opljačkana još u antici, bila je verovatno grobnica nekog od gradskih episkopa (možda ktitora Filipa), ili nekog mučenika. Krstionica sagrađena u poznom 4 ili ranom 5 veku. Zakrpe na mozaičnom podu, piscini i zidovima obližnje prostorije, kao i prikrivanje orginalnih fresaka svedoče da je tokom 5 i 6 veka vršen čitav niz prepravka. Porta Heraclea – gradska kapija na jugozapadnom kraju Via sacra. Verovatno je tu počinjao drum koji je vodio u Heraclea Lincestis. To je dipilon, tj. dupla kapija, razmak između pragova dveju kapija iznosi skoro 9 m. Zapadno groblje – od kasnog prvog veka p.n.e. do 4 veka (prekid u poznom 2 i ranom 3 veku). Pozorište –
6
sagrađeno u 2 ili ranom 3 veku. Glavni delovo pozorišta: gledalište, orkestra i zgrada scene, sagrađeni su odvojeno jedan od drugog. Zgrada scene nema pozornicu, već savršeno izrađenu fasadu koja je služila kao pozadina predstavama koje su se davali u orkestri. Gledalište, od dva dela, je od sivkasto belog mermera. Donji deo – 8 stepenica u 17 redova sedišta. Gornji deo 15 stepenica u 19 redova sedišta. Prema proceni Biljema B. Dinzmora Juniora 7638 gledalaca. Kockarnica. Extra muros – grobljanska bazilika – oko 250 m jugozapadno od Porta Heraclea. Naos ima dve polukružne koncentrične apside, narteks, naos, 2 bočna broda. Dobro sačuvana podzemna kripta, verovatno martirium, južno od narteksa. Bazilika u Palikuri – oko 2 km južno od Porta Heraclea. Apsida prodire na istoku u malo dvorište, u čijem se severoistočnom uglu nalazi 8-ugaona krstionica unutar građevine sa kvadratnom osnovom. Bazilika je sagrađena u 5 veku, sredinom 6 pretrpela je velike promene. Crkva u Konjuhu (kod Kumanova) – Svetozar Radojčić predlaže datovanje u 6 – 9 vek. Osnova crkve ima spolja oblik nepravilnog pravougaonika koji skoro prelazi u trapez (23x17 m). Centralni oltarski prostor (bema). Zapadni deo: mala priprata i dve bočne kapele. Apsida spolja pravougaona iznutra polukružna. Episkopska katedrala – catedra episcopalis. Centralni prostor je kružne osnove, potkovičastog oblika. Krug je široko otvoren prema oltaru. U severozapadnom delu hodnika (zidovi oslikani freskama) nalaze se uska vrata koja stepenicama vode na sprat, a u jugozapdnom delu mala niša. Kapiteli (deo) imaju pored biljnog ornamenta i natpis domatrirs (domus martyris – kuća mučenika). Crkva odgovara oblicima martiriuma. Pripada tipu centralnih građevina sa kupolom, veoma slična sa Okruglom crkvom u Preslavu (5 ili 6 vek). Izuzetna važnost Konjuha leži u tome što se u njemu nalaze ostaci od 3 do 14 veka.
I. Mikulčić, ¨Kasnoantička utvrđenja u Makedoniji¨ •
•
Viže od 300 utvrđenih mesta, izgrađenih ili obnovljenih u toku kasne antike (4 – 6 vek), kao i blizu 130 ranohrišćanskih crkvi. Ni u jednoj ranijoj ili kasnijoj epohi nije bilo toliko novca u opticaju na ovom području kao i u kasnoj antici. Istorijski momenti – za zemlje istočnog i srednjeg Balkana duboko značenje imale su prve gotske provale i pustošenje gradova u 6 i 7 deceniji 3 veka. Makedonsko područje stradalo je uglavnom 268 i 269, kada su stradali gotovo svi gradovi i gradići, a najveći broj nije više ni obnavljan. Za Makedoniju je bila katastrofalna 447, kada je Atila prokrstario Istočni i Srednji Balkan do obale Egejskog mora i Termopila na jugu. Većina balkanskih gradova koji su tada još postojali, najmanje 70, bilo je srušeno. U 6 veku sve češći upadi Bugara, Slovena i Avara na Balkan. Siloviti avarsko-slovenski naleti u 8 i 9 deceniji 6 veka, oni stižu čak do Soluna. Niz ostava novca ukopanih za vreme 5 godine vlade Mavrikija obeležavaju kraj antičkog života u ovim krajevima (sve do početka 7 veka).
6
•
•
•
•
Vojska u Makedoniji – kategorija kasnoantičkih utvrđenja. Kastel – manja forma od castruma. U ranohrišćansko vreme imao je klasičnu četvrtastu formu i služio za smeštaj jedne ili udvojene kohorte, ili nekog manjeg dela kohorte. Od Dioklecijana i Konstantina kasteli menjaju dotadašnju klasičnu formu i poziciju, a gube i najsvetiji centralni element tj. pretorijum (u rimskom vojnom logoru ovo je centralni šator ili stan glavno komandujućeg oficira, a u doba carstva glavno sedište vladara i njegove garde). Osnova im se deforimešu u skladu sa reljefom tla i prvacima iz kojih su više ugroženi, a pronalaze se i druge novine.U odbrambenoj koncepciji postavljaju se na sve teže pristupačnim pozicijama – na vrhovima brda i visokih stena odakle kontrolišu neki značajni put, pristup značajnom naselju ili gusto naseljenom regionu, ili rudnicima. Zidovi nisu više primarni odbrambeni faktor, već kule. Javljaju se nove forme – potkovičasta (sa zaobljenim čelom) ili trougla i petougla (vrlo česte za vlade Justinijana I). Tehnika zidanja je uglavnom incertum, odnosno emplekton sa nalivenim jezgrom od sitnijeg kamena sa mnogo maltera. Kreč je sveže gašen i upotrebljavan odmah, tako da se lepi na kamenje i ostavlja brojne šupljine u unutrašnjosti (elastičnost). Ispred zidova se podižu predzidovi (proteichisma). Kopaju si odbrambeni rovovi ili ešorpe, podzidane kamenom. Menjaju se i kapije, početkom kasnorimskog perioda kao novina u ovimkrajevima javljaju se isturene dvostruke kapije (tip dipilona), koje imaju izgled velike kule (Stobi, Bargala i veći opidumi 4 i 5 veka). Kod nekoliko utvrđenja 6 veka uočavaju se kapije koje su uvučene iza linije odbrambenog zida. Završna forma je uvučeni polukrug flankiran isturenim kulama (opidum na Vodnu iznad Skoplja). Kategorije utvrđenih objekata – kasteli, gradići (Oppida). U kastelima: domi, tecta et aedificia – kuća za stanovanje, javne zgrade i državni fortifikacioni objekti. Opidumi su bez sumnje oni značajniji kasteli uz koje se naseljava i civilno stnovništvo, neki od njih će prerasti u prave manje gradove. Ima ih oko 90, polovina od njih su mali (oppidula), u svojim začetnim fazama. Ostali su znatno veći ili sasvim veliki, sa jasnom urbanom strukturom. Građeni su bolje od ostalih utvrđenja, najčešće planski, imaju kule a ponekad polukule i bastione. Na najvišoj poziciji izdvojen je moćni akropolj a ispod njega se širi civilni deo kastela (donji grad, koji je takođe obuhvaćen zidovima). Skoro u svim opidumima postoje tragovi ranohrišćanskih crkvi. Od oko 130 crkvi 5 i ranog 6 veka, daleko najveći broj je lociran u utvrđenjima, dok su ostale manastirske i seoske. U dvadesetak opiduma su evidentirane i cisterne za vodu. Opšta odlika opiduma je zbijena struktura, najmanji među njima zauzimaju površinu 1, 5 - 3 ha, veći od 4 - 6 ha. Davina kod Čučera blzu Skoplja ima čak 9 ha unutar zidova i još 4-5 izvan njih. Kasteli straže (speculae) – po obimu mali ili sasvim mali objekti postavljeni na izrazito dominantnim punktovima, odakle su kontrolisali uže ili šire okolno područeje. Oko 60 utvrđenja. Jaki zidovi u opusu od maltera i obično imaju jednu kulu, ređe više. Kontrolisali su puteve na granicama provincija. Ili primarnih regiona, na planinskim prelazima, u blizini rudnika ili neposredno iznad velikih naselja. Pretstavljaju čisto vojne objekte. Uz 30-ak ovih kastela evidentirane su i kasnoantičke nekropole, a u njima i grobovi žena i dece (porodice vojnika). Zbegovi (refugia) i utvrđeni zaseoci (pagi murati) – redovno su podizani na zabačenim ili teže pristupačnim mestima. Za razliku od kastela ovi su skriveni, otkrivaju se obično sa male dinastije. Većina zbegova ima čvrste kamene zidove u malteru, a manji broj je obzidan na suvo. Zidovi su povučeni uz rubove strmine i najčešće naležu na strminu kao podzid, nemaju kule, ispred njih je probijen rov. Gradili su ih i branili civili, a ne vojni stručnjaci . Ima ih oko 120, njih 30-40, najskrivenijih i ostalo je do kraja antičkog doba u
7
•
prvobitnoj funkciji zbega. U ostalima su se očigledno trajno naselili okolni stočari i planinski zemljoradnici (mnogo grnčarije, crepa, osnova kuća i nekropole uz njih). Utvrđeni zaseoci površine najviše do 1 ha, a često i nekoliko puta manji. Utvrđena sela (vici murati) – površine 2-3 ha, podignuti u pitomim dolinama reka i potoka, na manjim uzvišenjima, obično veoma vidljivi. Nemaju kule, a zidovi nepravilno prate reljef tla. Ima ih oko 40-ak, u većini konstatovane i ranohrišćanske crkve.
Zlatarske tehnike •
Livenje – uz pomoć kalupa. Iskucavanje. Graviranje – urezivanje linija, formi, znakova, ukrasa ili likova udubljenjem u tvrdoj površini (u metalu, kamenu, drvetu...). Graviranje u metalu (ukrasi, pečati, novci, medalje - toreutika). Granulacija – ukras od metalnih, naročito od srebrnih ili zlatnih zrnaca na metalnoj podlozi. Često prati ukras od srebrnih ili zlatnih žica (filigran). Filigran – tehnika upotrebe zlatnih ili srebrnih (ređe bakarnih i gvozdenih) žica, za komponovanje ornamentalnih motiva, često kombinovana sa granulacijom. Žice savijaju međusobno vežu, tako da se formiraju komplikovani linearni motivi. Tauširanje – tehnika umetanje žice od srebra, zlata ređe bakra i mesinga ili tankog metalnog lima u gvozdenu, čeličnu ili bronzanu osnovu, najčešće primenjivana pri ukrašavanju oružja. Naziva se i damasciranje, po gradu Damasku, gde je ova tehnika bila naročito razvijena. Nielo - tehnika ukrašavanja skupocenih predmeta od metala. Na površinu predmeta najpre se ureže crtež, a u udubljenja se unosi tamna smesa sastavljena od srebra, bakra, olova i sumpora. Emajl – staklasta prozirna ili neprozirna masa, bezbojne ili obojene. Tom se masom prekrivaju keramički (glazura) ili stakleni predmeti zbog ukrasa, a metalni predmeti i posuđe da bi se zaštitili od rđe . Kloazoniranje – pričvršćivanje metalnih traka na metalnu podlogu i ispunjavanje ćelijastih među prostora emajlom. Konture crteža rađene su trakama ili žicama. Emajl bolje prijanja uz zlato i bakar nego uz srebro. Rovašenje – urezivanje geometrijskih ornamenata čvrstim predmetom u drvo, keramiku i metal.
Z. Vinski, ¨Epoha seobe naroda¨ •
Filigran primenjuju Varvari u prvom dodiru sa antičkom civilizacijom već u rimsko carsko dobal. 2-4 vek, ukrašavanjem plemenite kovine granulama i žicom, primenivši uz to u 4 i 5 veku iskucavanje srebrnog lima, a kasnije i utiskivanje matricom na lim. Tada se počeo razvijati tzv. polihromni stil i tzv. rovašeni stil (350-550). Za polihromiju su značajni blještavi efekti postignuti ulaganjem poludragog kamenja, najčešće crvene boje (almandin) ili staklene paste na zlatnu podlogu. Polihromija se razvija na prostoru Crnog mora odakle su je u Evropu doneli Huni, Alani i Goti, i u Siriji odakle je prenešena u Italiju. Rovašeni ukras (motivi su vitičasto-spiralni i uglasto geometrijski) je zapadno rimska provincijalana tehnika 4 veka, koja se od 5 veka počela primenjivati na proizvodima varvarizovanokasnoantičkog i varvarskog nakita.
7
Z. Vinski, ¨Kasnoantička baština u grobovima ranog srednjeg vijeka kao činjenica i kao problem¨ •
U 5 veku su antičke radionice na panonsko-podunavskom tlu oblikovale nakit za germansku upotrebu ukrašen kvalitetnim rovašenjem.
Z. Vinski, ¨Osvrt na mačeve ranog srednjeg vijeka u našim krajevima¨ •
Klasifikacija mačeva seobe naroda ( spata) se najbolje može odrediti prema obliku, a donekle i po ukrasu balčaka. Najbolje sačuvana spata je iz Rakovca, sa očuvanom duguljastom narebrenom jabučicom od bronze, te otvorom korica od srebrnog, spreda pozlaćenog lima i delom srebrnog žljeba od korica (čelik iz Damaska). Ilok – spata od čelika iz Damaska sa ostatkom očuvane jednostavne jabučice. Gvozdene spate: Neštin, Zemun, 2-Sremska Mitrovica, Kormadim. Važna nekropola u Kranju 6-7 veka (Langobardi) sadrži više primeraka oružja seobe naroda, među spatama naročito se ističe dobro rađen primerak sa tauširanom oštricom. Pored spata imamo i uske jednosekle gvozdene mačeve, palaši (veoma srodan sa sabljom) i kord (nomadskog, azijskog porekla). Kod palaša donji deo sečiva je naoštren sa obe strane. Sloveni su koristili sablje i palaše. Dugi ili kraći bojni nož ( sax i scramasax), naročito raširen na merovinškom području, obično jednosečan sa širokom oštricom. Razvojni oblici spata se mogu najbolje odrediti prema balčaku. Osnovna je tipološka klasifikacija Petersona. Kod južnih Slovena su u upotrebi uglavnom spate karolinškog tipa, koje su uostalom opšte evropsko oružje, neđene i u Kijevskoj Rusiji. Pored karolinškog postoji i vikinški tip.
Z. Vinski, ¨Orlovske kopče iz Jugoslavije¨ •
Nakit seobe naroda 5 i 6 veka, obeležen je nizom stilskih oblika, npr. polihromija (umetanje poludragog kamenja u ćelije na zlatnu ili pozlaćenu podlogu), tehnika rovašenja, kao i primena motiva tzv. životinjsakog stila (fantastične životinje, kao i ptice grabljivice, uglavnom na kopčama, fibulama, iglama itd.). Motive životinja možemo pratiti na osnovu izrađevina pretežno istočnogotske i gepidske pripadnosti. To su npr. kopča iz Karavukova, igle iz Zmajeva, fibula iz okoline Subotice, kopče i fibule iz Kranja. Životinjski motivi imaju simbolično značenje, a njihovo bliže poreklo valja tražiti u skitsko-sarmatskoj tradiciji (crnomorske radionice). Odavde su ti motivi prenešeni za vreme hunske dominacije u Evropu. Primena rovašenog ukrasa na nakitu 5 i 6 veka, raširenija je od primene motiva ptice grabljivice, prvenstveno na livenim lučnim fibulama i kopčama za pojas. Ova ukrsna tehnika predstavlja kasnoantičku zaostavštinu. Orlovske kopče iz
7
Jugoslavije su slučajni nalazi. Jedna je nađena u Kovinu, a druga je sa nepoznatog lokaliteta (možda severna Srbija ili Srem). Obe su približno iste veličine (10 cm), rađene od livene bronze sa vitičastim ornamentom izvedenim u tehnici rovašenja i ostacima pozlate. Obe su nekad imale umetnute almandine ili staklenu pastu u ćelijama koje su danas prazne. Obema kopčama su uništene pređice sa trnom, na koči iz Kovina nedostaje sredina pločice, a na drugoj je naknadno dodata zakovica. Stil i tehnika obeju su isti dok je različita modelacija vrata i kljuna ptice. Orlovske kopče sačinjavale su sastvani deo ženske nošnje i nošene su pričvršćene na pojasu. U Srednjoj i Zapadnoj Evropi uopšte nema orlovskih kopči (prisutne fibule i kopče ukrašene sa po više manjih glava ptica grabljivica. U mađarskoj konstatovana 3 primerka u Potisju, a u Rumuniji 2. Najviše nalaza orlovskih kopči potiče iz Ukrajne (severna obala Crnog mora, 32 primerka), a njihove radionice treba tražiti u Kerču (Pantikapej). Glavni krimski lokaliteti sa orlovskim kopčama su: Suuksu, Gursuf, Artek, a one se pripisuju krimskim Gotima 5-7 veka. Kopča iz Kovina j epo tipologiji oblikovanja kljuna orla najbliža primercima iz Potisja.Kako su Banat naseljavali Gepidi, a posle smrti Atile 453 pa do pogibije Kunimunda 567 ovde je postojala njihova državna tvorevina, primerak iz Kovina treba pripisati Gepidima (uz određeni oprez jer su u Bačkoj i Sremu sreću i istočnogotski i gepidski nalazi). Kopča sa nepoznatog lokaliteta, prema oblikovanju orlovske glave ima nalogije sa onima iz Kerča i Gursufa. Ako pretpostavimo da je ova orlovska kopča iz severne Srbije, istorijski su mogući samo Istočni Goti, a u slučaju da potiče iz Srema uz njih dolaze u obzir i Gepidi. Obe orlovske kopče Pripadaju nesumnjivo skupini nakita crnomorskog porekla, i verovatnije da su crnomorski import, nego da su rađene u nekoj od lokalnih podunavskih radionica 5 i 6 veka.
Z. Vinski, ¨Okov Teodorihova vremena s ostrva Sapaja na Dunavu¨ •
Okov je pojedinačan nalaz rađen od finog zlata tehnikom kloazoniranja. Prednja strana ispunjena gusto nanizanim pretežno geometrijsko oblikovanim ćelijama, u koje su uloženi tanki pločasto brušeni jarko crveni almandini. Sa donje strane okova nalemljena je zlatna glatka pločica, na šavu sa obrubom sitnih pseudogranuliranih zrna. Na vrhu okova sačuvana je zlatna zakovica, a na njegovom donjem delu uočljive su 2 rupe za zakovice (dužine 3, 8 cm, debljina 0, 28 cm, težine 6 g). Datovanje: ranije vreme vlade Teodoriha Velikog (472-488), tj. u vreme neposredno pre odlaska Istočnih Gota u Italiju.Tzv. polihromni stil seobe naroda – dva stilska smera polihromije. 1. Sa vidljivom zlatnom podlogom gde je u većim ostojanjima smešten almandin i razno poludrago kamenje u ćelijama, ispupčeno ili pločasto brušeno. 2. Obično podrazumeva ćelije sa almandinima koji su najčešće brušeni tankim pločicama. U 5 veku pojavljuju se u Podunavlju oba stilska smera, i to prvi nastaje u 4 veku i češće u ranom 5, kada nastaje drugi, koji se katkad prepliće sa prvim, ali je ipak tipičniji za kasniji 5 vek. Okov iz Sapaje pripada drugom stilu. Verovatno pripadao luksuzno ukrašenom oružju i služio kao ukras na najdonjem delu metalnog obruba korica luksuzno rađene spate? Proizvod je podunavskih zlatara? Kopča iz Kruševca (prva polovina 5 veka ) je jedinstveni primerak kloazoniranog nakita seobe naroda sa obzirom na očitu povezanost oblika pređice prve polovine 5 veka sa retkim četvorougaonim kloazoniranim okovom druge polivine 5 veka, smatara se da je i ona proizvod podunavskih majstora?
Z. Vinski, ¨O rovašenim fibulama Ostrogota i Tirinžana u Saloni¨ 7
•
Salona – osnovali su je Grci u 3 veku p.n.e. Sredinom 2 veka p.n.e. osvajaju ga Dalmati, a 78/76 p.n.e. Rimljani. 9 godine postaje glavni grad provincije Dalmacije. Poseban uspon doživljava za vreme Dioklecijana, a od 4 veka postaje episkopski centar. Između 449-458 grad su napali Huni i Goti. 613 razaraju ga Avari i Sloveni. Tirinška iz Splita – ova fibula je pronađena u 19 veku unutar gradskih bedema Salone. Fibula je srebrna sa pozlatom, ukrašena rovašenim ornamentom. Glava je oblikovana poput dveju suprotnih lukula. Vrat je širok i neznatno zaobljen, noga je romboidnog oblika, oštećena, bez završetka. Ova fibula je nesumljivo germanske pripadnosti. Poznatija je kao fibula u vidu klješta (zbog glave). Između ostalog predstavlja specifičnu seriju tzv. tirinških fibula seobe naroda. Druga tipološka serija ovih tirinških fibula jeste sa glavom u obliku naspramno postavljenih glava ptica grabljivica. Tirinške fibule ni jedne ni druge serije ne mogu se povezati ni sa jednom ostalom tipološkom i regionalnom serijom germanskih fibula seobe naroda. Ovaj tip je nastao u srednjoj Evropi, verovatno pod markomanskim uzorima 5 veka (Češka). Tip sa glavama ptica nastaje pod istočno germanskim uticajem. Oba tipa fibula su pravljena na području tirinške države krajem 5 i početkom 6 veka. 531 Tirinžani padaju pod franačku vlast. Analogija fibuli iz Salone jeste fibula iz Novih Banovaca u Sremu. Ona ima istu zaglavnu pločicu kao ona u Saloni. Dva primerka tirinških fibula konstatovana su i na lokalitetu nekropola – Kranj iz 6 veka. Jedan primerak predstavlja samo nogu, rovašene fibule od pozlaćenog srebra. Drugi nalaz predstavlja pozlaćenu bronzanu rovašenu fibulu sa ovalnom nogom. Po svemu sudeći fibule pripadaju zlatarskim radionicama u Triginiji, što pokazuje sličnost sa fibulama pronađenim na lokalitetima Weimar i Stossen, gde su smeštena najznačajnija tirinška groblja. Ovakve fibule su izrađivane u Triginiji u prvoj polovini 6 veka, a panonski Langobardi ih ubrzo prihvataju. Izolovan nalaz jeste nalaz iz germanskog kneževskog ženskog groba u Ulpiani (Lipljan), sa bogatim prilozima nakita, datovanog prema solidusu cara Justinijana I između 538-565. Nađena fibula rađena je tehnikom livenja sa rovašenjem, staklenom pastom od srebra sa pozlatom. Potiče najverovatnije iz anglosaksonskih radionica iz 6 veka. Smatara se da se radi o grobu pratilje tirinškog vojvode koji je u svojstvu plaćenika u borbi sa Gepidima boravio u poseti caru Justinijanu u Ulpiani 551. U nekropoli u Kninu konstatovano je 218 grobova na redove iz 6 veka (stanovništvo Knina u to vreme uglavnom romanizovano). Konstatovano je među tim grobovima i nekoliko germanskih grobova iz 6 veka u kojima je konstatovana jedna S fibula, koja je pripadala Ostrogotima. S fibula predstavlja oblik zapadno germanskog nakita i po svemu sudeći ovamo je dospela iz srednje Evrope. Nalazi iz Salone i Novih Banovaca predstavljaju redak tirinški nalaz u jugoistočnoj Evropi. Fibula iz Novih Banovaca kao siromašnije rađeni ženski nakit upoređuje se sa ranim tirinškim fibulama sa nekropola Praha-Podbaba i Stossen (stim u vezi ona se datuje u kasni 5 vek). Rovašena fibula iz Salone prema stilskom obeležju pripada vremenu procvata tirinškog zlatarskog stvaralaštva prve polovine 6 veka. Kao paralele navodimo fibule sa lokaliteta Weimar, Artern... Razlika između fibula iz Salone i gore pomenutih fibula je što ona ima rombičnu nogu, a ne nogu u obliku ptičijeg repa. Rombičan oblik noge verovatno je nastao pod istočno germanskim uticajem, tj. posredstvom Ostrogota. 526 posle smrti Teodoriha, nasleđuje ga Agalarih (doba mira i prosperiteta). 535 velika ofanziva Velizara protiv Ostrogota. 600 Salona pada. 510 Teodorihova nećaka Amalaberga udala se za tirinškog vladara Hermilafrida, i tako je stvoreno ostrogotsko-tirinško savezništvo. Što se tiče ostrogotskih nalaza treba spomenuti tipičan Teodorihov solidus sa likom Anastasija I (491-518), koji je nađen na lokalitetu Muhlshausen. Pored nalaza novca treba spomenuti nalaze srebrnih kašika (one
7
predstavljaju mediteranski kulturni uticaj iz severne Italije). Tako imamo srebrne kašike na lokalitetu Weimar koje potiču iz ostrogotske Italije. Kod nas su ovakve kašike konstatovane n alokalitetu Cibalae (Vinkovci) i Viminacium (6 – 7 vek). Pored kašika i novca, tu je još i šlem tipa baldenhajn, koji je otkriven na groblju u Stossenu, datiran u 6 vek..
Z. Vinski, ¨Krstoliki nakit epohe seobe naroda u Jugoslaviji¨ •
Krst kao starohrišćanski oblik koristio se u zlatarstvu, ne samo u kultne svrhe, već i u funkciji nakita, ali ne pre 5 veka. Na kasnoantičko-ranosrednjevekovnom nakitu u relativno većem broju je zastupljen oblik tzv. grčkog krsta od oblika tzv. latinskog, iako t arazlika u obliku krsta tada nije imala ono značenje koje je poprimila znatno kasnijim crkvenim raskolom. Nalaze krstolikog nakita delimo u dve grupe prema tipološkom i stilskom kriterijumu, a samo donekle po hronološkom, jer je vremenska razlika među njima neznatna, odnosno delom su te grupe istovremene (1. 5 i 6 vek, 2. 6 i 7 vek). Prva grupa prsteni i pektoralni krstovi od zlata sa ulomcima almandina i granuliranim ukrasom datovani u 5-6 vek. a) Prstenje – Stobi – iz sloja šuta u episkopskoj palati nađen zlatni prsten od pletene žice, glava u obliku krsta sa 4 uloška pločastog brušenog almandina, stim da uložak u centralnoj kružnoj ćeliji nedostaje (5 vek). b) Pektoralni krstovi (encolpia) – služili kao ženski nakitni privesci sa funkcijom amuleta. Gornje Turbe – Pašinac kod Travnika (Bosna) – nalaz iz starohrišćanske nadsvođene porodnične grobnice ispred bazilike. Radi se o zlatnom nakitu, koji se sastoji od niza kružnih aplika (sačuvano 18 komada), zlatnog krsta sa ulomcima pločasto brušenog almandina. Krstoliki nakit druge grupe: fibule, privesci, aplike, agrafe i kopče od srebra i bronze iz 6-7 veka. a) Fibule iz grobova – Ulpiana krstolika bronzana fibula iz ženskog groba sa ukrasom koncentričnih krugova, igla je sačuvana lokalini proizvod? (6 vek). a2) slučajni nalazi fibula Salona - 2 primerka, prvi srebrna fibula sa kružnim provincijalnim ornamentom i konveksno ispupčenim almandinom u centralnoj ćeliji, srebrn aigla. Drugi fibula od bronze ukrašena dvostrukim crtama, igla nije očuvana (6 vek). Batočina kod Kragujevca – bronzana fibula sa kružnim provincijalnim ornamentom. b) privesci, aplike... iz grobova i drugih arheoloških celina. Niš – bronzana igla – pribadača u obliku stilusa, a na igli je lančićem pričvršćena krstolika bronzanao agrafa sa obrubom centralne ćelije kojoj nedostaje uložak od paste (6 vek). Iustiana Prima – 2 krstolike neukrašene aplike od bakra , jedna oštećena pronađene u naosu 4 bazilike (6, rani 7 vek). Novi Banovci (Burgenaje) – aplika odnosno agrafa od bronze sa tragom otpalog obruba centralne ćelije (6 vek). c) kopče sa krstolikim okovom. Brkač – Vrh, kod Motovuna – u sklopu nekropole iz 7 veka. muški grob 19, pronađena masivna dvodelna bronzana kopča sa ovalnom pređicom. Profilikon trn sa znakom (monogram?) na proširenoj bazi, i šarnir za krstoliko oblikovan okov, ukrašen kružnim provincijalnim ornamentom (7 vek). Druga grupa ima relativno naglašen varvarski karakter nosilaca tog nakita, takođe u obliku neredovne upotrebe plemenitog nakita, i delimično rustičnoj izradi krstolikih artefakata. Ona se po obeležju, nošnji i načinu sahrane nosilaca tog nakita više približava ranosrednjevekovnom svetu, iako sa izričitom kasnoantičkom tradicijom. Krstolikih fibula uopšte nema u velikom broju merovinških grobova, a taj nakit se pojavljuje u grobovima 7 veka isto kao mediteranski uticaj iz langobardske Italije. Na području Alpa (Austrija, Bavarska, Švajcarska) krstoliki nakit, kao i drugi ukrasni oblici sa hrišćanskim simboličnim znacima i grobljima na redove, ne uočava se pre 7 veka, a traje i u 8 vek, tj. hronološki se podudara sa već utvrđenim stanjem na 7
•
•
franačkom naseobinskom području (Bajulari su pokršteni u 7 veku). Krstolike fibule su najzastupljenije u Italiji. Pre 550 nije dokazana upotreba krstolikih fibula u grobljima na redove nigde u Evropi. Krstolike fibule iz Jugoslavije pripadaju vremenski i po popratnim nalazima osvitu ranoga srednjeg veka, a ne mogu se ustanoviti već u kasno carsko vreme. Tipološki srodne fibule sa svastikom (crux gammata), poznate s niza lokaliteta na rimskom limesu u Srednjoj Evropi i karpatskoj kotlini, uglavnom pripadaju kasnocarskom dobu (3-4 vek). SFRJ: Ptuj, Osijek, Novi Banovci (6 kom.). Rađene su od bronze, ponegde sa ostatkom šarnira i igle na poleđini. Svastike predstavljaju izrazito sitnu umetnost varvarizovane antike na dunavskom limesu. Ženski grob iz Ulpiane – bronzana krstolika fibula – dokaz upotrebe krstolike fibule na Balkanu oko 550, pre nego u Italiji langobardskog vremena.
Kranj ¨na Lajhu¨ • •
•
Ženski grob 104/ 1907 nekropole u Kranju (na Lajhu) – srebrna fibula sa pozlatom sa uloškom. Krstolika fibula (pozlaćeno srebro, uložak nedostaje) provincijalna narukvica sa naglašenim završecima (par?) i dve nejednake S fibule, koje po svojim stilskim osobinama datuju ovaj grob u panonsku fazu Langobarda. Grob se datuje posle 550 a pre 568. – Kranj na Lajhu. Inače u ovoj velikoj nekropoli na redove u Kranju brojno najveći procenat treba pripisati romanskim starosedeocima u utvrđenom naselju Carnium i oko njega, koje je u 6 veku imalo manju istočno gotsku posadu do 540, a uskoro nakon toga brojno jaču langobardsku posadu od 546/548 do oko 600. Nekropolu valja datovati takođe po vremenu opticaja novca u grobovima, od oko 500 – 600. Pomenuti ženski grob je najstariji langobardski grob sa krstolikom fibulom uopšte (po svoj prilici fibula izrađena negde na panonskom tlu, dokle su dopirali uticaji Sredozemlja, a sigurno nije import iz Italije. Ženski grob br. 114 sa nekropole Knin-Greblje sadrži fibulu u obliku krsta (oko 550- druga polovina 6 veka). Ženski grob br. 29 sa nekropole Mihaljevići kod Sarajeva sadrži krstoliki privezak na đerdanu (polovina 6 veka). Kopče tipa sučidava reprezentuju hronološki najstariju tipološku grupu vizantijskih kopči, zapravo još istočno-rimskog vremena datovane uvrk u drugu polovinu 6 veka (Mihaljevići, Knin-Greblje, Kranj ¨na Lajhu¨, Caričin Grad, Salona, Donićko Brdo).
G. Milošević, ¨Rano vizantijska arhitektura na Svetinju u Kostolcu¨ •
•
Ostaci ranovizantijske arhitekture na Svetinju u Kostolcu opredeljeni su u 3 horizonta: 1. horizont – bedem, peć na zidanom banku, građevina br. 8, 2 i 3 horizont – naselje dokumentovano sa 8 kuća, kovačnicom i manjim objektom uz bočnu stranu južne kule. Bedem – utvrđen sa 2 kule, pruža se pravcem sever-jug, zamišljen kao pregrada između reke Mlave i rukavca Dunava, inače leži na starijem antičkom sloju. Bedem je bio debljine 2, 90 – 3, 00 m, zidan tehnikom alternacija lomljenog kamena i opeke (opus mixtum), stim da se opeka javlja u 5 redova, čitavom debljinom bedema, sa malternim slionicama. Deo bedema zidan kamenom rađen u tehnici trpanca. Prelaz između zidanja kamenom i zidanja opekom izveden je ubacivanjem lomljenog kamena. U nivou sokla bedem je zidan od 7
•
teških kamenih kvadera. Temelj bedema rađen je od trpanca i preseca antički sloj i fundiran je na nivou zdravice, na dubini od oko 1, 6 m. Vizantijske opeke razlikuju se od antičkih po veličini, kvalitetu i načinu obeležavanja. Vizantijske opeke su kvadratnog ili pravougaonog oblika (36 x 28 cm) sa oznakama koje su uglavnom krstolike. Kule četvrtastog oblika bile su postavljene na severnom i južnom delu bedema, na rastojanju od oko 60 m jedna od druge, zidane na isti način kao i bedem. Sa unutrašnje strane zidova konstatovana su mesta nalaza svodova koja govore da je sa unutrašnje strane zid bio olakšan postavljanjem zasvedenih niša koje su predstavljale prostor za strelce. Kako su se nalazile u gornjem delu bedema do njih se dolazilo stepeništem. Visina bedema prema analogijama bedema u Carigradu, Serdici itd. bila je oko 10 m. Smatra se da je ulaz bio uz južnu kulu jednostavan i lučno zasveden, premda nije otkriven. 2. horizont – predstavlja naseobinski sloj koji je formiran uz bedem, sa njegove spoljašnje i unutrašnje strane. Ovaj horizont je opredeljen u vreme vladavine Justina II (567-584) i pripisuje se gepidskom stvralaštvu. Dokumentovanje sa 7 osnova kuća. 6 kuća nalazi se uz severni bedem, a samo jedna u južnom delu. Od pokretnih nalaza pronađeni su samo tegovi. Otkrivena su otvorena ognjišta sa podom od opeka. Na osnovu rasporeda jama od drvenih direka, i od tragova izgorelih podeonih stubova, možemo pretpostaviti da je kuća rađena u tehnici gradnje bondruk sa ispunom od pletera za zidove. Donji pojas konstrukcije činili su grede temeljače, položene na zemlju, na pojedinim mestima podglavljene kamenom i opekom. Zidovi su ojačani unutrašnjim direcima. Gornji deo konstrukcije činile su grede paralelne temeljačama, istih dimenzija. Krov je bio na dve vode. Sa južne strane bočnog bedema otkriveni su ostaci neke radionice, u kojoj su nađeni komadi gvožđa i zgure (kovačnica znak pitanja). Otkrivene kuće 2 i 3 horizonta karakterišu naselja kao seosko koje se obrazovalo uz bedem. Kuće oba horizonta slične su po veličini, upotrebljenom materijalu i konstrukciji. Bondruk je skeletni sistem sa ispunom za zidove, koja može biti pleter, drvo ili ćerpič i predstavlja jedinstveni sistem u načinu postavljanja konstrukcije i uštedu drvene građe. Zidovi kuća bili su od pletera oblepljenog blatom sa obe strane zida.
D. Mrkobrad, ¨Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji¨ •
Vreme hunske dominacije (375-454) – 375 Huni prodiru kroz Vrata naroda i iste godine u stepama osnivaju moćan plemenski savez vojnog karaktera, u koji prvo ulaze plemena Gota i Alana na obalama Ponta. Koristeći pokorena germanska plemena oni sada napadaju i Gepide koji već 418 ulaze u sastav novo stvorene zajednice. Tako je Hunima put ka Panoniji i Podunavlju bio otvoren. Do konačne konsolidacije hunske države dolazi za vreme Atile (434-453). Od vremena kada je Panonia Secunda pripojena Istočnom Carstvu (437), a kako je na severnim granicama Vizantija imala vrlo neprijatnog suseda počelo se misliti o Sirmiumu kao važnom strateškom mestu. To je verovatno dosta uticalo na odluku da se sedište prefekture Ilirik preseli iz Soluna u Sirmium. Vrhunac Hunske moći vezuje se za četrdesete godine 5 veka kada oni u nezadrživom naletu razaraju i pljačkaju oko 60 većih i manjih gradova (Sirmium, Naisus, Singidunum, Margum, Viminacium). Pred kraj
7
•
•
•
•
života, iz centra države, negde u trouglu Senta-Subotica-Segedin Atila predvodi svoje trupe na Galiju u do tada najveću hunsku ofanzivu, strahovito je pustoši i sabira ogroman plen. No, posle poraza na Katalonskim poljima 451 (senator Aecije) Huni bivaju primorani na povlačenje. Posle Atiline smrti 453, dolazi do stvaranja velike antihunske koalicije sa gepidskim kraljem Ardarikom na čelu. Do odlučujućeg okršaja dolazi na još ne utvrđenoj reci Nedao u Banatu 454, u kome antihunska koalicija slavi pobedu oslobođenja, po Jordanesu, a Huni bivaju prosto desetkovani. Još oko 10-15 godina zadržavaju se ostaci Huna na ovom terenu, sada u sklopu novonastale Gepidske države, da bi pod Atilinim sinom Ernakom definitivno otišli na obale Ponta (469), odakle su i pošli na Panoniju. Nakit tzv. polihromnog stila, kao vid materijalne kulture u Panoniju i uopšte u Evropi doneli su još Sarmati i Alani, ali tek dolaskom Huna dolazi do sve veće popularizacije. Dolaskom u Panoniju, a i pod uticajem kasnoantičkih radionica počinje izrada nakita u tehnici otiskivanja matricom do rovašenja. Hunski ratnici nikada ne nose fibule kao Germani, već preko kaftana nose samo opasač a ponekad i pojas sa 3 jezička, ali to tek dolaskom u Panoniju.(J. Werner). Naoružanje: dugi mač sa nakrsnicom iranskog porekla, uska prava sablja (palaš), stepski refleksni luk sa koštanom oplatom i tobolac sa trobridnim strelama. Karakterističan bič-nagajka. Ponekad i muškarci nose polumesečaste minđuše, veoma karakteristične za Hune. Položaj i izgled naselja nepoznat. Avari – I kaganat – od 567/568 – 70 ili 80 godina 7 veka, tj. vreme od zauzimanja Panonije pa do dolaska nomada drugog talasa. Pojedini autori ovaj period dele na dve faze. Po D. Dimetrijeviću: rana faza (568-626) i srednja faza (626-670) avarske dominacije. Ona uvodi i pojam prelaznog perioda između prvog i drugog talasa (oko 670- početak 8 veka) tj. do izvesne stabilizacije drugog talasa. Između ostalog dele i drugi talas na dve faze, prva faza 8 vek (tačnije do sedamdesetih godina), a druga faza obuhvata sam kraj 8 veka. Na kraju imamo završni horizont drugog talasa, koji ne pripada Avarima u užem smislu već obuhvata period neposredno posle propasti i političkog sloma države, a traje još i u prvim decenijama 9 veka. Za period (568-626) prve faze I avarskog kaganata u panoniji je karakteristično sledeće: Pojedinačni kneževski grobovi sa bogatim inventarom. Nekropole su po pravilu brojčano male. Grobovi putujućih zlatara sa odgovarajućim alatom i ostave matrica za otiskivanje. Nakit rađen u tehnici otiskivanja matricom u zlatnom, srebrnom i bronzanom tankom limu. U ženskom nakitu javljaju se minđuše tipa Sentendre, zatim grivne, đerdani sa šareno okcastim perlama, naušnice sa priveskom oblika kugle (nosili su je i muškarci). Od oružja se ističu mač sa P ušicama dok se drške završava okruglom alkom, koplja oblika lista trske, uzengije sa oblim stopalima i pravougaonom ili omega petljom, koštana oplata refleksnog luka sa uskim krajevima, šlemovi sa uhobranima. Nalazi oruđa su češći. Sahranjivanje konja bez jahača ili simbolično sahranjivanje konjske orme. Keramičke posude pored grubo gnjetenih sadrže i finije oblike na kojima se oseća kasnoantički i germanski uticaj. Nalazi predmeta tzv. martinovske kulture i to uglavnom lučne fibule sa antropomorfnom maskom na nozi. Po nekim autorima nalazi martinovske kulture bi mogli biti prvi sigurniji tragovi slovenskog naseljavanja, no ima i mišljenja da su pomenute fibule germanska kulturna zaostavština. Period (626 - oko 670) unutrašnjih političkih borbi i smanjenog avarskog uticaja karakteriše se u sledećem materijalu: kneževski grobovi su retki. Nekropole su sada brojčano veće, ali inventar je u proseku mnogo skromniji. Grobovi putujućih zlatara i ostave matrica se ne javljaju. Još uvek se primenjuje tehnika otiskivanja matricom, ali je 7
•
•
•
zlato prilično retko, a češće se upotrebljava srebrni i bronzani lim. U ženskom nakitu preovlađuju minđuše sa okruglim alkama i privescima oblika kugle ili staklenih bobica. Pojasni jezičci i okovi sa tamgama nestaju. U oružju nema bitnije promene. Vizantijski i germanski uticaji su mnogo manje izraženi. Često se pojavljuju bogato dekorisani koštani predmeti. Nalazi sa karakteristikama martinovske kulture iščezavaju. Nalazi vizantijskog novca su retki. Prelazni period (oko 670-početak 8 veka) je vreme stabilizacije drugog talasa i centralno azijskih klanova, a osnove karakteristike ovog horizonta su: Materijal je još skromniji. Tehnika otiskivanja matricom se gubi, izuzev na konjskoj ormi. Pojava pojasnih garnitura od glatkog iskucanog lima. Počinje pojava pafti (dvodelne kopče) u tehnici otiskivanja matricom. Kopče dobijaju izdužene pravougaone okove od lima. U muškim grobovima pojava igli za perčin. Ženski nakit karakterišu male zlatne minđuše izvedene granulacijom, srebrne sa loptastim privescima i grozdolike sa kružnim alkama. Pojava livenih pojasnih garnitura (okovi i jezičci) pomešanih sa onim glatkim limenim, a to ukazuje na mešanje ranijih tradicija sa novim elementima. Novine u oružju bi bile sablja i bojna sekira i luk sa proširenim krajevima. U konjskoj opremi upotreba uzengija sa uglastim tabanima i žvala sa vertiklanim plasijama (đemovima). Za keramiku su karakteristične posude tzv. Podunavskog tipa, pored i dalje grubih primerika i pojava sudova sa siscima i izlivnicima. Vreme pozne faze avarske dominacije (oko 720-oko 800) tj. vreme drugog talasa u užem smislu je karakteristično po velikim nekropolama sa skeletnim sahranjivanjem na redove, koje se dele na nekropole sa konjaničkim grobovima i izazitno mongoloidnim rasnim odlikama i na nekropole bez konjaničkih grobova u okviru kojih su se sahranjivali, prema antropološkim podacima, i ostali narodi pod avarskom dominacijom u Panoniji. Pri izradi pojasnih garnitura upotrebljava se isključivo tehnika livenja u bronzi ili lošem srebru, dok je zlatno izuzetno retko. U dekoraciji dominiraju vreže, lozice, grifoni, borbe životinja, ljudske figure u vezi sa šamanističkim kultom. U ženskom nakitu dominiraju grozdolike naušnice sa ovalnim alkama, grivne različitih oblika, pafte, pafte sa ulošcima od staklene paste, niske sa perlama od staklene paste oblika semenske lubenice. Od predmeta svakodnevne upotrebe najčešće su iglenice, bikonični pršljenci i noževi. U keramici počinje pojava žute keramike, dok se podunavski tip masivno upotrebljava. Pojava sablje sa romboidnom nakrsnicom i luka sa priborom. Više nema vizantijskog novca i u upotrebi je, možda čak i kao platežno sredstvo, stari bronzani, a ređe srebrni kasnoantički novac. Završni horizont drugog talasa (do prvih decenija 9 veka). Velike nekropole sa i bez konjaničkih grobova sa veoma bogatim pojasnim garniturama u pojedinim grobnim celinama. U dekoraciji preovlađuju floralni motivi (vreže, palmete, stilizovani listovi, krinovi, motivi u vidu krljušti) i ornamenti tzv. blatničkog tipa. Tehnika livenja se sada koristi sa naglašenim prolamanjem no ranije u vidu punog livenja sa granuliranjem i punktiranjem osnove. U keramici se javljaju grube posude u tehnici gnetenja kao i žuta keramika. Za I kaganat su karakteristični evropeidni (mediteranski), a za II kaganat mongoloidni rasni tipovi. U vremenu pred kraj avarske dominacije i sukobu sa Francima primećuje se upotreba hrišćanskih simbola (krst) u njihovim grobovima. Pojasne garniture – vrlo značajan deo nošnje, kao i kod svih nomadskih naroda. Po Čalanjiju razlikujemo 3 pojasa: 1. donji z apridržavanje remenja pantalona, 2. gornji za pridržavanje oružja i 3. paradni. Prema Đ. Laslu Avari su imali samo 2 pojasa za svakodnevnu upotrebu i svečane prilike. Jednostavniji pojas imao je znake klanskog dostojanstva, a drugi raskošniji je vlasnik stekao verovatno zaslugama u ratu. Delovi pojasa 7
•
(jezičci, okovi, privesci, kopče, gajke) nisu samo ukras već nam njihov broj, oblik, izrada, materijal daju određeno značenje za položaj ličnosti unutar klana. O stepenu dostojanstva govori nam materijal od kojega su pomenute garniture izrađene. U sastav pojasnih garnitura dolaze: pojasni jezičci, pojasni okovi različitih oblika (srcoliki, pločasti, oblik elise), privesci, pojasne kopče, pređice, zakovice i gajke. Pojasni jezičci prvog talasa – pojasni jejezičci bez dekoracije rađeni su uglavnom od srebra. Jedina dekroacija je šira kanelovana traka na gornjem zadebljanom delu ispod koga se nalaze perforacije za zakovice. Ima ih i bez ikakvih ukrasa. Poznati nam sa nalazišta Mokrin, Svilojevo, Aradac, Bačko Petrovo selo... Jezičci ukrašeni geometrijskim elementima. Oni sa geometrijskim elemntima u vidu prepletenih traka poznati nam iz Selenče, Osijeka i Mokrina. Manje se koriste motivi stilizovanih oblika kao u Malom Iđošu, Aradcu i Čoki. Jezičci sa monogramom. U konjaničkom grobu u Novom Kneževcu nađena je pojasna garnitura, čiji najveći jezičak ima grčki monogram (čita se aretas) – zlatar je bio Grk. Primerak je nastao otiskivanjem matricom, što dokazuje da je pravljen u seriji ad usum barbarorum, ili je bio sastvani deo vizantijske nošnje, a u varvarski posed dospeo pljačkom. Jezičci sa tamgama (klanski znak). Đ. Laslo – jezičci ili privesci pojasnih garnitura ne predstavljaju samo ukras, već njihov broj, izrada, materijal i oblik pokazuju određene namere unutar klanske hijerarhije i to su ustvari klasni znaci-tamge. Nalazi iz Aradca, Mokrina, Caričinog Grada, Sonte i Čađavice. J. Kovačević dokazuje da tamge svoj koren vuku iz totemizma i nomadsko-životinjskog stila. Na osnovu analogija datuje ih u vreme 6 i početka 7 veka, izrađene u tehnici otiskivanja matricom sa prepletom ili floralnom dekoracijom. Kasnije kada klanske veze postaju labavije znaci su stilizovaniji (najčešće ptica i grifon). Pojasni jezičci drugog talasa – prvobitna tehnika otiskivanja matricom polako nestaje, prelazi se (8 vek) na tehniku livenja, bilo da je u pitanju puno livenje ili ono sa prolamanjem i rovašenjem, koje daje izgled grube čipke. Bronza potiskuje zlato i srebro, umesto geometrijskog motiva koji je vrlo karakterističan za prvi talas, sada se pojavljuju floralne, zoomorfne i antropomorfne dekoracije. Jezičci ukrašeni geometrijskim motivima – geometrijski motivi u drugom talasu javljaju se jako jako stilizovani. Jezičci bez dekoracije – tokom drugog talasa veoma retko da je ceo jezičak neukrašen. Ipak takvi primerci su nam poznati iz Vrbasa, Brestovca. Jezičci sa floralnim motivima – najčešće je prisutna obična vreža i pljosnati list sa otvorom, nešto manje vreža sa naglašenim motivom slova S, motivi srcoliko komponovane vitice, nešto manje vinove loze, krina, palmete i ljiljana. Ovde ubrajamo i jezičke sa predstavama stilizovanog drveta života, kao i one tipa Blatnica, hronološki najkasnijeg. Jezičci sa S vrežom – od druge polovine 8 veka pa nadalje dekoracija se sastoji takođe u vreži ali sa naglašenim slovom S (Ritopek, Pančevo, Sremska Mitrovica). Jezičci sa srcoliko komponovanim viticama – datovane kao obične vreže tokom svog trajanja II avarskog talasa. Smatra se da je poreklo ovog ukrasa Istok (Persija). Jezičci sa motivom vinove loze prilično su retki, a datuju se od sredine 8 veka pa nadalje. Nađen je samo u Sremskoj Mitrovici. Jezičci oblika lista sa malim otvorima – datuju se od sredine 8 veka pa nadalje. Jezičci sa motivom krina, palmete i ljiljana – ređe su u upotrebi, nađeni u Malom Iđošu, Slankamenu i Zemunu. Jezičci sa predstavom drveta života – verovatnije se radi o stilizovanoj predstavi drveta života no o geometrijskom ornamentu riblje krlušti. Jezičci tipa Blatnica – početak 9 veka (Vinkovci, Čenej, Mali Iđoš). Jezičci sa motivima grifona - dva osnovna tipa, tzv. trčeći i ležeći položaj. Jezičci sa antropomorfnim predstavama – njihovo ikonografsko rešavanje zadaje najviše poteškoća. Kovačević smatra da postoje dve osnovne teme, od kojih jedna nastaje
8
•
• •
• •
•
pod uticajem grčke mitologije (scene Dionisijevog i Heraklovog kulta), a druga svoje korene vuče iz centralnoazijskih legendi i scena šamanističkog verovanja (Pančevo, Knin, Vrbica). Jezičci sa predstavama portreta – Zemun Polje, Lijeve Bare kod Vukovara na kojima se pojavljuju ljudske predstave po ugledu na kasnoantičke biste i portrete (puni 8 vek). Pojasni okovi prvog talasa – isti materijal, tehnika izrade, dekoracija kao i kod jezičaka, odnosno tehnika otiskivanja matricom. Imamo neukrašene primerke kao i primerke dekorisane geometrijskim motivima. Pojasni okovi drugog talasa - četvrtastog, srcolikog, zoomorfnog, oblika priveska sa alkom, oblika stilizovane potkovice, kružnog oblika... Okovi četvrtastog oblika – za vreme drugog talasa najkarakterističniji i najbrojniji su pojasni okovi četvrtastog oblika rađeni u tehnici livenja sa prolamanjem i dekorisanim motivima grifona sa priveskom. Okovi kružnog oblika sa alkom – postoje i okovo sa alkom za privezak ukrašeni zoomorfnim detaljima ili geometrijskim ukrasima. Okovi oblika kresiva – njihovi krajevi se završavaju stilizovanim i konfrontiranim glavama fantastičnih životinja, a ukrašeni su vrežama (Pančevo, Mali Iđoš, Odžaci). Okovi oblika elise – služili su za vešanje kanije i noža. Tokom prvog talasa njih nema u upotrebi, a u kasnijoj fazi nalaženi su prilično često. Okovi tipa Blatnica - završno vreme drugog avarskog talasa karakterističan je ukras tipa Blatnica (Dubovac, Zemun, Surduk, Čenej). Pojasne gajke – uglavnom od tanjeg lima ili bronze, u zavisnosti vremena nastanka, a ukrašene jedino nitnama, mada ima i ređih slučajeva floralne dekoracije. Pojasne kopče prvog talasa – alke su obično eliptičnog ili trapezoidnog oblika sa trnom koji je malo zatupast, dok je okov kao funkcionalni deo, sa ili bez ukrasa i može biti dekorisan nitnama, floralnim motivima, geometrijskim motivima ili prolamanjem. Za prvi talas karakteristične su kopče nastale pod vizantijskim uticajem i verovatno pontske produkcije. Pojasne kopče drugog talasa – semkopči sa neukrašenim okovom, poznate su nam i one ukrašene floralnim motivima vreže palmete i grifonima. Pojasne kopče bez dekoracije pored elipsoidnih i kružnih alki u ovom periodu se više pojavljuju i one trapezoidnog oblika. Kopče srcolikog oblika ukrašene floralnim motivima. Nađene samo u Sremskoj Mitrovici i Malom Iđošu. Kopče jezičastih okova ukrašene vrežama – kopče ovakvih oblik ai dekoracija nađeno je najviše. Kopče sa motivima palmete – rađene su tehnici livenja sa prolamanjem. Kopče sa predstavama grifona – nađene jedino na okovima kopči iz Malog Iđoša i Vojke. Pređica – one su poslednji deo koji čini celinu pojasnih garnitura. Obično su izrađvane od gvožđa, ređe od drugog materijala. Nakit i ukrasni predmeti – naušnice, narukvice, perle, ogrlice, privesci, prstenje, stim da samo u prvom talasu postoje fibule, a za kasnije faze vezuju se nalazi ukrasnih igli za perčin i kopči-pafti. Upotrebljava se i granulacija, tako da postoje primerci otisnuti matricom u tankom limu, spojeni lemljenjem i potom dekorisani tehnikom granulacije (pafte iz Draža, Vrbasa, Bogojeva i Odžaka). Nešto manje koristio se filigran kao ojačanje malih alki, koji do savršenstva dovodi romansko stanovništvo 6 i 7 veka na prostoru oko Blatnog jezera. Ova tehnika se nešto više koristi pri izradi pafti tj. kod spajanja i učvršćivanja pločica od raznobojnog stakla u metalni lim. Naušnice – od svog nakita prvog talasa najviše je pronađeno naušnica, koje možemo podeliti na osnovu oblika priveska, na one oblika piramide i na one sa priveskom oblika šuplje lopte i kugle. Za razliku od njih kasnije faze karakterišu primerci čiji privesci imaju oblik grozda ili u većini sličajeva bobice od staklene paste. Naušnice sa oblikom priveska 8
•
• •
•
•
•
•
•
obrnute piramide veoma luksuzni primerci rađeni od zlata u kombinaciji tehnika otiskivanja matricom, iskucavanjem, lemljenjem i granulacijom – rađen pod ranovizantijskim uticajem, od strane putujućih zlatara (Velika Kladuša, Ram, Majdan, Kula, Banatsko Aranđelovo). Primerci iz Vrbasa Aradca i Čađavice pripisuje se slovenskom etničkom elementu. Naušnice sa priveskom oblika šuplje kugle – zlatne (Ram, Čobe, Kostolac, Krčedin, D. Milanovac, Erdevik); srebrne (Vrbas, Veliki Gaj, Aradc, Vajska...); bronzane (Vrbas, Vajska, Odžaci, Čoka). Interesantno je da su ovakve naušnice nalažene u grobovima oba pola, za razliku od onih oblika obrnute piramide. Vinski ih putem analogije datuje u vreme sa kraja 6 i početka 7 veka. Naušnice sa priveskom oblika grozda i bobice od staklene paste – karakterističane za drugi talas avarskog naseljavanja. Uglavnom su bronzane, ređe srebrne sa pozlatom. Narukvice – nema bitnih razlikameđu narukvica prvog i drugog talasa, ali su za prvi talas karakteristične one limene sa trubastim završetkom, tordirane i one koje nastavljaju kasnoantičke tradicije, dekorisane geometrijskim ornamentima. Drugi talas karakteriše livenje, različita profilacija preseka, ukrašene po krajevima ili sasvim jednostavne. Prstenje – uglavnom od bronze i to tokom oba talasa, izuzimajući srebrni primerak iz Malog Iđoša. Fibule sa antropomorfnom maskom na nozi – najverovatnije import sa Ponta, a datuju se u kraj 6 i rani 7 vek. Obično su rađene u tehnici livenja, glava im je sa 5 ili 7 krakova i ukrašene su geometrijskim motivima u plitkom reljefu (Dubovac, Novi Banovci, Caričin Grad, Zagreb, Velesnica). O etničkoj pripadnosti nosioca ovih fibula postoje više teorija. Najviše pristalica ima hipoteza o slovenskoj atribuciji i vezuje se za tzv. martinovsku kulturu i ranu fazu avarske dominacije u Panoniji. Nalaz iz Vrbasa Pripada tzv. dnjeprovskom tipu, datovanom u 7 vek i bez analogija u Podunavlju i južnoj Rusiji. Pafte – u dekorativne predmete kasnijih faza spadaju i dvodelne kopče ili pafte. Obično su bronzane oblika rozete sa malom petljom, ukrašene raznobojnom staklenom pastom i rađene tehnikama lemljena i filigrana (Bogojevo IV, Adorijan II, Vrbas, OdžaciV). Poznate su i srebrne sa pozlatom iz Draža. Misli se da su nošene na grudima, i pored u dekorativne svrhe služile su za zakopčavanje košulja i bluza. Ukrasne igle – ako su pafte tipično ženski ukras, ukrasne igle za kosu (perčin) srećemo pretežno u muškim grobovima kasnijeg perioda. Rađene su u bronzi u tehnici livenja i uglavno bogato dekorisani gustom vrežom (Mali Iđoš i Odžaci V). Oružje i ratna oprema – po Pseudo Mavrikiju (Strategikon) avarski ratnci upotrebljavaju mač, koplje, luk sa strelama, bojnu sekiru, a u bojnu opremu ubrajamo još i tobolac, ređe oklop, šlem i štit. Konjanici su obično naoružani lukom i priborom, a uopšteno Avari ređe nose koplja i mač, a kasnije sablju. Mačevi – nosili ih ratnici višeg položaja i ranga u društvu, a najraniji tip bi bio onaj dvosekli, čiji se balčak završavao eliptičnom alkom (Manđelos), dok se kanija mača privezivala za pojas pomoću tzv. P ušica. Vlada mišljenje da je to oružje istočnjačkog porekla i da na nešto kasnijim primercima, još uvek vezanim za prvi talas, nedostaje eliptična alka a ušice na kaniji ostaju iste (Manđelos, Bačko Petrovo Selo, Stapar, Bočar, Mokrin, Sombor). U kasnijoj epohi novodošli klanovi donose sa sobom novu vrstu oružja – sablju (Kovilj, Podsused, Slankamen, Apatin). Trozupci – trozubac iz Popovca, mada bi se za njega moglo reći da predstavlja šamanski rekvizit imajući u vidu nalaze istih sa Kavkaza i Ponta.
8
•
•
•
•
•
Uzengije – za prvi talas karakteristični primerci sa oblim stopalima i pravougaonom ili omega petljom za kajiš nađeni u Feketiću, Malom Iđošu, Vrbasu, Bočaru, Čoki... Za drugi talas karakteristične uzengije sa uglastim tabanima i četvrtastom petljom, obično su livene i neukrašene izuzev zmajevačkih koje su dekorisane tauširanjem u srebru i u Panoniji nemaju svojih bližih analogija. Falere i razvodnici – samo tokom drugog talasa u upotrebi su falere stavljene na grudi, glavu i sapi konja. Rađene su tehnikom livenja sa prolamanjem ( Dalj, Bogojevo IV, Sremska Mitrovica). Predmeti svakodnevne upotrebe – keramičke posude – 1. Posude rađene rukom 2. posude rađene na vitlu 3. tzv žuta keramika (8 vek). Kao i u prvom, tako se i za drugi talas vezuju 2 tipa keramike, tzv. Podunavska i žuta keramika. Rađene su na vitlu od slabo pročišćene zemlje, relativno dobro pečene, sivo-crne ili crvenkaste boje, malo jajolikog oblika sa obodom koji je naglašeenije profilisan no ranije. Od ukrasa javljaju se horizontalne kanelure ili talasaste linije, a mogu biti i nedekorisane. Metalne i staklene posude – u Lovćencu nađen je kotao od bronzanog lima, a iz Selenče potiče bronzani sud (prvi talas). Za vreme drugog talasa vezuje se srebrna posuda dekorisana motivom palmete, na gornjoj površini drške iz Ade. U Bečeju nađena je manja bronzana posuda na 3 zoomorfne nožice. Iz oba talasa imamo po jednu staklenu posudu – Aradc (prvi talas); Mali Iđoš mali pehar zelenkaste boje ukrašen plavim nitima (drugi talas). U avarskoj upotrebi bio je i riton iz Srbobrana za koji se smatra da je proizvod inostranih radionica. Zlatarske alatke – kod nas su kalupi ili matrice nađeni samo u Aradcu (bronzani kalupi iz groba zlatara), a ostalo su slučajni nalazi (Pančevo, Sisak, Aradac i velika ostava iz biskupije-Split). Matrica iz Pančeva, Aradca i Knina su služile za izradu pojasnih garnitura, a one iz Siska i Biskupije za izradu konjske orme.
Lj Zotović ¨Nekropola iz vremena seobe naroda sa uže gradske teritorije Viminacija¨ •
•
Lokalitet Burdelj – 45 grobova, nekropola na redove, grobovi su orijentisani zapad-istok (najveći grob ukopa 35) do jugozapad-severoistok. Prema načinu ukopavanja razlikuju se 4 vrste grobova: 1. grobovi slobodno ukopanih pokojnika-najbrojniji, 2. grobovi sa konstrukcijom od opeka i tegula (6 komada), 3. patosani grobovi pokriveni daskom (3 komada), 4. grobovi sa kovčegom od izdubljenog debla (1 slučaj). Bogatstvo priloga ili njihovo potpuno odsustvo nemaju nikakve veze sa načinom sahrane. Pokojnici položeni na leđa, ispruženog stava, sa rukama opruženim pored tela. 38 odrsalih individua i 7 dece. 14 grobova je bez priloga, ni u jednom slučaju keramički materijal nije bio zastupljen u grobnom inventaru. Svi prilozi registrovani u grobovima ove nekropole predstavljaju predmete vezane za najužu ličnu upotrebu. Analiza priloga – nakit – (minđuše, perle, privesci, ogrlice, narukvice, prstenje...). Funkcionalni i ukrasni delovi odeće - (fibule, pojasne kopče, remenje i pređice za obuću, jezičci i dugmeta). Lični predmeti svakodnevne upotrebe (noževi, češljevi, ogledala, kresiva,kremenje, pršljenci). Minđuše su pronađene u grobovima: 6, 14, 16, 26, 34, 36, 51, 63. Sve minđuše su rađene u bronzi, izuzev srebrnih iz grobova 51 i 63. Pripadaju tipu minđuša sa poliedarskim ukrasom. Narukvice – pronađene su dve narukvice obe iz groba 8
29. Prstenje – konstatovano u 5 grobova, tipološki veoma različiti (jedan gvozden, dva bronzana dva srebrna). Fibule – pojedinačno ili u parovima, konstatovane u 12 grobova. U grobovima 3, 7, 40, 46, 62. nađena po jedna fibula. U grobovima 14, 16, 28, 29, 33, 34, 38 nađen po par fibula. Radi se i o ženskim i o muškim grobovima. Najbrojnije su gvozdene lučne fibule (5 i prva polovina 6 veka). $ spiralna navoja na glavi, visok naglašeni nekada tordirani luk i izdužena noga s apločastim držačem za iglu, koji češće obuhvata celu dužinu noge a ređe 2/3 njene dužine. Istom tipu pripada i par bronzanih fibula iz groba 29. Bronzana fibula iz groba 46 ima ravnomerno široku nogu koja se završava stilizovanom životinjskom glavom. Noga je ukrašena poprečnim urezima. Na polukružnoj glavi su 3 profilisana dugmetasta ukrasa. Ploča glave je ukrašena ornamentom radiala koji je izveden tehnikom dubokog rovašenja. Ovaj tip fibule je prema Kühnu opredeljena u vreme 450500. Prema M. Milinkoviću druga polovina petog početak 6. Istom periodu pripadaju i fibule iz grobova 16 i 62. U grobu broj 16 nađena je cikada fibula (druga polovina 5 veka). Češljevi – dvoredni koštani češljevi nađeni u 9 grobova, nijedan u dečijem grobu. Ogledala – nađena su dva ogledala u ženskim grobovima broj 29 i 38. Ogledala rađena od bronze. Materijal ukazuje pozni 5 vek, tj. na period koji sledi posle raspada hunske države. Radi se zapravo o Istočnim Gotima. U grobovima nema keramike kao ni oružja.
S. Ercegović-Pavlović ¨Istočnogermanski grob iz Mačvanske Mitrovice¨ •
Lokalitet Zidine, u neposrednoj blizini mosta koji spaja Sremsku sa Mačvanskom Mitrovicom. Grob broj 149 je delimično sačuvan, orijentacije zapad-istok. Prilozi: na levoj strani grudnog koša pronađena je oštećena gvozdena fibula; 6 perli od jantara i jedna od kalcedona, u predelu pojasa kopča livena od srebra sa tragovima pozlate, spiralne vitice izvedene rovašenjem; ispod nje fibula livena u bronzi. Kopči je najbliža ona kopča iz Karavukova, tako da ona pripada karavukovskoj nakitnoj grupi, i vezuje se za drugu polovinu 5 veka. Ova kopča iz Mačvanske Mitrovice namaju almandine, a na završetku okova nazire se pojednostavljeno oponačane životinjske glave. Trn je oštećen i nema upotrebe niella. Smatra se da je radionički centar izrade ovog tipa kopči bio u srednjem Podunavlju. Nalazi iz Sremske Mitrovice. Na lokalitetu 3 na kome nailazimo na nakit karavukovske grupe. Grob na lokalitetu 3 u Puškinovoj ulici (svi arheološki prilozi nađeni su pored lobanje, dakle nisu ležali in situ). Pronađen je par lučnih fibula, rađene od srebra sa pozlatom (kasni 5 vek). Posebno je zanimljiv nalaz bronzane lučne fibule sa pravougaonom glavom, i izduženom romboidnom nogom iz groba 149 u Mačvanskoj Mitrovici. Glava i noga su ornamentisane gustim koncentričnim kružićima. Pronađena je i gvozdena fibula – tip fibule sa povijenom nogom (još od Sarmata). Ovaj grob se datuje u prvu polovinu 6 veka.
V. Popović ¨Ukrasni delovi nošnje i nakit od srebra u periodu seobe naroda¨ •
Ranom istočnogermanskom talasu naseljavanja u Srbiji pripada i par srebrnih fibula nađenih u Vajugi kod Kladova (grob devojčice). Po svojim morfološkim odlikama, dimenzijama, ornamentalnim motivima i tehnici, srebrne fibule slične su čitavom nizu 8
primeraka iz Podunavlja i južne Rusije (400-450). Ove fibule su zapravo srebrne sa pozlatom izlivene na osnovu istog modela. Trougaone su glave, lučnog vrata i noga u obliku nepravilnog izduženog romba. Možda su izrađene u rimskoj radionici, ali ali pripadaju gotskom kulturnom krugu. Dve srebrne fibule sa posuvraćenom nogom iz razrušene nekropole (?) kod Ostružnice, mogle bi eventualno da se datuju u vreme posle dolaska Huna u Panoniju. To su trakaste lučne fibule (Bugelfibel) sa posuvraćenom nogom. Trakasta površina luka i noge ukrašena je po osovini nizom malteških krstova izvedenih tehnikom utiskivanja (kod jedne), a kod druge su na gornjoj površini luka i noge urezani elipsasti ornamenti sa crtom po sredini, a između elipsi utisnut je po par kružića (5 vek). Par fibula iz Ostružnice (poremećeni grob). To su srebrne fibule sa pozlatom i almandinima (?), rađene tehnikom livenja sa rovašenjem i primenom inkrustacije (druga polovina 5 veka). Ostrogotske ili gepidske lučne srebrne fibule sa pozlatom. Slovenskom kultunom krugu pripadaju 2 fibule otkrivene u najkasnijem vizantijskom sloju Caričinog Grada. Jedna je srebrna i pripada tipu Sarmizegetusa-kiskoros. Obe fibule, srebrna i bronzana, ukrajinskog su porekla i mogu se pripisati Antima dospelim u Panoniju sa Avarima. Fibula je rađena od lošeg srebra, tehnikom livenja sa rovašenjem (7 vek). Masivna lučna fibula sa stopom u vidu maske (Bugelfibel mit Maskenfuss). Glava je lepezastog oblika sa 5 prstastih dodataka na polukružnom obodu. Polumesečasti ispusti uokviruju sa svih strana rombičnu nogu. Paralelne plastične linije ukrašavaju glavu i nogu. Crte ljudskog ili životinjskog lika sumarno su prikazane na stopi. Ona pripada slovenskom (antskom?) kulturnom krugu, odnosno tipu I G po Werneru????????
V. Popović, ¨Albanija u kasnoj antici¨ •
U kasnoj antici obuhvatala je deo Prevalitane, zajedno sa Crnom Gorom, Novim Epirom i delom Starog Epira, čiji delovi zadiru u Grčku. Pisani izvori govore da je Anastasije darovao svom rodnom gradu, Draču, Hipodrom i trostruki venac bedam. Granična linija između dva jezika, koju su naučnici iz 19 veka stavljali uz reku Drim (Jiriček), pružala se otprilike duž Škumbija i Via Egnatiae. Slovenske najezde dovele su do dubokih promena u albanskim provincijama. Prvi talas Sklavina dopreo je do Drača 548. Tek su kasnije provale, s kraja 6 i iz 7 veka, dovele do uništenja velikog broja ranovizantijskih gradova u Prevalisu i oba Epira. Treći talas Slovena, do koga je prema novijim rezultatima došlo najranije 30 godina 7 veka, označio je pojavu dukljanskih Srba u Crnoj Gori. Dok su brojna antička naselja Prevalisa i oba Epira nestala u vreme slovenskih najezdi, vizantijska vlast se kako tako održala u 7 i 8 veku u priobalnom pojasu i zaleđu Drača. Materijalna kultura 7 i 8 veka, rasprostranjena na suženoj teritoriji dveju severnih provincija (Prevalis i Novi Epir, najbolja nam je poznata prema sadržaju nekropola tipa Komani-Kroja. Kultura KomaniKroja je urbana, postantička, retardirana rimsko-vizantijska i prevashodno hrišćanska. Otkriće grobova sa identičnim sadržajem van dračke oblasti , npr. U Afioni na Krfu ili u Kašiću i Stonu u Dalmaciji svedoči o njenoj široj rasprostranjenosti od područja koje su zauzimali srednjevekovni Arbanasi, te se stoga ne može zaključiti da je ona bila vezana za jednu etničku grupu, pogotovo ne za protoalbansku ili albansku. Grobovi najčešće od kamena pokriveni velikim pločama. Orijentacija skeleta varira, ali preovlađuje zapad-istok, ruke u različitim položajima, ponekad prekrštene na grudima. Prilozi u vidu keramičkih ili staklenih posuda još uvek su prisutni u znatnom broju grobova. Oblici ornamentike grnčarije su ranovizantijskog porekla, kao i stakleni pehari na nozi. Ukrasni predmeti odeće 8
i oruđe oruđe dobro dobro su zast zastup uplj ljeni eni.. Ka Kaoo poseb posebnu nu kate katego gori riju ju mogu moguće će je izdv izdvoj ojit itii uve uveze zene ne predmete, npr. ragocene naušnice ukrašene filigranom, pojasne kopče različitih tipova, diskoidalne fibule (Scheiben fibel) sa hrišćanskim motivima, prstenje sa ugraviranim krstevima ili grčkim natpisima i drugo. Svi ovi predmeti importovani su iz Drača, bilo da su tu izrađen izrađeni, i, bilo bilo da su potekl poteklii iz sicili sicilijan janski skih, h, južno južno italsk italskih ih ili grčkih zanatsk zanatskih ih radionica. Ranovizantijski import brojniji je u Lješu i Kroji i neposrednom zaleđu Drača, nego u kontinentalnim delovima Albanije. Takođe je uvoz dosezao i do najzabačenijih kraj krajev eva, a, ovde ovde preo preovl vlađ ađuj ujuu osir osirom omaš ašen enee loka lokaln lnee ko kopi pije je ili ili pred predme meti ti insp inspir iris isan anii ranovizantijskim proizvodima, u prvom redu naušnice sa zvezdolikim priveskom i masivne fibule sa posuvraćenom nogom i širokom lučnom pločom. Izvesni predmeti specifični su samo za Komani-Kroju, a odraz su odavno usahle ilirske tradicije. Od oruđa su najbrojnije seki sekire, re, oružj oružje, e, inač inačee retkoretko-ma mačev čevii i vrhovi vrhovi ko kopal palja ja,, najb najbli liže že paral paralel elee u zapad zapadnonomerovinškom, merovinškom, prvenstveno italo-langob italo-langobardskom ardskom svetu. Iako počeci kulture Komani-Kroja Komani-Kroja možda zadiru u poslednje decenije 6 veka, odma posle velikih slovenskih provala 80 godina 6 veka, ranovizantijski uvezeni predmeti ukazuju da je ona doživela svoj vrhunac u 7 veku. veku. Trajanj rajanjee kultu kulture re Ko Koma mani ni-K -Kroj roja, a, možd moždaa sve sve do poč počet etka ka 9 vek veka, a, odn odnos osno no u istorijskom istorijskom smislu do osnivanja osnivanja dračke teme (nešto pre 855). Izuzevši nekropole u Afionu na Krfu, kod Ohrida (sv. Erazmo, Radolište) i u Prilepu, u grčkom kulturnom krugu područje širenja kulture Komani-Kroja u severnoj Albaniji i Crnoj Gori podudara se sa teritorijom na kojoj se latinski govorio u ravnicama i u rečnim dolinama. U nosiocima ove kult kulture ure se bez ustez ustezan anja ja može može prepo prepozna znati ti jedn jednaa roman romaniz izov ovana ana ili ili proto proto roman romanska ska populacija. Što se tiče kontakta kulture Komani_Kroja i Slovena, Sloven a, koji se mahom svode na pojavu tzv. tzv. prstastih fibula (fibule sa maskom), oni nisu u potpunosti sigurni (treba potpunija analiza). Protoromanski ili predromanski karakter kulture Komani-Kroja u Albaniji i Crnoj Gori potvrđuju relativno česti toponimi latinskog porekla u ovoj oblasti. Posmatrani Posmatrani u celini, celini, vidi se da su latinski latinski toponimi najbrojniji najbrojniji u oblasti oblasti Skadarskog jezara dolinama Drima i Fandija, duž starog rimskog puta Lješ Ulpiana, ali su prisutni i u dolinama Matija i Crnog Drima. Ova oblast se dobro razlikuje od teritorije južno od Škumbija, gde je primetna jaka koncentracija slovenskih hidro-,oro- i toponima, čak i onda kada se od ovih poslednjih uzmu u obzir samo oni koji se odnose na napuštene antičke gradove. Arbanasi se pojavljuju na istorijskoj pozornici pozor nici u 11 veku.
M. Cunjak, ¨Prilog proučavanju prisustva Gepida u Podunavlju¨ •
U 1 veku kada su Rimljani vodili ofanzivnu politiku na severnim granicama, Margum je zauzimao strateški važan položaj (u njenu u 1 veku smeštena IV Flavia). Nakon zauzeća Dakije značaj Marguma opada. Tokom izrade drenažnog kanla na prostoru sela Dubravice kod današnjeg Orašja uočeno je više grobova. Tokom kasniji zaštitnih istraživanja nađeno je 35 grobova, svrstanih u 4 horizonta. Od ukupnog broja br oja grobova na ovoj nekropoli koji su svrstani u 2 horizont, jedino grobovi br. 15, 16, 17 i 18 predstavljaju ukope u zdravicu bez grobne konstrukcije, koji su opredeljeni kao gepidski. Grobovi su orijentisani zapad-istok, pokojnici su polagani na leđa, sa rukama pored tela i ispruženim nogama. Grobovi su mereći od savremenog nivoa bili ukopani na dubini od oko 1, 5 – 1, 6 m, udaljeni na po 2 m jedan od drugog. U grobu br 15. pronađena je posuda tipa manjeg lonca – pehara, 8
loptastog recipijenta sa blago izvijenim vratom, rađena od dobro prečišćene i dobro pečene zemlje tamno-sive boje. Na gornjem delu trbuha nalaze se utisnuti romboidni pečati. U istom grobu pronađeno je gvozdeno koplje sa konusnim tulcem i telom oblika vrbovog lista, dužine 37 cm. U grobu br. 16 nađena je keramička posuda tipa boce, loptastog trbuha, izduženog levkastog vrata i blago razgrnutog oboda. U grobu br. 17 nađena je dvosekla spata rađena od damasciranog damasciranog gvožđa. Trn rukohvata je klinastog oblika na čijem kraju se nalazi jagodičasti jagodičasti bronzani završetak. završetak. U oštećenom oštećenom grobu br 18. nađena je fragmentovana keramička keramička posuda, ravnog dna sa prstenastim prstenastim postoljem. postoljem. Sve posude iz gepidskih gepidskih grobova u Margumu rađene su na vitlu od dobro prečišćene zemlje, ukrašene romboidima. Posuda iz groba br. 15 po obliku i načinu ukrašavanja veoma je slična posudama iz Svetinje kod Kostolca, Batajnice, Surčina, D. Milanovca. Keramičke posude tipa boca retko se sreću kod nas, ipak slične su poznate iz Svetinje i Caričinog Grada. Kako se oružje kao grobni prilog sreće u grobovima ratnika, dolazimo do zaključka da se u grobovima 15 i 17 nalaze gepi gepids dski ki ratni ratnici ci.. Na Najb jbli liža ža anal analogi ogija ja kopl koplju ju iz groba groba br. br. 15 jesu jesu prime primerc rcii iz Jakov JakovooKormadina, Bočara, Batajnica. Primerak spate iz groba br. 17, kao i primerci iz Zemuna S. Mitrovice, Batajnice, i Rakovca predstavljaju spate jednostavne izrade. Shodno grobnim prilozima nekropola u Margumu (Dubravici) datovana u polovinu 6 vek
K. Simoni, ¨Dva priloga o istraživanju germanskih nalaza seobe naroda u Jugoslaviji¨ •
•
•
Gepidski grobni nalazi u severoistočnoj Srbiji - u selu Kamenovu kod Petrovca na reci Mlavi, otkrivena su slučajnim kopanjem 1960 dva groba. Grobovi su nađeni u neposrednoj blizini, jedan kraj drugog. Ova teritorija ter itorija nikada nije bila u posedu po sedu Gepida. Možda se ovde radi o gepidskim gepidskim izaslanicima izaslanicima 566 ili o gepidskim gepidskim izbeglicama, izbeglicama, nakon katastrofe gepidske drđave 567. U grobu 1 bila je sahranjena ženska individua, dok je ugrobu 2 sahranjena muška individua. Grob 1. – nađen je željezni nož sa ravnim hrptom, drška nedostaje jer je bila od organske materije. Nož je dobro sačuvan i od kvalitetnog željeza je izrađen. Nađen je fragment željeljeznog predmeta neodređene funkcije, možda alat ili okov. Željezna alka pređice ovalna oblika, nešto je sužena na mestu gde bi bio završetak trna. Bronzana fibula sa povijenom nogom, nedostaje igla. Bronzana lučna fibula livena, veoma pljosnata, igla nedostaje. Na polukružnoj glavi ima pet nastavaka. Kratki luk fibule prelazi u izduženu nogu. Glava i noga fibule ukrašene su koncentričnim krugovima tj. kruga s točkom u sredini. Pršljen os smeđe-crnkaste pečene zemlje, bikoničan. Grob 2. – željezno koplje u obliku lovorovog lista, dosta dugo. Koplje ima lagano naglašeno rebro po sredini. Strelica donekle oblika lovorovog lista. Željezni bojni nož (scramasax) jednorezan sa kratkim i nepotpunim trnom. Željezni nožić sa dugim trnom, vrh nedostaje. Željezni nožić možda alatka, dobro sačuvan. Ukrasno zrno, okruglo, od zelene staklene paste. Posuda od sivkaste keramike rađena na vitlu. Rame i trbuh ukrašeni suz ornamentom žigosanih rombova, koji se ispunjeni mrežastim šrafiranim ukrasom. Rombovi su nepravilni, a njihov raspored na posudi nije precizan. Koplja su čest prilog u gepidskim ratničkim grobovima. Analogija za koplje iz Kamenova je nalaz koplja na lokalitetu Jakovo-Kormadin u Sremu, Bočar kod Kikinde u Banatu gdje je nađeno ukupno 9 komada,
8
•
zatim nalaz koplja u kneževskom grobu u Batajnici (Srem). Bojni nož (scramasax) nije čest prilog u gepidskim ratničkim grobovima. U Jugoslaviji je poznat još samo jedan nalaz ovakvog noža iz Bočara. Nalazi ovakvog ovakvog tipa noža nešto su brojniji u Mađarskoj. Mađarskoj. Strelice su čest prilog u ratničkim grobovima mnogih germanskih plemena. Analogija strelici iz Kamenova je opet nalaz strelice u nekropoli Jakovo-Kormadin kao i nekoliko nalaza iz Mađarske. Uglavnom svi nalazi iz Kamenova tipološki odgovaraju nalazima nekropole Jakovo-Kormadin. Zkrasno zrno tj. perla od zelene staklene paste bila je najverovatnije privezak na maču ili nožu. U nekropoli Szentes Kokenyzug u grobu 68, koji pripada ratniku, pronađena je u visini drške mača jedna perlica. Fibula iz ženskog groba u Kamenovu pripada vizantijskom tipu i vezuje se za justinijansku epohu i predstavlja najkas najkasnij nijuu razvojn razvojnuu fazu ovog tipa fibula fibula (sredina (sredina 6 veka). veka). Uoč Uočeno eno je da se fibule fibule sa povijenom nogom često javljaju sa kopčama tipa sudikava koje se s e datuju od 550-600. Osvrt na nalaze germanske žigosane keramike – na tlu SFRJ pronađeno je 9 čitavih posuda i veći broj fragmenata posuda, od kojih se mogu u potpunosti rekonstruisati još 2. Značajn Značajnaa osobin osobinaa svih svih kerami keramički čkihh posuda posuda je karakte karakteris ristič tičan an ornamen ornament. t. Ukrašene Ukrašene su motivom žigosanih rešetkastih rombova. Nije uočeno da je na jednom lokalitetu pronađeno više od jedne posude, izuzev fragmenata iz Vranja kod Sevnice, od kojih su rekonstruisane dve cele posude. Idući od juga prema severu i od istoka prema zapadu, posude su evidentirane na sledećim lokalitetima: Veliki Gradac – Taliata (kasnoantičko utvrđenje na Dunavu), Beograd – Singidunum, tvrđava, Donji grad (iznad rimske građevine), Bočar kod Kikinde (iz uništenog groba), Batajnica (kneževski, ratnički grob), Belegiš (ratnički grob), Kuzmin (slučajni grobni nalaz), Sremska Mitrovica – Sirmium (fragmenti posuda iz urbane naseobi naseobine), ne), Vinkov Vinkovci ci – Cibala Cibalaee (jedan (jedan fragmen fragmentt možda možda iz groba, groba, ostali ostali fragmen fragmenti ti iz naselja naselja), ), Vratolo ratolom m u Gorjanci Gorjancima ma (dva fragmen fragmenta ta jedne jedne posude, posude, kasnoan kasnoantič tički ki refugij refugij), ), Vranje-Ajdovski Gradec kod Sevnice (fragmenti dve posude, kasnoantičko naselje), Rifnik (posuda iz ženskog groba), Kranj – Carinum (fragment posude verovatno iz groba) i posuda bez podataka o lokacije na kojoj je nađena, čuva se u Narodnom muzeju u Beogradu. Reč je o posudama pretežno malih dimenzija između 9 i 20 cm, kruškastog i trbušastog oblika rađene na vitlu.
I. Popović, ¨Zlatni avarski pojas iz okoline Sirmiuma¨ Pojas sa 5 pseudo kopči iz okoline Sirmiuma spada u grupu najluksuznijih nalaza ovog tipa (najbliža analogija je kaganski pojas iz Kunbabonja i kneževski grob iz Boče). Sastoji se iz 10 delova: kopče, 5 pseudo kopči, velikog jezička, malog jezička – gajke sa danas razdvojenim štitastim priveskom kružnog pojasnog okova i okova za ramenje. Specifičan deo, gajka – pojasni okov sa štitastim priveskom, pr iveskom, po svojoj konstrukciji konstrukc iji za sada nepoznat nepo znat segment avarskih pojaseva. Datuje se u period 630-670. 630-6 70.
F. Barišić, ¨Proces slovenske kolonizacije istočnog Balkana¨ 8
•
•
Prema Prokopiju (Historia Ancana), posledice pljačkaških provala, koje su u provincijiama istočnog Balkana izvršili Huni, Sloveni i Anti između 527 i 551 bile su strahovite. 548 vojska Slovena prelazi Dunav (srednji ?), provaljuje u Ilirik sve do Drača. U proleće 550 vojska Slovena od najviše 3 000 ljudi provaljuje u Trakiju i zauzima najvažniji grad u tračkom primorju Toper i nakon toga odlazi preko Dunava, sa više desetina hiljada zarobljenika. Postaje više nego verovatno da je sporadično slovensko naseljavanje zabačenijih i opustelih seoskih reona u izvesnim oblastima već otpočelo. Po Prokopiju mnoštvo Slovena provaljuje u Ilirik i sa jeseni 551 tu se zadržava veoma dugo vremena, a Gepidi ih prevoze preko Dunava. Menandar: prvih meseci 578 oko 100 000 skupljaju se u Trakiji i odatle prodiru dalje, obavešten o njihovoj provali i pljačkanju Helade i nemoćan da pošalje vojsku, Cezar Tiberije se obraća Bajanu koji sa jeseni 578 ili početkom 579 sa oko 60 000 konjanika upada u Dakiju. Ova Kaganova ekspedicija, po svemu izgleda, doprinela je da se slovenski napadači ubrzo, svakako tokom 579 povuku sa romejskog zemljišta. Jovan Efeski: provala je izvršena negde između septembra 580 i septembra 581. Trajala je neprekidno 4 godine i godine 895 po Seleukidskoj eri kada Jovan završava istoriju, tj. od 1. 10. 583. do 30.09. 584. još uvek je u toku, na širokom prostoru od Dugog zida do Helade Sloveni već 4 godine pustoše pale, ruše i pljačkaju. Slovenska opsada Soluna 584/586, oko 5 000 Slovena (Miracula s. Demetrii, knjiga II). Osnivanje prvih makedonskih Sklavinija nastaje prilikom velike provale dakijskih Slovena 681. Avarsko-slovenko naseljavanje Peleponeza traje 587-805. Između 614-616 Draguviti, Sagudati i druga u Makedoniji već nastanjena slovenska plemena najpre monoksilima pljačkaju čitavu Tesaliju i ostrva oko nje i Helade, pa još i Kikladska ostrva i čitavu Ahaju, Epir i najveći deo Ilirika i deo Azije, a posle toga oko 616 opsedaju Solun pod vođstvom Hacona (u sadejstvu sa Avarima).
V. Popović ¨Kuvrat, Kuver i Asparuh¨ •
U selu Malaja Pereščepina kod grada Poltave slučajno je 1912 otkriven grob sa prebogatim srebrnim i zlatnim nalazima. Prema J. Werneru radi se o Kuvratu, kaganu Bugara. Pronađena je ogrlica sa 69 ranovizantijskih solida, od kojih je 18 najmlađih iskovano u Carigradu za vreme Konstansa II (641-668) i pripadaju emisiji lakih 20-karatnih carigradskih solida kovanih 641-647. Posebnu pažnju privlači so sada najveća i najteža poznata ranovizantijska zlatna pojasna kopča, sa diskretnom predstavom hrišćanskih simbola. Radi se o kopči kožnog, paradnog pojasa širokog 5, 7 cm, sa nomadskom sabljom i masivnim srebrnim jezičkom. Drugi pojas pripadao je sablji ukrašenoj granulacijom i poludragim kamenjem. Ukrasni delovi srebra sa antitetičkim (naspramnim) lavovima i polupalmetama koje srećemo i na masivnom jezičku paradnog pojasa. 2 vizantijska prstena sa grčkim monogarmima. 1. Xoβράτoν 2. Xoβράτoν πατρικίoυ. Kuvrat je bio poglavar huno-bugarskih Onogura, iz čijeg se imena kasnije razvija naziv za Ugre. Onogursko područje prostiralo se između Kubana, pontske Meotide (Azovsko more) i Dnjepra, zahvatajući na zapadu teritoriju naseljeno Kutrigurima (Zapadni Bugari) verovatno sve do Krima, čiju je onogursku episkopiju baš Kuvrat osnovao. Kuvart je umro aprila 642 ? Poraz koji je Kuvrat naneo avarskom kaganu 634/635 označavao je prekretnicu u avarskoj istoriji. Konstantin Porfirogenit (De administrando Impero) nas izveštava o dolasku Hrvata, a malo kasnije i Srba u nekadašnju provinciju Dalmaciju, deo Prevlisa i Dardanije, kao poduhvatu sprovedenom voljom cara Iraklija. Oslanjajući se na pisane izvore, istoričari su došli do 8
zaključka da su ilirički gradovi, među njima Serdica, Nais i Iustiniana Prima pali u ruke Avara oko 615. Kuvrat je ima 5 sinova. Ubrzo posle njegove smrti i posle kratkotrajne vladavine najstarijeg sina Bajana oni se razdeliše. Bajan je ostao u staroj postojbini i njemu se prešavši Don pridružio drugi sin Kotrag. Ovako razdeljena i oslabljena, Kuvratova Bugarska postala je lak plen Hazara. Svakako pod pritiskom nadirućih Hazara 3 sin Asparuh prelazi Dnjepar i Dnjestar i naseljava se u mestu zvanom Oγλος. 4 i 5 sin čija imena Nićifor Patrijarh i Teofan Ispovednik ne spominju, prešli su Dunav ili Istar. Prvi je ostao u Panoniji, potčinjen avarskom kaganu, a drugi je otišao u severnu Italiju tačnije u Pentapolu (između Ravene i Rima). Rat između Bugara i Vizantinaca 679-680 završio se mirom između Konstantina IV i Asparuha u leto 681. Izgleda da je Asparuh 668-669 zaposeo deltu Dunava. 4 Kuvratov sin koji je odveo Onogure u zapadne delove karpatskog basena (Kuver), prešavši Dunav Kuver i Sermezijanci (ime dolazi od Sirmium) naselili su se na Karamezijskom polju kod Prilepa između Herakleje i Stobia (678-681). Ostava iz Vrapa, na Desnoj obali Škumbija u Alabaniji, otkrivena 1901 jedina je koja sadrži livene pojasne garniture od srebra i zlata, rađene u stilu II avarskog kaganata. J. Werner je dovodi u vezu sa dolaskom Kuverovih Bugara i Sermezijanaca na Karamezijsko Polje. Postoji još jedna ostava iz Albanije nađena 1894 u mestu Erzeke blizu grčke granice. Ona sadrži čak dve ostave kasnoavarskog tipa sa livenim srebrnim i zlatnim predmetima. Istorijski izvori i natpis iz Madar ukazuju da je pohod Justinijana II protiv Bugara i Sklavina prduzet krajem 688 ili verovatnije 689, označavao kraj kratkotrajne Kuverove onogurske države u Makedoniji (opracija je završena pre septembra 692).
J. Kovačević ¨Avarski Kaganat¨ •
•
U mestu Tepe kod Debrecina otkriven je kaganski grob, najbogatiji i najstariji od svih avarskih kneževskih grobova (Bajanov? 568-582). Kneževska grobnica iz Sent Endre u kojoj je sahranjen vođa veoma visokog ranga sa ženom i ćerkom (početak 7 veka). Uz nju je nekropola njegovog klana, možda se radi o najstarijem Bajanovom sinu? (582-601 kaganov poraz od Priska kod Titela). Njega nasleđuje mlađi Bajanov sin koji je vodio opsadu Carigrada. U Kumbabonju kod Kečkemeta otkriven je kneževski grob (630-670) koji je pripadao čoveku starijem od 60 godina-mlađi Bajanov sin? Posle pada Bajanove dinastije Kaganat se deli na Istočni (od severnog Kavkaza i Azova do Poltave i ZapadniPanonija). Period 626-661 je doba unutrašnjih previranja u kaganatu, pobuna potlačenih naroda i doseljavanja novih avarskih klanova. Pobune se nastavljaju i kasnije sve do 680685. Oko 626, možda malo ranije Češka i Moravska plemena počinju da se oslobađaju avarske vlasti. Velika koalicija Germana, pod vođstvom franačkog kralja Dogoberta započela je ofanzivu protiv Samovog saveza (franački trgovac koga su Sloveni izabrali za vođu), ali su pretrpeli poraz 631 kod Vogastisburga. Po Konstantinu Porfirogenitu Hrvati dolaze nešto pre Srba pod vođstvom oca kneza Porge, dok po njemu Srbi naselili sledeće oblasti koje su ostale puste od Avara: Srbija, Paganija, Zahumlje, Travunija, Konavli i bili su potčinjeni Irakliju. Drugi avarski Kaganat – period između 70 i 80 godina 7 veka obiležili su veoma važni događaji među Avarima i u kaganatu – drugi avarski talas. Arheološki avarski materijal deli se na dve grupe: 1. Karakterišu ga metalni delovi avarskog pojasa i konjske orme rađene u tehnici otiskivanja matricom u tankom limu često zlatnom i srebrnom koji su ukrašavani geometrijskim ornamentom. Minđuše sa priveskom u obliku obrnute piramide, najčešće od 9
•
srebra sa bogatom granulacijom. Naušnice sa kuglastim završetkom, koje su nosili i muškarci. U knežecskim grobovima za ovu grupu su karakteristični pojasevi od zlatnih pseudo kopči. Oružje – mač sa dve oštrice, sa drškom koja se završava okruglom alkom, sa kanijama na sebi. Ima metalne P ušice za kaiš za nošenje mača o ramenu itd. Čitava ova grupa datira se nalazima vizantijskih zlatnika u kraj 6 i 7 vijek. Najmlađi novac u grobovima jesu zlatnici Konstansa II (642-668). Na ovu grupu se nadovezuje bez osetnih hronoloških razlika, jedna grupa pojaseva čiji su okovi i jezičci od neukrašenog srebrnog lima. 2. karakterišu ga metalne pojasne garniture rađene u tehnici livenja, bronza, ređe sasvim loše srebro, sasvim retko pozlata. Metalni delovi pojaseva su ukrašeni stilizovanom vinovom lozom, predstavama stilizovanih povorki životanja ili borbi životinja. Najčešće se javlja Grifon, zatim razne antropomorfne predstave iz šamanističkog kulta. Ženski nakit: paftice ispod grla sa umetnutom staklenom pastom i naušnice sa visuljkom od stakla u obliku suze. U grobvima se javlja nova keramika, tzv žuta keramika, nepoznata u grobovima prve grupe. Više nema vizantijskog novca nego se kao nakit, ili čak platešno sredstvo upotrebljava stari bronzani, retko srebrni, na terenu nađeni rimski novac. Avarske nekropole su organizovane u manje-više utvrđenim redovima, koji se nižu od istoka na zapad, i kako se prva grupa materijala nalazi n aistočnoj strani nekropole ona je samim tim starija od druge grupe. Utvrđena je i smena rasnog tipa na avarskim nekropolama. Starija grupa – stanovništvo sa pretežno evropeidnim rasnim karakterom (5 tipova), a od 80 godina 7 veka i u 8 veku smenili su ih mongoloidni rasni tipovi (5 tipova). Do prvog sukoba između Avara i Bavaraca došlo je oko 700- Avari su teško porazili Bavarce. Prvi sukobi između Avara i Franaka odigrali su se 782 na reci Ensi-neuspešno po Avare. Kontakti između Kaganata i Carstva obnavljaju se tek 678. Od kraja 7 veka i tokom 8 veka, Kaganat ne predstavlja značajan faktor na Balkanu. U istorijskoj literaturu propast avarskog Kaganata vezuju se za franačko-avarske ratove koji su otpočeli 791. Posle 805, kada je franačko-avarski rat bio realno okončan, stvorena je neka vrsta vazalne avarske države od Beča do Dunava i do Rabe, ali ogromna prostranstva između Rabe i Dunava, Dunava i Tise, Tise i Karpata nisu došla po franačku vlast. Istočne delove kaganata-Banat i jugozapadne delove Karpata osvojili su Bugari (Krum). Avarski Kaganat nije propao samo usled franačke osvajačke ekspanzije, već zbog naglog porasta moći nove bugarske države. Poslednji Kagan se pominje 811 u Ahenu-Kagan Isak. Prema tome u doba propasti kaganata vladala su 3 Kagana sa hrišćanskim imenima: Teodor, Abraham i Isak, koji su svi vazali cara Karla i od njega su dobijali investituru. Opšta podela avarskog društva – arheološke podatke za društvenu analizu avarskih nekropola daje pre svega metalni avarski pojas. Njegovo bogatstvo u plemenitim metalima sa poludragim kamenjem, određeni oblici ukrasa i drugi elementi znaci su određenog ranga u klanskoj hijerarhiji. Avarski klan se delio na slobodne i neslobodne, a neslobodni su bili u mnogo manjem broju (sahranjivani su po pravilu bez priloga). Posebnu kategoriju neslobodnih žena činile su sarmatske konkubine koje su sahranjivane u suprotnom pravcu od Avara, ali sa bogatim sarmatskim materijalom u grobovima. Najelementarnija oznaka slobodnog Avara je pravo nošenja noža o pojasu. Nekropola u Kiškereš-Vagohid – saharnjeno 7 ratničkih klanova. Nekropola u Đuri – takođe 7 klanova. Kneževi se sa svojom najbližom porodicom sahranjuju van klanske nekropole na čijem čelu stoje. Kneževski grob od priloga sadrži metalne delove nošnje, oružje, posuđe, nakit u periodu od kraja 6 do 70 godina 7 veka, a od zlata ili srebra sa jakom pozlatom u 8 veku. Najpotpuniju zbirku insignija sadrži kaganski grob iz Kunbabonja kod Kečkemeta – zlatni presto od koga
9
•
•
•
su se sačuvale srebrne folije kojima je drvena konstrukcija bila obložena, 3 zlatne pojasne garniture, od kojih je najsvečanija od tzv. pseudo kopči. Na pojasu su visili: sablja, čije su korice bile okovane zlatom, zlatni pehar, zlatni riton, tobolac optočen zlatom. Kneževski grob II avarskog kaganata iz Brestovca kod Slavonske Požege. Autohtono romansko stanovništvo se najduže održalo na priobalnom pojasu Blatnog jezera. Tradicionalna materijalna kultura ovog stanovništva doživela je procvat od druge polovine 6 veka oko Kasthelja i Fenekpiste. Srbi – Konstantin Porfirogenit opisuje prapostojbinu Srba: nekršteni Srbi, zvani Beli, koji stanuju sa one strane Mađarske u oblasti Bojka, i njima je u susedstvu Franačka i Bela Hrvatska. Na osnovu 2 arabljanska putopisca, Masudija i Al-bekrija, može se pretpostaviti, da su postojale dve grane Srba: Saksonski i Polapski Srbi, koji nisu u celini emigrirali do Balkana. Predanje zabeleženo kod Konstantina Porfirogenita koje kazuje da je jedan od dvojice braće pokrenuo pola naroda ima neke osnove, jer tzv. Fredegarova hronika zna da su se Srbi pod vođstvom Dervana 631 priključili Samovom savezu. Najveći broj toponima koji su izvedeni od reči Sarb i zabeleženi u Fredegarovoj hronici nalazi se između Baltika, odre i Visle. Pljačka kao privredna grana – celokupan iznos danka koji je Avarima plaćalo Carstvo od 558-626 iznosio bi približno 6 000 000 solida (1 solid 4, 48 zlata) što je približno 27 tona zlata. Keramika – najprimitivnija rukom rađena avarska keramika nazvana je nomadska ili potiska (Begej, M. Mitrovica), pretežno se javlja u grobovima sa kraja 6 i iz 7 veka. U ovo razdoblje spada i tzv. siva keramika, koja se takođe javlja samo u grobovima skraja 6 i iz 7 veka. Rađena brzo-rotirajućem vitlu, pa ima veoma tanke i jednake zidove. Ornament najčešće predstavljaju zone paralelnih ili talasastih linija urezanih pre pečenja ili je bez ornamenta. U epohi II Avarskog Kaganata, približno posle 680, izdvajaju se 2 vrste keramike tzv. podunavska keramika (jajolikog oblika, rađena na ručnom vitlu od loše prečišćene zemlje) i tzv. žuta keramika. Crno-sive ili crno-crvene boje pečenja, obod je izvučen i jače profilisan, ornamentika: paralelno urezane ili talasaste linije, na dnu se javljaju grnčarski znaci: krug, krst u krugu i sl. Žuta keramika – boja je ciglasto crvena. Javlja se u grobovima zajedno sa podunavskom keramikom i livenim pojasnim garniturama sa grifonom i lozicama, pa se datira u 8 vek rađena na brzo rotirajućem vitlu, tankih zidova od kvalitetne zemlje koja je odlično pečena. Dva matična područja u kojima se proizvodi: 1. desna obala Dunava u Baranji 2. Potisje oko ušća Moriša i Kereša u Tisu – vuče svoje korene iz Sedmorečja, iz keramike, ali i metalne produkcije posuda iz Persijske provincije Sogdijane u 8 veku (Odžaci IV i Horgoš). Dakle z aI Kaganat se vezuje nomadska (Potiska) siva keramika, a za II Kaganat Podunavska žuta keramika.
V. Bitrakova-Grozdanova ¨Starohrišćanski spomenici na tlu Makedonije¨ • •
Region ohridskog jezera Polikonhalna crkva u Ohridu – formiraju je naos 4 konhalnog oblika, narteks, atrijum, bočni aneksi, katehumenum i baptisterijum. Sve 4 strane centralnog broda prelaze u apsidalna proširenja. Južno od narteksa kompleksa za krštenje. Najverovatnije je prostorija sa apsidom prema jugu služila kao katehumenum. Trolisni baptisterijum ima krstastu piscinu. U velikom presbiterijumu bila je kripta dubine 0, 8 m. Mozaici prisutni u svim
9
•
•
• • •
•
• •
prostorijama crkve. Mozaik u naosu (geometrijski, biljni i životinjski motivi). Mozaik krstionice, izuzetna ikonografska predstava (4 rajske reke, 4 ljudska lika i fontana života). Dve faze u zidanju ovog spomenika (prva-4/5 vek, druga- druga polovina 5 veka). Studenčišta – 3-brodna bazilika na 2 km istočno od Ohrida. Preko dvojnog atrijuma i narteksa ulazi se u 3-brodni naos. Na severu narteksa je aneks sa apsidom na istočnoj strani. Na jugu narteksa je katehumenum sa apsidom na južnoj strani i kvadratni baptisterijum sa krstastom piscinom. Podovi bočnih brodova severnog aneksa i krstionice obloženi su opekom. Centralni brod, narteks i katehumenum dekorisani su mozaikom geometrijske, biljne i zoo ornamentike (5, početak 6 veka). Sv. Erazmo – 3-brodna bazilika na 5 km severozapadno od Ohrida, nazvana po mučeniku Erazmu iz Antiohije koji je ovde boravio krajem 3 veka. Prostrani atrijum imao je otvoreni portik sa južne strane i vodio je prema narteksu i 3.brodnom naosu sa apsidom. Oltarni prostor zatvoren presbiterijskom ogradom imao je kriptu. Severno od narteksa izveden je 4ugli aneks, a sa njegove južne strane 2 druga prostora. Jedan je najverovatnije katehumenum, a drugi kvadratni baptisterijum sa ovalnom piscinom. Radolišta – trobrodna bazilika kod sela Radolišta, 1 km zapadno od Struge. Otkriven je 3 brodni naos sa apsidom, narteks, aneksi severno i južno od bazilike (kraj 5 početak 6 veka). Bitoljski region Heraklja, bazilika A (mala bazilika). Bazilika se sastoji od 3 prostora koji se nadovezuju u pravcu istok-zapad, i prema nalazima čini se da nisu nastali u isto vreme. Preko 2 ulaza prve zapadne prostorije pravougaone osnove, ulazilo se u kompleks bazilike. Na severu od nje prostire se mala 4-ugaona prostorija. Zatim sledi novi 4-ugaoni prostor. U centru je smešten kružni bazen (krstionica?). Zatim trodelni ulazi koji vode u 3-brodni naos. Bazilika se na istoku završava polukružnom apsidom sa unutrašnje strane (2 polovina 5 veka). Herakleja, bazilika C (velika bazilika). Trobroni na istoku se završava polukružnom apsidom, koja je spolja ojačana sa 3 kontrafora. Ispred naosa je jednodelni narteks, u koji se ulazi sa zapadne strane gde je izveden portik, egzonarteks. Od severne strane narteksa, jedan ulaz vodi u 2 bočna aneksa (protezis i đakonikon). Sa južne strane, prema oltarnom delu, smešteni su katehumenum i krstionica sa ovalnom piscinom. Okolina Stobija Bargala – ranohrišćanska bazilika nedaleko od sela Gornji Kozjak, 12 km severoistočno od Štipa. Otkrivena bazilika je 3-brodna sa presbiterijumom i kriptom. Ulaz u baziliku bio je sa zapadne strane. Preko 5 redova stepenika ulazi se u egzonarteks, narteks, zatim 3 ulaza vode u naos. Sa severne strane bazilike bilo je izgrađeno 4 prostorije, od kojih je jedna baptisterijum sa polukružnom apsidom iznutra. Piscina iznutra krstastog oblika, spolja sa apsidalnim udubljenjima u svakom kraku.
9
