7880929

Editör  Notu       Bu  sayı,  Red  Thread  e-­‐dergisi  ile  TATLI  60'lar  projesinin  işbirliği  sonucunda  hazırlandı.  Red  Thread;   gözden   uzak   kalmış   bölgelerin   1960'larda   geçirdiği   devrimi   güncel   sanat   perspektifinden   ve   teorik   açıdan  mercek  altına  alan  ve  ilgili  kişi  ve  kurumların  işbirliğiyle  geniş  bir  uluslararası  ağ  oluşturan   uzun  vadeli,  deneysel  ve  bilimsel  bir  araştırma,  eğitim  ve  küratörlük  projesi  olan  TATLI  60'lar  için   teorik  bir  platform  sağladı.             Karşılaştırmalı   bir   analiz   yapan   ve   60   ve   70'lerin   sanat,   kültür   ve   toplumlarında   görülen   tarihsel   gelişmeleri   bir   bağlama   oturtarak   günümüzdeki   sosyopolitik   ve   kültürel   durumlara   etkilerini   araştıran   TATLI   60'lar   projesinin,   küratörlük   ve   sanat   çalışmalarındaki   odağı,   "ideoloji   sonrası   toplumlar"dır   (Sovyet   dönemi   sonrasındaki,   sosyalizm   sonrasındaki   ülkeler,   Doğu   Avrupa,   Ortadoğu,  Batı  ve  Orta  Asya  ile  Kuzey  Afrika  ülkeleri  ve  ikinci  adımda,  Çin  ve  Latin  Amerika).       60'larda   küresel   kültürü   etkisi   altına   alan   ve   henüz   hâlâ   tam   anlamıyla   gün   ışığına   çıkmamış   değişim   ile   birlikte,   bu   değişimin,   devrimci   döneme   dair   tarihi   incelemelerde   göz   ardı   edilen   ülkelerdeki   etkileri   ve   "Prag   Hattı"   ötesinde   gelişen   durumlar   projenin   ana   odağını   oluşturmaktadır.   Genel   algıda,   60'lar   hâlâ   Batı   kültürü   ile   ilişkilendirilmektedir   ve   "periferi"de   yahut   "kenarda   kalmış"   bölgelerde   Batı'daki   süreçlerin   biçimsel   ve   bölük   pörçük   kopyalarına   rastlandığı  düşünülmektedir.       Jeopolitik  ve  sosyokültürel  bağlamların  farklılığına  rağmen,  Batı  Asya,  Ortadoğu,  Güney  Kafkaslar   ve   (Arap   dünyası   da   dahil   olmak   üzere)   Kuzey   Afrika'daki   ülkelerde   60'ların   ortalarından   beri   süregelen   siyasi,   sosyal   ve   kültürel   süreçler,   birbirleriyle   yakından   ilişkili   olmuştur   ve   hem   bölgesel,   hem   de   küresel   açıdan   sonraki   gelişmelerin   şekillenmesinde   ciddi   rol   oynamıştır.   Söz   konusu  dönemde  inşa  edilmiş  siyasi,  toplumsal  ve  kültürel  paradigma  ve  kurguların  altında  yatan   anlayışın  ve  yol  açtığı  etkilerin  izlerini  günümüzde  de  sürmek  mümkündür.  Aynı  zamanda  bugün   bu   "isyan   coşkusuyla"   dolup   taşmış   devrin   kültürleştirilmesine   ve   estetize   edilmesine   tanık   olmaktayız.       Proje;   toplumsal,   kültürel,   siyasi   ve   ekonomik   alanlardaki     (toplumsal/siyasi   hareketler   ile   mimari,   edebiyat,  görsel  sanatlar,  sinema,  popüler  kültür,  kitle  kültürü  ve  alt  kültürdeki  vs.  başlıca  çalışma   ve   trendler   gibi)   önemli   sembol,   ifade   ve   gelişmeleri   (güncel   sanat   perspektifinden   ve   eleştirel   yaklaşımlarla)  karşılaştırmalı  bir  şekilde  analiz  ederek,  bu  çalkantılı  dönem  açısından  söz  konusu   ülkelerdeki  fark  ve  benzerlikleri  incelemektedir.         60'ların  başında,  o  dönem  periferi  veya  taşra  olarak  görülen  pek  çok  sanat  çevresine  ve  atölyelere   umutlu   bir   modernizm   ruhu   ulaşmıştı.   Stalinist   gerçekçilik   diktası   boyunca   tırmanan   varoluşsal   korkularla   birlikte,   Sovyet   Bloğu   diye   adlandırılan   bölgede   daha   1956   yılında   bile   karşı   tepkiler   görülmeye   başlamış,   sonuç   olarak   da   aşırı   öznellik   yeniden   filizlenmişti.   Batı   ve   Orta   Asya'nın   yanı   sıra,   Arap   Dünyası   ile   Kuzey   ve   Orta   Afrika'daki   totaliter   ve   kolonyal   sanat   çevrelerinde   ortaya   çıkan   yeni   grup   ve   görüşler,   uluslararası   geç   modernist   evrenselci   sanat   ruhuna   katıldılar   ve   kinetik   objeleri,   ışık   yerleştirmeleri   ve   yapısal-­‐geometrik   soyutlamalarıyla   kendilerini   yeniden   uluslararası   kanonun   bir   parçası   olarak   görebildiler.     Savaştan   sonraki   ikinci   on   yıllık   dönemde,   Demir  Perde'nin  her  iki  yanından  ve  eski  kolonilerden  bir  kuşak  neokonstrüktivist  sanatçı  bir  tür   uluslararası  birlik  oluşturmuştu.       Söz  konusu  dönemde,  baskıcı  atmosferin  etkisinin  azalması  sanatsal  ifadeyi  özgürleştirmiş,  estetik   çalışmalar  için  de  yeni  bir  yaklaşımın  yolunu  açmıştır.  Neokonstrüktif  modernizm,  yeni  soyutlama,   bir  devrin  kapanışını  simgelemekle  kalmamış,  bir  açıdan  baskı  mekanizması  işlevi  de  görmüştür:   yeni   modernizm;   fordizm,   sosyalizm   ile   onların   toplumsal   modernizasyon   modellerinin   hata   ve   kusurlarının   da   telafisiydi;   kitle   kültürünü   ve   kültürün   rutin   nesnelerini   eleştirmiş,   sanat   çalışmalarını   formu   temel   alan   soyut   bir   uzama   taşımış   ve   Soğuk   Savaş   dönemi   dünyasının   birleşme  noktası  olmuştu.  Neo-­‐avangardlar  dönemi  dünyanın  dört  bir  yanında  etkiler  bırakmıştır.   Oysa  günümüzde  kanonu  oluşturan  hâlâ,  merkezde  yer  almış  neo-­‐avangardlardır.       Günümüzde   kabul   gören   egemen   anlatıların   ve   tarihi   kanonların   aksine,   proje,   60'lardaki   süreçleri,   tekil   bir   patlamanın   dünyanın   diğer   bölgelerinde   yankı   bulması   olarak   Sayı  #2  

1  

Editör  Notu  

değerlendirmemekte;  küresel   ölçekte  yaşanmış  ve  farklı  radikal  sosyopolitik  ve  kültürel  süreçlerin   gelişmesine   bağlı   olarak   dünyanın   her   köşesinde   paralel   moderniteler   oluşmasına   yol   açmış   genel   bir  sosyokültürel,  siyasi  ve  ekonomik  durum  olarak  görmektedir.           İngilizceden  çeviren:  Gülin  Ekinci      

 

Sayı  #2  

2  

Sovyet  60’ları:  Projenin  Sona  Ermesinden  Hemen  Önce   Keti  Chukhrov       İnsanların  çokluğunda,  sizin  mekânlarınızda  çözülüp  gidiyoruz  Politeknik...   A.  Voznesenskiy     I   Sovyet   60’ları   çok   çelişkili   bir   anlatılar   manzumesi   sunar.   60’lar   bir   taraftan   meşhur   Yumuşama’nın   [Thaw]   gerçekleştiği   ve   Sovyet   ütopyasının   atılımına   yönelik   siyasal   beklentilerin   olduğu  bir  dönemdi.  Öte  yandan,  sonu  1968  Prag  İlkbaharı  ile  biten  ve  demokratik  canlanma  ve   kültürel  gelişimin  durgunluğa  girdiği  acımasız  hayalkırıklıklarının  onyılı  oldu.  Çelişkiler  belirgindir:   Gagarin’in  uzaya  uçuşu  (1961)  ve  Berlin  duvarının  inşası  (1961);  uluslararası  mekânlar,  festivaller   ve   hükümetin   “Manege”   sergisine   uyguladığı   kötü   üne   sahip   sansür   (1962);   sanatta   ve   gündelik   hayatta   “Batılı”   “formalist”   ifade   türlerine   yönelik   ciddi   kovuşturmalar;   sanatçıların,   sinemacıların   ve   müzisyenlerin   “Sovyet   karşıtı”   faaliyetler   yaptıkları   gerekçesiyle   sansürlenmesi   (örneğin   1 1965’teki  Daniel  ve  Sinyavskiy  vakası )  ve  sinema,  şiir,  görsel  sanatlar  ve  müzikte  avangard  anlatı   biçimleri  ve  stratejilerin  yükselişi.     Avrupa   ve   Birleşik   Devletler’deki   siyasi   direnişle   ilgili   konulara   girmeden,   60’lı   yılların   Sovyet   Rusyasında  sanat  ve  kültürün  1957-­‐1964  yılları  arasında  gerçekleşen  Yumuşama’ya  rağmen,  hem   tüm   dünyada   süregiden   modernleşme   süreçlerinden,   hem   de   sanattaki   neo-­‐avangard   akımlardan   ayrıksı   bir   konumda   kaldığı   genel   kabul   gören   bir   görüştür.   60’lı   yılların   Batısı’nda   sanat   ve   siyasetteki   sınırları   ihlal   etme   yoğunluğunu   göz   önüne   aldığımızda   bu   sav   büyük   ihtimalle   doğrudur.   Sovyet   parti   bürokrasisinin   yönetimi   altında,   Batı’dakine   benzer   bir   şeylerin   olması   mümkün  değildi.  Öte  yandan,  50’lerin  sonundan  itibaren  Batı’ya  ulaşan  Sovyet  edebiyatı,  sanatı   ve  kültürünün  temel  olarak  muhalif  ve  yönetim  karşıtı  olduğuna  da  dikkat  etmek  lazımdır;  ancak   Sovyet  rejimine  karşı  eleştirellikleri  bu  eserlerin  avangard  veya  siyasi  anlamda  sınırları  ihlal  edici   oldukları   önkabulünü   geçerli   kılmaz.   Tam   tersine,   bu   tür   edebiyat   ve   sanat   her   ne   kadar   parti   otoritesine  karşı  bir  direniş  gösterse  de  genelde  muhafazakar  veya  hatta  gerici  ve  gelenekçi  oldu.     Başka  bir  deyişle  Batı,  genelde  yeraltında  olmayan  veya  hatta  “resmi”  Sovyet  olarak  adlandırılan   (mimari,   bilim,   sinema,   müzik,   tiyatro,   sanat,   toplum   mühendisliği   gibi)   alanlarda   görünür   olan   modernleşmeci   eğilimleri   bilme   şansına   sahip   olmadı;   kültürün   bu   katmanlarının,   uluslararası   arenada   “Sovyet”   oldukları   için   kabul   görmemelerinin   nedeni   budur.   1962   yılı  –   pek   çok   kuşaktan   Sovyet   sanatçının   işlerinin   gösterildiği   “Manege”   adlı   serginin   Kruşçev   tarafından   ciddi   şekilde   2 sansürlendiği  yıl  –    kültürün  resmi  olan  ve  olmayan  (veya  konformist  olmayan)  diye  ikiye  ayrıldığı   yıl  oldu.       Bilindiği   üzere,   parti   eleştirisinin   temeli,   sanatta   modernist,   soyut   ve   formalist   yöntemlerin   “kötüye  kullanılması”ydı.  Formalizme  ve  soyuta  konan  bu  yasak,  sosyalist  gerçekçi  kanonun  yavaş   yavaş  iskartaya  çıkarılmasına  rağmen  dokunulmadan  kaldı  ve  ta  Perestroyka’ya  kadar  sürdü.  Öte   yandan,  soyuta  konan  yasak  dışında,  görsel  kültür  alanına  özgü  başka  yasaklar  yoktu.  Dolayısıyla   60’lı   yılların   tüm   soyut   sanatı,   konformist   olmayan   bir   sanat   olarak   kendini   ortaya   koydu   ve   sıklıkla   değeri   bilinmemiş   “büyük”   sanat   olarak   görüldü;   çoğunlukla   Sovyet   yeraltı   sanatı   örneklerinden   oluşan   Rutgers   Üniversitesi   Zimmerli   Sanat   Müzesi’ne   ait   Norton   Dodge   Koleksiyonu  temelli  pek  çok  sergide  bu  durum  gözlenebilir.     3 “60’lı  ve  70’li  Yıllar  Moskovası’nda  Gayri  Resmi  Hayata  Dair  Notlar”  adlı  metninde  İlya  Kabakov ,   60’lı   yılların   sanatını   son   derece   kişisel   bir   sanat   olarak   niteler;   her   ne   kadar   Sovyet   propagandacı   sanatından   uzaklaşan   bir   eğilim   olsa   da,   uluslararası   eğilimler   bağlamında   bakıldığında   ilerici   bir   sanattan  söz  edilemeyeceğini  söyler.  Kabakov,  60’lı  yılların  sanat  entelijensiyasındaki  bölünmenin,   parti   konformiziyle   Sovyet   karşıtı   konformizm   karşıtlığı   ayrımının   ötesine   geçtiğinin   de   altını   çizer.   Yani   “gayri   resmi”   sanat   entelijensiyasının   bir   kısmı,   Rus   avangardının   estetik   metodolojilerini   yeniden  düşünme  eğilimindeydi.  Örneğin  60’lı  yıllarda  yükselen  Lev  Nusberg  ve  grubu  “Dvijenie”   1

 Sovyet  yazarlar  Andrey  Sinyavskiy  ile  Juli  Daniel,  yurtdışında  Abram  Terz  ve  Nikolai  Arzhak  takma  adlarıyla  eserlerini   yayımlamaktan  suçlu  bulunarak  yedişer  yıl  hapis  cezası  aldılar.     2  Bkz.  Juri  Gerçuk,  Haemorrhage  MOSKH,  M.,  Novoe  Literaturnoe  Obozrenie,  2008.   3  İlya  Kabakov,  60-­‐s,  70-­‐s…  Notes  on  the  Unofficial  Life  in  Moscow,  M.,  Novoe  Literaturnoe  Obozrenie,  2008,  (Rusça).

Sayı  #2  

1  

Sovyet  60’ları:  Projenin  Sona  Ermesinden  Hemen  Önce Keti  Chukhrov  

[Hareket]   sanatlarını,   Naum   Gabo’nun   konstrüktivist   fikirleri   üzerine   inşa   etmişti.   Her   ne   kadar   resmi   sanat   nomenklaturasından   oldukça   uzak   olsa   da   Nusberg   yine   de   kendini   Leninist   bir   ütopyacı  olarak  adlandırıyordu  ve  çalışmalarını  çevrenin  estetik  örgütlenmesi  olarak  niteliyordu.   Kinetizmin   potansiyellerini   araştıran   Nusberg   ilgilerini,   makine   hareketlerinin   insanmerkezci   arkaplanını  ve  insan  davranışlarının  makinesel  izlerini  incelemeye  yöneltmişti.     Avangard   fütürolojiye   ve   sentetik   sanat   pratiklerine   duyulan   ilgi,   mekanik   olanla   doğal   olan   arasındaki  ilişkiler,  Fransisko  Infante’nin  yanı  sıra  “Dvijenie”  grubunun  daha  sonra  “Mir”  adlı  kendi   yaratıcı   projesini   kuran   bir   başka   üyesi   Viaçeslav   Koleyçuk’un   çalışmalarında   da   tezahür   etmişti.   Infante  60’larda,  geometrik  nesnelerle  doğal  manzaralari  bir  araya  getiren  fotoğraf  projeleri  icat   etmiş,   bunlara   insan   yapıtı   demişti.   Fakat   Nusberg   ve   Koleyçuk’un   aksine,   onunki   herhangi   bir   ütopik   bir   arkaplandan   veya   konstrüktivist   tasarıma   dayalı   bir   projeksiyondan   tamamen   ari   bir   itkiydi.   İlginçtir,   yukarıda   söz   ettiğimiz   (genelde   form   açısından   soyut   denebilecek)   pratikler,   konformist   olmayan   Julo   Sooster,   Eduard   Shteinberg,   Oscar   Rabin,   Vladimir   Nemukin   gibi   ressamların   daha   muhafazakar   resimlerinin   aksine   sansürlenmiyordu.   Bunun   sebebi   büyük   ihtimalle,   bu   sanatçıların   eserlerinin   ciddi   ölçüde,   mimari   tasarım   ve   bilimsel   deneysellik   ve   sibernetik  formatlarıyla  örtüşüyor  olmasıydı.  50’li  yılların  sonunda  ve  sonrasında  ortaya  çıkan  Yuri   Zlotnikov,  Oleg  Prokofiev  veya  Boris  Turetskiy  gibi  soyutlamacı  sanatçılar  da  büyük  ihtimalle  aynı   sebeplerden  ötürü  kovuşturmalara  maruz  kalmadılar.  Örneğin  Zlotnikov’un  pek  çok  soyut  resmi,   işaret   sistemlerinin   psikofizyolojisi   üzerine   meta-­‐sanatsal   araştırmalarına,   mekanizmalar   ve   algı   süreçleri   üzerine   incelemelerine   dayalı   disiplinlerearası   çalışmalarından   çıkmıştı   ve   genelde   matematik  ve  sibernetik  bilgisine  dayanıyordu.  Onun  örneğinde  soyutlama,  nesnel  iletişim  dilleri   ve   çevrenin   maddi   özellikleri   üzerine   araştırma   için   vesile   olmuştu.   Tüm   o   deneyselliğe   rağmen,   yukarıda   sözü   edilen   gruplar   özlerinde   60’ların   avangard   hareketleri   arasında   sayılmalılar   mı   yoksa   sadece   20’li   yılların   formlarının   ve   fikirlerinin   birer   kopyasılar   mı   meselesi   hala   bir   soru   olarak   önümüzde   duruyor   (örneğin   Kabakov   bu   grupları   gecikmiş   ütopyanizm   çerçevesinde   tanımlıyor).     60’lı  yılların  konformist  olmayan  muhalif  gruplarına  –  örneğin  Lianosov  grubu  (Eduard  Shteinberg,   Oscar   Rabin,   Evgeni   Kropivnitskiy,   oğlu   Lev   Kropivnitskiy,   Vladimir   Nemukin,   Lidia   Masterkova,   Genrich   Sapgir,   Igor   Holin   ve   diğerleri)   gibi   gruplara   –   gelince,   anti-­‐estetik   olarak   adlandırdıları   kaçış   yanlısı   bir   estetiği   benimsediler   ve   kendilerini   60’lı   yılların   sosyalist   ve   komünist   yeniden   yaratı   projelerinin   taban   tabana   zıttı   olarak   ortaya   koydular.   Lianosov   grubu   üyeleri,   sanatsal   iletişim   ve   üretim   yolu   olarak   son   derece   hermetik   bir   ortaklık   geleneğini   kuran   ilk   4 sanatçılardandı.   Kasıtlı   olarak   toplumsal   hayatla   ve   siyasal   tartışmalarla   ilgili   her   türlü   mesele   üzerinde   düşünmeyi   reddettiler,   sanatsal   meseleleri   kişisel   metafiziğe   indirgediler   ve   gerçekliği,   saçılmış   bir   şekilde   tezahür   eden   fenomenlerden   oluşan   bir   girdap   olarak   gördüler;   bu   duruşun   adı   somutçuluktu   ve   bir   ölçüye   kadar   Moskova   kavramsalcılığını   etkilemişti.   Juri   Zlotnikov   bu   duruşu,  yeraltının  metafizik  salonu  diye  adlandırdı.     Her   ne   kadar   “gayri   resmi”   sanat   altındaki   iki   eğilim   arasında   –   yani   muhalif   ve   neo-­‐avangard   yeraltı   sanatları   arasında   –   büyük   bir   fark   olsa   da   ortak   noktaları,   gerçekliğe   karşı   belirli   bir   kayıtsızlıktı;  ki  bu  tutum,  o  sık  sık  ortaya  çıkan  elitist  tutumlarıyla  Sovyet  entelijensiyası  nezdinde   ideolojik  söylemin  bir  simulakrumundan  başka  bir  şey  değildi.  Ezoterik  ve  metafizik  meselelere  ve   bilimsel  soyutlamalara  duyulan  ilgi  de  bunun  bir  sonucuydu.       Eric   Bulatov,   İlya   Kabakov,   Andrey   Monastirskiy,   Dmitriy   Prigov   gibi   sanatçıların   işlerindeki   kavramsalcı   sanat-­‐deneyimlerinin   Sovyet   ideolojisine   yönelik   analitik   ve   eleştirilel   bir   bakış   üretmesi  ancak  daha  sonraki  yıllarda,  70’lerde  gerçekleşti.  Güncel  sanat  fikrinin  daha  o  zamandan   güncelliğin  vücut  bulduğu  bir  alan  haline  geldiği  60’lı  yılların  Batılı  sanat  ortamının  aksine,  Sovyet   görsel   sanatının   60’ları,   modernite   üzerine   yaygın   bir   düşünüm   uzamı   olarak   ele   alınamaz.   Var   olan   değerleri   ihlal   eden   radikal   sanat   stratejilerinin   devamı   olarak   görülen   güncel   sanat   pratikleri,   görsel   sanat   ortamında   ancak   Moskovalı   kavramsalcıların,   kültürel   üretimin   ve   “sosyalist”   propagandanın   dillerini   değerleri   ihlal   eder   şekilde   sorgulamaya   yönelik   ilk   4

 50’li  ve  80’li  yılların  konformist  olmayan  Sovyet  sanatı  için  bkz.  Karl  Eimermacher:  “From  Uniformity  Towards  Diversity”,   M.,  Lotman  Institute  of  Russian  and  Soviet  Culture,  2004.  

Sayı  #2  

2  

Sovyet  60’ları:  Projenin  Sona  Ermesinden  Hemen  Önce Keti  Chukhrov  

girişimleriyle   birlikte   ortaya   çıktı.   Gerçekliğin   bu   şekilde   göstergebilimsel   açıdan   analizi,   60’lı   yılların   yarı   modernist   sembolizminden   kaçışı   ve   ütopyanın   tüketilmiş   imgelerinin   katı   retorik   örgüsünün  yapıçözüme  uğratılmasını  mümkün  kıldı.  Aynı  zamanda  (Kabakov  örneğinde  de  olduğu   gibi)  kavramsalcılar  içsel  heterotopyalar,  “öteki”  uzamlar,  yani  devlet  aygıtı  veya  güzel  sanatların   hastalıklı   tutkuları   tarafından   (ki   bunlar   60’lı   yılların   sanat   kuşakları   açısından   hala   baki   olan   tutumlardı)  hazmedilemeyecek  kadar  absürd  ve  şiirsel  dünyalar  yarattılar.     II     Bu   arada   karşımızda   şöyle   bir   soru   duruyor:   Konu   avangard   stratejilerin   izini   sürmek   olunca,   bu   stratejilerin   ana   öznesi   ve   merkezi   neden   güncel   sanat   olarak   görülüyor?   Köken   itibarıyla   avangard  sadece,  sanatsal  veya  hatta  kültürel  araçlarda  yeniliklere  indirgenemez,  genel  anlamda   hayat  ve  siyaseti  yeniden  düşünmeyi  amaçlar.  Dolayısıyla  avangardda  siyasal  açıdan  önemli  olan,   hayat  tarzlarında  ve  kendi  kendine  organize  olan  kolektivitelerde  de  aranabilir.       Şayet   avangardı   belli   bir   yenilikçi   sanatsal   metodoloji   olarak   ele   alırsak   (yani   ona   güncel   sanat   tarihi  bakış  açısından  bakarsak)  70’li  yılların  Moskova  kavramsalcılığı,  kendinden  önce  gelen  60’lı   yılların  sanatından  daha  avangarddır  diyebiliriz.  Ancak  avangardı  hayatın  üretilmesi  ve  toplumsal   kesişmeler  için  açık  alanlar  yaratılması  ruhu  üzerinden;  herkesin  iyiliği  için  özgür  yaratıcı  zamanın   ortaya  çıkşı  üzerinden  yeniden  ele  almak  60’larda,  avangard  ruhu  siyasal  ve  sanatsal  faaliyetlerin   alanına   taşımak   için   daha   fazla   ve   yaygın   bir   çaba   harcandığını   gösterir,   70’li   yılların   kavramsalcılığıyla  mukayese  edildiğinde  bile.       Dolayısıyla,  Sovyet  60’larını,  sanat  tarihinin  doğrusallığına  indirgenmeyen  bir  potansiyellik  olarak   yeniden   düşünmek   üretken   bir   açılım   olabilir.   Değişim   atmosferine   ve   sosyalist   modernleşme   fikirlerinin   teşvik   edilişine   tanıklık   etmek   için   Sovyet   60’larının   doğrudan   güncel   sanatla   ilintili   olmayan  veçhelerini  ele  almalıyız.  İdeolojik  baskıya  rağmen  bu  nitelikler  belirgindi:  alt  toplumsal   katmanların   yükselişi,   kentsel   mekânlarda   ve   kent   sakinlerinin   buralarda   yaşama   yordamlarında   vuku   bulan   değişimler   (örneğin   60’larda   köylülere   şehirlere   gidebilmeleri   için   pasaport   ve   göç   etme,   oralarda   yüksek   eğitim   alma   özgürlüğü   verildi),   kırsal   kesimin   kentleşmesi,   felsefede,   edebiyatta   ve   sinemada,   Stalinist   kültür   politikalarında   neredeyse   yok   olmaya   yüz   tutmuş   neo-­‐ Marksist  temaların  ortaya  çıkışı.     İlginçtir   ki   Stalin   sonrası   Sovyet   60’larının   kitle   propagandası   sık   sık   demokratik   süreçlerle   örtüşüyordu.   Böylesi   bir   örtüşmede   şöyle   bir   paradoks   vardı:   Benimsediği   toplumsal   programla   resmi   ideolojinin   pek   çok   durumda   yeraltı   sanat   çevrelerinin   bir   çoğundan,   kendini   “prestijli   olmayan”   mesleklerden   insanlardan,   işçilerden,   çiftçilerden   ayrı   bir   yere   koyan   –   dolayısıyla   da   proleter   toplumsal   katmanlara   karşı   elitist   bir   tutum   sergileyen   –   muhalif   entelijensiyanın   “anti   totaliteryen”  kavgasından  daha  demokratik  olduğu  ortaya  çıktı.       Bu   şu   anlama   geliyordu:   “Yeni”,   “taze”   akımlar   –   “resmi”   kültür   diye   adlandırılan   şeyin   bünyesinde   gelişenler   de   dahil   –   anaakım   parti   ideolojisine   rağmen,   o   zamana   dek   unutulmuş   avangard   projeyi,   formalist   bir   metodoloji   olarak   değil,   Ekim   Devrimi’nin   ve   onun   mirasının   bir   uzantısı   olarak   yorumladı.   Bu   durum,   Marlen   Hutsiyev’in   filmlerinde   ve   özellikle   de   “Temmuz   Yağmuru”  (1966)  veya  “İlyiç’in  Kapıları”  (1964)  gibi  filmlerindeki  komünist  ütopya  melankolisinde;   Genaldi   Şpalikov   ve   onun   Mayakovski’yi   konu   alan   senaryosunda   (Şpalikov,   Husiyev’in   yukarıda   sözü   edilen   filmlerinin   de   senaristiydi);   Larisa   Şepitko   ve   makinelere   ve   teknik   alandaki   gelişmelere   yönelik   şiirsel   bir   yaklaşım   ile   2.   Dünya   Savaşı   kahramanlıklarının   kucaklanması   ve   tüketim   toplumuna   yönelik   yükselen   ilgiyi   birleştirmeyi   başardığı   filmi   “Kanatlar”da   da   (1966)   geçerliydi.       60’lı  yılların  kontrolden  ari  toplumsal  uzamı  Sovyet  tarihinde  çok  kısa  bir  dönem  süresince,  belki   de   60’ların   Batısının   devrimci   kuşağının   talep   ettiği,   mücadelesini   verdiği   özellikleri   kendinde   geliştirmişti:   Tüm   toplumsal   tabakaların   üniversitelere   kabul   edilmesi;   kültürel   alanlardaki   hiyerarşiye   yönelik   eleştiri;   burjuvazinin,   sanat,   bilim   ve   kamusal   alanın   aslında   herkese   açık   olması  gereken  değerlerini  kendine  mal  etmesine  yapılan  saldırılar  gibi.  Başka  bir  deyişle  partinin   –   ister   soyut   ister   formalist   olsun   –   belli   estetik   unsurlara   karşı   düşmanlığı,   toplumsal   eşitliğin   Sayı  #2  

3  

Sovyet  60’ları:  Projenin  Sona  Ermesinden  Hemen  Önce Keti  Chukhrov  

olduğu,  katmanlaşmanın  olmadığı  yaşayan  mekânlarla  birleştirilebilirdi.  Öte  yandan  (Sovyet  elitist   sanat   entelijensiyasının   hayran   olduğu)   Greenberg’ci   ve   Adorno’cu   modernist   safçılığın   yanı   sıra   5 (Sovyet   “stilyaga”larının   hayran   olduğu   ve   Sovyet   üniversitelerinde   yasak   olan)   tüketim   kültürünün   görkemli   çekiciliği,   60’ların   Batılı   kuşakları   ve   yeni   ortaya   çıkmakta   olan   Sitüasyonist   veya  feminist  pratikler  tarafından  eleştirilmiyor  muydu?     Kesinlikle   mutant   bir   sosyalizm   olan   Sovyet   sosyalizminin   paradoksu   şudur:   Olgunlaşmamış   bir   kapitalist  sistemden  doğmuştu  ve  gelişmiş  burjuva  toplumunda  olması  gereken  tüm  o  –  bireysel   haklar,   sivil   toplum,   yüksek   hayat   ve   tüketim   standartları   gibi   –     özgürlükler   onda   yoktu.   Fakat   gariptir,   sosyalizm   için   kaçınılmaz   olan   teknik   ve   ekonomik   olgunluktan   yoksun   olan   Sovyet   sosyalizmi  kendinde,  komünizmin  olgun  hümanist  tutkularına  giden  belirli  özellikler  geliştirmişti:   Herkese  açık  eğitim,  bilim  ve  kültüre  ve  yaratmak  için  gereken  serbest  vakte,  herkesin  paylaştığı   en   temel   değerler   olarak   görüp   büyük   değer   verilmesi   gibi.   Stalinist   dönemde,   iktisadi   ve   siyasi   kontrol   sayesinde   sınıfsız   parametreleri   koruyan   toplum   –   ki   50’li   yılların   sonundan   itibaren   otoriter   müdahaleden   ari   kalmıştı   –   belki   de   60’ların   sonuna   doğru   şu   iki   şeyi   birleştirmeyi   başardı:   Sınıfsız   toplum   ve   geçmiş   yirmi   yılın   çetin   proleter   emek   talepelerinden   göreli   bir   özgürleşme.  Bu  örnekte  sınıfsız  toplum  zorlama  yaratılan  bir  koşul  değil,  toplumun  içinden  çıkan   gerçek   bir   istekti   –   o   sıralar   henüz   mutenalaştırılmış   katmanları   olmayan   ve   hâla,   hayat   standartlarına,  metalara,  modaya  ve  kaliteli  tüketim  değerlerine  yönelik  proleter  ilgisizliğe  dayalı   bir  istek.     Yukarıda   sözü   edilen   Marlen   Hutsiyef   ve   Larisa   Şepitko’nun   filmlerine   dönersek;   bu   filmler,   Sovyetler’de   60’larda   ortaya   çıkan   ve   sonra   70’lerin   başında   toplumu   ikiye   bölen   temel   toplumsal   ve   kültürel   çatışmayı   yansıtan   birkaç   örneği   teşkil   ederler.     Bu   çatışma   şuydu:   Ekim   Devrimi’nin   başarmış   olduğu   radikal   toplumsal   değişime   nasıl   sadık   kalmalı   ve   aynı   zamanda   Stalinizmi   toplumsal   projeyle   özdeşleştirmemeyi   nasıl   başarmalı;   proleter   kahramanlık   projesini   ve   onun   tarihsel  mirasını,  komünizmin  avangardını  geç  sanayi  ve  sanayi  sonrası  topluma  geçiş  koşullarında   konumlandırmasını   nasıl   anlamlandırmalı;   kültürü,   bir   taraftan   bünyesinde   hâla   büyük   öçlüde   köylülüğü  barındıran  büyük  çoğunluğa,  öte  taraftan    yükselen  apolitikleşen  okumuş  kültürlü  elite   açık   bir   uzam   haline   nasıl   getirmeli;   kapalı   sınırlar   içinde   ve   soğuk   savaş   rejimi   altında   nasıl   demokratik  kalmalı.     Marlen   Hutsiyef,   60’ların   ortalarında   çektiği   iki   klasik   filminde,   yani   “Temmuz   Yağmuru”   ve   “İlyiç’in   Kapıları”nda,   gündelik   hayatın   ideoloji   dışı   mekânlarını,   yeni   Stalin   sonrası   kuşağın   rastgele   kalabalıklarını   ve   flaneur’lüğünü   yeniden   üretir.   Aynı   zamanda,   gündelik   sükunet   boyutunun  yavaş  yavaş  nasıl  bir  kendinden  memnuniyete  dönüştüğünü  gözlemler  –  bu  duruş  etik   ve   siyasal   açıdan   bir   nevi   omurgasızlıktır,   komünist   projenin   daha   fazla   yaygınlaştırılması   konusunda   isteksiz  bir  duruştur.  Bu,  büyük  ölçüde  Sovyet  60’larının  çıkmazı,  ikilemidir:  Sosyalist   fikirler,  mücadele  veya  kahramansı  fedakârlıklar  olmadan,  basit  gündelik  hayatta  canlı  kalabilir  mi   kalamaz  mı?     1   Mayıs   emek   ve   dayanışma   gösterileri,   “İlyiç’in   Kapıları”nda,   kişisel   melankoli   ile   özel   hayatın   aşıldığı   bir   yer   haline   gelir;   tekil   hikâyeler   ile   kolektivitelerin   örtüştüğü   veya   daha   doğrusu,   tekil   olayın   sadece   kolektiviteden   çıkabildiği   bir   yer:   Aşk,   dostluk   ve   geleceğe   yönelik   toplumsal   tutkular,  tek  bir  uzamda  ortaya  çıkar.  Böylesi  bir  insan  topluluğu,  hem  Antonio  Negri’nin  hem  de   Paolo  Virno’nun  çokluklarından  farklıdır.  Virno’ya  göre  birliktelikler  ve  çokluklar,  toplaşmak  veya   ortak   bir   zevk   uzamı   oluşturmak   zorunda   değildirler.   Temel   nokta,   somut   üretime   yönelik   amaçların   dürtüsüyle   hareket   eden   bireyler   arası   ilişkidir.   Bu   çoklukların   kapitalist   üretimin   gerçekleştiği   mekânları   dönüştürmek   zorunda   oldukları     post-­‐fordist   kapitalist   toplumlarda   doğaldır.   Bu   tip   toplumlarda   “ortak   payda”   maddi   olmayan   emeğin   yordamları   üzerinden   paylaşılan   genel   akıl   olarak   algılanır.   Böylesi   ortak   genel   akıl,   herkesi   kapsayacak   şekilde   genel   değilse   veya   herkes   arasında   eşit   bir   şekilde   paylaşılmıyorsa,   çoklukların   toplu   akınlarından   5

  SSCB’de   50’li   yılların   sonunda   ortaya   çıkan   ve   Batılı   hayat   tarzını   takip   eden   bir   altkültür;   kasten,   hayata   karşı   gayri   siyasi   ve  Sovyet  etiğine  karşı  negatif  bir  tutum  benimseyen  bir  gruptu  bu.  Stiliagas  yarı  İngilizce  bir  argo  kullanarak  konuşurdu,   müzik,   dans   gibi   eğlencelere   çok   düşkündü   ve   Sovyet   hayat   tarzıyla,   yani   minimalizm   ve   tarzda   bir   örneklikle   tezat   oluşturan  grotesk  bir  giyim  kuşam  tarzını  benimsemişti.  

Sayı  #2  

4  

Sovyet  60’ları:  Projenin  Sona  Ermesinden  Hemen  Önce Keti  Chukhrov  

çıkarılmalıdır.  Bu  durumda  “ortak  payda”  sivil  bir  potansiyellik  olarak  anlaşılır  ve  illa  ki  o  şekilde   deneyimlenecek  diye  bir  şey  yoktur.  “İlyiç’in  Kapıları”ndaki  kolektivite  ise  bundan  farklıdır.  Somut   ilişkisel   hamlelere   dayanmaz   ve   hatta   üretken   de   değildir.   Emek   dayanışmasının   kutlandığı   gün   sadece  bir  tatil  günüdür,  çalışmadan  geçirilen  serbest  bir  gün.  Burada  “ortak  payda”  ve  “genel”,   takasın   somut   ütiliter   hatlarının   ve   hedeflerinin   ötesine   geçen   bir   deneyimdir   ve   zaten   erişilmiş   olan,  kapitalizmden  ari  bir  toplumda  (bunun  gerçekten  başarılmış  bir  şey  olup  olmaması  önemli   değildir),  sömürünün  olmadığı,  eşitliğin  olduğu  bir  uzamı  başkalarıyla  birikte  hissetmek  anlamına   gelir.   Özgür   eşitlikçi   emek,   tam   da   o   çalışılmayan   zamanın   fazlalığını   beraber   hissetmektir.   Böylesi   çalışmadan   geçirilen   serbest   zaman   sadece   ve   sadece   başkalarıyla   paylaşıldığında   veya   genel   toplumun   iyiliği   için   geçirilen   bir   zaman   olduğunda   ilerici   bir   içerik   kazanır.   Kişilerin   mahrem   yalnızlığında   veya   kişisel   ütiliter   amaçlar   bağlamında   deneyimlendiğinde   melankoli   ve   boşa   harcanmış  bir  zaman  olduğuna  dair  bir  şüphe  doğurur.     İşte   bu   nedenle   60’ların   toplumsal   anlatısı   iki   kahramanın   birbiriyle   çatışmasını   içerir:   Biri   kolektvisit,   2.   Dünya   Savaşı’na   kahramanca   katılan   veya   hatta   devrimci   geçmişi   hatırlayan,   pek   iyi   eğitimli   olmayan   fakat   siyasi   açıdan   kafası   net   kişi;   öteki,   daha   şimdiden   hayatın   sunduğu   eğlenceler   karşısında   heyecan   duyan,   bilgili,   eğitimli,   birazcık   bohem   ve   etik   süper-­‐ego   ve   onun   uydusu  olarak  komünizme  sadakat  meselesinden  bıkmış  bireyci  genç.  Şepitko  da  Hutsiyef  de  bu   ikilemi,  anlatılarına  bir  karakter  yerleştirerek  çözer:  Bu,  devrimci  romantizm  ile  hayata  ve  emeğe   yönelik   katılımcı   bir   tutumu   kendinde   birleştiren   bir   karakterdir.   Şepitko’nun   “Kanatlar”ındaki,   sonradan   okul   müdürü   olan   2.   Dünya   Savaşı   kahramanı   eski   pilot;   veya   “İlyiç’in   Kapıları”nda   kız   arkadaşının   bohem   partisini,   misafirler   köylülerin   ve   işçilerin   hayat   tarzıyla   alay   edince   rezalet   çıkararak  terk  eden  genç  öğrenci  işçi  gibi.  70’lerin  anlatılarında  da  bu  tip  karakterlere  hala  büyük   değer   verilirdi,   ancak   bunlar   artık   büyük   çoğunluk   tarafından   aptal   veya   kurala   istisna   oluşturan   kişiler  olarak  görülmeye  başlanmıştı.     ***     6 Sovyet   felsefeci   Evald   İliyenkov   60’ların   sonlarında   kaleme   aldığı   “Genel   Üzerine”   adlı   makalesinde,   bu   nosyona   dair   Marxist   bir   yorum   geliştirir.   “Genel”   denilen   şeyin   ne   gerçekliğin   üzerinde   asılı   duran   veya   ona   dayatılan   metafizik   bir   düşünce,   ne   de   genel’i   soyut   bir   değişmez   olarak   ele   alan   pozitivist   mantığın   bir   kategorisi   olduğunu   iddia   eder.   Herkes   için   ortak   olan   bir   şey   aynı   zamanda   herkesin   içinde   bulunur.   Başka   bir   deyişle   Genel,   sadece   nesnel   gerçeklik,   maddi  fenomenler  ve  onların  vuku  buluşları  kanalıyla  ortaya  çıkar.  Fakat  sadece  bu  vuku  buluşlar   Genel’e,   Genel   olana   dönüşen   özgül   özellikleri,   kaçınılmazlığı   verir.   Bu   diyalektik   meseli,   herkes   için   ortak   olanın   (ve   hatta   evrensel   olanın)   ne   dağılım   veya   yaygınlaşma   ne   de   spekülatif   soyutlama  olduğunu  gösterme  eğilimindedir.  Bu,  her  şeyden  önce  maddi  dünyada  deneyimlenir,   orada   hissedilir   ve   oradan   çıkıp   gelişir,   bunun   tersi   doğru   değildir.   Ayrıca   bu,   süreç   yaşanırken   doğrulanmak   zorundadır.   Dolayısıyla   ideal   olarak   görünen   her   şey,   hayattan   çıkar   ve   Hıristiyanlıkta   olduğu   gibi   onunla   çelişmez.   Sovyet   60’ları   hala   evrenselci   tutkular   ve   hayat   tarzı   arasında   böylesi   bir   sürekliliği   korusa   da   (yani   “İlyiç’in   Kapıları”nın   kahramanının   ifadesiyle   “düşünceler   ile   eylemler   arasındaki   sürekliliği”),   daha   70’lerin   başlarında   geri   dönülemez   bir   kopuşu   açığa   çıkarmıştı.   Genel’e   yapılan   atıf,   basitçe   dile   indirgenmiş,   hayattan   ve   eylemlerden   kopuk   bir   şey   olarak   ortaya   çıkmıştı.   Bu   kopuş,   Sovyet   sosyalizmi   projesini   yavaş   yavaş   sonuna   erdirmiştir.         İngilizceden  çeviren:  Çiçek  Öztek          

6

 Evald  İliyenkov,  “On  the  General”,  Philosophy  and  Culture,  Moskova,  Izdatelstvo  Politicheskoi  Literaturi,  1991,  ss.  320-­‐ 339  (Rusça).  

Sayı  #2  

5  

!"#$%&'&$()*+*$(,*%(-&.&$()*+*/*0(1*23+'3%!((

4!567#8+&9:&(48#$%&8;<(8&$&=;$'&(83:&8&+(>%&=30+*%!(>%#?*83(@A*%3$*(B&A;('@C@$@.+*%<( D%&$38+&9(13.3=%3?*93E ( ! "#$%&'(#)!*+,-&!.#!/+,-0!10--2342!56789-2.12!:8912-&9(!;#4#32-!<6%=63&1#(&!>5:;P(2-12A! G&3!B8%IA&9()!1#A&!&A'2!#4&-#A!EF#-!B8A6(-230!.#!1#A&!#-&(-#3#)!12A&!KB0F0-!G63Q6.2F&L1#)!.#!EF#--&B-#!4#! /+,-230A! #B8A8%&B! 3#D83%-230A42A! 98A32! 83(212! $0B2A! 1#A&! (#BA8B32(! 90A0D2! 2&(! =2D(298A6! !"#",-230A0! 7E34IB(#A! 98A32! KG63Q6.2! 98912-&F%&L! (2A0%0A0! B6--2A%0'(0?M! R6! 3#D83%-23! 90A03-0! 4IF#14#! EF#-! %I-B&1#(#! >BI$IB! E-$#B-&! &%2-2(! .#! (&@23#(#?! &F&A! .#3%&'! D2B2(! I3#(&%! IF#3&A4#! GI38B32(&B!4#.-#(!4#A#(&%&A&!%6=2D2F2!#(%&'(&S!48-210901-2!5:;163(40'0A2! 9#12=2()! 1232(0@0-0B! .#! =2((2! G&3! 9#.&1#1#! B2423! 9&129&! 2A-2%42! %6=2-&D! &D24#-#34#! G6-6A%2! 9#3G#9(-&H&! G6-6A2A?! #A! -&G#32-! I-B#! 8-232B! 7E3I-%#B(#14&! .#! G6! 1IF4#A! T.36C2-0! 98912-! 4#%8B32(-23! B2423! C#B! $8B! -&G#32-&A! 4#! =2132A-0H0A0! B2F2A%0'(0U! K98912-&F%&A! &A92A&! 1IFIL! '#B-&A4#! (2A0%-2A2A! G&3! %84#-4#A! G2=9#4&-#G&-%#9&A&! 92H-2%0'(0M! 5:;Y8%2A12V42B&!<#269#9@6!12!42!T3A2.6(-6BV(2B&!ZA.#3! [8@2! E3A#B-#3&A4#! 8-46H6! 7&G&?! 4#H&-)! 3#D83%&9(! 98912-! 4#%8B329&1#! 8-46B$2! 12B0A! >924#@#! $8BJ C23(&! 9&9(#%&A&A! A8B92A! 8-46H6?! G&3! %84#-4&M! R6! A#4#A-#! 56789-2.12VA0A! 98A6A6! 98912-! 4#%8B329&A&A)! X+,-&! 10--230A! 3#2B9&18A#3-&H&! 9I3#9&A@#! 12'240H0! $EFI-%#1-#! G&3-&B(#! 4I'IA%#B! F836A4210FU! 56789-2.12VA0A! 98A6! 9#3(! G&3! B8%IA&9(! 8(8B329&A&A! 98A2! #3&'&A4#A! F&124#! 98912-! 4#%8B329&A&A! 7#A#-! B3&F&A&A! G&3! C23$290! 8-232B! 7E3I-%#-&M! R6A6A! 12A0! 9032)! 56789-2.12V42B&! 92.2'!! #(A&B! $2(0'%210! G&3! 12A2! B812392B)! EF#--#'(&3%#1#! .#! >\23]V0A! EF#(-#4&H&! G&$&%&1-#! KB21A2B-232! #-! B8A6-%290)!D#(&=)!12H%2!12!42!BE-#-#'(&3%#L!232@0-0H01-2!#-4#!#4&-#A?!K9#3%21#A&A!&-B9#-!G&3&B&%&LA#! 42&3! 9#%C(8%2(&B! G&3! %84#-! 83(212! B81%6'(6)! GE1-#-&B-#! G6! 92.2'! ^8H6! T.36C2V42! @8'B6-6! G&$&%4#! 2-B0'-2A2A! B2C&(2-&9(! 4EAI'I%IA! "#3$#BV&A#! B23'0-0B! 7#-%#B(#14&M! ^8-210901-2! 29-0A42! 5:;R2(0!I-B#-#3&A4#!&B(&4232! 7#-#A! G#--&! G2'-0! C#B! $8B! 98912-&9(! C23(&A&A! 8-46H6! 7&G&! K4#%8B32(&B! 9#$&%-#3#L! B2(0-%212! B2323! .#3#A! 3#D83%&9(! B8%IA&9(! C23(&-#3&A! C38732%-230A42! 42! %#.@6(! 8-2A?! 98912-! 4#%8B329&! &4#2-&A&A! 98A6A2! &'23#(! #(%#B(#14&M! R6! 98A! 21A0! F2%2A42! A#8J-&G#32-&F%&A! 7IA@#-! &4#8-8Q&B! 2H03-0H0A0A! 42! G2'-2A70@0A2!4#AB!4I'%#B(#14&M! ! 5:;29-0A42!924#@#!98-2!42!2&(!4#H&-!G6!A89(2-Q&_?!98A!.&(#9! G&3! 2A(&JB8%IA&9(! 2'2H0-2%212! B2423! 6F2A2A! G&3! 1#-C2F#1#! 92=&CM! TA(&JB8%IA&F%! &-#! B232B(#3&F#! 8-2A!12B-2'0%!A#3#4#19#!GI(IA!#9B&J56789-2.!K6-69J4#.-#(L-#34#B&!9&129&!.#!2B24#%&B!9E1-#%-#3#! =2B&%! 8-%6'! 4636%42S! 4&H#3! 12A42A! A89(2-Q&B! 12B-2'0%-23! 42! 56789-2.! %&3290A0A! G&3! (I3! BI-(I3#--#'(&3&-%#9&A#! %#1-#(%#B(#M! 5:;(2G&&! B&! G6! &-7&! KBI-(I3#-! B2C&(2-&F%L&A! 36=6! .#! 8A2! 2&(! (IB#(&%#! 4212A2A! G&(&%9&F! KEF1232(0%L! 9I3#@&! &F-#A#3#B! B8-21@2! K(&@23&!8GQ#L1#!4EAI'(I3I-#G&-%#B(#?M!! ! ^8-210901-2!56789-2.!(&C&!98912-&F%&!(23(0'03B#A!#-#'(&3#-!G&3!F&=&A!G#332B-0H0A2!92=&C!8-%2B!.#!8A6A! EFIA4#!92=&C!8-46H6!4#.3&%@&!2A-210'2!>12A&!Kb-692-!c63(6-6'!:2.2'0L!defgeJefg*h!903290A42B&!2A(&J D2'&9(!C23(&F2A!%I@24#-#A&A!B636@6!6A9636!8-232B!98912-&9(!4#.3&%#?!9240B!B2-%2B!8-46B$2!F83!G&3! &'M! KY#9(83#! #4&@&! A89(2-Q&L! .#! A#3#4#19#! IF#3&A4#! 6F-2'0%2! .230-%0'! B2(%#3-&! 2'2H0-2%2-23! 23290A42)! G6! EA#%-&! 9&1292-)! &B(&924&! .#! BI-(I3#-! %84#-&! #-#! 2-%2B! B8A696A42! 1#A&! 232$-23! 7#-&'(&3%#B!G&3!F836A-6-6B!8-232B!83(212!$0B0183M!TB0A(012!B23'0!1IF%#1#!B23'0-0B!7#-4&H&!.#!12C092-)! !"#$%&'%

(%

!"#$%&'&$()*+*$(,*%(-&.&$()*+*/*0(1*23+'3%!(( 4!567#8+&9:&(48#$%&8;<(8&$&=;$'&(83:&8&+(>%&=30+*%!(>%#?*83(@A*%3$*(B&A;('@C@$@.+*%<( $%"&'()"*+,'-'.%'/0*'1

! (

s56789-2.12!>J98A3290?! :2A2(0A42B&!:&129&!j32(&B-#3s! 9#37&!2$0-0'0!

K^&42B(&B!:#37&L!

B636%92-!.#!EF#--&B-#!2B24#%&B!4#9(#B(#A!18B96A!8-2A!.#!5:;7IA@#-!92A2(!.#!#-#'(&3#-!B632%!2-2A0A42A!7#-#A?!G&3!7636C!G2H0%90F! E37I(! K56789-2.12! >J98A3290?! 92A2(0A42B&! 9&129&! C32(&B-#3L&! 1#A&4#A! 4I'IA%#B! IF#3#! 7#A&'! E-$#B-&! G&3! C38Q#1#! 7&3&'(&-#3! .#! 23210'0! C38Q#! G2'-0H0A2! 42! 2$0B$2! e 12A90((0-23M ! R6! E37I(-#3! BI-(I3#-! .#! 92A2(92-! 2-2A0A! 98912-&F%J98A3290A42B&! 1#A&4#A! E37I(-#A%#9&! 9I3#@&A4#! B636-%6'-2340! .#! =2-&=2F0342! 42! #9B&J 56789-2.12! @8H32D1290A42B&! B636%92-! C32(&B-#3#! #7#%#A! 8-2A! EH3#(&%)! I3#(&%! .#! 96A6%! G&$&%-#3&A#! B23'0! #A! 7I$-I! BI-(I3#-! %6=2-#D#(&! &D2! #4#3! 4636%42-23M! j38Q#)!j3#-8%!B8-#B(&D&!>R#-7324?)!k[k!B8-#B(&D&!>l273#G?)!B642M837!>N8.&!:24?! .#! :<:2321G89A2?! (232D0A42A! (2923-2A40! .#! 7#3$#B-#'(&3&-4&M! j38Q#A&A! &-B! B#F! 7#A&'! E-$#B-&! G&$&%4#! B2%692-! 7E3IAI3-IB! B2F2A%290! j3#-8%! B8-#B(&D&A4#A! `#-#A2! n#9&oV&A! BI32(E3-IHIA4#! KY#(389C#B(&D! +eL! G2'-0B-0! 9#37&4#! 7#3$#B-#'(&M!:#37&!R#-7324V(2B&!56789-2.!a23&=&!\IF#9&VA4#B&!9#37&!92-8A6A42!p++f!10-0A0A!98A6A42! &F-#1&@&1#! 96A6-46M! 5:;.#! 8A2! #'-&B! #4#A! 8(8B32(&B! 9&129&! 9&9(#%! 2-(0A42! 9&.&-! 2@0-23! $#B&183! 8-%2! '#B-&A4#! D83%I-#! #4&-#A! KB2=32%2A-0BL! 9#A231896?! 1#3&A#! 9#37&! O+,-&! 10--2342B&! 324&B2-!98-!D&B&3-#3#!12B0A!4632A!#-#'(&3#-!92A2(!C32(&B-#3&!IF#3&A#!18H6A-2'%2B(2M! R6A6A! 12A0A42)! C38Q#! 1#A&! G&3! $&F7&9#-! (23&=! '2G-8A6! EA#3&183! 4#H&-)! G6A6A! 1#3&A#!9&9(#%&A!%23Q0A42!.6B6!G6-%6'!2%2!1&A#!4#!(2%!2A-2%01-2!9&9(#%!&$&A4#! B2-2A! .#! 48-210901-2! A89(2-Q&B! 4I'-#%@&-&B! &-#! B2G2! 2'2H0-2%2A0A! E(#9&A4#! #-#'(&3#-! G&3! G2B0'! (2-#C! #4#A)! EA#%-&! 2%2! 1230! 6A6(6-%6'! 2)"3-230! G&323212! 7#(&3%#1&!.#!96A%210!(#3@&=!#(%#B(#M!! ! jj5b23(!9#37&9&A&A!7#A#-!%84#-&)!96A6-2A!(23&=&!8-21-2342A!G&3&A&!(2B(&B9#-!G&$&%4#!E3A#B!2-%2B-2! &'#! G2'-0183! 7&G&M! k[k! B8-#B(&D&A&A! C38Q#1#! 8-2A! B2(0-0%0! l273#G! B#A(&A4#! ef*O! 10-0A42! 8372A&F#! #4&-%&'! >.#! 42=2! 98A32! G2'B2! 56789-2.! B#A(-#3&A4#! 4#! 7E9(#3&-%&'?! K^&42B(&B! :#37&LA&A! G&3! e

!"#$%&'%

'%

!j8-&(&rB#!C32B9#!>C89(?Q6789-8.#A9B#!6%#(A89(&!>jj5b23(?M!

!"#$%&'&$()*+*$(,*%(-&.&$()*+*/*0(1*23+'3%!(( 4!567#8+&9:&(48#$%&8;<(8&$&=;$'&(83:&8&+(>%&=30+*%!(>%#?*83(@A*%3$*(B&A;('@C@$@.+*%<( $%"&'()"*+,'-'.%'/0*'1

! ( 3#B8A9(3IB9&18A6!IF#3&A#!B636-%6'!.#!>42=2!EA@#B&!10--2342!1#A&J&A'2@0!ZtTa!*e!&9&%-&!(8C-6-6B!&-#! G2H-2A(0! B63%6'! 8-2A?! G&3! 7636C! l273#G-&! 92A2($0A0A! >8! 4EA#%4#! 2B24#%&4#! #7#%#A! 8-%212! G2'-212A! G&$&%! 2A-210'0A2! B23'0-0B! 7#-#A! BIG&F%J98A3290! 7#-#A#B! 1#3&A#! &A'2@0! 7#-#A#B! IF#3&A#! (#%#--#A#A?! 324&B2-! 9816(-2%2! D&B3&A#! 12170A-0B! B2F2A403%2! $2G290A2! 0'0B! (6(%2B(2140M! T$0B! G&$&%4#!9&1292--2'(030-%0'!&$#3&%-#3#!92=&C!G6!(I3!G&3!92A2(92-!EF#3B-&B!2A-210'0!=#%!`42A8.@6!B2(0! 487%2(&F%&A! =#%! 4#! 4#.3&%! 98A3290A42! K=212((2! B2-%2L10! G2'232A! .#! IF#3&! E3(I-I! G&3! G&$&%4#! B636%92-! 92A2(! KG#H#A&L9&A&! #(B&-#%&'! 8-2A! G63Q6.2! B232B(#3-&! BI-(I3#-! G#B-#A(&-#3&A! $0B2340H0! #A7#--#%#3&A! =#4#D&! =2-&A#! 7#-%&'(&M! ef*O! 10-0A42B&! K^&42B(&B! :#37&L1&! %84#-! 2-2A! C38Q#! i9#37&)! 83&Q&A2-! 92A2(! 12C0-230A2! 6-2'0-2%2%290! 12! 42! B636%92-! &=%2--#3! A#4#A&1-#! A#3#4#19#! (2%2%#A! 3#C384IB9&18A-2342A! 8-6'%2B(2140S! %#9#-2! .23! 8-2A! (#B! 83&Q&A2-! \8A43&2A! 3#9%&! R#-7324V42B&! b-692-! \IF#VA&A! #A! 4#3&A! %2=F#A-#3&A4#! %6=2D2F2! #4&-%#B(#14&! i! 9#37&1&! D#(&'&9(! G&3! &F-#A@#! 8-232B! 4#H&-)! 92A2(! 12C0(-230A0A! B2%692-! $2(0'B0-23! 2-2A0! &$&A4#! G&3! (I3! BI-(I3#-! $EFI%-#%#! %2-F#%#9&A#! 4EAI'(IHI! #H&(9#-! G&3! .2B2! &A@#-#%#9&! 8-232B! G&$&%-#A4&3&183M! jj5b23(! (2%! 42! G6! '#B&-4#! &F-#1&@&1#! 96A6-6183U! D#(&'-#'(&3&-%&'! 92A2(! 12C0(-230A42A! 8-6'(636-%6'! G&3! 9#$B&! 4#H&-! >G63242! G#-&3(%#B! 7#3#B&3! B&! 98912-&9(! 56789-2.12! 4EA#%&A4#A! 92A2(! 12C0(-230! G67IA! T.69(6312-0! Z39(#! R2ABV0A! 12! 42! 42=2! BI$IB! G816(-6! EF#-! B8-#B9&18A#3-#3&A! 92=&C! 8-46H6! B8-#B9&18A-23! 42=&-&A4#! 2H03! G&$&%4#! D#(&'&F#! #4&-%#B(#?)! 92A2(92-! .#! 9&1292-! 232'(03%2-230A! .#! (23(0'%2-230A! 9I34I3I-#G&-#@#H&!G&3!4#39=2A#!'#B-&A4#MMM!R6!K4&42B(&BL!G816(!>G&-&'9#-!G&3!8-6'!G&$&%&A&A!%I%BIA! 8-%240H0A2!&A2A2A!#7#%#A!#A(#-#B(I#-!9&A&F%&A!92.6A46H6!7&G&?!B2$0A0-%290!7#3#B!G&3!'#1!8-232B! 7E3I-%I183)! (2%! (#39&A#! 7IA@#-! 4636%! IF#3&A#! #(B&A! G&$&%4#! 12A90(0-%290! 7#3#B#A! G&3! 6A963! 8-232B! 4#H#3-#A4&3&-&183M! PB&A@&! 8-232B)! K^&42B(&B! :#37&L! E3A#H&)! 924#@#! B8%IA&9(! 1EA#(&%&A! B2-0C-2'%0'! BI-(I3#-! 487%2-2301-2! 4#H&-! 21A0! F2%2A42! ! 92A2((2B&! G63Q6.2! #H&-&%-#3&A! 8-6'(6346H6! GI(IA! G&3! %&329-2! 42! (2A0%-2A%0'! 8-2A! &4#8-8Q&B! 2-2A0! >k[kVA&A! ef*O! 9#37&9&A&A! 8372A&F2(E3-#3&A4#A! u.2A! j&@#-Q! &-#! 7#3$#B-#'(&34&H&! %IB#%%#-! 9E1-#'&4#! G2=9&! 7#$(&H&! 7&G&)! G6! 4636%! R#-7324! b-692-! \IF#VA&A! B#A4&A#! 2&(! \8A43&2A! 3#9%&! B23'090A42B&! (6(6%6A42! 721#(! &1&! G&$&%4#!E3A#B-#A&183?!B#9&A(&1#!6H32(%2!$2G290A2!B23'0-0B!7#-&183M! ! P4#8-8Q&B! 2-2A0A! G6! '#B&-4#! (2A0%-2A%290! G67IA#! 4#B! KC23(&F2A! 92A2(0LA2! 98A! 4#3#@#! 90A03-0! G&3! &-7&! 7E9(#3&-%&'! 8-%290A0! 42! 2$0B-212A! A#4#A-#34#A! G&3&M! ^8-210901-2! Kj23(&F2A! 92A2(0A2! 42&3! A#! 7&G&! 4I'IA@#-#3! I3#(#G&-&3&FvL! G&$&%4#! D83%I-#!#4&-#A!>.#!\&B-2.w!c8%#-Q)!x&4&Q2!Y248Q#.&o)!a2AQ2!n#-27&o!.#!`8w#!R23y! 7&G&! :-8.#A! 232'(03%2@0-23! (232D0A42A! 1I3I(I-#A?! C38Q#! EA#%-&! G&3! '#1&! 1#A&4#A! B#'D#4&183M!T%2!G6A6A!42!E(#9&A4#!G6!C38Q#!7IA@#-!(23(0'%2-23!&$&A4#!EA#%-&! G&3! 2H03-0H2! 92=&C! $IABI! KB8-#B(&D! 4#.3&%@&! EFA#--&BL&! '#B&--#A4&3%#! 9I3#@&A4#! K=#AIF! .23! 8-%212A! &$&A! G8'! G&3! F#%&A! 2$%2BL! &$&A! G&3! B030-%2! A8B(290! 8-6'(632@2B! 92A2(0A! 1#A&! B8834&A2(-230A0! 83(212! B81%2B! IF#3&A#! 18H6A-2'%0'! 4636%42! .#! G6! 1IF4#A! 7IA@#-! 92A2((2! #-#'(&3#-! 4I'IAI%! &$&A! G&3! G2'-2A70$! A8B(290! 8-232B! 4#H#3-#A4&3&-#G&-&3M! ^8-210901-2! >$8H6! :-8.#A! 23'&.-#3&A4#A! sj23(&F2A!92A2(0A2!42&3!A#!7&G&!4I'IA@#-#3! (8C23-2A%0'! .#! 18H6A-6B-2! C23(&F2A! '&&3-#3&A&! &$#3#A! 2%2! 21A0! F2%2A42! G38'I3! I3#(#G&-&3&Fvs! .#!4&H#3!(I34#!G290-0!%2-F#%#-#3!&$&A)!=2((2!G8%G2!.#!9&-2=!B6--2A0%0A2!1EA#-&B! B6--2A0%! B6-2.6F-230! &$&A! =2F03-2A2A! $&F&%! .#! (29230%! (I3IA4#! 7E39#--&B-#3&! 4#! &$#3#A?! KC23(&F2A! 92A2(L! .2B290! A#! .6-7#3! G&$&%4#! 232$92--2'(030-%0')! A#! 4#! K%6(-2B!92A2(L!A8918A6A2!12B0A!4632A)!G6A-230A!(#39&A#!K40&!'+'-45&(67)686&"+ 4"9%"-"&:"+ -03!"&+ 24;3"&! 1#A&! EF#3B-&B! 2A-210'0A0A! G#32G#3&A4#! 7#(&34&H&! 4212A0-%2F!7#3&-&%&!B8A6!#4&A#AL!G&3!612A0'!8-210A0!EAI%IF#!B81%2B(2M!! :#37&! (23&=&! 8-21-232! A#8J-&G#32-! .#! %&--&1#($&! &4#8-8Q&-#3&A! #7#%#A-&H&A#! B23'0(! G&$&%4#! B8A6%-2A4030-%0'! 4I'IAI%-#3! &$#3#A! 7IA@#-! 92A2(! $2-0'%2-230A0! 42! &$#3%#B(#M!Y69!B8-#B(&D&!<=(8!^#-2(vV&A!C23(&F2A!%I@24#-#A&A!#.3#A9#-@&!%&3290! &-#!7IA@#-!B&%-&B!C8-&(&B2-230A0!12A12A2!7#(&3#A!.#!B&%-&B!736C-230A0A!G&3G&3-#3&1-#! 2-WB290F! $0B23! 23210'-2301-2! 2130'%0'! G&3! 4&3#A&'&A! #7#%#A! &4#8-8Q&1#! B23'0! GI(IA-IB-I! G&3! 4636'! 8-6'(632%212H0A2! &'23#(! #4#A! K<"%.'7"&+ =2&>(?'0)L+ dR#-7324! [&BW1#9&h+ G2'-0B-0! $2-0'%290! G6! E3A#B-#34#A! G&3&M! R&3! 12A42! G&3! C23(&F2A! B83896! >C23(&F2A! 4&3#A&'&A!98912-&9(!4EA#%!&$&A4#!(&C&B!G&$&%4#!BI-(I3#--#'(&3&-%#9&A&!=2(32!7#(&3&3!G&$&%4#?!4636183! EAI%IF4#S! 4&H#3! 12A42! &9#! #F#A! B8A6%6A42B&! >-&G#32-! 9&129#($&)! %&--&1#($&! 9&129#($&)! F#A7&A! &'!

@<"%.'("&+=2&>(?'0)@!

!"#$%&'%

)%

!"#$%&'&$()*+*$(,*%(-&.&$()*+*/*0(1*23+'3%!(( 4!567#8+&9:&(48#$%&8;<(8&$&=;$'&(83:&8&+(>%&=30+*%!(>%#?*83(@A*%3$*(B&A;('@C@$@.+*%<( $%"&'()"*+,'-'.%'/0*'1

! ( 242%0)!92.2'(2A!BW3!#4#A!9&-2=!(I@@230)!.9M?!.#!#F&-#A!B8A6%42B&!>Y8%2A)!-#FG&1#A)!92.2'!72F&9&!.#! &'$&?! 7IA@#-! B232B(#3-#3! 1#3! 2-0183M! R3#@=(1#A! (23F42! =#3! G&3&! B#A4&! 98912-! K7IA4#%L&A&! 9#9-#A4&3&183S! .#! B83842B&! E-I! C23(&F2A-23-2! &-&'B&-#3&A4#! G6! 2130'%0'! B232B(#3-#3&A! G&3! (I3! 1#A&4#A! G&323212!7#-&'&!$2H3090A42!G6-6A6-6183M!^8-210901-2!G6!$2-0'%2)!C23$2-232!GE-IA%I'!98912-!736C-230A! 2130'(030-%0'! $0B23-230A0A! 40'0A42! B2-232B)! EF7I3-#'%#! 9&129#(-#3&A4#B&! 1#A&! #.3#A9#-@&-&B! %I@24#-#9&A#!B2(B042!G6-6A6183M!5&A#!4#!G6!$2-0'%2!BI-(I3#-!2&4&1#(!>-#FG&1#A-&B)!Y8%2A!B&%-&BMMM?! IF#3&A#! B636-6! G2F0! 736C-23! &-#! 7#A#-#B9#-! 8-232B! 4#.3&%@&! EFA#A&A! (#%#-! D&7I3I! 8-232B! 4#H#3-#A4&3&-%&'!8-2A!!'#A'!(#%#-!B&%-&H&1-#!EF4#'-&B!B63%2B!7&G&!G&3!&B&-#%&!4#!&$&A4#!G230A4030183M! P'$&!D&7I3I!-&G#32-!#.3#A!&$&A4#!BI-(I3#-#'(&3&-%&'!4636%42!2%2!G6!D&7I3IA!G29&($#!4&H#3-#3&!7&G&!G&3! BI-(I3#-!B&%-&H#!>G29&($#!G&3!Y8%2A!12!42!#'@&A9#-!4#!K&'$&L!8-2G&-#@#H&!&$&A?!4EAI'%#9&!%I%BIA! 4#H&-)!G6!A#4#A-#!$2-0'%2!C#B!$8B!(23(0'0-%290!7#3#B#A!9836!&'23#(&A&!83(212!B816183!.#!G6!4636%! $2-0'%212!48H3642A-0B!#(B&9&!B2F2A4030183M!! :#37&4#B&! 4&H#3! 7IA@#-! 12C0(-23! 23290A42)! ^2.&4! \2-QB8.&oV&A! D&-%&! >KZ%#B-&! R&$&%L?! n8Q&A! R2B&oV2! 2&(! >ef/X! 10-0A42! l273#GV4#B&! TA0(! j23B0V2! 4&B&-#A?! PB&A@&! ^IA12!:2.2'0VA0A!B63G2A-230A2!242A%0'!=#1B#-!$2-0'%290!IF#3&A4#!18H6A-2'0183M! \2-QB8.&o! #-&A4#B&! B2%#321-2! =#1B#-&A! 9816(! G&$&%&A&! &A@#-&183! 2%2! 8A6! GI(IA-IHI! &$&A4#! 7E9(#3%&183! =&$S! =#1B#-! &-#! G&3! (I3! &-#(&'&%! (#9&9! #(%#1#! $2-0'0183M! R6! $2-0'%2! 9#37&A&A! G&3! G2'B2! (23&=9#-! G816(61-2)! k[kVA&A! 42=2! EA@#B&! G&3! (23&=(#! n8Q&A! R2B&o! IF#3&A#! 7#-&'(&3%&'! 8-46H6! C38Q#1-#! &-&'B&-#A&183M! ^IF#A-&! G&$&%4#! =#1B#-! 9&C23&'-#3! 2-2A! R2B&o! 98912-&9(! 4EA#%&A! K3#9%&! 92A2($0L-230A42A! G&3&! 8-232B! 7E3I-#G&-&3S! 2%2! 12C0(-230A0A! A&(#-&H&! .#! 92A2(! &-#! &4#8-8Q&! 23290A42B&! &-&'B&! IF#3&A#! 7#-&'(&34&H&! 2A-210'! &9(&9A2&! B8A6%42140! .#! k[kVA&A! (2A0%-240H0! G&$&%&1-#! R2B&oV&A! 81A240H0! 38-! KGI38B32(&B! &B(&423! 2170(0A42A!42=2!&-#3&@&!8-2A!98912-&F%!&4#2-&LA#!&'23#(!#(%#B(#14&M!R6!C38Q#!21A0! F2%2A42! 7IAI%IF! [03.2(&9(2A0VA42! 92A2($0A0A! 2A(&JB8%IA&9(! .#! %&--&1#($&! %8(&.2918A-23-2! 7EF4#A! 6F2B! (6(6-6183! 8-%290A0! 42! 83(212! B816183U! R2B&oV&A! B&%&!EA#%-&!$2-0'%2-230!f+,-0!10--2342B&!92.2'!903290A42!(2=3&C!#4&-%&'(&)!'&%4&!&9#! =#1B#--#3&! 12! 7EF! 2340! #4&-&183! 12! 42! 487%2(&B! C23(&! $&F7&9&A#! B23'0! 92A2(92-! G&3! EF#3B-&H&! 92.6A%6'! 8-2A! G&3#19#-! G&3! $2G2A0A! I3IAI! 8-232B! 4#H#3-#A4&3&-&183M! R2B&o! .2B290A0A! G&F#! 7E9(#34&H&! '#1! 98912-&9(! 4#.3&%! 8-210A2! 9240B! 8-2A! EF#3B! >B8%IA&9(J%84#3A&9(?! G6! 92A2($0A0A! D&7I3IAIA! 3#9%&! C23(&! $&F7&9&! (232D0A42A! G29&(! G&3! G&$&%4#! 232$92--2'(030-%0'! 8-232B! 4#H#3-#A4&3&-#%#1#@#B! 12C0(-23! I3#(%&'!8-%290M!!

! sZ%#B-&!R&$&%s!

52B0A! 4EA#%#! 2&(! G&3! 4&H#3! 92A2(92-! C38Q#! (#B323-2%2)! 2A8%&%-&B! .#! 1#A&4#AJ #B-#%-#%#! 7&G&! (#BA&B-#3&A! 12340%01-2! /+,-0! 10--230A! 98A-230A42A! &(&G23#A! F#%&A! B2F2A2A! K1#A&! 92A2(92-! C32(&B-#3L&A! &-B! E3A#B-#3&A4#A! G&3&! 8-2A! .#! :C-&(V(#B&! Y8%2! 4EA#%&A#! 2&(! %#'=63! 1#3-#'&%4#! 7#3$#B-#'(&3&-#AKc03%0F0! j#3&9(&-L! &9&%-&! 2A8A&%! %I42=2-#1&! #-#! 2-%2B(2140M! effO! 10-0A42! u783! "36G&o! G6! %I42=2-#! E3A#H&A&A!GI(IAIAI!G&3!(#B323!8-232B!1#A&4#A!92=A#-#%&'(&!!i!(#B!D23B-2)!83&Q&A2-! %I42=2-#4#! 1#3-#'&%&! G812%2B! &$&A! B6--2A0-2A! B03%0F0! 3#AB! 1#3&A#! 9&12=! 3#AB! B6--2A0-%0'(0M! "36G&oV&A! %I42=2-#9&A&A! G&3! 4&H#3! D23B0! 42! K7&F-&L! G&$&%4#! 7#3$#B-#'(&3&-%#%&'! 8-%290140S! 92A2($0! B2%692--0H2! B23'0! 4616-2A! 7IAI%IF! 6%2390F-0H0A42A! 12323-2A232B! B#A4&A&! GE-7#4#! (2%&3! &'-#3&! 12C%2B-2! K7E3#.-&L! G&3! '2=09! 8-232B! (2A0(%0'(0M! z9(#-&B! 92A2($0! 12A42B&! 4IBBWA0A! .&(3&A&A#! Kc03%0F0! j#3&9(&-! 736G6A6A! 2A090A2! {+! 10-! 98A32S! (8C-6%92-! 7#3$#B-&H&A! 4636%6A6! 9&=&3-&! G&3! 21A2! 7&G&! 12A90(2A! G&3! C#3&9(&-L! 12F0-0! G&3! C2A8! 29%0'(0M! c#A4&! 7#-&'(&34&H&! KG&3#19#-! B8-#B(&.&F%L! B2.32%0! 61230A@2! "36G&o! $2-0'%290A0! c03%0F0! j#3&9(&-! 736G6A6A! E3A#B-#4&H&! 92A2(92-! B8-#B(&.&F%! &-#! &-&'B&-#A4&3&183M! R#AF#3! B8-#B(&D! E3A#B-#3! 9#37&A&A! u.2A2! R278! .#! TA(8A&2! \2Q2r2V42A! 8-6'2A! ^#xn#! &9&%-&! B8-#B(&D&! (232D0A42A! =2F03-2A2A! Kc2-2G2-0B(2A! bF2B-2'(030-%0'L! G2'-0B-0! G&3! 4&H#3! (23&=9#-! GE-I%IA4#! >/+,-0! .#! O+,-&! 10--2342![03.2(&9(2A!:8912-&9(!<6%=63&1#(&VA4#B&!C38732%2(&B!B8-#B(&D-#3&A!40'0A42B&!8-6'6%-23?!#-#! 2-0A0183M!!

! ! Ln8Q&A!R2B&os!

s:&12=!j#3&9(&-s!

!"#$%&'%

*%

!"#$%&'&$()*+*$(,*%(-&.&$()*+*/*0(1*23+'3%!(( 4!567#8+&9:&(48#$%&8;<(8&$&=;$'&(83:&8&+(>%&=30+*%!(>%#?*83(@A*%3$*(B&A;('@C@$@.+*%<( $%"&'()"*+,'-'.%'/0*'1

! (

! ! efOpV4#!:c
s! efO+V-#34#!qH3#A@&!cI-(I3!\#3B#F&!n2B290!>:c
! sc&A8!G#-#yB#s!

! ! efO/!10-0A42!:c
!"#$%&'%

+%

PF-#1&@&1#! 96A6-2A! 4&H#3! C38Q#-#3! /+,-230A! 98A-230A42A! X+,-#3&A! G2'0A2! B2423! 6F2A2A! K1#A&! 92A2(92-! C32(&B-#3L&A! D23B-0! G816(-230A0! 12A90(%2B(2M! j3#-8%! B8-#B(&D&VA&A! KefO+V-#34#! qH3#A@&! cI-(I3! \#3B#F&! n2B290! >:cY2y2! a8489&Q#.&o)! \23&A2! TG32%8.&o)! N#y2! j23&C8.&o)! l832A! j8C8.&o)! "832A! ^Q834Q#.&o! 7&G&! 92A2($0-23! (232D0A42A?! I3#(&-%&'! 8-2A! EA#%-&! 92A2(! 12C0(-230A0! 4#H&-)! :cB636%92-! .#! 1EA#(9#-! K9(2A423(-23L2! 61232B! .#! $8B! 42=2! 1IB9#B! GI($#-#3! $0B23(232B?! (23&=9#-! G&3! 92A2(! 9#37&9&! 12C%2B! 1#3&A#! &'G&3-&H&! &$#3#A! G&3! (2B(&B9#-! 1EA(#%-#! G#-7#9#-! A&(#-&B-&! G&3! 9#37&! 12C090!B63%210!(#3@&=!#4&183M!R2H0%90F!G&$&%4#!B#A4&A&!E37I(-#%#!&-B#9&!IF#3&A#! B636-6! C38Q#! 83(2B! G&3! $2G2! 8-232B! #H&(&%! B636%-230A0A! &D2! #(%#9&! 7#3#B#A! #H&(9#-!.#!232'(03%212!1EA#-&B!&'-#.-#3&!I9(-#A&183S!.#!#-#!2-0A2A!92A2(92-!%&3290! 7E3%#F4#A!7#-#A!B636%92-!&-7&9&F-&H#!B23'0!G&3!4636'!9#37&-&183M!R6!9836%-6-6H6! .#! (23(0'%2-0! B8A6-230A! IF#3&A#! 7&4&-%#9&! 1IBIAI! I9(-#A#A! C38Q#! 98912-&9(!

!"#$%&'&$()*+*$(,*%(-&.&$()*+*/*0(1*23+'3%!(( 4!567#8+&9:&(48#$%&8;<(8&$&=;$'&(83:&8&+(>%&=30+*%!(>%#?*83(@A*%3$*(B&A;('@C@$@.+*%<( $%"&'()"*+,'-'.%'/0*'1

! ( 4EA#%!9I3#9&A@#!I3#(&-%&'!56789-2.!92A2(0A0A!BI-(I3#--#'(&3&-%#9&A#!.#!D#(&'-#'(&3&-%#9&A#)!'2B21-2! B230'0B! G&3! G&$&%4#! ! K56789-2.! :2A2(0A0A! Z39(#! R2AB! a23&=&L! 8-232B! (2A0%-2A2G&-#@#B! 7IA@#-! 1836%-232! B23'0! G&3! 2-(#3A2(&D! 96A6183M! Z9B&! 56789-2.12! @8H32D1290! IF#3&A4#B&! B636%92-! B3&F4#A! $0B23!92H-212A!7I$-I!B636%-230A!=2F03-240H0!G6!9I3#$!#9B&!Q#8JC8-&(&B!2130'%2-230!(#%#-!2-2A!BI-(I3#-! A&(#-&B-&!1#A&!=#7#%8A12!G&$&%-#3&A&A!1210-%290A0!42!G#32G#3&A4#!7#(&3&183M!!

s:I3#B-&!:2A2(!^#39&!J!T-(%0'-2342!.#!5#(%&'-#34#! N8.&!:24!N#8JT.2A72340s!

! ! sN#!F2%2A!7EFI%I!2$92%!G&3!D&-%!7E3I1836%!J! T-(%0'-0!.#!5#(%&'-&!10--2342!56789-2.!92A2(0A42! 4#A#19#--&Bs!

5::jV4#! 7E9(#3&-%#B(#! 8-2A! [&(8! :(#1#3-V2! 2&(! E2;%&")+ &2FG! G2'-0B-0! .&4#842! 42! 2$0B! G&$&%4#! 40'2! .636-46H6! 7&G&)! BI-(I3#-! B636%-232! 42&3! #-#'(&3&! 7#A#-! 8-232B! 7#3&@&! G&3! A&(#-&H#! 92=&C! #7#%#A! I9-6G2! %#1-#4&183! i! %&--&1#($&! #-#'(&3&! G6! B636%-230A! K1#3#-L)! 8(2A(&B! G&3! BI-(I3! D&B3&! $#3$#.#9&A4#! (#%#--#A4&3&-#%#1#@#H&A&! 9E1-I183S! 4&H#3! 12A42A! A#8J-&G#32-! #-#'(&3&! G6! (I3! B636%-230A! C&1292A0A! 7#3#B-&-&B-#3&A#! 616%! 92H-212%240B-230A0! 9E1-#1#3#B! EA#%9&F-#'(&3%#1#! $2-0'0183M! ^8-210901-2! C38Q#! A2&D! G&3! 98-@6! B636%! #-#'(&3&9&A#! 4I'%#! (6F2H0A42A! EF#A-#! B2$0A0183S! #H&(9#-! .#! BI-(I3#-! B636%-230A! 12C%290! 7#3#B#A! &'-#3&! I9(-#A#3#B! B#A4&A&! K1#3I9(ILA4#! d2*0%>%2;&!h! E37I(-#1#@#B! .#! #-#'(&3#-! &'G&3-&B-#3&! 7#-&'(&3#@#B! 1#A&! 1EA(#%-#3&A! %IF2B#3#9&A#! 7&3&'&183)! 8-6%-210@0!G&3!2-(#3A2(&D&A!I3#(&-%#9&!&$&A!6H32'!.#3&183M!! N#8J-&G#32-&F%&A! B636%92-! 92=2A0A! (2=B&%! #4&-%#9&1-#! 2-2B2-0! 8-46H6! 9E1-#A#%#FS!2130@2!7IA@#-!sG032B0A0F!7#$9&A-#3s!BI-(I3IA#!$EBI'!9I3#@&A4#B&!G6! B636%92-! 9&9(#%#! 92-403232B! B23'0! $0B%2B! 42! %I%BIA! 4#H&-4&3M! N#8J-&G#32-&F%! .#!8A2!B23'0!B8A6%-2A2A!BI3#9#--&BJB23'0(0!%6=2-#D#(!21A0!C232A0A!&B&!1IFI!7&G&)! G&3G&3-#3&A#! (2%2%#A! G2H0%-0-23M! c636%-230A! F210D-2(0-%290! 9I3#@&)! A#8J-&G#32-! C23$2-2A%2A0A! .#! B2%692--0H0A! EF#--#'(&3&-%#9&A&A! G2'-0@2! 2%2$-230A42A! G&3&! B8A6%6A42! .#! 21A0! F2%2A42! 42! 1#3-#'&B! 4IF#A#! B23'0! 7#-#A! =23#B#(&A! 92=&C! 8-46H6! C23$2-0)! %#3B#F9&F! 4IA12! B2.3210'0! (232D0A42A! 42! 92.6A6-%2B(2M! c636%-23! &$-#3&! G8'! B2G6B-232! 4EAI'%#B(#-#3)! (0CB0! G8'! 3#9%&! 42&3#-#3&A! A#8J -&G#32-!#B8A8%&A&A!=2A(2-!9&%7#-#3&!=2-&A#!7#-%#9&A4#!8-46H6!7&G&M!R6!1IF4#A)! %#.@6(! 4636%2! .#3&-%#9&! 7#3#B#A! 12A0(! B636%-230A! (2=3&G&! IF#3&A#! 7#-&'(&3&-%#%#-&S! 12C0-%290! 7#3#B#A! '#1! #A(#-#B(I#-! .#! 9&1292-! 2A-2%42! G6! B636%-230A! &$&A#! 1#3-#'%#B)! 8A-230! s9|62(s-232! 4EAI'(I3%#B! 12! 42! G6! B636%-230A! G8'! B2G6B-230A2! #9A#B! G&$&%4#! &-&'#@#B! 1#A&! BI%#-#A%#-#3! &A'2! #(%#B! 8-%2-0! JJ! 83(2$2H42! #9B&! Y8%2! 723A&F8A-230! #(32D0A2! 4&F&-#A! G2-$0B! .#! 92%2A42A! 12C0-%2! #.-#34#! 8-46H6! 7&G&M! R6! (I34#A! G2H0%90F! E37I(-#3! .#! &((&D2B-23! A#8J-&G#32-! (8C-6%92-! $EBI'IA! 18-! 2$(0H0! #H&(&%! .2B6%6A6! (#-2D&! #4#G&-&3! JJ! #(32D0A42! >12! 42! &$&A4#?! &'-#4&B-#3&! B636%-2342A! 9&%7#9#-! 2A-2%42! 42=2!B6..#(-&!8-%2!&44&2-230!8-46H6!9I3#@#M! ! ! PA7&-&F@#4#A!$#.&3#AU!Z34#A!c898.2!! !

Kan!"2-#3&L!!

!"#$%&'%

,%

!"#$%&'($)*&+$&,("")-.+/)&0)1(23&4(")%.+5&6#578#$7$&!(9&!:";)")2+& 3#&<#&=>?"7&@7""#2<#&@)2)/#$&4)$.*)"&A8#17$7$&B:$C9C1C&& DEF)$&G2)/*H#.3#$&& ! ! )*+,*-"%!./01"+$%"2$,%3"-"%+"4*/5% 678491%:;% ! "#$#%&'()&!*+,+!-./.'.'!0&1/&$.'&!)&23&4.'.!%5$&'!6/&-7!8$2#'9!:;<;2#=9'9'!"#$#%&'!>#:$9!?&$9:! %#!@;/=;$!A'.=/&$.!B94=#49(')#!0#/9$/9!)#C919
(%

!"#$%&'($)*&+$&,("")-.+/)&0)1(23&4(")%.+5&6#578#$7$&!(9&!:";)")2+& 3#&<#&=>?"7&@7""#2<#&@)2)/#$&4)$.*)"&A8#17$7$&B:$C9C1C&& !"#$%&'($)*+,-.,%&& &

06G5/&$&%"1/0?.%-0@-0#"%ABC4$%#$44"DE",.%F*G%/*,="4"D% ! F6%-#=/#$9'! H+(/.! -.//&$.'&! 053;')#'! 0&<=.C.2.G)&7! <&$1.2.G&! 46'! )#$#V#! 06/! 29<=&$)&! 09/397! 3D$;'=;7! <919! %#! &'/&=.7! &-$.V&! 05'/&$&! )&9$! -6$52/&$! I.<4&! )&7! P:#2! F6%-#=! )D'#29')#! :#2! F6%-#=! 46'$&4.! )D'#2)#Q! J6/9=9
'%

!"#$%&'($)*&+$&,("")-.+/)&0)1(23&4(")%.+5&6#578#$7$&!(9&!:";)")2+& 3#&<#&=>?"7&@7""#2<#&@)2)/#$&4)$.*)"&A8#17$7$&B:$C9C1C&& !"#$%&'($)*+,-.,%&& &

#'! 0;-;
,

! S#-<#/9'! 6/2&).C.! 09$! &$19%! 3D$;'=;4;! 05/2&4"7&)$&?1-6@,(&:6*-$76&'(,*A%@,16&B,(2A-4A1&0&1/.
!"#$%&'%

H%

!"#$%&'($)*&+$&,("")-.+/)&0)1(23&4(")%.+5&6#578#$7$&!(9&!:";)")2+& 3#&<#&=>?"7&@7""#2<#&@)2)/#$&4)$.*)"&A8#17$7$&B:$C9C1C&& !"#$%&'($)*+,-.,%&& &

?9W/94!94-&'.!%#!@$51I#%!)D'#29')#!F6%-#=/#$!`9$/9C9(')#!3#$I#
!A-'.!)D'#2)#!'#$#)#-4#!:#$!29//9!F6%-#=!V52:5$9-#=9')#!A'&%&=&'/&$.'!&'.=4&/!4#206//#$9!)9<9/)9!P[;$V94=&'!A'&7!@9#%! A'&7!`#-&G!°54-&!A'&7!%4EQE!

!"#$%&'%

I%

!"#$%&'($)*&+$&,("")-.+/)&0)1(23&4(")%.+5&6#578#$7$&!(9&!:";)")2+& 3#&<#&=>?"7&@7""#2<#&@)2)/#$&4)$.*)"&A8#17$7$&B:$C9C1C&& !"#$%&'($)*+,-.,%&& &

)#C#$/#')9$9/2#-#! 0&1/&').! %#! 05! W9<9$! )#7! =6J/52)&! )6C$5)&'! %#! )6/&-/.! 09I92/#$)#! -&-./).!j*+E! -;G-./.'! 0&1.')&'! 0#$9! @&W<&4/&$.'! <62;'94=! %#! 464-&/94=! )#%$92V9! :&$#<#=/#$9'! 3#/91=9C9! D'#2/9! 2#$<#G/#$)#'!09$9!6/2&4.'&!$&C2#'E!! ! FDG! <6'545! )D'#2)#! 3#$I#
!RS&/<.'!?6J$&C.T!oèÇ~!PFFm`!b#%/#=!F9'#2&=63$&W9!8'4=9=;4;Q!,^HH!-&J.2.Y!R`&1/&'3.IT!oèÇ~!PFFm`!b#%/#=!F9'#2&=63$&W9! 8'4=9=;4;Q!,^Hh!-&J.2.7!R`fgT!"#$#%&'!`#/3#4#/!U9/2!F=;)-6457!,^H^!-&J.2.E!! H !A'&!<&$&<=#$!3#$I#
!"#$%&'%

J%

!"#$%&'($)*&+$&,("")-.+/)&0)1(23&4(")%.+5&6#578#$7$&!(9&!:";)")2+& 3#&<#&=>?"7&@7""#2<#&@)2)/#$&4)$.*)"&A8#17$7$&B:$C9C1C&& !"#$%&'($)*+,-.,%&& &

A06%-&'!F6<&C.!;G#$9')#<9 -5%&$/&
yuvarlak havuzlar !

F&-&=On6%&!@&W#!

!

A06%-&'!F6<&C.!;G#$9')#<9 I&$)&
k=60;4!)5$&C.! !

!"#$%&'%

A%

ABC4$%#$44"D$/%E8/9G91%L02.D0/%M0D0-"/C$/E"%0,+=D"%"4"/4"D% %! 8$2#'94=&'(.'! )9C#$! <#'=/#$9-/#! <.-&4/&').C.')&! "#$#%&'7! H+(/.! -.//&$)&! 0;=;'! <&$&<=#$9'9!#=<9/#-#'!#'!-6C5'!%#!$&)9<&/!)D';1;2/#$9!3#I9$#'!<#'==9$E!@#'=9'! 0D-/#49!&<=9W!09$!09I92)#!3#/91929'9'!'#)#'/#$9')#'!09$!=&'#497!"#$#%&'(.'!,^a,! -./.')&!3#/91=9$9/#'!ME!A'&!N/&'(.')&!0#/9$/#'#'!6$&'.!0;-;
!"#$%&'($)*&+$&,("")-.+/)&0)1(23&4(")%.+5&6#578#$7$&!(9&!:";)")2+& 3#&<#&=>?"7&@7""#2<#&@)2)/#$&4)$.*)"&A8#17$7$&B:$C9C1C&& !"#$%&'($)*+,-.,%&& &

@&W#!A$&3&4= !

"#$#%&'¨.'!<5G#-!39$919')#<9 RK&$=.T!-6/!91&$#=9! !

!"#$%&'%

N%

a+(/9! -.//&$.'! 9<9'V9! -&$.4.! 06-5'V&7! -#'9/9
A06%-&'!F6<&C.! ;G#$9')# X&$)&
!"#$%&'($)*&+$&,("")-.+/)&0)1(23&4(")%.+5&6#578#$7$&!(9&!:";)")2+& 3#&<#&=>?"7&@7""#2<#&@)2)/#$&4)$.*)"&A8#17$7$&B:$C9C1C&& !"#$%&'($)*+,-.,%&& &

@$5'
F#%&'¨)&<9!"&G&$/&$!`9$/9C9!-&G/.
)&-&'&'! 91/#%4#/! DG;7! &-'.! G&2&')&7! 5G&2.'! #,21,! 6/&4.! 91/#%4#//9$(,%@6! d91/#-91! =&$G.e! 9I9')#! <&%$&24&//&1=.$&'! %#! 0&C/&2&! 6=5$=&'! -#'9! 09$! 5/54&/! 292&$9! =&$G.'.'! D$'#
!

N&$%&'&!@&W#7!S$&G)&' @&'-6'57!"#$#%&' ! !

!R°54-&≠!F9'#2&4.!9'1&&=.!Ph+¨/#$9' 0&1.) ! !

!"#$%&'%

O%

P,+=D"%"4"/4"D$/%,"E0D.%% -0% )*+,*-"%!./01"+$%"2$,%3"-"%+"4*/5%% 678491%7;!% ! `53;'7! "#$#%&'()&! H+(/&$.'! 292&$949! -&! =&2&2#'! 49/9'291! -&! )&! =&'.2&-&V&5! )&! %&$! <97! 1#:9$! 2#$<#G9'9'! $&)9<&/! 09I92)#! 26)#$'/#12#49'9! D'3D$#'! 0#/9$/9! J$6\#/#$! P@5G#-! m&))#49('9'! 9'1&&=.! 3909Q! &4/.')&!"#$#%&'(.'!9/
!"#$%&'($)*&+$&,("")-.+/)&0)1(23&4(")%.+5&6#578#$7$&!(9&!:";)")2+& 3#&<#&=>?"7&@7""#2<#&@)2)/#$&4)$.*)"&A8#17$7$&B:$C9C1C&& !"#$%&'($)*+,-.,%&& &

4#2J=62&=9
F9'#2&!#=$&W.')&!3#/91#'!)5$525'!<&$2&1.4"7*,4& G(HI-4$%7$& 563676J& h 0&1/.
!

"#$#%&'¨)&<9![#'I/9
"#$#%&'¨)&<9![#'I/9
>5! 4DG/#$9! 3D$;1/#$9'9! DG#=/9-6$L! L:,%,.6& *=%(,*A& @I%.,@,M& .$%6& C$4*$C$& )$& =%-=4=R6.4$&"."74"(ᣟ@$M&9%S$4614$&,N򛝊&9O9(HI-4$%7$&C=(74,(A%@,16& ($1,#$-&I*-I%4I14$(676O6&1,)(,7*,44,2-A(7,4A.AOK&/,(6+6%&>$(6C$(6*6%@$%&*A.(A47,& )$& .$%6& #6(& ,N& #636746& ".H,(4A1& .,(,-7,& 671D%A%,& *,+6#6OT& U(7$%6& EI%.,*AK& 8"1,(A@,&-,(6C&$@64$%&7$-=@=4=R6&)$&+6>=-$O4$(&A2ANA%@,M&U(7$%64$(6(&,N&=4,(,1& 1,)(,7*,44,2-A(,#646(6OK&/,(6+M&@$)4$-&),*CA%A&1,.#$--61-$%&*=%(,&U(7$%6&+,41A%A%& ,4-$(%,-6C& #6(& 9O9(HI-4$%7$& C=(7"& *$(H64$.$($1& "4"*"%& +,.,--,& 1,47,*A%A& *,N4,@ANA%A& H9*-$(6.=(K& 4+"+*)I& #"& 9O@IO$%4$7$& 624$)6%6& I*-4$%6(& +,4$& H$4762-6K& G.4$& 16M& 1646*$%6%& 1"44,%@ANA& 9(HI-4$%7$& .9%-$74$(6& )$& C=(7"& ,N& 7,%-ANA.4,& "."7&636%@$.@6KQ&& & `&10&<&'(.'! 2#='9')#'! -&J./&'! 05! &/.'=.7! -&J06G5'7! =;2! $#429! =&2&2/&-&'! D'#2/9!09$!J&$I&4.!6/&$&
! ! f'39/9GV#)#'!I#%9$#'L!`&$.1!"./).$.2! ! !

h

!"#$%&'%

Q%

!:==JLccßßßE36%E&2cW9/#4c)6V4c*,hEJ)W!

!"#$%&'()*(+,",-&'(+*./"(

+,-&0'#.$&()*(1*2,0(3'&"'&-&4#'#5#"6&(78)9*$(+86*0",:-,"*(;,0,<( ='&>%(?8""*@*0A*0()*(;*80A(742B''2&--*0( ! ! "#$%&$'()*+)! ,-.$(/)! 0/10/0! ,020/3'! 4$%! 5-.%&'6,&0#0780! #3! 9&)/0.0%&! 808)'0(3! (3&3'0.:3! )20.)+;'0/10! >0'0,080! ?@/@! %;.;'/;+;'A! B$! +$'$8=/13/3'0.+3! 23?0'! C/)./)8):;/;E;! )/).;.+)! 13F3'/0+0'A! B$! C'-G3.0.! )8)F/)';.+).! >0'03&-.! (;E;.;! &-C/$! ,-.$&/)'! 6'3&83+0E0.03.73'/0,/3'! 1=%&3'3.! >0'! 23?0':0/0,! )./)(;2;! -/+$E$.$! +)! 1=%&3'83,A! B$! 808)'0!F)E;!>3/13/383,$16.!F-,!%)(;+)!>0.)0'!=.38!&)2;(-'A! ! !)*#+,%-+./0%12"32"4"5$2$6$3$3%783+42+0/% ! HIHJ! K3#'080.+3.! %-.')! B-/23#0,/3'! 23?0'/3'+3,0! :).! (),;:;! ,-.$&! 83%3/3%0.03/3+0(3.0.! 3/0.3! 13F83%0.0.! )'+;.+).! (3&,0/0/3'! +)0'3/3'0! >0'! ,)F! ?).3.0.! (3'/323>0/3:3E0! >=/83/3'3! )(;'+;/)'A! B$! M!"##$%&'(&N! +0(3! >0/0.3.! ,-86.! )C)'&8)./)';! -.! (;//)'!>-($.:)!9-#(3&!()2)8!>0F080.0.!+3E02837!$.%$'/)';!-/)13/+0A!B0'!().+).! +)! OP*/0! (;//)'+)! 23?0'/3'+30'! 23,0/+3! (3.0/3.83%0.0! )8)F/)().! >0'! +070! )#).1)'+! 0.2))&! (6'6&6/6(-'+$A! Q/$2$8! )2)8)%;.+)! 10>0! 1='6.3.! %-%()/0%&! 6&-C()/)';.! F3,080.3! ,)C;/).$/$.+$E$!()>).:;!808)'/)'!+)! 4$%()*()! ),;.! 3&&0A! B$! ,020/3'! 6/,3(3! ()./)';.+)! ,3.+0! C/)./)';.;0.)/)';.;! 13&0'+0/3'A!9-#(3&!>),;2!)F;%;.+).!>),;/+;E;.+)!M23?0'/3283N!3.!>)2&)!&)8)83.! ^/$%)/!4)+(-!_3283%00'!-/1$(+$A!B$!+)!0,0!M%-%()/0%&!23?0'N!#07(-.$.)!(-/!)F&;U!B0'!&)')D&).! ! M,3.&! #3! ,;'! ,)'2;&/;E;N.;.! 6%&3%0.+3.0'! ()C;+)! 1'$C/).).! >0.)/)'! ,).)/;(/)! &-C/$8%)/! ?0G(3.N! &)/3>0! 13/02&0'0/802&0A! 9-%()/0%&! 8-+3/0.! )'+;.+)! ()&).! &383/! D0,0'! F)/;28)! #3! ()2)8)! )/)./)';! )')%;.+)! (),;.! 83,@.%)/! >)E/).&;/)'! ,$'$/8)%;! #3! >$! 0,0! )/).;.! >0'>0'0.+3.! (320/! ,$2),/)'/)! )(';/8)%;! 0+0A! B$! 8-+6/0'>0'0.0.! &;C)&;C! )(.;%;! >0'08/3'+3.! -/$2).! ).)! 3,%3.! >-($.:)! $7).).! 83,@.%)/! >0'! )/&! %0%&38! -/$2&$'+$$./)';.! >6&6.6! +3! 23?'0A! K-E'$%)/! %).)(0! 23?'0! +0(3! )+/).+;';/).! ,)#')80! 23?0'/3'! ,$'$/$',3.! ,;%83.! $(1$/).+;A! B$16.! >$! +=.383! 9-#(3&! 23?0':0/0E0.0.! M,-.%&'6,&0#0%&! )2)8)%;N! 5$//).;/8)().!>0'!-&3/)(:).a +3.0(-'A! ! ! WP*/)';.!>)2/)';.+)!9&)/0.!)#).1)'+!3%&3&0,&3.!,-C$/8)%;.;!38'3&&0A!X)'&0!>$!&0C! 808)'0! +3.3(/3'0.! MD-'8)/0%&N! #3! M>$'G$#)N! -/+$E$.$! 0/).! 3&&0A! S-+3'.0780.! (3'0.30'! &6'! .3-,/)%0%078! ,-.+$A! 9-#(3&! 808)'/)'+).! M2)./;! 80//0! 808)'0! 80')%;N! :)./).+;'8)/)';! #3! 13/02&0'83/3'0! 0%&3.+0A! Y68! 9-#(3&! :$8?$'0(3&/3'0.0.! >)2,3.&/3'0.+3! 9-#(3&! +3#/3&0! D0,'0.0! 16F/6! >0'! 23,0/+3! =.! C/).)! F;,)').! #3! ?3'! >=/13.0.! ,3.+0! 80//0! ,6/&6'3/!13/3.3E0.0!#$'1$/)().!).;&%)/!>0.)/)'!+0,0/+0A!Z3.0!)C)'&8)./)'!()!3%,0! 8)?)//3/3'0.!0F0.+3!()!+)!23?'0.!+;2!F3C3'/3'0.+3,0!&-C/$!,-.$&/)'!,)C%)8;.+)! 0.2)! 3+0/0(-'+$A! R%&3&0,! =73//0,/3'0! &)8)83.0.)/)'+)! 02F0/0,! 0(0(+00'!6/,3(0!13'0!,)/8;2!>0'!&)';8! ! &-C/$8$.+).! %).)(0/32802! >0'! &-C/$8)! +=.62&6'83! 10>0! >0'! 3&,0%0! -/+$\! =&3! ().+).! 23?0'/3'+3! %).)(0+3! 0%&0?+)8! C)&/)8)%;6(6,! >0'! ,;%8;.;.)/;,! ,-86.! )C)'&8)./)';.+)! #3()! >)'),)/)'+)! ()2)8),&).!>)2,)!%3F3.3E0!(-,&$A! ! !"#$%&'%

(%

!"#$%&'()*(+,",-&'(+*./"( +,-&0'#.$&()*(1*2,0(3'&"'&-&4#'#5#"6&(78)9*$(+86*0",:-,"*(;,0,<( !'&$)*+"%%,-,./,.*0,*1,"./*2345''4&##,.(

( (

Y3,.0,![.0#3'%0&3
X/).3&)'($8
_)+;'
!

_)+;'
!"#$%&'%

'%

9&)/0.*0.! =/686.6.! `HIcWa! )'+;.+).! 808)'/)'! +3,-')&0D! >0.)/)'! ()C8)! C')&0E0.+3.! $7),/)28)()! >)2/)+;/)'A! Y)'0?%3/:0/0,/3! 0/10/0! %-'$.3E3.0/8383%0.+3.!70()+3$!&)'7!808)'0.0.!7).))&,@'!.0&3/0E0(/3)2/)&;/).!'3D-'8$.!).)! )(),/)';.+).! >0'0.0! ,-.$&! %-'$.$.)! ?;7/;! #3! ,)C%)8/;! >0'! F=768! >$/8),! -/$2&$'+$A! 5'$2F3#0.)! D)%)&/)';.)! #3! >0.)! &0C/3'0.0.! %&).+)'&/)2&;';/8)%;.+),0! (3&3'%07/0,/3'3! ,)'2;! >0'! C-/380,! >)2/)&&;A! HIce! (;/;.+)! &-C/).).! 9-#(3&/3'! B0'/0E0! 5-86.0%&! X)'&0%0! OPA! 5-.1'3%0! =.6.36(6,! >0'! D-.! )(';/+;$! %3,&='+3! 6'3&080.! )'&;';/8)%;! ,-.$%$.+),0! ,)')'/;/;E;.;!)F;,F)!0/).!3&&0A! ! -+./05/2/9%7/:/;2/32+0/3/3%<#"6"%="29$>$% ! 5'38/0.! /0+3'/0E0! 208+0! )'&;,! >0/08! 0.%)./)';.;0'! 8-+3'./3283! 0F0.\! +)?)! 0/3'0! B)&;/;! 83&-&/)';! =E'3.83/3'0! 0F0.! ?)'3,3&3! 13F83(3! &32#0,! 3&&0A! B0'! ().+).! X)'&0! %).)&! 10>0! )/)./)'+)! -/)%;! M%)C8)/)')N! ,)'2;! %;.;'/)(;:;! &$&$8$.$! ,-'$',3.6(6,! =/F6+3! =716'/6,/3'! &).;+;0'!&3,.-/-G0!-/)'),!1='6/6(-'+$A! ! "'&;,! 9-#(3&! 3.&3/3,&63//3'0! #3! $78)./)';(/)! ()>).:;! ,$'$/$2/)'! )')%;.+)! &38)%/)'0!(0.3!+3!>$!&38)%/)'! 9-#(3&! 107/0! %3'#0%0.0.! (),;.! &),0>0! )/&;.+)! %6'+6'6/6(-'+$A! B$! )/;2#3'02/3'! ,;%)! 7)8).+)! 9-#(3&! 808)'/)';.;.! ,3.+0/3'0.3! ?)%! (3.0! &3,.-/-G0,! F=768/3'! 6'3&83/3'0.3! -/).),! &).;+;A! B)&;! 808)'/;E;(/)! 0/10/0! ,0&)C/)'$'$.!,;#';/).!f3!g-'>$%03'0! >6(6,! 8-+3'.! 808)'/)'! 208+0! )'&;,! ()(1;.! ,)>$/! 1='83(3! >)2/)8;2&;A! cP*/0! (;//)';.! %-.$.+).! >)2/)()'),0'/0,/3'0.3! 10'02&0/3'A! B=(/3:3! >3&-.! ,)/;C! 83&-+$(/)! 0.2)! 3+0/3.! 0/,! 9-#(3&! ,-.$&! >/-,/)';0'! j').%;7! 0.2))&! %0%&380.3! +)().)'),! ()C;/8)()!>)2/).+;A! ! j),)&!3.!=.38/0!()>).:;!3&,0)2;.+)! ,;%)! >0'! ,3%0.&0! +;2;.+)! ?3C! +3#)8! 3&&0A! B)2,)! >0'! 3%0.! ,)(.)E;! 0%3! M>6.(3+3,0! ()>).:;! 6/,3N/3'+3.! ().0! B)/&;,! :$8?$'0(3&/3'0.+3.! 13/+0\! >$! 6/,3/3'! (3.0! >0'! &)'7! 13/02&0'83! %6'3:0.3! ),&0D!-/)'),!,)&;/+;/)'A!B)/&;,!6/,3/3'0!0,0!+6.()!%)#)2;!)')%;.+)!(6,%3,!,)/0&3/0!>0'! 808)'0! 8-+3'.078! 13/02&0'802/3'+0A! HIdP! (;/;.+)! 9-#(3&/3'! B0'/0E0*.3! ,)&;/).! B)/&;,! >=/13%0! 6/,3/3'0.+3,0! 23?0':0/0,! +0%0C/0./3'00'! %6'3/0E0.3! ,3.+0/3'0.0! 9&)/0.0%&! +)()&8)/)')! $()'/)8),! +$'$8$.+)! ,)/+;/)'A! B$! :$8?$'0(3&/3'0.)2;.+).! 9-#(3&/3'! B0'/0E0*.3! >)E/;! -/).! :$8?$'0(3&/3'3! .)7)').! 8-+3'.! %&).+)'&/)';! +)?)! 3',3.! >3.08%383/3'0.0.! .3+3.0!>$+$'A! ! 5-.%&'6,&0#0%&!+=.380.!3%&3&0E0!+3)%0&!D-'8/)'/)!-/%)!+)0/0&3! 3+0/+0A! 5)%;8! HIcc*&3! F;,)';/).! 0,0! ,)')'.)83)2/)&8),/)! ,)/8)+;3&&3! 9-#(3&! 808)'/)';.! $(8)%;! 13'3,3.!

!"#$%&'()*(+,",-&'(+*./"( +,-&0'#.$&()*(1*2,0(3'&"'&-&4#'#5#"6&(78)9*$(+86*0",:-,"*(;,0,<( !'&$)*+"%%,-,./,.*0,*1,"./*2345''4&##,.(

( (

,)C%)8/;! ,$')//)'! #3! +673./383/3'! #)'/;,/)';.;! %6'+6'+6A! 9)+3:3! +3#/3&! C/)./)8)!&32,0/)&;.;.!>3/0'/3+0E0!2)'&/)')!1='3!?)'3,3&!3+3>0/0(-''0,! 0.2))&! C)'F)/)';.;.! (3'! )/+;E;! >0'! ,)&)/-E)!>)E/;!,)/;.)'),!()C;/;(-'+$\!>$!,)&)/-1!F-,!%;.;'/;!>0'!%3F,0!%$.$(-'+$A! K0%0C/0.0! +)?)! >0/08%3/! ,;/8),! 0F0.! 808)'/;,! -D0%/3'0.3! )'&;,! M5-.$&0.).;.! 808)'0%0! 0/3! 0/10/0!,)')'/)';!&)8)83.!&3,.0,!#3!3,-.-80,!02/3#/3'0.0!1=73&3'3,!)/8)!F)>)%;0'! 808)'/;,! C')&0E0! 673'0.+3! 07! >;'),&;0.)/)'! #3()! %C-'! %)/-./)';! 10>0! +)?)!>0'3(%3/!C'-G3/3'!673'0.+3!F)/;28)!2).%;!-/+$A!

^/$%)/!Y0()&'-)(:).a

!

!

^/$%)/!Y0()&'-)(:).a

!

^/$%)/!Y0()&'-)(:).a

!

9$!+3C-%$!1=73&83.!3#0
!

!"#$%&'%

?%

HIcJ!(;/;.+)!(6'6'/6E3!10'3.!0.2))&!C'-1')8;0'! )'&;2! =.1='+6A! B$.+).! 0,0! (;/! %-.'))2/).+;! #3! ?3+3D/3'! :0++0! >-($&/)'+)! (6,%3/&0/+0A! k.2))&! %3,&='6.6.! %).)(0/3283%0! %)(3%0.+3! HIcP! %3.3%0.+3! C'3D)>'0,! C)'F)/)';.! %3,&='+3,0! (67+3%0! (67+3! Oc! 0,3.0'! 8)/7383! -/)'),! 1='6/83(3! >)2/).+;A!K$#)'/)';.!()C;8;.+)!&$E/)!(3'0.3!10+3'3,!+)?)!D)7/)!%;,;2&;';/8;2!&)2! ,$//).;/8)()! >)2/).+;\! F3/0,/3! 16F/3.+0'0/802! >3&-.)'830'! 7)8)./)'! >0.)! &383//3'0.+3! ,$//).;/).! 8-/-7! &)2/)';.;.! (3'0.0! )/+;A! eP*/)';.! >)2/)';.+)! &$E/)+).! ()C;/8;2! (3.0! >0.)/)';.! -').;! ?@/@! (6,%3,&0'0,!&)#)./;!#3!0F!+$#)'/;!>0'0.:0!.3%0/!&$E/)!3#/3'0.!)'+;.+).!,;%)!>0'!%6'3! %-.')! >6(6,! =/F3,/0! >/-,/)';.! 0.2)%;.)6(6,! =/F3,/0! C).3/! 0.2)%;.)!(=.3/0,!>0'!+3E0208!83(+).)!13/+0A!]08+0!)'&;,!%3'0!6'3&08!#3!8-.&)G0'/32&0'83! 0?&0():;)?F3!3&')D;.+)!>/-,/)'!-/).!&0C0,!23?0'!,-.$&!>/-,/)';.;.! (3'0.0! >)E;8%;7! )C)'&8).! ,-8C/3,%/3'0! )/+;A! B)2/).1;F&)! >0'>0'0.3! &;C)! &;C! >3.73(3.!>32!,)&/;0.)/)'+).!-/$2).!8)?)//3/3'!-/$2&$\! >$!&0C!8)?)//3/3'+3!>0.)/)'!>0'>0'0.3!C)')/3/!#3!+0,!+-E'$/)'!>-($.:)!+070/0(+0A! 9-.'))'3.! >$! >32! ,)&/;! >0.)! 8-+3/0)2/).;C! &3',! 3+0/+0A! B$./)';.! (3'0.0! +-,$7!0/)!-.!0,0!,)&/;!,-.$&!>/-,/)';!#3!-.!)/&;!0/)!-&$7!,)&/;!1=,+3/3./3'!)/+;A! ! S-+3'.! 9-#(3&! 808)'0%00.)! &0C/3'0! 0/3! +3.3(%3/! 808)'0! )')%;.+),0! )')(67+3! 13/02&0A! cP*/0! (;//)';.! %-.$.+)0.)! %)(;%;.;.! (67+3! IP*;.;.!%&).+)'&!&0C&3!-/8)%;!=.1='6/862&6$! 02/3#%3/:0! ,3%0./0,! D)7/)! $7$.! %6'83+0A! eP*/;! (;//)'+)! HIWP*/$! (;//)';.! 808)'0! )(';.&;/)';! >0'! ,37! +)?)! %$! (676.3! F;,&;A! _320&/0! 9-#(3&! :$8?$'0(3&/3'0.+30'3(%3/:0! 808)'0! &)'7/)'! -'&)()! F;,&;A! ".:),! >$! %3D3'! 9&)/0.! +=.380.+3! -/).! >0&3.0.! ),%0.30'! &)'7)! 13'0! +=.620'!

!"#$%&'()*(+,",-&'(+*./"( +,-&0'#.$&()*(1*2,0(3'&"'&-&4#'#5#"6&(78)9*$(+86*0",:-,"*(;,0,<( !'&$)*+"%%,-,./,.*0,*1,"./*2345''4&##,.(

( (

!

3/32&0'0%0! F3'F3#3%0.+3! %3F83+0/3'
<3$,:"2%A+09+B/2/9%*+%C+,)3"04+%C2)92"0% ! 9-#(3&! 23?0':0/0E0.0.! ,0/0&! ,)#')8/)';.+).! >0'00'! 3+08! -/)'),0'/0E0.0.! )/&;.;! F073:3,! 1=',38/0! 83,@./)'! ()')&8),&;! )8)FA! T3'! .3! ,)+)'! 9&)/0.! +=.380.0.! +$(1$%)/:;/;E;-7$8)N! $E')&;/8;2!-/%)!+)0'! D070,%3/! 0D)+3! #3'83,&0A! 9)?.3! ;2;,/)';! 9-#(3&! ,-/3,&0D0.0.! 673'0.3! F3#'0/3:3,&0\! >$! 02/3#! F-,! >6(6,! 80&0.1/3'/3! +3! (3'0.3! 13&0'0/0(-'+$$./)'! X)'&0*.0.! ?@,080(3&0.0! 832'$/)2&;'8)()! +)! ()';(-'+$A! B$! &0C! ,)/)>)/;,! 1=%&3'0/3'! 0F0.! (6'6(62/3'0.! ()C;/):)E;! F-,! 13.02! >$/#)'/)')! `M#&67)8.&'Na! 0?&0()F! #)'+;A! ^F%$7! >$:),%;7! 83(+)./)';.! F3#'3%0.+3! ! ?6,683&! #3! X)'&0! >0.)/)';$! 83(+)./)'! 16()! M02F0/3'0.N! >0'! )')()! 13/3>0/3:3,/3'0! %0()%3&! 83',37/3'0(+0=(/3%0.3! 16F/6! >0'! +3#/3&! -&-'0&3%0.0.! ,)'2;%;.+)! >0'3(0.!,3.+0.0!&)8)83.!F)'3%07!?0%%3&83%0!10>0!>0'!3&,0!()')&;(-'/)'+;A! ! S3',37+3! +$').! 8)?)//3)(:).a -/$2&$'$(-'+$A! 9)+3:3! 23?0'! ?0783&/3'0.0.! -+)E;! 02/3#0! 1='83,/3! ,)/8;(-'0! >0'! 1='3#! +3! 6%&/3.0(-'+$A! 90()%)/! >0'! 83',37! -/$2&$'8)()! (=.3/0,! 23?0'! C/)./)8):;/;E;! ,)#')8;3/0'/3(0:0! -/).0/0(-'! -/+$E$! 13'F3E0(+0A! 5)C0&)/0%&!&-C'),!C)(/)2;8;.)!+)()/;!3,-.-80.0.!()%)/)';!D3%?3+0/802&0A!B=(/3:3! ,$'$/).! 0,&0+)'! %)?.3%00'! +673./383(0! &38%0/! 3+0(-'+$)7;! ='.3,/3'+3! ')+0,)/! >0'! (3.0+3.! ()C;/).+;'8)! 13'F3,/32&0'0/0(-')73.! >0'! 23?'0.! >6&6.! >0'! >=/13%0! &)8)83.! (;,;/;(-'+$A! "8)F! 23?'0! &3,! >0'! ,)/;C&).! F;,)'8),&;6&6.%3/! >0'! &-C/)8)!>-($.!3E3:3,/3'+0A! 5)?#3)'/)'+)0'!(-/$! (-,&$A!5).&0./3'!#3!,)D3/3'!?;7/)!(383,!(3.0C!F;,;/):),!(3'/3'+00(+0! #3! %-.! +3'3:3! C)?)/;(+;A! B0'! +3! ?)/,)! )F;,! &$#)/3&/3'! ,-.$%$.+)! :0++0! >0'! %;,;.&;! #)'+;),;/;.:)0/0'A! ! ]3?0'!83',370.+3,0!+')8)&073!+673./383/3'0.!F3C3'/3'+3,0!,)'2;/;E;3&-.)'83!&-C/$!,-.$&/)'+;A! Q&->6%!&3'80.)/00'! C)'F)%;.;! -/$2&$'$(-'+$A! (b6':0%&).a! ! "C)'&8)./)')2#$'$! %)?0>0.0.! D))/0(3&/3'0.3! #3! .6D$7$.)! 1='3! +)E;&;/;(-'+$A! X-/0&0,):;/)'0! &-C/$8$.! M)(';:)/;,/;N! D016'/3'0! 23?0'! 83',37/3'0.+3! ()2)',3.! %;')+).!?)/,!()!,-86.!)C)'&8)./)';.+)!()!+)!23?0'!F3C3'/3'0.+3!13/023.!+3#)%)!&-C/$!,-.$&/)'+)! ()2;(-'/)'+;A! Y-C/$! ,-.$&&)! .0:3/0,! #3! ,@'/;/;,! =.! C/).+)! -/+$E$.+).)! #3! 0.:3! 0.2))&;.! ,)/0&3%0.+3.! =+6.! #3'0/0(-'+$A! "(.;! 23,0/+3! &-C/$! &)2;8)! )/&()C;%;.;.! #3! ,)8$()! )F;,! +0E3'! &3%0%/3'0.! 13/02080=/13/3'+3,0! +0.)80,! >6(683.0.! 13'0%0.+3! ,)/;(-'+$A! cP*/3'+3! #3! ! !"#$%&'%

@%

!"#$%&'()*(+,",-&'(+*./"( +,-&0'#.$&()*(1*2,0(3'&"'&-&4#'#5#"6&(78)9*$(+86*0",:-,"*(;,0,<( !'&$)*+"%%,-,./,.*0,*1,"./*2345''4&##,.(

( (

eP*/)';.! >)2;.+)! 0.2)! 3+0/3.! (3.0! )C)'&8)./)'! %-.! +3'3:3! ,6F6,&60'! M!"##$%&'(&N+)! ()2)8;2! -/).! ?3'?).10! >0'00'! 8$&D)E)).(-()! %)?0C! -/8)(;6(6,! >0'! 0/3'/383! %)(;(-'+$A!"C)'&8)./)';.!>-($&$!%-.$.+)!B'3G.3#!F)E;.+)!>6(6(6.:3)2/)+;A! X3,! F-,! (3.0! &-C/$! ,-.$&! C'-G3%0.0.32!,)&/;!)C)'&8)./)';.!3%&3&0,!)F;+).!8-.-&-.!-/$2$0'!23(+0A! ! ]3?0'!C/)./)8):;/;E;.+)!=.38/0!>0'!&383/!-/$2&$').!)+;8/)'+).!>0'0!+3!HIcl!%3.3%0.+3!(6'6'/6E3! 10'3.! M]3?0'! X/)./)8)! #3! b3/02&0'83! 5$')//)';! #3! n-'8/)';N(+;A! B$! ,)')'.)83(/3! >0'/0,&3! )'&;,! 23?0'/3'=/13%03/3+0(3!?0783&/3'0!10>0!D)',/;!02/3#%3/!>0'08/3'3! )(';/8;2&;\!>$!>0'08/3'0.!?3'!>0'0!+0E3'/3'0.+3.!(320/!)/)./)'/)!)(';/;(-'+$A!M;7(.".&<"%N!)+;!#3'0/3.! >0'08/3'0'080.0! -/$2&$'8)()! >)2/)8;2&;A! B$./)';.! >-($&$!P0'!+3C-3,3/3'0.+3.! D)(+)/).)>0/0(-'+$A! 9-.')! C3,! F-,! #7(.".&<"%! >0'/323'3,0'! ,-.$&! >=/13%0! -/$2&$'$(-'+$A! 9-.')! +)! 23?0'! 83',37/3'00!+)?)!=73/!0?&0()F/)';.)!:3#)C!#3'0(-'+$A! ".:),!B'3G.3#!F)E;.;.!+3#!&-C/$!,-.$&!C'-G3/3'0!>0/3!.0?)(3&0.+3!,6F6,!,)%)>)!:38))&!?)()&;.;.! 0+3)//3'0.3!+)().;(-'+$A!X)',/)'0/3:3,! >6(6,/6,&3,0! >0'! (3'/3208! >0'080$! +)! +6.().;.! -! >=/13%0.+3.! )20.)! -/+$E$8$7! ,-82$/$,! ,)#')8;.;.! 9-#(3&! #)'()%(-.$.$! &38%0/! 3+0(-'+$A! MZ3'/3208! B6'-/)';N! #3! MZ3'/3208! 5-80&3/3'0N! 10>0! =7(=.3&08! ,$'$8/)';.;.! ()'+;8;(/)! (3&,0/0/3'! >0'! &6'! ,-/3,&0D! ()2)8! >0F080.0! +)?)! F-,! &32#0,! 3&83(3!F)/;2;(-'/)'+;A! j),)&! )(.;! B)&;*+)! -/+$E$! 10>0! &-C/$8%)/! 13'F3,/0,! >$.+).! &)8)83.! D)',/;! >0'! '3%08! %$.+$A! 9),0./3'0.! F-E$! +3#/3&! ,-.&'-/6.+3.! ,)F;.8)()! F)/;2;(-'+$A! R#/3'0.! F-E$.+)! 16.+3/0,!?)()&/)')/)';(/)!-/$2&$'+$,/)';!:38))&/3'!)')%;.+)!%6'+6'6/6(-'+$A! ! !)*#+,%-+./05/2/6/3/3%E+4+2%F3:G02"0$% % QC3')!>0.)%;$,0! Y0D/0%!`b6':0%&).a! +3#'08! 7)8).;.+)! >$! -').! %)+3:3! (67+3! Hl! 0+0A! B$')+)! +0,,)&! F3,0:0! -/).6(6,! 23?0'/3'+3,0! ! 8$)77)8!(-E$./)28)+;'A!OP*/3'0.!-'&)%;.+)!%)+3:3!S-%,-#)!#3!f3.0.1')+*;.!.6D$%$!>0'!80/(-.$! 13F3',3.3.73'0!1='6/83802!>-($&/)'+)!>0'!23?0'/3283!%6'3:0!()2)8;2!-/+$A! ! ! T3'! .3! ,)+)'! B)&;/;! ,)#')8/)'/)! F320&/0! C)')/3//0,/3'! 1=%&3'%3! +30'!1'$C!=716/!=73//0,!=.3!%6'6/3>0/0'A!L'.3E0.!3,-.-80!C-/0&0,)%;!)F;,! >0'! 23,0/+3! >=/13%3/! #3! ,3.&%3/! C/)./)8)! C-/0&0,)%;.)! ?@,08! -/8$2&$'! +3.0/3>0/0'A!Y-C'),!,$//).;8;!C'-1')8;0(+0A!['3&08!)/)./)';!0F0.!?).10!>=/13/3'0.!)(';/8)%;!13'3,&0E0.3! +)0'!&)#%0(3/3'0.!().;!%;')!>$!C/).=/13%3/!,3.&%3/!%0%&38/3'0.!13/02&0'0/83%0(/3! 0/10/03'!0/,3/3'0!+3!>3/0'/0(-'+$A! ! 9)?)+),0!,3.&%3/!#3!808)'0!C/)./)8)+).!%-'$8/$!,0203/3+0(3!(6'6&83! ,-80&3%0.0.!>)2!808)';(+;A!B$!838$'/)')E/;!K3#/3&! k.2)!5-80&3%0*.3!#3!?38!13.3/!C/).;!?38!+3!0.2))&!C/).;.;$!C/)./)';.! $(1$/).8)%;.;.! %&).+)'&! 0/,3/3'! #3! .-'8/)')! $($8/$! -/$C! -/8)+;,/)';.;! "&/)8)!C/)&D-'8$)E/;! F)/;2;(-'/)'+;A! ! Z0.3! +3! &68! >$! 83',370(3&F0! (),/)2;8)! ')E83.! >=/13%3/! #3! (3'3/! (3&,0/0/3'0.! ! ?@/@! >0'! 80,&)'! %3'>3%&! ?)'3,3&! %)?)/)';! #)'+;A! X/)./).8;2! C'-G3/3'/3! 0/10/0! ,)')'/)'! S-%,-#)*+)! )/;.;(-'$./)';.! >6&F3/3'0! +3! -')+).! F;,;(-'+$\! ).:),! 13'F3,! (=.3&08%3/! C')&0,/3'+30'08/3'! )F;,F)! &).;8/).8;2! ?6,683&! C-/0&0,)/)';.;! 1=7! )'+;! 3+3>0/0(-'/)'+;\! )%/;.+)
!"#$%&'%

D%

!"#$%&'()*(+,",-&'(+*./"( +,-&0'#.$&()*(1*2,0(3'&"'&-&4#'#5#"6&(78)9*$(+86*0",:-,"*(;,0,<( !'&$)*+"%%,-,./,.*0,*1,"./*2345''4&##,.(

( (

,$//).):),/)';!83%3/3%0.+3!%-.!%=7!-./)';.!-/$(-'+$A!9)?&3!')C-'/)'!#3!().;/&;:;! 8).3#')/)'/)!(3'3/!838$'/)'0/0(-'/)'+;A! !

Y0()&'-)(:).a ! !

!

"C)'&8).
!

B6(6,!F)+;')(:).a ! !

!

K02/0!&'3.!0%&)%(-.$
!

!"#$%&'%

H%

_-,!3&.0/0!9-#(3&!+3#/3&0.0.!D3+3')/!()C;%;!+3!>3.73'!23,0/+3!>$')+)!=.38/0!>0'! '-/!-(.$(-'+$A!90()%)/!)F;+).!=.38/0!M".)!^/$%/)'N!>0'/0E3!>)E/;!:$8?$'0(3&/3'! %&)&6%6.6! ,-'$(-'/)'+;A! K3#/3&! #3! X)'&0! )(1;&;.+)0'! 023! )/8)! #3! &3'D0! 3&83! C-/0&0,)%;! ?@,08+0\! :$8$?$'0(3&/3'3! )+;.;! #3'3.!3&.0%0&3(3!83.%$C!,020/3'!,)(;';/;(-'$')/)'+).!13/3.!,020/3'!(3'/0!/0+3'/0,! %)D/)';.+)!=.38/0!(3'/3'0!021)/!3+0(-'/)'+;A!B$!+-/)(/;!(=.3&08!>0F080!-/8)+).0'!6/,3(0!(=.3&83/3'0!868,6.!-/8)7+;A!S3',370! '3G080'/0,&3,0! :$8?$'0(3&/3'0.! ,$//).;8;.)! 8)++0! #3! D0.).%)/! ,)(.),/)';! %$.8$2&$$! ,)(.),/)'! >6(6,! =/F6+3! M>=/13%3/! C'3.%/3'0.N! (=.3&080.3! >)E;8%;7!>0'!23,0/+3!,$//).)>0/3:3,/3'0!23,0/+3!#3'0/802&0A!5-.$!,6/&6'3/!02/3'3!#3! 808)'/;,! C'-G3/3'0.3! 13/0.:3! 13.3/+3! +)?)! +)! >6(6,! >0'! =716'/6,! %=7! ,-.$%$(+$A! B$! =716'! ?)'3,3&! %)?)%;.)! %)?0C! -/8).;.! ,)'2;/;E;.+)! >=/13%3/! /0+3'/3'3/3'0.!6%&6./6E6.6!,)>$/!3&83,!7-'$.+)(+;A! ! 5)(.),/)'!#3!D0.).%)/!()'+;8/)'0'!?0(3')'20!0/,3%0.3!1='3!+)E;&;/;(-'+$A!9-#(3&! 13/0208! %&')&3G0%0.0.! =+6//3.+0'+0,/3'00'/0E3! >)E/;! :$8?$'0(3&/3'+3,0!>6(6,!83&'-C-//3'!#3!6/,3.0.!3,-.-80!C-/0&0,)%;!)F;%;.+).! ?)()&0!=.38!&)2;().!%;.)0!23?0'/3'+0A!B$!23?0'/3'!-').&;%;7!=/F6+3!>-.,='!+3#/3&! +3%&3,/3'0! )/+;/)'\! ,6F6,! #3! -'&)! >6(6,/6,&3,0! 23?0'/3'%3! ?3C! +37)#).&)G/;! +$'$8+)! ,)/+;/)'A! "(';:)! ,3.&! #3! ,;'%)/! )')%;.+)! >3.73'! +3'0.! >0'! $F$'$8! -/$2&$A! 43G080.! &)8)83.! (;,;/8)%;.)! ,)+)'0'! #073! %0%&380! #)'+;\! )8)F! 83&'-C-//3'0!,-.&'-/%67!>0'!0F!1=F3!,)'2;!,-'$8),&;A!Z0.3!+3!0F!1=F!?)'3,3&/3'0! ,-.&'-/+3.! F;,&;A! 5;'%)/+).! &-C/$! ,)F;2-8>-2! >;'),&;! #3! 23?'3! ,;'%)/! ?)()&!>0F08/3'0.0!&)2;+;A!B$!-/1$.$.!3&,0/3'0!>$16.!+3!?@/@!?0%%3+0/0(-'A! ! I>/,2/9:/B%A+9J32"0$3%K0+,/4/% % j').%;7! D0/-7-D! #3! 83,@.! ,$')8:;%;! T3.'0! f3D3>#'30'0,080.0.! '3#073! >0'! #3'%0(-.$! -/+$E$! 1='626.6! 0/3'0! %6'862&6$! 8-+3/0.! >$! %6'3:0! +)?)! +)! ?;7/).+;'+;E;.;! +626.6(-'+$A! Z-E$./)2&;';/8;2! >6(683)2&)! >)2)';/;!6'3&08!>=/13/3'0.3!)(';:)/;,!&).;()'),!13'F3,/323:3,&0A! 43%80! 0+3-/-G0.0.! 0++0)! 3&&0E0.0.! ),%0.3$! >=/13%3/! ,)#')8;! )%/)! &68! 6/,3+3! ,3.+0.3! (3&3'/0! >0'! 13/02080! ?)'3,3&3! 13F0'83(3! (3&3:3,! %0.3'G0! 3&,0%0.0! 6'3&83(0! >)2)')8)+;A! T0(3')'20,! ()C;/)'! %)+3:3! >6(683.0.! ()')&&;E;! ,$&$C/)28).;.!+3'0./3283%0.3=/13/3'0.!7)(;D/)8)%;.)!(-/!)F&;A! B=(/3:3! >6(6,! C'3%&0G! C'-G3/3'0! #3! ).;&%)/! >0.)/)'! .0?)(3&0.+3! ($,)';+).! +)()&8):;!>0'!&)#';.!&08%)/0!-/8),/)!,)/+;/)'-/0,!>6&6./32&0'83:0!16F/3'00'! 23,0/+3! 16#3.:3! )/&;.)! )/8)()! ()')8)+;A!b6:6.!+')8)&073!3+0/020.0.!?)()/0!$7)8;!0/3!16.+3/0,!?)()&;.!13'F3,! $7)8;! )')%;.+),0! F=76/3837! F3/02,0! +3! )(.;! 23,0/+3! 9-#(3&! 08C)')&-'/$E$.$.! =/68!D3'8).;.;.!087)/).8)%;.)!,)&,;+)!>$/$.+$A! ! ! k.10/07:3+3.!F3#0'3.U!_0F3,!L7&3,!

!"#$%&'()*)+,-,*)'(.*/0' 12$,+%'34&45,*%'67$-%89:';)'<$%*'(=%>%&4;'6?,05)5:'7&%@9*A%5,'?,&'B%&890-%' ! ! )% % *+,-#"%!./.0-1"2!"#$%&!%'%$!()*+,-!.#/%$+%.+#!'0.!12#+!3%-!41$#&4%5!6,78-+,&,9,!3,:+,98$;,!<=,7+8! ()*+,->! 3,:+8?8$8$! '0.! 9#-%$4#! 0+4@?@$@! A,-.! #4%90-@&B! CD#7E! 12#7+#E! F#-! :#9! '0;@./@! 3%-! 4@9G@/,++8.!7,:890-4@B!H/+0+,$!%/#E!'0;@.+@?,!4,%-!319+#!3%-!$0/7,+I%4#$!/0$-,E!:%&4%.%!41$#&%$!;,$! /8.8;8!0+&,/8E!!0!2,&,$+,-8$!$#!.,4,-!9,-,78;8!0+4@?@!.0+,9+8.+,!A,-.!#4#3%+%-/%$%2B!C3#D#9$+#-%&%2%$! .@:,?8E!9#-#+!&04#-$+%?%$!/%$%-!&#-.#2%$%!3@+&,!.0$@/@$4,!3,:,-8+8!0+4@B!=J&!3@!%$/,$+,-E!.#:A%$! /8$8-8$4,! 3@+@$@90-4@B! K+@/+,-,-,/8! 3,?+,&! 3%-4#$3%-#! 9#-#+! $J,$/+,-! 3,-8$48-,$! ,&,! &,-I%$,++%.7#$! @2,.E! 9#$%! 3%-! :#9#! 41$J:7JB! L,F,! /0$-,! 3@! .,930+4@! D#! :%&4%! ,9,.+,-! ,+78$4,! '%?$#$%90-B! "@-,4,! 3@E! 19+#! ,+8:8+48.! 3%-! 4@-@&! .%M! N$;#! 3%-! :#9! %$:,! #7E! /0$-,! 98.O! "@$@$! 3#$%&! J2#-%&4#!J2J;J!D#!98P-,78;8!3%-!#7.%/%!0+@90-B! ! H+7&8:+,-! G%3%! 319+#! 12#+! 3%-! .0$@$@$! @2&,$8! 0+&,48?8&824,$! 17J-J! .0$@! J2#-%$4#! 04,.+,$&,.! 3#$%&! %'%$! 20-4@! #+3#77#B! C$! ,28$4,$! 3#$! 3@! .0$@4,! @2&,$! 4#?%+%&! D#! /,$8-8&! /#$! 4#! 4#?%+/%$B! "19+#!12GJ+!.0$@+,-E!%:%$!%'%$#!4,+&,$8!G#-#.7%-%90-!,&,!3@!3@-,4,E!&J&.J$!0+4@?@$;,!F82+8!9,$87! D#-&#$! G#-#.#$! 319+#! 3%-! 0-7,&4,! P#.! &J&.J$! 0+&@90-B! Q#$4%&%! 3%-,2! 4,?8+&8:! F%//#7&#&%$! U /#3#3%! 3@B! N7#! 9,$4,$! RSCTD%/%0$ ! P-0I#/%$#! ,%7! &,+2# %! %-4#+# #! 3,:+,48?8&4,! D#9,! VCB! X W,+%$0D/.,9,*$8$ Y! !"#$ %&$ '()*+#")#,(-.$ /%0,1"0#2$ %&$ '.1-#3$ -04$ '.1-#3$ 5(%6+0)"! VH+&,78*$8$! W%&,-%! H$87+,-8! D#! H+&,78! Z#F-%Y! .%7,38$8! 0.@&,9,! .09@+4@?@&4,E! 78.,$8P! .,+48&B! Q%7,P! 12#++%.+#! H+&,78! &%&,-%/%! %+#! %+G%+%! D#! :@! ,$! 3@! .0$@4,! 3%-'0.! J2J;J! &#/#+#! %+#! %'! %'#9%2B! [#7.%+%+#-%&%2! 7J&! 7,-%F%!3%$,+,-8!98.&,9,!',+8:890-+,-B!W%&,-%!,$87+,-,!'0.!.0-.@$'!:#9+#-!9,P890-+,-O! ! 3,"1%45"6"/.72$ '1-$ 7".8+$ 4"$ 7,$ *"9$ 7:3."34+$ $ ;<".+=1"$ 4:0"1."(+0+>$ 7,$ 4:0"1."(+$ 3"0+4"0$ 7+?+1."04+(1"$ 4:0"1."(+$ +@.+3%($ %.-1-@$ 1AB$ C-0-$ :3."$ <".+3%($ 8+$ 7,0,0.-$ +.<+.+$ 7+(8-?$ 2%(,$ 2%(1-1A@$.-@A1D$ $ C+(+0)+$ 2%(,1$ =,$ %.-)-8E$ FGH.-($ 4"0"3+1+04"$ 7+@+1$ +?+0$ =+14+>$ +?+04"$ 7,.,04,I,1,@$ 4:0"1$ +#+7-(+3."$7,$8-4-($:0"1.+$%.-0$="3$0"4+(B$J8+0)+$2%(,1$+2"E$K$4:0"1$-?A2A04-0$:@".$%.-0$="3$0"34+$ 6"$2:@$8%0,2,$4:0"1+0$&-(8.A$2-0-#.-(4-8+$#"@-*L(."(+$0-2A.4AB$ $ !:@<".+1+>$FGH.-(A0$MA($1%4"(0+@1+0$8+=+.+8$7+?+1."(+$-(-3A=A$ ="8.+04"$ #"@-*L($ "##+I+0+$ <:(L3%(,@D$ C,>$ ,.,2-.$ 8:8."(>$ ,.,2-.$ 8+1.+8>$ 3"(".$ 7-I.-1.-($ 6"$ :0"1.+$ =-*2+3"#."($ ;7"..+$ #L(4"0$ @-.+1$ 6"$ $P-9%0$6"$J#-.3-0$2+0"1-2A0A0$ 7,(-4-8+$"#8+2+0+0$<:(L0L($%.4,I,0,$2:3."3"7+.+(+@D$ $ '3(A)-$ Q"28+4"0$ R(,0@"$ -4A3.-$ 7+.+0"0S$ C+=8"8H#"$ 4"$ -?A8?-$ 1%4"(0+2#$ %.-0$ +.8$ 9(%T"."(+0$ FGH.-(A0$ 7-=.-(A04-$1+1-(+$-.-0A04-$%(#-3-$?A8#AIA0A$2:3."3"7+.+(+@D$C,$1,*#"1"."0$/+"2$6-0$4"($U%*"H0+0>$ V%(7,2+"(H+0$ "#8+2+0+0$ 6"$ P-9%0$ 1+1-(+2+0+0$ +@."(+0+$ #-=A3%(4,$ ;-?A8$ 2"?+8$ 9.-0.-(>$ 2-4"$ 6"$ 0"#$ 8-(-(.-(>$)-1.A$7"#%0.-($7-28A04AD$C,0,0$3-0A$2A(->$8%19%@+23%0$4L=L0)"2+$7-8A1A04-0$*"($="3$7+($ 8,2,(2,@.,8$+?"(+3%(4,>$-1-$7,0.-(A0$*+?7+(+$0"$1"8W0$+."$0"$4"$3"(".$7-I.-1$+."$7+(."=#+(+.+3%(4,D$ C:.L8$9:(?L8$7+($,.,2.-(-(-2A$L2.,9$2"(<+.+3%(4,D$$$ $ !./.0-1"2!H&,!3%2!H+&,78*4,!&%&,-%4#.%!3@!3,?+,$789,!/,F%P7%.B! ! 45"6"/.7E$XGH."(+0$7-=.-(A04-$$Q6"$-(4A04-0$4->$YGH."(+0$2%0,04-$6"$ZGH."(+0$7-=A04-S$7,$7-I.-0#A$ 7+($ 2L2."1"$ 6"$ 2:@4"O1+..+$ 1%#+&."($ 7+?+1+04"$ %(#-3-$ ?A81A=#AD$ '(4A04-0>$ FGH.-(A0$ 7-=A04->$ 1%4"(0+2#$ 1+1-(.-($ #L("4+>$ L2#".+8$ 7+(?%I,$ L.8"3"$ 4-*-$ 3"0+$ <".1+=#+D$ C,(-4-$ %0.-(-$ 7+(?%8$ +=$ 6"(+.4+>$ -1-$ +3+$ "I+#+1.+$ %.4,8.-(A$ 6"$ /%28%6->$ ["0+0<(-4$ 6"3-$ 7-=8-$ 7+($ 1+1-(+$ "8%.L0$ "#8+2+04"$ %.4,8.-(A$ -=+8W(4AD$ '6(,9-$ 1+1-(+2+04"$ 0"."($ %.,9$ 7+##+I+0+0$ &-(8A04-34A.-(>$ 4%.-3A2A3.-$ 7,(-3-$

U

!RSCTD%/%0$!()\])E!()*+,-8$!Q8-G82!/%$#&,/8!%+#!])*+,-8$!Q8-G82!/%$#&,/8$8!.,-:8+,:78-&,9,!D#!9#$%4#$!4J:J$ #!91$#+%.!3%-! ,-,:78-&,48-E!9#$%!%$+#-4#$!D#!,-:%D!&,7#-9,++#-%$4#$!0+@:&,.7,48-!V,-,:78-&,$8$!3,:!#4%71-JE!K+,$!LI,P,-0D*4@-YB! X !C+%/,3#7F!W,+%$0D/.,9,E!,.,4#&%/9#$!D#!X)B!D#!XUB![J298+!Q,2,.%/7,$!D#!^-7,!H/9,!&%&,-%/%!@2&,$848-B

!"#$%&'%

(%

!"#$%&'()*)+,-,*)'(.*/0' \,.+3-$!%(%8+0-$Q'.1-#AS$6"$].-0$^T-9-(%6$QC+=8"8S$'(-2A04-8+$C+($_-(#A=1-$ '

*-@A(.A8.A$ <".1+=."(4+D$ !"0+0$ 4"$ 7+.+3%($ %.-7+.")"I+0$ <+7+>$ C+=8"8H#"$ +.8$ 1+1-(.A8$ &-8L.#"2+$ FGH.-(A0$ 2%0,0-$4%I(,$-?A.4A$6"$&-8L.#"$+.8$1"@,0.-(A0A$FGH.-(A0$2%0,04-$6"$YGH."(+0$7-=A04-$6"(4+D$ $ `I."0)".+$7+($="34"0$2:@$"4"3+1D$ $ a V"0<+@$ '3#1-#%6 $ MA($ :38L."(+0"$ 6"$ (%1-0.-(A0-$4-3-0-0$?%[email protected]$2-3A4-$2"0-(3%$6-(4A(D$_L1$MA($"#0%<(-&+8$7+($?+@<+>$:3."$%.1-2-$7,0,$2-9#-3-7+.+($1+34+1$ 7+.1+3%(,1D$ $ '2.A04-$1+1-(+4"$,.,2.-(-(-2A$7-I.-1A0$"#8+2+$7-28A04AD$b"0".4"$1+1-(+$="8+.."($6"$="*+($9.-0.-1-$ 8-(-(.-(A>$1"8W0->$1"8W0A0$(,*,0-$6"$+1<"."(+0"$67D$7,$@-(+&$7-I.A.A8#-0$3%82,04,D$ $ J=#"$ ?".+=8+$ 4"$ 7,E$ 7-@A$ 2-0-#2-.$ +1<"."(>$ +1<"$ *-.+0"$ <".4+."(>$ *-##-$ -2.A04->$ "4"7+3-#$ 6"$ 2+0"1-$ d -(-)A.AIA3.-$ 8+1.+I+1+@+0$ 1"8W0A$ %.4,.-(D$ c(0"I+0$ CD$ !*-12*+"6H+0 $ ef*+#"$ !#"-12*+9g$ QC"3-@$ b"1+S$ &+.1+>$ *"1"0$ *"1"0$ YGH."(+0$ 7-=A04-$ ?"8+.1+=#+D$ C:3.")"$ 2+0"1-$ -(-)A.AIA3.-$ eC"3-@$ b"1+g! %&G#/%$%$E! _//8.! `1+*4#.%! .,P+8;,98! 7,/,-+,9,$! &%&,-+,-! J2#-%$4#! GJ'+J! 3%-! #7.%/%! 0+&@:7@! aJ/7#+%.! /,4#;#! 9#-#+! 3%-! #7.%4#$! 4#! /12! #4# %2E! ,9$8! #7.%$%$! %2+#-%$#! W0/.0D,*4,! 4,! -,/7+,-82D$ C:3.")"$ 8-6(-12-.$%.-(-8$7,$9(%#%#+9#"0$<".+=#+(4+8."(+$7+($0"20"$3-(-##A.-(D$5.-0.-1->$3-9A$6"$7-@A$2-0-#2-.$ 8-(-(.-(4-$ 7,$ 7".+(<+0$ %.-(-8$ <:(L.L3%(4,D$ ^%.-3A2A3.-$ YGH."(+0$ 7-=A04->$ FGH.-(A0$ Q"4"7+3-##-8+>$ 2+0"1-4-8+$67DS$1+..+>$"#0+8>$7:.<"2".$9(%#%#+9."("$4-3-.A$#"1".$?-.A=1-.-(A0A0$"#8+2+>$<:(2".$2-0-#.-($ 6"$1+1-(+4"$3-3$ &-(8.A$ 7-I.-1.-(A$ 8,..-01-$ :@$ +?+04"$ 7,.,04,8.-(A$ 2%0$ 4"(")"$ 8A2A#.A$ 8%=,..-($ -.#A04-$ 7+."$ -0.-1.A$ 7+($ ="3."($ 3-91-3-$ ?-.A=1A=$ +02-0.-($ %.4,I,$ <"(?"I+0"$ 4+88-#$ ?"81"8$ +2#+3%(,1>$ -1-$ 7,>$ &-(8.A$ 2-0-#$ 4+2+9.+0."(+04"$ &-(8.A$ ="8+.."(4"$ #"@-*L($ "##+D$ i+14+$ 7"0+1$ +?+0$ -2A.$ :0"1.+$ %.-0$ 8%0,>$ 7+($ 2L("8.+.+8$ ,I(-IA$%.1-2AD$c0)"8+$8,=-8.-(A0$4"0"3+1+04"0$7+@"$<:("$+.<+0?$%.-0$="3."($0"."(4+(j$*"(*-0<+$7+($ 1"#0+$ -?A8.-1-3A$ %0.-(A0$ 2-0-#2-.$ T"2#."(+0+0$ 9"(29"8#+&+04"0$ 7-8A9$ -0.-3-7+.+($ 1+3+@B$ N"#+)"$ +#+7-(+3.">$ 1,*#"1"."0$ 7+@+1$ 8,=-IA1A@A0$ 4-$ 8"04+0"$ -+#$ 7+($ -1-)A$ 6-(D$ M+1$ 7+.+(>$ 7".8+$ 4"$ FGH.-($ 4"0"3+1+$7+($="3+$3"0+4"0$-0.-1-1A@-$3-(4A1)A$%.-)-8#A(D$'1-$1--."2"&$1+1-(+0+0$4(-1-#+8$7+($ ,I(-IA$6-(j$7+(+2+$7L#L0.L8.L$7+($2-0-#2-.$+&-4"$2,01-3-$?-.A=#AIA04->$7,[email protected]$8:*0"."="7+.+3%(>$ 3"0+4"0$8,(<,.-0-7+.+3%($6"3-$7+($8.+="$*-.+0"$<"."7.+3%(DDD$C:3.")"$="8.+0+$3+#+(+3%(D$ $ !./.0-1"2! CD#7! 3@-,4,.%! &%&,-%! %'%$! 4#! 7%P%.! 3@! 4@-@&B! Q%7,P+,-8! #+%&#! ,+8P! %$;#+# #! 3,:+,48?8&4,! 3#$! 4#E! /#$%$! 4#! 3%+4%?%$E! 7J&! 0! &%&,-%! ,$87+,-8&828$E! 1-$#?%$! b#$%$! c,-,98*$8$! VU]d)*4#!%$:,!#4%+4%E!&%&,-+,-8!eB!H++#E!eB!Q%&E![B!S,7@/F$9%E!fB!S#P%$/.%9E!HBc0.0+0DE!bB!K.F03070D! D#!4%?#-+#-%94%E!GJ$J&J24#!g@&F@-%9#7!c,-,98!,489+,!3%+%$%90-YE!Q,2,.%/7,$!^7#+%*$%$!VU]hU*4#!%$:,! #4%+4%E! &%&,-+,-8! bB! K.F03070DE! [B! S,7@/F$9%E! HBH$;F@G0D! D#! eBQ,/F7,$0D*4@YE! CD+#$4%-&#! c,-,98*$8$! VU]dU*4#! %$:,! #4%+4%E! &%&,-+,-8! HB! b#PP%.! D#! WBW#$4%.@+0D*4@YE! 7J&! 3@! 9,P8+,-8$! &04#-$! 3,?+,&,! ,:%$,! 0+,$! D#! g0-3@/%#-*4#$! F,3#-4,-! .%:%+#-! 7,-,A8$4,$! 9,P8+48?8$8! A,-.! #77%&B! H&,! .#$4%! &%&,-%! 3%'%&+#-%$4#! 9#-#+! 3%-! A%GJ-,7%A! 9,.+,:8&! @9G@+,&,9,! ',+8:78+,-B! 6#-! 2,&,$! 40?-@4,$! 40?-@9,! 0+&,/,! 4,E! 9#$%! %&G#+#-! ,-,;8+8?89+,! 9,P78+,-! 3@$@! a! 1-$#?%$! b#$%$! c,-,98*$4,! 3%-!.#2!4,F,!G1-#3%+#;#?%&%2!G%3%E!4,%-#/#+!3%-!P+,$!90.7@-!,&,!9%$#!4#E!0-9,$7,+!3%-!F,D,/8!D,-48-B! [,! 4,! H+&,iH7,! ^7#+%! 1-$#?%$4#E! %+.! 3,.8:7,! F%//#4%+# #$! 0-9,$7,+! 3%-! :#9! D,-48-! D#! 3@! 4,E!

j

!g#$G%2!H97&,70D!VU]XhiX))hY!J$+J!Q8-G82!9,2,-k!-0&,$+,-8!Q8-G82!/,$,78$8!D#!.J+7J-J$J!4#-%$4#$!#7.%+#&%:7%-!VC"3-@$b"1+E! `.6"4-$bL.2-(A!D#!4%?#-+#-%YB! l ! "0+07! cF,&/F%#D! &#:F@-! Q8-G82! /%$#&,! 91$#7&#$%B! m8.8:! A%+&%! E! ^3#-F,@/#$! A%+&! A#/7%D,+%$4#! 3J9J.! 14J+J! .,2,$&8:78-B!C$!P0PJ+#-!A%+&+#-%E!U](h!7,-%F+%!E!U]do!!7,-%F+%!<"#9,2!`#&%>!D#!4%?#-+#-%4%-B

!"#$%&'%

'%

!"#$%&'()*)+,-,*)'(.*/0' \,.+3-$!%(%8+0-$Q'.1-#AS$6"$].-0$^T-9-(%6$QC+=8"8S$'(-2A04-8+$C+($_-(#A=1-$ '

.#/%$+%.+#!40?-@4,$!0+&,/,!4,E!&04#-$%/7!3%-!9,.+,:8&!/#-G%+%90-4@-!7,&!4,B!C/,/#$!F0:@&,!G%4#$! 3%-!:#9!3@B!! ! 45"6"/.72$C"..+$7+($L2.,9$1,$7,DDD$ % !./.0-1"2! 6,98-E! ,/+8$4,! J/+@P! 4%9# %2E! 4,F,! 2%9,4#! 3%-! 3%'%&! ,-,98:8! D#! 3%-! 3,?+,$78! F,778! ,-,;8+8?89+,! 9#-#+! 3,?+,&8! 40+,9+8! 0+,-,.! %A,4#! #4%90-B! "@-,4,! /12J$J! #77%?%&%2E! 9#-#+! 12GJ$+J.! 7#&#+%$4#! 2,7#$! 9#-+#:%.! F,+#! G#+&%:! 0+,$! D#! 40+,9/82! %&G#+#-4#$! 2%9,4#! 4@9G@+,-8$! #7.%/%$%! 7,:89,$! 3%-! &%&,-%B! L0?-@4,$! 40?-@9,! 0-9,$7,+! 3,?+,&! %+#! 3,?+,$78+8! 0+,$! c%-.! D#9,! 6,&,&! 1-$#.+#-%$4#! %/#! 3@! '0.! ,'8.78-B! L0+,98&+,$&8:! %&G#4#$! /12! #4#;#.! 0+@-/,.5! W%&,-+,-8&82! G#$#++%.+#! 3%$,+,-4,E! ;#PF#+#-4#! GJ$#:! .8-8;8+,-! 9#-%$#! F#&! 4#.0-,7%A! F#&! 4#! %:+#D/#+! 0+,$! <-#D,.+,->! G%3%! .J'J.! :#9+#-! .@++,$890-+,-48B! "@-,4,! %:%$%$! #F+%! %$/,$+,-8$! ',+8:78?8! ,'8.78-B! H&,! o 3@GJ$!%/#!3@$4,$!P#.!#&%$!4#?%+%&E!1-$#?%$!",%7#-#. !,$878&82!$,/8+!%$:,!#4%+4%!,;,3,p!=,/+,?8$8! ( g@&F@-3,:.,$8*$8$!P#'#7#9#!'%24%?%$#!4,%-!3%-!:#F%-!#A/,$#/%!4@94@&B!e0-039#D*+#- !3@$@!J2#-%$#! 3%-! ! P-0I#! 9,P78B! q/7#+%.! 3@$@$! 0! .,4,-! '0.! 1-$#?%! D,-! .%O! ! W,,+#/#A! &%&,-%&%2! 3@GJ$! '0.! :JPF#+%! 9,-,78;8+,-! %+#! <4,$/! #4%90->B! f#! 9,P890-+,-p! c12G#+%&%!cP0-!c,-,98&82!VU]((*4,!%$:,!#4%+4%E!&%&,-+,-8!eBQ,7;#D!D#!^B!f,@&0D,*948Y!a!A%GJ-,7%A! 3%-! 7,-,A8! D,-! V2,7#$! D,-48E! F,+,! D,-Ya! 9,-8i4,%-#/#+! 3%-! ',78/8! D,-48E! 3%$,$8$! 1$! ;#PF#+#-%$4#! d c%40-.%$*%$ ! G-,AA%7%+#-%! 3@+@$@90-4@5! "%$,98! :%&4%! 3,:7,$! /0$,! 9#$%4#$! %$:,! #77%+#-B! f#9/#! .%E! W%&,-+,-! "%-+%?%! D#! c,$,7'8+,-! "%-+%?%! G-,AA%7%+#-%! .0-@&,$8$! 3%-! 90+@$@! 3@+4@k! G-,AA%7%+#-%! 1$;#! 4@D,-+,-4,$!.,+48-48+,-!D#!4,F,!/0$-,!G#$%:+#7%+&%:!9#$%!4@D,-+,-,!7#.-,-!9#-+#:7%-4%+#-B!H&,!$#!D,-! .%E!3%$,!3J/3J7J$!4#?%:7%!.#/%$+%.+#B! ! 45"6"/.72$FGH.-(A0$7-=A04-$+0=-$"4+.1+=$2%0$4"(")"$+.<+0?$7+(8-?$1%4"(0+2#$7+0-$ 6-($ Q:(0"I+0$ /D$ R(,0@"$ /L@"2+$ 7,0.-(4-0$ 7+(+>$ &%&,-+,-8! [B! Q,-%.F! D#! `B! Q@7,7#+,42#SD$ b".<".".+1$ C+=8"8H#"$ "0$ 2"64+I+1$ 7+0->$ U,2$ ^(-1-$ _+3-#(%2,$$ Q&%&,-8! HBH+3,$/.%9YD$ FGH.-(A0$ %(#-.-(A04-$ #-2.-8$ ?+@+1."(+$ 2,0,.4,$ 6"$ 4-*-$ 2%0(-$FGH.-(A0$2%0,04-$+0=--#$7-=.-4A$6"$3A..-()-$2L(4LD$C,$7+0-$8"2+0.+8."$0:#(>$ *-.7,8+$ %(3-0#-.$ +1<"."(+0$ 1+1-(+4"8+$ "#8+2+$ 4-*-$ 2%0(-$ <:(L0L($ *-."$ <".4+D$ U,2$ ^(-1-$ _+3-#(%2,H0,0$ 1+1-(+2+$ ?%8$ '6(,9-+>$ *-##-$ 7L3L8$ :.?L4"$ R+0$ 1+1-(+2+0+>$ '.6-(%$ '-.#%H0,0$ L2.,7,0,$ -04A(A3%($ 3-$ 4-$ 7".8+$ 4"$ e7%=.,8g$ 8-6(-1.-(A3.-$ P-9%0.-(A0$ "#8+2+0+0$ 7+($ L(L0L4L(>$ 8+1$ 7+.+(B$ h"($ 0"32">$ *+?7+($ 4%I(,4-0$<:04"(1"2+$3%8D$\+0"$4"$7+0-0A0$^,7%63+$5-(8AH04->$8L?L8$4:(#$3%.$ -I@A0-$ 8%0,1.-04A(A.1-$ ="8.+04">$ "#(-&A04-$ 0-2A.$ 7+($ ,@-1$ 3-(-##AIA04-$ 6"$ 7-(A04A(4AIA$ 1"(4+6"0."(>$ ("08.+$ )-1.A$ 9"0)"("."($ 6"$ 4+I"($ ="3."($ <+7+$ &-(8.A$ -3(A0#A.-(A04-$ 6"$ :I"."(+04"$ 3-@-(A0$ 8+=+2".$ #"()+*."(+$ 6"$ 4,3<,2,$ -?A8?-$ *+22"4+."7+.+3%(D$J=#"$7,$:(0"8#"$6"(+."0$1+1-(+$8-(-(.-(>$*"(*-0<+$7+($9(%#%#+9+$ %.-0>$ "#0+8$ 6"3-$ 4+0+$ e^%I,.,)-g$ <:04"(1"."($ #-=A3-0$ *+?7+($ :@$#-0A12A@>$0"("4"0$<".4+I+$7"..+$%.1-3-0$7+($="8.+0$ ,@-1A$ 0-2A.$ 7+(."=#+(+9$ 3-@-(A0$ -0.-3A=A0-$ ,3<,0>$ 8"2+0.+8."$ 7L27L#L0$ &-(8.A$ 7+($ 0+#".+8$8-@-04A(4AIA0A$<:(1"8$1L18L0D$ % !./.0-1"2! L0?-@! /19+J90-/@$E! 3,$,! 4,! 19+#! G#+%90-k! 3@! &%&,-+,-8$! '0?@! W0/.0D,*4,.%! J$%D#-/%7#+#-4#$! D#9,! 3,:.,! J$%D#-/%7#+#-4#$! @$! 0+,$! D#! h H+&,78u4,!.0$@7+,-E!H+#v,$4#-!KG,9u8$!A070?-,A+,-8! J+.#/%$#! 41$#$! 9#$%! .@:,.! &%&,-+,-k! 1-$#?%$! S#P%$/.%9 E! Q%#D! q$%D#-/%7#/%*$4#$!@[email protected],$!/0$-,!3%-!/J-#!rF0+70D/.%*$%$!D#!e#/$%$/*%$! /7J490+,-8$4,!',+8:78!D#!/0$-,!41$4J5!H&,!F#P/%!4#E!'0.!7#&%2E!F,7,/82!D#!! o

! ",%7#-#.E! Q,2,.%/7,$*8$! 9#$%! 3,:.#$7%! H/7,$,*4,! 3@+@$,$! 3%-! ,$87i.@+#4%-B! n-0I#$%$! 9,-,78;8/8E! 7,$8$&8:! s$G%+%2! &%&,-! f0-&,$! t0/7#-*48-B! H$878$! G%2+%! 9,-,78;8/8$8$! Q,2,.%/7,$! g@&F@-3,:.,$8! f@-/@+7,$! f,2,-3,9#D! 0+4@?@! 3%+%$&#.7#4%-B! W%70+0I%9#! D#! /%&G#+#-#! 3%-'0.! .,D-,&/,+! G1$4#-&#! %'#-#$! 9,P8E! Q,2,.%/7,$! F,+.8! 7,-,A8$4,$! VJ$+J! 3%-! :#.#-#! 3#$2%90-! 0+&,/8$4,$!17J-JY!!0+,-,.!,4+,$48-8+&,.7,48-B! ( ![#+#$,!D#!e%;70-!e0-039#DE!Q,2,.!GJ$;#+!/,$,7'8+,-B!! d ![#DG#$%9!c%40-.%$!VU]j)iU]hXYE!c0D9#7!/,$,7'8E!ccg"!Q,2,.%/7,$8!c,$,7!s:'%/%!^$@-!$%:,$8!/,F%3%4%-B! h !f%.0+,9!S%P%$/.%9!VU])(iU](]YE!J$+J!Q,2,.!&%&,-E!3,:,-8+,-8$4,$!40+,98!ccg"!L#D+#7!^$@-!$%:,$8!D#-%+&%:7%-B!"%-'0.!J$+J! .J+7J-! .%:%/%! G%3%! 0! 4,E! 3,/.89,! &,-@2! .,+&8:! D#! Q,2,.%/7,$*4,$! /J-GJ$! #4%+&%:7%-B! Q,2,.! &%&,-%/%$%$! %+#-%4#.%! G#+%:%&%! %+#! 3%-+%.7#!,$8+&,.7,48-B

!"#$%&'%

8%

!"#$%&'()*)+,-,*)'(.*/0' \,.+3-$!%(%8+0-$Q'.1-#AS$6"$].-0$^T-9-(%6$QC+=8"8S$'(-2A04-8+$C+($_-(#A=1-$ '

! .#$4%+#-%$%! %:+#-%$#! ,4,&8:! 3%-! :#.%+4#! ',+8:890-+,-48B! ^$+,-4,! F#-! :#9! 7,&,&#$! 0-G,$%.! 0+,-,.! G#+%:%90-4@B! % 45"6"/.72$\,.+3->$7,$2:3."4+I+0$?%8$*%=,1-$<+##+E$eM"04+."(+0+$+=."(+0"$-4-1A=.-(Dg$C+.+3%(2,0$7-@"0$ :@".$ 7+($ 3"($ Q"#0+8$ 6"3-$ #-(+*2".$ 7+($ 7-I.-1S$ +."$ ?-.A=#AIA04->$ 2%0,04-$ :3."$ 7+($ %.,($ 8+$ %(#-3-$ 4"(.+$ #%9.,$ 7+($ +=$ ?A8-(k$ \-$ 4-$ 7-@"0$ 7-=8-$ 7+($ 4"I+=+8.+8$ *-2A.$ %.,(D$ J.."$ 4"$ 7"..+$ 7+($ 1"2"."3"$ #-8A.A9$ 8-.1-0$ <"("81"@>$ -1-$ Q,@-12-.$ 6"3-$ 2:@".$ 6"3-$ 8L.#L(".S$ *"(*-0<+$ 2%1,#$ 7+($ 4,(,1-$ :@".$ 7+($ 4+88-#$ <:2#"(+(2"0$ 7+($ "2"(>$ 0"20"$ 67D$ 3-(-#A(8"0$ #-1-1"0$ %$ 2%1,#$ 4,(,1.-$ +.+=8+$ 8,(1-3-$ 7-=.-(2A0D$C,$2L("?$7%3,0)->$&-(8A04-$%.1-82A@A0$7-@A$+.<+0?$="3."($%(#-3-$?A8-7+.+(D$c@"0.+$6"$#+#+@$ ?-.A=#AIA0>$ +=+0"$ 2-3$ 1+..+$ 6"3-$ 4+I"($ #L(.L>$ #-8A0#A$ *-.+0"$ <"#+(1+=$ 8+=+."($ 4">$ 8L.#L(".>$ #%9.,12-.$ 6"$ *-##-$ 9%.+#+8$ -.-0.-($ ,I(,0-$ 2-0-#A0$-.-0A0A$#"(8$"##+."(D$l"$7,$-.-0.-(4-$7-=8-$%3,0.-($2:@$8%0,2,34,DDD$ $ !./.0-1"2! "#+.%! 4#E! ,/+8$4,! G#D:#.+%.+#-%$4#$! 17J-J! 319+#! 0+4@E! /0$@'7,! /#$%$! 4#! 3%+4%?%$! G%3%! 3@! J+.#! 0$+,-8$! .,$8! ;,$8! 4#?%+4%B! "#+.%! 4#! 3%-! 7J-! .8-8+G,$! 3%-! 3,?+,&! %+#! ',+8:890-&@:! G%3%! 3@$@$+,! ',+8:&,.! 0$+,-! %'%$! 4,F,! .0+,948B! "@! 3,?+,&+,-! %+#! %+G%+%! 0+,-,.! /%9,/#7#$! 40?-@! 0+&,+,-8! G#-#.%90-4@B!H9$8!S#P%$/.%9E!,9$8!2,&,$4,!$#+#-!9,P78p![#-#+!&%&,-+,-8!G#+%: #!7#:D%.!#77%?%$%! F#-.#/!3%+%90-B!^$4,$!1$;#!/,4#;#!c0D9#7+#-!"%-+%?%*$%$!A,-.+8!9#-+#-%$4#$!Q,2,.%/7,$*,!9#$%!G#+&%:! &%&,-+,-+,! 40+@94@! 0-7,+8.B! $%$! 3,:8$8! 0! '#.%90-4@E! 7#.! 3,:8$,! 4#?%+! 3#+.%E! #.%3%9+#!3%-+%.7#!9,P890-4@!3@$@E!,&,!0+/@$B! % 45"6"/.72$ '.1-#A$ 6"$ C+=8"8H#"8+$ Q"28+$ -4A3.-$ R(,0@"H4"8+S$ 4,(,1.-($ 7+($ ="8+.4"$ 7+(7+(+0"$ 7"0@+3%(D$ C+($ 2L("$ :0)">$ :.?"8$ 6"$ -#1%2&"($ 7-8A1A04-0$ 7+(7+(."(+0"$ 7"0@+3%(.-(4AD$ /+1-(+4">$ 2+0"1-4-$ 6"$ 4+I"($-.-0.-(4-$%0$7"=$3+(1+$8+=+$6-(4A$0"("4"32"D$'0.-1.A$7+($-1-)A$%.-0$2%1,#$8+=+."(4"0$%.,=-0$ <(,9.-($ 6-(4A$ 1"2".-D$ b"0".$ 7+($ 4-.<-3A$ 3-8-.-3A9$ +?+04"$ 7,.,04,8.-(A$ <"(?"8$ 4,(,14-$ 7+($ ="3$ 3-91-3-$ ?-.A=A3%(.-(4AD$ \+0"$ 4"$ 7,(-4-$ +0)"$ 7+($ -3(A1$ 6-(E$ U,2?-$ 8%0,=-0$ *-.8.-($ +."$ U,2?-$ 8%0,=1-3-0$*-.8.-(A0$4"I"(."04+(1"."(+$6"$3-8.-=A1.-(A$-(-2A04-$7+($&-(8.A.A8$6-(k$b"?1+=$7-@"0$ +4"-.."=#+(+.+3%(D$ $ !%63"#$ 4:0"1+$ 2L("2+0)"$ R(,0@"$ 6-#-04-=.-(A0-$ 4-+($ #,#,.-0$ +2#-#+2#+8$ 8-3A#.-(A0A$ +0)"."1"3"$ 7-=.-4AIA14->$YGH."($6"$ZGH."(4"$MA($3"4+2+$e-2A.$,.,2,0gQ3-0+>$MA($7+($,),$2A8A=A8>$4+I"($,),$-=A(A$ "20"3"("8>$3-3$%.1-$:@"..+I+0+$8-37"#1+=$7+($3-3-$7"0@+3%(>$2-4")"$2A8A=1A=$8A2A14-8+."($MA($ 3-7-0)A.-($ ;$ '6(,9-$ 8L.#L(L0L$ #-=A3-0$ 3"0+$ <"."0."($;$#-(-&A04-0$8,(,.1,=$="*+(."(4+D$ % !./.0-1"2! "@GJ$! %$/,$+,-8$! GJ$;#+! /,$,7! F,..8$4,! /19+#4%?%! :#9+#-%! ',?-8:78-890-! 78P.8M! <",78! HI,$8>5!N9+#9/#!0$+,-!4,!&04#-$%/7!",78!,I,$+,-8948O! ! 45"6"/.72$`6"#$"6"#$8"2+0.+8."D$\"(".$"0#"."8#L".."(+$#"12+.$"4"0."(>$3"(.+$0L&,2,$#"12+.$"4"0."($7+."$ 2-3A)-$%$8-4-([email protected]$4"I+.4+$0+29"#"0D$'1-$3+0"$4">$8L.#L(>$7+.+1$6"3-$*L8L1"#$3-9A.-(A04-$#"12+.$ 1"2"."2+0"$ <".+0)">$ +2+1."(+0+$ <-3"#$ +3+$ 7+.+3%(4,8D$ !:@L0L$ "##+I+1$ ="3$ =,E$ %$ ="*(+0$ 3-9A2A>$ #L1$ 8,(,1.-(A$ ;$ 7-8-0.A8.-(A>$ &-7(+8-.-(A>$ L0+6"(2+#"."(+$ 62D;$ +#*-.$ "4+.4+$ 6"$ 3"(".$ 0L&,2$ #-(-&A04-0$ 7"0+12"04+$ 7-2+#?"D$ b"(?"8#"0$ 4">$ -(-4-0$ 7+(8-?$ 3A.$ <"?#+$ 6"$ ="*(+0>$ #%9.,12-.$ 4L@"0+0$ 3"(."=+8$ 7+?+1+$="8+.."04+D$'1-$7,$7+?+1>$7+($="8+.4"$1"8-0+8>$4A=2-.$6"$3-7-0)A$7+($7+?+14+D$ $ i+14+$ 2%(-)-IA1$ 2%(,3,$ 2%(1-1A0$ 0"4"0+$ 4"$ 7,E$ MA($ 8:34"0$ <:?$ "#1+=$ #L1$ 7,$ +02-0.-(A0$ 4-*-$ +3+$ 7+($ "I+#+1$ -.4A.-(>$ +8+$ L?$ 8-#.A$ "6."(4"$ 3-=A3%(.-(4A>$ +=$
9%

!"#$%&'()*)+,-,*)'(.*/0' \,.+3-$!%(%8+0-$Q'.1-#AS$6"$].-0$^T-9-(%6$QC+=8"8S$'(-2A04-8+$C+($_-(#A=1-$ '

!,4+8!A%+&4#$! 3%-!.,-#!VU](hY!

E!cB!H973,#DE!7@,+! J2#-%$#!9,?+8309,!VU](hY!

!!,4+8!A%+&4#$!3%-! .,-#E!HB!Q0$',+0D/.%!VU](oY! ]

<:(L0L3%(.-(4A$-1-$7,$-2.A04-$%0.-($+?+0$="8+.."01+=$7+?+12".$7+($,@-14A$;$6"$ 3-7-0)A$ 7+($ ,@-14A$ 8"2+0.+8."D$ K(-4->$ &+.1."(4">$ 2-4")"$ 2-0-.$ %.-(-8$ %.2-$ 7+.">$ 8"04+."(+0+$ "64"31+=$ <+7+$ (-*-#$ *+22"4+3%(.-(4AD$ C:3.")"$ 7-@A$ 1,I.-8$ 1+..+3"#?+$ &+8+(."($2%1,#.-=1-3-$6"$&%(1L.."=#+(+.1"3"$7-=.-4AD$K$4:0"14"$7,>$$3-0+$8"04+$ 7"0@"(2+@$3"(+0+@"$2-*+9$%.1-0A@>$-30A$@-1-04-$=-=A(#A)A$7+($4,(,14,$4-D$M"04+$ #-(+*O:0)"2+>$ 8"04+$ 8-*(-1-0.-(A$ 6"$ ?".+=8+.+$ #-(+*+$ 8+=+."(+$ 6-(4AD$ \"(.+>$ *"1"0$ *"1"0$ -8A..-(4-0$ ?A81A=$ 7+(+2+0+$ 8+=+."=#+("0$ 7+(?%8$ -8#:($ 6"$ -8#(+2$ 6-(4AD$ o c(0"I+0$:@$FGH.-(4-$8+1.+8$*+22+0+0$#-1-1"0$2-0-.$,@-14-$6-($%.4,I,$ 8%0,2,0->$3-0+D$ $ !./.0-1"2!CD#7E!G#$#+!0+,-,.!/#$%$+#!F#&A%.%-%&B!H&,!%:%$!7@F,A8E!7J&!3@$+,-8$! 0-7,9,!'8.,-8+&,/8$8!&J&.J$!.8+,$!4,!0!'0.!9,3,$;8!.J+7J-!$#7%;#4#!D#!Q,2,.! /%$#&,/8$4,!4,!3#$2#-!3%-!4@-@&!/12!.0$@/@B!Q,2,.!/%$#&,!/,$,78!4,E!s7,+9,$! D#!w,P0$!A%+&+#-%$4#$!#7.%+#$4%E!,&,!9%$#!4#!9#-+#:%.+#: %!3,:,-48B!N-$#?%$! U) cF,.#$! H%&,$0D ! a! 12#+! 3%-! 40.@9,! /,F%P! 9#-! 3%-! 3,:.,F-,&,$,! 3#$2%90-! a! H+4,-! Q0/#E! LI,&3@+! D3B! H%&,$0DE! 4#$#9%&%! D#! %+%:.%+#-%! 3,.8&8$4,$! #D-#$/#+! 3%-! .%:%94%! ,&,! 3@-,4,! 40?&@:7@E! 7,&,&#$! 9#-+%94%! D#! 3@! .,-,.7#-%$4#$! 4#! ,$+,:8+890-4@B! g,$+,$48-48?8! .,-,.7#-+#-#! 41$J:J90-! D#! 0$+,-8$! F,9,7+,-8$8! UU 9,:890-4@B! [,! 4,! 3,:.,! 3%-! A%GJ-J! #+#! ,+,+8&M! c,+%F%74%$! H%73,9#D B! "@! /,$,7'8&82! 4,! /0$! 4#-#;#! .,-%2&,7%.7%B! Q828+0-4,! C9,+#7%*$4#! 40?&@:7@! D#! '0.! GJ'+J! 3%-! &%++%! 12#! /,F%P! 0+&,/8$8$! $#4#$%! 3@94@E! 3%-! 9,$4,$! 4,! 0! 41$#&4#! 31+G#&%24#! 3%2#! 9,/,.+,$&8:! 0+,$! &04#-$%/7! #?%+%&+#-#! &#-,.+8948! a! 7J&! 0! 3@-I@D,;,!4#$%+#$!<%2&>+#-#B!!H&,!G#-'#.7#$!&@,22,&!3%-!.%:%94%M!.0-.@/@24@E! 3%-! .#-#E! F%'3%-! :#9#! ,+48-8:! #7&%90-4@B! L0+,98/89+,! G#-'#.! 3%-! %/9,$.x-! 7-#3(! V#P%.!.,F-,&,$8Y!G%3%94%B!c,$,78!4,!19+#94%E!/0$!4#-#;#!G1-.#&+%94%B!^-,4,!12#+! 3%-! :#9! F%//#4#3%+%-/%$%2B! [#-%! G#+&%:.#$E! :@$@! 4,! 3#+%-7#9%&M! S#//,&8$! %&2,/8! 0+&,/,!3%+#E!3%-!-#/&%$!Q,2,.!3%-!-#//,&!7,-,A8$4,$!9,P8+8P!9,P8+&,48?8$8E!9#-+%! &%! 90./,! 9#-#+! 3%-! /,$,7'8! 7,-,A8$4,$! &8! 9,P8+48?8$8! F#-! 2,&,$! ,$+,9,3%+%-%&B! r%-,! -#$.! G#'%:+#-%! D#! 40.@+,-8$! 9,-,778?8! 4@9G@! 3%-! :#.%+4#! A,-.+848-B! ()*+,-! .@:,?8$8$! 9,-,778?8! 3%-! :#94%! 3@! D#! &04#-$%/7! P-0I#9%! 9#-#+! .1.#$+#-+#! F,-&,$+,&,! %:%$%! /0$! 4#-#;#! 3#+%-G%$! 9,P78.+,-8$8! /19+#9#3%+%-%2B! ^-G,$%.! 3%-! :#.%+4#E!F%'!',3,!F,-;,$&,4,$!.0+,9;,!G#-'#.+#:7%!3@B! ! 45"6"/.72$ pU`q6+2+%0H,$ 3"0+4"0$ %8,(8"0>$ 4+88-#+1+$ ?"8"0$ 7+(8-?$ ,I(-8$ %.4,D$ FGH.-(A0$ 7-=.-(A04-$ MA($ -30A$ @-1-04-$ +.8$ ?A8A=$ &+.1."(+34+$ 4"E$ c(0"I+0$ [-(+22-$ !*"9+#8%H,00$ eh"-#g$ pr2Aq$ QnoFaS$ 6"$ '04(%0$ M%0)*-.%6283H0+0$ e_*"$ R+(2#$ _"-)*"(g$pJ.8$cI("#1"0q$QnoFXS$-4.A$&+.1."(+j$7,$&+.1."(+0$+8+2+$4"$MA($ #"80%.%T+8$0,1-(-.-($67Dg$7+?+12".4+>$4A=2-.$7+($2-0-#2-.$"#8+3"$,.-=1-$0+3"#+0+0$ L(L0L34L$ 6"$ MA($ 7,$ 2%0$ 4"(")"$ -=+8W(4AD$ '04(%0$ M%0)*-.%6283>$ -0A.-(A04-$ 7".+(##+I+$ L@"(">$ -?A8?-$ M,(%2-s-H0A0$ 9.-2#+8$ 0,1-(-.-(A0A$ 8,..-01A=$ 6"$ 7,0.-(A$ 2-4")"$ 3"(".$ <"(?"8.+8."("$ ,3<,0$ %.-(-8$ 3"0+."1+=>$ 7+($ -72L(#.L8$ 0%8#-2A0-$ #-=A1A=#AD$ '0A.-(A04-$ 7,0,$ 4(-1-#+8$ 1"2"."."(4"0$7-*2"4"("8$*-8.A$?A8-(A3%(4,D$ $$ ^%.-3A2A3.->$ 7,$ &+.1."(4"$ -2+2#-0$ %.-(-8$ 3"($ -.-0$ <"0?$ MA($

!c@%&#$.@+!gF0.&0-0D!VU]j]iU]]XYE!/,$,7'8E!Q8-G82!,.71-E!ccg"!6,+.!c,$,7'8/8E!;,$+,$48-48?8!3,:-0++#-E!U](h!7,-%F+%!!A%+&%$4#!",F97G00+!-0+J!D#!U]dj!7,-%F+%!!R`,44,-T!A%+&%$4#!H;F,$G00+!-0+JB! U) !cF,.#$!H%&,$0D!VU]UliU]d)YE!Q,2,.!.1.#$+%!c0D9#7!,.71-E!91$#7&#$E!ccg"!6,+.!c,$,7'8/8E!c7,+%$!N4J+J!/,F%3%!VU]oXY!D#! ccg"!Q,2,.%/7,$8!L#D+#7!14J+J!/,F%3%B! UU !c,+%F%74%$!H%73,9#D!VU]jhiU]]lYE!/,$,7'8k!ccg"!Q,2,.%/7,$8!c,$,7!s:'%/%!^$@-!$%:,$8E!D#!b#$%$!Q0&/0&0+!N4J+J!/,F%3%B!

!"#$%&'%

:%

!"#$%&'()*)+,-,*)'(.*/0' \,.+3-$!%(%8+0-$Q'.1-#AS$6"$].-0$^T-9-(%6$QC+=8"8S$'(-2A04-8+$C+($_-(#A=1-$ '

<=F#! c.9! 0A! 0@-! gF%+4F004>! V",.,9*/! $ n,/7@-#Y! ,4+8! A%+&4#$!3%-!.,-#!VU]((Y!

!,4+8!A%+&4#$!3%-!.,-#E!"B!Z,&:%#D!VU](oY!

<6,-4!g-0//%$G>!VyF%7#!W0@$7,%$/Y!,4+8!A%+&4#$!3%-! .,-#E!WB!K3@.##D!VU](lY!

!A%+&%$4#$!3%-!.,-#E!WB!K3@.##D!VU](]Y!

UX

7-=3-9A#.-(A0A$ 7-2+#$ 3"(".$ 1-.@"1"$ #"1".+04"$ 3-(-#-0$ !*"9+#8%$ 6"$ M%0)*-.%6283H0+0$ 8"04+."(+0"$ <:2#"(1+=$ %.4,I,$ 3%.4-0$ <+4")"8."(4+$ 3-$ 4-$ #%9.,14-8+$ 7-@A$ <+@.+$ 2L("?."(+$ 4+88-#.+)"$ +(4"."3"("8$ <"."0"82".$ MA($ _%.%1,2*$ K8""6$ Qe!83$ %&$ K,($ V*+.4*%%4g$ pt%),8.,I,1,@4-8+$ b:83L@Lq>$ noFFS$ 6"$ C%.%#$ !*-12*+"6H4+($ QnoFX$ #-(+*.+$ 7".<"2".$ &+.1+$ e/-0-2)*+g$ 6"$ noFZ$ #-(+*.+$ $ e!*%#$ %0$ M-(-2*$ 5-22g$ &+.1+SD$ '1-$ %0.-(A0$ <:.<"2+04"$ 8-.1A=$ %.-0$ 7+($ 3:0"#1"0$ 4-*-$ 6-(4AE$ /".+2$ ]7,83""6D$ b:.<"4"$ 8-.1-3A$ *+?$ *-8$ "#1"3"0$ 7+($ &+$]7,83""6$2%0(-4-0$+.8$8L.#L($7+.+1)+."(4"0$7+(+$%.4,>$MA(8$!R"#9,2!L,?+,-T!9,2,-8!.%&p! % 45"6"/.72$ ]7,83""6H+0$ &+.1+D$ eC"3-@$ ^-I.-(g>$ 4+I"($ 7-=.AIA$ 4-$ eb"?+.1"2+$ v%($ ^-I$ b"?+4+g>$ noFdH#"$ ?"8+.4+>$ 7,0,$ 1,$ 4"1"8$ +2#+3%(2,0B$ !+0"1-$ "."=#+(1"0+$ _-.+9$J7(-+1%6$7,$&+.1$+."$+.<+.+$=,$3%(,14-$7,.,01,=#,E$eMA($ -1-$ :#"$ 3-04-0$ MA($7+($ #+3-#(%$ %3,0,0-$ 7"0@+3%(4,$ Q*"($ ="3+0$ 7+($ 8:=8#"$ ?"8+.4+I+$ -?A8#AS$ ;$ 7+($ "&2-0"34+D$ N"$ 1,*#"="1$ 7+($ "2#"#+8$ 6"$ <"(+.+1$ 7-(A04A(A3%(4,>$ 0-2A.$ ?"8+.1+=#+D$ C,$&+.1$3"0+$7+($2+1<"2".$#%0.-1-$+?"(+3%(4,D$'1-$4-*-$2%0(->$*"1$2+0"1-1A@$ *"1$4"$#+3-#(%1,@$-?A2A04-0$"#8+2+0+$3+#+(4+D$ $ VL("#8W(.A8>$ )"2-("#$ "#1">$ $ 3-0+$ 7+($ ="3$ %.,3%($ 6"$ 2+@$ 4"$ %0,0$ 9-(?-2A$ %.,3%(2,0,@$;$+.<+0?$7+($*+2>$+.<+0?$7+($-0$7,D$ $ J.<+0?$ 7+($ 3:0"#1"0$ 6-(E$ /-(-#$ !-(,.,D$ i:3."$ 4+3%(4,E$ e!+0"1-$ -.-0A04-8+$ :0)L."(+1+@+0$ &+.1."(+$ 7-=.-0$%(#-3-$?A8-(A.1-2A$ <"("8"0$ 7+($ ="3$ 7,$ 6"$ eMA($ -0.-1.-$ ?-.A=1-8$ +?+0$ +8+0)+$ 4%I-3A$ 3-(-#1-8$ <"("8+3%(4,Dg$ /--."2"&$ 7,$ <"(?"8."=1"4+D$ ^-*-$ 2%0(-$ YGH."(4"$ 6"$ ZGH."(4"$ 2+0"1-1A@$ #-1-1"0$4"I"(2+@$*-."$<".4+D$ % !./.0-1"2!`1-4J?J$!G%3%!3%-!/0-@$@&@2!D,-!a!F#-!7J-+J!&,-I%$,+!,+,$!%'%$!7%P%.! 0+,$!3%-!/0-@$!3@M!s$/,$+,-8&82!%$/,$!40?,/8!7#&#+%$4#!',+8:&,.7,$!F0:+,$890-! VD#! /,$8-8&! F#-! 2,&,$! 319+#94%YE! ,&,! &04#-$%2&! 3@$@! ,AA#7&%90-E! 12#+! 3#;#-%+#-!G#-#.7%-%90-B!"@!3,?+,&4,E!HS=zc6^Q!=%9,7-0/@$@$!91$#7&#$%!!

! b#D! `@&%+9#D! VU]UXiU]]XYE! c0D9#7!D#! S@/! 3%+%&;%E!7,-%F'%!D#! #7$0+0Gk!40.70-,/8$8!7,-%F!D#! ;0?-,A9,!,+,$8$4,! 9,P&8:78-k! :,%-4%-E! ,9-8;,! t,-/',*4,$! '#D%-%+#-! 9,P&8:78-B! C7$%.i9,-,78+8:! =@7.@/@! =#0-%/%*$%$! .@-@;@/@B! S@/! :,%-+#-! H$$,! H.F&,70D,! %#!! f%.0+,9! `@&%+9#D*%$! '0;@?@4@-B! "%-'0.! .#2! F,P/#! ,78+&8:78-E! 7@7@.+@+@.! 41$#&%$%$! 3%-! 31+J&J$J! Q,2,.%/7,$*8$! Q,-,?,$48! :#F-%!9,.8$+,-8$4,.%!3%-!.,&P7,!G#'%-&%:7%-B

!"#$%&'%

;%

!"#$%&'()*)+,-,*)'(.*/0' \,.+3-$!%(%8+0-$Q'.1-#AS$6"$].-0$^T-9-(%6$QC+=8"8S$'(-2A04-8+$C+($_-(#A=1-$ '

`,+9,! n%9,$0D,*$8$! /19+#4%?%! G%3%M! ! H&,! ()*+,-8$! D#! d)*+#-%$! .,7&,$+,-8$8! D#! :%&4%.%! F,-#.#7+#-%! ,$,+%2! #77%?%&4#E! 9#7#-%$;#! @/7,+,:&,! 0+&,48?8$8! A,-.! #4%90-@&B! "%-! :#9%$! 7#&#+%! 3%-! .#2! 2,7#$! ,78+8$;,E! J/77#.%! 70P-,.! .,+48-8+8$;,E! P-0A#/90$#+! ,'84,$! @/7,+,:&,.! 1$#&+%! 0+@90-k!,&,!3@$4,$!F%'3%-!:#9!'8.&890-E!'J$.J!F#-!:#9E!40?,!%:+#$#-#.!9,P8+890-4@E!F#-!$#!.,4,-! 40?,9,! 7#.-,-! @+,:,$,! .,4,-! %'GJ4J/#+! 3%-! .,2&,! 12+#&%! F,+,! &#D;@7! 0+/,! 4,E! ! 70P-,?8$! #$! J/7! .,7&,$8!.,+48-8+48?8!%'%$!'@D,++890-@2B!"@$@$!G%3%!3%-!:#9!;#-#9,$!#4%90-!%:7#B! ! H/+8$4,! Q,2,.%/7,$*4,! 3@! 7J-! 3%-! A#$0&#$#! /,F%P! 0+&,48.B! "@-,4,! F#-! :#9! &@F7#+%A! &%70+0I%+#-E! 3,28! ,$+,78+,-! J2#-%$4#! %$:,! #4%+4%B! ()*+,-! D#! /0$-,/8$4,! Q8-G82%/7,$! /%$#&,/8$4,! 0+4@?@! G%3%! 0! 7J-4#$!G1-/#+!3%-!0+@:@&!F%'!0+&,48B!L,F,!A,2+,!,$+,78E!4,F,!P0+%7%.!3%-!'%2G%!D,-48E!3,:.,!:#9+#-4#$! 4,F,!A,2+,!D,-48E!,&,!3@!7J-!3%-!0+@:@&!90.7@B! % 45"6"/.72$K.@*-2$!,."+1"0%6H,$:(0"8$6"(4+0k$$ % !./.0-1"2!CD#7!3#+.%!4#k!^+2F,/!c@+#%&#$0DE!P#.!,+8:8+&,48.!3%-!A%GJ-B!! % 45"6"/.72$ '1-$ %0,$ V"0<+@$ '3#1-#%6$ +."$ 8-(=A.-=#A(A(2-8>$ #-26+($ "4+=."(+04"8+>$ ?"8+1$ 6,(<,.-1-.-(A04-8+$6"$<"0".4"$4"$+&-4"."(+0+0$"2#"#+I+04"8+$&-(8.A.AIA$-?A8?-$<:(L3%(,@D$ % !./.0-1"2! "%+%90-/@$E! %.%/%! 7,&,&#$! A,-.+8! %$/,$+,-B! H97&,70D*@! 9,248.+,-8$4,$! 7,$890-@&! /,4#;#! D#!$,/8+!9,:,48?8$,!D#!$#+#-!9,P78?8$,!4,%-!F%'3%-!A%.-%&!90.B!c@+#%&#$0D!F,..8$4,!'0.!4,F,!A,2+,! :#9! 3%+%90-@&! #+3#77#E! $#7%;#4#! 3@-,+8! D#! .#$4%/%$%! 4J2#$+%! 0+,-,.! F,78-+,7,;,.! :#9+#-! 9,P890-B! Q,/87+8! 4#?%+! 3#+.%E! 4,F,! 2%9,4#! '0.! ,.7%A! 3%-! .%:%+%.B! Q%:%+%?%! 4#! 3#$%! #7.%+%90-! ,9-8;,E! ! 4#$%+#$+#-4#$! 3%-%! a! %+.! 3,:7,! :,%-4%E! <'v+\'>! .%7,38! 9,/,.+,$48?8$4,! .%7,P! P%9,/,4,$! 70P+,78+48E! 0! 4,! 3%-! c,7-,$'! Q@+J3J$#! .,78+48E! 3%-! e0+#930+! 7,.8&8$,! G%-4%B! "@$+,-8$! ,-48$4,$E! $J.+##-i.,-:878!!F,-#.#7%$%!1-GJ7+#4%!D#!4,F,!/0$-,!KfCcg^*9,!.,78+48!D/B! C$!7%P%.!12#++%?%!%/#E!3,:+,&8:!0+4@?@!%:7#!F#-!2,&,$!3,:,-8+8!0+&,/8E!319+#!&@,22,&!3%-!.%:%!%:7#B!Z@! /8-,+,-E! @2,.+,-4,! 3%-! 9#-+#-4#! E! 0-,4,! <3%-%+#-%$%! ',$8$,! 07! 78.,9,&,9,;,.>! 319+#+%.+#! V,/+8$4,!,P7,+;,!%:+#-%!#$G#++#&#.!%'%$!3@$@!&J.#&&#+!3%-!:#.%+4#!9,P,3%+%-4%!,&,YB!Z%&4%!n,-%/*7#! KfCcg^!Q,2,.%/7,$!"J9J.#+'%/%!0+,-,.!',+8:890-B!nGGn$M".+1"!3,:+8.+8!3J9J.!3%-!#7%&0+0I%!/12+J?J$J! 3%7%-&#.! J2#-#! D#! 3@-,4,! 3%-! :#9! 9,P&,/8$,! %2%$! D#-%+&%90-B! W,,+#/#A! 3%-'0.! Q,2,.E! 12#++%.+#! 4#! G#$'!.@:,.E!0$@!F#-!3,.8&4,$!/@%%/7%&,+!#4%90-E!2%-,!0$@$!4,!3%-!<",78!HI,$8>!0+4@?@!D,-/,98+890-B! 6x+3@.%!7,&!7#-/%!/12!.0$@/@B!=J-.%!D#!c+,D!.J+7J-+#-%$%$!G#$#++%.+#!.,3@+!#4%+4%?%$4#$!4,F,!A,2+,! .,-:8+8.+8! 3,?+,$78/8! 0+4@?@! A%.-%$%! 4#/7#.+%90-B! `@&%+#D! %+#! 40/7,$#! %+%:.%+#-%! D,-E! J/7#+%.! 3,3,/8E! `@&%+#D! %+#! 3%-+%.7#! ,9$8! .,&P7,! #/%-&%:B! =J-.%! D#! c+,D! .J+7J-+#-%! ,-,/8$4,! ;%44%! 3%-! ',78:&,! 0+&,48?8$8!/19+J90-4@!V,9$#$!`@&%+#D*%$!/19+#4%?%!G%3%Y!D#!F,77,!P-,7%.7#!,-,+,-8$4,!F@/@M#$! 2%9,4#! 3J7J$+#9%;%! 3%-! %+%:.%! 0+4@?@$@! 3#+%-7%90-4@B! c@+#%&#$0DE! 3@$@! G1-#3%+&#.! %'%$! 7,-%F/#+! 0+G@+,-,! 3,.&,.! 9#-%$#! %.%! 4%+%$! 0-7,.! #/$#.+%?%$%! .,-:8+,:78-&,&82! G#-#.7%?%$%! 1$#! /J-J90-4@! V.#$4%/%! %.%! ,$,! 4%++%4%-! D#! F#&! S@/',98! F#&! 4#! Q,2,.',98! .@/@-/@2! .0$@:@-YB!'v+\'H3A$ %8,(2-0A@E! ,-GJ&,$8$8$! /0$! 4#-#;#! %$,$48-8;8! 0+4@?@$@! G1-#3%+%-/%$%2k! F,/8&+,-8$8$! 0$,! F,+,! 4%-#$#&#&#+#-%$%$! /#3#3%! 3@B! H$+,9,;,?8$E! F#-! J+.#4#$! 3%-! ! /#'#;#.! 0+/,.E! c@+#%&#$0D*@$!.#/%$+%.+#!Q,2,.%/7,$!!0+,;,?8$8!/19+#&#.!%/7%90-@&!/,4#;#B!6%'! :JPF#/%2!3%-!()*+,-!%$/,$8!0!D#!GJ$J&J24#!0$@$!G%3%!3%-%$%$!3@+@$,;,?8$8!2,$$#7&%90-@&!P#.E!3@! %&.x$/82B! % na nd 45"6"/.72$ K82-0-$ !*-#-.%6-$ 6"$ '..-$ b+(+8H+0 $ [email protected]_(-8#%( g$ b(,7,$ *-88A04-8+$ 1-8-."2+0+$ %8,4,1D$ C,$ 2-0-#?A.-(A0$ <"?+(4+I+$ 7L3L8$ 4"I+=+1$ *%=,1-$ <+##+D$ ^-*-$ "0$ 7-=#-0$ 1%4"(0+2#$ "I+.+1."("$ 1"(-8.A.-(1A=D$ ^-*-$ 2%0(->$ 7,$ 4-*-$ 4-$ 4"(+0."=+9>$ -?A8?-$ $ 7+($ !L9("1-#+@1$ Q2%3,#$ <"%1"#(+)+.+I"$4-3-.A$7+($("2+1$-0.-3A=AS$7+?+1+$6"$4+I"($2-0-#2-.$9(-#+8."($-(-3A=A0-$4:0L=#LIL04">$ 7+(7+(."(+0+$ #"1".4"0$ 8-(=A.A8.A$ 4"I+=#+(1"3"$ 7-=.-4A.-(D$ !%0,04-$ i-1-0+@1H+0$ *"($ ="3+$ 7%@1,=$ %.1-2A$ +2"$ ?%8$ $ -1-$ 7-=8-$ 7+($ 7%3,#,$ 4-$ 6-(D$ C+($ ="3+$ 8"=&"#1"3"$ 7-=.-4AIA0A@4->$ <"(?"8$ 7+($ $ #L1$ 7-=8-.4A(A0A@A$ 8%.-3.-=#A(-0$ 7+($ 2-*0"$ ,3-(.-1-2A0-$ 4:0L="7+.+(D$ '1-$ 7"0>$ ("2+1$ 6"$ 8%19%@+23%0,0$ #"1".."(+0+$ 8"=&"##+8#"0$ 2%0(->$ "0"(T+0+0>$ $ Uj Ul

!"#$%&'%

<%

!^./,$,!cF,7,+0D,!D#!H++,!`%-%.E!Q,2,.%/7,$+8!/,$,7'8+,-!D#!/,$,7!#+#:7%-&#$+#-%B! !Q929+i=-,;70-E!Q,2,.%/7,$*8$!m%&.#$7!:#F-%$4#$!3%-!/,$,7!70P+@+@?@4@-B

!"#$%&'()*)+,-,*)'(.*/0' \,.+3-$!%(%8+0-$Q'.1-#AS$6"$].-0$^T-9-(%6$QC+=8"8S$'(-2A04-8+$C+($_-(#A=1-$ '

4%I-.$,02,(.-(A0>$8,#2-.$="3."(+0$67D$#"1".$+.8"."(+0"$,.-=#A8.-(A$-0.-$+.<+."04+1$4-*-$?%8D$C,$,I(-8$ 7"0+1$+.<+1+$4-*-$?%8$?"8#+D$ % !./.0-1"2! [email protected]_(-8#%(g$ `-@3@$@$! 4,?8+48?8$8! D#! :%&4%! G-@P7,$! /,4#;#! %.%! .%:%$%$! /,$,7/,+! D,-0+@:@$@! /J-4J-4J?J$J! 3%+%90-/@$B! "@$+,-! c,%4! H7,3#.0D! D#! W0+4,;@+! f,-9&3#70DB! H9$8! G-@P7,$! 0+&,+,-8$,! -,?&#$! 3@! %.%/%! 3%-3%-+#-%$4#$! /0$! 4#-#;#! A,-.+8+,-B! Z%&4%! 9,P78.+,-8$,! 3,.78?8&824,! %.%/%$%$! 4#! &04#-$%2&#! 41$4J?J$J! G1-#3%+%-%2B! 6#-! %.%/%! 4#! 3@$@! A,-.+8! :#.%++#-4#! 9,P890-+,-E! ,&,! $#7%;#4#! %.%/%! 4#! ,9$8! :#9#! 91$#+4%B! L0+,98/89+,E! /12J$J! #77%?%$! 7J&! 7#&#+! 3%+G%9%! /%$4%-4%+#-!D#!:%&4%!3%-!9,P878,-!41$GJ/J!0-7,9,!'8.78B!"%-!41$GJ!0+4@?@!,'8.M!"%+G%9#!G1&J+J90-/@$! D#!40?,9,!@+,:&,$8$!90+@$@!3@[email protected],$!/0$-,!3@!9,P87+,-8!9,-,7&,9,!3,:+890-/@$5! ! V3,?+,$78!.#/%+%90-Y! ))% % >'?%@$/A$B%4C7/-D-E1FC1%GCDC1%H.1/"I%(:?J9?(JK% % !./.0-1"2! t,-.+8! 41$J:J&+#-%! D#! 3%'%&/#+! @?-,.+,-8! #+#! ,+48.E! :%&4%! ()*+,-8$! &#/,I8$,E! 0! 41$#&%$! 3%2+#-!%'%$!1$#&!7,:89,$!,.7J,+%7#/%$#!41$#+%&B! ! 6#-! :#94#$! 1$;#E! Q8-G82%/7,$*4,.%! 4#D-%&%$! D#! 7J&! 0! .0-.@$'! 0+,9+,-8$! F#&#$! /0$-,/8$4,! .0$@:@90-! 0+4@?@&@2@! 3#+%-7&#&%2! G#-#.%-B! L0?-@9@! /19+#&#.! G#-#.%-/#E! 3@! 0+,9+,-! 309@$;,E! 7,-78:&,&828$! ,$,! #./#

! ()*+,-4,$! /0$-,! /%$#&,4,E! &%&,-%4#! D/B! #+%&%24#! $#+#-! .,+48?8! 0+4@?@$@!4J:J$4J&B!c0$-,!0-7,+8?8!/,-,$!7J&!3@!,+#D+#-E!9,?&,+,&,+,-E!WJ2#*$%$!9,?&,+,$&,! F,3#-%! D#! :19+#! 4J:J$4J&M! <=,&,&E! 3%2! .0$@:@-.#$! F#-! :#9! 9,.8+8P! 98.8+890-4@! D#! 3#+.%! 4#! /0$@$4,! G#-%4#! .0$@:&,+,-8&824,$! 3,:.,! F%'3%-! :#9! .,+&,9,;,.785>! c#$! 3@! .0$@4,! $#! 4J:J$J90-/@$p!m#:%7+%!&#/,I+,-4,$!/12!#4%90-@2E!!3@!&#/,I+,-8$!G#-'#.+%?%$4#$E!P#.%!:%&4%!7J&!3@! :%44#7! 4#D,&! #4#-.#$! D#! $#+#-! 0+,;,?8$8! F%'! .%&/#! 3%+.#$! VD#! /,4#;#! 3@$@$! 3%-! %'! /,D,:,! 41$&#&#/%! @&@7! #4%+%-.#$Y! "%:.#.! %'%$! ()*+,-8$! G#-'#.+%?%! $#-#4#p! Z@! ,$! ()*+,-4,$! D#! G#-'#.+%?%$4#$!/12!#7&#.!,$+,&+8!&8p! ! 45"6"/.72$ MA($ :@"..+8."$ 4"$ 3-7-0)A$ 7-2A0A$ <:@4"0$ <"?+(4+I+14">$ 4,(,1$3"#"(+0)"$+@-*$"4+.1+3%(1,=$<+7+$<".+3%($7-0-D$_"8$#-(-&.A$7+($<:(L=$6"$8L?L12"1"$*-8+1$ <+7+D$$ $ ^,(,1,$ =:3."$ #-*-33L.$ "4+3%(,1E$ MA($ 3"#"(.+$ 7+($ #%9.,12-.$ 4L@"0$ -(-3A=.-(A$*-.-$4"6-1$"4+3%(D$!%63"#$4:0"1+$7%3,0)-$7,$7+?+1>$3-9-3$%.-(-8$4-3-#A.4AD$ $ _%9.,12-.$4L@"0+0$7+?+1+>$4L=L0)"$3-9A2A0->$<"."0"8."(">$7"8."0#+."("$6"$1"6),#$<"(?"8.+I"$,3<,0$ 6"$3"#"(.+$%.1-4AIA04->$7,0,0$7"4".+0+$"($3-$4-$<"?$:4L3%(2,0,@D$h"($="3$?,6-..A3%(>$+*.-.$"4+.+3%(>$ +02-0$ *-3-#A$ #"*4+#$ -.#A04-$ 8-.A3%(>$ 1L.8."("$ ".$ 8%0,.-7+.+3%(>$ 3"0+4"0$ 9-3.-=#A(A.-7+.+3%(>$ *"1"0$ *"1"0$8-%#+8$7+($4,(,1$3-=-01-3-$7-=.A3%(D$C:3."$7+($%(#-14->$8L?L8$-3(A0#A.-($+."$,I(-=1-8$4-$ <"(?"8#"0$ @%(.-=A3%(D$ C,$ 8"2+0.+8."$ 7L3L8$ :.?"8#"$ <"(?"8."=+3%(D$ C,$ #L($ 8%=,..-($ -.#A04-$ 2-0-#$ 4L03-2A0A0$-?A8.-1-.-(A$4-$:0"1$8-@-0A3%($;$#L1$7,0.-($+."$0-2A.$7-=$"4+3%(.-(B$ $ '1-$=+14+$-2A.$2%(,1,@-$4:0".+1E$FGH.-(A0$1"2-TA$0"4+(B$ $ FGH.-($8,=-IA>$-(#-0$+*#+3-?.-(A$8-(=A.-3-1-3-0$6"$,.,2.-(A0$4+(+."0$:@7+.+0)+0+$3-02A#1-3-0$!%63"#$ 3-9A2A0A$1%4"(0."=#+(1"3+$4"0"4+D$FGH.-(A0$4"0"3+1+0+0$+.<+0?$%.1-2A0A0$0"4"0+$8"2+0.+8."$7,j$2-0-#$ 4L03-2A0A0$ 7-@A$ #"12+.)+."(+>$ 7-@"0$ 2%0$ 4"(")"$ 2A0A(.A$ 8%=,..-($ -.#A04-$ %.1-.-(A0-$ (-I1"0>$ 2-4")"$ L2.,9$ 7-8A1A04-0$ 6"3-$ $ 7+?+12".$ -?A4-0$ +.<+0?$ %.1-8.-$ 8-.1-3A9>$ 8"04+."(+0+$ ?"6("."3"0$ 8L.#L(".$ %(#-1A$ 8L?L8$ 6,(,=.-(.-$ )-0.-04A(1-$ -1-)A0A0$ ?%8$ :#"2+04">$ 2-*+4"0$ 7L3L8$ :.?"8.+$ *-@A(.-01A=$ 9(%T"."(+$*-3-#-$<"?+(1"3"$?-.A=A3%(.-(4AD$C,0,$3-9-(8"0>$7+($3-04-0$4-$4%.-3.A$%.-(-8$7-@A$#"1".$ 4L(#L."(+$ 2-9#-1-3-$ ?-.A=A3%(.-(4AD$ ^L0L0$ <:?"7"."(+$ +?+0$ #L1$ 7,$ 3A8A1.-($ ;$ ="*+($ *-3-#A0->$ '6(,9-.-=1A=$ 7+($ 8L.#L(">$ !%63"#$ +4"%.%T+2+0">$ 4+I"($ #%9.,12-.$ +.+=8+."("$ <"?+=$ ;$ #L1$ 7,0.-($ 8"2+0.+8."$9"8$8%.-3$%.1-4A>$3-0A.A3%($1,3,1B$C,>$8-(1-=A8$*-3-#$-0.-3A=A04-$8:8.L$4"I+=+8.+8."($ <"("8#+(4+D$!-0-#$6"$8L.#L(4"8+$-0-$1"2"."."(4"0$7+(+$4"$7,34,$+=#"D$ !"#$%&'%

=%

!"#$%&'()*)+,-,*)'(.*/0' \,.+3-$!%(%8+0-$Q'.1-#AS$6"$].-0$^T-9-(%6$QC+=8"8S$'(-2A04-8+$C+($_-(#A=1-$ '

$ C,$3"0+$*-3-#A>$3"0+$+.+=8+."(+>$7+($2L("$:0)"8+>$-.A=A.4A8$%.-0$"28+."(+$8-4-($3"#"(.+$*-."$<"#+("7+.1"8$ +?+0$3"0+4"0$7+?+1."04+(1"8$0-2A.$1L18L04L(B$x2#".+8$7,$,?$7%3,##-$%.1-1-.A>$?-I4-=$4L03-4-$ *-8$"##+I+$3"("$,.-=1-8$+?+0$%.1-.A34AB$ $ i+14+$ oGH.-(4-0$ 2%0(->$ #%9.,12-.$ 9-(-4+<1-4-8+$ 4"I+=+8.+I+0$ -(4A04-0>$ 7"0@"($ 7+($ ="3$ )"("3-0$ "4+3%(D$ ^"6-1$ "#1"8#"$ %.-0$ +?2".>$ "0#"."8#L".$ 7+($ 1-3-.-01-$ 6-($ 6"$ 2-0A(A1$ 7+@"$ 4"$ #-1-1"0$ -30A$ <:("6$ 4L=L3%(D$ b+4"("8$ 7L3L3"0$ "8%0%1+8$ 6"$ 9%.+#+8$ 2%(,0.-(-$ (-I1"0>$ 2-0-#$ 6"$ 8L.#L($ 4L03-2A0A0$ +02-0.-(A>$ 3"0+$ #%9.,12-.$ +.+=8+."(+0$ 9(%#%#+9."(+0+$ -(-=#A(A3%(.-(>$ *-##-$ $ 7,$ -(-=#A(1-3A$ 2-0-#$ "2"(."(+$ 6"$ ,@-12-.$ 7+?+1."($ 3-(-#-(-8$ 4-$ 2L(4L(L3%(.-(D$ !%0(-4-0$ 4:0"7+.")"I+1+@$ 7+($ <"?1+=$7+(+8+1+1+@$3%8D$!-*+9$%.4,I,1,@$#"8$<"?1+=>$3-$1+#%.%T+8."=1+=$3-$4-$-(8-+8D$!-4")"$#"8$ 7+($ 2"?+1$ =-02A1A@$ 6-(E$ _-1-1"0$ 3"0+$ 7+($ +.+=8+$ 1%4".+$ <".+=#+(1"8D$ \"0+$ 7+($ 1%4".>$ 3"0+$ 7+($ #%0.-1->$3"0+$3%..-($-(-3A=A1A@$+.<+0?$?L08L$7+@"$3"0+$7+($#%9.,12-.$+.+=8+."($"2#"#+I+$8-@-04A(-7+.+(D$ % !./.0-1"2! c#$%$! %+#! F#&#$! F#&#$! ,9$8! A%.%-4#9%&E! ,$;,.! 7#.! 3%-! $0.7,! F,-%'M! "@$@$! /,4#;#! Q8-G82%/7,$! %'%$! G#'#-+%! 0+4@?@E! 4%?#-! ^-7,! H/9,! J+.#+#-%$%! .,P/,&,48?8! %44%,$8! .,3@+! #7&%90-@&B! ^-7,! H/9,+8! /,$,7'8+,-8$! .@:,78+&8:! 7#.! 3%-! 31+G#4#! D#9,! J+.#4#! 3%-+#:7%?%! A%.-%$%! /,D@$@90-@&B! 6%'3%-! P0+%7%.! 3%-+%.E! F%'3%-! J+.#! 3%-+%?%! 90.k! J+.#+#-! 3%-3%-%9+#! '#.%:%90-+,-E! 7,-78:890-+,-E! ,&,! GJ$;#+! /,$,7! /,$,7'8+,-8E! @2@$! 3%-! /J-#4%-E! 9#$%E! 7@F,A! 3%-! <^-7,! H/9,>! 3%-+%?%! .,P/,&8$4,! /J-#.+%! 0+,-,.! 3%-+#:&#.7#B! H&,! $#! D,-! .%E! 3%-'0.! %$/,$! 3@$@$! 3,?+,&8$4,$! F,3#-4,-! 4#?%+E! F,77,! /,$,7i P-0A#/90$#++#-%! 3%+#! &#-,.! %'%$4#+#-M! ! ",$,! 19+#! G#+%90-! .%! 3@-,4,! A,-.+8! 3%-! &04#+! G#+%:7%- %! 3,:,-,3%+4%.B! "@! 4,E! ()*+,-! .@:,?8$8$! .#$4%! &04#++#-%$%! 9,-,78-.#$! .J-#/#+! %+#-+#&#;%! 3%-! 4#$#9%&! 3#$%&/#&#! 3#.+#$7%+#-%! %+#! 3,?+,$78+8B! `,9-%! -#/&%E! 4,F,! ,%+#D%! 3%-! F%9#-,-:%&%2! D,-B! Q0&:@$@$! /0-@$+,-8! 0+,/8! ,%+#D%! /0-@$+,-! G%3%! ,+G8+,$890-! D#! F,77,! ,/+8$4,! .#$4%! /0-@$+,-8&828$!3%-!P,-',/8!0+,-,.!,+G8+,$890-B!"%-%/%$%$!3,:,-8+,-8E!0-7,.!3,:,-8!G%3%!,+G8+,$890-B!H&,! 9%$#! 4#E! 4J$9,! .J+7J-J$J$! %+#-+#&#;%! 3,:,-8+,-8$8! 4,! P,9+,:890-@2! D#! 9#-#+! 3%-! 3,?+,&4,! 0+4@?@! .,4,-! .J-#/#+! 3%-! 3,?+,&4,! 4,! D,-! 0+@90-@2B! W,,+#/#A! &04#+%&%2%$! 40?-@! ,$+,:8+48?8$4,$! 7,&! #&%$!4#?%+%2B!c0$@'7,!F#-F,$G%!3%-!9#$%4#$!3%'%&+#$4%-&#$%$!G#-'#.+#: #;#.!0+&,/8!G%3%!3J9J.! 3%-! 7#F+%.#! D,-B! [,! 4,! 7,&! 7#-/%E! 40?-@4,$! 40?-@9,! 3,:,! /,-8P! ,-.,%.! G#'&%:#! 41$&#.! 4#! /12! .0$@/@! 0+,3%+%-B! ",28! %$/,$+,-E! U]Ud*4#.%! "J9J.! C.%&! L#D-%&%! G#-'#.+#:&#&%:! 0+/,948E! ^-7,! H/9,! 7,&! &,$,/89+,! HAG,$%/7,$! G%3%! 0+@-4@E! 4%90-+,-! VG#-'#.7#$! 4#! &04#-$%/7! .J+7J-J! 3@-,9,! L#D-%&! G#7%-4%YB! ! "@$@$! 3@! 4#$+%! G#-'#.! 0+&,/8! D#! &04#-$%/7+#-%$! &04#++#-%$%$! 9#-#+! 2%F$%9#7#! 3@! .,4,-! 9,3,$;8!0+&,/8!%/#!J-.J7J;JB! ! ! s$G%+%2;#4#$!'#D%-#$M!g#&!c094#&%-! !

!"#$%&'%

L%

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak      

1

  Sorularıma  da  aklıma  da  lanet  ederek  arkasından  koştum,  onun  köpürttüğü  sulara  kendimi   keyifle  bıraktım.  Yıkanan  etim,  bedenim  değildi,  bir  tahta  parçasının  üstüne  boyalı  kalemle   yazılmış   bir   takım   yazılardı,   çivitli   sular   bu   tahtanın   yazılarını   silip   götürüyordu,   geriye   ne   kalırsa  onlardı  asıl  benim  olan  ve  başımı  sulardan  çıkardıkça  eski  yazıların  birbiri  arkasına   yok  olduğunu  görüyordum.     …     Böyle   düşünürken,   birden,   aşkımın   yok   olup   gittiği   sanısına   kapıldım.   Çünkü   ben,   bir   şey   olarak   ortadan   silinmiştim,   bir   cins   adı,   genel   ad   olarak   kalmıştım:   Bir   insan,   bir   erkek...   isterseniz  şunları  da  ekleyebiliriz:  Daha  genç  ve  talihli.  Evet,  böyle  bir  kızla  uzak  bir  köyün   bir   evinde   yalnız   kalabilmek   talihi   kolay   bulunur   şey   miydi?   Ama   benim   yerime,   aşağı   yukarı   benim   yaşımda   başka   birini   koydunuz   mu,   hiçbir   değişiklik   olmuyordu.   Kız   bu   kez   onu  seviyor,  onunla  yatıyordu.  Masal  yok  oluyordu  ve  kendisi  ile  birlikte  "ben"i  de  siliyordu.   "Ben"  silinince,  "aşk"ın  da  sığınacağı  bir  yer  kalmaz  elbet.   M.C.A.,  Raziye     Gökyüzüdür  zarı  beynimizin,     Kuşlar,  bulutlar  gezinir  içinde.  

M.C.A.,  Teknenin  Ölümü  

  Gök  boş.  Nereye  bağlasam  atımı.   M.C.A.,  Güneşte       Anday'ın   şiirlerinde,   onunla   özdeşleşmek   isteyen   okuru   durduran,   geri   iten,   dışarda   bırakan   bir   şey   vardır.   Kolayca   sahiplenenleyiz   onu,   yaşantı   sürekliliğimizin   içine   çekemeyiz.   Belleğimize   kaydolduğunda   bile   kendi   iç-­‐zamanımızın   bir   parçası   olmaz,   bize   kendimizi   açmaz,   benliğimizi   oluşturan  tanıdık  seslerin  içinde  başkasının  sesi  gibi,  başkalığın  sesi  kalır.  Her  anı  bizimle  bir  olan,   bize  kendimizi  keşfettiren  bir  yolculuk  gibi  yaşayamayız  bu  şiiri.   Başka   şiirler   böyledir   oysa.   Şiirin   okur   için   de   bir   "kendini   tanıma"   ânı   olduğu   söylenir.   Şairler,   yaptıkları   işin   insan   hayatıyla   ve   gündelik   dille   bağını   düşünürken,   şiirin   okuyanda   yarattığı   bu   apansız  aydınlanma,  tanıma  ve  anımsama  duygusundan  söz  etmişlerdir.  Çok  eski  bir  şeyi  yeniden   bulmak   gibi   bir   duygu:   Hiç   düşünmediğimiz   ama   sanki   hep   bildiğimiz   bir   gerçeğin   söylenmesi,   bulanık,   kaçak   bir   yaşantının   söze   ve   benliğe   kazanılması,   tanıdık   olanla   yabancı   olan   arasında   kurulmuş  anlık  bir  denklem,  anımsama.   Ama  Tanıdık  Dünya’nın  şairi,  anımsamanın  alanından  değil,  unutuşun  aralığından  sesleniyor  bize.   Yaşantının   sürekliliğini   değil,   süreksizliğin   yaşantısını   duyuruyor.   Tanıdığımızı   sandığımız   şeylerle   aramızda   duran   boşluğun   içine   yerleşiyor.   Her   türlü   sahiplenme   duygusunu   olumsuzlayan   tanımsız  doğa  imgeleri  dışında  sığınacak  bir  yeri  olmayan,  yersiz  atopik  bir  şiir:  Ortak  yaşantıda  ya   da   sarsılmaz   bir   benlik   duygusunun   sürekliliğinde   demir   attığını   sandığımız   sözlerin   ve   görünüşlerin,  düşüncenin  ışığı  alünda  nasıl  da  kolayca  çözülüp  gidebildiğini  gösteriyor:  "O  sabırsız,   damıtık,   büyü   bilmez   ışık,   imgelemin   bütün   haritasını   parça   parça   ediyordu"   ("Öğle   Uykusundan   Uyanırken").   Lirik  şiirin  Romantizm'den  beri  pek  değişmeyen  bir  özelliği,  öznenin  ya  da  ben'in  sürekliliğidir.  Bu   süreklilik  Mallarme'de  ve  Rimbaud'da  kırılır  gibi  olur  ("Ben,  başkasıyım")  ama  Gerçeküstücüler'de   yeniden   kurulur:   Özne   ya   da   bilinç,   nesneyi   ve   bilinçdışını   içine   almak   üzere   genişler,   şekil   değiştirir,  ama  hep  aynı  ben  olarak  kalır.  Modern  lirikte  bazı  uç  deneyler  de  vardır,  sadece  ben'i   1

 Bu  yazı  Defter  Dergisi'nin  Temmuz-­‐Kasım  1990  tarihli  14.  sayısında  yayımlanmıştır.  Tekrar  yayımlamamıza  izin  verdikleri   için  Orhan  Koçak’a  ve  Metis  Yayınları’na  teşekkür  ederiz.  

Sayı  #2  

1  

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak    

değil,   ben'in   içeriği,   işlevi   olan   yaşantıyı   da   sorunlaştırır:   Paul   Celan'ı   düşünüyorum.   Anday   da   böyle  bir  uç  deney:  Yaşantının  imkânsızlaştığı  bir  noktada  yeni  bir  lirik  şiir  sunuyor.  Belki  de  son   lirik  şiir.   Ne   olursa   olsun,   bir   güçlükle,   bir   engellenmeyle   karşı   karşıyayız:   Öznenin   kendi   yaşantısıyla,   okurun  da  şiirin  öznesiyle  özdeşleşmesini  önleyen  bir  güçlük.  Bu  güçlükle  yüzleşmeyi  daha  önce   de   denedim.   Ama   yanlış   bir   denemeydi   o;   engelin   yanından   dolaşmaya,   yabancılığı   aşinalığa   dönüştürmeye,   zorluğu   kolaylık   gibi   okumaya   çalışıyordu.   Yarım   kaldı.   Bu,   onun   devamı   değil,   ikinci   bir   deneme.   Anday'ın   özgüllüğünü,   İkinci   Yeni   ile   bir   karşılaştırma   içinde   ortaya   koymayı   amaçlıyor.   ***   Bazı   kültürel   olgular   vardır,   kendi   kavramlarıyla   buluşamadıkları   için   yeterince   anlaşılamamışlardır.  Bazı  tarihsel  dönemler  de  böyle:  Sınırlayıcı  kavramdan  yoksun  kaldıkları  için,   ayrı   bir   dönem   olup   olmadıkları   bile   ortaya   çıkmaz.   Bulanık,   sınırları   belirsiz,   görünmeyen   bir   yaşanmışlık  olarak  kalırlar.   Kavramlar,   düşüncenin   terörist   aletleridir,   varlığın   sevgili   belirsizliğini   ihlal   ederler:   Keserek,   budayarak,  sıkıştırıp  yoğunlaştırarak  gerçekte  sahip  olmadığı  bir  kesinlik  kazandırmak  isterler  ona.   Ama   sınır-­‐ötesinden   söz   edebilmek   için   bir   sınır   gerekir;   kavram-­‐dışı   kalanı,   kavramdan   kaçanı   tanıyabilmek  için  de  yine  kavramlara  ihtiyaç  vardır.   Türkiye'de  1950  sonrası  edebiyatın  yeniliği  üzerinde  çok  duruldu.  Ama  bu  yeniliği  yakalayacak  asıl   kavram  pek  az  telaffuz  edildi.  (Bunun  önemli  bir  istisnası,  İsmet  Özel'in  yazılarıdır.  Bu  yazı  içinde   yol  gösterici  olan  bu  metinlerden  bazı  bölümleri  aşağıda  aktaracağım.)  Kavramlar,  bir  düşünceyle   bir  sözcüğün  bitiştiği  yerdir;  düşüncenin  dile  değerek  pıhtılaştığı,  katılaştığı  yer.  Türkiye'de  İkinci   ve   Yenilikçi   Öykü'yle   ilgili   tartışmalarda   bu   bitişme   genellikle   gerçekleşmedi:   Kavramın   kendisini   (düşünsel   içeriğini)   kullananlar,   ona   uygun   sözcüğü   aramadılar;   sözcüğü   kullananlar   da   onu   kavramlaştırma   gereğini   duymadılar.   Eksik   kavram,   yaşantıydı.   Yeni   edebiyatın   yeniliğini   ancak   bu   2 kavramın  yardımıyla  anlayabiliriz.   Bir  kavramın  tarih-­‐öncesi   "Yaşantı"   ve   "deneyim"   —   çoğu   zaman   aynı   anlamda   kullanılan   bu   sözcükler,   Türk   kültürü   için   oldukça   yeni   bir   kavrama   işaret   eder.   Yakın   zamanlara,   1950'lere   kadar,   Türkler'in   yaşantıları   değil,   hayatları   ya   da   ömürleri   vardı.   Tecrübeleri   vardı.   Önemli   tarih,   1959'dur.   Eski   TDK'nın   Türkçe   Sözlük'ünün   1959   tarihli   üçüncü   basımında   "yaşantı"   sözcüğü   yer   almıyor.   "Deneyim"in   karşılığı  ise  şöyle:  "Belirli  bir  amaçla  belirli  usul  ve  kurallara  uygun  olarak  yapılan  deney,  tecrip."   Son   yıllarda   eleman   ilanlarında   yerini   deneyime   bırakmaya   başlayan   eski   "tecrübe"   için   de   şu   karşılığı   veriyor   aynı   sözlük:   "1.   Deneme,   sınama.   2.   Görgü.   3.   fız.   Deney."   Bir   de   "yaşamak"   sözcüğü  var,  anlam  dünyası  görünüşte  daha  zengin:   1.   Hayatta   olmak:   Dedeniz   yaşıyor   mu!   2.   Varlığını   sürdürmek:   Balıklar   suda   yaşar.   3.   Oturmak,  eğleşmek:  Köyde  yaşamak,  şehirde  yaşamak.  4.  Geçinmek:  Bu  kazançla  yaşamak   kolay  değil.  5.  Şöyle  veya  böyle  durumda  bulunmak:  Bekâr  yaşamak.  Yalnız  yaşamak.  Kala-­‐ balık   içinde   yaşamak.   6.   mec.   Süredurmak:   Onun   hatırası   hep   yaşayacak.   7.   mec.   Hoş   vakit   geçirmek:   Onlar   Adalarda,   Boğaziçinde   yaşıyorlar.   8.   Keyfi   yerinde   olmak:   Bu   iş   olursa   yaşadık.   Hayır,   bu   sözlükte   yaşantı   sözünün   bu   ülkede   1960'larda   kazanmaya   başladığı   anlamın   temel   öğelerini   bulamıyoruz.   Bunlardan   ilki,   yaşantının   geçmişten   gelerek   bugün   içinden   geleceğe,   yeniye,  olmayana,  bilinmeye  açılan  ucu,  yoklukla  karşılaşma  eğilimidir.  

2

  İsmet   Özel   de   modern   şiir   üzerine   yazdığı   yazılarda,   yaşantıyı   (ya   da   deneyimi)   merkezi   bir   kavram   olarak   almıştı.   1982'de   Yazko   Edebiyat'ta   çıkan   bir   yazıda   şöyle   diyor:   "Modern   şiir   bir   edebiyat   türü   olarak   değil,   bir   yaşantı   olarak   doğmuştur",  Şiir  Okuma  Kılavuzu  (İstanbul  1989),  s.  88.  Burada  bir  noktaya  değinmek  isterim:  Özel'in  bu  yazıda  yaptığı  gibi   hem   bazı   açıklayıcı   kavramları   kullanmak,   hem   de   anti-­‐intellectualist   bir   tutumla   bu   kavramların   sorumluluğunu   üstlenmekten  kaçınmak,  en  azından  hafifliktir.  

Sayı  #2  

2  

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak    

İkincisi,   yaşantının   öznel   boyutu:   Bireysel   öznenin   nesneyle,   hayatın   verileriyle   karşılaşması   ve   bunları  yorumlayarak,  dönüştürerek,  çarpıtarak  kendi  özel  kayıt  sistemlerine  geçirmesi,  belleğine,   benliğine   yazması.   Üçüncüsü,   yaşantının   geçmişten   gelerek   geleceğe   açılsa   bile,   şimdi'yi   değerlendirme,  hatta  yüceltme  eğilimi:  Şimdi  ve  burada  olanın  geçmiş  ve  geleceği  kendinde  top-­‐ laması,  tek  bir  ânın  içinde  yoğunlaştırması.  Bu  öğelerin  birlikte  düşünülmesi,  yaşantının  sözlükte   yeterince   belirmeyen   bir   başka   boyutunu   da   açığa   çıkaracak:   Öznel   yaşantının   görünürdeki   (bilinçteki)  sürekliliği;  öznenin  bütün  karşılaşmalarında  hep  aynı  beni  sürdürme  eğilimi;  her  şeye   geçme   ve   her   şeyi   kendi   içine   çekme   yeteneği.   Öyleyse,   felsefi   terimlerle,   bir   Özne-­‐nesne   birliği   3 olarak  düşünebiliriz  yaşantıyı.   Ama  1959'dayız.  Yaşantının  alanı,  resmi  sözlükte,  hayatın,  ömrün,  görgünün  ve  bilimsel  deneyin   işgali  altında  henüz.   Hayat   çok   genel   bir   kavramdır,   her   şeydir,   her   şeye   karşın   sürüp   gidendir.   Bir   süreklilik   anlamı   taşısa   da,   yaşantının   öznel   sürekliliğinden   farklıdır   bu:   Yeniyi,   olmayanı,   bilinmeyeni   içermez.   Yaşantının  bilinmeyeni,  her  zaman  bir  boşluğu,  bir  hiçJeşme  ya  da  hiçlikten  çıkamama  olasılığını   da  birlikte  getirir;  yaşantının  hırsla,  istekle  nesneye  yönelmesi  ve  hayatın  verilerine  sarılması  da   bundandır,  kendisine  hep  eşlik  eden  bu  kayıp  duygusundan,  hiçliğe  geri  dönme  korkusundandır.   Hayat  bu  korkuyu  tanımaz,  çünkü  her  zaman  oradadır:  "Ben"  yokolduğu  zaman,  o  kalacaktır.  Bir   risk   değil,   bir   dayanaktır.   Ruhsal   değildir,   fiziksel   de   sayılmaz:   Organiktir.   Daha   doğrusu,   bir   organizma  eğretilemesidir.  Ve  bireysel  değil,  geneldir,  kamusaldır.  Edebi  yeniliğimizde  hayatı  en   çok   Nazım   Hikmet   temsil   eder.   Nazım'ın   bütün   orta   dönem   şiirleri   hayat   eğretilemesinin   egemenliği   alündadır.   (1960   sonrasında   Nazım'ı   keşfeden   genç   şairler,   hayat   kavramını   mutlaklaştırır  ve  yaşantıya  karşı  ileri  sürülen  bir  seçenek,  bir  öneri  haline  getirirken,  aslında  onu   yine  bir  yaşantıya,  bir  deneye,  her  an  kanıtlanması  gereken  bir  iddiaya  indirgediklerinin  farkında   mıydılar?   Hayat   yaşantının   rakibi   değil,   nihai   dayanağıdır.   Bu   mutlaklaştırma,   hayat   kavramını   Nazım'daki  özgüveninden  yoksun  bıraktı.  Geriye  ne  kaldı?  Hep  kendinden  emin  olmak  çabası:  Bir   yaşantı,  mümkün  yaşantılardan  biri.)   4

Ömür.   Yahya   Kemal'in   mıntıkası.   Ve   alaturka   şarkıların.   Hayattan   daha   eski,   daha   klasik,   çünkü   daha  sınırlanmış  ve  lokal  bir  kavram.  Ömür  dışardan  verilir  özneye;  özne  sadece  mütevekkil  (ya   da  isyankâr)  taşıyıcısıdır  onun.  Sonsuzluk  yanılsamasını  dışlamıştır.  Ama  kendi  sınırlı  süresi  içinde   de  hayattan  kâm  almaya  bakar,  onun  sunduklarına  değer  verir.  Ömrün  yaşantıya  açılma  olasılığı   yok   değildir.   Düşüncesiz   hazcılıktan   uzaklaştığı,   "latife"nin   alanından   çıktığı,   stoacılığa,   çileciliğe,   yaşantının  en  eski  biçimsel  ifadelerinden  biri  olan  trajediye  yaklaştığı  ölçüde  bu  olasılık  da  artar.   Eskilerin  bencil  kişileri  ayıplarken  kullandığı  "tenperver"  sözü,  ömür  kültürünün  içinde  bu  yönde   bir   gerilim   olduğunu   gösterir.   Yahya   Kemal   de   "acıların   tadından"   söz   ettiği   yazılarında   ve   bazı   şiirlerinde,   bir   yalnızlık   eğitiminin   kalabalık   sofralarda   bile   bir   yaşantı   alanı   açabileceğini   5 göstermiştir.   Ömrün   yaşantıya   yer   açması,   boşlukla   yüzyüze   gelmesine   bağlıdır.   Bu,   bazen   insanı   3

  Varlığın   birliği   düşüncesi   şüphesiz   yeni   değildir,   daha   doğrusu   en   eski   düşüncedir.   Bütün   büyük   dinlerde,   özellikle   de   tasavvufta  ve  Batı  mistisizmlerinde  merkezi  bir  yeri  vardır.  Ama  bu  geleneksel  sistemler  için,  varlığın  birliği  (Tevhid)  asli  ve   kökenseldir,   bölünme   ya   hayalidir   ya   da   sonradan   onaya   çıkmıştır.   Modern   düşünce   ise   insanla   doğanın,   düşünme   ile   düşünülenin   birliğini   bir   çıkış   noktası   olarak   değil,   bir   sonuç   olarak   görür.   Birlik,   adı   "yaşantı"   olan   yolun   sonunda,   her   zaman  silinip  gidebilecek  bir  yolun  sonunda,  aslında  varılan  noktanın  değil,  geçilen  yolun  önemli  olduğunu  hissettiren  bir   konaklama   yeridir   modernist   düşüncede.   Yaşantının   Almanca   karşılığı   olan  erfahrung,   yol   anlamına   gelen   fahre   kökünden   türemiştir  ve  yolculuk  düşüncesini  de  içerir.  Hegel,  Tinin  Fenomenolojisi'nde,  bu  sözcüğü,  öznenin  nesneyle  karşılaşması   ve   onun   özerk   varlığını   yok   ederek   kendine   mal   etmesi,   içselleştirmesi   anlamında   kullanır.   Hegel'de   yaşantı,   öznenin   eksikliğiyle,  boşluğuyla,  nesnesiz  kalmış  olmasıyla  ilgilidir;  özne,  bir  arzudur:  Dolmak  isteyen  bir  boşluk.   Özne-­‐nesne   buluşmasını   sağlayan   bir   oluş,   akış   ya   da   süreklilik   olarak   yaşantı,   20.   Yüzyıl   başlannda,   "yaşama   felsefeleri"nde   (lebensphilosophie,   vilalisme)   Bergson'da,   Dilthey'da,   en   çok   da   Lukacs'ın   hocası   Simmel'de   öne   çıkar.   Lukacs  da  Tarih  ve  Sınıf  Bilinci'nde  tarihsel  süreci  bir  özne-­‐nesne  diyalektiği  olarak  yorumlamayı  denemiştir.  Burada,  bu   yaşantı   kavramının   iki   öğesi   (bir   yanda   akış,   süreklilik,   öte   yanda   akışın   dışına   çıkmış   tek   bir   anın   "doluluğu")   arasındaki   gerilime  işaret  etmek  gerekir.   4  O  kadar  ki,  bu  titiz  şair  bazen  bu  sözcüğü  peş  peşe  iki  dizede  kullanmaktan  kendini  alamamıştır:     Ömrüm  oldukça  gönül  tahtıma  keyfince  kurul!   Sade  bir  semtini  sevmek  bile  bir  ömre  değer.     5

  "Çok   görmüş   geçirmiş,   çok   hissetmiş   bir   milletiz;   eski   şiirimizde   sevincin,   aşkın,   hasretin,   hüznün   hudutsuz   tadlan   var.   Yalnız  ağrıların  tadı  yok;  Türk  zaikası  bu  büyük  lezzete  henüz  biganedir  (...)  Ağrıların  tadı,  işte  şiirin  bir  safhası  ki  bundan  

Sayı  #2  

3  

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak    

yaşadığı   ana   mıhlayan   bir   ölüm   korkusundan   doğar,   bazen   de   ağır   bir   yükten   kurtulmanın   sonucunda  gelen  apansız  bir  ferahlama  ve  yaşama  sevinci  olarak  belirir.  Cahit  Sıtkı  ve  Ziya  Osman   Saba   ilkinin   örneğiyse,   Orhan   Veli   ve   Garip   de   ikincinin   sözcüsüdür.   İki   durumda   da,   ömür,   bireysel  hayat,  kendi  doğal,  geleneksel,  kültürel  dokusundan  uzaklaşma  ve  bağımsızlaşma  eğilimi   içine  girmiştir.   Sözlükte   tecrübenin   karşılığı   olarak   verilen   görgü,   bu   kavramlar   içinde   yaşantıya   en   yabancı   olanıdır.   İster   adab-­‐ı   muaşeret   anlamında   alalım,   ister   birikmiş   ve   aktarılmış   deney   anlamında,   görgü   her   zaman   çoktan   tamamlanmış   ve   özneye   dıştan   verilmiş   bir   bilgi   bütününe   işaret   eder.   Görgünün   varlığı   duyulmaz;   ancak   eksikliği   ya   da   fazlalığı   farkedilir.   Bir   yaşantı   ya   da   deney   konusu  değildir  çünkü:  Görgüyü  denemeye,  yaşa(ntıla)maya,  ona  yeni  kurallar  eklemeye  yeltenen   kişi,   sadece   görgüsüzlük   yapmış   olur.   Ama   yaşantının   kaynaklarından   biri   de   bu   görgüsüzlüktür,   yaşantıyı   örten   kamusal   ya   da   geleneksel   zarın   birden   yırtılmasını   ve   ham   deneyin   belirmesini   6 sağlayan   bu   toyluktur.   Devrilen   bir   çamdan,   kırılan   bir   pottan   sonra   gelen   utanç,   düşüncenin   kendi   üstüne   dönmesinin,   Hegcl'in   ünlü   deyimiyle   "öz-­‐bilincin"   doğum   anlarından   biridir.   Yaşantıya  geçiş,  öz-­‐bilinçle  başlar.  Başkasının  görgüsü,  ona  hayran  olan  ya  da  gülünç  bulan  kişide   bir  yaşantı  içeriğine  dönüşür.  Sözgelimi  Tanpınar'ın  Yahya  Kemal  hayranlığı  bir  yaşantıdır,  çünkü   hiçbir   zaman   ustası   gibi   yazmayacağını,   onun   gibi   olmayacağını   bilir:   Aradaki   mesafe,   özbilinci   kışkırtan  ve  besleyen  boşluktur.   Belki   tuhaf   görünebilir,   akraba   kavramlardan   yaşantıya   en   yakın   olan,   yaşantının   sözcülüğünü   üstlenmiş   bütün   düşünce   ve   sanat   akımlarının   (romantizm,   Baudelaire   sonrası   simgecilik,   izlenimcilik,   dışavurumculuk,   anarşizm,   varoluşçuluk)   reddettiği   ya   da   uzak   durduğu   bilimsel   deneydir.   Yaşantıda   da   bilimsel   deneyin   kökeninde   yatan   sınama   ve   el   yordamı   pratiklerini   andıran   bir   ürkeklik,   bir   kararsızlık   vardır.   Bilimsel   deney   de   yaşantı   gibi   bilinmeyenin   alanına   girer,   oradan   toprak   kazanır,   ek   bilgi   sağlar,   yokluğu   varlığa   dönüştürür.   İkisinin   de   bir   ayağı   boşluktadır,   ikisi   de   özneyle   nesne   (hayat)   arasındaki   bir   bölünmeden   beslenir   (deney,   konuyu   bilim   adamının   öznelliğinin,   duygu   ve   iradesinin   ötesine   yerleştiren   soğukluğu   ve   tarafsızlığıyla;   yaşantı,   her   an   nesnesiz   kalma   ve   çıktığı   boşluğa   geri   dönme   korkusuyla).   Benzerlik   de   burada   biter.   Bilimsel   deneyde   sınanacak   önerme   önceden   bellidir,   deneyin   dışında   formüle   edilmiş   bir   cümledir;   yaşantı   kendi   doğrusunu   önceden   bilmez,   deney   içinde   oluşturur.   Özne-­‐nesne   ayrılığı   bilimle  birlikte  sürüp  gidecektir,  bilimsel  ilerlemenin  koşuludur.  Yaşantı  ise  bu  ayrılığın  bir  an  için   aşılmasıdır,  sonsuzluk  yanılsamasına  da  kayabilen  bir  anın  boyutları  içinde  aşılır  gibi  olmasıdır.   Hiçbiri   karşılamıyor.   1950'lerin   sonlarına   kadar   Türk   kültüründe   yeri   yoktur   yaşantının   —   hem   sözcüğün  hem  de  kavramın.   Bu   eksiklik,   kültürün   kendisince   hissedilmemiş   değildir.   Yahya   Kemal,   bir   yandan   yeni   yazarların   "benlik  taşkınlığından"  ve  "orijinal  olmak"  hevesinden  söz  ederken  (1930'lar),  bir  yandan  da  eski   7 edebiyattaki   "muhayyile   noksanından   yakınır.   Abdülhak   Şinasi   de   Fahim   Bey'de,   Osmanlı'nın   her   konuya   bir   "latife"   hafifliği   ve   yüzeyselliği   içinde   yaklaştığını   söyler.   Sorunu   daha   genel   bir   tartışma  çevrevesine  taşıyan,  beklenebileceği  gibi  Tanpınar'dır;  1936'da  şu  soruyu  yöneltir:   Gazetelerimizde   ve   hayatımızda   yer   tutan   meselelerin   hemen   hepsi   Türk   romanına   geçmiştir   (...)   Türk   romanı   günü   gününe   yaşayışımızla   alakadar.   Fakat   buna   rağmen   bu   romanı  çok  defa  suni  bulmamak,  cansızlığına  isyan  etmemek,  halta  realite  ile  arasında  bir   münasebet  tesis  edebilmek  de  pek  az  mümkün  (...)  Hayatımız  dardır,  karışıktır.  İyi  ama  bu   hayat   nihayet   vardır   ve   yaşıyoruz,   seviyoruz,   nefret   ediyor,   ıztırap   çekiyor,   ölüyoruz.   Bir   romancı   için   bu   kadarı   yetmez   mi?   Bir   tek   insanın   ıztırap   çektiği   yerde   insanlara   söylenebilecek  her  şey  vardır  (...)  Fakat  buna  rağmen  olmuyor,  niçin?   ötesi   laftır,   eğlencedir,   denilebilir!   (...)   Her   türlü   hisden   bir   tür   şiir   çıkıyor,   yalnız   şiirden   de   kuvvetli,   dine   benzeyen   bir   lezzet  varsa  ağrıların  tadıdır."  Yahya  Kemal,  Edebiyata  Dair  (İstanbul  1989)  s.  156-­‐58.   6   Toyluk   ve   acemilik   düşüncesi,   Turgut   Uyar'ın   şiirinde,   yanlışlık,   yadırgılık,   uyumsuzluk   ve   çılgınlık   anlamlarıyla   da   bitişerek,  yaşantının  doğurgan  kaynaklarından  biri  olur:     Toysun,  adın  deliye  çıkar  bir  gün  bilsene.     7  Bkz.  Yahya  Kemal,  Mektuplar  ve  Makaleler  (İstanbul  1977),  s.  33  ve  Edebiyata  Dair,  s.  306.  

Sayı  #2  

4  

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak    

Sorunun   cevabı,   "Türkçe('nin)   henüz   ferde   ait   tecessüsle   başlayan   tecrübe   dediğimiz   şeyi   8 tanımamasıdır".   Ahmet   Hamdi,   son   yazılarından   birinde,   1960'ta   Cumhuriyet'te   çıkan   "Şark   ile   Garp  Arasında  Görülen  Esaslı  Farklar"  makalesinde  de  benzer  bir  düşünce  ileri  sürer:   Deli   Petro'nun   hayranı   olan   bir   şair,   bu   hükümdarın   ölümüne   ağladığı   meşhur   mersiyede   "Sen  aramıza  şahsi  tecrübe  denen  şeyi  getirdin"  diye  onu  öğer  (...)  Şarkla  Garp  arasındaki   fark,   işte   bu   yaptığı   işi   şahsen   yaşamak,   onun   vasıtası   ile   realitenin   içine   iyiden   iyiye   yerleşme  keyfiyetidir.   Dikkat   edilirse,   bu   son   yazıda,   Tanpınar'ın   Türk   edebiyatındaki   "ferdi   tecessüs"   ve   "şahsi   tecrübe"   eksikliğinden   artık   güncel   bir   sorun   olarak   söz   etmediği,   sadece   "Doğu"   ve   "Batı"   idelerini   karşılaştırdığı  görülebilir.  1960  sonbaharına  gelindiğinde  bir  şeyler  değişmiştir.  Belgelere  dönelim:   TDK  sözlüğünün  yeni  basımına  "yaşantı"nm  kabul  edildiğini  ve  "yaşamak"  fiilinin  daha  önceki  se-­‐ kiz   karşılığına   bir   dokuzuncunun   eklendiğini   göreceğiz:   "Bir   durumu   yaşar   gibi   olmak,   bir   durumla   özdeşleşmek,  duymak,  hissetmek."   Öznelliğin   payı   belirginleşmiştir:   Yaşanan   olayın   içselleştirilmesinden   (özdeşleşmek,   duymak)   söz   ediliyor.   Bir   şeyler   değişmiştir   ve   bu   değişim,   yaşamanın   bilinen   sekiz   anlamından   da   kendi   9 aralarında  oynaşmaya  başlayarak  bir  dokuzuncuyu  doğurmalarına  yol  açmıştır.     İkinci  Yeni'nin  modernizmi   İsmet  Özel,  Türk  şiirinin  son  modern  atılımı  1954-­‐59'da  yaptığını  söylemişti.  Şiirde  "İkinci  Yeni"  adı   verilen   ama   ilk   çıkışını   düzyazıda   yapan   yaşantı   edebiyatı,   yaşantı   olarak   edebiyat,   bu   yıllarda   10 doğdu:  Yeni  bir  akım  değil,  yeni  edebiyatın  kendisiydi.   Abarttığım   söylenebilir:   Düzyazının   1930'larda   Sait   Faik'le   yaşantılaştığı,   şiirde   yeniliğin   Nazım   Hikmet   ya   da   Fazıl   Hüsnü'yle,   yenilikçiliğin   de   Garip'le   geldiği   ileri   sürülebilir.   Doğrudur   bunlar.   Garip,   yaptığı   yıkım   çalışmasıyla   şiirde   bir   tür   "sıfır   noktası"   yaratarak   edebiyatın   çıplak   deneyle   buluşabileceği   alanı   açtı.   E.A.Poe'dan   beri   yeninin   şaşmaz   belirtisi   olmuş   bir   ürpertiyi   Türkçe'ye   Dağlarca   getirdi.   Bunlar   doğru.   Düzyazıda   Sabahattin   Ali'den,   hatta   Reşat   Nuri'den   (Miskinler   Tekkesi),   şiirde   de   Dıranas'tan,   Asaf   Halet'ten,   Necip   Fazıl'dan   söz   edilebilir.   İkinci   Yeni'nin   farkı   şurada:   Yaşantıyı   "tek   otorite"   olarak   benimsemiş;   onun   peşinde,   önceden   bilmediği   bir   yere   11 sürüklenmeyi  göze  almıştı.   8

 A.  H.  Tanpınar,  Edebiyat  Üzerine  Makaleler  (İstanbul  1969).    Eski  sözlüğün  terimleriyle:  Artık  insanların  önemli  bir  kısmı  köyde  eğleşmemekte,  şehirde  oturmaktadır.  Bekârların,   boşanmışların,  kalabalık  içinde  yalnız  kalanların  sayısı  artmıştır.  Bazılarının  işleri  olmuş  ve  bunlar  yaşamışlar,  bazılarının  da   bu  kazançla  yaşaması  daha  da  zorlaşmıştır.  Bazıları  Adalar'da  ve  Boğaziçi'nde  yaşarken  bazılan  da  bunları  seyretmekte,   ama  bu  durum  ikincilerin  yaşama  iştahını  azaltmamakta,  tersine  artırmaktadır  (O.  Veli:  "Yaşamak  kolay  değil  ya  kardeşler  /   Ölmek  de  değil/  Kolay  değil  bu  dünyadan  ayrılmak").  Daha  önemlisi,  yapılan  bütün  büst,  heykel  ve  anıtlara  karşın,  O'nun   hatırası  gittikçe  zayıflamakta,  O'nunla  ilgili  şiir  üretiminde  de  bir  düşme  görülmektedir.  Evet,  1950'den  sonra  gelişen  "ferdi   teşebbüs"ün  bir  "şahsi  tccessüs"e  yol  açtığı  da  doğrudur.  Öte  yandan,  27  Mayıs  1960'ta  Demokrat  Parti  iktidarının   devrilmesi  bu  şahsi  teşebbüsün  frenlenmesine  yol  açmamış  (tam  tersine,  tam  tersine)  ama  Demokrat  sosyeteyi  geri  plana   iterek  ömrün  gevşek  hazcı  yorumuna  oldukça  ağır  bir  darbe  indirmiştir.  Görgü  ise,  Menderes  istimlakleri  ve  artan  arsa   fiyatları  karşısında,  oturduğu  yeri  kat  karşılığında  müteahhite  vererek  karanlık  ve  bakımsız  odalara  çekilmiş,  turizm  ve   kültür  endüstrisinin  himayesi  altında  yeniden  gün  yüzüne  çıkacağı  1980'lcri  beklemeye  başlamıştır,  Hayat,  çoğu  zaman   olduğu  gibi  devam  etmektedir.  Bunlara  bir  de  şehrin  bir  garnizon  olmaktan  kurtulduğunu  ama  henüz  bir  megalopolise   dönüşmediğini,  iletişimin  arttığını  ama  henüz  dünyanın  kendi  ayna  imgesine  (TV)  yakalanıp  orada  boğulmadığını  eklersek,   1950'lerle  1960'larda  Türkiye'nin  yaşantı  için  ne  kadar  elverişli  bir  zemin  olduğunu  daha  iyi  anlarız.   10   1959'un   önemli   bir   tarih   olduğunu   söylemiştim.   Yenilikçi   anlatının   ve   İkinci   Yeni   şiirin   bu   tarihte,   1958-­‐60   yıllarında   "kitaplaştığını"   görüyoruz:   Yusuf   Atılgan,   Aylak   Adam   (1959),   Onat   Kutlar,   İshak   (1959);   Tahsin   Yücel,   Düşlerin   Ölümü   (1958)  ve  Mutfak  Çıkmazı  (1960);  Vüs'at  O.  Bener,  Yaşamasız  (1957);  Adnan  Özyalçıner,  Panayır  (1960);  Leyla  Erbil,  Hallaç,   Turgut   Uyar,   Dünyanın   En   Güzel   Arabistanı   (1959);   Ülkü   Tamer,   Soğuk   Otların   Altında   (1959);   Cemal   Süreya,   Üvercinka   (1958);  Ece  Ayhan,  Kınar  Hanımın  Denizleri  (1959);  Edip  Cansever,  Umutsuzlar  Parkı  (1958),  Petrol  (1959),  Nerde  Antigone   (1961);  İlhan  Berk,  Galile  Denizi  (1958)  ve  Çivi  Yazısı  (1959).  Bir  "patlama"dan  söz  edilebilir.   11   "Yaşantının   tek   otorite   olarak   kabullenilmesi"   sözü,   Georges   Bataille'a   aittir.   Ba-­‐taille,   İç   Deney'de   Hıristiyanlık'la,   geleneksel   mistisizmlerle   ve   Hegel'le   hesaplaşırken,   Batı   düşünce   ve   sanatındaki   sürekliliğin   kırılma   noktalarından   biri   olan   bir   yaşantı   kavramını   öne   çıkarır.   "Zaten   bilenler,   bilinen   bir   ufkun   ötesine   geçemezler   (...)   Bilmemekten,   bilgi-­‐ olmayandan   doğan   bu   yaşantı   dile   gelmez   değildir,   ondan   söz   etmekle   bu   yaşantıya   ihanet   etmiş   olmayız;   yine   de,   bilginin   sorularına   daha   önce   verebildiğimiz   cevaplan   çekip   alır   bizden.   Yaşantı   hiçbir   gizi   açığa   vurmaz,   bir   vahiy   değildir;  ne  bir  inançtan  yola  çıkar,  ne  de  bir  inançla  sonuçlanır (...)  İç  deneyin  ilkesi  bir  dogmadan  (bir  ahlaki  tavırdan) 9

Sayı  #2  

5  

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak    

Bu  tutum,  İkinci  Yeni'nin  (ve  yenilikçi  öykünün)  bazı  ortak  yönlerini  açıklayabilir.  Saydam  olmayan   bir   dili   vardır.   Ama   sadece   şiirin   göndergesinin   uzaklaşması,   anlatüğı   şeyin   seçilmez   olması   anlamında   değil   (bu,   daha   önce   de   görülür).   Yeni   olan,   dilin   nerdeyse   fiziksel   bir   koyuluk   kazanması,   mayalanması,   yeni   bir   kıvam   almasıdır.   Yenidir   bu   koyuluk,   geleneğin   yığdıklarından   ("görgüden",   mazmundan)   gelen   bir   kıvam   değildir:   Garip'in   ve   kendi   geçmişini   silen   Cumhuriyet'in   boş   arsası   üzerinde   oluştu   bu   şiir,   öncesi   yoktu,   kendine   sonradan   bir   köken,   bir   tarih-­‐öncesi   yaratacaktı.   Yeni   koyuluk,   şiirin   yaşantıya   açılmasıyla   ilgilidir.   İkinci   Yeni,   günaha   12 kayar  gibi  sürüklendi  yaşantıya,  sınırları  çiğneyerek,  hazla  ve  utançla.   Bu   noktada,   1950-­‐sonrası   şiirini   Garip'le   karşılaştırabiliriz.   Utanç   duygusu   İkinci   Yeni'de,   en   çok   13 Turgut  Uyar  ve  Cemal  Süreya'da  belirtisel  bir  değer  kazanır,  bir  motif  haline  gelir.  Oysa  Garip'te,   bir   Orhan   Veli   veya   bir   Celal   Sılay'da   utanç   yoktur,   kızgınlık   ve   alay   vardır.   Bu   şairler,   "rezaleti   bilinçli   olarak   üstlenirken"   (C.   Süreya)   utancın   üstünden   allayarak   alaya,   yani   aklın   alanına   geçerler.   Kızgınlık   ve   alay,   zihinsel   tulumlardır,   yaşanünın   birliğini   parçalar,   özneyi   nesneden   ayırırlar.   (Genellikle   kendimize   kızmayız,   genellikle   başkalarıyla   alay   ederiz,   arada   bir   mesafe   kalır.)   Utançsa   sözcüğün   varoluşsal   anlamıyla   bir   yaşantıdır,   gövdeyle   ruhun   ya   da   özneyle   14 nesnenin   birbirine   karıştığı   yapışkan   bir   duygudur   ve   hemen   her   zaman   bedensel   sonuçları   vardır.  (Kendi  davranışlarımızdan  utanırız,  içimizdeki  duygular  bize  utanç  verir,  kızarırız.)  Kızgınlık   ve   alay,   boşalma   davranışlarıdır:   Kendi   içimizde   tutamadığımız   bir   dürtüyü   ya   da   duyguyu   hemen   başkalarına  yüklememizi,  dışa  atmamızı  sağlarlar.  Mahremiyeti,  iç  yaşantıyı  yadsırlar.  Utançsa  bir   doluluktur,   bir   iç   deney:   Kızaran   özne,   birdenbire,   kendi   içinde   yükselen,   sadece   kendine   ait   bir  

gelmez,   bilimden   gelmez   (bilgi,   onun   amacı   da   değildir,   kökeni   de),   insanı   zenginleştiren   ruh   hallerinden   de   almaz   ilkesini  (böyle  bir  şey,  denemeci,  estetik  bir  tavır  olurdu);  iç  deneyin  kendisinden  başka  amacı  yoktur.  Kendimi  iç  deneye   açarak  her  türlü  değer  ve  otoriteyi  ona  teslim  ettim.  Artık  başka  bir  değer,  başka  bir  otorite  yok  benim  için  (...)  insanın   imkânlannın  sonuna  kadar  giden  bir  yolculuğa  yaşantı  diyorum."  Inner  Experience  (New  York  1988),  s.  3-­‐4,7.   12   "Sınır   ihlali"   ve   bunun   yarattığı   "bulanma"   duygusu,   Cemal   Süreya'da,   Ece   Ayhan'da,   ama   en   çok   Turgut   Uyar'ın   Dünyanın  En  Güzel  Arabistanı'nda  ve  Tütünler  Islak'ta  görülür;  bazen  şiirin  asgari  mesafe  duygusunu  da  çiğneyerek.  Şu   bölüm,  ikinci  kitaptan:     Bu  karanlık  bir  şeydi!..  Bu  karanlık  bir  şeydi!..  Bu  karanlık  bir  şeydi!..  Ne  iyi!..  Kara  yapılann  ve  ıslak  sülünlerin   önünde  duygunluğuma  bir  şeylerin  değindiği.   Islak  bir  halat  atarlardı,  boynuma,  ıslak,  iğrenirdim.  Ne  iyi!..  Yalnızlıksız  bir  ıslak  halat,  suları  beni  ıslatan.  Bu   boşluk  kaç  kez  kadın,  kaç  kez  erkek.  Kirletilmiş,  ıslak  yataklann  altına  gizlenerek  bir  ıslak  kedinin  yavaş  yavaş  tüylendiği.   Bu  karanlık  bir  şeydi.  Ne  iyi!..  Islak  bir  kadının  etimi  sevindirdiği.  Bu  karanlık  bir  şeydi.  Yaşanan!   Bu  karanlık  bir  şeydi!..  Ne  iyi!..   Uykumu  şeyler  bulandınr.  Eski,  çuval,  çuval  eski  kapkalın,  ıslak...   (...)   Uykumu  şeyler  bulandınr.  Ş.e.y.l.e.rL  Ellerim  koyu  bir  sulann  içinde  karanlık  bir  şeydi.  Ne  iyi!..  Sıkıntım  ıslak   ambarlardan  bozuk  teraziler  ve  tahıllar...  Andırır.   Ölüm  tadında  değil  yattığımız.  Bir  süs,  belki  çocuksuz  bir  süs,  sabahlan  her  şeyimizi  utandınr.   ("Islaktı  Tütünlerde  Sülünler")     13  Cemal  Süreya'nın  Beni  Öp  Sonra  Doğur  Beni  kitabı,  bütünüyle  bir  "mutlu  utanca"  adanmış  gibidir.  Şu     dizeler  bu  kitaptan:     Çünkü  daha  dün  dört  tarafından  çekiştirilmiş  utancınla     Şiirime  güvenli  bir  bannak  aramıştın   ("Bir  Kentin  Dışardan  Görünüşü")   Şimdi   utançtır  tanelenen   sarışın  çocukların  başaklarında   …   Annem  çok  küçükken  öldü     beni  öp,  sonra  doğur  beni.  

("Beni  Öp  Sonra  Doğur  Beni")     14   Eski   Papirüs   dergisinin   şimdi   bulamadığım   sayılarından   birinde   Muzaffer   Buyrukçu'nun   bir   günlüğü   yayımlanmıştı.   Buyrukçu,  burada,  Bilge  Karasu'nun  kendi  öykülerinden  birini  şu  sözlerle  övdüğünü  yazıyordu:  "Senin  hikâyende,  insana   yapışan,  yapışkan  bir  şey  var.  Bunun  için  etkili."   Gövdesiz   zihnin   ve   hazır   kalıbın   egemenliği   altındaki   eski   edebiyatta   olmayan,   eski   estetik   tarafından   hiç   değerlendirilmemiş   bir   etkidir   bu   "yapışkanlık".   Yenilikçi   öykünün   kurucularından   birinin   bunu   bir   değerlendirme   ölçütü   olarak  kullanması  anlamlıdır.

Sayı  #2  

6  

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak    

ayıpla   dolduğunu   hissetmiştir.   İkinci   Yeni   şiirin   koyuluğu   da   bu   dolulukla,   davranışın   içselleşmesiyle  ilgilidir.   Eski  edebiyatta  şairin  öfkeleri,  hayranlıkları,  hatta  düşünceleri  vardı;  sonra  düşleri  ve  kuruntuları   da   oldu,   şaşkınlıkları   ve   apansız   sevinçleri   oldu;   yeniye   geçerken   bir   eğretilik   ve   nedensizlik   duygusuyla   tanıştı,   bir   yadırgama   duydu   (Anday'ın   Garip   dönemi).   Ama   bunlar   onu   kamusal   dilden   koparmadı,   yabanileştirmedi,   görece   saydam   bir   kültür   ve   iletişim   dilinin   çok   uzağına   düşürmedi.   Çünkü   hiçbir   davranışını   bir   iç   deney,   bir   öznel   yaşantı   olarak   sahiplenmiyordu:   Yaşadıklarıyla   kendisi   arasında   kamunun   (cemaatin,   dinin,   devletin,   kültürün)   işaretleri,   kodları   vardı;   davranışlarını   kendisi   değil,   bu   kodlar   anlamlandırıyordu;   sözcüklerin   anlam   ufkunu   çizen   de  onlardı.  Bu  yüzden,  anlam  içte  değil  dıştaydı;  yaratılan  bir  şey  değil,  önceden  verilmiş  bir  şeydi;   içkin   değil,   aşkındı:   Olmak   için,   özneyi   aşan,   ondan   önce   de   varolan   bir   otoritenin   onayına   15 muhtaçtı.   Ve   bu   onay   her   zaman   vardı,   çünkü   sözcüklerin   içi   zaten   bir   onay   merciince   dolduruluyordu.   Herkes   ortak   bir   anlam   dünyasında   buluştuğu   için   de   eski   şiirin   dili   saydamdı   (mazmunları   hemen   tercüme   edilebiliyordu);   bölünmeyle   gelen   bir   kararsızlığa,   anlamlandırma   güçlüğünün  getirdiği  bir  bulanmaya,  koyulaşmaya  kapalıydı:  Dıştan  verilen  ve  her  şeyi  içine  alan   anlam,   sözcüklerin   yalnızlığını,   maddeselliğini,   fiziksel,   duyusal   niteliğini   daha   baştan   dumura   uğratıyordu.   Ses,   burada,   anlamın   süsü   olmaktan   öteye   geçemezdi.   İkinci   Yeni,   bireyin   bütün'den   ayrılmasıyla  dilin  bulanmasını  aynı  deney  olarak  yaşadı:  Özne,  öncesiz  çıplak  yaşantıya  kayarken,   kendini  tutan  bağlardan  da  çözüldü,  anlamı  hemen  açık  olmayan  bir  dille  dünyayı  ve  kendi  içini   yoklarken   dili   bulandırdı,   çıplak   yaşantıyla   buluştuğu   anı   bir   kamaşma   gibi   duydu.   Öznelliğini,   iç   16 doluluğunu  bazen  sessiz  bir  mucize,  bazen  de  bir  lanet  gibi  üstlendi.   Garip   ve   daha   öncekiler,   bildikleri   bir   ortamda,   bildikleri   bir   dille   konuşuyorlardı.   Şiirin   hedefi   oldukça   açıktı   onlar   için:   Bir   "güzellik"   yaratmak;   bir   siyasal   ya   da   toplumsal   davayı   savunmak;   aşkın  bir  varlıkla  yakınlık  kurmak,  onun  görünüşü  ya  da  simgesi  olmak;  aşk,  yalnızlık  ve  ölüm  gibi   evrensel,   ebedi   temaları   terennüm   etmek...   Bunlar,   şiire   dıştan   verilmiş   amaçlardı;   birer   konvansiyondu   hepsi.   Garip   şiirin   hedefinin   daha   "içkin"   olduğu   söylenebilir   belki,   şiirin   içinden   geliyordu:   Eski   şiirle   alay   etmek,   onu   yıkmak.   Ama   bu   da   çok   belli,   çok   açık   bir   hedefti;   yıkmak   istediği  şeyin  sınırlılığı,  belirlenmişliği,  Garip  şiirin  de  sınırlı,  fazla  belirlenmiş  bir  şiir  olmasına  yol   açmıştı.   İkinci   Yeni,   bilmemenin   alanına   yerleşti   önce,   enerjisini   buradan   aldı.   Kullandığı   sözcüklerin   anlamını,   bir   anlamı   olduğunu,   elbet   biliyordu;   ama   bu   sözcüklerin,   bu   anlamların   17 nereye  varabileceğini,  nereye  sürüklenebileceğini  bilmiyordu.  Bunu,  şiir  içinde,  şiirin  kendisiyle   anlamak  istedi.  Bu  davranış,  şiirin  yapısı,  dokusunu  da  dönüştürecekti.   15

 Edip  Cansever,  çoğu  zaman  İkinci  Yeni'nin  ayrı  bir  akım  olarak  nitelenmesine  karşı  çıkmakla  birlikte,  1960'ta  Yeditepe   dergisinin  soruşturmasına  verdiği  cevaplarda,  kendi  kuşağı  adına  konuşuyordu:  "Ya  da  biz  ilk  olarak  kendi  değerliliğimizin   farkına  vanyor,  bunun  bilincine  eriyoruz."  Gül  Dönüyor  Avucumda  (İstanbul  1987),  s.  48   16  Bu  noktadan  bakılırsa,  İkinci  Yeni  şairlerinin  bazı  dizeleri,  bazı  cümleleri  "programatik"  bir  değer  kazanır:     Anlatılmaz  bir  kılıçtır  kuşanmış  taşırım  belimde  karaduygululuk.   (Ece  Ayhan,  "Kılıç")     Uzun   yaz   gecelerinin   durgunluğunu,   geniş   yapraklarının   salıntısı   ile   tamamlayan   gizli   bitkiler   gibiydik   (...)   Ben   o   zaman,  Tanrının,  benim  yapıma  kattığı  tatların,  bende  öteden  beri  durmakta  olduğunu,  daha  ötelere  kadar  da  durmakta   süregidcceğini  farkettim.   (T.Uyar,  "Akçaburgazlı  Yekta'nın  Mahkeme  Kararını  Aldığında  Söylediği  Mezmurdur")     Çok  denedim,  karanfilin  sapı  suya  değince   İçimde  biri  vurulur  sanki   Yeşime  oyulmuş  bir  diriliş  olur  bir  de   Çalınır  her  sabah  kapının  zili   Açanm:  ben  haziranım   Yaşamak,  süresiz  yaşamak  eğilimi  belki.   (E.Cansaver,  "Bir  Yitişten  Sonra")     17  Turgur  Uyar:  "Ozan,  nasıl  yazacağını  bilmez,  sonunda  nasıl  yazmış  olduğunu  görür  (...)  O  da  çoğu  zaman  herhangi  bir   okuyucu   gibi,   pek   inandığı   ama   ancak   bazı   yönlerini   kavrayabildiği   bir   şiir   karşısındadır."   Sonsuz   ve   Öbürü   (İstanbul   1986),   s.  145.   Şu  da  "iki  Dalga  Katı  Arasında  Yapacağını  Şaşıran  Akçaburgazlı  Yektanın  Söylediği  Mezmurdur"  şiirinden:     O   kavurgan   umut   kesici   güçlülük   alıp   alıp   harcayamadığın   dağınık   gizli   izlenimlerin   seni   bilmediğin   yönlere   iteleyen  uğultulu  kaynaşmaları  (...)

Sayı  #2  

7  

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak    

1950'den   sonra,   şiirde   bir   dinleme   sesi   duyulur:   Şair,   kullandığı   sözcükleri   dinliyor   gibidir.   (Sadece   İlhan   Berk'te,   sözcükleri   bir   çocuk   saflığı   içinde   evirip   çeviren,   onları   anlamaya   çalışan   İlhan   Berk'te   değil,   bütün   ikinci   Yeni'de   görülür   bu.)   Sözcüklerin   çevresinde   bu   dikkatin,   bu   dinleyişin   yarattığı   bir   boşluk,   bir   sessizlik,   bir   tür   elektrik   alanı   oluşmuştur.   Her   şair   sözcükleri   dinler,   mesleğidir  bu.  İkinci  Yeni  şairleri  kendi  vücutlarının  sesini  dinler  gibi  dinlediler  sözcüklerin  sesini.   Yeni   bir   kıta   gibiydi   kendi   varlıkları:   Bu   varlığı   ilk   kez   yokluyor,   araştırıyorlardı.   Şiirin   hemen   bir   anlam   kazanmasını,   bir   düşünme   kalıbının   içine   rahatça   yerleşmesini   beklemediler.   Sözcükleri   yoklarken   sesin   nereden   hangi   yaşantıdan   geldiğini,   hangi   yaşantıyı   açabileceğini   hangi   ölüyü   diriltebileceğini  anlamaya  çalıştılar.  Ve  bunu  şiirden  önce  değil,  şiirin  içinde  yaptılar:  Yaşantı,  şiirin   dışında   gerçekleşen,   tamamlanan   ve   sonradan   süslenerek   şiire   aktarılan   bir   şey   değildi.   Şiir,   18 önceden   varolmayan   bir   anlamın   araştırılması   olarak,   yaşantının   kendisiydi.   Yaşıyordu:   Arıyor,   aranıyor,  dinliyor,  bekliyordu.  Yaşantıydı:  Dolmak  isteyen,  dolan  bir  boşluktu.   Cemal  Süreya'nın  Nazım  Hikmet'le  ikinci  Yeni'deki  görüntü  düzenini  karşılaştırırken  öne  sürdüğü   imgenin   bağımsızlaşması   olgusu   da   buna   dayanır.   Yaşantının   şimdi'si,   geçmişten   ve   gelecekten   bağımsız  bir  önem  kazanıyor,  geçmişi  ve  geleceği  de  kendi  içinde  toplayan  yoğunlaşmış  bir  imge   19 halinde  patlıyordu:  Anlatının,  öykülemenin  dizisel  mantığını  bir  an  için  yırtarak.   Ama   bunun   öznel   yaşantının   birliğini,   sürekliliğini   parçaladığı   da   söylenemez.   İkinci   Yeni'de,   eğretileme,  ilk  kez  hedefi  belli  ve  işlevi  sınırlı  (sevgiliyi  padişaha  benzetmek,  somut  varlığı  soyut,   aşkın  varlığa  benzetmek,  vb.)  bir  söz  sanatı  olmaktan  çıkarak,  gerçek  bir  dönüşümler  ekonomisi   haline   geldi:   istek,   fiziksel   ya   da   ruhsal   acı,   utanç   ve   coşku,   yas   ve   sevinç,   görme,   işitme   dokunma   duyulan,   tek   bir   şiirin   çerçevesi   içinde   ya   da   şiirden   şiire,   durmadan   birbirine   dönüşüyordu.   (C.   Süreya:  "Muhammed  dermiş  ki  hediyeler  veriniz  /  Cinsel  tarafı  düşün  hediyelerdeki  /  Beş  duyunun   20 birliğini  görmek  istersen  /  Yaklaştır  şurama  usulca  bas  harçerini"  .   18

 Bunu  İsmet  Özel,  önemli  kitabı  Şiir  Okuma  Kılavuzu’nda  söylemişti:  "Şiirin  önemi,  bir  deneyimin  (experience)  doğrudan   doğruya  kendisi  oluşundandır  (...)  bu  anlamda  somutluğun  kendisidir  şiir."  A.g.y.,  s.  54.   19   Yine   İ.   Özel:   "Şiir   okumanın   hasadı   ancak   bilinmeyen   eski   ile   tanışılmamış   yeni   arasında   toplanır.   Şiir   okumak,   ancak   'şimdi'nin   olağanüstü   vuruculuğu,   tadılan   somut   yaşama   anının   tazeliği   ve   uyarıcılığı   ile   doğru   çizgiye   oturur   (...)   Şimdi'nin   zenginliği  demek  olan  şiir  bir  kolunu  geriye  (yaşanmışlığın  derinliğine)  öteki  kolunu  ileriye  (bilinmezin  ipuçlarına)  uzatmış   olarak   vardır   (...)   İmgelem,   bize   ulaştığı   zaman   hem   yaşadığınız   bir   anın   sıcaklığını,   hem   de   farklı   bir   şeyle   karşılaşmış   olmanın  serinliğini  duyarız."   Edip  Cansever'in  "Ha  Yanıp  Söndü,  Ha  Yanıp  Sönmedi  Bir  Ateş  Böceği"  şiirinin  ilk  bölümü,  "an"  ve  "yol,  süreç"   düşünceleri  arasındaki  gergin  birliği  ortaya  çıkarır:     Vurdum  güneye  o  zaman   Eski  bir  su  dibi  mühendisiyle   Yoklukta  olan  bir  şimdi  içinden   Damarlarıma  dolan  bir  şimdi  içine   Aktım  patlayınca  avlular  balkonlar  açan  höyüklerden   Ben.  Yüzümde  o  eski  zambak  işareti,  eski   Bir  benim  bir  onun  bir  kimin  ikindisi   Vurdum  güneye   Üstünü  konuşulmamış  sözlerle  örten.   20

 Belki  de  şu  dizeleri  düşünmemiz  gerekirdi  burda,  yine  C.  Süreya'dan:   …   Minibüslerle  morarmış  sokaklar   Buğdayın  parayla  değişildiği   Paranın  ekmekle  değişildiği   Ekmeğin  tütünle  değişildiği   Tütünün  acıyla  değişildiği   Ve  artık  hiçbir  şeyle  değişilmediği  acının.   O  sokaklarda.   Saatler  yağmuru  gösteriyor.   Bugün  bu  küçük  salı  günü   Her  şeyi  eksik  İstanbul'un;  tepelerinden  başka,   Yalnız  Galata   Galata   Gecenin  bodrumlarında  beslediği     O  tükenmez  paslanma  tutkusunu     Bir  ağız  mızıkası  halinde     Denize  yediriyor  yavaş  yavaş   ("İşte  Tam  Bu  Saatlerde")  

Sayı  #2  

8  

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak    

Şunu   anlatmak   istedim   bütün   bu   bölümde:   ikinci   Yeni'de   yaşantının   birliğini,   özne   nesne   buluşmasını   sağlayan,   yaşanü   anlarının   birbirinden   tümüyle   kopmasını   ve   şiirin   de   bir   tür   "şizo-­‐ dil"e  dönüşmesini  önleyen  şey,  ben'in  devamlılığıydı.  Özne,  bütün  metamorfozları  içinde  kendini   sürdürüyor,   doluyor,   boşalıyor,   doluyordu.   Edip   Cansever'in   kendinden   geçme,   coşku   ve   yitip   gitme  deneyimini  kaydeden  şiirlerinden  birinin  son  dizeleri,  bunu  daha  iyi  anlatacaktır:    

Akşam  geri  verince  bana  gözlerimi     Şehir  de  kayboldu  denizin  durgunluğu  da     Bir  anka  kuşu  yeniden  kanyorken  küllerini     Bir  kaya  oyuğu  kendini  alıştırıyorken  boşluğa     Dedim,  deniz  de  bendim,  düşleyen  de  denizi     Ve  sabah  olur  olmaz  üstünde  derinliğimin     Bir  gülümseme  gibi  bulacağım  kendimi.    

("Ölü  Sirenler")  

*  *  *   Yaşantı  ânı,  İkinci  Yeni'yi  yalnız  eski  şiirden  değil,  bugün  yazılanlardan  da  ayırır.  Bu  şiirin  geçmişe   dönük  bir  etkisi  de  oldu:  Şiir  yeniden  değerlendirildi;  yeni  koyuluk,  "imgecilik"  adı  altında,  bir  tür   zorunluluk  kazandı;  içinden  geçilecek  bir  deneye,  bir  sınava  dönüştü.  Ama  İkinci  Yeni  de  hep  aynı   doluluk  anında  kalmadı;  daha  tenha,  daha  seyrelmiş  bir  şiire  gitti.  Yaşantının  imkânsızlığını,  hatta   başından  beri  bir  yanılsama,  bir  aldanış  olduğunu  mu  görmüştü?  Bilmiyorum.  Şu  söylenebilir:  Bu   şiirin   asıl   tour   de   force'unu,   ölümcül   perendesini   gerçekleştirdiği   yer,   yaşantının   kökensel   boşluğunu  görüp  de  o  boşluğun  içine  düşmemeyi  başardığı  yerdir:  Hayatta  kalmış  ip  cambazının   artık  hayata  inanamadığı,  ölmüş  olmakla  sağ  kalmış  olmak  arasındaki  çok  önemsiz  farkın  da  gelip   şiire  eşitlendiği,  şiir  olarak  doğduğu  yer.   İkinci   Yeni,   kendi   dönüş(üm)leri   içinde   kendinden   öncekileri   etkilemekle   kalmadı,   onlardan   da   etkilendi.   Onları   ilk   kez   kendi   şiirini   yazarken   anladığı,   gerçekten   "işittiği"   de   söylenebilir.   Ama   böylece   benimsedikleri   arasında   Melih   Cevdet   Anday   yoktu.   Karşılıklıydı   bu   ilgisizlik.   Ama   iyi   şiirden   söz   ediyoruz,   öyleyse   zorunluluğun   dünyasındayız,   biçim   yasalarının   dünyasında:   Burada   en  bakir  rastlantı  bile  bir  zorunluluğun  temsilcisi  gibi  davranmak  zorundadır,  yoksa  önemsizleşir.   Bu  iki  şiir  arasında  da  böyle  bir  bağ  var  mıdır?  İkinci  Yeni'de  sonradan  yaşantıyı  seyreltecek,  şiiri   eleyecek   olan   şeyin,   Anday'da   başından   yaşantıyı   durduran   ama   1960'tan   sonra   ona   farklı   bir   koyuluğu,   farklı   bir   zorluğu   deneme   imkânı   veren   şeyle   bir   ilişkisi   olabilir   mi?   Nedir   bu   "şey",   "şeyler"?   Anday,   tam   altı   yıllık   bir   aradan   sonra   (1956-­‐1962),   daha   önce   kendi   açmış   olduğu   boş   alan   üzerinde   yeni   bir   yoğunluğa   çalışmaya   başladı.   Ama   artık   boş   alandan   değil,   "alansızlıktan"   söz   etmek   gerekiyor:   Ben,   bireysel   özne,   "aşkın   sığınacağı   yer",   silinmeye   başlamıştı.   Garip'le   ve   asıl   İkinci  Yeni'yle  şiiri  ele  geçiren  kişisel  özne  sönüyordu.  Ama  onun  yerini  alan  da  eski  şiirin  tarihsel   ve  kolektif  öznesi  (Yahya  Kemal)  değildi.  Bir  yer  ve  bir  zamana  kayıtlı  olan  ampirik,  somut,  kişisel   öznenin  yerini,  sadece  bir  dilbilgisi  kuralı  olan  soyut,  bir  nokta  olan  özne  alıyordu:  Rasyonalizmin   öznesi,   Descartes'ın   bütün   yaşantı   içeriklerini   yadsıyarak   ulaştığı   soyut   yaşantı   olasılığı,   "düşünüyorum,  öyleyse  varım"  cümlesinin  ben'i.   İki  Anday  var:  1956'dan  önceki  ve  1962'den  sonraki.  Arada  bir  silinme,  hiçleşme  bölgesi  yer  alıyor.   Birincisinin  içinden  İkinci  Yeni'ye  baktım  ve  yaşantının  doğumunu  gördüm.  İkinci  Yeni'nin  içinden   ikinci   Anday'a   bakıyorum   şimdi:   Yaşantının   söndüğü,   yitirildiği   yerde,   hayatın,   bir   tür   hayatın   bulunabileceğini  öğreniyorum.  Bunu  anlatacağım.   Olmayan  bir  tema  üzerine  çeşitlemeler   Anday'ın   şiirinin   burada   önerilen   yaşantı   kavramını   olumsuzladığını   öne   sürdüm.   Ama   yaşantıyı   henüz  tanımamış  bir  şiirden  değil,  ondan  çoktan  vazgeçmiş  bir  şiirden  söz  ediyoruz,  ya  da  baştan   reddetmiş.   Eğer   bir   doluş   anıysa   yaşantı,   her   nabız   vuruşuyla   yeniden   duyduğumuz   bir   doluluksa,   Anday'ın   şiiri   de   bu   vuruşlar   arasındaki   susuş   anlarına   denk   düşer.   İkinci   Yeni'nin   bir   limit   eğrisi   üzerinde   hep   yaklaştığı   boşluk,   Anday   için   bir   çıkış   noktasıdır,   çıkış   ve   varış.   Cansever'in   Anka   Sayı  #2  

9  

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak    

motifini  işleyen  şiiri,  bir  kavuşma  restorasyon  ve  birlik  cümlesiyle  noktalanıyordu:  "Bir  gülümseme   gibi   bulacağım   kendimi".   Anday'ın   "Teknenin   Ölümü"   şiiri   de   bir   yangın   motifini   işler:   "Gecenin   huysuz   karanlığından"   sintineye   düşen   "düşcül   ateşböceği",   tekneyi   tutuşturur,   yakar.   Ama   küllerden  yeniden  doğmak  diye  birşey  yoktur  burada;  şiir  şöyle  biter:   Kesik  baş  çapa,  iplerim,  küreklerim   Kumsalda  şaşkın  bir  yığındır  şimdi.   Tüter  el  ayak,  tüter  ıslak  odun,   Denizin  uzaklardan  getirdiği   Yabancı,  anlamsız  bir  şeyim.   Restorasyon,   parçaların   kurtarılması   ve   birleştirilmesi,   burada   imkânsızdır:   Uzaklık,   başkalık   ve   bölünmüşlük,  her  zaman  anlama  ve  bütünlüğe  üstün  gelecektir.  Yangını  başlatan  şeyin  küçüklüğü   (ateşböceği!)   aslında   yangının   her   zaman   çoktan   başlamış   ve   bitmiş   olduğunu   anlatır:   Bir   düş   ("düşcül  ateşböceği"),  bir  yokluk,  ancak  başka  bir  düşü,  başka  bir  yokluğu  tutuşturabilir  çünkü.   Bir   karşılaştırma   daha   yapabiliriz,   yine   Cansever'le   (İkinci   Yeni'de   motif   ve   imgeleriyle   M.C.A.'a   yine  de  en  yakın  şair).  Kirli  Ağustos'un  önemli  şiirlerinden  birinde,  "Bir  Yitişten  Sonra"da,  şöyle  bir   cümle   vardır:   "Biri   öldüyse   çok   geç   /   biri   öldüyse   çok   erken   belki".   Anday'ın   son   kitabındaki   "Tekleyen  Gece"  şiirinin  ilk  ikliği  de  şöyle:   İvedi  bir  dünya  bu,  her  şey  erken   Ve  her  şey  geç,  gün  tutulacak  biz  uyurken.   Cansever'deki   daha   yumuşak,   özlemli   sesle   "Tekleyen   Gcce"nin   hiç   teklemeyen,   bütün   fazlalıklardan  arınmış,  berrak  ama  katı  sesi  arasındaki  farklılığı  bir  yana  bırakırsak,  iki  şiirin  de  aynı   motifi,   orada   olmamak,   denk   düşmemek   motifini   işlediğini   söyleyebiliriz.   İki   şiir   de   bu   motifi   bir   ikiliyle,  geç-­‐erken  ikilisiyle  verir.  Ama  Cansever'de  ikilinin  baskın  terimi,  son  sözü  söyleyen  terimi,   "erken"dir   ve   bu   da   onun   şiirine   daha   umutlu,   yaşantıya   açık   bir   boyut   kazandırır:   Geç   gelen   adam,   yaşantı   olasılığını   artık   kaçırmıştır;   oysa   erken   gelen   bekleyebilir,   umabilir,   Anday'da   son   sözü   "geç   kalmak"   söyler:   Bu   ivedi   dünyada   her   şey   her   zaman   çoktan   olmuş   bitmiştir,   hiçbir   yaşantıya   yetişemeyiz;   yaşantımızla   (uyku)   bu   yaşantıyı   doldurabilecek   içerik   (gün   tutulması)   arasında  giderilmcz  bir  uzaklık,  uyumsuzluk  vardır:  Biz  orada  değiliz,  o  da  burada  değil.   ***   Anday'ın   şiirlerinde   şekillenen,   bir   yokluk   estetiğidir:   Uzaklığın,   ayrılmanın,   başkalığın,   burada   olmamanın,  dile  gelmemenin  estetiği.  Yaygın  bir  etki  alanı  bulamamış  olmasının  bir  nedeni  budur   kanımca.  1970'lerde  ve  sonrasında  herkesin  şiirlerine  benzeyen  şeyler  yazıldı;  hiçbiri  Anday'ınkine   benzemiyordu.  Şu  anlamlıdır:  1980'den  önce,  radikal  bir  dünya  görüşü  ile  modernist  şiir  arasında   bağ  kurmaya  yönelen  Mehmet  Doğan  gibi  bir  eleştirmenin  ele  aldığı,  önerdiği  şairler  arasında  O.   Rifat,  E.  Canscvcr,  hatta  Necatigil  vardır  da,  Anday  yoktur  (Bkz.  Mehmet  Doğan,  Şiirin  Yalnızlığı).   Türkiye'de   her   şeyin,   hayatın,   sanatın,   siyasal   pratiğin,   hatta   ekonomik   kalkınmanın   yaşantı   modeline   göre   düşünüldüğü   yıllardı:   Geçmişin   bugünde   yoğunlaşması,   geleceğe   açılma,   yeninin   fethedilmesi,   bazen   hüzün,   her   zaman   umut.   Bir   örnek   vermek   isterim.   Tomris   Uyar,   1972-­‐73   yıllarında  Yeni  Dergi'de  öykü  üzerine  önemli  bir  yazı  dizisi  yayımlamıştı;  yaşantı  estetiğinin  temel   kavramlarından   biri   olan   epiphany   (apansız   aydınlanış,   tek   bir   anın   kendinden   büyük   bir   hakikatle   dolması)   üzerinde   duruyor   ve   bununla   öykü   kişisinin   değişmesi,   olgunlaşması   arasında   bağ   21 kuruyordu.   Hikâyeyi,  bir  vuruşta  bir  parıltı  yaratan,  okurda  yıllar  sonrasının  algılarını  hazırlayan,  kısaca   okuru   değiştiren   bir   sanat   olarak   kabul   ediyor(uz)   (...)   Çağdaş   hikâye,   insani   bir   gerçekliği   bir   aydınlanma   anı   çevresinde   gelişüren   bir   sanat   türü   (...)   İlk   anlamıyla   bir   "çakma",   bir   "gerçekle   yüzyüze   geliş"tir   aydınlanma;   yazarın,   okurun,   hikâye   kişisinin   birdenbire   bir   gerçeği   ayırdetmesi,   bir   çözüme   varmasıdır   (...)   Her   hikâyede   bir   aydınlanış,   bir   seziş,   bir   uyanış  (vardır).  

21

Sayı  #2  

10  

 Bkz.  Yeni  Dergi,  Ocak  1972  ve  Şubat  1973.  

Melih  Cevdet:  İkinci  Yeni’den  Sonra   Orhan  Koçak    

Tomris   Uyar,   aynı   yazıda,   aydınlanma   kavramını   zaman   ve   yaşantı   kavramlarına   da   bağlamıştı:   "Çağdaş  hikâyeci  (ki  geriye  ve  ileriye  doğru  işleyebilen  bir  saati  vardır)  (...)  isterse  'titrek  bacaklı  bir   tayın   rahat   sağrılı   bir   kısrak'   olmasıyla   sezdirir   geçen   zamanı,   isterse   yıkılan   bir   duvar   ve   onun   yerine  kurulan  bir  otelle.  Üstelik  gücünü  denenmişlikten,  yaşanmışlıktan  alan  bir  imge,  görülerek   kavranan  bir  imge,  tasarlanmış  bir  tümceden  çok  daha  kolay  kalabilir  akılda."  Bu  düşünceler,  1950   sonrası  şiir  için  de  geçerlidir.   Anday,   işlemeyen   saatin   şairi   olarak   görünür,   "bir   yere   gitmeyen   yel"in   şairi:   Çalışması,   yaşantısızlık   temasının,   olmamak   temasının   çevresinde   gelişmiştir.   Yaşantısızlık,   öznel   gelişmeyi,   süreç,   ilerleme   ve   olgunlaşma   düşüncelerini   dışarda   bırakır.   Zamanı   bir   tekrar   olarak   kavrar,   bir   sarkaç  hareketi  olarak  yorumlar.   Soğuk   bir   şair   olarak   görüldü   Anday.   Eleştirmenler,   onun   şiirinde,   adlandırılmayı,   bir   ada   kavuşmayı  reddeden  soğuk,  duygusuz  bölgeyi  sezdiler  belki  de.  Orada  yer  almaktan  kaçındılar.  Bir   yer  değildi  zaten:  Bir  aralıktı.  Burada  Anday'la  yapılmış  bir  söyleşiye  de  değinmek  gerek:  1982'de   Çağdaş  Eleştiri  dergisinde  yer  alan  bu  her  bakımdan  ilginç  ve  senli  benli  söyleşide,  Adnan  Benk,  bu   yazıda   savunduğum   teze   çok   yakın   bir   görüş   öne   sürüyor   ve   Melih   Cevdet'in   şiirindeki   "değişmezlik"  ya  da  kımıltısızlık  "kesimi"nden  söz  ediyordu.  (Bir  terim  farklılığı  var:  Adnan  Benk,   benim   burada   yaşantı   ya   da   deneyim   terimiyle   ifade   ettiğim   şeye   "yaşam"   diyor,   buna   karşılık   yaşantıyı  "tecrübe"nin,  yaşanmış  ve  kapanmış  olanın  karşılığı  gibi  kullanıyor.)   Senin   çizdiğin   dünyada,   üstüne   gidemeyeceğimiz,   aşamayacağımız   bir   değişmezlik   sınırı   var.  Bir  yaşantılar,  yaşanmışlar,  edimler  birikimi  (...)  durağanlık  (...)  Gerçi  devingenlik  sınırı   ile   değişmezlik   sınırı   arasındaki   yaşama   ortamı   alabildiğine   inişli   çıkışlı   (...)   Ama   bu   çeşitliliğe   rağmen   olasılılıklar   gene   de   sınırlı   (...)   Ne   yaparsak   yapalım   o   dörtgenden,   o   dört   mevsimden,   o   yaşantılar   birikiminden   kurtulamıyoruz   (...)   "Bana",   "beni",   "bizim"   var   da,   duygusal   şiirin   odak   noktası   olan   o   "ben"   hiç   yok   (...)   Senin   hareket   noktan   hep   dışarısı.   Yakından   değil,   kendinden   değil,   en   uzaktan   başlıyorsun   işe   (...)   Dıştan,   doğadan   kendine   çektiğin   sabahları,   yağmurları,   vb.   yaşanandan   yaşanmışa   dönüştürmek.   Gittiğin   yerde   yaşam  yok  artık.  Bizi  sürüklediğin  yerde  de.   Bunlara   değineceğim   ben   de,   yaşantısızlığın   bu   görünüşlerine,   öznenin   silinmesinin   evrelerine,   değişmezlik   ve   önlenmez   tekrara,   sesin   başkalaşımına,   dalgınlığa   ve   unutuşa,   bizim   olmayan   sevince,  ilk  duyumun  ve  son  dizenin  iptali  gibi  olgulara.  Ama  bir  şey  daha  var:  Yaşantının  sahnesi   şehir   insanıdır,   Anday'ın   şiirindeki   yaşantısızlık   da   ilkin   şehrin   şiirden   kovulmasıyla   ortaya   çıkar.   Bu,  Anday'ın  yapıtında,  "zaman"  anlayışıyla  birlikte  ayrı  bir  sorun  alanı  oluşturacaktır.          

Sayı  #2  

11  

Çelişkili  60’lar:  İmparatorluk  ve  Kültürel  Direniş   Hrach  Bayadyan       1

    İran   ve   özellikle   Türkiye   ile,   ve   zaman   zaman   dolaylı   olarak   da   olsa   Batı   ile   sürdürülen   karmaşık   ilişkiler   bağlamında,   bir   bölge   olarak   Güney   Kafkasya   ya   da   eski   adıyla   Kafkas   Ötesi   (Kafkasların   güneyinde   Azerbaycan,   Gürcistan   ve   Ermenistan’ı   içine   alan   bölge),   coğrafi   bir   birim   olarak,   Rus   imparatorluğunun   güneye   doğru   yayılmacı   siyasetinin   dürtüsü   ile   eş   zamanlı   şekillenmeye   başlamış  olması  anlamında  Rus-­‐Sovyet  döneminin  bir  mirasıdır.  Tüm  19.  yüzyıl  boyunca  Rusya’nın   Türkiye   ile   olan   ve   çoğunlukla   da   savaş   alanında   cereyan   eden   ilişkileri   Rusya   için   hayati   önem   taşıyordu.   Rusların   Batılı   kavramları   kullanarak   kendi   kimliklerini   yeniden   tanımlamaya,   kendilerini   Batılı   anlamda   modernleşen   bir   ulus   olarak,   Avrupa’nın   parçası   olan   bir   ülke   olarak   göstermeye   çalıştıkları   bir   dönemdi   bu.   Bu   durumda,   Batılılaşan   bir   Rusya,   Türkiye’de,   kendisini   arındırmak  istediği  “Doğu”yu  görüyordu.  Dolayısıyla,  Rusya’nın  kendisini  tanımlaması  kapsamında   2 Türkiye,  Rusya’nın  ve  genelde  de  medenileşmiş  dünyanın  Doğulu  “Ötekisi”  olarak  sunuluyordu.   Rusya,   imparatorluğun   doğusundaki   ve   güneyindeki   halklara   Batılı   bir   perspektiften   bakıyordu.   Burada  Kafkasya  bir  ara  mıntıka  olarak,  Batı  ile  Doğu  arasında  bir  geçit  olarak,  Rusya  dolayımıyla   medenileşmiş  bir  Doğu  olarak  görülüyordu.     Böylece  Rusya’nın  “medenileşme  misyonu”  anlayışı  oluştu;  bu,  imparatorluğun  yayılmacılığını  ve   sömürgeciliğini   haklı   çıkarmak   açısından   büsbütün   yerinde   bir   anlayıştı.   Rus   entelijensiyasının   büyük   bir   bölümü   tam   da   bu   şekilde   düşünüyor   ve   Rusya’nın   Kafkasya’ya   aydınlanma   ve     3 medeniyet   getireceğine   inanıyorlardı.   Kafkasya’da   da   Rus   mevcudiyetini   tamamen   aynı   şekilde   düşünen   insanlar   bulunduğunu   da   buna   eklemek   gerekir.   Aralarında   Khachatur   Abovyan   ve   Hovhannes  Tumanyan  gibi  çağaş  Doğu  Ermeni  edebiyatının  son  derece  önemli  şahsiyetlerinin  de   bulunduğu,   Ermeni   entelektüel   seçkinler   için   de   aynı   durum   söz   konusuydu.   On   dokuzuncu   yüzyılın   ilk   yarısı   boyunca   çoğu   kişi,   doğudaki   Ermenilerin   İran’dan   özgürleşmesinin,   Türk   tehditlerinden   korunmanın   ve   Batılı   modernleşme   süreci   ile   temasa   geçilmesinin   tek   olasılığını   Rusya  İmparatorluğu’nda  görüyordu.     Öyleyse   Doğu   Ermenistan’ın   modernleşmesi   fikri,   daha   en   baştan   itibaren,   Rusya’nın   medenileşme   misyonunun   ortaya   koyduğu   parametreler   kapsamında,   önce   bir   Rusya   Ermenistanı,   daha   sonra   da   Sovyet   Ermenistanı   projesi   olarak   doğmuş   ve   şekillenmiştir.   Kafkasya’da   halihazırda   zaten   mevcut   olan   Batılılaşma   arzusu,   şayet   bunun   alternatifi   özellikle   İran  ve  Türkiye  ile  yakınlaşmak  ise,  “Rus  yönelimi”  denilen  şeyin  benimsenme  ihtimalini  artırmıştır   elbette.   En   azından   Rus   yönetimi   Ermeniler   tarafından   bir   kurtuluş   olarak   kabul   edilecekti,   ama   bu,   belli   türden   bir   kendini-­‐sömürgeleştirme   yoluyla   bir   kurtuluş   olacaktı.   Gelgelelim   Rusya’nın   kendisi   de   Avrupa’da   yarı   Doğulu   yarı   Batılı   olarak,   Batı   ile   Doğu   arasında   bir   geçiş   alanı   olarak   görülüyordu.     60’lar:  Çelişkili  Yıllar     Her   ne   kadar   Sovyetler   Birliği   bünyesindeki   ulusların   kazanmış   olduğu   statü,   bir   tür   kısmi   bağımsızlaşma   olarak   kabul   edilebilse   de   Rus   oryantalizmi,   Sovyetler   Birliği’nde   değişiklikler   geçirip   yeniden   şekillenerek,   daha   incelikli   biçimlerde   işlerlik   göstermeye   devam   etti.   Sovyet   imparatorluğunun   çöküşünden   sonra,   “icat   edilmiş”   bir   bölge   olarak   Güney   Kafkasya   –   Kafkas   Ötesi   –   (Rusya’nın   medenileşme   misyonu   sürecinde   ve   daha   sonra   da   Sovyet   modernleşme   projesinin  tatbiki  sırasında  “icat  edilmiş”tir)  ayırıcı  özelliğini  giderek  yitirmeye  başladı.  Ama  ne  var   ki,   hissedilebilen   ilk   değişimler   bundan   önce,   60’larda   başlamış   gibi   görünüyor   ve   o   yıllarda   1

 Bu  makale  2008  Kasım  ayında  “Sanat  ve  kültürel  çalışmalar  laboratuvarı”  desteğiyle  düzenlenen  “Rus-­‐Sovyet   oryantalizmi”  üzerine  bir  konuşma  dizisi  sonucunda  yazılmıştır.  Bu  konuşmalar  daha  sonra  “Kültürel  dekolonizasyon   meselesi”  başlıklı  (Ermenice)  bir  yazı  dizisi  olarak  “Hetq”  adlı  yayında  yayımlanmıştır.   (http://old.hetq.am/arm/culture/8665).   2  Bkz.  Iver  B.  Neumann,  Uses  of  the  Other:  “The  East”  in  European  Identity  Formation,  Minneapolis:  University  of   Minnesota  Press,  1998.   3  Bkz.  Susan  Layton,  Russian  Literature  and  Empire:  Conquest  of  the  Caucasus  from  Pushkin  to  Tolstoy,  Cambridge:   Cambridge  University  Press,  1994.

Sayı  #2  

1  

Çelişkili  60’lar:  İmparatorluk  ve  Kültürel  Direniş     Hrach  Bayadyan    

yaşanan   dönüşümler   de,   mevcut   gerçekliklerin   prizmasından   bakıldığında   yeni   anlamlar   kazanıyor.       “Yumuşama”  [Thaw]  ve  “60’lar  kuşağı”  terimleri,  50’lerin  sonunda  meydana  gelen  ve  60’larda  da   devam  eden  kültürel  uyanışı  tanımlayan  ifadelerin  en  iyi  bilinenleridir.  Bu  dönem;  Sovyet  kültür   politikasında   yıllar   içindeki   keskin   değişikliklere,   birbiri   ardına   gelen   göreli   özgürlüklere,   yenilenen   kısıtlamalara  ve  baskılara  rağmen  ulusal  kültürlerin  gelişimi  ve  ulus  bilincinin  oluşumu  bakımından   Sovyet   ulusal   cumhuriyetleri   için   benzersiz   bir   dönemdi   yine   de.   Paradoksal   olarak,   ulusların   Ruslaştırılmasını  ve  birleşik  bir  Sovyet  halkının  şekillendirilmesini  hedefleyen  benzersiz  çabaların   eşlik   ettiği   bir   süreçti.   Tıpkı   Rus   İmparatorluğu’nda   olduğu   gibi   Sovyetler   Birliği’nde   de,   Rus   kültürünün   ve   Rus   dilinin   diğer   ulusların   kültürlerinden   ve   dillerinden   üstün   olduğu   varsayımı   hâkimdi.  Stalinci  dönem  boyunca  Rus  halkının  üstünlüğü  “ağabey  –  küçük  kardeşler”  bağlamında   şekillendi   ve   Sovyetler   Birliği’nde   sürdürülmekte   olan   sistematik   ve   daimi   Ruslaştırmanın   da   temelini  oluşturdu.     Sovyet   uluslarının   ve   milliyetlerinin   beklenen   birleşmesinin   önkoşullarından   bazıları;   geçerli   dil   olarak   Rusça’nın   kabul   edildiği   yüksek   bir   eğitim   seviyesi,   tüm   milliyetler   ve   bölgeler   için   eşit   ekonomik   gelişme   fırsatı,   halk   için   coğrafi   ve   toplumsal   hareketlilik   vb.   şeylerdi.   Sovyet   imparatorluğunun   bir   diğer   önemli   tanımlayıcı   karakteristiği   de,   Batılı   imparatorluklardaki   sömürgeciyi   sömürgeleştirilenden   ayıran   aşılamaz   sınır   çizgisinin   Sovyetler   Birliği’nde   var   olmamasıydı.   Klasik   sömürgecilik   sistemlerinin   tersine,   etnik   kimlik   ile   ilgili   uygulanan   kısıtlamalara   rağmen   Sovyet   halklarına   katılım   ve   ilerleme   bakımından   bazı   gerçek   fırsatlar   da   verildi.     Benzer   politikaların   uygulanmasında   yerel   seçkinlere   önemli   bir   rol   atfedildi.   Sovyet   rejiminin   sürdürdüğü   yaygın   kolektifleştirme   ile   ona   eşlik   eden   sanayileşme   ve   şehirleşmenin,   hepsi   de   kırsal  kökenli  olan  Sovyet  halklarının  geleneklerinden  koparılmasını  mümkün  kıldığı  etkeninin  de   hesaba   katılması   gerekir.   Aynı   zamanda   geleneksel   yerel   seçkinler   de   ya   parçalandı   ya   da   yok   edildi.   Bunu   müteakiben   Sovyet   sistemi   profesyoneller   ve   entelektüellerden   oluşan   yeni   yerel   seçkinleri,  belli  ödüller  ve  ilerleme  olanakları  karşılığında  işbirliğine  hazırladı.  Resmi  kurumlar  ile   bağlantılı   hale   gelen   ve   idari-­‐politik   aygıtı   ellerinde   bulunduran   bu   yeni   seçkinler   de,   kendilerini   Sovyet   sisteminden   ayırma   emellerinin   peşine   düşmektense   taleplerini   bu   sistem   kapsamında   şekillendirmeye  ve  (ulusal  olanlar  da  dahil)  hedeflerine  de  bu  sistem  kapsamında  ulaşmaya  daha   eğilimliydi.  Eşanlı  olarak  etnik  sınırları  çiğneyen  muhtelif  profesyonel  çevreler  arasında  (yazarlar,   bilimciler  vb.)  temaslar  da  desteklenmekteydi,  böylelikle  etnik-­‐üstü  işbirliği  biçimleri  yaratılmaya   çalışılıyordu.   Bu   topluluklar   birleşik   Sovyet   halkı   kavramını   hem   cisimleştiriyor   hem   de    4 simgeliyordu.     Analistlere  göre  60’larda  bazı  Sovyet  ulusların  sergilediği  milliyetçilik,  Sovyet-­‐öncesi  milliyetçiliğin   yeniden   doğuşu   değil   ama   daha   ziyade   önceden   tahmin   edilememiş   olsa   da   Sovyet   modernleşme   projesi  sürecinde  şekillenen  yeni  bir  milliyetçilik  türü  idi.  Sovyet  egemenliğinde  yeniden  yapılanan   ulusal   gelenek   ve   oluşturulan   kültürel   kimlik,   kaçınılmaz   olarak   ulusal-­‐Sovyet   karışımı   olarak   şekillendi.     Bu  makalede,  60’larda  yazılmış  olan  iki  metnin   –  Rus  yazar  Andrey  Bitov’un  Ermenistan  Dersleri   kitabı   ve   Ermeni   yazar   Hrant   Matevosyan’ın   Hangover’ının   (Kalıntı)   –   birlikte   okunması   yoluyla   ilgili  döneme  ait  bir  kaç  mesele  tartışılacak.     Diyalog:  İki  Metin     Matevosyan   ve   Bitov,   Kruşçev’in   “Yumuşama”   yıllarında   öne   çıkmış   iki   yazardır.   Moskova’da   düzenlenen   iki   yıllık   İleri   Senaristlik   Kursu’na   katıldıkları   60’ların   ortasında   tanıştılar.   Söz   konusu   çalışmaları   müteakip   yıllarda   yazıldı.   Hangover   1969’da   tamamlanmıştır   ve   yazarın   söz   konusu   kursa  ilişkin  izlenimlerine  dayanmaktadır.  Ermenistan  Dersleri  ise  1967–1969  arasında  yazılmıştır   4

 Bkz.  Philip  G.  Roeder,  “Soviet  Federalism  and  Ethnic  Mobilization”,  Denber,  Rachel.  The  Soviet  Nationality  Reader:  The   Disintegration  in  Context  içinde  Oxford:  Westview  Press  (1992),  s.  147-­‐178.  

Sayı  #2  

2  

Çelişkili  60’lar:  İmparatorluk  ve  Kültürel  Direniş     Hrach  Bayadyan    

ve   Bitov’un   gazetecilik   görevi   ile   Ermenistan’a   yaptığı   on   günlük   yolculuğun   ürünüdür   (Bitov   bir   Rus   dergisi   için   Ermenistan   hakkında   bir  makale   yazmak   üzere   Ermenistan’a   gönderilmişti).   Kitap,   ilk  olarak  1969’da  aylık  bir  dergi  olan  Druzhba  Narodov’da  yayımlandı  ve  daha  sonra  birçok  dile   tercüme   edildi   ve   Bitov’un   en   dikkat   çeken   çalışmalarından   birisi   oldu.   Ermenistan   Dersleri,   Andrey   Belyi’nin   Ermenistan   izlenimlerinden   oluşan   seyahatnamesine   benzemez   ya   da   Mandelstam’ın  kendi  Ermenistan’a  Yolculuk  adlı  eserini  tanımladığı  gibi  bir  “yarı-­‐kısa-­‐roman”  da   değildir,  daha  ziyade  sahici  bir  sanatsal  nesir  örneğidir.     Hangover’ın   konusu   kısaca   şöyledir:   Moskova   Sinema   Evi’nde   düzenlenen   İleri   Senaristlik   Kursu’na  tüm  ulusal  cumhuriyetlerden  insanlar,  temel  olarak  da  yazarlar  katılıyordu.  Kitap  kursa   katılanların  bir  günlük  hayatını  resmetmektedir;  anlatıcı  Mnatsakanyan’ın  muhtelif  kişilerle  yaptığı   sohbetler,  vatanı  Ermenistan’a,  özellikle  de  köy  hayatına  dair  anıları  vs.  Katılımcıların  her  birinin   nihayetinde   bir   filme   dönüşecek   olan   bir   senaryo   yazması   bekleniyordu.   Mnatsakanyan   Ermeni   köylerindeki  –  sanayileşme,  kırsal  toplulukların  parçalanması  ve  benzeri  türden  –  sorunları  işleyen   bir   senaryo   kaleme   alır.   Kurs   direktörü   Vaksberg,   senaryoda   değişiklikler   yapılmasını   önerse   de,   Mnatsakanyan   buna   yanaşmaz.   Konuşmaları   neredeyse   bir   tartışma   seviyesine   ulaşır.   Büyük   bir   olasılıkla  onu  kurstan  atacaklardır.     İki   metin   de   yazarların   İleri   Senaristlik   Kursuna   katılma   deneyimlerinden   edindikleri   uyaranların   bir   ürünüdür.   Her   ne   kadar   farklı   şekillerde   olsa   da,   her   iki   yazar   da   Sovyet   imparatorluğunun   bu   önemli   döneminden   söz   eder.   Aynı   zamanda   her   ikisi   de   Sovyet   Ermenistanı’nı   ele   alırlar.   “Ermenistan   Dersleri”nde   anlatıcının   sıkça   zikrettiği   “arkadaş”   Matevosyan’dan   başkası   değildir.   Bitov   Ermenistan’da   bulunduğu   süre   boyunca   Matevosyan’ın   evinde   kalmıştır.   Hangover’da   da   Bitov’un   adı   geçer.   Matevosyan   ve   Bitov   kurs   sırasında   şekillenen   entelektüel   topluluğun   üyesidirler.   Ayrıca   iki   metin   arasında   başka   pek   çok   ortak   özellik   bulmak   da   mümkün,   hatta   kesinlikle   bir   diyalog  olarak  adlandırılabilecek  açık  ve  örtük  bağlantılar  bile  bulabilirsiniz.   Andrei  Bitov  ve  Hrant  Matevosyan       (fotoğraf  Hrant  Matevosyan     Vakfı'ndan  alınmıştır)   Yolculuk     Bir   söyleşide   Bitov,   bütün   hayatı   boyunca   üç   kez   iyi   bir   ortamda   bulma   konusunda   şanslı   olduğunu,   bunlardan   birisinin   de   “İleri   Senaristlik   Kursu’nun   emperyal   ortamı”   olduğunu   söyler.   İyi  ama  niçin  emperyal?  Ulusal  cumhuriyetlerin  her  birinden  seçilenlerin  katılımıyla  birlikte  kurs,   ülkenin   federal   yapısını   yansıtıyor   gibidir.   Öte   yandan,   etnik-­‐arası   sınırları   aşan   seçkin   topluluklarının   yaratımı   Sovyet   yönetiminin   hedeflerinden   biriydi.   Aynı   zamanda   –   Batı’ya   karşı   girişilen   ve   sinemaya   da   belirleyici   bir   rol   biçilmiş   olan   kültürel   ve   ideolojik   mücadelede   başarılı   olmak   için   –   kursa   belli   bir   emperyal   hava   da   hâkim   olmuştu   doğal   olarak.   Tüm   bunlar   Hangover’da  ele  alınmaktadır.       Evet,   Andrey   Bitov’un   Ermeni   teması   ile   ilk   kez   yakından   ilgilendiği   İleri   Senaristlik   Kursu’nun   ortamı   emperyal   bir   ortamdı   hiç   şüphesiz,   ama   Rus   (Sovyet)   yazarların   Kafkasya   seyahatleri   de   ve   1820’lerden   itibaren   bu   seyahatlerin   ürünü   olan   metinler   de   öyleydi.   On   dokuzuncu   yüzyılın   ilk   yarısına   gelindiğinde,   Puşkin’in,   Lermontov’un   ve   diğerlerinin   yapıtlarında   belli   temalar,   Kafkasya’yı   Rus   İmparatorluğu’nun   genişleyen   çeperi   olarak   temsil   eden   klişeleşmiş   biçimler   ve   metaforlar   şekilleniyordu,   dolayısıyla   bunlar   Kafkasya   halklarının   sömürgeleştirilmesine   ve   Rus   kültürel  tahakkümünün  tesis  edilmesine  yardımcı  oluyorlardı.     Edward   Said’in   Şarkiyatçılık   kitabından   beri   kültürel   temsillerin   ülkelerin   sömürgeleştirilme   sürecinde   merkezi   bir   rol   oynadığı   ve   özellikle   de   edebi   metinlerin   emperyal   ve   sömürgeci   pratikler   ile   muhtelif   şekillerde   ilişkili   olduğu   gayet   iyi   biliniyor.   Dolayısıyla,   edebi   metinler   fethedilen   toprakları   ve   halkları   temsil   etme   tarzlarını   tahakküm   perspektifinden   inşa   edip,   bu   tarzları   dolaşıma   sokup   ve   temelde   de   meşrulaştırırken,   yazarlar   da   imparatorluğu   sorgusuz   sualsiz  kabul  eden  genel  bakış  açısının  işlenmesine  katkıda  bulunurlar.     Bitov’un   Ermenistan   Dersleri,   özellikle   de   Rus   ve   Sovyet   yazarların   Ermenistan’a   yaptıkları   seyahatlerin   bir   ürünü   olarak   yaratılmış   metinler   arasında   sıralandığında,   geç   “Kafkasya   Sayı  #2  

3  

Çelişkili  60’lar:  İmparatorluk  ve  Kültürel  Direniş     Hrach  Bayadyan    

edebiyatı”  dönemine  birer  ekleme  olarak  görülmelidir.  Bunların  ilki,  Puşkin’in  Erzurum  Yolculuğu   (1835)   seyahatnamesidir;   Puşkin’in   1829’da   yaptığı   Kafkasya   yolculuğunda   tuttuğu   günlük   temelinde  yazılmıştır.  On  dokuzuncu  yüzyıl  Rus  edebiyatı  ile  Kafkasya’nın  fethi  arasındaki  ilişkiyi   inceleyen   Susan   Layton,   iki   kutup   saptıyor:   Emperyalizm   ile   düpedüz   suç   ortaklığı   yapan   “küçük   şarkiyatçılar”   ile   onlarla   taban   tabana   zıt   bir   konum   benimseyen   yaşlı   Tolstoy   (Hacı   Murat).   Bu   iki   kutup   arasında   ise   genç   Puşkin   (Kafkas   Esiri),   bazı   bakımlardan   emperyalizmi   destekleyen   ama    5 bazı  bakımlardan  da  emperyalizme  karşı  olan  Bestujev-­‐Marlinsky  ve  Lermontov  bulunur.     60’larda   bir   Sovyet   yazarın   ara   bir   konumda   yer   almak   zorunda   olması   anlaşılır   bir   şeydir.   Şayet   Sovyet  ideolojisi  30’lara  değin  Puşkin’in  ve  Dekambristlerin  imparatorluk  inşasının  kaba  kuvveti  ile   bir   tutuluyorduysa   ve   Puşkin’in   Kafkasya   şiirleri   de   “sömürgecilik   edebiyatının”   örnekleri   olarak   kabul   ediliyorduysa,   bu   durumda   gelecek   yıllarda   büyük   şairler   de   çarcı   otoriteden   ayrılacaktı.   Üstelik   “ilerici   Rusya”   kisvesinde,   resmi   “muhafazakâr”   Rusya’ya   karşı   çıktılar.   Ama   yine   de,   göstermeye  çalışacağım  gibi,  Bitov’un  yaklaşımı,  ara  şarkiyatçı  konuma  kıyasla  çok  daha  karmaşık   ve  hassastı.     Bunun   yanı   sıra,   Ermenistan   Dersleri’nin   Sovyetler   Birliği’nde   Andrey   Beyli’nin   ve   Osip   Mandelstam’ın   20’lerin   sonlarına   ve   30’ların   başlarına   ait   benzer   metinlerinden   farklı   olduğu   açıktır.  Puşkin’in  seyahatlerinden  beri  yüz  yıl  geçmişti.  İran  kuvvetlerini  yenilgiye  uğratıp  Yerevan’ı   fethetmelerinin   ardından   1828’e   gelindiğinde   Rusların   Petersburg’a   yanlarında   çok   sayıda   el   yazması   ile   döndüğü   doğrudur,   ama   Rus   imparatorluğunda   diğer   halkların   kültürlerine   ilişkin   sistematik   incelemenin   başlaması,   19.   yüzyılın   ortalarına   denk   düşer.   Ermenistan’ın   ortaçağ   başkenti   Ani’de   yapılan   kazılar   yüzyılın   sonunda   başladı   ve   Valery   Briusov’un   Ermenistan   Şiiri   derlemesi   1916’da   yayımlandı.   Bu   dönem   boyunca   ulus   ve   ulusal   kültür   anlayışları   ve   farklı   kültürler  arasındaki  ilişkilere  dair  anlayışlar  da  önemli  ölçüde  değişmişti.     Briusov   Ermenistan   Şiiri’ne   yazdığı   önsözde   Ermenistan’ı   Batı   ile   Doğu   arasında   bir   arabulucu   olarak,   bu   iki   kültürün   bağdaştırıldığı   bir   yer   olarak   kabul   eder   ve   Ermeni   ortaçağ   şiirinin   “ortak   insanlık   hazinesine   değerli   bir   katkı   sağlayan   olağanüstü   zengin   bir   edebiyat”   olduğunu   söyler.   Briusov’a   göre   “Ermeni   dehasının   yaratıları”,   Japonya,   Hindistan,   Yunanistan,   Roma   ve   Avrupa   6 halklarının   edebi   yapıtları   ile   birlikte   “uluslararası   şiir   mabedinde   hak   ettikleri   yeri   almalıdır”.   Belyi   ve   Mandelstam   da   Şark’a   gidiyordu   ama   aynı   zamanda   onlar   için   Ermenistan   “tarihin   beşiği”ydi   (Belyi),   coğrafi   konumu,   antik   dünya   ile   olan   tarihsel   ve   kültürel   bağları   sebebiyle,   dünya  “kültürünün  beşiği”ne  yakınlaşmamızı  olanaklı  kılıyordu  (Mandelstam).     Dolayısıyla   Kruşçev’in   “Yumuşama”   yılları   ve   müteakip   yıllar,   “Ermenistan   yolculukları”nın   ikinci   dönemi   olarak   da   adlandırılabilir   ve   Ermenistan   Dersleri   de   bunlar   arasındaki   en   ünlü   metindir.   Öyle   görünüyor   ki   Bitov   Rus   doğu   gezilerine   dair   zengin   yazın   geleneğinin   güvensiz   topraklarına   adım   atar,   bu   türden   bir   edimin   içerdiği   tehlikelerin   büsbütün   farkındadır   ama.   Bitov’un   Ermenistan   Dersleri   ile   Gürcistan   Albümü’nü   de   içeren   Kafkas   Esiri   derlemesi,   belli   bir   anlamda,   “Kafkas   edebiyatı”nın   kendi   üzerine   düşünmesi   olarak,   geleneksel   yaklaşımların   bir   yeniden   değerlendirilmesi   ya   da   en   azından   sorgulanması   olarak   görülebilir   ki   yazılmış   oldukları   dönem   için   bu   pek   de   şaşırtıcı   bir   şey   değildir.   Bu   derlemede,   sadece   kanonlaşmış   metinlere   (sözgelimi   Puşkin’in  Erzurum  Yolculuğu,  Mandelstam’ın  Ermenistan  şiirleri)  ve  geleneksel  temalara  (örneğin   Kafkas   Esiri)   başvurulmaz,   bunun   yanı   sıra   yerleşikleşmiş   yaklaşımlar   ve   değerlendirmeler   de   yeniden  gözden  geçirilir.  Üstelik  Bitov  Gürcistan  Albümü’nün  daha  ilk  sayfalarında  Rus  yazarların   (Puşkin,  Lermontov  ve  Tolstoy)  işlediği  Kafkas  temasının  emperyal  kökenlerini  açıkça  tartışır.  Bir   yandan,  “yabancı  bir  yaşam  tarzını  benimseme  bakımından  geleneksel  bir  Rus  kabiliyeti  (Puşkin,   7 Lermontov   ve   Tolstoy)”   vardır ,   ama   diğer   yandan   da,   orada   kesinlikle   bir   fetih   ve   temellük   unsuru  olduğu  da  açıktır.     5

 Susan  Layton,  a.g.e.,  ss.  5-­‐10.     Валерий   Брюсов   (ред.),   Поэзия   Армениис   древнейших   времен   до   наших   дней,   под   редакцией,   со   вступительным   очерком   и   примечаниями   В.   Я.   Брюсова,   Издание   Московского   Армянского   Комотета,   1916   (Ереван:   Советакан   грох,  1987),  s.  9.   7  Andrei  Bitov,  A  Captive  of  the  Caucasus:  Journeys  in  Armenia  and  Georgia,  Rusça’dan  çeviren  Susan  Brownsberger,   Londra:  Harvill,  1993,  s.  155. 6

Sayı  #2  

4  

Çelişkili  60’lar:  İmparatorluk  ve  Kültürel  Direniş     Hrach  Bayadyan    

Hangover   için   benzer   bir   bağlam   bulmaya   çalışırken,   Sovyetler   Birliği’nde   çevreden   merkeze,   Moskova’ya  doğru  ve  genelde  de  baştan  sona  tüm  imparatorlukta  meydana  gelmekte  olan  farklı   seyahat   ve   yerinden   olma   tiplerini   anımsayabiliriz;   sözgelimi   Moskova’da   öğrenim   görme   veya   Rusya’nın   ücra   bir   köşesinde   muhtelif   mevsimlik   iş   bulma   amacıyla…   Bakir   toprakların   fethedilmesine   katılanlar,   yaz   tatillerinde   Rusya’ya   gönderilen   öğrenci   çalışma   taburları,   Sovyet   Ordusu’nda  vatani  görevlerini  yapmak  üzere  gelen  genç  insanlar…  Bunların  hepsi  de  Rus  dilinin  ve   Sovyet   kültürünün   hakim   olduğu,   “tüm-­‐birliğe”   bağlılık   hissinin   geliştirildiği   çok-­‐uluslu   topluluklarda   buldular   kendilerini.   Etnisiteler   arası   temaslar,   süreklilik   arz   eden   ortak   yaşama   deneyimi   ve   daha   sonra   da,   devam   eden   dostane   ilişkiler,   yazılı   ve   sözlü   tarihler   vb.   Sovyet   halkının  “hayali  bir  cemaat”  olarak  oluşumuna  yardımcı  oldu.     Diğer   birçok   kişi   gibi   Hangover’ın   yazarı   da   eğitim   için   Moskova’ya   gitti.   Ama   onun   yaşadığı   deneyim,  Merkez’den  çevreye  bakan  gözlemcinin  bakışını  tersini  çevirmeye,  çevreye  ait  birisinin   Merkeze   bakışını   temsil   etme   bakımından   istisnai   bir   metnin   ortaya   çıkmasına   yol   açtı.   İleri   Senaristlik   Kursu’nun   katılımcıları   adına,   etnik   sınırları   aşan   bir   grubun   ilerlemesi   temsil   ediliyordu,   aynı   kuşaktan   yazarların   (sanatçıların)   oluşturduğu   daha   geniş   topluluğun   bir   parçasıydı   bu:   “Hepsi   de   arkadaşım   –   onların   mevcudiyetleri   içimi   ısıtan   bir   güvenlik   hissi    8 yaratıyor:   Erivan’dan   Moldovya’ya,   Tiflis’e,   Leningrad’a   kadar   varlıklarını   hissetmek   çok   hoş” .   Ne   var  ki,  tam  da  Matevosyan’ın  daha  sonra  Sovyet-­‐sonrası  yıllarda  zaten  açıkça  ortaya  koyduğu  gibi,   oluşturdukları  grup  çelişkili  bir  biçimde  hem  farklı  cumhuriyetlerden  gelenlerin  müşterek  Sovyet   aidiyetini   cisimleştiriyordu   hem   de   özellikle   katılımcıların   her   birinin   etnik   kimliği   ve   ait   olduğu   kültürün   farklılığının   kabul   edilmesi   ile   ifade   edilebilecek   olan   çok   açık   Sovyet   karşıtlığını,   anti-­‐ emperyal  dayanışmayı  cisimleştiriyordu.     Harita     Sovyetler   Birliği’nin   başkenti   Moskova’da   kaldığı   iki   aylık   süre   boyunca   1926’nın   son   günlerinde   tuttuğu   seyahat   günlüklerinden   birinde   Walter   Benjamin,   haritanın   Sovyet   ideolojisi   açısından   oynamaya   başladığı   önemli   rol   üzerine   düşünür.   Sokakta   satılan   bir   harita   yığınını   gören   Benjamin,   haritanın   sadece   gündelik   hayata   girmiş   olmakla   kalmayıp,   aynı   zamanda   tiyatro   gösterilerinden   tutun   da   “Dünyanın   Altıda   Biri”   propaganda   filmine   kadar   Sovyet   insanının   kültürüne   sızmış   olduğunu   fark   eder   ve   haritanın   tıpkı   Lenin   posteri   gibi   Rusların   yeni   görsel   tapınma  merkezi  haline  gelmekte  olduğu  sonucuna  ulaşır.  Doğrusunu  söylemek  gerekirse,  dünya   haritasında   kızıl   renge   boyanmış   olan   Sovyetler   Birliği’nin   büyük   kara   kütlesi,   varsayılan   daimi   yayılma  ivmesi  ile  birlikte,  imparatorluğun  görsel  simgelerinden  biri  olmuştu.     Gelgelelim  bir  araştırmacının  son  derece  isabetli  “Sovyet  uluslarına  bir  tarihe  sahip  olma  olanağı   da   tanındı”   açıklamasını   yaptığı   60’lardan   beri   haritalar   etkili   birer   tarihi   görselleştirme   aracı   olarak   ulusal   kimliğin   kurulması   ve   milliyetçiliğin   kışkırtılması   bakımından   da   güçlü   bir   araç   olabildiler.  Şayet  Benedict  Anderson’un  savının  izinden  gidersek,  sınırları  ve  başkentleri  ile  birlikte   haritada   görülen   Sovyet   ulusal   cumhuriyetlerinin   halkın   imgelemini   zaten   şekillendirebilmekte   olduğunu   varsayabiliriz.   “Tarihsel   haritalar”   bakımından,   “kronolojik   olarak   düzenlenmiş   bu   tür   haritalar  yoluyla,  alana  dair  bir  çeşit  politik-­‐biyografik  anlatı  şekillenmiştir  ve  bu  anlatı  bazen  yer    9 yer  büyük  bir  tarihsel  derinlik  taşıyabilmektedir”.     Kırk   yıl   sonra   yine   başka   bir   gezgin,   Andrey   Bitov,   bu   kez   Sovyet   Ermenistanı’na   yaptığı   bir   seyahatte,  yine  haritalar  üzerine  düşünür.  Ermenistan’ın  tarihsel  haritalar  atlasının  bir  arkadaşı  ile   arkadaşının   kardeşi   üzerindeki   çekim   gücünü,   atlasın   onları   içine   çekme   şeklini   ve   haritayı   yorumlamaya  dalmalarını  tasvir  eder.  Bitov  şöyle  devam  eder:  “İşte  yeşil  ve  yuvarlak  Ermenistan   üç  denize  de  yayılıyor.  İşte  şu  ikisi!  Şu  da  üçüncüsü  ve  burada  da  denizlerin  hiçbiri  yok.  Ermenistan   ilk   haritadan   sonuncusuna   genelde   o   yuvarlaklığını   koruyarak   öyle   hızlı   küçülür   ki   atlası   hızlıca   karıştırdığınızda   adeta   bir   filmi   andırır:   Yuvarlak   dev   bir   kayanın   bin   yıllık   bir   yükseklikten  

8

 Hrant  Matevosyan,  Tsarere.  Duscfı:  Sovetakan  Grogh,  1978,  s.  128.     Benedict   Anderson,   Imagined   Communities:   Reflections   on   the   Origin   and   Spread   of   Nationalism   [Hayali   Cemaatler:   Milliyetçiliğin  Kökenleri  ve  Yayılması],  Londra:  Verso,  1991,  s.  175. 9

Sayı  #2  

5  

Çelişkili  60’lar:  İmparatorluk  ve  Kültürel  Direniş     Hrach  Bayadyan    

10

düşüşünü   gösterir.   Derken   kaya   küçük   bir   nokta   haline   gelerek   uzaklarda   kaybolur”   ya   da   sayfaları  ters  yöne  hızlıca  çevirirseniz,  bu  sefer  de  büyür.     Atlas   ile   ilgili   bölüm   farklı   yorumlara   yol   açabilir.   Geçmişten   günümüze,   tarihin   tüm   seyrinde,   Ermenistan   küçülmeye   devam   eder   ve   neredeyse   büsbütün   yok   olma   sınırına   ulaşır;   atlasa,   “denizlere   uzanan   Ermenistan”   haritasına   ulaşana   dek   sayfaları   tersine   çevirerek   bakmayı   daha   cazip   hale   getiren   bir   olgudur   bu.   Bunlar,   milliyetçiliğin   yeniden   uyandığı   yıllardı.   Gelgelelim   Ermenistan’ın   sadece   Rus-­‐Sovyet   İmparatorluğu   sayesinde   tamamen   yok   olmaktan   kurtulmuş   olduğunu  düşünmek  de  mümkün.  Bu  bakış  açısından  geçmiş  sadece  yitik  bir  dönem  olarak,  şimdi   güvenli   ve   güvence   altına   alınmış   olarak   tanımlanıyordu,   “aydınlık   gelecek”   ise   ancak   sosyalist   olabilirdi.   Öyle   görünüyor   ki   Anderson’un   yukarıdaki   gözlemi   her   halükarda   Bitov’un   tanımladığı   şeyi  aydınlatmaya  yardımcı  oluyor.     Bu   yıllar   boyunca   birçok   kişinin   evinde   ve   iş   yerinde   tarihsel   Ermenistan   haritaları   bulmak   mümkündü.   Güçlükle   elde   edilen   bu   geçmişi   hatırlama   ve   anma   fırsatı,   her   şeyden   önce,   1915   Soykırımı  ile  ilgiliydi.  Soykırımı’nın  50.  yılını  belirtme  ve  bu  vesile  ile  bir  anıt  inşa  etme  izni  kolay     11 elde   edilmedi:   “En   son   savaşları   kendi   tarihleri   için   verdikleri   savaştır”.   Dolayısıyla,   soykırım   konusuna   hem   “Ermenistan   Dersleri”nde   hem   de   “Hangover”da   yer   verilmesi   tesadüfî   değildir.   Toplumun   büyük   bir   kesimi   bu   olaydan   ilk   kez   Bitov’un   daha   önce   Sovyetler   Birliği’nde   yüksek   tirajlı   edebiyat   dergilerinden   birinde   yayımlanmış   olan   yazıları   aracılığıyla   haberdar   olmuştu.   Beklenmedik  olan  sadece  soykırım  meselesinin  kamusal  alanda  gün  ışığına  çıkması  veya  soykırım   hakkında  yazma  fırsatına  ulaşılması  değildi,  bunun  yanı  sıra  Sovyet-­‐öncesi  ulusal  tarihin  anlamının   ve   öneminin   kabul   ediliyor   olması   da   şaşırtıcıydı.   Bu,   yeşertilmekte   olan   sosyalist   uluslar   birliği   ve   topluluğunun  aksine  ulusun  kaderinin  benzersizliğini  ve  farklılığını  vurgulayan  bir  şeydi.       Bu,   baskıların   ve   kısıtlamaların   son   bulmuş   olduğu   anlamına   gelmiyor   elbette.   Hangover’da   İleri   Senaristlik   Kursu’nun   Ermeni   katılımcısı   ile   kurs   müdürü   arasındaki   konuşma   boyunca   olası   bir   senaryo  teması  olarak  soykırım  tartışılıyor.  Bu  olasılığın  reddedilmesi  ise  “eski  mezarları  kazmaya   kalkma”   veya   “yerel   milliyetçiliğe   teslim   olma”   tarzında   tavsiyeler   biçiminde   gerçekleşiyor.   Soykırıma  dair  bir  film  yapma  iznini  almak  ise,  soykırım  hakkında  yazma  iznini  almaktan  çok  daha   zor  olmuştu.     Makalenin   bir   sonraki   bölümünde   temsil   sorunu   tartışılıyor   ve   bu   bağlamda   en   azından   sözü   edilen   yazarların   ideolojik   baskılarla   ve   özellikle   de   sansür   ile   baş   etmek   zorunda   kalmış   olduğuna   dikkat   çekilmesi   gerekir.   Matevosyan’ın   ve   Bitov’un   yazdıkları   hoyratça   sansürlendi   ve   bazen   tümden  yasaklandı.  Sovyet  sansürünün  iki  boyutu  vardı.  Bir  taraftan  kısıtlamalar  ve  yasaklanmış   konular   vardı   ama   aynı   zamanda   belirtilmesi   gereken,   daima   yinelenmesi   gereken   beyanlar   da   vardı.   Öte   yandan,   kısıtlamalar   ve   yasaklamalar   farklılık   gösteriyordu.   Özellikle   Hangover   temelinde   göstermeye   çalıştığım   üzere,   Sovyetler   Birliği’nde   güncel   tahayyül   biçimlerini   veya   “üslupları”nı   olanaklı   kılan   daha   etkili   kültürel   ifade   araçları   (örneğin   sinema)   çoğunlukla   Sovyet   halkını   “hayali   bir   cemaate”   dönüştürmek   için   kullanılıyordu.   Bu   müddet   zarfında,   etnik   kültürlerin  bu  araçlara  erişimi  açıkça  kısıtlıydı.  Farklı  bir  şekilde  ifade  edecek  olursak,  milliyetçiliğin   yeniden   uyanış   dönemi   boyunca   bile   Sovyetler   Birliği’nde   etnik   kimliklerin   kültürel   temsili   ile   12 ilişkili  olarak  oldukça  katı  kısıtlamalar  yürürlükteydi.     Temsilin  zorlukları     Ermenistan  Dersleri’nin  öne  çıkan  temalarından  biri,  tamamen  karakteristik  bir  şekilde,  tüm  farklı   boyutları   ile   temsil   meselesidir.   Bunların   birincisi,   görme   güçlüğü,   yani   anlatıcı-­‐öznenin   görsel   yetersizliğidir.  Bitov  “Coğrafya  Dersi”nde  şu  noktaya  dikkat  çeker:  “Bir  yöntem  olarak  bu  imgenin   izini  sürüyorum.  Çıplak  gözle  baktığımda  hiçbir  şey  görmüyorum   –  kişinin  görebilmesi  için  burada   10

 Andrei  Bitov,  a.g.e.,  s.  43.    A.g.e.,  s.  44.   12   Bkz.   Hrach   Bayadyan,   “Soviet   Armenian   Identity   and   Cultural   Representation”,   Tsypylma   Darieva,   Wolfgang   Kachuba   (der.),  Representations  on  the  Margins  of  Europe:  Politics  and  Identities  in  the  Baltic  and  South  Caucasian  States  içinde,   Frankfurt/New  York:  Campus  Verlag,  2007,  s.  205-­‐219. 11

Sayı  #2  

6  

Çelişkili  60’lar:  İmparatorluk  ve  Kültürel  Direniş     Hrach  Bayadyan    

doğması   ve   burada   yaşaması   gerekir.   Dürbün   ile   baktığımda   ise   büyük   nesneler   görüyorum,   örneğin   bir   karpuz   –   ama   karpuzdan   başka   hiçbir   şey   görmüyorum.   Karpuz   dünyayı   kapatıyor.   Veyahut   bir   arkadaşımı   görüyorum   –   ve   arkadaşımdan   başka   hiçbir   şeyi   göremiyorum…   Her   defasında   bir   şey   dünyayı   kapatıyor   ve   görmemi   engelliyor.   Dürbünü   tersine   çeviriyorum   –   bu   defa  da  karpuz  benden  uzaklaşıyor,  tıpkı  bir  atom  çekirdeği  gibi  görünüyor  ve  ufukta  kayboluyor.   Tasavvur   edilemez   bir   uzaklıkta   ve   belirsizlikte   yuvarlak   küçük   bir   ülke   görüyorum,   yuvarlak   bir    13 şehri,  yuvarlak  bir  gölü  ve  yuvarlak  bir  dağı  var,  sadece  arkadaşımın  yaşadığı  bir  ülke  bu”.     Aynı   sorun,   Sevan   Gölü   ile   ilgili   bir   bölümde   daha   farklı   bir   şekilde   sunulur:   “Bu   ülke   size   tekrar   tekrar   öyle   bir   sahicilik   ve   benzersizlik   gösterir   ki,   artık   o   sahicilik   gereksiz   görünüyor…   Bana   birdenbire  bu  ülkede  parlak  bir  ressamın  doğuşu  çelişkili  olurmuş  gibi  geldi.  Burada  doğa,  sanatsal   vizyonun   onu   dönüştürmesine   izin   vermeyecek   denli   kesin.   Çizginin   ve   rengin   bu   mutlak   kesinliğine   hapsolmak   bir   sanatçının   gücünün   ötesindedir   büyük   bir   olasılıkla;   onu   kopyalamak     14 mümkün   değil”.   Daha   sonra   şunu   belirtir:   “Şimdi   faka   bastım:   ‘çizgi   ve   renk’   dediğimde,   bu   yeterli   kesinlikte   bir   ifade   değildi.   Kendi   farkındalığımdan   ziyade   geleneğin   izinden   gidiyordum.    15 Doğadan  ziyade  Sarian’a  saygımı  ifade  ediyordum”.     Bu,   Bitov’un   yerel   gerçekliğe   yönelik   duyarlı   tutumunu   anımsatıyor.   Bitov   Sovyet   Merkezin   çevreye   tipik   bakışını   reddeder;   bu   bakış   sosyalist   dönüşüm   dalgasına   yakalanmış   bir   gerçeklik   görürdü   ancak   –yeni   binalar,   fabrikalar,   kitlesel   coşku   vb.   Bu   bakış,   yüzlerce   yıl   sömürgeleştirilmiş   olan   bir   halkın   ve   geçmişin   yıkıntılarından   yeniden   doğmuş   olan   bir   ülkenin   mutlu   hayatını   ilan   ederdi.   Kültürel   geleneğini   ancak   sosyalizmin   sağlayacağı   ilerleme   ve   aydınlanma   sayesinde   yeniden   keşfedebilecek   bir   halktır   bu.   Klişe   şarkiyatçılık   unsurları   çoğunlukla   bu   retoriğe   eşlik   ediyordu;  eski  kültür  ve  alışılmadık,  yabancı  şeyler,  geçmişin  saklanan  değerleri  vb.     Elleke   Boehmer,   sömürgeleştirilmiş   yabancı   bir   ülkeyi   tanımlama   şekillerini   ve   tanımlama   aracılığıyla  kontrol  altına  alma  şekillerini  ve  bunun  içerdiği  problemleri  tartışırken  şunu  öneriyor:   “Sömürgeciliğe   dayalı   okunamazlığın   (anlaşılmazlığın)   üstesinden   gelmeye   yönelik   retorik   stratejiler   geniş   kümeler   halinde   düzenlenebilir.   İlk   olarak,   bir   yer   tanımlama   niyetinin   kendisini   ampirik  kanıtları  veya  uzlaşımsal  çağrışım  yasalarını  hiçe  sayarak  ifade  ettiği,  zaten  tartışılmış  olan   simgesel   yeniden   üretim   pratiği   söz   konusuydu.   Avustralyalı   kaşiflerin,   sömürgecilerin   uygunluklarını   kaale   almaksızın   anavatanlarından   getirdikleri   isimleri   ve   retorik   yapıları   yineleyerek   geliştirilmeye   müsait   bir   uzam   yaratması   gibi…   Tercüme   edilemeyen   şey   basitçe   temsil  edilen  sahnenin  bir  parçası  olmadı.  İlkinin  bir  gelişimi  olan  ikincisi,  bir  ikame  stratejisiydi;   sömürgecinin   deneyimlediği   uyuşmazlık   veya   rahatsızlığın   yerli   halka   yansıtıldığı   bir   araçtır   bu   ikame   stratejisi…   Burada   anlaşılamayan   özne   kendi   anlaşılmazlığının   (okunulmazlığının)   göstergesine   dönüştürülür…   Yerli   veya   sömürgeleştirilmiş   toprak,   gizemin   özü,   dile   gelmeyenin    16 kendisi  olarak  yansıtılır”.     Ermenistan   Dersleri’nden   alıntılar   yüzeysel   olarak   bakıldığında   ikinci   stratejiyi   anımsatır,   ama   öyle   görünüyor  ki  Bitov  başka  motivasyonlara  ve  amaçlara  sahiptir.  Her  şeyden  önce,  Ermenistan  Batılı   anlamda   sömürgeleştirilmiş   bir   ulustan   açıkça   farklıydı.   İkincisi,   Rus   edebiyatında   Kafkasya   ve   özellikle   de   Ermenistan’ın   temsili   devam   eden   bir   geleneğe   olarak   biçimlenmişti.   Ayrıca   iş   başkalarını   temsil   etmeye   geldiğinde   Rus   yazarların   eşi   benzeri   görülmedik   bir   beceriye   sahip   olduğuna  dair  yerleşikleşmiş  bir  kanı  vardı.  Dostoyevski  sadece  Rusların  sahiden  evrensel  olduğu   ve   tabiri   caizse   kendilerini   başkalarının   yerine   sahiden   koyabildiği   iddiasını   ortaya   attı.     17 Dostoyevski’ye   göre,   Ruslar   başkalarını   sahiden   temsil   edebilen   yegâne   halktır.   Yukarıda   “yabancı   bir   yaşam   tarzını   benimseme   bakımından   geleneksel   Rus   kabiliyeti”ne   dair   yaptığımız   alıntıdan   da   göründüğü   kadarıyla   Bitov   da   bunu   biliyordu.   Ama   aynı   zamanda,   onu   harekete   13

 Andrei  Bitov,  a.g.e.,  s.  45.    A.g.e.,  ss.  53-­‐54.    A.g.e.,    s.  54.   16  Elleke  Boehmer,  Colonial&Postcolonial  Literature:  Migrant  Metaphors,  2.  baskı,  Oxford:  Oxford  University  Press,  2005,   s.  90. 14 15

17

 Bkz.  Katya  Hokanson,  “Literary  Imperialism,  Narodnost'  and  Pushkin's  Invention  of  the  Caucasus”,  Russian  Review,  Cilt.   53,  No.  3  (Temmuz  1994),  p.  343.  

Sayı  #2  

7  

Çelişkili  60’lar:  İmparatorluk  ve  Kültürel  Direniş     Hrach  Bayadyan    

geçiren  şey,  kendisinin  “bir  yabancı,  başka  bir  yerli,  beklenmedik  bir  misafir”  olması  konusundaki     18 hassasiyetiydi.   On   dokuzuncu   yüzyılda   öne   çıkmış   Rusların   kendi   “Doğusu”   olarak   Kafkasya   anlayışı,   60’larda   dikkat   çekici   ölçüde   zayıfladı.   Bitov   için   Ermenistan,   Belyi   ve   Mandelstam   için   olduğu   gibi   Doğu   değildi.   Bununla   birlikte,   öykünün   ilk   sayfalarından   birinde   Bitov   arkadaşının     söylediği  şu  sözleri  aktarır:  “Lütfen  Ermenistan’ın  güneşli,  misafirperver  bir  ülke  olduğunu  yazma”. 19  Burada,  “güneşli,  misafirperver  ülke”  Sovyet  şarkiyatçılığının  bildik  bir  klişesidir.     Görünüşte,   Bitov’a   göre,   “çıplak   göz”   yerel   kültürel   uzlaşımlara   ve   kodlara   aşina   olmayan   bir   gözdür:  “Kişi  görebilmek  için  burada  doğmalı,  burada  yaşamalıdır.”  Ama  öyle  görünüyor  ki  Bitov   aynı   zamanda   Kafkasya’yı   (ve   Ermenistan’ı)   edebi   temsil   etme   geleneğini   ve   özellikle   de   temel   görevi   fethedilen   toprakları   tanımlayıp   tanınır   kılmak   olan   tüm   bir   gezi   edebiyatı   hazinesini   yadsıyor.   Belyi   ve   Mandelstam   ise   bu   sorunu   kendilerince   çözerler.   Belyi   Ermenistan   seyahati   notlarında   “Ermenistan’ı   henüz   iki   gündür   görüyorum,   ama   ilk   kez   Sarian’ın   tuvallerinde     20 görmüştüm”   diye   yazar.   Başka   bir   deyişle,   Ermenistan’ı   görmek   için   önce   bir   resim   galerisini   gezmek   gerekir.   Yabancı   bir   ülke,   ancak   Batı   resminin   görsel   kodlarının   müdahalesi   aracılığıyla   aşina   hale   gelir.   Mandelstam’ın   Ermenistan   Seyahati’nde   yer   alan   “Fransızlar”   başlıklı   bölümde   ortaya   koyduğu   üzere,   Fransız   sanatçıların   yapıtlarını   müzede   görme   deneyimi,   gözün   resim   aracılığıyla   eğitilmesi   haline   gelir.   Bunun   ardından   gerçek   dünya   Mandelstam’a   bir   resim   gibi   görünür.   Viktor   Şiklovski,   tam   da   sanatın   gerçekliği   algılama   aracı   haline   geldiği   “biçimcilik”ten   ötürü   Mandelstam’ı   eleştirir.   Şiklovski   “insanlar   doğal   fenomenleri   sanat   aracılığıyla   algıladığında,    21 nesneyi  sahiden  anlama  olasılığını  yitirirler”  gözleminde  bulunur.     Genelde  Mandelstam’ın  bu  nedenle  eleştirileri  birbirini  tamamlar:  “Mandelstam’ı  ilgilendiren  şey,   ülkeyi  veya  halkını  tanımak  değildir,  daha  ziyade  sözcüklerin  havai  karışımıdır”,  “Lamark,  Goethe   ve  Cézanne  gerçek  Ermenistan’ın  eksikliğini  gizlemek  için  seferber  edildi”,  “Bu,  gramer  biçimleri,    22 kütüphaneler,  sözcükler  ve  alıntılar  aracılığıyla  yapılan  bir  yolculuk”.  Bu  son  gözlemin  yazarı  da   Şiklovski’den   başkası   değildir.   Doğal   olarak,   hasara   uğramamış   görme   ve   tanımlama   süreci,   ötekiliğin   görünür   ulaşılırlığı,   (Ermenistan,   şair   [Mandelstam]   ile   kültürel   kökenleri   arasında   neredeyse  şeffaf  bir  dolayımlayıcı  haline  geldiğinde)  Ermenistan’ın  dünyanın  kültürel  bağlamında   çözülme  olasılığına  dayalı  olarak  koşullanmaz  sadece,  bunun  yanı  sıra  Ermenistan’daki  Rus  politik   ve  kültürel  hakimiyet  ile  de  koşullanır.     Yukarıda   alıntılanan   pasajdan   da   açıkça   göründüğü   gibi,   Bitov   Sarian’ın   resmini   ve   genelde   de   güzel   sanatları   bir   araç   olarak   kullanma   tuzağının   farkındadır   ve   bu   farkındalıkla   düşünmeye   devam   eder:   “Peki   belli   bir   kutsal   toprak,   gerçek   idealler   vatanı   imgesini   nereden   edinmiştim,   bende  bu  imgeyi  üreten  şey  neydi?  ...  Açıkçası,  her  şeyin  ne  ise  o  olduğu,  kendisi  gibi  olduğu  bir   ülke,  o  kadar…  Taşı  toprağı,  otları,  kısacası  tüm  canlılarının  kendi  uygun  amacına  ve  özüne  sahip   olduğu,   ilksel   anlamların   tüm   kavramlara   geri   verileceği   bir   ülke…   Toprak   hemen   yanımda,   ama   bir   tek   ben   orada   değilim…   Hangi   koşullar   altında   bu   topraktan   kopmuştum   ki?   …   Sahici    23 sözcüğünü  buldum  ve  ona  sarıldım.  Burası  bir  kavramlar  ülkesi”.     Bitov   ülkenin   tüm   tarihsel   izlerinden   arınmış   ütopik   imgesini   keşfeder;   ortaya   çıkan   “medeniyetin   beşiği”   değil   saf   Doğa’dır.   Sovyet   halkının   oluşturduğu   sözde   homojen   kütlede   keşfedilen   ulaşılamaz   “öteki”,   sonunda   “sahici/otantik”   olarak   kabul   edilir.   “Kavramlar   ülkesi”   tanımlaması   Andrei  Belyi’nin  Martiros  Sarian’a  dair  ifadelerinden  birini  anımsatıyor:  “Genelde  [Sarian]  Doğu’yu     24 resmeder,  tabloları  birer  ilk-­‐örnektir  (prototiptir),  şematik  resim  seviyesine  yükselmiştir”.  Başka   bir   deyişle,   Doğu   her   zaman   her   yerde   aynıdır   ve   değişmeyen   özü   belli   kavramlar   ve   planlar   aracılığıyla   konumlandırılabilir.   Hem   alıntılanan   pasajda   hem   de   diğer   pasajlarda   oryantalist   söylem   parçaları,   bir   hac   mekanı   olarak   Doğu’yu,   Doğulu   insanın   “platonik   varlığını”,   Doğu’nun   18

 Andrei  Bitov,  a.g.e.,  s.  57.    A.g.e.,  s.  22.   20  Андрей  Белый,  Армения,  Ереван:  Наири,  1997,  s.  35.   21   Павел   Нерлер,   Комментарии,   в   Осип   Мандельштам,   Сочинения,   том   2,   Москва:   Художественная   литература,   1990,  s.  431.   22 Bkz.    Павел  Нерлер,  a.g.e.,  ss.  420-­‐421.   23  Andrei  Bitov,  a.g.e.,  s.  63.   24  Андрей  Белый,  a.g.e.,  s.  35. 19

Sayı  #2  

8  

Çelişkili  60’lar:  İmparatorluk  ve  Kültürel  Direniş     Hrach  Bayadyan    

kendisini   temsil   etme   yetersizliğini,   “Doğu”nun   “değişmezliğini”   ve   “türdeşliğini”   vb.   anımsatır   açıkça.     Bu  arada  Hangover’da  tamamen  farklı  bir  Ermenistan  buluruz.  Kısa-­‐romanın  kahramanının,  yani   Ermeni   yazar   Mnatsakanyan’ın   yazmış   olduğu   ve   kursun   müdürü   tarafından   reddedilmiş   olan   senaryo,   Ermeni   köy   toplumunun   çözülmesi,   nüfusun   şehirlere   akarak   köylerin   boşalması,   köylünün   çalışmaya   ve   toprağa   yabancılaşması,   ahlakın   çöküşü   ile   ilgilidir.   Genelde   bunlar   Matevosyan’ın   temel   edebi   temalarıdır.   Matevosyan’a   göre   uzun   sömürgecilik   tarihi   boyunca   köy   topluluğu   Ermeni   halkının   ve   etnik   direnişinin   başlıca   hayatta   kalma/yaşama   tarzı   olmuştu   ve   dağılması   da   çok   vahim   sonuçlar   doğurabilirdi.   60’ların   yeni   sanayileşme   ve   şehirleşme   dalgasının   yıkıcı  sonuçlarına  eşlik  eden,  Ermenistan’ın  Sovyet  turizm  endüstrisi  tarafından  temellük  edilmesi   Hangover’da   tartışılır.   “Ermenistan   bir   açık   hava   müzesidir”   ifadesi,   Sovyet   dönemi   boyunca   oldukça   yaygındı   ve   turizm   meselesi   doğrudan   doğruya   Sovyetler   Birliği’nde   şekillenmiş   olan   yaklaşımla   ilgilidir   –ulusal   kültürü   geçmişle,   eski   anıtlar   ve   müzelerle   özdeşleştirmek,   ve   aynı   zamanda  ulusların  modernleşme  sürecini  de  sosyalizme  özdeşleştirmek.     Öte   yandan,   Hangover’da,   yatakhanenin   penceresinden   tepeden   Dobroliubov   Sokağının   ve   uzakta  heyula  gibi  görünen  Ostankino  TV  anteninin  göründüğü  sahne  dışında  Moskova’nın  şehir   ortamının   hiçbir   anlatımı   yoktur.   Daha   ziyade,   “İleri   Senaristlik   Kursu’nun   emperyal   ortamı”   ayrıntılı   bir   şekilde   tasvir   edilir.   Bu   durumda   bakmak,   yani   kişinin   bakışını   Merkez’e   çevirmesi,   öncelikle  ironi  aracılığıyla,  Merkez’in  (kendini)  temsil  etme  biçimlerinin  ve  Merkez’in  izin  verdiği   veya   zorunlu   kıldığı   temsil   biçimlerinin   ve   egemen   kültürel   ifade   tarzlarının   sorgulanması   anlamına   gelir,   ki   anlaşılan   bu   bir   yasağa   karşı   gelmektir.   Üstelik   ideolojik   retoriğin   eleştirisine   kişinin   kendi   anlatısını   sunması,   yani   Mnatsakanyan’ın   Moskovo’da   yazmakta   olduğu   kısa   öykü   eşlik  ediyordur.  Kısa-­‐roman,  bu  öyküden  bir  bölümle  ve  baştan  sona  defalarca  yinelenen  “Taşlar    25 yerine  oturuyor”  iddiası  ile  başlar.     Kısa-­‐roman,  dilsel  ve  görsel  çok  çeşitli  metinlerden  seçilmiş  alıntılar  ve  yeniden-­‐düzenlemeler  ile   doludur.   Antonioni’nin   filmi   ve   Salinger’in   kısa   öyküsü   yeniden   anlatılır   ve   tartışılır,   kısa   öykü   temaları   ve   senaryo   uyarlamaları   tartışılır   ve   dönemin   “soğuk   savaş”   retoriğinin   tipik   örnekleri   yeniden   üretilir…   Kurs   katılımcıları,   Antonioni’nin   “Gece”   filmini   izlemek   üzere   Sinema   Evi’ne   giderken  bindikleri  takside  günlük  gazetelerin  sayfalarını  karıştırırlar.  Aktarılan  ya  da  daha  büyük   bir   olasılıkla   yeniden   anlatılan   iki   büyük   alıntı   vardır;   bunlar   Sovyet   medya   söylemine   ait   iki   örnektir;   birisi   “burjuva   basını”na   ve   “burjuva   değerleri”ne   ironik   bir   göndermedir   (bu   Sovyet   basını   için   çok   tipiktir).   Şöyle   başlar:   “Güya   her   yerde   ve   her   zaman   hazır   bulunan   ‘özgür   basın’   şimdiye   değin   Aristoteles   Onasis   ile   Jacqueline   Kennedy’nin   yatına   burnunu   sokmayı   bile     26 başaramadı   ama   ‘yüzyılın   evliliği’   ile   ilgili   her   türlü   ayrıntıyı   araştırıyor”.   (Moskova   gazeteleri   hakkında   konuşuyoruz,   ama   bunlar   Ermeniceye   Rusçadan   tercüme   edildiği   için   burada,   Ermenistan   Dersleri   ve   Hangover’ın   merkezi   temalarından   birisi   olan   dil   meselesini   tartışacak   lükse  sahip  değilim.)     İleri   Senaristlik   Kursu’nun   bir   yandan   yerel   ticari   filmler   –   örneğin   “Sovyet   Western’ler”   gibi–   üreterek,   bir   yandan   da   bir   askeri-­‐vatanseverlik   ruhuyla   “gelecek   kuşağın”   yetiştirilmesine   yardımcı   olarak   Sovyet   film   endüstrisinin   canlanmasına   yardımcı   olması   öngörülüyordu.   Vaksberg’in   hatırlattığı   gibi   “savaş   son   bulmamıştı”,   “…   Rusya   ne   zaman   öbürlerinin   kültürü   üzerinden  yaşamaya  başladı?  Amerikalılardan  yetmiş  beş  film  satın  aldık  ve  onlara  on  dört  tane   27 sattık.  Bu  nasıl  iş?  Altmış  bir  adetlik  bir  farkla  oyunu  kazanıyorlar”.  Dikkat  ettiniz  mi,  Sovyetler   Birliği   Rusya   ile   bir   tutuluyor?   Özellikle   de   tartışılmakta   olan   mesele,   Sovyetler   Birliği   ile   ABD   arasındaki   çatışma   olduğunda,   diğer   Sovyet   halkları   unutuluyor,   üstelik   Rus   etnosantrizmini   sorgusuz  sualsiz  kabul  eden  Batı  için  de  bu  tipikti.     Sinema   ve   fotoğrafın   Sovyet   propagandası   açısından   taşıdığı   bu   belirleyici   rolü   hesaba   katarak   ironik  yeniden  üretim  aracılığıyla  gerçekleştirilen  görsel  temsilin  örneklerinin  eleştirel  yorumlarına   25

 Bkz.  Hrach  Bayadyan,  a.g.e.    Hrant  Matevosyan,  a.g.e.,  s.  11.   27  A.g.e.,  ss.  38-­‐39. 26

Sayı  #2  

9  

Çelişkili  60’lar:  İmparatorluk  ve  Kültürel  Direniş     Hrach  Bayadyan    

özel   bir   ilgi   göstermek   istiyorum.   Daha   genel   bir   anlamda,   görsel   temsil   ve   anlayışta   meydana   gelen   değişiklikler,   kültürün   tamamında   meydana   gelen   değişimlerin   ifadeleri   olarak     28 Matevosyan’ın   ilgisini   çekiyordu.   Bir   örnek   verelim.   Anlatıcı   Sinema   Evi’nin   restoranındadır   ve   şöyle  der:  “Yaşlılıktan  yüzü  kırış  kırış  olmuş  o  ihtiyar  adamda,  birdenbire  savaş  haber  filmlerindeki   genci   gördüm,   oğlan   bölüğünün   önünde   savaşa   gidiyor,   madalyalarla   kaplı   göğsünü   meydan   okurcasına   kabartmış,   silahını   kafasının   üzerinde   yukarıda   tutuyor,   yüzünün   üçte   ikisi   fotoğrafçıya     29 çevrilmiş   ve   üçte   biri   de   ilerideki   düşmana   doğru   çevrilmiş”.   Propaganda   filminin   retorik   cephaneliğinin   temel   unsurları   tek   bir   cümlede   yeniden   üretilir:   duyguları   harekete   geçiren   bulaşıcı   ve   neredeyse   küstahlığa   varan   bir   kendini   kurban   etme   jesti   ve   bu   jesti   teşvik   eden   ve   onaylayan  anayurdun  bahşettiği  ödül.     Sonuçlar     60’larda   Sovyet   halkının   birleştirilmesinde   yeni   bir   aşama   başlamış   ve   paradoksal   olarak   buna,   Sovyet   milliyetlerinin   “etnikleştirilmesi”   süreci   eşlik   etmiştir.   Bu   modernleşme   hali,   cumhuriyetlerde   taşıyıcıları   Sovyet   yıllarında   şekillenmiş   melez   (Sovyet-­‐ulusal   karışımı)   entelektüel   üst   sınıflar   olan   milliyetçiliğin   doğumunun   izini   taşımaktadır.   Bu   dönemin   tanımlayıcı   ifadelerinden  biri  de  etnik  sınırları  aşan  bir  topluluklar  birliğinin  yaratılmasıydı.   Entelektüel  çevrelerden  beslenen  ve  resmi-­‐olmayan  bu  etnik-­‐üstü  dayanışma,   hem  Sovyet  otoritelerine  sadakat  olarak  hem  de  imparatorluğa  direniş  olarak   ifade  edilebilmekteydi.  Bu  türden  bir  direniş  baskın  kültürel  ifade  tiplerinin  ve   yerleşmiş   normların   ve   değerlerin   sorgulanması   anlamına   geliyor   ve   ulusal   Andrei  Bitov  ve  Hrant  Matevosyan     kültürlerin  (ve  kimliklerin)  farklı  ve  bağımsız  olduğunun  tanınması  gibi  sonuçlar   (fotoğraf  Hrant  Matevosyan     doğuruyordu.  Bu  anlamda,  İleri  Senaristlik  Kursunun  “emperyalliği”  de  bilinçli   Vakfı'ndan  alınmıştır)   bir  anti-­‐emperyal  konumun  oluşumunu  işaret  ediyor  olabilir  pekâlâ.     Tartışmamız   için   seçtiğimiz,   60’ların   ikinci   yarısında   “aynı   kuşaktan”   Rus   ve   Ermeni   yazarlar   tarafından  kaleme  alınmış  olan  iki  yapıt,  burada  göstermeye  çalıştığım  gibi  Kruşçev’in  Yumuşama   yılları  boyunca  Sovyetler  Birliği’nde  meydana  gelmekte  olan  bu  önemli  gelişmeye  farklı  şekillerde   tanıklık  etmektedir.     Ermeni   yazarın,   uygulanma   tarzı   bakımından   en   azından   Sovyet   Ermeni   literatüründe   emsalsiz   bir   eylem  olan  Merkeze  eleştirel  bakışı,  aynı  zamanda  Merkez  ile  çevre  arasındaki  bölünmeyi  açıkça   ortaya   koymaktadır.   Bu,   Andrey   Bitov’un   yapmış   olduğu   Ermenistan’ın   indirgenemez   kültürel   farklılığı   ve   etnik   ötekiliği   keşfi   ile   çakışmaktadır.   Bu   belki   de   örtük   olarak   Bitov’un,   “arkadaşı”   Hrant  Matevosyan’ın  kişiliğinde  Ermenistan’ın  kendi  kendisini  kültürel  temsil  etme  becerisini  fark   etmesi  ile  koşullanmaktadır.       İngilizceden  çeviren:  Cem  Soydemir          

28

  Bkz.   Грач   Баядян,   Воображая   прошлое,   Художественный   журнал,   65/66,   2007,   ст.   85-­‐96   (http://xz.gif.ru/numbers/65-­‐66/grach-­‐bayadyan/).   29  Hrant  Matevosyan,  a.g.e.,  s.  183. Sayı  #2  

10  

1968:  Küresel  mi  Yerel  mi?     Emin  Alper       Devrimci   hareketlerin   beklenmedik   bir   biçimde   ulusal   sınırları   aşarak   küreselleştiği   üç   önemli   tarihsel  momentten  bahsedilebilir:  1848,  1968  ve  1989.  1968’  i  diğer  iki  önemli  yıldan  farklı  kılan   özelliklerinden  biri  diğerleri  gibi  başarılı  devrimler  sahneye  koyamamış  olmasıysa,  diğer  özelliği  de   1968’in,   Avrupa   ile   sınırlı   1848,   Doğu   Avrupa   ile   sınırlı   1989   ile   kıyaslanamayacak   derecede   küresel   ve   dünya   ölçeğinde   bir   fenomen   oluşudur.   Öyle   ki   Sahraaltı   Afrika’nın   bir   kısmı,   Arap   1 yarımadası’nın  güneyi  ve  birkaç  Doğu  Bloku  ülkesi  dışında  “68”in  yaşanmadığı  hemen  hiçbir  yer   2 yoktur.       68’i   böylesine   küresel   yapan   temel   dinamiklerin   ne   olduğuna   tarihçiler   tarafından   tümüyle   doyurucu  cevapların  verilebildiğini  söylemek  mümkün  değil.  Birbirlerinden  tümüyle  farklı  siyasal   ve  ekonomik  koşullara  sahip  ülkelerin  nasıl  olup  da  benzer  yıllarda  radikal  öğrenci  hareketlerine   ve  ona  eşlik  eden  bir  radikal  ethos’a  sahne  olduğu  hala  ciddi  bir  tartışma  ve  araştırma  konusu.       Küresel   bir   fenomenle   karşı   karşıya   olduğumuzdan,   aklımıza   gelen   ilk   açıklama   küresel   dinamiklerin   tespiti   yoluyla   olabilir.   Bu   açıdan   bakıldığında   ilk   elden   tespit   edilmesi   gereken   dinamikler  şunlardır:  1)  60’lı  yıllarda  öğrenci  sayılarında  yaşanan  neredeyse  evrensel  sayılabilecek   bir  patlama  2)  Etkileriyle  uluslararsı  siyaseti  belirleyen  önemli  olaylar;  Küba  Devrimi,  Vietnam  ve   Prag  Baharı  gibi  3)  Basın,  radyo  ve  televizyon  gibi  medya  araçlarının  yaygınlaşması.  Ama  asıl  soru   bu   üç   dinamiğin   böylesine   radikal   ve   küresel   hareketleri   açıklamaya   yeten   dinamikler   olup   olmayışı.   Nitekim   68’e   yönelik   her   açıklama   özellikle   kendi   ulusal   dinamiklerine   ağırlık   veren   bir   anlatı   kurmayıp   sözkonusu   “global”   açıklamayla   yetinmeye   kalktığında   kendini   fazlasıyla   eksik,   zayıf  ve  inandırıcılıktan  uzak  hissediyor.  O  halde  farklı  lokalitelerin  ve  yerel  deneyimlerin  ürettiği   hareketlerin  rastlantısal  biraradılığından  bahsetmek  daha  mı  akılcı?     Tabii  sadece  belirleyici  dinamikler  açısından  değil  betimleyici  ve  ampirik  düzeyde  de  aynı  soruyu   sormak  mümkün.  Tek  bir  68  var  mıydı?  Yoksa  her  ülke  kendi  68’ini  mi  yaşadı?  Batı  68’i  ile  Üçüncü   Dünya  68’ini  ortak  kılan  ne  vardı?  Öncelikle  bu  sorulara  cevap  arayarak  başlayalım.     Kaç  68  var?     Kuşkusuz   68’i   hem   ortak   hem   de   her   ülkenin   kendi   68’ini   sui   generis   kılan   pek   çok   özellik   var.   Arif   Dirlik’in  deyişiyle  68  öğrenci  hareketleri  ortak  bir  söz  dağarcığını  kullanıyor  ama  farklı  bir  gramerin   3 mantığıyla   çalışıyordu.   O   halde,   Che   ve   Vietnam   gibi   simgeler   ya   da   pek   çok   ortak   sloganın   altında  farklı  talepler  ve  dertlerin  olduğunu  öne  sürebilir  miyiz?  Öncelikle  en  yaygın  kanıdan,  Batı   68’i  ile  Üçüncü  Dünya  68’i  farkından  bahsederek  konuya  girebiliriz.         Öğrenci  hareketlerinin  tarihine  kısa  bir  bakış  bu  açıdan  faydalı  olabilir.  Edward  Shils’e  göre  altmışlı   yılları   ayırdedici   kılan   şey   öğrenci   hareketlerinin   bu   yıllarda   ortaya   çıkmış   olması   değildi.   Hem   4 Avrupa’da   hem   de   Üçüncü   Dünyada   öğrenci   hareketleri   çok   önceden   tarih   sahnesine   çıkmıştı.   5 Örneğin   30’larda   İngiltere’de   kaydadeğer   bir   sol   öğrenci   hareketi   vardı.   Üçüncü   Dünyada   ise   öğrenci   hareketleri   yüzyıl   başından   bu   yana   son   derece   güçlüydü;   öyle   ki   bazı   ülkelerde   zirve  

1

 “68”  derken  tek  bir  yıldan  bahsetmediğimizi  belirtmek  gerek.  Her  ne  kadar  1968  protestoların  tartışmasız  en  yoğun   yaşandığı  yıl  olsa  da  bazı  ülkelerin  68’inin  farklı  yıllarda  gerçekleştiğini  (örneğin  1973’te  gerçekleşen  Yunan  Politeknik   isyanı),  dolaysıyla  “68”i  daha  çok  bir  sembol  yıl  olarak  kullandığımızı  vurgulamalıyız.  Bu  anlamda  68  belki  de  1965-­‐73   arasını  kaplayan  bir  uzun  sene  olarak  değerlendirilebilir.  Benzer  bir  tartışma  için  bkz.  Kostis  Kornetis,  “Everything  Links?   Temporality,  Territoriality  and  Cultural  Transfer  in  the  ’68  Protest  Movements”,  Historein,  n.  9,  2009,  s.  34-­‐45.   2  Michael  Kidron  ve  Ronald  Segal  The  State  of  The  World  Atlas  (Londra,  1981)  aktaran  Carole  Fink,  Detlef  Junker  ve  Philipp   Gassert  “Introduction”  1968:  The  World  Transformed  içinde  (Washington  D.C.:  Cambridge  University  Press,  1998)  s.  14-­‐ 15.   3  Arif  Dirlik  “The  Third  World  in  1968”,  1968:  The  World  Transformed,  ibid.  s.  295-­‐320.   4  Edwars  Shils  “Dreams  of  Plenitude,  Nightmares  of  Scarcity”  Students  in  Revolt  içinde,  (der.)  Seymour  Martin  Lipset  ve   Philip  G.  Altbach  (Boston:  Houghton  Mifflin  Company,  1969),  1-­‐35.   5  Brian  Simon  “The  Student  Movement  in  England  and  Wales  During  the  1930s,”  The  State  and  Educational  Change  (toplu   makaleler)  Brian  Simon  (Londra:  Lawrance  &  Wishart,  1994),  s.103-­‐126.

Sayı  #2  

1  

1968:  Küresel  mi  Yerel  mi?   Emin  Alper    

noktalarını   1968’de   değil   çok   daha   önceleri   yaşadı.   Arjantin   1918’de,   Mısır   1937’de,   Hindistan   ise   6 bağımsızlık  savaşı  yıllarında  en  kitlesel  ve  radikal  öğrenci  eylemliliklerine  sahne  oldu.     Ama   yine   de   altmışlı   yılları   farklı   kılan   bir   şeyler   vardı.   Öncelikle   daha   önceki   yıllarda   görülen   dağınık  ve  nispeten  zayıf  hareketlerin  aksine  ABD  ve  Batı  Avrupa’da  eşi  görülmemiş  yaygınlıkta  ve   eşzamanlılıkta  bir  hareket  sözkonusuydu.  Üçüncü  Dünyada  ise,  yukarıda  belirttiğimiz  gibi  pek  çok   ülke  öğrenci  hareketleri  zirve  noktasını  farklı  yıllarda  yaşamış  olsa  da  altmışlı  yıllarda  belirgin  bir   yoğunlaşma  mevcuttu.     Atmışlı   yılları   Shils’e   göre   asıl   farklı   kılan   şey   sayısal   değil   niteliksel   bir   değişimdi.   Önceki   hareketler   daha   çok   geleneksel   sol   bir   çerçevede   ve   “büyük”   partilerin   siyasi   çizgilerinin   bir   uzantısı   olarak   işlev   görmekteydi.   Geleneksel   devrimci   siyasal   çizgileri   benimsemiş   gençlik   hareketleri,   genelde   komünist   partilerin   (ya   da   Üçüncü   Dünyadaki   sol-­‐milliyetçi   partilerin)   emrinde   ya   da   gölgesinde   siyaset   yapmaktaydı.   68   bu   anlamda   çarpıcı   derecede   farklıydı.   Öncelikle  artık  gençler  herhangi  bir  “büyük”  ya  da  “baba”  partinin  vesayetini  kesinlikle  reddediyor   ve  bununla  da  kalmayarak  bu  partilerin  temsil  ettiği  siyaset  anlayışını  da  kesinlike  reddediyordu.   Geleneksel   burjuva   partileri   kadar   Komünist   Partiler   de   bürokratik   yapılarıyla   tiksinti   uyandırıyordu.   Yeni   siyaset   çok   daha   anarşizan,   merkezsiz   ve   spontaneydi.   Gençler   devrimi   bugün,   burada   ve   gündelik   hayatlarında   başlatmak   istiyor;   her   türlü   bürokratik   dönüşüm   tahayüllerinin  yerine  kendiliğindenliği  ve  isyanın  özgürleştiriciliğini  koyuyorlardı.     Wallerstein,  Hopkins  ve  Arrighi’ye  göre  bu  nedenle  68  tam  anlamıyla  geleneksel  radikal-­‐popülist   siyasetin   ölümünün   ilanıydı.   Yazarlara   göre   hem   Batı’daki   radikal   partiler   hem   de   Üçüncü   Dünyadaki   sol-­‐milliyetçi   hareketler   vaatlerini   tutmaktan   gittikçe   uzak   düşmüşler,   iktidara   geldikleri   hiçbir   ülkede   kaydedeğer   bir   dönüşüm   gerçekleştirememişlerdi.   68   bu   nedenle   bu   7 “baba”   siyasetine   ve   eski   devrimciliğin   iflasına   karşı   bir   tepkiydi.   Devrimin   iktidar   aygıtının   ele   geçirilmesiyle   sağlanamadığı   açık   bir   biçimde   ortaya   çıkmıştı.   O   halde   devrim   kendimizden,   gündelik  hayatımızdan  ve  devlet  iktidarının  dışında  bir  yerlerden  başlatılmalıydı.     Altmışların   niteliksel   faklılığını   ortaya   koyan   bu   ayrım   noktası   oldukça   aydınlatıcı.   Ancak   sadece   Batı  Avrupa  için.  Bu  ayrım  noktası  Üçüncü  Dünya  için  ise  yanıltıcı  bazı  unsurlar  içeriyor.  Kuşkusuz   Üçüncü   Dünyada   da   ortak   bir   kuşak   deneyimi   ve   “baba”   partilerin   vesayetinin   reddi   sözkonusuydu;   fakat   bu   reddiye   hiçbir   zaman   bu   partilerin   siyaset   anlayışının   reddi   seviyesine   ulaşmadı.   Bir   başka   deyişle   Üçüncü   Dünyanın   radikal   öğrenci   hareketleri   geleneksel   radikal   siyasetlerin  ve  toplumsal  hareketlerin  bir  devamıydı.  Bu  hareketler  reformist  ya  da  devrimci  sol-­‐ milliyetçi   hareketlerin   iktidarı   ele   geçirdikten   sonra   hiçbir   şey   yapmamış   olmalarına   öfke   duyuyordu,  ama  bu  öfkenin  sonucu  onların  siyaset  anlayışının  radikal  bir  biçimde  sorgulanmasını   doğurmadı.   Tam   aksine   yapılması   gereken   daha   önce   yapılmaya   çalışılanı   daha   radikal   ve   sahici   bir  biçimde  tekrarlamaktı.     Böyle   olmasında   da   şaşırtıcı   hiçbir   yön   yoktu.   Yoksulluğun   hala   ciddi   bir   sorun,   sanayileşmenin   en   önemli   ortak   hedef   olduğu   ve   popülist   siyasetin   kendini   tümüyle   tüketmediği   bir   sosyal-­‐politik   bağlamda  hareket  eden  radikal  önderler  açısından  devlet  hala  önemli  bir  kaldıraçtı  ve  devleti  ele   geçirerek  yapılacak  çok  şey  vardı.  Batı’da  anti-­‐modernist  haraketlerin  başlangıç  miladı  68  olurken,   Üçüncü   Dünyada   modernleşme   kesinlikle   bitmemiş   bir   projeydi   ve   devlet   modernleşmenin   motoru  olmaya  devam  ediyordu.     Tabii  bu  ayrımları  katı  bir  biçimde  çizmek  son  derece  sakıncalı.  Kuşkusuz  Batı’da  geleneksel  siyasal   çizgilerini   sürdüren   pek   çok   öğrenci   grubu   olduğu   gibi,   Batı   dışında   da   68’in   kültürel   devrim   boyutunu  yaşayan  öğrenci  çevreleri  mevcuttu.  Bu  noktalara  aşağıda  değinmeye  çalışacağız.     6

 Arjantin  için  bkz.  Richard  J.  Walter  Student  Politics  in  Argentina:  The  University  Reform  and  Its  Affects  1918-­‐1964,  (Basic   Books,  1968).  Mısır  için  Ahmad  Abdalla,  The  Student  Movement  and  National  Politics  in  Egypt  1923-­‐1973  (Londra:  Al  Saqi   Books,  1985).  Hindistan  için  Philipp  G.  Altbach  “Student  Politics  and  Higher  Education  in  India,”  Students  in  Revolt,  ibid,   235-­‐257.   7  Giovanni  Arrighi,  Terence  Hopkins,  Immanuel  Wallerstein,  Sistem  Karşıtı  Hareketler,  (Istanbul:  Metis,  2004),  p.  96-­‐100.

Sayı  #2  

2  

1968:  Küresel  mi  Yerel  mi?   Emin  Alper    

Dolayısıyla,   bütün   kabalığına   ve   içerdiği   haksız   genellemelere   rağmen   ve   daha   da   önemlisi   iki   kategorinin   kesiştiği   sınırdaki   örneklere   (karşı-­‐kültürel   hareketlerin   klasik   devrimci   hareketlere   kıyasla   zayıf   olduğu   İtalya   gibi)   rağmen   bir   gelişmiş   ülkeler   ve   Üçüncü   Dünya   68’i   ayrımı   8 yapılabilir.   Fakat   bu   ayrımın   yanında   68’i   tartışmasız   biçimde   küresel   kılan   ortak   özellikler   ve   nitelikleri  unutmadan.     Bu   özelliklerin   başında   anti-­‐emperyalizm   gelmekteydi.   Her   ne   kadar   Üçüncü   Dünyada   anti-­‐ emperyalizm  çok  daha  baskın  bir  vurgu  idiyse  de  gelişmiş  ülkelerin  68’inin  temel  gündemlerinden   biri   emperyalist   yayılmacılıktı   ve   dünya   68’ini   birarada   tutan   en   önemli   sembol   kuşkusuz   Vietnam’dı.   68   hareketini   oluşturan   öğrenci   hareketlerinin   hemen   hepsini   birleştiren   ortak   slogan   “Bir,   iki,   üç   daha   fazla   Vitnam”   idi.   Almanya’daki   Kızıl   Ordu   Fraksiyonu  da,   Latin   Amerika   gerilla   grupları   da,   Türkiye   Halk   Kurtuluş   Ordusu   da   öncelikli   askeri   hedef   olarak   Amerikan   üslerini   seçmiş  ve  Amerikan  emperyalizminin  geriletilmesini  dünya  halklarının  kurtuluşu  için  bir  ön  koşul   saymıştı.     68’in  bir  başka  küresel  özelliği,  bunun  hemen  her  yerde  bir  kuşak  deneyimi  olarak  yaşanması  ve   bir  kuşak  çatışması  boyutu  içermesiydi.  Yukarıda  “baba”  partiler  ve  siyasal  hareketlerle  yaşanan   kopuştan  bahsetmiştik.  Bu  “baba”  siyasetinin  temel  çizgilerinin  sorgulanmadığı  Üçüncü  Dünyada   bile   gençlik   örgütleri   hızla   özerkleştiler   ve   kendi   bağımsızlıklarını   ilan   ettiler.   Bunun   en   çarpıcı   örneklerinden   biri   Türkiye   öğrenci   hareketinin   önce   Türkiye   İşçi   Partisi’nin   gerontokratik   yapısından   kopması,   ardından   da   bir   başka   “baba”,   Mihri   Belli’nin   önderliğini   reddetmesiyle   görüldü.  Gençliğin  ideolojik  ve  siyasal  önderleri  yirmi  beş  yaşını  geçmemiş  figürlerdi.     Üçüncü   bir   ortaklık   ise   harekete   damgasını   vuran   yüksek   dozda   voluntarizm   ve   şiddetin   hem   9 etkinliğine  hem  de  sağaltıcılığına  olan  inançtı.  Politik  şiddet  hem  iradeci  bir  öncü  grubun  elinde   etkili  bir  devrim  aracıydı  hem  de  kendi  içinde  özgürleştirici  ve  iyileştiriciydi.  Şiddetin  araçsal  yönü   daha   çok   Üçüncü   Dünyada   ön   plandayken,   Batı’da   pasifist   karşı-­‐kültür   hareketlerinden   kopan   dar   grupların   şiddeti   bir   varoluş   ve   isyan   pratiği   olarak   yaşamasına   daha   sık   rastlanıyordu.   Ama   bütün   bu  hareketleri  şiddete  bakışının  ortaklaştığı  yer  Fanoncu  bir  şiddet  yüceltimiydi.     Nedenler     Ampirik   düzeyde   yaptığımız   yukarıdaki   ayrımları   nedensellik   düzeyinde   de   yapabiliriz.   Bir   başka   deyişle   hareketlere   yön   veren   küresel   ve   kendi   kategorilerine   özgü   dinamikleri   ayrıştırabiliriz.   Öncelikle   ortak   bir   tespitten   yola   çıkmamız   gerekiyor.   Gençlik   hareketlerinin   önkoşulu   ele   aldığımız   ulusal   bağlamda   güçlü   bir   gençlik   ya   da   öğrenci   kimliğinin   yahut   kültürünün   var   olmasıdır.   Meyer   ve   Rubinson   ve   diğerleri   inceledikleri   bütün   ülke   örneklerinde   öğrencilik   statüsünün   kültürel,   yasal   ya   da   resmi   düzeyde   tanınma   oranıyla   öğrenci   hareketlerinin   10 yoğunluğu   arasında   kaydadeğer   bir   orantı   tespit   etmişti.   Dolaysıyla   hem   Batı’da   hem   Üçüncü   Dünyada   güçlü   bir   öğrenci/gençlik   kimliğini   öğrenci   siyasetinin   önkoşulu   sayabiliriz.   Ancak   bu   koşul  her  iki  farklı  kategoride  farklı  biçimlerde  ve  tarihsel  koşullarda  şekillenmişe  benziyor.     Gelişmiş   ülkelerde   “gençlik”in   yaygın   bir   kategori   olarak   ortaya   çıkışı   İkinci   Dünya   Savaşı   sonrasının   tüketim   toplumunun   yükselişine   denk   düşer.   Bu   ülkelerde   gençlik   aslen   piyasa   tarafından   keşfedilmiş   ve   dolaşıma   sokulmuş   bir   kategoriydi.   Savaş   sonrası   refah   devleti   ve   kapitalizmin   altın   çağının   yarattığı   zenginlik,   hanelerin   tek   bir   kişinin   (yani   babanın)   geliriyle   geçinebilmesini   olanaklı   kılmış,   bunun   sonucu   olarak   da   gençlerin   işgücüne   katılımının   aciliyeti   ortadan  kalkmıştı.  Her  şeyden  önce,  sadece  orta  sınıfların  değil  işçi  sınıfı  gençliğinin  de  otomatik   olarak  iş  hayatına  girmeden  geçirdikleri  “gençlik”  süresi  en  az  18  yaşına  kadar  uzamıştı.  Dahası  bu   gençler   babalarından   aldıkları   harçlıkla   kendi   zevklerine   uygun   bir   tüketim   kalıbı   geliştirme   11 imkanına   sahip   olmuşlardı.   Böylelikle   piyasa   yeni   bir   tüketici   grubunu,   zevkleriyle   ve   8

 Arif  Dirlik,  ibid.    Kostis  Kornetis,  ibid,  s.  39.   10  Meyer,  John  W.  ve  Richard  Rubinson  “Structural  Determinants  of  Student  Political  Activity:  A  Comparative   Interpretation”  Sociology  of  Education,  45  (1)  (Winter,  1972):  23-­‐46.   11  Bu  açıklamanın  güzel  bir  özeti  için  bkz.  Tony  Judt  Postwar:  A  History  of  Europe  since  1945  [Savaş  Sonrası:  1945  Sonrası   Avrupa  Tarihi]  (New  York:  The  Penguin  Press,  2005),  s.  346-­‐348.   9

Sayı  #2  

3  

1968:  Küresel  mi  Yerel  mi?   Emin  Alper    

alışkanlıklarıyla   çok   daha   farklı   ve   yenilkçi   bir   kategoriyi,   “gençlik”i   keşfetmişti.   Gençlik   artık   kullandıkları   aksesuarlarla   (deri   ceket),   kullandıkları   araçlarla   (motosiklet),   dinledikleri   müzikle   (rock   ‘n   roll)   ve   boş   zamanlarını   geçirme   biçimleriyle   50’ler   boyunca   sosyolojik   bir   kategoriye   dönüşmüştü.   60’ların   gençlik   kültürü   ise   on   yıl   öncesinin   apolitik   ama   isyankar   kültürünün   entellektüel-­‐politik   bir   gençlik   (yani   üniversite   gençliği)   tarafından   radikalleştirilmesinin   ürünüydü.     Gelişmekte  olan  dünyada  ise  genç  kimliği  bambaşka  bir  biçimde  üretilmişti.  Ulus  ve  ulusal  kimlik   kurma  süreçlerinin  hala  önemli  bir  gündem  olduğu  bu  ülkelerde,  devlet  bizzat  “öğrenci  gençliği”   kimliğinin   üretilmesinde   önemli   bir   rol   oynadı.   Gençlik   geleceğin   yönetici   elitlerinin   yetişme   kaynağı,  ülkenin  teminatıydı.  Dolayısıyla  onların  eğitilmesi  ama  eğitilirken  dahi  ayrıcalıklı  bir  yere   konulmaları   ve   onlara   geleceğin   elitleri,   yöneticileri,   ulusal   kültürün   taşıyıcıları   muamelesi   yapılması   gerekiyordu.   Dahası   onlara   sadece   gelecekte   değil   bugün   de   ihtiyaç   duyulmaktaydı.   Olası   bir   savaş   anında   dinamizmleri,   fiziksel   kapasiteleri   ve   vatanperverlikleriyle   ilk   silah   altına   alınacak  olanlar  onlardı.  Dolayısıyla,  gençlik  bu  ülkelerde  milliyetçi-­‐militarist  (bazen  de  devrimci)   bir   söylemin   ayrıcalıklı   öznesi   haline   geldi.   Gençlik   cesurdu,   saf   ve   bozulmamıştı,   idealistti   ve   idealleri   için   savaşmaya   hazırdı.   Tıpkı   Mustafa   Kemal’in   “Gençliğe   Hitabe”sinde   ve   hatta   çok   daha   12 tartışmalı  olan  “Bursa  Nutku”nda  tanımladığı  gibi.  Buna  paralel  olarak  gelişmekte  olan  ülkelerde   öğrenciler   sadece   güçlü   bir   kimliğe   değil,   çoğu   zaman   güçlü   temsil   mekanizmalarına   ve   yarı-­‐ korporatist  örgütlere  de  sahipti.     Tabii   ki   bu   güçlü   öğrenci   kimliğinin   politize   olması   ve   radikalleşmesi   belli   koşulları   gerektirmişti.   Bu  koşullar  büyük  ölçüde  Üçüncü  Dünyayı  savaş  sonrası  dönemde  ortak  bir  biçimde  kesen  politik   çatışmalar  ve  soğuk  savaş  atmosferinin  ürünüydü.  Savaş  sonrasında  Latin  Amerika’dan  Asya’ya  bu   ülkelerin   politik   hayatında   eğitimli   orta   sınıflara   dayanan,   reformist,   sanayileşmeci   siyasal   platformlar   ciddi   bir   hakimiyet   kurmuştu.   Bu   siyasal   hareketler   kendilerini   zengin   toprak   oligarşileri  karşısında  tanımlıyor,  başta  toprak  reformu  olmak  üzere  kısmi  millileştirmeler  ve  milli   bir   sanayinin   geliştirilmesi   için   radikal   önlemler   tasarlıyordu.   İşçi-­‐köylü-­‐orta   sınıf   ittifakına   dayanmaya   çalışan   bu   grupların   doğal   rakibi   toprak   sahipleri   ve   onlara   patronaj   yoluyla   bağlı   olan   13 köylüler,   burjuvazinin   önemli   bir   kısmı   ve   60’lardan   itibaren   de   ordu   idi.   Soğuk   savaş   koşullarında   bu   çatışmaların   radikalleşmesi   öğrencilerin   siyasete   girmesinin   yolunu   açtı.   Bazen   açık   bir   biçimde   sözü   edilen   reformist   partilerin   bilinçli   mobilizasyonuyla,   bazen   daha   kendiliğinden  gelişen  bir  süreçte  üniversite  gençliği  bu  orta  sınıf  partilerinin  doğal  müttefiki  olarak   siyaset   sahnesine   girdi.   Toplumdaki   güçlü   ve   prestijli   konumlarını   kullanan   bu   genç   “aydın”lar,   ulusal   sorumlulukları   gereği   toplumsal   çatışmalara   katıldılar   ve   eğitimleri   ve   misyonları   gereği   modernleştirici   güçlerin   yanında   saf   tuttular   ama   zaman   içinde   süratle   bu   “baba”   siyasal   hareketlerden  özerkleştiler.     Peki   Batı’daki   ve   Üçüncü   Dünyadaki   bu   iki   farklı   dinamik   nasıl   oldu   da   altmışlı   yıllarda   birleşti?   Birbirleriyle   kesişmeleri   hiç   de   zorunlu   gözükmeyen   bu   iki   sosyal-­‐siyasal   dinamik   neden   altmışlarda   küresel   bir   patlamaya   yol   açtı?   Başlarken   belirttiğimiz   üç   temel   dinamiği   tekrar   hatırlayarak  buna  cevap  verebiliriz:  60’lı  yıllarda  öğrenci  sayılarında  yaşanan  neredeyse  evrensel   sayılabilecek  bir  patlama;  etkileriyle  uluslararası  siyaseti  belirleyen  Küba  Devrimi,  Vietnam  ve  Prag   Baharı   gibi   önemli   olaylar;   basın,   radyo   ve   televizyon   gibi   araçlar   sayesinde   eylem   biçimleri   ve   sembollerinin  hızlı  yayılımı.     14 60’lar   boyunca   üniversite   öğrencisi   sayısını   ikiye   katlamamış   ülke   bulmak   gerçekten   zordu.   Gelişmiş  dünyada  refah  devleti  uygulamaları,  gelişmekte  olan  dünyada  gerçekleştirilmeye  çalışılan   ithal  ikameci  sanayileşme  hamlesi  teknokrat,  mühendis,  sosyal  görevli  talebinin  artmasına  bu  da   12

 Leyla  Neyzi  “Object  or  Subject?  The  Paradox  of  “Youth”  in  Turkey,”  International  Journal  of  Middle  East  Studies,  33,  no.   3,  (August  2001),  s.  411-­‐432.   13  Özellikle  Latin  Amerika’da  ordular  1950’lerin  sonuna  kadar  reformist  orta  sınıf  partilerini  desteklemişler  ve  hatta  bazı   yerlerde  bunları  iktidara  getirmişler  ama  daha  sonra  bu  hareketler  radikalleşip  daha  da  sola  kaymaya  başlayınca  oligarşik   güçlerin  ve  burjuvazinin  safına  geçmişlerdi.   14

John W. Meyer, Francisco O. Ramirez, Richard Rubinson, John Boli-Bennett, “The World Educational Revolution, 1950-1970” Sociology of Education, vol. 50, no. 4 (October 1977), 242258. Sayı  #2  

4  

1968:  Küresel  mi  Yerel  mi?   Emin  Alper    

öğrenci   sayılarının   artmasına   yol   açmıştı.   Batı’da   artan   öğrenci   sayısı   gençliğin   sosyal   görünürlüğünü   daha   da   artırırken,   gelişmekte   olan   dünyada   çok   daha   önceki   yıllarda   politikleşmeye   başlayan   öğrenci   nüfusunun   artışı   otomatikman   politikleşmeye   hazır   bir   kitlenin   artması  demekti.     Bu   esnada   50’li   ve   60’lı   yıllara   damgasını   vuran   ulusal   kurtuluş   hareketleri   özellikle   Üçüncü   Dünya   gençliğine   anti-­‐emperyalist   bir   mücadelenin   nasıl   yürütülmesi   gerektiği   konusunda   büyük   ilham   ve  cesaret  veriyordu.  Küba  devrimi  ise  önce  Latin  Amerika’da  ardından  bütün  dünyada  öncü  bir   güçle   başlatılan   devrimci   savaşın   nasıl   etkili   bir   sonuç   verdiğini   gözler   önüne   sererek,   gerilla   savaşını   küresel   ölçekte   yaygın   bir   strateji   haline   getiriyordu.   Ve   tabii   ki   Vietnam   hem   askere   alınma   riskini   taşıyan   ABD   gençliğini   hem   de   anti-­‐emperyalist   hislerle   dolu   Üçüncü   Dünya   gençliğini  süratle  ajite  ediyordu.  Dağınık  bir  biçimde  ve  farklı  zaman  aralıklarında  yaşanan  öğrenci   radikalleşmeleri   ortak   küresel   davaların   uluslararası   siyasette   belirmesiyle   adeta   görülmez   bir   elle   koordine  edilirmiş  gibi  60’ların  ikinci  yarısında  toplandı,  yoğunlaştı  ve  keskinleşti.     Farklı  ulusal  haraketlerin  protesto  repertuarları,  yaratıcı  buluşları  ve  sloganları  medya  araçlarıyla   hızla  yaygınlaşınca  bu  hareketler  aynı  zamanda  ortak  bir  söz  dağarcığına  kavuştu.  Her  ne  kadar  bu   ortak  dağarcığın  yanında  her  ülkenin  gençlik  hareketleri  kendilerine  özgü  sözcükleri  kullanasalar   ya  da  aynı  kelimeleri  telaffuz  ederken  bile  farklı  şeyleri  kastetseler  bile  bütün  dünya  gençliğinin  üç   15 aşağı  beş  yukarı  anlaşabilecekleri  bir  dil  hızla  yayılmıştı.     Dolayasıyla  ortak  semboller  ve  davalar  etrafında  birleşseler  de  farklı  sosyal-­‐politik  dinamiklerden   kaynaklanan  iki  farklı  dünyanın  gençlik  hareketlerinin  karakterlerinin  farklı  olması  da  kaçınılmazdı.   Batı   gençlik   hareketleri   hayat   tarzı   merkezli   ve   karşı-­‐kültürel   bir   ton   taşırken,   Üçüncü   Dünyadakiler  daha  siyasal  ve  ulus  merkezliydi.  Bu  nedenle  Batı  68’i  bir  kültürel  devrimle  yanyana   yürürken   ve   yeni   çatışmaları   siyasetinin   odağına   yerleştirmiş   yeni   toplumsal   hareketleri   doğururken,  Üçüncü  Dünya  68’i  genellikle  kültürel  değil  siyasal  alanda  iz  bıraktı.       Kültürel  devrim?     16 Avrupa   ve   ABD’de   60’lar   ve   70’ler   kültürel   bir   devrimin   yaşandığı   yıllardı.   Ahlaki   kriterlerin   değiştiği,   tabuların   ardı   ardına   sarsıldığı,   cinselliğin   daha   özgür   yaşandığı,   ilişkilerde   resmiyetin   yerini   sıcaklığın,   püriten   bir   kendini   kontrol   ahlakının   rahatlık,   içtenlik   ve   serbestliğin   aldığı,   eski   toplumun   otoriter   kalıntılarının   silindiği   daha   müsamahakar   bir   topluma   geçilmekteydi   hızla.   Bu   kültürel   dönüşümün   mü   68’i   yarattığı   yoksa   68’in   mi   bu   kültürel   devrimi   doğurduğu   sorusu   tartışmalıdır.  Pek  çok  yazara  göre  bu  kültürel  dönüşümün  başlangıcı  1955’lere,  hatta  daha  ötelere   de   götürülebilse   ve   68’in   bü   kültürel   dönüşüm   zemini   üzerinde   yükseldiği   haklı   olarak   iddia   edilse   17 de,   kuşkusuz   ki   68’in   yarattığı   yoplumsal   dinamik   bu   kültürel   dönüşümü   çok   daha   fazla   radikalleştirmiş  ve  daha  da  ilerilere  taşımıştı.     Bu   dönüşüm   aslında   68’in   öğrencilerinin   bilinçli   provokasyonlarının   doğal   neticesiydi.   Dönemin   radikal   öğrenci   grupları   kasten   resmi,   saygıdeğer   kurumların   ve   onların   temsilcilerinin   sabrını   zorlayarak,   onları   provoke   ederek,   onların   otoriter   yüzlerini   açığa   çıkartmayı   ve   bir   soğuk   savaş   retoriği   olarak   kullandıkları   demokratlıklarının   maskesini   düşürmeyi   hedeflemişlerdi.   Büyük   ölçüde   de   başarılı   olmuşlar   ve   özellikle   Avrupa   kamusal   hayatını   büyük   ölçüde   aristokratlık   kalıntısı,  kasıntı  resmiyetten,  otoriterlikten  ve  dinsel  bir  ahlak  anlayışından  temizlemişlerdi.     Batı   dışında   68’in   daha   ziyade   politik   olduğundan   sözetmiştik.   Bu   ülkelerde   kültürel   mücadele   daha   karmaşık   sonuçlar   verdi.   Örneğin   Etiyopya   68’i   üniversitede   yapılan   bir   moda   şovunda   mankenlerin   yürüyüşüne   tepki   olarak   gelişip   büyümüş   ve   hareket   boyunca   Batı   emperyalizmin  

15

 Protestoların  ve  protesto  biçimlerinin  ulus  sınırlarını  aşarak  yayılmasıyla  ilgili  hayli  gelişkin  bir  literatür  vardır.  Örnek   olarak  Doug  McAdam  ve  Dieter  Rucht  “Cross-­‐national  Diffusion  of  Movement  Ideas”,  Annals  of  the  American  Academy  of   the  Political  and  Social  Science,  528,  1993,  s.  56-­‐74.   16  Eric  Hobsbawm,  Aşırılıklar  Çağı,  (İstanbul:  Sarmal  Yayınları,  1996),  s.  372-­‐399.   17  Arthur  Marwick  The  Sixties:  The  Cultural  Revolution  in  Britain,  France,  Italy  and  the  United  States,   c.  1958-­‐c.1974  (New  York:  Oxford  University  Press,  1998).  

Sayı  #2  

5  

1968:  Küresel  mi  Yerel  mi?   Emin  Alper    

18

simgesi   olan   mini   etek   ve   her   türlü   seksüel   serbestlik   fikri   lanetlenmişti.   Batı   dünyasında   özgürleşmenin  sembolü  olan  kültürel  devrim  motifleri  Üçüncü  Dünyada  yoz  batı  kültürünün  yerli   kültürü  işgal  çabası  olarak  değerlendirilebiliyordu.     Ama   her   yer   böyle   değildi.   Örneğin   Türkiye’de   en   azından   1969   yılına   kadar   Batı’nın   isyankar   müziği   rock,   giyim   tarzında   serbestliğin   ve   asiliğin   sembolü   mini   etek,   uzun   saç   ve   bilimum   aksesuar   sol   görüşlü   gençler   arasında   gitgide   yagınlık   kazanmıştı.   Meksika’da   da   durum   aşağı   yukarı  böyleydi.  Yeni  modalar  gençlik  tarafından  benimseniyor,  her  ne  kadar  bu  gençliğin  önemli   bir  kısmı  bunu  tamamen  apolitik  niyetlerle  yapıyor  olsa  da,  anti-­‐emperyalist  ve  solcu  olmakla  bu   19 sembolleri  tüketmek  arasında  bir  çelişki  olduğu  düşünülmüyordu.   Esasen   Türkiye’de   özellikle   1965-­‐1968   arasına   damga   vuran,   sözkonusu   sembollerin   evrenselleşmesinin  yanında,  gözle  görülür  bir  kültürel  canlanmaydı  da.  Edebiyatta  Yeni  Dergi’nin   yayın  hayatına  başlaması,  Sinematek’in  kuruluşu,  Anadolu  Pop  akımının  ortaya  çıkışı,  sayısı  hızla   artan  çeviriler,  genç  kuşaklar  için  eşi  görülmemiş  bir  kültürel  zenginlik  havası  yaratıyordu.  Pek  çok   tanık,   bu   dönemde   solcu   olmanın   ön   koşulunun   edebiyat   okumak   olduğunu   ifade   ediyordu.   Bu   kültürel   iklim   1968   yazında   üniversite   öğrencilerinin   isyanıyla   buluştu   ve   üniversiteler   o   yıl   eşsiz   bir  özgürleşme  yazı  yaşadı.     Fakat   bu   hava   kısa   ömürlü   oldu.   Siyasal   mücadelenin   acilliği,   güncelliği   ve   ağırlığı   kültürel   arayışları   ve   dönüşümleri   ikinci   plana   attı.   Radikal   bir   siyasetin   gereği   olarak   halka   ulaşmak   ve   halkla   buluşmak   kaygısı,   kültürel   olarak   yeniyi   bulmaktan   ziyade   otantik   olanı   yeniden   keşfetmeye,  halk  kültürüyle  yeniden  buluşmaya  yöneldi.  Tıpkı  Meksika’da  olduğu  gibi  Türkiye’de   de   halk   müziği   rock’ı   kısa   sürede   unutturdu.   Mini   etekler   kenara   atıldı,   uzun   saçlı   öğrenciler   mitinglerden  çıkarılmaya  başlandı,  semboller  askerileşti.     Dolayısıyla   68   Türkiye’de   yeni   bir   kültürel   ve   sanatsal   dönüşümün   miladı   olmadı.   Ne   yeni   bir   modernizm   ne   de   avant-­‐garde   dalgasının   başlangıcına   işaretti   68.   Sanatsal   arayışlar   yeni   gerçekçiliklere  ya  da  gerçek  halk  kültürünün  yeni  araçlarla  yeniden  keşfi  ve  ihyasına  ya  da  avant-­‐ garde  biçimlerin  daha  sol  ve  halkçı  bir  içerikle  dengelenmesine  yöneldi.  Sonuçlar  ne  hafife  alınır   cinstendi   ne   de   yeni   denemelerin   Batı   modernizminin   yeni   arayışlarından   aşağı   kalır   bir   yönü   vardı.  Ama  ortada  bir  milad,  bir  radikal  kopuş  yoktu.     Sonuç  ya  da  geriye  kalan       Yukarıda   da   değindiğimiz   gibi   Batı   68’inin   gündelik   hayat   ve   kültürdeki   izleri   çok   daha   kalıcı   ve   derin   oldu.   Üçüncü   dünyanın   68’i   ise   çoğunlukla   cesaretlendiridiği   ve   öncülüğünü   yaptığı   sosyal   hareketlerin  askeri  darbeler  ve  otoriter  rejimlerle  bastırılışını  yaşadı.  Buralarda  68’in  politik  izleri   gerici   rejimler   tarafından   büyük   bir   özen   ve   acımasızlıkla   silindi.   Olan   sadece   sol   politik   hareketlere   ve   sol   kültüre   olmamıştı.   Gençliğin   ezilmesi   gerontokratik   rejimlerin   yeniden   ihya   edilmesinin  yolunu  açmıştı.  Bunun  en  iyi  görüldüğü  yerlerden  biri  tartışmasız  Türkiye  idi.  12  Eylül   darbesi,   gençliğin   bütün   prestijini   ve   özgürlük   alanlarını   birer   birer   elinden   aldı.   Eğitim   sistemi   arkaik   bir   otoriterlikle   yeniden   disipline   edildi   ve   geçmişin   “anarşik”   anılarının   bir   kabus   gibi   anıldığı,   birer   dehşet   ve   korku   kaynağına   dönüşen   öğretmenin,   okul   müdürünün   ve   disiplin   kurulunun  otoritesinin  sarsılmazca  inşa  edildiği  yeni  bir  döneme  girildi.  Gençlik  ve  politika  ilişkisi   kati   bir   biçimde   kopartıldı.   Zaten   yeni   liberal   düzen   öğrencilerin   vatanın   geleceğinden   sorumlu   aydın   kimliğini   çoktan   erozyona   uğratmış,   öğrenci   gençliği   işgücü   pazarında   ayakta   kalmak   için   beşeri   sermayesini   artırmak   zorunda   kalan   rekabetçi   yatırımcılara   dönüştürmüştü.   Artık   gençlik   politik  bir  kategori  ya  da  özne  olmaktan  uzaktı.     Türkiye   68’inin   politik   mirası   ise   son   derece   tartışmalı.   Bugünün   radikal   Marksist   siyaseti   de,   milliyetçi  Kemalizmi  de,  hatta  kimi  liberal  aydınlar  da  (çoğu  68’e  öfkeli  bir  biçimde  saldırmaktan   kendilerini  alamasa  da)  köklerinin  68’de  olduğunu  iddia  ediyor.  Herhangi  birinin  haksız  olduğunu   iddia   etmek   çok   güç.   Türkiye   68’i   tartışmasız   bir   biçimde   Marksist   ve   devrimciydi,   ama   aynı   18

 Arif  Dirlik,  ibid.    Meksika  örneği  için  bkz.  Eric  Zolov  Refried  Elvis:  The  Rise  of  the  Mexican  Counterculture  (Berkeley:  University  of   California  Press,  1999). 19

Sayı  #2  

6  

1968:  Küresel  mi  Yerel  mi?   Emin  Alper    

zamanda   bu   devrimciliğini   anti-­‐emperyalist,   milliyetçi   bir   Kemalizm   ile   içiçe   geçmiş   bir   söylemle   tarif   ediyordu.   Ve   bugünün   liberal   aydınlarının   çoğu   68’in   okulunda   yetişmişti.   Anlaşılan   68’in   kaç   tane   olduğu   sorusunu   sorarken   sadece   farklı   ülkelerin   yaşadığı   farklı   68’leri   değil   bugün   hafızalarda  yaşayan  farklı  68’leri  de  hasaba  katmak  gerekiyor.        

Sayı  #2  

7  

(Ukrayna)  Milliyetçiliği  Hakkında  Bilmek  İsteyip  Lenin’e  Sormaya   Çekindiğiniz  Her  Şey   Olga  Bryukhovetska       Büyük  Ukraynalı     Bundan   birkaç   yıl   önce   ulusal   kanallardan   birinde   formatı   dışarıdan   ihraç   edilen   Büyük   Ukraynalılar   adlı   bir   TV   programı   gösteriliyordu.   Programın   ardında   yatan   fikir   çok   basitti:   Tüm   ulus   (yani   bu   örnekte   TV   izleyicileri   tarafından   temsil   edilen   grup),   o   ulusun   en   önemli   tarihi   kişilerini   seçiyordu.   Proje   Ukrayna’da   başarısız   oldu;   ülkede   bu   programın   yapılmasına   öncülük   edenlerin   söylediklerinin   aksine   program   herhangi   bir   ciddi   siyasi   tartışma   yaratmadı.   Genel   olarak,  Turuncu  Devrim’in  ardından  son  derece  dramatikleşen  şu  siyasi  talk-­‐show  programlarının   sıkıcı   bir   versiyonu   gibiydi.   Yaprakları   birazcık   kımıldatan   tek   bir   bölümü   oldu:   O   bölümde,   şu   anki   parlamentoda   bulunan   komünist   partinin  –   yani   büyük   sermaye   partilerinden   oluşan   koalisyona   alelacele  katılan  yozlaşmış  Sovyet  “Solu”nun  –  lideriyle  programın  önde  gelen  araştırmacılarından   liberal   bir   tarihçi   arasında   kısa   bir   gerilim   anı   oldu.   Komünist   parti   lideri,   Lenin’in   Büyük   Ukraynalılar   arasına   alınması   gerektiğini   iddia   ediyordu,   zira   Lenin   Ukrayna   bağımsızlığının   temelini   oluşturan   kişilerden   biriydi.   Liberal   tarihçiyse,   Lenin’in   bir   enternasyonalist   olduğunu,   dolayısıyla   nihai   hedefinin   Ukrayna’nın   bağımsızlığı   değil   dünya   devrimi   olduğunu   söyleyerek   bu   görüşü  reddediyordu.     Kimilerini   şaşırtan,   kimilerinin   canını   sıkan   (büyük   ihtimalle   bir   o   kadarının   da   dikkatini   bile   çekmeyen)   Lenin’in   bu   kısa   bir   süreliğine   ortaya   çıkışı,   iki   nedenden   ötürü   ilginçtir.   Birincisi,   Lenin’in   halk   imgelemindeki   yokluğunun   fark   edilmesini   sağlamıştır.   Sovyetler   Birliği’nin   çöküşünü,   günümüze   kadar   süren   bütünsel   bir   “Leninsizleştirme”   hareketi   takip   etmişti.   Bu   eğilime   karşı   nadir   istisnalardan   biri   Slavoy   Zizek’in   Ekim   Devrimi’nin   85.   yıldönümünde   1 yayımladığı   13   Essays   on   Lenin   [Lenin   Üzerine   13   Deneme]   kitabıdır.   Ancak   bu   metni   okurken   insan  Zizek’in  sevilen  anekdotunu  hatırlayarak  “Lenin  Nerede?”  diye  sormadan  edemiyor.     Televizyonda   yapılan   bu   kısa   konuşmanın   ilginç   olmasının   ikinci   nedeni,   Ukrayna’da   60’larda   ortaya   çıkan   Lenin’in   milliyet   siyaseti   tartışmasını   ironik   bir   şekilde   tersine   çevirmesidir.   Bu   tartışma,  edebiyat  eleştirmeni  Ivan  Dzyuba’nın  Enternasyonalizm  mi  Ruslaştırma  mı?  (1965)  adlı   2 metninde   son   derece   mahirane   bir   şekilde   irdelenmişti.   Dzyuba   Lenin’i   ulusun   özgürleşmesini   sağlayan   bir   lider   olarak   sunarken,   Sovyet   yetkililer   bu   görüşü   tıpkı   o   TV   programındaki   liberal   tarihçinin  yaptığı  gibi  reddetmişlerdi.  Bir  de  Dzyuba’yı  “milliyetçilik”  ile  suçladılar.     Genellikle   ideoloji   olarak   komünizm   milliyetçiliğin   taban   tabana   zıttı   olarak   görülür.   En   yaygın   anlatılardan  birine  göre  “komünizmin  yıkılışının”  en  güçlü  etkisi  milliyetçiliğin  yükselişi  olmuştur.   Sanki   90’ların   başlarında   Sovyet   devlet   aygıtından   birilerinin   öne   sürdüğü   gibi   “bilimsel   komünizm”   yaftası   basitçe,   “bilimsel   milliyetçilik”   ile   yer   değiştirmiştir.   Halbuki   komünizm   ile   milliyetçilik   arasındaki   bu   ikili   karşıtlığın   dışladığı   önemli   bir   şey   vardır:   Emperyalizm   altındaki   ulusal   sorunun   bir   de   sınıf   boyutunun   olduğu.   Lenin   sadece   ulusların   kendi   kaderlerini   tayin   hakkını  savunmakla  kalmamış,  bunu  Marksist  temellere  dayandırmıştı.  Her  ne  kadar  ulusal  soruna   yaklaşımı   çelişkilerden   ari   olmasa   da   Lenin,   ezilen   ulusların   emperyalizme   karşı   mücadelelerini   destekliyordu.   Luxembourg   ile   tartışmasında   ulusal   bağımsızlık   hareketlerini   ilerici   görerek   savunmuş;   proletaryanın   sınıf   mücadelesiyle   ulusal   bağımsızlık   mücadelelerini   birbirine   karşıt   konumlandırmak   yerine,   bu   ikisini   birleştirme   olasılığından   (hatta   bunun   gerekliliğinden)   söz   etmişti.     Çalınan  Mektup     Sosyalist  Devrim  ve  Ulusların  Kendi  Kaderlerini  Tayin  Hakkı  (1916)  başlıklı  metninde  Lenin  her  ne   kadar   ezilen   ulusların   ezen   devletten   ayrılma   hakkını   savunsa   da,   ezilen   uluslara   bu   hak   verildiğinde   onu   kullanmayacaklarına,   zira   kendilerinden   daha   büyük   ilerici   demokratik   nitelikte   bir   merkezi   sistemin   bir   parçası   olmanın   getireceği   faydaları   tercih   edeceklerine   inanıyordu.   1 2

Sayı  #2  

1  

 Slavoy  Zizek.  Die  Revolution  steht  bevor.  Dreizehn  Versuche  uber  Lenin.  Frankfurt  Am  Main:  Suhrkamp  Verlag,  2002.    Ivan  Dzyuba.  Internatsionalism  chy  Rusyfikatsia?,  Kiyev,  2005.

(Ukrayna)  Milliyetçiliği  Hakkında  Bilmek  İsteyip  Lenin’e  Sormaya  Çekindiğiniz  Her  Şey   Olga  Bryukhovetska  

Lenin’in  bu  “önce  ver  sonra  al”  politikası  anında  Ukraynalı  komünist  Leon  Yurkeviç’in  eleştirilerine   3 maruz  kalmıştı;  Yurkeviç’in  metinleri  yakınlarda  gün  yüzüne  çıktı.     Öte   yandan   Lenin   son   yıllarında   milliyet   siyasetini   gözden   geçirmişti.   Bu   gözden   geçirilmiş   görüşlerini   bugün   “Milliyetler   Meselesi   veya   Özerkleşme   Üzerine”   diye   bildiğimiz   mektubundan   okuyoruz.  Lenin  bu  mektubu  1922  Aralığının  son  iki  gününde  dikte  ettirmişti.  Elinin  altındaki  tek   iletişim   olanağı   buydu.   Lenin   o   notlarına   büyük   önem   veriyordu,   daha   sonra   üzerinde   çalışıp   makale  haline  getirmek  istiyordu.  Bunu  yapmaya  hiçbir  zaman  fırsatı  olmadı.  Söz  konusu  mektup   16   Nisan   1923   tarihli   Komünist   Parti’nin   XII.   Kongresi’nde   sunuldu,   sonra   da   kayboldu.   Ancak   4 Stalin’in  ölümünün  ardından  1956’da  “bulunup”  yayımlanabildi.     Bu   mektup   Dzyuba’nın   Enternasyonalizm   mi   Ruslaştırma   mı?   metnindeki   argümantasyonunun   belkemiğini   oluşturuyor.   Bu   metin   Lenin’in   notlarındaki   temel   düşüncelerin,   yaklaşık   yarım   yüzyıllık  tarihsel  bir  mesafeden  genişletilmiş,  irdelenmiş  bir  versiyonu.     Ulusal   sorun   ölmekte   olan   Lenin’in   kafasını   neden   kurcalıyordu?   Birincisi,   “Gürcistan   meselesi”   denen  olaydan,  yani  1922  sonbaharında  Gürcistan  Komünist  Partisi  ile  Kafkasya  federasyonunun   kurulmasıyla   ilgili   yaşanan   çatışmadan   dolayı   çok   üzgündü.   Bu   çatışmanın   üzerine   gidip   çözmek   yerine   Merkez   Komite   temsilcileri   Ordzonikidze   ile   Stalin   (ki   Lenin   parantez   içinde   bu   ikisinden   Ruslaşmış   Gürcüler   diye   söz   eder)   bastırmayı   tercih   ettiler.   İkincisi,   Lenin   üzerinde   fazla   etkili   olamadığı   gelişmelerin   olduğunu   hissediyordu.   Mektup   şu   cümleyle   başlar:   “Şu   meşum   özerklik   meselesine   aktif   ve   acil   bir   müdahalede   bulunmadığım   için   Rus   işçileri   karşısında   suçluyum   gibi   5 gözüküyor;  resmi  adı  Sovyet  Sosyalist  Cumhuriyetler  Birliği  olan  meseleden  söz  ediyorum.”     Galiba   Lenin’in   bu   mesele   karşısındaki   tavrı,   mektubun   birinci   gün   sunulan   kısmından   ikinci   gün   sunulan  kısmına  doğru  değişmiş.  Başlangıçta  Lenin  “özerklik  taleplerini”,  kavramsal  açıdan  yanlış   ve  içinde  bulunulan  durum  açısından  uygunsuz  olarak  niteleyip  lanetliyor.  Pratik  öneriler  verdiği   mektubun   son   bölümüne   ise   sosyalist   cumhuriyetler   birliğini   tasvip   ettiğini   söyleyerek   başlıyor   (tabii   eğer   Lenin   burada   aynı   birliği   kastediyorsa.)   “Dünya   proleterlerinin   dünya   burjuvazisine   karşı   verecekleri   mücadelede   bir   birliğe   ihtiyaçları   var”,   diye   açıklıyor   Lenin.   Çok   daha   uzun   ve   karmaşık   olan   dördüncü   ve   sonuncu   tavsiyeyle   ise   “hakiki   Rus   karakteri”nin   saldırılarına   karşı   savaşma   gerekliliğinin   altını   çiziyor;   ta   ki   askeri   ve   diplomatik   birliğin   yanı   sıra   cumhuriyetlerin   tam  bağımsızlıklarına  gelene  kadar.  Batı  emperyalizmine  karşı  birleşme  gereği  diye  uyarıyor  Lenin,   “ezilen   uluslarla”   emperyalistçe   ilişkileri   meşrulaştırmamalı.   Mektubunu,   içinde   bulundukları   zamanda  ulusal  sorunun  neden  böyle  büyük  bir  önemi  olduğunu  açıklamaya  yönelik  bir  tahminle   bitiriyor:  “Dünya  tarihinde  yarın,  emperyalizm  tarafından  ezilen  ulusların  tamamen  uyandıkları  ve   6 kararlı,  uzun  erimli,  zorlu  özgürlük  mücadelelerini  başlattıkları  gün  olacak.”     Genelde   enternasyonalizmin   iki   karşıt   yorumu   vardır.   Bu   yorumlardan   birine   göre   enternasyonalizm   tüm   milli   farkların   ortadan   kaldırılması   ve   “dillerin   ayrışmasından”   önceki   masum  duruma  dönüş  anlamına  gelir.  Lenin  buna  “milli  nihilizm”  der.  Lenin  tarafından  geliştirilen   ikinci   yoruma   göre   enternasyonalizm,   tüm   ulusların   kendilerini   tam   anlamıyla   geliştirebilmeleri   anlamına   gelir.   Lenin   bunun   başarılması   için   bir   telafi   mekanizması   önerir;   bu,   ileride   “pozitif   ayrımcılık”  diye  bilinen  nosyondur:     Ulusal   sorunla   ilgili   önceden   yazdığım   yazılarda,   milliyetçilik   sorununun   soyut   olarak   formüle   edilmesinin   tamamen   hatalı   bir   yaklaşım   olduğunu   söylemiştim.   Ezen   ulusların   milliyetçiliğiyle   ezilen   uluslarınkini   birbirinden   ayrı   düşünmeliyiz;   ya   da   büyük   bir   ulusun   3

 Lev  (Yurkeviç)  Ribalka.  Russian  Social  Democrats  and  the  National  Question,1917.   http://thecommune.wordpress.com/2009/08/31/two-­‐rare-­‐texts-­‐on-­‐the-­‐national-­‐question/   4  Bu  mektup  başka  mektuplarla  beraber,  Communicst’in  9.  sayısında  1956’da  yayımlandı  ve  daha  sonra  V.I  Lenin’in  Toplu   Eserleri’nin  ek  ciltlerine  dahil  edildi.  V.I.  Lenin,  “The  Question  of  Nationalities  or  ‘Autonomisation,’”,  Toplu  Eserler  içinde,   36.   Cilt,   Moskova   1971,   ss.   605-­‐11.   Ben   burada   Ukrayna   baskısından   alıntı   yaptım:   V.I.   Lenin,   “The   Question   of   Nationalities   or   ‘Autonomisation,’”,   Toplu   Eserler   içinde,   45.   Cilt,   Kiyev   1974,   ss.   339-­‐45.   Metnin   İngilizcesine   http://www.marxists.org/archive/lenin/works/1922/dec/testamnt/autonomy.htm  adresinden  ulaşılabilir.   5  V.I.  Lenin.  “The  Question  of  Nationalities  or  ‘Autonomisation,’”  s.  339.  (Yazarın  kendi  çevirisi.)   6  Age.  s.  345.

Sayı  #2  

2  

(Ukrayna)  Milliyetçiliği  Hakkında  Bilmek  İsteyip  Lenin’e  Sormaya  Çekindiğiniz  Her  Şey   Olga  Bryukhovetska  

milliyetçiliğiyle   küçük   bir   ulusunkini.   Küçük   ulusların   milliyetçiliğini   ele   aldığımızda,   tarih   hemen  her  örnekte  göstermiştir  ki  biz,  büyük  ulusların  temsilcileri  sayısız  şiddet  eyleminin   faili   olarak   suçluyuz,   dahası   bu   şiddet   ve   saldırganlık   eylemlerini   fark   bile   etmeden   sürdürmekteyiz…   İşte   ezen   ulus   açısından   enternasyonalizmin…   sadece   uluslar   arasında   formel  bir  eşitliği  savunmakla  yetinmemesi,  gerçek  hayatta  hali  hazırda  var  olan  eşitsizliği   ezen   ulusun,   büyük   ulusun   aleyhine   telafi   etmesi   gerekir.   Bunu   anlamayanlar,   ulusal   soruna   yönelik   hakiki   proleter   tavrı   anlamamış   ve   küçük   burjuva   bakış   açısının   içinde   kalmış   demektir;   işte   bu   yüzden   hep   dönüp   dolaşıp   burjuva   bakış   açısına   gerilemekten   7 kendilerini  alamazlar.     Lenin,   enternasyonalizm   anlayışını   doğrulamak   zorunda   değildi.   Dzyuba   ise   bu   görüşü   desteklemek   amacıyla   etik   bir   argüman   ortaya   koyar.   Bu   argüman   dört   görüşle   özetlenebilir:   Birincisi,  evrensele  sadece  tekilden  geçilerek  ulaşılabilir,  bu  örnekte  de  milli  olandan;  ikincisi,  eğer   komünizm   insanoğlunun   yarattığı   şeylerin   en   iyilerini   kendine   mal   edecekse,   ulusal   dilleri   ve   gelenekleri  reddedemez;  ve  üçüncüsü,  bir  ulusun  ilgası,  onun  kültürel  gelişime  katkıda  bulunma   olanağını  ortadan  kaldırır,  o  ulusu  kültürel  bağımlılığa  mahkum  eder.  Ayrıca  bütün  ulusların  ilgası,   sadece  küçük,  ezilen  uluslara  darbe  vurur.  Büyük  veya  ezen  uluslar  genelde  kendilerine,  ulusların   üzerinde   olma,   evrensel   insanlığı   temsil   etme   pozisyonunu   layık   görürler.   Dzyuba,   Marx’ın   Engels’e   yazdığı   20   Haziran   1866   tarihli   mektuba   atıfta   bulunur.   O   mektupta   Marx,   Genç   Fransa’nın  temsilcilerinin,  toplumsal  sorunları  ulusal  sorunlar  gibi  “eski  dünyaya  ait  önyargılarla”   karmaşıklaştıranların  tanımları  gereği  gerici  olduklarına  inandıklarını  anlatır.  Marx,  ulusu  ilga  eden   Lafargue   ve   diğerlerinin   bunu   Fransızca   olarak   beyan   ettiklerini   ve   ulusların   ilgası   derken   tüm   8 ulusların  tek  bir  Fransız  “modeli”  kapsamında  asimile  olmasını  kastettikleri  yorumunda  bulunur.   Bu   Dzyuba’nın,   “küçük,   ezilen   ulusların,   büyük,   ezen   uluslara   dayanarak   asimile   edilmesi”   diye   adlandırdığı  şeydir.     Bir   edebiyat   eleştirmeni   olan   Dzyuba,   sadece   kültürel   alanla   ilgilenmekle   kalmasa   da   ilgisinin   büyük   kısmını   o   alana   yöneltir,   bu   alana   dair   politik   bir   okuma   yapar.   Dzyuba’nın   Sovyetler   Birliği’nin  güncel  milliyet  siyasetinde  tespit  ettiği  proleter  enternasyonalizminden  sapmanın  temel   örneklerinden   biri,   tarihin   Rus   İmparatorluğu’nun   rehabilitasyonu   olarak   revize   edilmesidir;   Engels’in  tabiriyle  “el  konulmuş  uçsuz  bucaksız  toprakların  sahibidir”  Rus  İmparatorluğu.  Dzyuba,   Marksist-­‐Leninist   klasiklerle   (Gertsen,   Çernişevskiy   gibi)   Rus   liberal   demokratların   Rus   emperyalizmine   olumsuz   yaklaşımlarının   karşısına,   zamanın   “Rus   insanının   kahramansı   edimlerine”   yönelik   tapınmayı   koyar.   Dzyuba   burada   Stalin’in,   Marksist   tarih   anlayışıyla   yaptığı   ideolojik   cambazlığa   dikkat   çeker.   Çarın   yerine,   eyleyen   olarak   Rus   halkını   koymak,   her   türlü   emperyalist  “el  koymalara”  ilerici  bir  nitelik  atfetmeye,  bu  el  konulan  halkları  Rus  halkıyla  kendi   rızalarıyla   birleşmiş   gibi   sunmaya   yardım   eder.   Ukrayna   halkının,   ağabeyleri   Ruslarla   (Perejaslavska   Rada   1654)   “birleşmesi”   vesilesiyle   yapılan   şaşalı   300.   yıl   kutlamaları   Dzyuba   9 eserini  yazdığı  sırada  hala  hatıralardaydı.     Tarihsiz  halklar?     Lenin’in   milliyet   politikasının   Stalin   hâkimiyeti   altında   radikal   bir   biçimde   ters   çevrilmesinin   belirtilerinden   biri,   Hegel’in   “tarihsiz   halklar”   nosyonunun   güncelleştirilmesiydi.   Bu   nosyon   Marksizm  açısından  yeni  değildi.  1848-­‐49  yıllarında  Engels  bu  sıfatı,  Habsburg  İmparatorluğu’nda   karşıdevrime   coşkuyla   katılan   Slavlar   için   kullanmıştı.   Öfkeli   Engels   Slavların   tarihten   silinip   atılmaları   gerektiğini   öne   sürmüştü.   Batı   Ukraynalı   komünist   liderlerden,   daha   yeni   ABD’ye   göç   etmiş  olan  Roman  Rozdolskiy  1949  senesinde  Engels’in  bu  konudaki  duruşunu  eleştiren  kapsamlı   bir   yazı   kaleme   aldı.   Yazıda   Engels’in,   Avusturyalı   Slavlarda   ulus   ve   sınıf   eklemlenmesini  

7

 Age.  s.  341-­‐2.    Ivan  Dzyuba’dan  aktarılmıştır.  Internatsionalism  chy  Rusyfikatsia?.  Kiyev,  2005,  s.  75.   9  Bu  “birleşmenin”  yapısı  için  bkz.  Seri  Yekelçik.  Stalin’s  Empire  of  Memory:  Russian-­‐Ukrainian  Relations  in  the  Soviet   Historical  Imagination.  Toronto:  Toronto  UP,  2004. 8

Sayı  #2  

3  

(Ukrayna)  Milliyetçiliği  Hakkında  Bilmek  İsteyip  Lenin’e  Sormaya  Çekindiğiniz  Her  Şey   Olga  Bryukhovetska  

ıskaladığını   gösterdi;   Avusturyalı   Slavlar   köylüydü   ve   hiçbir   zaman   onlara   devrimci   burjuvazi   10 tarafından  bir  özgürleşme  imkânı  sunulmamıştı.     David   Brandenberger’in   de   gözlemlediği   gibi   30’ların   ortalarında   Stalinist   rejim;   devlet   kurma   kabiliyetinin  sadece  Rus  halkında  olduğunu  kabul  etmişti,  Sovyetler  Birliği’nin  diğer  Rus  olmayan   halklarınınsa   tarihsiz   olduklarını,   onların   tarih   yerine   sadece   geçmişlerinin   olduğu   11 düşünülüyordu.   Bu,   o   tarihsiz   halkların   hemen   fiziksel   olarak   ilgası   anlamına   gelmiyordu,   tam   tersine   tarihten   “ilerici”   bir   şekilde   silinip   gitmeden   önce   sonuna   kadar   yeşereceklerdi;   böylece   hiçbir  iz  bırakmadan  yok  olup  gittiklerinde  üzülmeyeceklerdi.     Milli   eşitsizliklerin   aktif   bir   şekilde   telafi   edilmesine   yönelen   ve   yerelleştirme   (veya   korenizatsia,   Ukraynalılaştırma)   diye   bilinen   Lenin’in   milliyet   siyasetinin   aksine   Stalin   “biçimsel   olarak   milli,   içerik  olarak  sosyalist”  formülünü  geliştirdi;  bunun  mükemmelen  vücut  bulduğu  bir  örnek  “kolhoz   müzikalleri”dir.   Ivan   Piriev’in   Traktorysty   (1939)   adlı   eserinde   mutlu   Ukraynalı   kolektif   çiftçiler   sosyalizmi  inşa  ederken  sık  sık  neşe  dolu  çalışmalarını  keserek  Ukrayna  halk  şarkıları  söyleyip  dans   ederler.  Bu  “sahneye  konulan”  etnografik  farkların  işlevi,  ülkede  yaşayan  halklar  arasında  Stalin’in   tabiriyle   “eşit   ama   herkesten   daha   eşit”   Rus   halkıyla   taçlanan   bir   hiyerarşi   kurmaktır.   Bu   hiyerarşinin   “liberal”   karakteri,   milli   olarak   “terfi   etme”   olasılığından   oluşuyordu.   Sovyet   pasaportlarında   etnisitenin   bildirilmesi   zorunluydu,   ama   kişi   özgürce   etnisitesini   seçebilirdi.   Ne   kadar  ilginçtir  ki,  tarihsiz  halklardan  pek  çok  kişi,  canla  başla  Rus  kimliğini,  dilini  ve  aidiyetini  kabul   ederek   “ilerici”   ulusa   dahil   oldu.   Bu   yeni   kimlik   yeni   başka   bir   etnografik   ulus   değildi,   Rus   halkının   özcü  ve  romantik  bir  imgesi  de  değildi.  Burada  söz  konusu  olan,  herhangi  bir  ulusal  patolojiden  ari   Sovyet   ulusudur.   Ancak   David   Brandenberger’in   de   işaret   ettiği   gibi   40’ların   sonundan   50’lerin   başından  itibaren  “Rus”  ve  “Sovyet”  terimlerinin  rutin  bir  şekilde  birbirine  tümleşmesi,  “pek  çok   örnekte  Sovyet  yanlısı  yurtseverlik  duygularının  neredeyse  Rusmerkezci  terimlerle  ifade  bulması   12 anlamına  geliyordu.”     Yumuşama  [Thaw]  sırasındaki  güçlü  bir  Stalinsizleşme  akımı,  bu  evrenselleştirme  projesine  karşıt   olarak,   otantik   ulusal   kimlik   arayışı   bağlamında   geliştirilmişti.   Bu   hareket   özellikle   muhafazakar,   gelenekselci  ve  etnografik  bir  hareketti,  aynı  zamanda  gençti,  canlıydı,  tutkuluydu.  İlginçtir  sadece   Rus  olmayan  cumhuriyetleri  değil  Rusya’nın  kendisini  de  bünyesine  almıştı.     Ukrayna’da   otantik   ulusal   kültür   dürtüsü   sanatta,   özellikle   de   sinemada,   “Kiyev   Poetik   Sinema   Okulu”  diye  bilinen  akımda  ifadesini  buldu.  Bu  okulun  herkesçe  kabul  gören  kilometre  taşlarından   biri   Sergey   Parayanov’un   Unutulan   Ataların   Gölgesinde   (1964)   adlı   filmidir.   Gürcistan   doğumlu   Ermeni   asıllı   Parayanov,   Moskova’da   sinema   okuduktan   sonra   Ukrayna’da   yaşamayı,   üretmeyi   seçti.  Parayanov,  Kiev  Film  Stüdyoları’nda  çektiği  birkaç  vasat  filmden  sonra  birdenbire  dönemin   en   büyük   estetik   atılımlarından   birine   imza   attı   ve   öğretmeni   olarak   gördüğü   Dovzenko’nun   Dünya’sının  ardından  Ukrayna’nın  dünyaca  ünlü  ikinci  filmini  çekti.     Unutulan   Ataların   Gölgesinde   Karpat   Dağları’nın   Ukrayna’da   kalan   bölgesinde   çekildi,   bölge   1939’da   Stalin   tarafından   ele   geçirilmişti.   Film,   küçük   bir   etnik   grup   olan   “Hutsul”ların   gündelik   kültürlerini   resmeder;   resmi   kaynaklı   bir   eleştirmen   Hutsulların   “kültürel   özgünlüklerini,   13 Avusturyalı   kolonicilerin   yüzyılı   aşkın   baskılarına   rağmen   koruduklarına”   dikkat   çekmişti.   Sanatçı   Georgiy   Yakutoviç   ve   Hutsulların   kültürünü   çok   iyi   bilen   ve   seven   aktör   İvan   Mikolayçik   ile   beraber,  Yuri  İlyenko’nun  “zincirlerinden  boşanmış”  kamerasını  da  arkasına  alarak  Parayanov  bu   tarihsiz  halkla  ilgili  filmi  öylesine  hayat  dolu  bir  şekilde  resmetti  ki  tarihsel  Sovyet  gerçekliği  onun   yanında  solgun  kaldı.  Film  etnografik  bir  “hayvanat  bahçesi”,  emperyalistçe  hiyerarşiyi  sürdürmek   amacıyla   yapılmış   “ulusal   farkların”   mumyalaştığı   bir   yaratı   değildi;   dört   başı   mamur   bir   “vahşi”   kültürü  anlatıyordu.  Geçmişin  buzları  tehlikeli  bir  biçimde  çözülmüştü.   10

 Roman  Rosdolsiy,  Engels  and  the  ‘Nonhistoric’  Peoples:  the  National  Question  in  the  Revolution  of  1848.  Critique,   Glasgow,  1987.  Bu  kitap  hakkında  bir  inceleme  yazısı  için  bkz.  Revolutionary  History,  Cilt.3  No.2,  Sonbahar  1990.   http://www.marxists.org/history/etol/revhist/backiss/vol3/no2/rosdolsk.html   11  David  L  Brandenberger,  National  Bolshevism:  Stalinist  Mass  Culture  and  the  Formation  of  Modern  National  Identity,   1931  –  1956.  Cambridge,  Mass.:  Harvard  UP,  2002,  s.  93.   12  Age.  s.  238.   13  Mikhail  Bleiman.  “Archaists  or  Innovators?”.  Iscusstvo  Kino  sayı  7  içinde,  1970,  s.  56.

Sayı  #2  

4  

(Ukrayna)  Milliyetçiliği  Hakkında  Bilmek  İsteyip  Lenin’e  Sormaya  Çekindiğiniz  Her  Şey   Olga  Bryukhovetska  

Bu   parlak,   hayat   dolu,   renkli   filmin   etkisini   olduğundan   fazla   göstermek   güçtür;   Godard’ın   bir   zamanlar   kullandığı   tabirle   Hollywood   tarzı   Mosfilmleri,   yani   Sovyet   anlatı   sineması   kanonunu   yerle   bir   eden   estetik   bir   bombaydı   sanki.   Film   en   başta   hem   Sovyetler   Birliği’nde   (Moskova   da   bağrına   basmıştı   filmi)   hem   de   dışarıda   büyük   başarı   elde   etti   (Arjantin   Mar-­‐del-­‐Plata   film   festivalinde   ödül   aldı;   Fransa’da   Ateşin   Atları   adıyla   uzun   süre   sinemada   gösterildi,   başarılı   görüldü.)  Ancak  kısa  süre  sonra  film  ve  yönetmeni,  yetkililer  nezdinde  şüphe  çekmeye  başladı.     60’larda  Kiev’de  gayri  resmi  kültürün  merkezi  olan  Parayanov  hakkında  kaleme  alınan  birçok  anı   yazısından   anlaşıldığına   göre   sanatçı   Sovyet   iktidarına   karşı   derin   bir   horgörü   içinde   olmakla   kalmıyor,   bunu   göstermek   için   eline   geçen   tüm   fırsatları   da   kullanıyordu.   Altında   çalışan   ekibin   “siyasal  açıdan  gözetmeni”  işlevi  de  gören  Unutulan  Ataların  Gölgesinde’nin  prodüktörü,  yerel  bir   bar   olan   “korçma”daki   sahnenin   hazırlıkları   sırasında   Parayanov’un   I.   Franz   Josef’in   duvarda   imparatorluk  gücüne  sadakatin  bir  göstergesi  olarak  asılı  duran  resminden  memnun  kalmadığını   hatırlıyor.  Kruşçev’in  Amerikan  mısırını  saçma  bir  şekilde  çok  sevmesine  atfen,  “Resmin  etrafına   14 mısır  asalım,  o  da  bizimki  gibi  mısır  seven  biriydi,”  demişti  diyor.     Film  bittiğinde  Kruşçev  de  iktidardan  düşmüştü.  1965  yazında  Ukrayna’da  siyasal  tutuklamaların   ilk   dalgası   geldi.   Aralarında   İvan   Dzyuba’nın   da   bulunduğu   genç   bir   grup   Ukraynalı   entelektüel,   bu   tutuklamalara   karşı   bir   gösteri   düzenledi.   Gösteriyi   Unutulan   Ataların   Gölgesinde’nin   Ukrayna   prömiyeri   sırasında   yapmaya   karar   verdiler.   4   Eylül   1965’teki   prömiyere   ev   sahipliği   yapan   sinemanın   yöneticisinin   yüksek   otoritelere   yazdığı   “açıklama   notu”na   göre   olay   şöyle   cereyan   etmişti:   Prömiyerde   film   ekibinin   sahnede   takdim   edilmesi   planlanmıştı,   bunun   ardından   genç   bir   adam   sahneye   çıkıp   gruptan   bir   kadına   bir   demet   çiçek   vermiş,   eline   mikrofonu   almış   ve   “milliyetçi,   Sovyet   karşıtı”   şeyler   söylemeye   başlamıştı:   “Yoldaşlar!   1937’ye   geri   döndük.   Tüm   Ukrayna’da   entelektüeller   tutuklanıyor,   yazarlar,   şairler,   sanatçılar   tutuklanıyor.   Kiev’de,   Lviv’de   insanlar   gruplar   halinde   tutuklandı.   Ukraynalı   anneler   oğulları   için   endişe   ediyorlar.   Yetkililer   15 utansın!   Bizi   destekleyenler   ayağa   kalksın,   konuşsun.”   Sadece   birkaç   kişi   ayağa   kalkmış,   başka   bir   grup   “holiganlar”a   bağırmaya   başlamış,   birkaç   kişi   salonu   terk   etmiş,   çoğunluk   ise   sessiz   kalmıştı.   Parayanov   bu   çıkışın   yapılacağını   önceden   bilmiyordu,   daha   sonra   Dzyuba   filmimin   prömiyerini  “mahvetti”  diye  şaka  edecekti.     Bu   başarısız   protesto   girişiminden   sonra   gittikçe   artan   siyasi   baskılara   maruz   kalan   Dzyuba,   Enternasyonalizm  mi  Ruslaşma  mı?  metnini  kaleme  aldı.  Bu  kitap  boyutundaki  komünist  milliyet   politikaları   yorumunu   dört   ayda   tamamladı.   Dzyuba,   8   Aralık   1965’te   Ukrayna   Komünist   Partisi   Genel  Sekreteri’ne  kitabının  bir  kopyasıyla  beraber  bir  açık  mektup  gönderdi.  Metin,  Ukrayna’da   “samvydav”  adı  verilen  gayri  resmi  yayınlar  arasında  “hit”  oldu  ve  Demir  Perde  ülkelerinin  sınırları   ötesine  elden  ele  dolaşarak  ulaştı.  İngilizce,  İtalyanca  ve  Fransızcaya  çevrildi.     Her  ne  kadar  Dzyuba  ve  Parayanov  arasında  derin  bir  arkadaşlık  ve  karşılıklı  saygıya  dayalı  bir  ilişki   olsa   da   Parayanov,   Dzyuba’nın   karısına   göre,   sanatçının   tabiriyle   “Ukraynalı   milliyetçilerin”   faaliyetlerini  onaylamıyordu.  Şakayla  karışık  şöyle  diyordu:  “Zaten  bir  Lenin’imiz  var,  o  bize  yeter   16 de  artar.”  Parayanov  siyasetle  ilgilenmiyordu,  sanatla  saplantılı  bir  ilişkisi  vardı,  ki  sanat  da  siyasi   bir  mesele  haline  gelebilirdi.  Örneğin  Parayanov  filmin  Rusçaya  çevrilmesine,  Hutsulların  otantik   diyalektinin   sesinin   kaybolmasını   istemediği   için   karşı   çıkmıştı.   Müziğe,   özellikle   de   operaya   aşıktı.   Sovyet   cumhuriyetlerinde   faaliyet   gösteren   bütün   film   stüdyolarında   çekilen   filmlerin   Rusçaya   çevrilmesi   zorunluydu   (tabii   film   zaten   Rusça   çekilmemişse).   Parayanov’un   itaatsizliği   siyasi   bir   protesto   gibi   algılanmış   olabilir,   halbuki   o   salt   estetik   gerekçelerle   filmin   Rusçaya   çevrilmesine   itiraz  ediyordu.     Parayanov  1973’te  Kiev’de  tutuklandı,  o  zaman  bir  suç  sayılan  homoseksüellikle  suçlandı  ve  beş   yıl  çalışma  kampına  gönderildi.  Bugün  yaygın  olarak  kabul  edilen  görüş,  bu  baskının  asıl  nedeninin   politik   olduğudur;   bu   tutuklamada   Parayanov’u   “kirli”   cinsel   bir   suçla   suçlayarak   aşağılamak   ve   onu   çevresinden   uzaklaştırmak   istemişlerdi.   Halbuki   Parayanov   arkadaşları   arasında   14

 Volodymir  Lugovsky,  Unknown  Maestro.  Kiev,  1998,  ss.  97-­‐99.    Poetic  Cinema:  Forbidden  School,  der.  Larysa  Bryukhovetska,  Kiev,  2001,  s.  269.   16  Martha  Dzuyba,  “Sergiy  Parajanov”  Kino-­‐Teatr  içinde,  4  (78),  2008,  s.  18. 15

Sayı  #2  

5  

(Ukrayna)  Milliyetçiliği  Hakkında  Bilmek  İsteyip  Lenin’e  Sormaya  Çekindiğiniz  Her  Şey   Olga  Bryukhovetska  

homoseksüelliğini   açıkça   söylemekten   hoşlanırdı,   pek   çoğu   da   onun   sadece   homoseksüel   numarası   yaptığından   emindi,   çünkü   sık   sık   numara   yapardı.   Her   ne   kadar   Sovyetler   Birliği’nin   çöküşünden  sonra  Ukrayna,  homoseksüellik  suçunu   yasalarından  ilk  kaldıran  ülke  olsa  da,  resmi   olarak  tanınan  ve  “milliyetçi”  söylemin  kült  figürü  haline  gelen  Parayanov’un  itibarı  iade  edilmiş   değil.   Dul   eşi   bu   yönde   bir   süreç   başlattığı   anda   da   oğlu   da   uyuşturucu   ticareti   suçlamasıyla   tutuklanıp   üç   yıl   hüküm   giydi.   Tüm   bunlar,   güya   yeni   “milliyetçiler”   tarafından   yönetilen   “demokratik  ve  bağımsız”  Ukrayna’nın  baskıcı  devlet  aygıtının  gerçek  yüzünü  gösteren  olaylardı.     Dzyuba   da   Parayanov   da   siyasal   baskılara   maruz   kaldılar.   Baskılar   başlarda   kültürel   alanda   çalışmalarını  gizliden  gizliye  engelleyerek  oldu.  Dzyuba  Edebiyat  Enstitüsü’nde  doktora  adayıyken   adaylığı   düşürüldü;   Parayanov   ise   Kiev   Freskoları   adını   vermeyi   düşündüğü   bir   sonraki   filminin   senaryosuna   onay   alamadı.   Dzyuba,   Parayanov’un   yetkililere   bir   mektup   yazmasına   yardım   etti;   mektupta   temel   olarak   bir   sanatçı   için   yaratabilmenin   ne   kadar   önemli   olduğunu   açıklamaya   17 çalışmışlardı.   1970   yılında   ülkenin   önde   gelen   sinema   dergisi   Iskusstvo   Kino’da   Moskova   merkezli   sinema   okulundan   Mihail   Mleiman   adlı   alanında   otorite   sayılan   bir   profesörün   yazdığı   18 kapsamlı  bir  teorik  makale  yayımlandı.  “Okul”u  ideolojik  bir  hata  olarak  niteliyordu.  Dzyuba  bu   yazıya  cevabi  yazısında  bir  sanat  okulunu  Sovyet  karşıtı  bir  komplo  gibi  suçlamanın  ne  kadar  yanlış   19 olduğunu  savundu.  Dzyuba’nın  bu  yazıyı  yayımlamak  için  1989’u  beklemesi  gerekecekti;  çünkü  o   da   Sovyet   karşıtı   propagandayla   suçlanarak   tutuklandı.   Parayanov’un   aksine   Dzyuba   salıverildi;   ancak  serbest  bırakıldıktan  sonra  bulabildiği  tek  iş  bir  fabrika  gazetesinde  düzelticilikti.     Tarihin   kendisi   tarihsiz   halklar   gibi   bir   terimi   reddettikten   sonra   bugün   bu   terimin   geçerliliğinin   kalmamış   olması   gerek.   Halbuki   durum   bu   değil.   Rus   Marksist   Boris   Kagarlitskiy   Marksizmi   anlattığı   ve   “öğrenme   amaçlı   okunması   tavsiye   edilmez”   gibi   ironik   bir   alt   başlık   attığı   ders   kitabının   son   bölümünü   ulusal   soruna   adamıştır.   Kitap   Moskova’da   2006   yılında   yayımlandı.   Kagarlitskiy  burada  tarihsiz  halklar  terimini  tekrar  kullanır,  içinde  bulunduğumuz  durumu  çok  iyi   açıkladığına   inanmaktadır.   “21.   yüzyılda   resmi   dil   mücadelesi   saçmadır”   der.   Bundan   beş   sayfa   sonra  tonu  daha  da  vahim  bir  hal  alır:  “Önümüzdeki  yeni  çağda,  diğer  önemli  sorunlar  sümenaltı   20 edilirken  ‘değerli’  bir  ulus  olmaya  bunca  can  atmak  gericiliktir.”  Bu  “saçma”  ve  “gerici”  tarihsiz   halklara  laf  arasında  verdiği  örnekler  de  İrlanda  ve  Ukrayna’dır.     Kagarlitskiy,  bugün  “yeni  devletlerin  ortaya  çıkışı,  yeni  sınırların  yaratılmasına,  eskiden  birlik  olan   işçilerin   de   bölünmesine   yol   açıyor;   çağdaş   terimlerle   ifade   etmek   gerekirse   önceden   kurulmuş   21 olan   ekonomik   ilişkilerin   bozulmasına   neden   oluyor”   diye   açıklıyor   söylemek   istediğini.   Ancak   Kagarlitskiy;  Marx’ın  İngiliz  işçilere,  ezen  bir  milletin  asla  özgür  olamayacağını,  dolayısıyla  İrlanda   halkının  özgürleşmesinin  İngiliz  işçi  sınıfının  önceliği  olduğunu  söylediği  zamana  kıyasla  bugün  tam   olarak   neyin   değiştiğini   açıklamıyor.   Günümüzdeki   milli   çabaların   güncel   durumla   alakasızlığını   ispatlamak   için   Kagarlistkiy,   “proletarya   eylem   birliğini   canı   gönülden   istiyor,   sınırları   aşmak,   22 ulusal  ve  kabilesel  engelleri  aşmak  istiyor”  diyor.  Komünist  Manifesto  kadar  eski  olmasının  yanı   sıra  bu  iddia,  bugün  “eylem  birliğini”  sağlayanın  proletarya  olmadığını  tamamen  göz  ardı  ediyor.   “Sınırları,  ulusal  ve  kabilesel  engelleri  aşan”  küresel  emperyalist  aşamasında  bulunan  sermayedir.   Kagarlitskiy’nin   ulusal   soruna   getirdiği   yorum,   emperyalist   bilinçdışının   semptomu   olan   tipik   bir   ikili   düşünme   biçimini   açığa   çıkarıyor;   bu   yorum   Sovyet   sonrası   Yeni   Sol’da   oldukça   yaygın.   Kagarlitskiy’nin   Sovyetler   Birliği’ni   emperyal   bir   sistem   olarak   görme   ihtimalini   dahi   reddetmesi   hiç  şaşırtıcı  değil.  Bir  yandan  Stalinist  Oryantalizm  fenomeni,  Sovyetler  Birliği  tarihçileri  arasında   23 kabul   görürken,   Kagarlitskiy’nin   görüşüne   göre   Sovyetler   Birliği’ndeki   tüm   halklar   aynı   durumdaydı,  Sovyet  sisteminin  “kusurları”ndan  eşit  derecede  zarar  gördü.  Bu  da  “tarihsiz  halklar”   kavramının  ampirik  olarak  ispatlandığı  sonucuna  götürüyor  bizi.   17

 “A  letter  by  S.  Paradjanov  to  the  secretary  of  Central  Committee  of  CPU  F.D.Ovcharenko”  Paradjanov:  Flight,  Tragedy,   Eternity  içinde,  der.  R.Korogodsky,  S.  Shcherbatiok,  Kiev,  1994,  ss.  182-­‐185.   18  Mikhail  Bleiman,  “Archaists  or  Innovators?”  Iscusstvo  Kino  sayı  7  içinde,  1970,  ss.  55-­‐76.   19  Ivan  Dzyuba,  “Opening  or  Closing  of  the  School?”,  Poetic  Cinema:  Forbidden  School  Larysa  Bryukhovetska,  Kiev,  2001,   ss.  209-­‐28.   20  Boris  Kagarlytsky,  Marxism,  Not  Recommended  For  Learning.  Moskova,  2006,  ss.  391,  396.   21  Age.  s.  396.   22  Age. 23  David  L  Brandenberger,  National  Bolshevism,  s.  400.  

Sayı  #2  

6  

(Ukrayna)  Milliyetçiliği  Hakkında  Bilmek  İsteyip  Lenin’e  Sormaya  Çekindiğiniz  Her  Şey   Olga  Bryukhovetska  

“Postkolonyal  söylem  hakkı”     Bundan  on  yıl  kadar  önce  çıkan  başka  bir  tartışma,  Rus  emperyalizmiyle  ilgili  farklı  bir  bakış  açısını   gün   ışığına   çıkarmıştı.   Moskova’da   yaşayan   küratör   Ekaterina   Degot   2001   yılında   Art   Margins   dergisinde   kısa   ve   kışkırtıcı   bir   metin   yayımladı:   “Postkolonyal   Söylem   için   Gereken   Nitelikler   Nelerdir?”   Metinde   Rusya’nın   Batı   tarafından   “ötekileştirilme”sinden   şikayet   ediyor,   bir   yandan   24 da  ötekinin  adına  konuşma  “hakkı”ndan  mahrum  bırakıldığını  söylüyordu.  Aynı  metin,  sorunsalı   daha  iyi  formüle  eden  biraz  farklı  bir  başlıkla  daha  yayımlandı:  “Postkolonyal  Söylem  Hakkı  Nasıl   25 Elde  Edilir?”  Degot  bu  makalede  söylediği  şeyde  muhtemelen  haklıydı,  ama  söylemediği  şeyler   konusunda   haklı   olduğu   söylenemez.   İşte   o   söylemediği   şeyi   onunla   polemiğe   giren   Margaret   Dikovitskaya   söyledi:   Dikovitskaya   Rusya’nın   postkolonyal   söylemde   nesne   veya   kolonileştirilen   olarak   değil   ancak   özne   veya   kolonileştiren   olarak   yer   alabileceğini   söylüyordu.   Dikovitskaya’nın   bu   duruşa   hiç   de   eleştirel   yaklaşmadığı   görülüyor;   sadece   bunun   yanlış   bir   strateji   olduğunu   söylemeye   çalışıyordu   veya   onun   formülasyonunda   “Rus   insani   bilimciler,   postkolonyal   çalışmalar   26 alemine   katılmakla   hiçbir   şey   kazanmaz”   diyordu.   Tam   anlamıyla   “öteki”   olmayı   talep   etmek   yerine,  Rusya’yı  “biz”lerden  “bir  başkası”  olarak  sunmayı  öneriyordu  sadece.     Bu   tartışmada   kimin   pozisyonu   daha   emperyalist   karar   vermek   zor.   Bir   yandan   Degot   kendini   kurbanlaştıran   bir   söylemi   temsil   ediyor   ki   bu   söylem   evrensel   pozisyonun   kaybı   nedeniyle   duyulan   yas   duygularının   bir   sonucudur.   Ancak   travmatik   bir   millileşmenin   (ötekileştirmenin)   acılarını   çeken   Degot,   kaybedilen   o   evrenselliğin,   kendi   altındaki   millileştirilmiş   ötekilerin   kaybı   pahasına   var   olduğunu   göz   ardı   ediyor.   Dikovitskaya   ise   bu   tartışmada   neoliberal   bir   neokolonyalist   pozisyonu   temsil   ediyor;   bu   pozisyona   göre   Rusya’nın   kültürel   G8’e   “bir   başkası”   olarak   katılma   hakkı   var   (ezenlerin   kendi   aralarındaki   çatışmanın   aşılması   her   zaman,   ezen   ile   ezilen  arasındaki  çatışmanın  aşılmasından  daha  kolaydır.)     Sovyetler   Birliği’nin   çöküşünden   sonra   tarihçiler   arasında   birliği   imparatorluk   terimleriyle   yorumlamak   yaygınlaştı.   Mark   Bessinger’in   ironik   bir   şekilde   işaret   ettiği   gibi,   “Bir   zamanlar   evrensel  olarak  bir  devlet  olduğu  tanınan  bir  politika,  şimdi  artık  evrensel  olarak  bir  imparatorluk   27 gibi  görülüyor  ve  lanetleniyor.”     Frederic  Cooper,  imparatorluklar  arasında  yaptığı  karşılaştırmalı  incelemesinde  imparatorlukların   milliyet   politikalarının   birbirine   zıt   iki   eğilim   arasındaki   gerilime   dayandığı   sonucuna   varıyor:   Bünyesine  alma  ve  farklılaştırma.  Bu  ikisinin  eklemlenme  yolları  ise  çeşitli:   24

 Ekaterina  Dyogot  “How  to  Qualify  for  Postcolonial  Discourse?”  Art  Margins,  1  Kasım  2001,   http://www.artmargins.com/index.php/2-­‐articles/325-­‐how-­‐to-­‐qualify-­‐for-­‐postcolonial-­‐discourse.   25  Ekaterina  Degot,  “How  to  Obtain  the  Right  to  Post-­‐Colonial  Discourse?”  Art  Magazine   http://xz.gif.ru/numbers/moscow-­‐art-­‐magazine/how-­‐to-­‐obtain-­‐the-­‐right/view_print/   26  Margaret  Dikovitskaya,  “A  Response  to  Ekaterina  Dyogot's  Article:  Does  Russia  Qualify  for  Postcolonial  Discourse?”  Art   Margins,  30  Ocak  2002,   http://www.artmargins.com/index.php/2-­‐articles/324-­‐a-­‐response-­‐to-­‐ekaterina-­‐dyogots-­‐article-­‐does-­‐russia-­‐qualify-­‐for-­‐ postcolonial-­‐discourse   27  Mark  Beissinger,  Nationalist  Mobilization  and  the  Collapse  of  the  Soviet  State,  N.Y.:  Cambridge  UP,  2002,  s.  35.  Ayrıca   bkz.  Nationalism  and  Empire:  The  Habsburg  Monarchy  and  the  Soviet  Union,  der.  Richard  Rudolph  ve  David  Good,  N.Y.:   St.Martin’s,   1992.   Nationalism   and   the   Breakup   of   an   Empire:   Russia   and   Its   Periphery,   der.   Miron   Rezun.   Westport,   Conn.:   Preager,   1992.   After   the   Soviet   Union:   From   Empire   to   Nations,   der.   Timothy   J.   Colton   ve   Robert   Legvold,   N.Y.:   Norton,  1992.  The  Post-­‐Soviet  Nations:  Perspectives  on  the  Demise  of  the  USSR,  der.  Alexandr  J.  Motyl.  N.Y.:  Columbia  UP,   1992.  Thinking  Theoretically  About  Soviet  Nationalities:  History  and  Comparison  in  the  Study  of  the  USSR,  der.  Alexandr   Motyl,   N.Y.:   Columbia   University   Press,   1992.   Hélène   Carrère   d'Encausse,   The   End   of   Soviet   Empire:   The   Triumph   of   Nations,   çev.   Franklin   Philip.   N.Y.:   Basic   Books,   1993.   Roland   Grigor   Suny,   Revenge   of   the   Past:   Nationalism,   Revolution   and   the   Collapse   of   the   Soviet   Union,   Stanford,   Calif.:   Stanford   UP,   1993.   In   a   Collapsing   Empire:   Underdevelopment,   Ethnic  Conflicts,  and  Nationalism  in  the  Soviet  Union,  der.  Marco  Buttino,  Milano:  Fellirinelli,  1993.  Robert  J.  Kaiser,  The   Geography   of   Nationalism   in   Russia   and   USSR,   Prienston,   1994.   The   End   of   Empire?   The   Transformation   of   the   USSR   in   Comparative   Perspective,   der.   Karen   Dawisha   ve   Bruce   Parrot,   Armonk,   N.Y.:   Sharpe,   1997.   After   Empire:   Multiethnic   Societies   and   Nation   Building:   the   Soviet   Union   and   Russian,   Ottoman,   and   Habsburg   Empires,   der.   Karen   Barkey   ve   Mark   von   Hagen.   Boulder,   Colo.:   Westview,   1997.   Alexandr   J.   Motyl,   Revolutions,   Nations,   Empires:   Conceptual   Limits   and   Theoretical  Possibilities,  N.Y.:  Columbia  UP,  1999.  Terry  Martin,  The  Affirmative  Action  Empire:  Nations  and  Nationalism  in   Soviet  Union,  1923  –  1939,  Ithaca,  2001.  Alexandr  J.  Motyl,  Imperial  Ends:  The  Decay,  Collapse,  and  Revival  of  Empires,   N.Y.:  Columbia  UP,  2001.  A  State  of  Nations:  Empire  and  Nation-­‐Making  in  the  Age  of  Lenin  and  Stalin,  der.  Ronald  Grigor   Suny  ve  Terry  Martin.  Oxford  University  Press,  2001.  Seri  Yekelçik,  Stalin’s  Empire  of  Memory:  Russian-­‐Ukrainian  Relations   in  the  Soviet  Historical  Imagination.  Toronto:  Toronto  UP,  2004.

Sayı  #2  

7  

(Ukrayna)  Milliyetçiliği  Hakkında  Bilmek  İsteyip  Lenin’e  Sormaya  Çekindiğiniz  Her  Şey   Olga  Bryukhovetska  

  Bünyesine   alma   (burada   imparatorluğun   iddiası,   tebasının   tamamen   imparatorluğa   ait   olduğudur)   ve   farklılaştırma   (burada   imparatorluğun   iddiası   ise   farklı   tebalarının   farklı   şekillerde   yönetilmesi   gerektiğidir)   kutuplarının   arasında   nerede   bir   denge   bulunacağı,   bir   münakaşa   ve   sürekli   kayan   stratejiler   meselesiydi…   Bünyesine   almak   ile   farklılaştırmak   arasında   bir   gerilimden   ziyade   sarkacın   iki   uçlu   bir   farklılaştırma   lehinde   hareket   etmesinin   en   uç   örneği   Nazi   Almanyasıydı;   o   örnekte   Alman   olan   ve   olmayan   arasındaki   ayrım   hem   ulusal   topraklar   içinde   hem   de   fethedilen   topraklarda   geçerliydi.   İngiliz   ve   Sovyet   emperyal   sistemleriyle,   ayrıca   kendine   rağmen   bir   imparatorluk   olan   Birleşik   Devletler   ile   karşılaştırıldığında   bin   yıllık   Reich’in   beklenenden   kısa   ömürlü   28 olduğu  görülür.     Şayet   Sovyetler   Birliği   imparatorluk   sınıfına   sokulabilirse   (ki   şu   anda   tarihçiler   bu   görüşte   fikir   birliği  içindeler  gibi  görünüyor),  epey  tuhaf  bir  imparatorluk  olduğu  söylenebilir.  Sovyetler  Birliği   yukarıda   aktarılan   iki   eğilimden   farklı   üçüncü   bir   eğilim   gösterdi,   ilk   ikisiyle   çelişen   bir   eğilim.   Lenin’in   enternasyonalist   politikalarından   çıkan   bu   eğilim   asla   tam   olarak   yok   olmadı;   gerçek   ulusal   eşitsizliği   gizleyen   söylemsel   bir   örtüden   başka   bir   şey   olmamış   olsa   da.   Sovyetler   Birliği,   kendini   etnik   bir   devlet   veya   imparatorluk   olarak   değil,   enternasyonalist   ilkelere   dayalı   yeni   türden  bir  devlet  olarak  sunmuştu.  Ancak  onun  “enternasyonalizmi”  de  çelişkilerden  ari  değildi.   Yeni   bir   ulusun   yaratılacağını   söylüyorlardı:   Yani   Sovyet   halkının.   Diğer   bütün   ulus   inşa   projeleri   gibi   bu   da   tek   bir   dile   (Rusça),   tek   bir   idari   merkeze   (Moskova)   dayanıyordu,   belirli   dışlama   mekanizmaları  benimsemişti  (diğer  halkların  karşısında  kendi  üstünlüğü).  Bu  ulus  inşası  projesinin   insan   kaynakları   ise   diğer   halklardı   (“küçük   ezilen   ulusun,   büyük   ezen   ulus   tarafından   asimilasyonu”).     Terry   Martin,   bu   tuhaf   örneği   açıklamak   için   özel   bir   kavram   ileri   sürer:   “Pozitif   Ayrımcılık   29 İmparatorluğu.”  Sovyetler  Birliği  altındaki  ulusal  cumhuriyetler  “bağımsızlıklarını  kaybetmiş  olan   bağımsız   devletlere”   benzerdir.   Birlikten   ayrılma   hakkı   Sovyet   Anayasası’nda   garanti   altına   alınmıştı,  fakat  hiçbir  halk  bu  hakkını  kullanmayı  “istemedi.”     Postkolonyal   söylemin   gayet   ikna   edici   bir   şekilde   gösterdiği   gibi   emperyalizm   her   zaman   belirli   bilinçdışı   bir   optik   düzen   kullanır,   bu   düzen   kendi   görünmezliğini   sağlamak   üzere   işler;   her   zaman   kolonize   edenin   evrenselliğine   dair   mitler   yayar;   kendini,   milliyetin   ve   milliyetçilik   ideolojisinin   üzerinde  bir  yerlere  yerleştirir.  Kendini  doğallaştırabilir  veya  hatta  kendini  bir  özgürleşme  olarak   sunabilir.   Bunlardan   birincisi   Sovyet   emperyalizmi   vakasını   açıklıyor;   “uzaklardaki   ufukta”   görülen   30 Ütopya,  yani  Komünizm  Ütopyası  olarak  Sovyetler.     Ulusal  sorun  bugün  hala,  Lenin’in  veya  Dzyuba’nın  zamanlarında  olduğu  kadar  önemli  midir  diye   sorulabilir.   Ulusal   sorun   bugün,   Kagarlitskiy’nin   iddia   ettiği   gibi,   Sovyetler   Birliği’nin   kapitalizme   teslim   olmuş   on   beş   bağımsız   devleti   doğurmasının   üzerinden   neredeyse   yirmi   yıl   geçmişken   iflah   olmaz   şekilde   modası   geçmiş   (hatta   gerici!)   bir   soru   değil   midir?   Sovyetler   Birliği   bağlamında   milliyet  politikalarını  sorgulamayı  milliyetçilik  olarak  nitelemek  ve  bu  temelde  o  sorgulamayı  yok   saymak  daha  iyi  değil  midir?    

28

 Frederick  Cooper,  Colonialism  in  Question:  Theory,  Knowledge,  History,  University  of  California  Press,  2005,  s.  154.    Terry  Martin,  The  Affirmative  Action  Empire:  Nations  and  Nationalism  in  Soviet  Union,  1923  –  1939,  Ithaca,  2001.  Ayrıca   bkz.   Terry   Martin,   “An   Affirmative   Action   Empire:   The   Soviet   Union   as   the   Highest   Form   of   Imperialism”,   A   State   of   Nations:  Empire  and  Nation-­‐Making  in  the  Age  of  Lenin  and  Stalin  içinde,  der.  Ronald  Grigor  Suny  ve  Terry  Martin,  Oxford   University  Press,  2001,  ss.  67-­‐90.   30   Kapitalizmin   komünizmin   ardından   gelmesi   mümkün   müdür?   Burada   “komünizm”   toplumsal   bir   oluşumun   değil,   iktidardaki   partinin   adlarından   biridir,   ki   bu   ikisi   birbirine   eşit   değildir.   “Komünizm”   göstereninde   kaybedilenler   Sol   açısından   kahredici   şeylerdi.   Hala   “ilerici   nostaljisi”   içinde   bunların   yasını   tutmaya   devam   ediyor.   Alın   size   başka   bir   paradoks.   Nostalji,   yani   kaybedilen   şeye   saplanıp   kalma   her   zaman   gericidir.   Tanımı   gereği   muhafazakardır.   Topluma   yansıtıldığında   nostalji,   kaybı   bir   kaza   olarak   algılar.   Optik   düzeni,   onun   belirlenimi,   özellikle   kendi   özünde   barındırdığı   çelişkileri  görmesini  engeller.  İşte  nostaljinin  anlamakta  başarısız  olduğu  şey  geçmişinin  bu  çelişkili  karakteridir.  Karşımızda   duran   en   önemli   soru,   bu   kaybın   nasıl   kabul   edileceği   değil,   tam   da   geçmişin   kayıp   terimleriyle   formüle   edilişinin   nasıl   üstesinden  gelineceğidir. 29

Sayı  #2  

8  

(Ukrayna)  Milliyetçiliği  Hakkında  Bilmek  İsteyip  Lenin’e  Sormaya  Çekindiğiniz  Her  Şey   Olga  Bryukhovetska  

Lenin’in   vurgulamaktan   hoşlandığı   gibi,   kişinin   kendi   hatalarına   gözlerini   kapaması,   o   hataları   işlemesinden  çok  daha  kötüdür.  Şayet  Yeni  Sol  küresel  neoemperyalizmi  devirmek  istiyorsa,  ona   uygulanabilir  bir  alternatif  önermelidir,  bu  da  Sovyetler  Birliği’nin  dört  başı  mamur  bir  eleştirisi  ve   tarihsel  analizi  olmaksızın  mümkün  olamaz.       İngilizceden  çeviren:  Çiçek  Öztek        

Sayı  #2  

9  

!"#$%&'()*($%+'$%&')) ,-.&%/)0%.1%23) ! ! !"#$%#"#$!%!&'!()*+,!-.&.! ! /.0,#*12! 3#41! 5161! 5728#! 79:*+25:;+! :4;+<+! =:<:,:<+2+2! >:)?! @:*+! 7,;:,:*5:2! :24:,:;47:,,:*,:! <#2#4A1,#*12?! ;:25+! <#2#4<#,! B:8#! :24:,:;47:,! 8:4:*<+9,+;,:*+8,:! +,@+,+! #,@1,#*18,#! >:<#),#6=#,#*1! =7C#5:,:<+! A:*A:B:<+25:! 576727,=76! D,=#<1! E2:=,+5+*F! GA72C7! H728#! 7,;:,:*+2+2! <#2#41! >:)! @:*+5:! ;#,=16?! $7472! 5728#81! 5+9@+2<+9! $+*! @:2A,+;! B:! :2:*I+8,:! ;#<1)! ;#BJ*#2! 4:;4D2+;! @7C7! >:)! @:*+5:2! 8#;#,#=#8#! A#,1618D*! @+$+85+F! GA72C7! H728#,1! <#2#4A1212! 79:*+25:;+! $#<;1?! $J! 5J*J=#! 4:<,+=!D,=#<1!B:!7*:4=:<+!8E2725:85+F!

[#*CD
K!D2!81,12!L*#2,1!@E*<:,!<#2#4A1<1!#A1<125#2!4:=:,!;#8@1!>:)!+;+!JA,J!D,5JM!H79:2! ;#*614,1N1?! +<8#2;#*,1;! B:! @:,:2:;4:2! ;D)J6! 4#,:)! :5:2! $+*! A#N5#! 2#<1,! =D5:*2! D,J2J*! B:! #821! 9#=#25#! ;E;:2+! >:)! $#6;#! 8:*,:*5:! D,=J6! D,#2! 3#41! <#2#41! +5:#,+2:! 8:4+6=:! $#<;1<121! #9#,4=#212! 4:;! 8D,J! D,#*#;! #8*1;<1! $+*! ;+=,+;! 2#<1,! ;D*J2J*F!GA72C7!H728#,1!<#2#4A1212!(,4=16,1!81,,#*!&#'()#'*(0121!D,J64J*#2!+64:!$J! +;+! @7A! #*#<125#;+! A:;+=5+*F! 3+*! 4#*#O4#2! D! D2! 81,12! 5:N:*,:*+2+2?! 5:B*+=C+?! 4:=:,,:*+! <#*<1C1?! E2C:,+! D,=#8#2! B:! :B*:2<:,! D,5JNJ25#2! 5:=! BJ*J,J8D*5JF! P:2A,+;!>#8#412!47=!B:A>:,:*+25:!5:B,:4!:@:=:2,+N+2:?!$+*!$D8J4,J?!;J*J=,#*! +A+25:! ;#8$D,J)! @+4=+6! +2<#2#?! <+<4:=:! J8J=! <#N,#=#212! $D8J25J*J;,#*12#! ;#*61! +<8#2! :4=+64+F! Q+:42#=! R#B#61?! >:=! <4#47;D8J! >:=! 5:! +;4+5#*! 8#)1<121! #,+2:! @:,=+64+F! S4:! 8#25#2?! ! /.0,1! 81,,#*12! GA72C7! H728#,1! <#2#4A1<1212! E2725:! TD*+I+2#,,+N+2?! 8:2+! $#;16,#*1! =#<<:4=:! B:! 8:2+! & 4:;2+;,:*+! EN*:2+)! D2,#*5#! J<4#,#6=#! A#$#<1! +A+25:! ;#8$D,J)! @+44+N+U ! '.0,+! 81,,#*5#;+! E2C:,,:*+2+2! ):;! +,@+,:2=:5+N+! $#6;#! $+*! 9D*,J;! B#*51F! K! 9#=#2,#*?! D*+I+2#,,+;!
3+*!@#,:*+!#A#*#;!V#>*#205#;+!=D5:*2+<4!<#2#4A1,#*12!;:25+!;E;,:*+2+!;:6O:5:$+,:C:;,:*+ !$+*!9:=+2! D,J64J*#2! ;+6+! WD=#! (CC#5:=+#! 5+! 3:,,:! (*4+05:2! =:9J2! D,5J;4#2! *#205#! #A41N1! P#,:*+:! Z<4>:4+^J:05:! _ =D5:*2+<4,:*+2! 8#21! <1*#! ;#>B:>#2:+ *:<<#=,#*1! @+$+! @:,:2:;<:,! <#2#4A1,#*12! +6,:*+2+! 5:! <:*@+,:5+F ! (821!9#=#25#!&X'`05:!579:2,:2:2!&F!V#*>#2!3+:2#,+02+2!D*@#2+9#4E*,:*+25:2!$+*+85+F!

[#*CD
P*+@D*8#2!V#>*#2!G2+B:*<+4:<+!P79:,!R#2#4,#*!(;#5:=+<+025:!:4;+,+!$+*!>DC#851F!SN*:2C+,:*+2+?!;:25+! >#,;!;7,47*,:*+2+2!J2B:>#2:! *:<=+2+2! 4:=#<121! <#>2:! <#>2:! ;D)8#,#=1641F! H+2+! L*#2,1! J2,+! (=:*+;#2! @757=,7! 5#*$:2+2! B:! L*#2! d#>10212! ;:25+<+2+! -?'..!81,1;!$+*!=:5:2+8:4+2!=+*#:*!@:A:2!@72!5#>#!AD;! Y 5+2<:,! <:=$D,+9=:! $#6BJ*J8D*5JF ! R#2#4! :,:64+*=:2+! f:*+=! Z=#=+! $J! <#2#4A1,#*#?! )#8,#641;,#*1!

&

&F!V#>*#2!3+:2#,+!)D<4:*+! j[#*CD
!"#$%&'%

(%

! Z><#2! g#*6#4:*?! TaD24:=)D*#*8! e:*<+#2! e#+24+2@?U! \h#N5#6! i#*#*5!Z44+2@>#J<:2!B:!Z><#2!g#*6#4:*!j3DJ,5:*M!k:<4B+:l!e*:<! H#O4#*+?! T(2D4>:*! [D5:*2+<=M! (2! o*#2+#2! e:*<):C4+B:?U! \3#6;#! 3+*! [D5:*2+9=M! L*#2! fE;:2,+! 3+*! e:*<):;4+O]! 1'4(%2'$)+ 52!$6+ 32(7+ 8/4'#(9+ !$:+ ;#"/.%('/$! \L*#201! W:<=:4=:;M! R#2#4?! VD),J=! B:! H:B*+=]! +A+25:! 5:*F! d+B#! 3#,#@+! B:! "822! PJ=):*4!jp:l!gD*;M!o3!V#J*+B:>#2:U! *:<<#=,#*1?! 5+2+! :O<#2:,:*+! *:<+=:,:*+25:! #2,#441;,#*1! 5+2+! B:>#2:2+2! 5JB#*12#! #<1,#2! $J! *:<+=,:*! 4:;! ;+6+,+;! $+*! 4+8#4*D! @E<4:*+<+2+2! #*;#),#2121! D,J64J*J*,#*51q! $J! ;+6+! 5JB#*! *:<=+25:!#2,#41,#2!>+;#8:8+!;#>B:!=75#B+=,:*+2:!5:<4#2!6++*+!4#*9125#!#;4#*1*51F Y ! e:*OD*=#2$:4! :5:*;:2?! -.&.! ;161?! V#>*#2F! V#N+9#5:! 3#41! 8E2:,+=,+! L*#2,1! <#2#4A1,#*12!5+2<:,!;D5,#*1?!=D2#*6+!:@:=:2,+N+25:;+!;7,47*:,!$#<;18#!;#*61!<+8#<#,!$+*!#*#A!D,#*#;!;J,,#216,#*125#2!
!"#$%&'()*($%+'$%&') 8/-2!=+>!-:!"'+ ) + '

5+2+!O:4+6+9=!5J8@JDD,!DO! (*4! =:9J2,#*125#2! [72+*! d#>*J5+ri#*=#2O#*=#8#2?! C#=+,:*5:;+! #82#! <7<,:=:,:*+! B:! L<,#=! =+=#*+<+!B:!#8*1C#!+,;:,!;J=#6!5:<:2,:*+!;#*61<125#!$787;!$+*!>#8*#2,1;!5J8J8D*5JF!g+2:!$#6;#!$+*! (CC#5:=+#! 5+! 3:,,:! (*4+! EN*:2C+<+! e:*B+9! V#2#BD,+! \$;9F! @E*<:,,:*]?! L*#20#! 5E257;4:2! 4#*,#*?! 4D;=#;,#*?! 4:,,:*?! <:CC#5:,:*?! 41,<1=,#*?! 8:*:,! ;+,+=,:*! B:! =:9#*! 4#6,#*1! @+$+F! R#5:C:! D2,#*1! 4D),#=#;,#! ;#,=18D*! >:8;:,,:*+25:! 5:! ;J,,#218D*5JF! ZN+4+=+2+! e#*+<04:! #,#2! b:25*J5+?! <#81! A+9:,@:,:*+?! ;#>B:>#2:! 4:=#,#*1! B:! @+8<+,:*+2! 79:*+2:!+6,+!8#91,#*,#!5D,J!AD;!#8*1241,1!*:<+=,:*!8#)18D*5JF!i#*#=#*9!e+,#*#=!\$;9F!@E*<:,]?!L#2! a#=+02+! *:<=:4=:;! +A+2! #,412! B:! @7=76! 8#,519,1! $D8#! ;J,,#2=1641F! c:)<+! +<4+<2#<19! 8#8@12! $+A+=5:! i#*
vf>D*J
3J?! D! <#2#4A1,#*12?! +6,:*+2+2! 5+2+tL*#2,1! +A:*+N+2:! +2#251;,#*1! #2,#=12#! @:,=+8D*5JF! K! ;:25+! #2,#=! :B*:2+25:2! ;D)#*1,=16! D$I:,:*5:?! 3#41081! 4#;,+4! :4=:! 4J9#N125#2! ;J*4J,=#! B:! D4#24+;! $+*! <#2#4! >#*:;:4+!D*4#8#!A1;#*=#!@7C7!$J,J8D*,#*51F!(<,125#!$+*!T>#*:;:4+U!;#2#4,#251*=#;?!$787;!+>4+=#,,:! TR#;;#2:U2+2! ;7,47*! D4D*+4:,:*+! 4#*#O125#2! 5#! @+44+;A:! 5#>#! <1;! ;J,,#21,=#<1212! 2:5:2+85+?! A72;7! D2,#*! 5#! $J2J?! L*#2! <#2#4121! 3#41! <#2#4! >#*+4#<125#! $+*! 8:*:! 8:*,:64+*:C:;! >#;+;+! $+*! <#2#4! / >#*:;:4+2+2!$#6,#2@1C1!D,#*#;!@E*78D*,#*51F !! [D5:*2! <#2#4,#*12! 516125#;+! #,#2,#*5#! +<:! 5J*J=! $+*#9! O#*;,1851F! Y.0,1! '.0,+! 81,,#*5#?! #8#412! ;:<+24+8:! JN*#51N1! 5E2:=,:*5:;+! $#<;1,#*! j#*5125#2! d#>01! 4:;*#*! $#6#! @:4+*:2! &X'_! 5#*$:<+n?!D!D2!81,12!<+8#<#,,#6=#<12#!2:5:2!D,5JF!Z<;+!5E2:=5:!:9+C+!ADNJ2,J;,#!*#2! 3+:2#,+02+2! 579:2,:25+N+! &X/-05:! a:,#,! :,r(>=:40+2! ?44':#$(/*'*0+! 8#81=,#251F! (821! 81,! =D5:*2+<4! L*#2,1! <#2#4A1,#*12! 3+*,:6+;! H:B,:4,:*05:;+! +,;! <:*@+<+! #A1,=1641F! f+4#$1212! #51212! 5#! +=#! :44+N+!@+$+!:,r(>=:40:!@E*:!GA72C7!H728#!7,;:,:*+2:!$:,#!D,#2!>#<4#,1;!;:25+!$#N1=<19!;+=,+;,:*+2+! ;#9#2#=#=#,#*1851F! 3J2J2! 8:*+2:! :,r(>=:4?! >J==#,1! $+*! $+A+=5:! 3#41081! 8#;#,#8#C#;,#*! 5+8:! ;#8$:44+;,:*+!;E;,:*:!5E27,=:<+2+!<#BJ2J,J8D*5JF!

cD<<:+2!b:25:*DJ5+?! $D8#2=16!#*#$#<1212! 79:*+25:?!&X/_?!e#*+
L*#205#;+! *:<=+! PE*<:,! R#2#4,#*! [:*;:9+! (,4=16,1! 81,,#*5#! #,:! @:,=+64+?! $J2J2! 2:5:2+! 5:! $787;! E,A75:! f*#,+A:! i:*#>! e:>,:B+02+2! >+=#8:<+85+F! 3J! #*#5#! ;DC#<1! D2J2! <#2#4,#*#! X D,#2! 4J4;J*J5+ri#*=#2O#*=#8#2?! ($D,! R#+5+! \$;9F! @E*<:,]?! (>=:4! L#==:4! a#B#5+)J*?! b:25:*J5+! B:! V#2#BD,+?! [:+?! [#2JA:>*! g:;4#+! \$;9F! @E*<:,]?! R+*#;! [:,;D28#2! \$;9F! @E*<:,]! B:! [J><+2! Q:9+*+r[D@#55#=012! \$;9F! @E*<:,]! $J,J25JNJ! 5E2:=+2! ):;! AD;! @:2A! <#2#4A1<12#! +6,:*! <+)#*+6! :44+F! 3J! <#2#4A1,#*12! +6,:*+! ;#=J<#,! #,#25#?! D4:,,:*5:! B:! 9:2@+2,:*+2! :B,:*+25:! @E*727*! D,=#8#! $#6,#51F! 3J! +6,:*+2! >:*>#2@+! $+*! <+8#<+! +A:*+N+! D,=#51N121! #4! 8D;4J*F!c#2+$#,!(,;##*:;:4!:44+?!O#;#4!m.0,:*+2!*#2!P72C:,!R#2#4![79:<+!

L<+=<+9?!cD<<:+2!b:25:*DJ5+?! ;#N14!79:*+2:!<:$9:!*:2;,:*+?! &'_xX`F'!C=F!

!"#$%&'% %

'%

'

! h:6=:! #2,#=12#! @:,:2! <#;;#2:! ;J*#;! $+*! +;,+=5:! +9=:4! :5:*F! Z4*#O1?! #5#;! D,#*#;! *+25:!$J!A:6=:,:*5:2!;#,=#51F!! / !3J!@E*767?!E9:,!$+*!$:44:!/.0,1!81,,#*12!@E*<:,!<#2#4A1<1!($:,!R#+5+!5+,:!@:4+*=+64+?!p+<#2!-.&.F! m !!&X&.!(2#8#<#!H:B*+=+!W19#!d#>!e:>,:B+02+2!5:=+*!8J=*J;!8E2:4+=+8,:!#==:4![D<#5:;0:!;#*61!8#)1,#2!5#*$:!5E2:=+!@:,5+!j&X'.r'_nq!$J!5E2:=5:!W19#!d#>012!DN,J![J>#==:4!W19#?! 3+*,:6+;!H:B,:4,:*!B:!L2@+,4:*:02+2!5:<4:N+8,:!+;4+5#*#!@:4+*+,5+F! ` !3;9F!Z*B#25!($*#>#=8#2?!52!$+@#(A##$+BA/+;#"/.%('/$*!\L;+!H:B*+=!(*#<125#!L*#2]!je*+2C:4D2M!e*+2C:4D2!u2+B:*<4+8! e*:<$:44:2!#;4#*1,51?!p+<#2!-.&.F

!"#$%&'()*($%+'$%&') 8/-2!=+>!-:!"'+ ) +

\$;9F! @E*<:,]?! (,$:*4D! P+#CD=:44+?! u=$:*4D! 3DCC+D2+?! i*#2;! R4:,,#?! W:2y! [#@*+44:?! zD#2! [+*{! B:! (,:x#25:*!a#,5:*!@+$+!E25:!@:,:2!3#41,1!<#2#4A1,#*12!+6,:*+2+!<#412!#,51?!$J!6:;+,5:!5:!L*#2!=D5:*2! <#2#4!;J*J=J2#!$+*!<#8@12,1;!;#9#251*=16!D,5JF! ! |||! ! /.0,#*1! 5:B*+=C+! $+*! D2! 81,! D,#*#;! @E*:2! >#;+=! #2,#41?! D2! 81,12! <121*,#*1! +>,#,:! :4=:! )D4#2<+8:,+2:! E2C:,,+;! :5:2! B:! D2#! )#*#,:,! @+5:2! ):;! AD;! @:,+6=:8+! @E9#*51!:4=:!:N+,+=+25:5+*F!

v~#O#!B#!~#O#v!\c+A$+*!d:8!f#O:<+! B:!c+A$+*!d:8+2!f#O:<+]?!e#*B+9!V#2#BD,+?!$*D29?! &Xm/?!_`x__x&_!C=F!

3+*+2C+<+?!D!5E2:=!D*4#8#!A1;#2!@:2A,+;!+<8#21?!:24:,:;47:,!>#8#4+8:4+2+2!$787;! $+*! ;1<=121?! 3#41! +A+25:! B:! 516125#;+! E9@7*,:6=:! >#*:;:4,:*+2:! $D*A,J5J*F! GA72C7!H728#!Te*DI:<+U!47=!5728#5#?!;D,D28#,+9=+2!6+55:4!5D,J!=+*#<12#!B:! RDNJ;!R#B#6!4:,,#,1N12#!;#*61!=J#99#=!$+*!=J>#,:O:4!5#,@#<1!8#*#441F!c+25+<4#2! 3#N1=<19,1;! >#*:;:4+2+2! #*5125#2?! P#25+C+! 6+55:4<+9,+;! O:,<:O:<+25:2! :<+2! #,#2?! :<;+! :@:=D28#<12#! ;#*61! &. 5J*=#;! 79:*:! a#B#! (5#<1! 3#25J2@05#! @7A,:*+2+! $+*,:64+*5+,:*F ! 3J! ,+5:*,:*! 2+>#8:4+25:!RDNJ;!R#B#6012!+;+!;J4J),J!5728#!$J8*JNJ2#!;#4,#2=#81!*:55:5:2! $+*! @7A! $+*,+N+! D,J64J*5J,#*F! V#=! 5#?! GA72C7! H728#,1! <#2#4A1,#*12! B:! :24:,:;47:,,:*+2! 5:! 5:<4:N+2+! #,#2! $J! @7A! $+*,+N+?! 3#41,1! 7,;:,:*5:;+! @:2A! +<8#2C1,#*#?!+;4+5#*!8#)1<12#!;#*61!;:25+!=J>#,:O:4,:*+2+!>#8#4#!@:A+*=:5:!:<+2! ;#82#N1!D,5JF!3+*,:6+;!H:B,:4,:*05:!gJ*44#6,1;!c#;,#*1!>#*:;:4+?!L=)#*#4D*,JNJ2! 79:*+2:! +26#! :5+,5+N+! 1*;A1,1;! B:! D2J2! +;4+5#*! 8#)1<18,#! +,+6;+,:*+2+2! :,:64+*:,! $+*! @E9,:!:,:!#,12=#<1!+A+2!<#>2:8:!A1;41F!/.0,#*5#!:=):*8#,+9=,:!=7C#5:,:2+2!8:*+! 3:*;,:805:2!9+8#5:!K#;,#25!+5+F!c:=!gJ*44#6,1;!c#;,#*1!>:=!5:!GA72C7!H728#! c#*:;:4+?! 3#41,1! J,J<,#*12! :@:=:2! +5:D,DI+;! 5J*J6J2J2!
L<+=<+9?!i#*#=#*9!e+,#*#=?!4JB#,!79:*+2:!8#N,1! $D8#?!&Xm-?!&&Xx&-.!C=F!

L;+2C+<+! /.0,#*?! 47=! D! *:2;,:*:! $728:<+25:! 8:*! B:*+6+?! 3#41,1! ;19,#*12! DN,#2,#*12! 8#*#41C1! :2:*I+,:*+2+! ;16;1*4=#<1?! +;4+5#*,#! =7C#5:,:! :5+6! 8D,,#*18,#! 4#*+>4:! :6+! $:29:*+! D,=#8#2! $+*+C+;! $+*! D2! 81,! @+$+! 576727,7*F! 3+9:! /.0,#*12! 3#41! [:5:2+8:4:,:*+! 4#*+>+25:! $+*! +<4+<2#?! $+*! #2D*=#,,+;?! $+*! >+9+),:6=:! 5E2:=+! D,5JNJ! ! B:! WD$:*4! 3D*;:! @+$+! (=:*+;#,1! =J>#O#9#;#*! )D,+4+;#C1,#*! B:! #;#5:=+<8:2,:*:! @E*:! /.0,#*?! >:5D2+9=! B:! ;E47! 2+8:4:! $#4=16! 81,,#*51F! K! 81,,#*12! 3#41! [:5:2+8:4+2+2! 4:=:,,:*+2+! 8D;<#8=#! :N+,+=+25:2! 5:=! BJ*#*#;! #6#N1,#*,#*51! j>},#! 5#! #6#N1,18D*,#*n! B:! EN*:2C+,:*+2:! 3#41!:5:$+8#41212!B:!<#2#4,#*1212!;,#<+;,:*+2+!EN*:4=:5:!$#6#*1<19!D,#2!5E2:=+2! :N+4+=! <+<4:=+2+! 8:*5:2! 8:*:! BJ*J8D*,#*51F! K2,#*#! @E*:! D! D2! 81,! B:! ;#,1241,#*1?! $:8#9!#5#=12!87;<:;!5:N:*,:*+2:!;#*61!$+*!879!;#*#<1851F!!

TR#;;#2:U!R:*@+<+!eD<4:*+?! fJ$#4!d+B#?!&Xmm!

/.0,#*12!3#410212!$+*!>#*+;#<1!D,5JNJ2#!5#+*!+9,:2+=?!<#5:C:!=J>#O#9#;#*!#*:;:4:! @:A4+N+! :6+! $:29:*+! D,=#8#2! $+*! 5E2:=! D,#*#;! @E*57,:*F!V+C#*+!;7,47*:!#44#!>+A! 5+;;#4!:4=:5+,:*F!K2,#*!79:*+25:2!$+9!5:?!#*9J,#*1!;#2#,+9:!:4=:8:!#A!$+*!4+C#*+! #)#*#4J+)+,+;?! kDD5<4DC;?! #B#2@#*5+9=?!J8J=D=#+]F! Te#9#*,#=#! )*#4+N+25:?! 8E2:4+=! 57672C:<+25:! B:! 8#*#41C1,1;,#! +,@+,+! O+;+*,:*5:!

&.

!Q+C#8!e*#6#5?!B-#+E!2F#2+G!('/$*6+3+1#/<.#H*+,'*(/29+/0+(-#+B-'2:+I/2.:!\H#>#!f#*#2,1;!u,J<,#*M!GA72C7!H728#! c#,;,#*1212!V#*+>+]!jp:l!gD*;M!V>:!p:l!e*:<
!"#$%&'% %

)%

!"#$%&'()*($%+'$%&') 8/-2!=+>!-:!"'+ ) + &&

8#6#2#2! $+*! 5:B*+=?U! 5+8:! 2+4:,:*F ! i*#2;?! +6! 5728#<1212! 7<4#4,#*1212! =#2+O:<4D,#*121! <:*+=,:5+;,:*+! $+*;#A! ;+4#)! ,+<4:,:*! jB-#+ ?2)!$'&!('/$!.+ >!$+ \K*@#2+9#<8D2! (5#=1]?! B-#+ ,%J!$+ 8':#+ /0+ K$(#2<2'*#+ \P+*+6+=+2! L2<#2+! g797]?! L<+(-#+?2)!$'&!('/$+\K*@#2+9#<8D25#2!gJ;#*1]+@+$+nF!3J!;+4#),#*5#!'.0,+!81,,#*12! ;D;J6=J6!>#B#<12#!;#*61!;:25+2+!;J*#2!g:2+!L6!H728#<1212!>#=,:<+!#2,#41,1*F!

vH:*#;>4#2v!\(N#A,#*]?!($D,!R#+5+?!4JB#,!79:*+2:! 8#N,1!$D8#?!&Xm_?!&/-x-..!C=F!

L<+=<+9?!R+*#;![:,;D28#2?!4JB#,!79:*+2:!8#N,1!$D8#?! &Xm/?!&..x&&.!C=F!

vH:*#;>4#2!R#*=#<4v!\R#*>D6!(N#A,#*]?![#2JA:>*! g:;4#+?!&X`-?!4JB#,!79:*+2:!8#N,1!$D8#?!X.x&..!C=F!

&&

/.0,#*?!@E*<:,!;7,47*5:!$787;!$+*!)#4,#=#212!8:*+5+*!B:!$J!>+A$+*!8:*5:?!4+C#*:4! 5728#<125#! D,5JNJ! ;#5#*! $:,+*@+2! 5:N+,5+*F! 3+9! $J! 4D),J=<#,! >#*:;:4+! :24:,:;47:,! B:! <#2#4<#,! O##,+8:4,:*! $#N,#=12#! 8:*,:64+*=:8:! =:8+,,+8;:2! (B*J)#,1! B:! (=:*+;#,1! 8E2:4+C+,:*?! @*#O+;! 4#<#*1=C1,#*! B:! )#9#*,#=#C1,#*?! :5:O! ;+4,:,:*+2+! :4;+,:=:2+2! 8:2+! 8D,,#*121! $J,=#;,#! =:6@J,57,:*F! W:;,#=C1,1;?! ;+4,:! 4D),J=J2#! ;#*61! $+*! $#6;#,51*1! +A+2! B+4:#,;,#! +,+6;+,:*5:;+! $J! ;#8=#212! :2! 4+)+;! @E<4:*@:<+5+*F! e:)<+! ;:25+2+?! T@:2A! 57672:2FFF!>#8#44#2!5#>#!O#9,#<121!#,=#;!+A+2!=D5:*2!$+*!CD6;J!@E<4:*:2U,:*+2! &=:6*J$#41! D,#*#;! +)! D,J6J2?! @:2A! 57672=:2+2! #,4121! A+9+8D*,#*51F! V:,:B+98D2,#*! $#2,+8E,:*5:;+! :B,:*:! *#>#4A#! 8:*,:6+8D*?! C+C+,+! $+C+,+! *:;,#=! 6+*;:4,:*+! <#>2:8:! A1;18D*?! >#,;! >:*! @:A:2! @72! #*4#2! $+*! @E*<:,,+;! $D=$#*51212#! 4J4J,J8D*5JF! 3J! $D=$#*51=#212! @7C7! B:! :4;+<+! +<:?! 4+C#*+! ;7,47*72!@7C7!B:!:4;+<+!2#5+*:2!+,@+!#,#2,#*12#!@+*:2!#,+2:!@:,5+!B:!@E*<:,!J9#=1=19?!<#5:C:!2:!<#412!#,#C#N1=191!5:N+,! #821! 9#=#25#! 2#<1,! $+*:*! +2<#2! D,#C#N1=191! +2;! gDJ2@! \P:2A! H7672]?! u2+4:5! aD,D*:! W:BD,J4+D2! k+,,! pD4!3:!V:,:B+<:5!\H:B*+=!V:,:B+98D25#2!g#812,#2=#8#C#;]!@+$+n!5:N:*,:*?!8:2+! 8E2:4+C+,:*! B:! *:;,#=! #I#2<,#*1! 4#*#O125#2! C#2,1! 4J4J,5JF! TV#4,1! /.0,#*U! 79:*+2:! $+2#,#*121!+26#!:44+,:*F!! (,4=16,1! 81,,#*! >#;;125#! 8#91,#2! B:! )#9#*5#! $+*! 8:*! $J,=#81! $#6#*#2! #9! <#815#! $+*;#A! L*#2! ;E;:2,+! ;+4#)4#2! $+*+! 5:! @#9:4:C+! i#*#=#*9! 3#*9:@#*0#! #+44+*F! B-#+ 8/4'/./)9+/0+,'<<'#'*J!\c+)+,+N+2!RD<8D,DI+<+]!8#9#*12!3+*,:6+;!H:B,:4,:*0:!8#)41N1! <:8#>#4+2!$+*!#2,#41<151*F!TZ2!@7A,7?!:2!>:8:C#2!B:*+C+?!:2!*:2;,+!;#*61,#6=#,#*?! D,#8,#*?!#821!9#=#25#!:2!$#*16A1,?!:2!+,@+2A!4D),J=<#,?!<+8#<#,?!<#2#4<#,!B:!:5:$+! >#*:;:4,:*! D! D2! 81,5#! D,5JF! (=#! 47=! D,#2! $+4:2+2! #,4125#! 4:;! $+*! >#4! J9#218D*5JM!3+2!81,,1;!:B*+=+25:!+2<#2!=:5:2+8:4+2+2!>+A!@E*=:5+N+!$D8J4,#*5#?! A:6+4,+,+;4:! B:! @7A4:! 4#9:?! 4#=#=:2! 8:2+! B:! 4D),J=<#,! #A15#2! #;4+O! $+*! J2#*:;:4+0!+5+!B:!47=!5728#212!8795:!''!+,#!m'0+2+! &_ $728:<+2:! #,=16?! ;:25+2+! >:*! ;D6J,5#! @E<4:*=+64+FU ! f+4#)?! D2! 81,12! #2#*6+<4! :N+,+=,:*+2:?! ;E;:2<+9! +<8#2;#*,1N12#! B:! >#8#,+! $+*! HDNJ02J2! *J>#2+! @7C72:! 5J8J,#2! >:8:C#2#! 8E2:,+;! @7A,7?! 5J8@J<#,! $+*! :,:64+*+! 8E2:,4=:5+N+! +A+2! 5:N+,?! 4#=! 5#! D! 2:5:2,:! (,4=16,1! 81,,#*12! =D2D4D2! $+*! 4:*#2:<+5+*F! f+4#$12! @:2:,+2:! 8#81,#2!4D2J?!@:2A,+N+!B:!D2J2!VD),J=<#,!D,#212!8#*#41C1!@7A,:*+2+!<:*$:<4!;1,=#! =7C#5:,:<+2+! 5:<4:;,:*! 2+4:,+;4:5+*F! c:2*+! ":OÅ$B*:?! R4#2,:8! f#JOO=#22! B:! c:*$:*4! [#*CJ<:! @+$+! O+@7*,:*+2! @E*76,:*+2+! 8#2<141*?! [#*CJ<:! +,:! ;+6+<:,! $+*! #==:4! (,+! ja,#8n! @+$+! (,4=16,1! 81,,#*12! #;4+B+<4,:*+2+2! )*DO+,+2+2! CD6;J,J! $+*! #2#,+9+2+! +A$+*! 8:*+25:! 4+C#*+! ;7,47*! +,:! @E*<:,! ;7,47*! #*#<125#;+! $#N,#24181!

!V>D=#+]!ja>+C#@DM!u2+B:*<+48!DO!a>+C#@D!e*:<*#2M!3D2@#>!Z24:<>#*#4r:!(*=#2?!&Xm-n?!
!"#$%&'% %

*%

!"#$%&'()*($%+'$%&') 8/-2!=+>!-:!"'+ ) +

@E*:=:8+9F!3E8,:!$+*!:N+,+=!$J@72!5:!=:BCJ44J*F!/.0,#*!$J@72!$+9+=!+A+2!>#,#! ;#*61;7,47*72!>+;#8:<+5+*F!

vc#*#<:2!Q#9+*+r[D@>#55#=?!#;*+,+;!B:! #>6#)?!&`.x&`.!C=F!

B-#+ 8/4'/./)9+ /0+ ,'<<'#O'*J?! #821! 5E2:=5:! T@:2A,+;! ;7,47*7U2:! 5J8J,#2! >:8:C#212! L*#205#! 5#! AD;! 8DNJ2! D,5JNJ2J! @E<4:*+8D*F! P:2A,+;! ;7,47*7?! $#6,#*125#;+! 8E2:4+=! B:! ;E47! 72:! <#>+)! @7B:2,+;! #)#*#4J#8:4+25:! &XmX! H:B*+=+025:! 9+*B:<+2:! J,#6#2! 5+2<:,! $+*! 5+,! ;J,,#2=#;F! TL*#2012! ;7,47*:,! ,7@#4A:<+25:! Ä3#410! $#<+4A:! E8;727,:C:;! 5#>#! 7<4! 579:8!$+*!=D5:,+!4:=<+,!:4=:;,:!;#,=18D*?!7,;:2+2!J,J<#,!E9:*;,+N+2:!5#8#41,#2! $+*! =:BCJ5+8:4! D,#*#;! 5#! @E*7,78D*5J?U! 5+8D*! d+B#! 3#,#@+F! TL6,:*+?! L*#2! $#N,#=125#!=D5:*2+4:2+2?!$#<+4!$+*!4#;,+4!B:!E9:24+,+;!:5+=+!5:N+,?!;#*=#61;!$+*! &Y =79#;:*:,:*!B:!;D2J=,#216,#*!#,#21!D,5JNJ2J!+=#!:5:*FU !

P727=79! L*#2,1! <#2#4A1,#*1! #A1<125#2! D*+I+2#,,+;! =:<:,:<+! >#,#?! /.0,#*5#! D,5JNJ! ;#5#*! @7A,7! $+*! ;#8@1! ;#82#N151*F! V1);1! 3#41! ;E;:2,+! +5:D,DI+;! B:! 4+C#*+! ;1<;#A,#! 5EB76=:! =J#==#<1! @+$+F! L*#2,1,#*! +A+2! 8:2+! $+*! ;+=,+;! ;J*=#81! #=#A,#8#2! $+*! 5:B*+=+2! 79:*+25:2! D4J9! 81,! @:A=+6;:2! <#2#4A1,#*! 6+=5+! ;:25+,:*+2+?! E2C:,,:*+2+2! +6,:*+2+2! 4:=:,! E9:,,+N+! D,#2! 5+2<:,! <:=$D,+9=5:2! ;J*4#*=#8#! A#,1618D*,#*F! (,4=16,1! 81,,#*12! >:=:2! >:=:2! 47=! R#;;#2:! <#2#4A1,#*1?! &' H:B*+=05:2!*#2!P72C:,! R#2#4,#*![79:<+?! 4J4=#;4#2!@#8:4!=:=2J2F!d:>+*!=#29#*#=19#!>:*!@:A:2!@72!5#>#!J9J2!5#>#! &Xm/!<:2:<+25:! $787;!>#,:!@:,:2?!@E*76!#,#21=191!5D;J2J,=#9,1;,#*18,#!+6@#,!:5:2!$+,,$D#*50,#*! #A1,161!8#)1,51F![+=#*1! 5+;+,+8D*F!3J!=:<#I,#*!B:!@E*<:,!<#,51*1,#*!<+*;+2+2!4#=!D*4#<125#!<#2#4A1,#*12!@E9! f#=J*#2!H+$#F! ;D*;J4JCJ!@E*:B+?!4+C#*+!;7,47*!B:,B:,:<+25:!B:!47=!D*+I+2#,!D,=#,1819!O:*8#4,#*1! #*#<125#! 5J8J,#$+,:C:;! $+*! @E*<:,! 5+,+2! 2#<1,! D*4#8#! ;D2J,#C#N1! 79:*+25:! 57672=:;4+*F!

! L2@+,+9C:5:2!A:B+*:2M!h+A:;!S94:;! ! ! ! !

D-#.4-#2!)-!5:*@+<+!;#)#N1?! p+<#2!-.&.!j#,4=16,1!81,,#*12! 5:N:*,:*+2:!$+*!<:<,:2+6n

f+4#)!;#)#N1?!8/4'/./)9+/0+ ,'<<'#'*J?!i#*=#*9! 3#*9:@#*?!&Xm-!

&Y

P#$:#)'O#+5:#!.!\L5:#,!c#8#4! V#*91]!5:*@+<+!;#)#N1?!p+<#2! -.&.!j>+)!;J6#;,#*1n!

!d+B#!3#,#@+?!To*#2+#2!Q+:!a:24J*8!DO![#C>+2:*8?!R)::5?!#25!4>:!(4D=wM!W:4>+2;+2@![D5:*2+48?U!\Ä[#;+2#?! c19!B:!(4D=!h#N1025#!L*#2!PE*<:,!R#2#4,#*1M![D5:*2+4:8+!g:2+5:2!H7672=:;]?! 1'4(%2'$)+52!$6+32(7+8/4'#(9+!$:+;#"/.%('/$! \L*#21!W:<=:4=:;M!R#2#4?!VD),J=!B:!H:B*+=]!+A+25:!5:*F!d+B#!3#,#@+!B:!"822!PJ=):*4!jp:l!gD*;M!o3!V#J*+#*,:!:44+F![72+*! i#*=#2O#*=#! H:B*+=0+2! >:=:2! #*5125#2! L*#201! 4:*;! :44+?! D2! $:6! 81,!
!"#$%&'% %

+%

Yenilenmenin  Kara  Güneşi     Toni  Maraini       1

Souffles  (Rabat),  6/1967   kapak  

Souffles  –  Action  et   Recherche  Culturelle   (Rabat),  4/1968,   yeni  kültür  derneği  ile  ilgili   sayı  

    Souffles  dergisi,  60’larda  modern  Fas  kültürüne  önemli  katkıda  bulundu.  Bilhassa  edebiyat,  sanat   ve   kültür   alanındaki   ürünleriyle   dikkat   topladı   ve   doğumundan   itibaren,   önde   gelen   bazı   şair,   sanatçı  ve  entelektüellerin  ilgisini  çekti.  Bu  yalnızca  bir  edebiyat  dergisi  değildi;  eleştirel  metinler,   manifestolar  ve  tarih  yazılarıyla  birlikte,  sosyokültürel  durum,  sinema,  tiyatro  ve  sanata  dair  not   ve   yorumlar   da   içeriyordu.   Neokolonyal   ideolojinin   gerçek   yüzünü   gözler   önüne   sererek,   ülkenin   durgun  edebi  ve  entelektüel  atmosferine  can  verdi.     Souffles,   Fas’ın   Rabat   kentinde   yayımlanan   üç   aylık   bir   edebiyat   ve   kültür   dergisiydi.   İlk   sayısı   Şubat   1966’da,   son   sayısı   ise   Aralık   1971’de   basılan   dergi   toplam   yirmi   iki   sayı   çıktı.   Ressam   Mohamed   Melehi   tarafından   tasarlanan   kapak   sade   fakat   çekiciydi;   üstteki   kare   şeklinin   altında   bir   daire,   kara   bir   güneş   parıldıyordu.   Söz   konusu   kompozisyon   ilk   on   dört   sayı   boyunca   aynı   şekilde   kullandı   ve   yalnızca   kapak   ile   dairenin   rengi   değiştirildi.   Arka   kapakta,   “Souffles”   sözcüğünün  Arapçası,  yani  “anfâs”  (“esinti,”  “nefes”)  yazılıydı.  Birlikte  çıkan  10  ve  11.  sayıya  dek   Fransızca   hazırlanan   dergi   sonrasında   iki   dilli   (Fransızca   ve   Arapça)   olarak   yayımlandı.   Onbeşinci   sayıdan   sonra,   derginin   tasarımı,   kapağı   ve   boyutları   değiştirildi.   Souffles   dergisinin   tarihine   ilişkin   yazılarda   iki   ayrı   dönemden   bahsedilir.   1966   ile   1969   yılları   arasındaki   ilk   dönemde   dergiye   katkıda   bulunanlar,   yeni   bir   Fas   ve   Mağrip   kültürü   oluşturmaya   yönelik   hararetli   bir   çalışma   sürdüren   şair,   yazar,   sanatçı   ve   entelektüellerdi.   1969’dan   1971–72’ye   dek   süren   ikinci   döneme   2 ise   Marksist-­‐Leninist   yönde   radikal   bir   ideolojik   değişiklik   damgasını   vurmuştur.   Souffles’un   kurucusu   ve   editörü   Abdellatif   Laâbi,   “Edebiyat   artık   yeterli   değildi,”   diyordu.   Derginin,   Üçüncü   Dünyanın   kolonyal   emperyalizmden   bağımsızlaşma   mücadelesine   ve   ulusal   politikalara   ayrılmış   siyaset   kısmı,   edebiyat   kısmının   önüne   geçmişti.   Souffles   yeni   yaklaşımından   dolayı   1972’de   yasaklandı;  Laâbi  de  siyasi  görüşlerinden  dolayı  tutuklandı.  Hapishane  bulunduğu  süre  içinde  çok   sayıda   uluslararası   şiir   ödülü   aldı   ve   uzun   bir   dayanışma   kampanyasının   ardından   1980’de   özgürlüğüne  kavuştu.       Fas   1956’da   bağımsızlığına   kavuşmuştu;   fakat   kültürü,   kolonyal   (Fransız   ve   İspanyol)   ideolojinin   boyunduruğundan   kurtarmak   için   pek   çok   şey   yapılması   gerekiyordu.   Sömürgecilik,   tepeden   bakan,  Avrupa  merkezli  bir  kültür  dayatmış  ve  siyasi  parti,  dernek,  toplantı  ve  grup  etkinliklerini   yasaklayarak   yaşamın   her   alanını   kontrol   altına   almıştı.   Faslı   yazarlar   ve   medya   genellikle   sansürlenmiş,  Arapça  kullanımı  bile  yakından  izlenmişti.  Sömürgeci  yönetim;  insanları,  toprakları   ve   kaynakları   temelde   kendi   çıkarlarına   uygun   şekilde   kontrol   etmek   ve   sömürmek   üzere   ülkeyi   sanayileştirmiş   ve   modernleştirmişti.   Yabancı   güçler,   ülkenin   “egzotik”   özelliklerine   bayılmakla   birlikte,  yerel  kültürün  evrensel  değerlerini,  tarihi  mirasını  ve  saygın  kimliğini  göz  ardı  etmişlerdi.   İfade   özgürlüğü   engellenerek   ulusal   modernist   avangardın   gelişimi   sekteye   uğratılmıştı.   Fas   kültürü   genellikle   pitoresk   bulunuyordu;   modern   düşünce   ve   entelektüel   yaşam   ise   Faslılara   uygun  görülmüyor  ve  sömürgeci  için  bir  tehdit  olarak  algılanıyordu.  Oysa  zengin  bir  tarihe  sahip   Fas   ve   Mağrip   bölgesi;   sanat,   şiir   ve   düşünce   gelenekleri   açısından   da   zengindi   ve   daha   sömürgecilerin   gelmesinden   önce   bile   modernist   fikirler   pek   çok   yöre   ve   çevrede   yayılmıştı.   Yakındoğu’daki   Nahda’nın   (yenilenme)   yankıları   Mağrip   bölgesini   yirminci   yüzyılının   başından   itibaren   harekete   geçirmişti.   Entelektüel   elit   kesim   enerjisinin   çoğunu   özgürlük   mücadelesine   ayırmış   ve   halkın   ilerleme   ve   gelişme   arzusu   ayrımcı   politikalarla   engellenmiş   olsa   da   modernist   hareketler   kararlı   bir   şekilde   ilerliyordu.   Sansüre   ve   denetime   rağmen   kentli   elit   çevrelerde   3 entelektüeller  ve  yazarlar  bulunuyor,  incelemeler  ve  yayınlar  çıkıyordu.  Ahmed  Sefrioui  ve  Driss   Chraïbi  gibi  bazı  yazarlar  ve  felsefeci  Mohamed  Aziz  Lahbabi  Fransızca  yayınlar  yapmışlardı.     Yine  de,  bağımsızlığın  kazanılmasının  ardından  bölgede  hâlâ  Avrupa  merkezli  sığ  bir  kültür  anlayışı   hakimdi.   Batılı   sanatçılar   için   düzenlenen   sergilere   yalnızca   “yerel   bir   renk”   katacak   “naif”   Faslı   1

 Bu  metin  springerin  dergisinin  Sonbahar  2006  tarihli  sayısında  yayınlanmıştır  (springerin  12,  no.  4,  ss.50-­‐55).  Tekrar   yayınlamamıza  izin  verdikleri  için  Toni  Maraini’ye  ve  springerin’e  teşekkür  ederiz.   2  Marc  Gontard,  “La  littérature  marocaine  de  langue  française,”  ve  Bernard  Jakobiak,   “Souffles  de  1966  à  1969,”  Europe  (Haziran-­‐Temmuz  1979)    içinde,  s.  107d.  ve  ss.  117–23. 3  Abderrahmane  Tenkoul,  “Les  revues  culturelles,”  Regards  sur  la  culture  Marocaine  içinde,  no.  1  (1988),  ss.  8–13.  

Sayı  #2  

1  

Yenilenmenin  Kara  Güneşi   Toni  Maraini      

Souffles  (Rabat),  1/1966,   kapak  tasarımı  Mohamed   Melehi  

Souffles  (Rabat),  1/1966,   arka  kapakta  Arapça     "anfâs"  [esinti,  nefes]  yazısı  

ressamlar   kabul   ediliyordu.   Yöredeki   Avrupalı   şairler,   yabancı   kültür   misyonlarına   bağlı,   clubs   littéraires   adı   verilen   edebiyat   kulüplerinde   toplanır,   “elçilerin   bahçelerine   dair   dizeler   4 yazarlardı.”  Yalnızca  Berberilerin  halk  sanatlarını  ve  edebiyatını  ya  da  klasik  Arap  şiirinin  incelikli   geleneğini   değil,   Batı’nın   ileri   ürünlerini   ve   modernizmin   cüretkar   deneylerini   de   göz   ardı   ediyorlardı.  Fas  kültürel  avangardının  yarattıklarıyla  ilgilenmiyorlardı.  Batı  dünyası  sömürgeciliğin   asıl   anlamını   her   zaman   bütünüyle   idrak   edememiş   olduğundan,   tüm   bu   hususları   akılda   bulundurmak   önemlidir.   Bu   bakımdan,   50’lerde,   sömürgeciliğin   istismarlarını,   Fas   halkının   dert   ve   5 ıstıraplarını   ve   kültürel   kökenlerin   bastırılışını   açıkça   dile   getiren   Germain   Ayache   adlı   Faslı   tarihçinin   cesur   yazılarını   okumak   da   hayli   ilginç   olabilir.   Souffles’un   etkisini   anlamak   için,   o   günlerdeki   duruma   bakmak   gerekiyor;   tüm   bu   olayların   çarpıcı   sonuçları   ortamı   belirleme   bakımından  hâlâ  etkiliydi.  Dahası,  yarım  yüzyıllık  kolonyal  propaganda  ve  yalıtılmışlığın  ardından   Fas  burjuvazisi  ya  kökleriyle  bağını  yitirmiş,  ya  da  nostaljik  veya  dogmatik  bir  geçmiş  fikrine  sığınıp   saplanmış  haldeydi.    Modernist  ulusal  bir  kültürün  gür  bir  sesle  dile  getirilmesi,  teorik  zemininin   açıkça  tartışılması  ve  hayal  ve  tasarıların  bağımsız  Fas’ın  yeni  gerçekliklerine  uygun  şekilde  somut   olarak  ifade  edilmesi  gerekiyordu.       Olağanüstü   bir   dizi   koşulun   bir   araya   gelmesiyle,   1964   yılında,   Kazablanka   ve   Rabat’ta   iki   küçük   sanatçı   ve   şair   grubu   güçlerini   birleştirdiğinde   tüm   bunlar   hayata   geçirilebildi   ve   böylece,   köklü   değişiklikler  getiren  ve  günümüzde  de  yeni  bir  dönemin  nişanı  olarak  değerlendirilen  bir  hareket   başladı.   Fikirlerini   açık   bir   şekilde   ifade   ederek,   canlı   ve   özgün   sanat   ve   edebiyat   eserleri   ürettiler;   en   önemlisi   de,   kendi   bağımsız   etkinliklerini   düzenlemeye   başladılar.   Aynı   yıl,   1964’te,   entelektüeller   önemli   bir   bağımsız   dergi   olan   Arapça   Aqlâm   dergisini   kurmuşlardı;   fakat   yayının   içeriği   şiirsel   veya   avangard   olmaktan   ziyade   felsefi   ve   teorikti.   Kültür,   o   zamana   dek   yabancı   misyonların   ya   da   devlet   bürokrasisi   ile   tutucu   elitlerin   elinde   olmuştu.   Yazar   Driss   Chraïbi   dışındaki  üst  kuşak  entelektüeller  yeni  gruplara  karamsar  bir  şaşkınlıkla  bakıyor  ya  da  onları  hor   görüyordu.  Kimdi  bunlar?  Cüretkar  fikirlere  sahip  bir  avuç  yaratıcı  genç  birdenbire  ortaya  çıkmış   ve  halkın  ilgisini  toplayıvermişti.         Kazablanka   Grubu   diye   bilinen   bir   grup   sanatçı     (Mohamed   Melehi,   Farid   Belkahia,   Mohamed   Chebaa)   yenilikçi   etkinlik   ve   işlerle   uğraşıyorlardı   (resimler,   sergiler,   manifestolar,   tartışmalar,   6 yayınlar).   Bu   sırada,   1964’te,   genç   ve   yetenekli   iki   şair,   Mohamed   Khaïr-­‐Eddine   ile   Mostafa   Nissaboury,  Kazablanka’da,  Poésie  Toute  başlıklı  bir  manifesto  ile  Eaux  Vives  adlı  eleştiri  dergisini   (yalnızca   iki   sayı   olmak   üzere)   yayımladılar.   “Khaïr-­‐Eddine’ye   göre,   hem   Fransız   hem   de   Arap   7 edebiyat   geleneklerinden   ayrılmak   yeni   kuşağın   tarihi   göreviydi.”   Abdellatif   Laâbi   adlı   bir   diğer   genç   şairle   bir   araya   geldiklerinde   Souffles   dergisinin   çıkması   kaçınılmaz   olmuştu   ve   Kazablanka   8 Grubu’nun   da   katılmasıyla   birlikte   hareket   hayata   geçti.   Hedeflerini,   umutlarını   ve   fikirlerini   paylaştılar.   Kendilerini;   özgür,   adil   ve   özgün   bir   ulusal   kültür   kurmaya   kararlı   bir   kuşak   olarak   görüyorlardı.  Gerçekten  de  avangarttılar.  Laâbi,  Souffles’un  ilk  sayısında  şöyle  diyordu:  “Gelecek   adına   tüm   bilgi   ve   bilincimizi   seferber   ettik...   bu   derginin   amacı,   yeni   edebiyat   ve   şiir   kuşağına   hizmet  edecek  bir  araç  olmak.”       Ayağa  kalkıp  sığ  sergi  ve  edebiyat  kulüplerine  “Yeter!”  dediler  ve  değişime  dair  büyük  beklentiler   taşıdıklarını   dile   getirdiler.   Sanat   ve   şiire   dair   isyanları   sıcak   yaz   rüzgarı   gibi   etrafa   yayılıverdi.   O   zamana   dek   yalnızlık   içinde   çalışmış   olan   sanatçı   ve   entelektüelleri   aralarına   katılmaya   çağırıp  

4

 Gontard,  “La  littérature  marocaine,”  s.  107.    Germain  Ayache,  Les  écrits  d’avant  l’Indépendance  (Kazablanka,  1990).   6   Ben   de   üyeler   arasındaydım     ve   grubun   deneyimleri   hakkında   1964’ten   beri   yazmaktayım;   örneğin   bkz.:   Toni   Maraini,   Écrits  sur  l’art,  1964–1989  (Rabat,  1990).   7  Lahsen  Mouzouni,  Le  roman  Marocain  de  Langue  Française  (Paris,  1987),  s.  71.   8   “Sömürgecilik   etkisinin   ardından   kimiz   biz?”   sorusuna   cevap   vermek   üzere,   hem   sömürgeciliğin   hem   de   ulusal   burjuvazinin  bir  kenara  attığı  kökensel  değerlere,  yani  sözlü  geleneklere,  Berberi  ve  Arap  halk  şiiri,  sanatı  ve  kültürüne  geri   dönülmesi   gerekmişti.   Fas’taki   bu   mirasa   ilk   odaklananlar,   Kazablanka   Grubu’ndaki,   geleneksel   halk   sanatlarının   öz   ve   estetik  açısından  modern  ante  litteram  olduğu  iddiasını  taşıyan  soyut  sanatçılar  olmuştu.    Kolonyal  etnografi  bu  sanatları   esas   almıyor,   ikincil   bir   konuma   yerleştiriyordu;   oysa   Paul   Klee   ve   Walter   Gropius   gibi,   Kazablanka   Grubu   açısından   da,   kırsal  bölgelere  özgü  bir  halı  başlı  başına  bir  resimdi  ve  zanatkar  da  sanatçıydı.    Souffles  şairleri  de  bu  görüşe  katılıyorlardı.   Aynı   zamanda,   yirminci   yüzyılda   her   anlamda   varlık   göstermeye   de   kararlıydılar;   yeni  dil   ve   fikirlerle   deneyler   yapıyorlardı   ve  tüm  dünyadaki  şair  ve  sanatçılarla  ortak  evrensel  değerlere  sahiplerdi. 5

Sayı  #2    

2  

Yenilenmenin  Kara  Güneşi   Toni  Maraini      

Mohamed  Melehi,  Abdellatif   Laâbi,  Mostafa  Nissaboury,   Rabat,  1966,  Foto  Noury  

Abdellatif  Laâbi'nin   portresi,  La  poésie   palestinienne  de  combat,   Éditions  Atlantes   (Kazablanka),  1970  

yüreklendirdiler.  Dolayısıyla,  Abdellatif  Laâbi,    Souffles  projesini  1966’da  Rabat’ta  resmen  hayata   geçirdiğinde   arkasında   yetenekli   ve   kararlı   bir   grup   şair,   ressam   ve   entelektüelin   desteği   bulunuyordu.  Proje,  kahvelerde  ve  stüdyolarda  yapılan  hararetli  ve  büyük  fikir  ve  tasarılarla  dolu   tartışmalarla  yayılıp  serpildi.  Kapak  ve  görseller  Kazablanka  Grubu  tarafından  tasarlandı.  Ressam   Melehi  o  zamanlar  ülkeyi  kateden  eski  otobüslerden  birine  atlayıp  dergiyi  Tanca’ya  götürdü.  Dergi   orada  Rabat’a  kıyasla  daha  düşük  bir  maliyetle  basıldı.  Souffles  işte  böyle  doğmuştu.       İlk  sayı  inceydi,  fakat  “kaçınılmaz  bir  ihtiyacı”  (Laâbi)  karşılıyordu  ve  çok  geçmeden  de  100  sayfaya   ulaştı.   Artık   Fransa’ya   göçmüş   olan   Khaïr-­‐Eddine   comité   d’action   (icra   kurulu)   içinde   bulunmuyordu,  fakat  şiirleriyle  onlara  katılıyordu.    (Ana  dili  Berberi  olan)  yalnız  ve  dertler  içindeki   9 Khaïr-­‐Eddine   yeni   Fas   şiirini   (ve   edebiyatını)   “dil   gerillaları”   gibi   kavramlarla   ateşliyordu.   Bağ   bahçe   şiirlerinin   ve   klasik   ağıtların   işini   bitirmek   için   birilerinin   edebi   Fransızca’nın   kurallarını   yıkmaya   cesaret   etmesi   gerekiyordu.   O   da   öyle   yaptı   ve   dil   deneylerinin   yolunu   açtı.   Fransızca   yazan   Mağripli   yazarlar   tarafından   derinlemesine   tartışılan   konu,   Souffles   vasıtasıyla   hem   Fransızca  hem  de  Arapça  olarak  yeni  kuşağa  ulaştı.  Tartışmanın  merkezinde  bağımsız  Fas’ın  yeni   10 yazarlarının   hangi   dilde   yazacağı   sorusu   vardı.   Laâbi’nin   Souffles’un   ilk   sayısında   verdiği   yanıt   değerini   bugün   de   kaybetmemiştir:   “Şairin   dili,”   diye   yazmıştı,   “her   şey   bir   yana,   ‘kendine   ait   olan   bir   dildir,’   kendi   yarattığı   dildir.”   Çevirileri   ve   işbirliklerini   destekleyen   Souffles’un   edebi   üretimi   Fransızca  ve  Arapça  diye  ikiye  bölmemek  gibi  kıymetli  bir  özelliği  vardı;  zira  söz  konusu  iki  dildeki   üretim  ve  kültür,  ortak  bir  zeminde  köken  bulan  tamamlayıcı  bir  tarihsel  gerçeklikti(r)  ve  öyle  de   görülmüştür.     Laâbi’nin   kararlı   çalışmaları   olmasaydı   Souffles   hayata   geçemezdi.   Şiirdeki   yeteneği   ve   coşkusu   kadar,   zihni   de   sıkı   çalışıyordu.   Görevinin   farkındaydı.     Souffles,   “j’accuse   ...”   diye   başlayan,   Fas’ın   kültürel   durumuna   ilişkin   sert   bir   suçlamayla   açılıyor   ve   ulusal   kimlik   ve   kültür   sorusuna   odaklanıyordu;   fakat   “Mağripli,   Afrikalı,   Avrupalı   ve   başka   milletlerden   yazar   dostlarımızı   mütevazı   girişimimize   katılmaya   davet   ediyoruz,”   demeyi   de   ihmal   etmemişti.   İleri   görüşlüydü.   Çok   geçmeden   Avrupa’dan   ve   Mağrip’ten   mektuplar   geldi.   Tunuslu   yazar   Albert   Memmi,   “bu   yayını   bekliyor,   bir   gün   hayata   geçmesini   umuyordum,”   diye   yazmıştı.   Driss   Chraïbi,   “derginiz   harika!”  diyordu;  Cezayirli  yazar  Mouloud  Mammeri  de  “genç”  dergiye  kucak  açmıştı.    Üst  kuşağın   üç   büyük   yazarından   böyle   bir   destek   gelmesi   önemliydi.   Yeni   kuşağın   sözcüsü   olan   dergi,   eserleriyle   hem   yerel   feodalizme   hem   de   yabancı   istilasına   isyan   eden   (Chraïbi   ve   Cezayir’den   Kateb   Yacine   gibi)   yazarlardan   yana   bir   konum   almıştı.   Souffles’da   yayınlanan   yazarların   eserlerinin   genç   okuyucular   için   ne   ifade   ettiği   büyük   önem   taşıyordu.   Dil   sorunundan   dolayı   (edebi   Fransızca,   Klasik   Arapça   ve   sözlü   Berberi   geleneği   arasında)   elleri   kolları   bağlandığından,   uzun   zamandır   hislerini,   kederlerini,   öfkelerini   ve   umutlarını   bastırmışlardı.   Artık   her   biri   kendi   dilini   yaratabilecek,   yerel   ağızları   kullanabilecek,   deneyler   yapabilecek   ve   “haykırabilecekti.”   Nissaboury   bunu   “poésie   chacaliste”   yani   çakalın   feryadı   diye   adlandırıyordu.   Ancak   la   poésie   chacaliste   tabiri   çok   geçmeden   gençliğe   dair   bir   espriye   dönecek   ve   (başta   Laâbi   olmak   üzere)   şairlerin  tümü  şiirsel  olgunluğa  ulaşacaktı.       Üçüncü  sayıda  bir  comité  d’action’dan  bahsedilmektedir.  Kurulda;  Ahmed  Bouanani,  Nissaboury,   Abdallah  Stouky,  Cezayirli  şair  Malek  Alloula  ve  Fransız  şairler  Bernard  Jakobiak  ile  André  Laude   bulunuyordu.  Sıkı  bir  entelektüel  ve  müthiş  bir  öykü  yazarı  olan  Bouanani’nin  yazdığı  nefis  şiirler,   sonrasında   Les   Persiennes   adlı   antolojide   yer   almıştır.   Kendisi,   halk   şiirinin   yalnızca   etnologlar   tarafından   incelendiği   bir   dönemde   konuya   ilişkin   dikkat   çekici   makaleler   de   yazmıştı.   Kuruldaki   isimler   yıllar   içinde   biraz   değişecekti.   Laâbi’ye   ilk   destek   verenlerden   biri   olan,   La   Mille   et   Deuxième   Nuit   adlı   kitabın   etkileyici   yazarı   Nissaboury,   1969’a   dek   üye   olarak   kalmıştır.   Kazablanka   Grubu’ndaki   ressamlar   da   kuruldaki   görevlerini   aynı   şekilde   sürdürdüler.   Süreç   boyunca  dergiye  katkıda  bulunan  çok  sayıda  kişi  arasında,  Mostafa  Lacheraf  (Cezayir);  Azeddine   Madani   ve   Mohamed   Aziza   (Tunus)   ile   Abdallah   Laroui   ve   Abdelkhébir   Khatibi   (Fas)   gibi   seçkin   yazarların   da   adlarına   rastlarız.   Etel   Adnan   (Lübnan)   imzalı   uzun   bir   şiir   ve   (Jeanne-­‐Paule   Fabre   ile  

9

 Guérilla  linguistique  terimi  ilk  olarak  Mohamed  Khaïr-­‐Eddine  tarafından  Moi  L’aigre  (1970)  adlı  otobiyografik  romanda   kullanılmıştır.   10  Fransız  sömürgeciliğinden  bağımsızlık  kazanıldıktan  sonra  Arapça  1956’da  resmi  dil  ilan  edilmiştir.

Sayı  #2    

3  

Yenilenmenin  Kara  Güneşi   Toni  Maraini      

Mostafa  Nissaboury,  Plus   haute  mémoire,  der.   Collection  Atlantes  (Rabat),   Nisan  1968,  kapak  tasarımı   Mohamed  Melehi  

Abdellatif  Laâbi,  L’oeil  et  la   nuit,  Édition  Atlantes   (Kazablanka),  1969,  kapak   tasarımı  Mohamed  Melehi  

benim   kaleme   aldığımız)   birkaç   eleştiri   yazısı   dışında,   Souffles’da   kadınlara   pek   rastlanmıyordu.     Ancak   kendi   kitap,   dergi   ve   etkinlikleriyle   meydana   çıktıklarında   kadın   şair   ve   yazarlar   da   yeni   fikirlere  zemin  hazırlamış  bir  deneyim  olarak  Souffles’u  kaynak  almışlardır.     Souffles’un  her  sayısı  Laâbi  tarafından  yazılmış  bir  notla  başlıyordu.  Sayısız  “acil  mesele”  vardı.  Din   bir   sorun   teşkil   etmiyordu;   değişikliklere   ve   laik   bir   yaklaşıma   açık   kadim   ve   bilge   Mağrip   İslamı   açısından  henüz  köktencilik  gibi  bir  mesele  yoktu.  1967’de,  Laâbi  ve  şair  arkadaşları,  şiir  okumaları   düzenlemenin   yanı   sıra,   Melehi’nin   de   desteğiyle,   Jakobiak,   Laâbi,   Nissaboury   ve   Alloula   tarafından  hazırlanmış  kitapçıklar  ve  Laâbi’nin   L’oeil  et  La  Nuit  adlı  kitabını  içeren  Atlantes  adlı  bir   yayın   dizisi   oluşturdular.   1968’de   Souffles   (Laâbi’nin   yazdığına   göre)   “bazı   sanatçılar,   akademisyenler,  çeşitli  bilim  dallarında  ve  teknik  konularda  uzman  kişiler,  öğrenciler…”  tarafından   hayata   geçirilen   ulusal   bir   kültür   derneği   ağının   (Action   et   Recherche   Culturelle)   yaratılmasına   katıldı.   Bu   önemli   ve   iddialı   projeye   siyasi   partiler   de   dahil   olmuşlardı.   Souffles,   gözüpek   bir   şekilde   Mağrip   dünyasının   diğer   bölgelerine   uzanan   bu   ilk   kültür   etkinliklerinde   coşkuyla   yerini   aldı.  Faslı  ünlü  entelektüel  Abraham  Serfaty  ile  işbirliği  Tahar  Ben  Jelloun  ile  olandan  daha  anlamlı   bir   hale   gelmişti.   1972’de   Laâbi   ile   birlikte   hüküm   giyen   ve   sonrasında   hapse   atılan   Serfaty   1991’de  serbest  bırakıldı.  Filistin’e  adanmış  on  beşinci  sayı  (“Pour  la  Révolution  Palestinienne”)  ile   birlikte  Souffles’un  tasarımı,  kapağı  ve  formatı  değişti.  Laâbi’nin  dergisi  “devrimci  Fas  hareketinin   11 organı”   haline   gelmişti.   Bu   radikal   bir   değişimdi.   Jakobiak’ın   tabiriyle,   “idealist   bir   cömertlik,”   “insanı   kopuşa   götüren   ve   dünyayı   iyi   ve   kötü   diye   ikiye   bölen   bir   şeydi…   Coşku   dindiğinde   geriye   diyalektik   materyalizmden   yana   olanlar   ve   olmayanlar   diye   iki   grup   kalmıştı”.   Souffles’un   ilk   dönemine  katılmış  ressam  ve  şairler  bu  yeni  çizgiyi  izlemediler  (ya  da  yeni  comité  d’action’a  kabul   edilmediler).   Sancılı   bir   tartışma   ortamında,   yaratıcı   grup   siyasi   gruptan   ayrıldı.   Kültürel   bir   hareket   için   normal   bir   sonuçtu   bu.   Modern   tarihteki   diğer   avangart   grupların   başına   da   aynısı   gelmişti.   Özgür   ve   bağımsız   ürünler   vermeye   baş   koymuş   kişiler   siyasi   partilerin   dikte   ve   jargonlarına   direnirler.   Öte   yandan,   yeni   bir   dünya   görüşüne   kavuşabilmek   için   ideolojinin   de   entelektüel  ve  şairlere  ihtiyacı  vardır.  Souffles  cömert  bir  şekilde  üzerine  düşen  katkıyı  yapmıştı.   Sonrasında,  Fas’taki  siyasi  durumun  yanı  sıra,  dönemin  başlıca  devrimci  mücadelelerine  (Angola,   Güney   Afrika,   Mozambik,   vs.)   ilişkin   sürekli   belgeler   çıkardı.   “Bağımsızlığa   ihanet   edilen”   (Laâbi)   sorunlu   bir   dönemde,   Souffles’un   yeni   rotası,   halkın   siyasi   açıdan   bilinçlenmesi   bakımından   önemliydi.   Fakat   sanat   ve   şiirin   özgürce   ifade   edilmesi   de   devrimci   bir   enerji   getirmiş   ve   halkın   bilinçlenmesi  için  faydalı  bir  değişiklik  başlatmıştı.  Souffles’un  ilk  dönemi  ve  Kazablanka  Grubu  ile   işbirliği   olmadan   bunlar   mümkün   olmazdı;   Fas   ve   Mağripliler   eksikliği   kesinlikle   hissederlerdi.   Bundan   dolayı   bugün   Souffles   hakkında   yazan   genç   kuşak,   dergide   yer   almış   ve   haksızlıklara   direnecek  yürekliliği  göstermiş  entelektüellerin  yanı  sıra,  yaratacak  ve  yenilikler  getirecek  cesareti   12 göstermiş  sanatçı  ve  şairleri  de  hayranlıkla  izlemekte  ve  anmaktadır.       İngilizceden  çeviren:  Gülin  Ekinci      

11 12

Sayı  #2    

4  

 Gontard,  “La  Littérature  Marocaine,”  s.  107.    Bkz.  “Revue:  Souffles  Coupés”  [Editorial],  Tel  Quel  içinde,  No.  148,  2004,  s.  23.  

Tatlı  60’lar:  Halkların  Kurtuluşu  ve  Bireylerin  Özgürlüğü  Arasında,  ya   da  Kendini  Temsil  Etmenin  Zorluğu     Daho  Djerbal       Biten   yirminci   yüzyılın   60’lı   yıllarında   sömürge   halkların   büyük   bir   çoğunluğu   bağımsızlıklarına   kavuştu   ve   ülkeleri   egemen   oldu.   50’li   ve   60’lı   yıllar   uluslararası   ilişkiler   tarihinde   şüphesiz   bir   dönüm   noktası   oldu.   Ancak   ülkelerin   bağımsızlıklarına   kavuşmalarına   sömürge   halklarının   özgürleşmesinin  ve  bireylere  hürriyetlerinin  iade  edilmesinin  eşlik  ettiğini  söyleyebilir  miyiz?     Zamanla   sömürge   döneminin   çoğunlukla   çelişkilerle   dolu,   ancak   hepsi   “Öteki   olmadan   kendini”   keşfetmeye  ya  da  yeniden  keşfetmeye  yönelen  farklı  süreçleri  içerdiği  fark  edildi.     Öteki,  Yabancı,  Beyaz  Adam;  renkli  adamların  evreninde  belirmişti.  Yüzyıllar  boyunca  yeri  ve  göğü   birbirine   katmış,   yıkmış,   yağmalamış,   yeniden   şekillendirmiş,   tabi   kılmış,   “pasifize   etmiş”   ve   “medenileştirmişti”.  Dünyanın  her  şeye  kadir  hakimi  olmuştu.     Bağımsızlıkların   ilan   edilmesi   bu   vahşi   ve   baskıcı   geçmişi   bir   günde   silmedi.   Geriye   bazen   tanımlanması   zor,   bazen   ise   çokça   görünür   olan   etkili   bir   tortu   kaldı.   İşte   ben   de   bu   nihayet   kavuşulan   özgürlüğün   içerdiği   çeşitli   (sanatsal   veya   daha   genel   olarak   estetik)   ifade   ve   temsil   biçimlerini  travmalar,  belirsizlikler  ve  yanlış  anlamalar  açısından  anlamaya  çalışırken  bu  tortudan   söz  etmek  istiyorum.     TRAVMATİK  BİR  MİRAS     Sahipsizleştirmek,  parçalara  ayırmak     Sömürgeci,   kendi   toprağı   olmayan   bir   yerde   yaşayabilmek   için,   kadir-­‐i   mutlak   hükümdarlığını   1 engelleyenlerin   rahatsız   edici   varlığından   kurtulmak   amacıyla   otoktonları   [autochthon]   yok   etmeye  çalışır.  Fiziksel  olarak  imhasının  mümkün  olmadığı  durumda  yerliyi  sembolik  olarak,  başka   2 bir   “tür”e   dönüştürerek   ortadan   kaldırır.   Bunu   gerçekleştirdikten   sonra   sömürgecinin   hiç   pişmanlık   duymadan   yerli   halkların   toprağını   fiziksel   şiddetle   veya   yasanın   şiddetiyle   sahiplenmesi,  yerlilerin  atalarından  kalma  haklarını  ellerinden  alması  mümkün  olur.     Denizaşırı  imparatorluk  için  özel  olarak  geliştirilen  hukuki  metinlerde  sömürge  halkları  Fransa’nın   “tebası”   olarak   değerlendiriliyorlardı.   Bu   durum   onların   Fransız   anayasası   tarafından   insana   ve   vatandaşa   verilen   tüm   hak   ve   özgürlüklerden   mahrum   kalması   anlamına   geliyordu.   Sömürgeleştirilmiş   birey   sadece   her   an   geri   alınabilen   haklara   sahipti,   varlığına   ilişkin   her   şey   sürekli   kısıtlamalara   tabiydi.   Bu   durum   kimliği   konusunda   dahi   geçerliydi;   milliyetini   talep   etme   hakkından   mahrum   bırakıldığı   için   kimliği   yadsınıyordu.   Sistematik   olarak   kendisine   Müslüman   gibi   yakıştırmalarla   veya   sıfatlarla   ilişkilendirilen   yerli   [indigène]   statüsü   veriliyordu.   Toprağı   ve   ismi  bir  Öteki’ne  ait  sıfatlar  haline  gelmiştir.     Özel  isimden  cins  ismine.  Sözdizimsel  bir  yerinden  etme     3 Sömürge   travması   ve   sonuçları   üzerinde   çalışmış   psikologlar   ve   psikanalistlere   göre   sömürgeci   şiddeti   ve   bunun   farklı   miraslarının   tanımlayıcı   özelliği   “sahipsizleştirme   ve   kendi   dilinden,   4 tarihinden  ve  kültüründen  mahrum  bırakmadır”.     Otokton  halka  yerli  statüsünün  verilmesi  “deriye  yapışan  bir  adlandırma”  getirir.  Aynı  zamanda   sömürgeleştirileni   tanımlayacak   sözdizimsel   çeşitlemeler   ortaya   çıkar:   Yerli   [natif],   aborijin   1

 Yazar  metinde  Fransızca  “autochthon”  terimini  kullanır.  Yazının  İngilizce  çevirisini  gözden  geçiren  Prof.  David  Schalk  bu   sözcüğü  günlük  dilden  ziyade  antropolojide  kullanılan  teknik  bir  terim  olduğunu  not  eder  ve  bu  bağlamda  yazarın  vermek   istediği  anlamı  karşıladığını  düşündüğü  için  “yerli”  sözcüğünü  önerir.   2  Frantz  Fanon,  Les  damnés  de  la  Terre  [Yeryüzünün  lanetlileri].   3  Bkz.  Alice  Cherki’nin  çalışmaları,  özellikle  Frantz  Fanon,  Portrait,  Editions  du  Seuil,  2000,  ve  Karima  Lazali’nin,  Éditions   Erès  dizinsinde  yayımlanan  yazıları.     4  Karima  Lazali,  L’émergence  du  sujet  face  à  l’Histoire.  Quelques  réflexions  sur  la  situation  de  l’Algérie  à  partir  de  la   pensée  de  Fanon,  La  célibataire  N°  20,  yaz  2010  "Les  mémoires"  içinde,  ve  Ché  Vuoi?  N°  34,  Ekim  2010  içinde.  

Sayı  #2  

1  

Tatlı  60’lar:  Halkların  Kurtuluşu  ve  Bireylerin  Özgürlüğü  Arasında,  ya  da  Kendini  Temsil  Etmenin  Zorluğu   Daho  Djerbal        

[aborigine],   doğal   [naturel]   gibi…   Hangi   tanımlama   tercih   edilirse   edilsin   mecazi   anlamda   kullanılır.  Bunu  takip  eden,  “kendinin  içinin  boşaltılması  süreci”dir.     Fanon’un   düşüncesine   göre,   bir   tahakküm   ve   itaat   fenomeni   olan   sömürgeleştirme,   kendilerine   tanıdık   olandan   yoksun   bırakılan   bir   teba/özneler   üretmeyi   içerir.   Bir   bakıma   kendi   yenilgilerinin   tanığı   olan   öznelerin   hem   kelimenin   tam   anlamıyla   hem   de   metaforik   olarak   kendilerinden   5 boşaltılmaları  anlamına  gelir.     Fanon,  L’an  V  de  la  révolution  algérienne  [Cezayir  Devrimi’nin  Beşinci  Yılı]  adlı  eserinde,  “Fransız   sömürgeciliği  Cezayirli  bireyin  merkezine  yerleşmiş  ve  orada  rasyonel  olarak  devam  ettirilen  bir   6 temizleme,  kendinin  dışlanması  ve  sakatlama  işlemine  girişmiştir”  yazar.     Uysal  beden  ve  tutsak  dil     Ama  bu  parçalara  ayrılan,  Öteki  tarafından  ele  geçirilen  ve  artık  kendisine  ait  olmayan  bir  zaman   ve  mekânda  hareket  eden,  yine  de  kendi  inançları  olan  ve  kendi  tanrılarına  inanan  bedene  hitap   edilmeli  ve  daha  medeni  başka  bir  dilde  konuşmaya  kışkırtılmalıdır.     7 8 Yeni   Kaledonya   üzerinde   çalışan   ve   Norbert   Elias   ve   Michel   Foucault’ya   referans   veren   Hamid   Mokaddem’e  göre,     “Sembolik   şiddetin   medenileştirme   süreci   anlamında   ‘medenileştirme’   yoluyla   Kuzey’in   yerlisi   pek   çok   kabile   yerinden   edildi   ve   Katolik   misyonerlerin   görevlendirildikleri   bölgelerle  yerleştirildi.  […]  Din;  bedeni  ve  habitusu  medenileştirdi,  terbiye  etti  ve  vahşi   olarak   kabul   edilen   pagan   toplumsal   pratikleri   yıktı.   Misyonerlerin   yürüttüğü   eğitimin    9 uysal  bedenler  üretme  amacına  hizmet  ettiğini  göreceğiz.”     Sömürgeciliğin  antropolojik  eleştirisi  açısından  bu  “terbiye  edilmiş  bedenler”  ve  “uysal  bedenler”   kavramı   bana   ilginç   geldi.   Eğer   sömürgeleştirilene   başka   bir   dil   ve   söz   verilmesi   söz   konusu   olursa   da   Katolik   misyoner   okullar   bunu   üstleneceklerdi.   Sömürgeleştirilmiş   halkların   okuldaki   sıkı   disiplin  ortamında  edinecekleri  dil;  basit,  pasif,  “üstlerine”  sadık  ve  otoriteyi  sorgulamayan  bir  dil   olacaktı.     “[...]   Her   türlü   okulun   aile   ortamı   dışında   sosyalleşmeyi   gerektirdiği   söylenebilir.   Oysa   kabile  ortamı,  anadil  ve  kültürel  davranış  yapılardan  kopuş  travmatik  olacaktır.  Böyle  bir   okul   bir   eğitim   rejimi   olarak   değil,   ama   sembolik   kolonyal   şiddet   anlamında,   bir   medenileştirme  süreci  olarak  tasarlanmıştır.   [...]   Raphaël   Mapou,  dini   okullara   girişinden   itibaren   hissettiği   veya   katlandığı   terk   edilmişlik  duygusundan  bahseder.   [...]  Medenileştiricilerin  siyasi  iradesi  yerli  öğrencilerin  ebeveynleriyle  ilişkilerini  kırmak  ya   da   değiştirmek   yönünde   miydi  ?   Uzun   vadede   bu   medenileştirme   süreci   davranış   yapıları  üzerinde  kısmi  olarak  etkili  olabildi.   [...]  Bütün  tanıklıklar  ve  hayat  hikâyeleri,  duygulardan  ve  bedenlerin  sıkı  biçimde  hizaya   getirilmesi   ve   denetim   altında   tutulmasından,   adeta   atlar   gibi   terbiye   edilmesinden   başka  bir  şeyden  bahsetmez:  sosyal  hayatı  sürdürebilmek  için  tarlalarda  kol  emeği,  tam   10 bir  soyutlanma  ve  sosyal  varlıkları  münzevilere  dönüştüren  yaşam  kuralları.”     Sonuç  olarak  H.  Mokaddem  kendini  temsil  etme  meselesinin  can  damarına  varır:  

5

 A.g.e.   F.  Fanon,  L’an  V  de  la  révolution  algérienne,  s.  57.   7  N.  Elias,  La  Civilisation  des  mœurs,  Paris,  Agora  Pocket,  1969-­‐2002  ;  Elias,  Norbert  ve  John  L.  Scotson,   Logiques  de  l’exclusion,  Paris,  Agora,  Pocket,  1997.   8  M.  Foucault,  Surveiller  et  punir.  Naissance  de  la  prison  [Hapishanenin  Doğuşu],  Paris  1975,  NRF,  Gallimard   9  H.  Mokaddem,  Anthropologie  de  la  Nouvelle  Calédonie  contemporaine,  Thèse  de  doctorat  soutenue  à  l’EHESS,  Janvier   2010,  p.  158 10  A.g.e.,  ss.  158,  163,  161,  163.   6

Sayı  #2    

2  

Tatlı  60’lar:  Halkların  Kurtuluşu  ve  Bireylerin  Özgürlüğü  Arasında,  ya  da  Kendini  Temsil  Etmenin  Zorluğu   Daho  Djerbal        

  “[...]   Her   şeye   rağmen,   kopuş   deneyimi,   Kanak   imgesinin   yansımasının   yokluğunun   deneyimidir   –   Freud’un   ve   Lacan’ın   yaklaşmında   kendini   tanımanın   yapısını   oluşturan   imago   terimi   anlamında.   Eğitim   sistemi   Kanakların   kendilerini   özdeşleştirebilecekleri   bir   11 imgeyi  aynadan  yansıtmaz  ve  dolayısıyla  onları  okulda  başarılı  olmaya  teşvik  etmez.”     Bağımsızlığını  kazandıktan  sonra  sömürgeleştirilen  toplum  çift  yönlü  bir  soru  ile  karşı  karşıya  kalır:   Hâlâ  içimde  ikamet  etmeye  devam  eden  Öteki’nin  dışında  ben  kimin?  Hâlâ  benim  içimde  ikamet   eden  Öteki’nden  nasıl  kurtulabilirim?  Kendimi  nasıl  kendim  doldurabilirim?  Kendi  metaforumu  ve   değerlerimi  nasıl  yaratabilirim?     BAĞIMSIZLIK  VE  ORTAYA  KONULAN  YÜKSEK  BAHİSLER     Endişe  sınavı.  Taklit  ve  tekrar  riski     Hepsi   değil   ama   çoğunluğu   Afrika’da   bulunan   yeni   bağımsızlığını   kazanmış   uluslar   ve   ötekilerin   “sömürge  sonrası”  olarak  adlandırdığı  bu  yeni  küresel  durum  bağlamında  özgürlüğüne  kavuştuğu   varsayılan   bir   ulusun   özgürlüğüne   kavuştuğu   varsayılan   vatandaşı;   sömürgeci   ve   sömürgeleştirenin   farklı   iki   dünyası,   örgütlenmesi   arasındaki   yarıktan   nasıl   çıkar?   Teknik   olarak   özgürleşmiş  birey;  bu  kadar  uzun  süre,  bütün  bir  sömürge  çağı  boyunca  kendisine  atfedilen  boyun   eğme   konumundan   nasıl   kurtulabilir?   Fanon’a   göre   sömürgeci   tahakkümünün   yarattığı   köleleşmeden   kurtulmak   için   sadece   bağımsızlığın   yeterli   olacağını   düşünmek   yanılsamadır.   Siyasi   kurtuluşun  “susturulmuş”  tebadan  açık  bir  birlikte  yaşama  sürecine  angaje  “özgür”  vatandaşlara   geçiş  için  konum  değiştirmeye  yettiğini  düşünmek  bir  ütopyadır.  Bu  konuda  Fanon’un  düşünceleri   büyük   önem   taşır   ve   her   zamankinden   daha   günceldirler.   Basitçe   şöyle   der:   “Sömürgeleştirilen   ve   12 derileri  yüzülen  halklar  onları  şimdiye  kadar  belirleyen  zihniyetten  kurtulmalıdırlar.”     Fakat   Karima   Lazali’nin   her   zamanki   keskinliğiyle   gözlemlediği   gibi   bu   süreç   her   zaman   açıkça   belirgin  değildir:     “Bireyin  olduğu  kadar  bir  halkın  özgürleşmesi  de  olağan-­‐üstü  bir  şans  teşkil  edebilir  ama   aynı   zamanda   onu   umutsuzluğa   da   sürükleyebilir.   […]   Bu,   bir   endişe   ateşinin   içinden   geçmeyi   gerektiren   bir   tür   sınavdır.   Öteki   tarafından   uzun   zaman   boyunca   atfedilen   kimlik   parçalanır   ve   bu   kurucu   eylem   büyük   bir   endişe,   hatta   “kendilik   duygusunda”,   yani   kimlikte,   büyük   bir   boşluk   hissini   doğurur.   Bu   endişe   özgürleştiğinde   yeni   ve   yaratıcı   bir   geleceğin   yolunu   açabilir,   ama   tanıdık   ve   dolayısıyla   güven   verici   olduğunu   iddia  eden  bir  tahakküm  durumunun  genişlemesi  yoluyla  statükoya  geri  dönüş  riskini  de   taşır.   Bu   durumda   hakim   olan   Öteki   kendiliğin   içerisinde   yerini   alır   ve   aynı   itaatin   13 devamını  yeniden  örgütleyerek  sosyal  dokuyu  kurgular  .”     Tekrar  kendi  insanlığının  öznesi  olmak     Sömürge   toplumlarında   modernleşme   adı   verilen   süreçler   komüniter   ekonomiler   ve   sosyal   düzenlerle   doğrudan   karşı   karşıya   gelmiştir.   Bir   anlığına   ulus   fikriyle   harmanlanan   genişletilmiş   cemaatlerin  hızlandırılmış  bir  şekilde  parçalanmalarını  getirmişlerdir.     Bağımsızlığın   ardından   hemen   ortaya   çıkan   bireyselleşme   süreçlerine   yurttaş   cemaatinin,   din   ya   da   kan   bağına   dayalı   cemaatlerin   yerine   geçebileceği   politik   bir   toplumun   oluşumu   eşlik   etmemiştir.  Yeni  sivil  ve  politik  toplumların  kurucu  unsurları  arasında  gerçekleşmesi  zorunlu  olan   müzakerelerin   tutunması   ve   meyve   vermesi   için   zamana   ihtiyaç   vardı.   Bu   oluşmakta   olan   ulus   14 embriyonlarının,  Germaine  Tillon’un  Aures  kabilelerinden  söz  ederken  kullandığı  anlamda  küçük  

11

 A.g.e.,  s.  162.    F.  Fanon,  Les  damnés  de  la  terre,  s.  136.   13  K.  Lazali,  op.cit.   14  G.  Tillon,  Il  était  une  fois  l’ethnographie,  Ed  du  Seuil,  Paris  2000. 12

Sayı  #2    

3  

Tatlı  60’lar:  Halkların  Kurtuluşu  ve  Bireylerin  Özgürlüğü  Arasında,  ya  da  Kendini  Temsil  Etmenin  Zorluğu   Daho  Djerbal        

cumhuriyetlerin,   oluşmakta   olan   büyük   cumhuriyet   içerisinde   yeni   bir   birliktelik   müzakere   edebilmeleri  için  kendi  içlerindeki  farklılıkları  ve  çeşitlilikleri  tanımaya  ihtiyacı  vardı.     Karima  Lazali’nin  dediği  gibi,  “bireysel  ve/veya  toplumsal  özgürleşme  kendine  başka  bir  yer  inşa   edebilmenin  ve  dolayısıyla  psişeler  arası  ve  psişeler  içi  ilişkilerin  farklı  bir  şekilde  örgütlenmesinin   temel  ön  koşuludur;  fakat  bir  kimlik  icad  edilmesi  sürecinin  gerçekleşmesini  hiç  bir  şekilde  garanti   15 altına  almaz.”     Bağımsızlığına   kavuşan   pek   çok   sömürge   için,   özellikle   de   Avrupalıların   yoğun   bir   şekilde   yerleşimine  tanık  olan  ülkeler  için,  büyük  riskler  vardır.  Öteki’nin,  Yabancı’nın  kitlesel  bir  şekilde   gidişi   geride   hızla   doldurulması   gereken   bir   boşluk   bırakır.   Hatta   belki   etkili   olabilmesi   için   çabucak  doldurulması  gereken...     Aynı   Vietnam’da   olduğu   gibi,   Cezayir’in   kurtuluş   savaşı   da   radikal   bir   çare   bulunması,   veya   en   azından   yenilmenin   ve   fethedilmenin   ve   işgal   edilmenin   acısıyla   damgalanmış   bu   öznenin   terk   edilmesi,  ondan  feragat  edilmesi  sürecinin  geçici  olarak  ikame  edilmesi  için  uygun  anı  yaratmıştı.   Kimliğinden  mahrum  bırakılmanın  acısını  çeken,  ten  rengi  nedeniyle  damgalanmış,  kendiliğinden   boşaltılmış,   kendi   gözünde   çirkinleşmiş,   sakatlanmış   ve   küçük   düşürülmüş   bu   Varlık   kendini   Öteki’nin  (fiziksel)  varlığından  özgürleştirmek  için  başkaldırır  ve  silahlara  sarılır.  Böylece,  kendini   bir  “direnişçi”ye,  “silahlı  halkların”  bir  üyesine  dönüştürür.  İsmini  geri  alır,  Öteki  ile  dialoğa  girer   ve   müzakerelere   başlar.   Yeni   imajı   televizyon   haberlerinde   görünür   olur,   dergilerin   ve   gazetelerin   ilk  sayfalarını  kaplar.  Artık  görünmez,  şeffaf,  boş  değildir;  bir  kıvama,  ağırlığa  ve  yeni  bir  gerçekliğe   kavuşur.   Kendine   saygının   basamaklarını   çok   hızlı   tırmanır.   Böylece   bu   yeni   birey,   1954’te   Cenevre’deki   Vietnamlı   müzakereciler   ya   da   1962’de   Evian’daki   Cezayirli   müzakereceler   gibi,   bu   merdivenin  basamaklarını  başı  dik  inebilir;  sömürge  başlığı,  kauçuk  sandaletler  veya  takım  elbise,   ne   giydiği   fark   etmeksizin   egemenliğinden   vazgeçen   eski   sömürge   gücünün   temsilcilerinin   16 karşısında  masada  yerini  alabilir.     Oysa,   yeni   dönemin   tarihsel   bağlamı   ve   dünyanın   hakimlerinin   güç   istenci   bu   özgürleştirme   potansiyeli  taşıyan  süreçleri  hızlıca  sekteye  uğratacak  ve  eski  sömürge  ülkelerin  çoğunu  sürekli  bir   özgürlük  ve  eşitlik  arayışına  itecektir.     Ayna  etkisi  ya  da  kendini  temsil  etmenin  zorluğu     Yukarda   sözünü   ettiğimiz   gibi,   özgür   toplum   ve   insan   statüsüne   geçiş   düşünüldüğü   kadar   basit   değildir.  Bu,  siyasi  alanda  olduğu  kadar  sanat  ve  kültür  alanında  da  geçerlidir.     60’lı   yıllarda   (Tatlı   60’lar)   Cezayir’in   durumu   acılı   olduğu   kadar   karşıtlıklarla   doludur.   Ülke,   travmatize   olmuş   bir   ulusal   hafızayla   beraber,   Öteki   tarafından   biçimlendirilmiş   ve   düşünülmüş   bir   eğitim   ve   estetik   üretim   yapısının   mirasçısıdır.   François   Pouillon’un   bağımsızlığın   ilk   kuşak   ressamları  ve  resimleri  için  söyledikleri  bu  konuda  çok  aydınlatıcıdır:     “Cezayir   […]   kuzeyden   gelen   bir   akıntıya   dayanmak   zorundaydı,   ama   aynı   zamanda   bu   akıntıya  karşı  yüzdü  ve  kendine  işaret  eden  bir  varoluş  ortaya  koydu.  Bu  varoluş  güçsüz   değildi   fakat   bir   yandan   devam   eden   sürecin   gerçekliğini   saklarken   yavaş   yavaş   kuvvetini   yitirdi.   [sömürge   döneminde...]   Kendine   ait   bir   resim   geleneği   olmayan,   hatta   bu   ifade   şeklini  kararlılıkla  reddeden  Cezayir  birden  kendini  bu  sanatın  içinde  buldu:  Batı’da  icad   edilmiş   bir   sanat   dalı   olarak   tual   resmi   [bağımsızlıktan   sonra]   meşru   bir   faaliyet   haline   geldi   –   ressamlar   bir   sosyal   grup   olarak,   resim   de   özerk   bir   faaliyet   olarak   tanınırlık   17 kazandı.”     Dolayısıyla,   aslında   öze   dokunmayan   bir   ilk   sembolik   red   aşamasından   geçmek   gerekiyordu.   15

A.g.e.    Cezayir  vakası  için  bkz.  Redha  Malek,  L’Algérie  à  Évian,  Le  Seuil,  Paris,  1995.   17  François  Pouillon,   Les  miroirs  en  abyme  :  Cent  cinquante  ans  de  peinture  algérienne,  NAQD  N°17,  Printemps-­‐été  2003,   ss.  9-­‐25. 16

Sayı  #2    

4  

Tatlı  60’lar:  Halkların  Kurtuluşu  ve  Bireylerin  Özgürlüğü  Arasında,  ya  da  Kendini  Temsil  Etmenin  Zorluğu   Daho  Djerbal        

François   Pouillon   bu   süreçte   Cezayirli   sanatçıların   gönüllü   olmasının   ötesinde   “bazı   dönemlerde   zorlukla  tahammül  edilebilir”  olan  bir  bağımlılık  durumunun  “kendi  zekasının  orijinal  bir  zuhuru,   18 hatta  kendi  özerkliğinin  bir  ifadesi”ne  dönüştürülmesinin  yattığını  not  eder.     Cezayir’de   sömürge   döneminde   güzel   sanatlar   eğitimi   Fransızlar   tarafından   Fransızlar   için   tasarlanmıştı.   1843’te   kurulan   Ecole   des   Beaux-­‐Arts   d’Alger   [Cezayir   Güzel   Sanatlar   Okulu]   önceleri   sadece   basit   bir   çizim   okuluydu,   daha   sonra   1848’de   belediyeye   bağlı   bir   okul   oldu.   1881’de   Ecole   Nationale   des   Beaux-­‐Arts   d’Alger   [Cezayir   Milli   Güzel   Sanatlar   Okulu]   statüsüne   geçti.  Dersler  ücretsizdi  ve  sadece  Avrupalıların  katılımına  açıktı.     Cezayir’deki  özel  Académie  Druet  of  Algiers  [Cezayir  Druet  Akademisi],  Paris’teki  Julian  Akademisi   gibi,  ressam  Antoine  Druet  tarafından  1904’te  kuruldu.  Georges  Rochegrosse  okulun  önde  gelen   hocalarından  biri  olacaktı.  Bu  akademi  Paris’teki  Ecole  des  Beaux-­‐Arts  [Güzel  Sanatlar  Okulu]  ile   yakın  ilişki  içindeydi.     Société   des   Peintres   Orientalistes   Français   [Fransız   Oryantalist   Ressamlar   Cemiyeti]   1893’te   kuruldu  ve  bu  tarihten  itibaren  Paris’te  Palais  de  l'Industrie  veya  Grand  Palais’de  Cezayir  Musée   des  Beaux-­‐Art  [Güzel  Sanatlar  Müzesi]  Müdürü  tarafından  organize  edilen  İslam  sanatı  sergisi  ile   eşgüdümlü   olarak   kendi   sergilerini   düzenledi.   Kurucuları   arasında   Maurice   Bompard,   Eugène   Girardet,   Etienne   Dinet   ve   Paul   Leroy   bulunuyordu.   Jean-­‐Léon   Gérôme   ve   Benjamin   Constant   onursal  başkan  ilan  edildiler.  Société  des  Peintres  Orientalistes  Français,  1910’lu  yıllarda  en  parlak   dönemlerini   yaşadı,   1913’teki   yıllık   sergisinde   1000’e   yakın   eser   gösterildi   ve   bunlardan   bir   tanesi   dahi  yerli  bir  sanatçı  tarafından  yapılmış  değildi.     The   Société   Coloniale   des   Artistes   Français   [Fransız   Sömürge   Sanatçıları   Cemiyeti]   1908’de   kuruldu.   Kısa   sürede   Société   des   Peintres   Orientalistes   Français   ile   rekabet   içine   girdi.   1946’da   Société  des  Beaux-­‐Arts  de  la  France  d'Outre-­‐Mer  [Denizaşırı  Fransa  Güzel  Sanatlar  Cemiyeti]  adını   aldı,   çünkü   II.   Dünya   Savaşı’nı   takip   eden   bu   dönemde   artık   “sömürge”   terimi   olumsuz   yan   anlamlarlar   içermeye   başlamıştı.   60’lı   yıllarda,   bağımsızlık   sürecinin   başlaması   ile   birlikte   ismini   tekrar  değiştirdi  ve  Société  des  Beaux-­‐Arts  d'Outre-­‐Mer  [Denizaşırı  Güzel  Sanatlar  Cemiyeti]  oldu.     Cezayir,   bağımsızlığın   kazanılmasını   takip   eden   on   yıllarda   bu   ikili   mirasın   yükü   taşımak   zorundaydı:   Öteki   tarafından   görülen   ve   betimlenen   Özne’nin   ve   neredeyse   tamamen   dışında   bırakıldığı  temsil  sanatının  mirasları.     Nadira  Laggoune’a  göre  60’lı  yıllar  boyunca  ve  80’li  yıllara  kadar  :     “[...]  Cezayir  plastik  sanatları  tarihi  inşa  halindeydi.  Tüm  bu  süre  boyunca  bir  resim  stili  ve   tekil  diller  yerleşiklik  kazandı  ve  1967  yılında  ortaya  çıkan  “Aouchem”  hareketinde  ifade   buldular.  Bu  hareket  işaretlere  (kaligrafi,  Berberi  işaretleri,  dövmeler  gibi...),  harflere  ve   19 saf  rengin  tekil  bir  algısına  dayanan  çeşitli  biçimlere  hayat  verecekti.”     Yabancı   egemenliğinden   kurtulan   bir   ülkede   kendini   temsilin   ilk   denemelerinin   kendisine   Aouchem   (Dövmeler)   ismini   veren   bir   ekol   tarafından   gerçekleştirilmiş   olması   bir   rastlantı   mı,   yoksa  tarihin  bir  ironisi  midir?     Yukarda   da   belirttiğimiz   gibi,   sömürgeleştirilen   özne,   kimliğinden   mahrum   bırakılmanın   acısını   çeken,   ten   rengi   nedeniyle   damgalanmış,   kendiliğinden   boşaltılmış,   kendi   gözünde   çirkinleşmiş,   sakatlanmış  ve  küçük  düşürülmüş  bu  Varlık  kendini  Öteki’nin  (fiziksel)  varlığından  özgürleştirmek   için  başkaldırır  ve  silahlara  sarılır.    

18

 F.  Pouillon,  op.cit.    Nadira  Laggoune-­‐Aklouche,  Le  mutisme  des  peintres  ou  l’indulgence  du  silence,  NAQD  N°17,  Printemps-­‐été  2003,  p.  27-­‐ 38. 19

Sayı  #2    

5  

Tatlı  60’lar:  Halkların  Kurtuluşu  ve  Bireylerin  Özgürlüğü  Arasında,  ya  da  Kendini  Temsil  Etmenin  Zorluğu   Daho  Djerbal        

Aslında,   kavuşulan   barışın   ve   yeniden   kurulan   egemenliğin   dönemi   olan   tatlı   60’lı   yılların   ilk   kendini   betimleme   deneyimleri,   bedeni   içeriden   doldurmaktansa   işaretlerle   giydirmek   ve   böylece   ona   bir   sağlamlık   ve   gerçeklik   vermek   olmuştur.   Hatta   sömürge   dönemi   okulları   tarafından   aktarılan   sanat   prensiplerini   sorgulama   iradesi   gösterilmiştir.   Ve   çelişkisel   olarak,   N.   Laggoune   tarafından  belirtildiği  gibi:     “Aynı   zamanda   bu   yeni   resmin   öncülerinin   (Khadda,   Mesli,   Martinez   ve   diğerleri...)   araştırmaları   aslında   sanatta   uluslararası   yapıbozumculuk   hareketinin   parçasıdırlar.   Öznenin,   motifin   ve   duygunun   kaybolması   esinlendikleri   modern   sanatın   özellikleriydi.   20 Böylece  Cezayir  sanatının  avangard  sanatçıları  kuşağı  oluştu.”     Garip  bir  paradokstur  ki  Cezayirli  sanatçılar  boşaltılan  Özne’yi  doldurmak  ve  varlığını  dünyaya  ilan   etmek  için  önce  işaretlere  dönüştürmeyi  sonra  da  soyutlamayı  seçmişlerdir.     Sanatsal   akımları   incelemeye   başladığımız   yerde   bağımsız   devletlerin   ve   ulusların   kurulması   etrafındaki  büyük  kalkışmalara  erişim  sağlarız.  Sömürge  sonrası  dönem  doldurulması  gereken  bu   boşlukla   ve   verilmeyi   beklediği   bu   anlamla   doludur.   Plastik   sanatlar   ve   sahne   sanatlarının   hepsi   bir   anlam   krizinden   geçerler.   Ve   Öteki’nin   ani   kaybının   getirdiği   endişeleri   yatıştıracak   ve   bu   “söylemsel”  boşluğu  dolduracak  olan  ne  biçimlerin  çoğalması  ne  de  soyutlamadır.     Ağustos  2010   Daho  Djerbal  NAQD  dergisi  Yazı  işleri  müdürüdür       Fransızcadan  çeviren:  Burçin  Gerçek    

20

Sayı  #2    

6  

 A.g.e.  

Nadire  Mater  ile  Söyleşi   Ceren  Ünlü       60’ların   siyasi   ve   toplumsal   hareketliliği,   o   dönemin   insanlarında,   var   olan   toplumsal   rolleri   aşabilecekleri,   ana   akım   ideolojilere   ve   kurumlara   alternatifler   sunabilecekleri   ve   yalnızca   yaşadıkları   yeri   değil   tüm   dünyayı   dönüştürebilecekleri   inancını   yaratmıştı.   Hem   Tet   Saldırısı’nın   hem  Prag  Baharı’nın  hem  Fransa’da  Mayıs  Olayları’nın  hem  Batı  Almanya’da  öğrenci  eylemlerinin   hem  Martin  Luther  King  suikastının  hem  de  Columbia  Üniversitesi  işgalinin  aynı  yılda  yaşanması   1 bir  tesadüf  müydü?  Peki,  Türkiye  bu  “bulaşıcı”  küresel  kalkışmanın  neresinde  yer  almıştı?     Nadire   Mater,   Sokak   Güzeldir:   68’de   Ne   Oldu?   (Metis,   2009)   kitabında   tanıklıklara   başvurarak,   Türkiye  68’inin  gerçekçi  bir  anlatısını  yaratmayı  amaçlıyor.  Bunu  yaparken  de  yalnızca  Türkiye’ye   değil,   tüm   dünyanın   68’ine   dokunuyor.   68’in   hem   tanığı   hem   öznesi   hem   de   araştırmacısı   olan   Nadire  Mater’le  “60’lara  imzasını  atan  yıl,”  Türkiye’nin  68’i,  68’den  bugüne  çizilen  fay  hattı,  68’in   nostalji  ile  “güzellenmesi”  ve  “solan  (ama  ölmeyen)  ütopyalar”  üzerine  konuştuk.       1968,   üzerine   çok   yazılan,   çok   konuşulan   bir   tarih.   Ama   uyandırdığı   merak   hiçbir   zaman   bitmiyor.   Sizin   de   kitabınızda   sorduğunuz   “68’de   ne   oldu?”   sorusu,   sınırsız,   hiç   bitmeyen   bir   merak   konusu.   Bu   merakın   kaynağı   nedir?   Neden   68   günümüzde   ısrarla   anılıyor,   ısrarla   hatırlanıyor?  68,  neden  hafızalarda  istisnai  bir  yer  kaplıyor?   Çünkü  hakikaten  istisnai.  Bu  kadar  küresel  bir  kalkışma,  o  zamana  kadar  da,  bu  zamana  kadar  da   yaşanmadı.   Neo-­‐liberal/küreselleşmeci   politikaların   egemen   olduğu,   “demokrasi”   adına   işgal   ve   savaşların   yaşandığı   bugünün   dünyasında,   68   isyanı   deneyimleri   daha   da   önem   kazanıyor;   direnmek   anlamında,   itiraz   anlamında,   hayatı   sorgulamak   anlamında,   dünyayı   dönüştürmek   anlamında…   “Neden”   sorusu,   “nasıl   oldu”   sorusu,   özellikle   68’de   neyin   olduğunu   neyin   olamadığını  öğrenmek,  anlamak  açısından  da  meraklara  kaynaklık  ediyor.  Artı  eksi  60’larını  süren   68   isyancıları;   siyasette   –   parlamenter   anlamda   çok   az   olmakla   birlikte   –,   medyada,   kadın   hareketinde,   çevre   hareketinde,   hak   mücadelesinde   varlar.   Yeni   toplumsal   muhalefet   hareketlerinin   öncüleri   arasında   yer   alıyorlar.   1968’de   genç   olan,   üniversitede   bulunan   herkesin   68  isyancısı  olmadığını,  her  isyancının  da  isyan  ruhunu  taşımaya  devam  etmediğini  söylemeliyiz.   Yine  de,  hayatlarını  çok  başka  alanlarda  ve  tarzlarda  sürdürseler  de  68  izini  bir  şekilde  taşıdıklarını   ekleyelim.  “1968’de  ne  oldu?”  sorusunun  tek  bir  yanıtının  olmaması  da,  dönemin  hala  bu  soruyu   sordurması  da  merakı  kışkırtmayı  sürdürüyor.  1968’de  tek  bir  şey  olmadığı  gibi,  herkesin  68’i  de   farklı.  Ne  kadar  68  isyancısı  varsa,  o  kadar  68  yaşandı  bence.  Hem  Türkiye’de  hem  de  dünyada…   Yani,   hem   hafızalardaki   istisnai   yeri     68   isyanını   diri   tutuyor,   hem   de   isyanın   gücü   hafızalardaki   istisnai  yerini  koruyor.     Hafızadaki  bu  istisnai  yere  rağmen,  68  niçin  akademik  çalışmalarda  neredeyse  yok?  Bir  gazeteci   olarak,  bu  konuda  ne  düşünüyorsunuz?   Yok   mu?   Akademi   dünyasında   68   isyanından   gelenlerin   sayısı   az   değil   gibi.   Kişisel   olarak   farklı   disiplinlerde  çok  sayıda  akademisyen  arkadaşımın  hayattaki,  akademi  dünyasındaki  duruşlarında   ve   çalışmalarındaki   “isyankârlığı”   da   biliyorum.   Dahası,   yönetim   kademelerinde   ve   karar   mekanizmalarında  pek  yer  alamadıklarını  da…  68  ile  ilgili  akademik  çalışmalar  ise  yeni  yeni  artıyor   izleyebildiğim   kadarıyla.   Akademi   için   “olay”   ancak   soğuyor,   ancak   demleniyor.   Genelde   68   ile   ilgili   çalışmalar   anılar   şeklinde   seyrediyor.   68   isyancılarının   kendi   yazdıklarının   yanı   sıra   gazeteci   kitaplarından   da   söz   edebiliriz   ki   bu   gazeteciler   de   genelde   68   isyanının   gençleri   arasındaydı.   Gazeteci   çalışmaları   akademik   çalışmalardan   farklı;   gazeteci   aktarıyor;   akademi   “olay”ı   tarihsel   ortamında  ele  alıyor,  teorik  çerçevede  değerlendiriyor,  yorumluyor,  bugüne  bu  anlamda  bağlıyor.   68   ile   ilgili   yüksek   lisans   ve   doktora   çalışmaları   biliyorum.     Aslında,   biz   akademi   dışındakiler   bu   çalışmalardan  bütünüyle  haberdar  değiliz  de.  Bunun  için  erişim  yollarının  açılmasını,    çalışmaların   “akademi   duvarları”   dışına   daha   çok   çıkmasını   istiyoruz.   68   daha   kapsamlı,   analitik,   karşılaştırmalı   doktora   çalışmalarının   konusu   olmayı   bekliyor.   Aslında,   çoğu   anılar,   anlatılar   şeklindeki   çalışmalar   akademik  çalışmalar  için  hayli  kolaylaştırıcı  da  olacaktır.  Toplumsal  anlamda,  ekonomik  anlamda,   1

 George  Katsiaficas,  The  Imagination  of  the  New  Left:  A  Global  Analysis  of  1968  [Yeni  Solun  İmgelemi:  1968’in  Küresel  Bir   Analizi]  (Cambridge;  Massachusetts:  South  End  Press,  1987),  s.4.  

Sayı  #2  

1  

Nadire  Mater  ile  Söyleşi   Ceren  Ünlü  

kültürel   anlamda   sorulara   cevap   aranmalı:   kimdi   bunlar,   nasıl   oldu,   insanları   harekete   geçiren   farklı  saikler  nelerdi,  ne  tür  sonuçlara  varıldı?  “Neydi  68”  soruları,  isyanın  ne  olduğu  tartışmaları   halen  sürdüğüne  göre,    akademik  çalışmalar  daha  da  zenginleştirecektir.  Mesela  Eric  Hobsbawm,   özellikle   Fransa   için   “kültürel   devrim”di   diyor.   Immanuel   Wallerstein   ise   iki   dünya   devriminden   birinin   “1968”   olduğunu   söylüyor,   diğeri   de   1848.   Çünkü   başarıya   ulaşmasalar   da   her   ikisi   de   toplumu  dönüştürdü.  Türkiye’de  de  böyle.  İsyan  o  kadar  karşılıksız  değildi,  mücadeleden  sonuçlar   alındı,  üniversitelerde  pek  çok  değişiklik  gerçekleşti,  taleplerin  hepsi  havada  kalmadı.   Peki,   Türkiye   örneği   için   düşünürsek,   soruların   ve   tartışmaların   devam   etmesinin   altında   Türkiye’nin   60’larını   Batı   68’ine   eklemlemek   ya   da   daha   doğrusu   Batıdaki   68’le   karşılaştırmak   gibi  bir  dürtünün  de  yattığı  söylenebilir  mi?  Ya  da  belki  de  Türkiye  68’ini  Batıdan  kurtarmak  gibi   bir  dürtü…  (Örneğin,  kitabınızda  Ertuğrul  Kürkçü,  “68  doğrudan  doğruya  Avrupa’dan  gelen  bir   dalgayla  gerçekleşen  bir  savrulma  olarak  değerlendirilemez,”  diyor.)     68   bağlamında   Batı   etkisi   denince   akla   ilk   Fransa   geliyor,   öylesine   yaygın   bir   etki.   Sokak   Güzeldir’de   konuşan   68’liler   de   bunu   tekrarlıyorlar.   Fransa’nın   sadece   Türkiye’yi   değil,   bütün   dünyayı   farklı   düzeylerde   etkilediği   açık,   ancak   hem   Türkiye   hem   de   dünyanın   farklı   coğrafyalarındaki   68   kalkışmasını,   Ertuğrul’un   da   dediği   gibi   sadece   Fransa’ya   bağlayarak   açıklamaya   çalışmak   bütünü   yeterince   görme   imkânını   elimizden   alır.   Öncelikle   68’in   yaşandığı   dünyaya   bakmanın   önemli   olduğunu   düşünüyorum.   1968,   kırk-­‐kırk   beş   yıl   süren   soğuk   savaş   döneminin  ilk  yarısının  sonuna  denk  geliyor.  Amerika  Birleşik  Devletleri  (ABD)  ile  Sovyet  Sosyalist   Cumhuriyetleri  Birliği  (SSCB),  iki  süper  güç,  dünyaya  hâkim  olma  yarışında;  dehşetli  bir  mücadele…   Kapitalizm   ile   “sosyalizm”in   yarışı   bu.   Casusluk   faaliyetleri,   ideolojik   propaganda,   silahlanma,   NATO  ve  Varşova  askeri  paktları  ve  askeri  üsler…  İki  güç  arasında  doğrudan  bir  çatışma  yoksa  da   birbirleriyle   üçüncü   güçler   kanalıyla   (proxy   powers)   savaş   halindeler.   Ve   bu   ortama   asıl   damgasını   vuran,   komünizmle   mücadele;   “sosyalizm”   de   kendisini   korumaya   çalışıyor.   Böyle   bir   ortamda   Türkiye,  Sovyetlerin  yanı  başında,  dolayısıyla  ABD  için  son  derece  önemli  bir  müttefik.  Deniliyor  ki   ABD   o   dönem   SSCB   ile   ilgili   istihbaratın   dörtte   birini   Türkiye’deki   üsleri   kanalıyla   topluyor.   Diktatörlüklerin,  Avrupa  dâhil,  askeri  rejimlerin  sıradanlaştığı  bir  dünya  bu  aynı  zamanda.  Özellikle   Afrika’da   pek   çok   sömürge   bağımsızlığını   kazanmış,   ama   savaşlar   da   sürüyor.   Kimi   ülkelerde   iç   savaşlar  yaşanıyor.  Kapitalizm,  özellikle  İkinci  Dünya  Savaşı  sonrasında  kazandığı  ivmeyle  birlikte,   belli   bir   noktaya   gelmiş   durumda.   İletişim   önemli;   dünyada   olan   bitenlere   erişilebilirlik   hızla   kolaylaşıyor.   Bugünden   bakınca,   naif   ve   tuhaf   gelse   de,   haber   bir   tuş   ötede   değilse   de   televizyonun,   ki   radyo   zaten   hayli   yaygın,   dolayısıyla   haberin   dolaşımının   hızlandığı   bir   dönem   60’lar.   Birbirinden   haberdar   olma   meselesi   çok   önemli.   Nerede   ne   oluyor?   Gençlerin   bu   soruyu   sormaları,   yanıtın   peşine   düşmeleri   kaçınılmaz.     İsyandaki   “bulaşıcılık”   buradan   da   besleniyor,   dünya   gençliği   birbirinden   etkileniyor.   Sokak   Güzeldir’in   “Dünyanın   68’i”   bölümü   ülke   ülke,   kıta   kıta   isyandan,   modadan   savaşlara,   suikastlara,   sinemaya   1968   yılına   yolculuk.   Aynen   bugünün   medyası  gibi  o  günün  basını  da  “Batı,”  daha  doğrusu  ABD  merkezli.  Sovyet  tarafı  ise  bu  anlamda   dünyaya   hayli   kapalı;   ama   yine   de,   Sovyet   tanklarının   Çekoslovakya’ya   girmesi   olayında   olduğu   gibi   bir   yere   kadar.   Dünya   tablosunda,   Türkiye’de   de   gençleri   çok   etkileyen,   Vietnamlıların   “Amerikan   Savaşı,”   Batı   merkezli   dünyanın   “Vietnam   Savaşı”   dediği   bağımsızlık/kurtuluş   savaşı   sürüyor  ki  bu  emperyalizmin  gözle  görülür,  elle  tutulur  somutlaşmış  hali.  ABD’de,  siyah  güç,  sivil   haklar   hareketi   çok   önem   kazanmış.   Kadın   hareketi   başladı   başlayacak.   Çok   fokur   fokur   bir   yıl.   Ama  şunu  da  ekleyelim  ki  68,  1  Ocak’ta  başlayıp  31  Aralık’ta  bitmiyor.  Tabii  ki  öncesi  ve  sonrası   var.   Şimdi   daha   çok   1968   yılı   üzerinde   konuşuyoruz;   68   sürecin   bir   parçası.   Denilir   ki   “1968,   60’lara   imzasını   atan   bir   yıl.”   Herkes   birbirinden   etkileniyor.   Sovyet   Blok’unda   da,   o   baskıcı   yönetim,   Soğuk   Savaş’ın   getirdiği   koruma   sistemi   içinde;   gençler   kıpırdanmaya   başlıyorlar.   Bu   kıpırdanmalarda   hem   ortaklıklar   var   hem   de   her   ülkenin   kendisine   özgü   sorunları   var.   Dolayısıyla,   bunlar  bir  şekilde  çakışıyor,  örtüşüyor,  etkileşiyor.  Türkiye  için  de  aslında  1965’ten  itibaren  ciddi   bir   hareketlilik   söz   konusu.   68’i   Fransa’da   Mayıs’ta,   Nisan   sonunda   başlatırlar.   Türkiye’de   ki   bundan   söz   etmek   hep   çok   hoşuma   gider,   68’in   ilk   eylemini   Ocak   ayında   ortaokul   ve   lise   öğrencileri   başlattılar;   ablalarına,   ağabeylerine   işaret   verircesine.   O   yüzden   Türkiye’de   önceki   yıllarda   yaşananlara,   giderek   ivme   kazanan   isyana   bakınca   “Fransa’da   olmuştur,   Türkiye’ye   de   yansımıştır,”   demek   kolay   olmuyor.   Adeta   kartopu   gibi,   dünyanın   dört   bir   yanındaki   işgaller,   boykotlar,  savaşa  karşı  gösteriler,  daha  güzel  bir  dünya  arayışları,  devrim  yolunda  emperyalizme   karşı   mücadele   birbirini   etkileyerek,   küreselleşti,   güçlendi,   çoğaldı.   Soruya   gelirsek,   hatırlamada   Sayı  #2  

2  

Nadire  Mater  ile  Söyleşi   Ceren  Ünlü  

konuştuklarımızın   her   biri   etkili,   yanı   sıra   Türkiye’de   pek   dış   nedene   ihtiyaç   yok.   Nasıl   unutulabilirdi  ki?     Sizin   de   Sokak   Güzeldir’de   sorduğunuz   ve   eminim   size   de   çokça   sorulmuş   olan   bir   soru:   Türkiye   68’inin  Batı  68’iyle  ayrılan  ve  benzeşen  yönleri  nelerdi?     Şu   örnek   eğlendiricidir:     Fransa’da   gençler   ilk   ayaklandığında,   ilk   talepleri   kızlarla   oğlanların   yurtlarının   ortak   olmasıydı.   Oysa   aynı   dönemde   Ankara’da   Milli   Eğitim   Bakanlığı’na   bağlı   Gazi   Eğitim  Enstitüsü’nde,  yurtlar  aynı  binadaydı.  Siyasal  Bilimler  Fakültesi’nde  de  böyleydi.  Hatta  Işık   Alumur   Sokak   Güzeldir’de   Siyasal’ın   yurtlarında   merdivenler   ayrı   olsa   da   kızlarla   oğlanların   aynı   asansörü   kullandığı   anlatırken,   “geçiş   serbestti,”   der,   sonra   da   ekler:   “Siyasal’da   biz   Fransa’yı   çoktan   aşmıştık.”   Bizim   böyle   bir   talepte   bulunmamıza   gerek   yoktu,   böyle   bir   hakkımız   zaten   vardı,   diyor   yani.     En   çok   ortaklaşılan   nokta   anti-­‐emperyalizmdi.   Anti-­‐emperyalizm   ve   Vietnam   Savaşı…   İkisi,   birbirini   çok   besliyordu   tabii   ki.   Örneğin   İngiltere’de   de   –   üniversite   sorunları   üzerinden  yürütülen  mücadele  açısından  İngiltere  ‘Sakin  68’  olarak  anılır  –  başkaldırıda  “Vietnam   Savaşı”  hayli  belirleyicidir.  O  yıllarda  Vietnam’la  ilgili  pek  çok  etkinlikler,  gösteriler  var  İngiltere’de.   Ama   benzerlik/ayrılık   açısından   şunu   da   söyleyelim;   ABD   gençliğinin   Vietnam   meselesindeki   mücadelesini   Avrupa’dakilerle   karşılaştırdığımızda;   ABD’de   mücadele   savaş   karşıtlığı   ve   askere   gitmemek  üzerinden  yürüyor,  çünkü  onlar  için  Vietnam’a  gitmek,  ölmek  var.  Gittiler  ve  öldüler  de.   Yaşamayı  başaranların  yaşamlarını  nasıl  sürdürdükleri  de  ayrı  bir  konu…  Oysa  İngiltere’deki  genç   için   durum   farklı,   dolayısıyla,   orada   savaş   karşıtlığından   ziyade,   ABD   karşıtlığı   ve   Vietnam   Halk   Kurtuluş   Ordusu’ndan,   Vietnamlılardan   yana   bir   tavır   söz   konusu   ki   Türkiye’deki   durum   da   aynı   paraleldeydi.   Türkiye’de   de   “Vietnam”   her   yürüyüşte,   mitingde,   toplantıda   mutlaka   bir   başlıktı,   emperyalizmle   mücadele   ve   ABD   hegemonyasına   karşıtlık   anlamında   da   somut   bir   örnekti.   Ortaklık   açısından   bakıldığında,   kapitalizmin   farklı   gelişmişlik   düzeylerine   rağmen,   o   dönemde,   tüm  ülkelerde  sanayiye  üniversiteli  yetiştirme,  üniversite  müfredatlarının  sanayinin  ihtiyaçlarıyla   uyumlulaştırılması  söz  konusuydu.  Ve  o  çerçevede,  bir  anda,  (kendi  çıktığım  kasaba  açısından  da   örneklersem   bunu)   o   zamana   kadar   üniversite   okumayı   hayal   bile   edemeyen   gençler,   üniversitenin   artık   hayal   olmaktan   çıkmaya   başladığını,   erişilebilir   bir   imkân   haline   geldiğini   gördüler,   kendilerini   amfilerde   buldular.   Türkiye   dâhil,   dünyanın   pek   çok   yerinde   farklı   yoğunluklarda   olsa   da   böyle   yaşandı   bu;   kasabalardan   şehirlere   akan   gençler   farklı   bir   ortamla   karşılaştılar.   Mesela,   Japonya’da   çocuklukları   kırsal   yörelerde   geleneksel   giysiler   içinde   geçen   gençliğin,   birden   kendisini   üzerinde   kotlarla,   tüketim   toplumunun   nimetlerinden   yararlanırken   bulunca,   kapitalizmin   kolay   hayatı   tarafından   yutuldukları   görüşüyle   kapıldıkları   suçluluk   duygusunun   kapitalizm   karşıtlığındaki   payına   dikkat   çekiliyor.   Gençliğin   köyde   veya   kasabada   kalmış   kendi   ailesiyle   kapitalizmin   o   göz   boyayıcı   şaşaası   ve   konforu   arasında   kalmasının   farklı   düzeylerde   isyanı   kışkırtan   etkenlerden   biri   olduğunu   Türkiye   dâhil   pek   çok   yer   için   söylemek   mümkün   görünüyor.   Sömürüsüz   bir   dünya   özlemi…   Türkiye’de,   68’in   anti-­‐emperyalist   yanı   çok   ağır   basıyordu.   Çünkü   Türkiye’de   üslerde   çalışan   30.000   ABD   personeli   vardı;   Türkiye   ile   ABD   ilişkileri   kamuya   açıklanmayan   elli   beş   ikili   anlaşmayla   düzenleniyordu.   Türkiye’de   İncirlik   dâhil   21   ABD  üssü/tesisi  olduğu  söylenirdi.    Limanlara  uğrayan  6.  Filo’nun  yarattığı  ortamı  da  hatırlayalım.   Büyük   bir   kuşatılmışlık   hali   söz   konusu.   1969’da   ülkedeki   ABD   varlığının   7   binlere   indiğini   eklemeliyim.   Ülkedeki   ABD   emperyalizmi   ve   ABD   varlığına   karşı   verilen   mücadelenin   elbette   ki   bu   sonuçta  payı  vardı.  Sonunda  6.  Filo  Türkiye  limanlarına  gelemez  oldu.     Anti-­‐emperyalizm   ve   anti-­‐Amerikancılık   bağlamında,   Türkiye   68’ine   yöneltilen   milliyetçilik   “suçlaması”  hakkında  ne  düşünüyorsunuz?   Bugün   de   kendisini   ulusalcı   olarak   adlandıranlara   baktığımızda,   salt   ABD   karşıtlığının   insanı   nerelere   kadar   götürebileceğini   görüyoruz.   Dolayısıyla,   emperyalizme   karşı   olmakla   milliyetçilik/ulusalcılık  arasındaki  çizgi  çok  ince  hakikaten.  Bu  ince  çizgi  Türkiye  68’ini  zikzaklarıyla   etkileyecekti.   Türkiye’deki   68   ortamına,   27   Mayıs   1960   askeri   darbesi   günlerinden,   yıllarından   geldik.   27   Mayıs’a   bugün   baktığım/ız   gibi   bakmıyordum/k.   27   Mayıs,   “kötü”   bir   iktidarı   devirip   Türkiye’ye   “özgürlük”   getirmişti,   bunu   da   ordu   yapmıştı.   Sosyalizmle   tanışıyorduk,   Marksist   klasikler   Türkçeye   çevriliyor,   kitaplar   yazılıyor,   basılıyor.   Kasabalardan   gelmişiz,   durmadan   okuyoruz,  adeta  açlıktan  gelen  bir  iştahla…  Sürekli  tartışma,  sürekli  toplantı,  itiraz,  eylem…  Böyle   bir   ortamda,   1960   darbesinin   olağanüstü   mahkemelerde   iki   bakanı   ve   bir   başbakanı   idam   Sayı  #2  

3  

Nadire  Mater  ile  Söyleşi   Ceren  Ünlü  

etmesinin   ne   kadar   vahim   olduğunu   anlamamız   bile   yıllar   aldı.   O   dönemde   Kemalizm’in   etkisi   hepimizin   üzerinde,   şu   ya   da   bu   ölçüde   vardı.   Ama   bu   bizi   ille   de   bugün   anladığımız   anlamda   milliyetçi   yapıyor   da   değildi.   Özellikle   birkaç   yıldır   yoğunlaşan   tartışmalarda   68’lilerin/68’in   toptancı   bir   bakışla   milliyetçi/ulusalcı   ilan   edilmesinde,   68   ile   öncesi   ve   sonrasını   yeterince   irdelemeden,  insanı  yanlışa  götüren  bir  telaşlılık  gözlemliyorum.  Öte  yandan,  o  günkü  metinlere   bakıldığında   “milliyetçi”   tını   apaçık   ortadadır.   Biz   kendimizi   “enternasyonalist”   hissediyorduk,   “milliyetçilik”   sağa   aitti.   O   kadar   “enternasyonalist”   hissediyorduk   ki,   1968   yılında   “Kürt”   yoktu,   “doğu”lu   vardı.   İstanbul   Üniversitesi   işgal   konseyi   eş   başkanlarının   birinin   Kürt,   birinin   Laz   olmasının  şifrelerini  çok  sonra  çözdük.  Özellikle,  hukuk  fakültelerinde  sözlü  sınavlarda  ana  dilleri   Kürtçe,   Lazca   olanların   pek   de   başarılı   olamadıkları   için   işgal   taleplerine   daha   sıkı   sarıldıklarını   anlamamız   yıllar   aldı.   Türkiye   ile   Avrupa   arasındaki   farklara   gelince…   Mesela,   Sovyet   tankları   Çekoslovakya’ya   girdiğinde,   biz   Türkiye’deki   68’liler,   Sovyetler   Birliği   İstanbul   Konsolosluğu’nun   önüne   işgali   protesto   için   siyah   çelenk   koyanlar   olsa   da   genelde,   tanklara   karşı   çıkmayı   beceremedik.   Ki   bugün   enternasyonalizmin   işgale   nerede   olursa   olsun   karşı   çıkmayı   içerdiğini   biliyoruz;  o  yüzden  değil  midir  ki  ABD’nin  Irak  işgali  meselelerimiz  arasındadır.    Çekoslovakya’nın   işgalini  tartışan  gruplar  oldu,  ama  ortama  asıl  rengini  veren  bu  değildi.  Sovyet  tanklarının  Türkiye   İşçi  Partisi’ni  de  böldüğünü  hatırlayalım.  Oysa  Avrupa’da  gençlik  buna  karşı  çıktı.  Biz  daha  klasik   bir   “sol”duk;   oysa   söz   gelimi   Fransa’da   başka   şeyler   tartışılıyordu;   Marcuse   vardı,   anarşistler,   Troçkistler…   Sovyet   çizgisindeki   klasik   komünist   partilerine   karşı   çıkılıyordu,   yeni   bir   “sol”   gündemdeydi.   Sovyet   Blok’u   içinde   örneğin   Polonya   ve   Doğu   Almanya’da   tanklara   karşı   çıkıldığından   o   kadar   da   haberdar   değildik   ya   da   bunu   yeterince   yorumlayamıyorduk.   Sovyet   Blok’undaki   muhalefeti   daha   çok   sosyalizme   karşı   bir   kalkışma   olarak   anlıyorduk.   Türkiye’de   68   gençliği,  olan  biteni  tam  anlayacak  enformasyondan  da  yoksundu,  donanımdan  da.   Batı   bir   tarafa,   60’larda   Türkiye’de   yaşananları   neden   kendi   coğrafyasıyla   karşılaştırmıyoruz?   Batının  her  şeyde  olduğu  gibi  bilgi  üretimindeki  üstünlüğü  mü  Ortadoğu’yu,  Balkanlar’ı,  Güney   Kafkasları,   Kuzey   Afrika’yı   68   açısından   bakıldığında   görünmez   kılıyor?   Bu   bölgelerde   68   yaşanmadı   mı?   Yoksa   dünyanın   periferisinde   kalmış   bu   bölgeler,   68’in   de   mi   periferisinde   kalıyorlar?   Yoksa   68   kavramının   kendisi   mi   merkezin   icadı?   Bize   bu   konuda,   yani   “dışlanmış   68’ler”  konusunda  önerebileceğiniz  kaynaklar  var  mı?   Asya’da,   Afrika’da,   Japonya’da,   Hindistan’da,   Etiyopya’da,   Latin   Amerika’da,   o   sırada   dünyanın   neredeyse   her   yerinde   gençlerin   okullarıyla,   ülkelerindeki   rejimlerle,   kapitalizmle,   emperyalizmle,   dünyanın  gidişatıyla  dertleri  vardı.  İsyanlar  1  Ocak  1968’de  başlamadı.  Tarih  tarih  bakıldığında  da   –  örneğin,  1967’de  yaşanan  ayaklanmalar  –  bunun  böyle  olmadığını  görüyoruz.     1968:   Dünyayı   Sarsan   Yıl   kitabının   yazarı   Mark   Kurlansky   TÜYAP   Kitap   Fuarına   gelmişti   2008’de.   Kitabında   Türkiye   68’inden   bahis   yoktu.   Katıldığı   oturumda   nedenini   sordular.   Ulaşamadığını,   haberdar   olmadığını   söylemiş.   Elbette   bu   doğru   değil;   basit   bir   aramayla,   örneğin   New   York   Times’ta   Türkiye   ile   ilgili   haberler   bulabilirdi.   Bu   bir   yaklaşım   meselesi.   Tarih   yeniden   kurgulanırken,   adeta   insan   görmek   istediğini   görüyor,   beyinler   “Batı”   odaklı   çalışıyor.   Bizim   bu   kafaları   sarsmamız   lazım.   Almanya’da,   Fransa’da,   ABD’de   olan   biteni   biliyoruz,   ama   merkez   dışı   ülkeler   ancak   darbeleriyle,   doğa   olaylarıyla,   depremleriyle   gündemimize   giriyor.   Merkez,   yereli   görünmez   kılıyor.   Türkiye’den   bakarsak,   mesela   merkez   İstanbul   (Bebek-­‐Taksim   hattı!)   oluyor;   haber  bu  hattan  çıkıyor.  Geri  kalanlar  da  “acayiplikleriyle”  kendilerine  yer  buluyor.  Erzincan’daki   depremde   adını   duymadığımız/bilmediğimiz   köylerden   söz   ediliyor.   Böylece,   bu   köylerden   bir   doğa  olayıyla  haberdar  oluyoruz.  Kadın/toplumsal  cinsiyet  anlamında  da  bu  böyle.  Yereli  dışlayan,   merkezden   merkeze   bakan   erkek   bir   bakıştan   söz   ediyoruz.   Bu   bakış   kolay   olmasa   da   ille   de   kırılacak,   kaçınılmaz;   kadınların   mücadelesi   bize   bunu   söylüyor.   Medyanın   rolü   çok   önemli;   biliyoruz   ki   hayat/dünya   medyanın   gösterdiklerinden   ibaret   değil,   göstermediği,   görünmez   kıldıklarıyla   birlikte   akıyor.   “Batı”   dışı   ülkelerde   yaşananlar   için,   o   ülkelerdeki   özgün   çalışmalara   ulaşmak  gerekiyor,  herkes  kendi  68’ini  yazmayı  sürdürüyor.     Ortadoğu?   Ortadoğu’da  önceki  yıl,  1967’de  Altı  Gün  Savaşı’nda  (Arap-­‐İsrail  Savaşı)  İsrail’in  Gazze  Şeridi,  Batı   Şeria  ve  Kudüs’ü  almasıyla  Filistin/İsrail  sorunu  tırmanıyordu.  Türkiyeli  devrimci  gençler  Filistin’e   Sayı  #2  

4  

Nadire  Mater  ile  Söyleşi   Ceren  Ünlü  

gitmeye   başlıyorlar,   Filistinli   gerillalarla   birlikte   savaşıyor,   silah   eğitimi   alıyorlar.   Mısır’da   üniversiteli  gençler  hükümetin  eğitim  reformunu  sosyal  hareketliliği  durdurmanın  bir  yolu  olarak   görünce  okulları  işgal  ettiler.  İşgal  askeri  uçaklar  eşliğinde  bastırılınca  öğrenciler  öldü,  yaralandı.     Ortadoğu’da   Filistinli,   Lübnanlı,   Suriyeli   gençler   dünyayı   izliyor,   itirazlarını,   isyanlarını   yaşıyordu.   Özellikle,   gündelik   hayatta,   kadın-­‐erkek   ilişkilerinde   dünyanın   başka   yerlerinde   tartışmalardan   etkileniyorlardı.   68  tarihini,  60’lı  yılları  gördüğümüz  her  yerde,  “kuşak”  ifadesini  de  görüyoruz.  Her  68  anlatısı,   68  kuşağını  içeriyor.  Bu  öyle  bir  kuşak  ki  oluşumunda  kuşak  çatışmasının  çok  büyük  bir  önemi   varmış   gibi   görünüyor.   Bir   taraftan,   kendilerinden   önceki   kuşağa   duydukları   tepki   var.   Diğer   taraftan,   kendilerinden   sonraki   kuşağı   bencil-­‐bireyci-­‐apolitik   olarak   yargılıyorlar?   Peki,   68’li   kimdir?   Ve   neden   onların   gençlikleri   diğer   dönemlerde   yaşayanlarınkinden   daha   önemliymiş   gibi  sunuluyor?     “Kuşak”   diye   adlandırmaktansa,   “68   isyancıları”   demeyi   tercih   ediyorum.   Türkiye’de,   27   Mayıs   askeri   darbesi   öncesi   öğrenci   hareketi   içinde   yer   alanların   bir   kısmı   zaten   68   kalkışmasının   içindeydi.  Konuştuğumuz  gibi,  üniversitelere  merkez  dışı  bir  geliş  başlamıştı.  Biz  annelerimizden,   babalarımızdan   giderek   farklılaşıyorduk.   Çatışma   olmaması   imkânsız   tabii,   ama   çatışmadan   ziyade,  68  gençliğine  duyulan  güvenden  konuşmalıyız  belki  de.  Bu  güvenin  nasıl  oluştuğunu  hala   çözebilmiş   değilim.   Ailem   on   yedi   yaşında   beni   Ankara’ya   gönderdi.   Yurttaki   arkadaşlarımın   neredeyse   hepsi   küçük   şehirlerden,   kasabalardan   gelmişlerdi;   kasabalarının   bu   anlamda   ilkleriydiler.   Mesela,   akşam   saat   dokuzda   yurt   kapısı   kapanırdı.   Buna   isyan   ettik.   Hiç   olmazsa,   Cuma-­‐Cumartesi   akşamları   kapı   gece   12’ye   kadar   açık   kalsın,   dedik.   Yurt   yönetimi   ailelere   mektupla  soruyor:  “Kızlarınız  bara  pavyona  gitmek  için  Cuma-­‐Cumartesi  akşamları  izin  istiyor,  ne   dersiniz?”   Babam   da,   “Benim   kızım   ne   yapacağını   bilir,”   demiş   cevabında.   Bana   da   mektupta   yazıyor,   haberim   olsun   diye.   Ailelerde   genelde   böyle   bir   güven   vardı.   Sonrasında,   hapislere   girmeler,  cezaevinde  evlenmeler…    Tabii  ki  aileler  çok  üzüldüler,  kızdılar,  ama  hep  de  çocuklarının   yanlarında  yer  aldılar.   68’li  deyince  genelde,  bugünlerde  altmışlarını  süren,  1968’in  az  öncesi  ve  sonrasında  üniversitede   olanlar  kast  ediliyor.  68’i  o  sırada  üniversitede  okumaya  indirgeyemeyiz  tabii.  Daha  çok  “elveda”   edebiyatını   pekiştirme   gayretindekilerin   yaklaşımı   bu.   Ben   tanımı   hayata   itiraz/isyan   üzerinden   kurma  yanlısıyım.  Ruhun  “devrimciliği”dir  önemli  olan.   Dünyada   öğrenci   gençlik   isyan   ederken,   işçi/işsiz   gençlik,   köylü   gençlik   de   çoğu   yerde   isyanlardaydı.   Türkiye’de   de   1968   yılına   odaklandığımızda   bile   grevler,   işçi-­‐köylü   gösterileri   yaşanıyordu.     İşçilerin   15–16   Haziran   ayaklanması   birdenbire   olmadı;   1970’e   68   eylemliliğinden   gelindi.   Gençlik   hareketi,   daha   sonraki   yıllarda   işçilerin   ve   köylülerin   de   olduğu   bir   mücadeleye   doğru   evrildi.   Dev-­‐Genç,   Türkiye   Halk   Kurtuluş   Ordusu   (THKO),   Türkiye   Halk   Kurtuluş   Partisi-­‐ Cephesi  (THKP-­‐C)  içinde  işçiler  ve  köylüler  de  vardı.     Sorunun   başına   dönersek,   “68   kuşağı”   lafı,   başlı   başına   bir   hegemonya   kuruyor,   diye   düşünüyorum.  Bu  hegemonya  bugünün  gençliğine  kadar  uzanıyor.  Bizden  sonrakileri  bastıran  bir   anlayıştır   bu.   İşte   buradan   “güzelleme”   çıkıyor.   Oysa   ben   68’e   bize   sunduğu   imkânlar   açısından   bakmamız   gerektiğini   düşünüyorum.   Yoksa   68’i   yüceltip   şimdiki   gençleri   apolitik   olarak   yaftalamak   yaşananı   anlatmıyor.   Gençlik   derken   kimi   kast   ediyoruz?   Eğer   mesele   isyansa,   1984’ten   beri,   Türkiye’de   isyanların   en   büyüğü   yaşanmaya   devam   ediyor.   25   yıldır   süren   bir   savaşta  40  bin  insanın  öldüğünden  söz  ediyoruz.  Bunların  neredeyse  tümü  gençlerdi.  Gönüllü  ya   da   gönülsüz   ama   zorunlu   askerlik   hizmetini   çatışma   bölgesinde   yaparken   hayatlarını   kaybeden   gençler   için   politiklik/apolitiklik   anlamında   bir   şey   söyleyemeyiz,   ama   Kürt   gençleri   dağa   piknik   yapmak   için   çıkmıyorlar;   isyandalar.   Hapishanelerde   en   az   10   bini   aşkın   politik   tutuklu/hükümlü   yatıyor.   Onlar   da   genç   ya   da   gençtiler,   hapishanelerde   yaşlanıyorlar.   Üniversite   gençliği   ise,   değişiklikler   yapılsa   da   yapılmasa   da   hayata   hala   hükmeden,   belki   de   dünyanın   en   “başarılı”   darbelerinden  12  Eylül  1980’in  anayasası,  darbenin  temel  direklerinden  Yükseköğretim  Kurulu’yla   (YÖK),   disiplin   yönetmenliğiyle   kuşatılmış   durumdalar.   Örgütlenme   özgürlüğü   sorunlu.   Yine   de   üniversiteler  ses  veriyor.  YÖK’ün  yıldönümleri  6  Kasımlarda  sokağa  çıkanlar,  üniversitede  “Kürtçe   Sayı  #2  

5  

Nadire  Mater  ile  Söyleşi   Ceren  Ünlü  

seçmeli   ders   olsun”   diyenler   kendilerini   disiplin   kurullarında,   hapishanelerde,   okulun   dışında   buldular.   Kolay   değil.   İşçi   mücadelesini   de   unutmayalım.   İşte   en   son   Tekel   direnişi.   Onların   da   gençleri   az   değil.   68’lilerin   gençliği   daha   kıymetliydi   demekse   kimsenin   aklından   geçmiyordur,   geçmesin  diye  düşünüyorum.  “Kıymet”  karşılaştırması  yapmayalım.     Peki,  kadınların  68  kuşağı  içindeki  yeri  nedir?   O  dönemde,  üniversitelerde  kadınların  oranı  yaklaşık  yüzde  18;  bugün  kadınlar  erkeklerden  daha   fazla   oldu,   olacak.   Kadınlar   da   hareketin   içindeler.   Bu   varlık,   karar   mekanizmalarına   doğru   varlıksızlaşıyordu;   “cam   tavan”a   (bu   lafları   o   zaman   bilmiyorduk   tabii)   çarpmışız   bile   diyemeyeceğim,   böyle   bir   bilinç   de   yoktu.   Her   şeyi   eleştiriyorduk,   ama   örgütlerimizi   eleştirmeyi   beceremedik.   Fikir   Kulüpleri   Federasyonu’nun   kuruluşunda   kadınlar   vardı,   Şirin   Yazıcıoğlu   (Cemgil)   gibi.   TİP   bu   konuda   biraz   daha   iyiydi;   Behice   Boran   sırf   kadın   olduğu   için   genel   başkan   yapılmış   değildi,   ama   ilçe   yönetimlerinde   kadınlara   rastlanıyordu.   Dev-­‐Genç’te,   yerel   birimlerin   yönetimleri   hariç,   kadınlar   yoklar.   Erkek   arkadaşlarımız,   sevgililerimiz   tehlikeli   olduğunu   düşündükleri  eylemlere  katılmamızı  istemezlerdi,  ama  heybelerimize  taşımamız  için  silah  koymayı   da  bilirlerdi.  Polis  de  ilk  başlarda  kadınları  önemsemezdi.  Bir  tür  yedek  güç  olarak  var  oluyorduk.   Bunları   tartışmayı   bilmiyorduk.   Toplantılarda   kadınlar   pek   konuşmazlardı.   Mesela   Mahir   Çayan   forumda   konuşuyor.   Kalkıp   ne   diyeceksin   Mahir’e?   Farklı   okullar   da   vardı;   mesela   benim   okuduğum  Sosyal  Hizmetler  Akademisi  200  öğrenciliydi,  yarısı  kadın,  yarısı  erkek.  Biz  hep  birlikte   tartışırdık  forumlarda.  Kadınlar,  daha  sonra,  cezaevlerinde  ve  yargılamalarda  hiç  de  az  değillerdi.   O  konuda,  paylarına  düşen  kotayı  kullandılar.   Bugün  baktığımızda,  evet,  devrimci  harekette  “ikincil”  durumdaydık,  ama  harekette  yer  almayan   kadınlardan   ve   toplumdaki   kadınlardan   çok   daha   ileri   bir   yerdeydik.   Daha   özgürdük.   Tatillerde   kasabaya   gittiğimde,   örneğin   hava   karardıktan   sonra   tek   başıma   sokağa   çıkmam   sorun   olmazdı.   Çünkü   üniversiteliydik.   Ama   üniversiteli   olmayan   bir   arkadaşım   için,   böyle   bir   şey,   hakkında   dedikodu  malzemesi  olurdu.     Dünyada  ikinci  dalga  feminizmin  ortaya  çıkması  1968’e  denk  geliyor.  Sutyen  yakma  olayları  dâhil,   bir  dolu  protesto.  Dünyada  68’den  bir  kadın  hareketi  çıktı.     Bizlere   ise,   Lenin’in   “kadınlar   katılmaksızın   devrim   olamaz”   sözleri   yol   gösteriyordu.   Devrim   yolunda   yürüyorduk;   kadınlar   olarak   devrim   için   üzerimize   düşeni   yapıyorduk.   Kadınların   kurtuluşu   da   devrimle   gerçekleşecekti.   Kadın   hareketinden   de   haberdar   değildik.   12   Eylül’den   sonra  “bağımsız  kadın  hareketi”nden  söz  edilmeye  başlandığında,  erkeklerin,  hatta  bazı  kadınların   “neden  bağımsız,  kimden  bağımsız”  sorularını  biraz  da  dalga  geçerek  sorduklarını  hatırlıyorum.     Türkiye’de,  feminizmi  1971  askeri  darbesi,  1980  askeri  darbesi  geciktirmiş  oldu.  1980  sonrasında   feminist  hareket  de  68  kadınlarının  öncülüğünde  başladı.     Az   önce   söylediklerinizden   ve   Sokak   Güzeldir’deki   söyleşilerden   de   anlıyoruz   ki   o   dönemi   yaşamış   herkesin   ayrı   bir   68’i   var.   Mesela   Çetin   Uygur,   “siyasetin   24   saat   yapıldığı   bir   ‘okul   dönemiydi’”   diyor   68   için.   Esra   Koç,   “güzeli   seçebildiğimiz   direnç   ve   umut   yıllarıydı”   diyor.   Hatice   Yaşar,   “beyninde   deprem   yaratacak   derecede   özgürlükçü   bir   atmosferden   ve   sürekli   ‘neden’   diye   sorduklarından”   bahsediyor.   Sizse,   68’i   “özgürlük   vaadi”   olarak   tanımlıyorsunuz.   Bu  tanımı  biraz  daha  açar  mısınız?     Siyaset   okulu,   umut,   direnç,   hepsi   de   doğru.   Dünyayı   dönüştürmek,   devrim…   Daha   özgür   olacağımıza  inanıyorduk.  Ne  kadar  tartışırsak,  ne  kadar  sorarsak,  ne  kadar  sorgularsak,  ne  kadar   itiraz   edersek,   ne   kadar   sokaklarda   olursak,   o   kadar   özgürlüğe   doğru   yürüyecektik.   Hepimizin   aklında   genelde   bir   şekilde   er   ya   da   geç     “Devrim   yapacağız   biz,”   hayali   vardı.   Kimisine   göre   yaklaşmıştık,   kimisine   göre   devrimin   yolunda   yürüyorduk,   kimisine   göre   yapacaktık   ama   ne   zaman,   bilmiyorduk.   Bende   de   bütün   bu   düşünceler   uçuşuyordu.   “Daha   güzel   bir   dünya”   ya   da   “dünyayı   dönüştürmek”   kavramları,   ancak   özgürleşmeyle   açıklanabilir;   bunu   bugün   de   böyle   görüyorum.  Sokak,  özgürlüğü  aramanın  bir  adresi;  sokağın  kendisi  özgürlük…  Mesela,  dün  gece  (8   Sayı  #2  

6  

Nadire  Mater  ile  Söyleşi   Ceren  Ünlü  

Mart   gecesi)   kadınlar   gece   saat   üçe   kadar   Beyoğlu   sokaklarında   kaldılar.   En   genel   ve   en   özel   anlamda  özgürlük  için  sokaktaydılar;  sürekli  özgürleştikleri  için  de.     Bütün   okuduklarımdan,   dinlediklerimden   hareket   ederek,   şöyle   bir   sonuç   çıkarıyorum:   60’larda   o   günün   koşulları   içinden   yeşeren   ve   dönüp   o   koşulları   hedef   alan   bir   eleştirellik   söz   konusu.   Sistem   karşıtı   eleştiri,   kendisine   boş   alanlar   bulup   ütopyalar   yaratabiliyor.   Ütopya   derken,   uçuşan   hayallerden   değil   de,   ayakları   yere   basan   alternatif   var   oluş   tahayyüllerinden   bahsediyorum.   Belki   sizin   “özgürlük   vaadi”   tanımınızı   da   bu   çerçevede   düşünmek   mümkün.   Aklıma   Frederic   Jameson’un   sorduğu   bir   soru   geliyor   (Ütopya   Denen   Arzu,   Metis,   2009):   “Ütopyalar  neden  bir  dönemde  çiçek  açarken,  başka  bir  dönemde  sararıp  solmaktadır?”  60’lara   eleştirel  tavrını  kazandıran  nedir?  Özellikle  bugünle  karşılaştırdığımızda…   Ütopya,   bugün   var   olanın   ötesinde,   “yok”la   meşgul   bir   hayal   yolculuğu   değil   mi?   “Alternatif   var   oluş  tahayyülleri”nin  “ayaklarının  yere  basması”  biraz  sorunlu.  O  yüzden,  “Gerçekçi  ol,  imkânsızı   iste”   sloganı   bence   en   güzel   68   anlatımı.     Evet,   “özgürlük   vaadi”   ile   de   bağlantılı.     Üniversiteye   gelince,  hayatı,  dünyayı  “keşif”  yolculuğuna  çıkıyorsun,  gördüğün/gözlemlediğin/yaşadığın  baskı,   adaletsizlik,   eşitsizlik   sana   soru   sordurtuyor,   cevap   arayışına   giriyorsun.     “Keşif,”   “arayış”   ister   istemez   “eleştirelliği”   içeriyor,   peşinden   itiraz   ve   isyanın   gelmesi   de   kaçınılmaz   gibi.   Hayatla   böyle   didişenler   çoğaldıkça   büyük   bir   enerji   doğdu.   Jameson’ın   sorusuna   cevaben,   Türkiye’de   sık   sık   araya   giren   orduyu   unutmayalım;   12   Mart,   12   Eylül,   28   Şubat,   27   Nisan…   Hep   ütopyaları   yok   etmek   için…   Evet,   ütopyalar   soluyor,   ama   yok   edilemiyor,   yeniden   yeşeriyor.   Yeşermeyecekse,   neden  yaşıyoruz  ki…       Belki  68’in  kendisini  de  eleştirmek  gerekiyor.  Örneğin,  68  kavramının  “‘80’lerde  imal  edildiğini,   popülerleştirilip   metalaştırılarak   kültür   endüstrisine   katıldığını”   söyleyenler   var.   Neoliberal   kapitalizmin,   60’ların   karşı-­‐kültürünü   alıp   “ticarileşmiş   bir   nostalji”   haline   getirdiğini   iddia   edenler  de…  Peki,  siz  bu  konuda  ne  düşünüyorsunuz?   Elbette.   Eleştiriyoruz   da,   eleştirmeliyiz   de.   Sokak   Güzeldir’de   konuşanlar   bunu   yapıyorlar,   yapmaya  çalışıyorlar.  Yine  de,  eleştiri  o  günün  ortamını  da  gözeten  bir  yerden  kurulmalı.  Tabii  ki   biz  1968  yılını  yaşarken,  bunca  “özel,”  “simge  olacak”  bir  yılı  yaşadığımızı  bilmiyorduk.  68  kültür   endüstrisinin   bir   parçası   yapılmaya   çalışılıyor.   68’in   içinin   boşaltılması   için   egemenlerin   elden   geleni   yapma   gayretleri   anlaşılır,   boşuna   değil.   Böyle   bir   gayrete   karşı   ne   olduğunu   anlatma   gayreti   bizden.   Dolayısıyla,     “‘80’lerde   imal   edildi”   demek   haksızlık   gibidir   de.   68,   “imal   edilme”ye   ihtiyaç  duymayacak  bir  hakikat.   68’in  (s)imgelerinin  sistem  içi  kullanımına  bakarsak?   Siyasette  durum  farklı  mı?  Adalet  ve  Kalkınma  Partisi  milletvekili  Hilmi  Güler,  birkaç  yıl  önce  enerji   bakanıyken  icraatlarıyla  ilgili  konuşurken,  “Biz  68  kuşağı  olarak  ‘sürekli  devrim’e  alışığız.  Bir  sürekli   devrimi   gerçekleştiriyoruz,”   demişti.   Böylece   iki   cümleyle   kendisi   68’li   oluyor,   devrimin   de   içi   boşaltılıyor.  Partisinin  iktidarı  döneminde  öldürülen  devrimcilerin  mezarlarına  saldırıldığını,  anma   günleriyle   ilgili   davalar   açıldığını   bir   an   olsun   aklına   getirmiyor.   Deniz   Gezmiş’in   önce   idam   sehpasındaki  sözlerinden  “Yaşasın  Marksizm-­‐Leninizm!  Yaşasın  Türk  ve  Kürt  halklarının  kardeşliği!   Yaşasın  işçiler,  köylüler!”  sözleri  çıkarılıyor,  “ulusalcı,”  “uslu  çocuk”  haline  getirilmeye  çalışılıyor.   Mahir  Çayan  ise  tam  ters  bir  yere  konmaya  çalışılıyor.  Olsun!  Artık  “tarih”  okulda  okutulan  pek  de   sevmediğimiz   bir   ders   olmaktan   çıkıyor.   Merak   sadece   68’le   değil,   Osmanlı’dan   günümüze   “aslında   ne   olmuştu”   sorusuyla   bizi   yeni   bir   “tarih”le   tanıştırıyor.     Meraktan   inkârın   reddine,   didişmeye,  yüzleşmeye,  “özür  dilemeye”  uzun  bir  yolculuk  bu.  İsyan  sürüyor!    

Sayı  #2  

7  

İnsanileşmenin  Bir  Koşulu  Olarak  Bilimselleşme   Matko  Meštrović       1

  Dünyanın  güncel  tarihindeki  gelişimsel  süreçlerin  farklı  bölgelerdeki  özgül  koşullara  ve  durumlara   tabi  olduğu  gerçeğini  -­‐  güncel  tarih  içindeki  olaylar  için  asli  nitelikte  gördüğümüz  ve  daha  iyi  bir   dünyaya  fikirler  kullanarak  ulaşma  kavgası  bağlamında  bize  kararlı  konumlar  kazandıran  kurallar   tarafından   basitleştirilmesi   ve   tam   bir   berraklıkla   değerlendirilmesi   zor   bir   çelişik   hareketler   manzarasının   ortaya   çıkışını   -­‐   bir   yana   koyarsak,   bugünün   dünyasında   yaşanan   temel   olaylar   nezdinde,  bu  dünyanın  güncel  değişiminin  ana  ekseni  üzerinde  iki  genel  sürecin  ayırdına  varmak   mümkün.   Bu   iki   süreç   kendilerini   farklı   biçimde   ortaya   koyuyorlar   ve   belki   de   birbirine   zıt   noktalardan  yola  çıkıyorlar  ama  yine  de  birbirlerini  tamamlıyorlar,  ve  hatta  son  tahlilde  denebilir   ki  bu  iki  süreç  belli  açılardan  birbiriyle  özdeş.     Bu   iki   süreç   sanayileşme   yani   bir   başka   deyişle   kentselleşme   süreci   ve   toplumsallaşma   süreci   olarak   adlandırılabilir.   Bugünün   dünyasına   egemen   olan   bu   iki   paralel   gelişimin   ilk   belirtilerinin   tarihsel   belirleyicilerini   akılda   tutarak   ve   bütün   nüansları,   varyasyonları,   olası   gelişimlerin   benzersiz   eksenlerini   bir   kenara   koyarak   -­‐dolayısıyla   bu   süreçlerin   kapitalizm   ideolojisini   ve   sosyalizm   ideolojisini   kendi   küresellikleri   içinde   açık   biçimde   farklı   şekillerde   belirlemiş   sonuçlarının   radikal   ayrışımlarını   da   aklımızda   tutarak-­‐   bu   ideojilerin   birbirini   dışlamadığı,   ya   da   söyledikleri   sözlerin   bir   öneme   sahip   olmadığı   ya   da   tamamen   örtüştükleri   bir   dünyanın   gerçek,   olası   ve   özgün   gelişimine   dair   genel   ve   ortak   özellikleri   gözümüzün   önüne   getirmeye   çalışalım,   bir   anlığına   da   olsa.   Üzerinde   dünyanın   geleceğinin   inşa   edileceği   tek   temel   olarak,   bu   geleceğin   sağlamlığına   itibar   edilir,   edilebilir   bir   şekilde   üzerinde   şekilleneceği   temel   olarak   önümüzde   beliren   şeyin,   bütün   bir   dünya   deneyiminin   nesnel   biçimde   geçerli   temelinin   ne   olduğunu   saptamaya  çalışalım.     Bu  deneyim  en  nesnel  yani  en  nötr  ifadesini  -­‐  azami  kullanılabilirliği,  uygulanabilirliği  ve  verimliliği   göz  önüne  alındığında  -­‐  en  soyut  ve  basitleştirilmiş  şekilde  biçimlendiği,  ama  aynı  zamanda  somut   deneyime   araçsallaştırılmış   biçimde   kolayca   tercüme   edilebilmesini   sağlayacak   bilimde   bulur.   'Bilim'   sözcüğüne   daha   kapsayıcı   bir   anlam   vermemiz   daha   iyi   olur,   böylelikle   sadece   doğal   ve   insani   bilimlerden   bahsetmediğimiz,   felsefi   bilgiyi   de   içerir   biçimde   bütün   bilgi   türlerini   biraraya   getiren   entegre   edici   bir   bağlantı   zemininden   bahsettiğimizi   daha   iyi   ortaya   koyabiliriz   -­‐güncel   bilim  tabii  ki  henüz  bu  bahsettiğimiz  zeminle  eşdeğer  bir  konumda  değildir.     İnsan   deneyiminin   bütünü   bilim   tarafından   kavranır   durumda   değildir   çünkü   sürekli   olarak   genişlemekte   ve   kendi   üstüne   katlanmaktadır   ve   bilimin   deneyimlenmesi   insanoğlu   için   halen   insani   deneyimin   kendisi   olmaktan   ziyade   insan   deneyimi   üzerine   bir   deneyim   olma   konumundadır:  yani  öznelleştirilmemiştir  ve  insanoğlu  kaçınılmaz  biçimde  öznellik  içinde  hareket   eder;  bu  yüzden  bilimin  ve  onun  kullanımlarının  deneyimlenişi  halen  üstesinden  gelinememiş  bir   insan-­‐insandışı  ayrımı  tarafından  şekillendirilmekte;  bu  da  insanın  potansiyel  gücü  ile  kendine  ait   (bilimselliği   de   içeren)   bütün   deneyim   sahasının   gerçeklik   kazandırılmış   gücü   arasında   bir   çatallanmaya   yol   açıyor.   Diğer   bir   deyişle,   edinilmiş   bilginin   muazzam   bir   bölümü   insani   faaliyetin   canlı   bir   etmenine   dönüşemiyor,   ve   insana   ait   muazzam   bir   enerji   bilginin   nüfuzunun   dışında   kalıyor,  ona  erişemiyor,  ona  dair  bir  farkındalık  geliştiremiyor  ya  da  onu  sadece  şeyleştirilmiş  bir   formda   algılayabiliyor.   Ama   modern   çağın   insan   deneyimini   ve   bilginin   kendisini   giderek   daha   fazla  şeyleştirdiği  bir  dönemde  insan  deneyiminin  yaşadığı  bu  şeyleşme  süreci  onu  tam  da  kendi   genişlemesinin   en   güçlü   aracı   haline   getiriyor,   kendini   bütüncül   biçim   ortaya   koyabilmesinin   yolunu  açıyor.     Bu   sürecin   tam   ortasındayız:   insanlığın   taşkın   seli   bu   deneyime   doğru   yönelerek   yoğunlaşıyor,   kendi   medenileşmesinin   yolunu   açacak   insanileşme   ümidine   dönüşüyor,   ve   insanların   yüzyıllar   boyunca   bilgili   ve   bilgisiz,   varlıklı   ve   yoksul   olarak   ayrıştırılmalarına   meydan   okuyor.   Toplumsallaşma  süreci  bütün  değerlerin  sosyalleşmesi  anlamında  işler  hale  geliyor;  bu  nedenle  en   başta   ve   her   şeyden   önce   bütün   insan   bireylerinin   aydınlanmasının   getirdiği   en   geniş   açılımla,   1  Bu  metin  “From  Single  to  General”  [Tekilden  Genele]  başlıklı  makale  seçkisinde  yayımlanmıştır  (Mladost,  Zagreb,  1967  /   DAF,  Zagreb,  2005).    Tekrar  yayınlamamıza  izin  verdiği  için  Matko  Meštrović’e  teşekkür  ederiz.  

Sayı  #2  

1  

İnsanileşmenin  Bir  Koşulu  Olarak  Bilimselleşme   Matko  Meštrović      

bilginin  en  hızlı  biçimde  edinimiyle  ve  daha  medeni  bir  yaşamın  olanaklı  kılınmasıyla  karakterize   oluyor.     Ama   bilginin   ne   olduğu,   nerede   konumlandığı,   nasıl   bölüştürüldüğü   ve   bugün   insanlığın   bir   bütün   olarak   ona   nasıl   katılım   gösterebileceği   gibi   sorular   insan   dünyasının   kaderinine   dair   mühim   ve   hayati   nitelikteki   bütün   sorunlara   somutluk   kazandırmaktadır.   İnsanlığın   en   kısa   zamanda   ve   en   yoğun  gayretle  kendi  kolektif  varlığına  dair  doğru  bir  resim  oluşturmaktan  başka,  kendi  varoluşsal   koşullarını  bu  resmin  niyetliliğiyle  üstüste  örtüştürmekten  başka  bir  yolu,  diğer  bir  deyişle  bilginin   bütün   olasılıklarına   erişebilmesini   ve   böylelikle   insan   dünyasının   belirlenen   değil   belirleyen   konumuna   geçmesini   sağlamaktan   başka   yolu   yoktur   önünde.   Mutlak   özgürlüğün,   yani   nesnel   biçimde  bilinenlerin  özgür  biçimde  tanımlanmış  sınırları  içinde  kendini  özgür  biçimde  yönetmenin   yolu,  nesnel  biçimde  biliyor  olma  konumuna  geçmenin  yolu  buradan  geçer.     Ama   herkesin   malumu   olduğu   üzere   bilimin   kendisi   bir   şüpheyi   ifade   etmiştir   ve   bu   şüpheyi   günbegün  gündemde  tutar  -­‐dünyayı  yönetme  gücünü  elinde  tutuyor  olmasına  ilişkin  bir  şüphedir   bu.   Şüphenin   de   ötesinde   bu   rolü   açık   ve   yüksek   bir   tonda   reddetmiştir,   ve   kendi   kanatlarının   altında   pes   etmek   ve   geri   çekilmek   için   yeterli   sayıda   neden   bulmaktadır.   Bilim   nesnellik   kavramını   ilk   reddeden   ve   onu   var   olmaktan   çıkaran   odak   olmuştur.   Ama   bunun   nedenini   hatırladığımızda   ve   modern   dünyanın   kendinden   uzaklaşmış   olmasının   en   büyük   ispatı   olarak   değerlendirdiğimizde   herhangi   bir   hataya   düşmeyiz.   İnsanoğlunun   insanlıktan   uzaklaşmış   ve   yabancılaşmış  olması  gerçeği,  bilimin  faaliyetlerinin  niyetliliğini  ortadan  kaldırmakta  ve  böylelikle   güncel   bilim   üzerinde   doğrudan   bir   etkiye   sahip   olmaktadır.   Bilim,   insanın   içindeki   sınırları   –   sadece  biyolojik  ve  zihinsel  sınırları  değil  kendi  sosyalliğine  dair  yetersiz  biçimde  geliştirilmiş  etik   kriterlerin   neden   olduğu   engelleri   –   önceden   ortadan   kaldırmayı   başaramadığı   bir   ortamda   bu   sınırlarla   yüzleşmek   zorunda   kalacaktı,   er   ya   da   geç.   Bu   tür   bir   sosyallik   insanın   insanlık   karşısındaki,   dünya   karşısındaki   ve   nihayet   evren   karşısındaki   konumunu   dönüştürme   kapasitesine   sahip   tek   unsurdur.   Bilim   bugün   arkasını   döndüğü   bu   amaca   gözlerini   çevirdiğinde   yaşamsal   öneme   sahip,   fakat   çözülebilir   olan   sayısız   sorunla   karşılaşacaktır;   bu   tür   sorunlar   karşısında  yaşanan  çekinceler  bilimin  kendi  tercihlerinden  değil  eksik  biçimde  aydınlanmış  insanın   mücadelesindeki  eğilim  ve  zorunluluklardan  kaynaklanır.  Bu  tepki  sarmalı  ve  varoluşun  insani  ve   bilimsel   damarlar   arasındaki   sımsıkı   örülmüşlük   hali,   başlangıcından   bu   yana   kendini   ilk   defa   üzerinde   var   olan   her   şeyin   bütünlüğü   olarak   ortaya   koyan   dünyanın   yazgısına   dair   güncel   ikilemlerin   gözlemlenebileceği   temel   diyalektiğe   karşılık   gelmekte;   bu   yazgı   içinde   insanlığın   güncel  ve  gelecekteki  tarihi  başka  bir  açıdan  değil  bütün  insan  dünyasının  bütünsel  tarihi  olarak   görülmeli,  ancak  böyle  bir  yöntemle  gerçek  bir  insanileşmeye  ulaşılabilir.     Bütün   bunlar,   anlamları   yeni   yeni   ortaya   çıkmaya   başlayan,   yeni   yeni   farkedilen   bir   dizi   olgu   tarafından   desteklenmekte   –   her   şeyden   önce,   bütün   ulusların   tarih   içine   nihai   anlamda   dahil   olması,   küre   üzerindeki   fiziksel,   yani   uzamsal   ve   süremsel   sınırların   ortadan   kaldırılması,   ve   kürenin  ötesine  geçme,  yani  onu  terkedebilme  olasılığı;  ve  son  olarak  bu  küre  üzerinde  herhangi   bir   etnik   ya   da   sosyal   topluluğun   yalıtılmış   bir   yaşam   sürmesinin   olanaksızlığı.   Ama   her   şeyden   önce   bahsettiğimiz   bu   iki   süreç   arasında   giderek   daha   belirgin   ve   gerekli   hale   gelen   koşutluk:   kürenin  her  yanının,  her  şeyi  kapsayıcı  ve  gerçek  biçimde  kentselleşmesinin  bir  gerekliliği  olarak   her   zamankinden   hızlı   sanayileşme   ve   her   zamankinden   de   daha   gerekli   olan   sosyalleşme.   Bu   süreçler   bilim   olmaksızın   düşünelemez   ve   bilim   bu   süreçler   olmaksızın   tasavvur   edilemez;   bilim   onların   aygıtı   haline   gelir,   bu   süreçlerin   tamama   erdirilmesi   yönünde   giderek   daha   fazla   gereksinim  duyulan  bir  aygıt.  Ve  modern  dünyanın  çelişkileri  bütünselleştikçe,  evrenselleştikçe  ve   genelleştikçe;   bilim   bu   çelişkilerin   aşılması   yönünde   tek   yöntem   haline   gelir.   Bugün   bilime   sadece   üretimde   değil,   ürünlerin   değişimi   ve   dağıtımında   da   gerek   duyulmaktadır;   bilimin   kriterleri   giderek   daha   artan   bir   oranda   kabul   edilmektedir;   ve   dünyanın   üretim   bolluğuyla   toplumsallık   eksiklikliğinin   çelişik   biçimde   birlikte   yaşandığı   bölgelerinde   ve   sosyalliğe   dair   zenginlik   olasılığının   üretimdeki   eksiklikler   yüzünden   sınırlı   kaldığı   başka   bölgelerinde   aynı   oranda   gerekliliğini   sürdürmektedir.     Modern   bilimsel   sosyalizm   toplumsal   hareketleri   ve   dönüşümleri   bilimsel   temellere   dayandırma   gereksinime  dair  farklındalığı  zaten  geliştirmektedir,  bu  her  zaman  en  güçlü  silahı  olmuştur.  Şimdi   Sayı  #2  

2  

İnsanileşmenin  Bir  Koşulu  Olarak  Bilimselleşme   Matko  Meštrović      

bile   bu,   toplumsal   formların   ve   toplumsal-­‐üretimsel   ilişkilerin   daha   sentetik   biçimde   görülmesine,   modern  uygarlığın  tarihin  amacı  olarak  gelişmesini  belirleyen  koşullar  içinde  bu  form  ve  ilişkilerin   değerlendirilmesine,   kapsayıcı   kentselleşmeye   yönelik   ilerlemenin   sağlanmasında   ipuçları   elde   etmeye   izin   vermektedir.   Bu   bakış   bilime   –   ve   onun,   insan   bilişiminin   ve   faalliğinin   vasıtası   olarak,   dünyanın   inşa   edilmesini   sağlayacak   zemin   olarak   araçsallaştırılmasının   her   boyutuna   –   daha   büyük   bir   rol   verir,   kendisini   bekleyen   gerçek   rolü   verir;   ve   mevcut   toplumsal   ve   iktisadi   sistemler   arasındaki  farkların  görece  bir  niteliğe  sahip  olduğunu  ortaya  koyar.  Saf  bilim  ve  özellikle  teknoloji   düzeyinde   bu   farklar   neredeyse   tamamen   silinir   ve   özel   ya   da   bütünsel   olmamalarına   rağmen,   kendilerini   belirgin   biçinde   sadece  ideoloji  düzeyinde  ortaya  koyabilirler;  buna   ek  olarak,   farklar   toplumsal   niyetliliğe,   maddi   ve   tinsel   ürünlerin   kullanılabilirliği   ve   dağıtımına   yönelik   kriterler   seviyesinde   var   olur,   ve   bu   farklar   özellikle   saf   ideolojik   savaşım   düzleminde   vurgu   kazanır   ve   çoğunlukla  da  yapay  biçimde  şişirilir.     Ne   var   ki,   sistemler   ve   bu   sistemlerin   siyasi   görüş   ve   taktikleri   arasındaki   farklar   çelişkinin   taraflarının   gelişme   ve   güçlenme   yolunda   aynı   araçlara   başvurmak   zorunda   olduğu   gerçeğini   silemez:   bilim   ve   onun   sonuçlarının   bilimsel   biçimde   uygulanışı.   Eğer   bu   sistemler   güçlerinin   kaynağını   edilgen   bir   sömürü   sisteminden   değil   de   üretimi   genişletme   ve   yetkinleştirme   çabasından   alıyorlarsa   bu,   üretimin   ve   iktisadi   sistemin   bilimselliği   etkeninin   belirleyici   öneme   sahip  olmasındandır;  bu  olgu  görmezden  gelinemez,  gelinmemelidir.     Ama   maddi   üretim   alanı   tabii   ki   bağımsız   değildir;   kendi   içinde   son   derece   çeşitlilik   ve   çoğulluk   kazanan  yaşamsal  ve  varoluşsal  etkinliğin  bütünlüğünün  sadece  bir  parçası  ve  belki  de  küçük  bir   parçasıdır;  üretimsel  olan  ve  olmayan  ayrışımına  tanım  getirmek,  nerede  başlayıp  nerede  bittiğini   belirlemek  giderek  daha  zor  bir  hal  almaktadır.  Saf  teorik  doğaya  sahip  öngörüler  ve  deneyimler   çok   yakın   zamanda   üretim   pratiğinde   ve   diğer   pratiklerde   uygulama   şansına   ulaşabilir;   icattan   uygulamaya   giden   yol   doğrudan   olmayabilir,   o   kadar   ki   icat   alanı,   uygulamalardan   haberdar   olmak   zorunda   bile   değildir,   ya   da   zaten   olamaz.   Toplumsal   pratiklerin   bir   bütün   olarak   işleyişi   ve   uygulamalarında   başvurulan   yöntem,   kanal   ve   sistemlerinin   ne   kadar   çapraşık   olduğundan,   buradaki   çevrimsel   ağörgünün   ne   kadar   karmaşık   ve   işlevsiz   olduğundan   ve   ideal   biçimde   tanımlanmış  toplumsal  niyetlilik  açısından  bakıldığında  ne  kadar  gereksiz  ve  uygunsuz  olduğundan   bahsetmek   bile   gereksiz.   Bu   ağörgü   içinde   fazla   sayıda   ölü   kanal,   tıkanmış   geçit,   yan   odacık,   sayısız   engel   ve   yanlış   viraj   mevcut;   dolayısıyla   ancak   toplumsal   organizmanın   bir   bütününün   sağlığı  ve  normalliği  açısından  kötü  sonuçlar  doğuracak  şekilde  mümkün.  Bunun  nedeni  toplumsal   varlığın  kendisini  oluşturan  tüm  temel  unsur  ve  parçacıkların  çatlaklar  ve  armoni  eksiliği  nedeniyle   ortaya   çıkan   düzensiz,   dengesiz   ve   dağınık   yapısı.   Olası   en   muazzam   örgütlenme   ilkesi   –   bilim   tarafından   şeylerin   temel   varlığına   dair   kanun   ve   dünya   üzerinde   düzen   ilkesi   olarak   ve   bilimin   kendisi  tarafından  kendi  etkinliklerinin  ve  örgütlenişinin  egemen  ilkesi  olarak  keşfedildiği  ölçüde  –   toplumun   kendi   yapısının   yaşamsal   projesi   olarak   uygulanmaz,   uygulanamaz.   Geleceğin   temel   ödevi,  amacı,  yörüngesi  ve  tek  çözümü  topyekun  bir  bilimselleşmedir.  Bu  kavram  gerçek  anlamı   içinde   algılandığında   ve   uygulamaya   konduğunda,   bilimsel   mekanizm,   biçimsel   teknikçilik   ve   pragmatizm   nedeniyle   bugün   üzerine   yapıştırılmış   olan   bütün   olumsuz   etiketlerden,   aşağılayıcı   anlamlandırmalardan   sıyrılacak   ve   yüzeysel   kavramlar,   yarım   kalmış   deneyimler   ve   bugünkü   yetersiz   sosyalleşim   koşulları   içinde   bilimin   mantıksız   bir   telaşa   sokulmuş   olması   nedeniyle   gelecekte   oluşması   beklenilen   yavanlık   ve   yabancılaşma   riskini   ortadan   kaldıracaktır.   Tek   bir   olguyu  dikkate  almamız  bile,  bilimin  ve  dolayısıyla  bilimselleşmenin  nihai  amacının  insan-­‐karşıtı  ya   da   insanilik-­‐karşıtı   olamayacağını   görmemize   yetecektir:   Her   tür   bilimsel   kavrayış   aslında   doğrudan  ya  da  dolaylı  biçimde  insana  dair  bir  kavrayışa  karşılık  gelir.  Bütün  sorun  bu  kavrayışın   nasıl   işlevselleştirileceğidir,   yani   gerçeklik   (yani   bütün   insanlar)   ile   onun   insanlık   olarak   (sadece   biyolojik  türlerin  zirvesi  olarak  değil,  aynı  zamanda  dünyaya  dair  bütün  gerçekliği  eline  alacak  tür   olarak)  kendine  dair  geliştirdiği  soyut  ve  henüz  gerçekleştirilememiş  bilgisi  arasındaki  mesafenin   nasıl   ortadan   kaldırılacağıdır.   Doğru   biçimde   gerçekleştirecekleriyle   bunun   üstesinden   sadece   bilim  gelebilir.     Ama,   toplumun   bütüncül   biçimde   bilim   tarafından   kapsanması   süreci   halen   çok   uzaklarda   durmaktadır.   Son   yüzyılda   bilimselleşme   yolunda   atılan   adımlar   sadece   üretim   alanında,   teknoloji   alanında  gerçekleşmiştir;  bunun  da  potansiyeller  ve  olasılıklar  dikkate  alındığında  yetersiz  biçimde   Sayı  #2  

3  

İnsanileşmenin  Bir  Koşulu  Olarak  Bilimselleşme   Matko  Meštrović      

yapıldığı  söylenmelidir.  Hatta  denebilir  ki,  toplumsallığın,  düşünmenin,  yönetmenin  ve  hayata  dair   etkinliklerin   ve   bilinç   içeren   alanların   bilimselleştirilmesi   süreci   daha   başlamamıştır   bile.   Bilimin   kendisinin  bilimselleştirilmesine  ancak  yakın  bir  geçmişte  ve  ancak  insani  niyetliliğin  kendisine  ait   temel   etkinliklerinin   bilimselleştirilmesindeki   yetersizlik   nedeniyle   bilimsel   olmayan,   yani   insani-­‐ olmayan   amaçlara   yönlendirilen,   özendirilen   ve   bu   amaçlar   için   kullanılan   öncü   nitelikteki   bazı   mevzilerde  yeni  yeni  başlanabilmiştir.        Bu   tür   bir   düşünüş   ilk   bakışta   kabul   edilemez   gelebilir.   Bilinçli   bir   şematiklik   içermektedir,   ama   göründüğü   kadar   da   değil.   Dinamik,   kendisiyle   çelişik   ve   uçuşkan   nitelikteki   insan   malzemesinin   sağlam   ve   güvenilir   kurallara   ve   normalizasyona   indirgenmesindeki   bütün   karmaşık   zorluklar   bilinçli   biçimde   bir   kenara   konur,   ama   aynı   zamanda   bugünün   biliminin   şemalarla   alakalı   olmadığını,   bilimin   kendisinin   dinamik,   esnek   ve   çoğul   ve   çokkatmanlı   bütün   görüngülerle   yüzleşebilecek   nitelikte   olduğunu   vurgulamak   ister   çünkü   bugün   bilimin   kendisi   de   böylesi   bir   görüngüdür.   Bu,   daha   yüksek   bir   seviyede   kurulabilecek   olan   bilimlere   dair   bir   bilimin   mümkün   olmadığı  anlamına  gelmez,  ama  bu  seviyeye  ulaşmak  için  bilimin  kapsamadığı  görüngülerin  sayı  ve   toplamının  aşağı  çekilmesi  gerekecektir.  Ve  bu  görüngülerden  oluşan  muazzam  bir  okyanus  vardır   ortada  ve  sürekli  olarak  çoğalmaktadır,  sadece  bilimin  alanı  içinde  değil,  ötesinde  de;  ve  bilimdeki   atılımlar   da   bir   zincir   reaksiyonu   içinde   yeni   görüngülere   doğru   ilerler.   O   zaman,   bilimin   insanlığın   yazgısını   çözmek   konusunda   yeterli   bir   güce   sahip   olabileceğini   düşünmek   nasıl   mümkün   olur?   Bilime   güvenmek   nasıl   mümkündür?   Fakat   bu   sorular   bile   bugünlerde   bir   bilim   meselesi   konumundadırlar.     Ne   var   ki,   çok   da   temellendirmeksizin,   bilimi   bugünün   toplumunda   mevcut   olmayan   (ve   bugünün   toplumun   bilimin   ulaşmış   olduğu   seviyeye   yükselmeden   de   mevcut   olmayacak   olan)   bir   kürsünün   tepesine   kondurduk.   On   sekizinci   yüzyıldaki   Aydınlanma   coşkusu   bile   bilimin   temel   nitelikteki   popülerleşmesinin  önemini  –  soyut  ve  teorik  yanıyla  ya  da  ayaküstü  eğitimin  haplara  indirgenmiş   yoğunluğuyla   değil,   yaşamsal   ve   üretimsel   araçların   (ve   bunların   gerçekliğe   büründürülmüş   deneyimlerinin)   maddileşmiş   boyutuyla   –   vurgulamakta   yetersiz   kalır.   Açıktır   ki   popüleştirilmesi   ve  vulgerleştirilmesi  burada  durmamalıdır.  Daha  önce  tartıştığımız  konuları  dikkate  aldığımızda  –   düşüncenin   bilim-­‐dışı   bölümlerinin   bilimselleştirilmesindeki   yetersizlikler   ve   kendisini   insani   davranış   ve   eylemlerin   karmaşık   motiflerinin   belirleyicisi   olarak   ortaya   koyan   etkinliklerin   gerçekleştiği   toplum   katmanlarının   (neredeyse   bütün   toplum   katmanlarının)   harekete   geçirilmesindeki   yetersizlikler   –   bilimin   saf   insani   tinselliğin   kendini   bu   yolla   dışavuracağı   ve   yansıtacağı  şekilde  popülerleşmesini  vurgulamak  bir  gereklilik  olarak  ortaya  çıkar.     Kısaca   sanat   alanına   da   değineceğiz   ve   bu   alanın   da   bilimselleşmesi   gerektiğini   vurgulayacağız   çünkü   bilimselleştirilmemiş   insani   ve   toplumsal   varoluşun   ve   tinsel   tarihin   bütün   bölge   ve   seviyelerinden   toplanan   ve   biriktirilen   çoğul   sanrı   karmaşasının   halen   bir   kozadaymışcasına   korunduğu  alandır  sanat  alanı.  Keskin  ve  uzlaşımsız  biçimde  çözümlemesine  girişmek  için  bilimin   net  bir  eylemine  gereksinim  vardır  ama  daha  yüksek  amaçlar  uğruna  bilim  bu  alana  bulaşmamış   ve   burayı   gelişim   akışının   arka   sularında   debelenmeye   terketmiştir.   Toplumsal   varoluş   ve   düşüncenin   diğer   pek   çok   bölgesi   başka   öncelikler   ve   şeyler   (her   şeyden   önce   yaşamsal   ve   toplumsal  medyum  dahilindeki  tüm  dolaşımın  muazzam  yükünü  taşıyan  diğer  insan-­‐dışılaştırılmış   ilgiler)   bahane   edilerek   benzer   şekilde   ihmal   edilmiştir.   Ve   bu   durumda   nedenler   sonuçlar   ile   aynıdır:   belirli   bir   kesitteki   yetersiz   bilimselleşme   genel   anlamdaki   bilimselleşme   yetersizliğin   sonucudur;  tersi  de  aynı  şekilde  geçerlidir.      Fakat,   bu   gelişimin   eşitsiz   evrelerinin   nedenlerine,   yapısal   uyumsuzluğa   ve   farklı   toplumsal   ve   varoluşsal  kesitlerin,  seviyelerin  ve  yönelimlerin  homojen  olmayan  gelişimine  dair  teferruatlı  bir   liste   değildir.   Tam   tersine,   belli   bazı   toplumsal   ilgiler   –   farklı   sistemlerde   farklı   gözükseler   de   doğalarında   özdeştirler   –   kimi   alanlardaki   bilimselleşmeler   üzerinde   ve   kimi   alanlardaki   bilimselleşmeden  uzaklaştırmalar  üzerinde  cesaretlendirici  ya  da  cesaret  kırıcı  etkilere  sahiplerdir;   uygarlığın   gelişiminin   normal   sürecinde   gereksinim   duyulan   genel   ilgilerin   çizgisinde   değillerdir,   tam   tersine   bu   gerekliliklere   muhalefet   eder   gibidirler,   ya   da   onların   farkında   değillerdir.   Çoğu   zaman   bunun   gerçek   kökeni,   aralarındaki   antagonizmaları   büyütme   gereksinimi   duyan   ve   istemedikleri   bir   yumuşama   sürecini   beraberinde   getireceği   için   bilimselleşmeyi   dışlayan   bazı   Sayı  #2  

4  

İnsanileşmenin  Bir  Koşulu  Olarak  Bilimselleşme   Matko  Meštrović      

ideolojilerin   aşırılıklarına   ya   da   körlüklerine   kadar   uzanır   –   aynı   bilimselleşmenin,   antagonizmaları   sertleştirmek   amacıyla   “ideolojik   olmayan”   alanlarda   uygulanmaya   çabalanması   bu   gerçeği   değiştirmez.  Bu  yolla,  uygarlığın  tarihsel  ve  potansiyel  evrimine  ilişkin  olası  ve  varolan  mutabakat   arasındaki   çatlak   dünya   çapındaki   eklemlenişi   düzleminde   “yapay   biçimde”   genişlemeye   başlar,   fakat   bu   strateji,   somut   toplumsal   pratik   içinde   bilimsel   ve   bilimsel-­‐olmayan   düşünceler   arasındaki   karşıtlaşmanın   dışavurumu   olan   küçük   ölçekli   sayısız   kayışın   ve   yer   değiştirmenin   bir   sonucudur.     Burada   bilimin   nasıl   ideolojiye   bağımlı   olduğu   sorusu   kadar   ideolojiyi   belirleyen   bütün   etken   ve   güçlerin   ne   olduğu   sorusunu   da   ortaya   koymalıyız.   Ama   konumuz   içinde   şu   soru   daha   önemli   olabilir:  Bilim  topluma  önderlik  edecek  ve  toplumun  işleyişini  kontrol  edebilecek  toplumsal  gücü   yaratabilir  mi;  ve  yaratabilirse  nasıl  yapabilir  bunu?  Ne  var  ki,  bu  soru  kesinlikle  gerçekçi  değildir   ve   insan   toplumu   evrimi   içinde   bu   olasılığı   yaratana   kadar   da,   yani   toplumsal   pratiğin   bilimsel   pratiğe   dönüşmek   zorunda   kaldığı   ana   kadar   da   bu   böyle   kalacaktır.   Son   tahlilde,   bu   koşullar,   ideolojilerin   yaratılması,   geliştirilmesi   ve   dayatılması   sürecinin   (toplumsal   ilişki   mekanizmaları   içinde   mutlak   ya   da   görece   biçimde   ilerici   de,   gerici   de   olabilecek)   belli   bazı   toplumsal   güçlerin   emellerinin   yansımasına   denk   geldiği,   genel   maddi   ve   toplumsal   gelişimin   konusudur.   Güçlerini   arttırmak   için   hepsi   bilimi   kullanacaklar   ve   onun   kazanımlarını   kendi   çıkarları   doğrultusunda   yorumlayacak   ve   uygulamaya   koyacaklardır.   Bu   olgular   bilime   olan   bütün   güvenimizi   ve   bilimin   yönelimine   dair   toplumsal   doğruluk   ilkesine   ilişkin   geliştirilebilecek   kriterlere   olan   inancımızı   yitirmemize   yol   açabilir   ama   unutulmamalıdır   ki,   yeterli   bir   seviyede   geliştirildiğinde   bilim   kendi   mantığını  izleyerek,  yapabileceklerini  toplum-­‐dışı  şekilde  değerlendirecek  olan  kullanımlara  karşı   bariyerler  inşa  edebilir.  Diğer  yandan  bilimin  ve  bilim  tarafından  ortaya  konan  toplumsal  kanun  ve   ilkelerin   etkisi   altındayken   toplumsal   güçlerin   kendisi   de   değişime,   giderek   artan   bir   hızla   dönüşüme   tabidirler;   bu   yüzden   bilim   bütünsel   bir   gelişim   yolunda   daha   yüksek   bir   aşamaya   ulaştığında  toplumun  ana  regülatörü  olma  rolüne  gerçekten  soyunabilir.  Ama  o  zaman  bunun  bir   önkoşulu  olarak  bilimden  bir  aygıt  olarak  bahsedilemez;  bilimin  kendisi  evriminin  son  aşamasında,   yapabileceklerine  tam  olarak  vakıf  olduğunda,  tek  ve  nihai  özne  konumuna  yükselir  çünkü  insanlık   dünyasının   insaniliği   kendisini   bilimde   ortaya   koyar,   onun   dışında   değil.   Bu,   insanın   mutlak   bilimselleşmesi  evresine,  bilimin  mutlak  biçimde  insanileşmesine  denk  gelir.     Bu  bilimsel  uygarlığın  gelişimindeki  öngörülebilir  yörüngenin  finalidir;  tümüyle  varsayımsal  olsa  da   gerçekleşmesi  gayet  muhtemeldir;  kuşkusuz  tartışmalar  içermektedir  ama  bunlara  fazla  girmeden   sürecin   taslağını   çıkarmaya   çalıştık   burada.   Gündelik   yaşam   pratiğimizde   insan   ve   toplumun   bilimselleşme   ve   insanileşme   süreçleri   arasındaki   koşutluğu,   bu   süreçler   arasında   karşılıklı   bağımlılığı   anlamak,   desteklemek   ve   vurgulamak   gibi   bir   zorunluluğumuz   var   bugün.   Bunu   yaparken  güncel  dünya  içinde  bu  iki  sürecin  somut  bir  ikilik  olarak  var  olduğunu  ve  bu  koşutluğun   kurulması  ve  uyumlu  biçimde  geliştirilmesi  için  gerekli  olan  tarihsel  koşulların  henüz  uygun  hale   gelmediğini   de   aklımızda   tutmamız   lazım.   Bunun   da   ötesinde,   insanın   insanilikten   ayrılmış   olmasının   korkunç   sonucu   olarak   bugünün   dünyasının   çirkinliğine   ulaşıldığını   da   vurgulamalıyız;   tamamlanmamış   bilimselleşmenin   insanileşme   sürecine   yönlendirilmediği,   bu   sürece   tam   olarak   dahil   edilmediği,   var   olmayan   bilimselleşme   durumunun   insanın   derin   bir   biçimde   aşağılanması   durumunu   arttırdığı   bir   manzaradır   bu.   Çoğunlukla   görmek   istemediğimiz   ve   dünyanın   resmi   vicdanının   da   yüzleşmemizi   istemediği   tarihsel   gerekliliklerin   somut   gerçeğiyle   karşı   karşıya   geldiğimiz  zemindir  burası.  İnsanoğlunu  maddi,  ahlaki  ve  tinsel  kölelikten  özgürleştirmek  meselesi   bu   yüzyılın   tellafuz   etmek   zorunda   olduğu,   en   azından   bilimin   araçları   tarafından   çözülebilir   konuma  getirecek  şekilde  tanımlaması  gerektiği  meseledir.     1963           İngilizceden  çeviren:  Erden  Kosova           Sayı  #2  

5  

İnsanileşmenin  Bir  Koşulu  Olarak  Bilimselleşme   Matko  Meštrović      

Matko   Meštrović   1933   yılında   Korčula   adasında   doğdu.   Zagreb’deki   Fen   ve   Edebiyat   Fakültesi   Sanat   Tarihi   programından   mezun   oldu.   1956'dan   itibaren   eleştirmen   ve   yazar   sıfatıyla   Radyo   Zagreb   sanat   ve   kültür   servisinin   yayın   kurulunda   yer   aldı.   Pek   çok   dergi   ve   gazeteye   katkıda   bulundu.   İtalyanca   ve   Fransızcadan   tercümeler   yaptı.   Gorgona   grubunun   üyesiydi.   İlk   sergisini   1961'de  Zagreb'de  açan  “Nove  tendencije”  adlı  uluslararası  sanat  akımının  kuruluşunda  yer  aldı.   Zagreb’deki   Mimarlık   Üniversitesi’nde   tasarım   teorisi   dersleri   verdi.   Zagreb   Radyo   Televizyonu   genel   müdürünün   danışmanlığını   yaptı.   1987-­‐1992   yılları   arasında   Hırvatistan   Kültür   Enstitütüsü’nün   yöneticisiydi.   Uzun   bir   süredir   Zagreb’deki   Ekonomi   Enstitütüsü’nde   bilimsel   araştırmalarını  sürdürüyor.          

Sayı  #2  

6