5_abdulla_Aliu

E drejta civile

E DREJTA CIVILE Prof. Dr. Abdulla ALIU

A. PJESA E PËRGJITHSHME E SË DREJTËS CIVILE Nocioni i së drejtës civile E drejta civile është degë e veçantë e së drejtës në sistemin tonë juridik. E drejta civile, jo vetëm që është ndër degët më të vjetra së drejtësisë, por ajo konsiderohet edhe ndër degët më të zhvilluara të saj. E drejta civile zakonisht përkufizohet si degë pozitive e së drejtës që përfshin tërësinë e dispozitave (rregullave) juridike që rregullojnë marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror ose marrëdhëniet shoqërore të cilat, në instancë të fundit, marrin karakter pasuror. Në të drejtën civile më së shumti gjen shprehje vullneti i lirë i palëve. E drejta civile sot është një degë e së drejtës që ka një kuptim më të ngushtë në krahasim me atë që në të kaluarën njihej si e drejta private. Sot me të drejtën civile nënkuptojmë tërësinë e normave juridike që rregullojnë pjesën e përgjithshme të së drejtës civile, të drejtën sendore, të drejtën e detyrimeve dhe të drejtën trashëgimore. Të katër këto pjesë e përbëjnë të drejtën tonë civile. Njerëzit në mënyrë të pavetëdijshme çdo ditë hyjnë në marrëdhënie juridike-civile, për shembull, blejnë gazetën, gjë që për të drejtën civile është një kontratë e shitblerjes. Kjo marrëdhënie e thjeshtë juridike u nënshtrohet normave juridike-civile. E drejta civile rregullon marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror. Ky rregullim bëhet me norma të caktuara, të cilat ne i quajmë norma juridike-civile. Emërtimi i së drejtës civile Lidhur me emërtimin e së drejtës civile, në literaturën juridike ndeshen dallime. Këto dallime mbështeten në vetë përmbajtjen e lëndës që trajtohet në këtë disiplinë shkencore dhe juridike. Që në fillim mund të themi se, për këtë degë të së drejtës, përveç emërtimit e drejta civile, përdoren edhe emërtimet: e drejta private, si dhe e drejta pasurore. Shikuar historikisht, edhe pse për nga emërtimi e drejta civile shprehet me fjalë të njëjta, kjo nuk do të thotë se kuptimi i së drejtës civile ose përmbajtja e saj historikisht është e njëjtë që nga e drejta romake. Lidhur me emërtimet e së drejtës civile konsiderojmë se ato kanë qëllimin e përbashkët, por është vështirë të jenë koncize në nivelin e kërkuar. Emërtimin e drejta civile, në rend të parë, e kemi akceptuar këtu për shkak të objektit të saj, por edhe për shkak të tradicionalizmit. Me të drejtë thuhet se juristët që merren me këtë fushë të së drejtës, quhen civilistë. Andaj, emërtimi i kësaj 285

DORACAKU PËR PËRGATITJEN E PROVIMIT TË JURISPRUDENCËS

fushe është më e drejtë të quhet e drejta civile. LËNDA , METODA DHE SISTEMI I SË DREJTËS CIVILE a) Lënda e së drejtës civile Lënda e së drejtës civile paraqet një çështje të kontestueshme. Kur bëhet fjalë për lëndën e së drejtës civile nuk ndihmon as vetë fakti se e drejta civile është njëra nga degët më të vjetra dhe më të përsosura së drejtësisë. E drejta civile studion marrëdhëniet juridike-civile. Pra, ajo përbën një tërësi normash juridike-civile, me të cilat rregullohen marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror. Një vështirësi e posaçme përbën përcaktimi se cili është objekt i normave juridike-civile. Cili rreth i marrëdhënieve shoqërore është objekt i së drejtës civile? Në literaturë thuhet se e drejta civile është një tërësi e rregullave juridike, me të cilat rregullohen ato marrëdhënie shoqërore në të cilat njerëzit hyjnë lidhur me sendet, bërjet ose pasuritë. Për të drejtën civile nuk është aspak kontestuese se shkëmbimi i vlerave ekonomike dhe të drejtave janë objekt i së drejtës civile. Por, një vështirësi për objektin e së drejtës civile paraqet trajtimi i të drejtave personale, si objekt i së drejtës civile. Kjo do të thotë se kërkohet të bëhet një saktësim se deri ku shtrihen normat e së drejtës civile në rregullimin e çështjeve të karakterit personal, sepse në kuadër të së drejtës personale bëjnë pjesë: e drejta familjare, e drejta statusore ku hyjnë e drejta e nderit, e drejta e integritetit fizik, e drejta e autorit, që ndryshe quhen të drejtat e personalitetit. Në këtë drejtim, gjithmonë ekziston mundësia që të paraqiten norma që rregullojnë çështjet e përmendura në më shumë degë të së drejtës. b) Metodat (parimet) e së drejtës civile Si çdo degë e së drejtës, ashtu edhe e drejta civile ka metodat (parimet) e saj të rregullimit. Metodat (parimet) e së drejtës civile tregojnë se, në kuadër të objektit të së drejtës civile, ka raporte shoqërore me karakter pasuror që kanë karakteristika të përbashkëta. Nga fillet e së drejtës dihet se fjala metodë do të thotë rruga më e shkurtër për arritjen e një qëllimi të caktuar. Në teorinë juridike, si metoda (parime) të së drejtës civile zakonisht numërohen katër metoda (parime), të cilat janë të përbashkëta për tërë objektin e së drejtës civile. Pra, raportet shoqërore me karakter pasuror që rregullohen me norma të së drejtës civile mbështeten në këto parime të së drejtës civile. Këto parime të së drejtës civile: barazia e palëve dhe barazia e vullneteve të tyre në raportin juridiko-civil; iniciativa e lirë e palëve në lidhjen e punëve juridike-civile; sanksioni pasuror dhe qarkullueshmëria e të drejtave subjektive civile. Në literaturën juridike disa autorë flasin për metodën e së drejtës civile me katër karakteristikat e përmendura dhe të bashkuara kumulativisht, quhen karakteristikat e metodës juridike-civile. Ndërsa grupi tjetër i autorëve karakteristikat e metodës juridike i trajton si parime të së drejtës civile. Më e qartë është që këto të trajtohen si parime të së drejtës civile, sepse termin parimet e hasim si në degët tjera të së drejtës, ashtu edhe në institucionet e tjera të së drejtës civile, për shembull, parimet e servitudave. Parimi i barazisë së palëve dhe barazisë së vullneteve të tyre është parimi i parë, sipas të cilit palët në marrëdhënien juridike-civile janë të barabarta dhe vullneti i tyre është i barabartë. Ky parim nënkupton se në të drejtën civile midis palëve gjithmonë ekziston bashkërendimi i vullneteve të 286

E drejta civile

tyre, çka nuk është karakteristike për të drejtën administrative, ku kemi subordinimin e vullneteve të palëve. Palët janë të barabarta në çdo marrëdhënie juridike-civile, pa marrë parasysh statuset e tyre në shoqërinë konkrete. Sa për ilustrim, mund të jepet një shembull ku shihet barazia e palëve, edhe pse statuset e palëve janë të ndryshme. Një axhustator që duhet të lidh kontratë për vënien e ngrohjes qendrore në një departament të qeverisë është i barabartë me palën tjetër që mund të jetë një qeveritar dhe në këtë rast ai nuk mund t’i referohet pozitës publike. Pra, me rastin e lidhjes së kontratës palët janë të barabarta dhe vullneti i axhustatorit nuk i nënshtrohet vullnetit të qeveritarit, por përkundrazi, ndodh harmonizimi i vullneteve të tyre, që shpie në lidhje të kontratës për kryerjen e punëve në atë departament. Barazinë e palëve e parashikojnë edhe legjislacionet pozitive. Te ne këtë e rregullon, në nenin 11 të tij, Ligji i Marrëdhënieve të Detyrimeve i vitit 1978. Barazia e palëve kërkon kushte të barabarta ekonomiko-shoqërore, sepse, në fakt, mund të ndodhë që dikush të pranojë lidhjen e një pune juridike, si domosdoshmëri të gjendjes së tij ekonomike (duke qenë i shtrënguar nga gjendja e tij ekonomike). Iniciativa e lirë e palëve, të cilën disa e quajnë edhe parimi i dispozitivitetit, nënkupton se krijimi i marrëdhënies juridike-civile lind në bazë të iniciativës së lirë të palëve, përkatësisht me vullnetin e lirë të palëve. Autonomia e lirë e vullnetit, e cila manifestohet përmes iniciativës së lirë të palëve, nënkupton se palët, me vullnetin e vet, krijojnë, ndryshojnë dhe i shuajnë të drejtat e veta subjektive. Iniciativa e lirë e palëve është e mundur të drejtohet si për zgjedhjen e subjektit (palës kontraktuese), ashtu edhe për zgjedhjen e objektit të marrëdhënies juridike-civile. Kjo do të thotë se pala kontraktuese vendos vetë se me cilin person do të hyjë në marrëdhënie juridike-civile, gjë që ka rëndësi të veçantë për shkak se në të drejtën civile nuk ekziston përgjegjësia penale, andaj palët duhet të jenë shumë të kujdesshme kur vendosin të krijojnë marrëdhënie juridike-civile. Nga kjo shihet se pala kontraktuese e zgjedh blerësin për të blerë një send, edhe pse sendin e ngjashëm me cilësi të njëjta e shesin shumë shitës të ndryshëm. Pala kontraktuese, përveç që e zgjedh subejktin me të cilin hyn në marrëdhënie juridike-civile, ajo është e lirë të zgjedh edhe objektin e marrëdhënies juridike-civile. Kjo do të thotë se ajo vendos lirisht se çka do të blejë sot: një televizor, një frigorifer apo ndonjë send tjetër. Kjo është e drejtë ekskluzive që i përket autonomisë së vullnetit të tij. Sanksioni pasuror është parimi i tretë i së drejtës civile. Ky parim nënkupton se, në rastet kur nuk përmbushet marrëdhënia juridike-civile në pajtim me vullnetet e palëve kontraktuese, atëherë si masë paraqitet sanksioni pasuror, domethënë goditet masa pasurore e debitorit dhe, jo personaliteti, siç ndodh në rastet e tjera. Në të drejtën penale dënimi do të ishte heqja e lirisë, në të drejtën familjare - shkurorëzimi, ndërsa në të drejtën civile - përmbushja e detyrimit të marrë nga masa pasurore e debitorit përmes rrugës gjyqësore. Si shembull mund të merret rasti kur dikush e humb të drejtën e punës për shkak të vonesës së aerotransportuesit. Në këtë rast, personi përgjegjës nuk do të burgoset, por do të detyrohet të shpërblejë dëmin e shkaktuar për shkak të mospërmbushjes së detyrimit të lindur mes udhëtarit që ka pësuar dëmin dhe kompanisë aerotransportuese. Sanksioni pasuror e ruan ekuivalencën midis pjesëmarrësve në marrëdhënien juridike-civile, pra nëse njërës palë i zvogëlohet masa pasurore ose i shkaktohet një dëm tjetër, ajo ka të drejtën që nga masa pasurore e palës tjetër t’i shpërblehet dëmi i shkaktuar ose të kërkojë kthimin e gjendjes fillestare. Qarkullueshmëria (kalimi) e të drejtave subjektive civile paraqet parimin e katërt të së drejtës civile. Me qarkullimin juridik të të drejtave civile nënkuptojmë parimin sipas të cilit të drejtat civile mund të kalojnë nga një subjekt i së drejtës te subjekti tjetër. Pra, të drejtat civile-subjektive janë të drejta që janë të qarkullueshme. Titullari i së drejtës mund t’i kalojë vetëm ato të drejta subjek287


tive civile të cilat i ka edhe vetë. Kjo është e njohur që nga e drejta romake, kur thuhej: “Nemo ad alium plus iuris transferre potest quam ipse possidat”, që do të thotë se “askush nuk mund t’i kalojë tjetrit më shumë të drejta nga të drejtat që i disponon vetë “ në qarkullimin ekonomik dhe juridik nga një titullar te tjetri. Këto të drejta qarkullojnë nga një subjekt te tjetri në bazë të ligjit, marrëveshjeve ose ndonjë titulli tjetër juridik. Kjo do të thotë se pronari të drejtën e vetë të pronësisë në bazë të ndonjë titulli juridik, për shembull, me kontratë të shitjes ose testament, e kalon të drejtën e vet te një person tjetër. Në të drejtën civile nuk janë të gjitha të drejtat civile subjektive të qarkullueshme, si, bie fjala: të drejtat e personalitetit - integriteti trupor. Pra, të kalueshme, në rend të parë, janë të drejtat sendore, si të drejta absolute subjektive. Në marrëdhënien juridike-civile, katër parimet e së drejtës civile duhet të shprehen në mënyrë kumulative, gjë që do të thotë se këto parime nuk mund të ndahen në mënyrë të pavarur. Disa parime të së drejtës civile, si për shembull, barazia e palëve dhe deklarimi i lirë i vullnetit si dhe iniciativa e lirë, ekzistojnë edhe në të drejtën familjare (bashkëshortore). Sanksioni pasuror (pronësor), edhe pse është karakteristik për të drejtën civile, shpeshherë zbatohet edhe në degë të tjera të së drejtës, kur kërkohet shpërblimi idëmit dhe kjo vjen si rezultat i ndonjë vepre penale a shkeljeje tjetër administrative. Ndërkaq, qarkullimi i të drejtave është parim i veçantë, sepse këtë parim nuk e gjejmë në degë të tjera të së drejtës, pra atë e ndeshimvetëm në të drejtën civile. Barazia e palëve është rrjedhojë e shkëmbimit të vlerave ekuivalente të mallrave, të cilat vihen në qarkullimin e lirë. Palët duhet të jenë të barabarta dhe të kenë iniciativë të lirë kur bëjnë kontraktimin e qarkullimit të vlerave me karakter pasuror. c) Sistemi i së drejtës civile Lidhur me sistemin e së drejtës civile ekzistojnë dy mënyra tradicionale: sistemi institucional dhe sistemi pandekt. - Sipas sistemit institucional, i cili e ka prejardhjen nga juristi i njohur romak Gaji, e drejta civile ndahet në tri pjesë: 1. Persona (personae); 2. Sende (res) dhe 3. Padi (actiones). Këtë sistem e përvetësoi edhe Kodi Civil Francez. Ky Kod në pjesën e parë trajton personat, d.m.th., subjektet e drejtësisë, statusin juridik të tyre, pastaj jetën bashkëshortore dhe familjen, ndërsa në pjesën e dytë ka për objekt trajtimin e sendeve, përkatësisht të drejtën sendore (pronësinë). Për dallim nga sistemi institucional, ekziston edhe sistemi pandekt, i cili është përvetësuar në të drejtën gjermane, por, natyrisht, edhe ky sistem rrjedh nga e drejta romake, sepse lidhet drejtpërdrejt me emrin e Justinianit. Sipas këtij sistemi, e drejta civile ndahet në katër pjesë: 1. Pjesa (e drejta) sendore; 2. Pjesa (e drejta) e detyrimeve; 3. Pjesa (e drejta) familjare dhe 4. Pjesa (e drejta) e trashëgimit. Sistemi i së drejtës civile, në përgjithësi, nënkupton tërësinë e dispozitave dhe rregullave juridike që janë të përbashkëta për të gjitha degët e së drejtës civile. Këtë pjesë ndryshe e quajmë pjesa e 288

E drejta civile

përgjithshme e së drejtës civile ose hyrje në të drejtën civile. Në kuadër të secilës pjesë të së drejtës civile ekziston tërësia e dispozitave dhe rregullave juridike, që rregullojnë objektin e asaj dege të së drejtës civile. d) Institucionet themelore të së drejtës civile Në të drejtën civile ekzistojnë shumë institute juridike. Me institut juridik nënkuptojmë tërësinë e normave juridike që rregullojnë një lëmë të caktuar. Dihet se tërësia e instituteve e përbën degën e së drejtës, ndërsa tërësia e degëve sistemin juridik të një shteti. Institutet themelore në të drejtën civile konsiderohen: pronësia, që është karakteristikë për të drejtën sendore; kontrata, që është karakteristikë për të drejtën e detyrimeve, si pjesë e së drejtës civile; testamenti, që është karakteristikë për të drejtën trashëgimore, si pjesë e së drejtës civile. Natyrisht, në kuadër të së drejtës civile ekzistojnë edhe shumë institute dhe nëninstitute, të cilat, në kuadër të librit, do të trajtohen veç e veç. BURIMET E SË DREJTËS CIVILE Burimet e së drejtës civile, së bashku me ato juridike përgjithësisht, shërbejnë si bazë e rëndësishme për caktimin e sistemeve juridike. Duke i njohur burimet e së drejtës mund të njihet edhe vetë sistemi juridik i një shteti. Përcaktimi i nocionit të burimeve të së drejtës, në përgjithësi, dhe të së drejtës civile, në veçanti, është një çështje rreth së cilës janë bërë shqyrtime teorike jo vetëm nga aspekti juridik, por edhe nga ai filozofik. Burimet e së drejtës civile janë çështje vazhdimisht të diskutueshme në literaturën juridike, sepse problemi që ka të bëjë me burimet e së drejtës është gjithashtu i vjetër sa edhe shoqëria humane e udhëhequr nga e drejta. Termi burim i së drejtës civile është i dykuptimtë, material dhe formal. Burim i së drejtës nga aspekti material është “forca” shtetërore, ndërsa aspekti formal nënkupton normat dhe aktet juridike që e manifestojnë formalisht këtë “forcë” shtetërore. Ndarja në burime materiale dhe formale është e pakontestueshme në teorinë juridike. Mirëpo, të kuptuarit e shprehjes në “ kuptimin material” dhe “formal”në teorinë juridike nuk është unik. Termi “burim i së drejtës, në kuptimin material” karakterizon faktet shoqërore, prej të cilave vërtet paraqitet, “buron”e drejta, ndërsa “burim të së drejtës, në kuptimin formal” karakterizon aktin e përgjithshëm juridik, d.m.th., mjetin me të cilin shprehet burimi material i së drejtës. Në kuptimin material, burimi i së drejtës zakonisht konsiderohet ajo forcë (autoritet) që ka të drejtë t’i krijojë dhe t’i imponojë ato dhe ky është ai autoritet që është burim i së drejtës. Për të drejtën e shkruar ky autoritet është vetë organi ligjdhënës kompetent shtetëror. Sot, kur e drejta e shkruar në shumicën e shteteve është burim formal kryesor, burime të së drejtës civile janë: Kushtetuta, ligji, konventat ndërkombëtare dhe aktet e tjera më të ulëta se ligji. Burime plotësuese formale janë: e drejta zakonore, praktika gjyqësore dhe doktrina juridike. Burimet e së drejtës civile kanë dy kuptime: kuptimin material - që nënkupton forcën krijuese të së drejtës, përkatësisht faktorët që e lindin, e zhvillojnë dhe e zbatojnë atë të drejtë dhe kuptimin formal - që nënkupton format dhe mënyrat në të cilat shfaqet e drejta që rregullon marrëdhëniet juridike-civile. Burimet e së drejtës civile në shtetet e Evropës me të drejtë kontinentale kanë përafërsisht një strukturë të njëjtë. 289


Burimet formale të së drejtës civile përbëjnë formën në të cilën shprehet vullneti i forcës që e krijon të drejtën në një shtet konkret. Sot si burime formale të pakontestueshme në të gjitha të drejtat civile konsiderohen: ligji dhe e drejta zakonore, ndërsa burimet e tjera formale, si praktika gjyqësore, doktrina etj., janë objekt diskutimi i autorëve që merren me studimin e burimeve të së drejtës civile. Burimet e së drejtës civile zakonisht janë: ligji, e drejta zakonore, praktika gjyqësore dhe doktrina juridike. Ligji Ligji është gjithmonë burim kryesor i së drejtës civile, në çdo kohë dhe në çdo vend ku burim i së drejtës është e drejta e shkruar. Në rastin tonë, fjala ligj përdoret në kuptimin e gjerë, duke përfshirë Kushtetutën, si akt më të lartë juridik të një shteti, pastaj ligjin dhe aktet e tjera nënligjore. Ligji, në kuptimin e ngushtë, paraqet aktin juridik që nxirret në procedurë të veçantë nga organi kompetent. Ligjet kanë veprim territorial, kohor dhe personal. Në këtë drejtim shpeshherë shtrohet pyetja se a mund të ketë ligji veprim prapaveprues. Me Kushtetutë përcaktohet se ligjet kanë veprim vetëm për të ardhmen, mirëpo lejohet edhe mundësia që, përjashtimisht, ligji të ketë edhe veprim prapaveprues. Kjo mundësi në shumicën e legjislacioneve mund të relizohet vetëm nëse ligji i ri është në favor të palës. Veprimi prapaveprues i ligjit, kur bëhet fjalë për të drejtën civile, duhet të parashikohet shprehimisht në dispozitat kalimtare të ligjit. E drejta zakonore E drejta zakonore në të drejtën civile konsiderohet burim i së drejtës civile dhe ky si burim subsidiar, përkatësisht i dorës së dytë. Të gjitha legjislacionet e njohin të drejtën zakonore si burim të së drejtës civile, për shkak se është e pamundur që ligji apo e drejta e shkruar t’i parashikojë të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me marrëdhëniet jurudiko-civile. Me të drejtë zakonore kuptojmë rregullat e sjelljes të cilat përsëriten brez pas brezi, respektohen nga të gjithë dhe, në fund, i nënshtrohen sanksionit të caktuar. E drejta zakonore mund të zbatohet si burim i së drejtës civile vetëm në rastet kur mungojnë dispozitat e shkruara, kur e drejta zakonore nuk është në kundërshtim me parimet kushtetuese apo me moralin shoqëror. Këto kushte qëndrojnë gjithmonë të kumuluara, pra nuk mund të përjashtohet ndonjëra prej tyre. Praktika gjyqësore Praktika gjyqësore gjithsesi është burim i së drejtës civile, por ajo në skenën juridike është edhe si burim subsidiar d.m.th., pas ligjit dhe së drejtës zakonore. Në Kosovë, ku praktika gyqësore është burim i dorës së dytë (subsidiar) i së drejtës civile, gjyqtari arrin të bëhet një kreator i së drejtës. Institutet e reja juridike civile të krijuara ndërkohë, së pari gjejnë mbështetje në praktikën gjyqësore, kurse më vonë përfshihen edhe në ligjet civile. Doktrina si burim i së drejtës civile Doktrina juridike, sipas disa autorëve, është burim subsidiar i së drejtës civile. Doktrina juridike 290

E drejta civile

është tërësia e mendimeve (shikimeve) të shfaqura nga shkencëtarët juristë, me të cilat ata shpjegojnë ose bëjnë interpretime për dispozitat (rregullat) e së drejtës në punimet e tyre shkencore, në artikuj të revistave shkencore ose në shënime tjera publike. Një numër i autorëve thonë se doktrina është vetëm një autoritet dhe nuk pranohet fare si burim i së drejtës civile, kurse disa të tjerë e trajtojnë si burim joformal të së drejtës. MARRËDHËNIA JURIDIKE-CIVILE Marrëdhënie juridike-civile konsiderohet çdo marrëdhënie juridike e mbështetur në normat (rregullat) e së drejtës civile përmes së cilës palët krijojnë, ndryshojnë ose shuajnë ndonjë të drejtë subjektive. Marrëdhëniet juridike-civile në të gjitha rastet rregullohen me rregulla të së drejtës civile. Marrëdhënia juridike-civile ka një rëndësi të veçantë në fushën e së drejtës civile. Çdo marrëdhënie shoqërore e rregulluar me norma të së drejtës civile ka për qëllim efektin pasuror, andaj edhe realizimi i të drejtave dhe detyrimeve që krijojnë palët me këtë marrëdhënie juridike-civile bëhet përmes rrugës juridike. Pra, ato gëzojnë edhe mbrojtjen juridike. Çdo marrëdhënie juridike-civile ka elementet e saj. Këtu bëjnë pjesë subjektet, objekti dhe të drejtat dhe detyrimet, të cilat lindin nga marrëdhënia juridike-civile. Para se të flasim për elementet e marrëdhënies juridike-civile, do të trajtojmë të drejtën civile në kuptimin objektiv dhe në kuptimin subjektiv. E drejta civile, në kuptimin objektiv, është tërësia e normave dhe rregullave juridike, me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridike-civile. Këto norma (rregulla) juridike të karakterit juridiko-civil, kur rregullojnë një tërësi juridike, si, për shembull, pronësinë, kontratën, paraqesin institutin juridik. Ndërsa tërësia e normave që rregullojnë institutet e së drejtës civile, paraqesin degën e së drejtës civile. E drejta subjektive nënkupton atë të drejtë të cilën individi, përkatësisht subjekti, e nxjerr nga e drejta objektive. Nuk mund të ekzistojë e drejta subjektive, në qoftë se atë nuk e njeh e drejta objektive. Nuk mund të bëhet dikush pronar mbi një send, në qoftë se këtë nuk e lejon e drejta objektive. E drejta subjektive është një pushtet, i cili përbëhet nga një a më shumë autorizime. Për shembull, e drejta e pronësisë, si e drejtë subjektive, përbëhet prej tri autorizimeve: autorizimit të përdorimit, shfrytëzimit dhe të disponimit të sendit. Në kuadër të së drejtës subjektive, kemi edhe të drejtën e kërkesës, që paraqet mundësinë e realizimit të dhunshëm të autorizimit, të cilën e përmban e drejta subjektive. Kërkesa ndryshe quhet edhe padi në kuptimin material. Fuqia juridike ekziston atëherë kur nuk ekziston e drejta, së cilës i përgjigjet ndonjë detyrim, por ekziston mundësia e një personi që, me shprehjen e vullnetit të tij, të ndikoj në lindjen, ndërrimin ose ndërprerjen e ndonjë të drejte subjektive, p.sh., kur dikush është trashëgimtar, por deklarohet se heq dorë nga trashëgimi. Gjendja juridike. - Prej së drejtës subjektive duhet të dallojmë gjithashtu edhe gjendjen juridike. Gjendje juridike kemi atëherë kur ekziston një tërësi rrethanash juridikisht relevante, të cilat, kur t’u bashkohet edhe një rrethanë, shndërrohen në të drejtë subjektive. Për shembull, trashëgimtari testamental deri në vdekjen e testamentlënësit ndodhet në një gjendje juridike dhe, me vdekjen e tij, fitohet e drejta e trashëgimisë, si e drejtë subjektive në bazë të testamentit. Në këtë pjesë, ku bëhet fjalë për të drejtën subjektive, duhet të sqarohet edhe ajo se ç’është pozita ose statusi juridik. Pozita ose statusi juridik, paraqet një grumbull rrethanash lidhur me një subjekt që ka ndikim në 291


realizimin dhe mbrojtjen e të drejtave të tij subjektive. Gjatë historisë personat fizikë nuk kanë pasur status të njëjtë juridik. Subjektet e së drejtës Në të drejtën civile subjektet janë element thelbësor i çdo marrëdhënieje juridike-civile. Subjekt të së drejtës janë: personat fizikë dhe personat juridikë. Këto subjekte konsiderohen bartës të të drejtave dhe detyrimeve në një marrëdhënie juridike-civile. Personi fizik, si subjekt i së drejtës Çdo person fizik konsiderohet subjekt i së drejtës. Ky subjektivitet fitohet me të lindur. Për këtë kërkohet që ai të lindë i gjallë, përkatësisht të japë shenja jete dhe të ketë formën e njeriut. Personi fizik, si subjekt i së drejtës, karakterizohet nga disa zotësi (aftësi) juridike: zotësinë juridike, zotësinë e veprimit dhe zotësinë e deliktit. Zotësia juridike është aftësia e personit fizik që të jetë bartës i të drejtave dhe detyrimeve. Kjo zotësi fitohet nga momenti i lindjes dhe pushon me vdekjen e personit fizik, përkatësisht me shpalljen e tij për të vdekur. Personi fizik mund të shpallet për të vdekur nëse plotësohen disa kushte të parashikuara me ligj dhe ato janë: mungesa nga vendbanimi për një kohë të caktuar dhe të mos dihet se ku ndodhet dhe a është gjallë, pra supozohet se është i vdekur. Në të drejtën tonë pozitive mund të shpallet i vdekur: 1) personi për jetën e të cilit gjatë 5 vjetëve të fundit nuk ka pasuri kurrfarë lajmesh dhe nga lindja e të cilit kanë kaluar 60 vjet; 2) personi për të cilin gjatë 5 vjetëve të fundit nuk ka pasur kurrfarë lajmesh dhe për të cilin besohet se nuk është më gjallë; 3) personi që është zhdukur me rastin e fundosjes së ndonjë anieje, në një aksident komunikacioni, zjarri, vërshimi, tërmeti etj., për jetën e të cilit nuk ka pasur kurrfarë lajmesh brenda 6 muajsh nga dita e kalimit të rrezikut dhe 4) personi që është zhdukur gjatë luftës lidhur me ngjarjet e luftës, për jetën e të cilit nuk ka pasur kurrfarë lajmesh brenda një viti, nga dita e ndërprerjes së armiqësive. Shpallja për të vdekur bëhet me vendim gjyqësor dhe në bazë të saj hapet trashëgimia. Shpallja e personit të zhdukur për të vdekur është supozim i rrëzueshëm se personi i shpallur për të vdekur edhe ka vdekur, që do të thotë se lejohet mundësia që të vërtetohet edhe e kundërta. Zotësia e veprimit të personave fizikë. - Me zotësi veprimi kuptojmë zotësinë (aftësinë) e veprimit të personit fizik që të dalë në komunikimin juridik për të krijuar të drejta dhe për të marrë detyrime në mënyrë të pavarur. Këto të drejta dhe detyrime i krijon si rezultat i moshës madhore. Në të drejtën tonë personat fizikë, sipas rregullit, bëhen madhorë kur mbushin moshën 18 vjeç ose me anë të emancipimit, kur fëmija martohet para se të mbushë moshën 18 vjeç. Kjo mund të bëhet jo më heret se në moshën 16 vjeç. Këta persona barazohen me personat e moshës 18 vjeçare dhe zotësinë për të vepruar nuk e humbasin në rast shkurorëzimi. Martesa duhet të bëhet me lejen e organit kompetent. Personat deri në moshën 18 vjeç i quajmë të mitur dhe ata janë të paaftë për të vepruar. Por, paaftësia e tyre për veprim nuk është e njëjtë. Personat deri në moshën 14 vjeç apo të miturit e rinj janë kryesisht të paaftë për të vepruar, kurse prej 14 - 18 vjeç ose të miturit më të vjetër janë të aftë për të vepruar në mënyrë të kufizuar. Personat madhorë mund të shpallen krejtësisht të paaftë për të vepruar ose pjesërisht të paaftë 292

E drejta civile

për të vepruar. Zotësia e deliktit është aftësi e personit që të përgjigjet për veprimet e veta - deliktet me masën e vetë pasurore. Zotësia deliktore e personit fizik, për shkak të deliktit, ekziston nga mosha 14 vjeç. Personat fizikë deri në moshën 7 vjeç nuk përgjigjen vetë për deliktet e tyre. Ndërkaq, personat fizikë që nga mosha 7 deri në 14 vjeç, po ashtu, konsiderohen të papërgjegjshëm për deliktet e tyre me masën e vetë pasurore; bëhet përjashtim kur mund të provohet se personi fizik mbi moshën 7 vjeç, por më pak se 14 vjeç, ka qenë i aftë për të gjykuar për veprimet e veta të palejueshme. Personat fizikë kanë disa atribute, me të cilat bëhet identifikimi i tyre. Atributet e personit fizik janë: emri, vendbanimi dhe vendqëndrimi, shtetësia dhe librat e gjendjes civile. Emri është shenja e personit fizik, me të cilin bëhet identifikimi i tij. Çdo person fizik ka të drejtën e emrit. Me fjalën emër nënkuptojmë emrin dhe mbiemrin. Më gjerësisht këto përpunohen në pjesën e së drejtës familjare. Vendbanimi dhe vendqëndrimi janë atribut i personit fizik për të treguar lidhshmërinë e tij për një vend që është qendër e tij jetësore. Vendbanimi është vendi në të cilin qytetari është vendosur me qëllim që të jetojë përgjithmonë. Çdo person fizik mund të ketë vetëm një vendbanim. Vendqëndrimi është vendi në të cilin personi fizik jeton përkohësisht. Shtetësia është përkatësia e personit fizik ndaj një bashkësie të caktuar shtetërore. Edhe shteti ka rëndësi të madhe për realizimin dhe ushtrimin e disa të drejtave civile. Librat e gjendjes civile. - Ekzistojnë tri lloje të librave civile: 1. Librat amë të të lindurve, 2. Librat amë të të kurorëzuarve dhe 3. Librat amë të të vdekurve. Personat juridikë, si subjekt të së drejtës Përveç personave fizik, subjekt të së drejtës janë edhe personat juridikë, që paraqesin krijesa artificiale në rendin juridik. Se kush konsiderohet person juridik është çështje e rendit juridik të një shteti. Andaj thuhet se personi juridik është krijesë shoqërore, të cilit rendi juridik ia ka njohur zotësinë juridike. Pra, rendi juridik i njeh zotësinë që kjo krijesë shoqërore të jetë bartës i të drejtave dhe detyrimeve, dhe zotësinë që të krijojë të drejta dhe detyrime si dhe të jetë përgjegjës për deliktet. Në këtë pjesë gjithmonë mendohet për deliktet civile, sepse këto dallojnë nga deliktet penale. Personat juridikë pranohen si subjekt i së drejtës për shkak të domosdoshmërisë së qarkullimit ekonomik dhe juridik. Personat juridikë janë grumbull njerëzish që kanë masën pasurore, që kanë organizimin e brendshëm, që ushtrojnë veprimtari të caktuar dhe janë të regjistruar ose e kanë të pranuar cilësinë e subjektit të së drejtës. Personat juridikë krijohen me regjistrim, në bazë të ligjit ose me paraqitje. Shoqëritë tregtare, shoqatat e ndryshme, partitë politike etj., bëhen persona juridikë me regjistrim. Ndërkaq, njësitë e pushtetit lokal fitojnë cilësinë e personit juridik drejtpërsëdrejti nga ligji, kurse vetë shteti është subjekt juridik me paraqitje, që do të thotë nuk regjistrohet askund. Zotësia juridike dhe zotësia për të vepruar e personave juridik Personat juridikë, po ashtu, kanë zotësinë juridike, zotësinë e veprimit dhe zotësinë e deliktit, 293


domethënë ata kanë aftësinë për të qenë bartës të të drejtave dhe detyrimeve, aftësinë për të qenë përgjegjës për veprimet e palejueshme të tyre - deliktet. Për dallim nga personat fizikë, te personat juridikë këto zotësi fitohen nga momenti i krijimit të personit juridik. Personat juridikë ushtrojnë veprimtarinë, përkatësisht të drejtat vetëm brenda rrethit për të cilin janë krijuar. Ndërkaq, personi fizik ka të gjitha të drejtat dhe detyrimet që ia njeh e drejta objektive. Objekti, si element i marrëdhënies juridike-civile Objekt i së drejtës civile mund të jetë vetëm ajo që drejtpërdrejt ose tërthorazi mund të shprehet në vlerë pasurore, përkatësisht në të holla. Objekti i marrëdhënieve juridike-civile është parakusht për të krijuar një marrëdhënie juridike me të gjitha tiparet. Objekte të marrëdhënies juridike-civile janë: sendet, veprimet e njerëzve, pasuria dhe vlerat personale. Sendet janë objekti më i rëndësishëm i së drejtës civile. Me send, në kuptimin juridiko-civil, nënkuptojmë atë pjesë materiale të natyrës që mund të vihet re me shqisa, që është i përkufizuar në hapësirë dhe ekziston fizikisht, si dhe mund të jetë objekt i ndonjë të drejte subjektive. Nocioni dhe llojet e sendeve trajtohen gjerësisht në pjesën e së drejtës sendore. Veprimet e njerëzve. - Me veprime të njerëzve krijohen të drejta dhe detyrime. Objekt i këtyre të drejtave mund të jetë prestimi, të cilin, në bazë të marrëdhënies detyrimore, debitori është i detyruar ta përmbushë për kreditorin. Bërja nga veprimet e njerëzve duhet të ketë karakter pasuror, duhet të jetë e mundshme, e lejueshme nga e drejta dhe e caktueshma. Prestimi, që është objekt i detyrimit, mund të jetë një dhënie (dare), bërje (facere) ose mosbërje (non-facere). Natyrisht, ai duhet të jetë veprim i njeriut. Pasuria, gjithashtu, është një kategori e krijuar nga qarkullimi ekonomik dhe, si e tillë, ajo paraqitet edhe si objekt i së drejtës civile. Personat hyjnë në marrëdhënie ekonomike, pra edhe në marrëdhënie juridike-civile, për të krijuar vlera pasurore. Pasuria mund të përkufizohet si tubim i të drejtave me efekt pasuror, që i përkasin një personi. Pasuria është tërësi e të mirave që i takojnë një subjekti të caktuar. Pasuria përfshin masën pasurore e cila përbëhet prej sendeve të caktuara, por ajo në tërësi mund të përqendrohet dhe shprehet në një send të veçantë, në para. Me qarkullim ekonomik kalohen prej një personi te tjetri mallra - vlera ekonomike, ndërsa me qarkullim juridik kalohen të drejtat mbi ato vlera. Pasuria është jo vetëm kategori ekonomike, por edhe kategori juridike, sepse është e lidhur për subjekt të caktuar dhe këto të drejta subjektive, si për shembull, pronësia që ka për objekt një send të caktuar, mund të shndërrohen në para - vlerë pasurore, sepse edhe vetë sendi, si objekt i së drejtës është masë pasurore. Pasuria ndahet në aktiv dhe pasiv. Aktivin e përbëjnë të drejtat, pasivin detyrimet. Karakteristikat e pasurisë janë: identiteti i pasurisë dhe uniteti i pasurisë. Me identitet të pasurisë nënkuptojmë faktin se pasuria është e lidhur për një person të caktuar. Kjo do të thotë se në qarkullimin civil-juridik nuk mund të mendohet personi pa pasuri. Uniteti i pasurisë, si një karakteristikë tjetër, do të thotë se pasuria është unike dhe se subjekti ka vetëm një pasuri. Pasuria mund të jetë e madhe ose e vogël, por kurrsesi nuk mund të jetë e ndarë. Me vdekjen, personi ndahet nga pasuria dhe kjo pasuri kalon te trashëgimtarët, sepse ajo duhet 294

E drejta civile

gjithmonë t’i takojë dikujt. Vlerat personale janë të lidhura me vetë personin dhe ato i takojnë atij. Në rastin tonë kemi parasysh vetëm vlerat personale të karakterit pasuror ose vlerat e tilla që, në fund, mund të marrin karakter pasuror. Nderi, shëndeti, liria personale, integriteti fizik, shpirtëror dhe moral etj., bëjnë pjesë në grupin e të drejtave personale pasurore dhe ato nuk mund t’u kalohen personave të tjerë. Kur këto i cenohen, ai ka të drejtë të kërkojë përfitime materiale. Këto konsiderohen të drejta të personalitetit. Për dallim prej tyre, kemi të drejtat personale që janë rezultat i krijimtarisë shpirtërore të personit, ku bën pjesë e drejta e pronësisë intelektuale. Pra, e drejta e autorit dhe pronësia industriale (intelektuale). Krijimi dhe shuarja e marrëdhënieve juridike-civile Për krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrëdhënies juridike-civile janë të domosdoshme faktet juridike. Faktet juridike. - Fakt juridik quajmë atë fakt për të cilin e drejta e lidh krijimin, ndryshimin apo shuarjen e ndonjë marrëdhënie juridike. Me faktet juridike krijohet, ndryshohet ose shuhet e drejta subjektive. Faktet juridike ndahen në: ngjarje natyrore dhe veprime të njerëzve. Ngjarjet natyrore konsiderohen fakte juridike, kur e drejta e lidh për atë ngjarje natyrore krijimin, ndryshimin a shuarjen e ndonjë marrëdhënie juridike-civile. Ngjarjet natyrore mund të jenë të ndryshme si, për shembull, lindja, vdekja, kalimi i kohës, fatëkeqësitë natyrore, sëmundja psikike etj. Veprimet e njerëzve, si fakte juridike, janë shumë më të rëndësishme. Ato ndahen në veprime të lejuara dhe veprime të palejuara. Veprimet e lejuara, në fakt, janë punë juridike që shërbejnë si bazë për krijimin e të drejtave dhe detyrimeve në mbështetje të vullnetit të lirë. Punë juridike konsiderojmë deklarimin e vullnetit të palëve për krijimin e ndonjë të drejte a detyrimi. Veprimet e palejueshme ndryshe quhen delikte civile. Me delikte civile i shkaktohet dëm një personi tjetër. Deliktet civile, po ashtu, paraqesin burim të ndonjë detyrimi. Supozimet dhe fiksionet - Supozimi është fakt juridik për të cilin konkludojmë në bazë të rrethanave konkrete dhe ky nuk provohet, por merret se është. Supozimet kanë rëndësi të madhe. Ato janë një mjet shumë i dobishëm i teknikës juridike, sidomos të asaj proceso-juridike, p.sh., mirëbesimi i posedimit supozohet. Prej supozimeve duhet t’i dallojmë fiksionet. Te fiksionet merret se ekziston një fakt që në të vërtet nuk ekziston ose thuhet se nuk ekziston, edhe pse në të vërtetë ekziston. Kjo bëhet për të lehtësuar teknikën juridike. P.sh., ekziston fiksioni se fëmija i ngjizur është i lindur, nëse është fjala për interesat e tij. Klasifikimi i të drejtave subjektive civile Në kuadër të së drejtës civile, të drejtat subjektive mund të ndahen në të drejta absolute dhe të drejta relative. Për të përcaktuar se cilat janë të drejta absolute dhe cilat janë të drejta relative, duhet të nisemi nga karakteristikat që i bëjnë të dallohen këto të drejta. Të drejtat absolute kanë këto karakteristika: a) së drejtës së personit të autorizuar i përgjigjet 295


detyrimi i të gjithë personave të tjerë, d.m.th., vepron në erga omnes, b) numri i personave të detyruar nuk është i caktuar, c) detyrimi i tyre është gjithmonë negativ, d) marrëdhënia e titullarit ndaj të gjithë personave të tjerë nuk është e konkretizuar, e) këto të drejta nuk parashkruhen, f) kërkesa lind me shkeljen e së drejtës, g) te të drejtat absolute ekziston e ashtuquajtura e drejtë e racionit. Të drejtat relative i kanë këto karakteristika: a) veprojnë inter partes (midis palëve), b) detyrimi është gjithmonë pozitiv, c) parashkruhen, d) kërkesa lind në të njëjtën kohë me autorizimin etj. Të drejtat absolute Të drejtat absolute janë të drejtat sendore, të drejtat personale, të drejtat e personalitetit dhe e drejta e autorit. Të drejtat relative Të drejtat relative janë të drejtat që dalin nga marrëdhëniet e detyrimeve. Te të drejtat relative, parimisht, gjithmonë ekzistojnë dy palë: kreditori dhe debitori. Qarkullimi juridik Me qarkullim juridik nënkuptojmë kalimin e një të drejte prej një subjekti te një subjekt tjetër. Të drejtat subjektive, që janë të kalueshme, janë të drejta absolute: pronësia, servituda, pengu, etj. Mjetet e qarkullimit juridik, d.m.th., të drejtat me të cilat bëhet ky kalim, janë të drejta të detyrimit. Pra, të drejtat absolute mund t’i shikojmë si detyrime të qarkullimit juridik, kurse punët juridike si mjete të qarkullimit juridik. Qarkullimin juridik e mundësojnë punët juridike, të cilat i ndërmarrin subjektet. Vullneti si fakt juridik për krijimin e punëve juridike Puna juridike është ajo deklaratë e vullnetit të cilën palët e ndërmarrin me qëllim të krijimit të ndonjë marrëdhënie juridike-civile. Pra, në atë marrëdhënie juridike vullneti luan rolin më të madh; ai është aty fakti më i rëndësishëm juridik. Vullneti, që të prodhojë efekte juridike, duhet të jetë serioz dhe i drejtuar nga diçka që në pikëpamje fizike dhe juridike është e mundshme. Deklarimi i vullnetit mund të bëhet verbalisht, me shkrim ose në mënyrë konkludente. Shenja ose sjellja me të cilën deklarohet vullneti quhet veprim konkludent, gjë që ndodh shpesh në jetën e përditshme. Rëndësia e aktit administrativ në krijimin e punëve juridike Akti administrativ nuk është një fakt juridik, por ai shpesh i prin marrëdhënies juridike-civile. Akti administrativ mund të qëndrojë paralel me punën juridike ose t’i paraprijë asaj.

296

E drejta civile

Punët juridike Punët juridike paraqesin formën më të shpeshtë të qarkullimit të drejtave subjektive dhe ato krijohen, siç u tha, në bazë të deklarimit të vullnetit. Puna juridike, përveç që është e kushtëzuar nga deklarimi i lirë i vullneti, ajo duhet të ketë edhe qëllimin të cilin dëshirojnë ta arrijnë palët me atë punë juridike, pastaj bazën juridike, që do të thotë në këtë rast se ka mbështetje juridike për arritjen e qëllimit të vetë punës juridike. Natyrisht, te çdo punë juridike duhet të ekzistojë edhe vetë objekti i punës juridike, i cili nuk duhet të ketë të meta juridike a fizike. Modifikimi i punëve juridike Punët juridike mund të modifikohen dhe si modifikues të tyre janë: kushti, afati dhe urdhëri. Kushti Kushti është një rrethanë e ardhshme e pasigurt, nga paraqitja ose mosparaqitja e së cilës varet krijimi ose ndërprerja e ndonjë të drejte. Kjo rrethanë mund të jetë e varur nga vullneti i një pale, kur kushti quhet potestativ dhe mund të mos varet nga vullneti i palëve, kur ai quhet kenzual (?!). Por, gjithashtu ai mund te varet edhe nga vullneti, edhe nga rasti dhe atëherë kushti është i përzier. Afati Afati është një rrethanë e ardhshme e sigurt ose kalim i caktuar i kohës ose moment i caktuar në kohë, moment për të cilin është i lidhur krijimi ose ndërprerja e ndonjë të drejte. Afati dallohet prej kushtit, sepse paraqitja e momentit të kohës tek afati është e sigurt, kurse paraqitja e ndonjë rrethane te kushti është e pasigurt. Afati mund të jetë subjektiv dhe objektiv. Subjektiv është ai afat i cili llogaritet prej ditës që është marrë dijeni për ndonjë rrethanë, ndërsa afati objektiv është ai i cili fillon të rrjedhë nga momenti kur ka ndodhur ngjarja, përkatësisht nga momenti kur kërkohet mbrojtja e kësaj të drejte. Urdhëri Urdhëri (modus) konsiderohet si modifikues i punës juridike dhe ai ekziston te punët juridike bëmirëse si, për shembull, te dhuratat, testamenti, etj. Urdhëri është i njëkohshëm me realizimin e punës juridike. Përfaqësimi Punët juridike mund të krijohen edhe përmes institutit të përfaqësimit. Përfaqësimi është kryerje e punëve juridike në emër të tjetërkujt dhe për llogari të tjetërkujt, zakonisht me shpërblim. Te përfaqësimi, subjektet quhen: përfaqësues dhe i përfaqësuar. Përfaqësimi mund të jetë: ligjor dhe kontraktues. Përfaqësuesi ligjor, autorizimin e nxjerr nga vetë ligji, kurse tek afati kontraktues nga i përfaqësuari. 297


Përfaqësues mund të jenë personat e moshës madhore, të aftë për të vepruar. Ndarja e punëve juridike Një ndarje tradicionale e punëve juridike është: 1) Punët juridike kauzale dhe abstrakte; 2) Punët formale dhe joformale; 3) Punët midis të gjallëve (inter vivos) dhe në rast vdekjeje (mortis causa) 4) Punët e njëanshme dhe të dyanshme Punët juridike kauzale dhe abstrakte Punë juridike kauzale janë ato te të cilat qëllimi i krijimit të punës është i dukshëm nga jashtë, për shembull, kontrata e shitblerjes, ndërsa punë juridike abstrakte janë ato te të cilat kauza - qëllimi nuk shihet nga jashtë, për shembull, letrat me vlerë. Punët juridike formale dhe joformale Punë juridike formale është ajo për vlefshmërinë e së cilës kërkohet një formë e veçanta nga ligji ose me kontratë. Formalizmi i punëve juridike sot më së shpeshti ka të bëjë me formën e shkruar dhe të vërtetuar nga organi kompetent. Punë juridike joformale është ajo punë për vlefshmërinë e së cilës nuk kërkohet formë e veçantë. Punët juridike midis të gjallëve dhe në rast vdekjeje Punët juridike midis të gjallëve (inter vivos) janë ato punë të cilat veprojnë midis subjekteve të gjalla dhe me këto kryhet qarkullimi i rregullt juridik. Punët juridike në rast vdekjeje (mortis causa) janë ato punë të cilat veprojnë në rast të vdekjes së njërës palë. Punë juridike midis të gjallëve janë të gjitha kontratat dhe punët tjera juridike që ndërmirren çdo ditë. Puna juridike në rast vdekjeje është, për shembull, testamenti. Punët juridike të njëanshme dhe të dyanshme Punë juridike të njëanshme janë ato punë për krijimin e të cilave mjafton deklarimi i vullnetit të njërës palë. Punë juridike të njëanshme janë: premtimi publik, testamenti, etj. Punët juridike të dyanshme janë ato punë, për krijimin e të cilave nevojitet deklarimi i vullnetit të dy apo më shumë palëve, si dhe pëlqimi i tyre. Punë më e shpesht juridike e dyanshme është kontrata.

298

E drejta civile

Parashkrimi Parashkrimi është institut juridik që nënkupton se me kalimin e kohës, për shkak të mosushtrimit të ndonjë të drejte, përkatësisht për shkak të ushtrimit të saj, mund të humbet ose të fitohet e drejta. Në rastin tonë konkret, mund të ndodhë humbja e kërkesës, përkatësisht e padisë në kuptimin material. Nuk parashkruhen të gjitha të drejtat, por vetëm të drejtat e detyrimeve. Kjo do të thotë se të drejtat absolute nuk parashkruhen. Parashkrimi mund të jetë shues dhe fitues. Parashkrimi fitues paraqet fitimin e së drejtës në mënyrë origjinere, në bazë të disa fakteve juridike, prej të cilave fakt i rëndësishëm është edhe koha. Te parashkrimi, si ai fitues, ashtu edhe tek ai shues, është e mundur ndëprerja dhe ndalja e rrjedhës së kohës së parashkrimit. Afatet prekluzive Krahasa parashkrimit, si mënyrë për humbjen e së drejtës është edhe afati prekluziv. Tek afati prekluziv nuk humbet vetëm e drejta e kërkesës, por edhe vetë e drejta subjektive. Pavlefshmëria e punëve juridike Punët juridike krijohen me qëllim që të jenë të vlefshme dhe në atë mënyrë të prodhojnë efekte juridike. Mirëpo, mund të ndodhë që puna juridike të konsiderohet e pavlefshme dhe, si e tillë, ajo nuk mund të prodhojë efekte juridike. Puna juridike, që të jetë e vlefshme duhet të jetë e krijuar nga vullneti i lirë i palëve, të ketë qëllimin, objektin në pajtim me ligjin. Varësisht se cili interes cenohet me deklarimin e vullnetit, ai i palëve kontraktuese apo interesi shtetëror - i përgjithshëm, dallon edhe intensiteti i pavlefshmërisë. Nisur nga kjo, punët juridike të pavlefshme i ndajmë në punë juridike të nulshme (anulueshme) dhe në punë juridike të rrëzueshme. Punë juridike të nulshme (anulueshme) janë ato punë juridike të cilat konsiderohen se nuk janë lidhur fare, dhe si të tilla nuk prodhojnë efekte juridike nga momenti i krijimit të tyre. Ndërsa, punët juridike të rrëzueshme janë ato punë juridike të cilat vlejnë derisa pala e interesuar ose organi tjetër i autorizuar të mos kërkojë pavlefshmërinë e tyre. Punët juridike të nulshme janë ato punë juridike, të cilat lidhen në kundërshtim me dispozitat imperative, rendin juridik apo me moralin shoqëror. Në të gjitha këto raste, puna juridike e lidhur është absolutisht e pavlefshme. Padia për anulimin e punëve juridike nule (të anulueshme) nuk parashkruhet dhe ajo mund të paraqitet në çdo kohë. Kjo pjesë më gjerësisht trajtohet te kontratat e pavlefshme. Punët e rrëzueshme juridike Punë të rrëzueshme juridike janë ato punë juridike të cilat janë lidhur me lajthim, me mashtrim, me dhunë, me kërcënim, si dhe nga personat të cilët nuk e kanë zotësinë e plotë për të vepruar. Në këto raste, deklarimi i vullnetit ka të meta dhe ai nuk është plotësisht i lirë.

299


Lajthimi Lajthimi është pasqyrim i gabuar mbi ndonjë element të punës juridike. Lajthimi mund të jetë në subjekt, objekt dhe në natyrën e punës juridike. Mashtrimi Mashtrimi është shkaktim i vetëdijshëm i lajthimit te pala tjetër në punën juridike. Mashtrimi mund të jetë aktiv dhe pasiv. Kanosja Kanosja është paraqitja e mundësisë se do t’i shkaktohet ndonj e keqe atij ose ndonjë anëtari të familjes së tij, në qoftë se nuk pranon lidhjen e punës juridike. Kanosja shkakton frikën te pala tjetër kontraktuese. Kanosja duhet të jetë serioze, e mundshme, e paevitueshme dhe anti e drejtë ( e padrejtë). Dhuna Dhuna është të shkaktuarit e vuajtjeve fizike te pjesëmarrësit në punën juridike. Dhuna është akt i cili zbatohet në momentin e lidhjes së punës juridike. Punët juridike të lidhura edhe nga persona që nuk kanë mbushur moshën 18 vjeç, por më të vjetër se 14 vjeç, konsiderohen të rrëzueshme. Ato mund të bëhen të vlefshme nëse më vonë jepet pëlqimi nga personi i autorizuar apo kur ai arrin moshën madhore. Punët juridike të lidhura me lajthim, mashtrim, kanosje, dhunë konsiderohen të rrëzueshme, sepse këto punë, me kalimin e kohës, në qoftë se nuk kundërshtohen nga personat e dëmtuar ose këta japin pëlqimin ndërkohë për këto punë juridike, ato bëhen punë juridike të vlefshme dhe prodhojnë efekte juridike si çdo punë tjetër juridike e vlefshme. Me rastin e anulimit të punëve juridike, palët kanë të drejtën e restitucionit të kërkesave. Pra, secila palë merr atë që ka dhënë. Natyrisht, këtu ka edhe përjashtime. Mohimi i punëve juridike (Actio Pauliana) Në kuadër të së drejtës civile, është e njohur edhe padia për mohimin e punëve juridike, e cila e mbron kreditorin nga debitori i pandërgjegjshëm. Padia pauliane është padi e veçantë për mohimin e punëve juridike. Me këtë padi mund të mohohet vetëm ajo punë juridike, ku debitori me qëllim e zvogëlon masën e pasurisë, duke synuar mospërmbushjen e detyrimit ndaj kreditorit. Te kjo padi ekzistojnë tre persona: 1) kreditori, i cili është dëmtuar me punën juridike; 2) debitori, i cili i ka tjetërsuar pasurinë e vet një personi të tretë, dhe 3) personi i tretë, të cilit debitori i ka tjetërsuar pasurinë e vet. Për paraqitjen e kësaj padie duhet të plotësohen disa kushte: a) që kreditori, për arsye të punës së ndërmarrë juridike të jetë sjellë në situatë të pamundshme për inkasim nga pasuria e mbetur e debitorit të vet; b) që debitori të ketë qenë me keqbesim dhe c) që personi i tretë të jetë me keqbesim.

300

E drejta civile

Ushtrimi dhe mbrojtja e të drejtave subjektive civile Nuk është e mjaftueshme që vetëm të fitohen të drejtat, por kërkohet edhe ushtrimi, përkatësisht mbrojtja e tyre. Ushtrimin e të drejtave subjektive e bëjnë vetë subjektet e së drejtës dhe ato quhen titullare të të drejtave subjektive civile. Këto të drejta subjektive civile mund t’i fitojë në mënyrë derivative ose origjinere. E drejta e tij është që ato t’i ushtrojë gjithmonë në pajtim me të drejtën objektive. Nuk lejohet keqpërdorimi i të drejtave subjektive civile. Kjo do të thotë se, duke ushtruar të drejtën tuaj, nuk mund t’i shkaktoni dëm tjetrit, edhe pse përndryshe do të kishit të drejtë. Mbrojtja e të drejtave subjektive është e garantuar me aktin më të lartë të çdo shteti dhe kjo bëhet me padi, e cila i drejtohet organit kompetent - gjykatës. Përjashtimisht, ekziston mundësia që ndonjë e drejtë subjektive të mbrohet edhe me vetëmbrojtje, për shembull, posedimi. B. E DREJTA SENDORE Nocioni i së drejtës sendore E drejta sendore, si pjesë e së drejtës civile, përfshin tërësinë e normave juridike-civile, përkatësisht të normave juridike-sendore me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridike-civile të subjekteve lidhur me sendet. Të drejtat sendore, jo vetëm që paraqesin kategori të veçantë të të drejtave subjektive-civile, krahas me të drejtat detyrimore dhe trashëgimore, por ato janë me rëndësi të veçantë në çdo sistem juridik. Të jesh pronar mbi një send do të thotë të kesh të drejtën absolute më të fortën, pushtetin faktik dhe juridik mbi sendet, qofshin ato të luajtshme apo të paluajtshme. Pra, pronari është titullar me autorizime të veçanta, p.sh., ka të drejtën e përdorimit, shfrytëzimit dhe të disponimit mbi sendin e caktuar. Andaj, lirisht mund të thuhet se të drejtat sendore dallojnë nga të drejtat detyrimore si për nga objekti, ashtu edhe për nga titullari. Marrëdhënia juridike te të drejtat sendore ekziston midis personave lidhur me sendet e caktuara, sepse është e pamundur të ekzistojë marrëdhënia person - send. Tërësia e normave juridike sendore paraqesin të drejtën sendore në kuptimin objektiv. Nga e drejta objektive pastaj subjektet i realizojnë të drejtat e veta subjektive civile lidhur me sendet e caktuara. E drejta sendore është ajo që përcakton se kujt i takon një send, se çfarë të drejtash ka dikush mbi një send, se në çfarë kushtesh dhe në çfarë vëllimi e ushtron të drejtën e vet mbi një send. Titullarët e të drejtave mbi sendet kanë të drejtën subjektive sendore që është e karakterit absolut. Mund të thuhet se me emërtimin e drejta sendore kuptojmë degën pozitive të së drejtës, e cila përfshin tërësinë e normave juridike - civile të karakterit juridiko - sendor, me të cilat rregullohen marrëdhëniet e njerëzve, përkatësisht subjekteve lidhur me sendet e caktuara. Pra, ajo përbën një tërësi normash që përcaktojnë pushtetin juridik të subjekteve mbi sendet e caktuara. Të drejtat sendore janë përfaqësues tipikë të të drejtave absolute dhe i kanë të gjitha karakteristikat e të drejtave absolute, duke filluar nga veprimi i erga omnes, deri tek e drejta e racionit. E drejta sendore është degë pozitive e së drejtës, që rregullon marrëdhëniet midis njerëzve lidhur me sendet. Këto dispozita (rregulla juridike) përcaktojnë përkatësinë e sendit. Në të drejtën anglo-saksone nuk haset emërtimi i lëndës si e drejtë sendore, por në të shumtën e rasteve emërtimi është: Pronësia (e drejta e pronësisë) dhe me këtë formulim juridik nënkuptohet 301


edhe ekzistimi i të drejtave të tjera sendore, të cilat i kanë subjektet lidhur me sendin. Autorët me këtë rast, përveç që trajtojnë të drejtën e pronësisë si institucion themelor i së drejtës sendore, ato trajtojnë në të njëjtin vend (tekst) edhe të drejtën e servitudave, edhe të drejtën e pengut, por edhe të drejta të tjera, të cilat ata i konsiderojnë se janë si rezultat i ekzistimit të vetë së drejtës së pronësisë, përkatësisht të kushtëzuara nga e drejta e pronësisë. Parimet e së drejtës sendore Në të drejtën sendore, si edhe në degët e tjera të së drejtës, ekzistojnë parimet në bazë të të cilave mbështetet e drejta sendore, përkatësisht bëhet rregullimi juridik i marrëdhënieve juridiko sendore. Me këto parime, përcaktohet përmbajtja e vetë të drejtave sendore. Normat e së drejtës sendore gjithmonë duhet t’i kenë parasysh parimet e së drejtës sendore. Këto parime ndihmojnë të bëhet dallimi i së drejtës sendore nga degët e tjera të së drejtës civile. Parimet e së drejtës sendore paraqiten si bazë, kriter dhe arsyetim të normave juridiko - sendore. Në kuadër të së drejtës sendore mund të numërohen shumë parime, mirëpo në këtë rast do t’i përmendim katër parimet themelore të saj. Parimet e së drejtës sendore, edhe pse trajtohen veç e veç, ato duhen shikuar si një tërësi, sepse vetëm ashtu të bashkuara, e kryejnë funksionin e vet në të drejtën sendore. Parimet e së drejtës sendore janë: - Parimi i absolutitetit të të drejtave sendore, - Parimi i kufizimit të numrit të të drejtave sendore (numerus claussus - numërimi taksativ), - Parimi i publicitetit të të drejtave sendore dhe - Parimi i specialitetit të të drejtave sendore. 1. Parimi i absolutitetit Të drejtat subjektive civile ndahen në absolute dhe relative. Të drejta absolute konsiderohen të drejtat sendore dhe të drejtat personale, ndërsa të drejta relative janë të drejtat që dalin nga marrëdhëniet e detyrimeve. Fakti se të drejtat sendore bëjnë pjesë në grupin e të drejtave subjektive absolute, ato njëherësh i kanë të gjitha karakteristikat që shoqërojnë të drejtat absolute. Prandaj, njëri ndër parimet më të rëndësishme të së drejtës sendore është parimi i absolutitetit. Me parimin e absolutitetit të të drejtave sendore nënkuptojmë faktin se të drejtat sendore janë përfaqësuesi kryesor i të drejtave absolute, çka do të thotë se janë ato të drejta që veprojnë erga omnes ndaj të gjithëve. Të drejtat sendore nuk kanë veprim vetëm ndaj një personi të caktuar, por ato kanë të bëjnë me çdo person i cili në ndonjë mënyrë mund ta pengojnë ushtrimin e së drejtës subjektive sendore. Në këtë rast nuk ka rëndësi se a ekziston ndonjë marrëdhënie juridike sendore midis palëve. Të drejtat sendore kërkohet që të respektohen nga çdokush. Veprimi erga omnes i të drejtave sendore (pronësisë) nënkupton se numri i personave të cilët duhet ta respektojnë të drejtën sendore nuk është i caktuar. Te të drejtat sendore detyrimi i këtyre personave është me karakter negativ. Kjo do të thotë se të gjithë personat që janë të obliguar ta respektojnë të drejtën sendore nuk duhet të ndërmarrin kurrfarë veprimi ne favor të së drejtës subjektive të titullarit. Pronësia është absolute, sepse këtu është përfshirë i gjithë pushteti faktik dhe juridik, i cili mund të ekzistojë mbi një send individualisht të përcaktuar. Pronari, po ashtu, ka të drejtë që t’i përjashtojë të gjithë të tjerët nga cenimi i paautorizuar mbi sendin që është objekt 302

E drejta civile

pronësie. Kur të jetë cenuar, e drejta subjektive sendore mbrohet me padi, pra pronari ka të drejtën e kërkesës ndaj çdokujt që ia merr sendin pa ndonjë bazë juridike ose e shqetëson në ushtrimin e së drejtës së tij mbi atë send. Të drejtat absolute nuk parashkruhen. Nuk parashkruhet as e drejta e kërkesës. Me kalimin e kohës dhe me mosushtrimin e së drejtës subjektive absolute, të drejtën absolute ka mundësi ta fitojë një subjekt tjetër në bazë të posedimit me mirëbesim, nëse këtë e lejon ligji. Në këtë rast, titullari nuk mund ta kthejë të drejtën e vet subjektive (pronësinë) përmes rrugës gjyqësore, për shkak se dikush tjetër e ka fituar të drejtën sendore (pronësinë) me anë të parashkrimit fitues. Mirëpo, në qoftë se personi i paditur, i cili e ka fituar të drejtën e pronësisë me parashkrim fitues pranon që ta kthej vullnetarisht sendin te pronari, atëherë ish - pronari nuk ka nevojë që përsëri ta regjistrojë të drejtën e vet në librat publikë. Konsiderohet se pronari vazhdon kontinuitetin e së drejtës së pronësisë ose të ndonjë të drejte tjetër sendore. Titullari i së drejtës sendore, në mbështetje të parimit të absolutitetit, del se ka të drejtë që sendin e vet ta kthejë në çdo kohë dhe kudo që e gjen. Për pronarin nuk është me rëndësi se në çfarë rruge sendi i tij ndodhet te tjetri. Kjo ndryshe quhet edhe e drejta e racionit. Poseduesi i sendit mund të jetë posedues edhe me mirëbesim, por nëse nuk e ka fituar pronësinë ai është i obliguar që ta kthejë sendin te pronari. Pronari e padit personin tek i cili ndodhet sendi i tij. Me padi pronari kërkon kthimin e sendit në posedimin e tij. Kjo do të thotë se sendin e vet duhet ta kthejë prej çdokujt. 2. Parimi i numërimit taksativ (numerus claussus) Te pronësia dhe të drejtat e tjera sendore, për vetë faktin se janë të drejta sendore me karakter absolut, ekziston detyrimi që të dihet saktësisht se cilat janë ato të drejta dhe kujt i takojnë. Në legjislacionet e çdo rend juridik parashikohet shprehimisht numri i të drejtave sendore, pronësisë dhe të drejtave tjera sendore. Në të gjitha rastet pronësia është e drejta kryesore sendore dhe, si e tillë, ajo është e pashmangshme në çdo sistem juridik. Mirëpo, të drejtat e tjera sendore, që në disa raste thuhet se burojnë nga e drejta e pronësisë, janë të ndryshme dhe ato duhet në vetë ligjin të përcaktohen saktësisht, prandaj parimi i kufizimit të numrit të të drejtave sendore konsiderohet si parim i dytë i të drejtave sendore. Ky parim nënkupton se e drejta (ligji) ka bërë kufizimin e të drejtave sendore. Ligji cakton llojin e të drejtave sendore, përkatësisht cakton se cilat janë të drejtat sendore që veprojnë erga omnes. Titullarët mund të jenë bartës vetëm të atyre të drejtave sendore që i njeh e drejta pozitive. Ligji është ai i cili cakton si numrin, ashtu dhe përmbajtjen e tyre. Numri dhe përmbajtja e të drejtave sendore jo vetëm që caktohet në momentin e nxjerrjes së ligjit, por kjo bëhet edhe në mënyrë shumë të saktë. Normat që e rregullojnë këtë janë të karakterit të detyrueshëm, pra me karakter ius cogens, që do të thotë se palët këto dispozita nuk mund t’i ndryshojnë ndërkohë me vullnetin e tyre. Shkelja e këtyre dispozitave çon në pavlefshmërinë e fitimit, ndryshimit apo shuarjes së ndonjë të drejte sendore. Kjo mundëson sigurinë juridike për qytetarët. Në të drejtën tonë, përveç pronësisë, si të drejta sendore konsiderohen e drejta e servitudës, e drejta e pengut, e drejta e ndërtimit dhe barrat sendore. Ky numërim taksativ do të jetë më i qartë kur të nxirret ligji për të drejtën e pronësisë dhe të drejtat e tjera sendore, siç e kemi rastin e Sllovenisë e Kroacisë. Mënyrën taksative të numërimit të të drejtave sendore e gjejmë edhe në lit303


eraturën juridike, në të cilën si të drejta sendore numërohen: 1. E drejta e pronësisë, 2. E drejta e servitudave, 3. E drejta e pengut, 4. E drejta e barrave sendore dhe 5. E drejta e ndërtimit. Në literaturën juridike numërimi taksativ i të drejtave sendore - pronësisë dhe të drejtave të tjera sendore ndryshe quhet edhe parimi i numrit të mbyllur të të drejtave sendore. Caktimi i të drejtave sendore në mënyrë taksative nuk do të thotë se nuk mund të ketë edhe të drejta të tjera sendore, por kjo duhet të bëhet gjithmonë me ligj. Ligji mund të parashikojë edhe të drejta të tjera sendore. Kjo mundëson që të dihet se cilat dispozita apo rregulla juridike do të vlejnë për fitimin, ndryshimin dhe shuarjen e të drejtave sendore. Të drejtat sendore nuk janë të përcaktuara njëherë e përgjithmonë. Numërimi i sipërpërmendur i të drejtave sendore është një përcaktim tradicional. 3. Parimi i publicitetit Të drejtat sendore janë të drejta të karakterit absolut. Prandaj, është e nevojshme që të gjithë personat e tretë të dinë se kujt i takon e drejta e caktuar. Pra, personat duhet të dinë se kujt i takon e drejta, p.sh., pronësia, servituda, pengu, etj. Parimi i publicitetit, kur bëhet fjalë për sendet e paluajtshme, manifestohet me aktin e regjistrimit të së drejtës së pronarit a të ndonjë të drejte tjetër sendore në librat publikë. Secili që do mund të shikojë librat publikë, përkatësisht të marrë verifikime se kush është titullar i asaj paluajtshmërie të regjistruar në këto libra. Në qoftë se dikush e blen sendin e paluajtshëm pa e vërtetuar të drejtën e pronësisë në bazë të librave publikë, ai nuk mund t’i referohet mosqenies i informuar. Në këto raste blerësi i heq të gjitha pasojat juridike lidhur me sendin që është objekt i qarkullimit juridik. Parimi i publicitetit, kur bëhet fjalë për të drejtat mbi sendet e luajtshme, manifestohet me ushtrimin e pushtetit faktik mbi sendin. Në këtë rast mjet i publicitetit është posedimi i sendit; për shembull, poseduesi për çdo ditë e përdor lapsin e njëjtë dhe ne kemi të drejtë të mendojmë se ky laps është në pronësinë e tij. Parimi i publicitetit realizohet me anë të ushtrimit të posedimit, për shkak se kur kemi të bëjmë me sende të luajtshme, ato nuk kanë të njëjtën rëndësi si edhe sendet e paluajtshme. Pasojat juridike, në rast të gabimi, për titullarin e së drejtës së pronësisë nuk janë me vëllim të njëjtë, pra dallojnë pasojat kur objekt i së drejtës së pronësisë janë sendet e luajtshme, nga pasojat kur objekt i saj janë sendet e paluajtshme. Afati i parashkrimit për sendet e luajtshme është shumë më i shkurtër, sesa kur kemi të bëjmë me sende të paluajtshme. Posedimi jo vetëm që në këtë rast shërben për kalimin e pronësisë mbi sendin e luajtshëm, por ai është njëkohësisht edhe supozim se poseduesi është edhe pronar i sendit. 4. Parimi i specialitetit (specificitetit) Me parimin e specialitetit nënkuptojmë faktin se të drejtat sendore konstituohen mbi sendet individualisht të përcaktuara. Pra, e drejta e pronësisë ekziston mbi secilin send veç e veç që posedon pronari. Nëse ka njëqind tavolina, nuk thuhet se është pronar i të gjitha tavolinave, por thuhet se ka të drejtën e pronësisë mbi secilën tavolinë. Kjo do të thotë se kalimi i së drejtës mbi tavolinën nga një subjekt në një subjekt tjetër bëhet në mënyrë të individualizuar. Njëqind tavolina, njëqind të drejta të pronësisë për titullarin. Të drejtat sendore ekzistojnë vetëm mbi sende individualisht të përcaktuara. Objekti i së drejtës sendore është gjithmonë saktësisht i përcaktuar. Parimi i specialitetit nënkupton, përveç sendit individualisht të përcaktuar si objekt, edhe individualizimin e përmbajtjes së së drejtës mbi sendin e caktuar. Në literaturë thuhet shprehimisht se “objekt i çdo të drejte subjektive juridiko-sendore gjithmonë është ndonjë send i përcaktuar indi304

E drejta civile

vidualisht, sendi i pavarur, përkatësisht në qoftë se ligji e lejon, e drejta individuale e përcaktuar e barazuar me ligjin”. Subjekti ka aq të drejta pronësie sa ka edhe sende, që mund të jenë objekt i së drejtës së pronësisë. Kjo vlen edhe për të drejtat e tjera sendore që kanë për objekt sendin, për shembull, e drejta e servitudës. Burimet e së drejtës sendore E drejta sendore është degë pozitive e së drejtës që përfshin tërësinë e normave (dispozitave dhe rregullave) juridike, me të cilat rregullohen marrëdhëniet shoqërore, përkatësisht marrëdhëniet juridike me karakter juridiko-sendor apo marrëdhëniet midis njerëzve (personave) lidhur me sendet e caktuara. Prandaj lind pyetja se cilat janë ato burime të së drejtës sendore? Burimet e së drejtës sendore ndahen në burime në kuptimin material dhe burime në kuptimin formal. Burim në kuptimin material është ajo forcë që e krijon të drejtën në përgjithësi, pra edhe të drejtën sendore në veçanti. E drejta krijohet nga vullneti i përfaqësuesve të popullit, të cilët realizojnë demokracinë indirekte brenda një strukture shtetërore me të drejtë të nxjerrjes së ligjeve të veta. Ligji, aktet nënligjore, e drejta zakonore janë burime formale të pranuara botërisht. Kjo vlen edhe për Kosovën. Ndërkaq, praktika gjyqësore dhe doktrina shkencore mbeten një temë e hapur. Kjo nuk do të thotë se këto nuk janë burim formal subsidiar i së drejtës sendore. Lëmi i së drejtës sendore është ndër lëmenjtë më pak të rregulluar me ligj, për të mos thënë nuk është i rregulluar fare. Gjykatat i zbatojnë ligjet, por ato janë të pakta dhe në të shumtën e rasteve vendosin në bazë të rregullave juridike, të cilat janë ish-dispozita të kodeve dhe ligjeve civile që u zbatuan para dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Mungesa e ligjeve të reja është një pengesë serioze për një zhvillim normal të marrëdhënieve pronësore dhe marrëdhënieve të tjera me karakter juridiko-sendor. Burimet e së drejtës sendore, si pjesë e së drejtës civile, janë të përbashkëta me atë që është mësuar në pjesën e përgjithshme të së drejtës civile. Ligjet civile, me të cilat rregullohen të drejtat civile, në Kosovë nuk janë nxjerrë ende. Ka disa akte ligjore që janë burim ligjor: këtu bëjnë pjesë Korniza Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme të Kosovës, Rregullorja 1999/24 për Ligjin në Fuqi në Kosovë dhe Rregullorja nr. 2000/59 për Ndryshimin e Ligjit në Fuqi në Kosovë. Kjo Rregullore ka bërë të mundur që të zbatohen të gjitha ligjet, të cilat ishin në fuqi para 23 marsit 1989, çka do të thotë se lejohet kontinuiteti i atyre dispozitave që e kanë rregulluar fushën e së drejtës sendore. Ligji i Aplikueshëm në Kosovë mundëson rregullimin e marrëdhënieve pronësore si me dispozitat e reja, ashtu edhe me ato të miratuara në të kaluarën, duke ruajtur kështu një vazhdimësi të rendit juridik. Pra, nuk mund të thuhet se ekziston vakuumi i burimeve të së drejtës civile. Me Ligjin e Aplikueshëm hapet mundësia e zbatimit edhe të konventave të ndryshme ndërkombëtare që përmbajnë dispozita, me të cilat rregullohen çështjet pronësore dhe çështje të tjera nga kjo fushë e së drejtës. Ligji i Aplikueshëm në Kosovë ka të bëjë me të gjitha dispozitat ekzistuese, po qe se nuk janë të karakterit diskriminues. Natyrisht, edhe këtu pranohet hierarkia e burimeve të së drejtës, kështu që në rend të parë janë rregulloret e nxjerra nga Përfaqësuesi Special i Kombeve të Bashkuara, Ligji i Aplikueshëm në Kosovë i para 23 Marsit 1989 dhe ligjet e tjera të mëvonshme. Kjo tregon se edhe me këtë rast e drejta e shkruar është burimi kryesor i së drejtës civile, përkatësisht i së drejtës me të cilën rregullohet e drejta e pronësisë dhe të drejtat e tjera. Në vendin e dytë burim i së drejtës civile, pra edhe i asaj sendore, është e drejta zakonore, natyrisht, në qoftë se nuk është në kundërshtim me rendin juridik dhe kur mungojnë dispozitat e shkruara. Janë të pranishme edhe burimet e tjera, por në një masë shumë më të vogël. Këtu është fjala për praktikën gjyqësore 305


dhe doktrinën juridike. Edhe shtetet me sistem juridik më të kompletuar në fushën e së drejtës së pronësisë pranojnë praktikën gjyqësore dhe të drejtën zakonore për burime plotësuese të së drejtës. Në çdo sistem juridik janë të pranishme një sërë burimesh formale të së drejtës dhe kjo kushtëzon parimin hierarkik, sipas të cilit burimi më i lartë është mbi burimin më të ulët, përkatësisht i larti gjithmonë e përjashton burimin më të ulët. Në këtë drejtim çdokund në botë Kushtetuta është burimi kryesor, ndërsa të gjitha aktet e tjera i nënshtrohen Kushtetutës. Ligjet ose aktet e tjera nënligjore nuk bën assesi të jenë në kundërshtim me Kushtetutën. Pas Kushtetutës, në hierarkinë e burimeve juridike ndodhen konventat ndërkombëtare. Pastaj vjen ligji, si burim formal i së drejtës, i cili nxirret nga Parlamenti në procedurë të caktuar. Në Kosovë, pas vitit 1999, aktet ligjore janë nxjerrë me emërtimin rregullore, ndërsa tani nxirren me emrin ligj, por dekretohen (fuqizohen) përmes rregulloreve, të cilat i nxjerr Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm (PSSP) të OKB-ës në Kosovë. Sendet - Nocioni Nocioni mbi sendin është një çështje që në të shumtën e rasteve caktohet me ligj, përkatësisht me kod civil, me rastin e rregullimit të së drejtës së pronësisë. Sendi paraqitet si objekt i së drejtës së pronësisë dhe të drejtave të tjera sendore. Në Kodin Civil të Republikës së Shqipërisë, në nenin 141 parashikohet: “Send është çdo gjë që mund të përbëjë objekt pronësie ose i së drejtës tjetër reale”. Kodi juridiko-sendor i Sllovenisë bën përkufizimin, duke thënë: “Sendi është objekt trupor i pavarur, të cilin njeriu e vë lehtë nën pushtet”. Ndërsa Kodi Civil i Përgjithshëm Austriak thotë: “Çdo gjë që nuk është njeri, ndërsa shërben për nevojat e njerëzve, quhet send në kuptimin juridik”, dhe ngjashëm me këtë Kodi Civil i Mbretërisë Serbe parasheikon: “Me emrin send, në kuptimin e ligjit, kuptohet krejt ajo çka nuk është njeri ose nuk është person dhe shërben për nevojat e njeriut”. Ligji për Pronësinë dhe të Drejtat e Tjera Sendore i Kroacisë, po ashtu, bën përkufizimin e sendit, duke thënë: “Sende në kuptimin e këtij ligji janë pjesët trupore të natyrës ndryshme nga njerëzit, të cilat u shërbejnë njerëzve për t’i përdorur. Merret se janë sende dhe krejt të tjerat që ligji i barazon me ato”. Në literaturën juridike sendi përkufizohet edhe në këtë mënyrë: “Në kuptimin civilo - juridik, send (res), është pjesa materiale e natyrës që gjendet në pushtetin e njeriut dhe mbi të cilin ekziston e drejta e pronësisë ose ndonjë e drejtë tjetër sendore”; ose: “sende në kuptimin juridik mund të jenë jo vetëm trupat e ngurtë, por edhe lëngjet e gazet, me kusht që ato të vihen nën sundimin e njeriut dhe të përdoren prej tij për dobi ekonomike”. Sendi është një pjesë materiale e natyrës që e plotëson kushtin fizik dhe kushtin shoqëror dhe kjo nënkupton se “kushti i parë është ai fizik, çka do të thotë se kjo pjesë duhet t’i nënshtrohet pushtetit të njerëzve dhe, së dyti, është kushti shoqëror, që do të thotë se kjo pjesë e natyrës njëkohësisht duhet të jetë edhe mall, domethënë, të mund të shkëmbehet dhe të dalë në qarkullim ekonomik”. Në të drejtën civile send është vetëm ai objekt i cili mund të vihet nën pushtetin fizik të subjektit të së drejtës. Ky send duhet të plotësoj ndonjë nevojë të personave. Nuk konsiderohen sende, nëse nuk kanë kurrfarë rëndësie shoqërore. Mirëpo lejohet mundësia që me ligj të konsiderohet send edhe diçka tjetër nga ajo që u përmend. Sendi është objekt trupor i pavarur, i cili mund të zotërohet nga njeriu.

306

E drejta civile

Ndarja e sendeve Në sistemet e ndryshme juridike, ndarja e sendeve bëhet duke u mbështetur në kritere të ndryshme, andaj në legjislacionet e tyre kanë edhe dallime, kur bëhet fjalë për ndarjen a klasifikimin e sendeve, që janë objekt i së drejtës së pronësisë. Ndarja e sendeve ka rëndësi të madhe për të drejtën sendore, e cila është degë pozitive e së drejtës që rregullon marrëdhëniet e subjekteve (personave) lidhur me sendet. Varësisht nga lloji i sendeve, përcaktohet edhe përmbajtja e të drejtave sendore, kompetenca e gjykatave, mënyra e fitimit të të drejtave sendore, mbrojtja e të drejtave sendore, shuarja e të drejtave sendore. Sendet janë objekt i të drejtave sendore dhe pa ekzistimin e sendit nuk ekziston as e drejta, pra nuk ka të drejtë pronësie. Sendet e luajtshme dhe të paluajtshme Sendet janë objekt i marrëdhënies juridike-sendore. Kjo do të thotë se sendet janë objekt i së drejtës sendore. Në literaturën juridike, për rëndësinë e sendit thuhet se “sendi është objekt i të drejtave subjektive sendore, ai njëkohësisht është edhe objekt i marrëdhënies juridiko-sendore marrëdhënia juridiko-sendore është marrëdhënie shoqërore, marrëdhënie juridike e personave lidhur me sendet e caktuara, si objekt i asaj marrëdhënieje” dhe se “është i pamundur çfarëdo pushteti mbi sendin, nëse nuk ka send. Nuk ekzistojnë të drejta sendore pa objekte”. Në sendet e paluajtshme bëjnë pjesë: toka dhe të gjitha sendet e ngulitura, përkatësisht të lidhura për tokën, si, për shembull, ndërtesa dhe sendet e instaluara në ndërtesë. Qëllimi të qëndrojnë përherë: gypat e ujit, përçuesit e rrymës. Pasojnë sendet e lidhura organikisht me tokën: drunjtë, pemët, pastaj ekzistojnë edhe sendet të cilat konsiderohen të paluajtshme, edhe pse në fakt janë të luajtshme; këto ndryshe quhen paluajtshmëria sipas destinimit, kur plotësohen dy kushte të caktuara: pronari t’i ketë futur në paluajtshmëri dhe lidhja të jetë e përhershme. Disa legjislacione, si, për shembull, ai i Republikës së Shqipërisë numron taksativisht sendet e paluajtshme dhe thotë: “Janë sende të paluajtshme toka, burimet e rrjedhjet e ujërave, drurët, ndërtesat, ndërtimet e tjera notuese të lidhura me tokën dhe çdo gjë që është e trupëzuar në mënyrë të qëndrueshme e të vazhdueshme me tokën ose ndërtesën. Të gjitha sendet e tjera, duke përfshirë edhe çdo energji tjetër natyrore, janë sende të luajtshme”. Ndërsa në Ligjin për Pronësinë dhe të Drejtat e Tjera Sendore të Republikës së Kroacisë, për sendet e paluajtshme thuhet: “Paluajtshmëritë janë ngastra të sipërfaqes tokësore, së bashku me të gjitha ato që janë të lidhura me tokën përgjithmonë mbi dhe nën sipërfaqe, nëse me ligj nuk është caktuar ndryshe”. Nocioni i sendit të luajtshëm në të drejtën tonë pozitive nuk është i përcaktuar me ligj, por këtë e bën teoria juridike, sipas së cilës send i luajtshëm konsiderohet ai send që mund të mbartet prej një vendi në vendin tjetë,r pa i ndryshuar esencën, ndërsa send i paluajtshëm është ai send i cili nuk mund të mbartet prej një vendi në tjetrin pa e ndryshuar esencën. Kjo nuk ndodh gjithmonë kështu, prandaj kërkohet që legjislacioni civil të përcaktojë vetë shprehimisht se cilat sende konsiderohen të paluajtshme dhe cilat të luajtshme. Në këtë mënyrë është vepruar në Kodin Civil të Republikës së Shqipërisë, i cili parashikon shprehimisht se cilat janë sende te paluajtshme, duke bërë numërimin taksativ të tyre dhe duke i shpallur si sende të luajtshme të gjitha ato sende që nuk numërohen si sende të paluajtshme. Ligji për Pronësinë dhe të Drejtat e Tjera Sendore i Kroacisë, sende të luajtshme i konsideron ato të cilat mund të mbarten prej një vendi në një vend tjetër, por pa iu dëmtuar substanca, ndërsa paluajtshmëritë janë ngastrat e sipërfaqeve tokësore, së bashku me krejt atë që është e lidhur përherë me tokën në sipërfaqe dhe nën të, po qe se me 307


ligj nuk është përcaktuar ndryshe. Për shkak të rëndësisë që kanë disa sende, duhet të regjistrohen në regjistra të veçantë, prandaj edhe konsiderohen si sende të paluajtshme; këtu bëjnë pjesë anijet dhe aeroplanët. Ndarja e sendeve në të luajtshme dhe të paluajtshme është e një rëndësie të veçantë, kur bëhet fjalë për mënyrën e fitimit të tyre. Fitimi mbi sendet e paluajtshme bëhet vetëm pasi të jenë shënuar në librat publikë (të tokave), ndërsa kalimi i tyre bëhet vetëm me regjistrim në librat publike, por jo me dorëzim. Po ashtu, varësisht se për cilin send bëhet fjalë, caktohet edhe kompetenca gjyqësore. Kodi Civil i Republikës së Shqipërisë, neni 144, parashikon: “Sendet e paluajtshme dhe të drejtat reale mbi to regjistrohen në regjistrat e pasurive të paluajtshme”. Një rëndësi tjetër ka fakti se të gjitha legjislacionet në botë caktojnë kohën e afatit të parashkrimit fitues apo humbës, varësisht nga lloji i sendit (i luajtshëm apo i paluajtshëm). Njëherësh ekziston dallimi i objektit të së drejtës së pengut. E drejta e pengut, kur ka për objekt sendin e paluajtshëm, në kode civile quhet hipotekë. Ndërkaq, kur është fjala për send të luajtshëm, ajo quhet e drejtë pengu (ose pengu i dorës apo pengu mobiliar). Natyrisht, edhe procedura e shitjes publike dhe ruajtjes së sendit nuk është e njëjtë kur bëhet fjalë për sendin e laujtshëm apo të paluajtshëm. E drejta e pronësisë mund të fitohet edhe nga jopronari, por kjo mund të bëhet vetëm mbi sendet e luajtshme. Kur bëhet fjalë për fitimin me kontratë të së drejtës së pronësisë mbi sendet e paluajtshme, atëherë kontrata duhet të jetë gjithmonë e formës së shkruar dhe e vërtetuar te organi kompetent. Në rast kontesti, vendi i sendit të paluajtshëm e përcakton edhe kompetencën e gjykatës, ndërsa kur bëhet trashëgimia e sendeve të paluajtshme, duhet patjetër kjo të bëhet në seancë gjyqësore. Lloji i sendit e përcakton edhe llojin e së drejtës së pengut, sepse kur lihet peng sendi i luajtshëm, kemi të bëjmë me pengun e dorës, ndërsa kur lihet peng paluajtshmëria, atëherë kemi të bëjmë me hipotekën. Në disa raste sendet, edhe pse janë të luajtshme, ato, për nga destinimi, ligji i përcakton si sende të luajtshme. Në këto raste sendet e luajtshme kërkohet të jenë pronësi e pronarit të sendit të paluajtshëm. Nuk mundet sendet e luajtshme, edhe pse mund të shërbejnë apo të jenë në lidhje me sendin e luajtshëm, të konsiderohen paluajtshmëri. Sendi i luajtshëm duhet të shërbejë për shfrytëzimin e paluajtshmërisë dhe jo për nevojat personale të pronarit. Një lloj të veçantë të paluajtshmërisë e përbëjnë ato sende që, nga natyra e tyre, janë sende të luajtshme dhe as nuk janë të lidhura ekonomikisht me ndonjë paluajtshmëri. Mirëpo, për shkak të rëndësisë së tyre të posaçme, ato i nënshtrohen një regjimi juridik të njëjtë me atë të paluajtshmërive të vërteta. Këto janë anijet detare dhe aerofluturaket. Sikurse që ekzistojnë paluajtshmëri nga destinimi, po ashtu ka edhe sende të luajtshme të destinuara; për shembull, nëse dikush i shet tullat e shtëpisë, të cilën e ka ndërmend ta rrënojë, ato nuk shiten si sende të paluajtshme, por shiten si sende të luajtshme të destinuara, prandaj si të tilla i njeh edhe e drejta jonë. Sendet në qarkullim dhe jashtë qarkullimit Në çdo sistem juridik ka sende të cilat nuk mund të jenë në qarkullim juridik dhe atëherë këto nuk trajtohen si sende në kuptimin juridiko-civil. Andaj, lirisht mund të thuhet se për t’u trajtuar send, ai duhet të jetë objekt i pronësisë, përkatësisht i ndonjë të drejte tjetër sendore. Kjo do të thotë se një send i tillë është i kalueshëm nga një titullar te tjetri. Akti i kalimit nga një titullar te tjetri kushtëzon ndarjen e sendeve në qarkullim dhe sendeve jashtë qarkullimit. Ndarjen e sendeve në sende në qarkullim dhe jashtë qarkullimit e hasim edhe në të drejtën romake dhe ky dallim ekziston edhe në të drejtën sendore bashkëkohore. Në literaturën juridike flitet edhe për aftësinë qarkulluese të sendit dhe thuhet: “Aftësia e sendeve 308

E drejta civile

që të paraqiten si objekte të të drejtave subjektive dhe si objekte të punëve juridike quhet aftësi qarkulluese e sendeve”. Sendet të cilat nuk mund të jenë në qarkullimin juridik konsiderohen si të mira të përgjithshme dhe këto nuk mund të jenë objekt i ndonjë të drejte sendore, sepse janë në funksion të plotësimit të nevojave të përbashkëta të të gjithë njerëzve. Në këtë grup të sendeve bëjnë pjesë: ajri i lirë në atmosferë, deti i hapur, lumenjtë etj. Këto janë në funksion të plotësimit të nevojave të të gjithë njerëzve dhe nuk mund të konstituohet ndonjë e drejtë pronësore a e drejtë tjetër sendore mbi këto të mira materiale të natyrës. Këto të mira materiale të natyrës i administron shteti, përkatësisht njësia e pushtetit lokal dhe nuk mund të konstituohet ndonjë e drejtë pronësie mbi to. Pasuritë publike Në natyrë ekzistojnë disa të mira materiale, mbi të cilat nuk lejohet konstituimi i të drejtave pronësore. Të mirat materiale të natyrës që janë në funksion të plotësimit të nevojave të të gjithë personave ndryshe quhen edhe pasuri publike. Këto përbëjnë grupin më të madh të sendeve jashtë qarkullimit. Pasuri publike konsiderohen pra ato sende që u shërbejnë nevojave të përgjithshme të të gjithë personave dhe këto janë: deti i hapur, lumenjtë e lundrueshëm, rrugët etj. Sendet në qarkullim të kufizuar Në sistemin juridik ku ekziston ekonomia e tregut, qarkullimi i sendeve jo vetëm që duhet të jetë i lirë, por kërkohet edhe vënia në qarkullim e sendeve pa kurrfarë kufizimi. Mirëpo, kjo nuk është e mundur të bëhet deri në fund dhe përveç që kemi sende jashtë qarkullimit, ekziston edhe një tërësi e sendeve të cilat mund të vihen në qarkullim, por në mënyrë shumë të kufizuar. Qarkullimi i kufizuar i sendeve mund të jetë nga ligji, kur ai ndalon vënien në qarkullim të lirë të sendit të caktuar. Në legjislacionin slloven parashikohet se objekt “i së drejtës sendore nuk mund të jetë një send, i cili me ligj është ndaluar të jetë objekt i të drejtave sendore”. Kufizimi mund të ketë për qëllim aspektin shëndetësor, sigurinë e shtetit dhe të qytetarëve. Në këto raste, sendi mund të vihet në qarkullim vetëm pasi të sigurohet leja nga organi kompetent. Në qarkullim të kufizuar sot janë, për shembull, armët, mjetet narkotike, shumica e barnave etj. Parimi superficies solo cedit Parimi superficies solo cedit, të cilin e njihte e drejta romake, nënkupton faktin se çdo gjë që është e ngulitur në tokë i takon pronarit të tokës. Në të drejtën romake nuk ekzistonte ndarja e pronësisë në toka dhe në ndërtesa. Ky parim i së drejtës romake ka gjetur vend edhe në të gjitha kodet e shekullit XIX dhe në legjislacionet e mëvonshme. Sendet e konsumueshme dhe të pakonsumueshme Në shkencën juridike një ndarje e rëndësishme e sendeve është edhe ndarja në sende të konsumueshme dhe të pakonsumueshme, e cila është një ndarje e sendeve e mbështetur kryesisht në kuptimin juridiko-civil. Sendet e konsumueshme janë të gjitha ato sende të cilat konsumohen ose pësojnë zvogëlim të 309


dukshëm të vlerës së tyre me një të përdorur. Në literaturën juridike thuhet: “Të konsumueshme janë ato sende të cilat harxhohen (zhduken) ose që u zvogëlohet dukshëm substanca me një të përdorur “. Në anën tjetër, sende të pakonsumueshme janë të gjitha ato sende të cilat nuk harxhohen me një përdorim. Ato janë të destinuara të përdoren për një kohë më të gjatë. Sende të konsumueshme janë sendet ushqimore etj. Sende të pakonsumuara konsiderohen toka, ndërtesat, që janë edhe sende të paluajtshme, por edhe sendet e tjera të luajtshme, të cilat nuk harxhohen me një të përdorur, për shembull veshmbathja. Objekt i huasë mund të jetë vetëm sendi i konsumueshëm, ndërsa i huapërdorjes sendi i pakonsumueshëm, po ashtu, edhe te servitudat sendore objekt i servitudës mund të jetë vetëm sendi i pakonsumueshëm. Rëndësia e ndarjes në sende të konsumueshme dhe të pakonsumueshme lidhet edhe me rastin e kthimit të sendit. Në rastet kur sendi është i konsumueshëm, nuk mund të kërkohet kthimi i tij, por nësee është i pakonsumueshëm mund të kërkohet kthimi i tij. Sendet individuale dhe të shquara sipas gjinisë (gjenerike) Në literaturën juridike dallojmë edhe ndarjen në sende individualisht të përcaktuara apo sende të shquara sipas gjinisë. Sende të shquara sipas cilësisë, koniderohen ato sende të cilat janë unike në gjininë e tyre, për shembull kali gjok. Sendet e shquara për nga gjinia nuk mund të asgjësohen kurrë, ndërsa ato individualisht të përcaktuara mund të asgjësohen. Sendet e zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme Në shkencën juridike, një ndarje e rëndësishme e sendeve është edhe ndarja në sende të zëvendësueshme dhe sende të pazëvendësueshme. Send i zëvendësuara është ai në vend të të cilit mund të vijë sendi tjetër i ngjajshëm, me veti të njëjta dhe me destinim dhe vlerë të njëjtë (sendet e konsumuara dhe ato gjenerike). Send i zëvendësueshëm konsiderohet ai që mund të zëvendësohet me një send tjetër me cilësi të njëjta. Në të kundërtën, sendi është i parëndësishëm. Si sende të zëvendësueshme konsiderohen sendet e përcaktuara sipas gjinisë dhe ato të konsumuara, por në të shumtën e rasteve edhe sendet e caktuara individualisht, për shembull, palltoja me stof të caktuar zëvendësohet me pallton e të njëjtit stof. Sende të pazëvendësueshme janë, për shembull, fotografia (piktura) e një artisti, kali për vrapime me cilësi të veçanta. Sendet e pjestëueshme dhe të papjestëueshme Sendet të cilat mund të pjesëtohen (ndahen) në pjesë të llojit të njëjtë, pa e humbur vlerën e tyre, janë sende të pjesëtueshme. Në këtë rast, për përcaktimin se një send është i pjesëtueshëm ose i papjesëtueshëm, merret si kriter vlera e sendit, pra aspekti ekonomik dhe jo ai fizik. Pjesët e pjesëtuara në mënyrë proporcionale e ruajnë vlerën e sendit që ka ekzistuar para pjesëtimit. Sende të pjesëtueshme quhen ato sende që mund të pjesëtohen në sende të njëllojta, pa e humbur cilësinë dhe vlerën e tyre, kurse të papjesëtueshme janë ato sende që nuk mund të ndahen në sende të njëllojta, sepse do ta humbisnin cilësinë dhe vlerën e tyre. Kjo ndarje ka rëndësi te bashkëpronësia dhe detyrimi me shumë debitorë.

310

E drejta civile

Sendet e thjeshta dhe sendet e përbëra Në të drejtën sendore send i thjeshtë është ai send që paraqet një tërësi natyrale të një gjinie, p.sh., një copë stofi, guri, shtylla etj., përkatësisht sendi i thjeshtë është objekti që është i thjeshtë nga vetë sendi, pjesët e të cilit nuk njihen (duken). I përbërë, është sendi i cili përbëhet prej shumë pjesësh të ndryshme, p.sh.,një sako. Sendet kryesore dhe aksesore Kodet civile dhe literatura juridike e njohin ndarjen në sende kryesore dhe sende aksesore. Send kryesor quhet ai që, për nga natyra dhe qëllimi, duket se është me rëndësi më të madhe ekonomike. Send kryesor konsiderohet ajo pjesë e sendit që përmban në vete karakteristikat e tërë sendit, i cili mundet të jetë objekt i ndonjë të drejte sendore, ndërsa aksesore quhen pjesët përbërëse pa të cilat sendi kryesor do të pushonte të ishte me të vërtetë ai që ka qenë. Send aksesor është ai send (pjesë e sendit) që është në funksion të sendit kryesor. Sendet aksesore në këtë rast janë ose aksesorë në kuptimin e ngushtë ose pertinencë e sendit kryesor. Sendet aksesore ndahen në aksesorë, në kuptimin e ngushtë (send i bashkuar fizikisht), dhe në aksesorë që quhen pertinencë ose përkatësi. Aksesori, në kuptimin e ngushtë, a bashkimi (ndajshtesa) është ai send aksesor që ka lidhje fizike me sendin kryesor. Në këtë rast sendi aksesor është fizikisht i lidhur (i bashkuar) ose i ndajshtuar me sendin kryesor. Si shembull përmendet druri i mbështetur për muri, trari në mur. Të gjitha këto sende aksesore mund të bëhen edhe sende të pavarura. Rëndësia e kësaj ndarjeje qëndron në fitimin e së drejtës së pronësisë mbi sendet; kur kalohet e drejta, sendi aksesor përfshihet nga të njëjtat rrjedhoja sikurse edhe sendi kryesor; kur konstituimi i ndonjë të drejte tjetër sendore krijohet për sendin kryesor, kjo vlen edhe për sendin aksesor. Pertinenca është send aksesor i pavarur, i luajtshëm, i përhershëm (çelësi dhe brava), i konstituuar me vullnetin e pronarit, në pajtim me natyrën e sendit. Në legjislacionin modern, disa paluajtshmëri konsiderohen pertinencë e sendit kryesor, p.sh., konsiderohen pertinencë e pasurisë për veprimtarinë bujqësore: makinat, kafshët, karburantet etj. Sendet tubë (Universitates rerum) Në disa raste ekziston mundësia që sendet të paraqiten si tubë sendesh, përkatësisht universitates rerum. Tubë sendesh kemi atëherë kur përbëhen nga sendet e llojit të njëjtë, përkatësisht sende të llojeve të ndryshme, por në një vend të caktuar. Kur bëhet fjalë për tubë sendesh të llojit të njëjtë, si shembull merren librat në bibliotekë etj. Ndërkaq,kur bëhet fjalë për tubë sendesh të llojeve të ndryshme, por të vendosura në një vend, si shembull merren depotë e mallit. Sendet trupore dhe jotrupore Ndarja në sendet trupore (res cosporales) dhe sendet jotrupore (res incorporales) ekziston që nga e drejta romake. E drejta pozitive civile e pranon këtë ndarje, për shkak se objekt i së drejtës sendore janë edhe disa të drejta. Në legjislacionet ku nuk konsiderohen sende vetëm pjesë trupore të natyrës, ekziston mundësia e njohjes edhe e sendeve jotrupore. Këtë sot e hasim në legjislacionin e Kroacisë, në të cilin, përveç pjesëve trupore të natyrës konsiderohen sende edhe të gjitha 311


të tjerat që me ligj janë barazuar me to. Frytet (Fructus) Në të drejtën sendore, frytet janë gjithashtu send aksesor dhe deri në ndarjen nga sendi kryesor janë pronësi e pronarit të sendit kryesor. Frytet janë sende që sendi kryesor i jep periodikisht, por që janë të destinuara për ndarje. Frytet natyrore janë sende të cilat i jep sendi, pa e humbur substancën e vet; ketu bëjnë pjesë: frutat e pemëve, bimët, produktet e bagëtive etj. Kur flitet për frytet natyrore mendohet edhe për të ashtuquajturat fryte artificiale, domethënë, për sendet që fitohen me punën e njeriut. Nëse ndonjë send jep të ardhura në para, atëherë kemi të bëjmë me fryte civile, siç janë, për shembull, qiraja mujore, kamata etj. Frytet civile janë rezultat i ndonjë pune juridike dhe zakonisht janë në para, por lejohet mundësia që këto të jepen edhe në natyrë. Deri në momentin e ndarjes (vjeljes), frytet janë pjesë përbërëse të sendit frytdhënës dhe, si të tilla, i takojnë pronarit të sendit. Sendi i përbërë sipas destinimit ekonomik Në qarkullimin juridik ndodh që shumë sende të bashkuara, për shkak të destinimit të tyre unik, t’i mësojmë si tërësi. Sendi i përbërë sipas destinimit ekonomik ekziston atëherë kur kemi pjesë të veçanta fizike, të cilat kanë rëndësi ekonomike vetëm kur janë të bashkuara. Këto sende, edhe pse mund të jenë objekt i pushtetit fizik, prapëseprapë të ndara nuk kanë rëndësi ekonomike, për shembull, një palë këpucë, një palë dorëza, një palë çorapa etj. Paraja dhe letrat me vlerë si send Në të drejtën sendore, paraja konsiderohet send dhe i ka vetitë e veta të veçanta. Paraja konsiderohet send i zëvendësueshëm, i kosnumueshëm, i pjesëtueshëm dhe, sipas gjinisë, send i shquar. I shquar për nga gjinia do të thotë se ato përcaktohen për nga numri i njësive që i përmbajnë bankënotat dhe monetat. Paraja është e zëvendësueshme jo vetëm për llojin e vet, por me të mund të ndërrohet edhe çdo send tjetër, qoftë i shquar sipas gjinisë apo individualisht. Paraja është mjet jo vetëm i qarkullimit ekonomik, por edhe i atij juridik, sepse ajo është masë vlere e sendeve, pa marrë parasysh llojin e tyre. Paraja si send ka karakter universal, sepse ajo, jo vetëm që zëvendësohet, por shërben edhe për përcaktimin e vlerës së çdo sendi, pra edhe të atij të individualizuar. POSEDIMI (POSSESSIO) 1. Noconi Posedimi, si institut juridik, paraqet një gjendje faktike të mbrojtur nga e drejta pozitive (e zbatueshme). Posedimi nuk konsiderohet e drejtë sendore, por vetëm pushtet faktik (ekonomik) mbi sendin. Posedimi paraqitet si domosdoshmëri për secilën të drejtë sendore. Mbajtësi (nëdorësi) i 312

E drejta civile

sendit, të gjetur apo të vjedhur a të blerë nga jopronari, edhe pse sillet si pronar i sendit, ai është vetëm një posedues i thjeshtë, pra, e ka vetëm pushtetin faktik mbi sendin, jo edhe pushtetin juridik mbi sendin. Pushteti juridik mbi sendin i takon vetëm pronarit të vërtetë. E drejta objektive i njeh pronësinë vetëm pronarit e jo çdo mbajtësi (nëdorësi) të sendit. Posedimi është pushteti faktik mbi sendin, pa marrë parasysh se ky pushtet ushtrohet në bazë të së drejtës subjektive ose pa bazë juridike dhe pavarësisht nga ajo se poseduesi beson se është i autorizuar ta ushtrojë atë pushtet faktik. Mbajtësi i sendit, i cili nuk e gëzon të drejtën e pronësisë, edhe pse sillet ndaj sendit si pronar dhe nga sendi në posedim i nxjerr dobitë ekonomike njësoj sikurse edhe pronari, prapëseprapë ai nuk është pronar, aq më pak kur pronari i vërtet, duke u mbështetur në të drejtën e racionit, mund t’ia marrë në çdo kohë sendin poseduesit jopronar. Në këtë rast bëhet fjalë për posedimin që nuk korrespondon me të drejtën e pronësisë. Posedimi ndodhet në duart e personit i cili nuk është pronar dhe kjo e drejtë e pronësisë i takon dikujt tjetër. Posedimi nuk është asgjë tjetër, përveçse pushtet faktik ndaj sendit. Ky përkufizim i posedimit është i përbashkët pothuajse për të gjitha legjislacionet. Posedimi, edhe pse nuk është marrëdhënie juridike pronësore, ai është një kategori juridike dhe ka kuptimin e një institucioni juridik. Kjo paraqet marrëdhënien faktike të pranuar nga e drejta si posedim. Posedimi është gjendje faktike e mbrojtur nga e drejta. Posedimi është gjendje faktike që prezumon të drejtën, i cili supozim mund të rrëzohet me provimin e së kundërtës. Posedimin e sendit e ka çdo person që ushtron drejtpërdrejt pushtetin faktik të sendit dhe ky quhet posedim i drejtpërdrejt; po ashtu, posedimin e ka edhe personi që e ushtron pushtetin faktik mbi sendin nëpërmjet një personi tjetër, të cilit, në bazë të ndonjë pune juridike, ia ka dhënë sendin në posedim të drejtëpërdrejtë, për shembull, me kontratë për shfrytëzimin e banesës dhe në këtë rast posedimi konsiderohet posedim i tërthortë. Posedimi i tërthortë a indirekt i sendit dallon nga detencioni. Në rast ekzistimi të detencionit, vullneti për mbajtjen e sendit është për tjetrin dhe jo për vete. Posedimin e sendit e ka edhe personi që zotërimin e sendit e ushtron nëpërmjet personit tjetër, të cilit, në bazë të usufruktit, kontratës së shfrytëzimit të banesës, qirasë, ruajtjes, huapërdorjes ose ndonjë veprimi tjetër juridik, ia ka dhënë sendin në posedim të drejtpërdrejt (posedimi i tërthortë). Posedimi, edhe pse gëzon mbrojtje juridike, ainuk konsiderohet e drejtë sendore. Duke pasur parasysh se posedimi mundëson shfrytëzimin ekonomik të sendit në posedim dhe se ky pushtet faktik gëzon mbrojtje nga e drejta, prapëseprapë në të drejtën sendore ky pushtet faktik i mbrojtur nga e drejta nuk mund të konsiderohet e drejtë sendore. Mbrojtja e posedimit nga gjykatat nuk nënkupton mbrojtjen e një të drejte subjektive, por mbrohet pushteti faktik i fundit mbi sendin. Kjo është një domosdoshmëri në çdo sistem juridik, ku ekziston sundimi i së drejtës, i cili nuk lejon ndryshimin me dhunë të posedimit; në këtë rast kjo është gjendje ekzistuese faktike mbi sendin e caktuar. 2. Rëndësia e posedimit Rëndësia e posedimit për të drejtën civile, në përgjithësi, dhe për të drejtën sendore, në veçanti, është shumë e madhe. Poseduesi i sendit supozohet të jetë pronar ose titullar i ndonjë të drejte tjetër sendore. Poseduesi i sendit apo i së drejtës, edhe pse ka vetëm pushtetin faktik, ai në një mënyrë gëzon edhe mbrojtje juridike. Pastaj posedimi, sidomos ai me mirëbesim dhe i ligjshëm, paraqet fakt juridik që ka ndikim në fitimin e së drejtës së pronësisë a të ndonjë të drejte tjetër, 313


përkatësisht mund të shkaktojë shuarjen e ndonjë të drejte sendore të titullarëve të tjerë. Posedimi kryen funksionin e publicitetit të të drejtave, kur kanë për objekt sende të luajtshme, të cilat edhe mund të shihen. Poseduesi, edhe në rastet kur nuk është pronar, mund të përgjigjet për dëmin, duke ushtruar pushtetin faktik mbi sendin, përkatësisht ai përgjigjet për sendet e rrezikshme në bazë të përgjegjësisë objektive. 3. Kuptimi modern i posedimit Kuptimi modern i posedimit kërkon vetëm pushtetin faktik mbi sendin dhe në këtë rast nuk kërkohet të deklarohet dëshira që sendin ta mbajë si të vetin. Në këtë rast kemi të bëjmë me botëkuptimin objektiv apo modern të posedimit, sipas të cilit me rëndësi janë sjelljet e poseduesit ndaj sendit, në bazë të të cilave personi i tretë me arsye mund të përfundojë se dikush është posedues. Sipas këtij botëkuptimi, posedimi i këtij sendi fitohet me vënien e pushtetit faktik mbi sendin. Sipas kuptimit modern për posedimin, posedimin e ka çdoherë pronari i sendit dhe në këto raste posedimi është posedim pronësor, mirëpo posedimin e ka edhe kreditori pengmarrës a qiramarrësi, të cilët sendin e mbajnë si të huajin dhe, në këtë rast, ekziston posedimi përdorues jopronësor. Edhe posedimi jopronësor gëzon mbrojtje juridike. Te posedimi përdorues poseduesi, edhe pse e ka në posedim sendin e huaj, ai nga sendi që e mban nxjerr disa interese të caktuara, të cilat nuk bëhen sipas kërkesës së pronarit të sendit, andaj këtu faktikisht janë të pranuar dy posedues: poseduesi pronësor, të cilit nuk i kontestohet fare posedimi, dhe poseduesi faktik, i cili sendin e mban për nevojat e veta, edhe pse ai është i tjetërkujt. Posedimi pronësor ekziston atëherë kur poseduesi ka edhe pronësinë ose sillet ndaj sendit si pronar. Posedim përdorues kemi atëherë kur poseduesi nuk është pronar dhe nuk sillet ndaj sendit si pronar, për më tepër ai mund t’ia pranoj pronësinë pronarit, por ndaj sendit ushtron disa veprime, madje për vete dhe në interesin e vet. Si elemente thelbësore për ekzistimin e posedimit janë zotërimi (corpus possionis) dhe vullneti që sendin ta mbajë për vete (animus possionis). Objekti i posedimit Objekt mund të jenë sendet e luajtshme dhe të paluajtshme, individualisht të përcaktuara. Këtu bëjnë pjesë edhe frytet e shkëputura. Sendi, për të qenë objekt i posedimit, duhet të dalë në qarkullimin juridik dhe kjo bëhet me punë juridike. Pasuritë publike nuk mund të jenë në posedim, përderisa, për nga natyra e tyre, janë të përjashtuara nga qarkullimi civilo - juridik. Posedimi i së drejtës Përveç posedimit të sendeve, ekziston edhe posedimi i të drejtave. Kur dikush nuk e ka pushtetin e plotë faktik ndaj sendit, por vetëm pushtetin e atillë që është përmbajtje e ndonjë të drejte sendore tjetër, ai ka posedimin e të drejtave. Te ky lloj i posedimit është e drejta, që do të thotë objekt mund të jetë një e drejtë servitude, e drejta në barrën reale, e drejta e detyrimit, që është rezultat i ndonjë pune juridike. Poseduesi i të drejtave është kryerje faktike e përmbajtjes thelbësore të ndonjë të drejte të lidhur 314

E drejta civile

me vullnetin që përmbajtja e asaj të drejte të kryhet për vete, (si e drejtë e tij). Posedimi ekziston edhe atëherë kur dikush ka të drejtën e kërkesës. Krijimi dhe shuarja e posedimit Në të drejtën sendore, rëndësi të veçantë paraqet momenti i konstituimit të ndonjë të drejte sendore. Posedimi, edhe pse nuk është e drejtë, krijimi i saj lidhet për faktin e caktuar. Posedimi, i cili paraqet pushtetin faktik mbi sendin, lind (krijohet) me konstituimin e pushtetit faktik ndaj sendit ose së drejtës, që është objekt i posedimit. Posedimi, pra, ekziston nga momenti kur poseduesi, i cili mund të jetë person fizik apo juridik, e vë sendin nën pushtetin fizik të drejtpërdrejtë apo të tërthortë të tij. Poseduesi, zakonisht, është edhe pronar i sendit, por posedues mund të jetë edhe vjedhësi i sendit, gjetësi i sendit etj., i cili nga sendi që e ka në posedim nxjerr përfitime ekonomike dhe sillet sikurse sendi është i tij. Fitimi i posedimit Posedimi mund të fitohet në dy mënyra: origjinere dhe derivative. Fitim origjiner i posedimit do të thotë fitim i posedimit pa vullnetin a kundër vullnetit të poseduesit të deritanishëm. Në këtë rast, fitimi bëhet pa marrë parasysh paraardhësin. Posedimi mbi sendet e luajtshme bëhet me marrjen e tyre, ndërsa në sendet e paluajtshme, me fillimin e shfrytëzimit të tyre, si, bie fjala, me lëvrimin e tokës bujqësore etj. Fitimi derivativ është një mënyrë tjetër e fitimit të posedimit dhe do të thotë që fitimi i posedimit bëhet me vullnetin e poseduesit paraardhës, çka nënkupton kalimin e posedimit nga një posedues në poseduesin tjetër. Fitimi derivativ bëhet, pra, me dorëzimin e sendit dhe dorëzimi i sendit nënkupton konstituimin e posedimit. Dorëzimi i sendit nga një posedues në tjetrin mund të jetë i thjeshtë, kur kemi kalimin e thjeshtë të sendit në posedim, prej dorës në dorë, por ky dorëzim i sendit mund të jetë edhe i karakterit simbolik, gjë që do të thotë respektim i disa shenjave (veprimeve) me rastin e dorëzimit të sendit. Dorëzimi simbolik ekziston, për shembull, kur jepen çelësat e veturës etj. Kur bëhet fjalë për dorëzimin e sendit në posedim, janë të njohura edhe rastet e dorëzimit vetëm me deklarimin e vullnetit ( traditio brevi manu), kur mbajtësi i sendit, në bazë të deklarimit të vullnetit, fiton edhe corpusin + animusin. Bëhet posedues (dorëzimi me dorë të shkurtër). Te constitutum possessorium poseduesi e humb animusin dhe bëhet detentor. Ky rast ekzsiton atëherë kur pronari, i cili njëkohësishtë ishte edhe posedues praktik, e shet shtëpinë e vet, në të cilen banonte dhe bëhet qiraxhi me kontratë të lidhur me blerësin. Fitmi i posedimit.- Posedimi fitohet me anë të veprimeve juridike, me trashëgim dhe me pushtim. Posedimi është fituar kur poseduesi krijon pushtetin faktik mbi sendin, qoftë duke e themeluar me veprim të njëanshëm (fitimi origjener) ose kur ky është bartur ( është kaluar) (fitimi derivativ). Bashkëposedimi dhe posedimi i përbashkët Në të drejtën sendore ekziston institucioni i bashkëpronësisë, prandaj edhe gjendja faktike mund të paraqitet si bashkëposedim. Posedimi i këtillë është i mundshëm te të gjitha të drejtat që mund të kenë më shumë titullarë, p.sh., edhe tek e drejta e pronësisë, e servitudës; te bashkëposedimi, 315


pushteti faktik i poseduesit ushtrohet sipas pjesëve alikuote etj. Përveç bashkëposedimit, ekziston edhe posedimi i përbashkët, kur dy e më shumë persona e ushtrojnë pushtetin faktik mbis sendin dhe nuk dihet vëllimi i ushtrimit të pushtetit faktik derisa të ndahet sendi i përbashkët në posedim. Bashkëposedimi ekziston nëse sendin e caktuar,të cilin bashkëposeduesit e përdorin sipas pjesës alikuote, ai që ka 1/3 e pushtetit faktik e përdor sednin 1 herë në krahasim me atë që ka 2/3 e pushtetit faktik, i cili e përdor sendin 2 herë më shumë se i pari. Kur bëhet fjalë për pronësinë e përbashkët, nuk pranohet ushtrimi i pushtetit faktik në mënyrë të pavarur. Llojet e posedimit Posedimi ndahet në disa lloje dhe këto janë: 1. Posedimi i drejtëpërdrejtë dhe posedimi i tërthortë (indirekt); 2. Posedimi i ligjshëm dhe i paligjshëm ; 3. Posedimi i vërtetë dhe jo i vërtetë; 4. Posedimi me mirëbesim dhe me keqbesim. Posedimi i drejtpërdrejt ekziston atëherë kur personi i drejtpërdrejt ose përmes të autorizuarit e ushtron pushtetin faktik mbi sendin. Posedimi i tërthortë ekziston kur personi pushtetin faktik mbi sendin e ushtron përmes personit tjetër, të cilit në bazë të frytëzimit, kontratës mbi pengun, qiranë, shërbimin, i ka dhënë sendin në posedim të drejtëperdrejtë; për poseduesin e parë ky lloj posedimi është posedim i tërthortë (indirekt), ndërsa mbajtësi i sendit në bazë të punës juridike e ka posedimin e drejtpërdrejt, por edhe posedimin e nxjerrë, sepse pushteti faktik i tij buron nga pushteti faktik i atij që e ka kaluar atë me anë të punës juridike. Në këto raste personi i tretë është posedues i drejtpërdrejtë, ndersa personi që ka dorëzuar sendin në posedim te tjetri me anë të punës juridike, p.sh. me kontratë të pengut, është vetëm posedues i tërthortë. Te posedimi i tërthortë, kërkohet që sendi të përdoret në bazë të punës juridike dhe ai të kthehet te poseduesi në posedim të drejtpërdrejtë, pas kalimit të kohës së parashikuar me punën juridike të lidhur. Qiramarrësi e kthen sendin te qiradhënësi. Posedimi i ligjshëm është posedim i cili mbështetet mbi një bazë juridike të vlefshme (punët juridike, vendimet, okupimi ejt.) Posedimi i paligjshëm është posedim që mbështetet mbi një bazë juridike të pavlefshme. Emërtimi i posedimit në të ligjshëm dhe të paligjshëm varet nga ekzistimi, përkatësisht mosekzistimi i bazës (titullit) juridik të vlefshëm. Kur posedimi e ka bazën juridike të vlefshme, poseduesi ka mundësi të bëhet edhe pronar përmes institutit të parashkrimit fitues. Baza juridike duhet të jetë e vlefshme, domethënë të ketë karakter të tillë që të mundësojë edhe fitimin e pronësisë. Me ligj parashikohet se posedimi është i ligjshëm , nëse ka bazë juridike të plotëfuqishme të posedimit. Posedimi i vërtetë është ai që fitohet mbi një bazë të rregullt (në mënyrë të rregullt), me dorëzim të lejueshëm të sendit në pushtet faktik. Posedimi i vërtetë ose i qetë është ai që nuk është fituar me vi clam ose precaria, domethënë që nuk është fituar me forcë, mashtrim ose me keqpërdorim të besimit (p.sh. i jepet libri në përdorim, por poseduesi pastaj nuk e kthen). Në rastet kur posedimi bëhet me forcë, mashtrim ose keqpërdorimi të besimit, atëherë ai është 316

E drejta civile

posedim jo i vërtetë. Ky lloj posedimi bëhet i vërtetë pas kalimit të kohës, brenda së cilës personi nga i cili është marrë sendi nuk ka ndërmarrë veprime për ta mbrojtur të drejtën e vet të posedimit Posedimi më mirëbesim dhe me keqëbesim Posedues me mirëbesim është ai që nuk di ose, sipas rrethanave të arsyeshme, nuk duhet të dijë se sendi që e posedon nuk është i tij. Në bazë të LMTHPJ është përcaktuar se “posedimi është me mirëbesim, po qe se mbajtësi (nëdorësi) nuk di ose nuk mund të dijë që sendi që e mban nuk është i tij”. Posedimi është me mirëbesim kur poseduesi nuk ka ditur ose nuk ishte i detyruar të dinte se posedimi i tij është i paligjshëm, ndërsa posedimi është me keqbesim kur poseduesi ka ditur ose duhet ta dinte se posedimi i tij është i paligjshëm, p.sh., kur pushteti faktik krijohet me vjedhje. Posedues me keqbesim është ai që ka ditur se e posedon pa autorizim sendin e huaj ose sipas rrethanave ekzistuese ka mundur të përfundojë se në pushtetin e vet faktik e ka sendin e huaj. Posedues me keqbesim është edhe poseduesi me mirëbesim, pas marrjes së padisë për kthimin e sendit, me kusht që poseduesi ta humbas kontestin në gjykatë. Pra mirëbesimi ndërpritet në momentin kur poseduesi merr dijeni se posedimi nuk i takon atij. Mbajtësi (nëdorësi) i sendit në posedim gjithmonë supozohet të jetë me mirëbesim, përderisa nuk vërtetohet e kundërta. Poseduesi me keqbesim mund të jetë ligjor (me kontratë) dhe i vërtetë, sepse është dorëzuar sendi, por me keqbesim, ngase ka ditur se po blente sendin e vjedhur). Efektet jurdike të posedimit me mirëbesim Efektet juridike të posedimit me mirëbesim, lidhur me sendet dhe të drejtat, është çështje e legjislacionit. Sendin faktikisht mund ta disponojë poseduesi me mirëbesim dhe ai për këtë nuk i përgjigjet askujt. Ndërkaq, poseduesi me keqbesim është përgjegjës edhe për posedimin faktik, pra ai për veprimet lidhur me sendin në posedim është përgjegjës para poseduesit, përkatësisht para pronarit të vërtetë. Poseduesi i sendit, duke ushtruar pushtetin faktik, mund të bëjë disa lloje të shpenzimeve. Këto shpenzime mund t’i bëjë si poseduesi me mirëbesim, ashtu edhe poseduesi me keqbesim. Shpenzimet rreth sendit mund të jenë: shpenzime te domosdoshme, të dobishme dhe të luksit, pra kemi tri lloje të shpenzimeve. Me këtë rast duhet te jepet përgjigjja për pyetjen se si kthehen ose si njihen shpenzimet e bëra nga poseduesi gjatë ushtrimit të posedimit.Për këtë ekziston zgjidhja se poseduesit me mirëbesim, sikurse edhe atij me keqbesim, u njihen (u shpërblehen) shpenzimet e domosdoshme, nëse ato kanë bërë që sendi të ruhet (p.sh., barnat për mjekimin e kafshës, shpenzimet për ruajtjen e shtëpisë nga rrënimi). Shpenzimet e domosdoshme janë ato që bëhen me qëllim që të ruhet sendi nga shkatërrimi Shpenzimet e dobishme janë ato shpenzime, të cilat rrisin vlerën e sendit. Poseduesit me mirëbesim i pranohen shpenzimet sipas kriterit objektiv, por deri në vlerën që ka investuar. Poseduesit me keqbesim i njihen shpenzimet sipas kriterit subjektiv, që do të thotë çfarë është fitimi për pronarin. Shpenzimet e luksit janë shpenzime të bëra vetëm për zbukurimin e sendit ose për ta bërë më 317


komod atë. Këto shpenzime nuk i pranohen asnjërit posedues. Poseduesve u njihet e drejta ius tollendi (e drejta e heqjes). Heqja e sendeve mund të bëhet nese nuk dëmtohet sendi kryesor, p.sh., nuk mund të hiqen pllakat nga muret, por mund të hiqet një llambadar nga tavani i ndërtesës, (poseduesi me keqbesim detyrohet t’i heqë ato, nëse pronari e kërkon këtë). Efektet juridike lidhur me frytet Një regjim juridik i veçantë ekziston edhe lidhur me shfrytëzimin e fryteve nga poseduesi. Posedimi kishte pushtet faktik, por për interes ekonomik, andaj shtrohet pyetja se ç’ bëhet me frytet të cilat i ka mbledhur ose i ka lënë pa u mbledhur poseduesi. Frytet natyrore dhe ato civile janë produkte që dalin nga sendi frytëdhënës. Frytet natyrore.- Poseduesi me mirëbesim ka të drejtën e fryteve dhe ai i fiton ato me vjelje dhe nuk ka përgjegjësi për to, derisa ka ekzistuar posedimi. Poseduesi me keqbesim nuk bëhet pronar i fryteve dhe ai përgjigjet për tërë kohën që ka qenë në posedim. Ai përgjigjet si për frytet e fituara, ashtu edhe për frytet që nuk i ka vjelë, gjë që ndryshe quhet fitim i humbur. Frytet civile.- Poseduesi i ndërgjegjshëm mbanë frytet civile dhe i kthen ato që i ka mbledhur para se të arrijnë, (p.sh., e merr qiranë për një vit përpara). Poseduesi me keqbesim i kthen të gjitha frytet civile si ato të vjela, ashtu edhe ato që i ka lënë pa i vjelë. Mbrojtja e posedimit Mbrojtja e posedimit është një element dallues i vetë posedimit. Mbrojtje juridike gëzon edhe vjedhësi i sendit. Posedimi nuk është e drejtë sendore, megjithatë posedimi gëzon mbrojtje juridike. Posedimi është një gjendje faktike, kurse parim i përgjithshëm juridik që ka rëndësi jo vetëm në të drejtën civile, por edhe në degët e tjera të drejtësisë, është ai që një gjendje ekzistuese faktike të mbrohet. Askush nuk mund ta cenojë pushtetin faktik në mënyrë arbitrare, por vetëm me ndihmën e organeve kompetente. Poseduesi i sendit ka të drejtën e mbrojtje nga shqetësimet (pengimet) ose nga marrja e sendit nga posedimi. Vetëmbrojta mund të përdoret në kushtet kur është përgjithsisht e lejueshme vetëndihma. Çdokush mund ta zbrapsë me forcë sulmin e drejtpërdrejtë të paligjshëm mbi objektin e posedimit të vet. Pra poseduesi ka të drejtë për vetëndihmë kundër çdo subjekti të cilit ia ka marrë sendin, që e shqetëson në mënyrë të kundërligjshme në ushtrimin e posedimit . Për ta përdorur ndihmën, duhet të plotësohen disa kushte dhe këto janë: 1. Rreziku të jetë i drejtpërdrejtë, 2. Vetëndihma të jetë e nevojshme dhe 3. Veprimi me vetëndihmë t’u përgjigjet rrethanave të rrezikut. Paditë poseduese ose pasurore kanë ato veçori të përgjithshme të cilat nuk hyjnë në shqyrtimin e çështjeve juridike nëse poseduesi e ka ose jo edhe të drejtën, themelin juridik të posedimit. Këto padi e mbrojnë vetëm pushtetin faktik që e ka poseduesi. Paditë poseduese janë sumare (përmbledhëse), gjë që do të thotë të shkurtëra dhe të shpejta. Kur vendos për çështjet që kanë të bëjnë me posedimin, Gjykata duhet të veprojë urgjentisht. Ajo vendos jo me aktgjykim si te konfliktet e tjera civile, por me aktvendim. 318

E drejta civile

Për paraqitjen e padive poseduese, për shkak të sumaritetit (shkurtësisë) të procedurës, përkitazi me konfliktet poseduese është caktuar një afat i shkurtër. Padia poseduese, qoftë për pengim, qoftë për rikthim, duhet të paraqiten brenda afatit prej 30 ditësh, nga dita kur paditësi ka marrë vesh për marrjen e objektit të posedimit. Ekziston edhe afati më i gjerë prekluziv prej një viti. Nëse paditësi ka marrë vesh për pengim ose marrje pasi ka kaluar një vit, ai nuk mund të paraqesë padi poseduese. Poseduesi në këto raste paraqet padi për mbrojtje të pronësisë. Mbrohet çdo posedim, qoftë ai i tërthortë, qoftë i drejtpërdrejtë, me mirëbesim ose me keqbesim, i ligjshëm ose i paligjshëm. Me rastin e vendosjes lidhur me posedimin e kontestuar, gjykata vërteton gjendjen e fundit faktike, pra nuk konstaton pronësinë mbi sendin, sepse ajo mund të bëhet në procedurë tjetër gjyqësore. E DREJTA E PRONËSISË Nocioni i pronësisë E drejta e pronësisë paraqet njërinn ndër institutet juridike më të rëndësishme të së drejtës civile, në përgjithësi, përkatësisht institutin juridik më të rëndësishëm të së drejtës sendore, në veçanti. Pronësia trajtohet jo vetëm si e drejtë mbi sendin, por edhe si marrdhënie juridike-pronësore. Pronësian si institut juridik me ndikim në marrëdhëniet e tjera shoqërore, për shkak të rëndësisë, është objekt i rregullimit jo vetëm ligjor, por edhe kushtetues. Me kushtetutë garantohet e drejta e pronësisë. E drejta e pronësisë zë vend qendror në të drejtën sendore, andaj kjo lëndë emërtohet nga autorët edhe si Pronësia. E drejta e pronësisë është e drejtë sendore që përmban autorizime më të gjera me rastin e shfrytëzimit dhe disponimit të një sendi. Pronësia, për nga përmbajtja e saj, është e drejtë sendore që titullarit i garanton pushtetin më të lartë mbi një send. E drejta e pronësisë është e drejtë sendore e cila titullarit të vet (pronarit) i jep autorizimin më të plotë për çdo pushtet juridik privat, që lejon rendi juridik dhe që garanton shteti. Përkufizimi i pronësisë, duke u mbështetur në autorizimet që ka titullari i së drejtës së pronësisë, është përfshirë në shumicën e kodeve dhe ligjeve civile. E drejta e pronësisë është e drejtë sendore, e cila bartësit të saj i mundëson posedimin, përdorimin, shfrytëzimin dhe disponimin e sendit të caktuar brenda kufijve të caktuar me ligj. Në literaturë si autorizime zakonisht konsiderohen përdorimi, shfrytëzimi dhe disponimi. Pronësia është pushteti faktik dhe juridik mbi sendin; pronësia është e drejta për të gëzuar dhe disponuar lirisht sendet, brenda kufijve të caktuar nga ligji. Kjo do të thotë se “edhe me të drejtën tënde nuk mund të shërbehet në dëm të tjetrit”. Titullarit të pronësisë i takon e drejta e pronësisë edhe mbi pjesët përbërëse të sendit, si dhe frytet natyrore që i prodhon sendi, përveç kur kjo u është kaluar të tjerëve. E drejta e pronësisë është e pakufizuar, përveç me ligj dhe në interes publik. Ky kufizim e ka bazën në aktin më të lartë të një vendi. Në kufizimet e veçanta bën pjesë mundësia e shpronësimit të pronës në pronësi, për interes të përgjithshëm. Kjo bëhet me kompensim (shpërblim) sipas çmimit të tregut. Shpronësimi bëhet me ligj.

319


Kufizimi i pronësisë Në të kaluarën, pronësia (proprietas) ka qenë e pakufizuar dhe është konsideruar hyjnore. Pronari, e ka pronë jo vetëm tokën, por edhe atë që është mbi dhe nën të. Mirëpo, më vonë bëhen disa kufizime të pronësisë. Këto kufizime kanë për qëllim që pronari të ushtrojë autorizimet e veta në mënyrë të caktuar, duke i respektuar edhe nevojat e të tjerëve, që lindin si rezultat i fqinjësisë.

E DREJTA FQINJËSORE Nocioni E drejta fqinjësore është e drejtë e titullarit të paluajtshmërisë që ta përdorë paluajtshërinë e fqinjit për ushtrimin e plotë të pushtetit të së drejtës së pronësisë së tij. Kjo e drejtë mund të ekzistojë vetëm midis pronarëve të paluajshmërive fqinje E drejta fqinjësore është rregullator i kufizimit të së drejtës së pronësisë. Mund të thuhet se në sistemin juridik me ekonomi të tregut e drejta fqinjësore konsiderohet si kufizuesja kryesore e së drejtës së pronësisë. Titullari i së drejtës së pronësisë nuk mund ta ushtroj të drejtën e tij, duke e keqpërdorur atë. Prandaj mund të thuhet se e drejta e fqinjit paraqet një kufizim të rëndësishëm të pronësisë. E drejta fqinjësore shtrihet edhe mbi poseduesin e tokës fqinjësore sipas ndonjë baza juridike të nxjerrë nga pronari. E drejta fqinjësore si institut juridik, në shumicën e rasteve ei rregulluar me kodet, përkatësisht ligjet civile, nënkupton autorizime, detyrime dhe ndalesa në ushtrimin e së drejtës së pronësisë mbi paluajtshmëritë fqinje ose paluajtshmëritë e lidhura mes tyre me hapësinë (ose ndodhen në afërsi të drejtpërdrejtë). Kufizimet që dalin nga e drejta fqinjësore, si rregull, janë të ndërsjella, por mund të jenë edhe të njëanshme. Të drejtat fqinjësore edhe pse e kanë bazën edhe në vetë ligjin, ato nuk janë të njëjta me servitudat sendore ligjore. E drejta fqinjësore ekziston mbi parimin e reciprocitetit (ndërsjellësisë); kjo e drejtë nuk regjistrohet dhe nuk lidhet me afat, ndërsa servituda sendore ligjore është e drejtë sendore; ajo regjistrohet në librat e intabulacionit, ekziston në favor të paluajtshmërisë që është pasuri dominuese, mund të jetë e përkohshme ose mund të parashkruhet me mosushtrim dhe mungon reciprociteti me rastin e ushtrimit të servitudës sendore ligjore. E drejta e pronësisë mund të kufizohet edhe me veprime juridike, domethënë, me vullnetin e pronarit. Këtu si kufizim mund të quhet kufizimi për sigurimin e kërkesave. Imisionet Imisionet paraqiten, po ashtu, si një kufizues i së drejtës së pronësisë në rastet kur ato duhet të durohen si një e keqe e pashmangshme. Në këtë rast bëhet fjalë për imisionet e lejuara (neni 5 i LMTHPJ). Imisionet mund të jenë edhe të palejueshme, p.sh., lëshimi i tymit, gazit, avullit, zhurmës, ujërat e ndotura etj., në qoftë se këto e pengojnë pronarin e pasurisë fqinjësore.

320

E drejta civile

E DREJTA E PRONËSISË ME MË SHUMË SUBJEKTE I. Bashkëpronësia Nocioni.- Në të drejtën tonë është e mundur që një send individualisht i përcaktuar të jetë objekt edhe i dy e më tepër personave, domethënë, të ketë më shumë subjekte me të drejtë pronësie mbi të njëjtin send. Kjo mund të paraqitet në formën e bashkëpronësisë dhe pronësisë së përbashkët. Bashkëpronësia, si institut juridik, ekziston kur dy ose më shumë persona kanë të drejtë pronësie mbi një send, secili sipas pjesëmarrjes së vet. Me Ligjin për Marrëdhëniet Themelore JuridikePronësore (neni 13) parashikohet: “Disa persona kanë të drejtën e bashkëpronësisë mbi sendin e papjesëtuar, kur pjesa e secilit prej tyre është caktuar në përpjesëtim me madhësinë (pjesa ideale). Në qoftë se pjesët e bashkëpronësisë nuk janë caktuar, supozohet se janë të barabarta. Bartësit e së drejtës së bashkëpronësisë kanë të drejtën e pronësisë mbi sendin në bazë të pjesës alikuote që e përbëjnë tërësinë e sendit. Pjesa alikuote mund të shprehet me përqindje, p.sh., 10 për qind, 15 për qind ose si 1/3 apo 1/7 etj. Kur bëhet fjalë për ushtrimin e së drejtës mbi sendin; çdo bashkëpronar e ushtron të drejtën e vet në bazë të pjesës së vet ideale. Bashkëpronari mund ta disponojë pjesën e vet pa pëlqimin e bashkëpronarëve të tjerë. Në rast të shitjes së pjesës së bashkëpronarit mbi të cilën ekziston e drejta e pronësisë, bashkëpronarët e tjerë kanë të drejtën e parablerjes, vetëm nëse kjo është caktuar me ligj. 1. Fitimi i bashkëpronësisë Fitimi i bashkëpronësisë mund të bëhet njësoj sikurse edhe fitimi i pronësisë individuale (nga një subjekt), pra në bazë të punës juridike (kontratës dhe testamentit). Bashkëpronësia mund të krijohet në bazë të kontratës së shitblerjes, ndërrimit, dhurimit etj. Edhe këtu vlejnë rregullat si te fitimi i pronësisë në bazë të kontratës. Këtu, dy e më tepër veta e blejnë një send, p.sh., një veturë. Fitimi në bazë të vendimit për ndarjen e pasurisë së përbashkët, (p.sh., gjykata vendos se të dy bashkëshortëve u takon nga 1/2 e pasurisë); fitimi në bazë të parashkrimit fitues, (p.sh., një person e blen pjesën alikuote duke mos e ditur se personi nga i cili e blen atë pjesë nuk ka qenë bashkëpronar dhe nëse kalon koha e nevojshme); kemi edhe krijimin e bashkëpronësisë pa pëlqimin e bashkëpronarëve (communio incident), p.sh., me specificatio (përpunimi ose përzierja e sendeve të pronarëve të ndryshëm). 2. Zgjidhja e bashkëpronësisë Bashkëpronësia është një institucion juridik që i nënshtrohet zgjidhjes, kur këtë e kërkojnë bashkëpronarët. Bashkëpronarët mund të merren vesh që të mos lejohet kërkesa për zgjidhjen e bashkëpronësisë. Kjo marrëveshje nuk ka ndikim te trashëgimtarët e pjesëve të bashkëpronësisë. Kërkesa për zgjidhjen (ndarjen) e bashkëpronësisë nuk parashkruhet. Pra, ajo mund të paraqitet në çdo kohë. Natyrisht, kërkesa për ndarjen e bashkëpronësisë nuk do të lejohet në kohën kur ndarja u sjell dëme të konsiderueshme bashkëpronarëve të tjerë. Kjo zgjat derisa të kalojnë rrethanat që shkaktojnë dëm të konsiderueshëm për bashkëpronarët e tjerë. Ndarja e bashkëpronësisë mund të bëhet: 321


1. Me marrëveshjen e bashkëpronarëve dhe 2. Në bazë të vendimit gjyqësor të plotfuqishëm për ndarjen e bashkëpronësisë. Ndarja e bashkëpronësisë mundëson fitimin e pronësisë individuale në bazë të titullit juridik dhe modus aquirendi. Titull juridik është marrëveshja e bashkëpronarëve për ndarjen e bashkëpronësisë ose vendimi i gjykatës. Bashkëpronarët përgjigjen për të metat materiale dhe juridike të pjesës së vet alikuote. II. Pronësia e përbashkët Në të drejtën tonë, përveç bashkëpronësisë, ekziston edhe pronësia e përbashkët. Pronësia e përbashkët është e drejta e pronësisë që e kanë dy ose më shumë persona mbi të njëjtin send, por ashtu që pjesët e tyre nuk janë të përcaktuara, andaj edhe nuk mund t’i disponojnë ato për aq sa do të zgjasë gjendja e pronësisë së përbashkët. Pjesët nuk janë të caktuara as në pjesë ideale, as në pjesë reale dhe kjo e dallon atë nga bashkëpronësia, tek e cila dihen pjesët ideale të bashkëpronarëve, të cilët i disponojnë pjesët e veta pavarësisht. Në literaturë pronësia e përbashkët përkufizohet si vijon: “Pronësia e përbashkët është e drejtë pronësore e më shumë personave mbi të njëjtin send, sipas pjesëve që nuk janë të caktuara as realisht, as idealisht, por janë të caktueshme”. Në të drejtën tonë njihen mjaft raste të pronësisë së përbashkët, por si raste tipike konsiderohen: 1. Pronësia e përbashkët e bashkëshortëve; 2. Pronësia e përbashkët e familjeve të mëdha dhe 3. Pronësia e përbashkët e bashkëtrashëgimtarëve mbi sendet e masës trashëguese. Pronësia e përbashkët e bashkëshortëve është ajo të cilën bashkëshortët e kanë fituar me punë gjatë bashkësisë martesore. Kjo pronësi krijohet me punën e ndarë ose të përbashkët të bashkëshortëve gjatë martesës. Edhe pronësia e familjeve të mëdha konsiderohet pronësi e përbashkët dhe u nënshtrohet rregullave të disponimit të pronësisë së përbashkët. Pronësia e përbashkët e bashkëtrashëgimtarëve ekziston nga momenti i vdekjes së trashëgimlënësit deri në dhënien e aktvendimit të trashëgimisë. Raste të pronësisë së përbashkët, si e drejtë aksesore, kemi te : - Muret dhe shtyllat në sinor (mezhdë); - Druri në sinor; - Shkallët e përbashkëta në ndërtesa; - Ashensori i ndërtesës, tarraca për tharjen e rrobave, oxhaku i ndërtesës etj.. Pronësia etazhe Pronësia etazhe është e drejtë pronësore mbi banesën, lokalin afarist ose garazhën, si pjesë e veçantë e ndërtesës me të cilën në mënyrë të pandashme janë të lidhura të drejtat e caktuara në pjesët e përbashkëta të ndërtesës dhe në tokën në të cilën është ndërtuar ndërtesa. Me Ligj (neni 19) parashikohet: “Në rastet dhe në kushtet e caktuara me ligj mund të ekzistojë e drejta e pronësisë mbi banesën dhe lokalin afarist, si pjesë të veçantë të ndërtesës”. Pronësia etazhe e ka prejardhjen nga fjala frenge etage – kat; kjo ndryshe quhet pronësi e katit. Pronësia etazhe fitohet sipas rregullave të përgjithshme që vlejnë për fitimin e së drejtës së pronë322

E drejta civile

sisë (me ndërtim, me blerje, me ndërrim, me trashëgim etj.) Titullari i pronësisë etazhe është i autorizuar t’i disponojë pjesët e veçanta të ndërtesës, si pronar i vetëm, dhe të ndërmarrë të gjitha veprimet e nevojshme lidhur me sendin e vet (pjesën e vet). Bartësi i së drejtës së pronësisë etazhe gëzon edhe të drejtat mbi pjesët e përbashkëta të ndërtesës (dyert e hyrjes, shkallët, oxhaqet, kulmin, bodrumin, kanalizimin, koridoret, muret, ashensorin etj.). Ndërkaq, mbi tokën në të cilën është ndërtuar ndërtesa, pronarët kanë të drejtën e përdorimit të përhershëm. Pronësia etazhe mund të ekzistojë si mbi ndërtesat në pronësi private, ashtu edhe mbi ato që janë pronësi shtetërore. Pra, pjesa e veçantë e ndërtesës, e lokalit afarist, mund të jetë pronësi private ose shtetërore. E drejta e banimit E drejta e banimit ishte e drejtë e llojit të veçantë dhe ajo fitohej vetëm mbi ndërtesat e banimit të pronësisë shoqërore. Kjo e drejtë rregullohej me ligj të veçantë dhe për rregullimin saj ka qenë kompetente edhe Kosova. E drejta e banimit është shndërruar në pronësi private ose në pronësi shtetërore. Në Kosovë, transformimi i së drejtës së banimit në pronësi private (a në të drejtë pronësie) nuk ka përfunduar, andaj mund të thuhet se në Kosovë ende ekziston e drejta e banimit, si e drejtë e veçantë. Fitimi dhe humbja e pronësisë Pronësia është pushtet juridik. Të fitosh pronësinë do të thotë të kesh faktet juridike të cilat i njeh e drejta objektive, si bazë e këtij pushteti juridik të pronësisë. Pronësia mund të fitohet në dy mënyra: origjinere dhe derivative. Kjo e fundit ekziston atëherë kur dikush e nxjerrë të drejtën e vet të pronësisë nga e drejta e paraardhësit, kurse origjinere atëherë kur pronari të drejtën e vet pronësore nuk e nxjerrë nga e drejta e paraardhësit, por nga faktet e tjera juridike. Fitimi derivativ i pronësisë Për fitimin derivativ të pronësisë nevojiten dy momente: baza juridike (iustus titulus) dhe momenti tjetër është modus aquirendi. Themelimi juridik.- Fitimi derivativ është një kuptimi më i ngushtë sesa themeli juridik, në përgjithësi. Në kuptimin e gjerë, ajo është çdo normë e së drejtës objektive, në bazë të së cilës nga disa fakte juridike merret ndonjë e drejtë subjektive. Në kuptimin e kalimit të pronësisë, themeli juridik është veprim juridik me të cilin dëshirohet të kalohet pronësia mbi një person tjetër. Prandaj, themeli juridik, në kuptimin e kalimit të pronësisë, mund të jetë veprim i njëanshëm juridik, siç janë: dhurata, legati, dhe veprimi i dyanshëm - kontrata. Themeli juridik duhet të jetë veprim i plotëfuqishëm juridik. Përveç kësaj, ky veprim duhet të jetë kauzal (shkakësor), d.m.th., duhet ta ketë për qëllim vetë kalimin e sendit. Mënyra e fitimit.- Në të drejtën romake kjo ka qenë dorëzimi i sendit. Dorëzimi në të drejtën tonë sot është i ruajtur si mënyrë e fitimit vetëm për sendet e luajtshme. Mënyra e fitimit për sendet e paluajtshme është regjistrimi në emër të fituesit i së drejtës pronësore në librat e tokës, kurse në sistemin e tapive dorëzimi i tapisë. Dorëzimi i sendit.- Nuk nënkupton vetëm një sjellje të thjeshtë të fituesit të së drejtës në raport hapësinor me sendin, por me të kuptojmë kalimin e posedimit dhe pushtetit faktik ekonomik 323


Dorëzimi fizik. - Është forma më e shpeshtë e dorëzimit. Sendet e imta dorëzohen prej dorës në dorë, por kjo nuk është me rëndësi. Me rëndësi është që fituesi të sillet në atë gjendje që të mundet edhe faktikisht ta disponojë sendin, p.sh., letrat dhe gazetat futen në sandëqe të caktuara. Shtrohet pyetja se si bëhet dorëzimi i sendit kur bartësi dhe fituesi gjenden në vende të ndryshme? Ky bëhet në atë mënyrë që bartësi juridik e dërgon mallin dhe ai mall dorëzohet kur të ketë arritur dërgesa dhe kur fituesi ta ketë marrë atë, përveç kur palët nuk kanë kontraktuar ndryshe. Nëse palët kontraktojnë që dorëzimi të bëhet, p.sh., me dorëzim me postë, atëherë ai send dhe ai moment merret si vend dhe moment i dorëzimit. Dorëzimi fizik e lehtëson veçanërisht dorëzimin simbolik. Ai ekziston atëherë kur nuk dorëzohet sendi në tërësinë e vet fizike, por shenja, simboli ose një pjesë e sendit që emërton tërë sendin, për shembull, çelësat e automjetit. Dorëzimi fiktiv.- Kur sendi fizikisht nuk dorëzohet, por kalohet pushteti ekonomik mbi sendin me marrëveshje të palëve, atëherë kemi dorëzim fiktiv. Quhet fiktiv për arsye se merret sikur të jetë bërë me marrëveshje. Rastet me dorëzim fiktiv janë: Traditio brevi manu, që ekziston atëherë kur sendi, për nga aspekti hapësinor, tanimë gjendet te fituesi, por ai ndaj sendit ka vetëm pushtet të ngushtë hapësinor, posedim të nxjerrë ose madje e ka vetëm në dorëzim. Constitutum possesorium është rast i kundërt nga ai i mësipërm. Ky ekziston atëherë kur pronari i deritanishëm, bartësi e kalon me marrëveshje mbi fituesin pushtetin më të gjerë, pushtetin pronësor, mirëpo sendin edhe më tutje e mban në apretenzion hapësinor, por me pushtet të ngushtë faktik, p.sh., si ruajtës, marrës i huapërdorjes etj. Kalimi i sendeve pa kalim pronësie Kalimi i sendeve pa kalim pronësisë ekziston kur shitësi ia dorëzon sendet blerësit, por ai ka mbajtur pronësinë mbi të deri në pagesën përfundimtare nga ana e blerësit. Në këtë rast blerësi nuk është pronar derisa të bëhet pagesa definitive. Ai deri në momentin e pagesës definitive e ka vetëm të drejtën e përdorimit të sendit, pra ai ka posedimin e tërthortë të sendit, ndërsa posedimin e drejtpërdrejtë e ka shitësi. Themeli më i fortë me rastin e kalimit të pronësisë Nëse shumë persona kanë titullin (themelin) juridik për fitimin e sendit të njëjtë në pronësi, për shembull, kur dikush sendin e njëjtë ua ka shitur shumë personave. Pronar do të jetë ai të cilit i ka dorëzuar sendin, pa marrë parasysh se këtë titull e ka fituar i pari, i mesmi apo i fundit, ndërsa personat e tjerë kanë të drejtën e dëmshpërblimit (nga fitimi ,nëse ka elemente të përgjegjësisë). Dorëzimi i sendit është fakt juridik, i cili me anë të veprimit juridik ka për pasojë fitimin e pronësisë. Nëse dikush ia dorëzon tjetrit sendin vetëm me dorëzim ose nëse ekziston gabimi përkitazi me dorëzimin, atëherë ai nuk do të vlejë. Këtu nuk është me rëndësi vetëm fakti fizik i dorëzimit, por edhe dëshira që pushteti ekzistues ndaj sendit të kalojë mbi fituesin e pronësisë. Prandaj, dorëzimi është proces juridik. Në të drejtën tonë nuk është veprim i pavarur juridik; ai krijon veprime të kalimit të pronësisë vetëm nëse është bërë në bazë të titullusit të plotëfuqishëm, në bazë të veprimit juridik të plotëfuqishëm.

324

E drejta civile

Modus aquirendi për fitimin e pronësisë mbi paluajtshmërinë Pronësia mbi paluajtshmëritë që tjetërsohen me punë juridike fitohet vetëm atëherë kur ato të jenë regjistruar në librat publikë. Vetëm dorëzimi fizik i paluajtshmërisë nuk është i mjaftueshëm dhe nuk është relevant për kalimin e pronësisë. Fitimi origjiner i pronësisë Titujt juridikë për fitimin e së drejtës së pronësisë në mënyrë origjinere Okupimi (Occupatio) Okupimi është titull juridik për fitimin e pronësisë në mënyrë origjinere. Okupimi do të thotë marrja e sendeve të askujt (res nullius) në posedim, më dashje që mbi to të themelohet pronësia. Derisa në të kaluarën, kur kishte sende res nullius okupimi kishte një rol më të madh, sot, me okupim mund të fitohet e drejta e pronësisë mbi sendet res derelictes (sendet e braktisura). Sende të braktisura mund të jenë vetëm sendet e luajtshme, sepse nëse sendi i paluajtshëm është i braktisur, ai kalon në pronësi shoqërore. Me ligj (neni 32) parashikohet: “Mbi sendin e luajtshëm të cilin pronari i tij e ka braktisur, të drejtën e pronësisë e fiton personi që këtë send e ka marrë në posedim me qëllim që ta përvetësojë (okupimi), po qe se me ligj nuk është caktuar ndryshe. Mbi pasurinë e paluajtshme nuk mund të fitohet e drejta e pronësisë me okupim”. Në këtë rast mund të përmendim se send i braktisur konsiderohet ai send nga i cili pronari heq dorë vullnetarisht nga mbajtja e mëtejshme e tij në pronësi. Gjetja e thesarit të fshehur Thesari (Thesarus) Gjetja e thesarit është titull juridik për fitimin e pronësisë në mënyrë origjinere. Është një titull juridik i pranuar në të gjitha kodet civile dhe ligjet e tjera që rregullojnë fitimin e pronësisë. Thesar, në kuptimin e ligjit, konsiderohen paratë, ari, argjendi, guri i çmueshëm dhe sendet e krijuara nga metalet e çmueshme, që janë fshehur dhe kanë qëndruar një kohë aq të gjatë saqë pronari nuk mund t’u dihet. Pra thesari paraqet vlerë të madhe pasurore, të fshehur dhe së cilës nuk i dihet pronari. Thesar janë edhe sendet e gjetura, të cilat paraqesin vlerë kulturore dhe, si të tilla, i nenshtrohen regjimit të posaçëm juridik, p.sh. sendet për muze, arkiva etj. Kur pronari nuk paraqitet, pronar i sendeve të fshehura që kanë vlerë kulturore bëhet shteti. Kur kemi të bëjmë me gjetje të thesarit, parimisht, ai ndahet në ppërpjesëtim të caktuar ndërmjet gjetësit, pronarit të tokës dhe shtetit. Uzurpimi (Uzurpatio) Uzurpimi ka ekzistuar në të kaluarën dhe kjo ndodhte kur dikush në mënyrë arbitrare e uzurponte pronësinë shtetërore, me qëllim që ta shndërronte atë në të drejtë pronësie. Uzurpimet, sot, nuk lejohen dhe me uzurpime nuk mund të fitohet e drejta e pronësisë. Fitimi i pronësisë me anë të uzurpimit ka qenë i ligjësuar deri më 28 gusht 1954. 325


Komasacioni Komasacioni ndodh kur në sipërfaqe të caktuar (hapësirën e komasacionit), nga parcelat ekzistuese të vogla dhe jo të rregullta , formohet një masë e përgjithshme (masa e komasacionit), e cila pastaj në formë të numrit më të vogël, por në parcela më të rregullta, u ndahet pronarëve të njëjtë. Komasacioni është në këtë rast edhe mënyrë për pushimin e pronësisë, por edhe mënyrë për fitimin e pronësisë në mënyrë origjinere. Fitimi i pronësisë në bazë të lejes administrative E drejta e pronësisë mbi sendet që janë në pronësi shtetërore (shtazët e egra, peshqit), fitohet me anë të lejes administrative. Fitimi i pronësisë nga jopronari Parimisht, askush nuk mund të kalojë mbi tjetrin më shumë të drejta sesa ato që i ka vetë. Në ligj parashikohet mundësia e fitimit të pronësisë nga pronari, si përjashtim, sepse shitësi mund të shesë edhe sende që nuk i ka në pronësi. Në këto raste duhet të plotësohen disa kushte. Personi me mirëbesim fiton të drejtën e pronësisë mbi sendin e luajtshëm të marrë me kompensim nga jopronari, i cili, në kuadër të veprimtarisë së vet, vë në qarkullim sende të tilla, dhe të cilit pronari ia ka dorëzuar sendin në posedim në bazë të punës juridike që nuk paraqet bazë për fitimin e pronësisë, si dhe në shitje publike. Fituesi në këto raste duhet të jetë me mirëbesim, sendi të jetë i luajtshëm dhe të jetë paguar vlera e tij. Në këto raste, lejohet mundësia që brenda afatit prej jo më shumë se një vit, ish-pronari të kërkojë kthimin e sendit në pronësi nga blerësi, nëse sendi ka vlerë të veçantë për pronarin e mëhershëm dhe nëse ai paguan çmimin qarkullues të sendit. Fitimi i pronësisë nga jopronari është fitim origjiner i pronësisë në bazë të ligjit. Te fitimi origjiner, nuk mund të ekzistojë kurrfarë e drejte sendore mbi sendin që është objekt i fitimit të pronësisë. Parashkrimi fitues Në të drejtën sendore parshkrimi fitues, i cili ndryshe quhet edhe usucapio, është titull juridik për fitimin e së drejtës së pronësisë në mënyrë origjinere. Usucapio është titull i fitimit të pronësisë, duke e mbajtur sendin në posedim për një kohë të caktuar. Pra me kalimin e kësaj kohe, poseduesi me mirëbesim bëhet pronar. Poseduesi me mirëbesim dhe i ligjshëm i sendit të luajtshëm, mbi të cilin tjetri ka të drejtën e pronësisë, fiton të drejtën e pronësisë mbi atë send me parashkrim fitues, pas kalimit të kohës prej 3 vjetësh. Poseduesi me mirëbesim dhe i ligjshëm i sendit të paluajtshëm, mbi të cilin tjetri ka të drejtën e pronësisë, fiton të drejtën e pronësisë mbi atë send me parashkrim fitues, pas kalimit të afatit prej 10 vjetësh. Nëse poseduesi nuk është posedues i kualifikuar, por vetëm posedues me mirëbesim, ai e fiton të drejtën e pronësisë me parashkrim fitues mbi sendin e luajtshëm pas kalimit të afatit prej 10 326

E drejta civile

vjetësh, kurs mbi sendin e paluajtshëm, pas kalimit të afatit (kohës) prej 20 vjetësh. Ecja e afatit të parashkrimit fitues parashikohet me ligj, dhe ai fillon të ecën nga momenti kur mbajtësi hyn në posedim të sendit dhe përfundon me kalimin e ditës së kohës së nevojshme për parashkrim. Në kohën e nevojshme për parashkrim llogaritet edhe koha gjatë së cilës paraardhësit e mbajtësit (nëdorësit) të tanishëm e kanë mbajtur sendin si posedues me mirëbesim dhe të ligjshëm ose si posedues me mirëbesim. Kalimi i kohës për parashkrim edhe mund të ndërpritet. Koha për parashkrim ndërpritet edhe me ngritjen e padisë kundër poseduesit, por vetëm nëse paditësi ka sukses në padi. Në rast ndërprerje, koha e kaluar nuk llogaritet, çka do të thotë se koha fillon të ecën prej fillimit, pra duhet të pritet nga fillimi kalimi i kohës së nevojshme për fitimin e parshkrimit fitues. Përveç ndërprerjes, kemi edhe ndalimin e kohës së parashkrimit fitues. Mund të marrim anologjikisht ato shkaqe që ekzistojnë për ndaljen e parashkrimit. Krijimi i sendit të ri Sendi i ri ekziston kur personi, me material të vet dhe me punën e vet, krijon ndonjë prodhim të ri, kur ai e fiton pronësinë mbi atë prodhim (send) të tij. Frytet e sendit, po ashtu, janë send i ri dhe i takojnë pronarit. Me ligj parashikohet se e drejta e pronësisë mbi sendin e ri do t’i takojë pronarit të sendit, nga materiali i të cilit, në bazë të punës juridike, sendin e ka punuar personi tjetër. Sendi i ri krijohet edhe me anë të përpunimit (specificatio). Këtu kemi të bëjmë me bashkimin e sendit të huaj me punën e huaj, kur krijohet sendi i ri. Nëse dikush, nga materiali i huaj dhe me punën e vet, ka përpunuar një send të ri, ky i takon atij, nëse është me mirëbesim dhe nëse vlera e punës është më e madhe se vlera e materialit, mirëpo ai është i detyruar ta kompensojë vlerën e materialit, por nëse vlerat janë të barabarta, atëherë krijohet bashkëpronësia. Ligji, pra, shprehimisht e njeh fitimin origjiner të pronësisë në bazë të përpunimit. Nëse personi, i cili me punën e vet dhe me material të huaj, ka krijuar një send të ri, është me keqbesim, ai nuk mund të bëhet pronar, por në këtë rast pronar bëhet pronari i materialit, ndërsa përpunuesi mund të kërkojë shpërblimin sipas rregullave për begatim pa shkak. Bashkimi i paluajtshmërive mund të bëhet ,duke u bashkuar fizikisht ato. Rasti i parë ekziston kur një pjesë e tokës i bashkëngjitet tokës tjetër, si rezultat i veprimit të rrjedhës së lumit. Në të drejtën sendore, ky rast i bashkimit të paluajtshmërive quhet avulsio. Ndërkaq, rasti kur paluajtshmëria bashkohet gradualisht, pa u hetuar, quhet aluvio ose grumbullim. Pronari i mëhershëm duhet të vazhdojë ushtrimin e pronësisë mbi pjesën e ndarë të tokës, përndryshe, pas kalimit të afatit prej një viti , sipas ligjit, pronar bëhet pronari i tokës s cilës i është bashkëngjitur pjesa e ndarë. Kur uji gradualisht e grumbullon dheun në bregun e dikujt, atëherë dheu i bartur i takon pronarit të tokës ku është bartur ai. Ndërtimi në tokën e huaj, - Nëse dikush e ndërton në tokë të huaj ndërtesën nga materiali i vet apo anasjelltas, atëherë zbatohet parimi se ndërtimi ndan “fatin” e tokës. Pra, ligji e rregullon në mënyrë të hollësishme këtë çështje, duke parashikuar situata të ndryshme lidhur me atë se kujt i takon e drejta e pronësisë në rast ndërtimi në tokë të huaj. Kriter merren mirëbesimi, vlera dhe nevoja për objektin. Fitimi i pronësisë në ankand.- Blerësi qëi blen një send në ankand publik, nuk nxjerr të drejtën 327


nga ana e pronarit të mëparshëm, por nga akti i blerjes në ankandin publik, kjo paraqet fitim origjiner të së drejtës së pronësisë. Konfiskimi Konfiskimi do të thotë marrje e sendeve pa kompensim në bazë të dispozitave penale dhe administrative dhe kalimi i tyre nga pronësia private në pronësi shtetërore. Konfiskimi gjithmonë vjen si rezultat i ndonjë vepre penale. Në këtë rast konfiskimi paraqet një mënyrë origjinere të fitimit të pronësisë shtetërore. Nacionalizimi Nacionalizimi, gjithashtu, është kalim i pronës private mbi sendet e caktuara në pronësi shtetërore. Nacionalizimi është marrje e pasurisë, zakonisht me kompensim, derisa konfiskimi bëhet pa kompensim. Shpronësimi (Eksproprijimi) Shpronësimi është kalim i pronës private në atë shtetërore, në interes të përgjithshëm dhe me kompensim. Interesi i përgjithshëm për të cilën mund të bëhet shpronësimi është kuptim mjaft i gjerë. Mirëpo, sipas një dispozite, shpronësimi mund të bëhet veçanërisht për ndërtimin e hekurudhave, aeroporteve, urave, rrugëve, etj. Objekt i shpronësimit janë paluajtshmëritë në pronësi private. Shpronësimi mund të bëhet në dobi të personave që ushtrojnë veprimtari me interes të përgjithshëm. Mbrojtja e pronësisë E drejta e pronësisë, si e drejtë subjektive e karakterit absolut, gëzon mbrojtje juridike. Mbrojtja e pronësisë paraqet njërën nga mbrojtjet më të rëndësishme, për të cilën nuk është i interesuar vetëm individi, titullari i pronësisë, por edhe vetë sistemi juridik (ligjvënës). Ligjvënësi mbrojtjen e pronësisë e garanton me aktet më të larta shtetërore. Mbrojtja e pronësisë është me rëndësi të veçantë për çdo rend juridik. Shteti mundëson mbrojtjen e së drejtës së pronësisë nga çdo shkelje. Paditë për mbrojtjen e pronësisë, sipas ndarjes tradicionale, janë tri: - Padia e reivindikimit (Actio reivindicatio); - Padia publiciane (Actio publiciana); - Padia negatore (Actio negatoria - padia për pengim, përkatësisht për shqetësim). Padia e reivindikimit (Actio Reivindicatio) Padia e reivindikimit është padi e pronarit joposedues kundër poseduesit jopronar, duke kërkuar nga ky i fundit t’i dorëzojë sendin në posedim ose, siç thuhet në ligj: “Pronari mund të kërkojë me padi nga mbajtësi (nëdorësi), kthimin e sendit të caktuar në mënyrë individuale”. Pronari 328

E drejta civile

duhet të provojë se mbi sendin, kthimin e të cilit e kërkon, ka të drejtën e pronësisë dhe se sendi gjendet nën zotërimin faktik të të paditurit. Pronari vërteton pronësinë e sendit dhe se sendi ndodhet në pushtet faktik të të paditurit. Me rastin e vendosjes mbi këtë padi, jo vetëm që kthehet sendi, por vërtetohet edhe pronësia, e cila vlen edhe për rastet e mëvonshme. Aktgjykimi që jepet në bazë të padisë së reivindikimit vepron edhe ndaj personave të tretë. Padinë e reivindikimit mund ta paraqesë vetëm pronari i sendit, pronësia e të cilit është zhveshur vetëm nga posedimi i sendit. Pronari (paditësi) në padinë e reivindkimit provon pronësinë e tij, ekzistimin e sendit tek i padituri dhe identitetin e sendit të cilin e kërkon nga i padituri. Nëse pronari e ka fituar të drejtën e pronësisë në mënyrë origjinere, ai duhet të provojë ekzistimin e titullit juridik, në bazë të të cilit e ka fituar këtë të drejtë, p.sh., occupatio, parashkrimi fitues etj., dhe kushtet për plotfuqishmërinë e tij. Te fitimi derivativ, pronari jo vetëm që e provon pronësinë e vet, por edhe pronësinë e paraardhësit të tij. Mungesa e librave të tokave, tapive a mjeteve të tjera me shkrim e vështirëson provimin e pronësisë së paraardhësve në mënyrë vargore. Prandaj e drejta moderne ka filluar të heq dorë nga ky lloj i të provuarit të pronësisë, sepse tani mjafton që pronari të provojë pronësinë e tij dhe të paraardhësit të parë. Në Kosovë më së lehti është të provohet pronësia në bazë të parashkrimit fitues. Mund të revindikohen vetëm sendet individualisht të përcaktuara. Kundër padisë së reivindikimit, i padituri mund të paraqesë kundërshtime. Paditësi ia njeh shpenzimet që ia ka bërë poseduesi (i padituri) lidhur me sendin që është objekt i kontestit të fituar me padinë e reivindikimit. Poseduesit me mirëbesim i takojnë shpenzimet e domosdoshme për ruajtjen e sendit; ai nuk mund të kërkojë kompensim për shpenzimet e dobishme në masën e rritjes së vlerës së sendit. Nëse me shpenzimet e luksit është rritur vlera e sendit, ai mund të kërkojë kompensim ose, kur është e mundur, ka të drejtë të marrë zbukurimet. Poseduesi me keqbesim duhet t’i kthejë të gjitha frytet, të kompensojë vlerën e fryteve të mbledhura si dhe të atyre të pambledhura, kompensimin për dëmtimin e sendit, por ka të drejtën e shpenzimeve të domosdoshme, kurse për sa u përket shpenzimeve të dobishme, kërkohet që ato të jenë të dobishme personalisht për pronarin; atij nuk i njihen shpenzimet e luksit, por mund t’i marrë sendet nëse nuk dëmtohet sendi. Padia Publiciane (Actio Publiciana) Actio publiciana është padi për kthimin e sendit, të cilin e paraqet poseduesi uzukapient i mëparshëm kundër poseduesit aktual (të tanishëm). Në këtë padi provohet themeli më i fortë juridik. Paditësi provon se themeli juridik i tij është më i fortë se ai i poseduesit. Me ligj parashikohet që personi i cili ka fituar sendin e caktuar në mënyrë individuale sipas bazës juridike dhe në mënyrë të ligjshme, por që nuk ka ditur dhe nuk ka mundur të dinte se është bërë pronar i sendit (pronar i supozuar), ka të drejtë të kërkojë kthimin e tij edhe nga mbajtësi më mirëbesim, tek i cili gjendet sendi pa bazë juridike ose sipas bazës më të dobët juridike. Në qoftë se bazat juridike të këtyre personave kanë të njëjtën fuqi, përparësi ka personi tek i cili gjendet sendi. 329


I paditur mund të jetë çdo person që e posedon sendin e paditësit që e trajton veten pronar. I padituri mund të bëjë prapësim, duke insistuar se është pronar i sendit; ai mund të provojë se e ka titullin më të fortë se paditësi ose se ky titull juridik është i njëjtë me atë të paditësit, (atëherë ky bëhet pronar, pasi që e posedon sendin). Titulli më i fortë nxirret duke vërtetuar së pari se të dy janë posedues të kualifikuar; titull më të fortë ka ai që mund të provojë paraardhësin e padyshimtë, ndërsa tjetri provon atë të dyshimtin ose fare nuk mund ta provojë atë. Nëse të dy i provojnë paraardhësit, atëherë të drejtën e ka ai që e ka paguar sendin (ka dhënë kundërvlerën). Nëse titujt janë të njësoj të fuqishëm, atëherë pronësia i takon atij që e ka posedimin në momentin kur vendoset për këtë çështje. (Posedimi i sendit). Në fund, mund të thuhet se padia publiciana është një variant që shprehet, ka efekt dhe funksion të ngjashëm me padinë e reivindikimit, por funksionon pavarësisht nga padia e reivindikimit për mbrojtjen e uzukapientit të prezumuar, i cili në afatin e parashkrimit fitues të prezumuar plotësonte të gjitha kushtet (posedimin e kualifikuar me mirëbesim etj.) dhe synonte që me parashkrim fitues të fitojë të drejtën e pronësisë, por ndërkohë zhvishet nga posedimi i sendit dhe tani lypet që, me rastin e kthimit të tij, të provojë të drejtën e vet më të fuqishme, që ka përparësi ndaj të gjithë të tjerëve me tituj më të dobët, kështu që paditësit i hapet rruga të bëhet pronar i njëmend. Padia negatore - Actio Negatoria (Padia për pengimin, përkatësisht për shqetësimin e pronësisë) Me padi mohuese (negatore) pronari - posedues kërkon mbrojtje nga shqetësimet që nuk kanë të bëjnë më marrjen e sendit. Edhe kjo padi ka të bëjë me mbrojtje të pronësisë. Te padia mohuese pronari nuk zhvishet nga pushteti faktik mbi sendin e poseduar - ai sendin e ka në posedim. Veprimet e personave kundër të cilëve parashtrohet padia negatore r pretendojnë fitimin e ndonjë të drejte mbi sendin e tij ose janë të atilla që në mënyrë të paarsyeshme pengojnë ose kufizojnë pronarin në ushtrimin e së drejtës së pronësisë. Sipas ligjit, padia negatore mund të paraqitet “në qoftë se personi i tretë , pa bazë, e trazon pronarin ose pronarin e supozuar në mënyrë tjetër, e jo me marrjen e sendit. Pronari, përkatësisht pronari i supozuar mund të kërkojë me padi që ky trazim të pushojë”. Padia negatore e mbron pronarin nga diçka çka është në kontinuitet ose mund te përsëritet, pra, nuk mbrohet për diçka që ka ndodhur, por që ka kaluar. Paditësi e provon pronësinë, ndërsa i padituri mund ta vërtetojë (provojë) pretendimin e vet për ndonjë të drejtë mbi sendin e pronarit. Pronari provon edhe aktin e pengimit të të paditurit. Padia mohuese nuk mund të përfundojë me sukses në të gjitha rastet, p.sh., në rastin kur pronari është i detyruar të durojë veprimet e tjetrit, që janë rezultat i përdorimit apo gëzimit të rregullt (imisio). Humbja e së drejtës së pronësisë Varësisht nga ajo nëse e drejta e pronësisë pushon (humbet) vetëm për pronarin e deriatëhershëm apo shuhet dhe zhduket nga jeta juridike, të gjitha mënyrat e humbjes së pronësisë ndahen në humbje relative dhe absolute. Humbje relative të pronësisë kemi atëherë kur ndodh ndërrimi i pronarëve, ashtu që e drejta pushon vetëm për pronarin e mëparshëm dhe kjo në bazë të vullnetit ose pavarësisht nga vullneti. 330

E drejta civile

Humbja absolute e së drejtës së pronësisë ekziston kur e drejta e pronësisë shuhet dhe zhduket nga jeta juridike, p.sh., kur sendi kalon në pronësi shoqërore ose bëhet res nullius ose shkatërrohet a humbet individualitetin e vet sendi (krijohet send i ri). Kalimi i së drejtës së pronësisë me anë të kontratës ose një pune tjetër juridike si dhe braktisja, paraqesin mënyrë vullnetare të kalimit të pronësisë nga vetë pronari. Nëse e drejta e pronësisë humbet në bazë të vendimeve të organit kompetent shtetëror ose drejtpërdrejt nga ligji, bëhet fjalë për humbje të së drejtës së pronësisë kundër vullnetit të pronarit të gjertanishëm. Të drejtat sendore në sendet e huaja Në të gjitha sistemet juridike domosdo paraqitet nevoja e ekzistimit të të drejtave subjektive sendore mbi sendin e vet dhe mbi sendin e huaj. E drejta mbi sendin e vet është e drejta e pronësisë, e cila i bën të mndshme titullarit ta ushtrojë të drejtën e vet në vëllimin më të gjerë të mundshëm. Ky pushtet i së drejtës mbi sendin e vet është i njohur që nga e drejta romake si ius utendi, fruendi dhe abutendi. Me gjithë faktin se ekziston e drejta mbi sendin e vet, kemi edhe të drejtat subjektive sendore mbi sendin e huaj. Kjo ekziston atëherë kur titullari shfrytëzon për nevojat e veta ose të sendit të tij sendin e huaj, faktikisht sendin që është në pronësi të dikujt tjetër. Të drejtat sendore mbi sendin e huaj paraqesin një grup të të drejtave sendore që janë të kufizuara për nga vëllimi dhe ky pushtet nuk është i barabartë me atë të pronësisë. Të drejtat sendore mbi sendin e huaj jo vetëm që janë vetvetiu të kufizuara, por ato njëkohësisht paraqesin një kufizim të së drejtës së pronësisë. Titullari i së drejtës së pronësisë jo vetëm që duhet ta ushtrojë të drejtën e vet brenda kufijve ligjorë, por duhet t’i respektojë edhe të drejtat e të tjerëve, nëse ata mund të kenë ndonjë të drejtë mbi sendin e tij. Në të drejtën tonë pozitive, si të drejta sendore mbi sendin e huaj janë: e drejta e servitudës, e drejta e pengut, barrat reale, e drejta e ndërtimit. Të drejtat sendore mbi sendin e huaj bëjnë të mundshmëm përdorimin e sendit të vet sipas destinimit dhe ushtrimin e së drejtës së vet në mënyrë më të lehtë ose rritjen e vlerës së sendit të vet, duke përdorur sendin e huaj. E drejta e servitudave (servitutes) E drejta e servitudave është e drejtë sendore mbi sendin e huaj, e cila titullarit të vet i mundëson ta shfrytëzojë sendin e tjetrit ose të kërkojë që pronari i sendit të kufizohet në shfrytëzimin e së drejtës së vet, në interes të titullarit të së drejtës së servitudës. Parimisht, titullari i së drejtës së servitudës ka autorizime të përdorë sendin e huaj në një vëllim të caktuar. Në Kosovë, e drejta e servitudave, servitudave sendore, është e rregulluar me Ligjin për Marrëdhëniet Juridike-Pronësore Themelore të vitit 1980. Kosova edhe sot e ka të parregulluar çështjen e së drejtës së servitudave personale. Në Ligj jepet përkufizimi lidhur me servitudën sendore dhe aty thuhet se “servitudë reale është e drejta e pronarit të një pasurie të paluajtshme (prona sunduese) që për nevojat e kësaj pasurie të paluajtshme të kryejë veprime të caktuara në pasurinë e paluajtshme të pronarit tjetër (prona shërbyese) ose të kërkojë nga pronari i pronës shërbyese që të përmbahet nga kryerja e veprimeve të caktuara që, përndryshe, do të kishte drejtë t’i kryente në pasurinë e vet të paluajtshme”. Titullari i së drejtës së servitudës është në marrëdhënie të drejtpërdrejtë me titullarin e pronësisë mbi sendin shërbyes. E drejta e titullarit të servitudës është e drejtë sendore që paraqet një përfaqësues tipik të së drejtës absolute. Kjo e drejtë, jo vetëm që vepron ndaj pronarit konkret, por 331


ajo vepron edhe ndaj të gjithë personave të tretë. Titullari i servitudës mund ta padisë, në rast të pengimit të ushtrimit të së drejtës së vet, si pronarin, ashtu edhe personat e tjerë, të cilët do ta pengonin në ndonjë mënyrë në ushtrimin e së drejtës së tij. Parimet e servitudave Duke u nisur nga kjo që u tha më lartë, Parimet e së drejtës së servitudave janë: - Parimi sipas të cilit servituda ka të bëjë me sendin e huaj; - Parimi sipas të cilit servituda nuk mund të ekzistojë në të vepruar; - Parimi i restriksionit të servitudës; - Parimi i pacenueshmërisë së servitudave. 1. Servituda është e drejtë sendore mbi një send të huajin Parimi se, servituda ka të bëjë me sendin e huaj, i përcakton vendin kësaj të drejte sendore në grupin e të drejtave sendore mbi sendin e huaj. Shikuar historikisht, gjithmonë është thënë se e drejta e servitudës mund të ekzistojë vetëm mbi sendin e huaj. Ky kuptim lidhur me këtë parim ekziston që nga e drejta romake. Me këtë rast, dëshirojmë të theksojmë se ky parim i së drejtës së servitudës po humbet përmbajtjen e vet, për shkak se tani ekzistojnë kode civile dhe ligje të cilat ekzistimin e servitutdës mbi pasuritë e të një njëjtit pronar e shohin si realitet. Shumë kode lejojnë mundësinë e ekzistimit të servitudës edhe mbi sendin e vet. Ky përjashtim ka gjasa të zbehë përmbajtjen e së drejtës së servitudës si e drejtë mbi sendin e huaj. Mirëpo, fakti i mundësisë së konstituimit të servitudës edhe mbi sendin e vet, kurrsesi nuk do të mund ta përjashtojë të drejtën e servitudës si domosdoshmëri e ekzistimit të pasurisë shërbyese dhe sunduese të pronarëve të ndryshëm. Nuk është e mundur që sot këto përjashtime ekzistuese t’ia humbasin servitudës karakterin e së drejtës sendore mbi sendin e huaj. 2. Servituda nuk mund të jetë në bërje (të ekzistojë në të vepruar) Me këtë parim nënkuptojmë faktin se pronari i pasurisë shërbyese - pronari i pasurisë i cili është i ngarkuar me servitudën, duhet vetëm të durojë që titullari i servitutdave të kryejë veprime të caktuara ose duhet të heqë dorë nga kryerja e disa veprimeve, të cilat, përndryshe, do të kishte të drejtë t’i bënte, si titullar i së drejtës së pronësisë. Pronari i pasurisë shërbyese kurrsesi nuk duhet të bëjë veprime pozitive në favor të titullarit të servitudave. Si në shumë raste, ashtu edhe këtu, natyrisht, ky parim bën disa përjashtime. Në disa raste, pronari duhet të mirëmbajë sendin që është pasuri shërbyese, në mënyrë që servituda të ushtrohet në mënyrë të rregullt. Për shembull, kur muri është objekt i servitudës, ai duhet ta mirëmbajë atë në gjendje të rregullt dhe të përdorshme që të mos ndodh shkatërrimi i tij dhe të shkaktohet kështu shuarja e së drejtës së servitudës të mbështetjes së ndërtesës në murin e huaj. 3. Parimi i restriksionit të servitudës (Ushtrimi i servitudëst duhet të bëhet me kujdes) Parimi i ushtrimit me kujdes të servitudës ose, siç quhet ndryshe, parimi i restrikcionit, do të thotë se titullari i së drejtës së servitudës duhet ta ushtrojë të drejtën e vet në mënyrë që ta ngarkojë a ta 332

E drejta civile

dëmtojë sa më pak tokën shërbyese. Ky parim nënkupton atë që me rastin e ushtrimit të së drejtës së servitudës, objekti i pronësisë me të cilin ka të bëjë servituda duhet të kursehet sa më shumë që të jetë e mundur. Këtë parim e përpunojnë edhe ligjet; kështu, në nenin 50 të Ligjit për Marrëdhëniet Themelore JuridikoPronësore, parashikohet: “Servituda reale ushtrohet ashtu që sa më pak të ngarkohet prona shërbyese”. Ushtrimi i së drejtës së servitudëst në mënyrë që pasuria shërbyese të dëmtohet sa më pak hap një mundësi për të drejtën e titullarit të pasurisë shërbyese në ndërrimin e vendit ku shtrohet e drejta e servitudës; për shembull, e drejta e kalimit nga një vend në një vend tjetër brenda tokës shërbyese, ku toka shërbyese dëmtohet më pak, ndërsa për titullarin e së drejtës së servitudës nuk paraqet ndonjë vështirësi ushtrimi i së drejtës së tij. Pronari i tokës shërbyese nuk ka të drejtë të ndërmarrë veprime me të cilat do ta vështirësonte ushtrimin e së drejtës së servitudës sipas përmbajtjes dhe qëllimit për të cilin është konstituuar ajo. Pronari i pasurisë shërbyese nuk mund ta ndryshojë vendin e ushtrimit të së drejtës së servitudës, për shembull, të kalimit, po qe se krijon vështirësi për titullarin e pasurisë shërbyese. Ndërrimi i vendit të ushtrimit të servitudës, kur është në interesin e pasurisë shërbyese, pa shkaktuar vështirësishë për pasurinë dominuese (sunduese), bëhet me marrëveshjen e pronarëve, por kur kjo nuk mund të arrihet, atëherë çështja zgjidhet me vendim të gjykatës. 4. Patjetërsueshmëria e pavarur e servitudave (Servitudat janë vetvetiu të patjetërsueshme) Parimi i patjetërsueshmërisë vetvetiu nënkupton se servitudat nuk mund të tjetërsohen pa tjetërsimin edhe të vetë pasurisë shërbyese, përkatësisht të pasurisë dominuese. Kjo do të thotë se servituda gjithmonë ndan fatin e pasurive dhe jo të pronarëve. Kjo sidomos kur bëhet fjalë për servitudat sendore. Pra, nuk mund të veçohet vetëm e drejta e servitudës që ajo të tjetërsohet vetvetiu. Kjo do të thotë se të drejtat e servitudave janë të drejta sendore të kufizuara, sepse fati i tyre në të shumtën e rasteve është i lidhur me fatin e pasurive a personave për të cilët është krijuar. Servitudat kalohen së bashku me tokën shërbyese ose tokën dominuese. Në qoftë se kalohet toka dominuese, servitudat konsiderohen si pertinencë e tokës sunduese. Ndërkaq, nëse kalohet me tokën shërbyese, servituda konsiderohet si barrë e tokës shërbyese. Llojet e servitudave Servitudat, edhe pse janë një institucion juridik unik, prapëseprapë brenda tyre ekzistojnë lloje të ndryshme servitudash. Po ashtu, edhe brenda llojeve të servitudave ka nënlloje të tjera. Si kriter i ndarjes së servitudave merret fakti nëse servituda është krijuar në dobi të pronarit të përhershëm të një paluajtshmërie apo në dobi të një personi të caktuar. Në qoftë se servituda është konstituuar në dobi të pronarit të përhershëm të një paluajtshmërie, ajo quhet servitudë sendore (reale) dhe nëse konstituohet në dobi të një personi të catuar, kjo quhet servitudë personale. Si servitudat sendore, ashtu edhe servitudat personale janë të shumëllojshme. Te servitudat sendore nuk ekziston parimi i numrimit taksativ, që do të thotë se servitudat sendore janë të panumërueshme dhe vazhdimisht krijohen të reja. Këtu kemi ndarjen tradicionale të servitutdave sendore në servituda fushore dhe urbane. Ndërkaq, kur bëhet fjalë për servitudat personale, atje ekziston parimi i numrimit taksativ. Servitudat personale janë tri: uzufructus, usus dhe habitatio. Këto servituda gjithmonë janë të lidhura për një person të caktuar, i cili mund të shërbehet me 333


një send, duke kufizuar pronësinë e titullarit të sendit. Servitudat sendore Servitudat sendore janë ato në bazë të të cilave pronari i përditshëm i një sendi të paluajtshëm duhet të durojë që pronari i përditshëm i një sendi tjetër të paluajtshëm të shfrytëzojë, në një kuptim, sendin e tij të paluajtshëm ose, në një kuptim, të mos shërbehet në interesin e këtij pronari të dytë më sendin e vet të paluajtshëm, edhe pse, përndryshe, është i autorizuar ta bëjë këtë. Në vazhdim do të citojmë përkufizimin ligjor, në të cilin thuhet: “Servituda reale është e drejtë e pronarit të një pasurie të paluajtshme (prona sunduese) që për nevojat e kësaj pasurie të paluajtshëm të kryejë veprime të caktuara në pasurinë e paluajtshme të pronarit tjetër (prona shërbyese) ose të kërkojë nga pronari i pronës shërbyese që të përmbahet nga kryerja e veprimeve të caktuara, që përndryshe do të kishte të drejtë t’i kryente në pasurinë e vet të paluajtshme”. Servituda sendore (reale) ka për objekt gjithmonë sendet e paluajtshme dhe, në këtë mënyrë, parimisht, krijon lidhje të përhershme midis dy sendeve të paluajtshme. Prandaj, edhe te servituda sendore marrëdhënia juridike ekziston midis pronarëve të përditshëm të dy sendeve të paluajtshme. Në këto raste, paluajtshmëria e titullarit të servitudës quhet pasuri (e mirë) dominuese (praedium dominans), ndërsa paluajtshmëria, mbi të cilën ushtrohet servituda, përkatësisht pronësia e të cilit është kufizuar me servitudë quhet pasuri (e mirë) shërbyese (praedium serviens). Paluajtshmëria shërbyese dhe dominuese nuk është e thënë të jenë në fqinjësi. Servitudat, pronarit të paluajtshmërisë dominuese i lejojnë që, në një mënyrë, ta përdorë paluajtshmërinë shërbyese ose ia ndalojnë pronarit të paluajtshmërisë shërbyese që, në një kuptim, ta përdorë paluajtshmërinë e vet, për shkak të interesit të pronarit të paluajtshmërisë dominuese, edhe pse ai është i autorizuar ta bëjë këtë si pronar. Llojet e servitudave sendore Tradicionalisht, servitudat sendore (reale) ndahen në: servituda tokësore (shprehje më e drejtë është servitudë fushore - iura praediorum rusticorum) dhe servituda shtëpiake (iura praediorum urbanorum). Servitudat tokësore (fushore) Servitudat tokësore ekzistojnë gjithmonë midis dy tokave. Sipas disa autorëve, “servituda tokësore është një e drejtë sendore në sendin e huaj, e cila krijohet në dobi të pronarit aktual të tokës dominante, duke e ngarkuar pronarin aktual të tokës shërbyese, me qëllim të shfrytëzimit sa më të mirë ekonomik, si dhe të shtimit të vlerës së tokës dominante”. Servitudat tokësore bëjnë pjesë në llojin e servitudave më të vjetra dhe ato i gjejmë në të drejtën zakonore ose në të drejtën e lashtë të shkruar, pra duke përfshirë edhe Ligjin e Dymbëdhjetë Tabelave. Kur bëhet fjalë për servitudat tokësore, që janë një lloj i servitudave tokësore, duhet të thuhet sërish se është e pamundur që të numërohen të gjitha servitudat tokësore, sepse numri i tyre nuk është caktuar në mënyrë taksative (servitutum numerus non est klausus). Si servituda më të shpeshta fushore (tokësore) numërohen: servituda e rrugës, servituda e nxjerrjes së ujit, servituda e kullotjes së kafshëve në tokën e huaj, servituda e nxjerrjes së rërës, prerjes së drunjve etj. 334

E drejta civile

Servituda e rrugës mund të jetë disa llojesh. Servituda e marrjes së ujit nënkupton rastin e marrjes së ujit nga një paluajtshmëri për nevojat e paluajtshmërisë tjetër. Në rastet kur ekziston nevoja për kalim, ndërsa mungon servituda e kalimit, atëherë këtë e bën gjykata dhe në këto raste ky institucion quhet kalim i domosdoshëm. Kalimi i domosdoshëm krijohet në dobi të një pronari ose poseduesi aktual të një sendi dominant nëpër sendin shërbyes të një pronari ose poseduesi tjetër aktual, e me kërkesën e të parit, kur ky nuk ka dalje në rrugën publike ose kur kjo dalje është e vështirësuar. Në këto raste duhet të plotësohen tri kushte: 1. Të mos ketë dalje në rrugën publike; 2. Fitimi të jetë më i madh sesa dëmi që do t’i shkaktohet pasurisë shërbyese dhe 3. Gjithmonë duhet të paguhet kompensimi për dëmin e shkaktuar. Servitudat fushore është vështirë të parashikohen, mirëpo kjo nuk e përjashton ligjdhënësin që këto lloje të servitudave t’i rregullojë me ligj dhe, në këtë mënyrë, të zvogëlojë keqkuptimet eventuale me rastin e ushtrimit të këtyre servitudave. Servitudat shtëpiake (urbane) Lloji i dytë i servitudave sendore janë servitudat shtëpiake, të cilat, po ashtu, janë të pakufizuara për nga numri. Për çdo legjislacion numërimi i tyre është i pamundur. Servituda shtëpiak më së shpeshti përkufizohen si vijon: “Servituda shtëpiake është një e drejtë sendore mbi sendin e huaj, e cila krijohet në dobi të pronarit ose poseduesit aktual të sendit dominant e në ngarkim të pronarit ose të poseduesit aktual të sendit shërbyes, me qëllim të përdorimit të shtëpisë (ndërtesës dhe tokës ndërtimore)” ose: “servituda shtëpiake ose të qytetit janë ato te të cilat paluajtshmëri sunduese janë ndërtesat ose toka rreth ndërtesave, ndërsa autorizojnë në ndërmarrjen e veprimeve të caktuara në paluajtshmërinë e fqinjit si pasuri shërbyese, çka ai është i detyruar të durojë”. Servituda shtëpiake më të shpeshta konsiderohen: 1. Servituda e mbështetjes së shtëpisë së vet në të huajën; 2. E drejta që trarin e vet ta përforcojë në murin e huaj; 3. Dritaren e vet ta hap në murin e huaj, qoftë për shkak të dritës, qoftë shkak të shikimit; 4. E drejta e kalimit të tymit apo e gazërave nëpër oxhakun e huaj; 5. E drejta e kalimit të ujërave të ndryshme nëpër tokën e huaj; 6. Detyrimi që shtëpinë e vet të mos e ndërtojë më tepër në lartësi etj, sepse është e pamundur të numërohen të gjitha servitudat. Servitudat shtëpiake, si rezultat i urbanizimit, kanë humbur ose pritet ta humasin rëndësinë që kishin në të kaluarën, sepse tani, me dispozita pozitive të karakterit juridiko-publik, parashikohen shumë çështje të cilat dikur ishin objekt i servitudave shtëpiake. Servitudat sendore, sipas përmbajtjes, ndahen në servituda pozitive dhe negative. Servitudat pozitive janë të gjitha ato servituda sendore që kanë të bëjnë me të drejtën e pronarit të sendit dominues që ta përdorë në mënyrë të drejtpërdrejtë sendin shërbyes, duke e detyruar pronarin e sendit shërbyes që këtë gjë ta durojë. Ndërkaq servitudat negative janë ato servituda te të cilat pronarit shërbyes i ndalohet të bëjë ndonjë veprim në sendin e vet që do të mund ta ndërmirrte në sendin e vet, po të mos ekzistonte servituda. Një ndarje tjetër e servitudave është ajo e servitudave të dukshme dhe servitudave të padukshme. Si servituda të dukshme quhen ato të cilat paraqiten si rezultat i veprimeve të jashtme (të dukshme), si për shembull, hapja e derës, dritares, shtylla përforcuese etj, kurse servituda të padukshme janë ato të cilat nuk shihen nga jashtë, por ekzistojnë në vetvete, për shembull, ndalimi i ndërtimit mbi një tokë të caktuar. Një ndarje tjetër përfshin servitudat kontinuele (vijuese), te të cilat ushtrimi i servitudës bëhet në 335


bazë të një veprimi që është ose që mund të jetë vijues, pa pasur nevojë të ndërmerret ndonjë veprim i ri, për shembull, rrjedhja e ujit, ullukët e strehëve etj; servitudat jo vijuese, ndërkaq, janë ato te të cilat ushtrimi i kësaj të drejte kërkohet të bëhet vetëm në bazë të ndërmarrjes së ndonjë veprimi konkret, për shembull, shkuarja për të marrë ujë. Objekti i servitudave sendore Servitudat sendore kanë për objekt sendin. Sendi është gjithmonë i paluajtshëm. Kjo paluajtshmëri, që është shërbyese, mund të jetë në pronësi të çdokujt. E drejta e servitudës sendore konstituohet në favor të paluajtshmërisë, me qëllim që sendi i paluajtshëm, për të cilin është konstituuar servituda, të shfrytëzohet në mënyrë të plotë,ose në mënyrë më komode. Subjektet e servitudave sendore Subjektet e servitudave sendore përcaktohen në bazë të asaj se kush është i autorizuar i së drejtës së servitudës sendor. I autorizuar gjithmonë është pronari i paluajtshmërisë dominuese. Kur paluajtshmëria dominuese është objekt i më shumë subjekteve, atëherë të aurorizuar janë të gjithë bashkëpronarët, përkatësisht pronarët e përbashkët. Mbasi dihet se pronar i paluajtshmërive mund të jenë personat fizikë, personat juridikë dhe shteti, atëherë titullarë të së drejtës së servitudave ose të autorizuar për ushtrimin e së drejtës së servitudës konsiderohen të gjitha subjektet e përmendura. Vëllimi i servitudave sendore Vëllimin e servitudave sendore e përcaktojnë dispozitat ligjore, në shumicën e rasteve rregullat juridike, por në mungesë të rregullave juridike, zbatohen zakonet lokale. Vëllimi i servitudav përcaktohet në momentin e konstituimit të saj, andaj kjo më së miri mund të bëhet me kontratë të themelimit të servitudës. Për ekzistimin e servitudave është e nevojshme të ekzistojë një dobi ose të paktën një komoditet, një mundësi e shfrytëzimit komod të pasurisë dominuese. Në të drejtën moderne, pronari i pasurisë shërbyese mund të kërkojë shuarjen e servitudave, nëse nga ekzistimi i tyre pasuria dominuese (dominanti). nuk ka më kurrfarë dobie Me rastin e caktimit të autorizimeve të titullarit të servitudave, pronari i pasurisë dominuese duhet të mbajë llogari mbi parimin se në kuadrin e vëllimit të servitudave të kursehet sa më tepër pasuria shërbyese. Nëse kërkohet mirëmbajtja, pronari i pasurisë dominuese duhet ta bëjë këtë. Pronarit të pasurisë shërbyese nuk i lejohet fare të vështirësojë me veprimet e tij ushtrimin e servitudave. Ai mund të bëjë transferimin e vendit të ushtrimit të servitudave, ashtu siç i përgjigjet më së miri, me kusht që të mos e vështirësojë ushtrimin e servitudave (të trensferojë rrugën, kullotat). Fitimi i servitudave sendore Në ligj shprehimisht thuhet: “Servituda reale vendoset me veprimin juridik, vendimin e organit shtetëror dhe me anë të parashkrimit fitues”. Kjo do të thotë se servituda mund të fitohet, përkatësisht të konstituohet mbi tri baza juridike: me veprim juridik, që në të shumtën e rasteve 336

E drejta civile

janë kontratat; me testament; me vendim të gjykatës, përkatësisht organit shtetëror, domethënë me aktgjykim të gjykatës, që shërben si titull juridik për fitimin e së drejtës së servitudës dhe në bazë të këtij vendimi, e drejtat e servitudës regjistrohet në librat publikë; parashkrimi fitues, që do të thotë se e drejta e servitudës fitohet me kalimin e kohës, duke ushtruar vazhdimisht atë. Servitudat sendore mund të krijohen edhe për një kohë të caktuar. Fitimi mund të jetë në mënyrë derivative, (në bazë të punës juridike ose vendimit gjyqësor) ose në mënyrë origjinere: (me parashkrim fitues). Për fitimin derivativ është e nevojshme të ekzistojë baza juridike (iustus titulus), e cila më së shpeshti është kontrata dhe mënyra e fitimit (modus aquirendi), d.m.th., regjistrimi në librat publikë. Servituda nuk fitohet vetëm me kontratë, sepse kontrata duhet të jetë e përpiluar me shkrim dhe e vërtetuar. Servitua mund të krijohet edhe në bazë të vendimit gjyqësor me rastin e ndarjes së tokave, kur me aktgjykim përcaktohet themelimi i saj në një një pjesë të tokë. Fitimi i servitudës në bazë të vendimit të organit shtetëror ka një kuptim më të gjerë. Kjo do të thotë se, përveç vendimit të gjykatës, titull juridik për fitimin e servitudës mund të jetë edhe vendimi i ndonjë organi tjetër shtetëror, p.sh., organit administrativ. Servituda sendore (reale) fitohet me anë të parashkrimit fitues, kur pronari i pronës sunduese ka realizuar faktikisht servitudën gjatë kohës prej 20 vjetësh, kurse pronari i tokës shërbyese këtë nuk e ka kundërshtuar. Humbja e servitudave sendore Të drejtat sendore, pra edhe e drejta e servitudës, siç janë fituar, ashtu edhe mund të shuhen. Me ligj shprehimisht parashikohen rastet kur shuhet e drejta e servitudave sendore. Servituda sendore (real) pushon, në qoftë se pronari i pronës shërbyese kundërshton ushtrimin e saj, kurse pronari i pronës sunduese tri vjet rresht nuk e ka ushtruar të drejtën e vet. Pronari i pronës shërbyese mund të kërkojë që të pushojë e drejta e servitudës real, kur ajo bëhet e panevojshme për shfrytëzimin e pronës sunduese ose kur nuk ekziston arsyeja për të cilën ajo është vendosur. Servituda reale pushon po qe se nuk ushtrohet gjatë kohës së nevojshme për fitimin e saj me anë të parashkrimit fitues, kur i njëjti person bëhet pronar edhe i pronës sunduese, edhe i pronës shërbyese ose me shkatërrimin e pronës shërbyese, përkatësisht pronës sunduese”. Nga kjo që u përmend këtu del se me ligj janë rregulluar vetëm disa raste tipike të shuarjes së servitudave sendor. Kushtet që zakonisht çojnë në shuarje të të drejtës të servitudave janë përafërsisht këto: 1. Servituda shuhet me heqjen dorë të titullarit të tokës dominuese; 2. Servituda reale - sendore shuhet me shkatërrimin e tokës dominuese ose tokës shërbyese; 3. Servituda shuhet nëse i njëjti person fiton të drejtën e pronësisë edhe mbi tokën dominuese, edhe mbi tokën shërbyese; 4. Nëse servituda ka qenë e kontraktuar për kohë të caktuar ajo shuhet me kalimin e kohës; 5. Servituda shuhet nëse përgjithmonë bie fitimi (interesi) për tokën dominuese. Mbrojtja e servitudave Servitudat, si të drejta sendore, gëzojnë mbrojtje juridike, andaj edhe legjislacioni pozitiv është kujdesur që në këtë drejtim të parashikojë mënyrën e mbrojtjes së servitudave. Me ligj parashikohet: “Në qoftë se pronari i pronës sunduese pa bazë ndalohet ose pengohet në ushtrimin e servi337


tudës reale, ai mund të kërkojë me padi që ky ndalim ose pengim të pushojë”. Për mbrojtjen e së drejtës së servitudave ekziston padia e quajtur padi konfesore (actio confesoria). Këtë padi ka të drejtë ta ngrejë personi i cili ka të drejtën e servitudës ndaj çdo personi të tretë si dhe ndaj pronarit të paluajtshmërisë shërbyese. Paditësi duhet të provojë vetëm fitimin e servitudës. Bazë (arsye) për paraqitjen e padisë konfesore mund të jetë ekzistimi i së drejtës së servitudës dhe kontestimi apo pengimi i saj. Fitmi i servitudës mbi sende të luajtshme provohet me dorëzimin e sendit ose me parashkrim fitues, kurse mbi sendet e paluajtshme me regjistrim në librat e tokave dhe me parashkrimin fitues. Për mbrojtjen e servitudave kompetente është gjykata komunale. Servitudat personale Servitudat personale janë e drejtë sendore, e cila titullarit të vet i mundëson të shërbehet me sendin e huaj, duke e kufizuar pronësinë e tij. Servituda personale është i lidhur për një person të caktuar titullar. Prandaj, servituda personale, në fund të fundit, është i lidhur për kohëzgjatjen e jetës së titullarit dhe kjo bën që të dallohet nga servitudat sendore. Me vdekjen e titullarit të servitudës personale, servituda ndërpritet dhe nuk kalon mbi trashëgimtarët. Titullar i servitudës personale mund të jetë personi fizik dhe personi juridik. Servituda personale dallon nga ajo sendore, sepse servituda sendore ekziston derisa të ekzistoje nevoja e sendit (pasurisë) dominues për shfrytëzimin e sendit (pasurisë) shërbyes, ndërsa servituda personale është e kufizuar në kohë dhe zgjat aq sa zgjat edhe jeta e titullarit të servitudës personale. Për servitudën personale, në teori jepet edhe ky përkufizim: “Servitudat personale janë të drejta sendore në sendin e huaj, që e autorizojnë në mënyrë individuale personin e caktuar që në mënyrë të caktuar të shërbehet me atë send”. Servitudat personale nuk mund të kalohen mbi persona të tjerë si e drejtë servitudës, çka do të thotë se servitudat personale nuk trashëgohen. Servitudat personale janë të karakterit më fleksibil, për shkak se ato mund të konstituohen edhe në pjesën alikuote të titullarit të së drejtës së pronësisë, çka nuk është rasti te servitudat sendore. Servitudat personale janë të numëruara në mënyrë taksative dhe ato sot janë vetëm tri: uzufrukti (usufructus), përdorja (usus) dhe servituda e banimit (habitatio). Këtë ndarje, që njihet nga e drejta romake, e kanë mbështetur të gjitha kodet civile dhe legjislacioni bashkëkohor. Servitudat personale për titullarë kanë personat fizikë, por mund të jenë edhe personat juridikë. Objekt i së drejtës së servitudave personale, parimisht, janë sendet e paluajtshme, por ekziston mundësia, si përjashtim, të jetë edhe sendi i luajtshëm (te servituda personale uzufrukti). Uzufrukti (Frutgëzimi - Usufructus) Frutgëzimi është një e drejtë sendore mbi sendin e huaj, në bazë të së cilës titullari ka të drejtën personale të përdorë sendin e tjetrit dhe të gëzojë frytet e tij më së shumti në të gjallë të vet, duke mos e cenuar substancën dhe destinimin ekonomik të tij. E drejta e frutgëzimit ose uzufrukti është e drejtë sendore mbi sendin e huaj, e cila të autorizuarit i njeh të drejtën personale që në çdo mënyrë (aspekt) të shërbehet me sendin e huaj në pajtim me destinimin dhe duke e ruajtur esencën e tij. Të gjitha përkufizimet në një mënyrë janë përshkrim i përkufizimit të Paulianit, sipas të cilit, “Usus fructus est ius alienis rebus utenti fruendi salva rerum substantia”. Uzufrukti, si servitudë personale, është një e drejtë sendore që i mundëson titullarit shfrytëzimin 338

E drejta civile

më të gjerë të një sendi, pa ia ndryshuar esencën sendit që është objekt i uzufruktit. Titullari i së drejtës së uzufruktit mund ta përdorë sendin, mund t’i nxjerrë frytet e tij, por nuk mund ta disponojë esencën e sendit as juridikisht, as faktikisht. Ai faktikisht duhet ta ruajë esencën e sendit, pra nuk mund ta ndryshojë as përbërjen e tij fizike, as destinimin e tij ekonomik. Sot, nuk njihen uzufruktet ligjore, por kjo çështje do të rregullohet me ligjet e reja të Kosovës. Pronësia mbi sendin mbetet gjithmonë te pronari. Objekti i uzufruktit.- Objekt mund të jetë paluajtshmëria dhe sendet e luajtshme. Sendet mund të jenë vetëm të përcaktuara individualisht dhe të pakonsumuara. Të drejtat dhe detyrimet e gëzuesit të fryteve dhe të pronarit Te servituda e uzufruktit, të gjitha dobitë dhe frytet që i sjell sendi gjatë ushtrimit të uzufruktit, i përkasin gëzuesit të fryteve (të mbajë, të përdorë dhe të mbledh frytet). Kjo tregon se titullari i uzufruktit është i përjashtuar nga e drejta e disponimit të sendit. E drejta e pronësisë mbi frytet fitohet me vjeljen e tyre, domethënë në momentin e ndarjes së sendit nga objekti i uzufruktit. Në qoftë se sendi krijon të ardhura të jashtëzakonshme, ato, në parim, i takojnë pronarit të sendit. Titullari i së drejtës së uzufruktit për prodhimin e fryteve që janë objekt i së drejtës së tij, i heq vetë shpenzimet e prodhimit. Në rastet kur sendi shkatërrohet rastësisht, për shembull nga fuqia madhore ose për shkak të vjetërsisë, nuk ekziston detyrimi i përtrirtjes së sendit, por kjo nuk e liron pronarin e sendit që të mos kryejë as ndreqjet e jashtëzakonshme lidhur me sendin. Sendi kthehet në gjendjen në të cilën është marrë, duke nënkuptuar amortizimin normal të sendit, në të gjitha rastet kur ndodh shuarja e uzufruktit. Me rastin e kthimit, frytet e pavjelura i takojnë pronarit të sendit. Titullari i së drejtës së uzufruktit, që nënkupton servitudën personale me autoriziume më të gjera, mund t’i kalojë objektet e uzufruktit me veprime juridike mbi ndonjë person tjetër. Në këtë rast kalohet ushtrimi i përmbajtjes së të drejtës së uzufruktit, për shembull, jepet me qira toka bujqësore. Krijimi i uzufruktit E drejta e uzufruktit, si servitudë personal krijohet, përkatësisht themelohet me ligj, me veprim juridik (kontratë, testament), si dhe me anë të parashkrimit fitues. Nuk është kontestuese se, në të shumtën e rasteve, parashikohet që uzufrukti të krijohet me punën juridike (me kontratë ose testament – me ndarje të masës trashëgimore ndërmjet pasardhësve në të gjallë të trashëgimlënësit). Në këto raste, trashëgimlënësi mbi një pasuri të caktuar konstituon të drejtën e uzufruktit për persona të caktuar ose për veten e tij. Me rastin e krijimit të servitudës personale - uzufruktit, si dhe te të gjitha të drejtat e tjera sendore për fitimin e kësaj të drejte, kërkohet ekzistimi i titullit juridik dhe modus aquirendi. Titull juridik është kontrata ose testamenti, ndërsa modus aquirendi është regjistrimi i kësaj të drejte në librat publikë. Uzufrukti mbi një send të paluajtshëm duhet të regjistrohet në regjistrat e pasurive të paluajtshme. Uzufrukti, si e drejtë e servitudës personale mund të konstituohet edhe për më shumë persona, pra kur të drejtën e uzufruktit mbi një send të huaj e kanë më shumë persona.

339


Shuarja e uzufruktit Uzufrukti, si servitudë personale, siç fitohet, ashtu edhe mund të shuhet. Uzufrukti, si servitudë personale mund të shuhet njësoj siç shuhen edhe servitudat sendore. Natyrisht, këto dallojnë edhe për nga kohëzgjatja, sepse kjo servitudë zgjat më së shumti sa zgjat jeta e titullarit. Në Kodin Civil të Republikës së Shqipërisë, uzufrukti mbaron: - me vdekjen e uzufruktit ose me mbarimin e personit juridik uzufruktitar, - me mbarimin e afatit të caktuar në aktin e krijimit, - me bashkimin e cilësive të pronarit e të uzufruktit në një person të vetëm, - me shkatërrimin tërësisht ose me humbjen e sendit të dhënë në uzufrukt. - me mospërdorimin e usufruktit radhazi për 20 vjet”. E drejta e përdorimit (Usus) E drejta e përdorimit është e drejtë sendore e një personi, përkatësisht servitudë personale, sipas së cilës personi ka të drejtë ta përdorë sendin e huaj për plotësimin e nevojave të veta dhe për nevojat e familjarëve të tij në vëllim të caktuar, duke e ruajtur substancën e sendit. Në literaturë thuhet se e drejta e përdorimit është servitudë personale me autorizimin e përdoruesit që, për nevojat e veta, të shërbehet me sendin e dikujt, sipas destinimit dhe duke ruajtur substancën e tij. Kur dihet se e drejta e përdorimit, si edhe servitudat tjera personale, nuk është e rregulluar me ligj të veçantë, por këto çështje mbështeten në rregulla juridike, edhe këstu do të vihen në dukje përkufizimet ligjore të disa të drejtave. Në legjislacionin e Republikës së Shqipërisë, përdorimi përkufizohet: “Personi që ka një të drejtë thjesht përdorimi mbi një send ,e përdor atë dhe gëzon frutet e tij në masën që ka nevojë për vete e për familjen e tij”. E drejta e përdorimit është e vëllimit më të ngushtë se e drejta e uzufruktit dhe kërkohet t’u përshtatet nevojave të titullarit në momentin e themelimit të saj. Nëse sendi jep fryte, ai ato nuk mund t’i marrë, sepse sendin vetëm mund ta përdorë. Prandaj themi se dallimi ndërmjet uzufruktit dhe së drejtës së përdorimit ka të bëjë vetëm me pikëpamjen kuantitative, që do të thotë se titullari i së drejtës së përdorimit sendin e përdor vetëm për nevojat e veta dhe të anëtarëve të familjes së tij dhe nuk mund të sillet me sendin, siç kishte të drejtë uzufruktari, i cili sendin mund ta jepte edhe me qira, përkatësisht ta kalonte te të tjerët ushtrimin e përmbajtjes së të drejtës së uzufruktit. Tek e drejta e përdorimit, detyrimet e pronarit të sendit janë më të mëdha, që do të thotë se ai i heq si shpenzimet e rregullta, ashtu edhe ato të jashtëzakonshme. Lidhur me servitudën personale të së drejtës e përdorimit vlejnë të gjitha ato rregulla të përbashkëta, që vlejnë edhe për të drejtën e uzufruktit; përjashtim bëjnë ato që kundërshtohen nga përmbajtja e së drejtës së përdorimit. E drejta e banimit (Habitatio) E drejta e banimit është një lloj i veçantë i servitudës personale. Edhe kjo servitudë ekziston vetëm mbi sendin e huaj. E drejta e banimit përkufizohet si servitudë personale me autorizimin për t’u shërbyer me ndërtesën ose pjesën e ndërtesës së huaj për banim, duke ruajtur substancën e sendit. Pra, e drejta e banimit është e drejtë sendore mbi sendin e huaj, i cili shfrytëzohet vetëm për 340

E drejta civile

nevojat e banimit të vetë titullarit, por edhe të anëtarëve të familjes së tij. E drejta e banimit është një e drejtë që ndërtesa e huaj, banesa ose një pjesë e veçantë e ndërtesës ose e banesës të shfrytëzohet për jetesë, për nevojat e bartësit të kësaj të drejteje dhe të anëtarëve të familjes së tij, si dhe të personave të tjerë të cilët ai i mban (ushqen). Ky është përkufizim ligjor. Shpenzimet lidhur me mbajtjen e banesës bien mbi pronarin. Servituda e banimit e autorizon titullarin e vet të përdorë lokalet e huaja për banim, për nevojat e veta personale, përkatësisht për nevojat e familjes, pa cenuar esencën e vetë sendit shërbyes. Duke përfunduar lidhur me këtë servitudë, mund të konstatojmë se të gjitha rregullat që janë të përbashkëta për servitudat personale kanë të bëjnë edhe me këtë servitudë. Zgjatja e servitudave personale Servitudat personale zgjasin derisa titullari është gjallë, por mund të zgjasin edhe më pak, nëse është kontraktuar ashtu. Mbrojtja e servitudave Mbrojtja e servitudave personale, sikurse edhe mbrojtja e të drejtave tjera sendore, paraqet një çështje me rëndësi në të drejtën sendore. Kjo mbrojtje garantohet me ligj. Titullari ka të drejtë që në çdo kohë të gëzojë mbrojtje juridike. E drejta e padisë ekziston me veprim erga omnes, që do të thotë se mund të paditet jo vetëm pronari i sendit, por edhe çdo person i tretë që e pengon ushtrimin e së drejtës së servitudës ose e mohon ekzistimin e së drejtës së servitudës personale. Servitudat personale mbrohen me padi konfesore (actio confessoria). I paditur mund të jetë jo vetëm pronari i sendit shërbyes, por edhe çdo person tjetër që pengon realizimin e servitudave. Bazë e padisë mund të jetë ekzistimi i së drejtës së servitudat dhe kontestimi apo pengimi i saj. E DREJTA E PENGUT Nocioni i pengut E drejta e pengut është e drejtë sendore mbi sendin e huaj, në bazë të së cilës kreditori mund të realizojë (paguan) kërkesat e veta nga vlera e sendit të lënë peng, (nëse debitori nuk e plotëson detyrimin e arritur) para debitorëve të tjerë, pa marrë parasysh se në duart e kujt ndodhet sendi i lënë peng; ose: “Pengu është e drejtë sendore, në bazë të së cilës titullari i tij - pengmarrësi a kreditori i pengut mund të kërkojë pagesën e kërkesave të tija nga sendet, nëse ata nuk paguhen brenda afatit të caktuar”. Neni 63, paragrafi 1 i LMTHJP-së parashikon: “Me qëllim që të sigurohet një kërkesë e caktuar, sendi i paluajtshëm mund të ngarkohet më të drejtën e pengut në dobi të kreditorit (hipoteka), i cili është i autorizuar në mënyrën e parashikuar me ligj që të kërkojë arkëtimin e kërkesës së vet nga vlera e kësaj pasurie të paluajtshme para kreditorëve, të cilët mbi të nuk kanë hipotekë, si dhe para kreditorëve të cilët hipotekën mbi të e kanë fituar pas tij, pa marrë parasysh ndërrimin e pronarit të pasurisë së paluajtshme të ngarkuar”. Ligji e rregullon të drejtën e pengut me nenet 61 - 69. Mirëpo, me këtë Ligj rregullohet vetëm e drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme, ndërsa e drejta e pengut mbi sendet e luajtshme është rregulluar me Ligjin e Marrëdhënieve të Detyrimeve të vitit 1978. E drejta e pengut është e drejtë aksesore, sepse si e drejtë kryesore është e drejta e kërkesës. Me 341


peng vetëm sigurohet kërkesa e kreditorit. Sigurimi real i kërkesës e forcon kreditorin për realizimin e së drejtës së kërkesës së vet, sepse që në të drejtën romake thuhej: “Plus cautionis in re est, quam in persona” (Sendi ofron siguri më të madhe sesa njeriu). LLOJET E SË DREJTËS SË PENGUT Tradicionalisht, e drejta e pengut ndahet në pengun e dorës, përkatësisht në të drejtën e pengut mbi sendet e luajtshme dhe mbi hipotekën, përkatësisht e drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme. Në ndarjen e së drejtës së pengut në peng të dorës (pignus) dhe në hipotekë, si kriter merret lloji i sendit, përkatësisht objekti që lihet peng, andaj nëse objekti i pengut është send i luajtshëm, gjithmonë bëhet fjalë për pengun e dorës. Ndërsa në rastet kur objekti i pengut është sendi i paluajtshëm, kemi të bëjmë me hipotekën, si e drejtë e pengut. Ky koncept i pengut në të drejtën bashkëkohore ka pësuar ndryshime. Tani ekziston edhe hipoteka mobilare, që nënkupton të drejtën e pengut, që e ka për objekt sendin e luajtshëm, por e drejta e pengmarrësit mbi sendin e luajtshëm regjistrohet në librat publikë njësoj sikur të bëhet fjalë për sende të paluajtshme. Në këto raste, autorët ndarjen e së drejtës së pengut në peng të dorës dhe në hipotekë e mbështesin në faktin e dorëzimit të sendit. Në këtë rast, i rëndësishëm është fakti se a i dorëzohet sendi pengmarrësit apo sendi mbetet te debitori. Pra, me rëndësi është posedimi i sendit dhe jo lloji i sendit që është objekt i posedimit. Duke u mbështetur në këtë koncept del se pengu i dorës ekziston gjithmonë kur dorëzohet sendi i lënë peng në posedim të pengmarrësit. Në rastin kur sendi mbetet në posedim të debitorit, përkatësisht në posedim të pengdhënësit, ndërsa kreditori sigurohet me regjistrimin e së drejtës së pengut në librat publikë, është fjala për hipotekën. Kjo vlen edhe kur bëhet fjalë për sendet e luajtshme. Ndarja e pengut, që mbështetet në llojin e sendeve, e humb rëndësinë të cilën e kishte në të kaluarën. Në të drejtën bashkëkohore paraqiten raste të reja të pengut, si për shembull, lënia peng e makinave apo mjeteve të punës, mallit në depo, prodhimit bujqësor, kafshëve, të cilat, edhe pse janë sende të luajtshme, ato nuk dorëzohen te pengmarrësi, por vetëm regjistrohet e drejta mbi to. Kjo në disa raste quhet pengu pa posedim ose hipotekë. NDARJA E SË DREJTËS SË PENGUT SIPAS THEMELIMIT Lidhur me të drejtën e pengut, kemi edhe një ndarje tjetër, e cila mbështetet në mënyrën e themelimit, përkatësisht krijimit të së drejtës së pengut. Duke u mbështetur në këtë kriter, dallojmë: 1. Të drejtën e pengut të kontraktuar, (në bazë të veprimit juridik), 2. Pengun ligjor dhe 3. Pengun gjyqësor. E drejta e pengut të kontraktuar Në të drejtën tonë, e drejta e pengut të kontraktuar bën pjesë në formën më themelore dhe më të shpeshtë të së drejtës së pengut.E drejta e pengut të kontraktuar është forma më themelore dhe më e shpeshtë e së drejtës së pengut. Kjo e drejtë krijohet në bazë të kontratës. Në këtë rast, kontrata është titull juridik për krijimin e së drejtës së pengut, ndërsa dorëzimi i sendit është modus aquirendi ose mënyrë e fitimit të së drejtës së pengut. Ndërkaq, kur bëhet 342

E drejta civile

fjalë për hipotekën, sendi nuk dorëzohet, por bëhet regjistrimi i së drejtës në librat publikë dhe kjo paraqet modus aquirend-in. Tek e drejta e pengut, sendi duhet të dorëzohet, përkatësisht të regjistrohet në librat publikë. Nëse hipoteka nuk është e regjistruar, ajo nuk trajtohet si hipotekë. Kontrata është e karakterit detyrimor, ndërsa e drejta që krijohet në bazë të kësaj kontrate është e karakterit sendor dhe, si e tillë, vepron ndaj të gjithëve. Në rastet kur mungojnë dispozitat pozitive për lidhjen e kontratës së pengut - hipotekës, mund të shërbehemi me dispozitat të cilat rregullojnë lidhjen e kontratave në përgjithësi, natyrisht, kur nuk janë në kundërshtim me natyrën e kontratës së pengut. Pengu ligjor Në literaturën juridike, edhe pse thuhet pengu ligjor, faktikisht mendohet për të drejtën e pengut ligjor, për shkak se lënda e së drejtës së pengut quhet peng. Objekti i së drejtës së pengut zakonisht janë sendet e paluajtshme, sendet e luajtshme e në disa raste edhe e drejta me karakter pasuror. E drejta e pengut ligjor themelohet, “ex lege, në bazë të vetë ligjit ose, më saktë, ajo lind në momentin kur përmbushen (plotësohen) faktet e parashikuara me vetë dispozitat”. Tek e drejta e pengut ligjor nuk është i nevojshëm deklarimi i vullnetit të palëve kontraktuese. Këtë autorët e mbështesin me faktin se “e drejta e pengut ligjor varet nga përmbushja e fakteve të parashikuara me ligje, gjë që nënkupton se për krijimin e këtij pengu nuk është i nevojshëm pëlqimi i debitorit”. Një lloj të pengut ligjor e kemi në rastin e vendosjes në hotel, kur të gjitha sendet e luajtshme, të cilat i ka personi i vendosur, deri në përmbushjen e detyrimit ndaj hotelit, konsiderohen, në bazë të ligjit, peng. Malli i cili transportohet është objekt pengu ligjor për kërkesën e transportuesit. Pengu gjyqësor E drejta e pengut mund të themelohet edhe me vendim të organit shtetëror, përkatësisht organit gjyqësor. Në këto raste, vendimi i gjykatës paraqet titull juridik për fitimin e së drejtës së pengut. Konstitutimi i së drejtës së pengut me vendim gjyqësor, si rregull, bëhet në kundërshtim me vullnetin e debitorit. Këtë lloj pengu ndryshe e quajnë edhe peng të dhunshëm. Themelimi i pengut me vendim gjyqësor zbatohet vetëm në rastet kur ekziston procedura përmbaruese, domethënë kur zhvillohet procedurë për përmbushjen e detyrimit nga mjetet e debitorit. E drejta e pengut gjyqësor mundëson realizimin e kërkesës, e cila ka hyrë në procedurën gjyqësore në fazën e përmbarimit. PARIMET E SË DREJTËS SË PENGUT Në kuadër të së drejtës së pengut, si institucion i së drejtës sendore, ekzistojnë disa parime (karakteristika), që janë bazë për konstituimin, jetësimin dhe shuarjen e së drejtës së pengut. Parimet e së drejtës së pengut duhetnshikuar vetëm si të kumuluara (bashkuara ose përmbledhura) dhe ato nuk mund ta realizojnë funksionin e vet në mënyrë të pavarur. Si parime të së drejtës së pengut do të merren në shqyrtim: Parimi i aksesoritetit të së drejtës së pengut; Parimi i oficialitetit të së drejtës së pengut; Parimi i specialitetit; 343


Parimi i papjesëtueshmërisë së pengut dhe Parimi i prioritetit. 1. Parimi i aksesoritetit të së drejtës së pengut E drejta e pengut, si e drejtë sendore mbi sendin e huaj dhe që siguron kërkesën e kreditorit në raport me debitorin, vetvetiu nënkupton faktin se kjo e drejtë është pasojë e ekzistimit të një marrëdhënieje juridike - civile me karakter detyrimor. Nuk mund të lindë e drejta e pengut, në qoftë se kësaj nuk i paraprin ekzistimi i marrëdhënies detyrimore midis debitorit dhe kreditorit. Në këtë rast, pengu, si objekt i së drejtës së pengut, paraqet një mjet për sigurimin e kërkesës së kreditorit. Detyrimet debitori mund t’i përmbushë edhe pa ekzistimin e së drejtës së pengut. Në këto raste kemi raportin juridiko - civil midis palëve kontraktuese a palëve në marrëdhënie detyrimore, si marrëdhënie kryesore, përkatësisht kërkesën e kreditorit, si e drejtë kryesore, ndërsa e drejta e pengut, që lind për të siguruar kërkesën e kreditorit, është e drejtë e karakterit aksesor. E drejta e pengut është një e drejtë e varur nga e drejta kryesore, që në këtë rast është e drejta e kërkesës. Kjo e siguron kërkesën. Nëse kërkesa është e anulueshme, atëherë edhe pengu nuk mund të qëndrojë. Në të gjitha rastet kur baza e kërkesës ose vetë kërkesa është e pavlefshme debitori ka të drejtë të kërkojë kthimin e sendit të lënë peng, përkatësisht shlyerjen e regjistrimit të së drejtës së pengut, e cila ekziston mbi sendin e tij në favor të kreditorit pengmarrës. Kjo nënkupton shuarjen e së drejtës së pengut pothuajse ex lege, sepse, kur mungon vullneti i kreditorit pengmarrës në kthimin ose në shlyerjen e së drejtës së pengut, atëherë këtë e bën gjykata, duke u respektuar disa kushte të përcaktuara me ligj. Aksesoriteti i së drejtës së pengut zbatohet sidomos në rastin e trashëgimisë së kërkesës a të vetë kalimit të së drejtës së kërkesës, me ç’rast kalimi i kërkesës nga një subjekt te një subjekt tjetër, nuk shuan të drejtën e pengut, por ajo vazhdon të mbetet për sigurimin e kërkesës, pa marrë parasysh kush është kreditori në këtë rast. Përjashtim bëjnë rastet e parashkrimit, kur pengmarrësi ka të drejtë të realizoj edhe kërkesën e parashkruar nga vlera e sendit të lënë peng. E drejta e pengut e siguron kërkesën, prandaj edhe mund të thuhet se kërkesa juridiko - detyrimore është e drejtë kryesore, ndërsa e drejta e pengut është e drejtë subjektive aksesore dhe e varur nga e drejta kryesore. E drejta e kërkesës, përkatësisht pretendimi i kreditorit duhet të jetë gjithnjë i vlefshëm për t’u jetësuar edhe vetë e drejta e pengut. Juridikisht, e drejta e pengut të regjistruar, në rend të parë e hipotekës, nuk shuhet me vetë faktin e përmbushjes së kërkesës. Por, kërkohet të bëhet shlyerja nga librat publikë, ndërsa e drejta e pengut do të ekzistoj edhe në rastin kur kërkesa është përmbushur në tërësi. Me rastin e kalimit të kërkesës së siguruar me peng, e drejta e pengut e ndan fatin e kërkesës. 2. Parimi i oficialitetit Me parimin e oficialitetit nënkuptojmë faktin se realizimi i së drejtës së pengut apo përmbushja e së drejtës së kërkesës nga sendi i lënë peng bëhet gjithmonë në rrugë zyrtare; në këtë rast mendohet për rrugën gjyqësore. Mirëpo, edhe pse pengmarrësi mund të përmbushë kërkesën e vetë nga sendi i lënë peng vetëm përmes rrugës gjyqësore, sot ekziston mundësia e përmbushjes së kërkesës nga sendi i lën peng edhe në rrugën jashtëgjyqësore. Në të drejtën bashkëkohore parashikohet mundësia e përmbushjes së kërkesës nga sendi i lënë peng, i cili shitet nga një agjenci e profesionalizuar, nga organi i noterisë, bile ka raste kur lejohet edhe shitja e lirë e sendit nga 344

E drejta civile

vetë kreditori. Është e ditur se në të kaluarën, për realizimin e kërkesës së vet nga vlera e sendit që e ka mbajtur peng, kreditori duhej t’i drejtohej gjykatës që ajo ta shesë sendin në ankand publik dhe nga çmimi i sendit të shitur të përmbushë kërkesën e vet, me ç’rast zbatohet parimi i prioritetit të realizimit të kërkesave. Në parim, ndalohet fitimi i pronësisë nga ana e kreditorit mbi sendin e lënë peng. Mirëpo, sot, në kushte të caktuara, sendi i lënë peng mund të kalojë në pronësi të kreditorit pengmarrës. Në të drejtën civile bashkëkohore, kur bëhet fjalë për të drejtën e pengut, vërehet një anagazhim ligjor në drejtim të mbrojtjes së kreditorëve të siguruar me të drejtën e pengut, gjë që zakonisht, e vështirëson pozitën e debitorit të ngarkuar me peng. Kjo bëhet me qëllim që të thjeshtësohet sa më shumë çështja e shndërrimit të pengut në vlerë pasurore dhe në këtë mënyrë të përmbushen kërkesat e kreditorëve si domosdoshmëri e zhvillimit të papenguar të ekonomisë së tregut. Shitja e lirë nuk duhet që të shkojë në dëm të interesave të debitorit. Duhet të ruhet ekuivalenca e këmbimit të vlerave pasurore. 3. Parimi i specialitetit Kur është folur për parimet e së drejtës sendore është thënë se e drejta sendore konstituohet mbi sendin individualisht të përcaktuar. Pra, që të jetë objekt i së drejtës sendore, sendi duhet të jetë i veçuar nga të tjerët. Edhe në kuadër të së drejtës së pengut ekziston parimi i specialitetit, çka do të thotë se e drejta e pengut ekziston, përkatësisht fitohet vetëm në sendin e caktuar, i cili mund të jetë i pengdhënësit apo personit të tretë dhe e drejta e pengut ekziston vetëm për kërkesën e caktuar. Pra, ky parim nënkupton se me të drejtën e pengut mund të sigurohet vetëm kërkesa e caktuar e një kreditori (e jo një numër i pacaktuar ose shumë e pacaktuar) dhe e drejta e pengut mund të ekzistojë vetëm mbi sendet e caktuara ose mbi shumë sende të individualizuara. Thuhet se “është e palejuar hipoteka gjenerale”. Në këtë drejtim thuhet se “individuaalizimi i sendit pengor dhe individualizimi i pretendimit është një rregull e parimit të specialitetit. Autorë të ndryshëm shkruajnë se “sendi i lënë peng duhet të jetë in species, përkatësisht se nuk mund të ekzistohjë e drejta e pengut të përgjithshëm, e cila do të shtrihet mbi pasurinë e përgjithshme të debitorit pengor”. Legjislacioni i ri për pengun, siç është rasti me Rregulloren 2001/5 për Pengun mbi Sendet e Luajtshme, parashikon të ashtuquajturin peng joposedues ose peng të regjistruar dhe krijon bazën që objekt i së drejtës së pengut të jetë e tërë pasuria e debitorit pengdhënës. Krijohet baza juridike që tërësia e sendeve të luajtshme të jenë objekt i së drejtës së pengut. Risitë që sjell Rregullorja kanë të bëjnë edhe me sendet që duhen krijuar në të ardhmen, p.sh., prodhimi i ardhshëm ose të korrat nga bujqësia. Peng mund të lihet edhe pjesa bashkëpronësore. Me Rregulloren për Pengun mbi Sendet e Luajtshme kërkohet shprehimisht: “përcaktimi i përgjithshëm ose specifik i detyrimit të siguruar”, si dhe “përshkrimi specifik ose i përgjithshëm, i mjaftueshëm për të përcaktuar në mënyrë të arsyeshme kolateralin, që mund të përfshijë pasurin që do të fitohet nga pengdhënësi pas datës së marrëveshjes së pengut”. Legjislacioni i ri për të drejtat e pengut ofron zgjidhje që mundësojnë një qasje më fleksibël për sigurimin e kërkesave dhe realizimin e së drejtës së pengut. Objekt i pengut kanë mundur të jenë më shumë sende të caktuara, siç është rasti te pengu i përbashkët. 345


4. Parimi i papjesëtueshmërisë së pengut E drejta e pengut është e papjestëueshme, sepse ajo siguron kërkesën (pretendimin) në tërësi. Parimi i papjesëtueshmërisë është edhe objekt i legjislacionit, nga se “pasuria e paluajtshme krijohet për sigurimin e pretendimit të kreditorit, si të tërë, deri në shlyerjen e tij të plotë, pa marrë parasysh pjesëtimin e mëvonshm të sendit të paluajtshëm pengor”. Parimi i papjesëtueshmërisë së pengut nënkupton faktin se e drejta e pengut, për nga natyra e vet është e papjesëtueshme. I tërë sendi i lënë peng siguron kërkesën gjersa nuk përmbushet në tërësi. Pra, pengu siguron tërë kërkesën, kurse sendi i tërë i lënë peng siguron kërkesën. Nuk mund të lirohet një pjesë e sendit nga pengu, edhe pse vlera e sendit është më e madhe se kërkesa e siguruar. Kjo mund të lejohet vetëm në rastet kur ekziston marrëveshja ndërmjet kreditorit pengmarrës dhe debitorit pengdhënës. Në teorinë juridike ky parim është mjaft aktual dhe përkufizohet: “Papjesëtueshmëria e së drejtës së pengut ka të bëjë me sigurimin e kërkesës së tërësishme me pengun si tërësi, duke i përfshirë të gjitha pertinencat e tij”. Parimi i papjesëtueshmërisë nuk është i varur nga lloji i së drejtës së pengut, por kjo është e lidhur me përmbushjen në tërësi të kërkesës së kreditorit pengmarrës. Me Ligjin për Hipotekat të Kosovës nr. 2002/4 ,parashikohet: “Hipoteka e ngastrës do të zbatohet në të gjithë ngastrën e tokës”. Edhe në këtë rast i tërë sendi lihet peng dhe hipoteka shtrihet në gjithë ngastrën e tokës. Kjo përfshin edhe ndërtesat që ekzistojnë në ngastrën tokësore, kur e kanë të njëjtin pronar, sepse thuhet: “Të gjitha ndërtesat ose strukturat e ngritura në ngastrën e tokës do t’i nënshtrohen tani çdo hipoteke mbi të po qe se kanë të njëjtin pronar apo shfrytëzues”. Nga parimi i papjesëtueshmërisë së të drejtës së pengut del se, nëse ndahet sendi i lënë peng (hipotekë), atëherë e drejta e pengut (hipoteka) ekziston mbi secilën pjesë të sendit të ndarë. Në rast se sendi bëhet objekt bashkëpronësie, atëherë e drejta e pengut ekziston në të gjitha pjesët alikuote të bashkëpronësisë dhe të gjithë janë të detyruar të përmbushin detyrimin në mënyrë individuale dhe solidare. 5. Parimi i prioritetit E drejta e pengut ekziston mbi sendin e e caktuar. Një send i caktuar mund të jetë objekt i më shumë të drejtave të pengut. Sendi bëhet peng për kërkesa të subjekteve të ndryshme, që në këtë rast janë kreditorët pengmarrës. Kjo paraqet një kumulim (bashkim) të të drejtave të pengut. Kumulimi i të drejtave të pengut mund të lindë në të njëjtën kohë ose në kohë të ndryshme. Në këto raste duhet të parashikohet mundësia e radhës së përmbushjes së kërkesave të siguruara me peng. Parimi i prioritetit ose i përparësisë kohore, ndihmon në përcaktimin e së drejtës së përparësisë me rastin e përmbushjes së kërkesave të ndryshme nga sendi i lënë peng. Zgjidhja e përmbushjes së kërkesave të siguruara me sendin e njëjtë - për kreditorë të ndryshëm, bëhet duke u mbështetur në parimin e prioritetit të së drejtës së pengut. Në të drejtën tonë, radhët e prioritetit përcaktohen në bazë të ligjit dhe marrëveshjes së palëve, që kanë peng objektin e njëjtë për sigurimin e kërkesave të tyre. Prioriteti fitohet nga koha e fitimit të së drejtës së pengut, sipas parimit: i pari për nga koha, i pari për nga e drejta. Këtë parim e 346

E drejta civile

parashikon edhe Ligji për Hipotekat i Kosovës nr. 2002/4, në nenin 4.5, ku thuhet: “Nëse pasuria e patundshme është kolateral i disa hipotekave, të drejtat e pengmarrësve do të përcaktohen sipas momentit të regjistrimit të tyre, përveç nëse nuk parashikohet ndryshe me ligj”. Me ligj mund të caktohet radha e përparësisë edhe ndryshe nga ajo që është paraparë. Parimi i prioritetit i mundëson kreditorit pengmarrës që kërkesën e vet ta realizojë në tërësi nga sendi i shitur, para kreditorëve të tjerë. Nëse të drejtat e pengut janë themeluar njëkohësisht mbi një objekt të njëjtë, ata janë të radhës së parë që të gjithë. Andaj edhe kërkesat e veta i përmbushin në mënyrë proporcionale. E drejta e pengut e radhës së parë e autorizon kreditorin pengmarrës që i pari të përmbushë kërkesën e vet dhe kreditorët e tjerë pengmarrës do të përmbushin kërkesat e veta në bazë të radhës së përparësisë nga vlera e mbetur, pasi që të jetë përmbushur kërkesa e kreditorit pengmarrës të radhës së parë. Radha e përparësisë nënkupton se kreditori i radhës së fundit duhet ta presë radhën e vet për përmbushjen e kërkesës së vet të siguruar me sendin që është objekt i më shumë të drejtave të pengut, nga vlera e sendit të shitur, nëse nuk është konsumuar vlera nga kreditorët e tjerë që kishin të drejtën e përparësisë para tij. E drejta e përmbushjes së kërkesës nuk shuhet, nëse nuk ka mbetur vlerë (para) nga sendi i shitur. NDARJA E SË DREJTËS SË PENGUT NË BAZË TË OBJEKTIT Sipas objektit të së drejtës së pengut, ekzistojnë dy lloje të së drejtës së pengut: e drejta e pengut të dorës dhe e drejta e pengut të hipotekës. E drejta e pengut të dorës (pignusi) ekziston gjithmonë kur objekt i së drejtës së pengut është sendi i luajtshëm. Ndërkaq, konstituimi i së drejtës së pengut mbi sendin e paluajtshëm gjithmonë e nënkupton hipotekën. Objekt i së drejtës së pengut mund të jetë edhe e drejta me karakter pasuror. Në të drejtën bashkëkohore ky kriter i ndarjes së së drejtës së pengut në peng të dorës dhe në hipotekë, në bazë të sendit të luajtshëm, përkatësisht sendit të paluajtshëm, është duke u tejkaluar. Si objekt i së drejtës së pengut paraqiten edhe tërësia e sendeve të luajtshme, të cilat nuk dorëzohen te pengmarrësi, por vetëm bëhet regjistrimi i tyre, që ndryshe quhet edhe pengu i regjistruar. Kjo e ndryshon kuptimin klasik të së drejtës së pengut të dorës, sepse konstituimi i pengut të dorës mund të bëhet vetëm me dorëzimin e sendit të luajtshëm te pengmarrësi ose te personi tjetër i autorizuar. Nuk mund të mohohet ekzistimi i së drejtës së pengut mbi të drejtat, si lloj i veçantë i së drejtës së pengut. Ndërkaq, zbatimi i regjistrave në shumë vende, pra edhe në Kosovë, për regjistrimin e sendeve të luajtshme të lëna peng, bën të mundur që për sendet e luajtshme të vlejnë rregullat e hipotekës, përkatësisht bëhet fjalë për të ashtuquajturën hipotekë mobiliare (hipotekë mbi sendet e luajtshme). Lidhur me këtë lloj të pengut thuhet se “hipoteka në sendet e luajtshme (e drejta e pengut të regjistruar) është e drejtë pengu në sendet e luajtshme, e cila themelohet pa dorëzimin e pengut në posedim të kreditorit pengmarrës dhe tek e cila kreditorit pengmarrës nuk i takon e drejta të posedojë pengun (sendin)”. E drejta regjistrohet në regjistrat publikë dhe është përjashtim i konstituimit së drejtës së hipotekës mbi sendet e luajtshme. Kjo bëhet kur themelohet pengu me kontratë. Këto rrethana ndikojnë që të ekzistojë një fleksibilitet lidhur me kriterin e së drejtës së pengut. Mirëpo, kjo ndarje tradicionale mbetet edhe për të ardhmen, derisa të krijohen kushte për një ndarje të re, në mbështetje të një kriteri krejtësisht të ri. Në Kosovë, e drejta e pengut mbi të drejtat është trajtuar në kuadër të rregullimit juridik të pengut mbi sendet e luajtshme, përkatësisht me Rregulloren nr. 2001/5 për Pengun mbi Pasurinë e Luajtshme. 347


E DREJTA E PENGUT MBI SENDET E LUAJTSHME Pengu i dorës (Pignusi) E drejta e pengut mbi sendet e luajtshme është lloji më i vjetër i së drejtës së pengut, i cili ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm për sigurimin e kërkesave të kreditorëve. Me ekzistimin e pengut të dorës, kërkesat e debitorëve janë bërë të realizueshme në mënyrë më të lehtë dhe më të thjeshtë. Shikuar historikisht, e drejta e pengut të dorës përbën një zëvendësim të drejtpërdrejtë të institucionit të pactum fiducia, që ekzistonte në marrëdhëniet juridiko - civile. Me kalimin e kohës, përsosen mjetet për sigurimin e kërkesave të kreditorëve dhe, në këtë mënyrë, më vonë paraqitet edhe e drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme, e cila në literaturë njihet me emrin hipoteka. Pengu i dorës dhe hipoteka, si lloje të së drejtës së pengut, e realizojnë funksionin e vet në mënyrë të pavarur. E drejta e pengut të dorës sot konsiderohet në mënyrë të pakontestueshme si e drejtë sendore dhe është objekt trajtimi në ligjet që kanë të bëjnë me çështjet pronësore ose rregullohet me ligje të veçanta. Në Kosovë, është përmendur disa herë, si ligj i aplikueshëm zbatohet Rregullorja nr. 2001/5 për Pengun mbi Pasurinë e Luajtshme. E drejta e pengut të dorës emërtohet duke u mbështetur në sendin e luajtshëm, si objekt i saj, i cili send dorëzohet te pengmarrësi. Kriteri i përcaktimit të llojit të pengut në bazë të luajtshmërisë ose paluajtshmërisë së sendit, nuk është shumë i qëlluar. Lidhur me këtë, edhe në literaturë kontestohet kriteri i luajtshmërisë apo i paluajtshmërisë për përcaktimin e llojit të pengut. Për këtë, Vedrish shkruan: “Kriteri i luajtshmërisë, përkatësisht paluajtshmërisë, nuk është i vetmi kriter i mundshëm për dallimin e pignusit dhe hipotekës. Historikisht, nuk është as i arsyeshëm. Ka sisteme juridike, të cilave u është bashkuar edhe Ligji ynë për Pronësinë, me të cilat dallimi midis pignusit dhe hipotekës ka të bëjë me atë se a e ka apo nuk e ka kreditori pengor posedimin e pengut. Nëse pengu ndodhet në posedim të kreditorit, bëhet fjalë për pignusin. Në të kundërtën, nëse kreditori nuk e ka posedimin e pengut, bëhet fjalë për hipotekën. Kjo nuk e përjashton konstatimin se mbi paluajtshmëritë është e mundur vetëm hipoteka, si formë e së drejtës së pengut. Fitimi i së drejtës së pengut të dorës E drejta e pengut të dorës në të drejtën tonë fitohet: (1) në bazë të punës juridike (kontratës, testamentit), që ndryshe quhet edhe e drejta e pengut vullnetar mbi sendet e luajtshme; (2) në bazë të vendimit gjyqësor dhe (3) në bazë të ligjit (pengu ligjor). Kjo nuk e përjashton mundësinë e dallimeve ekzistuese me rastin e themelimit të së drejtës së pengut të dorës në rrethana të caktuara. Vendimi gjyqësor, si bazë për krijimin e së drejtës së pengut të dorës, mund të jetë pa vullnetin e pengdhënësit, por ekziston mundësia që, me marrëveshje të palës në procedurën përmbaruse, të lidhet marrëveshja për themelimin e pengut, e cila njëkohësisht është edhe titull përmbarues për përmbushjen e kërkesës së siguruar me këtë lloj pengu. Subjekti që lë peng sendin e luajtshëm, kërkohet të ketë pushtetin juridik mbi atë send. Kjo do të thotë se duhet të ketë të drejtën e disponimit të sendit. Pra, duhet të ketë pushtetin e plotë juridik mbi sendin, të drejtën e pronësisë.

348

E drejta civile

Objekti i pengut të dorës E drejta e pengut të dorës (pingusi), për t’u konstituuar, natyrisht, duhet ta ketë objektin e saj. Objekti i së drejtës së pengut të dorës mund të jetë çdo send i luajtshëm që ndodhet në qarkullim juridik, duke përfshirë edhe pjesën e bashkëpronësisë. Sendi duhet të jetë individualisht i përcaktuar dhe i pakonsumueshëm. Nëse objekti i sendit do të ishte send i konsumueshëm, atëherë te pengmarrësin kalon e drejta e pronësisë dhe ai, me rastin e kthimit të sendit, e kthen sasinë e njëjtë. Objekti i së drejtës së pengut të dorës mund të jetë edhe e drejta që ka vlerë pasurore. Në literaturë thuhet: “Objekt i së drejtës së pengut mund të jenë ato të drejta nga të cilat mund të përmbushet kërkesa e kreditorit. Ato duhet të jenë të drejtat të bartshme, të drejta që kanë vlerë në para dhe të drejta që nuk janë të lidhura për personalitetin e debitorit pengdhënës. Të drejta të tilla janë: e drejta e autorit dhe e zbulimit, të drejtat e tjera nga pronësia industriale etj.” Pengu i dorës ka të bëjë edhe me pertinencat dhe bashkimet e sendeve të luajtshme, nëse palët nuk janë marrë vesh ndryshe. Për shembull, pengu mbi fotografinë ka të bëjë edhe me kornizën. Për fitimin e së drejtës së pengut të dorës, përveç titullit juridik, kërkohet edhe dorëzimi i sendit te pengmarrësi. Kur nuk dorëzohet sendi, nuk kemi të bëjmë me peng të dorës. Titujt për fitimin e së drejtës së pengut të dorës Pengu i dorës fitohet në bazë të punës juridike, vendimit gjyqësor dhe ligjit. E drejta e pengut të dorës, kur ka për titull ndonjë punë juridike, ndryshe quhet edhe fitimi i së drejtës së pengut të dorës vullnetare. Puna juridike në këtë rast do të ishte, si rregull, kontrata mbi pengun e dorës, e cila lidhet ndërmjet pengmarrësit dhe pengdhënësit. Kontrata duhet t’i plotësojë të gjitha kushtet e parashikuara me ligj. Përveç kontratës së pengut, si titull juridik paraqitet edhe testamenti. Vendimi gjyqësor, si titull juridik për fitimin e së drejtës së pengut të dorës E drejta e pengut të dorës, nëse mbështetet në vendimin gjyqësor, emërtohet si peng gjyqësor. Ky lloj i pengut themelohet në bazë të vendimit të gjykatës, me të cilin sigurohet kërkesa e kreditorit. Gjykata këtë lloj të vendimit mund ta japë vetëm në procedurën përmbaruese, pra në bazë të dispozitave të Ligjit për Përmbarimin e Kërkesave Pasurore (të shprehura në para). Vendimi i gjykatës është gjithmonë titull juridik për fitimin e së drejtës së pengut të dorës dhe kërkohet që të gjitha sendet që janë objekt i këtij lloj pengu të dorës duhet të regjistrohen në regjistrin sekuestrues të cilin e mban gjykata. Sendet e luajtshme, të cilat janë objekt i pengut gjyqësor, mbeten në posedim të debitorit pengdhënës. Në këtë rast nuk përjashtohet mundësia që këto sende të kalojnë për ruajtje në gjykatë apo te një person i tretë. Vendimi i gjykatës për themelimin e pengut të dorës ndodh si në rastin kur zhvillohet procedura për sigurimin e kërkesës, si masë paraprake, ashtu edhe në procedurën për përmbarimin mbi sendet e luajtshme për përmbushjen e një detyrimi në para. Ligji si titull juridik për fitimin e së drejtës së pengut të dorës Në kuadër të së drejtës së pengut, në disa raste, por jo të shpeshta, edhe ligji paraqitet si titull 349


juridik (bazë juridike) për themelimin e së drejtës së pengut të dorës. Këtu është fjala për rastet kur, me plotësimin e kushteve të caktuara, ligji konsideron se në atë rast ekziston e drejta e pengut të dorës. Kushtet për këtë lloj të pengut parashikohen me ligj dhe në këto raste për konstituimin e së drejtës së pengut nuk kërkohet pëlqimi i palëve kontraktuese. Pengu ligjor zbatohet po qe se janë plotësuar disa prej kritereve që lindin të drejtën e pengut të dorës, siç janë: ekzistimi i kërkesës së caktuar, sendi që lihet peng duhet të jetë në pronësi të debitorit dhe duhet të jetë në posedim të kreditorit. Të drejtat dhe detyrimet e pengmarrësit Me kontratën e pengut lindin të drejta dhe detyrime të ndërsjella si për pengmarrësin, ashtu edhe për pengdhënësin. Të drejtat e detyrimet për pengmarrësin dhe pengdhënësin lindin edhe me rastin e krijimit të së drejtës së pengut në bazë të vendimit gjyqësor, përkatësisht në bazë të ligjit. Marrëdhënia juridike - sendore që konstituon krijimin, ndryshimin a shuarjen e së drejtës së pengut të dorës, natyrisht, nënkupton një tërësi të drejtash dhe detyrimesh që dalin nga kjo marrëdhënie juridiko - specifike. Të drejtat dhe detyrimet ekzistojnë si për kreditorin pengmarrës, ashtu edhe për debitorin pengmarrës. Të drejtat e palëve në këtë marrëdhënie juridiko - sendore kanë veprim të fuqishëm juridik dhe, si të tilla, ato përmbahen në dispozitat të cilat e rregullojnë institucionin juridik të së drejtës së pengut. Në marrëdhënien juridiko – sendore, në të cilën konstituohet e drejta e pengut, si subjekte paraqiten kreditori pengmarrës, debitori pengdhënës, por edhe personi i tretë, i cili e lë sendin e vet peng për të siguruar kërkesën e debitorit. Realizmi i së drejtës së pengut nënkupton edhe kalimin e një kohe të caktuar. Të drejtat dhe detyrimet në këtë marrëdhënie juridiko - sendore janë të kushtëzuara si për nga përmbajtja e së drejtë së pengut, ashtu edhe për nga ecja e kohës deri në përmbushjen e kërkesës apo deri në realizimin e së drejtës së pengut. Të drejtat e kreditorit pengmarrës Kreditori pengmarrës gëzon disa të drejta, që dalin nga vetë natyra juridike e së drejtës së pengut. Këto të drejta e kanë bazën në dispozitat ligjore ose në dispozitat kontraktore. Të drejtat e kreditorit pengmarrës, edhe pse janë të ngjashme, nuk janë të njëjta kur është fjala për kreditorin pengmarrës mbi sendin e luajtshëm dhe kreditorin pengmarrës të sendit të paluajtshëm. Në këtë rast do të bëhet fjalë për kreditorin pengmarrës të sendeve të luajtshme. Të drejtat e kreditorit pengmarrës te pengu i dorës mund të numërohen si vijon: - Pengmarrësi ka të drejtë të kërkojë përmbushjen e detyrimit nga vlera e sendit të lënë peng, që paraqet të drejtën kryesore të kreditorit pengmarrës; - Posedimi i sendit të lënë peng; - E drejta e përparësisë në realizimin e kërkesës; - Përdorimi dhe mbledhja e fryteve nga sendi i lënë peng, në qoftë se palët janë marrë vesh; - E drejta për ndërrimin e sendit të lënë peng; - E drejta e kalimit të së drejtës së pengut; - E drejta e mbrojtjes - paraqitjes së padisë (vindicatio pignoris) për kthimin e sendit pengor në posedim të kreditorit dhe - E drejta e shitjes së dhunshme të sendit. E drejta e pengmarrësit kreditor për realizimin e kërkesës së vet nga vlera e sendit të lënë peng, 350

E drejta civile

është e drejtë kryesore, sepse nuk do të lind as e drejta e pengut po të mos ekzistonte kjo e drejtë e pengmarrësit kreditor. E drejta e realizimit të kërkesës nga vlera e sendit të lënë peng nuk mund të ekzistojë e pavarur nga të drejtat e tjera të kreditorit pengmarrës, kur bëhet fjalë për pengun e dorës. Kreditori pengmarrës këtë të drejtë të tij mund ta reazliojë vetëm në rastin kur debitori pengdhënës nuk e përmbush kërkesën e kreditorit në mënyrë të rregullt. Çdo përmbushje e rregullt e detyrimit ndaj kreditorit e bën të parealizueshme këtë kërkesë të kreditorit. Kreditori pengmarrës këtë të drejtë të veten mund ta realizoj vetëm duke respektuar parimin e oficialitetit dhe parimin e prioritetit, si parime që zbatohen drejtpërdrejt për realizimin e kërkesës së kreditorit pengmarrës përmes vlerës së sendit të lënë peng. Sendi i lënë peng shitet në ankandin publik, të cilin e organizon gjykata në bazë të kërkesës së kreditorit pengmarrës, pasi të jetë njoftuar debitori, përkatësisht pengdhënësi. Përjashtimisht, ekziston mundësia që në disa raste edhe vetë kreditori pengmarrës ta shesë sendin e lënë peng, kur ekziston çmimi i paraparë dhe kur ekziston marrëveshje me debitorin dhe për këtë pajtohet edhe gjykata. Shitjen e sendit mund ta bëjë edhe ndonjë organ tjetër i autorizuar për këtë qëllim. Sidomos kur e drejta e pengut konstituohet me kontratë. Pengmarrësi ka të drejtë ta paguajë borxhin e vet nga vlera e arritur me rastin e shitjes së sendit, para të gjithë kreditorëve të tjerë. Mënyra e realizimit të kërkesave mbështetet në parimin e prior tempore potior iure. - Posedimi i sendit të lënë peng nga ana e kreditorit pengmarrës është e drejtë me rëndësi të veçantë për kreditorin, sepse posedimi i garanton atij siguri juridike dhe i lehtëson realizimin e kërkesës të siguruar me peng, në qoftë se ai nuk përmbushet në afatin e caktuar. Posedimi i sendit të lënë peng, kur bëhet fjalë për pengun e dorës, konstituohet me dorëzimin e sendit te kreditori pengmarrës ose te personi tjetër që e ruan sendin për përmbushjen e kërkesës së kreditorit pengmarrës. Sendi që është objekt i pengut të dorës mund të dorëzohet edhe te personi i tretë, kur është fjala për lënien e shumëfishtë peng të sendit. Në këto raste posedimi kalon nga pengmarrësi i parë te poseduesit e ardhshëm (i dyti, i treti etj.), pasi të përmbushet kërkesa e kreditorit të parë pengmarrës. - Të drejtën e përparësisë në realizimin e kërkesës e ka kreditori pengmarrës. Këtë ia mundëson parimi i përparësisë në realizimin e kërkesave të siguruara me peng. Kreditori pengmarrës e gëzon këtë të drejtë, po qe se e ka të drejtën e pengut të radhës së parë ose në mbështetje të ndonjë baze tjetër (me ligj ose me marrëveshje). - Përdorimi dhe mbledhja e fryteve nga sendi i lënë peng, në qoftë se palët janë marrë vesh, është e drejtë e kreditorit dhe, në këto raste, kreditori pengmarrës e përdor sendin dhe i mbledh frytet, të cilat i jep sendi i lënë peng. Vlera e fryteve llogaritet në shumën e kërkesës që duhet të përmbushet. Tek e drejta e pengut është rregull që pengmarrësi është i detyruar që të mos e përdorë sendin e lënë peng. Nëse përdoret pa pëlqimin e pengdhënësit, ky ka të drejtë të kërkojë t’i merret sendi i lënë peng dhe t’i dorëzohet për ruajtje gjykatës ose personit të tretë, kurse shpenzimet i heq pengmarrësi. Pengdhënësi dhe pengmarrësi mund të parashikojnë me kontratë të drejtën e përdorimit të sendit të lënë peng. Mundësia e përdorimit të sendit mund të parashikohet në momentin e lidhjes së kontratës ose më vonë. Kontrata me të cilën palët merren vesh që pengmarrësi ta përdorë sendin quhet antihrezë (antichresis). 351


- Të drejtën për ndërrimin e sendit të lënë peng e ka kreditori pengmarrës në rastet kur sendi i lënë peng e humb vlerën e vet, që e ka pasur në momentin e themelimit të së drejtës së pengut. E drejta e ndërrimit të sendit, që është objekt i pengut, ekziston sidomos kur sendi ka të meta materiale ose juridike dhe me këtë rast kërkon që t’i jepet një send tjetër adekuat si objekt i së drejtës së pengut. Debitori pengdhënës përgjigjet për të metat e sendit, por vetëm për ato që kanë ekzistuar që në momentin e dorëzimit peng të sendit. Në këto raste do të bëhet zëvendësimi i sendit, që është objekt i pengut të dorës. - Të drejtën e kalimit të së drejtës së pengut e ka kreditori pengmarrës dhe kjo do të thotë se ai të drejtën e vet të pengut, me të cilën e ka të siguruar kërkesën e vet, mund ta kalojë te persona të tjerë, pa pëlqimin e debitorit. Sa herë që kalohet e drejta e kërkesës së kreditorit, aq herë kalohet edhe e drejta e pengut për kërkesën e kaluar. Kur e drejta e kërkesës së siguruar me peng kalohet te personi i tretë, atëherë ndodh themelimi i së drejtës së nënpengut. - Të drejtën e mbrojtjes - paraqitjes së padisë (vindicatio pignoris) për kthimin e sendit pengor në posedim të kreditorit pengmarrës, ky e ka kur sendi i del nga posedimi kundër vullnetit të tij. Kreditori pengmarrës ka të drejtë t’i paraqitet gjykatës me padi për kthimin e sendit të luajtshëm në posedim me qëllim të ruajtjes së sendit - objekt i së drejtës së pengut. Kreditori pengmarrës ka mundësi të kërkojë mbrojtje juridike edhe në rastet kur shqetësohet posedimi i tij mbi sendin që është objekt i së drejtës së pengut. - Kreditori pengmarrës ka të drejtën e shitjes së dhunshme të sendit. Në raste të caktuara ai ka të drejtë që sendin e lënë peng ta shesë, nëse sendi fillon të shkatërrohet ose humb nga vlera e vet për shkaqet që nuk përbëjnë kusht për zëvendësimin e tij. Në këto raste çmimi i shitjes duhet të ruhet deri në kohën e përmbushjes së kërkesës nga sendi i lënë peng. Detyrimet e pengmarrësit Për kreditorin pengmarrës të pengut të dorës si detyrime kryesore janë: - Ruajtja e sendit të lënë peng; - Mospërdorimi i sendit dhe - Kthimi i sendit të lënë peng. - Ruajtja e sendit të lënë peng është një prej detyrave kryesore të kreditorit pengmarrës. Ai ka për detyrim që sendin e marrë peng ta ruaj; me një kujdes të veçantë. Kreditori pengmarrës, me rastin e ruajtjes së sendit, duhet të ketë kujdesin e një niveli më të lartë në krahasim me ruajtjen e sendeve të veta. Debitori pengdhënës mund të kërkojë nga gjykata t’i merret sendi dhe t’i dorëzohet një personi tjetër për ruajtje, në rast se kreditori pengmarrës nuk kujdeset për ruajtjen e sendit të lënë peng. - Mospërdorimi i sendit të lënë peng është, po ashtu, detyrë e kreditorit pengmarrës. Kjo është rregull në marrëdhëniet e së drejtës së pengut. Ruajtja e sendit mund të bëhet në nivel të duhur vetëm nëse nuk përdoret. Çdo përdorim ndikon në zhvleftësimin e sendit të lënë peng. Kjo rregull zbatohet vetëm në rastet kur palët nuk janë marrë vesh shprehimisht që kreditori ta përdorë sendin e lënë peng, sepse kjo është e lejueshme me dispozitat e së drejtës së pengut. 352

E drejta civile

- Kthimi i sendit të lënë peng është njëra ndër detyrat pothuajse kryesore për kreditorin pengmarrës, sepse kjo përbën rregull në të drejtën e pengut. Sendi lihet peng vetëm për sigurimin e kërkesës. Qëllimi i debitorit pengdhënës është që sendin e lënë peng, pas kalimit të kohës së caktuar dhe pas përmbushjes së detyrimit në rrugë të rregullt, ta kthej sendin e luajtshëm në posedimin e vet dhe në këtë mënyrë të ushtrojë plotësisht të drejtën e pronësisë. Pagimi i përmbushjes së detyrimit është bazë e mjaftueshme për shuarjen e së drejtës së kërkesës, e cila është siguruar me peng dhe në këto raste pushon edhe vetë e drejta e pengut, prandaj sendi i lënë peng duhet të kthehet menjëherë te debitori pengdhënës. E drejta e pengut, si e drejtë aksesore, e siguron vetëm kërkesën e kreditorit.

TË DREJTAT DHE DETYRIMET E PENGDHËNËSIT Pengdhënësi - të drejtat dhe detyrimet e tij Nga kontrata e pengut lindin të drejta dhe detyrime të ndërsjella si për pengmarrësin, ashtu edhe për pengdhënësin. Të drejtat dhe detyrimet për pengmarrësin dhe pengdhënësin lindin edhe me rastin e krijimit të së drejtës së pengut në bazë të vendimit gjyqësor, përkatësisht në bazë të ligjit. Marrëdhënia juridike - sendore që konstituon krijimin, ndryshimin a shuarjen e së drejtës së pengut të dorës, natyrisht, nënkupton një tërësi të drejtash dhe detyrimesh që dalin nga kjo marrëdhënie juridike specifike. Të drejtat dhe detyrimet ekzistojnë si për kreditorin pengmarrës, ashtu edhe për debitorin pengmarrës. Të drejtat e palëve në këtë marrëdhënie juridiko - sendore kanë veprim të fuqishëm juridik dhe, si të tilla, ato përmbahen në dispozitat që rregullojnë institucionin juridik të së drejtës së pengut. Në marrëdhënien juridiko – sendore, në të cilën konstituohet e drejta e pengut, si subjekte paraqiten kreditori pengmarrës, debitori pengdhënës, por edhe personi i tretë, i cili e lë sendin e vet peng për të siguruar kërkesën e debitorit. Realizmi i së drejtës së pengut nënkupton edhe kalimin e një kohe të caktuar. Ndër të drejtat kryesore për debitorin pengdhënës, është dorëzimi i sendit që është objekt i së drejtës së pengut. Sendi i luajtshëm i dorëzohet në posedim kreditorit pengmarrës ose një personi tjetër të autorizuar për ruajtjen e sendit të lënë peng për sigurimin e kërkesës së kreditorit pengmarrës. Pra, mund të themi se të drejtat dhe detyrimet në këtë marrëdhënie juridiko - sendore janë të kushtëzuara si nga përmbajtja e së drejtës së pengut, ashtu edhe nga ecja e kohës deri në përmbushjen e kërkesës a deri në realizimin e së drejtës së pengut. Pengdhënësi ka të drejtë t’ua lërë peng për sigurimin e kërkesave të njëjtin send më shumë personave - kreditorëve të ndryshëm. Në këtë rast, kreditorët të drejtat e tyre i realizojnë sipas radhës së përparësisë. Pengmarrësi, i cili e ka konstituuar të drejtën e vet më vonë, mund ta realizojë të drejtën e vet vetëm pasi t’i realizojnë të drejtat e tyre personat që janë në radhën e përparësisë para tij. Sendi i lënë peng mund të jetë në dorëmbajtje (nëdorësi) të njërit prej kreditorëve ose te personi i tretë i cili e dorëmban sendin për të gjithë. Sendi dorëzohet në dorëmbajtje nga i pari tek i dyti kreditor sipas radhës së përmbushjes së kërkesës së siguruar me peng. 353


Nga marrëdhënia juridiko – sendore, nga e cila lindin të drejta dhe detyrime në bazë të përmbajtjes së të drejtës së pengut, del se ajo që është e drejtë për pengmarrësin është detyrim për pengdhënësin, kurse ajo që është detyrim për pengdhënësin është e drejtë për pengmarrësin. Në këtë rast gjithmonë kemi të bëjmë me të drejta dhe detyrime ndërmjet kreditorit dhe debitorit, të cilat janë në gjendje korelacioni, që do të thotë se çdo herë ajo që është e drejtë për kreditorin pengmarrës paraqet detyrim për debitorin pengdhënës dhe anasjelltas, ajo që është e drejtë dhe detyrim për kreditorin pengmarrës është e drejtë për debitorin pengdhënës. Të drejtat dhe detyrimet e marrëdhënies juridike – sendore, si rezultat i konstituimit të së drejtës së pengut, u trajtuarn te të drejtat dhe detyrimet e kreditorit pengmarrës, prandaj nuk ka arsye të elaborohen edhe një hjerë këtu. Subjektet e së drejtës së pengut të dorës Në të drejtën sendore subjektet janë supozim i çdo marrëdhënieje juridiko - sendore, pra nuk mund të merret me mend ekzistimi i një marrëdhënieje juridiko - sendore pa subjekt. Në marrëdhënien juridiko - sendore, në të cilën konstituohet e drejta e pengut, subjekte janë gjithmonë kreditori pengmarrës dhe debitori pengdhënës. Mirëpo, pengdhënës mund të jetë jo vetëm debitori, por edhe çdo person i tretë që e lë sendin e vet peng për sigurimin e kërkesës së kreditorit pengmarrës. Fakti i lënies së sendit peng për sigurimin e kërkesës nuk i humb të drejtën pengdhënësit, i cili është pronar, ta disponojë sendin e vet. Ta disponojë sendin e vet që i është lënë peng do të thotë se ai mund ta shesë atë, ta dhurojë, të konstituojë ndonjë të drejtë tjetër sendore mbi të, duke përfshirë edhe të drejtën e lënies peng përsëri të tij për sigurimin e ndonjë kërkese të re. Kalimi i së drejtës së pronësisë a vënia e të drejtave të tjera sendore mbi sendin e lënë peng nga ana e debitorit, nuk i zvogëlon të drejtat e pengmarrësit. Fituesi i ri i së drejtës së pronësisë mbi sendin që është objekt i së drejtës së pengut e ka fituar të drejtën e pronësisë, por të ngarkuar me peng, për shkak se ky send i lënë peng nuk mund të kalohet pa kalimin e së drejtës së pengut. Kreditori pengmarrës është subjekti për të cilin konstituohet e drejta e pengut dhe i cili ka të drejtë ta realizojë kërkesën e vet nga vlera e sendit të lënë peng. Kreditori pengmarrës në këtë marrëdhënie juridike ka një rol të rëndësishëm, sepse ai ndodhet në pozitën e kreditorit nga marrëdhënia juridiko-detyrimore dhe kreditorit pengmarrës nga marrëdhënia e së drejtës së pengut. Ai është bartës i së drejtës së pengut. E drejta e tij vepron ndaj të gjithë personave të tjerë, ka veprim erga omnes, që do të thotë se vepron si ndaj debitorit nga marrëdhënia e detyrimit, ashtu edhe ndaj pengdhënësit, si dhe personave të tretë. Në të drejtën e pengut, subjekte janë të gjithë personat fizikë dhe juridikë, të brendshëm dhe të jashtëm, prandaj thuhet se “ato janë personat që janë bartës të së drejtës së pronësisë, personat fizikë dhe personat juridikë”. Në këtë marrëdhënie juridike debitori është personi që ka për obligim të përmbushë detyrimin e kreditorit nga masa e vetë pasurore, përkatësisht debitorit pengdhënës, i cili ka lënë sendin e vet për sigurimin e kërkesës së kreditorit pengmarrës. Mirëpo, nuk është e thënë që gjithmonë debitori pengdhënës të jetë ai person që është debitor edhe nga marrëdhënia e detyrimit, sepse në raste të caktuara paraqitet edhe personi i tretë i cili e lë sendin e vet peng për sigurimin e kërkesës së kreditorit ndaj debitorit nga marrëdhënia e detyrimit. Në këto raste, detyrimi është i debitorit, por nëse nuk përmbushet në mënyrë të rregullt, atëherë kreditori pengmarrës kërkesën e vet do ta përmbushë atë nga sendi i lënë peng, i cili është në pronësi të personit të tretë. Personi i tretë mbetet në raport juridiko - detyrimor me ish-debitorin e raportit juridiko - detyrimor, që është bazë për paraqitjen e së drejtës së pengut, si e drejtë aksesore.

354

E drejta civile

Shuarja e së drejtës së pengut mbi sendet e luajtshme E drejta e pengut, si çdo e drejtë tjetër sendore, edhe shuhet. Me të drejtë thuhet se “ato lindin, qëndrojnë, por edhe shuhen”. Shuarja e së drejtës së pengut ndodh kur të jenë plotësuar kushtet e parashikuara me ligj, përkatësisht me titull juridik për konstituimin e së drejtës së pengut. Lindjen e së drejtës së pengut e kushtëzojnë arsye të caktuara, shmangia e të cilave, po ashtu, çon në shuarjen e saj. Me Rregulloren 2001/5 për Pengun mbi Pasurinë e Luajtshme, po ashtu janë, parashikuar kushtet e shuarjes (mbarimit) të së drejtës së pengut. Kjo parashikohet në neni 17.4, në të cilin thuhet se pengu përfundon kur: - pengdhënësi dhe pengmarrësi bien dakord për këtë; - detyrimi i siguruar është përmbushur ose ka pushuar së ekzistuari; - kolaterali (duke përfshirë çdo të ardhur të pagueshme nga polica e sigurimit) pushon së ekzistuari; - kolaterali ndryshohet ose kombinohet me një send ose të drejtë tjetër në mënyrë të tillë që ai pushon së ekzistuari në formë të identifikueshme ose të ndarë; - kolaterali bëhet pjesë e një sendi ose e një të drejte tjetër në mënyrë të tillë që pasuria e lënë peng dhe sendi ose e drejta tjetër bëhen të transferueshme si një zë i vetëm; - kolaterali bëhet pronë e pengmarrësit; - në rastin e një pengu posedimor, përfundon posedimi i kolateralit nga pengmarrësi; - detyrimi i siguruar me peng transferohet, por transferimi nuk shtrihet mbi pengun; - një palë e tretë fiton titull mbi kolateralin sipas neneve 13.2 ose 14 të kësaj Rregulloreje ose - një palë e tretë fiton titull mbi kolateralin pas riposedimit të tij, (ose rikthimit vullnetar) dhe tjetërsimit nga pengmarrësi sipas nenit 20 të kësaj Rregulloreje. Ndërkaq në legjislacionin kroat numërohen këto kushte: shkatërrimi i sendit, heqja dorë nga ana e kreditorit, kalimi i kohës dhe paraqitja e kushtit të shkëputjes, ndërprerja e kërkesës së siguruar. Në legjislacionin e Maqedonisë numërohen këto kushte: humbja e posedimit të sendit të lënë peng, kryerja e detyrimeve nga ana e debitorit pengdhënës (shuarja e kërkesës), heqja dorë nga mjeti për sigurimin, bashkimin e kreditorit pengmarrës dhe debitorit pengdhënës në një person, shkatërrimi i objektit të pengut, shitja e sendit të lënë peng për realizimin e së drejtës së pengut, heqja e njëanshme dorë nga kontrata mbi pengun në kushtet e parashikuara me ligjin (që rregullon të drejtën e pengut të dorës) dhe ligje të tjera, zgjidhja me marrëveshje e kontratës mbi pengun, përtrirtja dhe kalimi i kohës së caktuar. - Kur shuhet e drejta e kërkesës së siguruar me peng, gjithmonë ndodh edhe shuarja e së drejtës së pengut. Me shuarjen e kërkesës, nuk ekziston mundësia e vazhdimit të qëndrimit të së drejtës së pengut. Këtë e kushtëzon natyra juridike e së drejtës së pengut, që ndër të tjera është e drejtë aksesore. Pra, nuk është me rëndësi se për cilat shkaqe shuhet e drejta e kërkesës; me rëndësi është që ajo më nuk ekziston. Përmbushja e kërkesës mund të bëhet në mënyrë të rregullt nga pengdhënësi ose konsiderohet se është shuar nga ndonjë shkak tjetër i parashikuar me ligj. Dispozitat ligjore parashohin se me shuarjen e kërkesës, kreditori pengdhënës duhet t’ia kthejë sendin debitorit pengdhënës, i cili shërbente si objekt pengu deri në momentin e përmbushjes së kërkesës (pretendimit). Përmbushja e kërkesës nuk është e vetmja mënyrë që çon në shuarje të kërkesës; ka edhe shkaqe të tjera që çojnë në shuarje të saj. - Me shkatërrimin e sendit të lënë peng, po ashtu, ndodh shuarja e së drejtës së pengut. Shkatërrimi i sendit të lënë peng në të gjitha legjislacionet parashikohet si kusht për shuarjen e së 355


drejtës së pengut. Në qoftë se sendi i shkatërruar përtrihet, atëherë vazhdon ekzistimi i së drejtës së pengut. Në qoftë se sendi ka qenë i siguruar, atëherë vlera pasurore shërben si mjet për sigurimin e kërkesës, përkatësisht kërkesa do të përmbushet nga kjo vlerë pasurore. - Kur pengmarrësi heq dorë nga e drejta e pengut, kjo përbën një mënyrë të pavarur të shuarjes së së drejtës së pengut, sepse e drejta e pengut, si edhe të gjitha të drejtave të tjera subjektive, mund të shuhet me heqje dorë nga ushtrimi i saj. Në këtë rast, kreditori heq dorë vullnetarisht nga e drejta e pengut, edhe pse pretendimi i tij nuk është shuar, përkatësisht ekziston edhe më tutje. Shuarja e së drejtës së pengut nuk nënkupton edhe shuarjen e së drejtës së kërkesës. Akti i heqjes dorë nga e drejta e pengut, kur bëhet fjalë për sende të luajtshme shprehet përmes kthimit të sendit te debitori pengmarrës, me arsyetimin se heq dorë nga e drejta e pengut. Heqja dorë mund të manifestohet edhe në ndonjë formë tjetër, e cila është karakteristike për vendin e caktuar, domethënë kjo ndodh në bazë të zakoneve lokale. - Me kalimin e kohës, (nëse ka qenë e caktuar), po ashtu, shuhet e drejta e pengut. Kjo ndodh në rastet kur e drejta e pengut është konstituuar për një kohë të caktuar dhe, me kalimin e kësaj kohe, mund të çojë në shuarje të së drejtës së pengut. - Me konsolidim (kur pengmarrësi bëhet pronar i sendit të lënë peng) ndodh shuarja e së drejtës së pengut. Në këto raste kreditori pengmarrës bëhet pronar i sendit mbi të cilin të drejtën e pronësisë e kishte debitori pengdhënës. Me rastin e konsolidimit, pengmarrësi dhe pengdhënësi bëhen një person i njëjtë. Dhe në këtë mënyrë sendi i vetë kreditorit pengdhënës nuk lejohet të jetë objekt i së drejtës së pengut kur vetë kreditori është edhe titullar i së drejtës së pronësisë mbi sendin, edhe titullar i së drejtës së pengut. E drejta e pengut mund të qëndrojë vetëm si e drejtë sendore mbi sendin e huaj, por kurrsesi mbi sendin e vet. Prandaj, kjo vetvetiu përbën bazë për shuarjen e së drejtës së pengut. - Me konfuzion, (kur kërkesa dhe borxhi bashkohen në një person), shkaktohet shuarja e së drejtës së pengut. Këhtu, në këtë marrëdhënie juridike - detyrimore debitori pengdhënës bëhet edhe kreditor pengmarrës në kërkesën të cilën e ka të siguruar me peng. Konfuzioni është i cilësisë së kreditorit dhe debitorit në një person. - Me shitjen publike të sendit të lënë peng, pason shuarja e së drejtës së pengut. E drejta e pengut ka për qëllim realizimin e së drejtës së kërkesës nga vlera e sendit të lënë peng, i cili shitet. Shitja ka karakteri publik dhe, zakonisht, ky është ankandi, të cilin e organizon organi kompetent (gjykata, agjencia e autorizuar). Në literaturë thuhet se “e rëndësishme është të dihet e të theksohet se shitja e sendit pengor me rrugë gjyqësore shpie në shuarjen e së drejtës së pengut për të gjithë, si për kreditorin e parë, ashtu edhe për të tjerët, që sipas radhës vijnë pas”. - Me marrëveshjen e palëve mund të shuhet e drejta e pengut. Gjithmonë kur palët merren vesh, mund ndodh shuarja e së drejtës së pengut. Palët mund të merren vesh për këtë vetëm në rastet kur ekziston pengu vullnetar. - Me humbje të posedimit, po ashtu, shuhet e drejta e pengut. Pengu i dorës mund të konstituohet vetëm me dorëzimin e sendit te kreditori pengmarrës ose te personi tjetër i cili e mban sendin 356

E drejta civile

për kreditorin pengmarrës. Humbje të posedimit, si shkak për shuarjen e së drejtës së pengut, kemi atëherë kur kreditori në asnjë mënyrë nuk mund të llogaritë për sendin e lënë peng. Kjo do të thotë se nuk çon në shuarje të së drejtës së pengut çdo humbje e posedimit. Mbrojtja e së drejtës së pengut E drejta e pengut, si e drejtë sendore, gëzon mbrojtje juridike. Kreditori pengmarrës ka të drejtë të paraqesë padi për mbrojtjen e së drejtës së vet si ndaj debitorit pengdhënës, ashtu edhe ndaj personave të tretë të cilët mund t’ia pengojnë të drejtën e pengut. Kreditori pengmarrës mund të pengohet, sidomos me rastin e realizimit të së drejtës së pengut nga vlera e sendit të lënë peng. Në literaturë thuhet se padia për mbrojtjen e së drejtës së pengut të dorës është padi pengore (actio pigneratitia). Padia pengore, si padi me të cilën mbrohet një e drejtë sendore - e drejta e pengut, nuk parashkruhet, ngaqë e drejta e përmbushjes së kërkesës është e mundur, edhe pas parashkrimit të saj. Kreditori pengmarrës shitjen e sendit të lënë peng mund ta kërkojë edhe pas parashkrimit të kërkesës së tij. Ai, sendin që është objekt i pengut e ka në posedim. E drejta e kreditorit pengmarrës jo vetëm që ka të bëjë me debitorin pengdhënës personal, por ajo ka të bëjë edhe me pengdhënësin i cili e jep sendin për sigurimin e përmbushjes së detyrimit të debitorit. Kreditori pengmarrës mund të zhvishet nga posedimi i sendit nga ndonjë person i tretë dhe në këtë rast ai ka të drejtën e racionit dhe të drejtën të kërkojë kthimin e sendit në posedim, pa marrë parasysh se te kush ndodhet ai. Padia me të cilën kërkohet kthimi i sendit në posedim quhet vindicatio pignoris. Në literaturë për padinë pignusore thuhet se: “është një padi e tillë me të cilën kreditori pengmarrës ka të drejtë të mbrojë të drejtën e tij të pengut, si të drejtë sendore mbi sendin e huaj pengor nga çdo i tretë dhe të kërkoj nga debitori pengdhënës pronar (debitori personal ose debitori sendor) që të durojë realizimin e pretendimit të tij nga vlera e sendit pengor me shitjen e tij”. Kreditori pengmarrës ka të drejtë të paraqesë edhe padi të tjera, të cilat janë të njohura për mbrojtjen e të drejtave sendore, bie fjala, padinë për pengim posedimi. Kaucioni Objekti i së drejtës së pengut duhet të jetë sendi individualisht i përcaktuar, i cili mund të jetë në qarkullimin juridik dhe i pakonsumueshëm. Në qoftë se lihet peng një send i konsumueshëm, atëherë kjo nuk mund të jetë e drejtë pengu në kuptimin juridik, por ky lloj pengu quhet peng jo i rregullt. Në këto raste sendi që është i konsumueshëm kalon në pronësi të të ashtuquajturit pengmarrës. Kjo mundësi ekziston në rastet kur lihen të hollat si objekt për sigurimin e ndonjë pretendimi. Në këto raste e drejta e pengut quhet kaucion. Kjo është e njëjtë si te pengu i dorës, me dallimin se te pengu objekt është sendi, kurse te kaucioni të hollat ose letrat me vlerë. Personi që ka marrë kaucion mund ta ndal për vete vetëm vlerën e kërkesës së vet. Në këtë rast, detyrimi i debitorit duhet të ndodhë në të ardhmen. Pra, në momentin e lidhjes së marrëveshjes ende nuk është saktësuar detyrimi (pretendimi), gjë që do të thotë se nuk dihet cila është kërkesa në rastin konkret. E drejta e pengut mbi të drejtat Objekt i së drejtës së pengut, përveç sendit, mund të jetë edhe e drejta. Edhe e drejta e pengut 357


mbi të drejtat lind në bazë të veprimit juridik, vendimit gjyqësor dhe ligjit. Pra, baza juridike për fitimin e së drejtës së pengut mbi të drejtat janë të ngjashme me ato për fitimin e së drejtës së pengut mbi sendet e luajtshme. E drejta e pengut mbi të drejtat ekziston kur pengdhënësi, në vend të sendit, lë peng ndonjë të drejtë kërkese të veten që e ka ndaj një personi të tretë ose ndonjë të drejtë tjetër. E drejta duhet të jetë e karakterit pasuror, pra e drejtë e cila shprehet në para, si, për shembull, e drejta e autorit, për të qenë ajo e pavarur dhe e kalueshme. Si të drejta që mund të jenë objekt i së drejtës së pengut quhen: e drejta e kërkesës, e drejta e autorit, të drejtat nga pronësia industriale, e drejta e pengut etj., por nuk mund të jenë objekt i së drejtës së pengut mbi të drejtat: servitudat personale, sendore, të drejtat statusore etj. Kur objekt i së drejtës së pengut është e drejta, konsiderohet se kemi të bëjmë me të drejtën e pengut që ka për objekt sende të luajtshme. Kërkesat duhet të jenë të tjetërsueshme, përkatësisht të kalueshme. Edhe tek e drejta e pengut mbi të drejtat duhet të ekzistojë kontrata e pengut, e cila është titull juridik për fitimin e së drejtës së pengut. Me këtë kontratë pengdhënësi detyrohet që mbi pengmarrësin të kalojë ndonjë kërkesë të veten, të cilën pengmarrësi mund ta realizojë nëse pengdhënësi nuk e paguan borxhin e vet. Tek e drejta e pengut mbi të drejtat, zakonisht, ekzistojnë tre persona: pengmarrësi (kreditori), pengdhënësi, (që është borxhli ndaj pengmarrësit dhe njëherësh kreditor i kërkesës së lënë peng). E DREJTA E PENGUT MBI SENDET E PALUAJTSHME (HIPOTEKA) Në të drejtën sendore, përveç së drejtës së pengut mbi sendet e luajtshme dhe mbi të drejtat, ekziston edhe e drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme, që njihet me emërtimin hipoteka. Në çdo rast kur objekt i së drejtës së pengut është paluajtshmëria, kjo quhet hipotekë. Në teorinë juridike hipoteka është e drejtë sendore, e drejtë sendore mbi sendin e huaj, e drejtë sendore mbi sendin e huaj të paluajtshëm. Hipoteka është e drejtë pengu mbi sendet e paluajtshme te të cilat lënia peng bëhet me regjistrimin e së drejtës së kreditorit në librat publikë (librat e tokave apo intabulacionit - librat të cilat i mban gjykata për këtë qëllim), ndërsa paluajtshmëria e ngarkuar me hipotekë, edhe pas lënies së paluajtshmërisë peng, mbetet në posedim të debitorit. E drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme (hipoteka) fitohet me regjistrim në librat publikë dhe kjo mjafton për t’u siguruar kërkesa e kreditorit. Në çdo sistem juridik, ku ekziston ekonomia e tregut, një vend shumë të rëdësishëm ka edhe hipoteka, e cila mundëson sigurimin e kërkesave të kreditorëve. Hipoteka, si instititut juridik, mundëson një zhvillim normal të ekonomisë, duke krijuar kushte për investime të sigurta. Të gjithë kreditorët e siguruar me hipotekë ndihen më të sigurtë, sepse u krijohet baza për përmbushjen e kërkesave të veta nga debitorët e tyre. Hipoteka si për kreditorët kudo në botë, ashtu edhe te ne është një ndër mjetet juridike më të rendësishme për sigurimin e kredisë, përkatësisht kreditorëve u ofron siguri se do t’i kthejnë mjetet e veta, në qoftë se debitori vjen në gjendje që nga pasuria tjeter e vet nuk mund ta kthejë borxhin në afatin e caktuar, përkatësisht në mënyrë të rregullt. Hipoteka, krahas pengut të dorës (pignusit), në teorinë juridike dhe në të drejtën njihet si e drejtë sendore mbi sendin e huaj me emrin e drejta e pengut. Hipoteka - e drejta e pengut mbi sendet e paluajtshme paraqet një institucion juridik të rregulluar me dispozita pozitive, përkatësisht rregulla juridike. 358

E drejta civile

Në çdo sistem juridik, ku njihet e drejta e pronësisë, titullarët e të drejtave kanë dy lloje të drejtash: të drejtën mbi sendin e vet (pronësia) dhe të drejtat mbi sendin e huaj (hipoteka, servitudat etj.). Pra, edhe hipoteka është e drejtë sendore mbi sendin e huaj, për të cilën vlejnë dispozitat a rregullat që janë të përbashkëta për të gjitha të drejtat sendore mbi sendin e huaj. Me këtë rast do të paraqesim disa përkufizime lidhur me të drejtën e pengut, në përgjithësi, dhe hipotekën, në veçanti. E drejta e pengut është e drejtë sendore (reale) mbi sendin e huaj, në bazë të cilës kreditori pengmarrës mundet të realizojë (paguan) kërkesat e veta nga vlera e sendit të lënë peng, (nëse debitori nuk e plotëson detyrimin e arritur) para kreditorëve të tjerë, pa marrë parasysh se në duart e kujt ndodhet sendi i lënë peng. Me rastin e përkufizimit të hipotekës shumë gjëra janë të njëjta, për shkak se e drejta e hipotekës është e drejtë sendore mbi sendin e huaj, kur objekt është sendi i paluajtshëm, sendi i lënë peng mbetet në posedim të pengdhënësit, siguron kërkesën e kreditorit, në rast se debitori nuk e përmbush detyrimin e vet në afatin e caktuar dhe, për fitimin e kësaj të drejte, përveçse kërkohet baza juridike, duhet të bëhet edhe regjistrimi i kësaj të drejte në librat publikë. E drejta e zbatueshme në Kosovë e parashikon institutin e hipotekës në Ligjin për Hipotekat nr. 2002/4, i cili rregullon vetëm hipoteka e kontraktuar dhe në nenin 63, paragrafi 1 të Ligjit për Marrëdhëniet Themelore Pronësore -Juridike, në të cilin thuhet: “Me qëllim që të sigurohet kërkesa e caktuar, sendi i paluajtshëm mund të ngarkohet më të drejtën e pengut në dobi të kreditorit (hipoteka), i cili është i autorizuar në mënyrën e parashikuar me ligj që të kërkojë arkëtimin e kërkesës së vet nga vlera e kësaj pasurie të paluajtshme para kreditorëve, të cilët mbi të nuk kanë hipotekë, si dhe para kreditorëve të cilët hipotekën mbi të e kanë fituar pas tij, pa marrë parasysh ndërrimin e pronarit të pasurisë së paluajtshme të ngarkuar”. Ligji rregullon të drejtën e pengut me nenet 61 - 69. Ky Ligj ka pasur për qëllim të rregullojë vetëm bazat e së drejtës së pengut mbi sendet e paluajtshme (hipotekën). Në Kosovë, përveç ligjeve të përmendura, ligj i zbatueshëm është edhe Rregullorja e UNMIK-ut për Pengun mbi Pasurinë e Luajtshme, nr. 2001/5, datë 7 shkurt 2001, dhe dispozitat e tjera që gjenden në Ligjin për Marrëdhëniet e Detyrimeve, në Ligjin e Procedurës së Përmbarimit etj. Hipoteka është e drejtë sendore mbi sendin e huaj të paluajtshëm - e drejtë e kreditorit, i cili është i autorizuar që në mënyrën e parashikuar me ligj të kërkojë përmbushjen e kërkesës së vet nga vlera e paluajtshmërisë së lënë peng para kreditorëve të tjerë, të cilët hipotekën mbi sendin e njëjtë të paluajtshëm e kanë fituar pas tij, pa marrë parasysh ndryshimin eventual të pronarit të paluajtshmërisë të ngarkuar me hipotekë. Kreditori nga marrëdhënia e detyrimit, kërkesën e vet mund ta realizojë edhe pa ekzistimin e së drejtës së hipotekës, mirëpo kur nuk ekziston hipoteka, kreditori është më pak i sigurt se do të realizohet kërkesa e tij. Në rastet kur mungon hipoteka, edhe sikur të shitet në tërësi pasuria e debitorit, ekziston rreziku se nuk do të mund të realizohet në tërësi kërkesa e kreditorit. Mirëpo, sikur kreditori të ketë të drejtën e pengut mbi ndonjë send të debitorit, ai do të ketë mundësi që nga sendi i lënë peng të realizojë kërkesën e vet para të gjithë kreditorëve të tjerë, pa marrë parasyshë se kreditorët tjerë do të mbesin pa i realizuar kërkesat e veta ndaj debitorit. Sendi i paluajtshëm mund të lihet hipotekë pa marrë parasyshë se a bëhet fjalë për tokën apo ndërtesën. Në rregullimin më të ri juridik të hipotekës ndryshon qendrimi në lidhje me objektin e hipotekës. Në kohën më të re njihet edhe një lloj pengu i ri, që është pengu i regjistruar, tek i cili nuk kërkohet dorëzimi i sendit, edhe pse objekt është sendi i luajtshëm, por kërkohet regjistrimi në regjistrin publik. Ky regjistrim i së drejtës mbi sendet e luajtshme është i ngjashëm me të drejtën e 359


hipotekës, andaj disa autorë pengun e regjistruar e quajnë hipotekë mobiliare. Edhe për këtë lloj pengu për shumë çështje zbatohen dispozitat që e rregullojnë hipotekën. Mendojmë se e drejta e hipotekës nuk duhet të rregullohet në mënyrë parciale, por ajo duhet të rregullohet me Ligjin për Pronësinë dhe të drejtat e tjera sendore ose me Kod Civil apo ndoshta me një Ligj të plotë për të Drejtën e Pengut mbi sendet e paluajtshme, i cili do të përfshinte të gjitha mënyrat e fitimit të hipotekës. Kjo do të ndihmonte për të bërë një dallim të qartë të këtij instituti juridik si në aspektin teorik, ashtu dhe në atë praktik. Rregullorja e miratuar për të Drejtën e Pengut (nr. 2001/5) dhe Ligji për Hipotekat (nr. 2002/4) nuk janë aq koncizë sa kërkohet për rregullimin e së drejtës së pengut, si e drejtë sendore. Sendi i paluajtshëm mund të lihet hipotekë për kërkesën e kreditorit, i cili nga kjo e drejtë është i autorizuar që, në kushtet dhe mënyrën e parashikuar me ligj ose me një akt tjetër juridik, të kërkojë dhe të realizojë përmbushjen e kërkesës së vet nga vlera e sendit të lënë peng dhe përmbushjen e kërkesës ta bëjë para kreditorëve të tjerë, të cilët nuk e kanë të drejtën e hipotekës mbi atë send, si edhe para kreditorëve të tjerë, të cilët të drejtën e hipotekës mbi sendin që është objekt i hipotekës e kanë fituar pas tij, pa marrë parasyshë ndërrimin e pronarit të sendit të paluajtshëm të lënë hipotekë. E drejta e hipotekës shtrihet në tërë sendin e paluajtshëm të lënë peng, duke përfshirë edhe frytet që i përmban ai derisa ato nuk ndahen nga sendi që është objekt i hipotekës, si dhe mbi pjesët e tjera përbërëse dhe aksesorët e sendit të ngarkuar me hipotekë. E drejta e hipotekës, si e drejtë sendore mbi sendin e huaj të paluajtshëm, dallohet nga të drejtat e tjera sendore. E drejta e pronësisë dhe të drejtat e tjera sendore mbi sendin e huaj, e autorizojnë titullarin që ta shfrytëzojë dhe ta përdorë sendin në mënyrë të tërë, (e drejta e pronësisë si e drejtë sendore mbi sendin e vet), të pjesshme, (uzufrukti si servitut personal në sendin e huaj) dhe vetë përdorimin (te servitudat sendore). Objekti i së drejtës së hipotekës mbetet gjithmonë në posedimin e pronarit. Për kreditorin mjafton konstituimi i së drejtës së hipotekës, e cila bëhet me veprim juridik, me vendim të organit shtetëror ose në bazë të ligjit dhe me regjistrimin e saj në librat publikë. Në të kaluarën kodet kanë njohur mundësinë e lënies së paluajtshmërisë peng dhe kalimin e saj te pengmarrësi. Kreditori e ka marrë paluajtshmërinë e debitorit në dorëmbajtje, për të siguruar kërkesën. Në këto raste, kreditori e përdor paluajtshmërinë e lënë peng, gjë që do të thotë se ai i merr edhe frytet që i jep sendi dhe këto llogariten në shumën e detyrimit, përkatësisht në shumën e kërkesës së kreditorit. Në këtë mënyrë zvogëlohet masa e detyrimit të debitorit. Këtë mundësi të lënies peng të paluajtshmërisë me kalimin e saj në posedimin e kreditorit, e ka njohur edhe e drejta zakonore shqiptare. Në të drejtën bashkëkohore kemi rastin që, për sigurimin e kërkesës, paluajtshmëria kalon në pronësi të kreditorit, me kusht që e drejta e pronësisë mbi sendin e lënë peng të shlyhet nga regjistrat publikë në momentin e përmbushjes së kërkesës, e cila është siguruar në këtë mënyrë. Kjo ndryshe quhet pronësia fiduciare, të cilën e njohin disa legjislacione. Në këtë mënyrë, e drejta e kërkesës përforcohet në një shkallë më të lartë, por dobësohet pozita e debitorit, i cili e lë sendin peng dhe duhet ta kthej përsëri pronësinë e vet. Në legjislacion nuk është i ndaluar dorëzimi i sendit në posedim te pengmarrësi edhe në rastin e hipotekës, andaj, në qoftë se palët merren vesh, pengmarrësi mund ta përdorë paluajtshmërinë e lënë peng. Hipoteka, si e drejtë sendore, ekziston mbi sendin e huaj dhe kjo e bën të jetë me karakter aksesor - të dorës së dytë, sepse kërkesa e kreditorit është e drejtë kryesore, ndërsa tek e drejta e pronësisë ius utendi, fruendi dhe abutendi janë të drejta të pavarura. Prandaj themi se hipoteka, 360

E drejta civile

edhe pse është e drejtë sendore, ajo prapëseprapë dallohet nga të drejtat e tjera sendore. Objekti i hipotekës Objekt i hipotekës është sendi i paluajtshëm. Sendi i paluajtshëm mund të jetë objekt i hipotekës vetëm nëse ndodhet në qarkullim juridik, pra mund të jetë objekt i ndonjë të drejte sendore dhe mund të shndërrohet në vlerë pasurore. Paluajtshmëria, për t’u bërë objekt i së drejtës së hipotekës, jo vetëm që duhet të jetë në qarkullimin juridik, por ajo duhet të jetë e individualizuar. Në këto raste duhet të plotësohen kushtet, të cilat i nënshtrohen parimit të specificitetit të të drejtave sendore. Sendi i ardhshëm nuk mund të jetë objekt i hipotekës. Në ligj thuhet se hipoteka ka të bëjë me tërë sendin, me frytet e tij, derisa nuk janë të ndara, si dhe me pjesët e tjera përbërëse dhe aksesore të tij. Në disa raste mund të ndodhë që një hipotekë të ketë të bëjë edhe me më shumë paluajtshmëri. Kjo quhet hipotekë e përbashkët. Në këto raste, e drejta e hipotekës është e regjistruar mbi të gjitha paluajtshmëritë veç e veç, por duke i paraqitur si një send të përbashkët. Kur regjistrohe,t e drejta evidencohet se është hipotekë e përbashkët. Objekt i hipotekës mund të jetë edhe pjesa ideale mbi sendin e paluajtshëm. Në këto raste hipoteka shtrihet mbi tërë sipërfaqen e sendit. Sendet përbërëse ose pertinencat, po ashtu, janë objekt i hipotekës, derisa qëndrojnë të lidhura me sendin e paluajtshëm. Objekti i hipotekës është i lidhur për kërkesën deri në përmbushjen e saj. Përjashtimisht, në kushtet e parashikuara me ligj, mund të ndodhë edhe zëvendësimi i objektit të hipotekës. Ndarja e hipotekës (pengut mbi sendet e paluajtshme) sipas themelimit Për nga mënyra e themelimit, hipoteka mund të jetë: - Hipoteka e kontraktuar (në bazë të punës juridike); - Hipoteka ligjore dhe - Hipoteka gjyqësore. Hipoteka e kontraktuar E drejta e pengut, kur bëhet në bazë të kontratës (me veprim juridik), ka karakter vullnetar dhe ekzistojnë shumë ngjashmëri ndërmjet rastit të pengut të dorës dhe hipotekës. Hipoteka e kontraktuar është ai lloj i hipotekës, e cila krijohet me kontratën e hipotekës lidhur mes kreditorit pengmarrës (hipotekues) dhe debitorit pengdhënës (ose pronarit të sendit, i cili e lë sendin peng për detyrimin e debitorit), në formën me shkrim, sipas së cilës debitori (ose ndonjë i tretë) detyrohet të lejojë që kreditori hipotekues të regjistrojë të drejtën e vet të pengut (hipotekën) në librat publikë, si ngarkesë (barrë) mbi sendin e caktuar, ndërsa kreditori obligohet t’i mundësojë debitorit shlyrejen e hipotekës nga libri publik. Për fitimin e së drejtës së hipotekës nuk mjafton vetëm ius tus titulus, por gjithmonë kërkohet edhe modus aquirendi - regjistrimi në librat publikë. Paluajtshmërinë mund ta lërë hipotekë vetëm pronari; nëse mbi paluajtshmërinë ka më shumë pronarë (bashkëpronarët), të gjithë ata duhet të vendosin për lënien hipotekë të sendit. Pjesa ideale e paluajtshmërisë mbi paluajtshmërinë e caktuar bëhet hipotekë vetëm me pëlqimin e bashkëpronarit. Kontrata e hipotekës bëhet në formën me shkrim, në mënyrën e cila kërkohet për titullin juridik 361


për regjistrimin e së drejtës mbi paluajtshmëritë në librat publikë. Kontrata e hipotekës nuk mund të lidhet dhe as të trajtohet si e plotfuqishme, në qoftë se i mungon titulli juridik që ka krijuar kërkesën e kreditorit, e cila sigurohet me hipotekë. Në këtë rast, si kontratë për lindjen e marrëdhënies detyrimore midis kreditorit dhe debitorit, që kushtëzon lindjen e detyrimit, i cili duhet të sigurohet me hipotekë, mund të jetë kontrata për dhënien e kredisë, kontrata e huasë, kontrata për qiranë afatgjatë etj. Në disa raste, kontrata me të cilën krijohet detyrimi, mund të përmbajë edhe vetë marrëveshjen për konstituimin e hipotekës për sigurimin e kredisë nga kontrata kryesore. Në këto raste, marrëveshja për hipotekën, si pjesë e kontratës, konsiderohet si klauzulë e kontratës, e cila krijon bazë për lindjen e kërkesës së kreditorit. Hipoteka mund të themelohet edhe me ndonjë veprim tjetër juridik, kur konsiderohet hipotekë vullnetare, si, bie fjala, kur titull juridik është ndonjë testament në formë të legatit. Në këto raste, nëse qëllimi është të themelohet hipoteka, atëherë ky titull juridik është i njëjtë me kontratën, si titull juridik, dhe çdo gjë që vlen për hipotekën e kontraktuar, natyrisht, do të vlejë edhe për hipotekën vullnetare në bazë të ndonjë veprimi tjetër juridik. Kontrata për hipotekën, përveç që duhet të përmbajë subjektet, kauzën (qëllimin), që nënkupton sigurimin e kërkesës me hipotekë, duhet shprehimisht të përmbajë edhe detyrimin e debitorit që t’i mundësojë kreditorit regjistrimin e së drejtës së tij në librat publikë. Hipoteka ligjore Hipoteka ligjore ekziston gjithmonë kur ajo themelohet drejtpërsëdrejti nga ligji. Në këto raste vetë ligji paraqitet si titull juridik për fitimin e së drejtës së hipotekës. Hipoteka ligjore themelohet në momentin kur paraqiten kushtet e parashikuara me ligj. Konsiderohet hipotekë ligjore, sepse ajo nuk është as hipotekë e kontraktuar, as hipotekë gjyqësore. Kjo ka të bëjë në të gjitha rastet kur vetë ligji shprehimisht parashikon krijimin (themelimin) e hipotekës ligjore. E gjithë ajo që është thënë me rastin e trajtimit të pengut ligjor, në parim, vlen edhe për themelimin e hipotekës ligjore. Hipoteka gjyqësore Hipoteka gjyqësore ekziston atëherë kur themelohet me vendim të gjykatës. Në raste të caktuara, duke u mbështetur në Ligjin e Përmbarimit të Kërkesave, gjykata e përmbarimit mund ta caktojë hipotekën dhe kjo është hipotekë e dhunshme për sigurimin e kërkesës, e cila duhet të përmbushet në procedurën e përmbarimit. Në të drejtën pozitive ekziston mundësia që hipoteka gjyqësore të jetë vullnetare, edhe pse ajo bëhet në gjykatën e përmbarimit. Në këto raste marrëveshja për hipotekën mund të bëhet edhe para gjykatës, në formë procesverbali gjyqësor. Me këtë marrëveshje të bërë para gjykatës në formë procesverbali, palët e marrëdhënies detyrimore merren vesh për të lënë peng (hipotekë) paluajtshmërinë dhe për të siguruar kështu kërkesën e caktuar në procedurën e sigurimit të kërkesës në para. Themelimi i hipotekave, si rregull, bëhet gjithmonë me anë të kontratës për hipotekën, kurse themelimi i saj në bazë të vendimit gjyqësor, përkatësisht ligjit, ndodh më rallë.

362

E drejta civile

Parimet e së drejtës së pengut (hipotekës)mbi sendet e paluajtshme Në kuadër të së drejtës së pengut (hipotekës) mbi sendet e paluajtshme, janë të njohura parimet, të cilat janë të përbashkëta edhe për të drejtën e pengut mbi sendet e luajtshme. Parimet janë: Parimi i aksesoritetit të së drejtës së pengut; Parimi i oficialitetit të së drejtës së pengut; Parimi i specialitetit Parimi i papjesëtueshmërisë së pengut dhe Parimi i prioritetit.

Parimi i aksesoritetit Hipoteka është e drejtë sendore me karakter aksesor, sepse krijimi, zgjatja dhe shuarja e saj varet nga ekzistimi i kërkesës, e cila sigurohet me hipotekë. Kjo e drejtë sendore varet nga ekzistimi i vetë marrëdhënies detyrimore, kur ekziston detyrimi i caktuar i debitorit ndaj kreditorit. Kërkesa që e ka bazën në marrëdhënien e detyrimit mes kreditorit dhe debitorit është e drejtë subjektive kryesore, ndërsa hipoteka është e drejtë subjektive aksesore dhe e varur. Kërkesa është supozim i ekzistimit të vetë hipotekës. Pa kërkesë nuk ka hipotekë. Kur kërkesa është e pavleshme, debitori ka të drejtë që të kërkojë edhe shlyerjen e hipotekës nga librat publikë. Ndërkaq, nëse ndodh shuarja e hipotekës para se të përmbushet kërkesa, nuk shuhet edhe kërkesa e kreditorit, por ajo mbetet detyrim i debitorit ndaj kreditorit. Kalimi i hipotekës mund të bëhet vetëm me kalimin edhe te vetë kërkesës. Aksesoriteti i hipotekës humbet në rastin kur kërkesa parashkruhet, por ekzistimi i hipotekës e bën të mundur edhe (......) të kërkesës së parashkruar. Hipoteka ekziston edhe pas përmbushjes së detyrimit (borxhit), derisa nuk bëhet shlyerja e hipotekës nga librat publikë. Hipoteka është e drejtë e varur nga e drejta kryesore dhe në këtë rast kjo është e drejta e kërkesës. Hipoteka e siguron kërkesën e kreditorit.Nëse kërkesa është e anulueshme, atëherë edhe hipoteka nuk mund të qëndrojë. Përjashtim bë rasti i parashkrimit, kur pengmarrësi ka të drejtë të realizojë edhe kërkesën e parashkruar nga vlera e sendit të lënë në hipotekë. Parimi i aksesoritetit është i përbashkët për të drejtën e pengut në përgjithësi. Parimi i oficialitetit Pengmarrësi mundet të përmbushë kërkesën e vet nga sendi i lënë peng vetëm përmes rrugës gjyqësore. Që ta realizojë kërkesën e vet nga vlera e sendit të lënë në hipotekë, kreditori duhet t’i drejtohet gjykatës që ajo ta shesë sendin në ankand publik. Në litreaturën e re juridike kërkohet të bëhet thjeshtësimi i procedurës për përmbushjen e këresës nga sendi i lënë në hipotekë.Andaj në disa legjislacione lejohet që shitja publike e sendit të mos jetë vetëm kompetencë e gjykatës, por edhe e ndonjë organi tjetër, siç është noteria, por shkohet edhe më larg që edhe vetë kreditor të mund ta shesë sendin dhe nga çmimi i shitjes ta përmbushë kërkesën e vet. Ndalohet fitimi i pronësisë nga ana e kreditorit mbi sendin e lënë peng, por në të drejtën moderne lejohet fitimi i pronësisë mbi sendin e lënë peng. Ka raste kur lejohet shitja e lirë, nëse është në interes të debitorit. 363


Parimi i specialitetit Ky parim nënkupton: 1. Se me hipotekë mund të sigurohet vetëm kërkesa e caktuar e kreditorit (e jo një numër i pacaktuar ose një shumë e pacaktuar) dhe 2.Hipoteka mund të ekzistojë vetëm mbi sendet individualisht të përcaktuara. Sot, edhe te ky parim njeh disa përjashtime. Objekt i hipotekës mund të jenë një a më shumë sende individualisht të përcaktuara. Pra, hipoteka nuk mund të krijohet në mënyrë të përgjithësuar mbi të gjithë pasurinë e debitorit. Sendi i paluajtëshëm, i përcaktuar individualisht, i cili mund të shëndrohet në vlerë monetare, mund të jetë objekt i hipotekës. Kjo vlen edhe për pjesët ideale të paluajtëshmërisë. Parimi i papjesëtueshmërisë së hipotekës Parimi i papjesëtueshmërisë së hipotekës nënkupton që hipoteka, për nga natyra e vet, është e papjesëtueshme. Ky parim do të thotë se tërë sendi i lënë peng siguron kërkesën, gjersa ajo nuk përmbushet në tërësi. Pra, hipoteka siguron tërë kërkesën, kurse sendi i tërë i lënë në hipotekë siguron kërkesën. Lidhur me parimin e papjesëtueshmërisë së hipotekës ekziston edhe dispozita ligjore, në të cilën thuhet: “Pasuria e paluajtshme e lënë peng në tërësi siguron kërkesën e kreditorit deri në shlyerjen e plotë të kësaj kërkese, pa marrë parasysh pjesëtimin e mëvonshëm të pasurisë së paluajtshme (pandashmëria e hipotekës)”. Nuk mund të lirohet një pjesë e sendit nga hipoteka, edhe pse vlera e sendit është më e madhe se kërkesa e siguruar. Edhe ky parim në të drejtën moderne ka pësuar ndryshime dhe lejon mundësinë që, në bazë të marrëveshjës së palëve kontaktuese, të lirohet një pjesë e sendit të lënë hipotekë, në qoftëse ndërkohë është përmbushur një pjesë e kërkesës së kreditorit. Nuk ekziston mundësia të kalohet hipoteka mbi një send tjetër të paluajtëshëm të pengdhënësit. Nëse ndodh ndërrimi i objektit të hipotekës, kjo do të thotë se është shuar e drejta e hipotekës mbi sendin e mëparshëm dhe është krijuar një hipotekë e re mbi objektin e hipotekës, për të siguruar kërkesën e njëjtë të kreditorit. Në të drejtën tonë mund të ekzistojë kalimi i hipotekës mbi një send tjetër vetëm në rastin kur kemi përtritjen e sendit të shkatërruar, i cili ka qenë objekt hipoteke. Qarkullueshmëria e hipotekës nënkupton faktin se hipoteka mund të kalohet, por vetëm bashkë me kalimin edhe të kërkesës; hipoteka trashëgohet, por së bashku me kërkesën. Pra hipoteka nuk mund të qëndrojë në mënyrë të pavarur nga kërkesa. Hipoteka mund të lihet hipotekë për kreditorin tjetër dhe kjo në të drejtën tonë quhet mbihipotekë. Për këtë veprim juridik nuk kërkohet pëlqimi i debitorit. Natyrisht, në këto raste lindin disa të drejta për debitorin. Hipoteka është e drejtë pengu mbi sendet e paluajtshme te të cilat lënia peng bëhet me regjistrimin e së drejtës së kreditorit në librat publikë (librat e intabulacionit), ndërsa paluajtshmëria e ngarkuar me hipoteka mbetet në posedim të debitorit. Te hipoteka, kreditori e fiton të dejtën e pengut me regjistrim në librat publikë dhe kjo mjafton për t’u siguruar kërkesa. Hipoteka është një mënyrë e rregullt e lënies peng të paluajtshmërive. Me Ligjin për Hipotekat të Kosovës nr. 2002/4 parashikohet se “hipoteka e ngastrës do të zbatohet në të gjithë ngastrën e tokës”. Edhe në këtë rast i tërë sendi lihet peng dhe hipoteka shtrihet në gjithë ngastrën e tokës. Kjo përfshin edhe ndërtesat që ekzistojnë në ngastrën tokësore kur e kanë të njëjtin pronar, sepse thuhet se “të gjitha ndërtesat ose strukturat e ngritura në ngastrën e tokës do t’i nënshtrohen tani çdo hipoteke në të, po qe se kanë të njëjtin pronar apo shfrytëzues”. 364

E drejta civile

Parimi i prioritetit Parimi i prioritetit është njëri ndër parimet e së drejtës së pengut mbi sendet e paluajtshme, që do të thotë se titullari i kësaj të drejte sendore ka të drejtë të realizojë kërkesën e vet para kreditorëve të tjerë, të cilët e kanë konstituuar të drejtën e hipotekës pas tij ose nuk kanë fare të drejtë hipoteke. E drejta e hipotekës ekziston mbi një paluajtshmëri të caktuar. Një paluajtshmëri e caktuar njëkohësisht mund të jetë objekt i më shumë të drejtave të hipotekës. Sendi i paluajtshëm lihet peng për kërkesa të subjekteve të ndryshme, që në këtë rast janë kreditorët pengmarrës. Në këtë rast bëhet fjalë për bashkimin e të drejtave të hipotekës. Bashkimi i të drejtave të hipotekës mund të lind në të njëjtën kohë ose në kohë të ndryshme. Në këto raste duhet të parashikohet mundësia e radhës së përmbushjes së kërkesave të siguruara me hipotekë. Parimi i prioritetit ose i përparësisë kohore ndihmon në përcaktimin e së drejtës së përparësisë me rastin e përmbushjes së kërkesave të ndryshme nga sendi i lënë peng. Zgjidhja e përmbushjes së kërkesave të siguruara me sendin e njëjtë - për kreditorë të ndryshëm, bëhet duke u mbështetur në parimin e prioritetit të së drejtës së hipotekës. Në të drejtën tonë, radhët e prioritetit përcaktohen në bazë të ligjit dhe marrëveshjes së palëve që kanë objektin e njëjtë peng për sigurimin e kërkesave të tyre. Prioriteti fitohet nga koha e fitimit të së drejtës pengut, sipas parimit: i pari për nga koha, i pari për nga e drejta. Këtë parim e parashikon edhe Ligji për Hipotekat i Kosovës nr. 2002/4, në nenin 4.5, në të cilin thuhet: “Nëse pasuria e patundshme është kolateral i disa hipotekave, të drejtat e pengmarrësve do të përcaktohen sipas momentit të regjistrimit të tyre, përveç nëse nuk parashikohet ndryshe me ligj”. Me ligj mund të caktohet radha e përparësisë edhe ndryshe nga ajo që parashikohe zakonisht. Parimi i prioritetit i mundëson kreditorit pengmarrës që kërkesën e vet ta realizojë në tërësi nga sendi i shitur, para kreditorëve të tjerë. Nëse të drejtat e hipotekave janë themeluar njëkohësisht mbi një objekt të njëjtë, kreditorët janë të radhës së parë të gjithë. Andaj edhe kërkesat e tyre të siguruara me hipotekë përmbushen në mënyrë proporcionale. Mënyra proporcionale e përmbushjes së kërkesave nënkupton që vlera e fituar nga shitja e sendit të lënë peng të ndahet nga të gjithë kreditorët në përpjestim të njëjtë me vlerën e kërkesave të tyre, gjë që do të thotë se secili merr përqindjen e njëjtë në lartësinë e kërkesës së tij. E drejta e pengut e radhës së parë e autorizon kreditorin hipotekues që i pari të përmbushë kërkesën e vet dhe kreditorët e tjerë hipotekues do të përmbushin kërkesat e veta në bazë të radhës së përparësisë nga vlera e mbetur, pasi që të jetë përmbushur kërkesa e kreditorit hipotekues të radhës së parë. Radhë e përparësisë quhet ajo kur kreditori i radhës së fundit duhet ta presë radhën e vet për përmbushjen e kërkesës së vet të siguruar me sendin që është objekt i më shumë të drejtave të hipotekave, nga vlera e sendit të shitur, nëse nuk është konsumuar vlera nga kreditorët e tjerë që kishin të drejtën e përparësisë para tij. E drejta e përmbushjes së kërkesës nuk shuhet edhe po të mos ketë mbetur vlerë pasurore (para) nga sendi i shitur. Kreditori hipotekues në këtë rast barazohet me kreditorët që nuk kanë fare të drejtën e hipotekës dhe ai mund t’i drejtohet gjykatës për përmbushjen e kërkesës së vet nga masa pasurore e debitorit. Fitimi i hipotekës E drejta e hipotekës, si e drejtë sendore mbi sendin e huaj të paluajtshëm, fitohet në mënyrë të njëjtë si edhe të drejtat e tjera sendore mbi sendet e paluajtshme. Për fitimin e hipotekës kërkohet 365


titulli juridik (veprimi juridik) dhe mënyra e fitimit (modus aquirendi). Në këtë rast, titull juridik është kontrata, përkatësisht një veprim juridik tjetër i vlefshëm për të qenë titull për themelimin e së drejtës së hipotekës. Përveç kontratës, titull juridik për fitimin e hipotekës në mënyrë vullnetare mund të jetë edhe dispozita e legut, prandaj thuhet: “mund të jetë edhe çdo punë tjetër juridike e drejtuar kah qëllimi i njëjtë, për shembull dispozita mbi legun dhe ngjashëm me qëllimin e njëjtë, dhe e drejta e pengut mbi paluajtshmërinë që do të ishte themeluar në këtë bazë juridike do të ishte hipotekë vullnetare, por jo kontraktuese”. Kontrata, është titull juridik (bazë juridike). Titulli juridik duhet të jetë gjithmonë i vlefshëm për të krijuar të drejtën e hipotekës. Nëse titulli juridik nuk është i vlefshëm juridikisht, atëherë nuk mund të lindë as vetë e drejta e hipotekës. Regjistrimi paraqet mënyrën e fitimit të hipotekës (modus aquirendi). Regjistrimi bëhet në librat publikë ose në librat të cilat i mban gjykata, por kohët e fundit lejohet edhe mundësia që regjistrimi të bëhet edhe pranë agjencive të specializuara për regjistrimin dhe realizimin e së drejtës së hipotekës. Për t’u krijuar hipoteka, duhet të ekzistojë pronësia mbi sendin, që nuk është e thënë ky të jetë gjithmonë debitori, dhe pëlqimi i pronarit për lejimin e themelimit të hipotekës mbi sendin e tij. Hipoteka, si e drejtë sendore, ka efekt juridik, por gjithmonë kur të plotësohen kushtet e caktuara me ligj; për këtë në literaturë, si kushte të domosdoshme, numërohen: regjistrimi i hipotekës në librat e tokave, i bërë në bazë të punës juridike të vlefshme, që është kontrata e hipotekës dhe pronari i sendit që ka aftësi ta ngarkoj sendin me hipotekë. Hipoteka e përbashkët Sigurimi i kërkesës së kreditorit hipotekues ka për objekt një paluajtshmëri të caktuar, e cila me tërësinë e vet e siguron kërkesën e kreditorit, në qoftë se debitori nuk e përmbush kërkesën e kreditorit brenda afatit të caktuar. Mirëpo, për sigurimin e një kërkese të kreditorit hipotekues mund të themelohet hipoteka mbi disa sende të paluajtshme dhe kjo quhet hipotekë e përbashkët ose hipotekë simultane. Kërkesa përmbushet në mënyrë të përpjesëtueshme nga vlera e të gjitha paluajtshmërive. Kjo do të thotë se kërkesa e kreditorit hipotekues përmbushet, duke i shitur të gjitha sendet e paluajtshme, që janë objekt i hipotekës, nga vlera e të cilave përmbushet kërkesa e debitorit hipotekues të radhës së parë. Kjo mënyrë e përmbushjes së kërkesës bëhet me qëllim që të mos keqësohet pozita e kreditorëve të tjerë hipotekues. Kreditori hipotekues, në rastet kur ekziston hipoteka e përbashkët, ka të drejtë të zgjedhë se a do ta përmbushë sendin nga të gjitha sendet e lëna peng apo nga njëri prej sendeve të paluajtshme të lëna hipotekë. Kreditori hipotekues, në këto raste, vetë vendos, përkatësisht përcaktohet se cili send i lënë peng ose cilat sende a të gjitha sendet e lëna peng do të jenë objekt i shitjes për përmbushjen e kërkesës së tij. Kur objekt i hipotekës janë tërësi sendesh që paraqiten si një send për fitimin e së drejtës, kërkohet që të regjistrohet e drejta e hipotekës për secilin send, duke e regjistruar edhe faktin se paluajtshmëria është objekt i hipotekës së përbashkët. Të drejtat e kreditorit hipotekues Kreditori hipotekues, si titullar i së drejtës së hipotekës, ka disa autorizime, përkatësisht të drejta që dalin nga vetë përmbajtja e së drejtës së hipotekës, si e drejtë subjektive absolute. Të drejtat më të rëndësishme të kreditorit hipotekues janë: 366

E drejta civile

- E drejta e realizimit të kërkesës nga vlera e sendit hipotekues; - E drejta e përparësisë në realizimin (arkëtimin) e kërkesës; - E drejta që të mos lejojë zvogëlimin e vlerës së sendit hipotekues; - E drejta e kalimit të hipotekës; - E drejta e mbrojtjes së së drejtës së hipotekës; - Kreditori ka të drejtë të kundërshtojë veprimet e debitorit pengëdhënës .me të cilat zvogëlohet vlera e sendit të lënë peng dhe kështu rreziko përmbushja e kërkesës së kreditorit.

het

- E drejta e realizimit të kërkesës nga vlera e sendit hipotekues. Kjo e drejtë do të thotë që kreditori hipotekues ka si autorizim kryesor realizimin e së drejtës së vet hipotekuese, pra kërkesa e tij e siguruar me hipotekë të përmbushet nga vlera e paluajtshmërisë së lënë hipotekë. Kreditori hipotekues, me rastin e realizimit të kërkesës së vet nga vlera e paluajtshmërisë së lënë peng, duhet ta respektojë parimin e oficialitetit të së drejtës së pengut. Kjo do të thotë se ai duhet të kërkojë shitjen publike të sendit hipotekues me anë të gjykatës. Kur bëhet fjalë për përmbushjen e së drejtës së kërkesës nga paluajtshmëria e lënë peng, atëherë kërkesa që sendi të shitet në ankand publik dhe të organizuar nga gjykata është shumë më e fuqishme sesa në raste kur objekti i pengut është sendi i luajtshëm. E drejta e kreditorit që ta përmbushë kërkesën e vet të siguruar me hipotekë mund të realizohet në bazë të kërkesës së vet drejtuar gjykatës, por edhe në rastet kur të tjerët kërkojnë përmbushjen e kërkesave të tyre dhe, në këtë mënyrë, nga shitja e sendit të lënë peng ,edhe ky mund të përmbushë kërkesën e vet. - E drejta e përparësisë në realizimin (arkëtimin) e kërkesës. Me rastin e përmbushjes së kërkesës së kreditorit hipotekues kërkohet edhe përcaktimi i përparësisë a i radhës për realizimin e kërkesave të siguruara me hipotekë. Në të drejtën është rregull që kërkesat e siguruara me hipotekë të realizohen gjithmonë para kërkesave të cilat nuk janë të siguruara me hipotekë. Mirëpo, në rastet kur më shumë hipotekues i kanë të siguruara kërkesat e veta me sendin e paluajtshëm, i cili është objekt i disa të drejtave hipotekuese, kërkohet të dihet radha e përparësisë në përmbushjen e kërkesave të siguruara me hipotekë. Radha e përparësisë në realizimin e kërkesave të siguruara ka një rëndësi të madhe, për shkak se kreditorët hipotekues janë të detyruar të durojnë përmbushjen e kërkesës së kreditorit hipotekues të radhës së parë dhe pastaj t’i përmbushin kërkesat e veta dhe ato sipas radhës së përparësisë që kanë. Në këto raste ekziston mundësia që të mbetet pa u përmbushur kërkesa e vet nga vlera e sendit të lënë peng. Radha e përparësisë, edhe pse është e përcaktuar me ligj, legjislacioni e rezervon të drejtën duke i dhënë përparësi përmbushjes së ndonjë kërkese tjetër dhe kjo ekziston në legjislacion. Në këto raste, nuk varet e drejta e përparësisë nga momenti i themelimit të së drejtës së hipotekës, por nga vetë norma me të cilën ligji përcakton radhën e përmbushjes së kërkesave të caktuara. Radha e përparësisë mund të ndryshojë edhe me marrëveshjen e palëve kontraktuese. - E drejta që të mos lejojë zvogëlimin e vlerës së sendit hipotekues. - E drejta e kreditorit hipotekues që të mos lejojë zvogëlimin e vlerës së sendit të lënë peng nënkupton faktin se kreditori ka të drejtë të kërkojë nga debitori, përkatësisht pronari i sendit të lënë peng, që të mos e zvogëlojë vlerën e sendit i cili është objekt i hipotekës. Në ligj parashikohet: “Në qoftë se debitori hipotekues zvogëlon vlerën e pasurisë së paluajtshme të ngarkuar me hipotekë ose në mënyrë tjetër keqëson gjendjen e saj, kreditori hipotekues mund të kërkojë që gjykata të urdhërojë deb367


itorin hipotekues që të përmbahet nga veprimet e kvtilla, e po qe se ai këtë nuk e bën, mund të kërkojë arkëtimin e dhunshëm të kërkesës së siguruar me hipotekë edhe para se të arrijë afati i kërkesës”. Në këto raste, kreditori hipotekues ka të drejtë të kërkojë nga gjykata që debitori hipotekues të përmbahet nga veprimet me të cilat zvogëlohet vlera e sendit, dhe, në këtë mënyrë, t’i bëhet e pamundur kreditorit përmbushja e kërkesës nga sendi i lënë peng. Kreditori hipotekues ka interes që ta pengojë debitorin hipotekues në veprimet me të cilat ndikon në zvogëlimin e vlerës së paluajtshmërisë që është objekt i hipotekës. Në rastet kur debitori hipotekues nuk përfill kërkesën e kreditorit hipotekues dhe vazhdon me ndërmarrjen e veprimeve të cilat dukshëm e zvogëlojnë vlerën e sendit, atëherë kreditori hipotekues ka të drejtë të kërkojë përmbushjen e kërkesës së vet nga vlera e sendit të lënë peng edhe para afatit, domethënë, para se të kaloj koha brenda së cilës debitori është i detyruar ta përmbushë detyrimin e vet. Kreditori hipotekues në këtë rast i drejtohet me kërkesë gjykatës, e cila është e autorizuar të bëjë shitjen publike të sendit të lënë peng, të cilit i zvogëlohet vlera nga veprimet e debitorit. - E drejta e kalimit të hipotekës. - Kreditori hipotekues, po ashtu, ka të drejtë që ta kalojë të drejtën e hipotekës mbi një subjekt tjetër. Në dispozitë shprehimisht parashikohet që “hipoteka mund të bartet në tjetrin vetëm bashkë me bartjen e kërkesës që me këtë hipotekë është siguruar”. Kreditori hipotekues mund të vendosë hipotekën mbi hipotekën ekzistuese në dobi të personit të tretë dhe pa pëlqimin e debitorit hipotekues (mbihipoteka). Në këtë rast, personi i tretë fiton të drejtën e pengut mbi kërkesën e kreditorit hipotekues dhe mbi hipotekën që e sigoron atë kërkesë. Në rastet kur kalohet vetëm kërkesa e jo edhe hipoteka, kjo duhet të parashikohet shprehimisht. Në ligj parashikohet: “Hipoteka mund të bartet në tjetrin vetëm bashkë me bartjen e kërkesës që me këtë hipotekë është siguruar”. - E drejta e mbrojtjes së së drejtës së hipotekës. - Titullari i së drejtës së hipotekës gëzon mbrojtjen e së drejtës së vet, sikurse edhe çdo titullar tjetër i së drejtës sendore. Kjo do të thotë se, në rast se i mohohet e drejta e pengut ose i cenohet ndonjë e drejtë tjetër lidhur me të drejtën e pengut, ai ka të drejtë t’i drejtohet gjykatës me padi për mbrojtjen e së drejtës së hipotekës. Kjo është njësoj sikurse edhe te rasti i mbrojtjes së së drejtës së pengut të dorës, përkatësisht i mbrojtjes së së drejtës së pengut, në përgjithësi. Ajo që është thënë për mbrojtjen e së drejtës së pengut, në përgjithësi, vlen edhe për mbrojtjen e së drejtës së hipotekës, në veçanti. - Kreditori ka të drejtë të kundërshtojë veprimet e debitorit pengëdhënës, me të cilat zvogëlohet vlera e sendit të lënë peng. Ky zvogëlim i vlerës së sendit rrezikon përmbushjen e kërkesës së kreditorit nga sendi i lënë hipotekë. Në këto raste, ligji e autorizon kreditorin hipotekues që të ndërmarrë veprime të caktuara, me të cilat i mbron interesat e veta. Kreditori hipotekues ka të drejtë të kërkojë prej gjykatës që të ndërpriten veprimet e debitorit hipotekues, me të cilat zvogëlohet e vlera e sendit të lënë hipotekë. Ligji parashikon: “Në qoftë se debitori hipotekues zvogëlon vlerën e pasurisë së paluajtshme të ngarkuar me hipotekë ose në mënyrë tjetër keqëson gjendjen e saj, kreditori hipotekues mund të kërkojë që gjykata të urdhëroj debitorin hipotekues që të përmbahet nga veprimet e këtilla, e po qe se ai këtë nuk e bën, mund të kërkojë arkëtimin e dhunshëm të kërkesës së siguruar me hipotekë edhe para se të arrijë afati i kërkesës”. Nëse prejardhja e zvogëlon vlerën e paluajtshmërisë, duke e dëmtuar atë, ose me veprimet e veta i 368

E drejta civile

sjell në një mënyrë tjetër në rrezik interesat e kreditorit hipotekues, ky ka të drejtë që, përmes gjykatës, të kërkojë që pengdhënësi të mos veprojë më kështu ose, nëse kjo nuk ndihmon, të kërkojë administrimin e dhunshëm – sekuestrimin e paluajtshmërisë. Të drejtat e pronarit të sendit të lënë hipotekë Sendi i paluajtshëm i cili është objekt i hipotekës mund të jetë në pronësi të debitorit, por mund të jetë edhe në pronësi të personit të tretë, i cili e lë sendin e paluajtshëm peng për përmbushjen e kërkesës së kreditorit, në qoftë se debitori nuk e përmbush detyrimin e vet në mënyrë të rregullt. Për kreditorin hipotekues nuk është me rëndësi të veçantë se cili person është pronar i sendit, por me rëndësi është që ai të mund ta regjistrojë të drejtën e vet, hipotekën, në librat publikë. E drejta e regjistrimit nuk mund të bëhet pa pëlqimin e pronarit të sendit. Andaj, pa marrë parasysh se kush është pronar i sendit, del se ekziston deklarimi i vullnetit dhe dhënia e pëlqimit që nga sendi i paluajtshëm i lënë hipotekë të përmbushet kërkesa e kreditorit hipotekues. Pronari i sendit të paluajtshëm ka të drejta të caktuara mbi sendin që e ka në pronësi, por të ngarkuar me hipotekë. Dhe këto të drejta zakonisht janë: - Përdorimi i sendit dhe mbledhja e fryteve dhe - E drejta e disponimit të sendit të lënë hipotekë. - Përdorimi i sendit dhe mbledhja e fryteve. - është e drejtë e pronarit të sendit të lënë hipotekë. Kjo e drejtë nënkupton faktin se pronari ka të drejtë ta përdorë endin e vet në mënyrë të rregullt. Kjo e drejtë e përdorimit të tij është e lidhur për kohën në të cilën duhet të realizohet kërkesa e kreditorit hipotekues. Në momentin kur kërkesa e kreditorit duhet të përmbushet nga vlera e paluajtshmërisë së lënë peng, humb edhe e drejta e përdorimit të sendit nga pronari. E drejta e përdorimit humbet në momentin kur sendi sekuestrohet, përkatësisht shitet në ankandin publik. -E drejta e disponimit me sendin e lënë hipotekë.- Pronari i sendit të lënë hipotekë jo vetëm që ka të drejtën e përdorimit të sendit, por atij i lejohet edhe disponimi i lirë i sendit të vet të ngarkuar me hipotekë. E drejta e disponimit realizohet nga ana e pronarit të sendit (debitorit a personit të tretë) në mënyrë të plotë. Pronari i sendit ka të drejtë që sendin e ngarkuar me hipotekë ta shesë, ta dhurojë, ta ngarkojë me hipotekë të re, ta japë me qira etj. Në rastet kur sendi shitet, pronari i ri (blerësi) e fiton të drejtën e pronësisë mbi sendin e ngarkuar me hipotekë, mirëpo ai nuk mund ta përjashtojë ekzistimin e hipotekës. Në këto raste, sendi i paluajtshëm i ngarkuar me hipotekë në çdo kohë siguron kërkesën e kreditorit hipotekues. Kjo do të thotë se për kreditorin hipotekues nuk është me rëndësi kush është pronar, por me rëndësi është ekzistimi i sendit të paluajtshëm, i cili siguron kërkesën e kreditorit hipotekues. Pronari i ri e ka fituar të drejtën e pronësisë mbi sendin, por këtë lloj pronësie e ka të ngarkuar me barrën e hipotekës. Pronari i ri nuk mund ta ndalojë marrjen e sendit për përmbushjen e kërkesës së kreditorit hipotekues dhe atë sipas radhëve të përparësisë, nëse ka më shumë kreditorë hipotekues. Shuarja e hipotekës Hipoteka si e drejtë sendore mbi sendin e huaj, e cila e autorizon titullarin që nga paluajtshmëria e lënë peng të përmbushë kërkesën e vet me shitjen e sendit në rrugë gjyqësore, mundet edhe të 369


shuhet. Shuarja mund të jetë jo vetëm pas përmbushjes së kërkesës që është rregull, por edhe para përmbushjes së kërkesës së kreditorit hipotekues, si, për shembull: - kur debitori hipotekues paguan kërkesën e siguruar me hipotekë; - kur kreditori hipotekues heq dorë nga hipoteka me deklaratë me shkrim të dhënë para organit shtetëror kompetent që mban librin publikë, në të cilin është regjistruar hipoteka; - kur pasuria e paluajtshme e ngarkuar me hipotekë ka kaluar në pronësi shoqërore; - kur i njëjti person është bërë bartës i së drejtës së pronësisë dhe bartës i hipotekës mbi të njëjtën pasuri të paluajtshme dhe - kur shkatërrohet pasuria e paluajtshme e ngarkuar me hipotekë, po qe se nuk përtërihet. Me këtë rast ofrojmë edhe zgjidhjen e Ligjit për Hipotekat nr. 2002/4 i Kosovës, i cili lidhur me shuarjen e hipotekës me regjistrim, në nenin 8 parashikon: “Hipoteka shuhet pas regjistrimit të lirimit të saj nga pengmarrësi në pajtim me këtë ligj”. Ky ligj nuk i numëron në mënyrë taksative rastet që çojnë në shuarje të hipotekës. Këtu flitet vetëm për regjistrimin e lirimit të hipotekës, si kusht për shuarjen e saj. Duke folur për kërkesën në bazë të së cilës bëhet regjistrimi i lirimit, ligji përmend përmbushjen e detyrimit, si bazë për paraqitjen e kërkesës për shlyerjen e së drejtës së hipotekës nga librat (regjistrat) publikë. Sipas kësaj pjese, shuarja e kërkesës me parashkrim nuk shkakton edhe shuarjen e hipotekës. E drejta e hipotekës ekziston edhe në rastin e parashkrimit të kërkesës së kreditorit hipotekues. Në këto raste debitori hipotekues nuk ka të drejtë të kërkojë shuarjen apo shlyerjen e regjistrimit të hipotekës nga librat publikë. E drejta e kërkesës, e cila në fakt është padia në kuptimin material, po qe se parashkruhet, ajo nuk mund të realizohet përmes rrugës gjyqësore. Kjo do të thotë se nuk mund të përdoret dhuna juridike (detyrimi nga gjykata) për realizimin e kërkesës. Mirëpo, kur bëhet fjala për kërkesat e siguruara me hipotekë, ekziston edhe përjashtimi. Në këto raste, në qoftë se hipoteka është e regjistruar, debitori hipotekues nuk ka të drejtë të kërkojë shlyerjen e hipotekës nga librat publikë, pa e përmbushur kërkesën e kreditorit. Në këto raste, kreditori është i autorizuar ta realizojë edhe kërkesën e parashkruar me shitjen e sendit të lënë peng dhe nga kjo vlerë pasurore ta përmbushë kërkesën e vet. Edhe në këto raste shitja bëhet në rrugë gjyqësore, përkatësisht në një rrugë tjetër të parashikuar me ligj. E drejta e mbajtjes (Ius retentionis) E drejta e retencionit është e drejtë e kreditorit që, për kërkesën e vet të arritur, të mbajë sendin e debitorit që i është gjetur në duar dhe, pasi ta njofojë me kohë debitorin për qëllimin e vet, të bëjë arkëtimin nga vlera e sendit që mban. Dy autorizime: - të drejtën e mbajtjes dhe - të drejtën e realizimit të kërkesës nga vlera e sendit. Dallimi midis pengut dhe vetë nocionit qëndron në atë se sendi bëhet peng me qëllim dhe me dëshirën e debitorit që të paguhet kërkesa. Te retencioni nuk ekziston pëlqimi dhe kjo e drejtë krijohet pasi të arrijë kërkesa. E drejta e retencionit ka të bëjë me sendet e luajtshme dhe të paluajtshme. Nuk ekziston e drejta e mbajtjes, nëse posedimi mbi sendin krijohet në mënyrë të paluajtshme: - kur sendi del nga debitori pa vullnetin e tij; - kur i është dhënë sendi kreditorit për ruajtje; 370

E drejta civile

- kur i është dhënë sendi për huapërdorje. Sendi mund të mbahet derisa të plotësohet detyrimi. Debitori mnd ta kthejë sendin e vet, nëse garantohet se do të paguhet kërkesa: - kur sendi i nevojitet shumë, - kur e ka vlerën shumë më të madhe se kërkesa. E drejta e parablerjes E drejta e parablerjes e autorizon një person, (personin që e ka të drejtën e parablerjes), që të kërkojë nga pronari, kur ai vendos ta shesë sendin, t’ia ofrojë atë para të gjithë blerësve të tjerë dhe nëse pronari nuk vepron kështu, por ia shet sendin personit të tretë. E drejta e parablerjes e autorizon parablerësin të kërkojë që sendi t’i dorëzohet me çmim dhe në kushtet sipas të cilave është lidhur kontrata e shitblerjes. Kjo e drejtë ka dy pjesë: - Parablerjen dhe - Kthimin e sendit për ta blerë. E drejta e parablerjes mund të jetë ligjore dhe e kontraktuar; ajo mund të themelohet edhe me testament. E drejta e parablerjes ligjore ekziston në të gjitha rastet kur këtë ligji e parashikon shprehimisht, p.sh., e drejta e parablerjes së pjesëve të bashkëpronësisë. E drejta e parablerjes kontraktuese.- Me pajtimin e vullnetit të palëve mund të parashikohet e drejta e parablerjes. Dallimi.- E drejta ligjore vepron ndaj të gjithëve, si ndaj blerësit me keqëbesim, ashtu edhe ndaj atij me mirëbesim. E drejta e parablerjes ligjore.- Nuk mund të kalohet as me veprime juridike. Zgjatja e saj është e pacaktuar. E drejta e parablerjes së kontraktuar mund të zgjasë më së shumti pesë vjet. Të drejtat e parablerjes ligjore askush nuk mund t’i përjashtojë me kontratë.

Regjistrat e tokave Evidencimi i paluajtshmërive dhe i të drejtave mbi to është e kushtëzuar nga niveli i zhvillimit ekonomik dhe shkalla e qytetërimit të një shoqërie të organizuar. Mbajtja e regjistrave tokësorë është rezultat i një përpjekjeje shumëvjeçare dhe i kalimit nëpër faza të ndryshme të zhvillimit të qytetërimit. Regjistrat tokësorë janë libra publikë, në të cilat regjistrohen sendet e paluajtshme dhe të drejtat që kanë të bëjnë me ato paluajtshmëri. Evidenca e të drejtave mbi paluajtshmëritë ka rëndësi të veçantë për vetë qytetarët, por edhe për shtetin. Mbajtja e shënimeve mbi paluajtshmëritë në çdo rend juridik ka për qëllim që personave të cilët interesohen për to, t’u mundësohet të kenë dijeni të saktë mbi pozitën, shtrirjen e paluajtshmërisë, llojin dhe kualitetin e tokës, ndërtesën e cila gjindet mbi atë tokë, si dhe mbi të drejtat që ekzistojnë mbi atë paluajtshmëri. Kur u fol për fitimin e së drejtës së pronësisë mbi sendet, u tha se për t’u fituar e drejta e pronësisë mbi sendet e paluajtshme, përveç kontratës së shitblerjes a ndonjë titulli tjetër juridik, kërkoet që kjo e drejtë edhe të regjistrohet në librat e tokës. Këtu nuk mjafton vetëm posedimi, 371


përkatësisht mbajtja e sendit pa e regjistruar të drejtën mbi sendin e paluajtshëm. Zgjidhjet e ndryshme që kanë shtetet, me gjithë dallimet ekzistuese, mund të përmblidhen në tri sisteme të regjistrave të tokave: - Sistemi australian (Torensit); - Sistemi francez dhe - Sistemi austriako - gjerman i librave të tokave. Sistemi australian. - Sipas këtij sistemi, personi i interesuar i siguron të gjitha provat në bazë të të cilave pastaj i lejohet regjistrimi nga organi kompetent. Dokumenti përmban supozimin e parrëzueshëm se personi i shënuar në të është pronar i asaj paluajtshmërie dhe se mbi atë paluajtshmëri nuk ekzistojnë bazëa të tjera, pos atyre të shënuara (regjistruara). Regjistrimi ka karakter konstituiv, pra e drejta fitohet në momentin e regjistrimit. Në rast gabimi, nuk mundet të kthehet sendi i paluajtshëm mbi të cilin është fituar e drejta e pronësisë; ai ka të drejtën e shpërblimit të dëmit. Sistemi francez. - Këtu kemi përmbledhjen e kontratave të vërtetuara dhe të dokumenteve të tjera mbi kalimin e paluajtshmërisë. Këto kontrata tani veprojnë edhe ndaj personave të tjerë (personave të tretë). Në bazë të këtij sistemi, e drejta e pronësisë kalohet me kontratë dhe kalimi i kryer vetëm publikohet. Ky sistem ndryshe quhet edhe sistem transkripcionesh e inskripcionesh (përmbledhje kontratash dhe dokumentesh të vërtetuara mbi kalimin e paluajtshmërive). Sistemi austriako – gjerman.- Ky sistem ka për bazë matjen e përgjithshme - matjen kadastrale, para së gjithash, matjen gjeografike të tokës. Kadastri i tokave Librat e rregullimit modern të tokave kanë për bazë kadastrin e tokave. Detyra e kadastrit është evidenca mbi tokën e cila përmban të dhëna mbi pozitën, formën dhe sipërfaqen e parcelave tokësore, mbi mënyrën e shfrytëzimit (kulturën), prodhimin dhe shfrytëzimin. Të dhënat kadastrale shërbejnë si bazë për rregullimin e librave të tokave. Kadastrat i mbajnë organet administrative të kuvendeve komunale. Kadastri ka rëndësi faktike për evidencën e paluajtshmërive, ndërsa libri i tokës ka karakter të evidencës juridike. Në Kosovë ka ekzistuar evidenca kadastrale, por nuk kanë ekzistuar librat e tokave. Në vend të librave të tokave, ka ekzistuar sistemi i tapive. Sistemi i tapive Sistemi i tapive është mënyrë e veçantë e regjistrimit të paluajtshmërive dhe të drejtave mbi këto paluajtshmëri. Sistemi i tapive për evidencimin e të drejtave mbi paluajtshmëritë është trashëgimi e sistemit otoman. Në shekullin XIX, Turqia u detyrua të bëjë reforma ne legjislacion dhe bëri revidimin e defterëve duke nxjerrë: Ligjin e Ramazanit (Ligji i tokave) në vitin 1858; Ligjin për Dokumentet e Tapisë (1860), Ligjin për Tapitë e Tokave Vakëfe etj. Në kohën e Turqisë bëhet regjistrimi i tokave me emrin defteri atik; regjistrimi është reviduar dhe është plotësuar çdo tri vjet, dhe kjo ka ndodhur regullisht. 372

E drejta civile

Sistemi i tapive, edhe pse është i mbështetur në ligjet e Perandorisë Osmane, më saktësisht në Ligjin për Tapitë të vitit 1858 dhe më vonë në Ligjin për Dhënien e Tapisë të vitit 1931. Sistemi i tapive nuk duhet të ekzistojë në të ardhmen. Ky sistem duhet të zëvendësohet me regjistrat tokësore (publike), përkatësisht me regjistrat për regjistrimin e paluajtshmërive dhe të të drejtave mbi këto paluajtshmëri. Kjo duhet të bëhet për shkak se Kosova duhet të ketë një sistem të librave të tokave, përkatësisht të regjistrave publikë, kompatibilë me shtetet e tjera të Evropës dhe të rajonit. Sistemi i tapive është i mangët, sepse këtu regjistrohet vetëm e drejta e pronësisë. Tapia Në sistemin e tapive, regjistrimi i së drejtës së pronësisë mbi paluajtshmëritë bëhet duke i lëshuar individit (subjekteve) dokumentin me emrin tapi. Tapia është dokument publik me karakter relativ, sepse krijon supozimin e rrëzueshëm se personi i shënuar në tapi është pronar i paluajtshmërisë. Tapia është dokument publik për të drejtën e pronësisë mbi një paluajtshmëri, të cilën e lëshon organi kompetent komunal, ndërsa e vërteton gjykata komunale e vendit ku ndodhet paluajtshmëria. Procedura për nxjerrjen e tapisë dhe vërtetimin e saj ka qenë mjaft e vështirë. Në kohën e Perandorisë Osmane, tapitë janë lëshuar në Stamboll dhe procedura jo vetëm që ka qenë e vështirë, por ajo ka qenë edhe e shtrenjtë. Kjo ka bërë që një numër i konsiderueshëm të mos kenë tapi si provë për të drejtën e pronësisë. Ligji për Dhënien e tapive, i vitit 1931, ka parashikuar kushte të veçanta për lëshimin e tapisë, duke kërkuar që të dhënat mbi paluajtshmërinë të bëhen në bazë të matjes kadastrale, përkatësisht duke dalë në vendin e ngjarjes dhe kjo ka kushtuar. Për popullsinë e varfër kjo ka qenë procedurë e shtrenjtë. Në lëshimin e tapisë një rol të rëndësishëm e kanë edhe fqinjët, të cilët duhet të pajtohen, përkatësisht të mos kundërshtojnë. Këtë e bëjnë me nënshkrimet e tyre. Në rast dyshimi, kërkuesi i tapisë udhëzohet që të drejtën e vet ta vërtetojë në procedurë gjyqësore. Tapia ka karakter relativ, d.m.th., supozimin e rrëzueshëm se e drejta e pronësisë i takon personit të shënuar në tapi, nëse nuk vërtetohet ndryshe. Tapia, me kalimin e kohës, merr forcë absolute dhe, pas kësaj kohe, nuk lejohet vërtetimi i saktësisë së tapisë. Ky afat është 10 (dhjetë) vite, që do të thotë se poseduesit të tapisë, pas kalimit të afatit 10 vjeçar, nuk mund t’i kontestohet e drejta. Tapia e nxjerrë një herë, ka veprim konstitutiv. Me të drejtë thuhet se dhënia e tapisë është mënyra ligjore e kalimit të së drejtës mbi paluajtshmërinë dhe e drejta kalon në momentin e dhënies së saj. Sistemi i tapive sot nuk është i vlefshëm as në Kosovë. Librat e intabulacionit Në librat e intabulacionit shënohen të drejtat tjera, me përjashtim të pronësisë. Regjistrohet hipoteka dhe ka karakter konstitutiv, regjistrohet e drejta e servitudave. Librat e intabulacionit i mbajnë gjykatat komunale (themelore). Ligji i aplikueshëm për regjistrimin e të drejtave mbi paluajtshmëritë në Kosovë Në Kosovë për regjistrimin e të drejtave sendore mbi paluajtshmëritë është në fuqi Ligji nr. 373


2002/05 për Themelimin e një Regjistri për të Drejtat mbi Pronën e Paluajtshme dhe Ligji për Ndryshimet dhe Plotësimet në Ligjin nr. 2002/5 mbi Themelimin e një Regjistri për të Drejtat mbi Pronën e paluajtshme. Ligji aktual sjell risi në legjislacionin e marrëdhënieve pronësore. Me këtë ligj bëhet i mundur regjistrimi i të drejtave sendore mbi paluajtshmëritë. Ky ligj i ri njëkohësisht e braktis, përkatësisht e zëvendëson sistemin tradicional të tapive, sepse ky sistem ishte në fuqi në Kosovë. Në të ardhmen nuk do të ekzistojë sistemi i tapive dhe as librat e intabulacionit. Legjislacioni kosovar, për herë të parë në historinë e vet ,pasurohet me një akt juridik, me të cilin regjistrohen të drejtat sendore mbi paluajtshmëritë. Tërësia e dispozitave të përmbledhura në Ligjin nr. 2002/5 për Themelimin e Regjistrit të të Drejtave të Pronës së Paluajtshme dhe Ligjin nr. 2003/13 mbi Ndryshimet dhe Plotësimet e Ligjit nr. 2002/5 mbi Themelimin e Regjistrit të Drejtave në Pronën e Paluajtshme, të nxjerra nga Kuvendi i Kosovës, jo vetëm që do të krijojë një siguri juridike për regjistrimin e të drejtave mbi pronën e paluajtshme, por, në të njëjtën kohë, do të ndihmojnë edhe në qarkullimin e të drejtave sendore në mënyrë efikase. Ligji i ri do të mundësojë realizimin e parimit të publicitetit të të drejtave sendore, pra jo vetëm të së drejtës së pronësisë, por edhe të të drejtave të tjera. Regjistri i cili do të themelohet në bazë të këtij Ligji ka karakter publik. Të drejtat të cilat do të regjistrohen janë: pronësia, servituda, pengu (hipoteka), barrat sendore (reale) dhe e drejta e ndërtimit. C. E DREJTA TRASHËGIMORE Të kuptuarit e së drejtës trashëgimore, njësoj sikur edhe i shumë degëve të tjera të së drejtës, mund të bëhet nga vështrimi i kësaj dege përmes prizmit objektiv dhe subjektiv. Në kuptimin objektiv, të drejtën trashëgimore mund ta përkufizojmë si rregullim juridik i kalimit të pasurisë nga trashëgimlënësi mbi trashëgimtarët. Kuptimi subjektiv i së drejtës trashëgimore qëndron në autorizimin e një personi që të trashëgojë pasurinë e një personi tjetër, pas vdekjes së tij. Nocionet themelore të së drejtës trashëgimore Nocionet themelore, mbi të cilat ngrihen dhe shpjegohen marrëdhëniet trashëgimore, janë: trashëgimi i pasurisë trashëgimore, pasuria trashëgimore (hereditas), trashëgimtari (heres), trashëgimlënësi (decuius) dhe baza juridike e trashëgimit (iustus titulus). Trashëgimi i pasurisë është e drejtë subjektive e trashëgimit. Pasuria trashëgimore është pasuria që trashëgohet në rastin e vdekjes së një personi. Trashëgimtari është personi tek i cili kalon pasuria trashëgimore. Trashëgimlënësi është personi për shkak të vdekjes së të cilit bëhet trashëgimi, përkatësisht pa vdekjen e të cilit nuk do të bëhej trashëgimi. Baza juridike e trashëgimit është një fakt juridik a një grumbull faktesh që i bëjnë të mundur një personi të caktuar për të fituar autorizimin për trashëgim. Kushtet themelore për trashëgim Për të qenë i mundur realizimi i trashëgimit, kërkohet të plotësohen disa kushte themelore, pa të 374

E drejta civile

cilat trashëgimi do të ishte i pamundur. Këto kushte themelore janë: - vdekja e trashëgimlënësit; - ekzistimi i trashëgimtarit dhe - baza e referimit ndaj trashëgimit. Disa autorë përmendin edhe ekzistimin e pasurisë trashëgimore, si njërin prej kushteve themelore për trashëgimi. Vdekja e trashëgimlënësit Pa vdekjen e personit të caktuar nuk mund të ketë trashëgim. Vdekja duhet të jetë faktike, përkatësisht të pushojnë të gjitha funksionet jetësore të njeriut. Ligji për Trashëgimin i Kosovoë (LTK) i vitit 1974 e njeh vetëm vdekjen natyrore, ndërsa nuk i njeh vdekjen klinike dhe vdekjen civile. Vdekja dokumentohet me certifikatën nga amza e të vdekurve (aktvdekje). Dokumentimi mund të bëhet edhe përmes formave të tjera, siç është raporti i gjykatës. Çdo person i vdekur fizikisht paraqitet si trashëgimlënës. Ekzistimi i trashëgimtarit Mundësia e realizimit të trashëgimit është e varur edhe nga ekzistimi i trashëgimtarit. Si trashëgimtarë mund të jenë personat fizikë dhe juridikë, përkatësisht çdo person fizik që është subjekt i së drejtës, si dhe prsoni juridik, por vetëm në bazë të testamentit. Për të qenë trashëgimtar, personi fizik duhe të pasjetojë. Baza e referimit ndaj trashëgimit Që të fitohet e drejta për të trashëguar një masë të caktuar të pasurisë në rastin e vdekjes së një personi, ekzistojnë dy baza esenciale juridike, mbi të cilat mund të fitohet ajo: ligji dhe testamenti. Por, një bazë tjetër juridike e referimit ndaj trashëgimit, e njohur nga disa sisteme juridike, veçanërisht në të kaluarën, është edhe kontrata. Sidoqoftë, Ligji për Trashëgimin i Kosovës (LTK) i vitit 1974 i njeh si baza të referimit ndaj trashëgimit vetëm: ligjin dhe testamentin. Ndonëse për një person ekziston mundësia që të trashëgojë përmes cilësdo nga këto dy baza juridike të referimit ndaj trashëgimit, megjithatë, shpesh është theksuar përparësia e testamentit në raport me ligjin. Kjo për faktin se trashëgimi në bazë të ligjit konsiderohet vetëm në rastet: a) kur nuk ka testament; b) kur testamenti është i pavlefshëm; c) po qe se me testament nuk është caktuar trashëgimtari universal, por vetëm ai singular dhe ç) kur personi i caktuar me testament për trashëgim nuk është i gjallë, ka hequr dorë nga trashëgimi, është i paaftë dhe/ose është i padenjë për trashëgim. Pasuria trashëgimore Pasuria trashëgimore përbëhet nga pasuria bruto dhe pasuria neto. Pasuria bruto përbëhet prej: aktivit, që përfshin një tërësi të drejtash sendore (pronësia, pengu, hipoteka, servituda, etj.) dhe të drejtat kërkesore nga kontrata të ndryshme; pasivit, i cili përbëhet prej detyrimeve nga kontratat e ndryshme, shpenzimet e varrimit, shpenzimet e regjistrimit dhe vlerësimit të pasurisë. 375


Pasuria neto, ndërkaq, fitohet kur bëhet spastrimi i llogaritjeve ndërmjet pasivit dhe aktivit dhe pasuria që mbetet nga kjo përbën pasurinë neto trashëgimore. Paaftësia dhe padenjësia për trashëgim Paaftësia për trashëgim është një mënyrë e përgjithshme e marrjes së cilësisë së trashëgimtarit. Ndërkaq, padenjësia për trashëgim është mënyrë individuale e marrjes së cilësisë së trashëgimtarit. Rrethanat që e shkaktojnë paaftësinë për trashëgim janë objektive dhe nuk lidhen me fajin, përderisa te padenjësia për trashëgim janë subjektive, lidhen me fajin. Paaftësinë për trashëgim nuk mund ta falë trashëgimlënësi, kurse padenjësinë për trashëgim mund ta falë trashëgimlënësi. Sistemet e renditjes së të afërmve në rendet ligjore të trashëgimit Sisteme të vendeve të ndryshme marrin në konsideratë fakte të shumta dhe të llojllojshme për përcaktimin e rendit ligjor të trashëgimit, duke përfshirë gjininë, martesën, bashkësinë jashtëmartesore, jetën e përbashkët me trashëgimlënësin, llojin e sendeve që kanë të bëjnë me pasurinë trashëgimore, ushqimin e trashëgimlënësit, seksin e trashëgimlënësit, radhën e lindjes etj., ose duke kombinuar midis tyre ndonjërin prej këtyre fakteve. Sidoqoftë, martesës dhe gjinisë u është dhënë një rol i posaçëm në këtë rast. Kështu, katër sisteme të renditjes së të afërmve në rendet ligjore të trashëgimit janë kualifikuar në këtë mënyrë: - sistemi i bashkësisë së gjakut; - sistemi i shkallës së gjinisë; - sistemi i afërsisë së gjinisë dhe - sistemi parentelar. Sistemi i bashkësisë së gjakut merr për bazë sasinë e gjakut të përbashkët të të afërmit në raport me trashëgimlënësin (fëmijët 50 për qind, nipërit dhe mbesat 25 për qind, stërnipërit e stërmbesat 12,5 për qind, etj.). Sistemi i shkallës së gjinisë merr si bazë për përcaktimin e renditjes së të afërmve në rendet ligjore, distancën e shkallës së gjinisë me trashëgimlënësin. Sipas këtij sistemi, kushëriri më i afërt e përjashton nga trashëgimi kushëririn më të largët. Sistemi i afërsisë së gjinisë e konsideron si bazë për renditjen e të afërmve në rendet ligjore, afërsinë ndërmjet trashëgimtarit dhe trashëgimlënësit. Me këtë rast shikohet nëse trashëgimtari është i paslindur, i paralindur apo kushëri anësor. Ndërsa sistemi parentelar merr për bazë të paralindurin e përbashkët (kryeprindin). Sipas këtij sistemi, kushërinjtë që rrjedhin nga një kryeprind i përbashkët e përbëjnë parantelen apo brezin e caktuar. Ndërmjet këtyre brezave vlen parimi i ekskluzivitetit. Thënë më thjesht, në bazë të këtij sistemi bëhet grumbullimi i të afërmve nëpër breza dhe brezi më i afërt e përjashton brezin më të largët.

376

E drejta civile

Literatura: Aliu, A.: Burimet e së drejtës civile në Kosovë. Prishtinë, 1999. Galgano, F.: E Drejta Private. Tiranë, 1999. Gams, A: Bazat e së Drejtes Reale. Prishtinë, 1978. Statovci, E.: Marrëdhëniet pronësoro-juridike në sendet e paluajtshme në KSA të Kosovës. Prishtinë, 1977. Statovci, E.: Mbrojtja e Pronësisë: studim komparativ. Prishtinë, 1980. Statovci, E.: Pronësia, origjina dhe zhvillimi (studim komparativ). Prishtinë, 1983 Statovci, E.: E drejta e servitudave. Prishtinë, 1985. Shehu, A.: Pronësia. Tiranë, 2000. Gavella, N., Josipovic T., Gliha I., Belaj V., Stipkovic Z.: Stvarno pravo. Zagreb, 1998. Kodet dhe ligjet Kodi Civil i Francës i vitit 1804. Kodi Civil Gjerman i vitit 1900. Kodi Civil i Austrisë i vitit 1811. Kodi Civil i Republikës së Shqipërisë i vitit 1994. Ligji mbi marëdhëniet pronësore - juridike i vitit 1980. Ligji nr. 2002/5 për Themelimin e Regjistrit të të Drejtave të Pronës së Paluajtshme Ligjin nr. 2003/13 mbi Ndryshimet dhe Plotësimet e Ligjit nr. 2002/5 mbi Themelimin e Regjistrit të Drejtave në Pronën e paluajtshme Rregullorja nr. 2000/5 mbi Pengun në sendet e luajtshme Ligji për hipotekën

377

5_abdulla_Aliu

Recommend Documents