4Ehun+Proposamen,+Zientzia,+Teknologia+Eta+Osasun+Kulturako+Gaitasuna+Hobetzeko

100

proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko trebetasunak, bai alderdi naturalei bai gizakiaren ekintzak eragindakoei dagokienez, bide eman dezan gertakariak ulertzeko eta ondorioak aurreikusteko, bai eta norberaren nahiz gainerako izaki bizidunen bizi-baldintzak zaintzeko eta hobetzeko jarduera sustatzeko ere.

Fotokopiatzeko fitxak Ariketategia Ikasketarako estrategiak Iradokizun didaktikoak

195023 _ 0001-0120.indd 1

22/9/09 11:00:01

100 proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko liburua Gaitasunak izeneko proiektuaren barruan dago, eta Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Enric Juan Redalen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Proiektu honetan egile-talde honek esku hartu du: Casilda Bárcena, Fernando J. Cortiguera, Malena Fuentes, Daniel Gabarró, Javier López, Juan Ignacio Medina, Elena O´Callaghan, Maite López-Sáez, Inmaculada Díaz, Ana María Rodríguez, Adela Rodríguez eta Martín Varela. Programa bereziak: Daniel Gabarró Berbegal eta Javier López Apesteguía

Proiektua eta edizioa: Ainhoa Basterretxea eta José Luis Alzu

Diseinua eta maketazioa: ARTIMAGOS (Malena F. Alzu) eta Maitane Barrena Irudiak: ARTIMAGOS (Esther Pérez-Cuadrado) eta Esther Lecina Hizkuntza-egokitzapena: Imanol Salegi

© 2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L. Legizamon poligonoa Gipuzkoa kalea, 31 48450 Etxebarri (Bizkaia) Inprimatzailea:

EK: 195023 Lege-gordailua:

Lan hau egile-eskubideei buruzko legeek babestuta dago eta ZubiaSantillanari dagokio haren jabetza intelektuala. Legezko erabiltzaileei ikasgelan erabiltzeko fotokopiak egitea bakarrik zaie zilegi. Debekatuta dago baimendutakoez bestera erabiltzea, batez ere merkataritza-helburuekin erabiltzen bada.

195023 _ 0001-0120.indd

2

16/9/09

13:33:28

Aurkezpena 100 proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko Proiektu honek proposamenak, iradokizunak eta jarduerak biltzen ditu, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko. Proposamenok ikaskuntza- eta irakaskuntza-prozesuan txertatuta daude; eta izaera bikoitza dute, osagarriak eta alternatiboak baitira. Osagarriak dira, hurbilketa berri bat proposatzen baitute zikloko helburuetara, irakasleriaren ohiko jardunarekin batera aplikatzean; bai eta testu-liburuek eta gainerako material didaktikoek eskaintzen dituzten baliabideekin batera aplikatzean ere. Izan ere, ezagutzak eguneroko bizitzako testuingurutan eta egoeratan aplikatzeko bideratuta daude. Alternatiboak dira, curriculumeko helburuak lortzeko bideratuta egon arren, proposamenen multzoak beste ikuspuntu batetik azaltzen baitu jarduera, irakasteko eta ikasteko modu desberdin bati bidea emateko.

100 proposamenak prozesu didaktikoan Esperientziadun irakasleak ohikoa ez den baliabide bat erabili nahi duenerako dira 100 proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko —behin ikasgaia eta ikasleen ezaugarriak jakin eta gero—. Batzuetan, zailtasunak dituzten ikasleak oinarrizko helburuetara hurbiltzeko edo ikasketa finkatzeko erabil daitezke, eguneroko bizitzarekin lotutako jarduerak eginez; eta bestetan, eskola jarduera labur baina interesgarri batekin hasteko edo bukatzeko, irakasleak berak nahiz ikasleek helburuak oso-osorik lortu dituztela senti dezaten.

Nolakoak dira proposamenak? 100 proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko 100 fitxa independente dira. Koaderno honetarako diseinatutako lau ereduetako baten araberakoak dira. Hiru fitxa-eredu daude irakasleentzat, eta eredu bakar bat, ikasleentzat. Proposamen mota hauek egin ditugu: 1. Iradokizun-proposamenak (I). Ideia erabilgarrien multzoak dira, irakasleak ikasgaia edo bertako programa jakin bat bideratzeko eta ikasketa eraginkorra izateko. Teknikak proposatuko ditugu, ikasleen zientziarekiko jakin-mina sustatzeko eta izaki bizidunak eta haien sailkapena ikasteko; estrategiak, inguruneko hainbat alderdirekiko interesa pizteko; eta trikimailuak, gure bizitzen dimentsio historikoaz ohartzeko. 3

195023 _ 0001-0120.indd 3

23/9/09 13:02:25

2. Eredu-proposamena (E). Lanerako estrategiak edo trikimailuak dira. Izatez, ikasleentzako proposamenak diren arren, irakasleei helarazten zaizkie, beraien azalpenen bidez igor ditzaten. 3. Irakaslearentzako ariketa-proposamena (IR). Irakasleei zuzendutako fitxak dira. Bertan, gai jakin bati buruzko ariketa multzoak proposatzen dira, ikasleei banatzeko edo diktatzeko, haiek egitea komeni dela uste duenean. 4. Ikasleentzako ariketa-proposamena (IK). Fotokopiatzeko fitxak dira, ikasleei banatzeko, problema bat, ariketa bat edo jarduera bat ebatz dezaten. Hondo zuria duen banda bertikal bat eta IK letra erabili dira fitxa horiek identifikatzeko, fitxaren zenbakiaren ondo-ondoan kokatuta.

Irakasleek irakasleentzat eginak 100 proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako Lehen Hezkuntzan eskolak ematen urte askotan diharduten zenbait irakaslek idatzi dituzte. Lehenik, estrategiak eta trikimailuak aplikatu egin dituzte; eta gero, emaitza onenak eman dizkietenak aukeratu dituzte.

Proposamenen edukia eta antolaketa Proposamen guztiak Lehen Hezkuntzako bigarren eta hirugarren zikloetako curriculumaren edukiei buruzkoak dira. Atal bakoitzaren hasieran, dagokion oinarrizko gaitasuna aurkeztu dugu izenburuarekin batera, curriculum ofizialaren ebaluazio-irizpideetan ageri den bezalaxe idatzita. Idatzi horretan, nabarmenduta ageri dira bigarren ziklorako adierazitako helburuei hirugarren zikloak erantsitakoak. Ondoren, atal horretarako proposamenen aurkibidea aurkeztu dugu, eta zer fitxa mota diren adierazi. Hona hemen irakasgai honetako atalak: I. Ingurunea babestea. II. Izaki bizidunen aniztasuna. III. Osasuna eta garapen pertsonala. IV. Pertsonak, kulturak eta gizarte-antolaketa. V. Aldaketak denboran. VI. Materia, energia eta teknologia. VII. Zehar-gaitasunak. Proposamen guztiak curriculumarekin lotuta dauden arren, gure asmoa ez da izan liburu paralelo bat egitea, ez eta ebaluazio-koaderno bat egitea ere. Programa bakoitzeko funtsezko edukiak aukeratu ditugu, eta irakasleen ustez ikasle guztiek argi ulertzeko zailak diren alderdi instrumentalei eman diegu garrantzi handiena.

4

195023 _ 0001-0120.indd

4

16/9/09

13:33:28

I. INGURUNEA BABESTEA Oinarrizko gaitasunak 1. Ikaskuntza-prozesua amaitzean, ikaslea gai da ingurune fisikoko zenbait faktoreren (erliebea, lurzorua, klima, landaretza...) eta gizon-emakumeen bizimoduen nahiz jokabideen arteko erlazioei antzemateko eta erlazio horiek azaltzeko, horretarako datuak bilduz eta neurgailuak erabiliz. Bestalde, gai da ekologia-orekarekiko begirunezko jarrerak balioesteko. …gai da gizakion portaerak ingurumenari era positiboan edo negatiboan nola eragiten dion erakusten duten argibideak zehazteko, eta jarduera kutsatzaileek pertsonetan, animalietan, landareetan eta haien inguruan dituzten zenbait efektu deskribatzeko, eta arazo horiek saihesteko eta murrizteko aukerak proposatzeko. Era berean, gai da uraren eta beste zenbait baliabideren neurrigabeko erabileren adibideak jartzeko eta natura babesteko jarrerak izateko. …gai da Espainiako, Europako eta Lurreko paisaia garrantzitsuenak deskribatzeko, eta horiek osatzen dituzten kanpoko nahiz barneko eragile fisikoak zein giza eragileak aztertzeko, bai eta gizakion jarduerek lurraldean duten inpaktua eta paisaiak zaintzearen garrantzia erakusten duten adibideak emateko ere.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

195023 _ 0001-0120.indd 5

Aurkibidea Ba al dugu gure ingurunearen berri? (I). Lekuen ezaugarriak (IK). Non dago Riki? (IK). Ba al duzu mapa bat eskura? (IK). Auzoan batera eta bestera (IK). Non bizi dira zure lagunak? (IK). Gure zoruari begira (E). Lur-saila (IK). Urari buruzko albisteak (IR). Euri gutxi ala asko ari du? (E). Bandera urdina (IK). Hau hobetu daiteke (IK). Klima (IK). Non dago iparra? (E). Klimaren kontuak (IK). Argazkien bidez geografia ikastea (IK). Paisaia interesgarria (IK). Paisaia baten historia (IK). Non ikus dezaket? (IK). Inguruneari buruzko SUPERTESTa (IK).

22/9/09 11:00:01

Ingurunearen Ezaguerari buruzko proposamenak aplikatzeko oharrak

DATA

FITXA-ZENBAKIA

OHARRAK

6

195023 _ 0001-0120.indd

6

16/9/09

13:33:28

Ingurunea aztertzeko orientabideak Ingurunearen azterketak kontzeptu, definizio, prozedura eta datu-bilketa asko eta asko biltzen ditu irakasgai honetan. Sistematizazio-helburuek zehaztutako edukiak dira, alde batetik, bizitza garatzen dugun zoruari erreparatzea, espazioan orientatzea eta erliebearen formei, hidrografiari, klimari, baliabide-naturalen kalitateari, aireari, urari eta abarri buruzko geografia-kontzeptuak ikastea; eta, beste alde batetik, gizakiak naturan duen eraginari erreparatzea –eragin hori positiboa edo negatiboa izan daitekeela kontuan hartuta–. Inolako zalantzarik gabe, bigarren eta hirugarren zikloetan –ezagutzak finkatzeko eta beste ezagutza eta ikasteko modu batzuez jabetzeko zikloak–, beste ikasketa batzuetarako ezinbesteko oinarria eraiki nahi da, curriculumeko helburuen bidez.

Bloke honetako edukiak ikasterakoan/irakasterakoan, bi akats eman daitezke. Batetik, ideiak sakabanatzea, gai asko lantzen baitira; eta, bestetik, alderdi kontzeptualetan arreta gehiegi jartzea, eta ondorioz, prozedurak alde batera uztea (testuak argi ulertzea, orientazio-teknikak ikastea, irudiak irakurtzea, mapak irakurtzea, datu-bilketarako teknikak...). Bi akats horiek ez egiten saiatuko gara. Akats larriago bat ere eman daiteke ordea: zuzen-zuzenean eragiten digun zerbait ikasten ari garela ahaztea. Izan ere, gure zorua, gure airea eta gure klima ikasiko ditugu. Hori jakinik, edukiak aukeratuko ditugu, bai eta haien arteko hierarkia zehaztuko ere. Horrez gain, ikasleak eta errealitatea kontaktuan jarriko dituzten tresnekin lotuko ditugu eduki horiek guztiak.

1

Ikasgelan komunikabideak erabiltzea Gaur egun ohikoa da pertsonok gure ingurunean edo ingurumenean egindako ekintzei buruzko albisteak aurkitzea, prentsan, irratian edo telebistan. Hautatu ikasleei interesatuko zaizkien albisteak, eta erabili minutu batzuk astean, informazio horiek aurkezteko eta ikasleen iritziak bideratzeko.

I I NGU RU NE A

Ba al dugu gure ingurunearen berri?

Bidaietako eta ibilaldietako irudiak Ikasleek familiarekin egindako bidaietako argazkiak erabiliko ditugu paisaiari, klimari, aldaketei eta abarri buruz hitz egiteko. Ziklo horien amaieran, ikasleek beren ingurunearen ideia bakun baina argi bat izan behar dute. Une egokia iritsitakoan, haurrak beren bizilekua ezagutzera eramango ditugu, koadernoa hartuta; kaleen, eraikinen, auzoaren, herriaren, paisaiaren eta bertako klimari dagozkion eguraldi-aldaketen ezaugarri nagusiei antzeman diezaieten, eta koadernoan idatz ditzaten.

Norberaren aurkikuntzak Ikasleek argi izan behar dute ingurumenari buruzko gaiei buruz asko dakitela, hurbileko gaiei nahiz urrunekoei buruz. Izan ere, ez da ikasgai abstraktu eta arraro bat. Saiatu horretan. Horrez gain, azaldu lehen ez zekizkiten gauza asko ikasiko dituztela. Lagundu ikasleei ikerketalan txikiak egiten. Ikerketa-lan horietan dokumenturen edo informazio iturriren bat erabili beharko dute. 7

195023 _ 0001-0120.indd

7

16/9/09

13:33:28

IK

2

Lekuen ezaugarriak

Izena: Data:

I NGU RU NE A

Ingurunean ingurumen-ezaugarriak identifikatzeko baliabidea

1 Pentsatu nolakoa den bizi zaren lekua eta markatu erantzun zuzena. Ondoren, osatu ikastetxeari buruzko fitxa.

Herri batean dago

Auzo handi batean dago

Leku laua da

Hiri batean dago

Auzo txiki batean dago

Leku malkartsua da

Ibai bat du hurbil

Zuhaitz asko daude

Zorua zementuzkoa da

Ez du ibairik hurbil

Ia ez dago zuhaitzik

Zorua lurrezkoa da

Nire etxea altua da

Nire ikastetxea handia da

Ikastetxean zuhaitzak daude

Nire etxea baxua da

Nire ikastetxea txikia da

Ikastetxean ez dago zuhaitzik

• Ikastetxearen

izena

• Kalea • Herria • Autonomia-erkidegoa 8

195023 _ 0001-0120.indd

8

16/9/09

13:33:28

Non dago Riki?

Data: Espazioan nola orientatu gogoratzeko estrategiak

3

Asteburuan Mirenekin eta Paulorekin egon nintzen haien aitona-amonen baserrian. Bertan, zaldiei ura ematen lagundu nuen. Arreta handia jarri nuen, gero etxean guzti-guztia kontatzeko.

1 Erreparatu arretaz baserriaren krokisari. Kokatu erdian dagoen pertsonaiaren ondoan, eta erreparatu ikusten duzunari eta gauza bakoitzaren kokapenari.

IK I NGU RU NE A

Izena:

2 Estali marrazkia paper bat erabiliz, eta erantzun galdera hauei eta zure ikaskideek eginikoei ahoz. a) Zer ikus daiteke baserrian? b) Zer norabidetan dago Riki zaldia? c) Zer norabidetan dago iturria, ura hartzeko? d) Zer norabidetan dago makinentzako estalpea? e) Zer zegoen zure atzean? 9

195023 _ 0001-0120.indd

9

16/9/09

13:33:29

IK

4

Izena:

Ba al duzu mapa bat eskura?

Data:

I NGU RU NE A

Espazioa mapa batean nola adierazten den ulertzeko estrategiak Ismaelek bera bizi den herriaren inguruaren berri izan nahi du. Mapa hau hartu du liburutegitik. Zer informazio lor dezake?

1 Erreparatu mapari eta erantzun galderei.

a) Zer motatako mapa da? turismo-lekuei buruzkoa

errepide-mapa

mendi- eta ibai-mapa

b) Zer jakin dezake mapa hori irakurrita? Errepideak nondik doazen Herrien arteko distantziak Oinezkoen pasabideak non dauden c) Zer herritatik pasatzen da N-502 errepidea? d) Zenbat kilometro daude Pedro Bernardo eta Ramacastañas artean? e) Inguratu zati bihurgunetsua gorriz. Zure ustez, zergatik dago horrenbeste bihurgune? Mendi bat igotzen delako Ibilbidea motzago egiteko Ibilbidea atseginago egiteko 10

195023 _ 0001-0120.indd

10

16/9/09

13:33:29

Auzoan batera eta bestera

Data: Planoen ezaugarriak interpretatzea, orientatzeko

5

1 Erreparatu ni bizi naizen auzoaren planoari. Ea asmatzen duzun non dagoen... Hergoitia kalea

oro

eta plaz

Erramun Goitia pasealekua

S

MUSEOA

Zurgin kalea

Herbeitia kalea

a

Arotz kalea

Margolari kalea

AZOKA

IK I NGU RU NE A

Izena:

Usurrun pasealekua IKASTETXEA

UDALETXEA

a) Parkea udaletxearen sarrera nagusiaren aurrean dago. • Koloreztatu

parkea berdez.

b) Nire etxeko garajeak Hergoitia kalea eta Margolari kalea elkartzen diren izkinan du sarrera. • Koloreztatu

garajea gorriz.

c) Okindegia garaje-sarreraren aurreko izkinan dago. • Markatu

okindegia gurutze batez.

2 Hau da ikastetxetik etxera joateko egiten dudan bidea. Markatu marra urdin batez. Ikastetxetik irten eta Zurgin kalean gora abiatzen naiz. Ezkerrera bira egiten dut, eta gero, eskuinera. Soroeta plazan sartzen naiz, eta iturriaren eskuinaldetik pasatzen. Ondoren, ezkerrera bira egiten dut eta azoka aurretik pasatzen naiz. Jarraian, eskuinera bira egiten dut, eta gero, ezkerrera, etxadiaren erdian kokatutako etxean sartzeko. 11

195023 _ 0001-0120.indd

11

16/9/09

13:33:29

IK

6

Izena:

Non bizi dira zure lagunak?

Data:

I NGU RU NE A

Koordenatuak erabiltzea, kale bat eta etxe bat aurkitzeko Oskarrek zerrenda bat egin du, bere adiskideen helbideekin. Kale horiek non dauden ez dakienez, kale-izendegi bat erabili du. Hauek dira lortutako emaitzak: 1. Jon Artola: Bolueta kalea, 43. E-2

3. Garbiñe Olabide: Sagasti kalea, 25. B-3

2. Saioa Soroa: Konstituzio enparantza, 6. F-5

4. Endika Segurola: Lizardi kalea, 8. C-4

1 Aztertu hiriko mapa, eta idatzi adiskide bakoitzaren zenbakia bere etxeari dagokion laukian.

Udab

I

eri ka

M

E

lea idea

torb

H

ne azlee

Id

lea

ta ka

e Bolu

Sagasti kalea

a

i kale

Olerk

alea

di k

r Liza

lea

a di k

Arta a

ntz

Gaztain

ra pa

n

io e

uz stit

n

a adi kale

Ko

Zumardi kalea alea

di k

sti oro

G

12

195023 _ 0001-0120.indd

12

16/9/09

13:33:29

Lurzoruaren ezaugarrien berri izatea

7

Gure inguruneko lurzorua

Behaketak

Interesgarria da zapaltzen dugun lurzoruari edo lurrari erreparatzea; gainera, Lehen Hezkuntzako Zientzia-arloko ikasketa-helburu garrantzitsu bat ere bada. Lurzorua, beraz, adiera horretan, gure bizimodua, eta animalia askoren eta basalandare guztien bizitza gertatzen den tokia da. Ikasleei beren inguruko lurzoruari erreparatzeko eskatuko diegu. Horrez gain, ikusitakoa idatzi beharko dute lanerako koadernoaren atal batean.

Diktatu ikasleei zure ustez egokienak diren zerrenda honetako galderak. Non dago behatu behar duten zoru zatia? Nolakoa da eta zer osaera du? • Biguna da eta hondar xehe ilunez osatua dago? • Gogorra da eta hondar argiz osatua dago? • Oso gogorra da eta harriz osatua dago?

E I NGU RU NE A

Gure zoruari begira

• Oso gogorra da eta zementuz estalia dago? • Hezea ala lehorra egon ohi da?

Lanerako koadernoa Koaderno arrunt bat izan daiteke, neurri txikikoa eta paper laukiduna duena. Ikasleek beren ingurunean ikusten dutena idatziko dute bertan; bai eta egoeren marrazki edo krokis soilak egingo ere. Horrez gain, bertan itsatsiko dituzte hosto edo lore lehorrak...

Zoru zati horretan landarerik balego: • Basokoak dira ala landatu egin dituzte? • Zer forma eta kolore dituzte?

Zoru zati horretan animaliarik balego:

Lurzoruari erreparatzea Eskatu ikasle talde bakoitzari zoru zati bat aukeratzeko –4 m2 baino txikiagoa–, hari erreparatzeko, eta ikusten dutenari buruzko hainbat hipotesi zehazteko.

• Zizareak, inurriak, harrak, beste ornogabe

batzuk...? • Zer gertatzen da zoruan euria egiten duenean? Eta eguzkiak gogor jotzen duenean?

Hipotesiak • Zer gertatuko da zulo bat egiten badugu? Zer

aurkituko dugu? • Beti putzuz beterik badago, animaliak ala landareak izango dira bertan? • Zer landare mota landatu dezakegu lurzoru horretan? Zuhaitzak, belarra, zuhaixkak? Zer egin beharko genuke behar bezala haz daitezen? • Nolakoa izango da inurritegi bat barrutik? 13

195023 _ 0001-0120.indd

13

16/9/09

13:33:30

IK

8

Izena:

Lur-saila

Data:

I NGU RU NE A

Espazioa ezagutzeko eskala grafikoa erabiltzea

1 Honako hau basetxe baten planoa da. Kopiatu planoaren azpiko eskala grafikoa paper-zerrenda batean eta egin adierazten zaizkizun neurketak.

GAZTAINONDOA TXABOLA

ATEA

SASTRAKAK PUTZUA

ARTEA MAKALAK Eskala metrotan 0

1

2

a) Zer neurri ditu txabolak? Zabalera: b) Zer azalera du txabolak?

3

4

5

6

Luzera: m

2

c) Zenbat metro daude txabolako atetik lur-saileko atera?

m

d) 2´50 m-ko zabalerako traktoreak lortuko al du lur-saileko atetik igarotzea? e) 2’20 m-ko aldeak dituen urmael karratu bat eraiki nahi dugu. Lur-saileko zer tokitan eraiki ahal izango dugu? Marraztu urmaela toki horretan. f) Marraztu txabolatik ateraino doan bide bat, 0,5 m-ko zabalerako hiru bide zati zuzen dituena. 14

195023 _ 0001-0120.indd

14

16/9/09

13:33:30

Urari buruzko gogoetak, albisteetatik abiatuta

9

Ura beti da albiste

Arazoak eta konponbideak

Sarritan entzuten ditugu edateko urari buruzko albisteak edo berriak hedabideetan. Ia beti kontuan hartu beharreko informazioak dira, eta batzuetan, larritzeko modukoak. Hala eta guztiz ere, baliabide urria izan arren, oso erraz lortu ohi dugu ura, eta horregatik, nekez ematen dira albiste horiek eragin beharko lituzketen ohituraaldaketak. Gure ikasleek aztertu egin dituzte ura, haren beharra, jatorria, urritasuna, kutsadura-arriskua eta abar; baina, batzuetan, ez dituzte behar bezala barneratzen hura balioesteko benetako arrazoiak. Informazio hauek erabiliko ditugu, gai horri buruz beren kasa pentsa eta eztabaida dezaten; bai eta ondorio arrazoituak lor ditzaten ere.

2008ko urtarrilean jakin genuen Kataluniako zenbait eskualdetan arazo larriak izan zituztela euri eskasia zela-eta. Urtegietan oso ur gutxi geratzen zen, eta arazoa konpontzeko ura ekartzen saiatu ziren, besteak beste, itsasoko ura edateko ur bihurtzen zuten lantegietatik itsasontzi bidez garraiatuz, edo Frantziako ibaietatik eramanez.

Zenbaki batzuk • Gizakion gorputzak, eguneroko bizitzako egoera normaletan, eguneko bi litro ur behar ditu. Ur hori gehiena edarien bidez lortzen dugu, baina baita ur asko duten jakien bidez ere. • Uste da munduan 1.000 milioi pertsonak baino gehiagok falta dutela edateko moduko ura. • Azken estatistiken arabera, urtero % 12 hazten da botilaratutako uraren kontsumoa. Zenbait herrialdetan, esate baterako, Estatu Batuetan, biztanleriaren erdiak botilaratutako ura soilik edaten du. • Ur eskasiak desnutrizioa eragiten du. Horrez gain, heriotza eragiten duten gaixotasun asko ematen dira edateko ura edo hura behar bezala banatzeko bideak falta dituzten herrialdeetan. Ehunka haur hiltzen da urtero uraren eraginez.

IR I NGU RU NE A

Urari buruzko albisteak

Eztabaidak Informazio horietatik abiatuta, ikasleei eztabaidak eginarazi, talde txikitan, galdera hauetan oinarrituta: Zertarako eraikitzen dira urtegiak? Nondik dator urtegiak betetzen dituen ura? Nora doa urtegietako ura? Zer gertatzen da urtegiak husten direnean? Zer egin daiteke urtegiak hustu ez daitezen? Zer diote egunkariek Espainiako urtegien egungo egoerari buruz? Beteta, erdizka ala hutsik daude? Nola lor daiteke gure herrialdean ur eskasia duten eskualdeek behar duten ura eskuratzea? Zer desberdintasun dituzte iturriko urak eta botilaratutakoak? Zer ur mota erabiltzen dute botilaratzeko? Noiz komeni da botilaratutako ura edatea? Eta noiz iturriko ura edatea? Zer gertatzen da plastikozko ur botilekin behin erabili eta gero? Lorategietan honelako kartelak aurki ditzakegu: BIRZIKLATUTAKO UREZ UREZTATZEA. EZ EDAN. Zer esan nahi dute? Edan al daiteke birziklatutako ura? Zer ur mota birzikla daitezke? Zertarako erabil daiteke birziklatutako ura?

15

195023 _ 0001-0120.indd

15

16/9/09

13:33:30

E

10

Euri gutxi ala asko ari du?

I NGU RU NE A

Behaketa- eta neurketa-tresnak erabiltzea, eta izaera zientifikoa duten esperientziak ebaztea

Garrantzitsua al da egun batean zenbat euri egin duen jakitea? Euri-neurgailu bat eraikitzea, prezipitazioen datuak hartzea eta erregistro batean idaztea jarduera erakargarriak dira, Lehen Hezkuntzako ikasleentzat. Berezko motibazio horretaz baliatu behar dugu, jarduerak duen zentzuan pixka bat sakontzeko: neurketak zertarako erabil daitezkeen ikastea, neurketa-unitateaz hausnartzea, eta fenomenoak iragartzeko nahiz hainbat motatako izaki bizidunak azaltzeko metodo zientifikoa erabiltzen trebatzea.

Gailu bat eraikitzea, botatako euri-ur kantitatea neurtzeko Euri-neurgailu bat egiten lagunduko diegu ikasleei, birziklatutako materiala erabiliz. 10 cm

inbutua goma

Denen gustura euririk ez erregela mm-tan

Proposatu ikasleei egoera hau: maiatzeko egun eguzkitsu bat da, zerua erabat oskarbi dago, eta pertsona talde bat eguraldiari buruz galderak egiten eta hizketan dabil. Gai al zara haien galderei erantzuteko eta haiek esandakoak azaltzeko?

Botilan jasotako ur milimetro bakoitzak lurrean jasotako litro bat ur adierazten du.

botila gardena 1 metro koadro 10 cm

Datuak idaztea Aste euritsu batean, kokatu euri-neurgailua jolastokian –eraikinetik urrun–. Lagundu ikasleei egunero datuak hartzen eta horretarako prestatutako kartoi mehe batean idazten. ...ren ...(e)tik ...(e)rako astea

1. Euririk egingo al du gaur? 2. Euri gehiago egin ezean, urtegiak ez dira beteko eta ez dugu izango edateko urik. 3. Iaz baino euri gehiago ala gutxiago egin ote du aurten? Nola jakin dezakegu? 4. Nola jakin dezakegu eskualde bat euritsua den ala ez? 5. Nekazariek diote euri gehiago egin behar duela uzta galdu ez dadin. 6. Frantzian euri asko egin duela esan dute albistegietan: 60 litro metro koadroko.

al.

ar.

az.

og.

ol.

lr.

ig.

Guztira

Datuak interpretatzea Erreparatu eskala honi, botatako euri-ur kantitateari buruzko datuak interpretatzeko. • 0 eta 5 milimetro artean: gutxi. • 5 eta 30 milimetro artean: ez gutxi, ez asko. • 30 eta 100 milimetro artean: asko.

16

195023 _ 0001-0120.indd

16

16/9/09

13:33:30

Bandera urdina

Data: Irizpideak defendatzea, ingurune naturala babesteko

11

1 Irakurri testu hau eta erakutsi zer esan nahi duen ulertu duzula. Espainia itsasoz inguratutako herrialde bat da, eta beraz, kosta eremu luzeak ditu. Espainiako kostek 8.000 kilometro baino gehiago dituzte luzeran, hots, Madriletik Moskurako distantziaren hirukoitza baino gehiago. Kosta eremu horien tamaina dela-eta, forma eta neurri asko aurki ditzakegu. Behar-beharrezkoa da aintzat hartzea kosta gure ondarearen parte dela, gure herrialdeko beste hainbat paisaia natural bezala; eta horregatik, zaindu eta babestu egin behar dela. Gure kostaldeko elementu geografikoen artean, hondartzak nabarmentzen dira, 3.000 baino gehiago baititugu. Hondartza garbiek eta ongi zaindutakoek bandera urdina jasotzen dute urtero, garbitasun- eta kalitate-ikur gisa, nazioarteko erakundeen eskutik. Europako bandera urdin kopuru handiena jaso zuten gure hondartzek 2008. urtean.

IK I NGU RU NE A

Izena:

a) Zer izen dituzte Espainiako kostaldeko itsasoek?

b) Ikertu eta inguratu hondartzen edertasunagatik nabarmentzen diren lau hiri. VIGO LLEIDA

OURENSE JAÉN

SANTANDER MARBELLA

LOGROÑO TARRAGONA

BENIDORM TOLEDO

c) Idatzi kostadun herrialde bat izateagatik ditugun hiru abantaila.

d) Idatzi hiru jarrera arduragabe, bandera urdina ez lortzea eragiten dutenak.

17

195023 _ 0001-0120.indd

17

16/9/09

13:33:30

IK

12

Izena:

Hau hobetu daiteke

Data:

I NGU RU NE A

Ingurunea babestea eta hobetzea Joan den ikasturtean, Jonek eta haren ikaskideek ibilaldia egin zuten Bidasoa ibaiaren erriberara. Irakasleekin batera joan ziren, leku hartako inguruneari erreparatzeko asmotan. Oharrak idatzi zituzten bertan ikusitako zuhaitzei, belarrei, loreei eta hegaz zebiltzan intsektu txikiei buruz. Horrez gain, aurreko asteburuaren ondoren, lurra hondakinez beteta geratu zela ere ikusi zuten. Hura guztia hobetu zitekeela pentsatu zuten, eta erabaki zuten koadernoan marraztuko zituztela lurrean aurkitutako hondakin motak.

5 6 1

3

2

7

15

8

4 9

16

10 12

13

14

11

17

1 Koloreztatu koadernoko marrazkiak honela: beira, berdez; plastikoak eta potoak, horiz; paperak eta kartoiak, urdinez; janari hondarrak, laranjaz. 2 Azaldu zure ikaskideei hondakin mota bakoitzak ingurumenari eragiten dizkion kalteak. 3 Idatzi ontzi bakoitzean dagokion hondakinaren zenbakia.

4 Idatzi eskutitz bat, zenbait ikaskiderekin batera, leku hura zaintzearen arduradunei, ingurumena babesteko eskatuz. 18

195023 _ 0001-0120.indd

18

16/9/09

13:33:30

Klima

Data: Zehaztu loturak leku bateko klimaren eta bizimoduaren artean

13

1 Lotu marrazki bakoitza dagokion laukiarekin. a)

zero azpiko 8º ELURRA

IK I NGU RU NE A

Izena:

b) 18º FRESKO

40º itzalean OSO LEHOR

c)

d)

25º EURIA

2 Idatzi zure herriko jaiegun garrantzitsuenaren izena eta zer datatan ospatzen den: DATA:

3 Inguratu urtearen sasoi horretan egin ohi duen eguraldi mota.

19

195023 _ 0001-0120.indd

19

16/9/09

13:33:31

E

14

Non dago iparra?

I NGU RU NE A

Iparrorratzak nola funtzionatzen duen ikastea

Ur gaineko iparrorratz soil bat egitea, ikasleekin batera. a) Magnetizatu orratz baten punta, ikasleen aurrean. Horretarako, igurtzi iman batekin.

b) Zeharkatu kortxo baten goiko aldea magnetizatutako orratzaz.

Egin galderak, iparrorratzak nola funtzionatzen duen azal dezaten Zergatik adierazten du iparra orratzaren puntak?

Erantzuna: Lurrak ardatz baten inguruan bira egiten duelako. Ardatz horrek Lurra Ipar polotik Hego polora zeharkatzen du. Orratzaren magnetizatutako punta iparraldera orientatzen da beti.

Kokatu ur gaineko iparrorratza ikasgelan edo jolastokian, eta egin galderak c) Jarri iltze bat kortxoaren beheko aldean.

a) Zer objektu ikus daitezke iparraldean? Eta hegoaldean? b) Ikasgelako hormak beirazkoak balira, zer aldetatik argituko luke eguzkiak goizean goiz? Zer aldetan ezkutatuko da arratsean?

d) Jarri kortxoa urez betetako ontzi batean, flotatzen. Isuri garbigarri likido tanta bat ur gainean.

e) Markatu iparra eta gainerako puntu kardinalak ontziaren ertzetan.

c) Kokatu ur gaineko iparrorratza mahai baten erdian; eta arkatz bat, zutik, albo batean. Adierazi hainbat norabide goizeko 10etako itzala adierazteko, eta galdetu ikasleei zein den zuzena.

E

I

M

H

20

195023 _ 0001-0120.indd

20

16/9/09

13:33:31

Klimaren kontuak

Data: Leku bateko klimaren eraginaren berri izatea

15

1 Aztertu Valentziako Autonomia Erkidegoak turismo-liburuxka batean argitaratutako datuak, klimari buruz. urtarrila

otsaila

martxoa

apirila

maiatza

ekaina

uztaila

abuztua

iraila

urria

azaroa

abendua

ºC

11

12

14

15

17

20

23

25

23

16

14

11

l/m2

25

30

27

28

32

22

4

19

15

130

45

38

2 Osatu klimagrama, goiko datuak erabiliz.

45

130 120 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

40 35 30 25 20 15 10 5 ºC

IK I NGU RU NE A

Izena:

urt.

ots.

mar. api.

mai. eka.

uzt.

abu.

ira.

urr.

aza. abe.

l/m2

3 Iruzkindu grafikoa zure koadernoan. Erantzun galdera hauei: a) Zer grafiko mota erabili dituzu klima adierazteko? sektore-grafikoa

grafiko lineala

barra-grafikoa

b) Zure ustez, nola lortu dira taulan adierazitako datuak? c) Zer dira uholdeak? Zer arrisku dituzte? d) Zer hiletan izan da uholde-arriskua? e) Zer neurri har daitezke hil horretan, kalterik ez jasateko? f) Neguan, hotz handia egiten al du eskualde horretan? g) Nola jakin duzu? h) Eskualde hori egokia al da udako oporretan bertan egoteko? i) Zergatik? 21

195023 _ 0001-0120.indd

21

16/9/09

13:33:31

IK

16

Argazkien bidez geografia ikastea

Izena: Data:

I NGU RU NE A

Paisaia deskribatzeko lexikoa jakitea eta behar bezala erabiltzea

1 Bukatu argazki gainean elementu geografiko nagusien lerroak marrazten (mendiak, herria, ibaia, errepideak…). Ondoren, kalkatu lerro horiek zure koadernoko orri batean. Txukundu lerroak eta koloreztatu marrazkia. Bukatzeko, hautatu zerrenda honetan argazkian ikusi dituzun elementu geografikoak, eta deskribatu paisaia ahoz.

Marrazkia nola kalkatu, koadernoko orri batean. 1. Gainmarratu argazkiko lerroak. 2. Igurtzi arkatzez argazkiari dagokion fitxaren atzeko aldea. 3. Jarri fitxa zure koadernoko orri baten gainean. 4. Gainmarratu arkatzez argazkian marraztutako lerroak.

Mendia Harana Mendikatea Mendilerroa Muinoa Tontorra Hegala Ibaia Ibaiertza Ibaiadarra Meandroa Bokalea Aintzira Urtegia Ordokia Goi-ordokia Herria Hiria Errepidea Zubia Tunela Basoa Zuhaiztia Sakonunea Labarra Hondartza Uhartea Penintsula Badia Lurmuturra Albufera

22

195023 _ 0001-0120.indd

22

16/9/09

13:33:31

Paisaia interesgarria

Data: Paisaia sailkatzea, zenbait irizpideren arabera

17

1 Erakutsi geografiari buruz dakizuna. Horretarako, osatu puzzle honetako irudia. Lehenik, moztu piezak eta nahastu; ondoren, itsatsi behar bezala zure koadernoan. Bukatzeko, erantzun galderei.

IK I NGU RU NE A

Izena:

a) Nolako paisaia da, laua ala menditsua? Nola jakin duzu? b) Nolako paisaia da, hezea ala lehorra? Nola jakin duzu? c) Nolako paisaia da, naturala ala asko eraldatutakoa? Nola jakin duzu? d) Idatzi hamar lerrotan argazkian ikusten duzuna. 23

195023 _ 0001-0120.indd

23

16/9/09

13:33:32

IK

18

Izena:

Paisaia baten historia

Data:

I NGU RU NE A

Paisaia baten aldaketak hautematea

1 Erreparatu paisaiaren lau marrazkiei eta ordenatu, bakoitzari dagokion urtea idatziz. Ondoren, erantzun galderei zure koadernoan. •

1350

•

1828

•

1940

•

2005

a) Paisaiaren zer alderdik iraun dute denborak aurrera egin ahala? b) Paisaiaren zer alderdi aldatu dira denborak aurrera egin ahala? c) Zer aldaketek eragin dute pertsonak hobeto bizitzea? d) Zure ustez, aldaketaren batek paisaia hondatu al du? Nola konpon daiteke? e) Lau paisaietako zeinetan nahiko zenuke oporrak ematea? 24

195023 _ 0001-0120.indd

24

16/9/09

13:33:33

Non ikus dezaket?

Data: Paisaia bat modu soilean deskribatzea

19

1 Lau paisaiaren deskribapena entzungo duzu. Entzundakoaren arabera, zehaztu zer argazkiri dagokion eta kokatu mapan. Bi kasuetan adierazi dagokion zenbakia.

IK I NGU RU NE A

Izena:

25

195023 _ 0001-0120.indd

25

16/9/09

13:33:33

IK

20

Inguruneari buruzko SUPERTESTa

Izena: Data:

I NGU RU NE A

Giza jarduera gertatzen den espazio fisikoaren pertzepzioa ebaluatzea Irakurri galderak eta aukeratu erantzun zuzenak.

1 Urteko zer sasoitan dira egunak motzen? Udaberrian

Oporretan

Neguan

2 Leku bateko klima euritsua dela esaten da… beti euria ari badu

euria sarri egiten badu

goian behean ari badu

3 Mapetan, zer neurritan marrazten dira, errealitatearekiko, mendiak, errepideak...? Neurri handiagoan

Neurri txikiagoan

Neurri berean

zuhaitz gutxi daude

ez dago zuhaitzik

4 Mendi oso altuen gailurrean… baso handiak daude

5 Zer dakarkizu gogora labar hitzak? Lantegi bat

Kostaren forma bat

Paisaia lau bat

6 Zein izango litzateke itsasoko ura desagertzearen ondorio larriena? Eraikitzeko lur gehiago egongo litzateke Ez litzateke lainorik sortuko eta ez luke euririk egingo Ez litzateke hondartzarik egongo

7 Zein da portu bat eraikitzeko leku egokiena? Badia bat

Lurmutur bat

Hondartza bat

8 Zein animalia ez duzu ikusiko Afrikako desertuetan? Gamelu bat

Pinguino bat

Ostruka bat

9 Nori dagokio airea zaintzea, kutsatu ez dadin? Hegazkin-pilotuei Pertsona guztioi Garbiketa-langileei 26

195023 _ 0001-0120.indd

26

16/9/09

13:33:34

II. IZAKI BIZIDUNEN ANIZTASUNA Oinarrizko gaitasunak 2. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da animaliak, landareak eta harriak irizpide zientifikoen arabera identifikatzeko eta sailkatzeko. …muturreko baldintzetan ere bizia dagoela egiaztatzeko eta izaki bizidunen bizi-zikloak alderatzeko.

Aurkibidea

21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.

195023 _ 0001-0120.indd

27

Natura Zientziak irakasgaiko eskolak (I). Inguruneko izaki bizidunak (E). Landareak edozertarako (IK). Arriskuan dauden animaliak (IK). Arretaz behatzen dugu (IK). Ba al dakizu hauek sailkatzen? (IK). Elika-kateak (IK). Landareen hostoak sailkatzen (IK). Antzina-antzinako fosil bat (IK). Arazo bat dago sabanan (IK). Praktikatu behaketa (IK). Landareekin nola jokatzen dugun (IK). Animalia berezi bat (IK). Nor bizi da luzaroen? (IK). Marrazki zientifiko bat (IK). Animaliei buruzko SUPERTESTa (IK).

16/9/09

13:33:35

Izaki bizidunen ezaguerari buruzko proposamenak aplikatzeko oharrak

DATA

FITXA-ZENBAKIA

OHARRAK

28

195023 _ 0001-0120.indd

28

16/9/09

13:33:35

Zertarako aztertu izaki bizidunak?

Zer egingo dugu landareekin?

Bioaniztasuna da milurtekoaren bukaerako gakohitzetako bat, eta bioaniztasuna mehatxupean dago, albisteetako kontzeptu deigarrietako bat. Babestu beharreko balioa da; baina, haren berri izan behar da, hura modu eraginkorrean babesteko. Pentsamendu hori Lehen Hezkuntzara zabaltzen badugu, izaki bizidunen azterketak interesa duela ikusiko dugu. Izan ere: • Oso ezagutza zehatzak dia, aurreko ezagutza askorekin lotuak. • Adin horretan berezkoa den neurrigabeko jakin-mina asetzen duten ezagutzak dira. • Alderdi emozional nabarmena duten ezagutzak dira. Aukera horri etekina atera behar diogu; eta aintzat hartu izaki bizidunen azterketa, ikasleen eboluzioaren etapa honetan, sarrera atsegina izan daitekeela metodo zientifikoaren postulatuetara. Izaki bizidunen azaleko ikuskeratik harago joaten saiatu behar dugu.

Izaki bizidunak dira landareak ere, baina ez dira animaliak bezain erakargarriak. Gauzak aldatu egiten dira, ordea, ikerketarako asmoarekin erreparatzen badiegu. Izan ere, ikuspuntua erabat aldatzen da, esate baterako, indaba bat ernearazten badugu, tulipa-erraboilen bilakaerari erreparatu –loreak eman arte– eta haien hazkuntza neurtzen badugu, landare bati lupaz erreparatu eta ikusten duguna marrazten badugu, edo argazki handituak aztertzen baditugu.

Landa-lana

B I ZI D U NA K

Eraginkortasuna Natura Zientzien ikasketan

21

I

I ZA KI

Natura Zientziak irakasgaiko eskolak

Merezi du jarduera horiek landa-lanarekin osatzeak. Irteerak antola daitezke ikastetxeko jolastokira (ornogabe asko aurki ditzakegu bertan: inurriak, harrak, euliak, tximeletak...), hurbilen dagoen lorategira edo parkera, izaki bizidunak haien giroan ikusteko. Ikasle bakoitzak koaderno bat eramango du, galderak, oharrak eta ematen diren aldaketak idazteko; bai eta egoerak deskribatzeko ere. Jarduera horiei eusten badiegu erraza izango da naturaren adiskideen elkarte bat sortzea. Bertan, izaki bizidunen argazkia eta informazioak elkarbanatuko dituzte ikasgaia benetan gustuko duten ikasleek.

Estimuluz betetako giroa Hasteko, saia gaitezen ikasgela animalien presentziaz betetzen, guztien jakin-mina pizteko; besteak beste, animaliei buruzko kartelak, argazkiak eta azken orduko albisteak erabil ditzakegu. Pixkanaka-pixkanaka giro hori aberastuko dugu, ikasleek egindako marrazkiak eta hormairudiak erabiliz. Komeni da etxe-abereak ikasgelara eramatea, ikasleek haiek zaintzeko ardura har dezaten, edo haien morfologiari eta ohiturei errepara diezaieten.

Eta ikasliburuak? Ikasgaiaren azterketa sistematikoarekin batera gauzatu daiteke naturara hurbiltze hori, curriculumeko helburuak lortzeko. Liburuen eta azalpenen bitartez ikasiko dugu ideiak adierazten, ordena bati jarraitzen, zehazten, oinarrizkoa gogoratzen... Lan horiek ez baitira jarduera erakargarrien, jokoen eta lehiaketen aurkakoak. 29

195023 _ 0001-0120.indd 29

22/9/09 11:00:07

E

22

Inguruneko izaki bizidunak

I ZA KI

B I ZI D U NA K

Izaki bizidunei bertatik bertara erreparatzea

Ingurunearekiko jakin-mina Sustatu ikasleen artean inguruneko izaki bizidunei lotutako guztiarekiko jakin-mina. • Hasteko, deigarri gertatu zaien zerbaitetan jarriko dute arreta. • Datuak bildu eta idatziko dituzte. • Galderak egingo dituzte, eta erantzunak bilatuko, eskura dituzten baliabideak erabiliz. • Landa-lanerako koadernoan idatziko dituzte animaliekiko duten interesa adierazten duten datu guztiak eta ikerketen ondorioak. Datu-bilketen zenbait adibide emango ditugu, gure ingurune hurbileko landareei eta animaliei buruz.

Landareei buruzko datuak: Hosto baten ingerada. Kokatu orri zuri baten gainean eta marraztu arkatzez edo margoz. Hosto baten inpresioa. Kokatu hostoa kartoi baten gainean, eta bien gainean, orri zuri bat. Gainetik, igurtzi argizariz, mugimendu azkarrak eginez. Zuhaitz baten azalaren inpresioa. Inguratu zuhaitz baten enborra paper zati luze batez. Erabili soka bat papera enborrari lotzeko. Ondoren, igurtzi argizariz, presio erregularra eginez.

Parkeko zuhaitz baten gutxi gorabeherako altuera kalkulatzea Arratsaldean, jar zaitez zuhaitz baten itzalaren mutur-muturrean, markatu lurrean zuhaitzaren itzalaren bukaera (B), zure kokapena (C) eta

zure itzalaren bukaera (D). Zuhaitzaren altuera kalkulatzeko, zure altuera jakin behar duzu (EC), eta eragiketa hauek egin: F

E

A

C

B

D

(A B x C E) : C D = A F

Animaliei buruzko datuak: Tximeletak. Saiatu hegaz dabilen tximeletaren koloreei erreparatzen, eta marraztu itzazu zure koadernoan. Haren hegaldiaren mugimenduak ere marraz ditzakezu.

Oinatzak. Egun euritsu baten ostean, erreparatu lokatzetan markatuta geratu diren animalien oinatzei.

txakurra

usoa

katua

txolarrea

beste animalia batzuk

Oinatzak interpretatuta hauteman ditzakezu, besteak beste, animaliaren tamaina, jarraitu duen ibilbidea edo mugimenduen abiadura.

30

195023 _ 0001-0120.indd

30

16/9/09

13:33:35

Landareak edozertarako

Data: Landareen baliagarritasuna aintzat hartzea

23

Jakin badakigu landareak izaki bizidunak direla eta oso baliagarriak zaizkigula. Oxigenoa sortzen dute, elikagaiak izan daitezke eta bizi garen ingurumenaren parte dira. Baina, horrez gain, beste hainbat erabilera izan ditzakete, gure bizitza errazago egiten dutenak.

1 Erreparatu marrazkiei eta koloreztatu landarez egindako gauzen adibideak.

2

3

4

5

6

7

8

9

I ZA KI

1

IK B I ZI D U NA K

Izena:

2 Imajinatu adierazi dituzun bi adibideetan erabiltzen diren landareak desagertu egin direla. Idatzi zer beste substantzia erabil daitezken landare horien ordez. Adibidea: 1. Kasua. Eraikuntzan, zura erabili ordez, burdina erabil daiteke. 2. 3. 31

195023 _ 0001-0120.indd

31

16/9/09

13:33:35

IK

24

Arriskuan dauden animaliak

Izena: Data:

Animaliei buruzko liburu bat irekitzean, kezkatzeko moduko testu hau aurkitu dugu. Irakurri ahots ozenez, eta egin jarduerak guztien artean. Katamotz handi bat ikusi dut gaur, tigre baten antzekoa, eta hura ikusten jarraitu nahi dut datorren mendean ere. Hura ikus dezaten nahi dut, halaber, nire seme-alabek eta ilobek ere. Ez dut nahi inork ni salatzerik, ni hemen egonda, espezie zoragarri hori mundutik desagertu delako. Eta hori guztion ardura da, Iberia zaharreko biztanle guztiona, xumeenetik hasita jantzienera. Espainiarrok eta portugaldarrek erantzukizun handia dugu munduaren aurrean. Izan ere, katamotz iberiarra desagertzen bada, hau esango dute etorkizuneko liburuek: «XXI. mendean, Espainian eta Portugalen jaso zen historian lehen aldiz felido basati baten desagertzea; ordutik aurrera, ez dira jada hogeita hamazazpi katu espezie bizi Lurrean, hogeita hamasei baizik». Duintasunagatik bada ere, ezin dugu horrelako rol lotsagarririk gure gain hartu.

I ZA KI

B I ZI D U NA K

Aipatu, banan-banan, animaliei erreparatzeko eta haiek zaintzeko ekintzak

Miguel Delibes. EL LINCE IBÉRICO GRAN FAUNA IBÉRICA E INSULAR. DEBATE editoriala. WWF/Adena 2000.

1

Animalia hauetako zein izan daiteke katamotza? Inguratu.

A

B

C

a) Zergatik dio testuak katamotzak desagertzen badira hogeta hamasei espezie katu soilik geratuko direla?

b) Untxiak dira katamotzen elikagai nagusia. Mendian, untxi kopurua asko murriztu da, lehorteek eta ehizak eraginda. Ba al du zerikusirik horrek katamotzak desagertzearekin?

c) Ez al dira katamotzak desagertuko; baina, desagertuko balira, nola gogoratuko genituzke?

32

195023 _ 0001-0120.indd

32

16/9/09

13:33:35

Data: Sailkapenak egiteko irizpideak asmatzea

25

Erakutsi animaliei arretaz erreparatzen diezula. Animaliak ikustean, behatzaile azkarrak ez dira pozten edo beldurtzen soilik, animalia bakoitzean berezkoa duena ikusten dute, eta beste animalietatik bereizten. Ikusitako animaliaren irudia berehala sailkatzen dute, eta sailkapen hori osatu egiten dute beste animalia batzuei erreparatu ahala.

1 Erreparatu animalia hauei, eta asmatu sailkatzeko irizpideak, lehen begiratuan ikusten duzunaren arabera. neurria - kolorea - ohiturak - gorputzaren forma mugimenduen bizkortasuna - gorputza zerez estalia duen - etab.

IK B I ZI D U NA K

Arretaz behatzen dugu

I ZA KI

Izena:

2 Idatzi sailkapena egiteko erabili dituzun irizpideak. 3 Idatzi sailkapena. 33

195023 _ 0001-0120.indd

33

16/9/09

13:33:36

IK

26

Ba al dakizu hauek sailkatzen?

Izena: Data:

I ZA KI

B I ZI D U NA K

Sailkapenak egiteko irizpideez jabetzea

Itziarrek oso gustuko du animaliei erreparatzea. Oporretan zela, inoiz ikusi gabeko animalia batzuk ikusi zituen, eta haien ohiturei buruzko informazioa bilatu zuen. Zer taldetan sailka ditzake?

Kolore askotako lumak ditut; mokoa erabiltzen dut enborrak zulatzeko; eta arrautzak erruten ditut, zurez babestutako habia batean.

a) OKILA ›

Gustuko dut gauez hegan egitea, baina ez naiz txori bat. istorio askotako protagonista naiz, eta gorputza ilez estalia dut.

b) SAGUZARRA ›

Harro nago nire isats luzean, baina hanka motzak ditut. Odol hotza dudanez, leku eguzkitsuen bila ibiltzen naiz. Gorputza ezkataz estalia dut.

Basoetan eta lorategietan ibiltzen naiz. Nire kumeek urmaeletan igeri egiten dute jaio orduko.

c) ZUHAITZ-IGEL ARRUNTA ›

Bizia urpean ematen dut, eta uretan jartzen ditut arrautzak. Hegatsak eta ezkatak ditut.

e) AMUARRAINA ›

d) SUGANDILA ›

Basoan bizi naiz. Urtero 3 eta 8 kume artean izaten ditut, eta hiru hilabetean ematen diet titia.

f) BASURDEA ›

1 Idatzi animalia bakoitzaren azpian ugaztuna, hegaztia, narrastia, intsektua edo arraina den. 2 Testu bakoitzean, azpimarratu animalia hori sailkatu ahal izateko erabili dituzun hitzak. 34

195023 _ 0001-0120.indd

34

16/9/09

13:33:36

Elika-kateak

Data: Elika-kateez jabetzea

27

Ingurunean elikadura-harremanak ematen dira bertan bizi diren animalien eta landareen artean.

I ZA KI

Erreparatu baso-bazter baten marrazki honi eta koloreztatu. Ondoren, erantzun:

IK B I ZI D U NA K

Izena:

1 Adierazi marrazkian ikusten dituzun harremanak guztien aurrean. Adibidez: Barraskiloek landareen hostoak jaten dituzte. Kakalardoek barraskiloak jaten

dituzte. 2 Idatzi hiru elika-kate. Ondoren, azaldu zure ikaskideei.

3 Azaldu zer gertatuko litzatekeen leku horretan landarerik ez balego. 35

195023 _ 0001-0120.indd

35

16/9/09

13:33:36

IK

28

Izena:

Landareen hostoak sailkatzen

Data:

Munduan milioika landare mota dago. Landare mota bakoitzaren hostoek forma, neurri eta kolore bereizgarriak dituzte, besteetatik desberdinak. Landareak gustuko dituztenek badakite hostoak bereizten eta sailkatzen.

1 Erreparatu hosto hauei eta saiatu lau multzo egiten, hostoen formaren arabera:

I ZA KI

B I ZI D U NA K

Landareak sailkatzea, hostoen formaren arabera

arrosa-landarea

olibondoa

pinua

geranioa

pikondoa

nartzisoa

aranondoa

zumarra

haritza

garia

menda

akazia

bananondoa

makala

artea

gaztainondoa

2 Asmatu izen bat multzo bakoitzarentzat, hostoen forma adierazten duena. Egin sailkapena zure koadernoan.

1

2

3

4

Honi erreparatu diot:

Honi erreparatu diot:

Honi erreparatu diot:

Honi erreparatu diot:

36

195023 _ 0001-0120.indd

36

16/9/09

13:33:36

Izena:

Antzina-antzinako fosil bat

Data: Animalien eta landareen antzinatasunaz jabetzea

29

B I ZI D U NA K

Martin eta haren adiskideak Natura Zientzien Museora joan ziren. Koadernoak eraman zituzten, oharrak idazteko. Interes berezia zuten fosilak ikusteko. Zortea izan zuten, eta ezagutzen den hegazti antzinakoenaren fosil baten irudia ikusi zuten. Archeopteryx esaten zaio, eta duela 150 milioi urte bizi izan zela uste da.

IK

I ZA KI

1 Erreparatu arretaz.

2 Erantzun. • Zer

da fosila?

3 Lotu fosil bakoitza dagokion izaki bizidunarekin.

A a B

b C

c 37

195023 _ 0001-0120.indd

37

16/9/09

13:33:37

IK

30

Izena:

Arazo bat dago sabanan

Data:

Erreparatu arretaz irudiari eta irakurri informazioa. Klima lehorra eta beroa da Afrikako estepako leku honetan. Bertan, belar txikia eta akaziak soilik hazten dira; eta zenbait animalia bizi dira, besteak beste:

lehoinabarra

• Jirafak. Akazien sustraiak eta hostoak jaten dituzte. • Termitak. Inurrien antzekoak dira eta lurpeko galeriatan bizi dira. Hildako akazien egurra jaten dute. Lurpean ura bilatzen dute. Horrela, lurzorua hezeago eta harroago egiten dute, eta ondorioz, belarra ernetzea eta akazien sustraiak zabaltzea errazten. • Urde inurrijaleak. Animalia gautarrak dira, eta termitak jaten dituzte. • Lehoinabarrak. Animalia haragijaleak dira. Urde inurrijaleak eta antilopeak jaten dituzte. • Antilopeak. Termitategien inguruan hazten den belarra jaten dute. Akazien fruituak ere jaten dituzte; eta haien ugalketan laguntzen dute, haziak zabalduz.

I ZA KI

B I ZI D U NA K

Oreka ekologikoari buruz gogoeta egitea

jirafa akazia

antilopea

urde inurrijalea

termitak

1 Marraztu geziak izaki bizidunen artean, esanahi honekin: ...-k ... jaten du. Erantzun galdera hauei, ikaskide baten laguntzaz:

2 Dirudienez, akaziak gutxitzen ari dira lurralde horretan, lehorte luzeak direla eta. Zer gertatuko zaie gainerako izaki bizidunei akaziak desagertzen badira? Nola Konpon daiteke egoera hori? 2 Zer gertatuko litzateke termitak desagertuko balira? 38

195023 _ 0001-0120.indd

38

16/9/09

13:33:37

Praktikatu behaketa

Data: Erreparatu izaki bizidunei bertatik bertara

31

ETXEKO EULIA Ia beti aurki ditzakegu euliak gure inguruan. Sarri ikusten ditugu. Baina nolakoak diren galdetzen badigute, gainetik azaltzeko gai gara soilik. Eulien gorputz-atal batzuei erreparatuko diegu, alderatzeak eginez.

1 Inguratu, kasu bakoitzean, euliari dagokion gorputz-atalen marrazkia. toraxa

I ZA KI

2. hegoak

IK B I ZI D U NA K

Izena:

burua

3. begiak

sabelaldea

1. antenak

4. hankak

2 Osatu euliaren deskribapen hau zure koadernoan. bat da. Haren gorputza hiru zatitan banatuta dago: burua,

Eulia eta

.

Haren begiak milaka begi txikiz osatuta daude; hegoak hanka artikulatu ditu; eta antenak

dira; . 39

195023 _ 0001-0120.indd

39

16/9/09

13:33:38

IK

32

Landareekin nola jokatzen dugun

Izena: Data:

I ZA KI

B I ZI D U NA K

Aipatu banan-banan landareak babesteko egin daitezkeen ekintzak Gero eta handiagoa da landareekiko errespetua. Hala ere, jende askok ez du jarrera egokiena izaten asmatzen. Irakurri kasu hauek ahots ozenez, eta erantzun bakoitzari, gidoian aurkeztutako galdekizunei jarraituz. 1. Aimarrek mimatu egiten ditu bere landareak. Landare asko ditu, eta arretaz zaintzen. Gauez bere logelan gordetzen ditu, bere ohearen inguruan, hotz ez daitezen. Zer iruditzen zaizu? 2. Nereak landareak ugaltzen ditu. Duela urte batzuk, geranio handi eta eder bat oparitu zioten. Horrelako geranio gehiago izan nahi ditu. Horregatik, zenbait zurtoin txiki moztu dizkio; eta lur hezetan jarri ditu, beste loreontzi batzuetan. Ugal al daitezke hazirik gabe?

3. Bildumagile saiatua. Iturria jaunak landare arraroen bilduma egiten du. Atzo, mendi baten gailurrera igo zen, bertan soilik hazten diren landare eder batzuk aurkitzeko. Ahal zituen guztiak moztu eta lehortu zituen, herbarioan jartzeko. Zer iruditzen zaizu? 4. Hizkuntza oso berezia. Erramun eta haren adiskideak basoan izan ziren ikasturte amaierako ibilaldia egiten. Bakoitza bere aldetik ibili zen, eta labanekin mezuak eta zeinuak idatzi zituzten zuhaitzen azalean. Berdin jokatuko al zenuke?

5. Argiñek lorezaina izan nahi du. Badaki landareek sustraien bidez xurgatzen dutela ura. Horregatik, agerian utzi ditu bere lorategiko zuhaixka guztien sustraiak, ureztatzean ur gehiago xurga dezaten. Ongi egin al du?

GALDERAK • Jarrera

egokia dela uste al duzue? • Azaldu zuen erantzuna, hain zuzen, egoera horiei buruz ikasi duzuena erabiliz. • Jarrera desegokia dela uste baduzu, zer esango zenieke?

40

195023 _ 0001-0120.indd

40

16/9/09

13:33:38

Animalia berezi bat

Data: Erreparatu izaki bizidunei bertatik bertara

33

1 Irakurri testua eta koloreztatu marrazkiko animalia.

I ZA KI

Udan, Cádizeko kostan oporretan nintzela, animalia bitxi hau ikusi nuen sasi artean ezkutatuta. Oso mugimendu mantsoak egiten zituen, eta alde guztietara begiratzen zuen, bere begi handiak zabal-zabalik zituela. Hoteleko lorezainak esan zidanez, oso animalia berezia da. Azalaren kolorea aldatzeko gai da, dagoen lekuaren arabera, inork ikus ez dezan. Oso mihi luzea du, eta ziztu bizian jaurtitzen du jaten dituen intsektuak harrapatzeko.

IK B I ZI D U NA K

Izena:

• Zer

taldetakoa da: ornoduna ala ornogabea?

• Zerez

estaltzen du gorputza: ilez, ezkataz, lumaz...?

• Zenbat

hanka ditu: bi, lau, sei...?

• Sugandila

• Zer

dirudi, baina ez da. Aipatu desberdintasun bat:

animalia mota da: arraina, anfibioa, narrastia…?

• Bilatu

informazioa eta erantzun. Zer animalia da? 41

195023 _ 0001-0120.indd

41

16/9/09

13:33:38

IK

34

Izena:

Nor bizi da luzaroen?

Data:

Ander eta haren adiskideek ikerketa bat egin dute, zenbait izaki bizidun zenbat urtetan bizi daitezkeen jakiteko. Zenbait datu lortu dituzte, eta koadro honetan idatzi.

urte

I ZA KI

B I ZI D U NA K

Bizi daitezkeen urte kopuruaren arabera, animaliak sailkatzea

urte

Animalia

Urteak

Pelikanoa

30

Dortoka

116

Gizakia

80

Igela

5

Ardia

10

Foka

15

Katua

13 40 3

Elefantea Arratoia urte urte

urte

1

urte

urte

urte

urte

Osatu denboraren lerroa, eta kokatu izaki bizidun bakoitza dagokion lekuan.

arratoia

0

5

15

60

120

42

195023 _ 0001-0120.indd

42

16/9/09

13:33:38

Marrazki zientifiko bat

Data: Izaki bizidunen egitura ikastea, marrazkien bidez

35

IK

mokoa

Honela marraztu du usoa: lumak

isatsa

begia

I ZA KI

Agurtzane eskolarako lan bat egiten ari da izaki bizidunei buruz. Testua osatzeko, marrazkiak ere egin behar ditu. Marrazkiek argi eta garbi adierazi behar dute eman nahi den informazioa, politak izateaz gain, zientifikoak izateko. Horregatik, kontuan hartu behar ditu alderdi hauek: • Deskribatu nahi den animaliaren forma eta haren gorputz-atalak. • Marraztutakoak proportzio egokiak izatea, hots, atalak ez dira handiegi edo txikiegi egin behar batzuk besteekiko. burua • Azpimarratu nahi dena nola idatzi behar den.

B I ZI D U NA K

Izena:

hankak hegoa

1 Erreparatu intsektu honen argazkiari, pentsatu nola marraztu eta marraztu:

• Zertarako • Zer

marraztuko dut?

animalia mota da?

• Gorputzeko

zer atal nabarmendu nahi ditut? (burua, toraxa, sabelaldea, antenak,

hegoak, hankak, tronpa…):

43

195023 _ 0001-0120.indd

43

16/9/09

13:33:38

IK

36

Izena:

Animaliei buruzko SUPERTESTa

Data:

I ZA KI

B I ZI D U NA K

Animaliei buruzko ezagutzen autokontrola Erabili fitxa hau ikasleen bizkortasuna ikusteko. Erabili, halaber, ikasleek elkarrekin lana egin dezaten, eta animaliei buruz dakizkitenak aipa ditzaten. Horregatik, ez da beharrezkoa jarduera hau ebaluaziorako erabiltzea.

1 Zein da existitzen den animalia handiena? a) Elefantea

b) Balea urdina

c) Txibia erraldoia

2 Zein animalia ez da existitzen? a) Marrazo-balea

b) Txibia erraldoia

c) Lehoi-armiarma

3 Zein animalia existitzen da? a) Itsas zaldia

b) Marrazo hiltzailea

c) Belatz borrokalaria

4 Zer da hartz inurrijalea? Hartz inurrijaleak… a) inurriak jaten ditu

b) fruituak jaten ditu

c) ez du bizkarrezurrik

5 Zer da animalia ornogabe bat? Ornogabeek... a) ez dute hankarik

b) beste animaliak jaten dituzte

c) ez dute bizkarrezurrik

6 Zein da belarjalea? a) Panda hartza

b) Kaioa

c) Sugandila

b) Izurdea

c) Ostruka

7 Zein da ugaztuna? a) Krokodiloa

8 Zeinek egiten du argizaria? a) Zetarrak

b) Erleak

c) Albatrosak

b) Tarantula

c) Ehunzangoa

9 Zein da intsektua? a) Tximeleta

10 Zein da arriskutsuena gizakiontzat? a) El Hierroko musker erraldoia

b) Eltxoa

c) Apoa

44

195023 _ 0001-0120.indd

44

16/9/09

13:33:39

III. OSASUNA ETA GARAPEN PERTSONALA Oinarrizko gaitasunak 3. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da elikadura-, higiene- eta atseden-ohiturek eta ariketa fisikoa egiteko ohiturak osasunerako eta norberaren garapen pertsonalerako dituzten ondorioak identifikatzeko eta azaltzeko. …gai da giza gorputzaren bizi-funtzioetan parte hartzen duten organo nagusiak identifikatzeko, eta non dauden adierazteko; bestalde, gai da organo horien eta osasunohitura jakin batzuen arteko loturak egiteko.

Aurkibidea

37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

195023 _ 0001-0120.indd 45

Osasuna gauza guztien gainetik! (I). Mediku espezialistak (IK). Zergatik gertatzen zaigu…? (IR). Zenbat hazten garen! (IK). Digestio egokia (IK). Osasun-txostena (IK). Zauria (IK). Gure beharra duten haurrak munduan (IR). Esneko hortzak eta behin betikoak (IK). Gorputzaren atlasa (IK). Toki osasungarriak (IK). Atseden ona (IK). Dieta mediterraneoa (IK). Osasunari buruzko SUPERTESTa (IK).

22/9/09 11:00:11

Giza gorputzaren ezaguerari buruzko proposamenak aplikatzeko oharrak

DATA

FITXA-ZENBAKIA

OHARRAK

46

195023 _ 0001-0120.indd

46

16/9/09

13:33:39

Parte hartzeko eskola bat, giza gorputza aztertzeko

Giza gorputza ikasten, Lehen Hezkuntzan Lehen Hezkuntzako bigarren eta hirugarren zikloetako neska-mutil gehienek jakin-min handia izan ohi dute. Neska-mutil horiek are jakinmin handiagoa izan ohi dute naturako agerpen guztiak ikasteko, eta bereziki, giza gorputzaren eta norberaren gorputzaren nondik norakoen berri jakiteko. Jakin-minaren eta ikasteko grinaren testuinguruan garatzen da ikasgaiko hirugarren blokea, Osasuna eta garapen pertsonala izenekoa. Ikasgaiak anatomiari eta fisiologiari buruzko edukiak jorratzen ditu; bai eta osasunarekiko jokabide arduratsuak ere. Behar-beharrezkoa da alderdi horiek integratzea eta alorreko edukien maila mugatzea, nahi den eraginkortasun maila lortzeko.

• Abiapuntua. Inolako zalantzarik gabe, arlo honetako gaitasuna eskuratzeko abiapuntua dira norberaren esperientziak eta inguruko bizitzaren behaketa. Esperientzia eta behaketa horien bidez, ikasketa-ardatz bihurtzen dira irakasgai honen antolaketa sistematikoan aintzat hartzen ez diren hainbat alderdi: 8 urtetik 12 urtera bitarteko neska-mutilek beren gorputzean esperimentatzen dutena, beren gorputzen arteko desberdintasunei erreparatzea, gaitz txiki bat sendatzeko prozesuan lortutako datuak, komunikabideetan osasunari buruz emandako albisteak... Gainerako edukiak irakastean bezala, ikasleen jakin-mina erabiliko dugu hemen ere. Ikasleek galderak egitea bultzatuko dugu, eta maila honen berezko nozioetan bilatuko ditugu erantzunak.

37

• Aztertuko diren edukien maila. Etapa honetan berezkoa da ikasleen arreta norberaren gorputzaren kanpoko alderdietara bideratzea eta alderdi horiek barruko organoekin dituzten loturak zehaztea. Organoen kokapena, morfologia eta egitura oso erraz azter daitezke, besteak beste, irudiak, krokisak eta eskemak erabiliz; baina, behar-beharrezkoa da ezagutza horiek guztiak ikasleen eguneroko esperientziekin eta haien inguruko ohiko gertaerekin lotzea. Alor honetan gaitasuna lortzea ez da organoen zerrenda bat, haien ezaugarriak eta antolaketa ikastea bakarrik.

I OS A S U NA

Osasuna gauza guztien gainetik!

• Osasuna zaintzearen erantzukizuna. Helburu horrek ematen dio zentzua proposatzen dugun giza gorputzaren ikasketari. Garrantzi handiagoa du gorputzaren funtzionamendua hobetzeak funtzionamenduak berak baino. Helburu hori osasunarekin lotuta dago zuzenean; bai eta nork bere burua hobeto ezagutzearekin eta prebentzio jarrerak barneratzearekin ere. • Nork bere gorputza eta desberdintasunak onartzea. Giza gorputzari eta osasunari buruzko kontzeptuak eta orokortzeak ikasiko ditugu. Baina ez ditugu ahaztu behar ematen diren berezitasunak, desberdintasunak, elbarritasunak edo gaixotasunak. Alderantziz, sustatu egingo dugu errealitate horiei guztiei erreparatzea, bai eta horiek onartzea ere, giza izaeraren parte baitira.

• Ikasgela girotzea. Giza gorputza eta osasuna aztertzen ditugun bitartean, horiei buruzko kartelak, eskemak, marrazkiak eta argazkiak jarriko ditugu, besteak beste, ikasgelako hormetan. Horiez gain, beste hainbat dokumentu grafiko ere jarriko ditugu, leku eta jokaera osasuntsuei buruz. 47

195023 _ 0001-0120.indd

47

16/9/09

13:33:39

IK

38

Izena:

Mediku espezialistak

Data:

OS A S U NA

Giza gorputza eta osasunaren zainketa lotzea Udaberria iritsi berri da, eta Lierni ondoezik sentitzen hasi da. Azkura du begietan eta eztarrian, negar-jarioa, muki gehiago... Amak haren betiko pediatrarengana eraman du, eta hark, mediku espezialisten zentrora bidali, alergologo batek ikus dezan eta zenbait proba egin diezazkion. Pediatrak azaldu dio Lierniri zein den alergologoaren egitekoa eta zein egingo dizkion proben xedea. Espezialisten zentroko itxarongelan, sintoma desberdinak dituzten gaixoak daude. Lagundu Lierniri bakoitza zer espezialistarengana joango den asmatzen.

1

Lotu gaixoak espezialistekin. OFTALMOLOGIA

TRAUMATOLOGIA GINEKOLO

GIA DER

MAT

OLO

GIA

END

OKR

INOL

OGIA

Igeltsua ipini diote besoan

A

B Haurdun dago Ikusmen-arazoak ditu

E C

D

Pikorrak atera zaizkio aurpegian

Argaltzeko metodo bati jarraitu nahi dio

48

195023 _ 0001-0120.indd

48

16/9/09

13:33:39

Ohiko gertakariekiko interesa eta taldekako ikerketa sustatzeko galderak

39

Egin galdera hauek ikasleei, banaka nahiz taldeka, erantzunak ematen saia daitezen. Kontuan hartu erantzun guztiak balioetsi behar direla, nahiz eta horiek okerrak izan, betiere, arrazoituak badira. Jarduera honen xedea da egunero ikusi ohi ditugun gertakarien arrazoiak azaltzen saiatzea.

3. Zergatik izerditzen gara?

1. Zergatik egiten dugu aharrausi?

4. Zergatik jartzen gara beltzaran eguzkia hartzen badugu?

Erantzuna. Nekatuta edo aspertuta gaudenean arnasa mantsoago eta arinago hartzen dugulako. Aharrausiari esker arnasa sakonago hartzen dugu, eta horrela, oxigeno kantitate handiagoa lortzen, bai eta karbono dioxido kantitate handiagoa kanporatzen ere.

Erantzuna. Izerdia organismoa fresko mantentzeko mekanismo bat da. Hari esker gorputzeko tenperatura egonkor mantentzen da bero handia egin arren. Izerdia lurrundu egiten da beroarekin, eta horrela, azala hozten. Horrez gain, gorputzean metatzen diren gai kaltegarriak kanporatzen dira.

IR OS A S U NA

Zergatik gertatzen zaigu...?

Erantzuna. Kolore beltzarana, izatez, azalaren defentsa-mekanismo bat da. Eguzkiaren izpi jakin batzuen eragin jarraituarekiko babesten gaitu, izpi ultramoreen eraginarekiko, hain zuzen. Azalak melanina izeneko koloratzaile bat sortzen du, eta horrela, ilunago egiten da.

5. Zergatik izaten dugu zotina? 2. Zergatik sentitzen dugu egarria? Erantzuna. Gure gorputzak ur kantitate handia behar duelako. Gorputzeko ur-maila jaisten bada, seinale bat iristen da garunera, eta hark, egarri-sentsazioa pizten du. Sentsazio hau ez da desagertzen ur nahikoa edaten dugun arte.

Erantzuna. Diafragmaren, hots, arnasketa erregulatzen duen giharraren nahigabeko mugimenduek eragiten dute zotina. Zenbait aldiz ematen da minutuko, eta gehienetan, azkar desagertzen da. Sarritan, diafragmaren narritadurak eragiten du, gehiegi edo azkarregi jateagatik edo urduri edo suminduta sentitzeagatik.

Erabili galdera eta erantzun sorta bertan ageri diren terminoak eta kontzeptuak berrikusteko: arnasketa, garuna, azala, etab. Ikasleek hitz horien esanahiak azaldu beharko dituzte, argi ulertu dituztela erakusteko.

49

195023 _ 0001-0120.indd

49

16/9/09

13:33:39

IK

40

Izena:

Zenbat hazten garen!

Data:

OS A S U NA

Hazkuntzako etapak identifikatzea

1 Grafiko honetan adierazten da nola hazten diren neskatoak eta mutikoak, batez beste, jaiotzen direnetik 18 urte betetzen dituzten arte. Erreparatu arretaz, eta erantzun galderei zure koadernoan. Altuera

170 160 150 140 130

Adina Mutilak

Neskak

51 cm 85 cm 101 cm 113 cm 123 cm 133 cm 144 cm 152 cm 162 cm 168 cm

50 cm 83 cm 99 cm 112 cm 122 cm 131 cm 145 cm 153 cm 159 cm 161 cm

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18

120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

Adina

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

a) Lotu neskatoen eta mutikoen hazkuntza adierazten duten puntuak bi kolore erabiliz. b) Gutxi gorabehera, zer adinetan da mutiko baten altuera jaio zenekoaren bikoitza? c) Zer adinetan da nerabe baten altuera jaioberri batenaren hirukoitza? d) Hitz egin zure ikaskideekin mutilen eta nesken hazkuntzan ematen diren aldeei buruz. R. TAVERNIER, Bordas (Moldatua) 50

195023 _ 0001-0120.indd

50

16/9/09

13:33:39

Digestio egokia

Data: Digestio-aparatua zaintzeari lotutako ekintzak aipatzea eta baloratzea

41

1 Erreparatu eskema honi, eta azaldu zure ikaskideei zer adierazten duen. Jende aurrean hitz egin aurretik, egin jarduera hauek: 1. Idatzi marrazkian adierazi den gorputz-atalaren izena:

IK OS A S U NA

Izena:

2. Koloreztatu adierazi den aparatuko organoak, bakoitza kolore batez. 3. Idatzi puntuzko marretan organo bakoitzaren izena: AHOA, ESOFAGOA, URDAILA, HESTE MEHARRA, HESTE LODIA, UZKIA. 4. Koloreztatu gorriz jakiek jarraitzen duten bidea, ahotik uzkira.

5. Azaldu zer jokabide izan behar dugun digestio-aparatuko zati guztiek ongi funtziona dezaten (ahoak, esofagoak, urdailak, hesteek...), eta digestio ona izan dezagun: Adibidea: Ahoan: jaki osasungarrik eta elikagarriak aukeratzea, eta behar bezala garbitzea eta prestatzea. Ongi murtxikatzea eta ez irenstea, ongi xehatu eta listuz nahastu arte... 51

195023 _ 0001-0120.indd

51

16/9/09

13:33:39

IK

42

Izena:

Osasun-txostena

Data:

OS A S U NA

Traumatologo baten txostena ulertzea eta azaltzea

1 Irakurri arretaz Koldok jasotako txostena, eta erantzun galderei. Etxeberria Beitia doktorea trX klinika Gaixoa: Koldo Urbieta Alberdi. Diagnostikoa: Ezkerreko sorbaldako luxazioa, erorketa batek eraginda. Tratamendua: Lotu gogor sorbalda eta besoa ukondoraino, hesgailu batez. Eutsi besoa beso-euskarri batez, eskua goian dela, odolaren zirkulazioa errazteko. Ez mugitu besoa zazpi egunean. Zortzi ordutik behin, hartu hanturaren aurkako botika, bai eta urdaila babestekoa ere. Hogei egun barru, itzuli azterketa medikoa egiteko.

2 Inguratu min hartutako lekua zuzen adierazten duen marrazkia. a)

b)

c)

3 Gorputzeko zer organori eragin dio lesioak? Markatu erantzun zuzena. Hezur bati

Artikulazio bati

Gihar bati

4 Gorputzeko zer hiru aparatu aipatzen ditu tratamenduak? Inguratu: Zirkulazio-aparatua

Iraitz-aparatua

Lokomozio-aparatua

Digestio-aparatua

5 Gorputzeko zer atal tratatzen du traumatologoak? 52

195023 _ 0001-0120.indd 52

22/9/09 11:00:12

Zauria

Data: Giza gorputzeko barne-organoen berri jakitea eta osasunarekin zer zerikusi duten ikastea

43

Martini belauna zauritu zaio, eta odol pixka bat isuri zaio. Gero, ur oxigenatuz bustitako kotoi zati batez kalkatu diote zauriaren gainean, eta geratu egin zaio odol-isuria. Une horretan, Martini odolak gorputzean duen zereginari buruzko hainbat galdera etorri zaizkio burura, eta Natura-zientzietako liburuan ikasitakoa gogora ekarriz, galdera horiei erantzuten saiatzen da.

1 Azaldu era bakunean nolakoa den giza gorputzeko odolaren zirkulazioa. Jarraitu urrats hauei:

IK OS A S U NA

Izena:

1. Aipatu odolaren zirkulazioan esku hartzen duten organo nagusiak.

2. Marraztu organoak gorputzaren irudi honetan. 3. Marraztu gorputzaren irudi honetan odolaren zirkulazioaren eskema bakun bat: non hasten den, nondik igarotzen den eta non amaitzen den. Marrazkia perfektua ez bada, ez dio axola. 4. Azaldu zure lagunei nolakoa den odolaren zirkulazio-prozesua: zer den odola, zergatik zirkulatzen duen, nola aldatzen den... Azaldu zergatik isuri zen odola zaurian, eta zergatik geratu zen gero odol-isuria. Bilatu informazioa ikasliburuetan. 53

195023 _ 0001-0120.indd

53

16/9/09

13:33:40

IR

44

Gure beharra duten haurrak munduan

OS A S U NA

Osasun- eta gaixotasun-egoerak bereiztea eta baloratzea

Elkartasun kontua Ikasturteko aste hauetan, gure gorputza, garapena eta osasuna aztertzen ari gara, bai eta gure berezitasunak onartzen ikasten ere. Jarreren alorrean, ezin dugu ahaztu gure ikasleek beste errealitateekiko begiak ireki behar dituztela. Izan ere, beren buruari erreparatzeaz, eta morfologia edo funtzionaltasun aldetik normaltzat jotzen duguna ikastez gain, beste errealitate horien berri izan behar dute, eta munduko beste herrialde batzuetan sufritzen duten haurrekiko solidarioak izan. Proposamen honen xedea da ikasleek bere egitea munduko beste haur askok dituzten arazoak. Arazo horiek haur horiek baztertzen dituzte; eta besteak beste, sufrimendua, ezintasuna, gosea edo afektu falta eragiten dizkiete. Ez da ikasleengan sentimendu igarokor bat eragin nahi, topikoak edo kasu ikusgarriak erabiliz. Aitzitik, alderdi zehatzei erreparatzea nahi da, haiek eragiten dituzten arrazoiez eta ondorioez ohartzeko, eta gure laguntza behar duten hainbat erakundek arazo horiei nola erantzuten dieten ikusteko.

Abiapuntua Ezagutza da gogoeta egiteko eta iritzia sortzeko abiapuntua. Ikasleek istorioak, albisteak eta bitxikeriak entzungo dituzte sarritan, eta momentuan duten gaitasunaren arabera aztertuko. Baina, horrez gain, oso garrantzitsua da ikasleek beren kasa informazioa bilatzea edo etxean galdetzea, zenbait leku edo egoera kritiko aurkitzeko eta etorkizunerako konponbideak proposatzeko. Ekintza horiek ikaslearen elkartasuna garatzen dute, proposamen idealistak, mugatuak edo ez oso koherenteak izan arren.

Lan-sistema Komeni da munduko zenbait herrialdetan haurrek dituzten arazoak multzotan biltzea, arazo horiek aztertzeko, eta bitxikeriekin edo topikoekin ez lotzeko. Nahi izanez gero aldi berean azter ditzakegu, multzo horietako bakoitza eta hari lotutako nozioak. Esate baterako, gogoeta egingo dugu haurrek pairatzen duten goseari buruz, elikadura eta dieta ikasten ari garen bitartean. Hauek dira jorra ditzakegun alorretako batzuk: • Elikadura. UNICEFen arabera, urtean zortzi milioi haur baino gehiago hiltzen da munduan gosez. • Gorputzaren garapena. UNICEFen azterketen arabera, bost urte bete aurretik hiltzen da sei haurretik bat Saharaz hegoaldeko Afrikan. • Gaixotasunak. Osasunaren Mundu Erakundearen arabera, oraindik haurrei eragiten dieten gaixotasun asko existitzen dira; besteak beste, malaria, desnutrizioak eragindako sukarrak, errakitismoa... Halaber, medikuak eta botikak falta dira oraindik munduko herrialde askotan. • Deserrotze afektiboa. Haur asko bizi dira munduan gurasorik gabe edo beraien herrialdetatik eta familia-girotik urrun. Gerrak eta gurasoen heriotza dira deserrotze horren arrazoi nagusiak. • Esplotazioa. Munduko herrialde askotan helduen lanak egitera behartzen dituzte gure ikasleen adin bereko haurrak, ordu luzez eta inongo babesik gabe. • Eskolatze falta. Beste haur batzuk ezin dituzte garatu beren gaitasunak, bizi diren lekuan ez dagoelako eskolarik edo ikasketabaliabiderik; edo ez dietelako eskolara joaten uzten, lanera edo eskera joatera behartzen dituztelako.

54

195023 _ 0001-0120.indd

54

16/9/09

13:33:40

Esneko hortzak eta behin betikoak

Data:

Digestio-aparatuko atal nagusiak aipatzea eta kokatzea

45

IK

Erreparatu marrazkiei eta egin proposatutako jarduerak.

1

Koloreztatu: ebakortzak berdez, letaginak gorriz eta haginak horiz. ESNE-HORTZAK Noiz irteten diren.

BEHIN BETIKO HORTZAK

Noiz erortzen diren.

Noiz irteten diren. 6 urtetik 8ra

6 hilabete

6 urtetik 7ra

8 hilabete

7 urtetik 8ra

OS A S U NA

Izena:

7 urtetik 9ra 10 urtetik 11ra 9 urtetik 11ra

12 hilabetetik 18ra

10 urtetik 12ra

8 hilabetetik 10era

9 urtetik 11ra

11 urtetik 12ra 6 urtetik 7ra 12 urtetik 13ra

18 hilabetetik 21era

2

3

10 urtetik 12ra

17 urtetik 21era

Ikaskideekin batera, pentsatu zenbat hortz izango dituzten ahoan pertsona hauek, hortzik galdu ez badute. Idatzi erantzunak: a) 5 urteko haur batek ›

b) 14 urteko haur batek ›

c) 25 urteko emakume batek ›

d) 18 hilabeteko haur batek ›

Marrazki honetan, Olaiaren hortzeria adierazi da.

4

Hau Olaiaren aurpegiaren ezkerreko aldearen erradiografia bat da. Koloreztatu esne-hortzak urdinez, eta behin betikoak, horiz.

Zer da Olaia, neskatoa ala emakumea?

55

195023 _ 0001-0120.indd

55

16/9/09

13:33:40

IK

46

Izena:

Gorputzaren atlasa

Data:

OS A S U NA

Aipatu banan-banan eta kokatu arnas aparatuko atal nagusiak Xabier eskolarako lan bat egiten ari da arnas aparatuari buruz. Hiru eskema marraztu ditu. Bitan akatsak egin ditu, eta beraz, bakarra da zuzena.

1

A

Markatu eskema zuzena, eta idazti izen hauek behar den lekuan: SUDURRA LARINGEA TRAKEA BIRIKAK AHOA FARINGEA

2

Azaldu ikaskideei zergatik aukeratu duzun eskema hori eta ez besteak.

C

B

56

195023 _ 0001-0120.indd

56

16/9/09

13:33:40

Toki osasungarriak

Data: Jarrera kritikoa osasunari kalte egiten dioten egoerekiko.

47

Gizakia da ingurura moldatzeko gaitasun handiena duen izaki biziduna. Gizakiak bizi dira munduko leku guztietan: basamortu idorretan, polo izoztuetan, oihan hezeetan edo mendi-gailurretan. Gizakiaren gorputzak egoera batera moldatu ezin badu, oso gogorra delako, adimena lanean hasten da, gorputza babestuko duen zerbait asmatzeko.

1 Erreparatu ingurune hauei. Ondoren, idatzi osasunarentzako zer arrisku izan ditzaketen, eta nola babes dezakegun gure burua haiengandik. a) Bero handia ari du eta ez dago ur askorik.

b) Hotz handia ari du. Lurra elurrez estalita dago.

Osasunerako arriskuak:

Osasunerako arriskuak:

Babesa:

Babesa:

c) Automobil asko dabil. Kutsadura handia dago airean.

IK OS A S U NA

Izena:

d) Euri ari du goian behean. Ura dago alde guztietan.

Osasunerako arriskuak:

Osasunerako arriskuak:

Babesa:

Babesa:

2 Ikaskideekin batera, egin osasunerako kaltegarriak diren lekuen zerrenda bat. 57

195023 _ 0001-0120.indd 57

22/9/09 11:00:12

IK

48

Atseden ona

Izena: Data:

OS A S U NA

Egin galdeketa bat osasun-ohiturei buruz

Bakarka edo taldeka, egin galdeketa labur bat atsedenari eta nerbio-sistema zaintzeari buruz. Honela egin dezakezue:

1 Idatzi atsedenarekin eta erlaxazioarekin lotuta bururatzen zaizkizun alderdi guztiak, esate baterako:

1. Egunean zenbat ordu lo egiten dituen; 2. Gauez esnatzen ote den, eta zenbat aldiz 3; Lo egiten duen bitartean inguruan zaratarik ba ote dagoen; 4. Nekatuta jaikitzen ote den; 5. Egunez, jarduera neketsu bat egin ostean, atsedenik hartzen ote duen; 6. Eskola-orduetatik kanpo, ariketa fisikoa zenbat denboraz egiten duen; 7. Telebista ikusten edo bideo-jokoetan jolasten zenbat denbora ematen duen; 8. Zenbat denboraz irakurtzen duen; 9. Telebista aurrean nola esertzen den, etab.

2 Guztion artean, aukeratu alderdi interesgarrienak. 3 Egin BAI edo EZ erantzun beharreko galdera zehatzak alderdi horietatik abiatuta. Zenbait erantzunen artean aukeratzekoak ere egin daitezke. Adibidez, eskolatik itzultzean egiten duenari buruz galdetzeko: Eskolatik itzultzean, zer da egiten duzun lehenengo gauza? Telebista ikusi

Atseden hartu

Askaria egin

Familiarekin hitz egin

4 Erabaki zenbat laguni egingo diezuen galdeketa. 5 Egin galdeketa ahoz, baina idatzi lortutako erantzunak orri batean. Ondoren, multzokatu eta zenbatu erantzun horiek. 6 Adierazi emaitzak barra-grafiko batean. 7 Egin iruzkin bat galdeketaren emaitzari buruz, eta irakurri ikaskideen aurrean. Iruzkinaren amaieran, idatzi ondorioak edo iradokizunak atseden-ohiturak hobetzeko. 58

195023 _ 0001-0120.indd

58

16/9/09

13:33:41

Izena: Data: Dieta orekatua deskribatzea

49

IK OS A S U NA

Dieta mediterraneoa

Irakurri albiste hau, eta ondoren, egin jarduerak.

Dieta mediterraneoa, gizadiaren ondare Berriemailea. 2007/7/7. Espainiako gobernuak dieta mediterraneoa gizadiaren ondare izendatzeko eskatu dio UNESCOri, hots, Nazio Batuen kultura erakundeari. Dieta mediterraneoari jarraitzen diote, bati bat, Espainian, Italian, Grezian eta Marokon. Hura balioesteko hainbat ezaugarri ditu: antzinatik datorren dieta izatea, osoa eta anitza izatea, hainbat gaixotasunetatik babestea eta ez gizentzen laguntzea.

1 Zer ezaugarrigatik balioesten da dieta mediterraneoa?

2 Erreparatu dieta mediterraneoa osatzen duten produktuei. Ondoren, egin zure gustuko menu bat eta eztabaidatu ikaskideekin hari buruz.

% 60 Laboreak: ogia, pasta, arroza. Patata Lekaleak: txitxirioak, dilistak, babarrunak.

GOSARIA

% 15 Barazki freskoak: aza, azalorea, zerba, ziazerba, lekak... Fruitu freskoak: laranjak, sagarrak, bananak...

BAZKARIA

% 15 Arraina, batik bat urdina: sardinak, hegaluzea... Haragia: hegaztiak eta haragi gorri gutxi

ASKARIA

% 10 Landare-koipea: olibak, olioa. Animalia-koipea: esnea eta esnekiak.

AFARIA

59

195023 _ 0001-0120.indd

59

16/9/09

13:33:41

IK

50

Izena:

Osasunari buruzko SUPERTESTa

Data:

OS A S U NA

Gorputzari eta osasunari buruzko ezagutzen kontrola Irakurri galderak eta markatu erantzun zuzena.

1

Non dago osasunerako ona den airea? Automobil artean

2

Leihorik gabeko gela batean

12 urte bete arte, gure hezurdura… ez da hazten

3

mantso hazten da

oso azkar hazten da

Zauri bat dut hatz batean, eta odola ateratzen zait. Zer egin behar dut lehenik? Zauria estali

4

Parke batean

Alkoholez garbitu

Ur oxigenatua erabiliz garbitu

Indartsu egon nahi dut oporretarako. Horregatik,... haragi asko jaten dut haragia, pasta eta barazkiak jaten ditut litro bat esne edaten dut egunean

5

Ahotsa aldatu zaio eta asko hazi da. Zer adin du gutxi gorabehera? Adindua da

6

Erreparatu zure bizkarrari!

Urdaila

Eztarria

Zenbat hezur daude gizaki baten hezurduran? 26

9

Hobe zenuke parkean jolastea

Igerian zebilela hoztu eta faringitisa du. Gorputzeko zer atal du gaizki? Belauna

8

Gaztea da

Telebista ikusten ematen ditu asteburuak. Zer esango zenioke? Zer ikusi duzu?

7

Nerabea da

208

2.600

Nola konpontzen dira ondoen beste pertsonekin ditugun arazoak? Oihu eginez Mehatxu eginez Zintzotasunez hitz eginda

60

195023 _ 0001-0120.indd

60

16/9/09

13:33:41

IV. PERTSONAK, KULTURAK ETA GIZARTE-ANTOLAKETA Oinarrizko gaitasunak 3. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da eguneroko bizitzako adibideetan gizon-emakumeek naturako baliabideei ematen dizkieten erabilera nagusietako batzuk identifikatzeko, erabilera horien alde onak eta txarrak adierazteko, eta ondasunek edo zerbitzuek hasieratik kontsumitzailearengana iritsi arte egiten duten bidea aztertzeko. 4. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da administrazioen eta hainbat erakunderen zenbait funtzio aipatzeko, eta gizarteak modu egokian funtziona dezan egiten duten ekarpena azaltzeko; era berean, gai da gizabanakoak talde-erantzukizunetan parte hartzea balioesteko. 5. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da, batetik, espazio-nozioak eta puntu kardinalen erreferentzia erabiliz ingurunean kokatzeko, eta bestetik, eskala grafikodun planoak eta mapak kokatzeko eta toki batetik bestera joateko erabiltzeko. 6. …gai da komunikazioek eta ondasunen eta zerbitzuen ekoizpenarekin lotutako ekonomia-jarduera berriek gizakion bizimoduan eta ingurunean eragindako zenbait aldaketa aztertzeko; era berean, gai da ondasunak eta zerbitzuak eskuratzeko aukera-desberdintasunek pertsonen artean eragindako aldeak gainditzeko beharra balioesteko. 7. …gai da herriko, hirietako, autonomia-erkidegoetako, Espainiako estatuko eta Europar Batasuneko gobernu-organo eta funtzio nagusiak identifikatzeko; era berean, gai da zerbitzu publikoen kudeaketak herritarrentzat duen interesa eta parte hartze demokratikoaren garrantzia balioesteko.

Aurkibidea

51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62.

195023 _ 0001-0120.indd

61

Gure gizartea (I). Badakigu zein den gure lurraldea (IK). Europako posta-txartelak (IK). Non dago Afrika? (IK). Nondik gatoz? (IK). Kontsumitzaile arduratsuak (IR). Prentsa-oharra udalean (IK). Jokabide demokratikoak ikasgelan (IR). Elikagaien bidaia (IK). Europa (IK). Etxeko kontsumoaren detektibeak (IK). Gizarteko bizitzari buruzko SUPERTESTa (IK).

16/9/09

13:33:41

Gizarte-antolakuntzaren ezaguerari buruzko proposamenak aplikatzeko oharrak

DATA

FITXA-ZENBAKIA

OHARRAK

62

195023 _ 0001-0120.indd

62

16/9/09

13:33:41

Gizartean bizitzeko gogoa piztea

Lehen Hezkuntzako ikasleen mundua Ikasgai honek gure gizartea aztertzeko kontzeptuak eta jarrerak biltzen ditu, eta horregatik, zabalenetakoa eta konplexuenetakoa da ikasgaiaren eremua. Behin konplexutasun hori onartuta, ikasketa hurbila eta bizigarria izan daiteke, baina baita abstraktua eta bizi den errealitatetik kanpokoa ere. Zalantzarik gabe, ikasleen bizipenekiko eta esperientziekiko hurbilekoak dira aztertuko diren gaiak. Horregatik, beharrezkoa da ikasleek parte hartzeko moduko estrategiak bilatzea. Haien ezagutzak eta afektibitatea erabili behar dituzte, gizartearen ezaugarriak, hark zer eskaintzen duen eta zertan hobe daitekeen aztertzeko.

Gizarte-ikasketetako terminologia Etapa honetan landu behar dira gizarte-ikasketatan erabiltzen diren terminologia eta prozedurak. Adierazten dituzten kontzeptuetan gehiegi sakondu ezin bada ere, nolabaiteko erraztasunez erabili behar dituzte zenbait hitz, adibidez: lurraldea, estatua, autonomia erkidegoa, zerbitzu publikoak, udala, biztanleria, emigrazioa, demokrazia, elkartasuna, tolerantzia, kultura-adierazpenak, ohiturak, usadioak, ikurrak, merkataritza, turismoa... Hitz horiek ikasleen hurbileko egoerekin lotuko ditugu, ikasleen ezagutza-maila errespetatzeko. Egoera horiek zehatzak, eta erreparatzeko eta adierazteko modukoak izan behar dute.

51

Hurbilenekotik hastea Bizi garen gizartea aztertzean, komeni da hurbilen dugunetik abiatzea. Horregatik, oinarri sendo bat behar dugu biztanleriaren aldaketak, harreman demokratikoak, tolerantzia, errespetua, elkarlana, ospakizunak, erroak, ekonomia, lana eta abar aztertzeko. Hain zuzen ere, familiako, eskolako eta auzoko laguntasun-harremanetan aurkituko dugu oinarri hori. Batzuetan, uste izaten dugu gai batzuk emateko guztia eman dutela Haur-hezkuntzan edo Lehen Hezkuntzan, baina sarritan oso eraginkorrak dira ziklo hauetan ere.

Beste esperientzia eta jakintza batzuk integratzea

IR G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Gure gizartea

Alor honek izaera berezia du. Hori dela-eta, bertako ikasketekin lotuta daude beste ikasgai eta ekintza batzuk, besteak beste; Euskara (hizkerak, jentilizioak, usadioen interpretazioa, etab.), Matematika (zenbakien balioak, grafikoak egitea eta interpretatzea, etab.), Arte-hezkuntza (kultura, monumentuak, sormena, etab.), Natura Zientziak, Etika, ibilaldiak eta eskolako ospakizunak.

Ikasgela Ikasgelako giroa kontuan hartu behar da ikasleak motibatzeko, bai eta ikasgaiaren zati honi zentzua emateko ere. Lurraldeari buruzko horma-irudiak jar daitezke, bai eta planoak, argazkiak eta ikurrak ere. Horrez gain, landuko den gaiak elkarlana edo eztabaida egitea eskatzen badu, komeni da ikasgela modu eraginkorrean antolatzea.

63

195023 _ 0001-0120.indd 63

22/9/09 11:00:13

IK

52

Badakigu zein den gure lurraldea

Izena: Data:

G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Bizi garen lurraldea identifikatzea eta kokatzea

1 Presta zaitez elkarrizketa baterako. Ikaskide batek galdera sorta bat egingo dizu zuen lurraldeari buruz, eta erantzuten jakin behar duzu. Hasteko, identifikatu zure autonomia-erkidegoa mapan, eta koloreztatu. Ondoren, erantzun galderei zure koadernoan.

a) b) c) d)

Nola du izena zehazki zure autonomia-erkidegoak? Nola dute izena bertan jaio direnek? Kostaldean ala barrualdean dago? Aipatu beste lurraldeetan ere ezagunak diren bertako bi monumentu. e) Zu eta zure familia bertan jaioak zarete ala beste nonbait? f) Zure ustez, kanpoko jende asko joan al da bizitzera zure erkidegora? g) Zer kolore ditu zure erkidegoko banderak? h) Nola du izena zure autonomia-erkidegoko presidenteak? i) Gustuko al duzu bertan bizitzea? Zergatik?

64

195023 _ 0001-0120.indd

64

16/9/09

13:33:41

Europako posta-txartelak

Data:

Europako zenbait herrialde identifikatzea, eraikin esanguratsuak ikusita

53

Inge Europako zenbait herrialdetan izan da gurasoekin abuztuko oporretan. Posta-txartel hauek bidali dizkie bere adiskideei. Txartel bakoitza zer herrialdetakoa den idaztea ahaztu zaio (Italia, Frantzia, Ingalaterra eta Errusia).

1 Idatzi herrialdearen izena posta-txartel bakoitzean, eta herrialde bakoitzaren zenbakia Europako mapan dagokion lekuan. 2

1

3

IK G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Izena:

Errusia

4

4

65

195023 _ 0001-0120.indd

65

16/9/09

13:33:42

IK

54

Non dago Afrika?

Izena: Data:

G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Munduko mapan kontinente bat kokatzea

1 Irakurri 2008ko ekainaren 23an telebistan emandako albiste hau. MUGA GAINDITZEN SAIATU ZIREN, FUTBOL-PARTIDA BAT APROBETXATUZ Atzo, Espainiako lurraldea eta Maroko arteko muga gainditzen saiatu zen Erdialdeko Afrikatik zetorren pertsona talde bat. Futbolpartida bateko azken minutuak aprobetxatu zituzten, sailkatze -partida izanik, mundu guztia penalti-jaurtiketei begira egongo zela uste baitzuten. Alabaina, gauzak ez ziren beraiek nahi bezala gertatu, eta muga zaintzen duen poliziak harrapatu zituen.

a) Zure ustez, zergatik gainditu nahi izan zuten muga?

b) Ezagutzen al duzu Afrikatik etorritako emigratzailerik?

1 Erreparatu munduko mapari eta koloreztatu Afrika. Adierazi X batez Erdialdeko Afrika esaten zaion eremua.

66

195023 _ 0001-0120.indd

66

16/9/09

13:33:42

Nondik gatoz?

Data: Emigrazioa aintzat hartzea

55

Erreparatu futbol-talde bateko jokalariei, auzoko obra bateko langileei edo abeslari arrakastatsu batzuei. Guztiak Espainian daude edo bertan bizi dira, baina horietako batzuk beste herrialde edo kontinente batzuetatik etorri dira. Gauza bera gertatzen da gure ikastetxeko ikasgeletan ere; guztiok bizi gara leku berean, baina batzuk beste herri edo herrialde batzuetatik etorri dira. Gutako batzuen ibilbideak aztertuko ditugu.

1 Osatu bi edo hiru laguneko taldeak, eta egin galdeketa bat ikaskideen jatorriari buruz. Ondoren, osatu koadroa. Nire izena eta nire ikaskideenak

Jaioterria

Nire gurasoak

Jaioterria

Nire aitona-amonak

Jaioterria

Nire birraitona-amonak

Jaioterria

IK G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Izena:

Herri honetan jaiotako ikasleen kopurua Beste herri batean jaiotako gurasoak dituzten ikasleen kopurua Beste herrialde batean jaiotako ikasleen kopurua Beste herrialde batean jaiotako gurasoak dituzten ikasleen kopurua Beste herri edo herrialde batean jaiotako aitona-amonak dituzten ikasleen kopurua 67

195023 _ 0001-0120.indd

67

16/9/09

13:33:42

IR

56

Kontsumitzaile arduratsuak

G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Arduraz kontsumitzeko ohiturak barneratzea Guztiok kontsumitzen dugu, eta behar ditugun gauzak eta zerbitzuak egiten dituztenei erosten dizkiegu: janaria, arropa, oinetakoak, liburuak, tresnak, energia, osasun-zerbitzuak, beste zerbitzu batzuk... Kontsumoak muga batzuk izan behar ditu, eta horregatik, arduraz edo arduragabe kontsumi daitekeela esaten dugu. Kontsumo arduratsuak kontuan hartzen ditu, besteak beste, norberaren eta gainerakoen osasunean dituen ondorioak, bai eta norberaren ekonomian eta ingurumenaren babesean duen eragina ere. Kontsumo arduragabeak, aldiz, ez ditu ondorio horiek kontuan hartzen, eta norbera edo pertsona talde bat berehala asetzea du helburu bakar. Eskatu ikasleei egoera hauek kontsumo-ohitura arduratsuak ala arduragabeak islatzen dituzten adierazteko. Jarraian, eskatu guztien artean haien iritzia defendatzeko arrazoiak emateko. 1. Gorkak ur asko erabiltzen du bere txakurra garbitzeko. “Ez gastatu horrenbeste ur”, esaten diote. “Niri bost axola —erantzuten du—, nire gurasoek nahikoa diru dute uraren faktura ordaintzeko”. Erantzuna: Ura baliabide urria da. Asko kostatzen da edateko ura lortzea. Solidarioak izan behar dugu urik ez dutenekin. 2. Eiderren MP3a nahiko zaharra da, baina ongi funtzionatzen du. Urtebetetzean, MP3 hobe bat oparitu diote. Alabaina, atera berri den koloretako beste bat erosteko eskatu dio amari, bere adiskideek halakoak baitituzte. Erantzuna: Ongi dago beharrezkoa dena erostea, baina ez erabilera bera duten objektuak pilatzea. Objektuak egitean, industriak energia kontsumitzen du, eta ingurumena kutsatzen.

3. Pello eta Miren txokolatea erostera joan dira gurasoekin. Dendaren atariko kartelean “Bidezko merkataritza” jartzen du. Badakite denda horretan ordaintzen dutena txokolatea egin dutenek jasoko dutela. Erantzuna: Zenbait produkturen salneurria puztu egiten da, lehia eza edo bitartekarien irabaziak direla-eta. Horrelakoetan, oso gutxi irabazten dute produktu horiek egiten dituztenek.

4. Pertsona batek diren produktu merkeenak erosten ditu supermerkatura joaten denean. Ez du kontuan hartzen zer erosten duen edo egoera onean ote dagoen. Ez dio erreparatzen iraungitze-datari. Batzuetan, erositako guztia zakarrontzira bota beharra izaten du. Erantzuna: Kontsumitzen ditugun elikagaiak oso lotuta daude gure osasunarekin. Elikadura-segurtasuna bultzatu behar dugu.

5. Ane eta Pello beti eztabaidan ari dira. Pellori elastiko hutsean ibiltzea gustatzen zaio neguan ere; berogailua dena emanda jartzen du eta argi guztiak pizten ditu. Aneri ez zaio gustatzen berogailua, nahiago du bi jertse janztea, eta horrela, energia aurrezten du. Norekin zaude ados? Zergatik? Erantzuna: Berogailuak eta argi elektrikoak energia asko kontsumitzen dute. Energia zentral termikoetan eta nuklearretan sortzen da, eta asko kutsatzen dute. Komeni da energia aurreztea.

68

195023 _ 0001-0120.indd

68

16/9/09

13:33:42

Prentsa-oharra udalean

Data: Udalen egiteko batzuen berri izatea

57

IK

Udalak prentsa-ohar bat argitaratu du. Bertan adierazten dira azken udalbatzan zinegotziek proposatuta hartu diren erabaki nabarmenenak.

1

Irakurri erabakiak eta idatzi azpian zer gai publikorekin dagoen lotuta gai bakoitza. a) Tranbia-linea bat eraikiko da hiriko antzinako bi auzoen artean.

b) Zainketa egingo da, aisiarako lokaletan musikaren bolumena eta sortzen den zarataren maila jaitsi dadin gaueko 12etatik aurrera.

c) Birziklatutako ura erabiliko da herriko iturri eta ur-hartuneetan. Ez da edateko ura, baina ez die kalterik egiten landareei.

G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Izena:

d) Bikoiztu egingo da udal-liburutegien kopurua auzo guztietan.

Gaiak • Irakurketa sustatzea, liburuak doan eskura jarriz. • Komunikabideak hobetzea, gutxiago kutsatzen duten garraiobideak erabilita. • Hiritarren atseden hartzeko eskubidea babestea. • Ura aurreztea, euri gutxi egiten baitu. 69

195023 _ 0001-0120.indd

69

16/9/09

13:33:42

IR

58

Jokabide demokratikoak ikasgelan

G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Bizikidetza-arauak jakitea eta balioestea

Demokrazia ikasgelan Aurrerantzean, ikasleek sarritan entzungo dituzte zenbait hitz eta adierazpen: demokrazia, jarrera demokratikoa, bozketa demokratikoa, demokraziaren aurkakoa, botereen banaketa, eskubideak eta betebeharrak... Hitz horiek balioei eta gizartean jokatzeko moduei lotuta daude. Alor horretako gaitasuna ez da jorratzen ezaguera teorikoen edo jarrera kritikoen bidez, berezkoak dituen eskubideak eta betebeharrak erabiliz baizik. Ikasgai honetako eskoletan hasi behar da horretan, eta batik bat, giza harremanak lantzen direnetan.

Bestearen lekuan jartzea Enpatia eta besteen motibazioak ulertzen saiatzea sustatu behar dugu, besteen akatsak hautematean edo zenbait ikasle ados ez dauden jarrerak baloratzean. Modu horretan, ikasleek hobeto onartuko dituzte beraien arteko desberdintasunak.

Ereduak

Eskubideak erabiltzea

Ia egunero dugu aukera balio demokratikoekin lotutako ekintzen ereduak ikasleei aurkezteko. Batzuetan gu geu izango gara balio horien eredu, ikasgelan dugun jokaeragatik; beste batzuetan, aldiz, demokraziaren balio horien adierazgarri diren pertsonaia publikoak. Adin horretan, ereduei erreparatzea da ikasteko biderik eraginkorrenetakoa.

Ikasgelan, bultzatu hausnarketa egitea, ikasleek dagokien esparruan dituzten eskubideei buruz: guztiek irakaskuntza bera jasotzeko eskubidea, ikasgelan iritzia emateko eskubidea, norberaren lehentasunak adieraztekoa, jolas egiteko eskubidea... Galdetu ikasleei beren ustez zer eskubide dituzten ikasle izateagatik.

Eskolan ematen diren aukerak Sarritan ematen dira aukerak balio demokratikoetan oinarritutako gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna lortzeko. Proposamen honetan eskolan ematen diren aukera horietako batzuk aipatuko ditugu.

Gatazkak bakean konpontzea Gatazkak txikiak izan arren –jolasak, eskoletan parte hartzea, norbereren zaletasunak–, aukera horiek erabiliko ditugu elkarrizketa, aurkariekiko errespetua eta akordioak bultzatzeko, ez indar fisikoaren bidez edo ahozko indarkeriaz, emandako arrazoien bidez baizik.

Betebeharrak betetzea Eskubideekin batera, ikasleen betebeharrak adierazi behar dira: entzutekoa, eskoletan parte hartzekoa, ikasgelari garbi eta txukun eustekoa, zehaztutako arauak betetzekoa...

Gehiengoak onartzea Eztabaidatu eta bozkatu eskolako gaiei buruzko erabakiak, horretarako aukera ematen den guztietan: eskolan lan egiteko modu jakin bat, ibilaldi baten norakoa, talde-lanen gaiak, ordezkariak aukeratzea... Horrelakoetan, jardueren helburuak ikasteaz gain, komeni da ikasleek eztabaida-prozesuak ikastea eta gehiengoak hartutako erabakiak onartzea.

70

195023 _ 0001-0120.indd

70

16/9/09

13:33:42

Elikagaien bidaia

Data: Elikagaien jatorria, garraioa eta merkaturatzea ikastea

59

IK

Irakurri istorio hau eta egin jarduerak. Iñaki fruta-dendara joan da bere amarekin. Bertan, sagarrak, bananak, zerbak, tipulak eta patatak erosi dituzte. Eguerdian, baserritar bat haserre hitz egiten ikusi du telebistan. Baserritarrak urteak daramatza bere lurretan patatak egiten, eta oso diru gutxi jasotzen du patatengatik. Alabaina, patatak oso garesti saltzen dira dendetan.

1 Lagundu Iñakiri patatak egiten duen bidea ikasten, baserritarrak egiten duenetik, dendan erosten dugun arte. Jarri zenbakiak binetei, eta erreparatu prezioa igotzeko arrazoiei. 90 zentimo kiloa

1

20 zentimo kiloa

a) Baserritarrak patatak lurretik atera eta zakutan jartzen b) Fruta-saltzaileak hornidura-azokan ditu. patatak erosi eta erosleen eskura jartzen ditu.

70 zentimo kiloa

c) Garraiolariak patatak handizkariaren biltegitik horniduraazokara eramaten ditu.

G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Izena:

1 euro

60 zentimo kiloa

d) Handizkariak kiloa baserritarrari erosten dizkio patatak. Hautatu, garbitu, e) Hornidura-azokan dendetako paketetan jarri eta arduradunek erosteko moduan bildu egiten ditu. jartzen dituzte patatak.

1’5 euro kiloa

f) Kontsumitzaileak fruta-dendan erosten ditu patatak.

2 Osatu testu hauek: • Baserritarrak • Fruta-saltzaileek

ei saltzen dizkie patatak, eta horiek,

ei.

n erosten dituzte patatak.

3 Zenbat zentimo gehiago balio du patata kiloak dendan baserrian baino?

4 Zer egin dezake baserritarrak patataren truke diru gehiago lortzeko?

71

195023 _ 0001-0120.indd 71

22/9/09 11:00:14

IK

60

Izena:

Europa

Data:

Erreparatu Europako mapari. Koloreztatu Espainiari dagozkion lurraldeak, eta egin jarduerak zure koadernoan. I M

E

egia

Sued ia

H

Norv

Ozeano Atlantikoa Erresuma Batua

Errusia

Polonia Alemania

Frantzia

Espainia

lia

Turkia

Gr

ez

ia

Port

Ita

ugal

G I Z AR TE - A NT OLA KU NTZA

Espainiako lurraldea eta bere mugak identifikatzea

Mediterraneo itsasoa

1

Europako zer lekutan kokatzen da Espainia, iparraldean, hegoaldean, ekialdean edo mendebaldean?

2

Zer herrialde dago Espainiaren Iparraldean, Andorra kontuan hartu gabe?

3

Zer itsasok lotzen ditu Espainia eta Italia? Zer beste herrialdek dute kosta bertan?

4

Mapan aipatzen diren herrialdeen artean, zein da Espainiatik urrunen dagoena?

5

Europako herrialde asko Europar Batasuneko kide dira. Zer moneta erabiltzen dute Europar Batasuneko herrialdeek?

72

195023 _ 0001-0120.indd

72

16/9/09

13:33:43

Etxeko kontsumoaren detektibeak

Data:

Erantzukizuna, baliabideak behar bezala erabiltzeko

61

Eguneroko bizitzan ez gaude bakarrik. Gauza asko sartzen eta irteten da egunero. Ohikoa denez, ia ez gara ohartu ere egiten.

1

Espioi-lanak egingo ditugu. Horretarako, taldeka bildu behar dugu, eta talde bakoitzak adibideko alderdietako bat aukeratuko, etxean sartzen eta irteten diren gauzen zerrenda egiteko. Talde bakoitzak eztabaidatu egin behar du informazioa biltzeko zer metodo erabili. Egin kontsumoa hobetzeko egin daitezkeen gauzen zerrenda bat.

SARTZEN DIREN GAUZAK

IRTETEN DIREN GAUZAK un itug d zen t a bot

Etxer a ditugu geuk sartz n gau zak. en

a tar e r or ak. Zab dakin hon

Beste pertsona ba tzuek bidaltzen dizkiguten gauzak.

Harie hodien n, uhinen edo etxer bidez as diren artzen gauza k.

IK G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Izena:

ditugulako z e n e z t il b a Er un gauzak. g u it d n e z t a bot

era un z t g la zik n ditu r i B tze ak. z a bot gau

73

195023 _ 0001-0120.indd

73

16/9/09

13:33:43

IK

62

Izena:

Gizarteko bizitzari buruzko SUPERTESTa

Data:

G IZ ART E - A NT OLA KE TA

Pertsonei, kulturei eta gizartearen antolaketari buruzko ezagutzen kontrola Irakurri galderak eta markatu erantzun zuzenak.

1

Zenbat probintzia ditu zure autonomia-erkidegoak? Bat

2

3

4

Bi eta lau artean

Pasatzen al da ibairik zure herritik? Bai, herri barrutik

Bai, oso hurbil

Bai, baina oso urrun

Ez, ez da ibairik pasatzen

Zein produktu dira landuak? Ogia

Freskagarria

Aranak

Marmelada

Muskuiluak

Esnea

Lukainka

Olibak

Nondik lortzen da botilaratutako urik onena? Itsasotik

5

Parlamentuari buruz

Herriko azokari buruz

50 milioi inguru

18 milioi inguru

Zer egin behar da dendan egoera txarrean dagoen produktu bat ikusitakoan? Dendariari esan

8

Txorrotatik

Zenbat biztanle ditu Espainiak? 80 milioi inguru

7

Iturburuetatik

Zer erakunderi buruz ari gara zinegotziez hitz egiten dugunean? Udalei buruz

6

Lau baino gehiago

Dendariari salaketa jarri

Erosi eta bota

Zer egiten dute auzo-elkarteek? Auzoa hobetzeko lan egiten dute

Produktuak merke saldu

9 Zer esan nahi da biztanleria zahartzen ari dela esatean? Gogaikarria dela

Adinduen kopurua handitu dela

74

195023 _ 0001-0120.indd

74

16/9/09

13:33:43

V. ALDAKETAK DENBORAN Oinarrizko gaitasunak 8. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da eguneroko bizitzako alderdiren baten bilakaera adibide zehatzen bidez azaltzeko, eta gai da azalpen horretan alderdi hori eta historiako gertaera garrantzitsuak lotzeko, eta iraupen, segida eta aldiberekotasun nozioak identifikatzeko. …gai da iraganeko garaietako Espainiako gizartearen bizimoduaren ezaugarri nabarmenenak identifikatzeko –Historiaurrekoa, Aro Klasikokoa, Erdi Arokoa, aurkikuntzen arokoa, garapen industrialaren aldikoa eta gaur egungoa–, eta gertaera garrantzitsuenak denbora-lerro batean kokatzeko.

Aurkibidea

63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76.

195023 _ 0001-0120.indd

75

Historiagile txikiak (I). Belaunaldiak (IK). Museoa ikasgelan (E). Aitona-amonen garaia (IK). Noiz izan zen? (IK). Jarri haien lekuan (IK). Noiz gertatu zen? (IK). Margolan baten bidez ikasten (IK). Nor zen eta noiz bizi izan zen? (IK). Zer hurrenkeratan gertatu zen? (IK). Zenbat iraun zuen? (IK). Gure herriko ondarea (IK). Kronologia (IK) Historiari buruzko SUPERTESTa (IK).

16/9/09

13:33:43

Historiaren ezaguerari buruzko proposamenak aplikatzeko oharrak

DATA

FITXA-ZENBAKIA

OHARRAK

76

195023 _ 0001-0120.indd

76

16/9/09

13:33:43

Historia Lehen Hezkuntzan Aparteko garrantzia izan dute beti Historiako programazioek Lehen Hezkuntzako curriculumetan. Alabaina, Ingurunearen ezaguera ikasgaian jorratzen diren diziplinen aniztasuna dela-eta, nahiko azaletik landu izan da Historia, ikasturteko azken asteetara mugatu baita. Horrez gain, Historiaren irakaskuntzan nahasmen handia egon izan da sarritan, Historiari buruzko ikasketei buruzko ikuspuntuak jasan dituen aldaketak direla-eta. Hala ere, esan beharra dago, gaur egun nagusitzen ari dela Historiaren azterketari hezkuntzaren oinarrizko mailetan garrantzia handiagoa ematearen aldeko iritzia. Izan ere, irakasgai independentea da herrialde asko eta askotan, Haur Hezkuntzatik hasita.

Programazio on batekin hastea Denbora mugatua –ikasturteko bi edo hiru aste–, eta baliabide askorik ez dugunez gero, zehatzmehatz programatu behar ditugu, ikasleek Lehen Hezkuntzaren amaieran haiengandik espero den maila lor dezaten. 1. Integrazioa. Edozein egoera erabiliko dugu dimentsio historikoaren berri izateko, Euskaran (kontakizunak, hizkera…), Matematikan (denbora-neurriak, biografiak….) edo Ingurunearen ezagueran (bizi dugun espazioa, animaliak eta landareak, gizartearen funtzionamendua edo objektu inerteak). Era berean, irakasgai horiek tresnak eskaintzen dituzte Historia hobeto lantzeko (kalkuluak, datak, lexikoa).

2. Kontakizun historikoak. Ikasturtean ez dira faltako eduki historikoa duten kontakizunak: biografiak, abenturen narrazioak eta abar. Batzuetan, antzezpenen bat edo simulazio jokoren bat egin ahal izango dugu (bizitza eta gizakien arteko harremanak Historiaurrean, Erdi Aroko azoka, aurkikuntza handiak...), testu horien zentzu dramatikoa dela eta.

3. Informazio-iturriak eta ikasgelako museoa. Honek izan behar du irakasgaiaren funtsezko atala, Historia ulertzeko eta hartaz gozatzeko tresna egokienak ematen baititu. Informazioa bilatuko dugu antzinako argazkietan, familiako historiako gertakizunetan, gure inguruan –eraikinak, kaleak, monumentuak–, abestietan... Horrez gain, historialarien berezko galderak egingo ditugu: Zer? Noiz? Zertarako? Irauten al du? Aldatu al da? Zergatik? Nolakoa izan zen?

D E NB ORA N

Ingurunearen Ezagueran Historiako eskolak hobetzeko iradokizunak

63

I

ALDAKE T A K

Historiagile txikiak

4. Kronologia. Maila honetan, beharrezkoa da denboraren joana lantzea, eta premiazkoa, denborari buruzko kontzeptuak finkatzea: denbora-unitateak (ordua, eguna, astea...) eta une bakoitzean egiten dena, nork bere buruaren eta familiaren gertaeren segida eta aldaketa (senide baten jaiotza, bidaia bat, urtebetetzeak eta urtero egiten diren beste ospakizun batzuk...). 5. Ikasgelako giroa. Bukatzeko, azpimarratu behar da beharrezkoa dela estimulu andana eskaintzea, ikasketa erakargarriagoa egiteko. Ekarri ikasgelara beste garai bateko objektuak, kartelak, argazkiak eta pertsonaien irudiak. Kokatu ikusteko moduko lekuan aztertzen den garai bakoitzari lotutako lexikoa. Adibidez, ERDI AROA: gaztelua, zalduna, gurdia, etxola, katedrala, azoka... 77

195023 _ 0001-0120.indd

77

16/9/09

13:33:43

IK

64

Izena:

Belaunaldiak

Data:

Bata bestearen segidako belaunaldiak dira haurrak, gurasoak, aitona-amonak eta birraitona-amonak. Gurasoak, aurrez, aitona-amonen seme-alaba izan dira. Belaunaldi bat gutxi gorabehera adin bera duten pertsonen multzo bat da. Batez beste, lau belaunaldi izaten dira 100 urtean.

1 Aurreko ikasturteetan, behin baino gehiagotan marraztu duzu zuhaitz genealogikoren bat. Bilatu informazioa eta egin ahal duzun zuhaitz osoena. Saiatu gutxienez lau belaunaldi osatzen.

ALDAKE T A K

D E NB ORA N

Familiari buruzko informazioa bilatzea eta biltzea

Ahaidetasuna:

Adina: gutxi gorabehera... Ahaidetasuna:

Adina: gutxi gorabehera... Ahaidetasuna:

Adina: gutxi gorabehera... Ahaidetasuna: seme-alaba

ZUHAITZ GENEALOGIKOAREN EREDUA NI

Adina:

2 Idatzi belaunaldi bakoitzean zurekiko ahaidetasun-terminoak: SEMEA

ALABA

LEHENGUSUA LEHENGUSINA AITONA AMONA BIRRAITONA

AITA AMA OSABA BIRRAMONA

IZEBA

3 Idatzi belaunaldi bakoitzeko pertsonen gutxi gorabeherako adina.

78

195023 _ 0001-0120.indd

78

16/9/09

13:33:43

Denbora historikoa

LEHEN URRATSA

Gizarterako gaitasuna lortu nahi bada, beharrezkoa da argi ulertzea zer diren denboraren joana, aldaketa eta gertaeren segida, ikasleen bizitzako errealitateri dagokionez. Proposamen honetan jarduera erraz bat iradokiko dugu. Jarduera hori oso eraginkorra da denboraren eskema osatzeko, aldaketarekin lotuta. Historia-museo txiki bat egin behar da, eguneroko bizitzako objektuak erabiliz. Jarduera hori ezin da bat-batean egin, aurrez prestatu egin behar baita. Horrez gain, denbora behar da objektuak edo horien irudiak lortzeko. Behin aurrez egin beharreko pauso horiek egindakoan, denbora tarte txiki bat erabil dezakegu hitz egiteko eta gogoeta egiteko. Horrela, bitxikeria bat erabiliko dugu curriculumeko ikasketak finkatzeko.

Objektuen edo haien irudien bilaketarako irizpideak:

Denbora. Hurrenez hurren, 10 eta 20 urte bitarteko objektu multzoak, 20 eta 30 bitartekoak, eta 30 urte baino gehiagokoak. Objektu mota. Eguneroko bizitzako objektuak. • etxekoak: sukaldeko tresnak, ordulariak, altzariak. • aisiari lotutakoak: argazki-kamerak, grabagailuak, kaseteak… • argazkiak eta marrazkiak. • arropak. • antzinako objektuen marrazkiak. • jostailuak.

D E NB ORA N

Denboraren segida- eta ordena-nozioak erabiltzea

65

E

ALDAKE T A K

Museoa ikasgelan

Metodologia Lehenik eta behin, aurkeztu ikasleei jardueraren helburua eta hark guztiontzat duen interesa: Historiagile eta museo-zuzendari izatea, alajaina! Hasteko, taldeak egingo dituzte. Komeni da taldeak handiak izatea, arrakasta izatea errazago izan dadin. Talde bakoitzeko kideek, familiako kideen laguntzaz, objektuak edo argazkiak bilatuko dituzte beren etxeetan. Eskolara eraman ezin diren objektuen marrazkiak ere egin ditzakete. Talde bakoitzak objektu mota bat bilatuko du, besteekiko desberdina.

BIGARREN URRATSA Talde bakoitzak ikasgelan aurkeztuko ditu bere aurkikuntzak. Objektu bakoitzak zer eta noizkoa den adierazten duen etiketa izango du. Objektuak zaharrenetik berrienera ordenatu behar dira, gutxi gorabeherako antzinakotasuna kontuan hartuta.

HIRUGARREN URRATSA Objektuak, testuak edo marrazkiak ikasgelan jarri behar dira, guztiek balioesteko eta haiei buruz hitz egiteko. Proposatuko diren galderak honelakoak izango dira: • Zer da? Zerez egina dago? Zertarako da? • Noiz erabili izan zen: gurasoak haurrak zirela, aitona-amonen garaian, lehenago...? • Ba al da antzeko zerbait gaur egun? Zertan aldatu da? 79

195023 _ 0001-0120.indd

79

16/9/09

13:33:43

IK

66

Aitona-amonen garaia

Izena: Data:

1 Erreparatu arretaz zure aitona-amonen garaian edo lehenago egindako irudi honi. Ondoren, erantzun galderei:

ALDAKE T A K

D E NB ORA N

Irudiak erabiltzea informazio historikoa lortzeko

• Zer

motatako irudia da, marrazkia, margoa ala argazkia?

• Koloreztatu

• Noiz

hura egiteko erabili zen kamera.

egin zen irudia, gutxi gorabehera? Duela 5 urte

Duela 10 urte

Duela 50 urte baino gehiago

2 Hitz egin ikaskideekin eta aukeratu erantzun egokienak. •

Zergatik ikusten dira haurrak bakarrik? Oraingoen antzekoak al dira idazmahaiak? Nola doaz jantzita? Zer dute mahai gainean? Zer dago hormetan?

3 Erakutsi argazkia aitona-amonei, galderak egin eta ekarri erantzunak ikasgelara? •

Horrelakoa al zen zuen ikasgela? Zein zen zuen irakasgai gogokoena? Nola zuen izena gustukoen zenuten irakasleak? Zertan jolasten zenuten?…

80

195023 _ 0001-0120.indd

80

16/9/09

13:33:43

Noiz izan zen?

Data: Kontakizun batean historiako datuak identifikatzea

67

Idazle askok idazten dituzte nobela historikoak. Nobela horiek gertaera historikoetan oinarritzen dira, eta benetan existitu ziren eta historian nabarmendu izan ziren pertsonaien abenturak kontatzen dituzte. Alabaina, datu historikoekin batera idazleak asmatutako istorioa dago, eta existitu ez ziren baina existi izan zitezkeen gertaerak kontatzen ditu.

1 Irakurri Alatriste kapitaina nobelaren hainbat zati jasotzen dituen testu hau eta erantzun galderei.

ALDAKE T A K

Diego Alatristek tertzioekin borroka egin zuen Flandeseko gudetan. Diego Velázquezek margotu ere egin zuen, Bredako errendizioa izeneko margolanean, hain zuzen, zaldiaren atzealdean.

IK D E NB ORA N

Izena:

Behin baino gehiagotan irten zen Alatriste gauaren iluntasunean, on Francisco de Quevedok utzitako kapa zahar bat soinean zuela. Pertsonaia trinkina eta ahoberoa zen, eta ezpataz bezain azkarra buruz eta hitzez. Gustuko zituzten haren bertsoak Filipe IV.ak eta Olivaresko kondeak, alabaina, ez beraiei buruzkoak baziren...” Alatriste kapitaina, A. PÉREZ REVERTE (Moldatua)

a) Zer alde dago Historiako ikasliburuko testu baten eta nobela historiko baten artean?

b) Bilatu informazioa, eta adierazi Europako zer lekutan dagoen Flandes. Zer dela-eta borrokatu zuten bertan espainiar soldaduek? Holanda

Alemania

Italia

c) Zeinen ondorengoa izan zen Filipe IV.a? Zer mendetan izan zen Espainiako errege? Filipe III.a

Filipe II.a

Filipe V.a

VII. mend.

XVII. mend.

XIX. mend.

d) Existitu al zen benetan Lope de Vega? Zer izan zen? Jeneral bat

Margolari bat

Olerkari bat

e) Aipatu Velázquezek egindako margolanen bat.

81

195023 _ 0001-0120.indd

81

16/9/09

13:33:44

IK

68

Jarri haien lekuan

Izena: Data:

1 Begiratu irudiari eta irakurri iruzkina. Mérida hiri handi bat da. Modernoa eta ederra. Etxe ederrak eta eraikin bikainak ditu; adibidez, tenplua, basilika, antzokia… Hiri horrek oso klima atsegina du, eta Guadiana ibai emaritsuak zeharkatzen du. Méridan, hainbat militar erretiratu bizi dira. Eta horiez gain, baita burdina, zeramika edo bitxiak lantzen dituzten hainbat artisau, merkatariak eta Erromara esportatzeko ardoa eta olioa ekoizten dituzten nekazari aberatsak ere.

ALDAKE T A K

D E NB ORA N

Enpatia erabiltzea, garai historikoak interpretatzeko

Méridako bizimodua oso interesgarria da. Asteburuetan, jendearen gustuko hainbat ikuskizun egoten dira: antzerkiak, zirkuak, lasterketak, kale-ikuskizunak... Haur gutxi joaten dira eskolara: militarren, udal-agintarien eta zenbait artisau aberatsen seme-alabak. Eskolan, latina, oratoria eta zenbakiak ikasten dituzte, ia besterik ez. Argizarizko oholtxoak erabiltzen dituzte letrak eta zenbakiak idazteko; puntzoi baten bidez idazten dute. Haurrak hamaika jolasetan dibertitzen dira: tortolosetan, soka-saltoan, bolo-jokoan, borrokan… Panpinekin eta mozorroekin ere jolasten dira. Nekazarien eta esklaboen seme-alabak oso txikitatik hasten dira lanean. Haietako batzuk helduarora iristeko zain egoten dira, munduko armadarik indartsuenean izena emateko.

2

Imajinatu goiko testuak azaltzen duen garaian bizi zarela. Asmatu eta idatzi elkarrizketa honetako galderen erantzunak orri batean. Galderaren bat nola erantzun ez badakizu, bilatu informazioa eta erantzun ahalik ondoen. 1. Historiako zer garaitan bizi zara? 2. Nork gobernatzen du? 3. Zer hizkuntzatan hitz egiten duzu? 4. Nolakoa da zure etxea? 5. Zer jardueratan aritzen da zure aita? 6. Eta zure ama? 7. Zenbat anai-arreba dituzu? 8. Joaten al zara eskolara? 9. Zer ikasi duzu gaur? 10. Zer izan nahi duzu handitzean? 11. Zer jan duzu gaur? 12. Nolakoa da zure logela? 13. Zertan jolasten zara? 14. Egin al duzu bidaiarik aspaldian? Zer garraiobide erabili duzu? 15. Zure bizimoduko zer alderdi ez duzu atsegin?

82

195023 _ 0001-0120.indd

82

16/9/09

13:33:44

Noiz gertatu zen?

Data: Informazio historikoak dagozkien garaiekin lotzea

69

IK D E NB ORA N

Izena:

Enekok gustuko du kontakizun historikoak irakurtzea. Sarritan ez du jakiten noiz gertatu izan ziren berak irakurritako gertakizunak. Lagun iezaiozu. Irakurri testuak eta erantzun galderei.

ruéjol. uo Egipto, Florence Ma ea Ediciones SM argitaletx

Las pirámides del Antig

1 Noiz gertatu ziren kontakizun horretako gertakizunak? Duela denbora asko Duela nahiko denbora Duela gutxi

ALDAKE T A K

n harrobietan. Burrunba ikaragarria ze arria lantzen zuten, Langileek bertako kareh idearen nukleoa kalitate eskasekoa, piram erremintak prestatzen egiteko. Errementariek eta harriekin kolpeak zituzten, sutan berotuz eskuinaldean, harginek emanez. Nilo ibaiaren n zuten, piramidearen kareharri zuria ateratze kanpoaldea egiteko.

Non gertatu ziren gertakariok? Espainian Egipton Errusian

Hain eguraldi ona egiten zuenez, mendian ematen zituzten egunero Konoren eskolak, izadian bertan. Lehortea zen elkarrizk eta guztietako gai nagusia, eta Patxik haurrei ikusarazi nahi zien nola jaitsi zen ura ren maila inguruko urtegietan. Horreg atik ibilaldi bat antolatu zuen Errekaran eta Agi turri ikusteko. La llamada del agua, Rocío Antón

eta Lola Núñez. EDELVIVES

idea da Ferrando. Gerardo Jaunaren adisk gurutzadetara joan Gerardo Jerusalemera ku utzi zuen bere zenean, Ferrandoren es lua zaintzea. Baina emaztea, alaba eta gazte ndo: oso gogorra inork ez du maite Ferra ti dago haserre da nekazariekin, eta be naren alabarekin. Eleonorarekin, hots, jau os de los caballeros,

En tiemp BLO Catherine Brus. SAN PA eta Madeleine Michaux

2 Noiz gertatzen dira gertakariok, Erdi Aroan ala gaur egun?

Garai horretan, gertakari historiko hauetako zein jazo izan daiteke? Markatu erantzun zuzena 1938ko Olinpiar Jokoak 2004ko Olinpiar Jokoak

3 Zer garaitan gertatu zen kontatzen dena? Markatu erantzun zuzena. Antzinaroan Erdi Aroan Aro Modernoan Nola esaten zaio aurreko aroari?

83

195023 _ 0001-0120.indd 83

22/9/09 11:00:16

IK

70

Margolan baten bidez ikasten

Izena: Data:

Gauza asko erakusten dizkigute antzinako margolanek; esate baterako, nola bizi ziren pertsonak beste garai batzuetan.

1

Erreparatu arreta handiz margolan honi, eta erantzun galderei zure koadernoan.

ALDAKE T A K

D E NB ORA N

Artelanetan elementu historikoak aurkitzea

a) Antzinakoa al da, ala gaur egungoa? b) Herri bateko bizitza adierazten al du, ala hiri batekoa? c) Zenbat pertsonaia ikus ditzakezu gutxi gorabehera? d) Zer gauza dira desberdinak gaur egun? e) Ba al duzu joko horietakoren baten berri? Zeinena? f) Ba al du kale horrek egungoen antzik? 84

195023 _ 0001-0120.indd

84

16/9/09

13:33:44

Data: Pertsonaia historikoak eta bizi izan ziren garaia lotzea

71

Batzuetan, ez dakigu zer egin zuten edo noiz bizi izan ziren irakurketa liburuetan agertzen diren pertsonaia historikoak. Ikasi xehetasunei erreparatzen, pertsonaia horiek identifikatzeko.

1 Irakurri elkarrizketa hau eta asmatu zein diren pertsonaiak. Ba niri asko kostatu zitzaidan nire lehen bidaiarako dirua lortzea. Ondoren, neketsua izan zen tripulazioa kontrolatzea eta aldeko haizea izatea, itsasontziak amestutako helmugara irits zitezen. Azkenik, Espainiako errege-erreginei agindutako amerikar lurraldeak aurkitu genituen.

Zorionekoa izan naiz txikitatik. 8 urte nituenerako Kataluniako errege nintzen. Urte batzuk geroago Valentzia eta Mallorca konkistatzea erabaki nuen, baita lortu ere. Ez zen nire tropek menderatu ezin zuten harresirik edo gaztelurik. Beste erresuma askotako agintariek miresten ninduten.

IK D E NB ORA N

Nor zen eta noiz bizi izan zen?

ALDAKE T A K

Izena:

1. PERTSONAIA • Nor da? Napoleon Bonaparte •

•

Jakue I.a, Konkistatzailea

Goya

Zer garaitan bizi izan zen? Koloreztatu grafikoan hura bizi izan zen garaia. Duela 5.000 urte baino gehiago

Duela 1.000 urte inguru

Duela 500 urte inguru

Gaur egun

Azpimarratu hark esandakoan nor den asmatzen lagundu dizuten hitzak.

2. PERTSONAIA • Nor da? Titanic ontziko kapitaina •

Trajano enperadorea

Kristobal Kolon

Zer garaitan bizi izan zen? Duela 5.000 urte baino gehiago

Duela 1.000 urte inguru

Duela 500 urte inguru

Gaur egun

•

Nor bizi izan zen lehenago, 1. pertsonaia ala 2. pertsonaia?

•

Azpimarratu hark esandakoan nor den asmatzen lagundu dizuten hitzak. 85

195023 _ 0001-0120.indd

85

16/9/09

13:33:45

IK

72

Izena:

Zer hurrenkeratan gertatu zen?

Data:

ALDAKE T A K

D E NB ORA N

Ordena eta aldiberekotasun nozioak erabiltzea

1 Irakurri informazio hauek, eta adierazi azkar-azkar noiz gertatu zen bertan esaten dena. Idatzi dagozkien koadroetan. Bukatutakoan, altxatu besoa.

Erreakzio-hegazkinak asmatu ziren.

Martxan jarri zen lehen lurrun-trena.

1 Funtzionatzen hasi ziren lehen irrati-aparatuak.

Gizakiak ilargira iritsi ziren.

2 Itsasontziek haize-oihalak zituzten, haizearen indarra erabiliz mugitzeko.

4

5

Zaldunek zaldien gainean bidaiatzen zuten.

Automobila asmatu zuten.

7

8

Lehenago

Duela 200 urte inguru

3 Agintariak gudariak ziren eta gazteluetan bizi ziren.

6 Funtzionatzen hasi ziren abiadura handiko trenak.

9 Geroago

86

195023 _ 0001-0120.indd

86

16/9/09

13:33:45

Data: Iraupena zer den ulertzea

73

Film bat oso dibertigarria bada gutxi irauten duela iruditzen zaigu; ekitaldi bat aspergarria bada, aldiz, asko irauten duela. Baina iraupena denbora tarte jakin bat da eta erlojua erabiliz neur daiteke. Egin jarduera batzuk eguneroko ekintzen irupena kalkulatzeko. Ondoren, egin jarduera batzuk historiako aldien iraupena kalkulatzeko.

1 Lotu ekintzak eta haien gutxi gorabeherako iraupena. Telesail baten kapitulu bat 4 kilometro oinez egitea Hasperen egitea Jatea

Ordubete inguru • Ordu erdia • Ordu eta erdi • Segundo bat

•

•

• • •

2 Ordenatu iraupen hauek handienetik txikienera. Idatzi 1 zenbakia handienean, eta 5 txikienean. Aste bat

Mende bat

30 egun

Bi hilabete

24 ordu

IK D E NB ORA N

Zenbat iraun zuen?

ALDAKE T A K

Izena:

3 Markatu kolore berberaz denbora-tarte bera adierazten dutenak. 200 urte

6 hilabete

2 mende

1 urte

urte erdia

365 egun

4 Frantziaren aurkako Independentzia Gerra 1808an hasi zen, eta 1814an amaitu? Zenbat denbora iraun zuen?

6 Aro Modernoa esaten zaio 1492an hasi eta 1808an amaitzen den aldi historikoari. Zenbat denbora iraun zuen Aro Modernoak?

6 Espainia erromatarra izan zen 600 urtez, eta bisigodoa 250 urtez. Zenbat urte gehiago iraun zuen erromatarren menderaldiak bisigodoenak baino?

7 1492ko abuztuak 2an irten zen Kristobal Kolon Espainiatik, eta 1492ko urriaren 12an iritsi zen Amerikara. Zenbat hilabete iraun zuen bidaiak gutxi gorabehera? 87

195023 _ 0001-0120.indd 87

22/9/09 11:00:17

IK

74

Izena:

Gure herriko ondarea

Data:

Herri eta herrialde guztietan utzi zituzten lorategiak, ohiturak eta monumentuak gu baino lehenago bizi izan zirenek. Gure betebeharra da haiek ikastea eta haiei eustea, gure ondoren biziko direnek ikus ditzaten.

1

Erreparatu Espainiako zenbait tokitan ikus daitezkeen eraikuntzei. Ordenatu antzinatasunaren arabera, eta kokatu denboraren lerroan.

ALDAKE T A K

D E NB ORA N

Inguruko arte-adierazpenak identifikatzea eta balioestea

Historiaurrea

2

Erromatarrak

Erdi Aroa

Aro Modernoa

XIX. mendea

Gaur egun

Irakurri galderak, prestatu erantzuna, eta ondoren, adierazi zure ikaskideei. • Zure

ustez, zein da zure herriko monumentuetan antzinakoena? Zure herrian halakoen berririk ez baduzu, aipatu ondoko herrian dagoen bat. • Denboraren lerroan adierazitako zer alditakoa da? • Zein da eraikin horren ezaugarririk interesgarriena? • Nolakoa zen zure herria monumentu hori eraiki zuten garaian: oso handia, kale estuduna, lantegiz betea...?

3 Aipatu hiru arrazoi antzinako monumentuei eusteko, erortzeko zorian egon arren. 88

195023 _ 0001-0120.indd

88

16/9/09

13:33:45

Data: Aldi berean gertatzen diren gertakariak identifikatzea

75

1 Irakurri Elik bere koadernoan historiari buruz idatzitako oharrak. Aukeratu garai berean gertatutakoak bakarrik, eta kopiatu zure koadernoan. 1. Garai hartan, katedral handiak eraikitzen hasi ziren, koloretako beirate handiengatik eta arku zorrotzengatik bereizten zen estilo batean. 2. Artisauak hirietan kokatu ziren eta gremiotan bildu. Kale berean eraikitzen zituzten lantegiak eta lanbidearen izena ematen zioten: errementarien kalea, upelgileena... 3. Itsasontziak eta nabigazio-tresnak asko hobetu ziren. Horregatik, bidaia handiak egin ziren, eta aurrez ezagutzen ez ziren lurraldeak aurkitu. 4. Hirietan eraikin publiko handiak egin zituzten tenpluez gain: antzokiak, zirkuak... Hiri batzuetan akueduktu handiak ere egin zituzten. 5. Nobleak gizarteko klase pribilegiatuko kide ziren, gazteluetan bizi ziren eta ondasun handiak zituzten. Haien egiteko nagusia gerra zen. 6. Lehenengo makinak asmatu ziren, eta horrela, posible izan zen lantegi handiak eraikitzea, milaka langilek lan egin zezaten. Horrela hasi zen Europan lehenengo iraultza industriala. 7. Al-Andalus kultura-zentro garrantzitsua bilakatu zen Penintsula hegoaldean. Hirietan mediku, idazle, astronomo eta filosofo garrantzitsuak bizi ziren, esate baterako, Averroes. 8. Filipe II.aren erregealdian, Espainiak lurraldeak zituen kontinente guztietan.

IK D E NB ORA N

Kronologia

ALDAKE T A K

Izena:

2 Jarri izenburua aukeratu dituzun gertakariei. Antzinaroa

Erdi Aroa

Aro Modernoa

Aro Garaikidea

3 Aukeratu historiako aldi desberdinetan jazo ziren lau gertakari, eta jarraian, ordenatu denboraren lerroan antzinakoenetik modernoenera. 89

195023 _ 0001-0120.indd 89

22/9/09 11:00:19

IK

76

Izena:

Historiari buruzko SUPERTESTa

Data:

ALDAKE T A K

D E NB ORA N

Historiari buruzko oinarrizko ezagutzak ebaluatzea Irakurri galderak eta markatu erantzun zuzena:

1

Elisabet I.a Katolikoa Madrigal de las Altas Torresen jaio zen, garai hartako dokumentu baten arabera. Hori... kondaira bat da

2

datu historiko bat da

Historiako eskoletan harrizko aizkorak eta haitzuloetan bizitzea aipatzen ditugunean, zeri buruz ari gara? Historiaurreari buruz

3

Harrien azterketari buruz

Inauteriei buruz

Esan zenbat denbora adierazten duten termino hauek: Mende bat:

Bosturteko bat:

Milurteko bat:

4

uste bat da

Hamarkada bat:

Seihileko bat:

Ordenatu goiko denbora-tarteak txikienetik handienera. Seihilekoa

5

Gertaera hauetatik zein gertatu zen aurkikuntza handien garaian? Petrolioaren aurkikuntza

6

Inguratu Erdi Aroko gaztelu baten zatiak direnak. Almena

7

Amerikaren aurkikuntza

Atondoa

Omenaldi-dorrea

Ziega

Gezileihoa

Baloia

Nola lortzen ziren barazkiak nekazaritza asmatu aurretik? Ez zuten barazkirik jaten

Basoko landareak biltzen zituzten

Beste tribu batzuei erosten zizkieten

8

Idatzi falta den historiako aldia: Historiaurrea

9

Antzinaroa

Aro Modernoa

Aro Garaikidea

Historian Espainiako Inperioa aipatzen da, erregeek Europako, Amerikako eta Asiako lurraldeetan agintzen zutelako, eta haien itsasontziak salerosketan aritzen zirelako mundu guztian. Noiz gertatu zen gutxi gorabehera? Duela 5.000 urte

Duela 2.000 urte

Duela 500 urte

Duela 10 urte

90

195023 _ 0001-0120.indd

90

16/9/09

13:33:47

VI. MATERIA, ENERGIA ETA TEKNOLOGIA Oinarrizko gaitasunak 9. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da energia-iturriak eta horiek lortzeko prozedurak eta makinak identifikatzeko, energiaren zenbait erabilera praktiko aipatzeko, eta energia modu arduratsuan erabiltzeko. 10. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da objektuen eta makinen zati nagusiak aztertzeko, objektu eta makina bakoitzak zer funtzio dituen jakiteko, eta objektu bat sortzeko prozesu bakun bat planifikatu eta gauzatzeko. 11. Gai da aurrez mugatutako gertaerei buruzko informazio garrantzitsuena biltzeko, naturako eta gizarteko gertaerak iragartzeko, behaketa bidez lortutako datuak lan horretan txertatzeko, eta emaitzak komunikatzeko. …gai da ikerketa bakunak planifikatu eta gauzatzeko –gorputzek argiaren, elektrizitatearen, magnetismoaren, beroaren eta soinuaren eraginpean zer portaera duten aztertzeko helburuz–, eta emaitzak komunikatzeko. …gai da objektuen eta tresnen eraikuntza xede batez planifikatzeko; eta gai da, zeregin hori gauzatzeko energia iturriak, operadoreak eta material egokia erabiltzeko, behar den esku-trebetasunaz aritzeko, banakako lana eta taldekoa konbinatzeko, eta historian zehar antzeko arazoei zer konponbide eman izan zaien azaltzeko. …gai da ohiko erabilerako substantziak agregazio-egoeraren arabera eta izaera kimikoaren arabera bereizteko; era berean, gai da solidoen, likidoen eta gasen berezko ezaugarriak azaltzeko, bai eta zenbait substantziak beren izaera kimikoa dela-eta dituzten berezko ezaugarriak azaltzeko ere.

77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96.

195023 _ 0001-0120.indd

91

Aurkibidea Metodo zientifikoa Lehen Hezkuntzan (I). Anabasa sukaldean (IK). Nola birziklatzen dugu? (IR). Fisikako jolasak (IR). Esperientziak airearekin (E). Esperientziak urarekin (E). Materialak nahasten (E). Materiari buruzko SUPERTESTa (IK). Ba al dakizu zer den energia? (E). Aurkikuntza handi bat (IR). Elektrizitatea etxean (IK). Jolas optikoak (E). Esperientziak elektrizitatearekin (IR). Soinuak sortzen (IR). Hau bai asmakizuna! (E). Esperientziak argiarekin (E). Esperientziak elektrizitatearekin (IK). Segurtasuna da kontua (IR). Esperientziak mugimenduarekin (E). Energiari eta teknologiari buruzko SUPERTESTa (IK).

16/9/09

13:33:47

Materiaren ezaguerari buruzko proposamenak aplikatzeko oharrak

DATA

FITXA-ZENBAKIA

OHARRAK

92

195023 _ 0001-0120.indd

92

16/9/09

13:33:47

Izenburuak bat baino gehiago harritu edo izutuko zuen beharbada, bai eta ez sinestekotzat jo ere, agian. Baina etapa horretako curriculumak proposatzen dizkigun gaitasunak eta helburuak lortzeko, ezagutza zientifikorako erabilgarriak diren estrategiak erabili behar ditugu. Posible izateaz gain irrikigarria era bada Fisika eta Kimika aztertzea, betiere gertaera zehatzei lotuta, eta gure inguruko errealitatearen behaketan eta azterketan arreta jarrita. Ingurunearen ezaguera ikasgaiaren alderdi horren garapenean, zenbait oinarri jar daitezke, haien gainean, pixkanaka-pixkanaka eskolako ezaguera zientifikoa eraikitzen joateko. Alde batetik, oinarrizko zenbait nozio ikas daitezke; eta beste aldetik, zenbait jarrera eta prozedura lan daitezke, esate baterako, jakin-mina, gertaeren behaketa sistematikoa, datuak biltzea, hipotesiak formulatzea, lortutako emaitzak egiaztatzea eta ikasitakoa beste egoera batzuetara aplikatzea. Aurrez ikusi izan dugunez, ziklo hau benetan egokia da aipatutako trebetasun horiek guztiak eskuratzeko. Izan ere, garapenaren fase horretan ez dira faltako jakin-mina, harritzeko gaitasuna, eta galderei erantzun bat –osoa ez bada ere– emateko beharra.

Irakats al diezaiekegu metodo zientifikoa gure ikasleei? Zaila dirudien arren, ez da ezinezkoa metodo zientifikoa ikasgelan ohikoa izatea. Izan ere, pentsatu behar dugu eguneroko bizitzan ere erabiltzen dugula metodo hori, sistematikoki ez bada ere. Pentsatu behar dugu, halaber, ez dela beharrezkoa laborategi bat izatea metodo zientifikoa ikasten hasteko.

Hasteko modu bat Ikasleei metodoa irakasten hasteko, esperientzia errazak erabili behar ditugu. Alabaina, esperientzia horien emaitzak ez dute bistakoak izan behar. Halakoetan ikasleek magiarekin lotutako erantzunak asmatzen dituzte. Gizakien jakin-minak eragindako galdera soilak daude zientziako aurkikuntza gehienen jatorrian. Hasteko, ikasgelan gertatzen diren gertaera soilen zergatia aurkitu behar dugu. Hasierako galderak irakasleok proposatuko ditugu, baina laster ikusiko dugu ikasleek galdera gehiago aurkituko dituztela. Galdera horiek guztiek erantzun zientifikoa dute, eta ez magiari lotutakoa. Hasierako galdera horiek honelakoak izan daitezke: • Zergatik mugitzen dira piztutako berogailu baten gainean jarritako egutegi baten orriak? • Zergatik sentitzen dugu hotza mahaiaren metalezko hankak ukitzean, eta beroa zurezko ohola ukitzean? • Zergatik lurruntzen dira ikasgelako leihoak euria egitean edo hezetasuna dagoenean?

E NE RGI A

Fisika eta Kimika irakats ditzakegu Lehen Hezkuntzan

E T A

Zientzia-eskolak modu eraginkorrean bideratzea

77

I

M AT ERI A

Metodo zientifikoa Lehen Hezkuntzan

Metodoaren aplikazioa Hasiera batean metodoaren faseetako batzuk aplikatuko ditugu, zorrotzegiak izan gabe, esate baterako: • Gertatu diren fenomenoei arreta handiz erreparatzea. • Fenomenoak zehatz-mehatz deskribatzea eta haiei buruzko galderak egitea. • Fenomenoa azalduko duten arrazoiak proposatzea. • Hipotesiak formulatzea. • Hipotesiak hasierako galderari erantzuten diola egiaztatzea, esperientziak behin eta berriro eginez. 93

195023 _ 0001-0120.indd

93

16/9/09

13:33:47

IK

78

Anabasa sukaldean

Izena: Data:

M AT ERI A

E T A

E NE RGI A

Nahasketak identifikatzea eta haiek banatzea Imajinatu istripu txiki bat izan duzuela sukaldean, entsalada bat prestatzen saiatzen ari zinetela. Nahi gabe ozpina isuri duzue olioaren ontzira, eta bi likidoak nahastu dira. Orain kolore arraroa duen likido bat duzue, eta ezin da olioa aprobetxatu. Ba al dago metodo azkarren bat bi likidoak banatzeko?

Egin talde txikiak eta bilatu konponbide bat argibideei jarraituz. Idatzi erantzunak zure koadernoan.

1

Zer esan nahi du «nahaste» hitzak?

2

Bi likidoak nahastean sortutako likido horretan, olioa eta ozpina al daude oraindik ere? Zer zapore izango du nahasketak?

3

Nolakoa izango da zuen ahaleginen emaitza? Aukeratu eta azaldu erantzuna. Ezingo ditugu banatu olioa eta ozpina. Amarru bat aurkituko dugu, olioa eta ozpina banatzeko.

4

Gogoratu badirela zenbait metodo nahastutako likidoak edo likidoak eta solido txikiak banatzeko.

Dekantazioa. Utzi nahastea geldi-geldi denbora batez. Dentsitate txikieneko solidoa edo likidoa goian geratuko da, eta dentsitate handienekoa, hondoan. Iragazketa. Pasatu nahastea iragazki batetik. Likidoa pasatuko da, eta solidoa bertan geratuko. Lurrunketa. Berotu nahastea. Likidoetako bat bestea baino lehenago lurrunduko da. • Prozedura

horietako zein erabiliko zenuke olioa eta ozpina banatzeko? Nola egingo duzu? Nolakoa da emaitza? Guztiz banatu al dira?

5

Informatu eta esan zer kasutan erabil daitekeen prozedura bera nahastutako bi substantziak banatzeko: Freskagarri batean, limonada eta artelazki zati txikiak nahastu dira. Zer egingo zenuke limonada garbi uzteko? Maionesa, izatez, olioaren eta arrautzaren nahastea da. Olioa banatu nahi dugu. Eltzekoaren saldan ura eta koipea daude nahastuta. Koipea kendu nahi dugu. Baldeko ura hondarrez nahastu da. Ur garbia eduki nahi dugu.

94

195023 _ 0001-0120.indd 94

22/9/09 11:00:19

6. Zer egiten duzu jolastokiko txorrotarekin, tantak isurtzen dituela ikusita? a) Ixten saiatzen naiz b) Ura isur dadin uzten dut c) Konpon dezaten jakinarazten dut 7. Zer birziklatzen duzu? a) Plastikoa b) Papera c) Beira d) Pilak 8. Zer egiten duzu arkatzekin txiki-txiki geratzen direnean?

• Material- eta energia-kontsumoa

murriztea. • Materialak berrerabiltzea. • Materialak birziklatzea.

a) Bukatu arte erabiltzen ditut b) Zakarrontzira botatzen ditut 9. Nolako ezpainzapiak erabiltzen dituzu? a) Paperezkoak b) Oihalezkoak c) Bat ere ez

1. Itzaltzen al dituzu argiak gela batetik irteterakoan? a) Beti

b) Ia beti

c) Oso gutxitan

2. Ixten al dituzu txorrotak ura erabiltzen ez duzunean? a) Beti

b) Ia beti

c) Oso gutxitan

10. Zer tenperaturatan jartzen duzue berogailua neguan?

E NE RGI A

Helarazi ikasleei test moduan proposatutako galdera hauek, taldeka, ingurumena errespetatzen duten etxeko jarrerei buruz gogoeta egin dezaten. Abiapuntua: urrezko hiru arauak. Azaldu ikasleei guztion betebeharra dela gure bizilekua zaintzea, hots, ingurua eta ingurumena babestea. Eskatu urrezko hiru arauei buruz hitz egiteko eta adibideak emateko:

E T A

Energia-kontsumoarekiko jarrera arduratsuak aztertzea

79

IR

M AT ERI A

Nola birziklatzen dugu?

a) 15 graduan b) 25 graduan c) 35 graduan 11. Zer egiten duzu zure ipuin gustukoena zahar-zahar eginda dagoenean? a) Zakarrontzira bota, eta berri bat erosi b) Konpondu eta gorde

3. Zer egiten duzu dendetan ematen dituzten plastikozko poltsekin?

12. Nola gordetzen dituzue jakiak zure etxeko hozkailuan?

a) Ahalik eta poltsa gehien eskatzen dut b) Zakarrontzira botatzen ditut c) Gorde egiten ditut d) Ez dut poltsarik eskatzen

a) Berriro erabiltzeko moduko ontzietan b) Aluminiozko paperean bilduta c) Paper gardenean bilduta

4. Eta irakurritako egunkariekin? a) Zakarrontzira botatzen ditut b) Dagokion edukiontzira botatzen ditut c) Etxean gordetzen ditut

Aprobetxatu aukera eztabaida bat egiteko, jarrera bat edo bestea hartzearen ondorioei buruz. Indartu ikasleen konpromisoa ingurumena hobetzeko.

5. Eta hondatutako MP3 batekin? a) Konpontzera eramaten dut b) Zakarrontzira botatzen dut c) Edukiontzi batera botatzen dut 95

195023 _ 0001-0120.indd

95

16/9/09

13:33:47

E

80

Fisikako jolasak

M AT ERI A

E T A

E NE RGI A

Materiaren portaerari buruzko hipotesiak emateko esperientziak

Esperientzia magikoak Ikasle askorentzat magia jokoak diruditen zenbait esperientzia ebatziko ditugu proposamen honetan. Esperientzia horiek metodo zientifikoaren zenbait alderdi aztertzeko erabiliko ditugu batik bat; hain zuzen, hipotesiak ematea eta lortutako emaitzak beste egoera batzuetan aplikatzea.

botatzen badugu? Eta itsasontzi baten forma ematen badiogu? Eta itsasontzi hori plastilinazko bolatxoz betetzen badugu?

KANDELA MAGIKOA Airean oxigenorik ba ote dagoen jakin nahi dugu, eta zer gertatzen den oxigenoa desagertzen bada.

Behin hipotesiak koadernoan idatzitakoan, egin adierazitako ekintzak. Jarraian, aldatu itsasontziaren neurria eta forma, zamaren pisua eta abar. Bukatzeko, adierazi ondorioak eta itsasontzien aplikazioak.

ERORTZEN EZ DEN URA Kandelaren esperientzia egingo dugu. Jarri kandela bat plater baten erdi-erdian. Ondoren, isuri ur pixka bat platerera. Komeni da ura tinta erabiliz koloreztatzea. Piztu kandela eta estali buruz behera jarritako edalontzi batekin. Ikasleek gertatzen denari erreparatu beharko diote, eta oharrak idatzi, horri buruz iruzkinak egiteko. • Itzali al da kandela? Zergatik? • Zer gertatzen zaio platereko uraren mailari, igo ala jaitsi egin da? Zergatik?

FLOTATZEN DUEN PLASTILINA Egiaztatu egin nahi dugu zergatik material astunez eginiko itsasontzi batek flotatu egiten duen uretan, eta noiz ez den hondoratzen. Egin bolatxo bat plastilinaz, eta eman hipotesi bat: zer gertatuko da bere horretan uretara

Airea ez dugu ikusten. Nola jakin dezakegu ziur gure ikasgelan aireak lekua hartzen duela?

Jarri kartoi mehe zati bat urez betetako edalontzi baten gainean. Jarri edalontzia buruz behera. Hori egiterakoan, eutsi kartoi mehea eskuaz, bira ematean eror ez dadin. Urak erori egin beharko luke bere pisuagatik, baina, zer gertatu da? Ikasleek hipotesiak eman behar dituzte gertakizuna azaltzeko: kartoi mehea edalontziari itsatsita geratu al da, urari eutsiz? Ura desagertu al da? Kartoi mehearen gainazala azpian duen airearen gainean sostengatzen da eta ez da erortzen, eta beraz, urari ere eusten dio?

96

195023 _ 0001-0120.indd

96

16/9/09

13:33:47

Baditugu aireari buruzko intuizioak, batik bat haizea dabilenean. Alabaina, jasotzen ditugun informazioak haren eraginei buruzkoak dira batik bat, haren izaerari berari buruzkoak baino. Ikasleentzat oraindik ere kontzeptu ilunak dira airearen pisua eta bolumena, eta fenomeno misteriotsuak airearen konpresioa eta espantsioa. Egin esperientzia hau zenbait minutuz, eta lortu hari erreparatuz ikasleek aireari buruz gehiago jakitea.

Airearen eta gasen konbekzioa Lagundu ikasleei suge itxurako espiral bat kartoi mehez egiten, eta muntatu irudian ikusten den bezala.

Kokatu sugea bero-iturri baten gainean; berogailu baten edo lanpara baten gainean. Ikasleek ikusten dutenari buruz hitz egin behar dute (sugeak bira egiten du ardatzaren inguruan). Jarraian, kokatu sugea mahai gainean. Zer gertatzen da? (ez du bira egiten) Kokatu sugea bero-iturriaren azpian. Zer gertatzen da? (ez du bira egiten) 1) 2)

Hausnarrarazi ikasleei airearen izaerari buruz. Horretarako, egin galderak ahots ozenean. Esate baterako: Zer gertatu da? Zergatik egiten du bira sugeak berogailu gainean eta ez mahai gainean? Zerk mugiarazten du sugea: eskuak, urak, aireak...? Aireak mugiarazten badu, zergatik ez da ikusten? Zer da airea? Zergatik mugitzen da sugea azpian bero-iturri bat duenean soilik? Horrela, pixkanaka-pixkanaka, ulertuko dute airea gelako leku guztietan dagoela, eta igo egiten dela berotzen denean –airearen dentsitatea txikitzen baita–. Zer gertatzen da igo den aireak utzitako lekuarekin? (aire hotzagoak betetzen du).

Aplikazioak Jarraian, eskatu ikasleei aireari buruz ikasitakoa beste fenomeno batzuetara zabaltzeko. Marraztu bi eskema hauek arbelean. Bertan adierazten da nola jotzen duen itsas brisak egunez eta gauez. Ondoren, animatu ikasleak fenomeno horiek azal ditzaten. A)

tenperatura baxuagoa

E NE RGI A

Airea

E T A

Esperientzietatik abiatuta aieruak egitea

81

E

M AT ERI A

Esperientziak airearekin

tenperatura altuagoa

B)

tenperatura altuagoa

tenperatura baxuagoa

Beste aplikazio batzuk egin daitezke: atmosferako mugimenduak, aire girotua, airearen mugimendua hozkailu batean... 97

195023 _ 0001-0120.indd 97

22/9/09 11:00:20

E

82

Esperientziak urarekin

M AT E RI A

E T A

E NE RGI A

Zuzeneko esperientziatatik ateratako ondorioak beste eredu batzuei aplikatzea

Ura Ikasleek badakite ura hiru egoeratan egon daitekeela. Badakite, halaber, gas egoeran dagoela airean. Alabaina, soilik hauteman egiten dituzte ura lurruntzeko, gas bihurtzeko eta airean dauden gainerako gasekin nahasteko arrazoiak. Hiru esperientzia erraz proposatuko dizkiegu. Ez dute behar prestaketa handirik, eta horiei esker zehaztuko dugu zergatik lurruntzen den ura azkarrago azalera handiagoa denean, tenperatura altuagoa denean eta haizeak jotzen duenean.

Uraren lurrunketa

Materialak: Bi oihal zati eta ura. Prozesua. Busti ur kantitate berdinaz bi oihal zatiak. Ur kantitatea aurrez neurtu behar da. Astindu bi oihal zati horietako bat zenbait minutuz.

TAULA Marraztu koadro bat arbelean, eta bertan, idatzi egindako esperientzietan lortutako datuak. 1. esperientzia

Botilako ur kantitatea

Platereko ur kantitatea

Eguzkitan jarritakoaren Itzaletan jarritakoaren 2. esperientzia ur kantitatea ur kantitatea

1. esperientzia Astindu gabeko Astindutako 3. esperientzia oihaleko ur kantitatea oihaleko ur kantitatea

Materialak. Botila bat, plater bat eta ur pixka bat. Prozesua. Isuri ur kantitate berdina botilan eta platerean. Utzi gau osoan ikasgelako mahai baten gainean estali gabe. 2. esperientzia

Lehenago bi esperientzietan probeta bat erabil daiteke hasierako eta bukaerako ur kantitateak neurtzeko. Nahi izanez gero, gutxi gorabehera ere egin daiteke. Hirugarren esperientzian, aldiz, nahikoa izango da adieraztea zer oihal zatitan den handiena ur kantitaea.

ONDORIO BATZUK Materialak. Bi plater eta ura. Prozesua. Bete bi platerak urez eta kokatu horietako bat ikasgelako leku eguzkitsuenean batean, eta bestea, eguzkiak joko ez duen leku batean. 3. esperientzia

Eguneroko bizitzako ekintzetara zabalduko ditugu esperientzietan lortutako ondorioak; esate baterako, arropa lehortzeko modura. Horretarako, galdera hauek egingo dizkiegu: • Lehortuko al da arropa giro-tenperaturan, 100 gradutara iritsi gabe? • Noiz lehortuko da azkarrago arropa, neguan ala udan? Zergatik? • Noiz lehortuko da azkarrago arropa, haizeak jotzen duenean ala ez duenean?

98

195023 _ 0001-0120.indd

98

16/9/09

13:33:47

Materialak naturalak ala artifizialak diren esatea

E T A

Hainbat aplikazio didaktiko dituen jarduera soil bat proposatzen dugu. Hura egitean ikasleek ikasiko dute: • Nahasketa heterogeneo bat nola egin. • Eraikuntza bat nola planteatu, ia erremintarik erabili gabe. • Ingurumena errespetatzen duen material bat nola fabrikatu. • Isolatzaile termiko eraginkor bat nola lortu, modu naturalean. Helburua adobe txiki batzuk egitea da, eta ondoren, lortutako materialaren esanahiari buruz gogoeta egitea.

jarri. Adobearen neurriak hauek izan daitezke: 6 cm x 3 cm x 1´5 cm. Behin zenbait adobe egindakoan, eraikuntza txikiak egin ditzakegu horiek erabiliz: hormak, etxeak...

Gogoetak Egin zenbait galdera ikasleei, egin berri duten lanaren garrantziaz ohar daitezen.

Hasteko, gogoeta bat Saiatu egin behar dugu jardueraren garrantzia azpimarratzen. Historiara jo dezakegu, eta esan adobea oso aspaldi asmatutako eraikuntzarako materiala dela, elkarrengandik oso urrun zeuden zibilizaziotan erabili izan dela, eta oraindik ere erabiltzen dela.

Adobeen fabrikazioa Esperientzia hau oso egokia da kanpaldi baterako edo baserri-eskola batean egonaldi baterako, baina, ikasgelan ere egin daiteke behar diren materialak lortuz gero. Buztina, lastoa eta ura behar ditugu. Materialak nahastu eta eskuz oratu behar ditugu. Ondoren, ohol txikiz egindako molde batean jarri behar dugu; estutu; eta moldearen forma hartzen duenean, atera eta eguzkitan lehortzen

M AT E RI A

Adobeak egiten ditugu

83

E E NE RGI A

Materialak nahasten

• Zer material erabiltzen dira adobeak egiteko? • Erabili behar al da makinarik? Kutsatu al dugu gure inguruko airea haiek erabilita? • Zure ustez, oso urrutitik ekarri behar al dira materialak adobez egindako eraikuntza bat egiteko? Eta behin adobeak fabrikatutakoan, oso urruneko lekutara garraiatu behar al dira?

Azken finean, azpimarratu ingurumena errespetatzen dela adobeak fabrikatzean, errespetu hori bera beste hainbat fabrikaziotara zabal daitekeela... • kutsatu egiten baitute. • hondakinak sortzen baitituzte. • energia asko gastatzen baitute fabrikazio prozesuan. 99

195023 _ 0001-0120.indd

99

16/9/09

13:33:47

IK

84

Izena:

Materiari buruzko SUPERTESTa

Data:

E NE RGI A

Materiari buruzko oinarrizko ezagutzak egiaztatzea Irakurri galderak eta markatu erantzun zuzena.

1

Solidotik gasera

E T A

2

M AT ERI A

Udan, izozki bat jaten badugu urtu egin daiteke. Hori gertatzen bada, egoeraz aldatu dela esaten dugu. Solidotik likidora

ur likidoa da

Plastikozkoa

Urtu egingo litzateke

Maionesa

Berdin geratuko litzateke

Hormigoia

Pintura

Zer gertatuko da limoizko freskagarri-ontzi bat izozkailuan sartzen badugu? Uzkurtu egingo litzateke

7

Metalezkoa

Gure inguruko gauza gehienak nahasketaz eginak daude. Adierazi nahasketak ez direnak. Burdinazko torloju bat

6

Izotza da

Zer gertatuko litzaioke plastikozko zartagin bati sutan jartzean? Kolorez aldatuko litzateke

5

ur-lurruna da

Arrautzak zartaginean, olio oso berotan, frijitzen dira. Zer motatako zartagina erabiliko zenuke? Zurezkoa

4

Likidotik solidora

Lainoan zehar ibiltzen garenean, busti egiten garela sentitzen dugu. Izan ere, lainoa... ur solidoa da

3

Handitik txikira

Lehertu egingo litzateke

Ezer ere ez

Zergatik? Uraren bolumena handitu egiten delako, eta ez delako sartzen ontzian. Hotzak metala ahultzen duelako.

8

Gosaritarako esnea “mindu” egiten da ozpina botatzen badiogu, hots, hondatu. Zer gertatu da? Aldaketa fisiko bat.

9

Ezer ere ez.

Aldaketa kimiko bat.

Zer motatako substantzia da benetako diamante bat? Harri bat

Plastiko bat

Metal garden bat

Kristal bat

100

195023 _ 0001-0120.indd

100

16/9/09

13:33:48

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasunaren alor honetan, sarritan erabiliko dugu energia hitza. Energia aipatuko dugu, besteak beste, indarrez, soinuaz eta beroaz hitz egitean. Komeni da noizbait ikasleei energia zer den ahots ozenez galdetzea. Galdera horren xedea ez da energiaren definizio zehatz bat lortzea, esperientziak egiten laguntzea baizik; bai eta energia existitzen dela hautematea ere, sortzen dituen efektuei erreparatuta. Energia dago aparatuak martxan jartzen badira entxufatzen ditugunean; energia dago harri bat airera bota eta lehenik gora eta gero behera egiten badu, eta abar. Horregatik, esperientzia erraz-erraz batzuk egingo ditugu, energiarik ba ote dagoen hautemateko.

LEHENENGO ESPERIENTZIA

Kontrapisua askatu aurretik, egin galderak ikasleei.

Zer gertatuko da harria askatzen badugu? Zer noranzko hartuko du higikariak? Mugitzen hasi aurretik, ba al zuen energiarik higikariak? Non metatzen zen? Kontrapisu handiago bat jarriko bagenio, azkarrago ala mantsoago joango litzateke?

BIGARREN ESPERIENTZIA Lagundu ikasleei plataforma edo lera higikari hau egiten. iltzea

goma

torlojua

E NE RGI A

Energia

E T A

Objektuak mugiarazten dituzten ohiko indarrak identifikatzea

85

E

M AT ERI A

Ba al dakizu zer den energia?

helizea plataforma

Lagundu ikasleei higikari hau egiten.

kontrapisua

haria

ardatza

ardatza

Materialak: • Zurezko listoi txiki batzuk. • Burdin harizko bi ardatz. • Artelazkiz egindako lau gurpil. • Listoi luzeago bat, haria eta harrizko kontrapisu bat.

Materialak: • Ohol leun-leun bat, lera baten formarekin moztuta. • Goma bat. • Latorriz egindako helize bat. Behin helizea eta goma jarri, eta hura bihurritutakoan, egin galdera hauek helizea askatu aurretik.

Zer gertatuko da helizea askatzean? Zer noranzko hartuko du lerak? Kasu horretan, non metatzen da energia? Zer egin dezakegu lera azkarrago mugitu dadin? Mugi al liteke automobil bat energia hori erabiliz? Zergatik? Etab.

101

195023 _ 0001-0120.indd

101

16/9/09

13:33:48

IR

86

XX. mendeko asmakizunak

M AT ERI A

E T A

E NE RGI A

Bizi-kalitatea hobetu duten hainbat asmakizun aintzat hartzea

Zergatik hitz egiten diegu ikasleei asmakizunei buruz? Asmakizunen gaia beti da interesgarria adin horretako ikasleentzat, eta mirespena pizten du haiengan. Izan ere, aurkikuntzek eta milaka galderei erantzuna bilatzeak motibatzen dituzte. Gaia ikuspuntu askotatik lan daiteke, eta zabaltasun handiz garatu edo izaera zientifikoa, mekanikoa edo sozial duten alderdi zehatzetara mugatu.

Proposamen honetan, hiru asmakizun aukeratu ditugu, pertsonen bizi kalitatea guztiz aldatu dutelako. Asmakizunen eboluzioa aztertuko dugu, ikasleek aldaketak, eta bukaerako asmakizunaren esanahia balioets ditzaten. Kasu bakoitzaren hainbat marrazki adierazi ditugu, asmakizun horiek garai guztietan benetako premia bat asetzeko balio izan dutela nabarmentzeko. Marrazkiak erakuts daitezke zuzenean, edo egoerak banan-banan deskribatu, ondoren behar diren galderak egiteko.

1. ARGIZTAPENA

2. ARROPA GARBITZEA

3. JAKIAK KONTSERBATZEA

102

195023 _ 0001-0120.indd

102

16/9/09

13:33:48

Elektrizitatea etxean

Data:

Energia elektrikoaren erabilera praktikoen adibideak ematea

87

Erreparatu etxean egoten diren objektu elektrikoei. SUKALDEA

LANERAKO GELA

LORATEGIA

garbigailua

sabaiko argia

lorategiko argia

hozkailua

lisaburdina

soropil-moztekoa

bitrozeramika

zulagailua

argi-puntuak

IK E NE RGI A

Izena:

argi-puntuak

EGONGELA lanpara telebista bideoa xurgagailua telefonoa

M AT ERI A

irabiagailua

E T A

hodi fluoreszentea

argi-puntuak

LOGELA sabaiko argia flexoa ordenagailua musika-aparatua gitarra elektrikoa argi-puntuak

BAINUGELA hormako lanpara ile-lehorgailua bizar-makina hortzetako eskuila irratia

1

Taldeka, egin zuen etxeen marrazki soil bat, eta bertan, adierazi gela bakoitzeko tresna elektriko guzti-guztiak. Ondoren, egin zerrenda bat. 103

195023 _ 0001-0120.indd

103

16/9/09

13:33:48

E

88

Jolas optikoak

M AT ERI A

E T A

E NE RGI A

Makina soilen funtzionamendua deskribatzea

Gorputza eta makinak

zirkuluari birak emango dizkiogu hariak kiri-

Sarritan konparatzen dugu giza gorputza ikus ditzakegun objektuekin, tresnekin edo makinekin, haren funtzionamendua hobeto ulertzeko. Horregatik, palanken mugimenduekin konparatzen dugu giharren, hezurren eta artikulazioen funtzionamendua; ordenagailuekin edo robotekin, garunaren funtzionamendua; motor batenarekin, bihotzaren funtzionamendua; edo argazki-kamerenarekin, begien funtzionamendua. Alabaina, aukera gehiago ematen du adierazteak makina asko eta asko asmatu direla giza gorputzari eta haren funtzionamenduari erreparatuta. Argazki-kameren kasuan benetan argia da erlazioa; alabaina, esan beharra dago gure gorputzeko zenbait organo hobeto ezagutzen ditugula hainbat aparaturekin egindako esperientziei esker. Proposamen honetan jolaserako zenbait tresna egingo ditugu. Tresna horiek efektu magikoak dituzte itxuraz, eta ikusmen organuak nola funtzionatzen duen ulertzen laguntzen dute.

biltzeko, eta bukatzeko, harietatik tirako dugu zirkulua biraka has dadin. Hara! Txoria kaiolan sartu da.

Beste eredu batzuk

LEHENENGO ESPERIENTZIA Taumatropoak egiten ditugu

Marrazki bizidunak

Jardueraren helburua duela urte asko egiten zen jostailu bat egitea da. Materialak: • Kartoi mehea • Artaziak • Kotoizko haria, goma • Koloretako arkatzak Elaborazioa: Moztu 6 zentimetroko erradioa duen zirkulu bat kartoi mehean. Marraztu txori bat alde batean, eta aurkakoan, txoria sartzeko moduko kaiola bat. Egin bina zulo zirkuluaren diametro baten bi aldeetan. Ondoren, lotu kotoizko hari zati bat zuloetako bakoitzean. Kartoi mehezko

Lagundu ikasleei geldirik dauden irudietatik abiatuta lortu dituzten mugimendu-efektuak azaltzen.

104

195023 _ 0001-0120.indd

104

16/9/09

13:33:48

Energia elektrikoaren funtzionamendua balioestea

89

Eroaleak eta isolatzaileak

M AT ERI A

E T A

Garrantzi berezia duten bi topiko daude elektrizitatearen ezagutzarekin lotutako gaitasun zientifikoetan. Batetik, zirkuitu elektrikoen azterketa, eta bestetik, elektrizitatearen material eroaleak eta isolatzaileak identifikatzea. Proposamen honetan ikasiko dugu material eroaleak eta material isolatzaileak bereizten. Egin zenbait esperientzia ikasleekin, proposatzen diren materialak sailkatzeko. Eskatu esperientziak egin aurretik emaitza aurresateko, eta esperientziak egin ondoren, koadernoan koadro bat egiteko eta lortutako emaitzak bertan idazteko. Kontuan hartu metalezko zenbait elementu isolatzaile gisa ager daitezkeela, pinturaz edo beste material isolatzaile batez estalita egon daitezkeelako.

Eroaleak

IR E NE RGI A

Esperientziak elektrizitatearekin

Isolatzaileak

105

195023 _ 0001-0120.indd

105

16/9/09

13:33:48

E

90

Soinuak sortzen

M AT E RI A

E T A

E NE RGI A

Soinua nola sortzen den hobeto jakiteko esperientziak

Soinua sortzea Komeni da zenbait objekturekin esperimentuak egitea eta bibrazioak nola sortzen diren ikustea, soinuak jatorria bibrazioetan duela hautemateko eta uhinen bidez igortzen dela ulertzeko. Proposamen hau grafikoa da batik bat. Erreparatu marrazkiei, eskatu ikasleei esperientziak egiteko, eta ikusten dutenaren arabera ondorioak ateratzeko.

Soinua uhin gisa igortzen da, norabide guztietan.

• Zer norabidetan mugitzen dira uhinak?

1. Erregela baten bibrazioa. • Zer norabidetan mugitzen dira uhinak?

• Zerk sortzen du soinua? • Zer gertatzen da erregelari eskuarekin eusten badiogu?

Behe-soinuak eta goi-soinuak daude

2. Airearen bibrazioa botila baten barruan. • Sokaren luzera murrizten badugu, altuagoa edo baxuagoa izango da sortutako soinua? • Zer gertatzen da indar gehiagoz putz eginda? 3. Beiraren bibrazioa. • Sokaren luzera luzatzen badugu, altuagoa edo baxuagoa izango da sortutako soinua?

• Hots berdina sortzen al da neurri desberdineko botilei kolpeak ematean? 4. Airearen marruskaduragatik sortutako bibrazioa. • Zer gertatzen da biraketaren abiadura handitzen badugu?

• Kartoiaren gainetik pasatuko dugu arkatza. Aldatzen al da soinua azkarrago pasatzen badugu? Egin galderak soinuaren sorrerari, igortzeko moduari eta existitzen diren soinu motei buruz.

106

195023 _ 0001-0120.indd

106

16/9/09

13:33:48

Hau bai asmakizuna!

91

E

3

6

5

E T A

7

1

Ile-lehorgailua Eraman ile-lehorgailu bat ikasgelara eta galdetu ikasleei: Zer da? Zertarako balio du? Noiz erabiltzen da? Zer egin behar da funtziona dezan? Nola funtzionatzen du? Jarraian, desmuntatu ile-lehorgailua, edo nahiago baduzu, azaldu zer piezak osatzen duten. Jarraitu galderak egiten: Makina bakuna ala konposatua da ile-lehorgailua? Zer egiteko du pieza hauetako bakoitzak?: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Motorra. Haizagailua. Aire hotzaren hartunea. Aire beroaren irteera. Etengailua. Kablea eta larakoa. Erresistentzia.

Jarri arreta erresistentzian, ile-lehorgailuaren pieza nagusia baita. Azaldu zerk osatzen duen: elektrizitatearen eroale txarra den harizpi batek. Harizpiak erresistentzia egiten dio korronte elektrikoari bertatik pasatzean, berotu eta goritu egiten da. Energia elektrikoa bero-energia eta argi-energia bihurtzen da. Sortutako beroak haizagailuak mugitutako airearen tenperatura igotzen du. Azpimarratu, erresistentzia asmakizun garrantzitsua dela, eta hainbat aplikazio dituela. Jarri ile-lehorgailua martxan, eta eskatu ikasleei airearen tenperatura egiaztatzeko, ile-lehorgailua martxan dagoenean eta itzalita dagoenean.

Erresistentzia elektrikoa duten beste tresna batzuk Eskatu ikasleei ile-lehorgailuari buruz emandako azalpenak errepikatzeko, eta jarraian, egin proposamen hauek: adierazitako objektuei erreparatzeko, erresistentzia dutenak adierazteko, eta azaltzeko zertan duten ile-lehorgailuaren antza eta zertan ez. Eskatu, halaber, tresna bakoitzak zertarako balio duen eta nola funtzionatzen duen azaltzeko.

Txigorgailua

Haizagailua

Bonbilla

Su txikia

M AT E RI A

2

4

E NE RGI A

Makinak desmuntatu eta muntatzea, funtzionamendua azaltzea eta zati bakoitza zertarako den esatea

Lisaburdina

Erradiadorea

Bukatzeko, egin galderak elektrizitateari buruz, eskolan ikasitakoa gogoratzeko.

107

195023 _ 0001-0120.indd

107

16/9/09

13:33:48

E

92

Esperientziak argiarekin

M AT ERI A

E T A

E NE RGI A

Argiaren errefrakzioa aurreikustea

Erromako zubia Aurkeztu ikasleei proposamen honetako esperientziak. Horien bidez, ia magikoa den zerbait ikasiko dute: argia nola deskonposatzen den. Horretarako, fenomeno harrigarri batetik abiatuko gara, Erromako zubitik hain zuzen. Erromako zubia izan da naturako fenomeno deigarrienetako bat historian. Haren inguruan, hainbat mito, kondaira, ipuin harrigarri eta azalpen zientifiko sortu dira. Hizkuntza guztietan izen berezia du, poesiaz betea. Noiz sortzen da Erromako zubia, eta zergatik ditu beti kolore berdin-berdinak? Zergatik dago lotuta Erromako zubia euriarekin eta eguzkiarekin? Egin al dezakegu Erromako zubi bat ikasgelan?

4. Proiektatu argia kartoi mehe zurian. • Behaketa. Nondik dator argi izpia? Non bukatzen da? Zer kolore ikus daitezke kartoi mehean? Zer ordenatan? Ontzitik ura kentzen badugu, ikusiko al da erromako zubia? Eta ispilua kentzen badugu?

BIGARREN ESPERIENTZIA • Helburua. Lor al dezakegu kontrako efektua, hots, koloretako argiak bildu eta argi zuria lortzea? • Materialak eta burutzea. Bi motatako materiala erabil dezakegu:

LEHENENGO ESPERIENTZIA • Helburua. Erromako zubi txiki bat egitea, argia eta ura erabilita. • Materialak. Plastikozko ontzi garden bat. Ispilu txiki bat. Argi naturala edo esku-argi baten fokua. Kartoi mehe zuria. • Burutzea.

1. Bete plastikozko ontzia urez erdiraino, gutxi gorabehera. 2. Sartu ispilua ontzian hondoan eta alde batean eutsita. 3. Orientatu plastikozko ontzia eguzki izpi bat ispiluarekin kontaktuan dagoen uretara irits dadin, edo nahiago baduzu, erabili esku-argi baten fokua.

1. Moztu zirkulu bat kartoi mehe zurian. Banatu zirkulua sektoretan, eta koloreztatu sektore bakoitza erromako zubiaren koloreetako bat erabiliz. Pasatu arkatz bat zirkuluaren erdi -erditik, eta birarazi abiadura handiz. 2. Kokatu sektore berdinetan bantutako zirkulu bat ziba baten gainean. Koloreztatu sektore bakoitza erromako zubiaren koloreetako bat erabiliz (kolore bakoitza bi aldiz), eta birarazi abiadura handiz. • Behaketa. Zer lortu dugu diskoak abiadura handiz biraraztean? Zer kolore geratzen dira argi zurian? • Oharra. Komeni dela uste bada, erabili esperientzietako efektuen behaketa argia energia mota bat dela, eta argi zuria osatzen duen kolore bakoitza modu desberdin batean hedatzen dela azaltzeko.

108

195023 _ 0001-0120.indd

108

16/9/09

13:33:49

Esperientziak elektrizitatearekin

Data: Zirkuitu elektrikoen aplikazioak

93

1 Pila bat, kableak eta bonbillak erabiliz, hamaika gauza sor ditzakezu. Begiratu beheko marrazkiei eta marraztu argia pizteko kasu bakoitzean behar diren kableak. Zalantzaren bat baduzu, galdetu. Zirkuitu bakun bat

+

Zirkuitu bat, seriean + –

– +

M AT ERI A

E T A

–

IK E NE RGI A

Izena:

Zirkuitu bat, paraleloan + –

–

+

Semaforo bat

Zer behar da bonbilla pizteko, kasu bakoitzean? 109

195023 _ 0001-0120.indd

109

16/9/09

13:33:49

IR

94

Segurtasuna da kontua

M AT ERI A

E T A

E NE RGI A

Tresnak erabiltzean segurtasuna balioestea.

Segurtasuna, tresnak eta aparatuak erabiltzean Energia eta teknologia aztertuko ditugun ikasturtearen aldian, komeni da tarteka geldialdiak egitea, segurtasunari lotutako gaiak jorratzeko. Segurtasuna behar-beharrezkoa da makinak eta aparatuak erabiltzean, horiek elektrikoak nahiz mekanikoak izan. Proposamen honetan zenbait kasu aztertuko dituzte ikasleek. Aurkeztu egoera bat, eta eskatu ikasleei, taldeka, zer jarrera hartuko luketen azaltzeko eta horretarako arrazoiak aipatzeko. Komeni dela uste baduzu, aplikatu beste egoera batzuetara. Nahiago baduzu, eskatu ikasleei arrisku-egoerak eta istripuak eragin ditzaketenak aipatzeko, bai eta haiek ekiditeko har daitezkeen neurriak adierazteko ere.

2. Brikolajea

Zurezko kaxa bat egiteko eskatu diote Marinari eskolan. Marinak Aitari laguntza eskatzea erabaki du. Aitak lagunduko diola erantzun dio, baina berak erabakitzeko zer material eta erreminta erabili, bai eta nola erabili behar diren azaltzeko ere. Marinak mahai gainean jarri ditu ikasgelan eman dizkioten egur zatiak, zenbait tresna elektriko (zulagailua eta zerra elektrikoa) eta eskuko zenbait erreminta (bihurkina eta mailua). Markatu egin behar ez dituen ekintzak:

1. Mikrouhin-labea Marina oso goiz esnatu da gaur, eta gosaria berak prestatu du. Esnea edalontzi batean jarri du, eta mikrouhin-labean sartu berotzeko. Geroxeago, edalontzia eskuineko eskuarekin atera du, behar bezala berotu den ala ez egiaztatu gabe, koilarakada bat azukre botatzeko. Esnea nahikoa bero ez zegoenez, berriro sartu du mikrouhin -labera, baina ahaztu egin zaio metalezko koilaratxoa edalontzitik ateratzea. Martxan jarri du mikrouhin-labea. Zer egin du gaizki Marinak segurtasunari dagokionez? Zergatik?

Barautsa edo zerra-orria aldatu, makina sare elektrikoan entxufatuta dagoen bitartean. Eskularruak eta begi-babesa erabili. Moztu, zulatu edo josi beharreko piezei ongi eutsi. Eskuak garbitu, eta lehortu gabe tresna elektrikoak erabili. Berriketan jardun eta arretarik ez jarri, pieza bat zulatzen ari den bitartean. Entxufea atera, erremintak garbitzeko.

110

195023 _ 0001-0120.indd

110

16/9/09

13:33:49

Hipotesi bat zehaztea, mugimenduari buruzko esperientzia baten gainean

95

LEHENENGO ESPERIENTZIA

Fitxa honetako proposamenaren helburua ez da mugimenduari buruzko nozioen ikasketa finkatzea, prozedura zientifikoa lantzea baizik, esperientziak egin aurretik aburuak edo usteak adierazteko. Hori dela-eta, komeni da metodoari jarraitzea. Arreta handia jarri behar da jardueretako fase guzti-guztietan, eta taldeko kide guztiek hartu behar dute parte uste horiek zehazteko prozesuan. Hiru esperientzia proposatuko ditugu. Talde bakoitzak orri batean idatzi beharko du esperientzia horien emaitzak zein izango diren uste duten. Behin hiru esperientziak egindakoan, testu guztiak irakurriko ditugu, eta aurreikuspen zuzenak emandakoak aukeratuko. Ondoren, iritzi horien arrazoiak irakurriko ditugu, eta zuzenak aukeratuko. Zuzeneko aurreikuspenik edo arrazoirik ez balego, eztabaida bat hasiko dugu arrazoi zehatzetara hurbiltzeko. • Taldeak. Egin lau laguneko taldeak. Ikasle kopuru hori egokia da iritzien nolabaiteko aniztasuna lortzeko eta lana modu eraginkorrean egiteko. • Materialak. Koloretako DIN-A4 neurriko kartoi mehe orriak (beltza, grisa eta berdea), artaziak, zenbait klip, zinta itsasgarria eta zurezko arrapala txiki bat. Moztu kartoi mehe orri bakoitzetik 6 cm zabal eta 22 cm luze den tira bat. Elkartu bi muturrak, eta lotu zinta itsasgarria erabiliz, eraztun txiki bat egiteko. Itsatsi klip bat eraztun grisaren barrualdean, ondo zentratuta, zinta itsasgarria erabiliz. Itsatsi bi klip eraztun berdearen barrualdean, bata bestearen aurkako aldean.

Askatu eraztun beltza eta grisa aldi berean arrapalaren altuera beretik. • Zein iritsiko da azkarren behera? Zergatik?

BIGARREN ESPERIENTZIA Askatu eraztun beltza eta eraztun berdea. • Zein iritsiko da azkarren behera? Zergatik?

M AT ERI A

E T A

Talde-lana

E E NE RGI A

Esperientziak mugimenduarekin

HIRUGARREN ESPERIENTZIA Askatu eraztun grisa eta eraztun berdea. • Zein iritsiko da azkarren behera? Zergatik?

eraztun beltza eraztun grisa eraztun berdea 111

195023 _ 0001-0120.indd

111

16/9/09

13:33:49

IK

96

Izena:

Energia eta teknologiari buruzko SUPERTESTa

Data:

E NE RGI A

Energiari buruzko oinarrizko ezagutzak egiaztatzea Adierazi erantzun zuzenak.

1

Bere landetxean energia berriztagarriak erabiltzeko esan diote. Zer energia mota erabil dezake? Butano gasa

M AT ERI A

Eguzki-plaka bidezko elektrizitatea

Ikatza

Nondik ateratzen da petrolioa?

E T A

2

Gasolioa

Sakonera handian kokatutako biltegi naturaletatik Lurraren gainazalean kokatuko iturburutatik

3

Beroketarako ikatza erabiltzeak kutsatu egiten du. Zergatik? Oso zikina delako

Garestia delako

Erretzean gas pozoitsuak askatzen direlako

4

Zer da zentral hidroelektriko bat? Elektrizitatea lortzeko uraren indarra erabiltzen duen lantegi bat Etxerako elektrizitatea kontratatzen dugun bulegoa

5

Inguratu bonbilla piztuko duen zirkuitua. a)

6

Argia

Gogortasuna

Beroa

Grabitatea

Zein da tresna sinpleena?

Kortxo-kentzekoa

8

c)

Adierazi energia mota bat ez dena. Soinua

7

b)

Botila-irekitzekoa

Poto-irekitzekoa

Idatzi itsasontzi bat mugi dezaketen hiru indar mota.

112

195023 _ 0001-0120.indd

112

16/9/09

13:33:49

VII. ZEHAR-GAITASUNAK

Aurkibidea

97. 98. 99. 100.

195023 _ 0001-0120.indd

113

Taula bat marraztea, ordenagailuz (IK). Ingurumenaren Eguna (E). Esan ezazu ingelesez! (IK) Emakumearen Eguna (E).

16/9/09

13:33:49

IK

97

Taula bat marraztea, ordenagailuz

Izena: Data:

Z E HA R- G A I TA S U NA K

Testu-tratamendurako oinarrizko prozedurak erabiltzea Egin eskola-ordutegi bat ordenagailuz.

1

Erreparatu ereduari, eta asmatu nola egin.

ESKOLA-ORDUTEGIA

1. ordua

Astelehena Asteartea

Asteazkena Osteguna

Ostirala

A ikasgaia

B ikasgaia

B ikasgaia

2. ordua

A ikasgaia

A ikasgaia

JOLAS-ORDUA 3. ordua 4. ordua

B ikasgaia

B ikasgaia

A ikasgaia

B ikasgaia

BAZKALORDUA 5. ordua 6. ordua

Nahi baduzu, jarraitu argibide hauei: 1. Kokatu orria horizontalki (Fitxategia—Formatua—horizontala). 2. Txertatu 9 ilarako eta 6 zutabeko taula bat (Taula—Txertatu taula). 3. Zutabe bakoitzaren buruan, idatzi asteko egunak, astelehenetik ostiralera (Formatua— karakterea—tamaina: 13; estiloa: normala; letra mota: Arial). 4. Lehenengo zutabeko laukietan, idatzi orduak. 5. Idatzi ikasgaien izenak laukietan. 6. Elkartu jolas-orduari eta bazkalorduari dagozkien laukiak. 7. Eskola-ordutegiaren itxura hobe dezakezu, komeni zaizun laukiei kolorea edo itzalak emanez. 114

195023 _ 0001-0120.indd

114

16/9/09

13:33:49

Ingurumenaren babesarekiko sentikor bihurtzea

Proposamenaren zentzua Ekainaren 5ean Ingurumenaren Munduko Eguna ospatzen da, 1972an Nazio Batuek horrela deklaratu zutenetik. Ikasgelan, geure egin dezakegu egun horren helburu nagusia, hots, ingurumenaren babesa betebehar bat dela aintzat hartzea; banako gisa eta egungo bizi-baldintzetan pentsatuta ez ezik, talde gisa eta etorkizuneko belaunaldien bizi-kalitatean pentsatuta ere bai. Lehen Hezkuntzako ikasleek asko maite dituzte animaliak, eta landareen aniztasunak jakinmin handia sortzen die; hortaz, berehala onartzen dituzte helburu horiek, eta xalotasunez eta bihotz-zabaltasunez egiten dituzte era guztietako adierazpenak.

Jarduerak Nahiko deserosoa izan daiteke egun hori ekainean, hain zuzen, ikasturtearen amaieran, ospatzea. Alabaina baditu abantailak ere, izan ere udaberria bete-betean dago, landareak berde-berde eta lorez beteta daude, eta oraindik ez da iritsi urteko sasoirik lehorrena. Horrez gain, ikasketa programak amaitzen ari dira, eta egokiera aparta izan daiteke ikasturtean alor guztietan egindako ikasketak bilduko dituzten zenbait jarduera egiteko.

Bi proposamen Munduko leku guztietan egiten dira modu bateko edo besteko ekintzak, ingurumena babesteko guztion konpromisoa eta garapen iraunkorra lortzeko ahalegina adierazteko: leku batzuetan zuhaitzen landaketa handiak egiten dira; basamortutzea geldiarazteko ahaleginak, horretarako arriskua duten lekuetan; aparteko garbiketa eta birziklatze lanak ere egiten dira; kartelak jartzen dira kalean eta ikasgelan, ingurumenaren babesarekiko ditugun betebeharrak gogoratzeko.

98

Gaitasunak hobetzeko proposamen hauen mugen barruan, elkarlanerako bi jarduera iradokiko ditugu. Jarduera horiek zenbait alorretako ikasketak biltzen dituzte.

LEHENENGO PROPOSAMENA

Horma-irudi bat, elkarlanean Zabaldu horman paper-jarraituaren zati bat. Talde bakoitzeko kideek, banan-banan eta ezarritako ordenaren arabera, marraztu egingo dituzte bizitzea gustatuko litzaieken lekuko elementuak. Horrez gain, multzoa koloreztatuko dute, leku hori nolakoa izatea nahiko luketen azalduko, eta zer ez izatea aipatuko.

E Z E HA R- G A I TA S U NA K

Ingurumenaren Eguna

BIGARREN PROPOSAMENA

Elkarrekin erratza pasatzea Hiru laguneko taldetan, orri zuri bat hartuko dute. Bertan adieraziko dute zer garbituko luketen erratzaz, ingurunean gustura eta pozik bizitzeko.

115

195023 _ 0001-0120.indd

115

16/9/09

13:33:49

Z EHA R- G A I TA S U NA K

IK

99

Esan ezazu ingelesez!

Blood Digestive Face Hand Lung Nose Air Earth Liquid Orbit Stars Thermometer Wind Bay Clouds Forest Ice Landscape Rain Sea Amphibions Bird Crocodile Eagle Flower Mammals Orange Pollen Root Stamen Trunk Bedroom Bridge Clown Church Father Garage House Mother Saturday Sunday Thursday Tuesday Amphitheatre

King Chariot Pharaoh

Odola Breathe Digestiboa Ear Aurpegia Foot Eskua Heart Birika Mouth Sudurra Nutrition Airea Autum Lurra Galaxy Likidoa Milky Way Orbita Solid Izarrak Summer Termometroa Universe Haizea Winter Badia Beach Lainoak Coast Basoa Gulf Izotza Island Paisaia Mountain Euria Rainbow Itsasoa Valley Anfibioak Apple Txoria Branch Krokodiloa Dog Arranoa Elephant Lorea Horse Ugaztunak Metamorphosis Laranja Oviparous Lore-hautsa Rabbit Sustraia Rose Lorezila Stem Enborra Vertebrates Logela Bottle Zubia Brother Pailazoa Child Eliza Doctor Aita Friday Garajea Granddad Etxea Library Ama Nurse Larunbata School Igandea Supermarket Osteguna Town Asteartea Wednesday Anfiteatroa Castle Erregea Queen Gurdia Hunt Faraoia Road

Izena: Data:

Arnasa Belarria Oina Bihotza Ahoa Nutrizioa Udazkena Galaxia Esne-bidea Solidoa Uda Unibertsoa Negua Hondartza Kosta Golkoa Uhartea Mendia Erromako zubia Bailara Sagarra Adarra Txakurra Elefantea Zaldia Metamorfosia Obiparoa Untxia Arrosa Zurtoina Ornodunak Botila Anaia, neba Haurra Doktorea Ostirala Aitona Liburutegia Erizaina Ikastetxea Supermerkatua Hiria Asteazkena Gaztelua Erregina Ehizatzea Bidea

Body Eye Hair Leg Muscle Climate Gas Moon Spring Sun Weather World Cape Desert Hill Lake Plain River Water Banana Cat Duck Fish Leaf blade Mouse Pear Reptiles Sepal Tree Viviparous Box Classroom Christmas Door Grandma Monday Paint Sister Teacher Toy Shop Window Artisan Cave Medieval Prehistory Romans Wheel

Gorputza Begia Ilea Zangoa Giharra Klima Gasa Ilargia Udaberria Eguzkia Eguraldia Mundua Lurmuturra Basamortua Muinoa Lakua Ordokia Ibaia Ura Banana Katua Ahatea Arraina Hostoa Sagua Udarea Narrastiak Sepaloa Zuhaitza Bibiparoa Kutxa Ikasgela Gabonak Atea Amona Astelehena Pintura Arreba, ahizpa Irakaslea Jostailu-denda Leihoa Artisaua Haitzuloa Erdi Aroa Historiaurrea Erromatarrak Gurpila

116

195023 _ 0001-0120.indd

116

16/9/09

13:33:49

Historian eta zientzian emakumearen presentzia balioestea

100

Zer da Emakumearen Eguna?

Gure ospakizunaren zentzua

Proposamena gizarte- eta zientzia-gaitasunak hobetzeko programan kokatzen da, eta bere helburu nagusia ikasleak sentikor bihurtzea da; alde batetik, pertsonen arteko berdintasuna babesteko –ohiko gizonen eta emakumeen artekoa–, gizartearen antolakuntzan, historian, zientzian eta teknologian; eta beste aldetik, sexuagatik egindako bereizkeria mota guzti-guztiak baztertzeko. Gure ustez, komeni da ikasleek Emakumeen Nazioarteko Eguneko ekintzetan parte hartzea, helburu horiek lortzeko. Emakumearen Nazioarteko Eguna martxoaren 8an ospatzen da mundu guztian. Hasteko, eman ikasleei informazioa ospakizun horien jatorriari buruz; bai eta emakumeak historian izan duen egoerari buruz ere, batik bat lan -munduan, zientzian, teknologian edo gizartean. Ondoren, proposatu ekintza zehatzen bat, egun horretako ospakizunetan ikasleen parte hartze aktiboa gauzatzeko.

Ikasgelan egingo ditugun ospakizunek ez dute aldarrikapen-izaerarik izango. Aitzitik, hausnarketa bat izango dira, emakumezkoek duten paperari buruz, gizonezkoen ondoan mundu hobeago eta gizatiarrago baten alde. Aintzat hartu behar da paper hori gutxietsi egin izan dela historian, baina gaur egun, begirune gehiago zaiola. Halaber, une egokia izan daiteke amen esfortzua balioesteko. Izan ere, amek oso lan garrantzitsua egiten dute gizartean, bai eta familian ere.

Jatorria Xehetasun handirik eman gabe, azaldu ikasleei gertaera latz batzuk gogorarazteko ospatzen dela egun hori. Duela gutxi gorabehera 100 urte, Estatu Batuetako ehun-fabrika batean, emakume langileen talde handi batek enpresaburuei aurre egin zien, haien lan-baldintzetan hobekuntza batzuk eskatzeko. Egunean 10 ordu baino gutxiago lan egitea eskatzen zuten, soldata duin bat jasotzea eta pertsona gisa gizonezkoen tratu berdin-berdina jasotzea. Eskaera haiei erantzuna errepresio gogorra izan zen, eta suteak eta hildako asko eragin zituen. Ordutik aurrera, gehiago balioesten da emakumeen papera lan-munduan eta lan baldintza duinen aldeko borrokan.

Ekintzak • Prestatu gabeko ekintzak. Ospakizunei denbora-tarte labur bat bakarrik eskainiko bazaie, hasteko, aurkeztu haien zentzua. Ondoren, egin eztabaida bat lan-munduan edo jarduera zientifikoetan emakumearen presentziari buruz. Galdetu etxeko eta etxetik kanpoko lanak uztartzen dituzten emakumeen ekintzei buruz. Aipatu duela berrogeita hamar urte emakumeentzako pentsatu ezin ziren lanbideak (militar emakumeak, astronautak, igeltseroak, etab.), eta hitz egin horiei buruz. • Prestatutako ekintzak. Egin taldeak lana borondatez egin nahi duten ikasleekin. Eskatu denborarekin zenbait lan egiteko: politikan, zientzian eta artean eragin duten emakume garrantzitsuei buruzko informazioa bilatzea, etab. Ondoren, egin bilduma txiki bat, lan horiekin guztiekin.

E Z EHA R- G A I TA S U NA K

Emakumearen Eguna

117

195023 _ 0001-0120.indd

117

16/9/09

13:33:50

Galderak, iradokizunak eta erantzunak 3. fitxa. Erantzun-eredua

19. fitxa. Ahozko testua

a) Behiak, oiloak, zaldiak, untxiak, txerriak, traktoreak…; b) Nire atzean; c) Eskuinean; d) Aurrean; e) Ahateak eta oiloak…

1. Teide da, Kanariar uharteetako paisaia adierazgarrienetako baten gunea. Antzinako sumendi bat da. Itzalita dago, baina sumendi-formari eusten dio. Espainiako mendirik altuena da.

4. fitxa. Erantzunak a) Errepide-mapa; b) Errepideak nondik doazen eta herriena arteko distantziak; c) Cuevas del Valletik, Santa Cruz del Valletik, Arenas de San Pedrotik, La Parratik, Ramacastañasetik eta Hontanaresetik; d) 17 km; e) Mendi bat igotzen delako.

8. fitxa. Erantzun-eredua a) Altxorraren kokapena; b) Bankua; c) 15 urrats.

11. fitxa. Erantzun-eredua a) Kostako paisai bat; b) Lurzoruaren, airearen eta uraren kutsadura; c) Landareak, animaliak eta lurzorua errespetatuz.

13. fitxa. Erantzuna a - 8º; b - 40º; c - 18º; d - 25º.

16. fitxa. Erantzun-eredua Paisaia hori nolakoa den azalduko dizuet. Haran bat da. Atzean, mendilerro bateko mendiak ikus daitezke. Haranaren barrenetik ibai bat doa eta herri txiki bat zeharkatzen du...

17. fitxa. Erantzun-eredua a) Ordoki bat da, paisaia laua baita, eta ez baita ikusten mendirik edo muinorik; b) Paisaia lehorra da, ez baita zuhaitz askorik ikusten; c) Eraldatutako paisaia da zenbait eraikuntza ikusten baitira: errepideak, eraikinak, soroak lursailetan banatuta...

18. fitxa. Erantzun-eredua a) Harresiak, elizak…; b) Hiriaren neurria, eraikinak…; c) Etxeen eta kaleen kalitate hobeak...; d) Keak, basoak desagertzeak.

2. “La Manga del Mar Menor” esaten diote. Mediterraneo itsasoan sartzen den lur zati estu bat da. Urez inguratuta dago alde guztietatik. Hotel asko eraiki dira bertan, eta jende asko joaten da oporrak bertan ematera. 3. Mendi horiei “las Médulas” esaten zaie, eta Espainiako iparraldean daude kokatuta, Leonen hain zuzen. Mendi horiek oso forma bitxiak dituzte, erromatarrek urre bila zebiltzala eragindako lurjausiak direla-eta. 4. Paisaia hori Gaztelako goi-ordokian dago, Ciudad Realen. Lursail izurtuak daude eta nekazaritzan erabiltzen dituzte; mahastiak eta olibondoak landatzeko batik bat.

20. fitxa. Erantzunak 1) Neguan; 2) Euria sarri egiten badu; 3) Neurri txikiagoan; 4) Ez dago zuhaitzik; 5) Kostaren forma bat; 6) Ez litzateke lainorik sortuko eta ez luke euririk egingo; 7) Badia bat; 8) Pinguino bat; 9) Pertsona guztioi.

23. fitxa. Erantzun-eredua 2. kasua: Altzariak plastikozkoak izan daitezke, zurezkoak izan beharrean. 3. kasua: Kotoia erabili beharrean, zuntz artifizialak erabil daitezke elastikoak egiteko.

24. fitxa. Erantzunak a) Katamotzak felidoak direlako, tigreak eta katuak diren bezalaxe; b) Katamotzak beste leku batzuetara joan edo desagertu egingo dira elikagairik aurkitzen ez badute; c) Oso animalia interesgarriak ziren, argiak, biziak, ederrak...

118

195023 _ 0001-0120.indd

118

16/9/09

13:33:50

26. fitxa. Erantzunak 1. a) Hegaztia; b) Ugaztuna; c) Anfibioa; d) Narrastia; e) Arraina; f) Ugaztuna. 2. a) Mokoa, arrautzak; b) Ez naiz txori bat, gorputza ilez estalia dut; c) Ibiltzen naiz, igeri egiten dute; d) Odol hotza; e) Hegatsak eta ezkatak ditut…

27. fitxa. Erantzun-eredua 1. Barraskiloek landareen hostoak jaten dituzte, eta kakalardoek barraskiloak; saguek ezkurrak jaten dituzte, eta mozoloak saguak... 2. Arra-sugandila-sugea-trikua… 3. Ez litzateke animaliarik egongo.

28. fitxa. Erantzun-eredua 1) Biribilduak; 2) Muxarratuak; 3) Oso estuak; 4) Oso zabalak.

29. fitxa. Erantzuna 1. Duela milaka urte bizi izan zen eta harri bihurtu den animalia bat edo landare bat. 2. A - a; C - b; B - c.

5. Ez da jarrera egokia. Sustraiek lurretik hartzen ura. Ur horretan disolbatuta daude lurretik hartutako elikagaiak.

33. fitxa. Erantzunak a) Ornoduna; b) Ezkataz estalita; c) Lau; d) Isatsaren forma, gorputzaren lodiera, etab.; e) Narrastia; f) Kameleoia.

36. fitxa. Erantzunak 1) Balea urdina; 2) Lehoi-armiarma; 3) Itsas zaldia; 4) Inurriak jaten ditu; 5) Ez du bizkarrezurrik; 6) Panda hartza; 7) Izurdea; 8) Erlea; 9) Hirurak; 10) Eltxoa.

38. fitxa. Erantzuna A: traumatologia; B: ginekologia; C: oftalmologia; D: dermatologia; E: endokrinologia.

40. fitxa. Erantzunak b) 4 urterekin. c) 14 urterekin; d) 12-14 urterekin nesken altuera mutilena baino handiagoa da kasu gehienetan.

30. fitxa. Erantzunak

42. fitxa. Erantzunak

1. Erantzun librea. 2. Akaziak desagertzen badira, ez dute jatekorik izango jirafek, antilopeek eta termitek. Termitarik gabe, ez da urde inurrijalerik egongo, etab. 3. Ez litzateke belarrik erneko. Akaziak ez lirateke orain bezala garatuko.

3) Artikulazio bati; 4) Zirkulazio-aparatua, lokomozio-aparatua, digestio-aparatua; 5) Hezurrak, giharrak, tendoiak eta artikulazioak.

31. fitxa. Erantzun-eredua

45. fitxa. Erantzunak 2. a) 20 hortz; b) 28 hortz; c) 32 hortz; d) 12 hortz. 3. Neskato bat.

Eulia intsektu bat da. Haren gorputza hiru zatitan banatuta dago: burua, toraxa eta sabelaldea. Haren begiak milaka begi txikiz osatuta daude; hegoak gardenak dira; 6 hanka artikulatu ditu; eta antenak, motzak.

46. fitxa. Erantzuna

32. fitxa. Erantzunak

A) Intsolazio- eta deshidratazio-arriskua. Kremak erabiltzea, itzala bilatzea eta ariketa fisikorik ez egitea. B) Kalteak arnasa-aparatuan: eztarrian, bronkioetan eta biriketan. Arropa lodia eta euritako oinetakoak janztea. C) Kalteak arnasa-aparatuan eta azalean. Ez egon luzaroan leku horretan, babestu sudurra eta ahoa, kutsatutako airea ez hartzeko. D) Kalteak arnasa-aparatuan. Euritako jantziak eta oinetakoak erabiltzea.

1. Ez da jarrera egokia. Landareek karbono dioxidoa botatzen dute gauez, gas toxiko bat; eta egunez, oxigenoa. 2. Jarrera egokia da, geranioak aldaxka bidez ugal baitaitezke. Aldaxkak landare zati txikiak dira. 3. Ez da jarrera egokia. Ez da landarerik hartu behar, are gutxiago babestutako espezieak edo arraroak badira. 4. Ez da jarrera egokia. Zuhaitzen enborretik izerdia dabil, landareen elikagaia. Azala hondatzen bada, landareen elikadura kaltetzen da.

C marrazkia da zuzena.

47. fitxa. Erantzun-eredua.

49. fitxa. Erantzun-eredua Gosaria: laranja-zukua, esnea, arrautzak, opilak. 119

195023 _ 0001-0120.indd

119

16/9/09

13:33:50

Bazkaria: pasta edo lekaleak; oilasko haragia; fruituak. Askaria: fruituak; hestebeteak; esnea. Afaria: barazki freskoak; arrautzak edo arrain freskoa; jogurta.

50. fitxa. Erantzunak 1) Parke batean. 2) Oso azkar hazten da; 3) Urez garbitu; 4) Haragia, pasta eta barazkiak jaten ditut; 5) Nerabea da; 6) Hobe zenuke parkean jolastea; 7) Eztarria; 8) 208; 9) Zintzotasunez hitz eginda.

54. fitxa. Erantzun-eredua a) Espainiara sartu nahi zutelako, lanaren eta bizimodu hobe baten bila.

57. fitxa. Erantzunak a) Komunikazioak hobetzea, gutxiago kutsatzen duten garraiobideak erabiliz. b) Biztanle guztien atseden hartzeko eskubidea babestea. c) Ura alferrik ez galtzea, prezipitazio falta dela eta. d) Irakurketa sustatzea, doako liburuak eskura jarriz.

59. fitxa. Erantzunak 2. 1: nekazaria; 2: handizkaria; 3: garraiolaria; 4: Hornidura-azoka (Mercabilbao, Mercamadrid, Mercabarna…); 5: Fruta-saltzailea; 6: Kontsumitzailea. 3. Nekazariak handizkariari saltzen dio fruta; honek, garraiolariari. Fruta saltzaileak hornidura-azokan erosten du, etab. 4. 1’30. 5. Beste agenteetakoren batek egiten duena egin: garraiatzea, biltzea, edo fruta-dendetara zuzenean saltzea.

60. fitxa. Erantzunak 1. Mendebaldean; 2. Frantzia; 3. Mediterraneo itsasoa; Espainia, Frantzia, Italia, Grezia, Turkia…; 4. Errusia; 5. Euroa.

62. fitxa. Erantzunak 1 eta 2) Erantzun librea. 3) Ogia, freskagarria, marmelada, lukainka. 4) Iturburuetatik; 5) Udalei buruz; 6) 50 milioi inguru; 7) Dendariari esan; 8) Auzoa hobetzeko lan egiten dute; 9) Adinduen kopurua handitu dela.

69. fitxa. Erantzunak 1. Duela denbora asko. Egipton. 2. Gaur egun gertatzen da. 2004ko Olinpiar Jokoak; 3. Erdi Aroa. Antzinaroa.

70. fitxa. Erantzun-eredua a) Antzinakoa; b) Herri batekoa; c) 50 inguru; d) Etxeak, kalea, jantziak…; e) Uztaia, jauziak…; f) Ez.

71. fitxa. Erantzunak 1. PERTSONAIA: Jakue I.a, Konkistatzailea. Duela 1.00 urte inguru bizi izan zen. 2. PERTSONAIA: Kristobal Kolon. Duela 500 urte inguru bizi izan zen. Jakue I. bizi izan zen lehenago.

73. fitxa. Erantzunak 2.) Mende bat; bi hilabete; 30 egun, aste bat; 24 ordu. 3.) 200 urte - 2 mende; 6 hilabete - urte erdia; 1 urte - 365 egun. 4.) 6 urte; 5.) 316 urte; 6.) 350 urte; 7.) 3 hilabete.

76. fitxa. Erantzunak 1.) Datu historiko bat da. 2.) Historiaurreari buruz. 3.) 100 urte, 5 urte, 10 urte, 50 urte, 6 hilabete. 4.) Seihileko bat, bosturteko bat, hamarkada bat, mende bat. 5.) Amerikaren aurkikuntza. 6.) Almena, omenaldidorrea, ziega, gezileihoa. 7.) Basoko landareak biltzen zituzten. 8.) Erdi Aroa. 9.) Duela 500 urte.

78. fitxa. Erantzunak 2.) Erantzun librea; 3.) Amarru bat aurkituko dugu, olioa eta ozpina banatzeko; 4.) Dekantazioa; 5.) Artelazkiak flotatu egiten du, eta likidotik banatu daiteke; egoskariaren salda hozten badugu, koipea goian geratzen da eta banatu daiteke; ura geldi-geldi uzten badugu, hondarra azpian geratuko da, eta ura, gainean.

84. fitxa. Erantzunak 1.) Solidotik likidora; 2.) Ur-lurruna da; 3.) Metalezkoa; 4.) Urtu egingo litzateke; 5.) Burdinazko torloju bat; 6.) Lehertu egingo litzateke; 7.) Izoztean, uraren bolumena handitu egiten delako; 8.) Aldaketa kimiko bat; 9.) Harri bat.

96. fitxa. Erantzunak 1.) Eguzki-plaka bidezko elektrizitatea; 2.) Sakonera handian kokatutako biltegi naturaletatik; 3.) Erretzean gas pozoitsuak askatzen direlako; 4.) Elektrizitatea lortzeko uraren indarra erabiltzen duen lantegi bat; 5.) c; 6.) Gogortasuna; 7.) Botila-irekitzekoa; 8.) Haizearen indarra; motor baten indarra; besoen indarra, arraunean.

120

195023 _ 0001-0120.indd

120

16/9/09

13:33:50