331156539-Jelena-Erdeljan-MEDITERAN-i-DRUGI-SVETOVI-pdf.pdf

Jelena Erdeljan

MEDITERAN I DRUGI SVETOVI P i t a n j a vi v i z u el el n e k u l t u r e   X I - X I I I v ek  

MEDI TERRAN PUBUSHING

Novi Sad 2015

.

SADRŽAJ

Reč autora auto ra

9 Po g l a v l je I

Uvod

11 P o g l a v l j e II

Klini

29 P o g l a v l j e III

Sicilija Sicilija u doba Norman Nor manaa

53

P o g l a v l j e IV

Sveta Sveta zemlja i istočni Mediteran po pod d krstašim krsta šimaa

89

Po g l a v l j e V

Balkan ili umesto um esto zaključka

125

Spisak ilustracija po poglavljima

137

Summary: The Mediterranean World and Beyond. Problems in Visual Culture in the Later Middle Ages, XI - XIII century

141

SADRŽAJ

Reč autora auto ra

9 Po g l a v l je I

Uvod

11 P o g l a v l j e II

Klini

29 P o g l a v l j e III

Sicilija Sicilija u doba Norman Nor manaa

53

P o g l a v l j e IV

Sveta Sveta zemlja i istočni Mediteran po pod d krstašim krsta šimaa

89

Po g l a v l j e V

Balkan ili umesto um esto zaključka

125

Spisak ilustracija po poglavljima

137

Summary: The Mediterranean World and Beyond. Problems in Visual Culture in the Later Middle Ages, XI - XIII century

141

Poglavlje I Uvod Sređnjovekovna civilizacija o čijem nastajanju je Ričard. V. Sadern, još jo š pre šezdeset šezdes et godina, objavio jedn jednu u od o d ključnih studija savremene zapadnoevropske istoriografije, i danas je u središtu pažnje i akademske i šire javnosti. Percepcija i vrednovanje srednjeg veka u široj javnosti se kreću izme đu dva ekstrema. Umerenih gotovo da nema. Srednji vek se doživljava u rasponu između zlatne legende i mračnog doba, prvenstveno u popularnim shvatanjima i popularnoj kulturi, ali, ali, iako u gotovo zanemarljivo malom broju, i u određenim istoriografskim delima. Aktuelnost srednjovekovne civilizacije i vizuelne kulture kao jedne od njenih ključnih determinanti, podjednaka je u stručnoj i naučnoj javnosti, u književnosti i beletristici, naročito u delima Tolkina, Roulingove i Dž. R. R. Martina. Posebno Posebno je je naglašena n aglašena i u širokom auditorijumu auditorijumu prisutna po po sredstvom savremenih vizuelnih medija i kompjuterski generisanih virtuelnih svetova široke potrošnje, filmova (po sebno sve popularnijih distopijskih filmova poput Igara gla-

11

Mediteran i drugi svetovi di), televizijskih serija (Igra prestola),  kompjuterskih igrica

i aplikacija. Sve ovo može se podvesti pod pojam moderni medievalizam ( modern medievalism)  ili neomedievalizam (neomedievalism), fenomen koji u poslednje vreme i sam postaje predmetom naučnog proučavanja. Njemu su posve ćene sesije velikih međunarodnih kongresa Srednjovekovnih studija, od Lidsa do Kalamazua, te posebne publikacije naučne periodike, kao što je Tolkien Journal. Neomedievalizam je neologizam koji je prvi popularizovao italijanski medievista, pisac i polihistor Umberto Eko u svom radu naslovljenom Snevanje u srednjem veku, objavlje nom 1986. godine. Prethodno je taj termin koristio filozof i teoretičar društva i politike Isaija Berlin u svom delu Jež i li sica da bi njime označio nostalgičnu romantičarsku potragu i žal za jednostavnošću i poretkom srednjevekovnog sveta. U savremenoj upotrebi ovaj termin našao je svoje mesto u više društveno humanističkih nauka kao i u književnosti - u delima istoričara srednjeg veka koji u njemu vide ukrštanje popularne fantazije i srednjovekovne istorije, kao termin kojim se opisuje post-modernistički pristup proučavanju srednjovekovne istorije te kao ime za političku teoriju koja se odnosi na savremene međunarodne odnose. Široko rasprostranjena zainteresovanost za srednjovekov ne teme u savremenoj popularnoj kulturi, naročito u kom pjuterskim igricama kao što su MMORPG igrice koje spa  jaju žanrove role-playing video games i massively multiplayer  online games,  moguće u formi web browser-based games, a u koje je uključen veliki broj međusobno virtuelno poveza nih igrača, na filmu i televiziji, neomedievističkoj muzici i književnosti. Jedan od razloga tolike privlačnosti srednjovekovnih tema za publiku savremenog potpuno tehnološki ustrojenog sveta jeste, i od strane analitičara i kritičara defi-

Uvod 

nišana, potreba za romantičnim istorijskim narativom koji bi mogao pojasniti konfuznu panoramu tekućih događanja u domenu kulture i politike. U političkoj teoriji o ideji neomedievalizma prvi je ra spravljao Hedli Bul. On je sugerisao da se savremeno druš tvo kreće ka jednom vidu neomedievalizma, u kojoj ra znolika individualna shvatanja prava, kao i rastuća svest i osetljivost prema “opštem dobru, u globalnim razmerama”, urušavaju suverenitet i uticaj horizontalne hijerarhije naćionalnih država. Stiven Dž. Kobrin je razmatranju pojma i pojave neomedievalizma dodao i pitanje rastuće moći di gitalne svetske ekonomije. U članku koji nosi naziv “Back to the Future: Neomedievalism and the Postmodern Digital World Economy”, objavljenom 1998. godine u Journal of In ternational Affairs, izložio je ideju da se suverena država ka kvu danas znamo, definisana u okviru određenih teritorijal nih granica, duboko menja ako ni zbog čega drugog, onda kao rezultat digitalne svetske ekonomije koja funkcioniše zahvaljujući internetu. Sajber prostor tako postaje trans te ritorijalni domen izvan jurisdikcije nacionalnog, državnog prava, čime se, po njegovom mišljenju, ostvaruje povratak vertikalnim transnacionalnim hijerarhijama i policentrič nom svetu svojstvenom zrelom i poznom srednjem veku. Stoga, Kobrin poredi savremeni trenutak sa svetom XVI i XVII veka, svetom u tranziciji između feudalnog i moder nog doba, u ovom slučaju sa kretanjem upravljenim u su protnom smeru. Iako je neomedievalizam najpre smatran pozitivnim trendom, njegov kritičar Brus Holsinger smatra da neokonzervativci eksploatišu koncepte neomedievalizma za ostvarenje sopstvenih strateških ciljeva. S druge strane, u savremenoj kulturi i nauci primetan je i drugačiji uticaj srednjovekovne civilizacije. Médiéval mo-

Mediteran i drugi svetovi dernisms (medievalni modernizmi) je termin koji se odnosi

na ogroman uticaj koji je kao podsticaj delanja i pisanja ve likog broja intelektualaca u Evropi dvadesetog veka, aktiv nih na ideološki i metodološki veoma raznolikim poljima, imalo proučavanje predmodernog i ranog modernog doba. Za teologe, istoričare, filozofe i književnike, hrišćanski srednjovekovni izvori i patristika bili su pokretačka snaga transformacije, vesnici etičke, teološke i političke obnove. Aproprijacija ideja i premise poznoantičke i srednjovekovne hrišćanske teološke misli leže u osnovi pokreta nove teolo gije (la nouvelle théologie - Anri de Libak, M. D. Šeni i Zan Danielu posebno), Katoličke knjževne obnove (Šari Pegi, Žorž Bernanos), filozofije (Hana Arent, Mišel Fuko i Julia Kristeva) i istoriografije (Mišel de Serto). Zašto Mediteran? Već u uvodnom delu pomenute knjige 0 nastajanju srednjeg veka R. V. Saderna ističe se „povra tak" Mediterana u centar zbivanja evropske politike. To je, po njegovom mišljenju, događaj, bolje rečeno dugoročni i dugotrajni proces od posebnog značaja za nastanak central nog i temeljnog perioda srednjovekovne evropske kulture 1civilizacije, između 1000. i 1204. godine, u vreme koje je obeleženo, s jedne strane, inkorporiranjem aristotelijanske logike u zapadnoevropsku misao (kroz delo Gerberata od Orilaka) i, s druge, konačnim fizičkim osvajanjem romejske prestonice i inkorporiranjem njenog helenskog kulturnog identita u svet tadašnjih srednjovekovnih feudalnih država. Tačan koliko i uopšten, dat iz vizure zapadnoevropske centralnosti, pa čak, moglo bi se reći, i kolonijalističkog pogle da na svet i pripadajućeg istoriografskog metoda, ovaj iskaz ipak sumira samu suštinu ideje o Mediteranu kao čvorištu mreža, konektivnosti i kros kulturalnih tokova koje je definisalo evropsku kulturu, od najranijih vremena do danas.

Uvod 

Istoriografija posvećena Mediteranu i mediteranskim studijama gotovo da je nesaglediva, kao i samo Mare Nostrum. Ove godine navršava se i šezdesetšest godina od objavljivanja fundamentalne studije Fernana Brodela o Mediteranu i mediteranskom svetu u doba Filipa II. Za Brodela ne postoji  jedan Mediteran. Postoje mnoga mora spojena u jedno uistinu ogromno, kompleksno prostranstvo u kojem ljudi delaju. Život se odigrava spram pozadine i u okviru veličanstvenog mizanscena koji daje more. Ljudi putuju, ribare, ratuju i žive i nestaju u njegovim najrazličitijim aspektima i kontekstima. A more je aktikulisano upravo terra ferma- om i svojim ostrvima. Život u priobalju je raznolik i složen. Siromašniji  jug je obojen religioznim diverzitetom, hrišćanstvo se sreće sa islamom, kao i upadima, kulturnim kao i ekonomskim, iz pravca bogatijeg severa. Drugim recima, Mediteran se ne može razumeti nezavisno od onoga što je izvan njega, strictu sensu, izvan samog mora. Svako rigidno oslanjanje na ideju strogo povučenih granica stvara lažnu sliku o situaciji. Prvi nivo vremena je geografsko vreme, to je prirodno okruženje sa svojim sporim, gotovo nevidljivim promenama, svojim cikličnim ponavljanjem. Takve promene mogu biti spore ali su neminovne, ne može im se odupreti. Drugi nivo vremena uključuje dugoročne, longue durée, procese društvene, ekonomske i kulturne istorije, kroz prizmu mediteranske ekonomije, društvenih grupa, carstava i civilizacija. Na ovom nivou promene se dešavaju daleko brže nego na nivou prirodnog, geografskog okruženja. Treći nivo vremena je nivo istorijskih događaja ( histoire événementielle).  To je istorija pojedinaca sa svojim posebnim imenima i prezimenima. Brodel je vidi kao vreme površine i zavaravajuće pojavnosti. To je vreme kratog trajanja, courte durée,  vreme događaja, politike i pojedinaca, ljudi.

Mediteran i drugi svetovi Brodelov Mediteran fokusiran je na more ali, s podjed nakom pažnjom, i na pustinju i planine koje ga okružuju. Pustinja daje nomadski vid društvene organizacije gde se čitava zajednica kreće dok je planinski život sedenteran. Ni to, međutim, nije fiksirano. Fluidnost, kretanje ljudi, stoke, poljoprivrednih proizvoda i robe, kretanje između planina i nizina, ili vice versa, u određenim sezonama tj. godišnjim dobima, takođe je trajan i definišući element mediteranskog življenja i identiteta. Brodelov širok, panoramski pogled i sveobuhvatna perspektiva oslanja se ne samo na istoriju u užem smislu reci već in a saznanja svih drugih društvenohumanističkih disciplina. Njegov koncept dugog trajanja ističe u prvi plan široke poteze dugotrajnih procesa nasta  janja i nestajanja i udaljava focus od značaja pojedinačnih događaja i time, uprkos brojnim i različitim pojedinačnim faktorima njegovog usitnjavanja, parcelisanja i podele, stva ra sliku o celini Mediterana i njegovog zaleđa. Takvo viđenje suštinski je sasvim različito od viđenja podeljenog Mediterana koje je izneo Anri Piren pre gotovo osamdeset godina u svom delu čiji naslov nosi imena Muha meda i Karla Velikog. U svojoj poslednjoj knjizi, objavljenoj posthumno, ovaj veliki belgijski istoričar izneo je za to vreme novu i revolucionarnu interpretaciju razvoja Evrope u vremenu između Konstantina Velikog i Karla Velikog. Pirenova glavna teza tiče se tvrdnje da su arabljanska osvajanja i širenje islama a ne invazije germanskih plemena bili glavni uzroci prekida sa tradicijama antike i opadanja zapadne ci vilizacije tokom ranog srednjeg veka. Piren ukazuje da, upr kos osvajanjima i vojnim trijumfima germanskih plemena, nema suštinskih i fundamentalnih promena u kulturi i nači nu života na teritoriji Rimskog carstva. U relativno kratkom vremenskom razdoblju nakon tih osvajanja germanski na

Uvod 

rodi su uključeni u rimsku kulturu, prihvataju je, a latinski  jezik ostaje dominantan. Piren zastupa tezu da germanska plemena nisu imala nameru da razore Carstvo već da uživa  ju u njegovim tekovinama. Iz te perspektive Piren izlaže svoju ključnu tezu o tome kako su streloviti uspon islama i arabljanska osvajanja promenili sve u Evropi. On ističe kako Vizantijsko carstvo nije do VII veka očekivalo velike napade sa juga, nije bilo Hadrijanovog zida, nije bilo naznaka mogućih opasnosti iz tog pravca. Naprotiv, vizantijska flota je osiguravala kontrolu nad Mediteranom i omogućavala neometanu trgovinu i transport. Ipak, godine 634. Carstvo se našlo u teškoj situ aciji. Tek što je okončan rat sa sasanidskom Persijom zapo čeo je talas arabljanskih osvajanja. Velike teritorije Carstva, među kojima najznačajnije žitnica Egipta, više nisu bile pod vlašću Romeja i odnos snaga se ubrzo promenio. Piren po stavlja pitanje zašto Arabljani nisu bili asimilirani kao što  je to bio slučaj sa germanskim plemenima? Odgovor nalazi u islamskoj veri u koju su pokoreni narodi preobraćavani i sopstvenom administrativnom sistemu koji su uspostavljali, kao i u sopstvenom jeziku koji je postajao dominantan na osvojenim teritorijama. S druge strane, zatečene tekovine nauke i vizuelne kulture osvajači su prihvatali i inkorporira li u svoju kulturu. Time je, prema Pirenu, Mediteran postao granica, granično područje hrišćanstva a ne njegovo sredi šte. U naredna dva veka sve što je ostalo pod hrišćanskom vlašću bile su severne obale, na zapadu čak ni obale nisu bile pod vlašću hrišćanskog Rima. Nastanak Karlovog carstva zapravo je krajnji ishod čitavog ovog procesa. U miru koji je sklopio 812. godine sa Vizantijom, Venecija i Sicilija ostale su izvan njegove jurisdikcije i pod kontrolom Romeja. Kraj merovinškog i početak karo

Mediteran i drugi svetovi linškog carstva oslanjao se na savez moći Rima i germanske države, od 25. decembra 800. godine sa krunisanim carem na čelu. Prema Pirenu, uz sve diplomatske i trgovinske veze sa Romejima, karolinški svet gravitirao je pretežno ka severu i zapadu, iako je uključivao i Italiju, i u suprotnom smeru od (izgubljenog) Mediterana. U tom smislu napravljen je i iskorak od tendencija i zbivanja u merovinškoj Galiji koja je pored duboke utemeljenosti na tradiciji i praksi Zapadnog Rimskog carstva, imala veoma složene i višeslojne ekonom ske, kulturne, religiozne i političke veze sa Romejskim car stvom i islamskim svetom. Mirom iz 812. godine stvoreno je Karolinško carstvo bez direktnog izlaza na Mediteran. Čak i kad su karolinzi uspeli da se učvrste na galskom Mediteranu oni nisu uistinu bili spremni niti imali kapacitete da eksploatišu sve njegove ekonomske mogućnosti. Nisu imali flotu i nisu mogli da izađu na kraj sa gusarima. Dakle, u okviru onog što je u istoriografiji postalo pozna to kao Pirenova teza, Mediteran je postao tačka razdvajanja, bio je zatvoren islamskim osvajanjima sedmog veka. Sever  je time bio odsečen od juga nevidljivom linijom koja je sekla more na pola, a ona je ponovo prevaziđena te je Mediteran otvoren za razmenu tek u doba krstaških ratova i renesan se XII veka. Od vremena kad je ova teza izneta do danas, istraživači koji se bave studijama Mediterana nastoje da se udalje od ovako pojednostavljeno postavljenih suprotnosti te da otvore mogućnosti za sagledavanje mora kao sistema, nastojeći da ga razumeju kao širi geografsko, političko, kul turološki fenomen i da razmišljaju o Mediteranu u smislu konektivnosti ili interakcije a ne samo kao o beskonačnom nizu pojedinačnih (suprotstavljenih) lokaliteta. U novije vreme, ovo pitanje “podele” u ponovnog obje dinjavanja prostora Mediterana sagledano je i širim i manje

Uvod 

polarizovanim okvirima. Političko i ekonomsko jedinstvo koje je bilo tipično za Mediteran u vreme klasične antike i pod rimskom vlašću narušeno je tokom perioda pozne an tike, od IV do VII veka, podelom Carstva, vararskim inva zijama, pojavom i širenjem islama i novih država. Time je otpočelo konstruisanje Mediterana koga su delili i oko čijeg posedovanja su se takmičili (ne samo) hrišćani i muslima ni, kao prostora obeleženog koliko konfliktom toliko i razmenom. U periodu zrelog srednjeg veka, od oko 1000. do 1204. godine, Mediteran ponovo zauzima centralno mesto kao čvorište mreža trgovine ali sad i kao centralni prostor u okviru kojeg nijedna sila nije mogla u potpunosti da tri jumfuje uprkos svim hegemonističkim pretenzijama različi tih nosilaca moći. Srednjovekovni Mediteran je, stoga, bio (po)granično mesto, prostor razmena koje vremenom po staju sve složenije i intenzivnije, kao i političkih, ideoloških i ekonomskih utakmica. Kad je reč mrežama i fenomenu konektivnosti na Medi teranu, te istoriji mediteranskih studija, nezaobilazno delo predstavlja temeljna studija Peregina Hordena i Nikolasa Pursela. Akademske rasprave o tome šta je zapravo Medite ran i šta on znači u delima istoričara starog i srednjeg veka podstaknuta su u novije vreme upravo ovom studijom u meri u kojoj to nikad nisu bile magnum opus-om Fernana Brodela, uz sav doprinos koji je Mediteran i mediteranski svet imao u nastajanju francuske škole Anala i promenio način na koji se istorija uči i izučava. Tokom ovih gotovo petnaest godina nakon objavljivanja polemičke knjige Hor dena i Pursela, a naročito tokom protekle decenije, raspra va o smislu i identitetu Mediterana postal je veoma živa, uz prateći rastući broj istoriografskih ostvarenja kao i sve veći broj naučnih konferencija posvećenih ovim pitanjima.

Mediteran i drugi svetovi S pravom se može reći da u savremenoj nauci danas narasta  jedno sasvim novo polje mediteranskih studija. Deklarisani cilj Hordena i Pursela jeste da napišu istoriju Mediterana koja neće biti opterećena navođenjem površ nih sličnosti budući da poznaju teren isuviše dobro da bi zanemarili sav njegov diverzitet, niti tendencijom da se da romantična, imperijalna i samonametnuta stereotipna slika Mediterana. Oni teže da svoj cilj ostvare ne samo kritičkom reevaluacijom delà svojih velikih prethodnika, Rostovceva, Pirena, Brodela i Goitajna, već i hvatanjem u koštac sa istorijom slika o Mediteranu. Nemaju pretenzije da daju  jasno povučenu demarkacionu liniju između mita i istori je, literarnih toposa i naučnih koncepcija. Horden i Pursel definišu Mediteran u kontekstu kombinovanja tri elementa: izuzetne fragmentacije i raznolikosti njegovih pejzaža, tzv. mikroregiona ( microregions), nestabilnosti i nepredvidivosti njegove klime što zahteva strategije snalaženje u stanju izloženosti stalnim rizicima, i izvanredne tradicije među sobne zavisnosti i komunikacije koju omogućava ne samo more već i posebna konfiguracija pejzaža koji ga okružuju. Na osnovu kombinovanja sva tri elementa, oni dolaze do definicije Mediterana u smislu nepredvidivog, promenljivog i, iznad svega, lokalnog. Autori odbacuju interakcijski pri stup, onaj koji primat i focus daje razmeni i trgovini a fokusiran je na more, kao i “ekološki” koji u pitanje sliku o preterano mobilnim ljudima sa Mediterana time što ih vezuje za lokalne zajednice u kojima obrađuju zemlju u nastojanju da obezbede opstanak, leđima okrenuti moru. Umesto toga, Horden i Pursel postavljaju standard istovremenog gledanja i postojanja obe slike, oba koncepta, oba vida života: kao posebnost Mediterana ističu upravo kombinaciju nezavi snih lokalnih mikroekologija i izuzetno visokog stepena konektivnosti.

Uvod 

Maestralna studija Davida Abulafije najnovija je u tom nizu velikih istorija Mediterana i predstavlja priču o ljud skoj istoriji, priču o ljudima koji su živeli i žive na Medite ranu, od halkolita i bronzanog doba do savremenih dana. Mediteran je tu dat kao mesto susreta mnogih različitih etničkih i verskih zajednica tokom izuzetno dugog perio da koji pokriva tekst ove studije, Grka Etruraca, Feničana, Jeveja, hrišćana, muslimana i brojnih drugih. Okupljeni i nastanjeni u velikim lučkim gradovima, kao što je Marsej, Palermo, Aleksandrija, Smirna i brojni drugi, ove grupe su interakciji ne samo na nivou oficijelne, visoke kulture već i u svakodnevnom životu. Pojam konektivnosti koje uvode Horden i Parsel vodi nas ka razmatranju Mediterana ne samo kao mesta trgovinske razmene i preklapanja već i verskih kontakata pa i konfli kata, doduše u daleko više iznijansijanim shatanjima nego što nalaže Pirenova teza o Mediteranu kao tački verskog rascepa i fragmentacije. Taj konflikt se ne mora uvek i oba vezno dešavati između političkih entiteta i vladara različitih vera. Dugotrajni sukob Omajada iz Andaluzije i Fatimida iz Tunisa dobar je primer istovernog sukoba. Mediteranske studije ne bi trebalo da zaziru od razmatranja studija suko ba i konflikta jer jednosmerna vizija Mediterana isključivo kao tačke koja omogućava kros kulturalnu razmenu rizikuje da se pretvori u isuviše pojednostavljen odraz pomodne po litičke korektnosti, proklamovane težnje savremenog sveta ka miroljubivom multikulturalizmu. Uistinu, u pojedinim aspektima, postoji takvo nastojanje da se Mediteran posmatra kao neki novi al-Andalus, srednjovekovni svetilnik convivencia-e, mitske paradigm harmonične koegzistencije tri avramitske vere. Nama savremeni događaji u Siriji i ISIS-u bolno su otrežnjujući i trenutno raspršuju posmatranje regiona isključivo kroz prizmu koegzistencije i razmene.

21

Mediteran i drugi svetovi Mediteran kao geografski pojam koji će biti razmatran u ovoj knjizi poklapa se sa definicijom koju daje Brodel. Pro stire se od Donzera na severu do Timgada na jugu, od prvih stabala masline na koja nailazi putnik kad sa sever aide ka  jugu do palminih stabala koja rastu na obodu pustinje. Me diteran je takođe i istorijski i kulturološki pojam u istom smislu u kojem možemo da govorimo o Evropi, islamskom svetu i jevrejskom svetu. To nikako ne znači da ga treba kao takvog reifikovati ili mu pripisati svojstva istorijskog pro tagoniste koja mu ne pripadaju. Poput drugih napred na vedenih kategorija, i mediteranski svet je jedan od mnogih prihvatljivih intelektualnih modela koji se mogu primeniti u analizi srednjovekovne civilizacije i to onaj koji je često tra dicionalno bio zanemarivan u okviru nacionalno orijentisanih i obojenih istoriografija koje su polazile od apsolutne nekompatibilnosti konfesionalno različitih kultura. Razma tranje Mediterana kao geografskog regiona može doprineti okupljanju više disciplina koje trenutno ne komunicira  ju jedna sa drugom ali to ne treba da bude cilj po sebi. Ne treba da zanemarimo ni veze ovog regiona i drugih važnih zona srednjovekovnog sveta. U ovoj knjizi posebno će, prvi put u ovom metodološkom okviru, tako biti razmatran Bal kan i Mediteran, mediteranski i balkanski svet kao naznaka moguće i potrebne trase buduće opsežnije studije. Konačno, pojam i metod proučavanje pojma mediteranskog sveta ni kako ne sme imati prizvuk kvazi orijentalizma. Vizuelnu kulturu srednjovekovnog mediteranskog pro stora i prostora jugoistočne Evrope stoga je neophodno sa gledati sa metodološkog stanovišta koje podrazumeva kri tičko oslanjanje na rezultate multidisciplinarnog istraživa nja kros-kulturalne ili transkulturalne interakcije. Sa ciljem da se pođe dalje od tradicionalnih metodoloških pristupa,

22

Uvod 

pojednostavljenog suprotstavljanja konstruisanih ekstrema označenih kao “uticaji/širenje” spram “lokalnog razvoja”, kao i prevaziđenih i teško prihvatljivih ideja kolonizacije, naročito kad su u pitanju kulture na Mediteranu, istraživači su se okrenuli razmatranju ideja poput hibridnosti ili kreolizacije da bi bolje razumeli interakciju različitih kultura. Obe navedene ideje (hibridnosti i kreolizacije), međutim, ipak sadrže aspekte binarnosti u razmatranju kulturne interak cije. Čini se, stoga, da je metodološki pristup transkulturalnostî, shvaćene kao proces istovremenog trajanja i aktivno sti više vrsta poliloga, susreta i interakcije ili heteroglosije, primereniji realnim ištorijskim okvirima kao i činjenicama 0 kojima svedoči vizuelna kultura Mediterana i jugoistočne Evrope u zrelom srednjem veku. Upravo su isprepletanost i aproprijacija, o kojoj naju pečatljivije svedoči vizuelna kultura, ono što je stavljeno u prvi plan u okviru metodološkog pristupa koji bi se mogao označiti kao transkulturalizam, a koji je usredsređen na kul turom determinisanu upotrebu predmeta (pragma) i slika {eikones, imagines) kao činilaca vizuelne kulture. Takav-pristup pažnju usmerava na funkciju predmeta ili slike, njiho vu simboličku upotrebu, njihov život u određenom društvu, na delanje i činjenje, pa tako i na njihovu namenu, ali i nameru, a ne samo na njihovo stilsko oblikovanje i načine pro izvodnje. Budući da nema čiste vizuelnosti, zapitanost nad tim šta slike žele vodi ka razmatranju konteksta nastajanja, trajanja i upotrebe predmeta/slike. Izbegavajući limitirajuća 1unapred negativno intonirana poređenja “originalnih” ili “čistih” kulturnih struktura i njihovih “odjeka/kopija”, pri rodi samog materijala vizuelne kulture Mediterana, kako u srednjovekovnoj tako i u prethodnim i potonjim epohama, primeren teoretski i metodološki pristup mora poći od pret-

23

Mediteran i drugi svetovi postavke da kulture, po sebi, nisu jedinstveni monoliti već dinamički međusobno isprepletani i uslovljeni sistemi koji su u procesu konstantne transformacije, kako na dnevnom tako i na nivou delanja, stvaranja i percipiranja više genera cija. Takav pristup mora uzeti u obzir činjenicu da se kulture zajednica ili pak kulturni identiteti pojedinaca ne mogu posmatrati kao statički, a još manje kao “čisti” fenomeni. Ova kva usredsređenost na realnosti delanja, stvaranja i percipi ranja omogućava postavljanje pitanja koja izlaze iz formalistički definisanih okvira atribucije, interesovanja isključivo za identifikovanje “porekla” uticaja, majstora, materijala, predložaka. Ona otvara put ka razumevanju okvira najsta janja i konzumiranja pa to i (re)interpretacije kulturnih tra dicija i, uže posmatrano, vizuelne kulture. U takvom okvi ru elementi vizuelne kulture nisu samo materijalni objekti (reprezenti) već imaju i aktivnu ulogu u njenom stvaranju i neprestanom transformisanju. Mediteran je fluidan prostor koji karakterišu razmene ljudi, predmeta, ideja na kratke i duge razdaljine, istorijska laboratorija kulturnih interakcija, teatar susreta, kontakata i konflikta, prostor koji karakterišu nastanak, koegzistencija i nadmetanje različitih sistema znanja, politike i religije. Tri veka koja su protekla između pontifikata Silvestra II (999 1003) i konačnog gubitka Akre za krstaše, 18. maja 1291. godine, bila su pozornica događaja i delovanja ličnosti koje su definitivno formirale svet srednjeg veka na Meditera nu (i u drugim svetovima). Neki od ključnih događaja tog razdoblja su hilijazam, strah od hiljadite godine, kraj veka, kraj sveta, vladavina Vasilija II Bugaroubice i ponovno us postavljanje romejske vlasti nad Balkanom, ali i za Romeje nepovratan gubitak Male Azije kao i juga Italije 1071. go dine, Seldžučki sultanat, uspostavljanje normanske države

Uvod 

na jugu Italije i na Siciliji, odlazak Fatimida, borba oko in vestitora, velika šizma, prvi krstaški pohodi, osvajanje Jerusalima 1099. godine, renesansa XII veka, nastanak prvih univerziteta, uspon Carigrada i Romejskog carstva pod di nastijom Komnina, kraj starog svetskog poretka, prvi pad Carigrada 1204, povratak 1261. i ponovno ustoličavanje romejskog vasilevsa u prestonici na Bosforu, Lionska unija 1274, Sicilijansko večernje 1282, ustoličenje Bonifacija VIII 24. decembra 1294. U intelektualnom i duhovnom životu to  je vreme Mihaila Psela, Anselma Kenterberijskog, Abelara, Ane Komnene, Majmonidesa, svetog Franje, Tome Akvinskog, svetog Save srpskog. Tokom ovog perioda prostor Mediterana iznedrio je po sebnu ikonosferu, jedan svet vizuelne kulture, spomenika, artefakata, slika i ornamenata, tržiše i teatar za prezentaciju i reprezentaciju i umetničku interakciju. U velikim studi  jama posvećenim Mediteranu opisanim na početku ovog poglavlja, svet njegovih umetničkih spomenika i umetničke interakcije ostao je gotovo nedodirnut, zanemaren. U istoriji umetnosti, s druge strane, on je nasilno podeljen i partikularizovan, lokalizovan ili pak nacionalno obojen, na razdvojeno nasleđe Vizantije, Zapada, islamske i jevrejske istorije, kulture i arheologije. Kako bi se ovi nedostaci pre mostili, neophodan je novi dijalog između različitih huma nističkih i istorijskih disciplina koji je tek nedavno iniciran. Studije mediteranske ikonosfere prvenstveno se tiču konektivnosti kultura viđenih ne kao zatvorenih celina i entite ta već u stalnom procesu transformacije. Stoga će u fokusu biti mreže koje povezuju važne tačke Mediterana i drugih svetova kao odraz transregionalne konektivnosti, multiet nički i multikonfesionalni centri, migracija ljudi, predmeta i slika, umetnička razmena unutar mediteranskog sveta kao

Mediteran i drugi svetovi i Mediterana i drugih svetova, uloga spolija, odnos prema prošlosti, strategije konstruisanja centara, vizuelno preno šenje i konstruisanje znanja, istorijska dinamika kontaktnih zona, sakralne topografije, uloga, delovanje slika i predmeta u religioznom, političkom, društvenom i ekonomskom kon tekstu.

Odabrana bibliografija: D. Abulafia, The Great Sea, A Human History of the Mediterranean, Oxford 2011. I. Berlin, The Hedgehog and the Fox: An Essay on Tolstoy’s View of History, London: Weidenfeld and Nicolson, 1953. F. Braudel, La Méditerranée et le Monde Méditerranéen à l’Epoque de Philippe I I , Paris 1949 = F. Brodel, Mediteran i mediteranski svet u doba Filipa II,  Beograd 2001. H. Bull, The Anarchical Society: A Study ofO rder in World Politics, 1977, 254-255. M. Bull, Thinking Médiéval, Palgrave Macmillan 2005. M. Canepa, Theorizing Cross Cultural Interaction Among Ancient and Early Médiéval Visual Cultures, Ars Orientalis (2010), 7-29. N. F. Cantor, Inventing the Middle Ages, The Lives, Works, and Ideas ofthe Great Medievalists o f the Twentieth Century, New York 1991. M. de Certeau, L’Ecriture de l’Histoire, Editions Gallimard 1975. A Companion to Mediterranean History, ed. by P. Horden and S. Kinoshita, Wiley Blackwell 2014. M. Dietler, Consumption, Agency and Cultural Entaglement: Theoretical Implications of a Mediterranean Colonial En-

Uvod 

counter, in: Studies in Culture Contact: Interaction, Culture Change, and Archaeology, ed. by J. G. Cusick, Southern Illi nois University 1998, 288-315. U. Eco, Dreaming the Middle Ages, in: Travels in Hyperreality, transi, by W. Weaver, NY: Harcourt Brace, 1986, 61-72. B. Holsinger, Neomedievalism, Neoconservatism, and the War  on Terror, The Univeristy of Chicago Press 2007. P. Horden, N. Purcell, The Corrupting Sea: A Study o f Mediterranean History, Oxford 2000. Horden, P. and Purcell, N., The Mediterranean and “the New Thalassology”, The American Historical Review 111/3 (2006), 722-740. International Congress on Médiéval Studies, Western Michi gan University, Kalamazoo, wmich.edu/medieval/congress/ International Médiéval Congress, University of Leeds, www. leeds.ac.uk/ims/imc/ S. J. Kobrin, Back to the Future: Neomedievalism and the Postmodern Digital World Economy, Journal of International Affairs, Vol. 51 (Spring 1998), 361-386. M. Maki, Professor’s Work Spans Disciplines, University of Vir ginia 2006,12-17. J. A. Marino, Mediterranean Studies and the Remaking of Premodern Europe, Journal ofE arly Modem History 15 (2011), 385-412. Materiality and Social Practice. Transformative Capacities of Intercultural Encounters,   ed. by J. Maran and P. W.

Stockhammer, Oxford 2012. W. J. T. Mitchell, What Do Pictures Want? The Lives and Loves of  Images,  University of Chicago Press 2004. H. Pirenne, Mahomet et Charlemagne, Bruxelles 1937. Rethinking the Mediterranean, William V. Harris, ed., Oxford 2005.

Mediteran i drugi svetovi M. Rosser Owen, Mediterraneanism: how to incorporate Islamic art into an emerging field, Journal ofArt Historiography 6 (2012), 1-33. R.W. Southern, The Making of the Middle Ages, Yale University Press 1953. Space and Time in Mediterranean Prehistory,  ed. by S. Souvatzi, A. Hadji, Taylor & Francis 2014. E. Stern, A Touch o f Médiéval: Narrative, Magic and Computer  Technology in Massively Multiplayer Computer Role-Playing Games, Tampre University Press 2002. Tolkien Journal,   West Virginia University Press, od 2004. do

danas.

Poglavlje II Klini  Mreža konektivnosti i aproprijacija identiteta svetih mesta mediteranskog sveta

Srednjovekvni svet nije statičan, naprotiv, to je civilizacija u stalnom pokretu. Mediteran je i u ovo, kao i u prethodna i potonja vremena, neksus puteva hodočasnika, puteva vojnika, trgovaca, đaka i učitelja. Na ovoj zemlji, u ovozemaljskom životu u koji je izgnan iz Edenskog vrta, čovek i nije ništa drugo do večiti hodočasnik, večiti putnik, homo viator.  Čak i ako nikad ne napusti svoje mesto stanovanja homo viator   večito je na putu ka (Nebeskom) Jerusaljmu. Gde god se nalazio, podjednako je udaljen od eshatona, a večito uključen u hod ka njemu u stalnom toku liturgijskog vremena. Mrežama puteva, morem i kopnom, kretalo se između svetih mesta sakralne topografije Mediterana i njegovog

Mediteran i drugi svetovi zaleđa, prema Jerusalimu, Rimu, Santjago de Komposteli. Na putu se sreću seljaci, vitezovi, klerici, monasi, studenti, hodočasnici. Hodočašće nije uvek ni samo čin volje, potre be, potrage za isceljenjem, niti samo želje da se vidi neko sveto mesto i uživa u blagodati koju svetinja pruža, već pre svega čin pokajanja, iskupljenja grehova. Kopneni putevi su ostaci rimskih drumova, stare, vekovima poznate trase saobraćajnica, kao i staze i bogaze između pojedinih tačaka u šumskom bespuću severne Evrope gde se na dan moglo preći i do dvadesetpet ili čak šezdeset kilometara, zavisno od prirode terena. Na tim putevima uz svu opasnost stalno  je prisutna i zaštita svetih koja se projavljuje po božanskoj promisli. Zlatna legenda priča o jednom Francuzu koji je doživeo mnoge nevolje na putu za Santjago de Kompostelu. Žena mu umire u Pamploni, on gubi sav novac, decu nosi na ra menima i vodi ih sa sobom pešice. Na putu ga sreće čovek sa magarcem, smiluje mu se i daje magarca kako bi njegova deca mogla lakše da nastave put. Pošto je stigao u Santja go na poklonjenje svetom Jakovu, svetitelj ga pita da li ga prepoznaje i kaže mu da je on dao magarca da bi stigao do njegovog svetilišta, a da će mu dati drugo magare da ga vrati kući. Morem se svakako brže putovalo, i do trideset kilometara za 24 sata kada bi vetrovi bili povoljni. No opasnosti koje su vrebale putnike na moru, pirati, bure, bile su još veće od onih na kopnu. Šuma sa svojim tminama, gustišima i šikara ma i more sa svojim olujama - to je svet sa svojim iskušenji ma a put je potraga - za Bogom, za spoznajom - i hodočašće. Od 1180. u Persivalu  Kretjen de Troa, a kasnije i u tek stovima Volframa fon Ešenbaha, pripoveda se o vitezovima arturijanske legende, Persivalu, Galahadu, Lanselotu, koji

Klini

lutaju i putuju u potrazi za svetim gralom. U pitanju je put ispitivanja sopstvene duše, potraga, proces ostvarivanja celovite osobe koja nije besprekorna, bezgrešna i čista, ali je potpuna: ona u kojoj su sve strane, svi aspekti ličnosti slo ženi u jedinstvenu, integrisanu celinu. Hrišćanskim jezikom rečeno, samo milošću Božijom možemo postati ćeli. Zada tak i podvig svakog vernika jeste da istraje u traganju, da luta, često bolno, za osnovom i ispunjenjem svoga bića. Taj put je u vizuelnoj kulturi srednjeg veka našao svoj izraz u lavirintu, starom antičkom motivu u novom kontekstu, koji se često predstavlja na podovima crkava. U vreme oko hiljadite godine svet je živeo u iščekivanju kraja sveta i kraja veka. Načičkan oružjem, pod oklopom, zapad je u XI veku živeo u strahu. Znaci koji su ukazivali i nagoveštavali sudnji dan bili su mnogobrojni. Kako svedoči Raul Glaber u svojoj Hronici, a izvore koji omogućavaju da upoznamo duh XI veka nalazimo upravo u takvom i drugim tekstovima nastalim u manastirskim skriptorijumima, verovalo se da je rasporedom godišnjih doba i elemenata, kakav  je vladao od početka sveta i veka, zauvek zagospodario ne red i da je to kraj čoveka. Strava je obuzimala ljude pri do življaju bilo kakvog odstupanja od uobičajenog ritma života i prirode, Božije tvari, oko njih. Meteori i komete, loptaste munje, zemljotresi i vulkanske erupcije u očima monaha koji ih opisuju, a upravo su te pojave glavni predmet njiho vih letopisa, predstavljaju splet znakova, znamenja koja su najavljivala sudbinu čoveka. Sa naročitim nemirom očeki valo se navršavanje hiljadite godine od Hristovog stradanja (1033. godina). U to vreme ljude je obuzeo smrtni strah pri likom pomračenja sunca jer su znali da ovaj prizor nagoveštava „žalosnu pogibelj koja će se sručiti na čovečanstvo".

31

Mediteran i drugi svetovi Zasnivajući svoje viđenje kraja sveta, svoje hronološko određivanje neminovnog strovaljivanja u ponor na tumače nju teksta Otkrovenja svetog Jovana Bogoslova, sveštenstvo  je već oko sredine X veka propovedalo da će se Antihrist pojaviti na kraju hiljadite godine i da će malo zatim uslediti strašni sud. Ovakve ideje zasnovane su na tumačenju 20. glave Otkrovenja gde se izričito pominje da je Sotona sve zan za hiljadu godina a „kad se svrši hiljadu godina pustiće se Sotona iz tamnice svoje". Tada će, pred strašni sud, biti i prvo sveopšte vaskrsenje mrtvih. Budući da je za čoveka XI veka čiji je hristijanizovani pogled na svet bio još uvek du boko utemeljen u animističko-magijskom, u narodnoj veri koja je u tom domenu tražila objašnjenja za nesaznatljivo, svaki čulni opažaj predstavljao je znak. Sve nedaće koje su se sručile na Evropu oko 1000. godine, glad, poplave, ratovi, zaraze, shvatane su kao upozorenje i opomena. Milenaristička, eshatološka očekivanja bila su izražena i u vizantijskom svetu. Kao što su pokazala istraživanja A. Vasilieva, Dž. P. Aleksandera, G. Podskalskog, M. H. Kongurdo, a naročito P. Magdalina, verovanja o kraju sveta koji dolazi sa 1000. godinom, tj. tokom poslednjeg dana kosmičke sed mice, oko 6500. godine od stvaranja sveta, bila su izražena i kod Romeja. Prema nepromenjenom načinu računanja vremena kod Romeja rođenje Spasitelja se dogodilo 5500 godina nakon stvaranja sveta. Kosmička sedmica zaokru žuje se 7000. godine tj. oko 1500. godine, preciznije 1492. Prema Lavu Đakonu, tekstu prologomene njegove istorije koju je pisao oko 1000. godine, razdoblja između 959. i 976. godine i tadašnje pojave na nebu, zemljotresi, meteorološke nepogode, ratovi, preseljenja stanovništva, doživljavani su kao znakovi da se „život menja, a očekivani drugi dolazak Spasitelja je pred vratima". Isto apokaliptičko raspoloženje

Klin i

nalazimo i u jednoj poemi Jovana Geometra, napisanoj to kom građanskih ratova s kraja X veka. Period vladavine Nićifora II Foke (963-969) bilo je doba u kojem je nastao čitav niz proročkih tekstova u kojima se najavljuje neposredno očekivan kraj sveta i kraj veka. O takvoj klimi u Carigra du svedoči i Liutprand iz Kremone. Tokom druge polovine X veka u Vizantiji nastaju apokaliptički intonirani tekstovi koji se mogu naći u Žitiju svetog Nifona, Viziji Kozme Mo naha, Žitiju svetog Vasilija Mlađeg, Apokalipsi Anastazije i, u najeksplicitnijem i najvažnijem od svih, Žitiju svetog An drije Jurodivog. Društvo XI veka bilo je nemoćno da savlada sile priro de i ćudi klime pa i sopstvene strasti. Budući neobjašnjive, te nedaće su smatrane predznacima dana gneva (dies irae), dakle, podsticajima na pokoru. Znaci koji su ukazivali na sudnji dan nalagali su da svako spere svoj greh, da se odre kne svetovnih strasti i ovozemaljskog uživanja, pa je tako kao glavni ideal promovisan ideal monaškog života koji podrazumeva odbacivanje bogatstva, odlaganje oružja, život u nevinosti, post. Crkva, i na Istoku i na Zapadu, preporučuje čitavom hrišćantsvu da, poput monaha, okrene leđa svemu plotskom da bi, tako preobražen, ljudski rod mogao da iza đe pred Tvorca; da zauzme svoje mesto među pravednicima u Novom Jerusalimu čiji je silazak sa neba na zemlju trebalo da označi vrhunac i krajnji cilj apokaliptičnih zbivanja izlo ženih u Otkrovenju. Manastiri su, stoga, kao slika, otelotvorenje neba na zem lji, kao odraz idealnog grada, Nebeskog Jerusalima, posta li ključ kolektivnog i ličnog iskupljenja i imali izvanrednu, neuporedivu ulogu i uticaj u duhovnom, ali i političkom životu ljudi onog vremena. To je vreme velike benediktin ske reforme, ali i doba u kojem deluje sveti Simeon Novi

Mediteran i drugi svetovi Bogoslov, doba uspona monaštva i osnivanja velikih monaških zajednica, Klinija kao i velike lavre svetog Atanasi ja Atonskog. Ispunjene prisustvom i vizuelno upečatljivo prezentovanim zalogama spasenja, relikvijama, ikonama, grobnicama, mnogobrojnim oltarima - u crkvi Sen Žermen u Ogzeru bilo ih je čak dvadesetdva - manastirske crkve bile su spremne da realizuju plan iskupljenja ljudskog roda. No, da bi ta misija bila delotvorna morah su sami mana stiri biti čisti, a život u njima temeljno reformisan i vraćen prvobitnim načelima monaštva. Na Zapadu, u ravni svakod nevnog, ovozemaljskog života, trebalo je najpre rešiti pitanje odnosa sa sve jačom lokalnom vlastelom na čijim posedima  je manastir bio podignut, a koja ga je tretirala kao vlastiti posed. Budući deo porodičnog nasleđa, manastiri i bratstvo u njima morah su biti pokorni gospodaru, a često su imah isti status kao seljaci ili lične sluge feudalaca. Štaviše, feudal ni gospodari su ponekad i zloupotrebljavah svoj status i u privatne svrhe koristili darove manastira. Opati su ulazili u sporove sa plemstvom, a ponekad stupah i u otvorenu kon frontaciju. Uspevši da se, reformisanjem sopstvenih pravila, otrgnu od upliva svetovne vlasti, manastiri i opati povratili su za sebe ulogu svetilnika vere i centra visoke kulture. Obnovljeni manastiri u kojima je ponovo uspostavljen red života i službe prema reguli svetog Benedikta udruživah su se, spajah u jedno telo, umrežavah, da bi lakše odolevali iskušenjima spoljnog sveta, a naročito uplivu svetovnih vlasti. Članice jedne kongregacije spajale su tesne duhov ne veze bez obzira na međusobnu, često veliku geografsku udaljenost. Njihova umreženost bila je noseće vezivno tkivo čitavog društva. Putevi koji su ih spajah, ne samo duhovno već i fizički, bili su putevi mobilnosti ljudi, ideja, predmeta, prenošenja obrazaca, modela, verovanja, obreda, svetosti i

Klini

svetinja, slika i umetničkih delà. Privrženost i pripadnost kongregaciji ogledala se u veoma važnom segmentu, u podi zanju crkava srodnog tipa i njihovom ukrašavanju na sličan način, u uspostavljanju i prenošenju na sve članice mreže  jedinstvenog zajedničkog vizuelnog identiteta. U tom po stupku mediteranski putevi, obrasci svetosti i vizuelnosti, kao i načini njihovog prenošenja, igrali su ulogu od izuzet nog značaja. Najuspešnija, najuticajnija i najslavnija od svih manastir skih kongregacija bila je ona predvođena Klinijem. Pre nego što pažnju posvetimo ovoj najslavnijoj i najuticajnijoj kon gregaciji XI veka, zadržaćemo se na prvim uspešnim mreža ma reformisanih manastira u zapadnoj Evropi, prethodni cama Klinija. Najšira i najuticajnija bila je ona organizovana kao rezultat reformatorske delatnosti Viljema od Volpijana, opata Svetog Benina u Dižonu, čiji se uspeh temeljio na zahtevima krajnje strogosti. Načela njegove reforme bila su prihvaćena na širokom području od Italije (San Ambrođo u Milanu, San Apolinare u Raveni) do severa Francuske (Sen Žermen u Ogzeru, Fekan, Žimiež, Mon Sen Mišel) i Engle ske. Godine 1031, u trenutku smrti, Viljem je bio opat kon gregacije od ukupno 40 manstira sa 1200 monaha. Najveća i najuticajnija među svim kongregacijama i monaškim mrežama XI veka je ona koju stvaraju opati i monasi manastira Klini. Manastir Klini osnovan je 910. godine u Burgundiji, severno od Liona, na posedu Viljema, vojvode od Akvitanije. Od osnivanja je pod direktnom jurisdikcijom Rima, posvećen zaštitnicima Rima i rimske crkve, svetom Petru i Pavlu. Uživao je potpunu samostalnost od uticaja kako svetovnih vlasti, tako i predstavnika crkvene hijerarhi  je, biskupa. Ta apsolutna samostalnost u odlučivanju, pravo monaha da sami imenuju svog opata, bez pritisaka spolja,

Mediteran i drugi svetovi bila je krupan uspeh manastira Klini. Godine 980. bio je veoma uvažavan, ali još ograničenog uticaja: njegov opat, Majol, odbio je ponudu da obnovi Fekan i Sen-Mor de Fose, i to prepustio svom učeniku Viljemu od Volpijana. Moćni Klini, posle 1000. godine, stvorio je opat Odilon, još jedan, uz Majola, među opatima čiji se svetiteljski kult razvio već neposredno nakon njegovog upokojenja. Okupljajući skro mne ali mnogobrojne kuće u ordo cluniaciensis, ujedinio ih  je oko ličnosti jednog opata, jednog shvatanja manastirskog života i posebnih prava koja su uz neposrednu pomoć Rima obezbedjivala svim ćerkama kućama nezavisnost u odnosu na lokalnu vlastelu i biskupe. Red se proširio sa obe strane granice koja je delila Fran cusku od Svetog rimskog carstva nemačkog naroda, na Burgundiju, Provansu i Akvitaniju. Ustoličio se, dakle, u onim oblastima na Zapadu gde je vladao mir Božiji i, najzad, u onim oblastima gde je latinitas i romanitas bila duboko ukorenjena u lokalnoj istoriji i kulturnoj tradiciji. Vremenom, uticaj Klinija zahvatio je i Španiju. Duž puta ka Santjagu učvrstio se najpre u velikom kraljevskom manastiru San Huan de la Penja. Isto je bilo i u Engleskoj i Francuskoj. Go dine 1077, engleski kralj poverio je Kliniju manastir Luz; dve godine kasnije francuski kralj mu prepušta pariški ma nastir Sen-Marten de Šam. Darovi Henrija od Engleske i Alfonsa od Kastilje upotrebljeni su za obnovu manastira, za izradu ukrasa dostojnog ogromnog korpusa na čijem se čelu opatija nalazila. Tokom druge polovine X i prve polovine XI veka, za vreme opata Ajmara, Majola i Odilona, mreža ma nastira vezanih za Klini toliko se uvećala da je dobila status Kongregacije Klinijevaca. Za vreme opata Iga (1049-1109) razvija se strogi princip centralizacije koji je kao sistem upravljanja manastirom i monaškim redom bio odlična os

Klini

nova za potonji razvoj cistercita i kasnije osnovanih monaškim redova. Na vrhuncu moći u XII veku Klini je kontrolisao 1450 manastira od kojih je skoro 200 bilo od ključnog značaja u duhovnom i političkom životu zapadne Evrope. Veze između Klinija, Rima, Jerusalima i drugih sakral nih tačaka na Mediteranu funkcionisale su, ne samo u ad ministrativnom, legalističkom smislu, u okviru mreža moći kojima su manastir i papstvo bili povezani, već i u domenu kulta kao ključni elementi na kojima se zasnivalo konstruisanje identiteta izabranosti ovog mesta, upravo najvažnijeg temelja njegovog ugleda i moći u srednjovekovnom ne samo duhovnom svetu. Te sakralne tačke su takođe bile ugrađenje u principe vizuelnog oblikovanja manastira, njegove glav ne crkve, pa time i velikog broja drugih crkava klinijevskog reda širom Evrope. O odnosu Rima i Klinija može se raspravljati iz najmanje četiri različite, ali isprepletane tačke gledišta. Prva se tiče posvete manastira i njegove glavne crkve prinčevima među apostolima, svetom Petru i Pavlu, koji su formalno bili tutores i defensores, de facto  vlasnici samog manastira, njihovog kulta koji se tu negovao, kao i potpune posvećenosti njiho vom predstavniku na zemlji, episkopu grada Rima; druga se tiče privilegija i zaštite koju je Klini uživao i dobio od Rima i papstva, tzv. libertas Romana; treća, duhovnog tj. liturgij skog upodobljavanja Rimu i Jerusalimu; i četvrta koja se tiče vizuelnog identiteta i paralela koje se mogu uspostaviti sa rimskim svetim mestima, ali i sa načelima antičke rimske umetnosti. Uverenje da su apostoli Petar i Pavle, kao i epi skopi grada Rima, bili gospodari i vlasnici Klinija, podsticalo je potpunu posvećenost Rimu, što se naročito ističe u žiti jima prvih opata manastira u kojima se o Rimu govori kao o gradu iznad svih gradova. Opat Odo je bio u Rimu više puta

Mediteran i drugi svetovi i tamo osnovao klinijevsku kuću (metoh), izrazivši želju da u njemu završi svoj ovozemaljski život. U Rim su putovali i opati Majol i Odil. Klinijevski monasi bili su uticajni u papskoj kuriji, a smatra se da je klinijevski monah Hildebrant postao moćni papa Grgur VII. Odnos između Klinija i Rima u XI veku osnažen je mre žom ličnih i institucionalnih veza. Klini je dobijao najviše pohvala od papa Stefana IX, Grgura VII i Urbana II. Pape su jačale privilegije Klinija i od pomesnih biskupa brani le prava manastira, uključujući i pretnjom ekskomunikacijom svakog ko bi činio nasilje u oblasti neposredno oko manastira. Iako je u nauci i dalje otvoreno pitanje klinijevske provenijencije pape Grgura VII (Hildebranta), budući da veći broj istraživača smatra da on nije potekao iz ovog manastira, ne postoje sumnje u njegovu naklonost prema klinijevskoj kongregaciji i negovanju kulta njegovih svetih opata. Tokom devete decenije XI veka Urban II je uistinu bio monah i prior Klinija, a bliske veze i dobri odnosi sa papskom kurijom trajali su i tokom prve četvrtine XII veka. Među članovima papske kurije bilo je klinijevskih monaha, najmanje šest kardinala bilo je regrutovano iz klinijevskog reda, među kojima i Petar Leonis, godine 1130. izabran kao antipapa Analektus. Prema iskazima Historiae Compostellanae papska kancelarija bila je u vreme Kaliksta II čak premeštena u Klini kako bi se time omelo delovanje antipape Grgura VIII. U sukobu između pape Aleksandra i Fridriha Barbarose Klini je bio podeljen, pa je tako u jednom trenut ku imao i dva opata: jednog u Kliniju koji je podržavao papu Aleksandra, a drugog u Carstvu Fridriha Barbarose koji je podržavao antipapu. Prestiž Klinija kao svetog mesta ostao je, uprkos svemu, gotovo jednak, ako ne i takmac, ugledu Rima. Postojala je

Klini

 jasna težnja da se izjednači i poistoveti kako sa Rimom tako i sa Jerusalimom. Na osnovu teksta jedne povelje iz 928. godine vidi se da se u Klini dolazilo na hodočašće i radi molitve na grobovima (limina) svetih apostola Petra i Pavla. Limina  je bio standardni termin koji se koristio da bi se njime označili grobovi apostola u Rimu. Ovde je najverovatnije upotrebljen simbolički - verovatno da bi se ozna čilo prisustvo moštiju i relikvija vezanih za prinčeve među apostolima u Kliniju koje su u manastir, očigledno, stigle veoma brzo po osnivanju, mada tačan datum nije poznat. U izvorima XI i XII veka pominju se relikvije svetog Petra uzidane u jedan od stubova pod časnom trpezom bazilike II, osvećene 981. godine, kao i u jednu statuu svetog Petra. Prisustvo ovih relikvija, poznatih kao pignora  (zaloge), znatno je doprinosilo značaju Klinija kao hodočasničkog centra što je, u povratnom smislu, dizalo ugled monasima i davalo posebnu težinu njihovim molitvama. Klini je tako mogao i najneposrednije da se identifikuje sa Rimom, da postane alter Roma, ogledalo svetog grada. Imitatio Romae, putem translatio relikvija novih Romula i Rema, zapravo je doprinelo shvatanju Klinija kao supstituta Rima. U pismu koje je opat Ig napisao papi Urbanu II 1096. godine pomi nju se hodočasnici koji dolaze u Klini u istom broju kao i u sam Rim. S druge strane, prestiž samog Rima bio je dalje potkrepljivan time što je njegov identitet sakralnog fokusa i istinskog centra hrišćanske ikumene građen i poređenjima sa Jerusalimom. Tome je posebno doprinosila i ideja o pre nošenju svetosti i crkvene organizacije (institucije Crkve) sa Istoka na Zapad što je svoju paralelu imalo u prenošenju Carstva (translatio imperii) takođe sa Istoka na Zapad. Veoma važnu ulogu u vezama i integraciji Klinija u mre že šireg mediteranskog sveta, kao i u aproprijaciji identiteta

39

Mediteran i drugi svetovi njegovih svetih mesta osvećenih prisustvom i propovedanjem samog Gospoda, imao je lombardijski grad Pavija sa kojim je klinijevski red imao tesne veze, a njegovi opati u njemu često boravili. Centar trgovine i carske vlasti, bio je čvorište puteva koji su spajali transalpski sever sa Veneci  jom i vodili dalje prema Carigradu i Istoku. Opat Majol (si. 1) često je boravio u ovom gradu gde je, između ostalog, ob novio manastire Santa Marija, San Salvatore (si. 2), San Pjetro in Ćel d’oro, i s uspehom pregovarao o pomirenju carice Adelaide i njenog sina, cara Otona II. Neposredno nakon Majolove smrti 994. godine, jedan monah iz Pavije prvi je hagiografski proslavio njegove podvige i čuda koja je činio u tom gradu. Ovo hagiografsko štivo je služilo i kao važno sredstvo samo-(re)prezentacije stanovnika i urbanog iden titeta Pavije kao izabranih, izjednačenih po milosti koju su primili kroz čuda svetog Majola sa Sidonom i Tirom koje je blagosiljao sam Hristos pa, posredno i neposredno, i sa sve tim gradom Jerusalimom. Takav sadržaj i kompozicija žitija, sa naglašavanjem svih lokaliteta u okviru kojih je u urba noj celini Pavije čudotvorno delovao sveti opat Majol, imali su za cilj da konstruišu i potvrde privelegovani (izabrani) status grada i građana Pavije kroz naglašavanje njihovog posebnog odnosa između prema klinijevskom svetitelju. S druge strane, sam opat Majol je time postajao alter Christos, a njegova matična kuća, Klini, se identifikovala sa svetim gradom Jerusalimom. Prema tekstu prvog žitija svetog opa ta Majola, blagodat Božija je, zahvaljujući njegovim delima, bila prisutna u gradu Paviji u X veku kao što je u I veku bila prisutna u Sidonu i Tiru, delovanjem samog Spasitelja. Samo deset godina nakon ovog prvog žitija, u samom Kliniju sačinjeno je novo žitije koje u potpunosti marginalizuje ulogu grada Pavije u svetiteljskom delovanju opata Majola

Klini

i projavljivanje božanske blagodati kroz njega neposredno vezuje za njegov burgundski manastir, glavu klinijevskog reda. Krajem XI i početkom XII veka, pod opatom Igom, Klini konačno, i na vizuelno veoma eksplicitan način, postaje ze maljsko oličenje Nebeskog Jerusalima (urbs Sion aurea)  (si. 3). Posebno značajnu ulogu u tome ima vizuelni identitet njegove glavne crkve, Klini III, treće po redu manastirske bazilike podignute na mestu prve s početka X veka, sakral nog fokusa čitavog klinijevskog reda i logično najsjajnije i najveće od svih klinijevskih crkava (si. 4). To je i doba vr hunca primene strogosti principa centralizacije u upravlja nju klinijevskom kongregacijom: potčinjavanje drugih ma nastira članica kongregacije jurisdikciji samog Klinija, svi monasi kongregacije zaređuju se u samom Kliniju, na čelu kongregacije stoji opat Klinija, na čelu ostalih manastira su priori potčinjeni tom opatu. Opsežna centralizovana ad ministracija počinje da se razvija već sa opatom Odonom (927-42) koji dolazi iz Svetog Martina u Turu. Sa centraliza cijom organizacije reda prihvata se i noseći model vizuelnog identiteta glavne crkve manastira, tzv. Klini II, podignute u vreme opata Majola, u periodu nakon 981. godine. To je  jasno na primeru crkava u Šarljeu i Pajernu, građevina sa poluobličastim svodom nad centralnim brodom, krstastim svodovima nad bočnim brodovima, kulom nad ukrsnicom brodova, ambulatorijum sa radijalno postavljenim kapela ma ili ešalonom kapela, ponekad sa galerijama nad bočnim brodovima,, najčešće sa niskim klerestorijumom. Ovaj tip crkve zamenila je monumentalna bazilika, Klini III. Protomajstori glavne crkve, Klini III, bili su monasi iz Klinija, Gunzo i Hezelon, koji su u svojim planovima kori stili matematički priručnik vitruvijevskog sistema proporci

41

Mediteran i drugi svetovi  ja (si. 5). Izgradnja je počela 1085. godine, a papa Urban II  je osveštao pet oltara na istočnom kraju bazilike 25. oktobra 1095. godine prlikom boravka u Kliniju na putu ka Klermon Feranu gde je pošao da propoveda krstaški pohod (si. 6). Radovi na dovršetku crkve trajali su naredne četiri decenije. Istočno postrojenje crkve sa dva transepta završeno je 1100. godine. Brod i zapadno pročelje dovršeni su 1121. godine, a 1125. vrše se popravke obrušenih svodova u brodu. Dvadesetpetog oktobra 1130. godine papa Inoćentije II osveštao  je crkvu. Grandiozni izgled koji za cilj ima otelovljenje neba na zemlji ostvaren je ređanjem stepenovanih masa velike bazi like sa fokusom na izuzetno složenom istočnom delu sa ophodnim brodom, radijalno postavljenim bočnim kapelama, dvostrukim transeptom iznad kojih se uzdižu kule. Brod i narteks predstavljali su kontrast svojom horizontalnom kompozicijom sa jedinim vertikalnim naglascima u zapad nim kulama. Planski i prostorno ova crkva je bila kombi nacija bazilike sa dvostrukim transeptom i centralnog tipa građevine. Predstavljala je sintezu rimske grandioznosti, ekspresivnosti i karolinške tradicije i dinamike u odnosu i svojstvima elemenata. Kameni svodovi su bili veoma laki, blago prelomljeni u temenu da bi se umanjio bočni potisak, unutrašnji venci ispod glavnog svoda i stepenasto sužavanje prostora prema svodu omogućili su uzdizanje u visinu i sa vršene proporcije. Bočni brodovi bili su zasvedeni naglaše no prelomljenim lukovima u čemu je vidljivo ugledanje na prvu benediktinsku kuću, Monte Kasino, takođe obnavljanu krajem XI veka pod velikim opatom Deziderijem i to upra vo uz učešće posebno angažovanih majstora iz Carigrada (si. 7). Potkovičasti lukovi i frizovi nad otvorima triforijuma su deo korpusa istočnjačkih elemenata upotrebljenih u for

Klini

miranju vizuelnog identiteta ove crkve. U glavnom brodu bili su podignuti kompozitni stubovi. Kapiteli su uglavnom bili stilizovani korintski. Figuralni kapiteli postojali su samo u istočnom postrojenju, a teme su bile alegorijske, kosmološke, evharističke - personifikacije vrlina, alegorije monaškog života, personifikacije muzičkih tonova grigorijanskog pojanja, prvi greh naspram Avramove žrtve (si. 8). Hrist u slavi - Maiestas Domini našao se u luneti glavnog portala. Ovi elementi, u različitim interpretacijama, ponavljani su i u drugim crkvama klinijevskog reda. Za vreme opata Iga ve liki broj crkava klinijevske kongregacije nastao je po ugledu na Klini III. Među njima su Blano, Šapez, Pajern, Hiršan, Šafhauzen, San Huan de la Penja, mauzolej Aragonaca (si. 9). U neposrednoj blizini Klinija, u Burgundiji, to su Sen Madlen u Vezleju, Sen Lazar u Otenu i Sent Etjen u Neveru, sve sa kraja XI i početka XII veka. Klini III bio je ne samo metaforički već i doslovno otelovljenje ideje o ovom manastiru kao Novom Rimu. Dimenzije crkve iz vremena opata Iga iste su kao dimenzije stare ba zilike svetog Petra, a vitruvijevski principi primenjeni su u njenom podizanju i prisutni u proporcijama. Isto prisustvo rimskih uzora, predložaka i obrazaca vidljivo je i u zidnom slikarstvu kao i knjižnoj iluminaciji nastaloj u Kliniju i za potrebe klinijevskih kuća. Freske iz kapele u Berze le Vilu s kraja XI i početka XII veka, rezidencije klinijevskih opata imaju jasne sličnosti sa slikarstvom istog razdoblja mnogo brojnih crkava u Rimu, San Klemente, Santi Kvatro Koronati, Santa Maria in Trastevere, Santa Maria Novela, Santa Pudencijana. Kao i u arhitekturi, i ovde je u pitanju opšti trend vraćanja ranohrišćanskim obrascima, što je pre svega glavna odlika i prepoznatljivi pečat umetnosti XI i XII veka u samom Rimu. To se prvenstveno vidi na primerima kon-

Mediteran i drugi svetovi struisanja vizuelnog identiteta crkava koje su neposredno vezane za papsko ktitorstvo i u kojima služi sam biskup gra da Rima, sve u okviru reprezentacije obnovljenog papskog autoriteta i realne političke moći papske države u jeku borbi oko investitura. S druge strane, u knjižnoj iluminaciji klinijevskog kruga prepoznaju se sličnosti ne samo sa delima koja nastaju u rimskim i skriptorijumima na teritoriji Ape ninskog poluostrva već i sa carigradskim ostvarenjima koja dolaze neposredno ili preko Rima i benediktinskih manasti ra južne Italije, pre svega Monte Kasina. Prema hronici Lava iz Ostije, opat Deziderije pri njegovoj obnovi smišljeno, radi obnove Romanitas,  angažuje graditelje i mozaičare iz samog Carigrada. Aproprijacija rimskog identiteta bila je i antikvarno obojena, veliku ulogu igrale su i spolije donete iz Rima. Džon od Solsberija svedoči o tome kako je klinijevski monah i biskup Henri od Vinčestera, veliki ktitor manastira Klini, u Rimu kupovao antičke statue. Religiozni mentalitet i duhovnost XI veka najneposredniji izraz našla je u unisonom, monodijskom pojanju muš kog hora punim glasom. Budući da su manastiri u XI veku bili glavni centri duhovnosti i kulture ali i obrazovanja, či tav kvadrivijum bio je gotovo potpuno sveden i usredređen samo na muziku. Aritmetika, geometrija i astronomija bile su podređene muzici i stavljene u službu muzike. Ona je čak bila i glavni zadatak gramatičkog obrazovanja, sa ciljem uklapanja reči uz tonove slogova, dakle i samog trivijuma, a na taj način je zapravo ostvarivana sakralizacija gramatike. Budući da monasima, zavetovanim na ćutanje i usredsređenim na kontemplativno stremljenje Bogu i nebeskoj svetlđsti, na službu Božiju, nije bila nužna ni retorika ni dijalek tika - gramatika spojena sa muzikom, a iznad svega sama muzika u liturgijskom činu bila je najefikasnije oruđe sazna

44

Klini

nja u kulturi XI veka. Više od svega ostalog muzika uzdiže ljudsku dušu i telo ka Bogu koja tako stiže do prosvetljenja. Još je sveti Benedikt govorio o horu monaha kao slici, imago nebeskog hora. Istovremeno, skladan odnos između tonova, matematičke prirode, otkriva skriveni red u univerzumu. Fenomenom matematičkih formula muzičkih harmonija posebno se bavio Gerbert od Orilaka, papa Silvester II. Je dina logika XI veka u monaškoj sredini jeste logika muzič kih harmonija. Muzički tonovi imaju određena kosmološka svojstva, oni otkrivaju ključ univerzalne harmonije. Kapiteli iz Klinija sa personifikacijama tonova gregorijanskog pojanja, preostali nakon rušenja u vreme Francuske revolucije grandioznog zdanja iz vremena opata Iga, predstavljaju, da kle, dijagram božanske tajne stvaranja. Toržestvenost, sjaj i raskoš klinijevskog bogosluženja, i vizuelnog identiteta kao veličanstvenog Novog Jerusalima, urbs Sion aurea, nailazi na otpor ne samo u monaškim kru govima - naročito među cistercitima i u poznatoj kritici Bernara od Klervoa - već i u narodu. Naslućuju se, a potom i jasno manifestuju pokreti poput katarskog koji u sebi nose antiklerikalno i antieklezijastičko raspoloženje, a narod po staje prijemčiv za propovedi o nekom drugačijem Bogu, ne гех tremendae majestatis već siromašnom, onom koji izgoni trgovce iz hrama i govori kako je teže bogatašu da uđe u carstvo nebesko negoli kamili da prođe kroz iglene uši, koji ne zahteva ponude u zlatu na svom oltaru i svečane rituale stotine sveštenika. Taj put vodi ka dualističkim, manihej skim verovanjima koja stižu mrežama puteva i kontaktima sa istokom i Balkanom gde u isto vreme, u Romejskom car stvu pod Komninima, bukti jeres bogumilstva. S druge strane, na Zapadu, u potrebi da se osnovni sto žeri, problemi vere (ideje evharistije, ovaploćenja, svetog

45

Mediteran i drugi svetovi trojstva) objasne, učine lakše saznatljivim, približe verniku, kreće se putem dijalektike. Od anagoške meditacije koja sva stremi ka otkrovenju, ka bljesku teofanije i koja prostu ma teriju gotovo magijski preobražava u plemenito, u nesaznatljivo, polako se kreće ka sholastici. Zasnivajući svoj metod, svoj način razmišljanja, na metodu^zdes quarens intellectum svetog Avgustina, sveti Anselmo Kenterberijski, Italijan koji između 1094. i 1098. godine postaje biskup u Kenterberiju, zasniva svoja razmišljanja o božanstvu na maksimi credo, ut intelligentam  (verujem da bih razumeo). Bavi se razlo zima ovaploćenja Boga i njegovom iskupiteljskom misijom (Cur Deus Homo).  U isto vreme, hristološke raspre u vizantijskom kulturnom krugu komninskog vremena takođe akcenat stavljaju na dogmu ovaploćenja i time podcrtavaju ortodoksiju kao jedini put spasenja, kroz učenje i liturgij sko zajedničarenje, evrharistiju u Crkvi. Naglašavanje smi sla ovaploćenja kao želje Gospoda da se sa novim Izrailjem „otvoreno sretne u telu“ tako je postalo doktrinarna platfor ma i rimske i carigradske crkve. Stoga je, tokom XII veka, noseća slika гех tremendae majestatis kakva je bila na por talu Klinija III zamenjena već oko 1137. godine Hristom гех  iustus, raširenih ruku koji pokazuje rane, kako je prikazan na centralnim vratima opatijske crkve u Sen Deniju obnov ljene pod opatom Sižeom. Slikana raspela krasila su ukrsnice velikih i malih crkava u Italiji i Španiji a veličanstveno Raspeće studeničkog zapadnog zida je sublimat je svih teo loških i estetskih načela tog vremena. Istočni i zapadni mediteranski svet, iako formalno raz dvojen velikom šizmom, bio je u vreme zenita Klinija, u XI i XII veku, okupljen oko istih doktrinarnih pitanja, oko pro blema borbe sa jeresima, a u domenu vizuelne kulture spo  jen antikizirajućim, antikvarnim estetskim načelom aproprijacije slavne zajedničke ranohrišćanske prošlosti, bilo da  je dolazila iz starog ili novog Rima odnosno Carigrada.

46

Klini

Odabrana bibliografija:

H. Belting, Slika i kult, Istorija slike do epohe umetnosti, Beo grad 2014. S. G. Bruce, Local Sanctity and Civic Typology in Early Mé diéval Pavia: The Example of the Cuit of Abbot Maiolus of Cluny, in: Cities, Texts and Social Networks, 400-1500. Expé riences and Perceptions of Médiéval Urban Space, ed. by C. Goodson, A. E. Lester, C. Symes, Ashgate 2010,177-191. Byzantium in the Year 1000, ed. by P. Magdalino, Brill 2003. G. Constable, Papal, Impérial and Monastic Propaganda in the Eleventh and Twelfth Centuries, in: Prédication et propa gande au moyen âge: Islam, Byzance, Occident, ed. George Makdisi, Dominique Sourdel, and Janine Sourdel-Thomine (Penn-Paris-Dumbarton Oaks Colloquia, 3; 20-25 octobre 1980), Paris 1982, 179-99. Id., Past and Présent in the Eleventh and Twelfth Centuries. Perceptions of Time and Change, in: L’Europa dei secoli XI e XII fra novità e tradizione: Sviluppi di una cultura. Atti dé lia décima Settimana internazionale di studio, Pubblicazioni

dell’Università cattolica del Sacro Cuore: Miscellanea del Centra di studi medioevali, 12, Milanol989,135-170. Id., Entrance to Cluny in the Eleventh and Twelfth Centuries According to the Cluniac Customaries and Statutes, Mediaevalia Christiana Xle-XIIIe siècles. Hommage à Raymonde Foreville, ed. Coloman Étienne Viola, Paris 1989,335-354. Id., Cluny in the Monastic World of the Tenth Century, in: Il secolo diferro: Mito e realtà del secolo X ,  I, Spoleto 1991,

391-437. Id., The Abbot and Townsmen of Cluny in the Twelfth Cen tury, in: Church and City, 1000-1500: Essays in Honour of  Christopher Brooke, ed. D. Abulafia, M. Franklin, and M. Ru bin Cambridge 1992, 151-171. Id., The Reformation ofthe Twelfth Century,  Cambridge 1996.

Mediteran i drugi svetovi Id., Culture and Spirituality in Médiéval Europe, Aldershot 1996. Id., Cluny and the First Crusade, in: Le concile de Clermont de 1095 et l’appel à la croisade. Actes du Colloque universitai re international de Clermont-Ferrand, Collection de l’Ecole

française de Rome 236, Rome 1997, 179-193. Id., Clunyfrom the Tenth to the Twelfth Century: Further Studies, Aldershot 2000. Id., TheAbbey of Cluny. A Collection ofEssays to Mark the EvenHundredth Anniversary ofits Foundation, Berlin 2010. Ž. Dibi, Vreme katedrala, Beograd 1989. M. Dietz, Wandering Monks, Virgins and Pilgrims, Ascetic Travel in the Mediterranean World A.D. 300-800, Pennsylvania State University Press 2005. Ž. le Gof, Srednjovekovna civilizacija zapadne Evrope, Beograd 1974. P. Jones, N. Pennick, A History of Pagan Europe, Routledge 1995. Mobility and Travel in the Mediterranean from Antiquity to the Middle Ages, ed. by R. Schleister, U. Zellmann, Muenster 2004;; Travel in the Byzantine World, ed. by R. Macrides, As-

hgate 2002. J. Stojanov, Skrivena tradicija u Evropi. Tajna istorija srednjovekovne hrišćanske jeresi, Gradac 2003.

Klini

Slika 2

49

Mediteran i drugi svetovi

50

Klini

Slika 5 ш , ' M t V V I U «j.w p»-i ........  :• >v  p tw f concdltd facra rtmrđ hn 11.1 .iin ir улра utr Глсurio mij*

VI%V W' V tU i   ■ ■,, .............................. nis.ixnmnmT (alic ct ^ormftdljJ ftiioy. шшкгс u d o.'riiiii флхтл

ГлГцм^епЛкр j Iu f.ilitnsfie! O ш« diçcnanohcn ш т ^ п т п а Г j t

(

^nmljn.arjt^ir.vc.miiiulilmr  f \ foeuimv mv ohm шл мсЈгш в у & т 1}п зд ;y rf m f. 'f»iifcRtiofti f j A p ruvcimi: irion.itVtnt iMuuCftdtJ .iritpftn. JjW fa o n n iü .le iietmnlnU Vitigpnc 1

№»

v- \ 

.*'• Vm&îitV

Slika 6

Mediteran i drugi svetovi

Slika 9

52

Poglavlje III Sicilija u doba Normana  Multilingvalnost  Multiling valnost mediteransk mediteranskee vizuelne kulture kulture::  Arabljani,  Arabl jani, Grci Grci,, Norman Nor manii u postupku reprezentaci reprezentacije je vlasti Rodžera II  Višestruka transkulturalna dimenzija vizuelnih svetova normanske Sicilije najneposrednije je izražena kroz apro pri  p rija jacc iju ij u form fo rm i v lad la d a rsk rs k e rep re p rez re z en enta taci cije je m e d ite it e r a n s k o g p r o  stora najjasnije vidljivu na primeru Rodžera II i Georgija Antiohijskog i programima dekoracije njihovih zadužbina, Kapele Palatine i crkve Madona del Amiraljo (Martorane) u Palermu. Ona nije samo jednostavni ishod koegzistenci  je grčko gr čkog, g, lati la tinn s k o g , a rap ra p sk skoo g i jev je v rejs re jskk o g sta st a n o v n i š tva tv a n a Siciliji sredinom XII veka, u doba vladavine dinastije Atavila. U daleko većoj meri iza toga stoji koncept utemeljen na hristološkim shvatanjima i vezan za (re)prezentaciju tela vladara. vlada ra. Štaviš Štaviše, e, ove ove predstave vladara, zvaničnika, izuzetan izuze tan

53

Mediteran i drugi svetovi

su primer vizuelne kulture Sicilije u kontekstu zasnivanja novog centra moći u mediteranskom svetu, centra pozicioniranog, i doslovno, između fatimidske i vizantijske dvorske kulture, te Rima i papske kurije, što su i ključni izvori apro prij  pr ijaa c ije ij e idej id eja, a, stva st vari ri i slika sli ka u K ralj ra ljev evin inii obe ob e ju Sicilij Sic ilija. a. D oba ob a Rodžera II i njegova zadužbina u Palermu, kapela uz rezi denciju normanskih kraljeva, predstavlja neraskidivi, tesno isprepletani, neponovljiv spoj svih ovih uzora, objekat-enigmu  pa  p a r excellance, excellan ce, kako ju je nazvao jedan od najposveć najposvećeenijih istraživača, Viljem Tronzo. Kako bismo mogli da sa gledamo složenu simboliku koju (pre)nosi Kapela Palatina, dvorska kapela kapela koja koja je bila bila integralni deo norm ansko an sko g dv or skog kompleksa u Palermu, neophodno je prvo razumeti kulturni milje, motivaciju i mentalitet njenog ktitora, prvog norm no rm ansk an skog og kralja Sic Sicil ilij ije. e. Samo zdanje i njegova simbolika ne daju se objasniti na linearan i jednostavan način. Uz to, do skoro dominantan metodološki pristup dodatno je, čini se, komplikovao umesto da je razjašnjavao ovo pitanje. Deo problema interpetacije cije takve složene celine kao š to je Kapela Palatina leži u po  kušajima kušajima da se prim ene tradicionalne m etode n a oblast koj kojaa ni izdaleka nije “tradic “tradiciona iona lna”, lna”, ni jed no stran a, jedn ostav os tav  na, ni po lokaciji lokaciji ni po dem ografsko m sastavu sastavu stanovništva. stanovništva. Stoga Stoga je istorija istraživanja Kapele Kapele Palatine Pa latine i istorija istoriografskih pristupa ovoj temi ilustrativna kao pokazatelj istoriografskih problema pristupa i drugim srednjovekovnim spomenicima koji se nalaze na geografskim, etničkim i verskim raskršćima, u kulturnim okruženjima koje karakteriše diverzitet više nego unificiranost. Do k je bila u sastavu sa stavu Rimskog R imskog tj. tj. Vizantijskog Vizantijskog carstva, Si cilija je bila provincija na periferiji, važna za carstvo zbog visokih prino p rino sa žita. žita. Arabljansko Arabljansk o osvajanje osvajanje ostrva ostrv a u IX veku

54

Sicilija u doba Normana donelo je mnogobrojne promene, uključujući i rast i razvoj  pom enute poljopriv redne proizvodnje kao rezultat novih tehnologija i novih kultura. Proizvodnja svile i pamuka po stala je važan sastavni deo ekonomije. Shodno tome, tokom X i XI veka ovo ostrvo na kojem su muslimanski Arapi i Berberi delili život i poslove sa hrišćanima i Jevrejima, ra zvilo se u centar m editeranske trgovine, a grad Palermo kao njegovo najvažnije središte. Dva veka arapske vlasti znatno su uticala i na etnički, lingvistički i religiozni identitet i sta tus stanovništva. Uz arapsku kolonizaciju, dakle, naseljava nje arapskog i berberskog stanovništva širom ostrva, a ne samo koncentrisano u okvirima delovanja administrativne elite, o čemu na osnovu izvora i arheoloških podataka piše Metkalf, starosedelačke hrišćanske zajednice su, premda skoncentrisane najviše na severu, preživljavale širom ostrva. Istraživači su saglasni u tome da je tokom dva veka arapske vlasti moralo biti i više zajednica koje su prešle na islam, ne kroz nasilno širenje vere, već kroz proces kulturne asimila cije. Nakon što je 969. godine Sicilija postala deo fatimidskog kalifata, svoje međusobne sukobe lokalni emiri rešavali su uz pomoć sa strane koju su pronalazili najpre među formalno prisutnim Romejima a potom i Normanima čije su teritorijalne pretenzije bile poznate.  N orm ani se na Siciliji pojavljuju krajem XI veka. Vojvod stvo Sicilije postoji od 1071. godine kad je osvojen i Bari. Robert Gviskard, šesti sin Tankreda Atavila, bio je postav ljen za grofa i vojvodu od Apulije i Kalabrije od strane pape  Nikole II. U to vrem e papa i papska kurija bila je u savezu sa vizantijskim vasilevsima, Konstantinom X Dukom i Aleksijem I Komninom, a protiv Svetog Rimskog Carstva. Posle 1076. godine izbio je sukob Normana sa papom Grgurom VII oko zauzimanja Beneventa. U jeku osvajačkih pohoda

55

Mediteran i drugi svetovi

 Norm ani prelaze Jadran i Jonsko more i zauzimaju Krf i Kefaloniju a na Balkanu napreduju i do Tesalije, odakle se ubzo povlače. U XII veku međutim, 1185. godine, na kratko zauzimaju i Solun. Nakon Roberta Gviskarda, koji vlada do 1085. godine kao grof i vojvoda od Apulije i Sicilije, vlast u normanskoj državi preuzima Rodžer I (sin Tankreda od Atavila), kao grof Sicilije od 1072. do 1101. godine. Samo ostrvo osvojeno je 1091. godine. Njega nasleđuje Rodžer II, 1130-1154. godine, kao kralj Sicilije i vladar koji je ujedinio ćelo osvojeno p odručje u jedno kraljevtsvo. Njegovi naslednici na tro nu u Palerm u su Viljem I, 1154-1166, i Viljem II, 1166-1189. Konstanca, sestra Viljema I, bila je udata za cara Henriha VI, a njen sin, Fridrih II (1198-1250) bio je stoga i naslednik norman ske krune i nemački car. Od samog početka, od osvajanja Rodžera I, na Siciliji pod  Normanima postojala je atm osfera prihvatanja različitosti, održavanja identiteta drugih. Nema tragova nasilnog po krštavanja muslimanskog stanovništva a što se tiče lokalne, romejske populacije grčkog govornog identiteta i pravoslav ne veroispovesti, postoje jasne indicije da se, neposredno nakon osvajanja ostrva, Rodžer I u velikoj meri oslanjao na grčke zvaničnike prethodne vizantijske administracije koji su se starali o upravljanju državom. Štaviše, on je bio ktitor i osnivač više od deset grčkih manastira, uglavnom lociranih u oblasti Val Demone. Politička motivacija ovakve ktitorske delatnosti bila je usmerena na pridobijanje manjinske hrišćanske populacije. Važno je naglasiti m eđutim , da će vizuelni identitet upravo ovih crkava i manastira, zadužbina Rodžera I, imati znatnog udela u osmišljavanju i realizaciji vizuelnog identiteta Kapele Palatine, zadužbine njegovog sina, prvog krunisanog normanskog kralja Sicilije.

56

Sicilija u doba Normana Rodžer II je odrastao upravo u ovoj oblasti na severoistoku ostrva, naseljenoj pretežno pravoslavnim romejskim življem, ali izrazite arapsko-grčke bilingvalnosti, u gradu Mesini gde je nakon smrti Rodžera I 1101. najčešće bora vila njegova udovica, grofica Adelaida, koja je je bila regent njihovom maloletnom sinu i nasledniku. Sicilijanski emir, Hristodulos, koji je 1109. od vizantijskog vasilevsa dobio  počasnu titu lu protonobilisim osa bio je njen savetnik i tu tor njenog sina, Rodžera II u čijoj službi je nastavio dvorsku karijeru takođe u svojstvu savetnika. Godine 1112, grofica Adelaida donela je smelu političku odluku i prenela centar norm anske vlasti i administracije iz većinski grčko-vizantijskog okruženja Mesine u veliki grad p redo m inantn o islam  ske kulture, muslimanskog stanovništva i arapskog govora. I u Palermu je, važno je naglasiti, kao i u Mesini vladala atmosfera kulturne asimilacije između hrišćana i muslima na. Prema svedočenju Ibn Džubaira, arapskog hroničara  poreklo m iz al Andalusa, koji je na povratk u sa hadžiluka u Meki proveo dve nedelje u Palermu u zimu 1184. godi ne, hrišćanke koje su išle na božično bogosluženje u crkvu, Madona del Amiraljo, Martoranu, tečno su govorile arap ski, bile odevene kao muslimanke, pokrivene velovima i sa lakim pozlaćenim sandalama na nogama, kanom obojene kose i naparfemisane. Go dine 1128. Rodžer II je diplom atskim potezima p rim o rao papu Honorija II da ga proizvede u vojvodu od Apulije što je još više zaoštrilo od nose između norm ansko g vladara i Rima. Zategnuti odnosi sa papskom kurijom i papom Honorijem II opredelili su Rodžera II da sklopi savez sa šizmatičkim papom Analektusom II koji mu je zauzvrat dodelio titulu kralja. Njegovo uzdizanje na kraljevstvo naišlo je na snažan otpor u papskoj kuriji, ali i vizantijskom te dvoru

57

Mediteran i drugi svetovi

cara Svetog rimskog carstva. Novi suveren koristio je sva raspoloživa sredstva kako bi dao legitimitet svom kraljev skom dostojanjstvu, na Siciliji i van nje. Uz pomoć savetnika, Rodžer II je razvio strategiju kojom je učinio delovanje  pape i rim ske kurije suštinski irelevantnim . Sagledano sa te strane, nije nimalo čudno što se u tome oslanjao na vizantijske i islamske modele vlasti, uključujući i konstruisanje sopstvenog kraljevskog vizuelnog identiteta. Rodžer II i svi normanski vladari Sicilije nakon njega nikada nisu ni bili u  Norm andiji. Rođeni su na ju gu i tu su bile i zemlje kojim a su vladali. To je rezultiralo političkom orijentacijom i sti lom upravljanja koji su bili potpuno suprotni onom što se u isto vreme razvijalo na zapadu i severu. Zaista, kao što  pravilno uočava A. Metkalf, oni su retko kad i gledali severnije od Rima već su bili fokusirani istočno prema Kai ru i Carigradu i južno prema Ifrikiji. Uz to, glavni politički savetnici Rodžera II, Hristodulos i Georgije Antiohijski,  bili su romeji, grčko-arapskog lingvističkog id entiteta, i u  potp unosti fo rm irani u okviru dvorske kulture romejskog i fatimidskog kruga. Egipatski hroničar al Makrizi (1364 1441) daje biografske podatke o Georgiju Antiohijskom u svom spisu Kitab al Mukafa. Tu se navodi da je Georgije  bio u službi romejskog vasilevsa u Carigradu pre nego što  je stupio u službu ziridskog vladara Tamim bin al M uizi bin Badisa. Ovakva mediteransk a orijentacija norm ansk og dv o ra postep eno nestaje tokom narednih pola veka, do stupanja na presto Viljema I, kad započinje i veći stepen naseljavanja latinskog stanovništva te prisustva na dvoru. Međutim, formiranje identiteta normanskog kraljevstva na Siciliji, uključujući i vizuelni, te sistema upravljanja dr žavom u doba Rodžera II, bilo je u nadležnosti pomenutih mediteranskih savetnika prvog krunisanog vladara. Svi ak-

58

Sicilija u doba Normana

teri ovog postupka postavljanja Rodžera II za kralja bili su svesni toga da novo kraljevstvo ne može jednostavno biti izmišljeno. Rodžer II je morao da predstavi svoju monar hiju i sopstveno kraljevsko dostojanstvo kao legitimno, ne kao nešto što je počeo da gradi х nihilo. Tome su savršeno odgovarale tradicije i običaji Romejskog carstva i teokratski okviri koncepta autokratora kao slike Pantok ratora na zem  lji, od koga prima investituru i kome je jedino odgovoran.  Naročito stoga što je takav model omogućavao norm anskom vladaru neophodnu političku i eklezijastičku nezavisnost od  pape. Štaviše, budući da je auto krato r u Carigradu bio car Romejskog dakle Rimskog carstva, on je po prirodi stvari  bio prejemnik duge i neprekinute kultu rne tradicije. Stoga je Rodžer II bio predstavljen u skladu sa načelima aproprijacije nasleđa na koja je polagao prava i time obnavljavao, ponovo uspostavljao, restaurirao ( renovatio , restauratio)  bogomiza branu vlast i kraljevstvo koje je tokom dugog niza vekova na Zapadu nestalo dok je Božanskom promisli bilo očuvano na Istoku. Ovaj koncept vizuelizovan je u Martorani, zadužbini Georgija Antiohijskog. Na mozaičkom panelu koji je kasn i  je premešten sa svoje prv obitn e pozicije u zapadni deo cr kve, predstavljen je, i signiran, na grčkom, normanski kralj Rodžer II, odeven u vizantijski carski ornat, sa lorosom, koji  prim a krunu neposredno od Hrista. Posebno jasno se isti če hristoliko st normanskog vladara. Stari hristijanizovani helenistički koncept  Rex imago dei u normanskoj kraljevi ni na Siciliji izvesno nosi i poseban antirimski (antipapski)  prizvuk opravdan idejama političke hristologije. Retorika vlasti Rodžera II u velikoj meri se oslanjala na ideju obnove carstva, a na osnovu aktivnog razvijanja legende da je Sicilija u antici bila kraljevina. Tom pitanju Rodžer II je posvetio i sabor sazvan u Salernu na kojem je,

59

Mediteran i drugi svetovi

 prem a svedočenju kraljevog hro ničara, Aleksandra od Teleza, očekivano zaključeno da su kraljevi koji su vladali samo Sicilijom u davnini boravili u Palermu. Koncept renovatio/  restauratio  naglašen je i u osnivačkoj povelji Kapele Palati ne iz 1140. godine: „kraljevstvo koje za dugo bilo odsutno milošću Spasitelja u potpunosti je povraćeno, dostojno us  postavljeno i uzvišeno" Poput političke i vizuelnu kulturu Sicilije pod Normanima odlikuje izuzetna sinteza formalnih i konceptualnih ele menata vizantijske, islamske i hrišćanske kulture sa severa Evrope, kao i Rima, spojenih i preobraženih u originalni i  jedin stveni, neočekivani idiom. U konstruisanju takvog, sasvim posebnog vizuelnog identiteta Kraljevine obeju Si cilija, a naročito njenog glavnog grada, Palerma, ulogu od  posebnog značaja im ala je ktitorska delatn ost Rodžera II (1130-1154). Programski ciljevi preobražavanja Palerma u hrišćansku prestonicu kraljevstva (smišljeno prenetu iz  prvobitne Mesine još 1112. godine), pozic io niranu kontra njenog prethodnog fatimidskog identiteta, kao i davanja  posebnog hrišćansk og pečata čitavom ostrvu, ostvareni su opsežnom graditeljskom delatnošću koju su nastavili i nje govi naslednici. Tako su nastale katedrale u Ć efalu (si. 1-2), Palerm u i M onrealu (si. 3-4), brojne gradske crkve, San Đ ovani dei Lebrosi, San Đ ovani delji Eremiti, Santa Maria Madalena, Santi Trinita ili Mađone, Santo Spirito ili dei Vespri, i kapele u okviru rezidencija vladara i visokih zvaničnika kraljevstva, Kapela Palatina, Santa Maria dei Amiraljo po znata kao Martorana i San Kataldo (si. 5). Preo kup iranost pitanjim a političke afirmacije i simbo lič ke reprezentacije moći išla je pod ruku sa potrebama da se ojača fortifikacioni sistem grada. Delovi tog sistema utvr đivanja koji su i danas prisutni su Tore Pizana, neprobojni

60

Sicilija u doba Normana  bastion u okviru Palačo dei Normani. Izvan zidina, u ra skošnim vrtovima namenjenim rekreaciji i kraljevskim lo vovima, bile su podignute vile i rezidencije uz koje su, kao u Maredolče i Favari, konstruisana hidraulička postrojenja kojima su stvarana veštačka jezera na kojima su podizane kapele. U doba vladavine Viljema I (1154-1166) i Viljema II (1166-1189), podizane su palate poput Zise i Kube, smeštene posred parkova sa fontanama i ribnjacima, kao što je onaj nazvan Dženoardo, od arapskog Dženet al-ard, raj na zemlji. Pod uhvat izgradnje Kapele Palatine, a pre toga i katedrale u Ć efalu, okupio je veliki broj izuzetnih m ajstora različitog  porekla i to kao odgovor na vladarev eksplicitni zahtev. Nji hovo prisustvo, i reprertoar motiva, izrodili su umetničke koncepcije koje su se, pak, same nametale kao likovni izraz i identitet od izbora visokih dvorskih zvaničnika. I njihove zadužbine, Madona del Amiraljo i San Kataldo, crkve Georgija Antiohijskog i Maja di Barija, adm irala sicilijanske flote, na fasadama imaju vence sa natpisima i zupce te kupole i  polih rom ne m erm erne podove i zidne mozaike u enterijeru. Form alni izraz i rep erto ar m otiva bili su impo rtovan i koliko i lokalni, i pri tom se misli kako na elemente islamske vizuelne kulture tako i na one vizantijske, ali su bili uklopljeni u tkivo lokalnog eksperimentisanja i produkciju lokalnih ra dionica čiji doprinos u formiranju posebnog, prepoznatlji vog vizuelnog identiteta Sicilije pod Normanima najnovija istraživanja posebno naglašavaju. Posvećena svetom apostolu Petru, kapela podignuta uz Palatium Novum   ili superius Castrum,  zdanje koje danas nosi naziv Palazzo dei Normanni   (Palata Normana), pred stavlja politički manifest Rodžera II i njegovog dvora i, isto vremeno, jedan od najzaokuženijih i najpotpunijih vizuel-

61

Mediteran i drugi svetovi

nih izraza moći dinastije Atavila. Ova dvorska kapela ima formu dvoetažne građevine (si. 6) budući da je podignuta nad tzv. kriptom , tj. starijom dvorskom kapelom skromnijih dimenzija u kojoj je, po svemu sudeći, na Božić 1130. godi ne Rodžer II, Comes Siciliae et Calabriae  od 1112. godine, krunisan za kralja Sicilije. Nema sačuvanih pisanih izvora koji bi mogli preciznije o dred iti vreme pod izanja starije cr kve. Jedan od elemenata koji ukazuju da je mogla postojati dugo pre p odizan ja Kapele Palatine jeste jedan dokum ent iz 1112. godine u kojem Adelaida del Vasto, udovica Velikog grofa R odžera I i majka bu dućeg kralja Rodžera II, beleži da su u gornjem gradu Palerma nastanjeni ne samo aristokrate i obični vojnici već, i arhiepiskopi i klerici. Č injenica da su u palati već tad boravili i predstavnici crkvene hijerarhije ukazuje na mogućnost, zapravo neminovnost postojanja  bogoslužbenog pro sto ra u okviru iste. Prema rezultatima istraživanja Tomasa Ditelbaha, ta starija, prva crkva podi gnuta je nakon što je Adelaida preselila normanski dvor iz Mesine u Palermo , preciznije krajem prve decenije XII veka. Mala crkva sa tri apside (c. 12x14 m) podeljena je stubovima, po dva sa obe strane, na tri broda. Bočni brodovi sasto  je se od dva traveja zasvedena krsta stim svodovima. Kapela  je hodnic im a povezana sa dvoranom pravougaone osnove (5,52x4,77 m), zasvedenom poluobličastim svodom. Do sad nije pouzdano utvrđeno da je ovaj prostor prvobitno bio namenjen vladarskom sahranjivanju. Uprkos znatim razli kama u interpretaciji malobrojnih izvora vezanih za njeno  podizanje, i novija istoriografija saglasna je oko činjenice da je krun isanje Rodžera II obavljeno u ovoj starijoj, donjoj kapeli te da ju je 1132. godine arhiepiskop Petar uzdigao u status parohijske crkve. U status podzemne “kripte” dos pela je tek 1567. godine, nakon opsežnih radova na zdanju

62

Sicilija u doba Normana dvorske crkve sprovedenih u doba vicekraljeva Sicilije Vega i Makeda. Pošto je krunisan za prvog kralja Sicilije, Rodžer II je osmislio ambiciozan plan i pokrenuo poduhvat podizanja nove mo nu m entalne kapele (si. 7-8). Imajući u vidu oskud nost dokumenata iz vremena podizanja i opremanja Kapele Palatine, njeno datovanje u istoriografiji proteže se u period između 1140. i 1145. godine. Relevantne izvore predstavlja  ju povelja o osvećenju od 28. aprila 1140, sačuvana u Tabularijumu Kapele Palatine, i mozaičkom natpisu na grčkom  jeziku u osnovi ta m bura kupole gde se navodi godina 1143. Hom ilija koju je priliko m osvećenja crkve na praznik svetog Petra i Pavla (29. jun a) izgovorio Filaget od Ć eramija, a koja sadrži opis un utrašnjosti ovog sakralnog prostora nije datovana. U svakom slučaju, budući da je ova homilija ekfrasis o lepotama unutrašnjosti kapele, kojom prilikom se dizajn  panela i raznobojn i m erm er postavljen u tehnici inkru staci je na podu crkve poredi sa večnim izvorom a tavanica sa či stim večernjim nebom na kojem sijaju zvezde, jasno je da je  prilikom osvećenja prosto ra ona u potpunosti bila dovršena. Kao što je već više puta do sad primećeno, jedinstvenost arhitektonske strukture Kapele Palatine leži u kombinovanju građevine podužnog tipa, latinske trobrodne bazilike koja čini brod crkve (si. 9), sa tipom građevine centralnog  plana, u form i srednjevizantijske crkve upisanog krsta sa ku  polom na visokom oktogonaln om ta m buru, koja čini oltar ski prostor (si. 10). Kupola leži na trampama, što je rešenje karakteristično za no rm an ske kupo lne građevine na Siciliji i  predstavlja specifičnost ovih zdanja u odnosu na savremena vizantijska istog tipa u kojima dominira rešenje sa pandantifima. Oltarski prostor čine tri apside od kojih je središnja  posebno duboka. Trijumfalni luk sa svoja dva para istovet-

63

Mediteran i drugi svetovi

nih stubova koji deli oltarski prostor od broda uzdiže se iznad pet stepenika kojima je prezbiterijum izdignut iznad nivoa naosa. Uz prostorni arhitektonski tip crkve upisanog krsta sa kupolom, ikonostas, predstava Hrista Pantokratora u temenu kupole i ukupni program i ikonografija mozaika oltarskog prostora predstavljaju najneposredn ije i eksplicitne reference na vizantijsku tradiciju, dok je islamska vizuelna kultura jasno prisu tna ne sam o u oblikovanju tavanice sa osmokrakirm zvezdama i mukarnasom (si. 11), već i u nje noj slikanoj dekoraciji (si. 12) a latinska, zapadnoevropska, u sam om bazilikalnom arhitektonskom tipu naosa. Glavni brod je od bočnih odvojen sa po četiri stuba sa  južne i severne strane, većinom korintskog stila. Visoki, oštro prelomljeni lukovi arkada otvaraju pogled iz glavnog  broda ka mozaicim a na južnom i severnom zidu crkve. Pod centralnog b roda podeljen je na tri velika pravougaona p a n d a koji ponavljaju temu točka koja je zastupljena na podu oltarskog prostora, nep osred no ispod lika Hrista Pa ntokra tora u temenu kupole. U glavnom brodu rota je zamenjena manjim tondo motivima koji se nižu duž ose ili po dijago nalam a pravougaonih polja. Po načinu na koji su ispreplete ni, krugovi koji čine osnovu ove sheme ne daju sliku tipič nog vizantijskog quincunx -a koji se javlja u prezviterijumu. Oni su povezani mozaičkim trakama sačinjenim od kom  pleksnog geometrijskog prepleta zasnovanog na motivim a islamske umetnosti. Po svemu gore navedenom, mermerni  pod Kapele Palatine razlikuje se od kosm ati rada onovre menih rimskih i drugih crkava centralne i južne Italije sa kojima se po opštoj prirodi dekoracije i tehnici inkrustaci je najčešće po autom atizmu povezuje. Tepih mozaika cen tralnog i bočnih brodova Kapele Palatine osmišljen je kao kombinacija pravougaonih panela koji ne odražavaju i ne

64

Sicilija u doba Normana artikulišu arhitektonski plan crkve niti ritam kolonada (si. 13). Za razliku od poda, kasetirana tavanica i njen mukarnas ukras neprekinuto prati ritam i teče duž čitavog glavnog  broda. Prva dva panela m erm ernog p odnog mozaika južnog  broda, neposredno uz, sa bočne strane vladarskog prestola, potpuno se razlikuju od ostalih. C entralni motiv, manjih dimenzija nego na ostalim panelima, flankiran je manjim  panelima sa m erm ernim krugovim a i mozaičkim trakama u tehnici opus tessellatum. Uz zapadni zid, na mestu tradicionalno određenom za glavni ulaz, na glavnoj longitudinalnoj osi kapele, nalazi se vladarski presto na monumentalnoj platformi koja zauzima čitav prvi travej glavnog broda i uzdiže se na pet stepenika (si. 14). Veće dimenzije ovog traveja, višeg i šireg od ostalih,  predstava uzdizanja na nebo Aleksandra Velikog, arhetipske slike idealnog vladara, te kočije Sol i Lune na oslikanoj dr venoj tavanici koje se odnose na personifikaciju kralja kao kosmokrtora, ukazuju na činjenicu da je postavljanje trona na ovo mesto od početka bilo sastavni deo originalnog ko n cepta enterijera sakralno g prostora. Precizno pozicioniranje  prestola i funkcija sim boličke reprezentacije koja je sm isao  postojanja dvorske kapele učinili su apsolutno nemogućim  postavljanje ulaznih vrata na uobičajenoj poziciji, u zapad nom zidu. Kako bi se obezbedila komunikacija, otvoreni su  brojni ulazi na više drugih mesta. Dva bočna ulaza na zapadnom zidu, koja korespondira  ju sa bočnim brodovim a, nisu korišćena u doba Rodžera II  budući da je narteks ispred zapadne fasade dovršen kasnije. Prvobitni ulazi u Kapelu Palatinu bila su četvoro vrata si metrično raspoređena u dva bočna zida. Glavni ulaz u ka  pelu, ispred koje je podig nuta kolonada, bio je u zapadnom delu južnog zida, spoljnog zida južnog bočnog broda. Nje

65

Mediteran i drugi svetovi

govo takvo pozicioniranje svakako se može dovesti u vezu sa pozicioniranjem platforme i vladarskog trona na njoj te ceremonijom dočekivanja i/ili pozdravljanja vladara. Takvoj  pretpostavci u prilog idu i teze o mogućim tumačenjima, funkciji i značenjima motiva na panelima podnih moza ika u neposrednoj blizini platforme. Druga vrata u istom,  južnom zidu, koja vode direktn o u prezviterijum, bila su najverovatnije namenjena sveštenstvu. S druge strane, dva ulaza u severnom zidu bila su namenjena kralju i njegovom dvoru. Uz to, lože ili balkoni na gornjoj etaži severnog zida, omogućavale su pogled i pregled (liturgijskih) događanja sa visine. Otvoreno ostaje pitanje funkcije čitavog severnog delà transepta. Vilijam Tronzo izneo je pretpostavku, veo ma uverljivu, da je teatarska postavka Kapele Palatine bila organizovana po sektorima, severnom i južno m , gde su se u severnom nalazili privilegovani, kraljevski učesnici kao posmatrači, sudeonici liturgijske drame, dok su u južnom bili oni koji su predm et posm atranja. Takođe, razlika u arhitek tonskom tipu, prostornoj artikulaciji i programu dekoracije između istočnog, oltarskog, delà i zapadnog, naosa crkve, može se sagledati kao odraz koncepta o različitim svojstvi ma i nam eni prostora za liturgijske tajne i javnu (r e p re z e n  taciju slike i moči vladara. Hibridna priroda vizuelnog identiteta celine Kapele Pa latine potpuno odgovara i naglašava, oživljava, omoguća va njenu svrhu i namenu u domenu vladarske umetnosti i reprezentacije. Zato se sasvim jedinstven vizuelni identitet ovog sakralnog prostora ne može posmatrati sa jednostra nog, isključivog stanovišta spoja različitih „stilova" ili pro nalaženja formalnih analogija u oblicima, arhitektonskim i ikonografskim programima i rešenjima u pojedinačnim  prim erim a um etničk ih ostvarenja vizantijskog, zapadnog ili

66

Sicilija u doba Normana islamskog sveta. Umesto toga treba staviti u prvi plan od nos između vizuelne i verbalne forme reprezentacije, izme đu materijalnih formi zdanja, jezikom struke - arhitekture i slikane dekoracije Kapele Palatine, i reći i aktivnosti koje su se u njoj odvijale, aktuelizovale, tj. dogadjaja, ceremonija, rituala i liturgije XII veka. Moram o je posm atrati kroz din a miku odnosa materijalnih formi i aktivnosti ljudi, tj. kroz značenje koje su te aktivnosti dobijale u ovako struktuiranom prostoru čiji je teatarski efekat neophodna pozornica (re)prezentacije kralja Sicilije kao doslovne, korporealne veze između nebeske i zemaljske sfere i nebeskog i zemalj skog carstva. Podela na istok-zapad očituje se i u vizuelnom identitetu ,,vizantijskog“ istočnog delà (oltarski prostor u formi srednjovizantijske crkve upisanog krsta sa kupolom) i „islam skog", fatimidskog zapadnog delà (naos kao sala, dvorana za audijenciju vladara, sa podestom za tron, mukarnas ta vanica, fatimidski motivi kraljevskog banketa i lova). Tačka spajanja dva delà je nekadašnja loža, balkon, u severoistočnom uglu naosa, nam enjena kraljevskom prisustvovanju li turgiji. K retanje vladara kroz pr osto r kapele artikuliše njenu simboliku. Sfera carstva nebeskog, izražena vizantijskim vizuelnim jezikom, sa jasnim odstupa njem u program u m ozaičke dekoracije od standarnog programa srednjovizantijske crkve, i uz posebno naglašavanje Rodjenja i Ulaska u Jerusalim, i kraljevstva na zemlji, spojena je u personi vla dara u kojoj su i doslovn o spojene dve sfere, u ličnosti prvog kru nisa no g kralja dinas tije Atavila, Rodžera II. O n je u loži najbliži Panto kra toru u nebeskoj sferi a na tro nu uz zapadni zid naosa i njegova slika na zemlji. Razmatrajući mozaički ukras Kapele Palatine Ernst Kicinger je već uočio odstupanja od onoga što je Oto Demus

67

Mediteran i drugi svetovi

nazvao klasičnim sistemom dekoracije srednjovizantijske crkve. Njen istočni, oltarski deo, uobličen po modelu sred njovizantijske crkve upisanog krsta sa kupolom, i sam sa izvesnim arhitektonskim odstupanjima od standardnog vizantijskog rešenja, u sistemu dekoracije pokazuje kako “kla sična” tako, u većoj meri, i rešenja u programu i rasporedu scena koja odstupaju od uobičajenog srednjovizantijskog  plana. Panto krator je sm ešten u teme polukalote kupole, is  pod njega su arhanđeli, proroci, apostoli i svetitelji. Na svo dovim a i u gornjoj zoni zidova su scene iz Hristovog života. Odstupanje od standardnog, “klasičnog” rasporeda ogleda se u koncentraciji scena iz Hristovog života na južnom zidu  južnog kraka transepta na istoku. Natpisi su izvedeni na grčkom jeziku. Ovakav raspored, tj. koncentracija predsta va vezanih za Hrista na južnom zidu, sagledan kao celina sa kom pozicijama na severnom zidu doveli su Kicingera do zaključka da je raspored osm išljen tako d a bude p riređen za  posm atranje od strane povlašćenog posm atrača koji bi gle dao sa severa i to sa uzdignute pozicije. On je rekonstruisao  poziciju lože na severnom zidu iz koje bi vladar posm atra o i učestvovao u liturgiji i to kao stajne tačke prema kojoj i u odno su na koju je čitav program mozaičke dekoracije istoč nog, oltarskog delà kapele bio osmišljen i organizovan. U hijerarhijskom smislu pro stor Kapele Palatine stoga nije or ganizovan, podeljen samo po osi istok-zapad već i sever-jug. Longitudinalni prostor naosa u form i trob rodn e bazilike ukrašen je narativnim ciklusima mozaika vezanim za starozavetne teme (na zidovima centralnog broda) i teme ve zane za prinčeve među apostolima, svetog Petra i Pavla (na zidovima bočnih brodova). Za razliku od onih na istoku, u oltarskom prostoru, ovi mozaici nose natpise na latinskom. I Demus i Kicinger su već uočili stilske razlike između mo

68

Sicilija u doba Normana zaika u istočnom, oltarskom delu i onih u naosu. N a osnovu analize pisanog izvora, hronike Rom ualda od Salerna, i sopstvenih detaljnih istraživanja materijala u dvorskoj kapeli u Palermu, Tronzo je uverljivo pokazao da mozaička dekora cija naosa pripada p erio du vladavine Viljema I (1154-1166), Rodžerovog sina i naslednika. Prem a Tronzovom m išljenju, naos je prvo bitno m ogao biti ukrašen nefiguralnim pre dsta vama što bi se u potpunosti programski, vizuelno i estetski uklapalo sa sistemom i pro gram om dekoracije tavanice koja  pripada hronolo ški prvoj etapi, vrem enu Rodžera II. Glavni i bočni brodovi naosa p rvob itno su bili pokriveni spektakularno obrađenom tavanicom od kedrovog drveta. Tavanica glavnog bro da urađ ena je u tehnici m uka rnasa ili stalaktita koja je razvijena vek pre pod izanja Kapele Palatine u fatimidskom Egiptu. Ova tehnika p odraz um eva postavlja nje “lažne” tavanice pričvršćene za grede i gornje zone z ido  va. Iznad glavnog broda, ona je pod eljena na dvadeset panela u formi osm okrak ih zvezda uokv irenih m ukarn asom , stalaktitima izvedenim u tehnici štuko dekoracije. Prvobitno, svaka strana, svaka faseta složene pozlaćene tavanice bila je oslikana scenama gozbi sa igračima, sviračima, i dopunje na natpisima izvedenim kufskim pismom. Na sedam mesta  pojavljuje se figura vladara u “turskom sedu”, odevenog u kaftan i sa krunom na glavi, kako sedi na niskoj platformi, okružen slugama. Način prikazivanja lica, frizura i stilizovana brada ukazuju na zapadnjačku modu i po tome se znatno razlikuju od “orijentalnog” identiteta ostalih figura na tavanici. Smatra se, stoga, da to može biti jedino portret no rm ansko g vladara, ktitora Kapele Palatine, Rodžera II (si. 15). Način prezentacije vladara, važno je primetiti, uprkos njegovoj “zapadnjačkoj” odeći, u potpunosti je u skladu sa načinom prezentacije vladara u islamskoj vizuelnoj kulturi.

69

Mediteran i drugi svetovi

Istraživači su saglasni u oceni da su scene sa tavanice se kularne prirode i da imaju za cilj da predstave uživanje i izobilje zemaljskog blaga na dvoru, a time i u zemaljskom carstvu pod vlašću Rodžera II, koje je zemaljski raj i stoji naspram, i kao odraz nebeskog carstva i raja vizuelizovanog u kupoli i ukupnom programu mozaičke dekoracije oltar skog prostora. U postupku konstruisanja i ritualnog/vizuelnog postav ljanja i (re)prezentacije vladara u Kapeli Palatini platforma i vladarski tron koji je na njemu, na ukupn om prostoru za  padnog traveja glavnog broda naosa, zauzim aju sasvim po sebno mesto. Platforma i tron na krajnjem zapadu zdanja, flankirani vratim a sa južn e i severne strane, postavljeni u di  rektnoj osi sa i naspram centrlne oltarske apside, predstav ljaju u svakom pogledu, ritualnom, simboličkom, vizuelnom , program skom , pa nd an loži u gornjoj zoni severoistočnog delà ove dvorske kapele. Istraživanja, naročito ona ViIjema Tronza, pokazala su da postoje dve hronološke etape u form iranju i vizuelnom oblikovanju ovog prostora: prva iz vrem ena Rodžera II, savrem ena podizanju kapele, u kojoj je  podig nuta platform a, i druga poznija, iz vrem ena njegovih naslednika Viljema I i Viljema II kad je arhitek tonski k onač no uobličen i mozaičkom dekoracijom ukrašen čitav zapad ni zid iza ovog postrojenja. Tad je zazidan prv obitn i pro zor ski otvor, a otvorena dvoja vrata u zapadnom zidu, prolazi koji vode u severni i južni bočni bro d i flankiraju platformu sa tronom. Tronzo je takođe ukazao na ulogu specifičnog  pro gram a motiva m erm ernog poda u raščitavanju postupka ceremonije pozdravljanja vladara ustoličenog na platformi u zapadnom traveju koji je vodio od prvobitnog glavnog ulaza u južnom zidu, duž južnog broda prema istoku, do oltarske pregrade, pa potom duž centralnog broda prema

70

c

a u aooa

ormana

c

a u aooa

ormana

zapadu, neposredno pred ustoličenog vladara (izlaz prema severu). Ovu ceremonija su orijentalisti i vizantolozi poredili sa vladarskim ritualima fatimidskih kalifa ili onima na vizantijskom dvoru, svako sa stanovišta svoje struke, d ok su medievisti u njoj videli elemente običaja zapad noevropskih dvorova. Međutim, metodološki pristup proučavanju konstruisanja vladarskog dostojanstva i njegove vizuelne (re)  prezentacije u kultu rno heterogenoj sredini jedne pogra nične zone kakva je bila Sicilija po d Norm anim a, m ora biti utemeljen na polazištu kros-kulturalnih istraživanja. Time će se ublažiti isključiuvo impero-centrično posmatranje i  partikularističko traženje udela pojedin ih velikih centara  poput Kaira i Carigrada u oblikovanju vizuelne kulture ovog specifičnog okruženja i uvesti nova pitanja za razmatranje. Jedno od njih moralo bi se ticati i uloge lokalnog nasleđa, zatečene vizuelne kulture i rešenja koja predstavljaju indigenu interpretaciju preplitanja romejsko-hrišćanske i arapsko-islamske vizeulne kulture. U tom smislu trebalo bi dodatno razmotriti specifičnosti arhitektonskog rešenja Kapele Palatine. Keren C. Brit izno si mišljenje da, uprkos činjenici što je dekoracija, sačinjena od mozaika, mukarnasa i mermernog poda, vizantijska i islamska, sam način oblikovanja prostora predstavlja jasno defenisani lokalni arhitektonsk i tip. Do skoro je u istoriografiji važilo stanoviše da a rhitektura norm anskih zdanja na Siciliji predstavlja varijantu ranije formiranih tipova sa juga Italije, naročito iz Kalabrije, nastalih pod jakim uticajem i kao razultat asimilacije graditeljskih rešenja sa severnijih  područja, uključujući kako oblasti na severu Italije tako i norm anske zemlje na po dru čju Francuske. Pre desetak go dina Č arls Niklis je, m eđutim , predložio obrn uti redosled. On iznosi mišljenje da je tip zasvedene bazilike, tj. jedno-

71

Mediteran i drugi svetovi

 brodne građevine sa kupolom, tipičan za graditeljstvo južne Italije, zapravo formiran na severoistoku Sicilije, u oblasti Val Demone kod Mesine, i odatle, kao rezultat normanskog ktitorstva prenet i u druge oblasti pod njihovom vlašću na  jugu Italije, u Kalabriju, Apuliju. Na samom kraju XI i po četku XII veka u oblasti Val Demone i u Kalabriji podignuto  je sedam crkvava ovog tipa (Val Dem one: Sv. Marija u Mili (1091) (si. 16), Sv. Petar i Pavle u Itali (1093), Sv. Alfio u San Fratelu (kraj XI /početak XII veka) ; Kalabrija: S. Đ ovani Vekjo u Bivongi (kraj XI /početak XII veka), Sv. Marija de Trideti u Staiti (kraj XI /početak XII veka), Sv. Filoména u Santa Severini (sredina XI veka?), Sv. Marija di Tereti kod Ređo Kalabrije (kraj XI /početak XII veka). Pripadale su vasilijanskim pravoslavnim manastirima čiji su ktitori postali grof Rodžer I, grofica Adelaida i njihov sin, grof, a potom kralj, Rodžer II, koji su ovim zadužbinama izdavali darovne  povelje. Iako je njen istočni, oltarski deo bez sumnje jasno vezan za tip srednjovizantijske crkve upisanog krsta sa kupolom, ukupni arhitektonski koncept Kapele Palatine kao bazilike sa kupolom pokazuje znatne sličnosti sa ovim, prvim normanskim zadužbinama na tek osvojenoj Siciliji i to upra vo onim podignutim u oblasti Val Demone u kojoj je bila  prva prestonica, Mesina, i gde je sam ktito r Kapele Palatine, Rodžer II, odrastao. Uz to, ukupna kombinacija bazilikalnog naosa pokrivenog drv enom tavanicom sa kupolom zasvedenim istočnim delom crkava iz oblasti Val Demone idejno,  programski, ali i u pojedin ostim a arhitektonskog izvođenja odgovara vizuelno i m aterijalno daleko raskošnijoj dvorskoj kapeli Rodžera II. U te sličnosti konstrukcije spadaju kako trompe kupole tako i, de fa cto , otvorena drvena tavanica na koju je u Kapeli Palatini pričvršćen m ukarnas ukras. Istraži

72

Sicilija u doba Normana vanja Č . Niklisa ukazuju na m ogućnost da su crkve iz oblasti Val Demone podigli lokalni majstori koji su tradicionalno, vekovima unazad, radeći za pravoslavno stanovništvo grč kog jezičkog identiteta inegrisano u društvo fatimidske Si cilije, bili opredeljeni za intergrisanje elemenata islamske i hrišćanske, vizantijske vizuelne kulture što je, u osnovi, upravo efekat koji je postignut u dvorskoj kapeli u Palermu. Ovde, doduše, spajanjem dva prostora koja u osnovi imaju funkciju i izgled vizantijske crkve i dvorane za audijencije islamskog kalife, a u izvođenju vrhunskih majstora iz više carskih centara, K aira i Carigrada, na prim er. Ova nas pitanja uvode u razmatranje prave, projektovane  poruke koju je Kapela Palatina trebalo da prenese a jasno  je sasvim da je od početk a bila osmišljena kao “nešto više” od jednostavnog bogoslužbenog prostora. Pre svega bila je izvanredno sredstvo samo (re)prezentacije, sredstvo kojim se ostvaruju i propag iraju vladarske am bicije Rodžera II koji  je tu vrstu um ešnosti delio sa drugim članovim a dinastije Atavila. Prvi krunisani kralj Sicilije morao je da nađe i izra zi legitimitet svoje vlasti na dva fronta, na međunarodnoj koliko i na domaćoj sceni. Hibridna priroda Kapele Palatine vizuelni je izraz i poruk a upravo takve nam ere budući da je građevina sazdana tako da se može percipirati i tumačiti na više nivoa i sa više stajnih tačaka istovremeno. Vizantijski i fatimidski eleme nti davali su ovom prostoru , pa i njegovom ktitoru autoritet na međunarodnoj političkoj sceni i univer zalnoj teološko-ideološkoj ravni. Uz to, latinski i lokalni ele menti bili su izraz legitimnosti vlasti nad narodom Sicilije, Latinima, G rcima i Arapima, kao populus trilinguis. Bez obzira na te razlike između pojedinačnih delova cr kve, vladarsko proslavljanje u Kapeli Palatini odvijalo se u  jedinstvenoj vizuelnoj atm osferi, mogućoj jedinu tu i tad,

73

Mediteran i drugi svetovi

na Siciliji pod N orm anim a, koja je u jedn u celinu poveziva la, obuhvatala i integrisala elemente latinskog, vizantijskog i islamskog vizuelnog identiteta. Fascinantan narativ koji se odvijao u Kapeli Palatini mogao je biti sklopljen samo u okruženju Rodžera II, prvog krunisanog kralja iz roda Atavila, čiji je dvor okupljao ljude izuzetnog obrazovanja i veste u politici. Tu se pre svega isticao Georgije Antiohijski koji  je bio spiritus movens   opsežnog poduhvata, čiji je sastavni deo bila i reprezentativna vizuelna k ultura Kapele Palatine, uzdizanja članova porodice Atavila iz ranga beskrupuloznih  plaćenika i osvajača u rang prosvećenih vladara. Štaviše, Geogrije Antiohijski se u prepisci sa Rodžerom II, sačuvanoj u  privatnom pismu iz 1143. godine, dokum entu pisanom na grčkom i arapskom, vladaru obraćao sa mawlâ-nâ al-malik  al-muazzam al-qiddïs   (gospodaru naš, prečasni i sveti kra lju). A. Nef ovo sm atra uplivom tradicije adresiranja vladara iz hrišćanskog sveta arapskog govornog po dručja sa kojeg je Georgije Antiohijski poticao, te odjekom vizantijskih ideja o vladarskoj svetosti koja je takođe postojala i u fatimidskom i šiitskom svetu. Slikarstvo tavanice Kapele Palatine spada u najopsežni  je sačuvane vladarske slikane programe u tradiciji islamske umetnosti. Džeremi Džons pripisuje ga delatnosti fatimidskih majstora iz Kaira, uprkos činjenici što se uz motive is širokog repertoara islamske vizuelne kulture, a posebno onih koji su vezani za predstavljanje vladara, tu nalaze i d ru  gi, vezani za tradiciju zapadnog hrišćanstva. Drugi istraži vači, poput Leva Kapitena ili Ernsta Grubera, u izboru mo tiva nalaze i odjeke istočnohrišćanskih zajednica, naročito onih sa Bliskog istoka popu t koptske zajednice u Egiptu, te lokalne tradicije sa korenima na samoj Siciliji. U svakom slučaju, slikarstvo tavanice funkcioniše u izvanrednoj, izu-

74

Sicilija u doba Normana zetnoj i jedinstvenoj simbiozi sa mozaicima kupole i uku  pnog istočnog, oltarskog delà, urađenim u čistoj vizantijskoj tradiciji, te sa arhitektonskim konceptom i pojedinačnim graditeljskim elementima naosa (bazilikalni plan, stubovi sa bazama) koji su sastavni deo tradicije latinskog crkvenog graditeljstva. Već i sam izbor bazilikalnog tipa građevine  predstavlja svesno pozivanje na ranohrišćanske, naro čito rimske bazilike, tada benediktinsku crkvu San Paolo f.l.m. u Rimu pre svega, sa posebn im naglaskom na bened iktinske monahe koji su pratili Rodžera II na njegovim osvajačkim  pohodima. Isti spoj ostvaren je i na m erm ernom mozičkom  podu Kapele Palatine, kao i u vizuelnom identite tu crkava Santa M arija del Am iraljo i San Kataldo. Santa Marija del Amiraljo, Martorana, je privatna ka  pela podignuta 1126. godin e u okviru palate Georgija Antiohijskog, prvog ministra na dvoru Rodžera II (si. 17). Georgije Antiohijski je karijeru najverovatnije započeo u vizantijskoj Siriji. Nakon perioda provedenog na dvoru Zirida u al Mahdiji, u Tunisu, na Siciliju je dospeo verovatno 1108-1109. godine sa grupom melhita iz Antiohije, mozarapa koji su moguće poticali iz al-Andalusa, današnje Spanije. Pošto je postavljen za admirala flote Kraljevine obeju Sicilija, Georgije je kao izaslanik Rodžera II u više navrata obavljao diplomatske dužno sti na fatimidskom dv oru u Ka iru. Svog kralja savetovao je, a po njegovim savetima to je i ostvareno, da se na Siciliji formira arapska administracija, fatimidski sistem ad ministriran ja, a pripisuje mu se i uvo đe nje umetničkih strujanja islamskog Mediterana u Palermo. Vizantijsko-islamski okviri iz kojih je potekao i u kojima je stekao političko i vojno obrazovanje i diplomatsko iskustvo i izuzetan položaj koji je uživao na dvoru Rodžera II, ima li su neposrednog uticaja na podizanje i oblikovanje crkve

75

Mediteran i drugi svetovi

koja se po svemu može m eriti sa zadužbinom samog kralja. Osnivačka povelja datira iz 1143. godine, ali se na osnovu  pažljivije analize natpisa i dokumenata pretpostavlja da je već 1140. u njoj bila grobnica majke Georgija Antiohijskog te da je, stoga, ova crkva podig nu ta i mozicima u krašen a pre Kapele Palatine. Radovi na ove dve zadužbine tekli su u jed nom trenutku naporedo te tako u istoriografiji ranije izneta  pretpostavka o mozaicim a dvorske kapele kao uzoru za one u M artorani, nikako ne m ože biti prihvaćena. Radovi na cr kvi Georgija Antiohijskog trajali su i tokom narednih dece nija, sve do 1184. godine sa dogradnjom narteksa, egzonarteksa i kule na njegovoj zapadnoj strani kroz koju se danas ulazi u crkvu. Slobodan Ć určić smatra da je narteks m ogao  biti namenjen sahrani ktito ra, Georgija Antiohijskog, i nje gove supruge pa stoga njegovo podizanje datuje u vreme pre 1151. godine, pre datuma upokojenja admirala. Atrijum sa kolonadama pripada istom periodu dok je podizanje egzonarteksa vezano za izgradn ju kule na zapadnoj stran i crkve. Uprkos brojnim i opsežnim izmenama koje je građevina  pretrpela od XVI do XIX veka, njen prvobitni plan upisanog krsta sa kupolom na trompama kojom dominira lik Hrista Pantokratora jasno je prepoznatljiv. Iako jasno oslonjen na široko rasprostranjeni srednjovizantijski tip crkve, plan i volumetrija ukupnog zdanja pokazuje i određena odstupa nja od takvog, prevashodno carigradskog, predloška. To se ogleda kako u ukupnoj kubičnoj, neraščlanjenoj m asi građe vine tako i u prostornoj artikulaciji oltarskog prostora, sa tri apside koje se neposredno, bez dodatog traveja na istočnoj stran i, nastavljaju na “brodove”, te sa dva stepenika u odnosu na p od naosa uzdignutom “tran sep tu”. Krakovi krsta zasvedeni su poluobličastim, a ugaoni traveji krstastim svodovi ma. Fasade su artikulisane slepim arkadama koje uokviruju

Sicilija u doba Normana  prozore prelom ljenih lukova sa natpisom na grčkom na dva uokvirena panela neposredno iznad nazubljene kranelacije na vencu građevine. Ovakva rešenja čine specifičnu razliku između Martorane i carigradskog srednjovizantijskog tipa crkve upisanog krsta. Arhitektonska struktura Madone del Amiraljo stoga se pre može posmatrati kao proizvod proi stekao iz lokalne recepcije i kombinovanja elemenata razli čitog identiteta karakterističnog za okruženje Sicilije i južne Italije pod Normanima. Slična rešenja mogu se videti na  prim erim a sicilijanskih crkava San Nikolo Regale iz Mazare i Santa Trinita iz Delije iz istog perioda. Isti zaključci mogu se primeniti i na način na koji je na činjen i ukrašen mermerni pod crkve. Sastoji se od jedana est panela a program dekoracije sastoji se iz prezentovanja i kom binovanja osam geom etrijskih m otiva. Većinom se osla njaju na vizantijsku tradiciju, naročito rotae  ili petougaoni motivi u potk upolnom prosto ru ili ispred ulaza, te stilizovani vegetabilni motivi vreže, ali su kombinovani i isprepletani u sasvim posebna, jedin stven a rešenja. Motiv osmokrake zvezde, koji je prisutan na tavanici Kapele Palatine, javlja se i na podu Martorane, takođe stilizovan u skladu sa tradi cijom islamske vizuelne kulture. Najveća razlika u odnosu na gotovo jednov rem eno postavljeni m erm ern i pod Kapele Palatine ogleda se u uvođenju figuralnih predstava u pro gram dekoracije poda u zadužbini Georgija Antiohijskog.  Na dva panela sa vrežama javljaju se predstave psećih glava dok se na centralnom panelu javljaju stilizovane predstave koje asociraju na drvo života, lavove, afrontirane paunove i akrobate, sa visokim stepenom amblematskog značenja. Osim ovog primera, motiv akrobate, inače veoma raspro stranjen na teritoriji Francuske, naročito u Provansi, javlja se na kapitelima iz klaustra uz katedrale u Ć efaluu i Mon-

77

Mediteran i drugi svetovi

realu. Uvođenje ovog motiva ukazuje na još jedan u nizu uzora, predložaka i modela koji su se isprepleli u stvaranju hib ridn og vizuelnog identiteta glavnih zadužbina najviših u ran gu sicilijanske elite u do ba Rodžera II. Vrhunsko sveđočanstvo, bez sumnje, koje u sebi sumira sve napred izneto  jeste p o rtret ovog vladara u crkvi M adona del A miraljo, h ristolikog i u o rnatu vizantijskog vasilevsa, koga krun iše sam H ristos (si. 18)a prem a ikonografskom modelu po znatom iz romejske carske umetnosti još sa slonovača iz kruga Konstantina VII Porfirogenita (si. 19).

O da bra na bibliografija:

J. Bloom, The Introduction of the Muqarnas into Egypt, Muqarnas 5 (1988), 21-28. E. Borsook, Messages in Mosaic: The Royal Programmes of Nor man Sicily, 1130-1187, Oxford 1990 B. Brenk, La parete occidentale délia Cappella Palatina a Palermo, Art medievale 2/ 4 (1990), 135- 150. K. C. Britt, Roger II of Sicily: Rex, Basileus, and Khalif? Identity, Politics, and Propaganda in the Cappella Palatina,  Mediterranean Studies  16 (2007), 21-45. B. Catlos, Muslims of Médiéval Latin Christendom, c.1050-1614, Cambridge University Press 2014.  A Companion to Médiéval Palermo, The History of a Mediterranean Cityfrom 600 to 1500,  ed. by A. Nef, Brill 2013. S. Ć určić, The architecture, in: E. Kitzinger, On the Mosaics of  St. Mary s of the Admirai in Palermo,  Dumbarton Oaks Stu

dies 27, Washington D.C. 1990, 27-104. Id., Byzantine aspects of Church Towers in Norman Sicily, in: Giorgio di Antiochia, Parte délia politica in Sicilia nel XII se-

78 

Sicilija u doba Normana colo tra Bisanzio e l'Islam. Atti del convegno internazionale (Palermo 19-20 Aprile, 2007), Bizantino-Sicula 5, eds. M. Re, C. Rognoni, Palermo 2009, 65-85. Id., Some Palatine Aspects of the Cappella Palatina in Palermo,  Dumbarton Oaks Papers 41 (1987), 125-144. O. Demus, The Mosaics o f Norman Sicily, New York 1950. R. Ettinghausen, Painting of the Fatimid Period,  Ars Islamica 9 (1942), 113-147. H. Houben,  Roger II of Sicily: A Rüler between East and West, trans, by G. Loud and D. Milburn, Cambridge 2002. J. Johns,  Arabie Administration in Norman Sicily,  Cambridge 2002

.

Id., Arabie Inscriptions in the Capella Palatina: Performativity, Audience, Legibility, and Illegibiliy, in: Antony Eastmond and Elizabeth James (eds.), Viewing texts: Inscriptions as image and ornament in the Late Antique and Médiéval Mediterranean, Cambridge University Press, 2014, 124-147. Id., The Norman kings of Sicily and the Fatimid caliphate, An glo-Norman Studies  15 (1992), 133-159. M. J. Johnson, Church Building and Miracles in Norman Italy: Texts and Topoi, in:  Approaches to Byzantine Architecture and its Décoration, Studies in Honor of Slobodan Ćurčić,  ed.  by M. J. Johnson, R. Ousterhout, and A. Papalexandrou, Ashgate 2012, 67-81. E. H. Kantorowicz, Deus Per Naturam, Deus Per Gratiam: A  Note on Mediaeval Political Theology,  Harvard Theological  Review 45 (1952), 253-277 Id. The Kings Two Bodies, A Study in Médiéval Political Theo logy, Cambridge University Press 1957. Id. Laudes Regiae, a study in liturgical acclamations and mediae val ruler worship, University of California Press 1946. L. Kapitaikin, “The Daughter of al-Andalus”: Interrelations  between Norman Sicily and the Muslim West,  Al-Masaq:  Islam and the Médiéval Mediterranean, 25:1 (2013), 113-134. E. Kitzinger, Mosaic Décoration in Sicily under Roger II and the Classical Byzantine System of Church Décoration,  Itali-

79

Mediteran i drugi svetovi

an Church Décoration o f the Middle Ages and Early Renais sance. Functions, Forms and Régional Traditions. Ten Contri butions to a Colloquium Fleld at the Villa Spelman, Florence, ed. by W. Tronzo, Bologna 1989, 147-65. Id., The Mosaics of the Cappella Palatina in Palermo: An Essay on the Choice and Arrangement of Subjects, Art Bulletin 31 (1949), 269-92. Id., On the Mosaics of St. Mary s of the Admirai in Palermo, Dumbarton Oaks Studies 27, Washington D.C. 1990. G. Mandalà, M. Moscone, Tra latini, greci e 'arabici’: ricerche su scrittura e cultura a Palermo fra XII e XII secolo, Segno e Testo. International Journal of manuscript and text transmi ssion 7 (2009), 174-231. D. Matthew, The Norman Kingdom of Sicily,   Cambridge University Press 1992. A. Metcalfe,  Muslims and Christians in Norman Sicily, Arabie Speakers at the End of Islam,  Routledge 2003. A. Nef, Conquérir et gouverner. La Sicile islamique aux Xle et   XHe siècles, Rome 2011. C. Nicklies, Builders, Patrons, and Identity: The Domed Basilicas of Sicily and Calabria, Gesta 43/2 (2004), 99-120. P. Sanders,  Ritual, Politics, and the City in Fatimid Cairo,  Al bany 1994. The Society of Norman Italy, ed. by G. A. Loud and A. Metcalfe, Brill 2002. W. Tronzo, The Médiéval Object-Enigma and the Problem of the Capella Palatina in Palermo, in:  Late Antique and Médi éval Art of the Mediterranean World,  ed. by E. R. Hoffman, Blackwell Publishing 2007, 367-388. Id., The Cultures ofHis Kingdom. Roger II and the Cappella Pa latina in Palermo,  Princeton 1997.

Sicilija u doba Normana

Slika 1

Slika 2

Slika 3 81

Mediteran i drugi svetovi

Slika 4

Slika 5

        È       J

Slika 6

Sicilija u doba Normana

Slika 7

Slika 8

83

Mediteran i d rugi svetovi

Slika 11

Sicilija u doba Normana

Slika 12

Slika 13

M editeran i dru gi svetovi

Slika 14

Slika 15

Slika 16

Sicilija u doba Normana

Slika 17

Slika 18

Slika 19

Poglavlje IV Sveta zemlja i istočni Mediteran  pod krstašima Kraljica Melisenda i pitanje ktitorstva u Svetoj zemlji u vreme krstaša Kao realni, materijalni okvir centralnih dogadjaja u istoriji spasenja i jevanđeoskog narativa, zemlje istočne obale Mediterana, “Outremer” zapadnoevropskih hronika, oduvek su  bile predmet posebne pažnje u kolektivnom imaginarnom hrišćanske ikumene, posebno u vreme milenaristički obo jenih očekivanja naročito izraženih posle 1000. godine i u doba prvih krstaških ratova. Pothranjen apokaliptičkim ide jama, idejama o kraju veka i kraju sveta, počevši od vremena oko 1000. godine pa tokom čitavog XI veka, mit o nebeskom Jerusalimu razgoreo je zanimanje za zemaljski Jerusalim i  podstakao ideju krstaških ratova. Ideja verskog rata nalazila

89

Mediteran i drugi svetovi

 je opravdanje u učenju svetog Avgustina o božanski odobrenoj sili naročito popularnom među papama reformatorima u vreme spora oko investitura. Takav rat objavljuju pape u ime Hristovo, a vodi ih sam Hristos, preko svog namesni ka, naslednika svetog Petra na rimskoj katedri. Njihov cilj i zadatak jeste da Svetu zemlju i Jerusalim, kao mesto prve i druge parusije Hristove, vrate u okvire hrišćanskog carstva čiji je on istiniti centar. Istovremeno, i neraskidivo vezano za taj cilj, krstaški ratovi vode se za čistotu vere, za pripremu savršenog naroda koji treba da stupi pred tron Gospodnji na očekivani, bliski dan Strašnog suda, pa stoga i protiv unutrašnjih, a ne samo spoljnih neprijatelja hrišćanstva, tj.  protiv nevernika (Saracena) ili jeretika (alvižana, patarena, katara, bogumila). Ideološkoteološki okviri i uzori krstaš kih pohoda nalaze se kako u persijskim ratovima cara Ira klija u VII veku, i njegovom podvigu vraćanja Č asnog krsta u Jerusalim, tako i u mitologiziranom liku Karla Velikog, a naročito u njegovom pohodu za osvajanje španske marke u kome se junaštvom istakao i mučenički stradao veliki heroj, vojvoda bretonske marke Rolan, čije služenje i odanost gos podaru, stoga i samom Gospodu, predstavlja oličenje ideala hrišćanskog princa i uzor srednjovekovnog viteza. Krstaški ratovi, kretanje u susret Hristu koji će doći sa istoka, u samoj suštini svojoj obojeni napred pomenutim eshatološkim očekivanjima i percepcijama Svete zemlje i svetog grada Jerusalima u isto vreme su odraz i političke klime svog vremena. Prvi krstaški pohod (10961099) rezultat  je koliko od crkve kanalisane religiozne febrilnosti i oseća nja straha i nadanja koja se polažu u očekivani kraj sveta, toliko i procesa reforme crkve i afirmacije papskog autoriteta. Stoga su, od vremena kad je papa Urban II u jesen 1095. u Klermon Feranu počeo da propoveda pohod na Istok,

90

Svet a zeml j a i i st o ni M edit er an  pod krstašima

krstaški ratovi viđeni i kao manifestacija spoljne, koliko i unutrašnje politike reformisanog papstva. Papa, duhovni, ali i svetovni vođa Evrope, a ne car predvodi Evropu u tom  poduhvatu. Uz socijalne i ekonomske pritiske razvijenog feudalizma, važan aspekt krstaških pohoda čini i usmerava nje ratničkog mentaliteta viteškog društva na borbu protiv nevernika i jeresi, a ne na međusobne razmirice, pogotovo nakon 1040. godine i uvođenja х Dei, zabrane ratovanja. Odlazak u krstaški pohod bio je i vid askeze, stranstvovanja, a pre svega hodočašće utemeljeno na konceptu čoveka kao homo viator-a,  na putu ka Bogu. Ono što je on trebalo da doživi u Palestini jeste zemaljsko ponavljanje onoga što je doživeo Spasitelj. Godine 1096. započeo je prvi organizovani pohod pod vodstvom isposnika Petra iz Amijena, ali se brzo raspao.  Nakon toga, iste godine započinje prvi krstaški rat pod vodstvom vojvoda iz Normandije, Lorene, Flandrije, Tuluze i normanskih vladara s juga Italije: Roberta od Normandi je, Godfroa de Bujona, Balduina Flandrijskog, Roberta II Flandrijskog, Rajmona od Tuluze, Boemunda Tarantskog i Tankreda Atavila, Boemundovog sestrića. Nakon osvajanja Edese i Antiohije (1098), koja je bila pod vlašću Boemunda Tarantskog, normanskog vojvode od Apulije, i posle pet ne delja opsade Jerusalima narednog leta, na dan 15. jula 1099. godine sveti grad bio je u rukama hrišćana. Ustanovljeno  je Jerusalimsko kraljevtsvo po modelu franačke feudalne države na čijem se čelu našao Godfroa Bujonski sa titulom advocatus sancti sepulchri. Nasledio ga je brat Balduin, grof od Edese, koji uzima titulu kralja. Kneževina Antiohija i vojvodstva Tripolija i Edese postaju manje vazalne države. Sledeća tri krstaška pohoda koja su se odvijala tokom XII i na samom početku XIII veka donela su promenljivu sreću

91

Mediteran i drugi svetovi

franačkim vitezovima. Drugi krstaški rat predvodili su od 1145. do 1149. godine car Svetog rimskog carstva Konrad III Hoenštaufen i francuski kralj Luj VII sa ciljem oslobađanja prve franačke krstaške države na istoku, vojvodstva Edese, od seldžučke vlasti pod koju je pala 1144. godine.  Neuspeh ovog krstaškog pohoda, jačanje i širenje seldžučke države, ali i fatimidskog kalifata na štetu krstaške moći na Istoku najavili su zapravo i konačni gubitak samog Je rusalima i Saladinovu pobedu 1187. godine. To je, ujedno,  bio povod za Treći krstaški rat koji je trajao između 1189. i 1192. godine. Predvodili su ga car Fridrih I Barbarosa, engleski kralj Ričard Lavlje Srce i francuski kralj Filip II Av gust. Iako nisu uspeli da povrate Jerusalim, osvojili su gradove Jafu i Akre, vek kasnije i poslednje krstaško uporište u Svetoj zemlji odakle su se konačno povukli 1291. godine. Č etvrti krstaški rat, pod vodstvom venecijanskog dužda En rika Dandola, poznato je, iako sa ciljem povratka Jerusalima  pod hrišćansku vlast a usmeren prvobitno ka ajubidskom Kairu, završio je uključivanjem krstaške vojske u dinastičke razmirice oko nasleđivanja vizantijskog trona i sukobe između Aleksija III Anđela i njegovog sinovca Aleksija IV, sina oslepljenog i svrgnutog cara Isaka II Anđela, i padom Carigrada u proleće 1204. godine. Tokom XII veka konačno se iskristalisao srednjovekovni koncept viteštva koji je zadobio mistične i romantične konotacije, naročito u vreme krstaških ratova. Tada su stvoreni monaški viteški redovi sa zadatkom da čuvaju sveta mesta i hodočasnike ali, u sferi realne politike, i kao instrument za zaštitu interesa crkve i papstva. Red vitezova svetog Jovana, hospitaleri, vojnički red sa monaškim zavetom, čija su se sedišta premeštala od Jerusalima preko Kipra do Rodosa i Malte, osnovan je oko 1113. godine pri benediktinskoj bol-

92

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

nici za hodočasnike koja se nalazila uz crkvu Svetog Jovana, u blizini crkve Svetog Groba, osnovane još oko 1070. od strane trgovaca iz Amalfija. Red vitezova Hrama, Templari, osnovan je oko 1115. godine kad Ig de Pajen i francuski vitezovi zadobijaju naklonost i pokroviteljstvo Balduina I koji im daje prostor na Haram el Šerifu uz Kupolu na steni i A1 Aksu, na prostoru gde se nalazio Solomonov hram. Bernar iz Klervoa sastavlja za ovaj red monaško pravilo i apologetski spis  De Laude Novae Militiae.  Ovaj izuzetno popularan viteški red stekao je ogromno bogatstvo, između ostalog i oporezivanjem mirskog sveštenstva i pružanjem bankarskih usluga. Nakon pada Akre 1291. godine sele se na Kipar. Početkom XIV veka, na saboru u Vijeđu 1312. godine, optuženi su za jeres. Veliki majstor reda Žak de Mole je pogubljen, a imovina oduzeta. Tako je, najpre delovanjem pape Klimenta V, a potom i francuskog kralja Filip IV, organizovan njihov slom, a red rasformiran. Kao trag prisustva vojničkih monaških redova na Levantu, jedine stalno prisutne naoružane sile franačkih vitezova, do danas je ostao niz utvrđenja kao najvažnijih tački u sistemu odbrane unutrašnjosti Jerusalimskog kraljevstva i  pograničnih područja preko Jordana, Oronta i Libanskih  planina. Među njima su Monreal, južno od Mrtvog mora, koji podiže oko 1115. godine kralj Balduin I, a u istoj regiji su i Kerak i Subejba. Krak de Ševalje, najveće i fortifikaciono najsloženije krstaško utvrđenje na Istoku, zauzima strateški  položaj koji kontroliše prolaz između hrišćanskih luka Tor tose i Tripolija i saracenskih gradova na reci Oronto, Harne i Homsa. Odlikuje ga položaj na vrhu brda, dvostruki bedemi sa dvadeset kula, velika donžon kula visoka pedeset metara i zidine šitine do deset. Primetan je uticaj takve fortifikacione arhitekture Bliskog Istoka na Evropu gde Ričard Lavlje Srce

93

Mediteran i drugi svetovi

 podiže Šato Gajar u Francuskoj, a prenošenje jerusalimskih arhitektonskih obrazaca posredstvom delovanja templara ogleda se u formi crkava ovog reda u zapadnoj Evropi, po put one u Londonu ili Kembridžu, podizanih na podobije Kupole na steni tj. rotonde Anastasisa. Realna i imaginarna geografija hrišćanskog srednjeg veka sustiču se u Jerusalimu kao umbilicus i axis mundi, tački spa janja neba i zemlje, istorije i eshatona.  Mappae mundi koje nastaju u zapadnoevropskom svetu u doba krstaških ratova vizuelno najneposrednije odražavaju ideju Svete zemlje i svetog grada Jerusalima u srcu sveta. Svet kao božanska tvar istovremeno je i punoća tela Hristovog, nebeske i zemaljske crkve, čije je srce u Jerusalimu i crkvi Groba Gospodnjeg. Savršeni geometrijski oblici kruga i kvadrata, vertikala i horizontala krsta i zlato kao signum neprolazne evrahistijske i dolazeće eshatološke realnosti čine vizuelni vokabular ovog diskursa (re)prezentacije Jerusalima. U (re)prezentaciji istog kruga ideja u vizuelnoj kulturi samog svetog grada i latinskog Jerusalimskog kraljevstva pri stuno je kolonijalno iskustvo krstaške države. Ono se ogleda u zapadnom tzv. romanogotskom stilu, ali, posebno u oblikovanju vladarskih zadužbina. Nije, međutim, jedino niti je vladajući diskurs u tom domenu. O složenoj prirodi i raznorodnim izvorima vizuelne kulture krstaškog kraljevstva najrečitije svedoče zadužbine kraljice Melisende, najvećeg ktitora umetnosti u Jerusalimu XII veka i jedne od tri žene  plemenitog roda i vladarskog dostojanstva koje su uobličile vizuelni identitet hrišćanskog Jerusalima. Njene prethodnice u tom poslu bile su carica Jelena, majka cara Konstantina, i Evdokija, žena cara Teodosija II. Melisenda od Jerusalima nasledila je krunu krstaškog kraljevstva od oca, kralja Balduina II, i, zajedno sa mužem,

94

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

Fulkom od Anžua, kao novim kraljem, bila uzdignuta na  presto u krunidbenoj ceremoniji održanoj na praznik Vozd viženija Č asnog krsta, 14. septembra 1131. Tokom narednih trideset godina, do smrti 1161, imala je izuzetno istaknutu ulogu u politici i kulturi svog kraljevstva. Bila je ćerka kralja Balduina II (11181131), žena i udovica kralja Fulka od Anžua (11311143) i majka dva kralja latinskog Jerusalim skog kraljevstva, Balduina III (1143/11521163) i Amalrika (11631174). Uz uticaj koji je imala u politici, a koji se može uporediti sa ulogom Elenore od Akvitanije, njene savreme nice, u Engleskoj, Melisenda je najzaslužnija za uobličavanje Jerusalima, sa njegovim svetim mestima, bogatstvom multi kulturanosti hrišćanske populacije i novim značajem koji je imao kao politički i ekonomski centar latinskog kraljevstva, kao nove „ikone" krstaške umetnosti, novog ikoničnog me sta, najreferentnijeg ikonotropa mediteranskog sveta u vre me prvih krstaških ratova. Rođena u Edesi, bila je jedna od četiri čerke kralja Balduina II i Morfije, jermenske princeze čiji je otac bio Gabrijel od Melitene, a od koga je Morfija nasledila grčko pravoslavno poreklo i vaspitanje koje je prenela na svoju čerku. Pošto Balduin II i Morfija nisu imali muškog naslednika, kralj je odredio da će ga naslediti najstarija ćerka. Kao potomak vladara francuskog porekla, sina Balduina I i sinovca Gotfrida Bujonskog i majke pravoslavne vere, grčkog jezičkog identiteta, rođene u Jermeniji, Melisenda je uistinu bila oličenje spoja i interakcije različitih hrišćanskih konfesionalnih gru pa na Levantu i u kraljevstvu kojim će nakon očeve smrti upravljati. Naime, pred sam kraj života, 1131, Balduin II je, izmenivši prvobitno ugovorenu poziciju Fulka od Anžua, koga su 1126. kao Melisendinog supruga preporučili Luj VI i papa Honorije II, kao punopravnog vladara i naslednika

95

Mediteran i drugi svetovi

 prestola, odredio da ga nasledi ćerka Melisenda, kojoj se za jedno sa mužem i sinom, Fulkom od Anžua i Baduinom III, daje cura regni i plena potestas.  Do muževljeve smrti 1143. Melisenda je bila savladar, premda je na samom početku, nekoliko godina nakon 1131, bilo Fulkovih pokušaja da sam upravlja kraljevstvom. Od 1143. do 1152. samostalno je vladala kao kraljica régnant,  čak i nakon što je 1145. njen sin Balduin III postao punoletan. Godine 1152. došlo je i do otvorenog sukoba majke i sina oko učestvovanja u vlasti. Melisenda se, iako dokumenta i dalje potpisuje uz Baldui na III i igra značajnu ulogu u političkom i verskom životu latinskog kraljevstva, povukla iz Jeusalima i poslednjih devet godina života provela u novoosvojenom gradu Nablusu. Umrla je u septembru 1161. godine. Njeno telo je preneto u Jerusalim i sahranjeno u velelepnoj grobnici u Bogorodiči noj crkvi u Getsimaniji, njenoj poslednjoj velikoj zadužbini u svetom gradu i mestu pokoja njene majke, Morfije. O Melisendinoj ktitorskoj delatnosti svedoče kako mnogobrojna zdanja koja i danas daju noseći pečat vizuelnom identitetu Jerusalima tako i pisani izvori, pre svega hronika Viljema od Tira, iako iz ličnih razloga prilično selektivno.  Na početku vladavine, oko 1131. godine, osnovala je manastir Svetog Lazara u Vitaniji u kojem je njena najmlađa sestra, Iveta, bila opatica. Bila je ktitor obnove crkve Svete Ane u istoimenom manastiru kod banje Vitezde u Jerusa limu u kojem je prethodno njena sestra primila monaški zavet (si. 1). Crkva je osvećena 1140. godine. Obnovila je crkvu Svetog Groba koja je osvećena 15. jula 1149. godine, na  pedesetogodišnjicu osvajanja Jerusalima (si. 2). Bila je ktitor Bogorodičine crkve u Getsimaniji, svetog mesta vezanog za grob Majke Božije, gde je i sahranjena (si. 3). Podizala je  javne građevine u Jeruslimu, pokrivene tržnice, davala pri

96

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

loge hospitalerima ali i lavri Svetog Save Osvećenog, kao i hristijanizovanom svetom mestu na Brdu Morija, Templum Domini  Kupoli na steni. Od posebne važnosti je njen udeo u osnivanju i radu značajnog skriptorija u Jerusalinu, koji funkcioniše približno od 1125. do 1175. godine da bi se u XIII veku preselio u Akre gde radi do 1291. godine. Osniva ga Viljem, starešina hrama Groba Gospodnjeg, kasnije arhiepiskop tirski i hroničar krstaških ratova i pojedinih Meli sendinih ktitorskih delà. Viljem od Tira bio je prisutan u Svetoj zemlji tokom prvih godina javnog života i delovanja kraljice Melisende ali,  budući mlađi, rođen krajem treće decenije XII veka, i budući da je karijeru u crkvi započeo mnogo godina kasni je, o Melisendinoj vladavini mogao je da počne da piše tek znatno iza 1165. godine, više od trideset godina nakon početka kraljičine vladavine i gotovo pet godina nakon njene smrti. To mogu biti neki od razloga zbog kojih od svih njenih zadužbina ovaj hroničar krstaškog kraljevstva pominje samo pojedine i to posebno odabrane i prezentovane, dok o najvećem broju drugih nema ni pomena. Drugi mogući razlozi takvog izbora govore koliko o ličnim stavovima autora toliko i o smišljeno izostavljenoj ili posebno naglašenoj  političkoj i ktitorskoj delatnosti ove izuzetne vladarke. U svakom slučaju, same zadužbine zajedno sa pisanim izvorima, osvetljavaju politiku ktitorstva tj. političku funkciju ktitorstva jedne kraljice régnant  XII veka. Reč je o vremenu kad žene vladarke, ne samo u mediteranskom već i drugim svetovima hrišćanskog srednjovekovlja, poput Melisende ili Urake, ćerke Alfonsa VI, vladarke Leona ili pak Matilde, samostalno i samosvojno upravljaju državom i vojskom, o vremenu pre prihvatanja uloge žene vladarke samo kao advocatae,  dakle pre narastanja marijanskom pobožnošću

Mediteran i drugi svetovi

obojene ideje kraljice kao posrednice između vladara i naroda. Jedan takav slučaj političke funkcije ktitorstva tiče se Me lisendinih aktivnosti vezanih za obnavljanje najznačajnijeg hrišćanskog svetog mesta i centra hodočašća bez premca, crkve Hristovog groba (si. 4). Kao mesto krunisanja Fulka i Melisende kao novog kralja i kraljice Jerusalimskog kraljevstva 14. septembra 1131. godine odabrana je, za razliku od prethodnih obreda krunisanja krstaških vladara koji su obavljani u crkvi Rođenja Hristovog u Vitlejemu, upravo crkva Groba Gospodnjeg. Time je ova crkva koja je već  bila sediše latinskog patrijarha postala i državna crkva par  excellance, sa funkcijom krunidbene crkve i mauzoleja vladara Jerusalimskog kraljevstva. Planovi za njeno proširenje i prilagođavanje novoj nameni datiraju, izvesno, već iz vremena krunisanja Fulka i Melisende 1131. godine ali su radovi najverovatnije počeli nakon što su tu 1143. godine krunisani Melisenda i Baldovin III. Arhitektonski koncept bio  je ambiciozan. Apsida rotonde otvorena je prema dvorištu triportika, između konstantinovske/justinijanske bazilike, sa izmenama iz vremena Konstantina Monomaha, i Anasta sisa, koji je zatvoren i zasveden kupolom. Istočni kraj rešen  je u formi tipčnoj za hodočasničke crkve zapadne Evrope, sa starom, postojećom apsidom i mozaikom uklopljenim u novi ambulatorijum sa radijalno postavljenim kapelama.  Novi dvoetažni dvostruki portal postavljen je na južnu fasadu crkve, inspirisan delom jerusalimskim Zlatnim vratima a delom Puerta de las Platerias iz Santjago de Kompostele. Unutrašnjost crkve i ulazni portali dobili su složen program skulpturalne dekoracije i mozaika.  Nova crkva Hristovog groba osvećena je na pedesetu godišnjicu osvajanja Jerusalima, 15. jula 1149. Premda radovi

98

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

na obnavljanju i proširivanju, prilagođavanju novim bogo službenim i potrebama hodočašća, te državnim funkcijama ove crkve nisu u potpunosti bili gotovi do tog datuma, glavne etape izgradnje su bile okončane, a program glavnog, južnog portala sa pripadajućim programom mozaičke i skulpturalne dekoracije, zaokružen. Program ove fasade  posebno je jasno formulisan kao izraz hrišćanskog ekumenizma, sasvim u skladu sa univerzalnim značajem ovog, najvažnijeg svetog mesta za sve hrišćane, ali i u skladu sa  politikom kraljice Melisende i njenim porodičnim koreni ma. Program i ikonologija vizuelnosti glavne, južne fasade i  portala crkve Svetog groba spajaju u sebi i izražavaju autentičnu istoriju ovog svetog mesta, sa njegovim ranohrišćan skim i vizantijskim korenom, artikulišu fasadu skulpturom koja vizuelno referiše na različite hrišćanske tradicije na Istoku, ranohrišćansku, vizantijsku, romaničku i arapsko hrišćansku, i, konačno, vezuju ovo sveto mesto sa drugim svetim mestima i ciljevima hodočašća u svetom gradu i Svetoj zemlji. Očigledno je Melisendino učešće u osmišljavanju ovog programa na kojem je radila zajedno sa jerusalimskim  patrijarhom, Fulkrom (11451157), u čijem imenovanju za naslednika patrijarha Viljema je izvesno imala značajnog udela. Utoliko je neobičnije, a istovremeno i veoma indikativno, što o ovom poduhvatu vladarke i kraljice Latinskog kraljevstva nema ni pomena u hronici Viljema od Tira. Razočaran što nije bio imenovan za jerusalimskog patrijarha nakon smrti patrijarha Viljema 1180. i što je to zvanje pri palo Irakliju iz Cezareje, Viljem od Tira je iz svog spisa u  potpunosti izostavio svako pozivanje na crkvu Hristovog groba i njenu istoriju u XII veku. Kao olakšavajuća okolnost mora se, doduše, uzeti u obzir i činjenica da je 1145. godine Viljem od Tira napustio Svetu zemlju i otišao u Evropu.

Mediteran i drugi svetovi

 Nije teško zamisliti saradnju ostarelog patrijarha Fulkra sa energičnom kraljicom Melisendom i njihovo zajedničko  planiranje i angažovanje na izvođenju programa, prostornog i ikonografskog, crkve Svetog groba. Melisenda je bila  pouzdani i nepokolebljivi stožer crkve u političkom životu svoje države kao i lični zastupnik više patrijaraha koji su stupili na tron tokom njene vladavine. Ne samo što je crkvu  podržavala i darivala do gotovo legendarnih razmera, iza čega je, uz duboku pobožnost, svakako stajala i istančana, izrazita politička veština, već je i sama bila jedna od glavnih ličnosti oko kojih su se upravo u periodu od oko 1130. do 1150. okretali glavni državni i crkveni obredi u samoj crkvi Svetog groba. Stoga je, izvesno, bila veoma dobro upućena u liturgijske i prostorne potrebe organizovanja i sprovođe nja ovakvih važnih državnih i crkvenih svečanosti, uz stalnu  potrebu organizovanja i kanalisanja protoka velikog broja hodočasnika koji su dolazili na poklonjenje ovom svetom mestu i krunisanja i vladarskog sahranjivanja. Melisenda je na vrhuncu političke moći bila u godinama između c. 1145. i 1149. a patrijarh Fulkr je, bez obzira na poodmakle godine, bio dosledan u održavanju reda u upravljanju crkvom. Zajedno su, bez sumnje, činili izuzetan tandem u projektu obnavljanja i proširivanja crkve Groba Gospodnjeg. Uprkos ćutanju pisanih izvora, sam program portala govori o Melisendinom učestvovanju u formulisanju njegove  poruke. Naime, na nadvratniku levih vrata dvostrukog portala na južnoj fasadi crkve Hristovog groba nalaze se dve scene iz Hristovog života. Osim što nose teološki i istorijski za ovo mesto ključnu poruku istinitosti vaskrsenja, ukazu ju na sveto mesto vaskrsenja Lazarevbg u Vitaniji, izuzetno značajno za Melisendu i njenu porodicu. Vaskrsenje Laza revo i Marta i Marija mole Isusa da vaskrsne njihovog bra-

Sveta zemlja

i ist o ni  Mediteran

pod krstašima

ta tako nose poruku vaskrsa, ali i poruku ktitorstva kraljice Melisende koja je 1143. osnovala manastir u Vitaniji u ko jem je opatica bila njena najmlađa sestra, Iveta. Uz to, bogat  program arhitektonske skulpture južne fasade crkve Svetog groba i način izvođenja vezuju se za crkvu Svete Ane u banji Vitezda, takođe zadužbinu kraljice Melisende, a i sveto mesto na kojem je njena sestra Iveta započela svoj život u monaštvu. Manastir svete Ane sa crkvom iste posvete u banji Vitezda, na svetom mestu rođenja Bogorodice, lociran sa severne strane Brda Hrama i uz Lavlju kapiju na samom početku Via Doloroze, i danas je jedna od najupečetljivijih i najbolje sačuvanih građevina iz krstaškog perioda u Jerusalimu (si. 5). Ovo posebno mesto, jevrejska Ovčja kupelj, a u hrišćan skoj tradiciji vezano za rođenje Majke Božije, Hristovo čudo isceljenja raslabljenog i legendu o Č asnom krstu, uživalo je  pokroviteljstvo i Melisendinih predaka. Žena Balduina I, Arda, tu je primila monaški zavet. Melisendina mlađa sestra, Iveta, ušla je u manastir neposredno posle 1120. i u njemu boravila sve do 1144. kad se premestila u novopodignuti manastir svetog Lazara u Vitaniji koji je sestra, tada kraljica na vrhuncu moći, podigla za nju. Opravdano je pretpostaviti da je u tom periodu crkva svete Ane obnovljena uz podršku vladarske porodice i same Melisende, verovatno tokom četvrte decenije XII veka. U pisanim izvorima, međutim, nema traga njenog angažovanja iz razloga sukoba koji je nakon 1131. kraljica imala sa mužem, kraljem Fulkom. Moguće je da je njena pomoć bila i potpuno privatno predata ovom svetom mestu u kojem je u monaštvu živela njena najmlađa sestra. Dokaz se, s druge strane, može naći u samim vizuelnim svojstvima crkve. Ukazali smo već na jasne veze između artikulacije fasade, arhitektonskih formi i ikonogra

Mediteran i drugi svetovi

fije arhitektonske skulpture, naročito spoljnih lica arhivolti sa prelomljenim lukovima, koje očigledno postoje između crkve Svete Ane i crkve Svetog groba. Imajući u vidu tipološke sličnosti i sličnosti u načinu klesanja i repertoaru arhitektonske plastike crkve Svete Ane i crkve Hristovog groba, veoma je moguće da je klesarska radionica angažovana u  banji Vitezda po završetku radova prešla na novo gradilište  pri crkvi Groba gospodnjeg. Od sredine XII veka postoje i  pisani izvori vladarskih povelja koje je Melisenda izdala manastiru u banji Vitezda. Poveljom iz 1152. kraljica je dala u  prihod manastiru rentu od izdavanja radnji na tržnicama u centru Jerusalima i tom donacijom uticala i na oblikovanje urbanog sklopa sekularnog krstaškog grada, postavljajući trase tri ulice, tzv. ulice lošeg kuvanja ili Malkisinat i dve  bočne. Manastir svete Ane time je dobijao stalne prihode, obezbeđene su javne potrebe tj. hrana i kuvanje za poklonike i putnike a vladarka potvrdila sposobnost upravljanja gradom i uspeh u konstruisanju sopstvene (re)prezentacije. Pored ktitorstva vezanog za glavna sveta mesta, istovremeno i glavne državne crkve, pre svih za crkvu Svetog gro ba, Melisenda je, iako o tome nema pisanih izvora, izvesno učestvovala u obnavljanju, a veoma moguće i lično prilagala crkvama drugih hrišćanskih denominacija, pre svega starih istočnohrišćanskih zajednica u svetom gradu: pravoslavnih Grka, Jermena, Sirijaca, Jakobita i drugih. O takvom odnosu  prema istočnohrišćanskom nasleđu, pa i vizuelnoj kulturi, koje je baštinila kao deo svog ličnog identiteta, najupečetlji vije svedoči oprema luksuznog rukopisa psaltira izrađenog za nju u jerusalimskom skriptorijumu, ali i čitav niz zdanja obnovljenih u vreme njene vladavine u svetom gradu. Radionice graditelja i skulptora okupljene prvo na podizanju crkve Svete Ane, a potom i na obnavljanju crkve Svetog gro

102

Sveta zemlja

i i st o ni

 Mediteran pod krstašima

 ba bile su, sudeći prema neporecivim sličnostima u graditeljskim i elementima skulpturalne dekoracije, angažovane i na onovremenim opsežnim ali manjim projektima podizanja novih ili obnavljanja starih crkvenih zdanja pomenutih istočnohrišćanskih denominacija u Jerusalimu u vreme Me lisendine vlasti. Dobar primer predstavljaju portali crkava u jermenskom  patrijaršijskom kompleksu, u jermenskoj četvrti u Jerusalimu; katedralne crkve Svetog Jakova (si. 6) i manje crkve Svetih anđela, kao i sirijske crkve Svetog Marka (si. 7), takođe locirane u jermenskoj četvrti. Istovetni prelomljeni lukovi na portalima, sa licima arhivolte klesanim u vidu niza konveksno oblikovanih, ritmički postavljenih uzastopnih manjih polja, zaštitni znak radionica angažovanih na glavnim vladarskim zadužbinama iz perioda između 1140. i 1150. godine, nalaze se kako na Melisendinim zadužbinama, crkvi Svete Ane i Svetog groba, tako i na pomenutim jermenskim i sirijskim crkvama. Moguće je, s druge strane, da su isti motivi ostvareni na ovim zdanjima i zahvaljujući različitim tradicijama. Pojedini istraživači poreklo klesanog ukrasa i načina formiranja lukova i portala na pomenutim jermenskim crkvama vide u aktivnosti radionica jermenskih majstora prusutnih na istočnom Mediteranu i Bliskom istoku i angažovanih od strane ktitora iz Fatimidskog kalifata i u tom kontekstu, poređenja radi, ističu primer gradskih vrata fatimidskog Kaira, Bab al Futuh, delo jermenskih klesara i graditelja sa kraja XI veka. Melisendino pokroviteljstvo, bez obzira na poreklo majstora, nikako nije osporeno. Poslednje veliko ktitorsko delo ove kraljice u Jerusalimu vezano je za još jedno sveto mesto u ovom gradu, za dolinu Jehosafat, kod Getsimanije, podno Maslinove gore, za mesto koje hrišćanska tradicija vezuje za grob Presvete Bogo-

Mediteran i drugi svetovi

rodice. U krstaškom Latinskom kraljevstvu Jerusalima ovo mesto bilo je određeno, još od vremena, kralja Balduina II, Melisendinog oca, kao mauzolej kraljica, spram crkve Svetog groba kao grobne crkve kraljeva u kojoj su nalazili večni  pokoj u blizini stene Golgote i kamena pomazanja. Uz sveto mesto vezano za grob Majke Božije u dolini Jehosafat sahranjena je bila Morfija, Melisendina majka. Grobna odaja same kraljice Melisende nalazi se direktno naspam majčine grobnice, sa desne strane stepeništa koje vodi ka podzemnoj crkvi nad svetim mestom Bogorodičinog groba. Uz sve pomenute zadužbine nema sumnje da je najluksu znije umetničko delo vezano za ime kraljice Melisende iluminirani kodeks Psaltira i molitvenika, danas u Britanskoj  biblioteci u Londonu (Egerton MS 1139), poznat kao Psal tir kraljice Melisende (si. 8). Namenjen ovoj vladarki on je ujedno i najluksuznije opremljeni sačuvani rukopis proizveden u XII veku u skriptorijumu crkve Svetog groba u Jerusa limu a i najstariji sačuvani rukopis nastao u svetom gradu za vreme krstaške vlasti. Iako se Melisendino ime ne pojavljuje u samom kodeksu izvesno je da je ova knjiga poručena za nju, najverovatnije od strane njenog supruga, kralja Fulka. U svakom slučaju, izuzetno bogato opremljen kodeks sa koricama od slonovače i vezenom svilom na hrbatu mogao  je da nastane samo kao rezultat narudžine nekog sa najviše tačke hijerarhijske lestvice Jerusalimskog kraljevstva. O napred iznetoj identifikaciji mogućeg naručioca i primaoca, kralja Fulka i kraljice Melisende, govori ne samo skupocenost izrade i kvalitet opreme ove knjige, već i jedinstven, personalizovan sadržaj kao i sredstva vizuelne opreme kodeksa, od iluminacija do poveza. Knjiga je nastala najverovatnije kao zalog izmirenja između Fulka i njegove žene, kraljice Melisende, po okončanju spora oko preuzima-

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

nja krune 1135. godine. Na ovom izuzetnom i jedinstvenom rukopisu i njegovoj opremi bilo je angažovano više izvanrednih umetnika: četiri slikara koji su izradili minijature, najmanje jedan majstor koji je izradio korice od slonovače,  jedan koji je izvezao svileni hrbat ijedan pisar koji je ispisao tekst čitave knjige. Program dekoracije i ikonografija predstava na koricama od slonovače, kao i na vezenom svilenom hrbatu, sasvim jasno prenose poruku krstaškog prisustva i vlasti u Svetoj zemlji, onoj u kojoj je Hristos iskupiteljskom žrtvom stradao na krstu, kao kulminaciju davidovske dinastije mesijanskih,  bogomizabranih i bogompomazanih vladara. Šest glavnih medaljona na prednjim koricama prenose povest o Davidu, uključujući scene pomazanja i trijumfa nad Golijatom (si. 9). Između medaljona su predstave koje se vezuju za Psiho mahiju, borbu vrlina i poroka, a koje daju moralizatorski, ali i vojnički ton i kontekst scenama vezanim za starozavet nog cara i Hristovog pretka po Jesejevoj lozi. Č injenica da su trijumfujuće Vrline predstavljene kao naoružane ženske figure, što po sebi ne predstavlja ikonografski izuzetak, i da je personifikacija humilitas prikazana sa krunom, poput kraljice, samo podvlače izvesnost povezanosti ovog luksuznog predmeta sa kraljicom Melisendom kao krstaškom vladarkom ovenčanom svim vrlinama. Ikonografija kraljevstva nalazi se i na zadnjim koricama, sa predstavama “savre mene”, dakle krstaške, figure kralja (Fulka), u vizantijskom vladarskom ornatu, kako obavlja milosrdna delà, inspirisa no 25. glavom jevanđelja po Mateju. Između medaljona na zadnjim koricama predstavljene su ptice i životinje među kojima i velika ptica označena kao “Herodius”, u centru gornjeg registra, koja u Bestijarijima poznata i kao “fulica”  jasna i suptilna aluzija na Fulkovo učešće u poručivanju ovog delà za svoju ženu i kraljicu.

Mediteran i drugi svetovi

Prednje korice od slonovače obrađene su u stilu i sa motivima koji ukazuju na luksuzni tekstil vizantijskog i islamskog kruga. Svila kojom je povezan rukopis, vidljiva na hr  batu, vizantijskog je porekla, izvezena nizom jednokrakih krstova u plavoj, crvenoj i zelenoj boji koji simbolizuju Č asni krst kao drvo života. Tema Č asnog krsta koja i doslovno  povezuje prednju i zadnju koricu kodeksa, ukazuje na Hri sta kao istinitog kralja Jerusalima čiji je arhetip i dinastički  praroditelj car David a istorijski odraz vladajući kralj krstaš kog kraljevstva.  Na početku kodeksa nalaze se uvodne minijature koje  predstvaljaju dvadesettri scene iz Hristovog života kao i scena Deizisa. Psaltiri sa celostraničnim uvodnim minijaturama predstavljaju novinu u knjižnoj iluminaciji XII veka i vezuju se za Englesku. Fulkove dinastičke veze i anžuvinsko  poreklo mogli su ga lako dovesti do predloška a knjiga koja  je na ovaj način iluminirana predstavlja najstariji sačuvani  primer ove vrste iluminiranog kodeksa u krstaškoj umetno sti. Najupečatljiviji element ukupnog vizuelnog diskursa koji se oslanja na više raznorodnih tradicija vezanih za poreklo naručioca, identitet primaoca i korisnika ovog luksuznog  predmeta i ideologiju države kojom su vladali, dat je kroz ikonografiju i stil uvodnih celostraničnih minijatura. One u potpunosti ponavljaju predloške iz savremene vizantijske umetnosti komninskog razdoblja i vizuelni jezik blizak kraljici Melisendi, odgojenoj u tradiciji pravoslavlja. Dvadesettri scene inspirisane su predstavama vizantijskih Velikih  praznika, i predstavljaju liturgijski kalendar (si. 10). Njima  je dodata i eshatološki obojena scena Deizisa. Na ovoj mini jaturi, na osloncu Hristovih nogu, nalazi se potpis glavnog slikara, Vasilija ili Basila, najverovatnije franačkog porekla, rođenog u Svetoj zemlji i obučenog u tradiciji vizantijskog

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

slikarstva. Njegova posebna vezanost za Svetu zemlju i poznavanje savremenih detalja vezanih za vizuelni identitet  jerusalimskih svetih mesta pod krstaškom vlašću, ogleda se u činjenici da se na sceni Vaskrsenja ( Anastasis) pojavljuju i dva anđela koja nose labarume sa natpisima “SSS” (sanctus, sanctus, sanctus), tj. svet, svet, svet, reći sa početka trisagion himne, što predstavlja neposredno pozivanje i citiranje ikonografije vizantijskog mozaika iz apside rotonde Anastasisa u crkvi Hristovog groba. U nastavku, na foliju 13v  19r, nalazi se kalendar. On je sekularan i zasnovan na engleskim predlošcima. Stoga ne  predstavlja standardni kalendar avgustinskih kanononika u upotrebi u Svetom gradu, a poznat na osnovu drugih sačuvanih rukopisa XII veka. Engleski predložak ogleda su i u velikom broju predstava engleskih svetitelja čija uspomena  je posebno naglašena i obeležena, kao i u posebnom isticanju svetog Martina iz Tura. Ovaj kalendar svedoči o identitetu naručioca, kralja Fulka, i o njegovom anžuvinskom  poreklu sa dinastičkim i porodičnim vezama u Engleskoj. S druge strane, o tome da je knjiga naručena za kraljicu Meli sendu i njoj namenjena, svedoči posebno obeležavanje dva datuma za koje je ona lično veoma bila vezana. Na dan 1.oktobra obeležava se pomen na njenu majku, kraljicu Morfiju, a 21. avgusta na njenog oca, kraja Balduina II. Osim datuma upokojenja majke i oca, lični ali i državni značaj dat je u kalendaru 15. julu kada se obeležava osvajanje Jerusalima od strane krstaša 1099. godine. Zapadni predložak ovog kalendara očigledan je i po seriji medaljona sa znacima zodi   jaka koji ga prate. Naslikao ih je iluminator čiji se rad jasno razlikuje od Basilovog. Vezanje za tradiciji francuske iluminacije. Način slikanja i predlošci kojima se služi vezani su za zemlju Fulkovog porekla. Kao celina, uvodne minijature Ve

107

Mediteran i drugi svetovi

likih praznika, Deizisa i kalendara sa zodijakom po svemu uspostavljaju balans vizantijskog i zapadnjačkog sadržaja i likovnog jezika koji je prava slika i odraz interkulturalnog dijaloga u Jerusalimu i krstaškom kraljevstvu iz vremena kraljice Melisende i kralja Fulka. Posle kalendara, u kodeksu slede foliji sa tekstovima uvodnih molitvi, fols. 2122, a potom i 150 psalama, fols. 23v177r, sa tekstovima organizovanim po liturgijskim časovima. Psaltir stoga ima osam delova a celostranične mini jature  jatu re pretho pre thode de svakom odeljku. odeljku. Rad je još jednog jedn og ilumina ilumin a tora čije se se delo razlikuje kako od Basilov Basilovog og tako i od slikara sli kara zodijaka. Te uvodne strane u potpunosti su oslikane zlatom sa inicijalima izvedenim crnim mastilom.Tekst koji sledi is pisan je zlatnom uncijalom uncija lom na purp pu rpun unim im trakama. traka ma. Figuralni Figuraln i inicijal B sa početka prvog psalma (Beatus vir), sa figurom cara Davida i prepletom ispunjenim pticama i životinjama,  po kombinaciji vizantijskih, zapadno zap adnoevrops evropskih kih i islamskih elemenata stila i ikonografije podseća na isto kombinova nje ostvareno ostvareno u ume u metnosti tnosti normanske norma nske Sici Sicili lije je i u potpunos potpu nosti ti odražava kulturnu kultu rnu dinamiku dinam iku mediteranskog sveta sveta XII XII vek veka. a. Tekstovi pesme po Isaiji i molitava koje slede nakon psalama (Isaija, fol. 177v192; litanija, fol. 192v197; privatne molitve fols. 197v218r) sastavljeni su za potrebe žene visokog ranga u društvu sa molitvama upućenim francuskim svetiteljima kao i Bogorodici i drugim univerzalim hrišćan skim svetiteljima, Mihailu, Petru i Mariji Magdaleni. Posebne molitve upućene Bogorodici i Mariji Magdaleni ukazuju na veze sa bratstvom manastira Svete Marije u Jehosafatu (Getsimaniji). Među sestrama i ćerkama Balduina II i Mor fije ije koja je sahranjena sah ranjena u ovom ovom manastiru, man astiru, Melisenda Melisenda je jedijed ina bila član član monaškog bratstva i bila sahranje sahr anjena na u crkvi Bo Bo gorodičinog groba. Zastavice kojim započinju ove molitve

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

naslikao je četvrti majstor, očigledna pridošlica u Jerusalim iz zapadne Evrope. Njegovo delo u stilu zapadnoevropske minijature XII veka, ipak teži da preuzme vizantijske predloške u ikonografiji predstavljanja pomenutih svetitelja. Predstava Bogorodice sa malim Hristom na tronu okružena anđelima u vizantijskom stilu (fol. 202v) predstavlja ikonič nu sliku i idealni uzor Melisendinog položaja kao kraljice Jerusalimskog kraljevstva. kraljevstva. Ovako osmišljen i realizovan program opremanja luksuznog molitvenika namenjenog privatnoj pobožnosti kraljice Jerusalimskog kraljevstva, Melisendi, sa svojim vizantij skim, zapadnim i islamskim predlošcima i velikim brojem izuzetnih majstora različitog porekla i obrazovanja angažo vanih na njegovoj izradi, najbolje izražavaju kulturnu dinamiku kraljevstva kojim je ona, u tom trenutku sa kraljem Fulkom, vladala. vladala. Jedn J ednovr ovreme emeno no on svedoči svedoči i o sasvim ličnoj ličnoj  pobožn  pob ožnosti osti i istan is tanč čanom ano m ukusu uku su žene čije čije je poreklo uteme ute meljeno kako u zapadnoj tako i u istočnohriščanskoj kulturi. Molitvenik je odraz odr az njen n jenih ih ličnih, ali ali i vladarsk vlad arskih ih standarda, stand arda, uzora i senzibiliteta kao vladarke u državi čija je populacija  bila sastavljena sastavljena od pripa pri padn dnika ika različitih različitih etničkih i verskih zajednica, pravoslavnih Grka, katolika, Jermena, Sirijaca melkita, Sirijaca jakobita i hrišćana Arapa. Naručilac knjige, Melisendin suprug sup rug i savladar, savladar, kral kraljj Fulk, Fulk, nastojao je da uz to naglasi i njeno staranje o svetim mestima kao izrazu njene duboke privatne pobožnosti. Događaji koji su usledili po smrti kraljice Melisende doveli veli su do slabljenja franač fran ačke ke moći na Levantu Levan tu i,i, konačno, do gubitka kontrole nad Jerusalimom koji 1187. godine pada  pod  po d vlast moćnog ajubidskog ajubids kog sultana sulta na Egipta, Egipta, Salah Salah El El Dina. Dina. Pored Jerusalima, tad su osvojeni i krstaški gradovi i uporišta na sredozemnoj obali, među me đu kojima i Ja Jafa i Akre. Akre. Č etiri

109

Mediteran i drugi svetovi

godine kasnije, 1191, krstaši uspevaju do povrate kontrolu na lukom i gradom Akre koji u narednih sto godina figurira kao glavni centar franačke vlasti ali i trgovine, čvorište hodočasničkih puteva. Glavna je franačka luka na Levantu, čak, doslovnim prenošenjem Jerusalima, i novokonstrui sano sveto mesto i supstitut pokloništva svetim mestima u Svetom Svetom gradu grad u tada pod po d ajubidskom aju bidskom vlašću. vlašću. To To je i poslednja tačka koju su krstaši držali u Svetoj zemlji, a iz koje su se konačno povukli 1291. godine. Krstaška vlast u gradu Akre datira od 1104. Ta, kao i godine pada pod Saladinovu kontrolu i povratka krstaša, te njihovog konačnog odlaska, donele su, svaka na svoj način, velike i dramatične promene u sastavu stanovništva i načinu života ove dinamične luke na Mediteranu. Od početka XII veka primetan je veliki broj imigranata sa zapada ali i konstantan stan tan priliv onih koji koji kroz grad prolaze, prolaze, vođeni trgovinom, trgovinom, hodočašćem ili drugim poslovima, među kojima proizvodnja ikona, rukopisa, ampula i drugih evlogija pokloničkih  putovanja,  putovanja , dakle poslova neposre nepo sredn dno o vezanih za produkciju produk ciju vizuelne kulture Mediterana u zrelom srednjem veku, ima ju velikog velikog udela. udela. Ovaj Ovaj grad gra d je obezbeđivao logistiku i bio čvorište ukrštanja puteva i ljudi, protoka robe, ideja i ve rovanja, kao luka, tržnica i tranzitna stanica mediteranskih  putovanja. Trajno naseljavanje velikog velikog broja broj a feudalaca ali i trgovaca započelo je neposredno po osvajanju grada 1104. i trajalo, bez većih oseka, osim tokom kratkotrajne Saladino ve vlasti, sve sve do poslednje pos lednje decenije krstaške krsta ške vlasti i njihovog konačnog odlaska 1291. Primera radi, red hospitalera je tek u predvečerje tog povlačenja, 1283. godine oodlučio da važan deo svoje arhive i svetih relikvija prebaci u Francusku. Većina doseljenika iz redova plemstva bila je poreklom iz Francuske dok su trajno naseljeni trgovici stizali iz velikih

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

italijanskih centara, Venecije, Đ enove, Pize. Najveći priliv stanovništva Akre je doživeo tokom poslednjeg veka krstaš kog prisustva u Svetoj zemlji pošto je od 1191. do 1291. za menio Jerusalim kao centar državne uprave, dvora i crkve, čak i u periodu između 1229. i 1244. kad je car Fridrih II  pregovorima obezbedio privremeni povratak krstaša u Sveti grad izuzimajući Brdo Hrama. Akre je bio centar plemstva, sveštenstva, teologa, lekara i drugih profesija, posebno onih vezanih za proizvodnju predmeta vizuelne kulture, slikara, skulptora, iluminatora, pisara, knjigovezaca, zlatara. U njemu je tokom XIII veka funkcionisao proslavljeni i tu pre mešteni jerusalimski patrijaršijski skriptorijum u kojem su nastali iluminirani rukopisi poput misala iz Peruđe i Eger ton misala, te starozavetnih odeljaka iz Padove, dok je za rad dominikanskog skriptorijuma iz ovog grada na Mediteranu vezana slavna Arsenal biblija rađena za francuskog kralja Luja IX Svetog. Doseljavanje sa zapada, ali i premeštanje franačke populacije iz Jerusalima, dovelo je nakon 1191. i do okupljanja etničkih i lingvističkih grupacija oko pripadajućih crkava, manastira, stranoprijemnica, bolnica. Tako je, primera radi, u novoformiranom predgrađu Montmusard oformljena engleska čevrt u koju je iz starog grada Akre 1227/28. preneta  bolnica i crkva Svetog Tomasa Beketa. U XIII veku nastala su i pojedine „nacionalne" bratovštine, poput španske ili one Svetog duha koja je okupljala trgovce iz Parme, Bolonje i Firence, ali i udruženje nestorijanskih trgovaca iz Mosula. Č ak i oni trgovci, pa i hodočasnici, koji su kroz Akre prolazili u tranzitu zadržavali su se najmanje mesec dana. Vojni odredi koji su došli u pratnji Luja IX boravili su u gradu čak četiri godine, između 1250. i 1254. Prisustvo hodočasnika u gradu postalo je naročito izraženo nakon 1244. i konačnog

111

Mediteran i drugi svetovi

gubitka nade u to da će Jerusalim biti vraćen pod kontrolu hrišćana. Tada se u ovom gradu ustanovljava tzv. iskupitelj sko hodočašće kao supstitut za poklonjenje svetim mestima u Jerusalimu koja su ostala van fizičkog domašaja a iz kojih su prenete pojedine relikvije i čudotvorne ikone kao zaloge u postupku translatio Hierosolymi i ustanovljavanja nove sakralne topografije ovog lučkog grada koji do tad nije nosio status svetog mesta. Sve ovo rezultiralo je sve većim prilivom predmeta vizu elne kulture koji su dolazili sa zapada, ali i povećanom proizvodnjom u samom gradu, naročito onih predmeta koji su  bili vezani za rastući broj hodočasnika. Iz druge polovine XIII veka, primera radi, datiraju kalupi i materijali otkriveni u radionicama koje su bile angažovane na masovnoj proizvodnji hodočasničkih metalnih ampula. Za njih, kao i za one otkrivene u obližnjoj Cezareji, tipično je prisustvo flo ralnih, geometrijskih i motiva krsta, što ih čini specifičnom, univerzalno hodočasnički primenjivom robom kao evlogija  pokloništva ne određenim svetim mestima. Ona su se ranije, još od samih početaka pokloničke prakse u ranovi zantijsko doba, predstavljala na samim ampulama. Atopič na, univerzalna dekoracija ampula posebno je odgovarala kontekstu urbanog (supstitutnog) hodočašća u gradu Akre u kojem nije bilo „originalnih** ili lege artis svetih mesta, a stanice na putu poklonika nisu bile vezane za događaje iz  jevanđeoske istorije niti za lične martirije pojedinačnih svetitelja. O širokoj distribucijih ovih predmeta proizvedenih u radionicama u Akre svedoče primerci ampula pronađenih širom mediteranskog sveta, u Korintu, na primer, ali i na severu, u Nemačkoj. Kad je u pitanju nelatinsko stanovništvo Akre, tokom čitavog perioda pod krstašima nije bilo trajno naseljenog mu-

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

slimanskog stanovništva koje je još 1104. godine isterano iz grada i masakrirano od Balduina I. Tokom godina bilo je, međutim, trgovaca, poput jednog koji je 1184. godine iznajmio radnju u gradu gde je trgovao lanom i tu boravio tri godine. Mali prostor bio je izdovjen za molitvu muslimana u okviru katedralne crkve Č asnog krsta i bio je dovoljan za potrebe manjeg broja trgovaca iz Damaska ili Kaira ili  pak seoskog stanovništva koje je u grad dolazilo da prodaje  poljoprivredne proizvode. Za razliku od muslimana, čini se da je jevrejska i istočnohrišćanska populacija ostala u gradu nakon krstaškog osvajanja 1104. godine. Istočnohriščanske verske zajednice, često u latinskim izvorima označene kolektivnim imenom „Sirijci", bile su podeljene na više deno minacijskih zajednica: pravoslavni Grci ili melkiti, jakobi ti, nestorijanci, Gruzini i Jermeni, svaka sa pripadajućom,  posebnom crkvenom organizacijom. U istočnohrišćanskoj zajednici bilo je i visoko obrazovanih Arapa uključenih u fiskalne i poslove državne administracije koji su, na izvestan način, održavali administrativni sistem koji je bio ustanovljen još pod Fatimidima. Broj istočnohrišćanskih bogomolja  bio je daleko iza broja katoličkih, ali je veoma indikativna činjenica što izvori XIII veka svedoče o njihovoj lociranosti u Montmusardu, predgrađu koje se razvija nakon 1191, što govori o rastućem broju članova ove zajednice i izlasku iz starih okvira starog grada Akre. Osim ekonomskih, razlozi njihovom sve brojnijem prisustvu mogu se naći i u mongolskim osvajanjima iz sredine XIII veka kad je veliki broj  potražio utočište u krstaškoj državi. Pravoslavna zajednica bila je najveća i najuticajnija. Njena pozicija posebno je ojačana dinastičkim brakovima kraljeva Jerusalimskog kraljevstva sa vizantijskim princezama iz roda Komnina i posebnom naklonjenošću politike cara

113

Mediteran i drugi svetovi

Manojla I Komnina prema ovoj krstaškoj državi. Careva  bratanica, Teodora, udala se 1158. godine za kralja Baldu ina III, sina i naslednika kraljice Melisende. Nakon smrti muža 1163, boravila je u Akre gde je imala dvor sve dok nije pobegla sa Andronikom Komninom 1168. I drugi sin kraljice Melisende bio je oženjen vizantijskom princezom. Kralj Amalrik oženio se 1167. Marijom Komnenom, unukom cara Manojla I Komnina. Prisustvo romejskih princeza i njihovih carigradskih svita na krstaškom dvoru bilo je odraz bliskih političkih veza dinastije Komnina, posebno samog cara Manojla I, a štitilo je i promovisalo interese pravoslavne zajednice u Jerusalimskom kraljevstvu, posebno status pravoslavne crkve i sveštenstva u svetom gradu i čitavoj Svetoj zemlji. Iako u manjom meri nego sa Zapada, u Svetu zemlju je na poklonjenje svetim mestima stizao u vreme krstaške vlasti veliki broj hodočasnika sa Istoka. Uz to, mora se uzeti u obzir i često zanemarivana činjenica da je Akre bila glavna tranzitna stanica u tgovinskoj mreži pomorskih puteva koji su povezivali Carigrad i druge vizantijske gradove sa Egiptom. Najkasnije do 1166. pravoslavno grčko sveštenstvo  ponovo je služilo u crkvi Hristovog groba. Car Manojlo I Komnin je 1168. stupio u savez sa kraljem Amalrikom protiv Egipta, a u tom periodu prilagao je i obnavljao svetinje u Svetoj zemlji. Godine 1169. pod njegovim ktitorstvom obnovljena je crkva Rođenja u Vitlejemu. Izvesno je, iako nema materijalnih svedočanstava niti pisanih izvora, da su car i/ili njegove rođake udate za franačke kraljeve mogli davati priloge i biti ktitori pravoslavnih crkava i manastira u Akre, opremljenih bogoslužbenim predmetima, ikonama i iluminiranim knjigama, prvenstveno onih koji su bili na menjeni prijemu i smeštaju hodočasnika iz Vizantije i pra-

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

voslavnog sveta. Jovan Foka bio je 1177. godine na hodočašću u Svetoj zemlji i tom prilikom je ostavio svedočanstvo 0 onima koji su mu prethodili kao i onima koji će ga na tom putu slediti. Teodor Valsamon, carigradski nomofilaks, a potom patrijrh Grčke pravoslavne patrijaršije u Antiohiji, u svojim spisima pominje hodočašće u Jerusalim kao jedan od zaveta, ispunjenih i neispunjenih, što jasno ukazuje na  pokloničku praksu među istočnim hrišćanima. Prisustvo romejskog ktitorstva i pokloništva moralo je imati izuzetno značajnog udela u formiranju ukupne slike vizuelne kulture u Svetoj zemlji u vreme krstaške vlasti. Saladinovo osvajanje Jerusalima 1187. samo je osnažilo  pozicije istočnohrišćanskih zajednica spram katoličke. Č ak  1nakon povratka franačke vlasti nad svetim gradom u periodu između 1229. i 1244. pravoslavno sveštenstvo nije izgubilo pozicije koje je krajem XII veka steklo. Većina crkava  je bila pod zajedničkom jurisdikcijom Grčke pravoslavne i Latinske katoličke patrijaršije, a grčki patrijarh Atanasije II (12311244) uživao je punu samostalnost i nije bio potči njen u bilo kom smislu katoličkoj crkvi u Jerusalimu. U tim okolnostima poseban značaj za razmatranje prisustva pravoslavnog sveštenstva, monaha i poklonika u Svetoj zemlji, njihovog ktitorstva i pripadajuće vizuelne kulture, kao i vizuelne kulture Svete zemlje uopšte u doba krstaških ratova, ima udeo srpskih vladara i crkvenih poglavara u prilaganju svetim mestima i obnavljanju i podizanju manastira i crkava u Jerusalimu, kao i na drugim tačkama sakralne ili hodočasničke topografije Svete zemlje, uključujući i Akre. Već je Stefan Nemanja darivao crkvu Hristovog groba, a njegov sin, prvi srpski arhiepiskop Sava je, tokom dva putovanja koja je preduzeo u Svetu zemlju, godine 1229. i 123435, osnovao i obnovio čitav niz crkava i manastira i trajno utemeljio srpsko prisustvo u Svetoj zemlji.

115

Mediteran i drugi svetovi

O tome svedoče pisani izvori, žitija svetog Save iz pera Domentijana i Teodosija, kao i elementi vizuelne kulture. Već je prilikom prve posete Svetoj zemlji, u proleće 1229, Sava srpski obišao i darivao svetinje u Jerusalimu, Vitleje mu i Judejskoj pustinji, manastire Svetog Nikona i Svetog Teodosija, kao i lavru Svetog Jeftimija. Poklonio se grobu svog patrona i uzora u monaštvu, svetog Save Osvećenog, i  postao  posta o jedan jed an od bratstven brats tvenika ika ove ugledne ugle dne pravoslavne mo naške zaje zajedn dnice ice.. U jerusalimskom mana m anastir stiru u Č asnog asnog krsta krsta  podigao  pod igao je palate i postao po stao njegov njegov drug d rugii ktitor. Na Sionu Sionu je, je, uz blagoslov blagosl ov igum igu mana an a Velike Velike Lavre Lavre svetog Save Save Osvećenog i  jerusalimskog  jerusal imskog patrij pat rijarh arhaa Atanasija II kupio kup io i vratio vra tio u posed lavre Svetog Save Osvećenog zemlju u blizini kuće svetog Jovana Bogoslova na kojoj je podigao manastir sa crkvom  posvećenom  posvećenom ovom apostolu. U gradu gra du Akre, Akre, gde je je i pristao  pošto se na plovidbu otisnuo otis nuo iz Budv Budve, e, kupio ku pio je crkvu Svetog Đ orđa i vratio vrati o je prvo pr vobitn bitnom om vlasniku, lavri Sveto Svetog g Sa Save Osvećenog. Strateški značaj ovog manastira u gradu Akre  bio je uzrok rata između izm eđu Đ enove i Vene Venecij cije, e, a potom po tom i Pize Pize na strani Venecijanaca, koji se vodio u periodu između 1256. i 1258. godine. Jedina srpska zadužbina koja i danas stoji u Jerusalimu  je manas ma nastir tir Sveti Svetih h arhanđela arha nđela koji koji je osnovao kralj kralj Milutin 1313/1315, a koji je tokom čitavog srednjeg veka bio centar ne samo srpske, već i slovenske pismenosti u Svetoj zemlji. Kao Kao rečiti svedok toga ali, što je veoma značajno, i komple kom plekksne prirode vizuelne kulture Svete zemlje u doba krstaške vlasti, ostaje zbirka rukopisa srpske redakcije starosloven skog jezika koja se danas čuva u biblioteci Grčke pravoslavne patrijaršije u Jerusalimu, rukopisa koji su prvobitno  pripadali  pripad ali mana m anastir stiru u Sveto Svetog g krsta i lavri lavri Sveto Svetog g Sa Save Osveć Osvećeenog. Među njima se iluminacijama koje svedoče o modeli

116

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

ma preuzetim iz vizantijskih, svetogorskih skriptorijuma ali i grčkih grčkih skriptori sk riptorijuma juma sa juga Italije Italije,, izdvaja izdvaja srpsko izborno izbo rno  jevanđelje  jevanđelje pod signaturom signat urom Slavon Slavonika ika no. 19 iz XIII XIII vek vekaa koje koje  je moglo stići stići sa nekim ne kim od poklonika poklon ika ali ali i biti proizvedeno u nekom od skriptorijuma koji su u to vreme u Jerusalimu i na Sinaju, u Raiti, proizvodili i iluminirali knjige na staroslovenskom.

Odabr Od abrana ana bibliog bibliografi rafija: ja:  M inia iatu ture re Paint Pa inting ing in the Latin La tin Kingdom Kingdo m o f Jérusa Jérus a H. Buchtal,  Min lem, Oxford University Press 1957.  Diplom  Dip lomatie atiess in the Eastern Easte rn Medit M editerr errane anean an 1000-150 1000-1500. 0. Aspects Aspec ts o f  Cross-Cu Cross-Cultu ltural ral Communic Com munication, ation,  ed. by A. D. Beihammer, M. G. Parani and C. D. Schabel, Brill 2008. J. дељ ан , Oср ск ом ев е л с т а у N o. 19 з б и б л о т е к рчке авослав е патри арш е y Ј ер у са л и у , С XXVII-XXVIII XXVII-XXVIII (1995/96), (19 95/96), 41-52. Ead., Strategies of Constructing Jérusalem in Médiéval Serbia, Jérusalem,  ed. by B. Kühnel, Galit in: Visual Constructs o f Jérusalem, Noga-Banai and H. Vorholt, Brepols 2014, 231-240. The A r t o f the Crusaders in the Holy Land, Land, 1098-11 1098-1187, 87, J. Folda, The Cambridge 1995. Id., Crusader Art in the Holy Land, From the Third Crusade to the th e Fall Fall of o f Acre, 1187-1291,  Cambridge University Press 2005. Id., Melisende of Jérusalem: Queen and Patron of Art and Ar  Reassessing g the Rô chitecture in the Crusader Kingdom, in:  Reassessin les les o f Women as Makers o f Médiéval Ar t and Archite Architectu cture, re, ed. by T. T. Martin, Brill Brill 2012, 201 2, 4294 29-477 477.. France and the Holy Land, Frankish Culture at the End of the Crusades,  ed. by D. H. Weiss and L. Mahoney, The Johns Hopkins Hopkin s University Press 2004.

Mediteran i drugi svetovi B. Z. Kedar, The The Franks Franks in the Levant, l l t h to 14th Centuries, Centuries, Aldershot, 1993. D. Jacoby, Society, Culture and the Arts in Crusader Acre, in: France France and an d the Holy Land. Frankish Frankish Culture at the End o f the Crusades,  ed. by D. H. Weiss and L. Mahoney, Johns Hop kins University Press 2004. Id., Travellers, Merchants and Settlers in the Eastern Mediterranean, llth-14th Centuries, Ashgate 2014. N. Kenaan Kedar, Armenian Architecture in Twelfth-Century Crusader Jérusalem,  Assaph  Assap h Studies Studie s in A r t History Hist ory  3 (1998), 77-91. B. Kühnel, Crusader Art ofthe Twelfth Century, Berlin 1994. B. Kühnel, From the Earthly to the Heavenly Jérusalem, Re  présentati  prése ntations ons o f the Flol Flolyy City Ci ty in Christian A r t o f the First  First   Mill  M illen enni nium um,,  Rom-Freiburg-Wien 1987.  Latin  La tinss and an d Greek Greekss in the Eastern Easter n Mediterran Med iterranean ean after 1204, 1204, D. Jacoby et al. eds., London 1989. John Lowden, The Royal/Imperial Book and the Image or SelfImage of the Médiéval Ruler, in: Kings and Kingship in Mé diéval Europe, Europe, ed. by A.J. Duggan, London, 1993, 226-229. M. , р во п у о в е ог С е y П ину u о в н ч ј з с р п с ку р е д њ о в к о вн у у м е т н о с т , о г а д 2009. . иљ ковић, ит иј ог С е к о из ори з ис ориј 200 8. р ед њ о в к о н е н о с и , е о г д 20 J. Prawer, The Latin kingdom o f Jérusalem:  Jérusalem: European colonialism in the Middle Midd le Ages, Ages,  London 1972. D. Pringle, The The Churche Churchess oft o fth h e Crusader Kingdom Kingdom o f Jérusal Jérusalem, em,  A Corpus, Corpus, Volume III, III, The City Ci ty of o f Jérusalem,  Jérusalem, Cambridge Uni versity Press 2007. The Real and the Ideal Jérusalem in Jewish, Christian and Islamic Art, ed. by B. Kühnel, Jérusalem 1998. S. Runciman,  A History His tory o f the t he Crusades,  Vol. 1-3, Cambridge University Press 1951-1954. J. Stojanov, Skrivena tradicija u Evropi, Tajna istorija srednjoveц 20 0 3 . kovne kov ne hrišćanske hrišćanske jeresi, Г

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima Yuri Stoyanov, Defenders and Enemies of the True Cross: The Sasanian Conquest o f Jérusalem in 614 and Byzantine Ideology of Anti-Persian Warfare,  Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 2011 [= Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, 819, Verôffentlichungen zur Iranistik, 61]. Visual Constructs o f Jérusalem,  ed. by B. Kühnel, Galit NogaBanai and H. Vorholt, Brepols 2014. D. Winfield, Sir Steven was right, in:  Byzantine Style, Religion and Civilization: In Honour ofSir Steven Runciman,  ed. by E. Jeffreys, Cambridge University Press 2006, 159-174.

119

Mediteran i drugi svetovi

Slika 1

Slika 2

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

mm 7тн п тн

1

 L a t e r 

Slika 4

Slika 5

121

Mediteran i drugi svetovi

Slika 6

Slika 7

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

Slika 9

Slika 10

123

Poglavlje  V  Balkan ili umesto zaključka Period između XI i XIII veka na Balkanu mogao bi se, po dinam ičnosti i dalekosežnim efektima po potonju istoriju ne samo ovog, već i šireg evro-mediteranskog prostora meriti se dramatičnim događajima koji su se na istom prostoru zbivali u periodu između IV i VII veka. Vreme koje počinje hilijastičkim očekivanjima vezanim za 1000. godinu i pro teže se preko prelomne 1204. do obnove romejske države i  presto nice 1261, ispunjeno je događajima koji su oblikovali istoriju i prirodu kako najvažnije države na ovoj teritoriji, univerzalnog Romejskog hrišćanskog carstva, te Epirske despotovine, tako i slovenskih država koje se pomaljaju na istorijskoj sceni i zauzim aju svoje mesto spram Carstva kao i u hrišćanskoj porodici naroda - srpskih država Duklje, Zete i Raške i Drugog bugarskog carstva. Razmatranja vizuelne kulture koja nastaje na Balkanu nastaje od XI do XIII veka u okvirima vizantijske, bugarske i srpskih država mahom su opredeljena u tom dom enu još uvek dom inantnim m etodo 

Mediteran i drugi svetovi loškim okvirima stilske i ikonografske analize; nastojanjem da se za određena delà nađe atribucija među radionicama tzv. centra ili provincija, ili težnjo m da se ona vide kao pro i zvod elite “nacionalnih” država, a u ključu nacionalnih istoriografija. Od tri evropska poluostrva koja duboko ulaze u Medi teran i čine aksise mediteranskog sveta, čini se da je Bal kansko i vizuelna kultura koja nastaje na njegovoj teritori  ji ponajm anje razm atrano sa stajne tačke kros-kultu raln e interakcije. Nastojanje da se vizuelna kultura balkanskog  prosto ra tj. prosto ra jugoistočne Evrope sagleda kako u ši rim kulturnim i geografskim okvirima mediteranskog sve ta kome ona i položajem i suštinski pripada u nedovoljnoj meri je prisutno u istoriografiji. Ovakvo medotološko sta novište moralo bi biti utemeljeno na multidisciplinarom istraživanju kros-kulturalne ili transkulturalne interakcije. On o pod razum eva pristup koji polazi od činjenice da je kre tanje ideja, ljudi i pred m eta u širim okvirima bilo uslovljeno dinamikom diplomatije, trgovine, političkim težnjama elite u državi i crkvi, dok je neposredno lokalno okruženje bilo to koje je određivalo način na koji bi ono bivalo inkorpori rano u vizuelnu ku lturu m atičnih zajednica. Uz sve što ih je  posredno pokretalo i davalo im značenje, m oć i uticaj, slike i predmeti vizuelne kulture bili su ispunjeni i sopstvenom moći, sposobnošću da menjaju kulture. I istorija umetnosti i antropologija ukazuju sve više na društvenu ulogu pred meta kao aktivnih činilaca zajednica, gotovo tvari ispunjene određenom senzibilnošću. Srednjovekovni svet je ispunjen  predm etim a, od ikona i relikvijara do arhitekto nskih zdanja, koji ne samo što nose religijski značaj već su i tačka projavljivanja božanskog, tačka dodira sa evharistijskom i eshatološkom realnošću što ih čini i nosiocima, posrednicima i sudeonicim a političke moći.

126

 Balkan ili umesto zaključka Kulturna i vizuelna dimenzija aproprijacije i recepcije, interpretacije od ređenih nosećih kulturn ih m odela u datom lokalnom okruženju, ne može biti razmatrana odvojeno od sfere religijskog. Stoga je izuzetno važan aspekt razmatra nja vizuelne kulture jedne sredine ili regije pitanje kulturne dinamike religije i vizuelne kulture. Važan aspekt u razma tranju k ulturne dinam ike religije i vizuelne kulture jeste p i tanje u kojoj meri, kojim putevima, i na koji način se uvo đenje i prihvatanje predmeta, slika, ikonografskih formula, materijala, graditeljskih formi i rešenja određenih vodećih ku lturn ih m odela odražavalo na vizuelnu ku lturu “lokalne” sredine. Da li se, budući da u potpunosti prihvata i na istim  principim a sa razum evanjem i daljim razvijanjem istih ide  ja gradi svoju vizueln u kultu ru, ta “lokalna” sredin a može i dalje posm atrati kao “lokalna”, regionalna u lim itirajućem smislu koji implicira provincijsku prirodu njene vizuelne kulture? O dgovor je svakako odrečan. Ovo pitanje, kao i mn oga druga vezana za vizuelnu kultu  ru shvaćenu kao nastajanje i funkcionisanje pr edm eta i slika u društvenim relacijama, zapravo je pitanje funkcije vizuelnog u određenom kulturnom modelu. Kulturni modeli nude okvir za razumevanje, tumačenje značaja i značenja, definisan okvir komun ikacije m eđu subjektim a o njihovom  pojedinačnom identitetu a m eđu stvaraocim a o matrijalnosti, materijalnoj datosti predmeta koji nastaju u njiho vim okvirima. Narativi čine crvenu nit i ključni su element kulturnih modela, procesa kulturne integracije, dok u isto vreme postoje i funkcionišu kao tačke simboličkog sučelja vanja, sukobljavanja. Oni stoga omogućavaju i promišljanje o tome kako se granice, otvorene spram zatvorenih, prevazilaze. Upravo te granice, ali i njihovo prevazilaženje, spa  janje i istovremeno trajanje više različitih narativa i kultur

Mediteran i drugi svetovi nih modela, defmišu kulturnu dinamiku religije i vizuelne kulture na prostoru Balkana i jugoistočne Evrope u zrelom srednjem veku. Primera takve interakcije koja se očitava u primerima vizuelne kulture od Carigrada preko Soluna do Beograda i opet na jug ka Stonu, Kotoru, Prevlaci, Budvi, Ratcu, Baru, Skadarskom jezeru, Epiru, sve do Atine, ima bezbroj. O sim vizantijske stricto sensu,  čiji je diskurs (državni, crkveni, religiozni, kulturni, vizuelni) nesumljivo dominantan na ovom području u pomenuto vreme, i koja je već po sebi su štinski deo mediteranskog sveta, vezana za sve tokove koji ga oblikuju i koje ona oblikuje, vizuelna kultura koja u in te rakciji sa njom, ali onom na med iteranskim tačkama ukrštanja poput južne Italije i istočnog Sredozemlja, Svete zemlje  posebno, nastaje u okvirima srp skih država Duklje, Zete i Raške, otvara mnogobrojna pitanja i nudi mnoge izvanred no značajne primere. Takve veze nisu niti sporadične, a još m anje slučajne. One traju vekovima un azad i datiraju iz vrem ena arhajske, klasič ne i pozne antike. To je naročito jasno na primeru pomor skih zemalja i država Duklje i Zete pod Vojislavljevićima, a potom i Raške pod Nemnjićima,  per se  i kao baštinika i teritorijaln og posednika ovih oblasti. Razumljivo je, u okvi rima onovremenih političkih odnosa, kako na Mediteranu tako i na Balkanu, da je pitanje legitimiteta vlasti knezova i kraljeva Zete i Raške, od Vojislavljevića do Nemanjića,  bilo najneposrednije povezan o i rešavano na relaciji između Rima i Carigrada tj. Nikeje nako n 1204. godine, kao jednog od novih Carigrada. Istim relacijama bila je determ inisa na i religiozna dinam ika. Uz to, važan element u kupne slike reli giozne dinamike kako na Balkanu, na p rosto ru jugoistočne Evrope tako i na širem mediteranskom području predstav

 Balkan ili umesto zaključka ljala je pojava i stalno prisustvo dualističkih, antiklerikalnih jeresi izraženih kroz delovanje bogumila ili katara. U svakom slučaju, vizuelna kultura Balkana koja nastaje to kom zrelog srednjeg veka, od XI do XIII, kako na teritoriji Vizantijskog carstva tako i srpskih zemalja u primorju i na centralnom Balkanu, determ inisana je izrazitim religioznim  polilogom i m ultikonfesionalnošću. Kao činioce takve slo žene slike moramo uzeti u razmatranje prisustvo, pre svega u romejskoj prestonici, mletačkih, đenovljanskih, ali i arap  skih i turskih trgovaca, od kojih ovih sa zapada tu imaju i svoje trajne kolonije, zatim period nep osred ne latinske vla sti u prestonici na Bosforu, te multikonfesionalnost i multilingvalnost manjih sredina, pop ut Kotora ili drugih gradova na Jadranu. Dinamika unutar pravoslavne crkve takođe je činilac koji je učestvovao u formiranju i funkcionisanju vizuelne kulture na Balkanu od XI do XIII veka, u razdoblju kad se iz jurisdikcije Ohridske arhiepiskopije izdvaja i kao autokefalna ustanovljava Srpska pravoslavna crkva čime se među zvanične jezike, uz grčki i latinski, ubraja i staroslovenski jezik i pismo. Posebno je rečita i značajna politika ktitorstva, ne samo kod vizantijskih vasilevsa, naro čito onih iz roda K om nina u čije vrem e to predstavlja jedan od oslonaca uku pne državne  politike, a što je u samoj prestonici i na Balkanu iznedrilo takve zadužbine kao što je manastir Hrista Pantokratora u Carigradu (si. 1), crkva Bogorodice Kosmosotire u Firi i crkva Svetog Pantelejmona u Nerezima (si. 2), da pomenemo samo neka od vrhunskih ostvarenja vizuelne kulture srednjevizantijskog perioda na balkanskim prostorima, već i kod njihovih saveznika i suparnika, srpskih knezova i kra ljeva iz roda Vojislavljevića i Nemanjića koji prih vataju i do  bro razum eju kako funkcio nišu romejski obrasci ktitorske delatnosti.

129

Mediteran i drugi svetovi Od Stefana Nemanje spski vladari svoje mesto u porodici naroda ali i na diplomatskoj, političkoj sceni balkanskog, mediteranskog i ukupnog prostora hrišćanske ikumene pažljivo grade oslanjajući se, kao na veoma važan stožer, na darivanje velikih hrišćanskih svetinja preko mora: Barija, Rima, Jerusalima, Vitlejema. Drugi, podjednako važan deo tog diptiha, kao u ogledalu, čini njihova politika ktitorstva u srpskim zemljama na Balkanu i Jadranu, u Zeti i Raškoj. Tačka konvergencije, nimalo slučajno primer koji u sebi vezuje i sadrži reference, idejne koliko i vizuelne, na ključne tačke između kojih se konstruiše mreža konektivnosti i identiteta nemanjićke države, jeste B ogorodičina crkva m anastira Studenice (si. 3). Ikona prave vere i Savin prvi Novi Jerusalim u otačastvu, sazdana je od vizuelnih elemenata koji ukazuju na aproprijaciju i utemeljenost Nemanjića u vodećim k ulturnim obrascima na p rostoru između Jadrana i Carigrada. Njena vizuelna i jezička multilingvalnost čini  je stoga univerzalnim signumom  svog vremena na ovom širokom prosotoru. Ona postoji u materijalu, slici i formama koje funkcionišu i svoju poruku saopštavaju u okivirima ku lturn og modela kako pravoslavnog tako i katoličkog sveta mediteranskog i balkanskog područja s kraja XII i početka XIII veka.  Njena m ultilingvalnost nije sam o alegorijska, ona je i jezička, stricto sensu. Uz staroslovenske natpise srpske redakcije, koji se ovde javljaju kao izraz težnji ka autokefalnosti koje će sveti Sava desetak godina nakon oslikavanja crkve ostvariti, na okvirima, zabatima proskinitara na istočnom  paru stubaca pojavljuje se još jedno pismo: arapsko, kroz natpis na kufskom pismu, svakako u funkciji bord ure ali nikako ne i pukog ornamenta. I ova činjenica stavlja Balkan i Nemanjićke zemlje na mapu umreženosti i povezanosti

130

 Balkan ili umesto zaključka kojom se kreću predlošci inspirisani islamskom vizuelnom kulturom u vizantijskom i širem mediteranskom svetu. Mukarnas i kufika tako, između ostalog postaju zajednič ki imenitelj Kapele Palatine, Studenice i carigradske palate Manojla K omnina i očigledno važan elem ent vladarske (re)  prezentacije. Putevi cirkulisanja predložaka su pre svega putevi trgo vine i hodočašća. Sveti Sava je iz Budve plovio za Akre. Na svojim putovanjim a po Istoku boravio je i u Egiptu i propovedao pred sultanom A1 Kamilom u Kairu. Samo deceniju  pre njega, a funkcionišući u okvirim a istog kultu rnog m o dela, pred ovim sultanom je u Damijeti 1219. godine pro povedao sveti Franja Asiški. Njihov susret odigrao se tokom Petog krstaškog rata. Moguće je da su čak tri nedelje, koli ko je trajao boravak asiškog mo naha na sultanovom dvoru, nakon čega ga je vladar lično otpratio do krstaškog logora, vodili rasprave o veri. Sam sveti Franja svedoči o dubokom utisku koji su ovaj susret i razgovori sa sultanom ostavili na njega u verskom smislu, što je shvatio u poznim godinama života. Moglo bi se reći da su i Franja i sultan al Kamil doživeli taj susret kao preobraćenje i spoznaju novog horizonta zajedničke vizije univerzalnog mira i mog ućnosti po mirenja do koga u političkom životu njihove, a ni potonjih genera cija nije došlo. Putovanja, hodočašća i boravci svetog Save srpskog u Sve toj zemlji i na području istočnog Mediterana (1229. i 1234. godine) bili su početna tačka u istoriji prisustva srpskih ali i drugih pravolaslavnih slovenskih hodočasnika sa Balkana na istočnom Mediteranu i njegovim svetim mestima. Oni su, takođe, i što je podjednako važno ustanovili izuzetno značajnu praksu ktitorstva srpskih vladara koji ne samo što su darovali najveće hrišćanske svetinje već time i učestvo-

Mediteran i dragi svetovi vali kako u formiranju vizuelnog identiteta tih svetih mesta tako i u trasiranju jednog od važnih puteva prenošenja obrazaca i predmeta vizuelne kulture istočnog Mediterana na prostore pod njihovom vlašću na Balkanu. Predmeti vizuelne kulture kretali su se zajedno sa ljudima, u oba pravca, razume se. Jedan takav primer je i staroslovenski iluminirani palimpsestni jevanđelistar srpske redakcije iz XIII veka, danas u biblioteci Grčke pravoslavne  patrijaršije u Jerasa- limu (1AABHNIKA 19) koji je do manastira Svetog krsta u Jerasalimu u kojem je od vremena svetog Save srpskog tokom srednjeg veka bilo i srpskih monaha došao, po sve mu sudeći, iz nekog svetogorskog skriptorijuma, moguće i iz Hilandara (si. 4). Prostorna, duhovna, politička, trgovinska i lična umreže- nost ključnih aktera koji svojim delanjem formiraju kultura, pa tako i vizuelnu kultura Balkana u zrelom srednjem veku, ovde tek naznačena kroz posebno značajne primera, duboko je isprepletana i  povezana sa mrežama mediteranske konektivnosti pa tako buduća istraživanja vizuelne kulture balkanskog i mediteranskog prostora moraju biti utemeljena na širokom sagledavanju impakta kontakta Mediterana i dragih svetova.

Odabrana bibliografija:

M. Angold, Church and society under the Comneniy Cambridge University Press 1995. J. Е рдељ ан, O српском јеванђелистару No. 19 из библиотеке Грчке православне патријарш ије y Јерусалим у,  27-28 (1995-96), 41—52.

 Balkan ili umesto zaključka

J. Erdeljan, Studenica. An identity in marble, З о г р а ф  35 (2010), 93-100. Ead., Studenica. Ali Things Constantinopolitan, in: Symmeikta. Collection o f Papers in H onour o f the 40lh Anniversary o f  the Institute fo r A rt History, Faculty o f Philosophy, University o f Belgrade,  ed. by I. Stevović, ass. ed. J. Erdeljan, Belgrade

2012, 93-101. Ead., а б р а н а православних

а . о н с р уи са њ е о в и х л о в е н а ,  Београд 2013.

р у а ли м а ко д

Ead., Visual Culture of the Médiéval Balkans, in: Visual Culture o f the Balkans, State of Research and Further Directions, ed.  by N. Makuljevié, Belgrade 2014, 15-16. Ead., Strategies of Constructing Jérusalem in Médiéval Serbia, in: Visual Constructs o f Jérusalem, ed. by Bianca Kühnel, Galit Noga-Banai, and Hanna Vorholt, Brepols 2014, 231-240. The Fourth Crusade: Event, Aftermath, and Perceptions, Papers  from the sixth conférence o f the Society fo r the Study of the Crusades and the Latin East, Istanbul - Turkey, 25-29 August  2004, ed. by T. Madden, Ashgate 2008. A. Gell,  A rt and Agency: An Anthropoplogical Iheory,  Oxford

University Press 1998. а н и јс к е ф р е с к е у Ј у о с л а в и ји ,  Београд 1974. B. J. Ејурић, о р е od  7. do 10. ,  Београд T). Јанковић, п с к о 2007. A. Kazhdan, Change in Byzantine Culture in the Eleventh and  Twelfth Century, University of California Press 1985. еђу В е u апаО а, а б р а е cmyduje B. Kopah, а р хи т р и ,  Београд 1987. P. Magdalino, The Empire of Manuel I Komnenos,  1143-1180, Cambridge 1993. П . М агдалино, р е б њ о в к о в н и а р и г р а ,  Београд 2001. о г Caee y а л е с т и н у u M. М арковић, р в о п у т о в а њ е с ов начај а рпску ре о в к о н у у м е т н о с т ,  Београд 2009.  N. Patterson Ševčenko, Revisiting the frescoes of the Church of the Kosmosoteira at Pherrai (1152), in: Symmeikta. Collecti-

Mediteran i drugi svetovi on ofPapers in Honour of the 40,hAnniversary o f the Institute  for A rt History, Faculty o f Philosophy, University of Belgrade,

ed. by I. Stevović, ass. ed. ). Erdeljan, Belgrade 2012, 85-91. B. Pentcheva,  Icons and Power: The Mother o f God in Byzantium, The Pennsylvania State Universty Press 2006. Ead., The Sensual Icon: Space, Ritual and the Senses in Byzantium, The Pennsylvania State University Press 2009. P. Rout, Saint Francis and Islam, Al Masaq: Journal o f the Médi éval Mediterannean  23:3 (2011), 205-215. Serbia and Byzantium. Proceedings of the International Confé rence Held on 15 December 2008 at the University o f Cologne,

M. Angar, C. Sode eds., Studien und Texte zur Byzantinistik 8, Herausgegeben von Claudia Sode, Peter Lang GmbH Internationaler Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main 2013. Ida Sinkević, The Church o f St. Panteleimon at Nerezi. Archi tecture, Programme, Patronage, Wiesbaden 2000. и yЦ г р у (1057-1185). в о л у B. С танковић,  jedne л д е ,  Београд 2006. P. Stephenson, Byzantium s Balkan Frontier. A Political Study of  the Northern Balkans, 900-1204, Cambridge 2000. I. Stevović, Byzantium, Byzantine Italy and Cities on the Eastern Coast of the Adriatic: The Case of Kotor and Dubrov nik, З б о р н и к р д о в и з н т о л о ш о г и н с и т XXXIX (2001/2002), 165-182. Id., Historical and Artistic Time in the Architecture of Médié val Serbia: 12th Century, Transactions ofthe State Hermitage  Muséum  LIH (2010), 146-161. Id., Prevališ. Obrazovanje kulturnog prostora kasnoantičke pro vincije, Podgorica 2014.

 Balkan ili umesto zaključka

Slika 1

Slika 2

135

Mediteran i drugi svetovi

Slika 3  V ' л   I f U I I

-i м i

Г л(

ii

A i y

,• w

t 

.

л V A ir M , r i, в 1 | - Л # с Л » » O i p . AI Г >1 М - Г - Л (  Д /■« a « a t # f/t л i t < a tf i ’ 1 1 p

#» f

lt< iM

L *M - r • Л f i r -г-л у f ffflllf r t / ii *f i f r < i f

1Г

i f t / r л i çt t t s i t a 1   1f t

I l frfrviflt  H ) v / l I M M I OI« г / м н ' Л | ^ Г . | Л № ( ' Г

M * f 1 *■•_* »

<1

I , Д,, / »/Kl

A M ( f j MA Mr l

110 H 

t

 I Y 1 1 1

\€

* *" t / * # Г у

ln

А / 1/ / ЛД Ј

f T B .IjJ U r

«J Y

u .M

a t u

n

u

t caitt/ t'a d i

j l f

1 l l /n

u (N l>

c i c k i t T t a p t i s t »' " t r * . u / i t    r i r u ' « / * - «  A ' i r t t n v m « Т А Г Д 1 Г А o i r i t u a i€i a M **« *

*

a

** K t u a i t u

u Č a i f A  1 1

*АКА «A

, , л * г * и А н м а^ » . -j- к к д AiflЛ \ t

Slika 4

136

Spisak ilustracija po poglavljima: Klini si. 1 Opat Majol, freska iz kapele u Berze le Vilu, 12. vek si. 2 Crkva San Salvatore u Paviji si. 3 Klini, rekonstrukcija izgleda manastirskog kompleksa si. 4 Klini, kula iznad južnog kraka transepta, jedini deo srednjovekovne crkve koji je preostao nakon razaranja u Francuskoj revoluciji si. 5 Osnova bazilike Klini III i manastirskog kompleksa si. 6 Papa Urban II osveštava osveštava oltar glavne crkve Klini III u prisustvu opata Iga i monaha, Pariz, B.N.F. lat. 17716, fol. 91 si. 7 Manastir Monte Kasino, rekonstrukcija izgleda manastira iz vremena opata Deziderija si. 8 Klini III, figuralni kapitel iz oltarskog prostora si. 9 Manastir San Huan de la Penja

Sicilija si. 1 Katedrala u Ć efalu, pogled sa jugozapada si. 2 Katedrala u Ć efalu, mozaik sa predstavom Hrista u oltarskoj apsidi

137

Mediteran i drugi svetovi

si. 3 Katedrala u Monrealu, pogled sa severoistoka si. 4 Katedrala u Monrealu, klaustar si. 5 Palermo, crkve Martorana i San Kataldo si. 6 Palermo, Kapela Palatina, rekonstrukcija i presek si. 7 Palermo, Kapela Palatina, osnova si. 8 Palermo, Kapela Palatina, podužni presek si. 9 Palermo, Kapela Palatina, naos, pogled ka istoku si. 10 Palermo, Kapela Palatina, oltarski prostor si. 11 Palermo, Kapela Palatina, mukarnas ukras tavanice glavnog broda, pogled ka zapadu si. 12 Palermo, Kapela Palatina, detalj oslikane tavanice si. 13 Palermo, Kapela Palatina, pod južnog broda si. 14 Palermo, Kapela Palatina, vladarski tron si. 15 Palermo, Kapela Palatina, portret Rodžera II si. 16 Crkva Santa Maria di Mili u oblasti Val Demone si. 17 Palermo, Martorana, Georgije Antiohijski pred Bogo rodicom si. 18 Palermo, Martorana, Hristos kruniše Rodžera II si. 19 Vizantijska slonovača, Hristos kruniše cara Konstantina VII Porfirogenita

Sveta zemlja si. 1 Jerusalim, crkva Svete Ane u banji Vitezda, pogled sa severozapada si. 2 Jerusalim, južni portal crkve Svetog groba si. 3 Jerusalim, Getsimanija, portal Bogorodičine crkve si. 4 Jerusalim, crkva Svetog groba, osnova si. 5 Jerusalim, crkva Svete Ane, osnova i presek si. 6 Jerusalim, Portal jermenske patrijaršijske crkve Svetog Jakova Jerusalim

138