Prof. Dr. Ali BALCI
SOSYAL BİLİMLERDE ARAŞTIRMA ISBN 978-975-6802-40-3 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.
© 2011, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Ocak 1995 Genişletilmiş, Gözden Geçirilmiş 9. Baskı: Aralık 2011
Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Cantekin Matbaası (Ankara-0312-3843435)
Yayınevi Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 15372
Prof. Dr. Ali BALCI Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümünden 1976’da Lisans derecesi aldı ve bu bölüme 1979’da asistan oldu. Aynı bölümün ‘Eğitim Yönetimi ve Teftişi’ Anabilim dalından 1981’de Yüksek Lisans; 1986’da da Doktora Derecesi aldı. 19841985 yılları arasında Fulbright Doktora Burslusu olarak ABD’de Michigan State Üniversitesinde Eğitim Yönetimi Doktora programını sürdürdü. 1987’de Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümü Eğitim İstatistiği ve Araştırma Anabilim Dalı Yardımcı Doçentliğine ve Anabilim Dalı Başkanlığına atandı. Bu görevini, 1994 yılı sonuna kadar sürdürdü. 1988’de Eğitim Yönetimi ve Teftişi Anabilim Dalında ‘Doçent’ unvanını aldı. 1994’te Eğitim Yönetimi ve Teftişi Anabilim Dalı profesörlüğüne atandı. Üç dönem Fakülte Yönetim Kurulu üyeliği, üç dönem Fakülte Kurulu üyeliği, 1994-1997 yılları arasında Dekan Yardımcılığı ve üç yıl MEB Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı danışmanlığı, Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim, Araştırma ve Uygulama Merkezi (EAUM) Müdürlüğü görevinde bulundu. Halen Eğitim Yönetimi ve Politikası Bölümü başkanlığı görevini sürdürmektedir. 1985-1986 öğretim yılından beri Eğitim Yönetimi ve Eğitim İstatistiği ve Araştırma alanlarında her düzeyde ders verdi. Başlıca kitapları şunlardır: ; ; ; ; ; ; ; ;
Etkili Okul ve Okul Geliştirme (üçüncü baskı) Örgütsel Sosyalleşme (ikinci baskı) Örgütsel Gelişme (üçüncü baskı) Öğretim Elemanının İş Stresi Eğitim Yönetimi (Prof. Dr. İnayet Aydın ile birlikte MEB için yazıldı. İkinci baskı.) Açıklamalı Eğitim Yönetimi Terimleri Sözlüğü (ikinci baskı) Örgüt Mecazları (Editör) Karşılaştırmalı Eğitim Sistemleri (ikinci baskı- Editör).
Eğitim Yönetimi ve Teftişi lisansüstü programlarında 30 yüksek lisans tezi ve 36 doktora tezi yönetmiştir. Çoğu Eğitim Yöntemi alanında olmak üzere 30’u aşkın yayımlanmış makalesi bulunmaktadır. Son zamanlarda ilgi duyduğu çalışma alanları arasında örgüt mecazları, liderlik, okul geliştirme, örgütsel gelişme, stratejik planlama ve yönetimi, TKY, öğrenen örgüt, örgütsel sosyalleşme konuları yer almaktadır.
iii
Kızım Ayşen ve Eşim Ayşe’ye..
iv
ÖNSÖZ Sorun çözmede bilimsel araştırmanın yol göstericiliğine inanmak çağdaş insanın temel özelliklerinden biridir. Sorun çözmede bu yolun kullanılması her zaman mümkün ve ekonomik olmasa da son analizde işlevseldir. Bu yaklaşımda herkese görelilik ve herkese açık belli prosedürleri izleyerek bilgi üretme asıldır. Dolayısıyla tekrarlanabilirlik, yeniden üretilebilirlik bilimsel araştırmanın önemli nitelikleri arasındadır. Bilimsel araştırma yöntem ve teknikleri, kısaca araştırma yöntem bilimi belki de en iyi yaparak, yaşayarak öğrenilir. Ancak gerekli kuramsal çerçeveyi bilmeden de uygulamada araştırma olayını öğrenmek zor, en azından pahalı olsa gerektir. Bu düşüncelerle bu kitapta deyim yerindeyse işin kuramsal yönü örneklerle gösterilmeye, anlatılmaya çalışılmıştır. Yazar 1986’dan bu yana her düzeyde araştırma dersleri okutmuş, pek çok lisans üstü öğrenci ve meslektaşına resmi ve gayri resmi yardımcı olmuş, bir dizi araştırma yapmış ve yaptırmış biri olarak bu konudaki bilgilerini tecrübeleriyle birleştirme imkanı bulmuştur. Kitapta sosyal disiplinler farklı da olsa ortak veri toplama ve analizi teknik ve yaklaşımları verilmiştir. Bir noktada bilimsellik de bu ortaklaşma değil midir? Kitap yedi bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde ‘Araştırmanın Kuramsal Temelleri’ başlığı altında araştırma ve ilgili kavramlar incelenmiştir; ikinci bölüm araştırmanın planlanması ve araştırma önerisinin hazırlanmasını konu edinmiştir. Üçüncü bölümde örnekleme kuramı işlenmiştir. Dördüncü bölümde ayrıntılı bir şekilde ‘ölçme ve ölçekleme’ konusu ele alınmıştır. Beşinci bölümde başlıca veri toplama teknikleri, altıncı bölümde verilerin analizi ve son olarak da yedinci bölümde bilimsel raporların hazırlanması örneklerle anlatılmaya çalışılmıştır. Kitabın bu hale gelmesinde her düzeydeki meslektaşlarımın, özellikle de öğrencilerimin katkısı büyük olmuştur; bundan sonra da olacaktır, kendilerine teşekkür ederim. Ayrıca kitabın büyük bir titizlikle dizgisini yaparak baskıya hazırlayan ve basımını yapan 72 TDFO ilgililerine de çok teşekkür etmek isterim. Her yayınımda vurguladığım gibi kitabın öğrencilerime ve meslektaşlarıma faydalı olacağı umut ve beklentisi en önemli güdü kaynağım olmuştur ve olacaktır. Ankara 1995
Ali BALCI
v
DOKUZUNCU BASKI İÇİN ÖNSÖZ Dokuzuncu baskıda kitabın özellikle de birinci bölümü, nicel ve nitel araştırmaları kapsar şekilde yeniden kurgulanmıştır. Buna neden de; yazarın öteden beri savunduğu; nicel ve nitel araştırma sınıflandırmasının yapay olduğu, bilimsel araştırmanın her ikisini de kapsar olarak algılanması gerektiği, bunlardan biri varsa diğerinin olamayacağı düşüncesinin doğru olmadığı, bunlardan hangisinin kullanılması-uygulanması gerektiğini “uygunluğun” tayin ettiği, bu doğrultuda araştırılan sosyal gerçeğin hangisinin seçilmesi gerektiğini belirlediği görüşleridir. Bu baskıda ayrıca veri toplama tekniklerine söylem analizi de ilave edilmiştir. Ankara, 2011
Ali BALCI SEKİZİNCİ BASKI İÇİN ÖNSÖZ
Sekizinci baskı için kitap, yeniden gözden geçirilmiş ve beşinci bölüm olan “veri toplama teknikleri”ne, “odak grup görüşmesi” ile “temel yapılandırma kuramı” konuları eklenmiştir. Kitabın gözden geçirilmesinde değişik bölümleri okuyarak katkıda bulunan Yard. Doç. Dr. Şakir Çınkır ile araştırma görevlilerimiz; Çiğdem Apaydın, Uğur Akın, Nihan Demirkasimoğlu, Çetin Erdoğan ve Saadet Kuru’ya teşekkür ederim. Pegem Akademi Yayıncılık takımına da baskıda gösterdikleri titizlik için teşekkür ederim. Ankara, 2010
Ali BALCI DÖRDÜNCÜ BASKI İÇİN ÖNSÖZ
Dördüncü baskı için kitap yeniden baştan sona gözden geçirilmiş ve Pegem Akademi Yayıncılık yayınları arasında çıkmasına karar verilmiştir. Kitabın bu basıma hazırlanmasında, onu baştan sona okuyarak katkıda bulunan Arş. Gör. Ömay Çokluk’a teşekkür ederim. Baskıda gösterdikleri titizlik için de Pegem Akademi Yayıncılık takımına teşekkür etmek isterim. Ankara, 2004
Ali BALCI
vi
ÜÇÜNCÜ BASKI İÇİN ÖNSÖZ Kitabın ikinci baskısı da kısa sürede tükenmiştir. Üçüncü baskı için kitap yeniden gözden geçirilmiş ve Pegem Akademi Yayıncılık yayınları arasında çıkmasına karar verilmiştir. Kitabın üçüncü basıma hazırlanmasında değişik bölümleri okuyarak katkıda bulunan Arş. Gör. Dr. Şakir Çınkır’a, Arş. Gör. Kâmile Demir’e, Arş. Gör. Ömay Çokluk’a, Arş. Gör. Refik Balay’a ve Arş. Gör. M. Akif Helvacı’ya teşekkür ederim. Pegem Akademi Yayıncılık takımına da baskıda gösterdikleri özen için teşekkür ederim. Üçüncü baskının tüm ilgililere yararlı olmasını diliyorum. Ankara, 2000
Ali BALCI İKİNCİ BASKI İÇİN ÖNSÖZ
Kitabın birinci baskısı, hiç bir reklam yapılmadığı halde bir yıl bile dolmadan tükenmiştir. İkinci baskı için kitap yeniden gözden geçirilmiş, yeniden dizilmiş; bir de ‘Araştırma Etiği’ adlı yeni bir bölüm ilave edilmiştir. Kitabın yeniden basıma hazırlanmasında değişik bölümleri okuyarak büyük katkı getiren arkadaş ve meslektaşlarım Doç. Dr. Işıl Ünal, Doç. Dr. Nilgün Köklü ve kitabın diziminde de büyük emek veren Araş. Gör. Dr. Şener Büyüköztürk’ü şükranla anmak isterim. Kitabın ilgililere yararlı olmasını diliyorum. Ankara, 1997
Ali BALCI
vii
İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ .................................................................................................................... ix İÇİNDEKİLER ..................................................................................................... viii ŞEKİLLER LİSTESİ ........................................................................................... xvii ÇİZELGELER LİSTESİ.................................................................................... xviii 1. BÖLÜM ARAŞTIRMANIN KURAMSAL TEMELLERİ (ss. 1- 56) Araştırmanın Niteliği ve Araştırma Paradigmaları ............................................... 1 Doğruyu Arama ............................................................................................... 1 Sosyal Gerçeğin Kavramlaştırılması............................................................... 3 Pozitivist Paradigma Yaklaşımı: Nicel Araştırma ........................................ 8 Bilimin Doğası ve Varsayımları .............................................................. 8 Bilimin Araçları...................................................................................... 11 Bilimsel Yöntem .................................................................................... 12 Nicel-Bilimsel Araştırma....................................................................... 14 Araştırmada Operasyonel Tanım ......................................................... 16 Ampirik Araştırmanın Aşamaları......................................................... 18 Kuram- Ampirik Araştırma İlişkisi....................................................... 20 Araştırmanın Temel Kavramlar............................................................ 20 Kuram ve İlgili Kavramlar..................................................................... 24 Hipotez Geliştirme ve Doğrulama ....................................................... 25 Pozitivizmin ve Bilimsel Yöntemin Eleştirisi....................................... 27 Anti Pozitivist/ Yorumcu Paradigma Yaklaşımı: Nitel Araştırma.......... 29 Fenemoloji, Etnometodoloji ve Sembolik Etkileşim ............................... 30 Yeni Perspektiflerin Eleştirilmesi ............................................................. 34 Nitel Araştırma ........................................................................................... 35 Nitel Araştırma Süreci......................................................................... 37 Karma (Mixed) Araştırma ..................................................................................... 42 Tanımı ve Felsefesi .......................................................................................... 42 Karma Araştırmanın Çok Yöntemli Çalışma ile Karşılaştırılması .............. 42 Karma Araştırma Paradigmasının Diğer Paradigmalarla Karşılaştırılması ............................................................................................... 44 viii
Karma Araştırmaların Avantaj ve Dezavantajları ........................................ 46 Avantajları................................................................................................. 46 Zayıflıkları................................................................................................. 47 Karma Araştırma Süreci Aşamaları ............................................................... 47 Araştırmalarda Terminoloji Problemi: Normatif ve Yorumcu Paradigmalar ........................................................................................................... 49 Bir Araştırma ve Uygulama Alanı Olarak Eğitim................................................ 51 Eğitime Nicel Araştırma Yaklaşımı ............................................................... 51 Eğitime Nitel Araştırma Yaklaşımı................................................................ 55 Sonuç: Eğitimde Araştırmanın Rolü..................................................................... 56
2. BÖLÜM ARAŞTIRMANIN PLANLANMASI VE ÖNERİ HAZIRLAMA (ss. 57- 89) Araştırmanın Planlanması...................................................................................... 57 Araştırma Önerisi ................................................................................................... 60 Problemin Tanımlanması................................................................................ 60 Problem Kaynakları......................................................................................... 61 Problem Tanımlamada Pratik Yollar............................................................. 61 Kavram-Yapılar ve Değişkenler ..................................................................... 63 Bir Problem Tanımı Örneği: Kenya Ortaöğretim Düzeyinde Yeni Coğrafya Programının Etkililiği............................................................................. 65 Problemin İfadesi ............................................................................................ 66 Kuramsal Çerçeve............................................................................................ 66 Araştırma Soruları........................................................................................... 67 Literatür Taraması.................................................................................................. 68 Kapsam ve Niteliği........................................................................................... 68 Amaç ve İşlevi .................................................................................................. 69 Literatür Taraması Kaynakları ....................................................................... 69 Literatürün Bulunması.................................................................................... 70 Bilgi Kaynakları ............................................................................................... 71 Uzmanlar................................................................................................... 71 Kitaplar...................................................................................................... 71 Dergiler ..................................................................................................... 71 Tezler......................................................................................................... 72 ix
Konferans Dokümanları .......................................................................... 72 Önceki Araştırma Taramaları ................................................................. 72 Literatür Nasıl Taranmalı? ............................................................................ 73 Elle-Mekanik Tarama .............................................................................. 73 Bilgisayar Destekli Bilgi Tarama............................................................. 74 Literatür Taramasının Örgütlenmesi ............................................................. 74 Okuma Parçası 1: Seçilmiş İkinci Derece Kaynaklar........................................... 76 Temel Kaynaklar İçin Literatür...................................................................... 77 Okuma Parçası 2: Literatür Taramasında Yeni Bir Yol: Meta Analiz............... 77 Meta Analizin Yapılması Aşamaları ..................................................................... 78 Hipotez Testinin Tanımlanması ..................................................................... 79 Araştırmaların Çağrılması (Retriving) .......................................................... 79 İstatistiksel Hipotez Testinin Çağrılması....................................................... 79 Manidarlık Düzeyine Karşılık Etki Büyüklüğü ............................................. 80 Verilerin Yeniden Yapılaştırılması ................................................................ 81 Araştırmanın Hipotezleri ve/veya Soruları ........................................................... 81 Spesifik Araştırma Soruları............................................................................. 83 Araştırma Hipotezleri ..................................................................................... 83 Desen ....................................................................................................................... 85 Araç (Instrumentation) ......................................................................................... 86 Örnekleme (Sampling) .......................................................................................... 87 Verilerin Toplanması ............................................................................................. 87 Verilerin Analizi ..................................................................................................... 88 Araştırmanın Önemi............................................................................................... 88 Genel Değerlendirme............................................................................................. 88 3. BÖLÜM ÖRNEKLEME KURAMI (ss. 91- 107) Giriş ......................................................................................................................... 91 Örnekleme Yanılgıları............................................................................................ 94 Örnekleme Türleri.................................................................................................. 95 Olasılığa Dayalı Örneklemeler ....................................................................... 96 Basit Tesadüfi Örnekleme ..................................................................... 100 Olasılık Dışı Örnekleme Türleri................................................................... 100 Örneklem Büyüklüğü .................................................................................... 102 x
4. BÖLÜM ÖLÇME VE ÖLÇEKLEME (ss. 109- 148) Giriş ....................................................................................................................... 109 Ölçekleme İlkeleri ................................................................................................ 111 Güvenirlik....................................................................................................... 112 Güvenirlik Türleri ......................................................................................... 112 Test-Tekrar Test Güvenirliği................................................................. 112 İç Tutarlık Güvenirliği ........................................................................... 113 Geçerlik ................................................................................................................. 114 Geçerlik Türleri ............................................................................................. 115 Yüz-Görünüş Geçerliği.......................................................................... 115 Birleşme-Aynılık Geçerliği .................................................................... 115 Ayırdetme Geçerliği ............................................................................... 115 Kestirme-Yordama Geçerliği ................................................................ 115 İçerik-Kapsam Geçerliği ........................................................................ 116 Yapı Geçerliği......................................................................................... 117 Ölçekleme.............................................................................................................. 118 Ölçek Türleri......................................................................................................... 119 Sınıflamalı Ölçek ........................................................................................... 119 Bogardus Ölçeği ..................................................................................... 120 Sıralamalı Ölçek............................................................................................. 121 Derecelendirme Ölçekleri ............................................................................ 122 Grafik Derecelendirme Ölçekleri ......................................................... 122 Maddeli Derecelendirme Ölçekleri ...................................................... 123 Karşılaştırmalı Derecelendirme Ölçekleri ........................................... 123 Derecelendirmeli Ölçeklerle İlgili Uyarılar ......................................... 124 Çok Maddeli Ölçekler................................................................................... 125 Maddelerin Yapılaştırılması .................................................................. 126 Çok Maddeli Ölçekler............................................................................ 126 Guttman Ölçeği ...................................................................................... 126 Likert Ölçekleri ...................................................................................... 132 Eşit Aralıklı ve Oran Ölçekleri..................................................................... 137 Thurstone Ölçeği .................................................................................... 138 Eşit Görünen Aralıklar Ölçeği .............................................................. 139
xi
Eleştiriler................................................................................................. 144 Faktör Ölçeklemesi ................................................................................ 145 Semantik Farklılık Ölçeği ...................................................................... 147
5. BÖLÜM VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ (ss. 149-232) Anket ..................................................................................................................... 150 Anketlerde Sorular........................................................................................ 150 Olgusal Sorular ....................................................................................... 150 Davranış Soruları.................................................................................... 151 Tutum ve İnanç-Kanı Soruları............................................................... 151 Bilgi Soruları ........................................................................................... 151 Soruların ifadelendirmeleri........................................................................... 152 Soruların Yapısı ............................................................................................. 152 Cevap Kategorileri ve Kodlama ................................................................... 153 Sınıflamalı Değişkenler.......................................................................... 155 Sıralamalı Değişkenler ........................................................................... 156 Aralıklı Değişkenler ............................................................................... 159 Kodlama ......................................................................................................... 161 Son Kodlama........................................................................................... 163 Kod-Kitabının Geliştirilmesi ................................................................. 163 Cevapsız Kategorilerin Kodlanması...................................................... 164 Ankette Soruların Sıralanması ..................................................................... 164 Bir Konudaki Soruların Dizilişi............................................................. 165 Pilot İnceleme ve Ön Deneme ..................................................................... 165 Ankette Kapak Mektubu .............................................................................. 166 Anketlerin Uygulanması ............................................................................... 166 Anketlerin Dönüş Oranları........................................................................... 167 Anketin Avantaj ve Dezavantajları .............................................................. 167 Mülakat.................................................................................................................. 168 Mülakatın Planlanması .......................................................................... 168 xii
Türleri...................................................................................................... 169 Mülakatın Yapılması ..................................................................................... 170 Örneklem ................................................................................................ 170 Dostça Bir Ortam Yaratma ................................................................... 170 Soruların Sorulması................................................................................ 171 Cevapların Alınması............................................................................... 172 Cevapların Kaydedilmesi ....................................................................... 173 Yanlılıktan Kaçınma .............................................................................. 174 Odak Grup Çalışması ........................................................................................... 175 Kullanıldığı Alanlar ................................................................................. 176 Desenlenmesi/ Yapılandırılması............................................................. 177 Odak Grup Çalışması Uygulaması ......................................................... 178 Veri Analizi ............................................................................................. 180 Raporlaştırılması..................................................................................... 181 Temel Yapılandırma Kuramı (TYK) ................................................................. 182 Tanım ve Kuramsal Çerçeve .................................................................. 182 Kuramın Amaçları .................................................................................. 185 TYK’nın Karakteristikleri ................................................................... 186 TYK’nın Temel Sayıltıları ve İlkeleri .................................................... 187 TYK’nın Aşamaları ................................................................................ 188 TYK’nın Yapılış Biçimleri (Mode) ....................................................... 198 TYK’da Geçerlik..................................................................................... 198 TYK’nın Güçlü ve Zayıf Yönleri........................................................... 199 Söylem ve Söylem Analizi .................................................................................... 199 Söylem ve Türleri.............................................................................................. 199 Örgütsel Söylem.......................................................................................... 200 Söylem Analizi ................................................................................................. 201 SA’da Temel Yaklaşımlar .................................................................................... 204 Bir Yöntem Olarak SA......................................................................................... 206 SA’da araştırma aşamaları ................................................................................... 208 Söylem Analizi, İçerik Analizi, Temel Yapılandırma Kuramı ve Fenomenolojinin Karşılaştırılması ...................................................................... 211 Araştırmada Doğallık ........................................................................................... 212 Doğal Ortamlar ...................................................................................... 213 Doğal Deneme........................................................................................ 213 Gözlem ........................................................................................................... 215 Güvenirlik ............................................................................................... 215 xiii
Geçerlik ................................................................................................... 216 Etik .......................................................................................................... 216 Gözlem Türleri .............................................................................................. 216 Gözlemin Yapılması Aşamaları.................................................................... 217 Alan Araştırması............................................................................................ 218 Girişin Başarılması ................................................................................. 219 İlişkinin Kurulması ................................................................................. 219 Gözleme ve Kaydetme ........................................................................... 220 Krizlerle Uğraşma .................................................................................. 221 Verilerin Analizi ..................................................................................... 221 Tamamen Yapılaşmış Gözlem ..................................................................... 221 Ekolojik Gözlem............................................................................................ 224 Gözlemin Avantaj ve Dezavantajları ........................................................... 224 Arşiv Kayıtları ....................................................................................................... 226 İstatistiksel Kayıtlar................................................................................ 226 Tarama Arşivleri..................................................................................... 227 Yazılı Kayıtlar ......................................................................................... 228 Kitle İletişimi........................................................................................... 228 İçerik Analizi.................................................................................................. 229
6. BÖLÜM ARAŞTIRMA VERİLERİNİN ÇÖZÜMLENMESİ (ss. 233-302) Nicel Araştırma Verilerinin Analizi ................................................................... 233 Araştırma Deseni Tipleri ..................................................................................... 234 Veri - Puan Türleri ............................................................................................... 236 Betimsel İstatistik ................................................................................................. 238 Merkezi Eğilim Ölçüleri................................................................................ 238 Değişkenlik Ölçüleri...................................................................................... 239 Korelasyon istatistikleri................................................................................. 240 Test İstatistikleri ............................................................................................ 241 İstatistiksel Kestirim ve Kestirisel İstatistik........................................................ 242 Hipotez Testi Türleri..................................................................................... 243 xiv
Null Hipotezi.................................................................................................. 244 İstatistiksel Manidarlık - Anlamlılık Testi............................................ 245 Anlamlılık Testlerinin Yorumu .................................................................... 245 Manidarlık Testleri ............................................................................................... 247 Uygun Bir Manidarlık-İstatistiksel Testin Seçilmesi .................................. 247 İstatistiksel Model .................................................................................. 247 Kuvvet-Yetkinlik .................................................................................... 247 Ölçme ...................................................................................................... 248 Parametrik ve Parametrik Olmayan Testler................................................ 250 İstatistiksel Güç Analizi ................................................................................ 250 Araştırma Desenleri ve İstatistiksel Analizleri................................................... 254 Araştırma Deseni........................................................................................... 254 Deneysel Desenler......................................................................................... 256 Yarı Deneysel Desenler ................................................................................ 258 Faktöriyel Desenler ....................................................................................... 259 Tek Denek Desenleri .................................................................................... 262 Klasik Desenler.............................................................................................. 264 Nedensel-Karşılaştırma Yöntemi................................................................. 271 İstatistiksel Analiz .................................................................................. 272 Çoklu Varyans Analizi .................................................................................. 273 Parametrik Olmayan Testler ........................................................................ 274 Ki-Kare Testi .......................................................................................... 274 Mann-Whitney U Testi .......................................................................... 275 Wilcoxon-İşaretli-Sıralama Testi........................................................... 275 Nedensel-Karşılaştırmalı Desenle Korelasyonel Desen Arasında Ne Fark Var? .......................................................................................................................275 Değişkenlerarası İlişkilerin Araştırılması: Korelasyonel Yöntem........................276 Korelasyon ve Nedensellik..................................................................... 277 Sınırlılıkları.............................................................................................. 277 Verilerin Analizi ............................................................................................ 278 Çoklu Regresyon Analizi ....................................................................... 278 Kanonikal Korelasyon............................................................................ 283 Temel Bileşenler Analizi........................................................................ 284 Faktör Analizi ......................................................................................... 285 Uygun İstatistik Tekniğin Seçilmesi Örnekleri .................................... 287 xv
Problem ................................................................................................... 287 Nitel Araştırma Verilerinin Analizi .................................................................... 291 Nitel Verilerin Analizinde Bazı Yaklaşımlar.............................................. 292 Miles ve Huberman Modeli ...................................................................... 292 Anlatı Analizi .............................................................................................. 297 Etnometodoloji ve Konuşma Analizi ........................................................ 299 Göstergebilim (Semiosis) ........................................................................... 300 Belge ve Metin Anali .................................................................................. 301 Nitel Verilerin Analizinde Bilgisayarlar ....................................................... 302
7. BÖLÜM ARAŞTIRMA ETİĞİ (ss. 303- 320) Tanım ve İlgili Kavramlar ............................................................................. 303 Tarihçesi ......................................................................................................... 304 Eğitim Araştırmalarında Etik ....................................................................... 307 Etik Sorunlar ve İlgili Etik Standartlar ........................................................ 309 Katılanlarla İlgili Etik Sorunlar .................................................................... 309 Fiziksel Zarar.......................................................................................... 310 Psikolojik İstismar, Stres ya da Öz Saygı Yitirimi................................ 310 Yasal Zarar ............................................................................................. 311 Yalan Söyleme-Aldatma ........................................................................ 312 Özel Evrenler.......................................................................................... 313 Yeni Eşitsizlikler Yaratma..................................................................... 314 Özel Yaşam............................................................................................. 314 Anonimlik ............................................................................................... 314 Gizlilik ..................................................................................................... 314 Etik ve Bilimsel Toplum ........................................................................ 315 Bilimsel Yayın ve Araştırmalarla İlgili Etik Sorunlar................................. 317 Bilimsel Yanıltma ................................................................................... 317 Eğitim Araştırmalarında Etik Hatalar.................................................. 319 Sonuç ..................................................................................................................... 320
xvi
8. BÖLÜM BİLİMSEL RAPORLARIN HAZIRLANMASI KILAVUZU (ss. 321-362) Amaç ve Kapsam .................................................................................................. 321 Giriş ....................................................................................................................... 321 Tezin Bölümleri .................................................................................................... 322 Ön Bölüm ....................................................................................................... 322 Ana Bölüm ..................................................................................................... 330 Giriş ......................................................................................................... 330 Yöntem.................................................................................................... 331 Bulgular ................................................................................................... 332 Tartışma .................................................................................................. 333 Son-Arka Bölüm ............................................................................................ 334 Raporda Başlık Sistemi ........................................................................................ 336 Sayfaların Numaralandırması .............................................................................. 337 Raporda Çizelgeler............................................................................................... 338 Çizelge Türleri .............................................................................................. 339 Numaralandırması ......................................................................................... 340 Çizelgede Notlar ............................................................................................ 341 Metinde Şekiller.................................................................................................... 343 Kaynak - Referans Gösterilmesi.......................................................................... 344 Metinde Kaynak Gösterilmesi...................................................................... 344 Kaynak Gösterme .......................................................................................... 347 Dipnot ve Kaynakça Biçimi .......................................................................... 347 Parantezli Kaynak ve Kaynakça Listesi ....................................................... 349 Kaynakça Listesi Stili ............................................................................. 350 Uygulama Örnekleri Kitaplar................................................................ 351 Aktarmalar ............................................................................................................ 358 Cümle İçinde Çıkarma Yapma..................................................................... 359 Bir Cümleyi izleyen Çıkarmalar ................................................................... 359 Aktarmanın Yeni Biçime Dönüştürülmesi.................................................. 360 Raporun Yazılması ............................................................................................... 361 Görüşlerin Sunulması.................................................................................... 361 İfadelerin Akıcılığı ve Doğruluğu................................................................. 361 Anlatımda Ekonomi ...................................................................................... 362 Sözcük Seçiminde Tamlık ve Açıklık ........................................................... 362
xvii
EKLER Ek 1. Telif Haklı / Basılmış Yayınlarda Basım İzni Alma Formu..................... 364 Ek 2. Üniversitede Görevli Araştırmacılara ilişkin Araştırma Onay İsteme Formları....................................................................................................... 365 A. Araştırma İçin Onay İsteme .................................................................... 365 B. Araştırma Onayı Listesi Formu ............................................................... 366 C. Araştırmacının Verdiği Söz...................................................................... 368 D. Bilgilendirilmiş Onay Formu ................................................................... 369 E. Araştırmanın Katılımcılar Tarafından Değerlendirilmesi..................... 370 F. Araştırma Kontrol Listesi......................................................................... 372 KAYNAKÇA.......................................................................................................... 377
xviii
ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa
Şekil 1.
Araştırma Sürecinin Aşamaları...................................................................... 18
2.
Bir Yıllık Araştırma İçin Planlama Çerçevesi............................................... 58
3.
Yapılar, Değişkenler ve Gözlemler ............................................................... 64
4.
Örnekleme Hataları ........................................................................................ 95
5.
Bir Boyutsal Örnekleme ............................................................................... 101
6.
Bogardus Ölçeği ............................................................................................ 120
7.
Duygu Termometresi Grafik Derecelendirme Ölçeği ............................... 123
8.
Yığmalı Frekans Dağılımı Grafiği Örneği................................................... 143
9.
Semantik Farklılık Ölçeği Örneği ................................................................ 148
10. Notlar, Kodlama ve Açıklama İlişkisi.......................................................... 191 11. Eksenli Kodlama ........................................................................................... 192 12. Kuramsal Örnekleme.................................................................................... 196 13. SA’da Araştırma süreci aşamaları ................................................................ 208 14. SA’da analiz ve kuram oluşturma süreçleri ................................................. 208 15. Gözlem Araştırması Türleri ......................................................................... 216 16. Çocukların Sınıftaki Rollerinin Taksonomisi ............................................. 222 17. Bales’ın Grup Etkileşimi Kayıt Kategorileri Sistemi.................................. 223 18. Normal Dağlım Eğrisi................................................................................... 240 19. Çift Yönlü Hipotez Testi Modeli................................................................. 243 20. Tek Yönlü Test Modeli ................................................................................ 244 21. Çözümlemede Uygun İstatistik Teknikler .................................................. 252 22. Veri Analizinde Soyutlama Düzeyler........................................................... 296
xix
ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge
Sayfa
1.
Öznel-Nesnel Boyut .......................................................................................... 5
2.
Sosyal Gerçeğin Yorumunda Alternatif Temeller.......................................... 6
3.
Üç Paradigmanın Karşılaştırılması................................................................... 7
4.
Bilimin İşlevleri.................................................................................................. 9
5.
Bir Bilimin Gelişme Aşamaları ...................................................................... 13
6.
Önerme ya da Ppropozisyon Türleri.............................................................. 25
7.
Nicele Karşılık Nitel Araştırma ...................................................................... 37
8.
Çok Yöntemli ve Karma Yöntem Desenlerin karşılaştırılması ................... 43
9.
Karma Yöntem Araştırmaları ve Alt Türleri ................................................ 45
10. Eğitim Araştırmasının Dört Düzeyi ............................................................. 54 11. Farklı Büyüklükteki Evrenler İçin Kuramsal Örneklem Büyüklükleri ve %95 Kesinlik Düzeyi ..................................................................................... 106 12. Dört İfadeye İlişkin Değerlendirmelerin 11 Kümeye Göre Yığmalı Frekans Dağılımı......................................................................................... 141 13. Korelasyon İstatistikleri Listesi .................................................................. 142 14. Test İstatistikleri Listesi ................................................................................ 242 15. Dört Ölçme Düzeyi ve Her Seviyeye Uyan İstatistikler ............................. 249 16. Anlam Çıkartıcı İstatistikler Çizelgesi ......................................................... 253 17. Tam Randomize Desen Uygulama Düzeyleri............................................. 265 18. Randomize Blok Deseni ............................................................................... 266 19. Latin Karesi Deseni....................................................................................... 267 20. Eksik Blok Deseni ......................................................................................... 268 21. Tam Randomize Faktöriyel Desen .............................................................. 269 22. Randomize Blok Faktöriyel Desen .............................................................. 270 23. Çeşitli Değişken Formları İçin İkili Korelasyonel Teknikler..................... 279
xx
1. BÖLÜM
ARAŞTIRMANIN KURAMSAL TEMELLERİ ARAŞTIRMANIN NİTELİĞİ VE ARAŞTIRMA PARADİGMALARI ∗ Doğruyu Arama İnsanoğlu çevresini ve olayları anlamada genelde üç yol izlemiştir. Bunlar tecrübe-deneyim, akıl yürütme (reasoning) ve araştırma (research) dır. Bu yol ya da kategoriler birbirlerini tamamlayıcı ve binişen olarak görülmelidir. Tecrübe. Bir problem çözme durumunda dayanak olabilecek bir dizi bilgi kaynağını kullanır. Birey yaşantısı boyunca biriktirdiği bilgi ve yaşantı yığınını, sorun çözmede kullanır. Eğer sorun kişinin bilgi, beceri ve tecrübelerinin çözemeyeceği durumda ise birey başkalarının (özellikle yaşlıların) tecrübelerini kullanır. Tabii ki bunlar, kişinin yakın çevresindekilerdir. Eğer kişi yakın çevresinin tecrübeleriyle de sorununu çözemiyorsa, bu kez otoriteye başvurur. Otorite belli alanlarda uzmanlaşan insanlardır. Günlük problemle karşılaşıldığında büyük oranda tecrübeye ve otoriteye başvururuz. Bunların rolü küçük görülmemelidir. Dahası spesifik araştırma sürecinde bile bu yaklaşımlar dünya hakkında, problemler hakkında hipotez ve soru geliştirmede-üretmede yardımcı olur. Doğaldır ki sağduyuda bu yaklaşımların yeri hayli önemlidir. Ne var ki bunlar öznel sorun çözme yoludur. Araştırmaya gelince bunda sorun çözerken nesnel yollar izlenir. Bana, sana göre değil, herkese görelik (nesnel yol) asıldır. Bilim adamı kuramını dikkatli ve sistemlice kurar. Bu doğrultuda formüle ettiği hipotezleri ampirik olarak test eder. Böylece, onun sorun çözmeye yaklaşımında bir olgusallık söz konusudur. Bilim adamı sokaktaki insana göre tecrübeye farklı yaklaşır. Sokaktaki insan dış bir bilgi kaynağını kontrole yönelmez. Bilim adamı ise problemin nedenlerinden bir ya da birkaçının olası etkisini izole etmeye çalışır.
∗
Lous Cohen and Lawrence Mainan. Research Methods in Education, third edition (New York: Roufledge, 1989) Birinci Bölümün izinli özet çevirisi
2
Sosyal Bilimlerde Araştırma
Ayrıca bilim adamı ile sokaktaki insanın ilişkilere dönük tutumu farklıdır. Sokaktaki insanın bu ilişkilere bakışı gevşek, sistemsiz ve kontrolsüzdür. Bilim adamı ise bu ilişkiye profesyonelce yaklaşır. Ancak güçlü bir deney sonrasında iki olay arasındaki ilişki söz konusu olabilir. Uzmanlık için de benzeri şeyler söylenebilir. Uzmanlık önemli bilgi kaynağıdır. Ne var ki kimse her konuda uzman olamaz. Belli kimselerin geniş tecrübe ve içgörüleri vardır. Ancak bunların bile her konuda doğrunun üreticisi olması düşünülemez. Kanıtlar arttıkça uzmanlar görüşlerini değiştirir. Akıl yürütme-mantığa vurma (reasoning). İnsanların çevrelerindeki dünyayı anlama ve kavramalarında ikinci yol akıl yürütmedir. Üç tür akıl yürütme vardır: Tümdengelim, Tümevarım ve Tümdengelimci Tümevarımcı yaklaşımlarla akıl yürütme. Tümdengelim, Aristo’nun kıyasına dayalıdır. Kıyasın en basit şeklinde, apriori ya da kendisi bir kanıt olan temel bir önerme vardır. Küçük önerme ise özel bir durumu gösterir ve bir sonuç vardır. ; Tüm gezegenler güneş çevresinde döner. ; Dünya bir gezegendir. ; Bu nedenle dünya güneşin etrafında döner. Formel mantık adımlarında, genelden özele doğru, geçerli bir önermeden yola çıkarak geçerli bir sonuç elde edilebilir sayıltısı vardır. Yaklaşımın temel sınırlılığı ise yaklaşımın ancak belli bir dizi ifadeyi ele almasıdır. Kıyas artık zihinsel bir egzersiz niteliğindedir; gözlem ve tecrübe ile ilişkili değildir. 1600’lerde Francis Bacon, tümdengelimi eleştirmiştir. Çünkü büyük önerme önceden kabul edilmiş olup zaten özel durumu da içermektedir. Böylece sonuç için bir yanlılık doğurmaktadır. Bacon onun yerine, tek tek bir dizi durumdan bir sonuca gidilmesine imkan tanıyan tümevarımı önermiştir. Bu, bireysel gözlemlere dayalı bir sonuç, esasen bir hipotez ve sonunda da bir genellemedir. Bacon’ın tümevarım mantığı bilimsel gelişmeyi hızlandırmış; bilim adamının dikkatini insan problemleri ile ilgili çözümlere yöneltmiştir. Bu mantık, doğrulama için ampirik delilleri gerektirmektedir. Bacon’un tümevarım yaklaşımını, tümevarımcı- tümdengelimci yaklaşım izledi. Öyle ki Aristo tümdengelimi ile Bacon tümevarımı bu yaklaşımda birleştirildi. Bu bir geri-ileri hareketidir. Gözlemci önce bireysel gözlemlerinden hipotezlere ulaşır, sonra da tümdengelim olarak hipotezlerden birey-
Araştırmanın Kuramsal Temelleri
3
sel olaylara gider. Bu hipotezler veri toplama yolu ile ileri düzeyde teste tabi tutulur ve spesifik olarak ampirik düzeyde geçerlikleri test edilir. Bu ikili yaklaşım modern bilimsel yöntemin varlık nedenidir ve insanın ampirik bilime ulaşma yoludur. İnsanoğlu folklor ve mistisizmden, doğma ve geleneğe, nedensel gözleme, sonunda ise sistemli gözleme doğru yol almıştır. Tek başlarına tümdengelim ve tümevarımın zaafları vardır; ancak onların bilimsel gelişmeye katkıları çok önemlidir. Bunu üç kategoride toplayabiliriz: (1) Hipotezlerin önerilmesi, (2) Hipotezlerin mantıksal gelişimi ve (3) Bilimsel bulguların ve bu bulguların kavramsal bir çerçevede sentez edilişinin açıklanması ve yorumu. İnsanın doğruya ulaşmada kullandığı üçüncü yol ise araştırmadır. Kerlinger araştırmayı, “doğal olaylar arası ilişkiler hakkındaki hipotetik önermelerin (propozisyonların), sistemli, kontrollü, ampirik ve eleştirel araştırılması” olarak tanımlar. Araştırmayı tecrübe ve otoriteden ayıran üç önemli karakteristik vardır: (I) Tecrübe gelişigüzel bir durumda oluşan olaylarla ilgilenirken araştırma, tümevarımcı -tümdengelimci yaklaşıma dayalı sistemli ve kontrollü bir veri toplama yoludur. (2) Araştırma ampiriktir. Araştırmacı tecrübeye geçerlik için başvurur. Subjektif inanç, objektif realiteye karşı test edilir. (3) Araştırma kendini düzelticidir. Bilimsel yöntem bilim adamını hatadan koruyucu mekanizmalara sahiptir. Prosedür ve bulgular kamunun denetimine açıktır. Bu, bilimin belki de en önemli özelliklerinden biridir. Demek ki, doğru olmayan bulguların zamanla doğru olmadıkları saptanır ve düzeltilir. Araştırma, tecrübe ve akıl yürütmenin bir kombinasyonu olup doğrunun elde edilmesinde en başarılı yoldur. Eğitim ise bir alan olarak daha ziyade tecrübe ve otoriteye dönüktür; hala bilimsel araştırmaya pek dayalı değildir. Dolayısıyla eğitimde bu iki bilgi kaynağı nesnel kanıttan, ampirik gözlemden uzaktır. Bugün eğitimin çeşitli alanlarında bilimsel araştırma hızla uygulamaya konmak üzeredir. Eğitime ilişkin bugün iki görüş vardır. (I) Geleneksel görüş, eğitimi, doğal bilimler gibi kabul eder; bilim üretmede doğal bilim araştırmalarını uygular. (2) Radikal görüş; doğal bilim araştırmasında ve insan davranışını betimlemede geleneksel sosyal bilim anlayışını sürdürür. Ancak vurgu insanın doğal fenomenden ve birbirlerinden farklarına yapılır.
Sosyal Gerçeğin Kavramlaştırılması Yukarıda sözü edilen geleneksel görüş ve radikal görüş sosyal gerçekliğe oldukça farklı yaklaşır ve farklı yorumlarlar. Bu yaklaşımların temelindeki açık (explicit) ve işaret edilen (implicit) varsayımları (sayıtlıları) inceleyerek bunu anlayabiliriz. Söz konusu yaklaşımları, Burrell ve Morgan’ın 4 tür sayıltısı ile analiz etmek ve karşılaştırmak mümkündür.
2. BÖLÜM
ARAŞTIRMANIN PLANLANMASI VE ÖNERİ HAZIRLAMA ARAŞTIRMANIN PLANLANMASI Ampirik bir araştırmanın planlanması ve yürütülmesi önemli bir gerekliliktir. Özde araştırmanın planlanması doğrusal bir süreç olmayıp karmaşık etkinliklerin bir karışımıdır. Kuramda bilimsel yöntem açıktır, uygulamada ise bilim adamı araştırmasını genelde doğrusal olarak gerçekleştirmez, ancak yazma aşamasında doğrusal bir yol izler. Bir araştırma planında yer alması gerekli etkinlik ve aşamalar, Şekil 2’de bütünleştirilmiş durumdadır (Anderson, 1990, 78-79): 1. Yönetim: Bir araştırmanın planlanması hayatın diğer aşamalarında olduğu gibi örneğin kişisel harcamaları gerekli kılar, örgütlenme gerektirir, yoksa sonradan sorunlar doğabilir. 2. Araştırma probleminin tanımlanması ve yeniden tanımlanması: Araştırma problemi başlangıç tanımıyla kalmaz. Veri toplanıp çözümlendikçe problem tanımı da gelişir. Açıkçası araştırma tamamlanınca belki problem tanımı en iyi olacaktır. 3. Araştırma hakkında düşünme: Bu aşama özellikle problemin yeniden tanımlanmasında gereklidir. Araştırmanın tüm yönlerinin düşünülmesi, probleme farklı açılardan bakılması demektir. Bu araştırmayı açıklığa kavuşturur, geliştirir ve araştırmacıya sonuca ulaşmasında yol gösterir.
58
Sosyal Bilimlerde Araştırma
Ayrılan Zaman (Saat/Aylar) Aylar
Görev/
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Etkinlik
Yönetim
Top. Saat
3
1
1
4
4
4
2
4
4
4
5
5
10
4
15
Tedariklerinin Alımı Etkinlik İçin
4
7
4
4
39
Örgütlenme Bilginin Depolama ve Yeniden Çağrılması
1
5
5
30
0
Başka Problemin Tanımı Genel Okuma
2
10
10
1
10
Meslektaşlarla Tartışma
8
8
8
8
8
10
10
63
8
8
56
. . . . Diğerleri Literatür Taranması . . . . Yöntem . . . . Raporun Yazılması
Şekil 2. Bir Yıllık Araştırma İçin Planlama Çerçevesi Kaynak: Anderson, 1990, 79.
Anahtar Günler Mil Taşlar
Araştırmanın Planlanması ve Öneri Hazırlama
59
4. Kütüphane taramasının yapılması: Araştırmacı, problemle ilgili önceki kuram ve ilgili araştırma literatürünün tam bir taramasını yapmak zorundadır. Bu amaçla elektronik bir veri taraması, örneğin ERIC sistemi kullanılarak yapılabilir. Bu, problemin tanımlanmasında yardımcı olur. Çünkü araştırmacıyı, problemi tanımlayan anahtar betimleyicileri spesifikleştirmeye zorlar. Ayrıca bu yaklaşım konu üzerinde önceden yapılan araştırmaların tip, sayı ve yeri konusunda bir harita verir. İkinci yaklaşım ise mekanik (browsing) yaklaşımdır. Araştırmacı kitaplığa giderek ilgili materyallere ulaşmak üzere çeşitli kaynakları tarar. Uygulamada pek çok konu alanı iki ya da üç temel-anahtar dergide tam olarak işlenmektedir. Araştırmacı dergiler yoluyla bir tarama yapar; bunu yaparken şu andan geriye doğru gider. Bu aynı zamanda alanın genişliği (scope) ve gelişimi konusunda da bir fikir verebilir. Temelde iki yaklaşım birbirleriyle ilişkilidir. 5. Literatür taramasının yapılması: Bir önceki aşamada toplanmış olan araştırma makaleleri incelenmelidir. Bu zaman alıcı, ancak yaratıcı bir süreçtir; araştırmanın da hayati bir etkinliğidir. Özde bitmiş ürünü elde etmek üzere çeşitli aşama ya da adımlar karıştırılabilir. Anahtar araştırmalar önemli soruları, bulguları ve sonuçları çıkarmak için paragraf paragraf incelenebilir. Doğaldır ki araştırma taraması örgütlenmelidir. Taramanın örgütlenmesi kuramsal kavramlaştırmalardan başlayarak gelişmelidir ya da örgütlenme kuramdan ya da araştırma sorularından gelen kavramsal bir çerçeveden başlamalıdır. Çağdaş literatür taraması bulguları, bazı grafik formlarda genelde çizelge ve şekillerle verme yolundadır. Böylece genel bir özeti çizelge formunda elde etme olanağı vardır. Meta analiz bu amaçla geliştirilmiştir. 6. Yöntem (metod): Araştırmanın yöntem bölümü ne yapıldığını ve yöntemsel elemanları betimler. Burada tezin tipine ve geleneğe göre değişmekle beraber genelde veri kaynakları, bu arada gerekliyse örneklem tanımlanır. Deneysel bir araştırma ise deneysel desen betimlenir. Araştırmada kullanılan prosedür ve adımlar betimlenir; veri toplama araçları ve araştırmanın sınırlılıkları gösterilir.
3. BÖLÜM
ÖRNEKLEME KURAMI Giriş Araştırmalar çoğu kere belli parametreleri (evrendeğerleri; a gibi) kestirim amacıyla yapılırlar. Parametreye iki şekilde ulaşılır: (I) Evrenin tamamı üzerinde gözlemde bulunulur. (2) Evrenden temsili bir örneklem çekerek onun üzerinde gözlem yapılır, örneklem değerlere ulaşılır ( X ,S gibi), sonra da örneklemin çekildiği parametre tahmin edilirkestirilir (Akhun, 1983). Bunlardan birinci yol- yaklaşım çok sık cereyan etmez. Çünkü araştırma olayı pahalı bir girişimdir; dolayısıyla sonuçlarının büyük birimlere genellenmesi ekonomik bir davranış gereğidir. Ayrıca özellikle Türkiye ve Türk insanı gibi kaynakları sınırlı ülke ve insanların özellikle ilk araştırmaları, genellenebilirliği esas alarak yapmaları ekonomik davranış açısından gereklidir. Kimi tarama türü araştırmalar bu yaklaşımı benimser, çünkü araştırma sonuçlarının evrene-büyük kümeye genellenmesi anlamlıdır. Bir örneklem üzerinde eğitim talebinin araştırılması gibi. Bu tür araştırmalarda örnekleme, dış geçerliğe yöntemsel bir katkı niteliğindedir. Kimi araştırmalarda ise, kuramsal bir hipotezin test edilmesi önemlidir. Dolayısıyla bu araştırmada nedensellik testi anlamlıdır ve dış geçerliğe karşılık iç geçerlik önemlidir. Sonuçta da “örnekleme” o denli ilgi çekmez; yöntemsel bir sorun olmaktan çok kuramsal bir sorun (kuramın ne denli geniş olarak uygulanabilir olduğu) olarak algılanır (Judd ve diğerleri, 1991, 130). Burada ilgili kavramların tanımlanması tartışmaya anlam kazandırabilir. Örneklem, evrenin temsili bir kümesidir. Örnekleme ise, bir bütünün kendi içinden seçilmiş bir parçasıyla temsil edilmesidir (Sencer ve Sencer, 1978, 450). Örnekleme incelenecek evreni meydana getiren birimlerin tamamının değil de, aralarından bazılarının-belli kurallara göre seçilerek araştırmanın bunlar üzerinde yapılmasıdır (Ergin, 1988, 17). Ör-
92
Sosyal Bilimlerde Araştırma
nekleme, yığın içinden seçilen birimlerden, yığının bazı özellikleri hakkında bilgi edinme tekniğidir (Esin, 1975, 43). Ömeklem ise araştırma evreninin bir kesitinin çalışma birimi olarak alınması ve buradan elde edilen sonuçların araştırma planının tümüne genellenmesidir (Aziz, 1990, 43). Örneklem, kitleyi simgeleyebilecek nitelikte bir miktar birimin oluşturduğu alt grup olarak da tanımlanmıştır (Çıngı, 1990, 2). Bu tanımları uzatmak mümkündür. Ancak aşağıdaki sonuçlan çıkarmak olasıdır. Örneklem belli bir evrenin, belli sayıda birimlerinin seçimiyle oluşan, evrenin temsilcisi bir birimdir. Araştırma sonuçlarının genellenmek istendiği gerçek ya da hipotetik insan, olay ya da objelerin bütününe evren (population-universe) adı verilir. İki tür evrenden bahsedilebilir: (1) Genel evren: Bir anlamda düşünce olarak evren olup çok soyut, ölçülemez durumdadır. Lise öğrencilerinin ders çalışma alışkanlıklarının saptanmak istendiği bir araştırma düşünelim. Ankara’da bile pek çok lise var, ya İç Anadolu’yu düşünürsek bu sayı çok fazla artar. Hele bir de Türkiye çapında liseleri düşünürsek neredeyse araştırılamaz durumdadır. Kaldı ki örneğimizde hangi liselerin araştırılacağı belirgin değildir. Bu örnek dünyadaki tüm liseleri bile düşündürebilir. Bu yüzden genel lise diyoruz. Araştırma sonuçları bu tür evrene genellenemezler (2) Bir de birincisine göre daha sınırlı, ulaşılabilir nitelikte olan hedef evren (bazı yazarlar buna çalışma evreni diyor, örneğin Karasar, 1987 gibi) (Target populasyon) vardır. İşte örneklemin seçildiği ve örneklem sonuçlarının genellenmek istediği büyük küme-evren, budur. Sonuç olarak örneklem, evrenden daha doğrusu hedef evrenden belli kurallara göre seçilen ve her bakımdan bu evreni temsil eden küçük bir kümedir (Karasar, 1984; Akhun, 1983). Tanımda da belirtildiği gibi önemli olan örneklemin temsil ediciliğidir. Örneklemin temsililiği de onun yansız olarak (random) seçilmesi, ilgilenilen özellikler bakımından evrendeki birimlerin benzeşikliği ve örneklemin belli bir büyüklüğe sahip olması gibi bazı özelliklere bağlıdır (Akhun, 1983 ). Özde bu özellikleri ortalamanın standart hatası formülünde görmek mümkündür. Bu formül şöyledir:
σx =
σ N
Formülde görüldüğü gibi standart hata (örneklem dağılımının standart sapması) evrenin standart sapmasıyla doğru orantılı, örneklem bü-
Örnekleme Kuramı
93
yüklüğü ile ise ters orantılıdır. Yansızlık kuralına (randomization) gelince, bu kural iki ilkeden oluşur: (I) Eşitlik ilkesi: Evrendeki her obje ya da bireyin örnekleme seçilmede eşit şansa sahip olmasıdır. (2) Bağımsızlık ilkesi: Evrendeki obje ya da bireylerin örnekleme girmede birbirlerini etkilememeleri-birbirlerinden bağımsız olmalarıdır (Karasar, 1984; Akhun, 1983). Bu ilkelerden birincisi evrendeki tüm birimlerin bilinip listelenmesini gerektirir. İkinci ilke ise, seçim sürecinde “yeniden geri koyma” yolu ile gerçekleşir. Örnekleme yöntemi özünde bir tahmin olayıdır. Amacı da, araştırma sonuçlarını olumsuz yönde etkileyen bazı faktörlerin etkilerini yok etmek ve bu faktörlerin etkileri nedeniyle oluşan örnekleme varyanslarını azaltmaktır (Esin, 1975, 10). Örnekleme kuramının konusu evrenden, evrenin yapısına uygun olan örnekleme yöntemiyle örneklemin seçimi ve örneklem değerlerden evren değerlerin -özelliklerin tahmin edilmesi- kestirilmesi sürecidir (Çıngı, 1990, 2). Araştırmacı tüm olanaklara sahip bulunsa ve en uygun örnekleme tekniğini de kullansa örneklemin evreni tam olarak temsili gerçekleşemez. Bir başka anlatımla örneklemdeğerden evrendeğerin tam olarak tahmini mümkün olamaz. Neden? Çünkü örnekleme hatası (en uygun örnekleme yönteminin bile tam temsili bir küme seçmesindeki hatalar), şans ve ölçme hatası karışacaktır (Kaptan, 1986, 149; Eckhardt ve Erman, 1977, 158). Bu konudaki bir nokta da şudur. Bir ömeklemden giderek parametrenin kestirilmesi ancak olasılığa dayalı, yansızlık kuralına göre seçilmiş ömeklemle mümkündür. Buradan hareketle örneklem seçiminde temel amaçlar da düşünüldüğünde olasılığa dayalı olmayan-yansızlık kuralına göre seçilmeyen kümelere “örneklem” denmesi doğru olmasa gerektir. Bu tür kümelere belki “çalışma grubu” gibi isimler verilebilir. Bu yüzden de literatürde yer alan pratiği düşünerek geliştirilen olasılığa dayalı olmayan örneklemlere başka isimler vermek yararlı olabilir. Evrenin tamamı üzerinde araştırma yapmak yerine örneklem almanın gerekçeleri arasında maliyet, kontrol, etik zorunluluklar, verilerin eskimesi (Karasar, 1984, 118; Esin, 1975, 12) gelir. Bunları açıklarsak büyük birimlerin maliyeti küçük birimlere göre yüksek olacaktır. Yine büyük birimlerin kontrolü de o denli zor olacaktır. Araştırmanın özellikle veri toplama aşamasında büyük birimlere oranla küçük birimlerin kontrol
4. BÖLÜM
ÖLÇME ve ÖLÇEKLEME Giriş Araştırma yapmak için ölçme kaçınılmazdır. Hatta araştırmanın bir anlamda ölçme olayı olduğunu söylemek yanlış olmaz. Ölçme en genel anlamda nesne ve olaylara bazı kurallara uygun olarak sayılar vermektir (Goode ve Hatt, 1973). Ölçme nesne ve olaylar arasında değişik düzeylerde ayrım yapma işlemidir (Sencer ve Sencer, 1978). Bu cümleden yola çıkarak bir şey diğerlerinden ayırdedilebiliyorsa ölçülebilmiş demektir. Ölçme temelde bir betimleme olayıdır; belli bir obje ya da objelerin belli bir özelliğe sahip olup olmadığının gözlenerek gözlem sonuçlarının sembollerle, özellikle de sayılarla ifade edilmesidir (Tekin, 1977; Arıcı, 1975; Karasar, 1982; Akhun, 1979). Ölçme, yani obje ya da bireylerin belli bir özelliğe sahip oluş dereceleri objeden objeye, bireyden bireye, durumdan duruma aynı birey ya da obje içinde zamandan zamana değişiklik gösterebilir. İşte ölçme işlemi bu farklılık-değişkenlik kavramında odaklaşmaktadır. Araştırmada değişkenlik çok önemlidir. Çünkü bir şey değişikse, var olandan farklıysa anlamlıdır. Ancak o zaman değişkenlik araştırılmaya değer görülür. Diyelim ki öğrencilere istatistik dersini öğretmede iki yaklaşım uygulanıyor, ancak öğrencilerin istatistik dersindeki başarıları arasında bir farklılık yok. Öğrencinin hangi yöntemde daha başarılı olduğunu araştırmanın bir anlamı var mıdır? Farz edelim ki, farklı üçüncü bir yaklaşım bulundu ve öğretmen bakımından daha doyurucu, öğrenci açısından da başarıyı artırıcı görülüyor. Bu durumda bu yöntemin diğerlerinden farklılık yaratıp yaratmadığının en azından merak edilmesi, araştırılmasına neden olur. Belki de bilimsel buluşların temelinde de alternatif olarak daha bir farklı olmanın yattığı söylenebilir. Sosyal bilimler genelde nitelik ayrımı yaparlar, ancak derece ayrımı daha bir gelişme, daha bir duyarlılık sağlayacaktır. Bunun anlamı şudur: Sadece farkın belirlenmesi yeterli değildir, farklılığın derecesinin de belirlenmesi ölçmenin duyarlılığı için gereklidir.
110
Sosyal Bilimlerde Araştırma
Araştırmanın bir anlamda ölçme olduğunu, araştırmada ölçmenin kaçınılmaz olduğunu belirttik. Çünkü araştırılmak istenen soyut kavramların (yapı-construct) ölçülmesi gerekir. Ancak özde kavramlar ölçülemez, onların somut göstergeleri ölçülür ve bunlara değişken adı verilir. Değişkenlerin ölçülmesi prosedürlerine (ölçme adımlarına) operasyonel tanım adı verilir (Judd ve diğ., 1991, 42).Operosyonel tanım bir değişkenin somut olarak spesifik şekilde nasıl ölçüleceğini gösterir. Böylece bir başkası ölçmeyi tekrarlayabilir. Operasyonel tanımlar mükemmel değillerdir. Her operasyonel tanım mükemmel olmamakla beraber, kavramı ölçmeye çalışır. Bu ölçmede doğaldır ki ölçme hatası, değişkenler vb. rol oynarlar. Bu yüzden de bir kavramın ölçülmesinde birden çok operasyonel tanımın kullanılması önerilir. Her tanım kavramın bir yönünü ölçebilir. Bu yüzden hiç olmazsa iki operasyonel tanım ölçmede esas alınmalıdır. Ölçme daima ölçülmesi istenen kavramın yapının kuramsal bir tanımından yola çıkar. Ayrıca sağduyu da kavramın ölçülmesinde yardımcı olabilir. Örneğin gelir düzeyi ile eğitim düzeyi arasında sezgisel olarak bir ilişki kurulabilir. Bu sezgi sağduyu ve kişisel gözlemlere dayanır (Judd ve diğ., 1991, 43). Bir ölçme olayı analiz edilirse şunlar görülür: Gözlenen Ölçüm =
Gerçek Ölçüm
Sistemli + Hata
Random + Hata
(Ölçülmek (Geçersizlik istenen yapı) de denir)
(Güvenilir olmayan)
Bir öğrencinin matematik testi başarı puanı, gözlenen bir ölçümdür. Öğrencinin gerçek matematik bilgisi, yapının gerçek ölçümünü verir. Öğrencinin ilgisi, güdülenmesi vb. sistemli hataları gösterir. Öğrencinin soruları atarak-rastgele cevaplaması yansız random hatayı belirtir. Sonuçta sistemli ve sistemsiz random hatalar yüzünden gözlenen ölçümler daima gerçek yapıyı yansıtamazlar. Ölçmenin bu eleman ya da parçalarından gerçek ölçüm ile sistemli ölçümün-puanın sabit, yansız hatanın ise değişmesi beklenir.
Ölçme ve Ölçekleme
111
Ölçekleme İlkeleri Ölçme işleminin gerçekleşmesi uygun bir ölçme aracının seçilmesine bağlıdır. Bir ölçme aracının geliştirilmesinde bazı temel ilkeler vardır (Aziz, 1990; Sencer ve Sencer, 1978; Judd ve diğ., 1991; Bailey, 1987; Goode ve Hat, 1973): 1.
2.
3.
4.
Tek boyutluluk. Bu kavram ölçmenin temelidir. Ölçme aracı olarak kullanılan ölçeğin tek bir boyut üzerinde uzanan bir özelliği ölçmesi beklenir. Bu ilke özellikle tutumların ölçülmesinde önem taşır ve tutum ölçeğinde yer alan maddelerin birbirleriyle ilişkili olmalarını belirtir. Bu yolla da ölçeğin neyi ölçtüğü belirlenebilir. Bir ölçeğin tek boyutlu olması ölçeği oluşturan maddelerin sadece tek bir yapıyı ölçtüklerini ifade eder. Bir ölçeğin tek boyutlu olup olmadığını bugün bilgisayar yardımıyla yapılan faktör analizi teknikleri kolayca ortaya koyabilmektedir. Doğrusallık ve eşit aralıklar. Fen bilimlerinde kullanılan ölçekler metre gibi eşit aralıklarla düzenlenmiş durumdadır. Sosyal bilimlerde ise bu açıklığı görmek zordur. Oysa aynı ilke burada da geçerli olmalıdır. Yani sosyal bilimlerde de bir ölçek bir doğru çizgi modeline uymalı, birbirine eşit, birbirine dayalı bir kodlama sistemi geliştirilmelidir. Örneğin bir tutum ölçeğinin şu şekilde sıralandığını varsayalım. (5) Kesinlikle katılıyorum, (4) katılıyorum, (3) kararsızım, (2) katılmıyorum, (1) kesinlikle katılmıyorum. Görüldüğü gibi bu ölçekte 5’ten l’e doğru bir sıralama var ve dereceler arasında 1 birim fark vardır (5-4=1 ya da 3-2=1 gibi). Ancak kesinlikle katılıyorum ile katılıyorum arasındaki fark, kararsızım ve katılmıyorum arasındaki farka eşit değildir. Bu nedenle böylesi ölçeklerde birimlere inmek yerine, dereceleri sıralama daha uygun olur. Süreklilik. Ölçeğin ölçmek istediği yapıyı belli bir süreklilik üzerinde ölçmesi gerekir. Tutum ölçeklerinde iki uç tutum arasında (bir süreklilik üzerinde) çeşitli derecelerin küçükten büyüğe ya da tersine kuramsal olarak sonsuz derecede küçük farklarla birbirini izlemesi beklenir. Üretilebilirlik-tekrarlanabilirlik. Özde tek boyutluluk ilkesinin bir sonucudur. Bir ölçek üzerinde ulaşılmış olan son noktayı bilmek diğerlerini de bilme imkanı verir. Tutum ölçeğinde de bir kişinin aldığı puanı bulursak, kişinin tutum boyutu üzerindeki yeri tayin edilebilir.
5. BÖLÜM
VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ Yapılan bir araştırmada veriler, farklı kaynaklardan çeşitli yollarla elde edilir. Bu kaynak ve yolların seçimi verinin özelliğine, veri kaynağının durumuna, araştırmacının imkanına bağlıdır. Verilerden bir çoğu ölçme teknikleriyle elde edilir. Test, ölçme teknikleri arasında en çok başvurulandır. Testler yazılı ve sözlü olabilir (Kaptan, 1982, 173). Veriler, belli konudaki gerçeklerin sembolik ifadeleridir. Veriler işlenmemiş kanıtlardır; ekonomik bir değere henüz dönüşmemiş ve insan davranışı üzerinde etkisi olmayan dayanaklardır. Araştırmada veriler araştırma amacını gerçekleştirmek için gerekli olan kanıtlardır. Doğaldır ki bu kanıtların ne tür olacağı, nereden sağlanacağı araştırma planlanırken saptanır. Veri duyu organlarına bağlı olarak elde edilir; verilerin bazı araçlarla elde edilmesi bu durumu değiştirmez. Bu yüzden veriler gözlenen ve kaydedilen şeylerdir denebilir. Veriler bazı sınıflamalara tabi tutulmaktadır. Bunlardan biri verilerin olgusal ve yargısal olarak gruplanmasıdır. Olgusal veriler, kişisel yargı ve yanlılıktan uzak olan şeylerin bilgisi niteliğindedirler. Bu tür veriler “herkesin üzerinde anlaşabildiği tipte, gözlenebilir türde ölçüleri olan gerçeklerdir.” İnsanların demografik özellikleri yaş, cinsiyet, ağırlık, boy bu tür verilerdir. Yargısal verilere gelince, bu tür veriler kişisel yargı ve yoruma dayalı, sübjektif türden verilerdir. Pek çok psikolojik ve sosyolojik özellikler bu tür verilerle belirlenir. Başarı, yetenek, kişilik, ilgi, görüş ve tutum ise yargısal verilerdir (Karasar, 1982, 27). Veriler ayrıca birincil ve ikincil olarak sınıflandırılmıştır. Birincil (orijinal) veriler, kaynağın araştırılan konuya fizik olarak en yakın olduğu durumlarda elde edilirler. Bu tür verilerde kaynakla araştırmacı arasında aracı ya da aracılar yoktur. İkincil (orijinal olmayan) veri kaynakları ise birincil veri kaynaklarındaki bilgilerden yararlanarak oluşturulmuş kaynaklardır. Bir araştırma raporu-tez, birincil bir kaynaktır. Araştırmaların özetlendiği bir kitap ise ikincil bir kaynaktır. Araştırmada asıl olan birincil kaynak ve verilere ulaşmaktır. Bu yüzden de birincil kaynaklara ulaşma imkanı varken ikincil kaynakların kullanılması doğru değildir (Karasar, 1982, 141).
150
Sosyal Bilimlerde Araştırma
Anket Anket, belli bir konuda saptanmış hipotezlere ya da sorulara bağlı olarak, bir evren ya da örneklemi oluşturan kaynak kişilere sorular yöneltmek suretiyle sistemli veri toplama tekniği olarak tanımlanabilir (Armağan, 1983). Anketler, sosyal bilimlerde gözlemleri standartlaştırmak üzere başvurulan araçlardan biridir. Anketler, kaynak kişilerin doğrudan okuyup cevaplayacakları bir soru cetveli kullanarak gözlemde bulunma araçlarıdır ve dolayısıyla da kaynak kişilerin okur-yazar olmalarını gerektirir. Bu yüzden anketler yazılı veri toplama aracı olarak tanımlanmışlardır. Anketlerle veri toplamada anketçi, kaynak kişilerle yüz yüze değil hazırladığı soru listesi ile ilişkiye girer. Bu yüzden de arzu edilen bilgileri elde etmek için soru listesinin herkes tarafından aynı biçimde anlaşılmaya ve amaca uygun olarak cevap vermeye elverişli nitelikte olması gereklidir. Bu amaçla soruların standartlaştırılması ve istenen cevapları alabilmek üzere uygun seçeneklerin sunulması gerekmektedir (Sencer ve Sencer, 1978, 181). Anketlerde Sorular İnsanların taşıdıkları karakteristiklerin, gösterdikleri davranışların, benimsedikleri kanı ya da görüşlerin ve sahip oldukları tutumların öğrenilmesinde belki de en güvenilir kaynak kendileri, onların sözlü ve yazılı açıklamalarıdır. Bu açıklamaları elde etmenin yolu ise; onlarla sorular sorarak iletişime girmektir. Anketle bilgi toplama da, insanlardan gerekli bilgileri sorularla toplama yolunu benimser. Anketteki sorularla insanların inanç, görüş, düşünce, tutum ve davranışları, tercih ve ilgileri vb. ölçülmek istenebilir. Anketlerde yer alan soruları aşağıdaki kategorilerde toplamak olasıdır (Judd ve diğerleri, 1991). Olgusal sorular. Özde bir anketin büyük bir kısmı olgusal türden verilerden oluşur. Kaynak kişilerin yaş, eğitim düzeyi, gelir düzeyi, medeni durumu, cinsiyeti, doğum yeri, dinine ve mesleğine ilişkin bilgiler böyledir. Ayrıca kaynak kişinin bilgisi içinde olan olaylar, koşullar (son hastalık ya da tıbbi tedavi ayrıntısı gibi) da bu türden verilerdir. Olgusal sorularda spesifiklik çok önemlidir. Hangi tepkinin istendiği hakkında tam bilgi vermek için bu gereklidir. Ayrıca kaynak kişinin kendi referans çerçevesine göre yorumlamasının önüne geçilmesi için de sorularda spesifiklik gereklidir. Dolayısıyla spesifiklik, tam bilgi ile olur.
Veri Toplama Teknikleri
151
Araştırmaya göre yakın geçmişteki olgular, tehdit edici tarzda ifade edilmemeleri durumunda hatırlanabilmektedirler. Davranış soruları. Bu sorular kaynak kişilerin kişisel ve toplumsal etkinlikleri, yapıp etmeleri ile ilgilidirler. Örneğin kaynak kişilerin oy davranışları, bireysel akışkanlıkları, tüketim harcamaları, tasarruf eğilimleri, kültür ve eğlence modelleri (hangi gazeteyi okudukları, izledikleri filmler vs.), aile, grup, çevre ilişkileri vb. bu tür sorularla elde edilir. İnsanlar kendi davranışlarını gözleme pozisyonundadır. Bu yüzden de davranışları ile ilgili bilgiler onlardan elde edilebilir. Bu davranışlar geçmiş ya da şimdiye özgü olabilir. Davranış soruları çok spesifik olmalıdır. “Hangi gazeteyi okuyorsun?”, “27 Mart yerel seçiminde kime oy vereceksin?” gibi. Davranış soruları kolayca dile getirilebilir, ancak kimi konularda davranışa ilişkin bilgi için dolaylı sorular gerekir. “Bankada paranız var mı?” yerine “Tasarruflarınızı değerlendirmede bankanın payı nedir?” gibi bir soru daha gerçekçi bilgi sağlayabilir. Tutum ve inanç-kanı soruları. Kanı ya da görüş soruları bir kimsenin belli bir anda ve belli bir konuda ne düşündüğünü ya da ne duyduğunu saptamaya dönük sorulardır. Buna karşılık tutum soruları, kişilerin uzun süreli yaşam deneyimleri ve yetişme süreçleri içinde kazandıkları temel kişilik eğilimlerini yakalama amacındadır. İnsanların tutumları, soruların ifadelendirilmesi, sıralanmaları ve uygulayıcı etkilerine bağlıdır. Tutumların yoğunluğu çok önemlidir. Kaynak kişiden doğrudan yoğunluğu değerlendirmesi istenebilir. “Bu konuda ne kadar güçlü duygulara sahipsiniz?”, “Bu işi ne denli sevdiniz?” gibi. Tutum sorularında da spesifiklik çok önemlidir. Bu sorular genellere göre daha geçerli veri sağlarlar. Tutumlar en iyi, çoklu sorularla ölçülebilir. Tutum ölçekleri genelde kapalı uçlu sorular kullanır; ancak kodlanmış açık uçlu sorular da yararlı olabilir. Bilgi soruları. Kaynak kişilerin belli bir konuda ne bildikleri, bu bilgileri ne ölçüde bildikleri, hangi kanaldan ve ilk kez ne zaman öğrendikleri vs. ortaya çıkarılmak istendiğinde bu soruların sorulması uygundur.
6. BÖLÜM
ARAŞTIRMA VERİLERİNİN ANALİZİ Bu bölümde araştırma verilerinin analizi; nicel verilerin analizi ve nitel verilerin analizi olmak üzere iki ana başlık altında tartışılmaktadır.
Nicel Araştırma Verilerinin Analizi Bu başlık altında nicel araştırma verilerinin analizinde kullanılan istatistik tekniklerin temelindeki kuramsal çerçeve verilmeye çalışılmıştır. Böylece araştırma problemi ve onun somut hali olan araştırmanın hipotez ve/veya soruları çerçevesinde toplanan verilere, ölçmede kullanılan ölçeklere uygun araştırma deseni ve istatistik tekniklerin seçimi ve yorumu konusunda bir görüş kazandırılmaya çalışılmıştır. Nicel verilerin analizi sırası ile şu başlıklardan oluşmaktadır: (1) Araştırma verilerinin analizi, (2) Betimsel istatistik, (3) Kestirisel istatistik, (4) Anlamlılık testleri, (5) Araştırma desenleri ve istatistiksel çözüm, ve (6) Uygun istatistiksel tekniğin seçilmesi örnekleri. Bilimsel araştırmada özellikle de verilerin özetlenmesi ve manidarlık testi istatistiksel analizi gerekli kılmaktadır. İstatistiksel analiz genelde iki testi içerir. (1) Araştırılan durumun özet bir betimlemesini sağlamak üzere, betimsel istatistiklerle veriler analiz edilir. (2) Gözlenen bulguların diğer ortam ya da durumlara genellenebilirliğinin kararlaştırılması için anlam çıkartıcı (inferential) istatistiklerle veriler analiz edilir. Eğitsel araştırmanın temel amacı eğitim olayı ile ilgili yeni bilgi geliştirmektir. Bu doğrultuda eğitim araştırmacısının amacı da, eğitim olayı ile ilgili özel bilginin doğru ya da yanlışlığı konusunda güven geliştirmektir.
234
Sosyal Bilimlerde Araştırma
Peki araştırmacı eğitime ilişkin belli bir bilgi birikiminin doğru ya da yanlışlığını nasıl güvenle ortaya koyabilir? Doğaldır ki, niceliksel araştırma görüşü açısından bu soruya cevap, bilgiyi destekleyen ya da çürüten delillerin toplanması olacaktır. Bu deliller, kanıt ve ilgili olayın nesnel gözlemi olacaktır. Bu gözlemler de belli bilginin testi için araştırma delillerini-verilerini gerektirecektir. Araştırma kanıtı ne denli güçlü ise bilginin doğru ya da yanlış olduğu hakkında o denli emin olunabilir (Borg ve Gall, 1989, 324). Araştırmacı bilgiyi çürütmek ya da desteklemek üzere en güçlü delili ya da delilleri elde etmek üzere araştırmasını desenler. Araştırma deseni araştırmanın amacının biçimlendiği, hipotezleri test etmek ya da soru cümlelerine cevap bulmak ve araştırmanın iç geçerlik düzeyini yükseltmek üzere geliştirilen bir yapı olarak düşünülebilir (Kerlinger, 1973). Araştırma deseni araştırma sorularına geçerli, nesnel, doğru ve ekonomik cevap bulmak amacı ile geliştirilir. Bir başka anlatımla bir konudaki bilginin çürütülmesi ya da desteklenmesi için en güçlü delillerin elde edilmesi araştırma deseni geliştirmenin gerekçesidir. Böylece araştırma deseni, bilginin çürütülmesi ya da desteklenmesi için ampirik bir testsınama-yaratma süreci olarak tanımlanabilir (Borg ve Gall, 1989, 324). Doğaldır ki desenin güçlülüğü oranında test edilen bilginin doğru ya da yanlışlığından emin olunabilir. Araştırma deseni araştırma problemine ampirik kanıtlar getirmek amacı ile bilinçli olarak geliştirilir. Araştırma deseni ne tür gözlemlerin nasıl yapılacağını, gözlemlerin nicel temsilcilerinin nasıl çözümleneceğini açıkça göstermelidir. Bu tartışmalar araştırma deseni ile verilerin analizi ilişkisini açıkça göstermektedir.
Araştırma Deseni Tipleri Niceliksel araştırmaların çoğu (1) betimsel araştırmalar ve (2) nedensel ilişkileri ortaya çıkarmayı amaçlayan araştırmalar olmak üzere iki formda sınıflandırılabilir. Betimsel araştırmalar temelde “nedir” ve “ne idi”yi bulma amacındadır. Öğretmenlerin yeni matematiğe karşı olumlu tutumları var mı? 6. sınıf sanat sınıflarında ne tür etkinlikler vardır? Ne sıklıkta olmalıdır? v.s. Gözlemsel ve tarama (survey) yöntemleri betimsel verileri toplamak üzere sıkça kullanılırlar (Borg and Gall, 1989, 331). Eğitimsel araştırmanın önemli bir amacı betimleme ise, olaylararası nedensel ilişkileri keşfetmek de o denli önemli bir amacıdır. Üniversite öğrencilerinin fakülte seçimlerini kararlaştıran faktörler nelerdir? Başarısızlığa ne gibi faktörler yol açar? Bu yeni öğretim stratejisi geleneksel
Araştırma Verilerinin Analizi 235
stratejilerle karşılaştırıldığında artan öğrenmeye yol açtı mı? Nedensel karşılaştırma (casual comperative) yöntemi araştırılan olayın olası nedenlerini, bir özelliğin bulunduğu deneklerle bulunmayanları karşılaştırarak bulma amacındadır. Bu desen nedensel ilişkileri araştırmak üzere (yoksa onları güçlendirmek üzere değil) kullanılır. Bu tür desende gerçek anlamda neden sonuç ilişkisi bulunmaz. Diyelim ki, zaman yetenek testinde performansın düşme kaygısı hipotezinin test edilmesiyle ilgilenelim. Düşük ve yüksek kaygılı öğrencilerin zamanlı yetenek testi ile performansları karşılaştırılır. Ancak bu desen kesinlikle kaygının performansı olumsuz etkilediğini ya da olumsuz performansın kaygıya yol açtığını göstermez (Borg and Gall, 1989, 331). Korelasyonel araştırmalarda da aynı sorun söz konusudur. Bu araştırmalarda korelasyon katsayısı ile ilişkilerin derecesi bulunmaya çalışılır; ancak bu ilişkide hangisi gerçek neden, hangisi sonuç gösterilemez. Deneysel araştırma ancak gerçek neden-sonuç ilişkisi için uygun araştırma desenidir. Bu desende asıl olan bir deneme değişkeninin manipüle edilmesidir. Verilerin analizinde kullanılacak istatistik teknikleri, araştırma desenine uygun olarak belirlemek gerekir. Araştırma bulgularını etkili şekilde analiz etmek için istatistiksel araçlar konusunda dört tür bilginin edinilmesi gerekir. (1) Ne tür istatistik teknikleri uygundur? (2) Her araç hangi koşullarda kullanılabilir? (3) İstatistik bulgular ne anlama gelir? ve (4) İstatistiksel hesaplamalar nasıl yapılır? (Borg ve Gall, 1989, 335). I. Araştırma verileri birden çok istatistiksel analize tabi tutulabilir. Bir önemli nokta da verilerin analizinde birden çok istatistiksel teknik uygulama imkanının olmasıdır. Aynı verileri eğer varsayımlarına uygunsa (t) ya da (F) testi ile analiz edebilirsiniz. F testi ile analizden sonra grup sayısı ikiden çok ise ve F değeri manidarsa gruplararası farkın kaynağını bulmak üzere (t) ya da benzeri gruplararası karşılaştırma teknikleri uygulanabilir. Üç tür istatistik teknik mevcuttur. Bunlar (1) Betimsel istatistik ya da özet istatistikleri. Bir örneklemden toplanan verilerin betimlenmesinde kullanılırlar. Ortalama, ortanca, standart sapma gibi. Bu teknikler tek değişkene ilişkin durumu betimler, özetler. (2) Anlam çıkartıcı istatistik. Evrenden çekilen örneklem istatistiklerinden parametreyi kestirimde kullanılırlar. Böylece örneklemden evrene genelleme imkanı verirler; t
7. BÖLÜM
ARAŞTIRMA ETİĞİ Tanım ve İlgili Kavramlar Etik (ethics), sözlükte, moral haklar (zorunluluk gibi), moral felsefesi (insan davranışında yanlış ve doğrunun araştırılması), davranış standartları, yanlış ve doğru davranış ilkeleri olarak tanımlanmıştır. Ayrıca etik(ler), moraller bilimi, davranış ve ilişki kuralları, moral bilimi şeması olarak da tanımlanmıştır (Hornby, Gatenby ve Vakefield, 1958). Etik literatürde bazen etik kodlar (code of ethics) olarak yeralmaktadır. Kod (code), bir dizi kural ve ilkeler ya da toplum ya da bir grup insan tarafından kabul edilmiş bir dizi davranış ve ahlaki ilkeler kümesi anlamındadır (Kurt, 1996). Bu tartışmalardan sonra araştırma etiği ya da araştırma etik kodları bazen de bilim etiği, hatta bilim ahlâkı bilimsel araştırmanın planlanma ve yürütülmesi ile ilgili uyulması gereken ahlaki ve bilimsel standartlar olarak tanımlanabilir. Daha genel olarak da araştırma etiği, akademik etkinliklerin yürütülmesi sırasında yüzyüze gelinen değer sorunları ve bunlara önerilen çözümleri kapsayan bir alan (Örs, 1994, 61 ) olarak tanımlanabilir. Etik, yanlış ve doğru konusudur. Bir araştırmacı etiğe uygun davranırsa doğru olanı yapıyordur, iyi de doğru nedir? Etik davranış veya etiğe uygun olma, belli bir grup ya da mesleğin yürütme standartlarına uyma ve onu sürdürmedir. Demek ki etik olma, büyük oranda bir mesleğin üyeleri arasındaki bir anlaşma, bir kabul sorunudur (Wallen ve Fraenkel, 1991; 38). Niçin etik? Etik olmayan davranışlara karşı araştırmacının en güçlü silahı, onun kişisel moral kodudur; yani bağlı olduğu etiğidir. Araştırmacılar kariyer yapmak, bilgiyi yayınlamak, geliştirmek, prestij elde etmek, aile ve arkadaşlarını etkilemek, bir işi almak ve benzeri etkinliklerde baskılarla karşılaşabilirler. Bu tür durumlar etik dışı davra-
304
Sosyal Bilimlerde Araştırma
nışlara neden olabilir. Etik standartlar geniş ilkeler şeklindedir. Bu yüzden istenirse etik dışı eylemde bulunmak, etik dışı davranıldığında yakalanmamak küçük bir olasılık olabilir. Yakalandığında ise kişi, kamuoyunun aşağılaması, olası yasal yaptırım veya şaibeli bir kariyerle karşılaşabilir. Buna karşılık etiğe uygun bir araştırmanın-etik bir araştırmanın tamamlanması çok zaman alır, daha pahalıdır; ödülü de çok çekici olmayabilir. Etik davranış, araştırmacının etik konulara duyarlı olmasından doğar. Araştırmacı onu mesleki gelişimi esnasında içselleştirir. Etik davranış profesyonel bir rolden, diğer araştırmacılarla kişilerarası etkileşimden doğar. Ayrıca bilimsel toplum, etik davranışı pekiştirir; dürüstlüğü ve açıklığı vurgular. Profesyonel rolüne bağlı araştırmacı bilimsel etik ilkelere dört elle sarılır, diğer araştırmacılarla düzenli olarak etkileşir ve etik davranışlar sergiler. Böylece belki etik davranışın araştırmacının kendisi ile başlayıp bittiği söylenebilir (Neuman, 1994, 428).
Tarihçesi
∗
Araştırmalarda etik konusu hem araştırmaya katılan insanlarla, hem de araştırmanın yöntem ve prosedürleri ile ilgilidir. (Anderson, 1990, 17). Bilimde etik ise akademik yaşamla ilgilidir ya da onun tamamını kucaklar (Örs, 1994, 61). Araştırma etiği ile ilgili davranışlar, ilkin Nazilerin neden olduğu vahşetin, araştırma adına sergilenmesinde ortaya çıkmıştır. 1947 Nuremberg Kodu bir medikal araştırma için geliştirilmiş olup, deneklerin araştırmaya katılanların “bilgilendirilmiş onayı”nı gerektirmiştir. 1964 Helsinki Deklerasyonu ise, hayvanların araştırmalarda kullanılması ile ilgili ilkeler getirmiştir. Sosyal bilimlerdeki en eski kod ise 1953 kodudur. Amerikan Psikoloji Derneği (APA) üyelerinin 1948’de başlattıkları bir araştırma sonunda 1000’in üzerinde örnek olay araştırmasına dayanarak, araştırma, öğretim ve profesyonel uygulamalarla ilgili bu kod geliştirilmiştir. Görüldüğü gibi APA’nın 1953 kodu akademik yaşamın hemen tümünü kapsamıştır. Benzer şekilde Amerikan Sosyoloji Derneği de 1969’da formal bir etik kodunu kabul etmiştir. Bu kod, insan deneklerle araştırma yapmayı içermekte olup sosyal bilimlerde bir standart olarak kabul edilmiştir. ∗
Anderson, 1990, 17-20.
Araştırma Etiği
305
Bu gelişmeler insanların etik konusuna giderek daha duyarlı olmalarına neden olmuştur. Bu çerçevede birçok ülkede hükümetler çeşitli organları eli ile bu harekete katılmışlardır. Örneğin Amerika’da Sağlık ve İnsan Hizmetleri Bölümü ile Ulusal Sağlık Enstitüleri, özellikle araştırmalarına federal destek alanlar için bazı düzenlemeler getirmişlerdir. Genelde bu kuruluşlar, federal destek alan kurumların, kurumsal inceleme heyetleri oluşturmalarını zorunlu görmüşlerdir. Bu heyet ya da komisyonlar, araştırmaya katılanların hak ve çıkarlarını koruma durumundadırlar. Bunun için de bu komisyonlar eliyle (1) Katılanlara gelecek riskler, onları gereksiz yere riske götürmeyen araştırma prosedürleri ile azaltılabilir; en aza indirilebilir. (2) Araştırmaya katılanlara gelecek riskler, araştırmanın umulan yararları ile dengelenebilir. (3) Deneklerin hak ve çıkarları uygun şekilde korunur. (4) Araştırma periyodik olarak incelenir. (5) “Bilgilendirilmiş onay” elde edilir ve uygun şekilde dokümana bağlanır (Ek-2). Artık dünyada çoğu üniversite ve kuruluşlarda bu tür araştırmainceleme komiteleri, araştırmaları başından inceleyerek onlara etik sertifikası vermektedirler (Ek -2). 1974 Ulusal Araştırma Yasasının 1983 revizyonuna göre araştırmainceleme komiteleri, riskin çok küçük olması nedeniyle şu araştırmaları incelemeden muaf tutarlar (Borg ve Gall, 1989; 99): 1.
Ortak olarak kabul edilmiş ya da düzenli eğitimsel alanlarda yapılan araştırmalar. Düzenli ve özel eğitim stratejileri, öğretim tekniklerinin etkililiği araştırmaları böyledir.
2.
Katılanların doğrudan tanımlanmadığı, eğitimle ilgili testlerin kullanılmasını içeren araştırmalar.
3.
Tarama ve mülakat prosedürü içeren aşağıdaki koşulların gerçekleştiği araştırmalar: Katılanlarla veriler arasında bir bağlantının kurulamadığı; katılanların tepkilerinin, onları araştırma dışında suç işleme riskine sokmadığı, onların işlerine, finansman kaynaklarına zarar vermediği, katılanların davranışlarının duyarlı yönlerinin (seks davranışı, alkol - uyuşturucu kullanımı gibi) ele alınmadığı, tarama ve mülakat tekniklerinin uygulandığı araştırmalar.
4.
Kamu davranışını gözlemeyi içeren araştırmalar da muaftır. Ancak şu durumlar bundan istisnadır: a) Gözlem; katılanları direkt olarak tanımlayıcı kayıt yapmışsa, veri-denek ilişkisi ku-
8. BÖLÜM
BİLİMSEL RAPORLARIN HAZIRLANMASI KILAVUZU Amaç ve Kapsam Bilimin her alanında olduğu gibi raporlaştırılmasında da değişme ve gelişmeler sürmektedir. Raporlaştırmadaki bu değişme ve gelişmeler, bu alanda genel kabul gören uluslararası nitelikte iki temel kaynağa başvurularak yakalanmaya çalışıldı. Bunlardan birisi APA Elkitabı, diğeri de Chicago Elkitabı. Esasen bu iki kaynak raporlaştırmanın bir çok noktasında büyük oranda benzeşmektedirler. Raporda bu iki kaynaktan birine yerine göre diğerine oranla daha fazla başvuruldu. Bunda da ölçü bilimsel raporlardaki uygulanma, kullanma sıklığı oldu. Bu bölümde bir bilimsel raporun kapsam ve içeriği kısaca betimlendikten sonra uygulanmaları, anılan kaynaklardan esinlenerek örneklerle gösterilmeye çalışıldı. Kimi örnekler gerçekte varken, bazıları da hayal mahsulü üretildi. Bu rapordaki bir eksikliğe de burada işaret etmekte yarar vardır. O da raporun gerek biçim, gerekse de içerik olarak anılan iki kaynağın kabul ettikleri biçimleri karşılaştırmalı olarak vermemesidir. Bunun bir nedeni böyle sınırlı bir çalışmada bunun olanaksızlığı ise, diğeri de yukarıda sözü edilen ortak kabul görme ölçütü olmuştur.
Giriş Bir bilimsel rapor tezleri, dönem ödevlerini, bilimsel makaleleri (araştırma sonucunu özetleyici ve kavramsal makaleleri) içerir. Bilimsel raporların içerik ve biçimleri genelde aynıdır. Bu yazıda bilimsel raporlardan “tez”e ağırlık verilecektir.
322
Sosyal Bilimlerde Araştırma
Tezin Bölümleri Bir tez üç kısımdan oluşur: (1) Ön bölüm (2) Ana (asıl) bölüm (text) ve (3) Referans ya da son (arka) bölüm. Ön Bölüm Tezde asıl metine, ana bölüme kadar olan kısım “ön bölüm” olarak adlandırılır. Ön bölüm aşağıda kısaca açıklanan kısımlardan oluşur: Başlık sayfası. Tezin başlık sayfası (kapak sayfası) üstten alta doğru kurum ya da üniversite adı, tezin başlığı, tezin tümünü belirten kalıp yazı, bölüm adı, yazarın adı, şehir adı, ay, yıl gibi bilgileri içerir (şekil 17). Görüldüğü gibi başlık sayfasının marjları üstten 2,54 cm veya daha fazlası, alttan üstteki marja eşit ya da ondan fazlası, sayfanın sağında 2,54 cm ya da ondan fazlası, sayfanın solunda ise 3,81 cm (1x1/2 inç) ya da ondan fazlası olarak düzenlenir. Başlık sayfasındaki tüm bilgiler büyük harflerle yazılır. Bu bilgilerdeki satırlar birbirinden iki satır aralığı (bir geniş satır) ile ayrılırlar. Boş sayfa. Tezlerde başlık sayfası ile “teşekkür” sayfası arasında boş bir sayfa bırakılır. Teşekkür. Yazar burada danışmanına, meslektaşlarına teşekkür eder, araştırmaya destek veren kişi ve kuruluşları sıralar.
Bilimsel Raporların Hazırlanması Kılavuzu
323
A 2.54 cm ya da üzerinde Satır 8
Satır 10
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ B Başlığın uzunluğuna göre değişir
Satır 14
ÖĞRETİM ELEMANININ
Satır 16
İŞ STRESİ C EĞİTİM DOKTORASI ADAYLIĞININ BİR GEREĞİ
OLARAK A.Ü. EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜNE 3.81 cm ya-da üzerinde
SUNULDU Üç satır boşluk EĞİTİM YÖNETİMİ VE PLANLAMASI BÖLÜMÜ C’=C ALİ BALCI s s B’=B ANKARA OCAK 1993 A’=A ya da A’dan büyük A 2.54 cm ya da üzerinde
Şekil 23.. Tezin başlık sayfası örneği
2.54 cm yada üzerinde
