ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ - Β’ ΚΥΚΛΟΣ
ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΣΤΗ ΜΕΤΕΜΦΥΛΙΑΚΗ ΕΛΛΑΔΑ (1949 - 1967)
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Α. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
ΑΘΗΝΑ 2012
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ …………………………………………………………………..……… 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Από τον πόλεμο στη μετεμφυλιακή ειρήνη (1944-1949). ……..…...17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Μια εποχή μετάβασης, 1949-1951…………………………….……36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Το Κίνημα της 30ης – 31ης Μαΐου και τα παρεπόμενά του (19511952)………………………………………………………………………………….48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η νέα παντοδυναμία του Παπάγου………………………………....96 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Περίοδος επιφανειακής ηρεμίας, 1956-1961………………………127 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο Στρατός ξανά στο προσκήνιο: οι εκλογές του 1961 και ο “ανένδοτος αγώνας’’……………………………………..........................................148 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Η Ένωση Κέντρου στην εξουσία………………………………….177 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Περίοδος ανησυχιών: Ιούλιος 1965-Δεκέμβριος 1966……………201 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Η ψύχωση της εκτροπής …………………………………………..222 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Τα “καλά παιδιά’’ και το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967...235 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ………………………………………………………………...245 ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ…………………………………………………………................252
2
Εισαγωγή. I. α. Τον Απρίλιο του 1967 μια ομάδα αξιωματικών του Στρατού Ξηράς κατέλυσε την, ήδη βαριά κλονισμένη, συνταγματική νομιμότητα και ανέλαβε την εξουσία της Ελλάδας. Ακολούθησαν επτά χρόνια στυγνής και αυταρχικής διακυβέρνησης που καταδίκασαν τη χώρα σε διεθνή απομόνωση. Η δικτατορία αυτή κατέρρευσε τον Ιούλιο του 1974 υπό το βάρος της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο. Ήταν η πρώτη και μοναδική φορά που μια μερίδα του στρατεύματος άδραξε πραξικοπηματικά την εξουσία, όχι για να την προσφέρει σε μια εκ των ανταγωνιζόμενων πολιτικών παρατάξεων, αλλά για να την χειρισθεί μόνη της1. Επιπλέον, παρά την παρεμβατική παράδοση των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, η δικτατορία του 1967 ήταν εντελώς ξένη και στο διεθνές πλαίσιο. Το ερευνητικό ενδιαφέρον για την περίπτωση της Ελλάδας εντάθηκε και αξιόλογες μελέτες στρατιωτικής κοινωνιολογίας δημοσιεύθηκαν στο εξωτερικό2. Με την πτώση της Χούντας ξεκίνησε και στο εσωτερικό μια ευρεία συζήτηση για τις σκοτεινές δυνάμεις που πραγματοποίησαν το πραξικόπημα, για το ρόλο των Ανακτόρων αλλά και των Η.Π.Α. Οι δημοσιογραφικές μαρτυρίες
3
και τα επιστημονικά έργα4 είχαν ως κοινή
συνισταμένη την έμφαση στο ρόλο που έπαιξαν οι μυστικές οργανώσεις Ι.Δ.Ε.Α. (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών) και Ε.Ε.Ν.Α.(Ένωσις Ελευθέρων Νέων Αξιωματικών) στην κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ο Ι.Δ.Ε.Α. είχε μεγάλη επιρροή στο σώμα των αξιωματικών, ειδικά την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949) και επέδρασε σημαντικά στην πολιτική ζωή της χώρας. Η Ε.Ε.ΝΑ., αποτελουμένη από νεαρότερα μέλη του Ι.Δ.Ε.Α., ήταν όμως εκείνη που πέτυχε να καταλάβει την εξουσία. Η διαφορά ήταν ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. ανακαλύφθηκε, ενώ η Ε.Ε.Ν.Α. παρέμεινε (σχετικά) κρυπτόμενη. Η ύπαρξη και η δραστηριότητα του Ι.Δ.Ε.Α. αποτέλεσαν αντικείμενο σοβαρής κομματικής αντιπαράθεσης στην μετεμφυλιακή Βουλή. Η μυστικότητα (που τελικά διελύθη) και ο αντικομμουνιστικός χαρακτήρας του Ι.Δ.Ε.Α. δημιούργησαν την ευρεία άποψη ότι η οργάνωση αυτή
1
Θ. Βερέμη: Ο στρατός στην ελληνική πολιτική, Αθήνα 2000 σελ.9. Βλ. ενδεικτικά J. Brown : The Military in Politics : A Case Study of Greece, Buffalo State University Of New York, 1971. 3 Βλ. ενδεικτικά Γ. Καράγιωργα : Από τον Ι.Δ.Ε.Α. στην Χούντα, Αθήνα 1975. 4 Βλ. το έργο του Ν.Σταύρου : Συμμαχική πολιτική και στρατιωτικές επεμβάσεις, Αθήνα 1976. 2
3
πραγματοποίησε το πραξικόπημα5. Ωστόσο πολλές πτυχές της ιστορίας του Ι.Δ.Ε.Α. έμειναν σκοτεινές· η σχέση του με το Στέμμα, τους Αμερικανούς και την πολιτική ηγεσία, ο ρόλος του στο κίνημα της 30ης - 31ης Μαΐου 1951, το πότε και υπό ποίες συνθήκες ανέστειλε τη δράση του είναι μερικές απ’ αυτές. Η παρούσα μελέτη, λοιπόν, έχει ως στόχο της να διερευνήσει όσο το δυνατόν πληρέστερα τα σκοτεινά σημεία που παραμένουν στην πορεία του Ι.Δ.Ε.Α. κατά την περίοδο 1944-1956. Θα εξετασθεί συνοπτικά η συγκρότηση και η ανάπτυξη του Δεσμού, καθώς και ο ρόλος του στον Εμφύλιο Πόλεμο. Εν συνεχεία, θα παρουσιασθεί αναλυτικά η στάση του στη μετεμφυλιακή πραγματικότητα. Ιδιαίτερη μνεία θα γίνει στο κίνημα του 1951, τις διώξεις που υπέστη η οργάνωση το 1951-1952 αλλά και στην πανηγυρική επικράτηση του Ι.Δ.Ε.Α. στο στράτευμα υπό την προστασία του πρωθυπουργού Αλ. Παπάγου. Ξεχωριστή αναφορά θα γίνει στη λεγόμενη "Υπόθεση των Αεροπόρων", που συνδέεται άρρητα με το κλίμα της εποχής, και στις ζυμώσεις στον στρατό πριν τις εκλογές του 1956 που αποτελούν προάγγελο των μετέπειτα εξελίξεων. Εν συνεχεία, θα στρέψουμε τη προσοχή μας στις ενδοστρατιωτικές ζυμώσεις της περιόδου 1956-1961, που δεν είναι διόλου αμελητέες, καθώς αποδεικνύουν τη σταδιακή συσσώρευση δυσαρέσκειας στα μεσαία και κατώτερα κλιμάκια της ιεραρχίας. Εκείνη τη περίοδο, πρωτοεμφανίζεται η Ε.Ε.Ν.Α. ως παρακλάδι του άλλοτε κραταιού Ι.Δ.Ε.Α., ενώ μια απόπειρα στρατιωτικής συσσωμάτωσης καταγράφεται και κατά τη προσπάθεια της ανάμιξης του στρατηγού Γρίβα στη πολιτική το 1960-61. Οι σχέσεις στρατού και πολιτικής εξουσίας θα εισέλθουν σε άλλο επίπεδο με τις εκλογές του 1961 και τον “ανένδοτο αγώνα’’. Θα επιχειρηθεί λοιπόν μια παρουσίαση της ρητορικής της ΕΚ, αλλά και της πολιτικής που εφάρμοσε στο κρίσιμο ζήτημα του πολιτικού ελέγχου επί του Στρατού. Ακόμη, θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τη γνωστή ως υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., και το ρόλο που έπαιξε στις πολιτικές εξελίξεις της περιόδου 1965-1967. Τέλος, στόχος μας θα είναι να παρουσιάσουμε και να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα που κατέληξαν στην επιβολή της δικτατορίας του 1967. Το θέμα του Ι.Δ.Ε.Α., της Ε.Ε.Ν.Α., του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. και της επίδρασης τους στην μεταπολεμική Ελλάδα είναι τεράστιο και φυσικά, δε μπορεί να καλυφθεί από 5
Βλ.ενδεικτικά την κατάθεση του στρατηγού ε.α. Γ. Κουμανάκου, στην δίκη των Απριλιανών στο : Οι Δίκες της Χούντας. Η δίκη πρωταιτίων 21ης Απριλίου (εκδοτική επιμέλεια: Π. Ροδάκης, επιμέλεια κειμένων-σχόλια: Γ.Βουλτέψης), τόμος Β’, Αθήνα 1975 σελ.627-642.
4
μια διδακτορική διατριβή. Ελπίζουμε, ωστόσο, ότι με την προσπάθεια μας αυτή θα συμβάλουμε στην περαιτέρω κατανόηση της εποχής που εκτυλίσσονται τα γεγονότα που θα παρουσιάσουμε. Ελπίζουμε ακόμη ότι η μελέτη αυτή θα είναι το έναυσμα για εντατικότερη και διαυγέστερη έρευνα πάνω στο σώμα των αξιωματικών, όπως διαμορφώθηκε μετά το 1944 και την πορεία που οδήγησε στο καταστροφικό πραξικόπημα του 1967… β. Η διερεύνηση του θέματος των μυστικών οργανώσεων στο στράτευμα που επιχειρείται με το παρόν σύγγραμμα βασίστηκε τόσο στις πρωτογενείς πηγές, όσο και στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Ξεκινώντας απ’ τις πηγές, κυρίαρχος είναι ο ρόλος του πολιτικού αθηναϊκού Τύπου. Η αρθρογραφία, οι ειδήσεις, τα σχόλια που υπάρχουν για οργανώσεις αξιωματικών, που η δράση τους αποκαλύφθηκε την περίοδο 1945-1967, αποτελούν πρώτης τάξης υλικό για τον ερευνητή. Οι εφημερίδες που επιλέξαμε για να μελετηθούν εκφράζουν όλο το φάσμα των πολιτικών δυνάμεων αλλά και των απόψεων γύρω από τις ενδοστρατιωτικές συνωμοσίες. Στα δύο άκρα βρίσκονται η Ακρόπολις και η Ελευθερία. Η πρώτη κινείται στο χώρο του ακραίου αντικομμουνισμού και αποτελεί το ημιεπίσημο όργανο του Ι.Δ.Ε.Α. την περίοδο 1951-1952. Η Ελευθερία, από τη μεριά της, αταλάντευτα κεντρώα, αποτελεί το μεγαλύτερο εχθρό του Ι.Δ.Ε.Α., και μέσω της αρθρογραφίας της, θα αντιταχθεί σθεναρά ακόμη και σε επιλογές της κυβέρνησης Παπανδρέου το 1964. Σημαντικές πηγές αποτελούν, φυσικά, και άλλες εφημερίδες. Το Βήμα, ήταν παραδοσιακό βενιζελικό έντυπο που το 1952 υποστήριζε τον Παπάγο σε γενικές γραμμές κράτησε αρνητική στάση έναντι του Ι.Δ.Ε.Α.. Αργότερα, θα υιοθετήσει σταθερότερη κεντρώα γραμμή, και θα φιλοξενήσει πολλά άρθρα σχετικά με την ανάγκη εκκαθάρισης των Ενόπλων Δυνάμεων από τους αντιπάλους της Ε.Κ.. Η Καθημερινή, αντίθετα ήταν η παλαιότερη εκπρόσωπος του αντιβενιζελισμού στον Τύπο, στήριζε θερμά τον Παπάγο και υπερασπίστηκε τις μυστικές οργανώσεις "εθνικοφρόνων" αξιωματικών, όπως θα δούμε παρακάτω. Υπήρξε εφημερίδα με καλή ενημέρωση σχετικά με τις εξελίξεις στο στράτευμα. Χρήσιμα είναι και τα έντυπα Εστία και Βραδυνή. Το
πρώτο ήταν σταθερά φιλομαρκεζινικό, ενώ το δεύτερο
στάθηκε βασικός ειδησεογραφικός υποστηρικτής του Κ. Τσαλδάρη το 1951-52. Απ’ το χώρο της αριστεράς, για εξελίξεις του 1945 μελετήθηκε ο Ριζοσπάστης, το επίσημο
5
όργανο του ΚΚΕ. Το 1951-1952 η εφημερίδα Δημοκρατική στάθηκε υποστηρίκτρια της Ε.Δ.Α. και μετά το κλείσιμο της τον Ιανουάριο του 1952 την θέση της πήρε (τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς) η Αυγή. Τέλος, για τα γεγονότα του 1956 σημαντική πηγή είναι η εφημερίδα Ώρα, που υποστήριζε το Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού του Γ. Καρτάλη. Εξαιρετικής σημασίας για τον γράφοντα υπήρξαν οι πληροφορίες που συνέλεξε από τα αμερικανικά και βρετανικά Αρχεία. Ειδικά, τα αμερικανικά διαθέτουν ένα απίστευτο πλούτο, δεδομένης της στενής σχέσης που είχε αναπτυχθεί μεταξύ των δύο χωρών από το 1947. Χάρη σε αυτά παρακολουθούμε στενότερα τις σκέψεις των παραγόντων της δημόσιας ζωής και ειδικά αυτών που δεν μπορούσαν να εκφρασθούν ανοιχτά, όπως το Στέμμα και η ηγεσία του Στρατού που έπαιξαν σημαντικότατο ρόλο στις εξελίξεις. Ειδικά για το Θρόνο, οι πληροφορίες που προέρχονται από τα βρετανικά αρχεία, λόγω των ιδιαίτερων δεσμών που είχε η ελληνική βασιλική οικογένεια με τη πολιτική του Ηνωμένου Βασιλείου, είναι ιδιαίτερης σημασίας. Ξεχωριστή θέση στις πρωτογενείς πηγές κατέχουν τα απομνημονεύματα παλαιών στρατιωτικών. Στην πλειονότητα τους είναι έντονα αρνητικά έναντι της οργάνωσης του Ι.Δ.Ε.Α.6 αλλά αποτυπώνουν με γλαφυρότητα το κλίμα στην κορυφή της στρατιωτικής ιεραρχίας. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί το έργο του Γ. Καραγιάννη 1940-1952 Το δράμα της Ελλάδας (Αθήνα 1963). Ο Καραγιάννης, που έφθασε ως το βαθμό του υποστράτηγου, υπήρξε εκ των ιδρυτικών μελών του Δεσμού και προσφέρει μια, σαφώς μεροληπτική, άλλα και εναργή εικόνα για τον τρόπο συγκρότησης της οργάνωσης, τη δομή και την επιρροή της. Για τη θέση του πολιτικού κόσμου έναντι του Ι.Δ.Ε.Α. πολύ χρήσιμα για τον μελετητή είναι τα Πρακτικά της Βουλής. Οι συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο Κοινοβούλιο δείχνουν με μεγάλη σαφήνεια το πώς αντιμετώπιζαν οι πολιτικές δυνάμεις της χώρας την ύπαρξη μιας αντιπειθαρχικής οργάνωσης μέσα στις Ένοπλες Δυνάμεις.
6
Ενδεικτικά αναφέρουμε τις αναμνήσεις των Θρ. Τσακαλώτου : Σαράντα χρόνια Στρατιώτης της Ελλάδος, τόμος Β’, Αθήνα 1960, Θ. Γρηγορόπουλου: Από την Κορυφήν του Λόφου, Αθήνα 1966, Γ.Δαμιανάκου: Ο Ι.Δ.Ε.Α. έδωσε την Χούντα, Αθήνα 1995.
6
Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. πιθανότατα υπήρξε η μαζικότερη οργάνωση που γνώρισε ποτέ το σώμα των αξιωματικών στην Ελλάδα7. Ως εκ τούτου είναι πολύ δύσκολο να έχουμε μια συνολική εικόνα για τα χιλιάδες μέλη του. Μια αμυδρή βοήθεια μπορούν να μας δώσουν οι ατομικοί φάκελοι των αξιωματικών που απομακρύνθηκαν απ’ το στράτευμα με την κατηγορία της συμμετοχής στον Δεσμό το 1951-1952. Αντίθετα, η μικρότερη έκταση της Ε.Ε.Ν.Α. μας επιτρέπει μέσω της μελέτης των φακέλων τουλάχιστον όσων δικάσθηκαν για το πραξικόπημα να σχηματίσουμε μια σαφέστερη εκτίμηση. Τέλος, ιδιαίτερα χρήσιμες για τον γράφοντα υπήρξαν οι συνεντεύξεις που του παραχώρησεαν ορισμένοι στρατιωτικοί, όπως οι στρατηγοί ε.α. Πανουργιάς Πανουργιάς, Α. Μπουλούκος και Α. Ζαρκάδας, καθώς και ο Στ. Παττακός. Ειδικά ευχαριστώ την οικογένεια του στρατηγού Πανουργιά που του επέτρεψε να χρησιμοποιήσει ορισμένα έγγραφα του εκλιπόντος στρατηγού. Η υπάρχουσα βιβλιογραφία για την μετεμφυλιακή Ελλάδα είναι αρκετά πλούσια και διαρκώς εμπλουτίζεται βοηθώντας σημαντικά τον ερευνητή. II. Στρατός και πολιτική εξουσία στη μετεμφυλιακή Ελλάδα: το πλαίσιο. α) Άξονες Ερμηνείας Το στράτευμα ως ξεχωριστή ομάδα συμφερόντων με ιδιαίτερο ρόλο σε κάθε κοινωνία άρχισε να απασχολεί την πολιτική επιστήμη και την κοινωνιολογία μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένα πλήθος πραξικοπημάτων σε χώρες της Λατινικής Αμερικής υπογράμμισαν τον ρόλο των Ενόπλων Δυνάμεων στις υπό ανάπτυξη χώρες της περιφέρειας. Μια σειρά από θεωρίες γύρω απ’ τα αίτια και τη φύση των δικτατοριών έκαναν την εμφάνισή τους ήδη απ’ την δεκαετία του 1950. Ο επιφανέστερος απ’ τους επιστήμονες που ασχολήθηκαν με το θέμα, S. Huntington, υποστήριξε ότι οι στρατιωτικές επεμβάσεις ήταν δυνατό να αποφευχθούν όχι μέσω του ασφυκτικού
7
Σύμφωνα με τον Τρ. Γεροζήση το 1948 ο Ι.Δ.Ε.Α. είχε περί τα 4.500 μέλη, (Το Σώμα των Αξιωματικών και η θέση του στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, 1821-1975, τόμος Β’, Αθήνα- Γιάννινα 1996 σελ.887).
7
πολιτικού ελέγχου αλλά με την εμφύσηση επαγγελματικού πνεύματος στο σώμα των αξιωματικών 8. Αντίθετη άποψη εξέφρασαν οι Janowitz και Abrahamsson. Ο πρώτος διαπίστωσε πως λόγω της τεχνολογικής προόδου και του αυξανόμενου ρόλου του στρατού ο τελευταίος δεν μπορούσε να αποφύγει την παρέμβαση στις πολιτικές εξελίξεις. Ο δεύτερος συμπέραινε ότι ο επαγγελματισμός των αξιωματικών ενίσχυε την αίσθηση κορπορατισμού τους και τους έκανε προθυμότερους ν’ αντισταθούν στα κελεύσματα της πολιτικής εξουσίας 9. Αξιοσημείωτη είναι και η θεωρία του Finer που συνδέει τις επεμβάσεις των ενόπλων δυνάμεων με την πολιτική κουλτούρα της κάθε χώρας· όσο χαμηλότερο είναι το επίπεδο της, τόσο συχνότερες είναι οι στρατιωτικές παρεμβάσεις10. Παρόμοια είναι και η άποψη του Feld που υποστηρίζει ότι η πολιτική σταθερότητα είναι προϋπόθεση για την συγκρότηση ενός αυστηρά επαγγελματικού σώματος αξιωματικών και όχι συνέπεια του 11. Είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε ποια απ’ τις απόψεις που εκτέθηκαν παραπάνω εκφράζουν την πραγματικότητα. Οι συγκεκριμένες θεωρίες αναπτύχθηκαν μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο με κύριο πεδίο αναφοράς τα νεοσχηματιζόμενα κράτη της Αφρικής, των οποίων η πολιτική παράδοση ήταν παντελώς διαφορετική από την ελληνική. Στην Ελλάδα την περίοδο που έδρασε ο Ι.Δ.Ε.Α. το σώμα των αξιωματικών μάλλον δεν εκπληρούσε τα εχέγγυα του επαγγελματισμού όπως τα περιγράφει ο Huntington12. Ωστόσο, τα επόμενα χρόνια μετά τη λήξη Εμφυλίου Πολέμου, με το σώμα των αξιωματικών να αποτελείται κυρίως από αποφοίτους της Σχολής Ευελπίδων και τους μετεκπαιδευόμενους σε ανώτερες σχολές να πληθαίνουν, τα επίπεδα επαγγελματικής προσήλωσης ενισχύθηκαν σημαντικά. Έτσι, οι θεωρίες που σχετίζουν τη στρατιωτική παρέμβαση με το επίπεδο της πολιτικής κουλτούρας κάθε χώρας, μάλλον ταιριάζουν περισσότερο στην ελληνική περίπτωση. Η ανώμαλη
8
Η θεωρία του Huntington εκτίθεται αναλυτικά στο J. Brown : The Military in Politics : A case Study of Greece, Buffalo University of New York 1971 σελ.11-18 και στο G. Danopoulos Soldiers in Politics: The Case of Contemporary Greece , University of Missuri – Columbia 1980 σελ.13-16. 9 Οι απόψεις του Janowitz στον Brown (ο.π. σελ. 20-22) , ενώ του Abrahamsson στον Danopoulos ο.π. σελ.27-30. 10 Παρουσίαση και ανάλυση των απόψεων Finer στο Brown ο.π. σελ. 23-31. 11 Για την άποψη του Feld βλ. Γ. Ζαχαρόπουλος «Η πολιτική και ο στρατός στην μεταπολεμική Ελλάδα» στο R. Clogg- Γ. Γιαννόπουλος : Η Ελλάδα υπό στρατιωτικό ζυγό, Αθήνα 1976 σελ.58. Για μια συνολική αποτίμηση των κύριων θεωριών σχετικά με τα αίτια των στρατιωτικών επεμβάσεων βλ. Καφές Γ.: Εισαγωγή στη Στρατιωτική Κοινωνιολογία, Αθήνα 2005, σελ. 41-54.
8
κατάσταση που προέκυψε μετά την εισβολή των Γερμανών στην χώρα, η εμφύλια διαμάχη και η αστάθεια της περιόδου 1945-1947 έδωσαν ευρεία περιθώρια επέμβασης σε μια μερίδα αξιωματικών. Η πολιτική ηγεσία με τη σειρά της, όπως θα δούμε, μπροστά στον κίνδυνο της Αριστεράς με προθυμία συνεργάσθηκε με τον Ι.Δ.Ε.Α. Η αδυναμία του πολιτικού συστήματος και η επικράτηση της λογικής της βίας ήταν εκείνη που έκανε την ιθύνουσα τάξη να αποδεχθεί το Δεσμό και να εγκρίνει την δράση του. Η διατήρηση του συστήματος εξουσίας μέσα από μία ένοπλη αναμέτρηση, η οποία κρίθηκε στην αποτελεσματικότητα του Στρατού, τόνωσε την αυτοπεποίθηση του σώματος των αξιωματικών. Επιπλέον, το ίδιο το πολιτικό προσωπικό, όπως θα δούμε, στις αρχές του 1949, εκχώρησε εξαιρετικές εξουσίες στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων (κατ’ουσίαν μία ηγεσία μονοπρόσωπη), ενισχύοντας τη αίσθηση παντοδυναμίας του Στρατού. Παρά το ότι ο πολιτικός έλεγχος αποκαταστάθηκε, ήταν μάλλον αργά: οι αξιωματικοί της εποχής είχαν εμπεδώσει ότι ήταν ανώτεροι από τους πολιτικούς και σταδιακά, καταλληλότεροι στη διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων, με κυριότερη τη καταπολέμηση του κομμουνισμού. Συνεπώς, τα στελέχη του στρατεύματος δεν ήταν απολύτως προσηλωμένα στο στενό επαγγελματικό τους καθήκον ήδη απ’ την περίοδο της Μέσης Ανατολής, ενώ εν συνεχεία η πολιτική αστάθεια επέτρεψε σε μια μερίδα βαθμοφόρων να διεκδικήσει και να επιτύχει αυξημένο παρεμβατικό ρόλο. β) Η παράδοση των επεμβάσεων του ελληνικού στρατού. Οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, όπως διαμορφώθηκαν μετά το 183313 απέφυγαν να παρέμβουν συστηματικά στην πολιτική ζωή της χώρας. Το 1843 και το 1862 συντάχθηκαν με το μέρος του λαού που επεδίωξε την καθιέρωση Συντάγματος στην πρώτη περίπτωση και την έξωση του μονάρχη στην δεύτερη. Έκτοτε και μ’ εξαίρεση τα γεγονότα του 186314, ο μικρός και γεμάτος προβλήματα στρατός περιορίσθηκε στο φυσικό του πεδίο· μοναδική παραφωνία ήταν η κάθοδος στις εκλογές αξιωματικών εν ενεργεία, για τη διεκδίκηση βουλευτικών θέσεων15.
12
Σύμφωνα με τον Huntington τα κριτήρια του επαγγελματισμού στους αξιωματικούς είναι: στρατιωτική ειδίκευση, κοινωνική υπευθυνότητα και κορπορατιστική αφοσίωση (βλ. Brown ο.π. σελ 13). 13 Βλ. Βερέμης Θ.: Ο Στρατός στην Ελληνική Πολιτική , Αθήνα 2000 σελ. 57-58. 14 Κατά το 1863 οι αντιμαχόμενες μερίδες της Εθνοσυνέλευσης (Ορεινοί και Πεδινοί) χρησιμοποίησαν τις στρατιωτικές μονάδες που βρίσκονταν στην Αθήνα στην προσπάθεια τους να καταλάβουν την εξουσία. Το αποτέλεσμα ήταν να ακολουθήσουν αιματηρές συγκρούσεις, ειδικά τον Ιούνιο. 15 Βλ. Βερέμη ο.π. σελ. 71.
9
Οι αδυναμίες του στρατού φάνηκαν ξεκάθαρα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, η ατυχής έκβαση του οποίου προξένησε οργή και απογοήτευση στους αξιωματικούς. Η οργή στρέφονταν ενάντια στον αρχιστράτηγο και διάδοχο του θρόνου Κωνσταντίνου που δεν επέδειξε ιδιαίτερες ικανότητες. Στα χρόνια που ακολούθησαν η παρατεινόμενη δυσπραγία των δημοσίων πραγμάτων, η ευνοιοκρατία στο στράτευμα αλλά και το κίνημα των Νεοτούρκων οδήγησαν πολλά κατώτερα και μεσαία στελέχη στην σύμπηξη του γνωστού "Στρατιωτικού Συνδέσμου"
16
. Στόχος
του "Συνδέσμου" ήταν η βελτίωση της κατάστασης του στρατού και όχι η ανατροπή του πολιτεύματος. Αυτό αποδείχθηκε μετά το κίνημα που πραγματοποίησε στις 15 Αυγούστου 1909· οι αξιωματικοί φάνηκαν απόλυτα πιστοί στην νομιμότητα17 και απλώς πίεσαν την κυβέρνηση να ψηφίσει ορισμένα νομοσχέδια που υλοποιούσαν τις επιδιώξεις τους 18. Όπως αποδείχθηκε, η σημαντικότερη απόφαση του Συνδέσμου ήταν να καλέσει ως σύμβουλό του τον Κρητικό πολιτικό Ελ. Βενιζέλο, γνωστό απ’ τους ενωτικούς του αγώνες (και τη σύγκρουσή του με τον αρμοστή, Πρίγκιπα Γεώργιο) στην μεγαλόνησο. Ο χαρισματικός Βενιζέλος επιβλήθηκε σύντομα ως ηγετική μορφή στην Ελλάδα και ανέβαλε την πρωθυπουργία τον Οκτώβριο του 1910. Η σημαντική ενίσχυση των ενόπλων δυνάμεων σε συνδυασμό με τις συμμαχίες που συνήψε η χώρα οδήγησαν στις νίκες των Βαλκανικών Πολέμων και την μεγάλη εδαφική επέκταση. Η ευφορία εξανεμίστηκε σύντομα· η έκρηξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου προκάλεσε τη σύγκρουση του Βασιλέα Κωνσταντίνου με τον πρωθυπουργό γύρω απ’ τον εξωτερικό προσανατολισμό της Ελλάδας. Το ρήγμα εξελίχθηκε σε βαθύ σχίσμα που επηρέασε ολόκληρη την ελληνική κοινωνία· το σώμα των αξιωματικών δεν έμεινε ανέπαφο. Έτσι, η απόφαση του Βενιζέλου, τον Σεπτέμβριο του 1916 να εξέλθει απ’ την νομιμότητα και να συγκροτήσει επαναστατική κυβέρνηση με τη στήριξη μιας μερίδας του στρατού επρόκειτο να έχει καταλυτικές συνέπειες. Επί είκοσι χρόνια οι δύο μεγάλες παρατάξεις συγκρούσθηκαν με σφοδρότητα για τον έλεγχο στο στράτευμα και κατά συνέπεια στην πολιτική ζωή 19. Η φυσιογνωμία του στελεχιακού δυναμικού του στρατού γνώρισε σοβαρές μεταβολές. Χιλιάδες αξιωματικοί ήταν μονιμοποιηθέντες έφεδροι, με νοοτροπία 16
Βλ. Β Παπακοσμά : Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος ,Αθήνα 1981 σελ.80-82. Μια απ’ τις πρώτες πράξεις του Στρατιωτικού Συνδέσμου ήταν να εξασφαλίσει την αμνήστευση των μελών του για το κίνημα της 15ης Αυγούστου! Βλ. Παπακοσμά, ο.π. σελ. 106. 18 Βλ. Παπακοσμά ο.π. σελ. 131-133 , 142-144 . 19 Βλ. Βερέμης Θ. : Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική, Αθήνα 1977. 17
10
πολίτη και προθυμία για συνωμοσίες προκειμένου να διασφαλίσουν την θέση τους20. Αυτή η κατηγορία πρωταγωνίστησε στην ταραχώδη περίοδο του μεσοπολέμου στα αλλεπάλληλα κινήματα και αντικινήματα. Η αρχική κυριαρχία των βενιζελικών στο στράτευμα μετά το 192321 αμφισβητήθηκε απ’ την άνοδο του Λαϊκού Κόμματος στην εξουσία το 1933 και την προσπάθεια του να ενισχύσει την επιρροή του στους αξιωματικούς. Οι φατρίες των βενιζελικών συνεργάσθηκαν, με τις ευλογίες του ίδιου του Βενιζέλου και επιχείρησαν να ανατρέψουν την κυβέρνηση με το κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935 που απέτυχε οικτρά22. Το κίνημα αυτό αποτέλεσε κομβικό σημείο για το σώμα των αξιωματικών. Η εκδίωξη περίπου 1.500 αντιμοναρχικών βαθμοφόρων προσέδωσε σαφή ιδεολογική ομοιογένεια στο στράτευμα23 όπου οι βασιλόφρονες πλέον ήταν πολύ περισσότεροι. Έτσι σύντομα πραγματοποιήθηκε η παλινόρθωση της μοναρχίας χάρη σε πραξικόπημα που εκπορεύθηκε απ’ την ανώτατη ηγεσία του Στρατού24. Η επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά γνώρισε την αποδοχή του στρατεύματος· μικρές ομάδες αξιωματικών που επιχείρησαν να την ανατρέψουν εξουδετερώθηκαν εύκολα25. Οι ένοπλες δυνάμεις στήριξαν το καθεστώς της 4ης Αυγούστου καθώς είχε επιβληθεί με τη έγκριση του βασιλιά, του μόνου πλέον προστάτη των αξιωματικών26. γ) Η ρίζα του κακού: Μέση Ανατολή. Η ισορροπία που είχε διαμορφωθεί στο εσωτερικό των Ενόπλων Δυνάμεων μετά το 1935 διαταράχθηκε την περίοδο 1941-1944 κατά την παραμονή του Ελληνικού Στρατού στην Μέση Ανατολή, λόγω της γερμανικής κατοχής. Ο Βασιλικός Ελληνικός Στρατός Μέσης Ανατολής (ΒΕΣΜΑ) αποτελούνταν από λίγες μονάδες που αποχώρησαν με τάξη, μεμονωμένους φυγάδες και Αιγυπτιώτες Έλληνες27. Στο σώμα των αξιωματικών η κυριαρχία των μοναρχικών φάνηκε να κλονίζεται καθώς ο πρωθυπουργός Εμμ. Τσουδερός, επανέφερε στην
20
Βλ. Βερέμης, 2000, ο.π. σελ. 70. Τον Οκτώβριο του 1923 βασιλόφρονες και δυσαρεστημένοι βενιζελικοί κινήθηκαν εναντίον του επαναστατικού καθεστώτος που είχε επιβληθεί απ’ τον Σεπτέμβριο του 1922 . Την καταστολή του κινήματος ακολούθησε η αποστράτευση περίπου 1.300 αντιβενιζελικών αξιωματικών. Βλ. Βερέμη ο.π. σελ. 122-127. 22 Για την οργάνωση και εκτέλεση του κινήματος του 1935 Βλ. Βερέμη ο.π, 2000, σελ. 184-218. 23 Βλ. Βερέμη ο.π.,2000, σελ. 219. 24 Στις 10 Οκτωβρίου 1935 οι αρχηγοί των τριών κλάδων υποχρέωσαν τον πρωθυπουργό Π. Τσαλδάρη να παραιτηθεί, καθώς επιθυμούσαν να επιταχυνθούν οι διαδικασίες επιστροφής του Γεωργίου Β’. 25 Βλ. Βερέμη ο.π, 2000, σελ. 220 26 Βλ. Βερέμη ο.π, 2000, σελ. 221. 21
11
ενέργεια αρκετούς απότακτους του 1933 και 193528. Οι βασιλόφρονες, απ’ την μεριά τους ανησύχησαν για την επάνοδο των παλαιών τους αντιπάλων τους στον στρατό και ξεκίνησαν να δραστηριοποιούνται· ήδη απ’ τον Δεκέμβριο του 1941 υπήρχαν φήμες για φιλοβασιλικό πραξικόπημα29. Ως αντίδραση στα τέλη του 1941 και τις αρχές του 1942 συγκροτήθηκαν η Α.Σ.Ο. (Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση) και τα παραρτήματα της σε Ναυτικό και Αεροπορία (Α.Ο.Ν. και Α.Ο.Α.)30 . Σοβαρή αλλαγή στα πράγματα των Ενόπλων Δυνάμεων επήλθε με την άφιξη του Π. Κανελλόπουλου στην Μ. Ανατολή και την ανάληψη απ’ αυτόν του Υπουργείου Άμυνας31. Ο Κανελλόπουλος, οπαδός της καθολικής συμμετοχής στον κοινό αγώνα, τοποθέτησε και άλλους βενιζελικούς απότακτους σε καίριες θέσεις προκαλώντας την οργή των βασιλοφρόνων, ενώ προώθησε και γνωστούς συντηρητικούς, εξοργίζοντας τους αντιμοναρχικούς32. Η κακοπιστία δεξιών και αριστερών έναντι του Υπουργού Άμυνας παρέμεινε αμείωτη και η δραστηριότητα της φιλοβασιλικής "Εθνικής Νεμέσεως" και της Α.Σ.Ο. συνεχίσθηκε. Σε αρκετές μονάδες οι δημοκρατικοί διοικητές προκειμένου να είναι αγαπητοί στους στρατιώτες τους, άφησαν να επικρατήσει ένα κλίμα απειθαρχίας· η ριζοσπαστικοποίηση απ’ την δράση της Α.Σ.Ο. είχε και αρνητικά αποτελέσματα33. Για τους νεαρούς συντηρητικούς αξιωματικούς που έφθαναν στην Παλαιστίνη απ’ την Ελλάδα η νέα πραγματικότητα ήταν απαράδεκτη. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του ανθυπίλαρχου τότε, Π. Πανουργιά, για την πρώτη του επαφή με το Τάγμα Τεθωρακισμένων όπου τοποθετήθηκε το 1943: «Εκεί συνάντησα δύο έφεδρους αξιωματικούς (….) με τους
οποίους είχα
συνυπηρετήσει το 1938 στις μονάδες Ιππικού στην Αθήνα. Συζητήσαμε και με πήγανε σε μια μεγάλη σκηνή. Εκεί με απορία μου είδα ανηρτημένες την ρωσική σημαία, φωτογραφία του Στάλιν. Τους ερώτησα έκπληκτος: τι συμβαίνει εδώ πέρα, που είναι ο βασιλιάς, που είναι η ελληνική σημαία; Μου απάντησαν: έχουμε δημοκρατία εδώ. Κατά 27
Βλ. H. Fleischer : «The Anomalies in the Greek Middle East Forces 1941-1944» στο Journal of the Hellenic Diaspora, V, Fall 1978 σ.6. 28 Fleischer ,ο.π. σελ.7. 29 Fleischer ο.π.σελ.8 30 Για την Α.Σ.Ο. Βλ. Fleischer ο.π. σελ.9 και Βερέμη ο.π., 2000, σελ.223-224 . 31 Για μια επισκόπηση της δράσης του βλ. Κανελλόπουλος Π. Ιστορικά Δοκίμια, Αθήνα 1975, σελ. 223-226. 32 Έτσι οι απότακτοι του κινήματος του ΄35 Π. Κατσώτας και Αλκ. Μπουρδάρας ανέλαβαν την διοίκηση της Α’ και Β’ Ταξιαρχίας αντίστοιχα· σύντομα τέθηκαν υπό την διοίκηση του συντηρητικότερου στρατηγού Ζυγούρη Βλ. Fleischer, ο.π. σελ.11 και 15. 33 Βλ.Φλάϊσερ Χ.: Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, τόμος 1, Αθήνα 1986 σελ. 283.
12
σύμπτωσιν εκείνη την ώρα (…) χτύπησε σάλπιγγα για συσσίτιο. Και είδα μια ουρά που πήγαινε να πάρει φαγητό και τελευταίος στην σειρά ήταν ένας αξιωματικός. Ερώτησα: ποίος είναι αυτός; Μου απαντούν ο διοικητής, ο Σιώτης, εδώ έχουμε δημοκρατία, εδώ μπαίνουμε όλοι στην σειρά. Τους είπα τις απόψεις μου και την επόμενη δεν εξεδόθη διαταγή να πάω στο Τάγμα Τεθωρακισμένων και εξεδόθη διαταγή και μετατέθην στο Γενικό Κέντρο Εκπαιδεύσεως και Σχολών»34. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, η κλήση σ’ αναφορά του διοικητή του 5ου Τάγματος Πεζικού Χατζησταυρή, βενιζελικού και αγαπητού στην μονάδα του, θεωρήθηκε απ’ την Α.Σ.Ο. ως απόπειρα επαναφοράς "αντιδραστικών" αξιωματικών σε θέσεις κλειδιά. Έτσι στα τέλη Φεβρουαρίου του 1943 ξέσπασε φοβερή κρίση: το 5ο Τάγμα στασίασε και εμπόδισε τον Χατζησταυρή να φύγει, ενώ σ’ ένδειξη διαμαρτυρίας γύρω στους 70 βασιλόφρονες αξιωματικούς παραιτήθηκαν, θεωρώντας υπερβολικά ήπια την κυβέρνηση. Η Α’ Ταξιαρχία ετέθη υπό έλεγχο της Α.Σ.Ο. η οποία αξίωσε την απομάκρυνση όλων των συντηρητικών αξιωματικών και τον ανασχηματισμό της εξόριστης
κυβέρνησης,
ώστε
να
εξασφαλισθεί
η
συμμετοχή
επιφανών
αντιμοναρχικών παραγόντων. Μπροστά στον κίνδυνο της σύρραξης μέσα στο στράτευμα οι Βρετανοί προτίμησαν την ικανοποίηση των αιτημάτων των αριστερών· ο Κανελλόπουλος παραιτήθηκε και η νέα κυβέρνηση περιέλαβε γνωστούς βενιζελικούς 35. Οι μοναρχικοί βαθμοφόροι που παραιτήθηκαν ή εκδιώχθηκαν απ’ τις μονάδες τους συγκεντρώθηκαν απ’ τους Βρετανούς στην πόλη της Συρίας Μερτζ-Αγιούμ. Ελάχιστοι δέχθηκαν να γυρίσουν στις θέσεις τους· οι περισσότεροι αποτάχθηκαν και στάλθηκαν στο στρατόπεδο Σαμίτ, στο Σουδάν36. Όσο για το βασιλέα Γεώργιο κατά τη διάρκεια της κρίσης δεν επιχείρησε να βοηθήσει τους πιστούς σ’ αυτόν αξιωματικούς. Η στάση του αυτή έστρεφε τους βασιλόφρονες στην απόφαση να δράσουν μόνοι τους για να αντιμετωπίσουν τους αντιπάλους τους. Η αναταραχή στον Στρατό δεν έπαυσε· αντιθέτως τον Ιούλιο του 1943 ξέσπασε ανταρσία στην Β’ Ταξιαρχία, υποκινούμενη απ’ την Α.Σ.Ο. Τούτη τη φορά η πολιτική ηγεσία φάνηκε δυναμική και οι πρωταίτιοι της στάσης στάλθηκαν σε
34
Μαγνητοφωνημένη συνέντευξη στον γράφοντα, Αθήνα 28 Σεπτεμβρίου 2004. Μεταξύ αυτών και οι Γ. Ρούσσος, Β. Καραπαναγιώτης, με συμμετοχή σε κυβερνήσεις του Ελ. Βενιζέλου. 36 Βλ. επιστολή του ιδρυτικού μέλους του Σ.Α.Ν. (και μετέπειτα του Ι.Δ.Ε.Α.) Στ. Τζουβάρα στην Ακρόπολι της 18ης Οκτωβρίου 1951. 35
13
πειθαρχικό στρατόπεδο· η Β’ Ταξιαρχία, πάντως, ουσιαστικά κατέστη ανενεργή37. Όσοι απ’ τους συντηρητικούς βαθμοφόρους δεν είχαν παραιτηθεί ή εκδιωχθεί, δυσαρεστημένοι και ανήσυχοι απ’ την επιρροή της Αριστεράς στον Στρατό στράφηκαν στη σύμπηξη μυστικής οργάνωσης. Τον Αύγουστο του 1943 στην Διοίκηση Σχολών μια ομάδα λοχαγών και υπολοχαγών (μεταξύ αυτών και έφεδροι) σχημάτισαν την "Ένωσιν Νέων Αξιωματικών" (Ε.Ν.Α.): (…) «με αποκλειστικόν σκοπόν την αντιμετώπισιν δυναμικώς πάσης επαναστατικής κινήσεως εις τον Στρατόν της Μέσης Ανατολής και την αντίδρασιν εις κομμουνιστικές επιδιώξεις»38. Στο καταστατικό της οργάνωσης οριζόταν ότι μέλη θα μπορούσαν να γίνουν κατώτεροι αξιωματικοί ανεξαρτήτως των πολιτειακών τους πεποιθήσεων. Την καθοδήγηση θα ασκούσε πενταμελής Διοικούσα Επιτροπή που θα συγκροτούσε υποεπιτροπές στις μονάδες με στόχο την αντικομμουνιστική διαφώτιση και την δυναμική αντιμετώπιση κάθε "ανατρεπτικής" κίνησης στο εξής39. Σύντομα η Ε.Ν.Α. γνώρισε εξάπλωση, ειδικά στο Γενικό Κέντρο Εκπαίδευσης και Σχολών με αποτέλεσμα το ηθικό των βασιλοφρόνων και αντικομμουνιστών να ανέβει αισθητά. Την ίδια περίοδο, στο Σαμίτ, ορισμένοι απ’ τους έγκλειστους αξιωματικούς δημιούργησαν τον "Σύνδεσμο Αξιωματικών Νέων" (Σ.Α.Ν.) με παρόμοιους με την Ε.Ν.Α. στόχους40. Ωστόσο η απομόνωση των μελών απ’ τον Στρατό είχε ως αποτέλεσμα ο Σ.Α.Ν. να μην μπορέσει ν’ αναπτύξει αξιόλογη δράση. Η Ε.Ν.Α. απ’ την άλλη μεριά επισημάνθηκε σύντομα: «Προσπάθεια
της
Κεντρικής
Επιτροπής
όπως
τηρηθή
ψυχραιμία
αποφευγομένων των υπερβολικών εκδηλώσεων ελάχιστα επέτυχε. Η αντίληψις των Αξιωματικών ότι ηγωνίζοντο τον τίμιον της Ελλάδος αγώνα (…) δεν τους επέτρεπε να τηρώσι στάσιν συνωμότου διεκήρυσσον δε ούτοι υπερηφάνως την πίστιν των»41. Εύλογα λοιπόν ήδη απ’ τον Οκτώβριο του 1943 μέλη της Ε.Ν.Α. απομακρύνονται απ’ τις θέσεις τους και στέλνονται στο Σαμίτ. Η παρέμβαση Βρετανών αξιωματικών που γνώριζαν και ενέκριναν την δράση της Ένωσης, εμπόδισε τον Υπουργό Άμυνας Καραπαναγιώτη απ’ το να τις επιφέρει περισσότερα
37
Fleischer ο.π. σελ.22-23 και Βερέμη ο.π. σελ. 225. Βλ. Καραγιάννης Γ. : 1940-1952 . Το δράμα της Ελλάδος, Αθήνα 1963 [;] σελ.138. 39 Το καταστατικό της ΕΝΑ στον Καραγιάννη , ο.π. σελ.138-139. 40 Βλ. Τζουβάρας ο.π. 41 Καραγιάννη ο.π.σελ. 141. 38
14
πλήγματα. Η οργάνωση συνέχισε την προσπάθεια να ενισχύσει τις τάξεις της, βρίσκονταν όμως υπό τη συνεχή επιτήρηση του Υπουργού Άμυνας42. Τον Απρίλιο του 1944 επήλθε η τελική ρήξη ανάμεσα στη Δεξιά και την Αριστερά για τον έλεγχο του στρατεύματος. Ο σχηματισμός της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθερώσεως (Π.Ε.Ε.Α) στα απελευθερωμένα απ’ την Ε.Λ.Α.Σ. εδάφη υπήρξε το έναυσμα της σύγκρουσης43. Στα τέλη του Μαρτίου μια αντιπροσωπεία δημοκρατικών αξιωματικών ζήτησε απ’ τον πρωθυπουργό Τσουδερό να σχηματίσει κυβέρνηση σύμφωνα με τις αρχές της Π.Ε.Ε.Α.. Ο Τσουδερός
προτίμησε να
παραιτηθεί· η Α.Σ.Ο. πήρε υπό τον έλεγχό της την 1η Ταξιαρχία και η Α.Ο.Ν. ορισμένα πολεμικά σκάφη44. Ο καταφανώς φιλοεαμικός χαρακτήρας της εξέγερσης οδήγησε τους Βρετανούς στην απόφαση της δυναμικής καταστολής. Δόθηκε διορία δύο ημερών στους ηγέτες της εξέγερσης της 1ης Ταξιαρχίας για να παραδοθούν και όταν αυτή εξέπνευσε οι βρετανικές δυνάμεις αφόπλισαν την μονάδα45. Ταυτοχρόνως αντικομμουνιστές αξιωματικοί του Ναυτικού κατέλαβαν τα πλοία που ήλεγχε η Α.Ο.Ν.46. Οι αριστεροί αξιωματικοί και οπλίτες στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης47
ενώ
ακολούθησε
προσεκτική
διαδικασία
επιλογής
αντικομμουνιστικών στελεχών για την συγκρότηση νέας Ταξιαρχίας48. Η Ε.Ν.Α. δραστηριοποιήθηκε έντονα κατά τα γεγονότα του Απριλίου. Τα μέλη της βρέθηκαν σ’ επιφυλακή και βοήθησαν στην επικράτηση της κυβέρνησης επί των στασιαστών49. Μετά την καταστολή η Ένωση απέκτησε νέες προτεραιότητες: την απελευθέρωση των κρατουμένων στο Σαμίτ, αλλά και την συναδέλφωση μεταξύ φιλοβασιλικών και αντιβασιλικών αξιωματικών στο όνομα του κομμουνιστικού κινδύνου50. Σύντομα ο πρώτος στόχος υλοποιήθηκε· οι έγκλειστοι του Σαμίτ επανήλθαν και πήραν τις θέσεις τους στην ιεραρχία51. 42
Για την απόπειρα του Καραπαναγιώτη να εξαθρώσει την Ε.Ν.Α. βλ. Καραγιάννη ο.π. σελ. 142-
145.
43
Για τη Π.Ε.Ε.Α βλ. Φλάισερ Χ.:«Κατοχή και Αντίσταση 1941-1944», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΣΤ’, Αθήνα 2000, σελ. 39-43. 44 Βλ. Fleischer,1978, ο.π. σελ.29-30. 45 Ευ. Χατζηβασιλείου «Οι εξόριστες κυβερνήσεις» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΣΤ’, Αθήνα 2000, σελ.82. 46 Για την καταστολή βλ. Fleischer ,1978, ο.π. σελ.30-31 47 Τα μέλη και οι υποστηρικτές της Α.Σ.Ο. (και των Α.Ο.Ν., Α.Ο.Α.) που στάλθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης υπολογίζονται σε περίπου 9.000 (Χατζηβασιλείου ο.π.σελ.82). 48 Καραγιάννη ο.π. σελ.158. 49 Βλ. Καραγιάννη ο.π.σελ.150-153. 50 Βλ. Καραγιάννη ο.π.σελ. 181-182. 51 Βλ. Καραγιάννη ο.π.σελ. 183.
15
Τα ριζοσπαστικά στοιχεία του φιλελεύθερου στρατοπέδου και οι αριστεροί είχαν οριστικά εκδιωχθεί απ’ τον Β.Ε.Σ.Μ.Α. Έτσι η ιδεολογική κυριαρχία του προπολεμικού κατεστημένου που επί τρία χρόνια είχε τεθεί σε αμφισβήτηση επαναβεβαιώθηκε πανηγυρικά. Ο φιλομοναρχισμός και ο αντικομμουνισμός κυριαρχούσαν ξανά όχι μόνο στους αξιωματικούς αλλά και στους απλούς στρατιώτες των μονάδων που είχαν απομείνει52. Ακόμη, αρκετά στελέχη του στρατεύματος έμαθαν να λειτουργούν σε συνωμοτικά πλαίσια και υπό τις ταραχώδεις συνθήκες της εποχής ήταν δύσκολο να επανέλθουν σε απόλυτα πειθαρχική δραστηριότητα. Μέσα σε λίγους μήνες η δραστηριότητα αυτή θα λάμβανε νέα μορφή, καθώς η ιδεολογική φυσιογνωμία του στρατού θα κρινόταν εκ νέου, αυτή τη φορά στον ελλαδικό χώρο Για τη πλειονότητα των αξιωματικών, αλλά και του συντηρητικού πολιτικού κόσμου, η περίοδος της Μέσης Ανατολής ταυτίσθηκε με την έννοια της αναταραχής και του έσχατου κινδύνου απώλειας του ελέγχου του στρατεύματος από έναν συνδυασμό παλαιοβενιζελικών απότακτων στελεχών και κομμουνιστών στρατιωτών.
52
Μετά τις εκκαθαρίσεις, απ’ τις δύο ταξιαρχίες σχηματίσθηκε η Γ’Ορεινή Ταξιαρχία. Ταυτόχρονα διατηρήθηκε ο "Ιερός Λόχος", μονάδα καταδρομών, στην οποία ο διοικητής της Χρ. Τσιγάντες κατάφερε να αποφύγει τις πολιτικές αντιπαραθέσεις αν και τα συντηρητικά στοιχεία επικρατούσαν. Για τον Ιερό Λόχο Βλ. Φλαϊσερ ο.π.σελ.270. Θετική εικόνα για τον Τσιγάντε είχαν σχηματίσει οι βασιλόφρονες της μονάδας του, λόγω της εκπεφρασμένης απέχθειας του διοικητή τους προς την ανάμιξη του στρατού στη πολιτική (απόρροια των εξευτελισμών του Τσιγάντε μετά την κατάπνιξη του κινήματος του 1935). Βλ. ενδεικτικά Οικονομάκου Μ.: Από την Αφρική στον Έβρο, Αθήνα 1976, σελ. 41-42.
16
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΣΤΗΝ ΜΕΤΕΜΦΥΛΙΑΚΗ ΕΙΡΗΝΗ (1944-1949). α) Οι απαρχές της οργάνωσης του Ι.Δ.Ε.Α. Μέχρι και σήμερα ο Ι.Δ.Ε.Α αποτελεί ένα από τα μυστήρια της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Αν και πρόκειται, πιθανότατα, για τη μαζικότερη οργάνωση που συμπήχθηκε ποτέ στον Ελληνικό Στρατό, τα όσα γνωρίζουμε για τον Ιερό Δεσμό Ελλήνων Αξιωματικών είναι περιορισμένα. Βασική πηγή για τον ερευνητή παραμένει το Αρχείο της Οργάνωσης όπως δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στην εφημερίδα Ακρόπολις το καλοκαίρι του 19521. Η χρονική απόσταση (60 ετών!) ανάμεσα στη συγκρότηση του Δεσμού και την έρευνα του γράφοντα δεν του επέτρεψε να συνομιλήσει παρά μόνο με ένα επιφανές μέλος της οργάνωσης, τον αντιστράτηγο ε.α. κ. Πανουργιά Πανουργιά2. Σημαντικά πρωτογενή
στοιχεία για την οργάνωση
υπάρχουν στον ατομικό φάκελο του ηγέτη του κινήματος της 30ης-31ης Μαΐου 1951, ταξίαρχου Χρηστέα3, καθώς και στο αρχείο του Σοφοκλή Βενιζέλου 4. Στις 25 Οκτωβρίου 1944, μόλις μια εβδομάδα μετά την είσοδο της Κυβέρνησης στην Αθήνα, ιδρύθηκε από 7 κατώτερους αξιωματικούς (τα ονόματα των οποίων παραμένουν άγνωστα) ο Ι.Δ.Ε.Α. (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών). Στο πρακτικό που υπέγραψαν, αφού τονίζονταν ο κίνδυνος της επικράτησης της Αριστεράς στο στράτευμα, διακήρυσσαν ότι: «Η πείρα του παρελθόντος και ίδια της περιόδου της κατοχής, απέδειξεν ότι η μοναδική τελική επιδίωξις του κομμουνισμού είναι η υποταγή εις την Μόσχαν. Παραλλήλως η διεθνής κατάστασις παραμένει ασταθής, ενώ η εσωτερική πολιτική κατάστασις δεν είνε παρήγορος. Κατόπιν τούτων, θεωρούν καθήκον των [σημ: οι υπογεγραμμένοι] όπως συστήσουν "Ιερόν Δεσμόν Ελλήνων Αξιωματικών", εις τον οποίον θα επιδιωχθή η ένταξις όλων των Ελλήνων αξιωματικών, προς τον σκοπόν της δημιουργίας οργάνου ικανού να αντιμετωπίση την υπονομευτικήν δράσιν του κομμουνισμού εις το Στράτευμα και εν γένει τον απειλούντα την Πατρίδα κίνδυνον»5. Ένα από τα επτά ιδρυτικά μέλη του Ι.Δ.Ε.Α., τότε λοχαγός του πυροβολικού, Εμμ. 1
Βλ. Ακρόπολις :“Το απόρρητον Αρχείον του Ι.Δ.Ε.Α, επεξεργασία των πρωτοτύπων εγγράφων υπό του Κ. Τριανταφυλλίδη’’,(στο εξής: Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α) φύλλα 8 Ιουλίου-31 Αυγούστου 1952. 2 Μαγνητοφωνημένη συνέντευξη στον γράφοντα, Αθήνα 28 Σεπτεμβρίου 2004. 3 Ατομικός Φάκελος Αλέξανδρου Χρηστέα, Αριθμός Μητρώου 14341(στο εξής Φάκελος Χρηστέα), Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων, Αθήνα. 4 Αρχείο Σοφοκλή Βενιζέλου (στο εξής Α.Σ.Β), φάκελος 30 “ Άκρως απόρρητα Στρατιωτικά,19511964’’, Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη (στο εξής Ι.Α.Μ.Μ), Αθήνα. 5 Αρχείο ΙΔΕΑ, Ακρόπολις 9 Ιουλίου 1952.
17
Ζαχαράκης περιέγραψε με σαφήνεια τις αιτίες που οδήγησαν στη σύμπηξη του Δεσμού: «Και στην κατεχόμενη Ελλάδα λοιπόν και στον ελληνικό στρατό της Μέσης Ανατολής, κατεκερματίσθησαν οι υπηρεσιακοί δεσμοί των αξιωματικών σε τόσο μεγάλη έκτασι, ώστε να μπορέσουν οι κομμουνιστές να επικρατήσουν στην κατεχόμενη Ελλάδα(…) και να διαλύσουν τον ελληνικό στρατό στην Μέση Ανατολήν κατά τρόπον επαίσχυντο, τη στιγμή που επεβιβάζετο στα πλοία με αποστολή να πολεμήση διά την απελευθέρωσιν της σκλαβωμένης πατρίδος μας.(…) Η εθνική ανάγκη που επέβαλλε την ίδρυσιν του Ι.Δ.Ε.Α., ήταν ακριβώς η ανάγκη της αναπληρώσεως των υπηρεσιακών δεσμών των αξιωματικών που δεν υπήρχαν, με τον ιερό δεσμό που εξέφραζε το πιστεύω μας εκείνη την εποχή»6. Αρχικά ο Δεσμός δεν γνώρισε αξιόλογη επιτυχία και οι μυήσεις νέων μελών ήταν περιορισμένες, καθώς η πλειονότητα των συντηρητικών αξιωματικών προσέβλεπε στον στρατηγό Ναπ. Ζέρβα ως τον δυναμικό ηγέτη εναντίον του Ε.Α.Μ.7 Ο Ι.Δ.Ε.Α., ο οποίος αρχικά φαινόταν να αποτελεί μια ασήμαντη φράξια, διασώθηκε απ’ τα Δεκεμβριανά και ανδρώθηκε μέσα στο 1945. Η Τρίτη Ορεινή Ταξιαρχία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επικράτηση των κυβερνητικών δυνάμεων κατά τα Δεκεμβριανά στην Αθήνα και
ήταν φυσικό το πνεύμα του αντικομμουνισμού
ανάμεσα στους αξιωματικούς να ενταθεί ακόμη περισσότερο. Η επακόλουθη συμφωνία της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945) θεωρήθηκε απ’ τους "εθνικόφρονες" ως υπερβολικά υποχωρητική έναντι του ΚΚΕ8. Στις αρχές Μαρτίου του 1945 ο ταγματάρχης Γ. Καραγιάννης, εκ των ηγετικών στελεχών της Ε.Ν.Α. μυήθηκε στον Ι.Δ.Ε.Α. και ανέλαβε να προωθήσει την οργάνωση στους αξιωματικούς της 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας, όπου υπηρετούσε9. Στον Καραγιάννη δόθηκαν να αναγνώσει και να αποδεχθεί το ιδρυτικό του Δεσμού και οι αρχές του που περικλείονταν σ’ έναν επτάλογο. Το καταστατικό δεν διέφερε ιδιαίτερα από εκείνο που είχε συμφωνηθεί τον Οκτώβριο του 1944· ο επτάλογος όμως παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
6
Ζαχαράκης Εμμ.: Γεγονότα και Φωναχτές σκέψεις. αδημοσίευτες αναμνήσεις, σελ. 216, στη κατοχή του στρατηγού Ζαρκάδα Αλ. 7 Αρχείο ΙΔΕΑ, Ακρόπολις 10 Ιουλίου 1952. 8 Για τους όρους της συμφωνίας αυτής βλ. Μαργαρίτη Γ. Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946-1949, τόμος 1, Αθήνα 2001, σελ.81-85. Για την αντίδραση των συντηρητικών αξιωματικών βλ. ενδεικτικά Καραγιάννη, ο.π. σελ. 202 και Παπαθανασιάδη Θ. Από την σκοπιάν μου, Αθήνα 1976, σελ. 132. 9 Καραγιάννης, ο.π. σελ. 206.
18
Το δόγμα του Ι.Δ.Ε.Α. ήταν υπέρ της εδαφικής επέκτασης της χώρας, εναντίον του ΚΚΕ (χαρακτηρίζοντας το ως: όργανον εχθρών δια την έσωθεν εξάθρωσιν των Εθνικών μας δυνάμεων), υποστήριζε την κοινωνική δικαιοσύνη ως αναγκαιότητα για την μεταπολεμική Ελλάδα και επεδίωκε οι Ένοπλες Δυνάμεις να μείνουν εκτός της επιρροής των κομμάτων. Όσον αφορούσε το στελεχιακό δυναμικό του Στρατού ο Ι.Δ.Ε.Α. στόχευε στο να απομακρυνθούν οι αξιωματικοί που θεωρούνταν: «α) Έχοντες διεθνιστικάς ιδέας ή αμφίβολα Εθνικά φρονήματα. β) Φατριάσαντες ή βυσσοδομήσαντες υπέρ κομμάτων και εις βάρος Έθνους εις οιανδήποτε εποχήν. γ) Στερούμενοι βασικών ηθικών προσόντων του Αξιωματικού. δ) Αδρανήσαντες κατά την περίοδον των Εθνικών Αγώνων. ε) Μη προσαρμόσιμοι , δι’ οιονδήποτε λόγον , προς το πνεύμα και τας ανάγκας ενός συγχρόνου Στρατού στ) Μη θέτοντας την τιμήν των υπεράνω των επωμίδων των και της ζωής των»10. Ο επτάλογος αυτός είχε ως στόχο του να εκφράσει τις εμπειρίες και τις θελήσεις τόσο των αξιωματικών που έδρασαν στον ΒΕΣΜΑ, όσο και εκείνων που παρέμειναν στην κατεχόμενη Ελλάδα και συμμετείχαν σε αντιστασιακές οργανώσεις. Ήδη, στον Ι.Δ.Ε.Α. προσχώρησαν βαθμοφόροι που υπήρξαν στελέχη του Ε.Δ.Ε.Σ., της Ρ.Α.Ν. και της ‘‘Τρίαινας’’. Ο Ε.Δ.Ε.Σ. συγκροτήθηκε το 1942 με αρχηγό τον Ναπ. Ζέρβα και πέτυχε να αναπτύξει αξιόλογη αντιστασιακή δράση στην ΒΔ Ελλάδα. Αν και ξεκίνησε με αντιμοναρχικούς προσανατολισμούς συγκρούσθηκε ένοπλα με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ απ’ το 1943 και τάχθηκε υπέρ της παλινόρθωσης του Γεωργίου11. Ανάλογη πορεία, αλλά όχι και εμβέλεια είχε η Ρ.Α.Ν. (Ρωμυλία, Αυλώνα, Νήσοι) με αρχηγό τον απότακτο του κινήματος του 1935 Κ. Βεντήρη. Η Ρ.Α.Ν. έδρασε στην περιοχή της πρωτεύουσας αλλά σύντομα απορροφήθηκε απ’ τον αντιεαμικό αγώνα και έκανε φιλοβασιλική στροφή12. Ιδιαίτερης αναφοράς χρήζει η οργάνωση “Τρίαινα’’ λόγω της επιρροής που άσκησαν μέλη της στην σύμπηξη και τις απόψεις του Ι.Δ.Ε.Α.. Η “Τρίαινα’’
10
Βλ. Αρχείο ΙΔΕΑ, Ακρόπολις, 10 Ιουλίου 1952. Για τον ΕΔΕΣ Βλ. ενδεικτικά Χ. Φλαϊσερ Στέμμα και Σβάστικα η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης τόμος Α’, Αθήνα 1986 σελ. 149-155. 12 Για την Ρ.Α.Ν. Βλ. Φλάϊσερ ο.π. τόμος 2, Αθήνα 1995 σελ.36/ Χατζηβασιλείου Ευ.«“Ο κρατών της πρωτευούσης…”: ΡΑΝ, 1943-1944», Κλειώ, 3 (2006), σσ. 97-120. 11
19
αποτελούνταν από κατώτερους αξιωματικούς και πεδίο δράσης της ήταν η Αθήνα· ασχολήθηκε με την συλλογή πληροφοριών και μικροδολιοφθορές. Οι προκηρύξεις της οργάνωσης διακρίνονται για τις αντικαπιταλιστικές τους θέσεις και την άρνησή τους να υποστηρίζουν δικτατορία είτε της Αριστεράς είτε της Δεξιάς· μάλιστα γίνεται και λόγος για την "σοσιαλιστική και φιλελεύθερη" ψυχή των μελών της13. Στελέχη της “Τρίαινας’’ πρωταγωνίστησαν στις επαφές του Οκτωβρίου 194414 για την συγκρότηση του Ι.Δ.Ε.Α. και, όπως θα δούμε επέδρασαν στον επτάλογο. Στον επτάλογο, αυτόν καθ’ αυτόν τώρα, η ρήτρα για την εδαφική επέκταση είναι απόλυτα λογική. Σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής το σύνολο των πολιτικών δυνάμεων και των αντιστασιακών οργανώσεων επιζητούσαν την μεταπολεμική ευνοϊκή αναπροσαρμογή των συνόρων της χώρας (ακόμη και με ακρότητες)15. Αναμενόμενη είναι και η έντονη τοποθέτηση εναντίον του ΚΚΕ: οι εμπειρίες των αξιωματικών της Μ. Ανατολής απ’ τα κινήματα, των ΕΔΕΣιτών απ΄ τις συγκρούσεις στα βουνά και των λοιπών απ’ τις συμπλοκές στην Αθήνα βρήκαν την πλήρη έκφρασή τους. Κομβικό σημείο στο ιδεολογικό μέρος του Ι.Δ.Ε.Α. ήταν το ζήτημα του μεταπολεμικού στρατού. Καθίστατο σαφές ότι ανεπιθύμητοι ήσαν, πέραν των αριστερών, όσοι δεν μπορούσαν να προσαρμοσθούν στις τεράστιες αλλαγές που είχε επιφέρει ο τελευταίος πόλεμος στους στρατούς. Σκοτεινή ήταν η ρήτρα για τους "στερουμένους ηθικών προσόντων" και τους "μη θέτοντες την τιμήν των υπεράνω των επωμίδων των και της ζωής των" (πιθανώς για ν’ αφήσει ευρεία περιθώρια δράσης στην οργάνωση). Πολύ σημαντικό σημείο του Επταλόγου είναι η πίστη στο να παραμείνουν οι Ένοπλες Δυνάμεις ξένες προς τα αντιμαχόμενα πολιτικά κόμματα. Είναι προφανής η προσπάθεια του Ι.Δ.Ε.Α. να καταδικάσει το παρελθόν του μεσοπολέμου όταν οι αξιωματικοί αναζητούσαν προστασία στους πολιτικούς αρχηγούς· τον ρόλο αυτό στον νέο στρατό προφανώς τον επεφύλασσε για τον ίδιο. Πάντως, ενδιαφέρον είναι πως δεν γίνεται διάκριση ανάμεσα σε "εθνικά" ή "αντεθνικά" κόμματα· ο Δεσμός ήθελε τον Στρατό απολύτως "στεγανοποιημένο" από κάθε πολιτική επίδραση. Έτσι μοιάζει σωστή η εκτίμηση πως ο Ι.Δ.Ε.Α. ήθελε την επιστροφή στην προπολεμική αλλά όχι προμεταξική πραγματικότητα16. Εντυπωσιακή είναι η πλήρης έλλειψη 13
Βλ. Φλάϊσερ ο.π. τόμος Β’ σελ.22-24. Σύμφωνα με το Αρχείο του Ι.Δ.Ε.Α. (βλ. Ακρόπολις 9 Ιουλίου 1952) απ’ τα 7 ιδρυτικά μέλη τα 6 παλαιότερα ανήκαν στην “Τρίαινα’’. 15 Βλ. Φλάϊσερ ο.π. τόμος Β’ σελ. 77. 16 Βλ. Ν. Σταύρου : Συμμαχική πολιτική και στρατιωτικές επεμβάσεις, Αθήνα 1976 σελ. 58. 14
20
αναφοράς στο πολιτειακό ζήτημα που ταλάνιζε την χώρα παρά την γνωστή τοποθέτηση της Ε.Ν.Α. και του Σ.Α.Ν. αποφεύχθηκε η ρητή στήριξη προς την βασιλεία. Φαίνεται πως η πλειονότητα των μελών ήταν υπέρ της επιστροφής του Γεωργίου Β’17· πάντως κάτι τέτοιο δεν αποτυπώθηκε στα πρώτα κείμενα της οργάνωσης. Είναι πιθανό καίριο ρόλο να έπαιξε η συμμετοχή μελών της “Τρίαινας’’ στην ιδρυτική ομάδα. Η συγκεκριμένη οργάνωση κατά την περίοδο της Κατοχής απέφυγε να λάβει σαφή θέση υπέρ ή κατά της μοναρχίας18. Η επίδραση της “Τρίαινας’’ φαίνεται και σ’ ένα άλλο σημείο του επταλόγου: στην αναγκαιότητα της κοινωνικής δικαιοσύνης για τη μεταπολεμική Ελλάδα. Περαιτέρω επεξήγηση του συγκεκριμένου όρου δεν υπήρχε, είναι βασικό όμως να θεωρήσουμε ότι αποτελεί απήχηση των παλαιών αντικαπιταλιστικών διακηρύξεων της “Τρίαινας’’. Τα μέλη της τελευταίας έζησαν την περίοδο ΄41 – ΄44 την εκρηκτική εξάπλωση των σοσιαλιστικών ιδεών19, μέρος των οποίων και εγκολπώθηκαν· κάτι τέτοιο δεν ίσχυε για τους αξιωματικούς της Μ. Ανατολής που βίωσαν μια τελείως διαφορετική πραγματικότητα. Ο
επτάλογος,
πάντως,
αποδείχθηκε
ιδιαίτερα
αποτελεσματικός.
Ο
Καραγιάννης δεν δυσκολεύθηκε καθόλου να πείσει την συντριπτική πλειονότητα των αξιωματικών της 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας να ενταχθούν στον Ι.Δ.Ε.Α20. Η μετατροπή της Ορεινής Ταξιαρχίας σε Μεραρχία (την 2η), στα πλαίσια της συγκρότησης του νέου στρατού έδωσε ευρεία περιθώρια ανάπτυξης στον Δεσμό καθώς δεκάδες νέοι αξιωματικοί κατέφθασαν στο στρατόπεδο της Ελευσίνας21. Η άφιξη, λίγο αργότερα, του Ιερού Λόχου απ’ τις επιχειρήσεις στα νησιά βοήθησε ακόμη περισσότερο στην πύκνωση των γραμμών του Ι.Δ.Ε.Α.22 . Ο Δεσμός δεν πτοήθηκε, όπως φαίνεται, από την αποκάλυψη της ύπαρξης και δράσης του Σ.Α.Ν. από τον πρώην πρωθυπουργό των εξόριστων κυβερνήσεων, Εμμ. Τσουδερό τον Απρίλιο του 194523. Παρά τις επικριτικές φωνές του Κέντρου και της Αριστεράς που ζητούσαν την άμεση διελεύκανση της υπόθεσης24, υπήρχαν και αντίθετες απόψεις, όπως του Γ. Βλάχου,
17
Βλ. Καραγιάννη ο.π. σελ. 215. Πιθανότατα στόχος της οργάνωσης ήταν να περιλάβει στους κόλπους της και αντιμοναρχικούς αξιωματικούς με κοινό σημείο αναφοράς τον αντικομμουνισμό. 18 Βλ. Φλάϊσερ ο.π. τόμος Β’, σελ. 24. 19 Βλ. Φλάϊσερ ο.π. τόμος Β’, σελ.20. 20 Βλ. Καραγιάννη ο.π. σελ.208. 21 Εκεί έδρευε η 3η Ορεινή Ταξιαρχία. 22 Βλ. Καραγιάννη ο.π. σελ. 209. 23 Βλ. Το Βήμα. Ελευθερία 18 Απριλίου 1945. 24 Βλ. Ελευθερία 19 Απριλίου 1945 και το κεντρικό άρθρο του Ριζοσπάστη «Ο μοναρχικός σύνδεσμος» 18 Απριλίου 1945.
21
εκδότη και αρθρογράφου της Καθημερινής. Σε άρθρο του με τον χαρακτηριστικό τίτλο « Διατί να διαλυθή;» σημείωνε εμφατικά: «(…) Ο πόλεμος ετελείωσε, οι Άγγλοι θα φύγουν και εμείς ετοιμάζομεν μίαν αγιαστούραν και ένα Σταυρόν, μίαν πανελευθερίαν και ένα Σύνταγμα, ως οπλισμόν μας κατά της Σφαγής, κατά του καπετάν Χάρου, του καπετάν Τρομάρα, του καπετάν Θεριού και του καπετάν Εκτελεστού (…)». Εν συνεχεία ο Βλάχος τόνιζε γιατί δεν έπρεπε να διαλυθεί ο Σ.Α.Ν. «(…) Διότι απέναντι της Δικτατορίας της δυναμίτιδος, του πνιγμού , του αίματος και της φρίκης θα έχω εγώ έτοιμον μίαν άλλην, την Δικτατορίαν της σκληράς τιμωρίας της άνευ Άγγλων και άνευ Βάρκιζας (…) Με τι ; Με τας Οργανώσεις και τους Συνδέσμους των πολιτών και των Στρατιωτικών που έχουν κάθε δικαίωμα να ετοιμάζουν την άμυνα των σπιτιών, των γυναικών, των παιδιών και του εαυτού των (..) Η καταγγελία λέγει ότι πρόκειται περί Στρατιωτικού Συνδέσμου Βασιλοφρόνων. Δεν το πιστεύομεν. Πιστεύομεν μάλλον ότι μερικοί νέοι Αξιωματικοί (…) συνομιλούσαν και συσκέπτονται περί του πως θα είναι εις θέσιν αμέσως , εις το πρώτον νυκτερινόν προσκλητήριον να βοηθήσουν το Κράτος. Έτσι είναι;; … Αν είναι έτσι, χαλάλι τους.. Το κράτος, του το λέγωμεν ιδιαιτέρως… ας μη τους διαλύση, διότι μία νύκτα ασφαλώς θα τους χρειασθή (..)» 25. Δεν είναι τυχαίο πως απόκομμα απ’ το άρθρο του Βλάχου βρέθηκε στο αρχείο του Ι.Δ.Ε.Α. και δημοσιεύθηκε (δίχως όμως την καίρια παράγραφο περί δικτατορίας)26.
Ακόμη
και
μεταγενέστεροι
υπερασπιστές
της
οργάνωσης
επικαλέστηκαν το άρθρο αυτό27. Προφανώς υπήρξε ιδιαίτερα χρήσιμο στην στρατολόγηση νέων μελών για τον Δεσμό· τα εξαιρετικά εύγλωττα και φορτισμένα επιχειρήματα του Βλάχου είχαν μεγάλη απήχηση σε πολλούς αξιωματικούς που διακατέχονταν απ’ τις ίδιες ανησυχίες. Το καλοκαίρι του 1945 ο Ι.Δ.Ε.Α. έφθασε να έχει κοντά στα 1.000 και πλέον μέλη και οι μυήσεις προχωρούσαν με ταχείς ρυθμούς σ’ όλο και περισσότερες μονάδες28. Το ζήτημα που απασχολούσε εντονότερα τους αξιωματικούς ήταν η ένταξη στον νέο στρατό των βαθμοφόρων του ΕΛΑΣ, κάτι το οποίο δεν ήθελαν και μη συμπαθείς προς τον Ι.Δ.Ε.Α. παράγοντες: προς ικανοποίηση του Δεσμού οι 25
Καθημερινή 19 Απριλίου 1945, « Διατί να διαλυθή;». Βλ. Αρχείο ΙΔΕΑ Ακρόπολις 12 Ιουλίου 1952. 27 Βλ. Καραγιάννη, οπ. σελ.219/ Επιστολή Ν. Γωγούση περιοδικό Εικόνες, τεύχος 575, 28-101966. 28 Βλ. Καραγιάννη ο.π. σελ. 210. 26
22
προερχόμενοι από την Αριστερά αξιωματικοί εντάχθηκαν στον πίνακα των ανενεργών αξιωματικών 29 . Ο Δεσμός στόχευε σταθερά να εκφράσει τη μάζα των μεσαίων και κατώτερων στελεχών του στρατεύματος, γι’αυτό δεν δεχόταν ως μέλη αξιωματικούς που είχαν εξέλθει προ του 1929 από τη Σχολή Ευελπίδων. Ταυτόχρονα έδειχνε μια επιμονή σε συλλογικές μορφές διοίκησης προκειμένου να καμφθούν οι όποιες αντιρρήσεις για συγκεκριμένα πρόσωπα. Η Διοικούσα Δέσμη (Δ.Δ.) ασκούσε πλήρη έλεγχο, παρά την εξάπλωση της οργάνωσης. Αυτό φάνηκε από την απόρριψη πρότασης που έγινε από κατώτερα κλιμάκια του Δεσμού για λήψη δυναμικών μέτρων έναντι της κυβέρνησης Σοφούλη τον Νοέμβριο του 1945. Στο κυβερνητικό αυτό σχήμα συμμετείχαν αποκλειστικά αντιμοναρχικοί πολιτικοί, ενώ στήριξη πρόσφερε και το Ε.Α.Μ. , καθώς η νέα κυβέρνηση στόχευε στο να αποφυλακίσει πολλούς οπαδούς του που κρατούνταν χωρίς κατηγορία30. Αυτά τα μέτρα αποσυμφόρησης των φυλακών εξόργισαν τα μέλη του Ι.Δ.Ε.Α. που έστειλαν αναφορές στην Διοικούσα Δέσμη ζητώντας την δυναμική αντιμετώπισή τους. Η ηγετική ομάδα του Δεσμού όμως κράτησε μετριοπαθή στάση. Σε σχετική εγκύκλιο της εκτιμώντας ρεαλιστικά την διεθνή κατάσταση σημείωνε: «(…) Μια παράκαιρος δυναμική επέμβασις του Στρατού , αντίθετος προς το πρόγραμμα Δυνάμεων, άς αναποφεύκτως δεχόμεθα ως προστάτιδας και εις άς ενεπιστεύθημεν εξ’ ολοκλήρου την Εθνικήν μας υπόθεσιν, δύναται να ευρεθή εν αντιφωνία προς το σχέδιον των και να προκαλέση αντίμετρα επικίνδυνα δια το Έθνος και τον Στρατόν (…) Ι. Εν ουδεμία περίπτωσει θα αναμιχθή ο Ι.Δ.Ε.Α. εις περίπτωσιν αναθέσεως υπό του Συνταγματικού Άρχοντος της διακυβερνήσεως εις οιονδήποτε πολιτικόν Αρχηγόν. ΙΙ. Ο Ι.Δ.Ε.Α. θα αντιδράση εντός των μονάδων και βάσει εκπονημένου σχεδίου κατά πάσης βία καταλήψεως της Αρχής υπο οιανδήποτε παραγοντικής μερίδος (…)»31. Έτσι το ενδεχόμενο κήρυξης δικτατορίας αποφεύχθηκε. Φαίνεται όμως πως η λειτουργία του Δεσμού δεν περνούσε πλέον απαρατήρητη. Στα τέλη του ίδιου μήνα (Νοέμβριος 1945) ο Αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα Mac Veagh έστειλε μια αποκαλυπτική αναφορά στο State Department,
29
Βλ. Βερέμης, 2000, ο.π σελ.232. Για τη πολιτική ανοχής της κυβέρνησης Σοφούλη βλ. Γρηγοριάδη Σ. Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, 1941-1974, τόμος Γ’, Αθήνα 1975, σελ. 104. 31 Αρχείο ΙΔΕΑ, Ακρόπολις, 15 Ιουλίου 1952. 30
23
σχετικά με τους συνδέσμους που δρούσαν στον Ελληνικό Στρατό32. Το έγγραφο αυτό αποτελεί την πρώτη ανεξάρτητη πηγή για τον Ι.Δ.Ε.Α.. Σύμφωνα, λοιπόν, με την αναφορά αυτή στο εσωτερικό των ενόπλων δυνάμεων υπήρχαν: α) Ο σύνδεσμος Αξιωματικών, με μέλη αξιωματικούς του Επιτελείου και αρχηγό τον Κ. Βεντήρη (υπαρχηγό Γ.Ε.Σ.) β) Ο Σύνδεσμος Βασιλοφρόνων μ’ επικεφαλής τον Αλ. Παπάγο γ) Ο Ι.Δ.Ε.Α. δ) Ο Σύνδεσμος των Δημοκρατικών μ’ επικεφαλής τον Ν. Πλαστήρα33. Ειδικά για τον Ι.Δ.Ε.Α. σημειωνόταν ότι συγκροτήθηκε στην Αίγυπτο μετά την ανταρσία του Απριλίου του 1944 καθώς και ότι περιορίζονταν σ’ αξιωματικούς κατώτερων βαθμών. Τα μέλη του υπολογίζονταν σε 2.000 και ως σκοποί του ανιχνεύονταν η απομάκρυνση όσων στελεχών είχαν δείξει συμβιβαστικές διαθέσεις προς τους αριστερούς στην Μ. Ανατολή, αλλά και η προώθηση της σταδιοδρομίας των μελών του. Σύμφωνα με τις πληροφορίες των Αμερικανών, ο Ι.Δ.Ε.Α. ήταν πολιτικά φιλοβασιλικός και συντηρητικός ενώ δεν αποκλείονταν το ενδεχόμενο να συμμαχήσει με κάποια άλλη οργάνωση34 (προφανώς, του Βεντήρη ή του Παπάγου). Την περίοδο αυτή η δράση του Δεσμού περιορίζεται σε δυο επίπεδα. Αφ’ ενός μεν τα μέλη στις επαρχιακές μονάδες διατάχθηκαν να διαφωτίζουν τους συναδέλφους και τους οπλίτες για τον κίνδυνο επικράτησης της Αριστεράς35. Αφ’ ετέρου δε ο Ι.Δ.Ε.Α. βοήθησε στην εξάπλωση της "λευκής" τρομοκρατίας στην ύπαιθρο: «Ετέρα ενέργεια δια την παρεμπόδισιν της κομμουνιστικής προπαρασκευής ήτο και η ενίσχυσις υπο των μικρών Αξ/κων συγκεκαλυμμένω [ενν. τρόπω], των διαφόρων αντικομμουνιστικών ομάδων, ηθικώς, δι’ οπλισμού, πυρομαχικών και ελευθερίας ενέργειας αίτινες έδρων αποτελεσματικώτερόν των στρατιωτικών αποσπασμάτων ως γνωσταί του εδάφους, των τοπικών συνθηκών, των προσώπων και πραγμάτων. Η λύσις αυτή πολλάς παρουσίαζεν αδυναμίας και ιδία την έλλειψιν πειθαρχίας και εκτροπήν εις τινας περιπτώσεις εις αντεκδίκήσεις, πλήν όμως υπήρξεν αυτή μία μάχαιρα εις το κομμουνιστικόν υπόγαστριον (…)»36.
32
Βλ. “Dispatches of Lincoln Mac Veagh”, edited-introduction by Y. Chouliaras and D. Georgakas, Journal of the Hellenic Diaspora, XII, Spring 1985 p. 29-50. 33 Ο.π.σελ.47-48. Κατά πάσα πιθανότητα ο Ι.Δ.Ε.Α. δεν είχε εξαπλωθεί σε τέτοιο βαθμό: ο Κ.Τριανταφυλλίδης αναφέρει ότι ο Δεσμός είχε 1.000 μέλη την άνοιξη του 1946 (βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α. , Ακρόπολις 16 Ιουλίου 1952), ενώ και ο Π.Πανουργιάς (στη συνέντευξή του στον γράφοντα) υπολογίζει για την ίδια περίοδο τους ΙΔΕΑτες σε 800. 34 Για τη συντηρητική τοποθέτηση του ΙΔΕΑ βλ. ο.π. σελ. 48 και τις ενδεχόμενες συμμαχίες του σελ. 50. 35 Βλ. Καραγιάννη ο.π. σελ. 225. 36 Βλ. Καραγιάννης ο.π. σελ 225.
24
Η δραστηριότητα του Ι.Δ.Ε.Α. πήρε άλλη μορφή μετά την νίκη του Λαϊκού Κόμματος και των συμμάχων του στις εκλογές του 1946. Η επιρροή του Δεσμού ως τότε ήταν ελάχιστη, καθώς οι προσβάσεις του στα κυβερνητικά κλιμάκια ήταν ανύπαρκτες. Ο θρίαμβος της Δεξιάς έδωσε νέες ευκαιρίες στην οργάνωση, ευκαιρίες που εκμεταλλεύτηκε άριστα. β ) Η ακμή της οργάνωσης, 1946-1949. Μετά τις εκλογές της 31ης Μαρτίου 194637 και την νίκη των φιλοβασιλικών δυνάμεων, νέος υπουργός Στρατιωτικών ανέλαβε ο Π. Μαυρομιχάλης. Τα ανώτατα κλιμάκια Ενόπλων Δυνάμεων εκκαθαρίσθηκαν σύντομα απ’ τους αξιωματικούς που θεωρούνταν αντιμοναρχικοί38, ενώ την διεύθυνση του υπουργικού γραφείου ανέλαβαν δύο στελέχη του Δεσμού, οι Καραγιάννης και Καραμπότσιος39. Η δραστηριότητα που ανέπτυξαν, βοήθησε σημαντικά τον Ι.Δ.Ε.Α.. Όταν τον Απρίλιο του 1946 ο Καραγιάννης ορίσθηκε εκπρόσωπος στις συζητήσεις με την Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή για τη συγκρότηση της νέας ηγεσίας, φρόντισε να εφοδιάσει την Διοικούσα Δέσμη με τον πίνακα των επικρατέστερων αξιωματικών40. Ακόμη, η ηγεσία του Δεσμού ζήτησε και τελικά πέτυχε να περιληφθούν στον σχετικό πίνακα γνωστοί βασιλόφρονες αξιωματικοί (οι Θεμ. και Β. Κετσέας, Αλ. Τσιγκούνης κ.α.). Σημαντική επιτυχία για την οργάνωση ήταν και η αλλαγή στάσης της κυβέρνησης και της διοίκησης του στρατού έναντι των δεξιών ομάδων της υπαίθρου. Οι ομάδες αυτές αναγνωρίστηκαν επίσημα απ’ τον στρατό ενώ ο Μαυρομιχάλης επεχείρησε να τους εξασφαλίσει οπλισμό· το επιτελείο του κατέβαλε πολλές προσπάθειες για να γίνουν αξιόμαχα τα παρακρατικά συγκροτήματα 41. Άλλο ένα επίτευγμα των Καραγιάννη και Καραμπότσιου ήταν η ένταξη στο στρατό πολλών αξιωματικών που είχαν υπηρετήσει στα Τάγματα Ασφαλείας42. Επιπλέον, όσοι στρατιωτικοί διώκονταν για φόνους ΕΛΑΣιτών δεν προφυλακίζονταν πλέον σε πολιτικά δεσμωτήρια αλλά στις μονάδες τους· έτσι σύντομα, αντί να είναι στη φυλακή χρησιμοποιούνταν στον αντικομμουνιστικό αγώνα
43
. Η στάση του
Ι.Δ.Ε.Α προς στους αξιωματικούς των Ταγμάτων Ασφαλείας, έδωσε λαβή για 37
Για τις εκλογές αυτές βλ. ενδεικτικά Νικολακόπουλου Ηλ.: Η καχεκτική δημοκρατία, κόμματα και εκλογές 1946-1967, Αθήνα 2001 σελ. 67-85. 38 Βλ. Αρχείο ΙΔΕΑ, Ακρόπολις 16 Ιουλίου 1952. 39 Βλ. Καραγιάννη ο.π.σελ. 230. 40 Βλ. Καραγιάννη ο.π.σελ. 231-232. 41 Βλ. Καραγιάννη ο.π.σελ. 237-239. 42 Βλ. Καραγιάννη ο.π.σελ. 234. 43 Βλ. Καραγιάννη ο.π.σελ. 237.
25
μεταγενέστερες εσφαλμένες εκτιμήσεις σχετικά με τη θέση του Δεσμού έναντι της Μοναρχίας 44. Μέσα στο 1946, παρά τις αλλεπάλληλες μεταβολές στη δομή της οργάνωσης ο Ι.Δ.Ε.Α. παρουσίαζε σοβαρά προβλήματα στη δράση του45. Για πρώτη φορά η ιδέα της συλλογικής ηγεσίας υποχώρησε και προτάθηκε σε ανώτερο αξιωματικό, τον αντισυνταγματάρχη Σ. Γκίκα να αναλάβει την αρχηγία. Όμως η αποστολή του Γκίκα στην Ουάσινγκτον ως στρατιωτικού ακολούθου, σε συνδυασμό με τη προσπάθειά του να επιβάλλει Διοικούσα Δέσμη της αρεσκείας του, οδήγησε σε εγκατάλειψη αυτού του σχεδίου 46. Η έλλειψη σταθερής ηγετικής ομάδας σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο, με τις ένοπλες ομάδες της Αριστεράς να συγκροτούν το “Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας’’ (Δ.Σ.Ε.)47, τους Βρετανούς να εγκαταλείπουν την Ελλάδα και τη διατύπωση του Δογματος Τρούμαν48, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις στο εσωτερικό του Δεσμού και οδήγησε στην ανάδειξη νέου ηγετικού σχήματος. Ορισμένοι απ’ τους παλαιότερους ΙΔΕΑτες, ανέλαβαν την καθοδήγηση της οργάνωσης πραξικοπηματικά την άνοιξη του 194749. Προκειμένου να δώσουν νέα δυναμική στον Δεσμό αποφάσισαν να αλλάζουν ριζικά την γραμμή πλεύσης του. Καθώς η κυβερνητική αστάθεια στην Αθήνα συνεχιζόταν η ηγεσία του Ι.Δ.Ε.Α. αποφάσισε να πραγματοποιήσει επαφές με τον πολιτικό κόσμο και τον πιέσει να παραμερίσει τις διαφωνίες του είναι του κοινού κινδύνου του Κ.Κ.Ε.. Ο πρώτος πολιτικός που προσέγγισε ο Δεσμός ήταν ο Σπ. Μαρκεζίνης, ηγέτης του Νέου Κόμματος καθώς θεωρούνταν άφθαρτος και με βαρύνουσα άποψη στους συμμαχικούς κύκλους50.Οι πρώτες επαφές μεταξύ του
44
«Τον Ι.Δ.Ε.Α. τον δημιούργησαν βασικά αξιωματικοί των Ταγμάτων Ασφαλείας, δηλαδή οι αξιωματικοί που ακολούθησαν τους δύο ηγέτες του κινήματος του 1922 (Στ. Γονατά και Θ. Πάγκαλο), οι οποίοι ήσαν αντιμοναρχικοί και λυσσασμένοι αντικομμουνιστές. Οι βασιλικοί προ[σ]χωρούν στην παραστρατιωτική οργάνωση του Ι.Δ.Ε.Α για να την ελέγξουν επειδή τη φοβούνται», σχόλια του Π. Ροδάκη, Δίκη Πρωταιτίων, τόμος Δ’, Αθήνα 1975, σελ. 1628. 45 Για τη συγκρότηση και διάλυση Διοικουσών Δεσμών και τη λεγόμενη Δέσμη Επιτελών βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α., Ακρόπολις 11-16 Ιουλίου 1952. Για άλλα προβλήματα του Δεσμού βλ. Καραγιάννη ο.π.σελ. 212 κ .ε. 46 Βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α., Ακρόπολις 17 Ιουλίου 1952/ Καραγιάννης ο.π. σελ.245-246/ Σε συνομιλία του το 1971 ο Γκίκας παραδέχθηκε πως είχε διατελέσει αρχηγός του Ι.Δ.Ε.Α., βλ. Κουλουμπή Θ. 71..74. Σημειώσεις ενός πανεπιστημιακού, Αθήνα 2002, σελ.124. 47 Για τη πορεία προς τη συγκρότηση του Δ.Σ.Ε. βλ. Μαργαρίτη οπ σελ.261-265. Βλ. ακόμη: Σφήκας Θ.:«Βολιδοσκοπώντας τον αντίπαλο», Ο Εμφύλιος Πόλεμος 1946-1949, Νικολακόπουλος Η.Παπαθανασίου Ιω. (επιμ.), Αθήνα 2010, σελ. 53-67. 48 Για το Δόγμα Τρούμαν βλ. ενδεικτικά Σβολόπουλου Κ. Η ελληνική εξωτερική πολιτική 19451981, τόμος Β’ Αθήνα 2002, σελ. 17-25. 49 Βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α., Ακρόπολις 18 Ιουλίου 1952. 50 Βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α., Ακρόπολις, 20 Ιουλίου 1952. Ο Μαρκεζίνης αναφέρει επαφή του με τον Ι.Δ.Ε.Α. το 1948, την οποία και υποβαθμίζει πλήρως. Τονίζει δε ότι ο τότε Αυλάρχης Παπάγος του
26
Μαρκεζίνη και εκπροσώπων του Ι.Δ.Ε.Α. πραγματοποιήθηκαν στα τέλη Αυγούστου του 1947 και έκτοτε οι σχέσεις των δύο πλευρών παρέμειναν στενές. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσέγγιση του Ι.Δ.Ε.Α. με το ως τότε αντιπολιτευόμενο Κόμμα Φιλελευθέρων. Σύμφωνα με το αρχείο της οργάνωσης ο Σοφούλης για να γίνει αρεστός στο Δεσμό παραιτήθηκε από οποιαδήποτε σκέψη επαναφοράς στην πολεμική ενέργεια βενιζελικών αποστράτων. Από τη μεριά του ο Δεσμός αποδέχθηκε τη πρόταση του ηγέτη των Φιλελευθέρων για χορήγηση αμνηστίας στους μαχητές του Δ.Σ.Ε και εν συνεχεία ολοκληρωτική εκστρατεία εναντίον της Αριστεράς51. Οι παλαιότερες επιφυλάξεις της οργάνωσης για το Σοφούλη άρθηκαν και, σύμφωνα με το αρχείο του Ι.Δ.Ε.Α., η μορφή που έλαβε η νέα κυβέρνηση, (με τον Σοφούλη πρωθυπουργό και στελέχη του Λαϊκού Κόμματος στα πολεμικά υπουργεία)52 ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες του Δεσμού53. Η πρώτη ανάμιξη του Δεσμού σε μη στρατιωτικά ζητήματα έληξε μ’ απόλυτη επιτυχία, καθώς οι στόχοι του εκπληρώθηκαν. Κομβικό σημείο στην επιτυχία αυτή αποτελεί η ταύτιση απόψεων ανάμεσα στον Ι.Δ.Ε.Α. και στις ΗΠΑ·
άγνωστο
παραμένει αν η τακτική της οργάνωσης οφείλεται σε αμερικανική υπόδειξη ή σε αυτόβουλη προσαρμογή προκειμένου να γίνει αρεστή στον ξένο παράγοντα. Γεγονός πάντως είναι ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. και κατ’ επέκταση ο Στρατός αναγνωρίσθηκαν ως αυτόνομος πόλος εξουσίας λόγω των κρίσιμων συνθηκών, παρά τον σαφή αντιπειθαρχικό χαρακτήρα των διαβημάτων των αξιωματικών. Ο Ι.Δ.Ε.Α. με την στήριξη πλέον και του Κέντρου και της Δεξιάς, νομιμοποιήθηκε ως εκφραστής του πνεύματος που επικρατούσε στις Ένοπλες Δυνάμεις, κάτι που έδωσε ισχυρά ηθικά ερείσματα στην οργάνωση. Έτσι, η περίοδος απ’ το φθινόπωρο του 1947 ως τις αρχές του 1949 είναι η χρυσή εποχή για τον Ι.Δ.Ε.Α. καθώς η επιρροή του στο Στρατό και την δημόσια ζωή ανέβαινε κατακόρυφα. Οι αρχές που υποστήριζε ο Δεσμός είχαν πλατιά απήχηση στο σώμα των αξιωματικών και ήταν εξαιρετικά δύσκολο να βρεθούν βαθμοφόροι που να διαφωνούν μ’ αυτές. Ίσως γι’αυτό να δίδονται και διογκωμένα νούμερα μελών του συνέστησε να μη δώσει σημασία στο Δεσμό. Βλ. Μαρκεζίνη Σπ. Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος, τόμος Β’ Αθήνα 1994, σελ. 315. 51 Η στροφή στο Σοφούλη-που ως τότε ήταν ιδιαίτερα καταγγελτικός για μυστικές δεξιές ομάδες στο στράτευμα, έγινε καθώς εκτιμήθηκε πως απολάμβανε της εύνοιας των Αμερικανών. Για τις λεπτομέρειες της προσέγγισης βλ. Αρχείο ΙΔΕΑ, Ακρόπολις 20 και 25 Ιουλίου 1952. 52 Για το σχηματισμό της κυβέρνησης συνασπισμού Λαϊκών-Φιλελευθέρων και το καθοριστικό ρόλο του αμερικανικού παράγοντα, βλ. ενδεικτικά Στεφανίδη Ι. Από τον Εμφύλιο στο Ψυχρό Πόλεμο 1949-1952, Αθήνα 1999, σελ. 18. 53 Βλ. Αρχείο ΙΔΕΑ, Ακρόπολις, 29 Ιουλίου 1952.
27
Ι.Δ.Ε.Α.54. Οι συμπαθούντες ήταν πάρα πολλοί μα για λόγους συνωμοτικότητας, ήταν αδύνατο να εισέλθουν όλοι στην οργάνωση. Τούτο είχε αποτέλεσμα να υπάρξει δυσαρέσκεια από πολλούς αξιωματικούς για την μη ένταξη τους στο Δεσμό55. Γεγονός είναι ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. παρέμενε μαζικός οργανισμός παρά τους αξιωματικούς που φονεύονταν ή τραυματίζονταν και έχαναν την επαφή μαζί του56. Η αυτοπεποίθηση της ηγετικής ομάδας του Ι.Δ.Ε.Α. είχε φτάσει στο αποκορύφωμά της. Πλέον η οργάνωση στράφηκε χωρίς ενδοιασμούς σε προσπάθεια επηρεασμού τόσο του βασιλιά Παύλου, μέσω της αποστολής υπομνημάτων57, όσο και των Αμερικανών με προσπάθεια να αποκτήσουν επαφή με μέλη της στρατιωτικής αποστολής. Η αμερικανική αντίδραση, σύμφωνα με το αρχείο της οργάνωσης ήταν μάλλον επιφυλακτική58. Παρά το ότι βασικά αιτήματα του Δεσμού σχετικά με τη στελέχωση της ανώτατης ηγεσίας του στρατεύματος είχαν γίνει δεκτά59, οι επαφές του με πολιτικούς αρχηγούς εντάθηκαν. Το φθινόπωρο του 1947 αντιπροσωπείες του Ι.Δ.Ε.Α. επισκέφθηκαν τους αντιπολιτευόμενους Γ. Παπανδρέου60 και Π. Κανελλόπουλο. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η μαρτυρία του τλευταίου για τη συζήτησή του με τα μέλη του Ι.Δ.Ε.Α.: «Οι αξιωματικοί (...) δεν εμφανίσθηκαν μπροστά μας με την πρόθεση να υπαγορεύσουν τις θελήσεις τους. Ούτε θα το είχαμε δεχθεί αν το έκαναν αλλά ούτε σκέφτηκαν να το κάμουν. Με σεμνότητα και αυτοσυγκράτηση μας μίλησαν για τις ανησυχίες και στα διάφορα εσωτερικά μέτωπα όπου οι διαχωριστικές γραμμές ήταν σχεδόν απροσδιόριστες, είχαν οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες σχετικά με το πνεύμα, που επικρατούσε στην Αθήνα. Είχαν το αίσθημα ότι κινδύνευαν να μείνουν ακάλυπτοι. Και μας παρακάλεσαν να συμβάλλουμε στην ανόρθωση του ηθικού του αστράτευτου πληθυσμού ώστε η κάποια φοβία και κόπωση (...) να μη μεταδοθούν στις μαχόμενες μονάδες που βρίσκονταν σε αδιάκοπο κίνδυνο με τον εχθρό όχι μόνο μπροστά τους
54
Έτσι ο Γεροζήσης, ο.π. τόμος Β’ σελ. 887, κάνει λόγο για 4.500 μέλη του ΙΔΕΑ το 1948, αριθμός υπερβολικός κατά τον Π. Πανουργιά ( στη συνέντευξή του στον γράφοντα). 55 Π. Πανουργιάς ο.π. 56 Για μια τέτοια περίπτωση αξιωματικού βλ. Δαμιανάκου Γ. Ο ΙΔΕΑ έδωσε τη Χούντα, Αθήνα 1995, σελ. 98-99. 57 Για τα υπομνήματα του Δεσμού προς τα Ανάκτορα βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α., Ακρόπολις 25,29, 30 Ιουλίου 1952. 58 Για τις επαφές με τον αντισυνταγματάρχη Άντερποντ, βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α., 1 Αυγούστου 1952. 59 Βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α., Ακρόπολις 3 Αυγούστου 1952. 60 Για την επίσκεψη στον Παπανδρέου, ο οποίος ουσιαστικά κάλεσε τον Ι.Δ.Ε.Α. να αυτοδιαλυθεί βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α., Ακρόπολις, 3 Αυγούστου 1952. Ο Παπανδρέου από τη μεριά του δεν έμεινε ιδιαίτερα εντυπωσιασμένος από τους ΙΔΕΑτες και σύντομα έχασε το ενδιαφέρον του για διατήρηση επαφών με το Δεσμό: Athens Embassy προς Department of State, 11/1/1952, dispatch 868, Record
28
αλλά και πίσω τους με διάσπαρτες τις νάρκες με απρόβλεπτες τις ενέδρες (...) δεν παρεξηγήσαμε την παρέμβαση τους και εβεβαιώσαμε ότι και χωρίς να μετέχουμε στην κυβέρνηση θα εκάναμε στην Βουλή και σε όλες τις εκδηλώσεις μας, ό,τι απαιτούσε η ώρα εκείνη η πιο κρίσιμη, η πιο θολή και ρευστή του εμφυλίου πολέμου»61. Μέσα στο 1948 ο Ι.Δ.Ε.Α. είχε στραφεί ολοκληρωτικά στη προσπάθεια συγκρότησης ισχυρών κυβερνητικών σχημάτων, αναμιγνυόμενος στα πολιτικά παρασκήνια με αυξανόμενη τραχύτητα. Τον Μάρτιο του 1948 ο Ι.Δ.Ε.Α. ήρθε σε συνεννόηση με ομάδα βουλευτών του Λαϊκού Κόμματος προκειμένου να ανατρέψουν τη κυβέρνηση Σοφούλη (από την οποία ο Δεσμός είχε απογοητευθεί)62. Η αποτυχία αυτού του σχεδίου δεν πτόησε την οργάνωση που το χειμώνα του ίδιου έτους πίεσε τους αντιπολιτευόμενους πολιτικούς αρχηγούς (Βενιζέλο, Γονατά, Παπανδρέου) να κινηθούν εναντίον του Σοφούλη. Ωστόσο τον Νοέμβριο του 1948 ο Σοφούλης παρέμεινε στη πρωθυπουργία χάρη στη στήριξη του Νέου Κόμματος· οι σχεδιασμοί του Ι.Δ.Ε.Α. δεν ήταν σύμφωνοι με εκείνους του Μαρκεζίνη που επιδίωκε την διατήρηση του Σοφούλη στην προεδρία της κυβέρνησης αλλά και την προώθηση του Αλ. Παπάγου στην αρχιστρατηγία με πλήρη έλεγχο των Ενόπλων Δυνάμεων63. Μέσα στο 1948 έγινε, επιτέλους, κατανοητή η ύπαρξη και δράση της οργάνωσης από μεγάλο μέρος της στρατιωτικής ηγεσίας. Ανώτεροι αξιωματικοί που υπηρετούσαν ως διοικητές μεραρχιών ή Σωμάτων Στρατού διαπίστωσαν την παρουσία του Ι.Δ.Ε.Α., κανείς όμως δεν κινήθηκε εναντίον της αντιπειθαρχικής συσσωμάτωσης. Όλα τα ανώτερα στελέχη προφανώς έμειναν ικανοποιημένα από τις πληροφορίες ότι η οργάνωση είχε αντικομμουνιστικό χαρακτήρα και στόχευε στην ανανέωση του δυναμικού των Ενόπλων Δυνάμεων μέσω αιτήσεων και παραστάσεων προς την ηγεσία64. Ήδη, βέβαια υπήρχαν και ορισμένοι καλύτερα πληροφορημένοι, όπως ο Τσακαλώτος: «Εις το κύριον αρχηγόν του Γ.Ε.Σ. αντιστράτηγον Τσακαλώτον, προκληθείς υπό αυτού πολλάκις από του 1945-49 εάν υπήρχεν οργάνωσις Ι.Δ.Ε.Α. και ήμην
Group 84,Greece-US Embassy, 1950-52 350(political affairs) κουτί 37, file 350-(IDEA) 1950-52. N.A.R.A, College Park Maryland. U.S.A. 61 Κανελλόπουλου, ο.π.,σελ.23-24. 62 Για τη δυσαρέσκεια προς τη κυβέρνηση Σοφούλη και την απόπειρα ανατροπής της βλ. Αρχείο ΙΔΕΑ Ακρόπολις, 19-21 Αυγούστου 1952. 63 Για τις ζυμώσεις αυτές βλ. Μαρκεζίνη ο.π. σελ.313-315. 64 Σ’αυτή τη λογική κινούνται οι τοποθετήσεις των αντιστρατήγων Κετσέα, Βασιλά, Ζαΐμη, Τσιγγούνη, Κιτριλάκη στη συνεδρίαση του Ανώτατου Στρατιωτικού Συμβουλίου που ασχολήθηκε με τον Ι.Δ.Ε.Α το 1951, αρχείο Σοφοκλή Βενιζέλου (Α.Σ.Β), φάκελος 30 “Άκρως απόρρητα στρατιωτικά
29
οργανωμένος του ανέφερα ναι, ότι έχει πατριωτικά ελατήρια, ότι δεν έχομεν αρχηγόν και δια να σας αποδείξω ότι αι προθέσεις μας είναι πατριωτικαί και με υψηλά ιδεώδη, σας προτείνομεν την αρχηγίαν. Η πρότασις της αρχηγίας εγένετο κατά τον Ιούλιον του 1947, το πρώτον» 65. Γεγονός είναι ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. είχε φτάσει στο αποκορύφωμα της επιρροής του δίχως να γνωρίσει ουσιαστική αντιπαλότητα ούτε από τη πολιτική και πολιτειακή, ούτε από τη στρατιωτική ηγεσία. γ) Ο Ι.Δ.Ε.Α. σ’ αναζήτηση ρόλου -1949. Σύμφωνα με το Αρχείο του Ι.Δ.Ε.Α. η οργάνωση δεν επιθυμούσε την προώθηση του Παπάγου στην αρχηγία των Ενόπλων Δυνάμεων. Αιτία ήταν η σαφής επιθυμία των ΙΔΕΑτών η ηγεσία να ευρίσκεται στα χέρια αξιωματικών εν ενεργεία και όχι αποστράτων66. Η κατάσταση όμως για το κυβερνητικό στρατόπεδο, κάθε άλλο παρά ρόδινη έμοιαζε στα τέλη του 1948 και τις αρχές του 1949. Την αποτυχία επίτευξης αποφασιστικής νίκης στο Γράμμο και το Βίτσι67, διαδέχθηκε η επιτυχία προσωρινής κατάληψης εκ μέρους του Δ.Σ.Ε. πόλεων όπως η Καρδίτσα, η Νάουσα και το Καρπενήσι68. Οι ψυχολογικές επιπτώσεις από τις πρόσφατες επιτυχίες των ανταρτών έπαιξαν σημαντικό ρόλο και έτσι ακόμα και η κάθε άλλο παρά φιλοπαπαγική Ελευθερία διαπίστωνε, δια του έμπειρου στρατιωτικού Χρ. Τσιγάντε : «Η πιο θεαματική, η πιο σημαντική και η πιο επιτυχημένη επιχείρηση του Μάρκου είναι η άλωσις και η καταστροφή της Νάουσας(…) Στη Νάουσα δώσαμε εξετάσεις και πήραμε μηδέν σε όλα τα θέματα. Στη πρόβλεψι πρώτα, τη στρατιωτική και τη πολιτική.(..)»69 . Η αλλαγή ηγεσίας στο στράτευμα, μιας ηγεσίας που θα διέθετε απεριόριστες εξουσίες έμοιαζε πλέον επιτακτική ανάγκη, και οι σχεδιασμοί του Μαρκεζίνη για
1951-1964’’, πρακτικό συνεδρίασης Α.Σ.Σ., 11 Αυγούστου 1951( στο εξής: πρακτικό Α.Σ.Σ.) σελ. 11-18. 65 Φάκελος Χρηστέα, «Πρωτόκολλον εξετάσεως μαρτύρων», σελ. 5, κατάθεση Στ.Τζουβάρα, Θεσσαλονίκη 4 Μαρτίου 1952. Ο Τζουβάρας είχε ήδη αναφέρει και δημόσια τη σχετική συζήτηση, βλ. επιστολή του στην Ακρόπολι, 18 Οκτωβρίου 1951. Παρόμοιες πληροφορίες προσφοράς της αρχηγίας του Δεσμού όχι μόνο στον Τσακαλώτο αλλά και στον Τσιγκούνη, υπάρχουν και στη περίληψη της δικογραφίας σχετικά με τον Ι.Δ.Ε.Α. και το κίνημα του 1951 που εντοπίστηκε στα αμερικανικά αρχεία: Βασιλικός Επίτροπος Κ. Αθανασούλης προς διοικητή Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοίκησης Αττικής και Νήσων (Α.Σ.Δ.Α.Ν.), Αθήνα 16/2/1952. σελ.2 (στο εξής Δικογραφία Ι.Δ.Ε.Α.), RG 84, Athens Embassy General Records, 1950-1952, κουτί 122, 350-Greece, January-April 1952. N.A.R.A. 66 Βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α., Ακρόπολις 30 Αυγούστου 1952. 67 Για τις μάχες στο Γράμμο και το Βίτσι το 1948 βλ. Μαργαρίτη οπ ,τόμος Β’ Αθήνα 2001, σελ. 109-130/ Βόγλης Π.: «Μάχες χωρίς νικητή: το κρίσιμο 1948», Νικολακόπουλος-Παπαθανασίου(επιμ.), ο.π. σελ. 127-132. 68 Βλ. ενδεικτικά Βόγλη ο.π. σελ. 147-150.
30
προώθηση του Παπάγου στην αρχιστρατηγία προωθήθηκαν ταχύτατα.. Ήταν μια λύση που την υποστήριζαν ξεκάθαρα και οι Αμερικανοί, καθώς είχαν σχηματίσει την εικόνα μιας ελάχιστα ικανής ελληνικής στρατιωτικής ηγεσίας70. Την ίδια στιγμή ο ξένος παράγοντας έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση του κοινοβουλευτικού συστήματος στη χώρα: ενώ ο βασιλιάς Παύλος ευνοούσε το σχηματισμό κυβέρνησης υπό τους Παπάγο-Μαρκεζίνη και απεριόριστες εξουσίες71, ήταν οι Αμερικανοί που τον εμπόδισαν και κατόρθωσαν μετά από εργώδες παρασκήνιο να διατηρηθεί ο Σοφούλης στη πρωθυπουργία, ανασχηματίζοντας το Υπουργικό Συμβούλιο72. Το τίμημα που κατέβαλε ο Σοφούλης, αλλά και γενικότερα τα κόμματα για τη διατήρηση του κοινοβουλευτισμού ήταν αναμφισβήτητα βαρύ. Με τον Αναγκαστικό Νόμο 882, ο Παπάγος ονομάστηκε αρχιστράτηγος με εντυπωσιακές εξουσίες. Όλοι οι κλάδοι των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας τέθηκαν υπό τις διαταγές του, ενώ ο Αρχιστράτηγος θα ήταν πλέον ο μόνος που θα καθόριζε τις επιχειρήσεις που θα διεξήγαγε ο Εθνικός Στρατός. Ο Παπάγος είχε τη δυνατότητα να επαναφέρει στην ενέργεια όσους και όποιους αξιωματικούς ήθελε, καθώς και να προχωρήσει σε αποστρατείες, παρακάμπτοντας τα υπηρεσιακά συμβούλια. Κάθε απόφασή του ήταν δεσμευτική για τη κυβέρνηση(ακόμη και ενδεχόμενη κήρυξη στρατιωτικού νόμου) και δεν υπήρχαν περιθώρια για έλεγχο των πράξεών του, καθώς το Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Αμύνης καταργήθηκε· τη θέση του πήρε το Πολεμικό Συμβούλιο με εικονικές αρμοδιότητες73. Οι Ένοπλες Δυνάμεις μέσα από απόλυτα κοινοβουλευτικές και συνταγματικές διαδικασίες αυτονομήθηκαν από τη πολιτική εξουσία και ο έλεγχος τους πέρασε ουσιαστικά σε ένα πρόσωπο74. Το κύρος του Παπάγου ήταν δεδομένο: πέραν της παραδοσιακά στενής σχέσης του με το Θρόνο, ήταν ο Αρχηγός του Στρατού κατά τον νικηφόρο ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41· εξάλλου ο νέος Αρχιστράτηγος δεν είχε ασκήσει
69
Ελευθερία, 19 Ιανουαρίου 1949, άρθρο « Η Νάουσα». Foreign Relations of the United States, (στο εξής FRUS) 1949, vol. VI, “Memorandum of Conversation, acting Secretary of State Baxter and Greek ambassador Dendramis’’, 4/1/1949, Washington 1977 σελ. 232. 71 Βλ. FRUS, ο.π. “telegram of US ambassador Grady to acting Secretary of State, 5/1/1949 σελ. 233-236. 72 Βλ. Στεφανίδη ο.π. σελ. 20/ Χαρακτηριστικό το άρθρο « Εξηγήσεις», στη Καθημερινή 23 Ιανουαρίου 1949: « (..) Δεν είναι το σχήμα κακόν ούτε κακή η Κυβέρνησις. Είναι ό,τι καλύτερον έχει ο τόπος δεδομένου ότι, κατά τη κρίσιν των ξένων, ο τόπος πρέπει να εκπροσωπήται από την Βουλήν». Η υπογράμμιση του γράφοντα. 73 Βλ. Φ.Ε.Κ./20, 20/1/1949 Αναγκαστικός Νόμος 882. Κλασική η ανάλυση του Alivizatos N. “The Greek Armed Forces in the late forties, towards an institutional autonomy’’, Journal of the Hellenic Diaspora, V, fall 1978, σελ. 37-45. 70
31
διοίκηση τη περίοδο 1947-49 και δεν είχε φθαρεί από τη διαρκή αποτυχία επίτευξης καθοριστικής νίκης των κυβερνητικών δυνάμεων. Με τον Παπάγο παντοδύναμο ένα βασικό αίτημα του Ι.Δ.Ε.Α., η ύπαρξη μιας σταθερής ανώτατης στρατιωτικής ηγεσίας έγινε πραγματικότητα. Σύμφωνα με το σχολιαστή του αρχείου του Δεσμού, Κ. Τριανταφυλλίδη αμέσως τα μέλη του αντιλήφθηκαν: «(…) Ότι τα πράγματα ευρίσκοντο πλέον εις τον καλόν δρόμον , τον δρόμον της σωτηρίας και της νίκης . Εξ’ ίσου φυσικόν ήτο να αντιληφθούν και κάτι άλλο: Ότι με τον Παπάγον εις την Ανώτατην Διοίκησιν
ο Στρατός δεν εσήκωνε μυστικούς
συνδέσμους (…) Στοιχείον έγγραφον το οποίον να πιστοποιή αυτοδιάλυσιν του Ι.Δ.Ε.Α. δεν υπάρχει. Αλλά ούτε και πιστεύομεν να εγένετο ποτέ πράξις της Διοικούσας Δέσμης η οποία να «επισημοποίη» και να επικυρώνη την λήψιν τοιαύτης αποφάσεως . Απλώς ο Ιερός Δεσμός είτε από φόβον του Παπάγου είτε διότι είχαν εκλείψει εν τω μεταξύ οι λόγοι της υπάρξεως του περιήλθε βαθμηδόν εις πλήρη αδράνειαν –έπαυε να υφίσταται»75. Για ένα μεγάλο μέρος των μελών του Ι.Δ.Ε.Α. η ανάληψη της αρχιστρατηγίας από τον Παπάγο αποτελούσε δικαίωση των προσπαθειών των προηγούμενων ετών και ουσιαστικό τέλος της παρουσίας της οργάνωσης76. Τη πρωτοβουλία για την αδρανοποίηση
του
Δεσμού
ανέλαβε
το
μέλος
της
Διοικούσας
Δέσμης,
συνταγματάρχης Τζουβάρας: «Ως μετέχων της Διοικητικής Επιτροπής του Ι.Δ.Ε.Α. καταθέτω ότι ούτος διελύθη από του Ιανουαρίου 1949 βάσει αποφάσεως ληφθησομένης μεταξύ εμού και του ετέρου μέλους της Διοικούσης Επιτροπής αντισυνταγματάρχου Καραμπότσου και την απόφασιν ταύτην εγνωστοποιήσαμεν δια σημειώματος εις τα μέλη και αποκλείω την ανασύστασιν. Βάσει του καταστατικού είναι δικαίωμα και δύο μόνον μελών ευρυσκομένων εις την έδραν εν Αθήναις να λάβωσι απόφασιν»77. Η θεωρία ότι το σύνολο του Ι.Δ.Ε.Α. διαλύθηκε με την ανάληψη
της
αρχιστρατηγίας από τον Παπάγο υποστηρίχθηκε ιδιαίτερα από τους αξιωματικούς
74
Βλ. Αλιβιζάτος Ν. Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση, όψεις της ελληνικής εμπειρίας 1922-1974, Αθήνα 1983, σελ. 198-202. 75 Βλ. Αρχείο Ι.Δ.Ε.Α., 30 Αυγούστου 1952. 76 Τότε ανέφερε στον γράφοντα ότι αποστασιοποιήθηκε από τον Ι.Δ.Ε.Α. και ο Π. Πανουργιάς, συνέντευξη 28 Σεπτεμβρίου 2004. Για θετική αποτίμηση της προώθησης Παπάγου, που εκτιμάται ως κατεξοχήν έργο του ΙΔΕΑ βλ. Καραγιάννη, ο.π. σελ 256-258. 77 Φάκελος Χρηστέα, «Πρωτόκολλον εξετάσεως μαρτύρων», κατάθεση Στ.Τζουβάρα Θεσσαλονίκη 4 Μαρτίου 1952.
32
που κατηγορήθηκαν για συμμετοχή στην οργάνωση το 1951-5278 και από τον ίδιο τον Παπάγο όταν κατήλθε στη πολιτική κονίστρα79. Όπως θα φανεί η πίστη του Αρχιστρατήγου ότι ο Δεσμός διαλύθηκε ήταν ειλικρινής και δεν προσπαθούσε να διαφυλάξει το κύρος του ως απόλυτου κυρίαρχου στις Ένοπλες Δυνάμεις. Δεν ήταν δυνατόν όμως όλα τα στελέχη να αδρανοποιηθούν λόγω ενός σημειώματος που υπέγραψαν μόλις δύο μέλη της Διοικούσας Δέσμης· για ορισμένους προβεβλημένους ΙΔΕΑτες
δεν
συνέτρεχε
λόγος
αυτοδιάλυσης,
αλλά
μάλλον
προσωρινής
αδρανοποίησης. Εξάλλου, ο Ι.Δ.Ε.Α. είχε συνηθίσει για χρόνια να συνομιλεί ως ίσος με τη πολιτική ηγεσία και δεν ήταν εύκολο για κάποιους
αξιωματικούς να
επιστρέψουν στα συνηθισμένα τους καθήκοντα. Μέσα στον 1949 ο Εθνικός Στρατός ανέλαβε τη πρωτοβουλία των κινήσεων εξαπολύοντας εκκαθαριστικές επιχειρήσεις σταδιακά σε όλη την επικράτεια. Εύλογα η προσοχή όλων των στελεχών του Στρατού είχε στραφεί σ’ αυτές με την όποια συνωμοτική δράση να ατονεί. Το μόνο άξιο λόγου περιστατικό είναι η υποτιθέμενη εγκύκλιος που απηύθυνε η διοίκηση του Ι.Δ.Ε.Α. προς τα μέλη του τον Απρίλιο του 1949· το συγκεκριμένο έγγραφο είχε χαρακτήρα καταστατικού και ως σκοποί του Δεσμοί ορίζονταν: «α) Σωτηρία της κινδυνευούσης Πατρίδος β) Εξυγίανσις της Κρατικής Μηχανής γ) Ανασυγκρότησις και εξυγίανσις των Ενόπλων Δυνάμεων» αλλά και
η αποκατάσταση των "συμμοριόπληκτων" η αμοιβή των
διακριθέντων στον εμφύλιο, η τιμωρία των δοσιλόγων καθώς και η δικαιότερη κατανομή του πλούτου . Σύμφωνα με την εγκύκλιο αυτή : «(…) Αποκλειομένης της επιτεύξεως των σκοπών του Ι.Δ.Ε.Α. δια των υπευθύνων εξ’ ολοκλήρου της σημερινής συμφοράς της Ελλάδος και Δοσιλόγων εν καιρώ , κατόπιν βαθείας μελέτης του ζητήματος τούτου η Οργάνωσις επείσθη ήδη ότι μία λύσις υπάρχει μόνον δια τούτο : Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ του Ι.Δ.Ε.Α. Αυτή επιβληθήσεται εν καιρώ και όταν αι περιστάσεις το επιτρέψουν προς το καλόν και μόνον της Πατρίδος (…)»
78
Ο.π., καταθέσεις Γ.Μπάλλα, Γ. Καραμπότσου. Βλ. ομιλία του στη Βουλή στις 17 Μαρτίου 1952, Επίσημα Πρακτικά Συνεδριάσεων Βουλής, συνεδριάσεις 25ης Φεβρουαρίου -30ης Μαϊου 1952, Αθήνα 1952, σελ. 737. 79
33
Εν συνεχεία δίνονταν εντολές για επέκταση των μυήσεων και προπαγάνδα στον λαό, ώστε να δεχθεί ευχαρίστως την επέμβαση όποτε γίνονταν80. Το σχετικό έγγραφο όπως είναι φυσικό προξένησε σφοδρές αντιδράσεις, όταν αποκαλύφθηκε το 1951. Για τους αντιπάλους της οργάνωσης αποτελεί σαφή απόδειξη των μύχιων σκοπών του Ι.Δ.Ε.Α.81· για τους υπερασπιστές της είναι χαλκευμένο για να δυσφημήσει τον Δεσμό82. Μέλη του Ι.Δ.Ε.Α. υποστήριξαν ότι τη πλαστότητα του εγγράφου, τονίζοντας ότι δεν υπήρχε το πρωτότυπο στο αρχείο της οργάνωσης και ότι ο τρόπος σύνταξής του δεν ταιριάζει στα προηγούμενα που είχε εκδόσει η Διοικούσα Δέσμη 83. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να διαπιστωθεί η γνησιότητα ή μη του ντοκουμέντου, αν και το ότι το δημοσίευσε η Ελευθερία, της οποίας οι αποκαλύψεις για τον Ι.Δ.Ε.Α. επαληθεύτηκαν σχεδόν πλήρως απ’ το αρχείο της οργάνωσης, συνηγορεί υπέρ της αυθεντικότητας. Απ’ την άλλη, στην ουσία πρόκειται για μια ριζική μεταβολή στους στόχους του Δεσμού· για μια αναθεώρηση του επτάλογου του 1945 χωρίς να υπάρχει ουσιώδης λόγος. Όπως είδαμε δικτατορικές ροπές εκδηλώθηκαν και στο παρελθόν στο εσωτερικό της οργάνωσης αλλά αποκρούσθηκαν μάλλον εύκολα· ακόμη και το 1948 ο Ι.Δ.Ε.Α. επεδίωξε αρεστή σ’ αυτόν, μα κοινοβουλευτική, λύση αναγνωρίζοντας την σαφή θέση των ΗΠΑ κατά οποιασδήποτε εκτροπής. Όπως προέκυψε από μαρτυρικές καταθέσεις μελών του Ι.Δ.Ε.Α. το 1951-52, την άνοιξη του 1949, γι’άλλη μια φορά υπήρξε μεταβολή στη σύνθεση της ηγεσίας της οργάνωσης. Ορισμένα δυναμικά μέλη, και συγκεκριμένα οι αντισυνταγματάρχες Νάτσινας, Γωγούσης, Καραμπότσιος και Καραβίτης ξεκίνησαν επαφές για ανασυγκρότηση του Δεσμού: σε αυτούς ανήκει η πατρότητα της περίφημης εγκυκλίου περί δικτατορίας84. Κοινή όμως αντίληψη των παλαιών ΙΔΕΑτων αποτελεί ότι λόγω της έντασης που είχαν λάβει οι στρατιωτικές επιχειρήσεις μέσα στο 1949, η προσπάθεια ανασύνταξης του Δεσμού δεν γνώρισε επιτυχία85.
80
Βλ. Ελευθερία, 8 Αυγούστου 1951. Βλ.ενδεικτικά Ελευθερία, 9 Αυγούστου 1951 /Βλ. ενδεικτικά Θεοδώρου Χρ. Ι.Δ.Ε.Α-Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., Γιάννινα 1981, σελ. 14-16. 82 Βλ. το άρθρο του Κ. Τριανταφυλλίδη « Τί συμβαίνη εις τον στρατόν», Ακρόπολις, 16 Ιουλίου 1951. 83 Φάκελος Χρηστέα, «Πρωτόκολλον Εξετάσεως Μαρτύρων» Θεσσαλονίκη 4 Μαρτίου 1952, καταθέσεις Τζουβάρα, Μπάλλα. 84 Δικογραφία Ι.Δ.Ε.Α., σελ.3. 85 Ο.π. σελ..3. 81
34
Γεγονός πάντως είναι ότι το 1949 η επιρροή του Ι.Δ.Ε.Α. έχει μειωθεί αισθητά86, καθώς η περίοδος των συνεχών επαφών με κόμματα και στρατιωτικούς είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί. Η οργάνωση εφόσον ορισμένα ηγετικά της στελέχη δεν αποδεχόταν τη ιδέα της αδρανοποίησης έπρεπε να προσαρμοστεί σε μία νέα κατάσταση. Αφενός μεν σε ένα γενικότερο πλαίσιο η νικηφόρα λήξη του Εμφυλίου συμβόλιζε την ουσιαστική επιτυχία των στόχων του Δεσμού, άρα και την έλλειψη καίριων λόγων για τη συνέχιση της δράσης του. Αφετέρου δε, ενδοστρατιωτικά, το κύρος και οι υπερεξουσίες του Παπάγου δεν άφηναν περιθώρια λειτουργίας μυστικής οργάνωσης: ενδεχόμενη ανακάλυψή της από τον Αρχιστράτηγο λογικά θα σήμαινε αυστηρή τιμωρία των συμμετεχόντων87.
86
Ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι ο Καραγιάννης δε κάνει αναφορά σε δραστηριότητα του Δεσμού το 1949. 87 Δικογραφία Ι.Δ.Ε.Α., σελ. 3. Σύμφωνα με τον τότε ταξίαρχο Φροντιστή οι ΙΔΕΑτες φοβόντουσαν τον Παπάγο./ Φάκελος Χρηστέα, ο.π., κατάθεση Τζουβάρα, Θεσσαλονίκη 4 Μαρτίου 1952.
35
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ, 1949-1951. α. Οι πολιτικές εξελίξεις 1949-1951. Με το τέλος του Εμφυλίου ο αντικομμουνισμός και το ευρύτερο ιδεολόγημα της ‘‘εθνικοφροσύνης’’ επικράτησαν επί της Αριστεράς. Η επικράτηση αυτή ας μην ξεχνάμε πως προήλθε μέσα από την αιματηρή διαδικασία ενός εμφυλίου πολέμου, άρα ήταν πρώτα και κύρια μια στρατιωτική επικράτηση. Η αντίληψη αυτή είχε ως ξεκάθαρο αποτέλεσμα ο Στρατός να θεωρείται από το σύνολο της πολιτειακής, πολιτικής και πνευματικής ηγεσίας του τόπου ως ο σωτήρας της πατρίδας, ένας σωτήρας υπεράνω κριτικής. Ο ίδιος ο υπουργός Στρατιωτικών Π. Κανελλόπουλος τον Οκτώβριο του 1949 σημείωνε απευθυνόμενος προς το στράτευμα, ότι αποτελούσε το μόνο παράγοντα ασφάλειας και ειρήνης στη πιο κρίσιμη περιοχή του κόσμου1. Η αποστροφή του Κανελλόπουλου δε πρέπει να ξενίζει: η Ελλάδα συνόρευε προς Βορράν με τρία κράτη, που όχι μόνο είχαν ενταχθεί στο ανατολικό μπλοκ και υποστήριζαν τον Δ.Σ.Ε. κατά τον Εμφύλιο, αλλά είχαν και ιστορικό αντιπαραθέσεων με τη χώρα.2. Ο στρατός λοιπόν με αυξημένη αυτοπεποίθηση και σιγουριά, ατένιζε μια νεφελώδη πραγματικότητα.
Ποια έπρεπε να είναι η αποστολή του στο μέλλον;
Σχετική αμερικανική έκθεση του 1949, κατέληγε στο ότι πλέον οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις θα έπρεπε να είναι έτοιμες για τη διατήρηση της εσωτερικής τάξης στη χώρα3. Αργότερα προστέθηκαν και οι στόχοι της απόκρουσης επιθέσεων δορυφορικών κομμουνιστικών κρατών (επικουρούμενων από αντάρτες), της καθυστέρησης
προέλασης
μιας
σοβιετικής
επίθεσης
και
στη
διεξαγωγή
ανταρτοπολέμου στην Ελλάδα(εάν καταλαμβανόταν από τις κομμουνιστικές δυνάμεις)4. Η συγκεκριμένη στρατηγική δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένδειξη ουσιαστικής αδιαφορίας των Η.Π.Α., απέναντι στο πρόβλημα της ασφάλειας της
1
Βλ. Καθημερινή, 21 Οκτωβρίου 1949. Βλ. τη σχετική ανάλυση του Χατζηβασιλείου σχετικά με τις αντιλήψεις της ελληνικής ηΓΕΣίας και τις αιτίες τους, Στα σύνορα των κόσμων, Αθήνα 2009, σελ. 28-43. 3 FRUS, 1949, vol. VI, National Security Council 42/1, Washington 1977, σελ. 269-279 (ειδικά 272). 4 Βλ. Ρουμπάτης Γ.: Δούρειος Ίππος, Η αμερικανική διείσδυση στην Ελλάδα, 1947-1967, Αθήνα 1987, σελ.95-98. 2
36
Ελλάδας5, αλλά ως αποδοχή του συσχετισμού των στρατιωτικών δυνάμεων στη Βαλκανική, με τη βουλγαρική υπεροχή να αναγνωρίζεται από όλες τις πλευρές6. Η πολιτική κατάσταση μετά την λήξη του Εμφυλίου ήταν ρευστή. Το φάσμα μιας αντικοινοβουλευτικής εκτροπής αιωρούνταν καθώς μια πληθώρα παραγόντων της δημόσιας ζωής επιζητούσαν την αναβολή των εκλογών (που κανονικά θα έπρεπε να διεξαχθούν την άνοιξη του 1950) και την επ’ αόριστον παραμονή μιας μεταβατικής κυβέρνησης στην εξουσία. Ο Παπάγος με τις δικτατορικές του αρμοδιότητες στο στράτευμα, το κύρος του νικητή δύο πολέμων και τον επιβλητικό τίτλο του Στρατάρχη7 φαινόταν ως ο καταλληλότερος για να ηγηθεί ενός τέτοιου πειράματος. Η, συνήθως καλά πληροφορημένη, Ελευθερία κατήγγειλε την ύπαρξη μιας ‘‘Ιεράς Συμμαχίας της Αντιδράσεως’’, με βασική στρατηγική στόχευση τη δημιουργία μονοκομματικού κράτους και τη μονοπώληση των πόρων της Ανασυγκρότησης. Επικεφαλής θα ετίθετο ο Παπάγος και μέλη της ήταν φεουδαρχικά υπολείμματα,
παρασιτικοί
οικονομικοί
κύκλοι,
αυλικοί
αλλά
και
πρώην
αντιμοναρχικοί (!), ισχυρά δημοσιογραφικά συγκροτήματα και η ομάδα Μαρκεζίνη. Επιπλέον, ως μετέχοντες της ‘‘Ιεράς Συμμαχίας’’ προσδιοριζόταν και στρατιωτικοί παράγοντες που έκαναν σύγχυση του κοινοβουλευτισμού με τη δικτατορία (ένα σαφές υπονοούμενο τόσο για το μεσοπολεμικό παρελθόν του Παπάγου, όσο και για τον Ι.Δ.Ε.Α.)8. Προφανώς αυτά τα δημοσιεύματα υποχρέωσαν τον Αρχιστράτηγο να δηλώσει σε συνέντευξη του σε βρετανικό έντυπο πως ενδεχόμενη δικτατορία θα αποτελούσε τον τάφο της χώρας9. Επισήμως, η πολιτική ηγεσία επιθυμούσε τη διενέργεια εκλογών μέσα στις συνταγματικές προθεσμίες και καμία παρέκκλιση από τον κοινοβουλευτισμό10. Όπως ήταν φυσικό, μια τέτοια εξέλιξη δε χαροποιούσε ιδιαίτερα τους πολιτικούς αρχηγούς που, στο πρόσωπο του Αρχιστράτηγου έβλεπαν ένα δυνητικά επικίνδυνο αντίπαλο. Έτσι, ο ηγέτης του Λαϊκού Κόμματος Κ. Τσαλδάρης τόνιζε πως ενδεχόμενη αποχώρηση του Παπάγου από την αρχιστρατηγία θα αποδυνάμωνε τη μαχητικότητα των Ενόπλων Δυνάμεων σε μια κρίσιμη περίοδο με την απειλή συνέχισης του εμφυλίου να μην έχει παρέλθει. Ο πρωθυπουργός Α. Διομήδης, βενιζελικής προέλευσης χωρίς κομματική ένταξη, πρόσθετε ότι σε διεθνές επίπεδο 5
Βλ. τη σχετική ανάλυση του Ρουμπάτη, ο.π. σελ.97-98. Βλ. Χατζηβασιλείου, 2009, σελ. 42. 7 Του απονεμήθηκε την 28η Οκτωβρίου 1949. Βλ. Γεροζήση, ο.π. τόμος 2, σελ. 897-898. 8 Βλ. Ελευθερία, 18 Νοεμβρίου 1949. 9 Βλ. Λιναρδάτος Σπ. Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, τόμος Α’, Αθήνα 1977, σελ.60. 6
37
ενδεχόμενη πρωθυπουργοποίηση του Παπάγου θα θεωρούνταν ως προανάκρουσμα επιβολής δικτατορίας, (δίνοντας άφθονο υλικό στη προπαγάνδα του σοβιετικού μπλοκ) και ως ανάμειξη του Θρόνου στη πολιτική λόγω των στενών δεσμών που είχε με τον Αρχιστράτηγο11. Καθώς οι αντιδράσεις από τους αρχηγούς των κομμάτων και, το κυριότερο, από τους Αμερικανούς για μια ‘‘λύση Παπάγου’’ ήταν ξεκάθαρα αρνητικές, ο Παύλος κατάλαβε ότι τα μειονεκτήματα της συγκεκριμένης λύσης ήταν περισσότερα από τα πλεονεκτήματά της12. Καθοριστική πάντως ήταν η στάση του State Department που δεν ήθελε να φθαρεί η εικόνα της Ελλάδας ως χώρας με υγιές δημοκρατικό πολίτευμα13. Οι δηλώσεις του πρεσβευτή Γκρέιντυ στα τέλη Νοεμβρίου 1949 για την ανάγκη διεξαγωγής εκλογών ως τις αρχές της άνοιξης κατέδειξαν με σαφήνεια την αμερικανική πολιτική και ακύρωσαν τις προθέσεις εκτροπής 14. Βέβαια, άλλες εκτιμήσεις των Αμερικανών δεν ήταν ιδιαίτερα εύκολο να προωθηθούν: η ιδέα ενδεχόμενου δημοψηφίσματος για τη νομιμοποίηση του Κ.Κ.Ε.15 αποκρούσθηκε έντονα από τους πολιτικούς αρχηγούς16. Ακόμη, η αμερικανική επιθυμία για ευρέα μέτρα επιεικείας απέναντι στους οπαδούς της Αριστεράς και αναστολή εκτελέσεων θανατικών ποινών εμποδίστηκε από την ελληνική στρατιωτική ηγεσία· οι Αμερικανοί ιθύνοντες διαπίστωσαν με δυσαρέσκεια ότι οι Έλληνες πολιτικοί είχαν ξεκάθαρα συνθηκολογήσει με τους στρατιωτικούς και δε μπορούσαν να προωθήσουν μια πολιτική λήθης17. Ο ίδιος ο Παπάγος δεν απέκλειε τη πιθανότητα ανάμιξής του στη τρέχουσα πολιτική. Σε συνέντευξή του στα τέλη Δεκεμβρίου 1949 τόνιζε πως όσο παρέμενε στην Αρχιστρατηγία δεν θα πολιτευόταν (άρα μια ενδεχόμενη παραίτησή του θα άνοιγε το δρόμο της εισόδου στη πολιτική), κάτι που δε χαροποίησε φυσικά τους αντιπάλους του18. Χαρακτηριστική ήταν η συνομιλία του Αμερικανού διπλωμάτη Minor με τον πρώην πρωθυπουργό Αλ. Διομήδη. Ο Διομήδης, έβλεπε με φόβο μια “δεξιά στροφή’’ της χώρας. Πιο συγκεκριμένα, ανησυχούσε καθώς εκτιμούσε ότι κύκλοι του 10
Βλ. Καθημερινή, 28 Δεκεμβρίου 1949. FRUS, 1949, VI, Minor προς Secretary of State, 16/12/1949, σελ. 469-470. 12 FRUS, 1949, VI , Grady προς Secretary of State, 29/12/1949, σελ.470. 13 Για τους αντιπάλους της λύσης Παπάγου, βλ. Στεφανίδη ο.π. σελ .101. 14 Για τις δηλώσεις Γκρέιντυ βλ. Λιναρδάτου ο.π.σελ.58. 15 FRUS, 1949, VI, Acheson προς Grady, 10/9/1949, σελ. 411. 16 Χαρακτηριστικές οι δηλώσεις Παπανδρέου που απέκλεισε τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ για ηθικούς, ψυχολογικούς, εθνικούς και πολιτικούς λόγους. Βλ. Λιναρδάτου ο.π. σελ. 54-55. 17 FRUS, 1949, VI, Webb προς αντιπροσωπεία των ΗΠΑ στον ΟΗΕ, 23/9/1949, σελ. 424. 18 Βλ. Λιναρδάτου, ο.π. σελ. 23. 11
38
Παλατιού, ορισμένες συντηρητικές προσωπικότητες από τη πολιτική αλλά και τον Στρατό ήθελαν να συγκροτήσουν ένα μονοκομματικό δεξιό κράτος. Ο πρώην πρωθυπουργός έβλεπε με δυσαρέσκεια τη διατήρηση μιας στρατιωτικής νοοτροπίας στη διακυβέρνηση και το βασιλιά Παύλο να περιστοιχίζεται από ικανές αλλά εξαιρετικά συντηρητικές προσωπικότητες, όπως ο Πιπινέλης και ο Παπάγος19. Ο κίνδυνος από ενδεχόμενη κάθοδο του Στρατάρχη στη πολιτική ήταν, λογικά, μεγαλύτερος για τον παραδοσιακό εκφραστή του αντιβενιζελισμού, το Λαϊκό Κόμμα. Ο Κ. Τσαλδάρης, του οποίου οι σχέσεις με τον Παπάγο σταδιακά επιδεινωνόταν, στις αρχές Ιανουαρίου του 1950, κάλεσε έμμεσα τον Στρατάρχη να μην αναμιχθεί στη πολιτική γιατί θα ήταν επικίνδυνος για τον τόπο. Ο Αρχιστράτηγος μπορούσε να θεωρήσει τον εαυτό του θιγόμενο και να υποβάλλει τη παραίτησή του, συμπαρασύροντας τη κυβέρνηση Διομήδη. Οι Βενιζέλος και Τσαλδάρης, για τους δικούς τους λόγους, επείγονταν να οδηγηθεί η χώρα σε εκλογές20. Ο βασιλιάς ανέθεσε την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Ιω. Θεοτόκη και προκηρύχθηκαν εκλογές για τις 5 Μαρτίου 1950. Πάντως ο Παπάγος ανακάλεσε τη παραίτηση του καθώς οι ασφυκτικές προθεσμίες δεν του επέτρεπαν να κατέλθει στις εκλογές, απογοητεύοντας τους οπαδούς του21. Εν τω μεταξύ, στο χώρο του Κέντρου, ο Νικ. Πλαστήρας προχώρησε στην ίδρυση του δικού του κόμματος, της Εθνικής Προοδευτικής Ενώσεως Κέντρου (Ε.Π.Ε.Κ.). Η Ε.Π.Ε.Κ. σε αντίθεση με τους υπόλοιπους κομματικούς σχηματισμούς, ήταν υπέρ μιας ευρείας πολιτικής λήθης με μέτρα επιείκειας για την ηττημένη Αριστερά22. Το αποτέλεσμα των εκλογών απέδειξε τη σαφή φθορά των δύο κυρίαρχων πυλώνων του κοινοβουλευτικού παιχνιδιού, Λαϊκών και Φιλελευθέρων, την ενίσχυση βενιζελογενών δυνάμεων όπως το κόμμα του Γεωργίου Παπανδρέου (Δ.Σ.ΚΔημοκρατικόν Σοσιαλιστικόν Κόμμα) και η Ε.Π.Ε.Κ., καθώς και τη διακριτή παρουσία της Αριστεράς και της νοσταλγών της 4ης Αυγούστου 23.
19
Athens embassy προς State Department, 18/1/1950, despatch nr. 47, “Memorandum of Conversation with A. Diomedes’’, RG 59, Decimal Files 1950-1954, κουτί 4043. N.A.R.A. 20 Για τη κατάρρευση της κυβέρνησης βλ. Ελευθερία και Καθημερινή, 6-7 Ιανουαρίου 1950. Ο Βενιζέλος επιθυμούσε να απεμπλακεί από τη συνεργασία με τον Τσαλδάρη, λόγω και των σκανδάλων διαφθοράς στα οποία είχαν εμπλακεί στελέχη του Λ.Κ. ενώ ο Τσαλδάρης να προλάβει την οργάνωση της κίνησης Παπάγου, βλ. Λιναρδάτο ο.π.σελ. 62-67. 21 Βλ. ενδεικτικά το άρθρο του Γ. Βλάχου «Σήκω Στρατάρχα», Καθημερινή 11 Ιανουαρίου 1950. 22 Βλ. Λιναρδάτο, ο.π. σελ. 25-27. 23 Για παρουσίαση και ανάλυση των αποτελεσμάτων βλ. Νικολακόπουλου Ηλ. Η καχεκτική δημοκρατία, κόμματα και εκλογές 1946-1967, Αθήνα 2001 σελ. 110-124.
39
Πάντως, ο βασιλιάς Παύλος δεν έμεινε καθόλου ευχαριστημένος από το αποτέλεσμα των εκλογών. Η δυσαρέσκειά του μεγάλωσε καθώς, με πρωτοβουλία του Παπανδρέου, ο Πλαστήρας άρχισε να συζητείται ως ο ενδεδειγμένος να ηγηθεί μιας συμμαχικής κυβέρνησης των βενιζελογενών δυνάμεων (Κ.Φ-Ε.Π.Ε.Κ.-Δ.Σ.Κ.). Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των ηγετών των τριών κομμάτων κατέληξαν στην υπογραφή πρακτικού συνεργασίας24. Η ανεπιφύλακτη αναγνώριση του πολιτεύματος της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας, του διεθνούς προσανατολισμού της χώρας, αλλά και της σημασίας του Στρατού και της ηγεσίας του, ήταν μια σαφής απόδειξη ότι ο Πλαστήρας δε φιλοδοξούσε έλθει σε ρήξη με κανένα από τους βασικούς εξωκοινοβουλευτικούς παράγοντες της δημόσιας ζωής. Ο Παύλος πάντως δεν είχε πεισθεί και απεργαζόταν άλλη λύση, εκμεταλλευόμενος και τη μνησικακία του Βενιζέλου προς τον Πλαστήρα. Σε συνομιλία του με τον πρέσβη Grady, ο βασιλιάς, διαπιστώνοντας την αμερικανική ευμένεια προς τη πρωθυπουργοποίηση του Πλαστήρα, φάνηκε να αναθεωρεί την στάση του, με ξεκάθαρους όρους: Έπρεπε να μην υπάρξει κανένα διπλωματικό άνοιγμα προς τη Σοβιετική Ένωση και καμία ανάμιξη στα θέματα των Ενόπλων Δυνάμεων. Ο Grady συμφώνησε, υπενθυμίζοντας στον Άνακτα τη παρουσία του Παπάγου στην Αρχιστρατηγία, ως ασφαλιστικής δικλείδας οποιασδήποτε απόπειρας κυβερνητικής παρέμβασης στα θέματα του Στρατού. Επιπλέον, ο Αμερικανός πρέσβης ανέφερε ότι είχε λάβει διαβεβαιώσεις από το περιβάλλον του αρχηγού της Ε.Π.Ε.Κ. για αποφυγή ανάμιξης στη διοίκηση του στρατεύματος25 . Παρ’ όλα αυτά ο Παύλος πέτυχε να διαλύσει τη συμφωνία των αρχηγών του Κέντρου, αναθέτοντας την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στο Βενιζέλο, που έλαβε διαβεβαιώσεις στήριξης από το Λ.Κ. και το κόμμα του Π.Κανελλόπουλου26. Ωστόσο, οι σχεδιασμοί των Αμερικανών ήταν παντελώς διαφορετικοί. Το αποτέλεσμα των εκλογών εκτιμήθηκε ως στροφή της χώρας προς το Κέντρο, και ενδεχόμενη απομόνωση του Πλαστήρα θα αποτελούσε σοβαρό σφάλμα, αφού θα έσπρωχνε την Ε.Π.Ε.Κ. σε συνεργασία με την Αριστερά. Με τον πλέον εμφατικό και ελάχιστα διπλωματικό τρόπο -δια επιστολής που δόθηκε και στο Τύπο- ο Grady εκδήλωσε τη
24 25
Για τις σχετικές διαπραγματεύσεις βλ. Βήμα, Ελευθερία 6-11 Μαρτίου 1950. FRUS , 1950, vol. V, Grady προς Secretary of State, Athens 15/3/1950, Washington 1978. σελ.
346.
26
Βλ. Λιναρδάτο ο.π σελ. 102-103.
40
δυσαρέσκειά του για τις εξελίξεις, υποχρεώνοντας το Βενιζέλο να παραιτηθεί27. Ο Πλαστήρας ανέλαβε τη πρωθυπουργία της συμμαχικής κυβέρνησης Κ.Φ.-Ε.Π.Ε.Κ.Δ.Σ.Κ., με τις ευλογίες των Η.Π.Α. και την ανοχή του Παλατιού. Το κυβερνητικό πείραμα Πλαστήρα δε κράτησε παρά ελάχιστους μήνες. Η διαφωνία των κυβερνητικών εταίρων για το καίρια ζήτημα της πολιτικής λήθης έναντι της Αριστεράς και οι προσωπικές αντιπαλότητες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Ο κυριότερος παράγοντας που οδήγησε σε αποτυχία τη πρωθυπουργία Πλαστήρα, ήταν η ριζική αλλαγή των διεθνοπολιτικών δεδομένων. Η έκρηξη του πολέμου στη Κορέα μετέβαλε τις προτεραιότητες της αμερικανικής διπλωματίας: η υποστήριξη μιας κεντροαριστερής κυβέρνησης στην Ελλάδα, αποτελούσε πλέον πολυτέλεια28. Για τον υπόλοιπο ένα χρόνο η χώρα βρέθηκε να κυβερνάται από σχήματα συνεργασίας, με μόνο σταθερό παράγοντα την ύπαρξη του Κ.Φ. και του Βενιζέλου στη πρωθυπουργία. β. Ο Ι.Δ.Ε.Α. στρέφεται προς τον Παπάγο. Ο ρόλος του Ι.Δ.Ε.Α. στις ζυμώσεις αυτές παραμένει σκοτεινός, καθώς δεν υπάρχει κάποια αναφορά απ’ το εσωτερικό της οργάνωσης. Τον Ιανουάριο του 1950 25 μέλη του Ι.Δ.Ε.Α. που υπηρετούσαν στην Αθήνα πραγματοποίησαν σύσκεψη για να αποφασίσουν σχετικά με την περαιτέρω πορεία του Δεσμού : «Κατόπιν μακράς και διεξοδικώτατης συζητήσεως, ομοφώνως εγένετο δεκτόν ότι ο Ι.Δ.Ε.Α., όχι μόνον δεν έπρεπε να διαλυθή
αλλ’ αντιθέτως θα έπρεπε να
καταβληθή πάσα προσπάθεια δια την αναδιοργάνωση του και την αποκατάστασιν της κανονικής λειτουργίας του μηχανισμού του όστις είχε διαταραχθή επαισθητώς κατά την διάρκειαν του πολέμου κατά των Κομμουνιστοσυμμοριτών. Η αυτόδιάλυσις του Ι.Δ.Ε.Α. θα απεφασίζετο μετά την διενέργειαν των εκλογών του Μαρτίου εφ’ όσον θα προέκυπτε ισχυρά Κοινοβουλευτική Κυβέρνησις και θα εδημιουργείτο προοπτική πολιτικής εν συνεχεία ομαλότητος. Εν τω μεταξύ ούτος θα έπρεπε να αναλάβη δράσιν δια την εξασφάλισιν της πολιτικής σταθερότητος εις την Χώρα» 29. Ασφαλώς το ότι οι προσεχείς εκλογές θα διεξάγονταν με το σύστημα της απλής αναλογικής δεν θα οδηγούσε σε πολιτική σταθερότητα και ως εκ τούτου η διατήρηση του Δεσμού παρουσιαζόταν ως αναγκαιότητα. Πάντως φαίνεται πως στις αρχές του 1950 εν όψει της διεξαγωγής εκλογών και με την εμφάνιση του Πλαστήρα,
27
Για τις εκτιμήσεις και τη στάση του Grady, και την έγκριση που έλαβε από το State Department βλ. FRUS, 1950, V, 346-367. Το κείμενο της επιστολής του Αμερικανού πρέσβη στο Βενιζέλο στην Ελευθερία της 1ης Απριλίου 1950. 28 Βλ. τη σχετική ανάλυση του Στεφανίδη, οπ σελ. 124-127.
41
αποκρυσταλλώθηκε στη νέα ηγετική ομάδα του Ι.Δ.Ε.Α. η αντίληψη πως η οργάνωση θα έπρεπε να είναι έτοιμη και για δυναμική δράση. Ως αιτία της ενδεχόμενης επέμβασης καθορίστηκε η άνοδος στην εξουσία μη εθνικόφρονων πολιτικών δυνάμεων
30
. Κατά την προεκλογική περίοδο μέλη του Ι.Δ.Ε.Α. κατέβαλαν
προσπάθειες για την κάθοδο με κοινούς συνδυασμούς ορισμένων "εθνικόφρονων" κομμάτων. Η μόνη επιτυχία του Δεσμού ήταν η συμμαχία του Π. Κανελλόπουλου με τους Αλ. Σακελλαρίου και Ν. Παπαδόπουλο31· σίγουρα δεν είναι τυχαίο ότι οι Σακελλαρίου και Παπαδόπουλος προερχόταν από το χώρο των Ενόπλων Δυνάμεων. Μπορεί η ηγετική ομάδα του Ι.Δ.Ε.Α. να αντιμετώπιζε το ενδεχόμενο της μελλοντικής αυτοδιάλυσης (για άλλη μια φορά), αλλά στο προσκήνιο είχε εμφανισθεί ένας αντίπαλος που θεωρούνταν εξαιρετικά επικίνδυνος. Ο Πλαστήρας, εμβληματική μορφή του Βενιζελισμού, αποτελούσε persona non grata, για πληθώρα λόγων. Προσωποποιούσε τους αντιμοναρχικούς αγώνες του μεσοπολέμου, έχοντας ταυτιστεί με την εκθρόνιση του βασιλιά Κωνσταντίνου το 1922, την εκτέλεση των Έξι και την ανακήρυξη της Αβασίλευτης Δημοκρατίας το 1924. Στη πρωθυπουργική του θητεία τους πρώτους μήνες του 1945, προσπάθησε να επαναφέρει στο στράτευμα φίλους του αξιωματικούς, διαταράσσοντας την ισορροπία που είχε διαμορφωθεί στη Μέση Ανατολή32. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, δε συστρατεύθηκε με το κυβερνητικό στρατόπεδο και συνυπέγραψε κείμενο που ζητούσε παρέμβαση του Ο.Η.Ε. για κατάπαυση του πυρός33. Ακόμη περισσότερο, η ρητορική του Πλαστήρα για πολιτική λήθης έναντι της Αριστεράς δεν άρεσε στο σώμα των αξιωματικών. Η εικόνα που είχε διαμορφωθεί στο στράτευμα για το Πλαστήρα και τη κυβέρνηση του δεν ήταν η καλύτερη δυνατή. Αρχικά, ο Παπάγος δεν εκδήλωσε δυσαρέσκεια για την άνοδο του κεντρώου συνασπισμού στην εξουσία. Σε συνομιλία του με τον ισχυρό φιλελεύθερο εκδότη Δ. Λαμπράκη δήλωσε πως δεν είχε σκοπό να παραιτηθεί· ο Λαμπράκης από τη μεριά του τον διαβεβαίωσε πως η κυβέρνηση Πλαστήρα δε σκόπευε να επιφέρει σοβαρές αλλαγές στις Ένοπλες Δυνάμεις34. Εξάλλου, τον Απρίλιο του 1950, ο Παπάγος, στα πλαίσια της ανασυγκρότησης της
29
Καραγιάννης, οπ σελ. 189. Δικογραφία Ι.Δ.Ε.Α., ο.π. σελ. 3. 31 Για τη συγκεκριμένη συμμαχία βλ. Νικολακόπουλο ο.π. σελ. 105. 32 Βλ. Καραγιάννη ο.π. σελ. 227. 33 Βλ. Λιναρδάτου ο.π. σελ.76. 34 Athens Embassy προς State Department, 27/3/1950, 492, “Markezinis’s views concerning formation of new government’’, RG 84, Greece/US Embassy, 350/1950-1952, July-August 1950, κουτί 39, NARA. 30
42
δομής των Ενόπλων Δυνάμεων, ανέλαβε Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Αμύνης (Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α.), με σημαντικές αρμοδιότητες13. Σύντομα όμως διατύπωσε σφοδρά παράπονα για τους (θεωρητικά), πολιτικούς προϊσταμένους του, υπουργό Φ. Μανουηλίδη και υφυπουργό Λ. Σπαή. Συγκεκριμένα, τους κατηγόρησε ότι προσπαθούσαν να παρέμβουν σε θέματα τοποθετήσεων και προαγωγών αξιωματικών για να ικανοποιήσουν τους φίλους τους στο στράτευμα. Ακόμη, ανέφερε με ανησυχία την ύπαρξη βουλευτών της Ε.Π.Ε.Κ. που προωθούσαν την επαναφορά στο στρατό γνωστών δημοκρατικών αξιωματικών, όπως ο Χατζησταυρής (γνωστός από τα κινήματα της Μ. Ανατολής) Ήταν απόλυτα φυσικό η αμερικανική στρατιωτική αποστολή (J.U.S.M.A.G.) να ταχθεί στο πλευρό του Παπάγου και να αποκλείσει κάθε απόπειρα του Μανουηλίδη για απόκτηση περισσότερων αρμοδιοτήτων· ο Στρατάρχης έλαβε σαφείς διαβεβαιώσεις στήριξης απέναντι σε οποιαδήποτε πρόκληση της μονοκρατορίας του στις Ένοπλες Δυνάμεις36. Άλλοι ανώτατοι αξιωματικοί δεν έκρυβαν τη δυσαρέσκειά τους για τη πολιτική της κυβέρνησης σχετικά με την Αριστερά. Διοικητές σημαντικών μονάδων, όπως ο σωματάρχης του Β’ Σώματος Στρατού και ο μέραρχος της 9ης Μεραρχίας, θεωρούσαν ότι αρκετοί εκ των πρόσφατα απολυμένων από τη Μακρόνησο ήταν αμφίβολης νομιμοφροσύνης και δυνητικά επικίνδυνοι. Επιπλέον, διαπίστωναν πτώση στο ηθικό και την αποτελεσματικότητα της Χωροφυλακής, ως συνέπεια κομματικά κινούμενων μεταθέσεων και προαγωγών37. Ταυτόχρονα, δυσαρέσκεια για τη διακυβέρνηση Πλαστήρα έδειχναν και οι κατώτεροι και μεσαίοι αξιωματικοί. Πηγές που θεωρούνταν αξιόπιστες ενημέρωναν τους Αμερικανούς, ότι οι αξιωματικοί αντιπαθούσαν τον πρωθυπουργό γιατί, κατ’αυτούς, το 1922 εγκατέλειψε αμαχητί την Ανατολική Θράκη στους Τούρκους. Ακόμη, οι συνεργάτες του θεωρούνταν επικίνδυνοι και μειωμένης εθνικής συνείδησης, ενώ πλέον πολλοί αξιωματικοί κυκλοφορούσαν ένοπλοι από το φόβο αντεκδικήσεων «αποθρασυνόμενων» (ελέω της πολιτικής επιεικείας φυσικά) κομμουνιστών. Μια αλλαγή κυβέρνησης θα ήταν
35
Για τη νέα οργάνωση των Ενόπλων Δυνάμεων, βλ. Φ.Ε.Κ/ 94, 11/4/1950, Α.Ν. 1431 «Περί συστάσεως Υπουργείου Εθνικής Αμύνης»/ Για την ανάληψη από τον Παπάγο της αρχηγίας του Γ.Ε.ΕΘ.Α. βλ. Ελευθερία, Καθημερινή, 9 Απριλίου 1950. 36 Athens Embassy προς State Department, 10/7/1950, 54, “The views of Americans and Field Marshal Papagos concerning the military budget’’, RG 84, Greece/US Embassy, 350/1950-1952, JulyAugust 1950, κουτί 39, NARA. 37 Meminger προς State Department, 7/8/1950, 229, RG 84, Greece/US Embassy, 350/1950-1952, July-August 1950, κουτί 39, NARA.
43
καλοδεχούμενη από τους Έλληνες αξιωματικούς-38 και η ευχή τους δεν άργησε να γίνει πραγματικότητα. Εξαιτίας της συνεχόμενης κυβερνητικής αστάθειας η "λύση Παπάγου" επανήλθε στο προσκήνιο. Ο Παύλος σχεδίαζε να ωθήσει τη κυβέρνηση Βενιζέλου σε παραίτηση και ήλπιζε πως ο Αρχιστράτηγος θα αποδεχόταν να ηγηθεί ενός συνασπισμού που θα συσπείρωνε την “αφρόκρεμα’’ του υπάρχοντος πολιτικού προσωπικού. Μια τέτοια εξέλιξη δεν δημιουργούσε δυσαρέσκεια στην αμερικανική πλευρά, εφόσον προέβλεπε την άνοδο στην εξουσία του Παπάγου μέσω κοινοβουλευτικών μεθόδων 39. Τούτη τη φορά ήταν ο Στρατάρχης που δε φάνηκε πρόθυμος να ηγηθεί μιας μεταβατικής κυβέρνησης ή να σχηματίσει δικό του κόμμα· ο άλλοτε Μεγάλος Αυλάρχης είχε διαπιστώσει πως μπορούσε να αυτονομηθεί στην πολιτική σκακιέρα και να μην είναι ένα απλό πιόνι όπως τον ήθελαν τ’ Ανάκτορα. Ο κύριος οπαδός του Παπάγου, Μαρκεζίνης ήρθε σ’ ευθεία σύγκρουση με την βασίλισσα Φρειδερίκη40 καθώς διαπίστωσε τη βούληση του Θρόνου να μετατρέψει τον Παπάγο σε αχυράνθρωπο, αλλά και να περιορίσει το ρόλο του ίδιου προς όφελος του μόνιμου αντιπάλου του, Πιπινέλη41. Πλέον ανάμεσα στο βασιλικό ζεύγος και το ζεύγος Παπάγου-Μαρκεζίνη υπήρχε χάσμα, που βάθαινε διαρκώς. Στο μεταξύ, ο Ι.Δ.Ε.Α. το καλοκαίρι του 1950 αποφάσισε να συνεχίσει την ύπαρξη του χωρίς να αλλάξει την συλλογική του ηγεσία. Όσο για τους πολιτικούς στόχους προβλεπόταν : «(...) Να καταβληθή προσπάθεια όπως πεισθεί ο στρατάρχης Παπάγος να κατέλθη εις την πολιτικήν χρησιμοποιουμένων προς τούτο όλων των μέσων άτινα θα ηδύναντο να επηρεάσωσιν τούτον και ιδία του τύπου της δεξιάς. Εμφάνισις προς τον σκοπόν τούτον, προ του Στρατάρχου επιτροπής του Ι.Δ.Ε.Α. εκρίθη βέβαιον ότι δεν θα ετύγχανε καλής εκ μέρους του υποδοχής λόγω του χαρακτήρος του, ως μη δεχομένου συμβιβασμού προς κατωτέρους του (...)»42 .
38
“Greek Officer Corps Opinion of the Present Govt. under Plastiras’’, RG 84, Greece/ US Embassy, 350/ 1950-1952, 350-Greece, July-August 1950, κουτί 39, NARA. 39 FRUS, 1950, V, Peurifoy προς Secretary of State, 4/11/1950, σελ. 432-433. 40 Για τη ρήξη στις σχέσεις του με το Παλάτι, βλ. Μαρκεζίνη ο.π. σελ. 361-365. 41 Σε κατάλογο με πιθανά μέλη για μια κυβέρνηση υπό την ηγεσία του, τα Ανάκτορα πρότειναν στον Παπάγο τον αντιπαθή για εκείνον Χ. Ποταμιάνο και τον αντίπαλο του Μαρκεζίνη, Πιπινέλη, προκαλώντας την οργή του Στρατάρχη, βλ. Λιναρδάτο οπ. σελ.149. 42 Βλ. Καραγιάννη ο.π σελ. 263-264.
44
Ακόμη ζητήθηκε απ’ τους αξιωματικούς που πρόσκεινταν στα κόμματα του κεντρώου στρατοπέδου (προφανώς του Κ.Φ., του Δ.Σ.Κ. και του Ζέρβα) να προσπαθήσουν να πείσουν τους ηγέτες των κομμάτων αυτών να επανασυγκροτήσουν ένα ενιαίο Κόμμα των Φιλελευθέρων· τα διαβήματα έγιναν αλλά απέβησαν άκαρπα43. Ως προς το θέμα, ωστόσο , των μυήσεων φαίνεται πως υπήρξε κινητικότητα . Ο μετέπειτα διωχθείς για την συμμετοχή του στον Ι.Δ.Ε.Α. , Αθ. Φροντιστής δίνει μια χαρακτηριστική εικόνα: «(...) Τον Σεπτέμβριον του 1950 υπηρέτουν ως Διοικητής Ταξιαρχίας εις Βέρροιαν. Με επεσκέφθη ο συνταγματάρχης Χ και μου εδήλωσεν ότι κατόπιν των τελευταίων δηλώσεών του αειμνήστου Πλαστήρα, τας οποίας εντόνως είχεν αποδοκιμάσει ο αείμνηστος Σοφ. Βενιζέλος η έως τότε Διοίκησις του Ι.Δ.Ε.Α. εζήτησε την συμμετοχήν ωρισμένων συνταγματαρχών της τάξεώς μας μεταξύ των οποίων και εμού. Υπό το ψυχολογικόν κλίμα της αντιθέσεως μου προς τας δηλώσεις του Πλαστήρα εδέχθην. Παρέδωσα εις τον συνταγματάρχην Χ ένα σημείωμα με τους όρους συμμετοχής μου (...). Πέραν του σημειώματος τούτου, ουδέν πρωτόκολλον υπέγραψα, ουδένα όρκον έδωσα , ουδεμία προκήρυξιν ή οδηγίαν ανέγνωσα(...)»44. Ήταν ξεκάθαρο πως ο Πλαστήρας και η πολιτική του αποτελούσαν για άλλους αιτία και για άλλους αφορμή, προκειμένου ο Ι.Δ.Ε.Α. όχι μόνο να παραμένει ενεργός αλλά και εξαπλώνει την επιρροή του. Πλην του Φροντιστή μέσα στο 1950 φαίνεται πως μυήθηκαν και άλλοι ανώτεροι αξιωματικοί, όπως οι ταξίαρχοι Χρηστέας και Ταβουλάρης, καθώς και ο συνταγματάρχης Αναγνωστόπουλος45. Όλη αυτή η κινητικότητα δεν μπορούσε πλέον να περάσει απαρατήρητη· τόσο ο διοικητής του Γ’ Σώματος Στρατού, Γρηγορόπουλος όσο και ο διοικητής του Β’ Σ.Σ. ενημέρωσαν τον Παπάγο για τη διαρκή ύπαρξη της οργάνωσης. Ο Στρατάρχης πράγματι διέταξε τη διεξαγωγή έρευνας, που αφορούσε εκτός του Ι.Δ.Ε.Α. και την υποτιθέμενη κίνηση πλαστηρικών αξιωματικών με την επωνυμία “Σημαία’’46. Η σχετική έρευνα ανατέθηκε στη Διεύθυνση Πληροφοριών του Γ.Ε.Σ.· τη τελική αναφορά στο Β’ Γραφείο του Γενικού Επιτελείου Στρατού, τον Ιούνιο του 1950, υπέβαλε
ο
συνταγματάρχης
Τζουβάρας,
υποδιευθυντής
της
Διεύθυνσης
Πληροφοριών. Πολύ φυσιολογικά, η αναφορά κατέληγε στη μη ύπαρξη κάποιας συνωμοτικής ομάδας, καθώς ο Τζουβάρας επέλεξε να καλύψει τους συντρόφους του.. 43
Ο.π. σελ.264. Επιστολή του Αθ. Φροντιστή στον Π. Κανελλόπουλο, βλ. Κανελλόπουλου ο.π., σελ. 296. 45 Δικογραφία Ι.Δ.Ε.Α., σελ. 3. 44
45
47
. Μέσα σε αυτό το διάστημα, η ηγεσία του Ι.Δ.Ε.Α. πήρε μια σημαντική απόφαση
τακτικής δράσης της οργάνωσης, που στη συνέχεια της χάρισε ένα εντυπωσιακό στρατηγικό πλεονέκτημα. Με δεδομένη την επιβλητική παρουσία του Παπάγου στο οικοδόμημα των Ενόπλων Δυνάμεων, θεωρήθηκε ως επιτακτική ανάγκη η προώθηση μελών του Ι.Δ.Ε.Α. στο άμεσο περιβάλλον του Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α.. Καθοριστικός υπήρξε ο ρόλος του συνταγματάρχη Γωγούση, που ανέλαβε καθήκοντα διευθυντή του γραφείου του Αρχιστράτηγου. Χάρη στο Γωγούση, στα τέλη του 1950, ο Ταβουλάρης, τοποθετήθηκε Γραμματέας του Ανώτατου Στρατιωτικού Συμβουλίου, ο Χρηστέας διευθυντής του Γραφείου εκπαίδευσης στο Γ.Ε.Σ. (Α5) και ο Αναγνωστόπουλος στο Γραφείο πληροφοριών του Γ.Ε.Σ.(Β’) 48 . Στο μεταξύ η κυβέρνηση κεντροδεξιού συνασπισμού κλονίσθηκε σοβαρά στα τέλη του 1950 και τις αρχές του 1951. Μια σειρά από σκάνδαλα που αφορούσαν στελέχη του Λ.Κ. έφθειραν ακόμη περισσότερο τον Κ. Τσαλδάρη· μεγάλη μερίδα βουλευτών αποχώρησε απ’ το κόμμα και συνενώθηκε με το Ε.Ε.Κ. του Π. Κανελλόπουλου συγκροτώντας το Λαϊκό Ενωτικό Κόμμα (Λ.Ε.Κ.)49.
Τελικά η
κατάσταση φάνηκε να εκκαθαρίζεται όταν τον Απρίλιο του 1951 η Ε.Π.Ε.Κ. έδωσε ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση υπό τον όρο της αλλαγής του εκλογικού νόμου και της προκήρυξης εκλογών· ο Βενιζέλος αποδέχθηκε και τον Μάιο καθορίσθηκε ότι τον Σεπτέμβριο θα διεξάγονταν η νέα αναμέτρηση. Ο Παπάγος πλέον δεν είχε την εύνοια του Στέμματος για να προωθηθεί στην πρωθυπουργία. Σκοπός του πλέον ήταν η κάθοδός του στη πολιτική με δικό του κόμμα, προκειμένου να διεκδικήσει τη λαϊκή ψήφο50. Την άνοιξη του 1951, παράγοντες φιλικοί προς τον Παπάγο έστρεψαν τα βέλη τους εναντίον του ανακτορικού περιβάλλοντος51, ενώ η άρνηση του Στρατάρχη να εγκρίνει τον διορισμό του Κ. Βεντήρη ως αρχηγού του Βασιλικού στρατιωτικού οίκου του κόστισε την εχθρότητα του Γ.Βεντήρη, στενού συνεργάτη του Παύλου και αδελφού
46
Βλ. Γρηγορόπουλου ο.π. σελ. 438. Βλ. Φάκελος Χρηστέα, «Πρωτόκολλον Εξετάσεως Μαρτύρων», κατάθεση Στ. Τζουβάρα. 48 Δικογραφία Ι.Δ.Ε.Α, σελ. 4. 49 Για την αστάθεια της περιόδου βλ. Λιναρδάτου οπ.σελ. 156-200. 50 FRUS, 1951, V, Yost προς State Department, 4/1/1951, Washington 1978, σελ.445 (συνομιλία του Yost με τον Μαρκεζίνη). 51 Ο Ιω. Διάκος κατηγόρησε τον διευθυντή του γραφείου του βασιλιά, Αρ. Μεταξά ότι μεσολάβησε για την απονομή χάρης προς τον μεγαλέμπορο Κατραμάτο, οικονομικό αρωγό του ΚΚΕ. Για την υπόθεση Κατραμάτου βλ. Γρηγοριάδη ο.π σελ. 56-57. 47
46
του στρατηγού52. Το ρήγμα μεταξύ των δυο πλευρών ήταν βαθύτατο και στα τέλη Μαΐου επήλθε η τελική σύγκρουση. γ . Η παραίτηση του Παπάγου. Στις 29 Μαΐου 1951 έγιναν δυο πολύωρες και απρογραμμάτιστες συναντήσεις του πρωθυπουργού Σοφ. Βενιζέλου με τον Αρχιστράτηγο. Το ίδιο απόγευμα ο Παπάγος ανέβηκε στα Ανάκτορα. Η κινητικότητα αυτή εξηγήθηκε το βράδυ της επομένης με επίσημες δηλώσεις του Βενιζέλου στις οποίες ανακοινωνόταν η παραίτηση του Στρατάρχη απ’ την ανώτατη ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων, για λόγους υγείας53. Στις συζητήσεις του με τον Βενιζέλο ο Παπάγος ανέφερε δύο αιτίες για την παραίτησή του. Η μια ήταν το σχόλιο που έκανε ο Γ. Παπανδρέου για την πρόσφατη επιθεώρηση του αρχιστράτηγου σε μονάδες της Β. Ελλάδας, την οποία χαρακτήρισε προεκλογική περιοδεία. Η άλλη και σπουδαιότερη ήταν η επιστολή που έλαβε ο Στρατάρχης απ’ τον στρατιωτικό ακόλουθο στην Ουάσινγκτον. Στην επιστολή αυτή αναφερόταν ότι ο διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του βασιλιά, Αρ. Μεταξάς που είχε βρεθεί στις Η.Π.Α. διέδιδε ότι ο Παύλος θα αντικαθιστούσε τον Παπάγο από αρχιστράτηγο54. Ο Βενιζέλος κατέλαβε αγωνιώδεις προσπάθειες να μεταπείσει τον Παπάγο· η σκέψη του πρωθυπουργού δεν βρίσκονταν στις επιπτώσεις στο στράτευμα αλλά στο ενδεχόμενο της καθόδου του Στρατάρχη στην πολιτική. Ο Παπάγος, πάντως διαβεβαίωσε τον πρωθυπουργό πως δεν είχε καμιά τέτοια πρόθεση· την διαβεβαίωση αυτή επανέλαβε και στον Παύλο55. Ασφαλώς, οι τριβές στις σχέσεις μεταξύ βασιλικού ζεύγους και Παπάγου δεν περνούσαν απαρατήρητες και μία εβδομάδα πριν τη τελική παραίτηση η αμερικανική πρεσβεία είχε λάβει σχετικές πληροφορίες56 . Εκτός απ’ την πολιτειακή και πολιτική ηγεσία προσπάθεια μετάπεισης του Παπάγου κατέβαλε και η στρατιωτική ηγεσία. Τα μέλη του Α.Σ.Σ. το απόγευμα της 30ης Μαΐου, καθώς η είδηση είχε διαρρεύσει αποφάσισαν να στείλουν αντιπροσωπεία στον Αρχιστράτηγο για να τον πείσουν ν’ ανακαλέσει την απόφασή του. Όμως το διάβημα των στρατηγών Γρηγορόπουλου, Α/Γ.Ε.Σ., Τσακαλώτου και Τσιγκούνη
52
Βλ. Λιναρδάτου ο.π σελ. 205. Η επίσημη ανακοίνωση της παραίτησης ενδεικτικά στην Ελευθερία της 30ης Μαΐου. 54 Για τη συζήτηση Βενιζέλου – Παπάγου Βλ. Λιναρδάτου ο.π.σελ.226. 55 Για τη διαβεβαίωση του Παπάγου Βλ. Λιναρδάτου ο.π.σελ.226. 56 Yost προς Secretary of State, 22/5/1951, 4026, RG 84, Greece/US Embassy, 350, 1950-1952, “IDEA 1950-1952’’, κουτί 37, NARA. 53
47
λίγες ώρες μετά απέτυχε57. Ήδη, άλλοι ανώτατοι αξιωματικοί που γνώριζαν την απόφαση του Στρατάρχη είχαν προσπαθήσει να του αλλάξουν τη απόφαση δίχως αποτέλεσμα58. Όταν όμως ο Υπαρχηγός Γ.Ε.Ε.Θ.Α., Κιτριλάκης ζήτησε πιο δυναμικά μέτρα για να πεισθεί ο Παπάγος ο Γρηγορόπουλος το απέρριψε κατηγορηματικά· οι υπόλοιποι αντιστράτηγοι συμφώνησαν με τον Α/Γ.Ε.Σ.59. Ενώ οι ανώτατοι αξιωματικοί φάνηκαν να συμβιβάζονται με την παραίτηση του αρχιστρατήγου αρκετοί μεσαίοι και κατώτεροι είχαν άλλη γνώμη, όπως αποδείχθηκε.
57
Βλ. Θ. Γρηγορόπουλου Από την κορυφήν του λόφου, Αθήνα 1966 σελ.446-448. Βλ. Παπαθανασιάδη ο.π.σελ. 231. 59 Βλ. Γρηγορόπουλου ο.π.σελ 449. 58
48
Κεφάλαιο 3 ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ 30ης – 31ης ΜΑΪΟΥ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΕΠΟΜΕΝΑ ΤΟΥ (1951-1952) α. Τα γεγονότα. Ο ραδιοφωνικός σταθμός Αθηνών ανακοίνωσε την παραίτηση του Παπάγου στις 22:15 της 30ης Μαΐου. Ήδη, όμως, απ’ το απόγευμα στα επιτελικά γραφεία επικρατούσε αναταραχή. Εκείνος που ανέλαβε την πρωτοβουλία ήταν ο ταξίαρχος Αλ. Χρηστέας, προϊστάμενος της διεύθυνσης προσωπικού του Γ.Ε.Ε.Θ.Α. Οι προθέσεις του ταξίαρχου ήταν γνωστές ήδη από νωρίς το απόγευμα όταν παραπονέθηκε στον αντιστράτηγο Πετζόπουλο, διοικητή του Α’ Σ.Σ., για την αποτυχία των ανώτατων να μεταπείσουν τον Παπάγο. Ο Χρηστέας έκλεισε τη συνομιλία του με τον Πετζόπουλο απειλητικά: «(…) εκείνο το οποίο δεν κατορθώσατε σεις θα το επιβάλλωμεν ημείς»1. Αργά το βράδυ ο Χρηστέας εγκαταστάθηκε σε γραφείο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού και άρχισε να επικοινωνεί τηλεφωνικά με αρκετούς αξιωματικούς, ζητώντας να προσέλθουν στο σημείο που βρισκόταν και ο ίδιος2. Σύμφωνα με το Πόρισμα του ταγματάρχη της στρατιωτικής δικαιοσύνης Αρ. Ζωζωνάκη, οι βαθμοφόροι που κλήθηκαν, είτε ήταν μέλη του Ι.Δ.Ε.Α., είτε είχαν τμήματα υπό τη διοίκησή τους3. Οι αξιωματικοί που έφτασαν στο γραφείο του Χρηστέα κατείχαν, πάντως, καίριες θέσεις. Μεταξύ τους ξεχώριζαν οι ταξίαρχοι Στ. Ταβουλάρης (προϊστάμενος
διεύθυνσης
προσωπικού
του
Γ.Ε.Σ.),
οι
Ηρ.
Κοντόπουλος
(επιτελάρχης Ανωτέρας Στρατιωτικής Διοίκησης Αττικής και Νήσων), Μ. Μάντζιος (Διοικητής του Κέντρου Διαβιβάσεων), οι συνταγματάρχες Γ. Κουρούκλης (στρατιωτικός διοικητής Αθήνας), Δ. Παπαδόπουλος (διοικητής του Συντάγματος Βαρέων Όπλων Πεζικού)4. Συνολικά οι συγκεντρωμένοι αξιωματικοί δεν ήταν πάνω από 125. Η συζήτηση πάντως ήταν έντονη και ορισμένοι απ’ τους συνομιλούντες κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι:
1
Τσακαλώτος ο.π. σελ.402, καθώς και αφήγηση του Ν. Γωγούση στο βιογράφο του Αλ. Παπάγου: βλ. Τ. Παπαγιαννόπουλου, Στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος, Αθήνα, 1987, σελ. 452. 2 Πόρισμα Ζωζωνάκη στην Ελευθερία 25ης Ιανουαρίου 1952 (στο εξής Πόρισμα Ζωζωνάκη) και Πόρισμα Βασιλόπουλου στην Ακρόπολι 21ης Οκτωβρίου 1951 (στο εξής Πόρισμα Βασιλόπουλου). 3 Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π. 4 Πόρισμα Βασιλόπουλου ο.π., Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π. και Γρηγοριάδη ο.π. σελ. 70 5 Πέραν των προαναφερθέντων υπήρξαν και άλλοι των οποίων ο ρόλος ήταν μικρότερος (Ζακυνθινός, Παρλαβάντζας) ή δε μαθεύτηκαν τα ονόματά τους (Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π.).
49
«(…) ευρίσκοντο εν κινδύνω η Πατρίς και ο Στρατός και θα παύσει η Αμερικανική βοήθεια, ότι θα επακολουθήσει απαρχή δεινών ως και εν Μ. Ανατολή, ενεφάνιζον, δε, την παραίτησιν του Στρατάρχου οφειλομένην ουχί εις λόγους υγείας, αλλά προϊόν ασκηθείσης πιέσεως ή άλλων λόγων, προκληθέντων υπό ανθρώπων βυ[σ]σοδομούντων κατά του Βασιλέως και της ενώσεως του Στρατεύματος, εμφανίζοντες ούτως ότι άρχισε διαβρωτική προσπάθεια εις βάρος της εθνικής ενότητος (…)»6 . Ο πλέον φανατικός οπαδός της δυναμικής ενέργειας ήταν ο ταξίαρχος Χρηστέας
και
παρά
τις
αντιρρήσεις
που
εξέφρασαν
αρκετοί
απ’
τους
7
παρευρισκόμενους, κατάφερε να περάσει τη γραμμή του . Έτσι, γύρω στη 1:30 π.μ της 31ης Μαΐου, ο Παπαδόπουλος έφτασε στο σύνταγμά του και διέταξε την ετοιμασία δύο λόχων για δράση. Πράγματι, μέσα σε λίγες ώρες η διλοχία αυτή κατέφτασε στην Αθήνα. Ο ένας λόχος κατέλαβε το Γ.Ε.Σ. (στα Παλαιά Ανάκτορα) και ο άλλος το ραδιοφωνικό σταθμό του Ζαππείου και των Ενόπλων Δυνάμεων. Ταυτόχρονα, έφτασε άλλος ένας λόχος στο Γ.Ε.Σ., (του 531 Τάγματος Πεζικού), ενώ άλλα τμήματα της ίδιας μονάδας έθεσαν υπό του έλεγχό τους το αεροδρόμιο του Τατοΐου8. Όσο για τους κινηματίες αξιωματικούς, μετακινήθηκαν από το Μετοχικό Ταμείο Στρατού στο Γ.Ε.Σ. Ενώ φαίνονταν ότι το σύνολο των μονάδων πέριξ της Αθήνας είχε κινητοποιηθεί, μια αιφνίδια άρνηση δυσαρέστησε τους στασιαστές. Ο διοικητής του Κέντρου Εκπαίδευσης Τεθωρακισμένων(Κ.Ε.ΤΘ), Λ. Κορακάς, ο οποίος φαίνεται πως αρχικά ήταν υπέρ της εκδήλωσης, άλλαξε γνώμη και αρνήθηκε να στείλει τανκς στο κέντρο της Αθήνας. Ο Χρηστέας οργισμένος με τον Κορακά, χαρακτήρισε το Κ.Ε.ΤΘ. ως εχθρικό τμήμα, αλλά δεν τόλμησε να δοκιμάσει να το πάρει υπό τον έλεγχό του9. Καθώς η κατάσταση εκτραχυνόταν, κάποιοι απ’ τους κινηματίες πρότειναν τη σύλληψη της, ανίδεης ως τότε, στρατιωτικής ηγεσίας. Προφανώς, κάποιος που διαφωνούσε με το μέτρο αυτό, αφύπνισε τον Α / Γ.Ε.Σ Γρηγορόπουλο, που με τη σειρά του ζήτησε απ’ τον Α΄ Υπαρχηγό Γ.Ε.Σ. Αν. Μπαλοδήμο, να εξακριβώσει τι συνέβαινε. Όταν ο Μπαλοδήμος διαπίστωσε ότι στο Γ.Ε.Σ. επικρατούσε αναταραχή, ειδοποίησε το Γρηγορόπουλο. Ο Α / Γ.Ε.Σ. διέταξε την κινητοποίηση της Α.Σ.Δ.Α.Ν. 6
Πόρισμα Βασιλόπουλου ο.π. Πόρισμα Ζωζωνάκη, ο.π. 8 Για τις αναλυτικές κινήσεις των μονάδων βλ. Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π. 7
50
και τη μετάβαση στο Επιτελείο ανώτατων αξιωματικών. Στη συνέχεια, τηλεφώνησε στο Γ.Ε.Σ. και κατόρθωσε να συνομιλήσει με το Χρηστέα. Ο ταξίαρχος αρνήθηκε να υπακούσει στην επιστροφή των μονάδων στα στρατόπεδα και των αξιωματικών στα γραφεία και δήλωσε πως ο στρατός επαναστάτησε. Ο Α / Γ.Ε.Σ. αντιλαμβανόμενος την κρισιμότητα της κατάστασης τηλεφώνησε στον Παπάγο. Ο Στρατάρχης διαβεβαίωσε το Γρηγορόπουλο ότι θα κατέβαινε άμεσα στην Αθήνα και ότι ήταν έξαλλος με τους κινηματίες. Μετά απ’ αυτή τη συνομιλία ο Α / Γ.Ε.Σ. κατευθύνθηκε στα Παλαιά Ανάκτορα10. Ο Παπάγος δεν αιφνιδιάστηκε από το τηλεφώνημα του Γρηγορόπουλου. Είχε ήδη ειδοποιηθεί για την αντιπειθαρχική δραστηριότητα του Χρηστέα και των υπολοίπων αξιωματικών. Ο υποστράτηγος Γ. Αλέστας και ο συνταγματάρχης Ν.Γωγούσης, υπασπιστής του Στρατάρχη, είχαν σπεύσει στην Εκάλη και είχαν ενημερώσει τον Παπάγο για τα τεκταινόμενα11. Λίγο μετά, ο Παπάγος συνομίλησε με το Μαρκεζίνη και του δήλωσε την πρόθεσή του να μεταβεί στα Παλαιά Ανάκτορα και να διαλύσει το κίνημα. Ο Μαρκεζίνης υπερθεμάτισε προς αυτή την κατεύθυνση12. Στο Επιτελείο επικρατούσε χάος. Ανώτατοι αξιωματικοί που κατέφταναν δε μπορούσαν να εισέλθουν στα γραφεία τους13. Όταν ο Μπαλοδήμος συνάντησε το Χρηστέα, τον επέκρινε δριμύτατα. Απ’ τη μεριά του ο ταξίαρχος διέταξε τον περιορισμό του Υπαρχηγού Γ.Ε.Σ., που, όμως, δεν υλοποιήθηκε14. Τις πρώτες πρωινές ώρες στους διαδρόμους του Επιτελείου έλαβαν χώρα επεισόδια, ανάμεσα σε νομιμόφρονες και στασιαστές αξιωματικούς15. Ωστόσο, το κίνημα φαινόταν να εξανεμίζεται. Μονάδες που αναμένονταν να κινηθούν δεν εμφανίστηκαν ποτέ, ενώ η προσπάθεια των κινηματιών να εμποδίσουν την είσοδο των ανώτατων αξιωματικών στα Παλαιά Ανάκτορα απέτυχε πλήρως16. Εντωμεταξύ, αφυπνίστηκε και η πολιτική ηγεσία. Αιτία στάθηκε η ειδοποίηση του Δ. Πουρνάρα, Γενικού Διευθυντή του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (Ε.Ι.Ρ.) για την κατάληψη του ραδιοσταθμού του Ζαππείου. Ο επικεφαλής αξιωματικός
9
Για τα αισθήματα του Κορακά και τη στάση του βλ. Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π. Για τις αγωνιώδεις τηλεφωνικές του παρεμβάσεις βλ. Γρηγορόπουλου ο.π. σελ 451-454. 11 Αναλυτική αφήγηση του Γωγούση στον Παπαγιαννόπουλο ο.π. σελ. 453-454. 12 Βλ. Λιναρδάτου ο.π. σελ. 233. Αυτή ήταν και η άποψη του κινηματία Κουρούκλη (Γρηγοριάδη ο.π. σελ. 73).. 13 Βλ. Παπαθανασιάδη ο.π. σελ 233 14 Βλ. Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π. και Παπαθανασιάδη ο.π. σελ 234. 15 Βλ. Παπαθανασιάδη ο.π. 235 για τον διαπληκτισμό μεταξύ του Δόβα και του Αναγνωστόπουλου. 16 Βλ. Πόρισμα Βασιλόπουλου ο.π. για την οργή του Χρηστέα με την ανικανότητα των συντρόφων του. 10
51
δήλωσε ότι ενεργούσε στο όνομα της Κυβέρνησης Παπάγου και απαίτησε τη μη μετάδοση της είδησης της παραίτησης του Στρατάρχη. Ο Πουρνάρας συνομίλησε με το Βενιζέλο που του ζήτησε να τηλεφωνήσει στον Παπάγο και να του ξεκαθαρίσει πως η κυβέρνηση θα πρόβαλε αντίσταση. Πράγματι, ο διευθυντής του Ε.Ι.Ρ. είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον Στρατάρχη, στην οποία ο τελευταίος διέψευσε κατηγορηματικά τα περί κυβέρνησής του και διαδήλωσε την πίστη του στη νομιμότητα17. Γύρω στις 5:30 – 6:00 έφτασε στο Γ.Ε.Σ. ο Γωγούσης και ανακοίνωσε την αποδοκιμασία του Στρατάρχη προς το κίνημα, καθώς και ότι σύντομα θα κατέφθανε στα Παλαιά Ανάκτορα. Η είδηση αυτή απογοήτευσε τους κινηματίες που βασισμένοι σε μια αφήγηση του Χρηστέα, υπολόγιζαν στη στήριξη του Παπάγου18. Καθώς το κίνημα ψυχορραγούσε, ορισμένοι στασιάσαντες στράφηκαν σε απέλπιδα σχέδια, μεταξύ αυτών η μετάκληση του Αρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος για να μεταπείσει τον Παπάγο ή και να αναλάβει πρωθυπουργός. Μια άλλη σκέψη που δεν προχώρησε ήταν ο σχηματισμός κυβέρνησης από εκπροσώπους των συντεχνιών και η προκήρυξη εκλογών με πλειοψηφικό19. Γύρω στις 6:30 κατέφθασε στο Επιτελείο ο Παπάγος, που διέταξε άμεση συγκέντρωση όλων των παρόντων αξιωματικών. Στην ομιλία του, που ακολούθησε, καταδίκασε με σφοδρότητα το κίνημα, τόνισε το σε πόσο δύσκολη θέση είχαν φέρει οι στασιαστές τη χώρα και τον ίδιο, ενώ ξεκαθάρισε ότι τα γεγονότα αυτά είχαν διατρανώσει την απόφασή του να παραιτηθεί20. Εν συνεχεία, τα στρατιωτικά τμήματα επέστρεψαν στις μονάδες τους και η τάξη αποκαταστάθηκε. Λίγο μετά έφτασε στα Παλαιά Ανάκτορα και ο Σοφ. Βενιζέλος. Στη σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή του πρωθυπουργού (και υπουργού Εθνικής Άμυνας) και της στρατιωτικής ηγεσίας αποφασίστηκε να μειωθεί η σημασία του θέματος και να συγκαλυφθούν τα γεγονότα21. Καθώς η Ελλάδα διαπραγματευόταν την ένταξή της στο Ν.Α.Τ.Ο ήταν βέβαιο πως η δημοσιοποίηση της αντιπειθαρχικής κίνησης θα έβλαπτε σημαντικά την εικόνα των Ενόπλων Δυνάμεων στο εξωτερικό,
17
Αναλυτική αφήγηση του Πουρνάρα στο έργο του: Το κατηγορώ του Γ. Παπανδρέου, Αθήνα, 1975, σελ. 61-62. 18 Ο Χρηστέας είχε βεβαιώσει τους υπόλοιπους ότι όταν είπε στον Παπάγο πως δε μπορούσαν οι αξιωματικοί να μην αντιδράσουν στην παραίτησή του, ο Στρατάρχης απάντησε: «Καλά, κάμετε ό,τι θέλετε», Γρηγοριάδη ο.π. σελ. 71. 19 Βλ. Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π. 20 Για την ομιλία του Παπάγου βλ. Εστία 4 Ιουνίου 1951 και Γρηγορόπουλου ο.π. σελ. 458 21 Για τη σχετική συζήτηση βλ. την ομιλία του Σ. Βενιζέλου στη Βουλή στις 8 Ιουνίου 1953. Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, συνεδριάσεις 10ης Μαρτίου 1953 – 26ης Φεβρουαρίου 1954, Αθήνα 1954, σελ 652 / Γρηγορόπουλου ο.π. σελ. 457.
52
καθώς θα παρουσίαζαν μια εικόνα διχασμού και έλλειψης πνεύματος πειθαρχίας. Έτσι, στις εφημερίδες δόθηκε η ακόλουθη ανακοίνωση: «Λόγω πληροφοριών περί ενδεχόμενης απόπειρας διασαλεύσεως της τάξεως υπό αναρχικών στοιχείων, ελήφθησαν την πρωίαν της σήμερον ωρισμένα μέτρα, άτινα ήρθησαν ευθύς ως εξέλιπον οι λόγοι.» 22 Ανάλογη στάση υποβάθμισης των γεγονότων κράτησαν και οι πρεσβείες ΗΠΑ και Βρετανίας στα πρώτα τηλεγραφήματα ενημέρωσης των προϊσταμένων τους23. Βέβαια, οι εξελίξεις δεν ήταν απόλυτα ευοίωνες. Ο πρωθυπουργός Βενιζέλος, μιλώντας με τον Yost ανέφερε πως οι ηγέτες της στασιαστικής κίνησης ανήκαν στον Ι.Δ.Ε.Α., που διέθετε 1.500-2.000 αξιωματικούς σε θέσεις κλειδιά. Ο πρωθυπουργός ανέφερε
πως
εξέταζε
το
ενδεχόμενο
της
σταδιακής
απομάκρυνσης
των
σημαντικότερων από τους ΙΔΕΑτες εκ των θέσεων που κατείχαν, ενώ παρουσίασε και τη σαφή διαφωνία μεταξύ του βασιλιά και του Παπάγου με τη πρόταση του δεύτερου για μη επιβολή κυρώσεων στους κινηματίες να βρίσκει αντίθετο τον πρώτο. Ο Yost διατύπωσε με σαφήνεια την αμερικανική στάση, που παρέμεινε αναλλοίωτη τη περίοδο 1951-1953 και συνοψίζεται στη αποφυγή αναταραχής στο εσωτερικό του στρατού, που θα έπληττε τη μαχητικότητα του. Κατά τον Αμερικανό διπλωμάτη, δεν έπρεπε να γίνουν μαζικές εκκαθαρίσεις και οι όποιες ποινές να έχουν τη σύμφωνη γνώμη του Παπάγου24 . Την 31η Μαΐου το Υπουργικό Συμβούλιο ενέκρινε Αναγκαστικό Νόμο βάσει του οποίου την Αρχιστρατηγία θα ασκούσε ο βασιλιάς, με πολλές, όμως, αρμοδιότητες να μεταφέρονται στον Α/ Γ.Ε.ΕΘ.Α. Έτσι, ο Θρόνος έστελνε ένα ξεκάθαρο μήνυμα για την επιθυμία του να ελέγχει το στράτευμα απευθείας, και όχι με διαμεσολαβητή τον Παπάγο. Πλέον, κάθε στασιαστική εκδήλωση θα στρεφόταν άμεσα, όχι έμμεσα εναντίον του Στέμματος. Την ίδια μέρα το Πολεμικό Συμβούλιο τοποθέτησε ως Α/ Γ.Ε.ΕΘ.Α. τον ως τότε Α / Γ.Ε.Σ. Γρηγορόπουλο και Α/ Γ.Ε.Σ. τον Τσακαλώτο, ως τότε Γενικό Επιθεωρητή Στρατού. Ο Κιτριλάκης, Υπαρχηγός Γ.Ε.ΕΘ.Α. ως τότε, πήρε τη θέση του Τσακαλώτου25. Τόσο οι Αμερικανοί , όσο και οι Βρετανοί έμειναν ικανοποιημένοι από τη νέα σύνθεση της ηγεσίας των Ενόπλων
22
Βλ. Ελευθερία, Το Βήμα, Καθημερινή 1 Ιουνίου 1951. Βλ. Στεφανίδη, οπ. σελ.144. 24 FRUS, 1951, vol. V, Yost προς Department of State, 1/6/1951, σελ. 475-476. 25 Για τις αποφάσεις αυτές βλ. Ελευθερία, Καθημερινή 1 Ιουνίου 1951. 23
53
Δυνάμεων26. Όπως παρατήρησε ο αναπληρωτής πρέσβης των ΗΠΑ Yost, στόχος των περιορισμένων αυτών μεταβολών ήταν να καταπραΰνουν τους φόβους των στελεχών του Στρατού για μαζικές εκκαθαρίσεις και να ηρεμήσουν τα πνεύματα.27 Υπήρχαν όμως και σκιές στη διάρθρωση της ανώτατης ηγεσίας. Ο Κιτριλάκης ήταν αρχαιότερος στην επετηρίδα απ’ τον Τσακαλώτο και κανονικά αυτός θα έπρεπε να γίνει αρχηγός του Στρατού, αλλά αντέδρασαν οι υπόλοιποι αντιστράτηγοι28. Αιτία ήταν το αίτημα του Κιτριλάκη την προηγούμενη μέρα για δυναμικά μέτρα, ώστε να μην παραιτηθεί ο Παπάγος. Το αίτημα αυτό, σε συνδυασμό με την ευνοϊκή μεταχείριση του Κιτριλάκη απ’ τους κινηματίες29 έδιναν την εικόνα πως αυτός ήταν ο «εγκέφαλος» πίσω απ’ την ανταρσία. Τέσσερα χρόνια αργότερα, όταν το θέμα του Ι.Δ.Ε.Α. είχε ξαναέλθει στο προσκήνιο, ο Κιτριλάκης υποστήριξε πως ο Σοφ. Βενιζέλος, σε κατ’ ιδίαν συνάντησή τους στις 31 Μαΐου του 1951, του δικαιολόγησε τον παραγκωνισμό του απ’ τον Τσακαλώτο με το επιχείρημα ότι ο Κιτριλάκης προερχόταν απ’ το Πυροβολικό. Ακόμη, ο στενός συνεργάτης του Παπάγου, ανέφερε ότι ουδείς τον κατηγόρησε ευθέως εκείνες τις ημέρες ως αρχηγό του προνουντσιαμέντου30. Ο Βενιζέλος, απαντώντας στις αιτιάσεις του Κιτριλάκη, έφερε το θέμα σε νέα διάσταση. Υποστήριξε πως ο Τσακαλώτος προκρίθηκε λόγω των σπουδαίων πολεμικών του υπηρεσιών, σε αντίθεση με τον Κιτριλάκη που θεωρούνταν υπεύθυνος για την ήττα του Εθνικού Στρατού στο Βίτσι το 194831. Γεγονός είναι ότι για πρώτη φορά αμφισβητήθηκε ο έλεγχος του, παραιτηθέντος πλέον, Αρχιστρατήγου στις Ένοπλες Δυνάμεις, αφού η εισήγησή του για την προώθηση του Κιτριλάκη στην Αρχηγία του Γ.Ε.Σ. αγνοήθηκε πλήρως32. β. Από το κίνημα στις εκλογές. 26
FRUS, 1951, vol. V, Yost προς Department of State, 1/6/1951, σελ. 475-476/ Norton προς Foreign Office, 1/6/1951, RG 1195/1, FO 371/95143. 27 Yost προς Secretary of the State, 31/5/1951, 4215, RG 84, Greece/US Embassy, 1950-1952, 350, “IDEA (1950-1952),’’ κουτί 37, NARA. 28 Βλ. Τσακαλώτου ο.π. σελ. 461-462 29 Βλ. Παπαθανασιάδη ο.π. σελ. 235 30 Βλ. επιστολή του Κιτριλάκη στο Βήμα, 26 Μαΐου 1955. 31 Βλ. δηλώσεις του Βενιζέλου στο Βήμα, 27 Μαΐου 1955./ Αυτή και η άποψη(σχετικά με αποτυχία του Κιτριλάκη στο Βίτσι) του αντιστράτηγου Πετζόπουλου που διοχετεύθηκε στα ανάκτορα: Πετζόπουλος προς Τσακαλώτο, 16/8/1951, Αρχείο Βασιλικών Ανακτόρων (Α.Β.Α.), φάκελος 55 “Παράσημα-Ι.Δ.Ε.Α.’’, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα. 32 Βλ. ομιλία του Παπάγου στη Βουλή στη συνεδρίαση της 17ης Μαρτίου 1952 στα Επίσημα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, συνεδριάσεις 25ης Φεβρουαρίου 1952 – 3ης Μαΐου 1952,Αθήνα 1952, σελ. 739. Κατά τον Παπάγο ο Κιτριλάκης ήταν πολύ ικανότερος του Τσακαλώτου (ο.π. σελ.739).
54
Ο πρέσβης των ΗΠΑ J. Peurifoy, ενώ ήταν εκτός Ελλάδας επέστρεψε εσπευσμένα33, με στόχο να πείσει όλες τις πλευρές για την ανάγκη συμβιβασμού και ελπίζοντας σε αναίρεση της απόφασης του Στρατάρχη, ακολουθώντας σχετικές οδηγίες του υπουργού Εξωτερικών των Η.Π.Α., D. Achesson34. Σύμμαχο σε αυτή τη προσπάθεια είχε και την ανώτατη ηγεσία του στρατεύματος: ο ίδιος ο Γρηγορόπουλος δήλωνε πρόθυμος να επιστρέψει στη θέση του Α/Γ.Ε.Σ. προκειμένου να διευκολύνει την επάνοδο του Παπάγου, ενώ ο Α/Γ.Ε.Α. Κελαϊδής τόνιζε πως ο Παπάγος έπρεπε να επανέλθει πάση θυσία35. Ωστόσο, η προσπάθεια του Αμερικανού πρέσβη δεν ευοδώθηκε36: προφανώς ο Παπάγος είχε αποφασίσει να κατέλθει στη πολιτική, ενώ η δυσπιστία των Ανακτόρων απέναντί του μετά το κίνημα είχε κορυφωθεί. Την ίδια ημέρα που καθορίστηκε η σύνθεση της νέας ανώτατης ηγεσίας του στρατεύματος ο Παπάγος ζήτησε να μην επιβληθεί καμία τιμωρία στους κινηματίες. Η πρότασή του αυτή, όμως, βρήκε εντελώς αντίθετους τον νέο Α / Γ.Ε.ΕΘ.Α. Γρηγορόπουλο και τον διοικητή της Α.Σ.Δ.Α.Ν, αντιστράτηγο Ευ. Βασιλά37. Η ανώτατη ηγεσία του στρατού ήρθε σε μία πρώτη σύγκρουση με τον άλλοτε παντοδύναμο Στρατάρχη. Πιθανότατα ρόλο στη στάση του Γρηγορόπουλου έπαιξαν και τα Ανάκτορα, που προφανώς επιθυμούσαν την τιμωρία των φιλοπαπαγικών αξιωματικών. Πέραν αυτού, η νέα ηγεσία έπρεπε να διαφυλάξει και το κύρος της που είχε δεχθεί σοβαρό πλήγμα από το κίνημα. Ο Α/ Γ.Ε.ΕΘ.Α. διέταξε τον κατ’ οίκον περιορισμό των στασιαστών και (στις 3 Ιουνίου) τη μεταγωγή τους σε έπαυλη στο Καστρί38. Όπως είναι φυσικό η είδηση αυτή προκάλεσε έκπληξη. Η Ελευθερία σχολίασε: «Ήδη το κοινόν γνωρίζει ότι κάτι συνέβη (…) Η κυβέρνησις οφείλει να ειπή εις το κοινόν τι ακριβώς συνέβη, εις ποίαν έκτασιν και ποια μέτρα ελήφθησαν» 39.
33
Βλ. Ελευθερία, Βήμα, Καθημερινή, 2 Ιουνίου 1951. Achesson προς Athens Embassy, 31/5/1951, 4635, Greece-U.S. Embassy, General Records (1943-1963), 350/1950-1952, “IDEA (1950-1952),’’ κουτί 37 N.A.R.A. 35 Peurifoy προς Secretary of the State, 4/6/1951, 4272, Greece-US Embassy, General Records (1943-1963), “IDEA (1950-1952)’’ κουτί 37, N.A.R.A. 36 O Peurifoy κατέληξε στο ότι δε μπορούσε να πείσει τα εμπλεκόμενα μέρη να συμβιβαστούν, ενώ ένα ενδεχόμενο τελεσίγραφο διακοπής της αμερικανικής βοήθειας δε θα είχε αποτελέσματα,. ο.π. 37 Βλ. Γρηγορόπουλου ο.π. σελ. 456-457 και Τσακαλώτου ο.π. σελ. 402. Ο Παπάγος αντίθετα υποστήριξε πως ζήτησε αυστηρές τιμωρίες για τους πέντε-έξι πρωταίτιους. Βλ. την ομιλία του στη Βουλή στη συνεδρίαση της 17ης Μαρτίου 1952 στα Επίσημα πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής. Συνεδριάσεις 25ης Φεβρουαρίου 1952 - 30ης Μαΐου 1952, Αθήνα 1952, σελ. 737. 38 Βλ. Γρηγορόπουλου, ο.π. σελ. 459. 39 Ελευθερία, 2 Ιουνίου 1951. 34
55
Απ’ τη μεριά της η Εστία κάκιζε την κυβέρνηση γιατί απέδωσε: «(…) σημασίαν «κινήματος» εις την συγκίνησιν και εις την έξαψιν των πνευμάτων που επροκάλεσεν μεταξύ των στελεχών του στρατεύματος η παραίτηση του φυσικού των αρχηγού.» 40. Κατόπιν εντολής της πολιτικής ηγεσίας ο υποστράτηγος της Στρατιωτικής Δικαιοσύνης, Θ. Βασιλόπουλος41 προχώρησε στη διενέργεια ανακρίσεων για την εξακρίβωση των συμβάντων της 30ης – 31ης Μαΐου. Ο Βασιλόπουλος πήρε καταθέσεις από πολλούς αξιωματικούς όλων των βαθμίδων που έπαιξαν κάποιο ρόλο στα γεγονότα. Στις 8 Ιουνίου το πόρισμα παραδόθηκε στην ανώτατη ηγεσία που το ενέκρινε. Σε συνεδρίαση του Α.Σ.Σ., στις 15 Ιουνίου ανακοινώθηκε η αποστράτευση των ταξίαρχων Χρηστέα, Ταβουλάρη και Κοντόπουλου, των συνταγματαρχών Παπαδόπουλου, Αναγνωστόπουλου, Καραχάλιου, Τσαμπάτου και Κουρούκλη και των αντισυνταγματαρχών Χριστόπουλου, Ζακυνθινού και Παρλαβάτζα42. Ο συντηρητικός Τύπος αντέδρασε έντονα: «(…) αποτελεί έγκλημα η κεκαλυμμένη και εμμέσος αλλά και σαφής επίθεσις κατά των Ενόπλων Δυνάμεων της χώρας43. (…) Η κυβέρνησις (…) προχώρησε εις την εξόντωσιν εικοσάδος βασιλοφρόνων αξιωματικών των οποίων το μόνο έγκλημα είναι ότι πολέμησαν εναντίον των Εαμοσλαύων (…)44 (…) η απόφασις ήτο αυστηρά (…) και επηρεασμένη υπό της πολιτικής (…)»45. Απ’ τη μεριά τους οι φιλοκυβερνητικές εφημερίδες τάχθηκαν υπέρ των πειθαρχικών μέτρων46. Όσο για τους αποστρατευθέντες που παρέμεναν σε περιορισμό έδωσαν συνέντευξη στο Associated Press, όπου θεωρούσαν ότι ο Σοφ. Βενιζέλος τους καταδίωκε: «(…) διότι όλοι ήσαν παλαιοί βασιλόφρονες αξιωματικοί αντιταχθέντες εις το κίνημα που είχεν οργανώσει ο πατήρ του το 1935» Ακόμη τόνισαν ότι:
40
Εστία 4 Ιουνίου 1951, στο σχόλιο «Και άλλο σφάλμα» της στήλης “ο Κόσμος’’. Σύμφωνα με τους Γρηγορόπουλο (ο.π. σελ. 460) και Τσακαλώτο (ο.π. σελ. 403), ο Βασιλόπουλος επελέγη ως φίλος του Παπάγου. 42 Βλ. ενδεικτικά Το Βήμα, Καθημερινή, 16 Ιουνίου 1951. 43 Βραδυνή 15 Ιουνίου 1951. 44 Εστία 14 Ιουνίου 1951, στο αρθρίδιο με τίτλο «Αι προγραφαί» . 45 Σχόλια στρατιωτικών κύκλων στην Καθημερινή, 13 Ιουνίου 1951. 46 Βλ. ενδεικτικά το άρθρο: «Αποτελεί απαραίτητον εξιλασμόν» στο Βήμα 15 Ιουνίου. 41
56
«(…)Δεν επιθυμούμεν την ανάμιξιν των πολιτικών εις τον στρατόν, επιθυμούμεν ο στρατός να διευθύνεται από στρατιωτικούς και όχι από πολιτικούς.» 47. Με τη τιμωρία των αξιωματικών το ζήτημα φάνηκε να λήγει. Ωστόσο, η ανησυχία για το κίνημα παρέμενε και το State Department ζήτησε από τη πρεσβεία να γίνει έρευνα σχετικά με ορισμένα ενδοστρατιωτικά ζητήματα. Αρχικά, έπρεπε να διαπιστωθεί εάν το κίνημα της 30ης -31ης Μαϊου ήταν πράγματι αψυχολόγητη ενέργεια ελάχιστων θερμόαιμων αξιωματικών ή πρόωρη εκδήλωση σχεδίου για την επιβολή στρατιωτικής δικτατορίας στη χώρα. Προχωρώντας, ζητούνταν από τη πρεσβεία να εκτιμήσει εάν οι Χρηστέας – Ταβουλάρης (που θεωρούνταν ως γνωστοί βασιλόφρονες) είχαν κινηθεί πραγματικά για να βοηθήσουν τον Παπάγο ή κατόπιν εντολής του Παλατιού. Επιπλέον, υπήρχε ανάγκη πληροφόρησης για το εάν ο Κ. Βεντήρης ήταν ο κύριος στρατιωτικός σύμβουλος του βασιλιά (που ασκούσε και χρέη Αρχιστρατήγου) και εάν οι Βρετανοί χειραγωγούσαν τις σχέσεις Ανακτόρων – Ενόπλων Δυνάμεων. Σχετικά με τον Ι.Δ.Ε.Α., ετίθετο το ερώτημα πιθανής συμμαχίας του με το Παλάτι και ανάμειξής του στη παραίτηση Παπάγου, με την άσκηση πιέσεων προς το Στρατάρχη. Τέλος, γινόταν λόγος και για την οργάνωση “Σημαία’’, για την οποία η πρεσβεία καλούνταν να εντοπίσει το μέγεθός της, καθώς και τη πιθανότητα να εκμεταλλευτεί τη ρήξη Στέμματος-Παπάγου για να στρατολογήσει νέα μέλη. Το έγγραφο είναι ενδεικτικό της εξαιρετικά θετικής αποτίμησης του Παπάγου εκ μέρους των Αμερικανών, (εναντίον του οποίου φαίνεται να συνωμοτούν οι πάντες), αλλά και της εντυπωσιακής έλλειψης πληροφοριών για τους στόχους του Ι.Δ.Ε.Α. 48. Στα τέλη Ιουνίου, ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών D. Achesson επανέλαβε τη σταθερή θέση της χώρας του στον Peyrifoy: οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις θα έπρεπε να μείνουν εκτός πολιτικής, προκειμένου να μη καταλήξουν στη κατάσταση που βρισκόταν τη στιγμή που ανέλαβε καθήκοντα Αρχιστρατήγου ο Παπάγος· κάθε προσπάθεια να επιβάλλουν πρόσωπα τη γραμμή τους στο στρατό ήταν απαράδεκτη49. Απαντώντας, ο Peurifoy, διαπίστωνε πως σταδιακά οι επιπτώσεις της παραίτησης του Παπάγου ξεθώριαζαν. Χάρη και στις πρωτοβουλίες της πρεσβείας, είχαν αποφευχθεί ριζικές αλλαγές στην ανώτατη ηγεσία του στρατεύματος, το ηθικό των στελεχών είχε αποκατασταθεί, η αποτελεσματικότητά τους ήταν πάλι 47
Καθημερινή 17 Ιουνίου. State Department προς Athens Embassy, 20/6/1951, 2074, RG 84 Greece-US Embassy, General Records (1943-1963) Greece 350 1950-1952, “IDEA 1950-1952’’, κουτί 37 NARA. 48
57
αδιαμφισβήτητη. Υπήρχαν ήδη φήμες για ανάδυση διαφόρων αντιμαχόμενων φατριών (υπό τους Τσακαλώτο και Βεντήρη), αλλά ήταν πολύ νωρίς για να διαπιστωθεί η ακρίβεια των πληροφοριών: κατά τον Αμερικανό πρέσβη, ο Ελληνικός Στρατός φαινόταν να επανέρχεται σε περίοδο ηρεμίας 50 . Σύντομα, πάντως, οι ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις έκαναν, προσωρινά, το ζήτημα του Στρατού να ξεχαστεί. Ένας νέος εκλογικός νόμος ψηφίστηκε (που καθιέρωνε μια μορφή ενισχυμένης αναλογικής)51 και προκηρύχτηκαν βιαστικά52 εκλογές για τις 9 Σεπτεμβρίου. Την ημέρα που δημοσιεύτηκε το σχετικό Βασιλικό Διάταγμα ο Παπάγος (αθετώντας την υπόσχεση που είχε δώσει στο Βασιλέα, την κυβέρνηση και τη στρατιωτική ηγεσία) ανακοίνωσε την κάθοδό του στον εκλογικό στίβο με δικό του κόμμα53. Η απόφασή του αυτή συντάραξε το πολιτικό σκηνικό. Η έξαλλη αντίδραση του βασιλικού ζεύγους είναι γνωστή54. Παρά τη δεδομένη εκτίμηση που υπήρχε προς το πρόσωπο του Παπάγου, ο Βρετανός πρέσβης διαπίστωνε με δυσαρέσκεια ότι η Ελλάδα έχανε ένα βασικό εθνικό σύμβολο, που για μακρό διάστημα ενσάρκωνε με το καλύτερο τρόπο τη Μοναρχία και τις Ένοπλες Δυνάμεις. Επιπλέον, ο Sir Cl. Norton εκτιμούσε πως στα πλαίσια της επερχόμενης προεκλογικής εκστρατείας, που αναμενόταν σκληρή, οι αντίπαλοι του Παπάγου θα προσπαθούσαν να ρίξουν λάσπη στο Στρατάρχη (παρά το ότι, κατά το Βρετανό πρέσβη, ήταν αδιάφθορος, σε σημείο που θύμιζε τον αρχαίο Αριστείδη)55 . Καθώς το νέο κόμμα, ο “Ελληνικός Συναγερμός’’, μορφοποιούνταν56, η πρόβλεψη του Norton επιβεβαιώθηκε. Το θέμα του κινήματος επανήλθε στο προσκήνιο, σε μια τελείως διαφορετική διάσταση. Η Ελευθερία αποκάλυψε την ύπαρξη του Ι.Δ.Ε.Α. κατηγορώντας ευθέως το Στρατάρχη ως προστάτη της οργάνωσης:
49
FRUS, 1951, VI, Acheeson to Athens Embassy, 25/6/1951, σελ.483-484. Peurifoy προς Achesson, 28/6/1951, 4673, RG 84, Greece/US Embassy General Records (19431963), 350/ 1950-1952, “IDEA 1950-1952’’ , κουτί 37, NARA. 51 Για τον εκλογικό νόμο βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 132-133. 52 Η δήλωση του Σ. Βενιζέλου είναι χαρακτηριστική: «Να γίνουν εκλογές αμέσως όσο είναι ναρκωμένη η διάθεσις του Παπάγου για την πολιτική», βλ. Γρηγοριάδη ο.π. σελ. 84 53 Βλ. Μαρκεζίνη ο.π. σελ. 389-393. 54 Βλ. αφήγηση Τσακαλώτου περί εντολής σύλληψης του Παπάγου στο Γρηγοριάδη ο.π. σελ. 9192. 55 Norton προς Foreign Office , 15/8/1951. FO 371, 95117, RG 10114/24, National Archives (N.A.). 56 Στο Συναγερμό προσχώρησαν το Λ.Ε.Κ., το Νέο Κόμμα και πολλοί κεντρώοι πολιτευτές. Βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 134-135. 50
58
«Ο κ. Αλεξ. Παπάγος διετήρει στρατιωτικόν σύνδεσμον με σκοπόν την επιβολήν δικτατορίας.» 57 Ειδικά για το κίνημα της 30ης – 31ης Μαΐου, η Ελευθερία το χαρακτήριζε ως δυναμική εκδήλωση του Δεσμού και ότι: «(…) σκοπόν είχε να επιβάλη δια της βίας τον κ. Παπάγον ως πρωθυπουργόν ώστε να αποφύγη ούτος την δοκιμασία των εκλογών. Καίτοι ο κ. Παπάγος έλαβεν αμέσως γνώσιν παρενέβη μόνον την 7ην πρωινήν όχι δια να το καταστείλη αλλά δια να ζητήσει να μείνουν ατιμώρητοι οι κινηματίαι…(…)»58 Ακόμη, η Ελευθερία αποκάλυψε και την περίφημη εγκύκλιο περί δικτατορίας του Ι.Δ.Ε.Α. και απαίτησε άμεσα και σαφή μέτρα απ’ την κυβέρνηση59. Ο υπόλοιπος Τύπος αντέδρασε μάλλον με σκεπτικισμό στις καταγγελίες αυτές60, ενώ ο Βενιζέλος ζήτησε να σταματήσουν να αναγράφονται πληροφορίες για το τι συνέβαινε στο εσωτερικό του Στρατού61. Για τα Ανάκτορα, η εξέλιξη αυτή αποτελούσε άλλο ένα επιχείρημα εναντίον του Στρατάρχη. Η βασίλισσα Φρειδερίκη, συνομιλώντας με την εκδότρια της Καθημερινής, Ελένη Βλάχου της τόνισε ότι ο Στρατός δεν έπρεπε να βρεθεί ξανά στα χέρια του Παπάγου, ο οποίος ήταν ο μόνος υπεύθυνος για την ύπαρξη της οργάνωσης και ένοχος εσχάτης προδοσίας 62. Ανήσυχος για τις εξελίξεις ο πρωθυπουργός δια του Υπουργού Εθνικής Άμυνας Παν.Σπηλιωτόπουλου, έθεσε μια σειρά από κρίσιμα ερωτήματα προς το Α.Σ.Σ.. Συγκεκριμένα, ζητούσε να μάθει εάν εξακολουθούσε να υπάρχει ο Ι.Δ.Ε.Α. και τους τρόπους αντιμετώπισης του, καθώς και το εάν είχε υποστηρικτές στην ανώτατη βαθμίδα που θα έπρεπε να απομακρυνθούν. Ακόμη, ετίθετο το ζήτημα της στρατιωτικής ψήφου στις προσεχείς εκλογές, (υπό το φόβο μαζικής στήριξης του “Ελληνικού Συναγερμού’’ από τον Ι.Δ.Ε.Α.) και γενικά της στάσης του Στρατού τόσο πριν όσο και μετά την εκλογική αναμέτρηση63. Η συζήτηση που διεξήχθη στη συνεδρίαση του Α.Σ.Σ. ήταν διαφωτιστική. Ο εκνευρισμός των ανώτατων αξιωματικών για τη διαρκή ενασχόληση του Τύπου με το Στρατό ήταν εύλογη και σαφής, όσο σαφείς ήταν και οι διαφορές μεταξύ των υποστηρικτών και αντιπάλων του Παπάγου: ενώ ο διοικητής της Α.Σ.Δ.Α.Ν.
57
Ο τίτλος του κεντρικού άρθρου της εφημερίδας στις 8 Αυγούστου. Ελευθερία 8 Αυγούστου ο.π. 59 Βλ. Ελευθερία 8 Αυγούστου. 60 Βλ. ενδεικτικά Το Βήμα, Βραδυνή, Νέα, 9 Αυγούστου. 61 Βλ. Το Βήμα 10 Αυγούστου. 62 Βλ. Λεονταρίτη Γ. Ο Παπάγος, το Στέμμα και οι Άγγλοι Αθήνα 2003, σελ. 71. 58
59
αντιστράτηγος Βασιλάς έστρεψε τα βέλη του σε εφημερίδες όπως η Καθημερινή και η Εστία ο Κιτριλάκης τόνισε τον αρνητικό ρόλο της Ελευθερίας64. Εξίσου σαφής ήταν η ουσιαστική απομόνωση του Κιτριλάκη: πιθανόν γιατί οι υπόλοιποι τον αντιμετώπιζαν ως τον ιθύνοντα νου του κινήματος, βρέθηκε στη δυσχερή θέση να υποστηρίζει το σύνολο των επιλογών του Παπάγου ως Αρχιστρατήγου. Ακόμη και η προώθηση των κινηματιών αξιωματικών σε κρίσιμες θέσεις από τα τέλη του 1950, παρουσιάστηκε από το Γενικό Επιθεωρητή του Στρατού ως λογική απόφαση του Στρατάρχη, ανεπηρέαστη από τρίτο παράγοντα(τον Ι.Δ.Ε.Α.)65. Ωστόσο, οι υπόλοιποι μετέχοντες στη συνεδρίαση φάνηκαν λιγότερο ευχαριστημένοι με τον τρόπο που διαχειριζόταν ο Παπάγος τον καιρό της παντοδυναμίας του το ζήτημα των τοποθετήσεων· η ικανοποίηση για την έκλειψη ενός και μοναδικού ατόμου ως βασικού ρυθμιστή της ενδοστρατιωτικής λειτουργίας είναι εμφανής66. Όσον αφορά τον Ι.Δ.Ε.Α. εκτιμήθηκε πως εξακολουθούσε να υπάρχει, με μικρότερη έκταση από αυτή που φημολογούνταν67. Στο ζήτημα της αντιμετώπισής του η σκληρή γραμμή που πρότεινε ο Βασιλάς (με το να δοθεί η δυνατότητα στο Α.Σ.Σ. να αποστρατεύει ακόμη και ανώτατους αξιωματικούς ως ύποπτους) απορρίφθηκε· προτιμήθηκε να δοθεί έμφαση στην ορθή εφαρμογή των στρατιωτικών κανονισμών και στη διαφώτιση των στελεχών68. Ακόμη, κατά πλειοψηφία το Α.Σ.Σ. τάχθηκε κατά της περαιτέρω ανάκρισης σχετικά με τον Ι.Δ.Ε.Α., στη περίπτωση όμως που γινόταν θα έπρεπε να είναι αφανής69. Στο θέμα της στρατιωτικής ψήφου η ηγεσία φάνηκε διχασμένη με τέσσερις αντιστρατήγους να θεωρούν ότι οι ΙΔΕΑτες αξιωματικοί θα ασκούσαν επιρροή στους στρατευμένους οπότε ο Στρατός θα έπρεπε να απόσχει της ψηφοφορίας και τέσσερις να θεωρούν ότι δεν ήταν δυνατόν να έχουν δικαίωμα ψήφου οι οπαδοί του Κ.Κ.Ε. και όχι οι οπλίτες. Είναι χαρακτηριστικό πάντως ότι για το συγκεκριμένο θέμα δεν υπήρξε διαφωνία μεταξύ παπαγικών και μη, καθώς στρατηγοί που θα εκδιωκόταν από το Στρατάρχη το 1952 ζήτησαν να ψηφίσει ο Στρατός ( όπως ο τότε διοικητής του Δ’ Σ.Σ. Πετζόπουλος), ενώ μελλοντικοί του ευνοούμενοι τάχθηκαν κατά της στρατιωτικής ψήφου (όπως ο διοικητής του Β’ Σ.Σ.
63
Πρακτικό Α.Σ.Σ, Α.Σ.Β., φάκελος 30, Ι.Α.Μ.Μ. σελ.1-3. Ο.π. σελ. 5. 65 Η μακροσκελής τοποθέτηση του Κιτριλάκη στις σελ. 31-36. 66 Βλ. τις τοποθετήσεις των στρατηγών Βασιλά (οπ. σελ.12), Μανιδάκη (ο.π. σελ. 13) , Ζαΐμη (ο.π. σελ. 14) με τα παράπονα για τον τρόπο ανέλιξης των στελεχών επί Παπάγου. 67 Οπ. σελ. 40. 68 Οπ σελ. 45. 69 Οπ. σελ. 45. 64
60
Τσιγκούνης)70. Ο Τσακαλώτος πλην των σωματαρχών προσέγγισε και τους διοικητές μεραρχιών και άλλων μεγάλων μονάδων, η πλειονότητα των οποίων ζήτησε τη μη προσέλευση των στρατευμένων στις κάλπες.. Το υπόμνημα που συνέταξε ο Α/Γ.Ε.Σ. δόθηκε στο πρωθυπουργό, αλλά διέρρευσε και στο Τύπο71, οξύνοντας τη διαμάχη. Η δημοσιοποίηση αναφοράς του Βασιλά, βάσει της οποίας διατάσσονταν επιφυλακή στις μονάδες, καθώς οι αποστρατευθέντες, λόγω του κινήματος, επιχειρούσαν να συγκροτήσουν νέους συνωμοτικούς πυρήνες, ενέτεινε τη σύγχυση72. Ως προς το ζήτημα του Στρατού πάντως, ο φιλοπαπαγικός Τύπος αντέδρασε έντονα στο ενδεχόμενο να μην ψηφίσουν οι Ένοπλες Δυνάμεις. Το σχόλιο της Καθημερινής ήταν χαρακτηριστικό: «(…) το στράτευμα δεν αποτελείται από δούλους ούτε από ανθρώπους των κατέργων δια να γίνεται σκέψις καταργήσεως του ιερωτάτου δικαιώματος το οποίο διαθέτει ένας ελεύθερος πολίτης (…)»73 . Με σαφήνεια υπέρ της στρατιωτικής ψήφου τάχθηκε ο Peurifoy, υποχρεώνοντας τον Βενιζέλο να διευκρινίσει πως η κυβέρνηση δεν θα υιοθετούσε το υπόμνημα του Τσακαλώτου74. Έξαλλος με τον Α/Γ.Ε.Σ. ήταν και ο Στρατάρχης που, προεξοφλώντας την εκλογική του νίκη, ξεκαθάριζε ότι θα αποστράτευε τον Τσακαλώτο, αν δεν τον περνούσε από στρατοδικείο. Επιπλέον, ο Παπάγος φαινόταν δυσαρεστημένος από την παράταση της θητείας του Παύλου ως Αρχιστρατήγου και τόνιζε ότι στη μετεκλογική Βουλή, (που θα ήλεγχε κατά την εκτίμησή του) θα μπορούσε να εξαλείψει τις βασιλικές αρμοδιότητες στο στράτευμα, αλλά δε θα το έκανε για να μη θεωρηθεί αντιμοναρχικός 75. Την ίδια στιγμή οι Αμερικανοί, βλέποντας την έντονη εχθρότητα του βασιλιά προς το πρόσωπο του Παπάγου ανησυχούσαν για ενδεχόμενη εκτροπή, μέσω της αναβολής των προγραμματισμένων εκλογών. Ο Peurifoy παραπονέθηκε στον Παύλο για τη στάση του, και ο άνακτας υποσχέθηκε πως δε θα αναμιγνυόταν στη προεκλογική εκστρατεία. Δεν έκρυψε πάντως την ανησυχία του για μια ενδεχόμενη νίκη του Στρατάρχη, που θα επιδίωκε ανεπιθύμητες αλλαγές στο Στρατό. Ο 70
Οπ σελ. 46-48. Όπως φαίνεται το διέρρευσε ο Ν. Ζέρβας στην εφημερίδα Αθηναϊκή, που το δημοσίευσε στις 4 Αυγούστου 1951. 72 Βλ. Ελευθερία 21 Αυγούστου. 73 Καθημερινή 21 Αυγούστου. 74 FRUS, 1951, VI, Peurifoy προς State Department, 22/8/1951, σελ. 498-499/ Βλ. και το σχετικό μνημόνιο που απέστειλε ο Peurifoy στον επικεφαλής της J.U.S.M.A.G., Frederick, ώστε να παρέμβει στην ανώτατη ηγεσία υπέρ της στρατιωτικής ψήφου, ο.π. σελ. 501-502. 75 FRUS , ο.π. Peurifoy προς State Department, 28/8/1951, σελ.503-504. 71
61
Αμερικανός πρέσβης προτίμησε να εκδηλώσει εκ νέου τη δυσαρέσκειά του για τον Τσακαλώτο και έλαβε διαβεβαιώσεις από τον βασιλιά ότι οι στρατηγοί που τάχθηκαν υπέρ της ψήφου του Στρατού δε θα εκδιώκονταν 76 . Η Ακρόπολις εγκαινίασε τη μακρά πορεία υποστήριξης στον Ι.Δ.Ε.Α. μ’ ένα χαρακτηριστικό άρθρο του Κ. Τριανταφυλλίδη («Τι συμβαίνει εις τον Στρατόν») όπου ο Ι.Δ.Ε.Α. παρουσιάζονταν ως δημιούργημα της Μ. Ανατολής, χωρίς μεγάλη επιρροή στο στρατό που διαλύθηκε με την ανάληψη της αρχιστρατηγίας απ’ τον Παπάγο. Όσο για το κίνημα, υποβαθμίζονταν πλήρως ως έργο έξαλλων αξιωματικών77. Η Ελευθερία, όμως, αντέδρασε με μια νέα σειρά δημοσιευμάτων (τα οποία ένα χρόνο μετά επιβεβαίωσε η Ακρόπολις), που αφορούσαν τη δομή του Ι.Δ.Ε.Α.78, τις επαφές του με τον πολιτικό κόσμο79 και τους Αμερικανούς80. Το πιο καίριο, ωστόσο, πλήγμα για το κύρος του Ι.Δ.Ε.Α. ήταν η δημοσίευση απ’ την εφημερίδα ενός υπομνήματος του, στενού συνεργάτη του Παπάγου, Γωγούση. Σ’ αυτό προβλέπονταν, μεταξύ άλλων: «΄Ιδρυσις δυναμικού τμήματος το οποίον θα αναλαμβάνη τη δολοφονίαν κάθε επιζημίου προσώπου που ζημιώνει τον αγώνα και προδίδει το Έθνος.»81. Το υπόμνημα είχε συνταχθεί κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου και αφορούσε τρόπους ισχυροποίησης της οργάνωσης. Αρχικά η αντίδραση των παραγόντων που υποστήριζαν τον Παπάγο ήταν ότι το ντοκουμέντο ήταν πλαστό82. Ωστόσο, αρκετά χρόνια αργότερα ο Γωγούσης έθεσε τα πράγματα σε άλλη βάση: «(…) Δια τούτου [σημ. του υπομνήματος] εξέφραζον ως ελεύθερος άνθρωπος και στρατιωτικός προσωπικάς μου γνώμας, σχετικάς με την πάταξιν της ανταρσίας (…) Πάσα σκέψις, πάσα ενέργεια, τότε εναντίον των προδοτών εκείνων οι οποίοι εξυπηρέτουν τα συμφέροντα των Σλάβων ήτο δικαιολογημένη. Υπέρτατος νόμος η σωτηρία της πατρίδος (…)»83. Έτσι, λίγες μέρες πριν τις εκλογές ένας στενότατος συνεργάτης του Παπάγου προφυλακίστηκε και, σύμφωνα με την ειδησεογραφία των εφημερίδων, παραδέχτηκε
76
FRUS , ο.π. Peurifoy to State Department, 24/8/1951, σελ.499-500. Βλ. Ακρόπολι 23 Αυγούστου 1951. 78 Βλ. Ελευθερία 2 Σεπτεμβρίου: «Οργάνωσις Διοικήσεως του Ι.Δ.Ε.Α.». 79 Βλ. Ελευθερία 4 Σεπτεμβρίου: «Μαρκεζίνης και Ι.Δ.Ε.Α.» . 80 Βλ. Ελευθερία 5 Σεπτεμβρίου: «Αμερικανοί και Ι.Δ.Ε.Α.». 81 Βλ. Ελευθερία 6 Σεπτεμβρίου: «Ο Ι.Δ.Ε.Α. εσχεδίαζε πολιτικάς δολοφονίας». 82 Βλ. Εστία 7 Σεπτεμβρίου. 83 Επιστολή Γωγούση στο περιοδικό Εικόνες, τεύχος 575 (28 Οκτωβρίου 1966) σελ. 25. 77
62
την ύπαρξη του Ι.Δ.Ε.Α. και την πατρότητα του υπομνήματος84. Η εντύπωση στο στράτευμα υπήρξε δυσμενής και, όπως σημείωσε το φιλοπαπαγικό Βήμα: «(…) καθημερινώς σημειούνται αποκηρύξεις του Ι.Δ.Ε.Α. ως οργανώσεως αντιπατριωτικής, αντιστρατιωτικής και καθ’ όλα επικινδύνου» 85. Παραμένει άγνωστο ποια μέλη του Ι.Δ.Ε.Α. παρέδωσαν σειρά εγγράφων σ’ ένα δημοσιογραφικό όργανο που είχε ταχθεί αναφανδόν εναντίον του εκλεκτού του Ι.Δ.Ε.Α. του Παπάγου. Ίσως η διαρροή να προήλθε από αξιωματικούς που αντιπαθούσαν το Δεσμό και κατόρθωσαν να αποσπάσουν κάποια έγγραφα86. Η σκοπιμότητα πάντως ήταν σαφής: να πληγεί το γόητρο του Στρατάρχη – νικητή των δύο πολέμων και να φθαρεί η εικόνα του ενόψει των εκλογών. Προφανώς και αυτές οι εξελίξεις επηρέασαν αρκετούς ψηφοφόρους και έτσι ο Ε.Σ. απέτυχε να κερδίσει την πλειοψηφία στις 9 Σεπτεμβρίου87. Μετά από εργώδες παρασκήνιο
σχηματίστηκε
κυβέρνηση
συνασπισμού
Ε.Π.Ε.Κ.
–
Κ.Φ.
με
πρωθυπουργό τον Ν. Πλαστήρα, αντιπρόεδρο και υπουργό εξωτερικών των Σοφ. Βενιζέλο, ενώ το καίριο υπουργείο Εθνικής Άμυνας ανέλαβε ο ναύαρχος ε.α. Αλ. Σακελλαρίου. Ο Σακελλαρίου δεν είχε πολιτευτεί με τα κόμματα του Κέντρου και ήταν γνωστός βασιλόφρων. Ακριβώς γι’ αυτούς τους λόγους αρχικά ο “Ελληνικός Συναγερμός’’ δεν έδειξε δυσαρέσκεια για τη συγκεκριμένη τοποθέτηση88. Η παρουσία του είχε ως στόχο να διασφαλίσει την κυριαρχία που ήθελε να έχει ο Θρόνος επί των Ενόπλων Δυνάμεων· το Στέμμα στη παρούσα συγκυρία ήθελε να εξαλείψει τα ερείσματα του Παπάγου στο στρατό, με πρώτο τον Ι.Δ.Ε.Α., με ή χωρίς τη στήριξη του κεντρώου πολιτικού χώρου. Αμερικανός διπλωμάτης εκτιμούσε πως ο Βενιζέλος είχε προσχωρήσει σε μετριοπαθέστερες θέσεις σχετικά με τη δίωξη του Δεσμού, ενώ ο Πλαστήρας δεν είχε σκοπό να αναμιχθεί (αν και σε ιδιωτικές συζητήσεις τασσόταν υπέρ της πλήρους διαλεύκανσης της υπόθεσης)89. Ο νέος
84
Βλ. Το Βήμα, Ελευθερία 7 Σεπτεμβρίου. Το Βήμα 7 Σεπτεμβρίου. 86 Στο Πόρισμα Ζωζωνάκη (ο.π.) αναφέρονται αξιωματικοί που εντόπισαν σε γραφείο μέλους του Ι.Δ.Ε.Α. την περίφημη εγκύκλιο του 1949. 87 Για τις εκλογές του 1951 βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 137-153. 88 Συνομιλώντας με τον Peurifoy ο Π. Κανελλόπουλος του ανέφερε πως ο Σακελλαρίου δεν ήταν απορριπτέος από το “Συναγερμό’’, βλ. FRUS, 1951, ο.π. Peurifoy to State Department 30/10/1951, σελ. 516-517. 89 Memminger προς State Department, 27/10/1951, dispatch 611, RG 84, Greece-US Embassy, General Records (1943-1963) 350/ 1950-1952,“IDEA 1950-1952’’,κουτί 37, N.A.R.A. 85
63
υπουργός έδωσε εντολή για ταχύτατη διεξαγωγή της ανάκρισης για τον Ι.Δ.Ε.Α. και ευελπιστούσε ότι στα τέλη του έτους το ζήτημα θα όδευε προς το τέλος του90 . Κατόπιν εντολής του Υπουργού Εθνικής Άμυνας ο ταγματάρχης της Στρατιωτικής Δικαιοσύνης Αρ. Ζωζωνάκης, παίρνοντας ως βάση τα δημοσιεύματα της Ελευθερίας ξεκίνησε ανακρίσεις για το Δεσμό και τη δράση του. Ο ανακριτής επωφελήθηκε απ’ την απαγόρευση αναγραφής στον Τύπο πληροφοριών για το Στρατό, ανέκρινε εκατοντάδες αξιωματικούς σ’ όλη της επικράτεια. Μόλις στα τέλη Δεκεμβρίου διέρρευσε στις εφημερίδες η αποστολή του Ζωζωνάκη και ξεκίνησε η αναμονή για το πολυπόθητο πόρισμα91. Όσο για τον Ι.Δ.Ε.Α. η μαρτυρία του Καραγιάννη για το 1950-1951 είναι σαφής: «Ο Ι.Δ.Ε.Α. κατά την περίοδο ταύτην περιπίπτει εις παντελή αδράνειαν η δε ύπαρξίς του ως Εθνικής Εφεδρείας δικαιολογείται εκ της αμφιβολίας επί των πολιτικών εξελίξεων, αι οποίαι μοιραίως θα είχαν τις επιπτώσεις των επί των Ενόπλων Δυνάμεων» 92. Κατά την περίοδο των ανακρίσεων, σύμφωνα τον Καραγιάννη, τα μέλη του Δεσμού συσπειρώθηκαν: «Η συνοχή των αξιωματικών του Ι.Δ.Ε.Α. είναι άρρηκτος και η αριθμητική του δύναμις ακαταμάχητος. Η λύσις της καταστάσεως κατά τας επιθυμίας της Κυβερνήσεως και της Στρατιωτικής ηγεσίας είναι ανέφικτος και οι συμβιβασμοί αναμίξ μετά των υποσχέσεων των αφειδών παροχών, των απειλών και της συγγνώμης τίθενται εις ενέργειαν» 93. γ. Η αμνήστευση της οργάνωσης Στις αρχές του Ιανουαρίου του 1952 καθώς φαινόταν πως θα υπάρξει έκδοση του πορίσματος για τον Ι.Δ.Ε.Α. η διαμάχη μέσω των εφημερίδων οξύνθηκε. Οι φιλοπαπαγικές
εφημερίδες
προσπάθησαν
να
μειώσουν
τον
Ζωζωνάκη,
δημοσιεύοντας εκθέσεις ανωτέρων του που τον χαρακτήριζαν ως αξιωματικό που στερούνταν δικαστικής συνείδησης και υπερβολικά ήπιο έναντι των κομμουνιστών94. Ταυτοχρόνως, προεξοφλούσαν την αρνητική στάση του βασιλιά και των Η.Π.Α. 90
Memminger προς State Department, 5/11/1951, dispatch 640, RG 84, Greece-US Embassy, General Records (1943-1963) 350/ 1950-1952, “IDEA (1950-1952)’’ κουτί 37, N.A.R.A. 91 Βλ. ενδεικτικά Το Βήμα και Εστία 28-30 Δεκεμβρίου. 92 Καραγιάννης ο.π. σελ. 265. 93 Καραγιάννης ο.π. σελ. 269. 94 Βλ. Ακρόπολις 6 Ιανουαρίου 1952 και Εστία 7 Ιανουαρίου 1952.
64
έναντι της παραπομπής σε δίκη των αξιωματικών που θα κατηγορούνταν για συμμετοχή στον Ι.Δ.Ε.Α.95. O Συναγερμός ως κόμμα δημοσίως ζητούσε να οδηγηθεί η υπόθεση στο στρατοδικείο, ώστε να φανεί εκεί η «κυβερνητική σκευωρία»96. Ήταν ξεκάθαρο πλέον ότι η υπόθεση του Ι.Δ.Ε.Α. αναζωπυρωνόταν. Η δυσαρέσκεια των Αμερικανών ήταν έντονη και φάνηκε σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνομιλία του Peurifoy με τους Βενιζέλο και Πλαστήρα στις αρχές Ιανουαρίου. Ο πρέσβης των Η.Π.Α. εξέφρασε την ανησυχία του για το άνοιγμα της υπόθεσης, που θα είχε δηλητηριώδεις επιπτώσεις στο σώμα των αξιωματικών με στελέχη να αλληλοκατηγορούνται στα δικαστήρια. Με τον πρωθυπουργό να μένει σιωπηλός, την υπεράσπιση της κυβερνητικής γραμμής ανέλαβε ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, που τόνισε ότι ενδεχόμενη παύση των ανακρίσεων θα έδινε στον “Συναγερμό’’ την ευκαιρία να κατηγορήσει τη κυβέρνηση πως μόνο στόχο είχε τη σπίλωση του Παπάγου. Ο Peurifoy απάντησε με ελάχιστα διπλωματικό τρόπο: αναρωτήθηκε ρητορικά εάν θα κατέθετε ως μάρτυρας και ο βασιλιάς Παύλος, (αφού γνώριζε και επιδοκίμαζε την ύπαρξη του Ι.Δ.Ε.Α. πριν ανέβει ακόμη στο θρόνο), ενώ υπενθύμισε ότι και άλλοι επιφανείς παράγοντες της δημόσιας ζωής θα αποτελούσαν ευάλωτους στόχους σε μια δημόσια δίκη για το Δεσμό. Εμπρός στα ακαταμάχητα αυτά επιχειρήματα του πρέσβη, οι δύο πλευρές συμφώνησαν ότι η ανάκριση θα ολοκληρωνόταν με απόλυτη μυστικότητα και τα πορίσματά της θα συζητούνταν αμέσως με τον Peurifoy97. Ήταν φανερό πως ο Πλαστήρας είχε εγκαταλείψει κάθε σχέδιο παραπομπής σε δίκη των αναμεμιγμένων στο κίνημα, αλλά είχε υπερφαλαγγισθεί από τον Παύλο και τον τοποτηρητή του Σακελλαρίου97. Λίγες ημέρες αργότερα συνομιλώντας με τον Peurifoy, ο βασιλιάς, προφανώς για να κατευνάσει την αμερικανική αντίδραση, επεσήμανε ότι σε περίπτωση καταδίκης των αξιωματικών που θα κατηγορούνταν για συμμετοχή στον Ι.Δ.Ε.Α., θα τους χορηγούνταν αμέσως αμνηστία. Ο Peurifoy επέμεινε ότι η διεξαγωγή δίκης ήταν μια μη σοφή πράξη που θα έπληττε το κύρος και του Στέμματος, αφού θα γινόταν λόγος για την έγκριση της ύπαρξης του Δεσμού εκ μέρους του βασιλιά. Ο Παύλος
95
Βλ. Ακρόπολις 9 Ιανουαρίου. Βλ. Το Βήμα, Ακρόπολις 9 Ιανουαρίου . 97 Peurifoy προς Achesson, 6/1/1952, 3049, RG 84 Greece/US Embassy, General Records (19431963), 350-Greece 1950-1952, κουτί 37, “IDEA 1950-1952’’, NARA. 97 Peyrifoy προς Achesson, 9/1/1952, 3078, RG 84 Greece/US Embassy, General Records (19431963), 350-Greece 1950-1952, κουτί 37, “IDEA 1950-1952’’ , NARA. 96
65
αναδιπλώθηκε πλήρως, υποσχόμενος ότι θα έκανε τα πάντα για το “θάψιμο’’ της υπόθεσης98. Κι ενώ δημοσίως η κυβέρνηση κρατούσε στάση αναμονής, ο φιλικός της Τύπος απαιτούσε τη δικαστική εκκαθάριση της υπόθεσης: «(…) Αν οι συνωμόται και στασιασταί μένουν ποινικώς ατιμώρητοι (…) η πληγή των «συνδέσμων» και των κινημάτων που τόσας δοκιμασίας προεκάλεσεν εις τον λαόν επί δεκαετηρίδας θα αναζωογονηθή. Και η περιφρόνησις προς όρκους, νόμους και κανονισμούς θα καθολικευθεί (…)»99. Καθώς όλα έδειχναν ότι ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας επέμενε στη δίκη των Ι.Δ.Ε.Α.τών, οι επικλήσεις του συντηρητικού Τύπου στους εξωκοινοβουλευτικούς παράγοντες γίνονται πλέον ξεκάθαρες. Η Καθημερινή στράφηκε στον βασιλιά 100, ενώ η Ακρόπολις στον Αμερικανό πρεσβευτή: «Πιστεύομεν ότι η παρουσία της Μεγάλης αυτής Δυνάμεως [σημ. των Η.Π.Α.] εις ένα οιονδήποτε μικρόν Κράτος (…) δημιουργεί δι’ αυτήν και ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ (…) Θα αφήσει ο κ. Πιουριφόϋ να αποσυντεθή, να εξανεμισθή ο Στρατός αυτός που αποτελεί σήμερον την πλέον αξιόμαχον δύναμιν των Ευρωπαίων εταίρων του Ατλαντικού Συμφώνου; (…) Θέλομεν να ελπίζωμεν ότι έστω και την τελευταίαν στιγμήν θα επέμβη κατά τρόπον ΑΠΡΟΚΑΛΥΠΤΟΝ ΚΑΙ ΟΡΙΣΤΙΚΟΝ προσφέρων ούτω μίαν νέαν υπηρεσίαν μεγάλην τόσον εις την Ελλάδα όσον και εις τους ελευθέρους λαούς που ελπίζουν εις τον ηρωϊσμόν και την αυτοθυσίαν των Εθνικών μας Δυνάμεων». Σε περίπτωση που ο Peurifoy αδιαφορούσε, η εφημερίδα προφήτευε: «(…) Όλα – αλλοίμονον – θα καταρρεύσουν τότε και το Σφυροδρέπανον θα εμπηχθή εις τα στήθη ενός προδοθέντος λαού» 101. Πέραν των εκκλήσεων της Ακροπόλεως στο παρασκήνιο η λύση της διεξαγωγής δίκης έχανε τους υποστηρικτές της. Ο Βενιζέλος στα μέσα Ιανουαρίου δήλωνε ότι κι αυτός ήθελε την οριστική συγκάλυψη της υπόθεσης του Ι.Δ.Ε.Α., αλλά δεν τον άφηναν τα Ανάκτορα και ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας. Ειδικά όσον αφορούσε το Σακελλαρίου, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης εξέφρασε την ευχή της σύντομης απομάκρυνσής του από τη θέση του, καθώς με τη στάση του είχε 98
Peyrifoy προς Achesson, 11/1/1952, 3122, RG 84 Greece/US Embassy, General Records (19431963), 350-Greece 1950-1952, “IDEA 1950-1952’’, κουτί 37, NARA. 99 Ελευθερία 9 Ιανουαρίου, απ’ το κεντρικό άρθρο «Η ανάγκη της καθάρσεως». 100 Βλ. το άρθρο «Μια φωνή» στο φύλλο της 11ης Ιανουαρίου. 101 Στο άρθρο: «Κύριε Πιούριφοϋ προλάβετε το κακόν» στο φύλλο της 11ης Ιανουαρίου.
66
δυσαρεστήσει και πολλούς αυλικούς102.
Ακόμη και ο γενικός γραμματέας των
Ανακτόρων και σφοδρός πολέμιος του Παπάγου, Γ. Βεντήρης, ζήτησε να μάθει από τον Peurifoy αν η κυβέρνησή του θα απαιτούσε κατηγορηματικά ακύρωση της δίκης για τον Ι.Δ.Ε.Α. (δείχνοντας την ανασφάλεια των Ανακτόρων). Ο Αμερικανός πρέσβης αρκέστηκε να παρατηρήσει ότι η όλη ιστορία έμοιαζε με καθαρή πολιτική μηχανορραφία εναντίον του Παπάγου103 . Ο Στρατάρχης απ’ τη μεριά του, σε περιοδεία που πραγματοποίησε στα μέσα Ιανουαρίου στην Πελοπόννησο, εξαπέλυσε σκληρή επίθεση εναντίον της κυβέρνησης και της ηγεσίας του Στρατού. Στις 17 Ιανουαρίου, σε λόγο του στο Άργος, κατηγόρησε τους Πλαστήρα – Βενιζέλο ως διαλυτές των Ενόπλων Δυνάμεων και την ηγεσία τους ως ανάξια. Στις 18 Ιανουαρίου απ’ την Τρίπολη διαβεβαίωσε το συγκεντρωμένο πλήθος ότι, όταν γινόταν πρωθυπουργός θα σάρωνε τους ανώτατους αξιωματικούς εντός 24 ωρών104. Οι θέσεις του Παπάγου σε συνομιλία του με τον Peurifoy ήταν ίδιες με τη δημόσια τοποθέτησή του: Η κυβέρνηση με τη στάση της δίχαζε τους αξιωματικούς, κυνηγώντας μια αδρανή οργάνωση που όλοι γνώριζαν και ανεχόταν τη δράση της 105. To υπουργικό συμβούλιο, τελικά, αποφάσισε να αμνηστεύσει τα αδικήματα των
αξιωματικών
που
θα
κατηγορούνταν
για
συμμετοχή
στον
Ι.Δ.Ε.Α.,
παραπέμποντας απλώς σε πειθαρχικά συμβούλια όσους δεν είχαν τιμωρηθεί· η τελική ρύθμιση εγκρίθηκε σε σύσκεψη των Παύλου, Πλαστήρα και Βενιζέλου106. Η απόφαση αυτή, κατά την Ελευθερία ήταν: «(…) απόρροια της κρατούσης εις την κυβέρνησιν και ιδιαιτέρως εις τον πρόεδρον αυτής κ. Πλαστήραν αντιλήψεως ότι τα μέχρι της ανόδου της σημερινής κυβερνήσεως εις την αρχήν αδικήματα πρέπει να κριθούν εντός των πλαισίων της επαγγελθείσης πολιτικής ειρηνεύσεως (…)»107. Έτσι, στις 24 Ιανουαρίου 1952 δημοσιεύθηκε το πόρισμα του Ζωζωνάκη με αναλυτική αναφορά στον Ι.Δ.Ε.Α. και για τα γεγονότα της 30ης – 31ης Μαΐου· στο 102
Peyrifoy προς Achesson, 14/1/1952, 3166, RG 84, Greece/US Embassy, General Records (19431963), 350-Greece 1950-1952, “IDEA 1950-1952’’ , κουτί 37, NARA. 103 Ο.π. 104 Βλ. Βήμα, Ελευθερία, Καθημερινή, 18 και 19 Ιανουαρίου 105 Peurifoy προς Achesson, 16/1/1952, 3204, RG 84, Greece/US Embassy, General Records (19431963), 350-Greece 1950-1952,“IDEA 1950-1952’’, κουτί 37, NARA. 106 Yost προς State Department, 18/1/1952, 3253, RG 84 Greece/US Embassy, General Records (1943-1963), 350-Greece 1950-1952,“IDEA 1950-1952’’, κουτί 37, NARA. 107 Ελευθερία 15 Ιανουαρίου, όπου η πρώτη πληροφορία για αμνήστευση των εμπλεκόμενων στην υπόθεση .
67
βούλευμα ζητούνταν η παραπομπή σε δίκη δεκαέξι αξιωματικών για συμμετοχή στον Ι.Δ.Ε.Α. και το κίνημα108. Οι εν λόγω βαθμοφόροι ήταν οι ίδιοι που αποστρατεύθηκαν τον Ιούνιο του 1951 με τη σημαντική προσθήκη του επιτελάρχη του Γ΄ Σ.Σ., ταξίαρχου Αθ. Φροντιστή. Η εισηγητική κυβερνητική έκθεση για την παροχή αμνηστίας ήταν σαφής: «(…) Ο κολασμός ώφειλε να επέλθη βαρύς (…) εφ’ όσον δικαστικώς εβεβαιώθη ότι οι υπό δίωξιν αξιωματικοί εκινούντο όχι μόνον όταν έδρα ενόπλως ο κομμουνισμός, αλλά και μετά την ανάληψιν της αρχιστρατηγίας υπό του Παπάγου (…) ακόμη δε και μετά την ολοσχερή ήττα του εχθρού. Αν αι παρελθούσαι και παρούσαι περιστάσεις ήσαν άλλαι, η Κυβέρνησις δεν θα εδίσταζεν εις την μέχρι τέλους εφαρμογήν του Νόμου. Υπό τας σημερινάς, όμως, συνθήκας εσκέφθημεν και απεφασίσαμεν διαφόρως. Διότι η Κυβέρνησις δεν νομίζει συγχωρημένον να ριφθούν εις τας φυλακάς έστω και μέχρι της δίκης πολεμισταί αξιωματικοί οίτινες αρχικώς συνεσπειρώθησαν προς αποτελεσματικωτέραν δράσιν κατά των κομμουνιστών (…) όταν η ιδία ημών Κυβέρνησις έχει ως πρόγραμμα την δια της επιεικίας της διαλλακτικότητος και της συγγνώμης μεταχείρισιν των πολιτών ή στρατιωτικών εκείνων οίτινες ύψωσαν τα όπλα κατά της Πατρίδος των θέσαντες εις κίνδυνον την εθνικής της ανεξαρτησίας. Δεν δύναται η Κυβέρνησις να κρατή δύο σταθμά (…)»109. Οι αξιωματικοί αντέδρασαν έντονα στην απόφαση της αμνήστευσής τους και έστειλαν σχετική ανακοίνωση στον Τύπο110. Οι φιλικές προς τον Συναγερμό εφημερίδες επέκριναν έντονα την κυβερνητική απόφαση ευθυγραμμιζόμενες με το αίτημα του Στρατάρχη για διεξαγωγή δίκης: «(…) Η χωρίς δίκην αμνήστευσις γενναίων αξιωματικών τας μεγίστας υπηρεσίας των οποίων εις τον αντισυμμοριακόν αγώνα γνωρίζει το πανελλήνιον υπηγορεύθη από την πρόθεσιν της Κυβερνήσεως να απομακρύνη από το στράτευμα όχι μόνον τους 16 από κατηγορίαν αλλά και τους άλλους προγραφέντας ήδη αξιωματικούς οι οποίοι επειδή συμβαίνει να είναι αφοσιωμένοι εις το καθήκον των δεν φαίνονται διατεθειμένοι να μεταβληθούν εις κομματικά όργανα της κυβερνώσης εταιρείας και του … «υπερκομματικού» υπουργού της Εθνικής Αμύνης» 111. (…) Οι αμνηστευόμενοι αξιωματικοί είναι προφανές ότι αδικούνται με την τελικήν κυβερνητικήν απόφασιν, η οποία έχει μεν την επίφασιν της επιεικίας, αλλά εις 108
Αναλυτικά τα κείμενα στην Ελευθερία της 25ης Ιανουαρίου. Ο.π. 110 Βλ. την ανακοίνωσή τους στο Βήμα της 26ης Ιανουαρίου. 109
68
την σφαίραν της ΗΘΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΟΣ δεν θα ηδύνατο να υπάρχει αυστηροτέρα από αυτήν» 112. Η Ελευθερία άσκησε επίσης κριτική για την κυβερνητική απόφαση, για διαφορετικούς βέβαια λόγους: «(…) Πολύ φοβούμεθα (…) ότι η κυβέρνησις δεν θα επιτύχη τα αποτελέσματα που προσδωκά εκ της αποφάσεώς της αυτής, η οποία – πρέπει να ομολογηθή – αποτελεί παραχώρησιν προς την αντιπολίτευσιν (…) Η κυβέρνησις δεν ετόλμησε να φέρη την υπόθεσιν μέχρι του ακροατηρίου. Και οι συνωμόται θα κορυβαντιούν. Και πολύ φοβούμεθα ότι αυτό θα είναι καταστρεπτικόν δια τον Στρατόν (…)»113. Τα κίνητρα που οδήγησαν στην κυβερνητική απόφαση είναι ποικίλλα. Υπάρχουν ενδείξεις ότι στα πλαίσια της επαναπροσέγγισής του με τον βασιλιά, ο Παπάγος είχε ζητήσει την αμνήστευση των αξιωματικών του Ι.Δ.Ε.Α.114. Ο Παύλος τον Ιανουάριο του 1952 δε φάνηκε ιδιαίτερα απαιτητικός για τιμωρία των Ι.Δ.Ε.Α.τών. Πιθανόν με τη στάση του αυτή να ήθελε να κάνει συμπαθέστερο το Θρόνο στις Ένοπλες Δυνάμεις, όπου η παρουσία του Δεσμού παρέμενε σημαντική115. Είναι ακόμη βέβαιο ότι μέλη της κυβέρνησης δεν επιθυμούσαν η υπόθεση να φθάσει στο στρατοδικείο. Μοιραία η διαδικασία θα κατέληγε να ασχοληθεί με την de facto αναγνώριση του Ι.Δ.Ε.Α. ως πόλου επιρροής απ’ την πολιτική ηγεσία κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Κι αν μεν ο Πλαστήρας δεν είχε κάποια σχέση, ο Σοφ. Βενιζέλος (και ο Γ. Βαρβούτης, υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου το 1952) θα έπρεπε να εξηγήσουν γιατί όχι μόνο δε στράφηκαν κατά της οργάνωσης απ’ το 1947-48, αλλά είχαν επαφές μαζί της. Ασφαλώς οι πολιτικοί θα βρίσκονταν σε εξαιρετικά δύσκολη θέση, ενώ οι κατηγορούμενοι θα παρουσίαζαν τις επαφές μαζί τους ως επιβράβευση του ρόλου του Ι.Δ.Ε.Α.116. Η αμερικανική θέση επικράτησε. Απόλυτα ικανοποιημένος ο Yost, σημείωνε ότι η πίεση της πρεσβείας προς την κυβέρνηση είχε επιφέρει σαφή αποτελέσματα, καθώς οι κυβερνώντες αντιλήφθηκαν με ξεκάθαρο τρόπο ότι η ανάμιξή τους στα θέματα του Στρατού και η ανεκτικότητά τους έναντι της Ε.Δ.Α. προκαλούσαν την έντονη αντίδραση της αμερικανικής κυβέρνησης. Έτσι, οι Πλαστήρας – Βενιζέλος 111
Από το σχόλιο «Πραξικόπημα» (στη στήλη «Καθημερινά») της Καθημερινής 25 Ιανουαρίου. Το Βήμα 25ης Ιανουαρίου, στο κεντρικό άρθρο «Υπέκυψαν εις ξένας θελήσεις». Επίσης, βλ. Εστία 24ης Ιανουαρίου. 113 Από το κεντρικό άρθρο «Η αμνηστία» στο φύλλο της 24ης Ιανουαρίου. 114 Βλ. Γρηγοριάδη ο.π. σελ. 109-111. 115 Αυτή η εκτίμηση του Τρ. Γεροζήση ο.π. σελ. 928. 116 Με αυτή την άποψη συμφωνεί και ο Καραγιάννης (ο.π. σελ. 269). 112
69
κατέληξαν
στην
αναγκαιότητα
οριστικής
χορήγησης
αμνηστίας
στους
κατηγορούμενους για συμμετοχή στον Ι.Δ.Ε.Α., αλλά και στη λήψη μέτρων εναντίον της Αριστεράς (κλείσιμο της εφημερίδας Δημοκρατική, επιστροφή στην εξορία γνωστών αριστερών παραγόντων)117. Η αμερικανική στάση υπέρ της αμνήστευσης του Ι.Δ.Ε.Α. δεν έμεινε στο παρασκήνιο. Τις κρίσιμες ημέρες του Ιανουαρίου, κύκλοι της πρεσβείας επανειλημμένα φερόταν να διαρρέουν στον Τύπο τις ανησυχίες τους ότι με τη διαιώνιση
του θέματος, μέσω του στρατοδικείου θα πλήττονταν η συνοχή του
στρατού, ο οποίος θα δυσφημιζόταν στο εξωτερικό118. Επιπλέον, λίγες εβδομάδες αργότερα στη σύνοδο κορυφής του Ν.Α.Τ.Ο. στη Λισσαβόνα, ο υπουργός Εξωτερικών Achessοn και άλλοι παράγοντες, εξέφρασαν στον Σ. Βενιζέλο τη δυσαρέσκειά τους για την αναταραχή στο Στρατό. Ακόμη, στελέχη της κυβέρνησης Πλαστήρα ανέφεραν ότι οι Αμερικανοί άσκησαν αφόρητες πιέσεις για να σταματήσει η δίωξη των εμπλεκομένων αξιωματικών119. Χαρακτηριστική, τέλος, είναι και η αποστροφή του υπουργού Εθνικής Άμυνας, Σακελλαρίου, σε ερώτηση του βουλευτή της Ε.Δ.Α. στη συνεδρίαση της 17ης Μαρτίου 1952 της Βουλής που ασχολήθηκε και με τον Ι.Δ.Ε.Α.: «Α. Μπριλλάκης: Κύριε Υπουργέ, εάν μπορείτε, να μας διαβεβαιώσετε ότι εις την υπόθεσιν της αμνηστεύσεως του Ι.Δ.Ε.Α. επενέβη η Αμερικανική Πρεσβεία. Α. Σακελλαρίου: Δεν είμαι Υπουργός των Εξωτερικών δια να γνωρίζω οιεσδήποτε επεμβάσεις ή πιέσεις της Αμερικανικής Πρεσβείας»120. Πέραν της σταθερής αντίληψης των Αμερικανών ότι κάθε αναταραχή στις Ένοπλες Δυνάμεις θα μείωνε τη μαχητικότητά τους, η αμνήστευση του Ι.Δ.Ε.Α. συνδέεται άμεσα με το πολιτικό παιχνίδι της περιόδου και τους σχεδιασμούς της πρεσβείας. Δυσαρεστημένοι από την ανομοιογένεια της κεντρώας συμμαχικής κυβέρνησης, τη διστακτικότητα της να προωθήσει τις οικονομικές αλλαγές που θεωρούσαν απαραίτητες, και τη φιλοδοξία για ευρεία πολιτική επιείκειας έναντι της Αριστεράς, οι Αμερικανοί ήδη λίγες εβδομάδες μετά τη συγκρότηση του υπουργικού συμβουλίου, στράφηκαν στην αναγκαιότητα μεταβολής του. Βασικός στόχος τους ήταν μια συμμαχική κυβέρνηση Συναγερμού και Φιλελευθέρων· έτσι, θα υπήρχε μια 117
Athens Embassy προς Secretary of State, 21/1/1952, 3294, RG 84, Greece/US Embassy, General Records (1943-1963), 350-Greece 1950-1952,“IDEA 1950-1952’’ κουτί 37, NARA. 118 Βλ. Καθημερινή, Ακρόπολι 12-13 Ιανουαρίου. 119 Βλ. αφήγηση του υπουργού Εργασίας Γρ. Κασιμάτη στον αριστερό πολιτικό Μ. Κύρκο, Λιναρδάτου ο.π. σελ. 381. Για το διάβημα Achesson βλ. Στεφανίδη, ο.π. σελ. 145.
70
κεντροδεξιά κυβέρνηση με μεγάλη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, αρκούντως φιλοαμερικανική και δημοκρατική. Αυτό το σενάριο, που ευνοούσαν και οι Βρετανοί, ενώ δε το αντιμετώπιζε αρνητικά και το Παλάτι, προϋπέθετε τη μη ύπαρξη προβλημάτων μεταξύ Ε.Σ. και Κ.Φ121. Η αναμόχλευση του ζητήματος του Ι.Δ.Ε.Α., αποτελούσε ένα πρώτης τάξεως εμπόδιο στο σχετικό σχεδιασμό καθώς ναρκοθετούσε το δρόμο της συμμαχίας του πρώτου με το τρίτο κόμμα. Με την αμνήστευση του Δεσμού, ένα εμπόδιο για την συμμαχία Συναγερμού-Φιλελευθέρων έβγαινε από τη μέση, αν και τελικά οι αμερικανικές προσδοκίες δεν ευοδώθηκαν…
δ. Ορισμένα ερωτήματα Υπάρχουν σημεία στην όλη ιστορία του κινήματος της 30ης – 31ης Μαΐου 1951 που παραμένουν σκοτεινά. Γι’ αυτό θα επιχειρήσουμε να δώσουμε απαντήσεις στα ερωτήματα που, αβίαστα, προκύπτουν:
Καταρχήν, τι συνέβη εκείνο το βράδυ: πραγματικά ο Ι.Δ.Ε.Α. προσπάθησε να πάρει την εξουσία; Μπορεί να συγκριθεί το κίνημα της 30ης- 31ης Μαΐου 1951 με εκείνο της 21ης Απριλίου 1967; Για τους αντιπάλους του Ι.Δ.Ε.Α. τα γεγονότα της 30ης – 31ης Μαΐου είναι η απόπειρα υλοποίησης της περίφημης εγκυκλίου που προετοίμαζε τη δικτατορία του Δεσμού122. Για τους φίλους του Ι.Δ.Ε.Α. είναι μια απλή έξαψη των πνευμάτων, ένας στιγμιαίος παροξυσμός123. Στην ουσία πρόκειται για μια δυναμική κίνηση ορισμένων αξιωματικών για να πείσουν το Στρατάρχη να ανακαλέσει την παραίτησή του. Η ανακήρυξη του Παπάγου σε Πολέμαρχο, ουδέποτε έγινε απόπειρα να υλοποιηθεί. Οι κινηματίες στις ομιλίες προς τους υφισταμένους τους124 και τις επικοινωνίες με τους ανωτέρους τους125 ετόνιζαν πως ξεσηκώθηκαν για να προστατεύσουν το Στρατάρχη και το στράτευμα, όχι για να επιβάλουν δικτατορία στο όνομα του Παπάγου. Ακόμη, απέφυγαν να εξουδετερώσουν την πολιτειακή και πολιτική ηγεσία. Ας μην ξεχνάμε, επίσης, ότι η κατάληψη του ραδιοσταθμού δεν έγινε για να απευθύνει η νέα 120
ΕΠΣΒ, ο.π. σελ. 746. Για τις σχετικές ζυμώσεις και την εγκατάλειψή τους, βλ. Στεφανίδη, ο.π. σελ. 158-163. 122 Βλ. ενδεικτικά Ελευθερία 8 Αυγούστου 1951. 123 Βλ. ενδεικτικά Εστία 4 Ιουνίου 1951 και την ομιλία του Παπάγου στη Βουλή στις 17 Μαρτίου 1952. 124 Βλ. στο Πόρισμα του Ζωζωνάκη (ο.π.) την ομιλία του διοικητή του 25ου Συντάγματος Πεζικού Καραχάλιου προς τους αξιωματικούς. 125 Βλ. Πόρισμα Ζωζωνάκη (ο.π.) με τις συνομιλίες Γρηγορόπουλου – Χρηστέα και Γρηγορόπουλου – Ταβουλάρη. 121
71
κατάσταση διάγγελμα στο λαό, αλλά για να μην ανακοινωθεί εκ νέου η παραίτηση στο πλατύ κοινό126. Οι όποιες λύσεις για σχηματισμό κυβέρνησης συζητήθηκαν όταν το κίνημα κατέρρεε, μέσα σε κλίμα πανικού. Όπως δείχνουν όλα τα στοιχεία στόχος των κινηματιών ήταν η πάση θυσία αποτροπή της αποχώρησης του Παπάγου από το στράτευμα και όχι η πραξικοπηματική κατάληψη της εξουσίας. Το κυριότερο σημείο διαφοράς με την 21η Απριλίου είναι η έλλειψη συγκεκριμένου σχεδίου, που οδήγησε σε αποτυχία127 το κίνημα του Μαΐου· η επίμονη αναφορά των κινηματιών του ’51 σε μια ατμόσφαιρα έξαψης που τους ώθησε σε δράση128 μπορούμε να πούμε πως είναι ακριβής. Δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. ή οι στασιάσαντες ανέμεναν τη παραίτηση του Παπάγου ως ευκαιρία για ανάληψη δράσης. Αντίθετα, όπως προαναφέρθηκε, η απομάκρυνση του Στρατάρχη από τη θέση του αποτελούσε σοβαρό πλήγμα για το σχεδιασμό του Δεσμού και την ίδια την ιεραρχική ανέλιξη των κινηματιών. Η άρνηση προσχώρησης πολλών αξιωματικών129, η καιροσκοπική στάση άλλων, η έλλειψη δράσης στην επαρχία δε μας δίνουν τέτοια εικόνα. Η ανυπαρξία ενός συγκεκριμένου σχεδίου και η προχειρότητα διέκριναν τους κινηματίες, οι οποίοι απέτυχαν να θέσουν πλήρως υπό τον έλεγχό τους και αυτή την Αθήνα, παρά τα ερείσματα του Ι.Δ.Ε.Α. στις μονάδες. Η αρχική επιτυχία των στασιαστών ήταν μάλλον συγκυριακή, λόγω του πλήρους αιφνιδιασμού της στρατιωτικής ηγεσίας. Στην ουσία, η προχειρότητα αυτή είναι ένα πρόσθετο επιχείρημα που καταδεικνύει τη μη ανάμιξη του συνόλου του Ι.Δ.Ε.Α. στην υπόθεση. Ο Δεσμός με χιλιάδες μέλη το 1951, κατά εχθρούς και φίλους130, δεν κινητοποιήθηκε καθόλου. Το Γ’ Σ.Σ., η μεγαλύτερη μονάδα του Ελληνικού Στρατού, που άνετα μπορούσε να καταλάβει τη Θεσσαλονίκη με το διοικητή του απόντα (Στ. Μανιδάκη) και του επιτελάρχη του (Αθ. Φροντιστή) να είναι Ι.Δ.Ε.Α.της ουδέποτε ειδοποιήθηκε, όπως και καμιά άλλη μονάδα της περιφέρειας131. 126
Βλ. Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π. Για μια διαφορετική προσέγγιση που θέλει το κίνημα να έχει επιτύχει τους σκοπούς του βλ. Γεροζήση ο.π. σελ. 921. 128 Χαρακτηριστική η απολογία του Χρηστέα στα Ανακριτικά Συμβούλια του 1952, Φάκελος Χρηστέα. 129 Βλ. Πόρισμα Ζωζωνάκη (ο.π.) για την άρνηση των αξιωματικών του 25ου Συντάγματος ν’ ακολουθήσουν τον διοικητή τους Καραχάλιο. 130 Σύμφωνα με τον Καραγιάννη το 1951 τα μέλη της οργάνωσης ήταν 2.500, ενώ ο Σ. Βενιζέλος μιλώντας με τον Αμερικανό επιτετραμμένο Yost, καταμετρά 1.500 – 2.000 Ι.Δ.Ε.Α.τες, λίγο μετά το κίνημα. Βλ. Στεφανίδη ο.π. σελ. 144. 131 Για την έλλειψη δράσης στη Θεσσαλονίκη βλ. την επιστολή του Φροντιστή στον Κανελλόπουλο (Κανελλόπουλου ο.π. σελ. 298). Σύμφωνα με τους Τσακαλώτο (ο.π. σελ. 402) και Παπαθανασιάδη (ο.π. σελ. 236) δεν υπήρξε καμιά δράση στην περιφέρεια. Αντίθετα, ο Αρ. Μπουλούκος (Υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., Αθήνα 1989 σελ.74) αναφέρει ότι ο Γ. Παπαδόπουλος κινητοποίησε το πυροβολικό που 127
72
Αντιθέτως το 1967 οι συνωμότες προετοιμάζονταν για μεγάλο διάστημα, βασιζόμενοι σε υπαρκτό επιτελικό σχέδιο, για την αντιμετώπιση ενδεχόμενης κομμουνιστικής εξέγερσης· γι’ αυτό το λόγο και επικράτησαν άνετα στην Αττική και τη Β. Ελλάδα. Άλλη βασική διαφορά είναι ο στόχος των κινηθέντων του 1951 και του 1967. Ο Χρηστέας και οι ακόλουθοί του ανέλαβαν δράση στο όνομα του Παπάγου, το κύρος και το αξίωμα του οποίου ήθελαν να προστατεύσουν. Απ’την άλλη μεριά οι Απριλιανοί κινήθηκαν με σκοπό να μη παραχωρήσουν την εξουσία σε οιονδήποτε άλλο πολιτικό ή στρατιωτικό παράγοντα, δεν κινήθηκαν για λογαριασμό τρίτου μέρους. Ως κοινό σημείο των δύο στασιαστικών πράξεων μπορεί να εντοπιστεί ο λανθάνων αντιμοναρχικός χαρακτήρας τους. Το 1951 η διαμάχη Θρόνου – Παπάγου ξέφυγε από το αυλικό παρασκήνιο και ώθησε τους φανατικότερους υποστηρικτές του Στρατάρχη στο κίνημα που στρεφόταν εμμέσως εναντίον του Στέμματος και της επιλογής του να ωθήσει τον Παπάγο σε παραίτηση. Το 1967 οι πραξικοπηματίες αποφάσισαν να μη περιμένουν το βασιλιά και προχώρησαν στη δυναμική λύση, αν και αμέσως επιζήτησαν τη μοναρχική έγκριση. Επιπλέον, μπορεί να παρατηρηθεί ότι και οι δύο κινήσεις βασίστηκαν σε ένα σχετικά μικρό πυρήνα αξιωματικών που κατείχαν όμως καίριες θέσεις είτε σε Επιτελείο είτε σε μονάδες του Λεκανοπεδίου Αττικής. Και στις δύο περιπτώσεις συνάντησαν μικρή έως ανύπαρκτη αντίσταση από την ανώτατη ηγεσία. Αυτή ήταν και η κύρια κατηγορία που απηύθυνε για τον Γρηγορόπουλο ο Παπάγος όταν, με δηλητηριώδη ακρίβεια, διαπίστωνε : «Δεν είχε το σθένος να βγη έξω να αρπάξη από το γιακά έναν από αυτούς τους αξιωματικούς και να τον πετάξη έξω. Και έπρεπε να αναμένη, εγώ παρητημένος αρχιστράτηγος, να παρατηρήσω δριμύτατα τους αξιωματικούς αυτούς και να επιβάλω την τάξιν»133. Στη περίπτωση του 1951 φαίνεται πως η ηγεσία και αιφνιδιάστηκε και δε μπόρεσε να αντιδράσει, πιθανότατα περιμένοντας από τον Παπάγο να κάνει το πρώτο βήμα134.Πάντως το 1951 φάνηκε καθαρά ότι έστω και λίγοι μεσαίοι αξιωματικοί, υπό
βρίσκονταν στο Μεγάλο Πεύκο. Τον ισχυρισμό αναπαράγει και ο Γεροζήσης (ο.π. σελ. 922) χωρίς τεκμηρίωση. 133 Ε.Π.Σ.Β., ο.π. σελ.739. 134 Καθώς δεν είχε ορισθεί διάδοχός του, ο Παπάγος τυπικά ασκούσε ακόμη τα καθήκοντα του Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. και κατά συνέπεια όφειλε να αντιδράσει, όπως αντέδρασε (το παραδέχθηκε και ο ίδιος ο Στρατάρχης, βλ. Λιναρδάτου ο.π σελ. 234 ).
73
τον όρο ότι κατείχαν καίρια πόστα και κινούνταν με αποφασιστικότητα μπορούσαν να φέρουν την ηγεσία του Στρατού, προ τετελεσμένων γεγονότων…
Ποιος ήταν ο αρχηγός του κινήματος; Όπως είδαμε ο ταξίαρχος Χρηστέας έλαβε την πρωτοβουλία των κινήσεων το βράδυ της 30ης – 31ης Μαΐου στη διάρκεια της νύχτας εκείνης βασικό ρόλο στο πλάι του Χρηστέα φαίνεται πως έπαιξαν και άλλοι αξιωματικοί με κυριότερους τους Ταβουλάρη, Αναγνωστόπουλο και Κουρούκλη135. Ωστόσο, ο Χρηστέας ήλθε σε τηλεφωνική επικοινωνία με κάποιον που αποκαλούσε «στρατηγό». Εάν δεν έλεγε ψέματα για να καλλιεργήσει την εντύπωση ότι το κίνημα είχε υψηλούς προστάτες, ο πιθανότερος συνομιλητής του ήταν ο αντιστράτηγος Κιτριλάκης. Είδαμε πως είχε ταχθεί υπέρ της δυναμικής ενέργειας ενώ, σε αντίθεση με άλλους ανώτατους, αντιμετωπίστηκε με σεβασμό απ’ τους κινηματίες. Την εκτίμηση ότι ηθικός αυτουργός των γεγονότων ήταν ο Κιτριλάκης συμμεριζόταν και η πλειονότητα της στρατιωτικής ηγεσίας136 .
Ποιος ήταν ο ρόλος του Παπάγου; Είναι σαφές ότι, σύμφωνα με όλες τις πηγές, ο Στρατάρχης φάνηκε ειλικρινά εξοργισμένος με τα τεκταινόμενα στο Επιτελείο, τα οποία και καταδίκασε έντονα. Η άρνησή του να συνταχθεί με το κίνημα και η κάθοδός του στα Παλαιά Ανάκτορα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επαναφορά της τάξης137. Ωστόσο, το σκοτεινό σημείο παραμένει η αργοπορία του να μεταβεί στην Αθήνα. Καίτοι γνώριζε το τι συνέβαινε από σχετικά νωρίς138 έφτασε στο Γ.Ε.Ε.Θ.Α. μόλις στις 6 – 6:30 το πρωί, κάτι που προκάλεσε ποικίλα ερωτηματικά139. Αποτελεί πάντως κοινή εκτίμηση πως ο Στρατάρχης δεν είχε λόγο να επιθυμεί δικτατορία και, ως εκ τούτου, δεν είχε λόγο να στηρίξει το κίνημα. Εάν κατέβαινε στην πολιτική αυτό θα ήταν μέσω της ίδρυσης κόμματος. Εγνώριζε πολύ καλά, ότι σε περίπτωση εκτροπής, θα συνασπίζονταν 135
Βλ. Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π. Ο Τσακαλώτος, υποβάλλοντας τα πρακτικά της συνεδρίασης στους προϊσταμένους του, φρόντισε (πιθανόν για να απαλλαγεί από έναν ενοχλητικό συν-διεκδικητή της ανώτατης ηγεσίας), να καταδείξει τον Κιτριλάκη ως υπεύθυνο για την άνδρωση του Ι.Δ.Ε.Α. Επιπλέον, έθεσε το ζήτημα της παραμονής του Γενικού Επιθεωρητή στη θέση του και πρότεινε τη διεξεγωγή περαιτέρω έρευνας εις βάρος του Κιτριλάκη από δικαστικό. Τσακαλώτος προς Υπουργό Εθνικής Άμυνας, 16/8/1951, Αρχείο Βασιλικών Ανακτόρων (Α.Β.Α.), φάκελος 55 “Παράσημα-Ι..Δ.Ε.Α’’, Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ)-Αθήνα. 137 Το αναγνώρισε και ο Σ. Βενιζέλος στη Βουλή στις 19 Μαρτίου 1952 (Ε.Π.Σ.Β. ο.π. σελ. 782). 138 Σύμφωνα με το Γωγούση (επιστολή στο περιοδικό Εικόνες ο.π) ενημέρωσε τον Παπάγο γύρω στις 2 το πρωί.. 139 Βλ. Γρηγορόπουλου ο.π. σελ 449. 136
74
εναντίον του το Παλάτι, ο πολιτικός κόσμος και οι Αμερικανοί140. Συνεπώς, η αργοπορία στην αντίδραση του Παπάγου δεν ήταν τίποτε άλλο παρά επίδειξη δύναμης. Πιθανότατα άφησε τα πράγματα να εξελιχθούν γνωρίζοντας ότι μόνο ο ίδιος με το κύρος του θα μπορούσε να διαλύσει τους κινηματίες. Στόχος του ήταν να δείξει στο Θρόνο (κυρίως) και στα κόμματα το μέγεθος της επιρροής του στις Ένοπλες Δυνάμεις141. Επιπλέον, ο Παπάγος με το να σπεύσει να ταχθεί δυναμικά εναντίον της στάσης κατεδείκνυε περίτρανα την πίστη του στο Σύνταγμα και τους Θεσμούς, ανοίγοντας το δρόμο για μια άφθαρτη κάθοδο στην πολιτική κονίστρα142. Δεν αποκλείεται εξάλλου, να μη βιάστηκε να πλήξει το κίνημα θέλοντας να εξακριβώσει το πλήθος των πιστών οπαδών του στο στράτευμα, αφού η αντιπειθαρχική αυτή εκδήλωση είχε ξεκάθαρο φιλοπαπαγικό χαρακτήρα. Από την 31η Μαΐου, πάντως, ο Στρατάρχης ανέλαβε την προστασία των κινηματιών. Ζήτησε την ατιμωρησία τους, καταδίκασε τις διώξεις τους και, όπως θα δούμε, τους επανέφερε στο στράτευμα, δημιουργώντας εύλογες απορίες και επικρίσεις143.
Ποιος ήταν ο ρόλος του Ι.Δ.Ε.Α. στο κίνημα; Το πόρισμα Ζωζωνάκη υποστηρίζει πως οι ηγέτες του κινήματος αποτελούσαν το 1951 και τη Διοικούσα Δέσμη του Ι.Δ.Ε.Α.144, τεκμηριώνοντας, έτσι, την ανάμιξη του Δεσμού στη στάση. Τα πράγματα, ωστόσο, δεν είναι τόσο απλά. Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο συνταγματάρχης Δ. Παπαδόπουλος, διοικητής του Συντάγματος Βαρέων Όπλων Πεζικού που έστειλε λόχους της μονάδας του να καταλάβουν καίριες θέσεις δεν ήταν μέλος του Ι.Δ.Ε.Α.145. Ακόμη, ο συνταγματάρχης Κορακάς, διοικητής των Τεθωρακισμένων, ήταν Ι.Δ.Ε.Α.της146 και οι κινηματίες υπολόγιζαν στη στήριξή του. Παρ’ όλα αυτά, αρνήθηκε να βοηθήσει δίνοντας έτσι πλήγμα στους σχεδιασμούς των Χρηστέα, Ταβουλάρη κ.λ.π. Εξίσου σημαντικό είναι και το παράδειγμα του Ν. Γωγούση, ενός εκ των γνωστότερων στελεχών του Δεσμού. Ο Γωγούσης απ’ την πρώτη στιγμή επεχείρησε να αποτρέψει τους κινηματίες απ’ το να αναλάβουν δράση και το κυριότερο, πήγε στην Εκάλη για να ενημερώσει τον 140
Αυτή η άποψη των Γρηγοριάδη (ο.π. σελ. 80), Λιναρδάτου (ο.π. σελ. 233) Βλ. Γεροζήση, ο.π. τόμος Β΄, σελ. 922 και Δ. Χαραλάμπη: Στρατός και πολιτική εξουσία, η δομή της εξουσίας στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, Αθήνα 1985, σελ. 40. 142 Βλ. Λιναρδάτου ο.π. σελ. 233 και Γεροζήση ο.π. σελ. 922. 143 Βλ. Γρηγορόπουλου ο.π. σελ. 458. 144 Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π. 145 Πόρισμα Ζωζωνάκη ο.π. 146 Συνέντευξη Πανουργιά στον γράφοντα/ Δαμιανάκος, ο.π. σελ. 111./ Ο Κορακάς αντικαταστάθηκε απ’ την καίρια θέση του στις 6 Ιουνίου και διοικητής του Κέντρου Τεθωρακισμένων τοποθετήθηκε ο συνταγματάρχης Αγόρος (βλ. Καθημερινή 7 Ιουνίου 1951). 141
75
Παπάγο. Εκείνος ήταν που μετέφερε στους στασιαστές την αποδοκιμασία του Στρατάρχη, τερματίζοντας τις όποιες ψευδαισθήσεις τους για στήριξη απ’ αυτόν. Ο Καραγιάννης παρατηρεί εύστοχα: «Τα γεγονότα της 31ης Μαΐου 1951 είναι εξολοκλήρου αναληθές ότι αποτέλουν πράξιν βίας του Ι.Δ.Ε.Α. (…) Η αλήθεια ήτο μία, ότι η κίνησις της 31ης Μαΐου αποφασισθείσα ουχί υπό της Δ.Δ. του Ι.Δ.Ε.Α. αλλά παρ’ Αξ/κών πολλοί των οποίων ανήκον εις τον Ι.Δ.Ε.Α. και τινες τούτων ουδεμίαν σχέσιν είχον μετ’ αυτού, απέβλεπεν αποκλειστικώς και μόνον εις τον εξαναγκασμόν της Κυβερνήσεως, όπως διατηρήση τον Στρατάρχην Παπάγον εις την Αρχιστρατηγίαν προς περιφρούρησιν του Στρατεύματος εκ της πολιτικής» 147. Παρόμοια είναι και η εκτίμηση του πρώην ιδρυτικού μέλους του Δεσμού, που διατηρούσε επαφές με την οργάνωση, Εμμ. Ζαχαράκη: «Μερικοί από αυτούς τους αξιωματικούς δεν αποκλείεται να ήσαν μέλη του Ι.Δ.Ε.Α., ενήργησαν όμως σε αυτήν την περίπτωσιν αυτοβούλως, γιατί ο Ι.Δ.Ε.Α., ουδέποτε έδωσε εντολές ή οδηγίες που αντεστρατεύοντο τις κρατικές αποφάσεις ούτε στη προκειμένη περίπτωση μήτε ποτέ άλλοτε. Αν συγκρίνη κανείς την ευκολία με την οποία κατεστάλη αυτό το κίνημα με τους 3.000 αξιωματικούς που αριθμούσε τότε ο Ι.Δ.Ε.Α. ως μέλη του, αντιλαμβάνεται αμέσως ότι αυτό το κίνημα δεν ήταν του Ι.Δ.Ε.Α.» 148. Η μελέτη των ατομικών βιβλιαρίων των αξιωματικών που τον Ιανουάριο του 1952 αμνηστεύτηκαν149 είναι αρκετά διαφωτιστική. Στη συντριπτική τους πλειονότητα ήταν απόφοιτοι της Σχολής Ευελπίδων, καταγόμενοι απ’ την επαρχία, δίχως ανάμιξη στις μεσοπολεμικές αναταραχές. Κατά την περίοδο 1941 – 1944 αρκετοί διακρίθηκαν στη Μ. Ανατολή150, ενώ οι υπόλοιποι υπηρέτησαν κανονικά σε θέσεις του κατοχικού Υπ. Εθνικής Άμυνας, είτε υπήρξαν αδρανήσαντες151. Μόνον ένας, ο Στ. Ταβουλάρης, υπηρέτησε στα Τάγματα Ασφαλείας. Το κύριο στοιχείο που
147
Καραγιάννης ο.π. σελ. 273. Ζαχαράκης, οπ σελ. 219. 149 Ουδείς εκ των αμνηστευθέντων διέψευσε ποτέ τη συμμετοχή του στον Ι.Δ.Ε.Α. Μόνο οι Παπαδόπουλος και Ζακυνθινός αναφέρονται στο Πόρισμα Ζωζωνάκη ως μη Ι.Δ.Ε.Α.τες. Στην Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων (Αθήνα), όπου βρίσκονται οι φάκελοι των αξιωματικών, μας δόθηκαν προς μελέτη οι ατομικοί φάκελοι των Δ. Παπαδόπουλου και Γ. Κουρούκλη καθώς και τα ατομικά βιβλιάρια των Ζακυνθινού, Κ. Καραβίτη, Γ. Καραγιάννη, Κ. Καραχάλιου, Η. Κοντόπουλου, Μ. Μάντζιου, Γ. Μπάλλα, Αλ. Νάτσινα, Ν. Παρλαβάντζα, Στ. Σκληρού, Ταβουλάρη Στ., Τσαμπάτου Δ.. και Φροντιστή Αθ. 150 Οι Καραβίτης, Καραγιάννης, Παρλαβάντζας, Σκληρός, Φροντιστής. 148
76
τους συνέδεε, πάντως, ήταν οι κρίσεις του 1951. Το Μάρτιο του έτους αυτού για τελευταία φορά ο Παπάγος, ως παντοδύναμος Αρχιστράτηγος, καθόρισε τις προαγωγές και τις τοποθετήσεις σε θέσεις-κλειδιά των αξιωματικών. Έτσι, ο Μ. Μάντζιος, στις προαναφερθείσες κρίσεις, ονομάστηκε ταξίαρχος και διοικητής του Κέντρου Διαβιβάσεων, ο Κ. Καραβίτης επιτελάρχης της 7ης Μεραρχίας Πεζικού (που έδρευε στην Αττική), ο Στ. Ταβουλάρης προήχθη σε ταξίαρχο, ο Αλ. Νάτσινας σε συνταγματάρχη, ο Δ. Τσαμπάτος διορίστηκε διοικητής της 28ης Ταξιαρχίας (με έδρα την Ελευσίνα), ο Ηρ. Κοντόπουλος επιτελάρχης της Α.Σ.Δ.Α.Ν., ο Τηλ. Ζακυνθινός φρούραρχος του Γ.Ε.Σ., ο Δ. Καραχάλιος προήχθη σε συνταγματάρχη και στάλθηκε στη Σχολή Τακτικών Σπουδών152. Εν ολίγοις, οι περισσότεροι απ’ τους κινηματίες υπηρετούσαν σε μονάδες του Λεκανοπεδίου ή σε επιτελικές θέσεις στην πρωτεύουσα, επιλεγμένοι απ’ τον Παπάγο. Εύλογη, λοιπόν, ήταν η αφοσίωσή τους προς αυτόν και η αντίδρασή τους το βράδυ του κινήματος. Είναι προφανές ότι με την παραίτηση του Αρχιστρατήγου ανησύχησαν για την τύχη τους στην ιεραρχία. Η περαιτέρω ανέλιξή τους στο στράτευμα, αμφισβητούνταν. Γι’ αυτό ο Χρηστέας δήλωνε το βράδυ της ανταρσίας τους φόβους του για επιστροφή στις Ένοπλες Δυνάμεις «συνοδοιπόρων» στρατηγών153. Συνεπώς, πιθανότατα στην απόφαση των βαθμοφόρων για δυναμική αντίδραση βάρυνε και η ανησυχία τους για το επαγγελματικό τους μέλλον. Αυτή η πτέρυγα του Ι.Δ.Ε.Α. η πιο κοντινή στον Παπάγο και πιο ανήσυχη για το μέλλον της και όχι το σύνολό του Δεσμού, πρωταγωνίστησε στο κίνημα. Πώς αντιμετώπισαν το κίνημα τα Ανάκτορα και οι Αμερικανοί; Ο Ι.Δ.Ε.Α., καίτοι δημιούργημα βασιλοφρόνων154, δεν επεδίωξε κάποια επαφή με το Στέμμα, μετά το υπόμνημα που του έστειλε το χειμώνα του 1947. Όπως είναι φυσικό το βράδυ του κινήματος ο Παύλος αιφνιδιάστηκε. Σύμφωνα με μαρτυρίες το βασιλικό ζεύγος ήταν εξοργισμένο155, ενώ άλλη πληροφορία φέρει τον Παύλο να επικοινωνεί ανήσυχος με το Ν. Ζέρβα, ο οποίος καθησύχασε το
151
Αμέτοχοι φαίνονται οι Παπαδόπουλος και Καραχάλιος, ενώ στον κατοχικό μηχανισμό παρέμειναν οι Νάτσινας, Τσαμπάτος, Κοντόπουλος. Μόνον ο Ζακυνθινός είχε πάρει μέρος στην αντίσταση (στον Ε.Δ.Ε.Σ.) 152 Βλ. τα ατομικά βιβλιάρια των ανωτέρω αξιωματικών. 153 Βλ. Πόρισμα Βασιλόπουλου ο.π. και Παπαθανασιάδης ο.π. σελ. 234. 154 Αξίζει να σημειωθεί ότι στο δημοψήφισμα του 1946 ο Ι.Δ.Ε.Α. κράτησε ουδέτερη στάση (Βλ. Καραγιάννη ο.π. σελ. 215) . 155 Βλ. Πουρνάρα ο.π. σελ. 62.
77
μονάρχη156. Την επομένη, όταν ο Γωγούσης επισκέφθηκε τον Παύλο με έκπληξη διαπίστωσε πως ο βασιλιάς ήταν βέβαιος ότι οι αξιωματικοί στασίασαν κατόπιν εντολής του Παπάγου. Παρά τα επιχειρήματα του υπασπιστή του Στρατάρχη, ο μονάρχης δε φάνηκε να πείθεται157. Ο βασιλιάς συνέστησε επαγρύπνηση στον Α / Γ.Ε.ΕΘ.Α. Γρηγορόπουλο, ώστε να αποφευχθεί νέα αναταραχή158. Το
ίδιο
το
κίνημα
αιφνιδίασε
τους
Αμερικανούς
διπλωμάτες.
Ο
επιτετραμμένος Yost, στην έκθεσή του καταδίκασε την αντιπειθαρχική εκδήλωση, αλλά και μείωσε τη σημασία της. Κατά την εκτίμησή του η ανταρσία πραγματοποιήθηκε από ελάχιστους ακραίους αξιωματικούς που ήθελαν μ’ αυτό τον τρόπο να δείξουν τη δυσπιστία στους ανωτέρους τους,159. Την περίοδο εκείνη οι Η.Π.Α. επιθυμούσαν την είσοδο της Ελλάδας στο Ν.Α.Τ.Ο., γι’ αυτό και πρόθυμα υποβαθμίστηκε η υπόθεση του κινήματος. Οι Αμερικανοί δεν ήθελαν να προκληθεί θόρυβος γύρω απ’ τον Ελληνικό Στρατό την ώρα που υπήρχαν αντιρρήσεις από διάφορες χώρες για την ένταξη της Ελλάδας στο Σύμφωνο. Η εκτίμηση πως οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες έπαιξαν βασικό ρόλο στην ανταρσία των αξιωματικών δεν τεκμηριώνεται από πουθενά160. Γεγονός, πάντως, είναι ότι, εξαρχής, η πρεσβεία τάχθηκε εναντίον της τιμωρίας των κινηματιών. Οι Peurifoy – Yost ήταν αντίθετοι σε οποιαδήποτε αλλαγή στις ένοπλες δυνάμεις, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του Παπάγου (κάτι που ήξεραν πως δεν επρόκειτο να συμβεί)161. Οι Αμερικανοί ζήτησαν να ενημερώνονται για τις ανακρίσεις γύρω απ’ τον Ι.Δ.Ε.Α.· η κυβέρνηση έκανε δεκτό το αίτημα, αναγνωρίζοντας και το αυξημένο ενδιαφέρον των Η.Π.Α. για τις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις162. Σε μια περίοδο κυριαρχίας του ψυχροπολεμικού κλίματος οι Αμερικανοί ιθύνοντες δεν ήταν δυνατόν να θεωρήσουν εχθρική και να ζητήσουν τη διάλυση μιας αντικομμουνιστικής ομάδας αξιωματικών. Ασφαλώς, οι Η.Π.Α. ήταν εναντίον κάθε δικτατορικής εκτροπής, αλλά φαίνεται πως ο Ι.Δ.Ε.Α. αντιμετωπίζονταν ως μια πατριωτική οργάνωση που θα μπορούσε να αποτρέψει ενδεχόμενη άνοδο της Αριστεράς στην εξουσία163.
156
Βλ. Γ. Καράγιωργα: Από τον Ι.Δ.Ε.Α. στη Χούντα, Αθήνα 1975 σελ. 5. Η συνομιλία του Γωγούση με τον Παύλο στο Παπαγιαννόπουλου ο.π. σελ. 451 158 Βλ. Γρηγορόπουλο ο.π. σελ 460. 159 FRUS, V, 1951, Yost to State Department, 1/6/1951, σελ. 475-476. 160 Βλ. Παρασκευόπουλου Π. : Φιλελεύθερα ανοίγματα μετά τον Εμφύλιο, Αθήνα 1987, σελ. 137. 161 Κίνητρο της αμερικανικής στάσης ήταν η επιθυμία της να ικανοποιηθούν όλα τα αιτήματα του Παπάγου, ώστε να επανέλθει στο στράτευμα, βλ. τη σχετική ανάλυση του Στεφανίδη ο.π. σελ. 145. 162 Βλ. ομιλία του Βενιζέλου στη Βουλή ( Ε.Π.Σ.Β. ο.π, συνεδρίαση 18ης Μαρτίου 1952, σελ. 767) 163 Αυτή την εκτίμηση ανέφεραν στον Παπαχελά (ο.π. σελ. 25) Αμερικανοί διπλωμάτες που τη συγκεκριμένη περίοδο υπηρετούσαν στην Αθήνα. 157
78
ε. Αποτίμηση του κινήματος και της αμνήστευσης Στην αλυσίδα των γεγονότων που οδήγησαν στην 21η Απριλίου σημαντική θέση κατέχει το κίνημα της 30ης – 31ης Μαΐου. Για να κατανοήσει κάποιος τις συνθήκες που κατέληξαν στο επιτυχημένο πραξικόπημα του 1967 πρέπει να σταθεί στο αποτυχημένο προνουντσιαμέντο του 1951. Ας μην ξεχνούμε ότι το εν λόγω κίνημα υπήρξε η πρώτη αντιπειθαρχική εκδήλωση στον μεταπελευθερωτικό Ελληνικό Στρατό, αλλά και η μόνη ως τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Σε ένα πρώτο επίπεδο οφείλουμε να παρατηρήσουμε τη βαθιά επιρροή των εξελίξεων απ’ τα μέσα του 1951 ως τις αρχές του 1952 μέσα στο στράτευμα. Η αισιοδοξία και η υπερηφάνεια του σώματος των αξιωματικών, μετά και τη νικηφόρα λήξη του εμφυλίου, αντικαταστάθηκε απ’ την καχυποψία και τη διαίρεση. Δύο αντίπαλες πτέρυγες έρχονται σε ρήξη: από τη μία είναι ο Ι.Δ.Ε.Α. και οι φιλοπαπαγικοί (που κυριαρχούν στα μεσαία και κατώτερα κλιμάκια) και από την άλλη οι αντιΙ.Δ.Ε.Ατες και αφοσιωμένοι στο Στέμμα (με σημαντική παρουσία στις ανώτατες βαθμίδες). Η σύγκρουση των δύο πτερύγων θα είναι σφοδρή με εναλλασσόμενες φάσεις. Το βέβαιο, πάντως, είναι πως η εικόνα του Στρατού πλήττεται, καθώς ο τελευταίος αναστατώνεται από έναν οξύ πόλεμο φατριών. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, σύμφωνα με επιφανή μελετητή της περιόδου: «(…) Το κίνημα της 30ης Μαΐου 1951 είχε ως στόχο να καταδείξει ότι ο Στρατός αναγνώριζε και εμπιστευόταν μόνον τον στρατάρχη Παπάγο και, επομένως, αμφισβητούσε ευθέως τη δυνατότητα, τόσο της κυβέρνησης, όσο και του βασιλιά να ελέγξουν το στράτευμα (…) Υπό αυτή την έννοια, το κίνημα του 1951 μπορεί να θεωρηθεί ως προοίμιο για όσα συνέβησαν το 1967 (…)»164. Το ζήτημα της αμνήστευσης των κινηματιών κατέδειξε και τη στάση του πολιτικού κόσμου έναντι του Ι.Δ.Ε.Α. Το Κέντρο, εναντίον του οποίου είχε στραφεί η αντιπειθαρχική εκδήλωση, δεν τόλμησε να φέρει την υπόθεση στο στρατοδικείο για τους λόγους που εκτέθηκαν ανωτέρω. Η Δεξιά, με αρχηγό τον Παπάγο πλέον, ανέλαβε με κάθε τρόπο την υπεράσπιση του Δεσμού, ενώ η Αριστερά, κράτησε τακτική ίσων αποστάσεων165. Ενδεχόμενη καταδίκη των αποστρατευθέντων θα 164
Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 131. Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι το ρεπορτάζ της αριστερής εφημερίδας Δημοκρατική στο φύλλο της 12ης Ιανουαρίου του 1952 που έκανε λόγο για αγώνα επικράτησης μεταξύ του Ι.Δ.Ε.Α. και Σ.Α.Ν. (!) στο εσωτερικό του στρατεύματος. Κατά τη Δημοκρατική ο Ι.Δ.Ε.Α. είχε ως πολιτικό βάθρο τον Συναγερμό και τη στήριξη των Μποδοσάκη, Κατσάμπα καθώς και της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος. Αντίθετα, ο Σ.Α.Ν. είχε την στήριξη των κομμάτων του Κέντρου, του Βεντήρη, ενώ σε επίπεδο οικονομικών παραγόντων τον προωθούσαν η Τράπεζα Αθηνών και ο Ωνάσης (!). 165
79
αποτελούσε σαφές πλήγμα στην εικόνα του Ι.Δ.Ε.Α. και θα μείωνε το κύρος του. Από την άλλη μεριά, ίσως να οδηγούσε σε επανασυσπείρωση των μελών της οργάνωσης (που βρίσκονταν εν υπνώσει), ωθούμενων από ένστικτο αυτοάμυνας. Η τελική επιλογή της παροχής αμνηστίας κατεδείκνυε την αδυναμία των πολιτικών και σαφέστατα δε μπορούσε να αποτελέσει φόβητρο για όσους αξιωματικούς επιθυμούσαν να συνωμοτούν. στ. Από την αμνήστευση στις εκλογές Το πολιτικό κλίμα οξύνθηκε σε απίστευτο βαθμό μετά τα τέλη Ιανουαρίου. Ο αντιπολιτευόμενος Τύπος και ο “Ελληνικός Συναγερμός’’ υιοθέτησαν εξαιρετικά σκληρή γραμμή εναντίον της κυβέρνησης, η οποία σταδιακά έχανε τον έλεγχο της κατάστασης. Στο μεταξύ, ανώνυμοι στρατιωτικοί έσπευδαν να εξαπολύσουν σφοδρή επίθεση εναντίον της κυβέρνησης και να υπερασπιστούν τον Ι.Δ.Ε.Α.. Ο στρατηγός Χ, από τις στήλες της Καθημερινής, σημείωνε ότι ο Δεσμός: «(…) Είναι η απόφασις των εθνικοφρόνων αξιωματικών να προασπίσουν την Πατρίδα εναντίον παντός εαμοκομμουνιστικού κινδύνου παραμένοντας πιστοί εις τον όρκον των και αντιτασσόμενοι εις τας παντοίας αντιπατριωτικής ενέργειας εκείνων εκ των αξιωματικών οι οποίοι από αρριβισμόν και δοξομανίαν παρέβησαν τον όρκον των και συνωδοιπόρουν με τους εαμοκομμουνιστάς (…) Το προκύψαν πόρισμα εκ της ενεργηθείσης ανακρίσεως κατά του «Ι.Δ.Ε.Α.» πείθει πάντα περί της ασκηθείσης κατασυκοφαντήσεως εναντίον των συνεργατών και συμβούλων του Αρχιστρατήγου (…) Ούτω συμπληρούται πλήρως η αναταραχή των εν τω στρατεύματι στελεχών, ήτις έχει ήδη εις το κατακόρυφον και λόγω των ως άνω ενεργειών της Ανώτατης Ηγεσίας και λόγω πολλών άλλων ενεργειών ταύτης καθ’ ας ευνοήθησαν και ευνοούνται «οι ημέτεροι» οι φίλοι προσκείμενοι αξιωματικοί, ενώ ηδικήθησαν παραγκωνιζόμενοι άλλοι νομιμόφρονες χαρακτηριζόμενοι ως «Ιδεάται» και Παπαγικοί (…) Μόνον η αμερόληπτος εκλογή των από πάσης απόψεως αρίστων, είναι έργον των πολιτικών και ουδέποτε πρέπει ούτοι να εκλέγουν τους αρριβίστας και επιτηδείους οι οποίοι υπόσχονται τας υπηρεσίας των εις το εν αρχή κόμμα (…)»166. Ενώ, ένας άλλος στρατιωτικός εξαπέλυε επίθεση εναντίον της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας για την αναταραχή στο στράτευμα και ζητούσε επανόρθωση:
166
«Η πολιτική, ο στρατός και ο Ι.Δ.Ε.Α»., άρθρο του στρατηγού Χ, Καθημερινή 17 Φεβρουαρίου
1952.
80
«(…) Η όλη αναταραχή οφείλεται εις τον ΚΑΚΟΝ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΟΝ χειρισμόν και εις την ανάμιξιν της πολιτικής εις τον Στρατόν παρά τας αντιθέτους κατηγορηματικάς δηλώσεις των υπευθύνων Κυβερνήσεων (…) [Και η επανόρθωσις έγκειται] εις την απομάκρυνσιν του λεγομένου Υπηρεσιακού Υπουργού Εθνικής Αμύνης και εις την αποκατάστασιν της ηθικής τάξεως εν τη Ανωτάτη Ηγεσία του Στρατεύματος δι’ αμέσου απομακρύνσεως των παραστρατησάντων και στερουμένων προσωπικότητας και κύρους ανωτάτων στελεχών» 167. Ξεκάθαρη θέση στο δημόσιο διάλογο υπέρ του Ι.Δ.Ε.Α. έλαβε και το ηγετικό στέλεχος του Συναγερμού, Π. Κανελλόπουλος. Ο ενωτικός στη Μ. Ανατολή Κανελλόπουλος (που γι’ αυτό το λόγο είχε και τις αντιπάθειες Ι.Δ.Ε.Α.τών)168 ανέλαβε με ιδιαίτερο πάθος τον εξαγνισμό του Δεσμού. Με άρθρο του στην Καθημερινή κατήγγειλε την κυβερνητική πολιτική στο θέμα της οργάνωσης: «(…) Έπρεπε δια να κτυπηθεί ο Παπάγος να καταδειχθεί ότι ο στρατός που επολέμησε και ενίκησε και έσωσε την Ελλάδα δεν ήτο καλός, ότι χιλιάδες αξιωματικών, είχον υπονομεύσει την ενότητα και την συνοχήν του ότι το μόνον όργανον δια το οποίον η Ελλάς ήτο υπερήφανος αδικαιολογήτως τιμάται και θαυμάζεται υπό των ξένων (…) Όσα έγιναν, έγιναν μόνον και μόνον δια να κτυπηθή ο Στρατάρχης (…) και αντί να πληγή ο Στρατάρχης, επλήγη μόνον ο Στρατός». Εν συνεχεία, κάλυψε πλήρως τις μυστικές δεξιές οργανώσεις στον μεσανατολικό στρατό και υπενθύμισε στον πρωθυπουργό το ταραχώδες του παρελθόν, συγκρίνοντάς το με τον Ι.Δ.Ε.Α.: «(…) Όταν η Ελληνική Κυβέρνησις ηγνόει το καθήκον της και το Βρετανικόν Στρατηγείον την πραγματικότητα τι έπρεπε να κάμουν οι πατριώται αξιωματικοί εις τον Στρατόν; (…) Εις την Μικράν Ασίαν, όταν τα πάντα έτριζον συνεννοήθησαν πολλοί αξιωματικοί προετοιμάσαντες συνωμοτικώς την επαναστατικήν πολιτική των επικράτησιν μετά την στρατιωτικήν ήτταν… Εις τα 1948 συνεννοήθησαν δια να αποτρέψουν ακριβώς την στρατιωτικήν ήτταν, την εθνικήν καταστροφήν (…) Οι αξιωματικοί που μας επεσκέφθησαν αφού εξεδήλωσαν την αγωνίαν των δια την τύχην του Έθνους μας παρακάλεσαν να αποτελεσωμεν εγκαταλείποντες τας μεταξύ μας διαφοράς μία αρρωγή όπισθεν του μαχομένου στρατού εθνικήν πολιτικήν παράταξιν (…) Οι κυβερνώντες ημάρτησαν βαρύτατα κατά του Έθνους. Και ημάρτησαν όχι μόνον
167 168
«Εθνικό καθήκον να αποσοβηθεί η αναταραχή εις το στράτευμα», Βήμα, 2 Μαρτίου 1952. Βλ. Καραγιάννη ο.π. σελ. 106 – 107.
81
διότι εδυσφήμησαν τον στρατόν, αλλά και διότι επεχείρησαν με τας ανακρίσεις (…) να αναστατώσουν, να διχάσουν, να αποσυνθέσουν τον στρατόν (…)»169. Λίγες μέρες μετά την ανακοίνωση της αμνήστευσης των Ι.Δ.Ε.Α.τών το Α.Σ.Σ. αποφάσισε να θέσει σε διαθεσιμότητα τον Κιτριλάκη, ως τότε Γενικό Επιθεωρητή Στρατού. Επακολούθησε ομοβροντία του συναγερμικού Τύπου: «(…) Ας γνωρίζη ο κ. Σακελλαρίου ότι δε θα αφήσωμεν άνευ αγώνος να εξοντωθή από τους προδρόμους του τετάρτου γύρου ο άριστος των σημερινών ηγητόρων του Ελληνικού Στρατού.» 170. (…) Έπρεπε να είναι κανείς εντελώς ανίδεος των κυβερνητικών συνωμοτικών επιδιώξεων δια να μην αντιληφθεί ότι ο κ. Κιτριλάκης (…) έπρεπε να απομακρυνθή εφ’ όσον δεν ήτο πρόθυμος να μεταβληθή εις όργανον των κυβερνητικών σχεδίων» 171. Οι Αμερικανοί δυσαρεστήθηκαν απ’ την αντικατάσταση του στενού συνεργάτη του Παπάγου. Πέραν της εκτίμησης προς τις επιτελικές ικανότητες του Γενικού Επιθεωρητή, θεωρούσαν ότι με την διαθεσιμότητά του θα συντηρούνταν η δημόσια συζήτηση για τον Ι.Δ.Ε.Α., που έπρεπε να παύσει· έτσι με αλλεπάλληλα διαβήματα στη πολιτειακή και πολιτική ηγεσία, προσπάθησαν να πετύχουν τη παραμονή του στην ανώτατη βαθμίδα. Σε αυτά δεν παρέλειψαν να τονίσουν την αναστάτωση στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, (που πλέον ήταν μέρος της στρατιωτικής δομής του Ν.Α.Τ.Ο.) και την ανησυχία που υπήρχε στις άλλες χώρεςμέλη του Βορειοατλαντικού Συμφώνου εξ’ αιτίας της. Αυτό όμως που προξενούσε ακόμη μεγαλύτερη δυσαρέσκεια στους Αμερικανούς ήταν η καταπάτηση της ελληνικής δέσμευσης για αποφυγή μεταβολών χωρίς προηγούμενη έγκριση του Hart172. Οι βασικοί υποστηρικτές της αποστράτευσης του Κιτριλάκη ήταν τόσο ο βασιλιάς, όσο ο υπουργός Σακελλαρίου, που τόνιζαν ότι η ενότητα των Ενόπλων Δυνάμεων θα αμφισβητούνταν έντονα εάν ο Κιτριλάκης παρέμενε στη θέση του καθώς οι ομόλογοί του τον αντιπαθούσαν173. Οι Αμερικανοί διαπιστώνοντας τη γενική εχθρότητα στο πρόσωπο του Γενικού Επιθεωρητή επεξεργάστηκαν σχέδια αποστολής του στην ελληνική αντιπροσωπεία στο Ν.Α.Τ.Ο., ενώ αν αποτύγχανε αυτή 169
Άρθρο του Π. Κανελλόπουλου «Ο στρατός μας», Καθημερινή 7 Μαρτίου. Ακρόπολις 30 Ιανουαρίου 1952. 171 Καθημερινή 30 Ιανουαρίου 1952 στη στήλη «Καθημερινά». 172 Yost προς Achesson, 1/2/1952, 3723// Yost προς Achesson, 4/2/1952, 3514 // Yost προς Achesson , 6/2/1952, 3579, RG 84Greece-US Embassy, General Records (1943-1963),“IDEA’’ (19501952). κουτί 37, NARA. 173 Ο.π. 170
82
η πρόταση επιθυμούσαν να δουν στο ίδιο πόστο τον Τσακαλώτο(ώστε να απαλλαγούν από τη παρουσία του)174. Ο ίδιος ο Κιτριλάκης κατόρθωσε να γίνει δεκτός σε ακρόαση από το βασιλιά Παύλο. Στην ακρόαση αυτή παραδέχθηκε ότι συναντούσε την εχθρότητα των λοιπών αντιστρατήγων, οι οποίοι επέμεναν να τον θεωρούν αρχηγό του Ι.Δ.Ε.Α.· η πραγματική αιτία της αποστροφής τους εκτιμούσε πως ήταν ο φθόνος προς τις ικανότητές του. Δεν παρέλειψε να τονίσει τη διαλυτική επίδραση των διώξεων για τον Ι.Δ.Ε.Α. και τη προώθηση ανίκανων αξιωματικών με μόνο προσόν τους την αφοσίωση σε κάποιον εκ των αντιστρατήγων. Το πάρθειο βέλος του Κιτριλάκη ήταν η υπενθύμιση της μεσοπολεμικής στάσης του Πλαστήρα και της οικογενειακής παράδοσης του Βενιζέλου με την εκτίμηση πως παρέμεναν αντιμοναρχικοί κι επικίνδυνοι, ενώ γνήσιοι βασιλόφρονες (όπως ο ίδιος) διώκονταν 175
. Ο Πλαστήρας, απ’ τη μεριά του, απέφευγε να πάρει θέση υποδεικνύοντας
τον Σακελλαρίου (και κατά συνέπεια τα Ανάκτορα) ως εκείνον που πήρε τη σχετική απόφαση. Διαβεβαίωσε πάντως τους Αμερικανούς ότι δε θα γινόταν περαιτέρω αλλαγές στην ηγεσία του Στρατού, κι ότι εάν ο Σακελλαρίου επέμενε θα οδηγούνταν εκτός κυβέρνησης176. Ακόμη και ο υπουργός Συντονισμού Καρτάλης, φοβούμενος ότι ετοιμαζόταν η έξοδος της Ε.Π.Ε.Κ. από το κυβερνητικό σχήμα, φάνηκε να αποδέχεται την αναγκαιότητα της απομάκρυνσης του Υπουργού Εθνικής Άμυνας από τη θέση του 177. Η απομόνωση του Σακελλαρίου ήταν πλέον εμφανής, κι η παραμονή του στο υπουργικό συμβούλιο, εξαιρετικά επισφαλής… Η πολιτική ένταση κορυφώθηκε το Μάρτιο του 1952, έναν δραματικό μήνα για την κυβέρνηση Πλαστήρα. Ο κυριότερος σκόπελος ήταν η υπόθεση Μπελογιάννη που έθετε σε δοκιμασία το πρόγραμμα ειρήνευσης του πρωθυπουργού. Η καταδίκη του Μπελογιάννη και ορισμένων άλλων επιφανών κομμουνιστών σε θάνατο για κατασκοπεία, ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων στο εξωτερικό178. Στο εσωτερικό πολλοί παράγοντες της Ε.Π.Ε.Κ. και της Αριστεράς κινήθηκαν δραστήρια για την 174
Ο.π. “Presentation of Lieutenant General Kitrilakis to the Commander in Chief and King of Greeks, Paul on Friday 8/2/1952.’’ RG 84, Greece-US Embassy,General Records (1943-1963),‘‘IDEA’’ (19501952), κουτί 37, NARA. 176 Yost προς Achesson, 15/2/1952, 3755 RG 84, Greece-US Embassy,General Records (19431963), “IDEA’’ (1950-1952), κουτί 37, NARA. Πάντως ο Yost εξακολουθούσε να μην εμπιστεύεται τον Πλαστήρα, εκτιμώντας ότι τελικός στόχος του ήταν η πλήρης εκκαθάριση των παπαγικών αξιωματικών. 177 Yost προς Achesson, 3695, 12/2/1952, RG 84, Greece-US Embassy, General Records (19431963),“IDEA’’ (1950-1952), κουτί 37, N.A.R.A. 175
83
αποτροπή των εκτελεστών179. Εν τω μεταξύ, ο Πλαστήρας υπέστη ημιπληγία και καθήκοντα πρωθυπουργού ανέλαβε να ασκήσει ο Σ. Βενιζέλος180. Ο Υπουργός Δημοσίων έργων, Θ. Χαβίνης, παραιτήθηκε στα μέσα του μήνα, λόγω των επανειλημμένων συγκρούσεών του με την Αμερικανική Οικονομική Αποστολή181, ενώ ο Υπουργός Εσωτερικών, Κ. Ρέντης, απέτυχε να καθιερώσει την απλή αναλογική κατόπιν ωμής παρέμβασης του Peyrifoy182. Στα τέλη του μήνα η ένταση έφτασε στο κατακόρυφο. Η ημερήσια διαταγή που απηύθυνε στο στράτευμα ο Σακελλαρίου, με την οποία ζητούσε οι παρελάσεις για την επέτειο της 25ης Μαρτίου να καταδείξουν το αβάσιμο των αιτιάσεων της αντιπολίτευσης για διάλυση του Στρατού, προξένησε την αποχώρηση του Συναγερμού απ’ τη Βουλή183. Τελικά, ο Σακελλαρίου παραιτήθηκε μετά από σκληρές επιθέσεις του Τύπου184. Ακόμη και ο Παύλος καταλόγιζε αδεξιότητα στο ναύαρχο και εκδήλωσε ικανοποίηση για την αποχώρησή του185. Νέος υπουργός Εθνικής Άμυνας ανέλαβε ο Γ. Μαύρος, επιφανές στέλεχος των Φιλελευθέρων, καθώς η επιθυμία του Παύλου να αναθέσει το υπουργείο στον Κ. Βεντήρη, προσέκρουσε στην αντίδραση του Γ. Βεντήρη186. Τα ξημερώματα της 30ης Μαρτίου ο Μπελογιάννης και τρεις άλλοι καταδικασμένοι εκτελέστηκαν, με αποτέλεσμα ο Υπουργός Συντονισμού Καρτάλης και ο υφυπουργός παρά τω πρωθυπουργώ, Ιωσήφ, να παραιτηθούν. Τελικά, ο Καρτάλης ανακάλεσε την απόφασή του187. Τον ίδιο εκείνο Μάρτιο του 1952 για πρώτη φορά συζητήθηκε στη Βουλή το θέμα του Ι.Δ.Ε.Α., όταν ο Συναγερμός έθεσε πολιτικό ζήτημα.Το λόγο πήρε πρώτα ο Παπάγος, ως αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης για να «ευλογήσει» τον Ι.Δ.Ε.Α.:
178
Βλ. Λιναρδάτου ο.π. σελ. 395. Βλ. Λιναρδάτου ο.π. σελ. 393 – 394. 180 Βλ Ελευθερία, Καθημερινή, 29 Νοεμβρίου-2 Δεκεμβρίου 1951. 181 Βλ. Λιναρδάτου ο.π. σελ. 405. 182 Βλ. την ανακοίνωση της πρεσβείας που τασσόταν κατά της απλής αναλογικής στο «Βήμα» της 15ης Μαρτίου 1952. 183 Για το κείμενο της ημερήσιας διαταγής βλ. ενδεικτικά Το Βήμα, Καθημερινή 29 Μαρτίου. Η καταγγελία και η αποχώρηση του Συναγερμού είχε γίνει την προηγουμένη. 184 Βλ. ενδεικτικά το σχόλιο «Κατάπτυστος Διαταγή» στην Καθημερινή της 28ης Μαρτίου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Σακελλαρίου εξακολουθούσε να υποστηρίζει ότι οι Ι.Δ.Ε.Α.τες αξιωματικοί θα έπρεπε να είχαν παραπεμφθεί στο στρατοδικείο (βλ. αναδημοσίευση συνέντευξης που παραχώρησε στον Εθνικό Κήρυκα της Νέας Υόρκης, στο Βήμα της 23ης Φεβρουαρίου). 185 Memminger προς State Department, 17/4/1952, despatch 1263, RG 84, Greece-US Embassy, General Records (1943-1963), “IDEA’’ (1950-1952),κουτί 37 NARA. 186 Yost προς State Department, “Conversation with Mr. Spyros Markezinis’’, 2/4/1952, 1195. RG 84, Greece-US Embassy, General Records (1943-1963), “IDEA’’ (1950-1952), κουτί 37, NARA. 187 Για τις εκτελέσεις και τις αντιδράσεις που προκάλεσαν βλ. Λιναρδάτου ο.π. σελ. 430 – 437. 179
84
«Είναι μια οργάνωσις εις την οποίαν συμμετέσχον περίπου 2500 αξιωματικοί και οι οποίοι εκινήθησαν μόνον από τίμια και πατριωτικά ελατήρια και όχι από ιδιοτελείς σκοπούς σκοπούς, όπως το αχαρακτήριστον εκείνο πόρισμα του δικαστικού συμβούλου Ζωζωνάκη και το παραπεμπτικόν βούλευμα (…) επεχείρησε να προσάψη εις τα τίμια και γενναία στελέχη του ελληνικού στρατού. Είναι αναμφισβήτητον (…) ότι πα’ όλα τα πατριωτικά ελατήρια, παρ’ όλους τους τιμίους σκοπούς των αξιωματικών (…) εν τουτοις η οργάνωσις αυτή αντέκειτο στους κανονισμούς. Αλλά ερωτώ, τι έκαμαν οι εντεταλμένοι δια την τήρησιν αυτών πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέται; Λοιπόν κύριοι συνεχώρησαν αυτούς και επανειλημμένως συνεζήτησαν με αυτούς (…)»188. Εν συνεχεία, ο Παπάγος ανέφερε τις πρωτοβουλίες που ανέλαβε για να διευκρινίσει τις φήμες περί του Ι.Δ.Ε.Α. Σύμφωνα με το Στρατάρχη όλες οι έρευνες για το Δεσμό απέβησαν άκαρπες, καθώς είχε διαλυθεί όταν ο ίδιος ανέλαβε την αρχιστρατηγία189. Ακόμη επέμενε στο ότι το κίνημα του Μαΐου ήταν προϊόν σύγχυσης και εκνευρισμού, χωρίς προσυνεννόηση μεταξύ των συμμετασχόντων190. Δεν παρέλειψε να καταδικάσει τις ανακρίσεις του Ζωζωνάκη, γιατί αναστάτωσαν το στρατό191, ενώ η θέση του για την αμνήστευση ήταν σκληρή: «(…) Η πράξις της αμνηστεύσεως αποτελεί το πλέον εξευτελιστικόν τέλος της σκευωρίας, διότι η Κυβέρνησις παρ’ όλα όσα έλεγεν ο κ. Υπουργός της Εθνικής Αμύνης έσχεν τον ανδρισμόν να φέρη την όλην υπόθεσιν εκεί όπου έπρεπε, να την φέρη εις το ακροατήριον δια να αναλάμψη και να αποκαλυφθούν, όλα τα αίσχη τα οποία διεπράχθησαν» 192. Ακόμη ο Παπάγος κατηγόρησε το Βασιλά για ιδιαίτερες επαφές με την αμερικανική πρεσβεία, στο θέμα του Ι.Δ.Ε.Α193, και διαμαρτυρήθηκε έντονα για τον παραγκωνισμό του Κιτριλάκη194. Αφού μίλησε για έξαρση της κομμουνιστικής δραστηριότητας195, κατέληξε με τη γνώριμη επωδό του Συναγερμού: άμεση διάλυση της Βουλής και εκλογές με πλειοψηφικό196. Αξίζει να σημειωθεί πάντως ότι ο Peurifoy παραπονέθηκε στο Μαρκεζίνη για τη ρητορική του Παπάγου, που έπληττε ακόμη περισσότερο τη ηθικό του Στρατού, χωρίς να προσπορίζει στο Στρατάρχη και 188
Ε.Π.Σ.Β., συνεδρίαση 17ης Μαρτίου 1952 ο.π. σελ. 735. ο.π. σελ.736. 190 ο.π. σελ.737. 191 ο.π. σελ.737. 192 ο.π. σελ.737. 193 ο.π. σελ.738. 194 ο.π. σελ.739. 195 ο.π. σελ.740. 196 ο.π. σελ.741. 189
85
πολιτικά οφέλη197. Ανάλογη εκείνης του Παπάγου ήταν και η τοποθέτηση του Π. Κανελλόπουλου, ο οποίος υπενθύμισε τη σωτήρια παρέμβαση των αξιωματικών στη Μ. Ανατολή198 και κατηγόρησε τον Ζωζωνάκη για τη σύγχυση και τον εκνευρισμό που προκάλεσε στο σώμα των αξιωματικών199. Απ’ τη μεριά της κυβέρνησης απήντησε πρώτος ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας, Σακελλαρίου, που διευκρίνισε ότι τα κίνητρα των ΙΔΕΑτών δεν ήταν ανιδιοτελή, καθώς υπήρξαν: «(…) μία κλίκα αξιωματικών (…) [που] είχεν σχηματίσει μίαν κλίκαν, η οποία ασφυκτικώς περιέβαλε τον αρχιστράτηγον δια να μη τον αφήνη να βλέπη ότι υπήρχε και μια άλλη όψις του νομίσματος» 200. Ενώ χαρακτήρισε το κίνημα ανταρτικό201, κάλυψε το Ζωζωνάκη202 και υπερασπίστηκε την ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων: «Αν η πολιτική ηγεσία είχε οιονδήποτε ενδοιασμόν δια την στρατιωτικήν ηγεσία μη νομίσετε ότι δεν θα εζητούσαν να την αλλάξη διότι έχει επίγνωσιν τι σημαίνει σήμεραν δια την χώραν ο στρατιωτικός παράγων» 203. Ο Σ. Βενιζέλος, χωρίς να παρέμβει ιδιαίτερα έδωσε έμφαση στην παρουσία και τη δράση του Ι.Δ.Ε.Α., μετά την ανάληψη της αρχιστρατηγίας απ’ τον Παπάγο204. Υπέρ της αμνήστευσης των κινηματιών τάχθηκε ο Πρόεδρος της Ε.Δ.Α., Ιω. Πασσαλίδης, ελπίζοντας ότι έτσι θα προωθούσε το αίτημα της Αριστεράς για γενική αμνηστία: «(…) Ο Στρατηγός Πλαστήρας υπεσχέθη αμνηστίαν και πρέπει να την δώση. Ο στρατός δεν πρέπει να αναμιγνύεται εις την πολιτικήν, διότι ανήκει εις το έθνος. Η Κυβέρνησις πρέπει να δώσει αμνηστίαν δια τους κινηματίας του Ι.Δ.Ε.Α. και το θέμα του Στρατού πρέπει να λείψη από την Βουλήν» 205. Οι
διαξιφισμοί
ήταν
έντονοι
ανάμεσα
σε
συμπολιτευόμενους
και
αντιπολιτευόμενους και οι διακοπές των ομιλιών συχνές. Ειδικά ο Σακελλαρίου με τους σκληρούς χαρακτηρισμούς για τον Ι.Δ.Ε.Α. και τον φιλοπαπαγικό Τύπο
197
Peurifoy προς Achesson, 24/3/1952, 4232, RG 84, Greece-US Embassy, General Records (1943-1963), κουτί 37, file “IDEA’’ (1950-1952). N.A.R.A.. 198 ο.π. σελ.754. 199 ο.π. σελ.753. 200 ο.π. σελ.743. 201 ο.π. σελ.744. 202 ο.π. σελ.744. 203 ο.π. σελ.744. 204 ο.π. σελ.779. 205 ο.π. σελ.788.
86
προξένησε την οργή των συναγερμικών206. Καθώς ο Σακελλαρίου απομακρύνθηκε από τη θέση του, ακολούθησε μια περίοδος μικρότερης έντασης, τόσο στη κομματική αντιπαλότητα όσον αφορά το Στρατό, όσο και στη διαφωνία κυβέρνησης και Αμερικανών. Οι τελευταίοι διαπίστωναν ενοχλημένοι ότι οι συνεχείς διαβεβαιώσεις από την ελληνική ηγεσία για προγενέστερη συνεννόηση σε οποιαδήποτε μεταβολή στη στρατιωτική ιεραρχία εξακολουθούσαν να παραβιάζονται. Έτσι, η πρεσβεία έδειξε τη δυσαρέσκειά της στη μετάθεση του ταξίαρχου Νικολόπουλου, έως τότε διοικητή της Διεύθυνσης Πληροφοριών στη 5η Μεραρχία που έδρευε στη Κρήτη, χωρίς αποτέλεσμα 207. Η πολιτική οξύτητα δεν υποχώρησε ως τη διεξαγωγή των εκλογών. Η δημοσίευση εγγράφων του Γ.Ε.Σ. που θεωρούσαν τα μέτρα επιείκειας επικίνδυνα για την εθνική ασφάλεια208, η πρόθεση της κυβέρνησης να καταργήσει τα στραταρχικά προνόμια του Παπάγου209, οι πληροφορίες για κίνηση κομμουνιστικών συμμοριών στην ύπαιθρο210, οι καταγγελίες του αρχηγού του Συναγερμού για «φιλοκομμουνιστικό προσανατολισμό» της κυβέρνησης211 κλόνιζαν τη θέση των Πλαστήρα – Βενιζέλου. Η αποχώρηση φιλελεύθερων βουλευτών απ’ τον κυβερνητικό συνασπισμό212 οδήγησε στην επιτάχυνση των εξελίξεων. Έτσι, το Σεπτέμβριο ψηφίστηκε νέο εκλογικό νομοσχέδιο που καθιέρωνε το πλειοψηφικό213. Ο δρόμος προς τις κάλπες όμως έκρυβε και νέες αναταράξεις για το στράτευμα. Διαμάχη ξέσπασε για τη ρήτρα βάσει της οποίας δικαίωμα ψήφου είχαν μόνον όσοι στρατιωτικοί είχαν εκλογικά βιβλιάρια και υπηρετούσαν στον τόπο όπου ήταν γραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους. Η τροπολογία που κατέθεσαν συναγερμικοί βουλευτές και που επανέφερε τις διευκολύνσεις για τη στρατιωτική ψήφο απορρίφθηκε απ’ το Κέντρο και την Αριστερά, προκαλώντας την έντονη δυσαρέσκεια του φιλοπαπαγικού Τύπου214. Μέσα στην προεκλογική περίοδο οι αλληλοκατηγορίες ήταν βαριές. Η Καθημερινή κατήγγειλε ότι ο τέως Υπουργός 206
ο.π. σελ.772. Yost προς Achesson, 25/6/1952, 5473, Greece-US Embassy, RG 84,General Records (19431963), “IDEA’’ (1950-1952). Κουτί 37, Ν.Α.R.A. 208 Βλ. Ακρόπολις 22 Απριλίου 1952. 209 Κάτι που τελικά δεν υλοποιήθηκε, βλ. ενδεικτικά Ακρόπολις – Ελευθερία, 10 – 14 Απριλίου. 210 Βλ. ενδεικτικά Ελευθερία, Ακρόπολις 2 – 3 Μαΐου. Κατά την Ακρόπολι (στο φύλλο της 8ης Μαΐου) η συμμορία είχε φθάσει με ρωσικό υποβρύχιο. 211 Βλ. ενδεικτικά Καθημερινή 3 Μαΐου με το λόγο του Παπάγου στη Ναύπακτο. 212 Στα τέλη Ιουλίου και αρχές Αυγούστου αποχώρησαν απ’ το Κ.Φ. 3 βουλευτές . 213 Για τον εκλογικό νόμο που ίσχυσε στις εκλογές του 1952, βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 159 – 160. 214 Σχετικά με την ψήφο των στρατιωτικών, βλ. ενδεικτικά Καθημερινή 27 Σεπτεμβρίου. 207
87
Εθνικής Άμυνας, Αλ. Σακελλαρίου σε επισκέψεις που είχε κάνει πρόσφατα σε στρατιωτικές μονάδες: «(…) επεζήτησε και ήθελεν εις «τυχαίας» και «φιλικάς» επαφάς μετά τινών στρατιωτικών ηγετών προς τους οποίους έρριψε σκοπίμως την υπόνοιαν ότι δήθεν εάν επικρατήση ο Συναγερμός, υπάρχει φόβος να εκδηλωθούν αντικαθεστωτικές προθέσεις εκ μέρους του Στρατάρχου Παπάγου (…)»215. Ενώ και η Ακρόπολις κατηγόρησε τον Πλαστήρα ότι προσχεδίαζε κίνημα το οποίο θα υλοποιούσε εάν το Κέντρο ηττώνταν στις εκλογές216. Απ΄ τη μεριά της η Ελευθερία δεν παρέλειπε να υπενθυμίζει τις «δικτατορικές ροπές» του Παπάγου και κατήγγειλε ότι με τις αποκαλύψεις της Καθημερινής και της Ακροπόλεως: «(…) επεδιώχθη να δημιουργηθή προπέτασμα που να καλύπτη τας κινήσεις των δυναμικών στελεχών του Συναγερμού ενεργούντων με την ευλογίαν του κ. Παπάγου προς παρασκευήν πραξικοπήματος το οποίον θα εξεδηλούτο την επαύριον των εκλογών εάν το αποτέλεσμα ήτο δυσμενές δια τον Συναγερμόν (…)»217. Ήδη από τις αρχές Αυγούστου, η κεντρώα εφημερίδα Αθηναϊκή, δημοσίευσε πληροφορίες για προετοιμασία πραξικοπήματος από στρατιωτικούς οπαδούς του Παπάγου, με αρχηγούς τους Κετσέα, Αλέστα και Κελαϊδή. Ο αρχηγός του Συναγερμού διέψευσε κατηγορηματικά αυτή τη πιθανότητα στους Αμερικανούς και κατηγόρησε τη κυβέρνηση ότι έψαχνε αφορμή για μαζικές εκκαθαρίσεις των φίλων του στο στράτευμα. Η πρεσβεία δεν απέκλειε καμία πιθανότητα: εκτιμούσε ότι υπήρχε ενδεχόμενο φιλοπαπαγικού κινήματος, αν και η αμερικανική αντίδραση, όπως και η αντίδραση του Στρατάρχη λογικά θα αποτελούσε ανάχωμα σε τέτοιους σχεδιασμούς218. Βέβαια καθώς οι εκλογές πλησίαζαν οι αναφορές για κίνημα από μέλη του Ι.Δ.Ε.Α. πλήθαιναν και παρά τη ψυχραιμία που έδειχναν οι Peurifoy-Yost, το ενδεχόμενο άρχισε να εξετάζεται με μεγαλύτερη προσοχή. Ο Yost εκτιμούσε ότι πλέον η πιθανότητα ενός πραξικοπήματος εκπορευόμενου από τους παπαγικούς αξιωματικούς δεν ήταν ασύλληπτη δεδομένης της επεμβατικής παράδοσης του Ελληνικού Στρατού. Ακόμη, διαπίστωνε ότι υπήρχε αυξημένη ανησυχία και νευρικότητα στις τάξεις του Συναγερμού για απώλεια των στρατιωτικών οπαδών του, 215
Καθημερινή 5 Νοεμβρίου. Βλ. Ακρόπολις 1 Νοεμβρίου. 217 Ελευθερία 6 Νοεμβρίου. 218 Athens Embassy προς State Department, 7/8/1952, despatch 168, RG 84,Greece-US Embassy, General Records (1943-1963), “IDEA’’ (1950-1952) κουτί 37, NA.R.A. 216
88
που ίσως ωθούσε σε δυναμική απόπειρα κατάληψης της εξουσίας. Σαφώς το δίδυμο Παπάγου - Μαρκεζίνη διαβεβαίωνε για πλήρη σεβασμό στο κοινοβουλευτισμό, αλλά δεν
αποκλειόταν,
ειδικά
σε
περίπτωση
βαριάς
νόθευσης
του
εκλογικού
αποτελέσματος ο Στρατάρχης να αποδεχόταν την εισήγηση για πραξικόπημα219. Η σχετική φημολογία εντεινόταν καθώς η κυβέρνηση του Κέντρου, λίγο πριν τις εκλογές προσπάθησε να επιφέρει νέες αλλαγές στη σύνθεση της ανώτατης ηγεσίας. Στις αρχές Οκτωβρίου, το Α.Σ.Σ. αποφάσισε την αποστρατεία του Κιτριλάκη· ο υπουργός Εθνικής Άμυνας Μαύρος, θέλησε να αποστρατεύσει και τους Τσιγκούνη και Κετσέα, αλλά συνάντησε σφοδρή αντίδραση από τον Hart, επικεφαλής της J.U.S.M.A.G., που προσπάθησε να περισώσει και τον Κιτριλάκη, χωρίς αποτέλεσμα220. Ο Yost επεχείρησε να στείλει ένα σαφές μήνυμα στην αντιπαπαγική πτέρυγα, προσεγγίζοντας τον Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. Γρηγορόπουλο και ζητώντας διαβεβαιώσεις ότι δεν υπήρχε περίπτωση πραξικοπήματος από τους αντιπάλους του Στρατάρχη σε περίπτωση νίκης του Συναγερμού. Ο Γρηγορόπουλος τον διαβεβαίωσε σχετικά, αλλά αναρωτήθηκε από τη μεριά του πώς θα αντιμετώπιζε τους στρατηγούς ο Παπάγος ως πρωθυπουργός· μια μαζική εκδίωξη όσων θεωρούσε εχθρούς του θα έριχνε το ηθικό του στρατεύματος. Ο Yost επικρότησε και τόνισε πως οι Η.Π.Α. θα ασκούσαν την επιρροή τους για να αποφευχθεί το ενδεχόμενο προγραφών. Με δεδομένες τις δημόσιες τοποθετήσεις του Παπάγου ότι θα σάρωνε την ηγεσία εντός εικοσιτεσσάρων ωρών, ο Yost στράφηκε προς το Μαρκεζίνη ζητώντας να εξασφαλίσει μια μη εκδικητική αξιολόγηση των στρατηγών καθώς και τη παραμονή εκτός στρατού όσων είχαν τιμωρηθεί για συμμετοχή στον Ι.Δ.Ε.Α.. Ο βασικός συνεργάτης του Παπάγου, υποσχέθηκε ότι θα ασκούσε την επιρροή του προς αυτή τη κατεύθυνση, όμως – καταδεικνύοντας και τα όρια της επιρροής του παραδέχθηκε ότι τα θέματα των Ενόπλων Δυνάμεων θα αποτελούσαν προνομιακό πεδίο του ίδιου του Στρατάρχη221… Μετά από μια σκληρή εκλογική μάχη, οι κάλπες άνοιξαν στις 16 Νοεμβρίου 1952. Τα αποτελέσματα ήταν μια επιβλητική νίκη του Συναγερμού που συγκέντρωσε το 49,2 % των ψήφων, έναντι 34,2 % του Κέντρου και 9,5 % της Ε.Δ.Α.. Λόγω του πλειοψηφικού επί 300 εδρών ο Συναγερμός έλαβε 240, το Κέντρο 60, ενώ η 219
Yost προς Achesson, 1130, 1/10/1952, 1130, RG 84 Greece-US Embassy, General Records (19431963),“IDEA’’ (1950-1952), κουτί 37, N.A.R.A. 220 Ο.π. 221 Yost προς Achesson, 31/10/1952, 1462, Record Group 59, Department of State, Decimal Files 1950-1954, κουτί 4048, NARA.
89
Αριστερά έμεινε χωρίς κοινοβουλευτική εκπροσώπηση222. Ο Παπάγος αναδείχτηκε απόλυτος κυρίαρχος στην πολιτική κονίστρα. Μπορούσε πλέον να επιβάλει χωρίς περισπασμούς την πολιτική του σε όλους τους τομείς. Όπως αποδείχτηκε στην πορεία, η πρώτη του προτεραιότητα ήταν η εκκαθάριση όσων θεωρούσε αντιπάλους του απ’ την ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων. ζ. Τα ανακριτικά συμβούλια και οι αποφάσεις τους. Η στρατιωτική δικαιοσύνη επιλήφθηκε του ζητήματος του Ι.Δ.Ε.Α. και του κινήματος του Μαΐου, σε αρχική φάση, μέσω Πρωτοβάθμιου Ανακριτικού Συμβουλίου που συνεδρίασε στη Θεσσαλονίκη, στις αρχές Μαρτίου. Ενώπιον του Συμβουλίου βρέθηκαν ως ηγέτες της ανταρσίας και ηγετικά στελέχη του Δεσμού οι Φροντιστής, Χρηστέας, Γωγούσης και Νάτσινας. Μάλιστα, η έναρξη των εργασιών του Συμβουλίου συνέπεσε με την επίσκεψη στην Ελλάδα του ανώτατου διοικητή του Ν.Α.Τ.Ο Eisenhower, κάτι που προκάλεσε τα οργισμένα σχόλια της Ακροπόλεως 223. Η μόνη μαρτυρική κατάθεση που προερχόταν από πολιτικό πρόσωπο, ήταν εκείνη του Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Ουσιαστικά, το κορυφαίο στέλεχος του Συναγερμού με τη κατάθεσή του παρουσίασε τη θετική του στάση έναντι του Ι.Δ.Ε.Α., που λίγες ημέρες μετά εξέθεσε και δημόσια με άρθρο του στη Καθημερινή. Ο Κανελλόπουλος υπογράμμισε ότι οι μετέχοντες στον Ι.Δ.Ε.Α. κινήθηκαν αποκλειστικά από πατριωτικά ελατήρια και χωρίς κανένα στοιχείο ιδιοτέλειας. Ακόμη, ο μελλοντικός Υπουργός Εθνικής Άμυνας τόνισε πως αρχικά η πολιτική ηγεσία (και συγκεκριμένα οι Βενιζέλος-Παπανδρέου) είχαν αποφασίσει να αντιμετωπίσουν το ζήτημα του κινήματος της 30ης-31ης Μαΐου ως λήξαν, χωρίς περαιτέρω διερεύνηση, για να αποφευχθεί μια περιττή αναταραχή. Τέλος, υποστήριξε ότι το διαβόητο υπόμνημα Γωγούση αποτελούσε απλή διατύπωση σκέψεων του συντάκτη του και δε μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως αποδεικτικό στοιχείο κατά την ακροαματική διαδικασία 224. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι καταθέσεις αξιωματικών που, όπως παραδέχθηκαν ενώπιον του Πρωτοβάθμιου Συμβουλίου, είχαν οργανωθεί στον Ι.Δ.Ε.Α. Ο Στ. Τζουβάρας, ήδη βουλευτής του Συναγερμού, υπεραμύνθηκε της άποψης περί διάλυσης του Δεσμού από το 1949 και ανέφερε ότι εκ των κατηγορουμένων, ο μόνος που υπήρξε απλό μέλος της οργάνωσης για λίγους μήνες 222
Για μια ανάλυση του αποτελέσματος βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 166 – 176. Ακρόπολις, 7 Μαρτίου 1952, στη στήλη « Λακωνικά». 224 Φάκελος Χρηστέα, «Πρωτόκολλον Εξετάσεως Μαρτύρων», Θεσσαλονίκη 4 Μαρτίου 1952. 223
90
ήταν ο Νάτσινας. Επίσης, αμφισβήτησε έντονα τη γνησιότητα της πασίγνωστης εγκυκλίου 8, καθώς δεν είχε βρεθεί το πρωτότυπό της στο αρχείο του Δεσμού και ο τρόπος σύνταξής της διέφερε από αυτόν που χρησιμοποιούσαν τα μέλη της Διοικούσας Δέσμης. Παρόμοια στάση στο ζήτημα του Νάτσινα και της εγκυκλίου 8 κράτησαν και οι, κατά δήλωσή τους ΙΔΕΑτες στο παρελθόν, Καραμπότσος και Μπάλλας 225. Απολογούμενος, ο Φροντιστής παραδέχθηκε ότι βρισκόταν σε συνεχή επαφή με τον ταξίαρχο Ταβουλάρη (έναν από τους πρωταίτιους του κινήματος), με τον οποίο συμφωνούσαν στην ανάγκη ύπαρξης αυστηρής αντικομμουνιστικής γραμμής στο σώμα των αξιωματικών. Διευκρίνισε πάντως, ότι θεωρούσε πλέον κάθε οργάνωση στο εσωτερικό του στρατεύματος ως αντεθνική και επιζήμια226 . Ο Χρηστέας από τη μεριά του, υπενθύμισε ότι γνώρισε τη “φρικαλέα όψη’’ του Κομμουνισμού στη Μέση Ανατολή και ότι τα όσα συνέβησαν το βράδυ της 30ης Μαΐου ήταν αποτέλεσμα ψυχικής αναταραχής και όχι οργανωμένου σχεδίου: «Η παραίτησις του Αρχιστρατήγου συγκλονίζει την ψυχήν μου. Υφίσταμαι τον ‘‘σεισμόν’’, κατά την έκφρασιν του Στρατηγού κ. ΤΣΑΚΑΛΩΤΟΥ και νομίζω ότι το παν καταρρέει και ότι η Ελλάδα μας πλέον διαλύεται. Το πόρισμα ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ εις το μέρος ‘‘ατμόσφαιρα εξάψεως’’ απεικονίζει την πραγματικότητα». Ακόμη, υπέδειξε τον αντισυνταγματάρχη Παπαδόπουλο ως εκείνο που διέταξε τη μετακίνηση στρατιωτικών τμημάτων και υπογράμμισε ότι ο πρωθυπουργός Βενιζέλος είχε χαρακτηρίσει τα γεγονότα της 30ης Μαΐου ως ασήμαντα και δεσμεύθηκε για τη μη δίωξη των μετεχόντων σε αυτά227. Η απολογία του Νάτσινα ήταν σύντομη και σαφής. Ο ισχυρός άνδρας του κλάδου των πληροφοριών του Στρατού απέρριψε κάθε ανάμιξη στο κίνημα, χαρακτήρισε ως αναξιόπιστους τους μάρτυρες που τον ενέπλεξαν σε αυτό και ως πλαστή την εγκύκλιο υπ’αριθμόν 8228. Στη δική του, αρκετά μακροσκελή, απολογία ο Γωγούσης απαξίωσε τις κατηγορίες που του αποδιδόταν, με έμφαση στο πασίγνωστο υπόμνημά του. Επιπλέον κατηγόρησε τον ανακριτή Ζωζωνάκη για παραποίηση
225
Ο.π. Φάκελος Χρηστέα, «Πρακτικόν Γνωμοδοτήσεως Πρωτοβαθμίου Ανακριτικού Συμβουλίου», σελ. 5. 227 Ο.π. σελ. 6-8. 228 Ο.π. σελ. 8-9. 226
91
καταθέσεων και υπενθύμισε ότι εκείνος ήταν που ειδοποίησε τον Παπάγο το βράδυ της 30ης-31ης Μαΐου, ωθώντας τον να επέμβει 229 . Το Πρωτοβάθμιο Ανακριτικό Συμβούλιο αποφάσισε την απόταξη του Χρηστέα και τη τιμωρία των υπολοίπων τριών με αργία δι’ απολύσεως230. Οι Χρηστέας και Φροντιστής, ελπίζοντας σε πλήρη απαλλαγή και επαναφορά στο στράτευμα, προσέφυγαν στο Δευτεροβάθμιο Ανακριτικό Συμβούλιο, που συνήλθε στην Αθήνα στα τέλη Μαΐου. Υπέρ των κατηγορουμένων κλήθηκαν και κατέθεσαν ως μάρτυρες ανώτατοι αξιωματικοί. Ο Κιτριλάκης υποβάθμισε το κίνημα ως πράξη ελάχιστων αξιωματικών που λειτούργησαν εν θερμώ. Ο Παπαθανασιάδης κατέθεσε ότι δεν υπήρξε κατηγορηματική εντολή στους μετέχοντες στην αναταραχή προκειμένου να καταθέσουν τα όπλα. Ο Μπαλοδήμος υποστήριξε πως το κίνημα δεν ήταν προσχεδιασμένο και το απέδωσε στον ευέξαπτο χαρακτήρα του Χρηστέα231. Στην απολογία του ο πρώην προσωπάρχης του Γ.Ε.Σ. επέμεινε ότι πριν τον διατάξει ο Παπάγος δεν του είχε δοθεί εντολή να καταθέσει τα όπλα και επέμεινε ότι ουδέποτε υπήρξε μέλος του Ι.Δ.Ε.Α. «Δεν υπήρξα ΙΔΕΑτης ποτέ, αλλά μόνον οξύς αντικομμουνιστής, οίος θα υπάρξω και εις το μέλλον, δια αυτό και παρεξηγήθην ως ΙΔΕΑτης, διότι οι του Ι.Δ.Ε.Α. εδείκνυον ότι αυτοί μονοπωλιακώς διεξήγον τον αντικομμουνιστικόν αγώνα»232. Ο Φροντιστής, πάντως θέλησε να δείξει ξεκάθαρη μετάνοια: « Δεν συμμετείχον εις οργάνωσιν, αλλά εις μίαν κίνησιν ής οι σκοποί και αι εξωτερικαί εκδηλώσεις ενεργείας ουδόλως ενεφάνιζον αντιυπηρεσιακά στοιχεία(…) Εξακολουθώ να πιστεύω ότι ο Στρατός πρέπει να εμμένη εις την αδιάλ[λ]ακτον αντικομμουνιστικήν γραμμήν, και ότι δι’αυτό δεν υπάρχει περιθώριον οιασδήποτε αλλαγής κατευθύνσεως. Αλλά τώρα πιστεύω ότι τούτο δύναται να επιτευχθή κάλλιστα δια της υπηρεσιακής οδού»233. Το Δευτεροβάθμιο Συμβούλιο αποφάνθηκε υπέρ του τέως επιτελάρχη του Γ’ Σώματος Στρατού, ανοίγοντας το δρόμο της επιστροφής του στην ιεραρχία, ενώ επικύρωσε την απόφαση απόταξης του Χρηστέα 234. Ο τελευταίος δεν εγκατέλειψε τη προσπάθεια του για να παραμείνει στο στράτευμα και προσέφυγε στο Συμβούλιο της 229
Ο.π. σελ. 9-15. Ο.π. σελ. 17-18. 231 Φάκελος Χρηστέα, « Πρακτικόν Εξετάσεως Μαρτύρων» , Αθήνα 23/5/1952. 232 Φάκελος Χρηστέα, « Πρακτικόν Γνωμοδοτήσεως Δευτεροβαθμίου Ανακριτικού Συμβουλίου», σελ. 5. 233 Ο.π. σελ. 6. 234 Ο.π. σελ. 8-12. 230
92
Επικρατείας. Το ανώτατο ακυρωτικό δικαστήριο δικαίωσε τον ταξίαρχο, κρίνοντας ότι το μόνο στρατιωτικό όργανο που μπορούσε να λάβει οριστική απόφαση για το θέμα ήταν το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο235. Έτσι και έγινε κάποιους μήνες μετά, σε μια εντελώς διαφορετική περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Οι ποινές που επιβλήθηκαν στους περισσότερους κατηγορούμενους ήταν μικρές και ορισμένοι ήδη απ’ τον Ιούνιο του 1952 τοποθετήθηκαν ξανά στο στράτευμα236. Οι κύριοι κατηγορούμενοι Χρηστέας και Γωγούσης επανακλήθηκαν στο Στρατό, ενώ ο Φροντιστής απ’ τον Ιούλιο ανέλαβε υποδιοικητής Μεραρχίας237. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα ατομικά βιβλιάρια αρκετών εκ των διωχθέντων για τη συμμετοχή στον Ι.Δ.Ε.Α. δεν υπάρχει καμία αναφορά στα παραπεμπτικά βουλεύματα ή στις πειθαρχικές ποινές που αποφασίστηκαν για την υπόθεση238. Εκτός από τους μεσαίους και ανώτερους αξιωματικούς σε ανακριτικά συμβούλια παραπέμφθηκαν και ορισμένοι από τους κατώτερους. Μεταξύ αυτών ήταν και ο λοχαγός Δημήτριος Ιωαννίδης239, ο οποίος κατά το βράδυ του κινήματος, καθώς υπηρετούσε στο Γ.Ε.Σ., διατάχθηκε από τον Χρηστέα να ηγηθεί λόχου και να ελέγχει τη βόρεια πύλη, απαγορεύοντας την έξοδο στα στελέχη που βρισκόταν μέσα στο κτήριο των Παλαιών Ανακτόρων. Ο Ιωαννίδης κατηγορούνταν κυρίως γιατί όταν διατάχθηκε από τον Γρηγορόπουλο να απομακρυνθεί από τη θέση του, χωρίς να κρατήσει αντιπειθαρχική στάση, απέφυγε να συμμορφωθεί αμέσως, περιμένοντας την άφιξη του Παπάγου. Παρά τη βαρύτητα της κατηγορίας ο εγκαλούμενος διέφυγε τον κίνδυνο της αργίας δι’ απολύσεως που ήταν η προτεινόμενη ποινή, έστω και οριακά (με 3 έναντι 2 ψήφων) και επέστρεψε κανονικά στα καθήκοντά του240. Προφανώς ο Ιωαννίδης, πέραν άλλων πιθανών σκοπιμοτήτων, διέφυγε τον κίνδυνο λόγω του χαμηλού του βαθμού, που δικαιολογούσε τη συμμόρφωσή του προς τις εντολές του Χρηστέα το βράδυ της 30ης -31ης Μαΐου. η) Η αποκατάσταση του πολιτικού ελέγχου. Κατά τη κρίσιμη περίοδο που τη κοινή γνώμη απασχολούσε η υπόθεση του Ι.Δ.Ε.Α και του Μπελογιάννη, ο Σακελλαρίου έφερε προς ψήφιση στη Βουλή ένα
235
Φάκελος Χρηστέα, «Απόφασις υπ. Αριθμ. 1961/1952, τμήμα Βον», Αθήνα 27/10/1952. Ατομικός Φάκελος, Καραβίτη Κωνσταντίνου Α.Μ. 18080/ Ατομικός Φάκελος Παρλαβάντζα Ν. Α.Μ. 19248, Υ.Σ.Α. Αθήνα. 237 Ατομικός Φάκελος Φροντιστή Αθανάσιου, Α.Μ.14354, “Δελτίον Μεταβολών’’, Υ.Σ.Α, Αθήνα. 238 Ατομικοί Φάκελοι Καραβίτη Κ. Α.Μ. 18080, Σκληρού Σταμάτιου (Α.Μ. 20071), Τσαμπάτου Δημοσθένη(Α.Μ. 17564), Κοντόπουλου Ηρακλή (Α.Μ. 12403). 239 Ο Ιωαννίδης αναφέρεται στο πόρισμα Ζωζωνάκη (ο.π., αν και λανθασμένα ως Κ.) 236
93
νομοσχέδιο που άλλαζε ριζικά τον τρόπο διοίκησης των Ενόπλων Δυνάμεων. Επρόκειτο για ανατροπή του σχετικού θεσμικού πλαισίου, όπως είχε διαμορφωθεί απο δύο προγενέστερα νομοθετήματα: τον Αναγκαστικό Νόμο 882 του 1949, αλλά και από τον Α.Ν. 1431 του 1950, που αφορούσε τη συγκρότηση του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας και του Γ..ΕΕΘ.Α241. Μετά τη θεσμική κυριαρχία του Παπάγου (και κατά συνέπεια του Στρατού) το 1949-50 και η κυβέρνηση Πλαστήρα-Βενιζέλου πήρε μία σημαντική νομοθετική πρωτοβουλία, προφανώς επηρεασμένη από τις πρόσφατες εξελίξεις και λογικά, έχοντας την έγκριση των Ανακτόρων. Έτσι, με τον νόμο 2051, που τέθηκε σε ισχύ τον Απρίλιο του 1952, η εκάστοτε κυβέρνηση επανέκτησε τον έλεγχο των Ενόπλων Δυνάμεων. Βάσει του νόμου αυτού, το διακοσμητικό Πολεμικό Συμβούλιο καταργούνταν, και στη θέση του, ως ανώτατου οργάνου καθορισμού ελέγχου του στρατεύματος, επανασυστηνόταν το Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Αμύνης (Α.Σ.Ε.Α)242. Η ρήτρα για τη σύνθεση του Α.Σ.Ε.Α, ήταν χαρακτηριστική των επιδιώξεων των συντακτών του νόμου. Εκτός από τον πρωθυπουργό και τον υπουργό Εθνικής Άμυνας, θα μετείχε και ο αρμόδιος αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, καθώς και οι υπουργοί Εξωτερικών και Εσωτερικών: ο Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. θα ήταν το μόνο στρατιωτικό μέλος του συγκεκριμένου οργάνου243. Το Α.Σ.Ε.Α, θα ήταν αρμόδιο όχι μόνο για τη χάραξη της πολιτικής ασφαλείας της χώρας, αλλά και για τη στελέχωση ολόκληρης της ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας, με τη πρόσθετη δυνατότητα προαγωγής και αποστρατείας των ανώτατων αξιωματικών σε όλους τους κλάδους. Επιπλέον, ο υπουργός ή ο υφυπουργός Εθνικής Άμυνας θα είχαν τη δυνατότητα να προεδρεύουν και στα ανώτατα συμβούλια στρατού, ναυτικού και αεροπορίας με δικαίωμα ψήφου, επεκτείνοντας έτσι ακόμη περισσότερο τον έλεγχό τους επί της ανώτατης ηγεσίας244. Τέλος, η κυβέρνηση διατηρούσε το δικαίωμα, σε περίπτωση πολέμου, να αναθέσει την αρχιστρατηγία σε πρόσωπο της επιλογής της(ακόμη και να επαναφέρει στην ενέργεια απόστρατο στέλεχος), χωρίς να είναι
240
Ατομικός Φάκελος Ιωαννίδη Δημητρίου, Α.Μ. 26017, (στο εξής Φάκελος Ιωαννίδη), « Έκθεσις Πρωτοβαθμίου Ανακριτικού Συμβουλίου», Αθήνα 20 Ιουλίου 1951. 241 Βλ. Φ.Ε.Κ./ 94, 11/4/1950, Αναγκαστικός Νόμος 1431, «Περί συστάσεως Υπουργείου Εθνικής Αμύνης». 242 Φ.Ε.Κ./88, 11/4/1952, Νόμος 2051 « Περί Υπουργείου Εθνικής Αμύνης, οργανώσεως και ελέγχου της Ανωτάτης Διοικήσεως των Ενόπλων Δυνάμεων», 11/4/1952. Άρθρο 2. 243 Ο.π. 244 Ο.π., άρθρα 3, 14, 15, 16. Για μια ανάλυση του νέου θεσμικού πλαισίου βλ. Αλιβιζάτος Ν. Η συνταγματική θέση των Ενόπλων Δυνάμεων, Αθήνα 1987, σελ. 115.
94
υποχρεωτική η ανάδειξη του εκάστοτε Α/ΓΕΕΘΑ σε ανώτατο διοικητή των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων 245.
245
Ο.π. άρθρο 17.
95
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Η ΝΕΑ ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΙΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑΓΟΥ. α) Ο πρώτος γύρος εκκαθαρίσεων Όπως έχουμε δει, οι σχέσεις του Παπάγου με ένα μεγάλο τμήμα της ηγεσίας του στρατεύματος άρχισαν να διαταράσσονται ήδη απ’ την 31η Μαΐου 1951. Η δίωξη των κινηματιών και ο παραγκωνισμός του Κιτριλάκη απ’ την αρχηγία του Γ.Ε.Σ. υπήρξαν η αρχή της ρήξης. Από εκεί και πέρα, μια αλυσίδα γεγονότων απ’ το υπόμνημα Τσακαλώτου ως το πόρισμα Ζωζωνάκη, δημιούργησαν βαθύ ρήγμα. Το ρήγμα αυτό επισημοποιήθηκε με τις αλλεπάλληλες επιθέσεις του αρχηγού του Συναγερμού εναντίον των στρατηγών, είτε σε περιοδείες, είτε στη Βουλή. Με τη σειρά του, ο συναγερμικός Τύπος δεν παρέλειψε να κατηγορήσει τους ανώτατους διοικητές ως υποχείρια της κεντρικής κυβέρνησης1. Κατά την προεκλογική εκστρατεία του 1952 ο αρχηγός του Συναγερμού σε ομιλία στη Θεσσαλονίκη, παρουσιάζοντας το πρόγραμμα του κόμματος, δεσμεύτηκε για ακομματικές και ανεξάρτητες απ’ την πολιτική Ένοπλες Δυνάμεις. Ταυτόχρονα, στενοί συνεργάτες του ζητούσαν μέσω του Τύπου την απομάκρυνση των ηγετών του στρατεύματος2. Με δεδομένη την αντιπάθεια του Παπάγου για τους Γρηγορόπουλο και Τσακαλώτο, η αποστράτευσή τους σε περίπτωση νίκης του Συναγερμού ήταν βέβαιη. Λίγες ημέρες προ των εκλογών, ο βασιλιάς είχε εμπιστευτική συνομιλία με τον Αμερικανό δημοσιογράφο Sulzberger. Σε αυτήν ανέφερε πως ο Παπάγος: «(…) έχει προσωπική έχθρα με όλους τους αξιωματικούς, από σωματάρχες και άνω και, ασφαλώς, θα τους αντικαταστήσει (…)»3. Στην ερώτηση του δημοσιογράφου εάν η εξέλιξη αυτή θα επηρέαζε δυσμενώς την εθνική άμυνα της χώρας, ο Παύλος δήλωσε πως το θεωρούσε πιθανό4. Από τη δική τους μεριά οι Γρηγορόπουλος, Τσακαλώτος, Πεντζόπουλος (Γεν. Επιθεωρητής Στρατού) και Βασιλάς (Α / Β΄ Σ.Σ.) ήταν, όπως είναι φυσικό έντονα ενοχλημένοι απ’ τις διαρκείς επιθέσεις του Συναγερμού στο πρόσωπό τους. Ο Γρηγορόπουλος είχε αποφασίσει ότι σε περίπτωση νίκης του Παπάγου θα υπέβαλε 1
Βλ. ενδεικτικά την Ακρόπολι της 18ης Οκτωβρίου 1951 για την επίθεση στον Τσακαλώτο και 6ης Φεβρουαρίου 1952 (στο άρθρο «Σοβιετοποίηση») για τις αντιρρήσεις των υπόλοιπων αντιστρατήγων έναντι του Κιτριλάκη. 2 Βλ. το άρθρο του αντιστράτηγου ε.α Σπ. Γεωργούλη «Απάντησις εις τους βιαστάς της αληθείας», Καθημερινή 5 Νοεμβρίου. 3 Sulzberger C. : Πολιτικά Παρασκήνια της Εποχής μας, Αθήνα 1972,. τόμος Β΄ σελ. 1007.
96
άμεσα την παραίτησή του, με το σαφή σκοπό να μη δώσει στο Στρατάρχη την ικανοποίηση να τον απομακρύνει από το στράτευμα5. Έτσι, όταν το βράδυ της 16ης Νοεμβρίου φάνηκε ότι ο Συναγερμός κέρδιζε τις εκλογές, ο Γρηγορόπουλος επισκέφτηκε τον υπηρεσιακό Υπουργό Εθνικής Άμυνας, Πιτσίκα, και του ανακοίνωσε την απόφασή του να αποχωρήσει απ’ τη θέση του6. Το παράδειγμα του Αρχηγού Γ.Ε.ΕΘ.Α. αποφάσισαν να ακολουθήσουν οι Τσακαλώτος7 και Πετζόπουλος, ενώ ο Βασιλάς αρνήθηκε να παραιτηθεί. Στο μεταξύ ανακοινώθηκε το νέο κυβερνητικό σχήμα. Το Υπουργείο Άμυνας ανέλαβε προσωρινά ο ίδιος ο Παπάγος, ενώ αργότερα θα ορκίζονταν στη θέση του ο Π. Κανελλόπουλος. Στον Τύπο ανακοινώθηκε ότι ο Κανελλόπουλος δε συμμετείχε στο πρώτο κυβερνητικό σχήμα λόγω κόπωσής του στον προεκλογικό αγώνα8. Ο ίδιος ο Πατρινός πολιτικός αρκετά χρόνια αργότερα υποστήριξε ότι γνωρίζοντας τους σχεδιασμούς του πρωθυπουργού και τρέφοντας εκτίμηση για την στρατιωτική ηγεσία δεν ήθελε να αναλάβει την ευθύνη δυσάρεστων αποφάσεων9. Βέβαια πολύ σημαντικό ρόλο στην απόφαση του Κανελλόπουλου έπαιξε και η έντονη δυσαρέσκειά του για την ισχυρή παρουσία φίλων του Μαρκεζίνη στο νέο υπουργικό συμβούλιο και οι αυξημένες
αρμοδιότητες
του
νέου
υπουργού
Συντονισμού10.
Ενόψει
των
αναμενόμενων εξελίξεων ο φιλοσυναγερμικός Τύπος δεν κράτησε ομοιόμορφη στάση· ενώ η Ακρόπολις ζητούσε άμεση εκδίκηση για τους «φατριασμούς» του 1951 – 5211, ο σχολιαστής του Βήματος, Αλ. Μερεντίτης συνιστούσε μετριοπάθεια στο θέμα της ανώτατης ηγεσίας12. Στις 17 – 18 Νοεμβρίου εκδηλώθηκε και αμερικανική παρέμβαση υπέρ της ηγεσίας του στρατεύματος. Ο Yost ζήτησε από τον Παπάγο την ακύρωση ή έστω την αναβολή των εκκαθαρίσεων. Ειδικά η παραμονή του Γρηγορόπουλου που είχε εργασθεί σκληρά για την ένταξη της χώρας στο στρατηγικό σχεδιασμό του Ν.Α.Τ.Ο. 4
Sulzberger, ο.π. σελ. 1008. Γρηγορόπουλου ο.π. σελ. 541 6 ο.π. σελ 541. 7 Βλ. Τσακαλώτου ο.π. σελ. 417 8 Βλ. Το Βήμα, Καθημερινή, Εστία 18 Νοεμβρίου. 9 Βλ. Κανελλόπουλου ο.π. σελ 25. 10 « (…) Η σύνθεσις του υπουργικού συμβουλίου και η τεραστία έκτασις των σχεδόν πρωθυπουργικών δικαιοδοσιών του κ. Μαρκεζίνη αφ’ ενός μεν δεν συμβιβάζονται προς την δύναμιν την οποίαν έδωσεν προσωπικώς εις Υμάς ο ελληνικός Λαός, αφ ‘ ετέρου δε ουδεμίαν επιτρέπουν ουσιώδη πρωτοβουλίαν και συμβολήν μου εις το κυβερνητικόν έργον», προσχέδιο ιδιόχειρης επιστολής του Π. Κανελλόπουλου προς τον Αλ. Παπάγο, χωρίς ημερομηνία, φάκελος 21 “ Κυβέρνηση Αλέξανδρου Παπάγου’’, Αρχείο Παναγιώτη Κανελλόπουλου, (στο εξής ΑΠΚ),Εταιρεία Φίλων Παναγιώτη Κανελλόπουλου(στο εξής Ε.Φ.Π.Κ), Αθήνα. 11 Ακρόπολις 18 Νοεμβρίου. 5
97
θεωρούνταν σημαντική, ενώ ο αναπληρωτής πρέσβης επέμεινε στη στενή συνεργασία της ελληνικής πλευράς με τον Hart. Ο Στρατάρχης, όμως, ξεκαθάρισε ότι, αν και πρόθυμος να συνεργασθεί με τον αρχηγό της J.U.S.M.A.G., οι αξιωματικοί που υπερασπίζονταν οι Αμερικανοί τον είχαν προδώσει και πως εάν έμεναν εν ενεργεία θα του δημιουργούσαν προβλήματα. Ο Βασιλάς και ο Τσακαλώτος είχαν εκτεθεί ιδιαίτερα εναντίον του, ενώ ο Γρηγορόπουλος απέτυχε να ελέγξει τους υφισταμένους του. Πέραν αυτών δε σκεπτόταν να προβεί σε άλλες αλλαγές και είχε σκοπό να παραδώσει σύντομα το υπουργείο στον Κανελλόπουλο. Ο Hart βλέποντας το μάταιο των προσπαθειών παραμονής της υπάρχουσας ηγεσίας, ευχαριστήθηκε με τη νέα στελέχωσή της. Έτσι, έγινε φανερό στην πρεσβεία ότι μόνο ένα σαφές τελεσίγραφο στο νέο πρωθυπουργό θα απέτρεπε τις αλλαγές στην ηγεσία. Ωστόσο, το ενδεχόμενο αυτό αποκλείστηκε13. Ο Yost επεχείρησε να πείσει το Γρηγορόπουλο να ανακαλέσει την παραίτησή του. Όμως, ο Αρχηγός Γ.Ε.ΕΘ.Α. έμεινε αμετάπειστος παρά και την έκκληση του Αρχηγού της Ν.Α. πτέρυγας του Ν.Α.Τ.Ο. στρατηγού Wyman να αναθεωρήσει την απόφασή του14. Στις 19 Νοεμβρίου ο Παπάγος, ως Υπουργός Εθνικής Άμυνας, διέταξε την αυτεπάγγελτη αποστρατεία των Γρηγορόπουλου, Τσακαλώτου, Πεντζόπουλου και Βασιλά. Ο πρωθυπουργός θεώρησε περιττό να συναντήσει την απερχόμενη ηγεσία15. Ο ευνοούμενος του Κιτριλάκης επανήλθε στην ενέργεια και απ’ την πρώτη στιγμή διαδόθηκε πως προορίζονταν για Α / Γ.Ε.Ε.Θ.Α.16. Η κυβέρνηση διεμήνυσε μέσω του φιλικού της Τύπου, ότι σκόπευε να παρακάμψει την επετηρίδα στις τοποθετήσεις ανώτατων αξιωματικών: «(…) δεδομένου ότι η απόφασις της κυβερνήσεως είναι όπως προωθηθούν εις την ανώτατην βαθμίδαν της ιεραρχίας οι ικανότεροι και πλέον αδιάβλητοι από απόψεως ηθικών προσόντων τιθέμενων εις αυτεπάγγελτον αποστρατείαν εκείνων δια τους οποίους υπήρχαν βασικαί κατηγορίαι ότι ανεμίχθησαν εις εκδηλώσεις επιζημίας δια το γόητρον του στρατεύματος (…)»17.
12 13
Βλ. το άρθρο του «Μερικαί συστάσεις δια την Εθνικήν Άμυναν» στο φύλλο της 18ης Νοεμβρίου. F.R.U.S., 1952-1954, VIII, Yost προς State Department 19/11/1952, Washington 1988, σελ. 810-
811.
14
Γρηγορόπουλου ο.π. σελ. 541 – 542 Η πικρία των στρατηγών ήταν εύλογα έντονη: « (…) Ουδέποτε έπαυσα να σέβωμαι την μνήμην του Παπάγου, παρ’ όλην την σκληρότητα, την αδικίαν, ας μου επιτραπή η λέξις απιστία ενός Αρχιστρατήγου προς έναν πιστόν και ορθόδοξον στρατιώτην» Θρ.Τσακαλώτος προς Π. Κανελλόπουλο, 14/9/1981, φάκελος 78 “Στρατηγός Θρασύβουλος Τσακαλώτος’’, ΑΠΚ- ΕΦΠΚ, Αθήνα. 16 Βλ. Καθημερινή 20ης Νοεμβρίου. 17 Καθημερινή 20 Νοεμβρίου. 15
98
Τελικά η νέα ηγεσία του Στρατού διαμορφώθηκε ως εξής: Α / Γ.Ε.Ε.Θ.Α. ο Κιτριλάκης, Α / Γ.Ε.Σ. ο Τσιγκούνης, Γενικός Επιθεωρητής Στρατού ο Ζαΐμης, Διοικητής της 1ης Στρατιάς ο Μανιδάκης, Διοικητής Γ΄ Σ.Σ. ο Κετσέας18. Οι νεοτοποτηθέντες συμφώνησαν πως όσοι είχαν απομακρυνθεί απ’ το Στρατό, λόγω συμμετοχής στον Ι.Δ.Ε.Α. θα κρίνονταν απ’ τα υπηρεσιακά συμβούλια του Γ.Ε.Σ., ώστε να επανέλθουν στις θέσεις τους19. Σύντομα, τοποθετήθηκαν και οι νέοι διοικητές σε πολλές μονάδες. Είναι ενδεικτικό για την αλλαγή κλίματος ότι ο αντισυνταγματάρχης Πεζικού, Γ. Καραγιάννης, ο οποίος κατονομαζόταν στο πόρισμα Ζωζωνάκη ως μέλος του Ι.Δ.Ε.Α., ανέλαβε τη διοίκηση του εδρεύοντος στην Αττική 71ου Συντάγματος Πεζικού20. Ο θρίαμβος του Παπάγου, όπως ήταν φυσικό είχε γεμίσει με ενθουσιασμό τους ΙΔΕΑτες, που ένιωθαν πλέον παντοδύναμοι και απρόσβλητοι μέσα στο στράτευμα. Είναι ενδεικτική η κατάληξη της απόπειρας του επιτελάρχη του Γ’ Σ.Σ. ταξίαρχου Ιορδανίδη να μεταθέσει αξιωματικό για τον οποίο είχε σοβαρές υποψίες για οικονομική κακοδιαχείριση. Αν και του έγινε φιλική υπόδειξη να αδιαφορήσει για το ζήτημα, καθώς το εν λόγω στέλεχος εθεωρείτο επιφανής ΙΔΕΑτης, ο Ιορδανίδης επέμεινε στην αρχική του πρόθεση. Το αποτέλεσμα ήταν μόλις λίγες ημέρες μετά τις εκλογές ο επιτελάρχης να τεθεί στη διάθεση του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας 21. Η αντιπολίτευση διαμαρτυρήθηκε για την εκκαθάριση των τεσσάρων αντιστρατήγων. Ο Σ. Βενιζέλος υπενθύμισε την πλούσια δράση τους και κατέληξε: «(…) Η αποστράτευσίς των συνεπώς λαμβάνει την μορφήν καθαράς προγραφής. Διότι, ασφαλώς δεν πρόκειται περί επαγγελματικής ανεπάρκειας (…)»22. Η Ελευθερία φιλοξένησε σχόλια αμερικανικών πρακτορείων ειδήσεων και εφημερίδων που εξέφραζαν την απορία και την ανησυχία τους για τις μεταβολές στον Ελληνικό Στρατό23. Η απάντηση του συναγερμικού Τύπου ήταν έντονη καθώς κατηγόρησε το Βενιζέλο ότι: «(…) η αναταραχή ήρχισεν από των ιδικών του ημερών ότε οι ανώτατοι στρατιωτικοί ηγήτορες και οι αξιωματούχοι της Χωροφυλακής και της Αστυνομίας Πόλεων εκρίνοντο και εξετοπίζοντο κατά κομματικά αποκλειστικώς κριτήρια με
18
Βλ. Το Βήμα, Καθημερινή 20 Νοεμβρίου. Βλ. Βήμα, Καθημερινή, 21 Νοεμβρίου. 20 Βλ. Το Βήμα 26 Νοεμβρίου. 21 Βλ. Ιορδανίδη Γ. Όσα θυμήθηκα.. 1920-1973, Αθήνα 1997, σελ. 144. 22 Ελευθερία 21 Νοεμβρίου. 23 Βλ. τα φύλλα 21ης – 23ης Νοεμβρίου. 19
99
αυθαιρέτους υπουργικάς ή πρωθυπουργικάς διαταγάς και εν πλήρει άγνοια των παγίων κανονισμών που ισχύουν δια τα στρατιωτικά σώματα (…)»24. Το Παλάτι αρκέστηκε σε κινήσεις συμπάθειας προς τους απερχόμενους αντιστρατήγους25. Λίγες ημέρες μετά όμως η βασίλισσα Φρειδερίκη δεν έχασε την ευκαιρία να παραπονεθεί στον Yost για την αμερικανική στάση. Σε συνάντησή τους τον ρώτησε ευθέως τη γνώμη του για τις μεταβολές στην ηγεσία του Στρατού και εξερράγη όταν ο Αμερικανός διπλωμάτης παραδέχθηκε ότι η κυβέρνησή του είχε συνηγορήσει υπέρ σταδιακών και λίγων μεταβολών. Η βασίλισσα σχολίασε πως η αμερικανική αντίδραση δεν ήταν το ίδιο οξεία με εκείνη σε ανάλογες αποφάσεις της προηγούμενης κυβέρνησης του Κέντρου και ότι οι ΗΠΑ υποχώρησαν με δειλό τρόπο μπροστά στις απαιτήσεις του Παπάγου εντός μιας ημέρας. Ο Yost απ’ τη μεριά του προσπάθησε να δικαιολογηθεί, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι, τόσο με τη προηγούμενη, όσο και με τη νέα κυβέρνηση, οι αμερικανικές εισηγήσεις δε κατάφεραν να ανατρέψουν ήδη ειλημμένες αποφάσεις26. Ήταν ξεκάθαρη η προσδοκία του Στέμματος ότι ο αμερικανικός παράγων θα συμμεριζόταν τις ανησυχίες του για τη παντοδυναμία του Στρατάρχη και θα δρούσε σχετικά και η απογοήτευση που προκάλεσε η άνευ αντιρρήσεων αποστράτευση των τεσσάρων αντιστρατήγων. β. Η επιστροφή των Ι.Δ.Ε.Α.τών και ο δεύτερος γύρος των εκκαθαρίσεων Στα τέλη του 1952 το ζήτημα του Ι.Δ.Ε.Α. επανήλθε στην επικαιρότητα. Στις 27 Δεκεμβρίου το Α.Σ.Σ. αποφάσισε την επαναφορά στο στράτευμα τριών γνωστών αξιωματικών που είχαν αποστρατευτεί το 1951 – 52. Επρόκειτο για τους Σ. Γκίκα27, Ν. Γωγούση και Αλ. Νάτσινα. Οι δύο τελευταίοι εθεωρούντο στενοί συνεργάτες του Παπάγου. Το Α.Σ.Σ. έκρινε δίκαια τα παράπονα των τριών και τους προήγαγε στον ανώτερο βαθμό από αυτόν που κατείχαν. Έτσι, ο Γκίκας έγινε αντιστράτηγος και οι άλλοι δύο ταξίαρχοι28. Οι φιλοκυβερνητικές εφημερίδες επιδοκίμασαν την απόφαση: «(…) Σήμερον, η κυβέρνησις Παπάγου επαναφέρει τους ακομματίστους ανθρώπους και τους τυφλώς αφοσιωμένους εις τα στρατιωτικά έργα. Εάν συμβαίνη οι 24
Το Βήμα 23 Νοεμβρίου, στη στήλη «Σημειώματα» Γρηγορόπουλος , ο.π. σελ. 546, για τη πρόσκληση συμμετοχής του στο βασιλικό πρόγευμα, άνευ άλλων καλεσμένων. 26 Yost προς State Department, 28/11/1952, dispatch nr. 628, RG 84, Classified General Records, 1950-1952, 350, “I.D.E.A 1950-1952’’, κουτί 37, N.A.R.A. 27 Ο Σ. Γκίκας είχε αποστρατευτεί από τον Ιούλιο του 1951, λόγω της πεποίθησης των υπόλοιπων ανώτατων αξιωματικών ότι είχε σχέση με τον Ι.Δ.Ε.Α. (βλ. Τσακαλώτου ο.π. σελ 405). 28 Βλ. Καθημερινή, 28 Δεκεμβρίου. 25
100
άνθρωποι αυτοί να τρέφουν προς τον Αρχιστράτηγον των δύο πολέμων εκτίμησιν πολλήν τούτο δεν είναι εις βάρος των. Είναι υπέρ αυτών (…) Ας λείψουν λοιπόν οι κροκοδείλιοι οδυρμοί δια το στράτευμα. Ευρίσκεται εις τας καλυτέρας δυνατάς χείρας (…)29. (…) Δεν αποτελεί [σημ: η επαναφορά των τριών] μόνον πράξιν δικαιοσύνης που ικανοποιεί βαθύτατα το δημόσιο αίσθημα. Είχε, συγχρόνως και θετική συμβολή εις την αγίαν προσπάθειαν της κυβερνήσεως του Ελληνικού Συναγερμού προς αναστήλωσιν και εδραίωσιν του υπερήφανου φρονήματος και του υπερόχου εκείνου πνεύματος της πειθαρχίας, της απερισπάστου αφοσιώσεως εις το καθήκον, της αόκνου εργατικότητος που διέπνεαν τας Ενόπλους Δυνάμεις του Έθνους, όταν τον Μάιον του 1951 ο Στρατάρχης τας ενεπιστεύθη εις τους αναξίους διαδόχους του» 30 . Ωστόσο, το φιλοσυναγερμικό Βήμα ήταν αρνητικό στην επαναφορά των τριών. Αν και παραδεχόταν πως είχαν διωχθεί άδικα, σημείωνε: «(…) Τρόποι, όμως, δια να επανορθωθή μία αδικία εάν εγένετο υπάρχουν πολλοί. Και εις την προκειμένην περίπτωσιν θα έπρεπε να εκλεγή εκείνος μεταξύ αυτών που θα απειλούσε την μικρότερην ζημίαν εις την ενότητα των Ενόπλων Δυνάμεων (…)»31. Απ’ τη μεριά τους οι εφημερίδες της Αριστεράς και του Κέντρου αντέδρασαν έντονα. Η Αυγή, όργανο της Ε.Δ.Α. διαπίστωσε: «Ο ελληνικός λαός μπορεί να είναι ήσυχος ότι η “νομιμότης” και η “Δημοκρατία” δεν πρόκειται ποτέ να κινδυνεύσουν αφού άγρυπνος φρουρός των θα είναι ο συγγραφεύς του γνωστού προγράμματος προγραφών Συνταγματάρχης κ. Γωγούσης και οι άλλοι κινηματίαι του Ι.Δ.Ε.Α. (…)»32. Ενώ η Ελευθερία στηλίτευε με σκληρή γλώσσα: «(…) Ο κ. Παπάγος, ως Πρωθυπουργός, εισβάλει εντός του στρατεύματος με μίαν καταλυτικήν μανίαν, η οποία ημπορεί να γίνη πρόξενος πολλών δεινών και δια το έθνος και δια τον στρατόν, ο οποίος αποτελεί το λεπτότερον και πολυτιμότερον όργανό του. Διότι με τα μέτρα αυτά επιβραβεύεται προκλητικώτατα ο φατριασμός εις το στράτευμα και η περιφρόνησις προς τους κανονισμούς και δίδονται εις τους νεώτερους
29
Καθημερινή, 31 Δεκεμβρίου, στη στήλη «Καθημερινά». Ακρόπολις, 30 Δεκεμβρίου, στη στήλη «Λακωνικά». 31 Το Βήμα, 30 Δεκεμβρίου, στη στήλη «Σημειώματα». 32 Αυγή, 31 Δεκεμβρίου, στη στήλη «Η Φωνή της αλήθειας». 30
101
αξιωματικούς ολέθρια μαθήματα αδιαφορίας προς τους νόμους και εκτιμήσεως προς τας παρανόμους ενεργείας (…)»33. Τα κόμματα του Κέντρου θεώρησαν την επιστροφή των τριών στα ηγετικά κλιμάκια ως σκανδαλώδη ενέργεια και αρνήθηκαν να την αναγνωρίσουν. Την ίδια περίοδο έχουμε και την τελευταία μαρτυρία απ’ το εσωτερικό του Ι.Δ.Ε.Α.: «(…) Η δημιουργηθείσα προοπτική πολιτικής ομαλότητος και ευστάθειας και η ένταξις της Ελλάδος εις το Ν.Α.Τ.Ο. εδραιώσαντα την πεποίθησιν εις άπαντας τους Εθνικόφρονας ότι αυτή διανύει περίοδον Εθνικής Ασφαλείας, επέτρεψαν όπως ο Ελληνικός Λαός επιδοθή απερίσπαστος εις τα ειρηνικά του έργα δια την κατάκτησιν της προόδου και της ευημερίας. Εντός του κλίματος αυτού της Εθνικής Ασφαλείας και των ελπίδων δια μία καλλιτέραν αύριον ο Ι.Δ.Ε.Α. ήσυχος ότι οι σκοποί του εξεπληρώθησαν διελύθη ήρεμα και εις τον Στρατόν παρέμειναν τα άτομα τα οποία ηγωνίσθησαν εις τας τάξεις του, ελεύθερα και αδέσμευτα να πράττωσιν το καθήκον των, όπως οι Νόμοι και οι Κανονισμοί προστάζουσιν» 34. Η αποκατάσταση των ΙΔΕΑτών όμως δεν θα σταματούσε εκεί. Στα μέσα Ιανουαρίου του 1953 ο υπουργός Εθνικής Άμυνας Κανελλόπουλος ενημέρωσε τον Peurifoy ότι όσα στελέχη είχαν αποστρατευθεί για συμμετοχή στο κίνημα του 1951, θα μπορούσαν να υπολογίζουν και στη κυβερνητική στήριξη, προκειμένου να επανέλθουν στο στράτευμα. Ο πρέσβης υπενθύμισε τη δέσμευση του Παπάγου μετά τις εκλογές ότι θα απέφευγε την επαναφορά αυτής της ομάδας αξιωματικών. Ο Υπουργός όμως (που διέθετε την έγκριση του Παπάγου να χειρισθεί το ζήτημα με απόλυτη ελευθερία) έβλεπε εντελώς διαφορετικά τα πράγματα: οι ΙΔΕΑτες κατά κοινή ομολογία είχαν δραστηριοποιηθεί από ανώτερα κίνητρα, το 80% των αξιωματικών, μαζί με την ηγεσία του Στρατού ζητούσε την επαναφορά τους, ενώ στο πλευρό τους ήταν και η κοινή γνώμη. Προχωρώντας, ο Κανελλόπουλος ζήτησε από τον Peurifoy να υπάρξει προσεκτική αντίδραση εκ μέρους του στρατηγού Vittrup, που αντιπροσώπευε τον Hart στο Α.Σ.Σ., έτσι ώστε να μην εκμεταλλευτεί το θέμα η αντιπολίτευση. Ο Αμερικανός πρέσβης ξεκαθάρισε την αρνητική του στάση στην απόφαση του Κανελλόπουλου, καθώς δεν ενέκρινε την εξιλέωση των κινηματιών που θα τραυμάτιζε το ηθικό των Ενόπλων Δυνάμεων· επιπλέον θεωρούσε πως υπήρχε κίνδυνος να πληγεί το κυβερνητικό κύρος, δίνοντας άφθονο υλικό στον 33
Ελευθερία, 30 Δεκεμβρίου, «Ο στρατός καθίσταται παπαγικόν φέουδον».
102
αντιπολιτευόμενο Τύπο. Όσο για τη στάση του Vittrup, ο Peurifoy απέφυγε να δεσμευθεί, λέγοντας πως δε μπορούσε να επιβάλλει τη γραμμή του στο στρατηγό. Η συγκεκριμένη συνομιλία ήρθε να επιβεβαιώσει τις πληροφορίες που είχε διαρρεύσει πρόσφατα ο ενδοκομματικός αντίπαλος του Κανελλόπουλου, Μαρκεζίνης περί προσπάθειας του Υπουργού Εθνικής Άμυνας να βελτιώσει τις σχέσεις του με το Στρατό, προετοιμαζόμενος για τη διαδοχή του Παπάγου35. Ο Yost σε συνομιλία του με το πρωθυπουργό επανέλαβε τα αμερικανικά επιχειρήματα και προς ικανοποίησή του, άκουσε το Παπάγο να βεβαιώνει πως αναθεώρησε τη στάση του και ότι από κοινού με το Κανελλόπουλο αποφάσισαν να μην επιτρέψουν την επαναφορά των κινηματιών. Μόνη εξαίρεση θα αποτελούσαν ελάχιστοι ταγματάρχες και λοχαγοί που απλά υπάκουσαν στις εντολές των ηγετών της στασιαστικής εκδήλωσης 36. Η κυβέρνηση Παπάγου σε αυτό το ζήτημα ακολούθησε τη πεπατημένη της προκατόχου της: δεσμευόταν στους Αμερικανούς, λέγοντάς τους αυτό που ήθελαν να ακούσουν και στη συνέχεια έπραττε εκείνο που από την αρχή σχεδίαζε. Το Φεβρουάριο του 1953 το Α.Σ.Σ. επικύρωσε την επαναφορά των Ζακυνθινού, Καραχάλιου και Χριστόπουλου37, ενώ το Μάρτιο το ίδιο έπραξε για τους Κοντόπουλο, Κουρούκλη, Παπαδόπουλο, Παρλαβάτζα, Ταβουλάρη και Τσαμπάτο38. Όλοι οι παραπάνω αξιωματικοί είχαν συμμετάσχει στα γεγονότα της 30ης – 31ης Μαΐου 1951. Τον Απρίλιο του 1953 κατατέθηκε νομοσχέδιο για την αναδιοργάνωση των Ενόπλων Δυνάμεων. Η νέα κυβέρνηση δε διαφοροποιήθηκε από την προηγούμενη στο ζήτημα του πολιτικού ελέγχου επί του στρατεύματος: οι διαφορές μεταξύ του νόμου του Συναγερμού και του ήδη υπάρχοντος από το 1952 είναι ανεπαίσθητες: ίσως η κυριότερη (που αποτελεί και απόδειξη της πρόθεσης του Μαρκεζίνη να ελέγχει κάθε τομέα της κυβερνητικής δραστηριότητας) είναι η παρουσία με δικαίωμα ψήφου και του εκάστοτε υπουργού Συντονισμού στο Α.Σ.Ε.Α.39. Το σχετικό νομοσχέδιο ψηφίστηκε στα τέλη Απριλίου παρά τις αντιρρήσεις της αντιπολίτευσης
34
Καραγιάννης ο.π. σελ 271. Peurifoy προς Secretary of State, 16/1/1953, 2165, RG 59, Department of State, Decimal Files 1950-1954, κουτί 4048, Ν.Α.R.A. 36 Yost προς Secretary of State, 23/1/1953, 2217, RG 59, Department of State, Decimal File 19501954, κουτί 4048, Ν.Α.R.A. 37 Βλ. Ελευθερία, 10 Φεβρουαρίου 1953. 38 Βλ. Ελευθερία, 31 Μαρτίου 1953. 39 Φ.Ε.Κ/108, 30/4/1953, Νομοθετικόν Διάταγμα 2387, « Περί Υπουργείου Εθνικής Αμύνης και των Οργάνων της Ανωτάτης Διοικήσεως και ελέγχου των Ενόπλων Δυνάμεων», άρθρο 3. 35
103
και φιλικών προς την κυβέρνηση εφημερίδων40. Κατά εντυπωσιακό τρόπο, ο Παπάγος που τέσσερα χρόνια πριν ταυτίσθηκε με την θεσμική αυτονόμηση του στρατεύματος, τώρα έστρεψε, ως πρωθυπουργός την ισορροπία ισχύος στην αντίθετη κατεύθυνση. Η δυνατότητα ελέγχου των στρατιωτικών από την εκάστοτε κυβέρνηση ήταν απεριόριστη και πλέον, οι στρατηγοί ήταν δέσμιοι των κυβερνητικών επιλογών. Λίγες ημέρες αργότερα, ανακοινώθηκε η ίδρυση της Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (Κ.Υ.Π.) που οπλίστηκε με μεγάλες αρμοδιότητες41. Η διοίκησή της ανατέθηκε στον, απομακρυθέντα το 1952 ως Ι.Δ.Ε.Α.τη, Αλ. Νάτσινα που παρέμεινε στη θέση του για πάνω από δέκα χρόνια42. Οι Αμερικανοί πάντως δεν ήταν ιδιαίτερα ευχαριστημένοι, καθώς διαπίστωναν ότι ο μόνιμος στόχος τους για μηκομματικοποιημένες Ένοπλες Δυνάμεις δε μπορούσε να υλοποιηθεί, αν και το τεράστιο κύρος του Πρωθυπουργού στο Στρατό και η μικρή έκταση των μεταβολών δεν επηρέαζαν την αποτελεσματικότητα του στρατεύματος 43. Στα μέσα Μαΐου το Α.Σ.Σ. αποφάσισε την αποστράτευση έντεκα υποστρατήγων44. Από τους 11 υποστρατήγους οι 5 και συγκεκριμένα οι Κατσορίδης, Τζίμας, Αργυρόπουλος, Κατσιμήτρος, Παναγόπουλος είχαν συμφωνήσει στο γνωστό υπόμνημα Τσακαλώτου να μην ψηφίσει ο Στρατός στις εκλογές του 1951, λόγω της επιρροής του Ι.Δ.Ε.Α. που θα έστρεφε τους οπλίτες υπέρ του Παπάγου45. Ακόμη, άλλοι δύο απ’ τους 11, οι Παλατζάς και Βλάχος, προήχθησαν το Σεπτέμβριο του 1952, στις τελευταίες κρίσεις επί κεντρώων κυβερνήσεων46. Προφανώς, αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο απομακρύνθηκαν από το στράτευμα. Επιφανείς στρατιωτικοί εξαπέλυσαν σκληρή επίθεση στην κυβέρνηση για τις επιλογές της: «(…) Μέσα σε έξι μήνες έφυγον περισσότεροι από τους μισούς στρατηγούς του Ελληνικού Στρατού. Σε έξι μήνες η ζηλοτυπία αποτυχημένου αντιστρατήγου [σημ: προφανώς εννοεί τον Κιτριλάκη] εκκαθάρισε το Στρατό από όλους όσους επέτυχαν να πάνε έπειτα από δυσκολώτατη κρίσι στην περίφημη Σχολή Πολέμου του Παρισίου, 40
Εναντίον των νομοσχεδίων τάχθηκε ο Σ. Βενιζέλος (βλ. Ελευθερία, 18 Απριλίου). Ακόμη, επικριτικός στις αυξημένες αρμοδιότητες του Υπουργού στάθηκε και ο Μερεντίτης, βλ. το άρθρο του: «Παρατηρήσεις περί του νόμου περί Εθνικής Αμύνης» στο Βήμα, 18 Απριλίου. 41 Βλ. Καθημερινή, Βήμα, 5ης – 6ης Μαΐου. 42 Βλ. Εστία 15 Μαΐου 1953. ο τυπικός διορισμός του Νάτσινα έγινε στις αρχές Ιουνίου. 43 Athens Embassy προς State Department, 3/4/1953, dispatch nr. 1121, RG 84, General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 1953-1955, 350-1953, κουτί 51, N.A.R.A. . 44 Βλ. Ελευθερία 14 Μαΐου με την ανακοίνωση των συναρχηγών του Κ.Φ., Σοφ. Βενιζέλου και Γ. Παπανδρέου. 45 Βλ. Ελευθερία 21 Αυγούστου 1951.
104
εκτός από δύο. Εάν αυτό λέγεται φυσιολογική ανανέωσις την ανώτατης ηγεσίας του Στρατού και αν αυτό είναι το συμφέρον του, όπως λέγει ο κ. Κανελλόπουλος τότε οι λέξεις έχασαν τη σημασία τους σ’ αυτό τον τόπο (…)»47. Ο Αλ. Μερεντίτης θεώρησε άκαιρη και επιζήμια την αποστράτευση των έντεκα και σημείωσε: «(…) Διότι εφ’ όσον ευρισκόμεθα σήμερον με το όπλον ανά χείρας προς αντιμετώπισιν ενδεχομένων πολεμικών απροόπτων θα ήτο επικίνδυνον δια την διεξαγωγήν της αμύνης μας να αποστρατεύσωμεν ικανά και εμπειροπόλεμα στελέχη, οιουδήποτε βαθμού και δι’ οιουσδήποτε λόγους (…) Απευθύνω έκκλησιν προς τον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως και Στρατάρχην, όπως κλείσει τους κρουνούς του εκχυνομένου από το στράτευμα υγιούς αίματος, το οποίον υπό διαφόρους δικαιολογίας και ενίοτε κατά περιόδους προς εξυπηρέτησιν ιδιοτελών ενδοστρατιωτικών σκοπών, διαρρέει συνεχώς μετά την απελευθέρωσιν (…)»48. Στις 27 Μαΐου ανακοινώθηκε πως τα κόμματα του Κέντρου κατέθεσαν επερώτηση στη Βουλή για τις εκκαθαρίσεις των υποστρατήγων και την επαναφορά των Ι.Δ.Ε.Α.τών49. Η σχετική συζήτηση πραγματοποιήθηκε στις 8 Ιουνίου. Αιχμή του δόρατος για την αντιπολίτευση υπήρξε ο Κ. Μητσοτάκης. Στην έναρξη του λόγου του φρόντισε, όπως όλοι οι πολιτικοί της εποχής να δικαιολογήσει τη δημιουργία του Ι.Δ.Ε.Α.: «(…) Αναμφισβητήτως (…) αγνοί πατριώται ως υπήρξαν πάντοτε οι Έλληνες αξιωματικοί, ελαυνόμενοι από αυτόν τούτον τον πατριωτισμόν των και δια να προσφέρουν τας υπηρεσίας των προς την μαχόμενην πατρίδα παρεσύρθησαν προς την κατεύθυνσιν αυτήν» 50 . Σχετικά με τις εξελίξεις του 1952 – 53 η θέση του ήταν σκληρή: «(…) Δεν γνωρίζω πρόσωπα αλλά επιθυμώ να είπω ότι οι αξιωματικοί που απεστρατεύθησαν, απετέλεσαν κοσμήματα του Ελληνικού Στρατού δοκιμασθέντες εις τα πεδία των μαχών (…) Ούτοι είχον αφενός κατάρτισιν θεωρητικήν, αφετέρου δε, την πρακτικήν πείραν του πολέμου και θα παρέλθουν πολλά έτη δια να αναπληρωθεί το κενόν (…) Η κυβέρνησις με την τακτικήν της δια της επαναφοράς των στασιαστών του
46
Για τις προαγωγές των Βλάχου, Παλατζά, βλ. Ελευθερία, 1 Οκτωβρίου 1952. Χρ. Τσιγάντες: «Η εκατόμβη των στρατηγών» άρθρο στην Ελευθερία 15 Μαΐου 1953. 48 «Η συνεχιζόμενη αποστρατεία ανωτάτων αξιωματικών του Στρατού» άρθρο στο Βήμα 15 Μαΐου. 49 Βλ. εφημερίδες 28ης Μαΐου. 50 Εφημερίς των Συζητήσεων Της Βουλής, συνεδριάσεις 10ης Μαρτίου 1953 – 26ης Φεβρουαρίου 1954, Αθήνα 1954 σελ. 647. 47
105
Ι.Δ.Ε.Α. και δια της απομακρύνσεως των ικανών αξιωματικών, κινδύνευσε να διχάση το στράτευμα και να δημιουργήση θέμα αποτάκτων, το οποίον αργά ή γρήγορα θα πληρώση η Ελλάς (…)»51. Ανάλογη ήταν η επιχειρηματολογία του Σ. Βενιζέλου52, ενώ ενδιαφέρουσες ήταν και οι τοποθετήσεις του Γ. Παπανδρέου. Ο Παπανδρέου που πρόσφατα είχε αναλάβει συναρχηγός του Κ.Φ. τον Ιανουάριο του 1952 είχε ταχθεί σαφώς υπέρ της αμνήστευσης53. «(…) Δικαιούμαι να εκπλαγώ ότι τιμωρούνται οι ηγέται διότι δεν αντιμετώπισαν επαρκώς την κατάστασιν [σημ: το κίνημα της 30ης – 31ης Μαΐου 1951] και βραβεύονται εκείνοι οι οποίοι εστασίασαν (…)54. (…) Ουδείς εις την αίθουσαν αυτήν ημφεσβήτησε τον πατριωτισμόν και τας πολεμικάς υπηρεσίας εκείνων των Αξιωματικών αλλά ουδέποτε εις την ιστορίαν των κινημάτων ελήφθησαν υπ’ όψιν αι παλαιαί υπηρεσίαι δια να μην επιβληθούν αι κυρώσεις των νέων ευθυνών (…) Οι ευνοούμενοι της Κυβερνήσεως και όταν ακόμη υπήρξαν στασιασταί κατηγγέλθησαν από αυτόν τον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως εν τούτοις επαναφέρονται εις τον στρατόν» 55 . Αν και ο Παπάγος ήταν παρών το κύριο βάρος της κυβερνητικής υπεράσπισης το ανέλαβε ο Π. Κανελλόπουλος. Αφού απέρριψε με περιφρόνηση την κατηγορία για κομματοποίηση των Ενόπλων Δυνάμεων56, έψεξε την αντιπολίτευση για την κατάθεση της επερώτησης: «(…) Απεστρατεύθησαν το 1952 επί κυβερνήσεως κ. Βενιζέλου (…) εξέχοντες στρατιωτικοί και δεν εκάμαμεν επερώτησιν. Διατί αυτό; Διότι, παρά το γεγονός ότι εθεωρήσαμεν την πράξιν αυτήν ως απολύτως άτοπον, εν τούτοις εσεβάσθημεν τη δυνατότητα την οποία πρέπει να έχη το Α.Σ.Σ. και προκειμένου περί αντιστρατήγων το Α.Σ.Ε.Α. (…) όπως κρίνη ελευθέρως τους ανωτάτους αξιωματικούς (…) Η κυβέρνησις, βεβαιώ την Βουλήν, δεν αναμιγνύεται ως πολιτικόν Σώμα εις την ζωήν των Ενόπλων Δυνάμεων παρά μόνον εν των πλαισίω των νόμων οι οποίοι ισχύουν. Και οι νόμοι
51
ο.π. σελ 649 – 650. ο.π. σελ 651. 53 Βλ. Λιναρδάτου ο.π. τόμος Α’ σελ 373 και Το Βήμα 13 Ιανουαρίου 1952 με αναδημοσίευση σχολίων της εφημερίδας του Γ. Παπανδρέου, Ελλάς . 54 Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής ο.π. σελ 651 55 ο.π. σελ 662 – 663. 56 ο.π. σελ 653. 52
106
είναι εκείνοι, οι οποίοι δίδουν εις το Α.Σ.Σ. προεδρευομένου από τον Υπουργόν Εθνικής Αμύνης, το δικαίωμα να κρίνη (…)»57. Ο Κανελλόπουλος υπερασπίστηκε τη δημιουργία του Ι.Δ.Ε.Α., ακόμη και το υπόμνημα Γωγούση58. Ειδικά για το Δεσμό διαπίστωσε: «(…) Εύχομαι να υπάρχουν πάντα αξιωματικοί, οι οποίοι , ενώπιον των εχθρών του έθνους, να είναι αποφασισμένοι να πράξουν το παν έστω και υπερβαίνοντες κατά τύπους την έννοιαν της πειθαρχίας. Προτιμώ χάριν του έθνους να υπερβούν προς στιγμήν κατά τύπους την έννοιαν της πειθαρχίας παρά να μην πράξουν το καθήκον των θυσιαζόμενοι υπέρ Πατρίδος (…)»59. Ακόμη υπενθύμισε την περίπλοκη διεθνή κατάσταση που δεν επέτρεπε στις ένοπλες Δυνάμεις να χάνουν κανένα αξιόμαχο στέλεχος και προφήτευσε: «(…) Γνωρίζω δε κατά τρόπον θετικόν, ότι και οι αξιωματικοί αυτοί οι αποκατασταθέντες εν περιπτώσει διλήμματος, θα προτιμήσουν να πέσουν παρά να εγκαταλείψουν τας θέσεις των (…)»60. Εν ολίγοις, μ’ έναν μάλλον έωλο συλλογισμό ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας ισχυριζόταν ότι η αποστράτευση περίπου 85 ανώτατων, ανώτερων και μεσαίων αξιωματικών από το Νοέμβριο του 1952 και εξής δεν αποδυνάμωσε το στράτευμα, ενώ η επαναφορά δεκαπέντε Ι.Δ.Ε.Α.τών το ενίσχυσε. Η τύχη των Ι.Δ.Ε.Α.τών δεν ήταν άσχημη. Στο σύνολό τους τοποθετήθηκαν σε καλές θέσεις. Ο Ταβουλάρης ανέλαβε υποδιοικητής της 15ης
Μεραρχίας, ο ης
Κοντόπουλος Διοικητής της Ιης, ο Κουρούκλης διοικητής της 87
Στρατιωτικής
Περιοχής (Θεσσαλονίκη), ο Παπαδόπουλος υποδιοικητής της 4ης Μεραρχίας, οι Τσαμπάτος και Ζακυνθινός στάλθηκαν στο Κ.Ε.Β.Ο.Π. (Χαϊδάρι, όπου είχαν ως διοικητή του Κέντρου τον Καραβίτη και υποδιοικητή τον Σκληρό) και ο Μάντζος ανέλαβε Διευθυντής του Α2 της 1ης Στρατιάς. Σε διοικήσεις ταγμάτων της Βόρειας Ελλάδας στάλθηκαν οι Καραχάλιος και Παρλαβάτζας, ενώ ο Μπάλλας τοποθετήθηκε ως τμηματάρχης στο Γ.Ε.Σ.. Ο Φροντιστής μετατέθηκε στην Αθήνα και ανέλαβε Διοικητής της Ανώτατης Σχολής Πολέμου61, ο Χρηστέας προήχθη σε υποστράτηγο, ενώ ο Νάτσινας, όπως είδαμε ανέλαβε την αρχηγία της Κ.Υ.Π..
57
ο.π. σελ 654. ο.π. σελ. 660 υπέρ του Γωγούση και σελ. 661 υπέρ του Ι.Δ.Ε.Α. 59 ο.π. σελ 660 60 ο.π. σελ 660 61 Στοιχεία από τα ατομικά βιβλιάρια μητρώου και τους φακέλους των ανωτέρω αξιωματικών. 58
107
Οι παραπάνω εξελίξεις δυσαρέστησαν έντονα την αμερικανική πρεσβεία. Ο Yost σημείωνε ότι οι χειρότερες ημέρες της υπουργικής θητείας του Σακελλαρίου αναβίωναν, αυτή τη φορά με τους παπαγικούς σε θέση ισχύος. Ο στρατηγός Hart εκτιμούσε ότι το ηθικό των ανώτατων αξιωματικών βρισκόταν σε χαμηλό επίπεδο, καθώς ο Α/Γ.Ε.Σ. παραδεχόταν ότι σε ιδιωτικές συζητήσεις η πλειονότητα τους ήταν έντονα δυσαρεστημένη από την αποκατάσταση των κινηματιών και ειδικά του Χρηστέα. Βασικός υπεύθυνος γι’ αυτές τις εξελίξεις ήταν ο ίδιος ο πρωθυπουργός, παρά τις διαβεβαιώσεις του Μαρκεζίνη ότι είχε παρασυρθεί από τον Κανελλόπουλο (αν και οι πληροφορίες ότι ο υπουργός Εθνικής Άμυνας προσπαθούσε να διευρύνει τη δημοφιλία του μεταξύ των αξιωματικών θεωρούνταν ακριβείς). Όσο για τον υπουργό Συντονισμού, που συμφωνούσε με την αμερικανική στάση στο θέμα, υποσχόταν ότι μόλις βάσει του σχεδίου του καταλάμβανε τη θέση του Αντιπροέδρου της Κυβέρνησης, θα επανέφερε τον Κανελλόπουλο στη τάξη. Η πρεσβεία γινόταν δέκτρια πληροφοριών περί αναβίωσης του Ι.Δ.Ε.Α., με πιθανό αρχηγό τον Νάτσινα, ώστε να διατηρήσουν τα κεκτημένα τους στην ιεραρχία οι οπαδοί του Παπάγου, πιθανόν και με την έγκριση του Πρωθυπουργού62. Όπως και αν είχαν τα πράγματα, ο Στρατός θα παρέμενε και επί Συναγερμού ένα όργανο επίτευξης πολιτικών στόχων. Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι για τους Αμερικανούς ήταν η προαγωγή του Χρηστέα σε υποστράτηγο και η τοποθέτησή του στη Σχολή Εθνικής Άμυνας. Η επιθυμία του Κανελλόπουλου οι όποιες αμερικανικές αντιδράσεις να παραμείνουν κρυφές, δε μπορούσε πλέον να υφίσταται. Έτσι, όταν στα τέλη Ιουλίου 1953, ο Vittrup αποφάσισε να αντιδράσει, οι σχέσεις των ΗΠΑ με τη κυβέρνηση Παπάγου δοκιμάστηκαν έντονα. Στις 31 Ιουλίου 1953, σε συνεδρίαση του Α.Σ.Σ., ο Vittrup, έχοντας τη πλήρη στήριξη της πρεσβείας, πήρε το λόγο για να διαβάσει δήλωση δυσαρέσκειας για την επαναφορά του Χρηστέα· μόλις ο υπουργός Εθνικής Άμυνας αντιλήφθηκε το περιεχόμενο της τοποθέτησης του Αμερικανού στρατηγού, απαγόρευσε τη μετάφρασή της, και διέκοψε τη συνεδρίαση του Α.Σ.Σ.. Ο πρωθυπουργός μετά από συνεννόηση με τη κυβερνητική επιτροπή, κήρυξε τον Αμερικανό στρατηγό persona non gratta. Στη τηλεφωνική συνομιλία που ακολούθησε ο Peurifoy παραπονέθηκε έντονα στον Παπάγο, καθώς θεωρούσε ότι ο ρόλος της J.U.S.M.A.G. μειωνόταν και ότι η κυβέρνηση λειτουργούσε όπως και η 62
Yost προς State Department, 3/8/1953, dispatch 114, RG 84, Classified General Records 19431963, Athens Legation and Embassy, 1953-1955, 350-1953, κουτί 51, N.A.R.A.
108
προηγούμενη. Ο πρωθυπουργός δε κάμφθηκε ιδιαίτερα, προτείνοντας απλώς τη παραμονή του Vittrup στην Ελλάδα για 3-4 μήνες, χωρίς όμως να συμμετέχει στις συνεδριάσεις του Α.Σ.Σ.. Λίγο μετά ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας, επικοινώνησε με τον Αμερικανό πρέσβη για να τον διαβεβαιώσει ότι όλες οι παρεξηγήσεις θα διευθετούνταν. Ήταν φανερό πάντως το χάσμα μεταξύ των δύο πλευρών με τον Peurifoy να αναρωτιέται για τη σκοπιμότητα της ύπαρξης Αμερικανών εκπροσώπων στα ελληνικά στρατιωτικά συμβούλια63. Γεγονός είναι ότι ο Vittrup απομακρύνθηκε από τη θέση του· προφανώς οι προϊστάμενοί του τον θυσίασαν προκειμένου να ικανοποιηθεί η ελληνική κυβέρνηση, από την οποία η Η.Π.Α., δεν είχαν ιδιαίτερα παράπονα. Για τους ανώτατους αξιωματικούς όμως, (ακόμη και τους φιλικούς στον Παπάγο) που ήταν αντίθετοι με την επαναφορά των κινηματιών του’ 51, ήταν ένα ξεκάθαρο μήνυμα. Από τη στιγμή που ο Vittrup αποδοκιμάστηκε από τη κυβέρνησή του, κάθε αντίδραση από τους Έλληνες ομολόγους του για τη προκλητική εύνοια προς το Χρηστέα, ήταν απλά μάταιη64. Βέβαια, η στάση της συναγερμικής διακυβέρνησης στο θέμα του Ι.Δ.Ε.Α. προξενούσε αντιδράσεις ακόμη και σε υποστηρικτές της. Ο Αρχιεπίσκοπος Σπυρίδων, ο οποίος στο παρελθόν είχε επαφές με το Δεσμό, διαπίστωνε ότι οι προαγωγές και οι τοποθετήσεις στο στράτευμα γίνονταν πλέον μόνο με κομματικά κριτήρια. Ο Αρχιεπίσκοπος ήταν έντονα δυσαρεστημένος και με την αποκατάσταση του Χρηστέα (τον οποίο θεωρούσε ασταθή και ανήθικο), και με τον τρόπο που συμπεριφέρθηκε ο Παπάγος στον Τσακαλώτο65. Όπως και να είχαν τα πράγματα με τις εκκαθαρίσεις του 1953 και την επαναφορά των επιφανών κινηματιών ο Ι.Δ.Ε.Α. έμοιαζε πλέον πανίσχυρος. Ασφαλώς το μέγεθος των διώξεων των εκτιμώμενων ως αντιπαπαγικών στρατιωτικών το 1952-53 δεν είναι μεγάλο, δεν μπορεί λ.χ. να συγκριθεί με την έξωση των βενιζελικών το 1935. Οι εκκαθαρίσεις του 1952-53 περιορίστηκαν στις ανώτατες και ανώτερες βαθμίδες του στρατεύματος, στερώντας το από στελέχη με σημαντική ενδοστρατιωτική κατάρτιση και σοβαρή πολεμική εμπειρία. 63
Peurifoy προς Secretary of State, 1/8/1953, 302, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 1953-1955, 350-1953, κουτί 51, N.A.R.A. 64 Για την απομάκρυνση του Vittrup βλ. Παπαθανασιάδη (που εκείνη τη περίοδο ήταν αρχηγός της Α’ Μικτής Επιτελικής Ομάδας) σελ. 238. 65 Peurifoy προς State Department, 8/8/1953, dispatch nr. 156, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 1953-1955, 350-1953, κουτί 51, N.A.R.A.
109
γ . Ο Ι.Δ.Ε.Α. ως μερίδα του Συναγερμού. Η εκτίμηση πως η κατάσταση στο στράτευμα ήταν πλέον ελεγχόμενη απ’τον Ι.Δ.Ε.Α. φυσικά δεν άρεσε στα Ανάκτορα, που λογικά αντιμετώπισαν τις εξελίξεις στο ενδοστρατιωτικό πεδίο με δυσαρέσκεια και ανησυχία. Χαρακτηριστικό των ανασφαλειών του Θρόνου είναι ένα ανυπόγραφο υπόμνημα, χωρίς χρονολογία που προτείνει τρόπους αποτροπής ενδεχόμενου αντιμοναρχικού πραξικοπήματος. Ο συντάκτης ήταν γνώστης των ενδοστρατιωτικών ισορροπιών, αλλά και του τρόπου κατανομής της στρατιωτικής παρουσίας στον καίριο χώρο της Αττικής. Ξεκινώντας, σημείωνε ότι πλέον εντός του Στρατού κυριαρχούσαν δύο φατρίες προερχόμενες από το Δεσμό: μία υπό τον αντιστράτηγο Γκίκα που ήταν μετριοπαθέστερη και μία υπό τον Χρηστέα που περιλάμβανε τα ακραία στοιχεία. Ο τόνος του κειμένου ήταν σαφής και ανησυχητικός: «(…) Η επέμβασις του Ι.Δ.Ε.Α θα δικαιολογηθή δια προβολής και υπερβολής του κομμουνιστικού κινδύνου, διά να παρασύρη τους αξιωματικούς, τους Αμερικανούς και ει δυνατόν, και τον ανώτατον άρχοντα.(…) Οιαδήποτε ενέργεια του Ι.Δ.Ε.Α. θέτει εις κίνδυνον έμμεσον ή άμεσον και αυτόν τον Θρόνον, είτε συμφωνήση ούτος είτε όχι, με την ανωμαλίαν. Ο κίνδυνος των ελευθεριών του Ελληνικού Λαού είναι επίσης αναμφισβήτητος. (…) Αναμφισβητήτως όλος ο πολιτικός κόσμος της αντιπολιτεύσεως είναι εις την διάθεσιν της νομιμότητος και της Α.Μ. του Βασιλέως δια την αντιμετώπισιν κάθε απειλής. Δεν αρκεί όμως, όπως δεν θα είναι επαρκής και η παθητική αντίστασις του Λαού. Συμφέρον εθνικόν είναι να μην εκδηλωθή ούτε απόπειρα ανωμαλίας, ή αν εκδηλωθή, να κατασταλή αμέσως (…) »66. Προχωρώντας, ο συντάκτης του υπομνήματος πρότεινε στον Παύλο να έχει συχνές επαφές με το στράτευμα, μέσω συνεχών περιοδειών σε μονάδες, να προσεγγίσει άμεσα τα μέλη του Α.Σ.Σ. για να διασφαλίσει την αφοσίωσή τους, και να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στην επιλογή των υπασπιστών του και στη στελέχωση της Φρουράς των Ανακτόρων. Περαιτέρω, ανέλυε τη στάση που έπρεπε να κρατήσει ο βασιλιάς σε περίπτωση που εκδηλωνόταν πραξικόπημα από τα μέλη του Ι.Δ.Ε.Α: «Εν περιπτώσει εκδηλώσεως ανωμαλίας, η Α.Μ. οφείλει να λάβη πρωτοβουλίαν δια την καταστολήν.(…) Εκτιμάται ότι ανωμαλία είναι πιθανώτερον να προέλθη εκ των μονάδων Τεθωρακισμένων Αθηνών (Γουδί) και των μονάδων Καταδρομών ( Μ. Πεύκο), αι οποίαι διοικούνται υπό ΙΔΕΑτών αξιωματικών και αι
110
οποίαι είναι καταλληλότεραι δια την καταστολήν λαϊκών εκδηλώσεων και δια την επιβολήν. Κατευθύνσίς των πάντως θα εδίδετο υπό του Γ. Επιτελείου (γραφεία Χριστέα, Μπάλα και Σία.(..) »67. Ως άμεση αντίδραση, σε περίπτωση που ο Ι.Δ.Ε.Α. κινούνταν προτεινόταν η αποστολή των υπασπιστών του βασιλιά στις μονάδες που θα στασίαζαν, η κινητοποίηση της Σχολής Ευελπίδων, ενώ κρίσιμος θεωρούνταν ο έλεγχος του Ε.Ι.Ρ. και του δικτύου του Ο.Τ.Ε.68. Προφανώς, η κατάταξη του Γκίκα στους μετριοπαθείς, έπαιξε ρόλο στην αποδοχή της προαγωγής του στη θέση του Α/Γ.Ε.Σ. τον Δεκέμβριο του 1954. Το συγκεκριμένο υπόμνημα αποδίδει με γλαφυρό τρόπο το, κατά κάποιο τρόπο ειρωνικό, πρόβλημα του Στέμματος τη συγκεκριμένη περίοδο: τα Ανάκτορα ένιωθαν πως απειλούνταν από μια οργάνωση με φιλοβασιλικές ρίζες, στον άλλοτε προνομιακό χώρο του στρατεύματος, που πλέον ελεγχόταν από τη κυβέρνηση. Ο Ι.Δ.Ε.Α. θεωρούνταν πως είχε τη στήριξη του γνωστότερου βασιλόφρονα στρατιωτικού, του πρωθυπουργού Παπάγου, ενώ ο Θρόνος θα έπρεπε να βασίζεται στη βοήθεια της κεντρώας αντιπολίτευσης, που αντιπροσώπευε την αντιμοναρχική παράδοση. Πρόσθετο ενδιαφέρον στο συγκεκριμένο κείμενο δίνουν οι εισηγήσεις για την καταστολή του πραξικοπήματος· οι μονάδες που αναφέρονται έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο κίνημα της 21ης Απριλίου, ενώ ο έλεγχος του κρατικού ραδιοφώνου και του τηλεφωνικού δικτύου, βοήθησε στην επικράτηση των συνωμοτών του 1967. Πάντως ο Γκίκας, ήδη διοικητής του Γ’ Σ.Σ., χάρη και στις αλλεπάλληλες εκδιώξεις αρχαιότερων και ικανότερων αντιστρατήγων είχε πλέον τη δυνατότητα να επεμβαίνει δυναμικά σε θέματα προαγωγών, τοποθετήσεων και αποστρατεύσεων, κάποιες φορές με κωμικοτραγικά αποτελέσματα. Έτσι, όταν την άνοιξη του 1954 σε συνεδρίαση του Α.Σ.Σ. σχετικά με την ανέλιξη των υπηρετούντων ανώτερων στελεχών έφτασε και η σειρά για κρίση του ταξίαρχου Ιορδανίδη, ο Γκίκας, προτού τοποθετηθεί άλλος αντιστράτηγος χαρακτήρισε τον κρινόμενο ως αριστερό· ουδείς εκ των παρισταμένων παρενέβη και η αποστρατεία του εν λόγω αξιωματικού ήταν δεδομένη. Στην πραγματικότητα, ο Ιορδανίδης ήταν βενιζελογενής, χωρίς κάποια ανάμιξη στα κινήματα του μεσοπολέμου, με μεγάλη επιτελική εμπειρία και γλωσσομάθεια. Ακριβώς για τους τελευταίους λόγους την εποχή της κρίσης του, 66
Ανυπόγραφο δακτυλογραφημένο υπόμνημα προς τον Βασιλέα Παύλο, χωρίς ημερομηνία, Αρχείο Βασιλικών Ανακτόρων, φάκελος 55 “Παράσημα-ΙΔΕΑ’’. Γ.Α.Κ, Αθήνα. 67 Ο.π.
111
υπηρετούσε στο Ν.Α.Τ.Ο. ως διευθυντής πολιτικού-στρατηγικού συνδέσμου. Όπως ήταν φυσικό η J.U.S.M.A.G., εκπρόσωπος της οποίας παρίστατο στη συνεδρίαση του Α.Σ.Σ., ανησύχησε και ενοχλήθηκε έντονα για την τοποθέτηση ενός “αριστερού’’ αξιωματικού σε κρίσιμο πόστο του Ν.Α.Τ.Ο. εκ μέρους της Ελλάδας. Χρειάστηκαν διευκρινίσεις εκ μέρους του Α/Γ.Ε.Σ. Τσιγκούνη προς τους Αμερικανούς για το τί εννοούσε ο Γκίκας ως Αριστερά· όσο για τον Ιορδανίδη διασώθηκε, λόγω της εκτίμησης που έτρεφε στο πρόσωπό του ο Παπάγος69. Οι συζητήσεις για τον Ι.Δ.Ε.Α. μπήκαν σε άλλη βάση από τη στιγμή που έγινε φανερή η αποδυνάμωση της κυβέρνησης λόγω της απομάκρυνσης του Μαρκεζίνη απ’ αυτή70. Μπορεί η κεντρώα αντιπολίτευση να ήταν πολυδιασπασμένη και ανίκανη να δημιουργήσει προβλήματα στη παπαγική παντοδυναμία, η απόσχιση όμως του κυριότερου υπουργού και των οπαδών του τη ναρκοθετούσε σοβαρά. Η ρήξη στο στρατόπεδο του Συναγερμού δεν μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστους τους οπαδούς του στο σώμα των αξιωματικών. Ο Π. Σιφναίος, στενός συνεργάτης του Μαρκεζίνη, τόνιζε ότι είχε πολλούς φίλους μέσα στο Δεσμό, όπως τον διοικητή της Κ.Υ.Π. Νάτσινα και τον συνταγματάρχη Καραμπότσιο. Σ’ αυτούς, όπως και σε πολλούς άλλους αξιωματικούς, η σύγκρουση Παπάγου-Μαρκεζίνη προκαλούσε ενόχληση και εκνευρισμό, καθώς καλούνταν να διαλέξουν στρατόπεδο. Ακριβώς γι’ αυτό τα στελέχη προτιμούσαν τη συμφιλίωση των δύο πολιτικών παραγόντων. Ο Σιφναίος, προφανώς μεταφέροντας πληροφορίες από τις πηγές του μέσα στο Δεσμό, διαπίστωνε ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. διέθετε μεταξύ 1000-2000 μελών, αλλά του έλειπε η συνοχή και η κεντρική καθοδήγηση71. Ο εκνευρισμός της αντιπολίτευσης ήταν επίσης εμφανής, καθώς έδινε βάση σε φήμες για επικείμενο πραξικόπημα του Ι.Δ.Ε.Α., μην έχοντας όμως κάποια θετική πληροφορία72. Αυτού του είδους οι φήμες οδήγησαν τη πρεσβεία στο να αποταθεί στον Υπουργό Εθνικής Άμυνας. Ο Κανελλόπουλος, καθησύχασε τους Αμερικανούς, τονίζοντας ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. όπως τον ήξεραν δεν υπήρχε καιρό πριν, αλλά είχε 68
Ο.π. Βλ. αφήγηση του Τσιγκούνη στον ίδιο τον Ιορδανίδη, Ιορδανίδη, ο.π. σελ. 186. 70 Για τη παραίτηση Μαρκεζίνη από τη κυβέρνηση και την αποχώρησή του από τον Συναγερμό βλ. Λιναρδάτου, ο.π. τόμος Β’, Αθήνα 1978, σελ. 154-161 και 233-244. 71 Athens Embassy προς State Department, 12/7/1954, Memorandum of Conversation with P. Siphnaios,“ Increased friction within the Rally’’, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 1953-1955, 350-1954, κουτί 51, N.A.R.A. 72 Al. Schnee, 6/8/1954, Memorandum of Conversation with I. Zigdes, “Government Threat from IDEA’’, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 1953-1955, 350-1954, κουτί 51, N.A.R.A. 69
112
μετεξελιχθεί σε ένα δίκτυο αλληλοϋποστήριξης. Τόσο ο Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. όσο και ο Α/Γ.Ε.Σ. απέφευγαν συστηματικά να ευνοήσουν τους ΙΔΕΑτες, ενώ ακόμη και ο Γκίκας είχε υποχωρήσει σε μετριοπαθέστερες θέσεις. Επιπλέον, ο υπουργός διαβεβαίωσε το συνομιλητή του ότι στις κρίσεις του χειμώνα θα υπήρχαν πρόσθετες εγγυήσεις για μείωση της επιρροής του Ι.Δ.Ε.Α.. Ο αντιστράτηγος Δόβας, που προοριζόταν για Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. ποτέ δεν είχε σχέσεις με το Δεσμό, ενώ το ίδιο ίσχυε και για τον κύριο υποψήφιο για την αρχηγία του Γ.Ε.Σ., αντιστράτηγο Πάλλη73. Το ζήτημα της ύπαρξης του Ι.Δ.Ε.Α. και της επιρροής του, τέθηκε και στον Ιωάννη Διάκο, άτομο του στενού περιβάλλοντος του πρωθυπουργού. Ο Διάκος, μείωσε τη σημασία της οργάνωσης· εκτιμούσε ότι τα μέλη της ήταν μόλις 15, αν όχι λιγότερα, που ασχολούνταν με τη προσωπική τους ανέλιξη, ενώ μεταξύ τους δεν περιλαμβανόταν κάποια προσωπικότητα με κύρος στο στράτευμα 74. Οι όποιες διαβεβαιώσεις του Διάκου για την αποδυνάμωση του Δεσμού όμως διαψεύστηκαν εκκωφαντικά σε σύντομο διάστημα. Στις αρχές Δεκεμβρίου του 1954 υπήρξαν σοβαρές ανακατατάξεις στις ανώτατες βαθμίδες του Στρατού Ξηράς. Τη θέση του Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. κατέλαβε ο αντιστράτηγος Δόβας, που διέθετε επιτελική εμπειρία, αλλά ελάχιστη μάχιμη75. Λόγω του τραυματισμού του στη μάχη της Κόνιτσας το 1947, ήταν ευνοούμενος του βασιλικού ζεύγους, το οποίο προφανώς ήθελε να καθησυχάσει ο Παπάγος. Νέος Α/ Γ.Ε.Σ. ανέλαβε ο Γκίκας, ο γνωστότερος συμπαθών του Ι.Δ.Ε.Α. μεταξύ των αντιστρατήγων. Ο αποχωρών Α/Γ.Ε.Σ. Τσιγκούνης σε προσωπική του επιστολή προς τον Hart τον ευχαρίστησε θερμά και για την αποφασιστική του παρέμβαση το 1952, ώστε να παύσουν οι ανακρίσεις για τον Ι.Δ.Ε.Α.76. Επιπλέον, ο υποστράτηγος Κοντόπουλος που είχε λάβει μέρος στο κίνημα του ’51 προήχθη σε αντιστράτηγο· προκειμένου να ανελιχθεί ο Κοντόπουλος
73
Al. Schnee, 18/8/1954, Memorandum of Conversation with P. Canellopoulos, “IDEA’’, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 1953-1955, 350-1954, κουτί 51, N.A.R.A. 74 Ph. Axelrod, 16/11/1954, Memorandum of Conversation with I. Diakos, “ Discussion of Greek political scene’’. RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 19531955, 350-1954, κουτί 51, N.A.R.A. 75 Σύμφωνα τους επικριτές της νέας ηγεσίας, ο Δόβας αν και είχε εξέλθει από τη Σχολή Ευελπίδων το 1918 δεν είχε λάβει μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία, ενώ και το υπόλοιπο της σταδιοδρομίας του το είχε περάσει σε επιτελικές θέσεις. «Πίναξ», ανυπόγραφο-αχρονολόγητο υπόμνημα, σελ. 2, Αρχειακή Συλλογή Κων/νου Μητσοτάκη, Πολιτική 1946-1963, Διάφορα Πολιτικά-Θέματα Στρατού, Ίδρυμα Κωνσταντίνου Μητσοτάκη (Ι.Κ.Μ), Αθήνα. 76 Επιστολή με ημερομηνία 16 Ιανουαρίου 1955. : « (…)I , personally, shall never forget your great interest and cooperation, when I had to ask for your aid in trying to stop further action against the officers of I.D.E.A.». Αρχείο Τσιγκούνη Αλέξανδρου, φάκελος 4 “ Αλληλογραφία με ξένους επιτελείς και Έλληνες επιστολογράφους’’, Ε.Λ.ΙΑ. , Αθήνα.
113
έξι αρχαιότεροί του υποστράτηγοι αποστρατεύτηκαν77. Η εύνοια προς το πρόσωπο του συγκεκριμένου αξιωματικού ήταν εντυπωσιακή, αν συνυπολογισθεί πως ήταν μονιμοποιηθείς έφεδρος, χωρίς να έχει φοιτήσει σε κάποια ανώτερη στρατιωτική σχολή, ενώ κατά τη περίοδο της Κατοχής είχε παραμείνει αδρανής78. Ειδικά η προαγωγή του Κοντόπουλου σηματοδοτούσε ότι η κυριαρχία του Ι.Δ.Ε.Α ήταν αδιαμφισβήτητη και ότι η αλαζονεία των μελών του δε μπορούσε να κρυφτεί. δ. Η υπόθεση των αεροπόρων Την ίδια περίπου περίοδο η Αεροπορία ταλανιζόταν απ’ τις αλλεπάλληλες δίκες αξιωματικών της που κατηγορούνταν για κομμουνιστική συνωμοσία και σαμποτάζ σε αεροσκάφη. Η όλη ιστορία ξεκίνησε ήδη απ’ το φθινόπωρο του 1951 με κάποια φαινομενικά ασήμαντα ατυχήματα στη Σχολή Ικάρων. Μετά από δύο άκαρπες διοικητικές εξετάσεις, τη διαλεύκανση ανέλαβε ο υποδιοικητής της Σχολής, Π. Μητσάκος79. Ο Μητσάκος, αξιωματικός με κακή φήμη80, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, διεξήγε τις ανακρίσεις με βιαιότητα81. Το πόρισμά του δόθηκε στη δημοσιότητα τον Ιούλιο του 1952 και βάσει αυτού, 5 αξιωματικοί εκπαιδευτές, ένας αντισμήναρχος ε.α., ένας δόκιμος και 3 ιδιώτες παραπέμφθηκαν σε δίκη με την κατηγορία της σύμπηξης κομμουνιστικής ομάδας και διενέργειας δολιοφθορών82. Ο δόκιμος Ακριβογιάννης είχε διαφύγει με ένα αεροπλάνο στην Αλβανία, κάτι που θεωρούνταν ως απόδειξη της ύπαρξης συνεννόησης με το Κ.Κ.Ε.83. Ακόμη και σήμερα είναι εντυπωσιακό ότι η συντριπτική πλειονότητα των αξιωματικών που χαρακτηρίστηκαν ως κομμουνιστές ήταν παρασημοφορημένοι για τη δράση τους στην Ε.Β.Α. κατά τον Εμφύλιο84. Κεντρικό πρόσωπο ήταν ο αντισμήναρχος ε.α., Θ. Μεταξάς που στο παρελθόν είχε διατελέσει Διοικητής της Σχολής Ικάρων και προσωπάρχης του Υπουργείου Αεροπορίας85. Σύμφωνα με το πόρισμα του Μητσάκου, ήταν ο αρχηγός της οργάνωσης86.
77
Βλ. Ελευθερία 4 Δεκεμβρίου 1954. “ Φύλλον Ποιότητος’’ Φάκελος Κοντόπουλου, Υ.Σ.Α. Αθήνα. 79 Βλ. Δέδε, Η δίκη των Αεροπόρων, Αθήνα 1995, σελ 42 – 45. 80 Κατά τον Θ. Παπαντωνίου: (Η υπόθεση των 11 αεροπόρων, Αθήνα 1995, σελ. 31) ο Μεταξάς είχε προβεί σε δίωξη του Μητσάκου για λαθρεμπόριο συναλλάγματος. Ο Μητσάκος απηλλάγη λόγω βλακείας. 81 Βλ. Δέδε ο.π. σελ. 151 – 166 με μαρτυρίες των κατηγορουμένων για βασανιστήρια από τον Μητσάκο και τους συνεργάτες του. 82 Βλ. ενδεικτικά Το Βήμα, Ακρόπολις 16 Ιουλίου 1952. 83 Για τον Ακριβογιάννη, βλ. Δέδε ο.π. σε. 172 – 175 84 Βλ. Παπαντωνίου ο.π. σελ. 26 – 27. 85 Βλ. Παπαντωνίου ο.π. σελ. 26. 86 Βλ. Το Βήμα 16 Ιουλίου 1952. 78
114
Η πρώτη δίκη πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 1952. Εντυπωσιακή ήταν η άμεση αποστασιοποίηση όσων κατηγορουμένων είχαν ομολογήσει στις ανακρίσεις την ενοχή τους. Οι κατηγορούμενοι χαρακτήρισαν τις ομολογίες τους προϊόντα βίας και καταναγκασμού87. Τις καταγγελίες αυτές απέρριψε απερίφραστα στην κατάθεσή του ο Α / Γ.Ε.Α., Κελαϊδής88. Άλλοι μάρτυρες κατηγορίας χαρακτήρισαν τον Μεταξά και τους υπολοίπους φιλικούς προς το Ε.Α.Μ. κατά την παραμονή της Ε.Β.Α. στη Μ. Ανατολή και, εν γένει, συνοδοιπόρους και οπαδούς της Ε.Π.Ε.Κ.89. Εμφανίστηκαν και μάρτυρες – φυγάδες απ’ την Β. Ήπειρο που κατέθεσαν ότι είδαν τον Ακριβογιάννη να παραδίδει εμπιστευτικά έγγραφα της Ε.Β.Α. στον ηγέτη της Αλβανίας, Εμβέρ Χότζα90. Τελικά, στις 17 Σεπτεμβρίου το Αεροδικείο επέβαλε την ποινή του θανάτου σε δύο κατηγορουμένους, ισόβια ειρκτή, σε έξι, και πολυετείς φυλακίσεις τους υπολοίπους91. Ήδη, πάντως, πριν την έκδοση της απόφασης, συμπολιτευόμενες και αντιπολιτευόμενες εφημερίδες εξέφραζαν τις ανησυχίες τους για τις καταγγελίες περί βασανιστηρίων. Οι καταδικασθέντες δεν απογοητεύτηκαν και προσέφυγαν στο Αναθεωρητικό Δικαστήριο. Τον Απρίλιο του 1953, μετά από λίγες συνεδριάσεις, το Αναθεωρητικό διέκοψε τις συνεδριάσεις του μέχρι να διαλευκανθεί το ζήτημα των βασανιστηρίων. Στο μεταξύ, η πλειονότητα του Τύπου είχε ταχθεί, πλέον, υπέρ των Αεροπόρων, κάνοντας λόγο για «νέα υπόθεση Ντρέιφους» και εξαπολύοντας συνεχείς κατηγορίες εναντίον του Αρχηγού της Αεροπορίας, Κελαϊδή92. Η δεύτερη δίκη στο Αναθεωρητικό κράτησε δύο μήνες (Σεπτέμβρης – Νοέμβρης 1953). Κορυφαίοι γιατροί βεβαίωσαν τη διενέργεια βασανιστηρίων στους κατηγορουμένους, ενώ αξιωματικοί κατήγγειλαν πως δέχτηκαν πιέσεις για να μην προσέλθουν ως μάρτυρες υπεράσπισης93. Τελικά, μέσα σε κλίμα αντεγκλήσεων το Αναθεωρητικό καταδίκασε σε ισόβια κάθειρξη τον Θ. Μεταξά, ελάφρυνε τις ποινές των περισσότερων κατηγορουμένων, ενώ αθώωσε τρεις από αυτούς94. Τυπικά η
87
Βλ. ενδεικτικά Το Βήμα, Ελευθερία, Ακρόπολις 23 Αυγούστου. Βλ. Ακρόπολι 24 – 29 Αυγούστου. 89 Βλ. Ακρόπολι 2 Σεπτεμβρίου. 90 Βλ. ενδεικτικά Ελευθερία 10 Σεπτεμβρίου και Βήμα στις 16 Σεπτεμβρίου. 91 Η απόφαση ενδεικτικά στην Ελευθερία, της 18ης Σεπτεμβρίου. 92 Βλ. ενδεικτικά το φιλοκυβερνητικό Βήμα 10 – 13 Μαρτίου 1953 και την παρόμοιας κατεύθυνσης Ακρόπολι 10 Μαρτίου. 93 Βλ. Ελευθερία 18ης Οκτωβρίου για τις καταθέσεις γιατρών και 22ας Οκτωβρίου για την κατάθεση του Α. Μήνη. 94 Η απόφαση στον Δέδε ο.π. σελ 62. 88
115
απόφαση ήταν τελική, αλλά οι διαμάχες στη Βουλή συνεχίστηκαν και το ζήτημα «δηλητηρίασε» το κλίμα στις Ένοπλες Δυνάμεις. Έως σήμερα η υπάρχουσα βιβλιογραφία σταθερά εμμένει στο ότι η υπόθεση των Αεροπόρων ήταν σκευωρία με στόχο την επικράτηση μιας συγκεκριμένης κλίκας στην Ε.Β.Α. και τη φθορά της κυβέρνησης Κέντρου95. Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες οι εν λόγω αξιωματικοί ήταν φιλελευθέρων τάσεων και γι’ αυτό έγιναν στόχος δίωξης96. Κεντρικό, πάντως, ρόλο φαίνεται πως έπαιξε και ο Μεταξάς. Ο Μεταξάς, απ’ τους πρώτους απόφοιτους της Σχολής Ικάρων και με πλούσια δράση, υπό φυσιολογικές συνθήκες θα γινόταν Α/Γ.Ε.Α, ωστόσο ενεπλάκη σε έντονη διαμάχη με τον Κελαϊδή. Ο Μεταξάς ως προσωπάρχης του Υπουργείου Αεροπορίας το 1945 είχε προωθήσει νόμο που σταδιακά απομάκρυνε απ’ την Ε.Β.Α. όσους αξιωματικούς προέρχονταν από άλλους κλάδους, μεταξύ αυτών και ο Κελαϊδής. Ο τελευταίος ως Α/Γ.Ε.Α. φρόντισε να αποστρατεύσει το Μεταξά, θέλοντας να απαλλαγεί από τον επικίνδυνο αντίπαλο97… Όπως έχουμε δει ο Ι.Δ.Ε.Α. ήταν κυρίως οργάνωση του Στρατού Ξηράς με ελάχιστη επιρροή στους άλλους δύο κλάδους, Ναυτικό και Αεροπορία. Ωστόσο, σύμφωνα με όλες τις πηγές ο Κελαϊδής ήταν μέλος του Δεσμού98 (αν και πολιτικός φίλος του Σοφοκλή Βενιζέλου), κάτι που έδινε στην οργάνωση μεγάλα περιθώρια παρέμβασης στην Ε.Β.Α. Είναι δύσκολο λοιπόν να μιλήσουμε για συνομωσία του Ι.Δ.Ε.Α. Στην Αεροπορία, φαίνεται ότι το πιθανότερο κίνητρο των μηχανορραφιών ήταν οι συγκρούσεις μεταξύ Ικάρων – μη Ικάρων για την ηγεσία του κλάδου99… ε) Ο Ι.Δ.Ε.Α ως πόλος επιρροής. 1954-1955. Η διαρκής αποδυνάμωση του Παπάγου, τόσο πολιτικά, όσο και φυσικά, άνοιγε το δρόμο για παρασκηνιακές ζυμώσεις σχετικά με τη διαδοχή του πρωθυπουργού. Μετά το αρνητικό για τη κυβέρνηση αποτέλεσμα των δημαρχιακών εκλογών100 και τον επακόλουθο ανασχηματισμό101, έγινε φανερό ότι εκτός των δύο 95
Βλ. Λιναρδάτου ο.π. τόμος Α΄ σελ. 472 – 473. Βλ. Βερέμη ο.π. 247. 97 Αναλυτικά για τη διαμάχη των Κελαϊδή – Μεταξά βλ. Παπαντωνίου ο.π. σελ 25 και 141, όπως και Δέδε ο.π. σελ. 401. 98 Βλ. Λιναρδάτου ο.π. σελ. 498 και Σύμφωνα με το Πόρισμα Ζωζωνάκη (ο.π.) ο Κελαϊδής βρέθηκε στο Γ.Ε.Σ. το βράδυ του κινήματος της 30ης – 31ης Μαιου και του ζητήθηκε να αποστείλει αεροπλάνο στα Ιωάννινα, όπου βρισκόταν ο Αρχιεπίσκοπος, ώστε να μεταφερθεί στην Αθήνα. 99 Ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι όλοι οι κατηγορούμενοι αξιωματικοί ήταν απόφοιτοι της Σχολής Ικάρων (βλ. Παπαντωνίου ο.π. σελ. 31). 100 Διεξήχθησαν τον Νοέμβριο του 1954 και κατέληξαν σε νίκη αντιπολιτευόμενων υποψηφίων στους περισσότερους μεγάλους δήμους της χώρας . Βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 186-188. 101 Για τον ανασχηματισμό βλ. Λιναρδάτου Σ. ο.π. τόμος Β’, σελ. 244-245. 96
116
αντιπροέδρων του Υπουργικού Συμβουλίου, Στεφανόπουλου και Κανελλόπουλου, ρόλο θα διεκδικούσε και ο επιτυχημένος Υπουργός Συγκοινωνιών και Δημοσίων Έργων Κ. Καραμανλής. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο σαφώς δε δυσαρεστούσε την αμερικανική Πρεσβεία, που είχε καλή εικόνα για τον Καραμανλή. Σε τηλεγράφημα του ο πρέσβης Cannon, μετέφερε την εκτίμηση του υπουργού Δημοσίων Έργων ότι η ηγεσία του Ελληνικού Συναγερμού θα έπρεπε να ανασυγκροτηθεί ώστε να είναι ομαλή η διαδοχή του Στρατάρχη. Στη περίπτωση που αυτό δε συνέβαινε -προφανώς λόγω ενδοκομματικών διαφωνιών- μια συμμαχία μέρους του κυβερνόντος κόμματος με την αντιπολίτευση θα ήταν λογική εξέλιξη. Ταυτόχρονα, ο Cannon σημείωνε ότι πληροφορίες έφεραν τον Ι.Δ.Ε.Α. να στρέφεται υπέρ του Καραμανλή, καθώς του είχε εμπιστοσύνη· ωστόσο, προσέθετε ότι ο Δεσμός ήταν πρώτα και κύρια μια παπαγική οργάνωση, και ως τέτοια θα λειτουργούσε στη συνέχεια102. Η συζήτηση για τον Ι.Δ.Ε.Α. και την επιρροή του τέθηκε σε νέα βάση από τις αρχές του 1955. Καθώς ο αρχηγός του αεροπορικού επιτελείου Κελαϊδής θα αποχωρούσε από τη θέση του, η κυβέρνηση κατέληξε στο να τοποθετήσει ως νέο Α / Γ.Ε.Α. τον αντιπτέραρχο Γ. Δούκα. Ο Δούκας είχε έρθει σε σύγκρουση με τους αξιωματικούς που ανέλαβαν τις ανακρίσεις για τις δολιοφθορές και δήλωνε πεπεισμένος πως επρόκειτο για σκευωρία103. Την παραμονή της πρωτοχρονιάς του 1955 ο προαλειφόμενος για την αρχηγία της Αεροπορίας μαζί με την υπόλοιπη ηγεσία, επισκέφθηκε τον Παπάγο για να του ευχηθούν για το νέο έτος. Ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε στο Δούκα την προαγωγή και του συνέστησε να είναι προσεκτικός στην άσκηση των καθηκόντων του και να μην επιτρέψει αντεκδικήσεις104. Ωστόσο, την ίδια ημέρα, η εφημερίδα Απογευματινή, του Σάββα Κωνσταντόπουλου, κατήγγειλε τον νέο Α / Γ.Ε.Α. ως υποστηρικτή του Ε.Α.Μ. στη Μ. Ανατολή105. Έτσι, ο Δούκας, αντί να προαχθεί παραιτήθηκε και νέος Α/ Γ.Ε.Α. τοποθετήθηκε ο Γ. Μαργαρίτης106. Ο αντιπολιτευόμενος Τύπος κατηγόρησε τον Α/ Γ.Ε.Σ., Σ. Γκίκα, ότι παρενέβη εναντίον του Δούκα στον Παπάγο, ενώ και ο Κανελλόπουλος πίστευε στο σκοτεινό ρόλο αξιωματικών του Στρατού Ξηράς στην 102
Cannon προς Secretary of State, 31/12/1954, 1379, RG 84, Classified General Records 19431963, Athens Legation and Embassy, 350/1953-1955, 350-Greece 1954, κουτί 51, N.A.R.A. 103 Παπαντωνίου ο.π. σελ. 165 (όπου συνέντευξη του Δούκα στην Ελευθεροτυπία το 1982) και Κανελλόπουλου ο.π. σελ. 32. 104 Βλ. Παπαντωνίου ο.π. σελ. 166 /βλ. Κανελλόπουλου ο.π. σελ. 31 – 33. 105 Βλ. ενδεικτικά Το Βήμα 1 Ιανουαρίου 1955. 106 Βλ. ενδεικτικά Το Βήμα, Ακρόπολι 2 – 4 Ιανουαρίου 1955.
117
υπόθεση107. Ήταν λογική η δυσαρέσκεια του υπουργού Εθνικής Άμυνας δεδομένου ότι αυτός επέλεξε τον Δούκα, του οποίου η παραίτηση αποτελούσε προσωπικό πλήγμα για τον Κανελλόπουλο. Εξάλλου, έγινε φανερό ότι ο Γκίκας διέθετε την εμπιστοσύνη του Πρωθυπουργού και την ικανότητα να ανατρέπει τις εισηγήσεις του αρμόδιου υπουργού, αποδομώντας τη θεσμική ιεραρχία και καθιστάμενος ουσιαστικός υπεραρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων. Πάντως, σύντομα και ο Μαργαρίτης βρέθηκε σε δύσκολη θέση, καθώς αποκαλύφθηκε πως όταν συγκροτήθηκε η Π.Ε.Ε.Α., είχε καλέσει την Μοίρα που διοικούσε να διαλέξει σε ποια κυβέρνηση θα υπάκουε, της Μ. Ανατολής ή του Βουνού108. Οι Γρηγορόπουλος, Τσακαλώτος, Πεντζόπουλος και Βασιλάς κατήγγειλαν με ανοιχτή επιστολή τους τη δράση σκοτεινών δυνάμεων στο στράτευμα και ζήτησαν την παρέμβαση του πρωθυπουργού109, ενώ η αντιπολίτευση κατέθεσε επερώτηση στη Βουλή. Στη συζήτηση της 12ης Ιανουαρίου το κύριο βάρος της αντιπολιτευτικής επιχειρηματολογίας σήκωσε ο Γ. Παπανδρέου. Αφού ζήτησε να μάθει το πώς διέρρευσε η έκθεση του Δούκα και το εάν και γιατί η κυβέρνηση επηρεάστηκε από αυτήν110, εισήλθε στο θέμα του Ι.Δ.Ε.Α.: «(…) Πατριωτικά ήσαν τα ελατήρια τα οποία εκίνησαν τους αρχικούς ιδρυτάς του (…) Όταν, όμως, αι ανώμαλοι περιστάσεις έχουν παρέλθει, η ύπαρξις οργανώσεως αποτελεί έγκλημα και εναντίον του στρατού και εναντίον της δημοκρατίας και εναντίον του Έθνους. Εάν η οργάνωσις είναι ισχυρά αποτελεί απειλήν εναντίον των ελευθεριών. Εάν είναι ασθενεστέρα οδηγεί εις τη δημιουργίαν αντιθέτου οργανώσεως, η οποία βεβαίως θα υπαγορευθή από το αίσθημα της αμύνης και τότε εισερχόμεθα εις μίαν περιπέτειαν και δια τον στρατόν και δια την χώραν (…)» 111. Ακόμη ο Παπανδρέου ανέφερε πως ο λαός: «[Και] μένη έκπληκτος όταν διαπιστώνη ότι εκείνοι οι οποίοι εστασίασαν της 31ην Μαΐου σήμερον ευρέθησαν επικεφαλής του στρατού. Και πως ευρέθησαν επί κεφαλής του στρατού; Θα ήτο δυνατόν να λεχθή ότι ελειτούργησεν ο φυσιολογικός νόμος της επιλογής και συνέβη να φθάσουν. Αλλά έχει συμβεί ακριβώς το αντίθετο(…)»112. 107
Βλ. Ελευθερία 7 Ιανουαρίου 1955 και Κανελλόπουλου ο.π. σελ. 33. Βλ. Το Βήμα 5 Ιανουαρίου 1955. 109 Βλ. Ελευθερία 18 Ιανουαρίου 1955. 110 Βλ. Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, συνεδριάσεις 1ης Μαρτίου 1954 – 10ης Φεβρουαρίου 1955, Αθήνα 1955 / συνεδρίαση 12ης Ιανουαρίου 1955 σελ. 383 – 384 111 ο.π. σελ 385. 112 ο.π. σελ 386. 108
118
Τέλος, ο συναρχηγός του Κ.Φ. διεκήρυξε: «(…) όταν λειτουργήση ο νόμος της εναλλαγής, ο οποίος είναι ο νόμος της Δημοκρατίας θα αποδοθή δικαιοσύνη εις όσους ηδικήθησαν και θα επιβληθούν κυρώσεις εις όσους ηδίκησαν» 113. Μετά και την παρέμβαση του Σ. Βενιζέλου και άλλων βουλευτών114 ανέλαβε να απαντήσει εκ μέρους της κυβέρνησης ο υπουργός Εθνικής Άμυνας, Π. Κανελλόπουλος: «Είναι αναφαίρετον είναι απόλυτον και με την διακριτικήν της Κυβερνήσεως εξουσίαν συνδεδεμένον το δικαίωμα της Κυβερνήσεως όπως ορίζει τους αρχηγούς των Επιτελείων. Και δεν έχει καμμίαν διάθεσιν η Κυβέρνησις να δώση εξηγήσεις, δεν έχει το δικαίωμα καν, σεβόμενη την παράδοσιν όλων των Ελληνικών Κυβερνήσεων να δημιουργήσει προηγούμενον το οποίο θα ήτο δυνατόν να δεσμεύη τας μέλλουσας Κυβερνήσεις (…) Εκείνο το οποίον ήθελα να βεβαιώσω την Βουλήν (…) είναι ότι (…) η παραμέρισις του υποπτεράρχου Γ. Δούκα δεν εγένετο δια το δημοσίευμα το οποίο είδε το φως κατά την παραμονήν του νέου έτους (…)»115. Ως προς το θέμα του Ι.Δ.Ε.Α. ο Κανελλόπουλος ανέφερε: «(…) Αποκρούω πλήρως την κατηγορίαν (…) ότι υπάρχει δήθεν οργάνωσις η οποία κινείται εν τω πλαισίω του Στρατού (…) Δεν είναι επιτετραμμένον (…) να άγωνται τα ζητήματα ταύτα υπό την μορφήν αυτήν εις το βήμα διότι όταν άγωνται γίνεται ένα είδος αντιδικίας περί τον Στρατόν και διεκδικήσεως του Στρατού εκ μέρους της Κυβερνήσεως ή και της Αντιπολιτεύσεως. Ημείς, ο Στρατάρχης Παπάγος και όλοι μας δεν διεκδικούμεν τον Στρατόν ως Συναγερμικόν, ζητούμεν τον Στρατόν να είναι και θα μείνη Εθνικός. Σεις δια της αντιδικίας, σεις δια των κατηγοριών (…) προσπαθείτε να δημιουργήσετε εις τους κόλπους του Στρατού αντιδικίας και ανωμαλίας διότι επαναλαμβάνετε διαρκώς, υιοθετώντας τα υπό του Τύπου γραφόμενα ότι εις τον Στρατόν υπάρχουν ωρισμέναι οργανώσεις» 116. Οι Αμερικανοί είδαν με αμηχανία τις συγκεκριμένες εξελίξεις. Το φάσμα του Ι.Δ.Ε.Α. εμφανίστηκε ξανά με τρόπο βίαιο να στοιχειώνει τις εξελίξεις. Ταυτόχρονα με την αιφνίδια αλλαγή στην ηγεσία της Αεροπορίας, η πρεσβεία διαπίστωνε ότι ο Δεσμός είχε εισχωρήσει δυναμικά ακόμη και το στενό πρωθυπουργικό περιβάλλον. Ο πρώην γενικός διευθυντής του “Συναγερμού’’ και του 113
ο.π. σελ.386. ο.π. σελ. 386 – 392. 115 ο.π. σελ. 393 – 394. 114
119
πρωθυπουργικού γραφείου, υποστράτηγος ε.α. Καρατζένης, απέδωσε την ευθύνη της πρόσφατης αποπομπής του αποκλειστικά στον Ι.Δ.Ε.Α.117. Μέσα σε ένα ασταθές σκηνικό που μεταβαλλόταν συνέχεια δεν μπορούσε να αποκλεισθεί πλέον η δικτατορία του Ι.Δ.Ε.Α., αν και υπήρχε η βεβαιότητα ότι η αμερικανική αντίδραση σε τέτοιο ενδεχόμενο, θα λειτουργούσε αποτρεπτικά για τους συνωμότες118. Με ανησυχία Αμερικανός διπλωμάτης διαπίστωνε ότι ο Ι.Δ.Ε.Α εξελισσόταν στον πιο σημαντικό παράγοντα της χώρας. Η ως τότε εκτίμηση ότι ο Δεσμός είχε περιορίσει τη φιλοδοξία του στην ιεραρχική ανέλιξη των μελών του στο Στρατό Ξηράς κατέρρεε καθώς το επεισόδιο του Δούκα έδειχνε ότι ο Ι.Δ.Ε.Α επιθυμούσε να επεκτείνει την επιρροή του και στην Αεροπορία. Πλέον η πιθανότητα ενός πραξικοπήματος από την οργάνωση δεν θα έπρεπε να αποτελεί έκπληξη· ο διπλωμάτης προχωρούσε περισσότερο συμπεραίνοντας ότι από το Δεσμό έλειπε η ηγετική προσωπικότητα με πολιτικό ένστικτο που θα διέκρινε πότε θα υπήρχε πραγματική ανάγκη για να κινηθεί ο Ι.Δ.Ε.Α και όχι η απειλή για την απώλεια της πρωτοκαθεδρίας της οργάνωσης στο στράτευμα119… Ωστόσο μέσα στους επόμενους μήνες, παρά την αβεβαιότητα σχετικά με την υγεία του Παπάγου και την όξυνση του Κυπριακού, η όποια πιθανότητα ενίσχυσης του ρόλου του Στρατού και κατά συνέπεια του Ι.Δ.Ε.Α φάνηκε να μειώνεται. Η αμερικανική πρεσβεία εξακολουθούσε να αντιμετωπίζει τον Δεσμό ως υπαρκτή πολιτική δύναμη, αλλά στερημένο από αρχηγούς που θα του επέτρεπαν να διεκδικήσει ακόμη μεγαλύτερη επιρροή. Βέβαια, τονιζόταν ότι το ενδεχόμενο ανάληψης της εξουσίας από μια συνωμοτική οργάνωση ήταν πολύ δύσκολο να διευκρινισθεί, καθώς οι διπλωμάτες απέφευγαν να το θέσουν σε συνομιλίες τους με Έλληνες παράγοντες, αν και επέμεναν να διατρανώνουν τη σταθερή αμερικανική στάση εναντίον οποιασδήποτε εκτροπής από τις συνταγματικές διαδικασίες120. Προς τα μέσα Ιουλίου, Αμερικανοί παρατηρητές διαπίστωναν ότι ο Α/Γ.Ε.Σ. Γκίκας πιθανόν να διέθετε φιλοδοξίες για τη πρωθυπουργία, αλλά η ευκαιρία του είχε
116
ο.π. σελ. 397. Memorandum of Conversation with Ch. Caratzenis, 19/1/1955, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 350/1953-1955, 350-Greece 1953-55. κουτί 51, N.A.R.A.. 118 FRUS, 1955-1957, XXIV, National Intelligence Estimate, 32-55, 18/1/1955, Washington 1989, σελ. 528. 119 Schnee προς Baxter, 7/2/1955, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 350/1953-1955, 350-Greece 1955.κουτί 50, N.A.R.A. 117
120
περάσει, ενώ το βασικό του πρόβλημα παρέμενε η απόλυτα λογική δυσπιστία του βασιλικού ζεύγους προς το πρόσωπό του: μπορεί ο Γκίκας να φαινόταν μετριοπαθής, αλλά για τον Παύλο και τη Φρειδερίκη παρέμενε ο παλιός αρχηγός του Ι.Δ.Ε.Α.
121
.
Γεγονός πάντως ήταν ότι ο Α/Γ.Ε.Σ. μπορούσε να αναλαμβάνει παρακινδυνευμένες πρωτοβουλίες, καθώς πλην του Παπάγου, ουδείς διέθετε το κύρος να τον ελέγχει. Αυτό έγινε σαφές με ξεκάθαρο τρόπο τον Αύγουστο του 1955, όταν με ευθύνη του Γκίκα δημιουργήθηκε η εντύπωση συγκέντρωσης σοβιετικών δυνάμεων στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Η αντίδραση της αντιπολίτευσης και των Ανακτόρων ήταν άμεση, καθώς οι σχετικές πληροφορίες ήταν ανακριβείς και προέκυψαν εύλογα ερωτηματικά γύρω από τη σκοπιμότητα της συγκεκριμένης κίνησης του Α/Γ.Ε.Σ.. Το ζήτημα έληξε με τη παροχή εξηγήσεων από τον Γκίκα στον Παύλο: έκτοτε το ενδεχόμενο ανάληψης πρωτοβουλιών εκ μέρους της στρατιωτικής ηγεσίας (ήδη ταυτισμένης με τον Ι.Δ.Ε.Α) χωρίς βασιλική έγκριση φαίνεται πως χάθηκε122. Μια παράπλευρη απώλεια του σχετικού θέματος πρέπει να θεωρείται και η πιθανότητα ανάρρησης του Κανελλόπουλου στη πρωθυπουργία, καθώς ήταν ξεκάθαρη η αδυναμία του να επιβληθεί στο Στρατό ή η σύμπλευση με την ηγεσία του(όπως τον κατηγορούσε ο Μαρκεζίνης). Εντωμεταξύ, η ασάφεια γύρω από τον Δεσμό παρέμενε, αν και πλέον γινόταν στο παρασκήνιο εκτιμήσεις για μια ενδεχόμενη αποδοχή μιας μετριοπαθούς αριστερής κυβέρνησης από τον Ι.Δ.Ε.Α.123. Την ανησυχία για τις μελλοντικές εξελίξεις ενέτειναν και οι πληροφορίες που διέρρεαν σχετικά με τη δραστηριότητα του Δεσμού. Είναι χαρακτηριστικό, το αναλυτικό ανυπόγραφο υπόμνημα που έλαβε ο Σ. Βενιζέλος, λογικά από ανώτατο αξιωματικό, που περιέγραφε με γλαφυρά χρώματα, αν και με έντονο το υποκειμενικό στοιχείο, τη κατάσταση στις ανώτατες βαθμίδες της ιεραρχίας. Διεκτραγωδούσε το επίπεδο της ηγεσίας, θεωρώντας ότι αποτελούνταν αποκλειστικά από άμαχους ή αποτυχημένους124 και φυσικά τόνιζε τη παντοδυναμία του Ι.Δ.Ε.Α.: 120
Athens Embassy Athens προς State Department, 17/6/1955, dispatch 1270, “Domestic Political Scene’’, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 350/19531955, 350-Greece 1955.κουτί 50, N.A.R.A. 121 Athens Embassy προς State Department, 17/7/1955, dispatch 1270, RG 84,“ Domestic Political Situation’’, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 350/1953-1955, 350-Greece 1955. κουτί 50, N.A.R.A. 122 Για το σχετικό ζήτημα βλ. τη διεισδυτική ανάλυση του Ριζά, ο.π. σελ. 149-151. 123 Athens Embassy προς State Department, 17/7/1955, dispatch 1270, RG 84,“Domestic Political Situation’’, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, 350/1953-1955, 350-Greece 1955. κουτί 50, N.A.R.A. 124 «Η σημερινή ηγεσία του Στρατεύματος», ανώνυμο δακτυλογραφημένο υπόμνημα, (ΑύγουστοςΣεπτέμβριος 1955), Α.Σ.Β., φάκελος 30, σελ. 1, ΙΑΜΜ.
121
«(…) Ο παράνομος οργανισμός του Ι.Δ.Ε.Α. επεμβαίνει ου μόνον εις τας Ενόπλους Δυνάμεις, αλλά και εις απάσας τας νευραλγικάς θέσεις της Διοικήσεως και τοποθετεί εκεί πρόσωπα της αρεσκείας του και υποχείρια τούτου. Υπήρχον βάσιμοι πληροφορίαι ότι και αυτούς τους Υφυπουργούς διώρισεν ως και τους Νομάρχας. Είχε μέχρι τούδε θέσει εις σκοπόν να καθέξη εις την αρχήν δικτατορικώς, αφού προηγουμένως εξαναγκάση τον Λαόν, εις θορυβώδεις εκδηλώσεις ή απεργίας λόγω της δημιουργουμένης οικονομικής εξαθλιώσεως και δυσπραγίας ίνα δικαιολογηθή η έκνομος ενέργειά του ή εν περιπτώσει εκλογών και αποτυχίας του Συναγερμού να μη παραδώση
την
αρχήν 125
πλειοψηφίαν.(…)» .
εις
την,
κατόπιν
των
εκλογών
αναδειχθησομένην
Σύμφωνα με το συντάκτη του υπομνήματος, η Διοικούσα
Δέσμη του Ι.Δ.Ε.Α. αποτελούνταν από τους Χρηστέα, Κουρούκλη, Αλέστα, Μπάλλα και Νάτσινα, με τον τελευταίο να έχει κερδίσει την απόλυτη εμπιστοσύνη του Παπάγου· έτσι μπορούσε να προωθεί τα μέλη του Δεσμού με ευνοϊκές μεταθέσεις και συνεχείς προαγωγές. Οι ΙΔΕΑτες δρούσαν υπό τη προστασία του Α/Γ.Ε.Σ. Γκίκα και με την ανοχή του υπουργού Κανελλόπουλου, ο οποίος έπρεπε να θεωρείται ως ο “Πολιτικός Δικτάτωρ του Ι.Δ.Ε.Α.’’126. Το ηθικό των ανώτατων αξιωματικών παρουσιαζόταν ως εξαιρετικά χαμηλό, λόγω της καταφανούς αναξιοκρατίας που επικρατούσε τα τελευταία τρία χρόνια στο στράτευμα, και τονιζόταν πως παρόμοια ήταν και η εκτίμηση των Αμερικανών127. Πριν την αναλυτική αναφορά στα κυριότερα ανώτερα και ανώτατα στελέχη το υπόμνημα σημείωνε δυσοίωνα: «Υπάρχει η πληροφορία, θεωρούμενη ως βάσιμος, ότι εν περιπτώσει αιφνιδίας αποχωρήσεως εκ της πολιτικής ή εκλείψεως του Παπάγου ή εκλείψεως τούτου, το (sic) Ι.Δ.Ε.Α. θα επιζητήση να δημιουργήση ζητήματα ίνα καθέξη της αρχής πραξικοπηματικώς, και ότι προηγουμένως θα προβή εις συλλήψεις, ή και κακοποιήσεις δυναμικών προσώπων, μη ανεχομένων την παρεκτροπήν, είτε στρατιωτικών είτε πολιτικών και άδηλον τυγχάνει μέχρι ποίου σημείου θα φθάση η εγκληματικότης του»128. Η σύγχυση και η ανησυχία σχετικά με το πολιτικό ρόλο του στρατεύματος θα κορυφωνόταν στο κρίσιμο μεταβατικό στάδιο μεταξύ του θανάτου του Παπάγου και των εκλογών της 19ης Φεβρουαρίου 1956…
125
Ο.π. σελ. 1-2. Ο.π. σελ.2. 127 Ο.π. σελ.3. 128 Ο.π. σελ. 3-4. 126
122
στ. Το πραξικόπημα που δεν έγινε, Οκτώβριος 1955-Φεβρουάριος 1956. Με το θάνατο του πρωθυπουργού, το Στέμμα ανέλαβε τη πρωτοβουλία των κινήσεων. Μετά την υποβολή παραίτησης από τον αναπληρωτή του πρωθυπουργού και αντιπροέδρου της κυβέρνησης Στ. Στεφανόπουλο, την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης έλαβε ο Κ. Καραμανλής. Ο βασιλιάς ήταν αντίθετος σε οποιαδήποτε εκτροπή129, πολύ περισσότερο εάν αυτή εκπορευόταν από μια οργάνωση ανεξέλεγκτη απ’ το Στέμμα. Προφανώς ο Παύλος ήταν ανήσυχος για το ενδεχόμενο να επαναληφθούν τα γεγονότα της 30ης – 31ης Μαΐου 1951, γι’ αυτό και αμέσως μετά την αναγγελία του θανάτου του Παπάγου (βράδυ 4ης – 5ης Οκτωβρίου 1955) τηλεφώνησε στο Γ.Ε.Σ. για να αποφευχθεί οποιαδήποτε αναταραχή130. Η σπουδή του μονάρχη ήταν απόλυτα λογική, καθώς στο παρασκήνιο η ιεραρχία συζητούσε πραγματικά το ενδεχόμενο επέμβασης. Ο νέος πρωθυπουργός ανέλαβε και το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, απευθύνοντας μια ημερήσια διαταγή όπου εξυμνούσε τον Παπάγο, για ευνόητους λόγους131. Πηγή που αξιολογούνταν ως αξιόπιστη ανέφερε στους Αμερικανούς πως λίγο πριν το θάνατο του Παπάγου, με το κλίμα εξαιρετικά επιβαρυμένο μετά την επιδείνωση των σχέσεων με τη Τουρκία, σε σύσκεψη ανώτατων αξιωματικών του Στρατού
συζητήθηκε
εκτενώς
το
ενδεχόμενο
πραξικοπήματος.
Τελικά
οι
συμμετέχοντες συμφώνησαν ότι οι Ένοπλες Δυνάμεις έπρεπε να τηρήσουν στάση αναμονής. Οι λόγοι ήταν πολλοί: θεωρητικά ο σημαντικότερος αφορούσε την εκμετάλλευση μιας τέτοιας εξέλιξης από το κομμουνιστικό μπλοκ και την έναρξη νέου εμφυλίου που η χώρα δε θα άντεχε. Οι ανώτατοι στρατιωτικοί έχοντας άμεση εμπειρία, θεωρούσαν ότι η Ελλάδα είχε υποφέρει στο παρελθόν από δικτατορίες, και το ενδεχόμενο μιας νέας ήταν απευκταίο (αν και δεν αποκλειόταν μπροστά στην άμεση απειλή μιας κομμουνιστικής επικράτησης). Ουσιαστικότερες παράμετροι αφορούσαν το θέμα της ηγεσίας, καθώς υπήρχε η κοινή εκτίμηση ότι έλειπε η προσωπικότητα εκείνη που θα συσπείρωνε γύρω της το Στρατό και σημαντικό μέρος του λαού. Επιπλέον, ήταν ξεκάθαρη η αντίθεση του βασιλιά σε μια πραξικοπηματική κίνηση, οπότε αυτή χωρίς την έγκριση του Παύλου δεν είχε πιθανότητα επιτυχίας. Τέλος, η δημοσιονομική κατάσταση κρινόταν ως άσχημη και ένα στρατιωτικό 129
Αυτή και η εκτίμηση των Αμερικανών βλ. Χατζηβασιλείου Ε.: Η άνοδος του Κ. Καραμανλή στην εξουσία 1954-1956, Αθήνα 2001, σελ 145. 130 Αναφορά του Παύλου στο Βρετανό πρέσβη βλ. Χατζηβασιλείου, 2001, σελ..245. 131 Βλ. Σβολόπουλος Κ. (γεν.επιμ.): Κ. Καραμανλής. Αρχείο/Γεγονότα και Κείμενα, Αθήνα 19921997, τόμος 1, σελ. 280.
123
καθεστώς θα βρισκόταν σύντομα αντιμέτωπη με ευρεία λαϊκή δυσαρέσκεια. Ήταν ξεκάθαρη η ανησυχία της στρατιωτικής ιεραρχίας εμπρός στις καταιγιστικές εξελίξεις μετά το θάνατο του προστάτη της Παπάγου. Μια ανησυχία που εντεινόταν από τη μη συμμετοχή του Ελληνικού Στρατού σε ασκήσεις του Ν.Α.Τ.Ο., που σηματοδοτούσε την απομόνωση της χώρας από τους φυσικούς συμμάχους της132. Ταυτόχρονα, φαινόταν και η ρεαλιστική εκτίμηση των στρατηγών απέναντι στις δυνατότητές τους να επηρεάσουν τα γεγονότα. Ο Γκίκας, ευφυής συνωμότης και ικανός στους πολιτικούς ελιγμούς, δεν διέθετε το κύρος για να τεθεί επικεφαλής μιας στρατιωτικής εκτροπής· δεν είχε καν τη πολεμική δράση άλλων συναδέλφων του και η προαγωγή του στην ηγεσία του Στρατού συνιστούσε σαφή περίπτωση ευνοιοκρατίας. Η αποδοχή του καίριου ρόλου του Στέμματος αποδείκνυε και τη συντηρητικότητα που διακατείχε ακόμη και παλιούς ένθερμους ΙΔΕΑτες από τη στιγμή που ανελίχθηκαν στις ανώτατες βαθμίδες και είχαν ως στόχο τη διατήρηση των κεκτημένων τους. Το ενδεχόμενο λοιπόν μιας δικτατορίας προκειμένου να ελεγχθούν οι εξελίξεις στα πλαίσια της διαμάχης για τη διαδοχή του Παπάγου αποφεύχθηκε. Μόνο που η αποφυγή αυτή ήταν μόνο προσωρινή, καθώς τα γεγονότα προχώρησαν μάλλον αναπάντεχα για πολλούς παράγοντες της δημόσιας ζωής. Η διεξαγωγή των εκλογών από την ίδια κυβέρνηση, χωρίς τον ορισμό υπηρεσιακής, υπήρξε δυσάρεστη εξέλιξη για την αντιπολίτευση. Τα περιθώρια ελιγμών του κεντρώου χώρου μειώθηκαν ακόμη περισσότερο, όταν ο Καραμανλής στράφηκε στη ψήφιση ενός εκλογικού νόμου, του λεγόμενου “τριφασικού’’133, που ευνοούσε καταφανώς το νέο κόμμα του είχε ιδρύσει, την Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση (Ε.Ρ.Ε)134. Μετά από ένα εργώδες παρασκήνιο σχηματίστηκε ένα κεντροαριστερό μέτωπο, έστω και με καθαρά προεκλογική στόχευση, με τον τίτλο Δημοκρατική Ένωσις. Οι αρχικές αντιρρήσεις του Σ. Βενιζέλου, ότι μια ενδεχόμενη συνεργασία Κέντρου και Ε.Δ.Α. θα οδηγούσε σε δικτατορία, ξεπεράσθηκαν υπό τη πίεση στελεχών του κόμματός του. Καθώς φαίνεται, ο Βενιζέλος δέχθηκε να συμμετάσχει στη Δημοκρατική Ένωση(Δ.Ε.), με προτροπή των Ανακτόρων, ώστε να αποφευχθούν ριζοσπαστικές επιλογές σε μια ενδεχόμενη κεντροαριστερή κυβέρνηση135. Γεγονός είναι ότι μόλις 6 χρόνια μετά τη 132
Υποστράτηγος Boatner προς U.S Ambassador, 3/5/1956, RG 59, 1955-1959, Central Decimal Files, κουτί 3721, N. A.R.A. 133 Για μια παρουσίαση του νέου εκλογικού νόμου, βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 196-197. 134 Για την ιδρυτική διακήρυξη της ΕΡΕ βλ. Κ. Καραμανλής,/ Αρχείο, τόμος 1 Αθήνα 1992, σελ.337-338. Για τη στελέχωση του νέου κόμματος βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 198. 135 Για τις ζυμώσεις που οδήγησαν στη συγκρότηση του συγκεκριμένου μετώπου, βλ. Λιναρδάτου ο.π. σελ. 61-66.
124
λήξη του Εμφυλίου ένα μέρος των νικητών συμμαχούσε με τους ηττημένους σε ένα έντονα δυσμενές διεθνές περιβάλλον και με λανθάνουσα, αλλά σαφή, αντιμοναρχική στόχευση.136 Όπως ήταν φυσικό οι Αμερικανοί δεν ικανοποιήθηκαν καθόλου από τη σύμπηξη της Δ.Ε.· ο πρέσβης Cannon, παρατηρούσε ότι η Ε.Δ.Α. ήταν ήδη κερδισμένη από τις εκλογές αφού η απομόνωσή της είχε σπάσει. Πάντως καθοριστική για την αμερικανική στάση απέναντι στις όποιες ενδεχόμενες οχλήσεις για έγκριση πραξικοπήματος, αποτελούσε η συνέχεια της ανάλυσης του Cannon. Με βάση τις πληροφορίες που είχε συγκεντρώσει, δεν υπήρχαν κάποιες μυστικές δεσμεύσεις των ηγετών του Κέντρου, απέναντι στην Ε.Δ.Α., ούτε πιθανότητα συμμετοχής στη κυβέρνηση της Αριστεράς(εάν η Δ.Ε. επικρατούσε)137. Σε αυτό το πλαίσιο ήταν αναμενόμενο πως θα υπήρχε ανησυχία στο σώμα των αξιωματικών. Ο υπουργός Εξωτερικών Σπ. Θεοτόκης παρατηρούσε στον Βρετανό πρέσβη ένα περίπου μήνα πριν τις εκλογές το αυτονόητο: σε περίπτωση ήττας του Καραμανλή ο έντονα φιλοδεξιός Στρατός θα γινόταν καθοριστικός παράγοντας138. Φήμες για ενδεχόμενο πραξικόπημα κυκλοφορούσαν, φήμες που είχαν βάση, καθώς πραγματικά ορισμένοι αξιωματικοί κινούνταν προς τη λύση της εκτροπής. Οι κινήσεις, όμως, αυτές δεν είχαν συνωμοτικό χαρακτήρα, αλλά ανοιχτών διαβημάτων προς την ηγεσία. Πριν τις εκλογές, ο Στ. Παττακός και ο Πανουργιάς, συμμαθητές στη Σχολή Ευελπίδων και σύντροφοι στον Ι.Δ.Ε.Α. συναντήθηκαν με τον Α/ Γ.Ε.Σ. Σόλωνα Γκίκα : «Ελέχθη από τον Παττακό (…) ότι θα έπρεπε να γίνη μια προσωρινή δικτατορία και ο Γκίκας μας απάντησε ότι έχει μελετήσει τα θέματα αυτά πολλές φορές, αλλά δε νομίζει ότι επετρέπετο να γίνη δικτατορία [διότι] είναι φοβερή η κατάστασις η οικονομική, δεν είναι δυνατόν να γίνει τέτοια πράξη, πρέπει να γίνουν εκλογές και να βγη καλή κυβέρνηση. Ήταν τελείως αντίθετος με την ιδέα της δικτατορίας (…)»139. Το συγκεκριμένο επιχείρημα του Γκίκα είναι ενδιαφέρον γιατί συμπίπτει με τις πληροφορίες των Αμερικανών, όπου τα οικονομικά προβλήματα έπαιξαν ρόλο στην απόφαση για αποφυγή εκτροπής. Βέβαια, ο έμπειρος στις συνωμοτικές 136
Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 201. Cannon προς Secretary of State, 1 /2/ 1956, RG 59, 1955-1959, Central Decimal Files,350-1956, “Greek elections’’ κουτί 3721, N. A.R.A. 138 Peake προς Foreign Office, 17 Ιανουαρίου 1956, RG 1017/6, FO 371, 123847, Ν.Α. 139 Από τη συνέντευξή του Π.Πανουργιά στον γράφοντα. Ο ίδιος ο Γκίκας επιβεβαίωσε την άρνησή του να υποστηρίξει ενδεχόμενη εκτροπή το 1956 (βλ. Κουλουμπή ο.π. σελ. 124) ενώ και η Ώρα στις 14 Φεβρουαρίου αναφέρει τον Α/Γ.Ε.Σ. ως αντίθετο σε πραξικόπημα. Ο Παττακός παραδέχεται το διάβημα με τον Πανουργιά προς τον Γκίκα, καθώς και ότι ο Α/Γ.Ε.Σ. τους απέπεμψε με στρατιωτικό ήθος. Βλ. Παττακός Στ. : 21η Απριλίου 1967. Διατί; Ποίοι; Πώς; , Αθήνα 2006, σελ. 123. 137
125
ζυμώσεις Γκίκας δε μπορεί να θεωρούσε σημαντικότερες τις δημοσιονομικές δυσχέρειες από το ενδεχόμενο μιας κεντροαριστερής κυβέρνησης. Προφανώς, ήθελε να αποφύγει περαιτέρω εξηγήσεις προς τους υφισταμένους του για τη θέληση της ηγεσίας να μη δράσει. Σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες, ο Γκίκας δήλωνε πως σε περίπτωση νίκης της συμμαχίας Κέντρου – Αριστεράς έπρεπε να γίνει δικτατορία. Μάλιστα, στο Γ΄ Σ.Σ. είχαν γίνει συζητήσεις για προετοιμασία δυναμικής δράσης, αν και τελικά επικράτησε η ανάγκη υπερψήφισης της Ε.Ρ.Ε.140. Αντίθετα, το αμερικανικό προξενείο στη συμπρωτεύουσα δε διαπίστωνε κινητικότητα· μάλιστα, αξιωματικοί του Γ’ Σ.Σ. ήταν αισιόδοξοι ότι η Ε.Ρ.Ε. θα συγκέντρωνε άνω των 165 εδρών, έχοντας άνετη κοινοβουλευτική πλειοψηφία141. Είναι βέβαιο, πάντως, ότι ο βασιλιάς ήταν σταθερά αντίθετος προς οποιαδήποτε στρατιωτική επέμβαση. Όταν σχετικές πληροφορίες μεταδόθηκαν σε τμήμα της ηγεσίας, οι στρατηγοί ειδοποίησαν τον Παύλο διαμέσω του αρχηγού του Στρατιωτικού του Οίκου, Μπαλοδήμου142. Ο βασιλιάς έδωσε αυστηρές εντολές στον υπηρεσιακό Υπουργό Εθνικής Άμυνας, Στεριόπουλο, να λάβει τα απαραίτητα μέτρα, όπως κι έγινε. Μάλιστα ο Παύλος: «(…) εδήλωσεν ιδιαιτέρως εις το περιβάλλον του ότι εις περίπτωσιν κινήσεως ανατρεπτικής θα κατήρχετο ο ίδιος εις τα πεζοδρόμια δια να επιβάλη την τάξιν» 143. Ο Γ. Καρτάλης, ηγετικό στέλεχος της Κεντροαριστεράς, κατήγγειλε μέσα από την
εφημερίδα
Ώρα
την
προετοιμασία
πραξικοπήματος
από
μερίδα
του
στρατεύματος. Συγκεκριμένα κατηγόρησε τους Θ. Κετσέα (ήδη απόστρατο), Ν. Γωγούση και Γ. Κουρούκλη ότι σχεδίαζαν την κήρυξη δικτατορίας σε περίπτωση ήττας της Ε.Ρ.Ε. στις εκλογές144. Οι όποιες προσπάθειες για πραξικόπημα, όμως δεν μπορούσαν να γίνουν πραγματικότητα, τη στιγμή που αντιδρούσε η ηγεσία του στρατεύματος και δεν υπήρχε κινητοποίηση από τη μεριά των μεσαίων και κατώτερων στελεχών. Τελικά, επέμβαση του Στρατού δεν υπήρξε. Η Ε.Ρ.Ε. παρά το ότι έλαβε λιγότερες ψήφους, χάρη στο εκλογικό σύστημα, κέρδισε σαφή κοινοβουλευτική πλειοψηφία145. Παραμένει άγνωστο το τι θα συνέβαινε εάν κέρδιζε 140
Βλ. Μπουλούκου ο.π. σελ. 83 – 84. American Consul General of Salonica προς Athens Embassy, 16 Φεβρουαρίου 1956, “Comments on forthcoming elections’’, RG 59, 1955-1959, Central Decimal File, κουτί 3721, N. A.R.A. 142 Βλ. Παπαθανασιάδη ο.π. σελ. 245. 143 Βλ. Παπαθανασιάδη ο.π. σελ. 246. 144 Βλ. εφημερίδα Ώρα 14 Φεβρουαρίου 1956. 145 Επί συνόλου 300 ανδρών η Ε.Ρ.Ε. έλαβε 165 και το Κέντρο με την Αριστερά 135 ·για μια ανάλυση του αποτελέσματος βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ 202 – 214 141
126
τις εκλογές η Δημοκρατική Ένωσις, αν και η στάση του βασιλιά και των στρατηγών πιθανότατα δεν άφηνε περιθώρια για δικτατορικές λύσεις. Οι εξελίξεις του 1955-1956, απέδειξαν με τον σαφέστερο τρόπο ότι ο Ι.Δ.Ε.Α, όπως τον γνώρισαν οι παράγοντες της δημόσιας ζωής τα προηγούμενα χρόνια, είχε παύσει πλέον να υπάρχει και να δρά. Όταν μπροστά στο ενδεχόμενο ανόδου στην εξουσία μιας κεντροαριστερής συμμαχίας, όπως η Δημοκρατική Ένωσις, δεν υπήρξαν διαβήματα αξιωματικών προς πολιτικούς ή κινητικότητα μεταξύ των μεσαίων στελεχών, γίνεται σαφές ότι η εκτίμηση του Π. Κανελλόπουλου το 1954, περί μετατροπής του Ι.Δ.Ε.Α. σε δίκτυο αλληλοϋποστήριξης μοιάζει ακριβής. Η παλαιά ηγεσία του Δεσμού είχε ανέλθει πλέον στις ανώτατες βαθμίδες του στρατεύματος εξουδετερώνοντας σχεδόν όλους τους υπολογίσιμους ενδοστρατιωτικούς αντιπάλους. Κορυφαίο παράδειγμα ήταν ο ίδιος ο Γκίκας που από απόστρατος το 1951, μέσα σε τρία χρόνια ανέλαβε αρχηγός του Γ.Ε.Σ., ελέγχοντας πλήρως τη κατάσταση στο εσωτερικό του στρατού. Ο Ι.Δ.Ε.Α είχε επικρατήσει απόλυτα και δεν είχε, ήδη από τον Νοέμβριο του 1952, ουσιώδη λόγο ύπαρξης. Όσο και εάν οι σύγχρονοι και οι μεταγενέστεροι επέμεναν να κυνηγούν το φάντασμά του, ο Δεσμός κατά πάσα πιθανότητα έκλεισε τον ιστορικό του κύκλο κατά τη διακυβέρνηση της χώρας από τον Παπάγο.
127
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗΣ ΗΡΕΜΙΑΣ, 1956-1961. α. Από τις εκλογές του 1956 στις εκλογές του 1958. Ένα μήνα μετά τις εκλογές του Φεβρουαρίου, η βρετανική πρεσβεία στην Αθήνα, έκανε μια αναλυτική εκτίμηση σχετικά με τη κατάσταση στο εσωτερικό του Στρατού και τον Ι.Δ.Ε.Α.. Με βάση τις πληροφορίες που είχε συγκεντρώσει από έγκυρες πηγές στο στράτευμα, λίγο πριν τις εκλογές ο αναζωογονημένος, λόγω του Κυπριακού, Ι.Δ.Ε.Α. προσέφερε την υποστήριξή του στον πρωθυπουργό Καραμανλή. Καθώς η εκλογική αναμέτρηση πλησίαζε, ο Καραμανλής, θεωρώντας κάθε στήριξη δεκτή, αποδέχθηκε τη χείρα βοηθείας του Ι.Δ.Ε.Α.. Σύμφωνα με τη βρετανική ανάλυση, ο βασικός στόχος του Δεσμού, ήταν να εξασφαλίσει τη στρατιωτική ψήφο υπέρ της Ε.Ρ.Ε., κάτι που πέτυχε με την εξαίρεση των μονάδων που στρατοπέδευαν στη Κρήτη. Ήταν ξεκάθαρο πάντως για τους Βρετανούς ότι ο πρωθυπουργός δεν ενέκρινε την ύπαρξη και πολύ περισσότερο την επιρροή της οργάνωσης, συμφωνώντας απόλυτα με το βασιλέα Παύλο στο συγκεκριμένο ζήτημα1. Η σχέση του Καραμανλή με τον Ι.Δ.Ε.Α., αποτελεί ζητούμενο. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου δεν υπάρχει κάποια αναφορά για επαφή του Δεσμού με τον τότε υπουργό. Στη κυβέρνηση συνεργασίας Κ.Φ.-Λ.Κ. το φθινόπωρο του 1950 ο Καραμανλής ανέλαβε Υπουργός Εθνικής Άμυνας, όμως (πέραν του βραχύβιου της θητείας του) οι υπερεξουσίες που διέθετε ο Παπάγος μετέτρεπαν τον εκάστοτε πολιτικό του προϊστάμενο σε ουσιαστικό παρατηρητή και όχι διαμορφωτή πολιτικής. Σύντομα ο Καραμανλής είχε προστριβές με τον Παπάγο και διαπίστωσε άμεσα την αίσθηση ανωτερότητας έναντι των πολιτικών που διακατείχε τους ανώτατους αξιωματικούς στις αρχές της δεκαετίας του’502.
Η θητεία του Καραμανλή στο
υπουργείο Εθνικής Άμυνας έδωσε λαβή για κατηγορίες ότι τοποθετήθηκε εκεί με την έγκριση του Ι.Δ.Ε.Α, χωρίς όμως καμία τεκμηρίωση3. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της θητείας του, ο Καραμανλής αξιοποίησε τους δύο γνωστότερους αντιπάλους του Παπάγου στην ανώτατη στρατιωτική ιεραρχία: ο μεν Γρηγορόπουλος στάλθηκε στην Ουάσινγκτον την περίοδο 1959-1962, ως στρατιωτικός αντιπρόσωπος της κυβέρνησης4, ενώ ο Τσακαλώτος υπηρέτησε ως πρέσβης στο Βελιγράδι την περίοδο 1
Lambert προς Foreign Office , 19/3/1956, RG 1017/29, FO 371/123847. N.A. Βλ. Κ. Καραμανλής/ Αρχείο, ο.π. τόμος 2, σελ. 129-130. 3 Βλ. Γεροζήση, ο.π. σελ. 964. 4 Βλ. Γρηγορόπουλου, ο.π. σελ. 548-549, για την επιλογή του από τον ίδιο τον Καραμανλή. 2
128
1956-19615. Έτσι, με εμφατικό τρόπο ο Καραμανλής αποστασιοποιήθηκε από τις αντιπαλότητες της εποχής του προκατόχου του στο ενδοστρατιωτικό πεδίο. Κατά πάσα πιθανότητα, δεδομένου ότι ο νέος πρωθυπουργός ποτέ δεν βρέθηκε ιδιαίτερα κοντά στον Παπάγο, ως πρωθυπουργό, δε ταυτίσθηκε με τη στήριξη του Στρατάρχη προς τον Δεσμό. Βέβαια στο δημόσιο διάλογο, ο Ι.Δ.Ε.Α. εξακολουθούσε να δεσπόζει, με αφορμή τις έντονες καταγγελίες για τη ψήφο του Στρατού, στις πρόσφατες εκλογές. Χάρη στο εντυπωσιακό 78% που συγκέντρωσε η ΕΡΕ στα εκλογικά τμήματα στρατιωτικών
και
δημοσίων
υπαλλήλων
εξασφάλισε
άλλες
δέκα
έδρες,
6
μεγαλώνοντας αισθητά τη κοινοβουλευτική της πλειοψηφία . Έτσι μια σειρά απόστρατων αξιωματικών που και στο παρελθόν είχαν καταγγείλει τη παρουσία και τη δράση του Δεσμού, πήραν ξεκάθαρη θέση7. Πάντως, ο νέος πρωθυπουργός είχε από νωρίς δείξει ότι ήθελε να αποστασιοποιηθεί από τους χειρισμούς του προκατόχου του στα θέματα των Ενόπλων Δυνάμεων. Τον Νοέμβριο του 1955 ανακοινώθηκε η αμνήστευση των αξιωματικών της Αεροπορίας που είχαν καταδικασθεί για δολιοφθορές το 19538. Έτσι η κυβέρνηση ήλπιζε να σταματήσει ο θόρυβος των προηγούμενων ετών και να καταλαγιάσουν τα πνεύματα στην Ε.Β.Α.. Ασφαλώς οι εμπλεκόμενοι αξιωματικοί ικανοποιήθηκαν, αλλά η ταυτόχρονη αμνήστευση όσων είχαν κατηγορηθεί για βασανιστήρια σε βάρος τους και η έλλειψη ηθικής δικαίωσης, άφησαν εκκρεμότητες που σε κάποιο βαθμό έκλεισαν μετά από 25 χρόνια. Η ουσιαστική αποδέσμευση του Καραμανλή από τη παπαγική κληρονομιά της απόλυτης κάλυψης, ουσιαστικά ταύτισης με τον Ι.Δ.Ε.Α., φάνηκε με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο, σχετικά νωρίς, τον Ιούνιο του 1956, όταν σε τακτικές κρίσεις ο Γκίκας, έχοντας συμπληρώσει οκταετία στους ανώτατους βαθμούς αποστρατεύθηκε9. Παρά τις αρχικές φήμες για επιλογή νέου Α/Γ.Ε.Σ. από τους απόστρατους αξιωματικούς, στη πιο καίρια θέση των Ενόπλων Δυνάμεων τοποθετήθηκε ο αντιστράτηγος Νικολόπουλος, έως τότε διοικητής του Β’Σ.Σ.. Η επιλογή ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, καθώς ο Νικολόπουλος διέθετε μια αμφιλεγόμενη φήμη στο εσωτερικό του Στρατού. Για τους αντιπάλους του ήταν ευνοούμενος του 5
Βλ. Τσακαλώτου, ο.π., σελ. 449-469. Νικολακόπουλου, ο.π. σελ. 204. 7 Βλ. Βήμα, 4 και 29 Μαρτίου 1956. 8 Για την απόφαση αμνήστευσης και την επακόλουθη συζήτηση βλ. Ελευθερία, Καθημερινή 6-11 Νοεμβρίου 1955. 6
129
Στρατάρχη και μέλος του Ι.Δ.Ε.Α10, κατηγορία εν μέρει ακριβής. Σίγουρα η τοποθέτησή του στη Διεύθυνση Πληροφοριών ήταν επιλογή του Στρατάρχη, ενώ η ταχύτατη ανέλιξή του επί Συναγερμού τον καθιστούσε από τους πλέον ευνοούμενους ανώτατους αξιωματικούς. Την εποχή της εξάρθρωσης του δικτύου Μπελογιάννη, ήταν ταξίαρχος για να προαχθεί σε υποστράτηγο το 1952 και αντιστράτηγο το 1954. Ωστόσο, είναι απίθανο να ήταν μέλος του Ι.Δ.Ε.Α., καθ’όσον εξήλθε από τη Σχολή Ευελπίδων το 1920, και ως γνωστόν ο Δεσμός δεν έκανε δεκτά ως μέλη στελέχη που είχαν αποφοιτήσει πριν το 1925. Ειδικά η προγενέστερη θητεία του ως διοικητή της Διεύθυνσης Πληροφοριών (προδρόμου της ΚΥΠ) την περίοδο 1950-1952 είχε αφήσει ανάμικτες εντυπώσεις. Για ορισμένους κεντρώους αξιωματικούς ήταν μία σκοτεινή προσωπικότητα11· αντιθέτως οι Αμερικανοί ήταν απόλυτα ικανοποιημένοι από τις επιδόσεις του ως επικεφαλής του κλάδου των πληροφοριών12. Ο νέος Α/Γ.Ε.Σ., είχε σταλεί στη Στρατιωτική Σχολή των Παρισίων, που συνιστούσε την καλύτερη δυνατή κατάρτιση για αξιωματικό του προπολεμικού στρατού, και είχε διατελέσει επιτελάρχης μεραρχίας κατά τη διάρκεια του ελληνο-ιταλικού πολέμου. Σε σχέση με τους προκατόχους του, ο Νικολόπουλος διαφοροποιούνταν όσον αφορά το πολιτικό του παρελθόν και τη στάση του τη περίοδο της Κατοχής, καθώς ήταν βενιζελογενής και είχε δραστηριοποιηθεί στον Ε.Δ.Ε.Σ.. Η κατεξοχήν αντιΙΔΕΑτική Ελευθερία, υποδέχθηκε τη τοποθέτηση Νικολόπουλου χωρίς κανένα σχόλιο· προφανώς, τα θέματα του Στρατού στην εποχή μετά το Παπάγο δε χρειαζόταν να αποτελούν αντικείμενο αντικυβερνητικής ρητορικής. Η στάση του νέου Α/Γ.Ε.Σ. απέναντι στον Ι.Δ.Ε.Α. και τη κληρονομιά του θα φαινόταν πολύ σύντομα, καθώς μέσα στο 1957 νέα αναταραχή, που δε πήρε μεγάλες διαστάσεις εμφανίστηκε στον ορίζοντα. β. Η Ένωση Ελευθέρων Νέων Αξιωματικών, (Ε.Ε.Ν.Α.) Όπως σημειώθηκε ήδη, η ουσιαστική αδρανοποίηση του Ι.Δ.Ε.Α. από την εποχή της απόλυτης επικράτησης του Παπάγου δεν μπορούσε να αφήνει ικανοποιημένα όλα τα μέλη του. Ειδικά οι νεότεροι αξιωματικοί, που είχαν πολλά χρόνια ακόμη μέχρι να ανελιχθούν στις ανώτερες βαθμίδες ήταν περισσότερο ανυπόμονοι και ανήσυχοι για τα όσα τους επεφύλασσε το μέλλον. Ήδη από το 1954, 9
Βλ. Ελευθερία, 23 Ιουνίου 1956. « Πίναξ ηγεσίας», ανώνυμο δακτυλογραφημένο υπόμνημα, Α.Σ.Β., φάκελος 30, σελ. 3, ΙΑΜΜ. 11 «Η σημερινή ηγεσία του Στρατεύματος», ανώνυμο δακτυλογραφημένο υπόμνημα, ΑύγουστοςΣεπτέμβριος 1955, Α.Σ.Β., φάκελος 30, σελ. 7, ΙΑΜΜ. 12 Yost προς Achesson, 25/6/1952, 5473, Greece-US Embassy, General Records (19431963),“IDEA’’ (1950-1952), κουτί 37, N.A.R.A. 10
130
όταν ο Συναγερμός διέθετε απόλυτη κυριαρχία στο πολιτικό σκηνικό, η δυσαρέσκεια μεσαίων και κατώτερων στελεχών έγινε εμφανής. Σε συγκέντρωση αξιωματικών που παλαιότερα υπήρξαν ΙΔΕΑτες, μεταξύ τους και οι Χρηστέας και Κουρούκλης, εμφανίστηκαν οι ταγματάρχες Γ. Παπαδόπουλος και Δ. Ιωαννίδης. Στη συζήτηση που ακολούθησε
οι
Παπαδόπουλος
και
Ιωαννίδης
ζήτησαν
την
άμεση
επαναδραστηριοποίηση του Ι.Δ.Ε.Α. καθώς, κατ’ αυτούς, η κυβέρνηση του Παπάγου ήταν πολύ ελαστική απέναντι στην Ε.Δ.Α. και η Αριστερά εμφανιζόταν όλο και ισχυρότερη. Ουσιαστικότερη ήταν η δεύτερη κατηγορία που εξαπέλυσαν προς τους ανωτέρους τους, ότι αδιαφορούσαν για τα θέματα των κατώτερων, όσον αφορούσε τις προαγωγές και τις αμοιβές τους. Ο Χρηστέας αποδοκίμασε την πράξη τους, τους επέπληξε και τόνισε ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. είχε παύσει να υπάρχει αφού είχε εκπληρώσει την αποστολή του13. Με τη κυβέρνηση του Συναγερμού να επιβάλλει αυταρχικές λύσεις και να καταδιώκει συστηματικά την Ε.Δ.Α14, ήταν πολύ δύσκολο να εξηγηθεί η ανησυχία των Παπαδόπουλου και Ιωαννίδη. Στην πραγματικότητα, το συγκεκριμένο διάβημα δείχνει τη δυσφορία νεότερων στελεχών του Ι.Δ.Ε.Α., μπροστά στο δυσχερές μέλλον μιας αργής ανέλιξης στην ιεραρχία και την αδιαφορία της παλιάς γενιάς της οργάνωσης. Πάντως είναι σίγουρο ότι η κυβέρνηση εξεπλάγη το καλοκαίρι του 1957, όταν έφτασε στα χέρια του υπουργού Εθνικής Άμυνας Αρ. Πρωτοπαπαδάκη, τρισέλιδο πρακτικό σύσκεψης των μελών μιας νέας οργάνωσης στο εσωτερικό του στρατεύματος, της Ε.Ε.Ν.Α. (Ένωσις Ελευθέρων Νέων Αξιωματικών). Σε αυτό φαίνονταν οι ανησυχίες των αξιωματικών για την τότε πολιτική κατάσταση, οι απαιτήσεις τους για μια διπλωματική τακτική γοήτρου από τη κυβέρνηση, καθώς και η δυσαρέσκειά τους από τις δυσμενείς προοπτικές της βαθμολογικής και μισθολογικής τους εξέλιξης. Εν ολίγοις, επρόκειτο για ένα μείγμα φοβιών για κινδύνους του Έθνους με οικονομικές απαιτήσεις. Το ανησυχητικό ήταν πως τα μέλη της Ε.Ε.Ν.Α. σκέπτονταν το ενδεχόμενο να αποστείλουν υπόμνημα στα Ανάκτορα με τα αιτήματά τους, εάν η κυβέρνηση δεν τα ικανοποιούσε άμεσα, ενώ φαίνεται πως το πρακτικό είχε ήδη διαρρεύσει και αλλού15.
13
Βλ. Μπουλούκου , ο.π. σελ. 81-82. Ο Αρ. Μπουλούκος στη συνέντευξή του στον γράφοντα, 210-2008, επέμεινε στην ακρίβεια των πληροφοριών του, που προερχόταν από παρόντα αξιωματικό. 14 Βλ. ενδεικτικά Λιναρδάτου οπ τόμος Β’ σελ. 108-111 και 176-178. 15 «Αυτή η δίκη έπρεπε να είχε γίνει πριν δεκαοκτώ χρόνια» συνέντευξη Νικολόπουλου στον Μ. Δημητρίου, περιοδικό Επίκαιρα, τεύχος 365, 31/7/1975-6/8/1975( στο εξής Νικολόπουλος), σελ. 18.
131
Ο Νικολόπουλος αντέδρασε άμεσα. Εξαρχής συνέδεσε το πρακτικό με αξιωματικούς υπηρετούντες στο Γ.Ε.Σ., καθώς μόνο εκεί κατώτεροι αξιωματικοί θα είχαν πρόσβαση σε πολλούς ανώτερους και ανώτατους, την υποστήριξη των οποίων θα είχαν ανάγκη για οποιοδήποτε σχεδιασμό 16. Επιπλέον, ο συγκεκριμένος Α/Γ.Ε.Σ., διέθετε μεγάλη εμπειρία από τη θητεία του στη Διεύθυνση Πληροφοριών, οπότε και συνέδεσε το όνομά του με αλλεπάλληλες επιτυχίες στην εξάρθρωση του παρανόμου δικτύου του Κ.Κ.Ε.. Έτσι, στράφηκε στη συγκρότηση μιας ομάδας από κατώτερους αξιωματικούς στους οποίους είχε εμπιστοσύνη, προκειμένου να παρακολουθήσουν τους αξιωματικούς που υποπτευόταν για συμμετοχή στην Ε.Ε.Ν.Α.17. Πριν προχωρήσει στη συστηματική παρακολούθηση των ενδεχόμενων συνωμοτικών ζυμώσεων στο Επιτελείο, ο Νικολόπουλος θέλησε να ερευνήσει τη κατάσταση στις μεγάλες επαρχιακές μονάδες. Γι’ αυτό το λόγο και σε συνάντησή του με τους διοικητές του Β’ Σ.Σ., Παναγιωτόπουλο και Γ’Σ.Σ. Παπαθανασιάδη, αναφέρθηκε στις υποψίες του και στη σαφή εντολή του Καραμανλή για πάταξη της αντιπειθαρχικής κίνησης. Ο μεν Παναγιωτόπουλος είχε ακούσει σχετικές φήμες, ο δε Παπαθανασιάδης είχε σοβαρές ενδείξεις για προσπάθεια μύησης αξιωματικών της μονάδας του, από στελέχη του Γ.Ε.Σ.. Ασφαλώς δεν ήταν τυχαίο ότι ο Α/Γ.Ε.Σ. απέφυγε να ενημερώσει και τον διοικητή του Α’Σ.Σ. που ήταν ο αντιστράτηγος Ταβουλάρης, αρχικινηματίας του 1951. Προφανώς υπήρχε υποψία πως, ως παλαιός ΙΔΕΑτης, ήδη γνώριζε και πιθανόν υποστήριζε τη νεοεμφανιζόμενη συνωμοτική ομάδα. Ο Νικολόπουλος ζήτησε να κληθούν οι διοικητές μεραρχιών και να τους δοθούν σαφείς οδηγίες για επαγρύπνηση. Στο επόμενο διάστημα, ο διοικητής του Γ’ Σ.Σ. δε κατάφερε να εντοπίσει κάποια συνωμοτική συσσωμάτωση· πέτυχε ωστόσο να αποκτήσει αντίγραφο κάποιου όρκου που διακινούνταν στο στράτευμα. Βάσει του κειμένου του, οι Ένοπλες Δυνάμεις θα ανέτρεπαν το κατεστημένο και θα αναλάμβαναν την εξουσία, προκειμένου να επιβάλλουν τάξη, ισότητα και δίκαιο καταμερισμό του πλούτου. Προφανώς δεν υπήρχε κάποια αναφορά
στο διεθνή
προσανατολισμό της χώρας και τις συμμαχίες της, ειδάλλως ο Σωματάρχης θα αξιολογούσε το συγκεκριμένο όρκο ως πολύ επικίνδυνο18. 16
Ο.π. σελ. 19 Βλ. συνέντευξη Π. Ζαχαρόπουλου στον Σ. Κούλογλου, απομαγνητοφωνημένο κείμενο στην ιστοσελίδα του ’’Ρεπορτάζ χωρίς Σύνορα’’, ( http// www.rwf.gr,-στο εξής Ζαχαρόπουλος). Ο Π. Ζαχαρόπουλος , ταγματάρχης εκείνη τη περίοδο είχε συνυπηρετήσει με τον Νικολόπουλο στον ΕΔΕΣ και τον είχε προϊστάμενο στη Διεύθυνση Πληροφοριών στις αρχές της δεκαετίας του’50. 18 Βλ. Παπαθανασιάδη ο.π. σελ. 256-257. Ο Παπαθανασιάδης αναφέρει συγκεκριμένα ότι η πρώτη συζήτηση με τον Νικολόπουλο έγινε την 26η Ιουλίου 1957. 17
132
Στην Αθήνα, η ομάδα που συγκρότησε ο Α/Γ.Ε.Σ., χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία εντόπισε και άρχισε να παρακολουθεί συστηματικά, και δια τηλεφωνικών υποκλοπών, τη δράση της Ε.Ε.Ν.Α.. Διαπιστώθηκε ότι ο στενός της πυρήνας αποτελούνταν από περίπου δεκαπέντε αξιωματικούς. Μεταξύ τους οι Γ. Παπαδόπουλος, πρόσφατα προαχθείς σε αντισυνταγματάρχη, που υπηρετούσε ως τμηματάρχης στο 2ο Γραφείο του Γ.Ε.Σ19, ο ταγματάρχης Δ. Ιωαννίδης που υπηρετούσε στο 4ο Γραφείο του Γ.Ε.Σ. επίσης ως τμηματάρχης20, καθώς και οι ταγματάρχες Ν.
Γκαντώνας, Μ. Μπαλόπουλος (τοποθετημένος στο 8ο γραφείο
[υλικού] του Γ.Ε.Σ.), Ιω. Λαδάς, Α. Μέξης, και οι Δ. Πατίλης, Δ. Καραπιπέρης, αδερφός του βουλευτή της ΕΡΕ στην Ευρυτανία21. Όπως φαίνεται οι εν λόγω αξιωματικοί κατείχαν σημαντικές θέσεις, στο Γ.Ε.Σ. και σε μονάδες, όχι όμως τέτοιες ώστε να συνιστούν πραγματική απειλή πραξικοπήματος. Περισσότερο ανησυχητικά ήταν ορισμένα θέματα που θιγόταν στις συζητήσεις των μετεχόντων : « Αυτοί μαζευόντουσαν και το σύνθημά τους ήταν ότι η Ελλάδα δεν δέχεται προσβολές για το θέμα της Κύπρου (…) και ότι κάτι πρέπει να γίνει να ξεπεταχτούμε και εμείς , όπως έγινε στην Αίγυπτο. Εξαιτίας αυτού με την Αίγυπτο ο Παπαδόπουλος είτε ο ίδιος, είτε οι δικοί του, είτε ειρωνικά οι άλλοι, τον είχαν βγάλει “Νασέρ’’. Αυτό το πιάσαμε σε τηλεφωνική επαφή(…)»22.Το ζήτημα μιας κίνησης κατώτερων αξιωματικών που θα αναλάμβανε την εξουσία προκειμένου να ακολουθήσει μια πολιτική γοήτρου στο Κυπριακό, άρα ερχόμενη σε σύγκρουση με τη Δύση και θα είχε ως πρότυπό της την ουδετερόφιλη Αίγυπτο, ήταν πολύ σημαντικό και επικίνδυνο για τη πολιτική και στρατιωτική ηγεσία. Ακόμη πιο επικίνδυνο το καθιστούσε μια σειρά παραμέτρων των πολιτικών εξελίξεων στα τέλη του 1957 και τις αρχές του 1958 και σχετίζονται με τον Σ. Μαρκεζίνη. Ο αρχηγός του Κόμματος των Προοδευτικών, είχε συνεχείς επαφές με την ηγεσία της Ε.Δ.Α., ήδη από το 1956. Καθώς το ενδεχόμενο εκλογών άρχισε να φαίνεται όλο και πιθανότερο, οι συζητήσεις για μια συνεργασία των δύο κομμάτων εντάθηκαν. Σ’ ένα από τα κύρια θέματα της εποχής, την εγκατάσταση αμερικανικών
19
Ατομικός Φάκελος Αξιωματικού, Παπαδόπουλος Γεώργιος, Α.Μ.22113, ( στο εξής Φάκελος Παπαδόπουλου), “Στοιχεία Υπηρεσίας’’ , Υ.Σ.Α. Αθήνα. 20 Φάκελος Ιωαννίδη,“Δελτίον Μεταβολών’’, Υ.Σ.Α., Αθήνα. 21 Προφανώς λόγω του τελευταίου ο Καραμανλής αποκαλούσε την ομάδα “Καραπιπέρηδες’’. Ζαχαρόπουλος, ο.π. 22 Ο.π.
133
πυραύλων στην Ελλάδα23, υπήρξε απόλυτη ταύτιση απόψεων με τις δύο πλευρές να απορρίπτουν ένα τέτοιο ενδεχόμενο κατηγορηματικά. Εξάλλου και οι προσωπικές φιλοδοξίες του Μαρκεζίνη καλύπτονταν, δεδομένου ότι η Ε.Δ.Α. δεν είχε αντίρρηση στο να είναι αυτός ο ηγέτης του συνασπισμού τους24. Έτσι, ήταν μάλλον φυσιολογική η ανησυχία του Νικολόπουλου όταν διαπιστώθηκε πως τόπος συνεδριάσεων των μετεχόντων
στην
Ε.Ε.Ν.Α.,
ήταν
το
πολιτικό
γραφείο
στελέχους
των
Προοδευτικών25. Ο Α/Γ.Ε.Σ. ζήτησε να ξεκαθαρισθεί αυτό το κρίσιμο ζήτημα: εάν η οργάνωση συνωμοτούσε για δικούς της σκοπούς ή ως όργανο μιας συμμαχίας Μαρκεζίνη-Αριστεράς, με στόχο και τη μεταβολή του διεθνούς προσανατολισμού της χώρας. Φαίνεται όμως πως η ίδια η πορεία των γεγονότων καθησύχασε τις ανησυχίες της ηγεσίας: λόγω της διαφωνίας σχετικά με την ανεπιφύλακτη παραμονή της χώρας στο Ν.Α.Τ.Ο. που πρέσβευε ο Μαρκεζίνης, η περιβόητη συμφωνία δεν ολοκληρώθηκε26. Η Ε.Δ.Α. πάντως ήταν εν γνώσει της ύπαρξης της Ε.Ε.Ν.Α., όχι άμεσα αλλά έμμεσα. Όπως ανέφερε το στέλεχος της Αριστεράς Α. Μπριλλάκης σε συνομιλία του με Σοβιετικό διπλωμάτη, είχε λάβει γνώση της ύπαρξης μιας συνωμοτικής ομάδας κατώτερων αξιωματικών, δυσαρεστημένων από τη μισθολογική τους εξέλιξη και με ουδετερόφιλο προσανατολισμό. Το εντυπωσιακό είναι ότι τη πληροφορία είχε μεταφέρει στην Ε.Δ.Α., ο απόστρατος στρατηγός Καρατζένης, που όπως έχει ήδη αναφερθεί στο παρελθόν ήταν στενός συνεργάτης του Παπάγου27. Προφανώς, η προέλευση του Καρατζένη από το στράτευμα και η παλαιότερη θητεία του στο παπαγικό περιβάλλον του έδιναν τη δυνατότητα να έχει καλές σχέσεις με πολλούς αξιωματικούς και να παρακολουθεί άνετα τις εξελίξεις στο στράτευμα. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη συγκυρία του 1958, ο Καρατζένης ήταν ξεκάθαρα αντικαραμανλικός και μάλιστα στις εκλογές εκείνης της χρονιάς ήταν υποψήφιος του Κ.Φ. στο νομό Ιωαννίνων. Ωστόσο το ζήτημα του χειρισμού της υπόθεσης παρέμενε: τι θα γινόταν με την Ε.Ε.Ν.Α.; Ο Νικολόπουλος φαίνεται πως εισηγήθηκε την αποφυγή συλλήψεων και παραπομπών σε στρατοδικείο, που ζήτησε ο Καραμανλής για ποικίλους λόγους:
23
Βλ. Στεφανίδη Ι. Ασύμμετροι εταίροι. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ελλάδα στον Ψυχρό Πόλεμο, Αθήνα 2002, σελ. 163-183. 24 Για τα σημεία σύγκλισης ΕΔΑ-ΚΠ βλ. Λιναρδάτο, ο.π. τόμος Γ’ σελ. 307. 25 Ζαχαρόπουλος / Ο Μπουλούκος ρητά αναφέρει ότι επρόκειτο για τον πολιτευτή του Μαρκεζίνη, Φ. Χωρέμη, που ήταν απόστρατος αξιωματικός, (Μπουλούκου, ο.π. σελ.94.) 26 Βλ. Λιναρδάτο ο.π σελ. 308-309. 27 Αφινιάν Β., Κόντης Β., κ.α., Οι σχέσεις ΚΚΕ και Κ.Κ. Σοβιετικής Ένωσης στο διάστημα 19531977, Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 156-157.
134
«Η αποκάλυψη μιας τέτοιας συνωμοτικής ομάδος, θα έβλαπτε την ενότητα του Στρατεύματος και θα προεκαλούντο αναταραχές από κάποιους προστάτες της. Κυρίως μία τέτοια τολμηρά ενέργεια έπρεπε να βασίζεται επί όσο το δυνατόν πλουσιωτέρου αποδεικτικού υλικού. Δυστυχώς, εκείνη την εποχή δεν είχαμε τα μέσα να τεκμηριώσουμε αμέσως και αδιάσειστα τις συνωμοτικές κινήσεις των είκοσι της Ε.Ε.Ν.Α.. Δεν μπορούσαμε, λόγου χάρη, να μαγνητοφωνήσουμε τις συνδιαλέξεις τους όπου οι συνωμότες αποκαλούσαν τον Παπαδόπουλο “αρχηγό’’ ή μιλούσαν με κάποιους υπαινιγμούς βέβαια για τα σχέδιά τους»
28
.
Οπότε, ο Α/Γ.Ε.Σ. πρότεινε την μετάθεση των αξιωματικών που είχαν αναμιχθεί στην υπόθεση της Ε.Ε.Ν.Α., σε μονάδες της Βόρειας Ελλάδας και μετά να αποστρατευθούν, υπό την προϋπόθεση πως θα διαπιστωνόταν παύση της δραστηριότητάς τους. Στη περίπτωση που τα μέλη της Ε.Ε.Ν.Α. παρέμεναν ενεργά, τότε η καλύτερη λύση θα ήταν η άμεση παραπομπή τους σε στρατοδικείο. Τη κρίσιμη εκείνη στιγμή, και αφού ολοκληρώθηκαν οι μεταθέσεις των αξιωματικών, ο Νικολόπουλος, ισχυρίζεται ότι δέχθηκε οξεία επίθεση σε συνεδρίαση του Α.Σ.Σ. από τους αντιστράτηγους Σειραδάκη, διοικητή της 1ης Στρατιάς, και Φροντιστή, διοικητή του Β’ Σ.Σ.. Του καταλόγισαν ότι αναζητούσε προσχήματα για αποστράτευση κυβερνητικών αξιωματικών, ότι ως παλαιός βενιζελικός ασκούσε πολιτική διακρίσεων στο Στρατό, ακόμη και ότι είχε εγκαταστήσει δίκτυο παρακολουθήσεων των υπόλοιπων αντιστρατήγων. Ο Α/Γ.Ε.Σ. απέρριψε τις κατηγορίες, αλλά αντιλήφθηκε την ισχυρή υποστήριξη των συνωμοτών από σημαντικό τμήμα της ιεραρχίας29. Η εκκρεμότητα θα λυνόταν μετά τις εκλογές του Μαΐου του 1958. γ . Το φάσμα της δικτατορίας επανεμφανίζεται. Η κυβέρνηση της Ε.Ρ.Ε. ανατράπηκε τον Μάρτιο του 1958, μετά από μεγάλο παρασκήνιο που σχετιζόταν με τη ψήφιση νέου εκλογικού νόμου και τα παράπονα υπουργών από τον τρόπο διοίκησης του Καραμανλή. Παρά τις ζυμώσεις για σχηματισμό νέου υπουργικού συμβουλίου, ο πρωθυπουργός διατήρησε τον έλεγχο του κόμματός του και πέτυχε τη διάλυση της Βουλής, με τις εκλογές να προκηρύσσονται για τις 11 Μαΐου30. Η Ε.Δ.Α. εκμεταλλεύθηκε τη πολυδιάσπαση και τα προβλήματα ηγεσίας του κεντρώου χώρου, το ρεύμα αντιδυτικισμού λόγω του
28
Νικολόπουλος, ο.π. σελ. 19. Ο.π. 30 Για μια αναλυτική και διεισδυτική παρουσίαση της πολιτικής κρίσης του 1958 βλ. Ριζά, ο.π. σελ. 190-206. 29
135
Κυπριακού και τη διευρυνόμενη δυσαρέσκεια από τις οικονομικές ανισότητες και αναδείχθηκε σε αξιωματική αντιπολίτευση με 24,4% των ψήφων και 79 έδρες31. Ήταν ένα δυσάρεστα αιφνίδιο αποτέλεσμα για το κατεστημένο της εποχής και ειδικά για τους Αμερικανούς. Το ενδεχόμενο μιας περαιτέρω ανόδου της Ε.Δ.Α. και τελικά της ανάδειξής της σε πρώτο κόμμα άρχισε να φαίνεται μια σαφής πιθανότητα. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο η στάση του Στρατού θα ήταν μια μάλλον αναμενόμενη επέμβαση. Οι Αμερικανοί άρχισαν να ανησυχούν από διάφορες πληροφορίες που συγκέντρωναν. Μόλις ένα μήνα μετά τις εκλογές ο δημοσιογράφος Ηλίας Δημητρακόπουλος εφιστούσε τη προσοχή της Πρεσβείας στη κατάσταση στο εσωτερικό του στρατεύματος. Οι φήμες ότι η Τουρκία είχε αναπτύξει ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις απέναντι από τη Κύπρο θεωρούνταν ακριβείς και η αδράνεια της κυβέρνησης ήταν ενοχλητική για πολλούς αξιωματικούς. Πλέον ένα πραξικόπημα σε βάθος χρόνου θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται ως βεβαιότητα. Συγκεκριμένα, ο πτέραρχος Ποταμιάνος, μέλος του ανακτορικού περιβάλλοντος και εκ των υποκινητών της πρόσφατης ενδοκομματικής ανταρσίας στην Ε.Ρ.Ε., έβλεπε με ανησυχία τη τοποθέτηση του γνωστού παλαιοΙΔΕΑτη Γωγούση στην Α.Σ.Δ.Α.Ν., καθώς φαινόταν ότι δεν έγινε τυχαία αλλά για να προετοιμάσει το έδαφος μιας στρατιωτικής πρωτοβουλίας 32. Αντιπολιτευόμενοι παράγοντες δεν είχαν τους ίδιους φόβους. Ο φιλελεύθερος εκδότης Χρ. Λαμπράκης, θεωρούσε ως βασικό κίνδυνο για το κοινοβουλευτισμό στη χώρα τον ίδιο τον πρωθυπουργό. Κατά τον Λαμπράκη, μια ενδεχόμενη περαιτέρω αύξηση της επιρροής της Ε.Δ.Α. σε επερχόμενες εκλογές θα οδηγούσε σε ασφυκτικές πιέσεις για επιβολή αυταρχικών λύσεων, με τον Καραμανλή να αποτελεί το πιθανότερο δικτάτορα 33. Σε αυτό τα πλαίσιο οιαδήποτε πληροφορία από το εσωτερικό του στρατεύματος ήταν ωφέλιμη για τους Αμερικανούς. Έτσι, εξαιρετικά χρήσιμος φάνηκε στη πρεσβεία ο Πέτρος Μαυρομιχάλης, γνωστός βασιλόφρονας, πρώην Υπουργός Στρατιωτικών του Λαϊκού Κόμματος, που λειτούργησε ως ουσιαστικός υποστηρικτής του Ι.Δ.Ε.Α. το 1946. Ο Μαυρομιχάλης διέθετε πολλούς φίλους στο σώμα των αξιωματικών και διαμόρφωσε από επισκέψεις του σε μονάδες της 31
Για μια παρουσίαση του αποτελέσματος βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 225-251. “Memorandum of Conversation with Elias Demetracopoulos’’, 12/6/1958 RG 84, General Records, 1943-1963, Athens Legation and Embassy κουτί 76, N. A.R.A. 33 “Memorandum of Conversation with Christos Lambrakis’’, 30/9/1958 RG 84, General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy κουτί 76, N.A.R.A. 32
136
περιφέρειας μια αρκετά διεισδυτική εικόνα για τα δεδομένα στο στράτευμα. Κατά τον Μαυρομιχάλη, ήταν ξεκάθαρη η μεγάλη δυσαρέσκεια που ένιωθαν οι συνομιλητές του για τη Μοναρχία, (ακόμη και στους κατέχοντες ανώτερους βαθμούς) η οποία αντιμετωπιζόταν ως διεφθαρμένη και αδιάφορη για τη χώρα. Ο Παύλος και η Φρειδερίκη θεωρούνταν ως απόντες από τα προβλήματα της Ελλάδας και η Αυλή τους επικεντρωμένη στη διατήρηση των οικονομικών της προνομίων. Η ίδια χαμηλή εκτίμηση υπήρχε και για το πολιτικό προσωπικό, που θεωρούνταν ανίκανο και διεφθαρμένο. Όπως ήταν φυσικό, οι υπηρετούντες στην επαρχία εκτιμούσαν ότι η παραμονή συναδέλφων τους σε πόστα του Λεκανοπεδίου Αττικής για μεγάλο διάστημα ήταν ξεκάθαρη απόδειξη της ευνοιοκρατίας που βασίλευε στο στράτευμα, ενώ οι πρόσφατες μεταβολές στην ηγεσία του Ναυτικού λογιζόταν ως ξεκάθαρα κομματικές και κακό προηγούμενο για το Στρατό Ξηράς34. Ο Μαυρομιχάλης ήταν τόσο ανήσυχος για τις εξελίξεις ώστε παρομοίαζε τη κατάσταση στο Στρατό με εκείνη που επικρατούσε το καλοκαίρι του 192235. Ο φόβος του Μαυρομιχάλη, ήταν οι εξελίξεις στο Κυπριακό, με τη βρετανική εχθρότητα προς το πρόσωπο του Καραμανλή, να καθιστά την εξεύρεση λύσης δύσκολη. Η γενικότερη δυσφορία, εκτιμούσε πως θα έσπρωχνε το Στρατό στην ανάληψη της εξουσίας και ένα αβέβαιο μέλλον. Βασική πηγή ανησυχίας του Μαυρομιχάλη ήταν οι νεότεροι και κατώτεροι αξιωματικοί, στους οποίους από ό, τι είχε καταλάβει ήταν πολύ δημοφιλής ο Νάσερ και η πολιτική του. Ο έμπειρος πολιτικός ήλπιζε πάντως ότι οι στρατηγοί, που διέθεταν μεγαλύτερη ωριμότητα, θα ήλεγχαν τη κατάσταση στη περίπτωση που οι κατώτεροι θα ήθελαν να μιμηθούν το αιγυπτιακό μοντέλο. Η αφοσίωση των ανώτατων στελεχών αποτελούσε άμεσο ζητούμενο και γι’ αυτό ο Μαυρομιχάλης είχε συστήσει στο βασιλιά επαγρύπνηση μπροστά στα επερχόμενα γεγονότα36. Την ίδια περίπου περίοδο, ο Μπριλάκης συζητώντας με σύμβουλο της σοβιετικής πρεσβείας, ανέφερε ότι η Ε.Δ.Α. διαπίστωνε την ύπαρξη μη οριστικά διαμορφωμένου αντιμοναρχικού ρεύματος μεταξύ των νεότερων αξιωματικών, το οποίο η Αριστερά θα παρακολουθούσε με προσοχή και εν ευθέτω χρόνω, θα στήριζε 37.
34
“Impressions from Northern Greece’’, 19/9/1958, RG 84, Classified General Records 19431963, Athens Legation and Embassy κουτί 76, N. A.R.A. 35 “Greek political situation’’, 27/9/1958, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy κουτί 76, N. A.R.A. 36 “Current political scene’’, 4/11/1958, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy κουτί 76, N.A.R.A. 37 Κόντης Β., Μουρέλος Γ. κ.α. (επιμ.): Σοβιετική Ένωση και Βαλκάνια στις δεκαετίες 1950 και 1960, Θεσσαλονίκη 2003, σελ.210.
137
Στην περίπτωση μιας ενδεχόμενης δικτατορίας, υπήρχε το ερώτημα του ποιος θα ετίθετο επικεφαλής. Σύμφωνα με Αμερικανό αξιωματικό, μέλος της J.U.S.M.A.G. που έφυγε από τη χώρα το Δεκέμβριο του 1958, η πρεσβεία έπρεπε να στρέψει τη προσοχή της στον Σ. Γκίκα, υπουργό Δημοσίων Έργων και Συγκοινωνιών. Παρά τη κυβερνητική του θέση ο Γκίκας δε μιλούσε, ούτε συμπεριφερόταν ως πολιτικός· ο τρόπος που διαχειριζόταν τα θέματα ήταν αυταρχικός, ενώ ο δυναμισμός και η φιλοδοξία του ήταν εμφανείς. Είχε πολλά παράπονα από τον τρόπο λειτουργίας της κυβέρνησης (όχι όμως από τον ίδιο τον Καραμανλή), από την οποία θεωρούσε ότι έλειπε η αποφασιστικότητα και η πειθαρχία να φέρει σε πέρας τους στόχους της. Κατά τον συνομιλητή του, ο Γκίκας παρά τις διακηρύξεις του για πίστη στο Ν.Α.Τ.Ο. και αναγκαιότητα στενής σχέσης της Ελλάδας με τη Δύση, δεν έπρεπε να γίνεται πιστευτός. Επρόκειτο για έναν εθνικιστή που θα οδηγούσε τη χώρα στην ουδετερότητα, εάν πίστευε ότι θα της έδινε διαπραγματευτικά πλεονεκτήματα. Ως εκ τούτου θα μπορούσε να εξελιχθεί στον Έλληνα Ναγκίμπ, που θα προετοίμαζε το έδαφος για κάποιον Νάσερ, λαμβάνοντας υπ’ όψιν το παρελθόν του στον Ι.Δ.Ε.Α. και την εκτίμηση ότι παρέμενε μια μορφή με επιρροή στη σκιώδη αυτή οργάνωση 38. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Α/Γ.Ε.Σ., που είχε εντοπίσει και ήθελε να αποδυναμώσει τους νασερικούς στο στράτευμα, Νικολόπουλος αποστρατεύθηκε τον Σεπτέμβριο του 1958, μάλλον αναπάντεχα αφού δεν είχε συμπληρώσει το όριο της παραμονής οκταετίας σε ανώτατους βαθμούς. Οι Αμερικανοί είχαν πληροφορηθεί ότι ο Καραμανλής ήταν ανήσυχος από φήμες ότι υπήρχε συνωμοτική κινητικότητα στις κατώτερες βαθμίδες, ωστόσο είχε λάβει καθησυχαστικές διαβεβαιώσεις από τον Α/Γ.Ε.Σ. για έλεγχο της κατάστασης, (αν και υπήρχε εκ μέρους του Νικολόπουλου παραδοχή σχετικής κινητικότητας)39. Ωστόσο πιστευόταν ότι ο Νικολόπουλος θα παρέμενε στη θέση του, αν και τελικά δικαιώθηκε ο καλύτερα πληροφορημένος Μαυρομιχάλης, που θεωρούσε πιθανότερη την αποστράτευσή του40. Έτσι, νέος Α/Γ.Ε.Σ. ανέλαβε ο ως τότε διοικητής της 1ης Στρατιάς Σειραδάκης. Όπως όλα δείχνουν και η υπόθεση της Ε.Ε.Ν.Α. έπαιξε ρόλο στην ουσιαστική εκδίωξη του Νικολόπουλου· φαίνεται πως ο Καραμανλής μέτρησε και τη δυσφορία ανώτατων αξιωματικών για το χειρισμό της υπόθεσης που άφηνε λαβές για διάφορες ερμηνείες.
38
Memorandum of Conversation, with S. Ghikas(biographic note), 7/12/1958, RG 84, General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy κουτί 76, N.A.R.A. 39 Athens Embassy προς State Department, 26/8/1958, despatch 156, RG 59, 1955-1959, Central Decimal File, , κουτί 3724, N.A.R.A.
138
Οι βενιζελικές καταβολές του Νικολόπουλου καθιστούσαν, κατά μία άποψη, ύποπτη την ήπια αντιμετώπιση της υπόθεσης της Ε.Ε.Ν.Α. από μέρους του, ως οργάνου αντικυβερνητικής συνωμοσίας41. Πάντως κοινό τόπο στις εκτιμήσεις αξιωματικών της εποχής αποτελεί ότι το κύρος του Νικολόπουλου υπέστη συστηματική φθορά από φήμες που αφορούσαν την επιρροή του οικογενειακού του περιβάλλοντος σε θέματα του Στρατού42. Ο ίδιος ο στρατηγός ένιωσε όπως ήταν φυσικό ταπεινωμένος και προσπάθησε να εκφράσει τις ανησυχίες του σε πολιτικούς, χωρίς κάποιο ουσιώδες αποτέλεσμα43 . Αξίζει να σημειωθεί ότι η ομάδα που είχε συγκροτήσει ο Νικολόπουλος για τον εντοπισμό της Ε.Ε.Ν.Α. διαλύθηκε από τον διάδοχό του με συνοπτικές διαδικασίες. Μάλιστα οι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί που την απάρτιζαν, αν και δέχθηκαν τα συγχαρητήρια του Σειραδάκη για την επιτυχημένη δράση τους, πρώτα έλαβαν δυσμενείς μεταθέσεις και στα επόμενα χρόνια αποστρατεύθηκαν44. δ . Ο Γρίβας και το ζήτημα της επετηρίδας. Το ζήτημα του ρόλου του Στρατού στις πολιτικές εξελίξεις εισήλθε σε νέα φάση από το 1959, όταν ο στρατηγός Γρίβας, αρχηγός της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών επέστρεψε στην Ελλάδα45. Ο Γρίβας διαφωνώντας με το περιεχόμενο των συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου, ασκούσε ήδη έντονη κριτική στη κυβέρνηση Καραμανλή. Με το κεντρώο χώρο να αλληλοσπαράσσεται λόγω των προσωπικών διαφορών και των πολιτικών διενέξεων, ο Σ. Βενιζέλος στράφηκε στη λύση να παραχωρήσει την ηγεσία του Κ.Φ. στον Γρίβα, ώστε να ξεκινήσουν οι διεργασίες που θα οδηγούσαν σε ενοποίηση της αντιπολίτευσης, φυσικά εκτός της Ε.Δ.Α.. Προφανώς ο Βενιζέλος θεωρούσε ότι ο δαφνοστεφής λόγω του πρόσφατου αντιβρετανικού αγώνα Γρίβας, θα μπορούσε να λειτουργήσει ως άλλος Ελευθέριος Βενιζέλος του 1910, ή ως νέος Παπάγος…
40
“Impressions from Northern Greece’’, 19/9/1958, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy κουτί 76, N. A.R.A. 41 Ζαχαρόπουλος ,οπ. 42 Ζαχαρόπουλος ο.π. / Μπουλούκος οπ. σελ.90/ Δαμιανάκος ο.π. σελ. 101/ Πανουργιάς ο.π. 43 Νικολόπουλος οπ. σελ. 20, με αναφορά σε διάβημα που έκανε στον Π. Κανελλόπουλο. Ο πολιτικός, που τότε ήταν εκτός ΕΡΕ και κυβέρνησης θυμάται αλλιώς τη συνομιλία τους, Κανελλόπουλου οπ. σελ. 293-294. 44 Ζαχαρόπουλος ο.π. 45 Για τη δράση του Γρίβα και της Ε.Ο.Κ.Α, βλ. ενδεικτικά Χατζηβασιλείου Ευ. « Η τελευταία περίοδος της Αγγλοκρατίας στην Κύπρο, 1941-1959», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΣΤ’, Αθήνα 2000, σελ. 441-443 / του ιδίου Στρατηγικές του Κυπριακού. Η δεκαετία του 1950, Αθήνα 2005.
139
Η ανάμιξη του Γρίβα στη τρέχουσα ελληνική πολιτική σκηνή, ήταν αναμενόμενο να προκαλέσει αναταράξεις και στο εσωτερικό του Στρατού. Καταρχάς, ο στρατηγός διέθετε πριν ακόμη αναλάβει την αρχηγία της Ε.Ο.Κ.Α. στη Κύπρο, μεγάλες συμπάθειες στο σώμα των αξιωματικών. Αιτία, ήταν ότι ο Γρίβας υπήρξε ο επικεφαλής της Οργάνωσης “Χ’’ που έδρασε στη κατοχική Αθήνα, συσπειρώνοντας στις τάξεις της εκατοντάδες αξιωματικούς που παρέμεναν εκείνη τη περίοδο στη πρωτεύουσα46. Η “Χ’’ αρκετά πριν καταλήξει σε τρομοκρατική οργάνωση της Ακροδεξιάς πρέπει να θεωρείται ένας από τους κύριους υποδοχείς όσων βαθμοφόρων (ευρισκόμενων στη κατοχική Αθήνα) επιθυμούσαν να αναπτύξουν μια κάποια αντιστασιακή δράση. Ο Γρίβας, έχοντας ήδη καλή φήμη για τη δράση του στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, χάρη στη δράση του επί Κατοχής, τη σφοδρή του σύγκρουση με το Ε.Α.Μ. και τις καταπληκτικές ικανότητες επιβίωσης που απέδειξε στα Δεκεμβριανά του 1944, ήταν μετά και την (σχετικά) επιτυχή κατάληξη του αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. μια μορφή που μπορούσε να συγκεντρώσει σημαντική υποστήριξη στο Στρατό. Το παρελθόν του στη “Χ’’ μαζί με την άρνηση του να εγκαταλείψει το στόχο της Ένωσης, ένας συνδυασμός αντικομμουνισμού και εθνικισμού, τον έφερναν κοντά στην αντιπολίτευση, και τον έκαναν μια δυνητικά επικίνδυνη μορφή για τη κυβέρνηση Καραμανλή. Γι’ αυτό ακριβώς η τελευταία επέλεξε να ασχοληθεί εκείνη τη περίοδο με ένα χρονίζον θέμα, εκείνο της συμφόρησης που παρατηρούνταν στη στρατιωτική επετηρίδα. Η κατάσταση που επικρατούσε στις μεσαίες ειδικά βαθμίδες του Στρατού δεν ήταν καλή. Για τους παλαιότερους θύμιζε τα προβλήματα που αντιμετώπιζε το στράτευμα μετά το 1916, οπότε εξήλθε της Σχολής Ευελπίδων η μεγαλύτερη-ως τότεσειρά αξιωματικών47. Η ρίζα του κακού βρισκόταν στην ανάγκη για νέους αξιωματικούς που παρουσιάστηκε με την συγκρότηση του νέου στρατού από το 1945 και την επακόλουθη έκρηξη του Εμφυλίου Πολέμου. Η Σχολή Ευελπίδων έπρεπε να καλύψει τις απαιτήσεις ενός διαρκώς επεκτεινόμενου και με αυξανόμενες απώλειες στρατεύματος· έτσι το 1946 εξήλθαν από αυτήν 250 αξιωματικοί, το 1947 276, το 1948 416 , και το 1949 668 48. Μέσα σε τέσσερα χρόνια ο Ελληνικός Στρατός διέθετε περίπου 1.600 νέους αξιωματικούς, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων έχοντας 46
Για τη “Χ’’ βλ. Φλάισερ ο.π. τόμος Β’ 36-38. Για τη μια υμνητική έκθεση της δράσης της “Χ’’ βλ. Παπαγεωργίου Σπ. Ο Γρίβας και η Χ: το χαμένο αρχείο, Αθήνα 2004. 47 Συνέντευξη Αλ. Ζαρκάδα στον γράφοντα, Αθήνα 4 Μαίου 2011. 48 Τα στοιχεία προέρχονται από την επίσημη ιστοσελίδα της Σχολής Ευελπίδων, www.sse.gr, “Τάξεις Αποφοίτων 1941-1976’’.
140
επιβιώσει των μαχών του Εμφυλίου49 συνωστιζόταν στις κατώτερες βαθμίδες, με τον ίδιο μισθό, διευρυνόμενες ανάγκες και συνεχώς ογκούμενη δυσαρέσκεια. Αν σε αυτά τα νούμερα προσθέσουμε, εκείνα των μονιμοποιηθέντων εφέδρων και των υπαξιωματικών που ανέβαιναν στην ιεραρχία εύκολα γίνεται αντιληπτό το μέγεθος του προβλήματος. Έτσι, ενώ το 1950, ο Στρατός Ξηράς διέθετε περίπου 7.000 αξιωματικούς, το 1955 είχε φτάσει τους 7.800 και το 1958 περίπου τους 8.80050. Ειδικά στους κατώτερους βαθμούς (ανθυπολοχαγούς-υπολοχαγούς-λοχαγούς), η κατάσταση είχε επιδεινωθεί δραματικά: από 4.600 το 1950, έφταναν τους 6.000 το 195851 ! Έτσι από τις αρχές του 1959, ο Α/Γ.Ε.Σ. Σειραδάκης ανέθεσε σε επιτροπή επιτελικών αξιωματικών να επεξεργασθεί το νόμο περί Ιεραρχίας και Προαγωγών του 1953 και να προτείνει τις αναγκαίες τροποποιήσεις. Οι αρχικές συζητήσεις επιταχύνθηκαν μετά από απευθείας εντολή του Καραμανλή το καλοκαίρι του 1959. Στους υπηρεσιακούς παράγοντες του Γ.Ε.Σ. που ασχολούνταν με τη διατύπωση του νέου νόμου, παρά τις αντιρρήσεις τους, δόθηκαν σαφείς διαταγές για ταχεία επίλυση του θέματος· είναι χαρακτηριστικό πως η κυβέρνηση επειγόταν για συζήτηση και ψήφιση του σχετικού νομοσχεδίου από την Επιτροπή Εξουσιοδοτήσεως της Βουλής, πριν τη φθινοπωρινή σύνοδο της Ολομέλειας52. Όπως είναι φυσικό στο παρασκήνιο οργίαζαν φήμες για προσπάθειες αντιμαχόμενων φατριών και προσώπων στην ανώτατη ηγεσία να διευρύνουν τον έλεγχό τους. Τα βασικά σημεία του νομοσχεδίου ήταν η κατάργηση της διάταξης που όριζε την υποχρεωτική αποστρατεία όποιου στελέχους παρέμενε οκτώ έτη σε ανώτατο βαθμό (από ταξίαρχο έως αντιστράτηγο). Αντί αυτού, προβλεπόταν η υποχρεωτική αποστράτευση κατ’ έτος του 20% των ανώτατων αξιωματικών53· ωστόσο, μια ενδιαφέρουσα διάταξη έδινε το δικαίωμα στην ηγεσία να αποστρατεύει όσους ανώτατους αξιωματικούς έκρινε πως δεν εκπληρούσαν τα κριτήρια προσαρμογής στο σύγχρονο στρατό (λόγω των συνεχών μεταβολών σε θέματα εξοπλισμού, τακτικής 49
Οι πεσόντες σε μάχες απόφοιτοι των τάξεων 1946-1949, υπολογίζονται σε 125, ο.π. “Πεσόντες αξιωματικοί μετά την απελευθέρωση’’. 50 Βλ. Γεροζήση, οπ τόμος 3 σελ. 900-902 και 1243/ Pantelakis N. : L’ armée dans la société grecque contemporaine, Paris 1980, σελ. 74. Ευχαριστώ θερμά τον καθηγτή κ. Βερέμη για τη παραχώρηση της συγκεκριμένης αδημοσίευτης διατριβής. 51 Γεροζήσης, ο.π. 52 Δαμιανάκος, οπ. σελ. 104-107. Ο υποστράτηγος Δαμιανάκος εκείνη τη περίοδο υπηρετούσε ως β’ υπαρχηγός Γ.Ε.Σ. και έλαβε μέρος στη σύνταξη των προτάσεων της στρατιωτικής ηγεσίας. 53 Φ.Ε.Κ/249, 13/11/1959, Ν.Δ. 4028/1959 “ Περί Ιεραρχίας, Προαγωγών και τοποθετήσεων των αξιωματικών των Ενόπλων Δυνάμεων’’, άρθρο 41.
141
κλπ.) χωρίς αριθμητικό περιορισμό54. Οι προαγωγές θα συνέχιζαν να γίνονται κατ’ αρχαιότητα και κατ’ εκλογήν, με το ποσοστό των προαγόμενων κατ’ εκλογήν να αυξάνεται στους μεσαίους και ανώτερους βαθμούς55. Κρίσιμη αλλαγή συνιστούσε η εισαγωγή του θεσμού των παραμενόντων, αξιωματικών που δε κρινόταν κατάλληλοι ούτε για προαγωγή, ούτε για αποστρατεία. Θα αποτελούσαν τον Πίνακα Β’ (στους ταγματάρχες Πίνακα Γ’) των στελεχών, και στη περίπτωση που κρινόταν δύο φορές παραμένοντες στον ίδιο βαθμό, αποστρατευόταν αυτεπάγγελτα (αφού έχαναν την οργανική τους θέση) ακόμη και εάν ήταν αντιστράτηγοι56. Στα της διοίκησης δεν επερχόταν κάποια μεταβολή, με το Α.Σ.Ε.Α. να καθορίζει τη σύνθεση της ανώτατης ηγεσίας και των τριών κλάδων, και τον εκάστοτε Υπουργό και Υφυπουργό Εθνικής Άμυνας να συμμετέχουν και να ψηφίζουν στις κρίσιμες συνεδριάσεις57. Τέλος, καταργούνταν η συμμετοχή αντιπροσώπων των ξένων συμμαχικών αποστολών στα ανώτατα συμβούλια. Αυτή η τελευταία ρύθμιση, μαζί με την κατάργηση της οκταετίας στους ανώτατους βαθμούς, ήταν και τα μόνα θετικά που βρήκε στο νομοσχέδιο η αντιπολίτευση, κεντρώα και αριστερή. Ο εκπρόσωπος του Κ.Φ. ναύαρχος ε.α. Τούμπας, ήταν εναντίον της ύπαρξης του Πίνακα Β’, καθώς θα δημιουργούνταν ένα σώμα αξιωματικών δύο ταχυτήτων, όπου οι παραμένοντες θα ήταν δυσαρεστημένοι και πηγή ανησυχίας για το στράτευμα58. Επιπλέον, κατά τον Τούμπα οι ρήτρες για υποχρεωτική έξοδο κάθε χρόνο από το στράτευμα άφηναν ανοικτό το ενδεχόμενο μαζικών προγραφών αξιωματικών που δε ήταν αρεστοί στη κυβέρνηση59. Ανησυχία για το μέλλον έδειξε και ο εισηγητής της Αριστεράς, Κ. Πυρομάγλου, που θεωρούσε το Πίνακα Β’ ως εστία επαναστατικότητας και αναταραχής στο εσωτερικό του Στρατού60. Ο υφυπουργός Εθνικής Άμυνας Θεμελής, υπερασπίστηκε το νομοσχέδιο, διαβεβαιώνοντας ότι δεν υπήρχαν πλέον μυστικές οργανώσεις αξιωματικών που να εκμεταλλευτούν ενδεχόμενη δυσαρέσκεια των αξιωματικών61. Περιέγραψε με ξεκάθαρο τρόπο, τη κατάσταση, παρομοιάζοντας τη στρατιωτική ιεραρχία με μία 54
Ο.π. Ο.π. άρθρο 13. . 56 Ο.π. άρθρα 35 και 39. 57 Ο.π. άρθρα 36 και 46. 58 Επίσημα Πρακτικά Συνεδριάσεων Ειδικής Επιτροπής της Βουλής των Ελλήνων,περίοδος Ε ’, σύνοδος Α’. (2/9/1959-10/11/1959), Αθήνα 1976 σελ. 2383-2384. 59 Ο.π. σελ. 2385. 60 Ο.π. σελ.2399. 61 Ο.π. σελ.2410. 55
142
πυραμίδα που οι πλευρές της, υπό το βάρος του στελεχιακού της δυναμικού είχαν μετατραπεί σε καμπύλες. Τόνισε ότι οι εξελίξεις του 1947-1949 με τη μαζική έξοδο αξιωματικών εκ της Σχολής Ευελπίδων είχαν παίξει καθοριστικό ρόλο στα σύγχρονα προβλήματα. Ήταν χαρακτηριστικό ότι, όπως ανέφερε ο Θεμελής, έπρεπε να αντιμετωπισθεί άμεσα το ζήτημα της συμφόρησης, καθώς ήδη ο Ελληνικός Στρατός διέθετε 2.300 λοχαγούς και ταγματάρχες
62
! Ο νόμος ψηφίσθηκε και τέθηκε σε
εφαρμογή τον Νοέμβριο του 1959. Οι κρίσεις που έγιναν το χειμώνα του 1959, με το νέο νομοθετικό πλαίσιο, δέχτηκαν πολλές επικρίσεις· για ορισμένους αξιωματικούς, άμεσα θιγόμενους αποτελούσε ξεκάθαρη απόδειξη ύπαρξης και παντοδυναμίας του Ι.Δ.Ε.Α. Ο Α/ΓΕΕΘΑ Δόβας μετά από πενταετή θητεία, έχοντας συμπληρώσει το όριο ηλικίας, αποστρατεύθηκε. Τον διαδέχθηκε ο Α. Φροντιστής, κατά κοινή ομολογία ικανός αξιωματικός63, με εμπειρία σε επιτελικές και μάχιμες θέσεις. Ο Φροντιστής θα μπορούσε να αποτελεί ισχυρό υποψήφιο για την αρχηγία του Γ.Ε.Σ.· όμως η τελική κυβερνητική επιλογή ήταν ο αντιστράτηγος του Μηχανικού Βασίλειος Καρδαμάκης, έως τότε διοικητής του Α’ Σ.Σ.. Η τοποθέτηση του Καρδαμάκη θεωρείται, και όχι άδικα, ως βασικός κρίκος στην αλυσίδα των γεγονότων που κατέληξαν στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Ο συγκεκριμένος στρατηγός ήταν ο πρώτος από την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων που δεν διέθετε πολεμική εμπειρία. Μετά τη διοίκηση τμήματος στη μάχη του Ελ-Αλαμέιν τον Νοέμβριο του 1942, ουδέποτε άλλοτε ανέλαβε επικεφαλής μαχόμενης μονάδας64. Έκτοτε υπηρέτησε σε επιτελικά πόστα, με όπως αποδείχθηκε σπουδαιότερο για την ανέλιξή του τη διοίκηση της Μεικτής Ομάδας Μηχανικής Ανασυγκροτήσεως (Μ.Ο.Μ.Α.) που βοήθησε σημαντικά στην ανασυγκρότηση της υπαίθρου τη δεκαετία του 1950. Από τη θέση του αυτή συνεργάσθηκε με τον Καραμανλή, όταν ο τελευταίος ήταν υπουργός Δημοσίων Έργων, και προφανώς εκτίμησε τις ικανότητές του. Ασφαλώς όμως τόσο το Όπλο από το οποίο προερχόταν, το
οποίο
δεν
διέθετε
την
ίδια
αίγλη
με
τα
βασικά
τρία
(Πεζικό,
Ιππικό/Τεθωρακισμένα, Πυροβολικό) και η έλλειψη ουσιαστικής μάχιμης εμπειρίας 62
Ο.π. σελ. 2388-2395. «Η σημερινή Ηγεσία του Στρατεύματος», ανώνυμο δακτυλογραφημένο υπόμνημα, ΑύγουστοςΣεπτέμβριος 1955, Α.Σ.Β.,Φάκελος 30, σελ. 14, ΙΑΜΜ. / Πρακτικό Α.Σ.Σ. 11/8/1951, σελ. 29-30, όπου φαίνεται η ξεκάθαρη εκτίμηση προς το πρόσωπο του Φροντιστή από τους Τσακαλώτο και Κιτριλάκη. 64 Βλ. επιστολή Φροντιστή, Κανελλόπουλος ο.π. σελ. 300-301, με αναλυτική αναφορά στην ανέλιξη του Καρδαμάκη. 63
143
δεν προοιώνιζαν την ανεπιφύλακτη αποδοχή του νέου Α/Γ.Ε.Σ. από το σώμα των αξιωματικών. Η ανάδειξη του Καρδαμάκη δεν μπορούσε να μείνει χωρίς αναταράξεις στην ιεραρχία.
Για
να
αναλάβει
Α/Γ.Ε.Σ.
χρειάστηκε
να
υπερπηδήσει
τρεις
αντιστρατήγους, ενώ ήδη είχε ευνοηθεί τα προηγούμενα χρόνια στις προαγωγές του αφήνοντας πίσω του στην επετηρίδα πιο έμπειρα στελέχη. Για ορισμένους ανώτατους αξιωματικούς η μόνη λύση ήταν η αίτηση αποστρατείας, καθώς αντιμετώπιζαν τον νέο Α/Γ.Ε.Σ. το λιγότερο ως ακατάλληλο65. Παράλληλα με τον Καρδαμάκη προήχθησαν και γνωστοί για τη συμμετοχή τους στον Ι.Δ.Ε.Α. αξιωματικοί, όπως οι Καζακόπουλος, Δημόπουλος, Καραβίτης που αποτελούσαν τη πιθανή μελλοντική ηγεσία66. Ο νέος Α/Γ.Ε.Σ. είχε να αντιμετωπίσει το ζήτημα της αποσυμφόρησης της ιεραρχίας. Μία λύση που είχε συζητηθεί και στη Βουλή το προηγούμενο έτος ήταν η προώθηση μίας εθελουσίας εξόδου στα στελέχη. Ωστόσο το κόστος, δεδομένων των ευεργετημάτων που θα συνόδευαν το σχέδιο ώστε να γίνει θελκτικό, ανερχόταν σε 30 εκατομμύρια δραχμές και γι’ αυτό είχε απορριφθεί από τη κυβέρνηση. Παρόλα αυτά, η εμφάνιση του Γρίβα στο προσκήνιο, κατά πάσα πιθανότητα οδήγησε σε ριζική αλλαγή στάσης. Τον Αύγουστο του 1960 ο Καρδαμάκης κάλεσε τους επιτελείς του και τους ανακοίνωσε ότι ο ίδιος ο πρωθυπουργός του είχε ζητήσει την άμεση απομάκρυνση 700 λοχαγών των Τάξεων 1947-1949, υπό μορφή εθελουσίας εξόδου67. Προκειμένου να υπάρξει μαζική ανταπόκριση εκ μέρους των κατώτερων αξιωματικών προβλεπόταν πως όποιος δεχόταν να ενταχθεί στο καθεστώς της εθελουσίας θα λάβαινε προαγωγή ενός βαθμού, σύνταξη 25ετίας (αν και υπηρετούσαν για μόλις 15 χρόνια) και μερίσματα από επικουρικά ταμεία68. Ο σχετικός νόμος προέβλεπε την αυτεπάγγελτη αποστρατεία χωρίς κανένα εκ των προαναφερθέντων πλεονεκτημάτων για όσους λοχαγούς συγκέντρωναν τα τυπικά προσόντα για έξοδο από το στράτευμα, στη περίπτωση που δε συγκεντρωνόταν ο αριθμός των 700 αξιωματικών69. Οι ανώτατοι αξιωματικοί φρόντισαν με
65
Αρχείο Επαμεινώνδα Βρεττού, Φάκελος 3, υποφάκελος 5, χειρόγραφο αχρονολόγητο σημείωμα Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα. Ο αντιστράτηγος Βρεττός ήταν Υπαρχηγός ΓΕΕΘΑ και δήλωσε παραίτηση για λόγους ευθιξίας, καθώς προηγούνταν κατά δύο θέσεις του Καρδαμάκη στην επετηρίδα. 66 Βλ. Δαμιανάκου ο.π. σελ.110-111. 67 Βλ. Δαμιανάκο ο.π σελ. 116. 68 ΦΕΚ 131, Ν.Δ. 4102/ 30-8-1960, ″Περί εκουσίας αποστρατείας αξιωματικών του Στρατού Ξηράς και άλλων τινών διατάξεων’’,άρθρο 3. 69 Ο.π. άρθρο 2.
144
αλλεπάλληλες επισκέψεις σε μονάδες να τονίσουν τα θετικά της νέας ρύθμισης, ωθώντας τους κατώτερους να ενταχθούν σε αυτήν. Μέχρι τον Νοέμβριο του 1960, είχαν υποβάλλει σχετική αίτηση περίπου 500 λοχαγοί. Όταν ο υποστράτηγος Δαμιανάκος ανέφερε στον Καρδαμάκη ότι τουλάχιστον 300 απ’ αυτούς ήταν εξαιρετικά ικανοί, ο Α/Γ.Ε.Σ. έδωσε μια αινιγματική απάντηση: «Δεν χαίρεσαι που φεύγουν; Αυτοί πρέπει να φύγουν τώρα, οι καλοί, τους άλλους τους έχουμε στο χέρι όποια ώρα θέλουμε»70. Έτσι τέθηκαν εκτός στρατεύματος εκατοντάδες αξιωματικοί νέοι σε ηλικία (32-35 ετών) που επιπλέον διέθεταν πολεμική εμπειρία λόγω του Εμφυλίου. Άμεσα ωφελημένοι ήταν βέβαια οι αξιωματικοί που είχαν εξέλθει της Σχολής Ευελπίδων μετά το 1949· χάρη στην εθελουσία του 1960 προήχθησαν σε λοχαγούς οι απόφοιτοι της τάξης του 195371. Όπως όλα δείχνουν καθοριστικός παράγων για την απόφαση της εθελουσίας εξόδου υπήρξε
η
έντονη
φημολογία
για
ύπαρξη
συνωμοτικής
οργάνωσης
προσανατολιζόμενης προς τον εμφανιζόμενο στη πολιτική σκηνή Γρίβα και γενικότερης δυσαρέσκειας στους κατώτερους βαθμούς. Έτσι, το κόστος της εκούσιας αποστρατείας που το 1959 είχε κριθεί απαγορευτικό από τη κυβέρνηση έγινε αιφνιδίως αποδεκτό λίγους μήνες αργότερα… Ωστόσο, με τα μέχρι σήμερα δεδομένα μπορούμε να καταλήξουμε στο ότι η κυβέρνηση της ΕΡΕ ελάχιστα απειλήθηκε από ενδεχόμενο φιλογριβικό πραξικόπημα τη περίοδο 1959-196072. Οι αξιωματικοί που αποτέλεσαν το πυρήνα αυτής της συσσωμάτωσης ουδέποτε συνέπηξαν πραγματική οργάνωση, πολύ περισσότερο μάλιστα σχέδια για κατάληψη της εξουσίας. Επρόκειτο για νέα στελέχη, τα οποία θαύμαζαν το Γρίβα για τη δράση του ως αρχηγού της Ε.Ο.Κ.Α. (κάποιοι και ως αρχηγού της “Χ’’) και, λόγω και της σχέσης τους με το Κ.Φ., μπορεί να υποστηριχθεί ότι κινούνταν επηρεασμένοι από τα νάματα του βενιζελικού αλυτρωτισμού. Καθώς φαίνεται περιορίστηκαν στο να έχουν επαφές με τον Γρίβα και τους πολιτικούς του συμμάχους από τον κεντρώο χώρο ελπίζοντας να ενταχθεί στις προγραμματικές διακηρύξεις του νέου φορέα μια ξεκάθαρη καταδίκη της αναξιοκρατίας στο
70
Βλ. Δαμιανάκου ο.π. σελ. 117. Συνέντευξη του Αλ. Ζαρκάδα (που είχε εξέλθει της Σχολής Ευελπίδων το 1953) στον γράφοντα. 72 Αντίθετα, η ΕΔΑ τη περίοδο εκείνη ήταν δέκτρια πληροφοριών, από το περιβάλλον του Γρίβα για μεγάλη επιρροή του στρατηγού σε Στρατό Ξηράς και Αεροπορία και για πρόθεση του πρώην αρχηγού της Ε.Ο.Κ.Α να ανατρέψει τον Καραμανλή δια της βίας. Βλ. Αφινιάν, Μουρέλου κ.α. (επιμ.), ο.π. σελ. 262-263 και 272. 71
145
στράτευμα73. Φυσικό είναι να υποτεθεί πως σε ενδεχόμενη εκλογική επικράτηση του Γρίβα τα στελέχη αυτά θα διεκδικούσαν και καλύτερη μεταχείριση σε θέματα προαγωγών και τοποθετήσεων. Οι όποιες φιλοδοξίες τους κατέρρευσαν μπροστά στην αποτυχία του πολιτικού εγχειρήματος του Γρίβα74 και μια σειρά δυσμενών μεταθέσεων75 που αποδείκνυε τον εντοπισμό των οπαδών της στο στράτευμα. Πάντως μέσα στο 1960 δεν προωθήθηκαν οι μαζικές αποστρατείες που φοβόντουσαν οι πολέμιοι του Ι.Δ.Ε.Α. και της ηγεσίας που είχε διαμορφωθεί στο Στρατό μετά το 1959. Στις κρίσεις του Μαρτίου του 1960 αντί των 1.300 αξιωματικών που φημολογούνταν ότι θα εκδιώκονταν, ο αριθμός τους δεν υπερέβη τους 30076. Ο στρατιωτικός ακόλουθος της βρετανικής πρεσβείας σημείωνε ότι η συγκεκριμένη εξέλιξη πιθανόν να αποτελούσε συμφωνία μεταξύ της κυβέρνησης και του Ι.Δ.Ε.Α., ο οποίος εθεωρείτο ενεργός και αποτελούμενος από οπαδούς του Καραμανλή. Με τη τακτική αυτή, εκτιμούσε ο Βρετανός αξιωματικός, η Ε.Ρ.Ε. δεν ήθελε να ενισχύσει το οπλοστάσιο του Γρίβα, που υπολόγιζε ήδη στη στήριξη ορισμένων εν ενεργεία στελεχών και θα γινόταν ο φυσιολογικός δέκτης της υποστήριξης των αποστρατευμένων. Σημειωνόταν εξάλλου ότι η καθυστέρηση στις προαγωγές, η έλλειψη αξιοκρατίας προς όφελος των ΙΔΕΑτών και ο φόβος της επαγγελματικής αποκατάστασης όσων οδηγούνταν στην αποστρατεία, προκαλούσε μεγάλη ανησυχία σε μέρος του σώματος των αξιωματικών77. Δεν είναι βέβαιο εάν οι Αμερικανοί συμμεριζόταν τις εκτιμήσεις των Βρετανών για την ύπαρξη και το ρόλο του Ι.Δ.Ε.Α.. Υπήρχε πάντως ανησυχία για τις ζυμώσεις στο στράτευμα και το State Department ζητούσε περισσότερες πληροφορίες για την Ε.Ε.Ν.Α. και τις σχέσεις της με τον Ι.Δ.Ε.Α.78. Πάντως συχνά σε επαφές με ανώτατους αξιωματικούς του Ε.Σ. έθεταν το ζήτημα του Δεσμού. Τόσο ο
73
Αναλυτικά για την ιδεολογία και τις κινήσεις των οπαδών του Γρίβα στο στράτευμα βλ. Μπουλούκου, οπ σελ. 111-113. Οι αλυτρωτικές επιρροές τέθηκαν επιγραμματικά από τον Μπουλούκο: « Η προσήλωσή μας στην Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα οφειλόταν και σε κάποιες καταβολές από τους αιματηρούς αγώνες του Έθνους για τη Μεγάλη Ιδέα» ο.π σε.λ.111. 74 Βλ. Λιναρδάτου οπ τόμος Δ’, Αθήνα 1986, σελ. 29-31 και 47-48. 75 Βλ. Μπουλούκου οπ. σελ. 116-119/ Καράγιωργα οπ. 149-150. 76 Δαμιανάκου οπ. σελ. 113. 77 Brigadier E. Snowball (Military Attache) προς Roger Allen (British Embassy Athens), Annual Review on the Greek Army for 1960, 31/1/1961, RG 1201/60, FO 371/160205. Ν.Α. 78 State Department προς Athens Embassy, 1/3/1960, dispatch nr. A-140, “Political Implications of Changes in Higher Command structure of Greek Armed Forces’’, RG 84, Athens Legation and Embassy, General Records 1943-1963, 350 1959-1962,350 January-June 1960, κουτί 77, NARA.
146
αντιστράτηγος Σακελλαρίου79 όσο και ο αντιστράτηγος Παπαγεωργόπουλος80 διαβεβαίωναν τους Αμερικανούς συνομιλητές τους, με τη σιγουριά που τους παρείχε η συμμετοχή τους στον Ι.Δ.Ε.Α. για την οποία δήλωναν υπερήφανοι, ότι η οργάνωση είχε παύσει να λειτουργεί πολλά χρόνια πριν…
79
General Consul-Salonica, προς Athens Embassy, 22/3/1961 “Memorandum of Conversation with Lt. General Kyriakos Papageorgopoulos, Commander of C Corps’’, RG 84, Athens Legation and Embassy, General Records 1943-1963, 350 1959-1962, 350 January-June 1961, κουτί 78, NARA. 80 General Consul-Salonica, προς Athens Embassy, 6/11/1961“Memorandum of Conversation with Lt. General Petros Sakellariou, Commander of C Corps’’, RG 84, Athens Legation and Embassy, General Records 1943-1963, 350 1959-1962, “Elections 1961’’, κουτί 78, NARA.
147
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΞΑΝΑ ΣΤΟ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ: ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1961 ΚΑΙ Ο ΑΝΕΝΔΟΤΟΣ ΑΓΩΝΑΣ. α. Οι εκλογές του 1961 και το ‘‘Σχέδιο Περικλής’’. Οι Ένοπλες Δυνάμεις μετά από μια περίοδο απουσίας από το δημόσιο διάλογο και τη κομματική διαπάλη επανήλθαν με ιδιαίτερα φορτισμένο τρόπο εξαιτίας της εκλογικής αναμέτρησης του 1961. Το εντυπωσιακό ποσοστό της Ε.Δ.Α το 1958 και η ανάδειξή της σε αξιωματική αντιπολίτευση προξένησαν όπως ήταν φυσικό μεγάλη ανησυχία στους Αμερικανούς. Σε αναλυτική παρουσίαση του αποτελέσματος που ανέλαβε στέλεχος της πρεσβείας στην Αθήνα, πέρα από το κλίμα ουδετεροφιλίας που επικρατούσε στην ελληνική
κοινωνία ή των οικονομικών προβλημάτων, ετέθη και το ζήτημα της
δράσης του κρατικού μηχανισμού καταστολής. Ο συντάκτης της έκθεσης διαπίστωνε πως οι εντολές της υπηρεσιακής κυβέρνησης Γεωργακόπουλου για απόλυτη ουδετερότητα του Στρατού και των Σωμάτων Ασφαλείας είχαν τηρηθεί σχεδόν σε όλη την επικράτεια. Η Ε.Δ.Α. είχε αντιμετωπισθεί με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζονταν τα υπόλοιπα αντιπολιτευόμενα κόμματα και για πρώτη φορά είχε αφεθεί να διεξάγει απόλυτα ανενόχλητη την προεκλογική της εκστρατεία· έτσι το στίγμα που τη συνόδευε είχε εξαλειφθεί και έγινε θελκτική σε πολλούς ψηφοφόρους. Ωστόσο, ο Αμερικανός διπλωμάτης έκανε μία ενδιαφέρουσα παρατήρηση: στη περιοχή Σερρών, Καβάλας και Δράμας η τοπική Χωροφυλακή τις τελευταίες ημέρες προ των εκλογών επέλεξε να παραβιάσει τις εντολές για αποφυγή ανάμιξης. Κατέφυγε στη βίαιη αντιμετώπιση όσων εργάζονταν για το μηχανισμό της Ε.Δ.Α. κι έτσι η Αριστερά δε τα πήγε τόσο καλά όσο ανέμενε στη συγκεκριμένη περιφέρεια1. Η κυβέρνηση Καραμανλή προκειμένου να αντιμετωπίσει το ζήτημα της ανόδου της επιρροής της Ε.Δ.Α. στράφηκε στη λύση της έντασης των κατασταλτικών μέτρων2. Παράλληλα όμως με αυτά υπήρχε η διάχυτη αίσθηση στους κυβερνητικούς κύκλους ότι υπήρχε ζήτημα καλύτερου συντονισμού του αντικομουνιστικού αγώνα. Ειδικά στον τομέα της προπαγάνδας, με δεδομένη την χαλαρή έως ανύπαρκτη οργάνωση των κομμάτων της Κεντροδεξιάς και του Κέντρου, ήταν επιτακτική
1
Athens Embassy προς State Department, 5/6/1958, dispatch 914, “An analysis of the Greek National Elections, May 1958’’σελ. 6, RG 84, Classified General Records 1943-1963, Athens Legation and Embassy, κουτί 76, N.A.R.A.
148
ανάγκη η ενεργοποίηση των κρατικών μηχανισμών. Ήδη από τον Ιούλιο του 1958 συγκροτήθηκε μια επιτροπή προσωπικοτήτων προκειμένου να βοηθήσει τους αρμόδιους υπουργούς στο συγκεκριμένο ζήτημα3. Τον Νοέμβριο του 1958 ιδρύθηκε η “Γενική Διεύθυνσις Εθνικής Ασφαλείας’’ (Γ.Δ.Ε.Α.)· αποστολή της θα ήταν η διοχέτευση στην Αστυνομία Πόλεων και στη Χωροφυλακή των εντολών του εκάστοτε υφυπουργού Εσωτερικών (αρμόδιου για θέματα Δημόσιας Τάξης) σχετικά με ζητήματα εθνικής ασφάλειας, δηλαδή αντικομμουνιστικών δράσεων 4. Στη νέα υπηρεσία τοποθετήθηκε ως επικεφαλής ένας πασίγνωστος ΙΔΕΑτης και κινηματίας του 1951, που κατάφερε να παίζει ρόλο και επί Καραμανλή: ο πρόσφατα αποστρατευθείς αντιστράτηγος Ηρ. Κοντόπουλος. Οι υπάρχοντες μηχανισμοί προφανώς δεν κρίνονταν αρκετοί, καθώς μάλιστα οι αρμόδιοι διαπίστωναν ότι μέσα στο 1960 η δραστηριότητα της Ε.Δ.Α. όχι μόνο δε σημείωνε κάμψη, αλλά εντεινόταν. Ως εκ τούτου, μια νέα υπηρεσία πληροφοριών, υπαγόμενη στον υπουργό Προεδρίας της Κυβερνήσεων σχηματίσθηκε· και για αυτήν επελέγη ως προϊστάμενος ένας απόστρατος αντιστράτηγος που είχε συνδέσει το όνομά του με τον Ι.Δ.Ε.Α.: ο Ν. Γωγούσης. Ήταν ξεκάθαρο ότι μπροστά στην ανάγκη κινητοποίησης εν όψει του κινδύνου που αντιπροσώπευε η Ε.Δ.Α. στα μάτια των κρατούντων, η όποια δυσπιστία του Καραμανλή προς τον Ι.Δ.Ε.Α. είχε αμβλυνθεί οριστικά. Μέσα στο καλοκαίρι του 1960 συγκροτήθηκε η Δευτεροβάθμια Συντονιστική Επιτροπή, με αντιπροσώπους των υπηρεσιών πληροφοριών, του Στρατού και των Σωμάτων Ασφαλείας· αποστολή της θα ήταν η επεξεργασία και υποβολή προτάσεων για ζητήματα εθνικής ασφάλειας προς τη κυβέρνηση5. Φαίνεται πως η υποβολή εκ μέρους της κυβέρνησης νέου σχεδίου εκλογικού νόμου τον Μάιο του 1961 δεν ήταν άσχετη με την ενεργοποίηση της Δευτεροβάθμιας Επιτροπής. Από τη στιγμή που οι εκλογές πλησίαζαν (η θητεία της Βουλής έληγε τον Μάιο του 1962) και σε αυτές θα διαπιστωνόταν εκ νέου η επιρροή της Ε.Δ.Α., η επιτροπή θα έπρεπε να καταθέσει αμέσως συγκεκριμένες προτάσεις, που υλοποιούμενες θα εξασφάλιζαν την αποφυγή της οδυνηρής έκπληξης του 1958.
2
Αμέσως μετά τις εκλογές και μέχρι τον Νοέμβριο του 1958 εκτοπίσθηκαν 110 στελέχη και μέλη της Ε.Δ.Α, βλ. Λιναρδάτου, ο.π. τόμος Γ’ σελ. 345-346. 3 Ριζάς, 2008, ο.π, σελ. 219 με στοιχεία από το αρχείο του μετέπειτα υφυπουργού Προεδρίας Τριανταφυλλάκου. 4 “Σχέδιον Καταθέσεως Στρατηγού Κοντοπούλου Ηρακλέους’’, 1965(;), Α.Π.Κ., φάκελος 82, Ε.Φ.Π.Κ., Αθήνα. 5 Ο.π.
149
Τον Αύγουστο του 1961 η Επιτροπή κλήθηκε να επεξεργαστεί τις εισηγήσεις του διευθυντή της Κ.Υ.Π., Νάτσινα σχετικά με τη μείωση της δύναμης της Ε.Δ.Α6. Το προσχέδιο, με το κωδικό όνομα ’“Περικλής’’ συζητήθηκε και εγκρίθηκε· ο Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. Φροντιστής ανέλαβε να το παρουσιάσει στον πρωθυπουργό7. Παρά τις μεταγενέστερες τοποθετήσεις του8, ο Καραμανλής έλαβε γνώση του σχεδίου και αρχικά έδωσε έγκριση εφαρμογής του, η οποία πιθανότατα απεσύρθη μόλις οριστικοποιήθηκε η διεξαγωγή εκλογών την 29η Οκτωβρίου 19619. Γεγονός είναι ότι το μάλλον ορθότερα προσχέδιο “Περικλής’’, δε συνοδεύτηκε από εφαρμοστικές διαταγές προς το Στρατό και τα Σώματα Ασφαλείας και εντοπίστηκε τριάμισι χρόνια αργότερα στο αρχείο του Γ.Ε.ΕΘ.Α.10. Βασικός στόχος του Σχεδίου ήταν να μη συγκεντρώσει η Ε.Δ.Α. πάνω από το 20% των ψήφων, μέσω της κινητοποίησης όλων των διαθέσιμων υπηρεσιών. Ειδικά ο ρόλος του Στρατού ήταν καθοριστικός αφού δεδομένης της “αντεθνικής’’ πολιτικής της Αριστεράς, αποτελούσε το κατεξοχήν στυλοβάτη της ασφάλειας στη χώρα· λόγω του κύρους του και της διάταξής του σε όλη την επικράτεια μπορούσε να παίξει καθοριστικό ρόλο. Συγκεκριμένα, το στράτευμα επιφορτιζόταν με το καθήκον της διοχέτευσης διαφωτιστικού υλικού στη περιφέρεια και με τη συγκέντρωση πληροφοριών σχετικά με τη πορεία εκτέλεσης του σχεδίου και την αντίδραση των οπαδών της Ε.Δ.Α. ( “Κιτρίνων’’). Σημαντική βοήθεια στην αποστολή του στρατού μπορούσαν να παράσχουν οι μονάδες των Τ.Ε.Α. στην ύπαιθρο, οι οποίες στελεχωμένες από ντόπιους γνώριζαν προς ποια άτομα θα έπρεπε να κατευθύνουν τις πιέσεις τους ώστε να πετύχουν το στόχο τους. Τη γενική ευθύνη παρακολούθησης των ενεργειών προς υλοποίηση της άσκησης είχε ο Α/Γ.Ε.Σ. Καρδαμάκης, που προσδιοριζόταν στα έγγραφα ως “Αρχιστράτηγος’’, επικεφαλής δηλαδή ενός στρατού εν πολέμω. Εν γένει ο “Περικλής’’ έδινε έμφαση στην προπαγανδιστική κινητοποίηση του κρατικού μηχανισμού, χωρίς να γίνεται άμεση αναφορά σε άσκηση βίας προς τους αριστερούς11. Τούτο δεν ίσχυε για διαφορετικά σχέδια που 6
Βλ. Π. Πετρίδη (επιμέλεια): Εξουσία και Παραεξουσία στην Ελλάδα (1957-1967). Απόρρητα Ντοκουμέντα. Αθήνα 2000, σελ. 483 και 489, με καταθέσεις των Κοντόπουλου και Ρακιντζή( το 1961 αρχηγός της Αστυνομίας Πόλεων), σχετικά με το “Σχέδιο Περικλής’’. 7 Ο.π. 8 Καραμανλής /Αρχείο , τόμος 5, σελ.222. 9 “Σχέδιον Καταθέσεως Στρατηγού Κοντοπούλου Ηρακλέους’’, 1965(;), ΑΠΚ, φάκελος 82, Ε.Φ.Π.Κ., Αθήνα. 10 Για την έλλειψη εφαρμοστικών εγγράφων βλ. το απαλλακτικό βούλευμα Σίμου σε Πετρίδη, ο.π. σελ. 501-506. 11 Το κείμενο του Σχεδίου και των παραρτημάτων του σε Πετρίδη, ο.π. σελ.68-89.
150
συντάχθηκαν την ίδια εποχή από άλλους παράγοντες των κρατικών υπηρεσιών. Σύμφωνα με την καλά πληροφορημένη Αυγή είχαν εκπονηθεί τέσσερα διαφορετικά πλάνα δράσης εναντίον της Ε.Δ.Α.12. Δεδομένου ότι για κανένα από αυτά, και ειδικά για τον “Περικλή’’ δεν εντοπίστηκαν εφαρμοστικές διαταγές είναι πολύ δύσκολο να υποστηριχθεί ποιο ακριβώς εφαρμόστηκε στις εκλογές του 1961. Είναι βέβαιο πάντως ότι η συγκεκριμένη αναμέτρηση υπήρξε η πιο διαβλητή της μετεμφυλιακής περιόδου. Η ίδια η συγκρότηση της υπηρεσιακής κυβέρνησης αποτέλεσε
σαφές
προανάκρουσμα:
η
επιθυμία
του
Καραμανλή
για
πρωθυπουργοποίηση του Τσακαλώτου βρήκε την αντίθεση των Ανακτόρων. Αντί του Τσακαλώτου προτιμήθηκε από τον Παύλο ο αρχηγός του στρατιωτικού του οίκου, Δόβας, με τον πτέραρχο Ποταμιάνο ως Υπουργό Εθνικής Άμυνας13. Ο Ποταμιάνος, υπασπιστής του βασιλιά και αντίπαλος του Καραμανλή, έκανε εξ αρχής γνωστές τις προθέσεις του για το ρόλο των Ενόπλων Δυνάμεων στις εκλογές. Σε εθιμοτυπική επίσκεψη αντιπροσωπείας της Ε.Δ.Α., ο νέος Υπουργός Εθνικής Άμυνας, παρουσία του πρωθυπουργού Δόβα, δήλωσε ξεκάθαρα ότι θα έκανε οτιδήποτε μπορούσε προκειμένου
να
καταπολεμήσει
τον
κομμουνισμό14.
Στο
μεταξύ,
τα
αλληλοσπαρασσόμενα κομματίδια μεταξύ της Ε.Ρ.Ε. και της Ε.Δ.Α. κατόρθωσαν να συμπήξουν μια νέα συμμαχία, υπό τον τίτλο, “Ένωσις Κέντρου’’(Ε.Κ.), που αποφάσισε να συμπράξει εκλογικά με τον Μαρκεζίνη 15. Σχεδόν αμέσως μετά την έναρξη της προεκλογικής εκστρατείας οι καταγγελίες για άσκηση ψυχολογικής και σωματικής βίας εκ μέρους στελεχών της Χωροφυλακής και των Τ.Ε.Α. στην ύπαιθρο. Αρχικά, οι καταγγελίες προήλθαν μόνο από την Ε.Δ.Α. και το δημοσιογραφικό της όργανο, την Αυγή και αντιμετωπίστηκαν με σκεπτικισμό από τις εφημερίδες του Κέντρου16. Το κλίμα άρχισε να μεταβάλλεται μέσα στο δεύτερο δεκαήμερο του Οκτωβρίου, όταν και κεντρώοι υποψήφιοι βουλευτές κατήγγειλαν υπερβασίες κρατικών οργάνων17. Η ηγεσία του κεντρώου χώρου άργησε να πάρει ξεκάθαρη θέση απέναντι στα φαινόμενα βίας. Ο Γ.
12
Αυγή, 17 Σεπτεμβρίου 1961/ Ριζάς, ο.π. σελ. 220-221 για το σχέδιο που είχε συντάξει ο συνεργάτης του Υπουργείου Προεδρίας, Σταυρίδης. 13 Καραμανλής/ Αρχείο, τόμος 5, σελ. 180-181, με επιστολή του Τσακαλώτου. 14 Λιναρδάτος, ο.π. τόμος Δ’ , σελ. 55. 15 Για τη συγκρότηση της Ε.Κ. βλ. Διαμαντόπουλου Θ., Η ελληνική πολιτική ζωή: Ο εικοστός αιώνας, Αθήνα 1997, σελ. 178-185. / Για τη συνεργασία με το Κ.Π. βλ. Ελευθερία, 28 Σεπτεμβρίου 1961. 16 Βλ. Αυγή , ενδεικτικά 5,11, 17,18 και 25 Οκτωβρίου 1961. Για τη στάση των εφημερίδων που στήριζαν την ΕΚ. βλ. Νικολακόπουλο, ο.π. σελ. 270. 17 Βλ. Ελευθερία 15, 20, 26 Οκτωβρίου 1961.
151
Παπανδρέου μέχρι πρόσφατα ερωτοτροπούσε με την ιδέα μιας συμμαχίας με την Ε.Ρ.Ε., που θα κατίσχυε της Αριστεράς με τη βοήθεια των Σωμάτων Ασφαλείας18. Ακολούθως, παρά τις εκδηλώσεις ανησυχίας από διάφορες πλευρές και ειδικά από τον σύμμαχό του Μαρκεζίνη, δεν αντιμετώπιζε με αρνητικότητα τις πληροφορίες για την άσκηση βίας εις βάρος της Ε.Δ.Α.. Όπως όλα δείχνουν ο Παπανδρέου εκτιμούσε πως οι πιεσμένοι ψηφοφόροι της θα στρεφόταν προς την Ε.Κ., και όχι προς την Ε.Ρ.Ε19. Οι πιέσεις από τους κομματικούς του φίλους ωστόσο άρχισαν να εντείνονται και ορισμένοι ζητούσαν να απόσχει από τις εκλογές η Ε.Κ.: «Τι γίνεται εδώ εις το Σώμα Στρατού δεν περιγράφεται. Όλη η στρατιωτική μηχανή ΕΤΕΘΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑΝ ΤΗΣ Ε.Ρ.Ε. Συγκεντρώσεις, συμβούλια, διαβούλια, διαφωτίσεις και φανερά υποστήριξις της Ε.Ρ.Ε. Επέσαμεν, αγαπητέ μου κύριε Πρόεδρε, θύματα απάτης. Δία μίαν ακόμη φοράν σας κάμνω έκκλησιν να απόσχωμεν, διότι η υπόθεσις είναι μαγειρευμένη(…) Επιμένω ότι η κυβέρνησις έχασε τον έλεγχον, εάν εννοείται αι προθέσεις της είναι αγαθαί και δεν γνωρίζει τι γίνεται εις τον στρατόν και εις την χωροφυλακήν» 20. Οι ηγέτες της Ε.Κ. αρκέστηκαν σε διαβήματα προς τη κυβέρνηση και τον Βασιλέα, ελπίζοντας σε καλύτερη μεταχείριση του κόμματός τους και σε υλοποίηση των δεσμεύσεων του Δόβα για αδιάβλητες εκλογές21. Όμως η υπόσχεση περί αφοπλισμού των Τ.Ε.Α. έμεινε νεκρό γράμμα, ακόμη και στην Πελοπόννησο, όπου οι μονάδες της Εθνοφυλακής δραστηριοποιηθήκαν έντονα22. Είναι χαρακτηριστική η έκκληση της (φιλικής προς την Ε.Ρ.Ε.) Καθημερινής προς τους υπηρεσιακούς υπουργούς να αφοπλίσουν επιτέλους τα Τ.Ε.Α. και να τιμωρήσουν παραδειγματικά όσα στελέχη τους αναμιγνυόταν στην εκλογική διαπάλη23. Η ύπαρξη κεντρικής καθοδήγησης για την άσκηση πίεσης προς τα αντιπολιτευόμενα κόμματα έγινε σύντομα σαφής και σε όσους ανώτατους στρατιωτικούς διαφωνούσαν με την ανάμιξη των Ενόπλων
Δυνάμεων στις εκλογές. Έτσι, ο διοικητής της Α.Σ.Δ.Α.Ν,
αντιστράτηγος Παπαγεωργόπουλος επικρίθηκε έντονα από τον Καρδαμάκη όταν
18
Λιναρδάτου, ο.π. τόμος Δ’ σελ. 16 (αφήγηση του Γ. Μυλωνά) Ο.π. σελ.75-76 (αφήγηση του Μαρκεζίνη). 20 Ιω. Βελλίδης (;)(εκδότης της εφημερίδας Μακεδονία) προς Γ. Παπανδρέου, Θεσσαλονίκη 20/10/1961, Αρχείο Γ. Παπανδρέου (στο εξής Α.Γ.Π.), φάκελος 9 “Ένοπλες Δυνάμεις’’, υποφάκελος 4, Ίδρυμα Γεωργίου Παπανδρέου (Ι.Γ.Π), Αθήνα. 21 Βλ. Ελευθερία, 20 Σεπτεμβρίου 1961. 22 Βλ. Βήμα 17 Νοεμβρίου 1961, με καταγγελίες του βουλευτή Μεσσηνίας Κωστόπουλου. 23 Βλ. το σχόλιο “Τα Τ.Ε.Α.’’ στο φύλλο της 19ης Οκτωβρίου. 19
152
τιμώρησε αξιωματικό των Τ.Ε.Α. για υπερβασίες, ενώ και ο Δόβας του ζήτησε να δραστηριοποιηθεί ώστε να κερδίσει τις εκλογές η Ε.Ρ.Ε.24 Πάντως, πιθανόν για να υπάρξει μια εξασφάλιση μπροστά σε απρόβλεπτες εξελίξεις, ο Καρδαμάκης μαζί με τον απόστρατο πια Χρηστέα, επισκέφθηκαν τον Μαρκεζίνη. Στόχος τους ήταν η διακρίβωση του πιθανού υπουργού Εθνικής Άμυνας σε ενδεχόμενη νίκη της ΕΚ στις εκλογές. Όταν ο Μαρκεζίνης ανέφερε ότι ο ίδιος θα αναλάμβανε τον οικονομικό τομέα, η δυσαρέσκεια του Α/Γ.Ε.Σ. ήταν ξεκάθαρη25. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν θριαμβευτικό για την Ε.Ρ.Ε., που ξεπέρασε το 50% των ψήφων, συντρίβοντας το Κέντρο (33%) και την Ε.Δ.Α. ( 14,6%). Η τελευταία, όπως ήταν φυσικό μετά τη ρητορική που είχε αναπτύξει από τη προεκλογική
περίοδο,
αρνήθηκε αμέσως
να
αναγνωρίσει
το αποτέλεσμα,
χαρακτηρίζοντάς το προϊόν βίας και νοθείας26. Οι ηγέτες της Ε.Κ., αλλά και ο φιλικός προς αυτήν Τύπος, υπήρξαν περισσότερο διστακτικοί27. Τελικά, η πληθώρα των καταγγελιών, μαζί με την ανάγκη συσπείρωσης των κεντρογενών κομματιδίων σε έναν κοινό σκοπό, ώθησαν στην απόφαση αμφισβήτησης του αποτελέσματος. Καθοριστική υπήρξε η στάση του Σ. Βενιζέλου που επεδίωκε να πιέσει αισθητά την Ε.Ρ.Ε., ώστε να οδηγηθεί σε κάποιο συμβιβασμό με την Ε.Κ., δηλαδή σε συγκυβέρνηση των δύο κομμάτων28. Κοινή εκτίμηση των τότε παρατηρητών της δημόσιας ζωής ήταν ότι η πλειοψηφία της Ε.Ρ.Ε. ήταν δεδομένη, και ότι τα αδιαμφισβήτητα περιστατικά βίας δεν αλλοίωσαν ουσιαστικά το αποτέλεσμα. Οι Βρετανοί, τονίζοντας τη μακρόχρονη παράδοση παρεμβάσεων του κρατικού μηχανισμού υπέρ του εκάστοτε κυβερνώντα, συμπέραιναν ότι η Ε.Ρ.Ε. ωφελήθηκε σε ένα ποσοστό της τάξης του 2% από τη πίεση στην Ε.Δ.Α.29. Ανάλογη ήταν και η αμερικανική εκτίμηση30. Ακόμη και ο νεοεκλεγείς βουλευτής Κοζάνης της Ε.Κ., Μ. Παπακωνσταντίνου, που επέμενε για την άθλια διεξαγωγή των εκλογών από την κυβέρνηση Δόβα, εκτιμούσε ότι το
24
Βλ. Παπαγεωργόπουλου Κυρ. : Μνήμες Πολέμου και Ειρήνης, τόμος Β’, Αθήνα 1995, σελ. 351-
352.
25
Λιναρδάτος, ο.π, τόμος Δ’ , σελ.61. Βλ. Αυγή , 30 Οκτωβρίου 1961. 27 Βλ. Βήμα και Ελευθερία , 30 Οκτωβρίου 1961. 28 Βλ. Δαφνή, ο.π. σελ. 557. 29 Curle (British Embassy Athens) προς Foreign Office, 1/1/1962, “Annual Review on Greece for 1961’’, CE 1011/1, FO 371/163442. Ν.Α. 30 Athens Embassy προς State Department, 29/11/1961, dispatch nr. 383, (D. Brewster for the Ambassador), RG 59, Central Decimal File, 1960-1963, κουτί 2035, N.A.R.A. 26
153
ποσοστό που τρομοκρατημένο ψήφισε Ε.Ρ.Ε. δεν ξεπερνούσε το 5%
31
. Ωστόσο,
νεότερες και αναλυτικότερες μελέτες εκφράζουν σοβαρές και τεκμηριωμένες αμφιβολίες για το εάν η Ε.Ρ.Ε. θα κατόρθωνε να συγκεντρώσει απόλυτη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, χωρίς τις παρεμβάσεις των κρατικών οργάνων υπέρ της.32 Όποια και εάν ήταν η τελική επίδραση της άσκησης βίας εις βάρος της Αριστεράς, έθεσε σε κίνηση δυνάμεις που ουδείς μπορούσε να φαντασθεί. β ) Ο ανένδοτος αγώνας και το στράτευμα. Η Ε.Κ. δύο ημέρες μετά τις εκλογές διά του Γ. Παπανδρέου, δεν αποδέχθηκε το αποτέλεσμα των εκλογών χαρακτηρίζοντάς το προϊόν βίας και νοθείας33. Παράλληλα, η κεντρώα αντιπολίτευση άρχισε να πιέζει τα Ανάκτορα για ανάληψη πρωτοβουλίας, διακόπτοντας τις σχέσεις μαζί τους34. Σύντομα το Κέντρο άρχισε να αναπτύσσει τη ρητορική του σχετικά με τους παράγοντες που, κατ’αυτό, αλλοίωσαν τη βούληση του λαού στις πρόσφατες εκλογές. Ήταν αναμενόμενο πως και οι Ένοπλες Δυνάμεις δε θα μπορούσαν να αποφύγουν τις αιτιάσεις για ανάμιξη στην αναμέτρηση. Σε πρώτο επίπεδο τα βέλη των κεντρώων πολιτικών στράφηκαν προς το ποσοστό της Ε.Ρ.Ε. στα στρατιωτικά εκλογικά τμήματα. Σύμφωνα με τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας Πρωτοπαπαδάκη, το κυβερνόν κόμμα συγκέντρωσε περίπου το 85% της στρατιωτικής ψήφου35. Ο αριθμός είναι εντυπωσιακός, αν και η Καθημερινή, τον αντιμετώπισε ως αναμενόμενο: «Υποτίθεται, ότι οι υπηρετούντες εις τας Ενόπλους Δυνάμεις έχουν οξυτέραν αίσθησιν των κινδύνων που απειλούν την χώραν και διά λόγους, αν μη τι άλλο και προσωπικής ασφαλείας, αφού αυτοί θα κληθούν να λάβουν τα όπλα δια να αντιμετωπίσουν την αναρχίαν, ψηφίζουν το κόμμα που επί εξαετίαν ηγγυήθη την ησυχίαν του τόπου» 36. Ο Σοφ. Βενιζέλος βέβαια δεν είχε την ίδια άποψη και δήλωσε πως το αποτέλεσμα της στρατιωτικής ψήφου, που χάρισε στην Ε.Ρ.Ε. το 100%, θύμιζε
31
Owens (American General Consul-Salonica) προς Athens Embassy, 16/11/1961, “Memorandum of Conversation with Michael Papaconstantinou’’, RG 84, Greece-Athens Legation and Embassy, General Records 1943-1963, κουτί 78, NARA. 32 Βλ. Νικολακόπουλου, 2001, ο.π. σελ. 274-292. 33 Βλ. Ελευθερία, Βήμα, 1 Νοεμβρίου 1961. 34 Έτσι η ΕΚ απείχε από την ανάγνωση του βασιλικού λόγου στη εναρκτήρια συνεδρίαση του νέου Κοινοβουλίου και τις εκδηλώσεις για τον εορτασμό των γενεθλίων του Παύλου. Βλ. Ελευθερία 3 και 15 Δεκεμβρίου 1961. 35 Βλ. Βήμα 23 Ιανουαρίου 1962. 36 “ Η εξήγησις’’, στη στήλη « Καθημερινά», της 3ης Νοεμβρίου 1961.
154
εκλογές του Παραπετάσματος, μία βαρεία προσβολή για έναν αντικομμουνιστικό στρατό37… Από την άλλη, το Κέντρο έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στο θέμα της βίας: ευθύς εξαρχής η ηγεσία της Ε.Κ. θεώρησε πως για την κατατρομοκράτηση των οπαδών της ευθυνόταν ανώτατα στελέχη του στρατεύματος. Ο Σοφ. Βενιζέλος ήταν εξαιρετικά σαφής για τις διαθέσεις του κόμματος του, όταν αναλύοντας τον “πολυπλόκαμο οργανισμό’’ που στέρησε από την Ένωση Κέντρου τη νίκη, πρώτο τοποθετούσε το Γενικό Επιτελείο Στρατού και στη συνέχεια την Κ.Υ.Π., τα Τ.Ε.Α. και τα σώματα ασφαλείας38. Οι ίδιοι οι στρατιωτικοί ήταν, απόλυτα φυσικά ευχαριστημένοι από το αποτέλεσμα. Ο διοικητής του Γ’ Σ.Σ. Σακελλαρίου, δήλωνε έκπληκτος από την εντυπωσιακή άνοδο της Ε.Ρ.Ε. στα αστικά κέντρα, καθώς θεωρούσε την επικράτησή της στις αγροτικές περιοχές αναμενόμενη. Την απέδιδε στη βελτίωση του γενικού επίπεδου ζωής, τη προσωπική δημοφιλία του Καραμανλή και, ειδικά για τη Βόρεια Ελλάδα, την όξυνση στις διεθνείς σχέσεις και τη πίεση της Βουλγαρίας. Ερωτώμενος για τον Ι.Δ.Ε.Α., ο Σακελλαρίου παραδέχθηκε πως είχε υπάρξει μέλος του, αν και τόνιζε πως δεν υπήρχε πλέον, πλην μεταξύ ελαχίστων φανατικών39. Η Ε.Κ. κατέθεσε πρόταση δυσπιστίας εις βάρος της κυβέρνησης Καραμανλή που ξεκίνησε να συζητείται από τις 18 Ιανουαρίου 1962. Στη συγκρότηση της καταγγελτικής επιχειρηματολογίας του Κέντρου σχετικά με το ρόλο του Στρατού, σημαντική βοήθεια προσέφεραν αξιωματικοί, που διέρρευσαν πληροφορίες σχετικά με
τη
στρατιωτική
κινητοποίηση
την
προεκλογική
περίοδο.
Πρόσφατα
αποστρατευμένος αντιστράτηγος κατηγόρησε τη κυβέρνηση ότι τον εξώθησε εκτός στρατεύματος, λόγω της άρνησής του να τοποθετήσει στρατιωτικούς επόπτες αρεστούς στην Ε.Ρ.Ε.40. Απόρρητες διαταγές του Διοικητή της 1ης Στρατιάς Κ. Καλλικούρδη, από τα μέσα Σεπτεμβρίου 1961, με τις οποίες ζητούσε την άμεση ενίσχυση των Τ.Ε.Α. σε στελέχη και υλικό, βρέθηκαν στη κατοχή του
Γ.
Παπανδρέου41.
37
Βλ. συνέντευξή του στην Ελευθερία, 26 Νοεμβρίου 1961. Ο.π. 39 Owens (American General Consul- Salonica), προς Athens Embassy, 6/11/1961, “ Memorandum of Conversation with Lt. General P. Sakellariou’’, RG 84, Greece-Athens Legation and Embassy, Classified General Records 1943-1963, Greece -350, κουτί 78, φάκελος “Elections-1961’’NARA. 40 Αχρονολόγητο ανυπόγραφο σημείωμα, φάκελος 9 “Ένοπλες Δυνάμεις’’, υποφάκελος 5, Α..Γ.Π, Ι.Γ.Π. –Αθήνα. 41 Ο.π., υποφάκελος 7. 38
155
Έτσι, στη συζήτηση που διεξήχθη στη Βουλή, μετά τη πρόταση δυσπιστίας που κατέθεσε το κόμμα του, ο Παπανδρέου έστρεψε τα βέλη του εναντίον της ηγεσίας του στρατεύματος. Κύριος στόχος του υπήρξε ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού, αντιστράτηγος Καρδαμάκης. Όσον αφορούσε τις κατηγορίες για την ψήφο των στρατιωτικών αποκάλυψε την εντολή του Α/ Γ.Ε.Σ. να εφοδιασθούν τα στελέχη του Στρατού και τα μέλη των οικογενειών τους και με εκλογικά βιβλιάρια, αν και ψήφιζαν με καταστάσεις: «Περίπου εθεωρείτο εκτέλεσις υπηρεσιακού καθήκοντος η έκδοσις εκλογικών βιβλιαρίων. Αυτή είναι η βαρυτάτη ευθύνη, Δεν είναι μόνον η έκδοσις παρανόμων βιβλιαρίων. Είναι η συνεργασία των ανωτέρων αξιωματικών με τους άνδρας του Στρατού, με τους άνδρας των Σωμάτων Ασφαλείας προς έκδοσιν πλαστών εκλογικών βιβλιαρίων»42, διαπίστωνε ο ηγέτης του Κέντρου. Αλλά αυτό που αποτελούσε ακόμη σοβαρότερο ζήτημα για τον Παπανδρέου και το κόμμα του ήταν η στάση του Καρδαμάκη έναντι τους μετά τις εκλογές και τις καταγγελίες που είχαν γίνει για το ρόλο του στρατού. Αποκαλύφθηκε πως είχαν σταλεί διαταγές στις επαρχιακές μονάδες με τις οποίες η Ε.Κ., ένα ΄΄εθνικόφρον΄΄ σύμφωνα με την ορολογία της εποχής κόμμα, ταυτιζόταν με την Ε.Δ.Α. και χαρακτηριζόταν αντεθνικός παράγων43. Η έντονη αποστροφή του Γεωργίου Παπανδρέου δήλωνε με τον πλέον εμφατικό τρόπο το αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στην μείζονα αντιπολίτευση και την ανώτατη ηγεσία του στρατεύματος.: «Ποίος είσαι εσύ στρατηγέ Καρδαμάκη, ανάξιε ηγέτα του στρατεύματος, ο οποίος δύνασαι να συκοφαντής τους ηγέτας του, τους πολιτικούς ηγέτας της Ενώσεως Κέντρου ως αντεθνικούς;(…) Όταν οι ηγέται του στρατεύματος επιδίδονται εις αυτό το έργον,είναι βέβαιον δυστυχώς, ότι τα θεμέλια του ελευθέρου πολιτεύματος έχουν κλονισθή(…)44. Η οξύτητα της προσωπικής επίθεσης προς τον Καρδαμάκη εξέπληξε και ενόχλησε όχι μόνο βουλευτές της Ε.Κ., αλλά και αξιωματικούς που, δυσαρεστημένοι για το ρόλο που τους ανατέθηκε στις εκλογές, έβλεπαν με συμπάθεια τον κεντρώο χώρο 45.
42
Βλ. Ελευθερία, 19ης Ιανουαρίου 1962. Ο.π. 44 Ο.π. 45 Βλ. Μ. Παπακωνσταντίνου, Η ταραγμένη εξαετία 1961-1967, τόμος A’ Αθήνα 1997 σελ.111 / Συνέντευξη του αντιστράτηγου ε.α. Ζαρκάδα Αλ. στον γράφοντα, 4 Μαΐου 2011 Αθήνα. 43
156
Στις επόμενες ημέρες η συζήτηση στη βουλή κινήθηκε σε υψηλούς τόνους. Το ζήτημα του στρατού κυριαρχούσε στις ομιλίες όλων των αντιπολιτευόμενων. Ο Αλ. Μπαλτατζής, ένα από τα μετριοπαθέστερα κεντρώα στελέχη,διαπίστωνε : «Είναι γεγονός ότι από τας Αθήνας, από το Γ.Ε.Σ.,(…) είχεν οργανωθή μία επέμβασις εις το φρόνημα του Ελληνικού λαού, μία επέμβασις η οποία κατέτεινε εις το να πιεσθούν όχι μόνον οι στρατευόμενοι Έλληνες, αλλά και οι πολίτες εις το να ψηφίσουν υπέρ του κόμματος της Ε.Ρ.Ε»46. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ήταν η παρέμβαση του έμπειρου στα στρατιωτικά θέματα βουλευτή της Ε.Κ., Παυσανία Κατσώτα47. Ο Κατσώτας υπενθύμισε στην εθνική αντιπροσωπεία ένα ακρωνύμιο που έμοιαζε να έχει ξεχασθεί: τον Ι.Δ.Ε.Α. και την επιρροή του στις Ένοπλες Δυνάμεις ,την οποία όμως δεν παρουσίασε με εντελώς αρνητικά χρώματα: «Ο Ι.Δ.Ε.Α. εξακολουθεί να δρά (…) Όλα εξαρτώνται υπό του Ι.Δ.Ε.Α.(…) Δεν μπορώ να είπω ότι η βασική γραμμή του Ι.Δ.Ε.Α. είναι αντεθνική. Εργάζεται δια να μην αυξηθή η δύναμις του Κομμουνισμού εις την Χώραν μας. Αλλά εν τη εκτελέσει των ενεργειών του, τους πάντας θεωρεί ως κρυπτοκομμουνιστάς(…)»48. Ο Κατσώτας έχοντας την εμπειρία της Μέσης Ανατολής και του Εμφυλίου ήταν προφανώς πρόθυμος να ανεχθεί την ύπαρξη και δράση του Ι.Δ.Ε.Α, αν ο αντίπαλός του ήταν αποκλειστικά η Ε.Δ.Α. Οι απόψεις του όμως αυτές ήταν εντελώς διαφορετικές από εκείνες της ηγεσίας του που θεωρούσε τον Δεσμό επικίνδυνο ήδη από το 1951 και ακούγονταν εντελώς ανεπίκαιρες στα πλαίσια του ανένδοτου αγώνα. Καθώς ο πολιτικός αγώνας της Ε.Κ. αναπτυσσόταν, οι ηγέτες του Κέντρου έπρεπε να καταφέρουν να ισορροπήσουν τον αντιπολιτευτικό τους λόγο έναντι του στρατού. Υπήρχε ο κίνδυνος οι καταγγελίες εις βάρος της ηγεσίας να θεωρηθούν ως γενικευμένη κριτική εναντίον του στρατεύματος. Στόχος τους ήταν να καταδειχθεί η ανώτατη ηγεσία (και ειδικά ο Καρδαμάκης) ως όργανα της κυβέρνησης Καραμανλή που συμμετείχαν σε απόπειρα αλλοίωσης της βουλήσεως του λαού και που εξέτρεψαν το στράτευμα από την νόμιμη αποστολή του. Έτσι, ο Σοφ. Βενιζέλος, έκλεισε το μέρος της ομιλίας του που αναφερόταν στον ρόλο του Στρατού με την επισήμανση:
46
Βλ. Μαύρη Βίβλος . Το χρονικόν του εκλογικού πραξικοπήματος της 29ης Οκτωβρίου 1961 Αθήνα, 1962 .Ομιλία του Μπαλτατζή στη Βουλή στις 22 Ιανουαρίου 1962, σελ. 152. 47 Ο Κατσώτας, απότακτος αξιωματικός του κινήματος του 1935 είχε διακριθεί στην Μέση Ανατολή και στον Εμφύλιο πόλεμο πριν στραφεί στην πολιτική. 48 Βλ. Ελευθερία, 23 Ιανουαρίου 1962.
157
«΄Όσα ελέχθησαν στρέφονται εναντίον ωρισμένων ηγητόρων οι οποίοι επιλήσμονες γενόμενοι των καθηκόντων των εδέχθησαν να γίνουν όργανα της κομματικής φατρίας. (… )»49. Η ισορροπία αυτή ήταν δύσκολο να διατηρηθεί, από τη στιγμή που επελέγη η συγκρότηση της “Μαύρης Βίβλου’’ των εκλογών, όπου συγκεντρώθηκε το σύνολο των καταγγελιών του κόμματος για τα περιστατικά αλλοίωσης του αποτελέσματος σε όλη τη χώρα. Έτσι οι αόριστες επιθέσεις εναντίον του Γ.Ε.Σ. και του παρακράτους έπρεπε να αποκτήσουν σαφή υπόσταση. Πράγματι, πολλοί βουλευτές της Ε.Κ. προχώρησαν σε συγκεκριμένες καταγγελίες εις βάρος, όχι μόνο ανώτερων και μεσαίων στελεχών αλλά ακόμη και κατώτερων. Έτσι, στα πλαίσια της συζήτησης στη βουλή του αιτήματος της αντιπολίτευσης για παραπομπή σε δίκη του Δόβα και μελών της κυβέρνησής του (Φεβρουάριος- Μάρτιος του 1962 ), καταγγέλθηκαν για τη δράση τους λοχαγοί επαρχιακών φρουρών, διοικητές Κέντρων Εκπαίδευσης Νεοσυλλέκτων και Σχολών, ακόμη και διοικητές μεραρχιών50. Το χάσμα που υπήρχε ανάμεσα στα κεντρώα στελέχη και στον Στρατό διευρύνθηκε, κάτι που το αποδείκνυαν δηλώσεις εντυπωσιακής οξύτητας όπως εκείνη του βουλευτή Πέλλας Ανδρεάδη: «Η περιοχή μας εδέχθη όλην την βάναυσον επίθεσιν του στρατού»…51. Για να αποφύγει το πλήρες χάσμα με τις Ένοπλες Δυνάμεις η ΕΚ έπρεπε να δώσει ως ΄΄εθνικόφρων αντιπολίτευση΄΄, κατά την ορολογία της εποχής, στα μεσαία και κατώτερα στελέχη του στρατεύματος να εννοήσουν ότι δεν στρεφόταν εναντίον τους. Αυτό τον στόχο κλήθηκε να επιτελέσει το διάγγελμα που απηύθυνε προς το στράτευμα. Αρχικά, δινόταν απάντηση στις αιτιάσεις του Καρδαμάκη ότι η ΕΚ, λόγω της συμπόρευσής της με την Ε.Δ.Α. αποτελούσε πλέον “αντεθνικό κόμμα’’: « (…) Η Ένωσις Κέντρου αποκρούει με αγανάκτησιν την βαρυτάτην ύβριν. Εις την ιστορίαν της Φιλελευθέρας Δημοκρατικής Παρατάξεως, την παράδοσιν της οποίας συνεχίζει η Ένωσις Κέντρου, ανήκει η δόξα ότι παρέλαβε την Ελλάδα από την καταισχύνην του 1897 και την έφθασε εις τα πρόθυρα της Κωνσταντινουπόλεως και τας ακτάς της Ιωνίας. Και όταν εις τα 1922 επήλθεν η καταστροφή πάλιν η Φιλελευθέρα Δημοκρατική Παράταξις εδημιούργησεν από τα ερείπια τον Στρατόν του Έβρου, ο 49
Βλ. Το Βήμα, 23 Ιανουαρίου 1962. Στην ίδια γραμμή κινούνταν και η ρητορεία άλλων κορυφαίων στελεχών. βλ. Θ. Διαμαντόπουλου , Κώστας Μητσοτάκης Πολιτική Βιογραφία. Τόμος Β’. Από τον Ανένδοτο στην Δικτατορία, Αθήνα,1989. σ. 77. 50 Βλ ενδεικτικά Μαύρη Βίβλος, 1962, σελ. 178 (με καταγγελίες του Ν. Μπακόπουλου για τον διοικητή του Κέντρου Εκπαίδευσης Νεοσυλλέκτων Τρίπολης), σελ. 196 (με καταγγελίες του βουλευτή Εύβοιας Μ. Στεφανίδη για τον διοικητή της Σχολής Πεζικού Χαλκίδας). 51 Ο.π. σελ. 79.
158
οποίος επέβαλεν έντιμον ειρήνην. (…) Από τας τάξεις της έχει προέλθει η Ηγεσία, η οποία και εις την Μέσην Ανατολήν κατέστειλε την Στάσιν, και συνέτριψεν το Δεκεμβριανόν κίνημα και συνέτριψε τελικώς τον Συμμοριτισμόν.» Στη συνέχεια προχωρούσε στις σύγχρονες εξελίξεις επικρίνοντας τη πολιτική της κυβέρνησης της Ε.Ρ.Ε. στο Κυπριακό και δίνοντας υποσχέσεις για το πώς θα χειριζόταν στο μέλλον μια δική της κυβέρνηση τα θέματα των στελεχών: «Και όταν τοιαύται εθνικαί υπηρεσίαι έχουν προσφερθή από τα κόμματα, τα οποία σήμερον συναπαρτίζουν την Ένωσιν Κέντρου (…) πώς είναι δυνατόν να υποστηριχθή ότι αι Ένοπλοι Δυνάμεις αβιάστως ηρνήθησαν την ψήφον των προς ημάς και έδωκαν σχεδόν παμψηφίαν εις το Κόμμα το οποίον, παρέλαβε Κύπρον Ελληνικήν και την κατέστησε, με την πολιτική του, Ελληνοτουρκικήν; (…) Πάντοτε εθεωρήσαμεν τα στελέχη ως αξιωματικούς και ουδέποτε ως επαγγελματίας, επειδή γνωρίζωμεν ότι ουδείς στρατός οσονδήποτε εξοπλισμένος δύναται να αποδώση, εάν δεν διαπνέεται από υψηλόν ηθικόν. Και το ηθικόν υπονομεύεται όταν κομματικαί και προσωπικαί επεμβάσεις δημιοργούν αίσθημα ανασφαλείας εις τα στελέχη. (…) Η Ένωσις Κέντρου διακηρύττει ότι εν τω πλαισίω του γενικοτέρου αγώνος της προς αποκατάστασιν της Δημοκρατίας και εξυγιάνσεως της πολιτικής ζωής του τόπου, η Ένωσις Κέντρου θα χρησιμοποιήση ως μοναδικόν κριτήριον της ανόδου των στελεχών την ικανότητα και την αξία των»52 . Το κείμενο έχει τη σφραγίδα του ύφους του Γ. Παπανδρέου: άλλωστε πολλά από τα γεγονότα που αναφέρει τα έζησε ως διαμορφωτής των εξελίξεων. Η επιχειρηματολογία του ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα: αποφεύγοντας, πολύ λογικά, να αναφερθεί στη συμπόρευση με την Ε.Δ.Α., ή στη στάση που κρατούσε απέναντι στο Στέμμα, ο Παπανδρέου προσπαθούσε να ενεργοποιήσει τα εθνικιστικά αντανακλαστικά
του μέσου αξιωματικού θυμίζοντας τις συμφωνίες Ζυρίχης-
Λονδίνου. Ακόμη, τεχνηέντως απέδιδε όλες τις ευθύνες στο μικρό τμήμα της ανώτατης ηγεσίας που είχε ταυτισθεί με την Ε.Ρ.Ε., και φρόντιζε να υπενθυμίσει τη πάγια στάση του κεντρώου χώρου για αξιοκρατία στο στράτευμα, εν αντιθέσει με την ευνοιοκρατία που είχε προωθήσει αρχικά ο Παπάγος και εν συνεχεία ο Καραμανλής. Η κυβέρνηση και ο συμπολιτευόμενος Τύπος κατήγγειλαν το διάγγελμα ως αντεθνική
52
Β.λ. Ελευθερία, 18 Μαρτίου 1962 « Διάγγελμα της Ενώσεως Κέντρου προς τας Ενόπλους Δυνάμεις»
159
πράξη53. Η Ακρόπολις, προσπαθώντας να μειώσει τον όποιο αντίκτυπό του διαγγέλματος στα μεσαία και κατώτερα στελέχη, εντόπισε μια αντινομία: « (…) Πώς θα ηδύνατο η ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας να νοθεύση το λαϊκόν φρόνημα χωρίς την συνεργασίαν ή την συνενοχήν όλων των αξιωματικών από των ανωτέρων μέχρι των κατωτέρων; Όταν λοιπόν η Ένωσις Κέντρου δέχεται ότι οι αξιωματικοί και οι άνδρες των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας έπραξαν και πράττουν εις το ακέραιον το καθήκον των και τους αναγνωρίζη γενναιότητα και αυτοθυσίαν δέχεται ότι το “σχέδιον’’ της ηγεσίας των έμεινεν ανεκτέλεστον! »54. Η ιστορική αναδρομή στο διάγγελμα της Ένωσης Κέντρου πιθανόν να μην είναι άσχετη με τη γενικότερη τάση του δημόσιου διαλόγου να στρέφεται στα γεγονότα του Μεσοπολέμου, και ακόμη περισσότερα σ’ εκείνα του Εθνικού Διχασμού. Μόλις αμφισβητήθηκε το αποτέλεσμα από την αντιπολίτευση η Καθημερινή, υπενθύμισε ότι δεν ήταν η πρώτη φορά που η κεντρώα παράταξη δεν αποδεχόταν τη λαϊκή βούληση, ξεκινώντας την αναδρομή της από το κίνημα του Πλαστήρα μετά τις εκλογές του 193355. Η εφημερίδα επέμεινε στη γραμμή αυτή, εκτιμώντας ότι το Κέντρο δεν είχε αποβάλλει τη μεσοπολεμική του νοοτροπία και φιλοδοξούσε να ξαναπάρει την εξουσία με ανταρσία56. Ο κεντρώος Τύπος απαντούσε μέσα από ιστορικά αφηγήματα που υπενθύμιζαν τη ρήξη Βενιζέλου και Βασιλέα Κωνσταντίνου, παίρνοντας φυσικά το μέρος του Κρητικού πολιτικού57. Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο Θρόνος καλούνταν να πάρει θέση58. Ο βασιλιάς Παύλος ήταν δυσαρεστημένος από τον Ανένδοτο Αγώνα και τη ρητορική της αντιπολίτευσης, που του ζητούσε την αποπομπή της κυβέρνησης. Μάλιστα, τη δυσαρέσκειά του αυτή προς την Ε.Κ. την εξέφραζε και δημόσια, χωρίς να λαμβάνει υπ’ όψιν του τη ταυτότητα των συνομιλητών του, με αποτέλεσμα να υποχρεωθεί να του επιστήσει τη προσοχή ο αυλικός Γερουλάνος59. Το διάγγελμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης προς τις Ένοπλες Δυνάμεις, προφανώς επέβαλε μία σαφή δημόσια
53
Βλ. τη κυβερνητική ανακοίνωση στην Καθημερινή 18 Μαρτίου 1962, «Απροσδόκητος ομολογία», στη στήλη ’’Λακωνικά’’, 20 Μαρτίου 1962. 55 « ώρα συνέσεως» 5Νοεμβρίου 1961. 56 « Νοσταλγίες» , 30 Νοεμβρίου 1961. 57 Βλ. το αφιέρωμα στον διχασμό του 1915 που άρχισε να δημοσιεύει η Ελευθερία από τις 18 Μαρτίου 1962. 58 Βλ. τις δηλώσεις του Γ. Παπανδρέου στις εφημερίδες, και την ανοικτή επιστολή της Ελευθερίας «Μεγαλειότατε πού πηγαίνομεν;», 22 Απριλίου 1962. 59 Γερουλάνος προς βασιλιά Παύλο, 22 Μαρτίου 1962, Αρχείο Βασιλικών Ανακτόρων (Α.Β.Α.), φάκελος 356, ΓΑΚ-Αθήνα. 54
160
τοποθέτηση. Έτσι, απευθυνόμενος σε αξιωματικούς του Γ’ Σ.Σ. σε μυστικιστικό τόνο ο Παύλος, τους υπενθύμισε ότι τους ανήκε αλλά και ότι και εκείνοι με τη σειρά τους του ανήκαν. Η δήλωση αυτή προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις της αντιπολίτευσης και του φιλικού προς αυτήν Τύπου, που έσπευσε να ρίξει όλη την ευθύνη στη Κυβέρνηση και όχι στον Ανώτατο Άρχοντα60. Ήταν φανερό ότι η
κριτική του
κεντρώου χώρου εις βάρος του Στρατού δημιουργούσε την ανάγκη να δοθεί στήριξη στα στελέχη που έβλεπαν για πρώτη φορά το κύρος τους να δέχεται ένα σοβαρό πλήγμα. Τη στήριξη αυτή ανέλαβε, προφανώς αυτοβούλως και φέρνοντας την κυβέρνηση σε δύσκολη θέση, ο αναρμόδιος ανώτατος άρχων προβάλλοντας μια εμφανώς ξεπερασμένη αντίληψη. Ταυτόχρονα, ο Παύλος υπενθύμιζε το πάντοτε ζωτικό ενδιαφέρον που επεδείκνυε το Στέμμα για το στράτευμα και τη βαθιά ριζωμένη αντίληψη ότι ο Θρόνος όφειλε να έχει τον πρώτο λόγο στα θέματα των Ενόπλων Δυνάμεων. Επρόκειτο για ένα σαφές και άκομψο μήνυμα προς το σύνολο του πολιτικού κόσμου. Ήταν αναμενόμενο οι σχέσεις της Ένωσης Κέντρου με την ηγεσία του στρατεύματος όχι μόνον να μην βελτιωθούν αλλά να επιδεινωθούν σημαντικά. Η φράση περί αναξιότητας του Καρδαμάκη που απηύθυνε ο Γ. Παπανδρέου από το βήμα της βουλής, σύντομα ξεχάσθηκε μπροστά σε νέες πρωτοβουλίες του Α/ Γ.Ε.Σ.. Έτσι όταν αποκαλύφθηκε εγκύκλιος προς τις μονάδες με την οποία ασκούνταν κριτική εις βάρος της ΕΚ, γιατί βουλευτές της πήραν μέρος στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας, η αξιωματική αντιπολίτευση χαρακτήρισε τον αρχηγό του Στρατού άθλιο πράκτορα της φατρίας της Ε.Ρ.Ε. και συκοφάντη της Ενώσεως Κέντρου61. Ο Γεώργιος Παπανδρέου, πάντως, επέμενε να χαράσσει μία σαφή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην ανώτατη ηγεσία του στρατεύματος και τον όγκο των υπολοίπων στελεχών και των στρατευμένων: «(…) Ο Αγών της Ενώσεως Κέντρου ευρίσκει απήχησιν και εις τας Ενόπλους Δυνάμεις, που αντιλαμβάνονται πλέον τας συκοφαντικάς διαβολάς εις βάρος της Ενώσεως Κέντρου υπό ωρισμένων αναξίων ηγητόρων των»62. Ακόμα πιο αισιόδοξα ο Παπανδρέου διαπίστωνε ότι μια ενδεχόμενη νέα απόπειρα της Ε.Ρ.Ε. να αλλοιώσει τη λαϊκή βούληση θα αποτύγχανε αφού «(…) Αι ένοπλοι δυνάμεις ευρισκόμενοι ενώπιον του διλήμματος να υπηρετήσουν ή την
60
Βλ Βήμα, Ελευθερία, Καθημερινή, Εστία, 20- 25 Μαρτίου 1962. Βλ. Λιναρδάτος ο.π. σελ. 176. 62 Βλ. ενδεικτικά Ελευθερία, 29 Μαΐου 1962, απόσπασμα από ομιλία του Γ. Παπανδρέου στη Θεσσαλονίκη. 61
161
τυραννίαν ή την δημοκρατίαν θα προτιμήσουν την δημοκρατίαν»63, ενώ στις συγκεντρώσεις που διοργάνωνε η Ένωση Κέντρου οι οπαδοί της κρατούσαν πλακάτ με το σύνθημα: « Κάτω τα χέρια από τον Εθνικό Στρατό»64. Τον χειμώνα του 1962, η συζήτηση γύρω από τον Στρατό εντάθηκε καθώς η κυβέρνηση επιθυμούσε να λύσει οριστικά το ζήτημα της στρατιωτικής ψήφου. Η βασική της διαφωνία με την αντιπολίτευση, ήταν το αίτημα της τελευταίας να καταργηθούν οι ξεχωριστοί κατάλογοι και να έχουν δικαίωμα ψήφου μόνο οι στρατεύσιμοι που διέθεταν εκλογικά βιβλιάρια. Το αίτημα απορρίφθηκε προξενώντας έντονες αντιδράσεις 65. Καθώς μάλιστα, πλησίαζαν οι τακτικές κρίσεις του Δεκεμβρίου οι συζητήσεις εντάθηκαν, αφού, μετά την αντιπαλότητα που είχε προκαλέσει η θητεία του Καρδαμάκη, η στελέχωση της ανώτατης ηγεσίας αποτελούσε κομβικής σημασίας παράγοντα για εκτόνωση ή ένταση της κομματικής διαπάλης. Οι αρχικές πληροφορίες για επέκταση του ορίου ηλικίας ώστε να παραμείνει ο ίδιος Α/Γ.Ε.Σ., διαψεύσθηκαν κατηγορηματικά. Η καλά ενημερωμένη στα στρατιωτικά θέματα Καθημερινή δεν απέκλειε την ενδεχόμενη παράταση της θητείας των Φροντιστή-Καρδαμάκη, λόγω και της πρόσφατης απόφασης του Ν.Α.Τ.Ο. για αύξηση της αμυντικής ισχύος των μελών του, που απαιτούσε πεπειραμένους ανώτατους αξιωματικούς. Πάντως, κατά την εφημερίδα, ο πρωθυπουργός μάλλον ήταν εναντίον αυτής της διευθέτησης66· οι πληροφορίες της επιβεβαιώθηκαν αφού τελικά οι Φροντιστής και Καρδαμάκης αποστρατεύθηκαν. Στις θέσεις τους τοποθετήθηκαν αντίστοιχα οι Πιπιλής και Σακελλαρίου, τα τρία σώματα στρατού ανατέθηκαν στους αντιστρατήγους Βέλλιο, Γεννηματά και Καραβίτη αντίστοιχα, ενώ Γενικός Επιθεωρητής Στρατού ανέλαβε ο αντιστράτηγος Τζανετής67. Στο σύνολό τους ήταν αξιωματικοί εγνωσμένης αφοσίωσης στην Ε.Ρ.Ε., με τους Καραβίτη και Βέλλιο να θεωρούνται από τους φανατικότερους παλαιούς ΙΔΕΑτες68. Η ανάρρηση των Πιπιλή και Σακελλαρίου στην αρχηγία του Γ.Ε.ΕΘ.Α. και του Γ.Ε.Σ. αντίστοιχα ήταν εντυπωσιακή, λαμβάνοντας υπόψη ότι προερχόταν από όπλο δεύτερης τάξης, τις Διαβιβάσεις. Η προώθηση του Σακελλαρίου στην αρχηγία 63
Βλ. Ελευθερία, 22 Μαΐου 1962 Βλ. Το Βήμα, 20 Μαρτίου 1962. 65 Η σχετική συζήτηση σε Ελευθερία, Καθημερινή, 18-19 Οκτωβρίου 1962. 66 Καθημερινή, 19 Δεκεμβρίου 1962. 67 Η τελική διάρθρωση της ιεραρχίας στην Καθημερινή, 29 Δεκεμβρίου 1962. 68 Δακτυλογραφημένο σημείωμα, φάκελος 9, υποφάκελος 7, Α.Γ.Π. Ι.Γ.Π-Αθήνα/ Χειρόγραφο υπόμνημα για τη στρατιωτική ηΓΕΣία Α. Σ. Β., φάκελος 30, 1963, ΙΑΜΜ-Αθήνα. 64
162
του Στρατού υπήρξε εξέλιξη ακόμη καθοριστικότερη από την άνοδο του Καρδαμάκη στην ίδια θέση. Ο νέος Α/Γ.Ε.Σ. δεν αποτελούσε τη κύρια κυβερνητική επιλογή, αλλά υποστηρίχθηκε δυναμικά από τον απερχόμενο Αρχηγό και το επιτελείο του, (στο οποίο κυριαρχούσαν οι μετέπειτα συνωμότες της 21ης Απριλίου)69. Ο Φροντιστής, που προτιμούσε τον Τζανετή για τη θέση του Α/Γ.Ε.Σ.70, δέχθηκε τη θρασεία υπόδειξη του υπηρετούντος στη Κ.Υ.Π., αντισυνταγματάρχη Γ. Παπαδόπουλου να αποσύρει τις αντιρρήσεις του για τον Σακελλαρίου71. Καίτοι εξοργίσθηκε ούτε την ανάρρηση του Σακελλαρίου απέτρεψε ούτε τη τιμωρία του Παπαδόπουλου ζήτησε. Το σημείο που έκρινε τη κυβερνητική στάση, πρέπει ενδεχομένως να αναζητηθεί στην ανάγκη παροχής ικανοποίησης προς τον Καρδαμάκη, που αποχωρούσε από τη θέση του δεχόμενος την οξύτατη κριτική της αντιπολίτευσης: καθώς η κυβέρνηση δεν μπορούσε να ικανοποιήσει τον απερχόμενο Α/Γ.Ε.Σ. με άλλο τρόπο, τον άφησε κατ’ ουσίαν να επιλέξει τον διάδοχό του. Πρέπει πάντως να τονισθεί ότι η παρασκηνιακές ζυμώσεις για τη διαδοχή του Καρδαμάκη, ήταν αποκλειστικά ενδο-ΙΔΕΑτικές. Τόσο ο Φροντιστής, όσο και ο Σακελλαρίου υπήρξαν μέλη του Δεσμού. Έτσι, αποδεικνύεται η πλήρης αποδυνάμωση του Ι.Δ.Ε.Α ακόμη και ως ενιαίου δικτύου αλληλοϋποστήριξης: έχοντας εξουδετερώσει τους περισσότερους αντιπάλους τους οι παλαιοί ΙΔΕΑτες αλληλοσυγκρούονται πλέον με λάφυρο την ανώτατη ηγεσία… Εάν η κυβέρνηση θέλησε με την αποστράτευση του Καρδαμάκη να τείνει κλάδο ελαίας προς το Κέντρο, (καθώς υπήρχαν πληροφορίες για πιέσεις του Σ. Βενιζέλου προς τον Παπανδρέου για συμφιλίωση με τα Ανάκτορα και το Στρατό72), μάλλον απέτυχε. Ήδη ένα μήνα πριν την επιλογή του, βουλευτής της Ε.Κ. είχε ζητήσει τη κατάθεση του ατομικού φακέλου του Σακελλαρίου στο Κοινοβούλιο για να διευκρινισθεί εάν ήταν αληθείς οι φήμες περί προαγωγής του παρά το ότι είχε κριθεί στάσιμος στο παρελθόν73. Γεγονός πάντως είναι ότι ο Βενιζέλος είχε προτείνει να μην υπάρξει καμία αλλαγή στο καθεστώς ψήφου των αξιωματικών, προφανώς για να καταλαγιάσουν οι αντιδράσεις από τον ανένδοτο, και είναι πιθανό να πίεζε για προσπάθεια βελτίωσης των σχέσεων με τις Ένοπλες Δυνάμεις 74. 69
Αυτή ήταν η αμερικανική εκτίμηση: Labouisse προς Secretary of State, 5/4/1963, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1963, POL-23, “Internal Security’’,κουτί 919, NARA. 70 Σύμφωνα με τον Κ. Παπαγεωργόπουλο, είχε δεσμευθεί ότι θα προωθούσε τον ίδιο ως Α/ΓΕΕΘΑ και τον Τζανετή ως Α/Γ.Ε.Σ., βλ. Παπαγεωργόπουλο, ο.π. σελ.279-280. 71 Βλ. επιστολή Φροντιστή προς Κανελλόπουλο, Κανελλόπουλος, ο.π. σελ. 303. 72 Σχετικές πληροφορίες στη Καθημερινή, 20 Δεκεμβρίου 1962. 73 Βλ. Καθημερινή, Ελευθερία, 22 Νοεμβρίου 1962. 74 Βλ. Καθημερινή 21 και 23 Δεκεμβρίου 1962, με τη φιλοκυβερνητική εφημερίδα να επιμένει ότι οι Βενιζέλος και Τσιριμώκος είχαν ζητήσει να χαμηλώσουν οι τόνοι της ρητορικής σχετικά με το
163
Αξίζει να σημειωθεί ότι προβαλλόταν όλο και περισσότερο εκ μέρους της Ένωσης Κέντρου το μεγάλο ύψος των αμυντικών δαπανών και η αναντιστοιχία τους με εκείνες για την δημόσια εκπαίδευση75. Ασφαλώς τη συζήτηση αυτή ευνοούσε και το διεθνές περιβάλλον, με μια λογική ύφεσης να επικρατεί στις σχέσεις των δύο υπερδυνάμεων από τις αρχές του 1963. Βασική, βέβαια, αιτία στάθηκε η περικοπή της αμερικανικής βοήθειας από το 1961 που επιβάρυνε αφάνταστα τον κρατικό προϋπολογισμό76. Η πρόταση, λοιπόν, για μείωση των δαπανών για την άμυνα βρήκε ευήκοα ώτα στην κοινωνία και η ηγετική ομάδα του Κέντρου, όπως θα δούμε, την ενστερνίστηκε πλήρως και επεχείρησε να την κάνει πράξη. γ) Η πορεία προς την άνοδο του Κέντρου στην εξουσία. Από τις αρχές του 1963, ο ανένδοτος αγώνας της Ε.Κ. άρχισε να ταλανίζεται από τις διαφοροποιήσεις του Σ. Βενιζέλου. Ο αρχηγός των Φιλελευθέρων θεωρούσε ότι η τακτική των λαϊκών συγκεντρώσεων προς άσκηση πίεσης στο Στέμμα και τη κυβέρνηση, δεν μπορούσε να προσπορίσει άλλα οφέλη στο Κέντρο. Επεχείρησε λοιπόν να βελτιώσει τις σχέσεις του με τα Ανάκτορα, προτείνοντας μεταξύ άλλων την απαγόρευση της ψήφου του στρατού, τη καθιέρωση της απλής αναλογικής (με τις αναμενόμενες διαλυτικές επιδράσεις στα δύο μεγάλα κόμματα) και τη λήψη μέτρων ώστε οι επόμενες εκλογές να είναι παντελώς αδιάβλητες. Η πρωτοβουλία του Βενιζέλου ενόχλησε τον Παπανδρέου, χωρίς να προκαλέσει πλήρη ρήξη στη συμμαχία των δύο πολιτικών 77. Ήταν φανερό πλέον ότι η συνεχής πίεση της κεντρώας ρητορικής είχε δημιουργήσει ζητήματα στις σχέσεις του βασιλιά με τον πρωθυπουργό. Ήδη από τον Οκτώβριο του 1962 σε επιστολή του προς τον Παύλο, ο Καραμανλής έθετε μία σειρά θεμάτων από τις δαπάνες των ανακτόρων έως την ύπαρξη κοινής αποδοχής πολιτικού συμβούλου του Θρόνου, ώστε προφανώς να αποφευχθούν επιπλοκές όπως αυτές μετά το λόγο του Άνακτα στο Γ’ Σ.Σ. Η αρνητική απάντηση του βασιλιά έδειξε με
στρατό, σε αντίθεση με τους αδιάλλακτους που ήθελαν να αρχίσει άμεση επίθεση εναντίον του Σακελλαρίου. 75 Βλ. Ελευθερία , 29 Μαΐου 1962. 76 Για την απόφαση της αμερικανικής κυβέρνησης να περικόψει την βοήθεια προς την Ελλάδα και την ελληνική αντίδραση βλ, Ριζάς Σ.: Η Ελλάδα, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη,1961-1964., Αθήνα 2001 σελ. 35-66. Είναι χαρακτηριστική η αποστροφή του διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος Ξεν. Ζολώτα σε ομιλία του τον Απρίλιο του 1963: “Αι Αμυντικαί Δαπάναι αποτελούν κίνδυνον δια την οικονομίαν μας ’’ βλ. Ελευθερία 26 Απριλίου 1963. 77 Για τη πρωτοβουλία του Βενιζέλου βλ. Δαφνή, οπ. σελ. 565-569, και Λιναρδάτο, οπ. Τόμος Δ’ , σελ. 198-203.
164
ξεκάθαρο τρόπο την ενόχληση του από τη πρωθυπουργική πρωτοβουλία και τη δυστοκία στη μεταξύ των δύο παραγόντων σχέση78. Μιλώντας με στέλεχος της C.I.A. η Φρειδερίκη κατηγορούσε τον Καραμανλή για έλλειψη συνεργατικού πνεύματος και αποτυχία προστασίας του Στέμματος από τις αντιπολιτευτικές επιθέσεις. Παράλληλα, η βασίλισσα έδειξε τη προτίμησή της σε συμμαχικά κυβερνητικά σχήματα Ε.Ρ.Ε. και μέρους της Ε.Κ., και τη πλήρη της καχυποψία προς το σύνολο της αστικής πολιτικής ηγεσίας79. Όταν λοιπόν η Ε.Ρ.Ε. κατέθεσε πρόταση για αναθεώρηση του Συντάγματος, τον Φεβρουάριο του 1963, με την οποία επιδιωκόταν σοβαρές θεσμικές αλλαγές που θα ενίσχυαν την εκτελεστική εξουσία80 (άρα θα αποδυνάμωναν το ρόλο του Θρόνου), φαίνεται ότι ο τελευταίος στράφηκε οριστικά εναντίον της περαιτέρω παραμονής του Καραμανλή στην εξουσία. Η συνταγματική αναθεώρηση αποτράπηκε από την άρνηση της Ε.Κ. και φυσικά της Ε.Δ.Α. να λάβουν μέρος στη σχετική κοινοβουλευτική διαδικασία81. Η δυσπιστία μεταξύ των δύο μεγάλων κομμάτων παρέμενε παρά τις προσπάθειες για εξεύρεση μίας συμβιβαστικής φόρμουλας. Η απόπειρα του, στενά συνδεδεμένου με τα Ανάκτορα, υπουργού Εμπορίου Πιπινέλη να πείσει τον Βενιζέλο για μια εξομάλυνση μέσω της συμμετοχής στην διαδικασία μεταβολής του Καταστατικού Χάρτη, απέτυχε. Για τον συναρχηγό της Ε.Κ. η ταχύτερη δυνατή προσφυγή στις κάλπες ήταν το άμεσο ζητούμενο· και ασφαλώς ο Βενιζέλος δεν έμεινε ικανοποιημένος και από την άποψη του Καραμανλή ότι δεν ήταν δυνατό να μη ψηφίσει ο στρατός (όπως ζητούσε η Ε.Κ.), αλλά θα εγγυώνταν ο ίδιος για την άψογη στάση του κατά τις εκλογές82. Στις αρχές Απριλίου του 1963 ο Αμερικανός πρέσβης Labuisse, ενημέρωσε τον Υπουργό Εξωτερικών Rusk για μία ιδιαίτερα ανησυχητική εξέλιξη. Ο τέως Α/Γ.Ε.Σ. Καρδαμάκης σε πρόσφατη συνομιλία του με τον στρατιωτικό ακόλουθο των ΗΠΑ, εξαπέλυσε σφοδρή επίθεση εναντίον της κυβέρνησης Καραμανλή. Κατά τον Καρδαμάκη η χώρα είχε κάνει μικρά βήματα προόδου εξαιτίας της εντελώς διεφθαρμένης κυβέρνησής της που χρειαζόταν ένα γενικό ξερίζωμα· πέραν αυτού, 78
Τα κείμενα των επιστολών Καραμανλής/ Αρχείο, τόμος 5, σελ. 469-472. FRUS 1961-1963, vol. XVI, Memorandum for Director of C.I.A., 8 Φεβρουαρίου 1963, Washington 1994, σελ. 662-663. 80 Η πρόταση αναλυτικά στο Κ. Καραμανλής /Αρχείο, ο.π., τόμος 5, σελ. 552-562. Για μια αρνητική αξιολόγησή της βλ. Αλιβιζάτο, 1979, ο.π. σελ. 542-554. Για μία θετική βλ. Χατζηβασιλείου Ευ.: Ελληνικός φιλελευθερισμός. Το ριζοσπαστικό ρεύμα, 1932-1979, Αθήνα 2010, σελ. 385-395. 81 Για την απορριπτική στάση της αντιπολίτευσης βλ. ενδεικτικά Ελευθερία, Αυγή 22 Φεβρουαρίου 1963. 82 Βλ. Δαφνή, οπ. και Βήμα, Ελευθερία, 3 Μαρτίου 1963. 79
165
σύμφωνα με τον απόστρατο στρατηγό τουλάχιστον το 10% των ανώτατων κυβερνητικών αξιωματούχων ήταν κομμουνιστές. Προχωρώντας, ο Καρδαμάκης προειδοποιούσε ότι ήταν απλά ζήτημα χρόνου ένα πραξικόπημα, καθώς ένα μεγάλο μέρος των γνήσιων πατριωτών αξιωματικών τον έβλεπε ως φυσικό αρχηγό του και ήταν έτοιμο να αδράξει την εξουσία. Οι οπαδοί του στο στράτευμα είχαν απηυδήσει με τη γενικότερη πολιτική κατάσταση και καθώς υπήρχε η αίσθηση ότι η Ε.Ρ.Ε. θα έχανε τις επόμενες εκλογές και θα τη διαδεχόταν μία κυβέρνηση Ε.Κ.-Ε.Δ.Α., αυξανόταν ο εκνευρισμός τους. Δεν θα μπορούσαν να περιμένουν τις επόμενες εκλογές εάν έβλεπαν τη πιθανότητα μιας αιματοχυσίας να αυξάνεται· ο ίδιος πάντως, διαφοροποιούμενος, δεν έβρισκε άμεση την αναγκαιότητα του πραξικοπήματος, παρά τη πίεση που του ασκούσαν οι νεότεροι και πιο ανυπόμονοι αξιωματικοί. Ακριβώς για να αποφύγει αυτές τις πιέσεις θα απουσίαζε για δύο-τρεις μήνες στο εξωτερικό, χωρίς να αποκλείει το ενδεχόμενο οι οπαδοί του να κινηθούν χωρίς αυτόν. Ο Αμερικανός συνομιλητής του τόνισε τις σοβαρές συνέπειες από μία δικτατορική εκτροπή, χωρίς αποτέλεσμα. Ο Καρδαμάκης ήταν πεπεισμένος ότι η πρόοδος της χώρας περνούσε μέσα από πραξικοπηματική πρωτοβουλία του Στρατού, που θα επέστρεφε την εξουσία στους πολιτικούς μετά από μία περίοδο δύο ετών και έχοντας θεσπίσει νέο ισχυρότερο Σύνταγμα. Αναλύοντας την κατάσταση ο Labuisse τόνιζε ότι τα πράγματα ήταν άσχημα: όταν μιλούσε έτσι ο θεωρούμενος ως πιστότερος καραμανλικός στρατηγός, το κλίμα στο Στρατό πρέπει να ήταν κάκιστο και οι φήμες για επέμβαση εντεινόταν. Δεδομένου ότι, κατά τον Labuisse, ο Σακελλαρίου επιβλήθηκε στη κυβέρνηση από το επιτελείο του Καρδαμάκη, οι απειλές του τελευταίου ήταν εύκολο να γίνουν πραγματικότητα. Προχωρώντας, εκτιμούσε πως ο Καραμανλής είχε δυσαρεστήσει τους αξιωματικούς με περικοπές στις δαπάνες τους, ενώ τα στελέχη του στρατού είχαν δεχθεί άδικη κριτική από την αντιπολίτευση και τον Τύπο για τη διαγωγή τους στις πρόσφατες εκλογές. Εάν σε αυτά συνυπολογιζόταν η προσωπική πικρία του Καρδαμάκη για το ότι δεν έγινε Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α., η ανησυχία των αξιωματικών από ένα ενδεχόμενο Λαϊκό Μέτωπο και η ανυπομονησία τους για τη δύσκολη οικονομική τους κατάσταση, το ενδεχόμενο μιας στρατιωτικής επέμβασης δεν θα έπρεπε να αποκλείεται83. Απαντώντας, ο αρμόδιος υφυπουργός Ph. Talbot, υπενθύμισε ότι η Ελλάδα είχε κάνει μεγάλη πρόοδο στα προηγούμενα χρόνια και το καλό της όνομα στη διεθνή 83
Labouisse προς Secretary of State, 5/4/1963, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1963, POL-23,
166
σκηνή θα χανόταν αν προωθούνταν η λύση του Καρδαμάκη. Ο Talbot φοβόταν ότι ο τέως Α/Γ.Ε.Σ. απλά επιθυμούσε να αναλάβει την εξουσία ο στρατός, όπως είχε συμβεί πρόσφατα στη Τουρκία, και γι’ αυτό έπρεπε άμεσα να τονισθεί στο στρατηγό ότι μία τέτοια λύση δεν τύγχανε της αμερικανικής έγκρισης. Η δημοκρατική υπόθεση θα δεχόταν βαρύτατο πλήγμα από μία δικτατορία στην Ελλάδα, όπως και το κύρος των Η.Π.Α., που θα έβλεπαν τον εξοπλισμό που χορηγούσαν στους συμμάχους τους να χρησιμοποιούνται για την εγκαθίδρυση ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος. Η ίδια η αμερικανική στρατιωτική βοήθεια θα ήταν πολύ πιθανό να διακοπεί και η Ελλάδα να βρεθεί εκτεθειμένη. Η παραμονή του Καραμανλή στη κυβέρνηση δεν μπορούσε να είναι αιώνια, αλλά οι Η.Π.Α. δεν θα είχαν πρόβλημα με οιοδήποτε κυβερνητικό σχήμα
προερχόταν
από
συνταγματικές
διαδικασίες
και
δεν
περιλάμβανε
κομμουνιστές84. Κατόπιν αυτών, ο Αμερικανός στρατιωτικός ακόλουθος Bauldry συνάντησε εκ νέου τον Καρδαμάκη, για να του τονίσει την ξεκάθαρη αρνητική θέση της χώρας του σε ενδεχόμενη δικτατορία. Ο Bauldry υπογράμμισε το ανεπανόρθωτο πλήγμα που θα δεχόταν το κύρος της Ελλάδας εάν ο Στρατός αναλάμβανε την εξουσία και προς έκπληξή του, ο συνομιλητής του συμφώνησε πλήρως. Ο τέως Α/Γ.Ε.Σ. μάλιστα πρόσθεσε ότι αυτά ήταν τα επιχειρήματα που είχε χρησιμοποιήσει και ο ίδιος προκειμένου να μετριάσει το ζήλο των νεότερων στελεχών. Τους είχε δώσει σαφείς οδηγίες να μην προβούν σε ενέργειες όσο ο ίδιος θα βρισκόταν στο εξωτερικό· αν και δε μπορούσε να βεβαιώσει πως θα τον υπάκουαν ήταν μάλλον καθησυχαστικός. Αυτό που ικανοποίησε τους Αμερικανούς ήταν ότι ο Καρδαμάκης δεν επέμεινε στο αναπόφευκτο του πραξικοπήματος και φαινόταν πιο ήρεμος και αισιόδοξος. Οι πληροφορίες που είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει η πρεσβεία πάντως έδειχναν ότι όντως υπήρχε συνωμοτική ομάδα στο Στρατό Ξηράς που έφτανε έως το βαθμό του λοχαγού και ότι ο Καρδαμάκης περισσότερο αυτοπροσδιοριζόταν ως αρχηγός της παρά ήταν πραγματικά. Παράλληλα, μεγάλο μέρος των αξιωματικών φαινόταν κουρασμένο από την ανάμιξη των Ενόπλων Δυνάμεων στις κομματικές διενέξεις, που προσωποποιούσε ο Καρδαμάκης και γι’ αυτό δεν τον συμπαθούσαν. Τελικά το ξέσπασμα του Α/Γ.Ε.Σ. κρινόταν μάλλον ως εκδήλωση προσωπικής δυσαρέσκειας για την αποστράτευσή του, παρά ως πραγματική απειλή. Αυτό δε “Internal Security’’,κουτί 919, NARA. 84 Talbot προς Labouisse, 22/4/1963, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1963, POL-23, “Internal Security’’, κουτί 919, NARA.
167
σήμαινε βέβαια ότι ο κίνδυνος πραξικοπήματος εξέλιπε: η πρεσβεία εκτιμούσε πως εάν οι αξιωματικοί έβλεπαν αποτυχία στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας ή μία υποχωρητική στάση έναντι της Τουρκίας (π.χ. στο Κυπριακό) ίσως έμπαιναν στον πειρασμό της επέμβασης85. Η πολιτική κατάσταση επιδεινώθηκε ραγδαία από τα τέλη Μαΐου του 1963, με τη δολοφονία του βουλευτή της Ε.Δ.Α. Λαμπράκη από παρακρατικούς στη Θεσσαλονίκη. Η οξύτατη προσωπική επίθεση στον Καραμανλή, που κατηγορήθηκε από τον Γ. Παπανδρέου ως ηθικός αυτουργός της δολοφονίας, αποδείχθηκε αβάσιμη86. Ωστόσο, το κυβερνητικό γόητρο δέχθηκε σοβαρό πλήγμα, καθώς γινόταν φανερή η ανάμιξη ανώτατων αξιωματικών της Χωροφυλακής στην υπόθεση και αποκαλυπτόταν ένας μικρόκοσμος φανατικών αντικομμουνιστικών ομάδων, η ανάπτυξη των οποίων οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στη λογική αντιμετώπισης της Ε.Δ.Α. που επικράτησε μετά το 195887. Οι σχέσεις του πρωθυπουργού με το βασιλικό ζεύγος προφανώς επιδεινώθηκαν ακόμη περισσότερο και η διαφωνία του Καραμανλή με σχεδιαζόμενη επίσκεψη του Παύλου και της Φρειδερίκης στο Λονδίνο, αποτέλεσε την αφορμή της επισημοποίησης της ρήξης. Ο Καραμανλής παραιτήθηκε στις 11 Ιουνίου του 196388, και μετά από εργώδες παρασκήνιο οκτώ ημερών τον διαδέχθηκε ο Π. Πιπινέλης με την εντολή να συντάξει νέο εκλογικό νόμο και να διεξάγει εκλογές89. Ήδη, από τις ημέρες τις κυβερνητικής κρίσης υπήρξαν φήμες για ανάμιξη του Στρατού στις εξελίξεις. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το Βήμα, η Φρειδερίκη στη τελευταία επίσκεψή της στη Θεσσαλονίκη, συνομιλώντας με την ηγεσία του Γ’Σ.Σ. ζήτησε να μάθει ποια θα ήταν η στάση του στρατεύματος σε περίπτωση πτώσης της κυβέρνησης Καραμανλή, για να λάβει καθησυχαστικές διαβεβαιώσεις πίστης και αφοσίωσης90. Ένα χρόνο μετά, ο Γ. Παπανδρέου φαίνεται να υποστήριξε πως καθοριστικό ρόλο στη πτώση του Καραμανλή έπαιξε η καταγγελία του Α/Γ.Ε.Σ. Σακελλαρίου στο βασιλέα, ότι ο πρωθυπουργός του ζήτησε μεταβολές σε κρίσιμες θέσεις της ιεραρχίας, που σήμαιναν εμπέδωση του προσωπικού του ελέγχου στις 85
Labouisse προς Talbot, 1/5/1963, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1963, POL GREECE-A, κουτί 919, NARA. 86 Για τη δολοφονία Λαμπράκη βλ. ενδεικτικά Λιναρδάτου, οπ. τόμος Δ’ σελ. 252-274. 87 Ριζάς, 2008, ο.π. σελ.277. 88 Βλ. ενδεικτικά Ελευθερία, Καθημερινή, Βήμα 8-12 Ιουνίου 1963/ Κ. Καραμανλής, τόμος 6, σελ. 19-23 και 26-28. 89 Βλ. ενδεικτικά Καθημερινή 20 Ιουνίου 1963/ Για τις απόψεις και το ρόλο του Σ. Βενιζέλου βλ. Δαφνή ο.π. σελ. 571-572. 90 Βλ. Βήμα, 13 Ιουνίου 1963.
168
Ένοπλες Δυνάμεις91. Τέλος, ο διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του βασιλέα Κωνσταντίνου Χοϊδάς το 1965 ανέφερε ότι βασικός λόγος για την αποδοχή της παραίτησης του Καραμανλή εκ μέρους του Παύλου ήταν η προσπάθειά του να ελέγξει το Στρατό92. Όμως ο ίδιος ο Σακελλαρίου σε συνομιλία του με τον Αμερικανό στρατιωτικό ακόλουθο ανέφερε πως δεν υπήρξε καμία στρατιωτική επίδραση στα γεγονότα και ότι οι εξελίξεις θα κρίνονταν από τους πολιτικούς. Ταυτόχρονα, εξέφρασε την αισιοδοξία του ότι μέσα σε λίγες ημέρες θα λυνόταν το κυβερνητικό ζήτημα δια συνταγματικών μεθόδων τις οποίες ο Στρατός θα στήριζε και επανέλαβε ότι η μόνη περίπτωση στρατιωτικής επέμβασης ήταν μια άνοδος των Κομμουνιστών στην εξουσία. Μάλιστα, Αμερικανοί διπλωμάτες εκτιμούσαν ότι οι αρχηγοί των Επιτελείων συνέστησαν στο βασιλέα να μη πραγματοποιήσει την επίσκεψη στο Λονδίνο, ευθυγραμμιζόμενοι με τον πρωθυπουργό 93. Ενισχυτικές της άποψης ότι οι ενδοστρατιωτικές ισορροπίες δεν έπαιξαν ρόλο στη κυβερνητική κρίση του Ιουνίου είναι οι συζητήσεις που είχε το βασιλικό ζεύγος με τον Αμερικανό πρέσβη Labouisse. Όταν ο τελευταίος υπενθύμισε ότι η Ελλάδα διένυε περίοδο οικονομικής ανάπτυξης και καλό θα ήταν να μη χαθεί λόγω μιας πολιτικής κρίσης η Φρειδερίκη παρατήρησε ότι ο μόνος εγγυητής σταθερότητας στη χώρα ήταν η Μοναρχία· η ύπαρξή της ήταν πολύ σημαντικότερη από τις ξένες επενδύσεις και τα οικονομικά μεγέθη. Συνεχίζοντας, η βασίλισσα φάνηκε να νοσταλγεί τη παλαιότερη περίοδο των κυβερνήσεων συνεργασίας, που αν και συχνά ασταθείς, βοήθησαν την Ελλάδα να προοδεύσει. Προχωρώντας στις πρόσφατες εξελίξεις, η Φρειδερίκη έδειξε τη ξεκάθαρη δυσαρέσκειά της για τις αναθεωρητικές προτάσεις του Καραμανλή, τις οποίες θεωρούσε ως απόπειρα του τέως πρωθυπουργού να συγκεντρώσει μεγαλύτερη εξουσία από το βασιλιά με αντισυνταγματικά μέσα. Ακόμη, αν και η βασίλισσα φάνηκε να εκτιμά ως πλέον πιθανή την επανεκλογή του Καραμανλή, δεν φάνηκε να είναι ευχαριστημένη από αυτό το ενδεχόμενο· εξαιρετικά αρνητικά σχόλια για τον τέως πρωθυπουργό έκανε και ο διάδοχος Κωνσταντίνος94. Εν γένει, δεν υπήρξε κάποια αναφορά στο Στρατό και στην ηγεσία του, (αν και την ίδια περίοδο ο γραμματέας του Κωνσταντίνου 91
Βλ. Βήμα, 11 Νοεμβρίου 1964. Athens Embassy προς State Department, 23/6/1965, RG 59, Central Foreign Policy Files, 19641966, Political and Defense, “POL-15 GREECE’’, κουτί 2243, NARA. 93 Athens Embassy προς Secretary of State, 14/6/1963, 1336, RG 59, Central Foreign Policy File, 1963, “POL-15 GOVERNMENT OF GREECE’’, κουτί 918, NARA. 94 Athens embassy προς Secretary of State, 1/7/1963, air gram A-5, RG 59, Central Foreign Policy File, 1963, “POL-15 GOVERNMENT OF GREECE’’, κουτί 918, NARA. 92
169
Αρναούτης εκτιμούσε πως ο Παύλος είχε αποφασίσει στο εξής να ρυθμίζει μόνος του τα ζητήματα των Ενόπλων Δυνάμεων, επιβάλλοντας και τα πρόσωπα των μελλοντικών υπουργών Εθνικής Άμυνας95). Αυτό που γίνεται φανερό από τις παραπάνω εκτιμήσεις της βασιλικής οικογένειας (εάν τις συνδυάσουμε με την έκφραση προτίμησης του Παύλου και της Φρειδερίκης προς το εκλογικό σύστημα της απλής αναλογικής96) είναι ότι ανυπομονούσε για μια επιστροφή στη πολιτική σκηνή του 1950-1952, με συχνές κυβερνητικές μεταβολές και το Στέμμα σε ρόλο επιδιαιτητή και ρυθμιστή. Η κυβέρνηση Πιπινέλη κατέθεσε νέο εκλογικό νόμο (μορφή απλής αναλογικής)97 και ετοιμαζόταν να διεξάγει εκλογές το φθινόπωρο. Η έντονη αντίθεση της Αντιπολίτευσης, και ειδικά η απειλή του Γ. Παπανδρέου για αποχή από τις κάλπες 98, υποχρέωσαν τα Ανάκτορα να οδηγήσουν σε παραίτηση τον πρωθυπουργό. Στα τέλη Σεπτεμβρίου σχηματίσθηκε αμιγής υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου, Στ. Μαυρομιχάλη και προκηρύχθηκαν εκλογές για την 3η Νοεμβρίου99. Στις ένοπλες δυνάμεις ωστόσο κυριαρχούσε η ανησυχία. Φαίνεται πως η πτώση της Ε.Ρ.Ε. στην επερχόμενη αναμέτρηση θεωρούνταν βέβαιη και μία εκδικητική κεντρώα κυβέρνηση εξαιρετικά επίφοβη. Σύμφωνα με πληροφορίες των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών, ο Α/Γ.Ε.Σ. Σακελλαρίου δεχόταν πιέσεις να ηγηθεί πραξικοπήματος προ των εκλογών του Νοεμβρίου. Μάλιστα, φαινόταν να είχε συγκατανεύσει σε μία τέτοια εξέλιξη και είχε ξεκινήσει τη σχετική προετοιμασία. Ωστόσο, καίριο προαπαιτούμενο ώστε η ανώτατη ηγεσία να δώσει την έγκρισή της για δυναμική λύση ήταν η συμφωνία του βασιλιά. Σε αυτή τη συγκυρία ο Παύλος, όπως όλα δείχνουν διαβεβαίωσε τους στρατηγούς πως ακόμη και μία άνοδος της Ε.Κ. στην εξουσία δεν θα αποτελούσε θανάσιμο κίνδυνο για τις Ένοπλες Δυνάμεις100. Στις εκλογές του Νοεμβρίου, προς κατάπληξη των παρατηρητών της δημόσιας ζωής, η Ε.Κ. ήρθε πρώτο κόμμα με 42% και 138 έδρες, με την Ε.Ρ.Ε. στο 39% και 132 έδρες. Νέα μείωση στις ψήφους της είχε η Ε.Δ.Α., ενώ ο Μαρκεζίνης
95
Ριζάς ο.π., 2008, σελ. 237. Athens embassy προς Secretary of State, 1/7/1963, air gram A-5, RG 59, Central Foreign Policy File, 1963, “POL-15 GOVERNMENT OF GREECE’’, κουτί 918, NARA. 97 Για τη μορφή του νόμου βλ. Νικολακόπουλου ο.π. σελ. 304-305 98 Για τις εξελίξεις μεταξύ Ιουνίου και Σεπτεμβρίου 1963 βλ. Λιναρδάτου, οπ., σελ.309-316/ Οι συζητήσεις στο εσωτερικό της ΕΚ, στο Διαμαντόπουλο, 1989,ο.π., σελ. 93-108. 99 Βλ. ενδεικτικά Ελευθερία 28 Σεπτεμβρίου 1963. 100 Ριζάς, οπ. 2008, σελ. 237. 96
170
καταβαραθρώθηκε101. Η πολιτική κρίση δεν είχε ξεπερασθεί, αλλά πλέον είχε λάβει και λαϊκή επικύρωση. Άμεσο ζητούμενο ήταν ο σχηματισμός νέας κυβέρνησης. Ο βασιλιάς, παράτυπα, έδωσε την εντολή σχηματισμού στον Παπανδρέου, πριν συνέλθει η νέα Βουλή (και όχι διερευνητική εντολή)102. Ο Καραμανλής απογοητευμένος αποχώρησε από τη πολιτική σκηνή, αφήνοντας στη θέση του τον Π. Κανελλόπουλο103. Στη θέση του Υπουργού Εθνικής Άμυνας ο Παπανδρέου διατήρησε τον ήδη υπάρχοντα υπουργό της κυβέρνησης Μαυρομιχάλη, αντιστράτηγο ε.α. Δ. Παπανικολόπουλο. Κοινή εκτίμηση των παραγόντων του δημοσίου βίου ήταν αποτελούσε επιλογή των Ανακτόρων, την οποία σεβάσθηκε πλήρως ο πρωθυπουργός Σύμφωνα με αρκετές μαρτυρίες προϋπήρξε συμφωνία του Παλατιού με την ηγεσία του Κέντρου, ώστε να παραμείνει ο Παπανικολόπουλος και να αποφευχθούν ριζικές μεταβολές στην ηγεσία του στρατεύματος104. Φαίνεται ότι καθοριστικός παράγων υπήρξε ο εκδότης της Ελευθερίας Κόκκας, που λειτούργησε ως μεσολαβητής μεταξύ Παύλου και Παπανδρέου105. Ο νέος πρωθυπουργός έκανε μία σοβαρή παραχώρηση, για διάφορους λόγους. Σε συνομιλία του με τον Labuisse δήλωσε πως αναγνώριζε την ευαισθησία του βασιλέα στα θέματα των Ενόπλων Δυνάμεων106. Δεν είναι τόσο σίγουρο ότι είχε υπ’ όψιν του τις συνωμοτικές διεργασίες που είχαν προηγηθεί των εκλογών, πάντως ήθελε να καταπραΰνει και τους αξιωματικούς που αντιμετώπιζαν αρνητικά το κόμμα του. Αυτό που, βασικά πρέπει να ήθελε ο Παπανδρέου ήταν να καθησυχάσει τον Παύλο μετά τη ρητορική του ανένδοτου αγώνα σχετικά με το Στρατό. Καθώς μάλιστα, το κυβερνητικό ζήτημα παρέμενε εκκρεμές, στόχος του Παπανδρέου αναμενόμενα ήταν η αποφυγή οιασδήποτε πρόκλησης δυσαρέσκειας του Στέμματος, που θα ενεργοποιούσε τα
101
Για τις προεκλογικές εκτιμήσεις και τα αποτελέσματα βλ. Νικολακόπουλο ο.π. σελ. 306-310. Για το παράτυπο της ανάθεσης της εντολής χωρίς επίσπευση σύγκλησης της νέας Βουλής βλ. Αναστασιάδης Γ. Πολίτευμα και Κομματικοί Σχηματισμοί στην Ελλάδα 1952-1967, Θεσσαλονίκη 1991, σελ 79-81/ Ξηρός Θ.: Κηδεμονευόμενος και Προκρούστειος Κοινοβουλευτισμός, Αθήνα 2009, σελ. 254255. 103 Βλ. Κ. Καραμανλής/Αρχείο, ο.π. τόμος 6, σελ. 40-45 και 110-112 / Κανελλόπουλου, ο.π. σελ. 60. 104 Athens Embassy προς Secretary of State, 9/12/1963, A-631 “Memorandum of Conversation with Christos Hoidas’’, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1967-1969, Political and Defense, κουτί 2156, “POL-14 Elections’’ NARA. /Athens Embassy, προς Secretary of State, 13/12/1963, A-667 “Memorandum of Conversation with Prof. Andreas Papandreou’’ , RG 59, Central Foreign Policy Files, 1967-1969, Political and Defense, κουτί 2156, NARA. 105 Βλ. Διαμαντόπουλο, 1989, ο.π. σελ. 139. 106 Athens Embassy προς Secretary of State, 14/11/1963, tlg. nr. 742, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1967-1969, Political and Defense, κουτί 2156, NARA 102
171
σενάρια συγκυβέρνησης της Ε.Ρ.Ε. με μέρος του κόμματός του-υπό τον Σ. Βενιζέλο, φυσικά…. Ο κεντρώος Τύπος τήρησε σιγή γύρω από το ζήτημα του Παπανικολόπουλου. Σε αυτό βοήθησε και η άψογη στάση των Ενόπλων Δυνάμεων κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου που δεν άφησε κανένα περιθώριο διαμαρτυρίας, κάτι που αναγνώριζε και ο νέος πρωθυπουργός107. Το κλίμα στο εσωτερικό του Στρατού βέβαια ήταν τεταμένο, λόγω του φόβου για μια συγκυβέρνηση Ε.Κ.-Ε.Δ.Α. ή των αλλαγών που θα προωθούσε στην ιεραρχία η νέα κατάσταση. Οι ανώτατοι αξιωματικοί, όπως ο Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. Πιπιλής, προφανώς έχοντας διαβεβαιώσεις από τα Ανάκτορα δε φοβόταν το ενδεχόμενο προγραφών ούτε μιας αυτοδύναμης κεντρώας κυβέρνησης μετά από νέες εκλογές108. Έτσι, στο διάστημα μεταξύ των εκλογών του 1963 και 1964, η στρατιωτική ηγεσία πήρε πρωτοβουλίες που έδειχναν τάση σαφούς αυτονόμησης έναντι των πολιτικών109. Ενθαρρυμένοι από τη κυβερνητική αστάθεια, την εμπιστοσύνη του βασιλιά και τις ενδείξεις περί υποχωρητικότητας ενάντί τους από τον Γ. Παπανδρέου, οι στρατηγοί στράφηκαν σε προτάσεις εμπλοκής στην Κύπρο, που ήταν αδιανόητες λίγους μήνες πριν 110. Άλλοι
ανώτατοι
αξιωματικοί,
όπως
ο
υπαρχηγός
της
Αεροπορίας
αντιπτέραρχος Αντωνάκος, εκδήλωναν ανησυχία στο ενδεχόμενο μιας επιστροφής απόστρατων υποστηρικτών του Κέντρου στο στράτευμα και επακόλουθη εκδίωξη παλαιών ΙΔΕΑτών. Ζήτησε λοιπόν τη βοήθεια της αμερικανικής πρεσβείας για προστασία των παλαιών μελών του Δεσμού και άσκηση πιέσεων ώστε ο Στ. Στεφανόπουλος (που ενέπνεε εμπιστοσύνη ως πρώην στέλεχος του Λ.Κ.) να γίνει Υπουργός Εθνικής Άμυνας. Ταυτόχρονα, κατά τον Αντωνάκο, ενδεχόμενη υποστήριξη της κυβέρνησης Παπανδρέου από βουλευτές της Ε.Δ.Α., δε θα γινόταν ανεκτή και η στρατιωτική ηγεσία θα καλούσε το βασιλιά να αναλογισθεί τις συνέπειες. Οι στρατηγοί φαίνεται πως προτιμούσαν τη παροχή υποστήριξης προς την ΕΚ από μία ομάδα βουλευτών της Ε.Ρ.Ε. (για έξι ως οκτώ μήνες), ώστε να εκλείψει ο Καραμανλής, κάτι που θα ικανοποιούσε το βασιλέα. Εν συνεχεία, οι ίδιοι βουλευτές
107
Ο.π. Athens Embassy προς Secretary of State, 21/11/1963, air gram 556, “Comments of General Pipilis’’, RG 59, Central Foreign Policy File, 1963, ‘’POL-Greece’’, κουτί 3917, NARA. 109 Αυτές και οι εκτιμήσεις του Βρετανού στρατιωτικού ακολούθου: Brigadier Rogers προς Murray «Annual Report of 1963 on the Hellenic Army», CE 1201/1, FO 371/174829, N.A. 110 Βλ. Χατζηβασιλείου Ευ: «Αυταπάτες, διλήμματα και αποτυχία της πολιτικής: ο στρατός στην πορεία προς τη δικτατορία», στο Βασιλάκης Μ. (επιμ.): Από τον Ανένδοτο στη Δικτατορία, Αθήνα 2009. σελ.417-442, και ειδικά 428-429. 108
172
μαζί με την ομάδα Βενιζέλου θα οδηγούσαν σε πτώση και τον Παπανδρέου, οπότε θα άνοιγε το πεδίο για μία κυβέρνηση Πιπινέλη, που κρινόταν ως η καλύτερη λύση
111
.
Οι Αμερικανοί, γενικά δεν φαίνεται μέσω πιέσεων ή νουθεσιών να καθόρισαν τη στάση της Ε.Κ. στο θέμα του Στρατού. Δεν ήταν όμως αυτός ο καθοριστικός παράγων για τη διαμόρφωση της στάσης του νέου πρωθυπουργού, αλλά όπως εκτέθηκε ανωτέρω η υλοποίηση των δικών του σχεδιασμών για επικράτηση στο πολιτικό παιχνίδι. Τη περίοδο εκείνη φιλικοί προς την Ένωση Κέντρου αξιωματικοί επιχειρούσαν να προτείνουν αλλαγές στην ηγεσία, με υπομνήματα προς τους νέους υπουργούς. Παραλήπτης τέτοιων υπομνημάτων ήταν και ο Σοφοκλής Βενιζέλος, αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών πλέον. Σε αυτά αναλυόταν οι πολιτικές απόψεις ανωτάτων αξιωματικών και οι, κατά τον συντάκτη, επαγγελματικές τους ικανότητες. Ξεχωρίζουν πάντως τα εξαιρετικά αρνητικά σχόλια για τον διοικητή της Κ.Υ.Π. Αλ. Νάτσινα (“ ο πλέον μισητός Έλλην αξιωματικός’’) και η εκτίμηση πως ο Ι.Δ.Ε.Α. εξακολουθούσε να δρά, με επικεφαλής τον Καραβίτη και ήταν δυνατή η εξουδετέρωσή του. Ακόμη υπάρχουν και κολακευτικά σχόλια για τον αντιστράτηγο Γεννηματά που πιθανόν εξηγούν τις επιλογές του 1964112. Ιδιαίτερης σημασίας είναι ένα υπόμνημα που κατέθεσε ο υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου και ναύαρχος εν αποστρατεία, Ιω. Τούμπας. Ο Τούμπας ήταν προβεβλημένο στέλεχος του Κέντρου, ενώ η προέλευσή του από τις Ένοπλες Δυνάμεις έδινε βαρύτητα στην άποψή του. Ξεκινώντας, ο υπουργός παραδεχόταν πως στις παρούσες πολιτικές συνθήκες δεν ήταν δυνατόν να ζητήσει και να πετύχει η κυβέρνηση την αλλαγή των Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. και Α/Γ.Ε.Σ.. Προχωρούσε προτείνοντας με τη σειρά του προαγωγές και αποστρατείες ανώτατων αξιωματικών του Στρατού ώστε να μεταβληθεί, έστω και λίγο,η κυριαρχία της Ε.Ρ.Ε. και να αποκτήσει
η νέα
κυβέρνηση τα δικά της ερείσματα: «Η Ε.Κ. οφείλει ευθαρσώς να δηλώση ότι εις έν Στράτευμα εις το οποίον όλοι οι αντιστράτηγοι είναι οι εκλεκτοί του αντιπάλου κόμματος δικαιούται και αυτή ως εκπροσωπούσα την πλειοψηφίαν του Λαού να έχη μεταξύ της ηγεσίας και έναν εκλεκτόν ιδικόν της». Είναι πάντως χαρακτηριστική η αγωνία του Τούμπα προκειμένου η κυβέρνηση να εξασφαλίσει την εύνοια του Θρόνου: έτσι προτείνει την τοποθέτηση ως 111
Athens embassy προς State Department, 13/11/1963, A-523, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1967-1969, Political and Defense, κουτί 2156, NARA. 112 Σημείωμα χωρίς ημερομηνία, Α.Σ.Β, φάκελος 30, ΙΑΜΜ-Αθήνα.
173
Αρχηγού της Τακτικής Αεροπορίας του υποπτέραρχου Κοντολέφα καθώς ανήκε στο στενό περιβάλλον του βασιλικού ζεύγους, ενώ ως βασικό προσόν του υποναύαρχου Θεοφανίδη προκειμένου να αναλάβει αρχηγός του Γ.Ε.Ν. κρινόταν και η προσωπική του φιλία με τον Παύλο113. Στις αρχές Δεκεμβρίου η κυβέρνηση κλήθηκε να διαχειριστεί για πρώτη φορά τη διάρθρωση της ανώτατης ηγεσίας, στις τακτικές κρίσεις.
Τρεις
αντιστράτηγοι,
οι
Τζανετής
(Γενικός
Επιθεωρητής),
Παπαγεωργόπουλος (Διοικητής 1ης Στρατιάς) και Βέλλιος (διοικητής του Α’Σ.Σ.) αποστρατεύθηκαν114· σύμφωνα με έναν από αυτούς, οι αποστρατεύσεις τους ζητήθηκαν από τα Ανάκτορα και η κυβέρνηση συγκατένευσε, ώστε να μην υπάρχουν προβλήματα στις σχέσεις Παύλου και Ε.Κ.115. Στις θέσεις των τριών τοποθετήθηκαν οι Δημόπουλος, Καραβίτης και Σιαπκαράς. Στο Β’ Σ.Σ. τοποθετήθηκε ο Γεννηματάς και στο Γ’ ο Καζακόπουλος116. Οι τοποθετήσεις κάθε άλλο παρά ευνοιοκρατικές μπορούν να θεωρηθούν. Οι Καραβίτης, Δημόπουλος και Καζακόπουλος ήταν γνωστοί υποστηρικτές της Ε.Ρ.Ε., με τον τελευταίο να διατηρεί φιλική σχέση με τον Καραμανλή117. Ακόμη, τοποθετήθηκαν νέοι Α/Γ.Ε.Ν. (Αυγέρης) και Α/Γ.Ε.Α. (ο προ ενός μηνός ανήσυχος Αντωνάκος). Είναι χαρακτηριστικό πως οι δύο τελευταίες επιλογές ήταν εντελώς αντίθετες με τις εισηγήσεις του Τούμπα, που θεωρούσε τον Αυγέρη ακραίο οπαδό της Ε.Ρ.Ε. και τον Αντωνάκο ακατάλληλο για την αρχηγία της Αεροπορίας118. Ωστόσο υπήρχαν και όρια στην ανεκτικότητα του Παπανδρέου που δεν ήταν δυνατό να παραβιασθούν. Ο αντιστράτηγος Βέλλιος στην αποχαιρετιστήρια ημερήσια διαταγή του κατέκρινε την απόφαση της αποστράτευσής του, από μία κυβέρνηση μειοψηφίας και χαρακτήρισε τον πρωθυπουργό Έλληνα Κερένσκι, δηλαδή υποχωρητικό και ανοίγοντα δρόμο προς μία κομμουνιστική επικράτηση όπως ο Ρώσος σοσιαλιστής πολιτικός του 1917. Δυστυχώς για τον Βέλλιο, το κείμενο της διαταγής του διέρρευσε από τον τοπικό βουλευτή της Ε.Κ., Μ. Παπακωνσταντίνου και ο πρωθυπουργός διέταξε την άμεση δικαστική του δίωξη119. Ο Βέλλιος προφυλακίστηκε και κατηγορήθηκε για περιύβριση αρχής· υπερασπιζόμενος τον
113
Ιω. Τούμπας προς Σ. Βενιζέλο, δακτυλογραφημένο υπόμνημα, 4/12/1963, Α.Σ.Β., φάκελος 30, ΙΑΜΜ-Αθήνα. 114 Βλ. Ελευθερία, Καθημερινή 10 Δεκεμβρίου 1963. 115 Βλ. Παπαγεωργόπουλου, ο.π. σελ. 285-286. 116 Βλ. Βήμα, Ελευθερία, 12 Δεκεμβρίου 1963. 117 Σημείωμα χωρίς ημερομηνία, Α.Σ.Β., φάκελος 30, ΙΑΜΜ-Αθήνα. 118 Ιω. Τούμπας προς Σ. Βενιζέλο, 4/12/1963, Α.Σ.Β., φάκελος 30, ΙΑΜΜ-Αθήνα. 119 Βλ. Ελευθερία, Καθημερινή 14-15 Δεκεμβρίου 1963/ Παπακωνσταντίνου ο.π. τόμος Α’ 145-146.
174
εαυτό του τόνισε ότι ήταν θύμα πολιτικής δίωξης, ουδέποτε υπήρξε μέλος του Ι.Δ.Ε.Α. και ότι ήταν αντιπαθής στα μέλη του Δεσμού. Γεγονός είναι ότι σχεδόν αμέσως έλαβε επιστολή του Αμερικανού στρατηγού Michaelis, διοικητή του στρατηγείου του Ν.Α.Τ.Ο. στη Σμύρνη, με την οποία εκφραζόταν λύπη για την αποστράτευσή του, ενώ και ο πρώην Υπουργός Εθνικής Άμυνας Πρωτοπαπαδάκης σε δηλώσεις του επαίνεσε τις επαγγελματικές ικανότητες και το ήθος του Βέλλιου120. Οι Αμερικανοί διαπίστωσαν ότι οι συνάδελφοι του αμφιλεγόμενου Βέλλιου είχαν μία διαφοροποιημένη εικόνα. Ο στρατηγός είχε ελάχιστες συμπάθειες πλέον ανάμεσα στους συναδέλφους του, καθώς πολλοί από αυτούς θεωρούσαν το κείμενο της διαταγής του πλήγμα για την πειθαρχία στο στράτευμα. Τα περισσότερα στελέχη δεν διαφωνούσαν με τις απόψεις αυτές καθ’ αυτές, αλλά με τη δημόσια αναφορά τους. Ο Βέλλιος γενικά θεωρούνταν δύσκολος χαρακτήρας και αθυρόστομος, ενώ είχε ταυτισθεί υπερβολικά με τον Καραμανλή και την Ε.Ρ.Ε. τα προηγούμενα χρόνια121. Προφανώς, πάντως ο Παπανδρέου κινούνταν με προσεκτικά βήματα, για να μη δώσει δικαιώματα δυσαρέσκειας ούτε στο Παλάτι, ούτε στο σώμα των αξιωματικών. Μόνο που η προσπάθεια αυτή του κεντρώου ηγέτη έμοιαζε ήδη ναρκοθετημένη. Ο ίδιος είχε επίγνωση της δυσπιστίας με την οποία τον αντιμετώπιζε ο βασιλιάς122. Ωστόσο, η δυσπιστία αυτή δεν έμοιαζε να έχει περιορισμούς. Ο βασιλικός σύμβουλος Χοϊδάς σε συνομιλία του με τον Αμερικανό επιτετραμμένο Bennett, ανέφερε πως μία σύγκρουση του Στέμματος με τον Παπανδρέου ήταν αναπόφευκτη και αποκλειστικό ζήτημα χρόνου. Αν και οι πρόσφατες μεταβολές στην ηγεσία ήταν μέσα στα πλαίσια της συμφωνίας του Παύλου με τον πρωθυπουργό, ο βασιλιάς δήλωνε έτοιμος να συγκρουσθεί μαζί του εάν επιχειρούσε να ανακατευθεί στο Στρατό. Το εντυπωσιακό ήταν η δήλωση ετοιμότητας προς ρήξη με τον Παπανδρέου, ακόμη και εάν ο τελευταίος κέρδιζε νέες εκλογές και είχε απόλυτη πλειοψηφία στη Βουλή123. Δεδομένου ότι παρόμοιες απόψεις για τη πιθανότητα μιας ρήξης με τον πρωθυπουργό εάν προσπαθούσε να επιβάλλει τις απόψεις του στο
120
Βλ. Καθημερινή 17, 18 και 24 Δεκεμβρίου 1963. Athens Embassy προς Secretary of State, 16/12/1963, A-685, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1967-1969, Political and Defense, κουτί 2156, NARA. 122 Athens Embassy προς State Department, 15/11/1963, A-536, RG 59, Central Foreign Policy File, 1963, “POL-Greece’’, κουτί 3917, NARA. 123 Athens Embassy προς State Department, 23/12/1963, A-709, “Conversation with C. Hoidas, Chief of the Royal Cabinet, RG 59, Central Foreign Policy File, 1963, “POL-Greece’’, κουτί 3917, NARA. 121
175
Θρόνο εξέφραζε και ο διάδοχος Κωνσταντίνος124, οι δηλώσεις του Χοϊδά δεν αποτελούν μεμονωμένο φαινόμενο, αλλά έκφραση συγκεκριμένης στρατηγικής εκ μέρους των Ανακτόρων, με μακροπρόθεσμη στόχευση. Οι φήμες για πραξικόπημα συνεχιζόταν και ο Labuisse, εκτιμώντας την επιρροή του Θρόνου στο στράτευμα, έσπευσε να ζητήσει την άποψη της βασίλισσας. Η Φρειδερίκη καθησύχασε τον πρέσβη, βεβαιώνοντάς τον ότι οι Ένοπλες Δυνάμεις δεν θα κινούνταν χωρίς βασιλική έγκριση, που, για την ώρα δεν είχε ζητηθεί ή παρασχεθεί. Ωστόσο, στη περίπτωση που ο Παπανδρέου μετά τη σχεδόν σίγουρη νίκη του συμπεριελάμβανε την Ε.Δ.Α. στη κυβέρνηση τα δεδομένα θα ήσαν εντελώς διαφορετικά 125. Από τη μεριά του, ο υφυπουργός Talbot, συνεχάρη τον Labuisse για τη ξεκάθαρη αρνητική στάση που κράτησε απέναντι στις οχλήσεις για έγκριση πραξικοπήματος εκ μέρους των Η.Π.Α. και ζήτησε να τηρηθεί επίμονα η ίδια στάση. Προκειμένου να ενισχύσει την επιχειρηματολογία του πρέσβη, ο Talbot, υπογράμμιζε ότι μια ενδεχόμενη δικτατορία στην Ελλάδα θα σκλήραινε τη τουρκική στάση, που θα γινόταν εξαιρετικά ανελαστική στο Κυπριακό (με άμεσο κόστος για τα αμερικανικά συμφέροντα)126. Ο Labuisse, λογικά σε μια κίνηση καλής θέλησης προς την επερχόμενη κεντρώα κατάσταση, γνωστοποίησε στον Α. Παπανδρέου τις προσπάθειες εκμαίευσης αμερικανικής αποδοχής σε ενδεχόμενο πραξικόπημα.127
124
Athens Embassy προς Secretary of State, 20/2/1964, A-923, “Crown Prince ConstantineBiographic Data’’, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1964-1966, Political and Defense, κουτί “POL 15-1/ Head of State’’, κουτί 2243, N.A.R.A. 125 Athens Embassy προς Secretary of State, 11/2/1964, “Memorandum of conversation with Queen Frederika’’, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1964-1966, Political and Defense, “POL-15/1 Greece.’’, κουτί 2244, N.A.R.A. 126 Department of State προς Athens Embassy, 13/2/1964, 900, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1964-1966, Political and Defense, “POL-15/1 Greece’’ κουτί 2244, NARA. 127 Παπανδρέου Α. : Η Δημοκρατία στο Απόσπασμα, Αθήνα 2006, σελ. 171.
176
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Η ΕΝΩΣΗ ΚΕΝΤΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ. α) Προσδοκίες και απογοητεύσεις, Φεβρουάριος 1964-Φεβρουάριος 1965. Η Ε.Κ. πέτυχε σαρωτική πλειοψηφία στις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964, συγκεντρώνοντας περίπου 53% και 171 έδρες, ενώ η συμμαχία Ε.Ρ.Ε.-Κ.Π. έμεινε στο 35% με 107 και η Ε.Δ.Α. στο 12% και τις 22 έδρες1. Η ευκαιρία που της δινόταν προκειμένου να εφαρμόσει το πρόγραμμά της ήταν εντυπωσιακή. Ειδικά όσον αφορούσε το στράτευμα ο θάνατος του έμπειρου Παύλου και η ανάρρηση στο θρόνο του 24χρονου άπειρου Κωνσταντίνου δημιουργούσε τη χρυσή ευκαιρία επιβολής απόλυτου κυβερνητικού ελέγχου στις Ένοπλες Δυνάμεις 2. Στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας τοποθετήθηκαν ως υπουργός ο έμπειρος βουλευτής και παλαιός πολιτικός φίλος του Παπανδρέου, Π. Γαρουφαλιάς και ως υφυπουργός, ο Μ. Παπακωνσταντίνου, πιθανόν λόγω του ρόλου του στη δημοσιοποίηση της διαταγής του Βέλλιου3. Η επιλογή του Γαρουφαλιά αποτέλεσε ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα γεγονότα στη κυβερνητική θητεία της Ένωσης Κέντρου4. Αρχικά υποστηρίχθηκε ότι η υπόδειξη του Γαρουφαλιά έγινε από τα Ανάκτορα και ο πρωθυπουργός απλώς συγκατένευσε5. Ο ίδιος ο Παπανδρέου, όμως, παραδέχθηκε ότι επέλεξε τον Γαρουφαλιά για το κρίσιμο πόστο της διαχείρισης των στρατιωτικών ζητημάτων6. Η συντηρητική τοποθέτηση του νέου υπουργού ήταν πασίγνωστη: υπήρξε από τους ελάχιστους βουλευτές που αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στον ανένδοτο αγώνα και συμμετείχε κανονικά στις συνεδριάσεις της Βουλής όταν η Ε.Κ. απείχε7. Η επιλογή Γαρουφαλιά πιθανώς εντασσόταν και σε μία γενικότερη προσπάθεια του Παπανδρέου να μη δώσει υπερβολικά κεντροαριστερό χρώμα στο νέο υπουργικό συμβούλιο. Από αυτό, αποκλείστηκαν και ο ΕΑΜογενής Τσιριμώκος και ο τέως πρόεδρος της Ε.Π.Ε.Κ. Παπαπολίτης. Απολύτως αναμενόμενα η Αριστερά έθεσε αμέσως ζήτημα για τον νέο υπουργό Άμυνας, θεωρώντας τον τοποτηρητή των
1
Για τα αποτελέσματα βλ. Νικολακόπουλου, ο.π. σελ. 326-338. Για το θάνατο του Παύλου και την ανάρρηση του Κωνσταντίνου βλ.ενδεικτικά Καθημερινή 6-7 Μαρτίου 1964. 3 Αυτή τουλάχιστον είναι η εκτίμηση του Παπακωνσταντίνου , ο.π. σελ.153. 4 Λιναρδάτος, οπ. σελ.394/ Διαμαντόπουλος, 1989, ο.π σελ.132. 5 Βλ. Κάτρης, οπ. σελ. 173. 6 Απάνθισμα των πιέσων εναντίον της υπουργοποίησης Γαρουφαλιά και των απαντήσεων του Γ. Παπανδρέου σε Λιναρδάτο, οπ τόμος Δ’ σελ. 396-397. 7 Βλ. Λιναρδάτου, οπ τόμος Γ’ σελ. 103. 2
177
Ανακτόρων και ζητώντας την απομάκρυνσή του8. Αντιθέτως, η Καθημερινή εξέφραζε την ικανοποίησή της για τον Γαρουφαλιά, θεωρώντας τον πρόσωπο που ενέπνεε εμπιστοσύνη στα Ανάκτορα και τις Ένοπλες Δυνάμεις9. Ενώ η Ένωση Κέντρου βρισκόταν ακόμη στην αντιπολίτευση, έκανε μια σοβαρή προεργασία για τις προτεραιότητές της στα θέματα εθνικής άμυνας. Συστάθηκε μια υποεπιτροπή
αποτελούμενη
από
απόστρατους
ανώτατους
αξιωματικούς
(και
συγκεκριμένα από τους αντιστρατήγους ε.α. Ιορδανίδη και Δασκαρόλη, καθώς και από τον αντιναύαρχο ε.α. Κώνστα) που ασχολήθηκε με το θέμα της αναδιοργάνωσης του στρατεύματος. Η υποεπιτροπή αυτή, στα πλαίσια της επιτροπής προγραμματισμού της Ένωσης Κέντρου, καταπιάστηκε με μια σειρά θεμάτων που αφορούσαν τις επιχειρησιακές δυνατότητες των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων. Έτσι προτεινόταν μια σειρά μέτρων ώστε ο στρατός να αποκτήσει πιο ευκίνητες μονάδες και να μπορεί να ανταπεξέλθει στις ανάγκες ενός σύγχρονου πολέμου. Ιδιαίτερη αναφορά γινόταν και στο θέμα των αμυντικών δαπανών καθώς η υποεπιτροπή ενστερνιζόταν την ανάγκη μείωσής τους και παρουσίαζε προτάσεις για την εξοικονόμηση πόρων από
περιττά έξοδα ώστε να
αυξηθούν οι δαπάνες για τους εξοπλισμούς10. Σε ότι αφορούσε το κρίσιμο ζήτημα της στελέχωσης των ανώτατων κλιμακίων και του πώς έπρεπε να αντιμετωπισθούν οι όποιες σκοτεινές δυνάμεις στο εσωτερικό του στρατεύματος η υποεπιτροπή δεν έκανε καμία αναφορά. Είναι άγνωστο εάν αυτό αποτελούσε επιλογή των αποστράτων που τη στελέχωναν ή είχε δοθεί σχετική οδηγία από τους πολιτικούς που παρέλαβαν την έκθεση. Όπως και εάν είχαν τα πράγματα η Ένωση Κέντρου ερχόμενη στην εξουσία είχε ένα συγκροτημένο πρόγραμμα να εφαρμόσει. Σε αρχική φάση, είχε αποφασισθεί ο Γαρουφαλιάς να αναλάβει την εποπτεία της γενικής πολιτικής του υπουργείου και σύντομα απορροφήθηκε από τις εξελίξεις στη Κύπρο. Ο Παπακωνσταντίνου επιφορτίσθηκε με το κρίσιμο ζητούμενο της υλοποίησης της δέσμευσης της Ε.Κ. για αποκομματικοποίηση των Ενόπλων Δυνάμεων. Οι οδηγίες του Παπανδρέου προς τον υφυπουργό του ήταν μάλλον ασαφείς:
8
Αυγή, 20-22 Φεβρουαρίου 1964. Καθημερινή, 19 Φεβρουαρίου 1964. 10 «Άκρως Απόρρητον. Μελέτη επί της αναδιοργανώσεως των Ενόπλων Δυνάμεων της Ελλάδος και του όλου στρατιωτικού τομέως της Εθνικής Αμύνης. Συνετάγη υπό των: Αντιναυάρχου Κώνστα Π., Αντιστρατήγου Δασκαρόλη Αθαν.,Αντιστρατήγου Ιορδανίδη Γ. » 24 Σεπτεμβρίου 1963, Α.Σ.Β,φάκελος 26 “Διάφορα έγγραφα’’, ΙΑΜΜ-Αθήνα. 9
178
« Πρόσεξε, από εσένα εξαρτάται να αποκομματικοποιήσουμε το στράτευμα και, ταυτοχρόνως να μη τα χαλάσουμε με το βασιλιά. Οι ισορροπίες είναι λεπτές και ανάλοΓΕΣ πρέπει να είναι οι κινήσεις σου»11. Αν και ο Παπακωνσταντίνου φάνηκε να κινείται υπομονετικά, η ανώτατη ηγεσία δεν σκεφτόταν κατά τον ίδιο τρόπο. Στις αρχές Απριλίου του 1964, οι αρχηγοί των επιτελείων πραγματοποίησαν διάβημα προς τον Γαρουφαλιά, με το οποίο εξέφρασαν την ανησυχία τους για εντεινόμενη κομμουνιστική δραστηριότητα, που κατ’ αυτούς, ευνοούνταν από τη κυβερνητική αδιαφορία12. Το περιστατικό δεν αναφέρθηκε από τον Γαρουφαλιά και προξένησε έντονο εκνευρισμό στον πρωθυπουργό και τον Παπακωνσταντίνου. Προφανώς αποτέλεσε την αφορμή για δρομολόγηση εξελίξεων σχετικά με τη νέα διάρθρωση της ηγεσίας του στρατεύματος. Ρυθμίσεις όπως αυτές του Δεκεμβρίου του 1963 δεν μπορούσαν να γίνουν κατανοητές από πολλούς υπουργούς που πίεζαν για ουσιαστικές μεταβολές13. Κομβικής σημασίας ήταν η θέση του Α/Γ.Ε.Σ.. Η παραμονή του Σακελλαρίου ήταν αδιανόητη. Πέραν της πολιτικής του τοποθέτησης είχε εξαιρετικά κακές σχέσεις με τον πρωθυπουργό και καμία διάθεση συνεργασίας με τον Παπακωνσταντίνου. Αρχικά, ο Κωνσταντίνος επέμεινε στη διατήρηση του Σακελλαρίου και ο Παπανδρέου υποχώρησε14. Σύμφωνα με τη Καθημερινή, οι συντηρητικοί κεντρώοι προσπαθούσαν να περισώσουν τον Α/Γ.Ε.Σ., τουλάχιστον ως τις τακτικές κρίσεις του Δεκεμβρίου15. Η πίεση πολλών υπουργών προς τον Παπανδρέου είχε αποτελέσματα: στα μέσα Απριλίου ο Κωνσταντίνος
συγκατένευσε
για
την
αποστράτευση
του
Σακελλαρίου.
Ο
Παπακωνσταντίνου είχε προκρίνει ως νέο Α/Γ.Ε.Σ. τον αντιστράτηγο Σιαπκαρά και ο πρωθυπουργός δεν είχε φέρει αντιρρήσεις. Είναι ενδεικτικό ότι ο υφυπουργός είχε στραφεί στη λύση του Σιαπκαρά ως συντηρητικού αλλά εγνωσμένης αξίας αξιωματικού16. Παρόμοιες αντιλήψεις για τη πολιτική τοποθέτηση του εκλεκτού του Παπακωνσταντίνου είχαν και φιλικοί προς την Ε.Κ. αξιωματικοί 17 . 11
Παπακωνσταντίνου, οπ σελ. 159. Βλ. Π. Γαρουφαλιά, Ελλάς και Κύπρος ,τραγικά σφάλματα, ευκαιρίες που χάθηκαν( 19 Φεβρουαρίου 1964- 15 Ιουλίου 1965.), Αθήνα,1982,σελ.27 13 Βλ. Παπακωνσταντίνου ο.π. σελ. 161-162. 14 Ο.π. 15 Καθημερινή, 17 Απριλίου 1964. 16 Κακαουνάκη Ν. 2650 μερόνυχτα συνωμοσίας, τόμος Α’, Αθήνα 1976, σελ. 26, με συνέντευξη του Μ. Παπακωνσταντίνου. 17 Ανώνυμο αχρονολόγητο (τέλη 1963-αρχές 1964) χειρόγραφο υπόμνημα με σχόλια για την ανώτατη ηγεσία Α.Σ.Β, φάκελος 30, ΙΑΜΜ-Αθήνα/ Βλ. Κακαουνάκη, ο.π., σελ. 24 με ενημερωτικό σημείωμα αξιωματικών, που ζητούν αλλαγές στην ιεραρχία. Ο Σιαπκαράς σημειώνεται ως αποστρατευτέος. 12
179
Στις 17 Απριλίου συνήλθε το Α.Σ.Ε.Α. για να αποφασίσει σχετικά με τις μεταβολές στην ανώτατη ηγεσία. Προς κατάπληξη του υφυπουργού, ο Παπανδρέου αποδέχθηκε τη βασιλική πρόταση για ανάδειξη ως νέου Α/Γ.Ε.Σ. του αντιστρατήγου Γεννηματά, διοικητή του Β’Σ.Σ.. Επιπλέον, στην ίδια συνεδρίαση ενώ αρχικά είχε αποφασισθεί η αποστρατεία του υποστράτηγου Σπαντιδάκη, κατόπιν ανακτορικής παρέμβασης ο Σπαντιδάκης όχι μόνο διασώθηκε αλλά και προάχθηκε σε αντιστράτηγο και ανέλαβε τη διοίκηση του Α’Σ.Σ18. Κατά τα λοιπά, η ιεραρχία συμπληρώθηκε με τους αντιστράτηγους Σιαπκαρά, Τσολάκα και Λίβα να αναλαμβάνουν Γενικός Επιθεωρητής, διοικητής του Γ’ Σ.Σ. και διοικητής της 1ης Στρατιάς αντίστοιχα. Στο κρίσιμο πόστο της Α.Σ.Δ.Α.Ν., τοποθετήθηκε ο υποστράτηγος Λουκάκης, θεωρούμενος ως φιλικά προσκείμενος στη κυβέρνηση19. Οι αντιστράτηγοι Καζακόπουλος20 και Καραβίτης, γνωστοί υποστηρικτές της Ε.Ρ.Ε. υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους, διευκολύνοντας τη νέα κατάσταση. Στην Αεροπορία αποστρατεύθηκαν οι υποπτέραρχοι Μητσάκος και Παναγόπουλος, που είχαν παίξει αρνητικό ρόλο στην “υπόθεση των αεροπόρων’’21. Η προαγωγή όμως του Γεννηματά, επισκίασε τα πάντα. Η Ελευθερία ήταν εκείνη που αντέδρασε εντονότατα και αναμενόμενα. Ο νέος Α/Γ.Ε.Σ., όταν ο Καρδαμάκης το 1962 υπέβαλλε μήνυση εις βάρος της εφημερίδας και η υπόθεση έφτασε στο δικαστήριο, κατέθεσε ως μάρτυρας κατηγορίας. Επιπλέον, η μονάδα που διοικούσε το 1961 ( 2η Μεραρχία Πεζικού - στη Πέλλα) είχε κατηγορηθεί για κατατρομοκράτηση των κατοίκων της περιοχής ώστε να ψηφίσουν Ε.Ρ.Ε.22. Έτσι η εφημερίδα αφού υπενθύμιζε τη στάση του το 1961-62, διαπίστωνε: «(…)Δεν εξετέλεσεν απλώς διαταγάς παρανόμους ο κ. μέραρχος. Υπήρξε συνειδητόν, αδίστακτον, αποτελεσματικόν και αμετανόητον σκεύος εκλγής της αισχράς φατρίας. Η Ε.Ρ.Ε. τον προήγαγε δια τις επιδόσεις του σε αντιστράτηγο. Η Ένωσις Κέντρου θα ώφειλε να τον στείλη εις τον εισαγγελέα, ή, το πολύ, εν ονόματι της λήθης του παρελθόντος να τον λησμονήση. Όχι να τον βάλη επικεφαλής των παιδιών του λαού, τον οποίον ετσαλαπάτησε με τις μπότες του. Όχι να τον τάξη ηγήτορα των αξιωματικών, που εκάλεσε εχθές να είναι αυστηρώς προσηλωμένοι εις το καθήκον.(…)Υπάρχουν βεβαίως και “αι σημεριναί συνθήκαι του Στρατεύματος’’. Δεν γνωρίζομεν πώς τας περιγράφει εις 18
Για τις ζυμώσεις αυτές βλ. Παπακωνσταντίνου ο.π. σελ. 163-164 Βλ. ενδεικτικά Βήμα, Καθημερινή, 17-22 Απριλίου 1964. 20 Ο Καζακόπουλος σε επίσκεψη του υφυπουργού Εθνικής Άμυνας στο Γ’ Σ.Σ. ευθέως του δήλωσε τη διαφωνία του με τη νέα κυβέρνηση και την απόφασή του να παραιτηθεί., Παπακωνσταντίνου οπ σελ. 160. 21 Βλ. Βήμα, 18 Απριλίου 1964. 22 Βλ. Μαύρη Βίβλος, οπ. σελ. 79. 19
180
το αρμόδιον Ανώτατον Συμβούλιον Εθνικής Αμύνης ο αρμόδιος υπουργός. (…) Αλλά γνωρίζομεν ότι ο στρατός της Ελλάδος δεν είναι στρατός μισθοφόρων, δεν είναι στρατός κλίκας, είναι λαός εν όπλοις και διψά όσον όλοι οι άλλοι Έλληνες και ίσως περισσότερο από τους άλλους Έλληνας, διότι πολύ εδοκιμάσθη, διότι πολύ εταπεινώθη από την θανάσιμον περίπτυξιν της φατρίας, διψά δι’ αξιοκρατίαν και αρετήν, διψά διά αλλαγήν, διψά να ίδη πραγματοποιουμένην την επαγγελίαν ότι ο Στρατός θα ανήκη μόνον εις το Έθνος(…)»23. Παρόμοιες απόψεις είχαν και άλλα στελέχη του Κέντρου, ειδικά όσα είχαν δραστηριοποιηθεί τη περίοδο 1961-63 και ανέμεναν ουσιαστικές κινήσεις για επιβολή του ελέγχου της Ε.Κ. στο Στρατό24. Φυσικά, ανάλογη ήταν και η αντίδραση και της Αριστεράς, που θεωρούσε τον Γεννηματά συνεχιστή του Καρδαμάκη και την επιλογή του ένδειξη συμβιβασμού και υποταγής του Παπανδρέου σε πιέσεις στρατοκρατικών και εξωκοινοβουλευτικών κύκλων25. Ο Παπανδρέου ενώπιον των ογκούμενων αντιδράσεων, έσπευσε να υπερασπισθεί την επιλογή του, αναφέροντας ότι δεδομένων των συνθηκών (εννοώντας τη Κυπριακή εμπλοκή) ο Γεννηματάς αποτελούσε τη καλύτερη επιλογή26. Τελικά, ο μόνος που έδειξε έκδηλη ικανοποίηση από την επιλογή του νέου Α/Γ.Ε.Σ. ήταν ο αρχηγός της Ε.Ρ.Ε., Π. Κανελλόπουλος. Καθώς αμέσως κυκλοφόρησαν πληροφορίες ότι ο Γεννηματάς αποτελούσε προσωρινή λύση και ότι σύντομα θα αντικαθιστούταν, ο Κανελλόπουλος εξέφρασε την αντίρρηση του κόμματος του σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο27. Κατά ένα περίεργο τρόπο, ναι μεν ο Παπανδρέου στάθηκε συνεπής στις προεκλογικές του εξαγγελίες, επιλέγοντας έναν ικανό, ασχέτως πολιτικής τοποθέτησης28 αξιωματικό ως Α/Γ.Ε.Σ., αλλά αποξένωσε τον στενό κομματικό του πυρήνα, λόγω της παλαιότερης δράσης του Γεννηματά. Πάντως, αιφνιδιαστικά, ο Γ. Παπανδρέου με τον πλέον επίσημο τρόπο, από το βήμα της Βουλής, έστρεψε τα βέλη του εναντίον του Ι.Δ.Ε.Α.. Υπερασπιζόμενος τις μεταβολές στην στρατιωτική ηγεσία, σημείωσε ότι :
23
Ελευθερία 19 Απριλίου 1964, κεντρικό άρθρο « Το Έθνος δεν πταίει». Βλ. Χαραλαμπόπουλου Ι. Κρίσιμα Χρόνια, Αγώνες για τη Δημοκρατία 1936-1996, Αθήνα 2000, σελ. 65-68. 25 Βλ. ενδεικτικά το κεντρικό άρθρο της Αυγής «Υποταγή», στο φύλλο της 19ης Απριλίου 1964. 26 Βλ. Βήμα 19 Απριλίου 1964. 27 Βλ. Καθημερινή, Βήμα, 19 Απριλίου 1964. Μάλιστα ο Κανελλόπουλος κάλεσε τον πρωθυπουργό να καλύψει τον Γεννηματά από τις επιθέσεις του κεντρώου Τύπου. 28 Για τον Γεννηματά υπήρχε η πληροφορία πως στο παρελθόν είχε υπάρξει Φιλελεύθερος, κάτι που πιθανόν έπαιξε ρόλο στην επιλογή του βλ. ανώνυμο αχρονολόγητο (τέλη 1963-αρχές 1964) χειρόγραφο υπόμνημα με σχόλια για την ανώτατη ηγεσία, Α.Σ.Β., φάκελος 30, ΙΑΜΜ-Αθήνα. 24
181
«Όπως επηγγέλθημεν αι Ένοπλοι Δυνάμεις δεν θα επιτραπεί να ανήκουν ούτε εις πρόσωπα ούτε εις κόμματα, ούτε εις οργανώσεις.(…) Θα ανήκουν μόνον εις το έθνος και θα υπακούουν εις τας διαταγάς των νομίμων κυβερνήσεων(…) Όσοι θέλουν να ανήκουν εις άλλην οργάνωσιν δεν έχουν θέσιν εις τον Στρατόν(…)». Όταν κλήθηκε από τον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης να κατονομάσει την οργάνωση αυτή, δήλωσε ευθέως: «Η οργάνωσις λέγεται Ι.Δ.Ε.Α. και θα την καταργήσωμεν.(…) Αποτελεί κοινήν συνείδησιν εις τον Στρατόν η ύπαρξις του Ι.Δ.Ε.Α., ο οποίος δεν έχει καταθέσει επωνύμως καταστατικόν εις το πρωτοδικείον» 29. Έτσι ο πρωθυπουργός περιέγραφε για πρώτη φορά τους στόχους του για το εσωτερικό του στρατεύματος, στόχους τους οποίους δεν είχε μοιραστεί με την πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας. Όπως έχει ήδη επισημανθεί
οι εντολές που είχαν δοθεί στον Παπακωνσταντίνου αφορούσαν
προσεκτικές αλλαγές και τήρηση ισορροπιών, όχι στρατηγική πλήρους ρήξης30. Επιπλέον ετίθετο και το εύλογο ερώτημα κατά πόσον ήταν ορθή η εκτίμηση του πρωθυπουργού για την ύπαρξη του Ι.Δ.Ε.Α., μιας οργάνωσης που είχε να δώσει σημεία ζωής από το 1951-52. Φαίνεται πως σημαντική ώθηση στη καταγγελία του Παπανδρέου έδωσε ο νέος Α/Γ.Ε.Σ.. Ο Γεννηματάς ευθύς εξαρχής, εκδήλωσε στον υφυπουργό Εθνικής Άμυνας την πρόθεσή του να εκκαθαρίσει το στράτευμα από όλους όσοι είχαν ανέλθει στην ιεραρχία λόγω της προσκόλλησής τους στον Ι.Δ.Ε.Α.31. Πολύ λογικά πάντως η Καθημερινή κάλεσε τον πρωθυπουργό να παραπέμψει το ταχύτερο την υπόθεση στο στρατοδικείο, εφόσον είχε διαθέσιμα στοιχεία και όχι να χρησιμοποιεί τον Ι.Δ.Ε.Α. ως αφορμή για διώξεις αξιωματικών
32
. Κάτι τέτοιο, φυσικά, δε συνέβη. Η
ρητορική έξαρση του πρωθυπουργού δεν είχε συνέχεια. Η μόνη σημαντική εξέλιξη ήταν οι μεταθέσεις αρκετών αξιωματικών που υπηρετούσαν επί μακρόν σε επιτελικές θέσεις του Στρατού ή της Κ.Υ.Π.. Ο υφυπουργός Παπακωνσταντίνου κλήθηκε για εξηγήσεις στα Ανάκτορα από τον βασιλέα και υπερασπίστηκε τις τοποθετήσεις σε επαρχιακές μονάδες όσων είχαν παραμείνει για πολλά χρόνια στο Λεκανοπέδιο. Ο Κωνσταντίνος δεν φάνηκε να πείθεται, χωρίς να προβεί και σε αρνητικά σχόλια33. Καθώς η κυβέρνηση είχε στρέψει το ενδιαφέρον της στις διαρκείς περιπλοκές του Κυπριακού το καλοκαίρι του 1964, υπήρξαν καταγγελίες από την Αυγή για επικείμενο πραξικόπημα, με αυλική υποστήριξη. Στόχος του θα ήταν η ανάρρηση του Γ. 29
Βλ. Ελευθερία, 24 Απριλίου 1964. Βλ. Παπακωνσταντίνου ο.π. σελ. 159. 31 Ο.π. σελ. 164-165. 32 « Εις το Στρατοδικείον», Καθημερινή, 25 Απριλίου 1964. 33 Βλ. Παπακωνσταντίνου 168-170. 30
182
Ράλλη στην πρωθυπουργία ώστε να διαπραγματευτεί μία συμβιβαστική, (άρα για την Αριστερά και προδοτική) λύση του Κυπριακού34. Ο Ράλλης αντέδρασε μηνύοντας την εφημερίδα, αλλά η υπόθεση δε διέφυγε της προσοχής του ξένου παράγοντα. Οι Αμερικανοί διπλωμάτες εκτιμούσαν ως μικρή την υποστήριξη στα Ανάκτορα και το Στρατό για δυναμικές λύσεις και έβλεπαν τη δημοσιότητα που δόθηκε από τη κυβέρνηση στο θέμα ως προσπάθεια αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης35. Οι Βρετανοί, από τη μεριά τους έβλεπαν ότι οι ανησυχίες της Δεξιάς στην Ελλάδα εντείνονταν, καθώς η Ε.Δ.Α. δρούσε χωρίς περιορισμούς: οι πρόσφατες δημαρχιακές εκλογές είχαν εμπεδώσει ένα σχετικό κλίμα. Έτσι, ήταν αναμενόμενες τέτοιες συζητήσεις σε κύκλους απόστρατων αξιωματικών, αλλά τα πράγματα δεν είχαν εξωθηθεί σε σημείο που μια δικτατορία να αποτελεί τη μόνη λύση36. Μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ανάλυση από στέλεχος του Foreign Office εξηγούσε με ενάργεια τις αιτίες της ανοχής που έδειχναν οι Ένοπλες Δυνάμεις απέναντι στη κυβέρνηση Παπανδρέου. Καταρχάς, το υπουργικό συμβούλιο δεν διέθετε ακραία αριστερή σύνθεση και ειδικά ο πολιτικός προϊστάμενος του Στρατού, Γαρουφαλιάς ενέπνεε εμπιστοσύνη στα στελέχη του. Η κυπριακή κρίση είχε ενεργοποιήσει αντανακλαστικά εθνικής ενότητας, ενώ ακριβώς λόγω των εξελίξεων στη Μεγαλόνησο, η μείωση των αμυντικών δαπανών που είχε ξεκινήσει η νέα κυβέρνηση εμποδίστηκε. Επιπλέον, η Ε.Κ. αν και είχε τοποθετήσει σε καίριες θέσεις φιλικούς προς αυτήν αξιωματικούς, δεν είχε ακολουθήσει τη παράδοση των δεξιών κυβερνήσεων που εξόντωναν τους αντιπάλους τους από τα ανώτατα κλιμάκια. Βέβαια, η συντριπτική πλειονότητα των αξιωματικών ήταν υποστηρίκτρια της Ε.Ρ.Ε. και διστακτική απέναντι στις διακηρύξεις του Παπανδρέου ότι με φιλελεύθερα μέτρα θα εξουδετέρωνε την Αριστερά. Ωστόσο, το μέλλον έκρυβε κινδύνους: εάν ο πρωθυπουργός, ήδη 76 ετών, πέθαινε και ο διάδοχός του επέλεγε να συγκυβερνήσει με την Ε.Δ.Α., τότε η επέμβαση του Στρατού θα έπρεπε να θεωρείται δεδομένη. Φυσικά, η στάση των ΗΠΑ θα ήταν καθοριστική σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, ενώ ουδείς μπορούσε να προδικάσει πώς θα αντιδρούσε και ο νέος βασιλιάς37. Η προσοχή του διδύμου Γαρουφαλιά-Παπακωνσταντίνου στράφηκε στη διαχείριση της εξαιρετικά δύσκολης κατάστασης που είχε διαμορφωθεί στην Κύπρο το
34
Βλ. Αυγή , 2-3 Αυγούστου 1964. Athens Embassy προς State Department, 7/8/1964, A-108, RG 59, Central Foreign Policy Files, Political and Defense, κουτί 2241., N.A.R.A. 36 Murray προς Foreign Office, 5/8/1964, CE 1015/42, FO 371/ 174809. 35
183
καλοκαίρι του 1964. Μέρος αυτής της δύσκολης κατάστασης ήταν και ο στρατηγός Γρίβας, που είχε σταλεί από τη κυβέρνηση στη Μεγαλόνησο για να αναλάβει καθήκοντα ανώτατου στρατιωτικού διοικητή (τόσο της ΕΛ.ΔΥ.Κ, όσο και της κυπριακής Εθνοφρουράς- και των κρυφά σταλμένων λοιπών ελληνικών μονάδων). Ο Γρίβας παράκουσε τις κυβερνητικές εντολές και εξαπέλυσε επιθέσεις εναντίον τουρκικών θυλάκων, φέρνοντας εκ νέου Αθήνα και Άγκυρα στα πρόθυρα πολέμου. Επρόκειτο για σαφή απόδειξη της αδυναμίας της κεντρώας διακυβέρνησης να επιβληθεί απέναντι σε τμήμα του στρατιωτικού κατεστημένου (το οποίο η ίδια είχε εμπιστευθεί) 38. Αλλά το φθινόπωρο οι σχέσεις του πρωθυπουργού με τον υπουργό Εθνικής Άμυνας δοκιμάσθηκαν λόγω της απόπειρας μετονομασίας του Στρατού σε Βασιλικό, κατά τα πρότυπα του Ναυτικού και της Αεροπορίας. Όπως αποδείχθηκε επρόκειτο για πρωτοβουλία των Δόβα (αρχηγού του στρατιωτικού οίκου του βασιλιά) και Γεννηματά που θεωρούσαν ότι επρόκειτο για το ιδανικό δώρο προς τον μελλόνυμφο Κωνσταντίνο. Ο Γαρουφαλιάς υπέγραψε ασμένως το σχετικό διάταγμα, αλλά η δημοσιοποίηση της υπόθεσης, δεν επέτρεψε την μετονομασία του στρατεύματος39. Η αντίδραση από τον κεντρώο Τύπο ήταν καθοριστική, αλλά δεν ώθησε τον Παπανδρέου να εκδιώξει τον Γαρουφαλιά. Πέραν του ότι ήταν απαραίτητος για να μην υπάρχουν προβλήματα με τα Ανάκτορα, ο υπουργός Εθνικής Άμυνας είχε χειρισθεί επιτυχημένα τη μυστική αποστολή ελληνικού στρατού στη Κύπρο. Αν και οι δυσκολίες σταδιακά μειωνόταν, η κεντρώα κυβέρνηση απείχε πολύ από το να έχει πλήρη έλεγχο στο στράτευμα. Η μακρόχρονη ύπαρξη μηχανισμών, σε συνδυασμό με μία κατεστημένη νοοτροπία δημιουργούσαν συνεχώς δυσάρεστες εκπλήξεις στον υφυπουργό Παπακωνσταντίνου. Έτσι, διαπιστώθηκε ότι το περιοδικό Σοβιετολογία, που αγοραζόταν από το υπουργείο Εθνικής Άμυνας και διανεμόταν στις Ένοπλες Δυνάμεις, φιλοξενούσε πύρινα αντιπαπανδρεϊκά κείμενα, ενώ ανάλογο περιεχόμενο είχαν και δημόσιες ομιλίες αξιωματικών στις μονάδες τους (όπως του ταξίαρχου Λουμάκη σε σχολή εφέδρων αξιωματικών)40. Παρ’ όλα αυτά το χειμώνα του
37
Moberly προς Brown, “Report on the political importance of Greek Army’’, CE 1201/4/G, FO 371/174829. 38 Βλ. Χατζηβασιλείου «Αυταπάτες, διλήμματα και αποτυχία της πολιτικής: ο στρατός στην πορεία προς τη δικτατορία», στο Βασιλάκης Μ. (επιμ.): Από τον Ανένδοτο στη Δικτατορία, Αθήνα 2009. σελ.417-442, και ειδικά 430. 39 Για την απόπειρα μετονομασίας του Στρατού βλ. Παπακωνσταντίνου, ο.π. 212 και 223-224/ ενδεικτικά βλ. Ελευθερία, Αυγή, 21-25 Σεπτεμβρίου 1964. 40 Για τις υποθέσεις Σοβιετολογίας και Λουμάκη βλ. Παπακωνσταντίνου, ο.π. σελ.213-214/ βλ. ενδεικτικά Βήμα, 2-7 Οκτωβρίου 1964.
184
1964, ο Παπακωνσταντίνου κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η αντικυβερνητική έξαρση στο στράτευμα είχε αισθητά περιορισθεί41. β) Οι εκτός νυμφώνος: Ε.Ρ.Ε. και Σ.Α.Α.Σ. Η Ε.Ρ.Ε., με αρχηγό πλέον τον Π. Κανελλόπουλο, προσπαθούσε να φέρει σε δύσκολη θέση την κυβέρνηση, κατηγορώντας την ότι αντιμετώπιζε με υπερβολική χαλαρότητα τον κομμουνισμό. Σε αυτό το γενικό πλαίσιο η διάβρωση των Ενόπλων Δυνάμεων από την Αριστερά, ήταν για παράγοντες της Ε.Ρ.Ε. πραγματικότητα, την οποία η Ε.Κ. δεν μπορούσε, ή δεν ήθελε να αντιμετωπίσει. Αν και η ικανοποίηση από τον Γαρουφαλιά και τη θητεία του ήταν δεδομένη, διαμορφωνόταν μία εικόνα αναβίωσης της Μέσης Ανατολής. Οι αριστεροί ήταν λίγοι στο στράτευμα, σαφώς περιοριζόμενοι στους κληρωτούς και όχι στα στελέχη, αλλά η ρητορική και η πρακτική της Ε.Κ. δημιουργούσαν μετριοπαθείς φιλελεύθερους, που (κατά τα πρότυπα του 19411944) δεν θα αντιστεκόταν στην ανάπτυξη κομμουνιστικών πυρήνων στη κρίσιμη περιοχή της Αττικής. Έτσι, η Αριστερά θα είχε τη δυνατότητα αποτροπής μίας ενδεχόμενα απαραίτητης στρατιωτικής επέμβασης στο μέλλον42. Φυσικά η στάση που κρατούσε η Ε.Ρ.Ε. καθοριζόταν σε μεγάλο βαθμό από τις πληροφορίες που συγκέντρωνε από τους υποστηρικτές της στο Στρατό. Κύριος αντίπαλος θεωρούνταν ο Παπακωνσταντίνου, και οι στρατιωτικοί που απάρτιζαν το επιτελείο του. Σε κάποιους από αυτούς είχε ανατεθεί ο έλεγχος των “εθνικοφρόνων’’ αξιωματικών στο Επιτελείο και η μετάθεση πιστών στην Ε.Κ. αξιωματικών σε θέσεις – κλειδιά. Ταυτόχρονα, σε περιοδείες του σε επαρχιακές μονάδες ο υφυπουργός συναντούσε μόνο τα στελέχη που υποστήριζαν την Ε.Κ., ενώ άλλη ομάδα εμπίστων του αξιωματικών είχε αναλάβει τη παρακολούθηση της δράσης των αντιφρονούντων αξιωματικών στη περιφέρεια. Επιπλέον, (σε μια ακραία περίπτωση παραπληροφόρησης) η κυβέρνηση είχε αφήσει Ρώσους τεχνικούς να επανδρώσουν την κυπριακή εθνοφρουρά, με αποτέλεσμα στη Μεγαλόνησο να κυριαρχεί η σοβιετική προπαγάνδα και η πλειονότητα του πληθυσμού να είναι πλέον εναντίον της Ένωσης με την Ελλάδα43. Έτσι, οποιαδήποτε πρωτοβουλία της κυβέρνησης αντιμετωπιζόταν ως ενισχυτική της Αριστεράς. Η διακηρυγμένη πρόθεση της Ε.Κ. να αφοπλισθούν τα Τ.Ε.Α. νότια του Αλιάκμονα συναντούσε σοβαρές αντιδράσεις, και τελικά, με πρωτοβουλία του
41
Βλ. Παπακωνσταντίνου, ο.π. σελ. 233 Παπαληγούρας προς Καραμανλή, 29 Φεβρουαρίου 1964, Κ.Καραμανλής/ Αρχείο, τόμος 6 σελ. 289. 43 «Δελτίον Πληροφοριών», 3/11/1964, Α.Π.Κ, φάκελος 49, “Ζητήματα Ενόπλων Δυνάμεων 19641978’’, Ε.Φ.Π.Κ., Αθήνα. 42
185
Γαρουφαλιά σιωπηρά εγκαταλείφθηκε44. Απρόοπτα γεγονότα δημιούργησαν ακόμη μεγαλύτερη ένταση. Η έκρηξη νάρκης στο Γοργοπόταμο σε εορταστικές εκδηλώσεις για την ανατίναξη της γέφυρας το 1942, πέραν των 13 νεκρών προκάλεσε και έντονη πολιτική αντιπαράθεση45. Για την Ε.Ρ.Ε. και τον φιλικό της Τύπο, επρόκειτο για ένδειξη της κατάρρευσης του κράτους· στις πρώτες του δηλώσεις ο Π. Κανελλόπουλος δεν έδωσε έμφαση στα θύματα, αλλά στον εξευτελισμό της ιδέας του Έθνους, που αποδεικνυόταν και από τις αποδοκιμασίες προς τις παρούσες στρατιωτικές αρχές 46. Καθώς τον Δεκέμβριο υπήρχαν τακτικές κρίσεις στις Ένοπλες Δυνάμεις, αρκετό καιρό πριν η Καθημερινή δημοσίευε πληροφορίες για εξουδετέρωση του Γεννηματά δια προαγωγής του σε Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. και προώθηση στην αρχηγία του Στρατού είτε του Βιτσαξάκη, είτε του Τσολάκα47. Σύμφωνα με την εφημερίδα στόχος της κυβέρνησης ήταν να ολοκληρωθεί ο “εκπαπανδρεϊσμός’’ του στρατού εντός του 196448. Φυσικά, ο Γαρουφαλιάς έπρεπε να παραμείνει στη θέση του, αν και η Καθημερινή έβλεπε ως εξαιρετικά δυσχερή ενδεχόμενη απομάκρυνση του υπουργού Εθνικής Άμυνας, λόγω της δυσπιστίας που έτρεφε προς τον πρωθυπουργό ο βασιλιάς49. Σε γενικές γραμμές η Ε.Ρ.Ε. ήταν υπέρ της ύπαρξης στεγανών στις Ένοπλες Δυνάμεις και θεωρούσε λογική την απαίτηση του Κωνσταντίνου να έχει τον τελευταίο λόγο στα ζητήματα Άμυνας. Ο φόβος κορυφαίων στελεχών της Ε.Ρ.Ε. ότι η Ε.Κ. θα προχωρούσε σε μαζικές επανακρίσεις αξιωματικών (και μάλιστα προερχόμενων από τον Ε.Λ.Α.Σ.!) αποδείχθηκε περιττός50. Οι ίδιοι οι απόστρατοι αξιωματικοί που κινητοποιήθηκαν δεν είδαν τις ελπίδες τους για επιστροφή στο στράτευμα να γίνονται πραγματικότητα. Ήδη από το 1957 είχε ιδρυθεί ο “Σύνδεσμος Απομακρυνθέντων Αξιωματικών Στρατού’’ (Σ.Α.Α.Σ), προκειμένου να εκφράσει τα αιτήματα όσων είχαν εκδιωχθεί από το στράτευμα μετά την 16η Νοεμβρίου του 195251. Αναμενόμενα, η δράση του Σ.Α.Α.Σ ήταν περιορισμένη έως το 1963-1964· η άνοδος της ΕΚ στην εξουσία ήταν αυτή που τόνωσε τις προσδοκίες των 44
Βλ. Βερέμη, 2000, ο.π, σελ. 247-249. Σύμφωνα με φιλικές προς την ΕΡΕ πηγές βασικός λόγος της αποστράτευσης του Σακελλαρίου ήταν η διαφωνία του με τον αφοπλισμό των Τ.Ε.Α.. Ο Σακελλαρίου εκτιμούσε ότι αυτό το ενδεχόμενο ήταν στρατηγικό σφάλμα, λόγω της μικρής στρατιωτικής παρουσίας στη Νότια Ελλάδα. Βλ. Καθημερινή, 18 Απριλίου 1964. 45 Βλ. ενδεικτικά Λιναρδάτου, ο.π. τόμος Ε’ Αθήνα, χ.χ.ε., σελ. 120. 46 Βλ,. Καθημερινή, 1 Δεκεμβρίου 1964. 47 Βλ. Καθημερινή, 28 Νοεμβρίου και 12 Δεκεμβρίου 1964. 48 Ο.π. 49 Βλ. Καθημερινή, 15 και 19 Δεκεμβρίου 1964. 50 « Δελτίον Πληροφοριών», 3/11/1964, Α.Π.Κ., φάκελος 49, ’’Ζητήματα Ενόπλων Δυνάμεων 19641978’’/ Πιπινέλης προς Καραμανλή, 24 Νοεμβρίου 1964, Κ. Καραμανλής/ Αρχείο, τόμος 6 σελ. 309-310. 51 «Καταστατικόν του Συνδέσμου των οπωσδήποτε εξελθόντων Αξιωματικών και Ανθυπασπιστών του Στρατού από της 16ης Νοεμβρίου 1952 και εντεύθεν». Αρχείο Βρεττού Επ., φάκελος 3, υποφάκελος 5, Σ.Α.Α.Σ., Ε.Λ.Ι.Α. Αθήνα.
186
μελών του συνδέσμου52. Κινητήριος μοχλός του, και πρόεδρός του από τον Απρίλιο του 1964, ήταν ο αντιστράτηγος ε.α. Βρεττός. Ο Βρεττός παλαιός παπαγικός (και πιθανόν ΙΔΕΑτης), ανήκε σε όσους εξοβελίστηκαν προκειμένου να ανέλθει ο Καρδαμάκης στην αρχηγία του Γ.Ε.Σ. το 195953. Βασικό αίτημα του Βρεττού και των υπολοίπων μελών του Σ.Α.Α.Σ. ήταν η επαναφορά τους στο στράτευμα και η επανάκρισή τους από συμβούλιο ανώτατων αξιωματικών έτσι ώστε να παραμείνουν στις Ένοπλες Δυνάμεις όσοι κρίνονταν ακόμη ικανοί να προσφέρουν.54 Κατά κύριο λόγο ο Σ.Α.Α.Σ. εκπροσωπούσε εκείνη τη στιγμή όσους είχαν αποστρατευθεί με τον νόμο 4028 του 1959, καθώς η παλαιά φρουρά του Συνδέσμου, όσοι είχαν εκδιωχθεί επί Παπάγου, λογικά είχαν συμβιβασθεί με την έξοδό τους από το Στρατό. Παρά τα αλλεπάλληλα υπομνήματα προκειμένου να πεισθεί η κυβέρνηση για το δίκαιο των αιτημάτων του Σ.Α.Α.Σ, η προσπάθεια του συνδέσμου μέσα στο 1964 δεν είχε καμμία τύχη. Ο Γαρουφαλιάς απέφυγε να δεσμευθεί και παρέπεμψε την υπόθεση στον Γεννηματά, χωρίς ουσιαστική πρόοδο55. γ ) Η επιδείνωση των σχέσεων με το Θρόνο: “Σχέδιον Περικλής’’. Οι όποιες ελπίδες για μία ουσιαστική σύμπλευση του Στέμματος και της κυβέρνησης με τον ερχομό του 1965 σύντομα εκμηδενίστηκαν. Η απομάκρυνση του Δόβα από την αρχηγία του Στρατιωτικού Οίκου του Βασιλέα56, δεν είχε συνέχεια, καθώς τον Φεβρουάριο του 1965 μία αναπάντεχη ανακάλυψη άλλαξε ριζικά τα δεδομένα. Στις αρχές του 1965, αξιωματικός φιλικός προς τη κυβέρνηση που του είχε ανατεθεί η έρευνα των αρχείων του Γ.Ε.Σ., εντόπισε το κείμενο της “ Άσκησης Περικλής’’ και το επέδωσε στον υφυπουργό Παπακωνσταντίνου. Σύντομα ο τελευταίος ενημέρωσε απευθείας τον πρωθυπουργό, παρακάμπτοντας τον Γαρουφαλιά. Ο Παπακωνσταντίνου είδε την ανακάλυψη του “σχεδίου’’ ως ευκαιρία ουσιαστικής επιβολής της κυβερνητικής θέλησης στο τομέα των Ενόπλων Δυνάμεων. Ο υφυπουργός εκτιμούσε πως, λόγω του “Περικλή’’, ο Παπανδρέου μπορούσε να απαιτήσει την αποστράτευση των ανώτατων αξιωματικών που ήταν αναμεμιγμένοι στο σχεδιασμό του
52
Από 120 μέλη το 1963, ο Σ.Α.Α.Σ, έφτασε τα 200 το καλοκαίρι του 1964 και τα 250 το φθινόπωρο, βλ. «Εμπιστευτικόν Υπόμνημα» του Συνδέσμου προς τη πολιτική ηγεσία, 5/10/1964, Αρχείο Βρεττού Επ., φάκελος 3, υποφάκελος 5, “Σ.Α.Α.Σ.’’ 53 Χειρόγραφο σημείωμα του Βρεττού, ο.π. 54 Υπόμνημα με ημερομηνία 5/10/1964, ο.π. 55 Ταξίαρχος ε.α Κωνσταντινίδης προς Βρεττό, 1/4/1964, 13/8/1964, 1/10/1964. Ως βασική αιτία της καθυστέρησης οποιασδήποτε εξέλιξης ο Κωνσταντινίδης θεωρούσε τις επιπλοκές στο Κυπριακό. 56 Βλ. Ελευθερία, 5 Ιανουαρίου 1965.
187
1961, με πρώτο και κύριο τον Γεννηματά57. Οι πολιτικές εξελίξεις όμως ανέτρεψαν αυτό το σχεδιασμό. Τα ενδοκομματικά προβλήματα της Ε.Κ., εμφανή ήδη από την επομένη του εκλογικού της θριάμβου (και παρά το θάνατο του Σ. Βενιζέλου), εντάθηκαν μέσα στους επόμενους μήνες58. Η εμφάνιση στο προσκήνιο του Ανδρέα Παπανδρέου και οι ηγετικές του φιλοδοξίες ερχόταν σε σύγκρουση με τις αντίστοιχες φιλοδοξίες των υπολοίπων -ουκ ολίγων- ηγετικών στελεχών της κυβέρνησης59. Κινήσεις όπως ο ανασχηματισμός του Ιανουαρίου του 1965, με σημαντικότερη εξέλιξη την τοποθέτηση του Η. Τσιριμώκου στο υπουργείο Εσωτερικών, δημιούργησαν περισσότερα προβλήματα από όσα έλυσαν60. Πρόσθετα ζητήματα κομματικής συνοχής δημιουργούσε η πρόταση της Ε.Δ.Α για παραπομπή του Κ. Καραμανλή και άλλων συνεργατών του στο Ειδικό Δικαστήριο, για υποτιθέμενες διαχειριστικές ανωμαλίες στη Δ.Ε.Η61.
Οι πληροφορίες για ζυμώσεις
απομάκρυνσης του Παπανδρέου εντός του κόμματός του εντάθηκαν από τη γνωστή έκκληση του Π. Κανελλόπουλου στις 19 Φεβρουαρίου 1965, για ανατροπή του Παπανδρέου από τη πρωθυπουργία και κοινοβουλευτική στήριξη της Ε.Ρ.Ε. προς τους ανατροπείς του62. Ο πρωθυπουργός έπρεπε να πάρει αμέσως μία πρωτοβουλία για να συσπειρώσει τη κοινοβουλευτική του ομάδα. Έτσι, στις 23 Φεβρουαρίου 1965, έφερε από το βήμα της Βουλής στη δημοσιότητα το “Σχέδιο Περικλής’’, προκαλώντας ενθουσιασμό
στις
τάξεις
του
κόμματός
του
(και
απογοήτευση
στον
Παπακωνσταντίνου)63.
57
Βλ. Παπακωνσταντίνου , οπ σελ. 259-264. Έτσι, ο υποψήφιος της ΕΚ για τη προεδρία της Βουλής, Γ. Αθανασιάδης- Νόβας απέτυχε να εκλεγεί στη πρώτη ψηφοφορία, βλ. ενδεικτικά Βήμα, 20-21 Μαρτίου 1964. Ο Παπανδρέου διέγραψε τους Τσιριμώκο και Παπαπολίτη, απόφαση που ανακάλεσε αργότερα. 59 Για την παραίτηση του Α. Παπανδρέου τον Νοέμβριο του 1964 και την ενίσχυση της επιρροής του, βλ. Ριζά, 2008, ο.π. σελ. 328-329/ Λιναρδάτο, οπ τόμος Ε’ σελ. 92-97/ Προειδοποιητική βολή για τη μελλοντική της στάση, μπορεί να θεωρηθεί το άρθρο της Ελευθερίας « Δημοκρατία: έτος 1», της 1ης Νοεμβρίου 1964, όπου επαινείται η οικονομική πολιτική της κυβέρνησης (άρα και ο Κ. Μητσοτάκης), ενώ διαπιστώνεται η έλλειψη εσωκομματικής δημοκρατίας, η αποτυχία αποκατάστασης Κράτους Δικαίου και η έλλειψη κυβερνητικού ελέγχου στο στράτευμα. 60 Για τον ανασχηματισμό του Ιανουαρίου βλ. ενδεικτικά Ελευθερία, 6-9 Ιανουαρίου 1965. Η προώθηση του ΕΑΜογενούς Τσιριμώκου, πολύ φυσικά προξένησε έντονες αντιδράσεις στην αντιπολίτευση. Η Καθημερινή, ξανακάλεσε την εθνικόφρονα μερίδα του Κέντρου, και ειδικά όσους προερχόταν από το Κ.Φ. να δραστηριοποιηθεί ώστε να παραιτηθεί η κυβέρνηση και να προκύψει άλλη από την ίδια Βουλή, βλ. το άρθρο « Το μόνον θέμα», στο φύλλο της 7ης Ιανουαρίου. 61 Για το δημόσιο διάλογο βλ.ενδεκτικά Ελευθερία, Αυγή, Καθημερινή, 6-9 Φεβρουαρίου 1965/ Η στάση του Κ. Καραμανλή στο Κ. Καραμανλής/ Αρχείο, τόμος 6 σελ. 157-166 και 180-192/ Διαμαντόπουλου, 1989, οπ σελ.162-168. 62 Βλ. Κανελλόπουλου, οπ σελ.70-72. Στην ομιλία του ο αρχηγός της ΕΡΕ τόνισε πως η Ελλάδα δεν θα γινόταν Βιετνάμ. 63 Βλ. Παπακωνσταντίνου οπ σελ. 268. 58
188
Με εντολή του Γαρουφαλιά είχε ήδη συσταθεί επιτροπή ανώτερων αξιωματικών, υπό τη προεδρία του διοικητή της Α.Σ.Δ.Α.Ν., αντιστρατήγου Λουκάκη, ώστε να μελετηθεί το κείμενο του σχεδίου και να καταλογισθούν ευθύνες σε όποια στελέχη είχαν ανάμιξη. Όλα τα μέλη της επιτροπής ήταν υποστηρικτές της κυβέρνησης: ο ταξίαρχος Μπάλλας ήταν στενός συνεργάτης του υφυπουργού Παπακωνσταντίνου
και
οι
συνταγματάρχες
Παπατέρπος
και
Τσεπαπαδάκης,
υποδιευθυντής της Κ.Υ.Π. και Διευθυντής του Β’ Γραφείου του Γ.Ε.Σ. αντίστοιχα, ήταν τα άτομα της απόλυτης εμπιστοσύνης του Παπανδρέου στον κρίσιμο τομέα των πληροφοριών. Η Επιτροπή Λουκάκη κατέληξε στο πόρισμά της ότι το σχέδιο αφορούσε τη κινητοποίηση των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας για τις εκλογές του 1961. Αν και δεν εντόπισε εφαρμοστικές διαταγές, η επιτροπή Λουκάκη έκρινε πως η άσκηση Περικλής είχε υλοποιηθεί κατά τη προεκλογική περίοδο του 196164. Αντίθετα, ο Φροντιστής, Α/ΓΕΕΘΑ τη διαφιλονικούμενη περίοδο και ήδη βουλευτής της Ε.Ρ.Ε., υποστήριζε πως τα κείμενα αφορούσαν άσκηση ψυχολογικού πολέμου που ουδέποτε έγινε πράξη65. Προχωρώντας, ο Κανελλόπουλος ανέλυσε τη στάση της Ε.Ρ.Ε. τονίζοντας ότι το “Σχέδιο Περικλής’’, δεν αφορούσε αποκλειστικά το όφελος του κόμματός του, αλλά την αναχαίτιση της κομμουνιστικής επιρροής. Εξάλλου, δεν μπορούσε να είναι εκλογικό, αφού η σύνταξή του ξεκίνησε από το 1959, ενώ δεν ωφελούσαν τη μυστικότητά του οι συσκέψεις μεγάλου αριθμού στελεχών, μεταξύ των οποίων και υποστηρικτές του Κέντρου (όπως ο αρχηγός της Χωροφυλακής Βαρδουλάκης, που ο Κανελλόπουλος υπενθύμιζε ότι ήταν προσωπικός φίλος του Σ. Βενιζέλου). Τέλος, ο αρχηγός της Ε.Ρ.Ε. υπογράμμιζε ότι το σχέδιο δεν εφαρμόσθηκε ποτέ, ούτε πριν, ούτε μετά τις εκλογές αφού διέρρευσε στον κομμουνιστικό Τύπο. Όσο για τον Λουκάκη, ο Κανελλόπουλος ήταν σαφής: «Ο
αντιστράτηγος
Λουκάκης,
προφανώς
υπακούσας
εις
εντολάς
Κυβερνήσεως, ουχί εθνικού αλλά κομματικού περιεχομένου, αναλαμβάνει δι’ έγραψε και
της όσων
υπέγραψε τεραστίαν ευθύνην έναντι του έθνους και της ενότητος των
ενόπλων δυνάμεων της χώρας»66. Μόνη λύση για την Ε.Ρ.Ε. αποτελούσε η άμεση προσφυγή σε εκλογές, αφού όμως εξαλειφόταν η τρομοκρατία που ασκούσαν οι “Λαμπράκηδες’’ στην ύπαιθρο.
64 65
Το πόρισμα Λουκάκη στην Ελευθερία, 26 Φεβρουαρίου 1965. Βλ.Καθημερινή, Εστία 24 Φεβρουαρίου 1965.
189
Μάλιστα,
ο
Κανελλόπουλος
προχώρησε
περισσότερο
εκτιμώντας
ότι
θα
ακολουθούσαν δραματικές, ίσως και αιματηρές εξελίξεις εάν δεν υπήρχε άμεση πτώση του Παπανδρέου67. Προφανώς η πίεση από την Ε.Ρ.Ε68 και το περιβάλλον του ώθησαν τον Κωνσταντίνο να έρθει για πρώτη φορά σε ευθεία διαφωνία με τον πρωθυπουργό για το Στρατό. Πέραν του Κανελλόπουλου, έγκυρες πηγές της αμερικανικής πρεσβείας διαπίστωναν μεγάλη δυσφορία από τους Πιπιλή και Γεννηματά, που ήταν έτοιμοι να προσφέρουν τη παραίτησή τους στο βασιλιά. Η ενόχληση της ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάμεων γινόταν μεγαλύτερη από τη διαπίστωση ότι ο Γαρουφαλιάς είχε αποτύχει να τη καλύψει όσο έπρεπε. Πρόσθετη εκνευρισμό στην Αυλή προκαλούσε και το ενδεχόμενο μιας επίσκεψης του Παπανδρέου στη Σοβιετική Ένωση, για την οποία είχε πρόσφατα λάβει πρόσκληση. Στις αρχές Μαρτίου σε συνεργασία του με τον Παπανδρέου, ο βασιλιάς ζήτησε την άμεση αποστρατεία του Λουκάκη· ως αιτιολογικό, προβαλλόταν ότι ο διοικητής της Α.Σ.Δ.Α.Ν. με τις ανακρίσεις του στράφηκε εναντίον ανωτέρων του, ανατρέποντας την ιεραρχία. Ακόμη, ο Κωνσταντίνος έθεσε και ζήτημα αποφυγής μεταβολών στη στρατιωτική ηγεσία ως τις τακτικές κρίσεις του Δεκεμβρίου. Ο Παπανδρέου επεσήμανε ότι ο Λουκάκης υπάκουσε σε διαταγή του προϊσταμένου του υπουργού, απέρριψε το ενδεχόμενο αποστρατείας του αξιωματικού και δεν έφερε αντίρρηση στην παραμονή των υπαρχόντων στρατηγών69. Ο Κωνσταντίνος επανέλαβε και σε άλλους υπουργούς την επιθυμία του για την αποστράτευση του Λουκάκη70. Ο πρωθυπουργός, προσπαθώντας για άλλη μια φορά να κατευνάσει το Στέμμα, ζήτησε από τον διοικητή της Α.Σ.Δ.Α.Ν. να υποβάλλει παραίτηση για να διευκολύνει τη κυβέρνηση. Όμως ο Λουκάκης, υποστηριζόμενος από τον υπουργό Οικονομικών Κ. Μητσοτάκη, αρνήθηκε να παραιτηθεί71. Η διαφωνία βασιλιά και πρωθυπουργού ήταν σαφέστατη και υποδήλωνε χάσμα στις σχέσεις των δύο πολιτειακών παραγόντων· προφανώς για αυτό το λόγο δεν υπήρξε και άλλη συνάντησή τους έως τον Ιούλιο, υπό εντελώς διαφορετικές συνθήκες.
66
Βλ. Καθημερινή, 26 Φεβρουαρίου 1965/ Για μια ύστερη εκτίμηση των συνθηκών των εκλογών του’61, βλ. Κανελλόπουλου, ο.π. σελ. 48. 67 Ακρόπολις, 28 Φεβρουαρίου 1965. 68 Καθημερινή 27 Φεβρουαρίου 1965, με αναφορά σε ακρόαση του Κανελλόπουλου από τον Βασιλέα. Ο αρχηγός της ΕΡΕ χαρακτήρισε επιτακτική ανάγκη την απομάκρυνση του Γ. Παπανδρέου από τη πρωθυπουργία. 69 Athens Embassy προς State Department, 16/3/1965, air gram A-731, “Military Leadership disturbed by Operation Pericles’’, (Brewster for the Ambassador), RG 59, Central Foreign Policy Files, Political-Defense, Greece 1964-1966, “POL-13-Non party blocks’’, κουτί 2241. N.A.R.A. 70 Παπανδρέου Α. οπ σελ. 207-208/ Παπακωνσταντίνου οπ σελ. 277.
190
δ) Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. Από το καλοκαίρι του 1964, ορισμένοι κατώτεροι αξιωματικοί, ως επί το πλείστον λοχαγοί που είχαν εξέλθει από τη Σχολή Ευελπίδων το 1953, στράφηκαν στη σύμπηξη οργάνωσης για την υποστήριξη της κυβέρνησης της Ε.Κ.. Κινητήριος μοχλός των εξελίξεων υπήρξε ο λοχαγός Αρ. Μπουλούκος, παλαιός οπαδός του Γρίβα, και πολιτικός φίλος του υπουργού Εξωτερικών, Κωστόπουλου· χάρη στον Κωστόπουλο, ο Μπουλούκος τοποθετήθηκε στη Κ.Υ.Π72. Η Κ.Υ.Π. υπαγόταν στον πρωθυπουργό (άρα σε άμεσο πολιτικό έλεγχο) και γι’ αυτό η νέα κυβέρνηση κατάφερε σχετικά εύκολα να τοποθετήσει έμπιστα στελέχη στην υπηρεσία. Ως βασική αιτία για τη δημιουργία του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. ο βασικός απολογητής της οργάνωσης, Μπουλούκος, επικαλείται την ουσιαστική αδράνεια που έδειχνε η κυβέρνηση από την ισχυρή παρουσία αντικυβερνητικών αξιωματικών σε καίριες θέσεις. Η ανησυχία του επίδοξου υπερασπιστή της ομαλότητας, εντεινόταν από την παρουσία των Γαρουφαλιά και Γεννηματά στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων. Οι αλλεπάλληλες εκκλήσεις για επιφυλακή προς τους ανωτέρους του φιλοκυβερνητικούς αξιωματικούς και τα πολιτικά πρόσωπα που γνώριζε δεν βοήθησαν ιδιαίτερα. Έτσι, μετά την τοποθέτησή του στη Κ.Υ.Π, προχώρησε στην ιδέα μιας οργάνωσης από τη βάση της στελεχιακής πυραμίδας, που στη συνέχεια θα αναζητούσε μια ισχυρή προσωπικότητα για να αναλάβει την ηγεσία της. Λογικά, ο Μπουλούκος σε πρώτη φάση, επεχείρησε και σε μεγάλο βαθμό πέτυχε να επανασυγκολλήσει τον πυρήνα των φιλογριβικών αξιωματικών, με τους οποίους γνωριζόταν από τις αρχές της δεκαετίας73. Η νέα οργάνωση χρειαζόταν ένα συνεκτικό κείμενο που θα αποτύπωνε τους στόχους και την ιδεολογική της κατεύθυνση. Ο λοχαγός Τόμπρας, που ανέλαβε την σχετική ευθύνη, στράφηκε στην πλέον επιτυχημένη οργάνωση που η συγκεκριμένη γενιά αξιωματικών γνώριζε: στον Ι.Δ.Ε.Α. Έχοντας ακούσει, πως ο Δεσμός ήταν πανίσχυρος, ο Τόμπρας και οι σύντροφοί του, προφανώς θα ήθελαν να ακολουθήσουν τα βήματά του, όσον αφορά την επιρροή του στο στράτευμα. Έτσι, ο όρκος που συντάχθηκε από τον συγκεκριμένο αξιωματικό, σε ομολογουμένως περίεργα ελληνικά, έχει έντονη την επιρροή του αντίστοιχου όρκου του Ι.Δ.Ε.Α. που εντοπίσθηκε στο πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο του Γ. Καραγιάννη. Δινόταν έμφαση στην προστασία της 71
Athens Embassy προς State Department, 16/3/1965, air gram A-731, “Military Leadership disturbed by Operation Pericles’’, (Brewster for the Ambassador), RG 59, Central Foreign Policy Files, Political-Defense, Greece 1964-1966,“POL-13-Non party blocks’’, κουτί 2241, N.A.R.A. 72 Μπουλούκος, οπ σελ. 142-145. 73 Ο.π/.σελ. 146 και 160-161. / Συνέντευξη Μπουλούκου στον γράφοντα.
191
χώρας, του κράτους δικαίου και της Δημοκρατίας, από οποιαδήποτε επιβουλή, κομμουνιστική ή “εξωλαϊκή’’, και στην επιβολή της αξιοκρατίας (που ταυτιζόταν με τη δημοκρατία), ακόμη και δια της βίας. Επιπλέον, γινόταν λόγος για ακατάλυτο αγώνα προς τη δημιουργία μίας Μεγάλης Ελλάδας. Ασφαλώς, ο συντάκτης του όρκου ταύτιζε τη δημοκρατία και την αξιοκρατία με τη διακυβέρνηση της χώρας από την Ε.Κ.: βασικά στοιχεία της κεντρώας ρητορικής τα προηγούμενα χρόνια ήταν οι αυταρχικές ροπές της Ε.Ρ.Ε, σε συνδυασμό με την ευνοιοκρατία που είχε εγκαθιδρύσει στη χώρα (και ειδικά στο στράτευμα). Η αναφορά σε μια Μεγάλη Ελλάδα, δεν είναι μόνο φόρος τιμής στην ανάλογη αναφορά του Ι.Δ.Ε.Α.: δείχνει τη στήριξη του ενωτικού στόχου (που διακήρυσσε η Ε.Κ.) όσον αφορά το Κυπριακό, και δείχνει και τη συνέχεια με την ομάδα Γρίβα του 1960-61. Η νέα οργάνωση ονομάσθηκε Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. (Αξιωματικοί, Σώσατε Πατρίδα, Ιδέα, Δημοκρατία, Αξιοκρατία)74. Άλλο ένα σημείο ταύτισης με τον παλαιό Ι.Δ.Ε.Α. αποτελεί ο διακηρυγμένος στόχος της οργάνωσης να στραφεί για μυήσεις
μόνο
σε
αποφοίτους
της
Σχολής
Ευελπίδων,
αποκλείοντας
τους
75
μονιμοποιηθέντες έφεδρους . Ασφαλώς όμως, η οργάνωση, με την υποστήριξη ελάχιστων κατώτερων αξιωματικών δεν είχε καμία τύχη. Η πολιτική κάλυψη και προστασία ήταν απαραίτητη. Σε σχέση με τις κινήσεις του Ι.Δ.Ε.Α. το 1947, οι ΑΣΠΙΔείς φαίνεται πως κινήθηκαν πιο συγκρατημένα: έκαναν διαβήματα προς στελέχη της Ε.Κ. και υπουργούς, όπως και άλλοι ομοϊδεάτες τους αξιωματικοί, ζητώντας βοήθεια σε ζητήματα τοποθετήσεων και μεταθέσεων και εκφράζοντας ανησυχία για την παραμονή αντικυβερνητικών αξιωματικών σε καίριες θέσεις. Δεν έγινε ποτέ όμως αναφορά σε συγκροτημένη οργάνωση, μέχρις ότου κατασταλάξει ο Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. σε ποιον θα έκανε ανοικτά λόγο για την ύπαρξή του76. Κατά τον Μπουλούκο, τελικά η οργάνωση στράφηκε προς τον γιό του πρωθυπουργού και υπουργό Προεδρίας, Ανδρέα Παπανδρέου, τον οποίο και ενημέρωσε για την ύπαρξή του τον Σεπτέμβριο του 196477. Αντίθετα, ο Παπανδρέου αναφέρει ότι η γνωριμία του με τον πολυπράγμονα λοχαγό έγινε μήνες αργότερα και αφορούσε ζήτημα εξυπηρέτησης αιτήματος του Μπουλούκου78. Η επαφή μεταξύ των 74
Το κείμενο του όρκου σε Λιναρδάτο, οπ, τόμος Δ’ σελ. 185. Μπουλούκος, οπ σελ. 163. 76 Ο.π. σελ. 166/ Αρχείο δικηγόρου Τάκη Τουλούπα, (στο εξής : Αρχείο Τουλούπα), φάκελος “Αλληλογραφία-Καταθέσεις-Υπομνήματα’’, υποφάκελος “συνοπτικές καταθέσεις, Αύγουστος 1965Αύγουστος 1966’’, ένορκη εξέταση μάρτυρα Νόβα-Αθανασιάδη Γ., 7/1/1966. Ο Νόβας έκανε λόγο για επισκέψεις του αντισυνταγματάρχη Παραλίκα που εξέφραζε ανησυχίες για τον τρόπο διοικήσεως του στρατεύματος. Ε.Λ.Ι.Α, Αθήνα. 77 Μπουλούκου ο.π. σελ. 170-171. 78 Α. Παπανδρέου, ο.π. σελ. 209-210. 75
192
δύο πλευρών πρέπει να θεωρείται δεδομένη, αλλά η ανάληψη της αρχηγίας της οργάνωσης από τον Α. Παπανδρεόυ, παραμένει σκοτεινό ζήτημα. Όπως και εάν είχαν τα πράγματα η οργάνωση άρχισε να ανδρώνεται αποκτώντας ερείσματα στο Γ.Ε.Σ., τη Κ.Υ.Π. και μονάδες της Αττικής. Ο Μπουλούκος αναφέρει ονομαστικά 40 αξιωματικούς ως μέλη του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., μέχρι το φθινόπωρο του 196479. Ως τότε, η οργάνωση φαίνεται πως ασχολήθηκε με τη συλλογή πληροφοριών για όσους θεωρούσε ακροδεξιούς αντιπάλους της και για όσους μπορούσαν δυνητικά να γίνουν μέλη της. Όσο για τη σχέση τους με ανώτερους αξιωματικούς δεν πρέπει να έγινε ευθεία πρόσκληση συμμετοχής. Πάντως υπήρχαν δυναμικά μεσαία στελέχη, όπως ο συνταγματάρχης Χονδροκούκης, που υπηρετούσε στο Γ’ Σ.Σ., που θεωρούσαν πως μία οργάνωση των “δημοκρατικών’’ (όπως αυτοπροσδιοριζόταν οι υποστηρικτές της Ε.Κ.) αξιωματικών θα ήταν ορθή εξέλιξη80. Στα τέλη του 1964, ο υπερκινητικός Μπουλούκος τοποθετήθηκε στο κλιμάκιο της Κ.Υ.Π. στη Κύπρο. Ο ίδιος αναφέρει πως ήταν δική του επιλογή ώστε να αποδυναμώσει τον ισχυρό αντικυβερνητικό πυρήνα αξιωματικών που υπηρετούσε στη Μεγαλόνησο81. Άλλες πηγές θέλουν τη μετάθεση του Μπουλούκου συνδυασμό έτερων παραγόντων: αφενός μεν ο προϊστάμενός του Παπατέρπος είχε απηυδήσει από την αδυναμία συνεργασίας με τον υπασπιστή του82, αφ’ ετέρου παρενέβη και ο στρατηγός Γρίβας, που ζήτησε να σταλεί στη Μεγαλόνησο ο Μπουλούκος, καθώς τον γνώριζε από τη “Χ’’ και τις ζυμώσεις του 196083. Ο Μπουλούκος τοποθετήθηκε στη διεύθυνση αντικατασκοπείας στη Κ.Υ.Π. της Κύπρου, και αμέσως επιχείρησε να δημιουργήσει πυρήνες του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. στην Α.Σ.Δ.Α.Κ. Τούτο δεν ήταν εύκολο, καθώς η κυβέρνηση της Ε.Κ. είχε μεταθέσει αρκετούς αντιπάλους της στις μονάδες της Μεγαλονήσου. Ο Μπουλούκος, εκμεταλλευόμενος το πόστο του και τις καλές σχέσεις του με το Γρίβα, κατόρθωσε να κινηθεί αρκετά ελεύθερα και να πραγματοποιήσει μυήσεις, ενισχύοντας την αριθμητική δύναμη της οργάνωσης του84. Όμως ο χρόνος λειτουργούσε σε βάρος του: ο Γρίβας
79
Μπουλούκου, οπ σελ.181-182. Ωστόσο, είναι εντυπωσιακό ότι μεταξύ των μελών ο Μπουλούκος προσδιορίζει και τους αξιωματικούς που κατέδωσαν την οργάνωση( άνευ ξεχωριστής αναφοράς) / Σε συνέντευξή του στον γράφοντα ο Μπουλούκος υποστήριξε ότι ο Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. έφτασε μέσα στο 1965 τα 350 μέλη. 80 Χονδροκούκη Δ. Οι ανέντιμοι και ο Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. , Αθήνα 1976, σελ. 251-252. 81 Μπουλούκου, οπ σελ. 187. 82 Αρχείο Τουλούπα, φάκελος “Ιούνιος 1965’’, “Εξέτασις Μάρτυρος’’ Μ. Χρυσαφάκη, 15/6/1965. 83 Αρχείο Τουλούπα, οπ “Εξέτασις Μάρτυρος’’ στρατηγού Αγόρου(τέως διευθυντή της ΚΥΠ) 17/6/1965/“εξέτασις μάρτυρος’’, συνταγματάρχη Μούργελα ( επιτελάρχης ΕΛΔΥΚ) 21/5/1965. 84 Μπουλούκου, οπ σελ. 246-248./
193
παραπονούνταν ήδη από τις αρχές του 1965 ότι η πειθαρχία στις δυνάμεις της Κύπρου είχε διασαλευθεί μετά την επίσκεψη του Α. Παπανδρέου, τον περασμένο Νοέμβριο. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αντιΝΑΤΟϊκές θέσεις που είχε εκφράσει τον Οκτώβριο του ’64 δημόσια ο νεότερος Παπανδρέου κλόνισαν τη σχέση του με τον Μπουλούκο85. Τον Μάρτιο του 1965 δύο λοχαγοί παρουσιάστηκαν στον Γεννηματά και τον ενημέρωσαν για την ύπαρξη του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., προσκομίζοντας αντίγραφο του όρκου του και κατονομάζοντας τον Μπουλούκο ως επικεφαλής και άλλους αξιωματικούς ως μέλη. Ο Γεννηματάς σε δύο συνεχόμενες συνεδριάσεις του Α.Σ.Σ., του Απριλίου και του Μαΐου του 1965, ζήτησε από τους Σωματάρχες να επιληφθούν του θέματος και να εντείνουν τη προσοχή τους· ουδείς όμως διοικητής Σώματος Στρατού ή άλλης μεγάλης μονάδας αντιλήφθηκε και ανέφερε το παραμικρό. Παράλληλα, ενημέρωσε τον Γαρουφαλιά, και λογικά τα Ανάκτορα (αλλά κατά πάσα πιθανότητα όχι τον Πρωθυπουργό)86. Γεγονός ήταν ότι η υπόθεση είχε διαρρεύσει και σύντομα θα έπαιρνε μεγάλες διαστάσεις. Στις αρχές Μαΐου του 1965, ο Γρίβας κατηγόρησε ευθέως τον Μπουλούκο για σύμπηξη συνωμοτικής οργάνωσης. Είναι εντυπωσιακό πάντως ότι ο μεν Μπουλούκος αφέθηκε να αναχωρήσει για την Αθήνα87, οι δε λοιποί ανώτατοι και ανώτεροι αξιωματικοί που υπηρετούσαν στη Κύπρο θεωρούσαν αδιανόητη μια συνωμοσία του Μπουλούκου εναντίον του Γρίβα, δεδομένου ότι οι δεσμοί τους θεωρούνταν στενότατοι88. Η πρώτη διοικητική εξέταση που έγινε στη Κύπρο, για την ύπαρξη μυστικής οργάνωσης στο στρατό, κατέληγε ότι πράγματι υπήρχε ο Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Ο Γρίβας έσπευσε να στείλει σχετικό υπόμνημα στον Γαρουφαλιά ζητώντας την επιστροφή στην Ελλάδα του Μπουλούκου και των συντρόφων του (Παπαγιαννόπουλου, Πανούτσου, Δαμβουνέλλη), καθώς και του επικεφαλής του κλιμακίου της Κ.Υ.Π., Σωτόπουλου που θεωρούσε ανίκανο. Σύμφωνα με το υπόμνημα του Γρίβα, τα προβλήματα στις μονάδες που διοικούσε είχαν αρχίσει να εμφανίζονται μετά την περίφημη επίσκεψη του Α. Παπανδρέου στη Κύπρο (Νοέμβριος του 1964). Ο αρχηγός των ελληνικών δυνάμεων στη Μεγαλόνησο τόνιζε ότι πλην του Γαρουφαλιά είχε ενημερώσει μόνο τον βασιλιά, δείχνοντας τη ξεκάθαρη έλλειψη εμπιστοσύνης προς τον Πρωθυπουργό89. 85
Οπ σελ. 224-226. Αρχείο Τουλούπα, ο.π. κατάθεση Γεννηματά, 22/6/1965. 87 Μπουλούκος, οπ σελ. 255-258. 88 Αρχείο Τουλούπα, οπ. “εξέτασις μάρτυρος’’, συνταγματάρχης Μούργελας ( επιτελάρχης ΕΛΔΥΚ) 21/5/1965. 89 Αναλυτικά το κείμενο της έκθεσης Γρίβα στο Γαρουφαλιάς Π. : Ο Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. και η πολιτική κρίσις του 1965, Αθήνα 1977, σελ. 31-39. 86
194
Ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας, πήρε τη πρωτοβουλία των κινήσεων. Πίεσε τον Παπανδρέου για την άμεση απομάκρυνση των βασικών υποστηρικτών του στις καίριες θέσεις της Κ.Υ.Π. και του Β’ Γραφείου του Γ.Ε.Σ., Παπατέρπο και Τσεπαπαδάκη αντίστοιχα. Η αιτιολογία του Γαρουφαλιά ήταν ότι ως προϊστάμενοι των Κλάδων τους οι δύο αξιωματικοί είχαν αποτύχει να εντοπίσουν τη συνωμοσία. Αξίζει να σημειωθεί πως οι δύο συγκεκριμένοι αξιωματικοί υπήρξαν μέλη της Επιτροπής Λουκάκη, που συνέταξε το πρώτο πόρισμα για το “Σχέδιο Περικλής’’. Προφανώς, η μετάθεσή τους σε επαρχιακές μονάδες ήταν κίνηση απαραίτητη ώστε να καθησυχασθούν (και πάρουν μία καθυστερημένη ικανοποίηση) τα Ανάκτορα. Ο Παπανδρέου αποδέχθηκε την εισήγηση του Υπουργού του, που περιλάμβανε και την ανάθεση στον Αρχηγό της Δικαστικού Σώματος του Στρατού, αντιστράτηγο Σίμο, τη διενέργεια νέας έρευνας90. Η υποτιθέμενη βούληση του Γαρουφαλιά για μυστικότητα κατέρρευσε σχεδόν αμέσως καθώς η είδηση της ύπαρξης οργάνωσης με το όνομα ΑΣΠΙΣ δημοσιεύθηκε σε επαρχιακή εφημερίδα. Αρχικά, μάλλον δε δόθηκε ιδιαίτερη σημασία· γι’ αυτό και σε επερώτησή τους βουλευτές της Ε.Ρ.Ε. ζήτησαν να διευκρινισθεί το εάν υπήρχαν φαινόμενα εκδηλώσεων πίστης από στελέχη των Ενόπλων Δυνάμεων προς τον Α.Παπανδρέου και όχι τι συνέβαινε με την ΑΣΠΙΣ91. Ο Σίμος άρχισε την έρευνά του από τους αξιωματικούς που προσεγγίσθηκαν από τους ΑΣΠΙΔείς. Οι προτάσεις που τους είχαν γίνει αφορούσαν την ένταξη σε μία οργάνωση κατώτερων αξιωματικών, μελών της τάξης του 1953, με στόχο την αλληλοβοήθειά τους σε θέματα μεταθέσεων και προαγωγών. Όσον αφορά την ιδεολογική ταυτότητα του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., είχε προβληθεί ως αντικομμουνιστική και ταυτόχρονα αντίθετη στην Ε.Ρ.Ε.· η αναφορά στον Α. Παπανδρέου ήταν ελάχιστη92. Ο Σίμος επέδωσε το πόρισμά του στη πολιτική ηγεσία στις αρχές Ιουνίου. Βάσει αυτού κατονομαζόταν ο Μπουλούκος ως επικεφαλής της οργάνωσης, καθώς είχε και βεβαρημένο παρελθόν λόγω της δραστηριότητάς του υπέρ του Γρίβα το 1961. Ο Σίμος διαπίστωσε ότι η πέτρα του σκανδάλου είχε δημιουργήσει κλίμα φοβίας και σκεπτικισμού στα υπόλοιπα στελέχη στη Κύπρο, ενώ είχε προσπαθήσει να
90
Γαρουφαλιάς, οπ σελ. 40-41/ Για τη δυσάρεστη έκπληξη της απομάκρυνσης των Παπατέρπου και Τσεπαπαδάκη, βλ. Παπακωνσταντίνου, Η ταραγμένη εξαετία, 1961-1967 τόμος Β’ , Αθήνα 1998, σελ. 81-87. 91 Λιναρδάτος, οπ σελ. 188. 92 Αρχείο Τουλούπα, φάκελος “Καταθέσεις 1965’’, καταθέσεις μαρτύρων, λοχαγού Παπασταθόπουλου Γ., 22/5/1965, λοχαγού Σκλαβενίτη Α., 22/5/1965, λοχαγού Αδαμόπουλου Α., 27/5/1965, λοχαγού Θεοφιλογιαννάκου Θ., 22/5/1965. Ο τελευταίος αξιωματικός έκανε λόγο για αποκάλυψη του Μπουλούκου ότι αρχηγός του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. ήταν ο Α. Παπανδρέου
195
δημιουργήσει μια εικόνα παντοδυναμίας και πρόσβασης στο άμεσο πρωθυπουργικό περιβάλλον.
Πάντως
οι
μυημένοι
ήταν
ελάχιστοι,
με
στόχο
τους
την
αλληλοϋποστήριξη τους και εντοπιζόταν στις κατώτερες βαθμίδες. Δεν είχε καταστεί δυνατή η εύρεση ΑΣΠΙΔέων σε μονάδες της Αττικής ή της υπόλοιπης χώρας, και προτεινόταν η λήψη πειθαρχικών μέτρων για τους άμεσα εμπλεκόμενους αξιωματικούς. Στο θέμα της εμπλοκής πολιτικών προσώπων, το πόρισμα Σίμου δεν έκανε σχετική μνεία. Ωστόσο, ο Σίμος παραδεχόταν ότι υπήρχε περίπτωση ύπαρξης και άλλων μυημένων, ενώ τόνιζε και τα σφάλματα που είχαν γίνει στη πρώτη διοικητική έρευνα από αξιωματικούς στη Κύπρο. Επιπλέον, σε μια άσκηση ισορροπίας ο Σίμος κατέληγε στο ότι δεν υπήρχαν αποδείξεις για την ύπαρξη του Ι.Δ.Ε.Α. (για την οποία επέμεναν ορισμένοι από τους κατηγορουμένους, όπως ο αντισυνταγματάρχης Παραλίκας). Όσον αφορά τη τιμωρία των ΑΣΠΙΔέων, πρότεινε την παραπομπή με το ερώτημα της απόταξης για τον Μπουλούκο και τους άμεσους συνεργάτες του Πανούτσο, Παπαγιαννόπουλο και Θεοδοσίου, και για όσους είχαν μυηθεί (συνολικά 6) την άσκηση αυστηρού πειθαρχικού ελέγχου93. Το ζήτημα ήταν πλέον η τιμωρία του ηγετικού πυρήνα του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., με τους Ανδρέα Παπανδρέου και Γαρουφαλιά να διαφωνούν για τον αριθμό των αξιωματικών που θα έπρεπε να αποταχθούν94. Τελικά ο πρωθυπουργός, προφανώς πιστεύοντας ότι ο υπουργός Εθνικής Άμυνας θα κατόρθωνε να καλύψει επαρκώς την υπόθεση ικανοποιώντας και τα Ανάκτορα, αποδέχθηκε τις εισηγήσεις του. Ωστόσο, το ενδεχόμενο μεγαλύτερης εξάπλωσης της οργάνωσης έδωσε την ευκαιρία στον βασιλιά να εκφράσει το σκεπτικισμό του για το εάν αρκούσαν οι αποτάξεις των πρωταιτίων. Έτσι, ζήτησε τη διενέργεια τακτικής ανάκρισης και ο Παπανδρέου, εκτιμώντας ότι θα έφερνε σε δύσκολη θέση τα Ανάκτορα, δέχθηκε αρκεί να συνοδευόταν από ανάλογη διαδικασία και για το “σχέδιο Περικλής’’· μάλλον αναπάντεχα ο Κωνσταντίνος συγκατένευσε95. Όπως είναι φυσικό, η κομματική ρητορική εντάθηκε στο μέγιστο βαθμό. Για την Ε.Ρ.Ε. ο Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. ήταν μία πανηγυρική επιβεβαίωση των φόβων και των καταγγελιών της ότι η Ε.Κ. είχε διαλύσει τις Ένοπλες Δυνάμεις και τα Σώματα Ασφαλείας. Κατά το φιλικό της Τύπο, το πνεύμα της Μέσης Ανατολής (ενός στρατού αλληλοσπαρασσόμενου και έτοιμου να καταστεί υποχείριο των κομμουνιστών) είχε 93
Το πόρισμα Σίμου ενδεικτικά στην Ελευθερία της 8ης Ιουνίου. Βλ. Γαρουφαλιά 1977, σελ. 43-44/ Παπανδρέου, οπ σελ.211. 95 Για τις σχετικές ζυμώσεις βλ. Γαρουφαλιά, 1977, σελ. 46-47/ Παπακωνσταντίνου οπ σελ. 95-118. 94
196
αναστηθεί και τυπικά96. Η Καθημερινή διαπίστωνε ότι ο Ελληνικός Στρατός επέστρεφε στη μεσοπολεμική εποχή των συνωμοσιών και απέδιδε ευθύνες στους Παπανδρέου και Γαρουφαλιά : «Πρώτον, διότι την υπονόμευσιν του σεβασμού του Έθνους προς τας Ενόπλους Δυνάμεις ήρχισαν αμφότεροι, όταν ευρίσκοντο εις την αντιπολίτευσιν, και συνέχισαν ως κυβέρνησις δια της αθλίου εκείνης υποθέσεως “Περικλής’’και δια των προσφάτων κομματικών μεταβολών εις την στρατιωτικήν ηγεσίαν και δεύτερον διότι ενεθάρρυναν τας αναρχικάς τάσεις δια της συνεργασίας των ή τουλάχιστον της ανοχής των προς την άκραν αριστεράν»97. Παρόμοιες ανησυχίες εξέφραζαν (με ακόμη δραματικότερους τόνους) η Ακρόπολις98 και η Εστία99. Αντιθέτως, ο κεντρώος Τύπος βρήκε την ευκαιρία να καταφέρει σαφές πλήγμα στον Γεννηματά, που κατηγορήθηκε ως ανίκανος να ελέγξει τη κατάσταση στο Στρατό και καθιστούσε την αντικατάστασή του αναπόδραστη. Ακόμη και το Βήμα, που δεν είχε διακριθεί για το μένος του εναντίον του Α/Γ.Ε.Σ. στράφηκε εναντίον του100. Για τα φιλοκυβερνητικά έντυπα, η υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. ναι μεν ήταν υπαρκτή, αλλά κατώτερης σημασίας: πίσω της βρισκόταν η επιθυμία του αναζωογονημένου Ι.Δ.Ε.Α. να επιβάλλει την απόλυτη κυριαρχία του στο στράτευμα. Σημαντικό ρόλο στη συγκεκριμένη ανάλυση των γεγονότων έπαιζε η αρθρογραφία του αντιστράτηγου ε.α. Ιορδανίδη, που σχεδόν αμέσως με την έκρηξη της υπόθεσης Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., υποστήριξε ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. (ή μια νέα μορφή του) απεργαζόταν τη πτώση της Ε.Κ. από την εξουσία101. Ο όρος “χούντα’’ εισήλθε με δυναμικό τρόπο στο πολιτικό λεξιλόγιο. Το βασικό ερώτημα δεν ήταν τόσο η διαλεύκανση της συνωμοσίας Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., κάτι που θεωρούνταν ότι είχε ήδη γίνει με το πόρισμα Σίμου και τις αναμενόμενες πειθαρχικές κυρώσεις των ΑΣΠΙΔέων. Το ζήτημα ήταν εάν η κυβέρνηση θα κατόρθωνε να ανατρέψει τα σχέδια των αντιπάλων της, που παρουσιαζόταν, κατά τις κεντρώες εφημερίδες πάντοτε, αποθρασυνόμενοι. Σαφώς η Ελευθερία, βρήκε την ευκαιρία για νέα επικριτικά σχόλια προς τον Ανδρέα Παπανδρέου, αλλά δεν απομακρύνθηκε από τη συγκεκριμένη εκτίμηση της κατάστασης102.
96
Βλ. Καθημερινή 23 Μαΐου 1965. «Αι ένοπλοι δυνάμεις», στη στήλη “Καθημερινά’’, 20 Μαΐου 1965 98 Βλ. ενδεικτικά το άρθρο « Ο Άγιος Δομήνικος εις στους στρατώνας», στο φύλλο της 25ης Μαϊου 1965. 99 Βλ. Εστία 22-25 Μαΐου. 100 Βλ. Βήμα 26-27 Μαΐου 1965. 101 Βλ. ενδεικτικά : « Η χούντα», άρθρο στο Βήμα, 21 Μαΐου 1965. 102 Βλ. το κεντρικό άρθρο « Αρετήν και τόλμην», στο φύλλο της 30ης Μαΐου 1965. 97
197
Αυτή η εκτίμηση γιγαντώθηκε από τη καταγγελία του αντισυνταγματάρχη Πυροβολικού, Γ. Παπαδόπουλου ότι στη μονάδα του στον Έβρο, εντόπισε και διέλυσε κομμουνιστική απόπειρα δολιοφθοράς. Η παραβίαση της ιεραρχίας και η διαρροή της είδησης σε αντιπολιτευόμενες εφημερίδες πριν ενημερωθεί το Γ.Ε.Σ., αλλά και οι καταγγελίες για το ρόλο του Παπαδόπουλου ενέτειναν την εικόνα της αντιπαράθεσης της κυβέρνησης με δυνάμεις που δεν μπορούσε να ελέγξει.103. Ο Παπανδρέου αντέδρασε ζητώντας ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή. Ταυτόχρονα, εμμέσως πλην σαφώς έθεσε ζήτημα παραμονής του Γεννηματά στην αρχηγία του Γ.Ε.Σ.104. Αυτό το ενδεχόμενο αποτελούσε casus belli για τον βασιλιά. Ο Χοϊδάς ενημέρωσε την αμερικανική πρεσβεία για την ανησυχία του Κωνσταντίνου σχετικά με την υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. (και την ταύτιση των σκοπών της οργάνωσης και του Παπανδρέου), καθώς και τη δυσπιστία του προς το πόρισμα Σίμου. Για το Στέμμα, ενδεχόμενη απομάκρυνση του Γεννηματά θα σήμαινε βαρύ πλήγμα στην αφοσίωση του Στρατού προς αυτό· συνεπώς, δεδομένων των ευθυνών του έναντι του Έθνους, το Παλάτι έπρεπε να παραμείνει σταθερό και να ωθήσει τον Παπανδρέου σε παραίτηση (αν επέμενε στην αντικατάσταση του Α/Γ.Ε.Σ.). Ο αναπληρωτής πρέσβης, Ν.Anschuetz συμφώνησε με τις εκτιμήσεις του Χοϊδά, αλλά τόνισε τη δημοφιλία της κυβέρνησης Παπανδρέου· ο Αμερικανός διπλωμάτης εξέφρασε το φόβο του για μαζικές λαϊκές κινητοποιήσεις και δημιουργία πολιτειακού ζητήματος μετά από μία σύγκρουση ενός λαοπρόβλητου πρωθυπουργού με τον Θρόνο105. Την αντίθεσή του για αντικατάσταση του Γεννηματά διατύπωσε ευθέως με επιστολή του προς τον πρωθυπουργό ο Κωνσταντίνος. Ο Παπανδρέου έσπευσε να καθησυχάσει τον Άνακτα, διαβεβαιώνοντάς τον ότι δεν επρόκειτο να συμβεί οποιαδήποτε μεταβολή, χωρίς να προηγηθεί ενημέρωση του Στέμματος106. Την ίδια στιγμή, ο Γαρουφαλιάς, πάντα υπουργός Εθνικής Άμυνας, εκτιμούσε ότι ο Παπανδρέου προσπαθούσε να αποκτήσει πλήρη πολιτικό έλεγχο στο στράτευμα, αλλά η σύγκρουσή του με τον βασιλιά μπορούσε να αποφευχθεί. Ο Γαρουφαλιάς ήλπιζε ότι η πίεση που θα του ασκούσαν μετριοπαθείς υπουργοί, όπως οι Στεφανόπουλος και Κωστόπουλος, θα έκαναν τον πρωθυπουργό να υποχωρήσει. Μία καλή λύση θα ήταν να μεθοδευθεί υπερψήφιση της κυβέρνησης με αισθητές απώλειες 103
Για την υπόθεση αυτή βλ. ενδεικτικά Λιναρδάτου, οπ τόμος Ε’ σελ. 192-195/ Για τη κυβερνητική αντίδραση στην υπόθεση βλ. Παπακωνσταντίνου οπ σελ. 121-127. 104 Βλ. Βήμα 22 Ιουνίου 1965. 105 Athens Embassy προς State Department, 23/6/1965, tlg. nr 1880, RG 59, Central Foreign Policy Files, Political and Defense, “POL-15 GREECE’’. κουτί 2241, N.A.R.A.
198
στη Βουλή, ώστε ο Παπανδρέου να αντιληφθεί πως η ρήξη με το Στέμμα δεν είχε ευρεία στήριξη. Στη περίπτωση όμως, που συγκέντρωνε τη στήριξη όλων των βουλευτών του και ζητούσε επίσημα μεταβολές στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων, κατά τον Γαρουφαλιά, ο Κωνσταντίνος θα έπρεπε να ζητήσει τη παραίτηση της κυβέρνησης107. Με την ανάκριση για την υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. να προχωρά και τον Α. Παπανδρέου να καλείται να καταθέσει στον ανακριτή Λαγάνη,108 οι εξελίξεις προς τη ρήξη βασιλιά και πρωθυπουργού, άρχισαν να επιταχύνονται. Ο Παπανδρέου ζήτησε από τον Γαρουφαλιά να αποδεχτεί μετάθεσή του σε άλλο υπουργείο, και καθώς ο υπουργός Εθνικής Άμυνας αρνήθηκε, τον απάλλαξε από τα καθήκοντά του109. Ο βασιλιάς, απέφυγε να υπογράψει το σχετικό διάταγμα και έτσι ο Γαρουφαλιάς συνέχισε να παραμένει στο υπουργείο του εν μέσω σφοδρής κριτικής του φιλοκυβερνητικού Τύπου110. Η Κυβερνητική Επιτροπή που συγκλήθηκε για να συζητήσει το ζήτημα κατέληξε χωρίς αντιρρήσεις στην αποδοχή της απόφασης του Παπανδρέου να αναλάβει ο ίδιος το υπουργείο Εθνικής Άμυνας 111. Η βασιλική στάση ξεκαθαρίσθηκε με μία σειρά επιστολών που στάλθηκαν στον πρωθυπουργό το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου του 1965. Ο άνακτας κατηγόρησε τον πρωθυπουργό ότι είχε χάσει τον έλεγχο στην Κ.Υ.Π., από την οποία είχε εκπορευθεί συνωμοτική οργάνωση με στόχο την ανατροπή του πολιτεύματος την οποία η κυβέρνηση δεν αντιμετώπισε όπως έπρεπε. Ακόμη, ο Κωνσταντίνος δεν αποδέχθηκε το αίτημα του Παπανδρέου να αναλάβει ο ίδιος το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, συνιστώντας του να το αναθέσει σε άλλο βουλευτή της Ε.Κ.112. Οι όποιες συμβιβαστικές προτάσεις έγιναν για ανάληψη του υπουργείου Άμυνας από πρόσωπο κοινής αποδοχής των δύο πολιτειακών παραγόντων είχαν πλέον μικρή σημασία113: και 106
Λιναρδάτου, οπ σελ.199. Athens Embassy προς Secretary of State, 24/6/1965, tlg. nr. 1891, RG 59, Central Foreign Policy Files, Political and Defense, “POL-15 GREECE’’ κουτί 2241, N.A.R.A 108 Ο Παπανδρέου απέρριψε οποιαδήποτε σχέση του με τον Μπουλούκο ή τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Η κατάθεσή του στον Μπουλούκο, οπ σελ. 171-174. 109 Βλ. Γαρουφαλιάς 1977, οπ σελ. 61-65. 110 Βήμα 3-7 Ιουλίου 1965. Στο άρθρο « Ενώπιον του χάους», στις 4 Ιουλίου, η Ελευθερία ζητούσε άμεσο ανασχηματισμό της κυβέρνησης με έξωση των Γαρουφαλιά και Α. Παπανδρέου και συνδιαλλαγή με το βασιλιά. 111 Βλ.Βήμα, Καθημερινή, 2 Ιουλίου 1965. 112 Το περιεχόμενο των επιστολών που αντάλλαξαν οι Κωνσταντίνος και Παπανδρέου, στον Λιναρδάτο, οπ σελ.204-228. 113 Για τις προσπάθειες επικράτησης μιας συμβιβαστικής λύσης βλ. Διαμαντόπουλου,1989, οπ σελ. 180-185/ Σύμφωνα με τον βουλευτή της ΕΚ Ηγουμενάκη, ο Γ. Παπανδρέου το απόγευμα της 14ης Ιουλίου συμφώνησε να αναθέσει το υπουργείο Εθνικής Άμυνας στον Στ. Στεφανόπουλο και λίγες ώρες μετά μετέβαλε γνώμη: Ηγουμενάκης προς Κ. Μητσοτάκη, «Τα προηγηθέντα της αποστασίας» χωρίς 107
199
οι δύο ανυπομονούσαν για την επισημοποίηση της ρήξης. Αυτή επήλθε στις 15 Ιουλίου 1965 με την παραίτηση της κυβέρνησης Παπανδρέου: έτσι η φιλόδοξη (ρητορικά) προσπάθεια της Ε.Κ. ως ενιαίο κόμμα να αποκομματικοποιήσει το Στρατό, έλαβε τέλος.
ημερομηνία, φάκελος ΙΟΥΛ/ ΔΙΑΦ/Φ003., Αρχείο Κων/νου Κ. Μητσοτάκη, Ίδρυμα Κ. Μητσοτάκη Αθήνα.
200
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΝΗΣΥΧΙΩΝ: ΙΟΥΛΙΟΣ 1965-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1966. α) Οι πρώτες κυβερνήσεις των ‘‘αποστατών’’. Την 15η Ιουλίου, ημέρα παραίτησης της κυβέρνησης Παπανδρέου, ο Γαρουφαλιάς, ακλόνητος στο υπουργείο Εθνικής Άμυνας, διαπίστωνε κινητικότητα εκ μέρους της Ε.Δ.Α. προς υποστήριξη του απερχόμενου πρωθυπουργού1. Για την ακρίβεια ο Γαρουφαλιάς θεωρούσε πως προετοιμαζόταν γενικευμένη εξέγερση κεντροαριστερής απόκλισης με στόχο τη κατάληψη της εξουσίας. Έτσι, σε συνεργασία με τον Γεννηματά2 κινήθηκαν ώστε να αποφευχθεί ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Στις μονάδες του Λεκανοπεδίου, δόθηκε εντολή να μην υπακούουν πλέον στον διοικητή της Α.Σ.Δ.Α.Ν. Λουκάκη, αλλά απευθείας στους Γαρουφαλιά και Γεννηματά. Ακόμη, αντικαταστάθηκε ο διοικητής του ΚΕΒΟΠ στο Χαϊδάρι και μετακινήθηκαν μονάδες που θεωρούνταν πιστές από την επαρχία στην Αττική3. Η φιλοδοξία του Γαρουφαλιά να διαδεχθεί τον Παπανδρέου4 όμως, παρά τον ζήλο του, δεν έγινε πραγματικότητα. Νέος πρωθυπουργός ονομάστηκε ο πρόεδρος της Βουλής Γ. Αθανασιάσης-Νόβας, που σχημάτισε κυβέρνηση από στελέχη της Ε.Κ.· το υπουργείο Εθνικής Άμυνας ανέλαβε ο Σ. Κωστόπουλος μέχρι προ ολίγων ωρών υπουργός Εξωτερικών5. Ο Κωστόπουλος, στενός συνεργάτης του Σ. Βενιζέλου, πιέσθηκε προσωπικά από τον Κωνσταντίνο για να αναλάβει τη συγκεκριμένη θέση. Μάλιστα, το πρωί της 15ης είχε προσπαθήσει να επισημάνει στο βασιλιά τους κίνδυνους που υπήρχαν στην απόφασή του να συγκρουσθεί με τον Παπανδρέου: η χώρα θα εισερχόταν σε περίοδο πολιτικής αναταραχής, που θα έβλαπτε και τη σταθερότητα της δραχμής, ενώ το Κέντρο θα οδηγούνταν σε συνεργασία με την Ε.Δ.Α.. Ο Κωνσταντίνος, εύλογα από τη μεριά του, παρατήρησε ότι και η πολιτική ζωή και η οικονομία θα έβρισκαν σταδιακά το δρόμο προς την ομαλότητα, μια απώλεια του
1
Βλ.Αυγή 14 Ιουλίου 1965, με έκκληση της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΔΑ για αγωνιστική κινητοποίηση του λαού. 2 Την επομένη η σύζυγος του Γεννηματά του έγραφε: « Η 15 (sic) Ιουλίου, μία μεγάλη ημέρα για μας, για τα παιδιά μας, για την οικογένειά μας, για την Πατρίδα, για το όνομά μας. Είναι το άγιον, το μεγάλον δώρο του Χριστού μας. Είναι το θείο χαμόγελο, είναι η δικαιοσύνη για τα τόσα πλήγματα και την κακία που μας έδωσαν εχθροί και φίλοι», Αρχείο Ι. Γεννηματά, φάκελος “Αλληλογραφία’’, ΕΛΙΑ Αθήνα. 3 Βλ. Γαρουφαλιά, 1977, σελ. 82-84. 4 Athens Embassy προς Secretary of State, 24/6/1965, tlg. nr. 1891, RG 59, Central Foreign Policy Files, Political and Defense, “POL-15 GREECE.’’ κουτί 2241, N.A.R.A./ 5 Για την ορκωμοσία του πρώτου κλιμακίου της κυβέρνησης Νόβα βλ. ενδεικτικά, Βήμα, 16 Ιουλίου 1965.
201
ελέγχου του Στρατού όμως ήταν αδιανόητη, ως συνώνυμη της απόλυτης καταστροφής6. Οι μαζικές λαϊκές κινητοποιήσεις που ακολούθησαν την ορκωμοσία της κυβέρνησης Νόβα7, έφεραν στο προσκήνιο την ανησυχία για το μέλλον της μοναρχίας στη χώρα.
Η αντιπάθεια μεγάλης μερίδας του λαού προς τον νεαρό
βασιλιά ήταν πλέον εμφανής, όπως και η οριστική παύση της απομόνωσης της Ε.Δ.Α.. Αυτό εγκυμονούσε βέβαια τον κίνδυνο μιας στρατιωτικής επέμβασης: πώς θα αντιδρούσαν οι Ένοπλες Δυνάμεις απέναντι στις ογκώδεις διαδηλώσεις με τα αντιμοναρχικά συνθήματα; Η κυβέρνηση Νόβα αντιστάθηκε στις εισηγήσεις για επιβολή στρατιωτικού νόμου8 ενώ ο βασιλιάς εξακολουθούσε να επιδιώκει κοινοβουλευτική λύση. Ο μετριοπαθής Κωστόπουλος συνομιλώντας με τον Anschuetz, εκτιμούσε πως εάν το Στέμμα επέλεγε να κυβερνήσει βασιζόμενο αποκλειστικά στις Ένοπλες Δυνάμεις, σε διάστημα τριών ετών η χώρα θα είχε γίνει κομμουνιστική (προφανώς μετά από μία επιτυχημένη εξέγερση της Αριστεράς). Ο Αμερικανός συμφωνούσε, καθώς διαπίστωνε ότι ήταν αυξημένη η πιθανότητα εισόδου κομμουνιστών ανταρτών στη χώρα, λόγω της μεγάλης δυσαρέσκειας προς τον βασιλιά. Το παρήγορο ήταν ότι η ανώτατη ηγεσία διαβεβαίωνε πως δεν επρόκειτο να πάρει καμία πρωτοβουλία δράσης, και θα στήριζε όποια κυβέρνηση υποδείκνυε ο Θρόνος, αν και οι πιθανότητες για μία εξωκοινοβουλευτική λύση ήταν αυξημένες. Παράλληλα, ο Κωστόπουλος ανέφερε πως και η νέα έρευνα για την υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. έδειχνε ότι η οργάνωση δεν είχε βαθιές ρίζες· κατά τον υπουργό Άμυνας ο προκάτοχός του μεγαλοποίησε την υπόθεση με τη προσδοκία να διαδεχθεί τον Παπανδρέου9. Βασικό θέμα για τη νέα κυβέρνηση ήταν οι ενδοστρατιωτικές ισορροπίες που θα διαμορφωνόταν. Δεδομένου ότι ο Νόβας και οι υπουργοί του διακήρυσσαν ότι
6
Athens Embassy προς Secretary of State, 2/8/1965, tlg. nr.169, RG 59, Central Foreign Policy Files, Political and Defense, “POL-15 GREECE’’., κουτί 2241, N.A.R.A Είναι χαρακτηριστικός ο προβληματισμός του υπουργού των Εξωτερικών σχετικά με την εμμονή του Κωνσταντίνου ότι ήθελε το καλό της Ελλάδας, κάτι που ήταν υπόθεση και του Κοινοβουλίου. Ακόμη, ο Κωστόπουλος παραπονέθηκε για την εκπαίδευση που είχε λάβει ο Βασιλιάς. 7 Βλ. Βήμα, Νέα, Αυγή. 17-22 Ιουλίου, επαινετική στάση και Καθημερινή, Ακρόπολι, Ελευθερία, με επικριτική. Η ένταση κορυφώθηκε μετά από μεγάλη συγκέντρωση υπέρ του Παπανδρέου στο κέντρο της Αθήνας, που διαλύθηκε από την αστυνομία, την 21η Ιουλίου. 8 Διαμαντόπουλος 1989, ο.π. σελ. 204. 9 Athens Embassy προς Secretary of State, 2/8/1965,.169, RG 59, Central Foreign Policy Files, Political and Defense,, , “POL-15 GREECE’’ κουτί 2241, N.A.R.A.
202
ήταν αμιγώς κεντρώοι10 (όχι με παραχωρήσεις προς την Αριστερά-όπως οι Παπανδρέου), ήταν ζητούμενο οι παραχωρήσεις που θα έκαναν προς το βασιλέα στο ζήτημα του Στρατού. Ήδη, από την 15η Ιουλίου ο αντιστράτηγος ε.α. Παπαγεωργόπουλος με απευθείας εντολή του Κωνσταντίνου ανέλαβε τη διοίκηση της Κ.Υ.Π., απομακρύνοντας από αυτήν αμέσως όσα ανώτερα στελέχη θεωρούνταν προσκείμενα
στην
Ε.Κ.11.
Στρατιωτικός
προσκείμενος
στον
νέο
υπουργό
Συντονισμού και κυριότερο υποστηρικτή της κυβέρνησης Νόβα, Κ. Μητσοτάκη τόνιζε ότι ο Παπαγεωργόπουλος ήταν έντιμος μα αντίπαλος του Κέντρου, ενώ ο Κωστόπουλος ήταν απολύτως απομονωμένος στο υπουργείο του, με τον Γεννηματά να ελέγχει πλήρως τη κατάσταση. Η υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. έδωσε την ευκαιρία στους αντιπάλους της Ε.Κ. να απομακρύνουν πολλούς κεντρώους αξιωματικούς με το πρόσχημα ότι ήταν συνομιλητές του Μπουλούκου και επομένως πιθανοί συνωμότες. Αποτελούσε επείγουσα ανάγκη η παύση των μεταθέσεων, η ενεργοποίηση του Λουκάκη (που παρέμενε
διοικητής της Α.Σ.Δ.Α.Ν.), αλλά και η εκδίωξη του
Γεννηματά. Όλα αυτά δεν ήταν εύκολο να γίνουν: «Βεβαίως αντιλαμβάνομαι ότι δια μερικά από τα μέτρα αυτά απαιτείται ενημέρωσις του Βασιλέως. Νομίζω όμως ότι η οργή του Λαού θα έχη επίδρασιν ώστε να αντιληφθή ο Βασιλεύς ότι εάν σας αρνηθή και σας εξαναγκάση εις παραίτησιν τότε θα είναι εκείνος καθ’ ολοκληρίαν υπεύθυνος δι’ ό,τι θα συμβή. Άρνησίς του θα πείση ολόκληρον τον Ελληνικόν Λαόν ότι ο Βασιλεύς φαλκιδεύει τας ελευθερίας του» 12. Προτεραιότητα όμως της κυβέρνησης Νόβα ήταν η επιβίωσή της, κάτι που τελικά δεν επέτυχε καθώς δεν έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή13. Οι παρασκηνιακές ζυμώσεις εντάθηκαν, και σταδιακά έγινε φανερό ότι κορυφαία στελέχη του Κέντρου ήταν πρόθυμα να υποστηρίξουν λύσεις άλλες από την επιστροφή του Παπανδρέου στη πρωθυπουργία ή τις άμεσες εκλογές14. Τη κατάσταση δεν διευκόλυναν οι χειρισμοί του βασιλιά και του περιβάλλοντός του, που φανερά προωθούσαν τη λογική της κατάτμησης της Ε.Κ.. Την εντολή σχηματισμού
10
Βλ. Ελευθερία, 17 Ιουλίου 1965, με τον Νόβα να τονίζει την ιδεολογική και πολιτική συνέχεια με τη προηγούμενη κυβέρνηση. 11 Βλ. Παπαγεωργόπουλου, ο.π. σελ. 371-372. 12 Ανυπόγραφη δακτυλογραφημένη επιστολή, 21/7/1965, Αρχείο Κ. Μητσοτάκη, ΠΟΛ 63-67/042, Ίδρυμα Κ. Μητσοτάκη, Αθήνα. 13 Βλ. Λιναρδάτο, οπ σελ. 258-262 για τη συζήτηση στη Βουλή και τη καταψήφιση της κυβέρνησης Νόβα. 14 Βλ. ενδεικτικά το πρωτόκολλο που υπέγραψαν οι εκδότες βασικών κεντρώων εφημερίδων, μαζί με στελέχη της ΕΚ και προέβλεπε ανάθεση της εντολής στον Στεφανόπουλο, ώστε να καταλαγιάσουν τα πνεύματα και να οδηγηθεί η χώρα σταδιακά σε εκλογές. Το κείμενο στο Βήμα, 18 Αυγούστου 1965.
203
κυβέρνησης έλαβε ο Η. Τσιριμώκος και μετά και τη δική του ήττα στη Βουλή15, ο Στ. Στεφανόπουλος16. Πλέον το ενδεχόμενο διάλυσης του Κοινοβουλίου, χωρίς ταυτόχρονη κήρυξη εκλογών έβρισκε επώνυμους υποστηρικτές. Ο τέως πρόεδρος της Βουλής, Ροδόπουλος εκτιμούσε ως καλύτερη λύση μία πρωθυπουργία του γνωστού βασιλόφρονα Πιπινέλη, ο οποίος θα απαιτούσε από την εθνική αντιπροσωπεία να του δοθεί ένα διάστημα 6-12 μηνών ώστε να κυβερνήσει με στρατιωτικό νόμο. Η λύση αυτή δεν ενθουσίαζε καθόλου τον Anschuetz, που υπενθύμιζε τις διεθνείς αντιδράσεις σε ενδεχόμενη εξωκοινοβουλευτική λύση, και τη πιθανότητα μιας ένοπλης κομμουνιστικής
εξέγερσης. Πάντως ο Κωστόπουλος επέμενε ότι η στρατιωτική
ηγεσία τον είχε βεβαιώσει για αποφυγή παρέμβασης χωρίς βασιλική έγκριση, αλλά και αυτός έβλεπε ότι μία λύση θα μπορούσε να έλθει από την έξωση της Ε.Δ.Α. από τη Βουλή, ώστε να μπορεί να σχηματισθεί ευκολότερα μια κυβερνητική πλειοψηφία. Ο Anschuetz ανησυχούσε για την κατάσταση στο εσωτερικό της Ε.Ρ.Ε., καθώς γινόταν εμφανές ότι όλο και περισσότεροι βουλευτές της στρεφόταν υπέρ της εξωκοινοβουλευτικής λύσης. Ο ασκών χρέη πρεσβευτή εκτιμούσε πως η καλύτερη λύση ήταν μάλλον η διεξαγωγή εκλογών, καθώς ο λαός δεν είχε πεισθεί για την αναγκαιότητα μιας εξωκοινοβουλευτικής λύσης (αφού και η περιβόητη επιρροή της κεντροαριστεράς στο Στρατό και τα σώματα ασφαλείας δεν αποδεικνυόταν): αυτό βέβαια, συμπλήρωνε ο αναπληρωτής πρέσβης δεν σήμαινε ότι η στάση του λαού απέναντι σε αυταρχικές λύσεις θα έμενε σταθερή, ειδικά μετά από μία επιστροφή των Παπανδρέου στην εξουσία17. Οι αντιλήψεις της συντριπτικής πλειονότητας του πολιτικού κόσμου φάνηκαν με
ενάργεια
στις
συνεδριάσεις
του
“Συμβουλίου
του
Στέμματος’’,
που
πραγματοποιήθηκαν στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1965. Με προεξάρχοντα τον Π. Πιπινέλη, οι περισσότεροι πολιτικοί αποδοκίμασαν έντονα το ενδεχόμενο μιας προσφυγής στις κάλπες, θεωρώντας ότι θα οδηγούσαν σε θρίαμβο ενός “Λαϊκού Μετώπου’’, που θα προέκυπτε από την τυπική ένωση της Ε.Κ. και της Ε.Δ.Α.: η ουσιαστική είχε γίνει στα πλαίσια των κοινών διαδηλώσεων μετά την 15η Ιουλίου. Ο φόβος των “Λαμπράκηδων’’, οι εκτιμήσεις ότι οι κομμουνιστές εξοπλίζονταν και 15
Για την απόπειρα του Τσιριμώκου να πετύχει το συμβιβασμό των δύο πλευρών ως πρωθυπουργός βλ. Παπακωνσταντίνου οπ. σελ.192-194 και 271-272. 16 Βλ. Ενδεικτικά Βήμα, Ελευθερία, 14-17 Σεπτεμβρίου 1965. 17 Athens Embassy προς State Department, 13/9/1965, air gram A-197,“Possibility of extraparliamentary solution to current crisis’’, RG 59, Central Foreign Policy Files, Political and Defense,, , ‘’POL-15 GREECE’’ κουτί 2241, N.A.R.A.
204
ετοιμάζονταν για δυναμική αναμέτρηση και ότι η Ελλάδα κινδύνευε να ζήσει την εμπειρία της Τσεχοσλοβακίας το 1948, αποτελούσαν τη κορωνίδα της αντίληψης που είχε διαμορφώσει η Ε.Ρ.Ε. για τις εξελίξεις μετά την άνοδο της ΕΚ στην εξουσία 18. Τελικά τον Σεπτέμβριο του 1965, ο Σ. Στεφανόπουλος έλαβε οριακά ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή τερματίζοντας το κυβερνητικό κενό που υπήρχε τους τελευταίους δύο μήνες. Στο υπουργείο Εθνικής Άμυνας παρέμεινε ο Κωστόπουλος. Ο Βρετανός πρέσβης, που σε γενικές γραμμές υιοθέτησε πλήρως τις απόψεις του Κωνσταντίνου για τα αίτια της κρίσης19, διαπίστωνε ότι σταδιακά θα έπρεπε η Ελλάδα να αποκτήσει Ένοπλες Δυνάμεις, των οποίων η ηγεσία να μην είναι αποκλειστικά αφοσιωμένη στο Θρόνο. Συνεχίζοντας, (και ουσιαστικά αναιρώντας τη προηγούμενη διαπίστωσή του) ο Murray εκτιμούσε ότι θα έπρεπε βέβαια να υφίστανται και δύο βασικές προϋποθέσεις: η εκάστοτε κυβέρνηση να έχει την εμπιστοσύνη όχι μόνο του Κοινοβουλίου, αλλά και του βασιλιά, καθώς και να είναι αποδεκτή και από τις ένοπλες δυνάμεις (και ειδικά το Στρατό Ξηράς)20. Προφανώς, η νέα κατάσταση διέθετε τις προϋποθέσεις αυτές. Τα αισθήματα των κυβερνώντων προς τον Α/Γ.Ε.Σ. Γεννηματά, δεν διέφεραν από εκείνα του Γ. Παπανδρέου. Η Καθημερινή, σημείωσε την δήλωση του εντολοδόχου πρωθυπουργού Τσιριμώκου ότι αντικατάσταση του Γεννηματά αποτελούσε θέμα του Α.Σ.Σ., αφήνοντας έτσι ανοιχτό το ενδεχόμενο μιας σχετικής μεταβολής21. Από τη στιγμή που κύριος υποστηρικτής των μεταϊουλιανών κυβερνήσεων ήταν ο Κ. Μητσοτάκης, και οι δεσμοί του με τη μεγάλη αντίπαλο του Γεννηματά, την εφημερίδα Ελευθερία, ήταν γνωστοί, ήταν ξεκάθαρο ότι η τύχη του Α/Γ.Ε.Σ. ήταν αποκλειστικά ζήτημα των Ανακτόρων. Προφανώς, ο Κωνσταντίνος έκρινε ότι ο Γεννηματάς είχε φθαρεί σημαντικά στη θητεία του, και γι’ αυτό ενέκρινε την αποστράτευσή του. Στη θέση του επελέγη ο αντιστράτηγος Γρ. Σπαντιδάκης, παλαιός ΙΔΕΑτης22 έως τότε διοικητής του Α’Σ.Σ., που χάρη σε ανακτορική παρέμβαση προάχθηκε τον προηγούμενο χρόνο. Ο Σπαντιδάκης είχε και την έγκριση του Π. Κανελλόπουλου23, ενώ ο αρχηγός της Ε.Ρ.Ε. δεν έφερε αντίρρηση στην τοποθέτηση του (έως τότε
18
Βλ. ενδεικτικά Ελευθερία, 2-4 Σεπτεμβρίου 1965/ Κανελλόπουλου οπ σελ. Murray προς Stewart, 13/8/1965, “The greek political crisis’’, CE 1015/43, FO 371/18006., Ν.Α. 20 Murray προς Stewart, 3/9/1965, “Greek internal crisis, further developments and the british interest’’, CE 1015/50, FO 371/18006, Ν.Α. 21 Βλ. Καθημερινή, 28 Αυγούστου 1965. 22 Κατά τον Τσακαλώτο ο Σπαντιδάκης υπήρξε μέλος της διοικούσας δέσμης του Ι.Δ.Ε.Α, το 1947, βλ. Πρακτικό Α.Σ.Σ., σελ. 28. 23 Κανελλόπουλος οπ σελ. 91. 19
205
διοικητή του Γ’ Σ.Σ. και γνωστού κεντρώου) αντιστράτηγου Κ. Τσολάκα ως Α/ΓΕΕΘΑ. Στις διοικήσεις των τριών σωμάτων στρατού προωθήθηκαν οι αντιστράτηγοι Ζωιτάκης, Μάραντος και Κατσαδήμας, και στη Γενική Επιθεώρηση Στρατού ο Λεβέντης.24 Η Ελευθερία μπορούσε να καυχάται ότι η κυβέρνηση Στεφανόπουλου πέτυχε εκεί που απέτυχε ο Παπανδρέου: στην απομάκρυνση του Γεννηματά, εξέλιξη που αποτελούσε δικαίωση του ανένδοτου και απόδειξη μιας αποτελεσματικά κεντρώας διακυβέρνησης 25. Το ζήτημα όμως που δημιούργησε αναστάτωση στη κυβέρνηση ήταν η τύχη του Λουκάκη, διοικητή της Α.Σ.Δ.Α.Ν.. Η αποστράτευσή του αποτελούσε βασικό αίτημα του Στέμματος και της Ε.Ρ.Ε. από τον Μάρτιο, όταν δόθηκε στη δημοσιότητα το πόρισμα της επιτροπής του για το “σχέδιο Περικλής’’. Έτσι, το Α.Σ.Ε.Α. θέλησε να ικανοποιήσει τη σχετική αξίωση, αλλά γνώρισε τη ξεκάθαρη αντίδραση του υπουργού Συντονισμού, Κ. Μητσοτάκη. Ο Μητσοτάκης διαφώνησε ανοιχτά με την απομάκρυνση του Λουκάκη, ενός από τους γνωστότερους κεντρώους αξιωματικούς, τον οποίο είχε στηρίξει και κατά τον παρελθόντα Μάρτιο26. Ταυτόχρονα ο Μητσοτάκης, όχι μόνο για λόγους τοπικής ευαισθησίας επεχείρησε να ωθήσει στην ιεραρχία και άλλους Κρητικούς αντιστρατήγους, όπως τον Βιτσαξάκη, που από υπαρχηγός ΓΕΕΘΑ μετακινήθηκε σε Α’ Υπαρχηγό του Γ.Ε.Σ.. Ωστόσο, παρά και τις εκκλήσεις της Ελευθερίας για επανεξέταση του θέματος27, ο Λουκάκης δεν διασώθηκε. Το Στέμμα δεν είχε λόγο να υποχωρήσει στο συγκεκριμένο ζήτημα και ο Μητσοτάκης δεν μπορούσε να κάνει κάτι άλλο από το να δημοσιοποιήσει τις αντιρρήσεις του. Κατά τους Αμερικανούς, πραγματικός στόχος του υπουργού Συντονισμού ήταν ακριβώς να καταστήσει σαφές στους οπαδούς του (και μέσα στο στράτευμα) πως έκανε ό,τι μπορούσε για να διασώσει τον Λουκάκη28. Οι μεταβολές του Οκτωβρίου φυσικά δεν ικανοποίησαν την Ε.Κ.. Για τις φιλικές προς τους Παπανδρέου εφημερίδες, η διάρθρωση της ιεραρχίας συνιστούσε αναβίωση του κράτους της Ε.Ρ.Ε. και προετοιμασία δημιουργίας ενός καθαρά βασιλικού στρατού29.
24
Για τις αλλαγές στην ιεραρχία βλ. Βήμα, Καθημερινή, Ελευθερία, 7-10 Οκτωβρίου 1965. Βλ. Ελευθερία, 9 Οκτωβρίου 1965. 26 Βλ. Βήμα, 10 Οκτωβρίου 1965. 27 Βλ. το άρθρο « Φθάνουν πλέον τα σφάλματα» 10 Οκτωβρίου 1965. 28 Athens Embassy προς State Department, 16/10/1965, Α-273, Joint weeka # 41, RG 59, Central Foreign Policy Files, Political and Defense, “POL-15 GREECE’’ κουτί 2241, N.A.R.A. 29 Βλ. Βήμα, 8-16 Οκτωβρίου 1965, και ειδικά τα άρθρα των απόστρατων στρατηγών Ιορδανίδη ( «Αι μεταβολαί εις την ηγεσίαν του στρατεύματος» στο φύλλο της 10ης Οκτωβρίου) και Βλάχου (« Αι ένοπλοι δυνάμεις και η κρίσις της ηγεσίας » στο φύλλο της 15ης Οκτωβρίου). 25
206
Η οξύτητα στο πολιτικό διάλογο τροφοδοτούνταν είτε από εκατέρωθεν καταγγελίες για άσκηση βίας, (που κάθε πλευρά αντιμετώπιζε ως προάγγελο επιβολής αυταρχικών λύσεων από την άλλη30) είτε από ατυχείς δημόσιες δηλώσεις. Έτσι, το σχόλιο του γνωστού για τη προτίμησή του σε εκτροπή, Ροδόπουλου, ότι ο λαός αηδιασμένος από τη Βουλή θα τη διέλυε, χωρίς να προκηρυχθούν εκλογές, προκάλεσε σάλο31. Ο Κανελλόπουλος αποστασιοποιήθηκε αμέσως, υπό τη γενική κατακραυγή και ο Γ. Παπανδρέου βρήκε την ευκαιρία να διακηρύξει ότι ο Στρατός δε θα στήριζε μια δικτατορία, καθώς τα στελέχη και οι οπλίτες δεν ήταν μισθοφόροι32. β. Το βραδυφλεγές 1966. Παρά την ύπαρξη της κυβέρνησης Στεφανόπουλου η μικρή της πλειοψηφία, η ανομοιογένεια των πολιτικών δυνάμεων που τη στήριζαν και τα αντιδημοφιλή οικονομικά μέτρα που έλαβε, δημιουργούσαν ατμόσφαιρα διαρκούς κυβερνητικής κρίσης. Η Ε.Κ. πάντως δε φαινόταν πρόθυμη να αποδεχθεί χωρίς διαμαρτυρία τη νέα στρατιωτική ηγεσία. Με ερωτήσεις τους βουλευτές του Κέντρου, αμφισβήτησαν έντονα τις ικανότητες του Α/Γ.Ε.Σ. Σπαντιδάκη, υποστηρίζοντας πως δεν είχε αποφοιτήσει από καμία ανώτερη σχολή πολέμου, ούτε διέθετε μάχιμη εμπειρία33. Αντιδράσεις προξενούσε και η κατάσταση στην Αεροπορία, λόγω της επαναφοράς στην ενέργεια αξιωματικού που είχε μεγάλη ανάμιξη στην υπόθεση των αεροπόρων34. Η ρητορική αυτή βέβαια δεν άφηνε ασυγκίνητο το στράτευμα. Ο Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α Τσολάκας, καίτοι ακραιφνής κεντρώος, εξέφρασε σαφή παράπονα στον Αμερικανό στρατιωτικό ακόλουθο. Κατά τον Τσολάκα, ο στρατός στην Ελλάδα δεν είχε καμία διάθεση ανάμιξης στη πολιτική· οι πολιτικοί ήταν εκείνοι που δεν άφηναν το
30
Βλ.ενδεικτικά Βήμα 10 Οκτωβρίου 1965, με πληροφορίες για ξυλοδαρμό οπαδών της ΕΚ (οι οποίοι απειλήθηκαν ότι θα σταλούν στη Σερβία) από 20 αξιωματικούς, και Καθημερινή 31 Οκτωβρίου 1965, με πληροφορίες από τη Δράμα, για σύρραξη στρατιωτικών και πολιτών (γιατί οι τελευταίοι ήθελαν να ακούν ραδιοφωνικές εκπομπές του Ανατολικού μπλοκ). 31 Βλ. ενδεικτικά Βήμα, Καθημερινή, 30 Νοεμβρίου-4 Δεκεμβρίου. Το πιο ενδιαφέρον σχόλιο που ακολούθησε την αποστροφή Ροδόπουλου, ήταν του Σπ. Θεοτόκη, που παραδέχθηκε ότι όταν τα κοινοβουλευτικά κόμματα συζητούν το ενδεχόμενο δικτατορίας, ομολογούν την αποτυχία τους · βλ. Καθημερινή, 4 Δεκεμβρίου 1965. 32 Βλ. Βήμα 1 Δεκεμβρίου 1965. 33 Βλ. Βήμα, Νέα 18 Ιανουαρίου 1966. 34 Ο.π.
207
στράτευμα απερίσπαστο και συνεχώς προσπαθούσαν να το ανακατεύσουν στα σχέδιά τους 35. Φυσικά, το στράτευμα δε μπορούσε να μείνει απερίσπαστο, όταν πολιτικοί και Τύπος θεωρούσαν τις πολιτικές εξελίξεις με όλο και μικρότερη ψυχραιμία. Στα τέλη του προηγούμενου έτους ο Αμερικανός πρέσβης Talbot, άκουσε με ανησυχία γνωστά στελέχη της Ε.Ρ.Ε. να θεωρούν ενδεχόμενη επάνοδο στην εξουσία του Γ. Παπανδρέου ως παράδοση της Ελλάδας σε ένα “Λαϊκό Μέτωπο’’· ήταν αυτονόητο για τους συνομιλητές του πρέσβη ότι αυτή η εξέλιξη ήταν αδιανόητη και θα έπρεπε να
βρεθούν
ευρηματικές
λύσεις
διακυβέρνησης
της
χώρας,
αφού
ο
κοινοβουλευτισμός θα έπρεπε να ανασταλεί36. Ο Π. Κανελλόπουλος πάντως με συνεχόμενες δημόσιες τοποθετήσεις του εκφραζόταν εναντίον κάθε δικτατορικής σκέψης37. Η σχετική συζήτηση ώθησε την εκτελεστική επιτροπή της Ε.Δ.Α. να απευθύνει έκκληση προς τα άλλα κόμματα, ώστε να οδηγηθεί η χώρα σε εκλογές. Μεταξύ των πέντε σημείων που πρότεινε η ηγεσία της Αριστεράς, υπήρχε η εξουδετέρωση των ξένων επεμβάσεων και της χούντας στις ένοπλες δυνάμεις και η παροχή αμνηστίας στους στρατιωτικούς που είχαν αναμιχθεί στις υποθέσεις Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. και “σχεδίου Περικλής’’. Η θετική στάση της Ε.Κ. δε βρήκε ανταπόκριση από τον Κανελλόπουλο, και σίγουρα η παράλληλη εκστρατεία της Ε.Δ.Α. για νομιμοποίηση του Κ.Κ.Ε. δε βοηθούσε ιδιαίτερα 38. Τον Απρίλιο του 1966, το Α.Σ.Σ. αποφάσισε την αποστρατεία συνολικά τριανταπέντε ανώτατων και ανώτερων αξιωματικών, από τους οποίους οι δέκα ήταν υποστράτηγοι. Ο αριθμός των αποστρατευθέντων υποστρατήγων δεν ήταν ασυνήθιστος: αυτό που επέσυρε τούτη τη φορά την οργή της Ε.Κ. και του φιλικού της Τύπου, ήταν ότι μεταξύ των στελεχών που απομακρύνονταν ήταν και οι Μπάλλας και Τσεπαπαδάκης, οι δύο εναπομείναντες της επιτροπής Λουκάκη στο στράτευμα39. Μπροστά στο γενικευμένο σάλο η Ελευθερία ζητούσε άμεση μεταβολή του νόμου περί ιεραρχίας και προαγωγών : «Είναι απαράδεκτον, κάθε φορά που συνέρχεται το Ανώτατον Στρατιωτικόν Συμβούλιον, να προκαλήται σάλος και εις τον στρατόν και εις την πολιτικήν ζωήν του 35
Athens Embassy προς State Department, 29/1/1966, A-552, Joint weeka #4, RG 59, General Records of the Department of State, Central Foreign Policy Files, 1964-1966, ‘’POL-2-1 Greece’’, κουτί 2241, NARA. 36 Βλ. Παπαχελάς, ο.π. σελ. 234-236. 37 Βλ. ενδεικτικά, Καθημερινή 14 Φεβρουαρίου 1966. 38 Για τη πρόταση της ΕΔΑ βλ. Λιναρδάτο, οπ τόμος Δ’ σελ. 324-327. 39 Βλ. Βήμα, Νέα, 27-30 Απριλίου 1966.
208
τόπου. Η υπόθεσις αυτή πρέπει να λήξη. Και δεν είναι δυνατόν να λήξη παρά μόνον δια νέας νομοθετικής ρυθμίσεως των αρμοδιοτήτων του Ανωτάτου Συμβουλίου Εθνικής Αμύνης και του Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου, ώστε να μη δύναται πλέον το δεύτερον να ανατρέπη ουσιαστικώς, αποφάσεις του πρώτου.»40 . Ο Κωστόπουλος, όμως δεν προχώρησε στη κατεύθυνση που υποδείκνυε η Ελευθερία. Αρχικά, δημοσιοποίησε τη δυσαρέσκεια της κυβέρνησης σχετικά με ορισμένες αποφάσεις του Α.Σ.Σ. που θεωρούσε ανατροπή προηγουμένων που είχε λάβει το Α.Σ.Ε.Α.. Στη συνέχεια, διαπίστωσε δημόσια ότι το Α.Σ.Σ. δεν είχε λάβει υπ’όψιν του τις επιθυμίες της πολιτικής ηγεσίας για τις αποστρατείες και ότι είχαν κριθεί αυστηρά άριστα στελέχη (όπως τα χαρακτήρισε ο υπουργός Εθνικής Άμυνας). Ακόμη και το έθιμο της επίδοσης των πινάκων των προακτέων και αποστρατευτέων αξιωματικών από το Α.Σ.Σ. δεν τηρήθηκε αυτή τη φορά 41. Οι κρίσεις του Απριλίου κατέδειξαν με εμφατικό τρόπο ότι η κυβέρνηση Στεφανόπουλου έχασε τα όποια ψήγματα ελέγχου των Ενόπλων Δυνάμεων - εάν δεχθούμε ότι τα διεκδίκησε ποτέ. Η στάση του Σπαντιδάκη κατά τις κρίσεις του Απριλίου, επιδείνωσε ταχύτατα τις σχέσεις του με τη πολιτική ηγεσία. Ο Κωστόπουλος στράφηκε στον διευθυντή της Κ.Υ.Π.,
Παπαγεωργόπουλο
για
βοήθεια.
Συγκεκριμένα,
ζήτησε
από
τον
Παπαγεωργόπουλο λόγω των δεσμών του με τα Ανάκτορα να μεσολαβήσει στον βασιλιά, ώστε να αποστρατευθεί ο Σπαντιδάκης. Κατά τον υπουργό Εθνικής Άμυνας, ο
Α/Γ.Ε.Σ.
ήταν
πείσμων
και
παθολογικά
αντικομμουνιστής
σε
σημείο
επικινδυνότητας, αλλά ο Κωνσταντίνος αρνούνταν να τον αντικαταστήσει. Όμως ο διευθυντής της Κ.Υ.Π. έδωσε στον υπουργό την αυτονόητη απάντηση ότι εφ’όσον είχε χάσει την εμπιστοσύνη του στον Σπαντιδάκη, ήταν αποκλειστική του υπόθεση και αρμοδιότητα η απομάκρυνση του αρχηγού του Στρατού, για την οποία δεν χρειαζόταν διαμεσολαβητές42. Το θέμα των κρίσεων του Απριλίου έφτασε στη Βουλή, με επερώτηση βουλευτών της Ε.Κ., που διαμαρτυρήθηκαν για το εύρος των αποστρατειών στους υποστρατήγους, υπερασπίστηκαν τις ικανότητες των πρόσφατα αποστρατευθέντων αξιωματικών και ζήτησαν να δοθούν στη δημοσιότητα οι ατομικοί τους φάκελοι. Παράλληλα, οι κεντρώοι βουλευτές διαμαρτυρήθηκαν για τη
40
Από το άρθρο « Όχι άλλας προγραφάς», στο φύλλο της 28ης Απριλίου 1966. Βλ. Ελευθερία, 29 Απριλίου 1966. 42 Βλ. Παπαγεωργόπουλου, ο.π., σελ. 282-283. 41
209
προώθηση στην ιεραρχία αξιωματικών που είχαν ανάμιξη στην “άσκηση Περικλής’’43. Όσον αφορά τη συγκεκριμένη υπόθεση, τον Μάιο εκδόθηκε το βούλευμα του δικαστικού αναθεωρητικού συμβουλίου, με το οποίο απαλλάχθηκαν από κάθε κατηγορία οι αξιωματικοί που είχαν εμπλακεί. Ο αντιστράτηγος Σίμος και τα υπόλοιπα μέλη, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, κατέληξαν στο ότι το σχέδιο είχε αποκλειστικά αντικομμουνιστικό χαρακτήρα, παρέμεινε άσκηση επί χάρτου και, ελλείψει εκτελεστικών διαταγών, δε βρήκε εφαρμογή στη προεκλογική περίοδο του 196144. Φυσικά, για την Ε.Ρ.Ε. και το φιλικό της Τύπο το πόρισμα αποτελούσε δικαίωση των όσων είχαν υποστηρίξει στη Βουλή από τη στιγμή που αποκαλύφθηκε το σχέδιο45, ενώ για τις εφημερίδες που στήριζαν την Ε.Κ. και την Ε.Δ.Α., αποτελούσε άλλη μια απόδειξη της παντοδυναμίας σκοτεινών δυνάμεων στο στράτευμα 46. Με τις συζητήσεις για δικτατορία να συνεχίζονται, οι αρμόδιες υπηρεσίες του State Department, έσπευσαν να ζητήσουν από τη πρεσβεία στην Αθήνα να επικεντρωθεί στη κατάσταση που επικρατούσε στο εσωτερικό του στρατεύματος. Η κεντρική υπηρεσία αναφερόταν στη κοινή πεποίθηση των παρατηρητών της δημόσιας ζωής ότι στη περίπτωση που ο βασιλιάς αποφάσιζε να κινηθεί προς μια δικτατορία, θα υποστηριζόταν από τις Ένοπλες Δυνάμεις. Αναμφίβολα, η ηγεσία του Στρατού, όπως είχε διαμορφωθεί, πίστευε ότι αποτελούσε το βασικότερο στήριγμα της Μοναρχίας στη χώρα· ασαφής παρέμενε η γνώμη και οι αξίες των μεσαίων και κατώτερων στελεχών. Συνεπώς ζητούνταν η συγκέντρωση πληροφοριών σχετικά με τις αντιλήψεις της σιωπηρής πλειονότητας του σώματος των αξιωματικών, και ειδικά η στάση του απέναντι στο πολιτικό φάσμα και την υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.47. Πάντως ο πρωθυπουργός Στεφανόπουλος, υποδαύλιζε τους αμερικανικούς φόβους για τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Μιλώντας με τον Αμερικανό πρέσβη, παραδεχόταν ότι αρχικά είχε θεωρήσει ασήμαντη την υπόθεση, αλλά τώρα διαπίστωνε ότι όντως οι συνωμότες ήταν έτοιμοι να καταργήσουν τη μοναρχία και να ωθήσουν τη χώρα εκτός Ν.Α.Τ.Ο., καθώς ήταν ουδετερόφιλοι. Αν και πίστευε ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου 43
Βλ. Βήμα, 8 Μαΐου 1966. Βλ. Πετρίδη, (επιμ.), ο.π. σελ. 466-521. 45 Βλ. Καθημερινή, Ακρόπολι 21-22 Μαΐου 1966. 46 Βλ. Αυγή, Βήμα, 21-22 Μαΐου 1966. 47 Department of State προς Athens Embassy, 4/5/1966, A-138, “Political, military, economic and geographic information on Greece’’. RG 59, General Records of the Department of State, Central Foreign Policy Files, 1964-1966, “POL-2-1 Greece’’, κουτί 2241, NARA. 44
210
ήταν πράγματι ο αρχηγός του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., ο Στεφανόπουλος φοβόταν ότι η ανάκριση δεν θα παρείχε στέρεες αποδείξεις που θα στέκονταν σε δικαστήριο. Για την ακρίβεια, θεωρούσε ότι ισχυρές αποδείξεις για την ενοχή του Α. Παπανδρέου, κατείχαν μέλη του υπουργικού συμβουλίου, (τα οποία είχαν προφανώς προσπαθήσει να αναμιχθεί με το στρατό)· καθώς όμως φοβόντουσαν για τις θέσεις τους δε θα προχωρούσαν σε αποκαλύψεις. Πιο εντυπωσιακή ήταν η σύνδεση της ανάκρισης για τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. με το μέλλον της κυβέρνησης: εάν τα αποτελέσματα της ανάκρισης ήταν ασαφή θα ζητούσε από τον Κωνσταντίνο να μεσολαβήσει στην Ε.Ρ.Ε. ώστε να δοθεί παράταση στο βίο της κυβέρνησης για μια περίοδο έξι μηνών. Βασικός φόβος του πρωθυπουργού ήταν ότι ο Κανελλόπουλος θα στρεφόταν στη λύση των εκλογών και ότι θα προέκυπτε κάποια συμφωνία μεταξύ Ε.Ρ.Ε. και Ε.Κ. 48. Οι δυσκολίες στη σχέση μεταξύ της Ε.Ρ.Ε. και του Φ.Δ.Κ., (του κόμματος που είχαν συγκροτήσει οι αποχωρήσαντες από την Ε.Κ. μετά τον Ιούλιο του 1965), συνεχιζόταν μέσα στο καλοκαίρι του 1966. Στα τέλη Ιουλίου ο Κανελλόπουλος είχε αποφασίσει τη παράταση της υποστήριξης προς τη κυβέρνηση για ένα διάστημα μερικών μηνών και θεωρούσε πιθανή νέα διάσπαση της Ε.Κ. και τη συνεργασία του κόμματός του με τη μετριοπαθή πτέρυγα του Κέντρου. Όσον αφορούσε ενδεχόμενο πραξικόπημα, ο Κανελλόπουλος το απέρριπτε κατηγορηματικά, αν και αναγνώριζε την αυξημένη αποδοχή μιας αυταρχικής λύσης στα στελέχη της Ε.Ρ.Ε.. Προχωρώντας, ο αρχηγός της αντιπολίτευσης έκανε την εντυπωσιακή εκτίμηση ότι τα αλλεπάλληλα σφάλματα του Παλατιού (από το 1963 και μετά), είχαν κάνει ένα μεγάλο μέρος των ψηφοφόρων της Ε.Ρ.Ε., να είναι δυσαρεστημένοι με τη μοναρχία. Μάλιστα, ο Κανελλόπουλος ανέφερε πως είχε προειδοποιήσει το βασιλιά για τον κίνδυνο να ηγηθεί ενός πραξικοπήματος, την ώρα που το 65% των στρατιωτών δεν ήταν τυφλοί υποστηρικτές του Θρόνου 49. Παρόμοιες αντιλήψεις για τη δυνατότητα αποτροπής ενός πραξικοπήματος από τη βάση εξέφραζε και δημόσια ο Α. Παπανδρέου. Σε ομιλία του στα μέσα Ιουλίου ανέφερε, μαζί με τη διακήρυξη ότι ο Στρατός ανήκε στο Έθνος (άρα όχι στο Βασιλέα):
48
Athens Embassy προς State Department, 19/2/1966, 1244, RG 59, General Records of the Department of State, Central Foreign Policy Files, 1964-1966, φάκελος POL-13’’Non party blocks’’ Greece, κουτί 2242, NARA. 49 Talbot προς Secretary of State, 29/7/1966, 481, RG 59, General Records of the Department of State, Central Foreign Policy Files, 1964-1966, POL-15 GOVT., κουτί 2243, NARA.
211
«Το πρόβλημα της εξουσίας συνδέεται άμεσα και αναπότρεπτα με τη σχέση Ελληνικού Στρατού και πολιτικής εξουσίας (…) Παραλάβαμε κράτος κομματικό, διαβρωμένο από τη Δεξιά, που είχε κάνει το παν να χρησιμοποιήση το Στρατό για τις κομματικές της επιδιώξεις (…) Πιστοί στην εντολή του λαού εκάναμε το κατά δύναμιν για να αποκομματικοποιήσουμε το Στρατό, να τον κάνουμε πράγματι εθνικό, Ελληνικό Στρατό(…) Όσοι πιστεύουν ότι είναι δυνατόν να χρησιμοποιήσουν τον Ελληνικό Στρατό για να επιβάλλουν στυγνή δικτατορία στην Ελλάδα προς εξυπηρέτησιν αλλοτρίων συμφερόντων πλανώνται πλάνην οικτράν »50. Η διαφοροποίηση των δύο Παπανδρέου πάντως στη δημόσια ρητορική τους ήταν εμφανής. Ο Γ. Παπανδρέου, διαπίστωνε σε συνέντευξή του στα τέλη Αυγούστου ότι ο υπήρχαν απειλές για δικτατορία, αλλά ότι ο μόνος που μπορούσε να επιβάλλει μια τέτοια λύση ήταν ο βασιλιάς, που ως τότε την είχε απορρίψει 51. Ο Α. Παπανδρέου, έκανε παρόμοιες εκτιμήσεις, αλλά τις συμπλήρωνε με τη διαπίστωση ότι απόπειρα δικτατορίας θα έθετε αυτόματα πολιτειακό ζήτημα52. Επιπλέον, ο νεότερος Παπανδρέου δεν βοηθούσε ιδιαίτερα να καταλαγιάσουν οι κατηγορίες εναντίον του σχετικά με την ανάμιξή του στην υπόθεση του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Σε δηλώσεις του σε περιοδεία του στη Κρήτη τον Οκτώβριο του 1966, διέγραφε ως αποστολή του Στρατού, (κατά τα πρότυπα του 1909) το να αποτελέσει την αιχμή για την ειρηνική επανάσταση που χρειαζόταν η Ελλάδα (δήλωση προκλητική και ταυτόχρονα αυτοαναιρούμενη)53. Το φθινόπωρο του 1966, ο Α/Γ.Ε.Σ. Σπαντιδάκης δέχθηκε άλλη μία προσωπική επίθεση από την αντιπολίτευση. Αφορμή αυτή τη φορά ήταν η δημοσιοποίηση εγκυκλίου του με την οποία ταυτιζόταν με τις διαπιστώσεις του συντηρητικού Τύπου, ότι η συγκέντρωση της Ε.Κ. τον Φεβρουάριο είχε οργανωθεί από την Ε.Δ.Α.. Ακόμη περισσότερο ο Σπαντιδάκης διαπίστωνε ότι το πλήθος είχε δείξει κατά τη συγκέντρωση στρατιωτική πειθαρχία και αυστηρή ιεράρχηση, πράγμα που έδειχνε τη βελτίωση των κομμουνιστών στον οργανωτικό τομέα. Μαζί με άλλες οδηγίες που απηύθυνε προς τους αξιωματικούς για ενίσχυση των μέτρων ασφαλείας, συνέθεταν μια εικόνα αναμονής, επικείμενης εξέγερσης. Ο Γ. Παπανδρέου θεώρησε την εγκύκλιο συκοφαντική για το κόμμα του και ζήτησε την απομάκρυνση του
50
Βλ. Βήμα, 16 Ιουλίου 1966, από λόγο του Α.Παπανδρέου στη Πάτρα. Βλ. Βήμα 28 Αυγούστου 1966, με συνέντευξη του αρχηγού της Ε.Κ. 52 Βλ. Λιναρδάτου, οπ τόμος Δ’ σελ. 356. 53 Βλ. Πλουμίδης Μ., Ο αιφνιδιασμός της 21ης Απριλίου 1967, Αθήνα 1997, σελ. 88. 51
212
Σπαντιδάκη54. Παρόμοια στάση κράτησε και η Ελευθερία, αν και η κυβέρνηση κάλυψε τον Α/Γ.Ε.Σ.55. Οι ανώτατοι αξιωματικοί πάντως που συνομιλούσαν με την αμερικανική πρεσβεία, συνέδεσαν τη στάση του Παπανδρέου με την επικείμενη δημοσίευση του βουλεύματος για τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., και εκτιμούσαν ότι η θέση του Α/Γ.Ε.Σ. ήταν ασφαλής56. Η εκτίμηση του Σπαντιδάκη ότι μια κομμουνιστική εξέγερση ήταν άμεσα πιθανή στο μέλλον συμπύκνωνε με σαφή τρόπο την αυξημένη πιθανότητα ουσιαστικής κατάργησης του Συντάγματος, λόγω εκτροπής υποστηριζόμενης από τη Μοναρχία. Πρόσθετη ανησυχία στα κόμματα προξένησε δημοσίευμα του γνωστού για τους δεσμούς του με τα Ανάκτορα, Αμερικανού δημοσιογράφου Sulzberger, που εκτιμούσε ότι εάν ο Κωνσταντίνος το έκρινε απαραίτητο θα ανέστελλε ορισμένα άρθρα του συντάγματος57. Σταδιακά, πάντως η εξωκοινοβουλευτική λύση φαινόταν όλο και πιθανότερη. Καθώς το Νοέμβριο του 1966 αναμενόταν ανεπίσημη επίσκεψη του βασιλιά στη Λονδίνο, η βρετανική πρεσβεία στην Αθήνα, πρότεινε, να του παρεχόταν διακριτικές συμβουλές παραμονής στις κοινοβουλευτικές διαδικασίες από ιθύνοντες του Foreign Office. Όμως, η κεντρική υπηρεσία απέρριψε τη σχετική πρόταση, όχι μόνο για τυπικούς λόγους. Αναλύοντας τις αιτίες της αρνητικής του στάσης ο σχετικός ιθύνων του Foreign Office διευκρίνιζε ότι η κάθε ελληνική κυβέρνηση θα έπρεπε να πληροί ορισμένες προϋποθέσεις: να είναι σταθερή, να μην προσπαθεί να αναστατώνει τα δεδομένα στη Κύπρο, να μη δείχνει μειωμένο ενδιαφέρον για το Ν.Α.Τ.Ο., να μη δημιουργεί συνθήκες που θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν οι κομμουνιστές και να μη προκαλεί προβλήματα στις ελληνοβρετανικές εμπορικές σχέσεις. Εάν μία εξωκοινοβουλευτική λύση επιβαλλόταν με επιτυχία (κάτι που ήταν κρίσιμο κατά τον συντάκτη του κειμένου) και τηρούσε τα παραπάνω κριτήρια η Βρετανία δε θα αντιμετώπιζε προβλήματα μαζί της58. Χωρίς να αποτελεί επιδοκιμασία της ενδεχόμενης εκτροπής η συγκεκριμένη ανάλυση έδειχνε με γλαφυρότητα τη στάση την οποία θα κρατούσαν οι δυτικές χώρες έναντι του καθεστώτος της 21ης Απριλίου 1967.
54
Βλ. Βήμα, 25 Σεπτεμβρίου 1966. Βλ. Ελευθερία, 27 Σεπτεμβρίου 1966. Η στάση της εφημερίδας στο ίδιο φύλλο, στο άρθρο « Η εγκύκλιος». 56 Athens Embassy προς State Department, 2/10/1966, A-180, RG 59, General Records of the Department of State, Central Foreign Policy Files, 1964-1966, POL-2/1, κουτί 2241, NARA. 57 Βλ. ενδεικτικά Ελευθερία, 6-7 Οκτωβρίου 1966. 58 Sykes προς Davidson, 12/10/1966, “Possible extra-parliamentary solution for greek internal situation. Visit of King Constantine to U.K’’, CE 1015/31, FO 371/180024., Ν.Α. 55
213
γ . Οι ανακρίσεις και η δίκη για τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Τη διενέργεια τακτικής ανάκρισης για τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., όπως είδαμε είχε εγκρίνει η κυβέρνηση και τα Ανάκτορα πριν τη παραίτηση Παπανδρέου. Ανακριτής τοποθετήθηκε ο Π. Λαγάνης, κατά τον Γαρουφαλιά επιλογή του υποδιευθυντή της Κ.Υ.Π. Αναγνωστόπουλου59. Ο Λαγάνης, διεύρυνε τον κύκλο των μαρτύρων που κάλεσε, στρεφόμενος στη Κ.Υ.Π. και τους υπαλλήλους της, λόγω της παρουσίας εκεί του Μπουλούκου. Στο έργο του τον βοηθούσαν και ανώνυμες επιστολές που του υποδείκνυαν αξιωματικούς που ήταν μέλη του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. ή είχαν προσεγγισθεί από την οργάνωση60. Από τα μέσα Φεβρουαρίου 1966, το έργο του Λαγάνη βοηθήθηκε από την απαγόρευση δημοσίευσης πληροφοριών σχετικά με τη πορεία του ανακριτικού έργου61. Στη πλειονότητά τους, οι μάρτυρες που προερχόταν από τη Κ.Υ.Π. έδειξαν τη ξεκάθαρη δυσφορία τους με τη θητεία του Παπατέρπου στην υπηρεσία. Ήταν φανερό ότι οι υπάλληλοι της Κ.Υ.Π., που είχαν προσληφθεί επί Νάτσινα, διαφωνούσαν με την αντίληψη του τέως υποδιευθυντή ότι ο κομμουνιστικός κίνδυνος δεν ήταν σοβαρός και τη στροφή που ήθελε να επιφέρει στη παρακολούθηση παρακρατικών ομάδων· τα παλαιά στελέχη της υπηρεσίας έβλεπαν τον Παπατέρπο ως επικίνδυνο για τη λειτουργία της Κ.Υ.Π.62. Ωστόσο, δεν υπήρχαν σαφή στοιχεία για συνωμοσία, παρά μόνο αναφορές σε επαφές των κεντρώων στελεχών της Κ.Υ.Π. με πολιτικά πρόσωπα, και υποδείξεις για αντιμοναρχικά αισθήματα ορισμένων από αυτούς63. Βέβαια, υπήρχαν και μάρτυρες που ισχυρίζονταν ότι είχαν αντιληφθεί την ύφανση συνωμοτικών σχεδίων με κέντρο την υπηρεσία τους: βάσει αυτών, οι Παπανδρέου ήταν έτοιμοι για πραξικόπημα που θα εκθρόνιζε τον Κωνσταντίνο και θα ανέβαζε στο
59
Γαρουφαλιάς, 1977, σελ. 49. Αρχείο Τουλούπα Φάκελος “Αλληλογραφία, ψηφίσματα, εκθέσεις, πορίσματα’’-υποφάκελος “Δεκέμβριος 1964-Σεπτέμβριος 1966’’, ανυπόγραφη επιστολή, 2/8/1965 για συμμετοχή στον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. των αξιωματικών του Γ’ Σ.Σ., Χονδροκούκη, Κατσάρη, Νηστικάκη. / Ο.π. ανυπόγραφη. Άνευ ημερομηνίας επιστολή, για προσέγγιση του λοχαγού Κουτσουμπού από τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. και ανάγκη ανάκρισής του. 61 Βλ. Καθημερινή, 15 Φεβρουαρίου 1966. 62 Αρχείο Τουλούπα Φάκελος “Αλληλογραφία, ψηφίσματα, εκθέσεις, πορίσματα’’, υποφάκελος “Συνοπτικές καταθέσεις’’, «εξέτασις μάρτυρος», Αποστολόπουλος Δ., 19/6/1965, Ζερίπας Γ. 29/7/1965, Μπιτσάκης Α., 23/8/1965 63 Ο.π «εξέτασις μάρτυρος» Μαδούρης Π., 19/6/1965, Γιαννόπουλος Β., 7/7/1965, Πολίτου Π., 14/8/1965. 60
214
θρόνο τον πρίγκιπα Πέτρο64, με τελική κατάληξη την ανακήρυξη αβασίλευτης Δημοκρατίας και την ανάδειξη του Γ. Παπανδρέου σε Πρόεδρό της65. Σε αυτή τη γραμμή της δοκιμής εξέγερσης κινήθηκε στη κατάθεσή του και ο Γαρουφαλιάς, που επέμεινε ότι την 15η Ιουλίου βρισκόταν σε εξέλιξη απόπειρα πίεσης προς το βασιλιά μέσω διαδηλώσεων. Ο τέως υπουργός Άμυνας, μάλιστα τόνιζε ότι υπήρξαν εισηγήσεις προς τον Παπανδρέου από βουλευτές του να μην υποχωρήσει στις βασιλικές αξιώσεις, αλλά να βασισθεί στη λαϊκή στήριξη και τις δυνάμεις του Λεκανοπεδίου, ακόμη και με αιματοχυσία66. Επιπλέον, κατά το Γαρουφαλιά, γι’ αυτό το λόγο ο Γ. Παπανδρέου δεν υπέβαλε γραπτή παραίτηση, έτσι ώστε να έχει χρόνο να κινητοποιήσει τις δυνάμεις του και να παρεμείνει πραξικοπηματικά στην εξουσία. Το σχέδιό του απέτυχε λόγω της ευφυούς στάσης του βασιλιά να αποδεχθεί άμεσα τη προφορική παραίτηση του Παπανδρέου και να ορκίσει τη κυβέρνηση Νόβα67. Ο έτερος πρωταγωνιστής της υπόθεσης Γρίβας, για άλλη μια φορά προσπάθησε να εξοβελίσει οποιοδήποτε σύνδεσμο είχε με τον Μπουλούκο, Παραδέχτηκε ότι τον γνώριζε από παλαιά και ότι αρχικά είχε ικανοποιήσει ορισμένα από τα αιτήματά του για μεταθέσεις ή τοποθετήσεις αξιωματικών, αλλά τα σφοδρά παράπονα που είχε από το χαρακτήρα του περιβόητου λοχαγού και η συνωμοτική του δράση τον έκαναν να αλλάξει άποψη68. Άλλοι μάρτυρες έδωσαν έμφαση στο διεθνή προσανατολισμό της χώρας που ήθελε να μεταβάλλει ο Α. Παπανδρέου δια του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Σύμφωνα με τον Ν. Γεωργιάδη (“Σαμψών’’), Κύπριο εκδότη εφημερίδας, ο Μπουλούκος του εξομολογήθηκε ότι στόχος του ήταν μια σοσιαλιστική και δημοκρατική Ελλάδα, κατά το πρότυπο της Γιουγκοσλαβίας ή της Αιγύπτου69. Παρόμοιες πληροφορίες προσέφερε στην ανάκριση και ο πρώην βουλευτής της Ε.Ρ.Ε. Ν. Φαρμάκης, που προσέγγισε το Μπουλούκο προκειμένου να
64
Για τη δημόσια διένεξη του συγκεκριμένου μέλους της βασιλικής οικογένειας με τη Φρειδερίκη βλ. ενδεικτικά, Λιναρδάτου, οπ τόμος Ε’ σελ. 86. 65 Αρχείο Τουλούπα, φάκελος “Αύγουστος 1965’’, «εξέτασις μάρτυρος», Δαλέζιος Θ., 16/8/1965, Μπεχράκη Π., 19/8/1965. 66 Αυτή η κατηγορία ήταν ακριβής. Πράγματι, όπως φαίνεται ο βουλευτής Στ. Χούτας, παλαιός οπλαρχηγός του ΕΔΕΣ είχε κάνει σχετική εισήγηση στον Γ. Παπανδρέου. Βλ. Παραλίκα Δ. Ι.Δ.Ε.Α. και Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α, 1944-1974, Αθήνα 1978, σελ. 182-183. 67 Ο.π. “Νοέμβριος 1965’’, « Ένορκη Εξέταση Μάρτυρος», Γαρουφαλιάς Π., 24/11/1965. 68 Ο.π. φάκελος “Ιούλιος 1965’’, «εξέτασις μάρτυρος», Γρίβας Γ. 1/7/1965. 69 Ο.π. φάκελος “Ιανουάριος 1966’’, «ένορκη εξέταση μάρτυρος» Γεωργιάδης Ν., 7/1/1966.
215
τον πείσει ώστε να κατονομάσει τον Α. Παπανδρέου ως αρχηγό της οργάνωσης70. Άλλος μάρτυρας, συγκρατούμενος ήδη του Παπατέρπου, απέστειλε υπόμνημα με συνομιλίες που (υποτίθεται πως) είχε με τον τέως υποδιευθυντή της Κ.Υ.Π.. Σε αυτό ο Α. Παπανδρέου, σε σύσκεψη με αξιωματικούς μετά τη περιβόητη επίσκεψη του στη Κύπρο το Νοέμβριο του 1964, φερόταν να θέτει τους στόχους της Ε.Κ. για τις εξελίξεις στη Κύπρο και το γενικότερο προσανατολισμό της χώρας : «Φυσικά, επειδή το πρόγραμμά μας, της Κυβερνήσεώς μας, δηλαδή η προσωπική άποψις του Προέδρου και η δική μου είναι κάποτε να κατορθώσουμε ώστε η Ελλάς να βρεθή στον χώρο των αδεσμεύτων μαζί με τις άλλες προοδευτικές χώρες όπως η Αίγυπτος και η Γιουγκοσλαβία, πιστεύουμε ακράδαντα και αυτό θα βοηθήσουμε ώστε να επιπλεύση τελικά ο Μακάριος, που σαν φιλόδοξος που είναι τον ενδιαφέρη πριν από όλα η προσωπική του επιτυχία και ύστερα όλα τα άλλα ». Εκτός αυτού, ο Παπατέρπος φερόταν να εξομολογείται ότι η τοποθέτησή του στη Καστοριά δεν αποτελούσε απόδειξη δυσμένειας, αλλά ήταν μέρος σχεδίου των Παπανδρέου ώστε να βρίσκεται κοντά στα γιουγκοσλαβικά σύνορα και να επιζητήσει τη βοήθεια του Τίτο, αν τη χρειαζόταν 71. Μερικοί άλλοι μάρτυρες, προερχόμενοι από το στράτευμα υπέδειξαν άμεσα ή έμμεσα ως βασικό προστάτη του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. εντός του στρατεύματος τον, ήδη Α/ΓΕΕΘΑ, Τσολάκα και ως επικεφαλής του κλιμακίου της οργάνωσης στη Β. Ελλάδα
τον
συνταγματάρχη
Χονδροκούκη,
επικεφαλής
της
διεύθυνσης
72
Τεθωρακισμένων του Γ’ Σ.Σ. . Σε γενικές γραμμές, οι καταθέσεις αναφερόντουσαν περισσότερο στις πολιτικές αντιλήψεις των κατηγορουμένων, παρά σε πραγματικά γεγονότα σχετιζόμενα με τη δράση του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Πληροφορίες για αυτή καθ’ αυτή την οργάνωση υπάρχουν μόνο στις πρώτες καταθέσεις που είχε συγκεντρώσει ο Σίμος στην ανάκρισή του κατά τον Μάιο του 1965. Η συγκεκριμένη δυστοκία, μαζί με τη διεύρυνση του κύκλου των μαρτύρων, προφανώς έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μεγάλη καθυστέρηση της έκδοσης του βουλεύματος, το οποίο παραδόθηκε στη κυβέρνηση στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1966
70
Ο.π. φάκελος “Δεκέμβριος 1965’’ «κατάθεσις μάρτυρος» Φαρμάκης Ν., 18/12/1965. Κατά τον Μπουλούκο ο Φαρμάκης του προσέφερε το ποσόν των 20.000 λιρών προκεμένου να καταθέσει όσα γνώριζε για τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Βλ. Μπουλούκου, οπ σελ. 279-281. 71 Αρχείο Τουλούπα, « Υπόμνημα Ρήγα Αλ.», 8/6/1966. 72 Ο.π., φάκελος “Ιανουάριος 1966’’, «Ένορκη εξέταση μάρτυρος», Παλαιολογόπουλος Ν., 28/1/1966, φάκελος “Σεπτέμβριος 1966’’, «Ένορκη εξέτασις μάρτυρος», συνταγματάρχης Μητρέλης Κ., 1/9/1966.
216
και δόθηκε στη δημοσιότητα στις αρχές Οκτωβρίου73. Βάσει αυτού παραπέμφθηκαν σε δίκη 28 βαθμοφόροι (σχεδόν όλοι του Στρατού Ξηράς) με τις βαρύτατες κατηγορίες της συνωμοσίας για εκτέλεση πράξεων εσχάτης προδοσίας και της ένωσης προς στάση. Οι ανώτεροι μεταξύ των κατηγορουμένων ήταν οι συνταγματάρχες
Παπατέρπος,
Αναγνωστόπουλος
και
Χονδροκούκης,
που
θεωρούνταν αρχηγοί της συνωμοσίας· οι υπόλοιποι ήταν ως επί το πλείστον λοχαγοί με πρώτο και κύριο φυσικά τον Α. Μπουλούκο. Πέραν της κατηγορίας για τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., ορισμένοι από τους κατονομαζόμενους αξιωματικούς κατηγορούνταν για διενέργεια τηλεφωνικών υποκλοπών πολιτικών και στρατιωτικών παραγόντων (όπως οι Γαρουφαλιάς, Γεννηματάς, Μητσοτάκης) και για σχεδιασμό δολοφονίας του γραμματέα του βασιλιά, Αρναούτη 74. Το βούλευμα ευθυγραμμιζόταν πλήρως με τις εκτιμήσεις του Γαρουφαλιά ότι προετοιμαζόταν μεγάλες ταραχές την 15η Ιουλίου για άσκηση πίεσης στο βασιλιά, που η κυβερνητική μεταβολή έσωσε. Ακόμη, κατά το πόρισμα, οι επαφές του Α. Παπανδρέου με τους κατηγορούμενους ήταν σαφείς και προέκυπτε από όλα τα στοιχεία η ανάμιξή του στην υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., ως πολιτικού πάτρωνα της οργάνωσης. Πέραν του Παπανδρέου ως πολιτικοί υποστηρικτές της οργάνωσης κατονομάζονταν και άλλοι βουλευτές της Ε.Κ., (ο Μ. Παπακωνσταντίνου, ο Π. Βαρδινογιάννης και ο Σ. Χούτας), με γνώση και έγκριση του Γ. Παπανδρέου. Φυσικά ο τελευταίος, βασιζόμενος στην αργοπορία έκδοσης του βουλεύματος, το κατήγγειλε ως χαλκευμένο και χωρίς θετικές αποδείξεις, ενώ απέρριψε και την ιδέα της παροχής αμνηστίας στους κατηγορουμένους75. Ο Παπανδρέου βέβαια γνώριζε ότι τα περιθώρια αθώωσης των κατηγορουμένων αξιωματικών ήταν ελάχιστα, και δεν είχε καμία εμπιστοσύνη στη στρατιωτική δικαιοσύνη που θα επιλαμβανόταν της υπόθεσης76. Οι Αμερικανοί αντιμετώπισαν με σκεπτικισμό το πόρισμα. Κατά την εκτίμησή τους γινόταν ξεκάθαρο ότι η Κ.Υ.Π. επί Παπανδρέου είχε εκτραπεί του προορισμού της, ότι ο Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. υπήρξε και ήταν φιλικά διακείμενος προς την Ε.Κ. και ότι οι ΑΣΠΙΔείς βρισκόταν σε συνεχή επαφή με τον Α. Παπανδρέου. Όμως, άλλα κεντρικά στοιχεία του κατηγορητηρίου, όπως ότι θα γινόταν πραξικόπημα για να εκθρονισθεί ο βασιλιάς ή ότι ο Ανδρέας είχε λειτουργήσει ως πολιτικός ηγέτης του 73
Βλ.ενδεικτικά Ελευθερία, 2 Οκτωβρίου 1966. Ο.π. 75 Βλ. Βήμα, 3-4 Οκτωβρίου 1966. 74
217
Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., βασιζόταν σε αδύναμες αποδείξεις. Έτσι, η εικόνα που μπορεί να είχε σχηματίσει για την υπόθεση ο μέσος πολίτης (σχετικά φιλική προς τους Παπανδρέου) δεν είχε μεταβληθεί ιδιαίτερα: κατά τη πρεσβεία ένα μέρος των μετριοπαθών συντηρητικών που είχε εγκαταλείψει την Ε.Ρ.Ε. το 1964, τώρα, εξαιτίας της χαλαρής στάσης της Ε.Κ. απέναντι στο κομμουνισμό (που καταδείκνυε και η ιστορία του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.), θα επέστρεφε στο κόμμα του Κανελλόπουλου77. Ανάλογη εικόνα σχετικά με τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., (και ελπίδα για μετακίνηση ψηφοφόρων προς την Ε.Ρ.Ε.), εξέφραζαν και οι Βρετανοί 78. Εάν το πόρισμα για την υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. άφησε αναπάντητα ερωτήματα, η δίκη όχι μόνο δε βρήκε τις απαντήσεις, αλλά συσκότισε ακόμη περισσότερο τα δεδομένα. Ξεκίνησε στα μέσα Νοεμβρίου και εξ’ αρχής τορπιλίστηκε από διαρκείς αντεγκλήσεις μεταξύ των περισσότερων κατηγορουμένων και της έδρας79. Η συντριπτική πλειονότητα των υπόδικων αξιωματικών υιοθέτησε τη θεωρία της απόλυτης σκευωρίας, με στόχο την ανεμπόδιστη δράση σκοτεινών δυνάμεων μέσα στο στράτευμα80. Οι μάρτυρες που προσεγγίσθηκαν από τον Μπουλούκο επέμειναν ότι ο Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. ως σκοπό είχε την αλληλοϋποστήριξη της τάξης του 1953 και ειδικά όσων μελών της είχαν παράπονα από την Ε.Ρ.Ε., σε θέματα τοποθετήσεων, μεταθέσεων και εισόδων σε Σχολές, χωρίς να γίνεται λόγος για αντιμοναρχική κατεύθυνση της οργάνωσης81. Όταν από μάρτυρα κατηγορίας ετέθη ευθέως ζήτημα ανάμιξης του στρατηγού Τσολάκα στην υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., το δικαστήριο αποφάσισε την διενέργεια των υπόλοιπων συνεδριάσεων κεκλεισμένων των θυρών82. Ωστόσο, το κλίμα που είχε διαμορφωθεί δεν άφηνε πολλά περιθώρια για μια ουσιαστική διερεύνηση της υπόθεσης. Μπορεί ο Γ. Παπανδρέου να διακήρυσσε ότι στόχος της δίκης ήταν όχι η τιμωρία του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. αλλά της Ε.Κ.83, δεν έκανε όμως κάτι για να αποφύγει τη σχετική ταύτιση. Το κόμμα του εξέδωσε επίσημη
76
Βλ. Παπακωνσταντίνου, οπ, σελ. 329. Athens Embassy προς State Department, 3/10/1966, tlg. nr.1637, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1964-1966, Political and Defense“POL-13/ non party blocks’’ κουτί 2242, NARA. 78 Sykes προς Foreign Office, 4/10/1966, CE/1016/7 (B), FO 371/ 185656. , Ν.Α. 79 Βλ.ενδεικτικά Ελευθερία 16-22 Νοεμβρίου 1966/ Αρχείο Τουλούπα, φάκελος “Αι επί μέρους παρατυπίαι του Προέδρου και του Στρατοδικείου’’. 80 Βλ. Μπουλούκο, οπ σελ. 356 για τη κοινή στάση των κατηγορουμένων απέναντι στην ομολογία του λοχαγού Θεοδοσίου περί συμμετοχής του στον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. 81 Βλ. Ελευθερία 23 Νοεμβρίου 1966, κατάθεση λοχαγού Αδαμόπουλου, 3 Δεκεμβρίου 1966, κατάθεση λοχαγού Ρώρη, 6 Δεκεμβρίου 1966, κατάθεση λοχαγού Παπασταθόπουλου. 82 Βλ. Βήμα 29-31 Ιανουαρίου 1967. 83 Βλ. Βήμα, 30 Νοεμβρίου 1966. 77
218
ανακοίνωση προκειμένου να διακηρύξει την αναρμοδιότητα του Στρατοδικείου
84
.
Πολλοί από τους δικηγόρους των κατηγορουμένων ήταν βουλευτές της Ε.Κ.85, ενώ άλλα στελέχη του Κέντρου επισκέπτονταν τους υπόδικους στο δικαστήριο για να τους στηρίξουν ηθικά, με αποκορύφωμα την επίσκεψη του ίδιου του Α. Παπανδρέου86. Οι εντυπωσιακότερες από όλες τις καταθέσεις ήταν εκείνες του Π. Γαρουφαλιά και του Α/ΓΕΕΘΑ Τσολάκα. Ο πρώτος προσκόμισε στη δίκη το λεγόμενο «Σχέδιον Ελικών», που αφορούσε συστηματικές προγραφές των αξιωματικών που δεν συμπαθούσαν την Ε.Κ.. Βάσει της κατάθεσης του Γαρουφαλιά του το ενεχείρισε ο πρωθυπουργός Παπανδρέου για να το μελετήσει87. Κατά πάσα πιθανότητα επρόκειτο για γνήσιο κείμενο, από αυτά που κατά κόρον έλαβε από υποστηρικτές του στο στράτευμα ο Γ. Παπανδρέου. Ο συντηρητικός Τύπος θεώρησε την αποκάλυψη συνταρακτική και απόδειξη του μεγάλου κινδύνου που αποτέλεσε για τη χώρα και το στρατό η διακυβέρνηση Παπανδρέου88. Ο Τσολάκας, με το βάρος του αξιώματός του ανέφερε ότι δεν είχε διαπιστώσει παρουσία του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. στο Γ’ Σ.Σ. όσο ήταν διοικητής του, και ότι είχε σχηματίσει την άποψη πως η όλη υπόθεση ήταν σκευωρία89. Η απόφαση του Στρατοδικείου εκδόθηκε στα μέσα Μαρτίου και ήταν καταδικαστική για 15 από τους 27 αξιωματικούς με ποινές από 18 έως 2 χρόνια κάθειρξη. Δέκα αξιωματικοί αθωώθηκαν, μεταξύ αυτών και ο συνταγματάρχης Χονδροκούκης, υποτιθέμενος αρχηγός του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. στο Γ’ Σ.Σ. και όσοι αποδέχθηκαν τις κατηγορίες απαλλάχθηκαν90. Οι ποινές ήταν μάλλον χαμηλές για τα δεδομένα των κατηγοριών που απαγγέλθηκαν στους κατηγορουμένους και η στάση που κράτησαν τα κόμματα, (και ειδικά η Ε.Κ.) υπήρξε μετριοπαθής. Ήταν σαφές ότι τα οποιαδήποτε πολιτικά οφέλη προσδοκούσαν από την υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. οι αντιμαχόμενες παρατάξεις είχαν πλέον εξαντληθεί.
84
Βλ. Ελευθερία 16 Νοεμβρίου 1966. Μεταξύ αυτών οι Κεφαλληνός, Τσαπάρας, Αγγελούσης και άλλοι. 86 Βλ. Βήμα 22 Νοεμβρίου 1966. 87 Βλ. Καθημερινή, Ελευθερία, 4 Μαρτίου 1967 88 Βλ. Καθημερινή, Εστία, 4-6 Μαρτίου 1967. 89 Βλ. Βήμα 24 Φεβρουαρίου 1967. 90 Βλ. ενδεικτικά Αυγή, Ελευθερία, Νέα, Ακρόπολις, 17 Μαρτίου 1967. 85
219
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. Η ΨΥΧΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΤΡΟΠΗΣ α. Η κυβέρνηση Παρασκευόπουλου. Η πολιτική ζωή φάνηκε να κινείται προς οριστική αποκατάσταση της ομαλότητας από τα τέλη του 1966. Οι Π. Κανελλόπουλος και Γ. Παπανδρέου, με την έγκριση και υπό τη σκέπη του Κωνσταντίνου, κατέληξαν σε συμφωνία για συγκρότηση μεταβατικής κυβέρνησης υπό τον Ι. Παρασκευόπουλο και διενέργεια εκλογών έως τα τέλη Μαΐου του 1967, κατά προτίμηση με απλή αναλογική. Ταυτοχρόνως, ο Γ. Παπανδρέου δεσμεύθηκε ότι δεν θα συνεργαζόταν μετεκλογικά με την Ε.Δ.Α., ανοίγοντας το δρόμο (στη περίπτωση της διενέργειας εκλογών με απλή
αναλογική),
για
συγκυβέρνηση
Ε.Ρ.Ε.-Ε.Κ.1.
Παρά
τις
εκατέρωθεν
αντιδράσεις2, η κυβέρνηση Παρασκευόπουλου έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή, και κατέθεσε σχέδιο νόμου για τη καθιέρωση αναλογικού εκλογικού συστήματος 3. Στη κυβέρνηση Παρασκευόπουλου, το υπουργείο Εθνικής Άμυνας κράτησε ο ίδιος ο πρωθυπουργός, με υφυπουργό του τον αρεοπαγίτη Χουρδάκη. Το διαρκές αίτημα της Ε.Κ. για αφοπλισμό των Τ.Ε.Α. στη Ν. Ελλάδα δεν περιλήφθηκε στις προγραμματικές δηλώσεις του νέου υπουργικού συμβουλίου και γι’ αυτό το Κέντρο έδωσε ψήφο εμπιστοσύνης με επιφύλαξη4. Στο επόμενο διάστημα οι καταγγελίες για άσκηση βίας εκ μέρους των ανδρών των Τ.Ε.Α. εις βάρος οπαδών του Κέντρου δεν ήταν λίγες, ενώ επίσημα τη Ε.Κ. κατήγγειλε τη στάση του υποστράτηγου Λουμάκη (γνωστού για αντιπαπανδρεϊκές ομιλίες από το 1965), που ουσιαστικά παρότρυνε στελέχη της μονάδας του να αντιμετωπίσουν με δυναμικό τρόπο τους οπαδούς της Ε.Κ. και της Ε.Δ.Α.. Το αποτέλεσμα ήταν ξυλοδαρμοί γνωστών μελών των δύο κομμάτων στη πόλη της Τρίπολης, και η έκφραση συγχαρητηρίων του στρατηγού προς
τους
υφισταμένους
του5.
Η
κυριότερη
απόφαση
της
κυβέρνησης
Παρασκευόπουλου στο ενδοστρατιωτικό πεδίο ήταν η αιφνίδια απομάκρυνση του Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α, Τσολάκα. Είναι πολύ πιθανό ο Α/Γ.Ε.ΕΘ.Α. να εκνεύρισε την Αυλή για 1
Για τη συμφωνία των δύο πλευρών βλ. Κανελλόπουλου, οπ σελ. 98-102. Για μια επανεκτίμησή της βλ. Κατσίγερας Μ: «Το “Μνημόνιον’’ συνωμοσίας της Ελευθερίας. Μία εκ των υστέρων ανάγνωση», στο Βασιλάκης Μ.(επιμ.) Από τον Ανένδοτο στη δικτατορία, Αθήνα 2009, σελ. 404-414. 2 Με κορυφαία εκείνη του Α. Παπανδρέου που παρ’ ολίγο να διασπάσει την ΕΚ, διαφωνώντας με το σχηματισμό της κυβέρνησης Παρασκευόπουλου. Βλ. Α. Παπανδρέου, ο.π. σελ. 17-26./ Πιπινέλης προς Καραμανλή, 23/12/1966, Κ. Καραμανλής/ Αρχείο, ο.π. τόμος 6, σελ. 326-327. 3 Βλ. ενδεικτικά Ελευθερία 10 Ιανουαρίου 1967. 4 Βλ. Ελευθερία, Καθημερινή 13 Ιανουαρίου 1967. 5 Βλ. Νέα, Αυγή, 25-26 Φεβρουαρίου 1967.
220
τη στάση που κράτησε στη δίκη του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Η αντίδραση του κεντρώου Τύπου υπήρξε σκληρότατη, αλλά μάταιη 6. Πάντως, η πορεία της κυβέρνησης, παρά τη μεγάλη κοινοβουλευτική της πλειοψηφία εκτροχιάσθηκε πολύ σύντομα. Βασικό ζητούμενο αποδείχθηκε η τύχη των καταδικασθέντων για συμμετοχή στον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Παρά τη δημόσια διακήρυξη του Γ. Παπανδρέου ότι δεν επιθυμούσε την αμνήστευση των αξιωματικών, σε επαφές του με τα Ανάκτορα, λίγο πριν εκδοθεί η απόφαση, ζήτησε τη χορήγηση αμνηστίας για να καταλαγιάσουν τα πνεύματα7. Παρόμοια ήταν και η άποψη της Ε.Δ.Α8., ενώ στην ίδια γραμμή προσχώρησε και το Φ.Δ.Κ9. Ωστόσο, τα πράγματα κινήθηκαν σε άλλη κατεύθυνση. Ο Βασιλικός Επίτροπος άσκησε αμέσως έφεση για την αθώωση τεσσάρων από τους κατηγορουμένους10, και το ζήτημα της απόδοσης ευθυνών σε πολιτικά πρόσωπα έμενε ανοιχτό. Το αίτημα της άρσης της ασυλίας του Α. Παπανδρέου απορρίφθηκε από τη Βουλή11, έμενε όμως το ζητούμενο της τύχης του κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου. Η προσπάθεια να ψηφισθεί τροπολογία στον εκλογικό νόμο που θα εξασφάλιζε το ακαταδίωκτο του νεότερου Παπανδρέου μέχρι την ανακήρυξη των αποτελεσμάτων, ναυάγησε μπροστά στην άρνηση του Κανελλόπουλου και της κυβέρνησης. Οι διαβεβαιώσεις κορυφαίων στελεχών της Ε.Ρ.Ε. για μη σύλληψη του Ανδρέα, δεν ελήφθησαν υπ’ όψιν12 και έτσι ο Παρασκευόπουλος υποχρεώθηκε να υποβάλλει τη παραίτησή του. β . Αντίθετοι σχεδιασμοί Στο απίστευτα πυκνό παιχνίδι τακτικής των διαφόρων παραγόντων της δημόσιας ζωής, οι διαφορές στη στρατηγική τους, η αντίληψη που είχαν για την επιρροή τους και για την επιρροή των άλλων έπαιξαν καίριο ρόλο στην εξέλιξη των γεγονότων. Στο χώρο της Ε.Ρ.Ε. εντοπίζονται ουσιαστικά δύο διαφορετικές αντιλήψεις διαχείρισης της πολιτικής κρίσης. Η πρώτη ανήκε στον Π. Κανελλόπουλο και στο 6
«Υπό την κάλυψιν του Βασιλέως και της κυβερνήσεώς του- Νέα ανοικτή επίθεσις της ΧούνταςΑιφνιδία και γκαγκστερική αποπομπή του Αρχηγού ΓΕΕΘΑ», πρωτοσέλιδο Βήματος, 29 Μαρτίου 1967. 7 Βλ. Λιναρδάτου, οπ τόμος Ε’ σελ. 418. 8 Αυγή, 12 Μαρτίου 1967, « Αμνηστία». 9 Ελευθερία, 24 Μαρτίου 1967, « Λυδία Λίθος». 10 Βλ. ενδεικτικά Ελευθερία, 28 Μαρτίου 1967. 11 Βλ. Λιναρδάτου, ο.π. τόμος Ε’, σελ. 405. 12 Για τη κρίσιμη σχετική συζήτηση και το διάβημα του Σπ. Θεοτόκη προς την ΕΚ, βλ. Παπακωνσταντίνου, ο.π. τόμος Β’ σελ. 352-354. Με τη λήξη της συνεδρίασης και τη πτώση της κυβέρνησης Παρασκευόπουλου το σχόλιο του βουλευτή της ΕΚ, Κατριβάνου ήταν χαρακτηριστικό της αποδοχής του αναπόδραστου των εξελιξεων: « Συνάδελφοι, καλή αντάμωση στις φυλακές», ο.π.
221
στενό πυρήνα των συνεργατών του. Ο Κανελλόπουλος, όπως έχει ήδη γραφεί, από τον Ιούλιο δήλωνε πως θα στήριζε τη κυβέρνηση του Φ.Δ.Κ., για ένα διάστημα τριών-τεσσάρων μηνών και μετά θα κινούσε τις διαδικασίες για εκλογές την άνοιξη του 1967. Έτσι, αποδέχτηκε τη λύση της μεταβατικής και της απλής αναλογικής, ελπίζοντας σε μια μετεκλογική συνεργασία με την Ε.Κ. ή ένα τμήμα της, υπό τον Γ. Μαύρο13. Ωστόσο, ευθύς εξαρχής φαινόταν ότι ο Κανελλόπουλος φιλοδοξούσε να αναλάβει ο ίδιος τη κυβέρνηση· και γι’ αυτό το λόγο η φιλική του Καθημερινή, έκανε λόγο για μη διεξαγωγή εκλογών από τον Παρασκευόπουλο και για αναγκαιότητα μιας “δευτέρας φάσεως’’ πριν τις κάλπες14. Με τη δεύτερη αυτή φάση ο αρχηγός της Ε.Ρ.Ε. προσδοκούσε να καθησυχάσει όσους ανησυχούσαν για τη διεξαγωγή εκλογών και να βρίσκεται κοντά στο βασιλιά, ως κύριος σύμβουλός του ώστε να τον πείσει να αποφύγει μια εκτροπή15. Επιπλέον, λογικά, ο Κανελλόπουλος ήλπιζε να τονώσει ψυχολογικά τους συμπαθούντες την Ε.Ρ.Ε. στις Ένοπλες Δυνάμεις και τα σώματα ασφαλείας, (που –κατ’ αυτόν- ήταν καταπτοημένοι από τη δράση των Λαμπράκηδων στην ύπαιθρο) και να αποκαταστήσει την επαφή του κόμματός του με τους αγροτικούς πληθυσμούς (που παλαιότερα το είχαν υποστηρίξει, αλλά στις εκλογές του 1964, το εγκατέλειψαν χάριν της Ε.Κ.). Έτσι, εξηγούνται και οι κυριότερες διακηρύξεις της κυβέρνησης Κανελλόπουλου τον Απρίλιο του 1967: αύξηση των αγροτικών συντάξεων και ρύθμιση οικονομικών θεμάτων των Σωμάτων Ασφαλείας16. Βέβαια, την αισιοδοξία του Κανελλόπουλου ότι η Ε.Ρ.Ε. θα ήταν το πρώτο κόμμα στις επερχόμενες εκλογές, δε τη συμμεριζόταν ούτε στελέχη της παράταξής του, ούτε η Κ.Υ.Π.
17
. Ο πρωθυπουργός, βρέθηκε σε ένα κλοιό παραινέσεων για αναβολή της
διεξαγωγής των εκλογών, καθώς το αποτέλεσμα που όλοι φοβόντουσαν, αυτοδυναμία της Ε.Κ. ή πλειοψηφία Ε.Κ. και Ε.Δ.Α. έμοιαζε το πιθανότερο18. Μια τέτοια εξέλιξη θεωρούνταν ως καταστροφική, καθώς αναμενόταν ριζικές αλλαγές στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων και στροφή στην εξωτερική πολιτική της χώρας, υπέρ των
13
Athens Embassy προς Secretary of State, 29/7/1966, RG 59, Central Foreign Policy Files, 19641966, Political and Defense, “ POL-Government’’, κουτί 2243, NARA. 14 Βλ. Καθημερινή, 13 Ιανουαρίου 1967. 15 Βλ. Κανελλόπουλου, ο.π. σελ. 116-117. 16 Βλ. Καθημερινή, 20-21 Απριλίου 1967. 17 Για μια επισκόπηση των εκτιμήσεων και μια εκτίμηση της εν δυνάμει επιρροής των κομμάτων τον Απρίλιο του 1967, βλ. Νικολακόπουλο, ο.π. σελ.363-368. 18 Βλ. Κανελλόπουλο, οπ σελ. 126 για τις επιφυλάξεις του Παρασκευόπουλου για διενέργεια εκλογών/ Μακαρέζος, ο.π. σελ. 536-537, για την ενημέρωση που έλαβε ο Κανελλόπουλος από τον επικεφαλής της Κ.Υ.Π. στη Β. Ελλάδα και ήδη συνωμότη Γκαντώνα. Κατά τον Μακαρέζο, ο Γκαντώνας δήλωσε ευθέως στον πρωθυπουργό ότι εάν του ζητούσε μετά από νίκη της Ε.Κ. να
222
αδεσμεύτων. Πολύ περισσότερο, παρά τις επίμονες διαβεβαιώσεις του Γ. Παπανδρέου ότι δεν ετίθετο καθεστωτικό ζήτημα, ο φόβος για τη διατήρηση της μοναρχίας ήταν σαφής. Πώς αντέδρασε σε αυτές τις πιέσεις η κυβέρνηση Κανελλόπουλου; Η επιμονή του πρωθυπουργού προς διενέργεια εκλογών δεν αποκλείεται να άρχιζε να κλονίζεται, μπροστά στον καταιγισμό των αρνητικών μηνυμάτων: οι Αμερικανοί έβλεπαν ότι υπήρχε σοβαρή πιθανότητα η κυβέρνηση της Ε.Ρ.Ε. να μετατραπεί σε κυβέρνηση έκτακτης ανάγκης που θα ανέβαλε τις εκλογές και θα ανέστελλε κάποια άρθρα του συντάγματος19. Παρόμοιες ήταν (και παραμένουν) και οι εκτιμήσεις του Κ. Μητσοτάκη και του κύκλου του20. Έτσι, φαίνεται ότι προς αυτή τη κατεύθυνση κινούνταν πλέον η κυβέρνηση Κανελλόπουλου: μιλώντας με τον διευθυντή του Β’ Γραφείου του Γ.Ε.Σ., ταξίαρχο Πανουργιά ο υπουργός Εθνικής Άμυνας, Παπαληγούρας τάχθηκε σαφώς υπέρ της στρατιωτικής επέμβασης προ των εκλογών21. Παράλληλα, ο Παπαληγούρας ικανοποίησε το αίτημα του διοικητή του Κέντρου Εκπαίδευσης Τεθωρακισμένων, ταξίαρχου Παττακού για παραμονή τμημάτων στο Κ.Ε.ΤΘ., που κανονικά θα έπρεπε να αποχωρήσουν από το συγκεκριμένο στρατόπεδο22. Τέλος, και ο Κωνσταντίνος, ισχυρίσθηκε ότι οι υπουργοί Άμυνας και Δημόσιας Τάξης του εισηγήθηκαν την αναστολή άρθρων του συντάγματος και τη κήρυξη κατάστασης πολιορκίας23. Προφανώς, προς αυτή τη κατεύθυνση κινείται και το Βασιλικό Διάταγμα που υπογράφηκε την 20η Απριλίου και αφορούσε την ευκολότερη εμπλοκή ένοπλων στρατιωτικών δυνάμεων προς καταστολή ταραχών. Σαφώς δεν μπορεί να υποστηριχθεί με βεβαιότητα ότι ο Κανελλόπουλος είχε στραφεί υπέρ της εκτροπής. Υπάρχει και η σοβαρή πιθανότητα, καθώς η σύλληψη του Α. Παπανδρέου θεωρούνταν βέβαιη, η κυβέρνηση της Ε.Ρ.Ε. να
προετοιμαζόταν
για
δυναμική
αντιμετώπιση
των
αντιδράσεων
των
κεντροαριστερών 24.
διαλύσει τα πανηγυρίζοντα πλήθη, θα αρνούνταν. Για την οπτική του Κανελλόπουλου, οπ. σελ. 188191. 19 Athens Embassy προς Secretary of State, 13/4/1967, 4651-A, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1967-1969, Political and Defense, φάκελος POL-15 GREECE, κουτί 2148, NARA. 20 Athens Embassy προς Secretary of State, 13/4/1967, 4650, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1967-1969, Political and Defense, φάκελος POL-15 GREECE, κουτί 2148, NARA. 21 Έγγραφα Πανουργιά, « Προκαταρκτικά». 22 Παττακός, οπ. σελ. 109. 23 www.tovima.gr, συνέντευξη του πρώην βασιλιά στον Α. Παπαχελά, Βήμα, 5 Φεβρουαρίου 2006. 24 Βλ. Ριζά, 2008, οπ σελ. 403.
223
Πέραν της ήπιας εξόδου από τον κοινοβουλευτισμό υπήρχαν και οι κήρυκες της άτακτης εγκατάλειψής του. Πλην του Ροδόπουλου, που ευθέως δήλωνε οπαδός μιας δικτατορικής λύσης25, βασικός υποστηρικτής της βίαιης εκτροπής ήταν και ο Π. Πιπινέλης. Ο μετέπειτα υπουργός Εξωτερικών επί Παπαδόπουλου δήλωνε πρόθυμος να αναλάβει τη κυβέρνηση βασιζόμενος στο Στρατό και τις δυνάμεις ασφαλείας, εξέλιξη που θεωρούσε αναπόφευκτη26. Μια άλλη ενδιαφέρουσα άποψη κατέθεσε ο, επίσης έτοιμος να γίνει πρωθυπουργός, Γαρουφαλιάς. Ο έμπειρος πολιτικός πρότεινε να του ανατεθεί η εντολή, ώστε να διεξάγει εκλογές που θα κατέληγαν σε βέβαιη νίκη της Ε.Ρ.Ε.. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί εάν η κυβέρνηση οργάνωνε κάποια βίαια γεγονότα, που θα δικαιολογούσαν την επιστράτευση των Τ.Ε.Α. και τη κινητοποίηση των Ενόπλων Δυνάμεων. Ακόμη καλύτερα, κατά τον Γαρουφαλιά, θα ήταν εάν τα γεγονότα αυτά, ήταν ολοφάνερα κατασκευασμένα: έτσι οι μετριοπαθείς ψηφοφόροι θα καταλάβαιναν ότι ο Στρατός δεν επιθυμούσε και δε θα επέτρεπε άνοδο των Παπανδρέου στην εξουσία. Με το σχέδιό του ο Γαρουφαλιάς, φιλοδοξούσε να τεθεί το σαφές δίλημμα στους ψηφοφόρους: ή Ε.Ρ.Ε. ή δικτατορία, οπότε η νίκη της Ε.Ρ.Ε. θα ήταν σίγουρη 27. Ο Γ. Παπανδρέου, από τη μεριά του, επέμενε σε μια στρατηγική που είχε χαράξει από την επαύριο της κρίσης του 1965 και συνοψίζεται στην ταχύτερη δυνατή διενέργεια των εκλογών. Γι’ αυτό το λόγο αποδέχθηκε το βασιλιά ως μεσολαβητή στις επαφές του με τον Π. Κανελλόπουλο, ώστε με οποιοδήποτε κόστος πετύχει την άμεση προσφυγή στις κάλπες. Προσπάθησε να κρατήσει σχετικά ήπιους τόνους: ούτε η αποστράτευση του στρατηγού Τσολάκα στα τέλη Μαρτίου, (που πιθανόν έγινε ακριβώς για να τον ωθήσει σε καταψήφιση της κυβέρνησης Παρασκευόπουλου), τον έκανε να αλλάξει γνώμη. Η πτώση του Παρασκευόπουλου οφείλεται περισσότερο στους σχεδιασμούς του Κανελλόπουλου, που έχουν ήδη εκτεθεί. Η σχετική μετριοπάθεια δεν μπορούσε να διατηρηθεί όταν ο βασιλιάς ανέθεσε την εντολή στην Ε.Ρ.Ε., κίνηση που θεώρησε ευθεία απειλή εναντίον του. Το βασικό του πρόβλημα ήταν ο γιος του, που αμφισβήτησε έντονα την επιλογή της συμφωνίας με την Ε.Ρ.Ε.. Η Ε.Κ. έδινε για άλλη μια φορά την εικόνα του αλληλοσπαραγμού, με πρωταγωνιστή 25
Βλ. ενδεικτικά Παπακωνσταντίνου, ο.π. τόμος Β’, σελ. 282, για συζήτηση που είχε με τον Ροδόπουλο, κατά την οποία ο πρώην πρόεδρος της Βουλής τάχθηκε ευθέως υπέρ της δικτατορίας, 26 Athens Embassy προς State Department, 15/4/1967, air gram A-543, “Memorandum of Conversation with P.Pipinelis’’, RG 59, CENTRAL FOREIGN POLICY FILES, 1967-1969, Political and Defense, “POL-2-1 GREECE’’, κουτί 2140, NARA. 27 Athens Embassy προς Secretary of State, 27/3/1967, “Memorandum of conversation with P. Garoufalias’’, RG 59, Records Relating to Greece, Def.19-3, κουτί 7, N.A.R.A.
224
τον Α. Παπανδρέου. Η ρητορική που είχε αναπτύξει όλο το προηγούμενο διάστημα, περί μετωπικής ρήξης με το κατεστημένο δεν άφηνε περιθώρια για συνδιαλλαγή, πολύ περισσότερο για συγκυβέρνηση με την Ε.Ρ.Ε. (στην οποία είναι λογικό να υποτεθεί ότι δε θα συμμετείχε). Τελικά, ο Ανδρέας και οι οπαδοί του πειθάρχησαν στη κομματική γραμμή, αλλά πέραν της πολιτικής για τον φιλόδοξο νεότερο Παπανδρέου, ετίθεντο και ερωτήματα προσωπικής επιβίωσης. Η υπόθεση της άρσης της ασυλίας του και της παραπομπής σε δίκη (ειδικά εάν γινόταν υπό συνθήκες όπως αυτές του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.), προφανώς του δημιουργούσαν περισσότερη ανάγκη ριζοσπαστισμού. Οι περιβόητες ομιλίες του τον Φεβρουάριο και το Μάρτιο του 196728, υπάκουαν σε αυτή τη λογική της ρήξης, με ένα κατεστημένο που τον αντιμετώπιζε ως θανάσιμο κίνδυνο και (κατά τον Ανδρέα) ανυπομονούσε να τον δει στη φυλακή. Στα μέσα Απριλίου του 1967 φαίνεται πως ο Γ. Παπανδρέου είχε πεισθεί πως δεν επρόκειτο να γίνουν εκλογές και ότι είχε ανοίξει ο δρόμος προς εκτροπή· η μόνη ελπίδα που διέθετε ο κεντρώος ηγέτης ήταν οι Αμερικανοί και ο Κωνσταντίνος, που τον είχε βεβαιώσει πως δεν ήταν υπέρ της δικτατορίας 29. Ο τελευταίος μάλλον δεν ήταν ειλικρινής απέναντι στον Γ. Παπανδρέου. Το άρθρο του Sulzberger δεν είχε γραφεί τυχαία και αποτύπωνε πραγματικό προβληματισμό του βασιλιά για το ενδεχόμενο εκτροπής. Τα περιθώρια του κοινοβουλευτικού παιχνιδιού, που το καλοκαίρι του 1965 είχαν αποδειχθεί ανεξάντλητα, μάλλον είχαν στερέψει. Βέβαια, αυτό δε σημαίνει ότι είχε αποφασίσει ποια στρατηγική θα ακολουθούσε. Από τη μία μεριά, ζητούσε δια του διευθυντή του πολιτικού του γραφείου Μπίτσιου στα τέλη Ιανουαρίου 1967 να διακριβώσει τις αμερικανικές προθέσεις για ακραία μέτρα, ώστε να μην ανέβουν οι Παπανδρέου στην εξουσία30. Από την άλλη στα μέσα Απριλίου πρότεινε οικουμενική κυβέρνηση και εκλογές με απλή αναλογική, συνοδευόμενες από γραπτή δέσμευση του Γ. Παπανδρέου, ότι μετεκλογικά θα συνεργαζόταν με την Ε.Ρ.Ε.31. Ο Παπανδρέου το απέρριψε, λογικά εντείνοντας την ανησυχία του μονάρχη, που δήλωνε ότι μόνο ένα
28
Για τη περίφημη δήλωση σχηματισμού κυβέρνησης χωρίς βασιλική έγκριση, βλ. Ελευθερία, Καθημερινή 22 Φεβρουαρίου 1967/ Για την αντίδραση της αμερικανικής πρεσβείας και μια μεταγενέστερη πιο ψύχραιμη ανάλυση, βλ. Keely R. Η αμερικανική πρεσβεία και η κατάρρευση της δημοκρατίας στην Ελλάδα, 1966-1969, Αθήνα 2009, σελ. 123-132. 29 Βλ. Παπακωνσταντίνου, ο.π. τόμος Β’, σελ. 357. 30 FRUS, 1964-1968, XVI, “Memorandum of Conversation with D. Bitsios’’, 28/1/1967, Washington 1999, σελ. 529-530. 31 Athens Embassy προς Secretary of State, 13/4/1967, 4650, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1967-1969, Political and Defense, “POL-15 GREECE’’, κουτί 2148, NARA.
225
θαύμα θα τον έσωζε είτε από τη δικτατορία είτε από την επικράτηση των Παπανδρέου. Σαφέστατα, καθοριστικός ήταν ο ρόλος των σημάτων που λάμβανε το Στέμμα από τις πηγές του στον κρίσιμο τομέα των Ενόπλων Δυνάμεων και της δημόσιας Ασφάλειας, σχετικά με την επιρροή και τις διαθέσεις της Ε.Δ.Α. και του Α. Παπανδρέου. Έτσι, ένα υπόμνημα του ακραίου πτέραρχου εν αποστρατεία Μητσάκου, που εκτιμούσε τη δύναμη της Ε.Δ.Α. στο 35%, και το αποτέλεσμα ενδεχόμενων εκλογών ως ευθύ πλήγμα στο κύρος της Μοναρχίας φαίνεται πως επηρέασε σημαντικά τον Κωνσταντίνο32. Εξίσου ανησυχητικά ήταν και τα δεδομένα που μετέφερε στο Παλάτι η ενδεδειγμένη κρατική υπηρεσία: η Γενική Διεύθυνση Εθνικής Ασφαλείας. Σύμφωνα με τα δελτία πληροφοριών που λάμβαναν τα Ανάκτορα, η Ε.Δ.Α. επεξεργαζόταν σχέδια εξουδετέρωσης των αξιωματικών του Στρατού33, ενώ διέθετε οπλισμό που θα της επέτρεπε να αδρανοποιήσει με άνεση τα Τ.Ε.Α.34. Σχετικά με τις εκλογές, η Γ.Δ.Ε.Α. είχε πληροφορηθεί ότι ο Γ. Παπανδρέου αντιστεκόταν ακόμη στις πιέσεις της Αριστεράς για κοινή κάθοδο, ενώ ο Ανδρέας ζήτησε τη πριμοδότηση των υποστηρικτών του στους συνδυασμούς της Ε.Κ.: η Ε.Δ.Α., ενέκρινε το αίτημά του, απαιτώντας σαφείς μετεκλογικές εγγυήσεις35. Για το βασιλιά πλέον η λύση ήταν η στροφή στο Στρατό, αφού θεωρούσε δεδομένο ότι η Ε.Κ. επανερχόμενη στην εξουσία θα προχωρούσε σε μαζικές αποστρατείες και μεταθέσεις των πιστών του αξιωματικών. Κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε απώλεια επί του ελέγχου που ασκούσε επί των Ενόπλων Δυνάμεων, και κατά συνέπεια της ικανότητάς του να εγγυάται για την ελευθερία της Ελλάδας και τη παραμονή της στο δυτικό στρατόπεδο. Βέβαια, ο άνακτας παραδεχόταν ότι υπήρχε ένα χρονικό περιθώριο έως τα μέσα Μαΐου: εάν το κλίμα παρέμενε υπέρ της Ε.Κ., τότε θα έπρεπε να επιταχύνει τις αποφάσεις του. Άμεσο ζητούμενο για τον Κωνσταντίνο ήταν μια πολυεπίπεδη αμερικανική στήριξη, που (από τη στιγμή που θα έπαιρνε τη πρωτοβουλία μιας εξωκοινοβουλευτικής λύσης) θα συγκρατούσε τη Τουρκία στη Κύπρο, διαφώτιζε την αμερικανική κοινή γνώμη για την αναγκαιότητα της αυταρχικής επιλογής και ενίσχυε οικονομικά τη χώρα. Έτσι, ζήτησε μια ξεκάθαρα
32
Παπαχελάς, ο.π. σελ.254-255. / Αξίζει να σημειωθεί ότι η ίδια η Ε.Δ.Α., φαίνεται πως υπολόγιζε την επιρροή της σε 12-13%, καθώς, εάν οι εκλογές διεξάγονταν με απλή αναλογική, εκτιμούσε πως θα κατάφερνε να εκλέξει 35-40 βουλευτές. 33 «Έκτακτον Δελτίον Πληροφοριών», 25/1/1967, Α.B.A., φάκελος 529, Γ.Α.Κ.-Αθήνα. 34 «Δελτίον Πληροφοριών», 5/4/1967, ο.π. 35 «Έκτακτον Δελτίον Πληροφοριών», 12/4/1967,ο.π.
226
θετική απάντηση για τη πρόθεσή του να κινηθεί εκτός Συντάγματος: προς απογοήτευσή του, οι Η.Π.Α. απέφυγαν να δεσμευθούν 36. Η αμερικανική προσέγγιση ήταν σαφής. Ο πρέσβης Talbot, έβλεπε ότι η χώρα βρισκόταν μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης: από τη μία μεριά υπήρχε η βέβαιη νικήτρια των εκλογών, Ε.Κ. που λόγω της ηλικίας του Γ. Παπανδρέου, θα κυριαρχούνταν από την επιρροή του γιου του. Μια ριζοσπαστική πολιτική στην οικονομία, σαν αυτήν που επαγγελόταν ο Α. Παπανδρέου θα γινόταν ανεκτή, αλλά το ζήτημα θα ήταν η στάση της Ε.Κ. απέναντι στην ανώτατη στρατιωτική ηγεσία και τη διεθνή θέση της χώρας. Ο φόβος μιας νασερικής στροφής και η επακόλουθη εκμετάλλευση της νέας κατάστασης από τη Σοβιετική Ένωση θεωρούνταν άκρως πιθανή προοπτική37. Από την άλλη, ο φόβος της δικτατορίας παρέμενε: η ύπαρξη μιας Χούντας στο ανακτορικό περιβάλλον που θα ήθελε να προκαλέσει ταραχές, λ.χ. δια της σύλληψης του Α. Παπανδρέου, ή μέσω νόθευσης των εκλογών, προκαλούσε δυσαρέσκεια στη πρεσβεία.38. Κατά τον Talbot, η απόφαση του βασιλιά να ταυτισθεί με την Ε.Ρ.Ε. δίνοντας την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Κανελλόπουλο, υπήρξε τα μεγαλύτερο σφάλμα του Θρόνου μετά το 1965, καθώς απομόνωσε την Ε.Ρ.Ε. από το Φ.Δ.Κ. και το Κ.Π.39. Η πρεσβεία κατέληγε στο ότι όλα τα σχέδια για αναβολή των εκλογών που είχαν τεθεί στο τραπέζι εξυπηρετούσαν τον Ανδρέα και την Ε.Δ.Α., και ότι οι εκλογές έπρεπε να γίνουν οπωσδήποτε40. Έτσι, μια θεμιτή λύση θα αποτελούσε κυβέρνηση της Ε.Κ., στην οποία ο Ανδρέας δε θα είχε χαρτοφυλάκιο σχετιζόμενο με την εξωτερική και αμυντική πολιτική ή τη δημόσια τάξη41. Θα μπορούσε ο αμερικανικός σχεδιασμός να περιλαμβάνει ένα πραξικόπημα; Εδώ εισερχόμαστε στη θεωρία του “πορτοκαλί φωτός’’: στην απάντηση που έδωσε ο Talbot στο αίτημα του Κωνσταντίνου παρενεβλήθη η φράση περί μη προκαταβολικής δέσμευσης των ΗΠΑ απέναντι σε ένα πραξικόπημα42. Η συγκεκριμένη απάντηση
36
Athens Embassy προς Secretary of State, 10/4/1967, 4574, RG 59, Central Greece 1967-1969, φάκελος 23-9, κουτί 2152. NARA. 37 Athens Embassy προς Secretary of State, 13/4/1967, 4650, RG 59, Central 1967-1969, POL-GREECE, “POL-15/Greece’’, κουτί 2148. NARA. 38 Athens Embassy προς Secretary of State, 24/3/1967, 4335, RG 59, Central 1967-1969, POL-GREECE, “POL-15/Greece’’, κουτί 2148. NARA. 39 Athens Embassy προς Secretary of State, 13/4/1967, 4650, RG 59, Central 1967-1969, Political and Defense, “POL-15 GREECE’’, κουτί 2148, NARA. 40 Athens Embassy προς Secretary of State, 24/3/1967, 4335, RG 59, Central 1967-1969, POL-GREECE, “POL-15/Greece’’, κουτί 2148. NARA. 41 Athens Embassy προς Secretary of State, 13/4/1967, 4650, RG 59, Central 1967-1969, POL-GREECE, “POL-15/Greece’’, κουτί 2148. NARA. 42 FRUS, 1964-1968, ο.π., σελ.570-571.
Foreign Policy Files, Foreign Policy Files, Foreign Policy Files, Foreign Policy Files, Foreign Policy Files, Foreign Policy Files,
227
θεωρήθηκε, ως έμμεση παρότρυνση στον βασιλιά, για ανάληψη δράσης43. Ωστόσο, στην απάντηση του Talbot, υπάρχει, κατά τον γράφοντα, μια άλλη φράση κλειδί: «Υπάρχουν περιορισμοί που μπορούν να λειτουργήσουν ώστε μία κυβέρνηση της Ε.Κ. να παραμείνει μακριά από κάποια από τα ακραία μέτρα που προτείνει ο Ανδρέας»44. Εάν σε αυτή προσθέσουμε την ξεκάθαρη και σταθερή εκτίμηση των Αμερικανών ότι μια δικτατορία θα ωφελούσε την Αριστερά και τη προπαγάνδα της, θα έθετε σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξη της Μοναρχίας και τη θέση της Ελλάδας στο δυτικό μπλοκ45, διαπιστώνουμε ότι οι Η.Π.Α. σαφώς δεν ήταν υπέρ μιας δικτατορικής λύσης. Το επιστέγασμα υπήρξε το τελευταίο τηλεγράφημα από τον υφυπουργό Battler προς τον Talbot, το απόγευμα της 20ης Απριλίου. Βάσει αυτού προτεινόταν άμεση προσέγγιση του Γ. Παπανδρέου, ως βέβαιου νικητή των εκλογών και άσκηση πίεσης ώστε να χαμηλώσουν οι τόνοι της προεκλογικής του ρητορικής. Εν συνεχεία ζητούνταν από τη πρεσβεία να λειτουργήσει ως μεσολαβητής για μια νέα συμφωνία μεταξύ των Ανακτόρων και της Ε.Κ.. Με αυτή, ο βασιλιάς θα δεσμευόταν ότι δε θα πραγματοποιούνταν σύλληψη του Α. Παπανδρέου, και σε αντάλλαγμα ο Γ. Παπανδρέου θα δεσμευόταν ότι μετεκλογικά θα διόριζε άτομα κοινής εμπιστοσύνης στα καίρια υπουργεία Εξωτερικών και Εθνικής Άμυνας. Επιπλέον, η νέα κυβέρνηση θα απέφευγε ριζικές μεταβολές στην ανώτατη ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων. Έτσι, το State Department εκτιμούσε πως ο Κωνσταντίνος θα απέφευγε τον πειρασμό της δικτατορίας. Βέβαια ο Battler παραδεχόταν ότι τα χρονικά περιθώρια ήταν ασφυκτικά καθώς η ομιλία του Γ. Παπανδρέου στη Θεσσαλονίκη, που είχε προγραμματισθεί για την 23η Απριλίου, και η διαφαινόμενη σύλληψη του Α. Παπανδρέου θα πυροδοτούσαν απίστευτη ένταση. Η ανησυχία του Battler επιβεβαιώθηκε την επομένη της αποστολής του τηλεγραφήματος 46. Η ανάγκη αποτροπής του Κωνσταντίνου και μόνο αυτού από το πειρασμό της δικτατορίας συνδέεται άμεσα με την κοινή αντίληψη της εποχής περί απόλυτου βασιλικού ελέγχου επί των Ενόπλων Δυνάμεων. Βέβαια τα τελευταία χρόνια υπήρξαν ορισμένες αναλύσεις που υποστήριζαν ότι εντός του στρατεύματος υφίσταντο ανεξέλεγκτες δυνάμεις. Ο πρίγκιπας Μιχαήλ σημείωνε από τον Οκτώβριο του 1963 ότι εάν στο μέλλον γινόταν στρατιωτικό κίνημα στην Ελλάδα δεν θα εκπορευόταν
43
Βλ. Παπαχελά, οπ. σελ. 297-298. FRUS, ο.π. σελ. 570. 45 Athens Embassy προς Secretary of State, 10/4/1967,4574, RG 59, Central Foreign Policy Files, Greece 1967-1969, κουτί 2152. N.A.R.A 44
228
από την ανώτατη ηγεσία και ο Θρόνος θα παρακάμπτονταν47. Την ίδια περίοδο και ο Βρετανός στρατιωτικός ακόλουθος εξέφραζε τον προβληματισμό του για το κατά πόσο φιλομοναρχικοί ήταν οι κατώτεροι αξιωματικοί, καθώς και για τη πιθανότητα να υποστήριζαν θερμά μια στρατιωτική κυβέρνηση48. Ακόμη και Βρετανοί διπλωμάτες εντός του 1963 εξέφραζαν φόβους για μια πρωτοβουλία από κάποιον «σκοτεινό συνταγματάρχη»49. Ως γνωστόν και ο Σπ. Μαρκεζίνης δήλωνε πως δεν θα κατερχόταν στις εκλογές του 1967, καθώς είχε έρθει η ώρα του “Αγνώστου Συνταγματάρχου’’50. Ωστόσο, το σύνολο των παρατηρητών της δημόσιας ζωής όπως φαίνεται συμφωνούσε με τη γνωστή επιγραμματική διατύπωση του Γ. Παπανδρέου ότι δικτατορία μπορούσε να γίνει μόνο εάν το ήθελε ο Κωνσταντίνος 51. Ο ίδιος ο βασιλιάς δεν φαίνεται να ανησυχούσε πλέον για ύπαρξη αντιμοναρχικών πυρήνων μέσα στο στρατό, μετά την εξουδετέρωση και τη δίκη του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Οι θεωρούμενοι ως υποστηρικτές του Κέντρου είχαν συστηματικά εκβληθεί από τις ανώτατες βαθμίδες του στρατεύματος. Η τοποθέτηση του Σπαντιδάκη τον Οκτώβριο του 1965 ως Α/Γ.Ε.Σ. ήταν ξεκάθαρη βασιλική επιταγή και η απομάκρυνση του Τσολάκα τον Μάρτιο του 1967 καταφανής επίδειξη δύναμης. Ο διάδοχος του Τσολάκα, ναύαρχος Αυγέρης στη πρώτη του ομιλία προς τους υφισταμένους του ζήτησε συσπείρωση γύρω από το Θρόνο και επιφυλακή για την αντιμετώπιση των εξωτερικών και των εσωτερικών επιβουλών52. Η ανώτατη ηγεσία θα κινούνταν βάσει εντολών που θα έπαιρνε από τα Ανάκτορα, οπότε ο σχεδιασμός που ξεκίνησε να υλοποιείται για το σχέδιο ΙΕΡΑΞ 2 από τις αρχές Νοεμβρίου του 1966 δεν μπορεί να έγινε χωρίς βασιλική έγκριση, έστω για προληπτικούς λόγους 53. Ωστόσο, η περίφημη σύσκεψη των έξι αντιστρατήγων το πρωί της 20ης Απριλίου 1967, από την οποία ο Σπαντιδάκης ανέμενε ξεκάθαρη έγκριση για εκτροπή και έκανε σχετική εισήγηση, κατέδειξε μια εικόνα σύγχυσης. Ο Διοικητής της Α.Σ.Δ.Α.Ν. και υπεύθυνος για τον κρίσιμο τομέα της Αττικής, αντιστράτηγος Παπαδάτος αναφέρθηκε σε πληροφορίες του για ύπαρξη συμφωνίας Γ. Παπανδρέου-
46
State Department προς Athens Embassy, 20/4/1967, RG 59, Central Foreign Policy Files, 19671969, POL-GREECE, “POL- 12/15/Greece’’, κουτί 2148. N.A.R.A. 47 Βλ. Νικολακόπουλο, ο.π. σελ. 368-369. 48 Brigadier Rogers προς Murray, «Annual Report of 1963 on the Hellenic Army», CE 1201/1, FO 371/174829., Ν.Α. 49 «In these circumstances one of the “glooming colonels’’, (…) might see has chances», Murray προς Foreign Office, 19/8/1963, CE 1015/45, FO 371/169057, Ν.Α. 50 Βλ. Νικολακόπουλου, ο.π. σελ.359-360. 51 Βλ. συνέντευξή του στο Βήμα, 13 Σεπτεμβρίου 1966. 52 Βλ. Καθημερινή, 30 Μαρτίου 1967.
229
Κανελλόπουλου, που θα εγγυώνταν μετεκλογική ομαλότητα. Συνεπώς ο Παπαδάτος θεωρούσε πως έπρεπε να υπάρξει άμεση συνεννόηση με τον βασιλιά και καμία κίνηση χωρίς την έγκρισή του. Με αυτή την εκτίμηση συντάχθηκαν και οι σωματάρχες Κόλλιας (Α’ Σ.Σ.) και Μανέτας (Β’ Σ.Σ.). Αντίθετα, ο διοικητής του Γ’ Σ.Σ. Ζωιτάκης, θυμίζοντας το προηγούμενο των ταραχών του 1936 στη Θεσσαλονίκη (εν όψει της ομιλίας του Γ. Παπανδρέου στη πόλη την 23η Απριλίου), τάχθηκε υπέρ της άμεσης δράσης των Ενόπλων Δυνάμεων, πριν ξεσπάσουν ταραχές. Πιο συγκρατημένος ο υπαρχηγός Γ.Ε.ΕΘ.Α. Αγγελής, συμφώνησε για την αναγκαιότητα μιας επέμβασης του Στρατού, αλλά σε πιο εύθετο χρόνο. Η σύσκεψη έληξε με τη παροχή εξουσιοδότησης προς τον Σπαντιδάκη, ώστε να εκθέσει την ανησυχία της ανώτατης ηγεσίας για τις εξελίξεις και να ζητήσει έγκριση εκτροπής54. Λίγες ώρες μετά η εκτροπή έγινε πράξη, όχι από την ανώτατη ηγεσία, αλλά από μια ομάδα “καλών παιδιών’’, που έως τότε δεν υπολόγιζε κανένας… γ. Η κατάσταση στο στράτευμα πριν το πραξικόπημα. Ένας απο τους αξιολογότερους υποστηρικτές της Ε.Κ στην ιεραρχία, ο αντιστράτηγος ε.α. Αρ. Βλάχος, πριν ακόμη το Κέντρο ανέλθει στην εξουσία, έσπευσε να ενημερώσει τον Σ. Βενιζέλο για τη προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι ανώτατοι αξιωματικοί του Στρατού Ξηράς και τα μέτρα που θα έπρεπε να ληφθούν. Κατά τον Βλάχο, η κατάργηση του ορίου ηλικίας στις αποστρατεύσεις (και η εφαρμογή
της
αποτελέσματα.
υποχρεωτικής
εξόδου
Τα
που
στελέχη
του
20%)
ανέρχονταν
είχε
στους
ξεκάθαρα
αρνητικά
ανώτερους
βαθμούς
υποχρέωνονταν σε αποστράτευση πολύ νωρίτερα από το συνηθισμένο: ειδικά οι στρατηγοί (αντιστράτηγοι και υποστράτηγοι), τερμάτιζαν τη σταδιοδρομία τους μεταξύ του 50ου και του 57ου έτους τους, ενώ θα έπρεπε να αποστρατευθούν γύρω στα 60. Έτσι, πολλοί από αυτούς ένιωθαν αδικημένοι και προσπαθούσαν να γίνουν αρεστοί σε πολιτικούς ώστε να εξασφαλίσουν κάποιο πόστο σε δημόσιο οργανισμό· καθώς οι περισσότεροι αποτύγχαναν η δυσαρέσκειά τους ήταν έντονη και προκαλούσε εκνευρισμό στο στράτευμα. Επιπροσθέτως, οι συχνές αλλαγές στις διοικήσεις (κάθε Μάρτιο και Δεκέμβριο) δημιουργούσε ζητήματα, καθώς οι ανώτατοι αξιωματικοί ασχολούνταν συνέχεια με τις τοποθετήσεις τους και όχι με τα καθήκοντά τους· με το να παραμένουν στα πόστα τους για μικρό χρονικό διάστημα τα στελέχη
53 54
Βλ. Παπαχελά, ο.π σελ. 258-260. Πρακτικά Δίκης Χούντας, ο.π. τόμος Β’, σελ. 185-187, 202-203, και 231-233.
230
δεν μπορούσαν να αποδώσουν στην αποστολή τους. Ο Βλάχος υπογράμμιζε την τραγική κατάσταση φέρνοντας το παράδειγμα του Γ’ Σ.Σ. που άλλαξε διοικητή τέσσερις φορές μέσα σε 15 μήνες (Αύγουστος 1958-Δεκέμβριος 1959). Ως αναγκαία μέτρα ο απόστρατος στρατηγός πρότεινε, μεταξύ άλλων τη κατάργηση της ρήτρας του 20%, την επιβράδυνση του ρυθμού εξόδου των ανώτατων αξιωματικών και τη σταθερότητα στις διοικήσεις55. Ωστόσο, η κυβέρνηση της Ε.Κ. δεν ασχολήθηκε με αλλαγή του νομοθετικού πλαισίου και παρέμεινε για μικρό διάστημα στην εξουσία για να προωθήσει την αποφυγή συχνών αλλαγών στις ανώτατες διοικήσεις. Εκτός από τη κορυφή της ιεραρχικής πυραμίδας, προβλήματα υπήρχαν και στη βάση της. Η εθελουσία έξοδος του 1959-60 δεν επέφερε ουσιώδεις μεταβολές με αποτέλεσμα το 1965 η κατάσταση να μη διαφέρει ουσιαστικά από το 1958. Έτσι, ενώ το 1958 οι βαθμοφόροι του Στρατού Ξηράς ήταν περίπου 8.800, το 1965 ήταν περίπου 8.40056. Το πρόβλημα πλέον εντοπιζόταν στους μεσαίους βαθμούς: οι κατώτεροι αξιωματικοί είχαν μειωθεί αισθητά (από περίπου 6.000 σε 4.600), αλλά οι μεσαίοι (ταγματάρχες – αντισυνταγματάρχες - συνταγματάρχες) από 2.400 το 1958, έφτασαν τους 4.000 το 196557. Έτσι, ήταν απολύτως λογική η συμφόρηση που καταγραφόταν, σε σημείο που η προαγωγή ενός λοχαγού σε ταγματάρχη τις παραμονές του πραξικοπήματος μπορούσε να καθυστερήσει ακόμη και για 15 χρόνια.58
Η συντριπτική πλειονότητα των αξιωματικών πλέον προερχόταν από τη
Σχολή Ευελπίδων και τα στελέχη που λάμβαναν ανώτερη μόρφωση (στη Σχολή Εθνικής Άμυνας και στην Ανώτατη Σχολή Πολέμου), που σήμαινε ότι το Σώμα ήταν πολύ περισσότερο επαγγελματικό απ’ ό, τι το μεσοπόλεμο59. Το πρόβλημα των προαγωγών στους μεσαίους βαθμούς όμως δημιουργούσε μεγάλη δυσαρέσκεια και, σε συνδυασμό με τις πολιτικές εξελίξεις, μετέτρεψε πολλούς κατώτερους αξιωματικούς του 1967, σε πρόθυμους συνωμότες.
.
55
« Το πρόβλημα των στελεχών Ενόπλων Δυνάμεων», αχρονολόγητο υπόμνημα, Α.Σ.Β., φάκελος 30, Ι.Α.Μ.Μ. 56 Βλ. Γεροζήση, ο.π. τόμος 3, σελ. 1243-1244. 57 Ο.π. 58 Έγγραφα Πανουργιά, «Προκαταρκτικά». / Βλ. τις καίριες επισημάνσεις του Διαμαντόπουλου Θ. « Η Απριλιανή Δικτατορία», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα 2000, σελ. 266-286, ειδικά 266-267. 59 Βλ. Pantelakis, ο.π. σελ. 111 και 115.
231
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. ΤΑ “ΚΑΛΑ ΠΑΙΔΙΑ’’ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ ΤΗΣ 21ης ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1967. α) Γέννηση και εξέλιξη της Ε.Ε.Ν.Α. Τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου 1967, μια ομάδα αποφασισμένων αξιωματικών του Στρατού κινήθηκε για την κατάληψη της εξουσίας. Έχοντας την υποστήριξη των τεθωρακισμένων, κατέλαβαν τα καίρια σημεία της πρωτεύουσας χωρίς να βρουν αντίσταση. Χάρη σε μια τολμηρή ενέργεια μυημένα τμήματα αλεξιπτωτιστών κυρίευσαν το Πεντάγωνο, και έτσι ετέθη υπό τον έλεγχο των κινηματιών το κέντρο της αμυντικής δομής της χώρας. Ο Α/Γ.Ε.Σ. Σπαντιδάκης, συνελήφθη και πείσθηκε να δώσει την έγκρισή του για την εφαρμογή του σχεδίου “ΙΕΡΑΞ 2’’, που σχετιζόταν με καταστολή ενδεχόμενης κομμουνιστικής εξέγερσης. Έτσι, κινητοποιήθηκαν οι επαρχιακές μονάδες και πραγματοποιήθηκαν χιλιάδες συλλήψεις, οι οποίες εκτός από την Ε.Δ.Α., αφορούσαν τον πρωθυπουργό και ορισμένους υπουργούς, τους Παπανδρέου και άλλα στελέχη της Ε.Κ.. Ο βασιλιάς έξαλλος από τη πρωτοβουλία των κινηματιών, δέχθηκε την επίσκεψη των ηγετών τους: του ταξίαρχου Σ. Παττακού και των συνταγματαρχών Γ. Παπαδόπουλου και Ν. Μακαρέζου.
Τελικά,
ο
Κωνσταντίνος
δέχθηκε
να
συνεργασθεί
με
τους
πραξικοπηματίες, οι οποίοι κατέλαβαν τα σημαντικότερα υπουργεία στη νέα κυβέρνηση που ορκίστηκε με πρωθυπουργό τον Γ. Κόλλια1. Για τη χώρα ξεκινούσε μια επτάχρονη δοκιμασία, που έληξε με τη κυπριακή τραγωδία. Για τους κινηματίες που μέσα σε λίγες ώρες αναδείχθηκαν από μεσαία, ως επί το πλείστον, στελέχη του στρατεύματος σε κυρίαρχους της Ελλάδας ήταν το επιστέγασμα μιας μακράς συνωμοτικής πορείας. Όπως και οι κινηματίες του 1951, εκείνοι του 1967 είχαν βιώσει τα ταραγμένα χρόνια της δεκαετίας του 1940 από διαφορετικές αφετηρίες. Άλλοι μετά τη κατάρρευση του μετώπου, παρέμειναν στην Αθήνα και εντάχθηκαν σε αντιστασιακές οργανώσεις της πρωτεύουσας· οι αδερφοί Παπαδόπουλοι και ο Αντ. Λέκκας δραστηριοποιήθηκαν στη “Χ’’2, μέχρι και τα τέλη Δεκεμβρίου του 1944 και ο Σ.
1
Για τα γεγονότα της 21ης Απριλίου βλ. ενδεικτικά Λιναρδάτου, οπ σελ. 432-442. Ατομικός Φάκελος Παπαδόπουλου Γ., Α.Μ.22113 (στο εξής: Φάκελος Παπαδόπουλου)/ Ατομικός Φάκελος Παπαδόπουλου Κ., Α.Μ. 25102 (στο εξής; Φάκελος Παπαδόπουλου Κ.)/ Ατομικός Φάκελος Λέκκα Αντ., Α.Μ. 25121(στο εξής: Φάκελος Λέκκα). Το αρχείο της “Χ’’ επιβεβαιώνει τη παρουσία των τριών αξιωματικών στις τάξεις της βλ. Παπαγεωργίου, οπ σελ. 686 και 689. 2
232
Παττακός στον “Όμηρο’’3, όπου συνεργάσθηκε με τον Σπαντιδάκη4. Ο Μακαρέζος βρέθηκε στη Νομαρχία Φθιωτιδοφωκίδος, όπου ασχολήθηκε με θέματα επισιτισμού αξιωματικών. Το 1943 προσχώρησε στο 5/42 σύνταγμα του Ψαρρού, και μετά τον αφοπλισμό του τμήματος από τον ΕΛΑΣ, επέστρεψε στην Αθήνα και παρέμεινε στη διάθεση του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας. Εκείνη τη περίοδο φαίνεται πως στράφηκε στη βελτίωση της μόρφωσής του και μέσα στο 1944, έλαβε πτυχίο από την Α.Σ.Ο.Ε., την Ανώτατη Βιομηχανική Πειραιά και τη Πάντειο Ακαδημία5. Ο Μ. Μπαλόπουλος είχε καταφύγει στη Μ. Ανατολή και υπήρξε μέλος του Ιερού Λόχου6, όπως και ο Α.Ρουφογάλης7· ως γνωστόν, ο Ιωαννίδης δραστηριοποιήθηκε στον Ε.Δ.Ε.Σ., μέχρι και τις αρχές του 1945 8. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου οι μετέπειτα συνωμότες υπηρέτησαν σε διάφορα πόστα, επιτελικά ή στη πρώτη γραμμή. Ο Παπαδόπουλος ξεχωρίζει ανάμεσα στους υπόλοιπους: ήδη από το 1944 απασχολείται κυρίως σε επιτελικά και επιμορφωτικά καθήκοντα, με αποφασιστική καμπή στη καριέρα του τη φοίτησή του σε σχολή πληροφοριών τη περίοδο 1945-19479. Την ίδια περίοδο, ο Ιωαννίδης θα βρεθεί σε μάχιμες μονάδες να ασκεί και καθήκοντα αξιωματικού πληροφοριών και μετέπειτα στη Μακρόνησο ως υποδιοικητής του εκεί τάγματος10. Ήταν χρόνια επικίνδυνα αλλά και γεμάτα προσδοκίες: η συνεχόμενη πολεμική δράση επέτρεπε διαρκείς προαγωγές. Έτσι, λ.χ. ο Μ. Μπαλόπουλος από ανθυπολοχαγός το 1943, προήχθη σε υπολοχαγό το 1945 και λοχαγό το 194711 και ο Γ. Παπαδόπουλος από ανθυπολοχαγός το 1940 βρέθηκε ταγματάρχης το 1949, με μία προαγωγή ανά τρία χρόνια.12 Τόσο ο Παπαδόπουλος, όσο και οι Παττακός και Ιωαννίδης υπήρξαν μέλη του Ι.Δ.Ε.Α., κατά το κλίμα της εποχής13. Ο Ιωαννίδης, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, παρ’ ολίγον να τεθεί εκτός στρατεύματος για τη στάση του στο κίνημα του 1951. Πάντως οι Παπαδόπουλος και Ιωαννίδης έκαναν αισθητή τη παρουσία τους από πολύ νωρίς, 3
Βλ. αναλυτικό βιογραφικό σημείωμα του Παττακού στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του: 21η Απριλίου. Διατί; Ποίοι; Πώς; Αθήνα 1996. 4 Ατομικός Φάκελος Σπαντιδάκη Γρ.(στο εξής: Φάκελος Σπαντιδάκη), Α.Μ. 18627. 5 Ατομικός Φάκελος Μακαρέζου Ν., Α.Μ. 22112. (στο εξής: φάκελος Μακαρέζου) 6 Ατομικός Φάκελος Μπαλόπουλου Μ., Α.Μ., 26868.(στο εξής: φάκελος Μπαλόπουλου) 7 Ατομικός Φάκελος Ρουφογάλη Α., Α.Μ. 26866.(στο εξής Φάκελος Ρουφογάλη) 8 Ατομικός Φάκελος Ιωαννίδη Δ., Α.Μ 26017. (στο εξής: Φάκελος Ιωαννίδη) 9 Ατομικός Φάκελος Παπαδόπουλου Γ., « Βιβλίον Μητρώου Αξιωματικού». 10 Ατομικός Φάκελος Ιωαννίδη Δ., « Βιβλίον Μητρώου αξιωματικού». 11 Ατομικός Φάκελος Μπαλόπουλου Μ., « Δελτίον Μεταβων». 12 Ατομικός Φάκελος Παπαδόπουλου Γ., « Δελτίον Μεταβολών». 13 Συνέντευξη του Παττακού στον γράφοντα, Αθήνα 26 Οκτωβρίου 2007.
233
όταν διαμαρτυρήθηκαν σε συγκέντρωση παλαιών ΙΔΕΑτών για την αδράνεια της οργάνωσης14. Ήταν ένα ξεκάθαρο μήνυμα πως υπήρχαν δυναμικά μεσαία στελέχη που ανυπομονούσαν για δράση με την πρώτη ευκαιρία. Η ώσμωση των μετέπειτα Απριλιανών φαίνεται πως επιτεύχθηκε κατά τη διάρκεια της φοίτησής τους σε ανώτερες επιμορφωτικές σχολές τη περίοδο 19551957, όπως η Σχολή Γενικών Γνώσεων ή η Ανωτέρα Σχολή Πολέμου15. Κατά τους επικριτές τους, οι συνωμότες πέτυχαν την εισαγωγή τους μέσα από τη κλοπή των θεμάτων και υπό τη κάλυψη παλαιών μελών του Ι.Δ.Ε.Α.16. Πέραν της ώσμωσης που πέτυχαν με ομοϊδεάτες τους οι μελλοντικοί πραξικοπηματίες πέτυχαν τη βελτίωση των ατομικών τους σημειώσεων, και τη δημιουργία γνωριμιών με ανώτερους και ανώτατους αξιωματικούς που θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν στο μέλλον. Το 1956, σίγουρα είδαν με δυσαρέσκεια την άρνηση του Α/Γ.Ε.Σ. Γκίκα να μη προχωρήσει σε επέμβαση προ των εκλογών, με το κίνδυνο ανάληψης της εξουσίας από έναν κεντροαριστερό συνασπισμό. Αντιλήφθηκαν ότι οι στρατηγοί, με τον Παπάγο νεκρό, πλέον είχαν στρέψει την αφοσίωσή τους στο Παλάτι και χωρίς την έγκρισή του δεν θα κινούνταν ποτέ. Έτσι, από το 1957, είδαμε ότι δημιουργήθηκε η Ε.Ε.Ν.Α., που εντοπίστηκε σχετικά εύκολα. Ο Παπαδόπουλος έλαβε δυσμενή μετάθεση για τις Σέρρες, όπου ανέλαβε επιτελάρχης της Διοίκησης Πυροβολικού της 6ης Μεραρχίας17, και ο Ιωαννίδης στάλθηκε στο Κιλκίς, και το 72ο Σύνταγμα Πεζικού18. Ήταν σαφές όμως ότι ο Παπαδόπουλος ήταν πιο επικίνδυνος, καθώς μετατέθηκε από τον Σεπτέμβριο του 1957, ενώ ο Ιωαννίδης σχεδόν ένα χρόνο μετά. Ο μελλοντικός διοικητής της Ε.Σ.Α. βρέθηκε υφιστάμενος του Γ. Περίδη, γνωστό του από τον Ε.Δ.Ε.Σ., που (κατά τραγική ειρωνεία, δεδομένης της μετέπειτα αντιδικτατορικής δράσης του) θέλησε να τον βοηθήσει και σημείωσε θετικότατα σχόλια στις διαδοχικές του σημειώσεις.19. Το κλίμα όμως άλλαξε, σχετικά σύντομα: μετά τις εκλογές του 1958 και την εντυπωσιακή άνοδο της Ε.Δ.Α., αξιωματικοί τέτοιου είδους ήταν πλέον εξαιρετικά
14
Βλ. Μπουλούκο, οπ σελ. 81. Βλ. Πρακτικά Δίκης Χούντας, ο.π. τόμος Β’σελ. 764, κατάθεση Γ. Λιάνη (ο δημοσιογράφος Λιάνης είχε πάρει συνέντευξη από τον Ιω. Λαδά το 1973), / Βάσει των ατομικών τους φακέλων στην Ανωτέρα Σχολή Πολέμου συνέπεσαν οι Παπαδόπουλος Γ., Μακαρέζος, Ιωαννίδης κατά το 1954-1955. 16 Ζαχαρόπουλος Π., ο.π. /Δαμιανάκος, οπ σελ. 129. Πιθανόν αυτό το παράδειγμα φιλοδοξούσε να μιμηθεί ο Μπουλούκος στον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. και προκειμένου να δελεάσει στελέχη έκανε λόγο και για βοήθεια εισόδου σε ανώτερες επιμορφωτικές σχολές. 17 Ατομικός Φάκελος Παπαδόπουλου Γ., «Δελτίον Μεταβολών» 18 Ατομικός Φάκελος Ιωαννίδη Δ., «Δελτίον Μεταβολών». 15
234
χρήσιμοι, για τον κρίσιμο τομέα της προπαγάνδας και της συγκέντρωσης και διαχείρισης πληροφοριών. Έτσι, ο Παπαδόπουλος βρέθηκε στην Κ.Υ.Π., στενός συνεργάτης του Α. Νάτσινα, ως αρχηγός κλάδου ειδικών μελετών20. Από τη θέση αυτή θα παρακαθίσει σε συσκέψεις σχετικές με τη καταπολέμηση της επιρροής της Ε.Δ.Α., θα γνωρίσει και θα γνωριστεί με πολιτικά πρόσωπα και θα εντυπωσιάσει ορισμένους από τους συνομιλητές του21. Ο Παπαδόπουλος φαίνεται πως εντυπωσίαζε καθώς προσερχόμενος σε συσκέψεις είχε πάντα οργανώσει τις τοποθετήσεις του και ήταν πολύ προσεκτικός στην διατύπωσή τους22. Προφανώς, αυτά τα πλεονεκτήματα οδήγησαν στην τοποθέτησή του ως αναπληρωτή γραμματέα της δευτεροβάθμιας συντονιστικής επιτροπής, που επεξεργάστηκε το “Σχέδιο Περικλής’’. Σε σύσκεψη της Ε.Ε.Ν.Α. την εποχή εκείνη προσκλήθηκε και ο Π. Πανουργιάς, παλαιό ηγετικό στέλεχος του Ι.Δ.Ε.Α. και συμμαθητής στη Σχολή Ευελπίδων του Στ. Παττακού. Ο Πανουργιάς διαπιστώνοντας ότι η ομάδα βρισκόταν σε αναζήτηση αρχηγού, άρα προσέβλεπε σε μελλοντική δυναμική δράση και δήλωνε δυσαρεστημένη από την αντικομμουνιστική πολιτική του Καραμανλή, προσπάθησε να τους αποτρέψει. Αρχικά, αναφέρθηκε στο ότι και οι στρατιωτικοί ήταν της ίδιας χαμηλής ηθικής ποιότητας με τους πολιτικούς (που θεωρούσαν ως διεφθαρμένους): «Δικτατορία σημαίνει Δικτάτωρ. Και δεν νομίζω ότι υπάρχει προβεβλημένη προσωπικότης εις την Ελλάδα προς τούτο, πολύ δε περισότερον δεν έκρινα ότι ήτο δυνατόν να αναλάβη τον ρόλο αυτόν οιοσδήποτε εξ ημών. Δεν διέβλεπα την ανάγκην προς δικτατορίαν. Και εάν η Κυβέρνησις κάμει σφάλματα, πάντως επιδεικνύει εποικοδομητικόν έργον και δεν συμφωνώ εις την ανάγκην δικτατορίας»23. Ενώ ο Παπαδόπουλος δημιουργούσε μια καλή φήμη στη Κ.Υ.Π., άλλοι ομοϊδεάτες του κυριαρχούσαν στο Γ.Ε.Σ.. Επί αρχηγίας Καρδαμάκη, στο γραφείο του υπηρετούσαν πολλοί από τους μελλοντικούς πραξικοπηματίες24. Η εμπιστοσύνη που τους είχε ο Α/Γ.Ε.Σ. ήταν απόλυτη και η βοήθεια που τους παρείχε σημαντική. Ο Α. 19
Για τη σχέση Ιωαννίδη-Περίδη, Ζαχαρόπουλος Π., ο.π./ Ατομικός Φάκελος Ιωαννίδη Δ., «Διαδοχικαί σημειώσεις». 20 Φάκελος Παπαδόπουλου Γ. « Δελτίον μεταβολών» 21 Βλ. Λιναρδάτο, οπ τόμος Γ’ σελ. για σχετικές (μετα απριλιανές αναφορές του Σ. Κωνσταντόπουλου) 22 Ζαχαρόπουλος Π., οπ. / Ο Ιω. Λαδάς είχε αναφέρει στον Λιάνη, ότι ο Παπαδόπουλος ασκούσε χρέη πολιτικού ενημερωτή(sic-λογικά αναλυτή) στις συσκέψεις των μελών της ομάδας., Δίκη Πρωταιτίων, ο.π τόμος Β’ σελ. 765. 23 Έγγραφα Πανουργιά, « Προκαταρκτικά». 24 Φάκελος Παπαδόπουλου Κ., «Βιβλίον Μητρώου αξιωματικού/ Διαμνημονεύσεις», όπου ο Καρδαμάκης ευχαριστεί το επιτελείο του καθώς αποχωρεί λόγω αποστράτευσης. Μεταξύ αυτών που διαμνημονεύει είναι οι Πατίλης, Μακαρέζος, Παπαδόπουλος Κ., Χατζηπέτρος και Μέξης.
235
Ρουφογάλης που υπηρετούσε στη Κ.Υ.Π., δεν είχε αφήσει καλές εντυπώσεις στους προϊσταμένους του τη περίοδο της παραμονής του στη Στρατιά Κεντρικής Ελλάδας, ως διευθυντής του Β’ Γραφείου: «Είναι αμφιβόλου χαρακτήρος, ουχί σταθερού. Εν τη ενασκήσει των καθηκόντων του (…) ησχολήθη εκτός των καθαρώς στρατ. (sic) καθηκόντων του και με την έρευνα της ιδιωτικής ζωής των συναδέλφων του. (…) Είναι τύπος εγωιστού, ουδεμίαν ψυχικήν επαφήν έχει με τους συναδέλφους του. Υπηρετών εις το Στρατηγείον Μεγάλης Μονάδος, χρήζει επισταμένης παρακολουθήσεως». Οι παραπάνω σημειώσεις, που θα επηρέαζαν την ανέλιξη του Ρουφογάλη διαγράφηκαν με απόφαση του Καρδαμάκη, ως μη αντικειμενικές 25. Η επιρροή που είχε αποκτήσει επί Καρδαμάκη η ομάδα Παπαδόπουλου τέθηκε σε κίνδυνο με την αποστράτευση του Α/Γ.Ε.Σ., τον Δεκέμβριο του 1962. Καταλληλότερος για διάδοχος του Καρδαμάκη θεωρήθηκε ο Σακελλαρίου· η εμφάνιση του Παπαδόπουλου, μαζί με τον Αγγελή και η διατύπωση του αιτήματος προς τον Α/ΓΕΕΘΑ Φροντιστή να αποσύρει τις αντιρρήσεις του για τον Σακελλαρίου δείχνει την αυτοπεποίθηση της ομάδας. Ο Φροντιστής μπορεί να ενοχλήθηκε σφόδρα, αλλά ούτε την ανάρρηση του Σακελλαρίου στην αρχηγία κατόρθωσε να εμποδίσει, ούτε την, όπως αφηγείται, σκαιή συμπεριφορά του Παπαδόπουλου ανέδειξε σε πολιτικούς ή στρατιωτικούς προς τιμωρία26. Ο στόχος του Παπαδόπουλου και των συν αυτώ υλοποιήθηκε. Η Ε.Ε.Ν.Α βρέθηκε υπό σοβαρή απειλή τη περίοδο της διακυβέρνησης της Ε.Κ.. Τα μέλη της, εγκατεστημένα σε επιτελικά πόστα για χρόνια, κλήθηκαν να υπηρετήσουν σε μονάδες της περιφέρειας και της Κύπρου. Ειδικά για τον Παπαδόπουλο, η σημείωση του Διευθυντή της Κ.Υ.Π. επί Ε.Κ., Αγόρου αποδίδει την εικόνα που είχαν αυτόν οι αντίπαλοί του: «Αξιωματικός εξαιρετικώς εύστροφος, οξείας αντιλήψεως και κρίσεως. Ασκεί επιρροήν εις τους υφισταμένους του, σκανδαλωδώς αναμιγνύεται και εις την πολιτικήν με έντονον τάσιν φατριασμού.»27. Τη κρίσιμη εκείνη στιγμή φαίνεται ότι ο Παπαδόπουλος επέμεινε και πέτυχε να διατηρήσει η ομάδα του στενή σχέση με τον ταγματάρχη Αρναούτη, γραμματέα
25
Φάκελος Ρουφογάλη, « Διαδοχικαί σημειώσεις». Κανελλόπουλου, οπ σελ. 303. 27 Φάκελος Παπαδόπουλου « Διαδοχικαί σημειώσεις». 26
236
του βασιλιά και κύριο σύμβουλό του σε όλα τα στρατιωτικά ζητήματα28. Έτσι εξηγείται και το διάβημα του Κωνσταντίνου προς τον υφυπουργό Παπακωνσταντίνου σχετικά με μεταθέσεις αξιωματικών που αναστατώνουν το στράτευμα.29 Ο Λέκκας βρέθηκε σε τάγμα πεζικού στο Σιδηρόκαστρο30, ο Ρουφογάλης σε πυροβολαρχία στη Θράκη31, και ο Κ. Παπαδόπουλος στη 10η Μεραρχία στις Σέρρες32. Ο Γ. Παπαδόπουλος, στάλθηκε σε πυροβολαρχία στη Ν. Ορεστιάδα, όπου ως γνωστόν δεν πέρασε απαρατήρητος: ισχυρίσθηκε ότι εξάρθρωσε απόπειρα κομμουνιστών οπλιτών να τον δολοφονήσουν και προβούν σε δολιοφθορές. Απέφυγε να ενημερώσει την ιεραρχία
και
διέρρευσε
την
είδηση
σε
συγκεκριμένες
εφημερίδες·
είναι
χαρακτηριστική η ανησυχία του Α/Γ.Ε.Σ. Γεννηματά, που μιλώντας με τον Παπακωνσταντίνου του ανέφερε ότι φοβόταν για την εξέλιξη της υπόθεσης λόγω των γνωστών
σχέσεων
του
Παπαδόπουλου
με
τα
Ανάκτορα33.
Ο
φιλόδοξος
αντισυνταγματάρχης πέτυχε να προκληθεί θόρυβος περί το όνομά του, και η γνωστή αναφορά του Ηλία Ηλιού στη Βουλή προς το πρόσωπό του34, μάλλον καλό του έκανε καθώς του αναγνώρισε δημόσια την ικανότητα να φέρνει όσους χιλιάδες αξιωματικοί αντιπαθούσαν
(Ε.Κ.-Ε.Δ.Α.)
σε
κατάσταση
εκνευρισμού.
Ως
γνωστόν
ο
Παπαδόπουλος, καθώς έρχονταν στοιχεία στην επιφάνεια που έδειχναν ότι είχε υπερβάλλει στις αποκαλύψεις του για σχέδιο δολιοφθοράς, διέφυγε την αποστράτευση, μάλλον λόγω επέμβασης του Παλατιού και αδιαφορίας της πολιτικής ηγεσίας35. Ακόμη περισσότερο καλό στον Παπαδόπουλο πρέπει να έκανε η ανάμιξή του στην υπόθεση του Σχεδίου Περικλής. Για πάρα πολλά στελέχη, όλοι οι εμπλεκόμενοι αξιωματικοί ήταν αθώοι, αφού το μόνο που είχαν κάνει ήταν να επεξεργαστούν σχέδια περιορισμού της Ε.Δ.Α., σκοπό απόλυτα συμβατό με το ρόλο του Στρατού της εποχής. β ) Η εκρηκτική άνοδος της οργάνωσης.
28
Κακαουνάκης, οπ σελ. 18 και 21. Παπακωνσταντίνου, οπ τόμος Α’ σελ. 169-170. 30 Φάκελος Λέκκα, « Διαδοχικαί σημειώσεις». 31 Φάκελος Ρουφογάλη « Διαδοχικαί σημειώσεις» 32 Φάκελος Παπαδόπουλου Κ. « Διαδοχικαί σημειώσεις». 33 Βλ. Παπακωνσταντίνου τόμος Β’, σελ. 122. 34 Βλ. τη γνωστή περικοπή του λόγου του Ηλιού στον Λιναρδάτο, οπ τόμος Ε’ σελ. 197-198. 35 Βλ. Παπακωνσταντίνου, οπ τόμος Β’ σελ. 138-139. 29
237
Η έφοδος της ομάδας Παπαδόπουλου προς την εξουσία έχει επαρκέστατα παρουσιασθεί36, και έτσι εδώ θα γίνει μια συνοπτική αναφορά στις εξελίξεις του 1966-67. Αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη των γεγονότων υπήρξε η ανάρρηση του Σπαντιδάκη στην αρχηγία του Γ.Ε.Σ. τον Οκτώβριο του 1965. Ο νέος Αρχηγός φρόντισε να δώσει σημαντική ώθηση στα μέλη της ομάδας Παπαδόπουλου. Από τις αρχές του 1966 παρατηρείται μια διαρκής ροή μεταθέσεων των συνωμοτών προς το Λεκανοπέδιο της Αττικής. Ο Α. Λέκκας βρέθηκε στη Κ.Υ.Π. ως επιτελής
37
, ο Κ.
Παπαδόπουλος διοικητής του 505ου τάγματος πεζικού στην Αττική38 και μέσα στους επόμενους μήνες ο Ιωαννίδης μετατέθηκε, στη θέση του διοικητή του Τάγματος της Σχολής Ευελπίδων39. Ο Γ. Παπαδόπουλος τον Μάιο του 1966, τοποθετήθηκε στο Γ.Ε.Σ., ως διευθυντής ειδικού γραφείου ψυχολογικών επιχειρήσεων, γεγονός που δεν πέρασε απαρατήρητο από τον Τύπο της εποχής, με ανάλογα σχόλια40. Η γενικότερη τάση του υπουργού Άμυνας Κωστόπουλου να εγκρίνει τις μεταθέσεις όσων αξιωματικών είχαν απομακρυνθεί από την Αττική προκάλεσε τη δυσαρέσκεια του γνώστη του θέματος Παπακωνσταντίνου, που προσπάθησε να επισημάνει στον Κωστόπουλο το λάθος του. Ο Υπουργός ήταν καθησυχαστικός, καθώς θεωρούσε ότι τα συγκεκριμένα στελέχη ήταν απόλυτα πιστά στο Σπαντιδάκη, κι ότι η κατάσταση ήταν ελεγχόμενη 41. Η οργάνωση δεν περνούσε απαρατήρητη από τους Αμερικανούς. Σε έκθεση των πρώτων μηνών του 1966, υποδεικνύονται τα βασικά μέλη της και οριοθετούνταν ο στόχος της, φαινομενικά αμυντικός: η εξουδετέρωση οιασδήποτε κεντροαριστερής επιρροής μεταξύ των στελεχών, που θα οδηγούσε σε αναβίωση των συνθηκών της Μέσης Ανατολής. Βέβαια υπήρχαν εσωτερικά προβλήματα και διαφορετικές προσεγγίσεις, με τον αντισυνταγματάρχη Δ. Σταματελόπουλο να θεωρεί τον Παπαδόπουλο υπερβολικά ταυτισμένο με την Ε.Ρ.Ε. και να επιθυμεί μελλοντική αποδυνάμωση του Θρόνου (προς όφελος μιας ισχυρής στρατιωτικής κυβέρνησης) 42.
36
Καλλιβρετάκης Λ. « Η ομάδα Παπαδόπουλου στην τελική ευθεία προς την εξουσία(1966-1967), στο Καραμανωλάκης Β. (επιμ.) Η στρατιωτική δικτατορία, Αθήνα 2010, σελ. 59-83. 37 Φάκελος Λέκκα « Διαδοχικαί σημειώσεις» 38 Φάκελος Παπαδόπουλου Κ. « Διαδοχικαί σημειώσεις» 39 Φάκελος Ιωαννίδη «Διαδοχικαί σημειώσεις». 40 Βλ. Βήμα, 4 Μαΐου 1966. 41 Βλ. Παπακωνσταντίνου, οπ, τόμος Β΄ σελ. 321. 42 Βλ. Παπαχελά, ο.π. σελ. 237-242.
238
Τους τελευταίους μήνες του 1966, ο Α/Γ.Ε.Σ. προφανώς πείσθηκε για την ανάγκη τοποθέτησης στο Λεκανοπέδιο και άλλων αξιωματικών αδιαμφισβήτητων ικανοτήτων και αφοσίωσης. Έτσι, ο Μακαρέζος βρέθηκε στη Κ.Υ.Π., ως αρχηγός κλάδου43, ενώ ο Παττακός, έλαβε τη καίρια θέση του διοικητή του Κέντρου Τεθωρακισμένων στο Γουδί44. Ούτε ο Παττακός πέρασε απαρατήρητος λόγω κατηγοριών για τη συμπεριφορά του προς τους δικηγόρους κατηγορουμένων για τον Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., που κρατούνταν στο στρατόπεδό του: «Όλα αυτά αποδεικνύουν μίαν επικίνδυνον δι’ ανώτατον αξιωματικόν νοοτροπίαν, όταν μάλιστα ο αξιωματικός αυτός είναι επικεφαλής της ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΑΣ στρατιωτικής δυνάμεως εις την περιοχήν του Λεκανοπεδίου» 45. Η C.I.A. είχε ενημερωθεί, στο μεταξύ, για σύσκεψη των συνωμοτών περί τα μέσα Δεκεμβρίου του 1966, στην οποία δεν αποφασίσθηκε η οργάνωση πραξικοπήματος, αν και ο Γ. Παπαδόπουλος δεν απέκλειε το ενδεχόμενο αυτό σε περίπτωση επιδείνωσης της κατάστασης, (δηλαδή προοπτικής επανόδου της Ε.Κ. στην εξουσία). Η συγκεκριμένη έκθεση αποτέλεσε τη τελευταία αναφορά στην ομάδα Παπαδόπουλου εκ μέρους των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών μέχρι το κίνημα του Απριλίου, προκαλώντας αργότερα απορίες σχετικά με το ρόλο της C.I.A46. Όπως όμως φαίνεται, τα ηγετικά στελέχη των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών σε Ουάσινγκτον47 και Αθήνα48 υποτίμησαν τον κίνδυνο της Ε.Ε.Ν.Α., πιστεύοντας πως δεν θα τολμούσε να κινηθεί χωρίς βασιλική έγκριση. γ ) Η ώρα της δράσης. Από τις αρχές του 1967, η ιδέα της εκτροπής προερχόμενης από τους ίδιους χωρίς ενημέρωση και συμμετοχή της ανώτατης ηγεσίας, άρχισε να κυριαρχεί στις συζητήσεις των μελών της ομάδας Παπαδόπουλου. Ποιο ήταν το κίνητρο των συνωμοτών; Πέραν της φιλοδοξίας διακυβέρνησης της χώρας49, ειδικά για τους ηγέτες του πραξικοπήματος, η αιτία που τους ώθησε σε δράση ήταν η βαθιά
43
Φάκελος Μακαρέζου « Διαδοχικαί σημειώσεις». Βλ. Παττακού, οπ. 45 Βήμα 24 Μαρτίου 1967, στη στήλη ’’Σημειώματα’’, η έμφαση στο πρωτότυπο. 46 Παπαχελάς, οπ σελ. 270-275. 47 British Embassy of Washington προς Foreign Office, 26/4/1967, CE 1/8-121, FCO 9, Ν.Α., όπου η C.I.A. ενημερώνει τις υπηρεσίες πληροφοριών των χωρών της Βρετανικής Κοινοπολιτείας ότι δεν ανέμενε αυτό το πραξικόπημα, ούτε γνώριζε τους συνωμότες. 48 Για μια αποτίμηση του ρόλου του σταθμού της C.I.A. στην Αθήνα, βλ. Keely, ο.π.σελ.179-182. 49 Ειδικά στη περίπτωση του Παπαδόπουλου, πιθανό είναι και το ένστικτο της αυτοσυντήρησης: Μετά το σαμποτάζ του Έβρου ο Παπαδόπουλος είχε γίνει υπερβολικά γνωστός και μια κεντρώα κυβέρνηση πιθανότατα θα προσπαθούσε να τον αποστρατεύσει. 44
239
δυσπιστία απέναντι στη δυνατότητα των πολιτικών και του Στέμματος να αντιμετωπίσουν επαρκώς τον κίνδυνο της Αριστεράς. Για τον Παπαδόπουλο και τους συντρόφους του ο βασιλιάς και η Ε.Ρ.Ε. δεν μπορούσαν λόγω διστακτικότητας να περιορίσουν την Ε.Δ.Α.50, ενώ η Ε.Κ. δεν ήθελε, αφού είχε πλέον ταυτισθεί μαζί της. Ο Παττακός, τάχθηκε ξεκάθαρα υπέρ της δυναμικής κίνησης51 (σημείο κρίσιμο λόγω της μονάδας που διοικούσε), ενώ ο Παπαδόπουλος πέτυχε να μετακινηθεί στο Γ’ Γραφείο του Γ.Ε.Σ. (κρίσιμο πόστο για τον έλεγχο του επιτελικού σχεδιασμού)52. Σε σύσκεψή τους στα μέσα Ιανουαρίου οι τρεις επικεφαλής συμφώνησαν να ξεκινήσουν βολιδοσκοπήσεις σε μονάδες της Αττικής και μία εβδομάδα αργότερα διαπίστωναν γενική ανησυχία και φοβία στους στρατιωτικούς, με παράλληλη επιθυμία για πρωτοβουλία της ηγεσίας. Αποφασίστηκε η συνέχιση επαφών με άλλους αξιωματικούς και η ενημέρωση όσων θα αποτελούσαν τα βασικά στελέχη της προσπάθειας κατάληψης της εξουσίας 53. Την ίδια περίοδο ο Α/Γ.Ε.Σ. Σπαντιδάκης δεχόταν αυξανόμενες πιέσεις για λήψη πρωτοβουλίας και επέμβαση του Στρατού. Τον Φεβρουάριο έδωσε εντολή στον διευθυντή του Β’ Γραφείου του Γ.Ε.Σ., ταξίαρχο Πανουργιά να αρχίσει το σχεδιασμό πραξικοπήματος, καίτοι συνέχισε να ταλαντεύεται και λόγω ανησυχιών για τη προσωπική του τύχη σε περίπτωση αποτυχίας54. Οι Παττακός και Παπαδόπουλος είχαν αντιληφθεί ότι ο Σπαντιδάκης, παρά τους δισταγμούς του είχε στραφεί υπέρ της επέμβασης υπό την ηγεσία του55. Ο διοικητής του Κέντρου Τεθωρακισμένων ήταν σαφής στις συζητήσεις του με τον Πανουργιά, για τη δυσαρέσκεια των κατώτερων αξιωματικών προς την αδράνεια των ανωτέρων τους και την αποφασιστικότητά τους να δράσουν. Ο διευθυντής του Β’ Γραφείου, αναγνωρίζοντας ουσιαστικά ότι οι διαμαρτυρίες του Παττακού ήταν λογικές του υποσχέθηκε ότι σε περίπτωση διαφωνίας του Α/Γ.Ε.Σ. θα έπρεπε να κινηθούν μόνοι οι μεσαίοι και κατώτεροι αξιωματικοί. Από κοινού με τον Παττακό, ο Πανουργιάς προχώρησε σε συνεννοήσεις για κίνημα με διοικητές μονάδων της Αττικής 56. Στα μέσα Μαρτίου πάρθηκε η οριστική απόφαση για διενέργεια πραξικοπήματος προ των εκλογών από τα μέλη της ομάδας Παπαδόπουλου. 50
Βλ. ενδεικτικά, Παττακού, ο.π. σελ. 67-101. Συνέντευξη Παττακού στον γράφοντα. 52 Φάκελος Παπαδόπουλου Γ. « Διαδοχικαί σημειώσεις» 53 Βλ. Μακαρέζου Ν., Πώς οδηγηθήκαμε στην 21η Απριλίου 1967, Αθήνα 2005, σελ. 457-463. 54 Πανουργιάς, οπ. 55 Συνέντευξη Παττακού στον γράφοντα. 56 Πανουργιάς, οπ. 51
240
Συμφωνήθηκε ακόμη από τους αντιστράτηγους να προσεγγισθεί μόνο ο Ζωιτάκης, (και λόγω της κρίσιμης θέσης του, ως διοικητή της ισχυρότερης μονάδας του Στρατού, του Γ’ Σ.Σ.) και να τηρηθεί διακριτική στάση έναντι του Σπαντιδάκη
57
.
Πλην του Ζωιτάκη που συναίνεσε, ο μοναδικός άλλος υποστηρικτής της ομάδας Παπαδόπουλου στην ανώτατη ηγεσία ήταν ο υπαρχηγός Γ.Ε.ΕΘ.Α. Αγγελής, αξιωματικός που έχαιρε καλής φήμης58. Είναι χαρακτηριστικό ότι κανείς από τους δύο αντιστρατήγους δεν προσπάθησε να αναλάβει την αρχηγία των συνωμοτών: η επιβολή του Παπαδόπουλου ήταν πλήρης. Την 20η Απριλίου κυκλοφόρησαν φήμες για κτύπημα του Σπαντιδάκη και του διευθυντή του γραφείου του. Ο Α/Γ.Ε.Σ. και ο Πανουργιάς, πέραν της κομμουνιστικής προβοκάτσιας σκέφθηκαν και το ενδεχόμενο κίνησης των λοχαγών που πρόσκεινταν στους Παπαδόπουλο και Παττακό. Ο Σπαντιδάκης κάλεσε τον πρώτο για εξηγήσεις και ο Πανουργιάς τον δεύτερο. Προκειμένου να καθησυχάσει τις γνωστές ανησυχίες του διοικητή του Κέντρου Τεθωρακισμένων, ο διευθυντής του Β’ Γραφείου του τόνισε ότι ήδη δακτυλογραφούνταν συμπληρωματικοί κατάλογοι συλλήψεων. Επιπλέον, του ανέφερε ότι απέμενε τα καθορισθούν τα πολιτικά μέλη της κυβέρνησης και το περιεχόμενο του διαγγέλματος προς το λαό· έτσι του κατέδειξε ότι η ανάληψη δράσης ήταν ζήτημα ημερών 59. Τις τελευταίες ημέρες προ του πραξικοπήματος, οι συνωμότες άρχισαν να συζητούν και τη μορφή που θα είχε η διακυβέρνηση της χώρας από τη στιγμή που θα επικρατούσαν. Ο Μακαρέζος φέρεται να υποστήριξε τη λύση της πολιτικής κυβέρνησης, η οποία με τη συμμετοχή και τεχνοκρατών θα προχωρούσε σε αλλαγές στο δημόσιο βίο της χώρας. Ως πρότυπό του ο εν λόγω αξιωματικός είχε τη Τουρκία του 1960-61, όπου όμως η εξουσία (ή μάλλον μέρος της) σε σχετικά σύντομο διάστημα επέστρεψε στον κοινοβουλευτισμό. Ίσως και γι’ αυτό το λόγο η πρόταση Μακαρέζου απορρίφθηκε και επικράτησε η λύση μικτής κυβέρνησης με πολιτικά, τεχνοκρατικά και στρατιωτικά μέλη60. Όλα ήταν πλέον έτοιμα προκειμένου οι από μακρού χρόνου συνωμότες αδράξουν την ευκαιρία που αναζητούσαν. Και την άδραξαν…
57
Μακαρέζος, ο.π. 519-520. Ζαχαρόπουλος ο.π./ Παπακωνσταντίνου, ο.π. τόμος Α’ σελ. 169. 59 Πανουργιάς, οπ. 60 Για τη σχετική συζήτηση μεταξύ των συνωμοτών βλ. Μακαρέζου, οπ σελ. 538-540. 58
241
Συμπεράσματα Η παλαιότερα ευρύτατα διαδεδομένη άποψη ότι η πορεία προς τη δικτατορία ήταν αναπόδραστη, έχει πλέον επαρκώς αναθεωρηθεί χάρη σε μια σειρά νεότερων μελετών, βασισμένων σε αρχειακές πηγές που ως πρόσφατα δεν ήταν προσβάσιμες. Κατά τον γράφοντα επιλογές των προσώπων, βασιλέων, πολιτικών και στρατιωτικών, μαζί με τις δομικές δυσκολίες αυτής της περίεργης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, εξηγούν τη κατάληξη του πρωινού της 21ης Απριλίου. Ο φόβος της κομμουνιστικής επικράτησης ήταν αρκετός ώστε το πολιτικό σύστημα να αποδεχθεί ως ισότιμο συνομιλητή του μια οργάνωση μεσαίων και κατώτερων αξιωματικών κατά πλήρη παραβίαση της ιεραρχίας. Σαφέστατα το πολιτικό προσωπικό, ειδικά το βενιζελογενές δεν ήταν άπειρο σε επαφές με στρατιωτικούς, λόγω της δύσκολης μεσοπολεμικής εμπειρίας. Πλην του Γ. Παπανδρέου, που κι αυτός στάθηκε περισσότερο στην εκμετάλλευση της ύπαρξης του Ι.Δ.Ε.Α. από την Αριστερά ως προπαγανδιστικό όπλο, οι υπόλοιποι πολιτικοί ασμένως δέχθηκαν τις αντιπροσωπείες του Ι.Δ.Ε.Α. και ικανοποίησαν αιτήματά του. Ο ίδιος φόβος, καθώς ο Δ.Σ.Ε. δεν ηττώνταν αποφασιστικά, επέδρασε στη παραχώρηση υπερεξουσιών στον Παπάγο, που έθεταν το στράτευμα ουσιαστικά υπό τον έλεγχο ενός ατόμου. Την ίδια ώρα το σύνολο των στρατιωτικών είχαν εμπεδώσει ότι πέραν της εξωτερικής, ήταν πλέον και οι κύριοι εγγυητές για την εσωτερική ασφάλεια: αυτοί, εξάλλου είχαν σώσει τη καθεστηκυία τάξη με τα όπλα, όχι οι πολιτικοί με τα νομοσχέδια. Φυσικά ο Ι.Δ.Ε.Α. θεωρούνταν για αρκετούς ήδη παρελθόν, αλλά έσφαλαν. Μια δράκα ακραίων αξιωματικών που επιθυμούσε να διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στις ενδοστρατιωτικές εξελίξεις, και είχε μάθει να παρεμβαίνει δεν ήταν πρόθυμη να επιστρέψει στα ειρηνικά της καθήκοντα. Καίριο ρόλο στις εξελίξεις έπαιξε η απόφαση του Παπάγου να κατέλθει στη πολιτική κονίστρα και το κίνημα του 1951. Καταδείχθηκε σαφώς ότι στόχος του κινήματος δεν ήταν η αρπαγή της εξουσίας, ειδικά για λογαριασμό του Στρατάρχη ή του Ι.Δ.Ε.Α., αλλά η διατήρηση του Παπάγου στη θέση του απόλυτου κυρίαρχου των Ενόπλων Δυνάμεων. Το κίνημα απέτυχε γιατί στερούνταν σχεδίου, της ουσιαστικής στήριξης του Ι.Δ.Ε.Α. (η πλειονότητα του οποίου δεν αναμίχθηκε) και ουσιαστικού στόχου: ο Παπάγος δεν ενδιαφερόταν πια για την ηγεσία του Στρατού, αλλά για την εκλογική του επικράτηση. Έτσι εξηγείται και η οργή του απέναντι στους κινηματίες που με τη πράξη τους τροφοδοτούσαν με επιχειρήματα τους αντιπάλους του. Η αρχική πρόθεση εξαφάνισης της υπόθεσης κατέρρευσε από τη στιγμή που ο 242
Στρατάρχης μετατράπηκε σε αρχηγό κόμματος: ο Ι.Δ.Ε.Α. ήταν πρώτης τάξεως όπλο για τα Ανάκτορα και τους υπόλοιπους αντιπάλους του Παπάγου. Οι Ένοπλες Δυνάμεις σύρθηκαν για άλλη μια φορά στη κομματική διαπάλη: το εάν θα ψήφιζαν ή όχι, η σύνθεση και η ποιότητα της ηγεσίας τους μετατράπηκαν σε προσφιλές θέμα του Τύπου, πλήττοντας το τεράστιο κύρος που διέθεταν, λόγω της δράσης τους κατά τη δεκαετία του 1940. Κύριος αντίπαλος του Παπάγου εκείνη τη περίοδο, δεν αναδείχθηκαν τα κόμματα του Κέντρου, αλλά τα Ανάκτορα, που ήθελαν να διαφυλάξουν τη παραδοσιακή τους δυνατότητα επεμβάσεων στο στράτευμα, από έναν απειλητικό διεκδικητή.
Όταν το ζήτημα της παραπομπής των μελών του
Ι.Δ.Ε.Α. σε στρατοδικείο κυριάρχησε στο παρασκήνιο, ο ρόλος του ξένου παράγοντα υπήρξε καθοριστικός. Σαφώς πολιτικοί όπως ο Σ. Βενιζέλος δεν ήθελαν να απολογηθούν γιατί ανέχθηκαν τον Ι.Δ.Ε.Α κατά τον Εμφύλιο, και ο βασιλιάς Παύλος αναζητούσε τρόπο να εξομαλύνει τις σχέσεις του με το Στρατό και τελικά με τον Παπάγο. Εκείνο που έσωσε τον Ι.Δ.Ε.Α. από τη δημόσια δίκη, ήταν η ξεκάθαρη αρνητική στάση των Αμερικανών. Όχι γιατί οι Η.Π.Α. επιθυμούσαν μια δικτατορία του Ι.Δ.Ε.Α: Η υπερατλαντική υπερδύναμη από το 1947 επιθυμούσε σταθερά μια κοινοβουλευτική δημοκρατία στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα όμως, αμερικανική βούληση αποτελούσε και ένας ισχυρός στρατός απερίσπαστος από εσωτερικές διχόνοιες, ώστε να είναι έτοιμος να συμμετάσχει ανά πάσα στιγμή σε ενδεχόμενη ρήξη με το ανατολικό μπλοκ. Αυτό που πίστευαν οι Αμερικανοί ότι αρκούσε ήταν οι πειθαρχικές κυρώσεις στους πρωταιτίους του κινήματος του 1951: έτσι εξηγείται και η δυσαρέσκειά τους έναντι της συναγερμικής κυβέρνησης, που μετά το 1952, προώθησε σε ανώτατες θέσεις όσους κατέλυσαν την ιεραρχία το βράδυ της 30ης -31ης Μαϊου 1951. Αυτή την τελευταία διασάλευση της ιεραρχίας ουδείς τελικά φαίνεται να την αναλογίσθηκε το 1952, γι’ αυτό και η παροχή αμνηστίας υπήρξε τόσο εύκολη. Η πολιτική ηγεσία έστειλε προς το σώμα των αξιωματικών ένα σαφές μήνυμα ατιμωρησίας, για το οποίο ορισμένοι εκπρόσωποί της μετανόησαν πικρά1. Η πλάστιγγα έγειρε αποφασιστικά τον Νοέμβριο του 1952: η σταθερή στάση του Παπάγου να θεωρεί το στράτευμα ως προσωπική του υπόθεση, μαζί με τη τεράστια κοινοβουλευτική του πλειοψηφία απέτρεψαν τη βασιλική επιθυμία. Με ένα νέο νομοθετικό πλαίσιο, ο Παπάγος έθεσε την εκάστοτε κυβέρνηση σε θέση ισχύος απέναντι στους ανώτατους αξιωματικούς, η τύχη των οποίων θα κρινόταν πρώτα και
1
Βλ. τα σχετικά σχόλια του Γ. Παπανδρέου ως κρατούμενου το 1967 στον Πουρνάρα, ο.π. σελ. 65.
243
κύρια, από τη βούληση της εκτελεστικής εξουσίας. Όσο για τα υπολείμματα του Ι.Δ.Ε.Α., ο Στρατάρχης αποτελούσε τη σημαντικότερη εγγύηση της παντοκρατορίας τους στο στράτευμα. Έτσι, οι διώξεις τους το 1951-1952, τους έφεραν ακόμη πιο κοντά στο προστάτη τους, που φρόντισε να τους επαναφέρει στο στράτευμα και να τους παραχωρήσει τον έλεγχο των ενδοστρατιωτικών ισορροπιών. Όπως έχει ήδη υποστηριχθεί αυτός ακριβώς ο θρίαμβος του Ι.Δ.Ε.Α. μετά τον Νοέμβριο του 1952, με αποκορύφωμα την ανέλιξη του Σ. Γκίκα στην αρχηγία του Γ.Ε.Σ. τον Δεκέμβριο του 1954, αποτελεί και το κύκνειο άσμα της οργάνωσης. Χωρίς ουσιαστικούς αντιπάλους στο στράτευμα και με κυβέρνηση με την οποία δεν υπάρχει καμία πολιτική διαφορά, ο Ι.Δ.Ε.Α. έχασε το λόγο της ύπαρξής του. Ειδικά τα προβεβλημένα (λόγω του κινήματος) στελέχη του που πήραν προαγωγές και θέσεις κλειδιά στη διάρθρωση του στρατεύματος, δεν είχαν αιτία συμμετοχής σε συνωμοτικές ζυμώσεις. Οι κυριότεροι ΙΔΕΑτες φιλοδοξούσαν να έχουν την τύχη του Γκίκα και λογικά, έχαναν το δυναμισμό τους. Αυτό φάνηκε καθαρά την κρίσιμη περίοδο από το θάνατο του Παπάγου, έως τις εκλογές του 1956. Ο Ι.Δ.Ε.Α. δε φάνηκε πουθενά (για να πιέσει λ.χ. με διαβήματα τους κεντρώους ηγέτες ώστε να μη συνεργασθούν με την Αριστερά), και η ηγεσία του στρατεύματος, υπάκουσε στη βασιλική επιθυμία για ομαλή πολιτική εξέλιξη. Πέραν των δεδομένων συνθηκών στο εσωτερικό του Στρατού, καθοριστικής σημασίας ήταν ο ρόλος του Α/Γ.Ε.Σ., ειδικά εάν τον συγκρίνουμε με τον αντίστοιχο του 1967. Εν σχέσει με τον Σπαντιδάκη, ο Γκίκας δεν έδειξε στους υφισταμένους του καμμία διάθεση συζήτησης ή ταλάντευσης. Απέπεμψε τους Πανουργιά και Παττακό και απέρριψε κάθε συζήτηση δικτατορίας, ενώ ο ομόλογός του το 1967, δίσταζε και αμφέβαλε αφήνοντας περιθώρια για ανάληψη πρωτοβουλιών. Βέβαια και οι συνθήκες μεταξύ 1956 και 1967 διεπόταν από ένα εντελώς διαφορετικό πνεύμα. Μπορεί το 1956 η ένωση Κέντρου και Αριστεράς να ήταν ολοφάνερη, αλλά ο αντιμοναρχικός της χαρακτήρας, όπως κατεδείχθη ήταν έμμεσος, όχι άμεσος. Επιπλέον, το 1956 δεν είχαν μεσολαβήσει
δύο
“ανένδοτοι
αγώνες’’,
δύο
περίοδοι
μαζικών
λαϊκών
κινητοποιήσεων, με συνθήματα που στα αυτιά του συντηρητικού σώματος των αξιωματικών προκαλούσαν έντονη ανησυχία. Η επακόλουθη περίοδος Καραμανλή αντανακλούσε μια επιφανειακή ηρεμία. Οι ταυτόσημες αντιλήψεις βασιλιά και πρωθυπουργού για το ρόλο του Ι.Δ.Ε.Α. βοήθησαν σε προσωρινή καταλαγή. Βέβαια, οι επιλογές που έγιναν στα πρόσωπα των Α/Γ.Ε.Σ. από το 1958 και έπειτα δύσκολα μπορούν να χαρακτηρισθούν επιτυχημένες. 244
Στα κατώτερα στελέχη η αδράνεια και η αργή βαθμολογική ανέλιξη δημιουργούσαν ανυπομονησία που δε θα αργούσε να βρει την έκφρασή της: αυτό αντανακλούσε η ασήμαντη για τα δεδομένα του 1957 υπόθεση της Ε.Ε.Ν.Α. και η διαρκής φημολογία για νασερικές ροπές των νεότερων αξιωματικών. Η Ε.Ε.Ν.Α. εξαρθρώθηκε εύκολα, αλλά οι εκλογές του 1958, κατέδειξαν ότι ο κομμουνιστικός κίνδυνος αναβίωνε: η λύση που προκρίθηκε για την αντιμετώπισή του ήταν η ένταση της καταστολής, στην οποία φυσικά ο Στρατός πρωταγωνίστησε, όπως φάνηκε στις εκλογές του 1961. Όπως και για όλη τη περίοδο 1949-1967, η θρυαλλίδα των μετέπειτα εξελίξεων υπήρξε η μαζική κινητοποίηση και η ρητορική του ανένδοτου αγώνα. Από τη στιγμή που η Ε.Κ. εξαπέλυσε τη φραστική της επίθεση κατά του Καρδαμάκη και εξέδωσε τη Μαύρη Βίβλο, με καταγγελίες για μεσαίους και κατώτερους αξιωματικούς οι σχέσεις του κεντρώου χώρου με τις Ένοπλες Δυνάμεις επιδεινώθηκαν ραγδαία. Η ταυτόχρονη προσπάθεια να διαχωρισθεί η ηγεσία από τη μάζα των στελεχών και η ενωτική ρητορική για τη Κύπρο, είχαν λογικά μικρή απήχηση στη μάζα των αξιωματικών. Η Ε.Κ. έμοιαζε να μιλά και να συμπεριφέρεται ως αριστερό κόμμα, να ταυτίζεται με την Ε.Δ.Α., να κάνει τα λάθη που (στα μάτια των παλαιότερων στελεχών) είχε κάνει και στη Μ. Ανατολή. Έτσι, όσοι ανώτατοι αξιωματικοί είχαν ταυτισθεί υπερβολικά με την Ε.Ρ.Ε. και έβλεπαν μια εναλλαγή στην εξουσία ως εθνική καταστροφή, άρχισαν από τα μέσα του 1963 να επεξεργάζονται σχέδια πραξικοπηματικής ανάληψης της εξουσίας. Ο Γ. Παπανδρέου, προσπάθησε να διασκεδάσει αυτούς τους φόβους με μια σειρά σημαντικών παραχωρήσεων, στα πρόσωπα των υπουργών Εθνικής Άμυνας και των μελών της στρατιωτικής ηγεσίας. Αν και με το θάνατο του Παύλου, σχεδόν αμέσως μετά τη νίκη της Ε.Κ. το 1964, δημιουργούνταν μια εντυπωσιακή ευκαιρία για επιβολή της βούλησης του πρωθυπουργού επί ενός νέου και άπειρου μονάρχη, ο Γ. Παπανδρέου τη σπατάλησε. Δίστασε να αντιπαρατεθεί με τα Ανάκτορα στο καίριο ζήτημα του πολιτικού ελέγχου επί του στρατεύματος και ευθυγραμμίστηκε με τις απαιτήσεις τους στο πεδίο της διάρθρωσης της ηγεσίας. Σε αυτό το τελευταίο σημείο, η αβασάνιστη επιλογή του Γεννηματά έπαιξε σημαντικό ρόλο στη πορεία των γεγονότων. Λόγω της βαθιάς δυσπιστίας με την οποία αντιμετώπιζε η μάζα των αξιωματικών τη κυβέρνηση της Ε.Κ., δύσκολα μπορεί να υποστηριχθεί πως η τελευταία ήλεγχε τη κατάσταση. Το κλίμα επιδεινώθηκε σημαντικά από τη στιγμή που ο Παπανδρέου έφερε στη δημοσιότητα το “σχέδιο Περικλής’’: το Στέμμα, επεδίωξε τη τιμωρία των ελάχιστων παπανδρεϊκών αξιωματικών του κρίσιμου 245
κλάδου των πληροφοριών, εξευτελίζοντας έτσι τη κυβέρνηση, ενώ η ανώτατη ηγεσία ήταν εξίσου έξαλλη με τον πρωθυπουργό. Ως οριστική απώλεια του ελέγχου από τη κεντρώα κυβέρνηση πρέπει να θεωρείται η στιγμή της αποκάλυψης του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Είναι ακόμη και σήμερα δύσκολο να σχηματίσουμε μία καθαρή εικόνα για τη συγκεκριμένη οργάνωση. Μπορούμε με ασφάλεια να υποστηρίξουμε πως είχε ως βάση της τους φιλογριβικούς κατώτερους αξιωματικούς, που υποστήριζαν τη πολιτική της Ε.Κ. για τη Κύπρο, και ήταν δυσαρεστημένοι από τη βαθμολογική τους ανέλιξη. Διαβλέποντας τη γρήγορη άνοδο του Ανδρέα Παπανδρέου, στράφηκε προς αυτόν για πολιτική κάλυψη. Κατά πάσα πιθανότητα η οργάνωση δεν πρόλαβε να ανδρωθεί. Η αποκάλυψή της πάντως έπληξε σαφώς την Ε.Κ. και γέμισε το οπλοστάσιο των αντιπάλων του Α. Παπανδρέου με άφθονα επιχειρήματα. Η υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., λειτούργησε αντίστροφα από τους σχεδιασμούς των ηγετών της οργάνωσης: αντί οι οπαδοί της Ε.Κ. στο στράτευμα να πολλαπλασιασθούν, τα ελάχιστα ερείσματά της, ειδικά στον τομέα των πληροφοριών, κατέρρευσαν οριστικά. Ο Γ. Παπανδρέου επεχείρησε να επανακτήσει τον έλεγχο της κατάστασης και του Στρατού την 15η Ιουλίου του 1965, βασιζόμενος στο Σύνταγμα. Όμως ο βασιλιάς, κυρίως λόγω της εμμονής του να κυριαρχεί επί του στρατεύματος, (εμμονής που είχε εκθρέψει και ο Παπανδρέου το 1963-1965), επέλεξε την οριστική ρήξη. Τα περιθώρια των μετα-ιουλιανών κυβερνήσεων να ελέγξουν το στράτευμα ήταν ακόμη μικρότερα, και μάλλον οι ασθενείς αυτές κυβερνήσεις δεν τα αναζήτησαν (τουλάχιστον με ένταση). Πλέον, ο βασιλιάς, μπορούσε να είναι βέβαιος ότι ήταν σε θέση να εγγυηθεί το στέμμα του βασιζόμενος στο Στρατό, οποιαδήποτε στιγμή το έκρινε απαραίτητο. Καθώς οι πιθανότητες για μια νίκη της Ε.Κ., που συνεπαγόταν στη σκέψη βασικών τμημάτων του πλέγματος εξουσίας με πλήρη καταστροφή, αυξήθηκαν η επιλογή της εκτροπής έγινε θελκτικότερη όσο ποτέ. Αξίζει να τονισθεί εδώ ότι χάρη και σε σημαντικές πρόσφατες έρευνες η αμερικανική στάση κατά τη περίοδο 1965-1967, έχει φωτισθεί επαρκώς2. Πλέον, η δικτατορία δεν αντιμετωπίζεται ως προϊόν αμερικανικής επίνευσης και εντολής, (αν και ερωτηματικά για το ρόλο της C.I.A. παραμένουν). Όπως αναφέρθηκε ήδη από το 1963, όταν οι οχλήσεις για πραξικόπημα εντεινόταν, διατυπώθηκε ξεκάθαρα η 2
Βλ. ειδικά : Klarevas L.: «Were the Eagle and the Phoenix birds of a feather? The United States and the Greek coup of 1967», Diplomatic Ηistory, vol.30-issue 3, June 2006, σελ. 471-508/ Ιατρίδης Ιω.: «Απρόθυμος ηγεμόνας. Αμερικανική διπλωματία και ελληνική πολιτική κρίση (1961-1967)», στο Βασιλάκης Μ.(επιμ.): Από τον Ανένδοτο στη Δικτατορία, Αθήνα 2009, σελ. 43-67.
246
σταθερή αμερικανική άρνηση για αποδοχή εξωκοινοβουλευτικής λύσης, καθώς αντιμετωπιζόταν ως καταστρεπτική για τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα των Η.Π.Α. στη περιοχή. Ακόμη και το τελευταίο μήνυμα του State Department προς τη πρεσβεία, το απόγευμα της 20ης Απριλίου 1967,
όπως είδαμε αφορούσε έναν
συμβιβασμό μεταξύ Παλατιού και Ε.Κ., όχι έγκριση δικτατορίας. Στην ουσία, οι Αμερικανοί επιζητούσαν μία αναβίωση της ανάλογης συμφωνίας του Δεκεμβρίου του 1963: ο συμβιβασμός αυτός ήταν ετεροβαρής, (καθώς για την ελευθερία του Α. Παπανδρέου, το κόμμα του καλούνταν να υποθηκεύσει την ουσιαστική άσκηση της εξουσίας), αλλά ήταν συμβιβασμός. Μόνο που οι συνθήκες είχαν αλλάξει από το 1963, ειδικά σε επίπεδο προσώπων: ο νουνεχής Παύλος που απέρριπτε διαρρήδην το ενδεχόμενο δικτατορίας είχε πεθάνει και στη θέση του βρισκόταν ο Κωνσταντίνος που σταδιακά στρεφόταν σε εξωκοινοβουλευτικές λύσεις. Επιπλέον, στον κεντρώο χώρο δεν υπήρχε ο φιλοανακτορικός Βενιζέλος, αλλά οι δύο Παπανδρέου των οποίων οι σχέσεις με το Στέμμα ήταν δυσχερείς. Τελικά, όπως αποδείχθηκε κανείς από τους παίκτες του πολιτικού παιχνιδιού δεν είχε καταλήξει τι ακριβώς επεδίωκε, και με ποιον τρόπο θα το πετύχαινε ώστε να βρεθεί σε πλεονεκτική θέση. Η Ε.Ρ.Ε. ήθελε να πάει σε εκλογές, αλλά η ιδέα μιας εκτροπής άρχιζε να κερδίζει έδαφος. Η Αριστερά δε βρισκόταν σε θέση να επηρεάσει άμεσα τις εξελίξεις και αποτελούσε απλώς το φόβητρο του υφιστάμενου πλέγματος εξουσίας3. Η Ε.Κ. ήθελε να πάρει την εξουσία, αλλά δεν γνώριζε πώς θα συνεργαζόταν με μια στρατιωτική ιεραρχία που δεν την αποδεχόταν. Ο βασιλιάς, είχε αρχίσει να στρέφεται υπέρ της εκτροπής, χωρίς κατηγορηματικό τρόπο. Η ανώτατη ηγεσία περίμενε την έγκριση του βασιλιά για να προχωρήσει, και είχε αναθέσει σε μια ομάδα “καλών παιδιών’’ την προετοιμασία μιας πιθανής κίνησης4. Οι μόνοι που
3
«Δεν είχαμε πολιτική απέναντι στο στρατό. (…) Δεν είχαμε μίαν ανάλυση του τί είναι στρατός, τι ρόλο παίζει, ποιες είναι οι πηγές του, ποια η ιδεολογία τον διαμορφώνει, ποια είναι η επίδραση που έχει ο κλειστός του κύκλος, πώς πρέπει να βοηθήσουμε να ενταχθεί μέσα στο κοινωνικό σύνολο(…) Εμείς, οι ηττημένοι του εμφυλίου πολέμου βλέπαμε το στρατό με δυσπιστία. Και ήταν πάρα πολύ εύλογο(..)», Λ. Κύρκος, συνέντευξη στο περιοδικό Κομμουνιστική Θεωρία και Πράξη, Απρίλιος 1977, σελ. 28, στο Αρχείο Κ. Μητσοτάκη, Πολιτική 1946-1963, ΠΟΛ 46-63/012, θέματα Στρατού, Ίδρυμα Κων/νου Μητσοτάκη, Αθήνα. / Για τη πολιτική της ΕΔΑ λίγο πριν τη δικτατορία βλ. Παπαθανασίου Ιω., « “Η Βουλή εμανταλώθη… εκτροπή ολοκληρώθη’’- αριστερές αυταπάτες τις παραμονές του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου», στο Ρήγος Α., Σεφεριάδης Σ., Χατζηβασιλείου Ευ. (επιμ.): Η σύντομη δεκαετία του ’60, Αθήνα 2008, σελ. 183-203. 4 Το μόνο που μπορούσαν να κάνουν μετά το πραξικόπημα οι στρατηγοί ήταν να εκφράσουν τη δυσαρέσκειά τους υπηρεσιακά, χωρίς νόημα πλέον: Έτσι, ο διευθυντής της Κ.Υ.Π. Παπαγεωργόπουλος ανέγραψε στις διαδοχικές σημειώσεις του υφισταμένου του Μακαρέζου: «Αναγράφεται “όχι’’ εις το ερώτημα αν είναι πιστός εις την νόμιμον εξουσίαν, διότι συμμετέσχεν ενεργώς εις επαναστατικόν κίνημα, ανεξαρτήτως των αγαθών προθέσεων του κινήματος αυτού, διότι δεν
247
είχαν σχέδιο, από μακρού χρόνου μάλιστα, αποδείχθηκαν αυτά τα τελευταία “καλά παιδιά’’, που έσπευσαν, γεμάτα θράσος και ιδιοτέλεια να το υλοποιήσουν με καταστροφικές συνέπειες για τη χώρα.
ενημέρωσεν, (…) τον Διοικητήν του, ως είχε στοιχειώδη ηθικήν υποχρέωσιν (…)». Φάκελος Μακαρέζου, «Διαδοχικαί Σημειώσεις».
248
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΠΗΓΕΣ 1) Αδημοσίευτες. α. Ελληνικές.
Αρχείο Βασιλικών Ανακτόρων, Γενικά Αρχεία του Κράτους.
Αρχείο Βενιζέλου Σοφ., Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.
Αρχείο Βρεττού Επ., Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο.
Αρχείο Γεννηματά Ιω., Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο.
Αρχείο Κανελλόπουλου Π., Εταιρεία Φίλων Παναγιώτη Κανελλόπουλου.
Αρχείο Μητσοτάκη Κ., Ίδρυμα Κωνσταντίνου Μητσοτάκη.
Αρχείο Παπανδρέου Γ., Ίδρυμα Γεωργίου Παπανδρέου.
Αρχείο Τουλούπα Δ., Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο.
Αρχείο Τσιγγούνη Αλ., Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο.
Ατομικοί φάκελοι Αξιωματικών: Κουρούκλη Κ., Παπαδόπουλου Δ., Ζακυνθινού Τ., Καραβίτη Κ., Καραγιάννη Γ., Καραχάλιου Κ., Κοντόπουλου Ηρ., Μάντζου Μ., Μπάλλα Γ., Νάτσινα Αλ., Παρλαβάντζα Ν., Σκληρού Στ., Ταβουλάρη Στ., Τσαμπάτου Δ., Φροντιστή Αθ., Παπαδόπουλου Γ., Παπαδόπουλου Κ., Ρουφογάλη Μ., Ζωιτάκη Γ., Σπαντιδάκη Γρ., Μπονάνου Γρ., Μπαλόπουλου Μ., Ιωαννίδη Δ., Μακαρέζου Ν., Λέκκα Αντ. .Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων Αθήνα.
Γεγονότα και φωναχτές σκέψεις, (αδημοσίευτες αναμνήσεις του υποστράτηγου Ζαχαράκη Εμμ. ).
Αρχείο αντιστρατήγου ε.α. Πανουργιά Πανουργιά, στη κατοχή της οικογένειάς του.
β. Αμερικανικές.
State Department Central Foreign Policy Files/ Decimal Files, National Archives and Records Administration, College Park, Maryland.
γ . Βρετανικές.
Foreign Office and Foreign Commonwealth Office, National Archives of the United Kingdom, Kew Gardens, London.
Συνεντεύξεις στον γράφοντα
Συνέντευξη του αντιστράτηγου ε.α. Π. Πανουργιά, Αθήνα 28 Σεπτεμβρίου 2004 249
Συνέντευξη του Στ. Παττακού, Αθήνα 23 Σεπτεμβρίου 2007. Συνέντευξη του αντιστράτηγου ε.α. Αρ. Μπουλούκου, Αθήνα 2 Οκτωβρίου 2008. Συνέντευξη του αντιστράτηγου ε.α. Αλ. Ζαρκάδα, Αθήνα 4 Μαΐου 2011.
2. Δημοσιευμένες. α. Ελληνικές Αρχειακές Συλλογές και άλλες συλλογές
Αφινιάν Β.Γ., Κόντης Β., κ.α. (επιμ.), Οι σχέσεις ΚΚΕ και ΚΚ Σοβιετικής Ένωσης στο διάστημα 1953-1977, Θεσσαλονίκη 2006.
Βούλτεψης Γ., Ροδάκης Π., Δίκες της Χούντας. Πλήρη Πρακτικά. Δίκη πρωταιτίων 21ης Απριλίου, Αθήνα 1975.
Κόντης Β., Μουρέλος Γ., κ.α. (επιμ.), Σοβιετική Ένωση και Βαλκάνια στις δεκαετίες 1950 και 1960, Θεσσαλονίκη 2003.
Πετρίδης Π. (επιμ.), Εξουσία και Παραεξουσία στην Ελλάδα,1957-1967, Αθήνα 2000.
Πρακτικά Βουλής
-
Επίσημα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής, συνεδριάσεις 25ης Φεβρουαρίου 1952 – 30ης Μαΐου 1952, Αθήνα 1952.
-
Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, συνεδριάσεις της 10ης Μαρτίου 1953 – 26ης Φεβρουαρίου 1954, Αθήνα 1954
-
Εφημερίς Των Συζητήσεων της Βουλής, συνεδριάσεις 1ης Μαρτίου 1954 – 10ης Φεβρουαρίου 1955, Αθήνα 1955.
-
Επίσημα Πρακτικά Συνεδριάσεων Ειδικής Επιτροπής της Βουλής των Ελλήνων,Συνεδριάσεις ΡΕ’-ΡΜΕ’ (2/9/1959-10/11/1959), Αθήνα 1976.
Σβολόπουλος Κ. (γεν.επιμ.), Κ. Καραμανλής. Αρχείο, Γεγονότα και Κείμενα, Αθήνα 1992-1997.
Μαύρη Βίβλος, το χρονικόν του εκλογικού πραξικοπήματος της 29ης Οκτωβρίου 1961, Αθήνα 1962.
Φύλλα Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (Φ.Ε.Κ.)
-
20/1949, 94/1950, 88/1952, 108/1953, 159/ 1954, 249/1959.
Τύπος Ακρόπολις Βήμα (Το)
250
Βραδυνή (Η) Δημοκρατική (Η) Εικόνες Ελευθερία Επίκαιρα Εστία Καθημερινή (Η) Νέα (Τα) Ριζοσπάστης Ώρα Απομνημονεύματα και Αναμνήσεις Γαρουφαλιάς Π., Ο Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. και η πολιτική κρίσις του 1965, Αθήνα 1977. —, 16η Φεβρουαρίου 1964-15η Ιουλίου 1965, Αθήνα 1982. Γρηγορόπουλος Θ, Από την Κορυφήν του Λόφου, Αθήνα 1966. Δαμιανάκος Γ., Ο Ι.Δ.Ε.Α. έδωσε τη Χούντα, Αθήνα 1995. Θεοδώρου Χρ., Ι.Δ.Ε.Α. – Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., Ιωάννινα 1981. Ιορδανίδης Γ., Όσα θυμήθηκα 1920-1973, Αθήνα 1997. Κανελλόπουλος Π., Ιστορικά Δοκίμια, Αθήνα 1975. Καραγιάννης Γ., 1940 – 1952 Το δράμα της Ελλάδος έπη και αθλιότητες –Ε.Ν.Α και Ι.Δ.Ε.Α, Αθήνα 1963. Keely R., Η αμερικανική πρεσβεία και η κατάρρευση της δημοκρατίας στην Ελλάδα, 1966-1969, Αθήνα 2009. Κουλουμπής Θ., 71…74 Σημειώσεις ενός πανεπιστημιακού, Αθήνα 2002. Μακαρέζος Ν., Πώς οδηγηθήκαμε στην 21η Απριλίου 1967, Αθήνα 2005. Μπουλούκος Αρ., Υπόθεση Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α., Αθήνα 1989. Οικονομάκος Μ., Από την Αφρική στον Έβρο, Αθήνα 1979. Παπαγεωργόπουλος Κ., Μνήμες πολέμου και ειρήνης, τόμος Β’, Αθήνα 1995. Παπαθανασιάδης Θ., Από την σκοπιάν μου, 1939 – 1959, Αθήνα 1976. Παπακωνσταντίνου Μ., Η ταραγμένη εξαετία, 1961-1967.τόμοι Α’-Β’, Αθήνα, 19982000. Παπανδρέου Α., Η Δημοκρατία στο απόσπασμα, Αθήνα 2006. Παττακός Στ., 21η Απριλίου 1967. Διατί; Ποίοι; Πώς;, Αθήνα 1996.
251
Παραλίκας Δημ., Ι.Δ.Ε.Α. και Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. 1944 – 1974, Αθήνα 1978. Ράλλης Γ., Πολιτικές Εκμυστηρεύσεις, Αθήνα 1989. Sulzberger C., Πολιτικά παρασκήνια της εποχής μας, τόμοι Α΄- Β΄, Αθήνα 1972. Τσακαλώτος Θρ., Σαράντα χρόνια στρατιώτης της Ελλάδος, τόμος Β΄, Αθήνα 1960. Χαραλαμπόπουλος Ιω., Κρίσιμα χρόνια. Αγώνες για τη δημοκρατία (1936-1996), Αθήνα 2000. Χονδροκούκης Δ., Οι ανέντιμοι και ο Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α.. Αθήνα 1976. Β. Αμερικανικές Foreign Relations of the United States, (FRUS) 1949-1968. «Dispatches of Lincoln Mac Veagh»: Journal of the Hellenic Diaspora, XII, Spring 1985, p. 29 – 50. edited- introduced by G. Chouliaras-D.Georgakas.
Β. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ α. Ελληνική Αθανασάτου Γ., Ρήγος Αλ., Σεφεριάδης Σ. (επιμ.): Η Δικτατορία 1967-1974. Αθήνα 1999. Αλιβιζάτος Ν., Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση. Όψεις της ελληνικής εμπειρίας 1922 – 1974, Αθήνα 1983. —, Η συνταγματική θέση των Ενόπλων Δυνάμεων, Αθήνα 1987. Βερέμης Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916 – 1936, Αθήνα 1977. —, «Ο στρατός ως πολιτική δύναμη»
Ελλάδα Ιστορία και πολιτισμός, τόμος 7,
Θεσσαλονίκη 1982. σελ. 282-287 —, «Ελληνικός Στρατός και πολιτική», Στρατός και Πολιτική, Αθήνα 1989, σελ. 109145. —, Ο στρατός στην Ελληνική Πολιτική, Αθήνα 2000. Γεροζήσης Τρ., Το σώμα των αξιωματικών και η θέση του στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, τόμοι Β΄- Γ΄, Αθήνα – Ιωάννινα 1996. Γρηγοριάδης Σ., Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1941 – 1974, τόμοι 3-4, Αθήνα 1975. Δαφνής Γρ., Σοφοκλής Ελευθερίου Βενιζέλος, Αθήνα 1970.
252
Δέδες Βλ., Η Δίκη των Αεροπόρων, Αθήνα 1983. Διαμαντόπουλος Θ., Κώστας Μητσοτάκης. Πολιτική βιογραφία (1961-1974), τόμος Β’ Αθήνα 1989. —, Η ελληνική πολιτική ζωή, Εικοστός αιώνας, Αθήνα 1997. —, «Η δικτατορία των συνταγματαρχών», Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τόμος ΙΣΤ΄, Αθήνα 2000, σελ. 266-286. Ζαχαρόπουλος Γ., «Η πολιτική και ο στρατός στη μεταπολεμική Ελλάδα», στο Η Ελλάδα υπό τον στρατιωτικό ζυγό (επιμέλεια R.Clogg – Γ. Γιαννόπουλος), Αθήνα 1975, σελ 56 –80. Ιορδανίδης Γ., Ελπίδες και ανησυχίες, Αθήνα 1966. Κακαουνάκης Ν., 2650 μερόνυχτα συνωμοσίας, τόμος Α’, Αθήνα 1976. Καλλιβρετάκης
Λ.,
«Οι
γνωστοί
“άγνωστοι
Απριλιανοί
συνωμότες»,
στο
Καραμανωλάκης Β.(επιμ.): Η στρατιωτική δικτατορία 1967-1974, Αθήνα 2010, σελ. 23-50. —, «Η ομάδα Παπαδόπουλου στην τελική ευθεία προς την εξουσία (1966-1967), στο Καραμανωλάκης Β.(επιμ.): Η στρατιωτική δικτατορία 1967-1974, Αθήνα 2010, σελ. 59-84. Καπετανγιάννης Β, «Θεωρητικές προσεγγίσεις στο πρόβλημα των στρατιωτικών επεμβάσεων στην πολιτική» Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 9, Οκτώβριος 1980, σελ. 23-34. Καράγιωργας Γ., Από τον Ι.Δ.Ε.Α. στη Χούντα, Αθήνα 1975. Κάτρης Γ., Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα 1960-1970, Αθήνα 1974. Καφές Γ., Εισαγωγή στη στρατιωτική κοινωνιολογία, Αθήνα 2005. Κόντης Β., «Από τη Βάρκιζα έως την έναρξη του Εμφυλίου Πολέμου», Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τόμος ΙΣΤ΄, Αθήνα 2000, σελ. 109 – 119. Κωνσταντόπουλος Σ., Στρατός και πολιτική, Αθήνα 1970 Λεονταρίτης Γ., Ο Παπάγος, το Στέμμα και οι Άγγλοι, Αθήνα 2003. Λιναρδάτος Σπ., Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, τόμοι Α΄- Ε΄, Αθήνα 1977 – 1986. Μαργαρίτης Γ., Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946 – 1949, τόμοι 1-2, Αθήνα 2001. Μαρκεζίνης Σπ., Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος, τόμοι Β΄-Γ’, Αθήνα 1994. Μελετόπουλος Μ., Η δικτατορία των συνταγματαρχών. Κοινωνία, Οικονομία, Ιδεολογία. Αθήνα 1996. —,Η ιδεολογία του δεξιού κράτους, Αθήνα 1993. 253
Meynaud J., (με τη συνεργασία Π. Μερλόπουλου – Γ. Νοταρά) : Οι πολιτικές Δυνάμεις στην Ελλάδα, τόμοι Α΄- Β΄, Αθήνα 2002. Μουζέλης Ν., Νεοελληνική κοινωνία: όψεις υπανάπτυξης, Αθήνα 1978. Νικολακόπουλος Ηλ., Η καχεκτική δημοκρατία, κόμματα και εκλογές 1946-1967, Αθήνα 2001. —, Ρήγος Α., Ψαλλίδας Γ., (επιμ.): Ο Εμφύλιος Πόλεμος. Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο. Αθήνα 2002. —, Παπαθανασίου Ιω.(επιμ.): Ο εμφύλιος πόλεμος 1946-1949,Αθήνα 2010. Ξηρός Θ., Κηδεμονευόμενος και προκρούστειος κοινοβουλευτισμός, Αθήνα 2008. Παπαγιαννόπουλος Τ., Στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος, ο εκλεκτός της Ιστορίας, Αθήνα 1987. Παπαδιαμάντης Δ., «Η Ένωση Κέντρου και οι Ένοπλες Δυνάμεις», στο Βασιλάκης Μ. (επιμ.) Από τον Ανένδοτο στη Δικτατορία, Αθήνα 2009, σελ. 443-465. Παπαθανασίου Ιω., «“ Η Βουλή εμανταλώθη…εκτροπή ολοκληρώθη…’’-αριστερές αυταπάτες τις παραμονές του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου», στο Ρήγος Α., Σεφεριάδης Σ., Χατζηβασιλείου Ευ. (επιμ.): Η σύντομη δεκαετία του ’60, Αθήνα 2008. σελ.183-203. Παπακοσμάς Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος, Αθήνα 1981. Παπαντωνίου Θ., Η υπόθεση των 11 αεροπόρων. Αθήνα 1995. Παπαχελάς Α., Ο βιασμός της ελληνικής δημοκρατίας. Ο αμερικανικός παράγων 1947 – 1967, Αθήνα 1997. Παρασκευόπουλος Π., Φιλελεύθερα ανοίγματα μετά τον Εμφύλιο, η άνοδος και η πτώση του Πλαστήρα, Αθήνα 1987. Πλουμίδης Μ., Ο αιφνιδιασμός της 21ης Απριλίου 1967, Αθήνα 1997. Πουρνάρας Δ., Το κατηγορώ του Γ. Παπανδρέου, Αθήνα 1975. Ριζάς Σωτ., Η Ελλάδα, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη, Αθήνα 2001. —,Η ελληνική πολιτική μετά τον εμφύλιο. Κοινοβουλευτισμός και δικτατορία, Αθήνα 2008. Ρουμπάτης Γ., Δούρειος Ίππος. Η αμερικανική διείσδυση στην Ελλάδα 1947 – 1967, Αθήνα 1987. Σβολόπουλος Κ., Η ελληνική εξωτερική πολιτική, τόμος Β΄1945 – 1981, Αθήνα 2002. Σταύρου Ν., Συμμαχική πολιτική και στρατιωτικές επεμβάσεις, Αθήνα 1976. Στεφανίδης Γ., Από τον Εμφύλιο στον Ψυχρό Πόλεμο. Η Ελλάδα και ο συμμαχικός παράγοντας, 1949 – 1952, Αθήνα 1999. 254
—, Ασύμμετροι Εταίροι. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ελλάδα στον Ψυχρό Πόλεμο, Αθήνα 2002. —, «Η δημοκρατία δυσχερής. Η ανάπτυξη των μηχανισμών του αντικομμουνιστικού αγώνος.», Μνήμων, 29, 2008, σελ. 199-241. —,Εν ονόματι του έθνους. Πολιτική κουλτούρα, αλυτρωτισμός και αντιαμερικανισμός στη μεταπολεμική Ελλάδα, 1945-1967, Αθήνα 2010. Τσουκαλάς Κ., Η Ελληνική Τραγωδία. Από την απελευθέρωση στους συνταγματάρχες, Αθήνα 1975. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941 – 1944, τόμοι Α΄- Β΄, Αθήνα 1986-1995. —, «Κατοχή και Αντίσταση, 1941-1944», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ΙΣΤ’, Αθήνα 2000, σελ. 8-56. Χαραλάμπης Δ., Στρατός και Πολιτική εξουσία, η δομή της εξουσίας στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, Αθήνα 1985. Χατζηβασιλείου Ευ., «Οι εξόριστες κυβερνήσεις» Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τόμος ΙΣΤ΄, Αθήνα 2000 σελ. 72-86. —, Η άνοδος του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην εξουσία 1954 – 1956, Αθήνα 2001. —, Στρατηγικές του Κυπριακού. Η δεκαετία του 1950, Αθήνα 2005. —, «“Ο κρατών της πρωτευούσης…”: ΡΑΝ, 1943-1944», Κλειώ, 3 (2006), σσ. 97120. —, Στα σύνορα των κόσμων. Η Ελλάδα και ο Ψυχρός Πόλεμος, 1952-1967.
Αθήνα
2009. —, Ελληνικός Φιλελευθερισμός.Το ριζοσπαστικό ρεύμα 1932-1979. Αθήνα 2010. —, «Η πρόσληψη της Αριστεράς από τους αντιπάλους της, 1949-1967: Παρατηρήσεις για τη λειτουργία του ελληνικού αντικομμουνισμού», Ψαλλίδας Γ.(επιμ.): Γρηγόρης Φαράκος:Διαδρομές στην Ιστορία, Κέρκυρα 2011, σελ. 157182. β. Ξενόγλωσση Alivizatos N., «The Greek Army in the Late Forties: Towards an Institutional Autonomy», Journal of the Hellenic Diaspora, V, Fall 1978, p. 37– 45. Brown J., The Military in Politics. A. Case Study of Greece, Buffalo, State University of New York, 1971.
255
Danopoulos G., Soldiers in Politics: The Case of Contemporary Greece, University of Missuri Columbia 1980. Fleischer H., «The ‘Anomalies’ in the Greek Middle East Forces 1941 – 1944», Journal of the Hellenic Diaspora, V, Fall 1978 p. 5 – 36. Klarevas L., «Were the Eagle and the Phoenix birds of a feather? The United States and the Greek coup of 1967», Diplomatic Ηistory, vol.30 -issue 3, June 2006, σελ. 471-508. Pantelakis N. : L’ armée dans la société grecque contemporaine, Paris 1980. Hatzivassiliou Ev., «The dark side of the force. Losing control over the army,19631964»,Modern Greek Studies Yearbook, 18/19, 2002/2003. σελ.225-238. Veremis Th.-Gerolymatos A., «The military as a sociopolitical force in Greece 19401949», Journal of the Hellenic Diaspora, vol. 17, I, Winter 1991, σελ. 12-17.
Γ. ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ. www. invenio.lib.auth. Διπλωματική εργασία Δ. Δεμερτζή, «Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών: Ιδέες και πρακτική 1944-1952». www. rwf.gr: συνέντευξη Π. Ζαχαρόπουλου στον Στ. Κούλογλου. www.sse.gr: « Τάξεις Αποφοίτων», « Αριθμητικά στοιχεία». www. tovima.gr, συνέντευξη του πρώην βασιλιά Κωνσταντίνου στον Αλ. Παπαχελά, 29/1, 5/2, 12/2 2006.
256
