İNSANLAR UYANIN ALEXİS CAREL
Ebook Düzenleme: Nirvana13
KİTABA DAİR BİRKAÇ SÖZ Memleketimizde «Bilinmeyen İnsan» afllı esenle kendisini geniş bir halk kütlesine tanıtmış ve sevdirmiş olan Alexis Carrel'in bu son eseri ayni zamanda yazdıklarının arasında en mükemmeli addedilmektedir. Fransanın işgali esnasında bir resmî vazifeyle NewTork'ta bulunan Dr. Carrel süratle Fransa'ya dönmüştü. Hayatını «insan ilmi» ni tetkike vermiş bulunan Dr. Carrel 8 nci Dünya Harbine takaddüm eden günlerde insanlığa hitaben bir ihtar mahiyetinde olan bu eserini yazmağa başlamıştı, «İnsanlar, Uyanın!» in yazılışı bütün harp boyunca devam etti. Dr. Carrel kitabını harpten sonra da yazmağa devam etti. Fakat ömrü vefa etmedi. Vefat ettiği zaman kitabın son bahisleri henüz tamamlanmamış bulunuyordu. Yarım kalan kitabın tamamlanması işini yazarın zevcesi Anne Carrel üzerine aldı. Dr. un son fasıllara ait notlarını toplayıp tetkik ederek kitabı tamamladı. Dr. Carrel'in şahsî fikirlerine ve kanaatlerine dayanarak yazdığı bu eser insanlığa içinde bulunduğu tehlikeleri ve kurtuluş yollarını gösteren bir «vasiyetname» oldu. Leylâ TAZÎCIOĞLU
BÖLÜM I. TABİAT KANUNLARINA "İTAAT ETMİYORUZ Atalardan kalma, an'anelere isyan — Bu isyanın tarihi — Kozmik dünyanın ve dinin yaptığı baskıdan kurtulma — Şahsî, içtimaî ve ırkî, her türlü disiplinin terkedîlişi. Her insan keyfine göre yaşamak ister. Bu insanda fıtrî olan bir arzudur. Fakat insandaki, bu fıtrî arzu, demokrat memleketlerde garip bir şekilde şahlanmış ve nihayet hakikaten marazı denecek bir tarzda derinlere kök salmıştır. Avrupa ve Amerikada hürriyete körü körüne tapılmasma sebep olunlar aydınlık devrin filozoflarıdır. Bu filozoflar, akıl namına hareket ettiklerim söyliyerek, an'ane, örf ve âdetlerin gülünç olduğunu iddia ettiler. Böylece her çeşit baskı insanlara manasız ve nefret edilecek bir şey olarak göründü. "O zaman atalarımızdan kalma an'anelere karşı açılan mücadele son şiddetini buldu. Halbuki bu an'aneler beşeriyetin asırlardanberi edindiği tecrübelerden ve dinî ahlâktan çıkarılmıştı. Bu baskıdan kurtulma hareketi, hakikatte bundan dört yüz sene kadar evvel başladı. Fakat, on sekizinci asırda muazzam bir ilerleme kaydetmesine rağmen ancak bugün hitam bulmak üzeredir. Bu hareketin tamamen muvaffak olması da ilmin terakkisine bağlıdır. Hürriyetten tam manasile istifade etmek için, eski mefhumlardan kurtulmak kâfi değildi. Aynî zamanda maddî âleme hâkim olmak lâzımdı. Bu hâkimiyeti bize ancakilim kazandırabilirdi. İlim ise çok uzun ve meşakkatli bir çocukluk devresi geçirdi; olgunluk devresi dünden başlamış sayılır. Bunun içindir ki, atalarımızın hayat anlayışından vedüşünüş tarzından artık kurtulduğumuzu, ancak uzun zaman geçtikten sonra ilân edebüdik. Bu isyanın uzun bir tarihi vardır. Başlangıcı rönesans devrindedir. O devirde görünüşte ehemmiyetsiz bir hâdise oldu. Copernic yeryuvarlağınm güneşin bir peykinden başka bir şey olmadığını ispat etti. O zaman Ptolemee'nin âlemi yıkılıverdi ve dünya, kâinatın merkezi olarak sahip olduğu üstünlüğü kaybetti. Bunun üzerine, din adamları haklı olarak heyecana kapıldılar; fakat müdahaleleri neticesiz kaldı. Galile'nin muhakemesi bu ihtilâlin, büsbütün ehemmiyet kazanmasına sebep oldu. Böylece Aristo'nun, Veli Akinaslı Thomas'm ve Dante'nin dünyası yok oldu. Halbuki o dünya ne kadar makul ne kadar tam, ne kadar rahattı! insan dünyada bulunduğu müddetçe başka bir dünyadaki hayata hazırlanırdı. O dünyada cennet ve cehennem hemen hemen elimizin altındaydı. Birden gökler nasıl genişledi, sonsuzlaştı ise dünya da he~ yecan verici bir şekilde büyüyüverdi. Marco Polo, Batılılara uçsuz bucaksız Asya'nın genişliğini bildirdi. Cristophe Colomb'un önünde Yeni Dünya'nın kapıları açıldı ve Vasco de Gama Hindistan yolunu keşfetti. Bunun neticesinde harikulade bir faaliyet başladı. Sayısız macera heveslileri, fatihler, öncüler, havariler türedi. Avrupanın zenginliği hayret edilecek derecede arttı, ayni zamanda maddî âleme nüfuz etmek ve ona hâkim olmak arzusu da kuvvetleniyordu. Böylece ilim çağı başladı. Marchiavel, Copernic ve Luther ortaya çıkmadan bir kaç sene evvel Gutenberg matbaa harflerini icad etmişti. Bunun içindir ki, yeni fikirler etrafa hızla yayılıyordu. Felsefenin ve dinî akidelerin yanı başında, olayların sistematik bir şekilde müşahasinden meydana gelen ilmî İzafiyetler yer aldı. İlmî mefhumların aydınlığı karşısında, dinin aklî
olmayan ışığı müphem kaldı. Tanrı, melekler ve azizler bizden uzaklaştılar. O zaman orta çağda yaşayan atalarımızı beşeriyetin asırlarca asla ulaşamadığı içtimaî ve ruhî bir huzur içinde yaşatmış olan manevî zırh aşmmıya başladı. Luther'in hücumları klişenin insanlar ve milletler üzerindeki otoritesini derinden sarsmıştı. Hristiyanlık parçalandı. Avrupa mületleri meydana geldi. Dünyada mevcut bütün milletleri birbirlerile harp etmeğe sevkeden ve dünyayı kargaşalığa garkeden nifak tohumu, asırlarca hazırlandıktan sonra işte böyle atıldı. Nifak tohumları ayni şekilde, insanların vicdanlarına da kök saldı. Din, felsefe ve ilim arasındaki mücadele Batılı insanların ruhunu derinden sarstı. Hayatta nasıl davranılması icap ettiğini gösteren, münakaşa kabul etmez, kat'î bir kaide yoktu. Ahlâkî prensipler gevşemişti. San'at ve şiir güzelliği fazilete tercih edildi. İnsan iradesi artık bu âlemden ötesine doğru yönelmiyordu. Bu dünyanın servetlerini ele geçirmekle iktifa ediyordu. Machiavel'in cür'etkârca ilân ettiği gibi, hayatın gayesi Tanrıya ulaşmak değil, her şeyden istifade etmekti. O zaman iktisadî kuvvetler, iktidarın en üst basamağına ulaşmak üzere yükselmeğe başladı. Maamafih bazı eski âdetler hsmen ve tam manasiyle yok olmadı. Çünkü Avrupa milletleri ne de olsa dinlerine derinden bağlı idiler. Vaktile gotik mabetler inşa ettiklerini henüz* unutmamışlardı. Köylerde görülen çan kuleleri, insan topluluklarının Tanrıya ulaşmak istediklerini gösteren hakikî birer semboldü. Akıl imanı tamamen karartmcıya kadar birçok asırlar geçti. Bunadn başka, hayat mücadelesinin şiddeti, insan bekasını temin eden âdetlerin terkedilmesine mani idi. Teknik ilimler çok yavaş ilerliyordu. Maamafih, ilerledikçe insanın keffine göre davranmasını mümkün kılacak şartlar yaratıyordu. Ayni zamanda felsefe ile ilim arasında için için devam eden mücadele yeniden şiddetlenmişti. İlim cansız maddeye galip geldi; bir makine kavmi yarattı ve bizi dünyaya hâkim kıldı. Fakat ilim beşerî meselelerde, yani ferdî ve içtimaî davranış sahasında yenildi. Zihnin mantıkî prensipleri tecrübe ve müşahedenin donelerine üstün geldi. İdeolojiler ilmî mefhumlara ve dinî ahlâka tercih edildi. Pascal terkedildi; Descaftes'a uyularak bir fikrin doğı«u olması için, aklauygun olmasının kâfi olduğu sanıldı. İşte o andan itibaren rasyonel olmak şartile her ideoloji, zihnin her oyunu, insanların hayattaki davranışlarına temel teşkil etmeğe lâyık görüldü. Kimse bir medeniyetin devam edebilmesi için, bir takım felsefî prensipler üzerinde değil insanın ve mevcut içtimaî muhitin ilmî mefhumları üzerinde kurulması icap ettiğini arılamıyordu. Machiavel'in Luther'in ve Galile'nin sembollerle gösterdikleri temayüller, insanların ruhunda senelerce müphem bir şekilde kaldı. Ancak 18. inci asırda meydana çıktı. O zaman da Voltaire'le ansiklopedistlerin tesiri altında yeni bir hız aldı. Birleşik Devletler bu semboller adına istiklâllerim ilân etti. «İktidar mevkiinde bulunanların o mevkide kalması idare edilenlerin rizasına bağlıdır» denildi. Her insanın saadeti elde etmek için, istediği şekilde hareket etmekte serbest olduğu kabul edildi. Ayni zamanda sınaî inkilâp sür'atle bütün İngiltereye yayıldı. Adam Smith yeni dini «Milletlerin Zenginliği» adlı kitabında gürültü koparacak bir şekilde izah etti. İş adamı halkın velinimeti olmuştu. Garip bir kelime oyunu ile, birkaç kişinin servet edinmekte hudutsuz bir hürriyete sahip olması umumî saadetin bir şartı olarak kabul edildi. Lavoisier de modern kimyayı o zaman kurdu. O devir hürriyetin, zenginliğin ve ilmî zaferin şafağı idi. İstikbal vaitlerle dolu olarak görünüyordu. •
Fransız ihtilâli patladı. Aristokratın yerini burjuva, askerî derebeyliğin yerini kapitalist derebeyliği aldı. İktisadî liberarlizm yavaş yavaş gelişmeğe başladı. Bu gelişme muzafferane bir şekilde Waterloo'dan Birinci Cihan Savaşma kadar devam ,etti. Bu zaman zarfında, ilim sayesinde yaşayış ve düşünüş şekilleri değişti. Diğer taraftan din, rasyonalizmin hücumları karşısında artık mukavemet edemiyordu. Cemiyetin ahlâkî seviyesi, dinden ayrılma, teknolojinin üerlemesi, zenginliğin artması, konfor, otomobil,* radyo gibi gayet muğlâk bir şekilde birbirlerine karışmış faktörlerin tesiri altında git gide alçaldı. Medenî insanlar için, artık atalardan kalma prensiplerin son kırıntılarını da fırlatıp atmanın zamanı gelmişti. Hayata mânâ veren an'anevî kaideler modern hayatın iradeyi gevşeten rahatlığı içinde, bir nehrin baharda çözülen buzları gibi parçalanıvermişlerdi. Bu parçalanma fertte olduğu gibi, ailede ve cemiyette de görülür. Her günkü ekmeği temin için, toprağı işlemek mecburiyeti, açlık tehlikesi, ormanlar, dağlar bataklıklar, deniz aşırı yerlerle güç belâ irtibat temin etmek gibi işlerin adalelerimizden, organlarımızdan, sinir sistemimizden ve zihnimizden beklediği büyük gayretten kurtulmuş bulunuyoruz. Artık soğuğa, sıcağa, kuraklığa, rüzgâra, yağmura ve kara karşı tek başımıza durmadan mücadele etmek zorunda değiliz. Artık kış gecelerinin uzunluğundan yahut kırda, ulaşılması imkânsız bir yerde tek başımıza kalmaktan korkmuyoruz. İlim, günlük hayat mücadelelerinin şiddetini mucize denilecek kadar azaltmıştır. Makine sayesinde, yemeğimiz, elbiselerimiz, meskenimiz var. Bizi bir yerden diğer yere götüren hattâ sırasında öğretmen vazifesi gören gene makinelerdir. Teknolojinin ilerlemesi sayesinde kozmik âlemin üzerimize yaptığı baskının büyük kısmı yok oldu. Fakat, buna mukabil, bu baskının ferdin yaratıcı kabiliyetinden beklediği gayret de o nispette azaldı. Muhitimize karşı yaptığımız mücadeleyi nasıl hemen terk ettikse, kendi kendimizle yaptığımız mücadeleden de o kadar sür'atle vazgeçtik. «Belki an'aneler ferdî ve içtimaî hayatta muvaffak olabilmek için lâzımdır» diye düşünmeğe bile lüzum görmeden her türlü ahlâki disiplinden ayrılıverdik. İyi ile kötünün arasındaki sınır, ideolojilerin, heveslerin ve iştihaîarm teşkil ettikleri Kesif siste kayboluverdi. Yeni sitede, tıpkı eski sitede olduğu gibi ahlâk dine bağlı idi. Eski Yunanda sofistler OJimpos dağındaki ilâhlara olan inancı ve onların telkin ettikleri korkuyu yok ettikleri vakit, herkes keyfinin istediği gibi hareket etmeğe başladı.' Batı medeniyetini beşiğindenberi yetiştiren ve ruhunu erbiye eden ahlâki kaideler, öbür dünyada ki hayata, Tanrının ilham ettiği şeylere, kilisenin doğmalarına ve İsa'ya karşı duyulan sevgiye dayanıyordu. Tabiî iman yok olunca, onlar da kayboldu. Dinî akidelerden ayrıldığımız gibi, her türlü derunî disiplini de red ettik. Yeni nesiller böyle bir disiplinin mevcut olduğundan bile bihaberdirler. İtidal, şeref, doğru sözlülük, mes'uliyet, safiyet, kendine hakimiyet, komşu sevgisi, kahramanlık gençlerin tebessümle karşıladıkları bir takım manasız tabir fler haline gelmiştir. Samimî olmak şartile, dinî inanç bugün müzedeki nadir eşyalar gibi bir hürmet telkin etmektedir. Tabiî dine bağlı kalmış muhitlerde, sevgide», adaletten ve doğruluktan sık sık bahsedilmektedir. Fakat sayıları pek az olan hakiki birkaç mümîn hariç, artık hiç kimse bu prensipleri günlük hayata tatbik etmemektedir. Modern insan için kendi keyfinden başka bir davranış kaidesi yoktur. Herkes yengeç gibi hodbinlik kabuğuna çekilerek komşusunu mahvetmeğe, çalışıyor. En esaslı içtimaî bağlar bile çok değişti. Her yerde bir ayrılık göze çarpmaktadır. Evlilik
kadınla erkek arasında daimî bir bağ olmaktan çıktı. Modern hayatın hem maddî hem manevî şartları, aile hayatının bozulması için müsait bir iklim yaratmıştır. Bugün çocuk, imkânları tahdid eden bir şey, hattâ bazen bir belâ olarak telâkki edilmektedir. İşte vaktile Batı insanlarının hakimane bir görüş ve büyük cesaretle ferdî ve içtimaî davranışlarına tatbik ettikleri «kaidelerden ayrılma» hareketi böyle bitmiştir. II Cemiyetin felsefî tefekkür oyunlarına göre organize edilmesi — İlmî mefhumların tanınmaması — Liberalizm ve Marksizm — İdeolojilerin zaferi. Kazandığımız hürriyetten cemiyet hayatımızı sağlam bir temel üzerinde kurabilecek bir şekilde faydalanabilirdik. Fakat bunu yapmadık.Bunun içindir ki, devrimizde yaşıyan insanların hattı hareketi gelecek nesiller için derin bir hayret mevzuu olacaktır. Bizim cemiyetimiz gibi ilmî mefhum ve metodlarm kıymetini bilen bir cemiyetin, kendi haaytmı tanzim için bu mefhum ve metodlardan istifade etmemesi hakikaten gariptir. İlim bizi yeryüzünde bulunan hemen hemen herşeye hâkim kılmıştı. Kendi kendimize hâkim olmamızı temin edebilir ve gerek ferdî, gerek içtimaî hayatta muvaffakiyet sağlıyabilirdi. Fakat biz ilmin o açık ve sade mefhumlarına 18. inci asrın felsefe oyunlarını tercih ettik. Müşahhas realiteye doğru dönecek yerde, mücerret mefhumlar arasında bocaladık durduk. Müşahhas realitenin kavranması zordur. Zihnimiz ise en küçük bir gayret sarfetmekten hoşlanmaz. İnsana mücerret mefhumların basitliğini, muğlâk müşahhas realiteye tercih ettiren şey, belki o fıtrî tembelliğidir. Bir takım formüller geveleyip durmak, yahut bir takım prensipler üzerinde uyuklamak, cisimlerin nasıl meydana geldiklerini veya onları nasıl kullanmak gerektiğini araştırmaktan daha kolaydır. Müşahadede bulunmak muhakeme yürütmekten zordur. Herkes bilir ki az müşahede ve çok muhakeme insanı hayata, çok müşahede ve az muhakeme de hakikate götürür. Fakat istidlal yapabilecek zekâların sayısı müşahhas realiteyi tam manasile kavrayabilecek zekâlardan daha çoktur. Bunun içindir ki, beşeriyet daima mücerret mefhumlarla oynamaktan zevk almış, bu mücerret mefhumların realiteden eksik, hattâ bazen tamamen yanlış bir intiba bırakmasına ehemmiyet vermemiştir. Bir şey mantıkî olarak doğru olduğu halde hakikatte yanlış olabilir. Aristo'nun ve Veli Akinaslı Thomas'ın kozmolojileri tamamen yanlış değil midir? Riemann'ın geometrisi, Öklid'in geometrisi kadar mantıkîdir; buna rağmen dünyamıza intibak etmemektedir. Realiteyi kavramıya çalışırken, yanlış bir yola sapmamak için, zihnin edindiği intihalardan değil, tecrübe ve müşahedelerin neticelerinden hareket etmek lâzımdır. Fakat milletler ilmî mefhumlara kıymet vermemektedirler. Bütün ümitlerini ideolojilere bağlamışlardır; bilhassa aydınlık devir rasyonalizminin ikiz çocukları olan liberal ve mark şist ideolojilere... Halbuki ne liberalizm ne de marksizm realitenin ilmî bir müşahadesi üzerine kurulmuştur. Liberalizmin öncüleri olan Voltaire ve Adam Snüt'in beşerî âlem hakkındaki görüşleri, Ptolemen'nin kâinat hakkındaki görüşü gibi keyfî ve eksikti, istiklâl Beyannamesini însan ve VatandaşHakları Beyannamesini imzalıyanlarla, Kari Marx ile Engels hakkında da ayni şeyi söyliyebiliriz.
Komünist manifest'indeki prensipler ve Fransız ihtilâli prensipleri, ilmî mefhumlar değil bir takım felsefî görüşlerdir. Liberal burjuvalar ve komünist işçiler ayni şekilde, ekonominin her şeyin üstünde olduğuna inanıyorlar. Bu inanç on sekizinci asır filozoflarının mirasıdır. Bu telâkki, bugün insanın ruhî ve ve bedenî faaliyetlerile, bu faaliylerin azamî derecede gelişmesi için nasıl bîr muhit icap ettiği hakkında kazandığımız ilmî bilgiyi nazarı itibara almaz. Halbuki bu ilmî bilgi, bize ön plâna ekonominin değil, beşerle alâkalı meselelerin alınması. icap ettiğini gösteriyor. Devleti insanlara faydalı bir şekilde organize etmenin çarelerini arayacak yerde, Hürriyet beyannamesi ile" Fransız ihtilâlinin ortaya attığı prensipleri tekrar edip duruyoruz. Bu prensiplere göre ise Devlet her şeyden evvel mülkiyetin bekçisi, bankaların, endüstrinin ve ticaretin hizmetkârıdır. İnsanların çoğunun istifade ettikleri hürriyet ne ekonomik hürriyet, ne fikir hürriyeti ne de ahlâkî hürriyettir. Hiçbir şeye sahip olmayanlar yalnız izbeden izbeye, meyhaneden meyhane dolaşmak, şu veya bu gazetenin, yahut radyoyla yayınlanan birbirine zıd propaganlarm yalanlarını dinlemek ve nihayet oy vermek hürriyetine sahiptir. Bu insanlar siyasî manada hür, ekonomik manada köledirler. Demokratik hürriyet yalnız mülk sahipleri için mevcuttur. Bu hürriyet onlara servetlerini arttırmak ve çeşitli dünya nimetlerinden zevk almak imkânım verir. Şunu kabul etmeliyiz ki; bu hürriyet sayesinde, kapitalizm on dokuzuncu asırdaki iktisadî gelişmeye kavuştu. Servetler hayret edilecek derecede arttı. Umumî sağlık işleri düzenlendi, ve maddî hayat şartları düzeldi. Fakat bu hürriyet ayni zamanda proletaryayı doğurdu. İnsanları topraklarından mahrum ederek onları fabrikalara, pis barakalara yığılmğa teşvik etti. Vücut ve ruh sağlıklarını tehlikeye koydu. Ve milletleri birbirlerine düşman içtimaî sınıflara ayırdı. Ansiklopedistlerin mal mülk sahiplerine büyük bir hürmeti vardı, fakirleri hor görüyorlardı. Fransız ihtilâli hem aristokratlara, hem proletaryaya karşı yapıldı. Fransız ihtilâli arslanm yerine fareyi geçirmekle yani asillerin yerine burjuvayı getirmekle iktifa etti. Şimdi Marksizm burjuvanın yerine proletaryayı geçirmek istiyor. »Kapitalizmin yerini bürokrasi alacaktır. Marksizm de liberalizm gibi keyfî olarak üstünlüğü ekonomiye veriyor. Yalnız proleterlere nazarî bir hürriyet veriyor ve diğer sınıfları tamamen ortadan kaldırıyor. Halbuki hakiki dünya Marx ve Engels'in tasarladıkları mücerret sistemden çok daha muğlaktır. Herkesin oy vermesi keyfiyeti bütün insanların müsavi oldukları inancından geliyor. Halbuki bu inanç zihnimizin uydurduğu bir şeydir. Çünkü bir insan sadece meselâ bir şempanze yahut bir kedi olmayıp, insan olduğu için, yani mahiyeti bakımından başka bir insana müsavidir. Böyle olmakla beraber bir erkekle bir kadından doğmuş bazı yaratıklar vardır ki, beşerî bir şahsiyet sahibi olup olmadıkları bir meseledir. Meselâ: anansefal bir tabiat garibesi insan sayılabilir mi? Zihnî faaliyeti bir köpekten çok daha aşağı olan bir budalayı şahsiyet sahibi bir insan sayabilir miyiz? Sembollerle realitenin birbirine karıştırılması bizi her insana ayni imtiyazları tanımıya şevketti. Felsefî bakımdan müsavi telâkki edilebilen insanların ilmî bakımdan hiçte öyle olmadıklarını anlıyamadık. Gerek Fransada gerek Birleşik Devletlerde psikolojik bakımdan on yaşını aşmamış birçok kimseler vardır. İnsanların çoğu tam manasile zihnî olgunluğa asla erişmez. Halbuki seçim kanunu sayesinde, milletin politikasma veçhe veren bu gelişmemiş insanlardır. Tatbikatı böyle netice veren prensiplerden kurtulmayı bilemedik. Fransız ihtilâli neticesinde
nizamnamelere mukavelelerin ikame edilmesi, realitenin bilinmesine değil, bir görüş tarzına dayamr. insan emeği satın alınabilecek herhangi bir mal değildir. Makinayı idare eden, düşünce ve his sahibi bir varlığı kendi şahsiyetinden ayrı olarak düşünmek, onu bir sanayi müessesesinde alelade bir «emekçi» seviyesine indirmek, hatadır. Zira «homo oeconomicus.» zihnimizin uydurduğu bir şeydir. Müşahhas âlemde böyle bir varlık mevcut değildir. Fransız ihtilâli sıralarında yaşamış olan atalarımız, insanın ve vatândaşm haklarının mevcudiyetine gayet samimi bir şekilde inanıyorlardı. Bu hakların asla müşahede edilmiş şeyler olmayıp sadece zihnin ibdalarından ibaret oldukları akıllarına bile gelmedi. Hakikatte insanın hakları mevcut değildir sadece bir takım ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçlar da müşahade edilebilir ve ölçülebilir şeylerdir. Hyatm muvaffakiyetli olması için bu ihtiyaçların tatmini lâzımdır. Hak felsefî bir prensipten ibarettir. İhtiyaç ise ilmî bir mefhumdur. İçtimaî hayatımızı organize ederken zihnimizin bir takım «heveslerini» ilmin donelerine tercih ettik. İdeolojilerin zaferi medeniyetin mağlûbiyeti demektir. Medeniyetin tutulduğu hastalık rindeki tesiri. — Bu hastalığın fert üze Bu hastalığın arazı gayet karışıktır. Ayni zamanda hem fertte, hem cemiyette, hem de ırkta görülür. Fert, modern demokrasinin kendisini yaşamağa mecbur ettiği ahlâki havaya iyi intibak edememiştir. Zekânın seviyesi tababetin, ijyenin ve pedagojinin terakkisi ile beraber ve onlara paralel olarak yükselmedi. İtidalsizlik, mes'uliyetten kaçınma ve konfora düşkünlük, insanların hattı haraketlerini uydurdukları birer kaide haline geldi. Sinir sisteminin mukavemeti, gayret sarfetme kabiliyeti azaldı. Birleşik Devletlerde millî eğitim için pek çok para sarfedilmesine rağmen beklenilen netice elde edilememiştir. Millî Dimağ Hıfzıhsıhhası komitesine göre en az 400.000 çocuk, zekâ bakımından okula gidemiyecek kadar geridirler. Okuma yazması olmıyanlarm sayısı hâlâ pek çoktur. 19.17 de Hermes'in Amerikan ordusundaki subay ve erler arasında yaptığı meşhur anket: bunlardan % 46 smm zekâ bakımından on üç yaşından aşağı olduklarını göstermiştir. Fransız halkı arasında, bilhassa Biritanya ve Normandiya'nın bazı köylerinde, buna benzer bir inceleme yapılsa muhakkakki buna benzer bir durum meydana çıkar. Fakat memleketimizde çocukların hakikî yaşları ile zekâ bakımından bulundukları yaşı mukayese etmeyi mümkün kılacak bir istatistik . yapılmamıştır. Gençliğe yükletilen imtihanların ehemmiyeti ve manası hakkında aldanmamalı. Şunu kabul etmek lâzımdırki, lise diploması, olgunluk diploması, hattâ yüksek okullara kabul bile zekâya delil değildir. Zekâ bakımından zayıf olan birçok gençler bu imtihanlarda muvaffak olmaktadırlar. 'Halkın orta yaşlı insanlardan mürekkep tabakasında da birçok anormaller mevcuttur. Birleşik Devletlerde modern hayata intibak etmemiş yahut intibak etmeleri imkânsız belki 3Cf milyon insan vardn. Fransada işsizlerin çoğu çalışamıyacak kadar zekâca geri, cahil yahut hasta kimselerdir. Bunlardan dörtte biri herhangi bir faaliyette bulunmaktan acizdirler. Acizlerin, parazitlerin yükünü normal insanlar taşımak mecburiyetindedirler. Çoğunluk, azınlığın çalışması sayesinde besleniyor. Gariptir amma hasta, zayıf, kusurlu insanlar sağlam insanlara tercih edilmektedir. Zekâca geri çocuklarla, istidatlı çocuklardan fazla meşgul olunmaktadır.
Umumiyetle zekâ seviyesinin, alçalmasına ve aklı selimin azalmasına sebep olan şeylerin: alkol, şarap, her nevi ifrat ve bunları nneticesinde de tamamen disiplinsiz bir yaşama tarzı olduğu görülüyor. Bir topluluğn *. alkole düşkünlüğü ile manen alçalması arasında mutlak bir münasebet vardır. (İlimle meşgul olan milletler arasında en çok şarap içen Fransa'dır. En az nobel mükâfatı alan da odur.) Tabiî Fransadaki bu zihnî buhrana sinema, radyo ve mektep programlarının o manasız karışıklığı da tesir etmektedir. Maamafih vaktile dünyanın en zekî milleti olarak tanınan bu milletin alçalmasının en mühim sebeplerinden birinin içkiye düşkünlüğü olduğu da şüphe götürmez bir şeydir. Ayni zamanda ruhun zihnî olmayan faaliyetlerinde de ciddî teşevvüşler müşahede edilmektedir. Hatta bu faaliyetlerden bazıları tamamen dumura uğramıştır. Menfaat temin etme yarışı, iştihalarm tatmini ve eğlence hayatı zekâya olduğu gibi hislere de derinden esir etmiştir. Ahlâkî duygunun yok olması, yalan, alçaklık ve itidalsizlik ayni zamanda hem hissî, hem zihnî hem de organik faaliyetlerde bir teşevvüş meydana getirmektedir. Şahsiyette vuku bulan bu karışıklıklar bilhassa Fransızlarda büyüktür ve sık sık müşahede edilmektedir. Fransızların çoğu istidatlı olmakla beraber, dar görüşlü ve teferruata fazla ehemmiyet veren kimseler olarak görülmektedirler. Maamafih zekî, sıhhatli ve yüksek ahlâklı kimseler de vardır. Fertleri gayet sağlam yapılı kalabalık aileler de mevcuttur. Eski soylardan gelen bir çok ailelerde, potansiyel halde kalmış ve kendini göstermeğe fırsat bulamamış ırsî istidatlar mevcuttur. Budalaların, delilerin, canilerin yanında, hayranlık uyandıran san'atkârlara, büyük âlimelere, meşhur mucitlere ve kahramanlara rastlamaktadır. Dinî zihniyet henüz ölmemiştir. Dinin bugün de, tarihinin ilk asırlarında olduğu gibi kendilerini merhamete dayanan bir hayata vakfeden havarileri, mistikleri ve azizleri vardır. Bu tamamen doğrudur. Medeniyetten ümit kesilmemişse, hiç şüphesiz sebebi budur. Fakat azınlığın manevî ve ahlâkî bakımdan inkişaf ederek yükselmesi, çoğunluğun ahlâksızlığını ve budalalığını telâfi edebilir mi? Eski Yunan, Roma'ya mağlûp olduğu zaman Polibuis ve Arşimet gibi şahsiyetlerle iftihar etmiyor müydü? Fransızlar, vaktile Avrupamn en zeki, en cesur, en kalabalık ve en zengin milletiydiler. Britanya İmparatorluğu muazzam kudretile bütün dünyaya hâkimdi. Birleşik Devletler ise o zamana kadar misli görülmemiş bir bolluk içinde yaşıyordu. Batı milletlerinin başına gelen olağanüstü felâketlerin sebebini tâyin ederken, nesillerinin bozulmasından daha iyi bir izah tarzı bulunabilir mi?. Gerçi nikbinlik insanı daima cezbeden bir şeydir» Kötülüğü inkâr caziptir, zira kötülüğü inkâr ona karşı mücadeleden kaçınmayı mümkün kılar. Nikbinlik insanı gayret sarfetmekten kurtarır. Suçun açık bir şekilde, sarahate teşhis edilmesi ise aksine faaliyete sevkeder. İnsan ancak düştüğünü idrâk ederse kalkınmak zaruretini duyar. Şunu kabul etmek lâzım ki, kendimizi idare etmesini bilmiyoruz. Geçirilen felâketler, realiteyi kavrama kabiliyetini kaybetmiş insanlara onu görmeyi öğretecek mi? Demokrasiler Fransa ile aynı hastalığa tutulduklarını ve kendilerini aynı akıbetin beklediğini anlamalıdırlar. Bu hastalık dünyada ilk defa olarak görülmemektedir. Bir ara eski çağlarda yaşamış bütün büyük milletlerde de görüldü. Büyük înge'in yazdığı gibi: «medeniyet ergeç ölüme götüren bir hastalıktır.»
îsyanm ferdî hayatta doğurduğu neticeler — Hürriyetin muhtelif cepheleri — Menfaat, zevk ve eğlencd peşinde koşma — Keyfin hükümranlığı, An'aneleri terkettikten sonra, ferdî hayatımızı yeni mefhumlara göre tertipleyemedik. Hürriyete ihtirasla bağlıydık. Çoğumuz her türlü baskının terkedilmesi neticesinde zarurî olarak meydana gelen karışık ve sefil bir hayat yaşamakta» zevk aldık. Fakat an'anelerden kurtulunca, materyalizm liberalizm öncülerinin bahsettikleri mev'ut toprağa ulaşamadık. Doğru söylemek lâzım gelirse, aramızda pek az kimse tefekküre vakit ayırabilir ve ondan zevk alır. Fakat rasyonalizmin, ilmin ve teknolojinin terakkisinden doğan hürriyet, tefekkür edebilenlere de, atalarımızın tahayyül ettikleri kadar parlak bir çehre göstermemiştir. Hür insan uçsuz bucaksız» göklerde uçan bir kartala benzetilemez. Daha ziyade evden kaçarak gürültü ile geçip giden otomobillerin arasında oradan oraya dolaşan serseri bir köpeğe benzer. Tabiî, bu bahsettiğimiz köpek gibi, keyfinin istediği yere gidebilir. Buna rağmen yolunu kaybetmiş bir zavallıdır, zira ne gideceği yeri, ne de etrafını çeviren tehlikelerden nasıl korunacağını bilir. Bu hür insan, Avrupa toprağı üzerinde gotik mabedler inşa eden atalarımızın sahip oldukları ruh sükûnuna tekrar nasıl kavuşabiliriz? O insanlar herkese muayyen bir yer veren ve hiç kimseyi hariçte bırakmıyan bir cemiyet içinde yaşıyorlardı. O cemiyette en mütevazisinden en ulusuna kadar, her insan nasıl hareket edeceğin! neerye gideceğini, hayatin ve ölümün mânasını biliyordu. Bugün, atalarımızın kâinat olarak gördükleri küçük evden, bir daha dönmemek üzere ayrılmış bulunuyoruz. Ağaçları, otları, kardeşlerimiz hayvanları ve sisli sabahlarda, bazan Tanrının gönderdiği meleklerin bize refakat ettikleri güzel vadiyi terkettik. Boşlukta binlerce noktacık arasında kaybolmuş küçücük bir toz parçası üzerinde yaşiyan ve mikrop kadar küçük varlıklar olmakla iktifa ediyoruz. Sevincimizin, arzularımızın ve korkularımızın hiçbir akis bırakmadıkları kâinatta, hiçbir yerinde bir ruha rastlamadığımız bu esrarengiz âlemde biz, birer yabancıyız. « Bununla beraber âşıklar, şairler ve veliler âleminin mevcudiyetini inkâr edemeyiz. Bu manevî âlem, fizik âlemden ayrılmasına imkân olmadığı halde, ondan çok farklıdır. Realitenin kıyıları bulunmayan geniş, okyanusunda, insan ancak aradığını bulur. Assise'li veli François bu okyanusta Tanrıyı, Einstein ise kozmos'u idare eden kanunları buldu. İnsan Tanrıya ancak dört buudun, zaman ve mekânın, yani zekâmn dışında, daha doğrusu, harika Ruysbrock'un tâbiri ile, ancak sevgiyle arzunun nüfuz edebileceği tarif edilmez bölgede ulaşabilir. Fizikçilerin âlemi ile mutasavvıfların âlemi, her ikisi insanların çoğuna kapalıdır. Zira birincisi henüz anlıyamadığımız riyazi formüllerle tasvir edilir ki, bugün artık bu terimleri anlamıyoruz; bu iki lisanı ancak pek az kimse anlayabilir. Bugün ruh âlemi ile maddî âlem arasında bir münasebet yoktur. Veli Akinas'lı Thomas'm ortaçağ insanları için giriştiği ve muvaffakiyetle neticelendirdiği teşebbüsü tekrar etmek kimsenin aklından bile geçmedi. Halbuki bizim her şeyden evvel, herkesin yer alabileceği, maddiyat ile maneviyatın ayrılmadığı ve içinde nasıl hareket edeceğimizi kestirebileceğimiz, akla uygun bir dünyaya ihtiyacımız var. Zira artık hayat yolunda pusulasız ve kılavuzsuz yürümenin tehlikeli olduğunu anlamağa başlıyoruz. Gariptir ki, bu tehlikeyi idrâk etmemiz bizi hayatımızı rasyonel bir şekilde tanzim etmenin çarelerini aramağa sevketmedi .Doğrusunu söylemek lâzım gelirse, şu anda
bile, tehlikenin ne kadar büyük olduğunu idrâk edenlerin sayısı pek azdır. Hemen hemen hiç kimse «bırakınız yapsın» politikasının, fertlerin hayatında,' milletlerin hayatında olduğu kadar fecî neticeler doğurduğunu anlamıyor. Yalnız din ahlâkî kaidelerin baki kalması için mücadele etmektedir. Fakat bu mücadelede muzaffer olmaktan çok uzaktır. Modern çoğunluk keyfine göre yaşamak ister. Teknolojinin, muazzam terakkisi neticesinde, insanlara temin ettiği maddî kolaylık, onları sarhoş etmiştir. İnsanlar modern medeniyetin kendilerine temin ettiği imtiyazların hiçbirinden vazgeçmek istemezler. Bir derenin suyu nasıl kayışız bir şekilde kendini göle, çölün kumlarına yahut bataklıklara atıp kayboluyorsâ, hayat ta ayni şekilde arzularımızın teşkil ettikleri meyil üzerinden, bayağılığın, alçaklığın bütün çeşitlerine doğru kayıyor. Böylece, bugün, hayatımız kendiliğinden menfaate, iştihalarm tatminine ve eğlenceye doğru yöneliyor. Menfaat fikri, liberalizmin yarattığı hava içinde bütün vicdanımızı istilâ etmiştir. Zenginlik en büyük saadet olarak görünüyor. Hayatta muvaffakiyet parayla ölçülmektedir. Para temin etme arzusu, bankadan, sanayi ve ticaret âleminden insanların bütün diğer faaliyetlerine kadar sirayet etmiştir. Bütün hareketlerimizin gayesi şahsî menfaat, bilhassa ve her şeyden önce maddî menfaat teminidir. Fakat aynı zamanda gururu okşayacak şeyler de birer muharriktir: rütbe kazanmak, yüksek bir mertebeye ulaşmak, mükâfat görmek, içtimaî mevki sahibi olmak gibi. Bu menfaat temin etme yarışı son derece büyük bir kurnazlık ve iki yüklülükle, diğerkâmlık perdesi altında, akla hayale gelmiyecek çeşit çeşit kombinezonlar altında gizlenmektedir. Askerî mahfillerde, üniversitelerde, idarî makamlarda, tehlikeli rakipler aleyhinde sabırla hazırlanan suikastler, failini belli etmiyecek şekilde kurnazca yapılan ihanetler, karanlıkta arkadan hançerlemeler olağan şeylerdir. Şeref duygusu artık tarihe malolmuştur. Kendilerini bir ideale bağlıaynlara ve iıasbî bir şekilde çalışanlara ya iki yüzlü yahut budala gözü ile bakılır. Kazanç hırsı her yere sinmiştir. Bir hayır işinde çalışan falanca hanım hakikatte fakirlere yardım etmeyi değil, bir hayır cemiyetinin başkanı olmayı, yahut «Legion d'honneur» İe taltif edilmeyi veya daha. pratik bir gaye güderek, meselâ fakirler için açılacak bir kantinden istifade etmeyi düşünür. Falanca tanınmış doktor talebelerine ve hastalarına'falanca ilâcın gayet tesirli olduğundan bahseder, halbuki bu iş için o ilâcı imal edenlerden gizlice para almıştır. Falanca âlimin bütün gayretleri ,ilmin terakkisine değil, Akademide bir mevki edinmeye, yahut otorite sahibi olmanın kendisine temin edeceği ufak tefek imtiyazlara matuftur. Falanca doktorlar, beraber yaptıkları bir takım işlerde hattâ hastalarını tedavi ederken, ahlaken hayret edilecek kadar sukut ettiklerini göstermişlerdir. Bakalorya imtihanına girecek olan falanca öğrenci imtihan suallerini öğrenmek için fakültedeki asistanlardan birine rüşvet vermiştir. Falanca öğrenci Milletlerarası Yardım Teşkilâtının dağıttığı vitaminli şekerleri karaborsada satmaktadır. Velhasıl çok defa, feragat, ilim merhamet ve saffet perdesi kaldırılınca karşımıza menfaatin kaba ve haşin çehresi çıkıyor. İçimizde bir kazanç hırsı var. Çünkü para herşeyi temin etmektedir. Her şeyden evvel insana bir kudret vermektedir. Hemen her insan parayla satın alınabilir; parayla olmasa bile, paraya sa.hip olanların ellerindeki şeylerle her insanı kandırmak mümkündür. Sonra, para bize bütün arzularımızı tatmin etmek imkânını verir. Zira bu arzular bayağı şeylerdir.
Bugün, yaşamak, her türlü iştihalarını körü körüne tatmin etmekten ibarettir. Meselâ hazım cihazını idare eden kanunlara ehemmiyet vermeden tıka basa, rastgele şeyler yemek^ Bu yemekler ekseriya iyi pişirilmemiştir, zira bugünün kadınları artık mutfak işlerinden anlamıyorlar. Medenî insanlar her gün, fazla miktarda kahve, çay, alkol, şarap elma şarabı ve tütün içerek kendilerini zehirlemeğe alışmışlardır. Batı milletleri tüccarların, sanayi ile meşgul adamların propagandaları ve hükümetlerin onlarla işbirliği etmeleri yüzünden kendilerine yeni ihtiyaçlar icad ettiler. Şimdi kendilerini bu ihtiyaçlarım tatmin etmenin verdiği zevke bırakmış bulunuyorlar. Bugün müşahade edilen ahlâk bozukluğunu kısmen alkollü içkilere düşkünlük doğurmuştur. Medenî insanlar ayni zamanda cinsî insiyaklarına da uymaktadırlar, ki bu insiyakların ters ve marazî şekilleri hem gençler., hem yaşlılar için son derece zararlıdır. Fakat daha hoş ve ayni zamanda görünüşte alkole düşkünlük yahut ters cinsî zevkler kadar tehlikeli olmıyan bazı ihtiraslar da vardır ki, bunların tatmini daha kolaydır. Meselâ fesatlıktan, yalandan hoşlanma, başkalarını aldatma arzusu, gevezelikten, fazla söz söyliyerek başkalarını kandırmaktan, başkalarını manen iğnelemekten zevk alma gibi. Birçok insanların içinde bulunmaktan zevk duydukları bu ruhî bozukluk, hemen hemen, alkol kadar tehlikelidir. Batı medeniyetinin mümeyyiz vasfı zekâya kıymet vermesidir. Halbuki zekâyı hislere üstün görmek için bir sebep yoktur. Gençliği manevî ve organik kıymetlerin rol oynamadığı birtakım imtihanlara göre tasnif etmek bir hatadır. Düşünce kabiliyetine gaye olarak yine düşünceyi almak bir nevi zihnî .bozukluktur. Zekânın faaliyeti tıpkı cinsî faaliyet gibi tamamen tabiî bir şekilde cereyan etmelidir. Bu faaliyet, yalnız kendi kendini tatmin etmeğe değil, diğer ruhî ve organik faaliyetlerle beraber insanın bütün ihtiyaçlarını tatmine matuf olmalıdır. Hayat disiplinsiz Ve gayesiz olduğu zaman, tabiatile eğlence denen bataklığa dökülür. Iştihalarını şiddetli bir şekilde tatmin etmekte belki kendine göre bir azamet vardır. Faka eğlence içinde geçmiş bir hayat kadar mânâsız bir şey yoktur. Hayat, dansetmekten, delice otomobil sürmekten, sinemaya gitmekten yahut radyo dinlemekten ibaretse, yaşamak neye yarar? Eğlence, işçilerin, makinalarm mükemmelleşmesi, yahut istihsalin sistematik bir şekil alması ve devamlı bir mücadele sayesinde, güç belâ eldo ettikleri dinlenme zamanının tamamen faydasız bir şekilde geçivermesine sebep olur. Bu kıymetli saatlerden lâyıkiyle istifade edilmiş olsaydı, herkes bilgisini arttırmağa, ruhunu ve bedenini geliştirmeğe, bir şahsiyet kazanmağa, ve insan olarak üzerine düşan vazifeleri yapmağa muvaffak olurdu. Halbuki hakikatte fabrika yahut yazıhane haricinde geçirilen her anı eğlence âdeta yutar. Birçok genç işçiler haftanın üç dört gecesini sinemada, diğerleri danslı gazinolarda yahut varyete yerlerinde geçirirler. Geri kalan boş zamanı da hiçbir kıymeti olmıyan saçma romanlarla, mânâsız gevezelikler alır. Vaktini boşuna harcamanın bir şekli de radyo neşriyatlarının yalanlarını ve saçmalarım dinlemektir. Bazı öğrenciler radyo dinlemeden ders çalışamazlarmış. Radyo, sinema, varyete, eğlenen insanı tamamen pasif kalmağa zorlar. Bu bakımdan eğlence hayatla tezat halindedir; zira hayat harekettir. Buna rağmen okullarda, mağazalarda, yazıhanelerde ve fabrikalarda bulunan gençler için yaşamanın yegâne gayesi eğlencedir. Velhasıl, Büyük Harple, îkinci Dünya Savaşı arasındaki devrede hattı hareketi tanzim eden bütün an'anevî kaideler, ebediyen terkedildi. Her yerde keyfin
hükümranlığı başladı. Sosyal hayatımız liberalizm denen ideolojiden ilham alıyordu. Bu ideoloji ise zihnimizin uydurduğu bir şeydi. Hususî hayatımızda da hislerimizin, zekâmızın keyfine ayak uyduruyorduk. Halbuki tabiat kanunlarının varlığından haberdardık. İnsan hayatının da birtakım kaidelere tâbi olması gerektiğini düşünmeliydik. Kâinattaki nizama boyun eğmek zorunda olmadığımızı ve keyfimize göre yaşamakta serbest olduğumuzu zannettik. Otomobil yollarında olduğu gibi, hayat yolunda da bir nevi «Seyrüsefer nizamnamesine» uymak mecburiyetinde olduğumuzu kabul etmek istemiyorduk. Yemek yemek, uyumak, cinsî arzuları tatmin etmek, bir otomobil, bir radyo sahibi olmak, sinemaya, danslı toplantıya gitmek, para kazanmak... îşte insanın hakikî gayeleri bunlar görünüyordu. Herkes sigara dumanları arasında, tembelliğin ve alkolün yarattığı gevvşeklik içinde, hayattan istediği şekilde zevk alıyordu.
2 BÖLÜM TABİAT KANUNLARINA UYMAK LÂZIMDIK. Dünyamın içinde bulunduğu nizam — Tabiat kanunları ile insanların vazettiği kanunlar — Tabiat kanunlarının mahiyeti — Olayların önceden tahmini ve tabiata hâkimiyet. Dünyada bariz bir nizam vardır. Güneş her gün doğar. Gündüzden sonra daima gece, kıştan sonra daima ilkbahar olur. Ay daima ayni seyri takip eder. Canlı varlıklar da cansız maddeler gibi muayyen bir şekilde yaratılmıştır. İkisinin arasında muayyen bir münasebet vardır. Hayat kozmik muhite, kozmik muhit te hayata intibak eder. Yeryüzünde ve gökte bulunan cisimleri teşkil eden unsurlar yüzden azdır. Bu cisimler .sayıları pek çok olmalarına rağmen, hepsi aralarında akraba sayılır ve hepsi yapılarının icap ettirdiği halde bulunurlar. Tabiat birtakım geçici heveslere kapılmaz. Yukarda bahsettiğimiz olayları insanlar çok eski devirlerdenberi farketmişlerdir. Stoik felsefe meydana gelmeden çok daha evvel, Heraklit kâinatta bîr nizamın bulunduğunu ve bu nizama itaat zorunda olduğumuzu anlamıştı. İlim, realitenin hakikatte yeknasak olduğu inancından doğmuştur. Her araştırma, tabiatın rasyonel bir şekilde tanzim edildiğine imanla başlar. İlmin muazzam muvaffakiyeti de, bu inancın batıl bir itikat değil, dış âlemin yapısını gayet doğru olarak belirten bir seziş olduğunu ispat etmiştir. Dış âlem keyfî bir şekilde idare edilmediği içindir ki ilim muvaffak oldu. İlim yavaş yavaş, insanlara cansızlar âleminin içinde bulunduğu hallerle, canlılar âleminin bazı hallerinin sırrını açtı. İlim evvelâ Aristot ile fenomenleri tasvir ve tasnif etti. Sonra keyfiyeti bir tarafa bırakarak kemmiyetle alâkadar olmağa başladı. Sonra Galile, Newton ve Lavoisier ile kudretinin zirvesine ulaştı. İlim gayet çeşitli görünen cisimlerin arkasında gizlenen yeknasaklığı yavaş yavaş meydana çıkardı. Mütemadiyen değişen olaylar arasında devamlı bir münasebet bulunduğunu keşfetmeğe muvaffak oldu. Bu münasebetler maddenin, hayatın ve zihnin tâbi olduğu kaideler yani tabiat kanunlarıdır. Hayat kanunları ile düşünce kanunları, cansız maddeyi idare eden kanunlardan çok daha muğlâktır. Bir defa bu kanunlar, diğer kanunlar gibi henüz riyazî bir lisanla ifade edilememiştir. Bununla beraber şunu şöyliyebiliriz ki, okyanusların alçalıp yükselmesi, rüzgârın kırlarda dolaşması, dağdan gürültüyle bir çığm inmesi nasıl tabiatın bir anlık bir hevesinden ileri gelmiyorsa, bir lâkositin ayakçıklarım bir bakteriye doğru uzatması, bir âlimin lâboratuvarında tecrübeler yapması ve yeni doğan çocuğun bağırması da böyle bir heves eseri değildir. Bütün bu olaylar, ilmî metodlarla tetkik edildikleri takdirde, yeryüzünde mevcut şeyler arasında değişmez bir nizamın bulunduğunu ispat ederler. Tabiat kanunları ile insanların yaptıkları kanunlar arasında derin bir fark mevcuttur. Tabiat kanunları keşif eseridirler, diğerleri gibi birer icad değildirler. Kuyunun altında akan sular, nasıl kuyu açılmadan önce mevcut ise, tabiat kanunları da keşfedilmeden önce mevcutturlar. Medenî kanun yahut askerî ceza kanunu ise birtakım nizamnamelerin bir araya toplanmasıdır. Tabiat kanunları cisimlerin yapısını belirtir. Cisimler fonksiyonel cephesini teşkil eder. Mesele gözün
fonksiyonunu dışardaki cisimlerin görüntülerini, içinde bulunan ve beyine bağlı olan kısımlara aksettirmektir. Görüyoruz ki, strüktür dediğimiz yapı ile fonksiyon yani görülen iş ayni cismin iki cephesidir. Tabiat kanunları, canlı veya cansız, bütün varlıklarda asla değişmez. Kâinatın üstünde kudretli bir yaratıcı zekâ varsa, tabiat kanunları bize bu zekânın bir cephesini göstermektedirler. Marc Aurele: «Dünya Tanrının vücudu gibidir.» diye düşünürdü, insanların yaptıkları kanunlardan birçoğunun ise realite ile münasebeti yoktur. Bir takım içtimaî nizamlardan ibarettirler. Bu nizamnameler ise naçiz aklımızın eseridir. Bir memlekette meşru olan bir şey başka bir memlekette gayrı meşru olabilir. Fransada Seyrüsefer Nizamnamesi «Daima sağdan gideceksin» der. Ingilterede «Soldan Git» diye emreder. Bundan başka, bu kanunlar karşısında herkes müsavi değildir. Zengin ve kudretli insanlar bu kanunların emrettikleri şeylerden kolayca kendilerini kurtarabilirler. Halbuki tabiat kanunları her yerde ayni ve kafidir. Hangi memlekette olursa olsun, onlara karşı gelen mutlaka ceza görür. Kendilerine karşı gelene asla ihtar etmezler; cezaları, emirleri gibi sessizdir. Atina meclisi senenin bazı günlerinde kanunları tekrar gözden geçirmekle meşgul olurdu. Zira içtimaî nizamnameler daima muayyen bir zaman içindir. Tabiat kanunları ise ak' sine ezelîdir. Bu kanunlar kâinatın yaradılışmdanberi mevcuttur ve kâinat var oldukça mevcut olacaklardır. Işığın srü'ati asla değişmiyecektir. Yer çekimi kanunu karşısında herkes müsavidir. Suyun üstünde asla kendiliğimizden yürüyemiyeceğimiz gibi, hiçbir sun'î vasıta olmadan havada uçamıyacağız. Met ve cezir, ay dünyanın etrafında döndüğü müddetçe vukubulacaktir. Her hangi bir kimyevî terkibin, 100 derece sühunette kaynamasına asla hiçbir şey mani olmayacaktır. Bugün çalışan bir adelede glikojen nasıl asid laktik haline geliyorsa, bundan yüz bin sene evvel de öyle idi. Bir adalede asid meydana gelince de o zaman olduğu gibi bugün de yorgunluk baş göstermektedir. Bir kalori daima 425 kilogrammetreye muadil olacaktır. Veraset kanunları da asla değişmeyeceklerdir. Delilerin ve zekâca geri kalmış insanların dünyaya getirdikleri çocuklar da deli yahut zihnen geri kalmış insanlar olacaklardır, insanların dokuları alkolün tesirüe daima harab olacaktır. Demek ki, tabiatın kanunları medenî kanun gibi realitenin nasıl olması lâzım geldiğini göstermezler, etrafımızda ve içimizde mevcut olan şeylerin zarurî olarak nasıl olduklarını gösterirler. Bu kanunların büinmesi, olayları daha evvel tahmin etmeyi yahut istenildiği vakit onları sun'î olarak meydana getirmeyi mümkün kılar. Böylece, insan bu bilgi sayesinde dünyaya hakim olmuştur. Fakat bahsettiğimiz nizam tabiatın her tarafında ayni vuzuhla görünmez. Aklımız realitenin her cephesine ayni kolaylıkla nüfuz etmekten çok uzaktır. Yalnız cansız maddelerin sırlarını keşfetmekte ve bir takım . mücerret rİ3^azî formüller yaratmakta başarı göstermektedir. Fakat hayatî olayları iyice kavrayamamaktadır; zira aklımız basit olan şeylerden hoşlanır. Halbuki hayat fevkalâde muğlâktır. Bunun içindir ki, mekanik, fizik ve kimya ilimleri fizyoloji, psikoloji ve içtimaî ilimlerle mukayese edilemiyecek kadar ilerlemiştir. Atomları ve yıldızları kendi ruhumuzdan daha iyi tanıyoruz. Tabiî ilimler basamak basamaktır. En üst basamakta, bilaistisna bütün cisimlerin ayni şekilde tâbi oldukları kanunlar vardır. Meselâ: yer çekimi kanunu, maddenin tahaffuzu kanunu ve enerjinin tahaffuzu ve değişmesi kanunu gibi... Daha alt basamaklarda bir takım biolojik kanunlar bulunur; muhite intibak ve veraset
kanunları gibi. Bu kanunlar, bir takım cebir muadeleleri ile gösterilen fizik kanunları kadar sarih ve muhteşem değildir. Ancak bazı beden faaliyetlerinin neye doğru yöneldiklerini gösterirler ve onları ancak bu bakımdan eie almak lâzımdır. Psikoloji kanunları ise daha mükemmel olmaktan çok daha uzaktırlar. Halbuki zekânın yahut hislerin tezahürleri yeryüzünde yer çekimi kadar esaslı bir rol oynamaktadır. Zira bu tezahürler yer yüzünde mevcut en büyük, en esrarengiz enerjinin, ruhî enerjinin ifadesidirler. En alt basamakta sosyolojinin kanunları bulunur. Bu kanunların bir çoğu birer tahminden ibarettir; zira sosyoloji henüz bir takım faraziyelerden ibaret bir ilimdir. Demek ki, realitenin bütün cephelerini ayni vuzuhla kavramaktan çok uzağız. Olayların önceden tahmini ise kesin olarak yalnız fizikle kimya alanında mümkündür. Gelecek güneş tutulmasının ne zaman vuku bulacağını, ve meselâ: kalsiyum karbonatın bulunduğu bir yere asit sülfirik döktüğümüz takdirde ne gibi olayların cereyan edeceğini yanılmağa imkân olmayacak bir şekilde kesin olarak biliyoruz. Fakat herhangi bir insanın ne zaman öleceğini, yahut mağlûbiyetin veya zaferin bir milletin istikbali üzerine nasıl tesir edeceğini önceden bilemeyiz. Belki de insan zekâsı realiteyi bütün o çeşitli tezahürlerile beraber kavrayabileceği tekâmül basamağına henüz ulaşamamıştır. Belki de tabiat kanunlarının bize bütün alanlarda ayni vuzuhla görünmeleri için, büyük bir sabırla elimizdeki en iyi metodları kullanmamız lâzım gelecektir. Fakat şimdilik cehaletimiz bizi nizamın ancak kâinatın bir kısmına şamil olduğunu düşünmeğe sevketmemelidir. Muhakkak ki, ahlâki veya içtimaî hayat ta ayni şekilde muayyen fakat meselâ, gazların karışmasından yahut ışık dalgalarının yayılmasından çok daha muğlâk kanunlara tâbidir. Bu kanunları henüz bilmiyoruz. Şu unutulmamalıdır ki, atalarımız kâinatta bir nizam olduğunu hissediyorlardı, fakat bu kanunları bulamadılar. Biz modern insanlar, fizik, kimya ve fizyoloji kanunlarım bulduk. Fakat belki de insanlar arasındaki münasebeti gösteren ve bu gün varlığını hissettiğimiz kanunları asla bulamıyacağız. Akıl yavaş yavaş ışığa doğru yükselirken, kâinatın ahengi içinde mevcut müphem mekanizmaları kavramak kabüiyetini tedricen ~ kazanıyor. II insanın yeryüzündeki durumu — Kozmik muhitin hayata, hayatın ,da kozmik âleme intibakı — Bedenî ve zihnî faaliyetlerin birbirine tâbi oluşu — fnsan tabiatın bir parçasıdır. Hayatımıza istikamet verirken, dış âlemde mevcut nizamı göz önünde bulundurmadan hareket edemeyiz. Halbuki hâlâ canlılar arasında üstün bir durumda olduğumuzu ve umumî kaidenin haricinde kalabileceğimizi sanıyoruz. Hür olduğumuz zehabı bize aldatıcı bir güvenlik vermektedir. Yer yüzünde otlardan, ağaçlardan ve hayvanlardan çok üstün bir mevki işgal ettiğimizi samyoruz. Halbuki tabiattaki hakiki durumumuzu kesin olarak bilmeliyiz. Aristo'danberi malûmdur ki vücudumuz bir bütündür; bu bütünü teşkil eden parçalar arasına faaliyet bakımından bir münasebet mevcuttur ve bu parçaların mevcudiyeti bütün hizmetlerüe kaimdir. Vücudumuz dokulardan, kandan ve ruhtan ibarettir. Bu üç unsur birbirlerinden farklı olmakla beraber birbirlerine bağlıdırlar.
Ayni zamanda bulunduğumuz fi, zikî ve kimyevî muhitten de farklı oldukları halde ona bağlıdırlar. Dokuları teşkil eden bütün maddeler ve kan doğrudan doğruya yahut bitkilerle hayvanlar vasıtasile bu muhitten çıkar. Vücudumuzun büyük kısmı yağmur, pınar yahut dere suyundan ibarettir. Vücudumuzda bulunan bu suyun içinde menşeleri toprakta olan madenî tuzlar vardır. Hücrelerin ve kanın esas unsuru bu sudur. Toprakta ve deniz suyunda olduğu gibi bu suda da sodyum, potasyum, magnezyum, kalsiyum, bakır ve bir miktar da manganez kalayüe arsenik gibi nispeten ender olan vücudumuza da hayvan eti, süt, hububat taneleri, sebze yaprakları, yumruları yahut kökleri vasıtasile giren maddeler vardır. .Dokuların meydana gelmesi, yaşamaları ve sarfettikleri enerjiyi yeniden kazanmaları için lüzumlu olan azotlu maddeleri, yağları, şekeri, tuzları, vitaminleri temin eden de yine hayvanlar ve bitkilerdir. Vücudumuzun terkibinde mevcut olan kimyevî maddeler, güneş, ay ve yıldızları meydana getiren maddelerin aynidir. Bizim teneffüs ettiğimiz atmosferik oksijenle Merihteki oksijen arasında hiç fark yoktur. Adalelerimizle böbreklerimizdeki glikojen moleküllerinde bulunan oksijen ve iskeletimizdeki kalsiyum, güneşin atmosferinde bulunan ve Mac Math tarafından filmi çekilen alevlerdeki oksijenle kalsiyumun aynidir. Kanın kırmızı kürreciklerindeki demir, meteoritlerdeki demirden farksızdır. Yıldızlar arasında boşlukta hafif bir sis halinde dalgalanan sodyum atomları, yemeklerde kullandığımız tuz gibi vücudumuz tarafından pek alâ kullanılabilir. Velhasıl vücudumuzu teşkil eden bütün kimyevî unsurlar, kozmostan yani topraktan, havadan ve sudan alınmadır. Kimyevî unsurlar vücudumuzun içinde de dışında da ayni halde bulunurlar. Claude B'ernard'tanberi fizyoloji kanunlarının, esas itibarile mekanik, fizik ve kimya kanunlarının ayni olduğunu biliyoruz. Cisimlerin muayyen şartlar altındaki durumları daima aynidir. Meselâ: kitleler kanunu, osmos tazyiki ve idrodinami kanunları dokularımızda da caridir. " Bununla beraber, istatistiğe dayanan bazı kanunların Donnan'ın ortaya attığı faraziyeye göre olduğu gibi, ancak birkaç protid molekülü ihtiva edecek kadar küçük olan hücre topluluklarında cari olmaması mümkündür. Hülâsa, vücudumuz kâinatın bir parçasıdır. Hususî bir şekilde organize edilmiştir. Fakat kâinatın geri kalan kısmında cari olan kanunlara tâbidir. Vücudumuz, içinde bulunduğu fizikî muhitle ayni elemanlardan müteşekkildir. . Bundan başka vücudumuzla onun içinde bulunduğu muhit arasında birbirine bağlı fonksiyonel münasebetler mevcuttur. Muhit insana, insan da muhite uyar. Diyebiliriz ki, muhitle insan, anahtarla kilit gibidir. Her ikisi bir bütünün parga larıdır. Hakkaten de, yer yüzünde, kâinatta eşine rastlanmıyan fizikî ve kimyevî şartlar bir araya gelmiştir. Bu da yaşamamızı mümkün kılmıştır. Yer yuvarlağının etrafında, en yüksek dağlarda bulunan canlıların teneffüs edebilmeleri için gereken oksijeni temin, edecek kadar kalın bir atmosfer tabakası' vardır. Bitkileri ve hayvanları güneş ışıklarının tahrib edici tesirine ve soğuğa karşı koruyan da yine atmosferdir. Bütün cisimlere tesir eden yer çekimi, bizi ihtiyaçlarımızı tatmin etmemizi mümkün kılacak şekilde toprağa bağlar. «Müşteri'de olsaydık, muhakkak ki vücudumuzun ağırlığından kımıldıyamazdık. Ayda olsaydık çok hafif olurduk. Demek ki: kozmit muhit, Henderson'un belirttiği gibi, hayata intibak etmekte ve bunu bilhassa üç elemanın hususî vasıfları sayesinde yapabilmektedir. Bu üç eleman: oksijen, idrojen ve karbondur. Birleşince su ve asit
karbonik meydana getirirler. Yer yuvarlağının sühunetinin değişmesine mani olan su ve asit karboniktir. Bundan başka su birçok kimyevî elemanları harekete getirir. Bu elemanlar harekete gelince, her yere nüfuz ederler ve bitkelere gıda vazifesi görürler. Bütün bunlardan başka idrojen, oksijen ve asit karbonik mevcut elemanlar arasında en aktif olanlarıdır. En çok birleşen ve en muğlâk molekül topluluklarını husule getiren bu elemanlardır. Bitkiler ve hayvanlar erimiş olarak bir takım kimyevî maddeleri temin ed4n suyun yardımı ile, insanın muhtaç olduğu karışık gıdalapı"Kazırlar. İşte muhit hayata bu şekilde intibak eder. Hayat da muhite uyar. Bunda muvaffak oknikk için iki ayrı usul kullanılır. Birincisi: muhitte bulunanları içine almak, massetmektir. Meselâ: organizma havadaki oksijeni içine alır, gıda maddelerini de masseder. İkinci usul: muhite karşı bir tepkide bulunmak ve ona intibak etmektir. Bu İntibak, büyük intibak sistemlerinin gayret sarfetmelerile mümkün olur. Bu gayretin tekrarlanması intibak sistemlerinin yani damarların, sinir merkezlerinin, adalelerini, guddelerin, kalbin ve bütün organların kuvvetini artırır. Bu sebepledir ki, fert gelişmesinin zirvesine ulaşmak için, muhit ile daima mücadele etmeğe mecburdur. Hayat şartlarının sertliği insan şahsiyetinin gelişmesi için zarurî bir faaliyet yaratır. Alimler sık sık garip bir hataya düşerler: tabii olayları sanki kendileri tabiatın dışmdaymışlar gibi müşahede etmeğe kalkarlar. Halbuki hakikatte kendileri, müşahit, obje ve müşahededen mürekkep maddî bir sistemin birer parçasıdırlar. Gerçi zihnimiz mekân ve zamanın dört buudu içinde hapsedilmiş değildir. Kozmos'un içine dalmış bulunmakla beraber içimizde ondan kurtulabileceğimize dair bir his vardır. Ruh, henüz nasıl olduğunu anlıyamadığımız bir şekilde, fizikî oluşumdan kurtulabiliyor. Bununla beraber vücudumuza yani fizik âleme bağlı kalıyor. Başka deyişle bu âleme tabidir. Ruhun ulvî temayüllerinin birdenbire yok olması için, kandaki plâzmanın bir takım kimyevî unsurlardan mahrum kalması lâzımdır. Meselâ: tiroid guddesi damarlara tiroksin ifraz etmezse ne zekâ, ne iyiyi kötüden ayırma duygusu, ne güzellik hissi, ne de dinî inanç kalır. Vücuttaki kalsiyumun azalıp çoğalması zihnî muvazenesizliğe sebep olur. Müzmin ayyaşlığın tesirile şahsiyette ikilik meydana gelir. Dişi bir fareye verilen gıdanın içinden, üstad Collum'un yaptığı gibi manganez tamamen kaldırılırsa duyduğu ana şefkati yok olur. Aksine bakir dişi farelere, «pituitaire» guddesi ifrazatının hulâsası olan prolâktin isimli madde verilirse, bunlar başka farelerin yavrularını evlât edinerek, onlara yuvalar yapar ve itinayla bakarlar. Fare yavrusu bulamazlarsa duydukları ana sevgisini güvercin yavrularına göstermektedirler. Bazı hastalıkların hisler üzerinde derin bir tesir icra ettikleri muhakkaktır. Hafif bir ansefalit letarjik dimağı kaplamağa başladığı zaman, bazen zekâyı deka ışıklarile aydınlatır. Muhakkak ki ruh hali, vücudun içinde bulunduğu duruma tabidir. Ruhun entellektüel ve teesürî faaliyetleri organların içinde bulundukları fizikî, kimyevî ve fizyolojik şartlara, binaenaleyh kozmik âleme tâbidir. Hulâsa: vücudumuz su ile havadan yahut topraktan alınan elemanlardan müteşekkildir. Fizik ve kimya kanunları dış âlemde olduğu kadar, dokularımızın ve ruh hallerimizin derunî âleminde de caridir. Biz, yer yüzünde bulunan diğer varlıklara benzer, varlıklarız, amma kayalardan, dağlardan, derelerden ve okyanustan ziyade hayvanlara, ağaçlara ve diğer bitkilere yakınız. Tabiatın bir
parçası olduğumuz açıkça bellidir. Üst basamaklarda bulunan hayvanlarla, bilhassa şempanzelerle ve sibonlarîa (1) aramızda yakın bir akrabalık vardır. Fakat zekâ bakımından onlardan çok daha üstünüz. Zekâ sayesinde keyfimizin istediği şekilde hareket etmek hürriyetini kazandık. Bize tabiata tabi olmadığımız zehabını veren bu hürriyet hissidir. Fakat hür olduğumuz nasıl doğru ise, âlemdeki nizama tâbi olduğumuz da doğrudur, istersek tabiat kanunlarını hiç nazarı itibara almıyabiliriz. Bizi vücudumuzun yahut ruhumuzun esaslı vasıflarını ve etrafımızdaki âlemin çeşitli hallerini nazarı itibara almağa zorlayan tek şey, irademizdir. Arzu ettiğimiz takdirde, suyun üstünde yürümek düşüncesiyle bir vapurdan inebilir yahut Empire State Building'ten Beşinci caddeye atlıyabiliriz. Haşhaş sayesinde'hayalimizin yarattığı harikalar diyarında yaşamakta, yahut kendimizi modern medeniyetin sefahatine terketmekte serbestiz. Başka deyişle hürüz. Fakat bizi içinden çıktığımız bu âleme bağlıyan bağları asla koparamıyacağız. İnsan iradesi asla kâinatın yapısını değiştirmeğe muktedir olamıyacaktır. Biz, kuzey kutup denizlerinde yaşayan deniz hayvanları yahut tropik ormanlarda dolaşan antropoidler gibi, alt basamaklarda bulunan hayvan kardeşlerimizle beraber tabiatın birer parçasını teşkil ediyoruz. Bunun içindir ki, dünyamn geri kalan kısmının tabi olduğu kanunlara biz de tabiyiz. Madem ki dünyanın bir parçasını teşkil ediyoruz, Epiktetos'un dediği gibi onun nizamlarına göre yaşamalıyız. Daha doğrusu biz öz varlığımızın icap ettirdiği şekilde yaşamalıyız. Canlıların hayata ikıtibakı — İnsiyakın rolü kavuşmamız — Zekânın ve iradenin rolü. — Hürriyete Kendi kendine yaşıyan hayvanlar kâinatın içinde mevcut nizama nasıl intibak ediyorlar? Dünyada mevcut her şey yapısının, strüktürünün icab ettirdiği şekilde bulunur. Cisimlerin sayısı pek çok olduğu için birbirlerine karşı durumları da SOH derece çapraşıktır. Halbuki hayvanlar kendileri ve muhitleri hakkında bir şey bilmedikleri halde, realitenin bu içinden çıkılmaz lâbirenti içinde gidecekleri istikameti, hayret edilecek kadar kesin bir şekilde tâyin edebiliyorlar. Hayvanlar, Fabre'in dediği gibi, kâinatın içinde bulunduğu ahengi doğuştan sahip oldukları bir hisle seziyormuş intibaını verirler. Halbuki insanda böyle değildir. Hayat, kâinata nüfuz etmek ve gelişmek için iki ayrı usule baş vurmuş gibidir. Birincisi: insiyak, ikincisi zekâ ve iradedir. insan hariç, diğer bütün canlı varlıklar kendileri ve dünyahakkmda bir nevi fıtrî sezişe sahiptirler. Bu insiyak onları realiteye tam ve kat'î bir şekilde intibak etmiye zorlar. Binaenaleyh yanılmak hürriyetine sahip değildirler. Yalnız akıl sahibi varlıklar yanılabilirler, sonra mükemmeliyete erişebilirler. Böcekler ise öyle değildirler. Böceklerin kurdukları topluluklar bugün nasıl gelişiyorlarsa, bundan iki bin sene evvel d« ayni şekilde gelişiyorlardı. Şunu da söylemek lâzımdır ki, antropoidlerde, fil yahut köpek gibi' üstün hayvanlarda insiyak bir zekâ çemberi ile çevrilidir. Fakat asıl hayatî fiillerde bu zekâ daima ikinci plânda kalır ve yerini insiyaka bırakır. Dişi bir köpek, kadının aksine yavrularına nasıl bakacağını bilir, (1) 7Âbon: en küçük maymun cinsi. bu hususta asla şaşırmaz. Kuşlar ne zaman yuva yapacaklarını bilirler. Arılar, kraliçelerini seçmekte işçi arıların yahut bey arının yetişmesi için lâzım olan gıda maddelerini arayıp bulmak hususunda yanılmıyorlar. Hayvanlar insiyakın otomatik
mekanizması yüzünden, insanlar gibi kendi heveslerine göre ve keyifleri istediği gibi yaşamak hürriyetine sahip değildirler. Onun içindir ki, muhitlerine tıpkı organ hücrelerinin kandaki fizikoşimik şartlara yahut ruh hallerine intibak ettikleri gibi, körükörüne ve kat'i bir şekilde intibak ederler. Hayvanların içinde bulunduğu muhiti muvazeneli, fizikî bir sisteme benzetebiliriz. Meselâ: bir bulut içinde dalgalandığı atmosferle olan münasebetlerinde nasıl yarulmazsa, bir kuş yahut bir balık ta dış âlemle olan münasebetlerinde öyle kafiyen şaşmaz. Atalarımız henüz birer vahşi hayvanken davranışlarına hâkim olan en büyük kudret insiyaktı. Şuurun uyanması yavaş yavaş insiyakların tamamen yok olmasına sebep oldu. Gerçi insan zekâsının etrafında halâ bir nsiyak çemberi vardır. Fakat bu insiyak dış âleme güvenle nüfuz etmemize imkân verecek ve davranışlarımızı bu dış âleain şartlarına göre ayar etmemizi mümkün kılacak kadar kuvvetli değildir. İnsan, karanlık bir ormanda kurt gibi klaJZSUZ yürüyemez. Bundan başka düşmanı, dosttan, ölüyü canlıdan ilk bakışta ayıramaz. İnsan insiyakların ve reflekslerin otomatik faaliyetlerinden tamamen kurtulmuştur. Hürdür. Yanılmak serbestiyetini kazanmıştır. Mevcut yollar arasında bir yol seçmek, sonra bu şekilde seçilmiş olan yolda yürümeğe çalışmak kendi arzularına tabi bir şeydir. Bugün, insan, hayatına istikamet vermek hususunda zekâsının şuurlu gayretinden başka bir şeye güvenemez. Halbuki zekâ insiyak kadar emin bir kılavuz değildir. İnsan henüz nasıl hareket edeceğini bilmemektedir. Asla devamlı bir medeniyet kuramamıştır. Şuur, sosyal haaytımızı, karıncaların kollektif hayatını idare eden insiyak kadar tesirli bir şekilde idare edebilecek bir tekâmül basamağına henüz ulaşamamış gibidir. Binaenleyh en mühim vazifemiz ruhî kudretimizi arttırmaktır. Ruh ayni zamanda hem zekâ, hem his, hem akıl hem kalb, hem mantıkî hem de gayrî mantıkî faaliyettir. Realiteye intibak edebilmek için zekâ kadar hisse de ihtiyacımız vardır. Zekâ, dış âlemi ve cisimler arasındaki münasebeti kavrar. Fakat bizi faaliyete sevketmez. Zihnî faaliyet, bilindiği gibi müşahede etmek, hatırlamak, mukayese etmek, hüküm vermek ve tecrübe yapmaktan ibarettir. Zekâ evvelâ sicimlere kıymet biçer. Sonra bu cisimlerin birbirleri üzerine yaptıkları tesiri tahlil eder. Meselâ: alman gıdanın sıhhate, sıcak havanın yiyeceklerin bozulmasına, can sıkıntısının aile huzur ve sükûnuna olan tesirlerini inceler. Tahrikin şiddeti ile intibaın kuvveti arasmdaki münasebetleri ve buna benzer sayısız bağları tetkik eder. Yalnız bu şekilde elde edilen bilgi kafidir. Vücudumuzun, ruhumuzun ve muhitimizin içinde bulundukları halleri öğrenmemiz lâzımdır. Bizim için mevzubahs olan şey, müşahhas realite ile temasa geçmektir. Yani ne gibi gıdalar alacağımızı, nasıl çalışacağımızı, nasıl istirahat edeceğimizi ve bütün bunlardan başka ailemize, dostlarımıza ve meslek arkadaşlarımıza karşı nasıl hareket edeceğimizi, komşularımızla nasıl iş birliği yapmamız gerektiğini bilmektir. Dünyaya intibak edebilmemiz için lâzım olan bilgiyi ancak tecrübe ve müşahede vasıtasiyle elde edebiliriz. Her insan kendisi ve muhiti hakkında böyle bir bilgi sahibi olmağa gayret etmelidir.
IV Bize göre hakikat — Realiteyi kavratmanın zorluğu <— Realitenin muhtelif cepheleri. İnsan zekâsı için realiteyi kavramak kadar güç bir şey yoktur. Halbuki bu, dünyadaki nizama uyabilmemiz için elzemdir. Bu bilgi ancak tecrübe ve müşahede yolu ile elde edilir. Tecrübe ve müşahede ise bir gayret ister. Halbuki zihnimiz bu gayrette bulunmaktan hoşlanmaz. Gazeteleri okumak, radyoyu dinlemek yahut film seyretmek çok daha kolaydır. İnsanların çoğu kendi kendilerini, başkalarını yahut herhangi bir şeyi, derinliklerine nüfuz ederek anlamak kabiliyetinden mahrumdurlar. Bu insanlar gördükleri terbiyenin ve yaşadıkları hayat icabı edindikleri alışkanlıkların kurbanıdırlar. Umumiyetle kültürleri orta okul yahut lisenin verdiği kültürden ibaret kalır. Fabrikaların, yazıhanelerin ve kahvelerin o sun'î havası içinde müşahhas realiteyi tetkik etmek imkânını bulamazlar. Ayak basılmamış tertemiz karın, derin sessizlik içinde bulunan dağların, sevinçlerinden yerlerinde duramıyan ve uçuşup duran kuşların, öğle sıcağında hareketsiz duran buğday tarlalarının güzelliğini ve ıssız bir çiftlikte hastalığın uyandırdığı dehşeti bilmezler. Halbuki bizim için bilinmesi gereken realite, gazeteler, mecmualar, kitaplar vasıtasiyle kazanılan bilgiden değil, müşahede ve tecrübenin verdiği yakın donelerden ibarettir. Bu doneler de, ancak müşahhasa gayet yakın olan bir takım mücerret mefhumlar şeklinde kullanıldıkları takdirde, yani daha evvel bahsettiğimiz amelî mefhumlar kategorisine dahil, basit mefhumlar olarak ele alındıkları takdirde faydalı olabilirler. Bu mefhumlar ilmin gelişmesi için olduğu kadar, hayata istikamet vermek bakımından da lüzumludurlar. Bizi felsefî ve ilmî seraplardan, arzulardan, hayallerden kurtarırlar. Bu mefhumlar, zekânın insiyak kadar emin bir şekilde realiteye nüfuz etmesini mümkün kılan yegâne vasıtadır. Realitenin muhtelif görüntüleri vardır. Bu görüntüler ya olayların tahlilinde kullanılan tekniğin yahut müşahedelerin genişlik ve denliliğinin eseridirler. Hepsini nazarı itibara almak lâzımdır. Zihnin faaliyetlerini anlamak için kullanılan teknik, organik faaliyetlerin tahlilinde kullanılan teknik kadar kat'î olmasa bile, Onun kadar mühimdir. Kendi hakkımızda bildiğimiz ve kâinat hakkında bildiklerimiz iki ayrı ilmin mevzuudur: fizikle kimyanın kat'î bir hudutla ayrılmadığı cansızlar âlemini tetkik eden ilim ve hayatı tetkik eden ilim! Bu ikincisi psikolojiyi hatta anotomiyi, fizyolojiyi ve jenetiği içine alır. İnsanı tetkik eder&en kullanılan anotomi, fizyoloji yahut psikoloji metodlan sayesinde, vücudun yapısına, fizyolojik faaliyetlerine yahut entellektüel ve manevî faaliyetlerine dair bir takım, hususiyetler meydana çıkar. Tahlilî metodlarnı en kestirme olanı entrospeksyondur. Kendi kendimizi dinlerken, kâinat yaratıldığından beri mevcut olan şeylerden tamamen farklı bir şeyle başbaşa kalıyoruz: bu her seferinde, daha evvel asla vuku bulmamış ve bir defa olduktan sonra asla tekrarlanmıyacak bir olay teşkil eder. Kendimizi dinlerken içimizde daima ayni olmakla beraber durmadan değişen, ayni zamanda hem malûm hem meçhul, hem maddî hem manevî olan bir varlıkla başbaşa kalırız. Entrospeksiyon vasıtasile gördüğümüz bu dünyada eşi olmayan varlık, bizim için realitenin en az değişen ,en bedihî olan cephesidir. Zira entrospeksiyonda müşahede edenle edilen ayni olduğu için müşahede daima ayni çapta olur. Bundan başka bu müşahade, doğrudan doğruya, yani ekseriya müşahadeleri derinleştirip sığlaştıran âletlerin yardımı olmadan yapılır. Kendi
şuurumuzu tetkik etmek için faydalanabileceğimiz bir mikroskop yahut teleskop yoktur. Bununla beraber, kendini tetkik etme itiyadı gittikçe daha derinlere nüfuz etme imkânını kazandırır. Böylece yavaş yavaş daha derine inerek, şahsiyetimize mahsus temayüller ve vasıflar hakkında daha etraflı bir bilgi ediniriz. Kendi vücudumuz, etrafımızdaki insanlar, hayvanlar, evler, bitkiler, ağaçlar, bulutlar ve güneş, velhasıl realitenin bütün tezahürleri muhtelif şekillerde ve değişik şartlar altında yapılmış müşahadelerin neticesidir. Cisimleri yakından veya uzaktan, sadece gözlerimizle yahut hususî âletlerle seyredebiliriz. Bir cismin manzarası rnüşahadenin yapıldığı şekle göre değişir. New York limanının önündeki dünyayı aydınlatan Hürriyet Âbidesi, kendisine pek yakından yahut pek uzaktan bakıldığı takdirde bütün manasını kaybeder. Altında gezinen kimselere tamamen şekilsiz bir bronz kitlesi olarak görünür. Uçakla 2000 metre üzerinden geçildiği takdirde kendisi de, üzerinde bulunduğu adacık ta, suların üstünde belli belirsiz bir leke olarak görünür. Bir cisim hakkındaki bilgimiz yapılan Müşahedenin derinliğine tabidir. Ressamın gördüğü cild ile anotomi âliminin mikroskopla tetkik ettiği cild arasında büyük farklar vardır. Fakat muayyen bir şekilde yapılmış olan bir müşahedenin neticesi, başka şekilde yapılmış bir müşahedenin »eticesine nispetle realiteye daha yakın yahut daha uzak sayılamaz. Fizikoşiminin kan anlayışı, histolojinin kan anlayışından daha üstün değildir. Fiziko simi kanı molekül bakımından inceliyerek o cephesini ifade eder, histoloji ise hücreleri tetkik eder. Fakat günlük hayatta kan, meselâ: traş bıçağının, yaptığı kesikten akan kırmızı sudur. Demek ki muayyen bir şekilde yapılmış müşahedelerden elde edilen mefhumlar birbirlerine uymayabilirler. Meselâ: Öklid'in prensipleri yer yüzünde hakikata uygundurlar, amma kâinat bir bütün olarak ele alındığı takdirde, doğru olmadıkları görülür. Kâinat hiç te Öklid'in prensiplerine uygun değilmiş hissini verir. Bunun gibi rasyonel mekaniğin kaideleri de «atomlar arası âleme» tatbik edilemezler. Bir mefhum ancak onu bize kazandıran müşahedenin yapıldığı alanda tam bir emniyetle kullanılabilir. Hayata istikamet vermek bakımından realitenin bilhassa hangi cephesini bilmek lâzımdır? Bize yakın olan ve günlük hayatta görülen cephesini. Bizim için bir kavağın reel görünüşü yol boyunca gölgesinde gezindiğimiz andaki görünüşüdür. Uçakla tepesinin birkaç metre üstünden geçtiğimiz andaki görünüşü değil. Bizim kozmik âlemimiz, insanların beyaz mâbedler inşa ettikleri devirde yaşıyanlarm kozmik âlemine, meselâ Planck'ın, Einstein'in yahut Broglie'nin kozmik âleminden çok daha yakındır. Bize göre güneş, tıpkı Copernic'den ve Galile'den evvelki devirlerde olduğu gibi, dünyanın etrafında dönüyor ve bizce dünya halâ kâinatın merkezidir. Bizim için realite, sokakta, ormanlarda ve kırlarda dolaşırken gördüğümüz şeylerdir. Bizim için dünya, vücudumuz gibi ölçülebilen dünyadır. Saatte yüz kilometre yapan bir otomobilden yahut yerden bin metre yüksekte bulunan bir uçaktan gördüğümüz dünya değil. Mikroskop adeselerinden yahut teleskop aynasından seyredilen dünya da bizim asıl hakikî dünyamız değildir. Bizim ulaşabildiğimiz realite günlük hayatta yaptığımız işler, dertler, se, vinçler ve bu dünyada geçirdikleri günler zarfında türlü şartlar altında bulunan beşerî varlıklardır. Bizim için realite, ay ışığında dolaşan âşıklar, yavrusuna gülümsiyen ana, öküzlerini sapana koşan köylü, yazıhanede ömür tüketen memur, tezgâh başında çalışan işçi, koltuğunda kendine göre bir hayat yaşıyan ihtiyar, vaktile olduğumuz bebek ve
yarın olacağımız cesettir. Fakat ulaşabildiğimiz realite, fizik oluşumun dışına zaman ve mekânın dört buudu dışına çıkarak şairlerle evliyaların bize tanıttıkları harikulade güzel manevî âleme kadar uzanır. Doğan güneşin ışıkları altında görünen karlı dağlarda nasıl bir güzellik varsa, bir kahramanın yaptığı fedakârlıkta da ayni derecede cazip bir güzellik vardır. Tanrının inayetine mazhar olanın çehresinde beliren ışık, doğan güneşin ışığı kadar hakikidir. Hjakikatte maddî âlem, manevî alemden ayrı değildir. Binaenaleyh ikisini de kavramamız lâzımdır. Bilmemiz icabeden kanunlar, yıldızlar âleminin yahut atomlar âleminin kanunları değil, cisimlerin tecrübe ve müşahade ile, öğrenebildiğimiz aslî temayüllerini idare eden kanunlardır. Bu temayüller hayatımızın her safhasında realitenin mutlaka nazarı itibara almamız icab eden cephesini teşkil ederler. İnsanın realiteden ayrılması — Modern medeniyet tabiat kanunlarına nasıl itaatsizlik ediyor? — Hayatın bu İtaatsizliğe karşı tepkisi — Felâketlerimiz neden Seri geliyor? İnsan realitenin ancak bir cephesini kavramıştır, ilim ağacından memnu meyvayı koparmıştır; Fakat bu meyva henüz olgun değildi. Bize kendi benliğimiz hariç, herşey hakkında bilgi verdi. İlim maddî âlemin bir bilançosunu yaptı ve ondan sistematik bir şekilde faydalanmağı mümkün kıldı. Teknoloji bize zenginlik, sıhhat konfor velhasıl hayatta lâzım bütün kolaylıkları temin etti. Yeryüzünde yeni bir cennet yaratmamıza imkân verdi. Fakat yaptığımız plânda muazzam bir hata vardı. Zira hayatî ilimler, cansız madde ile ilgili ilimlere nispetle çok geri kalmıştı. Kendi vücudumuz ve ruhumuz hakkında bilgi edinmeden fizik âleme hâkim olmuştuk. Bunun içindir ki, etrafımızdaki makine terakkisine gayet iyi intibak eden, fakat ferdî, sosyal ve ırkî gelişmemize hiç te müsait olmayan bir muhit yarattık. Mümessillerimizi ilmî mefhumlar üzerinde, yani müşahhas realiteye göre kuracak yerde, onları bir takım ideolojilere göre tesis ettik. Böylece hakikî ihtiyaçlarımızı tatmin edemeyen bir dünya kuruldu. Bu dünyaya ebediyyen yabancı kalacağız. Modern insan maddeyi her şeyden üstün saydı ve maneviyatı ekonomiye feda etti. Zindeliğe, kuvvete ve sevince, rahatlığa tercih etti. Atalarının toprağını terketti. Mütevazî arkadaşları olan hayvanları unuttu. Ruhsuz bir makine kavmi arasında «yaşamağa başladı. Güneşin altında dalgalanan buğday başaklarını, ormanın derin sessizliğini, gecenin sükûnetini, bitkilerin, ağaçların ve suların ahenkli güzelliğini hafızasından sildi. Hendesî bir takım çizgilerden ibaret kaskatı sitelere kapandı. Fabrikaların yeknasak işi yüzünden asıl şahsiyetini kaybetti. Farkında olmadan bütün hayat kanunlarına karşı geldi. İşte o zamandır ki realiteden tamamen uzaklaştı. Bugün, teknolojinin tekâmülüne kapılarak, zaman denilen yolda, vücudumuzun ve ruhumuzun esaslı ihtiyaçlarına ehemmiyet vermeden ilerliyoruz. Maddî âlemin içinde bulunmakla beraber ona tâbi olmadığımızı sanıyoruz. Hayatta kalabilmek için, keyfimize göre değil, cisimlerin ve kendi vücudumuzun yapılarının icap ettirdiği şekilde hareket etmek mecburiyetinde olduğumuzu kabul etmek istemiyoruz. Manen hürriyete kavuşmamızın, kudsiyet hissini kaybetmemizin tarihi ile tabiatın esas kanunlarına itaatsizliğimizin tarihi birbirlerine o kadar yakındır ki, onları birbirinden ayırmak pek güçtür. Meselâ: hayatta yegâne gaye olarak menfaati kabul etmekle, iradî olarak beşerî faaliyet sahasını daraltmış olduk. Ancak şahsiyetimizi dar bir çerçeve içinde hapsederek bütün gayelerimizi maddî menfaatlere hasredebiliriz.
Home Econamicus, tabaatın yarattığı değil liberalizmle Marksizmin icat ettiği bir şeydir. Beşerî varlık sadece istihsal ve istihlâk için yaratılmamıştır. Daha tekâmülünün başlangıcında, güzelliğe karşı sevgi, dine karşı hürmet göstermiş, entellektüel bir tecessüse, yaratıcı bir muhayyileye, kendisini feragate sevkeden bir duyguya sahip olduğunu ve içinde kahraman bir ruh taşıdığını ispat etmiştir. Binaenaleyh insanın yalnız ekonomik faaliyetini tanımak onu diğer kısımlarından tecrit etmektir. Demek ki liberalizm ve Marksizm, her ikiside, tabiatın esas temayüllerine tecavüz etmektedirler. Gençliğin yalnız zekâsını inkişaf etirecek bir şekilde terbiye edilmesi de ruhî tekâmülün esaslı kanunlarından birine aykırıdır. Zira ruhun entellektüel faaliyetleri yanında entellektüel olmayan faaliyetleri de vardır. Tamamen entellüktüel olmayan faaliyetler, yani ahlâk duygusu, güzelliğe hayranlık duygusu ve mistik duygu, şahsiyetin teşekkülünde çok mühim rol oynar. Çocuğun teessürî hayatını geliştirmeyi ihmal etmekle çok büyük hata işliyoruz. Fizyolojik gelişmenin, duyguların gelişmesinden ayrı bir şey olmadığını hâlâ idrak etmiş değiliz. Tabiatın güttüğü gayeye tam manasile uymak için, ruhun entellektüel faaliyetleri kadar entellektüel olmayan faaliyetlerini ve vücudun organik faaliyetlerini de geliştirmek lâzımdır. Terbiye bütün bu faaliyetlere şâmil olmalıdır. Ana babalar ve gençliğin terbiyesile meşgul olanlar tarafından hayata karşı, daha ağır suçlar da işlenmektedir. Canlıların tekâmülünün en esaslı kanunlarından biri gayret sarfetme kanunudur. Adaleler, organlar, zekâ ve irade velhasıl benliğimizin bütün kısımları ancak çalışarak, işliyerek kuvvetlenirler. Zekânın, adalelerin iradeye dayanan gayretlerini ve intibak sistemlerinin gayri iradî gayretlerini ortadan kaldırmak en büyük suçlardan biridir, insanların tavrı hareketlerini uydurdukları an'anevî kaideler, beşeriyetin derin sezişlerinin ifadesiydi. Dinî ahlâk ta hayatın esas temayüllerine uygun' kaideler ortaya atmıştı. Bunun içindir ki bütün ahlâki disiplinlerden ve her türlü gayretten sıyrılma arzusuna, tabiat kanunlarına itaatsizlik nazarı ile bakmalıyız. Bizim bu itaatsizliğimize karşı, hayat, bilindiği gibi, bizden uzaklaşmakla cevap verdi. Bu cevabı sessiz ve haşindi. En ileri görüşlü kimseler tehlikeyi seziyorlardı. Hayat, vereceği cevabı uzun zamandır hazırlıyordu. Bundan bir asır kadar evvel, Fransız müesseseleri bütün Avrupa memleketleri için bir gıpta mevzuu idi. Bu imtiyazlı ülkede en büyük san'atkârlar, muharrirler ve âlimler yetişiyordu. Zenginliği gündengüne artıyordu. Fransız milleti büyük milletti. Halbuki daha o zaman inkâr edilmesi imkânsız inhitat alâmetleri belirmişti. Fransızlar arasında medeniyet hastalığı daha 1830 senelerinde çok ilerlemişti; bununla beraber, çöküntü daha sonra vukubuldu. Hayatın uzaklaşması ani bir şekilde oldu. Fizyolojik ve entellektüel faaliyetlerin kendikendini idare eden bir merkezi olan insan vücudunun harikulade bir kabiliyeti vardır. Çeşit, çeşit şartlara göre vaziyet alma kabiliyeti. Vücut intibak kabiliyetinin azamîsini sarfettikten sonra ahlâk bozulur, türlü türlü karışıklıklar baş gösterir, zekâ zayıflar, asâb bozukluğu, cinsiyet hırsı ve kısırlık müşahede edilir. Vücut, yapısına göre olmayan metodlara uyularak çalıştırılan bir makine gibi olur, kırılıverir. Üçüncü vitesten birdenbire geri basmamalıdır. Motora su yahut kum sızdırmamalıdır. Hayat yolunda kendimizi idare ederken, tıpkı otomobil idare ederken olduğu gibi, herşeyin bir tepki yaratacağını, herşeyin ödendiğini bilmelidir. Bunun içindir ki, mubah olanı yasak
olandan ayıramıyan nice aileler, milletler ve ırklar felâkete, soysuzlaşmağa ve ölüme sürüklenmektedirler. Bu ceza kendiliğinden otomatik olarak çarpar. Tabiat kanunlarına aykırı hareket edenler cisimlerdeki mekanizmaların basit oyunlarına kurban giderler. Hayatın kendisine karşı gelenlere verdiği bu cevap, başımıza gelen bütün felâketleri izah eder. Medeniyetin duçar olduğu hastalıklar, umumî harp, tabiat kanunlarına karşı gelmenin zarurî neticeleridir. Hayatın esas temayüllerini takip etmesine mâni olanların ceza görmemeleri imkânsızdır. Meselâ: her türlü derunî disiplinin yok edilmesi, iradenin artık gayret sarf etmemesine sebep olur; bundan başka insanda konfora düşkünlük ve gevşeklik meydana getirir. Böylece vaktile sühunet değişikliklerine, açlığa, uykuya, yorgunluğa karşı yapılan mücadelenin icap ettirdiği gayret yani sinir merkezlerinin, organların ve damarların devamlı gayretleri ortadan kalktı, intibak faaliyetleri duruldu. Halbuki gayret sarfı dokuların ve ruhun gelişmesi için en esaslı şarttır. Bunun içindir ki, gayret sarfetmeğe alıştırılmadan yetişen gençler, atalardan kalma medeniyeti omuzlarına yüklenemiyecek kadar kuvvetsiz birer aşağı insan oluyorlar. Bu gibi kimseler zekâlarına ve kültüre rağmen, gayet cılız, sathi ve büyük bir eser meydana getirmekten âciz bir halde kalırlar. Zira zekânın olgun ve kuvvetli olması için gayet sıhhatli ve sağlam organik bir öze ihtiyaç vardır. Ahlâki serbestiyet ve vuku.bulan ekonomik değişiklikler, bilindiği gibi kadınla erkeğin hususî faaliyetlerinde bir karışıklığa sebep olmuştur. Kadın artık kadın olarak kendisinden beklenen şeyleri yapamıyor yahut yapmak istemiyor; bunun neticesinde de millet hem kemmiyet hem de keyfiyet bakımından gün geçtikçe düşüyor. On altıncı asırda yaşıyan atalarımız düşünmeden Tanrı sevgisi yerine menfaat sevgisini ikame ettikleri zaman bunun hasıl edeceği neticeleri asla tahmin etmemişlerdi. Ekonominin ön plâna alınması neticesinde, sanayide ihtilâl oldu, liberalizm gelişti, zenginlik fevkalâde arttı ve hayat şartları düzeldi. O zaman Avrupada nüfuz, bakımından hayret edilecek bir çoğalma oldu ve ham maddelerle pazarlar için şiddetli bir mücadele baş gösterdi. Bu umumî harbi doğurdu, onun neticesinde de müthiş bir karışıklık oldu. İşte hayat kendisine itaat etmeyen insana böyle cevap verdi.
VI Tabiî kabanlarla beşer hürriyeti arasındaki tezat — Hörliyetî kendi îsteğimMe tahdit etme zarureti — Feragat tonunu. Düşünce hürriyetimiz hudutsuzdur. Muhayyilemiz • çöl rüzgârı gibi her türlü baskıdan âridir. Zekâmız mantık prensiplerine uyup uymamakta serbesttir. Herkes istediği zaman akılsızlık edebilir. Bundan başka Öklid'in geometrisi gibi müşahhas geometriye dayanan, yahut Riemann'ın geometrisi gibi müşahhas realiteyle hiç alâkası olmayan bir takım mantık yapıları meydana getirmek hakkına da sahiptir. Ayni şekilde hislerimizi ifadede de hudut tanımıyoruz. İstediğimiz kadar kıskanç, kaba, mağrur davranabiliriz, hodbince hareket edebiliriz, bütün sevkıtabiilerimize uyabiliriz, bütün iştihalarımızı tatmin edebiliriz. Hareketlerimizde,
hemen hemen düşüncelerimizde ve histerimizde olduğumuz kadar hürüz, insan hakikaten keyfinin istediği gibi hareket etmekte serbesttir. Önünde hudutsuz imkânlar vardır. Düşünce ve hareket hürriyetimizi hudutlandıran tek şey düşünce ve hareketlerimizin tevîid ettikleri neticelerdir. Zira imkânlar alam gözle görünmiyen, manevî ve asla değişmez bir sınırla ikiye bölünmüştür. Bu alanlardan birinde hürriyetimiz hiçbir tehlike tevlid etmeden serbestçe faaliyette bulunabilir. Fakat diğer alanda faaliyete geçtiği takdirde ergeç felâkete sebep olur. Tehlikeli alanla tehlikesiz alan arasındaki sınır, bir daha değişmemek üzere varlıkların içinde bulundukları hal yani dış âlemle, biz insanların yapıları tarafından tayin olun,' muştur. İnsanların hürriyeti ancak, hayat kanunlarından hiç birine tecavüz etmediği alanda tehlikesizce faaliyette bulunabilir. Atalarımız, tehlikeli bölgelere dair an'anevî bir bilgiye, bir nevi sezişe sahiptiler. Biz bu bilgiye ehemmiyet vermedik. B«nun içindir ki mubah olanın nerede bittiğini, yasakların ne\ rede başladığını bilmiyoruz. Demek ki hürriyetimizden bilâhara cezasını görmeden istifade edemiyoruz. İşte hayat ilimlerinin gayesi, bize yasak olmayanlarla yasaklar arasındaki sınırın nerede bulunduğunu bildirmek, onu aşmamak imkânını kazandırmak, yani hürriyetimizi rasyonel bir şekilde kullanmayı öğretmektir. Gerçi fizik ve kimya kanunlarının bize ne kadar geniş bir güvenlik alanı bıraktıklarını öğrenmek kolaydır. Meselâ: yer çekimi kanunu hürriyetimizi pek çok tahdit eder, fakat emirleri gayet açıktır. Çocuk bir su sineği gibi suyun üzerinde yürüyemiyeceğini yahut havada bir kelebek gibi uçamıyacağmı çabucak öğrenir. Ateşin yaktığını daha küçükken anlar. Ama yalnız et ve pasta yemenin de ayni derecede tehlikeli bir şey olduğunu kendiliğinden asla anlıyamaz. Birçok biyoloji ve psikoloji kanunları vardır ki, bunları halk hiç bilmez, âlimler de henüz iyice tetkik etmemişlerdir. İnsanların çoğu kendileri hakkında pek az bilgiye sahiptirler. Meselâ: ijyenik bilgileri çok noksandır. Napolyon bu cehaletin kurbanı olmuştur. Cambetta'ran kırk iki yaşındayken bir ihtiyardan farksız olmasının sebebi de muhakkak ki, gençken kendisini katlanmağa zorladığı gıda mahrumiyetidir. Ayni şekilde, modern insanlar pedagoji ve sosyoloji alanlarında henüz iyice tarif edilmemiş, bununla beraber fizik kanunları gibi değiştirilmesi imkânsız kanunların mevcut olduğunu idrak etmemektedirler. Halâ bir takıia filozofların yahut inkilâpçıların izinden yürümektedirler. Pedagoji alanında Jean Jacques Rousseau'nun yahut John Dewey'in, sosyoloji alanında da Adam Smith'in, Jeremy Bentham'm, yahut Kari Marx'ın ideolojilerini kabul ederler. Hayat kanunları kendilerine karşı gelenleri umumiyetle ancak birkaç nesil sonra cezalandırdıkları için, onlara, meselâ: yer çekimi kanununa ve diğer fizik kanunlarına olduğu gibi itaat etmeyi bir türlü öğrenemedik. Beşerî hürriyetle tabiat kanunları arasında korkunç bir ihtilâf vardır ve modern insan bu htilâfm kurbanıdır. Zira modern insan kayıtsız şartsız birhürriyet ister. Halbuki hürriyetinden, ancak bu hürriyet kendisini hayatın sessiz kanunları tarafından yasak edilmiş bölgeye sürüklemediği müddetçe tehlikesizce istifade edebilir. Hürriyet tıpkı dinamit gibi tesirli fakat tehlikeli bir vasıtadır. Onu kullanmasını öğrenmek lâzımdır. Zekâ ve iradeden mahrum hiçbir mahlûk onu lâyıkile kullanamaz. Tabiat kanunları dilsizdir. Mubah olanla yasaklar arasındaki sınır da bildiğimiz gibi. gözle görülmez. Uçsuz bucaksız kırlarda keyfimizin istediği gibi başıboş dolaşacak yerde, yoldan ayrılmamalıyız. Hattâ bu yol dar, çetin ve arızalı bile olsa... Demek ki tabiat
kanunlarına itaat, hürriyeti kendi elimizle tahdid etmeyi icap ettirir; derunî bir disiplin olmazsa hayatta muvaffakiyet imkânsızdır. Beşerî hürriyet ile tabiat kanunlarının icap ettirdiği şeyler arasındaki zıddiyet, nefse tahakkümü lüzumlu kılar. Kendimizi yahut torunlarımızı felâketlerden korumak için birçok anî isteklerimize, zevklerimize ve arzularımıza karşı koymak zorundayız. Fedakârlık etmeden kâinatta mevcut nizama uymak imkânsızdır. Feragat bir hayat kanunudur. Bir çocuk dünyaya getirmek bir kadın için, birçok fedakârlıklara katlanmak demektir. Atlet, artist yahut âlim olmak için sert bir disipline katlanmak lâzımdır. Sıhhat, kuvvet, uzun ömür ancak bir takım iştihalara karşı koymakla elde edilir. Feragatsiz ulviyet, güzellik ve kudsiyet olamaz. Birçok kimseler vazifelerini yapabilmek için konfora, eğlenceye, servete, hattâ hayata veda etmek zorunda kalmışlardır. İçinde bulunduğumuz devir feragatle başlamıştır; fakat feragat sadece kahramanlara ve evliyalara has bir meziyet değildir. Herkes feragat göstermelidir. Zira feragat beşerî hayatın bir zaruretidir. Bu zaruret, atalarımızda insiyaki otomatizmin yerini hürriyet aldığı vakit belirmiştir. İnsan her ne zaman bütün hürriyetini kullandı ise, tabii kanunlara karşı gelmiş ve şiddetle ceza görmüştür. Hayatta muvaffakiyet feragatla kaimdir. İnsan ancak hürriyetinin bir kısmını feda ederek kâinatta mevcut nizama1 ulaşabilir.
VII Kâinattaki nizama uymak zarureti. Hülâsa edelim: kâinatta bir nizam vardır. Her varlığın durumu yapısına tabidir. Cisimlerin içinde bulundukları halleri tabiat kanunları tayin eder. Bu kanunlar, dünyada • bulunan her şeye şamil, değişmez bir dille ifade edilemeyen sessiz ve ebedî kanunlardır. Vücudumuz toprağın, havanın ve suyun içinde bulunan unsurlardan yapılmıştır. Biz tabiatin bir parçasıyız. Ruhun vücuttan ayrılmadığına göre, organlardan birinde vuku bulan kimyevî yahut fizikî her değişikliğin ruh üzerinde de tesiri vardır. İnsan bir bütün olarak tabiat kanunlarına boyun eğer. İnsan maddî âleme nasıl intibak eder? His organları, diImağı, aklı ve adaleleri sayesinde... Zekâsı ona cisimlerin içinde bulundukları halleri öğretir. İradesi hayat mücadelesine katılmağa zorlar. Zekâ ile akıl, insanda, vahşi hayvanlarda insiyakın oynadığı rolü oynar. Muhitimizi ne kadar iyi tanırsak ona intibakımız da o kadar kolaylaşır. Muhitimiz, bulunduğumuz seviyeye göre, realitenin kavranılması en kolay ve hayata istikamet vermek bakımından bilinmesi en faydalı cephesidir. Hayatta muvaffak olabilmek için, ona tabiatın telkin ettiği isikarneti vermek lâzımdır. Başka deyişle; hayata varlıkların strüktürünün, yapılarının icap ettirdiği şekilde veçhe vermelidir. Tabiat kanunlarına itaatsizliktir ki medeniyetin bugünkü hastalığına sebep olmuştur. Tabiat, medeniyeti otomatik bir şekilde cezalandırmıştır. Hayat acemi bir şoförün idaresinde bulunan otomobil gibi parçalanmıştır. Bunun neticesinde de Batı medeniyeti yıkılmaktadır. İnsan, kendisine kılavuzluk edecek insiyaktan mahrumdur, yegâne korunma vasıtası zekâdır. Zekâ yasak olmıyanla yasak olanı ona göstermektedir. Fakat insan keyfinin istediği gibi hareket etmekte serbesttir. Beşerî düşünce ve hareket hürriyeti ile tabiat
kanunlarının icap etirdiği şeyler arasında fecî bir tenakuz vardır, insan bekasını temin etmek istiyorsa, sert bir disipline tabi olmak, cisimlerin içinde bulundukları hallere göre hareket etmek mecburiyetindedir. Hürriyetten kayıtsız şartsız istifade ettiği takdirde kendisini »yahut ahfadını soysuzlaşmaya veya ölüme mahkûm emiş olur. Nefse hâkimiyet bir zarurettir. Kendimizi keyfimize göre . idare etmeğe, çocukları ve gençleri yalnız arzüanmıza veya doktirinlerimize göre yetiştirmeğe çalışmamaliyız. Filozoflar <îa, ilâhiyatçılar da, doktrinleri ne olursa olsun, insanları doktrinlerine *göre yetiştirmeğe kalkmamalıdırlar; çünkü insanın görüş zaviyesi son derece dardır. Tabiat Tanrının eseri değil midir? İnsan, benliğinde potansiyel bir halde bulunan ırsî vasıfları nasıl olmasını icap ettiriyorsa öyle olmalıdır. Bedenî ve ruhî istidatlarını geliştirmelidir. İstidatlarımızı keşfetmek için elimizden geleni yapmalıyız. Gençliği hemen hemen keyfimizin istediği gibi yetiştirmek imkânına malikiz; zira canlı varlık son derece plâstiktir: her kalıba girebilir. İyi usullerle arzu ettiğimiz gibi bir insan yetiştirebiliriz. Fakat doktrinlerimize göre yetiştireceğimin bir varlık yaşıyamaz. Tıpkı bizim gibi ergeç budalalaşır, ahlâkan sukut eder ve hercümerç içinde mahvolur. İnsan yaşamak ve bekasını temin etmek için, hareketlerini etrafında bulunan şeylerle, bedeninin ve ruhunun yapısına göre ayarlamak mecburiyetindedir. Tabiata hükmetmek için, ona itaat etmek lâzımdır. Ferd, cemiyet ve ırk olarak hayatta muvaffakiyet ancak varlıkların değişmiyen aslî hallerini göz önünde bulundurarak ona göre hareket etmek tevazuunu göstermekle kaimdir.
BÖLÜM UI BEŞEKÎ HAYATIN ESAS KANUNLARI Beşerî hayatın kanunları — Bu kanunları bir takım felsefi prensiplerden istidlal etmemeli, hayatın müşahedesinden çıkarmalıyız Bu kanunları bugüne kadar yapıldığı gibi bîr takım felsefî prensiplerden yahut siyasî ve içtimaî ideolojilerden çıkarmağa çalışmak bir netice vermez. Zihnin bu ibdaları ne kadar dahiyane olursa olsun, beşerî faaliyetin ancak bir kısmını içine alan görüşlerle, realitenin solgun bir hayalinden başka bir şey değildir. Felsefe daima bütün bilgilerimizi ahenkli bir sentez haline getirmeğe, cisimlerin menşei ve özü üzerinde düşünmeğe ve ruhumuzun ulvî temayüllerini tatmin fjetmeye çalışır. Fakat bu doktrinler bazen, sisli havalarda uzaklarda beliren ışıklı şekillere benzerler, kimse onların yere sağlam oturmuş dağlar mı, yoksa bir rüzgârla dağılacak bulutlar mı olduğunu söyliyemez. Hiçbir tefekkür sistemi yoktur ki herkesi kendine çekmiş olsun. Bazı kimselerin ebedî olduklarına inandıkları prensipler, bazıları için hiç te öyle değildir. Bu gibi prensiplerden çıkarılmış olan hayat kanunları hakikatte birer tahminden ibarettir. Asla milletlerarası bir otorite kazanamıyacaklardır. Materyalistlerle spiritüalistler arasındaki ihtilâf yirmi beş asırdır devam etmektedir ve bugün dahi son bulmaktan çok uzaktır. İnsan madde mi, ruh mu yoksa hem madde, hem ruh mudur? Hayat kanunlarını Zenon'un prensiplerinden mi, Epikür'ün ortaya attığı prensiplerden mi, yoksa Aziz Akinaslı Thomas'ın yahut Jeremy Bentham'ın hayat anlayışından mı çıkarmalıdır? İptidaî insanların yaşadığı hayat mutlak olarak iyi, cemiyet hayatı ise mutlak olarak kötü müdür? Jean Jacques Rousseau: «Halikin elinden çıkan herşey iyidir, insan elinin değdiği herşey sozsuzlaşır» diye yazmıştır. Fakat bu doktrinin muvaffak olmasına rağmen, vahşî bir adamın iyi kalpli olması hayalden başka birşey değildir. Ayni şekilde, ütüitaristlere menfaatlar arasında tabii bir benzerlik prensibi, iktisadî münasebetlerde cari olan en esaslı kanun olarak görünüyordu. Bugün bu filozofların yanıldıklarını biliyoruz, birçok insanlar hayatın gayesinin zenginlik olduğunu zannederler. Diğer bazı insanlar da bu gayenin «kurtların kemiremediği, pas tutmaz hazineler» âleminde bulunduğuna inanırlar. Adam Smith'le Kari Marx'ın iktisadiyatını ön plâna alarak, öğrettikleri prensipler, insanı, manevi hayatın ön plâna alınmasile elde edilenlere tamamen zıt bir takım kaidelere sevkeder. Etrafımızda prensip ihtilâfları, çatışmalar birbirini takip ediyor. Hiçbir sistem hayatımıza istikamet vermek için münakaşa götürmez bir temel teşkil edecek kadar kat'î değildir. Fizik kanunları gibi, hayat kanunları da, bir takım ebedî prensiplerden istidlal edilemez. Yaşayışımıza veçhe verecek kaideleri yalnız bir takım mantık oyunları sayesinde keşfetmek ümidinden vazgeçmeliyiz. Hata işlememek için, hayat kanunlarını, hayatın müşa^ hedesinden çıkarmalıyız. Kimya yahut fizik kanunlarını da cansız âlemin müşahedesinden çıkardığımız gibi. Felsefî prensipleri, ilmî mefhumlarla çürütmenin zamanı gelmiştir. Tecrübe veya
müşahededen çıkan mefhumlar, bildiğimiz gibi asla sarsılmayacak kadar sağlamdır. Bunlardan şüphe eden 5ir insana bu mefhumların çıktığı müşahede ve tecrübeleri istediği zaman tekrar etmek mümkündür. Meselâ: veraset ve muhite intibak kanunlarını ancak akıldan mahrum bir insan inkâr edebilir. Maalesef hayat kanunlarını realitenin müşahedesinden istintaç etmek^ bir takım kitaplarda toplanmış kaidelerden istidlal etmekten çok daha zordur; zira insanı tetkik edebilmek için gayet kat'î birçok teknik bilgilere sahip olmak lâzımdır. Beşerî faaliyetleri bütün muğlaklıkları içinde kavrayabilmek için anatominin, fizyolojinin, fiziğin, kimyanın, patolojinin, tababetin pedagojinin, psikolojinin, enokominin, ve sosyolojinin kullandıkları metodları bilmemiz lâzımdır. Bir olayın, hayatın esaslı tezahürlerinden biri olarak telâkki edilebilmesi için, birçok kimseler tarafından ve başka başka şartlar altında sayısız defalar tekrar edilmesi lazımdır. Bir müşahadenin veya bir tecrübenin neticesine ancak ayni memlekette ve başka memleketlerde yapılmış diğer bir takım müşahede ve tecrübeler tarafından teyit edildiği takdirde kat'î nazarile bakılabilir. İlmî bir donenin doğruluğu, herhangi bir felsefî prensibin doğruluğunu tespit' ederken tatbik edilen kontrolden çok daha sıkı bir kontrole tabidir. Meselâ: yapıl " mış birçok müşahedelerin sayesinde, deniz seviyesinden şok yüksek bir yere çıkan bir insanda «dağ» hastalığı denen rahatsızlık alâmetlerinin belirdiği malûmdur. Birkaç hafta sonra bu alâmetler kaybolur. Artık yükseklere alışmıştır. O zaman bir kan muayenesi yapılırsa, kırmızı kürreciklerin çoğaldıkları görülür. Bu olaylardan şu neticeyi çıkarabiliriz: Vücut atmosferdeki oksijen azalmasına, bu oksijeni kapabilecek hemoglobin miktarını çoğaltarak ayak uydurmaktadır. Böylece muhite v intibak kanununun pek çok olan tezahürlerinden biri açıklanmış olur. Ayni şekilde, insanların davranışlarına bakılırsa, bu müşahedeler eticesinde, nesli bozulmamış beşerî varlığın, bütün devirlerde ve her yerde hem hürriyeti hem disiplini, hem faaliyeti hem rahatı, hem macerayı hem emniyeti aradığı görülür. Bu onun tabiatından ileri gelen bir vasıf, bir kanundur. Hayat kanunlarını ancak hayatı müşahede ederek çıkarmak mümkündür. Bu kanunlar ise beşerî varlıkların, bütün devirlerde ve bütün memleketlerdeki hayatî ihtiyaçlarından, esas temayüllerinden ve aslî durumlarından başka birşey değildir. Bu aslî haller, temayüller ve hayatî ihtiyaçlar yalnız fertteki tezahür şekilleri üe değil, cemiyette, ve ırkta göründükleri şekilde ele alınmalıdır. Hayat kanunlarının muğlaklığı — Beşerî faaliyetin olağan ve zarurî cephesi — AsK flıtiyaçlairımm nasıl anlayabiliriz? Hayatın üç esas kanunu. Hayatın tezahürleri pek çoktur. Hepsini bilmemize imkân yoktur. Binaenaleyh aslî olanlarını ele almalıyız. Fakat onları seçerken kolaylıkla hataya düşebiliriz. Zira fikrî cevher rnad . dî cevherle kıyas edilemiyecek kadar muğlâktır. İnsanların arasındaki münasebetleri tarif etmek, moleküller yahut atomlar arasındaki münasebetleri tarif etmekten daha zordur. Aslî telâkki edebileceğimiz sayısız temayüller, ihtiyaçlar,iştihalar ve arzular arasında yanılmamağa dikkat etmek lâzımdır. Ferdî yahut sosyal hayatın bazı alelade tezahürleri vardır ki, bize bazen zarurî görünürler. Tarihî hatalar bu iki cephenin birbirile karıştırılmasından doğmuştur. İnsanda kendisinin arzu ettiği hayatın tabiat kanunları tarafından da istenildiğine inanmak hususunda bir temayül vardır. Kedisini bu temayüle kolaylıkla kaptırır. Meselâ: On altıncı asırda, Bodin, beylerin, tebalarımn malına mülküne el kaymalarının tabiat
kanunlarına aykırı bir şey olduğunu iddia ediyordu. Fizyokratlar da ayni şekilde, beşerî âlemin, fizik âlemindekilere benzer kanunlara göre kurulduğunu iddia etmişlerdir. Bu kanunların da bilhassa iktisadî geüşmeyi temin eden kanunlar olduğunu zannetmişlerdir. Bunun içindir ki, insanların şahsî menfaatları içir çalışırken, ayni zamanda amme menfaatleri için de çalıştıklarını ileri sürmüşlerdir. Adam #mith menfaat peşinde koşmayı, göklere çıkarmış onu tabiatın en esaslı kanunları kadar asîl bir şey olarak göstermiştir. On sekizinci "asır ekonomi âlimleri tecrübesizlikleri yüzünden, insanların arasındaki münasebetlerin sırrını, bilgüerin cisimler arasındaki münasebetlerin sırrını keşjettikleri gibi, kolaylıkla bulacaklarını sanmışlardır. Meselâ: Iewton madde ile ilgili ilimler için ne yaptı ise, Jeremy Bentam da ayni şeyi, beşerî ilimler alanında yapabileceğini zanetti. Marksistler doktrinlerinin kurulmasında ilmî metodları allandıklarını iddia ederek, bu hususta Militaristleri de geide bıraktılar. Ne Marx, ne Engels ne de Lenin ilmî araştırlalarda bulunmuşlardır. Amelî mefhumların varlığından halerleri yoktu. Farkında olmadan akim iki kategorisini birbirleJile karıştırdılar. Hayatın felsefî bir tefsirini insanı inceliyen ilimden ayıı amadılar. Bunun içindir ki, marksizm, tıpkı liberalizm gibi ön plâna ekonomiyi aldı. Bu gibi hatalar, hayat kanunları arasında hakikaten temel kanun olanlarını ararken ne kadar dikkatli olmamız gerektiğini gösteriyor. Doğrusunu söylemek lâzımdır; ferdin veya ırkın bazı halleri vardır ki, bunların hakikiliği ve umumiliği şüphe götürmez. Meselâ bedenen ve manen sıhhatli olan her insan yaşaıak ister; bu müşahedenin yakın donelerinden biridir. İntiLar vak'alarmın sayısı nispeten küçüktür. Yaşayan insanların ioylarını devam ettirmek hususunda mukavemet edilmez bir emayül duydukları da muhakkaktır. Zekânın hayvan nevileinin tekâmülü esnasında canlı varlıkta tedricen belirdiğinden şüphe edemeyiz. Ayni şekilde her fertte, doğuşundan ihtiyarlığının eşiğine kadar, kendiliğinden, bir şuur gelişmesi olur. üç çeşit fenomenden, tabii bir şekilde birbirinden farklı j>lmakla beraber, birbirlerine tabî olan üç kanun çiRar. Hayam korunması kanunu, neslin idamesi kanunu ve ruhun gelişlesi kanunu. Bu üç esas hal; dünyanın bütün memleketlerinle ve her devirde insanlarda müşahede edilmiştir. Doğrusunu pöylemek lâzım gelirse, btı şekilde keşfedilmiş olan bu kanunır da felsefî prensipler gibi mücerrettirler. Fakat bu mücerret mefhumlar, müşahhasa çok yakındır. Ve henüz realite ile leşbudur. Gerçi bu kanunlarda fizik kanunlarındaki sadelik be azamet yoktur. Bu kanunlar bir takım matematik formüllerle izah edilemez. Bununla beraber ilmî metodun meşru evlâtlarıdırlar. Zira onlar da kimya ve psikoloji kanunları gibi fenomenlerin sistematik müşahedesinden çıkmışlardır. Tabu bu kanunlar, hayvanların ve insanlarnı son derece muğlâk faaliyetlerinin tahlilinden istidlal edilmiştir. Bunların ifadesi canlılarda görülen en esaslı temayüllerin müşahedesinin ifadesinden başka bir şey değildir. Bu da milyonlarca müşahidin asırlar zarfında yaptıkları sayısız müşahedelerin kısa bir özetinden ibarettir. Binaenaleyh bu hayatî temayüllerin yahut ihtiyaçların hakikaten mevcut olduklarına ve en önemli temayül ve ihtiyaçlardan olduklarına emin olabiliriz. Tıpkı yer çekimi kanunundan yahut enerjinin tahaffuzu kanunundan emin olduğumuz gibi.
III Hayatın korunması kanunu — Bu kanunun otomatik tezahürü — Şuurlu ve iradî cephesi — Bu kanunun istisnaları — Korunmanın ve insiyakın yanliş bij1 yön alması. Hayatın kendini korumak hususunda mukavemet edilmesi imkânsız bir temayülü vardır. Öyle olmasaydı, bugün artık hayat namına birşey kalmazdı. Birdenbire alevlenen kırlarda sürünün paniğe kapılarak kaçışmasına sebep olan şey bu korunma insiyakıdır. Vahşi hayvan, muhitin kendisine aykırı olan şartlarına karşı, otomatik olarak, hayatının devamını sağlıyacak bir şekilde hareket eder. İnsanda ise bu hareket tarzı hem otomatiktir, hem de iradîdir. Hayatın korunması kanunu vücudumuzun yapısında, âdeta yazılıdır. Bu kanun dokularımızın gayri şuurî faaliyetleri arasında karakteristik olan bir fonksiyonla kendini belli eder ki bu intibak fonksiyonudur. Organizma olaylara göre şekil alıyor gibidir. Her yeni durum karşısında, otomatik olarak bu durumu karşılıyacak bir vasıta uydurur ve bu vasıta, daima hayatımızı mümkün olduğu kadar uzatacak mahiyettedir. Bir tehlike karşısında, fizyolojik gelişmeler daima ferdin ömrünü mümkün olduğu kadar uzatacak bir istikamet alırlar. Bütün anatomik sistemlerin muhite intibak kabiliyetleri sayesindedir ki, dış âlemin hücumları, organlarımızı yıprandıracak yerde, onları kuvvetlendirir. Hayat soğuğa, sıcağa, »yağmura, rüzgâra, kara ve açlığa karşı mücadele ile korunuz, ve kuvvet kazanır. Ayni şekilde virüslerin, bakterilerin, insanların yahut keder ve endişelerin taarruzları da, şuurumuz haberdar olmadan, vücudumuzun ve ruhumuzun korunma mekanizmalarını harekete getirirler. Kalbin, damarların, dimağın bir gayret göstermelerine sebep olurlar. Sıcak hayvanlar, hücrelerinin bulundukları iç muhit daima ayni olacak «şekilde yaratılmışlardır. Hayat ancak bu sayede idame edilmektedir. Dış muhit, esasında mütemadiyen değişen bir şey olduğu için, büyük anotomik sistemler mütemadiyen, bu değişikliklerin tesirlerini azaltmağa ve iç muhitin daima ayni kalmasını temin etmeğe çalışırlar. Muhite intibak kabiliyeti, hayatın idamesini mümkün kılan yegâne vasıftır. Termodinamiğin ikinci kanunu nasıl kozmik âlemin temel kanumarından biri ise, muhite intibak kanunu da canlılar âleminde bir temel kanundur. Muhite intibak denen garip fonksiyon, dokuların ruh hallerinin karşılaştıkları her yeni durumda, yeni bir istikamet alır. Bundan başka, bu fonksiyon herhangi bir organik sistemin kendisine has bir faaliyeti değildir. Onu ancak gayesi ile tarif etmek mümkündür. Kullandığı vasıtalar değişir, fakat gayesi daima aynidir. Gaye hayatın korunmasıdır. Organizma hastalığa karşı, mikropları yok edecek maddeler meydana getirerek savaşır. Hemorajilere karşı, kalbin vuruşlarını azaltarak ve bazan kalbi kısa bir an için durdurarak tedbir alır. Hücrelerin tahrib edilmesine karşı, yeni yeni hücreler yaparak vaziyet alır. Gıda mahrumiyetini telâfi etmek için hücreler arasındaki kimyevî unsur mübadelesini azaltır, ihtiyarlığa karşı fizyolojik hayatın ritmini yavaşlatarak cephe alır. Organizmanın kendini bu şekilde kendiliğinden müdafaası muvazene içinde bulunan fizik bir sistemin bu muvazeneyi bozmağa uğraşan bir faktöre karşı gösterdiği mukavemete benzer. Meselâ: suda bir parça şeker eritildiği takdirde suyun sühuneti düşer, sühunetin düşmesi ise şekerin erime kabiliye ' tini azaltır.
Ayni şekilde iç veya dış, herhangi bir faktör organizmanın içinde bulunduğu hali değiştirmeğe çalıştığı takdirde,, bir takım fizyolojik tepkiler meydana gelir ve organizmanın o amile karşı cephe almasını mümkün kılar. Le Chatelier prensibi fizik âlemde nasıl esaslı bir prensip ise, intibak kanunu da canlılar âleminde esaslı bir kanunudur. Bu kanun hayatın korunmasının eri Önemli prensibidir. Bu ısrarla hayata bağlanış insanlarda kısmen şuurlu bir hal almıştır. İçimizde fıtrî bir korku vardır: ölüm korkusu. Hayat, biz batılılara, en büyük nimet olarak görünür. Her kim, toprağımıza, yiyeceğimize, suyumuza, paramıza velhasıl hayatımızın idamesi için zarurî olan şeylere el uzatırsa derhal amansız düşmanımız olur. İstilâcılara karşı savaşmak daima en asil vazife sayılmıştır. Bakir ormanlarda birbirlerini parçalayan vahşî hayvanlar gibi insanlar da kendilerini korumak için mütemadiyen mücadele ederler. Medenî insanları ham madde temin eden yerleri ve dünya pazarlarını ele geçirmeğe sevkeden şey, kaplanı açlığını giderecek avın üzerine saldırmağa sevkeden şeyin aynidir. Hayat mücadelesi vücudun ve dimağın faaliyette bulunJunmasmı icap ettirir. Bu mücadele kanunu da, intibak kanunu kadar esaslıdır. Hayat ancak gayret sayesinde muhafaza re idame edilir. Bu gayret bize ne kadar zor gelirse gelsin, ha^ patımızı korumak mevzuubahs olduğu zaman, ondan asla kabınmıyoruz. Hayat bize işkence ettiği zaman bile ona dört elle karılıyoruz. Yaşamağa devam etmek için, insan makinaya îölelik etmeyi, yazıhanelerde zihni . köhneleştiren çalışmayı, proleteryanm sonsuz sefaletini, şerefini ayak altına alarak düşmanın önünden kaçmayı, ihtiyarlığın sakatlıklarını ve geçmesi imkânsız bir hastalığa karşı ümitsizce mücadele etmeyi kabul eder. Vücudumuzun yapısının bize ilk yüklediği mecburiyet hayatımızın idamesidir. Hayatın kendini koruma temayülünün gayri şuurî cephesi mukavemet edilmesi imkânsız bir kuvvettir. Şuurlu ve iradî cephesi ise; nispeten daha zayıftır. Zekâ ve irade mevcudiyetimizi, intibak sistemleri gibi .otomatik ve kat'î bir şekilde korumazlar. Büyük sempati sistemi, organizmanın, dimağdan çok daha faal bir bekçisidir. Hayvanlar arasında yalnız insan bazen ölümü hayata, tercih eder. İntihar eder yahut intihara , muadil şartlar yaratır ve o şekilde yaşar. İnsan bütün devirlerde savaşarak ölmeyi bir şeref telâkki etmiştir. İnsan hareketlerini her zaman, hayatın korunması prensibine uydurmaz. Bilindiği gibi, insan tabiat kanunlarına karşı gelmekte serbesttir. Onu idare eden insiyak değil, zekâdır. Zekâ ise yanüabilir. Bundan başka, insan iradesini kullanarak derinlere kök salan hislerini kontrol edebilir. Hayatın seslenişini bile susturmak elindedir. Hayata artık kıymet vermediği zaman intihar etmektedir. Halbuki intihar etmeden evvel çoktan ölmüştür. İntiharda ölü, ölüyü öldürür. Gariptir ki, medenî insanlar yaşamayı imkânsız bir hale getiren kaideler ortaya atmışlardır. Meselâ: kalabalık halk kitlelerinin sanayi şehirlerinde toplanması, hayatın tabii şartlarının ortadan kalkıfiası, alkol düşkünlüğü, her türlü ahlâk kaidelerinden sıyrılma gibi... Fakat bu hatalar her şeyden evvel hayatın icaplarının tanınmamasından ileri gelmektedir. Zira Batılı insanlarda bir yaşama ihtirası vardır. Bu ihtirasın şiddeti insanın kendini ölümden korumak hususunda gösterdiği gayretle ölçülmektedir. Fakat zekâ, insana hayatını korumak " hususunda iradesinden hangi sahada istifade edebileceğini, ancak kısmen göstermektedir. Meselâ: insan birçok modern âdetlerin bizi alçaltıp boğduklarını farketmemektedir.
Fakat ijyenin faydasını anlamış ve ijyenle tababetin ilerlemesi için muazzam bir gayret sarfetmiştir. Büyük masraflarla her yerde kimya, bakteriyoloji, fizyoloji araştırma lâboratuvarları, tıpve ijyen okulları açmıştır. New York'ta Columbia Üniversitesinin tababet merkezi o kadar büyüktür ki, şehre hâkim görünür. East River'in kıyısında da Rockfeller Enstitüsü adında muazzam bir enstitü yükselir.
IV Neslin idamesi kanunu —Cinsî cazibe — Anne sevgisi — Bunların organik temelleri — Cinsî fiilin gayesinden uzaklaşması — İlkah. Hayvanlarda esaslı bir temayül daha vardır ki, hayatın idamesi temayülü kadar şiddetlidir. Bu da nesli idame temayülüdür. Canlı varlıklar çoğalmak için mukavemet edilmesi ıkânsız bir arzu duyarlar. Hayvanlar arasında yalnız insan linsî arzusunun şiddetine kendi iradesi ile mani olabilir. Büjün devirlerde nefislerine hâkim insanlar yaşamışlardır. Fakat Ju insanların sayıları asla çok olmamıştır. Zira cinsî arzu susuzluktan ve açlıktan sonra en şiddetli duygulardan biridir, fabiat hayatın muhafazasına nasıl önem veriyorsa, idamesine e ayni derecede önem verir. Birleştirmeğe niyetlendiği kimseleri bir nevi cinnete duçar eder. Testiküller yahut yumurtalık vasıtasile boşalarak kana karışan maddeler sinirlerle dimağdaki merkezler üzerine büyük bir tesir icra ederler ve muhakeme bir an için bulanır. Cinsî arzu fertlerin ve milletlerin mutlak hâkimidir. Milletlerin hayatı şeflerinin cinsî heveslerine tabidir. Nice insanlar servetlerini, şereflerini feda ederek, kendilerini gudde ifrazatının eseri olan âni arzulara bırakmışlardır. Nesli idame ihtiyacı bazen hayatı muhafaza etmek ihtiyacına da üstün gelebilir. Aşk tam manasile ölümden kuvvetlidir. Fakat aşkı şehevî arzu ile karıştırmamalıdır. Bir yangın bir kibrit alevinden nasıl daha büyükse, aşk da ayni şekilde arzudan kat kat üstündür. Aşk da ifraz guddelerinin, sinir merkezlerinin ve ruhun esrarengiz eseridir. Fakat insanı kendisini hayatının sonuna kadar bir başka insana vermeğe sevkeder. Erkekle dişinin çiftleşmesini bir daha asla bozulmayacak bir şekilde tertip eder: Vücutlarının birleşmesini ruhların birleşmesi ile tamamlar. Ailenin idamesini, sükûn ve sevinç içinde yaşamasını sağlar. Ailenin idamesi, sükûn ve sevinç, insan yavrularının mümkün olduğu, kadar gelişmeleri için zarurî şartlardır. Aşk, tabiatın, neslin idamesi ve ferdin yükselmesi için kullandığı vasıtaların en zarifi, en muhteşemidir. Başka bir varlığa hayat vermekte, dişinin rolü erkeğin " rolü ile mukayese edilmiyecek kadar, mühimdir. Irkın idamesi kanunu kadın ruhunun derinliklerine kadar kök salar. Bütün canlı varlıkların dişilerinde birleşmenin mahsulüne karşı bir hürmet vardır. Onu mukaddes tanırlar. Anne sevgisi cinsî sevgiden çok daha derindir. Dişi köpek te, dişi arslan da yavrularını vahşî bir cesaretle korurlar. Soyu temiz bir kadm da hayatını çocukları için vermekten çekinmez. Kadın gayri şuurî olarak, beşeriyet henüz beşiğindeyken dokularma ve kanına. sinerek derinliklere kök salan bir prensibe uyar. Tabiat, anne * ye yavrusunu tercih eder. Madrid'te açlık baş gösterdiği zaman kadınlar zayıflamağa başladılar. Fakat dünyaya getirdikleri çocuklar normal ağırlıktaydı. Gıda miktarı, hem annenin hem ceninin beslenmesini mümkün kılmayacak kadar azaldığı zaman, ceninler annelerinin bünyelerinin zararına olarak büyüyorlardı. Anne sütünün miktarı ile terkibi de hemen hemen hiç
değişmiyordu. Böylece memedeki, çocuklar gelişiyor, fakat emzirme müddeti zarfında çocukları emziren kadınların . vücut ağırlıkları dörtte bir nispetinde azalıyordu. Böylece anne çocuğuna feda edilmiş oluyordu. Bazen bu fedakârlık gayri şuurî olmaktan çıkıyor ve iradî birşey oluyor. Anneler ve babalar ekseriya çocuklarının saadetlerini kendi saadetlerine tercih ederler. Paris'te açlık baş gösterdiği zaman birçok anababalar ve büyük anne ile büyük babalar, gençler uğruna kendilerini gıdadan mahrum etmişlerdir. Hattâ bazıları bu yüzden ölüm tehlikesi geçirmişlerdir. Dişi köpekte anne sevgisi kısa sürer. Dişi maymunda daha uzun ömürlüdür. Kadında ise asla sönmez. Zira insan yavrusunun sevilmiye, annenin de sevmeğe ihtiyacı vardır. Ömürleri ne kadar kısa ve sosyal durumları ne kadar mütevazı olursa olsun, çocuklarını iyi yetiştirmemeğe muvaffak olan insanlar, hayatlarının sonunda vazifelerini lâyikiyle yapmış olduklarını hissederler. Hasta da olsalar, ihtiyarlığın tevlid ettiği sakatlıklara da duçar olsalar, gene mükâfatlarını görürler. Zira içlerinde tabiatın kendisine tam manasile itaat etmiş olanlara bahşettiği sevinç ve gurur vardır. Kadm ve erkek birbirlerinden farklıdırlar amma birbirlerini tamamlarlar. Onları birbirlerinden ayıran şey, yalnız tenasül âletleri değildir. Hücreleri, ruhî halleri, hattâ kanları bile cinsiyetlerinin anotomik ve kimyevî hususiyetlerini taşır. Nesli idame kanunu âdeta insan dokularında yazılıdır. Bulûğ çağında kendini gösteren cinsî arzu, henüz ne oldukları büinmiyen bir takım tesirler altında, dahilî ifraz guddelerinin faaliyete geçmesinden ileri gelir. Hipofiz denilen ve beynin altında bir takım küçük küçük guddelerden ibaret olan gudde topluluğu, kana son derece faal bir takım maddeler salar. Bunlar kan dolaşımı vasıtasiyle testiküllere yahut yumurtalıklara gider ve onların faaliyetini tâyin ederler. Sürrenal ve tiroid guddeleri de cinsî faaliyete yardım ederler. Bu guddeler, bulûğ çağında, her iki cinste kendilerine has bir takım vasıfların belirmesine sebep olurlar. Muhakkak ki, organizmanın bütün faaliyetleri cinsî faaliyetine göre tanzim edilmiştir. Yani hayatın idamesi için lâzım geldiği şekildedir. Kadın bu rolde erkekten çok daha fazla muvaffak olur. Kadının organik ve ruhî faaliyetleri, yumurtalıkta , muntazam fasılalarla beliren değişikliklere tâbidir. Eskiler «Tota mulier in utero» derlerdi. Yumurtanın meydana gelme ' si, anneliğe hazırlık, hamilelik, emzirme, bütün bunlar kadının tabii mukadderatıdır. Bundan kaçınması bazen kendisi için tehlikeli olur: yaşadığı hayat yahut kendi iradesi pnun bu tabiî fonksiyonları ifa etmesine mani olursa, asabî ve ruhî muvazenesizlik baş gösterir. Anne sevgisi bir meziyet değildir, sinir sisteminin bir fonksiyonudur, tıpkı meme guddelerinden sütün akması gibi. Anne sevgisile süt ifrazı, her ikisi ayni maddeye, biraz evvel söylediğimiz gibi, hipofinizin alt tarafındaki «lobe» dan kana salman prolaktin'e tabidir. Hipofiz guddesi, tenasül organları, meme guddeleri ve dimağ üzerine tesir ederek, hem kadınla erkeği birleşmeğe sevkeden ve kadının yavrusunu sevmesine sebep olan hisleri teşvik eder, hem de kadına yavrusunu beslemek imkânını verir. Doğumun önünü almayı mümkün kılan bilginin ilerlemesi neticesinde cinsî birleşme ile ilkah birbirinden ayrılmıştır. Ayni zamanda çocuk düşürmek de „ bir suç olmaktan çıkmıştır. Kadınla erkek artık ırkın idamesi kanununa itaat etmemektedirler. Bunun karşısında tabiat önce sustu. Kanuna karşı gelenler ya hiç cezalanmadılar yahut pek az ceza gördüler. Fakat sonradan büyük felâketler oldu.
Fransamn nüfuzu azaldı, ingiltere de ayni yolda yürümektedir. Amerikada ise nüfusta ' keyfiyet bakımından büyük bir değişiklik olmaktadır. Cezanın şiddeti suçun ne kadar büyük olduğunu göstermektedir. Irkı idame etme ihtiyacı, modern insanlarda bile hayatı koruma kadar esaslı bir ihtiyaçtır. Bu ihtiyaç vücudun ve ruhun derinliklerine kök salmıştır; organizma cinsiyetin izini taşır. Doğacak varlığı meydana getirecek olan unsurları temin eden guddeler, ayni zamanda doğuracak kimseye kuvvet ve cesaret verirler. Hayatı idame tıpkı hayatı koruma gibi, ayni zamanda hem insiyakı, hem de şuurî olan ve kökü dokularımızın, ruhumuzun derinliklerinde bulunan esaslı bir temayül, hayatî bir ihtiyaçtır. Hayvanların ve beşerî varlıkların terakkisi zarfında zekânın gelişmesi kanunu — Dimağın gelişmesi ve zekânın belirmesi. Hayatta üçüncü bir temayül daha vardır ki, müşahedesi o kadar kolay değildir. Bununla beraber, diğer iki temayül kadar esaslıdır. Bu, canlıların tekâmülü esnasında ruhun yükselme temayülüdür. Gerçi paleontoloji, tarih gibi henüz tahminî bir ilimdir. Doneleri azdır ve çoğu pek kesin olmayan şeylerdir. Paleontoloji kimya yahut fizyoloji kadar kesin değildir: binaenaleyh cedlerimizin hayatını tam olarak bildirmesini ümid edemeyiz. Bununla beraber bu ilim, mazimiz hakkında kıymeti inkâr edilmez vesikalar bulmuştur. Umumî hatları ile ele aldığımız takdirde, tekâmülün şüphe götürmez bir şey olduğu görülür. Zekâ, yeryüzünde ancak tek hücrelilerden insana kadar gelip geçmiş hayvan nevilerinde uzun bir gelime devresinden sonra belirmiştir. Belki de zekâ henüz hayat belirmeden önce de yeryüzünde mevcuttu ; belki o zamanlar, derunî bir tepkiden, bir yaratma gayretinden yahut tek hücrelilerde, omurgasızlarda,, balıklarda, hem suda hem karada yaşıyan hayvanlarda, sürüngenlerde ve nihayet sıcak kanlı hayvanlarda tecelli eden bir fikirden ibaretti. Claude Bernard «Hayatın, sırrı ne kimya, ne fizik, ne de her hangi bir başka ilimdedir. Bu sır hayat tekâmülünde tecelli eden ana fikirdir» derdi. Bu bakımdan otlar ve ağaçlar hayvanlara benzerler. Palamutta yavaş yavaş gelişen ve nihayet meşede tam olarak tezahür eden şey bir yaratma fikrinin tecellisi değil midir? Irkın tekâmülü de ferdin tekâmülü de, düşünceye benzeyen değişmez bir kudretin altında vuku buluyormuş gibi görünüyor: yalnız bu düşünce ayni zamanda hem kör, hem ileri görüşlü, ,hem cömert hem muktesit, iıem mütereddit, hem kat'îdir ve insan düşüncesine benzememektedir. Zekâ, canlı bir varlık muayyen bir bünyeye sahip oluncaya kadar kendini, bugünkü bildiğimiz şekli ile göstermedi. . Canlı varlığın böyle bir bünyeye kavuşması için, hayat belki bir milyar sene süren bir hazırlık yapmak zorunda kalmıştır. Ancak o zamandır ki, beyinleri gayet iptidaî olan kocaman ve budala dinosorların yanında, kanları daima muayyen bir sühunet içinde bulunan zekî ve çevik küçük hayvanlar meydana gelmiştir. Yeryüzünde ilk memeli hayvanların görünmesi ile yani bundan tahminen 40 yahut 50 müyon sene kadar evvel, dimağı teşkil eden maddede seri bir gelişme başladı. Bu olay çok mühimdir. Zira zekânın canlı varlıkta belir .% mesi için, bu maddenin mutlaka, muayyen bir nispette gelişmesi lâzımdı. Paleontoloji, bize tarihimizi eksik^olarak gösterir. Tekâmül nazariyesinin istinat ettiği dokümanlar, pek azdır. Tekâmül zincirinin bazı halkaları belki de asla keşfedilmiyecektir. Belki de
antropoidlerle ayni cedteri geldiğimize dair deliller mevcut bile değildir. Bununla beraber dimağın, milyonlarca sene zarfında, hayvan nevilerinde, gayri muntazam ve fasılalı bir şekilde, fakat daima daha iyiye doğru geliştiği muhakkaktır. Sinir sistemi gelişerek, alt basamaklarda bulunan hayvanlarda, meselâ, deniz yıldızında olduğu şekilden, memeli hayvanlarda görülen muğlâk şekle girmiştir. Bilhassa bazı paleontolojistlerin ceddimiz olduğunu tahmin ettikleri ayağı taraklı hayvanlarda öyle olmuştur. Maymunların, antropoidlerin beyinlerinde, görme, dokunma ve hareket merkezleri çoğalmıştır. Gerçi beyin ile zihin arasındaki münasebetler henüz bilinmemektedir; fakat zekânın beyni teşkil eden maddenin kemmiyeti ile keyfiyetine ve andokrin guddelerine tâbi olduğu bilinmektedir. İnsan zekâsının yalnız beynin * büyüklüğüne tabi olmadığı da malûmdur. Zira bazı budalaların beyni Napolyon'unki ka'dar büyüktür. Farenin beyni boyu ile kıyas edilirse insamnkinden çok daha ağırdır; fakat fare insandan akıllı değildir. Sürüngenlerde, dinosorlarda ve kuşlarda sinir dokularının hacmi diğer dokulardan daha küçüktür. Memeli hayvanlarda ve primatlarda ise çok daha büyüktür. Tekâmülün ilerleyip gerilemesine, durmasına ve anî hamleler yapmasına rağmen, beyin mütemadiyen büyümüş zekâ da ona muvazi olarak gelişmiştir. Miosen devrinde ,yani bundan 20 yahut 30 milyon sene evvel Avrupa ormanlarında kocaman antropoidler dolaşıyordu, bunların kafataslarının istiab kabiliyeti, bugün yaşıyan gorillerinki kadardı. Bir gorilin beyni ise 300 kilo ağırlığında, 600 santimetre küp hacmindedir. Pliosen devrinin sonunda, gayet mühim bir gelişme olmuştur. Bazı bakımdan miosen devrindeki antropoidlere benzeyen hayvanlarda, beyin sür'atle büyümeğe başlamıştır. Beyni, belirli bir şekilde, iptidaî hayvanların beyinlerinden çok daha fazla gelişmiş olan ilk varlık, bundan 500.000 yıl evvel Java'da yaşamıştır. Bu, kafatasının hacmi 900 santimetre küp, yüz açısı da 50° olan ve insan nevine yaklaşan Pitekantropos'tur. Fakat ondan binlerce asır evvel, Sussex'te daha zeki bir • varlık yaşıyordu: Pictdown Ekantropos'u. Bu Ekantoropos'un beyninin hacmi 1.350 santimetre küptü. Bu mahlûk daha o zaman çakmak taşını yontarak âlet ve silâh yapmasını biliyordu. «Peiping insanı» dedikleri Sinentropos da herhalde o devirlerde yaşamıştır. Çok daha sonra, yani 4. üncü buz devrini müteakip, milâttan belki 40.000 yahut 100.000 sene evvel, Neanderthal insanı dünyaya geldi. Bu kısa boylu, tıknaz, kaim boyunlu bir varlıktı ve her bakımdan antropoidlere benziyordu. Neanderthal insanmın vatanı Almanyada Dusseldorf civarı ve Fransa'da Dordogne vadisidir. Bu mahlûk çakmak taşmdan gayet güzel silâhlar yapabiliyordu. Yüz açısı 58° ilâ 670° arasmdaydı. Beyninin hacmi tahminin 1.550 santimetre küp kadardı yani Avrupalıların beyinlerinin hacmine eşitti. Bu insandan sonra bilindiği gibi, bundan 30.000 yahut 20.000 sene evvel CroMagnon insanı yaşamıştır. Bu insanın yüz açısı 95° idi ve müşahede kabiliyeti, bediî hisleri, işlerindeki mahareti bizimkinden aşağı değildi. Velhasıl, zekâ muhtelif hayvan nevilerinde, milyonlarca sene zarfında tedricen yükseldi. Bu gelişme, Pleistosen devrinin başlangıcında birdenbire hızlandı. Toprağın geçirdiği şiddetli jeolojik değişmelere, buzların birkaç defa kıt'aları' istilâ etmesine ve tarihten evvelki korkunç hayvanların taarruzlarına rağmen, insan, farkında olmadan, mütemadiyen ışığa doğru yürüdü. Silâhlar, âletler yaptı, ateşi keşfetti, tekerleği icad etti, hububat ekmeğe başladı, hayvanları ehlileştirdi. Sonra zekâsı ve içadları sayesinde biraz da zevkine vakit ayırmak imkânını bulunca,
cisimlerin özünü, kendi özünü, kâinatı ve Tanrıyı düşünmeğe başladı. Mısırlılar daha milâttan kırk asır evvel, yazılı bir ahlâk kanununa sahiptiler. Ronfüçyüs'e göre Çin astronomları daha M.E. yirmi dördüncü asırda, güneşin yazın ve kışın inkilâp noktalarından geçiş zamanını, ve senenin uzunluğunu tahmini olarak hesap etmişlerdir. Ondan bir asır sonra, yani M.E yirmi üçüncü asırda Çin imparatoru Sun, tek bir Tanrıya tapıyor ve ona kurbanlar adıyordu. Nihayet M.E. altıncı asırda, İyonya ekolü filozofları yani Thales, Anaksimandros ve Anaksimenesle beraber medeniyetimizin güneşi doğdu. Böylece ruh, canlı varlıkların tarihinde bir insanın hayatı ile mukayese edilirse bir saat kadar süren bir zaman zarfında, yavaş yavaş maddeden çıktı, yeryüzünde yerleşti ve o andan itibaren birbirinden ayrı olmakla beraber, birbirini tamamlayan iki istikamette gelişmeğe başladı. Bunlardan biri felsefe ile ilmi yaratan zekânın tuttuğu istikamet, diğeri de hislerin aldığı istikamet: yani san'atm, dinin ve ahlâkın yoludur.
VI Irkta zekânın ve hislerin gelişmesi. Zekâ, ilk hamlesini yapmak için, Asya'nln Atlantik okyanusuna doğru uzattığı ve Akdenizin. kuzeyinde bulunan küçücük dağlık bir yarımadayı seçti. Eski Yunanda, bir hamlede, bugün bile pek az aşılmış bir yüksekliğe ulaşiverdi. En zor meselelerin hepsine birden el attı; öyle meseleler ki, Pitagoras'tan Eflâtun'dan ve Sokrat'tan başlayarak Kant'a yahut Bergson'a kadar, asırlar zarfında birbiri arkasından gelen bütün filozoflar henüz halletmeğe muvaffak olamamışlardır. Fakat zekâ yalnız felsefe ile meşgul olmakla iktifa etmedi. Yunanistan'dan Batı Avrupa'ya hicret etti ve orada dekaya ulaşan bir hamle ile ilmi yarattı. O zaman çok büyük bir muvaffakiyete ulaştı. Galile ile Newton'un devri ile, Claude Bernard, Pasteur ve Planck devri arasındaki kıza zaman zarfında fizikî âlemin ve hayatın temel kanunlarını keşfetti. Onun sayesindedir ki «insanlar, yeryüzünde, kendileri hariç, herşeye hâkim olabildiler.» San'at, şiir, ahlâkî ulviyet ve ilham şeklinde tezahür eden .his, tarihte eski devirlerden beri deşeriyetin ışığı olmuştur. Ruh, içinde bulunduğu karanlıktan sıyrılır sıyrılmaz güzel bulduğu cisimlerin resimlerini tahtaya, fildişine, taşa nakşetmeye yahut bu güzelliği müzik veya şiirle ifade etmeğe çalışmıştır. Cro Magnon devrinde bugün isimleri bilinmiyen san'a'tkârlar yaşamıştır. Sonradan Fidyas'lar, Praksiteles'ler, Virgile'ler yetişmiştir. Ruh ayni zamanda ahlâki güzelliğe, hakikate, Tanrıya doğru yükseliyordu. Eflâtun'ları, Aristo'ları, Zenon'ları Epiktetos'ları teşvik etti. Sonra birdenbire yükseliverdi. Filistin'in Tiberyad gölünün kıyılarında kurulmuş bir köyde genç bir duvarcı ustası olan Nazaret'li İsa, birkaç balıkçıya, hayret uyandıran bir haber verdi. Söylediğine göre biz insanlar cismi olmayan ve her şeye kadir bir varlık tarafından seviliyorduk. Bu varlığa dualarla ulaşabilirdik. Onu herşeyden fazla sevmeliydik. Birbirimize karşı da sevgi göstermeliydik. Böylece yeni bir devir başladı. Bununla beraber beşeriyet, kollektif hayatı tanzim etmek hususunda bu yeni prensibin ehemmiyetini kavramak istemedi. Halâ da
parçalanmaktan, çökmekten ve karışıklıktan, ancak karşılıklı sevgi sayesinde kurtulabüdiğini anlamaktan uzaktır. Hiçbir ilmî keşfin bu keşif kadar derin bir mânâ taşımadığını da idrak etmemiştir. Halbuki bu kanun hakikatte, beşerî toplulukların idamesi kanunudur. İncil'deki kaide ancak, muayyen bir nispette ferdî hayatta tatbik edildi, insan, içinde hâlâ gorile has vahşî ve şehvetli hisler taşıyordu. Buna rağmen merhamette, feragette, ve bugünkü cehennemî modern harplerde yakınları uğruna hayatını feda etmek yahut yenilene, hastaya, zayıf vs terkedilmiş insana acımak şeklinde tezahür eden kahramanlıkta b"r güzellik olduğunu hissetti. Bu feragat ve insanlara kardeş nazarile bakma ihtiyacı asırlar zarfında gittikçe daha belirli bir şekil aldı. O zaman Veli Louis de Prance, Assise'li François, Vincent de Paul gibi kimseler ve kendilerini merhamete vakfeden sayısız havariler meydana çıktı. Bugün, egoizmin, alçaklığın hüküm sürdüğü bir devirde bile savaş meydanlarında, manastırlarda yahut sefalet içinde bulunan modern sitede, birçok erkekler ve kadınlar hâlâ kaîıramanlık, feragat ve kudsiyet yolunda yürümektedirler. Bunlar olup biterken, ayni zamanda, çok daha cür'etli ve hayret verici bir teşebbüs yapıldı. Felsefenin ve ilmin ötesindeki meçhul ülkeye, eşiğinde zekânın otomatik olarak durduğu ülkeye, his vasıtasiyle ulaşmak; Ulvî bir ilhamın tesiri altında kalan meselâ, Benoit de Nocie, Jean de la Croix, Üstad Eckhardt, hârika Ruyrsboek gibi yüksek şahsiyetler. Batı, insanlarına, arzulara gem vurma ve tasavvuf yolu ile Tan riya nasıl ulaşabileceklerini öğrettiler. > Daha doğrusu, insanlara ruhlarında eskidenberi mevcut olan bir ihtiyacı nasıl tatmin edebileceklerini göstermeğe çalıştılar; bu da, her yerde ve her şeyde mevcut olan ve Heraklit'in bahsettiği Hâkim gibi tabiatta yıpranmadan kalarak ona Javeh olarak hükmeden, bizleride Assise'li François'nin Tanrısı gibi bir baba şefkati ile seven Varlıkla birleşmek ihtiyacıdır. Doğrusunu söylemek lâzım gelirse, medeniyetimiz, İsa'nın döktüğü kandan doğduğunu unuttu. Tanrıyı da hafızasından sildi. Fakat İncil'de anlatılan şeylerin, tepede verilen vaazın güzelliğini unutmadı. Mağlûplara, muzdarip olanlara, hastalara, ölmek üzere bulunanlara ve ergeç hayatın aman dinlemez mekanizmaları tarafından ezilecek olan bizlere huzur, hattâ bazen sevinç veren o merhamet ve sevgi dolu sözlerin güzelliğini hâlâ hissetmektedir. Bugün zekâ ve his, ideolojilerin iflâsına ve dünyanın içiifrde bulunduğu karışıklığa rağmen, büyük hamlelerle gelişmeğe devam etmektedir. Gerçi beşeriyet geride sayısız orta seviyede kalmış insanlar, zekâca inkişaf etmemiş mahlûklar, ahlaken sukut etmiş budalalar, deliler, caniler ve her çeşit soysuzlar bırakmaktadır. Bununla beraber, gittikçe daha yüksek manevî kabiliyetlere sahip varlıklar yetiştirmeğe devam etmektedir. Modern medeniyetin yetiştirdiği millet önderleri, kahramanlar, bilginler, Eflâtun'dan, Perikles'ten, Aristo'dan, Cesar'dan velhasıl eski çağlarda yaşamış bütün büyük adamlardan üstün değil midirler? Beynin hacmi Neaderthal zamanından beri yani aşağı yukarı 400 asırdan beri ölçülebilecek bir miktarda, artmamıştır. Buna rağmen, fonksiyon bakımından kıymeti pek çok artmıştır. Bu artışın sebebi de sinir hücrelerinde vuku bulan yahut guddelerden kana karışan ve beyni sulayan ifrazattaki hücrelerde meydana gelen keyfiyetle alâkalı olup histoloji ile kimyanın henüz meydana çıkaramadığı değişikliklerdir. Yahut sadece, bilginin nesilden nesile intikal ettirilebilmesinden, birikmesinden ve hayat şartlarının düzenlenmesinden
ileri gelmektedir. Ne olursa olsun, insanların çoğunun lâyık olmamalarına rağmen zihnî kabiliyet n*kta gittikçe daha fazla gelişmektedir. Kısaca tekrarlıyalım, ruh mantıkî ve gayri mantıkî, aklî ve hissî her iki cephesiyle, hayvan nevilerinin hâkim olduğu karanlık devirler boyunca, uzun bir tekâmül safhası geçirmiş, nihayet en fazla gelişmiş olan primatlarda birdenbire kendini göstermiştir. Meydana çıkması ile de canlı varlıklara iki ilâhî nimet kazandırmıştır; ahlâki güzelliği hissetme kabiliyeti ile ilim denen nuru. Bu iki nimet sayesinde, insan barbarlıktan kurtuldu. Kendi hayatını değiştirdi ve dünyaya hâkim oldu.. Zekânın maddenin içinden yükselmesi hâdisesi, tekâmülün esas sebebi ve devirlerin baş döndürücü derinliklerinden yukarı tırmanan canlı varlıkların asıl hedefidir. Bu yüzden kâinat tarihinde en muhteşem olay olarak görünmektedir. Şuurun canlı varlıklarda birdenbire gelişmesi muhakkak ki, hayatın aslî tezahürlerinden biridir.
VII Zekânın ferdin tekâmülü esnasında gelişmesi kanunu — Şuurun ayni zamanda hem otomatik, hem iradî olan gelişmesi. Şuur, gerek ferdî gerek ırkî tekâmülün muayyen bir. safhasında meydana çıkmıştır. Maneviyatın, maddiyattan, daha doğrusu organizmayı teşkil eden kan hücrelerinin içinden çıkması, müşahedenin yakın donelerinden biridir. Bu, vücudumuzu teşkil eden maddenin esaslı vasıflarından biridir. Beşerî hayat zekânın henüz karanlıklar içinde bulunduğu çağda başlar. Yumurta, içinde bir Newton, bir Goethe yahut bir Napolyon dehasının özü , bulunsa, bile arkeozoik ve prekambriyum devirlerinde canlıların yeryüzündeki ilk mütevazi belirtilerini teşkil eden tek hücrelilerden pek, farklı değildir. Yumurta ilkah edildikten sonra parçalanır ve embriyon'u teşkil eder, o da cenin haline gelir ve çocuk doğar .Fakat karanlık devam eder, tâ çocuk bir yaşma basıp ta annesi yavrusunun gözlerinde ilk zekâ parıltılarını görünceye kadar. Tropik ülkelerde şafak söktükten sonra' ortalık nasıl birdenbire aydınlanırsa, zekâ da ayni şekilde gayet kısa bir zaman içinde gelişir. Küçük insan, muhtelif canlı nevilerinin ruha ulaşmak için milyonlarca asır zarfında katettikleri yolu on, on iki ay içinde kat eder. Ferdin tekâmülü, Hoeckel'in tahmin ettiği gibi, gerek zihnî gerek bedenî bakımdan, nevin tekâmülüne benzer. Yani zihnin filojenik tekâmülü, ontojenik tekâmülüne takaddüm etmiş gibidir. Zihnî gelişme hem otomatik hem de iradîdir. Küçük yaşlarda, tıpkı organların, adalelerin ve iskeletin gelişmesi gibi tamamen otomatiktir. Ancak daha sonraları zekânın ve iradelin yardımına muhtaç olur. Dimağ, önce sinir sistemi ile ve diğer dokularla beraber ,hücrelerin içindeki jenlerin ihtiva ettiği ırsî kuvvetlerin tesiri altında gelişti. Jenlerdeki bu ırsî kudretlerin tesiri neticesinde nasıl yüzümüzle ebeveynimizin yahut bazı atalarımızın çehreleri arasında bir benzerlik husule geliyorsa, ruhumuzla onların ruhları arasında da bir benzerlik meydana gelir. * Bununla beraber, jenlerde nüve halinde bulunan irsî kabiliyetlerin meydana çıkması bir mukadderat eseri değildir. Bu kabiliyetlerin meydana çıkması ferdin içinde
bulunduğu fizikî ve kimyevî şartlara tabidir. Meselâ iklim yahut alman gıdanın miktarı ve cinsi*gibi... Bunun içindir ki, birçok insanlar, bütün ömürleri boyunca, ulaşabilecekleri seviyeden aşağı bir seviyede kalırlar. Zira ruh bedenden müstakil değildir; Virjil, tiroid guddesinde bir bozukluktan ötürü zekâ körleşmesine duçar olsaydı yahut pankreas guddesini bozan şeker hastalığına tutulmuş olsaydı, Eneid'i yazamazdı. Bununla beraber cılız bir bedende büyük bir ruh olması mümkündür. Bazı hallerde hastalık ruhen yükselmeğe mani değildir; azize Therese de Lisieux veremliydi. Frengi ise aksine, ekseriya dimağda bozukluğa sebep olur; bununla beraber bazen düşünceye harikulade bir derinlik ve vuzuh verdiği de olur. Alphonse Daudet ataksi (hareket intizamsızlığı) hastalığına tutulmuştu. Guy de Maupassant umumî felçten öldü. Bazı organik rahatsızlıklar ruha da saldırır, bazıları ise ona dokunmazlar bile. Fakat şuurun içinde bulunduğu durum daima dokuların, kemiklerin ve kanın durumuna tabidir. Zekânın kendi kendine olan gelişmesi daima eksik kalır. İnsan tam br zekâ inkişafına, ancak kendi iradesi sayesinde kavuşur. Adalelerin ve organların gelişmesi bir gayret sarfı neticesinde olur; bu herkesçe bilinen bir şeydir, insan antrenman yapmadan atlet olamaz. İşte şuurda gizli bulunan kudretleri arttırmak için, ayni şekilde gayret göstermek lâzımdır. Bir öğrenci bilgi edinmek arzusunu duymazsa en mahir öğretmen bile ona birşey öğretemez. însan bir ahlâk nazariyesini okumakla faziletli olmaz. Hiç kimse bizim yerimize geçip te ruhumuzu geliştirenıez. Yenilmez bir azim sahibi olduğu içindir ki Henry Ford, fakir bir işçiyken muazzam bir endüstrinin mutlak hâkimi oldu. ^ Bergson'nun ' fikirlerine göre, şahsiyetin gelişmesi, bir insanın kendi kendini yaratması gibidir. Bu kendi kendini yaratış da vücudumuzda, ruhumuzda mevcut olandan daha fazlasını çıkarmağa çalışmak, derunî hayatımızı bir ideale göre tanzim etmek, orta kıymette vasıtalar kullanarak da olsa, içimizde yepyeni ve kuvvetli bir ruh meydana getirmekten ibarettir. Beşeriyet tarihinde bu her gün tekrarlanan bir mucizedir. Çoğu zaman büyük insanlar mütevazi bir muhitten yetişirler. Fakat cahil, âlim, fakir, zengin, genç, ihtiyar bütün insanlar, kuvvetle istemek şartile, ruhî derinliklerinde gizli manevî enerjiyi fışkırtabilirler. Şuur bedenle ayni zamanla gelişir. Fakat onun gibi, muayyen bir noktaya ulaşınca durmaz. Fertte zekânın ve hislerin gelişmesi — Hayatın sırrı — Bu gelişmenin son sınırı — Büyük isyan. Ruh, olgun çağda, fizyolojik faaliyetlerin şiddeti nispeten 'azaldığı bir zamanda, derinleşmeğe, gelişmeğe ve saf bir hal almağa başlar. Zekâ, estetik faaliyet, manevî kudret ve kudsiyet hissi ihtiyarlıkta da gelişmiye devam eder. Dante, vücudunun çökmesinden, sırtının kamburlaşmasından şikâyet ettiği sıralarda, Cennet'in en güzel mısralarını yazıyordu. Fakat zekâ ancak bütün hayatları boyunca tabiat kanunlarına itaat edenlerde sonuna kadar gelişir. İnsanların çoğu manevî mukadderatlarının kendi ellerinde olduğunu bilmezler. Hattâ bu mukadderatla hiç ilgilenmezler. Biliyoruz ki, zekânın fertteki gelişmesi, ırktaki gelişmesi gibi kendiliğinden olan ve karşı konulması imkânsız bir şey değildir. Sayısız hayvan nevilerinin tekâmülü esnasında şuur, tereddüt etmiş, bocalamış, yolunu bin zorlukla seçmiş ve nihayet bir çıkmaza gelerek orada ilelebet durmuştur. Karıncalarda ve arılarda olduğu gibi. Zira zekâ öğretime tabi tutulmadan
ve irade bir gayret göstermeden tekâmülünün zirvesine ulaşamaz. Medenî insanlar garip bir şekilde doğru yoldan ayrılarak ruhlarının gelişmesi ile hiç ilgilenmezler. Daha evvel de söylediğimiz gibi halkın çoğu, psikolojik olarak on iki yahut on üç yaşından yukarı çıkmaz. Bu fecî zekâ durgunluğunun sebepleri henüz kesin olarak bilinmemektedir. Ruhen çocuk kalmış insanlar, ekseriya alkol müptelâlarının, frengililerin, zihnen geri kalmış insanların yahut ahlaken sukut etmiş olanların ahfadmdandır. Fakat zekânın bu durgunluğu, gıda mahrumiyetinden, vücuda bir takım toksik maddelerin girmesinden kötü fizyolojik itiyatlardan ve bazı virüslerin musallat almasından da ileri gelebüir. Zekâları daha uzun bir müddet gelişen insanlardan birçoğu da zihnî olgunluğa erişemezler, lalbuki makinelerin mükemmelleşmesi sayesinde kazandıkları zamanı maddî ve manevî gelişmelerini temin edecek şeylere sarfedebilirlerdi. Aksine, fabrika, atelye, mağaza yahut yazıhane haricinJeki boş zamanlarını içki içmek, iskambil oynamak, filim seyretmek dansetmek yahut kendilerinden^ilham alınarak yazılıış romanlar okumakla geçirirler. Bu insanlar aldıkları teraiyenin ve modern hayatın husule getirdiği alışkanlıkların Ikurbanıdırlar. Medeniyetimizin çökmesine sebep olan zekâ geiriliği ve ahlâki duygularm dumura uğraması, kötü bir terbiyenin eseri değil midir? Zekâ ve his, radyolarla gazetelerin yarattıkları yalan ve .manasızlık havası içinde, boş geçen günlük hayatta, güzelliğe ve kudsiyete kıymet verilmediği bir zamanda felce uğramıştır. Bununla beraber bu marazî hal, zekânın gelişmesi kanuInuna zarar vermez; nasıl ki, hastalık sıhhatin bir hayalden [ibaret olduğunu düşünmemizi icap ettirmezse. Tabiî bir »sekilide gelişmiş fertlerin manevî tekâmülü, hayatın en esaslı olujşumlarından biridir. Tarihin bütün devirlerinde en çok tekâ[mül etmiş insanlar manevî gelişmeleri için iradelerini kullanjmışlardır. Maalesef modern cemiyette bu gayret iyi yola yöjnelmemiştir; zekâyı histen ayırmıştır. Bu gayret bazen inj sanın içinde bilgi edinmek arzusunu, müşahede, kavrama, haStırlama, hüküm verme istintaç ve istidlal etme, bir takım man* Itıkî ibdalarda bulunma, tahayyül etme, keşfetme kabiliyetini j uyandırmakta, fakat ruhun cesaret, cür'et, hakikat sevgisi, [sadakat, feragat kahramanlık ve aşk gibi zihnî olmayan faaliyetlerine tesir etmemektedir. Maeterlinck: «Sevmeden seyjretmek karanlıklara, bakmaktan farksızdır» diye yazmıştır. Modern terbiye yalnız aklı iökişaf ettirdiği için ruhun gelişmesini durduruyor. İmtihan hazırlıkları hafızayı geliştirir fakat zekâyı inkişaf ettirmez. Bundan başka ahlâkî kıy,meti hiçtir. Fakat cemiyetin menfaati derin bir Entelektüel kültüre sahip olmayı icap ettirir. Zira mühendislere, biologlara, iktisat tarih, fizik ve matematik bilginlerine, filozoflara ihtiyacımız vardır. Bilgi ancak zekâ mütehassısları sayesinde ilerliyebilir. İhtisas kötü fakat zarurî bir şeydir. Yalnız zihniyetin daralmasına sebep olur. Kütüphanelerin, konferans salonlarının, lâboratuvarlarm havası, oralarda uzun müddet oturanlar için tehlikelidir. Bu hava realite ile bizim aramıza bir sis gibi girer. Gretchen olmasaydı, Dr. Faust hayat sırrının kitaplarda olmadığını asla öğrenemiyecekti. Hayatın sırrı bizzat hayatın kendisinde , vücudun organik, entellektüel ve manevî faaliyetlerinin tam olmasındadır. Bu faaliyetlerden biri diğerlerinden ayrı olarak, tek başına ele alınırsa, bu sır asla keşfedilemez. Baharın tesirile ağacın dallarına doğru yükselen usare gibi, ruh da iradenin tesirile içimizde yükseldiği vakit, ayni zamanda
hem zekâ, hem muhakeme, hem nefse hâkimiyet, hem ahlâk güzelliği şeklinde tezahür eder. Böylece Dante'nin «Cehennem»inde bahsettiği sevgi dolu manevî ışık haline gelir. Ruh bir hikmet, amma filozoflarla âlimlere sırrı açılmıyan bir hikmettir. Zira âlimler ve filozoflar kelimelerle ifade edilemiyen şeylere hakikat olmayan şeyler nazarı ile bakarlar. Ne Jean Jacques Russeau, ne Augüste Comte, ne de Claude Bernard hakim insanlardı. Ruhan hakikaten yüksek insanlara, bazen isimleri meşhur olmayan mütevazi kimselerin arasında rastlanır. Vaktile, kalabalık aileleri, çocukları ve hizmetçileri ile beraber tarlalarını işleyen erkeklerle kadınlar arasında ve hayatı köylülerinkinden farksız olup, toprağa bağlı küçük bir aristokrat zümresinde böyle insanlar vardı. Bugün kelimeyle ifadesi imkânsız ve ruha aydınlık veren bu , hikmet, köy hayatı yaşıyan bazı ailelerde, bazı yaşlı köy he * kimlerinde, mütevazi rahiplerde ve kendilerini feragatla mer ;. hamete vakfeden meçhul fakat kahraman ruhlu insanlarda % görülür. Bazı imparatorlarda ve krallarda da görülmüştür. Mark Aurele yahut Aziz Louis, ruhan Sokraftan yahut Epik tetos'tan daha mı aşağıdırlar? Doğrusunu söylemek lâzım ge. lirse, zirveye giden yol hepsi için ayni derecede çetin ve güzeldir. Bu yolda kim olursa olsun, herkes feragat sayesinde ilerleyebiliı. Fedakârlık olmazsa, ruh yükselemez. İnsan servetini, şöhretini, yakınlarını kurtarmak maksadile hayatmı, vatanını yahut büyük bir ideali feda edebilir. Fedakârlık, kendi arzusu ile modern savaşın dehşeti içine atılan bir askerin yaptığı şeydir. Fedakârlık, hasta bir halde, Rockfeller Enstitüsünde^ki lâboratuvarlarını terkederek tek başına Afrikaya giden ve orada sarı hummadan ölen Noguchi'nin \ yaptığı harekettir. Fedakâr insanlar, içlerinde güzellik ve hakikat aşkını duyanlar, bütün gayretlerile Tanrıya ulaşmıya çalışanlar, dünyada adaletin ve insanlar arasmda sevginin tecelli etmesi için ölümü göze alanlardır. Ruh ızdırap ve arzu yolu ile, zekânın yardımından faydalandığı zamandan çok daha fazla yükselir. Hattâ bu yükseliş esnasında bazan zekâyı ağır bir yük gibi geride bıraktığı olur. Özünü teşkil eden aşkla iktifa eder. Aklın nüfuz edemediği karanlıklarda yalnız kalan ruh, zamanla mekânın haricine çıkar ve bizzat en büyük mutasavvıfların bile asla tarif edemedikleri bir gelişme ile bütün cisimlerin özünü teşkil eden o elle tutulmaz ve tarife sığmaz varlıkla birleşir. Belki de ferdin, daha yumurta ilkah' edilip ayrıldığı ve ana rahminde büyümeğe başladığı andan itibaren yöneldiği gizli gaye de Tanrıyla birleşme keyfiyetidir. Manevî tekâmül ancak pek az kimsede son noktasına ulaşır. Zira bu tekâmül ancak iradenin devamlı bir gayreti, dokuların muayyen bir durumda bulunması, kahramanlık duygusunun gelişmesi, bütün duyguların ve zekânın pürüzlerden kurtularak berrak bir hal alması ve daha pek iyi bilmediğimiz birçok şartların sağlanması sayesinde mümkündür. Bühassa dinin ilâhi Lütuf admı verdiği psiko fizyolojik şartın bunda çok mühim bir rolü vardır. Fakat bulutlar ve sisler arasından zirvedeki ışığa doğru giden yolda herkes yürüyebilir. Nasıl ki, herkes ferdî tekâmülünün ana prensibine riayet etmeyip, meselâ, akrabaları orangutanlar, şempanzeler ve goriller gibi sadece fizyolojik ihtiyaçlarını tatmin ederek yaşamakta serbesttir. Medenî insanların çoğu hayvanlara o kadar yakındırlar ki, yalnız maddî kıymetler peşinde koşarlar. Bu gibilerin hayatları da hayvanlarmkinden daha aşağıdır. Zira ruhumuzu ancak manevî kıymetler aydınlatabilir ve bize sevinç verebilir. Herkes hayatının muayyen bir
devresinde maddî ve beşerî kiymetler arasında bir tercih yapmak mecubriyetindedir. Yani ruhun gelişmesi kanununa itaat etmek yahut ona aykırı bir yol tutmak zorundadır. Bu hususta tereddüt etmek, tabiat kanununa boyun eğmeyi reddetmek kadar tehlikelidir. Apokalips'te «ne sıcak, ne soğuksun, ılıksın, bunun için kusuyorum» der. Bazı insanlarda şuurun gelişmesi muayyen bir safhada durur, bununla beraber insanın doğuşundan ölümüne kadar gittikçe daha çok gelişmek şuurun tabii bir temayülüdür. Hakikatte ferdin tekâmülü esnasında ruhun da gelişmesi yahut yükselmesi, yalnız beşerî hayatın esaslı kanunu değil, ayni zamanda, kendine has bir vasfıdır.
IX Hayatın esaslı kanunlarının birleşmesi — Bu kanunların arasındaki silsile — Ruhun yükselmesi kanununun beşeriyete ı has karakteri. Demek ki müşahedenin inkâr edilmesi imkânsız bir donesine göre, hayatta ayni zamanda hem kendini koruma, hem kendini idame etme, hem manevileşme temayülü vardır. Hayatın korunması ve idamesi kanunları, kendisi kadar eskidir. Zira bu kanunların' mevcudiyeti en iptidai canlılarda bile müşahede edilmektedir. Halbuki ruhun yükselmesi kanunu için vaziyet böyle değildir. Belki de bu esaslı temayül, dünyamızda hayatın ilk belirtileri sayılan tek hücrelilerde gizli bir şekilde mevcuttu. Fakat ırkta ve fertte ancak tekâmülün çok daha sonraki safhalarında, memeli hayvanların, primatların ve bilhassa insanın meydana çıktığı zamanda açıkça kendini gösterebildi. Bu temayül hakikaten bizim bir vasfımızdır. Bütün hayvanlar arasında yalnız insan, kendi iradesinin gayreti ile şahsiyetinin gelişmesine yardım edebilir. Dünyada mevcut hiçbir canlının beyni insan beyni kadar muğlâk değildir. Hayatın korunması ve idamesi kanunları gibi, ruhun yükselmesi kanunu da organlarımızın yapısının fonksiyonel bir ifadesidir. Ruhun bu yükseliği bütün fertlerde müşahede edilmez, nasıl ki bütün fertler hayatlarını korumağa ve idameye muktedir değillerdir. Zira vücudumuz naziktir ve gelişmesi bazıları irsî, bazıları muhitin eseri olan birçok oebepler yüzünden sekteye uğrayabilir. Meselâ, virüsler, bakteriler, zehirler, kötü fizyolojik, entellektüel yahut ahlâkî itiyatlar gibi. Varlığımızın bahsettiğimiz esaslı temayülleri kendilerini her zaman serbestçe gösteremezler. Buna rağmen değişmez bir şekilde mevcutturlar. Vücudumuzun yapısı değişmedikçe, onlar da baki kalacaklardır. Bu temayüller hakikatte insanın aslî halleridir. Hayatımızın üç esaslı kanunu, bir tek şeyin muhtelif görüntüleridir. Tıpkı insamn muhtelif faaliyetlerinin, bütün varlığın birer cephesinden ibaret olduğu gibi. Kalp, akciğerler, beyin, andokrin guddeleri tek başlarına mevcut olamazlar: bu organlar birbirlerinden ayrılamazlar; bütün vücuttan ayrılmaları da imkânsızdır. Bunun gibi varlığımızın hiçbir temayülü ayrı olarak tetkik edilemez: bundan başka herbirinis her organ gibi hayatî bir ehemmiyeti vardır. Tiroid guddesi, kalbi yahut pankreası olmayan bir insan yaşıyamaz: ayni şekilde canlıların tabi oldukları en mühim kanunlara itaat etmeden yaşamak da imkânsızdır.
Hayatın korunması ile idamesi prensipleri, hakikatte bir bütün teşkil eder. Gerçi, biz bu kanunlardan yalnız birine yahut ikisine itaat etmekte veya hepsine birden karşı gelmekte serbestiz. Bu son yola yalnız deliler sapmaktadır. Maamafih zekâ bakımından üstün olan birçok kimseler, yalnız hoşlarına giden hayatî temayüle itaat etmeyi bir maharet yahut takdir edilecek bir şey olarak görürler. Bazıları yalnız hayatlarını korumağa çalışırlar; bunlar beşeriyetin posasıdır. Diğer bazıları hayatlarını korumakla beraber onu idame etmeğe çalışırlar; kendileri seviye bakımından aşağı insanlardır, amma ruh bunların soyundan gelen kimselerde, muayyen bir anda bir hamle yapabilir. Bazıları da hayatın idamesini hattâ hayatın korunması prensibini feda ederek, ruhun yükselmesine çalışırlar. Bu gurupta hem cahiller, hem egoistler, hem kahramanlar, hem hâkim insanlar, hem de deliler vardır. Fakat hayat kendisine karşı itaatsizlik edenlerin bunu hangi niyetlerle yaptıklarına ehemmiyet vermez. Hâkim olanı, kahramanı, egoisti, cahil adamı ve deliyi ayni şekilde cezalandırır. Bütün bu insanları ve mensup oldukları milletleri soysuzlaştırır. Hayat nazarında yegâne meziyet, üç cepheli kanuna kayıtsız şartsız itaat etmektir. Bu meziyete sahip olanları da cömert bir elle saadet dağıtarak mükâfatlandırır. Modern cemiyet ruhun gelişmesi kanununa itaatsizlik ederek büyük bir hatâ işlemiştir. Keyfî olarak ruhu zekâya inhisar ettirmiştir. Maamafih zekâyı geliştirmiştir. Çünkü zekâ ilim sayesinde, tabiatta mevcut herşeye hâkim obuayı mümkün kılar. Fakat modern cemiyet bunu yaparken ruhun diğer faaliyetlerini ihmal etmiştir ki, bunlar ilmî lisanın ancak noksan bir şekilde ifade edebildiği faaliyetlerdir. Bu faaliyetler fiil, san'at yahut dua şeklinde tezahür ederler. Meselâ, ahlâk duygusu, mizaç, cür'et, güzellik duygusu ve kudsiyet duygusu gibi.. Okullarda ne nefse hâkim olmak, ne intizam, ne nezaket ne de cesaret öğretilir. Okul programları, çocukları güzellik ve san'atla kâfi derecede temas ettirecek şekilde hazırlanmış değildir. Okullar, bütün eski medeniyetlerin yüksel. me devirlerinde kudsiyete ehemmiyet verdiklerini unutmuşlardır. Batı medeniyetinin de daha beşikte iken hristiyanlık ruhu ile, yoğurulduğunu ve insanların kalbinde, saf ve güzel dinî ahlâkın yerini tutacak birşey bulunmadığını da unuttular. ~ Medenî insanlar henüz ruhun gelişmesi kanununa tamamen itaat etmemenin ne kadar tehlikeli birşey olduğunu anlamamışlardır. Zekâyı inkişaf ettirmenin ruhu geliştirmekle ayni şey olduğunu zannetmektedirler. Hayatın rasyonel bir şekilde tanzimi için aklın yanında elzem olan bir takım diğer manevî faaliyetlerin mevcut olduğunu henüz keşfetmemişlerdir. Bu cehalet hayatın yavaş ve müphem bir şekilde cevap vermesine sebep olur; hayatın bu cevabı bilhassa köylerde ve küçük şehirlerde açıkça bellidir. Buraları yavaş yavaş çirkinlik, pislik, kabalık, alkol düşkünlüğü, rahat ve emin bir şekilde yaşama kaygusu, gıpta, iftira, karşılıklı kin gibi şeylerle, Dante'nin en çok nefrete lâyık addettiği iki yüzlülük, yalan ve ihanet gibi kusurların istilâsma uğramıştır. Ruhun yükselmesi kanununa itaatsizlik karşısında, hayat otomatik olarak seviyece alçalarak, bozularak cevap vermiştir. Muhakkak ki, hayat, insanlardan kendilerinde potansiyel bir halde bulunan entellektüel kudretlerden çok daha fazlasını bekler: yani ruh parçalara ayrılması imkânsız bir bütündür; bu bütünün içinden sadece arzu ettiğimiz parçayı alamayız. Zekânın gelişmesi de, manevî gelişme de elzem olan şeylerdir, fakat manevî atâlet başımıza zekâ atâletinden çok daha büyük ve tamir edilmesi imkânsız felâketler getirir.
Hayat kanunları birbirlerinden ayrılmamakla beraber aralarında tabii bir teselsül vardır. Hayatın korunması ve idamesi kanunları en eski prensiplerdendir. Bunlar içimizde mevcut ve karşı korunması en güç olan temayülleri tayin ederler. Ruhun yükselmesi kanunu ise, bilindiği gibi, diğer kanunlarla mukayese edilemiyecek kadar yenidir. Ruhun yükselmesi hayatın yepyeni bir temayülüdür. Bu temayül birçok fertlerde henüz zayıf, mütereddit ve hemen hemen hiç farkedilmiyecek kadar müphemdir. Bazan, şuurumuzun derinliklerinde en esaslı ihtiyaçlar arasında bir çatışma olur. Meselâ, bazan, hayatı korumakla idame etmek arasında bir tercih yapmak mecburiyeti hasıl olabilir. Ayni şekilde zekâya yahut hayata hizmet arasında da bir tercih yapılabilir. Bu tercih daima zor, hattâ bazen imkânsızdır. Bir kadın soyunu idame etmek uğruna hayatını ne dereceye kadar tehlikeye koyabilir? Basen kısmının darlığı, akciğer veremi, kalp hastalıkları ve diğer hastalıklar kadım, analık vazifesinden alıkoymaz mı? Ruhun yükselmesi kanunu ile hayatın korunması ve idamesi arasında çatışmalar çok daha sık olur. Bütün devirlerde olduğu gibi, bugün de birçok insanlar kendilerini hayır işlerine vakfetmek, yahut dinî bir ideale kavuşmak arzusu ile ana yahut baba olmaktan vazgeçerler. Birçok kimseler de imana sadakat yüzünden hayatlarını feda ederler. Bu gibi insanlardan herbirinin kalbinde, umumî bir kaide olarak herkesin itaat etmek zorunda bulunduğu emirler arasında, az veya çok şiddetli çatışmalar vuku bulur ve bu çatışma, en asil ruhlu olanlarda daima, insana has hayat kanununun zaferi ile neticelenmiştir. Sokrat baldıran otunu içmiştir. Veli PauPün başı kesilmiştir, Jean d'Arc yakılmayı tercih etmiştir ve her seferinde bütün beşeriyet manen bir kat daha yükselmiştir. Bugün hayatı, henüz uyandığı karanlık devirlerdenberi giriştiği yolda ilerlemeğe sevkeden bu kahramanlar ve şehitlerdir.
BÖLÜM IV ÎYÎLÎK VE KÖTÜLtjK İyilik ve kötülük hakkındaki mefhumlarda müphemiyet — Bir tarif bulma zarureti — iyilik ve kötülük beşerî hayatın . yapısı tarafından tayin edi(lir. Ahlâk ilmi ile meşgul olanlar, tarihin hiçbir devrinde ve hiçbir memlekette iyilik ve kötülüğün tarifi üzerinde asla anlaşmamışlardır. Bazıları iyiliğin faydalı, doğru, menfaate uygun yahut hoşa giden şey olduğunu kabul etmişlerdir. Bazıları da iyiyi tabiata ve Tanrının iradesine uygun bir şey olarak tarif etmişlerdir. Kötülüğe gelince, kötülük daima ızdırab, haksızlık, cehalet gibi şeylerin yahut Şeytan teşvikinin eseri sayılmıştır. Demek ki iyilik ve kötülük mefhumları daima müphem ve çeşitli olmuştur. Sirena'lı Aristipos «îyi olan tek şey zevk, kötü olan tek şey de istırabdır» derdi. Stoik felsefe taraftarları ise «Hakikî iyilik hiç te zevk değildir; hakikî iyilik cisimler arasındaki nizamı kavrayan ve zekâyı yükselten bilgidir. Biz yaşamak için tabiata uymalıyız... Tabiat ise Tanrı ile meşbudur» diyorlardı. Epiktetos ve MarcAurele zamanında ise iyilik mefhumu, hemcinslere karşı sevgi, tevekkül ve ilâhî iradeye itaatle karıştırıldı. Yahudilerde ve daha sonra hristiyanlarda çok dalıa kesin bir mânâ kazandı. Bizzat Tanrı'nın verdiği emirler Eski Ahit ve Yeni Ahit adlı mukaddes kitaplarda toplandı. Ancak o zamandır ki, ahlâkiyatçı, kanunu tefsir eden bir hukukçu gibi, zorluk çekmeden iyi ile kötünün ney olduğunu tespit edebildi. İşte, Ortaçağın sonuna kadar Batı insanlarının davranışlarına prensip itibarile, bu yasak ve mubah anlayışı hâkim oldu. Bununla beraber, zevk ahlâkı hiçbir tesir altında kalmadan asırlarca devam etti. Bir ara Helvetius ve Jeremy Bentham'ın gayretlerile yeni bir zindelik kazanarak menfaat ahlâkı haline geldi. O zaman muazzam bir muvaffakiyet kazandı. Zira insan, davranışlarını idare edecek yüksek bir kaide olarak, hodbinliği kabul etmeğe daima hazırdır. Modern demokrasilerde ise iyilik tam mânâsile faydalı olanla ayni şey sayıldı. Hodbinlik sevgiye üstün geldi. Velhasıl Epikür îsayı yendi. Bugün, Batılıların an'anevî iyilik ve kötülük tarifini kabul eden küçük bir zümre vardır. Batılıların çoğu Evamiri Aşereyi unutmuşlardır; hattâ birçokları mevcudiyetinden bile haberdar değildiler. Artık meşru ile gayri meşru arasında herkes tarafından kabul edilmiş bir sınır mevcut değildir. İnsanların çoğu iyi ile kötüyü, sarih olarak birbirlerinden ayıramamaktadırlar. Hareketlerini tam mânâsiyle hodbinliğe bile uyduracak kabiliyette değildirler. Ancak iştihalarmı tatmin etmek ve kendilerine yakın bir fayda temin edecek şeylerin peşinde koşmakla iktifa etmektedirler. Zenginlerle fakirler, ihtiyarlarla gençler, âlimlerle cahiller, köylüler, işçiler ve patronlar artık nasıl hareket edecekleri hususunda müşterek bir anlayışa sahip değildirler. Onlar için ne iyi, ne kötü vardır. Menfaat temin ettiği takdirde, bir dosta ihanet şerefsizce bir şey sayılmaz, iyilik menfaattan ibarettir, cesaret ise insanı lüzumsuz yere tehlikeye atar deniliyor. Alçakça yaşamak, ölmekten iyi sayılıyor. Bir otomobil sahibi olmak, çocuk sahibi olmağa tercih ediliyor. Mümkün olduğu kadar çok para kazanmak lüzumu ileri sürülüyor. Bütün bunlara rağmen namustan,
doğruluktan, hasbîlikten dem vuruluyor. Gayret sarfetmenin güzel bir şey olduğundan, kahramanlıktan bahsedilerek nasihat ediliyor. Demek ki, modern insanın ruhunda büyük bir karışıklık vardır. Beşerî toplulukların bütün fertleri davranışlarını ayni prensiplere uydurmalıdırlar; bu açıkça belli olan bir ihtiyaçtır. Sıcaklık ve soğukluk tarifleri nasıl bütün insanlar için ayni ise iyilik ve kötülük tarifleri de ayni olmalıdır. Bugün böyle bir tarif yapmak mümkündür. Beşerî hayatın esaslı kanunlarının ışığında iyiyi kötüden kat'î bir şekilde ayırmak mümkündür. Bu kanunların bilinmesi, bize iyilikle kötülüğü kat'î, değişmez ve aklı başında olan her insanın anlıyabileceği bir şekilde tarif etmek imkânını vermektedir. İyi, varlığımızın aslî temayüllerine uygun olan şeydir. Yani beraberce hayatın korunmasını, ırkın idamesini ve ferdin zekâsı ile ruhunun yükselmesini sağlıyan cisimler, fikirler, hisler ve hareketler. Kötü ise, aksine hayata, çoğalmaya, ve manevi bir hamleye mani olan şeydir. Hakikatte en büyük iyilik hayatın insanlara has cephesinde muvaffakiyete ulaşmasından başka bir şey değildir. Zekânın bir zaferi olarak ele alındıkları takdirde, iyilik ve kötülük gayet muğlâk şeylerdir. Birçok elemanlardan müteşekkildirler. Yalnız bütün hayata yahut hayatın bazı tezahürlerine yardım eden veya karşı gelen faktörlerden ibaret değildirler, ayni zamanda fizyolojik ve zihnî faaliyetlerimizi ahenkleştiren bu ahengi bozan faktörleri de içlerine alırlar. Bazı şeyler belli bir şeküde, açıkça kötüdür. Çünkü ferdi öldürür, dumura uğratır, bünyesini bozar yahut onu alçaltırlar. Meselâ, veba mikrobu, sarı humma virüsü, alkol derecesi yüksek şarap, verem, sinema, radyo gibi. Ayni şekilde, zekânın karakter aleyhine yahut organların tekâmülüne iskeletin ve adalelerin tekâmülüne zıt olarak gelişmesi, pislik, nezaketsizlik, iftira alışkanlığı gibi huylar da bunlardandır; bu arada nefse hâkim olamamak, gayret gösterememek, yalancılık gibi şeyleri de sayabiliriz. Aksine hava, su, ışık, ilim, sant'at, din, aşk, heyecan, duyma ve harekete geçme kabiliyeti iyiliğin aslî tezahürlerindendh\ Zira bunlar ferdî ve sosyal hayata geniş bir ufuk verirler. Etrafımızı çeviren canh veya cansız varlıklarla düşüncelerimiz, hareketlerimiz ve sosyal müesseselerimiz hayatın tekâmülüne ya yardım ederler yahut ona mani olurlar. Demek ki, onlar da iyi yahut kötüdürler. Meselâ, beşeri varlıkların fabrikalara yığılmasile mey dana gelen her türlü topluluk kötüdür. Zira bu gibi yerlerde hayatın korunması ile ırkın idamesi imkânı gayet azdır, ruhun yükselmesi ise imkânsızdır. Müesseselerde olsun, fertlerde olsun iyilik, vücudumuzun ve ruhumuzun yapısına uyan, kötülük de ona aykırı olan şeydir.
II Günahın tarifi — Kusur ve meziyetlerin hakikî — Manevî mös'uliyet ve yeni günahlar. cephesi Günah, cisimlerin arasında mevcut nizama karşı gelmektir. Hayatın insandaki tezahürlerini bozmağa, parçalamağa yahut azaltmağa meyleden her düşünce, her hareket bir günahtır. Komşusuna kin duymak bir günahtır, zira kin hem vücudu
hem ruhu yıpratır. Kusur, günaha alışmaktır. Fazilet ise Sokrat'ın öğrettiği gibi sadece iyiliği bilmekten ibaret değildir; fazilet iradeyle meydana gelen bir fiil, hayatın kemmiyet ve keyfiyetini arttıran bir alışkanlıktır; şahsiyeti meydana getirir, kuvvetlendirir ve ona canlılık verir. Ümit, iman, heyecan ve kuvvetlenme arzusu vücuda, tıpkı su buharının türbini harekete getirdiği gibi tesir eder. Fizyolojik ve zihnî faaliyetler aşk sayesinde yüksek bir mânâ kazanırlar. Bütün faziletler şahsiyetini daha yüksek, daha kuvvetli, daha manâlı bir varlık haline getirirler. Kötü huylar ise aksine şahsiyeti parçalar ve alçaltır; meselâ, tembellik, şüphe, kendine acıma ve keder zihnî gelişmeyi sekteye uğratırlar. Gurura, hodbinliğe ve kıskançlığa gelince, bunlar insanı başkalarından ayırarak zihnî hamleyi doldurur. Cinsî ifrat, oburluk ve alkolizm de fizyolojik teşevvüşler vasıtasile ruhî gelişmeye zarar verir. Bu kötü huylar, hayatın üçlü kanununa açık bir tecavüzdür. Sosyal hayatta da, ferdî hayatta da iyi ile kötü birbirlerinden açıkça ayrılır. Sosyal faziletler olduğu gibi sosyeteye zarar" veren kötü huylar vardır. Sosyal faziletler birliği ve sükûneti temin ederler. Nezaket, temizlik, ataların yarattıkları toprağa karşı sevgi, müşterek bir din, müşterek bir ideal, cemiyeti ahenkli ve kuvvetli bir topluluk haline getirir. Aksine, nezaketsizlik, dedikoduculuk, iftira ve karşılıklı kin ayni ailenin, ayni köyün, ayni sosyal gurubun fertlerini birbirine düşman eder, milleti kuvvetten düşürür ve mahveder. Günahın mevcudiyetini bümemezlikten gelmek manasızdır, çünkü günah aşinada zararlı bir şeydir. Hayat, bilindiği gibi, kendisine karşı gelenleri er geç yokeder. Fakat hayatın hükümleri beşerî adalet hükümlerine benzemez. Hayat hem kör hem ileri görüşlüdür. Çok defa asıl suçluya dokunmaz, soyunu cezalandırır. Hayatın cezalandırma kabiliyeti belki ağır faaliyete geçer amma asla aman dinlemez. Günah, yeryüzünde ilk defa olarak hürriyete kavuşulduğu zaman, başka deyişle insan insiyak denilen otomatizmden kurtulup ta hatâya düşebilecek hale geldiği vakit kendini gösterdi. Günah ya iradî ya gayri iradîdir. Hayat kanunlarının bilinmemesinden, bu kanunlara itaat kabiliyetsizliğinden yahut cisimler arasında mevcut nizama itaat edilmemesinden meydana gelir. Hareketlerimizin herbiri hem ırsiyetimize, hem tahsilimize, hem muhitimizin fizik, kimyevî yahut fizloyojik tesirlerine, hem alışkanlığımıza, hem de irademize tâbidir. Bir adam falanca hareketi yaptığından dolayı ne derece manen mes'ul sayılır? Bunu bilmiyoruz. Hiç kimse meselâ komşusunun beynini, organlarını yahut ruhunu tetkik edemez ve hareketlerinin sebebini bulamaz. Hâkim ancak bir insandır; binaenaleyh başka insanların ruhlarının derinliklerine nüfuz edemez. Bunun içindir ki, bir ruhiyatçının yardımı ile de olsa itham edilen insanın, hareketlerinden manen mes'ul olup olmadığını anlamağa çalışmaktan vazgeçmelidir, itham edilenin cinayeti hakikaten işleyip işlemediğini tespit etmekle iktifa etmelidir. Hiddet, sarhoşluk, zekâ geriliği yahut delilik cani için bir mazeret sayılamaz. Mütecaviz sarhoş, deli yahut gangster de olsa bir cinayet işlemiştir. Cinayete kurban giden kimsenin gördüğü zarar, cinayeti işliyenin manen mes'ul olmamasından dolayı azalmaz. Komşusunu öldüren deli, profesyonel bir cani kadar zararlıdır. Cemiyet bir ceza müessesesi değildir, fakat fertlerini korumak vazifesidir. Binaenaleyh diğer insanların hayatı ve maddî yahut manevî terakkileri için bir tehlike teşkil edenleri, zarar vermeyecek bir hale getirmesi lâzımdır.
Kanunî mevzuatta bir inkilâp yapılmalıdır. Halkta iyi bir tesir meydana getirecek refleksleri inkişaf ettirmek kolaydır. Meselâ bir sarhoş otomobille birisini çiğnediği zaman, idam cezası görürse, ayyaşlık derhal herkesin gözünde tehlikeli ve kaçınılması icap eden bir şey olur. Herkesin ahlâkî bakımdan istediği şekilde hareket etmekte serbest olduğuna, yalnız hırsızların, kalpazanların ve katillerin devlet tarafından cezalandırılmaları gerektiğine inanmak liberalizmin hatasıdır. Hakikatte ferdin iradî yahut gayri iradî olarak işlediği günahlar yalnız kendisine değil ayni zamanda komşularına da zarar verir. Cemiyet fertlerini tifo ve kolera basiline karşı nasıl koruyorsa ayni şekilde onları iftiracılara, insanların ahlâkını bozan kimselere, alkol düşkünlerine ve aklî muvazenesi bozuk olanlara karşı da koruması lâzım gelmez mi? Günahlara, keyfî bir şekilde tespit edilmiş ve her devirde değişen bir miyara göre derece verilir. Bununla beraber Klişenin tespit ettiği yedi ana günah, beşerî karışıklıklar silsilesinde hâlâ birinci mevkii işgal etmektedirler. Fakat biz aralarından bazîlarmın ağırlığına belki lâzım gelen ehemmiyeti vermedik; zira bazı günahların neticeleri ancak birkaç sene, hattâ bazen birkaç nesil sonra belli olur. Meselâ bir milletin gerilemesinde, alkol düşkünlüğünün, egoizmin ve çekememezliğin oynadığı rolü ancak şimdi anlıyoruz. Komşusuna iftira etmek tanıdıklar arasında düşmanlık yaratmak, dostlara ihanet etmek, bu suçu işliyenin kendisinden ziyade millete zarar verir. Gurur, kıskançlık ve itidalsizlik göstermejj gibi eski günahların yanında birçok yeni ve gayet ağır günahlar türemiştir. Bir taraftan tabii kanunların daha iyi öğrenilmesi bize eskiden hiç ehemmiyeti yokmuş gibi görünen suçların hakikî mânâsını daha iyi kavramamızı mümkün kıldı. Diğer taraftan modern teknoloji, bize gerek organik gerek zihnî hayatımıza tecavüzü mümkün kılan ve şimdiye kadar bilinmiyen yepyeni vasıtalar temin etmiştir. Meselâ, yeni gıdalanma ilmi bize, fena tertip edilmiş gıdanın çocuğun vücudunda ve ruhunda tamir edilmesi imkânsız bozukluklara sebep olabileceğini öğretiyor. Şu halde çocuklarına rasyonel bir şekilde bakmayı öğrenmeğe lüzum görmeyen anne ve babalar büyük bir günah işlemektedirler. Bugün yakın akrabalarla, alkol düşkünleri ile, frengililerle yahut ırsî aklî bozuklukları olan kimselerle evlenmenin esas itibarile takbih edilebilecek bir hareket olduğunu biliyoruz. Ruke ailesinin hikâyesini hatırdan çıkarmamalıdır. New York Devletindeki iki sabıkalının ahfadı arasında 339 fahişe, 181 alkol düşkünü, 170 sefil, 118 cani ve 86 randevu evi sahibi olduğu tespit edilmiştir. Goddard, anne ile babanın zekâ bakımından geri olduğu bazı ailelerde 170 gabi ve ancak 6 normal çocuk olduğunu söylemektedir. Hastalardan, nesli bozulmuş insanlardan, haydutlardan veya budalalardan mürekkep soylar meydana getirmek bir cinayettir. İlkah kabiliyetini azaltmak büyük bir günahtır. Esrara, morfine, kokaine, haşhaşa alışmak intihar etmekten farksızdır. Hayatın kanunları ve dinî ahlâk şı konulması imkânsız ıstırap. Irsî kusurlar — Kar Öz varlığımızın tabi olduğu kanunların bize ilham ettiği günah mefhumu ile hristiyanlığm ortaya attığı günah mefhumu arasında derhal göze çarpan bir benzerlik vardır. Halbuki her ikisinin menşei ayrı ayrıdır. Hakikatte biri tamamen aklî bir ameliyenin, bir istintacı takip eden bir istidlalin, başka deyişle, müşahedenin doneleri üzerine harekete geçen aklî faaliyetin mahsulüdür. Diğeri ise aksine bir seziş, bir ilham, bir vahiyin daha doğrusu ruhun aklî olmayan faaliyetinin
mahsulüdür. Bununla beraber birbirlerinden bu derece farklı olan bu iki zihnî oluşumun meydana getirdikleri neticeler, bazı bakmalardan hemen hemen birbirinin aynidir. Bunlardan çıkan her iki tavrı hareket kaidesi ayni faziletleri över, ayni kusurlara karşı cephe alır: meselâ itidal ve karşılıklı sevgi övülür, yalancılık ve kıskançlık takbih edilir. incil ahlâkı, kendisine ilham vaki olmuş bir kimsenin hayalinin mahsulü olmaktan çok uzaktır. Herkesin tatbik edip etmemekte serbest olduğu basit bir dinî ahkâmdan ibaret de sayılmaz. Vazifesi Voltaire'in zannettiği gibi, fakirlerin zenginleri öldürmelerine mani olmak ve böylece zenginlerin yataklarında rahatça uyumalarını temin etmek de değildir. Bilâkis varlığımızın derinliklerine kök salmış bir zarureti temsil eder. Hakikatte bu ahlâk da beşerî varlığın esas kanunlarından çıkarılmış bütün tavrı hareket kaideleri gibi, ferdin ve sülâlenin yaşaması ile ruhun yükselmesi için zarurî bir şarttır. Bununla beraber bu dinî ahlâk tek başına hayatımızın idamesini sağlıyamaz. Dinî inanç tabiatta beşerî davranışın yegâne rehberi olamaz. Nitekim vazifelerini tam manâsile yapabilecek kabiliyette erkekler ve kadınlar yetiştirmeğe muvaffak olamamıştır. Tanrının hakkını Tanrıya, Sezar'm hakkını Sezara vermeli. Din kadar ilim, akıl kadar his de lüzumludur. Biolojik ahlâk, hakikatte Evamiri Aşereden çok daha serttir. Zaten insan ancak hayat kanunlarından çıkarılan davranış kaidelerim tatbik ettiği takdirdedir ki incil'in bahsettiği meziyetlere sahip olabilir. Zira ilhaktan kaçınma, gıda makrumiyeti, gayri müsait iklim şartları, kötü fizyolojik ve zihnî itiyatlar, ruhun gelişmesine karşı aşılmaz bir mâni teşkil ederler. Meselâ, gıdalarından manganezin kaldırılması neticesinde bazı hayvanlarda ana şefkatinin tamamen yok olduğunu bilmiyor muyuz? iyot noksanlığı tiroid guddelerine tesir ederek insanı ahmaklaştırmıyor mu? Doğru söylemek lâzım gelirse, dinî ahlâk, insanların tabiattaki davranışlarını tek başına idare edeceğini asla iddia etmemiştir. Hayatta muvaffak olmak için ahlâkî faktörlerden başka, fizikoşimik, fizyolojik ve entellektüel faktörlere de ihtiyaç vardır, insana has faaliyetler bir taraftan entellektüel cepheyi, diğer taraftan ahlâkî ve fizyolojik cepheyi aşar. Bunun içindir ki, hayatın üçlü kanununa itaat etmek yalmz dinî imanın meydana getirdiği disipline itaat etmekten çok daha zordur. Vücudumuzun ve ruhumuzun yapısının icap ettirdiği kaidelerle dinî ahlâk kaidelerine tam manası ile itaat etsek bile bu bizi ıstıraptan kurtaramaz. Zira kâinat insan aklının arzu ettiği bir plâna göre yapılmış değildir. Binaenaleyh rasyonel bir şekilde hareket etmekle felâketten korunmuş olmayız. Her fert içinde ırkının bütün mazisini taşır; bu yüzden atalarının kusurlarile fazüetlerine sahiptir, insan bir takım ırsî kusurlarla doğar. Ük günahın ıstırabım çeker ve ağırlığını hayatının sonuna kadar duyar. Fakat herkes bu günahın ağırlığını ayni derecede hissetmez. Ayni ana babadan doğan çocuklardan biri bu günahın ağırlığı altında ezilirken, diğerleri onu hemen hiç hissetmeyebilirler. Herhangi bir uzak atanın kötü huyları, birkaç nesilde gizli olarak kaldıktan sonra, günün birinde birdenbire meydana çıkarak bir masumun felâketine sebep olabilirler. Atalarımızdan tevarüz ettiğimiz ahmaklık, asabî muvazenesizlik, zihnî istikrarsızlık ve muhakeme kabiliyetsizliği yüzünden ıstırap çekeriz. Bundan başka herkes muhitinin kaçınılmaz tecavüzlerine hedef olur, yani soğuğa, rüzgâra, yağmura, sıcağa, bakterilerin, virüslerin ve havada mevcut zehirlerin kötü tesirlerine,
ahlâksızlığa, kıskançlığa ve komşularının kötülüğüne maruzdur. Hakikatte felâketler kötü insanın Taaşına olduğu gibi iyi insanın da başına gelebilir. Bununla beraber hedef olarak daha ziyade cahil, tembel, itidalsiz ve boş insanı alıyor gibi görünür. Hayat kanunlarına itaat bize her zaman saadet temin etmez, zira âlemde mevcut nizam hakkındaki bilgimiz henüz çok eksiktir. Beşerî ıstıraplar, ilmin akıllıca kullanılması sayesinde pek çok azaltılabilirdi; bilhassa beşer nevini ıslah ümi ve psikofizyoloji bunda mühim bir rol oynıyabilir. îlim, insana iyilik etmek ve kötülükten kaçınmak imkânını verecek vasıtalar temin edebilir. Cemiyetin hayat kanunlarına aykırı olan âdetleri ve müesseseleri değiştirmek hususunda sistematik bir şeJrilde faaliyete geçmesi zaruridir. Gerçi endişeleri, dertleri, nesli bozan hastalıkları, ihtiyarlığı asla ortadan kaldıramayız, iyi insanlar, kötüler, caniler ve azizler, hepsi beşeriyetin içinde bulunduğu duruma has felâketlere maruzdurlar. Fakat bu felâketler dürüst, tembel, mağrur veya kötü huylar edinmiş insanın kapısını çaldıklarına göre başka başka şekülerde görünürler. Bu felâketlerin dürüst bir insanın karşısındaki manzaraları o kadar dehşet verici değüdir. insan olarak vazifesini yapmış yani bütün hayat kanunlarına itaa* etmiş; bühassa ruhun yükselmesi kanununa göre hareket etmiş olan kimseler, mükâfat olarak asabî mukavemet ve aklî muvazene sahibi olurlar; hattâ bazılarının içinde bir ruh sükûneti, hayatın yalnız müstesna kimselere bahşettiği bir huzur vardır. Bunlar ayni zamanda Tanrının inayetine mazhar olurlar. Felâket asla bu huzuru bozamaz: bu ruh sükûneti, herşeye rağmen hayatın sessiz emirlerine, sadık kalmış insanlara kaçınılması imkânsız istirabm şiddet anlarında ve ölüm döşeğinde hoş bir destek olur. Faziletin Mânâsı İlmin ve teknolojinin yarattığı muhitte, yani bu katı makine âleminde bile, fazilet mefhumu, modern insanların bilmemezliğe gelmelerine rağmen, mekanik ve kimya mefhumları kadar lüzumludur. Fazilet müşahedenin çok eski bir donesidir. Gerçi modern sosyetede de fazilete rastlanmaktadır, fakat maddîyatçılığın sancağı altmda yaşıyan topluluklarda ona pek az yer verilir. Ekonomiyi herşeyin üstünde sayan bir topluluk faziletli olamaz, zira fazilet esas itibarile hayatın kanunlarına itaat etmektir ve insan kendisini yalnız ekonomik faaliyete hasrettiği zaman, hayat kanunlarına tamamen itaat etmiş olmaz. Fazilet bir ütopi olmaktan uzaktır, bilâkis realiteye nüfuz etmemize imkân verir. Bütün bedenî ve ruhî faaliyet lerimizi vücudumuzun ve ruhumuzun özüne, yapısına uygun bir şekilde idare eder. Faziletli bir insan gayet iyi işliyen bir motöre benzer. Modern cemiyetin karışıklıkları ve kudretsizliği fazilet noksanlığından ileri gelmektedir. Faziletler beşerî faaliyetler kadar çoktur. Bütün fizyolojik zihnî faaliyetler gibi bütün faziletler de aslîdir. Aralarında tabii bir süsile, bir derece farkı yoktur. Böyle olduğu halde onları keyfî olarak birtakım gruplara ayırmışlardır. Eflâtun başlıca dört fazilet tanıyordu: ihtiyat, adalet itidal ve kuvvet yani andreia. Bu faziletler Aziz Ambroise tarafından alınarak hristiyan ilahiyatına sokulmuştur. Böylece bu faziletler asıl büyük fazüetler olarak tanındı. Sonradan Kilise bunlara ilahiyatın tavsiye ettiği üç fazilet daha ekledi: ümit, iman ve sevgi. Gariptir ki halk okullarında faziletin tatbiki öğretümemektedir. Halbuki faziletin gerek sosyal gerek ferdî hayatta muvaffak olmak için esaslı bir şart olduğu açıkça bellidir. Maddî ve manevî ihtiyaçlarımız değişir. Bazı memleketlerde, bazı şartlar
altında muayyen bir fazilet, muvakkaten diğer bir faziletten daha ehemmiyetli görünebilir. Anlaşmazlığın, karşılıklı kinin hüküm sürdüğü yerde en lüzumlu faziletler, nezaket, sabır, hakaretleri affetme ve kardeşçe sevgidir. Normandiya ve Britanya gibi, içki düşkünlüğünün gayet sağlam yapılı olan halkın neslini bozduğu yerlerde, manevî mukavemet denen fazileti Öğretmek lâzımdır. Zira içkiye karşı konulması yalnız onun sayesinde mümkündür. Buün bütün medenî milletlerin bilhassa en mühim iki meziyete ahip olmalar! lâzımdır: hikmet ve nevi ıslâh etrne arzusu. Efâtun hikmet ve adaleti bütün diğer faziletlerin temelleri sayıyordu. Hikmetin vazifesi ruhun ve bedenin faaliyetlerini ahenkli bir şekilde tanzim etmek, fizyolojik gelişmenin zihnî gelişme ' aleyhine yahut zihnî gelişmenin fizyolojik gelişme aleyhine olmasına meydan vermemek ve bilhassa ekonominin beşerî meselelere üstün gelmesine mâni olmaktır. Batı medeniyetinin inhitatı ancak bu fazilet sayesinde durdurulabilir. Nevin ıslâhı, eski Perikles devrinde, Yunanlılar tarafından, tabii ve gayri şuurî bir şekilde tatbik ediliyordu. Bugün ise medenî milletlerin en yüksek meşgalelerinden biri olmalıdır. Ijyen ve tababet basiretli davranmamış, zayıf, hasta ve nesli bozulmuş insanların dünyaya getirilmesini âdeta teşvik etmiştir. Bunun içindir ki, nesli bozulmuş kimselerin; anormallerin sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Demek ki neslin islâhı beyaz ırkın kurtulması için zaruridir. Fazilet, muteassıp insanlar yüzünden pek iyi bir şöhrete sahip olamamıştır. Onu iki yüzlülük, hoş görmemezlik, sertlik ve iffet taslamakla karıştırıyorlar. Hakikatte ise fazilet ferdî ve sosyal hayatın korunması bakımından vahşi hayvanlardaki insiyak kadar mühimdir ve hayatımızın idamesi için şarttır. Zira organizma ancak onun teşviki sayesinde anatomik ve fizyolojik yapısının icap ettirdiği şekilde faaliyet gösterir. Demek ki, fazilet sahibi olmamak deliliktir. Tıpkı bir mo töre benzin yerine su koymak yahut bir makine yağma kum katmak gibi... Dinî ahlâkın ve eski stoik ahlâkın yerine zevk ahlâkı geçince, fazilet modern insanlara zarurî birşey olarak görünmedi. Rumen'in dediği gibi, «insanlar faziletli olmağa mecbur değildi». Herkes faziletle kusurlar arasında bir tercih yaparken, safece menfaatini yahut zevkini düşünmeliydi. Bu gün faziletin mecburî olduğunu biliyoruz; zira fazilet hayatın esas kanunlarına itaat etmekten başka birşey değildir, insan bu kanunlara, ancak kendisini, milletini veya soyunu bozulmağa yahut ölüme mahkûm etmek pahasına itaatsizlik edebilir. Kötü huylar, bilindiği gibi, ferdî hayatın akışına mani olur ve onu çürütür. Diğer taraftan ailede ve cemiyette bütün fertler arasında bir birlik vardır. Bir kimsenin kötü huylara kapılarak ahlaken düşmesi, mensup olduğu bütün zümreye zarar verir. Buna mukabil ferdî hayatın fa,zilet sayesinde daha yüksek bir seviyeye ulaşması bütün topluluğa faydalıdır. Kötülüğü hoş görmek tehlikeye meydan veren bir hatâdır. Herkes keyfinin istediği gibi hareket etmekte serbest değildir. İtidalsiz ve tembel olan, iftira eden yahut herhangi bir başka kötü huyu görülen insan halka zarar veren bir kimse olarak telâkki edilmelidir. Faziletli olan insan bulunduğu toplulukta kendisinin sahip olduğu meziyeti, daha doğrusu kendisinde tezahür eden hayatî kıymeti etrafındakilerle paylaşır. En bozuk cemiyetlerde bile faziletin kıymetini az çok takdir ederler. Halk kahramanlara ve şehitlere insiyaki olarak hürmet gösterir.
Bir milletin büyüklüğü varlığının aslî kanunlarına itaat etmesinden ileri gelir. Modern milletlerin bozulmalarının sebebi, içlerindeki fazilet kaynağını kurutmaları ve hayata itaat etmek istememeleridir. Günahın tabii neticeleri Hulâsa iyilik ve kötülük devirlere ve memleketlere göre değişmez. Hayatın aslî temayülleri kadar hakikî ve sabittirler. Ne doktrinlerimize, ne de zevklerimize göre tarif edilirler. Tarifleri bütün insanlar için aynidir. Günah, şuurlu veya şuursuz bir şekilde kötülük etmek, başka deyişle vücudumuzun ve ruhumuzun yapısının icap ettirdiği şekilde hareket etmesini bilmemek, yahut bunu bilmekle beraber bu şekilde harekete razı olmamaktadır. Verem, kanser yahut delilik nasıl hayalimizin mahsulü değilse, günah ta ayni şeküde bir evhamdan ibaret değildir. Kötü huy günah işlemek alışkanlığıdır. Zekâ bakımından yedi yahut sekiz yaşma gelen her fert iyilikle kötülüğün, günahın, kötü huyun ve faziletin varlığını idrak edebilir. Günahın hayat kanunlarına isteyerek veya istemeyerek^ karşı gelmek demek olduğunu anlamak güç değildir. Hayat kanunları ise gazların karışması yahut cisimlerin sukutu kanunları gibi kat'îdir. însan onlara karşı geldikten çok sonra ve bazan müphem bir şekilde ceza gördüğü içindir ki, günah işlemenin ne vahim neticeler doğurduğunu henüz kavramamıştır. Her gün, umumiyetle düzelmesi imkânsız organik, zihnî ve içtimaî karışıklıklar meydana getirir. Nedamet, nasıl alkole düşkün olan kimsedeki sklerozu ve çocuklarmdaki irsî sinir hastalıklarını tedavi etmezse ayni şekilde, kıskançlığın, aşırı cinsî zevklerin, iftiranın, dedikodunun ve kinin sebep olduğu hastaliklarıda düzeltemez. îrsî hastalıkları olan kimselerin evlenmesinden doğan anormal çocukları da felâketten koruyamaz. Günah, ergeç insanın sukutuna ve ölümüne sebep olur: günahı işliyenin kendisi, ırkı veya milleti çöker veya mahvolur. Bunun içindir ki, her insan iyiyi kötüden ayırmasını ve imkânlar alanmda mubah olanla yasak olanı birbirinden ayıran görünmez sınırı bulmasını bilmelidir.
BÖLÜM : V Davranış kaideleri hayatın üçlü kanunundan çıkar — Bu kaidelerin kendilerine mahsus vasıfları — insanın kendikendini tâbi tuttuğu disiplin ve hürriyet. Davranış kaideleri tabii olarak beşerî hayatın esas kanunlarından çıkar. Bu kaidelerin hedefi bizi hayatımızı koruyacak, ırkımızı idame edecek, içimizde potansiyel bir halde bulunan zihnî kabiliyetleri geliştirecek şekilde hareket etmeğe zorlamaktır. Davranış kaideleri, bir nevi «seyrüsefer nizamnamesi», bir yaşama tekniği yahut hepimizin katıldığı bu tehlikeli yolculukta bir rehberdir. Vücudumuzla ruhumuzun yapılarının icap ettirdiği şekilde davranmamızı mümkün kılar. Onların sayesindedir ki, bizzat hayatın yasak ettiği ve izin verdiği şeyleri biliyoruz. Mukadderatın bize çizdiği yoldan ilerleyebilmek için, akıllıca hareket ederek çukurlara düşmemeğe çalışmak kâfi değildir. Ayni zamanda müte*madiyen ilerlemek ve herbirimiz için tespit edilen mesafeyi karanlık basmadan kat'etmek lâzımdır. Hayatı korumakla iktifa etmemeli, onu idame etmeğe çalışmalı ve ruhî kudretlerimizi geliştirmelidir. Kalbin asıl faaliyeti ritmik bir şekilde atmak, mide müközünün en esaslı faaliyeti mide usaresini çıkarmaktır; bunun gibi "insan vücudunun kendisine has aslî faaliyeti de şuurun gelişmesidir, insanda fizyolojik faaliyetler, ahlâki ve teessürî faaliyetlerden ayrılamaz. Materyalizmin yahut spiritualizmin ortaya attıkları davranış kaidelerinin kusuru, bu faaliyetleri birbirinden ayırmak ve şahsiyetin gelişmesini noksan bırakmaktır. Hayatın üç cepheli kanunundan çıkarılan davranış kaideleri ise, aksine, vücudun ve ruhun beraberce gelişmesini istihdaf etmektedir; zira varlığımızda kandan, adaleden, guddelerden ve siniüeri teşkil eden maddeden başka şuur da vardır. Hayat kanunları, bilindiği gibi insan müşahedesinin donelerinden çıkarılır, davranış kaideleri de bu kanunlardan istidlal edilir. Fakat bu ameliye esnasında hatâya düşmek imkânsızdır; zira herhangi bir davranış kaidesinin doğru olup olmadığı, vücudumuzun ve ruhumuzun esaslı temayülleri gözden geçirilerek kontrol edilebilir. Davranışımız asla bu aslî temayüllerle tezat halinde olmamalıdır. Hayat kanunları doğrudan doğruya fenomenlerin müşahedesinden öğrenilir, davranış kaideleri de tabii bir şekilde, öz varlığımızın muhtelif hallerine dair edindiğimiz bilgiden çıkarılır. Demek ki bu kaideler iki taraflı istihraç ve istidlal ameliyelerine dayanır, bu ameliyeler doğrudan doğruya müşahedelerinin doneleri üzerinde, başka deyişle ilmî mefhumlar üzerinde yapılır; binaenaleyh sağlamlıkları söz götürmez. Her insan, arzu ettiği anda, bu kaidelerin doğruluklarını kontrol edebilir. Bu kaideler felsefî ahlâk kaidelerinden, hattâ dinî ahlâk kaidelerinden de daha büyük bir hürmet telkin eder. Zira felsefi ahlâk kaideleri bir doktrine tâbidir. Her doktrin ise münakaşa edilebilir. Dinî ahlâka gelince; o ilâhî ilhama dayanır. Bugün ise insanların çoğu eski inançlarını kaybetmişlerdir. Buna rağmen davranış kaidelerinin herkes için ayni olması lâzımdır. Pirenelerin yahut Ren Nehrinin öbür tarafında doğru sayılan şey bu tarafında da doğru sayılmalıdır. Varlığımızın aslî temayüllerinden çıkarılan kanunlar yalnız kat'î değil, ayni zamanda evrenseldir; muhtelif kimselerin görüşlerine, âdet ve an'anelere, memleketlere ve devirlere göre değişmezler. Temelleri hayatın aslî halleri, vücudumuzun ve
ruhumuzun yapıları olduğu için, daima heryerde tatbik edilebilirler. Yaşı, cinsi, ırkı, sosyal durumu, serveti ne olursa olsun, her beşerî varlık hayat kanunlarının emirlerine itaat etmek' mecburiyetindedir. Davranış kaideleri bütün milletlerde, herkes için aynidir. Ancak bu kaidelere kayıtsız şartsız itaattir ki, ferdî hayata enerji verebilir ve beşerî toplulukları barışa ulaştırabilir. Hayatın aslî kanunlarından çıkarılmış olan davranış kaideleri bütün milletlerde aynidirler ve asla değişmezler. Beşeriyetin sonuna kadar, bütün memleketlerde daima ayni şekilde kalacaklardır. Ancak hayatımızın özü değiştiği takdirde onlar da değişebilirler. Her insan iyice öğrenmeğe gayret etmelidir. Zira bu kaideler hiç de basit değildirler. Kendimizi idare etmeyi, bir uçağı idare etmeği, yahut vahşî hayvanları terbiye etmeyi öğrenmekten çok daha zordur, zira bizler bir çok zıt temayüllerle dolu karışık varlıklarız. Başlangıçta vahşî hayvanlardık; bu vahşî hayvanlar yavaş yavaş birer ruh mabedi oldu. Atalarımız yalnız hayatın korunması ve ırkın idamesi kanununa itaat ediyorlardı. İptidaî bir halde olan beyin, tekâmül esnasında o kurşunî cevhere bürününce insiyakın yerini akıl ve duygu aldı. Ruh, yeni kazandığımız bir şeydir ve atalardan kalma vahşiliği ince bir cila tabakasile örtmüştür. Gerçi ruhun yükselmesi kanunu hayatın korunması ve idamesi kanunundan çok daha insana has bir kanundur. Fakat ruh eskiden kalma iştihaların şiddetinden ancak sert bir disiplin sayesinde korunabilir. Bunun içindir ki, davranış kaideleri evrensel ve değişmez olmalı, bir ağ gibi hayatımızın bütün cephelerini içine almalıdır. İradeye tâbi davranışın prensipleri canlı organizmaların intibak kabiliyetine benzetilebilir. Bilindiği gibi bu intibak sayesinde fizyolojik faaliyetler otomatik ve şuursuz bir şekilde ferdin ve ırkın korunmasına en müsait istikamette gelişirler. Davranış kaideleri intibak kalibiyetlerinin bir devamı gibidir. Bu kaideler sayesinde yalnız şuurlu ve iradî olarak düşüncelerimize ve' hareketlerimize hayatın korunması ve idamesi için müsait bir fırsat vermekle kalmıyor, ayni zamanda onlara ruhumuzun gelişmesini ve saf bir hal almasını temin edecek bir istikamet veriyoruz. Ruh kandan ve dokulardan ayrılamaz. Ruhu geliştirmeden vücudu geliştirmek, vücudu geliştirmeden ruhu geliştirmek kadar manasızdır. Hem materyalizmin hem spiritualizmin iflâs etmesi, bu her iki doktrinin de realiteye uygun olmadığını göstermektedir. Davranışlarımızın rasyonel olması için, organik ve ruhî hayatın yapışma uygun olmaları lâzımdır. Beşerî davranışın kaideleri, bize varlığımızın en esaslı temayüllerine karşı gelmeyecek şekilde düşünmek ve hareket etmek imkânını veren bir teknikten başka birşey değildir. İçimiz, faaliyetleri birbirinden ayıran ve karışmalarına mâni olan bölmelere ayrılmış değildir. Meselâ: zihni faaliyetleri, temas, faaliyetleri ve çoğalma faaliyeti, beşerî faaliyetin muhtelif cepheleridir. Bununla beraber davranış kaidelerini başlıca üç gruba ayıracağız; şahsî hayatta disiplin, insanlar arası münasebetleri idare eden kaideler ve hayatın idamesinde gözetilecek disiplin. Tabii, bu ayırma tamamen keyfîdir. Zira ferdî hayatın disiplini yani organlarımızın, kanımızın ve ruhumuzun derunî hayatı ebeveynimiz ve komşularımızla olan münasebetlerde ve ırkın idamesi için yapılması icap eden şeylerde gözetilecek disiplinle karışır. Meselâ, yüksek basamağa ulaşmış her topluluğun yaşama şartları olan namus, doğru sözlülük, sevmek ve fedakârlık etmek arzusu, ayni zamanda kuvvetli ve muvazeneli fert,
şahsiyetin mümeyyiz vasıflarıdır. Ferde bütün dolgunluğu ile hayatı bir başka varlığa da teşmil etmek imkânını veren fizyolojik ve ruhî meziyetler için de ayni şey söylenebilir. Davranış kaideleri bir bütündür; bununla beraber, onları, şahsiyetin gelişmesi ile sosyal münasebetlerle yahut çocukların dünyaya gelmesi ile alâkalı olduklarına göre üç muhtelif guruba ayırmak daha kolay incelenmelerine imkân verir. Her davranış kaidesinin iki cephesi vardır. Bazı temayüllere karşı gelir, bazılarını müsait karşılar. Hem mâni olur, hem teşvik eder, hem yasak hem de tavsiye eder. Bir nehrin akışını durdurup girdaplar meydana getiren cereyanlar gibi, bizi hayatın asıl istikametinin aksine sürükliyen düşüncelere, arzulara, ve iştihalara karşı koymalıyız, irademize dayanarak, hayatımıza, başkalarının hayatına, ruhun gelişmesine yahut nevin idamesine zarar verecek düşünce ve hareketlerden çekinmeliyiz. Tabii, herşeyden evvel bedenin ve zihnin gelişmesine zarar vermemek lâzımdır; fakat kötü memayüllere mani olmak, fonksiyonlardaki aksaklıkları düzeltmek, organlardaki ve zihindeki bozuklukları izale etmek kâfi değildir. Bundan başka, hayatın kemmiyetini, keyfiyetini ve kesafetini arttırmak lâzımdır, zira insan tasarruf ederek değil, çalışarak ve kazandığı paratyı işleterek zengin olur. Komşusundan nefret etmemek iyidir amma ona sevgi göstermek çok daha iyi bir harekettir. Kuvvetten düşmemenin en iyi çaresi kuvveti arttırmaktır. Hayatın üçlü kanununa tam mânâsile itaat etmek, asla ona karşı gelmemek ve vücudumuzla ruhumuzda potansiyel bir halde bulunan ırsî kabiliyetleri azamî derecede geliştirmek demektir. Bundan başka kabiliyetlerimizi itinayla geliştirerek, ahfadımıza çok daha fazla inkişaf edebilecek potansiyel kabiliyetler bırakacak şekilde hareket etmeliyiz. Velhasıl, davranış kaideleri bize yalnız yapmamamız icap eden hareketleri değil, ayni zamanda ve bilhassa yapmamız icap eden hareketleri göstermelidirler. Modern insan, tıpkı ormanda kaybolmuş bir çocuk gibi, kendi yarattığı âlemde maksatsız, oradan oraya dolaşmaktadır. Keyfinin istediği istikameti takip etmektedir. Bütün tabiat kanunlarına itaat edip etmemekte serbesttir. Fakat itaatsizlik ettiği zaman, kendisi yahut ahfadı, cisimler arasında câri olan esas kanunlara karşı yapılır her tecavüzün otomatik olarak harekete getirdiği aman dinlemez mekanizmalar tarafından yok edilmek tehlikesi karşısında kalır. Yürüdüğümüz yolda yasak bölgleri gösteren işaret levhaları yoktur. Her insan, farkında olmadan, hayatın öz yapısı tarafından fizloyolojik ve ruhî faaliyetlerimizle, düşüncelerimiz ve hareketlerimiz için tespit edilmiş olan hududun dışına çıkabilir. Kendimizi bu tehlikeden korumak için gayet sert bir disipline tâbi olmamız lâzımdır. Hendeklerden, hareket eden kum tepeciklerinden ve uçurumlardan korunmak için başka bir çare yoktur. Bir «seyrüsefer nizamnamesine», bir yaşama tekniğine, hayat denilen bu tehlikeli yolda bir kılavuza ihtiyacımız vardır. Hayatın korunmasını sağlıyan kaideler — Kendi hayatımızı ve başkalarının hayatını malıvetmemeliyiz. Hayatm korunması prensibinin bizden istediği nedir? Herşeyden evvel hayata hürmet etmemiz lâzımdır, insanın başka insanları yahut kendisini yok etmesi kafiyen menedilmiştir. Daha Evamiri Aşere'de «Öldürmiyeceksin» deniliyordu. Öldürmenin birçok çeşitleri vardır. Medeniyet bize, vahşi atalarımızın ve bugün şehirlerimizi dolduran gangsterlerin kullandıkları cinayet usullerinden çok daha ince bir cinayet tekniği temin etmiştir. Yaşamak için
zarurî olan gıda maddelerinin fiatmı arttıran fırsat düşkünü, mütevazi kimselerin biriktirdikleri parayı ellerinden alan maliyeci, işçilerini zehirli maddelerin tesirlerine karşı korumayan fabrikatör, çocuğunu aldıran kadın ve kürtaj yapan doktor birer canidir. İçki istihlâkini arttırmak için politikacılarla anlaşan likör fabrikatörü ile bağ sahibi, morfin, kokain yahut esrar satan.kimse, arkadaşını içkiye alıştıran adam, işçilerini ruha ve vücude son derece zararlı şartlar altında çalışmağa bu şartlar altında yaşamağa zorlayan patron da bu kategoriye girerler. Yalnız hayatı mahvetmek değil, ayni zamanda onun akışını sekteye uğratmak, ıstıraplı bir hale getirmek ve seviyesini düşürmek te yasaktır. Hodbinlikleri, cehaletleri yahut tembellikleri yüzünden çocuklarının manevî ve fizyolojik terbiyesini ihmal eden ana babalar, eşlerini sık sık hâmile bırakarak yıpratan kocalar, huysuzlukları, pislikleri yahut intizamsızlıkları yüzünden günlük hayatı kocalarına zehir eden kadınlar,, gençlere kupkuru ve ağır ders programları yükleyen pedagoglar, nankörlükleri ve merhametsizlikleri ile anne ve babalarma işkence eden çocuklar, her gün bu kaideye karşı gelirler. Bütün bu hareketler nüve halinde olan cinayetlerden başka birşey değildirler, insanların hayatına kastetmenin daha birçok çeşitleri vardır. Durmadan alay etmek, dedikodu yapmak, sinsice iftira etmek gibi hareketlerle, kin, ihanet ve hakaret, bunlara hedef olan kimseleri derinden yaralar," huzurunu bozar ve çok defa nazarlarında hayatın kıymetini düşürür. Modern cemiyet bu hareketlerin ne kadar ağır olduğunu idrak etmemektedir. Halbuki bunlar bir kardeşi arkadan vurmak kadar nefret edilecek şeylerdir. Hayatm korunması prensibi intihara olduğu kadar cinayete de muarızdır. Yalnız bir insanın kaba bir hareketi kendi kendini yoketmesini değil, yaşama kudretimizi azaltan, sinir sistemimizin yahut ruhumuzun muvazenesini bozan, hastalıklara sebep olan, hayatımızı kısaltan ve seviyesini düşüren hareketleri de şiddetle takbih eder. Meselâ, gurur ve hiddet zararlıdır. Çünkü ruhî muvazenemizle sinir sistemimizin muvazenesini bozar ve muhakemeyi yanlış yola sevkeder. Hodbinlik, hasislik, çekememezlik gibi hisler şahsiyeti daraltır, ahlâk duygusunu körletir, zekâyı zayıflatır. Tembellik içimizde bulunan ırsî kabiliyetlerin gelişmesine mâni olur. Cehalete, karışıklığa ve sefalete sebep olur. Tembellik, itidalsizlik modern insanın en büyük düşmanlarıdır. Itidalsizlik, tembellik gibi .intiharın bir başka şeklidir. Büyük milletlerin düşmesinin bir sebebi de bu kötü huylardır. Bu milletler harpten evvelki senelerde dünyanın en çok alkollü içki kullanan milletleriydi. Doğrusunu söylemek lâzım gelirse, alkol düşkünlüğü, tütün tiryakiliği, cinsî ifratlar, beyaz zehir kullanma itiyadı düşüncenin yanlış yola sevkedilmesi ve ahlâk düşkünlüğü hayatı koruma kanununa aykırı ve son derece tehlikeli şeylerdir. Bu kötü huylar ferdi kuvvetten düşürür ve üzerinde hususî bir damga bırakır. Mağlûp olan milletin gençleri, kaba tavırlı, pasaklı, ağzının kenarında daima bir sigara bulunan, sakalları uzamış, sırtı kamburlaşmş ve daima elleri cepte dolaşan kimselerdi. O zamanlar bu kansız, kaba ve hoyrat gençler Fransanm iftihar ettiği şeyleri gayet iyi temsil ediyorlardı. Bu gençlik içindeki asalet ve kuvvetini kaybetmişti. Akıbetinden kaçmamazdı, zira affına imkân olmayan hatayı işlemişti. Tabiat, kendilerini oluruna bırakan kimseleri yok eder. intihar bazen gayet ince ve hoş bir şekil alır. Meselâ: gıda bolluğu, hoş bir hayat, malî bakımdan tam bir emniyet içinde bulunma ve her türlü mes'uliyetten kurtulma gibi.
Harpten evvelki senelerde içinde bulunduğumuz konforun ne kadar tehlikeli bir şey olduğunu kimse anlamıyordu. Çocuklardan başlıyarak ihtiyarlara kadar herkesin aşırı gıda almasının da bir tehlike teşkil ettiğini kimse görmüyordu. Bugün devlet dairelerinden birinde emin ve mes'uliyetsiz bir mevki işgal etmek, insanların çoğuna gayet dürüst bir hareket olarak görünmektedir. Halbuki böyle bir yaşama tarzı fert için de, millet için de morfin tiryakiliği kadar tehlikeli bir şeydir. Görünüşte takbih edilmesi pek zarurî olmayan bazı alışkanlıklar daha vardır ki, hayatî kudreti azaltır. Meselâ: kendi kendine acıma, kıskançlık, herşeyi tenkid etme itiyadı, eser yaratmağa mâni olan bedbinlik gibi. Bu menfi ruh halleri tehlikelidir zira büyük sempatik sistemi ile andokrin guddelerine tesir ederler. Böylece birtakım fonksiyonel, hattâ organik teşevvüşlere sebep olabilirler. Orta çağda, kilise, kederi ve acedia'yı yani lâkaydiyi bir günah sayıyordu. Hayatı koruma prensibi nasıl intiharı yasak ediyorsa, ayni şekilde sinir sistemimizle organlarımızın yaylarını gevşeten düşünceleri ve ruhî halleri menetmektedir. Hayatın korunmasını sağlıyan kaideler — Kendi hayatî kudretimizi ve! başkalarının hayatî kudretini arttırmak için neler yapmalı? Hayatı korumak için onu yok etmekten çekinmek kâfi değildir. Ayni zamanda hayatı daha geniş, daha derin, daha pervasız, daha sevinçli bir hale getirmek lâzımdır. Yani bedenî ve ruhî faaliyetimizin kemmiyetini, keyfiyetini arttırmalıdır. İnsan ancak kuvvet sayesinde yükselebilir. Tabiatın nazarında en büyük meziyet kuvvettir; zaaf da en kötü kusurdur. Zayıf mahvolmağa mahkûmdur; zira hayat yalnız kuvvetlileri sever. Bizim muhtaç olduğumuz kuvvet ne atletin sahip olduğu adalî kuvvete, ne nefsine hâkim insanın sahip olduğu manevî kuvvete, ne de filozofun yahut entellektüel insanın sahip olduğu zihnî kudrete benzer. Bu kudret hem adalî, organik ve ruhî mukavemet, hem muvazene, hem de kolaylıkla intibak kabiliyetidir. Ayni zamanda'yorgunluğa, fena havaya, açlığa, uykusuzluğa, keder ve endişelere tahammülü mümkün kılan da odur. Nihayet ümit etme ve faaliyet gösterme arzusu, mağlûbiyeti imkânsız kılan vücut ve ruh sağlamlığı ile bütün varlığımızı kaplayan sevinç de bu muhtaç olduğumuz kudrete dahil olan şeylerdir. Acaba bu kudret nasıl elde edilebilir? Bunun yegâne çaresi azim, sabır ve ısrarla her gün gayret göstermektir. Bu gayret iki taraflıdır; kalbin, damarların, andokrin guddelerinin ve bütün anotomik sistemlerin şuursuz gayr etile iradenin, zekânın ve adelelerin şuurlu gayreti! Her gün tekrar edilen tecrübeler sayesinde hayatımızı intizama sokmayı, kendimize tespit ettiğimiz disipline boyun eğmeği ve kendi nefsimize hâkim olmayı yavaş yavaş öğrenmeliyiz, insan küçük, fakat sık sık yapılan gayretler sayesinde heyecanları, asap bozukluğunu, çekingenliği, kibri, tembelliği, iştihaları, yorgunluğu ve ıstırabı yenmesini öğrenmelidir. Bunları öğrenmek her medenî insan için zarurîdir. Modern pedagojinin en büyük hatâsı bunu ihmal etmiş olmasıdır, insan ancak iradesini bu şekilde terbiye ettiği takdirde içindeki yaşama kudretini arttırabilir. Takip edilecek kaideler sayı bakımından çok fakat basittir. Bunlar, günlük hayatımızı vücudumuzun ve ruhumuzun yapısının icap ettirdiği şekilde tanzim etmeği sağlıyan kaidelerdir. Meselâ: yorgunluğa, sıcağa, soğuğa tahammül etmek; yağmur, kar ve kış rüzgârı altında yürüyüş yapmak, koşmak hattâ dağlara tırmanmak, yazıhanenin, apartımanlarln, otomobillerin sun'î atmosferinden mümkün olduğu kadar uzak durarak intibak sistemlerinin otomatik mekanizmasını faaliyete geçirecek ve
organlarımızı kuvvetlendirecek şekilde hareket etmek, gıdalarımızın cinsini ve miktarını modern gıdalanma prensiplerine göre tespit etmek, sessiz bir yerde ne çok fazla ne de kâfi gelmiyecek kadar az uyumak, bedenen ve zihnen yapmağa muktedir olduğumuz işte ihtisas kazanmak ve onun mümkün olduğu kadar iyi yapmak, ayrıca bir yorgunluğa yahut vaktin boş yere sarfına sebep olmıyacak şekilde eğlenmek ve istirahat etmek, resmî sporların gösterişli şekillerinden çekinmek, bununla beraber organlarımızı, iskeletimizi ve adelelerimizi geliştirmek için Hebert'in tavsiye ettiği hareketleri yapmak, her gün mesleğimizle alâkalı olan işlerden başka entellektüel, estetik, ahlâkî yahut dinî kıymeti olan bir işle meşgul olmak. Yaşayışlarını böyle bir intizama sokmak cesaretini gösterenler büyük bir mükâfat göreceklerdir. Hayat onlara kendini tıpkı eski Yunanlılara olduğu gibi bütün dolgunluğu, bütün kudreti ve bütün güzelliği ile verecektir. Selâmetimiz bu kaidelerdedir. Hayvan ve insan târihi bize zayıfların hiçbir hakka, hattâ atalarının yaşadıkları topraklar üzerinde yaşamak hakkına bile sahip olmadıklarını gösteriyor. Normandiya, Britanya, Anton gibi Fransanın en güzel, en zengin ve en çok gıpta uyandıran bölgelerinde yaşıyan insanlar kendilerindeki ve çocuklarmdaki hayat kudretinin azalmasına müsaade etmişlerdir. Şimdi kısa bir zamanda yeni bir enerji kazanmaları lâzımdır, bunu yapmazlarsa tarih bir kere daha tekerrür edecektir. Ve bu insanların yerini ergeç biolojik bakımdan daha kuvvetli ırklar alacaktır. Bahusus ki, modern teknik, büyük halk kitlesinin, topraklarının fakirliği ve iklimi yüzünden nüfussuz kalan bölgelere nakledilmesini mümkün kılmaktadır. Tabiat alkol düşkünlerine, tembellere, budalalara hiç acımaz. Buna mukabil içki kullanmıyan, uyanık, zeki ve atılgan kimselere güleryüz gösterir; bilhassa cür'et gösteren, mutlaka muvaffak olmak istiyen ve muvaffak olmak için lâzım gelirse güçlüklerle dolu tehlikeli bir hayatı dahi göze alanları mükâfatlandırır. Tehlikeyi göze almıyan hayatını kaybeder.
IV Irkın idamesi için tatbik edilecek kaideler — İlkah ve çocuğun gelişmesi — Nevi ıslâh etmelidir. Irkın idamesi için tatbik edilecek kaideler ilkah ve gelişme olayları kadar muğlâktır. Bu kaideler beşer nevinin çoğalmasına has vasıflarla, gençlerin gelişme esnasındaki ihtiyaçlarına dayanmaktadır. Onları başlıca üç kısma ayırabiliriz. Birinci grupta olanlar ilkahla, ikinci grupta olanlar çocuğun doğması ve gelişmesi ile, üçüncü grupta bulunanlar da ailenin maddî ve manevî hayatı için zarurî olan muhitle alâkalı kaidelerdir. Nevin idamesi denilen ağır vazifenin en büyük kısmı kadının omuzlarına yüklenir. Bununla beraber kadın, bu işi yapmadığı takdirde tabiatın kendisine verdiği vazifeyi ihmal etmiş olur, kendisine verilen bu vazife belki bir milyon senedenberi kadının cinsî arzularına, guddelerine, sinir sistemine ve ruhuna hâkkedilmiştir. Kadın için anne olmayı kabul etmemek kadar ağır bir suç yoktur. Modern sosyetenin en büyük hatası, genç kızlara erkek çocuklarmki gibi bir zihnî, ahlâkî ve bedenî terbiye vererek
onları kendilerine has fonksiyondan uzaklaştırması ve bu suretle kendilerine tabiat tarafından verilmiş olan role aykırı bir takım alışkanlıklar edinmelerine sebep olmasıdır. ' Para getiren, yahut şöhret temin eden bir mesleğe girmek, artist, doktor, avukat, memur, pilot, öğretmen yahut âlim olmak, ilkaha karşı tedbir almayı mümkün kılan teknik sayesinde, nevin idamesi kanununa karşı gelmek için bir sebep değildir. Bir kadın zihnî ve bedenî bakımdan ne kadar çok istidat sahibi ise, o kadar çok çocuk sahibi olması gerekir. Bundan başka bir kadın ancak analık sayesinde bedenî ve zihnî bakımdan tam manasile gelişmiş olur. Kadın ancak bu son rolde üstün gelir; tababette, pedagojide, ilimde, felsefede, pilotlukta ve ticarette hemen hemen daima erkekten aşağı kalır. Umumî efkarın, çocukları az olan yahut hiç olmayan çiftleri hoş görmemesi lâzımdır. Bilhassa kadınlar, kendileri, cemiyetteki hakiki rollerinin ne olduğunu idrak etmelidirler. Meselâ, biliyoruz ki Italyada ne bekârlardan ve çocuksuz ailelerden alman vergi, ne çok çocuklu ailelere temin edilen iktisadî ve rnalî üstünlükler, ne amelelerle çocukların himaye altına alınması, ne de çocuk düşürenlere ve doğum aleyhinde propaganda yapanlara tatbik edilen şiddetli cezalar nüfus azalmasının önüne geçebilmektedir. Modern milletler ancak kadın zekâsının ve şuurunun uyanması sayesinde nüfus azalmasından kurtulabilir. Demokrasilerin istikbali genç kızların elindedir. Acaba nevin idamesi kanunu her kadına kaç çocuk sahibi olmasını tavsiye eder? Bir defa her kadının kendisinden sonra yerini alacak bir kızı olmalıdır. Kadınlardan bazılarının kısır, bazılarının da irsî bir takım kusurları olduğu nazarı itibara alınırsa, normal çiftlerin dört beş çocuk sahibi olmaları gerektiği anlaşılır. Devlet bu gibi çiftlere geniş malî yardımlarda bulunmalıdır, başkalarına değil. Ailelere yardım fikrini yanlış anlıyarak veremlilerin, alkol düşkünlerinin, budalaların, soysuzların sayısını arttırmamalıdır. Bunlar cemiyet için gittikçe daha ağır bir yük teşkil edeceklerdir. Nüfus azalması bütün medeniyetlere musallat olmuş bir soysuzlaşma hastalığıdır. Bu hastalık, eski Yunanın ve Roma imparatorluğunun çökmesine sebep olmuştur. Şimdi de modern milletleri kemirmektedir. Meselâ, doğum ve ölüm nispeti değişmediği takdirde, bundan doksan sene sonra Ingilterenin nüfusu yarıyarıya inmiş olacaktır. Maamafih, bu hastalığın tedavisi imkânsız değildir. Zira bunu doğuran sebepler ekonomik ve sosyal şartlar, ilkahı önleyici tedbirler ve çocuk düşürmedir. Binaenaleyh tedavisi devletin ve bilhassa kadınların iradesine bağlıdır. Medeniyetimizin selâmeti yalnız kâfi sayıda değil, ayni zamanda her bakımdan sağlam çocukların dünyaya getirilmesini icap ettiriyor. Binaenaleyh her insan hayat arkadaşmı, birleşme mahsûllerinin ırkın ırsî meziyetlerini taşımalarını mümkün kılacak bir şekilde seçmelidir. Vahşî hayvanların çiftleşmesi cinsî iştihanm tesiri altında vukubulur ve ilkah kabiliyeti tehlikeye düşmez, zira tabii istifa neticesinde aralarında ne hasta ne de kusurlu mahlûklar kalır. Ehlî hayvanlarla insanlarda ise böyle değildir. Her ikisi içlerinde gizli yahut belli ırsî kusurlar taşırlar. Evlenme için yalnız karşılıklı cinsî temayül hattâ yalnız aşk bile kâfi bir sebep değildir. Cinsî temayülden yahut aşktan başka temiz bir soy aranmalıdır. Modern milletlerde bu gibi istifa zarurîdir. Kusurların, hastaların himaye edilmesi, ijyenin
tekâmülü, sanatoryumların, hastanelerin açılması, oturulan evlerin, elbiselerin rahatlığı, gıda bolluğu, hayatın kolaylığı birçok kusurlu insanların meydana gelmesine sebep olmuştur ki, bunların mevcudiyeti nevin istikbali için arzu edilir birşey değildir. Halkın merhametine ve doktorların gayretine aklıselim ışığını da ilâve etmelidir. Hayatın idamesi kanunu hakikatte bazılarına çocuk sahibi olmayı, bazılarına da hiç çocuk doğurmamayı emreder. Irsî kusurları olan fertler, kardeş çocukları ve akrabalar arasında evlenmeler, nikâh düşmiyenlerle cinsî münasebette bulunmak gibi ağır bir suç teşkil eder. Bu suç, her türlü ırsî kusurlardan âri beşerî topluluklarda bir meziyet olabilirdi. Zina hem çocukların rahatı ve huzuru için elzem olan sosyal topluluğu dağıttığı, hem de iyi bir soya hariçten yabancı bir kanın katılması tehlikesini tevlit ettiği için takbih edilmelidir. Devletin her çocuğun şeceresini tespit ettirmesi ve ailelere ayni zamanda yardımda bulunduğu zaman bu şecereyi göz önünde bulundurması gayet yerinde bir tedbir olur. Ayni zamanda gençlere irsiyet kanunları hakkında kâfi derecede bilgi vermelidir. Herkes ailesinde deliler, zihnen geri kalmış kimseler, veremliler ve alkol düşkünleri bulunan bir insanla evlenmenin nevin idamesi kanununa tecavüz olduğunu ve bu tecavüzde bulunanlarin bir seri felâketlerle dertlere garkedileceğini bilmelidir. Fakat sağlam çocukların meydana gelmesi için soyun mükemmel olması kâfi değildir. Bunlan başka müstakbel anne ve babanın frengili, alkol düşkünü yahut morfin veya kokain tiryakisi olmamaları lâzımdır. İlkah esnasında eşlerden birinin içkili olması bir cinayettir. Zira bu şartlar altında vukubulan ilkahın mahsulü olan çocuklar ekseriya tedavisi imkânsız ırsî sinir yahut zihin bozukluklarına duçar olurlar. Umumiyetle nevin ıslahı prensibini tanımıyan anne ve babalar işledikleri suçun cezasını çocukları vasıtasile çekerler. Medeniyetimizin selâmeti yalnız kâfi sayıda değil, ayni zamanda her bakımdan sağlam çocukların dünyaya getirilmesini icap ettiriyor. Binaenaleyh her insan hayat arkadaşını, birleşme mahsûllerinin ırkın ırsî meziyetlerini taşımalarını mümkün kılacak bir şekilde seçmelidir. Vahşî hayvanların çiftleşmesi cinsî iştihanm tesiri altında vukubulur ve ilkah kabiliyeti tehlikeye düşmez, zira tabii istifa neticesinde aralarında ne hasta ne de kusurlu mahlûklar kalır. Ehlî hayvanlarla insanlarda ise böyle değildir. Her ikisi içlerinde gizli yahut belli ırsî kusurlar taşırlar. Evlenme için yalnız karşılıklı cinsî temayül hattâ yalnız aşk bile kâfi bir sebep değildir. Cinsî temayülden yahut aşktan başka temiz bir soy aranmalıdır. Modern milletlerde bu gibi istifa zarurîdir. Kusurların, hastaların himaye edilmesi, ijyenin tekâmülü, sanatoryomların, hastanelerin açılması, oturulan evlerin, elbiselerin rahatlığı, gıda bolluğu, hayatın kolaylığı birçok kusurlu insanların meydana gelmesine sebep olmuştur ki, bunların mevcudiyeti nevin istikbali için arzu edilir birşey değildir. Halkın merhametine ve doktorların gayretine aklıselim ışığını da ilâve etmelidir. Hayatın idamesi kanunu hakikatte bazılarına çocuk sahibi olmayı, bazılarına da hiç çocuk doğurmamayı emreder. Irsî kusurları olan fertler, kardeş çocukları ve akrabalar arasında evlenmeler, nikâh düşmiyenlerle cinsî münasebette bulunmak gibi ağır bir suç teşkil eder. Bu suç, her türlü ırsî kusurlardan âri beşerî topluluklarda bir meziyet olabilirdi. Zina hem çocukların rahatı ve huzuru için elzem olan sosyal topluluğu dağıttığı, hem de iyi bir soya hariçten yabancı bir kanın katılması
tehlikesini tevlit ettiği için takbih edilmelidir. Devletin her çocuğun şeceresini tespit ettirmesi ve ailelere ayni zamanda yardımda bulunduğu zaman bu şecereyi göz önünde bulundurması gayet yerinde bir tedbir olur. Ayni zamanda gençlere irsiyet kanunları hakkında kâfi derecede bilgi vermelidir. Herkes ailesinde deliler, zihnen geri kalmış kimseler, veremliler ve alkol düşkünleri bulunan bir insanla evlenmenin nevin idamesi kanununa tecavüz olduğunu ve bu tecavüzde bulunanla rin bir seri felâketlerle dertlere garkedileceğini bilmelidir. Fakat sağlam çocukların meydana gelmesi için soyun mükemmel olması kâfi değildir. Bunlan başka müstakbel anne ve babanın frengili, alkol düşkünü yahut morfin veya kokain tiryakisi olmamaları lâzımdır. İlkah esnasında eşlerden birinin içkili olması bir cinayettir. Zira bu şartlar altında vukubulan ilkahın mahsulü olan çocuklar ekseriya tedavisi imkânsız ırsî sinir yahut zihin bozukluklarına duçar olurlar. Umumiyetle nevin ıslahı prensibini tanımıyan anne ve babalar işledikleri sucun cezasını çocukları vasıtasile çekerler. Nevin idamesi için kaideler — Çocuğun doğması ve yetişmesi — Aiile. Aile ile ilgili davranış kaidelerinin gayesi her çocukta potansiyel bir halde bulunan ırsî kabiliyetlerin azamî derecede inkişaf ettirilmesidir. Bu kaideler doğrudan doğruya anne ile yavrularının organik ve fonksiyonel durumlardan çıkarılır. Kadın dişi şempanze gibi, hamilelik ve doğum esnasında nasıl davranacağını, çocuğuna nasıl süt vereceğini ve çocuk gelişirken onu ne şekilde idare edeceğini doğuştan bir sezişle bilemez. Binaenaleyh birinci vazifesi analığı öğrenmektir. Modern cemiyet garip bir ihmalin neticesi olarak genç kızların tahsilinin en mühim kısmı olan bu noktayı ihmal eder. Otomobil yapmak, yahut hayvan yetiştirmek için bir takım ilmî kaideler mevcuttur. Ayni şekilde ilkahla çocukların yetiştirilmesi için de kaideler vardır; bunlar, bu maksatla kurulmuş hususî okullarda bütün kadın ve kızlara öğretilmelidir. Böylece genç anneler hamilelik esnasında nasıl hareket edeceklerini, ne gibi gıdalar alacaklarını, ne nispette çalışabileceklerini, emzirmeye nasıl hazırlanacaklarını, çocuklarına ne gibi gıdalar verebileceklerini ve onları nasıl yetiştireceklerini öğreneceklerdir. Bundan başka müstakbel annelere, hamilelik ve emzirme zamanında, fazla miktarda tütünün, kahvenin yahut kendi ellerile yaptıkları alkollü içkilerin ve morfinin, çocukları için ne kadar tehlikeli şeyler oldukları da söylenmelidir. Böylece kadınlar, doğum zamanı yaklaşırken tamamen bilgisiz olmıyacaklardır. Bir bebeği tutmanın, temizlemenin ve lâzım geldiği şekilde beslemenin pratik usullerini öğrenmiş olacaklardır. Gayet zararlı olan sun'î emzirme usulünü kabul ettirmek istiyen doktorlarla hastabakıcılara karşı koyabiler çeklerdir. Onlara anne sütü ile beslenen çocuklar arasında ölüm nispetinin nispeten az olduğu, bu çocukların diğerlerine nispetle daha sıhhatli, daha sağlam ve daha kuvvetli olduklarını söyliyebileceklerdir. Bundan başka, çocuk besleme, bir yaşına basmamış çocuğun fizyolojisi, muhitin fizikî ve zihnî faktörlerinin çocuğun gelişmesi üzerindeki tesirleri hakkında da kâfi bilgi edinecek, böylece çocuklarının ilk senelerdeki gelişmesini müspet bir şekilde idare ve daha sonraki senelerde tahsillerine daha kolay yardım edebileceklerdir. Aileye kendine has strüktürünü veren şey hamileliğin, doğumun ve çocuğun gelişmesinin yarattığı fizyolojik ve* psikolojik hususiyetlerdir. Aile denilen ilk sosyal topluluğun fertlerine muayyen ve değişmez davranış kaidelerini kabul ettiren
onlardır. Anne, baba ve çocuklar bir nevi organizmadır; yani birbirlerinden farklı olmakla beraber, birbirlerini tamamlıyan varlıkların elbirliği etmesidir. Nasıl ki, vücudumuzun organları da birbirleri için çalışmaktadırlar. Fakat aüenin fertleri ancak iradelerinin gayreti ile tabii hodbinliklerini, » gururlarını, kabalıklarını, itidalsizliklerini ve âsâb bozukluklarını yendikleri takdirde ahenkli bir bütün teşkil ederler. Dişi hayvanların (meselâ, dişi köpek yahut inek gibi) aksine, kadın hamileliğinin son ayları ile doğum ve emzirme esnasında yaşamak içirt eşinin yardımına muhtaçtır. Kadının doğurma çağı, yani hâmüeliklerin birbirini ta kip etmesinde mahzur olmayan çağ otuz ilâ kırk yaş arasındaki çağdır. Bundan başka, çocuk ilk senesinde son derece naziktir. Sonraki yaşlarda da daimi bir ihtimama, dikkatli bir himayeye, neş'eye ve sükûna muhtaçtır. Psikolojik şoklar ona son derece zararlıdır. Çocuk yavaş yavaş gelişir ve bu gelişme devresi en az on sekiz sene sürer. Böylece ırkı idame vazifesi hayatının büyük kısmını işgal eder. Evlilik müessesesinin devamlı olmasının en mühim sebebi gençlerin bu kadar yavaş inkişaf etmesidir. Evliliği muvakkat bir birleşme, taraflardan birinin arzu ettiği anda feshedebileceği bir ortaklık mukavelesi olarak telâkki etmek, çocuğun gelişmesini ve analık fonksiyonunu bilmemekten ileri gelen bir hatadır. Kavgaları, îtidalsizlikleri, zinaları, boşanmaları ve yeniden evlenmeleri ile çocukların hayatını altüst eden ana babalar, hayatın idamesi kanununa karşı son derece ağır bir suç işlemektedirler. Aile denilen organizma kendine has vasıfları olan kollektif bir varlıktır. Onu, yapışma ve fonksiyonuna uyan meşru bir nizamnameye tâbi tutmalıdır. Fransız ihtilâlinin en garip hatâlarından biri, 20 eylül 1792 kanunu ile evlenmeyi, herhangi bir diğer mukavele gibi feshedilir bir hale getirmiş olmasıdır. Çocuklar.azamî derecede gelişebilmek için istikrarlı ve intizamlı bir aile hayatına muhtaçtırlar. Bu istikrar ve intizam ise ancak bazı kaidelere uymakla elde edilebilir. Herşeyden evvel hayat arkadaşını dikkatle seçmek, sonra evlilik hayatını imkânsız bir hale getiren egoizmden kurtulmak, nihayet çocukların doğması ve yetişmesi için müsait maddî şartlar hazırlamak lâzımdır. Modern cemiyette, kadının hariçte çalışması, mesken darlığı, yahut teminat altına almmıyan iş ve anababalarm cehaleti, bu şartların meydana gelmesini güçleştirmektedir. Bunun içindir ki, Devlet, sağlam çocuklar dünyaya getirebilecek çiftlere cömertçe yardım etmelidir. Bundan başka müstakbel anne ve baba ne kadar cahil olduklarını anlamalı ve gayet güç olan terbiyeyi öğrenmelidirler. Zira ailenin gözden düşmesinin bir sebebi de terbiye usullerine riayet edilmemesidir. Çocukların yaşaması, fizikî ve zihnî gelişmesi hem ailelerine, hem de ailenin içinde bulunduğu muhite bağlıdır. Bu muhiti yaratmak cemiyetin en esaslı vazifesidir. Cemiyetin muvaffak olması için ise fertlerin birleşerek beraberce çalışmaları lâzımdır. Herkes, davranışlarını bu birleşmenin ve işbirliğinin meydana gelmesini mümkün kılacak şekilde nizamlamalıdır.
VI Hayatın idamesi için elzem olan kaideler — İçtimaî muhit meselesi. Modern çocuklar aile için hakikaten taşınması çok ağır bir yük teşkil etmektedirler. Merhametsizlikleri, kabalıkları, anne ve babalarına karşı nankörlükleri hakikatte anne ve babalarının egoizmlerinin, cehaletlerinin ve zaaflarının neticesidir. Binaenaleyh nevin idamesi kanunu, evlenmek niyetinde olan gençlerden entellektüel ve ahlâkî bakımdan hakiki bir inkılâp beklemektedir. Bu inkılâp, çok gayret ister ve gayet güçtür, bununla beraber, bizzat gençlerin hayatı ve medeniyetimizin devamı için elzemdir. Herkes bilir ki, tembellik, ayyaşlık, hiddet ve egoizm her nevi birleşmenin devam etmesine mâni olur. Bunları olduğu gibi, kabalığı, iftirayı ve namusu lekeliyen hareketleri de cezalandırmak lâzımdır. Fransada cemiyete zararlı kötü huylar müphem bir şekilde her tarafa yayılmıştır; bunlar fertler arasına \>ir duvar çekiyor, cemiyet hayatının devamını imkânsız bir hale getiriyor. Haset ve kibir, generaller, politikacılar, profesörler ve âlimler arasında olduğu kadar köylüler, işçiler ve zenaat sahipleri arasında da büyük ayrılıklara sebep olmuştur. Müesseselerimizin verimsiz olmasının sebebi kıskançlıktır, zira bu his, en kabiliyetli insanların hamlelerinin, orta seviyede insanlar lehine durdurulmasına sebep olmuştur. Kıskançlık yüzünden bütün sahalarda günün birinde şef olabilecek ve milletlerini organize edebilecek insanlar bir bahane ile faaliyetten alıkonulmuşlardır. Ayni köyde, ayni şehirde, ayni eyalette ve ayni memlekette oturan insanlar arasında bir birlik vardır. Bununla beraber birlik, beraberlik, artık bir davranış kaidesi olarak iflâs etmiştir. İnsanların çoğunun komşularına karşı duydukları kin, kendilerine karşı duydukları sevgiden de kuvvetlidir. Aydınların seviyece pek yüksek olmamaları, halk kütlelerinin ataleti ve budalalığı, insanların birbirlerinden nefret etmesi her türlü kollektif gayreti imkânsız bir hale getirmektedir. Muhakkak ki, herşeyi ve herkesi mütemadiyen tenkid etmek, dedikodu çıkarmak, başkalarına zarar vermek maksadile .bir takım hikâyeler uydurmak affedilecek suçlardan değildir. Bu gibi kötü huyları olan erkekler ve kadınlar ihsanlar arasındaki birliği en çok parçalıyan, binaenaleyh cemiyete en çok zararı dokunan kimselerdir. insanlar arasındaki bu ayrılığa nihayet vermek kadar âcil bir ihtiyaç yoktur. Cemiyetin gelişebilmesi için, fertlerini tıpkı bir duvarın taşlan gibi birbirlerine böyle bağlıyabileeek perçin hangisidir? Her türlü tehlikeye karşı koyacak kadar sağlam olan yegâne bağ sevgidir; bazı ailelerin fertlerinde görülen, fakat yabancılara gösterilmiyen sevgi. Aristo: «Birisini sevmek onun iyiliğini istemektir,» derdi. Gariptir ki beşeriyet, başkalarının iyiliğini istemenin kollektif hayatın muvaffak olması için zarurî birşey olduğunu bugüne kadar anlamak istememiştir. Maamafih, beşeriyet hemcinslerimizi hattâ düşmanlarımızı sevmenin, hakaretleri affetmenin »ve merhametin ahlâkî hayatımızın temelini teşkil ettir ğini biliyor. Bunları öğreneli hemen hemen 2000 sene oluyor. İncilin emirlerine itaat eden nadir kimseler bazen karşilarmdakilerde bir hürmet uyandırırlar, fakat umumiyetle herkes onlara saf yahut «ermiş» nazarı ile bakar. Sevginin beşerî toplulukların gelişmesinin esas prensibi ve hayatın idamesi için şart olduğunu kimse idrak etmiyor.
Acaba bu derece doğru bir kaide niçin tatbik edilmemektedir? Herhalde tatbiki imkânsız olduğu için. Bu kaidenin tatbik edilmesi imkânsızdır, çünkü, insanlar onu tatbik etme imkânını asla aramamışlardır. Komşusunu sevme kaidesinin iki cephesi vardır. Bir defa her insana hemcinslerini sevmeyi emretmektedir; fakat ayni kat'iyetle her insana başkalarının sevgisine lâyık olmayı emretmektedir; zira sınaî medeniyetin orta kırattaki mahsulünü yani egoist, kaba, kibirli, kıskanç, itidalsiz, merhametsiz ve şehvetli ihsanı sevmek beşerî kudreti aşan bir şeydir. Herkes kendisini başkalarının nefretine lâyık bir hale getiren alışkanlıkları terketmedikçe, insanların karşılıklı olarak birbirlerini sevmeleri bir hayal olacaktır. Daha iyi bir cemiyeti ne yeni ideolojiler ortaya atar, ne de siyasî müesseselerimizde inkılâplar yaparak kurabiliriz. Bu, ancak kendi içimizde bir inkılâp yaparak, bizi birbirimizden ayıran kusurlardan ayırarak mümkün olacaktır. Ancak o zaman herkes komşusunu, her işçi patronunu ve her patron işçisini sevecektir. İnsiyakın milyonlarca senedenberi karınca ve arı topluluklarında kurduğu nizamı, beşerî topluluklarda, ancak sevgi kurabilir. Hülâsa edelim; hayatın idamesi kanunu bize üç taraflı bir mecburiyet yüklemektedir. Bir defa çocuk sahibi olmak, hem de nevi islâh prensiplerinin tatbiki sayesinde, sağlam yapılı normal çocuklara sahip olmak. Sonra bu çocukların ırsî kabiliyetlerini azamî derecede inkişaf ettirecek şekilde yetiştirmek. Nihayet sosyal hayatta muvaffak olmak için zarurî olan ahlâkî ve entellektüel meziyetleri öğrenerek bunları çocuklarımıza da öğretmek; zira ırkın istikbali, saadeti ve felâketi aile ile cemiyetin kıymetine bağlıdır. Fertleri birbirine düşman eden ve hepimizi mahva sürükliyen, cemiyette zararlı antisosyal alışkanlıkları kökünden yok etmek kadar güç birşey yoktur. Binaenaleyh, çocuklara en küçük yaşlarından itibaren, nezaketi, sabrı, cömertliği, doğru sözlülüğü, verilen sözde sadakati, hakaretleri affetme itiyadını ve kardeş sevgisini aşılıyarak kötü alışkanlıkların gelişmesine mâni olmak lâzımdır. Ancak bu suretledir ki beşeriyet tekâmül esnasında kazandığı meziyetleri geliştirebilecektir. Ancak bu suretledir ki beşeriyet binlerce yıl zarfında, kendisini o meçhul mukadderatına doğru götüren yolda yürümeğe devam edebilecektir. VII Fertte ruhun gelişmesi için tatbik edilmesi gereken kaideler — Fizikî, fizyolojik ve zihnî mâniler — Ruhumuzla nasıl başbaşa kalabiliriz? — insanın kendisine tatbik ettiği disiplin — Hislerin gelişmesi — Zekânın gelişmesi — Kahramanlara karşı duyulan hürmet — Seziş kabiliyeti — Güzelliği ve Tanrıyı arama. İnsanın ruhunu geliştirmesi, hayatı koruma ve nevi idame etme kadar kat'î bir mecburiyettir. Buna rağmen biz bu mecburiyete hiç ehemmiyet vermiyoruz. Okullarla üniversiteler yalnız zekâyı inkişaf ettirmekle iktifa etmektedirler; halbuki zekânın terbiyesi ruhun terbiyesine muadil değildir. Zira ruh bütün bakımlardan zekânın hudutlarını aşar. Ruhun gayrımantıki faaliyetleri mantıki faaliyetlerinden çok daha geniştir; bu faaliyetler şahsiyetin asıl özünü teşkil etmektedirler. Ruhun yükselmesi kanunun bize verdiği ilk emir, atalarımızdan tevarüs ettiğimiz ve doğarken beraber getirdiğimiz bütün zihnî kabiliyetlere mümkün olduğu kadar kıymet kazandırmaktır. Tevarüs ettiğimiz kabiliyetlerin az veya çok oluşu ehemmiyeti haiz değildir. Her insan ruhunu ırsî kabiliyetlerinin
müsaade ettiği nispette geliştirmelidir. Bu bütün insanlara şâmil bir mecburiyettir. Zanaatkarların, işçinin, köylünün çocukları gibi tüccarın, fabrikatörün, memurun ve maliyecinin çocukları da bu mecburiyete tabidirler. Genç, ihtiyar, fakir, zengin, kuvvetli, zayıf, cahil, âlim, herkes bu kaideye itaat etmek zorundadır; hiç kimse bundan müstesna değildir. Ruhun iradeye dayanarak hamle yapması Batı medeniyetini selâmete kavuşturmak ve torunlarımızı bizim duçar olduğumuz felâketlerden çok daha büyüklerinden korumak için yegâne çaredir. Herşeyden evvel manevî gelişmemize karşı koyan mânileri ortadan kaldırmak lâzımdır. Bu mânilerin bazıları kimyevî, bazıları fizyolojik, bazıları zihnîdir. Organik hayata mâni olan herşey ayni zamanda ruhî hayata da mâni olur. Asâb muvazenesi ile zihnî muvazene arasında gayet sıkı münasebetler mevcuttur. Her ikisi hem dokulara, hem kana, hem zekâya, hem hisse tâbidir. Vücudumuza olduğu kadar düşüncelerimize de sükûnet vermek lâzımdır. Çocuklarda feveranın ve asabı bozukluğun meydana gelmesine göz yummak, çok ağır bir suçtur. Organik fonksiyonların ahenkli olması zihnî fonksiyonların ahenkli olmasına bağlıdır. Buna mukabil, zihnin tam bir huzur içinde faaliyette bulunması için organik fonksiyonların ahenk içinde olması lâzımdır. Binaenaleyh dokularda ve ruh hallerinde bozukluğa sebep olacak bütün alışkanlıklar yasaktır. Bilhassa alkol düşkünlüğü, tütün tiryakiliği, cinsî ifratlar, gıda fazlalığı, gıda mahrumiyeti, damar, gudde yahut sinir sklerozuna sebep olan ve böylece organizmayı harab ederek insanın vaktinden evvel ihtiyarlamasına sebep olan hastalıklar. İkinci olarak, şuura tesiri bakımından intihara muadil olan zihnî tavırları da terketmek lâzımdır. Evvelâ tembelliği bırakmalıdır. Yalnız boş oturmak, fazla uyumak, çalışmamak yahut kötü çalışmak manasına gelen tembelliği değil, ayni zamanda bizi boş vakitlerimizi hiçbir faydası olmayan manâsız işlerde sarfetmeğe sevkeden tembelliği terketmelidir. Mütemadiyen gevezelik etmek, iskambil oynamak, dans etmek, şehrin haricindeki yollarda saatlerce otomobille dolaşmak, sinemaya fazla gitmek, mütemadiyen radyo dinlemek gibi işler zekânın seviyesini düşürür. Ayni şekilde dikkatini birçok konulara dağıtmak ve bunlardan hiçbirini, lâyıkile incelememek de tehlikelidir. Nakil vasıtalarının sür'atinin, okuduğumuz sayısız gazetelerin ve mecmuaların, otomobilin, uçağın ve telefonun bizi daha çok fikir, daha çok his, daha çok cisim ve daha çok insanla temasa teşvik etmelerine karşı koymalıyız. Aşırı bir ihtisasda, dikkatin dağılması gibi ruhun gelişmesine mâni olan bir şeydir. Doğrusunu söylemek lâzım gelirse, bugün hepimiz birer mütehassısız; fakat bizi mesleğimizin dar hudutları içine hapsolmağa mecbur eden birşey yoktur. Boş vakitlerimizi varlığımızın özünü teşkil eden entellektüel, ahlâkî, estetik yahut dinî faaliyetlerimizi geliştirecek şekilde sarfetmemize hiçbir şey mâni olamaz. Manevî gelişmiye en çok zararı dokunan kötü alışkanlıklar yalan söylemek, entrika çevirmek, hemcinslerine iftira ve ihanet etmek, onların mallarını çalmak, herşeyi kendine ve en yakın menfaatine irca etmek itiyadıdır. Ruh, ahlâksızlık ve yalan içinde gelişemez. Acaba bugünkü medeniyetin zararlı tesirinden nasıl kurtulabiliriz? Stoik felsefe taraftarlarının ve ilk hıristiyanların tatbik ettiklerine benzer bir kaideye itaat ederek; ayni ideale sahip kimselerle birleşerek ve sert bir disipline boyun eğerek. Bu da meselâ, radyo neşriyatlarının yalanlarım dinlemekten vazgeçmek, gazetelerde yalnız bilinmesinde bir fayda olan havadisleri okumak, yalnız dürüstlükleri ve bilgileri ile
tanınan muharrirlerin makalelerile kitaplarını okumak, propagandanın kötü tesirlerinden kendini müdafaa etmek için modern propoganda tekniğini öğrenmek ve kat'î bir şekilde mevcut duruma karşı cephe almaktır. Şehirlerden en ücra köylere kadar yayılan düşünce ve hayat tarzını kabul etmek manen mahvolmaktadır. Yokuş yukarı tırmanabilmek için evvelâ ruhun hamlesine mâni olan alışkanlıkları ve kötü huyları terketmek lâzımdır. Bu mâniler bertaraf edildikten sonra ne yapmalıdır? O zaman hayatın aslî temayüllerine uyarak yükselmeğe başlamalıdır. Beşerî varlık garip bir mazhariyete sahiptir; bu da vücuduna ve ruhuna gene ruhunun yardımı ile şekil vermek mazhariyetidir. Bu ruha şekil verme işi bir tekniktir. İnsan bir uçağı idare etmeyi nasıl öğrenirse, kendini idare etmeyi de ayni şekilde öğrenebilir. Yalnız bu hususta ancak daha evvel kendi nefislerine hükmetmeyi öğrenmiş kimseler faydalı bir şekilde bilgi edinebilirler. Ruhu geliştirmek için âlim yahut parlak bir zekâ sahibi olmağa lüzum yoktur; istemek kâfidir. Gerçi hiçbir insan yürüdüğü yolda tek basma ilerliyemez; herkes hayatının bazı anlarından başkalarından tavsiye almak yahut onların yardımını istemek ihtiyacını duyar. Fakat şahsiyetin özünü teşkil eden zihnî ve teessürî faaliyetlerini geliştirmek onları bir disipline tâbi tutmak insanın kendi elindedir, îşte manevî mukadderatımız kendi nefsimizi idare hususunda göstereceğimiz basirete tâbidir. Bu ince ve güç işe girişmeden evvel kendi ruhunu bulmak lâzımdır. Endişeleri, yorgunluğu ve işinin ehemmiyet derecesi ne olursa olsun, her insan ruhu ile temasa geçebilir. Bunun için her sabah ve her akşam birkaç dakika için dış âlemin gürültülerine kulaklarını tıkamak, kendi içine kapanmak, o gün yapılan işler hakkında kendikendine hüküm vermek, hatâlarım tashih etmek ve kendine bir hareket plânı hazırlamak kâfidir. İşte dua etmesini bilenler o anda dua etmelidir. Ralph Waldo Emerson, «Hiçbir insan yoktur ki, dua ederken birşeyler öğrenmesin,» diyordu. Dua, beklediğimiz şekilde olmasa bile daima insana tesir eder. Bunun içindir ki, çocukları daha küçük yaşta iken günün muayyen bir anında, kısa bir müddet sessizlik içinde kalmağa, kendilerini dinlemeğe ve bilhassa dua etmeğe alıştırmalıdır. Gerçi ruhumuzun derinliklerine inen yolu keşfetmek zordur. Fakat bu yolu bir defa öğrenen insan, artık her istediği zaman, cisimlerin hayallerinden ve kelime şıkırtılarından ibaret olan iç âlemin ötesinde uzanan o sakin ülkeye girebilir. O zaman karanlıklar" yavaş yavaş aydınlanır ve ışık, sessizliğin ortasında sakin sakin akan bir pınar suyu gibi etrafa yayılır. En mühim kaide, zekâyı geliştirmek değil, içimizde ruhun diğer bütün unsurlarına destek olacak hislerden ibaret iskeleti meydana getirmektir. Ahlâkî duygu, görme duygusu yahut işitme duygusu kadar'lüzumludur. Işığı karanlıktan, sessizliği gürültüden ayırdığımız gibi iyiliği de kat'î ve açık bir şekilde kötülükten ayırmağa çalışmalıyız. Ayrıca kendimizi kötülükten kaçınmağa ve iyilik etmeğe zorlamalıyız. Fakat kötülük etmekten kaçınmak için bedenî ve zihnî bakımdan kuvvetli ve sağlam olmak lâzımdır. Vücudun ve ruhun azamî derecede gelişmesi ise ancak nefse hâkimiyet sayesinde mümkündür. Atletler, ilim adamları, rahipler gayet sert hayat ve düşünce kaidelerine itaat ederler. Ruhlarının yükselmesini istiyenler için istisnasız bütün ifratlar yasaktır. İnsan kendi kendine bir disiplin tatbik ettiği zaman daima mükâfatını görür; bu mükâfat da kuvvettir. Kuvvet ise insana huzur verir; tarif edilmesi imkânsız, sessiz ve derunî bir huzur. Bu huzur yavaş yavaş hayata kendine
mahsus bir renk veren bir alışkanlık olur. Modern pedagoji ve sosyoloji bilginlerine ne kadar garip görünürse görünsün, bu bahsettiğimiz fizyolojik ve zihnî tavır şahsiyetin temelini teşkil eder. Bu derunî durum tıpkı hava alanı gibidir; ruh oradan hız alarak yükselir. Sonra insan karakterini yükselten meziyetleri yavaş yavaş geliştirmek lâzımdır. Kilise, binlerce asır boyunca tekrar edilmiş tecrübelere dayanarak ve gayet haklı olarak ruhu yükselten yolun alt başında suçların gözden geçirilmesini, duyguların, zekânın her türlü pürüzden temizlenmesini ve ahlâkî bakımdan olgunlaşmak için kuvvetli bir iradeyi şart koşar. Evvelâ bu kaideye itaat etmek, sonra da düşüncelerin daima ahlâkî ideale uygun olmasına çalışmak, hakikat ve doğruluk sevgisini kazanmak zarurîdir. Bu meziyetlerin ne kadar lüzumlu olduklarını filozoflarla rahiplerden ziyade, ilmî araştırmalarda bulunan âlimler bilirler. Zira hakikate aykırı bir temele dayanan faaliyet gayet ehemmiyetsiz de olsa derhal tecrübenin muvaffakıyetsizliğine sebep olur. Gerek kollektif, gerek ferdî hayatımızın tehlikelerinden bizi ancak hakikat kurtarabilir. İlerlediğimiz yol seneler zarfında yavaş yavaş yükselir. Bu yolculuk esnasında birçokları hendeklere, uçurumlara düşerler yahut dere kenarında yumuşacık otların arasına yatarak ebedî bir uykuya dalarlar. Fakat sevince ve ıstıraba, bolluğa ve açlığa, sıhhate ve hastalığa rağmen ilerlemeğe gayret etmek lâzımdır. Her düşüşten sonra tekrar doğrulmalı, yavaş yavaş cesaret, iman, azim kazanmalı, karşılıklı olarak birbirine yardım etmeli, başkalarını sevmesini ve maddî menfaatlerden kurtulmayı öğrenmelidir. Ruhun bu aklî olmayan faaliyetleri şahsiyetimizi koruyan bir zırhtır. Mantık asla insanları herhangi bir yola sürükliyemez. Kant, Bergson ve Pasteur müritleri tarafından, Napolyonun askerleri tarafından sevildiği kadar sevilmemişlerdir. Mütevazi insan, ancak adalet, sevgi sayesinde ve maddî menfaatleri terkederek kudretli ve nüfuzlu bir insana üstün gelebilir. Kudretli olan da ancak bu sayede ululaşabilir. Zekânın gelişmesi de hislerin gelişmesi kadar zarurîdir. Mizacımızı olğunlaştırırken, ayni zamanda entellektüel faaliyetlerimizi, okulun hemen hemen ahlâkî faaliyetlerimizi, okulun hemen hemen ahlâkî faaliyetler kadar dumura uğrattığı entellektüel faaliyetlerimizi geliştirmemiz lâzımdır. Fert, ancak profesörlerin elinden, imtihanlardan ve müsabakalardan kurtulduktan sonradır ki entellektüel bakımdan kendisini terbiye etmeğe başlıyabilir. Herşeyden evvel kendini etrafta olup bitenleri görmeğe, hissetmeğe, dinlemeğe, müşahede etmeğe ve hüküm vermeğe alıştırmalı, başka deyişle realiteyle temas etmelidir. El işleri hepimiz için lüzumludur, zira hareketlerin intizamı ve isabetliliği düşüncenin intizam ve isabetine yardım eder. Fakat bir insan herhangi bir mesleğin tekniğine tam mânâsile vakıf olduktan sonra, artık o alanda kapanık kalmamalıdır. Bir heykeltraş, meselâ MichelAnge gibi pekâlâ ayni zamanda hem ressam hem de mimar olabilir. Bir maliyecinin Lavoisier'nin izinde yürüyerek kimya yahut fizik âlimi olmasına hiçbir mâni yoktur. Budalaca gevezeliklere, hiçbir kıymeti olmayan bir takını kibarlık icabı mecburiyetlerin ifasına, sinemaya, tiyatroya yahut golf oyunlarına sarfettiğimiz vakti, daha iyi şeylere sarfetmiş olsaydık, kendimizin ve vaktile atalarımızın yaşadıkları bu âlemi daha iyi tanımanın imkânını bulurduk. Ze, kası dumura uğramış çoğunluğun hoşuna gitmek için çıkarılan gazeteleri ve dergileri
okuyacak yerde, teknik meselelerle ilgili kitaplarda ve dergilerde, yahut halk dili ile yazılmış ilmî eserlerde, kendi hayatımızla, çocuklarımızın hayatı ile yahut etrafımızda bulunan âlemle ilgili şeyleri okumuş olsaydık, görüşümüzün birden mucizevî bir şekilde genişlediğini sevinçle hissederdik. Böylece bir parçasını teşkil ettiğimiz âlemin ve kendi vücudumuzun nelerden ve nasıl yapılmış olduğunu, vücudumuzda ve ruhumuzda gizli olan kudretleri nasıl geliştirebileceğimizi, nihayet çocuklarımızı bizden daha mükemmel varlıklar haline getirmek için neler yapmak icap ettiğini öğrenirdik. Maddî imkânları müsait olan hiçbir insanın cahil bir barbar olarak kalmağa hakkı yoktur. Bu barbarlıktan ise yalnız lise yahut olgunluk diplomasile kurtulamayız. inhitat devirlerinin karakteristik vasfı milletlerin başındaki şeflerin orta seviyede insanlar olmasıdır. Halk kitleleri hayranlık duyulacak bir kimse bulamamaktan ıstırap çekerler. Zira kahramanlara saygı, beşerî varlığın bir ihtiyacı ve zihnî gelişmenin zarurî bir şartıdır. Demokratik memleketlerde gençliğe örnek olacak kabiliyette bir insan yoktur. Çok şükür, cemiyet yalnız çocuklardan değil, ayni zamanda ölülerden de mürekkeptir ve büyük ölüler hâlâ aramızda yaşamaktadırlar. Onları görmek ve seslerini duymak için bunu arzu etmek kâfidir. Meselâ Mont Saint Michel'in ihtişamında, Nötre Dame de Chartres kilisesinin ışıklı azametinde, Tonquedec şatosunun haşin güzelliğinde onları hissetmiyor muyuz? Hikâyeleri üzerinde düşünürken onlarla beraber yaşıyoruz. Meselâ Roland'la, Charlemagne'la, Dante ile, Jeanne d'Arc'la, Goethe ile yahut Pasteur'le başbaşa kalmak bir sinema yıldızı ile başbaşa kalmaktan daha faydalı değil midir? Âlimlerin, kahramanların ve azizlerin hayatında sonsuz bir manevî enerji kaynağı vardır. Bütün bu insanlar ovanın üzerinde yükselen dağlara benzerler. Bize nereye kadar yükselmemiz icap ettiğini ve insan şuurunun tabiî bir temayülle ulaşmağa çalıştığı gayenin ne kadar asil olduğunu göstermektedirler. Ancak bu çeşit insanlardır ki, bize derunî hayatımızın beklediği manevî gıdayı temin edebilirler. insan ruhunda henüz zekâ, ahlâk duyguları ve mizaç kadar iyi bilinmiyen bir takım elemanlar \rardır. Bu elemanların celimeyle ifadesi imkânsızdır. Bunlar bir takım sezişler, insiyakı hareketler ve bazan realitenin duygularından daha başka 3İr yolla elde edilen intibalardır. Ruhun özünü teşkil eden bu Elemanlar, ne kadar zengin olursa ferdin ve milletin manevî tudreti de o kadar büyük olur. Bu manevî enerjiye, herşeyi 3ir takım bedihî formüllerle ifade etmek istiyen milletlerde rastlanmaz. Bizde tamamen yok olmuştur. Zira Fransa gayrî aklî şeyleri kabul etmez; Fransa kelimelerle ifadesi imkânsız Realiteyi inkâr etmiştir: Halbuki Pascal realiteye Descartes'tan laha çok yaklaşmıştır; şairler ve mutasavvıflar insanı fizyoloji âlimlerinden çok daha iyi tanırlar. Demek ki, beşerî varlığın içinde bulunduğu şartların imîânı nispetinde yükselmek isteyenler, herşeyden evvel entelektüel gururdan sıyrılmak, sarih düşüncenin herşeyi kavramaca muktedir olduğu hayalinden kurtulmalı, mantığın mutlak lâkimiyetine olan inancı bırakmalı ve nihayet içlerinde güzellik duygusu ile kudsiyet duygusunun gelişmesine çalışmaıdırlar. insan güzelliğe hayranlığı, yahut Tanrı sevgisini aritmetik öğrenir gibi öğrenemez. Güzellik duygusunu ancak güzeliğin kendisi verebilir. Güzelliğe her yerde rastlanabilir. Kanaia ovalarında, ile de France korularında, San Fransisco körfezinde, Korsika sahillerinde, Vermont'un sakin tepelerinde fahut Saint
Gildas kayalarında... Bugün teknoloji sayesinle Chicago ve Pittsburg fabrikaları yahut Paris'in dış semtJleri bile güzelliğin ışığı ile aydınlanabilir. Her insan arzu ettijği anda Palestrina'yı, Beethoven'i yahut herhangi bir klâsik şaheseri dinliyebilir. Her insan, arzu ederse Parthenun'u, Em[pire State Building'i, Reims katedralini yahut Mısır Ehram]larmı seyredebilir. Oturduğumuz yerden dünyanın hâıikulâde jüzel memleketlerinde seyahet etmek mümkündür. Virgile'in, İDante'nin; Shakespeare'in yahut Geothe'nin eserleri son dereIce ucuza alınabilir. Avrupanm yahut Amerikanın gürültülü [şehirlerinden birinde, Britanyada ücra bir çiftlikte, yahut JKanada'nm ıssız ormanlarından birinde yaşıyan çocuklar, tıpki zengin çocukları gibi içlerindeki güzellik duygusunu geliştirebilir ve zekâyı yükselten düşünce bölgelerine girebilirler. Hepimiz okulun bizi hapsettiği kabuğu kırabilir ve ruhumuzun kurtulup daha Cro Magnon devrinde yaşayan atalarımızın tanıdığı âleme girmesine fırsat verebiliriz. Güzellik aşkı kendisine nail olanları mantıkî kıyaslarda bulunma sevdasından çok daha uzaklara götürebilir; zira aşk ruhumuzu kahramanlığa, feragate, mutlak güzelliğe ve Tanrıya doğru şevkeder. Ruh, ancak tasavvuf kanatlariledir ki yükselebileceği en son noktaya ulaşabilir, işte o zamandır ki, dinin oynadığı rolün ehemmiyeti belli olur, zira zaman ve mekânın dört buudunun haricine ,yani akim hudutları dışına çıkıp entellektüel stratosfere doğru yükselmek tehlikeli bir şeydir. Gerçi dinî teknik, yani ruhun Tanrı ile birleşmesini sağlıyan bilgiler, binlerce senedenberi yavaş yavaş gelişmiştir. Bilhassa mutasavvıflar bu bilgileri mümkün olduğu kadar açıklamışlardır, fakat *bu son seyahat esnasında insanların çoğu ana yoldan ilerlemek zorundadırlar. Hiç kimse kudsiyetin karanlık alanında tek başına ilerliyemez; bu büyük bir tehlikeyi göze almak olur. İnsanın bu alanda tecrübeli bir kılavuza ihtiyacı vardır, yoksa bataklıklara saplanabilir. Dante cennete girdiği zaman, kendisine Beatrice klavuzluk ediyordu. Velhasıl ruhun yükselmesi kanunu her insana iradesine dayanarak bütün zihnî kabiliyetlerini inkişaf ettirmek mecburiyetini yükler. Bu gayreti, şuurun yalnız bir cephesine inhisar ettirmemek esaslı bir kaidedir. Yalnız zekânın geliştirilmesi, yalnız hissin inkişaf ettirilmesi kadar takbih edilecek birşeydir. Yalnız entellektüel bir insan olarak yaşamak, yalnız tasavvufla, yahut mantık ilmi ile uğraşmak, yalnız hislerile hareket etmek yalnız âlim yahut yalnız şair olmak tehlikelidir. Her insan ancak zihnî, ahlâkî, estetik ve dinî faaliyetlerini beraberce geliştirmekle, içinde potansiyel bir halde bulunan irsî kabiliyetlerine uygun olarak ve manen yükselerek zirveye ulaşabilir. Ruhun ırkta yükselmesi için kaideler — Ahfadımızın zihnî gelişmesini durdurmamak — Muhitin daha iyi bir hale getirilmesi — Ruhun kudretti nasıl arttırılabilir? Çocuklarımızın, torunlarımızın ve ırkımızın gelişmesine nasıl yardım edebiliriz? Birinci vazifemiz bu gelişmeye manî olmamaktr. Canlı varlıklarda ruhun gelişmesinin mukavemet edilmesi imkânsız bir şey olduğuna emin değiliz. Bazı memeli hayvanların beyninin hacmini milyonlarca sene zarfında dört misline çıkaran ve atalarımızı otomatizmden, hayvanı insiyaktan kurtaran faktörlerin mahiyeti hakkında hiç bilgimiz yoktur. Ayni şekilde insanın hangi tesirler altında Pitekantropus yahut Sinantropus'un bulunduğu zihnî durumdan, Leonardo de Vinci, Pascal yahut Napolyon gibi insanların zihnî durumuna geldiğini de bilmiyoruz. Bu ruhî gelişmeyi durdurmak insanın elinde midir? Modern hayatın sun'iliği ırkın
anatomik ve fonksiyonel gelişmesi üzerine nasıl tesir etmektedir? Şimdilik bu suallere bir cevap veremeyiz. Bununla beraber, tabii hayat şartlarının ortadan kalkması ile ruhun gelişmesini sağlıyan kuvvetlere aşılmaz bir mâni konulup konulmadığını düşünebiliriz. Belki şuurun ırkta kendikendine yükselmesi, bizim • yüzümüzden son bulacaktır. Bu felâketi önlemek için nasıl bir davranış kabul etmeliyiz? Şimdilik ırkımızın zihnî tekâmülüne ancak beşer nevini ıslah ilmi sayesinde ve muhitimizi daha iyi bir hale getirerek yardım edebiliriz. Beşer nevini ıslah ilmini bilmek ve onu tatbik etmek, herkes için kat'î bir mecburiyettir. Beşer nevini ıslah, Batı medeniyetinin kurtulması için zarurî olan bir şeydir. Gerçi onun sayesinde aydınların manevî seviyesi yükselmez, ama, aydın insanların manevî seviyesine ulaşanların birleşmesi ile organik ve zihnî bakımdan gittikçe daha çok gelişen aileler, babadan oğula geçen bir nevi biolojik asalet meydana getirmek, mes'ut olabilecek ve zayıflarla kusurluları tabiatın gösterdiği yola sürükliyecek zümreler vücuda getirir. Devletin vazifesi beşer nevinin ıslahını bir davranış prensibi olarak kabul eden insanlara mümkün olduğu kadar cömert bir şekilde yardım etmektir. Zira bir milletin yükselmesini hazırlamak için yüksek kabiliyetli vatandaşların sayısını arttırmaktan daha iyi bir çare yoktur. Ahfadımızın zihnî kabiliyetini arttırmak için yapabileceğimiz ikinci yardım da, her ferdin içinde potansiyel bir halde bulunan zihnî ve teessürî kabiliyetlerin azamî derecede geliştirmesini mümkün kılan hayat şartları yaratmaktır. Bu kaide evvelâ çocukları müsait bir fizikî ve kimyevî muhite yerleştirmekten, iyi fizyolojik alışkanlıklar kazanmalarım temin etmekten ve ikinci olarak etraflarını, ruhun bütün tabii faaliyetlerini göz önünde bulundurarak, çocuğun ruhen gelişmesini temin edecek psikolojik tesirlerle çevirmekten ibarettir. Çocuğun azamî derecede gelişmesi, hayatta nisbî bir istikrarı icap ettirir. Aileyi tekrar atalarnnızın yaşadığı toprağa bağlamak lâzımdır. Herkesin ne kadar küçük olursa olsun bir ev sahibi olması ve bu evin etrafında bir bahçe yapması lâzımdır. Halen bir çiftlik sahibi olan onu güzelleştirmeğe çalışmalı, bahçesini çiçeklerle süslemeli, evine giden yolu muntazam taşlarla kaplamalı, çite tırmanan zararlı otları temizlemeli, arabanın geçmesine mâni olarf kayayı parçalamah, serin bölgelere altında torunlarının dinleneceği ağaçları dikmelidir. Atalarımızın ruhunun bir ifadesi olan san'at eserlerini, eski evleri, şatoları büyük bir hürmetle muhafaza etmek lâzımdır. Bundan başka atalarımızın beşiği olan derelerin,' sakin tepelerin ve ormanların kirletilmesine karşı gelmeliyiz. Fakat en kutsal vazifemiz, okulu insanın ruhuna hüzün veren bir sertifika ve diploma fabrikası halinden kurtarıp, ahlâkî entelektüel ve bir dinî terbiye ocağı ayni zamanda bilhassa bir «bedenî kudretleri geliştirme merkezi» haline getirmektir. Biliyoruz kî, ne beşer nevini ıslâh gayretleri ne de muhitin daha iyi bir hale getirilmesi, ruhu, modern insanlar arasında en kabiliyetlilerinde olduğundan daha yüksek bir seviyeye ulaştıramaz. Nasıl ki ijyenin tekâmülü hayatı değil ortalama yaşama müddetini uzatmıştır. Irkın zekâsını arttırmak için tekâmülün tabii akışını hızlandırmanın sırrını bulmak lâzımdır. Ruh halledilecek problemlerin muğlaklığının artışına muvazi olarak yükselmemiştir. Fakat böyle bir yükselme hiç te imkânsız değildir. Yeryüzünde bugüne kadar yaşamış insanların hepsine manen
üstün beşerî varlıklar meydana getirmek için elimizde iki metod var: biri ferdin mükemmelleştirilmesi, diğeri ırkın mükemmelleştirilmesidir. Belki de ilim adamları için beyni teşkil eden maddenin ve andokrin guddelerinin keyfiyetini ruhu daha mükemmel bir hale getirebilecek şekilde değiştirmek imkânını aramanın zamanı gelmiştir. Belki de arıların kraliçe arıyı meydana getirdikleri gibi bizim de büyük insanlar meydana getirmemiz mümkün olacaktır. Fakat bu şekilde kazanılmış vasıflar ırsî olarak nesilden nesile intikal, etmiyecektir. Irka gelince, ırk şimdiye kadar olduğu gibi, tekâmül esnasmda tabii bir şekilde gelişmiştir; bugün ise, onu ayni derecede fakat sun'î olarak geliştirecek bir vasıta bilmiyoruz. Hayvanların üzerinde yapılan tecrübeler vasıtasile meydana getirilen bütün değişiklikler geriye doğrudur. Hakikatte, hayvan nevilerinde ruhun yükselmesini temin eden faktörlerden hiçbirini bilmiyoruz. Daha şimdiden en büyük bioloji âlimlerimizi tekâmülün gizli faktörlerini aramağa sevketmeliyiz; başka deyişle onlardan cür'etkârca bir teşebbüse girişerek modern insanların ruhunun keyfiyet ve enerjisini arttırmak imkânını bulmalarını beklemeliyiz. Bu kaideleri ferde nasıl tatbik etmelidir? — Derunî çatışmalar — En mühim kaide — İnsanları manen jdare ötmek. Hiçbir nizamname istisnasız olarak bütün fertlere tatbik edilemez. Her fert bütün diğer fertlerden farklıdır. Bazı insanların o kadar ayrı mizaçları vardır ki, umumiyetle tatbik edilen kaidelerde hususî bir değişiklik yapmadan bu kaideleri onlara tatbik etmek imkânsızdır. Hayatın korunması, ilk bakışta, nevin idamesi ve ruhun yükselmesi kanunları gibi, herkese şâmil kanunlardan çıkarılan kaidelerin bütün devirlerde, bütün insanlara tatbik edilebileceği zannedilir. Halbuki hiç te öyle değildir. Avrupa ve Amerika tarihinde, bu kanunların haricine çıktıkları halde kendilerinede, milletlerinede felâket getirmiş insanlar pek çoktur. Bilâkis bazı insanların bu kanunlara karşı gelmesi cemiyet ve ırk için çok faydalı olmuştur. Veli Assise'li François kalabalık bir ailenin babası olsaydı, beşeriyete dua ederek ve dilenerek olduğu kadar faydalı olamıyacaktı. Amündsen'in de evinde ihtiyar yaşma kadar sakin bir hayat geçirmektense, Nobile'yi kurtarmak ümidi ile kendini feda etmesi daha iyi olmuştur. Hayatın korunması ile ırkın idamesi kanunları gayet kat'î olmakla beraber bazı istisnaları vardır. Ruhun yükselmesi kanunu ise hiçbir, istisna kabul etmez. Bazan ruhun kurtulması için hayat feda edilebilir, fakat hayatta kalmak için ruhu feda etmek daima yasaktır. Hayatın esas kanunlarının emirlerine karşı içimizde bir isyan uyandığı zaman nasıl hareket etmeliyiz? Cisimlerin öz yapısı nasıl hareket etmemizi emrediyorsa, o şekilde... Biliyoruz ki, tabiatın bize yüklediği mecburiyetler arasında bir derece farkı vardır. Ferdin hayatı, soyunun hayatından daha ehemmiyetlidir, zira tabiat umumiyetle ferdi ahfadına feda eder. însan, Roma imparatorluğunda bazı fertlerin yaptığı gibi, kendi hayatını mületin hayatından üstün sayarsa, millet yıkılır. Ruhun yükselmesi kanunu beşer nevinde en ulu kanundur. Bunun böyle olduğuna kat'î kanaat getirmek için, hem ahlâkî disiplinsizlik içinde bulunan hem de zekâ bakımından çocuk kalmış olan bir milletin nasıl içinden çöktüğünü görmek kâfidir. Velhasıl insan öyle bir şekilde yapılmıştır ki, varlığının aslî temayülleri arasında bir çatışma olduğu zaman, ırkı idame etme kanununun emirleri, hayatı koruma kanununun emirlerinden daha kat'î ve ruha itaat, hayata itaatten daha zarurî olur. Demek ki ana babalar çocuklarının hayatını kendi hayatlarına tercih etmek
mecburiyetindedirler; şu şartla ki, fedakârlık faydalı olsun ve daha büyük bir felâkete meydan vermesin. Paristeki açlık esnasında bir baba gıdasının en mühim kısmını ailesine verdi. Yavaş yavaş kuvvetten düştü ve nihayet öldü, böylece çocukları başıboş ve zaruret içinde kaldılar. Hisleri akıldan, kahramanlık duygusunu da muhakeme kabiliyetinden ayırmamak. Umumiyetle ruhun selâmeti için en büyük fedakârlığı ne zaman yapmak gerektiğini anlamak kolaydır. Birçok insanlarda ruhun çağrısı hayatın seslenişinden daha kuvvetlidir. Bir medeniyeti kurtarmak için ölenler bu çağrıya en mükemmel şekilde cevap verirler. Ayni şekilde, bütün devirlerde sayısız erkekler ve kadınlar bir vatan ideali için, merhamet, güzellik ve sevgi uğruna veya savaş meydanında (İde silâh askerce ölmek istediklerinden veya Assise'li François ile Vincent de Paul gibi, servetlerini terkedip fakir olarak kendilerinden daha fakirlere yardım etmek, yahut ta aziz Benoit gibi manastırların sessizliğinde Tanrıya hizmet etmek arzusunu duyduklarından ırkın idamesi kanununa karşı gelirler. Bugün başka bir takım vazifeleri ırkın idamesine tercih eden kimseler hangi kaideye itaat etmelidirler? Bilhassa kendilerini ilme, hayır işlerine yahut dine vakfeden kadınlarla erkekler, hangi kaideye boyun eğmelidirler? Bu insanların sayısı halkın geri kalan kısmına nispeten az olduğu için. ruhun çağrısına itaat etmelerine müsaade edilir. Kendilerini çocukların, annelerin, ihtiyarların ve terkedilmiş olanların yardımına vakfeden havarilere ihtiyacımız vardır. Asrı unutarak lâboratuvarlarm yahut manastırların sessizliğinde hakikati keşfedecek veya tahmin edecek, kalpleri heyecan dolu temiz ruhlu insanlara muhtacız. Zira becerikli, kurnaz ve ihtiyatlı olanlar büyük bir gürültüyle iflâs etmişlerdir ve medeniyetimiz yıkılmak üzeredir. Bazan muhtelif zihnî faaliyetler arasında daha derin çatışmalar da olur; meselâ hisle akıl arasındaki çatışma gibi. Zihnî, ahlâkî, bediî yahut dinî kültüre ne nispette ehemmiyet vermeliyiz? Ferdin mizacına göre ruhun aklî faaliyetlerinden ziyade gayriaklî faaliyetlerini geliştirmek icap etmez mi? Tecrübe bize fertle ferdin mensup olduğu sosyal zümre için, manevî zırhın, ilmî, ebedî yahut felsefî bilgiden daha mühim olduğunu göstermektedir. Gerçi davranış kaidelerinin her ferde göre değiştirilmesi pek kolay değildir. Zihnî hayatın kanunları kimya yahut fizyoloji kanunları kadar sarih değildir. Muayyen bir kaidenin mânâsı bir çocuğa, reşit bir insana, bir ihtiyara, hislerile hareket eden birine veya titiz, sefil, cür'etkâr yahut çekingen olan bir insana tatbik edilişine göre değişir. İnsanların çoğu fizyolojik davranışlarında da bir rehbere muhtaçtırlar. Hiçkimsenin yardımına muhtaç olmadan kendikendilerini idare edebilecek insanlar pek azdır. Modern cemiyette ise, maalesef sadece hâkim olmak ve bilgilerinin ışığı ile başkalarına yardım etmekle mükellef kimseler yoktur. Eskiden hem manevî hem fizyolojik bakımdan takip edilmesi gereken yolu gösterebilecek kadar umumî bilgi sahibi ve dürüst olan birkaç İhtiyar aile doktoruna rastlamak mümkündü. Fakat bugün doktor bir tüccar olmuştur. Bugün meselâ burun, rektum, karaciğer, kalp, akciğer yahut herhangi bir başka iç organ mütehassısından hayatta rastlanılan güçlükleri nasıl yenmek icap ettiği hususunda nasihat istemek kimsenin aklına gelmez. Ferdin bütün davranışlarını birden inceleyen doktorların, meselâ, psi İtanalistlerin müdahalesi ise bazan faydalı bazan zararlı ve çok defa kifayetsizdir. insanlara nasıl hareket edeceklerini öğretmek için, asrın icaplarını bilen, tıp ilmine vâkıfolan, bir filozof gibi derin düşünebilen ve bir rahip vicdanı taşıyan kılavuzlara,
başkabir deyişle hayat tecrübelerinden faydalanmış, insanı inceleyen ilimleri öğrenmiş, nefsine hâkim insanlara ihtiyaç vardır. Belki de bu iş için, mensupları ayni zamanda hem ilmî hem de dinî vasıfları haiz yeni bir tarikat kurmak icap edecektir. Bu tarikat mensupları ihtiyarlığın eşiğine gelince, dünyadaki karışıklığın içinde maksatsız yürüyen sürüye rehberlik edebileceklerdir. O zaman hayata istikamet veren umumî davranış kaidelerini her ferdin ihtiyaçlarına göre değiştirmek işi bu insanlara düşecektir.
BÖLÜM VI DAVRANIŞ KAİDELERİNİN TATBİKİ I Rasyonel bir şekilde davranmanın güçlüğü — Bizzat içimizde bulunan mâniler — Etrafımızda rastladığımız mâniler. Şimdi mevzubahs olan şey, her ferdin davranışlarını uyduracağı kaideleri günlük hayatma tatbik etmesi, kendi arzusu ile kabul ettiği fakat gayet sert ve kat'î disipline itaat etmesidir. Biz, modern insanlar bu gayrette bulunabilir miyiz? Hoşumuza giden ve gayet rahat olan alışkanlıklarımızdan kurtulmak için kâfi derecede enerji ve zekâ gösterebilecek miyiz? Tabii, hayatta muvaffak olmak için öz varlığımızın kanunlarına itaat etmek icap ettiğini anlıyoruz. Bu kanunlara itaat etmediğimiz içindir ki, başımıza felâketler geldi; ancak rasyonel bir şekilde davranarak kurtulabiliriz. Fakat modern cemiyein yarattığı maddî ve fikrî şartlar altında rasyonel bir şekilde davranmak, hakikaten kahramanlık göstermektir. Beşeriyet mukadderatını elinde tutmaktadır. Fakat ilmin sonsuz kudretini kendisine faydalı olabilecek şekilde kullanılabilecek midir? Beşeriyet yükselmeğe devam etmek için kendini yeni başfan yaratmalıdır. Bunu ıstırap duymadan yapması imkânsızdır. Zira beşeriyet ayni zamanda hem mermer hem de heykeltraştır. Tekrar hakiki çehresini almak için büyük çekiç darbeleri ile kendi öz varlığından parçalar koparmak mecburiyetindedir. Biz bu gayrette bulunabilecek miyiz? îçine saplandığımız alışkanlıklardan kurtulacak kadar zekâ ve kudret gösterilebilecek miyiz? Her baskı bize bir ıstırap verir. Şimdiye kadar kendimizi bir takım kaidelere itaat etmeğe zorlayacak kadar basiret ve cesaret gösteremedik. Bütün medeniyetlerin sonunda böyle olmuştur, insan, zekâsı ve keşifleri sayesinde iptidaî hayatın zaruretlerinden kurtulur kurtulmaz, herşeyden evvel tabiatin kendisini itaat zorunda bıraktığı disiplinin yerine başka bir takım disiplinler ikame etmeğe çalışmıştır. Meselâ eski Yunanda ve Romada, stoiklerin nefse hâkimiyet prensibi ancak halkın pek az bir kısmı tarafından tatbik edilmiştir. Zenon'un, Epiktetos'un ve Marc Aurele'in müridlerinin sayısı daima pek az olmuştur. Gerçi hıristiyan ahlâkı, bütün sertliğine rağmen büyük bir muvaffakiyet kazanmıştır; Batı medeniyetine o hususî strüktürünü veren odur; büyük bir eser meydana getirmiştir. Fakat bu ahlâk, ilmin ve teknolojinin ilerlemesi sayesinde meydana gelen maddî
hayat şartları ile fikrî cereyanlar karşısında mukavemet edemedi. Zira insan maddî şartlar müsait bir hale gelirgelmez, derhal her çeşit disipline isyan eder. Davranış kaidelerinin tatbik sahasına konulmasına en büyük mâniler bizzat içimizde olanlardır. İnsan işine gelmeyen şeyleri büyük bir güçlükle anlar. Kendisim birtakım şeyleri terketnıek mecburiyetinde bırakacak olan olaylara zekâsının kapısını insiyaki olarak sımsıkı kapar. Meselâ, vücudunu «şarap fıçısına döndürmenin, mütemadiyen tütün içmenin, fazla miktarda kahve kullanmanın, yalan söylemenin, komşusuna iftira ve onun aleyhinde dedikodu etmenin, egoist ve kaba davranarak başkalarının nefretini uyandırmanın tehlikeli şeyler olduğunu bir türlü kabul etmek istemez. Kendimizde ve etrafımızdaki cisimlerde yalnız hoşumuza giden cepheyi aramak ruhî bozuklukların en kötüsüdür. Muhitin yarattığı sun'î ihtiyaçları, öz varlığımızın esaslı ihtiyaçlarile karıştırmak, uzak fakat hakikî bir menfaat peşinde koşacak yerde yakın ve hayalî faydalar peşinde koşmak da öyledir. Kendimizi olduğumuz gibi görmek istemiyoruz; kibir ve kendimizden duyduğumuz memnuniyet, gözlerimizi karartmıştır. Kendimizi bir displine tabi tutmağa ve hareketlerimizi değiştirmeğe ihtiyacımız yok gibidir. Halbuki hakikatte bazı davranış kaidelerine itaat etmeden işten kaçınmak, para kazanmak ve konfor temin etmek imkânsızdır. Fakat modern insan, sıhhatli, zeki yahut iyi kalpli olmak için bir baskıya boyun eğmek mecburiyetinde olduğunu, güçlükle anlar. Gururunu okşayacak yahut ihtiraslarını tatmin edecek bir şey elde edebilmek için disipline katlanmak zorunda olduğunu daha kolay anlamıştır. Meselâ, yüz metre koşusunda birinciliği kazanmak için seve seve antrenmana katlanan biri, doğru sözlü olmak, arkadaşlarını küçük düşürmemek, kabalığı ile egoizmini yok etmek için bir gayret sarfetmek istemez. Zekâ, onu kendi kendimizi idare etmek için kullandığımız zaman dumura uğruyor gibidir. Bir makineyi rasyonel bir şekilde idare etmek "icap ettiğini anlıyoruz da, insanı ayni şekilde idare etmek icap ettiğini anlamak hususunda güçlük çekiyoruz. Davranış kaidelerinin tatbik edilmesine mâni teşkil eden şeyler yalnız zekâda değil ayni zamanda mizaçta da mevcuttur. İnsanların çoğu hayatın sert kaidelerine boyun eğmek için elzem olan manevî kuvveti haiz değildirler. Bu insanlara kendilerine hâkim olmaları öğretilmemiştir. En küçük yaşlarındanberi bütün heveslerine itaat etmişlerdir. Ailede ye okulda disiplinsizliğe, vurdum duymazlığa, dağınıklığa alışmışlardır. Asla iradelerini şiddetle arzu edilen bir gayeye tevcih edip güçlükleri yenerek, uzun müddet sabretmemişlerdir. Velhasıl genç, ihtiyar, kadın, erkek, zengin, fakir hepsi havası boşaltılmış birer lâstiği yahut delik bir balona benzerler. Nefse hâkimiyetin mânasını bile bilmezler; halbuki dünyada nefse hâkim olmadan hiçbir büyük iş başarılmamıştır. Dinî ahlâk, atalarımızdaki disiplin alışkanlığını asırlarca beslemiştir. Bugün bile dinî ahlâk, kaidelerine tam mânâsile itaat edenlere nefislerine hâkim olmak imkânını ve yaşamak için elzem olan kuvveti veriyor. Fakat halkın büyük kısmı bu ahlâkı terketmiştir. Dinî ahlâk yerine kaim olan zevk ahlâkı, bizi tamamen kuvvetten düşürdü. İyilik ve kötülük mefhumlarını kaybettik. Derunî bir disipline muhtaç olduğumuzu anlam>yoruz. Yaşamak ve ırkımızı idame etmek için tabiat kanunlarına itaatin zarurî bir şart olduğunu anlamış olsaydık bile, yine heveslerimize göre harekete devam ederdik. Velhasıl davranışlarımızı rasyonelleştirilme işine mâni olan şeyler, bir taraftan realiteyi olduğu gibi görmemize mâni olan zekâ, diğer taraftan devrimize has olan ahlâkî zafiyettir.
Davranışların rasyonelleştirilmesi içinde yaşadığımız muhitte bulunan muhtelif kuvvetler tarafından da sekteye uğratılmaktadır. Zira düşüşümüze sebep olan şartlar altında kalkınmak zorundayız. Cemiyetin ahlâkî havası ve sosyal meselelerin atmosferi değişmemiştir ve bizzat biz değiştirmedikçe ayni kalacaklardır. Binaenaleyh, davranış kaidelerini onlara zıt bir muhit içinde tatbik etmeğe başlamak lâzımdır. Cemiyet, mevcut inançlara karşı gelenlere daima bir muhalefet duvarı çekmekten geri kalmaz. înkilâpçılar bütün devirlerde yakılmıştır. Bugün de birçok mucidler sefalet içinde ölmekte ve yeni peygamberler taşa tutulmaktadır. Doğru söylemek icap ederse, hayat kanunlarına itaat edecek olan kimseler, mevcut nizamı mutlaka yıkacaklardır;, bu yüzdendir ki, cehalet, budalalık, ahlâksızlık içinde yaşıyanlar ve bilhassa bu ahlâksızlıktan, budalalıktan ve cehaletten istifade eden becerikli kimseler inkilâpçılara düşman kesilirler. Halen hayata düşman bir dünya içinde bulunuyoruz. Vücudumuzun ve ruhumuzun hakikî ihtiyaçlarına uymayan bir muhit içinde, herşeyden evvel olayları oluruna bırakmak, tembellik ve ahlâksızlık rejimini devam ettirmek isteyen halk arasında bulunuyoruz. Çağdaşlarımızın nazarında doğruyu söylemek, verilen söze sâdık kalmak, dürüst bir şekilde çalışmak, başkalarına ihanet etmemek gülünçtür. Terbiyeciler ve öğretmenler şeref ve ahlâk duygusunun imtihanlarda ve müsabakalarda muvaffak olmaktan çok daha önemli olduğunu idrak etmiyorlar. Öğrenciler de ayni anlayışsızlığı göstermektedirler. İyilik ve kötülüğün mevcudiyetine inanan her insana «saf» nazarı ile bakılmaktadır. Ayni şekilde, başkalarını kıskanmanın takbih edilecek kötü bir huy, ailede karışıklığın da bir soysuzluk eseri olduğunu yahut bugünkü Franszlarm bilhassa egoizmleri, kabalıkları ve hasetleri ile dikkati çektiklerini söyliyen kimse de, kötü bir vatandaş telâkki edilmektedir. Kadınlık vazifesini tam mânâsile yapan bir kadın, yegâne işleri eğlenmek, sigara içmek, spor yapmak ve cinsî arzularını anne olmadan tatmin etmek yahut erkekleri taklit ederek onlarla ayni mesleklere girmekten ibaret olan, velhasıl vücutlarının ve ruhlarının yapıları tarafından kendilerine tayin edilen nizama uymayan kadınlar tarafından istihzaya uğramaktadır. Gençliğin başıboş ve gayesiz değil, disiplinli ve kahraman olmasını istemek cür'etinde bulunanlara gelince, onlara demokrasiye düşman kimseler nazarı ile bakılıyor. Modern cemiyet, ruhun yükselmesine var kuvvetiyle karşı koymaktadır. İkinci Dünya Harbinin tevlit ettiği muazzam çatışma bize hakikati olduğu gibi görmeği öğretmemiştir. Garip bir çılgınlık, şimşekler taşıyan bir bulut gibi zekâmızı karartmıştır. Medenî insanların hayat kanunlarına karşı olan isyanları devam etmekte ve gündengüne büyümektedir. Modern cemiyetle, hayatın rasyonel bir şekilde tanzimi arasında, dördüncü asır Roma cemiyeti ile hıristiyan ahlâkı arasında olduğu gibi bir çatışma vardır, inhitat devrinde Romalıların bütün işleri güçleri yemek yemek, içmek, spor yapmak, at yarışlarını ve gladyatör boğuşmalarını seyretmekten ibaretti. Bizim meşgalelerimiz de bundan ibarettir. İlimle teknolojinin kurduğu medeniyet mazideki medeniyetler gibi parçalanmaktadır. Romalılar gibi biz de bir yenilik yaratmanın lüzumunu anlamıyoruz. Acaba daha iptidaî hayat şartlarına dönüşle açlığın ve soğuğun tevlid edeceği ıstıraplar, davranış kaidelerinin tatbikine karşı koyan mânilerden bazılarını ortadan kaldıracak mı?
II Bu mânileri nasıl ortadan kaldırabiliriz? — Aldın iğinde bulunduğu imkânsızlık — Hareketlerimizin hakikî saikleri — Duygunun kudreti — Menfaat peşinde koşma. Rasyonel davranış kaidelerini günlük hayatımıza tatbik etmemize karşı koyan mânileri ortadan kaldırmak için lâzım gelen kuvveti nerede bulacağız? Tabiat kanunlarına itaat, stoik feîsefeninki kadar ve ilk devir hristiyanlarınki kadar sert bir disiplini icap ettirmektedir. Her türlü baskıya, mahrumiyete ve ıstıraba karşı duyduğumuz nefreti nasıl yenebiliriz? Bu hususta mantık bize ancak pek az yardım edebilmektedir. Sokrat gibi ruhu hayata tercih eden insanlar çok enderdir. Hiçkimse ilmî hakikat uğruna kendisini tam mânâsile feda etmez. Gaîile bile işkenceye tahammül edememiştir. Cehaletin, alçaklığın ve tembelliğin meydana getirdiği duvarlar asla mantık tarafından yıkılamaz. Bir mecburiyetin rasyonel olarak bedihî bir şekilde görünmesi o mecburiyete mutlak bir şekilde itaati icap ettirmez. Bir fikir ancak mantıkî elemanların yanında teessürî elemanlar ihtiva ettiği takdirde insanların davranışlarını değiştirebilir, Kari Marx hem bir filozof, hem de ateşli bir ihtilâlciydi. Onun içindir ki, komünizmde âdeta dinî bir kudret vardır. İnsanı harekete sevkeden şey akıl değil imandır. İnsanlara cisimlerin arasındaki nizama göre yaşamak kudretini verecek olan şey zekâ değildir. Zekâ, yolu aydınlatmakla iktifa eder. Asla bizi hamle yapmağa sevketmez. Tamamen entellektüel olan insanlar hayatta bir yarışı seyreden kötürümler gibidirler. Hedefi gayet iyi görürler. Fakat bir türlü yarışa katılamazlar. Kelimelerle birtakım oyunlar yapmak vaktini boş geçirmektir. Mücerret mefhumlar yaratma iştiyakı zaafa sebep olur. Mevcut kaidelere isyan edenlerin karşısına dikilen mânileri ancak ruhumuzun derinliklerinden bir his dalgası yükseldiği vakit yenebiliriz. Hareketin saikleri teessürîdir. Eflâtun bile insanı harakete sevkeden şeylerin sadece rasyonel cinsten olmadıklarını söylemiştir. Doğru hareket etmek için hem duyguya, hem de akla ihtiyacımız var; Zira akıl olmazsa, duygu bizi okyanusların dibine yahut stratosfere sürükleyebilir. Biz bir takım iptidai ihtiyaçlara cevap vermek için harekete geçmeğe alışmışızdır; meselâ giyecek, sığmak, elbise, emniyet, hürriyet, macera ihtiyacı gibi. Ayni zamanda, andokrin guddelerinin, büyük sempatik sisteminin ve kanm meydana getirdikleri kıskançlık korku, kin ve aşk gibi ruhî hamlelerin tesiri ile de harekete geçeriz. Öğrenme ihtiyacı, insanı elinde olmıyarak keşifler ve icatlar yoluna sürüklemiştir. İşte bizleri içinde bulunduğumuz o iptidaî vahşilikten kurtaran bu öğrenme ihtiyacıdır. Bilgine ilham veren şey, ne beşeriyete karşı duyduğu sevgi ne de menfaattir, sadece orayı burayı karıştırma, arama, inceleme ihtiyacıdır. Maamafih, akim idaresinden kurtulan her duygu, teklikeli bir hal alır. Meselâ, kıskançlık, bir hastalık salgınından çok daha büyük felâketlere sebep olmuştur. Her insan başkalarına zarar vermek için, kendikendine faydalı olmak için sarfettiğinden çok daha fazla gayret sarfeder. Kıskançlık da kin gibi esas itibarile tahrip edici olduğu için tabiat kanunları tarafından yasak edilmiştir. Ancak iki ihtiras inşam yaratmağa sevkeder: Aşk ve korku.
Arkasında egoizmimizin saklandığı duvarı yıkmağa, içimizde heyecan ateşini yakmağa muktedir olan ve bizi ıstıraplı feragat yolunda neş'eyle yürümeğe sevkedebilecek tek şey aşktır: Feragat ise hayatta yükselmek için en esaslı şarttır. Çocuk annesine karşı duyduğu sevgiden ötürü uslu durur. Dindar adam Tanrı sevgisinden ötürü gayet sert ahlâkî bir disipline boyun eğer. Fakat insan mücerret bir mefhumu sevemez. Bir hukuk kitabının okunması asla heyecan uyandırmaz. İnsan. hayatını yakınları, şefi, vatanı yahut Tanrı için feda edebilir: Bir fikir için değil. İsa'nın uğruna işkenceyle ölenler hayatlarını tabiat kanunları için feda etmezlerdi. Mücerret bir fikir ancak dinî bir unsur ihtiva ettiği takdirde insanı harekete sevkeden bir kudret olur. Bunun içindir ki, dinî ahlâk lâik ahlâka nispetle çok daha kuvvetlidir, insan da ancak tabiat kanunlarına Tanrının emirleri nazarı ile baktığı takdirde, onlara seve seve boyun eğer. Modern insanların çoğu maalesef hemcinslerine, vatanlarına yahut Tanrıya sevgiden ötürü herhangi bir harekete geçemezler, zira yalnız kendi nefislerini severler. Bazan kendi kendini sevmek de bir kuvvet teşkil eder. Bu hissin tamamlayıcısı korkudur. Korku ise sevgi gibi insanı harekete sevkeder. Modern insanları tavırlarını rasyonelleştirmeğe sevkedecek olan şey de belki korkudur. Bazı anlar olur ki, o anlarda yalnız deliler korkmaz. Tarihin hiçbir devri bizim yaşadığımız devir kadar korkunç olmamıştır. Asla bu kadar büyük sarsıntılar vukubulmamıştır. Ölüm çanları, karanlık ufukların arkasında asırlardanberi çalıyordu. Fakat kimse bu çanların seslerini dinlemiyordu. Zira Tanrı mahvetmek istediklerini deli eder. O zaman harpler patlar ve dünyanın yüzü değişir. Mahşer günü yakındır. Buna rağmen ne pahasına olursa olsun kurtulmağa ve milletlerin can çekişmesini takip eden o tarif edilmez ıstıraplardan çocuklarımızı korumağa çalışmak yahut ta kaçınılması imkânsız felâketlere tahammül edebilmek için atalardan kalma kuvveti tekrar kazanmak lâzımdır. Ancak tevazu ile tabiatın kanunlarına boyun eğerek doğrulabiliriz. Belki de korku bizi dirayet sahibi yapacaktır. Egoizm de zekâ ile karışık bir şey olsaydı, tıpkı sevginin yahut korkunun yaptığı gibi bizi davranışlarımızı rasyonelleştirmeğe sevkedebilirdi. Zira hiçbir şey insana tabiata itaat kadar menfaat temin etmez. Egoizm, hayati koruma temayülünün mubalâğalaşmış yahut bozulmuş şeklidir. Her zamanki şekli ile tezahür ettiği zaman topluluk ha/atım tahrip eden kötü bir huy olur: Fakat nispeten hafif olduğu zaman bir meziyet sayılır. İçimizde hiç egoizm olmasaydı yaşayamazdık. İnsandaki bu tabiî egoizm onun daima yorulmadan maddî veya manevî menfaat peşinde koşmasına sebep olur: bu tabii temayül valilerde olduğu gibi gangsterlerde de mevcuttur. Saadet peşinde koşmak, hakikatte menfaat peşinde koşmaktan yani sıhhat, ilim, hürriyet yahut güzellik uğruna* didinmekten başka birşey değildir. Halbuki tabiat kanunlarına itaat ta bize bu nimetleri kazandırır. Maalesef bu itaatin kazandırdığı nimetler ilk bakışta görünmez. Ferdin yahut ırkın hayatında geç olarak belirir. Umumiyetle egoizm hoş olanı faydalıdan, hakikî ihtiyacı sun'î ihtiyaçtan, geçici iyiliği, asıl iyilikten ayıracak kadar akıllıca hareket etmez. Davranışlarımızı rasyonelleştirdiğimiz takdirde, insanın içinde bulunduğu şartlar dahilinde elde edebileceği en büyük saadete kavuşacağımızı idrak edemez. Sokrat'm dediği gibi vazife, zevk ve menfaatle ayni şeydir. Hayatın kanunlarından çıkan kaidelere harfiyen riayet etmek menfaatimiz icabıdır. Velhasıl öyle bir an gelmiştir ki: ya
inhitatı ve ölümü kabul etmeli yahut bütün mânileri yıkarak bir yenilik hareketine başvurmalıyız. Kemdi kendini değiştirme tekniği — Reşit insanın gelişmesi — Çocuğun gelişmesi — Rasyonel davranış merkezleri. Bir ev yandığı zaman herkes işini bırakıp yangını söndürmeğe çalışır. Ayni şekilde, büyük sosyal sarsıntılar olduğu vakit, bütün işleri bırakıp harekete geçmeliyiz. Yakınlarımızı ve kendimizi nasıl kurtarabiliriz? «Dünya tarihinde ilk defa olarak çöküşünün eşiğine gelmiş bir medeniyet, felâketinin sebeplerini teşhis etmek imkânına malik bulunuyor. Belki bu bilgisinden istifade edebilecek ve ilmin o harikulade kudreti sayesinde, mazideki bütün büyük milletlerin maruz kaldıkları akıbetten korunabilecektir. Daha bugünden itibaren yeni yola girmemiz lâzımdır.» (1) Yeni yolda ilerleyebilmek için ise herşeyden evvel kendini değiştirmek lâzımdır. Fakat kendimizi mazinin hatâlarından ve bu hataların silinmez izini taşıyan müesseselerden derhal kurtarmamız imkânsızdır. Zira daha ilk çocukluk senelerinde edindiğimiz itiyatlar bizi kuvvetten düşürmüş ve bozmuştur. Modern cemiyetin bizi döktüğü kalıplardan kurtaracak kadar ne kâfi derecede zekâya, ne de enerjiye sahibiz. Fakat muayyen bir nispette kendi hareketlerimize hâkimiz. Her insan, iradesinin gayreti ile düşünce ve yaşama itiyatlarının şekillerini değiştirebilir. Ancak benliğimizin derinliklerinde böyle bir yenilik yaptığımız takdirde, müesseselerimizi de bir devrim yapabilecek duruma getirebiliriz. İhtilâller umumî meydanların gürültüsü içinde değü, bir kaç insanın kalbinde başlar. Komünizm Kari Marx'ın ye Engelsin yalnızlık içinde düşünceye daldıkları anlar zarfında yavaş yavaş olgunlaşmıştır. (1) Bilinmeyen İnsan. Fikir ancak ruhu kaplayıp taştığı takdirde yaratıcı bir mahiyet kazanır; ilham gerçekleşmek için, derunî hayatın huzuruna muhtaçtır. Modern insan bu ilhamdan mahrum kaldığı için düşmüştür. Medeniyetimizi tekrar inşa etmek için herşeyden evvel hayatın verdiği modele göre kendimizi yeniden inşa etmemiz lâzımdır. ^ Hususî bir teknik kullanmadan davranışları rasyonelleştirmek imkânsızdır. Böyle bir tekniği elde etmek ise entellektüel bir kültüre sahip olmak, yahut vücudun fizikî kabiliyetlerini geliştirmek kadar gayret istiyen bir şeydir. Matematiği, tarihi, tecrübî ilimleri ve felsefeyi öğrenmek içini birçok senemizi feda etmekten çekinmeyiz. Ayni şekilde jimnastik, koşu, yüzme, futbol, kayak, tenis ve golf tekniğini öğrenmek için pek çok vakit sarfederiz. Gençlik, bakalorya imtihanlarına yahut kendilerine şoförlük veya pilotluk ehliyetini temin edecek tecrübelere seveseve katlanır. Fakat hayatı idare etmenin, entellektüel yahut bedenî inkişafı temin edecek şeyleri öğrenmekten çok daha zor olduğunu henüz idrak etmemiştir. Kuvvetli, zeki, muvazeneli olmak için neler yapmak icap ettiğini, yorgunluğa tahammül etmeyi, başkalarının nefretini kazanmamak için nasıl davranılacağmı öğrenmek, yemek yemek, uyumak, bir okula devam etmek yahut bir yazıhanede, bir çiftlikte veya bir fabrikada çalışmak kadap mühimdir. Meselâ egoizmle mücadele, tifüs yahut kolera mikrobu ile mücadele etmekten çok daha derin bir bilgiye dayanan bir metod kullanmayı icap ettirir. Muhakkak ki şarap, alkol veya tütün kullanırken itidalli davranmağa alışmak, yüksek matematiği öğrenmek kadar zordur.
Hayatı rasyonelleştirmek için en tesirli metod, her sabah o gün yapılacak işler için bir plân yapmak ve elde edilen neticeleri her akşam gözden geçirmektir. İşin kaçta başlayıp kaçta biteceğini, o gün kimlerle görüşeceğimizi ve ne kadar para kazanacağımızı nasıl önceden biliyorsak, dedikodulara, iftiralara ve kine nasıl mâni olacağımızı, egoizmimizle, kabalığımızla nasıl mücadele edeceğimizi, ne gibi bedenî eksersizler yapacağımızı ve itidalsizliğe olan temayülümüzü yok etmek için nasıl hareket edeceğimizi önceden bilmemiz lâzımdır. Ruh pisliği, bedenî pislik kadar iğrenç birşeydir. Her insan günlük hayatına başlamadan evvel, vücudunu olduğu kadar ruhunu da yıkamalıdır. Fakat bir davranış programı tespit etmek kâfi değildir. Ayni zamanda bu programın ne dereceye kadar tatbik edildiğini ve kendi kendimize empoze ettiğimiz kaidelere nasıl karşı geldiğimizi kontrol etmek lâzımdır. Birçok kimseler yatmadan evvel yahut yataklarından kalktıktan sonra kendilerini adelelerine ve mafsallarına çeviklik verecek jimnastik hareketlerini yapmağa zorlarlar. Ahlâkî, entellektüel ve psikolojik faaliyetlerimizin gelişmesine birkaç dakika ayırmak da ayni derecede ehemmiyetlidir. Bu metodun şuurun gelişmesi üzerinde çok büyük bir tesiri vardır. İnsan her gün bütün hareketlerine vereceği istikamet üzerinde düşünerek ve böylece çizilmiş davranış yolundan asla ayrılmamağa çalışarak, hem zekâsını hem iradesini geliştirebilir. Böylece ruhun derinliklerinde insanın maskesiz olarak kendisi ile başbaşa kalabildiği gizli bir âlem hasıl olur. Davranış kaidelerinin tatbik edilmesinde muvaffakiyet derunî hayatımızın kesafetine bağlıdır. Tüccar, masraf ve varidat defterlerim, âlim denemelerini kaydettiği defterleri nasıl muntazam tutuyorsa ayni şekilde fakir, zengin, genç, ihtiyar, âlim veya cahil, her insan, her gün yaptığı iyiliği yahut kötülüğü ve bilhassa kardeşlerine ve komşularına karşı ne kadar sevinç, ıstırap, endişe, sükûnet, ,. kin veya sevgi gösterdiğini kaydetmelidir. Bu tekniğin sabırla tatbik edilmesi neticesindedir ki vücudumuz ve ruhumuz yavaş yavaş değişecektir. Fakat bu değişme asla tam olmıyacaktır. Reşit insanın kötü bir psikolojik, ahlâkî yahut entellektüel gelişme tarzından kalan izleri silmesi imkânsızdır. Bundan başka, kötü alışkanlıkları kökünden tamamen yok etmek mümkün değildir. , Yalnız çocukluklarmdanberi hayatın kaidelerine itaat etmeğe alıştırılmış olanlar tamamen rasyonel bir şekilde davranabilirler. Binaenaleyh herşeyden evvel terbiye metodlarmı değiştirmeğe, çocuklarımızı kendimizin yetişmiş olduğumuzdan çok daha iyi bir şekilde yetiştirmeğe, çocuklarımızın vücutlarını ve ruhlarını hayatın korunması, ırkın idamesi ve ruhun yükselmesi kanunlarinm icap ettirdikleri şekilde geliştirmeğe çalışmalıyız. Hayatın ilk senelerinde bu vazife tamamen yalnız ana babaya düşer. Onlar bunu nasıl yapacaklarını bilmezlerse, yani çocukların organik ve zihnî gelişmelerinin tekniğini, yaşa, cinsiyete ve muhite göre değişen bu tekniği öğrenmemişlerse, bu vazifeyi yerine getiremezler. Bilhassa annenin bu bilgiye ihtiyacı vardır. Bunun içindir ki, genç kızların daha evvel bahsettiğimiz okullarda mecburî bir staj yapmaları lâzımdır. Tesirini göstermesi için terbiyenin bugün olduğundan çok daha erken yani çocuğun doğuşundan birkaç .hafta sonra başlaması lâzımdır. Evvelâ tamamen fizyolojik olmalı ve birinci senenin sonunda zihinle meşgul olmalıdır. Zaman mefhumu ana babalar ve çocuklar için ayni değildir. Bir yaşında olan bir varlık için bir gün, otuz yaşında olan bir insan için bir seneden çok daha uzundur:
zira bu bir gün belki olgun insanın bir senesinden altı defa daha çok fizyolojik ve zihnî olayı ihtiva eder. Binaenaleyh ilk çocukluk senelerinin bu zengin devresini boş bırakmamak, onu işlemek lâzımdır. Rasyonel davranış kaidelerinin tatbiki ilk altı sene zarfında kat'î bir şekil alır. Annenin rolü çocuğun ve medeniyetimizin istikbali için son derece mühimdir. Buna rağmen demokratik terbiye metodları genç kızları emniyet içindeki hakikî fonksiyonlarına hazırlayacak mahiyette değildir. Çocuk, beşinci yahut altıncı yaşma bastığı andan itibaren onu yetiştirme mes'uliyeti ana babalarla gençleri davranış kaidelerini tatbik edecek şekilde yetiştiren öğretmenler arasında yaplaşılır. Bu işte öğretmenler de ana babalar da şimdiye kadar muvaffak olamamışlardır. Zira çocuğun entellektüel cephesini fizik ve ahlâkî cephesinden ayrı olarak ele almaktadırlar. Halbuki son 30 40 senedir çocuklardan beklenilen o muazzam entellektüel gayretin hiçbir şeye yaramadığını pek âlâ görebilirler. Gençliğin ahlâkî ve fizyolojik bakımdan düşkünlüğü açıkça bellidir. Hiçbir medenî memlekette nüfusa nispetle büyük bilgin, hayırsever insan ve atlet bizde olduğu kadar az değildir. Çocuk daha okula girdiği andan itibaren, alfabenin harflerile beraber en esaslı sosyal kanunlarına itaat etmeği öğrenmelidir. Nezaketsizlik, pislik, çekememezlik, iki yüzlülük, iftira, gramer veya coğrafya bilmemekten çok daha ağır suçlardır. Rasyonel davranış kaidelerinin tatbiki, aritmetik kaidelerinin tatbiki kadar mühimdir. Artık eski kalıpları kırmanın zamanı gelmiştir. Okul, medeniyetimizin kurtuluşuna ancak müfredat programını genişleterek yardım edebilir. Herşeyden evvel yalnız entellektüel olan görüş tarzını değiştirmelidir. İmtihanlar gençleri yalnız hafızaları bakımından bir takım sınıflara ayırmamalıdırl Fransada lise bitirme, bakalorya ve büyük okullara giriş imtihanlarnnda, bu imtihanlara girenlerin hakikî kıymeti hiç nazarı itibara alınmaz. Bu hakikî kıymet hem psikolojik, hem ahlâkî, hemde entellektüel unsurlardan ibarettir. Bundan böyle diplomalar yalnız zihinle ilgili bilgiler değil, ayni zamanda rasyonel davranışın psikolojik ve ahlâkî neticeleri nazarı itibara alınarak verilen mükâfatlar olmalıdır. İnsanların çoğu yeryüzünü altüst eden olayların manâsını henüz anlamıyorlar. Çoğu zaman bütün ümitlerini felâketlerine sebep olan hayat şartlarının geri dönmesine bağlıyorlar. Bu insanlar eskiden olduğu gibi bugün de ayni yalanlar, ayni ruhî ve zihnî boşluk içinde yaşamaktadırlar. Hakikati görmemek hususunda bu kadar inad etmeleri onların, davranışlarını derhal değiştirmenin ne kadar zarurî bir şey olduğunu idrak etmekten çok uzak olduklarını göstermektedir. Bunun içindir ki, birbirlerinden ayrı yaşıyan insanların hayatlarını rasyonelleştirmeleri çok zor olacaktır. Yegâne kurtuluş çaresi birleşmektir. Bazan yeni fikirlerin ateş gibi gizliden gizliye yayılmasını temin eden bir ocağın kurulması için iki, üç kişinin bir araya gelmesi kâfidir. Komünist hücrelerinin ne kadar muvaffak olduğu herkesçe malûmdur. Bir fabrikanın istilâsı dört beş kişi tarafından başarılabilir. Aa sayıda guruplar büyük bir faaliyet gösterebilirler. Bugün kendilerini yeniden terbiye etmek ve yepyeni bir emniyet meydana getirmek isteyen kimselerin birleşmesi lâzımdır. Bu işte iki türlü birleşme mümkündür. Fertlerin ve ailelerin birleşmesile meydana gelecek topluluğun büyük bir üstünlüğü olacaktır; zira bu topluluk çocuklara okulun temin etmediği terbiyevî muhiti yaratacaktır. Siyasî, dinî, meslekî topluluklar yahut
sporla ilgili her topluluk, üyeleri zaruretini idrak ettikleri takdirde, birer «beşeriyeti yeniden yaratma merkezi» haline gelebilirler. Medenî memleketlerin her tarafında rasyonel davranış^ idare edecek küçük teşekküller meydana getirmelidir. Bu teşekküller yavaş yavaş büyüyecek ve yara üzerine dikilen sağlam deri parçalarının birleşmesi gibi birbirlerile birleşeceklerdir. Cemiyetin bugünkü şartları altında hayat kanunlarına harfiyen itaat etmenin muazzam gayreti icap ettiren bir iş olduğunu unutmamalıdır. Bu gayret beraberce gösterildiği takdirde daha kolay olacaktır. Böyle bir gayrette bulunabilecek kimseler henüz birbirlerini tanımıyorlar. Henüz aralarında bir cesetler yığını vardır. Fakat canlılar için ölülerden ayrılıp harekete geçme zamanı gelmiştir. Yeni Siteyi ancak macera ateşini içlerinde duyanlar kurabileceklerdir.
IV Yolculuğumuzun hedefi ve yol nizamnamesi — Seraplar — Hayatın gayesini açıkça nasıl tarif edebiliriz? — Beşeiriyetin yeni bir istikamete dönmesi lâzımdır. Bir yarışa "katılmış bulunuyoruz. Fakat hangi hedefe doğru koşuyoruz? Yanlız seyrüsefer nizamnamesini bilmek kâfi değildir. Ayni zamanda nereye gidileceğini de bilmek lâzımdır. Biz Pazar günleri şehrin dışındaki büyük yollarda otomobille maksatsız dolaşıp duran kimseler gibi, vaktini neyle geçireceklerini bilmeden gezinen insanlar değiliz, Güçlüklerle dolu bir seyahate çıkmış bulunuyoruz; asla geri dönemeyiz. Yolumuzu kaybetmemek için yalnız rasyonel davranış kaidelerini bilmemiz kâfi değildir. Ayni zamanda ulaşılacak hedefi açıkça görmeliyiz. En iyi pilot bile ineceği yeri görmezse, uçağı mütemadiyen daireler çizer ve hiçbir yere gidemez. Fırtınaya tutulduğumuz yahut siste veya gecenin karanlığında kaybolduğumuz zaman, irademizi hangi hava alanına doğru yönelteceğimizi daha sabahtan bilmeliyiz. Zekâ, bizi gayemize ulaştıracak emin bir vasıta değildir. Zira zekâ tekâmül esnasında insiyak kadar kuvvet kazanmadığı gibi derinlere nüfuz etme kabiliyetini de kazanamamıştır. Hayatın kaidelerini öğrenmek, hedefini öğrenmekten daha kolaydır. Halbuki yürümesini bilmekten başka yönleri tayin etmesini de bilmek lâzımdır. Acaba herbirimizin bütün varlığımızı tehlikeye koyan bu büyük maceranın hedefi nedir? Hayatımızın hakikî gayesi, cisimlerin öz varlığı tarafından tâyin edilmiştir. Bu gaye, iştihalarımızdan, heveslerimizden, hattâ en yüksek temayüllerimizden müstakil olarak mevcuttur. Hakikatte hayatımıza istediğimiz istikameti vermekte serbestiz; zira tabiat kanunlarına işediğimiz kadar karşı gelebiliriz. Demek ki, insanların çoğu vücutlarını ve ruhlarını, kendilerine keyfî olarak tayin ettikleri bir gayenin tabiatın sessizce takip etmemizi emrettiği gayeye uyup uymadığını düşünmeğe bile lüzum görmeden, istedikleri şekilde kullanmakta serbesttirler. İnsanların hayatlarının istikameti, ailelerinin ekonomik şartları, kendilerinin ırsî kabiliyetleri, içinde bulundukları maddî ve manevî muhit, bağlı oldukları dinî akideler, yaşadıkları devrin felsefî görüşleri ve kendi iradeleri tarafından tayin edilir. Batı medeniyetinin tarihinde insanların düşüncelerini ve hareketlerini ayni gayeye doğru yönelttikleri devirler olmuştur.
Ortaçağda yaşıyan atalarımız için, yeryüzündeki hayatımız zaman ve mekân haricinde olan bir başka hayata, herkesin lâyık olduğu şekilde muamele göreceği bir hayata hazırlıktan ibaretti. Böylece hayatın gayesi ölümün öbür tarafında bulunan başka bir hayat olarak kabul ediliyordu. Modern insanlar DU gayeyi ölümün bu tarafına getirdiler. Bugün aralarından çoğu bu gayeyi cemiyetin ilim ve teknoloji sayesinde sağlıyabileceği entellektüel ve maddî menfaatleri elde etmekte görüyorlar. Hayatın cisimlerin öz varlığı tarafından tayin edilmiş bir gayesi bulunmadığını, bedenî ve zihnî ihtiyaçlarımızı tatmin etmekten başka bir gayesi olmadığını söylemek demokratik liberalizmin .garip bir zaafıdır. Hakikatte mukadderatımızı aşağı basamaklarda bulunan kardeşlerimiz şempanzeler ve goriller gibi düşünüyoruz. İnsanların çoğu ruhlarını hayatın maddî meşgalelerinden yukarı yükseltemezler. Fabrikalarda, tarlalarda yahut yazıhanelerde, nerede çalışırlarsa çalışsınlar, tıpkı ehlî hayvanlar gibi, tam olmayan, dar bir hayatları vardır. İşlerinin kendilerine tam bir emniyet sağlamaması, kendilerinin mütevazi bir sosyal durumda bulunmaları, meskenlerinin pisliği, ellerinin kâfi derecede büyük olmaması, ahlâkî bozuklukları ve cehaletleri hayatın gayesi mefhumunu yanlış anlamalarına sebep olur. Onlar için gaye j^emek yemek, içmek, uyumak, spor yapmak, dansetmek ve mümkün olduğu kadar çok eğlenmektir. Kırda oturanlar bile göklerin büyüklüğünü, ışığın ihtişamını, şimşeklerin güzelliğini, otların, çiçeklerin ve ağaçların sükûnetini takdir etmek kabiliyetini kaybetmişlerdir. Eskiden Fransız milletinin en yüksek hislerinin ifade edildiği sayısız mabetler bugün tarlaların ortasında birer harabe haline gelmekte, ruhumuzdaki aşk, kuvvet ve yaşama sevinci can çekişmektedir. El işleri yapanlar, fabrika ve tarla işçileri, zanaatkarlar, çiftçiler ,küçük esnaf gibi yegâne hedefleri hayatlarını idame etmekten ibaret olan çoğunluk arasında, tek gayeleri kâr olanlar vardır: tüccarlar, büyük küçük sanayiciler, her çeşit komisyoncular ve muhtekirler gibi. Bunların yanında hayattan kor, kanlar ve idealleri emin bir hayat, kolay bir iş, mes'uliyetsiz bir mevki ve tekaüt maaşı isteyenlerden mürekkep muazzam bir kalabalık, başka deyişle hayatlarını tehlikeye koymaktan korkarken farkında olmadan onu kaybeden bütün büyük ve küçük memurlar var. Maamafih, menfaati, emniyeti yahut herhangi bir maddî ihtiyacın tatminini aramayıp yüksek bir ideal peşinde koşan birçok erkek ve kadınlara halâ rastlamak mümkündür; bu ideal meselâ kendilerini güzele vakfeden şairin, zanaatkarın yahut san'atkârlarm ideali, bütün benlikleri ile hakikati ariyan âlimin veya din adamının ideali, başkalarına yardım eden yahut "kendini çocuklar dünyaya getirmek denen yüksek vazifeye veya beşerî varlıkları yetiştirmeğe vakfeden kadının ideali gibi. Velhasıl modern cemiyet içinde insanların hayatlarına gaye olarak tayin etitkleri şeyler arasında derin farklar mevcuttur. Bütün insanlar saadeti isterler. Fakat çoğumuzun saadeti, ancak başkalarının zararına elde edilir. Bunun içindir ki, saadet peşinde koşarken birbirimize karşı cephe alıyoruz. Fert ferde, millet millete karşı cephe alıyoruz. Hakikatte medenî insanlar hayatlarına gaye olarak harbi seçmişlerdir. İlim, insanlara harikulade güzel fakat tehlikelerle dolu bir ülke tanıtmıştır. Cisimler hakkındaki bilgi henüz bir bütün halinde değilken bizi aldatmıştır. Hakikatte ilim bile henüz hayatın tanziminde bize tesirli bir şekilde yardım etmemiştir.
İlimden sadece hâdiseleri aydınlatmasını bekliyecek yerde, tabiatı kendi menfaatimiz için istismar hususunda faydalandık. Bunun içindir ki, ilim hakikî mukadderatımız hakkında bize birşey öğretmemiştir. İlim kılavuzluk işinde sezişten, an'aneden, dinî ilhamdan aşağı olduğunu göstermiştir. İlmin kudretinden faydalanmasını bilemedik. Halbuki insanın kavrıyabileceği realitenin bütünlüğünü ihata edebilecek olan tek şey ilimdir; zira ilmin selâhiyeti müşahedeye müsait alanın her tarafına yayılır; bu alan ise hem maddiyatı hem maneviyatı içine alır. Zira maneviyata ulaşmanın tek çaresi kendimizi ve başkalarını müşahede etmektir. Hayatımızın gayesini bize gösterecek olan şey ne doktrinlerimiz, ne arzularımız, ne de hayallerimizdir. Hayatın gayesi ancak canlıların sistematik bir şekilde incelenmesi ile anlaşılabilir. İnsanın mukadderatını bizzat kendisinden okumalıdır.; nasıl ki bir makinenin ne işe yaradığı gene makinede anlaşılır. •Şu ada Ptoleme yahut Arşimet, devirlerin ötesinden çıkıp gelseler, muhakkak ki uçak denilen meçhul organizmanın ne maksatla meydana getirildiğini derhal anlarlar. Yalnız hayatın kanunlarını değil, ayni zamanda gayesini de kendi vücudumuzun ve ruhumuzun öz yapısında aramak lâzımdır. Tabii, beşerî organizma tıpkı uçağın cansız yapısı gibi faaliyette bulunmak için yaratılmıştır. Uçağın mukadderatı uçmak* insanmki ise yaşamaktır. Hayatın gayesi menfaat, eğlence, felsefe, ilim yahut din değildir. Saadet te değildir. Hayatın gayesi bizzat kendisidir. Hayat, vücudumuzun organik ve zihnî faaliyetlerinin tam bir şekilde cereyan etmesidir. Demek ki, ancak bu faaliyetler azaltılmadığı, dumura uğratılmadığı, başka bir istikamete çevrilmediği yahut bozulmadığı takdirde gayesine ulaşabilir. Hayatın sessiz emrine hakikaten itaat ederek yaşarsak mukadderatımızı gerçekleştirmekten emin olabiliriz. Kör arzularımızla cisimler arasında mevcut değişmez nizama cephe almakta serbestiz, bunu yaptığımız zaman yanlış yola sapıyoruz. Böyle hareket etmekle ancak kendimizde bulabileceğimiz şeyleri hariçte aramış oluyoruz. Hayatın gayesi her ferdi en mükemmel beşerî varlık haline getirmektir .İnsan olarak vazifemizi yapmak için bütün organik, entellektüel ve manevî potansiyel kabiliyetlerimizi geliştirmek lâzımdır. Fert ve ırk tekâmülünün gayesi daha evvel de söylediğimiz gibi ruhun yükselmesidir. Fakat ruhun varlığını meydana getiren canlı maddedir, ruh onsuz olamaz. Demek ki, bütün bedenî ve manevî faaliyetlerimizi birden geliştirmemiz emredilmektedir. Bu emir herkese şamildir: fakirlere, zenginlere, kadınlara, çocuklara ve ihtiyarlara. Sosyal durumu, cinsiyeti yahut yaşı ne olursa olsun, her beşerî varlığın bir takım teessürî, zihnî ve organik ihtiyaçları vardır ki, mukadderatının gerçekleşmesi için bu ihtiyaçların tatmini şarttır. Cemiyetin mevcudiyet sebebi de bu ihtiyaçların tatminidir. Buna rağmen maddiyetçi liberalizmin tesiri altında olan demokrat milletler bu ihtiyaçların evrenselliğini kabul etmemişlerdir. Okul ve lise öğrencilerine, fabrika ve ziraat işçilerine, memurlara, öğretmenlere, profesörlere, subaylara vücutlarının ve ruhlarının tam bir şekilde gelişmesi için zarurî olan şartları temin etmiyoruz. Medeniyetimiz çökmektedir, zira biz hem ferdi içinden çöktüren zenginliğin, hem de zihniyetini daraltarak onu atalete sevkeden fakirliğin artmasına fırsat verdik. Meselâ içkinin işçilerimizi zehirlemesine, radyonun sinemanın ve yanlış bir şekilde anlaşılan sporların çocuklarımızın ruhunu dumura uğratmalarına göz yumduk.
Cemiyetin birinci hedefi, fertlerine mukadderatları tarafından tâyin edilen vazifelerini yapmak imkânını vermektir. Cemiyet bu vazifeyi göremiyecek bir hale gelince, onu değiştirmek lâzımdır. Hayatın gayesi herkes için aynidir. Fakat bu gayeye ulaşma vasıtaları her fert için değişir. Hiçbir fert bir diğerine benzemez. Demek ki, fizyolojik ve ruhî kabiliyetlerimizle kusurlarımızı tespit etmemiz, kabiliyetlerimizi nasıl kullanabileceğimizi ve kötü huylarımızla nasıl mücadele edeceğimizi velhasıl hangi tip insanlardan olduğumuzu öğrenmemiz lâzımdır. Ancak o zamandır ki hayat yolunda, kendimize uygun bir seyahat vasıtası seçebiliriz, insanın emrinde uçak, otomobil yanut tren olmadığı zaman da gideceği yere at sırtında yahut yaya ulaşması mümkündür. Hayat kendini küçüklere olduğu kadar büyüklere, kuvvetlilere olduğu kadar zayıflara, beyazlara olduğu kadar zencilere de vermeğe hazırdır. Mukadderatımız kâinatın yapısı gibi değişmez bir şeydir. Bizim için, mukadderatımızı bilmek, Alaska'nın topografyasını, duyulmayan seslerin vasıflarını yahut atom nüvelerinin yapısını bilmekten çok daha mühimdir. Hayatın hedefi ruhtur, yani kendi içimizde ve yeryüzünde aklın ve aşkın yükselmesidir. Bugün bütün beşeriyetin gözlerini ayni göğe doğru kaldırması ve ayni yolda yürümeğe başlaması lâzımdır. Yoksa hercümerç içinde mahvolacaktır. İnsanlar hayatlarında yanlış bir gaye takip ettikçe anlaşmaktan âciz kalacak ve birbirlerini yaralıyacaklardır. O zaman en asîl ırklar intiharı tercih edeceklerdir. Tekâmüle, tabiat kanunları tarafından tespit edilen gayeye doğru dönmemiz mutlaka lâzımdır. Pitagoras'ın da düşündüğü gibi, hayatımızı bu kanunlara uydurursak bu merhametsiz dünya dostça bir çehre kazanacaktır. Hayat, hürriyeti, muvaffakiyeti ve sevinci ancak kanunlarına itaat edenlere ve gayesini kavrayanlara bahşeder. Bizi ancak hakikat kurtarabilir. Hayatın mânâsı — Niçin yaşıyoruz? — ilmin bir cevap vermeyişi — Dinin cevabı — Nazariyelere olan ihtiyacımız — Biz neyiz? İnsanın karakteristik vasıflarından biri maymun gibi tatmin edilmesi imkânsız bir tecessüse sahip olmasıdır. Bunun içindir ki, durup dinlenmeden halli imkânsız meseleleri halletmeğe uğraşır. İnsan hayatın gayesinin bizzat hayat olduğunu, zihnî ve fizyolojik faaliyetleri, hayat yolunun kaidelerine göre, ahenkli bir şekilde geliştirdiği takdirde, kendisine mukadderat tarafından tayin edilmiş vazifeyi yerine getirebileceğini öğrenmekle iktifa etmez. Ayni zamanda kendi kendine «Hayatın mânâsı nedir? Niçin ve nereden geldik? Biz neyiz? Zekânın kâinattaki rolü nedir? Bunca ıstırabın, kederin ve endişenin bize reva görülmesine sebep nedir? Ölümün mânâsı nedir? Ergeç boşlukta mahvolacaksak vücudumuzu ve ruhumuzu bir iyilik ve hakikat idealine göre terbiye etmeğe ne lüzum var ? Asil ihtiras, iman ve kahramanlık tabiatın birer cilvesinden mi ibarettir? Biz nereye gidiyoruz? Ölümden sonra ruhumuz da vücudumuz gibi parçalanıp dağılır mı? Ruhun ölümden sonra da yaşamağa devam ettiğine inanmak saçma mıdır?,, diye sorar. Bugün de, bütün devirlerde olduğu gibi yaşamayı kâfi bir gaye olarak kabul etmeyen erkek ve kadınlar vardır. Hayat onlara en büyük nimet olarak görünmez. Güzelliğe, feragate ve aşka susamışlardır. Tanrıya ulaşmak isterler.
Bu insanların suallerine felsefe daima tatmin etmeyen cevaplar vermiştir. Ne Sokrat, ne de Eflâtun, beşeriyetin hayat muamması karşısında duyduğu endişeyi dindirebilmişlerdir. Yalnış din, beşerî probleme tam bir hal çaresi teklif etmektedir. Bilhassa hristiyanlık beşerî ruhun isteklerine kat'î bir şekilde cevap vermiştir. Din, insanların mukadderatları hakkında duydukları endişeyle tecessüsü asırlarca dindirnıiştir. Dinî ilham, vahiy ve iman atalarımıza emniyet ve huzur vermiştir. Fakat zekâ, insiyaka karşı giriştiği mücadeleyi şiddetlendirmiştir. Din, aydınlık devir filozoflarının ve bilhassa Voltjaire'le ansiklopedistlerin darbeleri altında sarsıldı. îlim insana imanın verdiğinden başka çeşit bir bedahat getirdi: kolayca ispat edilebilen, çoğu zaman kat'î ve zarif matematik formüllerle ifade edilen basit ve açık hakikatler. Din ise, aksine, ortaçağ dilini ve mefhumlarını kullanmağa deva metti. Bugün Avrupa ve Amerika sakinlerinin dörtte üçü kendilerine endişe veren öz varlığımız ve mukadderatımız meselesinin hallini artık hristiyanlıktan beklemektedirler. Bu meselenin halli için ilmin bize yardım edeceğini bekleyemeyiz. İlim, tabiatın yaşamak, ırkımızı idame etmek ve ruhumuzu geliştirmek hususunda verdiği emri bize ulaştırmakla iktifa eder. Bize hayatın gayesini gösterir. Fakat hayatın mânâsı hakkında susar, ilim, düşünen beşeriyetin kendi menşei ve gayesi hakkında endişe ile sorduğu suali cevaplandırmıyacak kadar gençtir. Cevap veremez, çünkü ruhun mahiyetini bilmemektedir. ilim, şahsiyetimizin hem dimağımıza, hem organlarımıza, hem kanımıza tâbi olduğunu biliyoruz. Her beşerî faaliyet, bildiğimiz gibi hem organik hem ruhidir. Fakat dimağda cereyan eden oluşumlarla düşünce arasındaki münasebet hakkında birşey bilmiyoruz. Zihni dimağla ayni şey olarak mı, yoksa dimağdan üstün bir şey olarak mı telâkki etmeliyiz? Ruh, canlı maddenin meydana getirdiği bir şey midir? Yoksa sadece onun içinde mi bulunur? Bütün bu sualler cevapsız kalmaktadır. , Halbuki Wilson tepesindeki astronomlar, yeryuvarlağmdan 500 milyon ışık senesi kadar uzakta bulunan muazzam nebülözlerin resmini çekmeğe muvaffak olmuşlardır. Modern fizikçiler de atomu, o muazzam direncine rağmen yapısının sırrını ifşa etmeğe zorlamışlardır. Ayni şekilde Morgan enstitüsündeki jenesistler cinsî hücrelerin kromozomlarında vücudun ve ruhun ırsî vasıflarını taşıyan ve yapı ile büyüklük bakımından atoma benziyen cisimcikleri keşfetmişlerdir. Fakat Ranıon Cajal'ın dimağ hücrelerinde müşahede ettiği son derece nazik organların fonksiyonunu ve bu hücrelerle düşünce arasındaki münasebetleri kimse bilmiyor. Yalnız şahsiyeti teşkil eden vasıfların gudde sistemleri ile sinir sisteminin muayyen şartlarına tâbi olduğunu biliyoruz. «B e n» dediğimiz ve ayni zamanda hem malûm hem de meçhul olan varlık, henüz ilmî tekniklerin haricinde kalmaktadır. Acaba bu varlığın bilinmesi imkânsız mıdır? Yoksa bugünkünden daha kuvvetli ve ince metodlar sayesinde kavramlabilecek midir? Bunu henüz bilmiyoruz. İlim ruhun menşei, mahiyeti ve mukadderatı hakkında tam bir sükût muhafaza etmektedir. Bununla beraber, bu hususta bir takım faraziyeler ortaya atılabilir. Faraziyeler, ilmin ilerlemesi için hakikaten elzemdir. Zira doğru olup olmadıklarının incelenmesi yeni yeni tekniklerin icadını ve yeni tecrübelere baş vurulmasını intaç ettirir. Demek ki, bir faraziyenin doğru veya yanlış olması mühim değildir: onun rolü yalnız bizi
harekete sevketmekten ibarettir .Binaenaleyh bizi bir müşahedeye yahut yeni bir tecrübeye sevketmeyen faraziye mânâsız bir tahminden ibarettir. Meselâ hayatın yahut şuurun menşei hakkında münakaşa etmek boştur ,zira bu olaylara şahid olmuş kimse yoktur; bunun içindir ki, asla ifşa edilmiyeceklerdir, binaenaleyh haklarında yürütülecek her faraziye asla bir netice vermeyecektir. Aksine ruhun öz varlığı ve istikbali hakkında yürütüle. cek tahminler yeni bir takım tecrübelere girişilmesine sebebi yet .verebilirler. Binaenaleyh daha sonra olaylar tarafından tekzip edilseler bile verimlidirler. P. Marquette, Büyük Göller bölgesinde yola çıktığı vakit Çine varacağını zannediyordu. Buna rağmen, bu yanlış faraziye ona faydalı olmuştur; gerçi Çine vasıl olmamış fakat hiç olmazca Chicago'yu kurmuştur. Biz neyiz? Yeryüzünde serbestçe hareket eden, kendikendilerini idare eden, şuurlu vücutlar olduğumuzu biliyoruz. Bu vücutlardan herbiri hücrelerden, sıvılardan ve ruhtan mürekkeptir. Her vücut diğerlerinden bazı vasıflarla ayrılır. Kendisine mahsus bir şahsiyeti vardır. İçinde bulunduğu mekânın hudutları muayyendir. Bununla beraber, o bu hudutları aşar ve etrafındaki mekânın vasıflarını değiştirir. Zira etrafında bir kuvvet alanı yaratır, bu kuvvet alanı da canlı veya cansız içinde bulunan bütün varlıklara tesir eder. İnsanlar ya birbirlerini çekerler yahut birbirlerini iterler. Aralarında görünmez bir takım bağlar vardır. Bu bağlar ayni toplulukta bulunan fertleri bir ağ gibi içine alır. Yeryüzü âlemini ve yaşama şartlarını değiştiren düşüncedir. Ayni zamanda biliyoruz ki, bu manevî kudret bizim hususî vasfımızdır. Bizi canlılar alemindeki yakın akrabalarımızdan, antropoidlerden ve bilhassa şempanzelerden ayıran odur. Ruh, canlı maddede ancak dimağ ve andokrin guddeleri muayyen bir mükemmeliyet derecesine ulaştıkları vakit meydana çıkar. Ruh, tıpkı ateş böceğinin fosforlu ışığı gibi canlı dokuların yaydıkları bir nevi aydınlıktır. Düşüncenin yapısı nedir? Güneş ışınlarının f o tonları, atomun elektronları, yahut elektrik akımının protonları gibi düşüncenin de psikonları var mıdır? Yoksa düşünce bugünkü mefhumlarımızın tasvir edemiyeceği yepyeni bir âlem midir? Muhakkak ki, şuurun incelenmesi ilerisi için biolojistlere, atomlar arası âlemin incelenmesi neticesinde fizyologlara yapılandan çok daha büyük sürprizler hazırlamaktadır. Ruh, vücudun bir parçasıdır. Demek ki, fizikî zamanın içindedir. Fakat ışık nasıl ampulün içinde kalmıyorsa, ayni şekilde ruh da zaman ve mekânın dört buudu haricine çıkaj. Manevî enerji fertlere göre başka başka vasıflarda görünür. Bu vasıflar ırsî olarak nakledüir. Jenlerin içinde bir takım faktörler vardır ki, bizce meçhul olan bir nispet dahilinde ruhun keyfiyetini tayin ederler. Demek ki, ruh tıpkı mide suyu yahut tiroksin gibi bir takım hücre guruplarının faaliyetine tâbidir; bununla beraber bu hücrelerin ait oldukları âleme mensup değildir. Acaba ruh, yanan odunun çıkardığı duman mı, yoksa bir an için tepenin yamacındaki çam ormanının üzerinde duralayan bulut mudur? Biz ne ruh ne de vücuttan ibaretiz; zira ruh ve vücut bizim birbirini tamamlıyan iki cephemizdir. Öyle iki cephe ki, duygularımızın yapısı her ikisini birden kavramamıza müsaade etmez. Hiçbir zihnî faaliyet yoktur ki, ona tekabül eden organik bir faaliyet olmadan meydana gelsin.
Bilindiği gibi ruh, fertlere göre ayrı ayrı tipler halinde görünür: meselâ entellektüel, teessürî ve insiyaki tipler. Bu tiplerin hususiyetlerini fizikî ve zihnî faaliyetlerden bazılarının diğerlerine üstün olması teşkil eder. Beşerî şahsiyet herşeyden evvel şuurdan mürekkeptir. Fakat şuur hem dimağa, hem kana, hem andokrin guddelerine hem büyük sempatik sinir sistemine, hem de kalbe bağlıdır. Benliğin vahdeti organizmanın vahdeti, gibi, birçok elemanlardan müteşekkildir. Biz zekâdan histen, sezişten olduğu kadar hipofiz, sürrenal ve tiroid guddeleri ile, beyin zarı, hipotalmüs ve cinsiyet guddelerinden ibaretiz. Dimağın zekânın merkezi olduğunu düşünmek hatâdır. Hakikatte bütün organlarımızla birden düşünüyoruz. Fakat anlama, hatırlama, birçok fikirleri birleştirme kabiliyetlerinin dimağ hücrelerinin sayısı ile yapılarının mükemmeliyetine ve bu hücrelerin beraber çalışma sistemlerin muğlaklığına tâbi olması mümkündür. Zekâ duygu organlarının dış âlem hakkında kendisine verdiği bilgileri kullanır, bu dünyada bize bir hareket imkânı hazırlar. İcatları sayesinde ihtisaslarımızın keskinliğini ve adalelerimizin kuvvetini fevkalâde arttırmıştır. Kaliforniyadaki ve Mount Wilsonda'ki muazzam teleskopları meydana getirc mistir; bunlar saman yolundan yüz milyonlarca ışık senesi mesafedeki âlemlerle uğraşıyorlar. Bundan başka, bakışlarımızın moleküller âlemine nüfuz etmelerine imkân veren elektronik mikroskobu yapmıştır. Velhasıl bize en büyük cisimlere olduğu gibi en küçük cisimler ede tesir etme, medeniyetimizin iftihar ettiği şeyleri birkaç dakikada yoketme imkânım vermiş, aynı ayrı hücreler üzerinde tıbbî ameliyatlar yapmayı yahut atomu parçalamayı mümkün kılmıştır. Zekâ hem ilmin, hem de felsefenin yaratıcısıdır. Muvazeneye sahip olduğu zaman hayatta nasıl davranacağımızı gösteren emin bir kılavuz olur. Fakat ne hayata bir mânâ, ne bize yaşamak için kuvvet verir. Zira zekâ sadece zihnin bir faaliyetidir. Diğer faaliyetlerden ayrı olarak geliştirilir ve hisle beraber olmazsa, ferdi diğer fertlerden ayırır, onu insanlıktan uzaklaştırır. His daha ziyade andokrin guddelerine, büyük sempatik sisteme, kalbe ve dimağa bağlıdır. Heyecanla karışık istek, cesaret, sevgi ve kin, bizi zekânın plânını yaptığı harekete sevkeder. Organizmayı harekete, kendisini müdafaaya, kaçmaya yahut hücum etmeğe zorlayan şey, guddelerin faaliyetidir ki, onları da büyük sempatik sinirleri vasıtasile korku, hiddet, birşey keşfetme arzusu ve cür'et harekete getirir. Sevgiyi, kiniz heyecanı ve aşkı mümkün kılan, ipofiz ve tiroid guddeleri ile . cinsî guddelerdir, insan toplulukları bü organların sayesinde mevcuttur. Akıl tek başına insanları birleştirecek kadar kudretli değildir. Akıl jıe sevebilir, ne de kin duyabilir. Andokrin guddelerimiz kusurlu olduğu takdirde faziletleri gerçekleştirmek daha zor olur. Realiteyi doğrudan doğruya kavramak hususunda his zekâdan üstündür. Zekâ hayatı dışından müşahede eder. His ise aksine hayatın içindedir. Pascal «Kalbin, aklın tanımadığı kendine mahsus bir takım sebepleri vardır.», diye yazmıştır. Bize ahlâk duygusunu, güzellik ve kudsiyet duygularını, yaşamak kuvvetini ve sevinci veren şey, ruhun entellektüel değil teessürî faaliyetidir. Bu faaliyetler ferde kendinden kurtulup başkalarile temasa geçme, onları .sevme, onlar için kendini feda etme kabiliyetini kazandırırlar. San'atkârlardaki ilham ile, dinî ilham ve sevgi, seziş kabiliyetinin gelişmesini temin ederler. Şair realiteyi âlimden daha derin bir şekilde kavrar. Seziş, uzağı görme
kabiliyetine çok yakındır. Seziş realitenin duyguların üstünde bir kavramşıdır. «Bütün büyük adamlarda bir seziş kabiliyeti vardır. Muhakeme ve tahlil etmeden lâzım olan şeyi bilirler» Uzağı görme kabiliyetile seziş arasında keyfiyet bakımından değil Muhakeme ve tahlil etmeden lâzım olan şeyi bilirler.» Uzağı görme kabiliyeti ile telepati müşahedenin yakın donelerindendir. Bu kabiliyete sahip olanlar, duygu organlarını kullanmadan başkalarının gizli düşüncelerini anlarlar. Ayni şekilde zaman ve mekân bakımından az veya çok uzak olayları da hissederler,. Bu kabiliyet çok ender rastlanan birşey değildir. Rhine, Duke Üniversitesinde öğrenciler üzerinde tecrübeler yaparken sık sık duyuların üstünde bir ihsasa rastladığını söyler. Eski Atikteki peygamberler istikbalde ne olacağını biliyorlardı. On birinci asırda Araplar duyular üstü ihsası, zihnî gelişmenin dördüncü basamağı olarak tarif ediyorlardı. Yoga doktrinine göre bir insanın düşüncelerini bir başkasına nakletmesi mümkündür. Fichte, Hegel, Schopenhauer ve von Hartmann «duyular üstü ihsas» mefhumunu kabul ediyorlardı. Fakat, Aristo kehaneti inkâr etmiştir; çünkü bu onun için izalı edilmesi imkânsız bir şeydi. Descartes'la on sekizinci asır filozofları da, ayni şekilde herşeyin zekâya ancak duyular vasıtasile ulaştığını zannediyorlardı. Demek ki, insan Rönesanstanberi beş duyunun hudutları içine hapsedilmiştir. Bugün inkâr edilmesi imkânsız birçok telepati vak'alarmı biliyoruz. Telepatinin ve mazi ile istikbali görme kabiliyetinin mahiyeti bugün de Aristo devrinde olduğu kadar meçhuldür, fakat biliyoruz ki, bir fenomenin realitesini sırf o fenomenin müşahedesi güçtür ve izahı imkânsızdır diye inkâr edemeyiz. Ruhun dış âlemle ve diğer ruhlarla duygu organlarından başka bir kanalla da temas edebildiği muhakkaktır. Gerçi seziş zekâ kadar sağlam değildir ve kullanılması ekseriya tehlikelidir. Fakat bu duygular üstü ihsas ruhumuzun realiteye nüfuz kabiliyetini pek çok arttırır; zira zaman ve mekân içinde duyulanımızın ulaşamıyacağı yerlerdeki hâdiseleri, hattâ zaman ve mekân haricinde olan şeyleri kavramamızı mümkün kılar. Demek ki, insan tamamen ve yalnız manevî olan tesirleri de ihsas edecek şekilde yaratılmıştır: meselâ başka bir insanın ifade edilmemiş düşüncesi yahut Tanrının inayeti gibi. Aristo, Veli Akinaslı Thomas, Descartes ve muakkipleri din sayesinde bir varlığın idrak edilebileceğini kabul etmişlerdir. Hakikatte bizimle dış veya iç âlem arasında felsefenin yahut klâsik ilmin kabul ettiklerinden çok daha geniş bir temas alanı vardır. Biz, hem zaman ve mekân içindeyiz, hem de fizik âlemin bu buudları haricinde yaşıyoruz. Hem zekânın kudretini, hem de seziş yahut uzağı görme kabiliyetini kullanabiliriz. Zekâ maddî âlemi öğrenmemizi ve ona hâkim olmamızı mümkün kılar. Seziş realiteye zekâdan daha derin bir şekilde nüfuz eder ve bizi cisimlerle doğrudan doğruya birleştirir. Ruh bilhassa entellektüel olmayan faaliyetleri sayesinde maddî âlemden dışarı çıkabilir. Bedenî ve zihnî unsurun ayni zamanda hem fizik hem de hiç olmazsa şimdilik aklın ve ilmin ulaşamadığı bir manevî âlemde bulunması, beşerî varlığı yeryüzünde bulunan bütün diğer varlıklardan apayrı birşey haline getirir, işte biz buyuz.
VI Kâinatta insanın mevkii — Düşünen yegâne varlık insanmıdır? — Kosmosun fizik görünüşü — Tamamen manevî iman — Tanrı faraziyesi. Her insan kendini kâinatın merkezi sanır. Nazarımızda en mühim şey kendi, hayatımızdır. Hayatımızın derin bir mânası olduğu hissini taşırız. Bu his bir evhamdan, tabiatın bizi hayatın idamesi kanununa itaat etmeğe zorlamak için kullandığı sun'î bir vasıtadan mı ibarettir? Kâinattaki durumumuz nedir ? Gerçi biz dünyaya hâkimiz. Fakat yeryuvarlağı ancak güneşin etrafında dönen yıldızlardan biridir. Güneş ise bir parçasını teşkil ettiği saman yolundaki milyonlarca yıldız arasında küçük bir yıldızdan ibarettir. Saman yolunun ötesinde, sonsuz boşlukta birer ada gibi duran daha birçok âlemler vardır. Mount Wilson'daki teleskop 400 milyon ışık senesi mesafede böyle âlemlerin mevcut olduğu tespit edilmiştir. Açıkça görülüyor ki, insanın kâinattaki mevcudiyeti kemmiyet bakımından pek az ehemmiyeti olan bir şeydir. Fakat bir şeyin kıymeti hacmine ve ağırlığına tâbi değildir. Meselâ bir saat, ayni cesamette bulunan fakat işlenmemiş olan mermer bir kitleden çok daha manâlıdır. Gerçi meselâ insan dimağı yıldızlar âlemi ile hattâ, şu küçük dünyamızla mukayese edilirse fevkalâde küçük bir şeydir. Fakat keyfiyet bakımından hiçbir şeyle mukayese edilemez. Trilyonlarca incecik bağla birbirine bağlı ,12 milyon kadar sinir hücresinden meydana gelen bu ahenkli mevcudiyetin kozmik âlemde bir eşi yoktur. Kemmiyet bakımından küçücük olan bu canlı maddeden düşünce denilen muazzam kudret çıkar. Düşünce ise yalnız en büyük nebülözlerden atomun nüvesine kadar bütün maddî âlemi kavramaz, ayni zamanda onun dışına da yayılır. Beşerî varlığın cansız kozmik kitleyle mukayese edilemiyecek kadar büyük bir kıymeti vardır. Bu derece mükemmel bir strüktüre kâinatın başka hiçbir yerinde tesadüf edilemez. Belki de dimağ, kâinatta ruhun cansız maddeden yükselmesi için zarurî olan şartları kendinde birleştiren tek şeydir. Düşünceyi yaratan dimağ yalnız yeryüzünde mi mevcuttur? Diğer güneşlerin etrafında dönen yıldızlarda mevcut değil midir? Ruhun yıldızlar âleminin yalnız bu küçücük noktasında tezahür etmiş olması pek muhtemel değildir. Maamafih bizim bildiğimiz hayatın meydana gelmesi için elzem olan fizikî ve kimyevî şartlar muğlâktır. Bu şartlara umumiyetle yeryuvarlağmdan başka yıldızlarda pek tesadüf edilmez. Ayda ne su, ne de hava vardır, teleskoplarla bakıldığı zaman orada hiçbir hayat eseri görülmez. Zührenin atmosferinde pek çok anidrik karbonik vardır, fakat ne su, ne de oksijen vardır. Merinin ise iklimi mutedildir, atmosferinde oksijen, anidrik karbonik ve su buharı vardır: bazı bölgelerinin renkleri onda iklim değişikliğinin mevcut olduğunu ve çok bitki yetiştiğini göstermektedir. Güneş sisteminde hayat yalnız yeryüzünde ve Merfhte mümkündür. Acaba bizim gibi varlıkların yaşıyabilecekleri başka âlemler yok mudur? Seyyarelerin, iki yıldız birbirlerine, karşılıklı çekim kuvvetlerinden peykler meydana gelecek kadar yaklaştıkları vakit meydana geldiklerini biliyoruz. Belki de mütevazi dünyamız kâinatta, Copernic'ten evvelki ortaçağ astronomlarının, filozofların ve iâhiyatçılarm kendisine atfettikleri gibi hakikaten üstün bir durumdadır. Eddington'a göre 10.000 milyon sene zarfında, 100 milyon kadar yıldız arasından yalnız biri, diğer
bir yıldızla bahsettiğimiz şekilde karşılaşmıştır. Demek ki, seyyare sistemleri çok enderdir. Binaenaleyh başka bir beşer nevinin mevcut olmaması mümkündür. Kosmosta canlı maddenin dışında ruha tesadüf edilmez, insanın vücudunu meydana getiren elemanlar ise toprak, su ve hava tarafından temin edilir. Acaba ruh da bu elemanlardan mı meydana gelir? Bir takım kimyevî reaksiyonlar husule geldiği vakit mi doğar? Hususî bir metot icad edilmeden evvel kozmik âlemde varlığından haberdar olmadığımız kozmik ışınlar gibi henüz bilmediğimiz manevî unsurlar da var mı? Şimdilik bir takım kimyevî ve fizyolojik unsurların, beşerî şahsiyeti nasıl geliştirebileceğini kavrayamıyoruz. Bununla beraber, dış muhitin serbest yahut cansız maddeyle birleşmiş bir halde bulunan dağınık manevî bir enerji ihtiva ettiğini düşünmek mümkündür. Bu enerji vücudun ve bilhassa dimağın terkibine girerek şahsiyet haline gelmiş olabilir. Fakat fizik âleminde böyle bir manevî enerji olsa bile onun mevcudiyetini hissedemeyiz. Nasıl zihnî oluşların varlığını bir ameliyat esnasında uyuşturulmamış bir hastanın beynini müşahede ederek tespit edemezsek, ayni şekilde duyu organlarımızın ruhu doğrudan doğruya kavramaları da imkânsızdır. İnsanlar dünya yüzünde düşünebilir yegâne varlık olduklarını asla kabul etmek istememişlerdir. Atalarımız, evlerinde, pınar başlarında, dağlarda, ormanlarda ve denizde bir takım manevî varlıkların bulunduğuna inanırlardı. Antik site din üzerinde, yani insanı görünmiyen bir takım ruhlara bağlayan mecburiyetler üzerinde kurulmuştu. Bu ruhlara hoş görünmek için bütün teferruatiyle bir takım teknikler meydana getirilmişti. Ölüler akrabaların, dostların arasına gelmeyi kabul ediyor ve onlara bir takım nasihatlarda bulunuyorlardı. Kanunlar da yukardan gelen bir ilhamdı. İsparta kanunları Likürg'e Apollon tarafından ilham edilmemiş miydi? Sonradan din, bu inançları pürüzlerinden temizledi. İnsanların işini gören küçük ilâhların yerini melekler ve veliler aldılar. Ortaçağda en mütevazi köylü bile bir takım manevî varlıklarla beraber yaşıyordu. Kırların yahut ormanların ıssızlığı içinde asla yalnız kalmıyordu. Jean d'Arc'a vazifesini gösteren azize Catherine'le azize Marguerite'ti. Her insan bütün hayatım Tanrı ve azizlerle beraber yaşıyabiliyor ve onlardan kuvvet, huzur alıyordu. Tanrının annesi de birçok yerlerde görünerek oraları mukaddes bir yer haline getiriyordu. Meselâ Gave de Pau kıyısında, Lourdes köyünün yakınındaki mağarada olduğu gibi. Fakat sanayi medeniyeti gelişti. Yol kavşaklarmdaki mukaddes yerlerde, kırlardaki mabedlerde ve kumlu düzlükler bulunan ilâhî varlıklar oraları birer birer terkettiler. Güneş battıktan sonra bir kuyunun etrafında, yahut metruk bir kır evinde raslanan ruhlar bile bir daha dönmemek üzere çekilip gittiler. Ve modern insanlar dinsiz ataların âdetlerine döndüler. Tekrar ölülerle temasa teşebbüs ettiler. Velilerin ve meleklerin yerini bir takım müphem manevî varlıklar, vücuttan mahrum ruhlar, bir takım psişik faktörler aldılar. Bunlar medyumlar ve otomatik yazı vasitesile bize öbür dünya hakkında hakikatte pek alâka verici olmayan malûmat verdiler. Bugün insan, eski devirlerde olduğu gibi kendisine yardım edebilecek, onu sevebilecek ve koruyabilecek bir takım görünmez varlıklar arıyor. Fakat bu manevî varlıklara ulaşamıyacağını biliyor. Ancak derin sezişli ve ilerisini görme kabiliyetine
malik olan büyük insanlar onların mevcudiyetini hissedebilir ve onlarla temas edebilirler. Cansız madde bir takım psişik unsurlar ihtiva etse bile, bu elemanlar bizim için daima meçhul olacaktır. Bununla beraber, kosmos, bazı bakımlardan bize benzeyen bir ruhun izini taşıyor gibidir. Bildiğimiz gibi kâinatta bedihî bir nizam vardır. Biz bu nizamı idrak edebiliriz. Zekânın yarattığı matematik mücerret formüller bile etrafımızdaki âlemin nasıl hareket ettiğini hemen hemen tam bir şekilde ifade ederler. Demek ki, dünyayı yaratan akılla bizim aklımız arasında bir benzerlik vardır. Bu yaratıcı akü, bu Tanrı, cansız maddeye bir matematikçi gibi muamele ediyormuş hissini verir. Ruhumuzun bu Tanrısı bizden çok uzaktır. Yer çekimi kanunu kadar merhametsiz, güneş kadar ulaşılmaz bir varlıktır ve ancak meselâ Newton, Am . pere, Planck, Broglie gibi büyük dâhilere doğru eğilir. Bununla beraber, canlı madde ile uğraştığı vakit «o basit metodlarını ve muzaffer mantığını kullanmıyormuş hissini verir. Canlı varlıkların tekâmülü beceriksiz, müsrif, kaba, mütereddit bununla beraber inatçı bir kuvvet tarafından muayyen bir gayeye doğru götürülüyormuş gibidir, bu gaye de ruhun yükselmesidir. Yolun yan taraflarında birçok çıkmazlar vardı ve hayat lığı, gayet karışık ve ince manevralarla çok uzun zaman devam eden bir gayret sayesinde yaratmış intibanı verir. Arthur H. Comptons: «Tanrının mevcudiyeti faraziyesi kâinatı bütün diğer faraziyelerden daha makul bir şekilde izah etmektedir,» diye yazmıştır. Bu faraziye fiziğin birçok faraziyeleri gibi meşrudur; şimdiye kadar pek çoy faydalı olmuştur; bu faraziyeyi terketmek için bir sebep yoktur. Millikan, Eddington ve Jeans tıpkı Newton gibi kâinatın yaratıcı bir zekânın eseri olduğuna inanmaktadırlar. Fakat fizikçileri ve astronomları tatmin eden bu faraziye orta adamı tatmin etmez. Newton'un Tanrısı, tıpkı Eflâtun'un Tanrısı gibi ne sevincimiz, ne endişelerimiz, ne de ıstırablarımızla alâkadar olur. Tanrıyı bir matematikçi yahut zalim ve beceriksiz bir tecrübeci olarak görmek istemiyoruz. Bizi sevecek, dualarımızı işitecek ve bize yardım edecek bir Tanrıya ihtiyacımız vardır.
VII Tanrıya olan ihtiyacımız — Dua — Tasarruv — Tassavvnfun mânası — Li'beraîizm ve din — Tabiat ve realiteı Hemen hemen iki asırdanberi, din yavaş yavaş yerini menfaat ve ilim mezhebine bıraktı. Din, bütün halk okullarından sürüldü. Modern cemiyet hakikatte dinden tamamen bihaberdir. Fakat bu kadar gözden düşmüş olmasına rağman din ölmekten uzaktır. İnsan cisimlerin manevî özünü kavramak için ezeldenberi uğraşmaktadır, "insan bütün devirlerde ve hemen hemen bütün ülkelerde bir şeye tapma ihtiyacını duymuştur. Tapmak insanda hemen hemen sevmek kadar tabiî bir ihtiyaçtır. Bu Tanrıyı arayış herhalde ruhumuzun yapısının bir neticesidir, insan, Nazaretli marangozda, aradığı ulu ve kendisine yakın Tanrıyı bulmuştur, insanın sözleri hayat
realitesinin derinliklerine nüfuz etmiştir; bu sözlerin felsefe ile alâkası yoktur, bütün eski âdetleri yıkmaktadır ve o kadar hayret verici sözlerdir ki, bugün bile onları anlamakta güçlük çekiyoruz; Ne olursa olsun gorillerin yakın akrabası sayılırız ve «Tepedeki Vaaz» bazı ırsî temayüllerimizi derinden sarsar. Vahşî ormanlar kanununa itaat eden bir yaratığa, hemcinsini kendisi kadar sevmek emri saçma görünür. Halbuki Isa dünyamızı gayet iyi biliyordu. Bizi Aristo'nun Tanrısı gibi küçümsemiyordu. Onunla konuşabiliriz, sözlerimize cevap veriyor. Bizim gibi bir ihsan olduğu halde, Tanrıdır ve herşeyin üstündedir. Fakat o tahtasını işlediğimiz masada, yediğimiz yiyeceklerde, bizi ısıtan güneş ışığında, ormanda, toprakta, denizlerde ve göklerde mevcuttur. Madem ki her şeyi yaratmış olan ve herşeyi muhafaza eden odur . BuI lunduğumuz yer neresi olursa olsun, günün ve gecenin her saatinde bize cevap vermeğe hazırdır. Ve biz ancak arzumuzu ve sevgimizi ona doğru yönelterek ulaşabiliriz. İlim ve teknoloji üzerinde kurulmuş bir cemiyette bile, bu Tanrı ihtiyacının birçok insanlarda az çok belirli bir şekilde kaldığı kolaylıkla müşahede edilebilir. Bu ihtiyaç tatmin edilmediği zaman ekseriya, cins' ihtiyaçta olduğu gibi, yanlış bir yola sapar. Bu ihtiyacın, en gayri müsait şartlar altında bile yaşamağa devam etmesi, ,ona ehemmiyet vermemenin tehlikeli bir şey olduğunu göstermektedir. Tanrı ihtiyacı dua ile ifade edilir. Dua ümitsiz bir çığlık, bir yardım talebi, bir aşk sarkışıdır. Dua, mânâsını anlamadığımız bir takım kelimelerin yeknasak ve kederli bir şekilde tekrarlanmasından ibaret değildir. Duanın tesiri hemen hemen her zaman müspettir. Her şey Tanrı bizi dinliyormuş ve bize doğrudan doğruya cevap veriyormuş gibi cereyan eder; beklenmedik bir takım olajylar olur: zihnî muvazene tekrar kurulur: içimizden yalnızlık, kudretsizlik ve gayretlerimizin boş olduğu hissi yok olur; dünya adaletsiz ve zalim değil, dost görünür ve içimizde esrarengiz bir kuvvet uyanır. , Dua bize endişelere ve kederlere tahammül etme kudretini, hiçbir mantıkî sebep olmadığı zamanda ümit etmek ve felâketlerin ortasında dimdik ayakta durmak imkânını verir. Bu olaylar herkesin içinde vukubulabilir, fakat bilhassa ruhlarının kapısını dış âleme ve modern hayatın karışıklığına kapayan kimselerde görülür, ilim âlemi dualar âleminden çok farklıdır, fakat ona zıt değildir; nasılki aklî olan şeyler gayrf aklî olanlara zıt değilse. Şunu unutmamak lâzımdır ki, ruh hem mantıkî hem de gayri mantıkî faaliyetlerden mürekkeptir. Duanın neticeleri dine olduğu kadar ilme de bağlıdır; zira dua sadece teessürî hallerimize değil, ayni zamanda fizyolojik oluşumlara da tesir eder. Bazen birkaç dakikada yahut birkaç günde organik hastalıkları iyi eder. Bu olayları her ne kadar izah edemezsek de realitede mevcut olduklarını kabul etmek mecburiyetindeyiz. Lourdes'daki tıbbî müşahede bürosu.verem, körlük, östeomilit, kanser ve başka bir takım organik hastalıkları olan 200 hastanın hemen hemen münakaşa edilmesi imkânsız bir şekilde iyi olduklarını tespit etmiştir. Bu bahiste sağlam bir zemin üzerindeyiz. İnsan yardıma muhtaçtır, dua ediyor ve yardım geliyor! İstikbalde yapılacak tefsirler ne olursa olsun, bu husus daima doğru kalacaktır. Maddî âleme dair olan bilgiyi tecrübenin ve nazariyenin müşterek gayreti sayesinde kazanırız. Tecrübî teknik sayesinde birçok fizikî olayları keşf ve tahlil ettik. Sonra teori bütün bu olayları akla uygun bir sistem içinde birleştirdi. Yeni olayların tahmininde bulundu ve yeni tecrübeler telkin etti. Ayni şekilde âlemin manevî özüne
dair olan bilgi d'e teori ile tecrübeden yani tasavvufla ilahiyattan çıkar. Bilindiği gibi tasavvuf dinin esasını teşkil eder. Tasavvuf denilen tecrübe ile felsefî bilgi arasında, sevgi ile akıl arasında olduğu kadar fark vardır. Bundan başka, tasavvuf, daima, bütün devirler için yeni kalacak, halbuki felsefî bilgi tıpkı vaktile değişen ve daha da değişecek olan fizik teorileri gibi değişecektir. !?üyülr mutasavvıf r büyük bilginler kadar ender rastlanan kimselerdir. Veli Paul'ün doğması Newton'un yahut Pasteur'ün doğmasından çok daha müstesna bir hâdisedir. Tanrının tecrübî bir şekilde aranması uzun ve güç bir çalışmaya bağlıdır. Hiç kimse «günahların kefaretini ödeme» denilen dikenli yolu geçmeden, hislerini temizlemeden ve dinî meziyetler kazanmadan tasavvuf yoluna sapamaz. Ancak bunları yaptıktan sonradır ki, Tanrıyla birleşmekle biten yolculuğa çıkabilir. Bu birleşme zihnî değildir; Tanrı daima tarif edilmesi ve bilinmesi imkânsız bir varlık olarak kalır. Bununla beraber Tanrıyı hisler vasıtasile seziş o kadar yakından ve o kadar kuvvetli ve o kadar vazıh bir şekilde olur ki, onu temaşa edene tam bir realite hissi verir. Bu yolda keşfedilen Tanrı akıl değil aşktır. Ve ona ulaşmadan evvel geçilmesi icap eden karanlık gece bize duyuların ve aklın faaliyetlerini tamamen durdurulması gibi görünmektedir. İnsan Tanrıya ancak dış âlemle ilgili bütün hayalleri içinden sildikten ve zihnî faaliyetlerini muvakkaten durdurduktan sonra ulaşabiliyor gibidir. Tasavvuf denilen tecrübe ilahiyatın istidlallerini tasdik ederek onları şumüllendiriyor, dinin an'anevî umdelerine kuvvet veriyor, binaenaleyh dinin kıymetini ispat ediyor. Acaba tasavvuf doğru mudur, yoksa hakikate aykırı mıdır? Bir «kendi kendini telkin» hâdisesi mi, bir birsam mı, yoksa ruhun bu âlemin buutları haricinde ^yaptığı bir seyahat ve onun tabiatüstü bir realite ile teması mıdır?» Belki de Tanrı hakkında pratik bir mefhuma sahip olmak ve bu mefhumun menşelerini aramadan Tanrının bize verdiği nimetleri oldukları gibi kabul etmek daha iyidir. Fakat biz mutlaka matasavvıflarm hakikaten Tanrıya ulaşıp ulaşmadıklarını ve yaptıkları tecrübenin tabiatın nizamına uygun olup olmadığını bilmek isteriz. Tanrı tarifi icabı maddî olmayan bir varlıktır. Görülemez, işitilemez, koklanamaz, tadıiamaz ve dokunulamaz. Demek ki, Aristo'nun doktrinini kabul edersek insan Tanrıya ulaşamaz. Fakat bizim ilmimiz Aristo'nunkinden çok daha derindir. Bugün hasseler, üstü ihsasın mevcudiyetini kabul ediyoruz. Bundan başka tasavvuf denilen olayın entellektüel faaliyet durduğu zaman vuku bulduğunu da biliyoruz. İstikbali ve maziyi, okuyanlar ruhlarında bir boşluk meydana getirmeyi öğrenmişlerdir. Hârika Ruysbroek' un bahsettiği zekâ karanlığı ve azize Avila'lı Therese'm vecdi ile telepati fenomenlerine müsait bir zemin hazırlayan zihnî boşluk arasında göze çarpan bir benzerlik vardır. Bundan başka, uzakları gören insan, tıpkı mutasavvıf gibi, hedefine ulaştığını kat'î bir şekilde hisseder. Her iki olayda bu kat'iyet asla hiçbir delille sarsılamaz. Demek ki, tasavvufla hasseler dışı ihsas arasında bir nevi benzerlik vardır, Tanrı ile temas etmek, zaman ve mekân bakımından bize az çok uzak olan beşerî bir varlıkla temas etmekten daha mı gariptir? Gerçi mutasavvıfm Tanrıya ulaştığı ilmî olarak ispat edilmemiştir. Bununla beraber dinî tecrübeye derin bir mânâ atfetmemek manasızlık olur. Tanrının varlığı, duanın husule getirdiği neticeler, tasavvuf olaylarını ve kudsiyet duygusunu herhangi bir nazariyeden çok daha iyi izah eder. Tanrıya duyulan ihtiyacı, muhayyilenin bir eseri olarak değil de, insan ruhunun strüktürü ile ilgili ve
ferde göre az veya çok gelişmiş manevî vasıfların bir ifadesi olarak telâkki etmek ihtiyatlıca bir hareket olur. Kâinat akla uygun bir sistemdir, binaenaleyh bir ihtiyacın müşahedesi, dış âlemde bu ihtiyacı tatmin edecek bir vasıtanın mevcudiyetini icap ettirir. Meselâ, atmosferde oksijen olmasaydı, 'organizmanın hücreleri de hava alacak şekilde olmıyacaktı. Ayni şekilde su, yağ, şeker yahut protein ihtiyacı bu maddelerin, görünmez ve herşeye kadir bir ruhla, ayni zamanda hem şahsiyeti olan, hem de tabiattaki bütün cisimlerde mevcut bulunan ve bize kendisini seziş, vahiy yahut tabiat kanunları vasıtasile hissettiren ruhla temas etmek için duydukları az çok müphem ihtiyaca da ayni mânâ verilebilir. Gariptir ki, modern insan bütün ruhî faktörleri realitenin haricinde bırakmıştır. Kendisine tamamen maddî bir muhit yaratmıştır. Bu muhit ise kendisine uygun değildir, bu âlem onu soysuzlaştırıyor. Atalarımız binlerce sene muhitlerinde manevî unsurların bulunmasını en esaslı şey telâkki etmişlerdir. Köyün üstünde daima bir çan kulesi yükselirdi. Hayatın en mühim hâdiselerine din başkanlık ederdi: doğum, evlenme ve ölüm gibi. Bundan başka, her insana yaşamak cesaretini veren de oydu. Öyle görünüyor ki, medenî beşeriyet de, bir daha kalkınmamak üzere tam bir anarşi ve hercümerç içine düşmemek için fizikçilerle astronomların o harikulade güzel ve katı âleminde yeniden mâbedler inşa etmek mecburiyetinddir. Mevzubahs olan şey, geriye dönmek, Veli Akinas'lı Thomas'm yahut Nötre Dame de Chartes'in devirlerini yeniden yaşamak değildir. Einstein'in, Shapley'nin ve Broglie'nin kurdukları âlemde de kapanıp kalmamalıdır. Zira bu âlem ne kadar büyük olursa olsun, muhakkak ki, realitenin yalnız bir kısmını içine alıyor, zira onu yaratmış olan insan zekâsı bu âlemde kendine bir yer ayırmamıştır. Halbuki âşıkların, san'atkârlarm ve mutasavvıfların âlemi, mühendislerin, bilginlerin ve filozofların âlemleri kadar reeldir. San'at, ahlâk ve din, ilim kadar lüzumlu şeylerdir. Modern dünya, liberalizm yahut materyalizm noktai nazarından ele alınınca derhal bize dar bir elbise intibaını verir. Dış realitenin insanı bütün varlığı ile kavramaması ve strüktürünün muayyen bir nispette bizimkine uymaması mânâsız olur. Demek ki, manevî âlemede maddî âleme olduğu kadar objektif bir gözle bakmak doğru olur. Nereye gidiyoruz? — Ölümün mânâsı — Parçalanmak, i muvakkat Mr zaman için yaşamak yahut ebediyete kavuşma!»" İlmin cevabı — Dinin verdiği cevap — Aldın ve hislerin çatışması — Hayatın emrettiği şeyler — Bir faraziye ortaya atma ihtiyacı. Biz nereye gidiyoruz? Ölüme doğru! Belki yeni yeni bir takım keşifler sayesinde, fizyolojik zamanı yenebilir, fasılalarla kendimizi gençleştirebilir ve hayatımızı iki yahut üç asır uzatabiliriz, fakat ölüm asla yenilmeyecektir, zira vücudumuzun yapısı onu zarurî kılmaktadır. Organizma daha ana rahminde iken hayatının başlangıcında ihtiyarlamağa başlar. Bu ihtiyarlama olayı ceninde ve küçük yaşta, reşit insanda ve bilhassa ihtiyarlarda olduğundan çok daha sür'atlidir. Gerçi ölüme doğru ilerleme yaşla gittikçe yavaşlar fakat durmaz ve istikametini değiştirmez, ilmin ilerideki muvaffakiyetleri ne olursa olsun, her beşerî varlık er geç bu âlemden yok olmağa mahkûmdur. Ölümün mânâsı nedir? ölümden sonra vücudumuzun ne olduğunu gayet iyi biliyoruz: bir takım gazlar ve biraz külden ibaret kalır. Ya ruhumuz ne olur? O da organlarla beraber yok oluyor gibidir. Hayat da dokulara ve kana bağlı olduğu için
ruhun onlarla ayni zamanda mahvolduğunu düşünmek gayet mantıkî bir şeydir. Fakat his, aklın bu hükmünü daima red etmiştir. Batılı insanlar hayata ihtirasla bağlıdırlar. Yalnız bu dünyada değil, ölümden sonra da öyle kalmak isterler. Eserlerinde, diktikleri ağaçlarda, inşa ettikleri evlerde, dimağlarının eseri olan keşiflerde, hareketlerinin tevlid ettiği uzak yahut yakın neticelerde yaşamağa devam etmekle iktifa etmek istemezler. Atalarından tevarüs ettikleri jenler vasıtasile hayatlarını torunlarında da devam ettirmek onlar için kâfi değildir. Bizim her şeyden evvel istediğimiz şey şahsan yaşamağa devam etmektir. Ölümden sonra sevdiklerimizi görmek, adalet ve huzur âlemine girmek, Tanrının tarif edilmez bir saadet veren huzurunda bulunmak isteriz. Yeryüzünde birbiri peşi sıra gelen bütün milletler hemen hemen her devirde ruhun ölümden sonra muvakkat bir zaman için de olsa yaşadığına inanmışlardır. Din, ruhun ölmezliğini ve vücutların tekrar dirileceği inancım bir doğma haline getirmiştir. Gerçi medenî insanların çoğu bu dinî inancı terketmişlredir. Fakat aralarından çoğu hâlâ ölüm denen sırrı derin derin düşünürler. Ruhun hayat boyunca yükselmesinin hakikaten bir hedefi olup olmadığım, kendilerini merhamet uğruna feda eden kahramanlar ve veliler tarafından biriktirilmiş manevî hazinelerin nisyanda mahvolmak akıbetine uğrayıp uğramıyacaklarını kendi kendilerine sorarlar. Bu suallere ilim şimdilik hiçbir cevap veremez. Zihinle dimağ arasında ne gibi münasebetler bulunduğunu, dimağın dağılması ile zarurî olarak zihnin de yok olup olmadığım henüz bilmemektedir. Onun için ruhun özü de meçhuldür. Belki de bu cehalet daima devam edecektir, zira ruh canlı maddenin içinde bulunmakla beraber, zamanın ve mekânın dışında bulunmaktadır, binaenaleyh ilmî selâhiyetin ulaşamıyacağı bir yerdedir. Şu anda etrafımızda vücutlarından ayrılmış sayısız ruhlar dolaşıp dursa bile, biz bunu farkedemeyiz. Zira elimizde onların mevcudiyetini tespit edecek hiçbir vasıta yoktur. Ölmüş insanların görünmesi neye delâlet eder? Doğrulukları şüphe götürmez birçok olaylar tespit edilmiştir; meselâ bir ölü ölürken yahut öldükten biraz sonra bir akrabasına yahut bir arkadaşına görünmekte ve ölümü bildirmektedir. Bundan başka otomatik yazı yahut medyum vasıtasile öbür âlemden geldikleri söylenen mesajlar alıyoruz. Bu mesajlar ekseriya vücutlarından ayrılmış ruhların içinde bulundukları kontrol edilmesi imkânsız şartlara dairdir. Fakat bazen de yalnız ölmüş bulunan kimsenin bildiği şeylere dair hayret edilecek ifşaat da ihtiva etmektedirler. Sir Oliver Lodge, oğlunun ölümünden sonra, senelerce onunla muhabere ettiğine inanmıştır. İspiritimacılar bu şekilde elde edilen mesajların ruhun ölmezliğini ispat eden deliller olduklarını iddia etmektedirler. Şuurun bütünü olmasa bile hiç olmazsa bir ruhî 'prensibin ölümden sonra da var olmakta devam ettiğine inanırlar. Onlara göre bu ruhî prensip, medyumun ruhu ile birleşmekte ve hem medyuma, hem de ölmüş kimseye ait yeni bir nevi şuur meydana getirmektedir. Bu şuurun mevcudiyeti muvakkattir. Yavaş yavaş dağılmakta ve nihayet yok olmaktadır. Bu düşüncelerin istinad ettikleri olayların ehemmiyeti inkâr edilemez. Fakat muhakkak ki, bu olayların tefsiri doğru değildir. Zira spritizmacılar uzakları görme kabiliyetinin mevcudiyetini nazarı itibara almamaktadırlar. Halbuki uzakları gören
ermiş insanların geçmiş olayları olduğu kadar gelecek olayları da sezdikleri malûmdur. Onlar için hiçbir sır yoktur. Ölmüş olan kimsenin ruhuna atfedilen ifşaatlar, sadece medyumun bir sezişinden ibaret olabilirler. Ölümden sonraki hayata delâlet eden bir olayı, uzağı görme kabiliyetinin tezahürü olayından ayıramayız. Binaenaleyh şimdilik ruhun ölümden sonra da yaşamağa devam ettiğine dair elimizde hiçbir ilmî delil yoktur. Bununla beraber, böyle bir ilmi delilin bulunmasının imkânsız birşey olduğunu kimse iddia edemez. Metapsişik olayların sistematik bir şekilde incelenmesi, herhalde ruhun vasıflarını öğrenmemize yardım edecektir, nasıl ki patolojik olayların incelenmesi sinir sistemimizin fizyolosini daha iyi anlamamızı mümkün kılmışsa. Maalesef bu inceleme, ruhu tetkik ettiklerini iddia eden şarlatanlar tarafından gözden düşürülmüştür. Ne olursa olsun, ilim için artık meçhul ülkeye ayak basmanın zamanı gelmiştir. Bu ülkenin keşfi neticesinde belki ruhun özü biraz olsun aydınlatılabilecektir Din, ölümü ilimden bambaşka bir şekilde tefsir eder. Ona göre ölüm bir son, değil bir başlangıçtır. Ruh bedenle beraber dağılacak yerde, yükselmeğe devam eder ve şahsiyetini kaybetmeden Tanrı ile birleşir. 2000 senedenberi milyonlarca erkek ve kadın, öbür dünyada sevdikleri ile, velilerle, Tanrının yarattığı meleklerle ve bizzat Tanrı ile beraber yaşayacaklarına kat'î surette inanarak huzur içinde ölmüşlerdir. Tanrıya ulaşıldığı sahanın eşiğini geçmeğe muvaffak olan mutasavvıflar, daha bu dünyada iken, Tanrı ile temas ettikleri vakit, Tanrının lâyık olanlara ölümden sonra bahşedeceği tarif edilmesi imkânsız sevinci duyarlar. Kilise insanın yalnız ruh ve vücut ebediliğine değil, ayni zamanda lâyık olduğu takdirde, Tanrıya ulaşacağını ve sonsuz bir saadete kavuşacağım da vaad eder. Demek ki, beşeriyetin ölüm muamması karşısında durduğu endişeye iman, ilmin verdiğinden çok daha tatmin edici bir cevap vermektedir His seziş ve aşk halini alınca zekâya gizli olan şeyleri keşfeder. Tasavvuf: «Beni bulmamış olsaydın aramazdın» der. Din insana kalbinin arzu ettiği cevabı vermektedir. Acaba ilmin cevabını mı, yoksa dinin cevabını mı kabul etmeliyiz? insan aklın kılavuzluğunu mu, yoksa hissin kılavuzluğunu mu kabul etmeli? insanlardan bazıları hislerine, bazıları akıllarına itaat ederler. En doğru hareket, davranışını hem akla hem hisse, hem ilme, hem imana, hem doğruya hem güzelliğe uydurmaktır. Ölümün mânâsını düşünmekten kendimizi alıkoyamayız. Karşımıza iki faraziye çıkıyor. Ya ölümdetamamen dağılıp yok oluyoruz, yahut varlığımızın bir kısmı yaşamağa devam ediyor. Pascal'ın dediği gibi «Bir kere kayığa bindik.» Şimdi gideceğimiz yolu seçmek lâzım, iki iş fırsatı karşısında, en büyük olanını, en büyük neticeler doğuracak olanı seçmek lâzımdır, hatta bu iş rasyonel olarak diğeri kadar emin olmasa bile. Binaenaleyh ebedilik faraziyesini kabul etmemiz lâzım; şu şartla ki, bu hayatın kanunlarına itaat etmemize mâni olmasın. Hakikatte varlığımızın esbabı mucibesi, hayatımızın yegâne gayesi ve~"tabiatin bize verdiği kat'î emir fizyolojik ve zihnî faaliyetlerimizi tam olarak geliştirerek yaşamaktır. Bunu asla unutmamalıyız. Ebedilik inancı, vücudumuza ve ruhumuza âdeta hâk edilmiş olan tabiat kanunlarına aykırı mıdır? Bu inanç hayatımızın korunması ile idamesi ve ruhumuzun yükselmesi için bir teşvik mi yoksa bir mâni midir? Muhakkak ki, şahsiyetin ebediliğine dair beslenen inanç bizi hayatımız boyunca şuurumuzu geliştirmeğe teşvik eder. Ruhun yükselmesini de kolaylaştırdığı muhakkaktır.
Kendilerini' hemcinslerinin ve Tanrının hizmetine vakfeden insanlar arasından manevî şahsiyetleri son derece yüksek olanlarına sık sık rastlanır. Şurası da doğ'rudur ki, nefsehâkimiyet yanlış anlaşıldığı takdirde ruhun gelişmesi ile bedenin gelişmesini birbirinden ayırır. Hakikatte şuurun gelişmesine muvazi olarak organik bir gelişme olmazsa,* şuur tekâmülünün zirvesine ulaşamaz. Ruhu Tanrı ile karşılaşmağa hazırlamak için vücudun da hazırlanması zaruridir. Bundan başka, o zaman tabiatın kanunlarına itaat de kudsî bir şey olur. Zira mutasavvıf için tabiat kanunları Tanrı iradesinin ifadesidir. Gerçi akıl ölüm esnasında bütün varlığımızın tamamen yok olduğu düşüncesini, ruhun ebediliğinden çok daha hakikate uygun bir şey olarak kabul eder. Bununla beraber, ebedîlik faraziyesini hoş karşılayabilir. Zira şuurun tamamen yok olması da yaşamağa devam etmesi kadar izahı imkânsız bir şey olur. Şahsiyetimiz de bedenimizle beraber mahvolacaksa, tabiatın beşerî hayata neslin idamesi ile beraber hedef olarak tayin etmeğe çalıştığı bu ruh yükselişi neye yarar? Beşeri hayatın yegâne gayesi ırkın idamesi değildir. Zira şahsiyetin gelişmesi erkek ve bilhassa kadın ilkah kabiliyetini kaybettikten sonra da uzun zaman devam eder. Şahsiyetimiz mahvolsaydı, ferdin gelişmesi de, ırkın gelişmesi de tabiatın bir cilvesinden ibaret olurdu. Ruh vücutla beraber yok oluyorsa, canlı maddenin devirler zarfında manen gittikçe daha çok yükselmek için sarfettiği muazzam gayretin hiçbir mânâsı kalmaz. Bununla beraber, vücuttan ayrılması imkânsız olan ruhun, ondan ayrı olarak nasıl yaşamağa devam edebileceğini anlayamıyoruz. Bu muamma çözülüncüye kadar belki binlerce sene geçecektir. Gerçi, elektrik ampulünün içindeki tungsten telinin etrafa yaydığı ışık gibi ruhun da dimağdan yayılan bir şey olduğunu düşünmemize şimdilik izin verilmektedir. Işık nasıl telde meydana geliyorsa, ayni şekilde düşünce beynin içinde meydana gelmektedir. Fakat ışığı tekmil eden fotonlar lâmbanın dışına fırlayarak boşlukta asla bitmeyecek bir seyahata girişirler. Lâmba söndüğü vakit, etrafa yaydığı fotonlar yok olmaz. Kaliforniyadaki astronomlar bundan belki 400 milyon ışık senesi evvel sönmüş, olan yıldızlardan gelen fotonların negatiflerini tespit etmişlerdir. Dimağın zaman ve mekân haricindeki bölgelere yaydığı manevî enerjinin ölümümüzden sonra da o meçhul âlemde, tıpkı lâmbanın sönüşünden sonra sonsuzlukta ilerlemeğe devam eden ışık parçacıkları gibi, mevcut olmağa devam ettiğine inanmak hiç te saçma bir şey değildir. Ölüm her insana göre başka bir mânâ kazanır; zira ölüm hayata tâbidir, hayatın mânâsı ise insanlara göre değişir. Ölüm hemen hemen her zaman yağmurlu, yeknasak ve hazin bir günün bitmesine benzer. Bazen dağlarda güneşin batışı yahut kahramanın savaştan sonra uykuya dalışı gibidir. Fakat arzu edersek, ölüm bizim için ruhun Tanrının ihtişamı içinde gaşyolması mânâsına gelebilir.
IX Hayatın rasyonel bir şekilde tanzim edilişinin tesiri — Ben»den «Bize» — Başkalarile elbirliği etmenin dört şekli — birleşme kabiliyetinin artması — Ferdin sosyal kıymeti
Rasyonel bir şekilde davranan fertte yavaş yavaş derin >ir değişiklik olur. Beden ve ruh, yapılarının icap ettirdiği şetilde hareket ettikleri takdirde daha kuvvetli olarak tesir ede:ek hale gelirler. Hem hayatın korunması, hem ırkın idamesi, ıem de ruhun yükselmesi kanunlarına itaat, organik ve ruhî ■ faaliyetlerin otomatik olarak gelişmesine sebep olur. Bu gelişme bilhassa mizacın, ahlâk duygusunun, seziş kabiliyetinin, kudsiyet duygusunun, sevmek ve fedakârlık etmek kabiliyetlerinin inkişaf etmesi ile belli olur. Ayni zamanda zekâ aydınlanır, insan, hayatın gayesinin maddî menfaat olmayıp bizzat hayatın kendisi olduğunu anlayınca dikkatini yalnız dış âlem üzerinde toplamaktan vazgeçiyor. Kendi hayatım ve başkalarının hayatını daha dikkatli bir şekilde gözden geçiriyor. Kendisinin başkalarına, başkalarının da kendisine tâbi olduğunu, beşer nevinde erkekle dişinin, zihnî bakımdan birbirlerini tamamladıklarını, cinsî organların da birbirlerinin tamamlayıcısı olduklarını, çocukların yavaş yavaş inkişaf etmeleri ve ruhî bakımdan gayet nazik olduklâtı için bir topluluk hayatı yaşamaları icap ettiğini idrak eder. Böylece Jean Jacques Rousseau'nun bahsettiği mukavelelerin sun'üikleri, «sosyal mukavelelerin» saçmalığı, fertçiliğin tehlikesi ve insanın hayatta hangi şartlar altında olursa olsun, kendisi kadar başkalarını da düşünmesi icap ettiği anlaşılır. Ferdî hayatın idamesi için elzem olan egoizmle sosyal hayatın insandan beklediği altrüizm (diğerkâmlık) arasında belli bir zıddiyet vardır. Organizma, muhitinden ve başka beşerî varlıklardan istifade ederek meydana gelir ve büyür. Ana karnında iken bir parazittir ve reşid oluncaya kadar aile ile topluluğun paraziti olmakta devam eder. Böylece etrafında bulunan herşeyi kendi menfaatine kullanmayı bir hak olarak telâkki etmeğe alışır. Ferdçiliğin muvaffakiyeti her canlı varlıkta doğuştan mevcut olan bu egoizmden ileri gelir. Diğer taraftan aşırı bir egoizm her ne çeşit olursa olsun hakikî bir topluluk hayatını imkânsız kılar. Demek ki altrüizm de egoizm kadar lüzumludur. Biz ve Ben... Bu iki temayül arasında bir muvazene olmalıdır; bu muvazene hayatımızın muvaffakiyeti için şarttır. Tıpkı elin ölçülü hareketlerinin, parmaklardaki gerilme ve kasılma adaleleri arasındaki çatışmadan meydana geldiği gibi. «Ben» birkaç şekilde «Biz» olabiliriz. Birleşme kabiliyeti fertlere göre değişir. Bu kabiliyet ırsî potansiyel vasıflarımıza ve bilhassa aldığımız terbiye, ile içinde yaşadığımız memleketin ve devrin manevî iklimine tâbidir. Bugünün Fransasmda hemen hemen hiç yoktur. Almanyada ve Amerikada ise çok daha fazladır. Kilisenin ilk çağlarında, hristiyanlarm işkencelere uğradıkları sıralarda, dinî toplulukları hakikaten kardeşçe topluluklardan ibaretti; karşılıklı sevgi her şeyden üstündü ve böylece meydana gelen birlik yıkılması imkânsız bir şey oluyor; ölümden sonra da devam ediyordu. Bugün bir ki. lisenin cemaati sadece birbirlerine benzedikleri için bir araya gelen fakat birbirlerine hiç te sevgiyle bağlı olmayan insan topluluğundan ibarettir. Birleşme kabilijyeti ayni zamanda hem anlayış hem de hissetme kabiliyetinden doğar. Her ferdin* etrafını çeviren kuvvet alanı büyük veya küçüktür. «Biz» mefhumu da «Ben»e «Sana» «Seninle Berabere» yahut «Senin için»e tekabül ettiğine göre, küçük veya büyük bir birlik ifade eder. Materyalist liberalizm, ferdçilik ve biolojik ahlâk fertlerde beraberlğin üstünde olan karşılıklı bir sevgi doğurmaz. Ancak hayat kanunlarından çıkarılmış davranış kaidelerinin tatbiki insandaki başka insanlarla birleşme kabiliyetini arttırır ve şuurun aşka dayanarak başka şuurla bir olmasını te» min eder.
İnsanın manevî kıymeti ya yükselecek yahut düşmeğe devam edecektir. Buna tabi olarak da Batı Medeniyeti ya yaşamağa devam edecek yahut soysuzluk ve ölüm uçurumuna yuvarlanacaktır. Ferdin sosyal kıymeti başkalarile birleşme kabiliyetine bağlıdır. Ailede, köyde, yazıhanede, fabrikada, atelyede ve bütün millette hüküm süren anlaşmazlık havası topluluk hayatının en esaslı ihtiyaçlarını bilmediğimizden ve onları karşüıyacak kabiliyette olmadığımızdan ileri gelir. Bir ev yapmak için iyi yontulmuş, sağlam ve birbirine iyice bitişen taşlarla çimento lâzımdır. Hayat kanunlarına itaat, insanların birbirile çatışmasına sebep olan müfrit fertçiliğe mâni olur. Egoizmi, çekememezliği, yalancılığı, iki yüzlülüğü, iftiracılığı meneder. Kaba bir şekilde davranmanın, asabiyetin, can sıkıntısının, başkalarının duygularına ehemmiyet vermemenin ne kadar tehlikeli bir şey olduğunu gösterir. Grubun birliğine mâni olan arızaları ve kötü huyları ortadan kaldırır. Ayni zamanda nezaket, cömertlik, iyi kalplilik, aşk ve feragat vasıtasile bizi birbirimize yaklaştırır. Öz varlığımızın icaplarını iyi bilen her ferd, bu suretle şahsî saadeti ile çocuklarının saadetinin cisimler arasında mevcut olan nizama boyun eğme kabiliyetine bağlı olduğunu anlar. Gerçi savaşmasını bilmek lâzımdır. Zira savaş şimdiye kadar hayatın şartf olmuştur, fakat harp harbi doğurur. Binaenaleph düşmanları affetmesini bilmeli, onlarla birleşmeli ve onları sevmelidir.
X Hayat kanunları ve beşerî toplulukların yapısı — İnsanın hakları ve ihtiyaçları — Hakikî ve sun'î ihtiyaçlarımız — Organizma topluluğu — Organik topluluk — Topluluk hayatının değişmesi. İnsan yaşamak, ırkını idame etmek ve zihnen gelişmek için müsait bir muhite muhtaçtır. Bu muhiti bulmak için de cemiyet halinde yaşar. Ferdin haşyat kanunlarına itaat etmesini temin edemeyen bir cemiyet en esaslı vazifesini yapmıyor demektir. Binaenaleyh var olması için bir sebep yoktur. Beşerî topluluk ayni zamanda hem canlılardan, hem ölülerden, hem de henüz doğmamış olanlardan mürekkeptir. Her insanın bu toplulukta bir yeri olmalıdır. Zira ferd bir mukavele ile bağlı olduğu için değil, dünyaya geldiği için topluluğun bir parçasını teşkil eder. Ortaçağdaki dinî seziş, Fransız rasyonalizminden çok daha derin bir şekilde realiteye nüfuz etmiştir. Topluluğun yapısı beşerî varlığın özüne tâbidir. Bir otomobilin benzin, yağ ve sudan başka kendisini idare edecek kimsenin düşünme kabiliyetine muhtaç olduğu gibi. insanın ihtiyaçları çok daha muğlâktır. Tabii bu ihtiyaçlar gayet çeşitli olan fizyolojik ve zihnî faaliyetlere tekabül eder. İnsanın otomobil gibi her ihtiyacını karşılayan bir idarecisi yoktur; organik ve manevî hayat için lâzım olan şeyleri dış âlemden ancak kendi gayreti sayesinde çıkarabilir. İnsanın ve vatandaşın hakları zihnî bir takım görüşlerden, mücerret mefhumlardan ibarettir. Ne müşahede edilebilir ne de ölçülebilirler. İnsanın ihtiyaçları ise aksine müşahhas şeylerdir ve tecrübe alanma girerler; yani müşahade edilebilir ve ölçülebilir şeylerdir.
Cemiyetin vazifesi her ferde en esaslı ihtiyaçlarını tatmin edebilecek maddî ve manevî muhiti yaratmaktır. Zira şahsiyetin azamî derecede gelişebilmesi için bu ihtiyaçların tatmini zaruridir. Cemiyetin gayesi ise mükemmel şahsiyetler meydana getirmektir, nasıl ki her ferdin gayesi, mükemmel bir cemiyetin kurulmasına yardım etmek ise. Tabii ihtiyaçlar yanında sun'î ihtiyaçlar da vardır. Sun'î ihtiyaçlar tatmin edilmemeleri zarar vermeyen ve ferdin gelişmesine mani olmayan ihtiyaçlardır. Meselâ alkol içmek, radyo dinlemek, film seyretmek, mütemadiyen tütün içmek ihtiyacı gibi Tecrübe insanın tam bir şekilde gelişmesi için hem hürriyete hem disipline, hem istikrara hem değişikliğe, hem emniyete, hem tehlikeye, hem faaliyete hem istirahate, hem tabiiyete, hem istiklale, hem sıcağa hem soğuğa, hem geceye hem gündüze, hem uykusuz kalmaya hem uykuya, hem maddî hem de manevî gıdaya muhtaç olduğunu göstermiştir. Her fertte bu ihtiyaçlardan bazılarım aşırı bir derecede tatmin etmek hususunda doğuştan bir temayül vardır; meselâ hürriyet, gıda, emniyet, ve istirahat ihtiyaçlarını aşırı derecede tatmin etmek ister. İlmin ve teknolojinin ilerlemesi bütün ihtiyaçlarını aşırı derecede tatmin edilmesini mümkün kılmıştır. Medenî insan bu temayülüne boyun eğdiği takdirde ahlaken, zihnen ve bedenen bozulur. İnsan bozulmamak, düşmemek için, ihtiyaçlarım ancak hayatın korunması, ırkın idamesi ve ruhun yükselmesi kanunlarının müsaade ettikleri nispette tatmin etmelidir. Organik ve zihnî faaliyetler ancak bu sayede vücudun yapısına uygun bir şekilde cereyan edecek ve insan, insan olarak vazifesini tam mânâsile yapmağa muktedir olacaktır. Ferdler birbirlerinden cinsiyet, yaş, fizyolojik ve zihnî kabiliyetler bacımından ayrılırlar. Bazıları diğerleri kadar zeki, bilgili, becerikli yahut kuvvetli olmadıklarından onların yaptıkları işleri yapamazlar. Bazıları düşünmek, bazıları hareket etmek için yaratılmıştır. Bazılarında da doğuştan başkalarına emir verme kabiliyeti vardır. Halbuki diğer bazıları kendilerini bile idareden âcizdirler. Beşerî topluluklara hususî bir şekil veren işte fertlerin ve ihtiyaçların çeşitliliğidir. İnsanlar müşahede edildiği takdirde bütün dünyada iki' çeşit işbirliği görülür. Birinci tipten olan birleşme birbirlerine zıt fakat tamamlayıcı unsurlardan müteşekkildir. Canlı bir vücudun organlarına benzer. Meselâ Almanyada Caumier, Fransada da Perron tarafından kurulmuş topluluk şekilleri gibi. Bu çeşit topluluklara organizma toplulukları denir. Meselâ baba anne ve çocuklardan meydana gelen tabii topluluk yahut iptidaî köyler veya bir toprağın bir aile tarafından işlenmesi böyledir. Endüstri teşebbüslerinin de böyle bir organizma topluluğu haline getirilmesi büyük menfaatler sağhyabilir. İkinci tip topluluklar ise, birbirlerine benzeyen fakat bir birlerini tamamlamayan elemanlardan meydana gelirler. Bunları ayni çeşitten organların bir araya getirilmesi ile meydana getirilmiş topluluklara benzetebiliriz. Meselâ birçok dimağların, midelerin, kalplerin ve ellerin bir araya gelmesi gibi. Bu topluluklara organik topluluklar denir. Bu çeşit topluluklara bir öğrenici sınıfı, bir tabur asker, doktorların yahut hukukçuların bir araya gelmesile kurulmuş cemiyetler, bir işçi sendikasi yahut din adamlarının topluluğu misal teşkil edebilirler. Organik topluluklar ancak ahenkli bir soyal organizma teşkil etmek maksadı ile diğer organik topluluklarla işbirliği ettikleri takdirde faydalı olabilirler. Egoistçe hareket ederek yalnız kendi kendini
geliştirmeğe uğraşan her organik topluluk, sosyal bünyede tıpkı insan vücudunda kanserin oynadığı gibi bir rol oynar. ... Organizma toplulukları ile organik toplulukların fertleri ancak hepsi beşerî varlıklar oldukları için birbirlerine eşittirler. Fakat potansiyel bir halde bulunan ırsî kabiliyetler ve zamanla kazanılmış istidatlarla, yaş, cinsiyet, fizyolojik, ahlâkî ve entellektüel kıymet bakımından hiç te eşit değildirler. Bununla beraber, ferdî kabiliyetler ve sosyal faaliyetler bakımından olan bu eşitsizlik şahsî kıymet müsavatsızlığını intaç ettirmez. Mide ile rektum dimağ ve gözler kadar lüzumludur. Bütün organlar kalbe, kalp de bütün organlara tâbidir. İşçiler nasıl patronun hizmetinde iseler, patron da işçilerin hizmetindedir. Bir organizma topluluğu içinde en mütevazi işe en yüksek iş kadar kıymet verilir. Seyahatin kazasız geçmesi, uçağı yapan mühendise ve makinistlere olduğu kadar pilotun maharetine tâbidir. Modern cemiyet, sayısız organizma toplulukları ile organik topluluklardan müteşekkildir. İçinde bulunduğu karışıklık da bu toplulukların, yani müesseselerin aralarında işbirliği etmemelerinden ve kuvvetli olmamalarından ileri gelmektedir. Bir topluluğun sağlamlığı, duvarın sağlamlığı gibi hem kendisini teşkil eden unsurların keyfiyetine hemde onları birleştiren perçine, başka deyişle unsurlarının ferdî ve sosyal kıymetine tâbidir. Her fert birkaç organisma topluluğunun ve birkaç organik topluluğun üyesidir, hattâ belki de bir okulun, bir sendikanın, meslekî bir derneğin yahut bir spor derneğinin üyesidir. Demek ki, sayıları nispeten az olan tamamen gelişmiş fertler birçok topluluklar üzerinde büyük bir tesir icra edebilirler. Zira bir topluluğun kıymeti tabii bir şekilde üyelerinin sosyal kıymeti yani başkalarile birleşme kabiliyetlerine tabi olarak değişir. Benzerlik yahut işbirliği üzerine kurulmuş bir topluluk, fertlerinin oldukça mühm bir kısmının rasyonel bir disiplin sayesinde değişmeleri ile kısmen de olsa karşılıklı sevgiye dayanan bir topluluk haline geldiği takdirde mutlaka muvaffak olur. Meselâ en yaşlılarından en küçüklerine kadar büyük anne ve büyük babaları, ana babaları ve çocukları ile birbirlerine çok benzeyen, birbirlerine tamlayıcı fonksiyonlarla ve karşılıklı sevgiyle bağlı olan bir ailenin muvaffakiyeti bul çeşitten bir muvaffakiyettir. Sakinleri davranışlarını rasyonelleştirerek, birbirlerini tenkitten ve birbirlerine karşı nefret duymaktan vazgeçen bir köy de bu şekilde muvaffak olur. İşçilerle patronların arasındaki münasebetlerin tamamen değişmesi için, hayatın esas kanunlarına itaat etmeğe karar vermeleri kâfidir. Böylece sanayi müessesesi sosyal sınıfların savaş alanı olacak yerde beraberliğe ve karşılıklı sevgiye dayanan bir topluluk haline gelir. Böylece muvaffakiyeti de temin edilmiş olur. Zira insan mecburiyet ve korkunun tesiri altında çalışır, mes'ut olduğu ve benimsediği bir müessesede çalıştığı zaman ise yaptığı iş hem keyfiyet hem kemmiyet bakımından pek çok artar. Medeniyetimizin karşılaştığı en büyük meseleler, davranış kaidelerinin tatbik edilmesi ile halledilebilir. Zira kollektif hayatın muvaffakiyeti her ferdin sosyal olduğu kadar şahsî kıymetine bağlıdır.
BÖLÜM VII DAVRANIŞ KAİDELERİNİN ÖĞRETİLMESİ — RASYONEL BİR ŞEKİLDE DAVRANMA KABİLİYETİ. Davranış kaidelerinin öğretilmesi Rasyonel bir şekilde davranma kabiliyeti Kendi kendini idare edememezlik — Sebepleri — Cehalet — Zihnî ve ahlâkî kabiliyetsizlik — Aşağı insanlar. Yaşadığımız devrin karakteristik vasfı medeniyetin garip bir şekilde muvaffakıyetsizliğe uğramasıdır. Kollektif hayatımızı dirayetle idare edemedik. Ayni şekilde ferdî hayatımızı da idare etmesini bilmiyoruz. Bu kendi kendini idare edememezlik. devrimize has bir vasıftır. Homo Sapiens bir hayal olmuştur. Hakları meşhur beyannameye mevzu olan insan, belki de on sekizinci asırda yaşıyan atalarımızın zihninde doğmuş mücerret bir mefhumdan ibaretti. Artık hürriyetlerini hakiki menfaatlerine uygun bir şekilde kullanmasını bilen insan kalmamış gibidir. Tekâmülün muayyen bir anında zekâ bizi hayvanî otomatizmden kurtardı. Fakat zekânın biz insanlara, insiyak kadar güvenilir bir klavuz olmadığı görülüyor. Soyumuzun bozulmuş olması da mümkündür. Fidyas'larm, Virgile'lerin ve Dante'lerin muasırları gerek bedeni gerek manevî bakımdan bizden çok üstün değil miydiler? Bütün an'anevî disiplinlerden kurtulmasını bildik, fakat ilmin yardımı ile organik ve zihnî hayatımız için sağlam bir zırh yapamadık. Kendi kendimize karşı tamamen müdafaasız kaldık. Düşüncelerimizi intizama sokmak, iştihalarımızı kontrol etmek, şahsî hayatımızı bir disipline tâbi tutmak ve çocuklarımızı yetiştirmek hususunda ne kadar kabiliyetsiz olduğumuz açıkça bellidir. Bu muvaffakıyetsizlik, neticesini teşkil ettiği davranış şeklinin ne kadar mânâsız olduğunu gösteriyor. Bugün, bütün buhranlar esnasında olduğu gibi, maskeler düşüyor ve insanlar hakikî çehreleri ile meydana çıkıyor. Bu çehrelerde cehaletin, budalalığın ve zaafın damgasını görüyoruz. Düşüncelerimizi, hislerimizi ve hareketlerimizi idare etmeğe muktedir olamayışımızın sebebi nedir? Bunun iki sebebi vardır. Evvelâ rasyonel davranış prensiblerni bilmeyişimiz, sonra bu prensipleri anlamak ve tatbik etmek hususundaki kabiliyetsizliğimiz. Bugünkü çılgınca âdetlerimizin zihnî meleklerimizin kifayetsizliğinden ziyade, cehaletimizden ileri gelmesi muhtemeldir. Bize kendimizi idare etmeyi öğretmediler. Okullarda yalnız zihnî terbiye ile meşgul olunuyor, ahlâkî terbiye ya hiç yoktur yahut tesirsizdir. Zengin fakir, genç ihtiyar, işçi patron, hiç kimse herkes için ayni olan muayyen kaidelere göre hareket edilmesi gerektiğini anlamıyor. Halbuki bu lüzum kendilerine öğretildiği takdirde, birçok insanlar bunu anlıyabilirlerdi. Dünyanın değişmez ve ebedî kanunlarına göre kurulduğunu anlamak için büyük bir zekâya ve derin bir kültüre ihtiyaç yoktur; bizim de bu kanunlara tâbi olduğumuzu, bu kanunlara karşı gelmenin .tehlikeli olduğunu, ısturabdan kaçınmanın ve vazifemizi yapmanın en emin çaresinin vücudumuzun ve ruhumuzun yapısına göre yaşamak olduğunu herkes anlayabilir. Sokratm söylediği gibi vazife menfaatle birdir. Daha stoik felsefe taraftarları bile tabiata ayak uydurmak zorunda olduğumuzu biliyorlardı. Rasyonel davranış kaideleri ailede ve okulda öğretilmiş olsaydı,
muhakkak ki, hayatımızı hakimane bir şekilde idare etmek san'ati pek çok gelişecekti. Bununla beraber, fazilet iyinin bilinmesinden ibaret değildir. Sokrat insanın iyi olanı bildiği halde kötülük edeceğini kabul etmiyordu; zira her insan daima kendi menfaatini arar. Fakat Sokrat insan zekâsına fazla kıymet veriyordu. Halbuki rasyonel bir şekilde davranma kabiliyetini kazandırmak için zekânın kâfi olmadığı açıkça bellidir. Davranma kabiliyeti zihnî ve ahlâkî elemanlardan mürekkeptir. Bir taraftan bazı kaidelere uygun olarak hareket etmenin lüzumunu kavrayacak kadar zeki, diğer taraftan da kendini bu kaideleri tatbik etmeğe zorlıyacak kadar irade sahibi olmak lâzımdır. Aramızda kaç kişi bu manevî seviyeye ulaşablir? Doğrusunu söylemek lâzım gelirse, nasıl herkes tam bir atlet olamazsa ayni şekilde herkes kendine hâkim olacak kabiliyette değildir. Sokrat'ı, Zenon'u, Veli Akinas'lı Thomas'ı takip edenlerin sayısı daima az olmuştur. Kendi kendini idare etme kabiliyeti tıpkı bir lokomotifi yahut bir uçağı idare etmek gibi bir takım bedenî ve zihnî meziyetler ister. Bazıları bu meziyetlere sahiptir, bazıları değildir. Her fert diğerlerinden asabî ve manevî anerjisinin kıymeti bakımından ayrılır. Bu kıymet çok büyük yahut çok küçük olabilir. Vücudun cesameti bakımından bir insan bir diğerinden pek az farklıdır. Halbuki ruhların aşırı şekilleri arasında, bir köstebek yuvası ile Everest tepesi arasında olduğu kadar fark vardır. Gerçi mücerret insanın, yani filozofların ve ilâhiyatçıların hayallerinde yarattıkları insanın, daha doğrusu beşerî şahsiyetin kendisini idare etmeğe muktedir ve hareketlerinden mes'ul olduğunu biliyoruz. Fakat Homo Sapiens unvanının müşahhas insana ne nispette uyduğunu bilmiyoruz. Hayatımıza istikamet verirken müşahhas insan mevzuubahistir, mücerret insan mefhumu değil! Şimdi beşerî şahsiyetin varlığım değil, muayyen bir memlekette yaşıyan insanlardan kaçta kaçının fizyolojik, zihnî ve sosyal hayatlarını muvaffakiyetle idare etmeğe muvaffak olduklarını incelememiz lâzımdır; kaçta kaçı mukadderatın kendilerine tâyin ettiği vazifeyi, kır ve orman hayvanlarının kendi vazifelerini yaptıkları kadar iyi bir şekilde ifa edebilecek kabiliyettedirler? Bu hususta hiçbir istatistik bize kat'î bir cevap veremez. Fakat bazı milletlerin, üstün körü ve eksik bir şekilde olsa bile gözden geçirilmesi, ferdî ve sosyal hayatta muvaffakıyetsizliğe ne kadar sık rastlandığını gösterir. Bu muvaf fakiyetsizlklerin belirtileri derhal göze çarpar. Bütün fertlerin içkiye düşkün olması, ailenin dağılması, terkedilmiş yahut boşanmış kadınlar, terbiyeden mahrum, iyice gelişememiş ve sayısı az olan çocuklar, her sosyal gurupta derinlere kök salınış çekememezlik ve ayrılıklar (bu ailede, atelyede, yazıhanede, fabrikada, köyde hattâ üniversitede, hastahane ve hayır müesseselernde görülür) her yerde anlaşmazlık ve müşterek bir esere beraberce çalışma kabiliyetsizliği bu belirtilerdendir. Bu belirtiler derin zihnî ve hissî teşevvüşlerin ayni zamanda zihnî faaliyetlerin gelişmesindeki kusurların ifadesidir. Bugün halkın büyük bir kısmı rasyonel bir şekilde davranma kabiliyetinden mahrumdur. Aramızda tam olarak gelişemiyen yahut kusurlu bir şekilde gelişeu bir takım insanlar vardır; medenî insanların çoğunun akıldan mahrum olduğu bir vakıadır. Büyük demokrasilerin kurulduğu devirde, bu aşağı insanlar meselesi mevzubahs değildi. Ne Jefferson, ne Franklin, ne de İstiklâl Beyannamesini imzalayanlardan
hiçbiri, torunlarının hürriyetten istifade etmek için şart olan zihnî kabiliyetten mahrum olacaklarını ve saadet peşinde koşmanın korkunç bir felâketle neticeleneceğini tahmin etmiyorlardı. Diderot, Helvetius ve on sekizinci asrıh diğer filozofları müşahhas beşeriyete bakmağa tenezzül etmediler. Zekâları bir takım matematik mücerret mefhumlarla uğraşmaktan hoşlanıyordu. Ruhun patolojik tarafını bilmiyorlardı. Sanayi ihtilâlinin ileride halkın fizyolojik ve zihnî durumu üzerinde yapacağı tesirleri tahmin etmiyorlardı. Onun içindir ki, kendi hayatlarını idareden âciz kimselerin yer alamıyacakları bir sosyete kurdular. Liberal doktrin, insanların hakikî durumları nazarı itibara alınmadan kuruldu. Şimdi ise bizzat medenî milletlerin dünyaya getirdikleri sayısız barbarların istilâsına uğramış bulunuyoruz. Bu barbarların zihnî ve teessürî kusurları medenileşmelerine mâni olmaktadır. Gayet mühim olan bu aşağı insanlar problemi, yalnız ahlâkı değil, ayni zamanda jenetiği, fizyolojiyi ve psikiyatriyi ilgilendirir. Bu probleme bir çare bulmak için, şahsiyette bozukluk meydana getiren organik ve zihnî kusurların sebeplerini aramak lâzımdır.
II Rasyonel davranışa mâni olan ırsî kafoiliyetsMîk — Kusurların tipolojisi — Kısmî ve tamamı kabiliyetsizlik — Soyu bozulmuş olanların sayısı. Birçok insanlar dünyaya gelirken beraberlerinde getirdikleri kusurlar yüzünden kötü hareket ederler. Bu ırsî kusurları sonradan kazanılmış kusurlardan ayırmak çok zordur. Zira biz ayni zamanda hem ırsiyetin hem de muhitin mahsulüyüz. Muhitin tesiri çok defa doğuştan mevcut olan kusurların gelişmesine sebep olur. Meselâ alkol düşkünlerinin çocuklarında ruhun ve dokuların doğuştan diğer çocuklarmkinden aşağı olduğu müşahade edilebilir. Bu kusur aile muhitinin karışıklığı, pisliği, cehaleti ve sefaleti yüzünden daha ciddî bir hal alır. Doğuştan mevcut olan kötü huylar, hayat boyunca azalacak yerde, hemen hemen her zaman gelişirler. Yalnız anne ile babasını değil, ayni zamanda daha uzak atalarını da tanıdığımız bir kimseyi çok defa derhal tanıyabiliriz. Bazı yüz hatları ve Galton'un dediği gibi bazı ruhî meziyetler bazen birkaç nesil boyunca bir ailenin mümeyyiz vasfını teşkil ederler. Zihnî zafiyet ve delilik hususunda da ayni şey söylenebilir. Canilik ise ancak ruhî bir hastalığın eseri olduğu zaman, ırsî olarak intikal eder. Rasyonel davranış hususunda bir hırsızın yahut bir katilin oğlu, bir delinin oğlundan daha kabiliyetlidir. Davranışları doğuştan sahip oldukları kusurlar yüzünden kötü olan insanlara cemiyetin bütün tabakalarında rastlanır: zenginler arasında olduğu kadar fakirler arasında, aydınlar arasında olduğu kadar işçiler ve köylüler arasında bu tip insanlar vardır. Zira beşer nevini ıslâh, disiplinler arasında en az bilinenidir. Alkol düşkünleri ve uyuşturucu madde tiryakileri ile frengililerin ahfadı arasında da bu aşağı insanlara sık sık rastlanır. Bunların ahlaken düşkün kimselerin, budalaların, aptalların ve kötü cinsî itiyatları olan kimselerin bulunduğu soylardan geldikleri de vakidir. Fakat yüksek ahlâklı aileler arasında da bulundukları görülür, zira veraset kanunlarına göre bir atanın asabî yahut zihnî kusuru, ahfadından birinde yahut birkaçında birden ânî bir şekilde tekrar meydana çıkabilir. Bu insanlar daha
doğuşlarından evvel, kendi hayatlarını idare kabiliyetinden ya kısmen yahut tamamen mahrum kalmağa mahkûmdurlar. Bu insanların tipleri birbirinden çok farklıdır: hayatın güçlükleri karşısında kendi içlerine kapanan, bütün manialarda derinden yaralanan yahut kâfi derecede düşünmeden harekete geçen aşırı hassas insanlar, hayatları daima teşebbüslere atılmak ve hiçbirini bitirmemekle geçen istikrarsızlar, hayalperestler, boş ümitlere kapılanlar, asla gerçekleşmeyen plânlar arasında bocalayıp duran iradesizler; muhakemeleri yalmş olan ve hâdiselerle insanlar hakkında verdikleri hükümlerde daima yanılan kimseler, patolojik bir hareketsizlik içinde eli kolu bağlanan tembeller, başkâlarmı çekemeyen ve harekete geçmeğe muktedir olamadıkları için başkalarını tenkid etmekle iktifa edenler, haya duygusunun yokluğundan en ahlâka aykırı marazî huylara kadar türlü teessürî kusurlarla kendilerini belli eden ahlâkan sukut etmiş budalalar. Bunların yanmda sayısız küçük insanlar, zayıflar ve korku «yüzünden merhametsizleşen yarı hastalar vardır. Belki de bazı milletlere has olan kötü kalpliliğin ve kinin asıl menşei de zaaf, budalalık ve korkudur. Nihayet, bilindiği gibi zekâ bakımından asla on yahut on iki yaşını aşmayan pek çok insan da var. Gerçi bu saydığımız kusurlar arasmda ancak kısmen ırsî olanları vardır. Bunların dokuların yahut şuurun yapısından mı, yoksa gelişme esnasında edinilmiş kötü huylardan mı ileri geldiklerini tâyin etmek imkânsızdır. Bununla beraber, zekânın azamî derecede bozuk olması, aşırı bir atılganlık, atalet ve merhametsizlik vücudun ve ruhun menşe itibarile keyfiyet bakımından kusurlu olduğunu gösterir. Kendi kendini idarede kifayetsizlik göstermenin de muhtelif dereceleri vardır. Halkın küçük bir kısmının hareket tarzı çoğunluk için tehlike teşkil edecek mahiyettedir. Bu küçük kısmı teşkil eden vatandaşlar, hayatlarını ve kendi kendilerine idare etmekten tamamen âcizdirler. Bu kısımda deliler, budalalar ve caniler vardır ki, bunları nezaret altına almak lâzımdır, ikinci bir kısım da vardır ki, burada bedenî ve zihnî bakımdan kuvvetim kaybetmiş insanlar vardır. Bunlar topluluk için bir tehlike teşkil etmekle beraber, ona yük olurlar. Bunlar sıhhatçe zayıf kimseler, veremliler, muhitlerine intibakları imkânsız olanlar ve işsizliği meslek edinenlerdir. Üçüncü bir kısım vardır ki, bunda maddî hayatlarını idare etmeğe muktedir olan, fakat ahlâk duygusundan mahrum oldukları ve bilhassa dedikoduya ve iftira etmeğe alıştıkları için toplulukta karışıklığa ve ayrılığa sebep olan sayısız kimseler vardır. Bu insanlara cemiyetin bütün tabakalarında; zenginler, fakirler, işçiler, patronlar, dinsizler, protestanlar, museviler ve katolikler arasında rastlanır. Kendi kendilerini idarede kısmen kabiliyetsizlik gösteren kimseler arasında, menşeleri ırsî olan temayüllere uyanları ve gördükleri terbiye ile muhitlerinin kurbanı olanları tesbit etmek imkânsızdır. Fakat rasyonel bir şekilde davranış hususunda kısmen kabiliyetsizlik gösteren bu insanlar, cemiyet için, tamamen kabiliyetsiz olduklarından nezaret altına alınanlardan çok daha zararlıdırlar. Atalardan kalma kusurları yüzünden hayat kanunlarına uygun bir şekilde davranmağa muktedir olmayanların nispeti ne kadardır? Bugüne kadar frengi tevarüs etmiş olanlardan, alkol düşkünlerinden dünyaya gelen ve zekâca geri, ahlâksız yahut deli kimselerden doğan çocukların sayısı tespit edilmemiştir. Amerikada yapılan istatistikler, bilindiği gibi halkın % 4 ilâ 5 inin zihnî teşevvüşlere müsait kimselerden, % 3 ünün de canilerden mürekkep olduğunu göstermektedirler
ki, zihnen geri kalmış kimseler buna dahil değildir. Demek ki, Birleşik DevleÜerde bin kişi arasında en az yüz kişi, hayatta güdülecek ahlâki disipline uyacak kabiliyette değildir. Bizde ırsî olarak kusurlu kimselerin sayısını tahminî olarak bile gösterebilecek istatistikler mevcut değüdir. Fakat biliyoruz ki, bizde delilerin sayısı Birleşik Devletlerde olduğu kadardır. Halkmuzdaki kusurların çoğu ırsî değildir. Halkın yarısından fazlasının hayatta akıllıca davranmayı mümkün kılacak kadar iyi bir şecereye sahip olması ihtimal dahilindedir.
III Rasyonel davranışı imkânsız kılan sonradan kazanılmış kusurlar — Fizyolojik ve ahlâkî terbiye noksanlığı — Yanlış terbiye — Alkol düşkünlüğü. Birçok insanlar iyi bir şecereye sahip oldukları halde, ırsî kusurları kadar büyük kusurlar edindikleri için, rasyonel bir şekilde davranma kabiliyetinden mahrumdurlar. Bu kusurlar hamileliğin, doğumun ve çocuğun gelişmesinin kötü şartlar altmda vukubulmasından, bakterilerin, virüslerin, frengi mikrobunun vücuda saldırmasından, vücudun alkol ve diğer zehirli maddelerle zehirlenmesinden yahut daha hayatımızın başlangıcında edindiğimiz kötü alışkanlıklardan meydana gelirler. Budalalık vak'alarmdan % 25 nin cenin anne karnında iken yahut doğum esnasında veya daha ilk çocukluk senelerinde dimağ gelişmesinin sekteye uğramasından yahut o zaman husule gelen teşevvüşlerden ileri gelmesi muhtemeldir. Ruhun gelişmesi vücudun gelişmesine tâbidir: bunun içindir ki, ilk çocukluk senelerinde ve gençlikte andokrin guddeleri ile sinir sisteminde vuku bulan teşevvüşler daima şuura tesir ederler. Alplerde, Himalayalarda, ve Birleşik Devletlerde Büyük Göller bölgesindeki yüksek vadilerde iyot noksanlığı vardır ki, bu tiroid guddesinin gelişmesine mâni olur. Bu yüzden çocuklarda gudde bozukluğundan ötürü ahmaklık görülür. Sinir sisteminin muvazenesi, ruhun ahenk içinde olması ve derinliği geniş bir mikyasta, dimağın ve guddelerin teşekkülü esnasında alman gıdaların terkibindeki kimyevî unsurlara tâbidir. Meselâ vitaminle madensel tuzların azlığı, proteinli maddelerin kifayetsiz yahut kötü olması bazı zihnî ve ahlâkî kusurlar tevlid edebilir. Kahve, beyaz ekmek, şeker, reçel hattâ bazen içki ile beslenen çocukların sinir sistemi ile organları tabii kusurlu olacaktır. Ayni şekilde, lâzım geldiği kadar fosfor ve kalsiyum verilmemesi, çocuğun iskeletine kemik hastalığının damgasını vurur. Gıda mahrumiyeti de çocukluk senelerinde insanın vücudunda ve ruhunda silinmesi imkânsız izler bırakır. Bir takım fizyolojik ve zihnî alışkanlıklar da vardır ki, onlar da şahsiyetin üzerinde yok olması imkânsız bir iz meydana getirir. Bu alışkanlıklar, tıpkı yere basılınca yürüme alışkanlığı gibi modern sosyete ile temas edilir edilmez kolaylıkla kazanılır. Meselâ konfor alışkanlığı, fena havadan, soğuktan ve sıcaktan çekinme alışkanlığı, sporun icap ettirdiği gayret hariç herhangi bir bedenî yahut manevî gayrette bulunmaktan nefret etme alışkanlığı, dikkatini dağıtma alışkanlığı, zekâyı gayet sığ
meselelerle uğraştırma alışkanlığı, ahlâkî mes'uliyettten sıyrılma, gevezelik etme bütün iştihaları disiplinsiz bırakma alışkanlığı, fazla,, pek az yahut fena hazırlanmış gıdalar almak itiyadı, pek çok yahut pek az uyumak alışkanlığı, cinsî iştihayı aşırı bir derecede yahut anormal bir şekilde tatmin etme alışkanlığı, aşırı içki içme alışkanlığ gibi. Zengin tabakaya mensup olan genç ekseriya zekâ azlığı, kibiri, egoizmi ve realiteyi kavrama kabiliyetsizliği ile bellidir. Zekâ dar, sarih ve mücerrettir ve ancak ferdin menfaati icap ettirdiği nispette müşahhasa tatbik edilebilir. Kibir ve egoizm ise hudutsuzdur; böylece her türlü gelişme akim kalır. insanlar medeniyeti sarsan olayların mânâsını hiç nazarı itibara almamaktadırlar; etrafında dünya yıkılırken onlar yalnız gıda; şarap ve tütün temin etmekten başka bir şey düşünmemektedirler, Hepsi bir ıslah evinde bulunan bir suçlu gibi kendi içlerine kapanmıştır. Kurtuluş imkânları da pek azdır. Maamafih daha yaşlı insanlar arasında, daha atılgan, daha açık sözlü, daha bilgili kimseler vardır: bunlar hakikati sezmekte, iyiyi kötüden ayırmakta fakat ne birini ne de ötekini tercih etmektedirler. Dante'nin cehennemin ilk katında rastladığı ne Tanrıya sadık, ne jde Ona karşı gelen melekler gibi bitaraf kalmaktadırlar.
IV Rasyonel bir şekilde davranma istidadı — «Homo Sapiens» nadir rastlanan bir yaratıktır. Soyu, ahlâkı bozulmuş olan kimselerin ve budalarm teşkil ettikleri muazzam sürü içinde, her şeye rağmen rasyonel bir şekilde davranma istidadını gösteren insanlar çoktur. Bir defa iyi bir şecereye sahip olan bütün çocuklar böyledir. Sonra her şeye rağmen sıhhatli kalmış olan reşitler ve bilhassa olgun yaşa gelmiş olmalarına rağmen gençliğin yumuşaklığını ve taravetini muhafaza edenler gelir. Şehirlerde, kırlarda olduğu gibi şeref, ahlâk ve cesaretle ilgili an'anevî alışkanlıkları muhafaza etmiş olan oldukça mühim bir azınlık vardır. Manevî bakımdan az çok sukut etmiş yahut alkolün, veremin veya frenginin kemirdiği ailelerde bile halâ normal fertler mevcuttur. Bugünkü bozulma herhalde tedavisi imkânsız bir şey değildir; zira bu bozulma plâzmadaki bir bozukluktan ziyade ferdin bulunduğu muhitin tesiri altında zayıflamasından ileri geliyor. Başka deyişle bu bozulma ırkî bir zafiyetin ifadesi değildir. Medeniyetimiz büyük bir tehlike karşısında bulunmakla beraber, hristiyanlığm ilk asırlarmdaki Roma medeniyeti gibi ümitsiz bir durumda değildir. Hakikaten de o devirde imparatorluğun kurucularının sülâlesi sür'atle sönüyordu ve onların yerine köleler geçmişti. Modern insanların gerilemesi ise bilhassa hayat ve düşünce tarzlarından ileri gelmektedir. Fransada ve Yeni Ingilterede tamamen sukut etmiş halk toplulukları vardır. Öyle görülüyorki Britanyada yakın akrabalığın alkol düşkünlüğünün, veremin ve kanserin kemirdiği bazı köylerde ırsî meziyetler asla tekrar meydana çıkmıyacâktır. Fakat orada yaşayanların soyları bir yeniden doğuşu mümkün kılacak kadar iyidir; birçok çocuklar bedenî bakımdan hayat kanunlarına uygun bir şekilde hareket etmek istidadına sahip olarak doğarlar; bu çocuklarda potansiyel halde atalarımızdan kalma fizyolojik ve zihnî kabiliyetler mevcuttur.
İnsan yavruları tıpkı hayvan yavruları gibi, ilk sabah ışığında, neş'e içinde tabiat kanunlarına uygun olarak büyürler. Kendiliklerinden realiteye nüfuz ederler. Aile ve okul onları bozmadan evvel, bu çocuklar heyecanla bir işe atılmağa, sevgi duymağa ve bir ideal uğruna kendilerini feda etmeğe hazırdırlar. Onları hayatın ebedî kanunlarına itaat etmekten hiçbir şey alıkoymaz. Bunun içindir ki, bir memleketin bütün esaslı, beşerî problemler karşısındaki tavrını değiştirmeğe çalışmak hiç te ütopik bir şey değildir. Aramızda Homo Sapiens adına lâyık olanların nispeti ne kadardır? Davranışları rasyonel olan kimselerin istatistiğini yapmak imkânsızdır. Bir adamın kendi hayatını ve başkalarının hayatını akıllıca idare etmeğe muktedir olduğunu, ne mesleğindeki muvaffakiyeti, ne siyasî mahareti, ne ilmî bilgisi, ne de kahramanlığı gösterir. Elimizde mizacı, muhakemeyi, sinir muvazenesini, ahlâk duygusunu ve ruhî sağlamlığı tespit edecek testler yoktur. Gerçi psikolojik »yaş ölçüsü çok faydalı bir şeydir. Zekâca geri kalmış insanları tespit etmek imkânını verir. Zekâca geri kalmış insanlar ise akıllıca davranmağa muktedir değildir. Diğer taraftan ne yüksek bir entellektüel. seviye, ne de zor imtihanlarda muvaffakiyet dirayete delil sayılamaz. Fertler arasında yalnız hayatın muvaffak olup olmaması ile anlaşılan muazzam farklar vardır. Söylendiğine göre New York'tan birdenbire birkaç yüz insan kaçırılsa, bu şehir tamamen felce uğrarmış. Kendilerini ve başkalarını idare etmeğe muktedir olanların sayısı muhakkak ki, çok küçüktür. Hattâ o kadar küçüktür ki, dirayet dünya yüzünden tamamen kalkmış gibidir. Fakat acaba bu bir evhamdan ibaret değil midir? Dünya eskiden daha mı dirayetli idi? Bugün kendilerini idare edemeyenlerin sayısı eski sitede, ortaçağda yahut on sekizinci asırda olduğundan daha mı fazladır? Gerileme devirleri muhakkak ki, diğer devirlerden beşerî posanın fazlalığı ile ayrılır. O zaman aydın zümre, zayıflarla kusurluların çoğunluğu altında ezilir. Belki tarihin bazı devirleri kısa bir zamanda kendilerini hakikaten idare etmeğe muktedir insanların yetişmesi ile hususiyet kazanmıştır. Meselâ Perikles devri, Roma imparatorluğunun kuruluş devri ve katedraller devri. Thomas Jefferson da o devirde yaşıyan Amerikalıları hürriyete lâyık kimseler olarak görmeseydi, İstiklâl beyannamesini yazmazdı. Yeryüzündeki hayvanlar ve göklerde uçan kuşlar gibi, Homo Sapiensde medeniyetin ilerlemesi karşısında gerilemiştir. iİnsanı Rasyonel Davranış Kaidelerini Tatbike Nasıl ' Hazırlamalı? İnsan rasyonel davranış kaidelerini tatbik edebilecek bir hale getirilmezse, bu kaideler bir takım zihin oyunları olarak kalır. Yalnız çocuklarm ve reşit insanlardan pek az bir kısmının öğrenebileceği şeyleri, herkese öğretmeğe kalkmak boştur. Biz, modern insanlar, rasyonel olarak davranmağa muktedir değiliz; ırsî ve sonradan kazanılmış kusurlar davranış kaidelerini anlamamıza ve tatbik etmemize mânidir. Bunun içindir ki, Batı Medeniyeti büyük bir tehlike karşısmdadır. Hattâ beyaz ırkın istikbali de büyük bir tehdid altındadır. Ümid edelim ki, Batı milletleri hastalık tedavi edilemez bir hale gelmeden evvel onu teşhis edecek ve ne nispette ilerlediğini anlıyacaklardır. insanı davranış kaidelerini öğrenmeğe nasıl hazırlamalı? Her insana şahsiyetin inşası için elzem olan anotomik ve zihnî özü nasıl kazandırmalıdır?
BÖLÜM vin HAYATTA TATBİK EDİLECEK KAİDELERİN ÖĞRETİMİ I Bu öğretimin hususî karakteri — Örnek ihtiyacı. Kendi kendini idare bir zekâ ve mizaç meselesidir. Her şeyden evvel hayatta tatbik edilecek kaideleri bilmek, sonra bu kaidelere itaat etmek, zihnî ve fizyolojik alışkanlıkları ona göre değiştirmek iradesini göstermek lâzımdır. Hayatımızı iyi bir şekilde idare etmek için, hem teorik hem de pratik bir çıraklık devresine ihtiyaç vardır. Küçük çocuklarda tıpkı köpek yavrularında olduğu gibi bilhassa terbiye metodlarına baş vurmalı ve hisse hitap etmelidir. Davranış kaidelerini ve onların dayandıkları ilmî temelleri, tabiat tarihi, coğrafya yahut gramer gibi bir takım didaktik dersler halinde öğretmek kolay olurdu. Her iyi öğretmen bu vazifeyi mükemmelen başarabilir. Fakat çocukları bu kaidelerin tatbikine alıştırmak için bambaşka bir metod kullanılmalıdır. İnsan nasıl bir aerodinami dersi dinlemekle bir uçağı idare etmeyi öğrenmezse, ayni şekilde ahlâk yahut sosyoloji dersi dinlemekle kendini idare etmeyi öğrenmez. Hangi şartlar altında olursa olsun bizi otomatik olarak doğru yola sevkedecek refleksler ancak tatbikat sayesinde geliştirilebilir. Davranış kaidelerine itaat, ancak insiyaki olursa mükemmel olur. Daha küçük yaşta iken iyiyi ve kötüyü öğrenerek ona göre hareket etmeğe alışan insan, bütün hayatı boyunca kötüden çekinmek ve iyiyi tercih etmek hususunda hiç güçlük çekmez. Nasıl ateşe yaklaşmaktan çekinirse ayni şekilde kötülüğe de yaklaşmaz. Sözünde durmamak, yalan söylemek yahut ihanet etmek ona yalnız yasak değil, ayni zamanda imkânsız şeyler olarak görünür. Fertte bu gibi tepkilerin gelişmesi için, ahlâk kaidelerinin tam ve devamlı bir şekilde tatbik edildiği bir muhite ihtiyaç vardır. Hayatta tatbik edilecek kaideler insana ancak örnek vasıtasile tesirli bir şekilde öğretilebilir. İnsanda, tıpkı maymunda olduğu gibi doğuştan bir taklit temayülü vardır; fakat kötülüğü iyilikten daha kolay taklid eder. Çocuk tanıdığı, bahsini işittiği yahut hikâyesini okuduğu kimselerin düşünüş ve hareketlerini kendine mal eder. Filânca arkadaşım, falanca öğretmenini, annesini tyahut akrabasını örnek olarak alır ve kendini onlara benzetir; bilhassa sinama kahramanları yahut gazetelerde ve bazı mecmualarda bahsedilen hakikî yahut "hayalî şahsiyetler ona örnek olur. Fenelon «Çocuklar, hareketlerine dikkat etmeğe lüzum görmeyen bir takım faziletsiz kimselere tevdi edildikleri takdirde, çocuklardaki bu taklid temayülü pek çok fenalıklara sebep olur» der. însan ancak inandığı şeyleri iyice öğretebilir. Çocuk iki yüzlülüğü derhal farkeder. Başkalarına iyi davranmasını öğretmeden evvel bizzat iyi davranmak lâzımdır. Bunun içindir ki, hayat teknolojisi iiçn hususî bir muhite başka deyişle entellektüel, fizyolojik ve ahlâkî davranış kaideleri tatbikatının âdet haline geldiği sisyal bir guruba ihtiyaç vardır. Bu muhiti ne aile ne de okul tam mânâsile temin etmiştir. Zira öğretmenlerin ve ana babaların kendileri bile hayatın esas kanunlarına her zaman itaat etmezler. Bugün okulda tedrisat, zekânın az çok sığ bir şekilde işlenmesinden ibarettir, bu kültür bütün gençliğe ayni şekilde sürülen ince bir cîlâ tabakasıdır. Terbiye ile
meşgul olanların çoğu ruhun entellektüel olmayan faaliyetlerinden, bilhassa ahlâk duygusu ile güzellik duygusundan bihaberdirler. Yeni tedrisatın muazzam gayreti, bilhassa şahsiyetin entellektüel ve sosyal cephesine yönelmiştir. Montessa okullarında, John Dewey'in okullarında, Decroly sisteminin ve Dalton plânının tatbik edildiği okullarda, her yaşta çocukların şahsiyetini geliştirmek için birçok usuller tatbik edilir. Fakat bu çocukların çoğu cemiyetteki tabii rollerini ifa etmekten âciz kalırlar. Gariptir ki, bugün medeniyetin çöküşüne tamamen pasif kalan gençler okulların yetiştirdikleridir. Bu gençler, pek az bilgili, becerikli, kurnaz, mızıkçı ve karakterden, ahlâk duygusundan tamamen mahrum görünmektedirler. Bu kusurlar tedrisatta mühim bir boşluk ' bırakılmasından ileri gelmiyor mu? Bugün çocuklarda iradeyi terbiye etmeğe, nefse hâkimiyeti geliştirmeğe çalışan kaç pedagog vardır? Aile, umumiyetle çocukların terbiyesi bakımından kötü bir muhittir. Zira modern ana babaların çocukların ve gençlerin psikolojisinden haberleri yoktur. Ya çok saf, ya çok sinirli, ya çok yumuşak, ya çok serttirler. Çoğu çocuklarına bir takım kusurlar aşılamak san'aitini geliştiriyor gibidir. Her şeyden evvel mesleklerini, işlerini ve eğlencelerini düşünürler. Ailelerinde kaba hareketlere, kavgalara, egoistçe davranışlara, içki düşkünlüğüne şahid olan çocukların sayısı çok fazladır. Ana babaları vasıtasile hayatı bu yoldan tanımıyan çocuklar da, onu kaçınılmaz bir şekilde, ergeç arkadaşlarından öğrenirler. Mübalâğaya kaçmadan denilebilir ki, hangi sosyal tabakaya mensup olurlarsa olsunlar birçok modern ana babalar çocuklarını İâyikile yetiştiremiyecek kadar cahildirler. Okullar da ana babaların yerini tutacak duruma erişememişlerdir. Zira öğretmenler çoğu zaman öğrencilere, ana babalarmdan daha iyi örnek olamazlar. Montaigne'in söylediği gibi çocuklar yalnız mefhumlara ve sözlere değil, bilhassa örneklere ve eserlere muhtaçtırlar. Velhasıl bugün gençliğe nasıl davranacağını ne aile, ne de okul öğretebilir. Bundan dolayıdır ki, bu gençlikte bir aynada imiş gibi öğretmenlerin alelade şahsiyetlerinin aksi görülür. Bugün tedrisat, hakikatte imtihanlara hazırlanmaktan ibaret olan, sadece hafızayı kuvvetlendiren, ruhun gelişmesi ile alâkası olmayan ve «kitaplarla yüklü merkepler» husule getirmekten başka bir işe yaramayan bir metottur. Fakat bu şekilde yetiştirilen gençler, realiteyi kavrama ve cemiyetteki tabiî rollerini ifa kabiliyetinden mahrumdurlar. . Terbiyevî muhitin meydana getirilmesi — Ana babalar ve öğrötmenler için kurulacak okullar. Ahlâkî, estetik ve dinî kültür, entellektüel kültürden çok farklıdır; zira iyiyi kötüden ayırmağa alışmak, kendine hâkim olmayı öğrenmek, güzelliğe yahut Tanrıya tapmak, gramer, tarih veya aritmetik öğrenmekten çok başka şeylerdir. Davranış kaidelerinin tatbikî olarak öğretilmesi ancak buna müsait bir tedrisat muhiti içinde mümkündür. Başka deyişle, gençliğin öğrenmesi icap eden şeyleri kendiliğinden kapabileceği sosyal bir gruba ihtiyaç vardır. Böyle bir muhit nasıl yaratılabilir? Bugünkü ahlâkî kargaşalık içinde, bu hakikaten güç bir iştir. Bununla beraber, biliyoruz ki, «bazı sosyal gruplar üyeleri arasında askerî disipline yahut manastırlardakine benzer bir disiplin tatbik ederek, cemiyetin zararlı tesirlerinden kurtulabilirler». (1).
Demek ki, on sekizinci asır inançlarını, Jean Jacques Rousseau'nun hissî uydurmalarını, Durkheim'in ve Dewey'in sahte ilmini, liberalizmin ve ahlâk prensiplerini inkâr eden modern teorinin, doğmalarını terkederek, bu muhayyele eserlerinin yerine rasyonel davranış prensiplerini ikame etmek isteyenler arasında bir işbirliği kurmalıdır. Ancak bu işbirliğine dayanaraktır ki, ileride Devletler müsait bir terbiye muhiti yaratabileceklerdir. Zira ancak hükümet tedris ve terbiye işinin başarılması için zarurî olan otoriteye sahiptir. Sosyal muhitin tedrisatın icaplarına uyması için, her şeyden evvel geniş bir temizlik yapmak lâzım gelecektir. Sinemanın, radyonun sıkı bir sansüre tâbi tutulması, dans yerlerinden çoğunun, kaharelerin ve barların kapanması, bugün çocukların ve gençlerin takip ettikleri "devamlı neşriyatın tamamen değiştirilmesi icap edecektir. (1) Bilinmiyen insan Devlet vereme, şarbon hastalığına tutulmuş hayvanların etinin satışına çoktan mâni olmuştur. Bugünkü vazifesi, ayni şekilde, gençliği içki düşkünlüğünden, frengiden ve filmler, radyolar, gazeteler ve dergiler vasıtasile yayılan ruhî hastalıklardan korumaktır. Bu «sıhhatleştirme işi» başarıldıktan sonra, ana babaların ve pedagogların terbiyesine girişmek lâzım gelecektir. Pedagoglarla ana babalar umumiyetle iyilik etmeğe isteklidirler. Hatâları cehaletlerinden ileri gelir. Bir taraftan müstakbel ana babaların, diğer taraftan muvakkaten öğrenci olan öğretmenlerin, hayatlarının idaresi hususunda ve çocukların terbiyesi hakkında eksik olan bilgilerini tamamlamak lâzımdır. Tavuk, kuzu yetiştirmek beşerî varlıklar yetiştirmekten daha kolaydır; hayvan yetiştirmek istiyen bir insan, bir çiftliğe yahut bir ziraat okuluna giderek orada bir çıraklık devresi geçirir. Hiç kimse bu işe edebiyat, matematik yahut felsefe tahsil ederek hazırlanmak çılgınlığını göstermez; bugünkü genç kızlar ise böyle bir çılgınlık eseri göstermektedirler. Aralarından çoğu hakikatte okul programlarının dışında hiçbir şey bilmezler. Evlilik çağma kadınlık mesleğinden bihaber olarak gelirler. Genç kızlara cemiyetteki esas fonksiyonlarını iyice öğretecek hususî okullara lüzum vardır. Bu açıkça bellidir. Genç kızlar bu okullarda hayatın realitelerini ve çocukların rasyonel yetiştirilmesini öğreneceklerdir. Böyle bir öğretim birkaç sene ister. Bu öğretim bugün kız san'at okullarında yahut çocuk bakımı okullarında tatbik edilen öğretime hiç benzemez. Mevzubahs olan şey, kadınların, bedenî olduğu kadar zihnî faaliyetlerini de ahenkli bir şekilde geliştirmektir; kadınların bu faaliyetleri erkeklerinkinden hiç te aşağı değildir, yalnız mahiyetleri başkadır. Zira insan nevinde kadının organik, asabî ve zihnî yapısı erkeğinkine hiç benzemez. Erkek ve kız, bütün çocukları ayni şekilde terbiye etmek modası geçmiş bir görüş tarzı, beşer tarihinde ilimden evvelki çağlardan kalma bir şeydir. Rönesans devrinde yaşamış olan insanlar terbiye meselelerine dair yirminci asır pedagoglarından çok daha derin bir görüş sahibi idiler. Erasmus kadının hem kendisi, hem kocası, hem de çocukları için terbiye edilmesi gerektiğini düşünüyordu. Kadının vazifesi yalnız yavrularına süt vermek değil, ilk senelerinde terbiyeleri ile meşgul olmak ve nihayet onları kendi kendilerini idare edebilecek hale getirmektir. Rabelais'nin de söylediği gibi, vücut, ruh ve aşk birbirlerinden ayrılamazlar. Vicdan ve ilim birbirlerine kuvvetle bağlıdırlar. «Vicdansız ilim ruhun bir harabe haline
gelmesinden başka bir şey değildir», işte genç kızların ve genç annelerin öğrenmeleri gereken şeyler, bütün bu faaliyetlerin çocukta ahenkli bir şekilde gelişmesini temin eden vasıtalardır. Ferdin biv bütün olardk geliştirilmesi Ferdin bir bütün olarak teşekkülü her çocukta potansiyel bir halde bulunan ırsî kıymetlerin azamî derecede gelişmesinden ibarettir: güzellik, çeviklik, bedenî kuvvet, organik mukavemet duygusu, gayret gösterme kabiliyeti ve yaşama sevinci gibi. Bütün bu faaliyetler birbirine bağlıdır. Meselâ adaleler, sinir sisteminin, kanın, kalbin, akciğerlerin ve diğer organların yardımı olmadan gerilip kasüamaz. Beynin hücreleri, fonksiyonlarını normal olarak ifa etmek için, bütün vücuda muhtaçtırlar. Bütün dokuların çıkardıkları suları toplayıp beyine götüren kandır. Fakat adalelerin kasılması için kanın ve sinir sisteminin yardımından başka fizyolojik olmayan bir faktörün •yardımı da lâzımdır ki, bu iradedir. Gayret gösterme kabiliyeti, bilhassa bu gayret devamlı ise karaktere bağlıdır. Ahlâkî, entellektüel faaliyetlerle gudde faaliyetleri arasında bir bağ vardır. Pasteur'ün dimağının beşeriyete yeni bir ufuk açan keşiflerde bulunmasına imkân veren sürrenal, pitüitaire ve tiroid guddelerinin çıkardıkları usarelerdir. Zekâ keskinliği, muhayyele ışığı ve dağlan bile deviren iman, ayni zamanda hem guddelerin iç ifrazatına hem de dimağ hücrelerinin kemmiyeti ile keyfiyetine tâbidir. Kanda bulunan demir, bakır, kalsiyum, magnezyum, manganez yahut başka madenler biraz azalacak olsa ruhî karışıklıklar meydana gelir. Organik ve zihnî muvazeneyi bozar. Bedenî kuvvet, sür'at, beceriklilik, adalî tahammül, sinir sisteminin, zekânın ve karakterin muvazenesinden ileri gelir. Ahlâk duygusuna gelince, o hem andokrin guddelerinin, hem zekânın, hem estetik ve dinî duyguların gelişmesine bağlıdır. Velhasıl bir fonksiyonun azamî derecede gelişmesi için bütün diğer fonksiyonlara ihtiyaç vardır. Demek ki terbiye, Durkheim'in zannettiği gibi genç neslin metodik bir şekilde sosyalleştirilmesinden ibaret değildir; çok daha geniş bir mânâsı vardır. Hakikatta terbiye, terbiye edenin, öğrencinin hisleri, zekâsı ve vücudu üzerine azimli, yumuşak fakat ayni zamanda kuvvetli bir tesir icra etmesi demektir. Böylece öğretmenin düşüncesi, tıpkı kumların arasından süzülen su gibi geçim dokularına, hislerine ve ruhuna, karşı konulması imkânsız bir şekilde nüfuz eder. Her çocuğun ırsî ve potansiyel kabiliyetlerini azamî derecede geliştirmek için neler yapmalı? Biliyoruz ki, vücut büyürken beş faktörün tesiri altında muayyen bir şekil alır. Bunlar evvelâ fizikî faktörlerdir, yani soğuk, sıcak, güneş, rüzgâr, yağmur gibi faktörlerdir ve bilhassa bu faktörlerin değişmesi mühim bir rol oynar. İkinci olarak yiyeceklerde ve içkilerde bulunan kimyevî elemanlar gelir. Onlardan sonra gıdalanmanın, defi tabiinin, uykunun, adalî ve organik faaliyetlerin bir disipline tâbi tutulmasından ibaret olan fizyolojik faktörler rol oynar; bu arada intibak sistemlerinin şuursuz gayreti ile, el işinin ve spor faaliyetlerinin icap ettirdiği şuurlu gayreti de sayabiliriz. Dördüncü olarak entellektüel faktörler gelir ki, onların sayesinde, çocuk öğrenmeyi öğrenir. Başka deyişle, nasıl bakacağını, nasıl hatırlayacağını, nasıl düşüneceğini, nasıl hüküm vereceğini Ve realite ile nasıl temasa geçeceğini öğrenir. Beşinci olarak ahlâkî faktörler yahut davranış alışkanlıkları gelir. Bunların arasında her şeyden evvel iradeyi geliştirmek, nefse hâkim olmak, sonra
temizlik, doğru sözlülük, nezaket, dürüstlük, itaat, cesaret, gayret ve iyiyi kötüden kesin bir şekilde ayırmayı sayabiliriz. Terbiyeci asla bu faktör gruplarının yalnız biri ile iktifa . edemez. Zira meselâ adalelerin kuvveti ve tahammülü, ahlâkî faktörlerin tesiri altında da gelişir. Ruh gelişmeyi temin eden bütün faktörlerin yardımı olmadan yükselemez. Bu faktörlerin daha küçük yaştan itîbaren çocuğu geliştirmek için muntaza man, her gün kullanılması lâzımdır. Hattâ bu işe doğumdan hemen sonra başlanmalıdır. Bunun içindir ki, anne öğretmenden çok daha iyi bir şekilde, inkişaf mekanizmalarının mevcudiyetini ve bu mekanizmaların nasıl kullanılabileceğini bilmelidir. Sıhhatli olan her çocuk, kendi yaşma göre olan sosyal, zihnî ve fizyolojik kaideleri öğrenmeğe muktedirdir. Tabii, bu kaidelerin menşeini ve mahiyetini anlayamaz; zira zekâsı yavaş yavaş ve geç gelişir. Başlangıçta hayat bilgisi basit bir alıştırmadan ibarettir. Amma bu alıştırmaya tâbi olanlar, sözden anlayan ve kendilerine makul insanlar gibi muamele edilmesinden hoşlanan küçük varlıklardır. John Locke'un dediği gibi, çocuk ruhuna hitap eden, çocuk ruhuna göre olan deliller kullanmak lâzımdır. Meselâ, çocuk falanca hareketin ana babasının hoşuna gitmediğini kolaylıkla anlar. Çocuk tıpkı köpek yavrusu gibi sevdiklerinin takdirine veya takbihine hassastır, iyi bir soydan geliyorsa, onu, hislerine hitap ederek idare etmek kolaydır. Çocukluğun terbiyesi ise Auguste Comte'un çok doğru olarak söylediği gibi anneye tâbidir. Fakat çocuğun muhakemesi olmadığı için, ana babasının iradelerine harfiyen itaat etmesi lâzımdır. Hayatta tatbik edilecek kaidelerin öğretimi başlangıçta tamamen pratiktir. Evvelâ, çocuğa, yasakla izin verilen şey arasındaki sınırı tecrübî olarak öğretmekten ibarettir; sonra bunun yerine iyilik ve kötülük mefhumları ikame edilir. Kanun mefhumuna, günlük hayatta değişmez ve mutlak prensiplere göre hareket etmek mecburiyetinin öğretilmesine ancak çok daha sonra geçilebilir. Fakat akıl, davranış prensiplerinin rasyonel kaidelerini kavrıyabilecek hale gelmeden evvel, fiayolojik ve zihnî gelişmenin çok ilerlemiş olması lâzımdır. Hakikatte görme, işitme, koklama ve tatma duyguları daha ilk çocukluk senelerinde terbiye edilmelidir. El işlerinde mahareti, asabı muvazeneyi geliştirmeğe, fazla heyecana kapılmayı önlemeğe, nefse hâkimiyeti öğrenmeğe, iradeyi terbiye etmeğe ve gayret gösterme kabiliyetini arttırmağa da o zamandan itibaren başlamalıdır. Erasmus «Hoşumuza giden şeyleri seve seve öğreniriz,» diye yazmıştı. Hayvan yavrularile insan yavrularını yetiştirme hususunda tecrübesi olanlar, bu müşahedenin ne kadar doğru olduğunu bilirler. Çocuğun gelişmesi esnasında, Fenelon'un dediği gibi, her şey ona zevk vasıtasile öğretilmelidir. Beşerî varlıklar yaşları ne olursa olsun, akıllarından ziyade hislerile hareket ederler. Gayet sert olan hayat kanunları onlara kör bir kuvvetin ifadesi olarak değil de, Tanrının iradesi olarak göründüğü takdirde, onlara daha kolay itaat ederler. Beşerî varlıklar bir insana, bir prensipten daha büyük bir istekle itaat ederler. Bu müşahedenin yakın bir donesidir.
Aristonun hırsız Tanrısına lâkayttirler. Fakat bizzat kendilerile ilgilenen bir Tanrıyı sevmeğe hazırdırlar. Bilhassa bundan 2000 sene kadar evvel kendilerine, onlarınki gibi bir vücut içinde görünmeğe tenezzül eden bir Tanrı ise.. Hayatın korunması, ırkın idamesi ve ruhun yükselmesi gibi, tabiat kanunları Tanrının emirleri olarak telâkki edildikleri takdirde daha büyük bir otorite kazanırlar. Onun içindir ki, dinî ve tasavvufî öğretimin terbiye bakımından büyük bir kıymeti vardır. Hakikatte çocuklara ilahiyattan ve vazifeden bahsetmek boşuna gayret sarfetmektir. Fakat Kant'm tavsiyesi üzerine, onlara daha çok küçük yaşta iken, Tanrıyı, her hareketlerini kontrol eden görünmez bir baba olarak tanıtmak ve Ona dualarla ulaşabileceklerini öğretmek lâzımdır. Tanrıya hürmet göstermenin en iyi şekli emirlerini yerine getirmektir. Tanrının emirleri ise gerek çocuğun, gerek büyüklerin rasyonel bir şekilde davranmalarıdır. Estetik duygu dinî duyguya çok yakındır. Güzelliğin tıpkı tasavvuf gibi, terbiye bakımından büyük bir kıymeti vardır. Hele feragat, kahramanlık veya evliyalık şeklinde tezahür ettiği zaman, insanı mutlaka yükseklere ulaştırır. Hayata mânâ, asalet ve neş'e veren işte bu güzelliktir. Ve her çocuğa ne kadar mütevazi olursa olsun, hayatın güzellik ve sevgi ideali ile ışıklandığı takdirde, aydınlık ve neş'eli bir hale geldiğini göstermek lâzımdır.
IV OKULLARIN YENİLENMESİ însam bir bütün olarak ele alıp terbiye edecek ve hayatta davranışı öğretecek öğretmenler. Umumi öğretim sisteminin yenilenmesi daha şimdiden ele alınması gereken bir meseledir. İlkokullar, liseler ve üniversiteler erkeklerle kadınları tam mânasile rasyonel bir şekilde davranmağa muktedir insanlar yapmağa muvaffak olamamıştır. Batı medeniyeti bir hercümerce doğru gidiyor; zira ne okul, ne de aile, insanları hakikaten medenî yapmıştır. Modern terbiye sisteminin iflâsı bir taraftan ana baba yokluğundan, diğer taraftan pedagogların ön plâna çocuğun entellektüel cephesini almalarından, fizyolojiyi kâfi derecede bilmemelerinden ve ahlâk bakmamdan kendilerine dikkat etme t melerinden ileri gelmiştir. Gerçi entellektüel kültüre verilen ehemmiyet tamamen yerindedir, zira bütün sahalarda yüksek bilgiye ihtiyacımız vardır. Fakat entellektüel gelişmeyi, programları ağırlaştırarak değil pedagoji metodlarını daha iyi bir hale getirerek sağlamak lâzımdır. Diğer taraftan son senelerde vukubulan olaylar okullardan ve üniversitelerden çıkmış olan gençliğin ferdî ve sosyal bakımdan ne kadar kifayetsiz olduklarını açıkça göstermiştir. Cemiyet parçalanmak üzere ise ilimleri, edebiyatı, san'atı, felsefeyi geliştirmek neye yarar? Medeniyetimizin yaşaması için hepimizin ideolojilere göre değil, cisimler arasındaki nizama göre yaşamağa hazırlanmamız lâzım. Yalnız entellektüel olan terbiye sisteminin yerine insanı bir bütün olarak inkişaf ettiren terbiye sistemini ikame
etmeliyiz. Başka deyişle, ferdin bütün ırsî ve potansiyel kıymetlerini geliştirmeli ve bu şekilde yetiştirilmiş olan ferdi kozmik ve sosyal realiteye nüfuz ettirmelidir. Fakat insanı bir bütün olarak ele alıp terbiye edebilecek öğretmenlerimiz yoktur. Binaenaleyh yapılacak şey, bu öğretmenleri yetiştirecek okullar, rasyonel davranış prensiplerinin, kaidelerinin ve tekniğinin öğretileceği okullar açmaktır. Bu okullar, ayni zamanda, beşerî tipoloji, fizyoloji ve psikoteknik araştırma merkezleri vazifesini görecek ve yeni pedagoji metodlarını meydana getireceklerdir. Bu suretle hususî bir şekilde yetiştirilmiş olan öğretmenlerin başlıca iki vazifesi olacaktır. Bir kısmı öğretmenlere bugün henüz bilmedikleri bir bütün olarak terbiye usulünü öğreteceklerdir. Diğer kısmı, ilk okullarda, liselerde ve üniversitelerde çocuklara tamamen mahrum oldukları fizyolojik ve manevî terbiyeyi vereceklerdir. Ne manevî, ne de fizyolojik cepheye bugüne kadar entellektüel cepheye yapıldığı gibi bir üstünlük verilmemelidir. Tam bir insan yetiştirme vazifesi, her okulda çocukları bir bütün olarak ele alan ve onu, kabiliyetlerini göz önünde bulundurarak terbiye edecek olan öğretmenine ait olacaktır. Bu öğretmenin ilk yapacağı vey, evvelâ her talebenin kabiliyetlerini bir takım testler vasıtasile tespit etmek, onları bio tipolo jinin donelerine göre sınıflara ayırmak, sonra her çocukta irsî istidatların müsaade ettiği nispette nezaketi, nefse hâkimiyeti, gayret kabiliyetini, doğruluk, güzellik duygusunu, dinî duyguyu, bedenî kuvveti takdir duygusunu ve kahramanlık duygusunu mümkün olduğu kadar tam bir şekilde geliştirmektir. Ayni zamanda, bu öğretmen, çocuğa bakan doktorlar, beden terbiyesi öğretmenleri, zihnî terbiye ile meşgul öğretmenler, çocukların dinî terbiyesini üzerine alan rahipler ve çocuk velilerile daimî temasta bulunacaktır. Bu suretle, bu muhtelif kimselerin tesirlerini çocuğu tam mânâsile muvazeneli bir varlık haline getirecek şekilde birleştirecektir. Okulun beyni ve başkam bu öğretmen olacaktır. Böylece hazırlanmış zemine rasyonel davranış tohumları serpilecek ve bu tohumlar kolaylıkla filiz vereceklerdir. Modern cemiyetin hakikaten medenî, yaşama enerjisi kuvvetli, muvazeneli ve disiplinli varlıkların meydana getirilmesine muhtaçtır. Büyük mütehassıslara, âlimlere, mühendislere, doktorlara, san'atkârlara, iktisatçılara da ihtiyacımız olacaktır veinsanı bir bütün olarak ele alan terbiye sisteminin gayesi, bütün hayatını lâboratuvarda, kütüphanelerde, fabrikalarda, yazıhanede, okulda veya hastanede geçirmeğe mecbur olan insanın insanlıktan çıkmasına mâni olacaktır. Vücudumuza ve ruhumuza âdeta hakkedilmiş kaidelere uyarak mesut bir şekilde yaşamak için, ne âlim, ne filozof, ne de atlet olmağa lüzum vardır. Büyük mütefekkirler arasında Nobel mükâfatını kazanmış olanlardan veya Olimpiyat oyunlarında muvaffak olanlardan birçoğu kendi hayatlarını hakimane bir şekilde, akıllıca idare edememişlerdir; zira hayat kanunlarına itaat etmeyen her insan, ya kendini yahut ahfadını tehlikeye atar. Fakat bu kanunları iyice bilmek için, daha küçük yaştan onlara itaat etmeyi öğrenmek lâzımdır. Modern ana babalar, çocuklarını hayalî bir dünya içinde, yani kanunsuz bir dünyada büyütmek gibi delice bir işe girişmişlerdir. Bugün hepimiz bu delilik yüzünden ıstırap çekiyoruz. Medenî insanlara hayatlarını idame etmek için muhtaç oldukları kuvveti ancak rasyonel davranış kaidelerinin öğretmeni temin edebilir. Öğretmenler daha şimdiden kendilerini bu vazifeye vakfetmelidirler.
BÖLÜM IX HAYATIN MUVAFFAKİYETİ Umumî mülâhaza Beşeriyetin başına kendi kabahati yüzünden muazzam bir felâket gelmiştir. Ayni kandan gelen milletlerin arasında savaş çok mânâsız bir şeydir. Harp, esaslı beşerî meselelerden hiçbirini halletmez. Yalnız bir milletin diğer milletlere üstünlüğünü temin eder.* Bu problemler savaşlar bittikten sonra hasıl olan karışıklıkta tekrar meydana çıkar. Onları halletmek için ancak kendimize güvenebiliriz. Harpten sonra meydana gelen bugünkü ıstıraplar içinde neler yapmalıyız? Her şeyden evvel, deliliğimizi tedavi etmeliyiz. Bu tedavinin tek çaresi hayat kanunlarından çıkarılan davranış kaidelerini tatbik etmektir. İstikbalimiz rasyonel davranma kabiliyetimize bağlıdır. Bilhassa, hayatın kaidelerine harfiyen riayet etmek hususunda göstereceğimiz iradeye tâbidir. Beşeriyetin içinde bulunduğu buhran gayet mânâsız bir şekilde davranışından ileri gelmiştir. Bugüne kadar hiçbir cemiyet tabiata uygun bir şekilde davranmamıştır. Zekâ, insiyakın yerini tutamamıştır. Hiçbir medeniyet, insana, öz yapısına tamamen uygun davranış kaideleri temin edememiş ve bu kaidelere uygun bir muhit meydana getirememiştir. Roma imparatorluğu yıkılmış, katedraller devrinin ihtişamı yok olmuştur. Bugün Hürriyet Beyannamesi ile Fransız ihtilâli zamanında büyük bir ümitle kurulan cemiyetin can çekişişine şahit oluyoruz; halbuki o zamanlar hürriyetin, ilmin hükümranlığının ve sanayi ihtilâlinin beşeriyete hudutsuz bir saadet temin edeceği sanılıyordu. Beşerî hayat, muvaffakıyetsizliğe uğramıştır. Tabiat yaratıcı tekâmülün dinosorları, o küçük beyinli fakat iri yarı ve muhite intibak kabiliyetleri olmayan ucubeleri meydana getirdiği devirde olduğu gibi, bir çıkmaza girmiştir. Histen ayrı olarak egoistçe bir şekilde gelişen zekânın, insanı yaşamağa devam edebilecek bir kabiliyette olmayan bir varlık haline getireceği görülüyor. En kabiliyetli insanlar, hayatın muvaffakiyetsizliği yani harp tarafından yok edilmektedirler. Hayatı yok etme vasıtaları hayata yardım etme vasıtalarından çok daha çabuk gelişmektedir. Beşeriyet tarihinin öyle bir devresine geldik ki, ya muvaffak olacağız yahut hercümerç ve soysuzluk içinde mahvolacağız. Hayatın muvaffakiyeti devrimiz için mutlaka erişilmesi icap eden bir şeydir, zira modern insan hem mahvetmek, hem de inşa etmek kabiliyetine sahiptir. Beşeriyetin en esaslı vazifesi istihsal, san'at yahut ilim değil, hayatın muvaffakiyetini temindir. Mukadderatını kendi elinde tuttuğunu anlamalıdır. Bütün zekâmızı hayatın muvaffakiyeti için kullanmalıyız. Bu yeni vazife, yeryüzünde mevcut bütün insanlara düşen ve bütün yeryuvarlağını kavraması icap eden muazzam bir gayrettir. Madem ki insan, esrarengiz tekâmül kuvvetlerinin yerine zekâsını geçirmiştir, tekâmülün yarıda bıraktığı eseri yeniden ele almak ve daha yüksek bir hayata doğru götürmek lâzımdır. Ya yükseleceğiz, yahut mahvolacağız.
Irkları, milliyetleri, yaşları, cinsiyetleri, bilgileri, zenginlikleri, dinleri ne olursa olsun, bütün beşerî varlıklar için muayyen bir şekilde davranmak mecburiyeti vardır; bu davranış şekli öz varlıklarından ileri gelir ve mukadderatlarının eseridir; bu mukadderatı tıpkı gözün mukadderatını anatomik yapısından anladığımız gibi, fertlerin psiko fizyolojik yapısından okumak mümkündür. Muhakkak ki, şafak sisleri arasında bizi selâmete götürecek yolu artık görüyoruz. Fakat medenî insanların teşkil ettikleri kalabalık arasında kaç kişi bu yolu seçebilecek kabiliyettedir? Kaç kişi şahsî bir gayretle, düşünce ve hareket şekillerini değiştirip nefsine hâkimiyet sayesinde başkalarına karşı olan davranışlarını başka şekilde tanzim ederek derhal bu yola girmek cesaretini gösterecektir? Zira medeniyet her şeyden evvel bir disiplindir: fizyolojik, ahlâkî, sosyal ve ilmî bir disiplin. Barbarlık ise aksine disiplinsizliktir. Fakat iptidaî barbarlık tabiatın sert otoritesine tâbi idi, modern hastalıklı barbarlık ise hiçbir hudut tanımaz. Okullarda, orduda, mağazalarda, fabrikalarda, kırlarda, spor alanlarında ve plajlarda gençlerin kaba davranışları, itaatsizlikleri ve pasaklıkları gelecek felâketlerin habercisiydi. Bir milletin kuvveti ise barışta olsun, savaşta olsun, disiplinle belli olur. Henüz intizamsız, zayıf ve uyuşuk olan Fransada insanların çoğu dünyada olup bitenlerin mânâsını kavrıyamamaktadır. Hayat kanunlarına karşı gelindiği vakit, ferdî hayat kudretini kaybeder ve medeniyetler çöker; yani bir otoraya mazot yerine deniz suyu konulduğu takdirde, vukubulan şeyin ayni olur. Bugün bize düşen harikulade vazife 400 senedenberi maddeye saplanan bir çıkmaza girmiş olan beşeriyetin tekrar ilerlemesini temin etmektir. Yapılması icap eden şey, tekrar tekâmül yoluna saparak insanın vücut ve ruh olarak 'yükselmesini temin etmek, bu vücudu ve ruhu çelikleştirmek ve yeryüzünü tamamen değiştirmektir. Bunun için de, insanı vücudunun ve ruhunun ihtiyaçları üzerinde düşündürerek beşerîleştirmek, onu ilmin olduğu kadar tasavvufun ortaya attığı hakikatlere yaklaştırmak, şimdiye kadar olduğu gibi materyalizme saplanmasına yahut yalnız maneviyat içinde kapanıp kalmasına olduğu kadar, antik sitedeki gibi bedenî ve manevî olanı karıştırmasına mâni olmaktır. Yeni sitede maddiyat ve maneviyat ayrı ayrı kanunlar tarafından idare edilmekle beraber, birbirlerinden asla ayrılmamalıdır. «Seyrüsefer nizamnamesi» iman sahibi olanlarla imansızlar için aynidir; birinciler bu kaidelerin bizzat Tanrının emirleri olduğuna inanırlar, diğerleri ise onları tabiatın emirleri olarak kabul ederler. Bu hususta iman sahipleri dua edebildikleri için diğerlerinden üstündürler. Fakat hepimizin tedavisi için yegâne çare hayat kanunlarına itaattir. Böylece yeniden realiteye nüfuz edebileceğiz, görüşlerimiz derinleşecek ve kuvvetimiz artacaktır. Kendimizi değiştirerek, ıstıraplar ve felâketler arasında da olsa muhitimizi ve müesseselerimizi yavaş yavaş değiştirebileceğiz. Aynı zamanda, ilmî kudreti ırkımızın irsî kudretlerini azamî derecede geliştirmek için kullanabilecek ve modern cemiyetin harabeleri üzerinde beşerî şahsiyetin hakikî ihtiyaçlarına uygun bir âlem kurabileceğiz. Bu, insanlar tarafından zorluğu uzun müddet kavranmamış bir teşebbüstür; muazzam bir zekâ ve his gayreti ister; zira zekâ, insiyak kadar hâkim değildir.
Kâinatta görünüşte muazzam bir enerji israfı vardır. Küçük bir netice elde etmek için ne muazzam bir gayret sarfedilmektedir! Meselâ bunca spermatozoit arasından yalnız biri yumurtayı ilkah eder! Tabiatta, biz, insanların ruhunda olduğu gibi yeknasaklık yoktur. Tabiat gayet muğlâktır, tabiatta çürüme ile filizlenme, hayat ve ölüm, yutan ve yutulan birbirine karışmış gibidir. Aynı zamanda tabiatta enerjinin gayet iktisatlı bir şekilde sarfedildiğine de şahit oluyoruz. Hele tekâmül ne kadar ağırdır! Halbuki hâlen veremin pnöme toraks vasıtasiyle ve sanatoryumlarda tedavisi bir asır geçmeden herkese gayet iptidaî ve mânâsız görünecektir.. Hayat, zaferini, yaşama sevinci vasıtasile ilân eder. Ruhun yükselmesi muvaffakiyetin en parlak delilidir. Hayatın muvaffakiyeti, bütün nimetleri tam olarak bahşetmesile tezahür eder. Hayatın muvaffakiyeti nedir? Hayatın muvaffakiyeti hem vücudun, hem ruhun, hem ırkın gelişmesinden ve kuvvetlenmesinden ibarettir; zira kendisi odur. Hayatta muvaffak olmak, bir bakıma «selâmetini temin etmek» tir. Bundan başka hiçbir şeyin ehemmiyeti yoktur. Geriye kalan her şey manen iflâs etmektir, insan ruhunu kaybediyorsa, kâinata hâkim olması neye yarar? Belki ilâhiyatçılar da selâmetin, hayatın muvaffakiyetinden ibaret olduğu hususunda anlaşacaklardır. Yeter ki hayatın muvaffakiyeti, lâzım geldiği şekilde tarif edilsin. Asıl mühim olan şey ne para, ne de şöhrettir; hayatın kendisine has bir şekilde idare edilmesidir. Zira hayat, yaşayışın tabiat kanunlarına göre idare edilmesidir, muvaffakiyeti de buna tâbidir. Hayatını muvaffakiyete ulaştıran, ruhunu yükseltebileceği kadar yükselten insandır. Hayatın muvaffakiyeti, kudretin artması demektir. Bu da ya az, yahut hiç menfaat temin etmemektedir. Fakat bu muvaffakiyet ancak yavaş yavaş elde edilebilecek ve insan asla onu tam mânasile idrâk etmiyecek, bilmiyecektir. Hayatı öyle bir şekilde idare etmelidir ki, hayatın bilinmeyen ve belki de bilinmesi imkânsız olan hedefine muvaffakiyetle ulaşması temin edilmiş olsun. Başlıca iki çeşit muvaffakiyet vardır: İrsiyet ve muhit, yani terbiyenin irsiyet üzerindeki tesiri. Bu muvaffakiyete ulaşmak için irade kâfi değildir. Hayatları muvaffakiyetli olması imkânsız kimseler vardır; biyolojik bünye, ırsiyetin yüklediği kusurlar, zarurî sosyal şartların yokluğu muvaffakiyetin sağlanmasına mâni olabilir. Hastalıklı bir varlığın hayatı bile muvaffakiyetli olabilir. Organik varlıkların hemen hemen bütün basamaklarında muvaffakiyet imkânları vardır. Zorluklara bilhassa zirvede ve alt tabakalarda rastlanır. Muvaffakiyet nasıl sağlanır? a) Zekânın yahut hislerimizin heveslerine, dinlerin yahut felsefî sistemlerin bazı hakikatlerine göre davranmayı düşünemeyiz. Bütün sistemlerde senelerce muteber sayılmış hakikatler vardır. însan menfaat insiyakı ve zekâsının serbest faaliyeti sayesinde kendini idare etmeyi öğrenmiştir amma, bu hususta ancak kısmen bilgi edinmiştir. Nisbeten yükselmeğe de muvaffak olmuştur amma, diğer zamanlarda bocalamış ve bu yüzden milletler yıkılmıştır.
Beşeriyet çıkar ve iner; yükselişleri alçalışları, ilerleyişleri ve gerileyişleri vardır. Doğuştan mevcut olan muvaffakiyet ve saadet imkânları kullanılmadan âtıl olarak kalabilir. Şimdiye kadar yapılan tecrübelerden hiçbiri tam mânâsiyle muvaffak olamamıştır. Antik site, ortaçağ, liberalizm, marksizm, nasyonal sosyalizm... v.s. hepsi muvaffakıyetsizlikle neticelenmiştir. Zekâ, yanlış bir yola sapmıştır, tekâmül gibi onun da yol değiştirmesi lâzımdır. Felsefî sistemler hâlen olduğu gibi, her zaman eksik kalacaklardır. Zira bir tek insanın peşin hükümlerini ihtiva etmektedirler. Ekmek ve cambaz oyunları beşeriyetin ihtiyaçlarını tatmine kâfi gelmemektedir. Materyalizm ve liberalizmin her ikisi de yanlıştır. Muvaffakiyetsizliklerini izah eden de budur. Yalnız maneviyata, zihnî kabiliyetlere yahut yalnız maddiyata dayanan herkes aynı şekilde muvaffakıyetsizliğe mahkûmdur. Bir mimar, bir doktor, bir öğretmen, hattâ bir rahip veya bırsıyasetadâînı tek başına insanların Eayatını tânzmT"ed*£" mez, zira hayatın yalnız bir cephesini tanır. Rahip, öğretmen ve doktor ayrı ayrı oldukları takdirde, hayatı muvaffakiyete ulaştıramazlar; buna ancak bilgilerini birleştirdikleri takdirde muvaffak olurlar. Demek ki, hayatın muvaffakiyeti için hislerimizin ve zekâmızın heveslerine kapılmaktan vazgeçmeli ve bizzat hayatın müşahedesinden çıkan kanunlarına itaat etmeliyiz. Hayatın muvaffakiyeti birçok suçlar ve hatâlarla kabili teliftir. Ona tamamen mâni olan şeyler yalancılık, iki yüzli> lük, atâlet ve hareketsizliktir. İptidaî hayatta hareketsizlik ve kuvvetsizlik daima ölümle cezalandırılır. Yalancılığa ve ihanete gelince, onlar insanların icat ettikleri şeylerdir. Dante hainleri cennetin en alt katına bizzat İblisin bulunduğu buz kuyusuna koymuştur. Liberalizm, varlıklı sınıfı teşkil edenler için meydana getirilmiştir, insanları harekete sevkeden tek şey olan hissi unsurdan tamamen mahrumdur. İnsanlara eskimiş bir felsefe ve realite hakkında bir takım âdi mefhumlardan başka birşey vermemiştir. Liberalizm ruhu bozmuş ve bu yüzden muvaffakıyetsizlikle neticelenmiştir. Liberal burjuva bolşeviğin ağabeyidir. Marksizme gelince, onda hissî bir unsur vardır ki bu idealdir: baskı altında ezilenlerin kurtulması gibi. Fakat marksizm felsefî bir doktrin üzerinde kurulmuştur. Bir takım azizleri, fikirleri uğruna can veren kahramanları, fevkalâde büyük bir azameti vardır. Marksizmde ihtiras kini, varlıksız olanların çarpışmasını, zenginlerin fakirler tarafından baskı altına alınmasını doğurur. b) Uygun bir muhit yaratma lüzumu: Hayatın kanunlarına göre davranabilmemiz için, öz ya , pımıza tamamen uyan bir muhite ihtiyacımız vardır. İşte cemiyetin vazifesi her ferde bu muhiti temin etmek, binaenaleyh esas ihtiyaçlarımıza cevap veren müesseseler meydana getirmektir. Muhit insana, insan da muhite uymalıdır. Bir insan öz yapısına uygun olmayan bir muhitte bulunduğu zaman, kafese kapatılmış vahşî bir hayvan gibi hareket eder; kuvvetten düşer ve nesli bozulur. Ferdî ve ırkî hayatın muvaffakiyeti hususî bir sosyal çevrenin mevcudiyetini icap ettirir. Nasıl ayı kendi ininin sahibi ise, insan da kendi malı olan bir meskene muhtaçtır.
Kontrol yerine muayyen bir emniyete ihtiyacı vardır. Kadına çocuklarını yetiştirmek imkânını temin etmelidir. Cemiyet her ferdin kendisine mahsus bir rolü bulunan, herbirinin esas ihtiyaçlarını tatmin edebileceği bir organizma olmalıdır. Ticarî teşebbüsü bile fertlerin eşitsizliğine dayanan birşey olarak ele almalıdır. Ortaçağda bir asalet vardı. Halen de onun gibi biyolojik ve ırsî bir asalet de vardır. Organik yapımıza dayanan davranış kaidelerinin tatbik edilmesi, muhitin insana uygun bir hale gelmesi ve sosyal topluluğun değişmesini icap ettirir: bunu da sosyal çevrelerin en kuvvetli ve en zeki elemanlarının gelişmesine müsait şekilde yapar. c) Muvaffakiyeti sağlayan şartlar: İdeolojilerin muvaffakıyetsizliğini, dinin ve ilmin kifayetsizliğini görüyoruz. Bunun içindir ki, Batı medeniyeti şaşkınlık içindedir. Hayat muvaffakiyeti bir ihtilâli icap ettirmektedir. Herşeyi yeniden incelemek ve insan ruhunun kudretine inandığımızı ispat etmek lâzımdır. Mukadderatımız bu husustaki büyük gayretimize bağlıdır. Her gün zamanımızı yaşama gayretine hasretmeliyiz; mevcudiyetimizin sebebi bu gayrettir. Hayatlarımı muvaffakiyete ulaştırmağa karar verenler birleşsinler. Bu gibi insanlar tarihin bütün devirlerinde birleşmişlerdir. Pitagoras'la ilk tecrübeye şahit olduk, fakat bu hususta en tam tecrübeyi bize din göstermiştir. Arılar gibi insiyaklarımıza uyarak yaşayabileceğimiz hususunda hayal beslemekten vaz geçmeliyiz. Hayatın muvaffakiyeti, her şeyden evvel zekânın ve iradenin gayretini icap ettirir. Zira muvaffak olmak için hayatın kanunlarını bilmek ve onları tatbik etmek lâzımdır. Zekâ, insiyakın yerine geçmemiştir. Onu hayatı idare edebilecek hale getirmek için gayret sarfetmek lâzımdır. Hayatın kendisine uymalıyız, hayat hakkında a priori olarak edindiğimiz fikirlere göre değil! Rönesanstanberi takip edilen yolu değiştirerek ekonominin yerine ruhun yükselmesi mânasında, beşerî olanı ikame etmek lâzımdır. Beşeriyetin edindiği kazançlardan hiçbiri bir tarafa bırakılacak cinsten değildir: hem zekâyı, hem insanı, hem ilmi, hem dini ,hem matematiği, hem aşkı kullanarak, ilimle dinin ayrı ayrı yaymağa muvaffak olamadıklarını yapmak mümkündür. Hayatın muvaffakiyetini sağlayan yol en şerefli yoldur. Bu yolda ilerlemek saadet peşinde koşmak demek değildir. Zaten insan bütün hayatı boyunca şuurlu veya şuursuz olarak saadeti arayacak şeküde yaratılmıştır. Fakat bu saadet arayışı daima muvaffakiyetsizlikle neticelenmiştir. Zevk ahlâkı ile ütilitarizm vaitlerini tutmadılar. Hakikatte saadet doğrudan doğruya elde edilemez. Bundan başka, umumiyetle zannedildiği cinsten birşey değildir. İnsanın ulaşabileceği tek saadet, vücudunun ve ruhunun mükemmel bir şeküde faaliyette bulunmasından, cisimler arasında mevcut nizamın tayin ettiği mukadderatın gerçekleşmesinden hâsıl olan saadettir. Demek ki, saadete ulaşmanın yegâne çaresi, hayatın muvaffakiyetini sağlayan yolda ilerlemeğe devam etmektir. Saadeti doğrudan doğruya elde etmeğe çalışmak boştur. Zira saadet, hayat muvaffakiyete ulaştığı zaman kendüiğinden gelir. Evvelâ, kendimizi değiştirmekle işe başlıyalım. Bunu herkes yapabilir, böylece herkes sevince giden yolda müşterek bir kudretin meydana gelmesine yardım etmiş olur. Saadet peşinde koşacak yerde, vücudumuzu ve ruhumuzu mükemmelleştirmenin çarelerini aramalıyız. Mükemmeliyete eriştiğimiz takdirde saadet bize mükâfat olarak verilecektir. Bir atletin sevinci, bir velinin içinde bulunduğu huzur öyledir.
Fakat saadet kuvvettedir, atâlette yahut kolaylıkta değil. Hayatta tatbik edilecek kaideleri iyice anlamak ve onları tatbik edebilmek için şunlar lâzımdır: 1) Hayatın muvaffakiyetini en esaslı meşgalemiz olarak telâkki etmek, 2) Cisimler arasında mevcut nizamı kabul etmek, kendi irademizle hürriyetimizi tahdit ederek bu nizama boyun eğmeğe razı olmak, 3) Heves yerine intizamı, oluruna bırakma yerine devamlı gayreti ikame etmek, 4) Hem bilgiyi, hem insanı, hem zekâyı, hem hissi kullanmak, 5) Beşeriyetin edindiği bütün kazançları kullanmak; ilimden olduğu kadar dinden de istifade etmek, 6) Aklî elemanlara, ihtiras, his ve dinî iman elemanlarını katmak. 7) Felsefî mefhum ve prensiplerin yerine ilmî mefhum ve prensipleri ikame etmek, 8) Ekonominin muvaffakiyet için şart, fakat kâfi olmayan kısmını almak ve ekonomiyi beşeriyete tâbi kılmak, 9) Beşeriyetin bir ideale bağlı bütün elemanlarından istifade etmek, samimî liberaller, entellektüel demokratlar gibi. Aynı zamanda tembellerin, fırsat düşkünlerinin, paraya bağlı kuvvetlerin, hainlerin, cimrilerin, canilerin ve delilerin zarar vermelerine mâni olmak. Bir ırkta mühim olan şey kabiliyettir, kemmiyet kâfi değildir. 10) Fizyolojik ve entellektüel kabiliyetlerin beraberce gelişmelerinin ne kadar mühim birşey olduğunu daima hatırlamak, 11) İnsanın hakları değil, ihtiyaçları olduğunu ve bu ihtiyaçların fonksiyonlara göre değiştiklerini de hatırdan çıkarmamak. İman sahibi olan kimseler ideolojiler yerine ilmî mefhumların ikame edilmesinden endişe etmemelidirler. Ortada bir tek hakikat vardır ve bu hakikatin parçalarını bütün ideolojilerde bulmak mümkündür.
IV Ferdî hayatın muvaffakiyeti Muvaffakiyetin, ferdî yahut sosyal hayat mevzubahs olduğuna göre, iki cephesi vardır. Her birinde tam bir iflâs halinden tam bir muvaffakiyete kadar birçok basamaklar, dereceler mevcuttur. Ruhunu yükselteceği kadar yükseltmek gayretini gösteren adamın hayatı muvaffakiyete ulaşmıştır; bir kahramanın yahut bir velinin hayatı gibi. Ferdî hayat hangi muhitte, hangi fertte olursa olsun, muvaffakiyete ulaşabilir. Hattâ mevzubahs olan fert, bedenen kusurlu yahut hasta olsa bile. Bununla beraber, ferdî hayatın tamamen muvaffak olması toplulıîk hayatının muayyen bir şekilde organize edilmesini icap ettirir. Topluluk ferde azamî derecede gelişmesi için zarurî olan muhiti temin etmelidir. Ferdî hayatın muvaffakiyet şekilleri fertler kadar çeşitlidir. Fert, fizyolojik, ahlâkî ve entellektüel elemanlardan mürekkep bir bütündür amma muhitinden, ırkından ayrılamaz. însan irsiyetin ve terbiyenin kendisine temin ettiği vasıtaları kullanarak, insan olarak vazifesini yapmalıdır; kabiliyetlerini geliştirmek için devamlı bir gayrette bulunmalıdır. Fakat unutmamalıdır ki, onu insanca vasıflarından ayıran her gayret
muvaffakıyetsizliğe, ölüme götürür; meselâ yalnız entellektüel, yalnız ruhî yahut yalnız fizyolojik olan gayret gibi. Ferdî hayatın, ferdin bazı bakımlardan kusurlu olmasına, meselâ herhangi bir azasının çirkinliğine rağmen, muvaffakiyete ulaşması mümkündür. Fakat manevî şahsiyetsizlikle kabili telif değildir. Ferdî hayatta tatbik edilecek davranış kaideleri, ferdin haricine çıkarak, hâlen mevcut yahut ileride dünyaya gelecek fertleri istihdaf etmelidir. Bir insanın selâmeti diğerlerinin zararına olmamalıdır. Zaten yeryüzündeki hayatta muvaffakiyet, her beşerî varlığın muvaffakiyetine, her beşerî varlığın gayretine bağlıdır.
V Köllektif hayatın muvaffakiyeti Birçok insanların hayatlarının tanzimine tamamlayıcı bir unsur katmaları kâfidir. Meselâ, mutasavvıfların fizyolojik ve entellektüel bakımdan gelişerek kendilerini tamamlamaları lâzımdır. Gerçi bu az şeydir amma zarurîdir. Entellektüel liberaller ve baskı altında ezilenleri hürriyete kavuşturmayı ideal edinenler için de ayni şeyi söyleyebiliriz. Köllektif hayatın kaideleri, ferdî hayatın kaideleri ile ayni şey değildir. Nasıl ferdî ahlâkla millet ahlâkı ayrı şeylerse... Topluluk hayatı ancak kısa devreler zarfında muvaffak olmuştur. Halbuki topluluk hayatı birçok fertlerin hattâ cemiyete ayak uyduramayan kimselerin bir arada bulunması ile mümkündür. Fakat topluluk hayatının kaideleri bir takım felsefî mefhumlara değil, ilmî mefhumlara dayanmalıdır. Topluluk hayatının yapısı zarurî olarak fertlerin hayatından meydana gelir. Binaenaleyh sosyal organizasyonun temelini fertlerin ilmî bilgisi ile karşılıklı münasebetleri teşkil etmelidir. Felsefî mefhumlar üzerine kurulan liberalizm ve marksizm, yalnız ekonomiye üstün bir yer verirler. Halbuki üstün olan ekonomik değil, beşerî faaliyetlerdir. İnsan «home iafoer» dir, zira «home apiens» tir, amelî kabiliyetleri dimağ ve el sisteminin mükemmeliyetinden ileri gelir. Topluluk, yahut müessese herkesin, dinin ileri sürdüğü şekilde Tanrının çocukları olduğu mânâda eşit olduklarını kabul etmelidir. Müesseseler beşerî kardeşliğe dayanan ocakların kurulmasını istihdaf eden organizmalar olarak ele alınmalıdır. İnsanlar arasında daima biyolojik eşitsizlikle boy, cinsiyet, yaşama enerjisi, zekâ ve kabiliyet bakımından farklar olacaktır. Bahis konusu sosyete içinde fertler tıpkı vücudun organları gibidir. Yapı ve potansiyel kudretler bakımından farklı, fakat hepsinin esaslı bir vazifesi olduğu ve dimağla ruh mükemmeliyetine erişmeğe gayret bakımından eşittirler. Böylece sosyal sınıflar ortadan kalkar. Liberalizm varlıklı sınıf için yapılmıştır; marksizm ise proletaryanın diktatörlüğü sayesinde sosyal sınıfları ortadan kaldırmayı istihdaf ediyor. Sosyal sınıflar başlangıçta biyolojik üstünlükten çıkmışlardır. Bu üstünlük yok olduğu halde yaşamağa devam ettikleri ve bilhassa üst sınıflarda bulunan insanlar, alt tabakalardaki insanlarda bulunan asaleti takdir etmeyerek kendi üstünlüklerine aşırı derecede kıymet verdiklerinden, nefret edilecek birşey olmuşlardır. Biyolojik
sınıfların ortadan kaldırılması imkânsız olsa bile, herkese hayatını mükemmelleştirmek, ruhunu, hislerini ve zekâsını yükseltmek imkânı verilebilir. Biyolojik eşitsizlik, ücret eşitsizliğine sebep olur. İş farkı yaşama farkını tevlit eder. Bu yüzdendir ki, meselâ bir tiyatro kumpanyasında aktörler arasında bir fark vardır; çocuklar araba oyunu oynadıkları zaman da ayni şeydir; aralarından biri arabacı, diğeri at olur. Proletaryanın ortadan kalkması, baskı altında bulunanların hürriyete kavuşturulması sınıfların mücadelesi ile değil, sosyal sınıfların ortadan kaldırılması yolu ile yapılmalıdır. Proletaryayı, onun yerine organizmanın vasıflarını haiz bir sosyal müessese meydana getirerek ortadan kaldırmak lâzımdır. Öyle, istihsal vasıtalarının fertlerin yahut devletin elinde bulunmasının ehemmiyeti olmaz. Fakat ev ve toprak gibi ferdî mülkiyet zarurîdir. Ferdî hayatın muvaffakiyeti Velhasıl kollektif hayatın muvaffakiyeti, kardeşçe sevgi, sosyal sınıfların ortadan kaldırılması, herkesin mal mülk sahibi olması ve herkesin ruhî, yâni entellektüel, estetik ve dinî h&/od«ulaşması sayesinde sağlanır. Irkî hayatın muvaffakiyeti ise, ferdî veya kollektif hayatın kaidelerine tâbi değildir. Bu muvaffakiyet başka bir tjgıkım meziyetlere lüzum gösterir; meselâ, beşer nev'ini ıslâh gayreti. Gerçi bu birçok insanların bu kaideye uymasile mümkündür amma mevzubahş olan çoğunluktur. Kendilerini başkalarının çocuklarına vakfeden erkek ve kadınlara ihtiyaç vardır; hakikatte insan yavrularını yetiştirmek, hayvan yavrularını yetiştirmekten çok daha zordur.
VII Dinî duygudan faydalanma — Hristiyanlık Hayatın muvaffakiyeti, manevî mukadderatımız neyse, onun tamamen gerçekleşmesini icap ettirir. Dinî duygu, estetik duygu gibi esas itibarile fizyolojik bir faaliyettir; karışık bir ekonomik durumun neticesi değil. Hayatın mevcut bütün şekillerini kullanmamız lâzımdır. Bunların arasında en müsait olanı tasavvufî mânâda Tanrı ile ve başkaları ile birleşmeyi istihdaf eden hristiyanlıktır. Acaba beyaz ırklar, hrisüyalığa rağmen, niçin muvaffak olamamışlardır? Şimdilik karışıklığa sebep nedir? Ortaçağ cemiyeti niçin iflâs etmiştir? İnsanın öz varlığına dair bu derece kesin sezişlere sahip olan hristiyanlık ortaçağ zarfında niçin yükselmeğe devam etmemiştir? Hristiyanlık insanlara en yüksek ahlâkı temin etmektedir. Bu ahlâk, öz varlığımızın icap ettirdiğine gayet yakındır. Hristiyanlık insanlara ulaşabildiğimiz için tapüabilen ve sevmemiz icap eden bir Tanrı mefhumu verilmiştir. Birçok şehitlere ilham kaynağı olmuştur, hayata, ırka ve ruha daima saygı göstermiştir. F;akat dünyayı barışa kavuşturamamıştır. Bu muvaffakıyetsizliğe sebep nedir?
Hristiyanlık tasavvuf kaidelerini biliyor, fakat hayat kaidelerini bilmiyor. Hristiyanlığm ilhamı, hayatın rasyonel şekillerine nüfuz etmemiştir. Fizyolojik cepheyi ihmal etmiş, yalnız entellektüel cephe ile alâkadar olmuştur. Sosyal sınıfları, fakirlerin zenginler tarafından baskı altında tutulmasını bir sınıfın mallarından mahrum edilmesini hoş gördüğü için, yaşamasına imkân olmayan topluluklar kurmuştur. Tanrıya ait olanı Tanrıya, Sezara ait olanı Sezara vermeli. Kilise ne Sezarın yerine geçebilir, ne onunla karışabilir. Sezarla kilise birbirlerine karşı cephe alırlar. Tıpkı beşerî varlıkta hislerle akim ve organların birbirleriyle çatıştıkları gibi. . Hristsyanlığa ve katolikliğe mahrum bulundukları şeyi yani fizyolojik bilgiyi kazandırmak kolaydır. Böylece kaçınılmaz bir şekilde ahlâkî düşkünlüğe sebep olan fizyolojik yahut entellektüel çöküşe mâni olmak mümkündür. Hristiyanlığm bir takım felsefi prensiplere göre değil, hayatın yapışma göre kurulmuş sosyal teşekküllere nüfuz si lâzımdır.
VIII. İstikbal 1 — Fert, Sosyete ve istikbal: Bizim ve mensup olduğumuz ırkın istikbali, bulunduğumuz sosyal gurubun istikbaline bağlıdır. Aile, köy, şehir ve eyalet veya millet onları teşkil eden fertlerin toplamından fazla l^r şeydir. Zira yalnız canlıları değil, aşyni zamanda ölüleri de içine alır. Düşünceleri, basiretleri, sevgileri ile ve sık sık hatâları ile etrafımızı çeviren ölüler onlara dahildir. Evlerinde oturduğumuz, tarlalarını işlediğimiz, bilgilerini, doktrinlerini ve tenkitlerini kullandığımız ölüler olmasaydı, bugün zavallı birer barbar olacaktık. Müesseseler kuran, ilmî keşiflerde bulunan, ideolojileri icat eden ve sosyal muhitimizi meydana getiren onlardır. Saadetimiz veya felâketimiz kendimizden ziyade atalarımızdan ileri gelir. Biz de ahfadımızın saadetinin yahut felâketinin mesuliyetinin mühim bir kısmını taşırlz. Bugünkü cemiyet hera atalarımızın hem de bizim ahlâk bozukluğumuzu, zaaflarımızı ve budalalığımızı aksettiren bir aynadır. Yarınki cemiyet de biz nasılsak öyle olacaktır. Her gayret, devirler boyunca tesir eder. Biz halâ ansiklopedistlerin, Jean Jasques Rousseau'nun, Fransız ihtilâli kahramanlarının ve Kari Marx'm tesiri altında değil miyiz? Cemiyet, müesseselerinde, kendisini kurmuş olanların zekâsını ve manevî yüksekliğini gösteren izleri uzun müddet taşır. Tabii, muhakeme noksanlıkları ve boş doktrinleri «yüzünden şekli bozulur ve öylece kalır. Her devir, kendisinden evvel gelen devrin hem kurbanı hem vârisidir. Irkımızın organik ve zihnî bütünlüğünü idame etme emrini vücudumuzun ve ruhumuzun öz yapısında buluyoruz: zira hayatın ruha doğru yükselişi insan nevinde devam etmelidir. Demek ki, her insan, kendi kudretine göre, ahfadına gelişmeleri için bir muhit temin edecek sosyal gurubun gelişmesââie yardım etmelidir. Hiç kimsenin kendi içine, ailelerinin yah'uft mesleğinin çerçevesi içine kapanık kalmasına müsaade edilemez: zira kollektif hayata, bilhassa buhran zamanlarında aktif bir şekilde iştirak etmeyen her insan, çocuklarına karşı olan vazifesini ihmal etmiş olur.
Yarınki cemiyeti hazırlamak için her şeyden evvel bugünkü realiteyi kavramak lâzımdır. Realitenin kavranışı ise etrafımızda ve yalnız köyümüzde yaht şehirlerimizde değil, ayni zamanda millette ve dünyada olup bitenleri anlamak hususunda samimî, devamlı ve azimli bir gayret ister. Hiçbir gayret bunun kadar zor değildir. Zira biz, Avrupada da, Amerikada da radyonun, gazetelerin ve kitapların yalanları içinde boğulmuş bulunuyoruz. Propagandanın fevkalâde ince tekniği, hakikatte düşünme hürriyetini ortadan kaldırmıştır; ve biz bu yeni esaret şeklinin ne kadar tehlikeli olduğunu henüz kavramış değiliz: ona karşı isyan edemiyoruz. Bundan başka, tarihin felâketli devirlerinde halk kitleleri üzerine olduğu kadar, şefler üzerine de .daima garip bir karanlık çöker. Meselâ, Fransızlar mağlûbiyetin mânâsını halâ gelememişlerdir. Tıpkı bir tiyatro dekoru gibi hayalî bir âlem içinde yaşamakta ısrar etmektedirler. Eski insanlar zekânın bu türlü kusurlarını gayet iyi biliyor ve «Jüpiter mahvetmek istediklerini deli eder.» diyorlardı. Ölüm çanları ufukların karanlıklarında çoktanberi çalıyordu. Fakat kimse onları dinlemek istemiyordu. Kaçınması imkânsız çarpışmalardan kaçınmasını bilemedik. Şimdi nizama kavuşmadan evvel, bir karışıklık devresinden geçmemiz lâzım. Bu hercümercin arifesinde olsak bile, herşeye rağmen istikbali hazırlamalıyız. Fakat maziden daha iyi bir istikbal hazırlamak için felâketimizi doğuran sebepleri iyice öğrenmeliyiz. 2) Medeniyetin geçirdiği buhran ve bu buhranın sebepleri. İnsan ilim ağacından ikinci defa olarak yasak meyvayı koparmıştır. Yeryüzünde yeni bir cennet kurmağa muvaffak olmuştur. Fakat maalesef hâtâlı plânlarla... Zira maddî ilimler, manevî ilimlerden çok daha büyük bir hızla gelişmişti. İnsan mekaniğin, fiziğin ve kimyanın kanunlarını biliyordu; fakat kendini tanımıyordu; vücudunun ve ruhunun hakiki ihtiyaçlarından haberi yoktu. Binaenaleyh kendisine uygun olmayan bir cennet yaratmıştı. Bu, vahşî hayvanların, otların, ağaçların ve surların ahenkli güzelliğine kapılarını sımsıkı kapamış, kat'î ve hendesî bir âlemdi.. însan kendini makinelerin ruhsuz kavmi arasında, teknolojinin gelişmesine tâbi olarak ve öz varlığının aslî temayüllerine ehemmiyet vermiyerek yaşamağa mahkûm etmiştir. Böylece farkında olmadan, tabiat kanunlarını boş bir kalıp haline getirmiştir. O zaman, cisimler arasındaki nizama itaat etmeyen, fert ve milletleri ezen otomatik mekanizmalar bir defa daha harekete geçti ve daha evvelki medeniyetlerin başına ne geldi ise, bizim medeniyetimizin başına da o geldi. Bugün Avrupada ve Amerikada, tıpkı Pelopenez harpleri esnasında yani, Eski Yunanın yıkılışından evvel olduğu gibi nüfusla umumî ve hususî servetler azalmış, harp yüzünden masraflar pek çok artmıştır. Fakat düşüşümüzün sebebi Eski Yunanın düşüşünde olduğu gibi siyasî ve ekonomik olmaktan ziyade ahlâkidir. Demosten zamanında eski Yunanda nasıl vatandaşlar arasında ayrılık, vatan sevgisinden mahrumiyet ve şeflerde dürüstlüğe aykırı hareketler müşahede edildiyse, harpten evvelki senelerde Fransada da öyleydi. Devrimizin en mühim olayı dünya harbi değildir. Gerçi Almanyayı Rusya ve ingiltere ile çarpıştıran harp, Avrupa Tarihi için fevkalâde bir hâdisedir. Bununla beraber, o sadece "bir kazadan, tarihlerinin muayyen bir devrinde bütün eski medeniyetlere saldıran ve şimdiye kadar tedavi edilemiyen müzmin bir hastalığın tevlit ettiği bir buhran anından başka "birşey değildi.
Demek ki, tehlike azamî derecede büyüktür. Bununla beraber, tarihin bu sefer tekrarlanmıyacağmı ümid etmek içitı bir takım sebepler mevcuttur; zira bizim elimizde eskilerin "bilmedikleri bir taKım bilgi ve hareket vasıtaları vardır. Tarihte ilk defa olarak, yıkılmak üzere bulunan bir medeniyetin, felâketlerinin sebebini teşhis etmek imkânına malik olduğunu görüyoruz. Belki de, medeniyet bu bilgisinden istifade ederek, ilmin o harikulade kudreti sayesinde geçmişteki bütün büyük milletlerin uğradıkları akıbetten korunabilecektir. Fakat bunun için daha bugünden yeni yola sapmamız lâzımdır. 3) istikbalin hazırlanması. Yeni yolda nasıl ilerlemeliyiz? Büyük medeniyetlerin çökmesile beraber vukubulan büyük sarsıntılardan korunmak için ilmî bilgiyi nasıl kullanmalıyız? Kendimizi ve medeniyetimizi nasıl kurtarabiliriz, Bu hususta ancak kendimizden yardım bekliyebiliriz. Fakat içinde bulunduğumuz anlaşmazlık ve şaşkınlık, müesseselerimizi derhal değiştirmemize mânidir, zira modern cemiyet mazide işlenmiş bütün hataları taşıyan ağır bir yapıdır. Şu anda yeni bir âlem kurmak için, ne kâfi derecede zekâmız ne de kudretimiz vardır. Müesseselerimizi yenileştirmeden evvel kendimizi yenilememiz lâzım: bu yenileştirme işine ise herkes derhal başlıyabilir. Gerçi bizim gibi küçük insanların, göstereceğimiz küçük bir ferdî gayret sayesinde, bütün milletimizi yeniden yaratmağa muktedir olduklarını düşünmek mânâsız gibi görünür; zira her fert bu vazifeye çok cüz'î bir şekilde iştirak edebilir. Fakat çok küçük bir gayret bile, ayni zamanda milyonlarca defa tekrar edilirse karşısında hiçbir şeyin duramıyacağı bir kudret olur. Hiç kimse, müşterek esere yaptığı yardım kendisine nekadar küçük görünürse görünsün, onu faydasız addetmemelidir. Egoizmden, itidalsizlikten, kabalıktan, tembellikten, asabî muvazenesizlikten, kibirden ve şahsiyetin gelişmesini durdurarak başkalarının nefterine hedef olmasını intaç ettiren bütün kötü huylardan kurtulmak; bizi zaafa uğratan, gayretimizi azaltan ve bizi sosyal bünye için fevkalâde zararlı elemanlar haline getiren bu kötü huyları yok etmek çok zordur. Kendi kendimizi yeniden yaratmak için yapcağımız bu ağır ve zor teşebbüsü, fizyolojik ve psikolojik bilgilerin yardımı ile yorulmadan, muvaffak oluncaya kadar tekrarlama, mız lâzımdır. Tarihte ilk defa olarak, beşeriyet kendi mukadderatım elinde tutmaktadır. Fakat acaba beşeriyet ilmin hudutsuz kudretini kendi menfaati için kullanacak mıdır? Beşeriyet yeniden yükselmek için kendini yeniden yaratmak mecburiyetindedir. Bunu da İstırap duymadan yapamaz, zira kendisi hem heykeltraş, hem de mermerdir. Hakikî çehresini bulabilmek için kuvvetli çekiç darbeleri ile kendi varlığından parçalar koparmak zorundadır. Tekrar hakikî çehremizi kazanmak için hayat kanunlarına ve bütün rasyonel davranış kaidelerine harfiyen riayet etmekten başka çare yoktur. Ancak o zamandır ki, tekrar kuvvet bulacak ve görüşlerimiz vuzuh kazanacaktır. Terbiye metodlarımızı, yaşama şeklimizi, iş organizasyonunu, evlerimizi, idare ve hükümet şeklini değiştirmekle işe başlıyabiliriz. Böylece insanın hakikî ihtiyaçlarına tamamen uygun sosyal bir muhit meydana gelecektir; öyle bir muhit ki, bizden sonra gelecek nesil orada tohumlardaki plâzmanın içinde potansiyel bir halde bulunan kabiliyetleri geliştirebilecektir. Böylece yavaş yavaş yeni bir Site kurulacaktır. Hayat ancak müsait şartlar altında, cemiyetin binlerce sene zarfında yavaş yavaş meydana getirdiği şartlar altında azamî derecede gelişebilir. Cemiyetten ayrı,, olan
müstakil insan ancak Jean Jasques Rousseau'nun muhayyelesinde yaşamıştır. Biz tam mânâsile başkalarına, bizimle beraber yaşıyanlara ve bilhassa bizden evvel gelmiş olanlara tâbiyiz. Zira cemiyet canlılardan olduğu kadar ölülerden de mürekkeptir. Robinson Crusoe bulduğu âlet ve silâhlardan mahrum olsaydı yaşıyamazdı. Robinson yalnız olmakla beraber, başka insanların gayretlerinden istifade ediyordu. 4) Nasıl hareket etmeliyiz? Çağdaşlarımız birbirlerini tanımazlar. Harpten evvelkine nazaran herşeyin değişmiş olduğunu, âlemimizin yıkıldığını ve yeni bir âlemin kurulmak üzere olduğunu farkedemiyorlar. Bu yeni âlemi nasıl kurarsak öyİe olacaktır. Bir tafata hercümerç, çöküş ve esaret diğer taraftan kendikendimizi yeniden yaratmak denilen gayet güç bir iş var. ikisinden birini seçmemiz lâzım. îştihalarımızın ve heveslerimizin tatmini ile hayatı rasyonel bir şekilde idare etmenin prensipleri arasında, velhasıl iyilik ve kötülük arasında bir tercih yapmak mecburiyetindeyiz. Bugünkü insanlar arasında çoğu manen ölüdür. Canlıları bir araya toplamak lâzımdır. Böylece her ferdin kuvveti diğerlerinin kuvvetine dayanarak artacaktır. O zaman canlılar ölülerden ayrılacaklardır. Fakat onlar da ancak kanunlarını tanıdıkları takdirde hayatlarını koruyabileceklerdir. Bir oyunda kazanmak için oyunun kaidelerini bilmek lâzımdır. Mızıkçilık ederek kazanmak tam mânâsile kazanmak demek değildir. Bu oyunda ancak kendileri için birşey kazanmamağa razı olanlar kazanacaktır, zira istikbal ancak herşeylerini bir ideal uğruna tehlikeye koymaktan çekinmeyenlerindir. Hikmet, boş oturmak, delice eğlenmek, para kazanmak yahut bir tekaüt maaşı için yaşamak demek değildir; hâkim olmak kahramanca yaşamaktır. Demokrat gençliğin nazarında kahramanlık deliliktir. Halbuki insana menfaat temin eden tek şey de bu deliliktir. Biz ney sek istikbal de o olacaktır. Mümkün olduğu kadar az gayret sarfetme prensibinin, zevk ahlâkının ve liberalizmin vücudumuzun ve ruhumuzun yapılarına hakkedilmiş davranış kaideleri ile bir tezat halinde oldukları meydandadır; bunların kökten yok edilmeleri lâzımdır. Acaba yaşanılması lâzım geldiği şekilde yaşanılacak hayat, bize tembelliğimizi ve iştihalarımızı tatmin eden şeylere mukabil ne verecektir? Her şeyden evvel zekâmızı, organlarımızı ve adalelerimizi geliştirmeyi istihdaf eden tek disiplin olarak gayret, feragat ve ıstırap verecek, sonra yalnız içki içmeyi, dansetmeyi, cinsî iştihaları tatmin etmeği, sinemaya gitmeyi, para kazanmayı otomobile dolaşmayı yahut uçakla seyahat etmeyi düşünen insanların daima mahrum olacakları paha biçilmez birşey daha temin edecektir. Bu da tarif edilS mesi imkânsız bir sevinçtir; bu duygunun ne olduğunu anlamak için onu bizzat duymak lâzımdır. Hayat, zaferim, yani fizyolojik ve zihnî faaliyetlerimizin cisimler arasında mevcut nizam tarafından tayin edilmiş hedefe ulaştıklarını onun vasıtasiyle ilân eder. Hedefine ulaşan atletin, eserini seyreden san'atkârm, ilk çocuğunun sesini işiten annenin, bir keşfin eşiğinde olan âlimin, torunları arasında bulunan atanın, milletini zafere götüren kahramanın, Tanrının bahşettiği huzur içinde uyuyan velinin duydukları sevinç budur. Hakikat yolu insan olarak vazifelerini mükemmel bir şekilde başaranların önünde daima açıktır. Fakirlerle zenginler, hastalar, zayıflar ve kuvvetliler, dindarlar ve dinsizler bu muhteşem yolda ilerlemeğe davet edilmektedirler. Bu daveti kabul
ettikleri takdirde, vazifelerini yapacaklarından, tekâmülün yüksek eserine iştirak edeceklerinden, yeryüzünde Tanrı hükümranlığının başhyacağı anı yaklaştıracaklarından ve bütün bunlara ilâveten insanın ulaşabileceği saadetin zirvesine ulaşacaklarından emin olabilirler. SON
