210064445 Νικολίτσα Γεωργοπούλου Νικολακάκου Η Ηθική Της Κάθαρσης Του Πλωτίνου

"×<±τ·ὕ­

ἘΉ

ΝΙΚΟΛΙΤΣΑΣ Δ. ΙἙΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ­ΝΙΚΟΛΑΚΑΚΟΥ

ΗΗΘΙΚΗ ΚΒΘΘΡΣΗΣ

±πι@ιε

Σπε1νΠΔιΘΔῃΖΙΝΘΨ '

›

._Ξ|ἔ3”¦Δ

›

..Υ

.

|

Ϊ” ρι̃ἶ ‹

.

­>

·`

κ

+

"®”­”””““¬ἶ“α̃ἶἔι̃_ ””#°'”ι̃Ξ`”ἢἶ'€Ξὴ 7ι̃°Τ7 ι̃ὕ ὴω 4ἔ¬”ἶ*'ἔΡἶ”ν ._ ¬..5 οι 'ΐ δ..ἔ .­Σ 4 μ .ε , .

›§Δ·`ὸ |

"Ϊ

\

 

4

|

ά·

·

ῳω Ψ

7| ἔκ­Μ

.

'ω

~¬¬`­2]­=¬­<.¬#η̨̃­ῃηιῷη̨ρ­ω¬

·

¦_α

. .

`

„

­'

„4

”

¬,

|

¬

ν

>

.

ε×

 ΑΘΗΝ­Α

`

.έ.ἔὲ¿.×)..η̃.›.` Ή ιη ¬..­Δω #

¬

η̨̃η̨̃

:„;=ὲ‹ Η... ­

±τ.τ““_` νΡ:3±±ἐ±ΐ

Θ

ζ

ἶσε»

`

.

»

.Η

τ

`

. ~

.

Ἡ

Η

„ .

ω‹

.

|­

.\

Ὁ

μ

ή ἦἦ­  Μ­­·`›'±ῖ;ὥ±¿‹};ωπμ;

;Ἡ

.

.

.

2 Δ

·

ἶε.

7

ι

Η ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΘΑΡΣΗΣ ΤοΥ ΠΑΩΤΙΝΟΥ

ΝΙΚΟΛΙΤΣΑΣ Δ. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ

ΝΙΚΟΛΑΚΑΚΟΥ

­

Η ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΘΑΡΣΗΣ ΤΟΥ ΠΛΩΤΙΝΟΥ ω:¬„›„ι­¬.4›.Ν;„.¬;..._#

κς­¦_“± _,„ /› ΜΜ

;' Ύ­ . Θ Ξ/”

ἱΰξ/ Ψ νἶ/Ἡ . ­·

ἔϋ/ Ξἑ' Φ:

ἰῖἔ .

¬

ἱι_ῖκ\

/›

.κ

_σ·7

κτ

Ἡ

“Μ

¬

'

­

”

Ἐ

¿

Ϊ” .. κ

¿.

..Χ

··|._

:

'·

ἴζ|

°

Ξ.

ῇχ

..Δν Μ .

Δ

ν

|

°

4

¬_ »

­·

Αν

ὁ

Β

.

\

Α

Η

.

Μ

¶

»­

|

_

1'

.Λ

¬

.

,

„ ,..„.0ῖ.. .Η

ΑΘΗΝΑ

;|

.|.|ε Η

* Μ

­

ζ

Η

"/ ,„¬

Ύ/

σ #4

|

.

ῃη̨̃

ξ

3

'Φ

.Ώ

Η

`”

ι̃ι̃ὲἴι οι

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α(3ΡΙι

ΑτοΙιἰν Γϋτ (}εεοΙιἰοΙιτο σετ ΡΙιἱΙοεορΙιὶε, Ι)τιιοΙ‹ ιιιισ νε:τΙεε νοτι Ε. Βἰιηὶοτι, Βοτϋιι. Πιο Αιιτἰκο. Ζοἰτεοητιίτ ίιὶτ Κιιηετ ιιιιὀ ΚιιΙτιιτ άσε ΚΙειεεὶεοΙτε:ιι ΑΙτ‹­πιιιιιιε, Ψ. άς Οτιιγτετ, ΒετΙἰιτ. Βγεειτιτὶιιὶεοὶπε Ζεὶτεοὶιτἰίτ, ΟΗ. Βε­:οΚ®εοΙιο νοτΙεςεΙ:ιιοΙι­ Ιιειιι‹;ὶΙιιιιἐ, Μιιιιὼσιι. ΤΙιε ΟΙειεεἰοεΙ ΩιιεττετΙγ, Αι της (Πειτειιἀοιι Ρτσεε, Οκῖοτἀ. Επιθεὡρησις φιλοσοφικής εοεύνης 4 (1976), Ελλ. Ε­ 'τοιιρεία φιλοσοφικών μελετών, Αθήνα. Η. ΠὶοΙε, Ποκοςτερηἰ Οτειοοὶ, Β‹­:τοΙὶιιὶ, Εὸ. 4. Ελληνική φιλοσοφική επιθεώρηση. Επιστημονικό Περιοδικο. 'Οργοινο της Ελλ. Φιλοσοφικής Εται­ ρείας, Αθήνα. Ειιττετἰοηε ειιτ Ι'Αιιτὶοιιιτό οΙεεεὶοιιο. νειιιἀοοιιντοε, Δ

,Υ

ΑιιτἰΙ‹ο ΒΖ ­ ΟΟ Ὁ

ΔΙΟΤΙΜΑ ΠοΧ

ΕΦΕ

ΕΠΑΟΙ

Οοιιὸνο.

ΗΕΚΜΕ8

(

ι

ι

Μ

­ισἐα̃ε ..χι _...­

ΙΒΚ ›....„...„

.ΤΗΙ

Ηεττηοε. Ζοὶτεοτπὶίτ ίιιτ Ι‹ΙειεεὶεοΙτο ΡΙιιΙο1οςἰε, Ετ. Βτεὶιιετ, Ψὶοεϋεὸοιι. ΙιιτιεΒτιιοΚοτ Βοιττὲιἐε Ζιιτ ΚιιΙτιιτννἰεεοτιεοΙιείτ, Ιιτηε­ ϋτιιοκ. ]οιιτιιειΙ οἱ Πιο Ηὶετοτγ οί ἰὀοεε. Α ΩιιειττοτΙν Πενοτετὀ το ΙητοΙΙεοτιιειΙ Ηἰετοτγ, Εεηοεετετ. Μιιεειιηι Ηε:Ινοτὶ‹:ιιιιι. $οΙιννοὶΖοτἰεοΙιε Ζεὶτεοητὶίτ Γϋτ Ι‹Ιειεεὶε‹:Ι°ιε ΑΙτοττιιιηεινὶεεοιιεοΠειίτ, Βοιιηο Βοὶιννεϋο ιιτιεὶ ' (ῖο νετΙεἐ, ΒεεεΙ ­ Ξτιιτιςειττ. Μἰιιὀ. Α Οιιειττε:τΙγ Κενἰονν οἱ ΡενοΙιο1οςγ εηὸ ΡΙιὶΙοεο­ ρΙιγ, οἀ. ον Ιὶγ1ε, Νειι‹1οΙιι/Ι.ιε‹:Ιιτοτιετεἰη 1967. Μιιστιιοεγηε. ΒιοΙὶοτΙιεοε οΙειεεἰ‹:ε Βειτεινει, Ιλιςὸιιιιὶ Βο­ τεινοτιιιιτ, Ε. Ι. ΒτἰΙΙ. Ι. Ρ. Μὶςιιο, ΡειιτοΙοἔὶει Οτεεοε, Ρειτἰε. Ι. Ρ. Μἰειιε, ΡεττοΙοςἰε Ικιτὶιιει, Ρειτὶε. Νοιιε .ῖειΙ1τΒϋοΙιε:τ Ιι̃ὶτ ἀειε ΚΙεεειεοΙτσ ΑΙτεττιιιη. ΟοεοΙτὶ­ οΙιτε ιιιιὀ ἀειιτεοὶιε Μτοτειτιιτ ιιιισ ῖιὶτ Ρὲὀεςοςικ. ·

ι

ΜΗ

Μἰιιὸ

Μιιιιι ΜΡΟ

ΜΡΙ.

Ν] Ωορντὶεητ ον Ν. ΟεοτεοροιιΙοιι­ΝὶΙ‹οΙειΙ‹ειΚοιι 23, Μεκτνςὶεηηὶ Βιτ., 15 772 Ζοετερϊιοε, Ατησιιε

7

ΡΙἹΒ ΡΙἹΙ

ΡΗΚ

ΡΙιτιι ΚΕ ΒΗΜ ΚΡΗ

ΚΡΒΙ.

ΡΘΗΧ Μεἰτιετ, Ηειιιυυτε. ΡΙιἰΙοΙοευε. Ζεἰιεὼτιἴτ ίίὶτ όεε Ι‹ΙειεείεοΙιε Αἰτετιιιιη, Ακεόοηιἰε νετἰειε, ΒετΙἰη. › Τὶπε ΡΙιὶΙοεορΙιὶοειΙ Κενἰενν, έα. ον τΙιε Ρεοιιἰιν οί τὶιε Βεἔε Βοτιοοἰ οί ΡΙιίΙοεορΙ·ιν ΟοτιιεΙΙ Πιιἰνετεἰτν. Ρητοηεεὶε. Α ίοιιτιιεΙ ίοτ εηοἰειιτ ΡΙιἰΙοεορΙιν, νετιεοτ‹:υηι­Αεεεη­Νετρετἰεηόε.

ΡΙιἰΙοεορΙ·ιίεοΙιε ΒἰοΙἰοιΙιεΙ‹,

ννἰεεεηεοηεῖτ (Νοιιε Βεετοεἰτιιηε, δτυιτεετι 195!) ξρἶἶἕἰεοἑεε Ιἔίςμεευω ΠΩ ΡΙ·ιἰΙοΙοεἰε. 3.1). 8ειυετΙεη‹:Ιοτ"ε

κής διανόησης αλλά

Ξη̨̃ιἶ1ἶ)ἕ:εἶτ\Ζν:ῖἶ|αὲξ::ἑρἕιῖκσἘἕἶὅῖὶηἐῖὲἔβἔηῖςπὲἔἔἑἔῖἑιἕἶιἶ σ,όλη παράδοση της ελληνικής σοῳίας

Κενυἕἰυ̃ηίἶσεορἔίαμῖ Ρτεεεεε Πιιἰνετείτείτεε όε Ρτειιοο. Κενιιε ρΙιὶΙοεορΙπίαυε.αε Εουνεἰη Ιἔαἰιἰοιι είε Ι°Ιηειὶιιιι .

.

και Υ) το συγκεκριμένο ιστορικό περιβάλλον άνθησἡς τηἦ. Είναι η ε­ πνευματος και

Ϊ

.

ευρεῃθυτ ὀθ Ρωοεορμκί Ι”οΠν3Ι.Π «Ιεεεθ Βοιιτοεε ός ΡΙοιιιι››. Εηττοτιειιε εμτ Ι"Αιιτίαυἰτέ νθ νοΠὀοωνΓθ8

_

γ

Ι.

Βτοἰοοτυιη νετετυιη Ρτεςιηετιιε, οοθεεἰτ Βωττἐωτ 196 4, Β. Ο. Τθιὼῃθτ'

νδ

Η. Ι)ἰεΙ5 ­ Ψ. Κτειιτ. Πἰε Ρτεςηιειιτε αετ νοτεοκτειὶκετ, Ι)ιιΙ:›Ιιιτ­ΖιιτιοΙι ννειόιηεηη. . . .” . Πιο ΡΙιιΙοεο Ιπιε αεε Νου Ιετοτιιειτιυ Πετπιετεότ 1977

ευ Ατηίιη,

ι

­

Ρ

.

Ρ

5”

9

Ητεἔ' Ο ΖΠΠΖΗἹ, ΨΙ58. Βυὼἔθ8θΙΙ8οΙι̃8ῇ” ­

Γ ι

Ύ

Ι

8

ποχή της συνάντησης της παρακμής του ελληνικού της ανατολής του Χριστιανισμού. Παρα την κοινή τους επιδίωξη και αναζήτηση της λύτρωσης και της καταφυγής σε θεία συνδρομή, το αντιθετικό αναμέτρημα μετασωκρατικού ελληνισμού (κυρίως

στωϊκοί και νεοπυθαγόρειοι) και του Χριστιανισμού υπήρξε σκληρό. Ο αίἶχαίοθ κόσμοἔ συνετθίβηι αλλα κληρθδότηϋἶι̃ στο Χριῖτιανισμο, ιδιαιτερα στη χριστιανικη Ανατολη, την πειςθάαρἔιιἕι ἔἶὲ τήι ααμνυέηὥοΰ

Οωθνθ Ι960'

8νΡ

.

είναι

συνεπής και δεν αυθαιρετεί, όταν προϋποθέτει α) τους στενούς δε­

ἶἑἑη̨̃ῖἔἕζι̃ βῖιἶι̃ςἱ

Ζιιιτεειι

πλωτινικής φιλοσοφίας

ερμηνευα̨ῃκἠ προσέγγιση

ΡΜΙΥ8 Κθ3Ι_ΕΠΩΥοΙοΡὲὥθ ὸθτ οΙ858ἰ8ὼθΠ ΑΙτθΠιΠΠ5_

,

Βοιιτεεε

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ί

Μἶγοἔ, διαφἶψοποιωντας τον μορφοποιητι ς ς κες ρησκειες” . ι ” ' ι δ ημιουρι̃ Ι ίημα Ήι̃ἐ ιστορικηἔ α στη ίἕ 8' του Πλωτινου Οι Εννεαδεἔ πο ' , πα α τι θε ελιώδει αντιθέσεις τους προς τη χριστιανική δι­ δαἔι̃κἶιλίαῇαποι̃ελὲύν το σήμείο επαφής των δύο κόσμων. Η πίστη ότι το ύιμιστο αγαθό πρέπει να αναζητηθεί εκείθεν του υλικού κόσμου και το προσκλητήριο της ΓΘεΓΘ$$Ν$ ΘΠἰΙΉΘΘ› Ήι̃ἐ ανἀβασηἐ Τηἐ Ψυλἠἐ από τον αισθητό κόσμο στις υψηλές βαθμίδες του νοητού κόσμου, αποτελούν το κορύφωμα της πλωτινικής ηθικής φιλοσοφίας. Αν Ηθική με την καθιερωμένη της νοηματοδότηση είναι η επιστή­ μη της ανθρώπινης ηθικής συμπεριφοράς, του ζωτικού εκείνου χώ­ ρου που αναφέρεται στη διακριση κακού και αγαθού, και αποστολή της είναι να διατυπώσει ηθικούς κανόνες της ανθρώπινης πβἀἔηἐι Τόΐε ο ερευνητής της πλωτινικής ηθικής αντιμετωπίζει μια εγγενή δυσκο­ λία: Ενώ οι Εννεαδες μας παρέχουν πλήθος αναφορών στο κακό και το ύψιστο αγαθό, στέκονται με περισσή επιφύλαξη απέναντι σε καθε 9

ερμηνευτική προσπάθεια που θα θελήσει να ανακαλύψει ένα σύστη­ μα ηθικής με πρακτικές προοπτικές ορθοπραζίας. Οι καταγραφές της ηθικής του Πλωτίνου κινούνται στο χώρο των οντολογικών αναζητή­ σεων. Οι διανοητικές ­ καθαρτικές αρετές προηγούνται των ηθικών ­ πολιτικών και ο θεωρητικός βίος που οδηγεί στη θεωρία του Ενός και Απόλυτου, το οποίο συμπίπτει με το ύψιστο αγαθό, έχει το προβάδι­ σμα έναντι της πράξης. Ηθική και Οντολογία είναι δύο όψεις της ί­ διας μεταφυσικής συνείδησης, της εσωτερικής διάστασης της ψυχής, η οποία βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση μετην εμπειρική δραστη­ ριοτητα. Δεν αποκρύπτουμε τη δυσκολία της προσπάθειας για κατανόηση της πλωτινικής ηθικής, η οποία ενισχύθηκε από τον ιδιόμορφο και ασαφή τρόπο γραφής του Πλωτίνου, και από το γεγονός ότι για το οικοδόμημα της πλωτινικής ηθικής επρεπε να συλλεγούν θεμελιακοί λίθοι από όλο σχεδόν το φάσμα της φιλοσοφίας του και να αναλυ­ θούν κάτω από το φασματοσκόπιο της ελληνικής παράδοσης. Η συ­ νεληἑ παραπομπή στο κείμενο κρίθηκε αναγκαία για τον πρόσθετο λόγο του ελεγχου των τοποθετήσεων και αποτιμήσεων. Η πλωτινική ηθική υψώνεται και κορυφούται στην εννοια της κά­ θαρσης. Ο όρος κάθαρση με την εννοιολογική παραπομπή στην ον­ τολογική επίστεψη της ανάβασης της ψυχής στον κόσμο του νοητού και του θείου είναι ο καταληκτικός στόχος της ηθικής του Πλωτίνου· η διαπίστωση αυτή αποτέλεσε και την οδηγητική μας εντολή στην ερμηνευτική κατανόηση της ηθικής του διδασκαλίας. Στο σημείο αυτό εντοπίζεται το προσωπικό μήνυμα και η συμβολή της μελέτης μας στις πλωτινικες σπουδες.

Ι. ΤΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΠΛΩΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΒΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΟΥ

ι

1.

Οι ρίζες και η γεννηση του Νεοπλατωνισμού.

ο Φιλσσσημκόἐ Ορίἔσνταἑ τον νεοπλατωνισμσὐ ελκμσε τη Φι· λοσοφική διανόηση και σμνεβαλε ωἐ δύναμη διαμοβῳωακη στη Φι·

'Οτι

ύ

”

/

λοσοφία του χριστιανισμού, στην εποχή της κύησης του ευρωπαϊκού πνεύματος στο μεσαίωνα, αλλά και στην πορεία της ευρωπαϊκής φι­ λοσοφίας στους νεότερους χρόνους, ακόμη και στην σύγχρονη επο­ χή, και ότι προκάλεσε δημισνρνικεσ σησΐημαακεἐ εβεμνεἐι κατω βεβαια απο το πρίσμα της αυτονομίας κάθε ιστορικής περιόδου, εί­ ναι γεγονός αδιαφιλονίκητο. Το πλήθος των αναφορών και των με­ λετών στο νεοπλατωνισμό και στο βασικό του εκπρόσωπο Πλωτίνο καλύπτει μια επιστημονική χρονική διάρκεια που εκτείνεται από τους υπομνηματισμούς και τις αντιπαραθέσεις μαζί του των Πατέρων της χριστιανικής Εκκλησίας, εζαιτίας των θρησκευτικών του προσανα­ τολισμών, εως το συστηματικό χώρο των διδακτορικών διατριβών και αναλυτικών μελετών ως σήμερα, αφού ο νεοπλατωνισμός επικρά­

τησε ως συστηματικό φιλοσόφημαΙ­ Ο νεοπλατωνισμός γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια. Λειτούργησε στη διδασκαλία του ιδρυτή του Αμμώνιου Σακκά και του μαθητή του Πλω­ τίνου και τράφηκε από το συγγραφικό εργο του τελευταίου στη Ρώ­ μη. Στον Πλωτίνο αναγνωρίζεται το δικαίωμα της διεκδίκησης του προσωπικού πλαστουργού του νεοπλατωνισμού, αφού ο Αμμώνιος δεν συνεγραψε. 'Ο,τι συνεβη και με τον Πλάτωνα, που αποτελεί τη μορ­ φωτική πηγή της σωκρατικής φιλοσοφίας. '

.

ΙΟ

Η

Η γενετική ­ συλληπτική στιγμή του νεοπλατωνισμού, ρίζες ίου Ο­ ποίου εχουν αναζητηθεί όχι μόνο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο αλλά και στις δοξασίες ανατολικών λαών, συμπίπτει με τη δύση του αρ­ γαισν κσσιισν, σιαν η ισισρικη σικσνσιιια ειχε ηση αιισ την εποχη τον Μεγάλου Αλεξάνδρου προετοιμάσει το εδαφος της μεγάλιι̃ἐ μειασιρσ­ Φήἐ με τη σωκρασιι̃ φιλοσοφίαἔ και θρησκείας· και σιγα ηση σιαιισ“ τίσει τους μη ελληνικούς λαούς που προσαρτήθηκαν στο ελληνιστικό κράτος από το πνεύμα και τον πολιτισμό της μηΐροπολιιικησ Ελλάδαοι. Στη νεοπλατωνική φιλοσοφία χαράσσεται ανάγλυφα το τέλος του Ελληνισμού και η αρχή του Χριστιανισμού σε μια πνευμα­ τική σύνθεση, η οποία, αν και εκτεταμένα αντιθετική, επρόκειτο να αναιιεισηθει με ιην ιιανισγαση Ρώμη και να γσνιιισπσιησει στη σννα­ χεια το ευρωπαϊκό πνεύμα που δημιουργήθηκε από το κράμα του με­ ταπλατωνικού ελληνισμού και του χριστιανικού ιδεώδους. Οι αντίπαλοι σύμμαχοι ελληνισμός και χριστιανισμός είχαν πλέον αντι­ καιασιησει την ελληνικη πλατωνική έννοια της ιδέας σισν ισιιέαι της μεταφυσικής, στο μεν φιλοσοφικό χώρο με την κατανόηση του ον­ τος ως είναι και συγχρόνως νοείν, και στο θρησκευτικό χώρο με τον ενανθρωπήσαντα Υιό του Θεού. 'Ετσι ο πλατωνισμός, ερμηνευόμε­ νος από το νεοπλατωνισμό, και το χριστιανικό δόγμα σηματοδότη­ σαν το ευρωπαϊκό πνεύμα. Ο καρπός της συνάντησης τους ήταν μια συμπάγεια που προήλθε από την αντιθετική ελξη αλλά και από το α­ ναγκαίο αίτημα της συμπληρωματικὀτηταε­ Ο άνθρωπος τους πρώτους αιώνες μ.Χ. διακατέχεται από την Οι· γαινια της εκκσσιιικενιιἑνησ γνώσης και αιισ ιην αιιφιβσλια της ααα­ λυτης αξίας της για διέξοδο στην α­πορία του και αναζητεί με σσνεισηση αανναιιιασ στα πλέγμα της φιλσσσφιαιἔ σχι πια ιη γνωσισ_ λογική ερευνα αλλά την παρηγοριά στην οδυνηρή βίωση του περατω­. τικού της ύπαρξής του. Αναζητεί ενα μυστικό καθάριο δρόμο πσσσέγγισησ ισν Θεσσ· για να λνισωθει απσ την αιιφιβσλια ισν ιιη όντος με την ανακάλυψη ιον βιώιιαιοσ ιηα βεβαιαιηιασ τον ανιοιιζ Την αναζητηση τησ λσγικησ γνωσισλσγικησ ιιρσχώσησησ σισ αν­ θό του όντος παροπλίζει η υπερλογική θεαση του Θεού ως το πρότυ­ πο του απόλυτου. Ο Θεός συσχετίζεται άμεσα με την τελειότητα και τη διαύγεια του απόλυτου, ενώ ο άνθρωπος κινούμενος στην περιοχή

_

γ

ΙΖ

της ύλης βρίσκεται σε άμεση διαλεκτική αντιπαράθεση με το θείο α­ πόλυτο ον. Μεταξύ των δύο όμως λειτουργεί ο λόγος, με τον οποίο ολοκληοώνοτοτ η κοομόθεωρητικη εικόνα ειςεινηο ιηο εποχής, την οποία ο ΡΓΠΖ Ητιυουτοηη, ένας από τόνο αημοινιικοιερους ερμηνευ­

α

τέςιτου Πλωτίνου στον αιώνα μας, ονομάζει «αλεξανδρινό κοσμοεί­ δωλο››ι. Βέβαια το νέο που προβάλλει δεν είναι παρθενικά νεο, αλλά είναι μια εκ νέου ανακάλυψη κοσμοθεωρητικών σχημάτων της αρ­ χοίαο φτλοοοφίοο (Φτλοτητο και Νοτκοο του Εμττοοοκχη, αφανηο αρ­ μονία και μεταβολή του Ηράκλειτου κ.λ.π.) με χαρακτήρα νέας ερμηνεοτικής ανάγκης, με δτἀστασττμταο άλλου δυνατότητας” του_ λοχτοτο οτο χώρο της Ηθικηο Η Αλεξονδοετοι ήταν η κοτττοοτ της κυοτυορταο αυτου του νόόρ κό­

_

τ

σμοειδώλου. Ισχυρό κέντρο εμπορίου στη Μεσόγειο αλλά και λίκνο της κολλττεχντκήο οττυτουοντοτο και των οτττοτημὡν έπαιξε κυριαρχι­ κο οολο στη συνάντηση του πνευματος τον αρχαίου κόσμου με το πνευμα της Ανατολής· οτ κοτακτηουτο των Μακεδόνων δημιουργη­ ι

.

­

ι

. ι

'

σαν αναγκαία μια αναθεώρηση του πολιτικού, κοινωνικού, πολιτιστι­ κού και επιστημονικού βυθού της ιστορικής εκείνης περιόδου, που προσδιορίστηκε από τη συνάντηση διαφορετικών έως αντίθετων τά­ σεων τοοο στον ποοκττκο χὡοο της καθημερινό­ιη­ιαο, όόο κοιι οτο χώοο των επτοτττυώντ των τεχνών, ακόμη και ιηο πολι­ιικηο ουνείδή­ οηοτ Το οτοτχοίο τηο ρθνικηο ιαυ­ιοιηιοιο υποχώρησε μπροστά στο νόό κοινό αιιημοι της εποχής για νέα παγκόσμια ιθαγένεια και διά­ πλαση νεων ιδανικών που θα περιστρέφονταν γύρω από τους άξονες «παγκοσμιότητα ανθρωπότητα». Η κοινωνική αξία του ατόμου έ­ πρεπε να αναθεωρηθεί στα πλαίσια του νεου παγκόσμιου κράτους, κατ έτοτ οναζητηθηκρ μια μορφη κοινωνικης τάξη; παρομοια με το χώρο του ουρανού, όπου ο κόσμος είναι η πόλη και οι αστέρες οι πολττεοττ Αυτο. οήυοτνο ποοοένντοη και οόνκχιόη ηθών, οιιιοινεων και πεποιθήσεών. Καιη Αλεξάνδρεια υπήρξε κατ' εξοχήν η εδρα που εδωσε το μέγεθος της νέας κατεύθυνσης στον κοινωνικό βίο και στην επιστήμη με ηγεμόνα το ελληνικό πνεύμα. 'Ηταν εκείνο που έγινε από τον 3 αι. π.Χ. ο φανός στην αναδημιουργία και τη νέα πορεία. Αιτία στάθηκε περα από την επίλεκτη γεωγραφική και εμπορική της θέση ο πνευματικός της ττλουτοο. Η Αλεξονοοετο ηταν ο χὡοοο της ουναι­

ι3

θα

ρεσλι̃ἑ ολων Των μορφών ιοιι πνεοιιαιιιεοο κοσιιοιπ Βιβλιοθἠκεει Πα­ νεπιστήμιο, Μουσείο, Ναοί, Ωδεία συνυπάρχουν και διαλέγονται. Η πνευματική παρουσία σπουδαίων διανοουμένων συνόδευσε την έκπα­ γλη φήμη της και σάρκωσε ένα νέο τρόπο αναμέτρησης του πνεύμα­ τος με την ύλη, οργανικής μετοχής στη διχοστασία του κόσμου μέσα από το κάτοπτρο της βιωματικής εμπειρικής γνώσης. Σπουδαίοι μα­ θηματικοί, όπως ο Ευκλείδης, αστρονόμοι όπως ο Αρίσταρχος ο Σά­

μιος, δίδαξαν και συνέγραψαν στην Αλεξάνδρεια. Η φιλολογική έρευνα, η γραμματική, η κριτική των κειμένων και ο υπομνηματισμός των κλασσικών αποτέλεσαν ένα είδος μεταλλείου πνευματικής δη­ μιουργίας στις αλεξανδρινές βιβλιοθήκεςεύ Εδώ δρουν και αντιπαρα­ τίθενται οπαδοί όλων των ελληνικών κατευθύνσεων (επικούρειοι, στωϊκοί, ερμηνευτές του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, ακόμη και ιιιιιι̃ιεο των προσαικραιιιεὡνι ιεαθὡο και οπαδοί τον σκεπτικισμού των σοφισιὡν) και ασκείται κριιική των διαφόρων σιλσιιι̃ιιαιων ιιε απώτερο στόχο την αναζήτηση μέσα από τις αντιθέσεις μιας ενιαίας φιλοσοφίας. Έντονα αισθητή εμφανίζεται στην Αλεξάνδρεια η συνάν­ τηση φιλοσοφίας και θρησκείας. Διατηρούνται οι περισσότερες θρη­ αιτειιτιιτεε ιιρθικεε δρἐααιεε των λαών­ ο αινρπτιακρε θεὸς ιοριριε είναι κάτι ανάλογο με το Διόνυσο· έλληνες, πέρσες, ιουδαίοι, αιγύ­ πιιοιι ρωιιαιοι και ινοοι προσεύχονται στο θεο ιλι̃ο οιιεήο ισιλο λαιιεἠσ πισιιι̃ἐι προσεὐλονιαι στον «αννωσιο θεο» 'ιιι̃ἐ Αθἠναεί­ Η πολο· ιιρωιιια των θρησκειών εχει ­ιιετατρειιιει την Αλεἐανδρεια σ° ενα ιιε­ γαλρ Θεατρρ ιιρλὐιιρρριιε ιιαγανιατικήε λατρειαε­ Παραλλιιλα ριιιρε προς την επίδραση των ανατολικών θρησκειών το πνευματικό και θρη­ σκευτικό πρόσωπο της Αλεξάνδρειας αποκτά ένα ιδιαίτερο γνώρι­ σιιατ που ιο προσδιορίζει ιι̃ οιαμορφωτικἠ σιλιιβολή 'ιιι̃ε νεαἑ αποιεαλσπιικἠέ θριι̃σκειαἐι ιοο Χριστιανισμού­ Όπωε ήταν εποιιε· νο, στοιχεία ελληνικών και ανατολικών μυθικών δοξασιών αναμεί­ χθηκαν με αντίστοιχα ή παραπλήσια του Χριστιανισμού. Η Ίρις, ο Ερμής καιο Αρχάγγελος Μιχαήλ π.χ. συγγενεύουν ως προς την απο­ ατρλή τρυε. παρα την ιδιαιτερη αρτρνριιια τους­ .ο Γνωατιιτιριιρε τιρν ἐλνθισε 'ισιλο πρώιοοἐ ιιειαλρισιιανιιεούε αιὡνεο στην Αλεἔανορεια οτ φειλειαι αιεριβώε σύ αυτή ιιι̃ν ενιεαιαιιειἔιι̃ και σιιι̃ν προσπαθεια σον· Νχώνευσήςίφιλοσοφίας και θρησκείας. Ε

Μ

Ε

Ρ

,

°

ι

Την εποχή της εμφάνισης του νεοπλατωνισμού (3 αι. μ.Χ.) η επι­ στημονική γνώση έχει χάσει πολλά από το μεγαλείο της ακριβολο­ γίας και έχει αναμειχθεί με επινοήσεις μαγείας και δεισιδαιμονίας. Φαινόμενα της αστρονομίας ερμηνεύονται με την αστρολογία και οι φυσικές επιστήμες οδηγούνται σε ένα χώρο μαντικής εξήγησης. Πα­ ρόλα αυτά όμως ο χώρος των φιλολογικών και φιλοσοφικών επιδό­ σεων παραμένει ιδιαίτερα ενεργός και ξωντανός. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης κέντρισαν το διαφέρον των αλεξανδρινών, ενώ αναξη­ τήθηκε και στα συστήματα της παρακμής (επικούρειοι, Στοά) κάποια πηγή τροφοδοσίας και διαμόρφωσης της σύνταξης του ανθρώπινου βίουι. Ο συγκρητισμός των τριών πρώτων αιώνων μ.Χ. δημιούργη­ σε τις μυστηριακές θρησκείες, τους γνωστικούς και το νεοπλατωνι­ σμό, οι ρίξες του οποίου βρίσκονται πρωταρχικά και κύρια στην ελληνική φιλοσοφία και δευτερευόντως σε εξωελληνικές επιφάσεις. Για τον Πλωτίνο δεν χωρεί αμφιβολία ότι στις συστατικές διαδικα­ σίες του συστήματός του περιέχονται οι φιλοσοφικές συλλήψεις της ιιλληνικής φιλοσοφίας, όπως λειτούργησαν στους Ίωνες, στο σωκρα­ τικό _ πλατωνικό και αριστοτελικό στοχασμό. ι­­ι ελληνικη φιλοσοφια σιο συνολο ιης ειναι ιι οιλοσοφια ιοο λο­ γου, της λογικής θεώρησης, της συλλογιστικής διαδικασίας και της αυστηρής διασκεπτικής. Ο λόγος λειτουργεί στον Ηράκλειτο9 ως α­ φανής αρμονία, ως ισορροπία στις αντίρροπες ροπές, ως εγγύηση του ι‹ι›σμικοι5 οοθιιου και ιης ιαςιις, και σιον Παριιενιση ιο νοειν και ιο ειναι ιαοιιςονιαι ονιολογικα και ννωσιοιονικαιο. Ο Σωκρατης α­ νακαλύπτει τον πρακτικό λόγο στη βεβαιότητα της πραξιι̃ἐ” και σι­ νοίγειτηνερμηνευτική του διέξοδο στην κατεύθυνση της ανθρώπινης κοινωνίαςν. Η ορθή πράξη προσδιορίξεται όχι μόνο από την κτήση των αγαθών της ζωής, αλλά και από την ορθή τους χρήση". Κτήση και πράξη όμως πρέπει να είναι έργα της «επιστήμης» που παρέχει στους ανθρώπους «ευτυχία» και ‹‹ευπραγι'α››ι^. Η πλατωνική φιλοσοφία κινείται μεταξύ της αρχής της ύλης και της αρχης ιης ιδέας. Η ολη οπαοχοι ιιονο μεσα απο την παρουσια των ιδεών. Ο κόσμος των ιδεών είναι ο αληθής κόσμος και ο αισθη­ τός κόσμος αποτελεί μόνο εικόνα του υπεραισθητού κόσμου των ιδε­ ών. Στην εικόνα του σπηλαίου στην Πολιτεία οι ιδέες τοποθετούνται 15

Ρ

σί ένα διαφορετικό κόσμο από τον κόσμο των αισθητών αντικειμέ­ νων. Ο φωτισμένος και απελευθερωμένος από το σπήλαιο (αισθητός

κατανσειται ως ηδονή· Προκειται για τη δυνατοτητα της λυτρωτικής αλήθειας που πσοσφσοοιαι κύοιιοο απο την πνευματική ευδαιμονία, χωρίς να απορρίπτεται και η αισθησιακή. Το οτοαο της ηθικής του Επίκουρου συνοψίζεται στην αναγκη του «λάθε βιώσας››: Διατηοηοε δηλαδή την πνευματική σού σύνοχή σε σφαιρα ναληνης και μην εκτί­ θεααι σε πσαξεισ πού θα ταραςαν την πορεια της αυτοπραγματωσήε σου και θα έθεταν σε κινούνο τη λειτουργία της εσωτερικής σ0υ

κοσμος) οεσμὼτηο με το λογο και τη νοοοσο συνείδηση σχηματίζει Την εικονα Έοο κοσμοο των ιοεώωο Ο πλατωνικόο λόγος εμφανίζε­ ται μέσα στην πολλότητα των εννοιών, που προκύπτουν ως απει­ κασματα των ιδεών. Η ψυχή μετέχει στις ιδέες μέσα από τις έννοιες. Αυτό εγγυαται και την αθανασία της. Η ταξη και η αρμονία της ιμυ­ χής σηματοδοτούν την αρετή. Για την πλατωνική ηθική μόνο ο πρα­ κτικός βίος που καθοδηγείται από τις ιδέες είναι βίος ηθικός και

·

ενμοετοο· Στον Αριστοτέλη ο λόγος θεωρεἢαι μέσα στο χώρο της τυπικής λο­ γικής και ευδαιμονία είναι η «θεωρία››16 του πνεύματος ως «ενέοτ γεια››" που «συντείνει προς την εντελέχεια»'8. Στην αρχή των Ηθικών Νικομαχειτον αναζητώντας ο Αριστοτέλης το ηθικό αγαθό στα «έργα των ενεργειών και των πράξεων» θα επανέλθει σε βασικές γραμ­ μές της πλατωνικής ηθικής και θα υποταξει το «ανθρώπινο αγαθό» στη χρήση της «επισῖἠμης»Ι9· Η Στοά προχωρεί στην ενδοκοσμικοποίηση του λόγου και κατευ­ θονοαενη απο Την ιοτοοικη ακολουθία του νέον ολημαῖοἐ Τηο Ελλη­ νιοΐικηο οηοληο ηοοοηαθεί να δημιοοονηοεί νέο ηθίκο ίοοὡδοἐ της ζωής. Ενώ η αφετηρία της είναι ο ηρακλείτειος λόγος, διατηρεί πολ­ λα από τον κόσμο των ιδεών του Πλατωνα και δημιουργεί τον ‹‹σπερ­ ματικό λόγο», τον «παγκόσμιο λόγο», σπέρματα του οποίου υπαρχουν

στα διάφορο ἀτομσω· Ο στωϊκοο λογος έχει ένολο χσομκτἠοοο Έμυ­

τίζεται με το πυρ που τρέφεται ενώ καταστρέφει, και εφορεύει ως οι­ κονόμος και επόπτης στο σύμπαν". Η Στοα επανέρχεται στη φυσιο­ κρατική αφόρμηση των προσωκρατικών, διατηρεί το νόμο της αναγ­ κης των ατομικών ως τον ύψιστο λειτουργό της φύσης και συντηρεί απλα την πνευματική φυσιογνωμία της ελληνικής φιλοσοφίας· γι° αυτό και σήμανε το τέλος της. Τη δομική σύνθεση του συστήματος των επικουρειι̃υν αποτελεί η διαμόρφωση του πρακτικού βίου. Η ηθική τους καθορίζεται ­από τη

φοοίκηι

η Υνώοη Τηο οποίας ολοοθεοώνει Τον ανθοωπο απο Πο δείοι­ οαίαονίοο και Τον τοοαο του θαναῖοο­ Το καταοταηκο Τηἐ οπικοα ρειας ηθικής κορυφούται στην αναζήτηση της ευτυχίας, που 16

τ

τ

ελεύθεοιαοεει

Η νεσπλατωνικἠ φιλοσοφία γεννηθηκε απο ρίςες ελληνικες, μέσα όμως σε μια ατμόσφαιρα εκτεταμένα ασυμβίβαστη με τη Υνηοία ελ· ληντκἠ νττφαλτόττττα της πειθαρχττιιένττα ννὡσπσ, αφού ασιατικές οο­ ςασίες και αναλογα ρεύματα μυστικισμού είχαν επιβαλει την παρουσία τοσα στον εύού πλέον νεο ελληνικο χώρο, πορευόμενα μέσα από τους νέους δρόμους της Ανατσλἠα. Το νεοπλατωνικο πνεύιιαι χωρισ να ύ­ πστιιιιτθει το προσωπικο τού ύιροαι βαδίζει στη γραμμή της αττικης φιλσσοφιασι αντλσι απο τη οιαλεκτικη υληο και μορφής, για να οικο­ δομήσει οντολογικα το όλο ως ωραίο πανω στο διαλεκτικό σχήμα ττια σύιιπλοξιιο των δύο αυτών αρχών και να θεμελιώσει ηθικα την αρετή στη δομική της σύνθεση με την ευδαιμονία που προσφέρει στον ανθρωπο η συνένωση του με το Θεό". Πρόκειται για την πίστη στη δύναιοιιιια της λύιοοατικηο αληθειαε που προσφέρει στην πνευματί· κιτ αγωνια τού ανθοὡπού ιι ηοειιια τοο θειου, Ενώ όμως η αττική φι­ λσσσφια οδηγει σε ιιια ιιοοφικη ταειη που προσδιορίζεται από την αρμονική συναντηση του θεωρητικού και πρακτικού κόσμου, της «θε­ ωριταο» του θειου και της βιωματικής εμπειρίας στην πολιτική ­­ πρα­ κτικἠ ζωή, ιο σιοιχειο αυτο απουσιαςει στο νεοπλατωνισμό. Η ανσξαοιιισια ιού απο το κοσρικο ευροο σημαίνει τη μετοικεσία της φιλοσοφικής σκὲιιγηα σε ιιεταιρυσικο χώρο χωρίς τους ενδιαμεσουε σταθμούς των γεγονότων τπσ ζωῆς. Προκειται για ένα κλιιια σξαοιη­ μένης μεταφυσικής, προς την οποία είναι στραμμένο το βλέμμα των νεοιιλατωνικών ειιιιονα στην αναςητηση του ύιμιστου αγαθού, διαπο­ τισιιύνιι με ιη σύνακολοοθη αοριστια του μυστηρίου. Τα θέματα της­ πρακτικής ζωής, γύρω από τα οποία δορυφορούν­ ται οι πλατωνικές και αριστοτελικές προσεγγίσεις και αναλύσεις, ό­ πως δικαιοσύνη, φιλία, κρατος, πολιτικός βίος απουσιαζουν από το 2

.

ί

17

νεοπλατωνισμό, που αρχίζει και τελειώνει με το υπερβατικό. Ο νεο­ πλατωνισμός ξεκινάει από το σημείο που τελείωσε ητ αττική φιλοσοφίατίί. Ο Πλάτων έφθασε στην αρμονική συναντηση της αν­ θρώπινης πράξης με τη φύση του θείου, αφού πρώτα οδήγησε το όχη­ μα της πορείας του προς την υπερβατική γνώση μέσα από την κοσμική διάσταση των όντων. Ο νεοπλατωνισμός αντίθετα δεν συλλαμβάνει τη φιλοσοφία ως φιλοσοφία που αναπτύσσεται μαξί με τις ανθρώπι­ νες μέριμνες. Στέκεται με σχετική αδιαφορία απέναντι στο νόημα της αριστοτελικής «ενεργειας» και επικεντρὡνει το ενδιαφέρον του σε μια δογματική θεώρηση της έννοιας της αλήθειας. Ο νεοπλατωνικός φι­ λοσοφικός λόγος δεν καταδύεται στη σφαίρα των πρακτικών επιδό­ σεων, για να αναχθεί στη συνέχεια στην ύψιστη γνώση, όπως πράττει η πλατωνική φιλοσοφία, αλλά αναχωρεί από τη σταθερή έννοια της θεότητας για να προωθηθεί προς τα κάτω με τη θεωρία της ‹‹α­ πορροής» Η ηθική φιλοσοφία του νεοπλατωνισμού συγγενεύει εσωτερικά με την πλατωνική και αριστοτελική ηθική που αποτελεί τον αρχικό της πυρήνα. Το ύιμιστο αγαθό ως εντελέχεια της ανθρώπινης φύσης πα­ ραμένει ο κεντρικός άξονας περιστροφής και της νεοπλατωνικής η­ θικής, η οποία συστηματοποίησε όμως τα παραδεδομενα σε μια νοητική σειρα και οδηγήθηκε σε ενα σχή μα, όπου η αποκλειστική προ­ τεραιότητα δίνεται στην πνευματική «θεωρία» του Θεού. Είναι η μό­ νη για το νεοπλατωνισμό που δίνει νόημα στην ύπαρξη. Το αγαθό ενυπάρχει μόνο στο πνεύμα, ενώ η συνάφεια με τα επίγεια και υλικά δημιουργεί πόνο, είναι η αιτία του κακού. Η ευτυχία και μακαριότη­ τα του ανθρώπου αναζητείται μέσα στην πνευματική σκόπευση του εγώ του, στη φυγή από την ταραχή της πραγματικότητας, στην πλη­ ρωσή του από τη θεία ενότητα. Η νεοπλατωνική ηθική είναι μια ετε­ ρόνομη ηθική, όπως και κάθε θρησκευτική ηθική, γιατί κατευθύνεται από την αυθεντία του απόλυτου, σε αντίθεση με την αυτόνομη ηθική του ορθολογισμού ή της καντιανής φιλοσοφίας. Χωρίς να μπορεί να υποστηριχθεί ότι ο νεοπλατωνισ μός υπήρξε μια πηγαία δημιουργία με νέες και άγνωστες αρχές για την ελληνική φι­ λοσοφία, είναι γεγονός, ότι με την ερμηνευτική του διερεύνηση και τη συστηματική του μέθοδο συνέβαλε ουσιαστικά στην αναβίωση του

ιε

ελληνίκού αττίίτοο πνεοματοε καί ίοίεοσ τομ πλατίονίίτοο ίδεαλίσμοα προγφρὡνταἐ σε μία θρησκεοτίκη σοστηματαττοττίαττ του περτεχομε” νου

ί

Ζ.

του".

Η πνευματίκη πορεία τον Πλωτίνου

Ο Πορφορίοίῷ μαθητηίἐ αγαπημενοτι καί βταγθαφοτ τοτ) Πλοἶτιφιἐἐ στο «Περί του̃ Πλωτίνου βίου καί τη̃ς ταἔεωέ τω̃ν βίβλίααν αυταία» μας πληροφορεί οτί ο Πανωτίνοο γεννηθηκε ατο τρίσκαίδεπατον ετ οἐῖ τη̃ς Σεβηροο βασίλεία€»Ζ7› δηλαδή το 205 μ·Χ°τ πτθαντοτ σὶἔὲίφωνα Στο με συγκλίνουσες μαρτορίεο στη Λοκοπολη τησ Αίγοπτομ σμμπερασμα αοτο καταληγεί ο Πορφορίοἐ απο τα μαρτυρία του τα­ τροο Εοστολίοα ο οποίοε ηταν παρών τη στίγμη τοο θανατου του Πλωτίνου. Σύμφωνα με τη μαρτορία αοτη ο Πλεοτίνοτἔ απεθαγε σε ηλικία 66 ετών, στο τελος της βασιλείας του' Κλαύδιου το' Ζγθ ­

ί

μ­Χ­τα Ο Πορφὐρίοα δεν γνωρίζει την καταγωγη τουτατατι Ο ιδίοτ την πατριδα

ο Πλωτίνος. δεν ανεφερε κατί σχετίκο με τ οσα γονείς του η ε

του. Αισθανόμενοε μαλίστα αίσλονη καί γία τα τατο του το σωττατ δεν επέτρεψε στον εαυτό του να σταθεί ως ποοτοπο σε ἔίογραφο ή γλύπτη για την προσωπογραφία του, παρά την παραίτληση τον προσφίλοοἐ τοο μαθητη Αμελίσυτθ. Σχετικά με το ονομα του, που ηχεί περίσσοτερο ρεομαίκο από αττ ελληντκότ Ο Α· Κτὼτθτ προχωρεί στην είκασία› οτί καποίοἐ απο τοοἐ προγονοοο τον ονομασθηκε πίθα° νώς Πλωτίνος από το όνομα της Πλωτίνας, τησ σοἔογοο τοο|Αοτοκρα· τορα Τραϊανού, καί στ αλθηκε στη σονελεία με καποίο αξίωμα στην Αίγοπτο­ Απο αοτον τον πίθανο γία το Κίετττττ Πλωττνο καταγετατ ίσεοο ο νεοπλατεονίκοο φίλοσοφοο Πλοατίνοα̃· Σε ηλίκία 28 ετών, σύμφωνα παντα με τίίἐ βταγθαφτκεαπληροφορτετ του Πορφύριου, αφού είχε ήδη παρακολοοθησεί παραδοσεις φιλοσο­ φίας στους πλέον γνωστούς διδασκάλους της Αλεἔανορείαο, απο τις «ακροάσεις» των οποίων αποχωρούσε κατηφής κάιγεματοο λυπη.

ία

τ~

ανακάλυψε το διδάσκαλο Αμμώνιο Σακκά, η φιλοσοφία του οποίου τον γοήτευσε τόσο πολύ32, ώστε παρέμεινε κοντά του έντεκα χρο­ νια, μέχρι το θάνατο του Αμμώνιου (ΖΩ μ.Χ.). Σπρωγμένος απο την επιθυμία να γνωρίσει άμεσα την περσική και ινδική φιλοσοφία ακολούθησε τον Αυτοκράτορα Γορδιανο Γί στην εκσταατεία του στην Περσία (244 μ.Χ.)33. Η παρουσία του Πλωτίνου επίσκίασε στην ιστορία της Φιλοσοφίας το προσωπο του Αμμώντσσ, αφού Ο Αμμώνιος δεν συνέγραιμε. Το εξέχον πνεύμα όμως του Αμμώνίου που κράτησε κοντά του δέσμιο και ενέπνευσε ένα στοχαστήλ όπως τον Πλωτίνο σύμφωνα με τις υπογραμμίσεις του Ρτ. Ηοἰι1ειηεηη3“® εξακολουθεί να ξει μέσα από τον Πλωτίνο, όπως ο Σωκράτης μέσα από τον Πλάτωνα. Έτσι οι μεγάλοι διδάσκαλοι Σωκράτης καιΑμμώ­ ντοἐττ χωρίςη πρόταση αυτη να υποδηλώνει και ισοδύναμη αξιολογι­ κη Κρίση κρατήθηκαν στην ιστορία μέσα από τα έργο των άξιων μαθητών τους, των ιδρυτών του πλατωνισμού και του νεοπλατω­ νισμού35. Ο Αμμώνιος γνώρισε στον Πλωτίνο τους θησαυρούς της ελληνικής φιλοσοφίας, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, και ως ‹‹θεοδίδακτος››36 τον οδήγησε μέσα από θρησκευτικές συντεταγμέ­ νες" και πορεία καθαρμού να βρει διέξοδο στο ανειρήνευτο της ιμυ­ χής του να θεραπεύσει με ευλάβεια το αόρατο μεταμορφώνοντάς το σε ορατοι να στρέψει το βλέμμα του στο αποτρο, γτα να ανακαλύψει μέσα σ° αυτό το νόημα των πραγμάτων, να υιμωθεί στο χωρο της ηθτκηε σε απολογητή της αρετής. Η προσωνυμία «θεοδίδακτος» ανιχνεύεται μόνο σ” ένα θρησκευτι­ κό πεδίο και οδηγεί οπωσδήποτε στην παραδοχή, ότι ο Αμμώνιος αποωεηνονταἐ την ενταση του λόγου μεταξύ οντολογικού και γνωσιο­ λογικού .επιλέγει ένα τρόπο άμεσης θεωρίας του Θεού. Οι γνώμες των ερμηνευτών όμως διχάξονται. Ο Α. ΚίοΙπτετ38 θεωρεί ότι η προ­ σωνυμία ‹‹Θεο‹5ίδακτοτ›› σημαίνει έναπνευμα με πλουσια θρησκευτι­ κή φαντασία και ενθουσιασμό εκστατικής μορφής που προσελκοετ κοντά του μαθητές", όπως ο Λογγίνος, ο Ολύμπιος, ο Ερέννιος, Ο Θεοδοστοει 0 Ωριγένης, ο Πλωτίνος. Ο Ο.Η.ΚὶτοΙιησκ®® αντίθετα πιστευει ότι στη σκέψη του Αμμώνιου υπερέχει η σαφήνεια καί η ττνεοματικστητα και όχι η θρησκευτική κατάπληξη. Η μαθητεία του Πλωτίνου κοντά στον Αμμώνιο του κληροδότησε 7

ί

7

_

7

τ

20

Ι

τον πνευματικό θησαυρό του ελληνικού πνεύματος αλλά και μια μυ­ στική διάθεση που είναι έκδηλη στο συγγραφικό του έργο. Όταν ο διδάσκαλος πέθανε, οι μαθητές της σχολής του σκορπισανε στη Συρία (Λο'Υ'Υίνο€)› στην Αθηνα (ΩρτΥενηΩ)› ενω αλλοτ εμετναν στην Αλεξάνδρεια και συνέχισαν τη διδασκαλια.ΟΠλωτίνος ακολούθησε το Γορδιανό Γί στην Περσία, αλλά μετά τη δολοφονία του Αυτοκρα­ τορα στη Μεσοποταμία και την προσωπικη του διάσωση ήλθε στην . Ρ. Αντιόχεια,και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην οικουμενική ωμη, › Ι Ι στην Πτοε εετετηε­ Ήταν τοτε σαραντα ετων Αν η Αλεξάνδρεια υπήρξε στην ιστορία σημαντικός τόπος ανέλιξης του πνεύματος, η Ρώμη τους πρώτους μεταχριστιανικους αιωνες μττηρἔε το κεντρο τησ ἔωηἐ κατ τησ ορασησ σε ττοτκτλομορωη διαστα­ ση­ Απο την εποχη τον Αονοηστοτλ τομ Ρετοτ ρεττἰεοι η Ρωμη είχε υιμωθεί σε οικουμενική πρωτεύουσα, που πολύ δύσκολα κάποια άλλη ελληνιστικη πολη θα μπορούσε να αναμετρηθεί μαζί τησ στην ομορφτα και την ετττβληττκοτητα των μνημείων τησ, στον πλοοτο τησ αρλττε­ κτοντκηο τεχνοτροηίαἐι στην ττοτκτλία των ιοημοσίων κττσματων› όπως θέατρα, βιβλιοθήκες, μουσεία, δικαστήρια, αθλητικοί χώροι, ανακτοραΩ­ Αλλα δεν ηταν μονο η εὐκοσμη ταἔτθετηση τοο χωρου­ Η Ρωμη ηταν το κεντρο τηο ορνανωσηἐ τησ ἔωηο με ττρακττκη ατσθη· ση σε συγκεκριμένο σχεδιασμό. 'Ολες οι πολιτικές, κοινωνικές και πνευματικές τάσεις της αυτοκρατορίας αντιπροσωπεύονταν στη Ρώ­ μη και εμψύχωναν το ιδιαίτερό της πρόσωπο. Από εκεί σκορπίξονταν στα πολλα εθνη τησ αοτοκρατορίαο­ Στη Ρωμη σαρκωθηκε η τοεα τησ ττανκοσμτοτηταἐ που εκφρασθηκε στην ττραξη μεσα απο το ρω· ματκος οίκατο­ Ο συγχρωτισμός των φυλών υλοποιήθηκε στη Ρώμη κάτω από τηνααντίληιμη της οικουμενικότητας που εισηγήθηκε η Στοά και σή­ ἰιαινε την υπέρβαση των Φοαγμὡν που δημιουργεί η ιδιαιτερότητα των πολιτισμών, των θρησκειών και των γλωσσών. Ο θρησκευτικός σονκρηττσμοο κρρταρλησε, κατ η Ρωμηαναοετχθηκε σε «μομσετο όλων των θρησκειών του κόσμου»43 . Τα διαχωριστικά φράγματα των­ λαών κατέπεσαν και οι αντιθέσεις στεγάστηκαν κάτω από την επιδίωξη του κοινού αγαθού με γνώμονα την κατηγορία του καθολι­ κού κατ ηανκοσμτορτ κατ οχτ τα κρττηρτα τοο τδταίτεροογ του ατομτ· ­

21

κέντρο ΤΟΟ πολϋθεϊσμοὐι λὡβεσε όλες τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, σε αρμονία με το γενικότερο ρωμαϊκό πνεύμα που προσέφερε ελευθερία θρησκευτικών πίστεων για όλους τους λαούς της αυτοκρατορίας. Το ίδιο συνέβη και με τη φιλοσοφία. Οι φιλοσοφικές σχολές διαφόρων κατευθύνσεων άνθισαν στη Ρώμη και η ανταγωνιστική πολεμική των συστημάτων κάθε ένα υποστή­ ριζε ότι δίδασκε την αλήθεια οδήγησε τους φιλόσοφους σε έντονη διαλεκτική αντιπαράθεση. Στωϊκοί, πυθαγόρειοι, επικούρειοι, πλα­ τωνικοί και αριστοτελικοί συνυπάρχουν και διαλέγονται με τα όπλα της παλαιάς σοφίας, του αρχαίου ελληνικού φιλοσοφικού λόγου,.που η λειτουργία του επαναβιώνει στη Ρώμη και δηλώνει την παρουσία του μέσα από το δεσποτικό ρόλο που ασκεί στην αναζήτηση της ύψιστης ιδέας του αγαθού. Οι πολλές φιλοσοφικές τάσεις κατευθύνονται στην αναζήτηση της συνοχής του Ενός, αίτημα ομόλογο προς τα δεδομένα της εποχής. Προς την κατεύθυνση αυτή προσανατολίζεται και το φιλοσοφικό πρόσωπο του Πλωτίνου, ο οποίος αποφασίζει να δράσει πνευματικά ως διδάσκαλος και συγγραφέας στη Ρώμη. Γίνεται ο πνευματικός επανεκτιμητής της ελληνικής φιλοσοφικής κληρονομιάς και επικυ­ ρώνει την καταξίωση της με κεντρικό άξονα την πλατωνική σκέψη σε βάση μυστική, απαλλαγμένη από κάθε ένοχη πρόθεση. Η πλωτινι­ κή Φλλοσοωα πεθιέκλεισε Το μυσΐἠριο Τηἑ πλατωνικἠἑ ιδέαἐι Το εμπλούΐισε όμωἐ με τη συνείδηση Τηἐ ηθικήἐ διάστασης» Το νόημα της οποίας αναζήτησε στην οντολογία. Ξεκίνησε από την πλατωνική σοφία, αλλά στην αγωνία της δημιουργίας της συνοδεύθηκε από τις πνευματικές περιπλανήσεις του ιστορικού στίβου της εποχής της. Ο φόβος του απρόσιτου θα αντικατασταθεί από τον Πλωτίνο με το βίωμα της θεωρίας του απόλυτου, του Θεού, και ο ύιμιστος σκοπός της πρακτικής ζωής του ανθρώπου θα ανασπροσαρμοσθεί σε βάση μεταφυσική­ Τα πρώτα δέκα έτη στη Ρώμη ο Πλωτίνος επιδόθηκε αποκλειστικά και μόνο στη διδασκαλία, ακολουθώντας τα βήματα του Αμμώνιου. Πρόθεσή του ήταν να θεραπεύσει τη φιλοσοφία, το υλικό της οποίας αναζήτησε κυρίως στο πλατωνικό κοίτασμα, μέσα από την άρθρωση του διδακτικού λόγου, την προσωπική αναστροφή με τους μαθητές κΟύ› του εθνικού­ Η Ρώμη.

­

22

ί

­

του και την ενίσχυση της ερμηνευτικής κριτικής με την υποβολή αποριώνθ. Στις ανοιχτές συγκεντρώσεις που διοργάνωνε κυριαρ­ χούσε όχι ο μονόλογος της διάλεξης, αλλά ο γόνιμος διάλογος και η δημιουργική κριτική των θεμάτων σε βάθος. Η ανάγνωσή σχολίων (υπομνημάτων) άλλων φιλοσόφων στον Πλάτωνα, Αριστοτέλη ή στους Περιπατητικούς­ π.χ. των Σεβήρου, Κρονίου, Νουμηνίου, Αττι­ κού, Ασπασίου, Αλεξάνδρου, Αδράστου ­προσέφερε την ερμηνευτική επικουρία στην προώθηση δύσκολων νοημάτων και στο φωτισμό των άφωτων πλευρών τους. Ο Πλωτίνος προσδιόριζε αμέσως το νόη­ μα του υπό συζήτηση θέματος και το ερμήνευε με πειθαρχημένο σύν­

τομο λογο". Η ευφράδεια αλλά και η εμβρίθεια τ00 πΟΟΦΟΟίκΟύ του λόνοιδ συνοδευόμενες με ευφυία και τη χάρη της πραότητας και της πρθσἡ· νειας^6, τον ανέδειξαν σε προσωπικό καθοδηγητή (Μοὶετετ), που έλ­ κυσε κοντά του το διαφέρον πολλών εραστών της φιλοσοφίας. Στον κύκλο των αφοσιωμένων μαθητών ανήκαν ο Αμέλιος Γεντιλιανός, οι γιατροἱ Παυχίνος από τη Σκυθόποχηη̨ Ευσϊόχιος από την Αχεξάν­ Θεράποντας γιατρός του μέχρι το τέλος της ζωής του δρεια και Ζήθος ο άραβας· επίσης ο κριτικός και ποιητής Ζωτικός και ο φιλόσοφος και ρήτορας Σεραπίων. Ακροατές του υπήρξαν και συγ­ κλητικοί με φιλοσοφικά διαφέροντα, όπως ο Μάρκελλος Ορρόντιος, ο Σαβινίλλος και ο Ρογατιανός, τον οποίο ο Πλωτίνος επαινούσε ιδιαίτερα και τον πρόβαλε ως παράδειγμα ήθους, γιατί εγκατέλειψε τα αξιώματά και τις πολυάσχολες κοσμικές μέριμνες, για να επιδοθεί στη φιλοσοφία". Στη χορεία των φίλων και μαθητών συγκαταλέ­ γονταν και γυναίκες· η Γεμίνα και η συνώνυμη κόρη της, και η Αμφί­ κχεια η σύζυγος του υιού του Ιάμβλιχου Αρίστωνα". Ιδιαίτερο σε­ βασμό για τον Πλωτίνο έτρεφε και ο αυτοκράτορας Γαλιηνός και η σύζυγός του Σαλωνίνα, οι οποίοι έδειξαν προθυμία να εκπληρώσουν την επιθυμία του, να ανεγερθεί στην Καμπανία μια πόλη με το όνομα Πλατωνόπολις, η οποία επρόκειτο να κυβερνηθεί σύμφωνα με τους νόμους της πλατωνικής Πολιτείας. Βέβαια το σχέδιο δεν πραγματο­ ποιήθηκε εξαιτίας της αντίδρασης ορισμένων προσώπων του αυτο­ κρατορικού περιβάλλοντοςω. Ευλογημένη στιγμή για τον Πλωτίνο και για την έκδοση του συγγρα­

_

_

Ζ3

Λ

ιρικοο 'ιοο έρνοο σιοιθηκοη σονοινιηση Τοο ιιο ιον Ποριροριοι ο οποιοε ηρθε από την Ελλάδα στη Ρώμη το 263 μ.Χ. (το δέκατο έτος της βασιλείας του Γαλιηνού) με τον Αντώνιο το Ρόδιο. Μέσω του φίλου ιοο Αιιέλιοο γνώρισε τον Πλιοιινοι κονιοι στον οποιο ιιοιθηισοσο έξι έτη5®­ ο Πλωτίνος είχε ήδη συγγράψει εικοσιένα έργα πρινσυναντη­ θοι ιιο Τον Ποροοριοῃ­ Μειοι απο ποιροικληση ιοο Ποροοριορ και του Αμέλιον να καταγράψει πιο πολοιιιιοἐ σοἔηιησοιο ποο λοιιιβαναν Χώροι σιισ ποιροιδοσσισ του, ο Πλωτίνος συνέγραψε εικοσιτέσσερες οικοιιη προιγι­ιοιιειεο5Ζ· Κατά ιο ιέλοσ 'ιοο ἐκιοο έιοοἑ τησ ποιροιιιο· νής του Πορφύριου κοντά στον Πλωτίνο ο Πορφύριος περιέπεσε σε μελαγχολική διάθεση και εσκέπτετο να αυτοκτονήσει. 'Οταν ο Πλω­ τίνος αντιλήφθηκε τη νοσηρή αιτία της μελαγχολίας του, τον συμβού­ λευσε να ταξιδεύσει". Ο Πορφύριος αποσύρθηκε στη Σικελία, όπου ο Πλωτινοο 'ιοο οιπέσιοιλο εννέοι οικοιιη βιβλιοιῇ” σύνολο βιβλιων

πενηντατέσσεβα· Ο Ποριροριοο ανέλαβε με προτροπή του Πλωτίνου να ταξινομήσει και να διορθώσει το συγγραφικό του έργο. Χωρίς να ακολουθήσει ιη Χρονολογικη σοιροι σοι̃ίιροιιρησ ιοοο κοιι οιοθοιὡνιοιο Το πρότυπο του Αθηναίου Απολλόδωρου, εκδότη του κωμωδιογράφου Επίχαρ­ μου, και του περιπατητικού Ανδρόνικου, εκδότη του Αριστοτέλη και Τον Θεοιρροισιοοι διοιιροσο θοροιιικοι πιο προιγιιοιιοιοἐ του Πλωτί­ νου σε έξι Εννεοιοεθ­ Η οιριθιιηιικη. κοιιοιτοιἔη των προιι̃ίιιατειών του Πλωτίνου σε έξι Εννεάδες δεν συμπίπτει δηλαδή με τη χρονολογική τους τάξη Η πρώτη Εννεάδα περιλαμβάνει θέματα ηθικής, η δεύτερη και τρίτη παρουσιάζει θέματα φυσικής και πραγματείες για τον κόσμο και συναφή προς αυτόν αντικείμενα. Ακολουθούν η τέταρτη και πέμπτη Εννεάδα­που συνοιμίζουν θέματα αφορώντα στην ψυχή και στο νου. Στην έκτη Εννεάδα συγκαταλέγονται πραγματείες με προβλήματα οντολογίαςϋ. Ο Πορφύριος δεν αρκέστησε μόνο στην ταξινόμηση του έργου του διδασκάλου, αλλά σύμφωνα με παρακλήσεις φίλων σονὲνροιηίο και υπομνήματα, προκειμένου να διασαφηνισθούν δυσ­ νόητα .κε(Ράλαιοι56· ΔΟ Πλωιινοο ένροιψοι Υιοιιι ιοο ἔηιηθηισι οιπο ιοοο ιιοιθηιέο Τοο­ Αυτό το μαρτυρεί, πέρα από την πληροφορία του Πορφύριουῇ, η ·

.

24

'

μορφική έκφραση της γραφής του", η οποία δεν είναι ομόλογη με τη γνωστή εσωτερική και εξωτερική συνοχή του συγγραφικού τρόπου των μεγάλων ελλήνων φιλοσόφων. Η συγκριτική παραλληλία του π.χ. μειτον Πλάτωνα είναιαποκαλυπτική για την έλλειψη καλλιτεχνι­ κής πνοής στή γραφή τοο, για ελλιπή τταοαστασή ομοιογένεια; και αρμονικής συνδέσμωσης του κεντρικού νοήματος με τη μορφική σύν­ θεση του έργου. Η σκέψη του όμως έχει ιδιαίτερη δυναμική και αποτε­ χει βεβαιο κύημα μιας πειθαρχημένης συνείδησης. Εικόνες, μεταφο­ ρές καιρητορικά σχήματα δεν απουσιάζουν, αλλά είναι συχνά σύμβο­ λα και εύκολος συμφυρμός που χρησιμοποιεί ο Πλωτίνος, για να μεταστοιχειώσει μεταφυσικές έννοιες και ενοράσεις του σε επίπεδο φρσικόπ. Ο Πορφύριος σημειώνει ότι έγραφε με ενθουσιασιιοι ποι­ θσς και έμπνευση, με πλεονασμό νοηματων παρά λέξεωνω, και πα­ ραθέτει τη γνώμη του Λογγίνου, του σπουδαιότερου κριτικού της εποχἠςηι, για το φιλοσοφικό τρόπο του Πλωτίνου, παρότι διαφω­ νούσε με ορισμένες θέσεις του6Ζ. 'Εγραφε λοιπόν ο Λογγίνος σε επι­ στολή του στον Πορφύριο: «Θαυμάζω και αγαπώ πολύ τον τρόπο του ύφους του, την πυκνότητα και το φιλοσοφικό τρόπο, που έθετε τα ζητήματα. Οι ερευνητές θα πρέπει να κατατάξουν τα βιβλία του μεταξύ των σπουδαιτυν››63. Αν οι 'Ιωνες είναι οι εισηγητές της φυσικής φιλοσοφίας, ο Πλάτων της διαλεκτικής, ο Αριστοτέλης των επιστημών, και οι σιωικοι τον ορθού λόγου, ο Πλωτίνος είναι ο εισηγητής της μεταφυσικής. Βέβαια ο Πλωτίνος δεν μπορεί να διεκδικήσει τα διάσημα ενός πρωτότυπου πνεύματος. Είναι όμως κριτικός ερρηνσοιΐηο τησ προνονὲσιορηο οη­ μισυργίας, την οποία μορφοποιεί πνευματικάω. Ο συνθετικός τρό­ πος του στοχασμού του Πλωτίνου, ομόλογός προς το ποιό της προσω­ πικής του ςωήςω, όπως φαίνεται από τα επι ιιὲροοο Υονονοιοι τησ ςωής του που περιγράφει 0 Ποριροριοο. οπηρξο Το κριτήριο της αξίας του και της αντοχής του στο χρόνο. Ο Πλωτίνος ως μεταφυσικός φιλόσοφος είναι ενορατικός, θρησκευτικός. Αφορμάταιαπό τον πλα­ τωνικσ ιδεαλισμσὥ και οδηγείται στη ‹‹θεωρἴσ» ιοο Θεού ρε σκοπο να υπερβεί το σκεπτικισμό και να αρθρώσει ένα νέο θρησκειοφιλοσο­ φικό λόγο σε ηθικό επίπεδο. Κατευθύνει τον άνθρωπο στη λύτρωση μέσα από δρόμους μυστικής εκτύλιςης" και θεολογικής εφόρμη­ ­

25

β

_

Λ

εε

ι

ι

Ξ]Ξσὥῖιιἔη̃λι̃η̨̃ἐι̃ῖἕἑιἔεὲιἕἕἰἴει

,

Ι‹ἔῖ‹ἕἑἐτιαχσσἕνςτ7ας

ἑι̃ ιπἔβαἕη ειναιη

ὁέασ

περιοχή των οντολογικὡν αναΦο0ων της υπαρξῖπς, τις οποίες προϋπο­ θετει οχωρος του Φαοματος τπἐ Πθικηε τελειοτητας του ανθρωπου. Η εκκινηση της ηθικής πραξης εντοπίζεται στο Ον, στο Ένα, στην αυ̃λή ότι ο οντολογικθς προσανατολισμ­08 τηἐ ι̃ι̃θικης δεν αγνοεί την κοινωνική πρακτικη,αλλα την εμπνεεικαιτην οδηγει σε υιμηλους

την παραδοση μια πορεια

8906 σο πιοπολυ Φωππἔπτ πιοη θεία σωπο Ὁ Ξ απ Οωποί­Ξ γινεται πθικθἐ αιώνα; διασώζει επισῖἔἔοθἶο κα̨ι Το ΥΠΝΟ­ Ο θεος τέλος αρχή είναι υπαρἐιις. Φ: παροὀσα Τον οδοδείχτη

από

ωτινικηἔ ΤΙ 'ικηἔι Οίποτ λωτινου, το οποιο αςιωνει Ξἔἑκἔθ φὲ οσοφλαἐι προκειμενου να ιδεες εκδιπλωνοιέἑ ΤΟὉἹΊΠΪΪ

ελλργ

διερμηνευθείτο

νἑ

ται στην κριτική ερμηνεία κεντρική

ι̃ΐκ κλἀσἑῖἶτκηςεοπιιἐιῖες ελ ηνικἶι̃ἑ Φιλ­Οσοφιαε Ανικη

θ|·«

νέες,

ἔτίἶἐ

Φι

οσοφια.

Οι διδασκπλπ­39

δεν ειναι

δεν Οἔολογεμ σαφἠνειαοιδίικέἐμαη,Ξαι ταιμεεκείνων πι̃αἔξ/υἕἱἑδἑιἕσπαλιπἐ πἦ πα δαδ αν καιπαυτο αποτελουνερμη­ νεία

λεί

συἹ/ἄραφών

Π

Οῃὅιναππαλαιεἐ αποΐε·

ου του Πλατωνα››7®.

­

αναβαθυους ηθικής αςιοπογησηε­ Ο Πλωτινος ειναι 9 Φιλοσοφος της οντολου̃ίικι̃ι̃ίἐ λι̃βικηἑι Τηἔ ηθικβἔ της πνειἶμαῃκηβ καθαρσηἐ :τηἔ|αν° θρωπινης ψυχης. Και η μορφη της ηθικης σε καθε φιλοσοφία ειναι ο τιμητης της αξίας της, η λυδια λίθος της πρακτικής της διαστασης, η φανερωση του βαθμού της αληθειας της. Τη γενετικη αιτία, το βαθρο και'το σκοπό τηςηθικης πλαστουργουν παντοτε οι θεωρητικες εννοιες καθε Φιλοσοφικης διδασκαλιαἐ που αναγκαία παρακολου­ θουν την. ταςη του ηθικου κοσμου, του κοσμου που αποκλειστική του προϋπόθεση έχει την ελευθερια. Επειδή ο' Πλωτίνος γεωμετρησε την ηθική του διδασκαλία στη βαση των υπατων διδασκαλιων του Πλατωνα και του Αριστοτελη και χρησιμοποίησε σε έκταση στωικες έννοιες, θεωρουμε απαραίτητο να αναφερθούμε εισαγωγικά με αδρές γραμμές" στην ηθική διδα­ σκαλία των δημιουργών αυτών, από το εργο των οποίων τραφηκε η πλωτινική ηθική.

3­

Οι πηγες της πλωτινικης ηθικής. .Ο

της πθ οἔτινλκηἑ φιλοπθφιαε μπορεί πλ=2¿ι\ῖΐἑ|με Ξ ικ秛 ἶυ̃ιτλκηἐ Και συοτη­ άξὀῶ.ἐ,ὀ\;π)ῖι̃ΞἐωνΟ:5τ(ἐΤεἰίςῃἐ' και σΐω̨ίἴῖι̃ι̃θ 1 'Ο 1 ἕἶλίσμοι Ο Πλωτίνος ηνικηἐ διανοησης ηη̨̃ἶρχαιαθ Π του Θ ηνικου Φιλοσοφικθυ οικοδο­

εππρο

ματικής συναίρεσης φιλοσοφία­ὶἔ με

άποῖελὲίιστορικἀ κριτική Η φιλοσοφία

(ἶμα Τθἔ ια εκτικηἐ Τον φιλοσόφου με τον κόσμο που π οβαλλε ι απεναντι του, πρωταρχικα δευτερευὼρτω Θστην ελίεΡΥηΉκπ ΤΟΟ διασταση. Η ωτινου πρεπει να αναἔητηθει στην 26

.

Είναι τόσο κυρίαρχο και πολυδιάστατο το πρόβλημα της ηθικής στην πλατωνική φιλοσοφία, ωστε υπερβαίνει τα όρια μιας διδασκα­ λίας της ηθικής. Η ουσία της ηθικής στον Πλατωνα αφορμαται από τη διαλεκτική της ζωης με το μεγαλο ευρος των 'δυνατοτήτων της. Η δυναμικη της ζωής έχει προσδιορισθεί στον Πλατωνα απο το προ­ σωπο και ἶπ μοίρα του Σωπρατη. Ο θανατοςτου διδασκαλου είναι για τον Ιῖίλατωνα η γνωστικη υπερβαση της ςωης, η νικη της ατομικής ελευθερίας απεναντι στο συνολο κοσμο, ο θρίαμβος του λογικου στο­ χασμου με τη δικαίωση της συνειδησιακής ζωης, ηεσωτερικα στο λογο πειθαρχη μενη νόη ση που νοηματοδοτει και παγιωνει την εγκσρο­ τητα μιας νεας ηθικής και πολιτικης αγωγης. Όσο ομως κι αν ειναι εμφανης'η επίδραση της πλουσιαςςωης και σκεψης του Σωκρατη στον Πλατωνα, ο μαθητής θα διευρυνει το προβλημα και θα οδηγηθεί περα από τις σωκρατικες λογικές συλλήψεις στη συγκίνηση και στη 27

κ

διέγερση και των άλογων δυνάμεων της ψυχής που δεν είναι προσιτές σε νοητική επεξεργασία. Η πνευματική τροπή του Πλάτωνα θα συντε­ λεσθείόμως προοδευτικά και θα εκφρασθεί με το μορφικό φανέρωμα

της ερὡῖησης και αναζήτησης της ουσίας της γνώσης καιτων λονν κών της διαύλων. Αν όμως δεν είχε προηγηθεί το βαθυστόχαστο πνεύμα του Σωκράτη, είναι αβέβαιο αν ο Πλάτων θα είχε οδηγήσει τόσοιμακριά την εννοιοδότηση βασικών αρχών της ηθικής, όπως αρετη και ευδαιμονία. Ο Πλάτων αναζητάει την έννοια όχι μόνο για χάρη της επιστημονικής έρεννας° αλλά με θέρμη και αγάπη για την πραγματικότητα, την οποία θέλει να ελέγξει με την έννοια. Η πλατωνική ηθική, αυστηρή στον κριτικό γνωσιολογικὀ έλεγχο, εμπνέεται από την κοινωνική πράξη, η δυναμική της οποίας πρέπει να φωτισθεί με το φως του λόγου. Ο αληθής φιλόσοφος στην Πολιτεία συμπίπτει .με τον ηγεμόνα. Η δυνατότητα της λογικής πρόσβασης του φιλοσόφου στον κοινωνικό χώρο διαγράφει τη διαλεκτική αναμέ­ τρηση θεωρίας και πράξης, με χαρακτήρα άμεσο και ζωντανό. Πολι­ τικές έννοιες με γνωσιολογική κυριαρχία, όπως η δικαιοσύνηῃι υπηρετούν τη στερέωση της πολιτείας και γίνονται ηθικές έννοιες. Ο αγώνας της γνήσιας πολιτείας επικεντρώνεται στην έννοια της αγωγής του ανθρώπου σε πράξεις σύμμετρες στον ηθικό προσανατο­ λισμὀ σε αΐομική βάση­ Ο παιδευτικόἐ λόΎΘ€ Ήι̃ἐ πολιτείαἑ στον Πλάτωνα είναι δύναμη δημιουργική, είναιη πλαστουργός αφετηρία για ένα κοινωνικό σχέδιο τάξης και πειθαρχίας, μέσα στο οποίο ενταγμένο το άτομο θα γνωρίξει να σέβεται το λόγο και να αναπτύσσει δυναμικά τις ηθικές καταβολές του, συντονίξοντας σταθερά τη διαλε­ κτική της πράξης του με την κοινωνική υγεία και ομορφιά”­ Η πο­ λιτεία εμφανίξεται ως παιδαγωγικό ίδρυμα, ως η διεύρυνση εκείνου του ηθικοπλαστικού έργου που επιτελούσε η Ακαδημία. Το πλατωνικό ηθικό ιδεώδες στον πυρήνα του φέρει τη σφραγίδα της καθαρής εσωτερικής στσιιικήςιιθικής­ Με την εινιλσκιι̃ τον στό· μου όμως στην πολιτεία ενδνεται το μανδύα της κοινωνικής ηθικήα̨ Τα πρότυπα της αγωγής στην πολιτεία, όσο και αν παραπέμπουν γενικά σε υπερατομικές αρχές και αυθεντίες μιας κατά τα πλατωνικά πρότυπα οργανωμένης πολιτείας, στην ουσία τους είναι παραπομπές στην έννοια της αρετής, ως διαδικασίας εσωτερικής προσαρμογής 28

ιοιι ανθρώπου στην τάξη του κόσμου, του γίγνεσθαι, ως «σωφροσύνη

ί

.

ι

και ενκραι­εια απέναντι στις ηδονές και τις επιθυμιες». 'Αρχοντας νια τον Πλαιωνα ειναι όποιοε γνωριζει «αὐτὸν ὲαυτοϋ άρχειν» και υπηρετεί το «κατὰ φύσιν καλὸν και δίκαιον››". Ευδαίμων είναι ο «καλος και αγαθός» και δνστνΧἠ€ Ο κάδικσς και π0νηρός››". Οι «πολιτικοί ανδρες» οταν νοιιοθοτουν και κυβερνούν άντλὼντσιἐ από ιό αγαθό και ιήν αρειήι δεν «διαφέρουν ως προς τη φρόνηση από τους χραααωδαόα και τους θεοιιανι­ειει οι οποίοι στον ,οίστρο τους οιιολογούν πολλά και αληθινά, χωρίς να τα Υνωριίἔσω/»76· Πεποίθη­ ίαη του Πλαιαινα ειναι όιι οοοικατέλουν την αρετή είναι σημάδειιὲνσι από θεια αοιραπι .νι= αόιό και ιιπόρόόν να όνόιιααόνιαι αθειιαινπι Χωρια να οποιιιια εδώ ­ιη ιρρονηση ο Πλάτων προεκτείνει τη σκέψη ιοο περα απο τη σωκρατική αντίληψη ότι η αρετή είναι γνώσηνἴ και ιονιξει το υπέρλογο στοιχείο της αρετής, το χαρακτήρα της ενο­ ραιικήα ιήα όόιιήαι αιήν αναζή­ιήοή ιοο «καλού» και ­ιήα αχήθειαα Η πλατωνική αρειήεο δεν χωραει οια οιενα ορια του λόγου, αλλά παόιχωρει οχοκχήρή ­ιήν ανθρώπινη οποοιαοη στην αιοιιικήκαι κοι­ νωνική ιιια διααιααη με .ιό εόόόα όλων των πολοιιορφων και ποχοιρο­ πων ενεργειών και δυνατοτήτων, που δεν μπορούν να εννοηθούν έξω από ιήν ­ιριβη της καθημερινής κοινοτικής συμβίωσης του ατόμου. Ηαρετή είναι υπόθεση προσωπικού αγώνα του ατόμου· αυξάνει όμως μέσα αιό κλιιια .ιιια ενερνήιικήε τον σιασης στην πολιτεία, που σημαινει αναθή και όικαιή οριιιιειολη στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Η μορφή αοιήα ιήα αρετής ειναι κατι το διαφορετικό από τις θεωρητικές αιιλλήιιιεια και ιια επιοιή ιιονικεο δοξασίες, γιατί πρόκειται για στάση ςωης που εγγυάται τη γνησιότητα της ηθικής πράἔιιἑι Τιι̃ἐ δίκσιιι̃ἐ πραξηα όνιόιιόιιιιιένιια όόαιαι Ειναι πολιτική αρειήιχ Ο πχαιω­ νικὀα λὀνοα ιιια αραιιαιιαιια ιόιι ααδικειαθαι» από ιό «αδικεῖν»ι2 στήν εννοιολογική ιορ ορχχηιιιη ειναι λογος φοβερός, στην πρακτική του όμως διάσταση αποκαλύπτει την κυριαρχια της ὀὑναιιιις της αρετής απέναντι στο ηθικό κακό. Η αρετή δεν διδάσκεται και δεν αειαβιβαιιειαιι αλλα βιὡνειαι ως προσωπικη αυτογνωσία και ορθή πόακιική ιιεοα” οιον κοινωνικό χώρο. Επειδή όιιωα ή ήθική προϋποθέτει οντολογικούς συσχετισιισὐσι Ο Πλαιιον θαενιοπιρει­ιήν απαρχή τηςηθικης πράξης στην οντολογική 29

Λ

έννοια τού αγαθού­ Στο Γορνια θα ορίσει το αγαθο ωσ το «τελοσ ολων των πραἔεωνι Υια χαρη τού οποιύού σύμβαιρνει καθε πραἔη»83' τούτο σημαινει το κοινο τησ φύσησ τού αναθού σε ολούσ τ ούσ ανθρω­ πους και τη δυνατότητα βελτίωσης του ηθικού ποιού της πολιτείας στην ιστορική της λειτουργία και πρόοδο. Το αγαθό είναι ο ηθικός στόχος, η «θεωρία» του οποίου ασκεί ελκτική επίδραση στον ανθρω­ πο­ Ο προσδιορισμοσ ομωσ τού αγαθού δεν ειναι εργο «παντοσ αν­ δρός», αλλα του ‹‹τεχνικου̃››84, εκείνου που πορεύεται και πολιτεύε­ ται σύμιρωνα με την ταση και την ορθοτητα τησ τελνησι πού ύπαρλει ση̨ ολεσ τισ επιδοσεισ85­ Σωφροσύνηι ανδρειαι σοφια, δικαιοσύνη ει· ναι αρετεσ πού ύπαρλούν μεσα στο σύνολο των κοινωνικων στρωμα­ των και σαρκωνούν την αρμονικη ολοτητ α τού κοσμούωσ καταοαση­ Η ηθικη ειναιη εκφραση τησ αρμονιασ του κόσμούτ αφού κο ούρανοσ και η νη. οι θεοί και οι ανθρωποι ύπαρλοον μεσα απο την κοινωνια, τη φιλια, την κοσμιοτηται τη σωιρροσύνη και τη δικαιοσύνη' Υιδ αύτο οι σοιροιί θεωρούν τον κοσμο ωσ ενα διατετανμενο ολο και οχι ωσ α κοσμο και ακολαστο»86­ Ο σκοποσ τησ ηθικησ επιδιωσησ ειναι η διαρκησ και ενερνοσ παρούσια τού ανθρωπού στην πρανματωση αύ· τού τού ανανκαιού αιτηματοσ τησ αρμονιασ τού κοσμικού σύνολού, ως εγγύησης της δημιουργικής του εξέλιξης. Ηθική στον Πλατωνα είναι σταση ζωής, σκοπός ζωής. Στο Φιληβοι τον κατδ εσολην διαλονο τησ ηθικησι ο Πλα­των θα διαπρανματεύθει τα ηθικα προβληματα κατω απο τον μανδύα τού ύινιστού αγαθού­ Το αγαθο ωσ εθοσ τησ ινύλησ θα προσδιορισθει με το «τον βίον εύδαιρονα παρεΖειν»87 και θα δοθει η διακριση μετασύ τησ Φρονησησ και τησ ηδονησ ωσ διαύλων προσ την εύδαιμονια­ Η ορονηση σύμπιπτει με τη νοηση, τη μνημηι την ορθη δοξα και τούσ αληθεισ λονισμούσι και ειναι πολύ ανωτερη τησ ηδονησ88­ Στο χωρο όμως του «κοινού βίου», της εγκόσμιας ηθικής,­ κατι που δεν ισχύει Υια «τον αληθινο και θείο νού» η νοηση σύμπραττει με την κηδοτ νη»89­ Και αύτο προκειμενού να διαιρύλασσεται το αμέτροι το με· τριο και το καιριο»90­ Με τη νοηση θα Υνωρισει ο ανθρωποσ την ουσία του αγαθού, το οποίο είναι «ἠδύ», ενώ το κακό είναι ‹‹ανια­ ρον»9Ι· Η διαπραση τού κακού ειναι αποτελεσμα τησ αννοιασ και τησ αμαθειασ92­ Πεποιθηση τησ πλατωνικησ ηθικησ ειναι το «επί Υε

_

30

τὰ κακα οὐδεἱς ἑκών ἔρχεται››93. Η πρόταση αυτή παραπέμπει στην αναγκαιότητα του μορφωτικού ιδεωδους της αγωγής που κατακυρω­ νεται από την αναγκαιότητα του αιτήματος της αρετήςτγια τη διαφύ­ λαξη της ταξης και της αρμονίας του κόσμου.

ι

Στο έργο του «°Ηθικω̃νΝικομαχείων›› ο Αριστοτέλης, ήδη εισαγω­ γικα, προκειμένου να συλλαβει και να διερμηνεύσει το νόημα της ανθρώπινης ζωης αναχωρεί από τη δόμηση των σκοπών (Μα τἐ­ λη››)9^. Πρόκειται για τη δηλωτική της συναρτησης του υπό εξέταση προβλήματος με την τελεολογία και την έννοια της εντελέχειας95. Ο Αριστοτέλης μετατοπίζει το κέντρο βαρους της περί ιδεών πλατωνι­ κής διδασκαλίας, την οποία προυποθέτει και εκμεταλλεύεται για τον προσδιορισμό του κοιτασματος και του κριτηρίου της ηθικής πραξης, στην έννοια της εντελέχειας. Η εντελέχεια με την έννοια της νοηματικής παραπομπής στην οντολὀγική πληρότητα των όντων, που λειτουργεί μέσα από το τέλος της ύπαρξής τους, αποτελεί κεντρι­ κή έννοια στην αριστοτελική ηθική. Η ιδέα ταυτίζεται με την ουσία των όντων που ανιχνεύεται στο σκοπό τους και στη συμβολή τους στο γίγνεσθαι. Ο Αριστοτέλης πνευματοποίησε την πλατωνική ιδεο­ κρατία στο χωρο του πραγματικού%. ιΟ,τι ενδιαφέρει πλέον δεν εί­ ναι η οντική πραγματικότητα της ιδέας αλλα η οντολογική της πραγ­ ματωση από τον ανθρωπο. Τα όντα κινούνται, δεν είναι στατικα, ακολουθούν μια πορεία από τη δύναμη στην ενέργεια,'με την προοπτι­ κή της κατακτησης του σκοπού, του τέλους"­ Η διδασκαλία της ηθικής συμπίπτει με καποιο είδος πολιτικής. Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι δεν υπαρχει διακριση αναφορικα με το σκοπό μεταξύ του ατόμου και της πολιτείας. Σε μια αξιολογική όμως εκτίμηση ο σκοπός της πολιτείας είναι οπωσδήποτε υψηλότερος και τελειότερος, γιατί κατατείνει στη δημιουργία και διαφύλαξη των ηθι­ κών επιτευγματων. Με την εμπειριοκρατική στροφή του Αριστοτέλη ο σκοπός του αγαθού στην πολιτεία δεν είναι ένα υποθετικό επέκεινα αλλα είναι το δυνητικό ενταύθα, η δυνατότητα της λογικής αλλα και βονληηκης ορθὀτηῃχς στην ηθικη σύνταξη της πολιτείας, Κατα τον Αριστοτέλη είναι αζιαγαπητο να κατέχει το ατομο το αγαθό, αλλα το γεγονός αυτό έχει αλλη διασταση, όταν πρόκειται για τη 31

Λ

συμπεριφορα τησ πολιτειασ' είναι έρνο «καλλιον και θσιοτερονλλι τι) συτο και η έρευνα του ηθικου προβληιισιτοσ ειναι Υιοι τον Αριστοτέλη «Θιπό κάποια άποψη πολιτιπηλλο· Κάθε ανθρώπινη υποιρση πορεύεται την οδό της κατάκτησης του σκοπου τησ: «Και Ο αυλητησ και ο ανσλιιατοποιοσ και καθε τολνἴτησι και γενικά σε όλους όσους επιτελούν κάποιο έργο φαίνεται, ότι στοι έργο τους υπάρχει το αγαθό και το εξαιρετικό. Το ίδιο ισχύει για τον άνθρωπο γενικά, αν αυτός ασκεί κάποιο έργο... Ποιο όμως είναι αυτό το εργο;››99 ρωτάει ο ίδιος ο Αριστοτέλης και δίνει αμέσως την απάντηση:‹‹Ο πρακτικός τρόπος ζωής τουλογικού του μέρους..;, η ενέρνεισι τησ λοτιπήσ του Ψυλησλοοοι στη ουναιιιιτη τησ οιασταοη­ Το ανθρώπινο αγαθό είναι «ψυχῆς ενέργεια... κατ” ἀρετὴν››'α, η δε αρετή είναι «έξις» και όχι «πάθος» ή ‹‹δύναμις››1®2. Είναι «η πλέον ππριβησ που καλη τέχνη απωσ ακριβώς και τι φυαηυλολ είναἱ Π ηθικηια. Ο τελικός προσδιορισμός της αρετής ως σκοπού του αν­ θρὡπου δηλώνει την προσωπική απόφαση που ορίζεται διανοητικά και μάλιστα με τον τρόπο που θα την ορίσει ο ‹‹φρόνιμ0ς»Ιο5­ Φρο­ νιμος είναι ο φιλόσοφος. Ο λόγος εισχωρεί στην ηθική, και με τισ

και οι αρετὲα τυο ριαναυαηολοα Οι διανοητικές αρετές προκύπτουν από τη διδασκαλία· για το λόγο αυτό απαιτειται λρρνρα Ύια την εκμαθηαή τουρ· Οι ηοικὲο αροτοο ειναι πτηιιοι τησ συνηθειασ ίὲθουσλολι γι: αυτο και η λέξη «ήθος» έχει μόνο μικρη λεκτικη διαφορά από τη λεξη «έθος». Οι ηθικές οιροτέσ τησ ηθικησ συιιπορευονται

αρετέα δεν υπαρχουν εκ φυοεωο οτον ανοοωπο· αφού η φοοη οον υπόκειται στη αυνἠθειαι αλλα στο δικο της ρυομο και οτα ουςἠ τυο λρεια­ Ο Αριοτρτἑληα ρνρμααει τα χαρακτηριστικόιπαραοευίμα του λίοου· ο οποίοο απο τη φύοη του αίπτοι ποοο τα καλου οοοο οοοοο καιαν τον ρίξουμε υαιλαι για να Του αλλαοοομο οονήοοια Ηανοοοοπο ςνη φύση είναι μόνο επιδεκτική στην αρετή· η τελειοποίηση της αρετής

οίναιιαποτἐλεαμα συνἠοοιαολολ Η αρετή συνιστά και περιγράφει τη «μεσότητα», γιατί λειτουργεί το ί ' ' αρ ' 'ν αναμεσα οταν οπεοβολη και την ελλειψη Η οοολο ολο ολι οι μοοοι αλλα ως ποοο την οοοοληλα λαο οίναι αποοιληπτη ακροτηταοο· Ο Αοιοτοτοληο οφαομοοοι την εννοια λαο μοοοτητοο ι ' ' ' ' ' ί υ κα οαο επι μοοοοο αοοτοο Η ανοροια ειναι η μοοοταλο λοο φοο ο λ Α

°

·

4

32

του θάρρους, αφού ο υπερβολικά άφοβος δεν προσδιορίζεται με κά­ ποιο όνομα, ο δε υπερβολικά θαρραλέος ονομάζεται θρασύς. Η σω­ φροσύνη είναι η μεσότητα της ηδονής και της λύπης, αφού υπερβολή είναι η ακολασία και η αναισθησία. Η γενναιοδωρία (ὲλευθεριότης) είναι η μεσότητα στις δοσοληψίες, αφού η υπερβολή είναι ασωτεία κωῃ ανελεύθερία φιλαργυρία. Η τιμή είναιη μεσότητα της μεγαλοιιγυ­ χίας και τηςμικροιιγυχίαςι η πραότηι­α της Οργής και της αοριησίαςι ιι αλήθεια ιιιο αλαζονείας και ιιιο ειοαινείαοι ιι ενι­οαιιελία ιιιο βωιιο­ λοιιίαο ιςαιιιιο ανοοικίαο, ιι φιλία ιιιο κολακείαο καιιιιο οιλονικίαοι ιι δικαιοιιιια (νέιιεοιο) ιοί) οθονοο και ιιιο ααιοεκαιααοιιιι.

Η λειτουργική μορφή της αριστοτελικής ηθικής είναι σχέση δύνα­ ιιιιο και ονὲονοιοιον αφού «οι ενέονειεο κυριαρχούν στη ζωιι»ιιιι Η δικαιοοονιιι ιι φιλία, ιι οοδαιιιονία αιιοιελοον βαοικέο έννοιεο οιο χώρο της ανθρὡπινηςενέργειας και παρέχουν το υλικό για την κατά­

κιιιοιι .ιιιο ιιθικήο οοαοιιοι

Αοιοιοιὲλιιο ιο ιιέιιιιιο βιβλίο των 'ΗθικῶνΝικομαχείων. Η δικαιοσύνη είναι αρετή και απο­ σκοπεί περισσότερο στην ευτυχία του άλλου και λιγότερο στην ευτυ­ Σιο θέιια .ιιιο δικαιοσύνης αφιερώνει

ο

χία του δίκαιου: «Κατά κάποιο τρόπο θεωρούμε ως δίκαια όσα συντε­ λούν και πεοιφοοιιοούν την ευτυχια των ιιειιών της κοινωνιιαονιιιί

Με τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης πρωτοτυπεί στον ελληνικό χώρο και μετατοπίζει τον ευδαιιιονιστικό Χαρακτήρα τησ οικαιοσυνησ απο το δίκαιο άτομο στον άλλο. Η στροφή αυτή του Αριστοτέλη εκφραζει μια αλτρουϊστική στάση απέναντι στο συ, αρκεί το είδος αυτού του αλτρουϊσμού να μην κατανοηθεί με τις χριστιανικές συντεταγμένες της προς τον πλησίον αγάπης. Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ‹‹η δικαιο­ σύνη είναι η τέλεια αρετή» στη σχέση της «προς τον άλλον››υ^ και επαναλαμβάνει τη ρήση ότι «τη δικαιοσύνη συνοδεύει κάθε αρε­ ι,ή»ιιι, νιαιί αιιοιολεί ιιιν έμπρακτη εφαρμογή της οιιιν ιιολιιοίαιιιι

Τις πολιτείες όμως δεν τις συγκρατεί μόνο η δικαιοσύνη αλλά και φιλία οιιιν αναλοοη ινα οποιαα οοοιοτοαιληα αφιοοὡνοι ένατο

η

ι ι . ­ βιβλιο των .Ηθικων Νικομαχειων. Όπου υπαρχει φιλια και ομονοια είναι «άχρηστηηδικαιοσύνη». Ηφιλία είναι ανώτερη της δικαιοσύ­ νης,γιατίι‹δενείναι μόνο αναγκαία αλλά και καλή››,ὡστε «να θεωρεί­ . ι . ι . ι ται οτι ειναι το ιδιο οι αγαθοι ανδρες και οι φιλοι››υτ. ι

3

ι

λ

τι

Ηευδαιμονία ως αυτοσκοπός ορίζεται στον Αριστοτέλη με τη νοη­ Επειδη ιιε την εοοοιι_

ιιιιιοδοιιιοιι ιιιο ως ιιἐνέριεια και­ ἀρειήνιιιιει

μονία συνυπαρχει καιλειτουργείταυτόχρονα καιη ηδονή, οΑριστοτέ­ λης αναγνωρίζει στο «θεωρητικό» τρόπο βίωσης, στην ενέργεια της φιλοοοφικηο ποοξηοι την οιιιηλοιοοη ηοονηι η οποιοι ειιιιλοοιιζει ιη συνείδηση του ανθρώπου μέχρι του σημείου που ο «σοφός» να αισθα­ νεται αυταρκηςιι9. Ο φιλόσοφος Αριστοτέλης εξυμνεί τη φιλοσοφία ως «περιέχουσα θαυμαστές ηδονές από την έποψη της σαφἠνειαο και της βεβαιότητας· γι” αυτό και είναι εύλογο να ζουν με μεγαλυιερη ΐἑθινη εκείνοι που κατέχουν τη γνώση παρά εκείνοι που την αναζη­Φ τοόν» Πο . «Θεωρητική» είναι η θεία ενέργεια, και όσο περισσότερο σννγενεύει μαζι Τηἐ η ανθρώπινη ενέργεια τόσο και περισσότερο ευτυ­ ιιιιο ειναι Ο ιιινθρωποςαιι Κοιιηοιο της ανθρώπινης μακαριότητας ει­ ναι ο «μακάριος βίος» των θεών. Μακαριος είναι εκείνος που ο βίος οι του φανερώνεται ως «κάποιο ομοίωμα της θείας ενέργειας» . Η ανθρώπινη φύση όμως δεν είναι αυταρκης μόνο με τη νοητική ενέρ­ γεια, με το νου, με τη «θεωρία», αλλα η ευτυχία της εξαρταται και επιχειοει από ιιι̃ν ύπαρξη των εἔωιεοικών αγαθών. Ο Αριστοτέλης μια συνδέσμωση της διανοητικής καιπρακτικής ζωής,της«θεωρίας›› · · · · στη εμφανώς δίδεται ομως και του «ήθους» ιη η προτεραιότητα νο ιιιιοοει οιοινοηιικη ονέοιοιοιι Ο φιλοοοοοο οιιωο γνωριζει οιι δεν ·

περιορίσει την ηθική πραζη μόνο στους λίγους, στους φιλοσόφους, γι” αυτό στρέφεται και στον «κατα τὴν ἄλλην ἀρετὴν» τρόπο ζωής, οι ενέργειες του οποίου είναι οπωσδήποτε «ανθρώπινες». Πρόκειται για τις ει­ἀοετεο ενἐοιειεο της βιο­ιικηο ιιέοιιινοιο οιο κοιθηιιοοινο κλίμα των αναγκών και των πραζεων. Ο Αριστοτέλης πιστευει ότι «η φοόνηοη έχει οονοεθει· με την ηθική οιοειιι και οιοιιι πάλι με ιη φοονηοιιι ι,ιοι.ι.ιοι αρχές της φρόνιισιις ακολουθούν τις ηθικές αρετές και η ορθότητα της ηθικής συμβαδίζει με ιη φοόνιισιιιηπι Το αίτημα της στωϊκής ηθικής φιλοσοφίας εστιαζεται στην πραγμα­ τικότητα, στο γίγνεσθαι του Ηρακλειτου, και στην έννοια του τέλους, ως αυτοσκοπου καθε ανθρώπινης πραζης. Το τέλος κατανοείται ως «ιο ἀκολούθως ιη̃ φύσει ζη̃ιοιιπ ιι ωο «ιο ομολογουμένως .ιη̃' φύσει ' ζιιιωιπ και ιιοοσδιοοιξιειοιι ειδικοιεοο οιιιο .ιο Χοιισιπιιο ωο «ειιπει_ 34

×

4

μική βίωση όσων συμβαίνουν σύμφωνα με ιη φὐση»Ι27 και από ιο Ζήνωνα ως το «κατ° ἀρετὴν ζῆν»ιΖ8. Ηθική και πραγματικότητα της ινύσςιι̃θ σισυθ σιωικσύθ ειναι σνναριιλσειθ σνμφνειθ και φαινόμενα ομόλογα· Η αθειἠ ειναι ίίδιαθεσισ σμσλσνσνμένη»Ι29 και σι ίίανθμω· ποιίγεννιουνται με το σκοπό της απόκτησης της αρετής»ι3®. Η δια­ θεση για αρετή είναι προσωπική επιλογή του ανθρώπου, είναι «αίρε­ ευδοιιιιονιοιιιιι Η ηθική τή», Υιαιι αυτή μσνη θα ΤΟΟ γνωρίσει την των στωϊκών είναι ατομική ηθικήιν και οδηγεί τον ανθρωπο στη συμπερασματική διαπίστωση ότι η αρετή είναι ιαυταρκης αναφορικα με την ευδαιμονίαιῃ. Φαίνεται ότι υπαρχει απολυτη συστοιχια στην εντελέχεια της αρετής και της ευδαιμονίας. Οι αρετές αποτελούν συστατικα μερη της ευδαιμονιας. Ειναι «ποιητικα» και «τελικα» αγα­ θα: «Όταν συντελούν στην ευδαιμονία είναι ποιητικά αγαθά και όταν την ολοκληρώνουν, σε τρόπο που να γίνουν μέρη της, τελικά››ι3^. Ο Στοβαιος παραθέτει τις πολλες προσηγοριες της στωϊκής αρετης: «Άγαθόν», «ἀρεστόν», «πολλοῦ ἄξιον», «σπουδαιον», «ὲπαινετόν», «καλον››, «συμφερον», ‹‹αιρετον, «αναγκαιον», «λυσιτελες», «αυ­

ιαισκ姻› «ἀνσνδεέσνι και «απσ7ίΡῶν»Ι35· Η βαση της ευδαιιιονιαθ βρίσκεται στην ηθική πράξη, η οποία προϋποθέτει την ορθή γνώση. Συνέπεια της βιοτικής πραζης του ανθρώπου ειναι η ευδαιμονια που την κατέχουν οι «αγαθοί›› ή η κακοδαιμονια με την οποία ζουν οι «φαὐλοι»Ι36· Ο τρόποιἶ· με τον οποίο γεωμετρεί 0 άνθρωπος τη διά” του προ­ θεσή ισν απέναντι στο αγαθό προσδιορίζει την καταφατική αθλιότητα του στην συμφυρσή θυμία στην ευδαιμονία ή την.εκούσια κακσδαιμσνισἐ­ Ο Πλοὐιιιοχος μας παραδίδειότι ο Χρόσιππος

ιιι̃ἐ

«θεωρεί ως ουσία της κακοδαιμονίας την κακία» και ταυτίζει το «κατα κακίαν ζη̃ν» με το «κακοδαιμόνως ζῆν››ι". Πέρα από τη διακριση των όντων σε «αγαθα» και «κακα» η Στοα ομιλεί και για την κατηγορία των «ἀδιαφόρων», τα οποία ούτε ωφε­ λούν ουτε βλαπτουν, και για το λόγο αυτό δεν έχουν ηθική βαβύτηταΙ38° Ως αδιάφορα ονομάζονται τα εξής: «Ζωἠι ὺγείαι ἡδο­ νή· κάλλος, ἰἶχὐςῖ πλου̃τοςς εὐἶοξίαἕ εὑλένειξχ. θάνἕἔοςι νόσος· πό” νος, αισχος, ασθενεια, πενια, αδοξια, δυσγενεια» . Τα αδιάφορα ι ΙΔΟ ι δεν συμβαλλουν ουτε στην ευδαιμονια ουτε στην κακοδαιμονια . »

«

„

35

±

'Ο,τι έχει αζία, είναι η κατοχή της αρετής, η οποία «είναι μια, όπως των αγαθών ή των ι̃ςακώνμγ Η ηθική πράξη ι

,

Ε

Ο

ἔἔαι προνόμιο ἕηἔ ι

,

κής γνώσης, της γνωστικης συνείδησης. Ειναι εκδηλη εν προκειμενω ' ­ ' λ ' 'δ Εἠῖἶἔγ βαση της νοο ογικης προτεραιοτητας της σωκρατικης ηθι .

. Οι στωϊκοί διακρίνουν στον πρακτικό χώρο επιτέλεσης τ θικ' ηςη ης «κατορθωμάτων» και «καθηκόντων». μεταξύ Τα κατορθώματα δεν

ωἶοῖοκα της αβἶτης είχιαι κοινες Ϊἱραξεια̨ συνηθεια̨ς και οχι ειναι αποτελεσματα της φρονησης και της διάθεσης της ψυχης. Τα κα­ θή κοντα αντίθετα είναι πράξεις «εύλογες». Ο Διογένης ο Λαέρτιος γράφει ότι οι στωϊκοί «ως πρώτο καθήκον έχουν ονομάσει τη λογοδο­ σία για το ίδιο το καθήκον››"5. Είναι γεγονός ότι οι στωϊκοί έμειναν στην αφαίρεση, στην έννοια, καιη όλη τους ηθική φιλοσοφία προέρχε­ ται από τη Λογική τους'^6. ηθική ακαμψία της Στοάς που εκφρά­ στηκε στην αυστηρή έννοια του καθήκοντος εξαφανίζει τη διαλεκτική σχέσημεταζύ λόγου και πράξης, πραγματικότητας και δυνατότητας). Ο άνθρωπος είναι ενάρετος, όσο γνωρίζει το λόγο των πράξεων του και μετέχει στη νόη ση. Το άλογο σημείο της ζωής, το πάθος, «καταδυ­ ναστεύθηκε» και «έμεινε το λογικό χωρίς πραγματικό περιεχόμενο, χωρίς καμμιά πραγματική ύλη. Η ύλη της ζωής αφαιρἐθηκε››'". Η νοησιαρχική εικόνα της στωϊκής ηθικής εκφράσθη κε στην έννοια του «σοφού» και αποτελεί το ιδανικό, που με πάθος ύμνησε η Στοά. 9 σοφός είναι ο κάτοχος της αλήθειας και της γνὡσης'°*8, είναι ο μόνος που κατέχει την αρετή, γι” αυτό και είναι «πλούσιος», «αξιέρα­ στος» και «καλός››'°®9. Είναι ο ενσαρκωτής της σύνολης αρετής και ελευθερίας, δεν «αναγκάζεται», δεν «βιάζεται», δεν «εξαπατάται» και δεν ‹‹κακοποιείται›› από κανέναν"®, αφού ο χώρος δράσης του είναι καθαρά πνευματικός, χωρίς άσκηση βίας και πιέσεων. Δεν σφάλλει και δεν μεταβάλλει γνὡμη'5Ι, είναι «βασιλεύς» και «νομο­ θέτης››Ι52, ικανός στην οικονομική διαχείρισηλῃ και αυστηρός δικαστήςΰϊ Γνωρίζει τον έρωτα της «φιλοποιϊας››λ55 και τους κανό­ νες της «συμποτικής»'56. Αντίθετα προς το σοφό ο «φαύλος» έχει πλήρη .άγνοια των όντων®57, είναι «άνόσιος» και ‹‹μιαρός››{5ἔ, ασε­

τι

εχθρός

θεὡνϋ,

ορθολογικής ηθικής, είναιη παραπομπή σε μια άκαμπτη ηθική σκλῃ­ ρότητα μια γύμναση σύνεσης, αλλά συγχρόνως και ο λόγος, μιας , , , , , αισιοδοξης προοπτικης αναφορικα με την ανθρωπινη φυση· αντιληψη η τελευταία καθαρά ελληνική. Ο άνθρωπος διαθέτει τις ικανότητες να είναι ευδαίμων, αρκεί ο κοιτασματικός λόγος της προαίρεσης των πράξεων του να διατίθεται ευάρμονα προς τη λογική του. 9

ι

τ

36

Θεούς

βἠς

και στωϊκές ηθικές διδασκαλίες απο­, Πλατωνικές, αριστοτελικές , , , , ,

,

τελουν Ἐκ πηγες αΐεο τις οποιες αντλει 9 ΠλωΉνος,στην εποικοδομη της δικης του ηθίκης φιλοσοφιαἦ' Ο Τροπος εκμἦταλλευσης ἶων πη­ γων του συμπραττει με τη δικη του σκοποθεσια της ηθικης”

Ε

37

Π Η ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ

ΤΗΣ ΠΛΩΤΙΝΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

Ι. Η

«θεωρία» και η πράξη.

Ο χώρος της εμβέλειας της πλωτινικής ηθικής εκτείνεται πέρα από τα αμιγή θέματα ηθικής της πρώτης Εννεάδας, τα οποία ο Πορφύ­ ριος ονομάζει τα ‹‹ῆθικώτερα››'6®. Η έρευνα μόνο των ηθικών ζητη­ μάτων της πρώτης Εννεάδας, όπως οι ηδονές και οι λύπες, οι αρετές, η ευδαιμονία, το αγαθό, το κακό, ή αυτοκτονία θα ήταν μονόπλευρη θεώρηση της λειτουργικής της πλωτινικής ηθικής, γιατί εκ των πραγ­

μάτων θα περιοριζόταν στο πεδίο της πράξης και της συμπεριφοράς χωρίς άμεση θεμελίωση της υποχρεωτικότήτας των ηθικών κανόνων. Μια τέτοια μονομέρεια θα απέκρυπτε την πραγματική γενεσιουργό διαδικασία της πλωτινικής ηθικής και θα οδηγούσε σε παρερμηνεία

της οντικής της ποιότητας. Οι περισσότερες ηθικές συγγραφές του Πλωτίνου παραπέμπουν ενεργά στον οντολογικό ορίζοντα της φιλοσοφίας του, στη συνειδητο­ ποίηση της συμβατικότητας των οραματισμών του ανθρώπου, στη γνωστική κατανόηση της ατελούς λογικής του επάρκειας, στην κά­ θαρση της ψυχής του, στη θρησκευτική καταφυγή. Η ηθική πράξη στον Πλωτίνο είναι μια διαλεκτική ακολουθία και ερευνητική αυστη­ ρότητα που στοιχεί και οικοδομείται στα κράσπεδα της ενότητας ηθικής και οντολογίας. Μέσα σ) αυτήν την οργανική ενότητα πνευμα­ τοποιεί ο Πλωτίνος το ρυθμό του κοσμικού γεγονότος οντικά και ηθικά, και αισθητοποιεί το κοσμικό δράμα μέσα από το πλέγμα των νοητικών, ψυχικών και εκφραστικών ικανοτήτων του ανθρώπου, 39

‹

και των οντολονικὡν συσλστίσοτον τησ υτιαοἔηο του­ Στον ανθρωπο το οντικο μοτ αστ οιλοιιὡνοτ αι σο οντολονικο καιη ηθική του Πλωτίνου προϋποθέτει την οντολογικη προτεραιοτητα προιεειρενοο για την ηθι­ κη τολοιοτητα­ Ο κοιτασματιιτσο λοΥοΩ τησ τολοιοτηταο είναι απότο­ κος της επίγνωσης και της παραδοχής οντολογικών κατηγοριών. Το μέτρο της πλωτινικής ηθικής πρέπει να αναζητηθεί σε μια απο­ Φθοι̃ίματικη ττοοταση του Πλωτίνου απο την οι̃ίοοη μελέτη τησ τ οίτηο Εννεάδας «Περὶ φύσεως και θεωρίας του̃ ενός». Εδώ δίνεται το πλαί­ σιο της πράξης στην προοπτικη της οντικο ­ οντολογικής διάστασης: «Η δραστηριότητα κάθε πράξης αποβλέπει στη ”θεωρία”· η αναγ­ καίει και αναπόφευκτη πράξη έλκει τη "θεωρία" προς τα εξωτερικά

οιτ ι ομωσ ονομαἔουμε ελευθερη πιοαἔη ασθε· νέστερα· πλην όμως και αυτή εκπορεύεται από την έφεση για θεω­ ρία››ι6ί. Η ένταζη της πράζης στη λειτουργική περιοχή της θοτοοίασία̃ μαοτυοοί την κοιτικη οοαση του Πλωτίνου και εμπλουτί­ ζει το οτοχαοιιο του ρε το αναγκαίο για τον προοοιοριο ιιο της πραἐηε οντολογικό κύρος της γνωστής ήδη στην ελληνική φιλοσοφία έννοιας της θεωρίαςαα, η οποία προϋποθέτει την αυτάρκεια των φαινομένων και τον εσωτερικό τους λόγο στις κοσμικές τους προεκτάσεις. Η κατανοηση ομοαο τησ αττοοθονματικηο ττοοτασηἑ του Πλωτίνου ττποα· ἕιε πα̃οα είε θετρρίαν την σποοδιίν ἔχειν» στο πλαίσιο της ηθικής του φιλοσοφίας αξιώνει την ερμηνευτική προσέγγιση του εύρους της πλωτίνίκηἐ θοτοοίασι δηλαδη τησ ίτλωτινικησ οντολονίας, αλλά και διασάφηση της οργανικής σύνδεσης της πράξης με τη θεωρία. Πρέπει να γίνει σαφής η αναγκαία εκ των ττοοτέοων υτιαοξη τησ ηοαἔησ μέσα στη θεοιοίαι να διουκοινισθοίι Υιατί ο Πλωτίνοσ ανανοι την αιρο­ τηοία της τιοαἔηο σο κεφαλαια οντιιτα› Υιατί οοουοίσκοι στη θοεοιοία τη δημίουοι̃ίο δυναμη τησ ττοαξησ­ Η οισαι̃ίτονικη σττινοαμματικη τιοοταση του Πλωτίνου στην προανα­ φερθείσα μελέτη συνοψίζεται σε τρεις λέζεις: «πάντα θεωρίας ὲφιε­ σθαι››· όλα επιδιώκουν τη θεωρίαι6^. Βέβαια ο Πλωτίνος εισάγει την ττοοταση με καποια μοοοη τιαιννίου ίίαταιἶοντοσ» Υοαφοιλ Αυτο το τιοαττοι ολι Υια να αποδυναμώσει το βαοοσ τησ θέσησ αυτηο που προηγείται κάθε αποδεικτικής διεργασίας, αλλά για να ‹‹εξουδετερώ­ σει εκ των προτέρων το παράδοξο του ισχυρισμού του», όπως παρα­ 7τοα7ματ α οντονοτεοαι

40

°

ο τηρεί ο Π. ΚοΙοίι® στα ερμηνευτικά του σχόλιαια. Στη συνέχεια Πλωτίνος προσδιορίζει το περιεχόμενο του «πάντα». Περιλαμβάνει «όχι μόνο τα όλλογα, αλλα και τα αλογα όντα, τη φυσικη δυναμη των φυτών και τη γη που τα παράγει. Όλαεπιτυγχάνουν τη θεωρία στο βαθμό που τους το επιτρέπει η φυσική τους κατάσταση· κάθε ον φθάνει στη θεωρία με διαφορετικό τρόπο· άλλα όντα την ασκούν αληθινά, άλλα συλλαμβάνουν μόνο μια απομίμηση και εικονα τησ °°Θεωρίας°°››Ι66.

και εκμεταλλεύεται τη σήμανση της θεωρίας ονοματική την γνωση της φύσης και επιχειρεί με των νευματων της λήψη μια σντολογικη καταταειι των όντων. Η ότι «η φύσης ωθεί το φιλοσοφικό νου του Πλωτίνου να υποστηρίζει φύση που θεωρείται άλογη και Ζοαοίἐ δυνατοτητα Φαντασίας έχει μέσα της τη "θεωρία", την οποία κατά κάποιο τρόπο κατέχει››ια. Οπωσδήποτε η ερμηνευτική προσέγγιση της συλλογιστικής του Πλω­ τινου εν προκειμένω συναντά δυσκολια στη συνταεη με ακολουθία και ειρμό της πλωτινικής σκέψης. Ο Πλωτίνος μέσα στο ευρύχωρο πλαίσιο της. θεωρίας συμπεριλαμβάνει τη φύσηΙ68 σιο υτταινικτικη αναφορά στο γενικότερο σχέδιό του· στη σταδιακή ανάβαση στη στην θεωρία καθεαυτή, που η οντολογική της αυτάρκεια οικοδομείται φυγή και το νου. Η ενταειι της φόσης, της συνοληε οργανικής ζωης. στο πλαίσιο της θεωρίας έχει το πλεονέκτημα, όπως γράφει ο Ο. ανα­ Βεοιςει, «να εναρμονίζει εννοιολογικά όλες τις μορφές και τους βαθμούς της ζωης››ι69. Στα πρωτα επτά κεφάλαια της εν λόγω μελέτης το κεντρικό διανόη­ και στον μα του Πλωτίνου είναι ότι τόσο στο φυσικό κόσμο όσο κόσμο του πνεύματος η τελική επιθυμία είναιη θεωρία, ο φιλοσοφικός προσδιορισμός της οποίας εντοπίζεται στην αναζήτηση του Θεού. στη στη λειτουργική πρόνοια της φύσης για συμφιλίωση και αγάπη, πράξη για ανάγκης γνωση της αλήθειας, στην εντολή της κοσμοποιού και ενεργό μετοχή στην υλικά οντοποιημένη δημιουργία: ‹‹ 'Οταν οι να το "θεω­ άνθρωποι δημιουργούν κατι, επιθυμούν να το βλέπουν, τους ρούν" και να το αισθάνονται οι ίδιοι· το ίδιο επιθυμούν και για Παντου η πράξη. είναι πιστεύουν, όπως τους, αλλους, οτανη πρόθεση διαπιστώνουμε ότι η δημιουργία και η πράξη είναι η αδυναμία της Ο Πλωτίνος εδώ προϋποθέτει, αναγνωρίζει

_

Δι

7

ι ι "θεωρία ς ” η παρ α κολουθηματ Τηἐ­ Αδυναμία, οταν μετά την επιτέλε­ ση τηθ πράξης δεν μένει τίποτε στον άνθρω7ι0° παρακολ 'Θ Ου ημαί οταν ο ανθρωπος μετά και πέρα από την πράξη έχει να εξετάσει · κάτι ανωτερο. ' Γιατιτ ποιος ανθρωπος που μπορεί να “θεωρεί” τοι αληθινό στρέφεται σΐη ”θεωρία” του ειδώλου του αληθινού·››"θ ' «Η Η και του "θεω ' τ πράξη συμβαίνει χάριν τ ηἔ °° θεωριας ρηματος Η . ιΕτσι ι ι ι “ Η στον ανΘρωπο της πράξη € η θεωρια .ι ειναι ι σκοπό τη­ Οι ανθρωποι . ι ι ι π θ ά "ουν Ζαριν του αγαθου. Και αυτο οχι για να μείνει το αγαθό τ τους και να μη το κατε°Ζρρνι αλλαγια μακριά να κατέχουν το α αθ οί ι 7 τ ως αποτελεσμα ­τικ πραἐικ τους››ηι. ι ·_ λοιπον ο πλούτο Ω Τηἑ ηραξης για τον Πλωτ' ολόκληρος , ἶνο συμβαι ι ι · ° νει λμριν της Θεωριας. Η Θεω ια ι ρ αποτελει· τη δομικη συνθεση της ι ' που σπρωχνει τα οντα στ ην ανα ­ κοσμικηἔ ενερΥει0ις ειναι η αιτια , ζη . ι · τηση της αυτόφωτης πηγής, σημαινει τη γνωσηι αλλα μια γνωση, Οπωἐ σημειώνει ο Α. Ιὶίοητετ ‹‹άμεση, ενορατικη που διακρίνεται ι ' απο τη Υνωση της διανό ησης και του αναστοχασμού» Αντίκ ειμενο ' αυτον σημαντικο ε ' το για Πλ Τ0υ ενόρμσηἐ της ρμηνευτη αυῖἠς ωτινου στον περασμένο αιώνα είναι ο Θεόςλῃ. Ο ίδιος ο Πλωτίνος δεν ονο­ ι μἀἔει βέβαια το Θεό ως αντικεί μενο της θεωριατ ο ιτιειιιει ε ω μ (Β σέ αυτήν την υπαινικτική αναφορά στην προσπάθειά του καταληγει να προσεγγισει ερμηνευτικά' του ς πλούσιους συμβολισμού ς και τι Ω ' σημάνσεις του πλωτινικού κει μενου. · Ι Οπωσδήποτε η εννοια τήἐ θεωρίας στο βασίλειο της φύσης όπως ί τ · τη συνέλαβε ο Πλωτίνο Ω, ιινευματοποιει τ λειτου ' φυ_ της ργικοτητα η (ηειιιτε Πρόκειται ηειιιιειηε)"3. για τη ως δημιουργία σηςι τη φύση ' αποι τη δημιουργία και 6 χι για τι φυση που μρρφοποιείται μεσα ι · νίκες κινησεις των «χεριών και ποδιών» ή του «μοχχούιπ Ης μηχ α προσπάθεια του Πλωτίνου να παρουσιάσει τη δημιουργική διάσταση τηἐ Φὐσηἐι την οποία και εννοεί συντελείται με μια μεταφο ά ρ νΤου. νοητικού επιπέδου από το επίπεδο της φύσης στο επίπεδο τη τὲ . ης. (Ξ Οι καλλιτέχνες κατέχουν κατ ι μονιμο, ι 'το οποιο τους οδηγειχ στη ι ι ημ Ο ρι̃ίικη αναπλαση τ ης πραγματικοτητας μεσα απο τα εργα ' τους ­5. Κατέχουν ηδη την παράστασ η του εργου τους. Ο άγνω ι σως ι συντελεστής των δημιουργημάτων του ς ειναι αυτη η σταθερή ιδέα, η παράσταρηι Ο κρυμμένος μέσα τους υποβολέας για καλλιτεχνική

<

δ

ί

·

τ

τ

9

Σ

7

·

9

έ

ι

τ

=

.

°

·

42

*

,

ι

ι

·

δ

,

„

,

, , να προυποθεσουμε κυοφορια ' Το ιδιο συμβαινει και στη φυση. Πρεπει παραμένει ακίνητη, κινεί μια μ ὀνι μη δύναμη μέσα στη φύση που ενω ἀκίνητον», που την ύλη Πρόκειται για το αριστοτελικο «κινου̃ν λόγος: «Μπορεί να ισχυρισθεί ίζ ται απο τον Πλωτίνο ως δ › ι | ι ιοριι 8 προσ ι τ η φυση ομως διακρινεται ακινητος, , καποιος οτι 0 λογος παραμενει , , , „ οτι κινειται ολοκλη­ δεχθούμε αν και Ακομη κινειται. και λογο το απο , ι ι ι ι κατι ακίνητο· ο λογος. Γιατι η φυση ρη η Φ υσ ηι παραμενει σ' αυτη από ύλη και και δεν αποτελείται ι είναι αναγκαία μορφη, "είδος", ι . .. ι ι ι του λο­ εννοια . ανακαλει τη στωικη μοιιιιιιι» .'76 Το αποσπασμα αυτο είναι μέγεθος αντίθετο γου η οποία στη φιλοσοφία του Πλωτίνου δεν με αφετηρία την προς τη φύση, αλλά ταυτὀσημο'". Ο Πλωτίνος, και ενδοκοσμικη ι της διάσταση" πλατωνική ιδέα στην.. υπερβατικη ι ι ι ι ειδος στη διαδικα­ χρησιμοποιει το στωικο λογο και το αριστοτελικο ύλης". της ι τ ηετυτειιε ως μορφοποιού αρχής ολα Έηἐ μμ μῖμ φιλοσοφικό σύστημα του Το ειδος ειναι μια σύνθετη ι εννοια στο . ι ι ι ο φιλοσοφος Πλωτίνου, στον προσδιορισμο της οποιας επανέρχεται ο,τι διατηρεί και διά ο ε Ω συγγραφές ” Το είδος η μορφη, είναι φ ρ σε σημαίνει ανυ­ μορφής της συντηρεί τα οντα στην ύπαρξη · Απωλεια «ρυπος» και ο «σηιμη», Η ω ισ ό απο το είναι, μηδέν. ς' του παρ ια, χ ρ μ Ω δημιουργήματα γιατί δεν είναι ο «πηλός» στερούνται μορφής, . , , , το , και «ογκος» Ο νου, αλλα αμορφα υλικα κατασκευασματαῃζο. αλλά με τη δημιουργία ‹‹ μ έγεθος» είναι επίσης καθεαυτά αμορφα, ποιοτική προσλαμβάνουν σωμάτων των συγκεκριμένων σε έκταση κενο"". λόγο αποτελεί να 'τ ι ώστε το «αμέγεθες της ύλης ' μορφη° 8 σ ον, πραγματικο ένα να συλληφθεί νοητικά ι Γιατί πως είναι δυνατο ι ι ι ι ι ι αναγ­ ι ειναι αλλα πολλα, που στερείται μεγεθους;'82 Τα ειδη ειναι που τα διαφορο­ κ η να κατέχουν κάτι το κοινο αλλά και το ιδιαίτερο είδους. Η ύπαρξη ποιεί. Αυτό το ιδιαίτερο είναι η ατομική μορφή κάθε και την ύπαρξη της ύλης που μορφο­ Τηἐ μρρρηἐ δ η λ ω' νει συΥΧ ρόνως του είδουςιῃ. ποιείται που προϋποτίθεταιι για τη. διάκριση ι ­ ι ι ΙΒΑ ι ι . , η «αιτια του φαινε υλης Ο λογος ειναι η μορφοποιος αρχη της ι · · του ειναι. Ειναι σθαι» ιτε και η αιτια των ποιοτικων παραστάσεων των όντων σημαίνει διατήρηση της μορφής. Η επίτευξη της μορφής ιου ού φύσης, η οντική διάσταση της οποίας δ ” ” ργ ημ της εργο ειναι .οντικά μορφές εγγυάται τη διατήρηση της μορφήςξ Η φύση παράγει­

,

ρ

ύ

»

9

ι

°

.

·

τα

Τ

ιι

που η ίδια

ε..

Ο

κατέχει, και συντηρεί δημιουργικα τη διατήρηση των μορ­

ση μσρφικηἑ δημισσργίασ με πλαστσσργικεἐ δσνατστητεσ­ Η θεωρία­ τσι) θεωρσὐ σσνιστα μια σικείωση τσσ θεωρηματσἐ μσριρικα σντσπσιη· μενηι καθώς στη θεωρία ανηκειη διατηρηση τησ μεσω αστησ βεβαισσ· μενηἐ μσριρησ­ Ο Πλ­ιστίνσἐ Χρησιμσπσιεί τσ παραδειγμα τσσ γεισμε:

φών. Η οντική αλήθεια των όντων συνίσταται στη διαφύλαξη της μορφής τους, έργο της φύσης με τη δημιουργική της έννοια. Η έννοια ι όμως αυτή είναι απότοκος της θεωρίας, γι' αυτό και η φύση ως δη­ μιουργός δύναμη κινεί τα όντα της προς τη θεωρία. Η σχέση της φύσης με τη θεωρία καθορίζεται από τη λογική δημιουργία της φύσης. Εφόσον η φύση δημιουργεί λογικα, είναι η ίδια θεωρία, γιατί επισυμ­ βαίνει σύμφωνα με το λόγο. Ο λόγος προηγείται της πραξης και ενώνεται στη συνέχεια μαζί τηςι86. Μόνο η καθαρή μορφή του λόγου είναι θεωρία. Επειδή η φύση δημιουργεί έλλογα, σημαίνει ότι δη μιουρ­ γεί μεσω της θεωρίας. Η θεωρία είναι στον Πλωτίνο η έννοια κλειδί που συναιρεί οντολογι­ κα τους δύο πόλους του είναι· την αδήριτη πραγματικότητα στο φυσικό χώρο του ανταγωνισμού μεταξύ του κρατους της αναγκης

και τσσ κσσμικσὐ κακού, που η αρχή του αναχωρεί και διαλύεται μεσα στη σσση σικσνσμία της φύσης ακυρώνοντας έτσι την ανθρώπι­ νη αυτονομία, και στον ηθικό χώρο του ανταγωνισμού μεταξύ του ηθικού και του ανήθικου, του αγαθού και του κακούι". Η πλωτινι­ κή θεωρία είναι ο οντικός χώρος της ηθικής πράξης, ιικ οποίας η απαρχή εντοπίζεται εκεί όπου το μυστήριο της .φύσης ζει κατω από τους νόμους του λόγου, της ηρακλείτειας αφανούς αρμονίας, και αποτυπώνεται στην τέλεση της ύπαρξης με τις οντολογικές της συσχετίσεις. Αυτόν τον οντολογικό χώρο της ύπαρξης προϋποθέιει η ηθική. Ο τομέας της ηθικής δεν είναι ανεξαρτητος από το σύνολο φασμα τησ γνώσης" και η ηθική τελειότητα δεν εξαντλείται σιην οοθή κοινωνικη συμπεριφορα. Πέρα απο ιη διαπρκιικη αντιπαράθεση με την κοινωνία και το ηθικό κακό απλώνεται η καθαρή περιοχη του Όντος, του Ενός, από το οποίο απορρέει και προς το οποίο κατευθύνεται η πολλότητα των υποστασεων. Η ηθική προϋποθέτει γνωριμία και προσπέλαση στις οντολογικές καταστάσεις του είναι συμφιλίωση με το θανατο και υπέρβαση του μηδενός υπαρκτικό προσανατολισμό του ανθρώπου προκειμένου να υπηρετηθεί το ηθικό αίτημα. Ηηθική διαφυλασσεταιως ηθική μόνο όταν είναι ενεργητική, αγρυπνη και συμμορφωμένη προς την κοσμικη, φυσική δικαιοσύνη. Η οντολογική­κατανόηση της πλωτινικής θεωρίας είναιπαρατηρη­

­

­,

44

ε

τρη, οοποίος αντικρύζει τα γεωμετρικα του σχήματα μορφικα­υλικα σντσπσιημενα' καθε γεωμετρικσ σχημα τ αστίἔετ αι με τη μσριρη πσι) σ ίδισσ δημισὐργησε «θεσ9ρῶν››.Η αδυναμία τσι) σμωἐ να διατηρησει τη μορφή μέσα στη θεωρία εμφανίζεται με την αναγκαία γραφή του σχηματσσι τησ μσριρησ «Οί γεωμέτραι θεωρου̃ντες γραφουσι››Ι89. Τ0 παραδειγμα τσσ Πλιστίνσσ στι σ γεωμετρηἐ σχη ματσπσιεί τσ θεώρημα χρησιμεύει για να δηλωθείτο αντίθετο που εμφανίζεται στη δημιουργι­ κη λειτσσργία τησ Φὐσησι τησ περισγηἐ εκείνηἐ απσ σπσσ σ Πλωτίνσισ ελαβε την αιρσρμη για να σσλλαβει τη θεωρία ωἑ πράξη­ Στην πλησμονή των φαινομένων και των δρασεων της φύσης δεν υπαρχει προτεραιότητα της θεωρίας και ακολουθία μορφικών σχε­ δίων, αλλα οι δύο λειτουργίες συμπίπτουν στο ίδιο και το μόνο γεγο­ νός της θεωρίας· έτσι ώστε ενώ η φύση «δεν σχεδιάζει (γράφει) αλλά μσνσ ίεθεωρειίῃι εμφανίζονται σι γραμμεἑ των σωμάτων ωἔ σρνε· πεια››ι9® και αποτέλεσμα της μιας ενιαίας θεωρίας. ‹‹'Εκπίπτου­ σαι››ι®Ι θα τισ σνσμασει σ Πλωτίνσἐ τισ γραμμεἐ των σωματων­ Η αιτία λσιπσν τη ιρσσικηἐ δημισσργίασ βρίσκεται στην ίδια την σσσία τησ Φύσηἐ η σπσία ΦΩ ησιιιιει ηείιιιεηε δημισρργεί αναιτίωσ με τσν τρόπο του «ὲκπίπτειν», της απορροής μορφών από ψηλότερες ί

μσριρεσω· Την "υπάρχουσα στη φύση θεωρίαω θα προσδιορίσει Ο Πλωτίνος ως ‹‹συναίσθησιν››”4, ως συνειδητοποίηση του εαυτού πιο Το σχεδίασιια στη Θεωρία του γεωμέτοη έγινε «σχημα», όπως σ κίικλσἐ π­Χ· εγινε σσγημαι επίπεδα περιφέρεια, κεντρσ και γραμ· ί

μές»Ι95ι ενώ τσ δημισσργημα τησ αθεωρσὐσησ» ιρύσησ εγινε ίιμσρ· Φη»Ι%­ Η θεωρία απστελεί για τη φύση την αρχη και το τὲλοθι την σντσλσγικη αιτία και τσ τελεσλσγικσ πσισ τησ ενεργειαἐ τηἐι η σπσία είναι καθαρη θεωρία­ Η Φύση ωἐ «γέννημα μιαἑ ανώτερησ και ισχυρό· τερηἐ ἔσαηρε κατέχει τη δικη τησ «στάσιν». «σρναίσθησιν» και «σύνε­ σιν» και αναζητεί μσνσν τσ «αγλασν καί Ζαρίεν θεώρημα»Ι97· Ο τρόπος αυτός της αυτοσυνειδησίας της φύσης με τα παραπανωπροσ­ διοριστικα και τη συσχετική τους διαταξη είναι διαφορος από την 45

αυτοσυνσίοη σία τ τον λοίπών λονίκών ονττον­ Η οομηνσυτίκη ποοσέννίτ ση αυτής της διαφοροποίησης δίνεται με τη μεταφορά του προβλήμαἑ τος στο νοητικό επίπεδο του ύπνου και του ξύπνου. Η σχέση που υπαρχει στο συνειδησιακό χώρο ανάμεσα στον ύπνο και τον ςύπνο παοαλληλίσοταί με τη σχέση αναμεσα στη θεωρία τησ Φυσησ και στη θεωρία των λοιπών όντωνω· Ο Πλωτίνος επιχειρεί στη συνέχεια να προσδιορίσει τη σχέση μετα· συ θετοοίασ καί ποαξησ στο Χὡοο τησ ανθοώπίνησ αυτοσυνοίοησίασῖ Ο ανθρωπος με την ασθενή δυνατότητα για θεωρία στρέφεται προς την πράξη, γιατί αδυνατεί να παραμείνει στη δυσκολία της θεωρίας. Στοὲφσταί στη τί σ ίσα» τησ θεωοίασ καί του λοι̃τουτ που οίναί η ποαἔη­ Η ποαση σίναί αποτέλεσμα τησ αουναμίασ του καί μονο› να αναλθεί στο θοίαμβο τησ Υνὡσησ­ Έτσί η αδυναμία του αυτη οίολστσυοταί στην επιθυμία να γνωρίσει στην πράξη, όσα δεν προσέγγισε με το ΤΟὉΗ9' Την πρακτική δυνατὀτηῖα συνοδεύει η γνωσιολογική αδυναμία, που σημαίνοί οτί οσο ποοίσσοτοοο κατακτα ο ανθοτυττοσ τη γνώση της αλήθειας, τόσο περισσότερο απομακρύνεταιναπό το ΐΐείδωλο» τησι απο την κυοίαολία τησ ποασησ σε βαοοσ τησ θεωοίασ­ Ο άνθοωποσ αναοοίλαταί στη δυσκολία τησ θετυοίασ τ αλλα ολίσθαίνσί εύκολα στην ευκολία της πράξης. Στη θέση όμως αυτή του Πλωτίνου θα ποέποί να αποδοθεί νοημα θετίκο. Υίατί η δίολίσθηση αυτη οίναί ανανκαίαι ποοκσίμένου ο ανθοτοποσ να μποοέσοί να ίσοοοοπησσί την ατέλεστη επιθυμία για γνώση με το φόβο απώλειας της οντολογικής του αυταοκείασ­ ­Στην οντολογικτι̃ έρευνα της τοα̃ἐηε 0 Πλωτίνοε ανασητεί τη γνώση δηλώνοντας ότι «ο σκοπός των πράξεων βρίσκεται στη γνώση και στην έφεση για γνώση». Οι πράξεις συνδυάζονται με τις γεννήσεις, «οί οποίτσ πητἀἔουν απο τη ξεθεωοία” καί αποβλέπουν στην τολίκη παοαῦτανη τησ μοοΦησ»200­ Ό›τί υπαολοί είναί αντίκσίμονο τησ θεω­ ρίας, είτε είναι νομιζόμενο και υποτιθέμενο είτε είναι γνωστό και συνοίοητοποίημὲνο­ Ησυνδοση πράξεων καίνοννήσετον οίνεί το μέτοο τησ Υονοτίκησ αίτίασ τησ δοαστηοίοτητασ του οίναί καί ανανντυοίσοί την, κοίνη τουσ λοίτουονία στησοαίοα τησ οντολονίκησ νομοτέλοίασ και της πνευματικής δραστηριότητας. Στηοίνμένοσ στη βοβαίοτητα τησ θστυοίασ τυσ καθολίκησ οντολονίτ

κής αρχής του είναι θα διακρίνει ο Πλωτίνος τρεις οντολογικές βαθμί­ οεο τοο κοομοο· τηοφύοη, την ψυχή και το νου. Η θεωρία πορεύεται την ανοδική ποοὲιοι φοοιι στην ψυχη και απ° αυτην στο νου, αφού οιτι γνώρισε ο σοφός στην ψυχή του μέσω της θεωρίας, το αντικείμενο, συμπίπτει με το υποκείμενο· ακολουθεί η αναγωγή του

νου

46

λ

αντικειμένου στο νου, ώστε να ταυτίζεται «τὸίεἴναι καὶ τὸ νοεῖν››Ζ®Ι. Η έννοια δεν είναι ασύνειδη συνείδηση αλλά εφησυχάζει στην ψυχή ως οικεία, αφού ο ‹‹γιγνώσκων›› και το «γνωσθέν» παραπέμπουν από κοινού οιο Ἐνα_ Ηιινοχὴ οιποιεχει ιο ννωοιοχονικο χώοο ιιιο οινθοὡπινιιο οποιοιςιιί κότητας όπου ολοκληρώνεται η διαλεκτική σχέση του νοείν και του είναι με τρόπο συμπλεκτικό. Η θεωρία της ψυχής αποτελεί το σημείο της γνωσιολογικής τομής υποκειμένου και αντικειμένου. Αυτό σημαί­ νει οινοινκοιιοι οτι το κέντρο ­τηο πλωτινικης Θεωρίας βρίσκεται στον άνθρωπο, στην ψυχή του οποίου συνέλκονται φυσική και μεταφυσική και αναιρείται το κενό μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου μέσω ιηο οικειωοηο του θεωρήματοο­_ Η ταυτοτητα όμως προκύπτει από τη σύμπλεξη διαφορετικών μεγεθών, υποκειμένου και αντικειμένου, γνωρίζοντος και γνωσθέντος, και αυτό υποδηλώνει οπωσδήποτε τον κίνδυνο της αστάθειας και της διάσπασης. Η «σπουδαια ιμυχἠ››2®2 όμως κατέχει αυτή τη σύνθεση ει ρτὶοτὶ και όχι ει ροετετἰοτί, είναι συστατικό της οντολογικής της υπαρκτικότητας. Στον Πλωτίνο επα­ νοιβιὡνει ο φιλοοοφικοο οτοχοτομος του ελεατη ΠαρμενίδηΖ03 με τη ' ' ύνδεσ του είναι ε το νοείν τ οντικής τῖνθρὡπτίιἶη συναεησλη. ο Πλωττνοι̃ἑι̃ιρησιμο­ ποιοι ιοοο ιοιοοο οοοοο του Ποιοιιονίδη με την ίδια σύμπλεςη αλλά με οιοιφοοοποιηιιένο νοιιιιοι_ Για τον Πλωτίνο ο νους ­ υποκείμενο παριστά ταυτόχρονα και το αντικείμενο της γνωστικής ορμής του ανθρώπου, το οποίο συμπί­ πιει με το οποκοίιιονοτολι αφού η πηγη της υπαρκτικότητας του νου ανθρώπου υπάρχει στη γνωστική σύνοδο του είναι και του νοείν ως αναπότρεπτη βεβαιότητα της οντικής του υπόστασης, της ζωής του. Η διαφοροποιημένη τροπή του Πλωτίνου από την παρμενίδεια σκέψη μπορεί να συνοινισθεί στην κατάργηση των διαφορετικών ρό­ αντικειμένου και στην αντικατάστασή τους από λων υποκειμένου

­

_

47

ἔ

Ι

απόλυτοω υπερέ ει τ σύνολης νόηση Το «νοου̃ν» και ως προς είναι το «πρώτο» αλλα την ουσία του καἶως ι̃τίςος την αξία του δη ιουργήθηκε πριν απΡαυτό και πανω απ° αυτό υπαρχει το επεκεινα .. μ 220 του νου , ακριβως οπως προυπηρχε το αγαθο και ακολουθησε κα­ 7ι2ι θε αλλη κινηση προς αυτο . Νοηση ειναι «η κινηση προς το αγα­ ἕἶααἔἕοααιααῖεοαιατἔἐετη̨̃ἔξἐαμείι γιατί η έφεση γέννησε τη νσηση και

τη λειτουργικη συνοδό τους στο νου205, που παραμένει η εγγύηση της Ταυτότητἀς τους· Η ψυχή του σοφού, η «σπουδαία ψυχἠ»' έχει με τη θεωρία, την έννοια­ Η ενότητά της προσδιορίζεται τα̨ μονο από τη σύνταξη των αντικειμένων του εξωτερικού κόσμου οχιυτιστει · αλλα απο το πνευματικό πλήρωμα της ιδιας του της συνειδησης2®67 ΕΟ σοφός (σπουδαίος) είναι παντοτε ιλαρός ήρεμος και με ευχάριστη διιιιθεσιιι γιιιιιι δεν ιιιια αγγιζει ιο κιιικοιιιῖ Έχει ιιι διινααα να λα­ 7

7

7

7

7

τρωνεται απο του ο ου του ε ωτε ικού κόσ ου ε τ ν ­ κὲντρωσηΖ®8. Αισθςαῖεται ιἶιυταρκἶις σἱτην ευδαιμιονίόίι κα? σῖηῖοἕιῖό­ κτηση του αγαθού, γιατί κατέχει όλα τα αγαθα2®9· αιτία το «εἰς τὸ εἴσω ἑπεστράφθαι››2Ι®. Η θεωρία του Πλωτίνου αποτελεί τη ζωτική πηγή καθε ύπαρζης. Φύση ψυχή νους συνιστούν την ενωτικ' εκ ασ τ ίδια ωτικ ' ες ηἦ · τπτ­› η φιἶ η ης δύναμης που διαφοροποιειται μονο στον τροπο της θεωριας. Ζωη σημαινει ταυτό ονα δύνα δ ιου ικ' ου εκπο ε' ' ταυτότητα του ἔἕυ 'Ο τιπόιόι̃σδι̃ίόιρίζεῖἶίη ι̃όότ πα ουση̨̃αιτεωεβιιοθι̃ῖο Τόόν λ δ ιησε ν ατικόμλὀ ρο και απααααὡν ααα αωαα τ πο υ υνα ως 8 ί μ γ7 ης ομης και οργανικοτητας του κοσμου ειναι η νοηση. Η δημιουργος δύναμη και ζωντάνεια του νου προσδιορίζει τις πράξεις. Κάθε πραζη ι επιτέλε ι ετ απιθα ίατ γνώση αποβλέπει γνώσηα Νζἔαησαι̃ἶςαι ζω Ξιη̨̃ςν Σἶξῖἶαἶα̨ιἔεἔαι αα την προσδοκία ι ­ ­ η ι (ἶι ακαλία ααα θεωρίας οδηγούνται απίτασ η ενῖατι , ς αἶα η ης κης κτησης οσο περισσοτεροη γνησιότητα της αληθειας τους προσεγγίζει το Ἐνα καιΑ αθόῃί· το Ένα ω α ετ ία τ πολλότ τα 212 νἑυη̨ιι Ἑπὲι̃αρη σἕἕαεσ τοαηονς λκαι ἔολλὀῖαταα ιδιαίτα α α το ο ι­ γ κού και ααα γαωσιολογαςού οδηγεί Έι̃ι̃ν πολλότητα σι̃ οτ σ η υα] ότγ ρε συντονίαεται ακαίναα ααα ηθαςαα διαταξηα ν τ ­ ης Ο η „ ρ , τας, της συμφιλιωσης, του ευδαιμονικου ΟΡΠΠΉΠΉ” Πρόκειται για εκείνη τη «ζωντανή εσωτερική ενότητα», όπως την , , Ζιι Ο ι ο . Βεοκετ , τηνενοτητα του νου, στην οποια εχει ενο­ ονομαζει ποιηθεί και αφομοιωθεί η προϋποτιθεμενη πολλότηταω. Η ενότητα όμως αυτή διακρίνεται από τη μια και απόλυτη ενότητα τους Ενός", το οποίο είναι ανεζαρτητο από κάθε «συναίσθησιν» την ' οποια επιζητει και επιθυμει μονο «το πολυ››,προκειμενου να γνωρίσει και συνειδητοποι'σει τον εαυτό του2" ενώ το «ἔν» ω ἀπει ο2Ι8 και 7

7

7

­

7

7

7

7

·

7

7

7

7

7

7

7

7

7

ο

7

7

7

η

7

7

'

48

·

7

Ω

ρ

7

7

7

”

7

7

Ο νους

7

ης

`

7

7

7

ἶιναι «η ρωΐη βαθμιδα Ζι̃νι̃ιἕἐἶαἐῖἐνῖἑη̨̃ 7

7

7

7

7

7

7

7

7

ζωἶι̃ἄϋζ

η7

πραγματωση

7του

κ0ἱἔῖ:Ϊ:Ζ(;ἕ;ει;ῖι7ἔῖἑ:_

_

κα̨θἶ διαιρεσηςί ου Ἐἴ››.αρχη Επειδη ο,τι γεννα ειναι

καία απο κἶχῃ αλλο που αποἶελει της συνολης πραγματικότητας ' απλούστερο του γεννηθέντος, ο Πλωτίνος πιστεύει ότι ό,τι γέννησε αοααῃι αόασα είναι «απλούστερο νου

7

·

7

7

7

7

Ο Πλωτινος οδηγειται σω χαρακτηρισμο του Ενοε” ως αγαθου αλλα και «ἀπλούστατου››Ζ26, για να το διασώσει από την αμφιβολία

καιτην αμφισβήτηση.Ειναιομωςγεγονος οτιοιεννοιες του περιεχουν λ 7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

Ηια Ήἶηματικη αβεβαιοτητα. Ενω υπαρχουν χεορια στο π ωἶινικο εργο οπου π.χ. ο «νους» ταυτίζεται με το «Θεο››2Ζ7, η θεολογια του Πλωτίνου είναι ασαφής και η λεζ' η «Θεός» εναλασσεται σε ενικό ΘεοιΖ28. Οι αναφορες του στον ενα και πληθυντικο αριθμο· Θεος Θεο ειναι υπαινικτικες, και απουσιάζει η εποπτικη σημανση του ιδιου του Ενόῷ” Στις Εννεαδες το πρόβλημα της ύπαρζης του Θεού επι­ . σκιαζεται απο τη φιλοσοφικη συλλογιστική και τη νοητικη προτε­ 7

7

7

7

7

7

7

7

7

_

7

ραιοτητα. Η βασικη διαφορα της πλωτινικης και χριστιανικής διδα­ · σκαλιας εστιαζεται στο γεγονος οτι στον Πλωτινο ειναι ματαιη η αναζητηση ενος προσωπικου Θεου, Θεου της χαριτος, και καθεεννοια εσχατολογίαςῃο Η πλωτινική απορητική δεν οδηγείται σε ακριβο­ . λ ογικα χαρακτηριστικα προσδιοριστικα, αλλα παραμενει στα πλαι­ σια του αναστοχασμου αναφορικα με τη δυσκολια της συλληψης του Ενος: «Ενω η γνωση των λοιπων πραγματων επισυμβαινει με αεί ανα δανα 77 ωσ7 ' ρ ι 7μΟνΟΟ Ο ςμ ιμεσ μη η με ποια ξαφνικη ενοραση μπορει καποιος να οικειοποιηθει τη φυση ιιι αυτου του νου (του Ενος), ο οποιος υπερβαινει καθε αλλο νου;›› . Αυτην την ζαφνικη ενοραση την ονομαζει ο Πλωτινος στο εν λογω 7

7

7

7

7

7

7

7

·

7

7

7

7

7

4

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

7

49

7

7

7

7

ΰἔ

.

τι

κι ιχ­

ι ι

. . . . αποσπασμα «αθρόα επιβολή» που σημαινει εσωτερική σύνταξη όλων των δυναμεων του ανθρώπινου νου, και την εναλλάσσει με τη λέξη . . . . . ‹‹προσβολη››Ζ32, για να τονισει την απαλλαγη απο καθε ει που θα εμποδιξε την ψυχή στην αμεση πρόσβασή της στο χώρο ­του Θεού. Η πλωτινική θεωρία είναι άμεση ενορατική γνώση της στιγμής· Τἠἐ στιγμής εκείνης με την άρρητη και άπειρη διάσταση της εκστασής της κεκαθαρμενης ψυχής233, αφού η ψυχή κατορθώνει να συλλάβει αγαπητικά το θείο. Αναστοχασμός(ΙὶοΠεΧίο) και κάθε μορφή ο‹‹λογι­ κής» γνώσης, όπως τη γνωρίζει σήμερα η φιλοσοφική Γνωσιοθεωρία, είναι ξενες για την πλωτινική θεωρίαῃἴ Η δυσκολία της ψυχής να συλλάβει το Ένα, το απόλυτο235, καθως και οι ωδίνες της για απαλλαγη από την εσωτερική αυτή επιθυμία συγκεφαλαιὡνονται στο στιγμιαίο φωτισμό της, όπου ο Θεός είναι παρών, καιη ψυχή κατέχει ό,τιξήτησε.Πώςόμως μπορείναφθάσειη ψυχή στηντελική υπέρβαση της οντολογικής της α­πορίας και να εισέλθει στο φωτεινό χωρο της αληθινής θεασης; Ο δρόμος για το φιλόσοφο Πλωτίνο είναι ενας: Η ολοκληρωτική αφαίρεση· «ἄφελε πάντα››Ζ36. Είναι η πορεία της κἀθαρσης. .

7

ε

ί

7

Δ

2·

ι” αυτό κοι νοεβἠ­ Κινεί° νου››240 ' ' ' Η ψυχη ειναι ·το «γεννημα του γ ι υ π οσδιορίξεται τω με λογισμουἐῃι και η σχεση της προς Το νο μερ σκοπο· την ' α ύ πατε α και παιδιού ως σχεση αγωγης μετ ζ ρ · . ι · ίλ υ ­ πατερα τελειωσηω' Η γεννηση της ψυχης .απο Ἑον Τε ειο νο. υπήρξε ἕλνἶιγκαίοθ Ὁα να μη Ηεινεἔ ςαγονἕαιΐη̨̃ῖἰα Ζῖι̃σοωἑι̃ἶἕἔἶ ουδἕχωἔ σημαίνει δύναμη” ετσι γἕἔνηθηιἶε Π ψυχη ως (ἶγοἔ νο της διονοτιοηἐ Η γεννηἶῃι̃ της ψυχης ομἕἕκ τον εαυτό του και ολλοιωσή του νου, ο οποιος παραμενει ‹‹ι ιος μῖ »Ζι5 πλ σς Ονἦ να εῃίαομ και το μονο 8970 και η μἶπη ουσια ΤΟΡ .ειναικαι εκειν |, μ| ωη ὲιω ο,τι Ο νουἐ ωἑ εικονα του Ενος δημιουργει Ενός, ακοιβωε οἶι̃ Ξ δύναμηἐ­ Όιτι γεννά ειναι εικονα του 7

”

ί

ε

·

ίδιος Ο νους' Η πλἑῖἔινικη ψυχη ειγαι η ἶὀνερβια ρἐἶχῖιταιείναι . υναμει ἔἕἐνι̃αυγ την οοοίο του νου' . Π μεταοκεἔἔή του ικὸνα ως υψηλότε­ . η εῃαἶνα και Ο λογος του νοι) ­, Ο λογος,πΣΞυμαΈοπο}ει προς Τα ἶξω τη̨νἶ/οητη ευ νου με Ο εύει την ι, Έ Ξξέ Η|ψυχη λειτουργει ως |ογος το ρηἑ μορφηἐ _

­

ενέργεια του πνευματος' πραγμ.αΉκΟΈητα φυ οποιο περισσεια από το δικό του οριοθετημενο πλαισιο και διαχεεται στην των δράσεων της ψυχής25®. Η ψυχη αποτελει τον αναγκαιο χωρο κατεύθυνσης της δράσης του νου, εκ­θέτει το πνεύμα προς τον κοσμο. εκφράζει τη λογικη και βουλητική δυνατότητα της οικειοποίησης ­της αλήθειας, Η ψυχή ως εικονα του λογου στην ηθική της διάσταση

Η «λογιζομἑνη» Ψυχή.

σημαίνει ,το .

.

Αν η θεωρια αποτελει το πυκνο διχτυ του πλωτινικου στοχασμού, . . . . . ηεννοια της ψυχης γεωμετρειτοκεντρο του αισθητου καιυπεραισθη­ . . . . .. . του κοσμου, του ιηιιηάι εετιειυιὶιε και τουιτιυιιεἱι ιιιιεΙΙεςίυιΙἰε2". Η πλωτινικη ψυχη ειναι ο υποδοχεας, μεσα στον οποιο ισοσταθμιξουν . . . . ολες οι κοσμικες αντιθεσεις, ισορροπουν οι αντίρροπες ροπες και ι ι συνυφαινονται συνθετικά| οι διαλεκτικες δυνάμεις του οντος, οι οργα­ νωτικες της λειτουργικής αρμονίας του σύμπαντος. Το κύριο γνωρι­ σμά της είναι ο διερμηνευτικός της ρόλος. Είναι ο διερμηνεας και μεσίτης μεταξύ του ορατού και του νοητού ήλιου και αντίστροφα, εφόσον ο ορατός μεσω της ψυχής φθάνει στο νοητόΖ38. Η ψυχή είναι η μορφοποιός δύναμη του υλικού κόσμουῃἴ Η τάξη και η αγλαϊα του ­νοητού κοσμου διαχέονται μέσω της ψυχής στον αισθητό κόσμο. .

.

'

.

.

ί

.

'

ανθβωπου στην ηθικη μ χ η , λόγου σε πράξη. λ . του σύ . , ση τοι) ' μπαντοθ μετεχει στη μια συνο ή ψ ΧΠ Εγω' Ο ογθοωπος . 252 ' άται τ ν αυ σ του ως ποοὲ Το «θρεπτι­ κοσμου η οποια εγγυ η ζη η 'ν ουσία του είναι η «λογιζομἑνη ψυχή». ° ' ί 253 . . λικ­ κον» μερος” η κατ εξζοχη Π Ο Πλωτίνος αντικαθιστα με τη «λοῦοἔομενη Ψυχη» Την αριστολε ι ίπ ί ' υ Πλωτίνου στο αριστο­ εντελεχεια ” Η ερμηνευτικη προσεγγιση το τελικο ζεύγος δύναμις ­ ενεργεια, την οποιιἔ ο φι7;5!›σο|Φοἐυ̃εἔ¿3\ῖ±ΟΣ στο πέμπτο κεφαλαιο της δευτερης Ιἶννεα ας (‹‹ ερι τβ Καίὲνεργεια››) αποτελει μια νοηματική παραπομπή οἕή­ ελ οι Π °

γ

χ

5ο

ικανοτηταἐ και συνεργασιαθ του εταστοι είωσ του κόσμου στη μετάστα­

ττι̃ἐ

βεβαιο

­

.

×

251

­

“

ία

ε

ηθικής. Κα ε τε εια πρ ἀροι̃ι̃κτμε σύνδεσης μεταφυσικής και παραδειγμα παρουσιας ἔτι. άρα και ηθική, αποτελεί στον Πλωτινο

τής.

51

δὐναιιιιτ››”Ι­

ρίζει το ιδιότυπο της ψυχής που είναι Π ἔωνῖανόῖηται ηζωηθότητα και η ικμάδα. Η ανιούσα μετακίνηση της ψυχής που προυποθέτει την αντίστοιχη κατιούσα εγγυάται την οντολογική και ηθικη δομη και σο­ γοινικότητα ενός και του αυτού γεγονότος. Το γεγονθἐ αυτορπροσθιοτ ρίξει την αρετή της ψυχής που προκύπτει μετα την επιστροφη και ειναι «η θέα και το εναπστυπωμα του ειδωμένου, χαραγμενο μεσα της και ενεργητικό όπως η εικόνα στον οφθαλμό››Ζ66. Η θεοι ιηο πλωιινικης ψυχής δεν περιχωρεί μονο, οπως παρατηρετ σ Ε­ ιττίίσίιίοι «την οντολργικἠ της υπόσταση αλλά συνιστά και περι­ γράφει επίσης το περιεχόμενο της κυρίας ουσίας της››267. Η ψυχη ξε­ κίνά μέσω ιοο νοο με τη σύλληψη του ενός, οδηγείται στη συνεχεια σίσ σιοιμελιομό του ενός λόγου, πορεύεται στην απορια των Οβτἔοντ Των τησ οοὼτηοης και μέσα στη λογικη τηἐ ενρνλωρία ἦκτεινεωθ στην πσσοοσίμ των ποικίλων μορφών της ύλης268. Το πνευμα καΐθνεται απο ιο Ένα, γεννά όμως την ψυχή ως δικό τ00 λόνῖδ δηλαἕη ωἑ ε° νέργεια και ςωἠπα Ο χσγσσ του πνεύματος, η ψυληἱειναι εκεινος που κινεί τα μὲρηῃο, τα κρατά σε ενέργεια και διοικεί και εγγυαται τη

Ι

της μεταφυσική ς255, αφού η μέσω της ψυχής μετατροπή του δυνάμει σε ενεργεία προκύπτει, όπως σημειώνει ο Ρ. Ο. ΚτίειεΙΙετ ως «πόρι­ σμα της τέλειας κατάστασης της ψυχης››256. Στην ψυχή κυοφορείται το μεταφυσικό στοιχείο, το οποίο και τη διαφοροποιεί από κάθε εξωτερικό και υλικό. Της δίνει τη δυνατότη­ τα της συνειδησιακής δραστηριότητας, της αφομοίωσης των αντικει­ μενικών εξωτερικών δεδομένων, της αναγωγής τους από το χώρο της δύναμης στην ενεργητική δραστηριότητα που αποτελεί ηθικά την πλέ­ ον πολύτιμη συνειδησιακή κατάσταση της λογιζόμενης ψυχής", α­ φού το δυνάμει συμπίπτει με το ἐνεργεία. Ο Πλωτίνος φέρνει ένα παράδειγμα: ‹‹ Όταν ο “δυνάμει” φιλόλογος γίνει "ενεργεία" φιλό­ λογος, τότε εν προκειμένω το "δυνάμει" δεν είναι το ίδιο με το ”ἐ­ νεργεία”;››258. Η ψυχική διάθεση (‹‹ἔξις››), η αίσθηση259, και η ενέργεια που την ακολουθεί συνιστούν την «άνδρείαν» αλλά και το ‹‹άνδρίζε­ σθαι››Ζ6®. Το πρόβλημα της ηθικής δράσης του ανθρώπου υποτάσσε­ ται στην αποστολή του ίδιου να εξαντλήσει τη δύναμη του πνεύματος σε δημιουργία παραγωγική*ΪΗ ψυχή στο Πλωτίνο θεάται το αρχέτυ­ πο του πνεύματος, το οντοποιεί με το στοχασμό δραστικά και το με­ ταβάλλει σε πηγή τροφοδοσίας της ηθικής τάξης. Η ψυχή νοηματοδοτεί το περατωτικό με βάση το άπειρο. Η εμπειρία της ψο­ χής είναι για τον άνθρωπο ο αδιάψευστος μάρτυρας του γεγονότος ότι «πίσω από τον ορατό κόσμο υπάρχει μια ατέλειωτη δεξαμενή

ι

ζωή·

ή

Το λογίζεσθαι είναι ό,τι προσδιορίζει την ουσία της ψυχης. Ενω στην και ο νους, η ψυχή δεν αῦκεκαλ σῖο να είν αλλά διανοείται με λογίσμοος και καταλήγει .στη βεβαιότητα με σοσίοι της είναι νόηση όπως

.

Ο προσδιορισμός της ψυχής ως εικόνας του πνεύματος εκφράζει οντολογικά τη νοητική αφετηρία της ψυχής, η οποία ενώ για τον Πλω­ τίνο αποτελεί ένα αντικειμενικό δεδομένο που η «αρχή» και η ‹‹αι­

τία» του βρίσκεται στο ‹‹Θεό»262, η ανθρώπινη συνείδηση δεν «αντιλαμβάνεται» πάντα αυτή της την κατοχή και «αργεί» χωρίς να ενεργεί263. Υπάρχει όμως και ο δρόμος της αναγωγής. Η αναγωγή του ασυνείδητου στη φεγγοβολή της συνείδησης και στην ανάλαμψη του κρυμμένου θησαυρού, του πνεύματος, προσδιορίζεται από τον Πλωτίνο ως «προς τα έσω επιστροφή» και ‹‹προσοχἠ››264.` Η ψυχή γνωρίζει άνοδο, όταν φθάνει στην αυτοσυνειδησία. Η άνοδος όμως νοειται μονο ως μια αντίρροπη κίνηση στην κάθοδοΖ65. Αυτή ακριβώς η αδιάκοπη κίνηση από κάτω προς τα άνω και αντίστροφα προσδιο­ 52

τ

οιποοεικτικές κρίσεις και συμπερασματική διάταξη των θρων Τηἑ πραγματικότητας: «Η διάνοια δεν είναι έργο του νου αλλα της ψυ­ χιπ, η οποία μετέχοντας στη­ιιερισττί πραγματικοτητα ασκεί μεθιτ στη ενέργεια››"'. Βασική ιδιότητα Τηἐ ψνληθ ειναι' η βιαρκης· κινητικότητα που ακολουθεί τη διαδοχή διαφόρων σταδίων, όπως α­ κοιβὡς και ο νουςῃ, ο οποίος δεν ανέρχεται στο επεκεινα κατ' ευ­ θείαν αλλά μετά από πολλές ενέργειες. Την ιδια πορεια ακολουθει και τ του η ψοχηῃἰ Ξεκινάει από τη γη και την ύλη για να αναχθεί στη θεα όνΐοςτιις ιοσ­γσίνο της εν προκειμένω που την οδηίει σἶην επιτελεση της αποστολης είναι η διάνοια2", με την οποία επεξεργάζεται τα νοη­ τά, ιις ιδέες που τις προσφέρει ο νους". Ο Πλωτίνος ακολουθεί την αριστοτελική αντίληψη οπου ο λογισμοἔ συμπίπτει με τη διάνοια" και δανείζεται τους ορους απο το Σταγεί­ ρίτη, για να επισημάνει τη διάκριση μεταξύ τον «καθαρου νου», Τον ι

¬

Ω

53

ιι

Ε

θεωρητικού, και του «πρακτικού››"8. Ενώ στον Πλάτωνα η ύπαρξη του νου είναι δυνατή μόνο στη σύνοδό του με την ψυχή", ο νους εί­ ναιςταυτοχρόνως και ο «κυβερνήτης» της ψυχήςΖ8®, ο δε φυσικός του «τοπος» ειναι μόνο η ψυχή. Η πλωτινική σκέψη διαφοροποιείται από την πλατωνική. Ενώ ο νεοπλατωνικός χρησιμοποιεί τους ίδιους όρους, Οδηγείται σε διαφορετική συσχέτιση ­ διάταξη. Το ζεύγος νους ­ ψυ­ χη είναι Το ίδιο­ Ο τρὀποἐ Τηἐ σὐιιπλεξης όμως διαφέρει. Ο πλωτινι­ κος νους μέσα στο φυσικό του χώρο, την ψυχή, είναι μία μορφή ανασΐοχσσμού μιας άλλης ανώτερης ουσίας, υπόστασης . Ο Ψ. Ηὶιηιηετἰοὶπ προσδιορίζει την πλωτινική οντολογία της ψυχής στα εξής βασικά σημεία: Ι. Στην αιώνια δραστηριότητα του πνεύμα­ τος συνυπαρχουν η οντική του αναγκαιότητα και η ελευθερία της εμ­ πειυ̃ηἶηἐ του δθάσηἐ­ 2­ Ονιικόι η ψυχή ανήκει στον κόσμο των νοητων, ως το μέσο όμως μεταξύ του κόσμου του πνεύματος και του Οησθηΐσὐ ιἔόσιιου υπόκειται στο γίγνεσθαι και στην εναλλασσόμενη Οοη του κσσιιικού γεγονότος. 3. Η κάθοδος της ψυχής στον κόσμο λαμβάνει ατομική υπόσταση. 4. Αναγκαιότητα ως εγγύηση της κό­ σμικής τάξης, και ελευθερία, ως το ποικιλόμορφο πλήρωμα αυτής της τάξης, συνευρίσκονται διαλεκτικά στη μεταφυσική διάσταση της ψυχής. 5. Η διαλεκτική αναγκαιότητας και ελευθερίας εκτείνεται στην ελίδοκοσμικη ηβαγματικόΐητσ σΤ0 χώρο της ψυχής, η οποία κινείται μεσα στην ένταση των βιοτικών αναγκών του έμψυχου όντος και της βασικής ιδιότητας της να παραμείνει καθαρά πνευματική ουσία. 6. Την ελευθερία Τηἐ Ψυληἐι που σημαίνει εξομοίωση προς το δημιουρ­ Υό τησ. περιορίζει η αναγκαία ενδοκοσμική της οργάνωση και δομή. Τα έξι αυτά σημεία θεωρεί ο νί/. Ηἰυττηεαοη ως τον κοιτασματικό λόγο της ανθρώπινης οντολογίας και ως προσδιοριστικά της ανθρώ­ πινης ουσίας που είναι η ευδαιμονία. Ευδαιμονία ως εναρμόνιση του ενδοκοσμικου προς τα επέκεινα, του ανθρώπινου τρόπου εμβίωσης προς την πειθαρχία στις αρχές του λόγου. Πρόκειται για το κλασσι­ τι κό διαλεκτικό ζεύγος της ηθικής· ειναι και εεοιέ . Στον πλωτινικο στοχασμο η ψυχή είναι ο χώρος από τον οποίο α­ ναχωρει και προς τον οποίο κατευθύνεται η γνωστική ορμή του έλλο ΥΟΟ ανθρώπου, η οποία και προσδιορίζει την υπαρκτικότητά του. Η άρνηση τηςτπαρουσίας της ψυχής στον άνθρωπο θα σήμαινε άρνηση .

ι

54

του συνεχούς αγώνα του να αποφύγει τον κίνδυνο της αμετρίας, του αυ­ άπειρου ι του ανείδεου ι του ενδεούς, του αόριστου28Ζ. Τον κίνδυνο αφού θεωρία, ως τόν υπαγορεύει η οντολογική διάσταση της ψυχής είναι υποχρεωμένη να διακρίνει το ον από το μη ­ ον, με την προυπό­ θεση ότι το μη­ον δεν είναι φανταστικό μέγεθος, αλλά παρουσιάζει εαυτό με ενάργεια. Αν δεν ήταν εναργές, δεν θα ήταν υπαρκτό. Ως «εἶδός τι του̃ μὴ όντος››Ζ83 ονομάζει ο Πλωτίνος το κακό στην προ­ σπάθειά του να συλλάβει το οντολογικό πρόβλη μα του μη­όντος. Γιατί και το κακό «ακόμη και αν δεν είναι ουσία, πρέπει να προϋπάρχει καθεαυτό, όπως καθεαυτό προϋπάρχει και το αγαθό, ως συμβεβηκός· με τον ίδιο τρόπο πρέπει να προϋπἀρχει και το κακό καθεαυτό και στη συνέχεια να αποτελεί συμβεβηκός σε κάτι άλλο››®84. Το συμβε­ όντος, και του μη βη κός δηλώνει τη μορφική παρουσία του κακού, τ : ι | ~ αυτο ει­ προτερον τι «δει παραπέμπει στην πλωτινική πεποίθηση κακόν››286. Το κακό, ναι››285, και «κακὸν είναι πρῶτον καὶ καθ' αὐτὸ ε­ ως το μη ον287, αντιπαρατίθεται προς το αγαθό, το ον. Στην ουσία ναντιώνεται η μη­ουσία και στη φύση του αγαθού η αρχή του

ί

­

κακού288. δὲ Ο Πλωτίνος με την πρόταση «ἀρχαὶ γὰρ ἄμφω, ἡ μὲν κακών, ή απρὁσε­ «ελαφρώς ονομάζει ἀγαθω̃ν››289, την οποία ο Ψ. ΤΙπεὶΙετ υιοθετεί το γνωστό σχήμα της δυαρχίας των γνωστικών που

χτη››29®,

ρυθμίζει ανάλογα με την επικράτηση της κάθε αρχής θεσμικά την η­ θική σύνταξη του ανθρώπου. Η είσοδος του κακού στην ψυχή είναι η ύλη", το σώμα, αφού «ζωή είναι η σύνοδος ψυχής ­και σώματος››292, ενώ ο χωρισμός τους θάνατοςῃἶ. Για την αποβολή του κακού η ψυχή πρέπει να ελευθερω­ ώ α να καθα Ο θεί294 να πνευματοποιηθεί να παραδοθεί θ ' ει απο' το σ μ ι στο θειο που ειναι η πηγη του αγαθου, ωστε να επανελθει στην αφετη­ ριακη της κατασταση, να γινει ειδος και λογος . Μέσα στις γραμ­ μές αυτές, στις οποίες συμφύρεται η σύνολη ελληνική επίδραση2% στο στοχασμό του νεοπλατωνικού, εκφράζεται μια αισιόδοξη προο­ πτική για την ηθική. Ο άνθρωπος με τη λογική του ψυχή μπορεί να απομακρύνει την α­ στο λόγο, στο ον. πειλή του μη όντος της αμετρίας, και να Ιστραφεί λλ . . . . Ο ανθρωπος συνταυτιζεται με τη «λογικη ψυχη», αφου οι συ ογι­ °

°

­

,

ί

°

55 δ

ι

χ

ι

σμοί του είναι ενέργειες της ψυχής Τουιετ Η δ ι της πλωτιν” ιασταση . τ ' ως οντολο ικ ' ί Ψϋληἐτ κηἐ τιιν καθαρή καταφασηγγιαι̃(ἔγἶῖἕι̃εῇἕιῖι̃ἠτἶἐλἶἕἑἕἕιἶἔἕοἶεἕιέτεριελἔ ρ που. ύπαρξη του μη_ό\/τος, ην κατα̨κτηση της δ Πθικης αυταρκειας, γιατί ο ανθρξἐπο ε ἔιόμργη Ψυχή", όντας το μεταξύ τουςαιἶσίἔιη̨τούκἔαιοὅπἰυἶιιονθμα 7ἶογι_ ποτελεί ένα αυθυπόστατο ιιιεὸίιιιη, το οποίο συνοδεύει ιῖεπῖθύι̃τἶυ, α­ μει; ΣΚ μετοικεσίας στη μία και μοναδική ενότητα του όντος Π ­μια αποκλείει τη στατικότητα, ενω κατακυρὡνει την ἑγρηγο ετοιιιότιιτα του ανθρώπου για λειτουργία τηε ελευθερίαἐ τουρηοκη' ποια , η λόγο και συνθέτει

ι

ί

τ

,

Η ομόλογη προς τη φύση της ενέργεια της ψυχής την οποτ καλιἶπτει ο λόγοἐι επαληθεύει για τον Πλωτίνο τον,ισχυ ισ ιόι ειπα Π Ψυχη είναι αθανατη, γιατί «το αθάνατο και άφθαρτο είναιραπιἐθέοτἔ τονἑ α­Ν μετάβχητω̨; και ενώ τροφοδοτεί” άλλα

Δ

.

,

ἔῖἕἔύἐνὲἶεασεἰἐοἕποἔἕὲζ

2

το «πληρωθὲν ποθουμενου››3ΙΖ, η ἶἔκαρπωση της θέας του ωραι'ου››3Ι3, ίδιο της το είδωλοῃό. Ο Πλωτίνος όμμα», η όραση που περιεχει το ὅ τ γ , . , τ ι αποι την ρα ιν, α

Ϊρη̨̃ἔθι̃ῖτςἶρΞἶιι̃ι̃πἐῖῖρ/Ξτοη̨̃ιοτἶι̃ζοὲιιἶόιἶτἴιοἐη̨̃ ῖἐιῖἑἶετ πρό­ Η πλωτινικη μυθικη εικόνα του έρωτα επικεντρὡνενται στο

εὲιι̃ιἐγὅειαατηε πλωτινικήθ ΨΡ­

ξεκιναει από δυναμεις που καταφασκούν τον Ξισθαἶἕἶςἔτης ψυχης σ9ν ιι πράξη βρίσκεται σε οργανική ενότιιταιιε την πι̃ιι̃γή τηι̃μῖ· ῖφα ιι εω: ρια, επιβάλλεται οι δρασεις της πράξης να εκφράζουν ορατάἐ εἔεικόνιση τιιἐ υψηλής; θεωρίαἐ. Η θεωρία συιιπαρακολουθε'η'λοητη διαδικασία της μεταστροφἠς της ψυχης από την πτώση στ νι Ο τη ση­ Η αρνηση παραχωρεί τη θεση της στη διαδικασία της απαἔαἰβα­ ης: γιατί η ψυχη (η ψυχή του ανθρώπου) συνειδητοποιεί ρικη της δυναμική και δραστηριότητα που προκύπτει από τη συγ ένε ι̃ιἐο με το νου και τη μετοχή της στο Ἐνα. Η εσωτερική αυτή δἕασἔα ιι̃ρ ­ τητα τιιἐ ψυχης είναι η εγγύηση και η βάση της ηθικής Ο Πλωτίνος αναζηταει μια δύναμη που έχει ισχυρη επίδ ἶισ ης­ η στην ανθρώπινη ψυχή, για να θεμελιώσει την αφύπνιση χης να προ” 56

«μητερα του έρωτα» και ο ερωτας η αενέργεια της φυχης με κατεύ­ του ερωτα μυ­ θυνση το αγαθοτοι Ο Πλωτίνος επενδυει την ερμηνεια με το μυθο της Διοτιμα̨ε” στο που Ο Πλάτων τροπο θικἀ, με τοντου τη σύλληψη της γέννησης του ερωτα. κληροδότησε Συμπόσιο" «τρόπος Ο πλατωνικός μύθος στη γραφίδα του Πλωτίνου γίνεται λογική τη από πέρα εργαλείο Τηἐ· Ψυχήο της υψωμἑνης έκφρασης και το γιο Πόρο, και τον σφαιρα»309. Ο ερωτας γεννήθηκε από την Πενία του τηο Μἠτιδας, την ημερα των γενεθλίων της Αφροδίτης. Η φύση δεν είναι «ούτε θε­ πλησμονής και της στέρησης, είναι το μεταξύ τηςαλλά πάντοτε ενδεής››3Ι®. Σύμφωνα με την ουσία ός ούτε αυτάρκης του κύρια ιδιότητα του ερωτα είναι η αγαπη για το ωραίο ως επιθυμη­ καὶ τη κατασταση της|«α'νω ψυχη̃ς››3Π, είναι το μεταξύ «ποθου̃ντος

αυ­

3. Ο ερωτας της Ψυχής για το αγαθό.

Ο

χωρησει στην ανάβαση. Τη δύναμη αυτή την εντοπίζει στο δαίμονα πρόνοια, τη σόμ­ έρωτα3®Ι, ο οποίος παρα την κυρίαρχη στον κόσμο φυτη με το πνεύμα του Παντός3®Ζ, κατευθύνει καθε ψυχη στην επιτε­ λεση της φύσης της σύμφωνα με την αξία της και την ουσία της3®3.

ψυχήα̃ οἱ Ὁ­Π είναι Η Ψυχή σύμφυτοςωω, κῖἠμα κάθε «ὁ τη̃ς ψυχῆς Ο έρωτας είναι επιθυμίας της να ενωθεί με το Θεόακ. πηρετικόἐ ΤΠΩ

Ε

το του, αυτό παραμένει μόνο του σε αυτάρκεια››3®®.

±

της Αφροδίτης, το οποίο συνωρεί Έο ενδοκοσμικό και υπερω­ σωπο σθητό, το «ουράνιο» και το «πάνδημο». Τη διπλη φύση της Αφροδίτης

.

πλατωνικό Παυσανία στο στη τουεκμεταλλεύεται δόμηση δανείζεται Ο Πλωτίνος από το Λόγοκαι Συμπὁοι0"6, τον οποίο προϋποθέτει γίνεται κείμενο το Από ψυχη. την για της δικἡθ Του ορλλογιστικης σύνολη στη αφορα φανερό ότι ο πλωτινικός λόγος για την Αφροδίτη επιδιωκει ΈΡ ψυχή του «Παντός» αλλα και σε «πᾶσαν ψϋχήνωιτπορυ του νουιιιν Η διπλή φύση του ερωτα ανιχνευ­ «ἀληθω̃ς ζη̃υ»3ι8, τη ζωή εται από τον Πλωτίνο όπως και στο Συμπόσιο κατω από το συμβολι­

της δὶπλής φύσης ως Αφροδίτης­ Η διάκριση σήμανση σμό και τηστον Πλωτίνο, όπως υποστηρίζει ο Ι. Θεοδωρακόπουλος αυτή είναι η «ουράνια» Α­ «θεμελιώδης για τον ορισμό του έρωτα»3Ζ®. Υπαρχει 57

ι Ι που δεν γεννηθηκε ιι αιιητωο η κορη του ου Οσνσυ. Φροδίτη. α ' Δ , πο κα τ ί ανυπαρκτοι32Ι. Υπαρχει ποισ Ύσμσ ° Υιση γαί μ οι στον ο μμανο' ειναι . όμως και η «πάνδημος» Αφροδίτη ι η κόρ η του Δια και τη Δ ' ς ιωνης, που η κοσμική της λειτουργία και ο ουσιαστικό ς λογος ' ' της υ' . παρξης · εντοπίζεται στο βιταλιστικό ' της δεσμών, ερωτικών επηίειων των ,ρυθμο , 3„ . . τ των γαμων , ο οποιος κατευθυνειπην σνθρωπινη υποσταση στ ην α· σφσλεια της εγκοσμιότητας, . Με τη διπλή φύση της Αφροδίτ ηΩ 0 Πλωτινος _ μας φωσ Την κα ιςει ι τασταση του ανθ ωπου ι ί ως παρουσίας που εγγυαται το «ναι» προς ρ ί το μυστήριο του ωο_ ΤΟ Οποίο θα ήταν ανύπα οκτο χωρίς τον κόσμο, . . ζ αι­ ποιου ερωτα. αλλα και τη σταθερη' προσήλωση του ανθρώπου στα

Πε­ ' δ ειας πο υ κληρ ονο μεί ο έρωτας από την της εν ί Με την εννοια υπερ­ να επιδιώκει νία υποδηλώνεται η αμορφία, την οποία ο έρωτας πληρότητα. Ο Πόρος βεί με τη συνεχή έφεση της ψυχής για μορφή και τη δυνατότητα ως λόγος, δίνει, στον ερωτα , , ως πληρότητα μορφής, , , , ερωτα δινει τον με ψυχη Η ψυχης. της και να ειναι το μεταζυ του νου . . ι ι . ι γινεται ο χωρος συναν­ στην αβεβαιότητα και την αμηχανια μορφη, Ο Πόρος δηλώνει το λό­ τησης του νοητικού και αισθητού κόσμου326. κόσμου, του νοητού και οργανικότητας των πραγματων , , γο της δομής , , , αναγκαια τοποθετεί τον ροη κοσμικη συνολη στη η δε διαχυση του από το νέκταρ στο χώ ρ ο της ψυχής. Ο Πόρος που πληρούται ί μεσα αρχή που με μια συμβολίζει την έλλογη κοσμοποιό και κοσμοφόρο αρχή σε μια ψηλότερη μια από κατιούσα μετακίνηση κατολισθαίνει μέσα σε πνεύμα το από ψυχή κατώτερη. Ο λόγος εμφυτεύεται στην ε

ί

9

Α

_

τηματα του νου, στην καθαρια πηγή της θεία

π

οέλ

·

ι

ιφ τα Α

.ιζ

δι

°

ἶουρΕίνΞΐῖ1ιἶ ἶἔἑψἔἔης Έουι στο συνεχη αγώνα του για κατἀκῖηση του οντολογικού αδιεξόδου. Η ψυχή είναι ταγμένη να υπηρετεἕτο

ισαιο, να Ρτιυ̃έίυει το βλέμμα τησ π00Ω τα ανω, να ανεβαζει συνεχὡἐ ι σαν το Σισυφο το λιθο ι ψηλα' στις κορυφές, και οι ε γνωριζει ! την υνυι­ πτώση του. πόφευκτη ι · ' και ερ μηνεμσντσσ ο Πλωτινος ί το μυθο του πλατω­ Π αραθετοντας νικού Συμποσίου"3 για τη γέννηση του έρωτα από τον Πόρο και την . Ι ' ' διατρεχει Π ενια τον οργανωμένο ρυθμο του μύθου με φιλοσοφική ' φαίρεση και ακολουθεί στι 9 επισημανσεις του τα πλατωνικἀ Οδηγη­ ι · τικα· νευματα. Ο Πορος που είναι μεθυσμένος από «νέκταρ» και ο ι απο «οινο» δηλώνει την πνευματική μέθη στην οποία ζηταει μετο χ' χη η απορη Πενία. Από την πνευματική πλ ' ± του Π της μορφήἐυσία ηρστητα , ΤΞὉ δημιουργείται ­ Πενίας και την «αοριστία» ρου (ειδος) Β

­ έισῶτα. Ο λόγος φὡτισε κατι που δεν ηταν ' Ι λογος αλλατ «αόρ σ ι ϊη εφε · ° υποστασ και αμυδρή γέννησε ενα ση ον ατελέ ς και ελλιπε α­ η και , ι έφεση»,2„ ς' φου Ἱ/εννηθηκε απο ικανό λόγο αλλά και αόριστη σε αντιδια Ο ερωταἑ λοιπόν είναι το σύμβολο Του ανικανοποίητου στολη με τον καθαρό λόγο, αφού αναγκαία περιέχει το «αορισ­το), «αλογο» και «απειρο» της φύσης της μητέρας του Το ανικω/οποίη° “ ” , . το και άπο Ρ Ο στ η Φυση του ερωτα ειναι ο,τι τον κραταει σε σ είο ημ ' για λ '­ ισορροπίσσυ σ›Τι του χαρίζει τον «οίστρο» τ ηἑ αναζηΐησης η ρωση. Τόσο το «εὺμήχανον» όσο και το «ποριστικὁν» πηγ σ'ζσυν παπό . ­· την ιδια του τη φυση, την ενδεή μεν αλλα και την έλλογη325 7

Ζ

×

ι

ί

58

.

Αφβα γεννιέταιβη των ωραίων» που απ­αστρἀπτει απὀίτο λόγο Του Δω, όταν κήπο Ο δίτη. «Πόρος», η «ευπορία» και ο σύνολος «πλούτος Το νέκταρ, το πο­ του κήπου υποδηλώνουν τις εκφανσεις του λόγου. εποπτική σήμαν­ τό των θεών με, το οποίο, μεθαει ο, Πόρος,, αποτελεί , , . οποιο μεθαει τον τον με λογο, το Κομιζει θειο». το κομιζει σων ση «Θ Π'ορο. Ο λόγος , υποδεέστερος του νου γιατί εκπορεύεται απί αυτόν, απ° αυ­ αποτελεί στοιχείο ξένο προς τον .Πόρο, αφού προσλαμβανεται . . . του κηπο . στον . τον, ειναι δημιουργημα του πνευματος και βρισκεται Ο λόγος” Το που γεννιέται η Αφροδίτη” Το ωραίοωί Δία την ημέρα αυτού του κόσμου κα­ θείο νέκταρ, που διοικεί και εγγυαται την ταζη ιΕτσι ο έρωτας εξαιτίας της ταγεται από έναν αλλο ανώτερο κόσμο_ συνυπαρχει μαζί της. ἀγαθὸν» αναγκης της ψυχής για το «κρεῖττον και Πόρο για τη γέννηση , του Έρωτα της Πενίας με τον Στη συνεύρεση , , „ , του στοιχει και οικοδομειται η συνεχής αναζητηση τηςκατακτησης κή­ τον από αγαθού από την ψυχή. Αν απουσίαζε η Πενία, η έλλειψη, κατόρθωμα της πο του Δία, από τον κήπο του λόγου, το πνευματικό είναι ο Πλωτίνος, ο καταλήγει ψυχης δεν θα είχε νόημα. ,Ο ι έρωτας, ι ν­ ι ι­ ι ο οποιο το ι αγαθο, το «δαιμων που γενναει η ψυχη, γιατι της λειπει 7

.

μως επιθυμεί››328. πλατωνικό μύθο για να Ο Πλωτίνος αντλεί δημιουργικα από. τον . . . . . απο την ψυχη, κα­ περιγραψει την ανακαλυψη του νοητου κοσμου ό,τι μεσολαβεί για θώς και τη διαλεκτική της σχέση μαζί του, αφού 59

μιν ανάβαση της στο νου είναι ο δαίμονας έρωτας, η διαλεκτική αν­ τιπαραταξη με τις αντιθετικές δυνάμεις του κόσμου· την πλήρωση και την ελλειψη, το αγαθό και το κακό. Στη μελέτη «Περὶ τ' άγαθου̃ ἢ του ενοἐἱ» ίνλ 9) Ο Πλωτίνοἐ θεωρεί ότι η σύμπτωση των γενεθλίων της Αφροδίτης και του έρωτα υποδηλώνει τον «έρωτα της ψυχης» για Το μι̃ίμθοι ιο 'ίΞνα, το Θεό, «με τον οποίο θέλει να ενωθείη ψυχή σύμ­ φωνα με τη φυση Τ移3Ζ9. Το Ένα ή το αγαθό δεν είναι έννοιαίαφη­ ρημένη αλλά ουσία «ὲράσμιος››33®, το πρότυπο έλξης για εξομοίωση της ανθρώπινης ψυχής, αφού ως αγαθό είναι το ίδιο ωραίοίῃ, είναι ό,τι η ψυχή βιώνει ως «η̃πιον», «προσηνές» και «άβρότερον››332. Η εγγυηση της παρουσίας του στην ανθρώπινη ψυχή είναι το αποτέλε­ σμα Τιι̃ἐ θεωρίας και πράξης της ψυχής· είναι «έκσταση και απλότη­ τα, αφοσιωση, έφεση για ψηλάφησἠ του, ηρεμία και αυτοσυγκέντρωση εμπρακτη· αυτός είναι ο μόνος τρόπος της θέασης του στα άδυτα του υπάρχοντος (αγαθού)››333. Πρόκειται για την έφεση της ψυχής για απόλυτη ταυτότητα με την αρχή της (εν ­ νους ­ ψυχή). ,Οι «ὲρασταί του̃ ἑνός» επιδιώκουν την καΐάκτιι̃σιι του «όλου», αφού «το όλο είναι πάντα ο σκοπός του ε­ μΦ[μ,{›3“­ Πλἠμωσιι̃ Τιι̃ἐ Ψυχής, είναι η θέα του απόλυτου. Στη δρά­ ση της αυτή η ψυχή για ανάβαση στο πνευματικό πλήρωμα του όντος, για ανυψωση στο ωραίο και αγαθό κατευθύνεται από τον έρωτα335. Την πορεία του ανθρώπου προς το είναι που η Φιλοσοφία της Ύπαρ­ ἔιι̃ἑ σήμερα καλεί εξύψωση προς την ύπαρξη, ο Πλωτίνος την ονο­ μάζει διαρκή έρωτα της ψυχής για το 'Ενα και αγαθό. Η πορεία αυτή της ψυχής δηλώνει φυγή της ψυχής από τον αισθητό κόσμο· στο ση­ μείο αυτό ο Πλωτίνος ακολουθεί το δάσκαλο Πλάτωναῃθ.

ί

ιςἔ

ΠΙ Ο ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ Χ

ι ι

1. ἕι

=

αι

τι

_

Τυπογραφία του κακού.

ι

60

Το φάσμα της ηθικής του Πλωτίνου που η απαρχή του εντοπίζεται εκείνη τη δύσκολη πορεία του αν­ σ τ η ν έ Φ εσ η για το αγαθό” σε θρώπου προς τον εσωτερικο του κόσμο («πάντα δὲ τα ἐν ἐμοὶ ὲφίε­ ται μὲν του̃ άγαθου̃››)338, εκτείνεται στον αναγκαίο χώρο, όπου όλα τα στοιχεία που συνθέτουν μια διδασκαλία της ηθικής συνυπάρ­ χουν αξιωματικά κάτω από την πραγματικότητα και το νόμο της ύπαρξης του κακού, φυσικού και ηθικού. Είναι πεποίθηση των Ελ­ λήνων ήδη από την προσωκρατική διανόηση (Εμπεδοκλής, Φιλότη­ τα ­ Νείκος), και προς την αντίληψη αυτή στοιχείται και ο Πλωτί­ νος, ότι το κακό συλλειτουργεί μαζί με το αγαθό στην τέλεση της κοσμικής διαδικασίας, και ότι εμφανίζεται κυρίαρχο και στον αγώ­ να για προαγωγή του ηθικού ποιού του ανθρώπου, αφού «η έφεση του αγαθού οδηγεί πολλάκις σε πτώση στο κακό››339. 9

δει ι̃

ί

Είναι πρόδηλο ότι

τ τ ε ε οττοο›τοῖτα̨ο‹οθτοο›ττιο‹τιτιοττιοΦο›σττι ηοττιἴτοσογ

τ υ μα της Φύσης και της κατα ττοοττἕτωοτοςοοοττνκοιτιοου. τ

ε

κατασταση σε τμο0Φές και αοιθμοὐἑ μας παρουσιαζει και

ι

της ηθικηἐ

ζητηῖ ροζ ·γ τουτοκακου ερευνα

ή

ττοοοτηοοοττιοιττοτοτοτνοποοσδιοοισμο

οτοττοοτοττ

οοττοτοττττο

θεση προς το αγαθο. Το προβλημα της φύσης

συνεχισει ι

.τττττἶτῖετοτγττατἔεττιοο στη μοτλετη του ττοοοοτοοτἔοθοπτ απντοκη αντίληψη ότι το κακο οονοτοτοτοτ οοι̃οἐ υ ηςι γνωρίζει την αριστοτελική κατανοηση της πλοττοοτοἶο οοοττττοττοντοτττονκαι οτλτλοοςοτἶτκτοττ τοοἰτἔτῖτττοττνοτοττττο

ονολοτοτ

Στο μύθο του Πολτττοοο της δηπτουρνίαοαο απαντά η πλατωντκἠ θέση ότι η ύλη αποτῖἔα̨ ει οττοττοττττο την αφετηρία του κακοὐτ«Αττίο στοπ τείοτ Το οποίο οττήοτο ττοοττοτοτττ ττοἔ ττττοτῖτἶττοη οοοοοτ αταοτο ττττοττολο αυτή θέση υπονοεί Αοτοτοτολοοτ την αιτία του αγαθού χετατ τα οποία είναι το ἐνατ η Οοοίατ (οτί ἐοττο) ττοητοι̃ν Αας. το πέτα και μτκρόνιυτ Το μέτα απεί Οι­ οτοτὲλη τα δυο άπειρα του Πλάτωνατοτ Την έννοια του τοτττορου οννοτο ως ταοτοοηττη Ρα­ σττένου ωο τοοτοοηττο ιοτοτοτο τοιιστο­ τὲλης από τους Πνθαγόρετουττιατ οι οποτοτ του πε­ οτττοο τ­

νττιες

το.

μενο του πλατωντκού Φίληβου όπου

ι

Τα̨ Δ

ΚΕΕ

η φυση του απειρου προσδιορτ· ° από Το Σωκράτη ως τα «μαλλον τε καὶ η̃ττον γιγνόμενα››"6. Την υλη ως πηγή του κακού πριν ο Θεός τη διακοσμήσει με τροπο , τ κάλλιστο κα ι αρτστο ' και την οδηγήσει απο την αλοκη και αμετρη

ζεἶαι

ι

Δ

τ

ι

εννοια του αγαθου, αοου η μο0Φοποιος αου̃τη της υλτητς συνδεεται ποοβαινει μαζι της και η υλη αποτελει το «δυναμει εκαστον» , οι οποιοι τῖλοτοτωνα, του μαθητων σε κριτικη της δυαρχτας των ανευοιτ το κατ προσδιοοιςουν το κακο ως τοτῖδτυναμοι αγαθον» ιδιος ο Αοιστοτεληἐ θειοροι σκουν στη «χωρατ του αγαθου» . την υλη ως το «τριτον» μεταξυ τωτν «εναντιον», τος την τιοτη μτιῖτττη› ες η οπτοια «εγινε ενεργειατμονοοτι ηταν ητ υ η δυναμει» οι υο α λοτος και ο το ενα οοτο μεοος αρλἶς ανηκουν στην «εναντιωστν», το ειδος και απο ττο αλλο η στερηση τ. Στη Φυσικη του ο Αρτστσ­ τελης θα ποοχωτοτησει και σε μια ακριβεστερη ποιοτικη διασαφηνιση αγαθη της συλλοι̃ηστικητς του Υια την υλη, καιτθατοποτοαμμισει την και κακη της φυση «κατα συμβεβηκος» . πια Οτ Πλωτινος κατω απο την απητηση αυτης τητς ορισμενης του δικο το ποοτωθει με συμπιπτουν κακο αντιληψης οτι υλη και διασκεπτικο τροπο την απορητικη ως μια κατα το δυνατον ενωτικη συνιστωσα, εβμηνευτικη ποοσεττιση και εοευνητικη προτωρηἦητ στην οντολοι̃μκη ιἶΦη του ττοοβληματος, αλλα και στην απ αυτην απορρεουσα ηθικη του διασταση. Ηδη στην αρχη της μελετης του «Ιἶοθεν τα κακα»τ προκειμετ νου να αντιμετωπισει ο Πλωτινος το ζητημα αν η αρχη του κακου μπορεί να αναζητηθεί στην ίδια την πραγματικότητα ή σε καποιο «γένος» της πραγματικὀτηταςω, θεωρεί απαραίτητη την οντολογι­ κή και γνωσιολογική έρευνα του προβλήματος. Η αναζήτηση της ι

του πεπερασμένου (το πέρας) και του απείρου καθώς και ῖι̃ττ τῖτοἔτ οοττοοοτο τοοο πές αρχέο που αποτελούσαν

Πλάτωνα που μας παρουσιαζει ο Αριστοτέλης συνη ο εί κἶτ "Ο γτ Ο

Τιμαιἶῃἐ 7“ \/"ώς Υπήρξε βεβαια ήδη στην αρχαιότητα ποὀβλημα, και εξακολουθεί και σημερα στην ερευνα να αποτελει σημειο ερευνητικης αντιπαρα­

θεσης, η αποδοση μιας αυστηοης δυαοχιας στον Πλατωνα. Οι δια­ πιστωσεις βασικα αναχωρουσαντ απο ττην αριστοτελική ερμηνεια της πλατωνικης κοσμοθεωριας κατω απο την επιδραση της πυθαγο­ δυαδα οειας ανττληψης για τη μοναδα ως το τυ̃εο, το αγα θ σ, καιττη . Ο τυλη3 την ως το δαιμονα, το κακο, και τη συνυπαοἔη τηἐ με διδα­ Αοιστοτεληςτχωρις να τπαρουσιαζει καποια τολοκληρωμενη σκαλια «περι του τκακουυ κατ Χωμις να ταυτιτζει το «ειδος» μδ την

Ϊ

ανῃπαω̨μ κατῖ ηθ καταγωγης

ο πλατω­

τ

'

62

63 ζ

όντας δηλωτική μορφή του μη όντος, βρισκόμενο δηλαδή ιιΞςο› από καταγωγής του κακού τίθεται ευθύς εξ αρχής στο πλαίσιο των οντο­ , , λογικων κατηγοριων. Με δεδομενο ότι η γνώση ενός πράγματος επιτελἕιται μὲσευ της ααιμρίότηῖαἕ» Του προς ένα αλλο και ότι το κακο εν μπορεινα νοη ειω «ει ο » ω ο ' οι ο' ­ σή του προκαλει ακριβώς αἑιουσίαςτόυ ιἶγἰθἴἕἶι̃ξ) Ιἑρλὲζτι̃ΰἕςεἕἑροἕιἕἐί

.

ς

.

ι

,

,

αγαθο και κακο ως αντικειμενα της ιδιας γνώσης (‹‹ἐπιστἠ­

Η δἶδομένη υπόθεση του Πλωτίνου εν πβοκειμένω είναι οτι Πικοσμικη πραγματικότητα, ενώ κυριαρχείται από το ρυθμό,

Ηης»)356.

την ταἔη. την καταφαση, τα είδη, επιτρεπει εντός της το οντολογι­ κο ισοἑυναμο της άρνησης του αγαθού· την αντιθεῃκή συνύπαρἔι̃ι̃ αγαθου και κακού. Προκειται για την αποδοχή της οντικής δομής για τη δεσποτεια του κακού στην πραγματικότητα. Επειδή δεν υπαρχει πρόσφορη καποια ομοιότητα προς το κακό, ώστε να προ­ χωρήσει στην ανάλογη γνωστική διαδικασία, ο Πλωτίνος επιλέγει την «ἐξ ἐναντιώον;ωσ»357 οδό και προσπαθεί να ορίσει το κακό με βαση το αἶπίθετο του). το αγαθό. Την πηγη του αγαθου αναζητεί ο Πλωτίνος στο Είναι. Όλα τα οντα αναζητουν το αγαθό και το έχουν οινανκιι358_ Εκείνο όμως ενω ειναι απαλλαγμενο από καθε ένδεια (‹‹ἀνενδεἐς››) και έχει αυ­ ζαρκειαι(‹‹ικανὸν ἑαυτό αηδενὸς δεόμενον››), αποτελεί το μέτρο359

ιιἶι«ἐΣἠ(:ΐκἐσἶἕιἕειπαἶαιἶἔἕἑωιἑ/(ιιἘῖτἔἶῖ το (ἶνοωἰί Ἑην «ψυχη» ,και . ωρω̨ο («υπερκαλΟν»)° ειναι ο βιασιλευς του νοητου. κοσμοοτωι ειλικρινεἐι απλό και καθαρό, η αιιτια .τηἐ ζωηἑ, του νου και του είναι36]. Αψού το αγαθό και το τ

ιῖῖαλι̃όιῖαἶῖιιιἶόοόίΞιῖιτἑοἕἔνἑΐῖιἔιῖνἕἶὲσἐοἑςΐῖἔἶἕ.δεν μποίἶεί .

.

.

.

”

η ομωἦ η

να

Μαρ­

δη του Ϊακοἔ) εῃίαι α̨ναμφισβητητπ πρεπει να καταταγει στα μη ΐὲἘαμείεἔνἕἕἔ62μη οὐσθω) ωἐ μορίυ̃ή του μη όντος, ως κοινωνρἐ .

ί

.

του εθίαι και του πνευμαῖοἔ αποκλείει Ταυτόχρονα την ύπαρξη του κακου στον ίδιο χώρο και με την «ἐξ ὲναντιότητος» μέθοδο το ανα­ ζηταει στα μη όντα. Θεωρημὲνο απ” αυτή τη σκοπια το κακό και

ι

1

Ξ

Β

ὲ

ι

τοριἔονταί δεν Έαιἶῃἔεταἶ ομως μἶι το απο ὉΤΟ μη τον ονῖολογικο τον ως μη υπαρχον, αλλα νοειται μονο ως ιαφορετικο του σνἔσστοι Γιαιι αλλως, αν δεν οιιήολε, δεν θα ηταν εμφανής η κανει υπαι­ ενεργεια και η δραση του στον κόσμο364. Ο. Πλωτίνος τ . . . , νικτιιἶη αναφορα στον πλατωνικο Σοαιστηι οπου ηι«στασι€›› και η «κινησις» ως συμβεβηκοτα του ειναι δεν ταυτίζονται με το είναιιω και δηλώνει όιι για τη δική τοο κατανοηση το μη ον δεν νοείταί ως η εν λόγω πλατωνική συσχέτιση, αλλα απλα ως «εικόνα του όντος» το «μάλλον μη οι/ιιτεει όιιασκιό ιιεν αλλα διαφοοο τον

οντος αφού δεν είναι το ίδιο το ον. Ο Πλωτίνος διαφοροποιείται από τον πλατωνικό δυαλισμό όπως παρουσιαζεται στον Τίμαιο, όπόό απαντά ο οοιφης διαχωρισμός μεταξύ του όντος που δεν γνω­ ίζει έννηση και Του «νη/νομἐνου» που δεν ειναι οντα Σιιιν ανα­ ζωγή ζου κακσό σιό ιιιι όν διακρίνεται ιι επίδραση τοο Αριστοτέλη, Ο σπσισσ ιαιιιιζει ιό ιιιι όν με την ολη, το αντιθετο του αγαθού, το δεύτερο ήμισυ της εναντιωσης, Το καθαρά «κακοποιόνιιτοιι Η ερευνα έχει προχωρήσει πλεον από την εποχή του Παρμενίδη, που πρώτος μίλησε για ισ ιιιι όν και δήλωσε την οιδονοιιιίοι της απόδει­ ει' τουτο σε δόόιιόόσ ιιόόσόννισιιό ιόό ιιιι όνιόσ με σιινκόκόιιιό­ νῖὲςνσσλσνικα σχἡιιαια και μέσα στα πλαισιο μιας αφαιρετικής ιισσσβασιιό ιι σοιιηνεοτικἠ διέξοδος οδηγεί στην κατεύθυνση ενός

ηθικού προσανατολισμού. Μη ον στηνπλωτινική γλωσσα και αντιληψη ειναι ο συνολος αι­ σθητὸς κόσμος με όλα τα επισσιιβαινσντα σι ιιασισιιττοι Τιιν όιισια ιὸνττπροσδισριζείι σόι­Ιλωιινσσ μέσα από όναίπλόνιια αντιθέτων: «η αμετρία απέναντι στο μετρο, το άπειρο απέναντι, στο πἐρἶι̃ῶ Π αμορφία απέναντι στη μορφοποιό δύναμη, η αιωνια ενδεια απεναντι στ ν αυτάρκεια το πάντα αόριστο, ανήσυχο, πολυπαθές, αδηφάγο κα? παμπτωχο. ι̃ίαι όλα αυτά δεν είναι τυχαἰοι προσδιορισμοι' αλλά ' ' . κ ίνα ὁ ω «που ετέ ουν σ” αυτό και

κακά

Γιατἰ όταν, το κακό εμφανίζεται 65

64

5

σε καποιο άλλο πράγμα,

Ἀ

Ὁ θα πρέπει προηγουμένως να υπήρχε το _ίδιο καθευατό, ακόμη αν δεν ήταν ουσία. Ακριβως όπως υπάρχει το αγαθό καθεαυτό

και και

ως συμβεβηκός, έτσι και το κακό υπαρχει καθεαυτό και ανάλογα τοσ σομβεβηκοσ σε κάττ άλλΟ»371. Η τταταχρατύη αυτών των χαρακτηριστικών του κακού· οδηγεί στην κατανόηση ότι το κακό δεν αποτελεί το απόλυτο μη ον, ως αντίθετη αρχή στο ον, αλλα η έννοια του σχετικοποιείται αφού λαμ­ βανει τις συγκεκριμένες μορφές (π.χ. της ένδειας, της αοριστίαςῃ κ.λ.π.) και καταργείται η παραδεδομένη δυαρχία που το δομικό τησ περιεχόμενο πήγαξε από την προϋπόθεση της συνύπαρξης δύο αντιτιθεμένων αρχών, του αγαθού και του κακού, με απόλυτη ισχύ κατ πορεία εξοντώτικού αγώνα για καταστροφή της μιας και επικυ­ ριαρχία της αλλης. Το κακό σύμφωνα με το παραπανω παραθεμα δεν είναι το απόλυτο μέγεθος και κατα συνέπεια η απόλυτη εναντίω­ ση στο αγαθό, αλλα η εναντίωση στο γενικό τρόπο της ξωής του πνεύματος. Αν αποτελούσε απόλυτη αρχή και η αρχή του ανιχνεύ­ ονταν στο απόλυτο βαθος μιας δεύτερης αξιωματικής αρχής του κόσμου, θα σήμαινε ότι το κύρος του θα παρέμενε ακατανίκητο και η ηθική δεν θα είχε λόγο ύπαρξης. Ο Πλωτίνος θα προσπαθήσει να καταδείξει ότι ο αισθητός κό­ σμος στην υλική του διασταση, αρα σε ένα μέρος της πραγματικό­ τητας, παριστα το κακό. Το κακό θα το ταυτίσει με την όληττι στην επιδίωξη του να υπερβεί τα δυαρχικα σχήματαςκαι οδηγείται σε μια μορφη μονισμούε". Η διάσταση αγαθού ­ κακού λαμβανει το χαρακτηρα της διαστα­ σης πνεύματος ­ ύλης, είναι καθαρα οντολογική και όχι αυστηρα λογική, όπως παρατηρεί ο νν. ΗἰιηωετίεΙι"5. Οι ερμηνευτές του Πλωτίνου βλέπουν εν προκειμένω ένα παράδοξο στη σκέψη τουῃε: Ενώ δηλαδή η κύρια αφορμή και αφετηρία του κακού πα­ ραμένει ως οντολογική αρχή εν πολλοίς ασύλληπτη, και η ύλη με την οποία ταυτίξεται το κακό ισχύει ως αρχή της πραγματικότητας, η ίδια στον ηθικό χώρο αποτελεί το έδαφος της φυής του κακού. Στο χώρο της ύλης διαδραματίξεται η συναντηση σύγκρουσης των αντιθέτων. Η έφεση για το αγαθό προσκρούει στο οντολογικό ισοδύ­

66

.

·

ι

χ

ναμο της αντιθετικής συνύπαρξης (του κακού) και το ηθικό εγχείρη­ μα παραμένει μια ιδεολογία. Αυτό το πρωταρχικό κακό, η ύλη, είναι το συστατικό όλων «των σχημάτων και μορφών, των μέτρων και των περατων, διακοσμείται με ξένα καλλωπίσματα, αφού η ίδια δεν διαθέτει καποιο αγαθό,... είναι η ουσία του κακού..., είναι ό,τι η λοχική μας αποκαλύπτει ως το πρώτο, το καθεαυτό κακό››3". Μετα τον προσδιορισμό της οληἐ τοἐ τον πρώτον κακοον ο Πλτοττνοο προχωρεί στον ττροοδτορτ· σμό του δεύτερου κακού, που την εγκατασταση και επιβίωσή του αναξητεί στον ανθρωπο". Στα σώαατα› εφοσον ρετεχοον στην ύλη, ενυπαρχει το δεύτερο κακό, αφού λόγω της υλικής τους μορ­ φής στερούνται του «αληθινού είδους» και της «ζωής», αλληλοκα­ ταστρέφονται, έχουν ατακτη κίνηση και φορα, ο δε ανταγωνισμός τους είναι ένδειξη της ματαιότητας και μηδαμινότητας τους, εμπο­ δίξουν την ψυχή στην πορεία του προορισμού της και λόγω της διαρκούς μεταβολής τους (‹‹ἀεὶ ρέοντα››) χανουν την αληθινή τους ουσίαῃλ Η ύλη ως αμορφη είναι ταυτόσημη με το ασχημο, ενώ τα όντα συμπίπτουν με την αχλαι”α38®. Προσδιορίξοντας ο Πλωτίνος την ύλη ως τη γενεσιουργό αιτία του κακού38Ι, και με δεδομένη την πραγματικότητα ότι χωρίς την ύλη δεν υπαρχει ο κόσμος των φαινομένωνῃλ, ο οποίος παρα την ύπαρξη του κακού είναι κόσμος (τάξη · αρμονία _ κοοαημα), θετετ το προβλημα τηο θεοοτκίαοπλ το οποίο και είναι ο φέρων σκελετός των μελετών του «Περί Προνοι'ας››38ι.

'

λ

ίτ

1

ί

Παραλληλα λοτττον με την εννοτα τησ οοσταε ετσηνείτατ ο Πλτοτί· νοο τη μη­οοοία› ταυτοχρονα με την αρχη του αγαθού την αρχη του κακού, και καταλήγει στην επιγραμματική πρόταση «και οι δύο είναι αρχές, η μία του κακού και η άλλη του αγαθού››385. Ακολούθως το περιεχόμενο της μιας αντιτίθεται σε εκείνο της αλ­ λης, στις ιδιότητες της θείας φύσης,ίόπως πέρας και μέτρο, αντιτί­ θεται η απειρία, η αμετρία και τα λοιπα προσδιοριστικα του κακού386. Το τταραοοξο κατ το ανακολοοθο εν ττροκεταενεο στο στοχασμό του Πλωτίνου είναι ότι η γνωσιολογική του επεξεργασία των αντιθετικὡν μεγεθών προσκρούει στη βασική θέση του συστή­ 67

ματός του για την απορροή όλων από τη μία και ενιαία αρχή, το /Ενα". Η παρμενιδεια εννοια του είναι, του ακίνητου και της βε­ βαιότητας, συμβαδίζει με τις ηρακλείτειες ροές της μεταβολής388. Ο Πλωτίνος δεν προχωρεί πέρα από τον Πλατωνα, απλα επαναλαμ­ βανει το πλατωνικό «ύπεναντίον γαρ τι τῷ ἀγαθῷ αεί εἴναταναγκη ­ οϋτ' ἐν θεοῖς αὐτά ίδρυ̃σθαι, τῶν δὲ θνητω̃ν φύσιν καὶ τόνδε τὸν τόπον περιπολεϊ έξ αναγκης››389 σχεδόν πανομοιότυπα· ‹‹... τα κα­ κα, ἀλλ' είναι ἐξ αναγκης· καὶ ἐν θεοῖς μὲν ούκ εἶναι, περιπολεϊν δὲ τὴν θνητὴν φύσιν καὶ τόνδε τὸν τόπον ἀεί››39®. Η αναγκαιότητα του κακού θεωρείται δεδομένη, πρου̃ποτίθεται, γιατί ο κόσμος μας είναι αναμεικτος από νου και ανάγκη. Η ύλη είναι αναγκαίο κακό, γιατί χωρίς αυτή δεν θα υπήρχε ο κόσμος". 'Ο τι παρέχεται στον κόσμο από το Θεό, είναι αγαθό, ενώ κακό ό τι δημιουργείται από 39, ' ' την ακοσμο ύλη . Στο γιατί όμως της αναγκαιότητας του κακού της κοινής συνύπαρξης νου και αναγκης, ο Πλωτίνος σιωπα, δεν' προχωρεί σε διευκρινίσεις393, αρκείται απλα στην ταύτιση ύλης και αναγκαιότητας. Δεν εξηγεί το πώς από το 'Ενα και Αγαθό ως δημιουργός αρχή του κόσμου, προκύπτει η αναμειξη νου και αναγ­ καιότητας. Ὁ,τι όμως απέφυγε ο Πλωτίνος σε οντολογικό χωρο να προσδιορίσει (φύση του κόσμου) και το αφησε σε νοητική αβε­ βαιότητα, προσπαθησε να προσδιορίσει στο χώρο της ηθικής με την ιχνηλατηση της φύσης του ανθρωπου. Αναφορικα όμως με τη φύση του θείου και τη σχέση της με το κακό ο Πλωτίνος είναι σα­ φής. Υπαινισσόμενος την αστρική θεολογία του Πλατωνος, όπου τα αστρα ονομαζονται θεοί39Δ, δηλώνει ότι αν και η ύλη είναι πα­ ρούσα στους «αισθητούς θεούς», δεν ενυπαρχει σ” αυτούς η ανθρώ­ πινη κακία, γιατί κατανικούν την ύλη με τη σύγχρονη προνομία . υλ , , 3„ κατο ηι ενος ικου στ . χ Ω μη οιχειου Μετα την προσεγγιση του μεταφυσικού κακού και του εντοπισμού του στην ύλη ο Πλωτίνος προχωρεί μ” αυτήν την οντολσγική βαση στην ερμηνεία του ηθικού κακού και στη σχέση του με την ανθρώπι­ νη φύση και ψυχή. Ενώ αιτία του κακού και της αμαρτίας είναι το σώμα του ανθρὡπου3%, η ύλη, αφού ο ανθρωπος με το σωμα του μετέχει στον αισθητό κόσμο", η ψυχή του διατηρεί όμως σε

λ

9

®

68

. ιλ ι εῖο ι Έ στο νοη τό κὀσμοτετς Πεποί­ ενα μεγα ο μοροο πηο Τη μ λη ηἐ θηση του Πλωτίνουιείναι ότι η ψυχη καθεαυτη δεν ειναι κακη : Προβαλλει όμως το ερώτημα: Γιατί αν με τη «λογιἔοαενη» Ψολη του ο ανθρωπος είναι κατοχος του αγαθού, δεν υψώνεται στην ηθική τελειότητα, αλλα αντίθετα υπαρχει η δυνατότητα της εισόδου του κακού στην ψυχή του; Γιατί ο ανθρωπος αποστρεφεται το ηθικό αίτημα των οντολογικων προτεραιοτήτων της ύπαρξης του και πορί­ πίπτει στο οντολογικό μηδέν, στο κακό; Στο ερώτημα αυτό ο Πλω­ τίνος απαντα με την εξής συλλογιστική: ­Αν το κακο ειναι η ελλειψη του αγαθούθω τότε υπαρχει και στην Ψολη ποο ανθρώπου ένα σκοτεινό μέρος, στο οποίο παρουσιαζεται έλλειψη του αγαθου°®®'. Αυτό ακριβώς το τμήμα της ψυχής αποτελεί την προϋποτιθέμενη δυνατότητα εισόδου του κακού στην ψυχη­ Το αέροο αυτο πηο. Ψυ­ χής είναι το «άλογο» και όχι το «λογιστικό», το οποίο «προσλαμβά­ Ι νει το κακο,ι δηλαδηι την αμετρια, την υπερβοληι και την ελλειψη, η δειλία και οποιοδήποτε η ακολασία, πηγάζουν από τις οποιες δημιουργούν ψευδείς που αλλο κακό, τα ακούσια παθηματα δοξασιῷεςαα, έτσι ώστε η ψυχή θεωρεί αγαθό ή κακό, ό,τι Το μέροο αυτό της ψυχης αποφεύγει ή επιδιώκει››4®3. Η πηγη του κακου στην ψυχή οφείλεται στην ατρεκεια τηο υληο απο Έηλθοποια δελ* είναι «άμοιρη» η ψυχή, γιατί η ενοίκησή της στο υλικο σωμα σημαι­ | , νει αναγκαία μειςη με την αμετρια και ελλειψη μετοχης «στο ειδοεἰ που κοσμεί και οδηγεί στο μέτρο››ί04. Το κακο. λοιπον οαποραἶλε· ται στον αισθητό κόσμο, ο οποίος είναι αναμοι̃ἔη αληο και μοροηοι και η ψυχή του ανθρωπου συμμετέχει αναγκαία, αναμφίβολα και ' στη δυνατότητα να μένει αναμφισβήτητα σ › αυτηΙ την αναμειξη, αρα αγαθόωἴ το να μην οπηρετεί την ηθική υπό­ η ψυχή αδιαφορη για ι · ι της ανηθικοπηπαο­ λειτουργια τη επιτρεπει θεση του ανθρώπου, να ι της­ανηθι­ μυστικό Η φιλοσοφική οραση του Πλωτίνου ανιχνεύει το κότητας και της κακοδαιμονίας στο ίδιο το εγώ του ανθρωπορι προκειμένου να διαγραψει τη δύσκολη και ενεργητική του πορεία προς το καθαρό ήθος και να ετοιμασει το δρομο της μοπαοπροίρηο του. Η εκδίπλωση της προβληααακηο πηο πηγηἑ που κααου στον Πλωτίνο καταδεικνύει το πρόβλημα της ενπαἔηο ποο ανθρωποο οπα

ί ι

ι

ς

γ

ι

ν

ι

·

»

π

ν

69

7

ιι

ί

αντικειμενικα γεγονότα του κοσμικού περιεχοντος, τη διαλεκτική του αντιπαραθεση, που εκφραξεται στη βιωματική του φόρτιση, με Το πληθοἑ Των ονΤων Του κοσμου­

Δ

Η δυναμη Του ανθρωπου νία λονίσμο εἔασθενεί εἔαίΤίαο_Τη€ συ· νοίκησηἐ Του με Την αίσθηΤίκοΤηΤα“ Τα παθη Του αμαυοωνουν Την οοαση Του ποσο Το ονΤολοΥίκο είναίίὥι οπου Το αγαθο καί η ανυ· Ψωση› η ἔωη Του συνΤασσεΤαί με Τη συνΤηοηση Τηο καΤαπΤωσηίἑ. νίαΤί η κλίση Του καί ο σκοποἐ Του φοοΤίἔονΤαί μονο με Την επίθυ; μία Τηἐ Υεννησηἐι Τηἐ οποίαίἐ αολη είναί η υλη­ Η ίδία η υλη εμπε· υίεχεί Τοση κακοΤηΤα καί η λείΤουοΥία Τησ είναί Τοσο κακοδαίμονηι ωσΤε καί σε ο›Τί δεν Τηἐ ανηκείι αλλα απλα ποοσβλεπεί σδ αυΤηι επεμβαίνεί καί «Το 7/εμίἔεί με Την κακίαυίθί Τηο­ Ο Φίλοσοίυοο βλε· πεί σΤην υλη μία καΤασΤοοΦίκη επέμβαση πανω σΤην ανθοωπίνη σκεψη, μία δυναμη που δολίευεΤαί Την ιανθοωπίνη Ψυχη καί Την οδηγεί σΤην πληοη αποκλίση απο Την ηθίκη Ταξη­ Καί ονομαἔεί Τη δυναμη αυΤη› καί δίνεί πληοοφοοίεο οοίσΤίκε€ Τηἐ ουσίαο Τηἐι Την ενΤοπίἔεί ωο απαοχη Του ηθίκου κακου καί Την παοίσΤανεί ωἐ αονηΤίκα ενεοΎηΤίκη σΤην ποοεία Του ανθοωπου ποοε Τα ανωι ωε ανΤίσΤοαΤευομενη σΤη μοοφοποίηση Τηο ίδεαοωδ ΑίΤία Τηε κακό­ ΤηΤα€ Τηἐ υληο είναί «Τί σΤἐυη.σί€ καί ἄκισαΤο€ ἔλλείίαις» του

αγαθοα". καθε ευνατὀτηταε ύπαρξης του ιεεαωύ κοσμοιρια

Με Την ὲννοία Τηἐ ελλείίαηε ο ΠλωΤίνο€ ποοσπαθεί να ποοσεννί· σεί Το ονΤολοΥίκο μηδενι Την απουσία Του είναίιηίνωσίολονίκαι ωσΤε να σδηνηθεί σε μία παοασΤαση Τησ Ηθίκηει ωε ποοίονΤο€ Τηἐ συμποαἔηἐ ΟνΤολοΎία§ καί Γνωσίολονίαἐ­ Είυοσον οανθοωποο με Την υλίκη Του ουσία αλλα καί Τη νοουσα ψυχη Του οδευεί σε δυο· μσυσ πλανηο ΥεμαΤουο απο Ψευδείο δοἔασίεἐι παθη καί αίσθησίακεἐ υοπεει απομακουνεΤαί απο Το Υνησίο σκοπο Του να αναοοίληθεί σΤην κλίμακα Τηἐ σοθηἐ κυίσηἐ καί Του αναθσυίῃ­ Συ̃ αυΤη Την καΤασΤαση η Ψυχη εκπίπΤεί σΤο κακο­ Το κακο συνκεκοίμενοποίεί· ται ως πρρε την παρουσία τρυι μέσα απο το δέλεαρ των αισθήσεων· ωίἐ πυοο Την ενεοΥηΤίκη Του δοασηει μεσα αποΤου§ λαθεμένουο συλ· λονίσμουἐ” καί­ωσ ποσο Την καΤαληκΤίκη Του επίβολη σΤην ίνυχηι μὲσα από συνιστώσες απόκλισης από το αγαθό, με τις οποίες κερδί­ 70

Τ

δ

ί

ξει την ύπαρξή τουω. Επειδή το κακό «προϋπάρχει του ανθρώ­ που››^ί3, ο ανθρωπος εχει προικοδοτηθεί από τη φύση με νούσα συνείδηση, που σημαίνει δυνατότητα εκλογής αγαθού και κακού, γνώσης του είναι, δυνατότητα ανεύρεσης και χαραξης ενός δρόμου μεταστροφής. Είναι ο δρόμος για κατακτηση της γνώσης του είναι. Η διαλεκτική συνύπαρξη του ανθρώπου στο γνωσιολογικό και οντο­ λογικό χώρο οικοδομεί την αξία του ηθικού λόγου, ως κατακτησησ γνωστικήςί", ως πέδησης τών ποικιλόμορφων πειρασμών που προκαλεί ή υπαρκτική αναγκαιότητα του κακού. Η ευθύνη της κα­ κοδαιμονίας του ανθρώπου μεταφέρεται στον ίδιο τον ανθρωπο. Εί­ ναι ο ίδιος ο ηνίοχος της ηθικότητας και υποθηκοφύλακας των πραξεων του, ο οικονόμος της οντολογικής του αυταρκειας. Η σταθερή πεποίθηση του Πλωτίνου ότι στην ύλη υπαρχει πλήρως η απουσία του αγαθούω ανιχνεύεται σε οντολογικό πεδίο. Η ύλη δεν εχει «είναι», αφού δεν μετέχει στο αγαθό· είναι μόνο «μη είναι». Η ύπαρξη της ύλης δεν δηλώνει και το είναι της. Ως είναι ο Πλωτί­ νος νοεί τσαληθινό είναι με όλη τη δυναμική της ηθικής, και όχι απλώς ό,τι μόνο εκφραζεται γλωσσικα ως είναι με βαση την αντι­ κειμενική ύπαρξη"6. Το νόημα της έννοιας του είναι δεν εξαντλεί­ ται στην απλή ύπαρξη του δεδομένου, αλλα φωτίξεται ως παρουσία με ποιοτική ειασιαση. Η σιιιη σημασια της εννοιαε πρρβαλλει αξιωματικα: Το κακό είναι (υπαρχει) αναγκαίο, αφού η ύλη είναι υπαρκτό μέγεθος· η πρώτη σημασία του «είναι» ως δηλωτική της ύπαρξης. Στη δεύτερη σημασία όμως της έννοιας το «είναι» δηλώνει το κυριολεκτικό νόημα της ύπαρξης, την αξία της γνώσης και την αρμονία και ταξη του κόσμου· στο νόημα αυτό δεν μπορεί να συμπί­ πτει η ύλη, γιατί ως εμπεριεχουσα το κακό αντιστρατεύεται το αγα­ θό, αρα αντιστρατεύεται το είναι. Το μέτρο της αλήθειας του είναι το δίνει ο ηθικός λόγος που τον επιβάλλει ο αγώνας του ανθρώπου να μεταστρὲψει την οντολογική του αδυναμία σε γνωσιολογική ,δυ­ ναισιηια, να καιακαισει ισ ειναι της γνώσης και να κυβερνήσει οντολογικού. Την ανθρώπινη πανω στην ισοξυγία γνωσιολογικού βαρύτητα αλλα και ηθι­ γνωσιολογική μόνο πραξη δεν τη συνοδεύει κή φόριισῃ_

_

Ή

­

Το καθεαυτό κακό παρ Υια Την πλωΐινικη αναληψη είναι η νρη· ματική συνωνυμία της ύλης λειτουργεί ως άρνηση και παντελής έλ­ λειψη του αγαθού· όχι ως απόλυτη εναντίωση στο αγαθό. Το κακό δεν προκύπτει από τον άσπονδο καταπαλαισμό αντίθετων μεγεθών αλλά το έδαφος, το γένεθλο και το έρεισμά του είναι η πλήρης απουσία του αγαθού. Έλλειψη του αγαθού, άρα κακό, σημαίνει αμορφία, έλλειψη είδους", ενώ το αγαθό κατέχει τη μορφή. Η με­ ταφυσική αυτή ερμηνεία της φύσης του κακούέα είναι οπωσδήποτε οικεία στην ελληνική διανόηση και ιδιαίτερα στην πλατωνική σκέ­ ψη, όπου κάθε έκπτωση από το ηθικό κακό είναι μόνο πράξη άδι­ κης συμπεριφοράς του ανθρώπου σε πρακτικό χώρο. Ο Πλωτίνοἐ

σμό των ορίων ανάμεσα στην αναγκαιότητα και την ελευθερίαω.

2. Αναγωγή στο αγαθό.

Ο αγώνας της γνοχηο για αναβαοο στο αγαθο, σγηγ πρώτη της

αφετηρία, οπγσοαβαίγρι

το δηλώνει με αμεσὀτηταί προκειμένου να γίνει νοητἡ η διακριση μεταξύ του ‹‹καθ' ἑαυτό» και του «κατά συμβεβηκός» κακούω: «Ως κακό δεν πρέπει να κατανοηθεί το συγκεκριμένο κακό, όπως η αδικία ή κάποια αλλη κακία· αλλά αυτό που δεν είναι ένα από όλα εκείνα που αποτελούν τα είδη τΟυ° ανάλογα με τις ιδιότητές του καθενός. Π.χ. στην ψυχή η κακία με τις επι μέρους διακρίσεις

Δ

'

τους γιατί είναι γνήσιοι, να εκφράσει σε λόγο· να μεταστοιχειὡσει ονηκὀ σε ονγολογγκογ να ποοβαλογ αρ την πραοπ τησ ονπενὲργεια

ί

της ανάλογα με την ύλη μέσα στην οποία ενερ7Ούν»Ω0” Οι μορφές Τηἐ «πρνηρίας» Τηἐ Ψρληἐ παραπέμπουν νοηματικἀ στο ένα και ίδιο κακό από διαφορετικές οπτικές γωνίες θεώρησης. Η νόσος π.χ. θεωρείται ως έλλειψη ή υπερβολή στην υλική δομή του υλικού σὡ­ ααῖρἑι Τα ασχημα ωἑ η ύλη Χωρίἐ μορφη και η πενία ως στέρηση αναγκαίων για την επιβίωση του ανθρώπου υλικών αγαθὡν^2Ι. Με τις παρούσες διακρίσεις ο Πλωτίνος σκιαγραφεί το υπάρχον έξω τηἑ ψρληίἐ Του ανθρώπου κακό και μάλιστα ως προϋπάρχον του . . . . . . ιδιου του ανθρωπου, για ναγυποστηριξει οτι οι ανθρωποι υποκεινται μεν ακουσὲα στο κακο, δυνανται ομως, οχι βεβαια ολοι, να το

αποφιαουν , Το πρωτο κακο, η υλη, ειναι η αιτια του δευτερου κακου, του ηθικού. Με αυτή την αναγωγή ο Πλωτίνος νομίζει ότι δικαιολογεί την άδικη πράξη ως ακούσια, πλην όμως με τη θέση του αυτή δεν εξαντλεί την όλη αλήθεια, όπως ορθά παρατηρεί ο Α. Βὶὼτοτ γιατί

κατά του κακού, να μεταλλάζει την πηγή του κακού (την ύλη) σε κυρίαρχη δύναμη του αγαθού, να μεταστρέψει την πτώση σε ανάβα­ χωρίς να οποδοολωθογ αβοολα στον παραδοχή πιος κοσμικής δοσηἐνειαο, να ανοοοεγ τοποσ Τον πορο για την οπέρβοοπ, για Την ανύψωση στο γνήσιο νόημα του κόσμου και τους υψηλούς αναβαθ­ αληογνης εοδοημονίαο­ μ Την Ἱὲἶγάβαση μυστική αυτή κλίμακα οπγχεγροί ο Πχοοπίγοο ού

στ ιι ιι ελέτη του «Περί διαλεκτικη̃ς» (Ι 3) μέσα από τους δρόμους τέχνης, του έρωτα καγ τοο φγλοσοφίαοιπ. Ο «αοοσιποῳγ ο «ερωτικός» και ο πφιλοσοφοῷγαε καπὲχοογ πο προνόμιο, Ο καθἶ­ =

νες με το δικο του τρόπο, να γνωρίζουν το δρόμο της αναγωγής

°

«η ρίζα της αμαρτίας βρίσκεται στο εγώ και στη βΟὐληση»4Ζ3. Πρόκειται για το πρόβλημα της ηθικής που αναζητεί τον προσδιορι­ 72

πράξη επίμοχθηγ λειτουργεί στο χωρο του αισθητού και εκτυλίσεται ως σύλληψη δημιουργική, υλικά οντο­ ,ν διά οεωηητγκηο και οπγστηαονγκήο γγὡσηο. Το ποιημε ηίδ .Έφ ῖιη τη οχηο είναι ο κοοαοο γο αοσγἠργο που οακἑαου ἶι̃ν Τηιιἑχεν ιἕυνατότητα από ὲηοαοοο οοσπροογ­ ορο

`

ηετοίκησηο κοσμο του πνοοααποο, που αγαθού, που κἀλλοης οείοογ .ογτγ οονδέογ και ποσο γρργσ είναι π διαλεκτηςηρπ κατανοοοαενο ωο αναγωγή παο σκέψπο απο το οπ­ σοητἀ μια ενογηγαγ Η δγαλοκακπ προσεγγίζει ερμηνευτικά τα '

μερη

του όλου προσδιορίζοντας ακριβολογικά την ουσία τους και

73

Τί μορφής όμως είναι αυτή ης αναγωγή στη σφαίρα του αγαθού και ποιό είναι το ειδολογικό της περίγραμμα και περιεχόμενο από

δηλώνοντας τις μεταξύ τους διακρίσεις και ταυτισμούς. Πορεύεται όλο το νοολογικό φάσμα με τις μεθόδους της σύνθεσης και της αναλοοίι̃ἐίίίἐ­ Ο «μουσικός» είναι ευκίνητοςω, εκφράζει τη γνώση του κόσμου σε καλλιτεχνικό λόγο και αναζητεί μέσα από ρυθμούς και μελωδίες να παραστήσει την κοσμική συμμετρία. Με τη συνάντηση του ωραίου ο μουσικός (ο καλλιτέχνης, ο ποιητής) κερδίζει τη μετάβασή του στη σφαίρα του νοητού κόσμου και υψώνεται μέσα από την αρμονία του μουσικού ­ ποιητικού του λόγου στη μορφική αγλαία

καί ίολείοίίι̃ία­

ε

κατέχει τη μνήμη του ωραίου°®3®. Με τη διδαχή καί αοκηοίι̃ μαθαίνεί να κατανοεί ίίι̃ μία καί μοναδίκἠ ομοοφία. η οποία δεν περιορίζεται σε συγκεκριμένα σώματα, αλλα είναι ασώ­ ματη και εκφράζεται στις «τἐχνες, τις επιστήμες και τις αρετές». Ο δρόμος της αρετής είναι εκείνος που οδηγεί στη νόηση και κατα­ λήγει στο ονίίί. Ο ‹‹ερωτικός››

ί

Ο κοίλοοοίμοἐ» μπορεί απο τη Φὐοίι̃­Τομ να μψωθεί οίίι̃ν καίακίίι̃· τική κατανόηση και το φωτισμό της γνώσης. Είναι ήδη «έτοιμος» και «έπτερωμένος», ζει τον κραδασμό της διαλεκτικήςί®32 και δεν

έχει ανάγκη μετάστασής του από τα αισθητά στα νοητά, όπως ο μουσικός και ο ερωτικόςί". Και τούτο γιατί νοιώθει το εγώ συναρ­ παγμένο και περιφλεγόμενο στο χώρο της θείας πληρότητας, γαλή­ νης και ακινησίας· δεν γνωρίζει αποκλίσεις στην πορεία του, έχει προσπεράσει ακόμη και το οροθέσιο της ωραιότητας και τον κύκλο των αρετώνίίθό. Στην κατάσταση αυτή γίνεται ομοίωμα του αρχέτυ­ . που, που σημαινει το κατορθωμενο πέρας της πορειας του, στεφα­ νωμένο με τη θέαση του Ενός. Έχει τη δύναμη, ακόμη και αν απρο­ λέσει αυτή τη θέα, να αφυπνίσει την αρετή που κατέχει, να συνειδη­ τοποιήσει και πάλι το εγώ του και να επανακάμψει στη σοφίαό". Είναι εμφανής η υπερβατική διάσταση και το βίωμα της μυστικής ζωής ως τρόπου ζωής του φιλοσόφου, καθώς και η έντονη θρησκευ­ τικότητα στη σκέψη του Πλωτίνου. Είναι βαθειά επηρεασμένος από την ελληνική λαϊκή θρησκευτικότηταω̃θ, ενω συγχρόνως προϋπο­ θέτει την ηγεμονική παρουσία του λόγου της προσωκρατικής φιλο­ ×

τ

7

σοφίας. 74

την άποψη της πραγμάτωσης; Εκείνο που δύναται να κανει ο φιλό­ σοφος Πλωτίνος είναι να περιγράψει τον τρόπο της ανεύρεσης του πόρου, αφού η εμπειρία της υπέρβασης στους γνήσιους καλλιτέχνες και φιλοσόφους δεν μπορεί να ανακοινωθεί και να μεταβιβασθεί στον άλλο, αλλά μόνο να κατανοηθεί ως προσωπικός άθλος και συναρπαγή του καθενός, ως ατομική ενόραση και φωτισμός μη ανακοινώσιμος. Κάθε προσπάθεια μετάδοσής του προσκρούει στη μυστική περιοχή της ύπαρξης. Η ηθική τελειότητα είναι ηθική υπό­ θεση του κάθε προσώπου και δεν γίνεται να εξαντληθεί στις συσχε­ τίσεις της πρακτικής συμπεριφοράς σε κοινωνικό χώρο. Η αναγωγή στο αγαθό προϋποθέτει αυτογνωσία και διευρυμένη γνώση του επι­ στητού, συμπεριφορά ανθρώπινη, ομόλογη προς την κοσμική δι­ καιοσύνη. Το πλήθος των όντων του κόσμου που πορεύονται προς τη συνο­ χή του Ενός, του Νου, ως νόστου αιώνιου, ή απορρέουν απ” Αυτό ως υποστάσεις και οντότητες αποτελεί το βασικό χαρακτήρα της πλωτινικής σκέψηςέίί και οδηγεί σε μια εκστασιακή διάσταση και μυστική έκφραση· ό,τι ονομάζουμε νεοπλατωνικό ιδεώδες^38. Ως τρόπους αναγωγής στο αγαθό θα προσεγγίσουμε στο χώρο της αι­ σθητικής τη θεωρία του ωραίου και στο χώρο της πράξης το κατόρ­ θωμα της αρετής, της σοφίας και της ευδαιμονίας.

ί

α) Το ωραίο

Οι αντιλήψεις του Πλωτίνου για το ωραίο εντάσσονται οργανι­ κά στο όλο του σύστημα, στοιχούν και οικοδομούνται πανω '75

στην εσωτερική σκευή του κοσμοειδώλου του και είναι καταγεγραμ­ μένες στις μελέτες του «Περί του̃ καλου̃» (Ι, 6) και «Περί του̃ νοητου̃ κοίλλους» (ν, 8). Πρόκειται για μελέτες στις οποίες η ηθική και η αι­ σθητικήω στη λειτουργική τους σφαίρα τείνουν σε κοινό στόχο^^®, κι­ νούνται στο χώρο της μεταφυσικής και θεραπεύουν τη συναίρεση του αγαθού και ωραίου σε μια υψηλή περιοχή κατανόησης και συνεννόη­ σης. Μαλιστα στη δεύτερη μελέτη, η οποία είναι πολύ μεταγενέστερη της πρώτης, τι συνάντηση ηθικής και αισθητικης, αγαθού και ωραιου, Οικοδομείται με μεγαλύτερη σαφήνεια χώρο μεταφυσικήςω,

.

όπου και αναζητείται το φυσικό της αρχέτυπο. Η αισθητική καταλή­ γει κι αυτή στην οντολογία, όπως ακριβώς και η ηθική^^2. Ωραίο στην πλωτινική αντίληψη είναι η καθυπόταζη της ύλης στη μορφή, ενώ ασχημο ό,τι στερείται μορφής και ιδέας. 'Οσο περισσό­ τερο η μορφή, το «είδος», έχει δαμασει την ύλη του αντικειμένου, και όσο περισσότερο το μορφοποιηθέν αντικείμενο συμπλησιαζει στην ι­ δεώδη μορφή της τελειότηταςω, τόσο και πιο πολύ το αντικείμενο μετέχει στην ωραιότητα, την οποία κατοπτρίζει και εκφραζει. Για α­ πόλυτο καλλος της ύλης δεν μπορεί να γίνεται λόγος, αφού «η ύλη δεν επιτρέπει την ολοκληρωτική της σύμφωνα με την ιδέα δια­ μόρφωση››“"®.

Η φυσική επιδίωξη της αμορφης ύλης είναι «η πρόσληψη της μορ­ φής και του είδους· για όσο διαστημα δεν μετέχει στη λογική­μορφή, είναι άσχημη .και βρίσκεται εκτός του θείου μορφοποιού λό­ γου››“5. Η αμορφία είναι η νοηματική συνωνυμία του ασχημου. Ο βαθμος της καθυποταξης του υλικού όντος στη μορφή προσδιορίζει και το βαθ μ ό τ ηἔ ω Ο αιότ η τα Ω του. Η ω Ρ αιότ η τα που συ μ πίπτει μ ε τ η ν . . . . πραγματωση της μορφης σημαινει συγχρόνως και παρουσια του α­ γαθού. Στο ωραίο πνευματοποιείται η νοησιαρχική εικόνα της μιας και πρωταρχικής ενότητας, της αλήθειας, η οποία εκφραζεται στην πολυείδεια και πολυμορφία των πολλών ορατών ωραίων όντων· χα­ ρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι η «ομοιότητα» τους προς την αό­ ρατη αλήθεια του επέκεινα, που προκύπτει από τη μετοχή τους στο αρχέτυπο ωραίο°“6. Πρόκειται για τις επί μέρους αλήθειες της πολύ­ μορφής οντικής πραγματικότητας. Η ρίζα της δυναμικής τους ανι­ χνεύεται στο πρωταρχικό κοίτασμα της μιας αλήθειας. ν

76

Η ωραιότητα του αισθητού κόσμου (τηςφύσης και της ψυχής), που βιώνεται από τον ανθρωπο στον προσιτό χώρο της εμπειρίας του, εί­ ναι ωραιότητα, εφόσον μπορεί να συλληφθεί ως συμφυής όρος της δό­ μησής του η μία ενότητα. Το αντιληπτό από τις αισθήσεις ωραίο είναι μέρος του συνόλου ωραίου, του απεριόριστου και ασύλληπτου. Τον καλλιτέχνη συνέχει η γοητεία του ωραίου, η αρχή του οποίου διαλύε­ ται στο μυστήριο της θείας ωραιότητας και επιστρέφει ως λειτουργία μιας αγαθής βούλησης, που κατοπτρίζεται και εκφραζεται ως ωραιό­ θ . . Η . . . λ τητα του αισ ητου κοσμου. προσέγγιση του ωραιου απο τον κα ­ λιτέχνη προϋποθέτει υπέρβαση των δεδομένων όρων και ανύψωση της ψυχής του πέρα από τη στενότητα των φυσικών ορίων· αναγκαία α­ ναγωγή στη μια και υπερβατική ενότηταό". Η αξία του αισθητικό ω­ ραίου στον Πλωτίνο πρέπει να αναζητηθεί όχι σ® αυτό το ίδιο το ωραίο, αλλα στην «ανταύγεια του πνεύματος››“8, που αντικατοπτρίζειί". «Στην ωραιότητα του μιμήματος παρουσιαζεται εκείνητουίπρωτότυ­ που, του είναι που απαστραπτει››^5®. Ο Πλωτίνος αναφέρεται στο Δια του Φειδία, την ωραιότητα και απαστραπτουσα μορφή του οποίου ο γλύπτης καλλιτέχνης συνέλαβε με τα ματια της ψυχής του και όχι με βαση καποιο αισθητό αντικείμενο"'. Το αισθητικα ωραίο απεικο­ νίζει και ζωντανεύει τη μια υπερβατική ωραιότητα. Ο μεταφυσικός Πλωτίνος εξηγεί τη φυσική ωραιότητα του κόσμου ως αντανακλαση του φωτός που εκπορεύεται από το δημιουργό Λόγο, ο οποίος «τὸ έν­ δον κιυεῖ››45Ζ. Η φύση δημιουργεί το ωραίο όχι μόνη της αλλα «μέσω της κοινωνίας των θεών»°®53. συναντήσει το ωραίο χαίρει και Οταν η ψυχή ΜΔδονείται, το αναγνω­ ­­ ­ Ρ

ι

Ιλ

Ρ

.

.

αντιλαμβα̨νεται τη ριξει ως «συ77ενες»° εναρμονιςεωι προς αυτο μετοχη της στην ιδεα. Το κριτήριο και αζιολογικο της μετρο για το ωραίο είναι η ιδέα και όχι η «συμμετρία των μερών προς αλληλα» 455! όπως υποστηρίζεται από τους αισθητικούς φιλοσόφους· γιατί συμμε­ τρία μπορεί να έχει και το ασχημο^56. Η ψυχή διαθέτει ιδιαίτερη δύ­ ναμη να αξιολογεί το ωραίο. Το μέτρο του ωραίου το δίνει η δυνατότητα της ψυχής να μετρα τη συγγένεια του αντικειμένου προς την ιδέα και το αγαθό, γιατί το ωραίο συμπίπτει με το αγαθό και το ασχημο με το κακό". Το ωραίο αποτελεί για την ψυχή προτροπή να απομακρυνθεί από °

77

ίι

την απειλή του κακού, της ύλης. Το ωραίο αντιτασσεται στο κακό και το δαμάζει. Ωραίο και αγαθό στην πλωτινική σκέψη είναι μεγέθη ομόλογα της ψυχής και λειτουργούν ως αναβαθμοί στην πορεία της ψυχής να συναντήσει το ον, να ανυψωθεί στη «θεωρία», να «θεαθεί» τῃ μυστική πληρότητα της θείας ωραιότητας, να χωρήσει μέσα από το ενδοκοσμικό και αισθητό ωραίο στη γνώση της οντικής ωραιότη­ τας του θείου, του αγαθούέ". Η γνώση αυτή στη συνέχεια θα εκφρα­ σθεί σε πράξη και αγαθό ήθος. Η επίδραση του πλατωνικού Συμποσίουω είναι διάχυτη στην πλωτινική αισθητική και ηθική· πα­ ρατηρείται όμως στο πλωτινικό κείμενο καποια σύγχυση ως προς το αν ταυτίζεται το ωραίο («το καλόν››) με το αγαθό ή αν το αγαθό ως το «ἐπέκεινα νοήσεως››46® και το «ὲπέκεινα οὐσίας››^ω είναι υπερου­ ρόινιο και υπέρκαλοέω. Η σύγχυση εντοπίζεται από τον ίδιο τον Πλω­ τίνοως αιτία τηςμετοχής και των δύρ (του ωραίου και του αγαθού) σΞσ/Ενα που «προϋπάρχει αυτών, και εκεί ψηλά το αγαθό δεν έχει την ανάγκη του ωραίου, ενώ το ωραίο έχει ανάγκη το αγαθό››463. Το αγαθό χαρακτηρίζεται ως «η̃πιον», «προσηνές» και ·«ἀβρότερον››, ενώ το ωραίο ως προκαλούν «θάμβος και ἔκπληξιν» επιφέρει αισθήματα σύμμεικτα με πόνο και ηδονή. Το .ωραίο είναι «νεότερο», ενώ το α­ γαθό «αρχαιότερο». Δεν πρόκειται για διάκριση που εντοπίζεται στο χρόνο, αλλά στην αλήθειαωί. Ο ανθρωπος οφείλει όχι μόνο να ανακαλύψει την ωραιότητα στην ουσία του και στη φύση, αλλά να επιδιώκει τη θήρευση του ωραίου, να αγωνίζεται να γίνει ωραίος. Σ° εκείνον που διαθέτει την όραση του ωραίου^65 και διακρίνει το αισθητό ωραίο ως «μιμημα» του νοη­ ι τ ι του ζυπναει μεσα του η αληθεια^66, η αγαπη για το· αγαθό, βιώνει τη «γλυκειά έκπληξη, την επιθυμία, τον έρωτα και την ταραχἠ››467. Η ψυχή όμως έχει χρέος να αναχθεί πάνω από την αισθητή ωραιότητα στην πνευματική ασώματη ωραιότητα και να τη γνωρίσει. Γιατί ό­ πως δεν μπορεί να προσδιορίσει το αισθητικά στους οφθιαλμούς ω­ ραίο ο εκ γενετής τυφλός, έτσι δεν μπορεί να μιλήσει για την ωραιότητα των πνευματικών επιδόσεων, π.χ. των επιστημών, όποιος δεν τις γνώρισε, ή να εκφρασθεί για τη λάμψη της αρεΐηἐι σπσισἐ δεν έμαθε. Ή σημαίνει δικαιοσύνη και σωΦσσσύνη468­ Η ανάβαση και η ανιούσα μετακίνηση προς το ωραίο που συμπίπτει με την αλήθεια και 7

78

Ο

ί

ι

το αγαθό, στη μυστική γλώσσα του Πλωτίνου ως θέα της απόλυτης ωραιότητας του Θεού, προϋποθέτει αφαίρεση από τη συνάφεια των αντικειμένων του αισθητῇού κόσμου. Η επαφή της ψυχής με την ύλη και τις υλικές επιθυμίες την οδη­ ἶγούν στην απώλεια της αρχικής της ωραιότητας και την ασχημίζουν. Η άσχημη ψυχή είναι «ακόλαστη, άδικη, γεμάτη με πολλές επιθυμιες, ταραχή, φόβους δειλιι̃ις, μικροπρέπειες, σκέπτεται μόνο τα υλικά και τα χαμηλά, διαστρέφει τα πάντα, περιπίπτει σε ακάθαρτες ηδονές, και κάθε άσχημο το θεωρεί ως γλυκό››^69. Ομοιαζει με κάποιον που έχει βυθιστεί στονπηλό και το βόρβορο και έχει απωλέσει την προη­ γούμενη ωραιότητα του, ώστε ό,τι φαίνεται απ“ αυτόν είναι μόνο τα υπόλοιπα του πηλού στο σώμα του. Ο πηλός όμως δεν είναι η αρχική του μορφή, αλλα επιπρόσθετο στοιχείο, από το οποίο πρέπει να α­ παλλαγεί , να καθαρισθεί, για να εμφανισθεί η κρυμμένη του ωραία μορφή. 'Εχει αναγκη κόιθαρσης. Η ψυχή πρέπει να απελευθερωθεί από τις επιθυμίες του σώματος, να καθαρθεί, να αποτινόιζει το ασχημο και κάθε ξένο προς την αγαθή της φύσηέίο. Το μέσο της κόιθαρσης είναι η αρετή. Η αισθητική συμπλέκεται με την ηΘική°®" και η αρχαιοελληνική έννοια του καλού και αγαθού προ­ βωόιλλει κυρίαρχηω. Στην αισθητική του Πλωτίνου «αναζητούμε το ω­ ραίο καθεαυτό και συναντάμε την αρετή››^". Στο συνειδητοποιημένο και σκεπτόμενο υποκείμενο μετατοπίζεται το κέντρο της ηθικής φι­ λοσοφίας του Πλωτίνου. Ο ηρακλείτειος λόγος «ὲδιζησάμην έμεωυ­ τόν››°", (ερεύνησα βαθεια τον εαυτό μου) επαναλαμβάνεται στη γραφίδα του Πλωτίνου". Χαρακτηριστικό είναι τοακόλουθο πλω­ τινικό απόσπασμα στο τέλος της μελέτης «Περὶ του̃ καλου̃››: «Πώς μπορείς να δεις την ωραιότητα που κατέχει η αγαθή ψυχή; Αποτρα­ βήξου στον εαυτό σου και κύτταξέ τον. Αν διαπιστώσεις ότι δεν εί­ σαι ακόμη ωραίος, πράξε ότι και ο γλύπτης, ο οποίος για να γίνει το άγαλμα ωραίο, λαξεύει ή λειαίνει κάτι σ“ αυτό, το καθαρίζει έως ό­ του φανεί στο άγαλμα το ωραίο πρόσωπο. Έτσι και συ απόβαλε κά­ θε τι το περιττό, ίσιωνε το στραβό, φώτιζε το σκοτεινό για να λάμψει, και μη παὐσεις να σμιλεύεις το άγαλμά σου, έως ότου αχτιδοβολήσει η θεία ωραιότητα της αρετής, έως .ότου δεις τη σωφροσὐνη ενθρονι­ σμενη σε πάναγνο βάθρο. Αν το επιτὐχεις και δεις τον εαυτό σου κα­ ἔ

79

' 'διο ° δεν σε εμποδίζει τίποτε στην ένωση με το εγώ θαρο' μ ε σενα τονι κάποια ξ ένη ανάμειξη στο εσωτερικό σου· τότε σουτ κα ι δεν υπά ρχει ι ετ ιέται με κα­ τ Ι ' λ θ ', δ εισαι σ'υ Ο ιδιος ολοκληίἶος φως οἔ η,"/Ο που, εν μ δρ εκτεῇ/Ε­ ποιο μεγεθος, δεν περιορίζεται απο καποιο σχημα και εν επ απλά α μ έτρητο μεγαλυτερο απο καθε ' ' ο α λλ α' ειναι ται στο απει ρ ° ί ι . ί ' απο' κα'θε ποσό . Όταν δεις τον εαυτο σου σ αυ­ μετρο και ανωτερο ιδιο όραση εμπιστεὑεσαι εαυῖό

.

ι ι

ι

σΟυ> ι

'

έ'

τ.Εε ίσαικαθοδ , ηγη, η , χ,

ς

,

°

ι

ς

τ ς ' ανω, γιατι μονο ε­ το βλεμμα σ2υἑ:χῖἴαἔμΖἱ(ἐ7έ±ετῖι̃α:ἶς\;ί2ἶίχηποῖΣάιό?ητα››"6. νας τετοιος φ μ ς

ι

ι

ι ι

β) Οι αρετές.

Η κυρίαρχη θέση της θεωρίας στην πλωτινική φιλοσοφία προκει μενου για την αναγωγή της ψυχής στο 'Ενα και αγαθό υπερφαλαγγί­ ζει τη σπουδαιότητα της πράξης και την πρακτική συνδρομή του Πλωτίνου στο χώρο της ηθικής, στην περιοχή του πρακτικού τρόπου ηθικής δράσης και στάσης του ανθρώπου μέσα και απέναντι στην κο­ σμική πραγματικότητα, που αναγκαία εκείνος βιώνει την αυτοσυνει­ δησία του. Η υπερκέραση της πράςης από τη θεωρία τη οδηγειΙ τον Πλωτίνο σε διαφορετική από τη συνήθη κατανόηση της έννοιας της αρετής και του ενάρετου βίου, αφού το ενδιαφέρον του εστιάζεται σε αντίθεση με τον Πλάτωνα και Αριστοτέλη κυρίως στον άνθρωπο ως ατομική νοούσα συνείδησηλ τι και λ0γιΚή Ουσία, και όχι στ0ν πολιτι­ κό, στον ενταγμένο σί ένα κοινωνικό σύνολο άνθρωπο. 'Ο,τι προε­ ξέχει είναιη νοητικά βιωματική εμπειρία του ανθρώπου, το εσωτερικό ι τι διαλεκτικόςγεγονός γνωσιολογικήςς και οντολογικης ισορροπίας, και τ ί όχι η αναγκαία εμπλοκή του στο δράμα του ιστορικού γίγνεσθαι, μέ­ σα από το οποίο ερμηνεύεται η ανθρώπινη πράξη και αρετή. Οι διαπιστώσεις αυτές, στις οποίες καταλήγουν και σημαντικοί ερ­ μηνευτές του πλωτινικού έργουιτε δεν ακυρωνουν ταυτοχρονα και τη θέση ότι η πλωτινική φιλοσοφία είναι ιτιεςἰεττε νὶιεοιιο ·αρκειτ να κα­ τανοηθεί η έννοια της ζωής στη διάσταση της οντολογικής ηθικής φι­

'

τ

>

γ

ι

ί

τ

ι

·

»

ι

θεωρια Η αρετη ωα̨ ορθος τροπος συμπεριφοραθ του ανθθωπου› ως προσδιοριστικη συνιστωσα του ανθρωπινου είναι, έχει νόημα › ε­ φοσον παρέχει δυνατότητα αναγωγής στην ύψιστη θεωρία. Πλην ό­ μως ο Πλωτίνος παραχωρεί μια θέση ι έστω και περιορισμένη ι στο συνολο συγγραφικό του έργο και στις αρετές με την ηθικη τους στο χώρο της πρακτικής δράσης νοηματοδότηση. Διακρίνει τις πολιτι­ κές η ηθικές αρετές που συνάπτονται με την πολιτική στην κοινωνία δράση του ανθρώπου και τις διανοητικές ή καθαρτικές αρετές, οι ο­ ποίες οδηγούν στη θέαση του Θεού και στην ομοίωση προς Εκείνον. °

ς

τ

×

ι

ως

ι

·

ί

τ

„

.

γ

,

ανεβαινεις τοσο ψηλα, ωστε δεν χρειαζε

.

, , , Με αφετηρια οτι η ψυχη, επιθυμει, να δραπετεύσει απο τα κακα της . . , , , , , παρούσας ζωης αρχιζει ο Πλωτινος τη μικρη του μελετη «Περι αρε­ των» (Ι, 2). Η προτροπή της φυγής, πλατωνικής προέλευσης, μας εί­ , ναι γνωστη και απο τη μελετη του «Τίνα καὶ .πόθεν τὰ κακά››^82, , , οπου η ηθικη της σημασια προσδιοριζεται στη δικαιη, ευσεβή και φρόνιμη ζωήίω, στην αποφυγή της κακίας που αντιστρατεύεται την αρετήθ", και όχι στην εγκατάλειψη της παρούσας ζωής^85. Το ανθρω­ πολογικό νόημα αυτής της προτροπής είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί, Ι αφου ανακαλύψει και οικειοποιηθεί την αρετή, να συντονίσει την πρά­ ςη του με το αγαθό και να «υπερβεί την ύλη››^86. Ο Πλωτίνος δανεί­ ςεται τον ομηρικό στίχο «φεύγωμεν δὴ φιλην ἐς πατρίδα››487 και τη μορφή του Οδυσσέα ο οποίος απαρνιέται τις ηδονές της Κίρκης για να επιστρεψει στην πατριδα, στην καταγωγη του, για να διατυπωσει Ι | τη δικητ του επιταγη: «πρεπει να εγκαταλείψεις ολα, να μη βλεπεις, να κλείσεις τα μάτια, να αλλάξεις το παλαιό σου πρόσωπο με το ξύ­ πνημα μιας νέας μορφης››488. Είναι μάταιο να αναζητήσουμε στον Πλωτίνο μια συστηματική η­ θική με ηθικούς κανόνες και πρακτικές προσταγές, αφού η πράξη, οπως ηδη αναπτύςαμε είναι ασθενέστερη της θεωρίας, και η ευδαι­ μονία, όπως θα αναπτυχθεί στα επόμενα, επιτυγχάνεται μέσω της α­ ποχής από τις πράξεις και τις συνάφειες, γιατί ο σύνολος πρακτικός βιος ειναι ελξη και γοητεια^89 σε αντιθεση με την «αγοητευτον»

ι

_

τήν την κατάσταση, ίίνεσαι

,

, , , λοσοφιας του Πλωτινου, συμπορευομενη με εντονη θρησκευτικοτητα και μυστικισμο και εναρμονιζομενη με την αιωνια ζωη^8', στην οποια , , οδηγει η φυγή της ψυχης απο τον εντευθεν κοσμο στον εκειθεν μεσω ομοίωσης Θεό.

ί

γ

'

ι

ε

80 6

81

ι

ι

Η φυγή από τον κόσμο και η ομοίώοη ττροο το Θοο ττροττοτ νοτρττο­ τελεί το οτολο κάθε ηθτκηο οροίοτηρίοτητοτο­ Δτκοτοοὐνίρ οοτοτητα και φρόνηση κλείνουν το σύνολο νοημα τηο ορετητἔωι· Οι τέοοοροο βασικές αρετές, τις οποίες ο Πλωτίνος ονομαζει πολιτικές _ φρονη­ ση, ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνηω ­· αποτελούν τον αξονα

τον οποίο ττρέποί να πρρτοτρέφοτοίί ο πρρτκττκοο οτνθρωτττ: νοο βίοἐι κοτ οονοψίἔοον το οίνθρώτττνο ηθοο οτην πολίτικη τοτορττἶη πραγματίκοτητοίω­ Η ηθτκή δράση είναι μια διαδοχή των πολιῃκων ας αρετών, οί οττοίοο «Κοοροὐν Υνήοτο και βολττώνορν τον άνθρωποί και ἶτο· πάθη, το και φορ πορτορίἔοον κατ θέτουν μέτρο οττο οτττθορτοο ραμερἰζουν τις ιμευδείς δοξασίες· ό,τι υπόκειται στο μέτρο και ειναι Αυ­ ορισμένο είναι καλύτερο, γιατίαποφεύγει το άμετρο και αόριστο. τές (οι πολιτικές αρετές) είναι ορισμένες, Υίοτίοίνοτ το μετρο τηο Ψυ° χής, όπως η μορφή στην ύλη, ομοιαζουν προς το εκείμετρο και (ροροον τα ίχνη του επέκεινα άριστου››494. Ο εναρετος έχει φρονηση, Υτοττ συλλογίζεται και στοχαζεται, κατέχει την ανδρεία χαρη στη θοτρροτ· λὲοί τον ΨοΧη› είναι οώΦρων› Υτοίτί ονοτρμονίἔοί τίἐ οπίθορίοο τον ττροο το λογικό, και ασκεί τη δικαιοσύνη και ως αρχων και ώς αρχόμενοςωἶ Αληθηο οωοροοονη οίνοττ η οίποοονη των οωμοίττκτον ηδονών, οι οποίες είναι χωρίς αξία·Υίοί τον ονοίροτοι οτνοροίο η ολλοτ­ ιμή φόβου μπροστα στο θανατο, η «αφοβία θανάτου». Φρονηοηη οτ­ ποστροφή των εγκοσμίων και η πορεία της ψυχης ττροο τα οτνωί δικαιοσύνη η ηγεμονία του λόγου και του νου"%. Οι πολιτικές αρετές που η επενέργεια τους είναι ορατή στην πολι­ τοίο δίομορφὡνοον τη ἔωη μεν οομίρωνοί με το λογο, δεν οίττοτελοον όμως την καθεαυτή ηθική. Είναι απλα απομιμήσεις της μιας νοητηο αρετής". Είνοίί ττροίκτίκὲο πορίορτορού των ποτθὡν κατ των νλτίἶων ορο επιθυμιών, απευθύνονται στον έξω και όχι στον έσω ανθρώπ0498. οτα καί οκφροἔοον εφήμεροίω, και συναπτονται προς το παροδικό ορετ移› πλαίσια της πλωτινικής οκὲίιίηο μτοί «περτορτορένη ρορίρη όπως παρατηρεί ο Ρ.Ο. ΚτίειεΙΙετ500. Η Ψολη ορωο είναι ενεπιφορἶι̃ προς την αρετή, προσπαθεί να είναι ομόλογη προς εκείνο που ρίροί­ ται· προς εκείνο το Ένα και Αγαθό που είναι η σύνολη αρετη501­ μίμῃσή και ομοιώση προς τη μια και τέλεια αρετή, το ονοίθοι το Θεοι διακρίνεται από την εςομοίωση του ανθρώπου προο ολλοοο οίνοίθοοἐ

°

Ύορω απο

82

, Α

Ζ

γ

και εναρετους ανθρώπους. Η πρώτη έχει κατεύθυνση και φορα προς το ίδιο το αρχέτυπο, ενώ η δεύτερη εκφραζεται όπως η ομοιότητα μιας εικόνας προς μιαν αλλη, που καταγονται όμως και οι δύο από το ίδιο πρότυπο5®2. Η πρώτη είναι αμεση και προσωπική, χαρακτηρίζει την ιδιαίτερη συνειδησιακή πορεία της ψυχής, η οποία βιώνει τη διακρι­ ση ως υπόθεση ατομική, εκεί, που οι πολλοί ζουν την κοινοτυπία με την προς αλλήλους μίμηση. Η διακριση αυτή δηλώνει ότι στην έφεση για τη γνήσια αρετή η προοπτική της αναβασης είναι θεοκεντρική, ενώ στη μίμηση των εικόνων του αρχέτυπου (τών αλλων εναρετων) η προοπτική είναι ανθρωποκεντρική. Επιθυμία της ψυχής είναι να α­ ποφύγει τα εγκόσμια κακα. Ο Πλωτίνος, μπροστα σ” αυτή την έφεση της ψυχής και προκειμένου να δηλώσει τον υπαρκτικό της φόβο για καταπτωση της υπόστασης της σε μια γενική και κοινότυπη αοριστία, καταφεύγει στη σωκρατική διαπίστωση του πλατωνικού Θεαίτητου, «φυγή δὲ ὁμοίωσις θεῷ κατὰ το δυνατον», και συμπληρώνει την πλα­ τωνική παρασταση της ομοίωσης με την αρετή· πέρα από τη δικαιο­ σύνη, την ευσέβεια και τη φρόνηση της πλατωνικής ομοαυσης προς το Θεό, ο Πλωτίνος προσθέτει την αρετή503. Από τη φύση της η αρετή είναι ωραία5®°® είτε πρόκειται για την «κοινή» είτε για την «ατομική» αρετή· είναι ωραία στο σύνολό της5®5, γιατί στέκεται ως αντενέργεια κατα του ασχημου, του αμορφου και του κακού και λειτουργεί ως έκφραση εκείνης της μυστικής διαδικα­ σίας που έχει αισθανθεί η ψυχή, αφού προηγουμένως ο νους έχει συλ­ λάβει το κάλλος της­ Η αρετή είναι «ἀδέσπΟτος»5ο6, είναι ελεύθερη έκφραση της ψυχής, που την απελευθερώνει από τη δουλεία των πα­ θών, τις κακές έςεις και διαθέσεις5®ί. Την έννοια της αδέσποτης α­ ρετής δανείζεται ο Πλωτίνος από την πλατωνική Πολιτεία5®8, για να υπογραμμίσει την ελευθερία του ανθρώπου αλλα συγχρόνως και τη δυνατότητα του να μεταμορφώσει το φόβο του μπροστα στο κακό και το μηδέν σε ανδρεία, να υπερβεί την έλξη της καταπτωσης με τη νίκη της αναβασης, να δημιουργήσει ελεύθερα στο πεδίο της ηθικής του δρασης την οπτιμιστική δυνατότητα της αρετής. Οι πολιτικές αρετές, τις οποίες στην «Περί διαλεκτικη̃ς» (Ι, 3) συγ­ γραφή του ο Πλωτίνος μιμούμενος τον Αριστοτέλη ονομαζει και φυ­ σικές αρετές5®9, εξαντλούνται μέσα στην εμβέλεια της φυσικής 83

ι έδαφος πραγματικότητας Κατ τησ ομττετοτκησ οονοτ ηοηθ φ που ανθίσοον οτνατ η σομβαττκα οαίανοαμενη τἶοτνωνιοθ 'εχουν αμεἔἶι̃ συνεσαοτηση οπο Πο πράξεις του σωμῇἶοοεειναι αρεῖεἦ πἶἔιἑεζεις ζονται με τη συνηθετα τἶατ τη ασκηση ­ ειναι ποιοῃκἶθ η που το νοημα τους Φτοττσετ μονο την ανθρωπιγη πςαρἶζσἶςααἶεἦςαἑἔἰῖ λογικἠ της πορεία μέσα στα ορια του αισθητου κοσιἐ >

νωνικής οργάνωσησ­ Ο οολοσ τοοσ λοιπον εινοι υπο εἶσῖ Ο η αξία τους μικοη σε σχέση με τηἔ αλλη αοοτηῳτἐὶ ἑἙίἕ!ἔῖὥΖ:ἔηςηΙ_ἰ ι · ­ πυοσ διορί ει με την ενν ι την οποια ο Πλωτίνος ομοίωση πυοσ το Θεό είναι αποτολεομα της καθαρσης καἶτων κα θαρι­ικών αρετών της μιας επίμέυουσ ψυχης που απελἑυἰετἔἔι̃εςταιζ1: την κάθαρση απο το οοοματτκο κατ φοοτκο κατ ολἐἶεοἕ ἕτή θαρόν θεῖον» κάτω απο τισ ττοοσται̃ίεσ του νῳ · (17 ποκχειστικό απόκτημα τησ Ψοχηο= ειναίτο μεσο πἶ) η, θείο θείο νου. Η σοετη ποοστοτασετ στη λοι̃ίτἔομσνη ψυχη κατελτ τἐιἀθεσ ι το οποίο ως καθαοο οίνατ απαλλογμεχἰο απο κα 8 διακἔ ­ κατάσταση εμ και ποιότ η τα .| Στο θείο δεν υπαρχουν ποιοτικε σετσι Υτατί , είναι καθαρη ιδεα­ Ποτοτητεσ κατ τ τοτη θθ · οτ ­ μονο στα οντα τοο ατσθητοο κοσμοο αναλογα με το βἑῃίἑ' δη̨̃ἑκριση ί Οπως Έο κακο ίἑοι, Ἐκ λολετακησ τοοθ ολοκληθωοηο· θείο ι Ι ι νω ο ανήκει στον παροντα κοσμο, ετσι κατ η αοοτη μ , δεν κατέυ̃ίει την αυετη τοσ ο Ρτὶοα κοθοοο> κατεχει εκεινα το οποιο ι ετυποτο έλκει την ψυχη να ομοτωοετ ττοοσ αοτο­ Ετνοθ το τοιο το αΕἑνου5Ι6 ι · · αγαθου και η αρετη ειναι το «μ ιμημα» και το «ίχνος» ε , 51, τ

ι

ί

·

τ

ν

7

τ

το

τι

'ι

·

θείο ως η «μείἔων αρετή» αποτελεί Έο «πἶχραδεοῖμα» Της ψυχης Πέρα από τις πσλτττκὲσ _ ηθτκὲθ ή φυσικες αρετες ιὶπαρχουν γἶα Το μυοτικσ Φτλοοοφο Πλωτίνο άλλες υψηἦὀτερες αρετες' τιεοποιες η ηαηίη βτὡνοτ ωσ Καθαοσετσι οταν αττοστοοτοοτατ την οτοοητικοτἶτα κειι ουδενία του παροντος κόσμου κτἔι αναπτυσσἔ δἔἕἕυ̃ἰἑηἔἶη̨̃ρἕἔἔι̃ἶ και βουλητικής επιστροφής στο τ το τησ το ΘΥ ι πόλο ι ι τησ και οπο α γει απο το λημ ενη στην αφετηοτα δημιουα

Η

”

αισθητών επιθυμιών, τις ψευδαισθησεις, και αυτἔἑῖιζῖίιποι καθαρῃ_ , · γουνται ενεκα του συμφυυμοο' τησ Ψοχησ με ΤΟ νοησἐι̃σ Κέα και7τησ πνευματος του κοσμο κές αρετές ανήκουν στον βιὡνονται μόνο από την ανώτερη Ψυχη. Υτα την οποιο η υπερ ατι η ν

ι

84

ι

βεβαιότητα επισκιάζει την αισθητή ενδοκοσμική ανασφάλεια, ακα­ θοριστια και τις ποιοτικές οντικες ετεροτητες. Η απαλλαγή της ψυ­ χής από τις ποιοτικές δυνάμεις τις συστατικές του παρόντος κόσμου προκύπτει ως γνωστική ειδοποίηση της ψυχής, ότι το ενδοκοσμικό περιβάλλον είναι γεμάτο με πάθη και κακίες εξαιτίας της απομάκρυν­ σής του από τη μεταφυσική και το καθαρό πνεύμα. Κάθαρση της ψυ­ χης σημαίνει απόρριψη των δεσμών της αισθητικότητας και θέαση του θείου «ἀμήχανου κάλλους››5Ι9. Είναι απαλλαγή της ψυχής από κάθε τι το «ἀλλότριον», από κάθε «εξωτερική συντυχία της ψυχής», · ι ι πο . που ειναι μονο κακια Οι καθαρτικές αρετές συμπίπτουν με τις διανοητικές αρετές* και δεσπόζουν στην ηθική φιλοσοφία του Πλωτίνου, ώστε να μπορουμε ανεπιφύλακατα να χαρακτηρίσουμε την ηθική του ως ηθική της κά­ θαρσης. Ο Πλωτίνος υψωσε την αξία της κάθαρσης του νου στην πρω­ τη θέση των αξιών. Η πράξη του αυτή είναι ομόλογη προς το όλο του φιλοσοφικό σύστημα· αποτελεί επίσης απάντηση στους Γνωστικοὑς της εποχής του522 και στις αποκαλυπτικές αλήθειες, όπως του Ζω­ ροάστρη, που εκείνοι εκηρυτταν. Υπήρξε για τον Πλωτίνο αίτημα που αναπήδησε ως ανάγκη δικαίωσης του Πλάτωνα, τον οποίο οι Γνω­ ι ι ι ι ι . στικοι. κατηγορουσαν οτι δεν διεισδυσε στα βαθη της νοητης αληθειας. ι Με την εννοια της καθαρσης απαντα στη δυαρχια των Γνωστικων, ι . ι στους οποιους απευθυνει την πολεμικηι «Προς τους Γνωστικους» (ΙΙ, 9) συγγραφή του, και τους προτρέπει «μὴ φιλοσωματεϊν» αλλά «κα­ . , θαροις γίγνεσθαι και τα αμεινω ειδεναι››5Ζ3. Ειναι στην ιδια του τη συγγραφη· που υπογραμμίζει χαρακτηριστικά ότι η προσταγή των Γνω­ στικὡν «βλέπε προς Θεὸν» δεν έχει αξία «εαν δεν διδάξουμε, πώς πρέπει να ατενίζουμε το Θεό. Τι εμποδίζει λοιπόν, μπορεί να πει κα­ ποιος, να προσβλἐπουμε προς το Θεό, χωρίς να απέχουμε από την ηδονή ή να μειώνουμε την οργή μας; Τι εμποδίζει να έχουμε διαρκώς στο στόμα μας το όνομα του Θεού και συγχρόνως να μας κυριευουν όλα τα πάθη και να μην καταπιἐζουμε ούτε ένα από αυτά; Η αρετή όμως που φθάνει στην τελειωση και κατοικεί στην ψυχή μαζί με τη Φρόντισε, μας φανερώνει το Θεό· χιατίχωρίς την αληθινή αρετή ,ο Θεος­τ Ι τ 524 ειναι μονο κενο| ονομα» . Οι αρετές αξιολογούνται ωςὲα̨ω̨τεβικἠ στάση της ψυχής και όχι

'

`

«

»

ν

7

7

.ι

·

θα

ε

85,

|Ο,τι έχει αξία είναι στην πρακτική τους διασταση και προοπτική. μόνες τους δεν παρε­ οι «διαθέσεις» και όχι οι «πράξεις», οι οποίες προς Εδώ είναι σαΦηΩ η αντίθεσή του Πλωτίνου λουν ευδαιμονίανῖ τη οωτηρία του ατόμου την πλατωνικη διδασκαλία, η οποία βλέπει μέσα στο 'Χώρο τηέ μεσω της τεχνης της αρετής να πραγματωνεται της σωτηριαἑα πραζη η πολιτείας5ι6_ Για τον Πλωτινο δεν εχει αζια μπορεί να π.χ. πολιτεία αλλα η διαθεσή του «φρόνιμου», αφού την σώσει και Ο «φαὐλ®ς»5Ζ7η ομοίωση προς το Θεό προϋποθέτει τη φυγή Αν για τον Πλατωνα Πλωτίνο ο λόνοἐ της πλατωνι­ από τον κόσμο, για το νεοπλατωνικό αρετής ως καθαρσης. 'Ο,τι κής εντολής σαρκώνεται στο νόημα της από τα έζω μέσω της οδηγεί στη γνήσια καθαρση είναι η απαλλαγή ἑαυτήν››)528, η θέαση του Θε­ αυτοσυγκέντρωσης («συνάγουσαν πρὸς της ψυχής, που σημαίνει υποταγή ου κατα μόνας529 και η προαίρεση απορρίπτεται από την πλώτι­ στο λόγο. Το «ἀπροαἰρετον» ως αλογο Η αποδέσμευση της ψυχής νική ηθική ως «ὀλίγον και ἀσθενες››53®. την ανυψώνει στη θεία αλήθεια, στην από το σώμα μέσω της καθαρσης θὲωσηωιμ Η πλωτινική αρετολογία έχει «ὁμοίωσιν πρὸς θεόν»ιιι$ στη Ο εναρετος πραγμα­ έντονο θρησκευτικό και ασκητικό χαρακτήρα. στραμμένο το βλέμμα τοποιείτο σκοπό του εντεὐθεν, ενώ έχει συνεχώς αίτημα της πλωτινικηα του στην πηγή και αιτία του εκείθεν. Το κύριο ανθρωπος τη ηθικής συνοψίζεται στην προσπαθεια να προσπελασειο Εκεί που το πλήθος, οι πολλοί, ζωή μέσω της καθαρότητας του νου. ως αγέλη στα παθη και ζουν τη ζωή των αισθήσεων και παραδίνονται του Πλωτίνου α­ τις υλικές επιθυμίες, ο «κεκαθαρμένος» ανθρωπος οδηγηθεί στην να του λόγου, γωνίζεται συνειδητα να υψωθεί στο φως διδασκαλίας. Η κα­ κατανόηση του όντος της ιδέας της πλατωνικής στη θεμελίωση ενός ενδοκοσμι­ θαρση προαγει το φιλόσοφο Πλωτίνο με καθαρότητα και φρόνηση κου μυστικισμου, όπου η ανθρώπινη ψυχή του φυσικού γεγονότος της γίνεται μέτοχος της μυστικής λειτουργίας δεν σημαίνει ακύρωση αλλα ζωής. Αυτός ο ενδοκοσμικός μυστικισμός κατανόηση της πραγ­ λογική πρόσβαση στο μυστήριο του κόσμου533, της αδιαλειπτης αγωνι­ ματικής του αζίας, αποδοχή της ζωής μέσω του μεταφυσικού μέσα στο σΐἑκηἐ πρρεἰμἐ για ανακάλυψη εν οκοσ μ ικό. 86

, 0 · Η αυτοσυγκέντρωση τηςναψεἔὲι̃ ἐι η Ξνρηγορητικη της ένταση και αγβὑπνια της πνευματική με Το αἶωλντο πνεύμα Ου­ σιαστικα και ενεργητικά στο π δμοιω ει ηθικής του Πλω­ της ονἕωΐογῃἶης τίνου έχουν νόημα μόνον ΘφόσῖγνιἕΡμηνευ ουν μεσα στα πλαίσια της διδασκαλίας του για τη Θἔωρία π ωτινικη αρετη ειναι συλληιμη α­ περβατική, είναι έκφρασ είναι όροἐ για την πνευματική Του αἶἀἕἐ ογκἶτικου του ανθρὡποιο του βούλησης της ση° ἶεινω̨ Π υποταγη στη μεταφυσικη προοπτικι Τοη), σημαινει την αδιαφορία του για τον κό­

Ἰ

ι

Ο καθαρός εναρετος ανθ ΣΤΟ απολυτο ενα­ από ρ ποε του Πλωτινου απαλλανμένος τα φορτία της υλικής έχγἑματικοτηται; γνωρίσει το απλό εχει του ω­ ραίου ουσίας53^. θειας Επει­ Ϊηε γ ει Ηεῖολοἐ δή βιώνει τιἐ μετ­ζονε 'κατεχει αναγκαία και τις

ελασσονεςῇἴ Ο Πλωτίνο ςπ αρἶεἔι εἶζοροβ ηματιἔεται ομως, αν ο ανθρωπος ως ατομο που κατέχει τις απορίαμτουγ νεααρετες ρισκει και ΠΩ ελάσσονεἐι και διατυπώνει με ενα παραδειγμα: Ξεκιναει από την α­ ρετη Τηἐ φρόνησης ιερωταται, πως οταν ο ανθρωπος χρησιμο­ ποιεί «άλλες αρχέ πα και λσ 'αυτον η σωφροσύνη έστω ανενεργός››;536 Πώἐ μπζαἔἶνἕι σωφροσύ­ συμβιβαστεί η να επιεικεια, α η π.χ. νη ωἐ πολιτικηκαθαρἐικ αρετή όῖαν δηειχνει' με τη σωφροσυ­ υπογορεύει αρετη. οταν αυστηρότητα, ανἀλυσ η συμφωνα με την ΜιιΙΙετἶ37. Ο Πλωτίνος δίνει α­ Τοη) του Η. ερώτημά παντησῃ στο επισημαινοντας οτι στον κατοχο της μεί­ ζονος ουἐ του με την οντικη του ουσία και επιλέγει κάθε φορά μ την περιπῖωση Τα Ορθά μέτρα της πραζης ρ

τόυεε­

Πχωῖίν παραπέ:7ῖεἱ;ῖι̃ζνἑρερἕ,ει την προσωπικη γνωστική ιδιαιτερότητα ιοτητα τηε Ονῖολονικηε διακρισης του κα­ η δυνοπόἑὀητακαι εμβελεια γνωστικής κατανόησης του θε ανθρώπου· υπὀθεσ εντνπφση ηομ προκαλεί το πλω­ανι­ ,η̨̃ό ςξὲίμενὸ «ΠερίἘρεΞὲ;ικη·,Η Ο σθίυ̃ρἐι κμΐοχος των υψηλών αρα­ φθἀσε ν»= ΟΠ τών, μπορεί να και απολυτη παντογνωσία, ελέγχεται μια σἶἔ εν προκειμένω από τα σωφροσύνηξςιογἶἔῖιἐ Ξνἶντἔωπο Πλωἰίνο και από το ίδιο το νόημα ' μωποε τε ικα ε' · με ιιιτεΙΙεοτιιε Ηιτιιυε και όχι ἰιιῖίηἰιυε. Οι αρετές είναι Ζεαειἕἕἐῖι̃ἶἐ Ο

4

ι

Ἡ

·

ι

­

.

87

να μορφοποιούν το σκοπό της ηθικής τελείωσης, και πλαστουργούν αότόν 'ισ σκόπό λσιιόόιηικα αναλογα με ιιι̃ν κόσμική σικόνόμια και καπό) από 'ιό απόκλεισιικό πόσνόμιό 'ιιι̃ἐ αλεμθεόιαἐ­ Αυτή ιι̃ μικρό αναόιπλωσιι̃ ισα Πλιόπινσμ μασ επιιόόπει να σόνπαλθσόμε με ιιι̃ Υνὡ· μιι̃ “ισα Ψ­ ΗιΠιιΉσΓἰόΙ”ι539› ότι σε σλέσιι̃ με ιη «σπείρα αμειόλσπία τησ Στοάς» το Πλωτίνος εν προκειμένω βλέπει την ανύψωση του ανθρώ­ πσό μέσ α από ισ καιόππμσ ιιι̃ε αἔισλσμκἠι; ισαθιι̃λεμθεόιαἐι ιι̃ όπόια και τελεσιουργεί την οντική του δομή· και αυτό σε σχέση με τη Στοα σημαίνει βεβαίως πρόοδο. .

γ) Ο «σπουδαίος» ως αρχἐτυπο του Ιιοτπο ετοίομε.

ενέργεια η ηθῃἶή έχει νόημοζπρωταίἶχικἀ ως πνευματικό βίωμα και Ήἶυι αν φιλοσοφίας της θεμέἶαα̨ Έα Ἐδιος Ο της νοωἶηςα θα κλονιζε επιχειρουσε να κωδικοπριησει τηναηθικη η να σχεδιασει μεανομους και επιτααγες μια πολιτεια. Αν το επραττε, θα οδηγουσε ο ιδιος το

Οι φυσικές αρετές και κατ“ επέκταση οι αρετές της πολιτικής κοι­ είναι ελλιπείς. Η δύσκολη νότητας χωρίς τη διαλεκτική και τη σοφία παυυία του αυθυὡπαυ πυαα την αυυαυ ααα υυαυ αναγωγής ατα αγαθα αρετἠε_ μπορεί να ολοκληρωθεί μόνο μέσω της σοφίας, της μείζονος Η σοφία τελειοποιεί τα ήθη, που δηλώνονται με τις φυσικές αρετές. Μόνες τους οι φυσικές αρετές χωρίς τη σοφία δεν μπορούν να οδηγή­ ηθικού σουν τον ανθρωπο στη μείζονα ηθική ζωή, στην τελείωση του η ατέ­ ποιού της πολιτείας, γιατί στη λειτουργία τους υπαρχει παντα Πλωτί­ λεια, την οποία ο ιδεαλισμός της φιλοσοφικής ιδιοτυπίας του Οι φυσικές αρετές νου αντιμετωπίζει στο επίπεδο της διαλεκτικής.υαυί με τη αυαυαειου είναι υ πυυβαθυίδυυ της αυφίαυ ή πυυβαλλυυυ σχέση μαζί Ο προσδιορισμός τους από τη σοφία και η διαλεκτική τους στοιχείου. δομικού της προϋποθέτει αναγκαία την ύπαρξη ενός κοινού Γιατί αν με τις φυσικές αρετές ανοίγεται ο δρόμος προς την ηθική επίπεδο, δεν υψώνεται όμως η τελείωση του ανθρώπου σε πολιτικό πυακακυ ααα αακυαυ­ Για τυυα ψυχή στα .Ενα και αγαθα μόνο με την υ ψυχή χυειααυται τη αγαθα ατυ υδυγυυν που ακυαίυυα αυαβαθυυυα είναι εκείνο που συνέχει νοητική εποπτεία. Το κοινό δομικό στοιχείο . . . . . . ο ο­ ολη την κοσμικη πραγματικοτητα, ειναι ο ενας Νους, ο Λογος, έ­ ποίος παρότι βρίσκεται στο «εκείθεν» συνυπαρχει «στις λογικές ξεια ως ιδιαιτευότηταυεευ

88

Η σοφία εντοπίζεται στην αρετή της φρόνησηςαστη «μεγίστη ἀρε­ όλων των αρετών5®, τή» κατα τον Ηρακλειτσω, στην περιληπτική πολιτικής κοινό­ της τελείωση οι οποίες συλλειτουργούν στην ηθική που διαμορ­ τητας. Στη φρόνηση υπάρχουν οι όροι της διαλεκτικής Από αρετών. των φυσικών φώνουν τη σοφία, την τροφοδότρια όλων εκεί­ αρχή την ως Νου στο συστηματική έποψα α σοφία αναφέρεται δεδομένα· οι επί μέ­ νη, στην οποία συναιρούνται όλα τα οντολογικα ρεεε ττολτττκέε ή φυσικές αρετές ανήκουν στη φύση. ως Την η φρόνηση εκφραζει περιέχουσα όλες τις οντικές ετερότητες· τέλος την ενδοκοσμική πραγ­ τη λογική πορεία της ψυχής για αναβαση από ματικότητα στην υπερβατική αλήθεια. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο μορφοποιεί ο Πλωτί­ νος την ηθική του διδασκαλία. Αφού κατέληξε στη διαπίστωση ότι

θα κατέληγε κατω απο την ελξη του Ρπεαρβατικου σε μηαπραγμοξτωσιμα σχήματα, με δεδομένη ισἔυρη δυναμη του υλικου Ρτοιχειου στον άνθρωποι ἡ θα μπορού­

ἶυστημα του σε αυωςαναιβεσπ γιατι την

σε Ο λογος τοιἶ να παρασυρθξἶ από μια συμβατικἠ ηθική νομολοἶίία· που Ἐσως κατεληγε στην αἶτἶιθειοἶ και την ἕιδἴαφοριω Ο Πλαἶτινος και προχωρἶι̃σε διαφυλαξἶ τη σκεψη του απο εἶόα Έετοιο διπλο κινἦυνο στο συγκερασμα υπερβατικου και ενδοκοσμικου, Νου και ανθρωπι­

ψυχηίἔ Ονῖολἶηιας και Ηθψηςι και προσπάθησε να σπουδάσει τη φυσικη,” ηθικη, πραγματικοτητα, μἶ μεῖαφυσικὲἔ κατηγορως· Σω ίελαισια (ἶυτης τηςδιασκεπτῃἶης ομως Ο Πλωωἰος μας παρου­ Ο σιαζἔει ενα αρχἶωπο τοιἶ Ιι̃οτῃο θτ,ΙΠω8° τον (ἶπουδαιο α̨νθρωπο: οποιος ενσαρκωνει τη γνησια ηθικη. Ο σπουδαιος αποβλεπει με καθε του ενέργεια στη θεωρία, πίσω από καθε του πραζη προυπαρχει η την «ενότητα» και την «ησυ­ θἦωθητικη σκεψιιι Ο λόγισμόἐ/κατέχει ι Μ ω Ω εσωτε ρ ικό γ εγονό και ό χι ω εζωτεςρ ικ η' επιφ ασ η 5". χ α» στη νοηση° στην εσωτε­ Αποβλεπει οχι στην αισθησιακη γνωση° αλλα ρικη εποπτεια. Φθανει στην αυτογνωσία μεσω του πνευματοςαενω γινεται ο ιδιος πνευμα. Στην πνευματική αυτη αναβαση δεν νοει τον

νης·

ι

4

ι

·

τ

89

ποοο την εναονεια τυο «πίστης», δηλαδή της εσωτερικής βεβαιότητας του σε αν­ του λο ου55Ζ. Μόνο ο σπουδαίος γνωρίζει τον προορισμό Τίθοοηγυε το «φαύλο», ο οποιος πορεύεται μέσα στο σὐμπανι χωρίς σπουδαίος όμως γνωρίζει την να γνωρἰἔετ που ανήκει” Ο αγαθὀο γνωρίζει πάντα που τον οδηγεί κοτυυθυνοή του εκ των προτέρων,και

εαυτόντου απλά ως άνθρωπο, αλλά ως κάτι το διαφορετικό, με συναρ­ παγμενο Το κολλίτοοο Τμήμα ιηα ψυχης του προα τα ανωι προκετμὲ· νου να διαφυλάξει ό,τι γνώρισε με τη νόησηαε, Εξακολουθεί όμως στην κατασταση αυτή να διατηρεί την οντολογική του αυτάρκεια και αυτονομία και ο,τι η νόησή του νοεί, είναι πραγματι σνο". Γίνε­ ται ο ιοιοο ο νομος και η ηιθτκη ταξη­ Οι πράξεις του κοσμούνται

'

90

και ελπίζει σε μια θεία ζωήαι. 'Εχει συνειδητοποιήσει ότι

πραγματικότητα υπάρχουν δύο επίπεδα ζωής· ένα για τους οπουοαιους και ένα για τη μάζα. Ο τρόπος ζωής του χαρακτη­ ενώ οι καθημε· ρίζεται από τη συνεχή επιδίωξη του υπερτατου αγαθού, ρινοι ανθρωποι ή κατορθώνουν να πραγματώσουν κάποιες αξίες ή, οι πολλοι, ο «φαύλος όχλος», εξυπηρετούν τις ανάγκες των ευνενὡνιιι Το υυιοῖοκοαιικὀ ιεεοεεςει και τι λογική προτεραιοτή­ τα της αττικης φιλοσοφίας παίξουν εμφανώς πρωταγωνιστικό ρόλο τη μετα­ στον καθορισμό της πλωτινικής ηθικής, που εχει δύο όψειο­ εντάσσεται υοικἠ και τη βιωματική. Στο επίπεδο της μεταφυσικής βιώνει την αρετή συνειδηοτακα” στο ιο) σοφός και σπουδαίος που βιώματος ο όχλος ο φορτισμενος με και του της εμττειριας επίπεδο ολο το κακο και τα αντιοετα της αρετής. Ανάμεσα ομωἐ στα δύο ανήκει αντιθετικά άκρα υπάρχει και ένα τρίτο επίπεδο, στο οποίο οποιοο κοτοοθὡνει μέσα στη ουναφεια της ψυχής με τον ολικό κόσμο πλήρη να κερδιζει την ύπαρξή του, χωρίς να βρίσκεται εξω από την ἡ την υπίκυιοη τυο μείζονοο αρετής, αφού στην ηθική του Η επίδρα­ σκοποθεσία έχει θέσει την επιτελεση ορισμένων αξιών556. και ρτ σταλι­ ση των στωϊκών και επικουρείων είναι ποοοανηἐ­ Όποτε όσα κατέχει ένας ‹‹ο σοφών· κοί ο Πλωτίνος δεχεται δύο τύπους κατ ομωο είναι τα αντιθετα», ο αλλος υνυ άζονται φυσικά αγαθά σο­ ο ότι επικούρειοι οι οι οιιιο ευδαιμονεςιο. Πιστεύει επίσης, όπως φος και μέσα στον «ταύρο του Φαλάριδος» αισθάνεται Θυδαίμωνι γιατι υπερβαίνει τον πόνο με τη συνεχή θεαση του αγαθου55ε. τμή μα τηἐ Ο σπουδαίος ενεργεί προτάσσοντας το πλεον αξιόλογο Ο δαίμων δαίμονα­ του το οτην τελειοποίησή ψυχήο του με ουνεργο ποδη· βαθμιαία στη είναι το ίδιο το πνεύμα, το οποίο συνεργεί ελλογα ονον­ οφοο οχἠθοιοο, της κοουο άνω τον πυοο έτ ση του σπουδαίου του «θόρυβο» ἶςαίια απο την ώρα της γέννησής του ζει μέσα στο ενδσκοσμικού. Η ροπή καιη κίνηση όμως γιαιτην αναβαοη προϋπαρ·

ιατιηχναειίτδιοκοσμική

με ωραιότητααο” Θα ηταν λάθος να εντάξουμε το σπουδαίο του Πλωτίνου στη στενο­ χωοια ιοο οοιιβατικρὑ ατόμου και στην κρατούσα σήμερα αντίληψη για το σοφο και το σπουδαίο. Η σύλληψη του Πλωτίνου εν προκειμένω ειναι αυστηρά ιδεαλιστική, φορτισμένη με τη δυναμική ενός παγκο­ σμιου εγω. της παγκόσμιας ψυχης, που συμπιπτει με την υπόσταση του Νου. Ο σπουδαίος του Πλωτίνου ανήκει στον κόσμο των ιδεών. Στο εγώ του σπουδαίου ο Πλωτίνος μορφοποιεί παραστατικά την αυλότητα του Λόγου, ώστε να μπορεί να αντιτάξει στους Γ νωστικούς της εποχής του τον ισχυρισμό ότι παρά τις ατέλειες του 0 παρών κοσμος δεν ειναι κακός. αφού χωρίς να είναιοίδιος ονοητός κόσμος, αποτελεί εικόνα εκείνου. Και οπωσδήποτε μια εικόνα του νοητού κοσμου ποοιοοοτοοο ωραια απο αυτόν τον κόσμοι δεν Υίνεται να συλλαβει ο ανθρώπινος νοι›ο5=ι9_ Ο σπουδαίος ακροάται τη μυστική φωνη τηἐ θρτυ̃ριτας ωἐ διαβεβαίωση της θείας καταγωγής του και ομολογεί: «Με δημιούργησε ο Θεός και σ” Εκειτνον

λειοτητάν μου σε οχέοη με τα αλ/ια όντα­ Ειμαι ικανόῶ επαρκηἐ ιἶαι αυτορκηοι αφού α/ια υπάρχουν μέσα μου· φυτά, ζώα, όλα τα οντα και το πλήθος των θεών και των δαιμόνων, οι αγαθές ψυχές και οι άνθρωποι που γίνονται ευδαιμονες με την αρετήτι̃ο». Το βλέμμα τοο οποοοαιοο ειναι σταθερα στραμμένο στο εσωτερτκο ιοοι βιώνειηοοχα την πληρότητα τηἑ θεωρίας και προσεγγίζει ενορα­ τικα το μυστικό κόσμο των ιδεών, όπου είναι άγνωστες οι κοσμικές ανιιφαοειἦ= ιἦαι η Ύαληνη έχει ανττκαταοτησει κάθε αντινομία και αντιφατικοτητα. Η ψυχή του εχει ταυτιστεί με το πνεύμα, γεγονός ποο του χαοιοει τη βεβαιότητα τηα ύπαρἔηι; του και τον εμπλουτίζει με αποθέμετα σιωπήοαι. Αυτή η εσωτερική βεβαιότητα και ησυχία, αποτέλεσμα της θεωρίας, αξιώνει αυστηρή πειθαρχία σκέψης. Ηησυ­ χιο τιιο οεωοιαα και η βαθύτερη Υνὡση του θεωμενου είναι ανάλογη

κ

Δ

ι

9Ι

χει στην ψυχή του σπουδαίου, πριν εκδηλωθεί η ενέργεια του λόγου. Ο δαίμων όμως δεν επιτυγχάνει πάντα να συντελέσει στη μεταμόρφω­ ση τηςδπράξης σε τέλεια και ηθική. Η αιτία βρίσκεται στην ‹‹προαιρε­ ση», στο ‹‹αυτεξούσιο»559, στην αρχή της ελευθερίας, ως κύριο γνὼ­ ρισμα της υπαρκτικής ουσίας του ανθρώπου56®. Η βοήθεια του δαί­ μονα δεν επιβάλλεται στην ψυχή, αλλά η ψυχή του σπουδαίου ανακα­ λύπτει και αποκαλύπτει η ίδια μόνη της το δαίμονα, του οποίου δέχεται τους κραδασμούς, προκειμένου να βρει διέξοδο από το περα­ τωτικό και να απλωθεί στην άπειρη διάσταση του κύκλου της γνώσης. Ηπροαιρεση ποικίλλει, γιατί είναιη έκφραση της χρονικότητας των όντων σε αντιδιαστολή με την αϊδιότητα του 'Οντος561. Ο σπουδαίος και σοφός, σε αντίθεση με τον καθημερινό άνθρωπο που επιθυμεί να είναιόμορφος, πλούσιος και εξουσιαστής των άλλων, να κατέχει δηλαδή εξωτερικά αγαθά, προσπαθεί να μειώσει αυτά τα πλεονεκτήματα, σε περίπτωση που τα κατέχει, με την αμέλεια και την αποποίηση κάθε αξιώματος562, τονίζοντας έτσι την ελευθε­ ρία και ανεξαρτησία του από τις κοινότυπες επιθυμίες και υπογραμμί­ ζοντας την ιδιαιτερότητά του. Η εσωτερική του γαλήνη και ευδαιμο­ νία που κατάκτησε με το πνεύμα και όχι με τα εξωτερικά αγαθά είναι ανώτερη από τις καθημερινές δυστυχίες, που μπορούν να του συμβούν, όπως· να χάσει το παιδί του, την περιουσία του, να εκπέσει από την εξουσία ή να καταστραφεί η πατρίδα του, να συλληφθεί αιχμάλωτος πολέμου ή να μείνει άταφος. Ακομη και ο θάνατος είναι για το σπουδαίο προτιμότερος από τη ζωή με το υλικό σώμα563­ Ο σπουδαίος είναι «παντελώς άφοβος, διαφορετικά δεν κατέχει τέλεια τηναρετή, αλλά βρίσκεται στη μέση του δρόμου››56'®. Η αξία της ζωής του σπουδαίου δεν μπορεί να μετρηθεί με τις εξωτερικές δραστη­ ριότητες και τα μέτρα της ευδαιμονίας όπως τα αντιλαμβάνονται οι πολλοί, γιατί ο σκοπός της βούλησης του αποβλέπει «είς τὸ εἴσω» και όχι «εἰς τὰ ἔξω››565. Έτσι παραμένει πάντα σε όλες τις αντιξοό­ τητες ήπιος, πράος, ήσυχος και ευδιάθετος566. Αν δεχθούμε ότι το ιδανικό του σοφού και σπουδαίου σημαίνει μαζί με την ηθική τελειότητα και τη λύτρωση του ανθρώπου, το πρό­ βλημα της ηθικής όμως ενταγμένο μέσα στην κοσμική τάξη δεν αντι­ μετωπίζεται ολοκληρωτικά από τον Πλωτίνο στην πραγματική του 92

4

ι

δυναμική, με δεδομένο το γεγονός της φυσικής αδυναμίας πολλων να δψωθουν α° αυτό το νοητικό επίπεδο. Η γνωσιολογικη δυνατοτη δεν οδηγει παντα τον ηθικό αγώνα του ανθρωπου στη νικηι ι̃ἐἔὺ από

οντολογικ

αδυναμίαεειν και η υυπη προς τηλ

ληση της αδυναμίας είναι συχνότερη στον άνθρωπο απθ τη βθυ ηση της δύναμης· Και η ηθικη έχει νόημα και ο ηθικοἐ λογοθ αξια μονο διαλεκτική εμπλοκή του ανθρώπου μεταξυ γνωσιολογικουλκαι οντολονικοδ Ο ανθρωπος, ο κάθε ανθρωπος, αποτελει μιοἑονττἰ οη̨­ κή μοναδικό­τητα που δικαιολογεί τις δικες της μοναδικες ηλί δες. Τη δύναμη εκείνη, το κακό, η οποία παραλύει το ἔη 0 τω ανθρώπων για την αρετή, μπορεί να την αναγνώρισε ον Πλωτίνος στην ύλη, την αφησε όμως στην ασάφεια, και τη λειτουργια τηἐ στην αοριστία, νι° αυτό και οι ερμηνευτές του έργου του οδηγήθηκαν σε ποικιλία ερμηνευτικὡν υποθέσεωνειε­

δ)

Η ευδαιμονία ­

,

ανθρώπου

σὉν_

Η ευδαιμονία ώἐ κυρίαρχη αναἔητηση στη ζωη,τοΑ , όση δέθηκε στους Έλληνες αδιασπασταβε την ηθι̃κη­ ἶίο ῖλσφ όμως ανήκει σε εκείνα τα υπαρἔιακα ςητηνατα που Ο (ἶρσ μ ατικἀ δεν μπορεί να υποταχθεί και περύίωθηθελ σε ανσἶηρα χἕὲιοτικἠ οροθέσια. Η οντολογική αυτάρκεια τουνκαθε ανθρτἕαεἶιὲι̃της διαφοροποίηση τον, η ορισμένη σννερνἶα ,τον στο _ρ απόφαση κοκ στην πολιτική κοινότηται η θεακη αρνητική του να συμφιλιώσει την πράξη του με τη ρυθμο της φννης καζτνῖσωπική τη βούλησή του στην αίυανη αρμονια τηἦσννισῖονν τηνδ ροὑν στην του εκλογή και κάρπωση εκείνων Των' στόχων που τον 0 ηἶ ευδαιμονία. Κάθε προσπαθεια Ορισμου Τηἐ ενδϋὲμονιαθ πεἕιἔθι̃ῖτικής μενη σε μονομερη σχήματα ῖηἐ β}ΟλΟγικης,αισ ησιακηςἐο ή κοινωνικης ηθικής­ είναι ελλιπηἐι Ύιαη δπιαευιἔειντοό . νεια της ευδαιμονίαἐ με την προσωπικη ελενθεω̨α ειναιἶ δώρο δινει αυτην την πολυμερή διαστααη­δ Η ενδαίμονηξ δεν ῖνἕῖά που κληροδοτεί στον άνθρωπο η φυση με τη γεννηση Τοντ 93

κατάκτηση του ίδιου, είναι έκφραση της ψυχικής του διαθεσης και του προσανατολισμού των πραξεων του569. Η ίδια η λέξη ευδαιμο­ νία ετυμολογούμενη από το εῦ και δαιμων δηλώνει την κατασταση εκείνου του ανθρώπου που έχει σύμφωνα με την πλατωνική ερμηνεία σύνοικο ένα θείο και εύμορφο δαίμοναῇο. Ο πρώτος έλληνας που επεσήμανε την αλήθεια του ιδιόμορφου του ανθρώπου υπήρξε ο Ηρακλειτος με τη βαρυσήμαντη φραση του «ἦθος ἀνθρώπῳ δαιμων››5". Ο μεγαλος εφέσιος στοχαστής προσεγ­ γίζει την ευδαιμονία με αποφατικό τρόπο κανοντας μια υπαινικτική αναφορα· είπε,ότι «η ευτυχία του ανθρώπου δεν γίνεται να στηρίζεται στις σωματικές επιθυμιες, γιατί τότε και τα βόδια θα τα ονομάζαμε ευτυχισμένα, όταν τρώνε τους καρπούς τους››"2. Ο μιλήσιος Θαλής θεωρούσεευδαίμονα τονυγιή,πλούσιο σε ψυχικα αγαθα καιεκπαιδευ­ μένο πνευματικα5", και ο ατομικός Δημόκριτος που επικέντρωσε την ηθική του στην «εὐεστώ» και την «εύθυμίη» πίστευε την ψυχή ως ενδιαίτημα του δαίμονος5" και αναζητούσε την ευδαιμονία στη διαθεση και το φρόνημα του ανθρώπου5". Ο Πλατων αναχωρώντας από τις αρετές της δικαιοσύνης, ανδρείας και οσιότητας ονομαζει το σώφρονα που κατέχει το αγαθό μακαριο και ευδαίμονα και τις πραξεις του καλές σε αντιδιαστολή με τον «κακώς πράττοντα» που τον ονομαζει «ἄθλιον››576. Εντοπίζει την ευδαιμονία στην παιδεία και δικαιοσύνη και ταυτίζει τον «καλόν και αγαθόν» με τον «ευδαιμο­ να››5". Προσδιορίζοντας την αρετή ως «ὑγιεια, κάλλος καὶ εύεξία ΨοΖη̃€»578 και θεεοοώνταἐ τον εναρετο ευδαίμονα θέτει ο Πλαΐων έμμεσα Τα Υνωοίσματα του εύδαίμονος και συλλαμβανει το νόημα και το μήνυμα της ευδαιμονίας ως πνευματικό κατόρθωμα που συνα­ πτεται προς την πραξη της αγωγής και τη σημασία της για την ψυχική μόρφωση και βελτίωση του ανθρώπου. ΟΑριστοτέλης αφού επισημαί­ νει ότι οι πολλοί ανθρωποι ταυτίζουν την ηδονή579, την ευφυΐα και ευπραγία με την ευδαιμονία και εγείρουν αμφισβητήσεις για τον προσ­ διορισμό της ουσίας της58®, ορίζει την ευδαιμονία ως μέρος της σύ­ νολης αρετής και ενέργειας του ανθρώπου σύμφωνα με τη φρόνησηδμ και το αγαθό58Ζ, και την θεωρεί ως τον τελικό στόχο της ανθρώπινης δρασης583. Ότι η φρόνηση οδηγεί στην ευδαιμονία πι­ στεύουν οι στωϊκοί και ο Επίκουρος584 και την ορίζουν ως το «τέ­ _

94

λος» της πρακτικής δραστηριότητας585. Το πρόβλημα της ευδαιμονίας πραγματεύεταιοΠλωτίνος στις συγ­ γραφές του «Περίεύδαιμονίας» Ω, 4) και «Περί του̃ εἰ τὸ εύδαιμονεϊν έπίδοσιν τῷ χρόνῳ λαμβάνει» (Ι, 5). Στη μικρή του συγγραφή στη δόση του βίου του «Περί του̃ πρώτου ἀγαθοῦ καὶ τῶν αλλων αγαθών» (Ι, 7), της οποίας ο τίτλος από το ίδιο του το χέρι ήταν «Περίεὺδαιμο­ νι'ας››586, ο Πλωτίνοἐ επανεολεται έμμεσα στο θεμα τησ εοοαιμονίαἐ και εξαίρει τη φυσική ενέργεια της ζωής και το ρόλο της νόησης. Λαμβανοντας αφορμή ο Πλωτίνος από τον Αριστοτέλη ξεκιναει την «Περί εύδαιμονίας» συγγραφή του με το ερώτημα, αν το «ευ ζη̃ν καὶ τὸ εύδαιμονεϊν››587 σημαίνοον Το ίδιο και Το αυτα καὶ αν θα μπορούσε να ισχύσει το ίδιο και για τα ζώα. Βέβαια ο Αριστοτέλης στα 3Ηθικα Νικομαχεια δεν παραμένει μόνο στην «εύζωΐα», αλλα την ευδαιμονία συνδέει με την «εύπραξία››588 σε επίπεδο ηθικής, προκειμένου να προχωρήσει στις πραξεις της αρετής, να τις χαρακτη­ ρίσει ως «ἡδείας» και να προσδιορίσει την ευδαιμονία ως καθαρα ανθρώπινη κατασταση που προκαλεί η ορισμένη συμπεριφορα του «φιλοδίκαιου», «φιλάρετου» και «φιλόκαλου» ανθρώπου. Ο Αριστο­ τέλης παρουσιαζει μια από τις πλέον έξοχες περιγραφές της αρετής, για να φορέσει στον εναρετο ως «αθλον ἀρετῆς» τον «αριστον, καλλι­ στον καὶ η̃διστον» στέφανο του τέλους, την ευδαιμονία58®. Ο Πλωτί­ νος με βαση λοιπόν την αριστοτελική σύνδεση ευζωΐας και ευδαιμο­ νίας καιπαραλείποντας την ευπραγίαπροχωρείστη δική του θεώρηση της ευδαιμονίας. Έτσι δημιουργεί ευθύς εξαρχής έναν ευρύτερο χώρο της ζωής που εκτείνεται πέρα από τον ανθρωπο στα φυτα, τα ζώα και τη ζωή των θεών. Αν υπαρχει ένας και μοναδικός ορισμός, ότι δηλαδή ευδαιμονία είναι η ευζωία, τότε ο ορισμός είναι πλατύς και δεν εμποδίζει να δεχθούμε ότι όλα τα όντα, αν κατέχουν το εύ ζῆν και ζουν ανεμπόδιστα σύμφωνα με τη δική τους φύση και εκπληρώ­ νουν το σκοπό της ζωής τους, είτε ως εσωτερική διαθεση είτε ως φυσική κατασταση, είναι ευδαίμονα5®®. Εφόσον π.χ. τα ωδικα πτη­ να είναι ευτυχισμένα με το τραγούδι τους και ζουν όπως επιθυμούν, και τα φυτα μπορούν και εκπληρώνουν μέχρι την καρποφορία το σκοπό της ζωής τους, τότε είναι ατοπο να αρνηθούμε τηνευζωῖα στα αλλα όντα έξω από τον ανθρωπο59®. Στο συλλογισμό του αυτό 95

Πλωτίνο πο εύεται στο δ ό οτ α ιστοτελικ” εντελέ εια κ ς ρ Ο μ ης ρ ης χ ς αι ο τρόπος με τον οποίο συλλαμβάνει την έννοια της ζωής εμπερικλείει τόσο το αριστοτελικό «τὸ ὲν ὰ ”ν κοινὸν είναι αίνεται κ ' μ 7 ρ ζη φ αι τοῖς φυτοῖς, ζητείται δὲ τὸ ἴδιον››592 όσο και τον εντελεχειακό προσ­ διορισμό της ευζωΐας με βάση το συντελούμενο έργο, σύμφωνα με το «ἐν τῷ ἔργῳ δοκεῖ τάγαθὸν εἶναι καί τὸ εύ››593. Τα φυτά όμως στερούνται της αίσθησης, η οποία με την παρουσία της δηλώνει και την ύπαρξη συνείδησης και προϋποτίθεται για την ευδαιμονία. Γιατί η ευζωία δεν είναι αποτέλεσμα της ηδονής, αλλά της γνώσης ότι η ηδονή είναι αγαθό59ί®. Μόνη της η ηδονή χωρίς το λόγο και .το νου, χωρίς τη δύναμη της κρίσης, δεν σημαίνει και ευζωῖα. Αν κατανοήσουμε ως αίσθηση τη συνειδητοποίηση του πά­ θους, τότε το ίδιο το πάθος θα πρέπει να αποτελεί αγαθό είτε υπάρχει είτε απουσιάζει η αίσθηση, όπως συμβαίνει στα όντα της άλογης φύσης, τα οποία λειτουργούν σύμφωνα με την ουσία τους χωρίς να αντιλαμβάνονται ή να γνωρίζουν τις ενέργειές τους595. Με τις έν­ νοιες της αίσθησης και του πάθους ο Πλωτίνος βρίσκεται στους χώ­ ρους της ψυχολογίας5%, όπου η αίσθηση κατανοείται ως πάθος, διό­ τι προκαλείται στα αισθητήρια όργανα μέσω εξωτερικών παραγόν­ των χωρίς την ενεργό συνδρομή του υποκειμένου, το οποίο στη συνέ­ χεια υποβάλλει στον έλεγχο της πνευματικής γνώσης το υλικό της αισθητηριακής γνώσης". Το ερώτημα που προκύπτει για τον Πλω­ Τίνο είναι. αν ο κάτοχος της γνώσης είναι και ευδαίμων. Μπορούμε π.χ. να θεωρήσουμε ευδαίμονα τον κοιμωμένο άνθρωπο; Αν ναι, τότε πρέπει να δεχθούμε ότι η ευδαιμονία του στην προκείμενη κατάσταση είναι ασύνειδη. Τό ίδιο συμβαίνει, όταν κάποιος κατέχει τα προνόμια της υγείας, ομορφιάς και σοφίας και δεν το έχει συνειδη­ τοποιήσει. Τα αγαθά όμως αυτά υπάρχουνσ' αυτόν ως αγαθά. Ιδιαίτε­ ρα δε για τη σοφία, όπου είναι ανάγκη να υπάρχουν παρούσες η αίσθηση και η συνείδηση ως προϋποθέσεις της ευδαιμονίας, το πρό­ βλημα χρειάζεται απάντηση. Και η απάντηση του Πλωτίνου είναι ότι ο σοφός και κοιμωμένος μπορεί να είναι ευδαίμων, γιατί «εαν η επιτέλεση της σοφίας βασίζεται σε κάποια ουσία, πολύ περισσότερο στην ίδια την ουσία, και εάν αυτή η ουσία δεν έχει χαθείστον κοιμώμε­ νο ή σε εκείνον που δεν συνειδητοποιεί το εγώ του, και εάν η ίδια ο

96

η ενέργεια της ουσίας είναι παρούσα στον ύπνο ως άυπνη ενέργεια, ί τ . τ ι , Ι τοτε ο σπουδαίος, εφοσον ειναι πραγματι σπουδαιος, συνεχιζει τη

δράση του και στην κατάσταση του ύπνου››598. Ο Πλωτίνος επεξη­ τ . . τ γει στη συνεχεια το συλλογισμό. του με τηνπαρασταση της μεταφορας ενός κατόπτρου. Η πραγματικότητα ενός αντικειμένου είναι γεγονός ανεξάρτητο από την παράσταση του ειδώλου του σ” ένα κάτοπτρο. Αποφασιστική είναι η ύπαρξη του αντικειμένου· είδωλό του σε κάτοπ­ τρο μπορούμε οποτεδήποτε να έχουμε. Έτσι και στην ψυχή, όπου εικονίζονται τα είδωλα της διάνοιας, προηγείται η γνώση ως απαραί­ τητη για τη δράση του πνεύματος5®9. Η δράση του νου είναι πάντοτε ενεργός, γιατί ο νους είναι η γνησιότητα της ουσίας μας σύμφωνα με το παρμενίδειο «τὸ αύτὸ τὸ νοεῖν καὶ εἴναι››6®®. Η αίσθηση ακο­ λουθεί μετά τη νόηση. Η νόηση είναι το υπάρχον αντικείμενο και η αίσθηση το είδωλο του κατόπτρου. Αυτό σημαίνει, ότι και όταν το σώμα βρίσκεται σε κατάσταση όπου η κοινή συνισταμένη της αρμονίας όλων των συστατικών του ελλείπει, η νόηση παραμένει. Ο λόγος εν προκειμένω περί συνειδητής και ασύνειδης γνώσης. Αν τα ζώα και τα φυτά μπορούμε να τα ονομάσουμε ευδαίμονα, γιατί πορεύονται κατά φύση παρά την έλλειψη της αίσθησης, η ευδαι­ μονία του ανθρώπου είναι μέγεθος διαφορετικό, γιατί προϋποθέτει στην πορεία προς την τελείωση το νου και την κρίση. Δυστυχείς είναι όσοι στον αγώνα της αρετής επιδεικνύουν αδυναμία. Γιατί μόνο εκείνος που ζει στην τελειότητα είναι ευδαίμωνβω. Η «τέλεια και αληθινη ζωή είναι η ζωη του πνεύματος· κάθε άλλος τρόπος ζωής , , , , , , Θ ειναι ατελης, ειναι απλα εικονα της ζωης χωρίς τελειότητα και κα α­ ρότητα››6®2. Το 'Ενα και αγαθό ενυπάρχει σ° όσους ζουν την τελειό­ τητα μέσω της θεωρίας. Αν ο άνθρωπος δεν ήταν σε θέση να κατακτή­ σει την τέλεια ζωή, τότε η ευδαιμονία θα ήταν προνόμιο μόνο των Θεώνωλ. Η αληθής ευδαιμονία δεν αποτελεί λοιπόν συνέπεια των εςωτερικών αγαθών και επιτευγμάτων, αλλά παρακολούθημα της εσωτερικής αυτάρκειας του ανθρώπου6®°®. Ο συνήθης άνθρωπος εί­ ναι εν μέρει ευδαίμων, γιατί κατέχει την ευδαιμονία δυνάμει, ενώ ο αγαθός και σπουδαίοςωί την κατέχει ενεργεία και με την πράξη του ταυτίζεται πλήρως μαζί της6®6. Η συνάρτηση της ευδαιμονίας με την ενεργό δράση πηγάζει από την πλατωνική αντίληψη ότι τα 7

97

αγαθα του πλούτου, της υγείας, της ομορφιάς, της σωματικής ρωμης και της κοινωνικης αναγνώρισης, τα οποία οδηγούν στην ευτυχίαα", γίνονται αγαθά, εφόσον ο άνθρωπος όχι μόνο τα κατέ­ χει, αλλά με τις ενέργειες του τα ενεργοποιεί και τα χρησιμοποιεί ορθάαη. Στην ενεργοποίηση αυτή για ορθή χρήση σύμβουλος είναι ησοφία,η οποία είναιη μόνη που «παντού δημιουργείευτυχείς ανθρω­ πους››6®9. Η ευδαιμονία δεν είναι έννοια στατική αλλά δυναμική και ενεργητική και το λειτουργικό της νόημα εντοπίζεται στη δημιουργία. Αυτό σημαίνειότιη ευδαιμονία ως βιωματικόγεγονός του εσωτερικού πνευματικού αγώνα του ανθρώπου απορρέει από τη διπολική ολοκλή­ ρωση του δυνάμει και ενεργεία. 'Ο,τι ορίζει το περιεχόμενο της ευδαι­ μονίας ως γνήσιας παρουσίας δεν είναι η στατικότητα και η απλή κατοχή που οδηγεί στην απραζία, αλλά η συνεχής αςιολογική πορεία που ως οδοδείχτη έχει το τελος της τέλειας ζωής. Η πραγμάτωση του νοήματος της ευδαιμονίας είναι τρόπος διαθετ σηο σε ένα οτσρκέσ παρον ονερνητικηο ζιωηοεια Η σύγκριση τησ πος ρουσας και ιιαρελθουσας ευδαιμονίας ειναι ατοπη, γιαιιη ευδαιμονία είναι πάντα ‹‹συμβεβηκός››6μ. Η δυνατότητα της λογικής και ενερ­ γητικής πρόσβασης του ανθρώπου στο χώρο του ύιιιιστου αγαθού δίνει στην ευδαιμονία άμεσο και ζωτικό χαρακτήρα. Γιατί το ύψιστο αγαθό έχει την εδρα του στο ανωτερο τμήμα της ψυχής τορ ανθρώπουτν, ακόμη και σ”εκείνους που μένοντας προσηλωμένοι στις χρονικές διακυμάνσεις των εξωτερικών συμβάντων εχουν απω­ λεσει την ταυτότητα του εγώ τους και δεν γνωρίζουντμ ότι ο Θεός ζει μεσα τους. Ο Θεός υπαρχει μέσα στον άνθρωπο ως αιώνιος ελκτι­ κός πόλος, αρκεί ο άνθρωπος να τον αναζητήσει εντός του, να τον ανακαλύψει και να κατευθύνει προς Εκείνον τη γνωστική του ορμή. Η άρνηση τησ ττοτρορστοισ τοο Θεού στον άνθρωπο σημαινει άρνηση τηο ίδιοιο τησ ρηοιρκττκοτητοσ του σνθρὡποοειλι Εφόσον ο Πχωτί_ νος πιστεύει ότιη ευδαιμονία είναι δυνατή μόνο στη σύγχρονη παρου­ σία του δυνάμει και του ενεργεία και εφόσονη οντολογική­και γνωσιο­ χονικη τοιιη οτοτὡν των δύο καταστάσεων ειναι σ άνθσωτισσ πσιι έχει διανύσει ισ δρσιισ .ιιισ ιιιρειιισ και έχει κιιιθιιιρθειειιι σονἀνετσι

ότι στην ηθική του Πλωτίνου διασταυρωνεταιη οντολογία και η γνω­ σιολογία με την ανθρωπολογίαατ. Η ηθική των Εννεάδων οικοδο­ 98

μείίαί επανω οίο δεδομενο 'ίίι̃ο μείαοοοίκήο­ 'οπως ὀμωε0Πλωτίν0ς δεν αγνοεί τη μεταφυσικηι την υπεοβατικη ὲίῦεοη καί δονατοίηία τον σπουδαίου ανθοὡποο νία βίωοη τον ανα· οίοο αγαθοὐωτι Τοο Ενοοι είοί δεν αγνοεί καί την αδοναμία ίοο κα· θημεοίνοο ανθοώποοι τον οποίο οπονομεοεί ο κοομοο ίίι̃ο ὐληα ίι̃ οονείδηοίακη πενία καί Π αοθενηο πνεομαίίκη εἔαοίοοη­ Ο ίοοποἐ με τον οποίο ποοοεννίἔεί Την εννοία ίίι̃ο εοδαίμονίαἐ ο Πλωίίνοἐ εμπεοίκλείεί Τ οο ο Την πεποίθίι̃οη οτί ο ανθοωποο καίελεί «ἐλευθεραν α̃ρχήν››ω8, και «αὐτεξούσιον» και εκ φύσεως κινείται πρσσ τσ καλσωα φσσ και την απσφαση τησ σρθηίἐ η λαθεμενησ λοητ σησ της ελεαθσρίασ τση· Η ελεύθερη επαφη τον ανθοὡπον με τα οντα τησ κοομίκηο ποανμαίίκοίηίαο Τον οπολοεώνεί οε δίαλεκίίκη ανίί· ααοαίαξη μαζί ίοοο καί δίι̃μίοοογεί Το πεοίελομενο μίαο ανανκηἐ οποθεοη καθαρα ανθοὼπίνη _ να οονοφανεί την ποαἔη τον οε σχεση με την αυτοτέλεια των άλλων όντων. Η ελευθερία του προ­ σκρούει στην ποικιλία των μερικοτήτων του σύμπαντος, η επιθυμία ὀμωε να μη σνντοιβεί εεε υποκείμενο από τις εφορμήσεις των αντικει­ μενοαν Τον οδηγεί σε οονελη ανὼνα ποσο τον κοομο­ Ο ανὡναο αηίοε λειτουργεί ως εκλογή που προετοιμάζει την ενέργεια του ανθρώπου ή να πραγματοποιήσει το εγώ του με την ανύψωση του στο χώρο του θετικού, της ηθικής και του πνεύματος, ή να οδηγηθεί στη διάρρι­ Ψη “τησ νποοίαοηο Τομ, να μείαβαλεί ίοοο οκοποὐο Τίι̃ο Φύοηο τον σε σκσπτμρτητεσ› να αμανρώσεί ίσ θεϊκό τησ φύσηἐ τον με τη οοντη· οίι̃οίι̃ εκείνίι̃ο ίηε καίαοίαοίι̃οι που οίην ποανμαίίκοίίι̃ία αντί νία τρτνχτα είναι δυστυχία κατ κακσσατμσνία· Η ελευθερία είτε οίην απολυτη μορφη της είτε στη σχετική είναι

_

νρητη μόνο φα έκφραση έππρνησ πραξητ» ωσ σρνσσεία πσνρρ κατ βούλησης, ως ενεργεια του πνεύματος με αποδεικτική ενάργεια. Η αρετή αζιὡνει, η ελευθερία που οδηγεί σ” αυτή να είναι ηθική ελευθε­ ρτα· Στη γλώσσα τησ μεταφρστκησ αυτό σηματνετ να σρταετ η ίστα το ενώ τηα ως εκείνο παν πραγματτ ετνατ πνενματτκα· |Ο=ττ ανταπο­ κρίνεται στο πνεύμα είναι ελεύθερο,γιατίείναιπροϊόν συνειδησιακής εποικοδομής του προσωπικού εγω, ελεύθερη επιλογή και όχι αναγ­ καία οποδοολωση. Ο δρομος για την ευδαιμονία αναχωρεί απο την αφετηρία της ελενθερηα ρταθεσησ τον ανθρώπου ντα γνώση τησ ηθτκησ 99

ι

ταἔηἐ­ Ελεοθεοἰα χωρίς λόγο είναι αυθαιρεσία, γιατί ό,τι οριοθετεί τή οιαχοκτική τήο ανθρώπινμο πραξήο καί μείαμορφὡνεί τα φαίνομα να οο τιοοβχήιια­ια ειναι ή ουνείοηοηί Το μετρο τηο ευδαίμονίαα το δινει η γνωσιολογικη δυνατότητα του ανθρώπου να κερδίζει την ισορ­ ροπία του και την οντολογική του αυτάρκεια, και να οικονομεί την ύπαρξή τον οτιανώ οτήν ανανκή τυο ενταξηο ααα εοή μεραα παρουοίαο του στον αιώνιο ρυθμο του οντοαί ααα αλἡθείααωυ­ Απο αυτή .ία σο_ φία πηγάζει η πεποίθηση του μεταφυσικού Πλωτίνου για την επάνοδο του ανθρωπου στο εσωτερικό του· επάνοδος η οποία ολοκληρώνεται με την κάθαρση. Στο σημείο αυτό επισημαίνεται το ιδιότυπο της πλωτινικής ηθικής, ή οποια ατο χώρο τήο ήθικήο φίλοοοοίαα ανοίνεί ενα πεδίο του επίσίίί ·

τον νέο· Ο ανθοωποθ τηε ιταθαρσηε γινεται 0 κατορθωμένος άνθρωι πος που διανύει το δρόμο της αρετής και διεισδύει ενορατικά στη μυοιική λειτουργία τηο θείαο ίελείοταταοί

3. Η εντελεχεια της κάθαρσης.

Το μέτρο της ευδαιμονίας το δίνει η ενεργοποίηση του εσωτερικού δυναμικού του ανθρώπου,η δραστηριοποιήοή του οονοιδήοιακου του θυιθυυς. Η ευθυνη για την ευευιιμυνιυι η κακοευιμυνιυ ειναι υπόθεση του ίδιου του ανθρώπου. Με τον αγώνα του να υψωθείστην κατάκτηση του αγαθού γίνεται ο ίδιος ο ηνίοχος του άρματος της αγαθότηταο Κατω από το ηρισμυι αυτης της θεώρησης ο ευδαιιιων επιλέγει την αποχή του από τις εξωτερικές ενέργειες και στρέφεται εκούσια στην εσωτερική βεβαιότητα της συνείδησής του, στη διαρκή εσωτερική ειρήνη που του χαρίζει η ένωσή του με το υπερβατικό Ένα. Η δραση του ευδαίμονα δεν είναι μια διαδοχή εξωτερικών πράξεων αλλά η εντελεχειακή συνύπαρξη «αρετής και ψυχής››62Ι, που συλλαμβανε­ ται με τη διαρκή κίνηση της προς τα έσω επιστροφής, κατά την έννοια ότι το «εἴσω ἐπεστράφθαι» του σπουδαίου δηλώνει τη συνεχή ”

ΙΟΟ

του βουληση να οικοδομει την ύπαρξη του και την πορεία του μεσα στο Γίγνεσθαι επάνω στην οντολογική βεβαιότητα του Είναι. Ο άν­ θρωπος μπορει να κατακτησει την ευ αἶμονιατ αν 'ἶππυχει να επισἶρϋ ψει στην οντολογική του συνειδησιακη μοναδικοτητα, να κρατησει τη ζωή του στην εσωτερικότητα μακρια από τα πά θ η και τον εξωτερι­

κά αντικειμενικό κόσμο, να συστήσει μια κατάσταση αυτάρκειας στοιχειοθεῖη μένα επάνω στην εμπειρία της υπερβαῃκἡθ του συνείδητ σης· Η επἑἑτροφή Του ανθρώπου στον εαυτό του είναι η πράξη της καθαοοηἔ · Την πορεία της κάθαρσης, η οποία όπως ορθά παρατηρεί ο Α. Κ. ΑΙ:αιιΙΙε ειναι «φαινομενο συνθετο», και καθε στοχαστής την «ερ­ μηνεύει με βάση τις δικές του ιδεολογικές και επιστημολογικές προϋ­ Ο Πλωτίνος ως «απομάκρυνση της ψυχής από τις επιθυμιες, τις οποιες προκαλεί η συγκατοίκησή της με το σώμα, απελευθέρωσή της από τα άλλα πάθη, καθαρισμό της από τα σωματικά πρόσθετα και απομόνωση στο εγώ της· μόνον τότε θα έχει αποβάλει πληρως το άσχημο που προέρχεται από κάποια ξένη φύση››6Ζ4. Την πορεία αυτή σηματοδοτεί η αφαίρεση κάθε ενάν­ τιου στην ψυχή, η απαλλαγή της ψυχής από το θυμό, τις επιθυμίες, τις έγνοιες και τις λύπες, η κατανόηση της αναπόφευκτης ηδονής ως μέσου καταστολής του πόνου, η καρτερία στα άλγη, η πλήρης

ποθἐσεις»623° περιγράφει

ατιοβολη τηο οονηἐ η τουλαχιστον η μεγαλη τηἐ μειωοηι η εἔαλειψη του φόβου, ο αυστηρός έλεγχος των αχαλίνωτων διαιτητικών και ερωτικών επιθυμιών που υπερβαίνουν τοοο ορισμούς τικ φύσης. τι τελικη ελεοθεοωοη τηἐ Ψοχηἐ απο τα ιιαθηω­ Η οοεοοη 7ι0οΩ την κάθαρση επισυμβαίνει ως πράξη πάνω στην τροχιά της επιστροφής ατο αγαθο τμήμα τηο νοτήο­ ο ιιωριομοο τικ νοιιήε απο την ύλη και το κακο δεν πρέπει να θεωοηθει ωἐ εναἐ καθαρα ολικοἐ Χω0ιαμο€626ι γιατι ο αντικειμενικοἐ ολιιςοἐ κοααοε δεν ειναι καθε· αυτός κακός; αλλά το κακό είναι το αποτελεσμα της ροπής και ταοηἐ τον αὡματοἑ να διατίθεται οχι ποοἐ το σκοπο τηἐ οοθμιιςηε του ενότητας με το αγαθό αλλά προς την ατέλεια της διάσπασης. Η αποδοχή οτι το κακό είναι πάντα παρόν έχει ως προϋπόθεση τον τιληοοὑντα το κακο ανθοαιτιο­ Ο Η. Ε. Βετυεε χρησιμοποιεί μια χαρακτηριστική εικόνα, λογιζόμε­ ΙΟΙ

νος πάνω στο θέμα της πλωτινικής κάθαρσης, για να περιγράψει την κατάσταση της ενδημίας της ψυχής στο σώμα: Παρομοιάξει την ψυχή με το χρυσό στη φυσική του κατάσταση. Όπως εκείνος, κρυμμένος στο βάθος, περιξωσμένος με ξένη ύλη αλλά διατηρώντας άθικτες τις πολύτιμες ιδιότητές του, πρέπει να καθαρισθεί για να φανερωθεί στην ευγενή του μορφή, έτσι και η ψυχή πρέπει να ελευθε­ ρωθεί από όλα τα υλικά στοιχεία που την περιστοιχίξουν για να απο­ ­ καλυφθούν οι εσωτερικές της δυνάμεις 627 . Το κεντρικο· νοημα της πλωτινικής κάθαρσης είναι η διδαχή ότι η ψυχή στην ουσία της είναι αγαθή και έχει θεία προέλευσηθ" και ότι το κακό είναι το ξένο σώ­ μα που προσκολλάται σ” αυτήν629 και διαστρέφει το ήθος του φυσι­ κού της ποιού. Με την κάθαρση η ψυχή ανυψώνεται στο σημείο εκείνο απί όπου θεάται το αρχέτυπο της καταγωγής της και επανα­ κάμπτει αναγεννητικά στη φυσική της πλησμονή. Η δυνατότητα της κάθαρσης είναι η εγγύηση ότι ο άνθρωπος μπορεί να κερδίσει αδιά­ φθορη την εσωτερική του μορφή μέσα στη συνεχή αλλαγή και ροή των πραγμάτων. Η κάθαρση δεν είναι στατικό γεγονός αλλά δυναμι­ κό και διαρκώς συντελούμενο. Μέσα στον κύκλο της ξωήςη κάθαρση έχει τη σύμμετρη θέση τηςωο. Ο Πλωτίνος εισηγείται έναν ενδοκοσμικό μυστικισμό, όπου η πνευ­ ματική εξέλιξη του ανθρώπου είναι ο καθοριστικός παράγοντας της μεταμόρφωσης του κόσμου. Επειδή το κακό συναυξάνεται με το σώμα63', ο καθαρός και σοφός άνθρωπος διεισδύει στο αγαθό τμή­ μα της ψυχής του με ένα τρόπο μυστικής λειτουργίας, προκειμένου να κινητοποιήσει παραγωγικά τις πνευματικές του δυνάμεις για μετα­ στροφή του αναυθεντικού τρόπου ξωής σε γνήσιο και αγαθό. Η πορεία προς την αλήθεια του πνεύματος είναι υπόθεση ανθρώπινης δικαιοδο­ σίας. Η γνώση και ο λόγος του ανθρώπου καλείται να γεφυρώσει την αντίδικη πάλη μεταξύ σώματος και πνεύματος, να επιβάλει το συλλειτουργικό τους ειρμό, να προσφέρει καταλλαγή στη σύγκρουση την ομολογούμενη εξ αιτίας της οντολογικής γειτονίας της ψυχής με το σωμα. Η πράξη της κάθαρσης στην ηθική του Πλωτίνου παραπέμπει σ” εκείνον το σοφό άνθρωπο που το βλέμμα της ψυχής του ατενίξει .αναλογικά και όχι μονομερώς το εντεύθεν και το εκείθεν, που συντονί­

ιοε

Δ

ξει τον εσωτερικό του ρυθμό κάτω από μια ενική λειτουργία της ζωής με δυαδική μορφή. Το πρότυπο του καθαρού ανθρώπου του Πλωτίνου, του αγνού και μεταμορφωμένου, έχει το νόημα ότι ο άν­ θρωπος κατέχει τη δυνατότητα να διασπάσει το κέλυφος της λήθης και να αποκαλύψει την αλήθεια που φέρει μέσα του, όταν συντονίσει την πράξη του όχι με τις επιθυμίες της ύλης αλλά με τις προσταγές του πνεύματος. 'Οσο και αν ο πλωτινικός αυτός λόγος ακούγεται ως ου­τοπία, ως κήρυγμα πραγμάτωσης του αδύνατου, προσφέρει στο βάθος του μια ελπίδα και ένα τρόπο ηθικής διδασκαλίας για τη σωτηρία της ανθρωπότητας. Αν δεν αναζητηθεί αυτό το βάθος και ο ερμηνευτής παραμείνει στην εξωτερική σκευή του πλωτινικού κειμένου, άτακτη πολλές φορές, με κενά, και ομολογουμένως με πολλές αντιφάσεις, υπάρχει ο κίνδυνος να χαρακτηρίσει την ηθική του από το ένα μέρος ως εγωϊστική και εγωκεντρικήω, και από το άλλο ως ηθική του ανέφικτου. Αλλά το αρχέτυπο της κάθαρσης και τη δυναμική της πλωτινικής ηθικής ως έντασης μεταξύ του καθα­ ρού και του ανθρώπινου πνεύματος την είχε ήδη καταγράψει ο Ηρά­ κλειτος με το σύμβολο του ‹‹δαιμονος››633. Την εντελέχεια της κάθαρσης συνιστά η ανάγκη για κατάργηση της διάστασης των δύο αντίθετων συνειδησιακών επιπέδων της ψυχής που προσδιορίζουν τη δυναμική της. Η συνείδηση ξει την τραγικότητα μεταξύ του Είναι και του μη­Είναι. Η πληρότητα του Απόλυτου τροφο­ δοτεί την ανθρώπινη α­πορία που απειλείται από το μηδενιστικό κίν­ δυνο. Ήταν επόμενο να αναξητηθούν αντιστηρίγματα σε χώρο υπερ­ βατικό με τη δημιουργία ενός ασκητικού ιδεώδους. Ξεκινώντας από τη βεβαιότητα του μηδενός, του θανάτου, αλλά και από τη βεβαιότητα του απόλυτου και άπειρου ο μυστικός θεωρός τοποθετεί στο κέντρο της διάστασης την αναγκαιότητα της κάθαρσης ως μεταμόρφωσης της ύλης σε πνεύμα, του ορατού σε αόρατο. Είναι η στιγμή όπου η ανθρώπινη συνείδηση με την εσωτερική της δυναμική μεταβάλλει τη διάσταση σε μετάσταση και συντάσσει σε αρμονική ενότητα όλες τις δυνάμεις της κατάφασης σε μια ενιαία μετοχή και σύμπραξη στονανώτερο σκοπό της ανθρώπινης ξωής. Ο νόμος της δημιουργίας δεν μπορεί να είναι η διάσταση αλλά η ενότητα και αρμονία του Λόγου. Η κάθαρση αποβλέπει στην αναγέννηση της ψυχής, στην Ε

103

επαναφορά της στη θεία πλησμονή. Κάθε προσπάθεια όμως συστημα­ τικής ανάλυσης της πλωτινικής κάθαρσης προσκρούει στην ψυχολο­ γική παρατήρηση. 'Ο,τι κερδίζει κανείς από το πλωτινικό κείμενο είναι μια γενική εποπτεία και η βεβαιότητα ότι η κάθαρση αποτελεί το Λόγο της πλωτινικής ηθικής. ' Το μέτρο της πλωτινικής κάθαρσης το δίνει η απεμπλοκή της ψυχής από τα πάθη που εμποδίζουν την ένωσή της με το Θεό, και τη Θεία βεβαιότητα την οντοποιεί τι επιστροτυτι̃ της νυιιτίτ στο χρέος της αυτογνωσίας της. Κάθαρση σημαίνει ερη μία της ψυχής, απομά­ κρυνσή της από τις ξένες δοξασίες, που εγείρουν πάθη, και τα ‹‹ά­ τοπα είδωλα». Το «τὴν ψυχὴν καταλιπεϊν μόνην» αποτελεί το στόχο της κάθαρσηςὀ". κσι σ σινθσωπσἐ τησ σιιιτσγνωσισσ σιιιιβσλιἔει τσν τύπο του ιδεατού ανθρώπου που βιώνει τη θεία παρουσία ως εσωτερικό γεγονός, γιατί κατέχει χάρη στην ένωσή του με το Θεό την οντολογική του αυτάρκεια. Η αυτογνωσία στον Πλωτίνο είναι έννοια σύνθετη και η παράστασή της συλλαμβάνεται περισσότερο σε μεταφυσικό Χώρο και λιγότερο στην ηθιιτη διάσταση του σωκρσιτικσύ «Γνω̃θι σ' αὑτόν››635, γιατί βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τη θεωρία. Έτσι η ηθική διδασκαλία της κάθαρσης καταλήγει σε μεταφυσικό καιθρησκευακό βκομαωἴ Ο άνθρωπος της κάθαρσης κατέχειεν­ τός του την εικόνα του Θεούωτ, είναι αυτός ο ίδιος, απαλλαγμένος από ό,τι θα εμπόδιζε την ένωσή του με το απόλυτο Ένα που δεν γνωρίζει ‹‹ετερότητα»638. Η ψυχή φθάνει στη θέωση, αναπαύεται σε θείους τόπους, ·όπου το κακό και τα πάθη είναι άγνωστα, ζει τη δημιουργική ζωή του πνεύματος και «γεννά την ομορφιά, τη δικαιοσὐ­ νη και την αρετή» μακριά από τη συμβατική ζωή της καθημερινότη­ τας που σημαίνει ‹‹σφαλερότητα, εξορία και πτερόρροια››639. Στην κατάσταση αυτή της θείας πληρότητας η ψυχή ακινητεί και ησυχάζει, έχει υπερβεί ακόμη και το ωραίο και τις αρετές, ακριβώς όπως κά­ ποιος που έχει εισέλθει στο χώρο του αδύτου και έχει αφήσει πίσω του στο ναό τις εικόνες του Θεού, όταν εξέλθει από το άδυτο, νοιώθει να έχει ενωθεί όχι με τις θείες εικόνες αλλά με αυτόν τον ­ίδιο το Θεόωο. Όρος για την ανάβαση της ψυχής του άνθρωπου είναι η απόφαση της βούλησης του να γνωρίσει την α­λήθεια της ύπαρξης με την απελευθέρωσή του από τη λήθη της κοινότυπης υπόστασης· ΙΟ4

να διαφύγει από την «απάτη» του εντεύθεν, να απαγκιστρωθεί από τις ‹‹εξουσιῖες, τον πλούτο, τα κάλλη και τις επιστήμες», να σταθεί αδιάφορος ακόμη και αν όλα γύρω του καταστραφούν, προκειμένου να ενωθεί με το 'Ενα και Μοναδικό". Πρόκειται για τη μυστική ένωση με το θείο, για την κατάσταση της έκστασης, για τις σπάνιες εκείνες στιγμές που η ψυχή φθάνει στην ανώτατη βαθμίδα της κλίμα­ κας. Είναι όμως μόνο στιγμές και όχι ζωή διάρκειας, αφού ο άνθρω­ πος δεν έχει αναχωρήσει πλήρως απο τον παρόντα κααμαειι. Η ανάμνηση της έκστασης ως κατάστασης ενεργητικής και η γνώση του Απόλυτου είναι όμως πλέον κτήμα της ψυχής. Ο Πορφύριος μας αναφέρει ότι ο Πλωτίνος έφθασε στη θεία ένωση κατά τη διάρκεια της συναναστροφής τους τέσσερες φορές, ενώ ο ίδιος μόνο μια σε ηλικία εξήντα οκτώ ετών6^3. Αν την κατάσταση της έκστασης ως νοητική εποπτεία του Απόλυ­ του και της Αλήθειας τη συνδέσουμε με τη γνήσια φιλοσοφία και θεωρήσουμε την κάθαρση απαραίτητη προϋπόθεση της φιλοσοφίας, τότε η στιγμή της πλωτινικής έκστασης λαβαίνει μια άπειρη διάστα­ ση,γιατί μέσασ“αυτή τη στιγμήοάνθρωποςεπιτυγχάνεινα περιχωρή­ σει το αιώνιο μέσα στο φευγαλέο, να καταστήσει ορατό το αόρατο, ι

ναμεταβάλειπ:παρόνσεμέλλον,καιτοπκσσημαντυαῦναανανεώνει την ελπίδα ότι η αλήθεια και το αιώνιο μπορεί να σώζεται μέσα στο παροδικό και το εφήμερο. Η μελέτη της πλωτινικής φιλοσοφίας μας αποκαλύπτει το στενό δεσμό της φιλοσοφίας και της ψυχικής κάθαρσηςωί. Η συσχέτιση αυτή η οποία υποβάλλεται έμμεσα, γιατί στις Εννεάδες η φιλοσοφία εναλλάσσεται πολλές φορές με μια μορφή θεολογίας, είναι βάσιμη και δικαιολογημένη, ανη φιλοσοφία θεωρηθεί στα πλαίσια του πλατωνικού Συμποσίου ως θέαση της ιδέας. Επειδή όμως ο υποστασιακός λόγος της φιλοσοφίας δεν εξαντλεί­ ται στην εντελεχειακή της διάσταση, να προσεγγίσει δηλαδή την ιδέα, την αλήθεια, οφείλει ως παιδαγωγία να ποδηγετήσει την ψυχή στην πορεία της ανάβασης προς τα υψηλά και τα ωραία, να κατευθύ­ νει την υπαρκτική της νοσταλγία σε συγκεκριμένους δρόμους και να την λυτρώνει από την αοριστία του επέκεινα. Ο Πλωτίνος κατορ­ θώνει να προσεγγίσει το χώρο του υπερβατικού, και κρατώντας ανοι­ χτά τα ιστία του λόγου της συνείδησης και της νοητικής διεργασίας ι

ΙΟ5

παρουσιάζει με το δικό του τρόπο μέσα στο δικό του σύστημα ένα γνήσιο θρησκευτικό βίωμα μυστικής πρόσβασης της ψυχής στο χώρο της θείας αλήθειας. Απαραίτητη προϋπόθεση όμως είναι η «φιλοσοφι­ κή και ηθική προετοιμασι'α››6°5 της ψυχής, η διαλεκτική πορεία και η φορα προς την αρετή. Η διασταύρωση θεωρίας και πράξης δημιουρ­ γεί την ηθική της κάθαρσης του Πλωτίνου.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Οι καταληκτικές διαπιστώσεις που συνάγονται από τις Εννεάδες αναφορικά με την ηθική φιλοσοφία του Πλωτίνου δεν είναι δυνατό να καταγραφούν ως αξιωματικές προτασεις και αρχές ενός κώδικα ηθικής. Το μυστικό της εκλεκτής τους θέσης μέσα στην ιστορία του πνευματος οι Εννεάδες δεν το οφείλουν σε μια ηθική νομοθεσία που παραπέμπει σε τρέχουσες περί ηθικής αντιλήψεις, αλλά στην οραμα­ τική σύλληψη από το δημιουργό τους Πλωτίνο ενός χώρου, όπου η υπερβατική συνείδηση είναι ονομοθέτης και ρυθμιστής της ηθικής ζωής. Μέσα στη μεταφυσική και την οντολογία υπάρχει αφανής αλ­ λά διάχυτη η ηθική διάσταση. Εαν ο μελετητής και ερευνητής των Εννεάδων αγνοήσει αυτό το δεδομένο, υπάρχει κίνδυνος αλλοίωσης, κακοποίησης και παραχά­ ραξης του θεμέλιου της πλωτινικής σκέψης. Γιατί σ" αυτήν την περί­ πτωση ζητείται η μετατροπή της υπερβατικής δομής των Εννεάδων σε ενδοκοσμική. Το ίδιο το κείμενο όμως προφυλάσσει τον ερμηνευ­ τή από μια τέτοια πλάνη, γιατί παραπέμπει συνεχώς όχι στον κοινό­ τυπο καθημερινό άνθρωπο, αλλά στον άνθρωπο της εσωτερικής αίσθησης και της αυτογνωσίας που ζει το εντεύθεν κάτω από την προϋ­ πόθεση του εκείθεν. Στις Εννεάδες περισσεύει η θεωρία και υπολεί­ πεται η πράξη. Η ζωή λειτουργεί ως Γίγνεσθαι μόνο χάρη στην ύπαρξη του Είναι, του Ενός απόλυτου δημιουργού πνεύματος. Οι βαθμίδες της πλωτινικής μεταφυσικής ηθικής είναι δυνατότη­ τες εξαντικειμενισμού της εσωτερικής εμπειρίας της ψυχής του αν­ θρώπου. Είναι εικόνες του αρχέτυπου, του Ενός και Αδγαθού, που η ψυχή οικειοποιείται στην πορεία της προς τη ζωή του πνεύματος. Η αυτογνωσία της ψυχής που σημαίνει γνώση της καταγωγής της από το ίΕνα είναι ο οντολογικός στόχος της ηθικής.

106

ΙΟ?

τι

Η αριστοτελική αντίληψη ότι η νοητική διεργασία και οι διανοητι­ κές αρετές είναι ανώτερες από την ηθική πράξη απολυτοποιείται από τον Πλωτίνο. Η θεωρία είναι ο τελικός στόχος της ύπαρξης και κάθε πράζη στον αισθητό κόσμο επισυμβαίνει μόνο για χάρη της. Ο Πλω­ τίνος διαφυλάσσει την πλατωνική διδασκαλία για τη θεωρία της ιδέ­ ας, την αναπτύσσει όμως με εντονότερη θρησκευτική διάθεση και φθάνει μέχρι το στάδιο της ένωσης της κεκαθαρμένης ψυχής με το Θεό σε στιγμές μυστικής έκστασης. Απαραίτητη προυπόθεση αυτής της ένωσης είναι η πορεία της κά­ θαρσης· Μεσω τηἔ ιδεαἔ τηἔ καθαρσηἔ 0 Πλωι­ινοἔ επιχειρει μια νοητ τικη πρόσβαση στην πραγματικότητα και δυνατότητα τηςμυστικής ζωής. Το ύψιοτο προνόμιο αλλά συγχρόνως και η υποχρέωση του αν­ θρὡπου είναι η δραστηριοποίηση Των διανοητικών του ικανοτἠ.των7 των ικανοτ 'των τ λο ' ' | , η ης ῃζομξα/ης ψυχης ΤΟΡ' με τις οποιες και μοιἴον μπορει να επιτυχει τον τελικο σκοπο τηἔ υπαρξηἔ του· Η δεδομενη δυναῖὀΐηΐα ΐηζ κἀθαβσηζ είναι ή εγγύησή ότι ο ανθρωπος μπορεί να υψωθεί από τον αιοθητό στο νοῃτὀ κόσμο7 να πληρωθεί από το φω­τμ σμό του πνεύματος και να γίνει ο ίδιος φως. Ο μυστικός Πλωτίνος συνένωσε ωραίο έλλογο ελλη_ 7

7

4

ς

,

λ

7

νικηἔ φι οσοφιαἔ στο μυσιηριο της ενωσηἔ της ψυχηἔ με το θεια· Δεν αναμετρήθηκε όμως ικανοποιητικά με την κατάφαση της ζωής σ” ό­ λες τής τις επισταθμίεζ Και Τήν Τ8λέσφΟρή πράξη μέσα στην πολι­ ­τείσ” όπως έπραξε Ο μεγάλος του διδάσκαλος Πλάῖων Προτίμησε να παραμείνει στην αναζήτηση και κατάκτηση του όντος και αγαθού | σε ονιολογικη περιοχη και εκει μεσα ενειαξε και τη σύνολη ηθική του. Η ηθική του συγγενεύει μεν με τη σκέψη, ελάχιστα όμως με τη ζωή σῖήν Οργανική της εκτύλιξη 7

_

·

108

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . δ ωτινἐυ ἔἔοαῖἕἶἕἔτεζο 2 Οι πρωἕς φιλοσοφικεςῇπὶῃἶασεις απο τ0Πῖ)ιἶγολ7ἶοΣ οκ ια οχο. ι ι ι μα ητη του ορφυριο, στον αμ ιχο και στον προχωρούν σε συστηματική ανάπτυζη της πλωτινικής φιλοσοφίας. Οι Καππαδόκες

Βασίλειος. Γρηγόριος 0 Νὺσσηε και Γοηγὸοιοε 0 Ναἔιανἔηνὸε αντιπαυατίθενται με τις φιλοσοφικές θέσεις του Πλωτίνου. Στη θεολογία του Αυγουστίνου είναι ευανάγνω­ στη η επίδραση της πλωτινικής φιλοσοφίας Έκτοτε πλωτινική επίδραση ανιχνεύεται στη σχολαστική δυτική φιλοσοφική και θεολογική σκεψη. 'Ηταν φυσικόο μεσαιωνικός άνθρωπος μπροστά στην απειλή του κινδύνου του μηδενισμού να αναζητήσει αντιστή­ ριγμα σε μια μεταφυσική φιλοσοφία. Ο Ψευδο­Διονύσιος Αρεοπαγίτης αναμειγνύει νεοπλατωνικές ιδέες με χριστιανικές διδασκαλίες και γνωρίζει έτσι το Νεοπλατωνισμό στο Βυζάντιο. Αυγουστίνος και Ψευδο­Διονύσιος συνεισφέρουν στην εκτεταμένα νεο­ πλατωνική σκέψη του Ακινάτη. Στον Ουμανισμό της Αναγέννησης η πλωτινική φιλο­ σοφια ανθει και ο ΜετειΙιο Ριοιτιο μεταφράζει τις Εννεαδες του Πλωτινου στη λατινική γλωσσα (1492). Συστηματική γνωση της νεοπλατωνικης φιλοσοφιας εμφανιζουν οι Πλατωνιστές του Οεητυτἰάἔε στην αντιπαράθεση τους με τον εμπειρισμό και τον καρτε­ σιανισμσ, ιὁιως οι Β. Οιιαννοιιιι (Πιο ιιιιε ιῃιειιεοιιω ενειεῃι οι ιιιε υιιινετεε, 1678) και Η. Μοτε (Εηοηἰτἰαὶοο Μετερήνεἰουηι. 1671). Ισχυρές νεοπλατωνικές επιδράσεις απαντούν στη φιλοσοφική δομή σκέψης των Ι.εὶ1›ιτἰΖ7, δρὶιιοεε και Ι·Ιεςε1. Το θετικοκρα­ τικο πνευμα του 19 και 20 αι. δεν προσεφερε οπωσδηποτε γονιμο εδαφος για αναβιωση . . . . . του νεοπλατωνισμου._ ομως στους φιλοσοφους με μεταφυσικη κατεύθυνση οπως Βετἔεοτι, Ιεερετε, νν1τίιε1τεεε1 και Ι.ε Βειττιε ο φιλοσοφικός λόγος του νεοπλατωνισμου λειτουργει καρποφορα. Για το Νεοπλατωνισμό και ειδικότερα για τον Πλωτίνο έχουν γραφεί από το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα μέχρι σήμερα πλήθος μονογραφιὡν και επιστημονικών άρθρων. Περιεκτική βιβλιογραφική ενημέρωση ευρίσκει ο ενδιαφερόμενος στα εξής έργα: 1) Β. Μετίἐπ, Βἰ1:1ίοε;τερ1τίε οτίιίοε άε81ί Βτιιάἰ Ρ1οτίτιίειι1 (ν. Οί1ειιτο, Ρ1οιίιιο: Ετιιτεεαἰ, ΙΙΙ, 2, Βετί 1949, σ. 389 εξ.) Ζ) Ρ. (ζ'οιιτσεΙΙε, Ττενειικ τιέο­ρ1ετοιιίοίειτε. Κερροτι ρτόεειτιέ ρετ Ρ. ΟοιιτοεΙ1ε, Οοιτςτὲε αε Τουτε οι Ροίτίοτε 1953. Ρετἰε 1954, σ. 227 εξ. 3) Η. Πὀπίε, Β1υ1ἰοετερ1ιἰεο1τοτ Βετἰο1ιι ίὶυετ άειτ δτετια αετ Ροτεεημηε Ζιιητ Μίιαετεη ιιτια Νευειτ Ρ1ειοιτὶεητιιε. (Η. Πὁττίε, Ρ1ετοιιἰεε Μἰτιοτε, Μίὶτιὼειτ 1976, σ. 524 εξ.) 4) ιν. Τοτοκ, Ηετιαοιι‹:1τ αετ Οεεοη̃ἰοατε αετ ΡΙιἰΙοεορΙτἰε. Ι. Α1ιεττιιτιτ, Ρτεηκἰυτι ε. Μ., 1964, σ. 333 εξ.

ΙΟ9

2. Πρβλ. Λ. Φιλιππίδη, Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης ες εποιμεως παγκο­ σμίου και πανθρησκειακής, Αθήναι 1958, σ. 44 εξ. 3. Ρ. Ηείιιεπιειιιι, Ρὶοτίτι. Ροτεοὶιιιιιςειτ ϋοετ τίίε ρ1οτἰιιἰεοΙπο Ρτειςε. ΡΙοιἰιιε Ειιτννἰο1‹1ιιιις μιιτἱ εείτι Βγειειτι, Ισεἰρτίς 1921, σ. 6. 4. Βλ. Α. Πτεννε, Ρ1ο°ιιιι ιιιιεἰ οετ Πιιιετςειις αει ειιιιίκειι ννεΙιειιιε‹:Ιιειιυιις, Ιετια 1907 (ανατ. 1964), σ. 32ες. Ο.Μο1ιΙίε, Ρ1οιίιι, Βτιιιτςατι 1924, σ.2ες.Ι.Βτιιιι, 1.ειιόορ1ειοιιίετιιε, Ρετιε 1988, σ. 3 εξ. 5. Χρυσιππος, $νΡ ΙΙ, 645: «ἀλλὰ μήν τον γε κόσμον είναι πόλιν καὶ πολίτας τοὺς ἀστέρας, εἰ δὲ του̃το, καί φυλετας καὶ άρχοντας δηλονότι καί βουλευτὴν τον ήλιον καί τον ἐσπερον πρὐτανιν ἢ ἀστυνὁμον, ...››. 6. Βλ. Α. Κίοητετ, ΠειτετεΙ1ιιιις τὶεε Ι.εοειιε ιιιιο οοτ Ρ1ιι1οεορ1ιιε τὶεε ΡΙοτίτι, Ηε.Ι1ε 1864­67

Ο Η. Κίτείιιιετ, Πιο Ρ1·ιίΙοεορ1ιἰε οεε ΡΙοτίτι, Ηεὶἰο 1854, σ. 3 εξ. 24. Ο Πλωτίνος θεωρεί τις αλήθειες των «αρχαίων καί μακαρίων φιλοσόφων» ως δεσμευτικές και ως αποστολή των νεοτὲρων την αναζήτηση και ερμηνευτική κατανοη­ 23. Πρβλ.

ΙΙΙ, 7, 1. 13­16: «εὑρηκἐναι μὲν ου̃ν τινας τῶν ἀρχαίων καὶ μακαρίων φιλοσόφων το ἀληθὲς δεῖ νομίζειν· τίνες δ) οί τυχοντες μάλιστα, και πως ἄν καί ἡμῖν συνεσις περί τουτων γένοιτο. ὲπισκἑινασθαι προσἠκει.››. ν, 8, 4. 52­55: «περὶ δὲ τῆς ἐκεῖ ἐπιστήμης, ἢν δή καί ὁ Πλάτων κατιδών φησιν· οὐδ° ἢτις ἐστἱνἄλλη ἑνἄλλῳ, όπως ὁέ,εἴασε ζητεῖν καἱἀνευρίσκειν,εἴπερ άξιοι τῆς προσηγορίας ιραμὲν είναι ἴσως ούν βελτιον ἐντεῦθεν τὴν ἀρχὴν π0ιἠσασθαι.››. 25. Πρβλ. Ο. Η. Κιτσηιιετ, ο.π.π., σ. 5 εξ. 14. 26. Γράφτηκε το 303. Μεταφραστηκε στη λατινική απο το Ματεἰ1ίο Ρίοίιιο· ΤΟ 1492 και εκδόθηκε για πρώτη φορα το 1580 στην 'Εκδοση των «Εννεαδων» του Πλωτίνου στη ΒεεεΙ. (Βλ. Α. Κίοητετ, ο.π.π., σ. 26). Συντομσγραφικόι θα δηλώνεται στις υποση­ μειώσεις ως «νίια». ση αυτων των αληθειὼν. Βλ.

5

ίονοτ­ 1%8)› ο­ 7. Ὁιτοπ.. 0. 8.

­

34 εἔ­ 37.

Πρβλ. Α. Πτεννε, ο.π.π., σ.

35 εξ,.1ἶ.

Βτέίιίετ, Τ1ιε Ρ1ιι1οεορ1ιν οίΡ1οτίτιιιε, (Πιίοειςο

1958, σ. 13 εξ. 9. 10. 11.

νδ

22 Β. 54.

νΞ 28 Β, 3. Πλάτωνος, Φαίδων 98

ο

2­4: ‹‹...ὥσπερ ἄν

27.

εἴ τις λέγων ὅτι Σωκράτης πάντα

­

Κὶη̨ῃιει­, ὸ.π.π., σ. 28 εξ.. 43 ες. Ιστορικές μαρτυρίες σχετικά με τη χρονολὀγηση του «δεύτερου έτους τη̃ς Κλαυδίσυ βασιλείας» όπως το αναφερει ο Πορφύριος, βλ. στο λήμμα ‹‹Ρ1οτιιιοε›› στη ΚΕ, στ. 473. Σχετικά με το θανατο του Πλωτίνου βλ. Η. Ορρεπιιειιιι, Ρ1οτἰηε ιευεῃ. υιιιωειιοιιιιῃεεῃ Ζω Βιοςωριιιε Ριοιιιιι, Ηειτιειυειε 1929, σ. 7 ες.

11

3ο_

31. 32. 33_

_

1989, σ. 159. 16­ Αοτοτοτἐλοοςτ Ηθ­ Ντκ­1 1178 12 7·8ι̃ «ἡ δὲ τελεία εὐδατμονἴο ὅτι Θεωρητική ττἔ ἐστὶν ἐνέονετοτ καὶ ὲντεϋθεν ἄν οοτνείτ1­»­ 1177 ο 15181 « τἶ τούτου ἐνἐονετοτ κατὰ τὴν οἶκείον ἀοετὴν εἴη ἄν 11 τελεία εὐδοτμονία­ ὅττ (55 ἐστὶ θεοοοηττκτλ εἴοτΙτοττ·»­ 17. Αριστοτέλους, Μεταφ., 1051 ει 29­31: «ὥστε φανερὸν ότι τά δυνάμει όντα είς

ἐνέοτετον ἀνομενοτ εὑοίοκδτοτ' οἴττον δὲ ὅτι νοτίοτο τἶ ὲνέο7ε1ο'»­ Βλ­ 1050 τι εξ­ 18­ Αοτοτοτέλοοῶ Μετοο­τ 1050 ο 25­ 19­ Αοτοτοτέλοοἐτ Ηθ­ Ντκ­ι 1094 8 εξ­ 20. Βλ. Ν. Γεωργοπούλου­Νικολάκάκου, Το Φυσικον Δίκαιον. Ιστορικοκριτική θεώοηοιο τον ποοβλἡμοτοῶ Αθἠνοτ 1976. σ­ 58 εξ­ 21. Βλ. Ν. Γεωργοποὐλου­Νικολακάκου, Η έννοια του Θεού στο Ζήνωνα τον Κιτιέα, Αθηνα 1989­ 22. Βλ. Χ. Θεοδωρίδη, Επίκουρος. Η αληθινή οψη του αρχαίου κόσμου, Αθήνα

110

νης 1, ι­ι0_ Αι Ηιρριετ, σ.π.π., σ. 43. Βλ.ι.ιν. οεοεωρακοποιιλοιι, Πλατωνττιλωτινος­Ωριγενης,Αοὴνιιι ιο59. 0.43. νης 3, 6.2ι_ 5

34 Ρ, Ηεγῃθγῃἔῃῃς ό_π_π_, σ_ ι3_ 35. ι. Βιεοιιι, Ριοιιῃ ιιῃτι ίιτιεοτμῃαρτουιεῃι τιαςιιεοιιιεοιιειι Ριιιιο8οριιιοιΑΠιιιω ι942, σ. ει ες). Α. οωινε, ὀ.π.π., σ. 42. 36. 'Ετσι τον ονομάζει ο Ιεροκλής (‹‹... μέχρις ὅτε ή Άμμωνίου σοφία διέλαμφεν, ον καὶ θεοδίδακτον ἐπικαλεῖσθαι ὺμνεῖ·›› Ρηοιίί Βιοὶίοιοεοε Ι, 214, σ. 172), γιατί ο θεοδίδακτοςΑμμὼνιος‹‹... τω̃νπαλαιώνἀνδρῶνδιακαθάραντα δόξας, καὶτοὺςἑκατέ­ ρωθεν άναφυομἐνους άποσκευασάμενον λἠρους, σὐμφωνον ἐν τοῖς ἑπικαιροις τε καὶ ἀναγκαιοτάτοις τῶν δογμάτων Πλάτωνος τε και Άριστοτέλους τὴνγνώμηνἀποφη̃ναι» (ὀ.πΟπ_) και «Μ πρῶτος ἐνθουσγάσας πρὸς τὸ τη̃ς φιλοσοφίας άληθινὁν, καὶ τὰς τῶν πολλω̃νδόξας ὑπεριδὼντὰςὁνειδος φιλοσοφία προστριβομἑνας,εἴδε καλώς τα ὲκατέ­ ρω καἱσυνήγαγενεἰςἔνα καὶτοναὺτον νου̃ν, καίάστασίαστον τὴνφιλοσοφίανπαραδέ­ δωκε πα̃σι τοῖς αὐτοῦ γνωριμοις, μάλιστα δὲ τοῖς άρίστοις τω̃ν αὐτῷ συγγεγονότων, Πλωτίνῳ καὶ ·Ωρη.ένει και τοῖς ἑξῆς ἀπὸ Τοὑτων_»_ (τΟ.π.π., 251, σ. 461). 37. Συμφωνα με τον Ευσέβιο ο Αμμώνιος ανατραφη κε απο γονείς χριστιανοὐς αλλά «ὅτε του̃ φρονεῖν και Τῆς φιλοσοφίας η̃φατο, εὺθυς προς την κατὰ νόμους πολιτείαν ιιετεβωιετο ...». ςεκκλ. ισι. νι, ιο. τ. εκε. Ε. εοιιτνωα. ισειωιἔ ιοοε, σ. 239).

είε.

ο 5: <<... κολῶε τοτίοττοο. κολῶτ δ° ἐστὶν ­­­>>­ Πλάτωνος. Εοθοδιιμοο 281 ο 2­3­ Βλ­ Ν­ Γεο2ο7οττοὐλοο·Ντκολοκάκοοι Ο ττλοτωντκοἐ 11­οθοο ττιἐ Δτοτίμοοι Αθἠνο

οὐτοϊτ;;>>. Κοοτνλοε 388 15­

2. 37.

29. νίτει 2, 30.

δοοεν. οὔτε τοἶἐ ἄλλον; ἐττττοοττομεντ τον τ1.οΖοοεν› ἄλλο τι ττιοάττοτν ὅττ ττοάττοντεο τοῦτο ὀ° ἦν ἄν. οϋ ὲπιοττίντιν οττον καί οὕτω δη ὑπὸ οοθῶε ἔμολλον ποοίἐειν σωφροσυνης οἰκία τε οἱκουμἐνη ἔμελλεν καλώς οἰκεϊσθαι, πάλις τε πολιτευομἐνη, καὶ άλλο πα̃ν οὐ σωφροσὐνη ἄρχοι·››. 12. Πλάτωνος. Εοθοδιιμοο 291 ο 10: <<... κατ τί αίτιο τοϋ οοθῶτ πράττειν ἐν τη πσλει...,››. 13. Πλάτωνος, Ευθυδημος 280 ε 2: «... το τε κεκτη̃σθαι τἀγαθὰ καί το χρη̃σθαι 14.

νίιε

28_ Βλ_ Α_

ὅσα ττοάττετ νῷ ττοο1ττετ›­­­»­ Χοομίδτι̃ἐ 171 ο 1·71 «οὔτε Υὰιο ἄν οτὑτοὶ ἐττελοτοου̃μεν πράττειν ά μὴ η̃πιστάμεθα, άλλ'ὲζευρίσκοντες τοὺς ἐπισταμἐνους ὲκείνοις άν παρεδί­

­

εξ.

1954. σ. 241

Ψ

38.

Α.

Κγσγπετ, ὀ_π_π_' σ_ 58_

5

111

ν­

.

3. 7. 20.

ἐτῖἰ

η̨̃θ

.

Κίτσίιιιετ ό

π π

60. νπα̃ Μ, 61. ν·1121 το ,

24

σ ,

' ­° ' . . Αναλυτικο πινακα με χρονολογηση των σπουδαιότερων Υῃονοτων της ζωης του Πλωτινου βλ. Η. Ορρεπιιειιιι, ο.π.π., σ 56 ες. 1­ιρβλ. σ. ι 29 εε. . ·

·

°

νἰτε 3,

41.

°

1

21­24.

τ

,

Ι

°

”

'

'

±ἔ·ἶλλ·]ὲΙ}εἶ¦Ξ5[Ζν[η̨̃Ζἶΐ· Ρωμωκη Ιστορια

44 νἶτα̃ 3) 34 45· νἶτη̨̃ι Μ' Ϊ/98· Ε· νἶτῳ

13·

νἰἱ?

,

,

,Αθ

·

.

τ

1

ηνα

1984,

σ

63.

.Ζ86 (Μετ. Β. Καλφογλου).

εξ· 9· 18 εξ·

ε

.

οωποκβἀτορας Γαλιηνὸς επιστολή του σῖουςεπισκόπους Πλωτίνου δηλώνει ότι θα Α ὺπτου πατρίδας . , . Πλ ' , ν των χρισῃανικἶον εκκ ησιω ἶη: .ιγω κὑ α των διώζεων και επέδειξε γενικότερα πο π οοωπικα τους προσταῖευσἦι ρ μο Ο 5ο|ῃῃΜτ ερμηνεύει κίνηση αυτή ιστιαν . ' του καποια ευνοια απεναντι σ ςἔρ ςὀ αλλά απόρροια ιδιαίτερων του Γαλιηνοὺ όχι μόνο ως "® "ικο Ε 'γμ Ω σχέσεὼν του με τον Πλωτίνο' ‹Α' Βἶεννε* ο”π”π” σ” 50)” 50 νἰτ 4, 1 εξ 5, 59 εξ · 8 ' ” _

_

_

1

.

4

3

Ϊ/Ψ

.

ιτε

εξ'

ἔ° .

53·

νἶω Πι Η εξ'

54·

νἶτᾶ

ἔἕ ζἶἶα̃ .

Ι

8

6°

100

ΗΘΪΠΗΉΞΠΠ .

.

.

'

εξ

.

.

νἰιε

18, 20­22:

ι

·

9

Α. Κιουτετι ό.π.π.

19 ι 37­41. Βλ.

ι.

Οοηιιε Αοειἀειηιοοε ΙΙΙ, .

.

.

>

σ. 9.

.

Αἶομη αρχής μέχρι τέλους” χωρίς διακοπή, ως εάν αντεγραφε απ.0 καποιο βίβλιο­ και όταν διεκόπτετο για καποια συνομιλία, δεν απομακρυνονταν απο τις σκεψεις του, αλλά συνέχιζε να τις καταγράφει χωρίς να διαβάσει. Τι είχε ήδη Υῦἀψειι μετα

.

ΧΨΙΙΙ, 41. ΜΡΙ.

32, 956. ‹‹ε‹:Ιε·ο ροετ ιΙΙε τεπιροτε ιιοιι Ιοιιςο αεπιοττυε, οε Πἰυεὶ ΡΙειο111ε ςιιιοα ιη ρΙι1Ιοεορ!τιε

ο.

ἱι1ιετνεΙΙο ο11111ἰ ρετνἰοεοιε ρεττἰιιεοὶεουε . . . . . . . ρυτεετιεειιιτυπι εετ ετΙιιο1ὀ1εε1Π111π1, απιιοιιε ιτυοιὺυε εττοιιε επιιευιτ, πιεικιιιπε 111 ΡΙοι1τιο, αιιἰ ρίετοιιἱοιιε ρΙ11Ιοεορ!1υε ίτε ειυε ειπιϋἰε γιιὀίοετυε εει, υτ εἰιπυί οοε νὺαεεε, ιειπιιτιι . . . . . ευτοιιι ιιιτετεει τειηροπιε ιιτ ιιι Ιτοσ 1ΙΙε τενυαεεε ριιτευκίυε ε1τ.››. 69. ελ. νν. τιιειιει Ριοιιῃ μιω ιιιε ειιιιιε Ρυιιωοριιιε (ΜΗ 1944 σ 209 ες› 70. ν, 1, 8. 10­14: «και εἶναι τους λόγους τοὐσδε μὴ καινοὺς μηδὲ νυ̃ν ἀλλὰ πάλαι . . . . ί μὲν ειρῆσθαι μὴ αναπεπταμἐνως, τοὺς δὲ νῦν λόγους εξηγητὰς εκείνων γεγονέναι μαρτυρίοις πιστευσαμένους τάς δόξας ταύτας παλαιάς είναι τοῖς αὐτοῦ του̃ Πλάτωνος . γραμμασιν.››. 71. Παρότι έχουμε ήδη αναφερθεί γενικά στο πρόσωπο της ελληνικής φιλοσοφίας πριν τον Πλωτίνο στην πρώτη παράγραφο του παρόντος κεφαλαίου, κρίνουμε σκόπιμο να επανὲλθουμε επικεντρώνοντας το ενδιαφερον στην ηθική διδασκαλία, προκειμένου . ι να προχωρησουμε στο αμεσως επομενο κεφαλαιο στα θεματα της πλωτινικἠς ηθικής. .

.

.

.

.

.

¬

1

7

” ρ7 Ι Ο α ακου' Ο υσικον ικαιον° σ' εξ” Για το δεσμό της πολιτικής αγωγής με την ηθική στον Πλάτωνα βλ. Ψ. Ιεεεοτ, Ρειἰὀεἰει Πἰε Ροτιηιιης αεε ςτ1εοΙι1εοΙ1ε1τ Μοτ1εε11ε11, ΒετΙ111 19734. σ. 612 εξ. 74· ἡλάτωνος Γοργίας 49Ι ό 6 εξ 75. Πλάτωνος: Γοργίας 470 9­11.”

'

73.

”

77. Πλάτωνος, Μενων 99 ε 5­6: «ἀρετὴ άν εἴη οὔτε φύσει οὔτε διδακτόν, ἀλλὰ

θεία μοψα

48' Πλἄτωνοῶ Μένων 99

την ιιιιοιιὡιιιισιι τσι) συνομιλιιτἠ του­ 59. Ο Α. Πτεννε πιστεύει ότι στο σημείο αυτό το συγγραφικό ύφος του Πλωτίνου είναι ανώτεροτου ξηρου αριστοτελικου υφους.('Ο.π.π.,σ. 59). ΟΙ.Ν.Θεοδωρακθόπου­

79. 191. νν. ιεεἔεἶ, ο.π.ιι., σ. 664 εε. 80­ Για πλατωνικἠ αρετή βλ­ Κ. Σ' Κατσιμάνη

Το ύφος του Πλωῖἢίουί «ἶα δεκῃκἀ σύμβοίξα φωτίζονἶί" ὲσἶ) εν με άφθονο πνεύμα, το οποίον ζεχειλιζει απο μεσα τους. Το υφος του ειναι συντομο,

81. 82·

Με τρωει για

πυκνό και πολυσὴμαντο· Ο Πλωῖίνος είναι φειδωλύς σε λἑξεἶς 'Ϊω πλοῳιος στα νοήματα. Όλο όμως το κείμενο του Πλωτίνου συνταράσσεται απο παθος και ενθουσια­ σμό μοναδικό. Τα νοήματα συνωστίςονται το ένα με το άλλο τόσο, ώστε απιἐιιτείται

έντονη προσοχή για τη διάκριση και την κατανόησή τουῳ: ί Ο 'π'π" σ”

112

4

εξ"

.

1

.

9

,

«ὶκάκεϊθεν λοιπόν τά τε βιβλια τα Πλωτίνου επιστευθην, και 'αν π ο' α ον τοῦ διαρθροϋν καὶ διὰ πλειόνων ί ° ' ' δδ' λ αυτον τον ι ασκα ον εις φι λοτ ιμι ρ ηγ 7 γράφων τὰ δοκου̃ντω̨ί' Βλ' \/Μ 5, 6' δ 58. Ο Πορφύριος (νὶιε 8) μας πληροφορεί ότι ο Πλωτίνος ουδέποτε ε ιάβαζε ό,τι εγραφε, γιατί είχε ασθενη όραση, δεν φρόντιζε για την ορθογραφία και δεν ηταν καλλιῖ γραφος. Κατὲγραφε μόνο στοχασμούς, τους οποίους είχε επεζεργασθει μεσα του απο 57.

°

ει.

εξ·

1 .

64. Ρ. 19960111. ό.π.π., σ. 83. 65. Πρβλ. Η. Ρ. ΜϋΙΙετ, Ρ1οι1η1εο11ε Βιιιὰἰετι ΙΙ, (ΗΕΚΜΕΒ 1914, σ. 89). 66. Βλ. (Ξ. Ι. είε 1/οἔεὶ, Ου της οεορΙετο111ο Οιετεοιετ οί Ρ1ειοο1ετ1ι ε11ε1ι11ε ρΙειτο111ο (Χιετεοτετ οί Νεορ1ειο111ε111 (Μ111‹1 62, 1953, σ. 43 ες). 67. ελ. 1. τωιιιιιεπι. οι Βειιειε 0111 Ριοιιῃιεῃιε ικριιι 1955. ιι. 469 εε). 68. Ο Αυγουστίνος θεωρεί αναγκαία τη μελέτη της πλωτινικής φιλοσοφίας. Πρβλ.

­

Ή”

1

Μ νιιε

1

ερμηνεία

Πρβλ. Η. 1.

Οαγὡναςγὶα πλατωνικής ηθικής, Αθήνα Ιἑ75.

Αρει̃ή­ Συμβολή

ιοειιιει Αιειε ι›ε11>1ειο11 ιιιω Αιιιιοιειεε. Ηειαειυεις 2·

Πλάῖωνος, Γοργίαἐ 469

1959 σ. 92 ες. '

83. Πλάτωνος, Γοργίας 499 ε 8­9: «τέλος είναι άπασῶν τω̃ν πράξεων τὸ άγαθὁν, καὶ ἐκείνου ἕνεκα δεῖν πάντα Τα̃λλα πρἀττεσθαι 84. Πλάτωνος' Γοργίας 500 εξ. 85.

8

Πλάτωνος, Γοργίας 506 ό5­ε4: «Άλλα μὲν δὴ ἢ γε ἀρετὴ ὲκάστου, καὶ σκεὐους 1

13

καὶ σώματος καὶ ψυχῆς αὐ καὶ ζῷου παντός, οὐ τῷ εἰκῇ κάλλιστα παραγίγνεται, Τάξει άρα ἀλλα ταξει καὶ ὁρθότητι καὶ τέχνη̨, ῆτις ἑκάστῳ ἀποδέδοται αὺτω̃ν· τις Κόσμος έγωγε. αν Φαιην ἑκἀστου; ἀρετὴ τεταγμένον καὶ κεκοσμημένον ἐστὶν ἡ όντων; τῶν έκαστον παρέχει ἀγαθὸν οἰκεῖος ὁ ὲκἀστου ἐν ἑκἀστῳ ἄρα ὲγγενόμενος “Εμοιγε δοιςεϊ_»_ 86_ Πλάτωνος, 87­ Πλάτωνος, 88, Πλάι­ωνο 9 89_ Πλάτωνος, 90. Πλάτωνος,

Γοργίας 507 Θ 6 . 508 Θ 4_ Φιληβος Η ιι 6. Φίληβος Η Ό 7_8. Φιλῃβοο 22 ο 5 εξ Φίληβος 66 οι 7. Πρβλ. Ε. Μουτσοπουλου, Αι Ηδοναί, Αθήναι χ.

χ_, σ_ 28_

91. Πλάτωνος, Πρωταγόρας 358

ει

5.

Πλάΐωι/ος, Πρωταγὸβας 357 ὀ_€­ 93­ Πλά τωνος) Πρωταγόρας 358 Ο 7. 94. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ., 1094 τι ες. της ασκήθηκε 95. Για το νοημα της αριστοτελικής τελεολογίας και την κριτική που αει αιιιὶκτη Οτ±εο1ι1011ιο αει Οτιιτ1ε1ρτο1›1οτιιο ν. Ρτὶιτ, από σύγχρονους φιλοσὀφους βλ. Κ. οοτοτοττιιιιι, οτι κοτοοοττοιιοτττ Ετιτιιτ. ινιτττττοτ, ι. 278 τς. ο. 1971, Βττιιο ννιττοοττιιοιτ 1ι11ιε1›τικ:1‹ 1955, σ. 78 εξ. του 96. Συγκριση της μεταφυσικής ηθικής του Πλατωνα και της ενδοκοσμικής 65 ες. Αοτοτοτολττ ια. ιν. εοιτιτιτ, οτοοοοτοοιτοτο οοτ ιειιτιιτ, Ρτοιιιοοοττ 1989, ο. σ. 55. 97. Πρβλ. Ν. Γεωργοπούλου­Νικολακἀκου Το Φυσικον Δικαιον, ι› 7­11. 109­ι Νικ., 119. 98. Αοτοτοτέιουτ, 99. Αρτοτοτοιιοοτ, Ηθ. Νικ., 1ο97 ο 25­33. 100. Αριστοτέλους, ΗΘ. Νικ. 1ο98 τι 3­7. ΙΟΙ. Αριστοτέλους, Ηθό Νικ” 1018 8 16' ι · 1970, Αθηνα 102. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ., 1106 τι 11. Βλ. Ε. Παπανουτσου, Ηθική, 92­

Α

σ. 399.

Α Ρ ιστοτέλους › Ηθ. Νικ. 1106 1› 14­15. 104. 'Ο.π.π.: «λέγων δὲ τὴν ήθικήννἰ. 105.Α Ρ ιστοτέλους, Ηθ.Νικ. 11061936­1107ει1:«Έστινἄραἡάρετὴἕξιςπροαιρετι­ ὁρίσεὶεν.››. κή, ἐν μεσὁτητι οὐσα τῇ πρὸς η̃μα̃ς, ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ῷ α̃ν ὁ φρόνιμος 106. Βλ. νν. Ιαεἕετ, Ατἰειοιοκε, σ. 247. ελληνικου 107.Πρβλ. Σπ. Κυριαζόπουλου, Λογος και 'Ηθος.Φιλοσοφἰα του αρχαίου πνεύματος, Ιωαννινα 1976, σ. 102. ιοει. Αοτοτοτοιοοτ, Ηθ. Νικ., ιιοι τι 1­ι τς. 103.

1

τ

εξ. 109. Βλ. Ν. Ηειττπιατιτι, Ετ1ι11‹, Βετ11ιι 19624, σ. 439 110; Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ., 1107 α 1 εξ. 1; 20_ 111. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ., 1107 ο 26 ­ 1108 112. 113.

114.

Αοτοτοτοιοοτ, Ηθ. Νικ., ιιοο ιι 23.1 Αοτοτοτἑλοοο 1­19. Νικ., 1129 τ› 17­19. Αριστοτέλουἔι Ηθ. Νικ., 1129 Β 26­27: ‹‹... 114

ἀλλλ Οὺλ άπλῶἐἰ ἀλλὰ πρὸἐ ἕτερον»­ 115· Α171σΤοΐἐλουἔ› Ηθ· Ν1κ·¬ 1129 11

ἔνι­». 116.

δικαιοσύνη ἀρεΐὴ μένἐσ111”ελε111­

«ἐν δὲ δῃζαιοσὐνῃ συλλήβδην πἄυ̃λ ἀρεΐὴ

Για τη δικαιοσύνη ως αρετή στον Αριστοτέλη βλ. Μ. 8. Ξὶτεὶὶετιε, Παε ε1ιι1ὶ‹:11ο Μὶτπιορεοηεα ὶιιι Α11εο1·11ιιΒ ατι Ατιειοιω̃εε, Ηειτιιουτἔ 1958, σ. 48 ες.

ν‹:τ1ιὲ1τ111ε Ζυτιι

117. ΑρισΤ0ΤέλΟυς, Ηθ. 118. Αριστοτέλους, Ηθ.

βλ. Η.­Α. Οουτὶτὶετ,

Νικ., Νικ.,

1.2 11ιοτει1ε

1155 21 22­31. 1177 α 11­12. Για

την ευδαιμονία στον Αριστοτέλη ‹1'Ατὶειοτε, Ρειτὶε 1958, σ. 46 εξ.

Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ., 1177 ει 27. Νικ., 1177 ει 25­27; «δοκεῖ γοῦν ἠ φιλοσοφία θαυμαστας ἠδονας ἔχειν καθαρειοτητι καὶ τῷ βεβαιω, εϋλογον δὲ τοῖς εἰδοσι τῶν ζητούντων ἠδίω Τὴν διαγωγὴν εἴναι.››. 121. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ., 1178 21­23: «ὥστε ἠ του̃ θεοῦ ὲνέργεια, μακαριότητι διαφέρουσα, θεωρητικὴ α̃νεἴη· καὶ τω̃ν ανθρωπίνων δή ή ταύτῃ συγγενεστοιτῃ ερδατμο. 119.

120­ ΑΙ11σΤΟΤἑλΘιι€. Ηθ­

15

ν1κωΤαΤ17­»­

15 Ζ5·Ζ7: «τθἴς μὲν γὰρ θεοῖς ἄπας ὸβιοςμακαριος, ἀνθρώποις, ὲψ” ὅσον ὁμοιι̃υμά τι τῆς τοιαὑτης ἐνεργείας ι3παρχει·››. 123­ Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ., 1178 ιι 33 ες. Ποβλ. Η. 1. κτοοιοτ, ο.ττ.ττ., ο. 566. Νικ., 1178 τι 16­19: «συνέζευκται δὲ καὶ ἡ φρόνησις τῇ Αρὴτοτέλοϋἐι' του ηθουθ αρετῃτ Κω 1111111 ΤΠ Φθονιι̃σει­ εἴιιερ ιιἶ μεν της φρονἠσεως ἀρχαὶ κατα ιὰσ ιι̃θικιιιε εἰσιν α̃σετιιε. τὸδ°ὸι›θσν τῶν η̃θικω̃ν κατὰ τὴνφσσνιισιν·››. Βλ. νν­ Ιιισεσι.

122­Αρ1σΤΟ1”έλΟυ€­ Ηθ­ Νικ­1 1178

107€ δλ

Α1151ο1919$­ Ο111111119811118 911191 ΟΘ$Ω111Ο11ῖΘ 8911191 Ε111νν191‹111118.

13911111

1923ι σ­ 250­

$νΡ 111. 4. 6. 8. 126­ $νΡ 111. 12. Ι. 179. 127­ 5νΡ 111­ 11: <<­­­ ἔτι̃ν τῷ κας ἐιιιιειισιιιν τῶν φύσει σιιιιβιιινόντων Ν. Γεωργοπούλου­Νικολακάκου, Το Φυσικών Δίκαιον, σ. 58. 125­

128 ­

129, 130.

8νΡΙ ι

179­

132­ Ο Η­ 7­

αναίυ̃εση 109

ΚΓἕ1111Θ1›

ἔτ7ν.­­.>›­ Βλ­

.

$νΡ 111, 197. $νΡ Ι, 357 ει: «Αα νὶττιιιοτιι

131­ 51717 111, 39­

σαροεεοτιαε­ιπι 11αεεὶ11οτ1τ1τ1οε,...››.

' 9­71­π­ι σ­ 586 π0ιΟ11Τ1ι̃Οει' 011

91ΟΧ111Οελλ11ν1κ119

1

7εν1κ11€ Θννοιαἐ

‹‹ 11

σ τωϊκ'11

11119 1111181119­

11

θικ'Π

σ 1111 αὶνει

719111 11117 πε11101ῖ11ἔε1

την

στον

ανθρωπο και στις ηθικές του επιδόσεις. 133.

81717 1,

134­

5νΡ

187.

111.

107­

115­ 81717 111­ 208­ 136­ 81717 111­ 54­ 137­ 8171: 111, 55­

138. Βλ.

Μ. Δραγώνα­Μονάχου, Φιλοσοφία και ανθρώπινα δικαιώματα, Αθήνα

1986, σ­ 56­

1

5νΡ

111. 117­

140· 51/Ρ

ΙΠι Η9°

139. ἡ

501

115

141.

ι

, ” δνλ: ΗΙι 262· Πρβλ . Η . 1. ΚΠΠΠΘΓ

142­

.

­

Ρ1

8

.

­

168. Βλ. Η. Ρ. ΜΙΪΪΪΘΓ, ΦΥΣΙΣ 1361 ΡΙΟΠΙΙΟ8 (ΚΠΜ Ή, 1916, Ο. 232 169. Ο. Βεεκετ, ό.π.π. ι σ. 97. 170. ΙΙΙ, 8, 4. 36­44: «οταν Υουν ποιωσι, και αυτοι οραν βουλονται αὐτὸ

·

τοτιἰειιιιιε ιιιιό 1ιε11ειιιειιεσ1τε Ρ1τι1οεορ1ιιο,

καὶ θεωρεῖν καὶ αἰσθά νεσθαι καὶ τοὺς ἄλλους, όταν η̃ πρόθεσις αὺτοῖςω̃ς οἴόν τε πρα̃ξις ῇ · πανταχου̃ δη ανευρησομεν την ποιησιν και την πρα̃ξιν η οι̃σθενειαν θεωρίας η παρακολοὑθημα· ᾶσθενειαν μὲν, εἰ μηδέν τις ἔχοι μετὰ τὸ πραχθὲις παρακολοὐθημα δέ, εἰ ἔχοι ἄλλο

ΒΘΓΗΠ ΙΞΙ7 ἔλσ ἩΖΖΪ·

Μ3

Ο

=

Ρἱῖῃη̨̃δτ

144. ΒΧ/ΙΙ:

$ν

145.

Πββλ.· _,η̨

146·

σ­

,Ε

.

,Οου

$νΡ ΠΙ, $νΡ ΠΙ.

657· 598­

ΠΙι

567·

150. 8)/Ρ

ὶὕἰ­ $\/Ρ ΠΙ,

δνἶ

δνι: ΗΕ

157.

ο

τιιί1‹ειι ό ριοοιιιεοε 1›1

¬

°

719­ 7219

657·

5νΡ ΙΠ› 660· Ι59. 5νΡ ΠΙ› 661·

158.

νὶιε

160.

,

24, 17.

,

,ταν Τὴν

Θ

σπουδὴν ἔχειν, ἡμεν ἀναγκαία λεγομένη ὲπ, ἔλατΐον

1651. ΙΙΙ,|8, 1.15­18: ‹‹|...πρχαξιεἕἕοταἕιςτὸεἔἔρω 9 έμη και ετἱιτιλεονι̃ῖην ἐεωέἶιαλίε |κ0υθ χρήση μεν, ομως δε και αυτη|εφεσει εα̃ἴριαε Υεννἐιολὸγἑκό προσδιορισμό ΡΙΟἘΠἹ ΠΜ Με ΡΓΟΜΒΠἹ 162. Την ετυμολογικέι παριἶγἕι/ἴη;7:Ξ)ἐρ7ο της ελληνικηἔ λεζηἔ « εωριἶλ Ιέω . ,ὀσἐ (ἡ ψυχὴ) σοι ςειειιςειι Ατιειεοιιθἐι Βειιιι 687: «γεγονέναι 163, Βλ. Γίλατωνιὶς. Φοιἶρἕε ι̃­242 εταίἑαὶ ἐὀπαθεῖ, αγαπα 78 ἶαί θἦωρουσξχ Τα δη η Ρλφ πρὸς θεωρίαν καὶ πρα̃ξινς».

Υαρ

Μο της φυσεως επιτη ες το 0)"

'

ν, 8 ν, 5 ­ ΙΙ, 9, Βετ1ίιτ 1970, σ. 4. Ι , ι , ' ου ‹‹... τ”ν 'δονὴν Ή ἀιίαθὸν ΦΠ: μεΙΞτέ\:1Ο:ἶ;:2_τ::ὶῖΞἱῖ)ῖα ¦Ο ΠλωτινοΩ|‹‹ἔαιζει›› ἄ/ΖΠΖ ΜΙ» (Αριστοτέλους, ἑἕΙ,ΗΖ}0Ἀ. ΖΗΟΠΠ Βἰξ Οτοεῇςῃτἰῇ ΠΙ

_

Ζθαιἑί: ιεε.

_

Π

8 ­

_

·

ἶτΐιιμαντικαθιστόι Τη λέξη ηδονή με τή λέἔι̃ι̃ θεωρία­ Πλ ίτἐνο και ἄιοἔἕισςαῖυἑἶἔῖιτἕη̨νὺῖἔϊἔῖῖἐὲ ει, ι. 3­τ± «ου ιισνον ειισγα ωιιιιι

ιιι,

.

και εικονα τοἴἶἕ 24(“Ζ3αν(ἶ ὐσιε .ἢν α̃ψἀνταστόν Φασι καὶ α̃λογον είναι, θεωρίαν ΠΙ, 8,ἔχει καί _' ποιε? δια θεωρίαν ποιεῖ ῆν οὐκ έχει ›› ἐν αύτῇ τε 167. ι

4

°

116

”

1

__

9ζ «

Σὲ;ὅσἶἴ7ἐ8νδἐχεται ἀθανατίζειν», μπορεί να γίνει «εὑδαιμονεστατος» (Ηθ. Νικ.,

1177

3 8›°

_

Ι73. Πρίὅλ. Α. Ιλὶοίτιει, ό.π.π., σ. 132.Ε. Κ. Ποόαε, Τταόίτἰοιι μιτό ροτεοιι1ίσΙτε Ιπιίειιιιις

Ιῃἶἔῖ

ιτ5.

'ξαὶ την τἶυτα γἶνΥΞ)ἶαν?ἶ,Θ::›ι :ίί×νκ:ὶΤτ)ιἴγἶχ1ό|ιἶείνκ:αὶ τα μὲν ἀληθῶἐι τὰ δὲ μίμηων ελ9ντ51›|αλλα (ἶε α λως ἶχ "αρ

__.τ

­ ., . . , , αρα πραξις ενεκα θεωριας και θεωρηματοςη̨̃ ωστε κο" τοις η θεωρια τελος, επει και αγαθου̃ χαριν πράττουσι· τοῦτο δὲ οὐχ ίνα έξω αὐτῶν, ουδ' ἴνα μὴ ἔχωσιν, ἀλλ“ ἴνα ἐχωσι τό ἐκ τη̃ς πράξεως ἀγαθὐν_»_ 172. Α. Κίοίιτοτ, ό.π.π., σ. 131 ες. Το ευρύτερο πλαίσιο αυτής της αντίληψης δεν είναι βεβαια νέο στον ελληνικό στοχασμό. Ο ποιητής Ησίοδος έχει θεολογική συνείδη­ ση και την εντολή να ιστορήσει ποιητικά τις γονές των θεών τη λαβαίνει απο τις Μούσες με τρόπο θεόπεμπτο (Θεογονία 22 εξ. Βλ. Ν. Γεωργοπούλου­Νίκολακάκου, Η φιλοσοφική κατανόηση του θείου στην Ελλαδα. Από τον Όμηρο ως το Διαφωτιομό, Αθήνα 1985, σ. 50 εξ) Ο ελεατης Παρμενίδης σε μια καθαρα αφαιρετική πρόσβαση στο μυστήριο του όντος ξεναγείται από τη σεβασμια θεα (‹‹θεὰ πρόφρων››) στο μεγαλο του ταξίδι από τα δώματα της νύχτας στο φως, για να γνωρίσει την ολοστρόγγυλη αλήθεια (‹‹'Αληθείης εὑκυκλεος››) αλλά και τις αναληθείς γνώμες των θνητὼν (‹‹βροτῶν δόξας, ταῖς οὐκ ἔνι πίστις ἀληθἠς››). (ν5 28 Β, 1). Για τον Ηράκλειτο η σοφία πηγάζει από την ακρόαση της φύσης (‹‹... σοφίη ἀληθεα λέγειν καὶ ποιεῖν κατα φύσιν ἐπαΐον­ τας››). (ΨΒ 22 Β, 112). Στην πλατωνική φιλοσοφία κυριαρχεί η απορητική έρευνα για την προέλευση της πνευματικής υπόστασης και της ποιότητας της ανθρώπινης ψυχής. Στο Συμπόσιο η ανακάλυψη της επιστήμης του ωραίου πορεύεται μεσα στην απεραντοσύνη του πελαγους της ωραιότητας και στην καθαρή θεωρία των πολλών, ωραίων και μεγαλόπρεπων λόγων (Συμπόσιο 210 ό 4 ες). Οι αληθινοί φιλόσοφοι στην πλατωνική Πολιτεία είναι «φιλοθεαμονες τη̃ς ἀληθείας» (475 ο 4), γιατί στην ψυχή τους κυριαρχεί ενόιργεια (484 ο), προερχόμενη απο τη «Θέασῃ» του αληθως και του θείου, το οποίο και τρέφει την «ψυχη ἀνδρὸς φιλοσόφου», σύμφωνα με τους λογους του Σωκρατη στο Φαίδωνα (84 ει­Β). Στον Αριστοτέλη η ευδαιμονία ως ‹‹κατ' ἀρετὴν ἐνἐργεια» (Ηθ. Νικ., 1177 ε 12) συντάσσεται βέβαια με το «θείο», ο ανθρωπος όμως

ΠΙ' πραττουσιν8'. 6” 17 Ι·

548·

ΙΠι 622· 153. δνἶ: ΠΙ, 623· Ι54. $νΡ Μι 639· 155. $νΡ ΠΙ. Ή7­ 156­ 8νΡ ΙΠι 717·

ἱ5Ζ¬

πρό τουτου κρεἶτον του̃α̃ποιηθεντος θεωρεῖν. τίς γὰρ θεωρεῖν τὸ ἀληθινόν δυνάμενος προηγουμενως ερχεται επί τὸ εἴδωλον του̃ ἀληθινου̃;››.

τσόπουλου Η πορεία του πνεύματος. Αι αἔίαι, Αθήναι 1977,

Ρ1ιιΙοεορ1ι1ε Βετιι 1959, σ 278 ' ι· , ηθικής, Αθήνα 19609 σ­ 289 εξ­ Συστημα Φιλοσοφικής οἔΐἕωραῖἔπουλου

ιῖιζ6ι ἶν 148­ 149.

·

ἶΠ1ΙοΞοἰΙΉι̃ ΪΙΟΠΠ8 (Ζιῃτκῃι

ιιι:

ΙΙΙ,

8: 2.

στ 68)°

ιο ες.

8, 2. Ι9­22: ‹‹ό μεν δὴ λόγος, φαίη ἄν τις,

ακίνητος, αὕτη δὲ ἄλλη παρὰ τὸν λόγον καὶ κινουμἐνη. ἀλλ' εἰ μὲν πᾶσαν φἠσουσι, καὶ ὁ λόγος· εἰ δέ τι αὐτῆς ἀκίνητον, τοῦτο καὶὁλόγος. καὶ γαρ εἴδος αὐτὴν δεῖεἴναι καὶοὐκὲξ ϋλης καὶ είδους». Ι77. Πρβλ. τα ερμηνευτικά σχόλια του Π. Κοὶοίί, ό.π.π., σ. 6. 176.

7

117

εὶετιοε

οί

· Ροτπι (ΡΜ ρ1ετοτιιο

τ1πε

Μ. Κιετ, Ττιε Ιττιτηεηοττοεε ειπα Ττ8Π$ΟθΠ 108, 1964, σ. 217 εξ­)­ ' 93. Η. Ρ. ΜϋΙ1ετ, Πἰο Ι5ε1ιτο νοττι 179. Πρβλ. Ο. Βεοκετ, ο.π.π., σ. .

178. Βλ. 1.

Ι

(ΑΟΡΜ 30, 1917. σ. 38

·

=

·

150898 991 ΡΙΟΠΠΟ8

­

εξ).

180. Ψ, 9, 14. 7­11. 181. Η · 4 Π­ 13· 7

θειου..., σ. 126 εξ. 204. Πρβλ. Α. Πτεννε, ὸ.π.π., σ. 269. 205 . Επίδ Ο ασ Τ1 τ 119 πλωτινικ”119 κατανο ΤΙ σ ΠΩ του‹‹νου››απαντα στον 1 ε Ο όΑυ Υ ουστίνο στη διδασκαλία του για τους λογικούς προσδιορισμους της αγίας Τριαδας. Βλ. Α. Πείιἰ, Αυευειἰιι υηα Ρ1οτίτι. Ρ1τι1οεορ1ιίεο1το Πητετευοηυτιεεη Ζυιη Ττίη1τετερτο1›1ετη υηα ΝΠΞΜΠΘ, ΕΠΜ 1945, 30 εξ. ·

.

,

λο ια του Πλωτινου 7

·

1

182” Π, 4. 9' 1. Σχετικα με την εννοια του ειἔ)(:)ἑΙΖῖ?τἶο(ἔΙῖ10ρείγΡ1οτίη.(ΗΕΒΜΕ8 βλ. Ο.Νε1›ε1,Τοτττιίτιο1ο8ίεο1πεΠητετευοηυηεοηὸτυ Ζω Ιῃτετρτειειιἰοττ υπ Ι.Ουἶ973 . 64. 1930. σ. 429 εξ). Κ. 11/υττπ, δυοειειιτ . Ρ19ἰἰΠ189Ι39Π Ττξιιςτᾶτθ Ή 1° Ζ Πω 3' ΒΠ Π] . 183. Ι1 4, 4. 2­7. ­ ·· (1 οτι 1928 Βυ1π1/Βε 8 ιτιε, 1‹ ά ' · 19 184. Βλ­ 7­ Τῇθοὀοἴα̃κοροωοδτ ΡΙΟΠΠ5 Μθωρ Υ51 €8 Θ

206. ΕμΦανὴΩ επίδραση των στωϊκὼν. για τους οποίους σὺμΦωνα με το Σἐξτο τον Εμπειρικὁ (εάν. τηειτ1·ι. ΨΙΙ ­ 432. ΒΨΡ ΙΙΙ.> 657) «μόνος ὁ σοφὸς ἀληθεύει καὶ ἐπιστἠμην έχει τἀληθοϋς βεβαίαν, ἀκολουθεῖμἐχρι δευ̃ρο ἀνευρἐτου καθεστώτος του̃ σοφοϋ κατ” ανάγκην καὶ ταληθες ἀνεὑρετον είναι, δια δὲ τοῦτο καὶ πάντα ἀκατάληπτα τυγχανειν, ἐπείπερ φαῦλοι παντες ὁντες οὐκ έχομεν βεβαίαν τῶν όντων κατάληιγιν.››. Η ὲννοια του σοΦου «σπουδαίου» ομως στον Πλωτίνο διαφοροποιείται απο την αντίστοιχη .. , . . στωικη, οπου προβαλλεται η α­παθεια. Ο σοφος του Πλωτίνου ειναι ο ενεργητικος και δ ραστηριος αν Θ ρωπος, ο οποιος με τη συνοδεια του νου «τῷ βελτιονι ενεργῶν» (ΙΙΙ, 4, 6. 1). Βλ. Οτ. ΡΗ. Κοετετεε, βετ Βεετίίί οσε Ι.ε1›ετιε ϋοἰ ΡΙοτἰτι, Ηετιτυιιτε 1969,

ἀα̃

175

εξ.

185,

.

ΙΙΙ,

ἰοἐω 186. ΙΙΙ '

ὸθτ

­

6, 15. 27­ Πρβλ· Ρ· ΗεΙΠ€ΙἶΙ2ΠΠ°ΗΡἔι̃8ἶΞἕΞ

Ι­Μπ

_

'

ΤΜΟΠΘ Έκι ΡΚΖΠΠ (Ιἶ

”

και ουτω 8 3. 1­6: «Πῶς ουν ποιων . ἐστι

Ι ῃ

.

γ

σ­

· Ι Κογτεμγγ εὶετ Μειετιε ε ε )

τσθοι̃ῖ εξ

ποιῶζ/ θἑωρίας Ήνὸς άν ὲφάπτοιτο;

11

λόγος εἴη ἄν αὐω̃ἔ θεωρία. η μεν ­ . . . . Και , . . λ×Ο Ο η̃ εἰ μενων ποιεῖ και εν αυτῳ , μενων ε του ὲἐγουεἱζἑΰῖἶξιπρα̃γξιἔ γὰρ πρα̃ξις γἑνοιπ α̃ν κατα λογον ετερα Οιἰσα ἶηλονοτι ουκ αν ειη πρ 9· κατ αὐτὸς ὁ συνὼν τῇ πράξει καὶ ἐπιστατων 3

,_

×

7

·

σ. Ι08 εξ·

Π ιὼτθ (Ιω Ρὶοτἱῃ νοῃ (18, εθγωτνετ. ἀλλὰ λόγος. θεωΡία”»­ 1128 187. Πρβλ. νν. Ηίτπτποτι‹:1τζν13Π1ΞΑ1ΝἔΞ1ΙΑ(ἑ στ: ιιτἐ ' ΝΠ 1‹1ὶο1τιιτι Β ασε Μετιεοηοτι τ , 57: «Μ η πράξη είναι · ­Πλωτίνος­Ωοιγενι̃ι̃ἐ. σ­ . · 188. Ι. Ν. Θεοδωρακοπουλου. Πλατων . ­ αποκτηση του αγαθου». αδιανοπτπ διχως τη θεωρια­ 718" Ο σκοπος ΤΟ" πραττεινειναι η . . . 189. ΙΙ1 ι 8, 4. 8. . ­ θεωρουσης δε, υφισταν ται αἱ τω̃ν σωμάτων ι9ο. ιιτ, ε, 4. 9­ιο. «... μη γραφουσης, γραμμαι ὥσπερ ὲκπίπτουσαων

καὶ κατάστασις ῆσυχος καὶ ἀγαπητὴ διαθεσις ἢν οὐδὲν τω̃ν λεγομένων κακῶν παρακινεῖ, εἴπερ σπουδαίος». 208. 1, 4, 15. 16­19: «ἑπεί καί τὸ ἀπροαίρετον αὑτῷ καὶ τὸ γινὁμενον πρὸ κρίσεως . δεος κἄν ποτε πρὸς ἄλλοις ἔχοντι γένηται προσελθὼν ὁ σοφὸς ἀπώσεται ...››. 209 . Ι, 4, 4. 24­26. «και σπουδαιος, 9 η̨̃ αὐταρκης εἰς εὺδαιμονιαν καὶ εἰς κτη̃οιν ἀγαθοῦ· οὐδὲν γαρ ἐστιν ἀγαθὸν ὁ μὴ ἔχει». 207. Ι, 4, 12. 8­10: «ίυ̃ι̃εως δὲ ὁ σπουδαίος αεί

ή

°

3

”

°

τ

­

_

191. 'Ο.π.π. 19Ζ_

ΠΙ

193.

111

.

ὲαυτῇ θετυριαν εχουσα». . . · και για τη φυση τον ορο «συν 19 Δ, ΠΙ 8 , 4 . 19 . ΟΠλωτινος χρησιμοποιει . τερῃςἠ αντίλΠψ1Ἱ» και . ' δηλωνεται με τον ορο «εσω οιοποίεςστη συνἑχειαεκφραζονται ο οποιος στη συΥΧβ9νη ψυχολογια βλ. Ο. ΒΘΟΚΘΓ, χαρακτηρίξειτις εσωτερικες διεργασιες στο σωμοωοια Ανἔλυσηο­ΞἔῖΊθῖ:;Π με την ανάλογη συμπεριφεἕα. Ρἶοῇῃυε (ΡΙἹΓΠ ΙΧ, 1962" σ_ 90 εξ). 17: «ἐν

_

ὀ.π.π., σ. 28 εξ­κα1Ε·νν· 196. 197.

ΙΙΙ

198.

ΠΙ ΠΙ

199.

111

200.

111

201.

ΠΙ

σετ 8ο1τυ1ο Ρ1οτἰηε Βετ1ίπ 1975 › σ. 59. ΟΠ. Κιιττετι ­ Ι.εε οετὲεοτἰοε συ ττιοτιὸε εειτεἰ1σ1ε οειτιε Ιοε Εητιὀεὸοε σε Ρ1οτἰη, Ρετίε 1961, σ. 24 εξ. 202. 111, 8, 8. 4. 203. Χ/8 28, 3. Βλ. Ν. Γεωργοπούλου­Νικολακάκου, Η φιλοσοφική κατανόηση του

'ἩΓΘΠ1

ιι.

·

ειο.

1,

τιι. ιιι,

8, 9. 16 εε.

212.

ΙΙΙ,

8, 9. 3: «ὅτι πλῆθος ἑνὸς

4,

9

9

.

8.

ὕστερον».

213. Πρβλ. Η. 1. Β1υτπετπ1τεΙ, Βία Ρ1οτίηυε 1›ε11ενε ίη Ιἀοεε οτ” Ιτι‹1ίνίε1υε1ε? (Ρηττι ΧΙ, 1966, 63% 1 ΒΓΗΠ, ὸ'π.π¬ 45 εξ. 214. Ο. Βοσίτετ, ο.π.π., σ. 30. 215. Βλ. Ε. Ρτμοὴτεὶ, Ποτ Εοἔοεοοετἰίἴ οοί Ρ1οτίτ1, Μϋηοηοη 1955, σ. 84. 216. Βλ. Π. Πτεεε, Βίε Πείε οοἰ Ρ1οτ1ιι, Ιυεἰρτίε 1912, σ. 39 εξ. Ε. Ρτϋ‹:ΙπεΙ, \Νε1ιετιτννυτ1 υτιτἰ Εοεοε. Ζυτ Μειαρηγεἰκ Ρ1οτ1τιε, Ρτεηκῖυτι ε. Μ., 1970, σ. 14 εξ. Ε. Βτόπίετ, ο.π.π.,

σ. 132 εξ. 14/. Βετετννείτεε, Ιῦεπκοιι ασε Είτιοη. Βτυάἰεη Ζιιτ ι1ειιρ1ειοτιίεο1τεττ Ρ1τ11οεορ1τίε ­ υτιτὶ Ππετ νΨ1τΚιιτιεε8εε‹:1τίο1·ιιο, Ρτεηκίυττ ε. Μ., 1985. 217. Βλ. τη μελετη του Η.­Κ. .9οΙτννγ:ετ, ‹‹Βεννυεετ›› υτιο ‹‹Πιτ1›εννιιεει›› οοἰ Ρ1οτίη

ωεω

εξ­ Ι9·22· 24 εξ­

31

(8ουτ‹:εε.,. σ. 341

εξ.).

Βλ. Ι.. ὅννοεττγ, $.Ι., Ιηῖὶτιίτγ ἰτι Ρ1οτἰηι.ιε. (Οτεεοτἰεηυττι 38, 1957, σ. 527 εξ.). 918. Π. Ιπἔο, Τηο Ρ1τιΙοεορΙτγ οἱ Ρ1οτἰτιι.1ε, τ. ΙΙ, Εοιταοιτ 19283, σ. 116 εξ. 219. Βλ. 14/.Ιἔ._Ιπἔε, ο.π.π., σ. 107 εξ. Ρ.­1. Αὺουτ, Ρ1οτἰτι οτ Ιε ουὲτε ‹1ο1'Πη, Ρετίε 21.8.

31­36· 4·6­

­

ι­8. ελ. σε. Ευα, Νωυ1=ιτ99ι5ὼθ

.

9139

ἔῃοεῃεὼθ κνθῃα̃ωε

ῃῃη̨ῃἕ ὶῃ

119

118

­ = Ου̃ ἀχχτ ὲκφεύξεται τα δύο, τὸ πρότερον τῶν 220' ΠΙ, 8, 9. 8­10: «εἰ οΐν μη ν 9, 2 37· «ὲκεῖνο γὰρ ὲπέκεινα ούσίας ἦν δύο τούτων ὲπέκεινα νευεϊζῖὲ/(ῖἕι7ἐ;(εἶ¿α4}ω̃;| πάντων. ἐπἐκεινα ἄρα Οὐσιας·››. Βλ. Β. ἰεΖν|Μ8ὼθ εἰ δε τοῦτο τα παντα, εκ

1973' σί 67 εξ.

ΗΜΗ,Εἰῃωω̨ θ8οωῇΡΙοτ}Π8‹Ιιἶ×ιΙ1­ΪΙ1/ἑΙ‹ἶτἶ7ὲ,ἔἶῖόἕδἔυἔιι:1ιῖ:Ϊἔ:,ιιῖ±ιερ1ὅν5ι5ε1ιε 51ο1ιτ ίτι αετ Ρ1ιι1οεορ1πιε'Ρ1οιιυΖ( Ρτα̃ἔε

'8θἑ)ω8ὲθΠεῃο ς1ΒΚ, 3, 1955, σ. 47 εξ.)1. 1.

Ὁθλ

Ήο

ΡΙΟΠΠ' [Να̃τ3ικ:ωΠἹ

Ο

είναι ούτε τῷ Τίμων εἶναϋ 221· νι 6, 5' 5­9: «Ήἶ γαρ νἶειν ΟΡ Ζφἶχπ τὸ ἀῃθὁν και το γενόμενον ἐκίνησε ἀλλὰ δεὑτεροΥ κἕῃιγενἔψενον, εἶειἰἔη 022?­ΐοῦτό ἐστι νοεῖν, κίνησις προς ἀγαθὸν πρὸς αὑώ: πἶ δ εκ"/ηθη τε και ει 8. ἐφιέμενον εκεινουἄλ 222' ν° 6° 5” 'Μα . ίναιοιῖρεις βαθμίδες της ζωής. Βλ. Ι,4,3.

ΒΓΠΠ, ὀ·π.πΟ, σ­ 51 εξη·

τ

·

“ ον ούτε τω̃

°

τ

εια ούσα ἐν διεξόδω τῶν παντων· ενεἔἐ καὶ οὐχ ὁλοσχερῶς έχει ἔκ κιιιιιρτιι ζωῆς διεξόδου ζωή ὲσ” 'αἶἱ Ϊη̨̃ιέω̨ ἀρχὴ δ ος ἶστἔ και ἴωἔταξἕδῖἔιἀιἱὰ εν ιε .21 τινος ἄλλου αυτον ειναι. ο ουκετι «ἔχει δὲ νοῦς ὡς ἐν νοήσει. καὶ ἀρχὴ νου̃ καὶ τῶν πα̨ντων». Πρβλ. Ἡ, .ύδὲν τών όσα λόγοι, άλλ' ἐστιν εἶς νοἠσει δὲ Οὐ τῇ ἐν διεξοδῳ' ἶταραλελειἶτται ·£ (Ϊ αὑτοῦ ὲπεξιών, μᾶλλον 223” Οιυποστασεις νους, ψέη̨ἶη καιἔρυστζε 224· ΠΙ· 8° 9' 33­40: οἔυτος ἔφη α̃ρωτη:

«Ϊ

°

'

λῶν πρώτων

θὲ είναι » Οἶον λόγος' μἑως' τέλειος, παἶηας πε|ἶιἶχων)}χπ0 δὲ ἀεὶ ὲπεξελθών] ὥστε μηδεποΐε Τ? επεξιεναι α η ςστ ον Πλώτίνο βλ. «νου» του 225. ΙΙΙ, 8, 9. 44. Για τα κατηγορηματα 7

ὀ·π·π·> σ· 31

226' ΠΙ° 227· 228·

νιι

Πτεειε,

εξ'

Π. „ 9, 6' 12: «Οταν 8° 9”

.

τι

¬

­

γαἰἶ ἶῃ/.αυΪο.ν

νο ·σ ς οίον ἢ νοῦν ἢ θεόν, πλέον έστί°>>¬ λητ

Ζωα και το εῖσω αύτοῦ θεωμένη τον

ψυχἶι̃ επι αιἰῖοἴβἦπ θεον δι) αῦτοϋ βλέπει· καὶ ουτος θεων απημων .

Ο

Π βλ 7 Βετίοιι, Ρ1οι1ο υιιὸ σ 53 εξ. ΑΠεη̨8ῇΠΠ5' ΠΠι€τ8υοΙ7ιἶΠεεΠ ΖΗΠΪ Ο0ττθ5ρΓΞωεῃἹι,κὁἔνωςεσωστρεφεια και θρησκευτι­ ΖΖ9·Ηεπιστημ0νικη ερευν­αθεωρησε Τ9 πθωῖν ία ῖου υπὲρλογου και του μυστικι­ κό­"και τρόπο έκφίἶασης της αποῳαῖἶκης Ξοἀεἔις ςἑτη σκεψη του Πλωτίνου, αφου σμού° και έκανε λογο για αἶ/ατολικες επ, ρ λὁ ος Ο Ε. Κ. Ποααε αμφισβὴτησε στο κλασσικό ελληνικο πνευμα ηγετωνευει 9 7 . Πλωτίνο και παρόιθεσε μια όμως το 1928 τη θέση για ανατολικες επιδυ̃ασεις ΘΤΞΥ Πα ενίδῃς και πλωτινι­ Ι=

8· 2· 24”Ζ6: «

›1ίιπ ΙΕ935.

σειρά παρἀλληλων χωρίων Ηεταξύ του πλατωνικου ῷα̨ιι Ζίοἕιε ΝΖιόρ1ετοιι1‹: "Οοο", Οί) κών κειμένων (ΤΜ Ρα̃τωεῃιὸθὅ οἶ..ΡΙ8ιο Μό τῇθ.οΠ8} ι ε τιΩ θέσεις του Ποααε δεν 32· Ι928° σ' 129 εξ). Ο Η. .]· ΚΠΠΪἹΘΓ υποστἶι̃ριςει Ψ μοτιπ επεινα επανεςετασθεί λύθηκε βέβαια αποφαςἶιστὶκα Το προβλημα, φαγηκἶίἶἐωὅτω̨τη̨ἕἔ σετ Οεἰειυτειερυγεὶλ. 11 επἰδυ̃ασι̃ι̃ Τζ1ὲΓλωτἔἘῖὅ απο τους κλασσικους”

Αιτιειειαειτι

1

,

στ

­ .

1οιι1ιε η̨οου . Νεα 230. Πρβλ. Ι. Κειτ, Ρὶοτιτιυε 5εετε1ι Μ 1898 6 εξ 3§ ­Ι Ο1ιιιειειιιΙυΙπιὀλΚτξ|ἶ σεε ' Ρ1οιιιι υιιιί Ο · ι _ ' 231. 111, 8, 9. 19­22. .

ί

.

=

Υοιι

1950, σ. 26. Ε.

κοοιιοιι,

232. ΙΙΙ, 8, 10. 31­35: «εἰ δὲ ἀφελὼν τὸ είναι λαμβανοις, θαῦμα ἔξεις_ καὶ βαλὼν πρὸς αὐτὸ καὶ τυχώνὲντὸς αὐτοῦ ἀναπαυσάμενος συννόειμα̃λλον τῇ προσβολῆ συνείς, συνορῶν δὲ το μέγα αύτοῦ τοῖς μετῖ αὐτό δι' αὐτό οῦσιν.››. Συγγενἠς είναι η θεωρία της Ι11ιιιιι1ιιετἰο του ιερού Αυγουστίνου. Βλ. .Ι. Βετῖοτι, ό.π.π., σ. 349. 233. Βλ. την τελευταία παραγραφο του βιβλίου «Η εντελέχεια της κόιθαρσης», σ. 0

1023? Πριν.. ο. Ματια, ο.π.π., ιι.

ι9ι3,

σ_

ιι5. Η.

Ε.

ινιιιιιει, Ριοιιιιιαιιε εωιιιειι αιιειυνιιεε

ιι22)_

235. Η δυσκολία αυτή τι̃ι̃ἐ 11101012 είναι εναρι̃ίήἐ στο δρἰιιοτε, ο οποίος τελειώνει τηνΗθικἠ του με τις ακόλουθες προτασεις που θυμίζουν πλωτινικἠ γραφή: «Το πνεύμα του σοφού σπανια βρίσκεται σε ταραχή, αλλά έχοντας συνείδηση του εγώ του, του Θεού και τωνπραγματων, και πορευόμενος με τη βεβαιότητα της αιώνιας αναγκαιότη­ τας δενσταματά να υπάρχει, αλλἄβρίσκεταισεσυνεχή κατοχή της αληθινής συγκατά­ θεσης του πνεύματος. Αν και ο δρόμος αυτός είναι εξαιρετικα δύσκολος, μπορεί

όμως να ανευρεθεί. Γιατί πώς θα ήταν δυνατό, αν ήταν εύκολα βατή η λύτρωση και χωρίς μεγάλη προσπαθεια, να την παραμελούσαν σχεδόν όλοι; Αλλα όλα τα υιμηλα και τα υπέροχα είναι δύσκολα και σπάνια». (Πιο Ει1ι11‹ ιιεο1τ ςεουιειτιεορει

Μειιιωε ιιιιιεειιειιι. Ριιε 92, σ. 236. ν, 3. 17. 15 εξ.: «ἢ ἔτι η̃

296).

και μᾶλλον τότε δὲ χρὴ ὲώρακέναι πιστεύειν, όταν ἡ ιι/υχὴ έςαίφνης φῶς λαβη· τοῦτο γὰρ (τοῦτο τὸ φώς) παρ° αὐτοῦ καὶ αὐτός· και τότε χρὴ νομίζειν παρεῖναι, ὅταν ὥσπερ θεὸς ἄλλος πῶς ἄν ούν τοῦτο γένοιτο; ἄφελε πάντα.››. Η αφαιρεοη είναι προσφιλής έννοια στον Πλωτίνο και ένδειξη του μυστικού του πνεύματος. Πρβλ. Ι, 6, 9. 11: ‹‹... καὶ ού αφαιρει όσα περιττά ...››. ν, 5, 13. 10­12: ‹‹... τη̨̃ προσθήκΖ1 α̃Φαιρεῖται αὐτοῦ τἀγαθὸν είναι. πάντα ἄρα ὀιφελὼν καὶ οὐδὲν περὶ αὑτοῦ εἰπὼν ...››. Ἡ, 8, 15. 21­22: «εἰς δ δὴ (τὸ νοεῖν) ἀναβἄντες καὶ γενόμενοι τοῦτο μόνον. τὰ δ' ἄλλα ἀφέντες, ››. νΙ, 8, 21. 26­27: ‹‹... τα ἄλλα παντα α̃φες. ἀφελὼν πάντα, καταλιπών δὲ μόνον αύτόν, μὴ τί προσθῆς ζήτει ...››. ΨΙ, 9, 9. 50: ‹‹... τοὐναντίον δὲ ἀποθέσθαι τα ἄλλα δεῖ, ...». 237. Βλ. 14/. Κ. Πιερ, Τ1ιε Ρ1πἰ1οε0ρΗγ οί ΡΙοτ1ιιυε, Ι, σ. 202 εξ. Α. Κείοεείαου­(ἰε1ειιο5. με νονεὴεε έιοτιαυε σε Ρἑιιτε ὸειιε Ια ιτινετίσυε Ρ1οι1η1ειιιιε (ΠΛΑΤΩΝ 1972, σ. 88). 238. Ιν, 3, 11. 17­21: «διδωσι δὴ αὕτη (ή ιμυχὴ) τα πέρατα αὐτῆς τὰ·πρὸς τοῦτον τον ῆλιον τούτῳ τῷ η̃λίῳ, καὶ ποιεῖ διὰ μέσου αὐτῆς κακεῖ συνῆφθαι οίον έρμηνευτικὴ γενομένη τω̃ν τε απ: ἐκείνου εἰς τοῦτον και τῶν τούτου εἰς ἐκεῖνον, όσον διὰ ψυχῆς είε ἐκεῖνον Φθάνει». 239. Πρβλ. Ε. Ρτϋς1ιιεΙ, Βετ Εοεοερερτὶίῖ ..., σ. 102 εξ. Ι. Ν. Θεοδώρακόπουλου, Αι θεμελιώδεις έννοιαι της φιλοσοφίας του Πλωτίνου, Αθήναι 1928, σ. 11. 240. Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλου, Πλάτων­Πλωτίνος·ΩΡιγεν119, σ. 33. 241. ν, 3, 3. 14: ‹‹... ότι ιμυχὴν δεῖ ἐν λογισμοῖς εἴναι·››. 242. ν, 1, 3. 12­15: «οῦσα ούν ἀπὸ νοῦ νοερά ἐστι, καὶ ἐν λογισμοῖς ὁ νοῦς αὐτῆς καὶ τι τελειὼσις ἀπῖ αὐτοῦ πάλιν οίον πατρὐἐ ὲκθρέψαντοςι δν ού τελειον ὡς πρὸ€ αὑτὸν ιὲγἐνντισεν­>× 243. ν, 1, 7. 36­38: «ιμυχὴν γὰρ γεννιῖι νοῦς, νοῦς ών τέλειος. καὶ γὰρ τέλειον όντα γεννα̃ν έδει, καὶ μὴ δύναμιν ούσαν τοσαύτην ἄγονον εἴναι.››. ιμυχὴ ώδίνει

°

120

121

244. ν. 1, 7. 42: «νου δὲ γέννημα λόγος τις καὶ ὑπόστασις, το διανοούμενον·››. Βλ. Ρ.­7. Αοοιιτ, ὸ.π.π., σ. 83 εξ. Η. Κ. Ξοίιίειτε, Πεε Εὶιιε υτιο εὶεε Αηαετε. Βτιιοιειι Ζιιτ Ρτο151ειι1ειι11‹ ἀεε Νεαειἰνεο ἰιι σετ Μειερονείκ Ρ1σι11ιε, Μϋηοηεη 1966, ο. 88 εξ. 245. ν, 3, 6. 34­35: «καὶ ότι ἐν αὑτῷ ούτος, καὶ οὐκ ἄλλο αὐτῷ τὸ ἔργον καὶ ἡ

συναβτηαῃ με το απόσπασμα 45 του Ηρόικλειτουωινυχῆς πείρατα ἐὼν οὐκ ὸὶνἑξεύροιο, πα̃σαν ὲπιπορευομενος ὁδον· ου̃τω βαθὺν λόγον ἔχει» βλ. Ε. Ρούσσου, Ο Ηρακλειτος στις Εννεάδες του Πλωτίνου, Αθήνα 1968, σ_ 34 εξ, 253. Ιν, 9, 3. 23: ‹‹... τὸ δὲ θρεπτικόν, 'εἰ ἐκ του̃ ὅλσυ, έχει καὶ ἐκείνης.››. 254. ιν, 7, 85. 17: «την ουν λονιςομενην ψυχὴν αλλως ὲντελεχειαν ...». Βλ. Η.

το νῷ μονον εἶναί·»· 2. 1. 13­16: «οϋτοε ου̃ν ῶν οίον εκεινο: το ομοια ποιεῖ δύναμιν τιοοιέοε ὥοπεο οὐ το οϋτου̃ ποοτεοον ποοοεεε· και πολλιιν είδος δὲ και τοῦτο αὐτοῦ οϋοι ἐκ τῆς ου̃σίοε ἐνέιοιοιο νοιη̃ε ­Η». 247. ιν, 7. 83. 13­14: «ει το δυνάμει, μὴ οντος ποοτεοον του̃ ἐνοοιοίιι κοὶ νοϋι Υένοπο­ οὐδὲ η̃ἔει οἶο ὲνἐονειον­να 248. ν, 1, 3. 7­8: «εἰκών τίς ἐστι νου̃· οίον λόγος ὁ ἐν προφορα λογου τοϋ ἐν ινυχῇ, οὕτω τοι καὶ αοΤὴ λονοἐ νοῦ ···»· Ποβλ­ νι Ιι 6­ 45­ Την έννοια Τηῦ, <<εικὀν0ις›› αντλεί ο Πλωτίνος απο το ιινθο τιιε νοιιήε του πλατωνικού Φοίοοου­ Βλ­ νν. Κ­ Ο ονιοτὶοι Ριεισι νιεινι οιι ιιιε Νειυιο οι τικ 8ου1, Ει1Α€1 ΠΙ. 1955. ο. 13 εξι. 249. Βλ. τα ερμηνευτικά σχόλια του Μ. Ακτίιιεοτι, ΡΙοιὶ1ιιιε: Εηηεεὸ ν.1 οητ11ε11ιτε:ε ρτ1ιιοὶρε1 Ηνροειεεεε, Οκίοτὀ 1983, σ. 49 εξ. Ε. Μουιεορουὶοε, Πνηεηπίο 8ι;τυοτυτε115ιιι 1ι1 ιίιε ρΙοι1ι11ειι Τ1ιεοτγ οί ι1ιε Ιιιιεαίηειγ (ΔΙΟΤΙΜΑ, σ. 16). Πρβλ. τη διδασκαλία του Μ. Βασιλείου ότι ο Υιός είναι ‹‹ἠ εἰκων ἡ απαράλλακτος του̃ ἀοράτου θεοῦ» (Μ. Ορφανου, Ο Υιος και το Άγιον Πνεύμα εις την Τριαδολσγίαν του Μ. Βασιλείου, Αθήναι1976, σ. 44), και τη διδασκαλία του Ωριγένη για τον Υιό ως εικόνα του Πατρός: νμονοἐ δὲ ο Υἶοἐ πα̃ν Το θέλημα ποιεῖ Ζωοη̃οαι τοϋ Πατιοοο' διοπεο καὶ οἰκὼν αὑτοῦ καὶ τάχα δια ταυ̃τα εὶκών ἐστι του̃ Θεοῦ του̃ ἀοράτου· καὶ γαρ το ἐν αὐτῷ θέλημα

οοοίο

246­

11

­

­

ν.

Βιιειιεει. Ριοιιιιιι Μσειιειιιειιιιειιιε, Μιιιιοιιειι 255. 118112.. Η.

256.Ρ. ο.

1900, σ. 28

Ξσίιιννεετ, σημαντικός ερμηνευτής του Πλωτίνου και εκδότης των εργων του, κανει λόγο για «ριξοσπαστικό παμιιιυχισμό». Βὶε Ζννἰείεοηε $1ο1ιτ..., σ. 90. 252. Ιν. 9 3. 19: <<­­­ ἐπὶ τῆς μια̃τ νοτη̃ε ιιαντοιοῦ λογοιιἐνιιε ­­­›>­ νΙ. 4. 1­ 7± «καὶ το ὅλον του̃ παντος σῶμα τεθῆναι ἐν ινυχῇ οϋσῃ;.››. Για τη μια καθολική ιιιυχή του κόσμου και τις επί μέρους ινυχες, βλ. Ο. Η. Κίτοὶπιετ, ό.π.π., σ. 71 εξ. Για το πλωτινικο νόημα του «μεγεθους» της ψυχής και της πανταχού παρουσίας της σε

122

κααειια, ραεεαιειιιαεεειειῃ ιιετειιιιιι ι1ει1>1οι11ι,τι1ι51118ε1ι

1929, σ. 51.

ιδιότητα και δραστηριότητα της πλωτινικής ψυχής. οιεικ. Ριοιιιιιιι· Τιιεοα οτ­εειιεειιοιι ςιιυιι 1942, 8. 557 εξι. νν. ιι. μας Τικ Ριιιιοεοριιν οι Ρισιιιιιιι, 1, σ. 221 εε. Α. ιαειιιει, εαπ., σ. 42ο εξ. οιι. ιωιιαι. 259. Ηαίσθηση αποτελεί βασική

Βλ. ο. Η.

ὰπςπη σ, 30 εξ' 260. Π, 5. 2­ 34.36­ 261, ον, Τῃθῃεῃ Ριοῃῃ

ν,

Π, (ι, 8Πι_

Ρῃῃη

σ_

221,

Πρβλ. νν. Βεὶείινείιεε, ο.π.π., σ. 55. νσΙο11ιε1τε ει 1ε ιιέοεεείιὲ: ΒόΠεΧἰοηε ειιτ Ιει όεεοειιιε οε Γεῖιιιιε οειιε Ια Ρ1ιί1οεορ1ι1ε οε 1Ρ1οιίη (ΚΡ1ι 1977, σ. 401 εξ.). 266. Ι, 2, 4. 19­20: «θέα καὶ τυπος τοϋ ὸφθέντος ἐντεθεὶς καὶ ἐνεργω̃ν, ὡς ή ὅινις περι τα όρώμενον», 267. Ε_ Ριιιαίιιει, ννειιεῃιννατί ..., σ. 45. 268. Ιν, 2, 2. 39­41: «ὀεϊἄρα οὕτως ἔν τε καὶ πολλα καὶμεμερισμένον καὶἀμἐριστον ψυχὴν εἶναι, ...››. Βλ. Ρ. Ηετιτγ, Πηε οοπιρετειἰεοιι ε1ιε2 Ατἰειοιε, Α1εΧεηοτε ει ΡΙοι1ι1 264.

1, 12. 14­15.

265. Βλ. Π.

Ο' Βτὶειι, Γε

ω̃οωοθεη̨ σ, 442), 269, νς 1' 3_ 9, 270. Ε. Βτόίιίετ, ό.π.π., σ. 54. 271. ΙΙΙ, 9, 1. 36­37: ‹‹... οὐ νου̃ έργον

εξ.

251. Εν προκειμένω η αναφορα είναι αυτονόητη στην ψυχή του ανθρώπου, γιατί οτον Πλ­ωτίνο Ψυχή υπάρχει σε κάθε ἔωντονο οίηονιομοι π­λ­ οῖο ζώο και Τα Φυτά (Ιν, 4, 18. 7: «καὶἐστι το σῶμα του̃ ζῷου καὶτου̃ φυτου̃ δὲ οίον σκιαν ιμυχη̃ς ἔχοντα,››), σε όλο το συμπαν ως περιεκτικό του παντός (Ιν, 4, 32. 5­6: ‹‹... τα ἐντὸς αὑτοῦ περιέχον τόδε τὸ πα̃ν εἶναι, ψυχὴν μίαν ἔχον εἰς πάντα αὐτοῦ μερη, ...››. Ο Η. Κ.

1968, σ. 152.

137.

257. ν, 3, 3. 15: «ταυ̃τα δὲ παντα λογιζομένης δυνάμεως ἔργα.››. 258. Π, 5, 2, 15.17­

Εἰκὼν Τοῦ ποώἴοο θελήμοτοῶ καὶ ή ἐν αὐτῷ θεοἴηἐ εἶκὼν Τῆς ἀλίὶθὶνη̃ο θοοοὶΐοἔ” είκὼν δὲ καὶ τη̃ς άγαθὁτητος ῶν. του̃ Πατρός φησι.: ...››. Οοιτιιηεηι. ίιι Ιοεη. ΧΙΙΙ, 36. ΜΡΟ 14,461. Βλ. Ρ. Α. Εὶεείτο, Ι)1εΤ1ιεο1ο8ὶεοε1·Ι.οεοειι1νετ11‹15ε1Οτ1Βετιεε,Μίὶιιειετ 1. νν., 1938, σ. 199. Ζ50¬·Γ1αΤ11ολἐο11 νοντ1ννλ11ἐβλ­εκτενώΩΚ­Η­ νοἶίίοι̃ονι̃ῃ·­ῖοοίοοίίι Ρὶοῖἰο Με Ιοἴοΐοίεἰ σετ Ο11το1οαὶε Ρ1ειοε, Ρτειικίυτι ε. Μ., 19663 σ. 46 εξ. νν. Βεὶετνναίτεε, Ρ1οι1ι1. ϋοει Εννἰακεἰι υηα Ζεἰι, Ρτειικίυτι ε. Μ., 1967, σ. 50 εξ. Ε. Ετὐσίιτοί, ννε1ιεηιννιιτΓ ..., σ. 41 εξ. Ι.. Ξιιιοειιεν, ο.π.π., σ. 531 εξ. Μ. ννυιπὶι, Ρὶοτὶη. Βιυοίεη Ζιιτ Οεεο111ε11ιε άσε Νειιραιτοιιίειιιυε, Ισείρεἰς 1919, σ. 64. ΤΙ1. ΟοΙ1ινίι2ετ, Ρ1οι11ιεΙ.ε1ιτε νοιι ι1ετνν111σ11είτεἰ12ε1ι,

Ι, Κεηιριειι

Βιωιιῃει, ο.ιι.π., σ.

.

­

­

ἀλλὰ ινυχη̃ς μεριστὴνἐνἐργειαν ή διάνοια έχούσης έν μεριστῇ φυσει.››. Πρβλ. την εννοια του «μεριστου εγώ» στην τρίτη αρχή της Επιστημολσγίας του 1. Ο. Εὶο11ιε (Ν. Γεωργοπούλου ­ Νικολακἀκου, Η φιλοσοφία του Εγω εις την Επιστημολογίαν του 1. Ο. Ριοίιιε, Αθήναι 1979, σ. 52 εξ. 272 Πρβχ νι/_ Ηῃ­γπῃθγιοῃς ὀ_π_π_, σ_ 6ο_ 273. Ο Ε. Βτέὶτὶει· θεωρεί τη διανοια ως το «κυριο και φυσικό επίπεδο της ψυχής, ως το μεταξυ της νόησης και του αισθητου κοσμου». 'Ο.7ι.π., σ. 81. 274. Ιν, 8, 7. 23­24: «τὸ μὲνμετ°αὐτὴν τὰ τῇδε, το δὲ πρὸ αὐτῆςἡ θέα τῶν όντων, ...››. 275. Πρβλ. Κ.=Η. νοίίοιιετπι­5σ1τΙυοΙ‹, ό.π.π., σ. 50. 276. Βλ. Η. ιι. εειιναπί, 151€ Ζινιειεοιιε 51ε11ι..., σ. 91. 611. κιιιιειι, σ.π.π., σ. 35. 277. Αριστοτέλους, Περί Ψυχής 415 ε 8. 278. Βλ. ν, 3, 6. 35 εξ. 279. Πλάτωνος, Τίμαιος 30 15 2­3: «ἀνὁητον του̃ νου̃ν έχοντος ὅλον όλου

123

καλλιον

ἔσεσθαί ποτε ἔργον, νου̃ν δ'αὕ χωρίς ψυχῆς αδύνατον παραγενέσθαι τω.››. Συγκριση ι · ' 2. της πλ και π ωῃνικης θεωριας της ψυχης βλ” στον Ι' Τῇ€Οα̃ΟΓ2}(οΡΟ"Ι0$3 Ρ1οτἰη3 ατωνικης Μετερογείκ ..., σ. 162 εξ. 28ο. Πλτ , Φ τε 247 τ; · · ~ , . ατωνος αι 005 Ο «“' ψυχης κυβερνητῃ μονῳ θεατη νῳ3 περι ην το τῆς αληθου̃ς ἐπιστήμης γένος τοῦτον έ ει τὸν τόπον.››. Το νου ' ' χ ονομαζει κυβερνητη Δε της υ ' Α , ι ι Ψ χης και Ο ι υμος Ο λεξανδρεας. Βλ” Μ” Ορφανου' Η ψυχη και το σωμα του ανθρώπου κατα Δίδυμον Αλεξανδρεα , (Τον Τυφλόν), Θεσσαλονίκ η 1974 , σ_ 121,6 , 281. νν' Η. .ΙΕ .­ ΠΠΙΠΕΠΟ Ο π π° σ 69 κεξ· 45 τ

·

3

283. Ι, 8, 3. 4. ..

,

.

.

.

.

3

.

.

'δ'

286.

Ι,

8, 3. 39.

287. Βλ. ι. Μ. ισα Ριοιιῃιιε ” 288. Ι, 8, 6. 32 εξ. 289. ι, 8, 6. 33.

ΟΠ

Μειιετ εεε ενιι (ειπε ι96ι

3

σ·

·

­­­33). αυ̃νείται 91­160€ την πλατωνική διδασκαλία για την ύλη ως αρχή κάθε κακού, γιατί τότε «θα συνέβαινε όλα τα οντα να μετέχουν στο κακό με μοναδική εξαίρεση

”

293”

Ι'

°

°

6” 6” °

°

ΠΠ

ᾶῃωςεῃ

ί

_

”

'

294. Βλ. την τελευταία παραγραφο του κεφ. ΙΙΙ «Η εντελὲχεια της καθαρσης», ο. 100 εξ... 295. Ι, 6, 6. 13­15: «γίνεται ουν ἡ ψυχὴ καθαρθεισα ειδος και λογος και παντη

..

.,.. και

.

­ . ε . ολη Το" θειου) οθεν η

ασωματος κα' νοερα

τοιαῦτα»,

.2

­

..

ΜΥ” του καλου καί τα συγγενη

πα ντα

,

,

296. Προκειται για το πλατωνικο τριμερες σωμα, νους, ψυχη, το οποιο ο Πλωτινος εντασσει στην κοσμοθεωρία του· νΙ, 7, 14. 9. Βλ. Ε. Ρτϋοίιιεί, \ΝεΙιει1ιννιιιί ..., σ. 56. Ρ. Οιιπιοιπ, Ρ1οιἰτι (Ζἰτιπεη, σ. 22). 297· Ιι Ιι 7· 21­23: «συνδρόμου γὰρ όντος Τοῦ ἀνθρώπωἰ τῇ λοῃκη̨̃ ψυχη̨̃ι ὅταν λογιζώμεθα, ἠμεῖς λογιζὁμεθα τῷ τους λσγισμοὺς ψυχῆς είναι ἐνε,ογηματα.››. 298. Υπονοείταιη διακριση μεταξυ εετιιιε και ἀἰῖϊετεηιία. Βλ. Α.Ε. Ηογα, Νεοραιιοοίε ιοἕιο ετνι Ατιειοιειιεῃ ιοειε ι (ειτε ι935­6 σ 68 εε) Πρρι και τη μελετη του Η °. ' ' . . . ” . 7. ΒΙιιπ1ετιτΙιεΙ ὀ.π.π. σ. 61 εξ. Π. Φαραντακη Η ελευθερια της ψυχης κατα Πλωτινο ' , ' (ΕΦΕ 1990, Ο. 275). ›› ἐν ὲ υ `ν τὴν ανταζο ἐνην ποιοίη 299 ΙΙΙ 6 5 11· ‹‹ 300· Ι 1 έ Μέ γρ"όρ σει τ”ν η Ψ χη φ μ

"

°

°

­

301. Π

ΙΙΙ, ”

1

.

5, 1. Βλ. τη μελέτη της Α. Κείεεεἰαοιι ­ ΟεΙεαοε, ό.π.π., σ. 98 εξ. ­

124

,

_

,

303.111

5 )

ί

_

4.4­9:«καὶάραὁἐρωςοὔτόςὲστινὁδαίμων,ὅνφασινἑκάστῳ συνεπεσθαι,

αὐτοῦ ἑκάστου έρως; ούτος γὰρ ἄν εἴη και ὁ ἐμποιῶν τας ἐπιθυμίας κατα φύσιν ἑκάστης τη̃ς ψυχῆς ὀριγνωμἐνης α̃ναλογον ἐκάστης πρὸς τὴν αὐτῆς φύσιν καὶ τὸν .. . .. . . . . . ερωτα γεννωσης εις τε αξιαν και προς ουσιαν.››. ό

.

304. 305.

νι

9. 25.

9

ΙΙΙ,

·

σ. 55 εξ. 306 νΙ

ΙΙΙ, 3

.

·

.

.

5, 4. 1. Βλ. Η. Ρ. ΜιίΙΙετ, Πἰοιιγειοε. Ρτο1‹1οε. ΡΙοιιιποε,

99

.

Ι

33.

„

,

,

..

.

Μιιιτειετ ιλλν.,

,

,

,

1926

2 ,

­

‹‹...ειπερ ψυχη μητηρ ερωτος, ..., ερως δε ενεργεια ψυχης ἀγαθοῦ ὁριγνωμενης.››. Βλ. Κ. Ατιτου, Ι.ε Πόεἰτ ὸε Βίειι αατιε Ια Ρ1τί1οεορ1πΙε αε ΡΙοτίρ, 307.

75

ϋσ3ῖἄ)Βλ“ Ρ' Ρ” Ηᾶἕεἶ' ΠΝ Μωθῃθ Πω Με Βωθ

1.

ειναι το κατα νουν αυτον ειναι, ...››. _

5. 4. 21­23:

_

_

ΚΟΠ” 62 εζ 308. 19672` Βλ. Ν. σίΓεωργοπούλου­Νικολακακου, Ο πλατωνικος μυθος της Διοτίμας, σ.

ι54 εξ·)·

­ . . . 290. Ψ. Τίιεαετ, Οοττ ιιοα δεε1ε ιπι 1‹αι3ετ1ιο13ετι Πει31‹ετι (ΕΠΑΟΙ ΙΙΙ, 1955, σ. 85). 291. Ο Πλωτίνος ακολουθεί τον Αριστοτέλη, ο οποίος ταυτίζει μεν την «ύλη» με το «οὐκ­ὸν...›› (Φυσ. 192 α 4 ‹‹... το μὲν οὐκ ὀν είναι κατα συμβεβηκός, τὴν ϋλην,

ἕἶα̃τἔἔἔἔἑἴἶἱἶἔ” Βἕἕἐ

21­22: ‹‹...τὴν πρόνοιαν ὁρθω̃ς ἄν καὶ ἀκολούθως λέγοιμεν τῷ παντὶ .

302. 111, 2,

,

­­

­

284­ Ι. 8. 3­ 22­24­ «Μ καν μη ουσια τις η. ως γαρ αγαθὸν τὸ μὲν αὐτό, το δὲ .. . .. . οσυμβεβηκεν,ουτω και κακὸντὸμεν 4950 ” ', ΤΘ εη"δ Πκατ ° εκεινοσυμβεβηκοςετερῳ». ° τ ι ° τ .

1

“

εξ·

309. 1. ΤΙιεοείοτε1‹οροιιΙοε, Ρ1οι1ι3ε Μειαρργείκ ..., σ. 78.

ΙΙΙ,

310

ΠΙ 312. ΠΙ 313 ΠΙ 314­ ΠΙ 311

5, 5. 10.

19.

39. 13

ΙΙΙ, 5, 3.

καὶ τη̃ς προσηγορίαςἐντευ̃θενμα̃λλον αὐτῷ γεγενημένης, ὅτι ἐξ ὁράσεως τὴν ὑπόστασιν ἔχει·››. Βλ. 1. Ρέρίιτ, Ρἱοτἰτι οι Ιεε Μγιρεε (1ἰρ131. 53, 1955, ο. 10). 316. Βλ. Ν.­ Γεωργοπουλου ­ Νικολακακου, Ο πλατωνικος μυθος της Διοτιμας, 315.

13­15: ‹‹”Ερως ἐγένετο τάχα που

εξ

52

317. 318·

Ἡ Ἡ

31.

9 ..9­15·

319. Πρρλ. Ρ. οιωῃε, ερευοι ιιῃτι­υιαιιιεῃειιειιιςειι αει ερτεοιιε. ιεωυιιεεοε, Ριοιω, Ροτρργτίοε, Ρτο1‹1ο3, Μϋοοηεο 1970, σ. 94 εξ. 320 ΤῇθοὀοΓἄΙ(οροΗΙο$ ΡΙΟΠΠΞ Μθωρῃγεἰκ 78­ 321' ΠΙ, 5) 2. 17­19: «ἀμήτορα δὲ ὲκείνην καὶ ὲπέκεινα Υάμωι/› ὅτι μηδ.έν οὺρανῷ γάμοι »­

]

322. 111, 5, 2.

16­ιτ. «... την εε εκ Διὸε και Διώνης, την τον τῇδε ἐψαπτομενην

Α'

ἔφορον γάμων». Βλ. 323· 324.

ΠΙ·

325.

ΙΙΙ,

,

,

ιιι,

53 7

5, 7.

ΒΠΜ5, σποπη

εξ· Βλ· Κ· Α"'®"· ®·"·"·· 9· 67 εξ·

ιο­ι2.

5, 7. 24­25. «επει ~

,

291.

,

και το ευμηχανον αυτῳ δια τὴν ἔνδειαν, τὸ δὲ ποριστικὸν

δια την του λογου φυσιν'»' 326.Πρβλ. 1. τιιεοαοιειορονιοε, Ριοιωε Μειεριω̨ειι‹..:, σ. 82 εε. 327. ΙΙΙ, 5, 9. 1­23. Βλ. Οι. Κοετετεε, ο.π.π., σ. 130 εξ. 328.

ΠΙ,

5, 9. 56­59.

ι25

329. 330. 331. 332.

νἱ,

\ίΙ,

9, 9. 25­35. 8, 15. 1.

ν, 5, 12. 32: «τό μὲν ἀγαθὸν αῦτό οὐ δεῖται τοῦ καλοῦ, τό δὲ καλόν ἐκείνου.››. ν, 5, 12. 33.

333. νΙ, 9, 11. 23­26: «ἐκστασις καὶ ἀπλωσις καὶ ἐπιδοσις αὑτοῦ καὶέφεσις πρός ἀφὴν καὶ στάσις καὶ περινόησις πρὸς ἐφαρμογήν, εἴπερ τις τό έν τῷ ἀδὐτῳ θεἀσεται».

νΙ, 5, 10. 7­9. 335. Πρβλ. Ρ.Ο. Κτιετεὶὶοτ, ό.π.π., σ. 58. Ρ. Ι. Βτοοὶιτ, ό.π.π., σ. 86. 336. Πλάτωνος, Θεαίτητος 176 α8­1›2: «διο καὶ πέιρα̃σθαι χρὴ ένθένδεἐκεῖσε φέῦγειν ότι τάχιστα. φυγὴ δὲ ὸμοίωσις θεῷ κατα τό δυνατόν·››. Φαίδων 64 έ 5­6: ‹‹... ἀλλὰ 334.

καθῖ ὅσον δύναται ἀφεστἀναι αὐτοῦ (τοῦ σώματος), πρὸς δὲ τὴν ψυχὴν τετρἀφθαι;››. 337. Ι, 7, 2. 20­22: «καὶ γὰρ αῦ τοῦτο δεῖ τἀγαθὸν τίθέσθαι, είς δ πάντα ἀνήρτηται, αὐτό δὲ εἰς μηδέν· οϋτω γαρ καὶ ἀληθὲς τό οὐ πάντα έφιέται.››. Πρβλ. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ., 1094ει 1­3: «Πα̃σα τέχνη καὶ πασα μέθοδος, ὁμοιως δὲ πρα̃ξίς τέ καὶ προαίρε­

σις, ἀγαθοῦ τινός ἑφίεσθαι δοκεῖ· διό καλω̃ς ἀπεφὴναντο ἀγαθόν, οῦ παντλ ὲφίεται.››. Ο Η. Ποὶιιιὶιεπὶ στη μελέτη του Παε Ριοιιὶοιη αει Αρηὲιηειςκείι άσε Βαειὶιιιε νοιι Ρὶοτιιι, Βετὶἰιι 1964, σ. 71 εξ. επισημαίνει ορισμένα χωρία του Μ. Βασιλείου (όπως π.χ. Ομιλία 7. ΜΡΟ 29. 484 912 Ψαλμόν ΧΪ­Ιν. 2. ΜΡΟ 29› 392 Α. Ομιλία 819 Ψαλμὀν ΟΧΝ. με το αγαθό ο Θεός ταυτίζεται όπου Β), 29, 216 Ι, 3, ΜΡΟ Ο, Ομιλία εις Ψαλμόν και χρησιμοποιείται η ίδια έκφραση «οῦ πἀντα έφίεται». 338. ΙΙΙ, 2, 3. 32. Πρβλ. ΠΙ, 2, 4. 21. ΙΙΙ, 2, 17. 7­8. 339. ΙΙΙ, 5, 1.64: «καὶ γαρἠἀγαθοῦ ἔφέσις έχει εἰς κακόν τὴν έκπτωσιν πολλάκις». 340. Πλάτωνος, Πολιτικος 268 ιι . τα ιι. 341­Πλάΐωνοῶ Πολπὶκὸθ 273 Ό 4­6: «τοὐτωνδὲ αὐτῷ Τὸ σωμαΐοεὶδὲέ Τῆς υ̃ϋγκράσε­ ως αἴτιον, τό τη̃ς πάλαι ποτὲ φύσεως σῦντροφον, ότι πολλη̃ς ἦν μετέχον ἀταξίας ¬

πρὶν εἰς τόν νῦν κόσμον ἀφικέσθαι.››.

'

7­15: ‹‹Πλἀτων... δυοῖν αὶτίαιν μόνον κέχρηται, 342. Αριστοτέλους, Μεταφ. τη̨̃τε τοῦ τί ἐστι καὶ τῇ κατὰ τὴν ϋλην ..., καὶ τίς ὴ ῦλη ἡ ὑποκειμένη καθ, ὴς τα εἴδη μὲν ἐπὶ τω̃ν αἰσθητῶν τό δ° έν ἐν τοῖς έἴδεσι λέγεται, ότι αὕτη δυἀς ἐστι, τό μέγα καὶ τό μικρόν, έτι δὲ τὴν τοῦ εῦ καὶ τοῦ κακῶς αἰτίαν τοῖς στοιχειοις ἀπέδωκεν 988

ει

ἑκατἐροις ὲκατέραν, ...››. 343. Αριστοτέλους, Φυσ., 203 α 15­16: «Πλάτων δέ δυο τα α̃πειρα, τό μέγα καὶ τὸ μικρόν». 344. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ., 110613 29­30: «τὸ γαρ κακόν τοῦ ἀπείρου ώς οῖΠυθαγό­ ρειοι εἴκαζον, τό δὶ ἀγαθὸν τοῦ πεπερασμένου, ...››. 345£Αι>ιστοτέλουε. Μεταφ.. 986 τι 15 εἐ. Βλ. Ν. Γεωργοπούλου ­ Νικολακάκου. Η φιλοσοφική κατανόηση του θείου ..., σ. 97. 346. Πλἀτωνος, Φίιληβος, 24 ε 7. Βλ. και 27 ε 5­6. 347. Πλάτωνος, Τίμαιος, 53 ει 7 ­ Β 6: ­«καὶ τό μέν δὴ πρό τουτου πἀντα ταῦτὶ εἶχέν ἀλόγως καὶ ἀμέτρως· ὅτε δὶ ὲπεχειρεῖτο κοσμεῖσθαι τό πα̃ν, ..., πανταπασί γε μὴν διακείμενα ὥσπερ εἰκός έχεινα̃πανὁτανἀπῇ τινος θεός, οὕτω δὴ τότε πεφυκὁτα ¬

.

ταῦτα πρῶτον διέσχηματίσατο εἴδεσί τε καὶ ἀριθμοῖς. τό δέ ῇ δυνατόν ως κάλλιστα ἄριστα τε ἐξ οὐχ οὕτως ὲχόντων τόν θεόν αῦτἀ συνιστἀναι, ...››. 348. Βλ. Ποπ. 302: «Πυθαγόρας τῶν ἀρχῶν τὴν μοναδα θέόν καὶ ἀγαθόν, η̃τις ἐστὶν ἡ τοῦ ἑνὸς φυσις, αὐτός ὁ νοῦς· τὴν δ” ἀόριστον δυἀδα δαίμονα καὶ τό κακόν, περὶ ὶἶν ἐστὶ τὸ ὑλὶκὸν πλη̃θΟ§»­ 349­ Αριστοτέλους. Μεῖαψι 1092 4 Ψ 350. Αριστοτέλους, Μεταφ., 1092 α 5: «τό κακόν ἔσται αὐτό τό δυνάμει ἀγαθὸν». 351. Αριστοτέλους, Μεταφ., 1092 α 1: «τό κακόν τοῦ ἀγαθοῦ χώραν εἶναι». 352. Αριστοτέλους, Μεταφ., 1069 Β 8­34. 353. Αριστοτέλους, Φυσ., 192 ιι 22­25: «ἀλλἀ τοῦτ“ έστιν ῆ ϋλη, ὥσπερ α̃ν εἰ θη̃λυ α̃ρρενος καὶ αἰσχρόν καλοῦ· πλὴν οῦ καθὶ αυτό αὶσχρόν, άλλα κατα συμβέβηκός, οὐδὲ θη̃λυ, ἀλλα κατα συμβέβηκός.››. 354. Ι, 8. Βλ. τη μελέτη του Ε. Ξσὶιιὁιὶετ, Ρ1οιιιιε Αρὶιαικὶὶιιιιἐ ΠΟΘΕΝ ΤΑ ΚΑΚΑ (Ειτιι. Ι, 8), Κοειοοκ 1916. 355.

1,

8, 1. 1­2.

356.

1,

8, 1. 8­14: ‹‹...

είδος

τη̃ς γνώσεως ὲκἀστην δ ὁμοιότητος γιγνομένης, 3

δέ τό κακόν πῶς ἄν τις φαντἀζοιτο ἐν ἀπουσία παντὸς ἀγαθοῦ ἱνδαλλόμενον; ἀλλὶ εἰ, ὅτι τῶν ἐναντίων ἡ αὐτὴ γένοιτ' αν έπιστὴμη καὶ τῷ ἀγαθῷ ὲναντἰον τό κακόν, ἢπερ τοῦ ἀγαθοῦ, καὶ τοῦ κακοῦ έσται, ...››. 357. Αριστοτέλους, Φυσ. 192 ει 14. Βλ. Ρ. 14/ὶὶρετι, Νειιε Ρταςιτιοιιιε αμε ΠΕΡΙ ΤΑΓΑ­ °

ΘΟΥ (ΗΕ1ὶΜΕ$ 76, 1941, σ. 236 εξ.). 358. Ι, 8, 2. 3­4: «καὶ οὐ παντα τα όντα ἐφιἰεται ἀρχὴν ἔχοντα αὐτό κἀκείνου

δεὸιιενσ·››. 359. Σαφής αντίθεση στη ὶιοιτιο ιιιειιειιτα προταση του σοφιστή Πρωταγόρα «πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν όντων ως ἐστιν, τῶν δὲ οὑκ·ὀντων ὡς οὐκ ἐστιν», ν8 80 Β 1, και συμπόρέυση με την αντικατασταση του «ἄνθρωπος» από το «θεός» συμφωνα με το πλατωνικό «ὁ δὴ θεός ἡμῖν παντων χρηματων μέτρον α̃ν εἴη μαλιστα, καὶ πολυ μα̃λλονἢ που τις, ὥς φασιν, ἄνθρωπος». Νόμοι Δ1, 716 ο 4­6. 360. Ι, 8, 2. 5­9. 36ι_ Ι, 6, 7_ 9.ῃ_ 362. Ι, 8, 3. 1­6. Η οντολογικἠ ηθική του Ξοὶιὶεὶετιτιασὶτέτ, η οποία ορίζει το κακό ως το μηδέν, συμπορευεται προς την πλωτινικη κατανόηση του κακού ως μη­όντος. Βλ. Ρ. Η. δοτεειιεεῃ, Βὶε Ει1τἰΙ‹ Βοὶιὶεὶειιηαοὶισἐε, Μϋιιάιοη 1959, σ. 66­132 εξ. 363. Ι, 8, 3. 6­7: «μὴ όν δὲ ου̃τι το παντελω̃ς μὴ όν, ἀλλ” έτερον μόνον τοῦ όντος». Βλ. Η. Κ. δοὶιὶετιε, ό.π.π., σ. 149. 364. Πρρι. νν. Ηιιῃπιειιοιι, ὀ.π.π., σ. ιιε. Α. ιιιοιιιει, σ.π.π., σ. 459. 365. Πλάτωνος, Σοφιστὴς 254 ιὶ 3 εξ. 366. Ι, 8, 3. 8­9. 367. Πλάτωνος, Τίμαιος 27 εὶ 6 ­ 28 ει 4: «τί το όν ἀεί, γένεσιν δέ οὐκ ἐχον, καὶ τί τό γιγνόμενον μὲν ἀεὶ, ὀν δὲ οὺδέποτε; τὸ μέν δὴ νοὴσει μετα λόγου πέριληπτόν, ἀεὶ κατὰ ταῦτἀ ὀν, τὸ δ' αῦ δόξῃ μετ' αἰσθἠσέως ἀλόγου δοξαστόν, γιγνόμενον καὶ ἀπολλῦμένον, όντως δέ οὐδέποτε ὀν.››. Για την έννοια του κακού ως μη όντος στον Π

126 127

Πλάτωνα βλ. α­ 45 εξ.

368­ 369·

Ρ. ­ Ρ.

Ηεἔοιη̨θοιι ιιτιο οαε Βοεε ὶιυ ειιιιὶκειι Ρ1ειιοιιίειηι.ιε, Ψϋττοιιτς

Αριστοτέλους, Φυσ­ 192

νδ

28 Β 7: «οὐ γὰρ

8,

δὲ νοητή, αἰσθητὴ μὲν οίον χαλκὸς καὶ ξυλον καί όση κινητὴ ϋλη, νοητὴ δὲ ἡ ἐν τοῖς αἱσθητοϊς ὐπαρχουσα μὴ ἦ­ αἰσθητα οίον τὰ μαθηματικά» Μετ. 1036 ει 9­12). Στη μελετη αυτη, παρα τις δυσκολίες που παρουσιαζειη συνύπαρξη μορφής και υλης, η ύλη αποτελεί το αναγκαίο έστω και ασχήματιστο υλικο, απο το οποίο θα προκύψουν οι μορφές. Η ερμηνευτική προσέγγιση του Πλωτίνου κινείται σε τρεις πτυχές προβλημα­ τικής: α) Το ποιόν και το ποσόν της ύλης ως κοσμολογικής αρχής, β) Η γνωσιοθεωρητι­ κή κατανοηση της ύλης βασει οντολογικὼν κατηγοριών, και γ) Η μεταφυσική δυνατο­

1987,

7

549­

μἠποΐε τοῦτο δαμω̃ν είναι μὴ ἐόντοω­ ·

­ (τὸ μὴ ον) δ'ἐστί ε «τουτο το αἱσθητὸν παν καὶ ὅσα περὶ τὸ αίσθητὸν ...››. ΙΙΙ, 6, 7. 1­3: «Άλλί ὲπαινετέον ἐπί τε τὴν ὕλην τὴν ὐποκειμένἠν ἢ τὰ ἐπί τη­ ὐλῃ είναι λεγόμενα, ἐξ ὥν τό τε μὴ είναι αὐτὴν καὶ το τη̃ς ϋλης ἀπαθὲς γνωσθήσεται.›;. · ­ 371. Ι, 8, 3. 12­24: «ήδη γὰρ ἄν τις εἰς έννοιαν ῆκοι αὐτου­ οίον αμετρίαν είναι πρὸς μἑτρον καὶ ἄπειρον πρὸς πἐριας καί ἀνείδεον προς είδοποιητικὸν καὶ ἀεὶἐνδεὲς πρὸς αυ̃ταρκες, ἀεὶ αόριστον, ου̃δαμη̨̃ ὲστώα παμπαθές, ἀκὀρητον, πενία πανῖελής. 370.

Ι,

8, 3. 9­10:

τητα σύλληψης της νοητής ύλης (ως ουσίας) εν υπέρβασης ενος δυαρχικού σχήματος (βλ. Ρ. εξ· ­Ι· Μ­ ΚΜ, ΡΙ0ῖἰΠμ$ ΟΠ ΜΞΙἘΘΓ ειιιά ΕΠΙ, 383. Βλ. 14/. Τὴείίοτ, Ρ1οιἰτι Ζννἰεὼειι ΡΙαιο

=

καὶ ού συμβεβηκότα ταυ̃τα αὐτῷ, ἀλλ' οίον οὐσία αὐτοῦ ταυ̃τα, καί ὅ,τι αν αὐτοῦ μέρος ἴδῃς, καί αὐτὸ πάντα ταυ̃τα" τα δ'α̃λλα, ὅσα αν αὐτοῦ μεταλάβῃ καὶ ὁμοιωθῇ, κακα μὲν γίγνεσθαι, οὐχ ὅπερ δὲ κακα είναι καὶ γὰρ εἰ ἐτὲρῳ συμβαίνει το κακόν, δεῖ τι πρότερον αὐτὸ εἶναι, κα̃ν μὴ οὐσία τις ἦ. ὡς γὰρ ἀγαθὸν το μὲν αὐτό, το δὲ ὀσυμβἐβηκεααὕτω καἱκακὸςγτὸμὲναὺτό, τα δὲ η̃δη κατ­ὲκεῖνο συμβεβηκὸς ἑτέρῳω'

374. Βλ.

Βςετίίίε

στην Ελλἀδαι σ· ΙΖ6 εξ· 389. Πλάτωνος, Θεαίτητος

Ι, 8,

3_

15.

ο οηοιοοογίο οί)/οι ποοϊον

378_ Ο Ρ, ΗεχΠεΙῃ2ΠΠ (ΡΙΟἙΞΠ7

379. Ι, 8, 4. 1­5. Παραστατική εικονα του κακού στη φύση των σωμόιτων εξ αιτίας της ύλης μας δίνει 0 Πλωτίνος στο Ι' 87 8, 380. ι, 6, 6. τι­24: «μωιλον σε τα ανωἡ Καλλονή ἐστιν, η̃δτὲτερα φιισις τὸ ατσχρόν, τὸ δ' αὐτὸ καί πρῶτον κακόν, ὥστε κἀκείνῳ ταὐτὸν ἀγαθόν τε καὶ καλόν, ἢ τἀγαθόν τε καί καλλονή.››. Ι, 8, 9. 11­14: «καί δὴ ἐπὶ τῆς ὕλης οίον αἰσχρόν τι πρόσωπον ~ ὐλης αίσχος, · · ἰδόντες, οὐ κρατήσαντος ἐν αὐτῳ~ του~ λόγου, ὥστε κρὐιμαι τὸ της αισχρὸν φανταζόμεθα τῇ του̃ εἴδους ἐλλείψει.››. ΙΙΙ, 6, 11. 24­25: «εἰ τοίνυν αίσχρὰ οὐσα ὴ ὕλη καλὴ ἐγένετο, ΰ ἦν πρότερον τό αίσχρα είναι οὐκετ° ὲστίν·››. 381. Βλ. Ε, 5ρΙπὀαετ, ὁ.π.π„ σ, 185_ 382. Το προβλημα της ύλης απασχολεί τον Πλωτίνο σε ειδική συγγραφή «Περὶ ὔλης» (ΙΙ, 4), όπου διαλέγεται με την όλη εκδίπλωση του θέματος στον ελληνικο σωχασμό (Εμπεδοκλἠς, Αναξαγόρας, Αριστοτέλης, Στωϊκοη̃ με επίκεντρο την αρι­ στοτελική αποδοχή της αισθητής και νοητής ύλης (‹‹ὔλη δὲ ἡ μὲν αίσθητἠ ἐστιν η̃

.

τολοτοτοτοο τοο Δηοιοοογοοτ πώο οίνοο οονοοον νο

394· Πλάτωνοἔι Ν9μ9τ_899 Ό 7· 395 Ι ι 8 · 5 30­34· «θεοῖς δὲ ύλης παροὐσης · ·

τοῖς αῖσθητοῖς τὸ κακον μὴ παρείναι ι τὴν κακίαν ῆν ανθρωποι ἐχουσιν, ότι μηδ' ἀνθρώποις α̃πασι· κρατείν γαρ. αὐτῆς ¬­ καὶ τούτῳ Κμαΐεἶν δὲ τῷ μὴ ἐν ϋλι̃ι̃ ἐν μὐτοἶέ ἄν”­ο ἀμείνομἔ δέι Οἶἔ μὴ πάρω" 396. Ι, 8, 8. 27. Στο Ι, 1, 9. 6­8 ο Πλωτίνος υποστηρίζει ότι τα κακα διαπράττονται, γιατί μας νικἀει το χειρότερο τμήμα της φύσης μας. όπως οι επιθυμίες. ιι οογιι ιι Το ομοίωμα μου κακού­ _

_

397· Βλ· Ε· Βτὀτττοῃ ὸ·π·π·= σ· 164 εξ· 398. Ιν, 8, 8. 2­3: «οὐ πα̃σα οὐδ) ή ἡμετὲρα ιγυχὴ ἔδυ, ἀλλὐ ἐστι τι αὐτῆς ἐν τῷ

ἀεἴ'»­ Ι, 8,4. 5­6: «ιγυχὴ δὲ καθ'ἑαυτὴνμὲνοὐ κακὴ οὐδ'αὐ πᾶσα κακἠ.››.Οανθρωπος έχει τελεια ζωή όταν δεν ακολουθεί μόνο τη ζωή των αισθήσεων, αλλα πορεύεται με νου και λσμσμὸ­ Ιι οι 4­ 6­8­ Η σὐμμϋἔη ΤΠΩ ΨὉΧἹΪΩ με το σώμα δεν σημαίνει 93111 Ψμλἠ φέρει Ή1 πάθη του σώματος, αλλα η ιμυχή θα είναι στο σωμα ό,τι ή μορφή 1/Οητῷ

399.

στην ύλη· τι 9

128

5119

"υπάρχει καττ αρχάς η αληθινή τελειότητα στην ατέλεια του κόσμου; 392. Ι, 8, 7. 1­7. Επαναληιγη του πλατωνικού Τίμαιου 47 ο 5 ­ 48 ει 2: «μεμειγμἐνη γαρ ούν ἠ του̃δε του̃ κόσμου γένεσις ἐξ ἀνάγκης τε καί νου̃ συστασεως ἐγεννἠθη·››. 393. Βλ. Α. Οταεεετ, Ρ1οιἰιιυε απο Πιο Βιοὶοε, Εείαειι 1972, σ. 105 εξ.

35.40_

α, 304) παρατηρεί ό­Η Ο Πλωτίνος με τα πρώτο κα, δευτερο κακόπροσπαθείνα συνδυάσει τηνπλατωνική θεωρία για το κακό ως αρνητικό μέγεθος, τη θεωρία του παρσισμού ότι το κακο πρου̃παρχει του ανθρώπου και τη χργαῃανική διδασκαλία για τον αμαρτωλό ανθρωπο'

176 τι 6­8.

8° 6°

«Ἄρΰ ούν τὰ κακά τὰ ἐν τῷ πανττ ἀνατκατοο ότι έπεται τοτς ττροηλουμἐνοτςἰ ἢ ὅττι κατετμὴ ταυ̃τα ἠν× ἀτελὲς ἄν ἦν τὸ πα̃ν»> Π· 3> 18· Ι“3= ετττσημαίνετορθοτ την αντίφαση εκείνη που αποτελεί και τη βαση του προβλήματος της θεοδικίας: Αφού, δηλαδή,

375. νν. Ηιπιτῃατειτ, ‹5.π.π., σ. ιιει ες. Πρρλ. Ρ. κτιεωιια, 6.π.π., σ. 54. 376. 14/. Ηίιιιιτιοτίοίι, ο.π”.π.,σ. 120. ν. θοίιιιὺοττ, Ρτοτιοἰοιιιτὸ Ι.οςοε.ΒἰοΚοοΙιτΙ”εττἰ8ιιιιε (ια ννθῃοκιῃιγῃε η̨εἰ Ριοη̨ῃ, Μῦααγααα α. 8αΙΖΒαΓε 1968, α. 83. 377_

Ι,

2­4' 391. Ο Τίι. Οομννίττετ, ό.π.π., ΙΙ, σ. 49, παραπέμποντας στο πλωτινικο αποσπασμα 390°

Α. Ρίεγιιοε, Πὶο Τιιεοιιο11εΙιτε αοε Ρ1οιἰιι ιήίι οεεοιιαοτετ Βετϋοκεἰομτἰαυης οεε Βοεετι ιιιιο ὀοτ Κειοατεἰε, λοἰρπἰς 1895, σ. 15. Μ. Βοεοοταεοίζ Ποοτ

Ριοη̨ῃε ςι̃ιϋογςαθιἰειςαῃειθῃγθς Εεγρη̨̃ε 1887, σ'

σχέσετ με την ατσθητττ και προσπάθεια Ηείιιοτιιαππ, Πιο 8ρίεεεΙι1ιεοτ1ο..., σ. 6 σ. 155 εξ,.). υιιο Ξιοα, (θουτοοε, σ. 83 ες).

384' ΙΠ° 2' ΠΙ° 3' Βλ° το έργο του ν' ὰὴυὺεπτ ΡΓΟΠΟΙΘ Ηῃὀ Ι“οἔο8° 0'π'π° 385' Ι° 8° 6' 33­34: «ἀρταἱ γὰρ ἄμφω° ἡ μὲν κακῶντ ή δὲ άταθῶννθ 386· τι 8, 6· 42 εξ· 387· Βλ· Α· Ρτττττοτι ό·π·π·> σ· 16 εξ· Ρ· Ηετῃθτῃοῃῃι Ρτοττῃι σ· 309· 388. Βλ. Ν. Γεωργοπούλου ­ Νικολακακου, Η φιλοσοφική κατανοηση του θείου

372. Βλ. Ε. Ξινεοτιεγ, ὀ.π.π., σ. 522 εξ. Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλου, Αι θεμελιώδεις έννοιαι, σ. 31. 373. ΠΙ, 6, 11. 43­44: «ὥστε εἴ τις τὴν ὐλην λέγει κακὴν, οὕτως α̃ν ᾶληθεὐοι, εἰ τοϋ ἀγαθοῦ ἀπαθη̃ λέγο,.». Βλ. Η' Κ' εὼγθπε, ὀ.π­πη σ. 134 εξ.

οοτ

=

1› 4·

18·

129

400. ν,9, 10. 18­2Ο:‹‹τὸ γαρ κακὸνὲνταῦθα ἐξὲνδείας καὶστερήσεως καὶἐλλείιγεως, καὶ ύλης ἀτυχοὐσης παθος καὶ τοϋ ὕλῃ ω̃μοιωμἐνοα». ΙΙ, 9, 13. 28­29: «τό τε κακὸν μὴ νομιζειν ἄλλο τι ἢ τὸ ἐνδεέστερον εἰς φρόνησιν καὶ ἕλαττον ἀγαθὸν καὶ ἀεὶ πρὸς τὸ μικρότερον·››. Πρβλ. Αριστοτέλους, Μεταφ. 1011 Β 18­19: «τω̃ν μὲν γαρ εναντίων θατερον στἐρησίς ἐστιν Θὐλ ἦτΐονι Οὐσίαἐ δὲ σΐέρπσὶ€'»­ 401. Ι, 8, 5. 1­2.

ιῃ8_ Βλ_

Ιι

420

εε

Ι,

8

μι.ι8_ 21.25_

422. Ι, 8, 5. 26­30: «εῖ δὴ ταυ̃τα ὸρθω̃ς λέγεται, οὐ θετεον ἠμα̃ς ἀρχὴν κακω̃ν είναι κακοὺς παρὶ αὐτω̃ν όντας, αλλα πρὸ ἠμῶν ταὕτα· ὁὶ δή αν ανθρώπους κατασχῃ, κατεχειν οὐχ ἑκόντας ἀλλ” είναι μὲν ἀποφυγὴν κακω̃ν τω̃ν εν ιμυχῇ τοῖς δυνηθεῖσι,

·

πάντας δὲ οὐ δὐνασΘαι_»_ 423. Α. Κὶσὶπετ, ὁ.π.π., σ. 464. 424. Βλ. το κεφάλαιο ‹‹Ι.ὶ1›‹­τττέ τειαὶ‹:α1ε ετ ιιόοοεεὶτό›› στη μελέτη του 7. Ττοιιὶὶὶεπὶ, ὶυε Ρατίίίοειιὶοιι ΡΙοτιιτὶειιιιε, Ρετιε 1955, σ. 118 εξ. και το κεφαλαιο «Ξοτιιε Αερεοτε οί Ρίοτὶηιια Βγετειτι οί Οείιεατἰοτι» στη μελετη του Α. Οτεεεετ, Ρ1οτἰιτιιε αρα τηε Βτοὶοε. Α ρτε1ίτηίτιατγ 8±ιαε1γ, Ι.εί‹:1ειι 1972, σ. 101 εξ. 425. Ι, 3, 1. 1­10: «Τίς τεχνη ήμεθοδος ῆἐπιτἠδευσις η̃μα̃ς οἴδεῖπορευθη̃ναι ανάγει; όπου μὲν ούν δεῖ ἐλθεῖν, ώς ἐπὶ τἀγαθὸν καὶ τὴν ἀρχὴν τὴν πρώτην, τίνα δε δεῖ εἴναιτὸνἀναχθὴσόμενον; ὅςἐν τη̨̃ πρώτη γενέσει εἰς γονὴν ἀνδρὸς ἑσομένου φιλοσό­ φορ μουσγκου̃ ῃνος ἢ ὲρωῃκου̃;»_ 426. Ο Πλάτων στο Φαίδρο, 248 εἰ 3, γραφοντας για τις κατηγορίες των ανθρωπων κατω απο την προοπτική της θήρευσης του ύψιστου αγαθού αναφερεται στο φιλόσοφο, φιλσκαλο, μουσικό και ερωτικό. 427. Πρβλ. 14/. Βεὶετννεὶιεε, Ι)ειι1‹ειι α. Είτιειι, σ. 17. 428. Πρβλ. Η. Ρ. Μϋὶὶετ, Ρ1οτ1ιιίεο1ιε Βτίιαἰοιτ Ιν (ΗΕΚΜΕΒ 1917, σ. 65 ες). 429. Ι, 3, 1. 21­22: «θετέον δὴ αὐτὸν (τὸν μουσικον) εὐκίνητον καὶ ὲπτοὴμένον μὲν πρὸς τὸ καλόν,››. 430. Ι, 3, . 1­3: «Ὁ δὲ ἐρωτικὸς μνὴμονικος ἐστί πως κάλλους·››. 431. Ι, 3, 10­13: ‹‹... ότι καὶ ἐν τέχναις καὶ ἐν ἐπιστἠμαις καὶ ἐν αρεταῖς απο δε τω̃ν αρετω̃ν η̃δη α̃ναβαὶνειν ἐπὶ νοϋν, ἐπὶ το ὀν· κἀκεῖ βαδιστεον τὴν ανω πορείαν.››. 432. Ο Πλωτίνος κατανοεί τη διαλεκτική (Ι, 3, 4. 2­12) ως τη δυνατότητα να διατυπω­ Θεί εννοιολογικα καθε πραγμα αναφορικα με την ουσία του, τη. διαφορα του από τα λοιπα πραγματα και τα κοινά του με αλλα γνωρίσματα. Να προσδιορισθείο τόπος καθε πράγματος, να δηλωθεί η οντότητα του, να διευκρινισθεί τι ανήκει στα όντα και τι στα μη όντα. Η διαλεκτική ομιλεί επίσης και για το αγαθο και το μη­αγαθο, για το τι συμπίπτει με το αγαθό και τι με το αντίθετο του, για το τι είναι αιώνιο και τι εφήμερο· και όλα αυτα τα διαφωτίζει με βαση την επιστήμη και οχι τις δοξασίες. Αφουταπομακρυνει την πλανη των αισθήσεων, εγκαθίσταται στο νοητο κοσμο, οπου και η δραση της παραμερίζει το ινευδος και διατρέφει την ψυχή με την αλήθεια. 433. ·Ι, 3, 3. 1­4: «Ὁ δὲ φιλόσοφος τὴν φύσιν έτοιμος οὐτος καὶ οἴον ἐπτερωμἐνος καὶ οὐ δεόμενος χωρίσεως, ὥσπερὐοί αλλοι οὐτοι, κεκινημένος προς τὸ α̃νω, ἀπορω̃ν δε τοῦ δεικνὐοντος δεῖται μόνον.››. 434. νΙ, 9, 11. 12­17: ‹‹ἀλλ° ὥσπερ ἀρπασθεὶς ἢ ὲνθουσιασας ἡσυχη̨̃ ἐν ὲρήμῳ καὶ καταστασει γεγενηται ἀτρεμεῖ, τῇ αὐτοῦ οὐσία οὐδαμη̨̃ ἀποκλίνων οὐδὲ περὶ αὐτὸν ί

9

24·26: «αί δὲ Τραπαὶ καὶ ὁ θαρυβαἐ ἐν ἡμῖν παρα ῖω̃ν αυνπρΐπαένων καὶ τῶν τοῦ κοινου̃, ὅ τι δήποτε ἐστι τοῦτο, ώς εἴρηται, παθημἀτων.››. Βλ. να. Τὶιεὶὶετ, (Βουτοεε, σ. 79). 1, 9­

407­ ἶι 8. 4­ 17­22: «ἔπειτα δὲ καὶ Τα λαιαἔόααναν εἴ βλαπταιῖαι ὁραν κωλὐεΐαι καὶ τοῖς πάθεσι καὶ τῷ ἐπισκοτεῖσθαι τη̨̃ υ̃λῃ καὶ πρὸς ὕλην νενευκεναι καὶ ὅλως οὐ πρὸς οὐσίαν, ἀλλὰ πρὸς γένεσιν ὁρα̃ν, ής ἀρχὴ ή ύλης φύσις ούτως οὐσα κακὴ ὡς καὶ τὸ μἠπω ἐν αὐτῇ, μόνον δὲ βλειμαν εἰς αὐτήν, ἀναπιμπλάναι κακοῦ ἑαυτη̃ς.››.

408. Ι, 6, 2. 17­18. 409. Ι, 8, 4. 23. Πρβλ. Πι. Εὶεεε, ὸ.π.π., σ. 172 εξ. 410. Βλ.Ρ. 1/.Ρὶετοτὶμα Ρ1οτἰΠυεαιταΝεορΙειιοηίειττ.ΑιιὶηιτοοΙμοιοτγ$τιιαγ,Οαιιτρτὶαςε

1952, σ. 118.

411. Η ψυχή είναι αγαθή και κατέχει την αρετή, οταν δεν συμμετέχει στις φαντασιὡ­ σεις του σώματος, αλλα ενεργεί μόνη της, έχει δηλαδή νόηση και φρόνηση' όταν δεν υποτἀσσεται στα παθη του σώματος, έχει δηλαδή σωφροσὐνη· οταν απομακρύνεται χωρίς φοβο αποτιςεπιθυμίες του σὼματος,εχειδηλαδή ανδρεία·οταντελοςηγεμονευει ο λόγος και ο νους χωρίς αντίδραση, έχει δηλαδή δικαιοσυνή. Ι, 2, 3. 13­19. 412. Ι, 8, 4. 8­12. 413. Ι, 8, 5. 27: «...ἀλλα πρὸ ἡμῶν ταυ̃τα· (τα κακἀ)››. 414. Ο τροπος ενεργειας της νὸησης είναι τροπος του ίδιου του ανθρωπου. Η νόηση ζει μόνο, όταν λειτουργεί. Αποτελεί μέρος του εγώ, είναι το υψηλότερο τμήμα του, προς το οποίο οφείλει να ανυψὡνεται ο ανθρωπος. Ι, 1, 13. 5­8. 415. Ι, 8,5. 5­6: «ἢ οὐκὲντῇὁπωσοϋνὲλλεὶφει, α̃λλᾶεν τῇ (ϋλῃ) παντελεῖτο κακον·››. 416. 1, 8, 5. 9­12: «οὐδὲ γὰρ το εἶναι έχει ή ύλη, ἴνα ἀγαθοῦ ταύτῃ μετεῖχεν, ἀλλ” ὁμώνυμον αὐτῇ τὸ είναι, ὡς ἀληθὲς εἶναι λέγειν αὐτὸ μὴ εἴναι.››. 417. ‹‹ἀνει'δεον››. Ι, 8, 3. 31. Για τον Ι. Κὶει το κακό στον Πλωτίνο «αν και "ανείδεον” κατέχει μια αιιειεὶπραγματικὸτηταή ακομη περισσοτερο είναι αρνηση της πραγματικο­ τητας». 'Ο.π.π., σ. 160.

.

ν_ Ριεγοῃῃες ὸ_π_π_, σ_ 129 ι0_ ι0_

402­ Πρβλ­ Πλαΐωναῶ Πρωπαωῦαα 358 Θ 6 · α 2: «επί 78 ῖα κακα αϋδεὶα εκὼν έρχεται οὐδὲ ἐπὶ ὁὶ οἴεται κακα εἶναι, οὐδ° ἐστι τοῦτο, ὡς έοικεν, ἐν ἀνθρώπου φύσει, ἐπὶ ὁὶ οἴεται κακα είναι ἐθἐλειν ὶέναι ἀντὶ τω̃ν ἀγαθῶν·››. 403. Ι, 8, 4. 8­12: «ὡς τοῦ ἀλόγου τη̃ς ιρυχη̃ς εἴδους τὸ κακὸν δεχομένθυ. ἀμετρἴαν καὶ ὐπερβαλὴν καὶ ἔλλεὶψὶντ ἐξ ών καὶ ακολασία καὶ δειλία καὶ ἦ ἄλλη ψυχῆς κακία. ακούσια παθήιααΐαι δαἔαἔ Ψαααεἶἔ ὲαπαὶαϋντα κακα 'Γε νααίἔεὶν καὶ α7αθα α Φεὐλεὶ τε καὶ διώκει». 404. Ι, 8, 4. 15­16. Βλ. Α. Πτεννε, ο.π.π., σ. 251. 405. Πρβλ. 147. Ηὶταιτιετὶοὶι, ὸ.π.π., σ. 123. 406­

Ρ_

ί

130

131

ί

....

στρεφόμενος, ἑστὼς παντη καὶ οἴον στάσις γενόμενος. οὐδὲ τῶν καλῶν, ἀλλὰ καὶ τὸ καλόν ῆδη ὐπερθεων, ὑπερβας ἢδη καὶ τὸν τω̃ν ἀρετῶν χορὸν,...››. 435. Χ/Ι, 9, 11. 45­48: «ἐκπίπτων δε τ”ης θέας πάλιν ὲγειρας ἀρετὴν τὴν ἐν αὑτῷ . . . . και κατανοησας εαυτον ταυταις κεκοσμημενον παλιν κουφισθησεται δι αρετής επι νου̃ν ἰὼν καὶ σοφίαν καὶ διὰ σοφίας επ' αὐτό». 436. τιρρλ. ο. εσιιιιἔειι, οτε πινιιιεοιιε ειιευῃκ ιιι Ριοιιιιε ννειιιιιιιοιιιιιιιιιιι. ιειιπιἔ 19

23, σ

..­..

446

αυ α.››.

447· Πρβλ· Ι· Τ^°09?Μ|ίοΡΟ"Ιο5× ΡΙΟΠΠ8 Μθτᾶρῃτως 998 86948, σ­ 87· 448. Ο. 14/είεετ, Ρ1οτιτιε Βεςτίϊί αει· ἐίετ1ιετ1ε‹:1ιειι Ροτιη (Ν.ῖ 1916, σ. 191). 449· Πι 9ι 16­ 4546: «αλλΰ επιγινώσκοντες μιμημα ἐν τῷ αἰσθητῷ του̃ ἐν νοήσει

35.

437. Πρβλ. Δ. Ν. Κουτρα Η έννοια του φωτός εις την Αισθητικήν του Πλωτίνου,

εν Αθήναις ιαεε,

σ.

τι

438. ΣΤΟ νοηῖὸ κόσμο

ες.

Πλωῖίνος αντιπαραθέτει

αισθηῖὀ

κε“®"®"··ι»_·

μίμημα εκείνου

450. Η.­ Ριεοὴοτ, Πιο Α1‹ιιιε.1ιτει Ρ1οιιιιε. Πρετ αιε Κοονειεοιιτ νοτι ννίεεοηεοηαίτ υηα ΜΘΜΡΠΥΒΙΚ' ΜΗΠΟΜΠ 1¶56ῖ σ' 451. ν, 8, 1. 38­40: «επει και ο Φειδιας τον Δια προς ουδεν αἰσθητὸν ποιησας, αλλα λαβὼν οιος αν γένοιτο, εἰ ἡμῖν ό Ζεὺς δι“ ὁμμάτων ἐθέλοι φανη̃ναι.››.

ωἐτιεἰκόσμος νοητὸς ἔστινἐκεϊ, μιμημα δὲ ούτος ἐκείνου», ΙΙ 4, 4. 8) και προϋποθέτει μετοχή δευτέρου στονπρώταονοητὀς κόσμος αρχικές υποστἀσεια̨ ψυχή

λόγος (Περὶ τῶν Τριών ἀρχικῶν ὑποστάσεων

ν Ι) είναι

κόσμος

της θείας ουσίας (νι 1, 7. 49). Η μεταφυσική και Πο ιδεαλισμός του Πλωτίνου έχουν βαθύτατα επηρεάσει τη χριστιανική και θύραθεν φιλοσοφία από τον Αυγουστινο και τον Ιωαννη Σκὡτο Εριγενη έως τους ποιητές $ο1ιίΙ1ετ Οοετηε Νονα11ε και τους ιδεαλι­ στες $ο1ιε11ἰιις, Ηεςεί, Βοηορεηηαυει και Βετ1‹1εν. Η Δύση αναγνώρισε στο πρόσωπο του Πλωτίνου τον τελευταίο μεγαλο έλληνα φιλόσοφο και συγχρόνως τον πρόδρομο της νεότερης φιλοσοφίας, που φθανει μεχριτον Κειιι, αν καιη κριτικη υπερβατολογικη διδασκαλία και η διακριση φαινομένου και νοουμένου στο φιλόσοφο του Κόηἰεεοοτς διαφέρει νοημα­[ικά από αντίστοιχη πλωτινική θεώρηση. Βλ. Ρ. ΗΘΠΓΥΥΥ ΡΙΟΠΠ5 . . . Βταραοιι ιη σετ Οοεο1·ιιο1ιτο ασε Πεηκεηε (ΖΙΝΤΖΕΝ σ. 118­127). Α. Πτεαε ο.π.π. σ. 310 νν Κ Μἔθ ΤΜ ΡΜΙο80ΡΙἹΥ Οΐ ΡΙΟΠΠΥΥ8 Η 218 . . . ,

,

,

.

.

439. Μονο 712 οι φ ίες στην αισθητική του Πλωτίνου:Ε. Βοιαεηρετ Εεεα1ειιι1'εετΙ1όι1αιιε ' σε ΡΙοιἰη, Ιιίὸςς 1936. Μ. Οαἱετεα̃ίε, Ιω̨̃εειειἰρα οι Ρ1οι1ιιο, Κοιηα 1937. Μ. Ριειιιο, Ποειο­ ιίοε οί Ρ1οιίιιο, 8α1ετιιο 1946. Ο. Ηοιει, Ρ1οτ1ηε Αοει1ι‹·:τ11‹, Οοιηε 1905. Στο χώρο της νεοπλατωνικής αισθητικής βλ. τη μελέτη του Θ. Ν. Πελεγρίνη, Η έννοια του καλλουἐ ­

στον Δαμασκιο, Αθήναι 1977. ιιιιο. Πρβλ. Ρ. οι­ιιΖε­ι, ειαιιε αει Ριιιιοεορυιε Ριοιιιιε ‹ΖιΝτΖεΝ, σ. ιι). 441. Πρβλ. Γ. Μ. Βιζυηνου, Η φιλοσοφία του καλού παρα Πλωτίνω, Εν Αθήναις

Ρ/›68°ΖΖ·2ῖ34·

Α

ΟΠ ΡΙΟΠΠΠ5'

ΕΠΠ'

Ι­ΠΙ (ΕΟ σ“

.41)”

ιο

°

Ύ

ς”

. . .. . . ­ 2 ν, 8, 9. 40­41. «διο και το ειναι ποθεινον εστιν, οτι ταυτον τω καλω. και . το καλον ερασμιον, οτι το ειναι.››. Ειναι και ωραιο αποτελουν δυο οιμεις της ιδιας , ,

458.

.

ιΥ

ς­

ἶἕσἐὲαίῖ) ῖἔαι

προιἔποθετει την αλλη” Το ειναι ειναι επιθυμητα γιατι ταυτιςεται με

αντιστροφα̨'

α

4ἶ; Βλ'

,

Ν° Γεωρίοπουλου

_

460 ΠΙ

Ι

461

442. Πρβλ. Ρ. Ηειιιεπιειια, ΡΙοτ1η, σ. 312. Δ. Ν. Κοὑτρα, ό.π.π., σ. 59. 443. Ο Α. Ν. Μ. Κἱοίι παρατηρεί ότι η ιδιαίτερη συμβολή του Πλωτίνου στο χώρο

ἴσ­Γαται'»' Βλ' Κ' Ο' ΒΠΪἈ Νοωε

.

454' Ι° 6° 2' 841: «Ο τι ανιδῃ συηενες η ιχνος του̃ συ”/ενου̃ςι χαψεἱ Τε καὶ διεπΐόηται και αναφερει προς εαυτην και αναμιμνἠσκετω ἑαυτη̃ς Κω τω̃ν ἑαυΐη̃ς·»· 455' Ι' 6° Ιλ 21­22' Βλ' Γ' Μ' Βιζυηνοϋι ὸ·π°π'ι σ' 31 εξ· 56 Βλ παραδειγμαἶα Ι: 6° 1? 30 εξ° 457' Ι' 6° 6' 24­25: «ομοιως ουν ζητητεον καλον τε και αγαθὸν καὶ αἰσχρὁν Τε και κακον.››. ΟΠλωτίνος φαίνεται εν προκειμένω να εναρμονίζεται με την πλατωνική ταν Ι τοι Ο τι «ταγα ὰ οὐ καὶ Ήση ωραιου 'ῖω αγα ‹­›°Πρ›ι.Πιιι ου ( ρ ατωνοςί Σ υμποσιο καλα δοκεῖ σοι είναι;››), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και ο αποφασιστικός του

1884, σ. 5­6.

της Αισθητικής είναι ότι αναγνώρισε την ικανότητα του καλλιτέχνη να θέτει ως βάση στη δημιουργία του όχι καποιο υλικό μοντέλο, αλλα τη δική του σύλληψη του ιδανι­ κού». Ρ1οτ1ιιυε από τΙ·ιε Τ1ιοοτν οί ατιίειίο Ιιηἰιατίοη (Μτιτη 1960, σ. 235). 444. Ι, 6, 2. 16­19: «αῖσχρὸν δὲ καὶ το μὴ κρατηθὲν ὑπὸ μορφη̃ς καὶ λόγου οὐκ εἴδοἑ 445. ΙΥ 6, 1345: «πα̃ν μὲν γὰρ Τὸ α̃μορφον πεφυκὸς μορφὴν Καὶ εἶδος δἐχεσθαι Τ θ δ ἄμοιρονὀν/Ἐὁίου­κοἶὶεἴδους αἱσχρὸὶἶκαἱέξω­θείουλόίοιω. Μἔξἶυ ἶίουῃἶ) ανείςεζ ται ο Πλωτινος απο τον πλατωνικο Φαιδρο 247 α 7: «φθονος γαρ εξω θειου χορου

””τ·”' '°" '”·

­

1143: «Τις ουν Ομοιοῃι̃ἔ 791€ τίι̃δε προς τα εκει καλα; και γαρ, ει ι μεν εσ ω πως δε καλα κακεινα και ταυται μεΐοχῃτ ειδους φαμεν

Ι° 67 2·

οοιοτ τμ_ἶ ης° οο μ ια

462­ 463

'

7

1

`

°

19

ἑλ ,Γ .Μ .Βζ Ψ, 5

Νικολακακουι Ο πλατωνικος μυθος της Διοτιμαςι

'

Ι

,

,

εἑ'

υηι/?υ° Υ0'7Ε'π°: σ;

30­33· «αλλ ουν η της πλανης ,' ,

αιτια το μετεχειν ἄμφω του̃ αυτου̃ και προτερον το εν αμφοτερων είναι, και οτι κακει το μεν αγαθον αυτο ου δειται του̃ καλού τὸ δὲ καλὸν ἐκείνου _

”

,

49: ν” ως εθελει

12

°

7

'_

__

_

„

Υ

3ἶ­39:,«,Ϊαι ὲσἶι δε το μἶν ηπ"ἶν"και προσηιίες και Ιἶβρἶτἶροΐ και' τις, παρον αυτἕο· το δε θαμἔἄος εχει και εκπληξιν και συμμιγη τῳ αλγυνοντι την ηδονην; και γαρ αυ|και ελκει απο του αγαθου τους ουκ εἰδότας, ὥσπερ ἀπό πατρος το ερωμενον· νεωτερον γάρ· τὸ δὲ πρεσβὐτερον οὐ χρόνω, ἀλλὰ τῶ ἀληθεῖ, 6 και τὴν δύναμιν προιευαν έχει­». Ποια. Ι. 6. 7. νι, 7, 20. Βλ. Ζ Μ. πιει,­Ριοιιιωε. ΤΜ Κοω Βθα̃ῃτ Οεἰῃιπω „

5” 12”

1967

465. Ι, 6, 8. 5: ‹‹ὀΥννιν ὸμμοίττῖν». Ο Πλατων ορίζει το ωραίο ως το ‹‹δι° ἀκοη̃ς τε καὶ δι“ όψεως η̃δύ». Ιππίας Μείζων 298 ει 6­7.

133

466. ΙΙ, 9, 16. 45 εξ. 467. 1, 6, 4. 16­17. 468. Ι, 6, 4. 4­10.

­ιε9ἶ

1

6

του μελετη «Περὶ ὲξαγωγη̃ς» (Ι, 9) την εγκαταλειψη της ζωής μέσω της αυτοκτονίας, και προτρεπει το φιλόσοφο να επιμελείται της ψυχης του χωρίς να αμελεί τη φροντίδα του σώματός του. Βλ. τα επισυναπτόμενα σχόλια στο Ι. 9 ‹‹Ρ1οιἰιιιιε ας νο1ιιι·ιτατίε Μοτιε ερυὀ ΕΙίαιτπ››. Επίσης Ι.. Ο. ννεετετὶρίτ ­ Επιπιειτ, Είἱειε ιιτιὀ Ρ1οτἰιι (Β Ζ 57, σ. 26 ες).

°

5. 25­31.

«οίον εἴ τις δὺς εἰς πηλὸν ἢ βόρβορον το μὲν όπερ­εἶχε καλλος 6 παρα του̃ πηλου̃ ὴ βορβόρου ἀπεμάξατο· δὴ τὸ αὶσχρὸν προσθὴκῃ του̃ αλλοτρίου προση̃λθε καὶ ἔργον αὐτῷ, εὶπερ ἐσται πάλιν καλός, ἀπονιιγαμενῳ καὶ καθηραμένῳ ὀπερ ἦν εἶναι.››. 471. Βλ. 1. Ττοιιὶίίατα, Ι.ε Ριιτἰίἰοειίοιι..., σ. 158 ες. 472. Πρβλ. τον αριστοτελικό προσδιορισμό του ωραίου, Ρητορική, 1366 α 33­35: «καλὸν μὲν ου̃ν ἐστιν ΰ ὸὶν διί αὐτὸ αἰρετὸν ϋν ἐπαινετὸν η̨̃, η̃ ό αν ἀγαθὸν ὀν ἠδὺ ῇ, ότι ἀγαθόν· εἰ δὲ τοῦτό ἐστι τὸ καλόν, αναγκη τὴν ἀρετὴν καλόν εἴναι·››. 470.

Ι,

6, 5. 43­48:

μηκετι προφαίνοι, τοῦτο δε όρῷτο,

489­ 491­

ες).

·

Μεετνπαωωωπαοαα„σ.αεςτΔικαςΡωωεωμωωωωκωΡωεωε (ΟΩ 13, 1963, Νενν Βετίεε, σ. 223 εξ_)_ Οι Ρα̃ῃῃα! Ρωῃοἰᾶ η̨ῃα Ρτονη̨̃αθῃηὰ ΠΕΓ νοτεεῇμῃεερεςτίἰἰ Ρ1οιίῃε υηα Αιιςιιεηῃες ίείαεῃ 1971, σ_ 102 εξ 479. τιρρι. Ρ. ο. κααειια, ε.ιι.π._ σ. 56. Α. οτε»­α, ὀ.ιι.­ι., σ. 262. 480. Η. Ρ. Μιιιιει, Ριοιιιιιεοιιε ειιιτιιεῃ. ιν ιΗΕιτΜΕ5 ιειιτ, σ. 57). 481. Βλ. Ο. Η. Οίειτκ, ΡΙοτ1ιτιιε οιτ τὶτε Ετεττιίτγ οί ιίτε ννοτ1α ‹Ρ1·ι1ἰ 1949, σ.

48Ζ1,8

6.

·

130

ες). 4

6. 19.

Ιν.

4. 43. 19.

1,

1­

2. 1­ 4­5­

της σχολαστικὴς θεολογίας βλ. Μ. 14/ὶιιιιτειαιι, Νειιρ1ετοιτἰεο1τεε ἰιτ αετ Τιι8ειτ‹ὶ1εΙ·ιτε οσε 111.Τ1τοιτιειε νοτιΑοιιἰιτ.(ΡΗΙΙ.Ο$ΟΡΗΙΑ ΡΕΚΕΝΝΙΒ.Αο11ετιε11ιιιτςετιΖιιἰ1πετνετςειιςειι­ ααα Οθὲαανναὶὶ­ 1ἶΘ8ΘΠ51211Γ8 1930­ Ο­ 170)­ 494. Ι, 2, 2. 13­20: «αἱ μὲν τοίνυν πολιτικαὶ ἀρεταί, ...,

11911

κατακοσμοιι̃σι μὲν όντως καὶ α̃ιὶεὶνονε ποὶοϋσὶνὁρὶἔουσαὶ καὶ μετροϋσαὶ τιὶεὲπὶθυιαικ καὶ ὅλως τα πάθτι ιὶετροϋ­ ααὶ καὶ ὶνενδεἶἐ δόξας αίααὶροϋααὶ Τῷ ὅλωἔ ααεἰνθνὶ καὶ τῷ ω̃ιαἰυ̃θαὶ καὶ τῶν ααέτρων καὶ αορὶίστων ἔἔω εἶνα1 καὶ Τα αεαεΐρηαένον' καὶ αὐΐαἰ ὁρὶσθεἶσαὶγ 27 αέΐρα νε ἐν ϋλῃ τῇ Ψυλἶὶ­ ὡαθκανταὶ Τῷ ἐκεῖ αέΐρῳ καὶ ἔλοαυ̃ὶν ἴλνοἔ του̃ ἐκεῖ αρίαΐανν­ 495­

1.

496­

1.

2, 3­ 15­19­ 1. 6. 6­ 7­13­

497­

1,

2. 2­ 3­

498­ Α­

2. 1­ 16­21­

19ΓΘνν5.

ό­π­Τὶ­. 0­ 262­

499­ Πρβλ­ Ο­ Η­ ΚΪΓΘΠΠΘΓ­ ό­π­π­ι Θ­ 151­ 500­ Ό­π­7ὶ­. 0­ 56­ 501­ 1­ 2­ 1­ 3789: «ἐαακΐὸν μὲν τῇ ὶννλῇ Τὴν αρεΐἠν­ ἑκείνῳ δέ­ ὅθεν αὶαησααένη ἔχει, σὐμφυτον· προς δὲ τον ἐκ του̃ πυρος λόγον τὸ ἑκεϊνον αρετὴν εἴναι·››.

5Φ­Ε2.Τ2αακ«ῶωασκδὲήμοσφα;ωὼὉκ.ὡτεαὼνακὡπὡωα"ω

.

ἀπὸ του̃ αὐτοῦ ἑκατέρα­ ἡ δὲ πρὸέ ἄλλαν ὡς 7ὶΡὸ€ παραδεὶναα­Μ 503. Πλάτωνος, Θεαίτητος 176 ο 1­3. Ι, 2, 1. 1­5.

%4Ι.α1­Β:κ­τὰδὲκωλπααα.ὥωσρὼκη̃εἠανωοα

505.

νΙ,

7, 10. 16­17:

506.

ΙΙ,

3, 9. 17:

«καὶ ἀρετὴ δὲ το κοινον καὶ τὸ ίδιον καὶ τὸ όλον καλόν ...››. ἀδἐσποτον ἀρετὴν θεὸς ἐδωκεν.››. Ιν, 4, 39. 2­5: «ἀρετὴ δὲ α̃δέσποτον· συνυιικανεσθαὶ δὲ καὶ τα αὐτῆς ἔργα τῇ συντὶὶἐεὶ. ατε καὶ τω̃ν ττι̃δε ἐκεῖθεν ὲἐτιυττιιὶἐνων. τω̃ν ἐν τῷδε τῷ παντὶτοὶε θεὶοτἐυοὶε­ καὶιὶετέτοντοε καὶ τοϋδε ‹‹

ἐκείνων­›% ν1. 8­ 5­ 507 . Ι 5. 24­37.

ν,8.

508. Πλάτωνος,

6. 11.

9

492­ 1. 2. 1­ 16­22­ 493. Για την επίδραση τους στη διαμόρφωση των ονομαζομένων Κεταίτιω̃τιιςειιτὶετι

­Μτεττιπωω,ΗωωερααωκωαΑεωμωωσκωατΕΗΝωιΗΑ.οκεωα 1964, σ. 156

Ι,

8­ 6­ 20­

6­ 8­ 16­ Ομήρου­ Β 140: νφεανωαεν ανν νηυαὶ φίλην ἐς πατρίδα 7αἶαν“ὶ›­ 6, 8. 24­26: «αλλα ταυ̃τα παντα ἀφεϊναι δεῖ καὶ μὴ βλέπειν, ἀλλ°οἴονμύσαντα

490­ 1ν. 4. 44­

ἐπὶ σαυτον καὶ ἴδε· καν μήπω σαυτὸν ἴδῃς καλόν, οἴα ποιητὴς αγάλματος, 6 δεῖ κα/τον γενέσθαι, το μὲν αφαιρετ, το δὲ απεξεσε, το δε λετον, το σε καθαρὸν ἐποίησεν, ἐως έδειξε καλὸν ἐπὶ τῷ ἀγάλματι πρόσωπον, οὕτω καὶ οὐ ἀφαίρει όσα περιττα καὶ ἀπευθυνε όσα σκολια, όσα σκοτεινα καθαιρων ὲργάζου είναι λαμπρὰ καὶ μὴ παὑσῃ τεκταίνων το σον ἄγαλμα, ἔως αν ἐκλαμιγειε σοι τη̃ς ἀρετῆς ή θεοειδὴς αγλαία, ἕως αν ὶδῃς σωφροσύνην ἐν άγνῷ βεβῶσαν βαθρῳ. εἰ γέγονας τοῦτο καὶ εἴδες αὐτὸ καὶ σαυτῷ καθαρός συνεγἐνου οὐδὲν έχων ἐμπόδιον πρὸς τὸ είς ούτω γενέσθαι οὐδὲ σὺν αὐτῷ ἄλλο τι ὲντός μεμιγμἐνονἔχων, ἀλλ'όλος αὐτὸς φῶς ἀληθινονμόνον, οὐ μεγἐθει μεμετρημένονοὐδὲ σχἠματιεἰς ὲλαττωσινπεριγραφὲν οὑδ°αὐ εἰς μέγεθος δκἀπειρίας αὐξηθὲν, ἀλλ“ἀμἐτρὴτον πανταχού, ὡς ἀνμεϊζον παντὸςμέτρου καὶ παντὸς κρεῖσσον ποσου̃· εἰ τοῦτο γενόμενον σαυτὸν ἴδοις, όιμις ὴδη γενόμενος θαρσήσας περὶ σαυτῷ καἱ ἐνταῦθα ήδη α̃ναβεβηκὼς μηκέτι του̃ δεικνὐντος δεηθεὶς ἀτενίσας ἴδε· ούτος γαρ μόνος ὁ ὸφθαλμος τὸ μέγα κάλλος βλ.έπει.››.

Μϋιιὼετι

1­ 1­

ὁὶνιν ἄλλην αλλαἔαυ̃θαὶ καὶ ανενεἴραὶ­ ­­­»­

473. Ρ. Ηεὶπεατεαα, ΡΙοί1ιι, σ. 315. 474. νΒ 22 Β, 101. 475. Υ, 9, 5. 31. 476. Ι, 6, 9. 6­25: «πῶς αν ου̃ν ἴδοις ψυχὴν ἀγαθὴν οίον τὸ κάλλος ἔχει; όίναγε

σετ Ρ1τὶΙοεορ1τἰε ιιιη αετι Μειιεω̃τειτ, εκδ. Ρ. ννἰεόηταιιιι, Ε. Ποοαοὶὶ, ό.π.π., σ. 19.

486­ 487­ 488.

Πολιτεία

617 ε 2­3: «ἀρετὴ δὲ άδἐσποτον, ὴν

τιμῶν καὶ ἀτιμάζων

πλέονκαὶ ἔλαττον αὐτῆς έκαστος ἔξει.››.

­

485. Ι, 8, 6. 10. Ο Πλωτίνος σε αντίθεση προς τους στωϊκοὐς απορρίπτει στη μικρη

134

509­

1. 3­ 6­ 18:

«καὶ Ταλα αν Φυσὶκας ΐὶς αρετας ἔλοκ ­­­»­ 135

Π0β_λ­

Αρὶυ̃τοΐἑλανἐι

Ηθ­ Νικ­ 1144 ὶτ 3­ 16: αϋτα καὶ ἐπὶ του̃ ὴθικου̃ δύο ἐστί. τὸ μὲν ἀρετὴ αυαὶκὴ τὸδ °ὴ κυρία, ...››. Βλ.Π. Ρερεαὶε, Βὶε Ιὶοτοριὶοη όοι· Νὶ1‹οτιιεο1ιὶ3ο1ιειι ΕτΙιὶ1‹αοεΑτὶετοιε1ο3 ρεὶ Τροῃιαε νοιι Αειυἰιι, Ριεηκἴυτι 1980, σ. 150.

Νικεε ιῃι νειιιιιιιιιιι Ζιι σει Αιιιικ ­ Ριιιιοεοριιιεςικιι ιιικι ιιισιεοιι­οιιιιειιιοικιι τιωιιιοῃ, ννιιῃιῦικἔ 1966, σ_ 62­63, βλέπει επίδραση της πλωτινικἠς καθαρσης στην περί αρετής διδασκαλία του Γρηγορίου Νύσσῃς. 533. Πρβλ. νν. Βείετντεὶτεε, Πεακοη ό. Εὶτιεη, σ. 28. 534. 1,2, 3. 19­21: «τὴν δὴ τοιαύτην διάθεσιν τὴς ψυχῆς καθ” ὴν νοεῖ τε καὶ ἀπαθὴς ούτως ὲστίν, εἴ τις ὁμοίωσιν λέγοι προς Θεόν, οὐκ ὸὶν ἀμαρτανοι·››. 535. Ι, 2, 7. 10­11: «καὶ ὁ μὲν έχων τὰς μείζους καὶ τας ὲλάττους ἐξ ἀνάγκης

<<

510­ Πὶῦβλ­ Ρ­ Ο­ ΚΓΪΠΘΠΘΓ­ 9­π­πα 9­ 56­ 511­ Ιι Ιι 10­ 12: «ἔθεσὶ δὲ ἐννὶνόὶ­ὶεναὶ καὶ

ἀϋκἠσεσὶι ­­­»­

513­ Ι­ 2ι 3­ 21: νκαθαρὸν νὰρ τὸ θεἴθν

ἐνἐρνεὶα Τοὶαύτὶλ ὡἐ τὸ μὶμοὐμενον

512­ Πῦβλ­ Α­ Ρἰενιιοε, ό.π.π., σ. 31.

έχε"

καὶ

17

φρόνησ"/·»·

Ι,

514.

2, 3. 22­27. 515. ν1, 3, 16. 11­12: ‹‹ἀλλ”

εἰ έν τούτῳ (τῷ αἰσχρῷ) τῷ ποιῷ καὶ

ταὶε τῇδε ττοὶαὶε­>× 516.

1,

δυνάμει, ...››.

.

η̃

536. Ι, 2, 7. 15­17: «οίον φρόνησιν· εί γαρ α̃λλαις ἀρχαϊς χρὴσεται, πῶς έτι έκείνη μένει κᾶν εἰ μὴ ὲνερς­ου̃σι;ι;››_

ἀρετἠ, εἰ ἐν

2, 2. 3. 20.

517· Ιτ 2­ 7· 3· 518. 1,2, 3. 10­15:‹‹πῶς οὐνλέγομενταύτας καθάρσεις

καὶ πῶς καθαρθέντεςμαλιστα ὸιὶαιαὐιὶεθα; ὴ ἐπειδὴ κακὴ μὲν ὲατὶνὴ νυχὴ συαπεφυσαένὴ τῷ σώματι καὶ ὸιὶοτταθὴε νὶνομἐνη αὐτῷ καὶ πάντα συνδοξάἔουυ̃αγ Θἴτὶ ἄν άναθὴ καὶ ἀρεΐὴν ἔλουσαι εἰ νήτε συνδοξαζοι, ἀλλὰ μόνη ἐνεργοῖ ...››.

­

41­42. 524. ΙΙ, 9, 15. 32­40: «οὐ γαρ δὴ το εἰπεῖν 'βλέπε πρὸς θεόνὶ προϋργου τι ἐργαζεται, έαν μὴ πῶς καὶ βλένὴ ὅὶδαέὴ­ τί γαρ κωλὐεὶ. εὶτιαὶ τις αν. βλἐπεὶν καὶ αὴδεαὶα̃ε

543.

ἀπέχεσθαιὴδονῆς, ἢάκρατη̃ θυμου̃εἴναιμεμνημένονμεν ὀνόματος του̃ °θεός', συνεχό­ μεναν δὲ απατα παθεσὶ. αὴδὲν δὲ αὐτῶν πεὶρτυ̃ατναν ἐέαὶρεὶν; ἀρετὴ μὲν οϋν είε τέλος προὶου̃σα καὶ ἐν ιμυχη̨̃ ἐγγενομένη μετα φρονἠσεως θεον δείκνυσιν· ἄνευ δὲ ἀρετῆς ἀλῖὶθὶνη̃ς θεὸἐ λενόμενοἐ ὅνομά ὲσΐὶννὶ­ 525. Ι, 5, 10. 10­23. 526. Βλ. 1. Κ ιιρε, ΤΕΧΝΗ ΠΝΠ ΑΡΕΤΗ. 8ορ1ιὶ3τὶο1·ιε3 ιιιιό ρὶετοηὶεορεε Τιιςειιοὶννὶεεετι,

Ι, 5, ­­­»­ Πρβλ­ 528­

Ιι

10. 16:

εξ­ «ἑπεὶ καὶ ἡ σωτηρία τῆς πατρίδος γένοιτο ὸὶν καὶ παρα φαύλου,

νν­ ΤΪΙΘΪΙΘΠ ΡΙΟἙΪΠ

11­

9­

8111.

Ρὶι̃ἰὶ­.

σ­ 225­

2. 5­ 6­

529­ Ι, 6ι 7­ 8­Π! «ἕως ἄν 715 παρελθὼν ἐν τη̨̃ άναβάσεὶ πα̃ν όσον ᾶλλόῖριον του̃ θεοῦ αὐτῷ μόνῳ αὐτὸ μόνον ΐδῃ εἰλικρινές, άπλου̃ν, καθαρόν, αφ” οὐ πάντα ἐξὴρτηται καὶ πρὸς αὐτὸ βλέπε! Καὶ ἐστὶ Καὶ ἔη̨̃ καὶ νΘεἴ'»­ 530­ Ι. 2ι 5­ Μ­ Ι› 2. 6. 3.

531.

1,

532. Ι

20.

Ο Ε. Κοιτειειιὶιτιοιι στη μελέτη του Βἰε Τιιςειις11ο1:ιτε Οτεςοιε νοιι

136

μια

3. 6. 12­2­ιι «ιι

εε ειαιεκιικιι και

­

τι

5

11, 9, 18.

527.

ι,

κατά τινας αὐτῶν. ἐπὶ

κατ' ἐκεῖνα πράξετ».

σοφια έτι καθόλου και ιιισιως παντα εἰς χρη̃σιν προφέρει τη̨̃ φρονήσει. πότερα δὲ ἔστι τὰ κάτω εἶναι ἄνευ διαλεκτικη̃ς καὶ σοφίας; ὴ ἀτελω̃ς καὶ ἑλλειπόντως. ἐστι δε σοφὸν είναι καὶ διαλεκτικὸν ούτως ἄνευ τούτων; ἢ οὺδ” ὁὶν γένοιτο, ἀλλὰ ἢ πρότερον ἢ ᾶμα συναύξεται. καὶ τάχα ἄν · ~ 5 φυσικας. τις αρετας εχοι, ἐξ ων αι τέλειαι σοφίας γενομένης. μετὰ τας φυσικὰς ούν ἡ σοφία · εἶτα τελειοῖτὰ ὴθη · ἢτω̃νφυσικῶνοὑσω̃ν συναύξεται ὴδη α̃μφω καὶ συντελειου̃­ ται; ἢ προλαβου̃σα ή ἑτέρα τὴν ἑτέραν ὲτελειωσεν· ὅλως γὰρ ἡ φυσικὴ ἀρετὴ καὶ ὀμμα ἀῖελἐς, και ήθος ἔχει, και αἱ ἀρχαὶ τὸ πλεῖστον ἀμφοτέραις, ἀφ”ὥν έχομεν»­ 541. Ι, 3, 6. 7­8: «ϊσχουσι δὲ αί λογικαὶ ἔξεις καὶ ὡς ἴδια ήδη τα έκεῖθεν·››. 542. ν5 22 Β, 112: «σωφρονεῖν ἀρετὴ μεγίστη, καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαιτονΤας_»_ 5­ιο.

8· 2­

ΒΘΓΗΠ 1969. 9­ 122

σ. 64.

2, 7. 20­22: «τάχα δέ ποτε περιστατικω̃ς ἑνεργήσει

539_ τΟ_π_π_, σ_

ιι, 3, 8­ 1 415 · ί «­Νκακίαὶ δὲ συνΐυλία̨ Ψυλη̃ἔ πρὸς τὰ Θἔωὶὶ­ τ 521. Ι, 2, 7. 8· « αἱ ἐν νῷ ­­­»­ 522. Βλ. Ο. Η. Κίτοὶπιετ, ὀ.π.π., σ. 200 εξ. 1. Καιπ, Ρ1οτὶηι15 ααα τ13ε Οτιοετιοε (.ΙΗΙ 15, 1954, σ. 289 εξ.). !.Μ.Ο. Ι.ιιοεἴιο, νειιιιιτιιι̃ ιιιπό Κειρετεὶε ϋει ΡΙοτὶιι, Μὶὶιτὼειι 1962, σ. 73. 523.

:ο.κ.ιι., Ι,

μείζους δὲ ἀρχας ὴκων καὶ ἄλλα μέτρα

"

­

Ιὶ 6ι

519· 52ο

537.

538.

5ιι4_

5­ι5.

3

ι, 3, 6. ιο­ιι: «ιι σε φρόνησις επιλογισμός τις και το καθόλου μαλλον ...››. Βχ ΟΕ Κοδιειῃις, σ.π.π., σ. 112. ιιι, 8, 6. 37­­ιο: «διο ὁ σπουεαιος λεωγισται η̃διι και το παρ: αοιορ προς

ἄλλον ἀποφαίνει­ πρὸς δὲ αὐτὸν ὁινις. ήδη γὰρ ούτος προς τὸ ἐν καὶ πρὸς τὸ ἢσυχϋν οὐ μόνον τω̃ν έξω, ἀλλὰ καὶ προς αὐτόν, καὶ πάντα εἴσω.››. 546. ν, 3, 4. 10­15: «κἀκείνῳ ἑαυτὸν νοεῖν αύ οὐχ ὡς ἄνθρωπον ἔτι, αλλα παντελῶς ἄλλον νενόμενον και συνιχριιάσαντα ἑαυτὸν εἰς τὸ ἄνω μόνον ὲφέλ κοντα τὸ της ψϋχη̃ε α̃μεινον· δ καὶ δύναται μόνον πτερου̃σθαι πρὸς νόησιν, ἴνα τις ἐκεῖ παρακαταθοῖτο 2

ᾶ

ειδε»,

νΙ, 2, 8. 12­13: «ἐν δὲ τῷ ”ἑαυτὸν° ἡ οὐσία καὶ τὸ όν· ῶν γαρ νοεῖ καὶ όντα ἑαυτόν, καὶ εἰς δ οίον ἐπερείδετο, ὀν.››. 548. ΙΙΙ, 1, 10. 11­12: «καί τούς γε σπουδαίους πράττειν, καὶ ὲπ” αὐτοῖς τὰ καλα πράττειν) __,»_ 549. ΙΙ, 9, 4. 22­26: «οὐδὲ τὸ κακῶς γεγονέναι τόνδε τὸν κόσμον δοτέον τῷ πολλα είναι ἐν αὑτῷ δυσχερη̃· τοῦτο γὰρ άξίωμα μεῖζόν ἐστι περιτιθέντων αὐτῷ, εἰ ἀξιου̃σι τὸν αὐτὸν είναι τῷ νοητῷ, ἀλλὰ μὴ εἰκόνα ἐκείνου. ἢ τίς αν ἐγένετο ἄλλη καλλιων 547.

εἰκὼν ἐκείνου»

137

1

550. ΙΙΙ, 2, 3. 20­25: «ὡς (ἐμὲ πεποίὴκέ θεὸς κἀγὼ ἐκεῖθεν ὲγενομην τέλειος ἐκ πάντων ζωων καὶ ἱκανὸς ὲμαυτῷ καὶ αὐταρκὴς οὐδενὸς δεόμενος, ότι παντα ἐν ἐμοὶ καὶ φυτα καὶ ζωα καὶ συμπαντων τῶν γενητῶν φὐσις καὶ θεοὶ πολλοὶ καὶ δαιμόνων δη̃μοι καὶ ιμυχαὶ ἀγαθαὶ καὶ ανθρωποι ἀρετῇ εὐδαίμονες.››. 551. ΙΙΙ, 8, 6. 13­14: «καὶ ἠ θεωρία ἡ ἐν τῷ τοιούτῳ τῷ πιστεύεινἔχεινεὶσω κεῖται.››.

552.

ΠΙ, 8,

6. 14­15. 4, 45. 29­33. 554. Π, 9, 9. 6­11. 555. Βλ. Α. Ρίεγιιοε, ὸ.π.π., σ. 34. 556. Πρβλ. Ρ. Ο. Κτίειςὶὶετ, ο.π.π., σ. 57. 557. Ι, 4, 15. 1­3. 558. Ι, 4, 13. 5­12. Βλ. ΒΥΡ ΙΙΙ, 586: ‹‹... αλλ' είναι τον σπουδαῖον μακαριον καν

553.

Ιν,

'

ὁ Φαλαριδος ταύρος ἔχῃ καιόμενον.›› (Γρηγόριος Ναζιανζηνος). 559. νΙ, 8, 6. 19­22: «ὥστε καὶ τὸ ἐν ταῖς πράξεσιν αὐτεξούσιον

καὶ το έφ” ὴμῖν οὐκ εἰς το πράττειν ἀναγεσθαι οὐδ” εἰς τὴν έξω, ἀλλ' είς τὴν ἐντὸς ἐνέργειαν καὶ νοὴσιν καὶ θεωρίαν αὐτῆς τη̃ς ἀρετη̃ς.››. ι­ 560.

ΙΙΙ, 4, 6. ν, 8, 12.

1­10.

25. ν1, 7, 1. 54. Ιν, 4, 1. 12. 562. 1,4, 14. 14­20: ‹‹ὁ δὲ τῶν τῇδε ἄνθρωπος έστω

561.

καὶκαλος καὶ μέγας καὶ πλούσιος καὶ παντων ἀνθρώπων ἄρχων ὡς αν ω̃ν τοὐδε του̃ τόπου, καὶ οὐ φθονητέον αὐτῷ τῶν τοιούτων ἠπατημένω. περὶ δὲ σοφὸν ταυ̃τα ίσως μὲν αν οὐδὲ τὴν ἀρχὴν γένοιτο, γενομένων δὲ ἐλαττώσει αὐτός, εἴπερ αύτοὐ ι‹ήδέται.››. 563. Ι, 4, 7. εξ. Πρβλ. νΙ, 8, 6. 15­17. 564. Ι, 4, 15. 14­16: «ου̃τω γαρ καὶ ἀδεὴς έσται περὶ παντα. η̃ δειλαίνων περι' τινα οὐ τέλεος προς ᾶρετὴῃαλλα η̃μισύς τις ἐσται.››. 565. Ι, 4, 11. 1

566. Ι, 4, 12. 8­10. 567. Πρβλ.­Οὶι. Ρατπιει, ο.π.π., σ. 111 εξ. 568. Για τις ερμηνείες των ερευνητών του Πλωτίνου

στην Ιστορία της Φιλοσοφίας εξ. 569. Πρβλ. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ. 1099 Β 14­16: ‹‹... φαίνεται δὲ κὐὶνείμὴ θεοπεμ­ πτός ἐστιν (ή ευδαιμονία) ἀλλὰ δι' α̃ρετὴν καί τινα μάθησιν ἢ α̃σκησιν παραγίνεται, τω̃ν θειοτάτων εἴναι·››. 570. Πλάτωνος, Τὶμαιος 90 ε 2­6: ‹‹... καθ) όσον δ” αὐ μετασχεῖν ανθρωπίνῃ φύσει αθανασίας ἐνδέχεται, τούτου μηδὲν μέρος απολείπειν, ἄτε δὲ ἀεὶ θεραπέύοντα το θεῖον ἔχοντα τε αὐτὸν εύ κεκοσμημένον τον δαιμονα σύνοικον ἑαυτῷ, διαφερὁντως εὐδαιρονα εἰναι.››_ βλ. 7. Βειτίοιι, ο.π.π., σ.`

13

571. ν$ 22 Β 119. 572. 175 22 Β 4: ‹‹$ι ίεὶὶσὶὶεε οεεετ ὶιτ αεὶεσιειίοιτίοιιε εοτροτὶε, ὺονοε Γεὶὶοεε αὶοετειτιυε, ειιτιτ ὶτινετιίετ ονοοιιτιτ οτί οοτιιεαειιαιιπι››. 573. ν5 11 Α 1: «τίς εὐδαιμων, 'ὁ το μὲν σῶμα ὐγιἠς,

τὴν δέ ψυχὴν εὐπορος, τὴν

δε φύσιν εὐπαι'δευτος”.››.

138

574. 878 68 Β 171: «εὐδαιμονίη οὐκ ἑνβοσκἠμασινοῖκεῖοὐδὲ ἐν χρυσῷ· ιμυχὴ οἰκητή­ ριον δαιρονος». 575. ν8 68 Β40:‹‹ου̃τεσώμασινοὐτε χρἠμασινεὐδαιμονου̃σινἄνθρωποι, αλλ1ὸρθοσύ­ νῃ καὶ πολυφροσύνὴ». 576. Πλάτωνος, Γοργίας 507 ο 1­7. 577. Πλάτωνος, Γοργίας 470 8 6­11. 578. Πλάτωνος, Πολιτεία Δ' 444 61 13 ­ 6 1. 579. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ. 1152 Β 6. 580. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ. 1095 ει 18­22. 581. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ. 1144 ει 5­7: «μέρος γαρ οὐσα τη̃ς όλης ἀρετῆς τῷ ἔχεσθαι ποιεῖ καὶ τῷ ὲνεργεῖν έὐδαίμονα. ἔτι το έργον ἀποτελεῖται κατα τὴν φρονησιν καὶ τὴν ἠθικὴν ἀρετὴν·››. 582. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ. 1169 Β 30­32: «εἰ δὲ τὸ εὐδαιμονεῖν ἐστὶν ἐν τῷ ζη̃ν καὶ ἐνεργεῖν, του̃ δ° ἀγαθοῦ ή ἐνέργεια σπουδαία καὶ ἡδεῖα καθὶ αύτἠν....››. 583. Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ. 1176 ει 30­32: «Εὶρημένων δὲ τω̃ν περὶ τας α̃ρετας τε καὶ φιλίας καὶ η̃δονας, λοιπὸν περὶ εὐδαιμονίας τύπω διελθεῖν, ἐπειδὴ τέλος αὐτήν τίθεμεν τω̃ν ἀνθρωπίνων.››. 584. 8νΡ ΙΙΙ, 53: «εἰμὲν ούν τὴν φρόνησιν ἠγεῖτο (Χρύσιππος) ποιητικὸν είναι τη̃ς εὐδαιμονίας ἀγαθὸν, ὥσπερ ὁ Ἑπίκουρος ιιοιι ὶρεε εὶὶτὶ τεριιριτοτετ, έπεὶ δ' ἡ φρονὴσις οὐχ έτερον ἐστι τη̃ς εὐδαιμονίας κατ' αὐτὸν ἀλλ' εὐδαιμονία.››. 585. Ι. Στοβαίου, Εκλογαί ΙΙ, 138, 66: «Τέλος δέ φασιν είναι τὸ εὐδαιμονεῖν, ού ένεκα παντα πραττεται, αὐτὸ δὲ πράττεται μὲν οὐδενὸς δὲ ἔνεκα·››. (Εκδ. Ο. .

ννοοὶιεοτιιτο 586. 587.

νἰῖα̃. 1,

­

Ο. Ηοτιεο, 1884). 6. 24­

4, 1. 1.

Αριστοτέλους, Ηθ. Νικ. 1098 Β 20­22: «συναδει δὲ τῷ λόγῳ καὶ τὸ εύ ζη̃ν καὶ τὸ έυ̃ πράττειν τον εὐδαιμονα° σχεδον γαρ έὐζωία τις εἴρηται καὶ εὐπραςία.››. 589. Αριστοτέλης, Ηθ. Νικ., 1098 Β ­ 1099 Β. 590­ Ι, 4. 1­ 57­ 591. Ι, 4, 1. 8­30. 588.

592­ Αρὶσΐοΐέλουἔι Ηθ­ Νικ­ 1097 9 33­34­ 593. Αριστοτέλους, Ηθ­ Νικ­ 1097 Β 27­ Πυ̃βλ­ νν­ ΗΪΙΠΠΙΘΓΪΟΙΒ 9·π­π·› 9­ 23· 594. Ι, 4, 2. 21­24: «οὐ τοίνυν τοῖς ἠδομένοις το ευ̃ ζη̃ν ὐπάρξει, άλλα τῷ γινώσκέιν

δϋναμένῳ­ ὅΐὶ ἠδονὴ Τὸ ἀ7αθόν­ αἴτὶον δὴ του̃ ευ̃ ἔη̃ν Οὐλ ἡδονἠ ἔσω", ἀλλὰ Τὸ κρίνων δννάμενον. ὅτι η̃δονὴ ἀ7αθὁν­»­ 595­ Ι­ 4­ 2· Ι·Π­ 596. Πρβλ. 1­1/. Ηὶατιιιετίσὶι, ο.π.π., σ. 30. 597. Πρβλ. Ν. Γεωργοπούλου ­ Νικολακακου, Η γνὡσις μεταξυ της βεβαιότητος και 311€ τόλμηἐ­ Αθἠνω 1977› 9­ 35· 598­ Ι­ 4. 9­ 18·23­ 599­ Ι­ 4­ ΙΟ­ 956­ 600. ν8 28 Β 3. Ι, 4, ΙΟ. 6.

139

6οι. ι, 4,

τ1τε

3. 24­26.

3­

6ο4_ Ιγ 4, 5. 23. 605. Βλ. Ρ. τιιειιιιιςα, 606. Ι. 4, 4. ι2.15_

καὶ ἄνθρωπος ἐν θεοῖς ἄν τις τὸ εὐὀαιμονεϊν θεϊτο,

ζωή».

Ριοιιιιε εοιιιια

ιιικι αιθ οιϋωω­ιιςιτειι ιιιιιινι

τη 1925 σ.

ιτυ.

Ρ­245 1944­ σ­ 227

·

1912.

σ. 84).

612. Πρβλ. 7. Μ_ Κια, Ρ1οῃῃη̨8_ Τικ ρθω το Κεεῃγγη̨̃ σ. 146­ 613. ν1, 9, 7. 28­32: «οὐδενὁς φησίν ἐστιν έξω, ἀλλὰ πᾶσι

συνεστιν οὐκ εἰδοσι.

ρεὑγουσι γὰρ αὐτοὶ αὐτοῦ ἔξω, μα̃λλονδὲ αὑτω̃νἔξω. οὐ δύνανται ου̃ν ἑλεϊν ὀν πεφεὐγα­ τιν, οὺδ° αὐτοὺς ἀπολωλεκότες ἄλλον ζητεἴκ». 614. νΙ, 9, 8. 8­10: «θεὸς γὰρ τὸ ἐκείνῳ συνημμένον, το δὲ πορρω ἀφιστάμενον ἄνθρωπος ὁ πολὺς καὶ θηρίον.››.

εξ.

ισ

,

μ

εξ­

­

629' Πρβλ' Ρ' ν' Ρωοἴἱιΰλ ὸ'π“π'° σ' 145' 630. Για την αναγκαιότητα της καθαρσης βλ. Ο. Οετιτὲτε, Ι/ιιτεετιοε ει Ια ροεε112ἰ11ιέ ασ Ια ρυτιίἰοατἰοιτ ιὶετιε 12 ρ1τι1οεορ1ιιε σε Ρ1οτιιι. (Ι„'Αιιτισε Τ1ι‹­:ο1οἔιαιιε ειιιςιιετιτιισιπιο 41, 1951, σ. 29 εξ.).

τὸ εὐδαἱμονεἶν' ή δὲ διάθεσις ἐν τῷ

παρειναι καὶ ή ἐνέργεια της ζωῆς». Βλ. Ρ. Ο. Κτιειεθετ, ό.π.π., σ. 77. 611. Ι, 5, 7. 10­13: «εὐδαιμονίαν δὲ μηκέτι οὐσαν παρεῖναι λέ 1'ειν τ7#19 πα Ρ οὐ ση§ πλέιονα ἄιοποα τὸ μὲν γὰρ εὐδαιμονεϊν συμβεβηκἐναἱ ἀξιοζ ὁ δὲ χρόνος ὁ πλειων παρα ων παρόντα το μηκέ±ιειναι.». Β›..Η.Ρ.1νιιιιιι­1. Ρι. εοιιιιιιθῃ, ιιιιειιινιιεε

1

Μ

κεκτη̃σθαι τα τοιαῦτα αγαθα τὸν μὲλλοντα εὐδαίμονα ἔσεσθαι, ἀλλὰ και χρη̃σθαι αὐτοῖς». 609. Πλάτωνος, Ευθύδημος 280 8 6. «Ἡ σοφία ἄρα πανταχου̃ εὐτυχεϊν ποιεῖ τοὺς τῷ ὅιακεῖσθαί

.1ννὲε1‹ν1ἑ 1988, σ.

628· Πρβλ· Ε· ΤΙΜ, Πἰυ̃ Εωη̨̃εἰε 8” ΕΓΚ®"""“8ΡΓ®Μ®"1 ΡΙΟΠΠ· (ΑΟΡΠ 26, 19Ι3° σ. 53). Ο. Μεηὶιε, ὀ.π.π., σ. 127 εξ. 7. Βαιιἱέὶοα, Ρ1ατοιι1ει1ιο οτ Τ1ιὀο1ος1ε ιτινετὶαιιε,

278 0 ­ 279 ιι. Ευθὺδημος 280 α 4­6: ‹‹Δεϊἀρα, ..., μη μόνον

ἀνθρώπους.››. 61¶­ Ι, 5' 1­ 4­5. «ἀλλι

οἱ Πταιηε,

625' Ι° 21 4' 120' _ 626' Πρβλ' ]“ Μ' Ο' Ι“ΗοεΠο° ό'π'π”' σ” 75` 627. Η. Ε. Βειτιιοε, Καὼατεἰεὶιι ι1ιε Ετιιισειὀοε οί Ρ1οτἰτιιιε(Τταιιεαοτ1οιιε ααα Ρτοοεοαἰιιεε οί τ1ιε Αιηοτὶοαιι Ρ1ιἰ1ο1ο8ἰοα1 Αεεοοἰατἰοιτ, 73, 1942. σ. 362).

ωτ. Πλάτωνος, Ευθοεημος 608. Πλάτωνος,

Τ1τεοτ1οε

3.

62451625.5­έ­58:αμονη̨̃θεῖοαμἐνεπιθυμιωη̨αςθδια τοσωμαεἔἔι,ῖι̃αἔἕενπἔοσῖἕ/Ζ1:Ζ

603. Ι, 4, 4. 1­4: «Εἰμὲν ου̃ν τὴν τελείανζωὴν ἔχειν οἴός τε ἄνθρωπος, ό ταύτην ἔχων τὴν ζωὴν εὐδαιμων. εἰ δὲ μὴ, ή ­[Οιαύτη

'Οτι­πι. σ.

απαλ αγεισα ε των α ων πα ων και κα αρ εισα α εχει μ μόνη τὸ αἰσχρὸν τὸ παρὰ τη̃ς ἑτέρας φύσεως ἄπαν ἀπεθήκατο».

καθαρῶς_››_

εἰ ἐν ὲκεινοις μόνοις

Οτεεκ ααα Ιηαἰειιι

623.

3ἶ_ἶ6: «ἶτι”δ. ή τελεία ζωή καὶ ἡ ἀληθινὴ καὶ όντως ἐν ἐκείνῃ νοερα φυσει, και οτι αι αλλο" αι­ελεις καὶ ἰνδάλματα ζωῆς καὶ Οὐ τελειως οὐδὲ 60ἔ' Ι,/1,

9:ἐ1ἑ Πρβἕιὲέιἔ. ΖεΙ1ετ. Οτιιιιατὶεε αετ Οοεο1ι1ο1ιτε αει ετἰεο12ἰεο1ιετι Ρ1·ιἰ1οεοΡ1τὶ0. 1.οἰΡ2ἰ8 Ι

σ

1

Α' ΡΪ`ςΥΠω° ό'π'π” ἶην πλωῃΐικη καθαρση ωἔ . .. . σ' 40° ι π'χ' χαρακτηρίζει . . «καθαρα αρνητικη­εγωιστικη,γιατι αποκλειει καθε θετικη δημιουργια και την αληθινη 632' Ο.

ι

χαρά της ζωής που εκείνη προσφερω· 633.

νδ

22 Β, 119.

634.

ΙΙΙ,

6, 5. 13­19: «ἀλλὰ τίς ή κἀθαρσις ἄν τη̃ς ιμυχη̃ς εἴη μηδαμη̃ μομολυσμένης

τί τὸ χωρίζειν αὐτὴν ἀπὸ του̃ σώματος; ἢ ἡ μὲν κάθαρσις ἄν εἴη καταλιπεἴν μόνην καὶ μὴ ἄλλων ἢ μὴ πρὸς ἄλλο βλέπουσαν μηδυ̃ αυ̃ δόξας ἀλλοτρίας ἕχουσαν' όστις ὁ τρόπος τω̃ν δοξῶν, ἢ τω̃ν παθω̃ν, ὡς εἴρηται, μήτε ὁρᾶν τὰ εἴδωλα μήτε ἢ

“εἴ

615. Ι, 7, 3. 18: ‹‹... ἀλλἀ ότι δι° ἀρετῆς ἀμὐνεταγ τὸ κακόν» 616. Ο χαρακτηρισμός της ευδαιμονολογίας του Πλωτίνου ως υπεράνθρωπης

ἐξ αὐτῶν ἑίηάζεσθαι πάθη'»' 635. νΙ, 7, 41. 22­25. Πρβλ. Η. Ε. Βειτιιεε, ὸ.π.π., σ. 368. 636. Το γεγονος αυτό οδήγησε ερμηνευτές του Πλωτίνου να διερωτηθοὺν. αν ο Πλωτίνος ήταν μάγος. Βλ. τη μελέτη του Ο Ζιιιιτειι, Πιο Ψεττιιιιἔ νοτι Μνετικ ιιικἰ Μειεὶε ἰιι ὀοτ ιιοιιρ1ατοιτὶεο1ιετι Ρ1ι11οεορ1ιιε (Ζιτιιτετι, σ. 391 εξ.) και του Α.Η. Ατιηειτοιτςτ,

618. 111, 3, 4. 6­7. 619. ΠΙ, 2) ιο_ 18.19.

ννεε ΡΙΟΠΠΠ8 2 Μα̃εἰοἰᾶῃ? (ΡΙΠΠ Ι955­56ζ σ” 73!εξ°')' 637. ΥΙ, 9, 11. 7: ‹‹ ἐχοι ἄν παρ" εαυτῳ εκείνου εικονα.››. 638. νΙ, 9, 8. 33­34: «ὲκεῖνο μὲν ούν μὴ ἐχον ἐτερότητα ἀεὶ παρεστιν, ...››. 639. ν1, 9, 9. 13­24. 640. νΙ, 9, 11. 12­21. Η χρηση εικόνων και μεταφορών είναι συχνή στον Πλωτίνο. Βλ. τη μελέτη του Κ. Γοτιναὶα, Εα εἰετιἰίἰοατἰοιι αει ιιηοεεε οι ασε ιρέιαρηοτεε αειιε Ια ροιιεὲε αε Ρ1οτἰιι, Οτοτιιιιἔειι 1965.

ιηδενικἠς είναι πολύ σκληρός και πρὀχειρος­ (Μ. Β€,8Οωε$ο¦, ὸ.π­πη σ. 36). 617. Ι, 7, 1. 13­16: «εἰ οϋν ἔφεσις καὶ ὲνέργεια προς τὸ α̃ριοτον ἀγαθὸν, δεῖ τὸ ιγαθονμη πρὸς ἄλλο βλέπονμηδιἐφιἐμενον ἄλλοι) ἐν ἠσὐχῳ ου̃σαν πηγὴν καὶ ἀρχὴν νεργειω̃ν κατὰ φύσιν οϋσαν___»_

620. 1. 5,

7_

621.

10_

1,

5,

20.30 21_

Η έννοια της καθαρσης είναι γνωστή στον ελληνικο στοχασμό τοσο στον ἱλατωνα όσο και απο τη σύνδεσή της με ­Ο αττικό δράμα και τον αριστοτελικὸ Οισμό της τραγωδίας. Βλ. Ι. Ττοιιιὶὶετα, Ι.α Ριιτιίἰοαιιοιι σ. 166 εξ. Α. Η. Οὶὶοετι, ια Αιιιιοωιιτιιι οτιιιιτιιειι ινιιιι 35, ι926. σ. τοι­ια). Α. κ. Αωιιιιιτι, οτιιιωειι ιιι ιτεταιιιτε, Β1οοιηἰτιςιοιι 1985, σ. 12 εξ. Κ. νιτιετιοτι, Τὶιο Οοιιοερι οΓΡιιτιί1οειιιοιι ιη 622.

Δ

641' .νΙ° 7° 34' 27­38' 642. νΙ, 9, 10. 1: ‹‹... ότι μήπω ἐξελἠλυθον ὀλος.››. Βλ. Α. Βτσννε, ὀ.π.π., σ. 280. Π

643·

νἰω·

Ω

.

140

23· 1247·

644· ­Πρβλ· Η· Ετ

Βῃῃω̃ι ὸ·π·π··

σ· 363· 4·

141

ΤΓ®""Ι"ὀ· Μ Ρ“'ἰῇ®8τἰ®"···τ

σ· 193

εξ. 204 εξ. Ν. Α. Ματσούκα, Λόγος και Μύθος, Θεσσαλονίκη |9902 645. Ο. Ξὸη̃πἔεπ, ό.π.π., σ. 35.

σ· 92 11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ “1

Π

1.

η γ έ ς

Αριστοτέλης, Φυσικῆς, ἀκροόισεως, ΟΧοηἰἰ, (ΙΝ. Π. Βοεε). Τῶν μετὰ τὰ Φυσικά, ΟΧΟΠΙΙ, (Ψ. Ιειοεετ). Ἡθικῶν Νικομαχείων, Οκοῃἰἰ, (Ι. Βγννειτοτ). Περὶ Ψυχη̃ς, ΟΧοηΙ1, (ΙΝ. Π. Κοεε).

­, ­, ­,

1

1. εο Αττη̨̃πι, Βτοἰοοτιιηπ νοτετιιοπ Ρτειἔοπειπει, Βτυτιὲεττ 1964, Β. Ο. Τειιϋτιοτ. Η. ΠΙεΙε, ΠοΧοΒτειρ1πΙ Οτειεεἰ, ΒετοΙ1τιὶ, Εοὶ. 4. Η. Ι)ΙοΙε ­ Ιλ/. ΚτεΠΖ,ἸΙ)1ε Ρτειἔτηετιτο ἀετ νοτεο1‹τειτΙ1‹‹­:τ, Πυ1›Ιἰι1 ­ ΖϋτΙο11, Ψεἰἀιῃειπῃ. Όμηρος, Ορετε, Οκοῃἰἰ, (ΤΙ1. Ιλ/. ΑΙ1εη). Πλάτων, Ορετει, Οχοῃὶἰ, (Ι. Βιιτῃετη̨̃. Πλωτίνος, ΡΙοτἰτ1Ι ορετε Ι­ΙΙΙ, ΟΧοτιϋ, (Ρ. Ηεῃτγ ­ Η.­Β. $οΙπννγΖοτ). Κ. Ηετἀετ, ΡΙοτ1Πε 8‹:1πἰΙτετι, Ι.εΙρΖἰε 1930„(Ρ. Μεἰτιετ. Κ. Ηετα̃οτ, Ρ1οτἰΠ. ΑιιεεεκνὲΙπΙτε ΕΙΠΖε1εοΙπτ11”τεη, Ι±ΙΙ, Ηειιπὼιιτἔ 1960, Ρ. Μοἰηετ. Εῃηοειεἱε 111 Βἰχ νο1ιπη‹­:ε, Ι.οε1› οΙειεεἰ‹:ει1 Ι.1Ι›τετγ, (Α. Η. Ατωειτοηἑ). Ρ. Ηεῃτγ ­ Η.­Κ. $ο11ννγΖετ, Ρ1οτ1ηἰ ορετε, Ι­ΙΙΙ, ΒτιιΧεΙ1εε 1951, 1959, 1973 (Β. εὶε Βτοιιννετ). Β. Βτό1πἰετ, ΡΙοτἰη. Ετπιόεάεε. ΤεΧτε, ττεια̃ιιοτὶοο Γτεοςεἰεε, ηοτἰοοε, Ι­Χ/Ι2,

­, ­,

1 4

.

_

­, ­, ›

Ρειτὶε 1924­1938.

2.Βοηθἠματα ΙΙ

Ι

Αοὀιὐε Α.Κ., Οειτϋετεἰε Ρτεεε).

111

Εἰτοτετυτε, Β1οοτΠἰιπἔτοτι 1985 (Ιτιὀἰειῃε Πῃἰνετεἰτγ

|

Αὺουτ Ρ.­7., Ρ1οτἰΠ οι Ιε η̨υθτε εἰε ΙἸΙΠ, Ρειτἰε 1973, ($εεΙπετε). Αὶαἰῃεοπ Μ., ΡΙοτἰι1ιιε: Ειπτιεειεἰ ν. 1. ΟΠ 1110 τϋτεε ρτἰι1οἰρειΙ Ηγροετεεεε, ΟΧΓοτ‹Ι 1983 (Πιπἰνοτεἰτγ Ρτεεε).

Απηεττοῃἕ Α. Η., Ιλ/εε ΡΙοτὶΠ 142

τι

Μειεὶοἰειῃ? 143

(Ρ1·πτ1

1955­56, σ. 73 εξ,.).

1

Κ., Ιοε 116811 110 Πἰευ 118118 18 Ρ11ἰ1οεορ11ἰο (Ρτθεεΰ άε Ρυῃἰνθῖεἰτό ΟΙέ8οΓἰθΠΠθ)_

Α111ου

1

610

Ρ1ο1111,

Κο111ε 19672,

Ι' 1

Β811ο11

.Ι.,

Ρ1οτ111

(Ι.

1935, Β8111οε

Η.Ε.,

Αιιἕιιετἰηιιε.

111111

..

111

­ 5. Β1ο118

Ο., Ρ1ο1111 ι111‹1 ἀε Οπιντετ).

Βε·οΙ‹ε1

ΓΡΙ __ Τ ο ο '11ι18 [ 18118ο8 οτ.1ο11 Ρ__Π0Ιοἔ_α__1 Α850ο_θτ_οΠ_ 73_ 1942_

8

τ1·1ε Ε1111ε8‹1ο8

οΐ [Πε ΑΠἸΘΠΩΘΠ

(Τ. Κοοοττ

Οο1τεερ1ο111ο111, Βε1Ι111 (1 ΡΓ0_ 358 εξ__

,

Βε8οὺ188ο1”

Μ.,

Μ__ Ι985_ Ο/_ ΚΙΟ5_εΓΠἸ2ΠΠ)_

111981 Ρ1οτ1118 ί1111ο1‹εεΙ1ἔ1‹ε1ιε1ε:1·11ο,

1'οετ11ότ1ο11ο

8111

118

Οωοεἕο' μετἀφρ” 1” Τῃοῃῃω̃” Π. Ο'., Ιοε νο1ο111811ο οι 18 Πέοεεεἰτέ:

Ι.ε1ρΖ1ε 1887 (Ο. Ροο1‹).

Β11111

7., Ρε

ὀε

Ρ11ἰ1οεορ111ε

Μ., Ι.1ε8τετ1ο8 Ο. Η., Ρ1οτ111ι1ε ο11 .

Ο11ἰ818ὀ18 678111,

­,

οί

___

ΡΙΟ

1111:

.

11110,

Κ

1977, σ. 401

ο1118

Τ11εο1ν

$ε11ε811ο11, (Ρ11Κ

111111

Μϋ11ο11ο11

1976,

191688

απα σ . η η_ Ο., Πιο Π818

Πτεννε

Α.,

_

`

Ρ1ο1111

1'Ξ11τ1ε

Φλ

8τ9Πὀ 991 ΡΟΗΘΙἸΠΠΒ ΖΠΠἹ Ρ18το111‹:8 Μ111ο18,

1161

Βο1118­Ι.ε1ρΖ1ἔ 1912, (Κ. Νεε1‹ο).

Ρ1ο1111,

111111 11191

Π11το1ἔ811ε

1181 811τἰ1‹ε11 1λ(ε1τ8118ο118υι111ἔ, 18118

8ο111ε11118 17111188 Α811111).

1907,

Οτιιγιοτ).

118

4

εξ).

1.8

81

1111111119

κατά Πλωτινο, (ΕΦΕ 1

111Γ1ο8τ1ο11 1168

1 __ΡΠι̃_ἶἔἶ__/θ_

Ο_0Ξ___

'

,δ

1119

_8

_

'

'

'

11

' θε Ιῃθτα̃ρ 11 οτω̃ ΡΜΠ5 Ι8 Ρθῃδθε ὀθ

Οτἶω'

ΪΖΛ” Ιςἶτορια της Εποχης·­τη£° Καινης Διαθηκης εξ εποψεως παγκο­ σμιου και πανθρησκειακής, Αθήναι 1958. Ρ18οΙ1ε1 Η., Πιο ΑΙ‹τ118Ι1ι8τ Ρ1οτ1118. Ποτ­:1 1118 Κο11νε18ο11Ζ νο11 ,

1Ν1ε8ε118ο118ῖ1

1

1

Θ

­,

σ. 130 εἕ,.).

1

Ψε11ε11τιν111ί

Δ

111111

1161

Ρ1οτ111, Μ1111‹:11ε11

Ι.ο8ο8. Ζιιτ Με18ρ11νε11‹

(17. Κ1οετε111181111). .

111111

Υ81 ° 19561 (Ο­_ Η· ΒΘΟΙΟ· Ο11111ε1ρ1ο1›1ο111ο 1161 Οε8ο111ο11τε 11191 811τ11‹ο11 1171881­:11εο1181`τ, Βε11111

(Ψ. ὀε Ο111γ1‹­:1). Ε., Πε1 Εοεοεοοετιίῖ

1978, ·

υῃὼθῃ

α̃ρ

Κ. ν.,

_

Ρ1112

1955,

13188.

Ρ1ο11118, Ρ18111‹Γι11τ

8.

Μ.,

1970,

­

Ο8"„Πἕ:__Ι_ἶἐΞἶ” Ι“8 ΠἹΟΜΙΘ

(1

ΑΠ8τοτζ> ΡΘΠ8 Ι958› 03198898 υῃὶνθἴδἰῖα̃ἰτθε

619

_

6101116

`

Ν“Γεωρωπουλου­Νικοἦακακου, Το Φυ­σικον Δίκαιον· Ιστορικοκριῃκή θεώ­ ρησις του προβληματος, Αθήναι 1976, (Γρηγόρη). Η ____ὡσ_ς ­1 τα της ε οιιοτητος και της τό μης, Αθήναι 1977, 11

_

9911

(Η. Πὸττἰο,

ι Μπι

1

Ρ1ι1ο111εΙ

Ρ., 8γ1111›ο1 111111 Π11211Ι811ε1ἰ‹:1·11‹1­911 ‹1ε1 8ρ18ο11ο. Ι811119Ι1ο11ο8 ­ Ρ1οτ111 ­ Ρο1ρ11ν11οε ­ Ρ1ο1‹Ιοε, Μϋ11ο11ει1 1970, ( νν . Η'11 Κ ).

1119 ΝΘΟΡΙΘἙΟΙΠΘ

Ρ1111‹).

Φαραντακη Π·× Τα ορια της ελευθερίαἐ Ρ_ο__ἑ

.

·

Νοι11ε11 Ρ18ιο111ε111ι18,

1975, (νν.

Ρεπνεὀε Π

1937 7

199 011819 91

_,

σὺ” θη̨ρΙ8τοῃ15ὼθ Πῃὀ ἔῃοεῃεὼθ ννωωωὼῃυῃἔ ΙΠ ἀθτ 8ὼυΙθ ΡΙΟἙΠἹ8· Βε11111

ΕΙ525

εξ.).

Ε1ε1111τν ο1” 1116 1λ(ο1Ι‹1, (Ρ11Κ 1949,

,

ΒὼΙΙοἔΓ2ρΙἩ5®:ΙἹθΓ ΒΘΠΟΜ ΠΡΘΓ

(ανατ. 1964

1942, σ. 35 εη̨̃). Οοι11οε1Ιε Ρ., Τ18ν8ι1Χ 11ὀοΡ18το11ἰο1ε118. Κ8ΡΡο1τ Ρτόεειιιὲ Ρ81 Ρ. Οοι11ο‹:11ο, Οοοετὲε ὸε Τοιιτε οι Ροιτιετε 1953, Ρ8118 1954, (Βιιεἱοτ). Ρ1οτ111118°

.

199ο, σ. 278

Ρ1ο1111, (ΚΡ11

Ρωτο 899

Δρα"ῖἔ1_Μἴαχῖ”Μ“'Φιλοσοφια και ανθρώπινα δικαιώματα· Αθήναι 1986·

ΝὀοΡ18το1118111ε, Ρ81ἰ8 1988, (Ρτοεεοε Π111νε1ε11811ε:8

1501111131­Ιειικ).

.

οΐ

_

1

ὀε 17181100). Β11οΙ111ε1 Η., Ρ1οτ111ε ΜὸἐΙ1ο111‹ο1τ81ο111ε, Μϋ11οΙ1ε11 1968, (Α. Ριιετοτ). Βυῃν Κ. Ο., Νοτοε ο11 ΡΙοτ111118, Ε 1111. Ι ­ ΠΙ ( Ο Ο 38 , 194___ σ. 41 εξ . ) . (?8111ὲ1ε Ο., Πι11εο11οο ετ 18 ρο8811›1111ό 116 18 ρ1111Γ1ο8τ1ο11 118118 18 Ρ1111ο8ορ111ε· (___ Ρ_ο____ ___ό0_08_____θ ____8__5________________ __Ι_ Ι95Ι_ 29 εξ__ Ρ____8_ Ρ.

,

Μ11τ1ε1ο11

1

ΚεΠεΧ1ο118 8ι11 18 ἀεεοοηιο ἀε

Τ11111τ8τε­

Ννεεε, Ρ811ε 1944 (Μο11τ81ε11ε).

118

ΙΞΖΠἸΖἘΞΪ5

, .

Ποἶῃε Η”

.

Β1οσΙ1τΡ. 1., Ρ1οτ111 ι111‹:1 0188 Ο1ι111‹1ρ1ο111ο111 1181 ε11εο1118οΙ1ε11 Ρ111Ιο8ορ111ε, (Α11τ11‹ε 18, 1942, 8. 81 81.1. 1111911181 8,118­± Ριιιιωοριιν οτ Ριοιιῃικ, οιιιωεο 1958, (τω 11111ν881ιν 01

118118 18

.

Ρ1οι111, 1.1ὲ8ε: 1936.

Β11ε11

Οτεεοιτο

881111

111:

61 εξ_)_

Ε8881

άε

211111

Η., Π88 Ρ1ο1›1ε111 ἀοτ Α1911811ε1ε1‹ε1τ 8188 Β88111118 νο11 Ρ1οι111, Βο11111 1964, (Ψ. Ο111γτο1). ΔΙΟΤΙΜΑ· Εἶῃθεωρησις φιλοσοφικηἔ ερεὺνηἔι (4) 1976› (Ελλ­ Εΐαιρεία Φιλο·

..

1

Ε.,

"Ιω Ζω

Βοα̃ὀῖ Κ:

Βιζυηνου 1.114., Η Φιλοσοφια του καλού παρά τιλωιινω, Εν Αθήναις 1884, (Αττικό Μουσειο). Β1ι1111ε11τ1181 Η. 1., Πὶὀ Ρ1οτ111ι18 οο11ονε 111 111888 οί Ι11‹;11ν1τ1ι1818? (Ρ11111 1966, Βοι1Ι8111,×ε·1

ΡΪΟΜΗΠ

σοφικων μελετών).

Πε·11Ι‹ε11 1168 Ε111ε11. 5111611611 211111ε11ρ18το1118σ11ε11Ρ111Ιο8ορ111ε1111‹1ἰ111ε1 14/11­

ΚΠΠἔ5ἔε5ὲωο|π6_ ΡΓΗΠΗΠΠ

ΡΙοτ111. Ρ11ἰ1ο8ορ111εο11ο Π11το1811ο11ι111ἔε11

ι111‹1

1:16:

(Ψ.

Βε1ε1νν8ΙτΘ5, 144., ΡΙοτ111. Ι7ὺε1ΕννἰεΚοἰτ 11111ΙΖε1τ. Τοκτ [7ὸε18ε·121111,α̨Κο111111ε11181, Ρ1811Ι‹Γ1111 8. Μ., 1967, (1/. Κ1ο8τε·111181111).

­,

Αι1ἕι1ετ111

Πε1·111Ι181ὀ

1

¬

1940,

Α.,

1

Μ ο11)].

1188 Ρ1ο191ε111 1181 8818118611 Α11ο1ἔ11ι111ἔ, Βο11111

Π8Ι11

Νη̨5ΙθΙπ9= ΕΠΠ9 1945± (Ι­1119819915 ΠΠἰν­·ΒΟ1ὼΘΠὀΘἰ)­ Π8111εΙοι1 7., Ρ18το11ἰ8111ο ετ Τ11όοΙοἔ1ο 111γ8τ1α11ε. Ε888ἰ 8111 18 Ι)οοτ1111ε ερἰ11τι1ο11ο

Πι111111181.1ρτ).

11.

Κ811181818

ΟΘΒΩΗΠΒ8

111111­:18ι1ο1111118ο11 211111

144 10

145

1

ιιἰετιιτε, (ΠΛΑΤΩΝ 1972, σ. 87 εη̨̃). Ηει11ε 1854, (Η. ΚΝ. 8‹:1·ιττι1τ1τ). Κίτσϋτιετ Ο Η., Πἰε Ρ1ιἰ1οεορ1ι1ε ασε Ρ1οτ1τι, Ννεεει ἰτυ νι­:τ11ἑ§.1τιτὶε Ζυ άοτ νοτι Κοτιετετπἱηοιι Ε., Πίε Τυἔε:ιτ‹11ε11το Οτεεοτε Τταἀἰτὶοη, ννϋτΖ1›υτΒ 1ϋε1ἰεο1π­Ο1ττὶει11ο1ιοτι ιιηὸ Αοτἰ1‹­Ρ1τἰ1οεορ1ι1εο1τετι ­

(Γρηγορη). _., Η φλοσοφικἠ κατανόηση του θείου στην Ελλάδα Από τον Όμηρο ως το Διαφωτισμο, Αθηνα 1985. _, Ο πλατωνικὀς μύθος της Διοτίμας, Αθήνα Ι989­ Η έννοια του Θεού στο Ζήνωνα τον Κιτιέα, Αθηνα 1989. 1959, (ΡΤ8ΠοΚθ)· Οἰἐθῃ Ο., ίι̃τιιτι‹:ὶρτο1:Ιεητε αετ ττῃίῃςεῃ Ρῃῃοωρῃἰθ, Βθτῃ 301 εζ.). 35, 1926, σ. (Ρ1π1ἱ Οίίὺεττ Α.Η., Τ1τε ατὶειοιε1ἰειυ Ωειὼειτεἰε, 1900, Π, Ι, Κοτηρτετι νοιτ σετ 1Νἰ11οτ1εΓτεἰΙ1εἰτ, Ι.ο1ιτσ ΟοΙ!ννἰτ:Θτ ΤΗ., Ρ1οτὶηε Κειιεεταιυωτῃ 1902_ Οτεεεετ Α., ΡΙοιἰτιυε ειιιο τυο Βτοἰοε. Α ρτω̃ὶιηὶιιειτν Βιιιογ. Εεὶαεη 1972, (Ε.

1”

ν"Ι8ἔ)·

­,

1. Βτἰ11).

Ουτῇήε να Κ· Ο) Ρωτοτε νων"

ΟΠ

,Μ

οἶ ὼθ εοω, (ΕΠΑΘ

ΝΜΠΓΘ

1966· ‹ΑΠἔ"8τἱΠη̨8 1969, (Ρ.Μεὶτ1‹:τ). Κοετετεε Οτ.Ρ!τ., Ποτ Βοετἰίῖ άσε Εοοεηε υοὶ Ρ1οι1ιτ,Ηαιτπ1›ιιτἔ εις την αισθητικην του Πλωτίνου, Εν Κοὑτρα Δ­ Ν­› Η έννοια του Φῶτός Αθήναις 1968, (Βἶβλ Σ· Σαριπὸλῳ) 2)° Ηοιὼ­:11σοτε 1959, Ολίιητοτ­ Κτὲὶτττετ Η. 7., Ατετε οει Ρ1ειτοιι υηα Ατιειοίε1εε, .

ΠΙ). 1955,

.

Ή

νοτιὸοεντεε ­ Οετιὲνε). Ηττα Ρ.­Ρ., οοιι υω σετ Βϋτε τω .Ἡιιιιτεῃ Ριειιοῃίετῃιττ, νντιτΖι›υτΒ 1987, ςκϋ­ ιιὶεεὶιαιιεεη ιιτιο Νειιιηαηη). Ηετὀετ Κ., Εὶοε τιοιιε 8‹:1ττἰ1”τ Ρ1οτ1τ1ε, (ΗΕΚΜΕ8 71, 1936, σ. 1 εζ.). Ηα̃ΠΠι2ΠΠ Ν., Ει1111‹, Βετ1ίῃ 19624, (νν_ (16 @Π1Υτθτ)_

ΚτἰετεΠετ Ρ. Ο.,

1964, (Ρ. Βὼἰρρετε).

1971, (Ψ. ασ Οτιιγτετ). 1ι‹­:11‹­ιτιὶετὶεοττο Ρ1ιὶ1οεορ1πἰ‹­:, Βετ11τι Ρ1οιἰιτ, Τυ̃ρὶηἐεη 1926, άσε Ετ1τὶ1‹ Ποτ Βεἔτἰίῖ σετ 8εο1ε

Μ Ο Ιπτ )· 11· Ο Β· Τιιἐετιαννίεεοττ, Κιιϋε 1., ΤΕΧΝΗ ΠΝΠ ΑΡΕΤΗ. Βορηἰετἰεοτιεε ιιιιὸ ρ1ειτοτιἰε‹:1ποε Οτιινιοτ). ἀε ΒΘΓΗΠ 1964, (Ψ. του αρχαίου ελληνικού Κυριαζόπουλου Σπ., Λόγος και Ἡθος. Φιλοσοφία Ιωαννινων)· πνεύματος· Ιωάννινα 1976, (Πανεπιστημιο οοι Οτιεεηεε, Μιιτιετετ ι. Ι.τεεΙ‹ε Ρ. Α., Πιο Τ1πεο1οειε αετ Εοεοεητγετικ

Ηεττιεττιεπτι Ρ., Ρ1οτἰτι. Ροτεοτιιιτιἔειτ υ̃οετ αἰε ρ1οτἰηὶεο1τε Ρτειεε. Ρ1οι1τιε Ειττ­ (Ρ. Μεωθἠ­ .ννὶ‹:1‹1ι1ττε υηα εείῃ Βγείθτῃ, μθἰρῇε 19217 Πιο 8ρ1εεε1ι1τεοτὶε ὸετ Μαιετἰε ει1ε Κοττο1ειτ σετ Εοεοε­Ι.ἰο1π­Τ1τεοτ1ο ϋεἰ

,

(Α8Θ1ΊΘΠἀΟΤ1ἶ$Θ1ι̃θ 3401188500­ο111πειτιἀ1υηε)..

­,

Ι938› 1­ΙΙ, (Ρ1ιττι 1955­56, Ι.Ιονὀ Α. Ο., Νεορ1ειοτ1ιο Ι.οει‹: ειιιὰ Αττειοτευειιτ Ιοοἔιο,

ΡΙοι1η, (Ρ111 81, 1925 σ_ 1 εξ). Ηττῃτῃεττωτ ιν., ευοΑιΜοΝτΑ. οτε ιειιτθ αεί Ριοιιῃτ νοῃ τω εειικινθτωττιτ­ 1959, (Κ, ΤΓῃτ8ὼ). 1101111118 ασε Μ‹­ιηεὼεη, ­\Νί1τΖ1)(„Β

σ­ 58 εξ­ 146 εω­ · οει· Ριο·τιιι, ιντ·ιιτιο τι ευ ι962, οιττ. ° 1. Μ. Ο., νοτττιιητι̃ υηα Κειττιειτειε Ι.ι1οετιο Ρ1οτἰιιἰειη1. (Ψ. (Ξὶ1οιιιο, Ρ1οτ1τ1ο: Βτιιαὶ ε1ε,<;1ἰ οτὶτἰοει Μετἱὀπ Β., Βὶωὶοἔτειῖἰα

·

Ηοτετ Ο., Ρ1οιίῃ8¬Αε8ίῃθτῃς, Οοτῃθ 1905. ωἔε νν. Κ., τικ Ριιτιοτοριτν οτ Ριοττῃιττ, ι­ιι, ιοττοοῃ 19283, (ιοῃἔῃωτκ, Οτοειτ ετιὀ ()ο.). Ιεεἔετ 14/., Ρειἰεὶεἰει. Πὶε Εοττττιιτιε ὸοε ετὶεοηἰεοτιεη Μεοεοηοη, Βοτ1ἰη 19731, (Ή. σε Οτιιντετ). Ατ1ειοιε1οε Οτιιτι‹11εειιττε εἰιτετ Οοεοηἰοϋτο εεἰτιοτ Εηινν1ο1‹1ιιτι8, Βοτ1ἰιπ 1923, (Ψεἰὸτηαηηεοῇε Βη̨οῃῃθῃςῃ ιι Π ε) Ιοτιεε Η., Ρ1οτ1ηε ΤιιΒειιὸ1ο1ττο: Αιτει1γεε υηα Κτἰτἰ1‹. (ΕΡΙΜΕΕΕΙΑ. Πἰε Βοτεο ' ιιτη σου Μεηεο1πε:η, εκδ. Ρ. ννἰοὸηιεητι, Μι1τιο1πετι 1964, ' σετ Ρ1πτ1οεορ1πιρ

­,

Περτυηἕ εὶοτ Οεὶετοτοτερηνεἰκ, °Ατηειετ‹1ειιυ ­, ΠοτΠΠἰνθΓ8νὲτ8ν€ΓΙ8ἔ)· ­, Ρ1ειιοηἰεο1τε: ιιτιὸ ἰη σετ

Εῃῃωὥ­ ΠΙ, 2­ Β89 1949, Μτθῖω· 19902. Ματσούκας Ν. Α., Λογος και Μύθος, Θεσσαλονίκη Μθῇϋε Ο” Ρωτἰῃτ ἄνττεεπ 1924° (ΡΕ ΡΓοΠΙ8Πῃ5)' Ιι1τιε15τιιο1‹ Μεεετπετ Ι., Ει1τὶ1‹. Κοηιρευὸὶυιη σετ Οτ­:εειτητετ1ιὶ1‹,

1955, (ΤγτοΙἰει

·

νθῇα̃ω· Αι αξιαι, Αθηναι 1977. Μουτσόπουλου Ε., Η πορεία του πνεύματος. __° Αι Ηδοναί° Αθήναι χα" (ΓρηγΟρη)” ειΙ” 52 Μουωοροωοε Εη Πνῃα̃ἶῃκ ΜΟΗ" ΝΠ 1

­,

146

­, ΦΥΣΙΣ ­®

'

­Π

Ρ1

”

”

ΟΠΠΙΒΩ

1:61

Η

97 εξ·

Β 7

Ρ1οτἰιτοε, (ΚΙἹΜ 71, 1916, σ. 232 εξ.). εξ., 1916 σ. ὸἰετι (ΗΕΚΜΕΒ 1913 σ. 408 εξ., 1914 σ. 70

Βτ

' Η 1917 σ· 57 εξω·

ΒἰοΠν8ἰο$° ΡΓοΜο8°

Ρ1οιἰ Πω' Ε”Π] 1ιἰετ Ο τὶεο11οτ Βοίττειἔ Ζιιτ τιειιρ1ατοηιε‹:1ιειτ 147

Δ

τΙκ· ΡΙοτἰτιἰειΠ Τὶτεοτγ οτ” τὴε

Ιτῃειἕἰττετν (ΔΙΟΤΙΜΑ 1976). (ΑΟΡΗ 30, 1917, σ. 38 εξ.). ΜϋΠετ, Η. Εξ, Πὶε Ι5‹­:1ττε νοτι Ιοοἔοε 15ε1Ρ1οιἰτ1οε,

Ραετοτ).

στην ερμηνεία της Κατσιγιάννη Κ, Ση Ο αγώνας για την αρετή. Συμβολή 1975" Αθήνα πλατωνική; ηθικής, ΚεττΖ, 7., Ρ1οτ1τ1ιιε° Ξεειτὼ ῖοτ τ1ιε Οοοἀ, Νενν Υοτ1‹ 1950, (Κ1ιτε'ε Οτοννυ Ρτεεε). ΡΙοτἰιιιιε ειηὀ τ1τρ Οτιοετἰοε, (ΙΗ1 15, 1954, σ. 289 εζ.). ΚΘἰ©$5ἰἄ0Η­Ο2!8Π05 Α., 1.6 νονεεε ότοτἰαιιε ὀε Ρα̃τηο ὀειτιε Ιει τηνετίαιιε ρἰοιἰ­

”

ΠΙ

ΡΙτἰ1ο5ορ1τίε, Μίίττετετ 1. 97. 19262, (Αεοήευαοτίἴεορο νοτ1αἑ5υιιο111τεττ‹:1­ Ιιιττε). Νερο! Ο., Τετττ11ι1οΙοε15οΙ1ε Πυτετευουμηεοτι Ζιι ΟΥΣΙΑ ιιιια ΟΝ υεἰ ΡΙοτἰυ,

(ΗΕΚΜΕ8 64, 1930, σ. 422 εξ.), ΟΙ›ε·τΙ1ει111ττ1ετ Ο., Πἰε τποταρυνεἰεορε Ρτειὲε υεἰ ΡΙοτἰτι. [ΝειταΙίοἰι1ητ ΟατόΙο Ιεικ Βορτιιειἐοτιατἰο.

(Ι11τ15υτιι‹:Ι‹οτ

Ι11τ151›τιιι:Ι‹ 1955, σ. 41

Βοίιτείεε

Ζιιτ

εξ.].

ΚιιΙτιιτνν1εεο11εοΙπειτι̃

|

Μ

3),

Η., Ρἰοτἰτιε Εευοτι. Πῃτοτευορμῃἐου Ζυτ Βίοἔταρρἰο ΡΙοτ1Πε, Ηεἰεἰοὼοτρ 1929, (Ο. ννίτποτε Πττίνετείτὲίτ5υι1ο11Ιπει1π11ι1τιὲ). ΟρφανοὐΜ., Η ψυχή καιτο σώμα του ανθρώπου κατά ΔίδυμονΑλεξανδρέα, (Τον Τυφλὸν), Θεσσαλονίκη 1974. Ο Υιος και το (Αγιον Πνεύμα εις την Τριαδολογίαν του Μ. Βασιλείου, Ορρεπτιεττττ

1916,

­,

Αθήναι 1976. Ρ.=1ρε‹!15Π., Πίο Ιὶεκρτἰοοἀετ ΝἰΙ‹οτ11ειο1π15ο1πετ1ΕτΙπ11‹ αε5Ατ1ετοιοΙο5 νοια Ααιιίιπ, Ρτειττκῖιιττ ει.

15ε1Τ11οΠιει5

τὰ

Μ., 1980, (Κ. Ο. Ρίεοροτ). Παπανούτσου Ε., Ηθική, Αθήναι 1970, (Ίκαρος). Ρειττττε Ο11., Ρτοτιοίει ιιττά Ρτονἰὀοτττἰει. Ποτ νοτεουυμεευεετίίϊ ΡΙοτ1Πε μττεἰ Αιιειιετἰτιε, Ι5εἰαοτ1 1971, (Ε. Ι. Βτ1ΙΙ). Πελεγρίνη Θ. Ν., Η έννοια του κόιλλους στο Δαμασκιο, Αθήναι 1977.

·

­5

­.

νΙ,

1961, σ. 154

ΡΟΠΠΒ ΟΕ ΙΠ(ἰἰνἰὀΗΘΙ$

Ρτοεε).

Πηὶνετείτν

Ε., ΡΙΟΠΠ Πυα̃ €ἰα̃$ (ἶΙἸΤἰ81ΘΠ1ΗΠι̃. Πἰ58­1 ΚΓΘΪΘΜ 1898­ Ρ1οτ1τ1. Βία Οτοεεεοτιτἰῖτ ΙΙΙ, 8­ν, 8­ν, 5­ΙΙ, 9, Βοτ1ίττ 1970, 40 Θτυνττυ.

ΚΟΟΪἸΟΗ

Ιἱοίοῖτζ Π., 1

_

148

ΞΘΘΙΘ

1111

1‹αί5ετΙ1οΙιοττ Ι)οη1‹ετι. (Ε1τΑοΙ<ΙΙΙ, 1955).

εξ.). εξ.).

αρα Βιοει, (Ξιοιττοοε, σ. 63 εἔ,.).

Θεοδωρακόπουλου Ι. Ν., Αι θεμελιώδεις ὲννοιαι της φιλοσοφίας του Πλωτί­ νου, Αθήναι 1928, (Ο_ Κοραήςι

·

1

|

| (ΚΝ.

111

Ζννίεοἰποττ Ρ1ειτο

ες).

εξα̨.

Ρ1οτ1ι1ιι5. Τ11ε Κοεια το Κε­:ει1ίτν, Οειτηυτίαεε 1967, (θειιττρτίαεο

Η., Πίε Ετ1ι11‹ 5οΙιΙεἰοτ1τ1αοΙιετ5, Μί1ηο11ε1ι 1959, ((ῖ1ιτ. Κειίεοτ). Ι.., 3. Ι., Ιττίἰηίτγ ΡΙοτ1ῃιι5, (ῶτεἐοτίειττιιττι 38, 1957, σ. 515 εξ..).

­, Οοτι ιιττὀ ­, ΡΙοτ11ι

1864­67

ἰῃ ΡΙΟΗΠΗ81 (ΟΦ ΧΠΙ› 19631 σ¬ 213 εξ­Ἑ ΤΜ Ιτιττιιεῃετιοε ετιὀ Ττεῃεοεῃὸθῃοε οί Ντε 1318101110 Ροτττι. (ΡΜ 108. 1964. σ. 217

¬­,

Αει1εττ 1968, Βοίετττἰει νετΙειε). ΡΙοτἰηι15 οτι Μειτιοτ αμα Ενί1, (Ρ1πτ11

ες).

Ρἰοτἰηε ννεΙτει1ι5οΙαειι1ιι1τἐ, Ι.οίρΖ18 1923,

ΤΙ·1εὀ1118ε1Ρ., ΡΙοτἰ115 8οΙ·1τἰΓτ ίὶυετ ὀἰο (}ΙίὶοΙ‹5οΙ1Β1‹ε1τ,(ΙἰΙ1Μ 74, 1925, σ. 129 Τ11ε11ετ ΙΜ, Ρ1οι1ῃ ιτη̨ςί αίε ειτττ11‹ε Ρ1π11ο5ορ1ι1ο, (ΜΗ 1944, σ. 209

ν., Ρ1οτ1ττιι5 ατκὶ ΝοορΙατοηί5τ11.Ατ1 Ιττττοάιιοτοτγ Ξτιιὀγ, Οειιιπρτἰαἐε: 1952, (Βοννεε ειπα Βοννεε). Ρ15γτ1ο5 Α., Πὶο Τιιρετκ11οΙ1τε ὀεε ΡΙοτίτ1 τττίτ Βεεοτκἰοτετ ΒετίίοΙ‹5ἰο1πτ1ευ11ε ὸοτ Βεςτἰίἰε ασε Βὸεετι ιιτιά εἰοτ ΚειτΙτατ515, Ι5ο1ρΖίε 1895, (Ο. $ο11ττ1ίτ1τ). 121191 Α. Ν. Μ., Ρ1οι111ιι5 ειπα τ1πε Τ11εοτν οί ειττίετίο Ιτττίτειίοττ, (Μιττττ ΧΙΙΙ, 1960, σ¬ 233 εξ­λ (ανατ.

Ετ1ε:1›1πί5111

Ξοτἔεττεεττ Ρ.

Ρ15τοτ1ι15 Ρ.

Ι. Μ.,

‹‹Βοννι155τ›› μπα ‹‹Πτ1υεννι15ετ›› οι­τί Ρ1οτ1η, (5οι1τε:5, σ. 341

Ξόὴηἔευ Ο., Παει τιπνετὶεουε (Α. Κτὀιιοτ). 3ννε·ε·11ε,ν

ΙΖ1οΙπετΑ., Πατετε­:1Ιιιττε ασε Εευετιε υτκἰὀετ Ρ1ιί1ο5ορ11ίο αοε Ρ1οτ1τ1,ΗαΙ1ο

13155.

Ξοίτιτοεττ 1/.,Ρτο1πο1ειιιηοΙ Ι5οΒο5.Π1ε Κεορτϊοτιίἔμτιἔαετ\λ(οΙτοτεΙ1τιιττἔ υε1ΡΙοι1τι, Μϋ11οΙ1ε±11 ιι. 8ειΙΖυιιτἐ 1968, (Α. Ρυετετ). $ο}1υ|2 14/., (`ιτιιττἀρτοΒΙοττ1ο αετ ΕτΙ111‹, ΡίιιΙΙἰηεε1π 1989, (Νεεκο). ΞεΙ1νννΖετ Η.­Κ., Πίε Ζνν1εΓεο1·1ε Ξἰοοτ ίττ αοτ Ρ1ι11ο5ορ1ι1ε ΡΙοτ1ττ5 (ΜΗ 1944, σ. 87 ες).

­,

Ρόρἰττ .Ι., ΡΙοτἰτ1 οι Ιεε ττιγτὶιοε, (ΚΡΗΙ. 53, 1955, σ. 5 εξ.). Ρἰειτττο Μ., Ποετοτἰοα 011 ΡΙοτἰτ10, $αΙΘττ1ο 1946.

Κἱετ

Κοετοντπΐί Μ., Ρωμαϊκή Ιστορία, Αθήνα 1984 (Μετ. Β. Καλφογλου). Ρούσσου Ε., Ο Ηρακλειτος στις Εννεαδες του Πλωτίνου, Αθήνα 1968. Κιπτετ ΟΙ1., Ι.ε5 οατόεοτίεε αιι Πιοιπαε εοιιείοίε αειιιε Ιοε Ειιτιόεαεε αο Ρ1οιἰυ, Ρατίε 1961, (Ι.ε5 Βε11ο5 Ι.ετττ‹­:ε). 5116116115 Μ. 1., Πειε 5ίτι11ο1ιε νοτ11ὲί1τττ1ε Ζιιτιι Μίτιιπετιεοἱτετι ἰτη Ατ15οΙιΙιιΒ ειτι Ατί­ 5τοιο1ο5, Ηατηρμτρ 1958, (Ρ. Μείηοτ). 5ε!1ΙεττεΗ. Κ., Πει5ΕίηειιτιεἰααεΑτκ1οτε. 8ιι1αίοηΖι1τΡτο1:1ΙεττιειτίΙ‹τ1εε Νεεαιίνοη 111 ὸοτ Με:ιειρ11γε1Ι‹ Ρ1οτ1ττ5, Μί1τιοΙιοτι 1966, (Μακ Ηιιουςτ). Ξσήτὀαετ Ε., Ρ1οτίτ15 ΑΕ›11ειττ‹11ι1ττεε1τ ΠΟΘΕΝ ΤΑ ΚΑΚΑ (Ετιτι. Ι, 8), Κο5ιοο1‹

­, ­,

Πλάτων ­ Πλωτίνος ­ Ωριγὲνης, Αθήναι 1959. Συστημα φιλοσοφικής ηθικής, Αθήνα 1960. 7`!1εο‹!οτε1Ι‹ο_υοι11ο5 Ι., ΡΙοτίΠ5 Μοταρίινείκ ασε Βείτιε, Βίί1πΙ/Βααετι

1928,

(Κομκοταἰει). Θεοδωρίδη Χ., Επίκουρος. Ηαληθινή όψη του αρχαίου κοσμου, Αθήνα 1954.

τ111ε1Ε., οτε Ε1‹5ι5515 .515 15τ1«­±1τ11ιτ115ρτο1›1ε­111 15ε1Ρ1οι1τ1 τΑοΡ11­26, 1915, σ. 48 εξ5_ ΤοτοΙ‹ 14/., Ηαῃαυυω̃ι αετ Οε5οΙπ1ο1ττε όετ ΡΗίΙο5ορΙ11ε Ι, ΑΙτεττι11τπ, Ρτειτι1‹ίυττ ει. Μ., 1964, (ν. Κ1ο5ιοττηε1πτ1). Ττοι11Ἱ1ειτ‹ἰ 1., Ι.ει ρμτἰίἰοειτίοττ ρΙοτἰτ1ἰετιτ1ο, Ρατίε, 1955, (Ρτεεεεε

­,

Ρτα̃ῃοεί τα οεῃεεε στι Ριοιτῃτωῃε, (1‹Ρ11ι 55, 1955, σ. 469 εε,.›. άθ

149

Πηίνετείτειίτεε

1

1/ίττεησῃ

οί

Κ.,

Τ1πσ

Οοηοερτ

οί Ρυτἰίίοετίοη ἰη

τ1τε Οτεε1‹

ειηὀ

Ιιιοὶεη Τρεοτἰεε

1

Πτειιηει, 1γὲίε1‹γ1ὲ 1988, (.1γνὲε1‹ν1ὲίτι Υ1ἰορἰετο).

οί Ρ1ετοΕίετη αηὸ της ρ1ετοη1ο Νεορ1ετοη1ειη, (Μὶηἀ 62, 1953, σ. 43 εξ.). νο11‹π1ειιπ2­$‹:Ι2Ιιι‹:Ι‹ Κ. Η., Ρ1οτἰι2 α1ε Ιητετρτετ οἰετ Οητο1οε1σ Ρ1ετοε, Ρτὲι·11‹1ιιτι ει. Μ., 19663, (ν. Κ1οετετιΕειηη). 11/2126: Ο., Ρ1οτἰηε Βεςτἰῖί ὀετ ὲἰετρετίεσρεη Ροτπι, (Ν1 1916, σ. 186 ες). 14/εττεη Ε. 1λ/., Οοηεοίουεηεεε ίη Ρ1οτ1ι2ιιε, (Ρ1ττη ΙΧ, 1964, σ. 83 ες). ιι×ε5ιεΓ1Π1‹ _ Εππῃεῃ Ε. ο., Ειπε ωω Ριοιιῃ, ςΕΖ 52, 1964, σ. 26 ες). ινιιρεπ Ρ., Νωε Εωἔωεῃιε εμε ΠΕΡΙ τΑτΑοοΥ, ςΗΕι‹ΜΕε 76, ιαιι, σ. 1/ορο! Ο. .Ι. είε, ΟΕ της ιιεορ1ετοτιἰσ Ορετεοτετ

Ορετεοιετ

οί

1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ Στον πίνακα δεν περιέχεται το όνομα Πλωτίνος.

Ἡ

,Αδρασ­ως 23 ,

εξ). 0ΉωπωμΜῃΝωωωωὼὼωωοωἩη̨ωω̃ὼκὸ%Η1ΉωωωπωΑῳΜ.

3

Κ.,

Βείττεε Ζιιτ Ιηιετρτετειτἰοη ‹1ετρ1οτὶι2ἰεσ11εΠ Πω 3, Εωιιῃ 1973, (νν. σε οωγωη.

Τιεκιιιιε νι

1, 2

Ε., Οτμτκὶτίεε σετ (ι̃εεσ1ιίσ1ιτσ σετ ςτἰεσυἰεσηεη Ρ1ιί1οεορ11ἰσ, 1.εἰρ21ε 192012, ςο. Ε. ιωιιεῃογ. Ζί1π2εΠ Ο., (εκδ.), Πὶε Ρ1ιί1οεορΙπἰε ασε Νευρ1ειτοηίειηυε,1)ειτη2ετει‹:1τ 1977, (ννίεε.

Ζε11ετ

Βη̨ὼ8θ5θΙΙ5οΙἹ8ῇ)­

”

Γεωργοπουλου ­ Νικολακακου Ν.,

1ωεζ,Π3ἀν1Π=Π%1Β·

Αλἦξανδροα̨ 23 Αλἶξανδρος μέγας

1251 1292 1332

19' 24

Αμφὴςλεια 23 Αμμωνκἴς Σακκας Αναξα̨γορας 128

23

20· 22, 111

Δημόκριτος 94

Αντωνιος Ροδιος 24 Απολλὀδωρος Αθηναίος 24 Αρίσταρχος Σαμιος 14 Αριστοτέλης 14 εξ., 20 εξ., 27,

εξ.,

126

110

ες.,

ΔΨ8 58 εξ” 77 Διδυξιος Αλεἕανδρεύς 124 Διογενης Λαερτιος 36 Διόνυσος 14 Δραγώνα ­ Μονάχου Μ., 115 Διώνη 58

31

114

εξ.,

123

Ελλάδα 24 Εμπεδοκλής 13,61,128 Επικουρειοι 16 εξ., 22 Επίκουρος 17, 94 Επίχαρμος 24 Ερὲννιος 20 Ερμής 14 ΙΕύδοξος 116 Ευθύδημος 110,140 Ευκλείδης 14 Ευσὲβιος Καισαρείας 111 Ευστόχιος 19, 23

ες.,

εζ„ 128,130,135,138 εξ.

Αρίστων 23 Ασπάσιος 23

Αττικόἐ

138

Γρηγόριος Νύσσης 109 112

Ανδἶονικος 24 Αντφχεια 21

94

139

Γοργίας 91, 113, 139 Γορδἶανος Γ| 20 εξ Γρηγοριος Ναζιανζηνός

12

εξ.,43,53εξ.,62εξ.,65,80,83,

23

Αύγουσῖος 21 Αυγουστίνος 109, 113, Αφροδίτη 57 εξ., 60

121, 132

.

Βασίλειος μέγας 109, 122, Βιζυηνός Γ.Μ., 132 εξ. Βυζαντιος 109 150

112

ΑΉη̨̃"α̃ΜαΙμΙλ1α̨1%2Ι Αμἶλιος

$μ12ετει2Ζ υηα Ομει1ἰιἑ1τ.ΕἰΠ

88·

Γεμινα 23,

Αμελιος Γεντιλιανος

(Α­ ΚΓὸΠετ)·

1λ/μτιῃ

Γ®®λ}ην®ς 23

21

Αιγυπῖοἶ 19 Ακαδἶι̃μια 28

225

(ΡΗΙΕΟΒΟΡΗΙΑ ΡΕΚΕΝΝΙ8. Α1σ1·ιαικ11υτ1ὲει1 Ζυ Πιτετ νετςεηεςηρεἰι ιιηὀ Οεεεηννειτι, Κεεεηεριιτς 1930, σ. 169 εξ., 1. Ηει1α1:ε1). νί/ιπιὀτ Μ., Ρ1οιἰη. Βτμαίετι Ζιιτ Οεεσ11ὶο1πσ ἀεε Νευρ1ετοη1ειηίιε, 1.σἰρ2ίς 1919,

·

Αἶἔηνα Μ°

126

151

Ζήθος 23 Ζήνων 35

Ζωτικός

Μεσοποταμία 21 Μιχαήλ αρχαγγελος 14 Μουτσόπουλος Ε. 114, 116, 122

23

Σαβινίλλος 23 Σαλωνίνα 23 Σεβήρος 19, 23 Σὲξτος Εμπειρικός 119 Σεραπίων 23 Σίσυφος 58 Σκυθόπολις 23 Στοα 15 εξ., 22, 25, 34 εξ., 88, 94,

.

Ηρακλειτος 117, 122

Ησίοδος

13, 15, 34, 68, 79, 94,

Νουμήνιος

εξ.

117

Θαλής 94 Θεαίτητος 83, 126, 129, 135 Θεοδόσιος 20 Θεοδωρακόπουλος Ι.Ν., 58,

εξ„ 116,118,121

Ίρις

Όσιρις 111

14

Καμπανία 23

Κίρκη

113

81

Κ­λαύδιος 19 Κούτρας, Δ,Ν., 132

Κρόνιος 23 Κρόνος 62 Κυριαξόπουλος Σπ.,

Λογγίνος 20 εξ., Λυκόπολη 19

14

Ουρανός 58

'

Παπανούτσος 114 Παρμενίδης 15, 47, 65,

67

114

25

·

Μάρκελλος Ορόντιος 23 Ματσούκας Ν.Α., 142 Μὲνων

›

εξ.,

117,

120

Ιωάννης ΣκώτοςνΕριγενης 132 'Ιωνες 15, 25

Ρογατιανός 3

113

152

1

23

Ρούσσος Ε., 123 Ρώμη 12, 21 εξ., 24

Βεεορτεεοϊ Μ., 140

­

Τίμαιος 62, 65, 124, Τραϊανός 19

126

εξ.,

Βοιύεηεετ Ε., 132 Βτεοητ Ρ.1.,

113, 126

ΒΗΦΠΠΘΓ Η.. 123 Βιιτν ΚΩ., 132

117

Οηὶετεόίε Μ.,

138

132

()Ιετ1‹ Ο.Η., 123, 134 Οουτοε11ε Ρ., 109 Οτειιεετ Ρ., 132“ Οτοιηε Ρ., 125 Οιιτηοηι Ρ., 124 1)ε111

Α.,

1)ε1ιη1πετό

Χρύσιππος 34, 110

9

119

Ο.Η.,

126

Ποόα̃ε Ε.Κ., 117, 120 Πωεε Ο, 119

οτε" Α., ιιο,

Ψευεο­Διονύσιος Αρωπαγιτης 109 Ωριγένης 20 εξ.,

1111,

Βτόῇὶετ 13., ΙΙΟ, 119, 123, 129 Ο'Βτίοη 1)., 123 Βτυη 1., 110, 119, 120

Φαίδρος 110, 116, 117, 124, 126 Φαραντακης Π., 124 Φειδίας 77 Φίληβος 30, 62,. 114, 126 Φιλιππίδης Λ., 110

·

`

Β1ιιτηειιι1ιε1 Η..1., 119, 124

128

Στοβαίος 1., 35, 139 Συρία 21 Σωκρατης 15, 20, 27 εξ., 62,

109

Βετ1‹Ιεν 132

ι

Παυλίνος 23 Παυσανίας 57 Πελεγρίνης Θ.Ν., 132 Πενία 57 εξ. Περιπατητικοί 23 Περσία 20 εξ. Πλάτων 11, 14 εξ., 20, 23, 25, 27 εξ., 54, 60, 62, 63, 65, 68, 78, εο, 83, 86, 94, 97 εε., ιιο εε., 113,116 εξ„ 124,126.εξ„ 129 εξ., 133, 135, 138 εξ. Πλατωνόπολις 23 Πλωτίνα 19 Πόρος 57 εξ. Πορφύριος 19, 24 εξ., 39, 109 Πρόκλος Διαδοχος 109 Πρωταγόρας 114, 130 Πυθαγόρειοι 22, 62

109

καωιμἀνης κ.Σ.,

“

1

Οδυσσέας 81 Ολύμπιος 20 'Ομηρος 81 Ορφανός Μ., 122, 124

Θεοδωρίδης Χ., 111 Θεόφραστος 24 Θωμας Ακινἀτης 109

Ιαμβλιχος 23, Ιεροκλἠς 111

23

137

Βετεεοιι

112,

_

ιι9,1ι25,

130,

132

Πὀττἰε Η., 109

122

9 9

.

1,

Α1›‹1ιιΙ1ε Α.Κ., 140 Αοουι Ρ.­8., 119, 122 Ακτίιιεοτι Μ., 122

Ατιηεττοηε Α.Η.,

Ε1εεε ΟΠ., 118, 130 4

Ρετννεόε Κ., 141

Ρίοριε 123

141

Ατιποιι Κ., 125

Βετἰοιι 1., 12Ο εξ., 138 Βεττιεε .Η.Ε., 101, 141 Βεοκοτ 41, 48, 116 εξ. Βεἰετννεαεε Ψ., 119, 122,

Ρίεορετ Η., 133 ΕΠἙΖ Κ_

Ρτίίο1πτε1

νη 114 Ε., 53, 119,

Οευτρίετ Β.­Α., 115 Οίεοτι 116

123, 131,

153

./ 121

­

εξ.

Ο111›οττ

Α.Η.,

140

122, 129

οωεεετ Α.,

1141311311

ο11ωο1ι11 11., 1ο9 Οιιτϋτἰε 11ν.Κ.Ο., 122

Ηεωετ

εξ., 13ο,

Ηοτει ς_, 11184

νν.κ.,

Η.,

Ο.Η., 20,

Κτὲωετ Η.­1., 113, Ρ.Ο., 82,

Κ1ο11

Α., 111

1401171112

Ι.1οε1‹ε

Τ119‹1111ε9 Ρ­1 1411

”

1^11111°11®®111

1111111311

εξ.,

εξ., 122,

136

135

1111111111 1111111111

Τ11ε11ε1νν.,33, 113,123εξ., 129,136 Τ11ω11ο1.11ωρο111ο81., 118, 125, 133

Ζ1111Ζ®11

141

136, 141

Ε.,

4

120

ΚοΙοΓ1 41, 116

115 εξ., 120 123, 126, 134,

Βοετοντπίῖ Μ., Κιιττεη

112

Ο11., 119, 123

8οΙ1εΙ11112 132

5ο1111Ιετ 132

109

8‹:111εἰετ111εο11ετ 127

122

8ο111εττε

Η.Κ.,

122

1521

155

1119

Μ·= 135

Μ·· 122 Κ·· 118

2131131 13.,

Α.Ν.Μ., 132 Α., 19 εξ., 42,

ΚοοΙ1οΙ1

.

133

Ρ·· 121

11ν11ΐ111111111

1

122 εξ.

13.117., 118

11νε8τε11111‹­Ε111111ε11

Τ11191111 141 Τοτο1‹ ΚΝ., 109

72`, 110 εξ., 113, 117, 123, 127, 131 Κἰετ .1.Μ., 118, 124, 129, 130, 133, 140

121, 125

136

Ρ.Α.,

Ο., 132, 142

ΔΚ1ο11τετ

136, 138, 140

Κιὼε Ι.,

εξ.

125

Ρ18γ11ο8 128

11141291 Ο­1

.

Ρἰειιπο Μ., 132

Κοετετειε Οτ. 119, 125, 137

Κτἰετε­31161

111

Κ.Η.,

ν0ε€1 Ο..Ϊ., 113

1178111911

12ο

Ρἰετοτἰιιε Ρ.ν., 130 εξ.,

εξ. Ε.,

_Ι_,

1ο9

Μ..1., 115

Βννεοηογ Ι3., 122, 128

ο.,

Ρ311113 Ω11., 134, 138

134

Κο118τειτ1τ111οι1

132

ο1›4111ω11111ε1

Ρόρἰῃ

8411113

(18

8918995911 Ρ­Η­1 127 89111929 1091 121

1>4ρω118 13., 136

115

Κειητ 132 Κειτε Ι., 120, 136 ΚεΙε881ὀου­Οεἰεηοε Κ1το1111ε:1

14

511εΙ1ε118

·

109

­1111812618

121,

118

ορρετωωῃ Η.,

119, 121, 123, 132

Ιειεεετ Ψ., 113, 1ο11ε8

134, 139

132

εξ.,

Κ¬ 140

νο11‹τ11ει1111­$ο11Ι11‹:1‹

νν., 114­ 5911999291 Η.­Κ­1 119 εξ­1 122 εξ­

8611119311

ο.,

ΝΟ113113

Η1Π1Π1ε±1ο1134,66,88,118,123,124, 127

Νθ1›‹­11

ν11111111311

80111112

87, 113, 117 125, 131, 134, 140

13,2ο,11ο, 112,118,

Τ1ο1111131111.,113,131,134,14οεξ 132

89119491 Ε­1 127 εξ. 8‹:Ι1ιι13ο1τ ν., 129

Μοτο Η., 1ο9

εξ., 132, 134 123, 132

128

'

121

1ν11111ε1

114 109, 132

Ηεῃὴ

1ο9, 111

13181110

Ο., 110, Μεεεῃετ _Ι_, 114

124, 127

112

8411111111

8ο11ο1›9111191191

Με11118

11., 12ο

Ηε1111±Π1111111Ρ.,

1361 141

13., 1ο9

Μ4ω111ο

Ηειττ111ε1111

Ηεεω

124

ωοθῃο ΦΜΩΟ”

129

1­148131 13,13.,

­Π

Ηογὀ Α.Ο.,

141

Ο·

141

Ι..Ο.,

135

Η

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΛΩΤΙΝΙΚΩΝ ΧΩΡΙΩΝ Ο πίνακας συνταχθηκε με βαση τις σελίδες του κειμένου και οχι των σημειώ­ σεων. Οι αριθμοί στις παρενθέσεις δηλώνουν τις σελίδες.

Ι Ι,

2 (56) Ι, 4 (69) Ι, 7 (56) Ι, 9 (68, 7Ο) Ι, ΙΟ (84) Ι, Ι3)(7Ι) 83) 2, 2 (82, 84) 2, 3 (7Ο, 84, 86, 87) 2, 4 (53, ΙΟΙ) 2, 5 (86) 2, 6 (83, 84, 85, 87) 3, Ι (73, 74) 3, 2 (74) 3, 3 (74) 3, 4 (74) 3, 6 (8 8 (89) 4, Ι (95)54, 2 (96) 4, 3 (49, 97) 4, 4 (48, 97) 4, 5 (97) 4, 7 (9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

(96 εξ.) 4, ΙΟ (97) 4, ΙΙ (48, 92) 4, Ι2 (48, 92) 4, Ι3 (9Ι) 4, Ι4 (92) 4, Ι5 (48, 9Ι, 92) 5, Ι (98) 5, 7 (98, ΙΟΟ) 5, ΙΟ (86, ΙΟΟ) 6, Ι (77) 6, 2 (7Ο, 76, 77) 6, 4 (78) 6, 5 (79, ιοι) 6, 6 (55, 67, 77) 6, 7 (64, 86) 6, 8 (78, 81, 85) 6, 9 (50, 79 εξ.) 6, Ι2 (88) 7, Ι (78, 99) 7, 2 (61) 7, 3 (55, 98) 8, Ι (64) 8, 2 (49, 64) 8, 3 (55, 64, 65, 67, 72) 8, 4 (67, 69, 70, 7Ι) 8, 5 (68, 69, 7Ι, 72) 8, 6 (55, 67, 68, 81) 8, 7 (68) 8, 8 (68) 8, 10 (72).

ΙΙ

3, 8

3, 9

4, 4

4, 9

(9Ι) 9, Ι5 (85) 9, Ι6 (77, 78)

ΙΙΙ Ι,

4,

(48, 92) 5, Ι (57, 6Ι 59) 5, 9 (59, 6Ο) 6, (Ι8) 8, Ι (4Ο, 4Ι, 42, 89, 9Ο, 9Ι) 8, 7 (46) 8.

9, 4

Ι­ ΤΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΠΛΩΤΙΝΟΥ ΚΑΙ

ΟΙ ΒΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΟΥ

υ

9, 9

. Ι. Οι ρίζες και

,

λ

ατωνισμου. ....... .. 2. Η πνευματική πορεία του Πλωτίνου .................... .. η γεννηση του Νεοπ

3»

­

.ι ι.·.

ο

· ­

σ

α

ιι

· ­ ­ ε

9, Ι8 (85).

(6Ι,

ΙΟ (9Ο) 2 (6

5, 2

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ............................................. .. ΠΡΟΛΟΓΟΣ ......................................................... . .

(58.

45) 8, 3 (44) 8, 4 (42, 45, 9 (48, 49) 8, ΙΟ (49) 9, Ι

2,

ΙΙ

' . ­·

·ΙΙ. Η ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΛΩΤΙΝΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

9Ο) 2, ΙΟ (99) 3 (67) 3, 4 (99) 4, 6

5, 3 (57) 5, 4 (57) 5, 5 (57) 7 (65) 6, (66, 67) 6, Ι5

.­­ .

·Ι6

Ι. Η «θεωρία» και 2.

8)

3.

`

η πράξη ................................... ..

Η «λογιζομενη» ψυχη ........................................ .. Ο έρωτας της ψυχής για το αγαθο ..................... ..

Δ

ΗΙ. ο ΜνΣΤ1κοΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ

(51) 4· 32 (51) 4· 43 (81) 4· 44 (81)

) 9. 5 (51)

ν Ι, 3 (5Ι, 53) Ι, 7(5Ι, 75) Ι, ΙΙ (52) Ι,

(51,

3. 17

4, 2

5,

8, 2 (77) 8, 9 (78) 9, 5 (79) 9,

Ι2(52) 2, Ι (5Ι) 3, 78, 92) 5, 13

Ι0 (69) 9,

νι

3

(5Ι,

52) 3,4(9Ο) 3, 6 6, 5 8: 1 (77)

14 (43)

8, 16 (84) 4, 1 (51) 5, ιο (60) 7, ιο (85) 7, 84 (105) 7, 41 (104) 8. 5 (83) 8. 6 (92) 8. Ι5 (50. 60) 8. 21 (50) 9. 6 (49) 9. 7 (98) 9. 8 (98. 104) 9. 9 (50. 57. 60. 104. 105) 9. Η (60. 74. 104)

156

Ω?

<“ οα̃ἕω̨

.

Τοπογραφία του κακού ...................................... .. Αναγωγή Οτο αγαθό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 0.) ΤΟ ωραιο ...................................................... .. β) Οι αρετές ...................................................... .. γ) Ο «σπου8αίος›› ως αρχετυπσ του Ιιοωο ειωουε... 8) Η ευδαιμονία ................................................. .. 3. Η εντελεχεια της καθαρσης ............................... .. 1.

157

ω ;

1

;

Δ

τἔ'

Α

Ι

ἔεἔἴ

.

'Ψ

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ................................ .. ........................ .. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ........................................ .. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ; ......................... . ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ............. .. ........................ .. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΛΩΤΙΝΙΚΩΝ ΧΩΡΙΩΝ ........................ .. .

Ϊ ἶνν Ι

‹Φ

1ο7

Ι

±

Δ

Ι

·

4"

Σ

ιο9

Ι

Ι43

Ι

Ι5Ι

·

'Ι

Η

156

ι

ζμ,

ξ

Ξ

Ϊ

Σ,

°Ι; ὲὲ­

Ι?

Ι

Ι

.

Χ

\

#‹

'τ

Σΰ Σ

^