206107327-Δημήτρης-Κιτσίκης-Ιστορία-του-Ελληνοτουρκικού-χώρου-1928-1973.pdf

ΒιΒΑιοτιοΛειοΝ

τι­ι:”εετιΑε..·Γ|ΟΛ|Τ|ΚΗ & |ΣἹὉΡ|Α

ι̃5 /έ

 ωκΜἑ

ῇ

Ἱστορία

ιιιέλιοιταλειο ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΙΣΤΟΡΙΑ 15

του̃ Ἑλληνοτουρκικου̃ χῶρου ἀπὸ τὸν Ε. Βενιζέλο στὸν Γ. Παπαδόπουλο (Ι9Ζ8­Ι9Ἰ3)

ι Ι

ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΣΕΙΡΑ 24 'Ιουλίου 1974:

›

'Η επιστροφη στη δημοκρατία καί τα .

προ­

βληματα της.

,.

3

› τ

Πλουμίδη Μανοὑσου: Ἡ 'Ελληνοτουρκικὴ κρίση. 'Ελλας καί Τουρκία, ένα πρὀβλημα συμβιὼσεως.

Σαχαρωφ Ντ. Ἀντρέι: Ἡ χώρα μου κι ὁ κοσμος. 4. Σαρδελῆ Κώστα: Μέρες τῆς Σιβηρίας. 5. Κιτσίκη Δημητρη: Ἑλλὰς καί Ξένοι 1919­1967. Κιτσίκη Δημητρη: Συγκριτικὴ ἱστορία 'Ελλαδος καί Τουρκίας στόν Ζθὸ αἰῶνα. Κ. Μ. Γουντχἀουζ: Ὁ πόλεμος της Ἑλληνικῆς ανεξαρτησίας. Μετάφραση Α. Βλάχου.

­

Θεοδωρου Α. Κουλουμπη̃: Προβλήματα Ἑλληνοαμερικανικῶν σχέσεων. 'Ανασταση Π. Παπαληγούρα: Ἱ­Ι Ευρὀοπη τῶν Δέκα. 9 ΙΟ. Χρηστου Φιλιππίδη: Τομές. 11. “Αγγελου Σ. Βλάχου: Δέκα χρονια Κυπριακου̃. 12. Σαράντα χρονια αργότερα. Ἑμανουέλε Γκρατσι: Ἡ ἀρχὴ του̃ τέλους. Μετάφραση: Χρ.

Ι

Φ.

ί

Γκίκα. 'Αλέξανδρου

Λ.

Ζαοὐση: 'Αναμνησεις (1933­1944)

ἑνὸς

'Αντιἠρωα βῖ

ι

ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΗ .ΕΙΞΣΙΕΕΙΣΩ

­

Καθηνηωυ̃ Ἱστορίας ,ῶν Διεθνών Σχέσεων

Ρτοραἔαπαε ετ ρτεεεἱοπε επ ραΙἱΙἰααε ἰπΙει·παιἱοπαΙε. Ι.α Οτὲσε ετ Ρε­ εεε τενεπα̃ἰεατἰοπε α Ια Οοπβτεπεε αε Ια Ραἰκ, 1919­Ι 920 σελίδες. 537 1963, Ρτεοεε, είε ιιιιἰνετεἰτεἱτεε τἰε, Ρτεεεεε

­

Ι.ε ι·ὸ`Ιε ιἰεε εκρεττε ιὶ Ια Οοτυὔεεπσε είε Ια Ραἰκ είε Ι 9! 9. Οεετατἰοπ Οττεκνε, Εἀἱ­ α̃ι̃υιε ιεσἢκοετατἱε επ ροΙἱι°ἰαιιε ἱπι°ε›·πα2ἰοπαΙε

­

τἱοηε ἀε Ρ Πτιἰνετεἰτἐ ὀ° Οίτείνε, 1972, 227 σελίδες.

του̃ Πενεπιωημἰοο τη̃ς °οτ±αβας.

.Ι

Ιστορια 'Ελλη̨χοτουρκικου̃ χώρου του̃ Μ­ ­±­ὅῖ

ΙετειηΒιι1,

καὶ αι.

Ἡ

Δυνάμεις.

χεἴα του̃ Ἑλληνικου̃ 'Υπουργειυ̃υ Ἑξωτερικω̃ν 1936­1941

Άθἠνα, Ίκαρος, 1974, 164 σελίδες.

­

­

ἀρ­

Ἑλλὰς καί ξένοι, 1919­1967. Ἀπὸ τα ἀρχεϊα του̃ Ἑλληνικου̃ Άθἠνα, Ἑστία, 1977, 223 σελίδες. 'Υπουργεῶυ Ἐζωτερικω̃υ

Συγκριτική Ἱστορἀι Ἐλλαδος καί Τουρκιι̃ις στὸν 206 αιι̃ύνα Άθἠνα, Ἑστία, 1978, 314 σελίδες. π

Ὁμφαλὀς. Ποὑμια

­

Ἀθἠνα, Κέδρος, 1979, 62 σελίδες.

­

Π

Ε

ΚεγηεΙ‹ ΚἰίερΙετ, 1974, 262 σελίδες. (Ιη ἔκδοση: Ιετεη1›ιιΙ, Μεγὀειπ Νεετἰγεί, 1964). Υππαπ ρτοραἔαπααει

.τον

Ι

7

ερ

­­Ξβῖὲεἡε'

­ 7­(Ξ­εε

ο°

.Ι ΙΜ

Ο

Ο

±±±±±::.1;;εεεεε>ε±×εἶε±±·±±ε±··±ε·ε·±×είε±Ιε×­«ω.±εε.:›Ι­ει»

Μ

(Ι928·Ι973)

Ι

Ι

Ι

.Ι

×~

ῖ

Ι

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» Ι. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε. ΑΘΗΝΑ

Βπη̨η̃!

..\

04"

!.^ο* ΙΙ

\ἐ­Φ

­Ώ

σὲέ Ιβ Στη̃ μνἠμη·του̃ πατέρα μου Νὑσου Κιτσύση ε

ἔ®ι·ξὶ` Ή”

°ἶ

­Ι

±

ι̃

Ὁ

6

ΙΩΝ

Χ

\

ΔΝΤ

Ι

Ι

Ἡβλ. εισἱ ...._..­..............°.."ωΜ­Ωω"­ωη̨··

.

Ρ

ΕΞΩΦΥΛΛΟ

ΕΡΓΟΤΕΛΗΣ ΛΟΥΚΑΚΗΣ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ

ΦΩΤΟΣΕΤ Ε.ΤΙ.Ε. ΕΚΤΥΠΩΣΗ

ΑΔΕΛΦΟΙ Α. ΡΟΜΠΟΛΑ Ιὶ.Π.Ε. © Ιυ̃γ αΗΘ8ὶἰ8»

Ι98Ι

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» Ι. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ &. ΣΙΑΣ Α.Ε. ΣΟΛΩΝΟΣ 60 ­ ΑΘΗΝΑ Ι35

.ΟΖ

ἔ# 'Φ

ε·›ἑ2›ἑ#=·<­

ι

«Τὸ πρῶτο μαθημα που μας δίνει ἡ ἱστορία εἶναι ότι ἡ Ἑλλά­ δα [όπως καἱ ἡ Τουρκία] είναι μια ὑπανἀπτυκτη χὼρα καί συ­ νεπῶς αποτελεί μέρος του̃ Τρίτου Κόσμου».

Λ. Σ. Σταυριανός) Νοέμβριος 1972

1. Ὁ παγκοσμίως γνωστός ίστορικὸς Σταυριανός, θεωρείται, ασχέτως πο­ λιτικῶν τοποθετἠσεων, ὁ Έλληνας Τὀυνμπη, χαρη στὰ μνημειὼδη δυο βι­ βλία του: Τλε ΡΙ/οτἰιἰ το Ια̃θθ καί Τλε Π/οτἰιἰ .εἰπσε 1500 (Ρτοτιτἰοε­Ηα1Ι, 1970 καἰ 1966). Ἡ συλλογὴ ἐγγραφων τοῦ Σταυριανοῦ που ἀφορου̃ν τὴν Ἑλλάδα του̃ 1941­1949 διατηρείται στὸ Ηοονετ Ιτιετἰτιιτἰοο ου Ψατ, Κονο­ Ιυτἰου από Ρεειοο, Βίετιΐοτό, ΟαΙἰΓοτυἰει, ΗΠΑ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σημείωση

. . . .

.

. . . . .

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ι3

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: Ο ΕΛΛἩΝΟΤΟΥΡΚΙΣΜΟΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΝΕΕΣ ΒΑΣΕΙΣ (1928­1942) Ι. Ἡ μεγάλη βενιζελο­κεμαλικὴ ἐλπἰδα (Ι928­1932) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ΙΙ. 'Η τροχοπἐδη τῆς παγκόσμιας κρίσεως (Ι933­1935) . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ΙΙΙ. 'Ο πόλεμος πλησιάζει (Ι936­1940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Ιν. Ἡ ἐπἰθεση του̃ Άζοὑος καὶ ἡ ὰπὼλεια

τη̃ς ὲμπιστοσὐνης πρὸς τὴν 'Αγγλία (Ι940­1942)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

35

67 851

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΟ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙ­ ΚΟ ΠΕΙΡΑΜΑ (Ι9ά3­Ι96θ)

Στὴν Ἑλλάδα: ἀπὸ τὸν κομμουνισμὁ στὸν καραμανλισμὀ . . . . ΙΙ. Τὸ Κυπριακό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ι.

. . . . . . . . . .

147

..

187

ΙΙΙ. Στὴν Τουρκία: ὰπὁ τὸν μετακεμαλισμὁ στὸν μεντερεσισμὀ . . . . . . . . . . . . .

209

. . . . . . . .

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΟΙ ΑΠΟΤΥΧΗΜΕΝΕΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ (Ι96Ο­Ι973)

Ἡ ἀποτυχἰα τῆς τουρκικη̃ς ἐπαναστἀσεως του̃

1960

. . .

ΙΙ. Ἡ ἀποτυχἰα τη̃ς ἑλληνικη̃η̨ ἑπαναστἀσεως του̃ ΙΙΙ. Ἡ α̃ποτυχἰα τῶν προσπαθειών γιά μιὰ

1967

. . . . . . . . . . . .

Ι.

ὲλληνοτουρκικὴ συνομοσπονδἰμ μετὰ τὀ 1967

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

. . . .

.

. . . .

.

. . . .

249 274

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

304

.

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

315

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

343

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ Αύτὸ τὸ βιβλίο εἶναι συνεχεια τῆς Συγκριτικη̃ς Ἱστοριας Ἑλλά­ δος καί Τουρκίας στὸν Ζθὀ αἰώνα πού εξέδωσε τὸ Ι9”78 τὸ Βιβλιο­ πωλεῖο τη̃ς «Ἑστίας». Ὁ ὁρισμὸς τῆς ἔννοιας του̃ «ελληνοτουρκι­ σμου̃» καθως καί τη̃ς ἔννοιας τη̃ς «ἐνδιαμεσης περιοχης» δοθηκε στὸ προηγούμενο αὐτὸ βιβλίο, όπου ὁ αναγνωστης θα βρεῖ επίσης ταν πίνακα τῆς δυτικῆς καί ανατολικῆς παραταξεως στὶς δύο χῶ­ ρες, ως καἰ το τουρκικὸ αλφαβητο. Σκοπεύω αργότερα να εκδὼσω καί τρίτο τὀμο που να καλύπτει την περίοδο που αρχίζει με τὸ ἱωαν­ νιδικὸ πραζικὀπημα της Ζὅης Νοεμβρίου 1973.

Τὸ ἑλληνικὸ κοινὸ μπορεί να ξαφνιαστεῖ απὸ την παρουσίαση του̃ παπαδοπουλικου̃ απριλιανου̃ καθεστῶτος εξω απὸ τα πλαίσια του̃ καθιερωμἐνου πλεον χουντισμου̃­αντιχουντισμου̃. Νομίζω ὅ­ μως, ὅτι σημερα ἔχουν περασει αρκετα χρονια απὸ τύτε πού καταρ­ ρευσε αύτὸ τὸ καθεστως, ὥστε να εἶναι δυνατη η ψύχραιμη μελετη του απὸ τὸν ἱστορικὀ. Παρα την αποτυχία του καὶ τὶς μεγαλες αντι­ φασεις του, γεγονος παραμενει ὅτι για πρωτη φορα σημαντικα μελη της ἑλληνικῆς αστικης ὀλιγαρχίας διὼχθηκαν ἢ φυλακίστηκαν μἑ­ χρι καὶ τὸν βασιλέα ακόμη, ὁ ὁποῖος καί ἐκθρονἰστηκε. Πρόσωπα­ σύμβολα του̃ ἑλληνικου̃ αστικού κατεστημένου, όπως ὁ Γεωργιος Ραλλης ἢ ὁ Εύαγγελος Άβἐρωφ, βρἐθηκαν κατα τη διαρκεια τῆς επταετίας στην ἴδια θεση πού ἦταν οί «ἐμιγκρἐδες της Κομπλεντζ», κατα τη διαρκεια τῆς γαλλικῆς ἱστορίας απὸ τύ ΙἸ89 ως τὸ 1815. Για πρωτη φορα μετα τὸ Ι944, δὲν ἦταν μὸνο κομμουνιστὲς που φυλακίςονταν αλλα καί ἔνθερμοι αντικομμουνιστὲς τη̃ς αφρύκρε­ μας τῆς ἑλληνικῆς ὀλιγαρχίας. Σωστα παρατηρησε ὁ προεδρος τῆς ΕΔΑ Ἡλίας "Ηλιού ὅτι ὀ Γεωργιος Ραλλης φυλακίστηκε απο τούς στρατιωτικούς με βαση τούς νύμους πού εἶχε ὀ ἴδιος συνταςει κατα τῶν κομμουνιστῶν. Αύτὸ τὸν ἔκανε να σκεφτεῖ. (Τὸ Βῆμα, 4 Μαρ­ 13

τἰου 1975). Γι” αὐτὸ καί ὴ μεταπολίτευσὴ του̃ 1974 μὲ τὴν ὲπανοδο του̃ Καραμανλὴ, πλαισιωμἐνου απ® όλο τὀ παλαιό του ὲπιτελεῖο, ἔ­ χει μερικα χαρακτηριστικα τὴς γαλλικη̃ς παλινορθὡσεως του̃ 1815. Παρ° ὅλη τὴν αποτυχία τους στὴν Τουρκία καί στὴν Ἑλλάδα, τα πραξικοπἠματα του̃ 1960 και του̃ 1967 συνεχίζουν να τρομοκρα­ του̃ν τίς αστικὲς ὀλιγαρχίες καὶ τῶν δυο χωρῶν, ασχέτως ᾶν το κα­ θεστὼς που ὑπη̃ρχε ὡς τὶς 12 Σεπτεμβρίου 1980 στὴν Τουρκία ἰσχυριζὀταν ὅτι συνέχιζε τὴν παραδοση του̃ Μαΐου του̃ 1960, ἐνῶ τὸ αντίστοιχο καραμανλικὀ καθεστώς καταδίκαζε, και ἐπἰσὴμα ακό­ μα, τὴν 21η Άπριλίου.

14

'ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

¬

Ο

ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΣΜΟΣ

ΠΑΝΩ ΣΕ ΝΕΕΣ ΒΑΣΕΙΣ (Ι928_ 1942)

Ι. Η ΜΕΓΑΛΗ ΒΕΝΙΖΕΛΟ­ΚΕΜΑΛΙΚΗ ΕΛΠΙΔΑ

(Ι928­1932)

Ἡ έλληνοτουρκικη

προσέγγιση που έπιτευχθηκε μετα τὸ 1928

απέδειξε ότι ὁ έλληνοτουρκισμὁς ἦταν πραγματι στὸν «ρου της Ἱστορίας». Ἀπὸ ὲλληνικη̃ς πλευρας, ὁ ίδιος ανθρωπος, ό Βενιζέ­

λος, ό ασπονδος έχθρὁς αυτῶν τῶν Τουρκων που εἶχε θελησει να ἐξολοθρευσει, ἦταν ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος μετα την τελικη αποτυχία τη̃ς Μεγαλης Ἰδέας, τὸ 1923, αντιληφθηκε ότι δεν του έμενε αλλη λυση από τὸν έλληνοτουρκισμό. 'Από τουρκικη̃ς πλευρας, μόλις πέντε χρόνια μετα από ένα φοβε­ ρό πόλεμο που εἶχε σημανει τη γέννηση της νέας Τουρκίας μέσα στην παλη κατα του Έλληνος εἰσβολέως, ὁ Κεμαλ δέχτηκε να ζε­ χασει τίς κακουχίες του λαου του καί να συνεννοηθεῖ μὲ τόν πρὡην κατακτητη. ίΗταν σαν να βλέπαμε την Έλλαδα, πέντε χρόνια μετα τὸ τέλος του πολέμου τῆς “Ανεξαρτησίας του 1821, να αποφασίζει να ίδρυσει μὲ την Ὁθωμανικη Αυτοκρατορία μια αδελφικη ένωση. Για πρῶτη φορα τὸ 1928, ό ἑλληνοτουρκισμὸς θα έπινοηθεῖ από τους Έλληνες σε βαση απόλυτα ἰσότιμη, καί έπιπλέον χωρίς αντι­ σλαβικό αἴσθη μα. Μια τέτοια σταση εἶχε σχέση μὲ τη νέα πραγματι­ κότητα: δὲν υπηρχε πλέον αυτοκρατορία που να περικλείει τους δυό λαους, στην ὁποία οί Έλληνες είχαν πρῶτα προσπαθἠσει να ὲπιτυχουν την ίσοτιμία καί κατόπιν την κυριαρχία, αποκλείοντας συναμα τους Σλαβους. 'Η Αυτοκρατορία, για την ὁποία νόμιζαν οί Έλληνες πῶς εἶχαν προνομιακα δικαιὼματα, επειδη υπῆ ρξε ἑλληνι­ κὴ προτου γίνει τουρκικὴ, ἦταν πλέον νεκρη. Στη θέση της εἶχαν στηθεῖ δυο ανεξαρτητα Κρατη­έθνη (Ετετε­ιιειἰοιτε) που διαμοιρα­ ςονταν το κέντρο τη̃ς παλαια̃ς Αυτοκρατορίας καί που χῶριζαν με συνορα τους δυο αδελφους λαους. Τα δυο κρατη ἦταν εξίσου ευρωστα. Ἡ παρακμη στην ανατολη, στους Τουρκους, εἶχε σταματησει, ένῶ στη δόση ἡ ανοδος τῶν "Ελ­ 2

17

λὴνων εἶχε επίσης σταματησει. Οἱ τελευταῖοι εἶχαν το 1928 μια ἐδα­ φικὴ ἔκταση 129 ” 281 τετραγωνικα χιλιόμετρα καί 6 . 204 . 864 κατοί­ κους δηλαδη 47,99 κατοίκους κατα τετ. χλμ. (Τὸ 1838 ὴ ανεξαρτη­ τη Ἱἑλλας εἶχε μόνο 47.516 τετ. χλμ., 752.077 κατοίκους καί 15.83 κατοίκους κατα τετ. χλμ.). Ἡ Τουρκία εἶχε κατα τὴν απογραφὴ του̃ 1927, 13.71 1.000 κατοίκους πανω σε μια ἔκταση 772.340 τετ. χλμ., δηλαδὴ 17 75 κατοίκους κατα τετ. χλμ. Χαοη στην οργανωση τον δεσ αὐτῶν Κρατών­εθνών, μετα το 1923 εἶχε ἑπελθει ἰσορροπία μεταξύ τῶν δυο ὀχθῶν του̃ Αιγαίου ὡς προς τό συσχετισμό των δυναμεων Τουρκων καὶ Ἑλλὴνων. Βεβαια οἱ Του̃ρκοι ἦταν δυό φορες περισσότεροι απο τοὺς Έλληνες τὸ 1928 καί ἡ διαφορὰ αὐτὴ θά μεγαλώνει συνεχώς πρὸς χαρη τῶν

ι

ι

1

γ

ι

λὡνει πη̨̃ὸίἐ ὀφελοἑ τη̃ἔ Ἑλλἀδοἐι και Τὸ 1969 19 ἀιἶαθἀριστονἐθἑακὁ για ιην Τοοοκια ηταν οολλαοιαιαἐνοα προιον ἠιαν κατα κοφαλἠ 952 τ· . ἡ οιαφοοα προς οφε­ μιαν ακομη μονο 374 οολλαοια· Μογαλοιοοο στον τομεα τομο πρωτο στον είδαμε οπως Ἑλλάδος λοἐ Έη̃ς παγκοσμίου δευτέρου του̃ τελος τὸ μετα καί Τῆς Παιδείας: ακόμη ιιολομοα το ι94ο> οιὴν Ἑλλαοα απο οχαν μοναχα 28% αναλφαβη­ τοι καί 18% το 1960. ἐνῶ τὸ 1955 οἱ Του̃ρκοι ἦταν κατα 60% αναλ­

­

Φἀβητοι­ Τέλος, στὸν κοινωννικὸντομἑαι ὴ Τονοκίαικαί ὅχιὴ Ἑλλά­ οαι αποοοναμοοοοιςο λογω ἑνοο αλοτοο και οοβαοοιατοο αγοοιιιςοο ποοβλἠματοα και ια ἐονικἠ της ονοιητα ιανοονοοοο απο Τὴν ιςοομ­

'Η ταση ω

ἐδαφικὴ ἔκταση του̃ τουρκικου̃ κρατους ἦταν σχεδόν ἔξι φο­ ρες μεγαλυτερη απο τὴν ἔκταση του̃ ἐλληνικου̃ κρατους, καί αὐτὸ το ποσοστο δεν αλλαξε μετα τὴν προσαρτηση απο τὴν Τουρκία τό προσαρ­ 1939 τη̃ς επαρχίας τὴς “Αλεξανδρεττας (τό Χαταυ) καί τὴν τῃοη απο τὴν Έλλαδα το 1947 τῶν νὴσων τη̃ς Δωδεκανὴσου. (Ἡ Ἑλλὰς ἔχει σἠμερα ἔκταση 131­944 τετ. χλμ· καἰ ἡ Τουρκία

ότι

ὴ

78Ι_000)­

'Εαν από πλευρας πληθυσμου̃ καί ἐδαφικὴς ἑκτασεως, ὴ Τουρκία οπεοεῖχο τη̃ς Ἑλλαδος. τὴν ισορροπία μεταξυ τῶν δυο χωρών απο­ καθιστου̃σε ἡ ανωτερότητα τῆἔ Ἑλλαδος στόν οικονομικό, πολιτι­ οτικο και κοινωνικο τομεα και από πλευρας εθνικης ὁμοιογενειας. Τὸ κατὰ κεφαλὴν εἱσὀδημα τη̃ς Τουρκίας ἦταν Μ δολλάρια τὸ

ι929 και 51 εολλαρια το 1938. ενα της Ἑλλαεοε στην τελευταια αὐτὴ χρονια ἦταν 90 δολλαρια. Αὐτὴ ὴ διαφορα συνεχισε να μεγα­

ι. Τουρκια: εκιιμηση °οκιωβριοι› ιετε: 43.ο43.οοο κάτοικοι. °ελλας± εκιιμησὴ

Ἱουλἰου 1977: 9.268­000.

Ι8

1

~

ο

ε

Ϊ

~

ε

~

ν

ε

5

οοο οχοεο τοο Αιγαιοο οον Ξιιαν οικονομιιςηο οφηοι οιοτι οι οικονο­ μιας ιιῶν οοο χωρων οον ηταν οομπληοοαμαῖικοο· Εποοκοιτο για μια φιλοοοοια πολο πιο οοοαοοι για μια οοοηοη οοο οονιιαομααν ποια ἐπιδἰωκαν να ξαναφτιαξουν την ενότητα τὴς ὲνδιαμεσης περιοχη̃ς ὥστε το μεγαλο αὐτό σύνολο να πολλαπλασιασει τὴ δυναμη τῶν δὐο λαῶν. Ἡ επιδίωξη δυναμεως ἐκ μερους δυο αδυνατων ὲθνων ν

για ἔναν Έλληνα λόγω του̃ πολυ υ̃ψηλου̃ ποσοστου̃ γεννητικότη­ τας τῶν Τούρκων. (Τὸ 1969, ὴ Τουρκία εἶχε πληθυσμο 34.778.000 καί ὴ “Ελλαδα 8.835.000, δηλαδη πυκνότητα για τὴν Τουρκία 46 σῖὸ τετ· χλμ­ καί νιὰ τὴν ­Ελλάδα 67). ¬Αναμφισβὴτητ0 εἶναι ἐπἱσηςν

μειονότητα. προς τὴν ἔνωση ποὺ εμφανίστηκε παλι τό 1928 καί στις

91101

πρώτων ὥσπου να ἔχουμε το 1980ι πανω απο τέσσερις Τουρκους

­

Ρ

ι

ο

υ

π

¬

ε

ι

Ϊ

ε

ο

για να οοοαιιοσοον καλοιοοα ιην ανεξαοτηοια ιοοοι ηταν ο μονοἔ σκοπός τὴς προσπαθειας αὐτης. Έγινε δὲ κατορθωτη χαρη στην ἰσορροπία ἰσχόος που εἶχε επιτευχθεί μεταξυ τῶν δυο χωρων. Στις 19 Αὐγουστου 1928 οἱ ἑλληνικες εκλογες ξαναφερναν στὴν αρχὴ με 225 έδρες ἐπί 250, ἔναν πανίσχυρο Βενιξελο. Ὁ Κρητικός πολιτικός ειχε καί παλι τὴ δυνατότητα να διοικὴσει όπως αὐτὸς ὴ­ θελε. Δεν είχε ξεχασει ότι ὁΪΠαγκαλος εἶχε δηλώσει ότι βενιζελι­ ομος καί κωνσταντινισμὸς ηταν πολιτικες ξεπερασμενες. Θέλησε υ

π

να ανανεωοοι· Μοοικοι Έλληνες οογγοαφοιο τον ἐιιοκοιναν γα αα τό. Ειπαν ότι ὁ «ιστορικός» του ρόλος εἶχε τελειωσει μετα τὴν ἐκλο­ γικη του η̃τταΐτη̃ς Ιαης Νοεμβρίου 1920. Ἡ πολιτικὴ του τὴς Με­

γἀλης Ἱδὲαἐ ειχε αποτύχει­ Πῶἐ ηταν δυναεὀν ὁ ἴδιΟ9 ῇὐτὸε ἄνθρω­ παο να ἐφαομοσει μια πολιιιιςὴ ειοὴνηα οομβιἔαομοο και ὲλληνο­ τουρκικῆς φιλίας; Ηταν προτιμότερο να μὴν ειχε ποτὲ ὲπιστρειμει. "Η μηπως επιδίωκε την ἐξουσία απλῶς για να τὴν ἔχει;

Ἡ οτοοφὴ αοοι οοιχνα ἴοοο ος ποιο σημειο οι γνμοιοι οοακοφ" λοι στὴν Ἑλλαδα ὑπη ρξαν παντοτε λίγοι καί αὐτο ηδη απο τό Με­ 19

σαίωνα: μερικοί αφομοιωμενοι στη Δύση, μερικοί ‹‹Λεβαντίνοι›› ποὺ εἶχαν χασει ῶς καί τη θύμηση της ανατολικη̃ς τους ψυχῆς, του̃ πο­ λιτιστικου̃ τους χωρου στην ὲνδιαμεση περιοχη. Ὁ Βενιζελος γεν­ νημενος στην Κρητη, αν καί δεν ηταν κρητικη̃ς καταγωγης αλλα πελοποννησιακης, εἶχε προσχωρησει σ° αύτοὺς τοὺς Κρητικούς ποὺ εἶχαν μια παλια βεντετα να κανονίσουν με τοὺς Τούρκους γεί­ τονες της νησου. Έξαπλωσε τη βεντετα αύτη σ® ὅλο τόν αίγαιακὸ χῶρο. Για να μπορεί καλύτερα να ξεχωρίζει από τοὺς Τούρκους, του̃ αρεσε να θεωρεί τὸν εαυτό του ‹‹Λατίνο›› καί «Εὺρωπαίο». Παρ° όλα αύτα, μερικες φορες η αγαπη του για τό χῶρο της ενδιαμεσης περιοχης εκφραζόταν, ὅπως φερ® εἰπεῖν σε μια συζητηση τὸ 1919 στὸ Παρίσι κατα τη διαρκεια του̃ Συνεδρίου της Βἰρηνης μ° εναν Έλληνα φίλο του, ποὺ ό τελευταίος διηγείται ως εξης: «Ἑλπίζω

­

­

ότι θα κατορθωσω να πείσω την αμερικανικη λεει ὁ Βενιζελος αποστολη ὅτι εχουμε δικαιωματα .ἐπὶ τῆς Μικρας “Ασίας καί ὅτι πρεπει να μας δοθεί εντολη να στείλομε τόν στρατό μας. “Η μηπως Μου̃ αρεσει καί δεν σοῦ αρεσει η Μικρα Άσία; ¬­ με ηρωτησε. σας αποκρύφω να δεν πρεπει αλλα του̃ απηντησα, μοῦ παραρεσει, τὸ περιβόλι Θρακη την θεωρούν ότι οί περισσότεροι Έλληνες, ενῶ του̃ σπιτιου̃ των, την Μικρα 'Ασία την βλεπουν ως μίαν επικίνδυνη “Οχι οί περισσότεροι Έλληνες, μου̃ λεγει ὀ Βενιζε­ περιπέτεια. από σας με τα φωκὸλ εχετε αύτες τἰς αντιληιμεις. μερικοί λος, αλλα Οἱ Έλληνες ζεύρουν ὅτι στην Πόλη μόνον δια της Μίκρας “Ασίας επεβληθη ό Έλληνισμός››. (Δημ. Κιτσίκης,Ρι·οραἔαιια'ε ειρτεεεἰοπε επ ροίἰιἰη̨πε ἰκτεκπαιἰοπαίε. 1.α (ἱκὲσε ετ εεε κενεπτἰίεατἰοπε ιὶ Ια Οοπ­ /έκεπεε τἰε Ια Ραἰκ, 1919­1920, Παρίσι, Ρτεεεοε Πτιίνετείιείτεε είε

­

­

Ρτευοε, 1963, σσ. 43­44). Μετα τὸ 1923, 1.3ΟΟ.ΟΟ0 Έλληνες, όπως ὁ ίδιος ὁ Βενιζελος τὸ 1910, αφησαν ὀριστικα τα μερη της βεντετας καί εγκατασταθηκαν στό κρατος τῶν “Αθηνῶν κοντα σ° αὐτοὺς πού μαϊμουδίζανε τη Δύ­ ση. Τα «φωκόλ» ανησύχησαν επειδη εφερναν μαζί τους «τουρκικες» συνηθειες. Αὺτη η μικρασιατικη μαζα σχηματισε τὸ ενα πέμπτο του̃ πληθυσμου̃ του̃ ελληνικού κρατους. Στην αρχη ὺποστηριζαν τόν Παγκαλο πού ετοίμαζε τη στρατιωτικη ρεβανς κατα τῶν Τούρκων, αλλα, ὅταν καταλαβαν πῶς ενας νεος πόλεμος ηταν αδύνατος, 2Ο

δεχτηκαν, τὸ 1928, την ελληνοτουρκικη συμφιλίωση ποὺ τοὺς πρό­ τεινε ὁ Βενιζελος. Ὁ διαμελισμὸς της Ὁθωμανικης Αὺτοκρατορίας καί ό σχηματι­ σμὸς τῶν δύο κρατῶν, του̃ τουρκικου̃ καί του̃ ελληνικού, ηταν σαν βαθια πληγη, απαραίτητη βεβαια για την ολοκληρωση τῶν δύο λαῶν, αλλα παντως καυτερη πληγη. Ἡ επίμονη ζωη του̃ ελληνο­ ~ τουρκισμου̃ μετα τὸ 1923 προέρχονταν από την αναγκη να κλειστει η πληγη, να σχηματιστεί καί παλι η ενότητα του̃ πολιτιστικού χω­ ρου. Ὁ Βενιζελος καταλαβε αὺτη την αναγκη καί προσαρμοσε την πολιτικη του. “Αλλα για να τό επιτύχει, ύποχρεῶθηκε να απομα­ κρυνθεί από τοὺς δυτικόφιλους καί από τό Λονδίνο καί από τό Πα­ ρίσι. Βαλθηκε να μαθητεύσει στη σχολη του̃ Ἀτατούρκ. Οἱ δυτικόφιλοι τῶν δύο χωρῶν, δηλαδη οἱ Έλληνες καί Του̃ρκοι Φιλελεύθεροι, δεν εἶχαν διαθεση να συνεννοηθου̃ν. Πασχίζοντας να γίνουν για τό Λονδίνο καί τό Παρίσι ακραιφνείς Εὺρωπαίοι, η καθε­ μια από τὶς δύο ὁμαδες ίσχυριζόταν ὅτι η δικη της χώρα ἦταν πιό δυτικη από τῆς αλλης, καί απεφευγε τἰς επαφες μηπως μολυνθεί από την ανατολιτικότητα της αλλης. “Υπενθυμίζουμε ότι η δυτικό­ φιλη Χαλιντε Ἑντίπ εγραφε ὅτι απ° όλους τοὺς βαλκανικοὺς λαοὺς ὁ τουρκικός ἦταν ό πλεον Ευρωπαίος (Η. Εαίθ, Ταη̃τεν/αεεε Ι/Ι/εεε, Νενν Ηεινοιτ, Υε1ε Πηίνετεἰτγ Ρτεεε, 1930, σσ. 252 καὶ 255) καί δεν εμπιστευόταν μια Ρωσία με «ασιατικη ιμυχη». Οἱ Φιλελεύθεροι της “Αγκύρας καί τῶν Ἀθηνῶν θα μπορου̃σαν να συνεννοηθου̃ν μόνον εαν μια τετοια προσπαθεια ἦταν σύμφωνη με τὶς επιθυμίες της Δύ­ Δ

1

σεως.

Τὸν Ἱανουαριο του̃ 1926 όίδυτικόφιλος Φιλελεύθερος Θεμιστο­ κλη̃ς Ἀθανασιαδης ­ Νόβας, ὁ ὁποίος ἦταν ανταποκριτης στην Κωνσταντινούπολη της βενιζελικη̃ς καθημερινης εφημερίδας τῶν Ἀθηνῶν Ἐλεύθερος Τύπος ἐπιτεθηκε βίαια εναντίον μιας ανατολι­ κόφιλης κεμαλικη̃ς προσωπικότητας πρωτου μεγεθους. Έγραφε στό αρθρο του: «Ποιός εἶναι ὁ Γιακοὺπ Καντρη, [ΥεΙ‹ιιρ Κειατί ΚειτεοειηειιτοὲΙιι]. Για την Τουρκία μεγας καί πολύς. Μυθιστοριο­ γραφος, βουλευτης, αρχισυντακτης τη̃ς «Χακιμιετι Μιλλιε» [Ηα̃|τί­ πιἰγετἱ Μἰἰἰἰγε] της Άγκύρας... "Ας δούμε λοιπόν πῶς φιλοσοφεί ό Γιακοὺπ Καντρη. Ὁ Γιακοὺπ φιλοσοφεί δίχως πρωτοτυπίες. Τὸ ἴ­ 21

διο καί τό ἴδιο τροπαρι: τό ξύπνημα τῆς Ἀνατολῆς! Οἱ Τούρκοι διανοούμενοι τό μασου̃ν στὸ στόμα τους όπως οἱ χανούμισσες τὸ μαστίχι. Οἱ δυό κόσμοι: ὁ κουρασμενος καί ὁ δροσερός! Οἱ δυό πο­ λιτισμοί: ὁ ενας σε παρακμη καί ὁ αλλος σε αναγεννηση. Ἡ Εύρω­ πη καί η Άσία. Ἡ Δύσις καί η Ἀνατοληί... [Παρ® όλααὐτα] προχτες ὁ Γιουνούς Ναντη [Υιιπιιε Νειαἰ, διευθυντης της καθημερι­ νῆς εφημερίδας Οπιπἰιατἰγετ τη̃ς Κωνσταντινουπόλεως καί βουλευ­ της· πρωην Ἑνωτικός βουλευτὴς καί δημοσιογραφος] ποὺ εντού­ τοις εἶναι ὁ φανατικότερος κηρυκας του̃ ξεπεσμου̃ τῆς Ευρωπης καί τῆς φρεσκαδας τη̃ς Άνατολῆς, εγραφε αφελεστατα: «Δεν ἔχομεν αναγκη να πονοκεφαλαμε για να γραφουμε νεους νόμους τουρκι­ κούς. “Υπαρχουν στη διαθεση μας, ετοιμοι, οἱ νόμοι τῆς Εύρωπης: τους παίρνουμε καί τούς κανουμε δικούς μας». (Θεμ. Ἀθανασιαδης ­ Ν όβας, Στὴν Τουρκία με δημοσιογραφικό φακό, 1925­1926, “Αθη­ να, 1967, σσ. 120­123). Ὁ ίδιος ὁ Γιακοὺμπ Καντρί εξηγησε πῶς ανακαλυψε την ψυχη τη̃ς Άνατολῆς. Ἡταν τόν ”Απρίλιο του̃ 1921 στην Πόλη πού βρι­

σκόταν τότε ὑπό την κατοχη τῶν Δυτικῶν. Παρακολουθου̃σε τη θρησκευτικη λειτουργία πού ψαλλόταν ύπερ τῶν πεσόντων στόν πόλεμο τῆς Ἀνεςαρτησίας, στη Μικρα Άσία. “Ακούγοντας τα θρη­ αἰφνιδίως ότι ὴ εἶπε σκευτικα ποιηματα στό τζαμί, καταλαβε στό νεω­ αφιερῶσει εἶχε την πού χρόνια, δεκα ζωη του τα τελευταία ψεύτι­ σε πανω βασιστεί εἶχε τερισμό καί τόν λαϊκευτικό εθνικισμό, κα ίδεὼδη. Ἡ αληθεια βρισκόταν ἐδῶ μεσα, σ° αὐτό τό τζαμί. Μο­ ναχα ό λαός. απλός καί αμαθης, τό εἶχε καταλαβει καί εἶχε διατηρη­ σει τίς πραγματικες αξίες πού οί διανοούμενοι εἶχαν ξεχασει θελον­ ~ τας να μαϊμουδίσουν τη Δύση. Τό εθνος δεν επρεπε να αποσχισθει από τό Ἱσλαμ, διότι αὐτό θα σημαινε απαρνηση του̃ λαού. (Βοτιιειτό Ιοιεννίε, Τλιε Ειπεηςεποε ο/Μοιἰεκπ Τακκεν, Λονδίνο, Οκΐοτό Πιτὶνετ­ είιγ Ρτοεε, 1968, σ. 401). Συνεπῶς, ό Γιακούμπ Καντρί συμφωνού­ σε μὲ τόν Ζιυα Γκεκαλπ (Ζἰνει (}ό1‹ε1ρ) πανω στό θεμα τῆς θρη­ σκείας. Ἀργότερα, από τό 1932 ως τό 1934, δημοσίευσε μαζί με αλ­ λους διανοούμενους, τη μαρξίζουσα ἐπιθεωρηση Καιἰκο. Μετα εγινε πρεσβης καί εγραψε δύο βιβλία αναμνησεων. Τό ενα από αὐτα, με τόν τίτλο Ζοκαἰτἰ Βη̨̃ιἰοπται (Κωνσταντινούπολη, 1955) δηλαδη «Δι­

_

­

πλωμἀι̃ηἐ μὲ

Έὴ

βία», μεΐαφρὰσῖηκε τὸ 1966 στὰ 1)ωσ1κἀ(ΒΨΖΘ””1αί

Ροῃενοω­ από τὴν ”`Αν καὶ διαφωνου̃σε στό θεμα της θρησκείας, ό Κεμαλ Τὸ «Ρεπουμπλίτ ἀῦλὴ βασίσῖηκε 99999 ἀνῃδυθκοὐἐ­ Τὸ κόμμα Τουι Φιλελεύθερους. στους αντίθετο παντα ἦταν Κόμμα» Λαϊκό κανικό Για να μπορεσει να τόν προσεγγίσει ὁ Βενιζελος τὸ 1928 αποξενω­ θηκε κι αὐτός από τους δυτικόφιλους. Έντεκα μερες μετα τὸν εκλογικό του θρίαμβο, ὁ Βενιζελος εστει­ πρωθυ­ λε στίς 30 Αυγούστου 1928, τὴν παρακατω ἐπιστολὴ στόν την στιγ­ πουργό του̃ Κεμαλ, τόν Ἱσμετ Ἱνονού: «Κύριε Πρόεδρε, με ίσχυ­ μην κατα την ὁποίαν ό ελληνικός λαός μου̃ εμπιστεύεται περίο­ μίαν δια του ραν πλειοψηφίαν τὴν ἡγεσίαν τη̃ς κυβερνήσεως ςωηραν την δια δον τεσσαρων ετῶν, επιθυμῶ να σας διαβεβαιώσω σχεσεων μου ἐπιθυμίαν όπως συντελεσω εἰς την διευθετησιν τῶν φι­ στενην μίαν ἐςησφαλιζε τούς θα τῶν δύο χωρῶν μας, η ὁποία μη φιλίας, σύμφωνον ενα λίαν, την ὁποίαν θα ῆρχετο να καθιερωση Έ­ εκτασεως. επιθεσεως καί διαιτησίας, ὁσον τό δυνατόν εύρυτερας δεν εχει βλεψεις χω πληρη συνείδησιν του̃ γεγονότος ότι η Τουρκία κατα τὴν εύκαιρία η εδόθη μοῦ συχνακις ἐπί τῶν εδαφῶν μας καί εχει ού­ δεν Ἑλλας η ότι περίοδον να δηλωσω δημοσίως

εκλογικὴν είλικρί­ δεμίαν βλεψιν ἐπὶ τῶν τουρκικῶν ἐδαφῶν καί ότι δεχεται με Κιτσί­ νειαν καί ανευ επιφυλαξεων τας συνθηκας είρὴνης». (Δημ. κης, «Ιοοε ρτοίοτε ό'ειι°ιουίο οε11‹ειηίι:μιο, 1930­1934», Βενιιε Ιτἰειο­ τἰαπε, Παρίσι, Ἱανουαριος­Μαρτιος 1969, σ. 118). Ἡ απαντηση του̃ Ἱσμετ πασα ἦταν πολύ θερμη: «Με ἰδιαιτεραν

επιστο­ εύχαρίστησιν ελαβον γνῶσιν... του̃ περιεχόμενου αύτῆς τῆς καί ση­ λη̃ς ανταποκρινομενης πληρως εἰς τας ἰδικας μου απόψεις την ε­ σχεσεων, ελληνοτουρκικῶν μειούσης εἰς τὴν ἱστορίαν τῶν (Ένα, φιλίας». ἐντίμου ναρξιν μιας νεας περιόδου εἰλικρινου̃ς καί άν., επιστολη τη̃ς 27ης Σεπτεμβρίου 1928). Για να δικαιολογησει πιό εύκολα τη στροφη του, ὁ Βενιζελος αρ­ προτου̃ να χισε να ίσχυρίζεται πως παντα ύπῆρξε εἰρηνικός καί ότι κατα τῶν πόλεμο στόν τόν σπρώξουν οἱ συνθηκες της ἐποχῆς, Τό δη­ τους. Τούρκων, εἶχε κανει τα παντα για να συνεννοηθεί μαζί συγκεκριμενα στίς 17 Ἱουνίου 1930. σ® ενα λόγο του στη λωσε

23

22

Βουλὴ· Κατ” αὐτὸν, ὰπλῶἐ ἐπανερλὀταν (Πὴν παλωἀ του πολωκὴ μετὰ ἀπὸ μωί ὸδϋνίι̃ Οὴ πα­Ρἐνθεσίι Ὁ ίδιαίΐεροέἰ Υραμματἐαἑ 'ΕΟΦ 9 Στέφανος Στεφανου, στους δύο τόμους διαλεγμένων κειμένων του̃ αρχηγου̃ του πού δημοσίευσε το 1965 καί 1969, προσπαθησε να αποδείξει τὴν αποψη αὐτὴ παρουσιαζοντας κείμενα του̃ Βενιζέλου πού χρονολογου̃νται απο το 1908­1909, δηλαδη προτου̃ έρθει στὴν έζουσία, όταν ἦταν ακόμη στὴν Κρητη. Έτσι, παραθέτει αποσπα­ σματα τριῶν αρθρων πού ό Βενιζέλος δημοσίευσε στὴν έφημερίδα τῶν Χανίων Κη̃ρυξ, στίς 11 Αὐγούστου 1908, στίς 20 "Ιανουαρίου καί στις 17 Νοεμβρίου 1909 (παλαιό ημερολόγιο). Πραγματι, τα τρία αὐτα αρθρα, γραμμένα μετα από τὴν τουρκικὴ ἐπανασταση του̃ 1908, όταν ὁ Βενιζέλος ἦταν ακόμη Ὁθωμανὸς ύπὴκοος, δείχνουν ὅτι ἦταν σύμφωνος μὲ τις ἑλληνικὲς κυβερνὴ­ αεις τὴς έποχὴς ἐκείνης, οἱ ὀποῖες ὴθελαν να συνεργαστου̃ν με τους Νεότουρκους για να τους ἑπιβληθου̃ν. Κανένα ἑλληνοτουρκικό ιδανικό δεν διαπερνου̃σε αύτὲς τις γραμμές καί κανένα αντιδυτικό αίσθημα. Ἀπλῶς ὴ πολιτικὴ σκοπιμότητα τοῦ φαινόταν ὅτι δικ0ιἰω~ νε τὴ σταση τη̃ς κυβερνησεως τῶν Ἀθηνῶν. Τὴν ἴδια γνώμη εἶχαν ἐκείνη την ἐποχὴ καί οἱ ”Αγγλοι. ”Αλλωστε, μια φραση αρθρου του στόν Κήρυκα τῶν Χανίων τη̃ς 20ὴς “Ιανουαρίου 1909, τόν προδί­ δει, καί αποδεικνύει πως για τόν Βενιζέλο ὴ έλληνοτουρκικὴ λύση εἶναι μοναχα εὐκαιριακὴ καί τὴν αποδέχεται σε μια στιγμὴ πού δεν μπορεί να πραγματοποιὴσει τη δυτικόφιλη Μεγαλη Ἱδέα: «Ἡ πα­ γίωσις γραφει του̃ συνταγματικου̃ πολιτεύματος έν Τουρκία απετέλει, ὑπὸ αλλον βεβαίως τύπον, πολύ μετριόφρονα... πραγμα­ τωσιν τη̃ς Μεγαλης Ἱδέας». (Στ. Στέφανου, έκδ., ἙλευθεριΌυγΚ. Βε­ νιζέλου πολιτικαἰ ὐποθη̃και, τ. 2ος, 'Αθηνα 1969, σ. 274). Μόλις έγι­ νε πρωθυπουργος στὴν 'Αθηνα τό 1910, προτίμησε να πραγματο­ ποιὴσει τὴ Μεγαλη “Ιδέα ὑπὸ τὴν πιό φιλόδοξη μορφή Ήι̃ς, ἑτοιμα­ ζοντας τὴ χωρα του για πόλεμο κατα τὴς Ὁθωμανικὴς Αὑτοκρατο­ ρίας. Μετα τὴν αποτυχία τη̃ς προσπαθειας του, ὁ Βενιζέλος έβγαλε τό συμπέρασμα στὸν βουλευτικό του λόγο τη̃ς 1”7ης “Ιουνίου 1930, ὅτι

­

­

ἶστορικὀἑ μαἐ ἀι̃ίὼν μὲ Τὴν Τουρκίανι 9 ὁποῖα­Ξ διθρκεσε 199919 ὲκατονταετηρίδας, πρέπει να θεωρηθὴ μὲ τας συνθὴκας του̃ τελευ­ «ὁ

24

ταίου πολέμου, ως ὁριστικῶς τερματισθείς». (Ἐνθί αν., τ. 2ος, σ. 229). Ἑκφὡνησε αὐτὸν τὸν λόγο στὴ διαρκεια τῆς συζητησεως για την ὲπικυρωση τῆς ελληνοτουρκικης συμβασεως που εἶχε υπογρα­ φεῖ στὴν Άγκυρα, στίς 10 Ἱουνίου 1930 και πού έφερε τόν τίτλο, «Σύμβασις περί ὁριστικῆς ἐκκαθαρίσεως τῶν ζητηματων τῶν προ­ κυπτσντων εκ της ἐφαρμογη̃ς της Συνθηκης Αωζανης καί της Συμ­ φωνίας Ἀθηνῶν, ἐν σχέσει προς τὴν ανταλλαγὴν τῶν πληθυσμῶν». 'Ο Βενιζέλος παρουσίασε αὐτὴ τὴ συμβαση ως αφετηρία ἱστορικὴ τη̃ς έλληνοτουρκικῆς συμφιλιωσεως. 'Η συμβαση τὴς “Αγκύρας ἐπικυρωθηκε απο τὴν ἑλληνικὴ Βου­ λη στίς 25 Ἱουνίου 1930. Τὴν ὴμέρα ἐκείνη ὴ βουλευτικὴ αντιπολί­ τευση καί συγκεκριμενα ο Γεωργιος Καφανταρης (ο ὁποῖος καί την καταιμὴφισε) ίσχυρίστηκε δτι ὴ αδιαλλαξία μπροστα στους Τούρ­ κους θα ἦταν περισσοτερο κερδοφόρα για τα ἑλλὴνικα συμφέροντα. Ὁ Βενιζέλος απαντησε: «Θα γνωρίζη τοῦτο καί δ αρχηγος τῶν Προοδευτικῶν [Γ. Καφανταρης], όπως γνωρίζω καί έγω καί καθε ανθρωπος πού ζεύρει ὁλίγην ἱστορίαν, ότι τό Τουρκικόν έθνος εἶναι ένα απο τα υπερηφανα ἔθνη με τα οποία δεν υ̃παρχει καμμία ὲλπίς να έπιτύχητε δια τῶν απειλῶν». (Δημ. Κιτσίκης, «Εεε ρτοίοτε (Γοη­ τεηιο 1›εΙ1‹εηἰαιιο, 1930­1934», ένθα αν„ σ. 119, σημείωση 2). 'Η στροφὴ του̃ Βενιζέλου πού σημειῶθηκε ῆδη από τὸ 1928, πη­ γαινε πολύ πιό πέρα από την ὲπιθυμία φιλικῶν σχέσεων μεταξύ τῶν δύο χωρῶν. Ἑπροκειτο για τὴν εδραίωση μιας πραγματικῆς έλλη­ νοτουρκικῆς συνομοσπονδίας. Ὁ Κρητικός πολιτικὸς ένστερνί­ σθηκε τὴν ίδεολογία του̃ ἑλληνοτουρκισμου̃ τῶν αντιδυτικῶν αντι­ παλων του. 'Η ειλικρίνεια του δε, εἶναι αναμφισβὴτητη. Έτσι στίς 10 Μαΐου 1933 τὴ στιγμη πού χανει τὴν ἐξουσία καί τόν αντικα­ θιστα ὀ Παναγη̃ς Τσαλδαρης στὴ σύσκεψη τη̃ς «Μεγαλης Ἑπι­ τροπη̃ς τῶν Ἑζωτερικῶν Ύποθέσεωνε δπου εἶναι παρόντες, ἐκτὸς από τὸν πρόεδρο τη̃ς Κυβερνὴσεως καί τόν ύπουργό τῶν Ἐζωτερι­ κῶν, οἱ αρχηγοί των πολιτικῶν κομματων, ὁ Βενιζέλος έκφραζεται σαν ὀραματιστὴς του̃ έλληνοτουρκισμου̃. Σ° αὐτὴ τὴ σύσκεψη ὁ Δημητριος Μαζιμος, ύπουργὸς τῶν Ἑζω­ τερικῶν, εἶχε ἐκθέσει τό σχέδιο μιας νέας συνθὴκης μὲ τὴν Τουρκία, ενος ελληνοτσυρκικσυ συμφώνου εγγυησεως που τελικα υπογρα­

­

25

έναν φωτεινό όριςοντα να λαμπει και να θαμπωνει τα ματια της ύφηλιου. Ἑμεῖς, ό τουρκικός λαός, δωσαμε μια για παντα τὴν αγα­ πη μας, κι αν ακόμα βρεθούμε μέσα στα θύματα, αὐτό θα εἶναι για μα̃ο πιο οοοοπμονἱοπ (Το νοομμο οοπο οομοοίοοοο γιο ποὼτη φοοο

φηκε στὴν”ΑΥκ0Ω0ιι σιἰέ ιθ Σοπτομβοἰοο 1933­ Το α̃ρθρο ι αὐτοῦ του̃ οομφὡνοο κοθοοιἔε: «Ἡ Ἑλλοἐ και λἶ Τοοοκἰο ἐνγοῶνιιιι ἀιιοι' βοἰωἑ ιο οιποιοοβἰαοΐον τῶν κοινών των σννὀθωνιο και ιό ὁιρθρο 3: «Εις όλας τας διεθνεῖς συνδιασκέιμεις μέ περιορισμἐνην αντιπροσω­

στις Ἐποχες, αρ. ιιε, Άθηνα, Άπριιιος ιεετ, σ. 33ο, και στη κε­ ναε Ιιιειοκιη̨αε, Παρισι, “Ιανουαριος­Μαρτιος 1969, σ. ΙΙ9. Έκτοτε ο ἴοιοο ο Κ. Γ. Ποομοοονλοο το οπμοοἰοοοο οπο χοονικον τη̃ς ζωῆς που] 18894979, Ἀθἡνοε 19809 οο· 179482)­

πευσιν. ιι Ἑλλα̃ιε και ιι Τουρκια ειναι πρόθυμοι να οεωεοον ότι ὲκο­ στη ἐξ αὐτῶν θα ἔχιι ὰποοῖολθν νο οποοοοπιἔοιιιι ιιιι ιςοινιι και ιιι τας ιδιαιτερα συμφέροντα αμφοτέρων και υπόσχονται να ἑνὼσουν αντιπρο­ αὐτὴν κοινην προσπαθειας των δια να έιςασφαλιζουν τὴν

Αύτὸ πού πρέπει να τονιστεῖ εἶναι πως η ιδέα μιας έλληνοτουρκι­ κη̃ς ὁμοσπονδιας πού θ° ανασταινε τό Βυζαντιο ἦταν έξισου, αν όχι πιό πολύ, μια ιδέα του̃ Κεμαλ όπως και του̃ Βενιζέλου. Ὁ βουλευ­ τὴς Λέων Μακκα̃ς, σ® ένα του ταξιδι στὴν Τουρκια, έστειλε στόν Βενιζέλο τὴν έκθεση μιας μεγαλης συςητησεως πού εἶχε μέ τόν ποοοοοο πη̃ο Τοοοκοςη̃ο Δημοποοτἰοο οτὴν Ἄνκοοοο οπο 6 Μοΐοο ἔοποονπο τον νοοφοι ο Μοπκα̃ο 1931, «Ὁ Μοοστπφα̃ Κομὰλ

σὼπεοσινλ Τολο€› το ἄοθοο ιι: «Το ποιοον οιιιιφωνον σννιιιιιειιιι ι δια δεκα ἔιιι» Ὁ Βονιἔολοἔι­ ποο ἐνκοἰνοι Το νέο οοΐὴ οονθθκη ποο ποοειοιμον ζεται, ὲπαναλαμβἀνει Έοοἶέ Φοοὲο κο­Το Το οιοιοκιιιιι τη̃ς σιιζηιιι σεωο: «Μἰον ἡμέραν θο κἀμωμεν μιαν ὀιιοοπονδιιιν ιινιιιολικιινιι” και «θα ἴδητε ότι μέσα σέ εικοσι χρονια μέ τὴν Τουρκιαν θα φθασω­ «μέ τὴν μεν να καμωμεν μιαν ὁμοσπονδιαν ανατολικην››· και ακόμα, ύπογραφὴν Θιὐι̃θυ̃ του̃ σομφὼνοο

ΐὴν οποιον

θιιωρῶ

λόγον πρὸς μιαν προσφιλὴ ὡς φαινεται εἰς αύτὸν θεωριαν περι της κοινης καταγωγης Ἑλληνων και Τούρκων. Μου̃ έτόνισε συναφῶς τὴν ποοον ποο του̃ ἐποοξἑνποο η̃ οπο του̃ Ἑχληνοο Κ. [Νοςπφοοοο]

εὐινχῆ· θὰ

ποολωοθοωμεν ἀκομιι̃ πεοιιιιἐρω> και θὰ ιδῆιε ιιειιι ἔιη θὰ φθιισω” μεν μέ τὴν Τουρκιαν να καμωμεν την Ἀνατολικὴν Ὁμοσπονδιαν». ἔνθ” (Δημ. Κιτσικης, «Ι.οε ρτοιετε ἄειιιοιιιε ι›εΙκεριηιιε, 1930­1934», άν­ι σ­ 119) ιἔὲἱξλἰωἑι λἑνονΐοιιἐ «ομοοπονοιοι» ὁ Βενιζέλος ἐννοου̃σε στὴν πραγματικότητα «συνομοσπονδία» (δηλαδη σύνομοσπονδια

Μοσχοπούλου [ΙΒἩ­Ι96Δ. δημοσιογραφος γεννημένος στὴν Πόλη] ύποστηριξις της αὐτῆς θεωριας και μοῦ έζητησε να τῷ απο­ οπαλη̨̃ το ποποποοον το πλη̃οοο Κείμενον τῆο οχοοκη̃ο οιολὲξοωο

τὴν όποιαν ἔκαμεν εις “Αθηνας ό κ. Μοσχόπουλος». (Ἐνθ' άν., σσ.

κοοιοιολων κοοΐῶν λωοἰἐ οπεοοθνικὴ οιοικοβὲονθσηι “Οσον αφορα τόν Ἀτατούρκ, η προσωπικη του αλληλογραφια ἦταν. μας ἑπιτρέπει να καταλαβουμε πόσο βαθια συναισθηματικὸς ό έδειξε μού Αύτὸ φαινεται από ένα γραμμα στα τουρκικα πού

Γεὡργως Πεσμαζόγλου Κοἰ ποο του̃ εἶχε στειλει ὁ Κειιιιιλ ιὴ νύχια ῖη̃ο 5ιι̃ο Νοομβοιοο ι93^ι› οταν ὁ Πεσιιιιιιιὀγλοιιι ὐποιιργὸιἔ ιὀιε ιη̃ιἔ Ἑθνικη̃ἑ Οἰκονομἰοιἐτ βοιοκοιοιν στὴν ”Ανιςοοιι γιιιι Οιιςονοιιιιςὲθ ἑλ“ λλι̃νοοοοοκοςὲο οιοποονμοτοοοοιἐΐ «Μοιθοιινω __ γράφει ὁ αλλη­ πως οι έντιμοι αντιπρόσωποι των δύο έθνῶν πού τούρκ κόσμο, λοαγαπιου̃νται και μετατρέπουν τό σκοταδι σ° έναν φωτεινό συγκεντρωμένοι βρισκονται Έλληνες και Του̃ρκοι αδελφωμένοι, οποινο­ Μο λοοο θά βοιοκομοον μο­οι οοἑι α̃ν δὲν έιχα ἔνιι ιιικρὸ ἐιι­ ποδιοη­ Δον οποιολει ἀμφιβολιιι ιιὼἔ δὲν θά ἀργὴσει και πολύ ιι μὲ­ πού θα δου̃με και όσο μεγαλωνει η τουρκοελληνικὴ φιλια ρα

Άιιι

_

­

26

­

Ι

19_ 120).

οονοντποπ, ποο οπμοοἱοοοο χί_ να ποονιο οονοτοοοπ ο Μοπκα̃ο νοοφοπ ­Ο Κεμάλ .ἦταν πο οποοτοἱ Σπἰο ἀνομνπσειο τοο οπ­ οοτὴ

.

Έὴ

λος... ένος ειδους πλατια̃ς έλληνοτουρκικης Αύτοκρατορίας στὴν Ἀνατολὴ, μιας δυαδικῆς Αὐτοκρατοριας μέ δύο διοικητικές πρω­ τεύουσες και μέ μια πνευματικη πρωτεύουσα, τὴν Αύγούστα πόλη, που ἦταν διαδοχικα τό Βυζαντιο, η Κωνσταντινούπολη, η Ἰσταμ­ ποολ ποπ ποο θο οἶνοπ πονποο οπο τον ἴδιο πο νοωνοοοικπ τπο θἑοπο π βοοιλοοπολπ ἑνοο ολοκληοοο ἀνοτολικοο κοομοοω Δον οἶπο πιο μποοοτο μοο τον Μονολο Πὲτοο πη̃ο Τοοοπίοο άλλο πιο πολο ἔνπν

αλλο Βικτωρα Ούγκὼ πού τραγουδου̃σε νέα Ἀνατολιτικα ποιημα­ τα, νέες Οκιειιταἰεω. (Εέοιι Μειοοεε, «Ατέιιιτικ ει Ιιιόιτϋ: ἐι ττενετε

27

αιιείαιιεε εοιινορίτε ρετεουιιιτίε», Εεε Βαἰἰαυιε, Άθηνα, τι 109 411 τρι­ μηνία 1938 σσ. 3621363). Τα γαλλικα διπλωματικα ἔγγραφα δημοσιεύουν ἕνα τηλεγραφη­ μα της 22ας Ἱουλίου 1932 ποὺ ἔστειλε απο την Κωνσταντινούπολη ὁ Γαλλος ὲπιτετραμμενος στην Τουρκία καί ποὺ λἑει: ‹‹Ζὼντας, απ® ὅ,τι φαίνεται, μακρια απὸ τα προβληματα πού δημιουργούν στοὺς ὺπουργοὺς του οἱ περιστασιακὲς δυσκολίες, δ Μουσταφα Κεμαλ

ὰσχολεἶωι σχεδὸν ἀποκλειστικἀ μὲ τα προβληματα της ἱστορίας καί της καταγωγης τ0ϋ ιιτούρκισμοὕιι (Ισεε Ποοιιιηειιτε αίρ1οιηετἰαιιεε ἴτειιςειίε, 1932­1939. Ιτε εὀτἰε: 1932­ 1935, τόμος, 10ς, Παρίσι, 1Π1ρ1°ἰΙ1°ΙθΓ1€ Ι1ειίἰ01°1ε11Θ, 1964, σ. 86). “Η ὲλληνοτουρκικη πολιτιστικη πραγματικότητα, η προέλευση, λίγο πολύ κοινη, τῶν δύο λαῶν, ηταν πραγματι στην ημερησια δια­ ταςη τῶν ὺψηλότερων κυβερνητικών κύκλων καί τῶν δύο χωρῶν. πασα̃ἐ­ ἐδῶ καί πολλοὐἐ μη̃νεἐε

Τὸ θέμα δὲν ἦταν πλέον νὰ ὐπ9ΥΡαμμ1σΤ0υ̃ν ἀπλῶἐ τὰ ἀμφὀῖερα πολἱΐἱκἀ συμφἑρονΐα ποὺ μιὰ τέτοια προσὲγγίση θὰ ἐξασφἀλίζετ αλλα να αποδειχτεί τὸ αναπόφευκτο μιας ἑνὼσεως βασισμένης σ' ναν κοινό πολιτισμό. Τέτοιου εἴδους σκεψεις δεν ηταν κενες φρα­ σεις πού χρησιμοποιου̃νταν σὲ προπόσεις μεταξύ τῶν πολιτικῶν ηγετῶν τῶν δύο κρατῶν αλλα πραγματικὲς απασχολησεις. Ὁ Βενι­

­

ακριβως όπως ὁ Ἀτατοὺρκ ποὺ ζελος μὲ πολλη σοβαρότητα δηλωσε στην ελληνικη ταν βυθισμἑνος στα βιβλία της Ἱστορίας Βουλη στίς 20 Δεκεμβρίου 1930, για να ενημερωσει Τοὐἔ βουλευτ τες σχετικα με τἰς διαπραγματεύσεις της 'Αγκύρας πού εἶχαν κατα­ ληςει στην ὺπογραφη τῶν τριῶν ἑλληνοτουρκικῶν συνθηκῶν της 30ης Ὁκτωβρίου 1930: «Ἑξηκριβῶθη [ἐν Άγκυρα] ὅτι καί φυλετικῶς εύρισκόμεθα οί δύο λαοί πλησιεστερον ὁ εἶς πρὸς τὸν αλλον παρ° δσον κοινῶς πι­

στεύεται...

0

1

››Οί ΤΟυ̃ρΚΟ1 ὑπθσῖηβίζθυ̃ν Καί δικαίως νθμίζθυ̃ν ὁι̃ΐί Θἶναί ¦Α· ρειανοἰ ίδηλαδὴ ΉΑΡΗΟ1 καἰ 9761­ Ἀλταϊκοἰί ἔχοντεἑ βεβαίωἑ Καί ἔνθ μἑροἐ αἴματοἑ ἔἔωθεν­ Ύποστίι̃ρίἔουν ότι 819 τὴν Μικρὰν Άσἰαν ὺπη̃ρχον ανέκαθεν οἱ Καππαδόκαι, οἱ Σκύθαι, οἱ 'Ασσύριοι καί αλ­ λαιφυλαί/1­Ξπηγαμενημεῖς οἱ Έλληνες καί τοὺς ἐςελληνίσαμεν καί διετελεσαν ἐπί μακροὺς αίῶνας Έλληνες. ἶΗλθαν κατόπιν οἱ Του̃ρ­

28

Δ

κοι καί τοὺς ἐξετούρκισαν. Άλλ° οἱ πληθυσμοί παρεμειναν οἱ ίδιοι. Τὸ ὅτι μερος του̃ αίματός των προέρχεται ἔςωθεν, δὲν σημαίνει...›› Οἱ Ἄγγλοι ὅμως δεν καταλαβαν την πραγματικη σημασία αὐτῆς της προσεγγίσεως, η ὁποία στρεφόταν ἐναντίον όλων τῶν μεγαλων δυναμεων καί θέλησαν να δοῦν μοναχα μια στρατηγικη ανασύστα­ ση της ενότητας αὺτης της περιοχης ποὺ θα ἔφραζε τη ρωσικη κα­ θοδο. Πίστευαν ὅτι ὁ δυτικόφιλος καί αγγλόφιλος Βενιζελος θα ἔ­ φερνε με το μερος του τόν Κεμαλ καὶ θα τόν απομακρυνε ἔτσι από τη ρωσικη ἐπιρροη. Γ ι° αὐτὸ καί οἱ Τἰκτεε του̃ Λονδίνου, την επομε­ νη της ὺπογραφη̃ς στην Άγκυρα, της πρωτης ἑλληνοτουρκικης συμφωνίας, ἀφοῦ έδειξαν την ἱιςανοποίηση τοὺς, παρατηρησαν στα κύριο αρθρο τους, στίς 12 “Ιουνίου 1930: «Οἱ Έλληνες καί οἱ Του̃ρ­ κοι ἔχουν σημαντικα κοινα συμφεροντα. Δὲν εἶναι μια απλη σύμ­ πτωση εαν τα ἐδαφη τους, τό ἕνα κοντα στὸ αλλο, αντιστοιχου̃ν σχεδόν ακριβῶς στην ἔκταση της Βυςαντινης Αὺτοκρατορίας του̃ τέλους του̃ 10ου αἱωνα, δταν οἱ στρατιὲς τῶν εὺρωπαϊκῶν καί ασια­ τικῶν της ἐπαρχιῶν πού διοικου̃σε ἱἰνας μικρασιατης Καίσαρ, απω­ θησαν τοὺς Ρὼσους είσβολεῖς στὸ Δορύστολο καί την Πρὲσλαβα», “Επρόκειτο για τόν Καππαδόκα Ἱωαννη Τσιμισκη πού νίκησε τό 971 τὸν Ρῶσο Σβιατοσλαβ καί του̃ πηρε τη Βουλγαρία. Μπορούμε να συγκρίνουμε τό παραπανω αρθρο με ἕνα αλλο τῶν Ιπτἰἰα Τἰυτεε· της 21ης “Οκτωβρίου 1908, ποὺ είχαμε ηδη αναφερει σχετικα με τόν ἑλληνοτουρκισμὸ τὸ 1908. "Ας θυμηθου̃με ὅτι αύτη η ἐφημερίδα ὺποστη ριζε ἔνθερμα τὸ νεοτουρκικό εγχείρημα καί ζη­ του̃σε απὸ τοὺς Έλληνες να κανουν τό ἴδιο για τοὺς ἴδιους λόγους πού παρουσίαζαν οἱ Τἱπτεε το 1930: δηλαδη, να σχηματιστεί ἑλλη­ νοτουρκικό φραγμα κατα της ρωσικης καθόδου στη Μεσόγειο. Παντως, ὁ "Αγγλος ἱστορικὺς Ἄρνολντ Τόυνμπη (ΑτιιοΙ‹1 Τονηὺεε) φαίνεται να καταλαβε τη βαθύτερη σημασία του̃ γεγονότος γραφον­ τας τὸν ἑπὀμενο χρόνο στὴν Ἑζπετηρἰδα τῶν Διεθνῶν Σχέσεων πῶς «αν πολιτικοί ηγετες ποὺ ζου̃σαν τό 1930 μπόρεσαν να ίσχυριστου̃ν πως «εγραψαν ἱστορία» αὐτοί εἶναι σίγουρα ὁ Μουσταφα Κεμαλ καί ό “Ελευθεριος Βενιζελος». (δατνεν ῳ°ΙητετπατίοπαΖΑγ7”αἰπε, 1930, υγ

Ατηοία Ι. Τονιιρεε, Λονδίνο, Οκίοτα Πιιίνετείτν Ρτοεε, 1931, σ. 168)_

29

Άν

Κεμαλ ισι ό Βενισαλοσ εἶχαν για βασικό τοοσ στόχο την αλ­ ληνοτουρκικη ενωση καί τοποθετου̃σαν τα Βαλκανια σὲ δεότερη μοιρα¬ ο Ἀλόξανόροσ Παπαναστασἰοο όραματισόταν τη βαλισανιιτη ένωση­ Ἑπειοη εἶχε παραμείνει όοτιιτόιριλοσ› ηθελε να ἐνσωματωσοι τη βαλιεανικη προσέγγιση μόσα σὲ μια εόρωπαϊκη όνωση­ 'Στισ 7 Δ­Οιετωβρἰοο ι929 όηλωσε στο 270 Σ­ονεόριο τησ Εἰρηνησ πόο σο­ νη̃λθε στὴν "Αα­ὴνα: πρεπει «να γίνη πραγματικότης ὴ ιδεα των

κῶν ἐγγραφων των ὲλληνοτουρκικῶν συμφωνιών του̃ προηγουμε­ νού χύύνύύς ἔγιναν διαπραγματεύσεις μεταξύ τῶν δύο κύβεύνἠ­

Ἡνωμόνων Πολιτειων τησ Εόρωπησ ποό θα σωση τοοσ λαοοσ αο­ τησ­ Ἑαν μία τοιαότη ανωσισ εἱσ όλην την Εόρωπην ηθελε σοναντη· σει παρ, ἐλπἰοα οοσχερείασ¬ θα ἔπρεπε να επιόιωχθη να πραγματο­ ποιηθη εἰσ αισομη στενωτόροοσ ιτόιτλοοσι απι παραοεἰγματι απο τα βαλιτανιιτα ιτρατη­ εισ τα όποτα σομπεριλαμβανεται ιταἰη Τοοριααε­ (Δημ Κιτστιτησ» τα­ε Οτόεό οι Ισ ρτο]ότ Βτἰερα ση Πηιοη εμτορόοηηο αιι Ιετ ιηαί 1930». Κεναε εἰ' Ηἰετοἰκε ιποτἰετπε ετ σοπίεπτροταἰπε, Πα­ ρίσι¬ Ἱοόλιοσ _ Σεπταμβριοσ 19659 σ· 205)­ Το Σονόοριο τησ Εἰρησ νης αποφασισε τότε, όστερα από πρόταση του̃ Παπαναστασίου πως

Βουλγαρία δεν εἶναι ετοιμη τὴν ὁποίαν ἐκαμαμεν απεναν­ τι της Τουρκίας, ότι δηλαδη είμεθα ικανοποιημένοι από τα συνορα μας. ”Αφ® ἑτέρου αἱ σχεσεις Σερβίας καί Βουλγαρίας δεν εἶναι τοιαυ̃ται ὥστε να θεωρωμεν προσεχη τὴν Βαλκανικην Ἑνωσιν. Άπαντῶν ὁ Ἱσμετ πασα̃ς παρετηρησε ἐν πρωτοις ότι δια την ἐπί­ τεύξιν τη̃ς βαλκανικη̃ς προσεγγίσεως ὴ Ἑλλας ἔλαβε τὴν μεγαλυτε­ ραν πρωτοβουλίαν››. (Δημ. Κιτσίκης. «Εεε ρτοίοτε ἄοατευτο όειμκα­

ό

από όῶ καί μπροσ θα γινόταν καθε χρόνο μια σονοιασιτειγη για την Βαλιτανιιεη Ένωση­ Ἡ πρωτη απη αότὲσ 'ασ σονοιασιεόιμοισ ἔγινε στην Ἀθηνα από τισ 5 αωσ τισ 12 Ὁιττωβρἰοο 1930› μὲ πρόεδρο τον Παπανασταστοοι ό οποτοσ στη Βοολη Ψηωισε ὑπὲρ των ἑλληνο· τοοριτιιεων σομωωνιῶν τησ Ιοησ Ἱόονἰόό και αοησ Ὁιττωβρίοο Ι93Ο› όπειοη τἰσ θεωρησε ωσ το πρωτο βημα για την πραγματοποἰη· ση τησ Βαλιτανιιεησ Ἑνωσεωσ­ Κατόπιν ἔγιναν ατησιεσ σονεόρια­ σεισ μόχρι την οπογραφη στην Ἀθηνα› στισ 9 Φεβροοαρἰοο 1934 του̃ σομωωνοο Βαλιεανιιτησ Σονεννόησεωσ­ Τόν Ὁιττωβριο του̃ τ931 ηταν η σειρα τησ Τοοριαασ να όργανωσει τη βαλιτανιιεη σον­ όιασιτεαη στην Κωνσταντινόόπολη και στην Άγιτοραι τον Ὁιττως

βριο του̃ 1932 τησ Ροομανιασ στο Βοοιεοορόστιι ιτατ ταλοσ παλι τησ Ἑλλαόοσ τόν Νοέμβριο του̃ 1933 στη Θεσσαλονἰιτη­ Ὁ Βενισόλοσ όπόστηρνσε πληρωσ τόν Παπαναστασἰοο ιταἰ φρόν· τισε να τονίσει μαζἰ μα τον Ἱσμὲτ Ἱνονοο πωσ η ἑλληνοτοοριτιιτη ποοσσγγιοη δὲν ηταν ποοοι το πρῶτο σταδιο για μια οοοοτουη βσλ­ κανικη προσεγγιση. "Οταν ό Του̃ρκος πρωθυπουργός κι ὀ υ̃πουρ­

Άθηναι στισ αρχὲσ Ὁιετω­ για να ποοβου̃ν στην ανταλλαγη των όπιιτορωτι­

γοσ τοο ?τωνἙἔωτεριιτων ηρθαν στην

βριοο του̃ 3Ο

719318

σεων. Στα πρακτικα αὐτῶν τῶν συνεδριασεων, στἰς 5 καί 6 Ὁκτω­ βρίου, ξεχωρίζω τα ακόλουθα αποσπασματα: «Ὁ κ. Βενιζελος λα­

βων τον λόγον ἐτόνισεν... ότι ὴ Βαλκανικὴ Ένωσις ηρχισε δια τὴς ελληνοτουρκικὴς φιλίας... Ἑν τοὐτοις, εξηκολοὐθησεν ὁ κ. Πρόε­ δροςύ εἴμεθα πολύ μακρύν τη̃ς Βύχκανικη̃ς Ἑνὡσεωύ Ἡ βύύχγαργ­

κὴ νοοτροπία δεν ἐςειλίχθη ακόμη.

Ἡ

να καμη απεναντι ὴμῶν την δηλωσιν

ῃἰύύύ, Ι930­1934»¦ ἔνθ· άν” σα 122­123)_

Ὁ Παπαναστασίου,

από τὴ δικη του πλευρα, εδωσε τὴν ὐποστη­

ριξη του στη βενιζελο­κεμαλικὴ ιδεα του̃ ἑλληνοτουρκισμου̃. Στὴν ἐναρκτηρια συνεδρίαση της Ζας Βαλκανικης Συνδιασκειμεως ποὺ ἔ­ γινε στην Κωνσταντινούπολη, στις ΖΟ “Οκτωβρίου Ι93Ι, όστερα απο τό χαιρετισμό του̃ Ἱνονοὐ, δηλωσε, συνδέοντας τὸ σχέδιο για Βαλκανικη Ένωση μὲ τὴν παραδοση τῆς οίκουμενικης αὐτοκρατο­ ρίας: «Συνερχόμεθα ἑδῶ σχεδόν όλοι δια πρώτην φοραν. Άλλα χομεν απαντες τὴν συναίσθησιν ότι ἔχομεν ζησει ἐδῶ κι ότι εἴμεθα πολίται αὐτῆς τὴς απαραμίλλου πόλεως... Ἑδῶ, εἰς αὐτὴν τὴν βασι­ λίδα των πόλεων ὴτις ὑπηρξε ἐπὶ δεκα ἐς αιωνας η πρωτεύουσα τῶν

βαλκανικών λαῶν, εζυμὼθησαν τα πεπρωμενα μας. Ἑζησαμεν εδώ ὁ εἶς πλησίον του̃ αλλου, συνεργαζόμενοι, αλληλομισουμενοι ενίο­

τε καί αντιμαχόμενοι ἴνα αφυπνισθῶμεν ἐπί τέλους... εἰς τὴν συναί­ σθησιν ότι αποτελου̃μεν όλοι μίαν καί τὴν αὐτὴν εὐρυτεραν ἑθνικὴν οίκογενειαν». (Ζ.ε Μεεεαἔει· τἰβιίττιἐκεε, Άθηνα, ΖΙ Ὁκτωβρίου ιοα υ. και ὁ Παπαναστασιου επεωχε να εκλεγετ ε› εενιςελος επαι­ μος πύύεύύύύ τη̃ς σύνδγασκύψεωα̨ “Αλλα αναμεσα στόν βαλκανισμὸ καί τόν ἑλληνοτουρκισμὸ όλα αὐτα δεν ηταν τελικα παρα ανταλλαγὲς φιλοφρονησεων. Ὁ "Αν­ Ή

Ἱταλια, βαρυνε πανω στὴν κατοπινὴ σταδιοδρομία τους. Έτσι ρλέ­ πουμε τὸν Βενιζέλο να γραφει απο το Παρίσι στον φιλο του Ρουφο,

όρέας Μιχαλακόπουλος ύπουργὸς τῶν Έξωτερικῶν, αρχηγος τη̃ς ὁεξια̃ο πτἑοονοο του̃ βενιοελιομοο κοἱ ἀντιποοεοοοο τη̃ο Κοβεονὴ_

οποοονοο Ἐξωτεροςῶν τη̃ο Τοοοκἱοο]­.Φ γο οποῖοο μοῦ] εἶπεν οτι ὴκολοοθησε Έον Κ. Ποπονοοτοοίοο νομιζ­ων ότι ὲρμηνεὐει ννώμοο μας [οπονοαμμἰοεωι ἀπὸ τον Μιχολοκοποολο] μολονοο νομίζει ο_

ορο εροομοοεσ πρτν πεθάνει· σττο 5 Μαρττοο 1936: «Θε προσεφερετἔ μεγάλην οπηρεστσν= ον ημποροοσετ νο σοντεπεσησ οπως οτορτσοη ύπουργός τῶν Ἑξωτερικῶν ό κ. Μιχαλακόπουλος... Θα ἦτο ἑπικιν­ δυνον να ύποπτευθη̃ ὴ κοινὴ γνωμη ότι ό Μιχαλακόπουλος απο­ κλειεται διότι, ενεκα τὴς στασεὼς του εις τό Βαλκανικὸν Σύμφω­ νον, δὲν εἶναι αρεστὸς εἰς αλλας βαλκανικας πρωτευούσας και ιδίως

εἶναι ῶριμος. προσθέτει εἱρωνικα ό Μιχαλακόπουλος στὴν Σημειῶσατε καλα ότι ὁ κ Παπαναστασίου μας ῶμίλησε περι ένθου­ επιστολη του σιασμου̃ τῶν Τούρκων δια τὴν Ὁμοσπονδιαν Εἰς τόν κ. Μετιιι­ Ιςονἰὀ [Γνοονκοσλἀβοο οποοονοο Ἑξωτεοικῶν] ἐοἠνοοο οτι ἐγὼ ἐξ ἀοχη̃ο ῆμοον μοτοιὼτεοοο κοἰ ποοκοκὡτεοοο εἰο Έοο ἐπιθομίαο

το Βελτγρσοτπ· (Ἐνθ, ἀνν σ· 133)· Ἡ ελπηνοτταλτκη προσεγγτση εἶχε σρχτσετ τον Μπρττο του̃ 1926 επτ οτκτστορτσε Πσγπσποοι οταν ο οποοργοσ των Ἑεωτερτκῶν Λοοκοττ Ροοφοθ εἶχε πσετ στη Ρτρμη νὰ σονσντησετ= γτ, σοτον τον σκοπό, τον Μουσσολίνι. Άλλα μόνον ὅταν ανέλαβε παλι ὁ Βενιζέ­ λος τὴν ἐξουσία, ύπογραφηκε μαζί με τόν Μουσσολίνι στὴ Ρὼμη,

μου» σχετικα με τὴ βαλκανικὴ προσέγγιση. (Δημ. Κιτσίκης, «Εεε Ρ τογετε ἄοιιιειιτε ρειΙ1‹ειτιοιιο, 1930­1934», ἔνθ αν, σ . 123) Στα πρῶτα μισα τη̃ς δεκαετίας του̃ 1930, οι δύο κυριότεροι αντι­ παλοι πού φιλονικου̃σαν για τα Βαλκανια ἦταν ὴ Γαλλια και ὴ Ἱτα­ λια. Ύστερα απο το 1935 φανηκαν στὸ προσκηνιο ὴ “Αγγλια καίὴ

στττδ

σεως πού δὲν συμπαθου̃σε καθόλου τον σοσιαλιζοντα Παπαναστα­ σιου: έγραφε στόν Βενιζέλο τόν Φεβρουαριο του̃ 1932 απο τὴ Γε­ νεοη, «Σονοντὴθην [ἐδῶ] μὲ τον Τεφὴκ Ροοοοῆ [ο Τονῇρροοτο

­

τι ὴ Βαλκανικὴ “Ομοσπονδία ίσως μετα έναν αἰῶνα

­­

3

ε

θα

_

Γερμανια, αφενός ἐπειδὴ εἶχε αρχίσει ὴ παρακμὴ της Γαλλίας και αφετέρου ἐπειδὴ αρχισε να αναπτύσσεται ὴ γερμανικη δυναμη πού ποοομἑοιοε τον ­Ινολἰοβ

Ὁπως ὴ Γιουγκοσλαβία ακολουθούσε πιστα τὴ Γαλλια, έτσι και ὴ Ἑλλας ακολουθούσε πιστα τὴν Άγγλία. Και όμως, για μερικα τό 1933 ό Βενιζέλος αμφισβητησε τὴν αγ τ χ ρόνια · από τὸ 1928 ῶς γλικὴ επιρροὴ πλησιαζοντας τὴν Ἱταλια. Ἡ “Αγγλία δεν μπόρεσε να συγ χ ωρὴσει την «ανταρσια» ἑνὸς πολιτικού ηγέτη πού τῆς εἶχε παραμείνει πισῖοο τοσο χοονιο­ Αοτὴ ἡ οοομἐνοιο οομποοιἑλοβεη̨ 9

αν και σε μικρότερο βαθμό Ἰ και τόν ύπουργὸ Ἑξωτερικῶν του̃ Βενι­ ςέλου τόν “Ανδρέα Μιχαλακόπουλο, πού ἦταν ἐκ παραδόσεως, ἐςί­ σου, αν όχι πιό πολύ, αγγλὀφιλος απο ἐκεῖνον. Ἡ σταση τῶν δύο αὐτῶν πολιτικῶν τον Φεβρουαριο του̃ 1934 όταν αρνηθηκαν να ὐπογραιμουν τό σύμφωνο τὴς Βαλκανικη̃ς Συνεννοησεως, ἐπειδὴ χωρίς το σομμετοχὴ τη̃ς Βοολνοοίοο νινοτον οονονο οιχονοιοο πο_ 9

ρα ενὼσεως

32

20 Σεπτεμβρίου Ι928› η σρνοηκη φτλταἔ μεταξὺ τῶν 999 λω­ Έξι μηνες αργότερα, ὁ Μιχαλακόπουλος πού δεν ἦταν ακόμη ρπουργὸἐ Τῶν Ἑἔωτερικὥν ­_ δὲν ἔγινε παρα στις 6 Ἱουλιου 1929 ρῶν.

κι αποτελούσε μια χειρονομἰα καθόλου φιλικὴ για τὴν

Μσρττοο 1929 στον Βεντεελο: «Ετνστ προοηλον τονο9= οσττσ εχσρσκτηρτζεν α̃πλοτε τοτε σχεσετθ οττ ο εγκοτροτοσ ύμῶν προς όλους τούς Ἄγγλους πολιτικούς ύπέστη μιαν χαλαρω­ εγραφε

­

στττἔ 19

ἶἔἕρ 

στν; ἦτιε ὲπ” ἐσχατων ἐξετραπη εἰς βαθμόν, όστις έκπλὴττει και κα­ ταθλιβει ημας τούς έγγύτερον γνωρἰσαντας τας παλαιοτέρας σχέ­

,σσ  σετσ ὑμῶν προς

σοτοοετ· τΑλλἀ·°° 9¬...τ9ε!Ε1λ!ί|στι̃»­

Ἑν υμου̃ματ ἑπτσηἑ ὅτε

9 μακαρίτ

κατ οπσοργοσ τησ Κορερνησετρθ Ποπ το] Βτεττπηρ [προεδρος της 2 . . . . . ε .. Ν . των Εξωτερηττον τησ Ροομσντσσ που πεοσνε το 1927] σος εεητη_ τησ Σονοτασκετγεωτἔ της Ετρηνητὲ σεν ετε το Πσρτστ= επτ τη ενἀρξετ ­ , , ~ . ίνα δια κοινου μετωπου αντιταχθωμεν κατα των Μεγαλων Δυνα­

μεων τεστ επτρετλωμεν τοτε ἀπὀτγεττἔ μας ῶἕ ελεύθερα κρἀτη› του̃ απηντησατε ότι σφαλλεται εαν νομιςη ότι τα μικρα κρατη εἶναι ού­ σιαστικως ελευθερα. Ο Βτειιειιυ εχολωθη τοτε, και τοσον τον κα­

τετχεν η τρρστσ πρπγμσττ τσεσ μτα̃ἔ οπερητρσνσσ ἀνεξσρτηστσἔ ὥστε ηθέλησε ν” ακολουθὴση τὴν πολιτικὴν τὴς αύτοτελείας, και τὴν ἠκολούθησε μέχρι του̃ θανατου του, απομακρύνων έπιρροας Μεγα­ λων Δυναμεων εἴτε πολιτικας εἴτε χρηματιστὴριακας. Ἑλησμόνει 3

33

οτι εἶναι παλαια πικρα αληθεια, οτι αἱ χρηματιστικαί δυναμεις εμ­ πνέουν πολλακις τὴν πολιτικὴν τῶν κυβερνὴσεων... “Η Ρουμανία ἐπαλαισεν απεγνωσμενως κατα τὴν οἰκονομικὴν της απομονωσιν καὶ έπί τέλους ὴναγκασθη το 1928 να συμβιβασθὴ καί μὲ αὐτὴν τὴν Γερμανίαν ὑπὸ δρους επαχθεῖς, ῖνα κατορθὼση να ὀρθοποδὴση οἱ­

Π Η ΤΡΟΧΟΠΕΔΗ ΤΗΣ Π Γ

0933­1935)

Α ΚΟΣΜΙΑΣ ΚΡΙΣΕΩΣ

κονομικῶς». (Ἐνθ. αν., σσ. 133­134). “Αλλα ὀ Βενιζέλος εδειχνε για καλα αποφασισμένος να αποδε­ ομοοοοι το χώροι τοοτ ὥς· τνο οοιομο τοολοχιοτον· οιττο τον ἐττιοοοὴ τον Μονολτον· το ποιοοιοοινμοι τοο Ἀτοιτοοοιτ τον νοτττοοο· Ὁ “Εδουαρδος Ἑρριὼ (Εοουετα Ηεττίοτ) πρὼην πρωθυπουργος τῆς Γολλιοοι το ιτοτολοβο οταν ετχο τοοει οτὴν Ἑλλοιοο· Στ τνο νοοιμτιο ποο έστειλε στον Βενιζέλο, στις 5 “Οκτωβρίου 1929, αφου̃ γύρισε

στὴ Λυὼν, έλεγε: «Ἡ σημερινὴ Ἑλλας... πιστευω πὼς κατενοησα τον λαο της... αυτα τα τραύματα ποὺ προκαλεσαν τ“ αντιμαχομενα συμφέροντα». (Ἐνθ' αν.). Κι ομως, οταν εχασε τελειωτικα την ειςου­ οτοιτ ιιὲ τις οιτλονὲο τῆς οηιτ Μοοττοο ι9οοι κι οιφοο ἀοντιοηιτο τὴν προταση του̃ στρατηγου̃ Πλαστὴρα να τὴ διατηρὴσει σαν δικτατο­ για να κανει «ο,τι καί στὴν Ἱταλία, ποο χαρη στον Φασισμο ρας

­

.

ει

~

τ

'Ζ

ι

ι

›

”·ο ε

7

ιἔενιτιολοο οἶτωτἕ τοο ἶιπε επι λοξοι οττλοοττιοοτ ειδε τον διαδοχο του να εγκαταλείπει την πολιτικη που ειχε χαρα­ ζει, ἩΑλλωστε ο Παναγη̃ς Τσαλδαρης εἶχε ιμηφίσει στὴ Βουλὴ κατα τη̃ς έλληνοτουρκικη̃ς συμβασεως τὴς 10ης “Ιουνίου 1930. Οἰ οὐδετεριστικες προσπαθειες του̃ Βενιζέλου διὴ ρκεσαν λιγοτε­ ι . ι ε ' . ρο απο πεντε χρονια και η Ελλας ὲπεστρειμε γρηγορα στους κολ­ πους τη̃ς Γαλλίας, καί μετα τη̃ς “Αγγλίας “Εαν ὴ πολιτικὴ φιλίας μὲ

ῖοοοοοοοι»'_

9

4

4

Ε

7

7

πολιτικη οξο μιο τετοιο ποιοομεινο· οιοτο ἦτον επειδη την Τοοοιτιο ι ­ι Η πηρετουσε τα μεσογειακα συμφεροντα της Αγγλιας. Δεν ηταν απο­ τέλεσμα μιας ανεζαρτητης πολιτικῆς. Βεβαια ὁ Μεταζα̃ς προσπαθη­ σε, μεταζο 1936 καί 1940, να επαναφέρει τὴν οὐδετεριστικὴ προ­ σπαθεια του̃ Βενιζέλου, αλλα αυτο το έκανε μέσα σε τοσο δυσμενεῖς έσωτερικὲς καί εξωτερικές συνθη̃κες ὥστε ὴ αποτυχία του̃ ὲγχειρὴ­ ε

ν

ε

ιιοτοο νο ιτοτοιοτετ ονοποοοοκτη·

34

5

¬

'Ξ'

ε

Στα τέλη του̃ 1933, ὴ γαλλικὴ πολιτικὴ εἶχε πετυχει να φέ ει κοντα της τὴν 'Ελλαδα μὲ τὴ βοὴθεια τῶν αντιπ οσὼπων δυο βιῖλ κανικῶν χωρῶν πού ῆἐαν μέλη τῆς Μικρα̃ς Συεεννσσεω (Ρωτ­

Ειιιευτε) καί πιο πολύ του̃ Τιτουλέσκου (Τἰτιαεεοιι) ὑτττουργτου̃ τῶν Ἑξωτερικῶν τη̃ς Ρουμανίας. 'Η Τουρκία, αφου̃ διαπίστωσε πὼς ταν αδυνατη μια ελληνοβουλγαρικὴ συνεννοηση που εἶχε επιδιώξει πρἰν ἀπὸ πολὺ καιρό δέχτηκε νά προσχωρὴσει σι αὐτὸ τὸ βαλκανι κό σύμφωνο ποὺ εἶχε ἐμπνεὐσει ἡ Γαλλία·

Ὁ Βενιζελος ἦταν σίγουρος

που̃σε

Έὴ

πὼς καποια μέρα ὴ “Ιταλία θα τυ Γιὀυγκοσλαβί (19 μέσα ἀπὸ τὴν ,Αλβανία «Ἑκεῖνἔ

­­

ὀποῖον με ανησυχεί περισσοτερον δήλωσε σε μια συνεδρίαση αρχηγῶν τῶν πολιτικῶν κομματων, στὶς 28 Φεβρουαρίου 1934 δὲν εἶναι ὁ κίνδυνος ὁ βουλγαρικὀς Ἀλλ, ὁ στὴν ­Αθήνα λὐτερος κατι ἐμὲ κίνδυνοςω τρομερὸς του̃ νὰ ἐμπλῶςῶμεν μὲ ὲξω

βαλκανικἠν Δὑναμιν καί δὴ Μεγἀλην τὴν Ἱταλἱαν θά

σθη̃ εἰς τὴν περίστασιν κατα τὴν ὁποίαν αὕτη ὴ “Ιταλία ἐπιτττθη̃ κα· 9

η̨

τα τη̃ς Γιουγκοσλαβίας, καὶ χρησιμοποιου̃σα το προκεχωρη ενον φυλακιον τῶν “Αλβανῶν καί ἔχουσα σομμαχον αὐτῆς τὴν μΐκ α Ἀλβανίαν... Ἡ αντίθεσις τῆς “Ιταλίας καί Γιουγκοσλαβίας δια τὴν “Αδριατικὴν θαλασσαν εἶναι τεραστία. Ποία δουλεια έχομεν ὴ εῖ να μπλέξουμε ἐκεῖ μεταξύ “Ιταλίας καί Γιουγκοσλαβίας· Ἑπο ένωτ κατι ἐμὲ, Έὀ σημερινὸν Σὑμφωνον [Βαλκανικη̃ς Συνενω̨̃οἠσεἕς τ~ο 9ης Φεβρουαρἰου 1934] δὲν ἀποτελεῖ τὴν ἀπαρ . ν τε Βαλκαν κος “Ομοσπονδίας δια τὴν ὁποίαν είργασθη καί ὴχἑταλκτδιἶιικὴ Διαοιττετ ιμις. “Αλλα αποτελεῖ καθαραν συμμαχίαν». (Δημ Κιτσίκης «Ιυεε ρτοίειε ἄειτιεταε υεΙΙ‹ε.ηίαυε, 1930­1934», ἔνθ' άν., σσ. 134­135). Αυτο που τον ενδιέφερε περισσοτερο απο καθετί αλλο ἦταν να ἑξελιχθεῖ ὴ ἑλληνοτουρκικὴ συνεννόηση, που ἦταν ἡ κυριότερη ­

35

φροντίδα του, σε μια ενωση τῶν δύο χωρῶν με την καλοπροαίρετη οοοετεροτὴτα ολαιν τῶν Μεγαλιυν Δυναμεων­ Ἡ Βαλκανικὴ Ἑνευ­ οὴ τον ενοιειρεοε μονο αν ττετοχαινε νί αττομακρυνει απο τα Βαλκατ νια τόν ανταγωνισμὸ τῶν Μεγαλων Δυναμεων. Στη σύσκεψη τῶν αρχὴγῶν τῶν ελλὴνικιρν ιτολιτικῶν κομματ(υν› που εγινε οτιε 28 Φεβρουαριου ι93¿ι› εικοσι μερεἐ μετα τὴν υιτογρατρὴ του Βαλκανι­ Κου Συμφώνου» ιταρουοιαοε καθαρα τιε τρειἐ αρχεἑ τὴο εξωτερικὴε του ττολιτικὴἑ μετα το ι928ι «Ἡ ιτολιτικὴ αοτὴ ­_ ειπε ο Βενιζελοτἐ συνίστατο πρῶτον εἰς την αποκαταοτασιν σχέσεων με τὴν... Ἱταλταν­ε Δευτερα βαοιε εἔιυτερικὴε μαιἐ ιτολιτικὴἐ ὴτο ­να εκκαθαε ριοτυμεν ταε οιαιροραε μα§­­­ με τὴν Τουρκιαν­ε Τριτὴ βαοιε ὴτο ὴ ὲπιμελης αποφυγη τῆς ὲξαρτὴοεὡε μαἐ απο οιονοὴττοτε ἐκ τῶν ουν­ δυασμῶν τῶν Μεγαλων Δυναμεων... Ἱσχυρίζομαι ότι οσον καί αν αναγνιυριζεται οτι οεν ειτεοιὡχθὴ οια του ουμιρὡνου αοτοο να χαλα­ ρὼσωμεν την φιλίαν μας μὲ την Ἱταλίαν, βεβαιον ὅμως εἶναι ὅτι δια τοο ουμιρὼνου αυτου ετιὴρχετο ὴ εἔὴε μεγαλὴ μεταβολὴ ειε τὴν ἐξωτερικὴν πολιτικἠνε­ ὴ τριτὴ βαοιε εγκατελειοθὴν­ (Ένα, ανα· Οἱ ὁπαδοἰ τῆι; Ἱταλἰας στα Βαλκανια ὴταν ὴ Άλβανια και ὴ Βουλγαρια· Ὁ βαοιλευε τὴε Βουλγαριαα ο Βορ駛 οε μια ουναντὴ° οὴ του με τον Γερμανο υιτουργο τῶν Ἑξτρτερικῶν Φον Ναιυρατ ίνοιτ Νεμτειιτλ καποια μερα του̃ ι93^ι= δεν κρατὴθηκε και εἶπε πὼε δεν αντεχε αλλο να τὸν μεταχειρίζεται ό Μουσσολίνι 'σαν ενα απλο οργανο τὴε ιταλικὴἐ ττολιτικὴε εναντιον τὴἐ Γιουγκοολαβιαε­ Οι οτιαοοι τὴε Γαλλιαε ὴταν ὴ Γιουγκοολαβια και ὴ Ρουμανια­ Ἄν ὴ Ἀγγλια εἶχε εγκρινει τὴν ελλὴνοτουρκικὴ τιροοεγγιοὴ του̃ 1930 που εἶχε γινει με τὴ βοὴθεια τὴε Ἱτιιλιαε, ειτειοὴ μ, αοτον τον τ ροιτο θα αττομακρυνε τὴν Τουρκια απο τὴ Σοβιετικὴ Ἑντυοὴ› ὴ Γαλλια εἶχε αντιταχθει οί αὐτὴ τὴν ιτροοεγγιοὴι οε τετοιο βαθμο μαλιστα που ὴ τουρκικὴ Κυβερνὴοὴ εφτασε να ιοχυριοτει ιτὼε ὴ συνεννόηση μὲ την Ἑλλαδα θα εἶχε γίνει από τό 1929 αν ἔλειπαν οί ουναμικεε τιιεοειε του̃ Γαλλου ιτρεοβειυε οτὴν ”Αγκυρα· Τα μεοα ιτιεοεερἑ τὴε Γαλλιαε οτα Βαλκανια εἶχαν τταλλαπλααια” οτεἶ λογω τὴε τιαγκοομιαε οικονομικὴε κριοεωε τιοο εἶχε ιτλὴξει οοβαρα τα οικονομικα τῶν βαλκανικών χωρών­ Ἑιτειοὴ ατι, ολεε τιε Μεγαλεε Δυναμειε αοτὴ ἦταν που εἶχε λιγοτερο θιγει αιτο αοτὴ 36

τ

τὴν κρἱση __

ααα

τα 1932 __ ἡ Γαχχία ἐαφανιἔὀγ­αν σαν ἐνας τραπε­

ζίτης περιζητητος από τίς βαλκανικὲς κυβερνησεις. Γι' αὐτό, στις 8 Μαίου 1931, ὁ Έλληνας πρἑσβης στὸ Παρίσι Νικόλαος Πολίτης ἐπειδὴ εἶχε αναχηφθεῖ πῶς ἡ κατηγορία ἐνανααν Έη̃α χώρας

_

του, ότι δηλαδη εἶχε γίνει δορυφόρος της Ἱταλίας, προερχόταν απο τό γραφεῖο τύπου του̃ γαλλικου̃ ύπουργείου Ἑξωτερικῶν πού πλη­ ~ πῆγε να δει ροφορου̃σε τοὺς δημοσιογραφους σ' αὐτὸ τό πνεῦμα τον Φίλιππο Μπερτελό (ΡΙ1ἰΙὶρρε Βοττροίοτ), τὸν ίσχυρό γενικο γραμματέα του̃ Ύπουργείου, για να του̃ ἐπαναλαβει πῶς η Ἑλλας, αν καί αποκτου̃σε νεους φίλους, δεν ἐγκατελειπε τους παλαιούς. Ὁ Μπερτελό απαντησε πως αν καί η γαλλικη κυβέρνηση ἢξερε ποια ἦταν η κατασταση καί συνεπῶς καθόλου δεν ανησυχου̃σε, ὅμως ὴ γαλλικὴ κοινη γνωμη εἶχε την ξεκαθαρη εντύπωση πῶς η Ἑλλας ἑδῶ καί λίγο καιρό ἦταν πιό δεμένη με την “Ιταλία παρα με τίς αλ­ λες δυτικες δυναμεις. Παντως ὁ Μπερτελό ύποσχεθηκε να επαναφέ­ ρει στην ταζη τό γραφείο τύπου του̃ Ύπουργείου του, αλλα δεν ξε­ πῶς δεν κι ἐδῶ είναι πού μπαίνει πίεση χασε να προσθέσει γαλλικούς αρθρα απο ορισμένους αύτα τα προερχονταν απέκλειε να τραπεζιτικοὑς κυκλους, καί πῶς η ἑλληνικὴ κυβέρνηση καλα θα ἔ­ κανε να εζηγησει σ® αὐτούς τους κύκλους την πραγματικη καταστα­ ση, αν ηθελε να δεχτου̃ν εύνοϊκα, αὐτοί οί κύκλοι, μια ενδεχόμενη αἴτησὴ τηα για δανεια

­

­

_

Ἱδού ὅμως τί εγραφε ὁ Βενιζελος στον Πολίτη, στίς Ι2 Μαρτίου 1932: «Ἡ καταστασις δημιουργηθεῖσα απο τὸν σεισμόν πού επέφε­ ρεν η κρίσις τῆς αγγλικη̃ς λίρας είς την ἐθνικην καί την δημοσίαν οίκονομίαν καθὼς καί είς τό νόμισμα τη̃ς 'Ελλαδος δὲν δύναται να αντιμετωπισθη̃ μετ° ἐλπίδων επιτυχίας χωρὶς, μὲ πενταετη̃ αναστο­ λην χρεωλυσίου, να μας δοθῆ καί προκαταβολὴ Ζἐἐκατομμυρίων χρυσῶν λιρῶν. Ἑπείγομαι δε είς ακρον να μαθω αν θα μας δοθη̃ ἡ ἐπαςαυρία αὕτη ἔξωθεν, διότι αλλως εἶμαι ὑποχρεωμἑναα να παραι­

Ἡ πρεσβεία απαντησε πῶς ὁ πρόεδρος τη̃ς γαλλικη̃ς κυβερνησεως Ταρντιε (Τεταίοιι) τη̃ς εἶχε πεῖ ότι «εἶναι πρόθυμος να συστηση ημετεραν ύπόθεσιν είς Τραπεζας... να καλε­ ση... τόν διευθυντὴν του̃ Οοιπρτοἰκ ‹ἰἘετ·ουιρ2ε καί συστηση αὐτῷ θερμῶς να προελθη αμέσως εἰς συνεννοησεις μετα η̃μετὲρων αν­ τηθῶ». (Ἐνθ' άν., σ. Ι36).

37

­

_

ἦταν αποφασιστικη για τόν προσανατολισιιο ιη̃ιἐ βοιλιςοιτ νικη̃ιἐ πολιπικη̃ἑι 0 Τοορκιοι ποὺ εἶχε κοιλὲἑ ολοοοιιἐ ιιὲ τὴ Βοολνοιτ ρἱοιι προοποθιι̃οοι μολιἐ προινμοιποποιὴθιι̃πρ ἡ ὲλλιι̃νοιοορκικὴ οοτ νεννόηση του̃ 1930, να βοηθηση σέ μια έλληνοβουλγαρικη προ­ °ταν

θα

οἐννιοη μὲ οκοπο νοι ολπίιιοιπιοιοῖ ίιιοι ιριιιορὴἑ ομοιοο Βοολνοιριοιἐ τ Τουρκίας ­ “Ελλαδος πριν από την πραγματοποίηση της Βαλκανι­ κῆς Ἑνωσεως. Ἡ “Αγγλία καί η Ἱταλία ύποστηριςαν τὸ τουρκικό σχέδιο, αλλα η Γαλλία ἦταν απολύτως αν­τίθετη. Τὸ γαλλικό σχέδιο ηθελρ Την προοἑννισιι̃ Βορλνοιριοιἑ ποιι Γιοονκοολοιβιοἔ γιοι νοι περι­

ιο Βοολνοιριοι οιὴν ομοιοοι ιη̃θ Μιπροιἐ Σρνεννθησεωἐι Ὁ Βρνιἔιὲλοἑι ποιροι “ιιἐ σολνὲιἐ οορβορλὲἐ ιη̃ρ οιλιι̃ἔι ιοο Τορρε Κιοιἐι οιοιοιζε νοι οπογροιιινοι ἔνοι 'ιριμερὲο ἑλληνοποορκο­ βουλγαρικό σύμφωνο πού θα φαινόταν να στρέφεται κατα τη̃ς Μι­ κρας Συνεννοησεως καί που θα τόν απομακρυνε απο τη Γαλλία. Και ομιοἑ ἔβλεπρ ποοο μογοιλο οιρολοιἐ θοι οιποποιιιἔο Β Χώροι 'ιοο οιν πειολοιινο προινιιοιπι νοι οονεννοιι̃θει μὲ ιιιοι Βοολνοιριοιι οοοιιροοιίι μονη οπο πῇν ιολιι̃ ποο πῆἑ εἶχε ἐπιβοιλρι θ Σονοιοιοπεινιι̃ 'ιῇἑ Ειρἠτ νης του̃ 1919, καί που διατύπωνε ένα σωρο διεκδικησεις, ιδίως ἐδα­ λοιβοι ιι) οιοτον πον τροπο

Φικἑρι πιο βοιροἐ ιη̃ρ Ἑλλοιοοίἐ­ Σιλ/οι οιγοι λοιπον προλωρου̃οο προιἐ μια τέτοια συνεννόηση. Στις συνομιλίες πού εἶχε με τους Τούρκους

οιὴν Ἀθἠνοιι οιιθ 5 και 6 Ὁκπωβριοο 1931 (οιοιοι του̃ οἶλοιν μιλησει για τὶς πιέσεις πθὐ ἀσκου̃σε ὁ Γάλλος πρέσβης σπην ἩΑΥΚὉ· ροιι Σοιρλ ντὲ Σοιιιπρἐν ίοροιιοο οο Οροιιπωιιιι) ποο 1­ιοιἔι μὲ τον Γιοονιςοολοιβο πρἑοβιι̃ι ζιι̃ιου̃οο νο οπονροιφοῖ μιὰ ποορποτ γιουγκοσλαβικη συνθηκη, αλλα ό Ρουσδη̃ς (Ιἱϋειιι) τον εἶχε αντι­ κρούσει αμέσως λέγοντας στον Ντε Σαμπρὲν πως έπρεπε πρῶτα να οπονροιιρρι ιιιοι ὲλλιι̃νοβοολνο­ρικἠ οονθὴπιι̃) ο Βενιζἑλοἑ οἠλωοοῖ «Ἑντος ένος έτους θα έχωμεν έκλογας. Ούδεμία αλλη Κυβέρνησις θα καμη εἰς την Βουλγαρίαν τας ύποχωρησεις ας έγω καί ό κ. Μιχα­ λακόπουλος εἴμεθα διατεθειμένοι να καμωμεν». (Ἐνθ, αν., σ. 137).

ἠγἑπορ

εε

Δεκεμβρίου 1931, ό Βούλγαρος πρωθυπουργός Μουσα­ νωφ (Νἰοοίειε Μυέειηον) έφτασε στην "Αγκυρα για συνομιλίες μὲ τούς Τούρκους ηγέτες καί τόν Έλληνα πρέσβη στην Ἄγκυρα, Πο­ λιιχρονιιη̨̃ιη̨̃η, για να πετυχει μια έλληνοβουλγαρικη προσέγγιση. χά­ ρη στην τουρκικη μεσολαβηση. “Επειδη ό Μουσανωφ δίσταζε να παει στην Ἄγκυρα λόγω γιουγκοσλαβικων απειλῶν, ό Κεμαλ του̃ διεμηνυσε πως η Τουρκία θα ἦταν στο πλευρό της Βουλγαρίας, αν η Γιουγκοσλαβία απειλούσε την ανεξαρτησία της. "Οσο για τη Γαλ­ λία, πού πολύ δυσαρεστηθηκε απ” αύτό τό ταξίδι, ακύρωσε μια πα­ ραγγελἰα απο 8.000 βαγόνια βουλγαρικό σιταρι πού προοριςόταν για την Τυνησία, “Από την "Αγκυρα ό πρέσβης Πολυχρονιαδης έγραφε στην “Αθη­ να, στις 7 Δεκεμβρίου 1931, πως ό Μουσανωφ εἶχε συγκινηθεῖ απο τις εκδηλωσεις τῆς ελληνικης μειονότητας στην Κωνσταντινούπο­ λη, όταν πέρασε από ἐκεῖ, πως ό Βούλγαρος πρωθυπουργός ηθελε τόσο πολύ να βελτιωθούν οἱ σχέσεις μεταξύ Ἑλλαδος και Βουλγα­ ρίας ωστε θα ηθελε να ύποδεχτεῖ τόν Βενιζέλο στη Σόφια με τόν ἴ­ διο τρόπο πού εἶχε γίνει δεκτός ό Έλληνας πολιτικός στην “Αγκυ­ ρα τό 1930, καί τέλος πως ό Τούρκος ύπουργός των Ἑςωτερικῶν του̃ εἶχε δηλὼσει πως η Σοβιετικη Ένωση πίεζε για μια ελληνο­ βουλγαρικη προσέγγιση για ν® αντισταθμίσει στα Βαλκανια την έπιρροη τη̃ς Μίκρας Συνεννοησεως. Ἑκείνη την εποχη η Σοβιετικη "Ενωση δέν εἶχε ακόμη μειιιισιρα­ φεῖ στό αντιρεβιςιονιστικό δόγμα. Δὲν εἶχε αλλωστε διπλωματικές σχέσεις μὲ καμια από τίς χωρες της Μικρας Συνεννοησεως. Τα μό­ να βαλκανικα κρατη πού την εἶχαν αναγνωρίσει αρ ιμτε ἦταν ακρι­ βῶς η Τουρκία από τό 1920 καί η Ἑλλας από τις 8 Μαρτίου 1924. ”Ωστόσο, κατω από τη διπλη πίεση της Ἱαπωνίας στην Ἀνατολὴ, πού κατέλαβε τη Μαντσουρία τόν Σεπτέμβριο του̃ 1931, καί της Γερμανίας στη Δύση, όπου θριαμβευσε ὁ ναςισμὸς τον Ἱανουαριο του̃ 1933, η Σοβιετική Ένωση προσχωρησε αργότερα στην αρχη του̃ ειειιιιε αιιο, καί στις 3 “Ιουλίου 1933, στην Παγκόσμια Οἰκονό­ μικὴ Συνδιάσκεψη του̃ Λονδίνου, πηρε την πρωτοβουλία μιᾶς σύμ­ βάσεως πού καθόριςε την ἐπιθετικη πραςη καί την ύπέγραιμε με τις γειτονικές της χώρες, ιδιαιτέρως τη Ρουμανία καί την Τουρκία.

Στις

τιπροσωπων... Ἑντύπωσίς μου εἶναι ότι ό φίλος κ. Τέτοιου έςην­ τλησε παν δυνατόν μέσον όπως φανῆ εύχαριστος». (Ἐνθ, ἄν­λ Ἀκριβῶς στα τέλη του̃ 1931, είχαμε στα Βαλκανια μια πολὺ όποια καί να σπουδαία διαπραγματευση, η έκβαση της όποιας

1

2

39

2­

Θα θεωρηθη ως επιτιθέ­ Αυτη η σύμβαση οριξε: «Ἄρθρον μενον... το Κρατος το οποῖον, πρῶτον, θα διαπραξη μίαν εκ τῶν κα­ τωθι πραξεων:... ε) Βοηθεια προς οπλισμενας ομαδας αἱ οποῖαι συν­ ταχθεῖσαι έπί του̃ ἐδαφους του θα έχουν εἰσβαλει εντος του̃ έδαφους ετέρου Κρατους, η αρνησις, αν καί τουτο εξητηθη υπο του̃ υπο­ σταντος την εἰσβολην κρατους, οπως λαβη έπί του̃ εδαφους του οί­ παντα τα εν τη̨̃ εξουσία του μέτρα ἴνα στερηση τας ως ανω ομαδας απο πα̃σαν βοηθειαν η προστασίαν››. Αυτη η σύμβαση, στην οποία προσχωρησαν την επομένη η Γιουγκοσλαβία καί η Τσεχοσλοβα­ κία, καθόρισε την προσέγγιση της Σοβιετικη̃ς Ἑνωσεως καὶ της Μι­ κρας Συνεννοησεως, ένῶ η Βουλγαρία με τις μακεδονικες ομαδες της, ἦταν ὁ αμεσος στοχος της. Κατω απ® αυτες τίς συνθηκες η Βουλγαρία δηλωσε πως της ἦταν αδυνατο να υπογραφει το συμφω­ νο τῆς Βαλκανικη̃ς Συνεννοησεως τῆς 9ης Φεβρουαρίου 1934 που Θεω­ στο πρωτοκολλο του, σε παραρτημα, οριξε: «Ἄρθρου ρεῖται ὡς επιτιθεμενη πασα χωρα ητις διέπραξε μίαν εκ των υπο του̃ αρθρου 2 τῶν συμβασεων του Λονδίνου τη̃ς 3ης καί αης Ἱουλίου

Ιον­

1933, προβλεπομένων επιθετικῶν πραξεων». Οἱ συνομιλίες της "Αγκύρας του̃ 1931 δεν κατέληξαν πουθενα καὶ η μοναδικη σοβαρη ευκαιρία για μια ελληνοβουλγαρικη προ­

σέγγιση χαθηκε. Ύστερα απο λίγο χαθηκε κι ο Βενιξελος απο την πολιτικη σκηνη κι η Γαλλία συνέχισε τἰς προσπαθειες της για να πλησιασουν οἱ Βούλγαροι τούς Γιουγκοσλαβους κατω απο το ανη­ συχο βλεμμα των Τούρκων. Μεσα στἰς δύο πρῶτες εβδομαδες του̃ Σεπτεμβρίου 1933, ο βασιλευς Βορις επισκέφθηκε τἰς δυτικες πρω­ τεύουσες, κυρίως το Παρίσι καί το Λονδίνο. Ἑπισημως αυτο το τα­ ξίδι δεν εἶχε καμια πολιτικη σημασία. Κι ὅμως, εγραφε στην κυβερ­ νηση του ο Έλληνας πρέσβης στο Λονδίνο, στἰς ΖΟ Σεπτεμβρίου, «εἰς τους Παρισίους εδοθησαν προς αυτον συμβουλαί περὶ προ­ σεγγίσεως προς την Γιουγκοσλαυΐαν, ητις κατα τα λεχθέντα εἰς αυ­ τον, απετελει απαραίτητον ορον ενδεχομένης εκδοσεως βουλγαρι­ κου δανείου είς την γαλλικην χρηματαγοραν... Ἄλλως την είς τους Παρισίους καί την Ἀγγλίαν διαμονην του̃ βασιλεως Βοριδος διεδε­ χθη αμεσως [στὶς 18 Σεπτεμβρίου] η χαρακτηριστικη συναντησις τῶν βασιλέων της Βουλγαρίας καί τη̃ς Γιουγκοσλαυΐας εἰς τον σι­ 40

δη ροδρομικον σταθμον του̃ Βελιγραδίου... “Αφ° ετέρου, ως γνωρίζε­

­­

­­

τε ηδη αλλως μοἰ επεβεβαιωθη χθες ακομη ἐκ πηγης έγκυρου η Βουλγαρία δεν εἶναι διατεθειμένη να υπογραφη το υπο του̃ Ρουσδη̃ βέη ἐπιδιωκομενον βουλγαρο­τουρκικον σύμφωνον. «Ἡ Βουλγαρία μοἰ ελέχθη αντέταξε μεχρι του̃δε απολυτον αρνη­ σιν είς τας τουρκικας παροτρύνσεις καί πιεσεις››... Ευρισκομεθα, ου­ τως, ασφαλως ενωπιον προσπαθειών τη̃ς Γ ιουγκοσλαυΐας, αναντιρ­ ρητως, κατα την γνωμην μου, υποστηριξομενων καί εκ Παρισίων δια λογους πολιτικῆς σκοπιμοτητος, καί ἐκ Λονδίνου δια λογους παγιωσεως της είρηνης, οπως προσελκύση την Βουλγαρίαν είς τον κύκλον της Μίκρας Συνεννοησεως». (Ἐνθ' αν., σσ. 138­139). Μια εκθεση της 3Οης Σεπτεμβρίου 1933, της ελληνικης πρεσβείας στη Σοφια, έλεγε σχετικα με τίς προσπαθειες της Γαλλίας υπερ της προσεγγίσεως τῶν δύο σλαβικών χωρων πως «οἱ πρέσβεις αυτης τοσον εν Βελιγραδίῳ οσον καί ἐν Σοφια εκαμναν διαρκῶς σχετικας προς τοῦτο υποδείξεις... [νυ̃ν] η Γαλλία ἐπιδιωκει να καμη αίσθητην την έπιρροην της είς την Βουλγαρίαν, συμβουλεύουσα τους κατοχους ομολογιῶν τῶν βουλγαρικῶν δανείων, ὥν μέγας αριθμος ευρίσκεται είς χεῖρας Γαλλων, να φανῶσιν αδιαλλακτοι καί μη συναινέσωσι εἰς τον υπο της Βουλγαρίας επιξητούμενον κανονι­ σμον των δανείων της». (Ἐνθί αυ.). Μονιμη φροντίδα της Ἀγγλίας ἦταν ν° απομακρύνει την Τουρ­ κία απο τη Σο βιετικη Ένωση. “Αλλα δεν ἦταν καί λιγοτερο έμμονη η φροντίδα της να περιορίσει τη γαλλικη ἐπιρροη στα Βαλκανια. Περιλαμβανοντας τη Βουλγαρία μέσα στο Βαλκανικό Σύμφωνο ένα σύμφωνο πού εἶχε το πλεονέκτη μα να θέσει την Τουρκία μεσα σ® ένα φιλοδυτικο σύνολο η Ἀγγλία προλαβαινε μια υπέρμετρη εξαρτηση αυτης της νέας ομαδας έναντι της Γαλλίας. Ἡ αποτυχία του̃ σχεδίου να περιληφθεῖ καί η Βουλγαρία δυσαρέστησε την “Αγ­ γλία, καί η πρεσβεία της στην “Αθηνα το γνωστοποίησε στην κοινη γνωμη μ® ένα ανακοινωθέν που βγηκε την ἴδια μέρα που υπογραφο­ ταν το σύμφωνο στην Άθηνα, δηλαδη στὶς 9 Φεβρουαρίου 1934. Αυτο συγκλονισε την ελληνικη κυβερνηση που ξητησε εξηγησεις. Ὁ Δημ. Κακλαμανος, πρέσβης στὸ Λονδίνο, απαντησε στο Δημ. Μαξιμο, υπουργὸ τῶν 'Εξωτερικών στίς 16 Φεβρουαρίου: ‹‹Ἑπιθυ­

­

­

_

41

μών να ίδώ προσωπικώς τὸν |”Αγγλ0νί υπουργον τών Ἑξώτερι­ κῶν... ίΟἶ›τος μοί ἐδηλωσε ὅτι] η Βρεταννικη Κυβερνησις ουδεν εί­ δικόν συμφερον εἶχε να υπογραφη τό Συμφωνον καί ότι απλώς εἶ­

αὐτὸ ποὐτ κατα την ννὼμην Τηἐτ απητανν αἱ ηεριστα· αειἐω εἶμαι ὑπαχθεωμἑναἐ να ὁμαλανηαω [συνεχίζει ὁ Κακλαματ νος| ότι ὁ “Ιταλός πρεσβυς είργασθη σθεναρῶς ἐνταῦθα |στό Λονδί­ νοίί δια την Καταπθλὲμησιν του̃ Σαμφὡνανω ατι η στασαἐ τηἐ Ἱτατ λικη̃ς Κυβερνησεως... δεν ἦτο καθόλου τιμία καί ότι ὁ κ. Μουσσο­ λίνι, ίσχυριζόμενος κατ® αρχην ότι ενέκρινε την ἰδἑαν του̃ Σνμίνὼ· νου, αργότερον εκαμνε τὸ παν δια να αποτρἑψη την απαι̃/Ραφην αυ­ του̃». (Ένα, αν.). Όσο για τη Σθβίετηΐη Ἑνωσητ δὲν παρουσίασε καμια αναθεση¬ αλλα ἐπείδη απλούστατα Οἱ σλἑσεηὲ Τηἑ μὲ Τη Ρουμανία δὲν εἶχαν η Ρουμανία αναγνώρισε επίσημα ακόμη όλότελα αποκατασταθεί ὁ σ0βι8τικὐ2 πρέσβης τη Σοβιετικη Ένωση στίς 9 Ίουνἰου 1934 στην Άγκυρα, στις παραμονες της υπογραφης του̃ σνμφὼνονι έτι­ σημανε στην τουρκικη κυβερνηση, πώς σε περίπτωση ρωσορουμα­ νικη̃ς συγκρουσεως σχετικα με τη Βεσσαραβία, η Βουλγαρία ἴσωἐ να έπαιρνε το μερος της Σοβιετικη̃ς Ἑνώσεως, όπότε η Τουρκία Χεν ἐκφρααει

χρειάστηκε με την επίσπευση τη̃ς υπογραφης του Βαλκανικου̃ Συμ­ φώνου, να τη δεσουν εμπρος σὲ τετελεσμενο γεγονός. Ἑξαλλοας λἰγο αργὸχεραη̨ σας 25 Μαϊη̨υ 19347 ἡ ἑλληνικὴ κας βερνηση επαιρνε το παρακατω τηλεγράφημα: «Μεταδίδω υπό πα­ σαν ἐχεμυθειαν πληροφορίαν καθί ην ό Βασιλευς της Γιουγκο­ σλαυΐαςς ἡμέρας τινας πρὸ της ὐπογραφη̃ς του̃ Βαχκανικου̃ Συμφώ­

.

ποὐ ηταν δεμένη μὲ Τη Σοβιεηκη Ένωση μὲ Έη σννθηκη του̃ Ι925¬ θα ἦταν αηολρεωμἑνη από τα Βαλκανικα Σύμφωνα να ὑπαατηρἰἔει

νου, εἶχε καλεσει παρ° αυτῷ είς δεῖπνον τον πρεσβευτην της Ἀγ­ γλίας καί τῆς Άμερικη̃ς, προς ους ἑδηλωσεν απεριφραστως ὅτι ἦτο αντίθετος πρὸς τό βαλκανικόν συμφωνον καί ὅτι κατα την γνώμην του ῆ προσπαθεια τη̃ς Γιουγκοσλαυίας ἔδει κυρίως κατά την περίο­ δον ταυτην να στραφεῖ προς επιτυχίαν ἐξομαλυνσεως των μετα της Βουλγαρίας διαφορών. Μεταγενεστερως εδηλωσεν είς τους ώς ανω πρεσβευτας ότι μετά επισταμενην μελετην του συμφώνου κατελη­ ζεν εἰς τό συμπέρασμα ότι η υπογραφη αυτου̃ δεν θα ἦτο ασυμφο­ ρος δια την Γιουγκοσλαυίαν. Ἡ μεταστροφη αυτη αποδίδεται είς χαλλικην ενεργειαν». (Ένα στν., σσ. 139­140). Έτσι λοιπόν, η Βουλγαρία εἶχε χρησιμοποιηθεῖ, με πολυ εξυπνο τρόπο, για να όλοκληρωθεῖ ενα συμφωνο που την απεκλειε καί στρεφόταν εναντίον της. Βρισκόταν τώρα απομονωμενη καί κυκλω­ μενη. Οἱ προσπαθειες για τη συγκρότηση βαλκανικης ενώσεως εἶ­ χαν αποτυχει, καί η Γαλλία για λίγο καιρό εβγαινε η μεγαλη κερδι­

βρουαρίου 1934. 'ΟἙλληνας υπουργός τών Ἑξωτερικῶν ἐζηγεῖ σε μια εκθεση του στίς 6 Φεβρουαρίου Ι934, ότι η γιουγκοσλαβικη κυ­ βερνηση εἶχε παρει πολυ στα σοβαρα τίς προσπαθειες για μια προ­ σεγγιση της χώρας της με τη Βουλγαρία καί ὀτι αρχιζε να πιστεύει σε τετοιο βαθμό πώς θα μπορουσαν να καταληξουν καποντ ὥστε

Ἡ οίκονομικὴ κρίση του̃ 1929 εἶχε σπασει τό δυναμισμό της ελληνικης αστικῆς επιχειρηματικης ταξεως που ἦταν φιλελευθερας παραδόσεως καί που εἶχε δεχτεί, με καποια τόλμη, την Ἀβασίλευτη Δημοκρατία. Έτσι, το Ι933 οί αντιβενιζελικοί ξαναπηραν την εξου­ σία. Παρ° όλες τὶς συνηθειες που εἶχαν άποκτησει τα δυο στρατόπε­ δα, στα χρόνια τη̃ς Ἀβασίλευτης, εφεξη̃ς τὸ συνολο τῆς αρχουσας πώς το καθεστώς τῆς ταζεως πιστευει ­­ αντίθετα απο τόν λαό αβασίλευτης δημοκρατίας δεν μπορεί πια να σταθεί. Άλλα στὸν εκλογικό τομεα δεν βαραίνει καὶ τόσο, εφόσον η πλειοψηφία του λαου̃ ἦταν αντίθετη στην παλτνὸρθωσῃ ­της βασιλείας. “Από παλια ό βασιλευς ἦταν ὁ καλυτερος εγγυητης της αγγλικη̃ς παρουσίας στην Ἑλλαδα. Συνεπώς, το Λονδίνο ευνοου̃σε παντα τη βασιλεία. Ἑπιπλεον οἱ πιο φλογεροἰ όπαδοί του̃ κοινοβουλευτι­

­

­

τη Ρουμανία κατα τη̃ς Βουλγαρίας καί συνεπώς κατα της Σοβιετι­ κῇς "Ενώσεως 'Η ρουμανικὴ κυβερνηση διαβεβαίωσε τότε εγγρα­ φώς πώς σε περίπτωση συγκρουσεως με τη Σοβιετικη Ένωση δεν θα ζητου̃σε τη βοηθεια τῆς Τουρκίας. Οἱ γαλλικὲς προσπαθειες για μια βουλγαρογιουγκοσλαβικη προ­ σεγγιση χρησίμευσαν στο να εμποδίσουν την τουρκο­βουλγαρο ελληνικη προσεγγιση„ αλλά καί να φοβίσουν αρκετα την Τουρκία καί την Έλλαδα ώστε να δεχτου̃ν να ἐνωθου̃ν με τη Γιουγκοσλαβία καί τὴ Ρουμανία στα πλαίσια του̃ Βαλκανικου̃ Συμφώνου του̃ Φε­

ΔΖ

Ὁ

τ

σμἑνη_

­

·

43

~

ο

κου̃ κόμματος. "Ολα αλλαςαν °όταν εμφανίστηκε ό ἰταλικός συναγωνισμός στὴ Μεσόγειο. "Οπως στὴ δεκαετία του̃ 1970 ό σοβιετικός στόλος αμ­ φισβὴτησε τὴν κυριαρχία του̃ στόλου των Ἡνωμενων Πολιτειων στὴ Μεσόγειο, ετσι καί στα χρόνια του̃ μεσοπολεμου όιμωσε ὴ “Ιτα­ λία τό αναστημα της απεναντι στὴν “Αγγλία, στὴ Μεσόγειο. ?Ηταν ὴδη αξιοσημείωτο ότι ὴ πρωτη Μεγαλη Δύναμη που ανα­ γνωρισε τὴν Ἑλληνικὴ “Αβασίλευτη Δημοκρατία ὴταν ὴ Ἱταλία.

τὴν ἴδια μερα που εγκαθιδρυθηκε ὴ Ἀβασίλευτη, στίς 25 Μαρτίου 1924, εδειξε τὴν ἱκανοποίησὴ του με δηλωσεις στίς εφημερίδες. “Από αὐτὴ κιόλας τὴ στιγμὴ αρχισε να ελπίζει πως τό νεο καθεστως θα απομακρυνόταν από τὴ Μεγαλη Βρετανία. ·ο ιδιος ὁ Βενιζέλος πεί, τε υπ, να νε περεενἠειι τεν Βιιει­

“Ο Μουσσολίνι

λεα Κωνσταντίνο να παρει μερος στόν πόλεμο, στό πλευρό τη̃ς “Αγγλίας, του̃ εἶχε γραψει ότι «οἱαδὴποτε καί αν ὴ εκβασις του̃ πο­ λεμου ως πρός τὴν Ρωσσίαν καί τὴν Γαλλίαν, ὴ “Αγγλία καί μόνη μενουσα θα δυνηθὴ να επιβαλη τελειωτικως τους όρους τῆς είρὴ­ νης» (Δημ. Κιτσίκης, Ρτορειςεοαο οι ρτεεεἰοιιε ευ ρο1ίίἰτμιε ἰητετιιε­ τίοιιε1ε, ἔνθ' άν., σ. 21), αὐτός ὁ ἴδιος ὁ Βενιζελος, όπως είδαμε, πί­ στειμε είλικρινα, τό 1928, πως οἱ καιροί αλλαςαν καί πως ὴ “Ιταλία ἦταν ἱκανὴ ν“ αντισταθεί στὴν “Αγγλία καί γι® αὐτό πλησίασε τὴ Ρωμη. “Από αὐτὴ τὴ στιγμὴ, τό Λονδίνο αποφασισε να ενθαρρύνει τὴν παλινόρθωση του̃ Γεωργίου Βί, που ζοῦσε εξόριστος στὴν Ἀγγλία καί εἶχε γίνει “Αγγλος ως τό κόκαλο, όταν μαλιστα ὴ ίταλοφιλία εἶ­ χε γίνει πια τὴς μόδας στὴν Ἑλλαδα, καί στα δυό στρατόπεδα, τό βενιζελικό καί τό αντιβενιζελικό. Οἱ στρατηγοί καί των δυο παρα­

ταςεων ὴθελαν να κινηθου̃ν «όπως στὴν Ἱταλία» καί να μιμηθου̃ν τόν Μουσσολίνι. 44

~

Ένας αλλος λόγος, αυτός όμως δευτερευων, που εςηγει τὴν επι­ θυμία τὴς “Αγγλίας για επιστροφὴ του̃ Γεωργίου Β' στό θρόνο του, εἶναι οἰκονομικη̃ς φύσεως: όστερα από τὴν οίκονομικὴ κρίση του̃ 1929, ὴ Ἑλλας δεν μπορεί πια να εξοφλὴσει τα χρεη της, των ὀποίων τό 70% σχεδόν εἶχε συναιιιει στὴν “Αγγλία. "Από τόν καιρό τὴς ανεξαρτησίας τό ελληνικό κρατος ἦταν σο­ βαρα χρεωμενο στό εξωτερικό. “Ιδου τα σταδια τὴς χρεωσεως του: πρωτη περίοδος, 1830­1843, καί πρωτη χρεωκοπία. “Ακολουθεί μια δευτερη περίοδος κατα τὴν ὁποία, μεχρι τό 1879, οἱ ςενοι δυσπι­ στου̃ν λόγω τῆς χρεωκοπίας του̃ 1843 καί οὐσιαστικα δεν δανεί­ ζουν πλεον. Τρίτη περίοδος, 1879­1893, καί δευτερη χρεωκοπία. Τότε, τό 1898, οί δανειστες θετουν τὴ χωρα υπό κηδεμονία καί τη̃ς επιβαλλουν εναν αὐστηρό διεθνὴ οίκονομικό ελεγχο για να περι­ φρουρηθου̃ν τα συμφεροντα των πιστωτων. Τεταρτη περίοδος, 1898­1932, τρίτη χρεωκοπία. (Η «Διεθνὴς Δημοσιονομικὴ Ἑπιτροπὴ» (ίἔοκιιπἰεεἰοπ /ῖπαπσἰὲκε ἰπτεκπατἰοπαίε ὴ €”.Ρ.Ι.) για τόν ελεγχο τὴς διαχειρίσεως του̃ ελληνι­

9

σμου̃ ὴταν παντα αὐτοί που συμπαθουσαν τὴ Γαλλία καί τὴν Αγ­ γλία, αὐτοί που ανῆκαν στό δυτικό κόμμα. Γι° αὐτό καί ὴ “Αγγλία ευ̃νοου̃σε, από πολυ παλια, μια συνταγματικὴβασιλεία στὴν “Ελλα­ δα, καί ὴ εγκαθίδρυση τὴς 'Αβασίλευτης Δημοκρατίας τό 1924 δεν τη̃ς αρεσε, όπως είδαμε, καθόλου. Παρ° όλα αὐτα τό εἶχε παρει από­ φαση ἐπειδὴ τὴν εἶχαν επιβαλει οἱ φίλοι της, οἱ ανθρωποι του̃ δυτι­ ~

ε

9

κου̃ δημοσίου χρεους, εἶχε συγκροτηθεί στὴν “Αθὴνα τόν Φεβρουα­ .πο του̃ 1898 και 88888 πι λειτουργει στι 88 ·Αποιλι‹›ι› του̃ 8888 ετους. “Αποτελεστηκε αρχικα από εξι μελη, δηλαδὴ ενα για καθε Μεγαλη Δυναμη. Τό 191Ἰ όμως, οἱ Σόμμαχοι τὴς “Ανταντ απεβα­

“

λαν τους αντιπροσωπους τὴς Γερμανίας καί τὴς Αὐστρουγγαρίας, ἐνῶ ἡ Ρωσία ἀποσὐρθηκε­ Για 9919 καί μείὰ Τὸν πρῶίο παγκόσμιο πόλεμο ὴ Ἑπιτροπὴ ἦταν μόνο τριμελὴς, με τὴ συμμετοχὴ τὴς Με­ γαλης Βρετανίας, τη̃ς Γαλλίας καί τὴς Ἰταλίας. Ἡ τριμελὴς αὐτὴ επιτροπὴ ἔλεγχε, ακόμη καί τό 1935, ως ενεχυρο φερεγγυότητας,­τα εσοδα του̃ ελληνικου̃ κρατους. “Επη̃λθε όμως ὴ παγκόσμια οίκονομικὴ κρίση, καί στίς 20 Σε­ πτεμβρίου 1931 ὴ Μεγαλη Βρετανία εγκαταλείπει τόν χρυσό κανό­ να. Λίγες μερες αργότερα, στίς 28 Σεπτεμβρίου, ὴ Ἑλλας επιβαλλει

τόν ελεγχο του̃ συναλλαγματος. Τότε ακριβως, ό πρωθυπουργός της Βενιζελος σκεφτηκε να πα­ ιμει τίς πληρωμες του̃ εςωτερικου̃ χρεους. Πρίν όμως παρει αὐτό τό μετρο, επιχείρησε τόν “Ιανουαριο του̃ 1932 ταξίδι στὴ Ρωμη, τό Πα­ ρίσι καί τό Λονδίνο με σκοπό να επιτύχει νεο δανειο για να αποτρε­ 45

ιμει τὴ χρεωκοπία. Ἡ υπόθεση υποβλὴθηκε στὴν Κοινωνία των Ἑθνῶν καί τό Συμβουλιό της συνὴλθε στίς 12 'Απριλίου για να ἐξετασει τὸ θέμα τῆς βοὴθειας που θα μπορουσε να δοθεί στὴν Ἑλ­ λαδα, τὴν Αυστρία, τὴν Ουγγαρία καί τὴ Βουλγαρία. Ἑπειδὴ όμως δεν πέτυχε τίποτα, ὁ Βενιζέλος δὴλωσε ότι διέβαινε τὸν Ρουβίκωνα: κὴρυςε σταση πληρωμῶν από Ιης Μαΐου 1932. Ἡ «Διεθνὴς Δημοσιονομικὴ Ἑπιτροπὴ››“Αθηνῶν διαμαρτυρηθη­ κε ἐξ ὀνόματος τῶν όμολογιουχων. Διαμαρτυρὴθηκαν ἐπίσης οί κυ­ βερνησεις τὴς Γαλλίας, τὴς Ἱταλίας καί τῆς “Αγγλίας Ύπῆρξε μα­ λιστα καί μια διαμαρτυρία τη̃ς αμερικανικῆς κυβερνὴσεως. Διαμαρ­ τυρεται καί ὴ «Ἑπιτροπὴ Δανείων έκδιδομένων υπό τὴν αἰγίδα τη̃ς Κοινωνίας των Ἑθνῶν» (Λονδίνο) (Σεαςπε Σοαιτε Οοιιτιτιἰττεε), πρόεδρος τῆς όποίας ἦταν ὁ Ώστεν Τσαμπερλαιν (Αιιετειι (ῖΙιειτι­ 1›ετ1εἰιτ) που εἶχε ἑπιφορτισθεί καί με τὴν περιφρουρηση των συμφε­ ρόντων των όμολογιουχων των δανείων τη̃ς Αυστρίας, τὴς Ἑσθο­ νίας, του̃ Δαντσιχ, τη̃ς Ουγγαρίας, τὴς Βουλγαρίας καὶ τη̃ς Ἑλλα­ δος, που εἶχαν ἐκδοθεῖ υπό τὴν αἰγίδα τὴς Κ.Τ.Ε. Στίς 18 Ἱουλἰου 193Ζ, ὴ Ἑπιτροπὴ αὐτὴ, με υπόμνημα στό Συμβούλιο τὴς Κ.Τ.Ε., διαμαρτυρὴθηκε για τὴν αθέτηση τῶν υποχρεώσεων τῆς Ἑλλαδος, τη̃ς Ουγγαρίας, τὴς Αυστρίας καί τὴς Βουλγαρίας, καί διακὴρυςε ό­ τι οἱ πιστωτὲς ‹‹ὲδιιςαιου̃ντο ἰδιαιτἑροη̨ σεβασμου̃». Ἡ χωρα όμως που θιγόταν περισσότερο από τὴν απόφαση τὴς ἑλληνικη̃ς κυβερνησεως ἦταν βεβαίως ὴ Μεγαλη Βρετανία. Αυτὴ ἦταν ὴ κυριότερη πιστωτρια τὴς Ἑλλαδος, εφόσον τό μερίδιό της στό συνολο των ποσῶν που όφειλε τό 1932 στό ἐξωτερικό ὴ Ἑλ­ λας, ἦταν 67,42%. Τὸν Σεπτέμβριο του 31932, ό υπουργός των Οίκονομικῶν Κυρια­ κος Βαρβαρέσος μεταβαίνει στὸ Λονδίνο καί ἐκεί πετυχαίνει μια πρωτη διευθέτηση μέ τὸ «Συμβουλιον των Ὁμολογιουχων››((?οαπ­ οί! ο/ Ροκείἕπ Βοιιτἰἰιοἰτἰεκε) καί τὴν «Ἑπιτροπὴν Δανείων τὴς Κ.Τ.Ε.›› (Ιεεαςπε Σοακε Οοιπκιἰττεε). Ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση δεχό­ ταν να καταβαλει 30% των ἐτησίων τόκων ἐπί του εξωτερικου χρέους κατα τό οίκονομικό ἔτος 1932 ­ 1933. Έγιναν νέες διαπραγ­ ματευσεις στό Λονδίνο κατα τό επόμενο ἔτος, καὶ τότε για πρωτη φορα ὴ Ἑλλας πρότεινε τὴ συνδεση του πληρωτέου ποσου̃ μὲ τὴν Δ6

_

ι

πρόταση που όμως απορρίφθηκε. Τε­ αγορα ελληνικου καπνου̃ λικα, στίς 16 Νοεμβρίου 1933, ἐπὴλθε συμφωνία: ὴ ἑλληνικὴ κυ­ βέρνηση θα πλὴρωνε τα Ζ'7,5% του̃ συνολικου υιμους των τόκων για τό οἰκονομικὸ ἔτος 1933­1934 καὶ 35% για τό 1934­1935. Τόν Φεβρουαριο του̃ 1935, ό Έλλην υπουργός τῶν Οἰκονομι­ κῶν πηγαίνει καί παλι στό Λονδίνο για να καθορίσει τό ποσό που θα καταβαλλονταν για τό οίκονομικὸ ἔτος 1935­1936. "Οπως καί για τό προηγουμενο έτος, πρότεινε 35%. Ὁ σερ ίΩστεν Τσαμπερ­ λαιν, ὡς εκπρόσωπος τῶν ὁμολογιουχων, πρότεινε 50%. Ἡ συμ­

φωνία δεν μπόρεσε να­ γίνει. Στίς 15 Μαρτίου 1935, ὁ νέος πρέσβης τὴς 'Ελλαδος στό Λονδί­ νο, Χ. Σιμόπουλος, ό ὁποῖος εἶχε διαδεχθεί τόν Δ. Κακλαμα̃νο, στειλε για τό θέμα αυτό έκθεση στὴν κυβέρνηση του: «Έκαμα τὴν πρωτη επίσκεφὴ μου στόν υπουργό καί τόν υφυπουρ­ γραφε

_

γό των Ἐξωτερικῶν, πρό του̃ αποτυχόντος ελληνικου κινὴματος τῆς 1ης Μαρτίου. Δεν θέλησαν, κατα την πρωτη αὐτὴ έπαφὴ μας, να ἐπεκταθουν στό ζήτημα που αποτελεί αντικείμενο των αμοι­ βαίων παραπόνων μας. Παρ' όλα αυτα ὁ υπουργός τῶν Ἐξωτερι­ κῶν σερ Τζὼν Σαιμον (Βίτ .ίοίτιι Βἰιηοιι) μου εξέφρασε τὴ λυπη του για τό γεγονός ότι δεν είχαμε ἔρθει σε συνεννόηση μὲ τους όμολο­ γιουχους. Ἡ συζὴτησὴ μου μέ τους ἐμπειρογνὼμονες του υπουρ­

γείου υπὴρξε πολυ διαφωτιστικὴ. Τό Ροτεὶςιτ Οίίι̃οε πνέει μένεα ἑ­ ναντίον μας. Μου ἐτόνισαν ότι τα αλυτα οίκονομικα ζητὴματα με­ ταξυ Ἑλλαδος καί Ἀγγλίας σωρευονται καί προςενου̃ν συνεχως διαφορες μεταξυ τῶν δυο χωρων μας. (Δημ. Κιτσίκης, «Ιεει (ι̃τόοε οιιττε 1°ΑηςΙετεττε ει 1"Α11ειηεςιιε αε 1936 ὲι 1941», Κενιιε ίιἰείοκίαπε,

Παρίσι, “Ιουλιος­Σεπτέμβριος 1967, σ. 98). Άλλα ὴ Ἀγγλία ἦλπιζε πως με τὴν ἐπανοδο του̃ βασιλέως τὴς Ἑλλαδος, τα πραγματα θα μπορουσαν να διορθωθου̃ν. Γι” αυτό ὴ «Άγγλικὴ Ἑπιθεωρησις» του̃ Λονδίνου (Τίτε Επἕἰἰείι Κενἰενν), στό τευ̃χος της του “Ιουνίου 1935 καὶ με τίτλο «Τό μελλον τῆς 'Ελλα­ δος», έγραφε:

«Ύπαρχει πολυ βρετανικό χρἦμα ἐπενδυμένο σε διαφορα ἑλληνι­ κα δανεια, καί τελευταία δεν προσφέρθηκε στους όμολογιουχους πανω από τό 35% του τόκου που τους ὀφειλόταν. Μια κατευνασμέ­ 47

ποσοστο για τὸ ἔτος 1935­1936 οπως καἰ για το προηγούμενο, δη¬ λαδὴ 35%. Ἡ σοβαρη άναταραχὴ στὴν ὁποία βυθίστηκε η Ἑλλάδα αμεσως μετά, μὲ το κίνημα τη̃ς Ιης Μαρτίου, τοὺς ἐξερεθισε ακόμη πιο πολύ, τὴ στιγμη ποὺ μόλις εἶχαν λάβει διαβεβαίωση του̃ Ἑλλη­ να ύπουργου̃ τῶν Οἰκονομικῶν οτι, μόλις ὴ ἑλληνικὴ οἰκονομία θα

νὴ Ἑλλὰοὰ θὰ ἐποτοοπο στὴν ποβἑονὴσὴ τὴο νὰ ὰοἔὴσοτ το ποοο” στο ὰοτο› πὰἰ ἔντοπὰ λοοντὰ Άβὰσἰλοοτὴο Δὴμοκοὰτἰὰο ὰποοοτἔὰν οτι ὴ ὴσολίὰ δὲν εἶνὰτ οονὰτὴ πὰοὰ μονο οπο τὴν μονὰοχἰὰ­π Κὰτὰ

τἰἐ ὴμἐοοο ὰοτὲἔ τὴἑ μστωμἐνὴο νὰοττλτὰπὴἑ πτνὴσοωο ὴ Μενὰλὴ Βμοτὰντὰ ἔχει ἔωττπο σομφἑοον νὰ μοτοοθοῖ ὴ ὰνὰτὰοὰλὴ στὴ Μοσοτ Υὰο στο ἐλὰχτστο­ Ὁ Βὰστλοοἑ Γοῶοντοἐ Β' οἶνὰτ Φίλοἐ τὴς Μονὰ· λὴἑ Βοετὰνἰὰἑ­Π ποὰ θὰ ὰποτολου̃σο μιὰ ὼοὰίὰ ἐπἰστονμὴ τὴἐ 25οτἰὰ9 τπτ βασιπείαε του̃ τι̃γεμὸνα ματι ἐὰν ὁ α̃νενιὀτ τον ὰπειεαθίστατο στο θρόνο τών Ἀθηνῶν». (‹‹Τ1ιε Ριιτυτε οί Οτεεεε», Τἰτε Επἕἰἰεἰτ

βελτιωνόταν, το ποσοστο θα αὺξανόταν. Ένα χρόνο αργότερα ὁ βασιλεὺς εἶχε ἐπανἑλθει, καί ὁ Μεταξάς ἦταν στην ἀρχὴ πρωουπουργὸς απο τις 13 °Απι›ι›ιωι› 1936. °ο οποοονοο τῶν Οιιτονομιπῶν πη̃νε οτο Λονοινο γιοι νἑοο οιοιποοινιιοι­ τεύσεις. Στίς 6 Αὺγούστου 1936 οί «Οἱκονομικοἰ Τάιμς» (Ρίπαπσἰαἰ Τἰπτεε) του̃ Λονδίνου ση μείωναν ότι οἱ χρηματιστικοἰ κύκλοι τη̃ς αγγλικη̃ς πρωτεύουσας ὴλπιζαν ότι θα γνώριζαν άπο το τελος τῆς προηγούμενης ἑβδομάδας, αν εἶχε ἐπελθει ὁριστικὴ συμφωνία. Ἑν­ τούτοις ιτοτιιιοι ἀποινττιοιτ στις ἀννλιιτὲο ποοτοιοειο δὲν εἶχε φτοιοει ἀπομπ οπο τὴν Άθὴνοιι πιθοινῶο λογω τῶν νονονο­των τη̃ο ππο Αν­ νοοοτοοι

Βσνἰοννι Λονοίνο› Ἱοοντοο 1935› σσ­ 737τ738)­

Τὴν ἴοτὰ ἐποχὴ ὴ ὰννλτπὴ ποβἑονὴσὴ ἔκοτνο οτι εἶχε ἔοθοτ ὴ στιν­ μὴ νὰ οονο­νὡσοτ τὴν ποοπὰνὰνοὰ τὴ§› ἰοτωο στἰο μοσονοτὰπὲο χῶτ μες, σὲ ἀποντὴσὴ στὴν ἰτσλτκὴ ποοκλὴσὴ­ Τον Μάρτιο του̃ 1935 ίδρύει το «Βρετανικὸ Συμβούλιο» (Βκἰτἰεἰι Οοππεἰ! ) καὶ θέτει ἐπικεφαλη̃ς του τον λόρδο Οὺ. Γ. Τύρρελλ (νν. Ο. Τνττε11) πρώην πρεσβη στο Παρίσι, τον ὁποῖο διαδέχεται αργό­ τοοὰ ο λοοοοο Γ­ Α­ Λοοο (Θ Α­ Ηονὰλ ποὼὴν οπὰτοἔ ὰομοστὴο τὴο Ἀννλἰὰο οτὴν Αἴνοπτο­ Ἡ οὴμτοοονἰὰ του̃ οονὰντομου̃ ὰοτου̃ ὰποτἑλεσο το ὰνττκοἰμενο ἑπθἐσοτοο του̃ ποἑσβοτοο τὴο Ἑλλὰοοο στο Λονοίνο± μὲ ὴμοοομὴνἰὰ 20 Μὰοτίοο 1935 (ἔπθεοὴ ὰοτθ· ΒΤ 692)± στὴν οποἰὰ ὰνοφοοο οτι ὴ ὰννλμςὴ κοβἑονὴσὴ εἶχε τὰἔοτ πολο σὴτ μσντΐπο ρολο στο «Βοοτὰντπο Σομβοολτο» στον τομἑὰ τὴο ὰννλτκὴἐ ποοπὰνὰνοὰίἐ στο ἐἔωτοοτπο­ Το «Βοοτὰντπο Σομβοολτο» θὰ χοὴμὰτ

τοοοτοοντὰν ὰπο τὴν Κοβἑονὴσὴ πὰθὼο κὰἰ ὰπο τὴν ἰοχοοὴ νομο­ σπονδία Βρετανικών Βιομηχανιών» (Γεεἰετατἰοπ ο/ Βκἰιἰεἰτ Ιπιἰπ­ εικἰεε), τα βρετανικα Ἑμπορικα Ἑπιμελητηρια, καὶ πολλὲς ἰδιωτι­ κὲς ἑταιρεῖες.

Το 19339 πὰτὰ τἱο οτὰποὰνμὰτεοσοτο ποὺ οτοἔὴνὰνο στο Λονοἰνο μὲ τοοο οὰνοτστοο τὴοε ὴ ἐλλὴντκὴ κοβἑονὴσὴ τοοο εἶχε ὰοὴσοτ νὰ ὲλπίςουν ότι τὸ ποσοστο ἐπί τῶν ὀφειλομενων τόκων ποὺ θα ἦταν σὲ θοσὴ νὰ τοοο κὰτὰβὰλομ θὰ ὰὐξὰνοτὰν κὰθο Χμονο› οεοομἑνοο ο° ἡ οίκονομικὴ κατασταση τῆς χώρας βαθμιαῖα θα βελτιωνόταν. Για τον λόγο αὐτό, οί ὲκπρόσωποι τῶν ὀμολογιούχων δεν εἶχαν θε­

τι

λησει ὁριστικο καθορισμο του̃ ποσοστου̃ αὑτοῦ. Ἑντούτοις, τον Φοβοοοὰοτο του̃ 19355 ὴ ἑλλὴνμςὴ κοβἑονὴσὴ ποοσφοοο το ἴοτο 48

Ἡ

·

συμφωνία ύπογράφηκε στἰς 20 Αύγούστου, 15 μέρες μετα το πραξικόπημα του̃ Μεταξά. ”Η ἑλληνικὴ κυβέρνηση ανέλαβε τὴν ύποχρἐωση να καταβάλει 4Ο% του̃ ποσου̃ τῶν τόκων τῶν δανείων της στοὺς ὁμολογιούχους για τα οίκονομικα ἔτη 1935­1936 καἱ 1936­1937. Οί τελευταίοι εἶχαν λοιπον κατορθώσει να βελτιώσουν το ποσοστο κατα 5% σε σύγκριση μὲ τον Φεβρουάριο του̃ 1935 καὶ επιπλεον εἶχε συμφωνηθεῖ ότι το 1937, τα δυο μέρη θα διαπραγμα­ τεύονταν μια ὁριστικὴ συμφωνία για να καθορίσουν ὁριστικα το ΰ­ ψοο του̃ ποοοοτοοι Ὁπωο και νὰ >χοιν τοι ποοινιιοιτοιέ οιοτο ποὺ ποἐποι νὰ οπμειωθοῖ εἶ­

ναι ότι οί οίκονομικοἰ λόγοι ποὺ ἔσπρωςαν το Λονδίνο να θελησει τὴν επάνοδο του̃ Γεωργίου Β', ἦταν πολὺ δευτερεύοντες σὲ σχεση με τον αλλο λόγο, δηλαδη την ἰταλο­βρετανικὴ διαμάχη στὴ Μεσό­ νειο.

“Αντίθετα ἀπ® ό,τι γινόταν, ἐκεῖνα τα χρόνια, στὴν ύπόλοιπη Εὺ­ Ἑλλὰς δὲν εἶχε φασιστιπὸ κόμμα, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ὁμαδοολα του̃ ποὼην οποορνου̃ Γεωρνιοο Μερκούρη, τον θεῖο τη̃ς ττθοποτοο Μελίνας Μερκούρη. (Πέθανε το 1943 ὡς Διοικτττὴο τη̃ς Ἐθνικῆς ρῶπτττ ἡ

Τραπέζης Ἑλλάδος, άφου̃ συνεργάστηκε μὲ τοὺς Γερμανούς). Το 4

49

εμβλημα αὺτη̃ς της ὁμαδούλας ἦταν ὁ αγκυλωτός σταυρός μ' ενα στεμμα στη μεση. Κι όμως δεν ἦταν λίγοι μεσα στοὺς πολιτικούς καὶ στρατιωτικούς ἠγετικοὺς κύκλους (ὁ 'Ανδρεας Μιχαλακόπου­ λος, π.χ.) ποὺ θεωρούσαν απαραίτητη μια δικτατορία, όπως τό επι­ σημανε ὁ Άλεξανδρος Παπαναστασίου στην εφημερίδα των Άθη­ νων, Δημοκρατικός Άγών, στὶς 12 Μαίου 1934, σε αρθρο με τίτλο, «Ἡ επιδημία των δικτατορικων τασεων››. Ἡ ελληνικη αστικη ταςη πού εἶχε χασει την αύτοπεποίθηση της λόγω της οὶκονομικη̃ς κρί­ σεως του̃ 1929, αναζητούσε τη σταθερότητα, εναν αρχηγό. όπως εχουμε ηδη πεῖ 'Ο βασιλεὺς Γεωργιος Β' εἶχε γίνει ”'Αγγλος στην ψυχη, από την τελευταία του εςορία ποὺ εἶχε αρχίσει όταν ἦταν ηλικίας 33 ετων, στὶς 19 Δεκεμβρίου 1923. Περιπλανω­ μενος βασιλεὺς αρχικα, εἶχε εγκατασταθεῖ τελικα στό Λονδίνο ό­ που, κατα τόν βιογραφο καὶ επιστηθιο φίλο του, τόν διπλωματη Π. Πιπινελη, «όσον παρηρχοντο τα ετη... καὶ όσον η αναγνωσις καὶ η παρατηρησις τού απεκαλυπτον τό μεγαλεῖον τού αγγλικού πολιτι­ σμού, η αγαπη του πρός την χωραν εκείνην εμελλε να λαβει μεγα­ λυτερας διαστασεις καὶ να γίνη εἰς τό τελος εν από τα σοβαρωτερα συστατικα τού χαρακτη̃ρος του κατα την ωριμον ηλικίαν». (Πανα­ γιὼτηα̨ Ν­ Πιπινὲλης” Γεώργιος Β; Ἀθἠνας 1951, σ, 68), Εἶναι φυσικό να θελει να ςανακατακτησει τό θρόνο του ενας βα­ σιλεὺς ποὺ τόν εχασε. Καὶ δεν εἶναι λιγότερο φυσικό να θελει να ξα­ ναγυρίσει ὀ βασιλεὺς αὺτός στη χωρα του με μια δημοκρατικη δια­ όικασία, φτανει να τού εἶναι ανοικτός ό δρόμος. “Αλλιως δεν τού

­

­

απομενει παρα η δυναμικη λύση. Γι' αὐτόν τόν λόγο πρεπει πρωτα πρωτα να ξεκαθαρίσουμε ενα πραγμα: σε ποια στιγμη ὀ Γεωργιος Β” ποὺ ἦταν θρεμμενος με τόν αγγλικό κοινοβουλευτισμό, δεχτηκε ν' ακούσει τὶς συστασεις των ὀπαδων του για ενα πραξικόπημα; Πρεπει να πούμε αμεσως πως στὶς επαφες ποὺ εἶχε ὁ Γεωργιος με την κυβερνηση τού Παν. Τσαλδαρη, ποὺ τού εἶχε δηλωσει πως εύ­ νοούσε την επιστροφη του, αλλα με μια δημοκρατικη διαδικασία, εἶχε αποκλείσει καθε φορα τη δυναμικη λύση. “Αλλα στὶς σχεσεις

του με τοὺς φίλους του δεν ἦταν καὶ τόσο κατηγορηματικός. Οἱ πα­ ρακλησεις, πραγματι, δεν ελειπαν. Τό παραδειγμα για μια δυναμικη λύση τό εἶχαν δωσει πολλες φορες, παλαιότερα, οὶ ῖδιοι οὶ ρεπου­ 5ο

γ

ι

μπλικανοι, καὶ μια τετοια λύση, ποὺ μόλις εἶχε αποτύχει, ἦταν τό βενιζελικὸ κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935. Αύτό ποὺ στενοχωρούσε καπως ἦταν πως όλοι οἱ μαθητευόμενοι δικτατορες θαύμαζαν τη Γερμανία ἢ την “Ιταλία κι όχι την “Αγγλία ποὺ τοσο βαθια αφοσιω­ μενος της ἦταν ὁ Βασιλεύς. Οἱ δύο κυριότεροι ύποιμηφιοι για μια δικτατορία, οἱ ὁποῖοι καὶ προσεφεραν τὶς ὺπηρεσίες τους στόν βασιλεα, ἦταν ὁ στρατηγός Κονδύλης, ενας από τοὺς στυλοβατες τῆς 'Αβασίλευτης Δημοκρα­ τίας τού 1924, κι ό στρατηγός Μεταςας. Ὁ στρατηγός Κονδύλης ταν, από τὶς 5 'Απριλίου 1935, αντιπρόεδρος της Κυβερνησεως αλ­ λα καὶ ὺπουργός Στρατιωτικών. Στὶς εκλογες ποὺ εγιναν στὶς 9 “Ιουνίου 1935, τό κόμμα του εἶχε κερδίσει 33 εδρες ἐπὶ 300. Πολὺ λίγο ~σκοτιζόταν για την Άβασίλευτη η τη Βασιλευόμενη. Σκοπός του ηταν να γίνει ὁ Έλληνας Μουσσολίνι. Ὁ βασιλεὺς επρεπε να εἶναι όργανό του. Καὶ σκεπαζε τό ἰδεολογικό του κενό μ® ενα επιφα­ νειακό φασισμό πού αποκαλούσε «κοσμογονία», ενω, όπως ό καθε­ νας γνωρίζει, η λεξη αύτη σημαίνει «θεωρία σχηματισμού τού σύμ­ παντος››!

ί

Ὁ Μουσσολίνι, τόν Ἱανουαριο τού 1935, εἶχε παρει την τελικη του απόφαση να κατακτησει την Αἰθιοπία. Στὶς 7 "Ιανουαρίου 1935, ηρθε σε συμφωνία με τη Γαλλία ποὺ τόν αφηνε ελεύθερο να κινηθεῖ όπως ηθελε στην Αἰθιοπία. Ἡ Μεγαλη Βρετανία εἶδε τότε πως η ὶσορροπία στη Μεσόγειο αρχισε να καταρρέει. Την 1η Μαρτίου 1935, είχαμε τό βενιζελικό πραξικόπημα, με αρχηγούς τόν Βενιζελο καὶ τόν στρατηγό Πλαστη ρα ποὺ δεν εκρυβαν τὶς συμπαθειες τους για την Ἱταλία. Ὁ Βενιζελος εἶχε γραφει λίγες εβδομαδες νωρίτερα, στόν Λουκα Ρούφο, στὶς 9 Φεβρουαρίου, πως «όσον αφορα την προϊούσαν αποςενωσιν ημων από την Ἱταλίαν, τό πραγμα εἶναι τραγικόν››. (Δημ. Κιτσίκης, «ΙΧ ἰιιετειιιτειτἰοη σε 1ει τὶίοτειιιτσ τογειΙε ὀε Οεοιςεε Π ασ Οιὲοε, 1935­1936», Κενιιε εἰ'Ηιετοιι·ε τἰιρἰοιπαιἰααε, Παρίσι, Ἱανουαριος­“Ιούνιος 1977, σ. 163). Ὁ υπουργός Στρατιωτικῶν Κονδύλης εἶχε διστασει, για μια στιγμη, να καταπνίςει τό κίνημα, προτού μπορεσει να αντιληφθεί αν ἦταν ἢ όχι σοβαρό. Εἶχε μαλιστα συγκεντρωσει στό γραφείο του τό ὺπουργικό συμβούλιο κι όλους τοὺς στρατηγοὺς ποὺ ἦταν στην 51

Ἀθηνα, οποτε αὐτὸ θὰ του̃ έπέτρεπε, αν τελικα αποφασιζε νὰ προσχορηοέι στοοἐ πινηματιέἑα να σολλαβέι ολο τον κοσμο­ ΕΗ ,Ιταλια έοέιξέ να προτιμα τον Κονοολη παρα τον Βένιζέλο και νι, αοτο οέν βοηθησέ το κινημα­ Άιροο λοιπον το πατέστέιλ­έ› νοριτ σέ ο Κονοοληα στην Ἀθηνα θριαμβέοτιιταα σαν να ἦταν Ριομαιοιἑ στρατηνοο­ Καθισμένοἐ διπλα τοο μέσα στο αοτοπινητοι ο Σταμα­ τηιἐ Μέρποορηιἐ (πατέραο τησ ηθοποιοο Μέλιναο Μέρποορη και αδελφὸς του̃ ναζιστη̃ Γεωργίου Μερκούρη) καμαρωνε το «ατσαλινο προσωπο» του̃ αρληνοο τομ­

(Στ Μέρποορηἐι Γέώρνιρἔ Κονούλπἔν

Ιδ79·Ϊ9­τα» Άθηναα Μαοριοηοι 1954› σ­ Μαν­ Ύστέρα απο αοτον τον θριαμβοα παλέσανέ τον Κονοολη στη Ρτο· μη­ Δέν μπορέσέ να παέι παρα στιἐ 6 Ἱοολιοο ι935› οστέρα απο τισ έλληνικὲς εκλογές. Ὁ βιογραφος καὶ φίλος του Σταματης Μερκού­ ρ秛 ποο τον σονοοέοέι νραφέι πὼέ ο Μοοσσολινι ηθέλέ να έχει ἐλεύθερα τὰ χέρια γιὰ τὴν εκστρατεία ποὺ έτοίμαζε στὴν Αιθιοπία, και γι' αὐτὸν τον λογο παρακαλεσε τον Κονδύλη νὰ παρέμβει

στοοο ιριλοοο τοο Γιοονποσλαβοοα νια να μπορέσέι να πέτοχέι μια σονέννοηση μέταἔο τηο Ἰταλιαα τησ Ἑλλαοοο και τηο Γιοονπο· σλαβιαἐ ποο βρισποτανι αοτη η τέλέοταιαν παττο απο τη ναλλικη έπιρροη­ Ἡ σοναντηση Κονοολη­Στονιαντινοβιτο ίδιονοαιιιονιέ) έτ Υινέ στο Μπλέντν στιο Μ Ἱοολιοο 1935­ Ὁ νέοἑ Γιοονποσλαβοο πρτοθοποορνοιἑ ιρανηπέ να οέχέται έοιτολα τιἐ ιταλιπέο προτασέιἐ παι τηλένραοησέ αμέστοοα σέ αοτο το πνέομαι στον πρέσβη τοο στη Ρὼμηα νια να ένημέριέσέι τον Μοοσσολινι­ Ὁ αλλος σοβαρος ύποφὴφιος γιὰ δικτατορία ποὺ παρουσιαζο­ ταν στον Βασιλέαι ἦταν ο στρατηνοἐ Μέταἔαο­ Ἀντιθέτα απο τον Κονοολην αοτοο ηταν ανέιταθέν βασιλιποἑ έκ πέποιθησέτοο· Οι προ­

τιμησέιο τοο στρέιρονταν πολο πριν απο τον πρῶτο πανποσμιο πο­ λεμοι ὅτι πυὸε τὴν Ἱταλια αλλα ποὸε τὴ Γερμανια­ Τὸ αδύνατο ση· μέιο τοο σέ σχέση μέ τον Κονοοληα ἦταν ποο έῖχέ έλαλιστη οημοιρι­ λια­ Άπο το 1928 και μέται το πομμα τοο οέν πέροιἔέ παρα λινέο μονο έορέο στη Βοολη­ Ἀπομη και στιο τέλέοταιέο έιτλονέἐν στιἑ 9 Ἱοονιοο ι935ι αν και έἶχέ σονέρναστέι μέ αλλοοἐ οοιαλλακτοοο βα· σιλιποοα η Ένα­,στο Βασιλοτρροντον τομ οέν κέροισέ παρα έπτα έτ ορέἐ­ Ὁ Μέταἔαα και ο Κονοοληο ἦταν στα μαχαίρια· 52

Τώρα θὰ δου̃με ποιά ἦταν ἡ στάση του̃ Βασιλέως ὅπως παρω­

σιαζοταν ύστερα απο αυ̃τές τίς έκλογές, μέσα απο τὴν αλληλογρα­ φία πού εἶχε απο τὸ Λονδίνο μὲ τον Λουκα̃ Ρου̃φο στὴν Άθὴνα. Αὐτὴ τὴν αλληλογραφία μοῦ τὴν έμπιστεύτηκε ὁλόκληρη ὀ γιος του, ὁ μακαρίτης διπλωματης Ρὀδης Ρου̃φος. Ἑπειδὴ ὁ Βασιλεύς δεν συνὴθιζε νὰ γραφει ὁ ἴδιος, ὅταν έπρύκειτο γιὰ πολιτικές υ̃ποθέ­ σεις, έκφραζὀταν μέσω του̃ παλαιου̃ και πιστου̃ του φίλου, Δημη­ τρἱου Λεβἰδη9 ποὺ τὸν εἶχε ἀκοχουθἠσει σ> όλες Έου τὶς ἐξορίες με­

τὰ τὸ 1917, ποὺ παντα τον χρησιμοποιούσε γιὰ ιδιαίτερο γραμμα­ τέα του καί πού τὸν διόρισε αὐλαρχη του, μόλις έπανὴλθε στὸ θρύ­ νο του. (Οἱ Λεβίδηδες ἦταν μιὰ παλια οικογένεια απο τὴν Πύλη που πρωτοεμφανίστηκε τον 17ο αἰῶνα, στὸ περιβαλλον του̃ Σουλτα­ νου).

Ὁ Λουκας Ρου̃φος, πρωην υ̃πουργὸς τῶν Ἑζωτερικῶν, ἦταν πα­ νω ἀπ° ολο ἄνθρωπος τῶν ουμβιβασμῶν. Στὴν πολιτικὴ του ζωη, κινὴθηκε στὰ σύνορα του̃ βενιζελισμου̃ καί του̃ αντιβενιζελισμου̃. Είχε ἐγκαταλείιμει τὸν Βενιζέλο, τὸ 1915, γιὰ νὰ παει με τὸν βασι­ λέα Κωνσταντίνο, ύστερα ζαναπλησίασε τον Βενιζέλο, απο το 1927, και ξαναγύρισε στὸ κόμμα του τὸ 1932 ὡς βουλευτης. Συνε­ πῶς το 1935, ὀ Ρου̃φος ἦταν επίσημο μέλος του̃ βενιζελικου̃ κόμμα­ τος τῶν Φιλελευθέρων καὶ ἀλληλογραφου̃σε καί μέ τον Βενιζέλο, προσφυγα στο Παρίσι (μέ τον ὁποῖο αλλωστε, προσωπικα, συνδεο­ ταν στενὰ απο το 1910). Σκοπός του ἦταν να φέρει κοντα τις απο­ ιμεις του̃ Βενιζέλου καὶ τοῦ Βασιλέως γιὰ νὰ διευκολύνει έτσι τὴν παχινὀρθωσπ 'Η πολιτικὴ τοποθέτηση του̃ Ρούφου, στο μεταίχμιο του̃ φιλοδο­ τικου̃ βενιζελισμου̃ καἰ τη̃ς ὰνατολικὴς παραδὀσεως, ἐξηγεῖται θαυ­ μασια απο τὴν κοινωνικη του θέση. Ἡ οικογένεια του, ἰταλικὴς κα­ ιανωνη̃ς, φτανει ος ταν 150 αιονα. Ἀπὸ τα τελη του̃ ιταυ αιονα, οί Ρου̃φοι, στὴν Πατρα πια, μέ μεγαλα κτὴματα στὴν Πελοποννη­ σο, γίνονται σημαντικοἰ έζαγωγεῖς κορινθιακὴς σταφίδας, κατω απο τὴν προστασία του̃ Βενετου̃ κατακτητὴ. “Αλλὰ ὅταν γύρισαν ἐκεῖ οἱ Του̃ρκοι, τὸ 1715, τὸ έμπὀριο αὐτὸ που ἦταν στὰ χέρια τῶν Βενε­ τῶν καί των προστατευομένων τους, αρχισε νὰ χανει έδαφος καὶ έτσι ἐζηγεῖται γιατί οί Ρου̃φοι ἦταν μεταξὺ των αρχηγῶν του̃ πολέ­ 53

μου της “Ανεξαρτησίας του̃ 1821. Σ° όλο τόν 19ο αἰωνα ανηκουν στὴν άρχουσα τάζη του̃ νέου Κράτους, καὶ εἶναι ένας Ρου̃φος πού ως πρωθυπουργός θα ύποδεχτεῖ στὴν Ἑλλάδα, τὸ 1863, τόν ἱδρυτὴ της δυναστείας, Γ εωργιο Α”. Ἑπειδη ὁ κυριότερος πελάτης της στα­ δὲν εἶ­ καὶ για ένα διάστημα η Γαλλία φίδας ἦταν η Άγγλία ναι περίεργο πού οἱ Ρου̃φοι ηταν πάντα από τους αρχηγούς του̃ δυ­ τικου̃ κόμματος. Άλλα τὸ εμπόριο της σταφίδας που όλο καὶ βελ­ τιωνόταν μετα την Ἀνεζαρτησία, γνωρισε, από τὸ 1892, μια σοβα­ ρὴ καὶ ὀριστικὴ κρίση. Έτσι, ένω τό 1909­1913, η παραγωγη της ελληνικης σταφίδας αντιπροσωπεύει ακόμη τό 76% της παγκό­ σμιας παραγωγης, τὸ 1935­1939 δεν αντιπροσωπευε πλέον παρα τό 26% καὶ οἱ τιμές συνέχιζαν να πέφτουν. Γι" αὐτὸ η οἰκογένεια αὐτὴ σχεδον καταστράφηκε κι έτσι έςηγεῖται γιατὶ ὁ Λουκας Ρου̃φος προσέγγισε τό ανατολικό κόμμα, έγινε ύπέρμαχος μιας προστατευ­ τικη̃ς πολιτικῆς, ύπερασπιστὴς τῶν αγροτων καὶ των προϊόντων τους, ύπερασπιστὴς των μικρών βιομηχανιων, όλου αύτου̃ του̃ κό­ σμου πού, όπως ὁ ἴδιος έλεγε, βρισκόταν «μεταξύ των ἱμπεριαλιστι­ κων τάξεων της κεφαλαιοκρατίας καὶ των ακροτητων» του̃ κομμου­ νισμου̃. Διότι, όπως τόνιζε, «τὸ όνειρόν μου εἶναι η ὀργανωσις ό­ λων των ταξεων, η κατάπαυσις της μεταξὺ αὐτῶν πάλης... Ἡ μέση έν Ἑλλαδι αστικη τάζις εἶναι η περισσότερον... ωριμος είς πολιτι­ κὴν όργάνωσιν››. (Σπ. καὶ Κ. Βοβολίνης, Μέγα Ἑλληνικὀν Βιογρα­ φικὀν Λεξικόν, τόμος Ιος, Άθηνα, Ἑκδόσεις «Βιομηχανικὴ Ἑπι­ θεωρησις», 1958, σ. 379). Τὸ 1931 ἱδρύει τον «Σύλλογο προστασίας

­

­

των έλληνικῶν προϊόντων». Τα γράμματα του̃ Βενιζέλου στον Ρου̃φο, τον “Ιανουάριο καὶ Φε­ βρουαριο του̃ 1935, αποκαλύπτουν πως ὁ φιλελεύθερος ηγέτης εἶχε προειδοποιησει τὸν πολιτικό του φίλο πως θα ύποστηριζε μια δυνα­ μικὴ λύση τοῦ στρατηγου̃ Πλαστηρα, αλλα δὲν του̃ εἶχε έκμυστη­ ρευθεῖ τὴν ὀργάνωση της, οὔτε τὴν ημέρα που θα εφαρμοζόταν. Ὁ Ρου̃φος συνεπώς δεν αναμείχθηκε στό πραξικόπημα της Ιης Μαρ­

τίου. Ύστερα από τὶς ἐκλογές που έγιναν στὶς 9 “Ιουνίου 1935, καὶ που κατέληξαν σε μια αίντιβενιζελικὴ στο σύνολό της Βουλη, αφου̃ τα βενιζελικα η βενιζελογενὴ κόμματα εἶχαν διαλέξει την αποχη, ὁ 54

Βασιλεύς ανέθεσε στόν Λεβίδη να θυμίσει του̃ Ρούφου, στὶς 21 Ἱου­ νίου, τὴ σημαντικότερη αρχη που έπρεπε να καθοδηγεῖ όλους ἐκεί­ νους πού φρόντιζαν για τὴν έπιστροφη του, δηλαδὴ «τὸ συμφέρον της Πατρίδος καὶ τὸ της Δυναστείας, ητις, μετα της Πατρίδος απο­ έν καἰ τὸ αύ­ ύπογραμμίζει ὀ Λεβίδης τελεῖ κατα τὸν Βασιλέα

­

τό».

­­

ἐπειδὴ τὸ συμφέρον της δυναστείας ἦταν ὴ ανάκτηση του̃ θρόνου με κάθε τρόπο, ό Βασιλεύς δοκίμασε πρωτα τὴ δημοκρατικὴ διαδικασία. Πρὶν από τὸ αποτυχημένο βενιζελικα κίνημα της Ιης Μαρτίου, ὁ Ρου̃φος εἶχε κιόλας μεταβιβασει, από τὶς αρχές "Ιανουα­ ρίου του̃ 1935, στον Βενιζέλο μια πρόταση: να δωσει τὴ συγκατάθε­ ση του για τὴν έπιστροφη του̃ Βασιλέως, σαν βάση για μια έθνικὴ

Κι

συμφιλίωση. “Αλλα ὁ φιλελεύθερος ηγέτης που ὲτοίμαζε τότε τὴ στρατιωτικὴ δικτατορία του, εἶχε αρνηθεῖ. Ύστερα από τὴν αποτυχία του̃ κινηματος, ὁ Βενιζέλος πού εἶχε καταφύγει στὸ Παρίσι, σ® ένα γράμμα του στὸν Ρου̃φο, στὶς 30 Ἱου­ νίου 1,935, έλεγε πως ηταν ίκανοποιημένος για τη διαβεβαίωση που του̃ εἶχε δωσει ὁ Ρου̃φος: ‹‹Χαίρω ἰδιαζόντως δια την βεβαίωσίν σου ότι δεν έννοεῖς να έργασθης προς καθ° οἱονδηποτε τρόπον πα­ λινόρθωσιν››, δηλαδη έστω καὶ με μια δικτατορία. Κάτω απ® αυ̃τὲς τὶς συνθηκες ὁ Βενιζέλος δηλωνε πως εύνοου̃σε ένα τίμιο δημοψη­ φισμα, γιατὶ εἶχε πεισθεῖ πως η πλειοψηφία του̃ λαού δεν ηθελε τὴν ­

παλινόρθωση. Εἶναι αληθεια πως ὁ Ρου̃φος, στὸ γράμμα του στὸν Βασιλέα στὶς 2 Ἱουνίου 1935, συμβούλευε μια δημοκρατικὴ επιστροφη, καὶ ὁ Γεωργιος Β', στὸ γράμμα του̃ Λεβίδη της 21ης Ἱουνίου, εἶχε απαν­ τησει πως η πρόθεση του ηταν να αποκαταστησει μια συνταγματικὴ βασιλεία. Άλλα στὶς 2 Αύγούστου ὁ Ρου̃φος παρουσιάζει, ανοικτα στὸν Βασιλέα την αποψη για μια δικτατορία: «Ἑπειδη θεωρω ότι έχω ἰερἀν ὐποχρἐωσιν να εἶμαι εἰλικρινὴς μέχρις του̃ γράφει ωμότητος, όταν αποτείνωμαι προς τόν Βασιλέα μου, ύποβάλλω εύ­ λαβως τα συμπερασματα, εἰς τα ὁποῖα ἐπὶ του̃ παρόντος καταλη­ γω... Τὸ όνειρόν μας να έρθη ὁ Βασιλεύς ὀμαλως καὶ να έμφανισθη̃ αμέσως ως εἰρηνευτὴς εἶναι δυσκολωτατον η μὴ αδύνατον να πραγ­ ματοποιηθῆ. Ἡ καταδιωκτικὴ πολιτικὴ την ὁποίαν ἐνόμισε έαυτὴν

­

­­

55

οπολοπωαἑντι̃ν να απολοοθὴστι̃ ἡ Κοβὲοντι̃στἑ ἔχει οτι̃μτοοονὴοοτ νέα αντφοοτοτα παθτι̃­Η Ἡ απὼλττα του̃ Δτι̃αονπι̃φίοματοἔ πἶνατ αναααταβτίττίτοσ [οτί ἡμαἑ] Διοτι Καὶ ὲαν ὲπτλατοτὶθοον οἴο ττνα μἐοτι̃ λαθοολττοἰατ κατ πτἑοοτἔσ ποοβλἐπω αφθονον λοοτν αἴαατοοι ἡ οποία φοβου̃ματ οττ θα ἑαποοτοτι̃ τὴν ἔλποστν του̃ Βαστλἐωει Ταυ̃τα οπο τὴν ποοϋποθοοτν οτι τα Κοβἑοντι̃οτο θα πὐνοἠοτι̃ τὴν Βαοτλείαν­ Ἑαν οταττι̃οἠστι̃ ποαι̃ίματτπὴν οοοοτεοοττι̃τα τοτε ὅἶνατ ποοττιαοτέρα ἠ ματαιῖυσις διότι η̃ ἦττα μας θα εἶναι συντριπτική. “Απομένει ἡ λὐ­ οτο του̃ ποαξτκοπὴματοο­ Εἶματ οταταθοτμἑνοο να τὴν οοζτι̃τὴοω οο· βαρως... ίὐπσ την προϋπόθεσιν ὅτι] η δικτατορία θα γίνει μὲ όλο­

κληρωτικὀν σκοπόν τὴν έξυπη ρέτησιν τη̃ς Βασιλείας καὶ μόνον τη̃ς Βασιλείας καὶ ότι ό Βασιλεός θα εἶναι απόλυτος κατα βοὐλησιν ρυθ­

οισογκοσωο

.ατστήοαι οτοττ μεοτκοτ «θὲλοον τον Βασιλέα ίμονσν δια] να προσοὼ·

στι̃ αἴνλτι̃ν ατο τὴν κοβπονῶσαν οοττατοοίανν­ (­Ὁλεο οἱ οπονοαμμττ

ομἑνοἔ λἑἔττο αοτη̃ο τη̃ἑ ἐπτστολη̃ο ἔλοον οπονοαμίαοτεῖ απο τον ἴ· δισ τον Ροοφολ Ἡ απαντηση του̃ Βασιλέως ἦταν αμεση. μὲ ὴμερομτι̃νἰα 15 Αο· γοόστου 1935: «ΕΧΕΤΕ ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΔΙΚΑΙΟΝ [με κεφαλαῖα στό κείμενο] εἰς ὅσα γράφετε, έχει δὲ σχηματισθῆ τοιαὐτη ατμσ· σφαῖρα έν Ἑλλαδι ωστε όλοι θέλουσι τόν Βασιλέα, αν έλθη να έλθη ως ἰδικός των Βασιλευς... Οἱ δὲ βασιλόφρονες οόδόλως βοηθου̃σι τόν Βασιλέα, τοὐναντίον... τὴν προτελευταίαν παραγραφον τῆς έπι­

_

ια

τόπον».

Μπορου̃με λοιπόν τωρα να που̃με ποια στιγμὴ σκέφτηκε σσβαρα ο Βαστλποἐ να τοντι̃θαἴ οοναμτκα ντα να ἔαναβοεἴ το θοονο τον: αοτο ἔντνο στα τέλη Ἱοολίοο του̃ 1935, τὴ σττι̃ίμὴ ποὺ οταπτοταανπτ μαἔἰ μὲ τον Ρου̃οο οταφοοα «ἐνοπτπττιτα οοομενπστἑοαἐ τοοπη̃ἐ του̃ ἔτι̃τὴ­ ματοἐ ααα κατα το τελοοταἴον οπκαπενθὴμαοον» του̃ Ἱοολτοο­ Ὁ πρωθυπουργός Τσαλδαρης ποό εἶχε αρνηθεῖ να κινηθεί” για 56

Στις 27 Αογοοστοσ 1935 εἶχε με­η̨σβιβσσει στον Βοσιλἐσ ἕνα ση­ μείωμα όπου έλεγε: «Εἶμαι είλικρινως δημοκρατικός καὶ φιλελεύθε­ ρος καὶ δια του̃το εἶμαι ὑπὲρ τη̃ς Συνταγματικη̃ς Βασιλείας... Άπε­ δείχθη ότι ὴ “Αβασίλευτος Δημοκρατία εἶναι αδὐνατον να έδ ραιωθη̃ ἐν Ἑλλαδι... 'Η αποκαταστασις του̃ Βασιλέως είς τόν θρόνον πρέπει να γίνη δια γνησίου καὶ είλικρινου̃ς δημοψηφίσματος... [αλλα έπει­ δη η καταστασις δεν έχει ακόμη ωριμάσει] τό δημοψήφισμα πρέπει να αναβληθῆ ἐπὶ τινα χρόνον... οὕτως ὥστε ὴ έκβασις του̃ δημοψη­ φίσματος να καταστη̃ ασφαλεστέρα». (Γεωργιος Πεσμαζόγλου, Γύ­ ρω από τἠυ παλινόρθωσιν του̃ 1935, Ἀθηνα, Ίκαρος, Ι95Ο, σσ. 44 ­ ιι6)_

στσλῆι; ὑμῶν ίπειιί ὲνδεχσμὲνης ὁονανῶσεως βασιλικου̃ πραἔτκο· πὴματος] θα έπειιίιμουν να συνεζητεῖτε μετα του̃ κ. Πιπινέλη, όστις τοιαότην τρέφει .ιρός όμας έκτίμησιν καὶ αγαπην, καὶ δν, παρακαλω όπως θεωρείτε παρ® ό,τι καὶ αν σας εἴπωσι μερικοὶ ανόητοι ως απολυτως αφωσιωμένον πρός τὴν ἱδέαν τὴς Βασιλείας ως τσὕ μὀ­ νου πολι όματος τό ὁποῖον δόναται να σωση τόν δόσμοιρον αὐτόν

­­

­_

τὴν παλινόρθωση στὶς εκλογες τῆς 9ης “Ιουνίου 1935 αφου̃ ένα τμη̃μα του̃ κόμματός του ἦταν ρεπουμπλικανικό κι εἶχε μόνο υ̃ποσχεθεῖ πως θα γινόταν αργότερα ένα δημοψήφισμα ὑπὲρ ὴ κατα τὴς ἐπιστροφη̃ς του̃ Βασιλέως, ὕστερα από τὶς έκλογές ποὺ έδωσαν 254 έδρες στό κόμμα του ἐπὶ 300, δεν έδειξε να βιαζεται να διευκο­ λύνει τὴν παλινόρθωση του̃ Γεωργίου Β”, ἴσως ἐπειδὴ καταλαβαινε πως θα ἦταν τότε αναγκασμένος να θυσιασει τὴ θέση του, εἴτε έμ­ προς σε μια συμφιλίωση μεταξὺ των κομματων μὲ αρχηγό τόν Βα­ σιλέα, εἴτε έμπρός σέ μια βασιλικὴ δικτατορία. “Αλλα ίσως καὶ γιατὶ δὲν του̃ αρεσε καθόλου να φανεῖ πως έγγυα̃ται μια αντιδημοκρατικὴ

ι

Τὴν ἴδια μέρα έδιναν στόν Βασιλέα, στό Λονδίνο, ένα αλλο ση­ μείωμα, του̃ Άντιπροέδρου τη̃ς Κυβερνήσεως, στρατηγου̃ Κονδύ­ λη ποὺ έλεγε; Ἐαν ὁ Τσαλοοιρης όποστηρίξει «τόν αγωνα τῆς Βασι­ λσίσο) το ποσοστον της πλειοψηφίας [του̃ δημοψηφίσματος] θα εἶ­ ναι ὑπὲρ τα 55%. Ἑαν δὲν ὑποστηρίξη τόν αγωνα ὁ αρχηγός του̃ Αοιϊκοϋ Κόμματος, έμμένων είς μίαν αὐστηραν οὐδετερότητα μετα­ ξὺ των δόο πολιτευματων, ὁ αγων, κατα τὴν γνωμην μου, εἶναι χα­ μένος. 5Η Δημοκρατία θα πλειοψηφἠση». (Ἐνθ, αν., σ. 48). Τέλος, ό υ̃πουργός των Ἑξωτερικων, Δ. Μάξιμος, πίστευε πως, ἐφόσον οὶ βασιλικοὶ δὲν μπορου̃σαν να κερδίσουν μὲ τίμιο δημοψὴφισμα, ταν αναγκασμένοι να τό νοθεόσουν, αφου̃ μαλιστα, όπως έλεγε ό Μαξιμος, οἱ αρχηγοί των “Ενόπλων Δυναμεων «ἐςὴτησαν από τόν Κονδυλην τὴν αμεσον έπαναφοραν του̃ Βασιλέως καὶ τὴν κηρυξιν .

5?

δικτατσριαἔα εαν ριτστεθη̃ ατι ὁ Τσαλααρτι̃ιἐ δεν στερξτι̃ ειἔ ιαν αιε­ νεργειαν δημοψηφίσματος αιιεσω§› τα ὀτισισν θα ἐιςεοοιαεαο οι­ιοο τῆς Βασιλείας, μὲ Οἶαδὴττρτε μέσα». (Ένθι αν., σ­ 5ο)· Στὰ τελη Σετιτειιβρισρ ι935› ὁ Ρσυ̃ιρσσ γραφει στὸν Βασιλέα: «Μεγαλειότατα εἰς ὲπανειληιιιιεναε εττιστσλαε ιισσ ἔοαἕκα εις ιὴνν

Βαλκανικη̃ς Συνεννοὴσεως. Στα τελη Σεπτεμβρίου, αποφασισε να στείλει στο Λονδίνο στον διπλωματη του Π. Πιπινελη, ἔμπιστο του̃ Βασιλέως, για να του̃ εξηγήσει πόσο σοβαρη ἦταν η διεθνὴς κατα­ σταση. 'Ο αγγλικός στόλος ἦταν συγκεντρωμενος στὴν "Αλεξαν­ δρεια, ετοιμος να δρασει. Το Λονδίνο εστειλε στὴν ἑλληνικὴ κυβερ­ νηση μια αίτηση ζητὼντας να χρησιμοποιήσει ελληνικα λιμανια αν αποφασιζόταν ό αποκλεισμὸς τῶν ἰταλικῶν ακτῶν. Ὁ στρατηγὸἑ Μαζαρακης εγραφε στο ὴμερολόγιό του, στις 22 Σεπτεμβρίου: «Ἡ­ δη ἢρχισαν μὲ διαφόρους αστηρίκτους προφασεις να καταπλἐουν ιταλικα πολεμικα είς ελληνικους λιμενας, αγγελλεται δε καὶ αγγλι­ κου̃ στόλου ό καταπλους. Ἡμεῖς διηρημενοι, αλληλομισούμενοι, αοπλοι». (Ἀλέξανδρος Μαζαρακης­Αἰνιαν, Ἀπομνημονεὑματα, Ἀ­ θὴναν Ἱκαροςν 19480 σι 426).

Μεγαλεισττι̃τα Σαιἐ ττλὴ ριι̃ ειιεαναι εν πασα ειλικοινεια= της ιςαῖιιοῖιιτσ σεως οπως αὕτη εζελίχθη από του̃ Μαρτίου και ἐντευ̃θεν. Τα τρία ίι̃ τεσσερα τελερταῖα γραμμαια αοο οιαανοονιαι απο μεγάλην απαι” σισασξιαν­­· Ἡ ετιιιιρνὴ [του̃ Τσαλααρτι̃ι να γινη τα αημοψαφισιιἕι εἶναι ακατανὀητος διότι, ἐὰν διαξαχθη̃ μὲ στσιχειὼση εαιισἐιιειανι ει­ ναι ασφαλῶε Χαιιενσιι· (Δηα Κιισιιοιαι ιο] ιοοιιιιιιαιιοῃ (ιο ιο οιοιἐν ιιιϊθ Τσγειιε αε Θερΐἐεε Π αε θτεεα 1935­ι936»› εναι ανν σ· 1ο9)· Κι δμως ὁ δύστυχος ό Τσαλδαρης εἶχε αναγκαστεῖ, στις ΙΟ Σεπτεμ­

βριρα να οιιμοσιαοσει μια οἠλωοα οι­ιοο αλενε ατι οονοοοοο τα βα” σιλεία καὶ συμβούλευε τὸ λαο να ψηφίσει ύπερ τῆς παλινορθωσεως. Στις 18 Σεπτεμβρί0ν δεχόταν να ὀργανὼσει τα ταχαιιιοο ιο οιιιιο“ Ψἠιρισιια κι αριἔε για ὴμερσιιτι̃νια τὴν αιι̃ Νοεμβριου 1935: 'Ο Ρου̃φος πρὁσθετθ στὸ ἴδια γραμμα: «Δια τσοιο προτιμω την αποφΰιϋει τη̃σ Σρνελεασεωσι εγιεαθιδρρσιν τῆσ Βασιλειαα και τον εκ ιιὲρσρε Σασ αττσδρχὴν του̃ ττρσσφερσιιενσσ Στειιιιαιοσν· Κανε αμα ρα παρερχσμὲντι̃ ττρσσθετει ιγἠιρραιἑ εις τὴν Διι̃μσιςραιιαν και φανοισ τιιςσρσ εχθρσαἑ ειἑ ταν Βα­σιλειαν··· αΑνεο ασισασειοο βαναοοον βιας εἶναι αδύνατος η καθυπόταξις τῶν δημοκρατικών. Άσκησιςνδε βίας υ̃πονοεῖ δικτατορίαν φανεραν ἢ συγκεκῦιλυμμἐντι̃ν­Πρσιςειμενοο να στεγασιι ἡ Μεγαλειστιι̃ἑ Σαἐ τὴν σιι̃ιιερινὴν ασταθα οικιαιοοιιοιν καῖἀστασιν εἶναι ἀπείρως προτιμωτἑρα ἡ ἀπροκἀλυπως Μοναρχία. Ἑνεχει δε και αττειρεριἐ μεγαλατεραἑ ττιθανατιι̃ταιἐ ειτιτυλιαἔν· (Ἐνα, άν). Τελος ὁ Ροὔφος ὲπεσἠμαινε τα εξη̃ιἐι «Εἶναι οὲ αφανιοιοτον τραγικσττι̃τριἐ τα θεαμα τσα ιςαθτι̃ιιερινρα αλλιιλσσπαοανμοο ενω­ ιιισν τῆἐ σσβαρστιι̃τσἐ τη̃ε τταγιτσσιιισρ καταστασεωἑιι­ Οι λσγρι αατη̃ἔ τη̃σ εττιμσνη̃ἐ ἦταν σανεττῶιἐ και εξιαιοοικοι· Στις 2 Ὁκτωβρίου 1935, ἢ Ἱταλἰα ἔμτταινε στὴν Αιθισαια· Ὁ οπονονοο τῶν Ἑἔωτεριιταανγ Δ­ Μαξιμσιῶ βρισκόταν στα ΓενεαιἹ= στις ονοκο: φεις τη̃ς Κοινωνίας τῶν Ἑθνῶν που συζητου̃σε τὸ ἱταλοαιθιοπικο πρόβλημα αιτσ τισ 58

6

Σεπτεμβριου· αΗιαν ἐκεῖ και σαν ποοοοοοο ιης

Τότε λοιπόν, τὴ νύχτα μεταξὺ γης και 8ης Όκτωβρίου Ι935, ὁ Μάξιμος ἀπὸ τὴν Γενεύη, μίλησε γιὰ πολλὴ ὥρα μὲ τὸν Βαστλἐα

ι

στο Λονδίνο τηλεφωνικῶς κι αὐτὸς του̃ εδωσε το πρασινο φῶς για τὴ δυναμικὴ λύση τῆς Ιθης Ὁκτωβρίου. Ἱδοὺ πῶς αφηγεῖται τὴ συζητηση αὐτὴ ὁ ἴδιος ὁ Βασιλεύς: ‹‹”Ολην την νύχτα χθες εἶχον συνομιλίαν από τηλεφωνου με τὸν Έλληνα ύπουργον τῶν Έξωτε­ ρικῶν, ό ὁποῖος μου̃ εξηγησε τας χαωδεις εσωτερικας συνθὴκας και τὴν λίαν διεθνῆ κρίσιμον καταστασιν. ”Ο7να αὐτα αγουν τὴν ἑλληνι­ κὴν κυβερνησιν να θεωρη̃ ἐπιτακτικὴν την ἐπίσπευσιν της παλινορ­ θὼσεως καὶ νὰ μοῦ ζητη̃ νὰ ἐπιστρἐψω­ Τώρα θέλουν νὰ νίνουν ὅλα δια τῆς φηφου της Συνελεύσεως η ὁποία συνερχεται εἰς τας ΙΟ Ὁκτωβρἰου. Με ἐρωτου̃ν εαν συμφωνω. Άπηντησα ότι δεν ἠμπο­ ρῶ να τους εμποδίσω να ενεργησουν κατ° αὐτὸν τὸν τρόπον, αλλ° ότι ὅταν όλα συμπληρωθου̃ν θα εξετασω την καταστασιν... Αἰσθα­ νομαι ὅτι ἐγκαταλείπω... το αγαπημενον μου γηραιὸν Λονδῖνον». (Παναγιωτης Πιπινελης, Γεώργιος Βί, Ἀθηνα, Ι95Ι, σ. 80). Ήταν ὁ ἴδιος ό Τσαλδαρης που εἶχε ζητησει απο τον ύπουργό του τῶν Ἑζωτερικῶν να θεσει τό ερωτημα αὐτὸ στον Βασιλέα, ἐπει­ δὴ πιεζόταν απο τους στρατιωτικούς, και με την ελπίδα ἴσως πως ό Βασιλεύς δεν θα δεχόταν μια αντιδημοκρατικὴ παλινόρθωση. Άλ­ λὰ ὁ Βασιλεὐς εἶχε ἀμἑσως δεχτεῖ, καὶ Έὼρα ὁ Τσαλδάρη; δὲν ῆξερε πια

τί να κανει. Βἶχε τολμὴσει να πεῖ στον Πιπινελη ποὺ εἶχε γυρί­ 59

σει στὴν “Αθηνα στὶς 6 Ὁκτωβρίου, καὶ πού τού εἶχε επιβεβαιώσει τὶς προθέσεις τού Βασιλέως: ας δουλέιμώμε πρώτα για τό δημοιμη­ φισμα κι ύστερα βλέπομε. “Αλλα στὶς 8 Ὁκτωβρίου, οἱ αρχηγοί τών “Ενόπλων Δυνάμεων μαζεύτηκαν στό πρωθυπουργικό γραφεῖο καὶ ςητησαν άπειλητικα από τόν Τσαλδάρη να αναγκάσει τὴ Συνέλευ­ ση να προκηρύξει τὴν παλινόρθωση, διότι, εἶπαν «ὴμεῖς οἱ στρατιω­ τικοἰ βάλαμε τὸ κεφάλι μας κατω εἰς τὴν ύπόθεσιν αὐτὴν καὶ δὲν θα

τό διακινδυνεύσωμεν». (Γ. Πεσμαζόγλου, ὲίνθ' άν., σ. 74). Στὶς 9 Ὁκτωβρίου, ὁ αντιπρόεδρος Κονδύλης εἶπε στούς στρατιωτικούς ηγέτες πώς ό Τσαλδάρης τούς περιέπαιζε, καὶ πώς στην πραγματι­ κότητα όσο θα βρισκόταν στὴν ἐξουσία, ό Βασιλεύς δέν θα ἐπέστρε­ φε ποτέ στό θρόνο του. Καὶ τότε τὴν επομένη, 10 'Οκτωβρίου 1935, πρὶν συγκληθεί η συντακτικὴ Συνέλευση, ὁ στρατός καθαίρεσε τόν Τσαλδάρη καὶ ανέθεσε στόν Κονδύλη να σχηματίσει τὴ νέα κυβέρ­ νηση. Κατόπιν ὴ Συνέλευση, πού δεν ηταν καὶ άντιπροσωπευτικὴ αφού εἶχε προέλθει από έκλογὲς χωρὶς τὴ συμμετοχὴ τών βενιζελι­ κών, βρέθηκε με 82 αντιπροσώπους ἐπὶ 300, ἐπειδὴ ὁ Τσαλδάρης καὶ 165 από τούς βουλευτές του αποσύρθηκαν, διακηρύσσοντας ότι δεν ἦταν βεβαίως δυνατό να δεχτεῖ ὁ Βασιλεύς μια πραξικοπηματι­ κὴ παλινόρθωση. Καὶ σ® αύτό φυσικα έπεφτε έξω. Οἱ 82 λοιπόν αν­

τιπρόσωποι ιμηφισαν ύπερ τὴς παλινορθώσεως καὶ ανακηρυξαν τόν πρωθυπουργό Κονδύλη Άντιβασιλέα, ώς τὶς 3 Νοεμβρίου πού θα γινόταν τό δημοιμηφισμα. Ὁ πρώτος πού αἱσθάνθηκε φρίκη εμπρός σε μια τέτοια κατάληξη ἦταν ό κατεςοχὴν ἐχθρός τού Κονδύλη στρατηγός Μεταξάς. Ὁ Βα­ σιλεύς όμως εἶχε ενθαρρύνει, ηδη από τόν “Απρίλιο τού 1935, τὸν στρατηγό Κονδύλη σ° όλες του τὶς κινησεις ἐπειδὴ πίστευε πώς ταν ὁ μοναδικός ανθρωπος πού εἶχε αρκετη ἐπιρροὴ για να μπορέ­ σει να τόν ξαναφέρει στό θρόνο του, ό,τι κι αν γινόταν. Ἑπειδὴ δεν εἶχε εμπιστοσύνη στόν Τσαλδάρη, τού εἶχε διαμηνύσει στὶς αρχές Αύγούστου μέσω ἑπιστολη̃ς τού Λεβίδη πρός τόν Σταμάτη Μερ­ κούρη, τόν ἐπιστηθιο συνεργάτη τού στρατηγού, πώς ‹‹ὴ παρουσία τού κυρίου Κονδύλη εἰς τὴν Κυβέρνησιν καὶ η λόγῳ τὴς αναχωρη­ σεως τού κ. Τσαλδάρη [δια τὴν Γερμανίαν] άνάληιμις τῆς Προε­ δρίας παρ' αύτού [προσωρινώς] ηυ̃χαρίστησαν πολύ τόν Βασιλέα 60

όσον αύτη αποτελεί τὴν μεγαλυτέραν ὲγγύησιν ότι δέν θα αφε­ διακυβέρνησις τη̃ς χώρας έρμαιος εἰς τας μηχανορραφίας τών δημοκρατικών». (Στ. Μερκούρης, ἔνθ' άν., σ. 184). Ἡ επιτυχία τού στρατηγού Κονδύλη, στὶς 10 “Οκτωβρίου 1935, μια εβδομάδα ύστερα από τὴν εὶσβολὴ στην Αίθιοπία, δέν μπορού­ σε ἐκ πρώτης ὅφεως να δυσαρεστησει τὴν Ἱταλία, εφόσον τὴν Ἑλ­ λάδα κυβερνούσε τώρα ένας δικτάτορας πού εἶχε για εἴδωλό του τόν Μουσσολίνι. Ὁ Κονδύλης μάλιστα δέν εἶχε διστάσει, δυό μέ­ ρες μετα τὴν ὶταλικὴ επίθεση, να δηλώσει στό “Αθηναϊκό Πρακτο­ ρεῖο, στὶς 4 Όκτωβρίου, πώς «διατηρώμεν μετά τὴς “Ιταλίας τας κα­ λυτὲρας φιλικας σχέσεις». “Αλλά αν εἶναι αληθεια πώς μπορούσε ό Κονδύλης ν° αρχίζει να έφαρμόζει στόν εσωτερικό τομέα, τὴν «κο­ σμογονία›› του, η έςωτερικὴ πολιτικὴ τού ςεφευγε κι έμενε αιχμα­ λωτος τών βασιλικών στρατιωτικών ηγετών πού τόν εἶχαν φέρει στην ἐξουσία, καὶ ἰδίως τού στρατηγού Παπάγου. "Επομένως ὁ Βα­ σιλεύς δὲν κινδύνευε σοβαρά. Ὁ Κονδύλης, εκτός τών αλλων, εἶχε αναλάβει την υποχρέωση να επαναφέρει τόν Γεώργιο Β' μέσα σέ 24 μέρες. Κι όμως ἦταν βέβαιος πώς εκείνος θα εἶχε τού χεριού του τὸν Βασιλέα καὶ εἶχε ηδη αρχίσει να θέτει τούς δρους του. Μιλών­ τας στους δημοσιογράφους στὶς 12 Ὁκτωβρίου, έλεγε ότι «έαν ὁ Βασιλεύς διατηρούσε στὴν αρχη τὴν κυβέρνηση του, αύτό θα ση­ μαινε ότι ἐκ τών προτέρων, αποδεχόταν τό άνορθωτικό πρόγραμμα πού εἶχε προτείνει» (Σε Μεεεαἔετ τἰΆ2|τἐκεε, Άθηνα, 13 Ὁκτω­ β ρίου 1935)· καὶ στὶς 20 Ὁκτωβρίου, στό Παναθηναϊκό Στάδιο ἐνώπιον τού στρατού καὶ τού πληθους πού ‹‹παραληρούσε›› δώρισε στόν ἑαυτό του τόν τίτλο τού «έθνάρχου». Σαν ἐλαφρυντικό για τόν Γεώργιο Β', πού θεώρησε καλό να καθ®

θη̃ η

δεχτεῖ τὴν παλινόρθωση του με τούς ιμηφους μιας μὴ αντιπροσω­ πευτικὴς Ἑθνοσυνελεύσεως, έχουμε τό προηγούμενο τὴς Ἀβασί­ λευτης Δημοκρατίας πού ανακηρύχθηκε στὶς 25 Μαρτίου 1924 με απλό ιμηφισμα μιας «μονόχρωμης» συντακτικῆς Συνελεύσεως από όπου έλειπαν οἱ αντιβενιςελικοί. “Αλλα μεταςύ τών 397 πληρεξου­ σίων πού αριθμούσε εκείνη η Συνέλευση, οἱ 283, δηλαδὴ οί περισ­ σότεροι, εἶχαν ψηφίσει για τὴν Άβασίλευτη. “Οσο για τὴ θέση πού άλλα από εἶχε πάρει ὁ Βενιζέλος, ηταν τὸ 1924 ακριβώς η ἴδια

­

61

­

τὴν αναποδη με του Τσαλδαρη το 1935. Ὁ Βενιζελος, πρωθυ­ πουργὸς τὸ 1924, δεν ὴθελε καθεστωτικὴ ὰλλαγὴ με ψηφο τὴς Συ­ νελευσεως, ἀλλὰ μονον υστερα απο ἕνα τίμιο δημοψὴφισμα, μενον­ τας ο ίδιος ουδετερος, ἐπειδὴ στὴν πραγματικοτητα δεν ὴθελε τὴν

Άβασίλευτη.

'

ὰ

Το δη®μοψὴφισμα που εγινε στις 13 “Απριλίου 1924, υστερα απο τὴν ανακὴρυξη τὴς Άβασίλευτης απο τὴ Συνελευση και στο ὁποῖο δεχτηκαν νὰ λαβουν μερος οἱ βασιλικοί, εἶχε δωσει .7Ο% γιὰ τὴν Άβασίλευτη Δημοκρατία και μονο 30% γιὰ τὴ Βασιλεία: ἕνα απο­ τελεσμα που ὰν και το αμφισβὴτησε ὁ Τσαλδαρης, το αναγνώρισε σαν αρκετα τίμιο ο Μεταξα̃ς.

Ὁ Ρουφος εγραψε στον Βασιλέα μετὰ τὴν πρὼτη δυναμικὴ λυση, στις 12 'Οκτωβρίου 1935: ‹‹Μεγαλειοτατε... οφείλω νὰ τονίσω οτι χαρακτηριστικὸ τῆς εκ του πραξικοπηματος εντυπωσεως δεν εἶναι ὴ εκδὴλωσις ενθουσιασμου ὰλλ° εκδὴλωσις ὰπλῶς γενικου συναι­ σθὴματος ὰνακουφίσεως διοτι απετρὰπησαν οἱ περαιτερω κίνδυνοι ἐκ τη̃ς Τσαλδαρικῇς πορείας προς το δῃμοψῇφισμα„_ Ὁ κ. Κονδὐ, λης δεν εἶναι δυνατον νὰ εχει τὴν ὰξίωσιν νὰ ὰκουμπὴσει ὴ Βασι­ λεία επι μονων τῶν ὀομων του λογῳ υποχρεὼσεως. Διοτι αν προκει­ ται νὰ βαθμολογηθουν αἱ υποχρεώσεις τῆς Βασιλείας, τοτε προηγεῖ­ ται υ Μεταξὰς, ανευ τὴς πρωτοβουλίας του οποίου δεν θὰ υπηρχε βασιλικον ζητημα... Ὁ Στρατος θὰ εἶναι ὁλόκληρος μαζί Σας καί μόνον μαζί Σας [υπογραμμίζει ὁ Ρουφος] διὰ να υποστηριξη πᾶσαν κίνησίν Σας επ° ὰγαθῷ του τοπου». “Οσο για τὴ δευτερη δυναμικὴ λυση που ἑτοιμαζοταν, δηλαδὴ τὴ νοθεία, σε μεγαλη κλίμακα, του δημοψηφίσματος, ο Ρουφος συνεχι­ ςε: «Ἡ αλήθεια εἶναι ὅτι α̃ποτελου̃μεν μειοψηφίαυ οίβασιλικοἰ ίυπο­ γραμμίζει ὁ Ρουφοςί και πρεπει νὰ θελωμεν ολοι. ὴ μειοψηφία να μεταβληθὴ είς μεγαλην πλειοψηφίαν. Το βλεπω δε ευτυχῶς λίαν δυνα­ τον... 'Η ὰγγλικὴ κοινὴ γνωμη πρεπει νὰ κατανοηση ὅτι το Δημο­ ψὴφισμα, ως το ὴννοει ὁ κ. Τσαλδαρης, ἦτο προσκλησις εις εμφυ­1 λιον πολεμον. Βεβαια εἶναι δυσκολο να καταλαβουν οί “Άγγλοι ότι μετὰ σχεδον ἑκατονταετὴ συνταγματικον βίον δεν είμεθα είς θεσιν οὔτε εκλογὴν ὰγροφυλακος νὰ καμωμεν, σωστὴν και ὰνεπηρεαστον». Με ὰλλα λογια, υ Ρουφος προειδοποιεί ξεκαθαρα τον |Βασιλεα 1

62

β

.

πως το δημοψὴφισμα θὰ εἶναι νοθο γιὰ νὰ μετατρεψει τὴ βασιλικὴ μειοψηφία σε πλειοψηφία. Κι απο τὴν ἄλλη, τον καλεί νὰ ξεφορτω­ θεῖ τον Κονδυλη, ὰφου πετυχει τὴν οίχαρη δουλεια, προβαλλοντας τον Μεταξὰ. Στις 18 "Οκτωβρίου 1935, ὁ Βασιλευς απαντησε στον Ρουφο διὰ μεσου του Λεβίδη: «Ἑλαβεν σὴμερον ὁ Βασιλευς τὴν απο 1Ζης τρ. μ. επιστολὴν σας. Εἶναι περίεργον ποσον συχνὰ αἱ ὰντιλὴψεις μας συμπίπτουν. Εἶναι ὰρα γε διοτι υπο τῶν αυτῶν ἑλατηρίων ὰγομεθα είς τὰς σκεψεις μας, τουτεστιν υπο μονης τὴς προς τον τοπον αγα­ πης και τὴς συνεπεία ταυτης, προς τον Θρονον ὰφοσιωσεως. Ἱσως. Ὁ Βασιλευς χαίρει πολυ ὰκουων οτι εἶσθε σχετικω̃ς [υπογραμμίζει ὁ Αεβίδης] ευχαριστημενος με το τετελεσμενον γεγονος». Κι ετσι φτασαμε στις 3 Νοεμβμἰου 1935. Οἱ ἀντιβασιλικοἰ ἀπε­ φυγαν νὰ πα̃νε στις κὰλπες ὰφου ὁ Κονδυλης εἶχε επιβαλει, απο τις ΙΟ Ὁκτωβρίου, τον στρατιωτικο νομο και τὴ λογοκρισία. 'Η ὰστυ­ νομικὴ καταπίεση ὰγκαλιασε υλη τὴ χὼρα κι αρχισαν νὰ πιανουν και νὰ εςορίζουν στὰ νησιὰ εκατονταδες αντιβασιλικους σὰν τον Γεώργιο Παπανδρεου και τον “Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Τὰ αποτελεσματα του δημοψηφίσματος εδωσαν 97,8θ% υπερ τῆς βασι­ λείας. Ἡ τρομακτικὴ νοθεία εγινε ακομα πιο φανερὴ οταν μαθευτη­ κε πως ο αριθμος τῶν ψηφισαντων ςεπερνουσε ὰρκετὰ τον ὰριθμο τῶν εγγεγραμμενων ἐκλογεων. Μολις εγιναν γνωστὰ τὰ αποτελεσματα, ὁ «εθναρχὴς» Κονδυλης εστειλε μηνυμα στο λαο που τελείωνε μ® αυτες τις λεξεις: «Ευτυχως δεν υπαρχουν πλεον σὴμερον κομματα. Ὁ ελληνικος λαος ἐπαρου­ σιασθη ὴνωμενος είς το δημοψὴφισμα και τὰ συνετριψε. Ἀπὸ τὰς 3 Νοεμβρίου 1935, μία νεα πολιτικὴ κοσμογονία αρχίζει είς τὴν Ἑλ­ λαδα μας. Ζὴτω το Έθνος! Ζητω ὁ Βασιλευςί» (Σε Μεεεαἕεπ εἰ, Ατίιἐιιεε, 5 Νοεμβρίου 1935). Μ® ενα τετοιο δωρο που χαρισε στον Βασιλεα δεν μπορουσε νὰ πιστεψει ὁ Κονδυλης, ουτε μιὰ στιγμη, πὼς ο Γεωργιος Β' δεν θὰ τον κρατουσε στὴν εξουσία, μολις θὰ επεστρεφε. Στις 25 Νοεμ­ βρίου 1935, ὁ Βασιλευς ὰποβιβαςοταν στο Φαληρο και διαβαζε ενα μηνυμα στο λαο ὅπου δηλωνε ὰταραχος, πως εἶχε αποφασίσει νὰ γυρίσει υπακουοντας στὴν ομοφωνη ἔκκληση του ελληνικου λαου.

63

Αυ̃τό το μηνυμα του̃ τὸ έπέδωσε ὁ Κονδύλης τὴ στιγμὴ πού ἀποβι­ βαζόταν. Ἀλλα ὁ Βασιλεύς έκανε μερικὲς διορθώσεις καί μαλιστα μια αρκετα χαρακτηριστικὴ: αντί να διαβασει «ὴ κυβέρνησίς μου» Εἶπίὶ «αἱ Κυβερνήσεις μου». ἶο Κθνδὐλης Κ0ιΤαλ(1βΕ πθλὐ Καλοί Έἰ σὴμαινε αὐτό­ κι οχι μόνο αὐτό· οταν θέλησε να μπεῖ στό αυ̃τοκίνη­

γενικη αμνηστία στους βενιςελικούς. να ἑτοιμασει κανονικὲς εκλο­ γοο μὲ αναλογικο, τελος να επαναφέρει τις δημοκρατικὲς διαδικα­

οἰες

μερτζὴς κράτησε στὴν ἀρχὴ. γιὰ τον ἑοοτο Του, το οπορρνοἶο Στροτ τιωτικών καί κατόπιν τὸ ανέθεσε στὸν Παπαγοτ Ἀπὸ δώ κι ἐμπρὸς ο Βασιλεύς τοποθέτησε τους ανθρώπους του παντοῦ καί δεν αφησε Τίλἑθν να Ἐθυ̃ ξεφὐγέὶι ἡ ὲξΟ00'ἶΟ.. ἶΕΤίἑΈρ8ψ8 μαλισῖα στὸν ἑαυτό του, σαν πρώτο βη̃μα, καί με τὴν πληρη συγκαταθεση του̃ Μεταξα̃ που ἦταν παρ® όλα αὐτα ανοιχτα αντικοινοβουλευτικός, να δώσει

Στίς ἐκλονὲς ποὺ ἔγτνον στίς 26 “Ιανουαρίου 19369 το ιςομμο του̃ Βενιζέλου έφτασε πρώτο μέ 126 έδρες ἐπί 300. Ὁ Γεώργιος Β', μο­ λις εἶχε γυρίσει στὴν Ἑλλαδα, πέτυχε να φέρει κοντα του τὸν Βενι­ ζέλο που εἶχε δεχτεί τὴν παλινόρθωση σαν τετελεσμένο γεγονός. Ὁ Βενιζέλος ςεγελαστηκε από τὸν Βασιλέα, όπως έγινε καί με τόν Κονδύλη. Τὸ κορύφωμα του̃ παιχνιδιου̃ ἦταν τὸ περίφημο γραμμα που έστειλε απο το Παρίσι ὁ Βενιζέλος στὸν Ρου̃φο, στίς 9 Μαρτίου 1936, κι ὅπου έγραφε: «Δεν εἶναι αναγκη να σου̃ εἴπω πό­ σον ςωηρα εἶναι ὴ χαρα μου, διότι ὁ Βασιλεύς απεφασισε να παταςη ἐπί τέλους τας διηνεκεῖς έπεμβασεις τών στρατιωτικών παραγόν­ των, απομακρύνας απο τὴν Κυβέρνησιν, μετα τὴν τελευταίαν αύθα­ δετἀν των, τοὺς [οτρατηγοὺς] Παπἀγον [υ̃ποοργον Στρατιωτικών] καί Πλατη̃ν [ύφυπουργὸν Στρατιωτικών], καί αναθέσας τὸ ύπουρ­ γεῖον τών Στρατιωτικών είς τον Μεταξα̃ν... Ἀπὸ μέσα από τὴν καρ­ οτα μου ανοιφωνώ: Ζητω ὁ Βασιλεόςί» Ἡ αληθεια όμως ἦταν ότι οί στρατιωτικοί ὴγέτες ἦταν χωρισμέ­ νοι σε δυο παραταςεις: ὴ· κονδυλικὴ παραταςη με τον στρατηγό Πλατη̃ ώς ἔναν απο τους εκπροσώπους της, καί ὴ παραταξη τών χωρίς δρους βασιλικών με τον Παπαγο ώς έναν απο τους εκπροσώ­ πους της. Ὁ Παπαγος εἶχε ἐντολὴ να μὴ χασει ἐπαφὴ με τὸ κονδυ­ λικο περιβαλλον καί να μεταφέρει στον Βασιλέα οτιδηποτε συνω­ μοτοοντον_ Στις 5 Μοοτίοο 1936, ο Ποιπαγος οποχοεὡθῃκε απο τους Κονδυλικοὺς να ύποβαλει στον Βασιλέα νέες πολιτικές αξιώ­ σεις. Τότε ὀ Βασιλεύς αποφασισε, οχι μόνο να απομακρύνει τὸν Πλατῆ απο τὴν κυβέρνηση, αλλα καί τον Παπαγο για να μὴν τὸν «καιιιει». Το ὑπουργεῖο Στρατιωτικών παρέμεινε στα χέρια ἑνὸς πι­ στότατου βασιλικου̃. του̃ Μεταςα, που διαδέχτηκε τον Παπαγο. Ένα μηνα αργότερα, στίς 13 Ἀπριλίου 1936, πέθανε ὁ πρωθυ­ ποοργος Δεμερτςη̃ς, κι ὁ Γεώργιος Β' έσπευσε να διορίσει πρωθυ­ ποοργο τον Μεταξα̃ς χωρίς να ζητῇοει τὴ γνώμη κανενος, ἄν ιςαὶ το κόμμα του̃ Μεταξα̃ εἶχε παρει στίς τελευταίες εκλογές μόνον Ϊ δρες. Ἀλλα οί βενιςελικοί τον υ̃ποστὴριξαν κι έτσι ἑκλέχθηκε σχε­

64

5

οοηνου̃οε τον Γεὼρνιο Β' στὴν Ἀθὴνοι ο Βοοιλεοἐ Έου̃ αφησε να καταλαβει πὼς δὲν θα ὴθελε να ­Κανει τὴ διαδρορὴ ραζἰ του. Τὴν ἴδια μέρα ο Κονδύλης υπέβαλε τὴν παραίτηση τὴς Κυβερ­ νὴσεώς του. Στίς Ζ? Νοεμβρίου ὁ έκπτωτος αρχηγος προσπαθησε να συγκεντρώσει τους φίλους του σε μια διαδὴλωση ὅπου πὴραν μέρος καί οἱ οπαδοί τὴς μικρὴς ναςιστικῆς ομαδας του̃ Γεωρνἰοο Το ποὺ θο

Μερκοορίι̃­ Σμλι̃νἰτεο πορνου̃οον μὲ οοτοκίνητο ρἑοο οπο Έοοἐ ορο­ ρους Τη̃ἐ Άθὴνοο φωνοἔοντοἐἱ «Τον ἐφἐρορετ ρα̃ἑ τον ἔοκοοον­ Τὴν ὲπομἐνη ο Μοτοξα̃ἐ 'Υροφεί οΐο ὴμορολονιο τοοἴ «Ἀκροοοιο Βασίλθως. Λἰαν ἐ'γΚἀρδίΟς.. Συ̃νθμίλἶϋ. 2 Ι/2 ὡβῶν... ΝΒΚΈΟ. σπίῖι Θ. [Θεόδωρος] Άγγελόπουλος [διευθυντὴς του̃ πολιτικοὔ γροφεἰου του̃ Βασιλἑωςίι Ἐκ μέρους Βασιλέως­ ίΛἐγει] ὅτι Κονδὐλὴἐ ορνεἴτ ται αμνηστίαν, απειλεί ἐξέγερσιν αξιωματικών. Μετα μακραν σκέ­ φιν απαντώ [ὀ Βασιλευς να] ἐπιμείνη ανενδότως». (Ἱωαννης Μετα­ ςας, ἕνθ' άν., τόμος 4ος, σ. 168).

Ὁ Βοοιλεὐἔ εἶχε ονρβοολοοτεῖ καὶ Έον οποορνο Στρορωῖικῶν τη̃ς Κυβερνὴσεως Κονδύλη, τὸν στρατηγό Ἀλἐξανδρο Ποπονοι ποο ἦταν ἔνοἔ οπο ῖοὐο Τρεἴο ἀρχίι̃νοοο του̃ προξἶκοπὴμοΐοο τη̃ἑ 1Οης Ὁκτωβρίου καί που ὴταν ανθρωπος εμπιστοσύνης. Ὁ Παπά­ γος του̃ εἶπε πώς δεν εἶχε τίποτα να φοβα̃ται από το στρατό. Ὁ Κονδύλης εἶχε αποτύχει. Τοῖε κάλεσε ο Γεὡρνιοἔ Βα έναν ἀκροθίρνὴ βοοιλικοτ τον θεῖο του̃ φίλου του Λοβίολι̃ι Τον Κωνοτοντῖνο Δορερτζίι̃ Κοθίι̃νλι̃ῖὴ τῇο Νο­ μικη̃ς, να σχηματίσει τὴ νέα κυβέρνηση, στις 30 Νοεμβρίου το Δε­

α

65

δόν παμψηφεἱ στὴ Βουλὴ. Δεκαξι μόνον καταιμὴφισαν τὴν Κυβερ­ νησὴ του. Στίς 4 Αυγουστου, ὁ Μεταξας με τὴ συγκαταθεση του̃ Βασιλέως κηρυξε τὴ δικτατορία. Χρειαστηκαν στὸν Γ εωργιο Β' 8 μῆνες (25 Νοεμβρίου 1935 ­ 4 Αυγούστου 1936) για να περασει από τὴ δικτατορία μουσσολινικου̃ τυπου του̃ Κονδύλη, όπου ό Βα­ σιλευς προοριζόταν να ἔχει διακοσμητικό ρόλο, στὴ βασιλικὴ δι­

ΠΙ.

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΠΛΗΣΙΑΖΕΙ (1936­1940)

κτατορία. Βεβαίως, σ' όλες αυτες τἰς κινὴσεις, εἶχε τίς συμβουλες τῶν ”Αγ­ γλων καί Ἑλλὴνων φίλων του, αλλα φαίνεται πως ὴ τιμὴ για τὴ με­ γαλη ἱκανότητα που ἔδειξε του̃ ανηκει προσωπικα, καἰ γι® αὐτὸ οί θαυμαστές του πιστεύουν πως ἦταν ἔνας μεγαλος Βασιλευς. 'Η νίκη

τὰ του.­μου άφηνε, στὴν ασκηση των καθηκόντων μου ως υπουρ­ του̃ τη̃ς οἰκονομίαττ τὴν ϊδτα ἐλευθερία κατ τὴν ἴδτα ἐξουστα στὴ λἠ_ ττη ὰττοφἀσεων ποὺ εῖχα ὡς δτοτττητὴτ τη̃ς Ρἀτχσμπανκ (Κθττ.τττ_

του· ὁσο νὰ ΜΗ· ηταν καὶ νίκη Έῆἔ Ἀγγλἰαἔ κατὰ τη̃ς Ἰταλίαἔ= στὸν ἀγὡνα ἑπιρροη̃ἔ τῶν δύο αὐτῶν χωρών στὴν Ἑλλάδα·

ὑαπίτ). Δὲν γνώριζε απολύτως τίποτα από οἰκονομικα... Δεν εν­ διαφερόταν για τὶς μεθόδους μου. Μεχρι τὸ φθινόπωρο του̃ 1936

«Ὁ Χίτλερ

1

τ

_ γρἀφετ ὁ δρ Σἀχτ (ςὼᾶοῃτ) στὰ Ἀττομνη μονεὐμα­

δὲν ανἐχτηκα μετρο που να καταπατα τὴν εξουσία μου». (Ηῇεμηετ 8ο11εο1ιτ Μέπιοἰτεε τἴαπ κιαἔἰεἰεπ, Παρίσι, Αιυἰοι ­ Πυυτοιττ, τόμος 3

Β”, 1954 σ. 83). Ὁ δρ Σαχτ εἶχε γίνει υπουργός τὴς Οἰκονομίας τῆς Γερμανίας τὸν Αὔγουστο του̃ 1934. Στἰς 24 Σεπτεμβρίου του̃ ίδιου ετους αρχι­ σε να εφαρμόζει τὸ πρόγραμμα του για τὸ εξωτερικο εμπόριο, γνω­ στὸ με τὴν ονομασία «νεο σχεδιο» που εγινε κυρίως ένα ίσχυρὸ με­ σοτοἰκονομικῆς διεισδὐσεως στα Βαλκανια. Ὁ Μπριαν (Βτἰευὀ), τὸ 1930, είχε αποτυχει μὲ τὸ σχεδιο Εὐρω­

παϊκη̃ς Ἑνωσεως στὴν απόπειρα του να συνασπίσει τὴν ὴπειρωτικὴ Ευρωπη γυρω απο τὴ Γαλλία, μὲ κυριο συνἐταιρο τὴ Γερμανία. Ἡ τελευταία αὐτὴ όμως, αμεσως μετα τὴν ανοδο του̃ Χίτλερ στὴν αρ­ χὴ, ανελαβε να συνασπίσει τὴν ὴπειρωτικὴ Ευρωπη για τὸ δικὁ της αποκλειστικα όφελος καἰ εναντίον τη̃ς Γαλλίας. Ὁ πρεσβης τη̃ς 'Ελλαδος στὸ Βερολίνο ἔγραφε, τότε, στὴν κυβερνὴσὴ του, στἰς 4 "Ιανουαρίου 1931, ότι ὴ Γερμανία ἑπιθυμου̃σε να κατακτὴσει, σὲ συνεργασία μὲ τὴ Γαλλία, τἰς αγορες τῆς κεντρικη̃ς καί ανατολικη̃ς Ευρωπης για να ἐςαγει σ® αυτες τα βιομηχανικα της προϊόντα με ανταλλαγμα τὴν αγορα τῶν γεωργικῶν προϊόντων τῶν χωρῶν αὐ­

τῶν σὲ υ̃ιμηλες τιμες. (Δημ. Κιτσἰκης, «Γε θτὁοε ετ Ιε ρτοίετ Βτἰειια α“Πυἰοιτ ευτορὀευιτε αυ Ιει· ιηεἰ 1930» ἔνθ' αν., σ. 213). Ἡ αληθεια εἶναι ότι ὴ οίκονομία τὴς Γερμανίας καὶ τῶν χωρῶν 66

67

τὴο νοττοανατολατὴἐ Εὐρὼττὴἐ αλλὴλοοομττλὴρωνοταν­ Ἡ ττρα”Υ­ αατοττοἰὴοὴ τὴο οατονορτκὴἑ ὐνὼσοωο τῶν ὐὐο αὐτῶν τμὴματων τὴἑ Εὐρτὐττὴἔ ἰοοὐὐναροὐοοτ Υτα τον Χίτλερ κατ τον ὐρα Σαλττ μα τὴν ττραγματοττοτὴοὴ τὴἐ αὐταρκοταἐ σὲ οὐρτοτταϊκὴ κλίμακα· Ἡταν ἐπίσης ένας τροπος να προλαβουν τὴν κὐκλωση τῆς Γερμανίας απο

ἑμπορίου μεταξὐ αὐτῶν καἰ τῆς Γερμανίας ἦταν αμοιβαῖα συμπλη­ ρωματικὴ καἰ δέν βλέπω, πρόσθεσε, να υπαρχουν λόγοι που να μας κανουν να περιμένουμε θεμελιώδεις μεταβολές στὴν περιοχὴ αὐτὴ. 'Η Μεγαλη Βρετανία δὲν θέλει καθολου να αποκλείσει τὴ Γερμανία ἀπὸ τὶς χώρες αὐτὲς τη̃ς νοτιοανατολικῆς Εὐρωπης ῆ να τὴν κυ­

Δὐναραα τὴν οποία ὐταρκῶα ἔλογτ ττὼἐ φοβοταν ὐ Γερ· μανοἐ οαττατοραἐτ τταθὼο κατ τον οἶκονορτκο αττοκλοτομο τὴο οὲ πο· οίπτωστι πολέμου­ "Αν ο Χίτλερ αλο αρκεοτοἴ οα αὐτὴ τὴν οατονοατκὴ οὐνορναοἰα› ὐλὐἔ ανὐξατρἐττοἑ οἱ βαλκανατὐἑ χῶρεο θα οὐνὐἑονταν ολοένα κατ ττερτοοὐτερο μὲ τὴ Γορμανίοα καὶ ὐ Μρταξαἔ θα ὐττρρίολὐε τρλτκα τοὐ Γοτοργτοὐ Βὐ­ Άλλα ο Χίτλερ ὴθολρ να ττρανρατοττοτὴοοα μὲ τὴ βία, τὴν πολιτικὴ ενοποίηση τη̃ς Εὐρὡττὴο­ ὐΉθελτ ατα Εὐρὡττὴ ττοὐ θα εἶχε κατακτησει μὲ τα·οπλα. Έπιπλέον, οσον αφορα τὴ Γιουγκο­

κλωσει οἱκονομικα. Οἱ χῶρες αὐτές ἔχουν ως φυσικὴ αγορα τὴ Γερ­ μανία. (Δημ. Κιτσίκης, «Γε Οτὸοε οιιττο Ι' Α1ιςΙοτο1·τε οτ Ι' ΑΙΙε1ιταμ11ε

τὴἐ Δοττκὐἑ

ολαβτα› τὴν Έλλαδα κατ τὴν Τοὐρταατ εἶχε ὐναν οὐνὐτατροτ τὴν Ἱταλτα› ττοὐ ἐνἑττνοτ φοβο κατ ττοὐ ὴθολα ρα ἐὐαφτκἐἑ ττατακτὴοετα να μτταβαλα τὴ Μοοονοτο σα ἰὐττοττκὴ τὴο θαλαοαα­ Αὐτὴ ὴ αμοιβαία οὐρττλὴρωααττττὐτὴτα τῶν οἶκονομττὐν τὴο Γερ· μανἰαἐ κατ τὴα νοττοανατολτκὴἑ Εὐρὼττὴτἐ αναννωρτἔοταν αλλτοοτο καί ἦταν μέχρι ἑνὸς σημείου παραδεκτὴ απὸ τὴν Άγγλία. Έτσι, ο ττρἑοβὴἐ τὴἐ Ἑλλαδοἐ στο Λονδίνο Στμοττοὐλοἐ ἔνραφο οτον Μο· ταἔα ὐττ τὴν Ιὴ Νοοαβρτοο 1938 ο ττρωθὐττοὐρτοἐ Νὐβτλ Τοαρττερ· λατν (ΝονἰΠο Οίτατοὐαααὐτ) σὲ λογο τοὐ οτὴ Βοὐλὴ τῶν Κοτνοτὴ­ των κατ σὲ ατταντὴοὴ ττροα τον αρχὴγο τὴἐ Έργαττκὴθ ανττπολττὐα οοτοα τον Κλὴμτντ Άττλὴ (Οοοτοοτ Αταοολ αχοττκα μὲ τοὺς σκο­ ττοὐἑ τοὐ ταξτὐτοὐ τοὐ Γοραανοὐ ὐττοὐρνοὐ τὴτἐ Οἱκονο!­ααα κατ ατα­ αολοὐ τοὐ Σαλττ οροἐ Βαλτορ Φοὐνκ (ννααὴοτ Ραοίτλ οτα Βαλκα­ ντα› αλο ὐὴλὼοοττ «Λὐττοὐαατ οτοττ ο Κ· Ἄττλὴ ὐθετὐρὴοο αναι̃οτατο να ὐττατντχθὴ ὐττ ὴ ὐραοτὴρτοτὴἑ τοὐ ὐροο Φοὐνκ ὐττατρὐτττὐ κατ) αναγκὴν ττολττατα ἑλατὴρτα· Στὴν ττολτττκὴ αὐτὴ τὴο μονίμοὐ οὐ· οτττοτταἑ ανανοντατ κατα μανα ρὐροἐ τα αἴττα τὴο ὐλλοίτνοτοἐ ἐμτττ­ οτοοὐνὴα ττοὐ ἑκὐὴλτὐνοτατ οὴμερα οτὴν Εὐρτὐτττρ­ Καὶ ὐ Τοαμττερ­ λατν οὐνἑλτοο μὲ τὴν ἐττοἔὴνὴοὴ ὐττ­ απο Υττονραφτκὴἑ αττοψοτοοτ ὴ Γορμανία εἶχε ὐτοττοἔοοοα θἑοὴ οτὴ νοττοανατολτττὴ Εὐρὼττὴ­ “Εφόσον οἱ χῶρες τῆς περιοχῆς αὐτῆς ἦταν αγροτικές, ὴ φὐση του̃ 68

εε 1936

ει

1941», ενα, ευ., σ. 91).

Ἡ γερμανικὴ έμπορικὴ

πολιτικὴ συνίστατο στὴν ὐπογραφὴ διμε­ ρῶν συμφωνιῶν έμπορικου̃ συμιμηφισμου̃ (ὴ ‹‹οΙεε1·ί11ρ››) μὲ τίς βαλ­ κανικές χώρες. Στἱς 6 Νοεμβρίου Ι936, ὁ φὸν Παπεν (νου Ρειροιι) που ἦταν τοτε πρέσβης τῆς Γερμανίας στὴ Βιέννη, ανέπτυξε σὲ συ­ νομιλία του μὲ τὸν Έλληνα συναδελφὸ του, Ἱωαννη Πολίτη, τὴ γερμανικὴ ἄποψη ὡς ἑξη̃ς: Όλες οἱ χῶρες Τῆς ἀνατοχικη̃ς καἰ νο­

τιοανατολικῆς Εὐρωπης θα ἔπρεπε να σχηματίσουν μὲ τὴ Γερμανία μια εὐρεία οἰκονομικὴ περιοχὴ, τελείως οργανωμένη, βασει τῆς αρ­ χῆς τῆς ίσορροπίας των ανταλλαγῶν χαρη σέ προνομιακα δασμο­ λόγια, δηλαδὴ βασει τῆς αρχῆς τῆς αὐταρκειας οχι πλέον ἐντὸς τῶν ἐθνικῶν συνορων, αλλα ἐντὸς τῆς πολυεθνικῆς αὐτῆς περιοχῆς. «Παρετὴρῃσα γραφει ὁ 'Ιωαννης Πολίτης _­ ότι δεν έβλεπον ἐκ πρωτης οφεως ως εὐκολως πραγματοποιησιμον έπί του̃ οἰκονο­ μικου̃ πεδίου τὴν αμοιβαίαν αὐτὴν συμπληρωματικοτητα, αν κρί­ νωμεν απὸ τα αποτελέσματα τῶν διαφόρων οίοετἰιις, τα ὁποῖα ἐντὸς ἑλαχίστου χρόνου εἶχον καταστησει τας περισσοτέρας έκ τῶν οἰκο­ νομικῶς ασθενῶν χωρῶν οφειλἐτιδας ἔναντι τῆς Γερμανίας κολοσ­ σιαίων ποσῶν, τῶν οποίων ῆ έξοφλησις αποτελεῖ δι” αὐτας δυσεπί­ λυτον προβλημα. Εἰς τοῦτο ὁ συνομιλητὴς μου παρετῆρησεν, συνε­ χίζει ὀ Πολίτης, οτι ὴ θεραπεία ακριβῶς του̃ κακου̃ αὐτοῦ δυναται να ἐπιτευχθῆ δια τῆς διαφοροποιημενης αὐτῆς οἰκονομικῆς ζώνης, δεδομένου οτι είς τὸ ὲσωτερικὸν της θα εἶναι δυνατὸν να εφαρμο­ σθῆ ὁ συμφηφισμὸς μεταξὺ των διαφόρων πλεονασματων ὴ έλλειμ­ ματων του̃ έμπορικου̃ ἰσοζυγίου έκαστης χωρας δια του̃ λεγομένου τριγωνικου̃ συστηματος, τὸ ὁποῖον θα ὴδὐνατο έν αναγκη να μετα­ τραπῆ εἰς τετραγωνικὸν ῆ καί πολυγωνικὸν συστημα». (Ἐνθ”α̃ν., σ. οχγ 69

Ἡ παγκόσμια οίκονομικὴ

κρίση εἶχε επιβαλει καί παλι σε πολλες χῶρες, μεταξὺ τῶν ὀποίων καἰῆ Ἑλλας, τόν ελεγχο του̃ συναλλαγ­ ματος, καἰ εἶχε αναπτὺξει σε μεγαλο βαθμό την πρακτικη τῶν εμπο­ ρικῶν συμιγηφισματων, από ελλειψη συναλλαγματος. 'Η πρωτη συμφωνία αὐτοῦ του̃ εἴδους ὺπογραφηκε στίς 14 Νοεμβρίου 1931, μεταξὺ Οὺγγαρίας καἰ Έλβετίας. "Οταν ό Χίτλερ κατελαβε την αρ­ χὴ, ό ἔλεγχος του̃ συναλλαγματος ἴσχυε ῆδη στὴ χωρα του από τἱς 13 'Ιουλίου 1931. Οί ξενες περιουσίες στη Γερμανία ἦταν δεσμευ­ μενες. Οί συμφωνίες ο1οειτἰιτς ἦταν ὲπωφελεῖς επίσης, κατα γενικό κανό­ να, για την Τουρκία καί την Έλλαδα, ποὺ επασχαν καἰ αὺτες από ελλειψη ξενου συναλλαγματος. Για τόν λογο αὐτό εἶχαν ὺπογραιμει τετοιου εἴδους συμφωνίες μεταξὺ τους, καθως καὶ με πολλες αλλες χῶρες. Ἡ Μεγαλη Βρετανία εμεινε ἐκτὸς αὺτου̃ του̃ συστηματος συμφωνιών. Οἱ εμπορικες συμφωνίες συμψηφισμοὺ δεν εἶναι θεωρητικα απλες συμφωνίες αντιπραγματισμου̃, ὅπου τό ταδε εμπόρευμα αν­ί ταλλασσεται αμεσως με τό δείνα. Σ” ενα διμερες ‹:1εετἰιις μεταξὺ Ἑλλαδος καί Γερμανίας επί παραδείγματι, τα μαρκα τα ὀφειλὀμενα στην Ἑλλαδα για τὴν πληρωμὴ των καπνῶν της ποὺ είσαγονται στη Γερμανία δεν μποροῦν να τη̃ς καταβληθου̃ν σε συναλλαγμα, λόγω του̃ συναλλαγματικου̃ ελεγχου, αλλα ὑπό μορφη μηχανημα­ των αντίστοιχης αξίας. Χαρη στό σχεδιο του̃ δόκτορος Σαχτ του̃ 1934, ποὺ θεσπισε μια ακαμπτη όργανωση ελεγχου του̃ εξωτερικου̃ εμπορίου από τό κρα­ τος καὶ καθόρισε ὺποχρεωτικα τό ὔψος τῶν εἱσαγωγῶν στό επίπεδο τῶν διαθεσίμων μεσων πληρωμη̃ς, ὁ ελεγχος του̃ συναλλαγματος, από απλό μεσο νομισματικη̃ς αμυνας, μεταβλὴθηκε σε ἰσχυρό όρ­ γανο μιας οίκονομικῆς πολιτικῆς ποὺ εἶχε ὡς κυριο προορισμό τη θεμελίωση της γερμανικη̃ς επιρροῆς στὴ νοτιοανατολικη Εὺρὼπη καἰ στίς νοτιοαμερικανικες χῶρες. Την ανοιξη του̃ 1938, εἴκοσι πεν­ τε κρατη, κυρίως βαλκανικα καἱ νοτιοαμερικανικα, εἶχαν συμφω­ νίες ο1εετἰιις με τη Γερμανία, καἰ πανω από τό μισό του̃ γερμανικου̃ εξωτερικου̃ εμπορίου γινόταν με τόν τρόπο αὐτό. Βαλκανια καὶ Νό­

τιος Ἀμερικη αποτελου̃σαν τόν γερμανικό οἰκονομικό συνασπι­ σμό.

Στίς 16 Αὐγοὺστου 1932, συναπτεται μεταξὺ της Ραιχσμπανκ (Κείσπεόαπα) καὶ τη̃ς Τραπεξης τη̃ς 'Ελλαδος μια γενικη συμφωνία ε1εετίος μεταξὺ τῶν δυο χωρων. "Η συμφωνία εκείνη αποτελεσε καί την αφετηρία για την εμπορικη εξαρτηση τῆς Ἑλλαδος από τη Γερ­ μανία. Γενικα, οί συμφωνίες αὺτου̃ του̃ εἴδους εἶναι ἐπωφελεῖς για μια ὁφειλετιδα Ἑλλαδα. Στην ίδιαίτερη όμως αὺτη περίπτωση, η συμφωνία δεν ἦταν επωφελὴς εξαρχη̃ς, διότι ἦ Ἑλλας ἦταν πιστω­ τρια τη̃ς Γερμανίας. 'Η τελευταία αὐτὴ όμως εἶχε παγωσει τὶς ἑλλη­ νικες πιστωσεις ποὺ βρίσκονταν ἐπί του̃ εδαφους της. Μετα από πολλες προσπαθειες τῆς ελληνικης κυβερνἠσεωἐ 119 νὰ πεῖὐλϋ τὴ μεταβολη τη̃ς στασεως της γερμανικῆς κυβερνησεως στό θεμα αὐ­ τό, η Ἑλλας ὺποχρεωθηκε να ὺπογραιμει την εν λόγω συμφωνία ο1‹.­τειτίιις.

­

γο

1

Κατα τό πρῶτο αρθρο τῆς συμφωνίας αὐτῆς, η Ραιχσμπανκ θα ανακοίνωνε καθημερινα τα ποσα τα ὁποῖα οί Γερμανοί εἱσαγωγεῖς θα τη̃ς κατεβαλλαν σε μαρκα για την αγορα ελληνικῶν προϊόντων καί, αμεσως τότε, ἡ Τραπεξα τῆς 'Ελλαδος θα εξοφλου̃σε σε δραχ­ μες τοὺς Έλληνες εξαγωγεῖς. Καθως όμως, οἱ γερμανικὲε ἐἔαι̃ίωγἐἐ στην Έλλαδα ἦταν μικρότερες καί πραγματοποιου̃νταν μὲ καποια χρονικὴ καθυστερηση, δημιουργηθηκε μια όλο καὶ μεγαλυτερη δια­ φορα ποὺ αὔξανε αἰσθητα, από χρονο σε χρόνο, τὴν ελληνικη πί­ στωση ποὺ συσσωρευόταν στὴ Γερμανία. Έτσι τό ελληνικό ενερ­ γητικό ανερχόταν στὶς 30 Σεπτεμβρίου 1936 σὲ 34,5 εκατομμυρια μαρκα. Τό ποσό αὐτό, τό ὁποῖο με ἰσοτιμία 40,5 δραχμῶν κατα μαρκο αντιστοιχου̃σε σε 1 δισεκατομμόριο 400 εκατομμυρια δραχμες περί­ που, ὁ Μεταξα̃ς τό χρησιμοποίησε κατα τό μεγαλυτερο μερος για την αγορα πολεμικου̃ ὺλικου̃ από τη Γερμανία εντός του̃ πλαισίου του̃ προγραμματός του για επανεξοπλισμό. Ἑντοὺτοις, τό ποσό αό­ τό δεν ἦταν διόλου επαρκες εφόσον, όπως γραφει ό τότε αρχηγός του̃ Γενικοῦ 'Επιτελείου Στρατου̃ στρατηγός Παπαγος, για τόν εφο­

διασμό σε ὺλικό του̃ στρατου̃ ξηρας καί μόνο, από Τὸ 1936 μἑλίῃ τόν Όκτὡβριο 1940 δαπανηθηκε ποσό 4.765.ΟΟΟ.ΟΟΟ δραχμῶν. 71

Στις 18 Ἱανουαρίου 193 7, ὀ αντιπρόεδρος τη̃ς κυβερνησεως και ύπουργὸς τῶν Οἰκονομικῶν, Κωνσταντῖνος Ζαβιτζια̃νος, σε δηλώ­ σεις του προς τὸν ἑλληνικὸ τύπο ποὺ δημοσιεύθηκαν την επομένη, αναγγέλλει οτι ύπογραφηκε νομος ποὺ παρεῖχε στον ύπουργὸ τῶν Οικονομικῶν τὸ δικαίωμα να ύπογραιμει συμφωνία για γερμανικὸ δανειο ποὺ εἶχε ἦδη συμφωνηθεί. «Τὸ γεγονὸς αὺτὸ ¬­ δἠλωσε ὁ ύπουργὸς ἔχει ύψίστην έθνικην και οίκονομικὴν σημασίαν... Δια τοῦ δανείου τούτου... μας δίδονται δηλαδη τα μέσα οπως το πρῶτον

_

στρατιωτικὸν προγραμμα τῶν 6.15­Ο.0Ο0.Ο00 δραχμῶν, δια την α­ μυναν τη̃ς χώρας, τὸ οποῖον έπροκειτο να ἐκτελεσθη̃ ἐντὸς διαστη­ ματος οκτώ ὁλοκλἠρων ἐτῶν, πραγματοποιηθη̃ ἐντὸς του̃ τρέχον­ τος έτουςι... [Ἑπι πλέον] μας ματαιώνει οριστικῶς τοὺς κινδύνους ἐκ του̃ δοῦναι και λαβεῖν του̃ γερμανικού οιεειτίιις, οἱ οποῖοι ἐπίε­ ςαν τα στηθη ὅλων μας, διοτι απο πιστωται εις συναλλαγμα 1.6ΟΟ.ΟΟΟ.θΟΟ δραχμῶν, κατωρθώσαμεν οχι μονον να κλείσωμεν ταύτας έναντι τῶν στρατιωτικῶν παραγγελιῶν μας, αλλα και να αποκτησωμεν οπο τοὺς εὐνοικωτέρους τῶν όρων, απο τὴν Γερμα­ νίαν, πιστώσεις έκ τεσσαρων και πλεον δισεκατομμυρίων δραχμῶν δια το ὺπολοιπον τῶν πολεμικῶν παραγγελιῶν μας, ποὺ θα πληρω­ θου̃ν παλιν απο τα περισσεύματα του̃ οιεετίυς τη̃ς προσεχούς έξαε­ τίας και, το σπουδαιοτερον, μας εξασφαλίζει με το παραπανω αγο­ ραν ἱκανοποιητικὴν δια τα καπνα μας δια ες ὁλοκληρα χρονια». Ἡ δηλωση αύτη του̃ αντιπροέδρου τη̃ς έλληνικῆς κυβερνησεως θεωρὴθηκε απο τον Βασιλέα πολὺ αδέξια, διοτι ὲςέθετε την έλληνι­ κη κυβέρνηση σε επικρίσεις τῶν Άγγλων ὅτι δενοταν απερίσκεπτα στο γερμανικὸ αρμα. Ἡταν πραγματι αρκετο να διαβασει κανείς στὸν «Μαγχεστριανο Φύλακα» (Μαπειτεετεκ Οααπἰιαπ) τη̃ς Ι5ης 'Ιανουαρίου Ι937, μια ανταποκριση απο την 'Αθηνα με ημερομηνία 4 Ἱανουαρίου, ποὺ περιλαμβανε τα έςῆς: «Ή έντονα γερμανοφιλη πολιτικὴ τη̃ς ἑλληνικη̃ς δικτατορίας κα­ ταδεικνύεται απο τὸ προγραμμα ἐπανεςοπλισμου̃ ποὺ αποφασἰστη­ κε για τὸ Στρατὸ και τὸ Ναυτικο τη̃ς Ἑλλαδος. Τὸ επιχείρημα οτι η Ἑλλας εἶναι συνδεδεμένη με τη Γερμανία λογω τῶν «παγωμένων έμπορικῶν πιστώσεών›› της, δεν αρκεῖ για να έςηγησει την πολιτικη 72

ριρτὴ› οεοοιιενοι) ὅτι το προνροιμιιοι επρινεξοπλισιιοο ποο οιοθετὴθτι­ ιτε άπο τον στροιτιι̃νο Μετσἔα̃ προβλεπει οοιπρινιι̃ 6­500­000­000 οροιλιιῶν­ε Και ιιπροστρι σι ριρτο το ποσο» οι ιιποινωιιενεἐ ειιπσριιεεἑ πιστὼσειἑ» οιειορειμοιτιἔοον οεοτερεοοντιι ρολο»­

Μετὰ άπο αὐτὰ ο Μετιιἔα̃τἐ οπολρετρθιι̃κε νὰ προβεἴ σε οιεοιτρινι· σειε ιτοιι μάλιστα νὰ εἔρινοινιτοισει σε ποιροιιτιι̃σιι̃ τον ἀντιπροεορο τοο­ Ἱοοο ἡ σχετιιττι̃ επιστολτι̃ ποο του̃ εστειλει «Άγαπητε Κώστα, εξηγησα είς την Α.Μ. τὸν Βασιλέα τοὺς λο­ γους τη̃ς παραιτησεώς σου, ὅστις και έλυπηθη δια την τοιαύτην πα­ ρουσιασθεῖσαν αναγκην. "Οσον αφορα έμέ, κατοπιν της τοσον αρ­ μονικῆς σχέσεώς μας και πληρους συμφωνιας μας και εις την γενι­ ιτὴν πολιτιιτὴν ιτοιι ειοιιςῶἐ ειἑ τὴν οικονομικὴν πολιτικὴν τη̃ς Κν­ βερνησεως, δεν ῆμπορῶ παρα να σοῦ έκφρασω και δια τη̃ς παρού­ σης τὴν εἱλικρινῆ λύπην μου διοτι, χαριν αποφυγη̃ς διεθνῶν παρε­ ξηγησεων, έπιζημίων δια την Ἑλλαδα,ἠναγκασθην να στερηθῶ πο­ λυτίμου συναδέλφου και συνεργατου. Μετα είλικρινου̃ς φιλίας». (Ι.

Μεταξα̃ς. Τα πρυ̃σωπικὐ του ἠμερολόχια ἕνα, άν., τομ. Δος, σ. 279). Οι οισπρρινμριτεοσειε Υισ τὴν εξασφάλιση του̃ Υερμσνικθυ̃ δα­ νειοο εἶχον οιεἔειχθει στο Βερολινο άπο τον οιοιιτιι̃τὴ τη̃ἑ Τρριπεζτι̃τἑ τη̃ἑ Ἑλλοιοοε Ἑιιιισνοοἠλ Τσοροερο ο οποιοἑ εμελλε νο Υινει πρω· θυπουργος τὸ 1941. Ἑνα χρονο αργοτερα έστειλε έκεῖ για να διεξα­ γει νέες διαπραγματεύσεις τον ύποδιοικητη τη̃ς Τραπέζης και πρώην ύπουργὸ τῶν Οἰκονομικῶν Βαρβαρέσο. Ὁ τελευταῖος βρη̃­ κε μια Γερμανία ποὺ δεν ῆθελε πλέον να εἶναι οφειλέτρια. Κατα τα πρῶτα έτη του̃ ναζιστικου̃ καθεστῶτος ἠ Γερμανία είση̃γε περισσο­ τερα απο ὅσα ἑξῆγε. Τα έργοστασια της δὲν ἦταν ακομη ετοιμα να διοχετεύσουν σε μεγαλες ποσοτητες τα βιοιιιι̃λρινιιτσ προιοντα τοσο στο εξωτερικο­ Ὁπωἑ Υρριφει ο ορ Σοιχτ στο Άπσμνημονεομστὰ του, μιλώντας για τα πρῶτα χρονια τη̃ς λειτουργίας τῶν συμφω­ νιῶν οιεειτιιιὲ «το ἀντιτιιιο τῶν ἀγορῶν ποὺ ιἶ Γεριιρινισ προινιιριτο· π0ι0ῦσ8 στις χῶρες αύτές ἐγγραφηκε στὸ ένεργητικο τους και έπι­ τραπηκε σ' αύτές να χρησιμοποιησουν το ἐνεργητικο αύτο για την προμήθεια εμπορευμάτων οπο τὴ Υεριιρινιιςὴ ἀνοροιιι­ (Η­ δοιιεσιιτι ερνθ, ειν­ι τομοἐ 202» 0. 84). Στὸν ύποδιοικητη ὅμως τη̃ς Τραπέζης 73

νες ποσότητες από τὴ Νότιο Ροδεσία, τὴ Νυασαλανδη, τὴ Νότιο Άφρικη, τις Ἱνειες και τεν Καναεα. Έτσι, τὸ 1936 τι Μεγαλη Βρε­ τανία είσὴγαγε 97.282 τόννους από τὶς Ἡνωμενες Πολιτείες, δηλα­ δὴ Ἱ8,8% του̃ συνόλου τῶν εἰσαγωγῶν της, από τὴν Κοινοπολιτεία 23.957 τόννους, δηλαδη 19,4% του̃ συνόλου, καὶ από τὶς αλλες χῶ­ ρες μόνον 2.200 τόννους. Δηλαδη ενα συνολο 123.439 τόννων εἰ­ σαγμιη̨̃νοι) καιινου̃_

τηο Ἑλλοοοο οηλὼθηκο οτο Βοοολἰνο› το κολοκοἰοι του̃ 1937» οτι δὲν θα ὲπιτοεπὀταν ὲφεἐτι̃ε στὴ χὡοα τον να αγοραζει τὸν ὅγκο τῶν επιθυμητῶν εμπορευματων. Έπρεπε ὴ Ἑλλας να αγοραζει ἀπὸ τὴ Γεομονἰο εἴδη ἴοηο οίξἰοο μὲ ἐκοῖνο ποο τηἐ πτολοοοο οὶοφοοοηκο οἱ ελληνικες εὶσαγωγες στὴ Γερμανία θα μειὼνονταν. Πραγματι, παρα τη συνεχὴ αυ̃ςηση των γερμανικῶν εξαγωγών πρός τὴν Ἑλ­ λαδα, τό ελληνογερμανικό οὶεετἱιις παρέμενε παντοτε ενεργητικό υπερ της τελευταίας.

­

Στἰο 7 Σοπτομβοἰοο 19375 ο οποοιοηςητηο Βοοβοοοοοο ἔοτοιλο από τό Βερολίνο στόν Διοικητὴ Τσουδερό ενα μεγαλο γραμμα σχε­ τικα με τα αποτελεσματα των διαπραγματεύσεων του, ἰδίως με τόν

δεποτε εἶχε εὶσαγαγει μεγαλες ποσότητες από αὐτόν. Άντίθετα, οί ποσὀιῃιες ποὺ ειση̃γε ὑπη̃ρξιιιν ιιηδαιιινἑςι δύο ἕως τρεις χιλιάδες

δρα Σαχτ: «Σπεινὶως εἰς την ςωην μου εἶχα να διεξαγαγω τόσον σκληρας

καὶ επιπόνους διαπραγματεύσεις όσον αὐτὴν τὴν φοραν με τους φί­ λοοἐ μοο Γοομονοοο­ Εοοἑθημον προ μὶα̃ἑ ἀποτομοο μοτοοτοοφηο της πολιτικη̃ε τὴε Γερμανιας, ὴ ὁποία ἀπὸ ττι̃ε κατενθὐνσεωτ τον εἶχε νο ἀνοοοζη το ποντο κοἰ οἰο ἀποοιοοἰοτοοο ηοοοτητοο­Η μοτοτ βληθῃ εἰς πσλιτικην αμεσσυ καὶ ανευ εξαιρεσεων εξισωσεως των εὶ­ σαγωγῶν καἰ ὲξαγωγῶν της καὶ Θἰτ; αὐτὰς τοτε χὼοοἐ ο1οοτἰο8»­ (Δημ. Κιτσίκης, «Γε Θτὲοε ειιττο 1'Αιις1ετετι·ο ετ Ι'Α1Ιειτιεειτε αε 1936 ὲι 1941», ἕνθ' άν., σ. 95).

Δοοομἐνοο οτι ο κοπνοο ηταν η βοοη Τῶν ἑλληνὶκῶν κοἰ τοοοὶοτ κῶν ἐξογωνῶνι ἦταν φοοηςο οἱ οἰκονομοςἐίδ οχἑοοιο Τῶν οοο οὐῖῶν Χωοῶν μὲ τη Γοομονἰο κοἰ την Ἀννλἰο νο οονοἑοντοτ μὲ τἰο οονο­ τοτητεἑ οὶοθἐοοωἔ οοτοο του̃ ἐμηοοοομοτοἐ­ Ἀπο την ἀολη λοι· πόν, η κατασταση ἦταν πεντακαθαρη: ὴ 'Αγγλία δεν ηθελε για κα­ νενα λόγο τόν τουρκικό ὴ τόν ελληνικό καπνό, όπως καὶ τόν καπνό όποιουδὴποτε αλλου βαλκανικου̃ κρατους, διότι δεν μπορου̃σε να τσός χρησιμοποιησει. Ἀντίθετα, ὴ Γερμανία αγόραζε περισσότερο από τό μισό τῶν ελληνικῶν, τουρκικῶν καὶ βουλγαρικῶν καπνῶν.

Ὁ μενολοἐ ποομηθοοτηἐ καπνῶν τηο οννλητηἐ ἀνοοα̃ο ἦταν οἱ 'Ηνωμενες Πολιτείες. Ἀπό τό 1910 μεχρι τὸ 1919, τα 90% τῶν παραγγελιῶν τῶν αγγλικων εταιρειῶν καπνου̃ γίνονταν στὴ χώρα αὐτὴ. Ἐντοὐτοις, από τό 1919 ὴ “Αγγλία ευ̃νόησε μὲ προνομιακα δασμολόγια τα καπνα της αὐτοκρατορίας της καὶ εἰσηγαγε αυ̃ξημε­ Ἱτί

­

Ὁ βαλκανικός ὴ ανατολικός καπνός ἦταν γνωστός στὴν Άγγλία, από τὴν ἐποχὴ του̃ πολεμου τὴς Κριμαίας. Ἐντοὐτοις, οὐ­

1

ι

τόννους ετησίως από τό 1910 μεχρι τό 1920. Έπειτα, από τό 1921, όλο καὶ μικρότερες ποσότητες. Τό 1936 εὶσὴγαγε μόνο 337 τόν­ νους! Ὁ μεσος όρος των εξαγωγών βαλκανικῶν καπνῶν, για τα χρόνια 1935­1939, ἦταν 43.485 ωννοι ελληνικοε κεπνοε, 34.257 τεννοι τουρκικου̃ καπνου̃ καὶ 26.927 τόννοι βουλγαρικου̃ καπνου̃, δηλαδη ενα συνολο 104.669 τόννων ποὺ απορροφηθηκαν κατα τό πλείστον από τὴ Γερμανία. Τό συνολο αὐτό αντιπροσωπευε σχεδόν ὁλόκλη­ ρες τὶς ανάγκες της °Αγγλιας σὲ ιςαπνὰ Ἀλλὰ ἦταν α̃ριιγε δυναιὸ από οὶκονομικὴ πλευρα, για τὴν Άγγλία, να κλείσει τὴν πόρτα της, εστω καὶ εν μερει, στόν καπνό τη̃ς Βιργινίας, για να εἱσαγει ανατο­ λικό καπνό, με μοναδικό σκοπό να τόν στερὴσει από τὴ Γερμανία καὶ να αποσπασει τα Βαλκανια από τὴν επιρροὴ της εστω καὶ αν, πολιτικῶς, μια τετοια χειρονομία θα ὴταν ἑπιθυμητὴ; Ἡ "Αγγλία ἀποφἀσισε ὅτι αὐτὸ δὲν ἦιαν διινιιιὸι Οί Άγγλοι πιστωτες, παρα τη συμφωνία της 20ης Αυ̃γουστου 1936, με τὴν ὁποία εἶχαν επιτύχει αὔςηση σε 40% του̃ ποσου̃ των τόκων, τοὺς ὁποίους ὴ Ἑλλας δεχόταν να καταβαλει, γεγονός που αποτελου̃σε μεγαλη θυσία για τα δημόσια οὶκονομικα της χωρας, ἐξακολουθου̃σαν να ασκου̃ν πίεση για τὴν περαιτερω αϋςηση του̃ ποσοστου̃ αὐτοῦ σε 65%, μολονότι ὁ Μεταξα̃ς εἶχε στό μεταξὺ προ­ τείνει να καταβαλει 50% από του̃ οὶκονομικου̃ ετους 1937­1938. Καθως ὴ ελληνικὴ κυβερνηση ζητου̃σε στό Λονδίνο δανειο για τὴν αγορα πολεμικου̃ υ̃λικου̃ καὶ συγκεκριμενα 12 αγγλικῶν βομβαρδι­ 75

στικῶν τὐπου «Μπλένχαϊμ» (Βἰειιἰιεἰπι) καί τὴν πωληση στὴν “Αγ­ γλία τῶν καπνῶν της για να διαθέτει συνάλλαγμα, οἱ Άγγλοι τρα­ ~ · απο το αιτημάτων αὐτων πεζίτες έξαρτοῦσαν τὴν ίκανοποίηση των διακανονισμο τοῦ θέματος τοῦ ἐλληνικοῦ χρέους ἐπί τὴς βάσεως τοῦ 65%. Παρα τίς μακρές καί κοπιὼδεις διαπραγματεύσεις, οί ὁποίες πα­ ρατάθηκαν απο το 1936 μέχρι το 1940, καί στίς όποῖες ἔλαβε μέρος καί ό ίδιος ο Γεωργιος Β', οί "Αγγλοι δὲν αγόρασαν οὐσιαστικα κα­ θόλου ελληνικο καπνο, καί τελικα ὁ ελληνικος στρατός, απο τὴς Ζ8ης "Οκτωβρίου 1940, πολέμησε κατα τῶν Ἱταλῶν, με οπλισμό 9

κατα μεγάλο ποσοστο γερμανικό. Ἱδοὐ ὴ κατάσταση ὅπως εμφανιζόταν ακόμη στίς 7 Φεβρουαρίου 1939 καί ὅπως εκτίθεται σε μια ἐπιστολὴ τοῦ πρέσβεως στο Λονδί­ νο Σιμοποὐλου προς τον Μεταςα̃: «Ἀπὸ μερικῶν ὴμερῶν έφθασε εἰς Λονδῖνον ό νέος πρέσβυς τῆς Τουρκίας [καί τέως ὐπουργος τῶν Ἑςωτερικῶν] Ρουσδη̃ Ἀράς [Βϋετίί Ατεεί, τον οποίον συνὴντησα, εὐθὺς μετα τὴν αφιςίν του. Κατα τὴν διάρκειαν τῆς συνομιλίας μας, ἐθίγη καί το θέμα τοῦ καπνοῦ. Μοῦ εἶπεν ότι ὴτο ὲνὴμερος των ἐπι­ πόνων προσπαθειών μας καί τῶν τελευταίων ἐνταῦθα διαβημάτων τη̃ς Αὐτοῦ Μεγαλειότητος. Καί η Τουρκία επίσης εἶχεν ὲνεργὴσει έως τωρα, χωρίς ἐπιτυχίαν. Μοῦ εἶπεν ὅτι θα συνεκέντρωνεν ὅλας τας προσπαθείας του έπί τοῦ θέματος αὐτοῦ. Κατ° αὐτόν, μόνον μία στενὴ συνεργασία τὴς Τουρκίας, τὴς Ἑλλάδος καί τὴς Βουλγαρίας θα ὴμποροῦσε να δὡση αποτελέσματα. ...[”Αλλα] ό κ. ”Αράς εἶναι ἰδιαιτέρως εὐφάνταστος καί παράφορος. Αί ίδέαι του έπί τοῦ θέμα­ τος τοῦ καπνοῦ εἶναι ακόμη πολὺ συγκεχυμέναι, ὅπως μοῦ εἶπεν ό ίδιος». (Δημ. Κιτσίκης, έι̃ιθί άν., σ. 108). Στὴν πραγματικότητα, κατά τίς παραμονές τοῦ πολέμου, Γαλλία καί “Αγγλία βρίσκονται σέ πληρη παρακμὴ. “Η Γαλλία έχει πάψει οὐσιαστικα να εἶναι μεγάλη δυναμη. 'Απο τὴν ανακατάληιμη τῆς Ρηνανίας απο τοὐς Γερμανοῦς, στίς 7 Μαρτίου 1936, το γόητρο της έχει ὐπονομευθεί ανεπανόρθωτα για τίς χωρες τὴς νοτιοανατο­ λικη̃ς Εὐρῶπης. Ἡ Ἀγγλία καθώς δὲν εἶναι σὲ θέση νὰ βοηθἠσει 1

­

9

οίκονομικα ὅλες τίς βαλκανικές χωρες, αποφασίζει να ἐπιλέςει μια τὴν ίσχυρότερη, καί να στρέψει προς αὐτὴ το σύνολο καί μόνη 76

σχεδον τῶν προσπαθειών της. Έτσι, ὴ Τουρκία γίνεται το κύριο προπὐργιο τη̃ς μεσογειακη̃ς πολιτικῆς τῆς Μεγάλης Βρετανίας. “Ηδη απο τίς 2 Δεκεμβρίου 1936, ὐπογράφεται στὴν "Αγκυρα συμφωνία μεταξὺ τὴς άγγλικης εταιρείας ‹‹Χ.Α. Μπράσσερτ›› (Η. Α. Βταεεετιθ καί τῆς τουρκικη̃ς κυβερνὴσεως για τὴν κατασκευη απο τὴν εταιρεία αὐτὴ στὴν Τουρκία βιομηχανικῶν έγκαταστασεων για τὴν ανάπτυξη τη̃ς βαρια̃ς βιομηχανίας τη̃ς χωρας. Ἡ συμφωνία αὐ­ τὴ ἦταν συνέπεια τη̃ς αγγλοτουρκικη̃ς πολιτικῆς προσεγγίσεως, διοτι μέχρι τὴ στιγμὴ έκείνη ἡ τουρκικὴ κυβέρνηση ανέθετε τὴν κα­ τασκευὴ τῶν περισσοτέρων βιομηχανικῶν εγκαταστάσεων σε γερ­ μανικές εταιρείες. Ἑξάλλου, οἱ Ἄγγλοι εἶχαν αρνηθεί έως τότε να βοηθησουν τὴν Τουρκία στὴ δημιουργία ἐπί τοῦ ἐδάφους της βα­ ρια̃ς βιομηχανίας. Οἱ "Αγγλοι εἶχαν ὐποχρεωθεῖ να προβοῦν σὲ ὐλι­ κές θυσίες ὐπογράφοντας τὴν πρωτη αὐτὴ συμφωνία, διότι ό γερμα­ νικος προϋπολογισμός για τὴν κατασκευὴ αὐτὴ ἦταν πολὐ ὐιμηλο­ τερος τοῦ άγγλικοῦ προῦπολογισμοῦ, καί κατα τὴ γνωμη τῶν εἰδι­ κῶν το πραγματικο κόστος ἦταν πολὐ ανωτερο απο τὴν τιμὴ ποὐ συμφωνὴθηκε. Μέ τὴν άγγλο­γαλλο­τουρκικὴ συνθὴκη συμμαχίας τὴς 19ης Όκτωβρίου 1939, ὴ Τουρκία έπαιρνε αγγλογαλλικο δάνειο 43.5ΟΟ.ΟΟΟ στερλίνες, πανω απο το μισο τοῦ οποίου δινόταν απο τὴ Βρετανία, κυρίως για τὴν αγορα πολεμικοῦ ὐλικοῦ. Συγκρινόμενο μὲ τα Ζ.ΟΟΟ.0ΟΟ στερλίνες, ποὐ δάνεισε το Λονδίνο τον Ἱοὐνιο τοῦ 1939 στὴν Ἑλλάδα, το δάνειο αὐτο ἦταν πολὺ σημαντικο. Ἑντοὐτοις, ὅπως σημειωνει ὁ Γάλλος πρέσβης στὴν “Αγκυρα Ρε­ νε Μασσιλί (Βειιἑ Μεεείςίί) απο γαλλικὴ πλευρα «τόσο στρατιωτι­ κῶς ὅσο καί οίκονομικῶς, δεν ὴμασταν σε θέση να ἐκμεταλλευθοῦ­ με τὴν πολιτικὴ καί ὴθικὴ έπιτυχία ποὐ εἶχε αποτελέσει ὴ ὐπογραφὴ τῆς συνθηκης συμμαχίας». Καί ο Μασσιλί ἑςηγεῖ: «Ώς προς τα αν­ τιαρματικα πολυβόλα, ὐποσχόμασταν μόνο 50 καί παραδεχόμα­ σταν αδυναμία να χορηγὴσουμε έστω καί ένα αντιαεροπορικο πυ­ ροβόλο! Τα 30 αεροπλάνα «Μοραν» (Μοπαπε) τα οποία ὴ συντριβὴ τὴς Πολωνίας καθιστοῦσε διαθέσιμα καί τα ὁποῖα είχαμε αὐθόρμη­ τα προσφέρει στο Ἑπιτελεῖο τὴν ἑπομένη τῆς ὐπογραφη̃ς τὴς συν­ θὴκης, δεν έπαρκοῦσαν για να ἑπανορθὡσουν το δυσμενές αὐτοῦ 77

του̃ απολογισμού». (Κ. Μεεείς1ἰ, λα Τιιτα̨αἰε α̃εναπε Ζα ςπεττε. Μιε­ εἰοπ ά Απἰτατα, 939­1940, Παρίσι, Ρ1οο, 1964, σσ. 307­308). Ἡ προσπαθεια διατηρησεως τη̃ς ούδετερότητας ἦταν γενικὴ στὰ

Ι

Βαλκανια, έκείνη τὴν ἐποχὴ. Ἡ Τουρκία, ἡ Ἑλλὰς, ὴ Γιουγκοσλα­ βία ἀναλύονταν σὲ δηλωσεις γιὰ τὴ θέλησὴ τους νὰ μείνουν ὰνε­ ζὰρτητες, μακριὰ ὰπὸ τὴν ὁλέθρια ἐπιρροὴ τῶν Μεγαλων”Δυνὰ­ μεων. Έτσι, ὁ Γιουγκοσλὰβος πρωθυπουργὸς Στογιαντίνοβιτς (Μί­ Ιειτ Βτογεὰίιιονίὀ) δὴλωνε στον Έλληνα πρέσβη στὸ Βελιγρὰδι Ρω­ σέττη, στις 3 Ἰουνίου 193 7, ότι δεν τὸν ένδιέφερε καθόλου ὰν το ταξίδι του̃ φὸν Νῶυρατ (νοιι Νευι·ετΙτ), γερμανού υπουργοῦ τῶν Ἑςωτερικῶν, στὴ Γιουγκοσλαβία δυσαρεστου̃σε τους Γὰλλους: «Πρέπει έπἰ τέλους νὰ κατανοησουν, τόνισε, ότι είμεθα κρατος ὰνε­ ςαρτητον καὶ ότι έχομεν δικαίωμα νὰ πρὰξωμεν ό,τι θεωρου̃μεν χρὴσιμον δι° ὴμα̃ς». (Δημ. Κιτσίκης, «Γε (ὶτέοε ειτττε Ι° ΑιιςΙετεττε ετ Γ Α11επιεςιιο αε 1936 ὲι 1941», ἔυθ, άν., σ. 114).

Ὁ Στογιαντίνοβιτς θεωρου̃σε μαλιστα τὸν ἑαυτό του ἱκανὸ νὰ ἐπωφεληθεί ὰπὸ τόν ὰνταγωνισμὸ τῶν Μεγαλων Δυνὰμεων, δηλω­ νοντας στις ΙΟ “Ιουνίου του ἴδιου έτους στον Ρωσέττη: «Εἰς τὰς οί­ κονομικὰς σχέσεις της μέ τὴν Γερμανίαν, ὴ Γιουγκοσλαβία εἶναι ἡ ἰσχυροτέρα, διότι διαθέτει πρῶτας υλας ¬­ κυρίως μεταλλεύματα που εἶναι απαραίτητα είς τὴν γερμανικὴν βιομηχανίαν καί ίδίως τὴν πολεμικὴν. Αυτὰς τὰς πρὼτας υλας ἠμπορου̃μεν εύκολα νὰ τὰς ἐζαγὰγωμεν ὰλλου̃. Συνεπῶς, ὴ Γερμανία μὰλλον έχει ὰνὰγκην ὴμῶν καὶ όχι ὴμεῖς έκείνης». Καἰ ό Στογιαντίνοβιτς πρόσθεσε ότι ὴ Γιουγκοσλαβία δεν ἐννοεῖ «να παίξῃ τον ρολο τη̃ς μικρα̃ς χώρας, τῆς οποίας τὰ πεπρωμένα χαρὰσσονται υπὸ τῶν Μεγαλων». (Ἐνθ'

_

α̃ιι),

Οί Του̃ρκοι έκφρὰζονταν γιὰ τὴ θέση τους μεταξυ τῶν δύο συνα­ σπισμῶν κατὰ τρόπο ὰνὰλογο με τους Γ ιουγκοσλὰβους: Ὁ υπουρ­ γος τῶν Ἑξωτερικῶν, Ρουσδη̃ Ἀρας, δὴλωσε στίς 6 Αυγούστου 1936 στον πρέσβη τη̃ς Ἑλλαδος, Ραφαὴλ, ότι «ῶς φρονεῖ, το συμ­ φέρον τῶν κρατῶν τὴς Βαλκανικη̃ς Συνεννοὴσεως τὰ υποχρεώνει να ἐςασφαλίσουν στρατιωτικὴν αυτὰρκειαν, που μόνη θὰ ἐπιτρέιμη είς αὐτὰ νὰ εἶναι πλὴρως ανεξαρτητα είς τὸν διεθνη̃ στίβον, έναντι οἱασδὴποτε καταστὰσεως, ὴ ὁποία θὰ ἦτο δυνατον νὰ παρουσιασθῆ. 78

~

“Εκείνο ποὺ ὴ Τουρκία σὴμερον δέν δύναται νὰ πρὰςη μὀνη, ὁ υπουργός τῶν Ἑξωτερικῶν εἶναι βέβαιος ὅτι θὰ δυνηθῶμέν εύκολα [νὰ τό έπιτύχωμεν ὰπὁ κοινου̃]››. (Ἐνθ' α̃ν.). Στὴν περίοδο πρίν ὰπὸ τὸν δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, βλέπου­ με έπίσης τὸν 'Ιωάννη Μεταςα̃ νὰ ὰναλαμβὰνει γιὰ μόνη φορὰ στὴ ζωὴ του τὴν προεδρία τη̃ς κυβερνήσεως. Τὰ πὰθη τῶν ὰντιπὰλων του, τὰ ὁποῖα αὐτὸς ὁ ανθρωπος υπέστη, δυσκολεύουν πολυ μιὰ ὰν­ τικειμενικὴ τοποθέτηση του. Ὁμολογῶ δτι κι ἐγὼ προσωπικὰ, παρὰ τὴ μεγαλη προσπαθεια που κατέβαλα γιὰ νὰ τὸν καταλαβω, υπῆρξα σκληρός γι" αὐτὸν στίς πρῶτες μελέτες μου. Ἡ Δύση καὶ ὴ πλειο­ ψηφία τῶν Ἑλλὴνων διανοουμένων, μὲ τὴ σφοδρὴ τους δυτικοφι­ λία εἶχαν μεγεθύνει τόσο τὴν εἰκόνα του̃ ὰντιπὰλου του Βενιζέλου, ῶστε ἡ δικη του νὰ έμφανίζεται, σέ ὰντιπαραβολὴ, μᾶλλον πενιχρὴ. Μόνο ἠ ἄνευ όρων προσὴλωσὴ του στον βασιλέα εἶχε ὰποσπὰσει ἀπὸ τὴ Δύση, διὰ του Ἄνθονυ ¶Ηντεν (Αιιιὴοτιγ Εαειι), του “Αγ­ γλου υπουργου τῶν Ἑζωτερικῶν, ένα ὅιμιμο έγκωμιο, τὴν ὴμέρα του̃ θανατου του. Γράφει ὁ Ἱ­Ιντεν στὸ προσωπικό του ὴμερολὁγιο τὴν ὴμέρα έκείνη: «29 'Ιανουαρίου [1941]... Ὁ Μεταζα̃ς πέθανε. Κτύπη μα σκλη ρό. Μιὰ μικρὴ χωρα σὰν τὴν 'Ελλαδα δεν μπορεί νὰ βγαλει δύο α̃νδρες αὐτοῦ του̃ μεγέθους σὲ μιὰ γενια, καὶ ὴ πολιτικὴ κονίστρα εἶναι έλαχιστα ἐπανδρωμένη». (Α. Εὀειι, Μέπιοἰπεε: Ι' έρκεανε είε /οτσε, /έντἰετ 1938­αοιι̃ι 1945, Παρίσι, ΡΙοιι, 1965, σσ. 193­194). Καί ὅμως ὴ ὰριστερὰ του̃ ὰνατολικου̃ κόμματος στὴν “Ελλαδα πρέπει μιὰ μέρα ν' ὰντικρίσει τὴν πραγματικότητα: παρὰ τὴ δειλὴ προσπαθεια ούδετερισμου̃ τὴς περιόδου 1928­1932, ὁ Βενιζέλος πα­ ρέμεινε στίς γενικές του γραμμές, καί πολιτικὰ και πνευματικα, ὁ

ὰρχηγὸς του̃ δυτικου̃ κόμματος. Γιὰ νὰ τὸν ὰντικρούσει τὸ ὰνατολι­ κὸ κόμμα διέθετε μόνο έναν ἄνδρα του̃ ὰναστὴματος του̃ Βενιζέλου κι αυτος ἦταν ὁ Μεταξὰς. Εἶναι ὰλὴθεια, βέβαια, ότι παρόλο ποὺ ταν ὀπαδὸς του̃ Ι. Δραγουμη, ὁ Μεταξα̃ς παρέμεινε όλη του τὴ ζωὴ, στὸν κοινωνικό τομέα, συντηρητικός. Χρὴσιμο εἶναι σχετικὰ νὰ έ­ χουμε στο μυαλο μας τὰ παρακὰτω: Ὁ “Ιωαννης Μεταζα̃ς εἶναι γιος ἑνὸς ξεπεσμένου ὰριστοκρὰτη τῶν Ἰονίων νὴσων καί μιᾶς χωρικη̃ς. Εἶναι φτωχὸς ἀλλὰ φέρει τὸν 79

Όταν» το 1917› ο Βενιἔελοε εξοριἔει οτὴν Κοροιιεὴ τον πριυὴν αρλὴνο του του Γενικου Ἑπιτελειου Στρατου› Ἱιυαννὴ Μεταἔαι αυτ τ率 ενιτατεοτὴμενυε στο Αιαιεειο› ουντροιρια με τον Ἱιυνα Δρανου­ μὴ και αλλουιῶ εἶχε ολὴ τὴν ανεοὴ να ιεατανραινει παλιι και λεπτο­ μερῶἐυ ατο ὴμερολονιο του› τιε πολιτιιτεε του ιοεεε­ Έτσι» οτιε 23 Ἱουλιου ι9ῃ› ιρρονει οτι ὴ νερμανιπὴ νικὴ εἶναι αναποφευιετὴ και τὴν ευχεται οιαιεαῶιδι διοτι νομιζει οτι αυτοε 9 πανκοομιοε πολεμοε εἶναι ουοιαοτιιεα ιοεολονιιτοει ὴ Γερμανιαι ιερατοε αριοτοιερατιιεο› μαλεται εναντιον τὴε αοτικὴιἐ ιεοινιυνιαε τὴε Δυοετυε που ξεπὴοὴοε απο τὴ ναλλιιεὴ επαναοταοὴ του 1789 και που βασιζεται οτο μυνο τὴε ιοοτὴταε­ Ὁ Μεταεαιἐ επαναλαμβανει στο ὴμερολονιο τυυ› σε ολὴ τὴν διαρκεια τῶν ετών 1917 Και ι9ι8› πὼἐ εἶναι υπερ τὴε ιεοι· νιυνικὴε ιεραρλιαε και τὴε ανιοοτὴταε και οτι παιρνει θεοὴ ὅπιυε το ιεοινιυνιιεο του μοντελο _· κατα τῶν δημο­ ιεαι ὴ Γερμανια ιερατιῶν που οιευθυνονται απο ιιπαπαε τὴε Ἱοοτὴτοεπ Στιε 22 Ίου­ λίου 1918, στο α̨ίάκειο πάντα, γράφει: «Ἡ μεταζυ ἀνθρώπων άνι­

τη̃ς σφυρας, δια τῶν οποίων πίπτουν και ἐκρίπτονται αἱ σκωρίαι, ὅ­ πως άναφανη̃ τὸ ευ̃γενὲς μεταλλον». (Ἐνθ' άν., σ. 462). Οἱ ίδέες του̃ Μεταξά έχουν άζιοσημείωτη συνέπεια. Το 1940 γρά­ φει κατ° ουσίαν τα ἴδια πράγματα που έγραφε το 1900 ἢ το 1918. Σὲ ἕνα «τετράδιο τῶν σκέψεων», που κρατουσε παράλληλα με το ἡμε­ ρολογιο του, σημειώνει στις 22 'Ιανουαρίου 1940: «Ἡ Δημοκρατία εἶναι το παιδί του̃ Καπιταλισμου̃. Εἶναι το οργανο με το ὁποῖο ο Καπιταλισμος κυριαρχεῖ επάνω στην λαϊκη μάζα. Εἶναι το οργανο με το ὁποῖο κατορθώνει ο Καπιταλισμὸς να παριστάνει τη θέλησί του ὡς τη λαϊκὴ θέλησι. Αυτο το εἶδος τῆς Δημοκρατίας χρειάζεται ἐκλογὲς καθολικη̃ς μυστικη̃ς ψηφοφορίας, άρα ὼργανωμενα κομμα­ τα και συνεπώς μεγάλα κεφάλαια. Χρειάζεται για τον ἴδιο λογο έφη­ μερίδες, άρα μεγάλα κεφάλαια. Χρειάζεται ἐκλογικη οργάνωσι, κάθε φορα και εκλογικους άγῶνες, άρα χρηματα. Και τοσα άλλα που άπαιτου̃ν κεφάλαια... Ἀπὸ τὴν άλλη μεριά ο Καπιταλισμος, γιά να συσσωρευση τα κεφάλαια στα χέρια ἐκείνων που τον ἐκπροσωπου̃ν μα σκλάβους καί να κάμη ὅλον τὸν άλλο κοσμο σκλάβους του έχει ανάγκη της ἐλευθέρας που να νομίζουν πὼς εἶναι ελευθεροι οἰκονομίας... Κράτη οπου ἐπικρατεῖ ἡ διευθυνομενη οικονομία, ο­ καί ἐννοου̃με τετοια που αποσκο­ σον καἰ αν εἶναι δημοκρατικά δεν συμφέρουν στον Καπι­ λαου̃ του̃ πουν το γενικον συμφέρον ταλισμο. Γιατί μέσα σε τέτοια Κράτη δεν εἶναι δυνατη ἡ εκμετάλ­ λευσι του̃ συνολου του̃ λαου̃ άπο τους εκπροσώπους του̃ Καπιταλι­ φασιστι­ σμου̃... Άλλα ὁ Καπιταλισμὸς τα ονομάζει τυραννίες Προκειται για ίδανικά... δεν προκειται "Ωστε κτλ... κές, χιτλερικὲς άπλουστατα γιά τα εζῆς: ἐπικράτησις του̃ Καπιταλισμου̃... ἢ ἐπι­ κράτησις του̃ ὀλοκληρωτικου̃ Κράτους... Ἀπὸ τη μια μεριά Άγ­ γλία, Γαλλία, Ἀμερικη. “Απο τὴν άλλη Γερμανία, Ρωσία, Ἰταλία». (Ἐνθ, άν” ΐὀμος 4099 σσ_ τμι6­ιμι8)_

οοτὴε εἶναι ὴ ιρυοιιεὴ ιταταοταοιιἐ τὴε ιεοινιυνιαε­ Παν μετρον ανιιτι­ θεμενον ειἔ τον ιρυαικον τουτον και οτυιλειευοὴ νομονι κατ, αναν­ ιεὴν θα ελὴ βλ­αβεραἐ ἴοιυε δε και ὀλεθριαε ουνεπεἰας». (Ἐνι9' αν­ι τομοε 2率 ο­ 461)­Ὁτανε λινουε μὴνεε αργοτερα» βλεπει τὴ Γερμα­ νια να ιεαταρρεεμ Υραιρει με ου'Υιανὴοὴ› οτιε 17 Ὁπτιυβριου 1918: «Τάηπλὴνματα τα οποια υφισταται ὴ Γερμανια εἶναι τα ιετυπὴματα

Στίς 18 “Απριλίου 1940, ἐζακολουθεῖ να γράφει στο τετράδιο του: «Ὁ πολεμος θα βαστάζη πολὺ πολυ καιρο... Ἀκριβῶς αυτη ἡ ισορροπία [στὴν αναμέτρηση] καί ὴ βαθμιαία φθορά, άπο τις δυο μεριές, εἶναι που θα γεννηση το νέο πολιτισμο. Ἑμεῖς οί Έλληνες, συγκεντρωμένοι, πειθαρχημενοι, με υψηλά ιδανικά, εἴμαστε πιο κοντα απ® ολους τους άλλους σ® αὐτὴ τη νεα φάσι πολιτισμοῦ... Οἱ

80

6

τίτλο του̃ κομητος, που η οἰκογενειά του κατέχει απο τον 170 αἰὡ­ να. Βγῆκε άπο τὴ Σχολη Ευελπίδων ὡς ανθυπολοχαγος. Χάρη στον διάδοχο Κωνσταντίνο, στάλθηκε το 1899 για σπουδες στὴν "Ακαδημία Πολεμου του̃ Βερολίνου. Στις 31 Μαρτίου 1900, στο Βερολινοε νραιρειι «Εῖμαι οτρατιαατὴε και ευνενὴε και θετιυ ειἐ τὴν υπὴρεοιαν του Βαοιλετυἐ μου το ἔιιροε μου­­­ Μου ειναι αοιαιρορον αν ο Βαοιλευε εἶναι καλοι; ὴ ιεακοεε επιβλαβὴε ὴ ιυφελιμοἔϋ δεν εεε· τάζω άν αἱ πράξεις του προζενου̃ν καλὸν ῆ κακὸν εἰς τὸ ἔθν0ς· τον α̃κολουθῶ τυψλῶς εἰς ὕπι θέλει· ἡ θὲλὴσιε του εἶναι δι” ἐμὲ νομοἐ­" Άνὴιειυ ειἐ τὴν αριοτοιερατιαν εκεινὴν ὴτιε επολεμὴοεν ὴδὴ υπερ του Βαοιλεαιε τὴε και υπερ του Κρατουε πολυ πριν ὴ νεννὴθὴ ὴ νεα Ἑλλαε». (Ι­ Μεταἔαει Τα προσωπικα του τἶμερολόνιοι ενα, αν­› τομοε

ιοἑι

ο­

52”

ἡ

·

_

­ ­

­

­

81

”Αγγλοι θέλουν να καταστρέψουν, λένε, τό ναζισμό. Ἀλλα με αύτό κατα βαθος ἐννοούνε τόν αντικοινοβουλευτισμό. Θέλουν λοιπόν να ὲπιβαλουν παντού τό παλαιωμένο λιμπεραλιστικό πολίτευμα. "Ωστε περπατούνε μέ τό κεφαλι πρός τα πίσω». (Ἐνθ, αν., σσ. 462­463). Βεβαίως, εἶναι εύκολο να βασιστεί κανεις σ° έναν κατεξοχην δυ­ τικό, τὸν Καρλ Μαρξ, καί να γελοιοποιησει τίς ἱδέες τού Μεταξα̃, χαρακτηρίζοντας τον «φεουδαρχικό σοσιαλιστη››. Έτσι τὸ 1848, ό Μαρξ έγραφε στό περίφημο μανιφέστο του: «Ὁ κληρικός σοσιαλι­ σμός βαδίζει πλαι στὸν φεουδαρχικὸ σοσιαλισμό... Ὁ χριστιανικός σοσιαλισμός εἶναι τὸ αγιασμα με τὸ ὁποῖο ὁ παπας αγιαζει τὴν αδι­ καιολόγητη όργη της αριστοκρατίαῳ. (Κεῇ ΜΗΓΧ ετ Ρτίεὀτίοη ΕΠ­ εοΙε, Μαπὥεετε ατι ρακτἰ σοπιπτακἰετε, Παρίσι, Εαἰτίοοε εοοἰε1εε, 1947, σ. 29).

υ

·

Ἀλλα για

χώρες, όπως η Ἑλλαδα καἰ η Τουρκία, που δεν εἶναι μεγαλες βιομηχανικές δυναμεις καὶ πού ζούν κατω από τη συνεχη απειλη να κατακτηθούν καὶ να αφομοιωθούν από τη Δύση, οἱ ἰδεο­

λογίες τού αστικού φιλελευθερισμού η τού προλεταριακού διεθνι­ σμού δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να προφυλαξουν την προσωπικότητα τους. Οἱ Ἀλγερινοί, στους όποίους οἱ Γαλλοι σο­ σιαλιστές πρότειναν την κοινωνικη πρόοδο ἑφόσον όμως αφομοιω­ θούν, απαντησαν ότι ηταν προτιμότερο να υπαρχουν ώς αλγερινό έθνος έστω καί κατω από ένα φεουδαρχικό σύστημα παρα να μην ύπαρχουν καθόλου. “Οσο για τη θρησκεία, που τόσο λίγο ἐκτιμαται από τούς φιλελεύθερους καἰ τούς μαρξιστές, αποτελεί ένα δυνατό φραγμα στην αφομοίωση τῶν μη δυτικών λαών από τις μεγαλες δυ­ ναμεις, με τό να τούς βοηθα να συγκρατησουν τα ἔθιμα τους καί συ­ νεπῶς καὶ την ἐθνικη τους ύπόσταση. Έτσι οἱ ύποστηρικτες τη̃ς πολιτιστικῆς ίδιομορφίας τού τουρκι­ κού και τού ελληνικού λαού, θεώρησαν πώς ηταν πιό εύκολο να πε­ ρασουν από τὸν «φεουδαρχικό» σοσιαλισμό τού Μεταξα στὸν μι­ κροαστικό αλληλεγγυισμὸ τού Ζιυα Γκεκαλπ (Ζίγε Οό1‹εΙρ), χωρίς να θέσουν σέ κίνδυνο αύτη την ἰδιομορφία, παρα να τό επιτύχουν μέσω τού φιλελευθερισμού. Καί αν οἱ μη δυτικες χώρες τού κόσμου θελησουν να βρούν ένα συνηγορο πού να τούς προτείνει την πρόο­ δο χωρίς όμως ν, απωλέσουν την ταυτότητα τους, δεν θα πρέπει να 82

στρέφουν τα ματια τους πρός τόν Βολταῖρο (νοαεἰτε), τὸ σύμβολο αὐτό τού φιλελεύθερου μεγαλοαστισμού, ούτε πρός τὸν Καρλ Μαρξ, αὐτόν τόν Βολταῖρο τῶν δυτικών προλεταρίων, αλλα αναμ­ φισβητητα πρός τόν μικροαστὸ Ζαν­Ζακ Ρουσὼ (ίοεη­.ῖεοαιιοε Κοιιεεοειι), όπως παρατηρεῖ ό Ζακ Μπὲρκ (Ιεοηιιεε Βοτοιιε) μιλών­ τας για τίς χώρες τού Τρίτου Κόσμου: «Να ό Ρουσώ πιό πολύ παρα ποτὲ παρών αναμεσα μας ἑφόσον ανθρωποι καὶ λαοι θέλουν σημερα να ξαναγίνουν τα παιδια της Φύσεως και τού Νοὸς σύμφωνα μὲ τὸ σχέδιο τού Ἑμὑί. Διότι ὁ Ἑμίλ εἶναι, με τὸν τρόπο του, ένας αποα­ π0ικισμὲν0ς. Ἀλλα ὁ Ρούσὼ ηδη ἔλεγε πῶς «Τὸ πα̃ν εἶναι νὰ μὴ σα· κατέψεις τόν ανθρωπο της Φύσεως δένοντας τον στην κοινωνία». Ἀπὸ παντού μας πιέζει η σχέση Φύση ­ κοινωνίες». (Ι. Βετηιιο, Δ Οτἰεκτ εεοοπεἰ, Παρίσι, Οε1Ιἰιηετα, 1970, σ. 32). Για την αγγλικη κυβέρνηση, η ανευ όρων αφοσίωση τού Μεταξα̃ στό Γεώργιο Β' ἦταν αρκετη για να τόν δεχτεῖ. Διότι, για την Ἀγ­ γλἰα, η θέση τού ὲλληνικού Καθεστῶτος ἦταν σαψης: ἔνας σχεδὐν "Αγγλος βασιλεύς κυβερνούσε με την ύποστηριξη τού στρατού, ό ὁποῖος, μετα την αποβολη τῶν βενιζελικῶν από τίς ταξεις του, τού ἦταν, στη μεγαλη του πλειονότητα, προσωπικα αφοσιωμένος. Ὁ Γεώργιος Β' εἶχε έκλέςει τόν Μεταξα, παρα τη γερμανοφιλία του, διότι γνώριζε ότι θα τόν εἶχε όποχείριο. Μπορούσε να τόν αντικα­ ταστησει σε όποιαδηποτε στιγμη. Συνεπώς εἶναι λαθος να μιλαμε για μεταζικη δικτατορία. Ἀπό τό 1936 ώς τὸ 1941 η ἐξουσία στην Ἑλλαδα δεν ανῆκε στόν Μεταξα αλλα στόν Βασιλέα Γεώργιο Βί. “Επρόκειτο αναμφισβητητα για μια βασιλικη δικτατορία. Μέσα σὲ πολύ στενα περιθώρια ό Μεταξα̃ς προσπαθησε να έλιχθεῖ για να χα­ ραξει, όσο ἦταν δυνατόν, μια ούδετεριστικη σταση στην ἑλληνικη πολιτικη. Σ' αύτη του τη σταση έμπνεύστηκε από τη βενιζελικη προσπαθεια της περιόδου 1928­1932 καὶ ἰδίως από την προσπαθεια τού Ἀτατούρκ. Ἀλλα αφού δεν ἦταν ό πραγματικός ηγέτης, δεν μπορούσε να επιτύχει πολλα πραγματα. Αύτό πού έντυπωσιαζει στην προσωπικότητα τού Μεταξα εἶναι η εύθύτητα τού χαρακτηρα του. Σίγουρα δὲν εἶναι καιροσκόπος. Σ” ό­ λη τη διαρκεια της σταδιοδρομίας του, οἱ συχνές του θέσεις ἐναντια στό ρεύμα τό αποδεικνύουν. Ἡ εἰλικρίνεια του ἦταν παντα απόλυ­

λ

Ν

Ν

83

ΙΙΙ· Ρίίἶοσον ξέρουμε πὼἑ οἱ ἰδἑεἐ Του ἔχουν μεγαλη σταθερότητα, δεν υπαρχει λοι̃ίοἑ να πιστἐΨΟυμε ὅτι στὸ τιὲλος τῆς ζωῆς του απαρ­ νἠθηκε αὐτὸ ποὺ εἶχε γράψει στὸ ῆμερολαγιό του στὶς 25 Σεπτεμ­ βρίου 1896: «Θεέ μου· πῶς διαθέτουν τους λαούς! Σὰν κε­ἠνη_ Σὐ παρε αὐτό, για να παρω ἐγὼ τό αλλο. Και αν τό αὐτὸ ὴ τό αλλο θἑ­ λουν νὰ ἔὴσουν Τὴν ζωὴ τὴ δικὴ τους, ἐλευθερα, καὶ να αναπτυ­ χθου̃ν μόνοι των; Τίποτα! Έτσι τὸ θελω ἐγὼ ὴ Άγγλία, ὴ ἐγὼ ὴ Γαλλία, ὴ Ρωσσία, ἢ Γερμανία, ὴ Ἱταλία». (Ι. Μεταςας, ἔνθ' αν., τό­ μος 109

84

σ°

95)'

Ιν. Η ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΞΟΝΟΣ ΚΑΙ Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΜΙΙΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ (194Ο­1942)

Ι

Στίς 13 Δεκεμβρίου 1940, ὁ Χίτλερ, ώς ανώτατος Διοικητὴς του̃ γερμανικου̃ στρατου̃, ῦπἐγραιρε μια από τὶς μεγαλες στρατιωτικες του αποφασεις, τὴν επιχείρηση Μαριτα περὶ τὴς εἰσβολη̃ς στὴν Ἑλ­ λαδα. Στὴν ὁδηγία αὐτὴ επικαλου̃νταν ώς λόγο τη̃ς είσβολῆς τὸ ὅτι ὁ ἰταλοελληνικὸς πόλεμος στὴν Ἀλβανία, λόγω τη̃ς ὑπεροχη̃ς ὴδη του̃ ἑλληνικου̃ στρατου̃, απειλου̃σε τόν Ἄξονα ἐπειδὴ επετρεπε στὴν 'Αγγλία, ὑπό τό πρόσχημα τῆς προστασίας του̃ βαλκανικου̃ μετώπου, να ἐγκαταστὴσει μια αεροπορικὴ βαση που ἔθετε σὲ κίν­ δυνο τις πετρελαιοφόρες πηγες και τα διυλιστὴρια τὴς Ρουμανίας. Πραγματι, ὴ Γερμανία είχε καταλαβει τὴ Ρουμανία στἰς 11 Ὁκτωβρίου 1940, πρὶν από τὴν ἰταλικὴ επίθεση κατα τη̃ς Ἑλλα­ δος. Οἱ ρουμανικὲς πετρελαιοπηγὲς αποτελου̃σαν βασικο στοιχεῖο για τὴ συνέχιση του̃ κεραυνοβόλου πολέμου, διότι ἦταν τα μόνα γνωστα ση μαντικα καί ἐκμεταλλευσιμα κοιτασματα εκείνη τὴν ἐπο­ χὴ ἐντὸς τῆς μὴ σοβιετικῆς Εὑρώπης. Ἡ επιχείρηση Μαρίτα αποιρασιζε τὴν επέμβαση του̃ γερμανικου̃ στρατου̃ σε ζώνη αποκλειστικα ίταλικὴς ἐπιρροη̃ς, διότι, ὴδη από τόν 'Οκτώβριο του̃ 1936, ὁ Χίτλερ εἶχε σαφώς αναγνωρίσει ότι ὴ Ἑλλας αποτελου̃σε τμῆμα τη̃ς ἰταλικῆς ζώνης. Πραγματι, στίς 23 Δεκεμβρίου 1936, ὁ Μεταςα̃ς εἶχε λαβει τό παρακατω τηλεγράφημα από τόν πρέσβη του στό Λονδίνο: «Ὁ πρἑσβυς τὴς Ρωσίας μοἰ ανε­ κοίνωσεν ὲμπιστευτικῶς ὅτι, κατα τὴν τελευταίαν ὲπίσκειμιν [τόν Ὁκτώβρίο] του̃ υπουργου̃ “Εξωτερικών τὴς Ἱταλίας εἰς Βερολῖνον, ώς σφαίρα ἐπιρροη̃ς τῶν δυο χωρών καθωρίσθη: τὴς μεν Γερμα­ νίας, ὴ Τσεχοσλοβακία, Αυστρία, Ουγγαρία, Βουλγαρία και Πολω­ νία, τη̃ς δὲ Ἰταλίας ὴ Άλβανία, Γιουγκοσλαβία, Ἑλλας καί Βόρειος Άφρικὴ. Ἡ Τουρκία ἔμεινεν ἔςω από τὴν συμφωνίαν αὐτὴν». (Δημ. 85

Κιτσίκης,

(ἱτὲοε ειτττε 1'Αιις1ετεττε ετ 1'Α11ειηεςηε είε 1936 ε άν¬ σ­ 104) 1941»› ἐλθ, Ὁ Χίτλερ εφτασε σ® αὐτὴ τὴν απόφαση διαδοχικα. Στὴν αρχὴ, ό­ ταν πληροφορὴθηκε την απόφαση του̃ Μουσσολίνι να εἱσβαλει στὴν Έλλαδα, παρόλο πού αὐτό δεν του̃ αρεσε, .δεχτηκε τό επιχεί­ ρημα πού πρόβαλε ὁ “Ιταλός ύπουργὸς τῶν “Εξωτερικών Τσιανο (ίῖίεηο), στις 19 Ὁκτωβρίου, σύμφωνα με τό ὁποῖο «η “Ιταλία εἶχε πληρη ελευθερία δρασεως όσον αφορα τὴν Ἑλλαδα, όπως εἶχε ανα­ γνωρίσει ὁ Φύρερ σε δηλωση του προς τόν Ντου̃τσε». (Δημ. Κιτσί­ κης, ‹‹ΙιιΓοτιὴε.τίοη ετ αὁοίείοη: Ιε (ὶτὸσε ίεεε ὲι 1' ίῃνεείοα ε11ειὴετιαε αειιε Ιεε Βε11‹ειιε›› στὸ λα ἔπετκε επ Μέτἰίιεκκαπέε, 1939­1945, Παρί­ σι, Ο.Ν.Β.8., 1971, σ. 182). Τὴν ημερα τὴς επιθεσεως, στις 28 Ὁκτωβρίου, ὁ Χίτλερ συναντησε τόν Μουσσολίνι στὴ Φλωρεντία καί του̃ εἶπε ότι πρόσφερε την «πληρη γερμανικη συμπαρασταση στὴν ενεργεια πού ανελαβε ὴ “Ιταλία κατα τῆς Ἑλλαδος. 'Εαν παρί­ στατο ἀνἀΥκ1ι̃› 9 Φύρερ θά ἔθετε στη διαθεση του̃ Ντου̃τσε μεραρ­ χίες αλεςιπτωτιστῶν, που θα μπορου̃σαν να χρησιμοποιηθούν για τὴν καταληψη τὴς Κρητης». (Ἐνθ' αν.). Σε δεύτερο σταδιο, ὴδη στις 4 Νοεμβρίου, ὁ Χίτλερ αφού αντιλη­ φθηκε την αποτυχία τὴς ίταλικη̃ς επιθεσεως, δὴλωσε στό επιτελεῖο του ότι αὐτὴ ὴ πρωτοβουλία «ἦταν ὁπωσδὴποτε ενα λυπηρό σφαλ­ μα ἐκ μερους τῶν Ἱταλῶν. Ποτε δεν εἶχε δωσει την αδεια στόν Ντου̃τσε για μια ανεςαρτητη ενεργεια παρομοίας φύσεως... Οί ”Αγ­ γλοι κατελαβαν την Κρητη καί τη Λὴμνο. Ώς ἐκ τούτου ὴ στρατη­ γικη θεση τὴς Μεγαλης Βρετανίας στην 'Ανατολικη Μεσόγειο βελ­ τιὼθηκε σημαντικα... Ὁ Φύρερ θεωρεῖ ότι οί ρουμανικες πετρελαιο­ φόρες εκτασεις απειλου̃νται από τις βρετανικες δυναμεις στη Λη̃­ μνο. Συνεπῶς, εἶναι αναγκαίο να μεταφερθούν στὴ Ρουμανία, αμε­ σως, αντιαεροπορικες ενισχύσεις, καταδιωκτικα καί καταδιωκτικα­ βομβαρδιστικα αεροπλανα». (Ἑυθ' α̃ν.). Μετα τὴν αύξηση των γερμανικών δυναμεων στη Ρουμανία, ὁ Χίτλερ περασε πολύ γρηγορα σε τρίτο σταδιο, διότι ὴ ιταλικη απο­ τυχία επιβεβαιώθηκε. Δὴλωσε σε μια ὁδηγία του προς τό στρατευ­ μα, στίς 12 Νοεμβρίου 1940, ὴ ὁποία εξεθετε τις βασικες αρχες που επρεπε να ακολουθὴσουν τα επιτελεῖα για τὴ συνεχιση του̃ πολεμου 86

‹‹Ι.ει

Δ

σε όλα τα μετωπα, ότι, όσον αφορα τα Βαλκανια, όφειλε ὁ επιτελαρ­

χης του̃ στρατού να προβεῖ στὶς απαραίτητες προετοιμασίες ὥστε «σε περίπτωση αναγκης» να καταλαβουν τα γερμανικα στρατεύματα τὴ Βόρειο Έλλαδα, διασχίζοντας τὴ Βουλγαρία. Σ° αὐτό τὸ σταδιο η απόφαση εἰσβολὴς στὴν 'Ελλαδα ἦταν ακόμη θεωρητικὴ καί δεν ἦταν αμετακλητη. Έπρεπε πρῶτα να παρεκτραπεῖ τό ενδιαφερον τὴς Σοβιετικὴς Ἑνωσεως για τὴ Βουλγαρία καί τα Στενα, πρὸς τόν Περσικό Κόλπο. Τὴν ημερα εκείνη, 12 Νοεμβρίου, ὁ Χίτλερ δεχτη­ κε στὸ Βερολίνο τόν σοβιετικό πρωθυπουργό καί υπουργό τῶν Ἑξωτερικῶν, Μολότωφ, τόν ὁποῖο όμως δεν μπόρεσε να πείσει. Έπιπλεον, ὁ επισκέπτης του αφησε σαφῶς να διαφανεῖ ότι θα προ­ σπαθου̃σε να ελθει απευθείας σε συμφωνία με τὴν Τουρκία καί τὴ Βουλγαρία, εστω καί αν μια τετοια πραξη θα δυσαρεστου̃σε τη Γερ­

μανία.

Τότε ὁ Χίτλερ καλεσε αμεσως τόν βασιλεα τὴς Βουλγαρίας Βόρι­ δα να τόν επισκεφθεί στίς 18 Νοεμβρίου: ‹‹Κατ® αὐτὴν την συναντη­ σιν συνεζητὴθη η σχεδιασθεῖσα γερμανοβουλγαρικη επίθεσις εναν­ τίον τὴς ελληνικης Μακεδονίας καί Θρακης· ὁ βασιλεύς Βόρις ύπε­ δειζεν ότι η καταστασις τῶν ὁδῶν, είς αὐτὴν την περιοχην, δεν ἐπε­ τρεπε την συμμετοχην μεγαλων μοναδων πρὸ των αρχων του̃ μὴ­

νὸς Μαρτίου». (Ἐ'νθ” άν., σ. 183). Παντως, ό βασιλεύς γνωρίζοντας τό σημαντικό κύρος πού διεθετε τό μεγαλο σλαβικό εθνος στις καρ­ διες τῶν συμπατριωτών του, δεν ηθελε να ὑπογραιμει τό τριμερες γερμανό­ιταλο­ιαπωνικό σύμφωνο της Ζΐης Σεπτεμβρίου 1940 πα­ ρα μόνο πριν ακριβως από τὴν επίθεση, δηλαδη όχι πρὁ τὴς επομε­ νης ανοίξεως. Πραγματι, ὴ ἑλληνικὴ κυβέρνηση πληροφορου̃νταν από τη Σόφια ότι ὴ σοβιετικη πρόταση περὶ συμφωνου αμοιβαίας συμπαραστασεως εἶχε στὴ Βουλγαρία «τεραστίαν απηχησιν, ἔνθα εξ όλων πλευρῶν καταφθανουσι συστασεις πρὸς βασιλεα όπως δεχθὴ πρότασιν. “Η διεγερσις της ρωσικη̃ς φιλίας, ὡς μοι επεβεβαίωσε χθες καί ὁ πρεσβευτὴς Ἀγγλίας [είς Σόφιαν], ἔφθασε είς ση μεῖον να ανησυχὴ ἐνταῦθα τους φίλους τη̃ς Άγγλίας, φοβουμενους σοβαραν

απόκλισιν πρὸς Ρωσίαν». (Ἐνθ' α̃ν.). Ἡ προσεκτικὴ αὐτὴ σταση του̃ βασιλεως Βόριδος δυσαρεστησε τόν Χίτλερ ἐπειδὴ αὐτὸς ὴθελε, πρίν καταστρὼσει τα τελικα επιθετι­ 87

κα του σχέδια έναντίον της Ἑλλαδος, να εἶναι απόλυτα βέβαιος ὅτι ἦ Ρωσία δὲν θα του̃ απέκοπτε τη βουλγαρικη δίοδο την τελευταία στιγμη. Αύτό ακριβώς έξηγησε στίς 3 Δεκεμβρίου, στόν πρέσβη τη̃ς Βουλγαρίας στὸ Βερολίνο μέ την παρακληση να μεταβιβασει στον βασιλέα τα έξης: ‹‹Ἑφ® ὅσον οί Ρῶσοι ἐγνὼριζον ὅτι η Βουλ­ γαρία δέν ἦτο μέλος τοῦ τριμερου̃ς συμφωνου, η Ρωσία θα προσε­ παθει να έκβιαση την Βουλγαρίαν παντί τρόπῳ. Πρέπει να τεθῆ η Ρωσία ένὡπιον τετελεσμένου γεγονότος». (Ἐυθ' αν.). Άλλα οἱ φόβοι του̃ Χίτλερ καθησυχαστηκαν χαρη στην αδεια πού έδωσε ὁ βασιλεύς Βόρις σέ είδικές μοναδες τοῦ γερμανικού στρατου̃ να μπου̃ν, μέ πολιτικη περιβολη, στη Βουλγαρία, από τό Νοέμβριο ηδη, για να ὲγκαταστησουν κατα μη̃κος τη̃ς βουλγαροελ­ ληνικη̃ς μεθορίου ένα αντιαεροπορικό σύστημα συναγερμου̃, για την πρόληψη ένδεχομένων αγγλικῶν αεροπορικῶν έπιδρομῶν κατα τῶν πετρελαιοπηγῶν τη̃ς Ρουμανίας. Ὁσο για την Τουρκία, τα αντιρωσικα της αἰσθηματα εἶχαν ανα­ πτυχθεί σέ τέτοιο βαθμό μετα τό γερμανοσοβιετικό σύμφωνο τη̃ς 23ης Αὐγούστου 1939 καί την αγγλο­γαλλο­τουρκικη συμμαχία της 19ης 'Οκτωβρίου 1939, ωστε η Γερμανία να μην μπορεί πλέον να φοβαται μια τουρκοσοβιετικη συνεννόηση πού θα ἦταν αντίθετη στα βαλκανικἀ της σχέδια. Τὸ μόνο πράγμα, για τό ὁποῖο ὁ Χίτλερ ηθελε να εἶναι βέβαιος προτού λαβει την τελικη του απόφαση, ἦταν ὅτι η Τουρκία δέν θα έπενέβαινε τη στιγμη της ἑγκαταστασεως των γερμανικῶν στρατευματων στη Βουλγαρία, καί τη̃ς έπιθέσεως κατό­ πιν κατα τη̃ς Ἑλλαδος. Για τό σκοπό αύτό ένθαρρυνε μια τουρκο­ βουλγαρικη προσέγγιση, καί αμέσως μετα την έπανοδο στην ”Αγ­ κυρα από τό Βερολίνο του̃ πρέσβεως του φόν Παπεν (νοιτ Ρερειι), στίς 23 Νοεμβρίου, η τουρκικη κυβέρνηση, θεωρωντας ὅτι η Γερ­ μανία δέν εἶχε την πρόθεση να της έπιτεθεί, πρότεινε στίς 26 στη βουλγαρικη κυβέρνηση, η "Αγκυρα καί η Σόφια να διαβεβαιὡσουν η μια την αλλη ὅτι δὲν θα ἑπετίθετο η μία κατα τῆς αλλης. Ὁ φόν Ρίμπεντροπ (νοο Ιὶίρίσεοιτορ) γνωστοποίησε στίς 28 Νοεμβρίου τα παρακατω: «Νομίζω ὅτι θα ἦταν φρόνιμο για τη βουλγαρικη κυβέρ­ νηση να απαντησει στην τουρκικη πρόταση μέ μια προσφορα συνα­ ιμεως βουλγαροτουρκικου̃ συμφὼνου μη ἐπιθέσεως. Μέ μια τέτοια 88

προσφορὰ η Βουλγαρία θα έχει αποδείξει μέ αναμφισβητητο τρόπο

ὅτι δέν έχει έπιθετικές προθέσεις κατα της Τουρκίας». (Ένα, αν.,

σ.

184). ί

,

Ὁ φὸν Παπεν ἦταν πεπεισμένος ὅτι η Τουρκία θα ύπερασπιζε τό έδαφός της μέ τα ὅπλα έναντίον πασης έπιθέσεως, αλλα εξίσου βέ­ βαιος ἦταν πὼς δέν θα διακινδύνευε να αναμειχθεί στη σύγκρουση, έστω καί αν η Γερμανία ὲπετίθετο κατα τη̃ς Ἑλλαὁος. °Η αποδειςη του̃ δόθηκε στίς Ζ Δεκεμβρίου 1940, ὅταν η τουρκικη κυβέρνηση δέχτηκε να προχωρησει σέ μυστικές διαπραγματεύσεις, χωρίς να πληροφορησει τοὺς συ̃μμἀχθυὲ τηςτγίὰ τὴ σὐνοθίίίι̃ Υερμανοίουρίςί­ κού συμφωνου, δοθέντος ὅτι «η Τουρκία εύνοου̃σε την νέα ταζη στην Εύρὼπη, συμφὼνως πρὸς τας αντιληιμεις του̃ Ἄςονος». (Ἐνθ' α̃ν.). 'Εαν τό σύμφωνο φιλίας μεταξύ τῶν δύο χωρῶν δέν ύπογρα­ φηκε παρα έξι μηνες αργότερα, στίς 18 Ἱουνίου 1941, αὐτό έγινε λόγω τη̃ς αποφασεως του̃ Χίτλερ να παρατείνει τίς διαπραγματεύ­ σεις έως ὅτου όλοκληρωθεί ἦ κατακτηση τῆς Ἑλλαδος, αρκούμε­ νος πρός το παρόν στη σιωπη ρη διαβεβαίωση τη̃ς Τουρκίας ὅτι δέν θα αντιστεκόταν μέ τα ὅπλα σ' αύτη την κατακτηση. "Υπολειπόταν η συνεννόηση μέ τη Γιουγκοσλαβία. Στίς 18 Νοεμβρίου, ό Χίτλερ δέχτηκε στὸ Ὁμπερσαλτσμπεργκ (Ο1›ετεει1Ζ­ Βοτε) τόν κόμητα Τσιανο καί του̃ εἶπε ὅχι ὅτι θα είσέβαλε ὁπωσδη­ ποτε ο­την Έλλαδα, όπως γενικα πιστεύεται, βαοει τη̃ς εξιστορη­ σεως της συνομιλίας αύτη̃ς πού μας έδωσε ὁ Τσιανο, αλλα ὅτι «έαν εκείνος [ό Φύρερ] έπρόκειτο να προβεί σέ επιχειρησεις κατα τῶν ”Αγγλων στην Έλλαδα, θα τό έπραττε μόνον ἑαν εἶχε γι° αύτόν τόν σκοπό, αφθονες στρατιωτικές δυναμεις στη διαθεση του... Δέν κατέ­ στη μέχρι τωρα δυνατόν να καθορισθεί ποια θα ἦταν η αντίδραση της Γιουγκοσλαβίας... Πρέπει έπίσης να έπιδιωχθεί η συνεννόηση μέ την Τουρκία... Ἑαν οἱ Άγγλοι έγκαθίσταντο πραγματι στην Ἑλ­ λαδα, η Γερμανία θα προχωρούσε εναντίον τους μέ αποφασιστικές δυναμεις, απο τη Ρουμανία, μεσω τη̃ς Βουλγαρίας„_ η μεταφορα έξαρτιόταν από τη σταση της Γιουγκοσλαβίας. Μέ αύτην την προο­ πτικη ὁ Φύρερ ρωτησε χωρίς περιστροφές τόν κόμητα Τσιανο τί ταν έτοιμη η Ἱταλία να δωσει για να καταστησει τη Γιουγκοσλαβία ούδέτερη, προσθέτοντας ὅτι θα έπρεπε να προσφερθεί σ° αύτην την 89

χώρα μιά εγγύηση του εδάφους της καί να τὴς δοθεῖ υποσχεση οτι θα λάβει τὴ Θεσσαλονίκη». (Ἐνθ, αν., σ. 185). Ὁ Μουσσολίνι έδω­ σε τη συγκατάθεση του στὶς τελευταίες αυτές προτάσεις, στὶς 20 Νοεμβρἰου_ .

Τοτε πλέον, στὶς 28 Νοεμβρίου, ὁ Χίτλερ διεςηγαγε μυστικές διαπραγματεύσεις στο Μπέργκχοφ (Βετευοἱ) με τον Γιουγκοσλάβο υπουργὸ τῶν Ἑξωτερικῶν Τσίντσαρ ­ Μαρκοβιτς (Οἱιιοετ ­ Ματ­ Κονίο). Προσφερε στους Γιουγκοσλάβους τὴ Θεσσαλονίκη καί τους προτεινε τη σύναψη γερμανο­ιταλο­γιουγκοσλαβικου συμφώνου μη έπιθέσεως. “Αλλα αυτος προσωπικά δεν έκρινε αναγκαῖο νά τους ζητησει προσχώρηση στο τριμερές σύμφωνο, ἐνῶ ο Μουσσολίνι, στὴν ἐπιστολὴ του προς τον Χίτλερ της 22ας Νοεμβρίου, εἶχε θέσει αυτὴ την προσχώρηση σαν ἔναν απο τους βασικους ορους της συγ­ καταθέσεώς του. Στὶς '7 Δεκεμβρίου η γιουγκοσλαβικη κυβέρνηση γνωστοποίησε στον Γερμανο πρέσβη στὸ Βελιγράδι οτι ηταν ἔτοι­ μη νά συζητησει τη σύναψη του̃ συμφώνου μὴ ὲπιθέσεως. Ὁ Χί­ τλερ, βλεποντας οτι το Βελιγράδι παρασυροταν στην παγίδα, διάλε­ ζε τη μέθοδο της ψυχρολουσίας καί γνωστοποίησε μέ ζερο τροπο στὴ γιουγκοσλαβικη κυβέρνηση, στὶς 21 Δεκεμβρίου, οτι ο υπουρ­ γος της τών “Εξωτερικών μαλλον δεν εἶχε καταλάβει καλά ο,τι του̃ εἶχε πεῖ ο Χίτλερ καί οτι δεν επρόκειτο για τη συναψη ένος άπλου̃ συμφώνου μὴ έπιθέσεως αλλα για την προσχώρηση της Γιουγκο­ σλαβίας στὸ τριμερὲς σύμφωνο. Φοβισμένη, η γιουγκοσλαβικη κυ­ βέρνηση βρέθηκε πλέον στη θέση του αἱτου̃ντος καί έκανε ο,τιηταν δυνατον γιά νά συναντηθεῖ ἐκ νέου μὲ τον Χίτλερ καί νά σύμφωνη­ σει μαζί του

Μέ τον τροπο αυτο, καί αφου έπιτεύχθηκαν οἱ προκαταρκτικοὶ ο­ ροι, στὶς 13 Δεκεμβρίου, ὁ Χίτλερ πέρασε στο τέταρτο καί τελευ­ ταῖο στάδιο της τελικης αποφάσεως για την εἰσβολη στην Ἑλλάδα. Ἡ εκτέλεση αυτης τῆς έπιχειρησεώς αποτελούσε έπίσης ένα προκα­ ταρκτικο βημα για την εὶσβολὴ στὴ Σοβιετικη Ένωση, η οποία αποφασίστηκε πέντε μέρες αργοτερα, στὶς 18 Δεκεμβρίου, μὲ τὴν υπογραφη της έπιχειρησεως Βαρβαρόσσα. Ἡ σχολαστικοτητα με την οποία ὁ Χίτλερ έτοίμασε την εκστρατεία του κατα της Ἑλλάδος ἦταν απαραίτητη, ἐπειδὴ εἶχε φτασει μέχρι του νά καθορίσει, αν οχι 90

την ακριβη ημερομηνία, τουλάχιστον τὴν κατα προσέγγιση, για την έναρξη της εκστρατείας κατά της Ρωσίας, πρὶν μαλιστα αρχίσει τὴν έπίθεση κατά της Ἑλλάδος. Ἡ επιχείρηση Μαρίτα ἐπροκειτο ν®αρ­ χίσει απο τη Ρουμανία, «πιθανώς κατα τον Μάρτιο» καί οσον αφορα την έπιχείρηση Βαρβαρόσσα, οἱ προετοιμασίες για την έναρξη της έπρεπε «να συμπληρωθου̃ν στὶς 15 Μαΐου 1941». Έπρεπε λοιπον τά παντα να τερματισθουν μεταξύ Μαρτίου καί Μαίου, να περιοριστεῖ στο έλαχιστο ο παράγοντας απροοπτων έζελίζεων διοτι, ὅπως το διευκρίνιζε ὴ οδηγία του Χίτλερ της 13ης Δεκεμβρίου, «μετά την έκτέλεση της έπιχειρησεως Μαριτα, σκοπεύεται νά αποσυρθου̃ν οἱ περισσοτερες απο τὶς μονάδες που θά έχουν χρησιμοποιηθεί καί να τους δοθεῖ νέα αποστολή». (Οἱ δυο τελευταῖες λέξεις υπογραμμίζον­ ται απο τον ἴδιο τον Χίτλερ). Παρα τὴ σχολαστικη ακρίβεια του σχεδίου, παρέμενε έντούτοις ένα στοιχεῖο ανησυχίας πού έπισημανε ο Χίτλερ στὴν οδηγία του: «Ἡ γιουγκοσλαβικη στάση δεν μπορεῖ ακομη νά προβλεφθεί σα­ φῶς». ῖΗταν πράγματι αυτο το μοναδικο απροβλεπτο σημείο, χάρη στην απροσδοκητη μεταβολὴ της 2”7ης Μαρτίου, πού υποχρέωσε τον Χίτλερ, την τελευταία στιγμη, νά περιλάβει στην επιχείρηση Μαριτα καί την εἰσβολη στὴ Γιουγκοσλαβία, η οποία ομως δεν κα­ θυστέρησε την εφαρμογη της παρα γιά λίγες μέρες. (Στὶς 28 Ἰά­ νουαρίου 1941, ο Χίτλερ εἶχε υποδείξει ὅτι η επίθεση κατά της Ἑλ­ λάδος θά γινοταν «γύρω στὴν 1η ”Απριλίου››). “Απο τὶς 13 Δεκεμβρίου 1940, ημερομηνία της αποφάσεως, ώς τὶς 6 “Απριλίου 1941, ημερομηνία της εἰσοδου τών γερμανικών στρατευμάτων στο έδαφος της, η Ἑλλάς βρίσκεται σε θέση καταδι­ κης, της οποίας η θανατικὴ αποφαση έκδοθηκε ηδη, αλλά την α­ γνοεῖ μέχρι τὴ στιγμη της ἐκτελέσεώς. Θα ζησει τέσσερις αγωνιώ­ δεις μη̃νες, διαβλέποντας οτι το μοιραῖο τέλος ηταν το πλέον πιθα­ νὸ ένδεχομενο, αλλά ελπίζοντας παρ° ολα αυτά. Θά μπορουσε αρα­ γε νά κινηθεῖ καλυτερα απ° ο,τι ἔπραζε γιά νά αποκρούσει τον κίν­ δυνο; Μέ άλλα λογια, έαν η υπηρεσία πληροφοριών της, η έκείνη του̃ "Αγγλου προστάτου της, εἶχε λάβει γνώση του̃ κειμένου της έπιχειρησεως Μαριτα καί γνώριζε τὶς ακριβεῖς σχέσεις της Γερμα­

91

νίας με τη Βουλγαρία, την Τουρκία καί τη Γιουγκοσλαβία, η Ἑλ­ λας θα ἦταν αραγε σε θεση να ενεργησει διαφορετικα; “Η παρακολούθηση απο την κυβερνηση των 'Αθηνῶν τῶν κινη­ σεων τῶν βαλκανικῶν γειτονων της, της Γερμανίας καί της Σοβιε­ τικῆς Ένωσεως, εγινε σε στενη συνεργασία με τη μονη πραγματικη της σύμμαχο, την Ἀγγλία, καί οἱ δύο χωρες ανταλλαξαν ολες τίς σχετικὲς πληροφορίες τους. Στο διπλωματικό πεδίο οἰὲπαφὲς μετα­ ξύ τῶν δύο κυβερνησεων ἦταν καθημερινες. Ένας σωρος απο εγ­ γραφα κυκλοφορούσε καί προς τις δύο κατευθύνσεις μεταξύ Λονδί­ νου καί Ἀθηνῶν, καί οἱ συναντησεις μεταξύ “Αγγλων καί Έλλη­ νων ηταν συχνοτατες. Ὁ βασιλεύς Βορις εἶχε δίκιο να μὴ θελει να ύπογραψει το τριμε­ ρες σύμφωνο, παρα μονο την τελευταία στιγμη, ακριβῶς πρίν ἑκτε­ λεστεῖ το εἰσαγωγικο τμῆ μα τῆς ἐπιχειρησεως Μαριτα, το ὁποῖο συ­ νίστατο στην καταληψη τη̃ς Βουλγαρίας, την 1η Μαρτίου 1941. Πραγματι, μεχρι τὶς αρχες Φεβρουαρίου, Έλληνες καί ”Αγγλοι εμε­ ναν ακομη με την ελπίδα οτι αύτη η χωρα δεν θα εφτανε μεχρι ἐκεῖ. Στίς 20 Δεκεμβρίου, η Βουλγαρία βεβαιωνει τὴν Έλλαδα οτι απέρριψε τὶς προτασεις τοσο του̃ Βερολίνου οσο καί της Μόσχας, δτι «εχει ηδη στρεψει προσοχην της είς βελτίωσιν σχεσεὼν της με­ τα Τουρκίας καί οτι σχετικαἰ συνομιλίαι, καθ® α γνωρίζει, εύοδου̃ν­

νοβαν, απεσταλμενος τῶν Άγγλοσαξονων στα Βαλκανια, εἶχε την αφελεια να τον εμπιστευθεῖ: «Ὁ Βασιλεύς μίλησε εἰρωνικα για την επίσκεψη του̃ "Αμερικανού συνταγματαρχου Ντονοβαν πού του̃ απεδειξε για μια ακομη φορα σε ποιο βαθμο εἶναι πολιτικα αφελείς οἱ Ἀμερικανοί. Ὁ Ντονοβαν δεν εχει την παραμικρὴ ἱδεα για τίς πολιτικες συνθηκες καί την ἱστορία τῶν Βαλκανίων καί αύτα τα θε­ ματα εξαλλου δεν φαίνεται να τον ενδιαφερουν καθολου». (Ἐνθ' άν” σ_ 189, σημείωση 37)_ Γύρω στις 10 Φεβρουαρίου 1941, εγινε φανερο οτι οχι μονο τα γερμανικα στρατεύματα θα εμπαιναν στη Βουλγαρία, αλλα καί οτι η χωρα αύτη δεν θα αντιστεκοταν. Παρ° ολα αύτα ὁ βασιλεὺς Βορις προσπαθησε μεχρι τελους να ξεγελασει τούς παντες. Ἡ ελπίδα να αντιταχθεῖ η Τουρκία στὴ γερμανικη καθοδο προς το Αἱγαῖο πη̃ ρε λίγο περισσοτερο καιρο να εξατμιστεῖ διη ρκεσε μεχρι την ημερα τη̃ς τουρκοβουλγαρικη̃ς δηλωσεως τη̃ς 17ης Φε­ βρουαρίου 1941 εφοσον οἱ Τούρκοι, απο το 1930, ἦταν στενα συνδεδεμενοι με τούς Έλληνες με πολλα σύμφωνα. Ὁ πρωθυπουρ­ γος Ἱσμετ “Ινονού εἶχε πραγματοποιησει καινούριο ταξίδι φιλίας στὴν Ἀθηνα, τον Μαιο του̃ 1937, πού διακρίθηκε απο εντονο αἴ­ σθημα αλληλεγγύης μεταξύ τῶν δύο λαῶν. Ὁ Ἀτατούρκ ποὺ δεν εἶχε μπορεσει να ερθει, εἶχε τηλεφωνησει απο την “Αγκυρα στον Μεταξα̃, την ὥρα που ὁ τελευταίος γευματι­ ζε με τον Ἱνονού, στίς 25 Μαίου 1937, καί του̃ εἶχε πεῖ: «Τα σύνορα μας εἶναι κοινα καί αἱ δυναμεις αἱ ὁποῖαι τα προασπίξουν εἶναι ενιαῖαι καί αχὼριστοι». (Ι. Μεταξα̃ς, Το προσωπικό του ἠμερολόγιο, ενα' αν., τομος 4ος, σ. 275). Στον Ἱνονού εἶχε προσθεσει οτι η συ­ νεννοηση τη̃ς Τουρκίας με την Έλλαδα «θα εἶναι παντοτινη». (Ἐνθ'

_

_

(Ένα ἄν­› 9­ 187) Ἡ Άγγλἰαι 11 9119191 ἀπὸ καιρό ὡθου̃σε Έἠ Σὁφια να συνεννοίι̃θεἴ μὲ Τὴν ἩΑΥΚὉΡΟΜ μὲ Τὴν ἐλπἰδαι 1199 δὲν εἶχε σβησει ποτε, να συγκροτησειεναν βαλκανικο συνασπισμό κατά της Γερμανίας, αλλα πού αγνοου̃σε οτι, απο τίς 28 Νοεμβρίου 1940, ο φον Ρίμπεντροπ βοηθούσε μια τετοια προσεγγιση, ἱκανοποιεῖται απο το νεο αύτὸ καί ελπίζει να ύποβοηθησει «μίαν αναλογον καί παραλληλον κίνησιν μεταξύ Γιουγκοσλαβίας καί Βουλγαρίας».

αν.).

(Ἐνθ' ἀν.). Ὁσο για τον βασιλεα τῆς Βουλγαρίας, ίδού τί ελεγε στὶς 26 Ἱα­ νοοαρίοο 1941 στους Γερμανοος φίλους του, σχετικα μὲ τον Οὐίλ­ λιαμ Ντονοβαν (9ί|ἰΙ1ἰειιι 1. Ποιιονευ) πού τον Ἱούλιο του̃ 1941 θα γίνει ὁ αρχηγος της Ἀμερικανικης “Υπηρεσίας Πληροφοριῶν καί Προπαγανδας (ΟΠι̃οε οί τ1ιε (ῖοοταίιιετοτ οί Ιιτϊοτιτιετίοιτ) που μετο­ νομαστηκε αργοτερα Ο.$.3. (θίῖι̃οε οί διτετεςἰο Βετνἰοεε). Ὁ Ντο­

Τον Ὁκτωβριο του̃ ίδιου ετους, τον Μεταξα̃ τον εἶχαν κι αύτον υποδεχτεί στην Ἄγκυρα. Το επομενο ετος, με την πρωτοβουλία της Τουρκίας, οἱ δύο κυβερνησεις εἶχαν αποφασίσει να συσφίξουν ακο­ μη περισσοτερο τίς σχεσεις τους καί γι' αύτον τον σκοπο ο Τξελαλ Μπαγιαρ (Οε1ε1 Βεγετ), διαδοχος του̃ Ἱνονού στην πρωθυπουργία απο τις 25 'Οκτωβρίου 1937 (ὁ Ἱνονού εἶχε παραμείνει επικεφαλη̃ς τη̃ς τουρκικη̃ς κυβερνησεως απο το 1925 μεχρι το 1937) εἶχε μετα­

Ταω­

92

93

βεῖ στὴν `Αθηνα καί εἶχε ὐπογραιμει με τόν Μεταξα, στις 27 Άπρι­ λίου 1938 μια «πρόσθετη συνθηκη» συμμαχίας στην ἑλληνοτουρκι­ κὴ συνθηκη φιλίας, οὐδετερότητας, συνδιαλλαγη̃ς καί διαιτησίας της 3Οης Ὁκτωβρίου 193Ο καἰ στὸ ἑλληνοτουρκικὸ σὐμφωνο εγ­ γυησεως της 14ης Σεπτεμβρίου 1933. Διαπιστώνοντας αὐτὴ τὴ φιλία ὁ Νικόλαος Τιτουλεσκου, ό πρώην Ρουμανος ὐπουργός τών Ἑξωτερικών, εἶχε δηλώσει πώς δεν γνώριζε φιλία πιό εἰλικρινη, πιό γόνιμη, πιό όμορφη από τη φιλία ποὐ σφιχτοεδενε τὴν “Αγκυρα με την Άθηνα. Στὴν ἑλληνικὴ κοινη γνώμη ἡ Τουρκία εἶχε μεγάλη ττἑρασττ Παραδείγματος χἀρῃη̨ ὅταν

οἱ Έλληνες κατέλαβαν από τοὐς Ἱταλοὐς την Κορυτσα στην Ἀλ­ βανία, στις 22 Νοεμβρίου 1940, ό λαός γιόρτασε τὴ νίκη στὴν Ἀθηνα παρελαὐνοντας στους δρόμους με ελληνικες καί αγγλικες σημαῖες, αλλα καί τουρκικες επίσης· (βλεπε σχετικη φωτογραφία στό Τἰτε Ξρἰιεκε τοῦ Λονδίνου, της 11ης “Ιανουαρίου 1941). Αὐτὴ η φιλία θα εσπρωχνε αραγε τὴν Τουρκία μεχρι τοῦ σημείου να δεχτεῖ να πεθανει μαζί με την Ἑλλαδα κατω από τα χτυπηματα της γερμα­ νικης επιθεσεως; Ἡ Ἑλλας παντως συνειδητοποιοῦσε ότι ὴ Τουρ­ κία φοβόταν εξίσου τη Σοβιετικη Ἑνωση, τόν ἰσχυρὸ βόρειο γείτο­ νὰ της­9 όσο κατ τὴ Γερμανία “Αν η βρετανικη στρατιωτικη βοηθεια πρὸς την Τουρκία καί τὴν Ἑλλαδα ἦταν ἐπαρκὴς καί αν μια συνεννόηση με τη Γιουγκοσλα­ βία επετρεπε τὸν σχηματισμό ἑνὸς βαλκανικοῦ μετώπου ποὐ θα αποτελου̃σε φραγμὸ στὴ γερμανικὴ καθοδο, τότε η Τουρκία, διαπι­ στώνοντας ότι ὁ αγώνας δεν ἦταν εκ τών προτερων χαμενος, θα εἶ­ χε πτθανῶς ττολεμὴσετ στὸ ττλευρὸ τη̃ς °Αγγλίας καί τη̃ς Ἑλλαδος. “Αλλα επειδη γνώριζε η Τουρκία ότι αὐτοί οἱ όροι δεν ἐκπληρώνον­ ταν οὔτε και επρόκειτο να εκπληρωθοῦν, προτίμησε, για να δικαιο­ λογησει την αποχη της, να προσποιηθεῖ, αφ° ἑνὸς ότι ὐποτιμα τὸν κίνδυνο μιας γερμανικη̃ς καθόδου καί αφ® ετερου να μεγαλοποιησει τόν ρωσικό κίνδυνο, με σκοπό να ὐπερβαλει στην απογοητευση της μπροστα στην αρνηση της Γιουγκοσλαβίας να συνεργαστεῖ μ° αὐ­ την εναντίον της Γερμανίας, ενώ προαισθανόταν καθαρα ότι θα ὐ­ πη̃ρχε μτἀ τἑτοτα α̃ρνησττ

Στις 94

8

'Ιανουαρίου 1941,

ὁ

Τοῦρκος ὐπουργὸς τών “Εξωτερικών

δηλώνει στόν Έλληνα πρεσβη στὴν Άγκυρα, τόν Ραφαηλ, ότι «οὐ­ δεν στοιχεῖον ὐπαρχει πεῖθον περι πραγματικη̃ς προθεσεως Γερμα­ νίας να αναμειχθη̃ εἰς την ελληνοϊταλικὴν ρη̃ξιν... Κατα ἐνταῦθα αντιληψεις [Ἀγκὐρας] εκεῖνο τό ὀποῖον απασχολεί σημερον την Γ ερμανίαν εἶναι εσωτερικὴ εν Ἱταλία καταστασις». (Δημ. Κιτσίκης, ‹‹Ιιτ1`οτιηειτ1οη ετ αεοίείοιι», ἐίνθ' άν., σ. 192).

Στίς

Ἰανουαρίου, ἐνῶ οἱ διπλωματικοί εκπρόσωποι της Ἑλ­ λαδος καί της Ἀγγλίας προσπαθοῦν να προειδοποιησουν την τουρ­ κικη κυβερνηση για τόν κίνδυνο μιας γερμανικης καθόδου δια τῆς Βουλγαρίας, διαπιστώνουν «αίσιοδοξ,ίαν, ητις παντοτε μεν χαρα­ κτηρίζει ατμόσφαιραν ενταῦθα [στὴν ”Αγκυρα], αλλ® ητις ἴσως κατα την παροῦσαν στιγμην εἶναι ὀλίγον ὐπερβολικὴ, εκτός εαν αύτη εμ­ φανιζεται από συστήματος». (Ἐνθί αν., σ. 193). Τὴν ἴδια εποχη, η Τουρκία αφηνει να γίνει πιστευτὸ ότι εαν, πα­ ρα ταῦτα, η Γερμανία εἰσεβαλλε στόν ὐπόλοιπο χώρο των Βαλκα­ νίων, θα επενεβαινε με τα όπλα: «Ἑν τῶν κυριωτερων μου μελημα­ των τηλεγραφεῖ ὁ πρεσβης της Ἑλλαδος στην "Αγκυρα στίς 15 “Ιανουαρίου κατα τας τελευταίας ταὐτας ἑβδομαδας ὐπη̃ρςε να εξακριβώσω κατα τό δυνατόν ποία θα ητο η στασις της Τουρκίας καθ® όλας τας πιθανας περιπτώσεις. Ἑπωφεληθην πασης εὐκαιρίας πρὸς τοῦτο, νομίζω δὲ ότι εξ όσων επίσημοι κύκλοι εξωτερικεὐουν, περιπτώσεις καθόδου Γερμανίας και ενεργειαι αὐτῆς καθ" ημών, με­ τα Βουλγαρίας ἢ μόνης, θα προκαλεση αναμειξιν Τουρκίας είς πό­ λεμον. Ρητῶς ὲλεχθη είς πρεσβευτὴν Άγγλίας, με εςουσιοδότησιν τηλεγραφηση καὶ Κυβερνησίν του, ότι ενεργεια Γερμανίας μετα ἢ ανευ Βουλγαρίας σημαίνει δια Τουρκίαν πόλεμον καἰ τοῦτο μοἰ ἐπεβεβαιώθη ὐπό κ. Σαρατσογλου [δίὶκτίὶ 8ετεοοἑ1ιι, Τοὐρκου ὐ­ πουργοῦ τών Ἑςωτερικών]... Προχθες ακόμη... μοι ανεκοίνωσεν οὐτος ότι και απλη̃ κατοχὴ Βουλγαρίας θα εσημαινε πόλεμον δια Τουρκίαν, τοῦθ® όπερ αποτελεί ἴσως ὐπερβολην, αλλα δεικνὐει δπωσδηποτε ποία η στασις τῶν ἐνταῦθα πνευματων... Εἶμαι [όμως] ηναγκασμενος να διατυπώσω καἰ μικραν τινα επιφὐλαςιν». (Ἐνθ” ἄν). Στίς 15 “Ιανουαρίου παντοτε, ὁ Σαρατσογλου μετα τὴ συνομι­ λία του με τὸν φον Παπεν, κατα τὴ διαρκεια τη̃ς ὁποίας ὁ τελευ­ 10

­ ­

­

95

_

ειναι και πα_ιΓαισι0 (ἴξοα̨ « δ πη ρεἶσ η τφν ιαβἶβαἕἕἶἶφἔ τοἕ πρεη̨̃ἶευ­ Έου φμαη̨̃ας ιἦρωταται 0 πρεσβηετηἕ α ος _αφα̨η ἱὁ ὁποιο εἰ ε δια ευσει ὅτι οἱ Γε ανοι θα διεσ ι αν τ Βουλ α­ 9 χ Ψ ρμ χς η Υ ρία], ἢ ῆρςατο πλεον [να ἑνδίδη] εἰς ἐπικρεμαμενον γερμανικὸν κίν­

ο συνταγ­ λεγραφει ο Ραφαηλ στην Αθηνα στις 6 Φεβρουαριου ματαρχης απεκομισε ἐντυπωσιν απολυτου πιστεως εις στασιν _ Του Ρ κια ει § συ μμα λικη ν αυτηἔ υπο λρ εωσιν... ο συνταγ μ αταρχης διεπίστωσεν ὅτι, ἐν περιπτὡσει ἐπιθἐσεως κατ® αὐτῆς, η Τουρκία θα αμυνθη̃ καἰ ὅτι ἐν περιπτωσει διελεὐσεως τῆς Γερμανίας δια Βουλ­ γαρίας προς ἐπίθεσιν καθ° ημων η Τουρκία θα παρεμβη». (Ἐνθ' . . ι . . 3. . . . ςθ αιι). Παντως, σ' αυτο το τελευταιο σημειο, φαινεται πως ο Ντονο­ βαν δὲν υ̃πῆρξε τόσο κατηγορηματικὸς ἐὰν πιστέψουμε ἕνα τηλϋ

δυωἶν [κατα ως ι̃ῖουἶκιαςμ Δεν_παρΪλ_ειψα ομως και παλιν να εμ­ φανισω ζωηραν την απειλην»” (Ενθ αν). Λίγες μερες αργοτερα κατἑφθανε απο τη Βουδαπέστη στὴν ἐλλη­

γραφημα του̃ Ἑλληνος πρεσβεως στὸ Λονδίνο: «Κατα πληροφο­ ρίας ληφθείσας είς Ροτεἰςιι Οίίι̃οε περί συμπερασματος συνομιλιών συνωγματἀρχου Ντὀνοβαν ἐξἀγεῖαι ὅτι ἡ Τουρκία θὰ τηρὴση

νικὴ κυβέρνηση μιὰ εἴδλι̃ση ὅῃ καῖὰ Έὴ γνώμη ΟὐΥΥρ1κῶν ίίπολιτι” κῶν καἰ στ ατιωτικῶν» π οσωπικοτ”των ” ε ανικ` ἐπίθεσ κα­ _ ρ ._ ρ η ζηἴ ρμ η τα της Θεσσαλονικης ηταν αναποφευκτη, η δε Γερμανια πιστευε οτι _ η Βουλγαρια δεν θα ηταν αντιθετη στη διαβαση των γερμανικων _ στρατευματων απο το εδαφος της και οτι εφοσον η Σοφια δεν συμ­ _ _ μετείχε στον πολεμο_ «η Τουρκια δεν θα εκινειτο». Αυτο δεν εμποδι­ _ σε τον ανταποκριτη των Τιπιεε στη Σοφια να γραφει στην εφημερι­ 6 α του (Τἰιε Τιιπεε, Λονδινο, 5 Φεβρουαριου 1941) οτι η «βουλγαρι

αναμφιβολως τας συμμαχικας αὐτῆς υποχρεώσεις καὶ ὅτι πολιτικὴ . Ν . . .. . . ~ ­ε ~ . αυτης ειναι καθαρως αμυντικη. Οσον αφορα περιπτωσιν διελευ­ . . , . ι . . , . . . σεως Γερμανιας δια Βουλγαριας και ἐπιθεσεως καθ ημων υπο μο­ . _ _ _ . . νων των γερμανικων δυναμεων, πληροφοριαι του Ροτειςιι Οίίι̃οε . . . . . δεν φερουσι συνταγματαρχην Ντονοβαν ως πεισθεντα περι τουρκι­ _ . , , κης, εν τοιαυτη περιπτωσει, ἐπεμβασεως». (Ενθ αν.). _ _ Η αποστασ η μ εταξυ των δηλωσεων στον τυπο και της πραγματι­ κη̃ς στἀσεως Έῶν ἰθυνὀνῖων ἦταν μεγάλη. .Η ,Αθηνα πληροφορευ

κὴ τραγωδἰα» θὰ ξεσπου̃σε ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ἡ κυβέρνηση τη̃ς Σὀ_ φιοἑςἦ θα λαβἕινξ επἐσἔμη ὁἴαἔοἔἔωση Αγκυρας οτἶ η τοἶρἶικη κυ ερνηση α εω ο σε τη ια αση ενων στρατευματων απο το βουλγαρικο εδαφος ως επικινδυνη για τα τουρκικα συμφεροντα και θα ἐπενεβαινε στρατιωτικῶς. Ἑςαλλου, ὁ Έλληνας στρατιωτικὸς

11 Φεβρουαρίου: «Ὁ μεν τουρκικὸς τυπος αναγραφει ὅτι εὐθὺς ὡς εἶς Γερμανος εἱσβαλη εἰς Βουλγαρίαν, ἡ Τουρκία θα εξελ­ ­ . Θ . . ι . ­ η εις πολεμον, ὁ αρχηγος ομως του τουρκικου Γενικου Επιτε χεἱου Στρατου̃ [ὁ στραταρχης Φεβζη̃ Τσακμακ ­ Ρεντί ς)εΙ‹υ·ιε1‹] ἀποκροὑει πόλεμον κατὰ τη̃ς Γερμανίας, ἐκτὸς ἐὰν προσβληθη̃ ἀμἐ_

ἀκ(ἶλουθος_σΤὴν Αγκἔηπἶ πίστεΕ)ε® σ_τἰς 16 ἔανουἕιρίοιἕ έτι «τὰ αι­ σθηματα των τουρκικων ηγετικων κυκλων, οσον αφορα την γερμα­ ­ ' ~ Ξ' ' νικηη̨ν εισοδονθεις τη~ν Ιἶουλγαριαν: ειναι διτἔμοιρασμενα­ Βερν

σως Τουρκία». (Ἐνθ' αυ.). "Οταν ὁ πρέσβης της Ἑλλαδος ζητα απὸ τὸν Του̃ρκο πρωθυπουργὸ Ρεφἱκ Σαϊντὰμ (ΒΘΠΚ 88Υὀ8ΠἹ) ἐξηγἠ­

_

_

__

_ _

_

_

_

_

_

ταιος αφησε σαφως να εννοηθει οτι η Γερμανια ετοιμαζοταν να επι­ _ _ τεθει κατα της Ελλαδος, για να αντιμετωπισει μια ενδεχομενη απο­ _

_

.

_

_

~

_

_

_

ι

.

βα̨ἶη (ἕγἠἕκων

κ

_

_

παρα_

ι

νἶ

ταυ̃τα

_

_

_

_

.

Ϊδιἔξε

σἙἔατευΗαι̃)ων_

_

_

_

_

_

±

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

εν

5

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

τ

__

_

_

_

_

__

_

_

_

_

_

_

ρα

_

Ω

_

Τουρκία θὰ καταστη̃ στόχος ἐπιθἐσεωφ” (Ἐνθ, άν” σ” 19Δ)” “Η κ ίσ του̃ Ά ε ικανου̃ συντα ατα ου Ντὁνο ανὀ ὁποιο _ρ η ρ _γμ ρχ β ._ 9” συνεχιςοντας την αποστολη του στις βαλκανικες πρωτευουσες, ειχε τασει στ`ν Του κία ῖταν ὅπω ἐκείν πε ἱ του̃ ασιλεω τ” η

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

(Ξ

7

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

ται στις

_

ι

5

¬

ιαἶι εξ αιἶτωἕ εωρουἶθ οτι (ἶυτῇ η Ψεργεἔα α πἶριεκἶω̃ιεἶ η Ίι̃απειη̨̃ λην κατα της Τουρκιας και θα καθιστα αναγκαιαν την εισοδον της εἰς τον πόλεμον, αλλοι παλι θελουν να αναμένουν καἰ να ἴδουν αν η

φ

_

_

ρ

®

η

®

ς

η

ρ

β

ς

ης

Βουλγαριαἕζἱκαῖη να αἶἱοιξοιμισει τὴν εῖἶαγρυπἶἔησῖ] των Συμμω χων: «Κατα ενταυθα στην Αγκυρα] επίσημους ομιλιας του ­­ τη­

σεις, «πλεον ἢ απας καὶ παρα τας αντιθετους ἐκ προθεσεως διατυ­ πωθείσας αντιρρήσεις μου, μοἰ υ̃πεγραμμισεν πεποιΰησίν του ὅτι η Γερμανία δὲν θὰ προβῆ εἰς ἐνἐργειἀν ἐν Βαλκανίοιςη̨ παρὰ νομενικὰς ἐῖοιμασίαα̨ αἴτινες ἄλλο καλὐπτουσι» ‹Ἐνθ, άν 195). Τὸ ὅτι ὁ ἴδιος ὁ πρωθυπουργὸς ἑκστομίζει αατα στις 12.:Φε­ . . , . . . _ ε βρουαριου, αποδεικνυει σε ποιο σημειο οἱ Τουρκοι ἦταν αποφασι­ . . . . . . . σμενοι να δικαιολογησουν την αποχη τους προσπαθωντας συστη­ . . . . . . . Ϊ . . .. ματικα να γινει πιστευτη, παρ® ολες τις αντίθετες ενδειςεις, η απου­ σία γερμανικου̃ κινδύνου. Ἑξαλλου, στὸ Λονδίνο εἶχαν αρχίσει να _

1

96

7

97

αντιλαμβανονται το οτοαττΪντι̃μα› και α ἑλληνικὴ ττοοοβοια οτο Λονοινο τιι̃λενοαοιι̃οο οταν κοβἐονιι̃οὴ τιι̃τ οτἰἑ 16 Φτβοοοαοιοο ος τι το Ροκοἶἔιτ Οαῖοο τη̃ο εἶχε οτι̃λτοοοι παο ιτννιοοιἔοοοι οτι ἐκοιι̃λοο· ται ἐν Ἀνκοοα φαινομενικα τιτ αἰοιοοοἔιαι αλλο οτι τοαον αἱ ἐντεο­ θτν μτταοιοομτναι ατο τοοοκικὴν κοβοονιι̃οιν ττλιι̃ οοοο οιαι οοον και ἐκτἴναι αἑ λαμβαναι αοττι̃ ἐκ τη̃ίἐ ἐν Βοολναοια [οιττλοαματικη̃τἑ] οττιι̃τ οοοιαἐ τιι̃τι οον εἶναι οονατον να αφὴοτοοι τοοἐ ἐν Ἀνκοοα ἐν ττλα­ ντα ιτοοι τῆο ον Βοολγαοια ττμανματικοτιι̃τοἐα (Ένα, αν­λ Σχετικα μὲ τον οττονοαφτι̃ οταν Ἄνκοοα τη̃ἑ κοινη̃τ τοοοκοβοολ­ Υαοικη̃τ οτι̃λτοοοτοο τη̃ἐ Πτι̃ἔ Φοβοοοαοιοοι μια οὴλτοοιι̃ τιοο ατταοαιτ ἔο οτον Χιτλτο οτι τα Τοοοκια οὲν θα οττανἑβαινο οτα Βοολναοια ο· ταν θα ἔμτταιναν τα νοομανικα οτοαττομαται ο φον Πατττν ἔνοαινο ατιἑ 20 Φεβοοοαοιοα μιλὡνταἐ για τα οονανττι̃οἠ τοο μὲ τον Σα­ οατοονλοα οτι τι αι αννλικαι ἐττικοιοτιἐι̃ [ττοο αφοοοοοαν αὐτὴ ταν οττονοαοὴ] οον οοαινοντο να τον ατταοχολοον [τον Σαοατοονλοοί­ Πιοττοω μαλλον οτι θοοαοοἴ οτι τι οἠλοαοιο αοτὴ εἶναι ανα ιτοοοφοτ οον οιτλον κατα τη̃τ αννλικη̃ἐ ιτιοοοω€»­ (Ένα, ανα­ Άλλα οσον αοοοα αὐτὴ τα οομφτονια ττοο ἔοτοοο το ττοαοινο φῶτ οτον Χιτλτο ντα τὴν καταλτι̃ιμιι̃ τη̃ἑ Βοολναοιαα ια τοοοκικὴ κοβοονιι̃οιι̃ τιοο· σποιηθηκε δτι τῆς αποδίδει μηδαμινὴ σημασία. Παντως, ὁ πρέσβης τη̃ο Τοοοκιαἐ στο Μοοχα καταοικαοα τα οὴλοαοιι̃ και τιι̃λονοαφτι̃οτ οταν κοβοοντι̃οτί τοο οτι τα οτιονοαφὴ τιι̃τι ττοο ἔνιντ αντικειμενο ἐκ· μτταλλεοοεοαἑ απο τα ναομανικὴ ττοοττανανοα› εἶχε αττοθαοοονει αο­ τοοο ττοο οο θἐλανο τα Χιτλοοικὴ ντκιι̃· Ὁοο ντα τον ττοοοβιι̃ τη̃ο Τοοοκιατ οτα Σοφιαι ττοοτιμιι̃οο να ιταῖ τὴν αλὴθτια νοοω τοο¬ και

­

αοτο ἑνοχλιι̃οο πολο τον Σαοατοονλοο­ Ὁ ὲκττοοοοαίτοἐ τη̃α Τοοο· κίας παρατηρου̃σε ο Έλληνας συναδελφός του στη Σόφια, ‹‹λέ­

νει απο τινοἑ ἐνταῦθα­ αντττιοολακττοἐι οτι τα Τοοοκια οαν θα βοηθα· οτι τὴν Ἑλλαοα­Η Σταοιτ αοτιι̃ ιτοοαβοοτοο Τοοοκιαἐ [εἶναι] ἐκ οια­ μοτοοο αντιθοτοἑι̃ τιοοτ οταοιν τοο μολοι τη̃ο οττονοαοη̃ο τῆτ βοολς ναοοτοοοκικη̃τἐ οιι̃λτοοοιο9­­­ Ἑμφανιζοι ἐνταῦθα ττλἠ οιι̃ μεταοτοο· φαν τοοοκικη̃τ ιτολιτικη̃α οἰτ οιι̃μεἶον μὴ αιτοκλοἴον οοοεμιαν ἔκ­ πληἔινα (Ένα, αν­λ Ἐοιοτιι̃θειἐ ο Σαοατοονλοοι Τοοοκοἑ οττοοονοἑ τῶν Ἑἔοαττοικῶν­ ατταντιι̃οτ οτι μαλλον ιταοαιτοιὴθιι̃καν οι λονοι τοῦ διπλωμἀωυ 98

ΤΟΟ­

Δ

ι

”Οταν στὶς 6 “Απριλίου ἡ Γερμανία ἐπιτέθη̨κε κατα τη̃ς "Ελλαδος καὶ τη̃ς Γιουγκοσλαβίας, ἡ αγγλικη κυβέρνηση προέβη στὶς 8 τοῦ μηνος στο κατωθι διαβημα: «Πρεσβευτης Άγγλίας, ἐντολη̨̃ Κυβερ­ νησεως του, έξέφρασε σημερον είς τον κ. Σαρατσογλου την βαθεῖαν απογοητευσιν ἦν προξενεί πολιτικὴ ῆν ακολουθεί τουρκικὴ κυβέρ­ νησις, καθ" ῆν στιγμὴν Γερμανία έπιτίθεται κατα τη̃ς “Ελλαδος καὶ Γιουγκοασλαβίας καὶ έτόνισε ποίαν θλιβεραν ἐντὐπωσιν προξενεῖ πανταχου̃ τοιαὐτη στασις Τουρκίας. Ἑν συνεχεία ἑζητησεν οπως τουρκικὴ κυβἐρνησις διακὀιμη διπλωματικας σχέσεις μετα Γερμα­ νίας καὶ Ἱταλίας, ίνα δια τρόπου τουτου έκδηλωση αλληλεγγὑην αὐτῆς προς 'Ελλαδα καὶ Γιουγκοσλαβίαν καὶ ανυφωση το φρόνημα των δόο μαχομένων χωρων». (Ἐνθ' αν., σ. 196). Ἡ Τουρκία αρνη­ θηκε. Τέλος, όταν στὶς Ι7 "Απριλίου ἡ Βουλγαρία πη̃ρε την αδεια απο το Βερολίνο να καταλαβει, πίσω απο τα γερμανικα στρατεύμα­ τα, την ἑλληνικὴ Θρακη καὶ τὴ γιουγκοσλαβικὴ Μακεδονία, ὁ Με­ νεμεντζίογλου (Μεηοιμοοοἰοὲιμ), γενικος γραμματέας του̃ τουρκι­ κου̃ ὑπουργείου τῶν Ἐςωτερικῶν απαντησε στον Ραφαηλ οτι «ανε­ γνωρισε μὲν ὅτι παρεβιασθη ῆ τουρκοβουλγαρικὴ δηλωσις (τη̃ς Ι7ης Φεβρουαρίου) αλλα προσέθηκε ότι αν Τουρκία ἐςεδηλου του̃­ ως δὲν θὰ εἶχε μέσον κμμὡσεωῳ (Ένα, α̃μ). Το πρῶτο αρθρο αὐτῆς τῆς δηλὡσεως καθόριζε: «Ἡ Τουρκία καὶ η Βουλγαρία θεωρου̃ν, ὡς αμετακίνητον βασιν τῆς έςωτερικη̃ς πο­ λιτικη̃ς των, τὴν αποχὴν απο καθε ἐπίθεσιν». Το Σύμφωνο Βαλκανι­ κῆς Συνεννοησεως τῆς 9ης Φεβρουαρίου Ι934 παραβιαζόταν ἐπί­ σης, έφόσον το τρίτο αρθρο του̃ συνημμένου πρωτοκόλλου του κα­ θόριςε: «Ἑαν μία ἐκ τῶν ως ανω συμβαλλόμενων πλευρῶν πέση θυ̃­ μμ ἐγ­μθἐσεως ἐκ μέρους οὶασδηποτε αλλης μη βαλκανικῆς δυνα­ μεως καὶ έαν βαλκανικον κρατος συμμετασχη είς αὐτὴν την έπίθε­ σιν, εἴτε ταυτοχρόνως εἴτε αργότερον, το Σὐμφωνον Βαλκανικῆς Συνεννοησεως θα τεθῆ εἰς πληρη ἐφαρμογην ἔναντι αὐτοῦ του̃ βαλ­ κανικου̃ κρατους». Άλλα, στὴν πραγματικότητα, το πνεῦμα αυ̃του̃ του̃ Συμφώνου εἶχε προ πολλοῦ ατονίσει. "Οσο για τον ρωσικο κίνδυνο ἦταν πραγματικός για την Τουρ­ κία. Μετα τὶς γερμανοσοβιετικὲς συζητησεις τη̃ς 1Ζης καὶ Ι3ης Νοεμβρίου Ιολθ στο Βερολίνο, η̃ σοβιετικὴ κυβέρνηση στην απαν­ 99

τησὴ τηςτῆς 25ης Νοεμβρίου στὶς γερμανικὲς προτάσεις γιά τὸν καθορισμό τῶν ζωνῶν ἑπιρροῆς τῶν τριῶν δυνάμεων του̃ τριμε­ ρου̃ς συμφώνου καὶ νη̃σ Ε­Σ.ΣΔο ζστσυ̃σε «τὴν ἐγκοτοοτοοη βοο

οοοοο λοοοη: «οσον αφοοα οτοοιν τηε Ρωοιαο οοωπιονοοομοξνοςηο Βαλκανιιῖης χερσονησοα.: εχωντην πεποιθη­ γειας προς νοτον

οιν οοοη οωοιο οο οοοἶκηοο οπιοοοηἶ τηο προς οποτοοποηνξ ταο­ τος” οον ομωο'ποοο τοοτοῖονοργοια οοοι̃ ποαγμοοοἶτοἔηοηἢνοωο ποοηο οιο οο οοακολοοθηοη την μεχρι τοοοο οτοοιν Της” οποχοοοο στρατιωτικῆς άνάμείζεως. Ἑν περιπτὼσει δὲ γερμανικη̃ς καθόδου νά ἑζάσωαλίση ἶἰςθὰ ἦτε3'ἀ= θὰ ἑπιδἰὼἔη νὰ ἐπωωληθη̃ ταύτης διά

σεως γιά τίς χερσαῖες καὶ ναυτικὲς δυνάμεις τη̃ς Β.Σ.Σ.Δ. [στὴν Τουρκία] κοντά στὸ Βόσπορο καὶ τά Δαρδανἑλλια, βάσει μοι­ κροπρόθεσμης ἑκμισθὡσεως... 'Η ἔκταση νοτίως του̃ Βατοὑμ 'καὶ ° ν` του~ Μποικοὑ μὲ γενικὴ κοιτεὑθυνσ π ὸ τὸν πε σικὸ κ”λ άναγνωρισθεῖ ως τὸ κἐντρο τῶν ἐποδιοθοζεἶον τη̃ς ἕοβιετικῖι̃ςῖοἔνωο σεως... Στὴν περίπτωση ποὺ ὴ Τουρκία θά άρνιόταν νά συνδεθεί με τἰσ τἐσσερισ δσνσμενσ, ἡ Γοομονἱοο ἡ .Ιῖολίο κοἰ ο Σοβιοοκὴ Ἑνωο

οοοο οοτηο° οἰοηνοοοο® οτοατηγικοι πλοονοοῖηοοτο' Εντολωο οι̃ν ιδιαν άποιμιν γνωριζω καλως ότι ἔχουσι, πλην άλλων, καἱ οἱ συνα­ (Δημ.·Κιτσι­ δελφοί μου 3Α”Ἱίγλια9= Ἱῖοφκιαἐ ἱΞαὶ,ΓἔΘοΥκΟολοβιος››.

ση εἶναι σὐμφωνες νά καθορίσουν κοιἱ νά ἐκτελἐσουν τά άπαραίτητά στρατιωτικά και διπλωματικά μέτρα». (Ἐνθ' ἀν.). Φυσικά, γιά νά επιτραπεῖὴ ἐγκατάστασ ια̃ σο ιετικ” άσεω στά Στενά. ω ἱ τὴ συνκατἀθεση Έη̃σ Μἕνἔληοσ Βνοετσνίη̨ἑνοἡ οὐνἶβοοη του̃ Μἔνἕοἑ

κηἶἱ

Ή αν”οο' ν197)” εαν μονο οοοο οο οηῖαν αρ ο οι οἱ δύο μεΥάλ8€ δυνάμειἐ μποοου̃σαν νά συνεννοηθου̃ν σὲ βάρος τη̃ἐ τοὺς οιοιίοεσε ὴδη άπό τίς Τουρκἰαἔ· Τὸ βουλγαρίκὸ ἔὴτἱι̃μα ὅμωἐ 12 Νοεμβρίου 1940 καὶ ἔκτοτε οἱ προστριβες μεταξὺ τους γίνονταν όλο και πιο ἔκδηλες. Ἑζάλλου, ὴδη άπο τὸν Δεκέμβριος ὴ Μόσχα είχε προτείνει στὴν Ἄγκυρα νά συντάζουν μαζί μιά δηλωση άμοι­ βοιίας οὐδετερότητας. Στἰς ΙΖ Μαρτίου Ι9±ἱΙ, ὁ υ̃φυπουργὸς τῶν

τη̃ς Ζθη̃ς Ἱουλίου 1936 ἔπρεπε νά καταργηθεί καἰ οχι μόνο νά άνα­ θεωρηθεῖ· Ὁ Μοχὀτωσο ἑσσλλσσ, εἶχε δηλώσει οτον φον Ρἱμποο τροπ στὸ Βεροχἰνον στὶς 13 Νοεμβρίου, ότι «ἡ Γερμανία καὶ ἡ Σο­ ἦταν βιετικὴ Ένωση ἦταν οὑμφωνες ότι ὴ συμβαση του̃ Μοννρὲ · σ. 1 9 7 . χωρὶς άζία». (°Εν θ> αν., Ἡ Τουρκία­ἦταν λοιπὸν καὶ) πάλι ὑπὸ τὴν ἀπειλὴ τὴς γειτόνισ­ σἀα̨ της ἀπὸ βορρά) ὁ πρωθσπσσσγσσ τη̃ς σποἰσο Μολοποο οοχοτον

οοοοοοοοοοοοοοτ οοοιοοοο'

οοτο νοο τοτοιοο κιν

ονοο

­

Ἑοωοοοοοῶο Βιοίνοκι οίοοοἰοοοἰ) ιοἀλοοο τοΐ ποοοοη Έη̃ο Τοοοκίοο για να του επιδωσει μια εγγραφη δηλωση η οποια περιλάμβανε κυ­

Εκ ἶηο Ύῖονομονηἶ προς τον Σοοιοοκην ἔςοβοονοοιν ανακοινῶοοωο” οκ μοοοοο ζου μολις οπανολοοντοο οο Αγἶοοοο πρεσβευτου ”Αγγλίοις,' διαφαινεται ὅτι η Τουρκια φοβειται οτι, εν οιωο αοτο:

στίς 12 Νοεμβρίου 1940 νά άκοὑει τὸν Χίτλερ νά χαρακτηρίζει μπροστά του τὴν Ε.Σ.Σ.Δ. ὡς «Ρωσικὴ Αὐτοκρατορία». Γιά τὴν οο μιὰ οογκοοοοη θὰ ἔδινο τον οοκοιοίο .Άγκοοοο ἡ ἀνομοιξἠ

«

ποοιπτωοοι καθ, ην οφιοτοῖο οπἕοοοινοποοο οἱοοοηποτοοοονοο οονο: μοωο καὶ ἠναγκοζοτο να αμονοη Ἐοο οοαφοοο της οιὰ των οπλων° η Ε.Σ.Σ.Δ. θά ὲπωφελεῖτο τῆς δυσκόλου θἑσεως της Τουρκίας διά νά ἐπιτεθη̃ εναντίον αὐτῆς. Ειμαι ἐντεταλμἐνος παρά του̃ προέδρου

σε ἔναν άπο τους δυο γίγαντες νά ἐπωφεληθεῖ τη̃ς καταστάσεως γιά

νά εγκατασταθεί σε τμη̃μα του̃ εδάφους της. "Οταν στις 22 Ἱουνίου Ι9ΔΙ. ὁ πρῶτος ἐπιτἑθηκε κατά του̃ δευτέρου, «πλη οοψοοηθοἰς αυτο σ Σσσστσσγλοοη̨̃ ο οποῖοο νρἀφεν ὁ φσν Πσπεν νὸ νέο μια̃ σ ,νεσμσνσοωοικη̃ο ἐπνθἑοοωο τὸ φάσμα ἀπὸ νὀῖε ἕως τρὑχετο

του̃ υ̃πουργικου̃ συμβουλίου καὶ λοιϊκου̃ ἑπιτρόπου Ἑξωτερικῶν

[Μολοτωφ]° νὰ οηλὼοω οτι ἡ ἐκοοχὴ αὕτη οοοολωο ἀνῖαποκοἱνοο σ. ›› (ἔνθ” άν. ” Σοβιετικ”ης Κυβε ο ν'σεω ” ° ο η ται προς την οοαοιν της Ιοο)° ἡ οποίο" στὴν ποοίπτωση αὐτὴ° οὰπαοοοοοοο οοοἐοορη' Στἰο 17 Τἶαῖ αὐτὁἑ μἱὰ Μαρτίου 1ο4Ι= ὁ πίἔἑσβλι̃ἑ Έη̃ἦ Τοβρκἰαἐ Τίἶυ ἶπεἶὶωςἶε Τηνεοποια οξοοοοοο την ογγοοφη' οηοωοη τηονκςοοοονηοοοἶο τοον' ικανοποιηση της, και ανεφερε επισης οτι εάν η Σοβιετικη Ένωση γινόταν στόχος ἐπιθὲσεως. ὴ Τουρκία θά τη ρου̃σε ἔναντἱ της τὴν ἴ­

κατά τῶν Δαρδανελλίων, δεν μπόρεσε νά κρυιγει τὴν άνακουφισὴ . . . . . . ε . ­ι του. «Αυτο δεν ειναι πόλεμος, ειναι σταυροφορια» ανεφωνησε». (Ρτειιτ νου Ρερειι, Μέιποἰκεε. Παρίσι, ΡΙειηιιηετἰοιι, 1953, σ. 300). Ἑξάλλου ὴ Ἑλλάς καταλάβαινε τις άνησυχίες τῆς Τουρκίας. Π.χ. ὴ γνωμη του̃ πρἐσβεως τὴς Ἑλλάδος στὴ Μόσχα, που τὴν εἶχε ἦτον ἡ οκο_ στείλει οτἰο 7 .Ιονοοοοἰοο 1941 οτὴν κοβοονοοὴ

`

`

μ

ιοι

ιοο γ

δια στασηούδετερότητας. Αὐτὴ ὴ ανταλλαγὴ διακοινωσεων ὁδὴγη­ σε, στίς 25 Μαρτίου, στὴν έκδοση στὴ Μόσχα ἑνὸς ανακοινωθέν­ τος τὴς σοβιετικῆς κυβερνὴσεως ποὺ εἶχε ἑτοιμαστεῖ μαζί μὲ τὴν τουρκικὴ κυβερνηση καὶ ποὺ ἐπαναλαμβανε τοὺς όρους τῶν δύο προηνουμἑνων δηλώσεων­ Παντως, στίς 16 Ἱανουαρίου, «ό Βούλγαρος ύπουργός Στρατιω­ τικῶν, όμιλῶν μετα τοῦ πρεσβευτοῦ Τουρκίας Σόφιας, ἐν σχέσει πρὸς ρωσικὴν ἑγγύησιν προταθεῖσαν είς Βουλγαρίαν, εἶπεν αὐτῷ ό­ Τι­Η ἢ Σοβιετικὴ Κυβέρνησις προέτεινεν είς τὴν Βουλγαρίαν τὴν γραμμὴν Αἴνου ­ Μηδείας [δηλαδη ένα τμὴ μα τη̃ς τουρκικῆς ”Ανα­ τολικη̃ς Θρακης] καί αλλα πολλα είς βαρος τη̃ς Ἑλλαδος». (Ἐνθ' αν.). Καὶ μερικες ὴμέρες αργότερα ὀ Ραφαὴλ διαπίστωσε ότι ό <<1Τ0ῦρκ0ς] ύπουργὸς τῶν Ἑξωτερικῶν, λίαν τεθορυβημένος παν­ τοτεές αποκαλύψεων τοῦ Βουλγαρου ύπουργοῦ Στραταυακῶν„. δὲν παύει να ὁμιλὴ περί αὐτῶν, τόσον εἰς πρεσβευτὴν τη̃ς 'Αγγλίας όσον και εἰς Ὁ κ. Σαρατσογλου δεν μοί απέκρυψεν ότι βλεπει πλεον σαφῶς διαγραφομένην τὴν σοβιετικὴν πολιτικὴν πρὸς τα Στενα τῶν Δαρδανελλίων, μόνος δὲ φραγμὸς εἰς τοῦτο εἶναι ὴ Βουλγαρία καί ὴ Τουρκία, ἐφ° ἐπιβαλλεται συνεργασία μετ° αύ­ τῶν. Παντοτε ὴμην τὴς γνωμης ότι σοβιετικὸν ζὴτημα απασχολεῖ ίδιαιτερως τοὺς ἐπισὴμους κύκλους ἐνταῦθα... Σὴμερον, ὴ ἔναντι Σοβιετικη̃ς Ρωσίας ἐνταῦθα δυσπιστία ανεπτύχθη ἐπικινὅὐνως... Τοῦτο δεν δυναται παρα σοβαρῶς έπηρεαση όλην τὴν τουρκικὴν ὲἔωτερῃςὴν πολννικἠνν­ (Ἐνθ, ἀν­)­ Ὁ Σαρατσογλου γνώριζε, τὸν Ἱανουαριο 1941, ότι δὲν ύπὴρχε μυστικὴ γερμανοσοβιετικὴ συνεννόηση ποὺ να στρέφεται κατα τὴς Τουρκίας καί εἶχε δηλωσει στὸν πρέσβη τῆς “Αγγλίας ότι ‹‹ὴ Σοβιε­ τικὴ Ένωσις ούδεμίαν συμφωνίαν εἶχε συναψει με τὴν Γερμανίαν, ἐξαιρέσει τὴς πρόσφατου ἐμπορικὴς συμφωνίας, καὶ ότι ἦταν απο­ φασισμένη να παραμείνη μακραν τοῦ πολέμου. Ἑν τούτοις, έπἰ ε­ νὸς σημείου, ό κ. Σαρατσογλου ἐξέφρασε τὴν ανησυχίανπου: μὴ­ πως ὴ Σοβιετικὴ Ένωσις ἐπιτεθὴ κατα τὴς Τουρκίας ἐαν αύτη ὲκὴ­ ρυσσε τόν πόλεμον κατα τὴς Γερμανίας καὶ εύρίσκετο είς δύσκολον ­

Δ

θέσιν* (Ἐνθ, άν” σ· 199)· Ἡ Τουρκία δεν μπορεί να κατακριθεῖ για τὴ δυσπιστία της ἔναντι 10Ζ

τὴς Σοβιετικη̃ς Ἑνὡσεως, εφόσον μαλιστα ὴ 'Αγγλία τὴς έδωσε τὸ παραδειγμα κατα τὴ διαρκεια τοῦ χειμῶνος καὶ τὴς ανοίςεως 1940­ 1941, με τὸ να εἶναι εξίσου δύσπιστη ἔναντι τὴς Μόσχας. 'Αλλα ὴ απόφασὴ της να παραμείνει ουδέτερη εἶχε παρθεῖ ὴδη από τὸ Νοεμ­ βριο, όπως τὸ ἔδειςα, καὶ δὲν ἦταν οὔτε οἱ γερμανοσοβιετικες συνο­ μιλίες τὴς 1Ζης καὶ 13ης Νοεμβρίου 1940 ποὺ καθόρισαν αὺτὴ τὴν ἐκλογὴ, διότι ὴ Τουρκία αγνοοῦσε τὸ περιεχόμενό τους, ούτε οί τοῦ Βουλγαρου ύπουργοῦ τῶν πολύ αργότερα απσκαλὺψεις Στὴν πραγματικότητα, ὁ 1941. Στρατιωτικῶν στις 16 “Ιανουαρίου ρωσικὸς κίνδυνος ύπὴ ρξε μια θαυμασια δικαιολογία για τὴν Τουρ­ κία ποὺ δεν ὴθελε να βοηθησει τὴν 'Ελλαδα τὴ στιγμὴ τὴς γερμανι­

­

_

κὴς έπιθὲσεως. 'Από καιρο ἐμφανὴς, ὴ ἔλλειψη προθυμίας τῆς Γιουγκοσλαβίας να

συνεργαστα'μετὴν°Ελλαδα καἰτὴν Τουρκααγαανα.αποτελε

σσυν μαςί, ὺπό τὴν αἰγίδα τὴς Μεγαλης Βρετανίας, τὸ πολυσυζητη­ επίμονη μένσ βαλκανικό μέτωπο κατα τοῦ γερμανικοῦ κινδύνου ἀπὸ φορα ακόμη μια για ύπενθυμιςόταν αγγλικὴ ψευδαίσθηση έβδομαδα πρωτη τὴν τὸν πρέσβη τὴς “Ελλαδος στὸ Βελιγραδι, κατα τοῦ “Ιανουαρίου 1941: «Εἰς ἐνταῦθα πρεσβευτὴν Άγγλίας... κατα σημερινὴν μετ® αύτοῦ συνομιλίαν... ὺπέμνησα... καί προηγουμἐνας περιπτωσεις καθ® ας Γιουγκοσλαβικὴ Κυβέρνησις απέφυγεν επιμε­

_

­­

λῶς λαβη στασιν πρό αύξανόντων κινδύνων κανα ἀσφαλεἰαἐ Β9λ° αναφερομαι είς προσπαθειαν Τουρκίας καὶ ὴμῶν όπως κανίων συντονίσωμεν πολιτικὴν μας μετα Γιουγκοσλαβίας, ύφ° ὴς ἐδόθη παντοτε παρελκυστικὴ απαντησις». (Ἐι›θ' αν.). "Οταν στὶς 14 Φεβρουαρίου ό Γιουγκοσλαβος πρωθυπουργός Τσβέτκοβιτς (θνετκονἰὀ) καὶ ό ὺπουργὸς του τῶν Ἑςωτερικῶν Τσίντσαρ ­ Μαρκοβιτς (ίῖἰηοατ ­ Μειτκονίὀ) μετέβησαν στὴν Αύ­ στρἰα για νὰ ση̨ναντὴσσσν τοὺς Γερμανσὺς ὴγετες, ὴ "Αγκυρα ἐξέ­ φρασε τὴν έκπληξη της, «ούχἰ τόσον δι® αὐτὸ τοῦτο τὸ ταςίδιον ό­

_

σον δια τὸ γεγονὸς ότι ὴ Γιουγκοσλαβικὴ Κυβέρνησις παρέλειψε να ανακοίνωση προηγουμένως τι περί τούτου είς συμμαχους αύ­ τῆς... τὸ πραγμα ἔχει ακόμη μεγαλυτέραν σημασίαν έφ° όσον ἐκκρε­ μεῖ ὴ απαντησις ἐκ Βελιγραδίου εἰς τουρκικὸν σχέδιον καὶ είς μα­ την ἐνταῦθα [στὴν ”Αγκυρα] πρεσβευτὴς τὴς Γιουγκοσλαβίας ανα­ 103

μένει ὅδηγίας. Ὁ υπουργός τῶν Ἐζωτερικῶν [Τουρκίας] μετα δυ­ σφορίας μοὶ [Ραφαὴλ] ὡμίλησεν έπὶ ανωτέρω, προσθέσας ὅτι έλπί­ ζει ὅτι ὁ πρεσβευτὴς “Αγγλίας εἰς συστασεις όποίου υπείκων, εἶ­ χε προβὴ εὶς πρότασιν πρός κυβέρνησιν Βελιγραδίου θα ἐννοη­ ση πλέον τους δισταγμοὺς ους έξ αρχὴς εἶχε διατυπώσει». (Ἐνθ' άν., σ. 200). Τρεὶς μέρες αργότερα, στὶς 17 Φεβρουαρίου 1941, ὴ τουρκικὴ κυβέρνηση υπέγραψε τὴν τουρκοβουλγαρικὴ δηλωση, ὴ ὁποία α­ πέδειζε ὅτι ὴ Τουρκία δέν θα βοηθουσε καθόλου τὴν 'Ελλαδα καὶ τὴν "Αγγλία να αντιταχθουν στὴ γερμανικὴ καθοδο. “Αλλα μπρο­ στα στὴν έκπληξη τῶν συμμαχων της, αντέταξε μὲ αγανακτηση τὴ γιουγκοσλαβικὴ σταση: «Ευρον σὴμερον τόν κ. Σαρατσογλου έν αγανακτὴσει τηλεγραιρεῖ στὴν Ἀθὴνα ό Ραφαὴλ δέν ὴθέλησε δὲ ουδέ καν να όμιλὴση περὶ θέματος τουτου [τη̃ς γιουγκοσλαβικὴς στασεως]. Παρελκυστικὴ αλλωστε ένέργεια ένταυθα [στὴν ”Αγκυ­ ρα] πρεσβευτου τη̃ς Γιουγκοσλαβίας κατέστη έμφανεστέρα έκ γεγο­ νότος ὅτι έζὴτησεν όδηγίας έκ Βελιγραδίου δι' εὶδικῶς αποσταλέν­ τος ἐκεῖ συμβούλου, πρό πολλου αναχωρὴσαντος καὶ έκτοτε έζαφα­ νισθέντος. Ὁ πρεσβευτὴς τη̃ς Άγγλίας, ὅστις προσεπαθησε σὴμε­ ρον να καθησυχαση τὸν κ. Σαρατσογλου λέγων ὅτι πρόκειται περὶ παρεζηγὴσεως, προεκαλεσε σφοδροτατην παρ° αυτῷ, αντίδρασιν». (Ἐ'νθ' άν.). Ἑνῶ ὴ αγγλικὴ κυβέρνηση, έως τὴν τελευταία στιγμη, έως τὴν υπογραφὴ στὶς 25 Μαρτίου 1941, του τριμερους συμφὼνου από τὴ Γιουγκοσλαβία, διατὴρησε τὴν έλπίδα για τό σχηματισμό βαλκανι­ κου μετωπου που να περιλαμβανει καὶ τὴ Γιουγκοσλαβία ὴ Τουρκία ὶσχυριζόταν ὅτι θα προσχωρουσε σ® αυτό έαν ὴ Γ ιουγκο­ σλαβία πειθόταν προηγουμένως ὁ Γιουγκοσλαβος πρωθυπουρ­ γός στὶς 14 Φεβρουαρίου πρότεινε στόν Χίτλερ καὶ στόν φόν Ρίμ­ πεντροπ ένα βαλκανικό μέτωπο στρεφόμενο κατα τη̃ς Άγγλίας! «Ὁ Τσβέτκοβιτς προχώρησε κατόπιν στους κινδυνους που προέρχον­ ταν από τὴν Άγγλία καὶ από τὴν προπαγανδα της. Ἡ αγγλικὴ στα­ ση ἦταν εξαιρετικα ἐπικίνδυνη για τὴν εὶρὴνη στα Βαλκανια. Πί­ στευε λοιπόν ὅτι ὴ Γιουγκοσλαβία μπορουσε να ασκὴσει ένα χρὴσι­ μο ρόλο σαν μεσολαβητὴς,δημιουργώντας έναν βαλκαιπκό συνα­

­

­

.

­

­

­

ΙΟ4

_

­

σπισμό [μέ τὴν Τουρκία καὶ τὴ Βουλγαρία] ὁ ὁποῖος θα ὲμπόδιζε τὴ βρετανικὴ διείσδυση στα Βαλκανια››. (Ένθ' αν.).

Ἡ Γιουγκοσλαβία

αποφασισε στὶς 17 Μαρτίου 1941, να προ­ σχω ρὴσει στό τριμερὲς σύμφωνο. 'Υπογραφοντας το στὶς 25, έλα­ βε τὴν υπόσχεση ὅτι θα αποκτὴσει τὴ Θεσσαλονίκη. Τέσσερις μέ­ ρες πρωτυτερα, στὶς 21 Μαρτίου, ὴ έλληνικὴ κυβέρνηση πληροφο­ ρουνταν αὐτὴ τὴν υπόσχεση παραχωρὴσεως τη̃ς Θεσσαλονίκης από τὴν πρεσβεία της στὴ Βέρνη: «Πληροφορία περὶ Θεσσαλονί­ κης, ἦς αρνούμεθα πιστεύσωμεν ακρίβειαν›› διευκρίνισε ὴ Ἀθὴνα.

Τὴν ἴδια στιγμη, οί Γιουγκοσλαβοι έπαιζαν τὴν ἴδια κωμωδία ὅπως καὶ ὴ “Αγκυρα καὶ ὶσχυρίστηκαν ὅτι έαν δεν εἶχαν ίκανοποιησει τὶς αγγλικές έλπίδες, έφταιγαν οί Τουρκοι. Για να δικαιολογὴσει τὴν τύφλωση τη̃ς αγγλικη̃ς κυβερνήσεως σχετικα με τὴ Γιουγκοσλαβία, ὁ Άνθονυ ?Ηντεν στα Ἀπομνημο­ νεὐματοί του παρουσιαζει τό γιουγκοσλαβικό στρατιωτικό πραξικό­ πημα τη̃ς 27ης Μαρτίου 1941 σαν φτιαγμένο από τὴν Άγγλία. Στὴν πραγματικοτητα ὅμως, οἱ ὴγέτες αυτου του ρυτεοη Σέρβων αξιωματικών τη̃ς Ἀεροπορίας, που εἶχε τὴν υποστηριξη τὴς κοινη̃ς γνωμης, μετα τὴν ἐπιτυχία τους, δὲν έσπευσαν να ἐναγκαλισθουν τὴν Άγγλία, καὶ ἦταν μὲ τὴ Μόσχα καὶ ὅχι μέ τό Λονδίνο, που υπέ­ γραψαν στὶς 6 “Απριλίου 1941 (μέ ὴμερομηνία 5 Άπριλίου) ένα σύμφωνο φιλίας καὶ μὴ έπιθέσεως. Ἑζαλλου ὴ πλὴρης δυσπιστία καὶ ὴ παντελὴς έλλειψη συνεργασίας μεταξυ Λονδίνου καὶ Μόσχας έμπόδισαν τὴν ὅσο τό δυνατόν καλυτερη έκμεταλλευση τὴς αίφνί­ διας γιουγκοσλαβικη̃ς μεταβολὴς τη̃ς 27ης Μαρτίου. Παρα τὴ στενὴ συνεργασία μεταξυ τῶν δύο κρατών (®Αγγλίας­ Ἑλλαδος), που μόνα συνέχιζαν τόν πόλεμο κατα τὴς Γερμανίας καί τὴς Ἱταλίας, παρα τὴν παραδοσιακὴ σχέση έξαρτὴσεως που τα συ­ νέδεε έπειδὴ ουτε ὴ πολιτικὴ ουτε ὴ στρατιωτικὴ δραση του Λονδίνου καί τῶν “Αθηνων βρίσκονταν κατω από ἑνιαία διεύθυν­ ση­ δεν υπὴρχε τέλειος συγχρονισμός των κινὴσεων τους, καί ἐπιπλέον προέκυψαν όρισμένες διαφορες απόψεων σχετικα με τόν τρόπο χειρισμου τῶν ἐνεργειῶν στα Βαλκανια. "Αν καί αργότερα ὁ Τσωρτσιλ λησμόνησε καπως τὴ συμβολὴ τὴς ”Ελλαδος,ὅταν έγραψε στὴν αρχὴ του δευτέρου τόμου τῶν Ζ4πο­

­

105

μνημονευμιἱτων του πως: «ὁ βρετανικός λαός αντισταθηκε μόνος εως ότου σχεδόν ετοιμαστου̃ν όσοι ἦταν προηγουμένως σχεδόν τυ­ φλοί». (ννίηετοιι 8. (ἔ1ιιιι·ο1ιί11, Τίιε δεεοπεἰ Η/οκία Ρ!/απ, τόμος Ζος, Νέα Ύόρκη, Βειιτειη Βοοίεε, 1962, σ. ΧΙ)· καί στὴν αρχὴ του τρί­ του: «Ἡ εἰσβολὴ του Χίτλερ στὴ Ρωσία εθεσε τερμα στὴν περίοδο ενός ετους, κατα τὴ διαρκεια τὴς ὀποίας ὴ Μεγαλη Βρετανία καί ὴ Αυτοκρατορία της [περιλαμβανε καί τὴν Έλλαδα εντός τὴς Αυτο­ κρατορίας;] βρέθηκαν μόνες, αταραχες» (ἕνα, αν., τόμος 3ος, σ. νΙΙΙ) λοιπόν, αν καί ὴ αναμνηση τη̃ς ελληνικὴς συμβολὴς θολω­ θηκε, εκείνη τὴν εποχὴ κυριαρχου̃σε εἰλικρινὴς θαυμασμός στους Βρετανους ὴγετες για τό σθένος τὴς Ἑλλαδος. Στίς διμερεῖς συνο­ μιλίες ὴ γνωμη της ακουόταν με μεγαλυτερη προσοχὴ καί δ ἦΗντεν υποσχέθηκε να μὴν τὴς ἐπιβαλει τίποτα: «Όσον αφορα~τὴν στασιν εξηγησε στίς 21 'Ιανουαρίου 1941 στόν πρέσβη τὴς “Αγγλίας αυτη θα ρυθμισθὴ απολυτως, αναλόγως Ἑλλαδος στό Λονδίνο ἐπιθυμίας τὴς Ἑλληνικῆς Κυβερνὴσεως ὴτις, διεξαγουσα τόν πόλε­ μον εν Ἑλλαδι, εἶναι όρθόν να κρίνη ποῖον εἶναι τό καλυτερον καί συμφερὼτερον». (Δημ. Κιτσίκης, «Ιιιἴοττιιείίοο οί τίὀοίεἰοη», ει̃ιθ, αν., σ_ 203), Ἡ βασικὴ διαφορα απόψεων μεταξυ των δυο κυβερνὴσεων ἦταν σχετικὴ με τό αν ἦταν ὴ όχι συμφέρουσα μια απόβαση βρετανικών στρατευματων στό ελληνικό ὴπειρωτικό εδαφος καθὼς καί με τὴν εκλογὴ μιας στρατιωτικὴς αμυντικὴς γραμμὴς. Ἐκείνη τὴν εποχὴ ἦταν δυσκολο να θεωρηθεί ὴ Μεγαλη Βρετανία παγκόσμια δυναμη στόν στρατιωτικό τομέα. Είχε σοβαρὴ ελλειψη υλικου̃ καί στρατευ­ ματων για να δρασει αποτελεσματικό σε αλλες περιοχες εκτός τῶν Βρετανικών νὴσων καί γυρω από τὴ διώρυγα του Σουέζ. Δεν ἦταν σε θέση να βοηθὴσει στρατιωτικα καμια χωρα στα Βαλκανια: ουτε τὴν Τουρκία, ουτε τὴν Έλλαδα, ουτε τὴ Γιουγκοσλαβία. Ἑαν ὴ Ἑλλας εἶχε μπεῖ στόν πόλεμο, αυτό ἦταν παρα τὴ θελησὴ της, καί ἐπειδὴ τὴς εἶχε επιτεθεῖὴ Ἱταλία. 'Αλλα πῶς να πεισθουν ὴ Γιουγ­ κοσλαβία καί ὴ Τουρκία να σχηματίσουν με τὴν Ἑλλαδα ενα βαλ­ κανικό στρατιωτικό συνασπισμό, μια καί τό Λονδίνο δεν ἦταν σε θεση να τίς εφοδιασει παρα με μια γελοία ποσότητα αεροπλανων καί τηλεβόλων. Αυτὴ ὴ ανεπαρκεια εἶχε γίνει αίσθητὴ κατα τὴ δε­

­

ΙΟ6

_

καετία του 1930, όταν εἶχε επιταχυνθεῖ ὴ καμψη τη̃ς αγγλικὴς ίσχυος. Στίς αρχες του 1941 ὴ “Αγγλία προσπαθησε με διπλωματι­ κες ακροβασίες να συγκαλυψει τὴ στρατιωτικὴ της αδυναμία. Ὁ ¦Ηντεν τηλεγραφησε στόν Τσωρτσιλ στίς 15 Μαρτίου: «Κανω τό παν για να ἐνθαρρυνω τὴ Γιουγκοσλαβία καί να υποστηρίξω τό ὴθι­ κό τῶν Τουρκων σε τρόπο ὥστε καί αὐτοί με τὴ σειρα τους να το­ νωσουν τους Γιουγκοσλαβους. Τό παιχνίδι που εχω στα χερια μου εἶναι εξαιρετικα δυσκολο στὴν ἑφαρμογὴ του». (Α. Εόειι, Μέπιοἰκεε, Πόρτευνε όε Γοτοε, ἔνθ' αν., σ. 226). Ένα παραδειγμα αυτὴς τὴς ανεπαρκειας εἶναι τό γεγονος ότι ὴ Μεγαλη Βρετανία προσπαθησε καί πέτυχε να υπεςαιρέσει από τὴν Ἑλλαδα, σε δυο ευκαιρίες, αεροπλανα που τὴς εἶχαν υποσχεθεί οἱ 'Ηνωμένες Πολιτείες! Στίς 20 Νοεμβρίου 1940, ὴ Ουασιγκτον υπόσχεται στὴν Άθὴνα 30 καταδιωκτικα αεροπλανα τυπου Το­ πιαἰταννἰτ, γνωστα επίσης ὡς Ρ­40. Ἡ “Αγγλία όμως θέλει αυτα τα αεροπλανα για τόν ἑαυτό της. Ὁ ἑπιτετραμμένος της στὴν Ουασιγ­ κτον συναντα̃ται στίς 27 Δεκεμβρίου με τόν υφυπουργό των Έξω­ τερικῶν Σαμνερ Ουέλς (διιοιιιοτ ννείίεε) καί του̃ προτείνει να δωσει τό Λονδίνο στους Έλληνες, αμέσως, τριαντα από τα αεροπλανα της τυπου Μοἢαινἰτ ως ανταλλαγμα για τα τριαντα Τοιπαίιαννἰτε που θα παραδίδονταν στὴν Άγγλία αργότερα. Ἡ Ἑλλας δέχεται. “Αλλα κατόπιν αποδεικνυεται ότι τα υποσχεθέντα Μοἰιαινίτε δεν βρίσκον­ ταν στὴν Αίγυπτο, όπως εἶχε λεχθεῖ για ένα μέρος από αυτα, καί δεν θα εφταναν πρίν περασει ὁρισμένο χρονικό διαστημα. Κατόπιν, κα­ τα τα μέσα Ἰανουαρίου, όταν τα 30 Τοιπαίιαίνἰτε ἦταν ετοιμα πλέον να παραδοθου̃ν στους Ἄγγλους, αυτοί δηλώνουν στους Ἀμερικα­ νους ότι «οί προσεχεῖς εβδομαδες θα ἦταν εξαιρετικα κρίσιμες καί ότι καθε αεροπλανο θα ἦταν απαραίτητο στίς Βρετανικες Νὴσους για τὴν αμυνα τῶν πόλεων από τίς ανηλεεῖς επιθέσεις». (Δημ. Κιτσί­ κης, ‹‹Ιο1οι·ιηειίομ οι αὁοίείοιι», ἔνθ' αν., σ. 204). Συνεπῶς, ὴ μεν αποστολὴ τῶν 30 Μοὴαννίεε στὴν “Ελλαδα αναστελλόταν, τό δε Λονδίνο κατακρατου̃σε, παρ® όλα αυτα, τα 30 Τοιπαίιαινἰτε. Τότε, υστερα από νέα σειρα προσπαθειών, ὴ ἑλληνικὴ κυβέρνη­ ση πετυχε στὴν Ουασιγκτον, στίς 15 Φεβρουαρίου 1941, να τὴς υποσχεθου̃ν 30 καταδιωκτικα αεροπλανα Οκππιπιαπ του̃ αμερικανι­ ΙΟ?

κου̃ ναυτικού (τύπου Ρ­3). “Αλλα η ύπόθεση βραδύνει. Στις 24 Φε­

«Ἑπισκεφθεἰς με προχθές, Σαββατον, ὁ πρεσβευτης της “Αγγλίας μὲ ῆρῶτησε ᾶν ἰσχὐη ἡ σννεννὀησις αὑτοῦ μετι ἀειμνὴσῖον Κ. Με_

βοοοοοίοοι ο ποοοβηο τη̃ς Ἑλλοοοο στο Λονδίνο ονναντα̃ται μὲ τον Τσωρτσιλ και του μιλαει «εξω απο τα δοντια», «ως πολιτης χω­

ταξα̃, γενομένη την 17ην παρελθόντος μηνός καί περιληφθεῖσα εἰς σημείωμα ἐπιδοθὲν ὑπι αννου̃ εἰς πρεσβεντὴν τὴν ἑπομἐνην. Δὴλω_

οοο μοχομἐνηο οποο πἀννων καί ὡς α̃νοραο προς ἄνδρα τῷ ἀνεκον νωσα... την αποριαν μου ὅτι από τρεῖς μηνας ἠγνυ̃νιἔὸμην εἰς μάτην

σις περὶ ἦς πρόκειται ἔχει ὡς ἑξῆς: ‹‹Μεταφορα αγγλικῶν στρατιωτι­ κῶν δυναμεων εἰς την Μακεδονίαν θα ὲλαμβανε χὼραν ὅταν γερμα­ νικα στρατεύματα, διαβαἰνοντα τόν Δούναβιν η τα σύνορα της Δο­ βρουτσα̃ςθ θά εἰσηρχοντο εἰς Βουλγαρίαν». »Πρ0κειμένον περὶ τόσον ρητη̃ς καί προσφἀτον δηλὡσεωςν εἰς ἦν ὁ πρεσςβεντὴς τη̃ς Ἀννλἰας ἐφαίνεῖο νὰ ἀποδἱδη πολλὴν σημα­

λοβο) μίαν οποντηοιν οιο το οοροπλονο ἐξ· Ἀμορ"ςη̃ο°·° Μοἰ απηντησεν ὅτι°αἱ πληροφορἱαι μου περί τοιούτων [ἐχθρικῶν] διαθἐ­ σεων [τῶν ύπηρεσιῶν του, ἐπί του̃ θεματος] δεν ἦσαν αληθεῖς και σπευσα αμεσως να ευχαριστησω αύτόν δια την τοιαύτην διαβεβαἰω­ νο·

οίν τοο»· (Ένα άν” ο° 2ο5)· Ἑντούτοις, στις 22 Μαρτίου 1941. οἱ “Άγγλοι κατορθὼνουν να κατακρατησουν τα τριαντα Οκπκιιπακε. Στἰς 24 Μαρτίου, ὁ πρεσβης των Ἡνωμενων Πολιτειών στην “Αθηνα τηλεγραφεῖ στην κυβέρνησή του: «Μολις ἔλοβο ἀπολπιστικὴ σχεδον ἔκκληση του̃

Ἑλληνος πρωθυπουργού... [ὁ ὁποῖος] δηλωνει σχετικα τα ακόλου­ θα: ...τὴν τελευταία στιγμη οἱ βρετανικὲς αρχες ςητησαν... να παρα­ χοοοὴοοι ἡ Ἑλλοο οτὴν

Ἀννλἰο οονο το ἀοοοπλονο ἔνονο [τριἀν

τα] αεροπλανων Ηπτκισαπε παραδοτεων ες Αιγύπτου, προταση την ὁποία η Ἑλληνικὴ Κυβέρνηση αρνἠθηκε βεβαἰω9› γνωθἰςονῖοο οο ἡ οιοίκηοη Έη̃ο Βοοτονικη̃ο ,Αεροπορίας οτὴ Μέση Ἀνατολὴ οχι μόνο δεν διαθετει παρομοἰου τύπου αεροπλανα γι°­ αύτόν τόν σκο­

ποι ολλο οοτο μποοοοο νο ποομηοοοοοι οτὴν Ἑλλοοο το οποοχοδ οοντο ποοηνοομονωο Ηοῃνοοῃοον (Ἐνο, ἀν·)· Τέλος οτἰο 31 Μοο” τιου. αφου̃ ὲπανεςετασθηκε η ύπόθεση, τα τριάντα ῶ°“”ι̃11ι̃α̃11­9 πω ραδίδονται ὀριστικα στην Ἑλλαδα, αλλα δεν θα φτασουν ποτε στὸν

ποοοοιομο τους, οιοῖι μιὰ βοομἀοο ἀργὀτορα θὰ ἀοχίσει ἡ γερμανν κὴ οἰοοολὴ· Κοο οοτον τον τροπο Έοοματίοῖηκο ἡ ἀπίοτεοτη οονὴ ἱοτοοίο· η̃ο οποία οον ομα̃ φοοικἀ το Μεγάλη Βοοῖανἰα' Μεσα σ αύτό τό κλίμα λοιπόν­διεξαχθηκαν οἱ διαπραγματεύσεις μεταξύ των κυβερνησεων “Αθηνων καί Λονδινου πού αφορούσαν την απόβαση τῶν ἰσχνῶν βρετανικών στρατευματων στην Ἑλλαδα. Στις 10 Φεβρουαριου 1941, ὁ 'Αλέξανδρος Κορυζῆς, νὲοἐ πρωθυτ πουργὸς μετα τό θανατο του̃ Μεταξα, στὶς 29 Ἱανουαριου, εστειλε στόν ἐκπρόσωπό του στό Λονδινο ἕνα μακροσκελες τηλεγραφημα, το ὁποῖο ανεφερε:

σιαν, ἔκρινον ότι ὥφειλον να δηλωσω ότι θεωρῶ ταύτην ίσχυραν...

Ἑκρινον ὅμως συνχρὀνωα̨ ἀναγκαῖον νὰ ἐπιστὴσω τὴν προσοχὴν του̃ πρεσβευτου̃ ἐπὶ της αναγκης να ἐξετασθη̃ προσεκτικῶς αν η δυ­ ναμἑνη νὰ δοθη̃ παρὰ τῇ: .Αγγλίας στρατιωτικὴ εἰς τὴν Ἑλλάδα βοηθεια, μετα τῆς διατεθειμὲνης ύπὸ 'Ελλαδος εἰς τό Μακεδονικόν μἐτωπον μικρα̃ς ἑλληνικη̃ς στρατιωτικη̃ς δυνάμεως ἐκ Έριῶν μεραρς χιῶὔν θὰ ἦτο ἱκανὴ νὰ ἀποκροὐση γερμανικην εἰσβολην.

Διότι ἐν

ἐναντἰα περιπτώσει η πρόωρος ἐμφανισις ανεπαρκῶν αγγλικῶν δυ­ νἀμεων ἐν Μακεδονία ἐνῶ δὲν θα ἦτο ίκανη να ἑμποδίση την γερ­ ­μανικην εἱσβολην, εἶναι βέβαιον ότι θα προύκαλει την γερμανικην εἱσβολην κατα της Ἑλλαδος, και αν ἔτι ύπῆρχε γερμανικη πρόθεσις νὰ μὴ προχωρηση δ γερμανικὸς στρατός πέραν της Βουλγαρίας. “Αποστολη δε ανεπαρκῶν βρεταννικῶν δυναμεων εἰς την Μακεδο­ νίαν πιστεύομεν ότι ουχί μόνον δεν θελει ὲνθαρρύνη Τουρκίαν και Γιουγκοσλαβιαν να σπεύσουν εἰς βοηθειαν αλλα ασφαλως θα απο­ νοητεὐση καί θά τὰς σνννρατἠση εἰς Τὴν παθητνςὴν στάσιν ῆν της 7

ρου̃ν, δἱδουσα εἰς αύτας ἐπιχειρηματα καί δικαιολογίας δια την εξα­ κολούθησιν τη̃ς στασεως ταύτης... 'Απόδειξις τούτου [ότι η αγγλι­ κη βοηθεια θα εἶναι ανεπαρκὴς] εἶναι η πρόσφατος δηλωσις του̃ στρατηνου̃ Ου̃ἑιβελ [ννᾶνθων νενομἑνη εἰς κ. Μεταξα̃νν τὴν Μην παρελθὁνῖος μηνὀςν καθ. η̃ν μόνον περιωρισμὲναι δυνάμεις πνρος βολικου̃ θὰ ἠδὑναντο διατεθῶσιν. ››”Αλλα και αν αποβῆ δυνατόν ηδη να σταλῶσι δύο η και τρεῖς ἀκόμη μεραρχίαν αὔται ἀπἐχονσι πολὺ του̃ ἀριθμου̃ τῶν δέκα με­

ραρχιῶν ὥν τὴν ὀμαδικην αποστολην εἶχε ζητησει τότε ὡς ελαχι­ 109

108

στον δριον βοηθείας ὁ κ. Μεταξας... Άναμφισβητητως ουδείς δύνα­ ται νὰ εἶναι βέβαιος ότι η Γερμανία, είσβαλλουσα είς Βουλγαρίαν, δεν θα προχωρηση καί περαιτέρω. Ἑπειδη όμως κύριος αντικειμενι­ κος αὐτῆς σκοπός, ἐν τη ἐκστρατεία ταύτη, εἶναι να συγκρατηση τα Βαλκανια καί να ἐμποδίση δημιουργίαν ἐν Βαλκανικη̨̃ Χερσονησῳ αγγλικού μετωπου καί ἐπειδὴ ίσως κρίνει ότι τοῦτο ἐπιτυγχανεται καί με μόνην την παρουσίαν της ἐν Βουλγαρία, δεν αποκλείεται ἡ ελπίς να αποφύγη την περαιτέρω εἰς Ἑλλαδα, έπί του̃ παρόντος τουλαχιστον, προχὡρησιν... [Αύτό] θα ἔδιδε είς την "Ελλαδα τόν χρόνον να τερματίση νικηφόρως τόν ἐν “Αλβανία αγωνα... Άκρι­ βῶς δὲ καί δια πρόσθετον τοῦτον λόγον, ύπογραμμίζω την ἐςαιρετι­ κὥς ἐπείγουσαν αναγκην ταχυτατης αποστολης πολεμοφοδίων καί αεροπλανων ην δια προηγουμένων διαβηματων ἔχομεν ζητησει... Κορυζῆςμ (Ἐι›ι9° άν” σ_ 206)_

Διατρέχοντας τό απολογητικό ἔργο του̃ Ἄνθονυ τΗντεν πανω σ° αύτὸ το θέμα, δηλαδη τὸν 3ο τόμο τῶν Άπομνημονευμάτων του, παρακολουθώντας την πυρετὼδη δραστηριότητα του ως καί τῶν στρατηγῶν του κατα τη διαρκεια συνεχὥν μετακινησεων στην Ἀ­ νατολικη Μεσόγειο, προσηλὼνοντας την προσοχη του στόν τίτλο ένος κεφαλαίου, «Πρός βοηθειαν της Ἑλλαδος», ό αναγνωστης αποκομίζει την εντύπωση ότι τό Λονδίνο πραγματι βοηθησε αύτη τη χωρα να αμυνθεῖ στρατιωτικα κατα του̃ είσβολεως. Άλλα, εαν προσέξει καλύτερα, θα αντιληφθεί ότι από της 5ης Μαρτίου 1941, δηλαδη πέντε μέρες μετὰ την εἴσοδο τῶν γερμανικών στρατεη̨μἀ· των στη Βουλγαρία, ὅταν η πρὼτη αποστολη βρετανικῶν στρατευ­ ματων για την 'Ελλαδα απέπλευσε από την Ἀλεςανδρεια, αποβιβα­ στηκε μια μόνο τεθωρακισμένη αγγλικη ταξιαρχία και δύο μεραρχίες η πρωτη νεοζηλανδικη, η δεύτερη αύστραλιανη. Μια τριτη ςμεραρχτα αὐστραλιανἠ και μιὰ πολωνικὴ τοιξταρχως ποὺ εἶχαν ύποσχεθεῖ, δεν εφτασαν ποτὲ στόν προορισμό τους. «Θα παρέμεναν στην Κη̨ρηναϊιςη για να ὰναχαιτίσουν τη γερμτχνιιςὴ προέλαση». (Α. Βαση, ἕνα, α̃ν., σ._246). Ἑςαλλου, ακόμα καί η μία από τἱς δύο αποβιβασθεἴσες μεραρχίες, η αὐστραλιανη, δὲν μπόρεσε να εκτελέσει ὲντελῶς τό ρόλο της, εφόσον την εποχη της γερμανι­ κης ἐπιθέσεως μόνον οἱ πρωτοπορἰες «εἶχαν αρχίσει να καταφθα­

­

Ιίθ

­

_

_

­

νοννε­ (νν­ 8­ Οι̃νΐὼἰῃι ἔνθ, άλα­ Έὀμοἐε 3099 σ­ 189) Όσον ἀφορα̃ τα αεροπλανα τη̃ς Κανα! Απ· Ροιτε πού δρου̃σαν στην Έλλαδα, μό­ νο τέσσερις μοίρες ύπη̃ρχαν τὸν “Ιανουαριο καί ὲπτα τόν Μαρτιο, δηλαδη όλα­όλα 80 μαχιμα αεροπλανα. "Αλλα καί ὁ αριθμός αύτὐεν που τον δίνει ὁ Τσωρτσιλ, φαίνεται ύπερβολικός, εαν πιστέψουμε τὴ νέα ἔκκληση πού ἔστειλε, στίς 24 Μαρτίου, ὁ Έλληνας πρωθυ­ πουργὸς μὲ τηλεγραφημα του προς τον "Ανθονυ ¶Ηντεν, στό Και­ ρο: «Κατα αναφοραν ημετέρων στρατιωτικῶν αρχῶν οὐ μόνον ού­ δεμία μέχρι του̃δε αεροπορικη ἐνίσχυσις απεσταλη ἡμῖν, αλλα ἐξέ­ λιπε από τινος σχεδόν παντελῶς καί ἐλαχίστη δρῶσα ἐν 'Αλβανικῷ μετῶπῳ αεροπορία διὡξεως [τῆς ΚΑΈ­].” Δἐθν πρὸς τούτοις τονι­ σθη ότι δια ανεπαρκεστατης καί δια έν μόνον μέτωπον αεροπορίας ταύτης, πρόκειται αντιμετωπίσωμεν καί είς ἕτερον μέτωπον, ἔνθα θέλει δραση ίσχυροτατη γερμανικη αεροπορία». (Δημ. Κιτσίκης, ‹‹ΙιιΓοι·ιηετίοιι ετ αὁοίεἰοιι», έι̃ιθ' αν., σ. 207). Μπορούμε λοιπόν να που̃με ὅτι ἢ βοηθεια τη̃ς Μεγαλης Βρετανίας στην Ἑλλαδα ύπη̃ ρξε

συμβολικη. Κατω απο αύτές τίς συνθη̃κες καί για να δοθεί μια απαντηση στό πρωταρχικό μας ἐρὡτημα, αν δηλαδη η Ἑλλας θα μπορούσε να ἐνεργησει διαφορετικα απ° δ,τι ἔπραςε, μπροστα στόν γερμανικό κίνδυνο, έαν εἶχε λαβει γνωση της ὲπιχειρησεως Μαρίτα καί τῶν σχέσεων ακριβῶς πού συνἑδεαν τὀ Βερολίνο με τους βαλκανικους γείτονές της, την Τουρκία, τη Βουλγαρία καί τη Γιουγκοσλαβία, εἶ­ ναι φανἐἱρὁ πῶς ἡ γνώση αὐτὴ τῶν σχεδίων Έθυ̃ ὰνι̃ἰιπἀλου δὲν θά εἶχε χρησιμεύσει σε τίποτα. ”Η Ἑλλας ύπέστη, στἰς 28 Ὁκτωβρίου Ι94Ο, την ὲπίθεση της Ἱταλίας καί ἔκτοτε δεν εἶχε αλλη ἐκλογη πα­ ρα νααγωνιστεῖ μέχρις ἑοχατων για την ύπαρξη της. Ἡ Γερμανία, πού ηθελε να ίκανοποιησει τη βουλιμία του̃ Ἱταλου̃, Βουλγαρου καί Γ ιουγκοσλαβου συνεταίρου της, αρνιόταν τό διαλογο με την Ἀθη­ να, βασει του̃ σεβασμού της ἑδαφικη̃ς ακεραιότητας τη̃ς Ἑλλαδος. (Ο Μεταξα̃ς ἔνρθίψθ Οι̃ῖὀ «ΤεΈράδι0 τῶν ΣΙΪὲψΒὡν›› ΤΟ0, σϊἰς 2 Ἱίλ· νουαρίου Ι94Ι: «'Η Ἑλλας έγινε από της α̃ης Αύγούστου, Κρατος αντικομμουνιστικό, Κρατος αντικοινοβουλευτικό, Κρατος ὁλόκλη­ ρωτικό, Κρατος με βασι αγροτικη καί έργατικη, καὶ κατα συνέπεια αντιπλουτοκρατικό... Ἑπομένως αν ό Χίτλερ καί ὁ Μουσσολίνι

ΙΙΙ

αγωνιςότανε πραγματικα για την ίδεολογία που υ̃ιγωνανε για ση­ _ _ _ _ μαια, επρεπε να υποστηρίζουν παντου την Ελλαδα με ολη τους τη ι εεν κομα κινεπ α ανεχοντανε, ειν τα αμεσα συμφεροντα η κα ι υ αμι η αναγκη από τη γεωγραφικη της θἐσι ἔφερνε την Έλλαδα κοντα στὴν Άγγλία Λοιπόν τὸ ἑναντίον ἡ Ἑλλάδα ἔμεινε μακριά ἀπὸ _

_

_

_

.Άι

_

_

_

_

9·

7

­ ·

την ”Αγγλία ἐκτὸς από την απαραίτητη καί αλλιῶς αναγκαία φι­ λικη σχεσι Ἡ 'Ελλαδα καμια βοηθεια οὔτε ἔδωσε οὔτε υπεσ ἐθη χ ” εις την Αγγλια... Για τον Χίτλερ... περιμενα, εγω τουλαχιστον, οτι Ἑλλάδα Ἱταλία εἶχε εὐθὑς ἐξ ἀρχη̃ ς ξεπουλὴσει δὲν θά _

_

_

_

_

_

_

_

_

__

σαν να ητανε αψυχο αντικείμενο καί χωρίς αξία μαλιστα... Κτυπὡν­ τας την 'Ελλαδα κτυποὑσανε τη σημαία αυτη. Ζητηματα που θα λυση τό μελλον. Γιατί πρεπει να δικαιολογηθη καί ό φόνος τόσων

,λλ

,

Κ

­

„

Ι

_

_

_

_

_

_

,

.

7

._

(ἶνθψκρων ρατἑον » (Ι λἔἔἔαἔἔἑα Το προσωπἰκο του ημερολθ _ )” άν” τὀμος ος' σσ” Βλεπουμε πως η απογοητευση εἶναι τεραστια, καί εφόσον επρεπε να συνεχιστεί ὁ αγωνας μεχρις ἐσχατων, τα τηλεγραφηματα του̃ πρεσβεως της Ἑλλαδος στό Βερολίνο Ἀλεςανδρου Ρίζου ­ Ραγκα­ βη ό ὁποῖος μετεδιδε στην κυβερνηση του ωρἱς ἔλεγχο όλες τὶς ψευδεῖς πληροφορίες της γερμανικη̃ς τοςιντἱαἔιεως δεν χρησίμευαν , σὲ τίποτα

α

γιο, έν

αι

__

η ρ γ ρ _ μ ° ακομη και ὰν γνωρίζε οτι, και χωρις τη βρετανικη να πρΟσχημα> › ~ ' ε › αυτη απόβαση, θα εἶχε κατεβει στο Αἰγαιο, παλι τιποτα δεν θα ειχε _

_

υ

ν

_

ν

_

_

_

_

_

_

7

¬

_

'Β'

±

¬

θ' ελλ› .Π › ,‹'7Η , ηνα Μις. .Φεβρουα α. αξει ραγμω̨ι 0 .νΈεν,εφταἶε σῖην ριου 1941 για να προτεινει τις τρεις μεραρχιες του και την τεθωρα­ κισμενη ταζιαρχία του, καί η μεταφορα αὐτῆς της δυναμεως αρχισε _ . στις 5 Μαρτιου. Εαν παραδεχτουμε οτι με περισσοτερη σπουδη θα _

_

ε

ε

±×

5

9

_

Το 1940­1941, ακομη και αν η Αθηνα εἶχε πεισθει οτι, για τόν άτων σῖὴν Έλλάδα ,ταν ἕ­ ουσἱα ά γλικῶν

Χίτλερ ἡ

__

_

_

_

_

·

_

ἶαι να̨ εππραπει καἶ αυζ περισσοτερους ἀνδρες ως δευτερης μεραρχιας να τον τον τροπο σε μΤΕορἶ›υσα\ἰ να Ιἶερδηθουἶ/ μερικεἔ μερες

Καἶαφθαἶῖουῖσῖἶ) μετἶοποἔριν (Ψχισει γερμω̨ικη επιθεση. τι οσον αφορα την τριτη, οπως ειδαμε, αποφασίστηκε τελικα

_

διοδ

να πα­

ραμείνει στην ἔρημο για να αντιμετωπίσει την επίθεση του̃ Ρόμμελ

­­ οἱου̃δυναμεις αυτες ἦταν σε τετοιο βαθμό ανεπαρκεῖς ὥστε δεν σαν καθόλου νὰ βα ὐνουν Μ. πλἀσῖι ἔστωακαί ιὰ νὰ μ

ρ

.

.η

.

ι

γγ

,

9

προκαλεσουν μια σημαντικη καθυστερηωι̃ στη γερμανικη προελαση­ Ὁ Χἰτλῳ' ἐξἀλλοιγ ἦῖαν πολὺ καλά πληροφορημἑνος γιὰ τὴν αδυναμία του̃ βρετανικου̃ ἐκστρατευτικου̃ σώματος καί σχετικα μὲ

τίς τακτικες του κινησεις, καί ηθελε να πιασει τους Άγγλους στην

Μα

ε ὐπη̃ „ , ιε Με πραγματικα Σ° ._ τι ζωὴ ὁ„ Μειαεα̃ , της. Ως ανθρωπος του ανατολικου κόμματος παντοτε εἶχε αισθαν­ θεῖ συγγένεια με τη γερμανικη κοινωνία καί τη γερμανικη ψυχη. Άλλα αὐτό δεν σημαινε πως θα δεχόταν να συνεργαστεί μὲ τόν κα­ τακτητη της χωρας του. Αυτοί που ἰσχυρίστηκαν τό αντίθετο συγ­ χἐουν πατριωτισμό καί αγγλοφιλία Παντως ὁ Μεταξας ἔγραιμε στό ημερολόγιο του, στίς 30 Δεκεμβρίου 1940: ‹‹Τηλεγραφημα τελευ­ ταἴον Ραγκαβῆ Μα̃ς συμβουλεύει προσπἐσωμεν εἰς Χίτλερ καἰ ζη­

πωἰ”ἶιῖΣκἰ”ιἶἔ,ἶἶίἶἐἶξἔίἶἰίῖ,σἔἶξκἔ?ιῖ,ῖἐῖ.ἔ”ἑΖ ιδιἔν μαχους τους, ὰ Κ νν ΟΕ) Κ _ . [ ΘΓ ΕΠἩΠΜΠ Ο Μαρτκἶυ 1941· « Η ._ Βερολινοα της 248€ ὀθἴ ννθῇῃῃθοω] εδωσε στον στρατιωτικο ακολουθο [της Γερμα­ του νίαέη̨̃ίν στην Ουασιγκτον, τις κατωθι οδηγιες για τις συνομι «Οι Αγγλοι εχουλθ 'ακα γην γνωμη μαθω 30·000“ΔΟ·0Ο0 ανδρες δυναμη αυτη περιλαμβανει ῖπηγ Εἶγλθδοϋ αυτηαη σἶιγμη. εκτος των στρατευματων ασφαλειας που φυλανε τις εγκαταστασεις

τησωμεν εἱρηνην πρὸς Ἱταλίαν δηλαδη ν' ατι ασθῶμεν ”Αλλως μ. . . , .. .. . ¬ . . λεγει, θα μας επιτεθη η Ιερμανια. Εἶναι μωρος και κακοηθης››. (Ἐνθ' αν., σ. 549). Σημειωτέον ότι ὁ αδελφός του̃ πρεσβεως της Ἑλ­ ” Ϊ λαδο ό Βε ολίνο, ὁ στ α ` Ν 'λ Ρ ” , παντςεσἔνο ρὲ Γε ανίδαρ ἔῖη̨ἴἕἔποῖο Ξςἶςενἰ/ὸκαΞ1)ἶκπῖΡ ἘΙἘΪ η ης γ ργ 9 γ 9 ρ μ 9 μ ρμ κεδονίας στην πρωτη κατοχικη κυβερνηση του̃ στρατηγου̃ Γεωρ­ Δεκεμβ ίου Ι9 41 16 γίου Τσολἀκογλου ἀπὸ Ιης Μαΐου έ

τῶν ἀεροδρομίων _­ μία ἢ ὁὺο μεραρχίεα̨ Αὑστραλῶν καἰ Νεοζπ όθεσ τῶν ”'Α γγ λων εἶναι, πιθανῶς › να παρεμποδί­ λ δδ ι ”Η . _ _ „ αν ωΐ πρ η που σουγ τη γερμθνυἶη ιιρυελαση στο υψος του ορεινου φραγματος Ολυ πο π ο βο ειοδυτικα Καλο θα ταν να ” ε μ ρ 9 _ ρ_ .' η. κτεινεται απο τον ἐμφανιστεῖ στἰς Ἱἱνωμενες Πολιτείες η αγγλικη στρατιωτικη προ­ ”Ελλ'δ όσο ίνεται πιό σ αντικ' καί κατα συνε­ ` 'θ . Ϊι̃μ ,η . σπα Βια στην α α_ πεια, οἱ κακόβουλες αυτες αγγλικες εκθεσεις να γινουν πιστευτες στην Ἀμερικη. "Οσο πιό μεγαλη εἶναι η διαδιδομενη ἐπὶ του̃ θεμα­

_

_

_

3

3

3

_

9

9

Π2

μ χ

η

ρ

·

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

8

_

_

_

9

113

τος άγγλικὴ καυχησιολογία, τόσο πιό άποτελεσματικὴ θα είναι ὴ ῆττα Έουἑ στό επίπεδο τὴς προπαγάνδας». (Βοστιηιειπε υπ Οεκιπαπ Ροκεὴςπ Ροἰἰσν, 1918­1945, σειρά Δ”, τόμος 12ος, Ουάσιγκτον, Θ­ΡΦΟ­ι 1962, σ­ 349).

Κάτω άπ® αυτες τις συνθη̃κες, οἱ ἐνδοιασμοί καί ὴ «παρεςὴγηση», πράγματα για τά ὁποῖα έγινε τόσος λόγος άργότερα, όσον άφορά τὴν έκλογὴ τὴς βασικῆς άμυντικη̃ς γραμμῆς, δεν έχουν παρά δευτε­ ρευουσα σημασία έπρεπε νά ἐκλέςουν μεταξυ τὴς γραμμη̃ς του̃ Άλιάκμονος ποταμου̃, αὐτὴν που ­περιγράφει τὸ παραπάνω γερμα­ νικό μνημόνιο καί νά ἐγκαταλειφθεῖ συνεπώς ἐκ τῶν προτέρων ὴ Θεσσαλονίκη, ὴ νά καλυψουν τὴν πρωτευουσα τὴς Βορείου Ἑλλά­ δος που βρισκεται βορείως αὐτῆς τη̃ς γραμμὴς αν και αυτες οἱ ὐπεκφυγες εἶναι χαρακτηριστικές τὴς ἐπίμονης ψευδαισθὴσεως, τό­ σο άπό ελληνικης όσο καί άπό βρετανικῆς πλευράς, ότι ὴ Γιουγκο­ σλαβία θά προσχωροὐσε στό άγγλικό στρατόπεδο. «Μείναμε συμ­ φωνοι, γράφει ό ίΗντεν, ότι εἶναι αδυνατο νά κρατὴσουμε μιά γραμ­ μὴ που νά καλυπτει τὴ Θεσσαλονίκη, εκτός άν οἱ Γιουγκοσλάβοι έμπαιναν στόν πόλεμο». (Α. Εοοη. ἔνθ' άν., σ. 207).

­

_

Θκεεσε, Λονδίνο, Ηεττἱεοτι. 1943, σ. 5). Ένα άλλο κυβερνητικό έν­ τυπο του̃ 1946, με άφορμὴ τὴ Συνδιάσκεψη τὴς Είρὴνης εκείνης τὴς χρονιάς (Εεε εαοτη̨̃ῖσεε τἰε Ια (Ρκὲσε ρεπτἰαπτ Ια ἔαεκκε, Ζ94Ο­ ι9<ισ, Άεηνα, σ. 13) οποιογιςιι σε ειεαοοο νεκροὺς τα Θεματα της πείνας, τόν καιρό τὴς Κατοχὴς, σ° ένα συνολο πληθυσμου ”/.35Ο.ΟΟΟ συμφωνα μέ τὴν άπογραφὴ τὴς Ιόης “Οκτωβρίου 194θ,

δηλαδη περισσότεροι άπό τίς μισές συνολικές απωλειες του πολέ­ μου, που έφτασαν τους 6ΟΟ.ΟΟΟ νεκροὺς στὴν περίοδο 1940­1945. Ἀπὸ τό Δεκέμβριο 1941 ῶς το Φεβρουάριο 1942 οἱ νεκροί άπό τὴν πείνα ἔφτασαν στο υψηλότερο σημείο. κυρίως στὴν περιφέρεια Άθὴνας­Πειραιά καί στά νησιά του̃ Αίγαίου. όθταν οἱ δυνάμεις του ”Αξονος κατέλαβαν τὴν Ἑλλάδα, τόν ἐπ1σ1τ1σΈ1κί1 κίίῖἀστϋση πού πολεμικη̃ς καταστάσεως, τὴς εξαιτίας πολυ άσχημη, ἦταν κιόλας μετά τὴν Ζδὴ Όιςτωβρίθϋ 1940­ Ὁ πβωθυπουυ̃γὸἐ Ἑμμανουὴλ Τσουδερὸς, που μόλις εἶχε άφὴσει τὴν Ἑλλάδα για νά καταφυγει μαζί μὲ τόν Βασιλέα στὴν Αίγυπτο, δὴλωνε στίς 4 Ἱουνίου 1941, σε ένα τηλεγράφημα του άπό τὴν Άλεςόινδρεια ότι «τὴν ίίἰρὴτηί άφη­

Ἀπβίλιο καί Μάιο Νέων βρη̃καν μιὰ

”Η οὐσία ἦταν ότι, χωρίς βρετανικὴ βοηθεια, ὴ μάχη ἦταν χαμέ­ νη έκ τῶν προτέρων πάνω σὲ ὁποιαδὴποτε ἀμυντικἡ γραμμή “_ ταν μάλιστα έπρεπε να κρατηθεῖ συνάμα και Έὸ μέτωπο τη̃ς Άχβαο νίας. Βοὴθεια όμως δεν όπῇρςο Ἑπιπλἑονς όπως τὸ ἀποδεἰξαμεη̨ τὸ Λονδίνο κατακράτησε τα προοριζόμενα γιά τὴν Ἑλλάδα άμερικανι­ κά αεροπλάνα. Μιά τέτοια πράξη ἦταν άρκετὴ για να πλὴξει τό ὴθι­ κό τῶν Ἑλλὴνων ίθυνόντων. ”`Αν οἱ ”Αγγλοι άπέστειλαν, παρ” όλα αὐτά, συμβολικές ἐνισχυσεις, ἦταν ἐπειδὴ έτρεφαν τὴ χιμαιρικὴ έλ­ πίδα ότι ὴ παρουσία τους θά μπορουσε την τελευταία στιγμη νά έν­ θαρρυνει τους Γιουγκοσλάβους καίτοὐς Τούρκους νά ἀντισταθου̃ν

σαίἱε Χωρἰἐ Έβὸφιμα» καί 6" ίίεἰἔ Τὴν ὐπὀλοιπον Ἑλλάδα ἡ κατα στασις δεν εἶναι καλυτερα». (Δημ. Κιτσίκης, «Ιεε Γειπιίμε ευ (}τὸοο››, Βεντιε ιἰ' Ηιειοικε είε ία α̃ειικἰὲιπε ςπεκκε πτοπιἰἰαἰε, Παρίσι, “Απρί­ λιος 1969, σ. 18). Ἡ κατάσταση αὐτὴ χειροτέρευσε ακόμη περισσό­ τεροι κυρἰωἐ γιὰ πέντε λὀγουἑἱ (4) διαίρεση Έη̃ἐ χὼραἐἱ σὲ Τρεῖἔ σῖεγανὲἐ ἔῶνεἔπ Τὴ βουλγο­ίπκὴε τὴ Υερμανίκῇ καί Τὴν ἰταλικὴ” β) ἑσωτερικὲἑ μετοίκἠσειἔἱ Οἱ πρὸσφυγίῖἐ αυ̃ξίίσαν σημαντικά ών

καί νά προκαλέσει τό θαυμα ένος βαλκανικου̃ μετωπου.

ἐπικοίνωνιῶνί δ) έπίτοιξη τροφίμων άπό τίς άρχες κατοχὴς· ε) διακοπὴ τῶν είσαγωγῶν άπό τις συμμαχικές χῶρες λόγω τῆς έπε­ κτάσεως του άγγλικου̃ άποκλεισμου σε μιά Ἑλλάδα που εἶχε μετα­ τραπεῖ σε εχθρικό έδαφος. Το διεθνές δικαιο επέτρεπε στά στρατευματα κατοχη̃ς νά τρέφον­ ται με έπιτάξεις. Άλλά αυτες οἱ έπιτάςεις έπρεπε νά εἶναι άνάλογες

«Όταν ὴ ἱστορία αὐτοῦ του πολέμου γραφὴ,

ό

λιμός στὴν Ἑλλά­

δα θά άποτελέση ἕνα άπό τά τραγικὼτερα κεφάλαιά της».

Ἡ

φράση

αὐτὴ βρίσκεται σ° ένα φυλλάδιο με φωτογραφίες άπό την πείνα που δημοσίευσε ὴ έξόριστη ἑλληνικὴ κυβέρνηση στό Λονδίνο, τό Δε­ κὲμβριθ τ0ὔ 1943. (Σ. Λ. Χουρμουςιος. επιμέλεια. ,5'ιανι¬ηι1οπ μι 114

πληθυσμό ὀίῃσμἐνων πόλεων. γ) πλὴρης άποδιοργάνωση των μεταφορών καί τῶν έσωτερικῶν

ιι5

1

1

1

μὲ τοὺς πόρους τής χώρας. Άντίθετα, ή καταναγκαστική αγορα έμ­ πορευματων με ύποτιμημένο νόμισμα για τόν ανεφοδιασμό τών στρατευματων του̃ Ἄξονος πού πολεμούσαν στίς αλλες χώρες, χω­ ρἰς να λαμβανονται ύπόιγη οἱ ελληνικές αναγκες, ἦταν αδικαιολό­

Υίι̃τἱι̃­

διαπραγματεύσεις σχετικα μὲ τα ἐν λόγῳ φορτία, θεωρήσαμε σκόπι­ μο μέχρι στιγμής να μήν αναγγείλουμε από ραδιοφώνου όλες τίς λεπτομέρειες τής υποθέσεως, ώς απαντηση στὴν έκδοχή του̃ "Αζό­ νος, διότι θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε δυσκολίες στήν έλ­ ληνική κυβέρνηση». (Ένα, άν). Ἡδη από τό καλοκαίρι του̃ 1941, οἱ διπλωματικοἰ ἐκπρόσωποι τής ἐζόριστης ελληνικής κυβερνήσεως ἑπέσυραν κατ° ἑπαναληφη τήν προσοχη του̃ πρωθυπουργού Τσουδερου̃ σχετικα με τήν αποτε­ λεσματικότητα ένός τέτοιου έπιχειρήματος στα χέρια τής γερμανι­ κής προπαγανδας, τονίζοντας πώς ήταν αναγκη εἴτε να διαιμευ­ διότι οἱ Έλληνες διπλωματες σθου̃ν οἱ γερμανικοί ἱσχυρισμοί αγνοου̃σαν τή συναλλαγη μεταξύ του̃ Τσουδερου̃ καί τών “'Αγγλων εἴτε να βρεθεί ένας τρόπος ανεφοδιασμού του̃ έλληνικου̃ λαου̃ που πεινου̃σε. Έτσι, στἰς 7 “Ιουλίου 1941, ὁ μόνιμος αντιπρόσωπος τής Ἑλλαδος στήν Κ.Τ.Ε. έγραφε από τή Γενεύη στό ελληνικό ύπουργεῖο "Εξωτερικών τής έςορίας πώς «αἱ αρχαί κατοχής επιρρί­ πτουν συστηματικώς ὁλόκληρον τήν εύθύνην του̃ λιμου̃ έπἰ του̃ αγ­ γλικου̃ αποκλεισμου̃καί τής δήθεν αδιαφορίας τής "Ελληνικής Κυ­

α

“Οσο για το αν έπρεπε ή όχι να εφαρμοστεί ό αγγλικός αποκλει­ σμὁς, ίδοὺ ποια εἶναι ή γνώμη του̃ Οοτόε11 Ηιι11, ύπουργου̃ Ἑςωτε­ ρικών τών ΗΠΑ, όπως τήν ἑςέφρασε σ” ένα τηλεγραφημα πού έ­ στειλε στόν πρέσβη του στό Λονδίνο, στίς 3 Δεκεμβρίου 1941: «Ὁ

Δ

[ΒΠΝΟΠ Υ.] Βοττγ, γοαμματεύς Β” τής πρεσβείας στή Ρώμη που μό­ λις έπέστρειμε από τήν Άθήνα... επιβεβαιώνει τα νέα μιᾶς κακου­ χίας χωρίς προηγούμενο στήν Ἑλλαδα καί δηλώνει πώς λιμός με­ γαλης έκτασεως εἶναι αὐτό τόν καιρό, ἐκεῖ κατω, γεγονός. 'Η πρεσβεία μας στή Ρώμη τονίζει πώς ένα από τα κυριότερα έπιχειρή­ ματα τών Γερμανών στήν Ἑλλαδα κι εἶναι ένα αποτελεσματικό έπιχείρημα πούςκανει να δισταζουν καί πιστοί οπαδοί τής Μεγαλης Βρετανίας εἶναι τό νέο πώς ή βρετανική κυβερνηση δὲν δέχεται να έπιτρεφει τήν αποστολή στήν Ἑλλαδα αύστραλέζικου σιταριου̃ πού αγόρασε ή ελληνική βασιλική κυβερνηση καί πού έχει ήδη με­ ταφερθεῖ μὲ πλοῖο ώς τήν Αἴγυπτο. Ὁ κ. ΜαοΜιιττεγ [Άμερικανός πρέσβης στήν Τουρκία] μας πληροφορεῖ πώς οἱ Του̃ρκοι διερωτών­ ται αν αξίζει τόν κόπο ν® αντισταθεῖ ή Τουρκία σε μια έπίθεση, έαν έθνη όπως ή Ἑλλας έγκαταλείπονται από τή Μεγαλη Βρετανία καί τήν Ἀμερική μέχρι καί που να πεθανουν από τήν πείνα, αφου̃ αντι­ σταθηκαν προηγουμένως τόσο γενναῖα, αλλα πού τελικα ύπέκυ­ Ψαν»­ (Ἐυθ, άν­› 9­ 19) Ἡ απαντηση του̃ Ἄνθονυ ?Ηντεν, “Αγγλου υπουργού Ἐςώτερι­ κών, έπιβεβαίωσε τό νέο αὐτό, διευκρινίζοντας πώς πολλα φορτία από σιταρι καί αλεύρι κατευθύνονταν πρός τήν Ἑλλαδα, όταν ή χώ­ ρα αὐτή καταλήφθηκε από τους Γερμανούς. 'Η αγγλική κυβέρνηση διαπραγματεύτηκε τότε μὲ τίς νόμιμες ελληνικές ἐζόριστες αρχες τὴν ἀγθοα αύτών τών τροφίμων πού όπωσδήποτε, ἑζαιτίας του̃

­­

_

_

_

βερνήσεως››. (Ἐνθ' α̃ν.).

·

αποκλεισμού, δεν θα τα επέτρεπαν πια οἱ Άγγλοι να φτασουν στόν Πειραια. Ὁ ”Ανθονυ ?Ηντεν πρόσθεσε πώς «ἐπειδή οἱ ἑλληνικὲς αρ­ χὲς κινήθηκαν από τήν αρχή ώς τό τέλος ἐλεύθερα σ' αὐτὲς τίς

Ἑπίσης έξι μήνες αργότερα, στίς 26 “Ιανουαρίου 1942, ή ἑλληνι­ κή πρεσβεία τής Βέρνης μεταβίβαζε στόν Τσουδερό ένα τηλεγρα­ φημα μέλους του̃ Διεθνοῦς Έρυθρου̃ Σταυρού πού εἶχε ἐπιστρέφει από τήν “Αθήνα καί πού έλεγε: «Θα ἦταν έκ μέρους μου ασυγχώρη­ τη παραλειφη αν δέν σας έλεγα πώς σχεδόν όλος ό πληθυσμός γνω­ ρίζει πόσο μεγαλες εἶναι οί εγγυήσεις πού έδωσαν οἱ αρχες κατοχής [πώς δηλαδή δεν θα έπιτασσανε τα τρόφιμα πού θα έστελναν οἱ Σύμμαχοι καί πώς θα επέτρεπαν στα πλοῖα του̃ ανεφοδιασμού να γυρίσουν στα λιμανια τους]... “Αν δέν πετύχετε να στείλετε έγκαί­ ρως τρόφιμα, εἶμαι βέβαιος πώς ή φήμη τής βασιλικής [ελληνικής] κυβερνήσεως θα καταστραφεῖ ανεπανόρθωτα στα ματια του̃ έλληνι­ κου̃ λαού καί πώς τα εύνοϊκα πρός τήν “Αγγλία αἱσθήματα του θα κλονισθου̃ν πολύ σοβαρα». (Ένθ” α̃ν.). Όταν, τελικα, ύποχωρώντας σ° ένα σωρό πιέσεις, δέχτηκε ή "Αγ­ γλία, στίς 17 “Ιανουαρίου 1942, να διακόιμει τόν αποκλεισμό εἱδικα για τήν Ἑλλαδα, αποφασίζοντας να στείλει ἐκεῖ, από τή Μέση

ιιτ

116 1

Ἀνατολὴ, 8.000 τόννους σιταρι

­

­­

μανοί φόρτωσαν τὶς ευθυνες τους στους Ἱταλους, δηλωνοντας τους, στὶς αρχες “Οκτωβρίου 1941. πως απ° εδω κι εμπρος είναι ευρο θυνη τὴς ὶταλικη̃ς κυβερνὴσεως να διατρεφουν την Έλλαδα, αφου ὴ χωρα αυτὴ περιλαμβανόταν «στὴ ςωνη όπου ὲξασκεῖ ὴ “Ιταλία τὴν ἐξουσία», καί ὴ Ρωμη δεχτηκε αυτό τό επιχείρημα.

ὴ αγγλικη κυβερνηση είχε

εξαλλου αντιληφθεί «πως κανοντας αυτὴ τὴν υποχώρηση, μηνιαίες αποστολὲς» θ° ακολουθου̃σαν ὴ Γερμανία ὲςοργίστηκε απο την υποκρισία αυτὴς τη̃ς χειρονομίας που εδειχνε να παραχωρεῖ 8.000 Τοννοοε σιταρι, ἐνὥ είχαν εμποδίσει την αττοοτολη 70.000 Τοννων απο τὴν Αυστραλία, για τους οποίους εἶχε πληρωσει ὴ Ἑλλας πρὶν ἕνα χρόνο. Ἑξαλλου, πρόσθεσε ὴ Γερμανία, ακόμη κι αυτὴ τη μι­

Ποονμοτν άπο Το Βεοολἰνοι οτἰἑ 13 Μοΐοο Ιθαἰι ένο θπομνίι̃μο του γερμανικου̃ υπουργείου “Εξωτερικών γνωστοποιου̃σε μια από­ φαση του Χίτλερ με τα ακόλουθα λογια: «Ἡ Γερμανία δεν ἐπωμίζε· τοι κοινο εοθονη ”Υ1θ ολο Έο ἑλληννεο ἔοοοοἐ ποθ εἶναι ἢ θο εἰνοθ στὴν κατοχὴ τῶν ίταλικῶν στρατευματων». (Ἐνθ' αν., σ. 21). Συνε­ πῶς ὴ ευθυνη για τὴν πείνα του χειμωνα 1941­1942 ἔπεφτε πανω οτὴν Ἱτοίλἰοι ἐφοοον μολ1οΈο¬ οπωἑ το οἶλον θίι̃λὼοοι ο ¬“Ανθονν ἴΗντεν κι ὁ Κόρντελλ Χαλλ, το δίκαιο του πολέμου υποχρεωνε τόν κατακτητὴ να φροντίσει για τόν ανεφοδιασμό τῶν λαῶν που εἶχε

κρὴ χειρονομία τὴν χρωστοῦσαν στὴν πραγματικοτητα σε ταραχες αναμεσα στους Έλληνες ναυτικουςπου δεν ὴθελαν πλεον να υπη­ οεῖου̃ν τὴν Άγγλία, αν οἱ οίκογενειὲς τους συνέχιζαν να ποθαίνοον απο τὴν πείνα στὴν Ἑλλαδα. Παρ' όλα αυτα, ἔστω καί αν ὴ προπαγανδα του Ἄξονος ἔκρυβε κάποιο ἀλἠθειαι Οἱ γερμανικές αρχες γνώριζαν παρα ττολυ καλα πο1ἀ ἦΐον ἡ εοθὐνη τους για τὴν τρομερὴ πείνα που μαστίζε τὸν ἑλ, ληνικό λαό, όπως φαίνεται από ένα υπόμνημα του γερμανικου̃ υπουργείου Ἑςωτερικῶν που συνταχθηκε στό Βερολίνο στὶς 24

οποΐθἔοι­

Ἡ ἰτολικὴ κοβοονηοίι̃ θοηθθθίι̃κο οπο το Βοοκονο ῆοη οπο ῖο καλοκαίρι του̃ 1941. Ὁ Πίος ΙΒ' εστειλε ως αποστολικό αντιπρό­ σωπο στὴν “Αθὴνα, τόν “Ιουλιο του 1941, τόν πανιερότατο “Άγγελο Γ. Ρονκαλλι (Ματ Αηαείο Ο. Βοιιοαίίί), τον μετεπειτα παπα Ἱωαννη ΚΓ'. Μόλις εφτασε στὴν Ἑλλαδα, ὁ “Ιταλός πρέσβης του δὴλωσε πως «απασχόληση τὴς ίταλικὴς κυβερνὴσεως καί του ἴδιον. που

Ὁκΐωββίοι) 1941 καί που ἔλεγε: «Οί λόγοι αυτης της ανὲχετοο έξη­ γου̃νται από τό γεγονὸς πως οἱ ελληνικες επαρχίες, όπου υπαρχουν πλεονὐισματα δημητριακῶν, καταλὴφθηκαν απο ἐμα̃ο καί) οτ ενο πο, λυ μεγαλυτερο βαθμό, από τους Βουλγαρους, 'Η υττολοίπη Ἑλλὰς [που συμπεριλαμβανει τὴν “Αθὴνα καί που κατἑχεται από τους Ἱταλους] ἦταν παντοτε ἐλλειμματικὴ. Ἡ μέτρια συγκομιδὴ αυτη̃ς τὴς ζώνης καταναλωθηκε τελείως. Ἑπιπλἐον. τα γερμανικα καί ίτα­ λικα στρατευματα κατοχὴς τα ὶταλικα στρατευματα μόνο υπολο­ νίςοντοο πὼο φτονοον τοὺς 200­000 α̃νοοεο τρέφονται κυρίως μὲ

ἀποοοοφα̃ αὐτὴν τον οονμθ θλεο του τἰο ποοοποθοιεοτ οἶνοο ο ονο­ φοοιθομοἐ Τη̃ἔι Ἑλλοοοίἐ γιο νο μὴ πεθάνει άπο τὴν πείνα οὐΐὴ ἡ λὡοον· (Ἐνθ, άν­λ Οἱ ποοοποθοιεο Έη̃ο Άγίοο Ἑοοοο νο ποἰοο τὴν “Αγγλία να αρει τόν αποκλεισμό τῆς “Ελλαδος δεν κατέληξαν που­ θενα, εφόσον μαλιστα τό Λονδίνο εἶχε τὴν ταση να βλέπει τό Βατι­ κανό απλὴ παραφυαδα τὴς ἰταλικὴς κυβερνὴσεως. Ήταν μια ταση πολυ διαδεδομένη μαλιστα, όπως φαίνεται από ενα τηλεγραφημα

­

τα τοπικα αποθέματα». (Ἐνθ” αν., σ. 20). Γιὰ να διορθώσουν αυτὴ τὴν κατασταση στην περιοχη πού οἱ κο­ τακτητες ονόμαζαν Ἑλλαδα (δὲν περιλαμβαναν τα Ἑπτανησα που ειχε προσαρτησει η Ιταλια, αλλα ουτε και τὴ Θρακη καί τὴν ”Ανα­ τολικὴ Μακεδονία που εἶχε προσαρτὴσει ὴ Βουλγαρία), ῇ Γερμανία καί ὴ “Ιταλία εἶχαν συμφωνὴσει στο τελος Αυγουστου του 1941, να ἐφοδιασουν τὴ χωρα μὲ 150.000 τόννους δημητριακα τουλαχιστον, ῶς τὴν επόμενη συγκομιδὴ τό καλοκαίρι του 1942. Κι όμως δὲν πα­ οἑοωσον. Οἱ δυό τους μαζί, παρα μόνον 20.000 τοννονο Βνοςοντοο τθ συμπεράσματα από τὴν αποτυχία αυτης της σνμφωνἰοος οἱ Γεο

που εστειλε απο την Πολη στην κυβερνηση του ο Ελληνας γενικος πρόξενος, στὶς 27 Δεκεμβρίου 1941: «Ἑνταυθα καθολικος αρχιεπί­ οκοποίἐ Βοοοοἰίἰτ ἐπονολθὼν ποοοοοΐωἐ ἐἔ Ἀθηνῶν ἐἔθτηοε σον­

ί

καταθεσιν νομαρχου ὴτις καί τῷ ἐχορηγὴθη, ἴνα ἐνεργὴση ἔρανον μθῖοἔθ Τῶν ἐθῶ Κο­θολνςοον οπὲο ἀποθνηοκοντων ἐκ ποἰνίι̃ἐ Έλλης νοπαίδων ανεξαρτὴτως θρησκείας... Σημειωτέον ότι ανωτέρω αρ­ χιεπίσκοπος ἔχει παρασχει επανειλημμενως ἡμῖν πραγματα κατα τό

1

1

18

ί

1

1

19

παρελθόν, θεωρείται δὲ όχι μόνον όργανον Βατικανού αλλα καί ίτα­ λικῆς προπαγανδας». (Ἑνθ, αιι). Ἡ αγγλικη προπαγανδα αλλα καί η προπαγανδα τη̃ς ἐζόριστης ἑλληιακη̃ς κυβερνησεως αναπτύχθηκαν ὲη̨̃σου ἔντονα,ὅπαη καί αύτὴ τού Ἄζονος, γύρω απο τό πρόβλημα τού ανεφοδιασμού. Ἑπειδὴ η ούδὲτερη Τουρκία ἦταν μια αγορα ανοιχτη καί στα δύο στρατόπεδα, η αγγλικη κυβερνηση την τοποθετούσε ἐντὸς Τῆς ἔὼ­ νης τού αποκλεισμού. Αύτὸ σὴμαινε πως δεν ύπηρχε, καταρχην, οί­ κονομικὸς φραγμὸς μεταξύ Τουρκίας καί κατεχομενης Ἑλλαδος. Στὴν πραγματικότητα ὅμως η 'Αγγλία προσπαθούσε να ἐμποδίσει καθε εμπόριο μεταξύ αύτῶν τῶν δύο χωρῶν μεσα από τό Αἰγαῖο Πέλαγος, πού ἦταν πολεμικη ζωνη καί ὅπου τα αγγλικα ύποβρύχια

εἶχαν διαταγὴ να βουλιαζουν δποιο πλοῖο συναντούσαν. Στἰς 9 'Ιουλίου 1941, ό ”Ανθονυ Ἡντεν δεχτηκε την πρόταση τού Τσουδερού καί τού βασιλεως Γεωργίου Β” καί πληροφόρησε την ἐζόριστη ελληνικη κυβερνηση ὅτι ἔδινε τη συγκαταθεση του στόν ανεφοδιασμό τού αστικού πληθυσμού της κατεχομενης Ἑλλα­ δος από την Τουρκία. Στἰς 11 Σεπτεμβρίου, τό δελτίο είδησεων σὲ ελληνικη γλωσσα τού Β.Β.Ο. στό Λονδίνο, ανηγγειλε πως σε λίγες μερες ένα τουρκικό πλοίο θα ἔκανε τό πρῶτο του ταζίδι για να ανε­ φοδιασει τόν ελληνικό λαό κι ἑπωφεληθηκε αύτη̃ς τη̃ς εύκαιρίας για να στιγματίσει τη βαρβαρότητα της Γερμανίας καί τῶν δορυφόρων της καί να προβαλει τη συμμαχικη χειρονομία, εύχαριστωντας καί την Τουρκία για τη βοηθεια της. Ὁ Έλληνας πρέσβης στην ”Αγκυ­ ρα Ραφαηλ, ακούγοντας αύτη την εκπομπη, ὲζοργίστηκε καί τηλε­ γραφησε στην Κυβέρνηση του πως αύτη η ἐκπομπη ἦταν ‹‹αστοχος, πρόωρος καί κακῶς διατυπωθεῖσα» καί πως «προεκαλεσε μεγα ἐρε­ θισμὸν εἰς Γερμανούς καί ἐκινδύνευσε να ματαίωση ὅλον τό συντε­ λεσθὲν ἔργον. Τούρκικη κυβερνησις ηναγκασθη να δημοσιεύση ση­ μερον ανακοίνωσιν θἑτουσα τό ζητημα ἐντὸς πλαισίου καθαρῶς φι­ λανθρωπικού››. (Ἐνθ” αν., σ. 22). 'Όσο για τη γερμανικη δηλωση πού ηρθε από τό Βερολίνο, τόνιζε πως η Γερμανία δεν εἶχε δυσκο­ λεύσει ούτε καί θα δυσκόλευε ποτὲ τόν ανεφοδιασμό τῶν αστικῶν πληθυσμῶν στίς κατεχόμενες χῶρες, αλλα πως θα θεωρούσε την αποστολη τροφίμων ως μία ανθρωπιστικη αποκλειστικῶς ύποχρὲω­ 120

ση καί τού διεθνούς δικαίου, καί όχι ως μια εξαιρετικη χειρονομία για την ὁποία ἔπρεπε κανεἰς να καμαρωνει. Αύτὸ τό ἐπεισόδιο ἔδωσε στούς Άγγλους να καταλαβουν τη ση­ μασαιτού ανεφοῶασμού ως προπαγανδκπακού δπλου.ΙΤραγματμ από την “Αγκυρα ὁ Ραφαηλ πληροφορούσε την ἑλληνικὴ κυβερνη­ ση πὼς «ὁ αρχηγσς τη̃ς αγγλικη̃ς ύπηρεσίας πλη ροφοριῶν ἐν Τουρ­ κία μοἰ ανεκοίνωσε ὅτι ὴ ύπηρεσία του αντεληφθη ποίαν πολιτικην ὲπίδρασιν δύναται να ἔχὴ ἐπί τού ελληνικού λαού τό ζητημα τού ἐπισιτισμού, συστησας πραγματι είς Λονδίνον την δια Τουρκίας αποστολην σίτου είς Έλλαδα». (Ἐνθ' αν.). Ἑνα αλλο επεισόδιο δημιουργηθηκε τόν Μαρτιο τού 1942, από τίς εκπομπες σε ελληνικη γλωσσα, τού ραδιοσταθμού τού Καίρου, πού μετέδωσε μια ἔκκληση προς τόν 'Αρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν, ζη­ τῶντας του να ἐπεμβει στἱς αρχες κατοχης για να ἐπιτρειμουν την αποστολη στην 'Ελλαδα ἑνὸς φορτίου από σιταρι. Γι® αύτό τό θεμα, ὁ Ραφαηλ πληροφόρησε την κυβερνηση του πως «η ἔκκλησις ητις προεκαλεσε απαντησιν τού 'Αρχιεπισκόπου διαψεύδουσαν ότι πα­ ρεμβαλλονται οίαδηποτε εμπόδια ύπὸ αρχῶν κατοχης, ἔδωσε αφορ­ μὴν είς δυσαρεστα σχόλια ἐν τῷ Άθηναϊκῷ τύπῳ ὅπου η ανακοίνω­ σις τού “Αρχιεπισκόπου κρίνεται ως θετουσα τερμα είς τας φλυα­ ρίας τῶν ζὲνων ραδιοφωνικῶν σταθμῶν καί ως αποκαλύπτουσα πλεον την αληθειαν εναντι τῶν ιμευδολογιῶν της αγγλοσαζωνικῆς προπαγανδας. Παντα ταύτα γραφονται βεβαίως [ύπὸ γερμανικὴν ἐπιρροην], αἱ περιερχόμεναι όμως είς ἐμὲ πληροφορίαι εἶναι δτι η ύ­ πουλος αύτη προπαγανδα ἐπηρεαζει ἔν τινι μετρῳ μαζας αἴτινες με­ τα δυσπιστίας πλεον ηρζαντο αποδεχόμεναι τας ἐκ τού εξωτερικού διαβεβαιώσεις». (Ἐυθ' αν., σ. 23).

1

'

Ὁ Έλληνας

πρέσβης στην "Αγκυρα δὲν χρησιμοποιούσε καθό­ λου ύπερβολὲς, καί για να τό αποδείξει, ἔστειλε την αλλη μερα κιό­ λας ἕνα απόσπασμα ἑπιστολῆς πού ὁ Ιὶούεττ ΒτιιιιεΙ, αντιπρόσωπος τού Διεθνούς “Ερυθρού Σταυρού στην Άθηνα, εἶχε στείλει, στίς 4 Μαρτίου, στόν Βτ. ΜετοὲΙ Ιιιιιοα, αντιπρόσωπο τού Δ.Ε.Σ. (‹‹Οοιιι1­ τό ἰητετηετ1οιια1 ασ Ιει (ῖτοἰκ­Κοιιςε» (].Ι.(].Β.) στην Τουρκία πού ἦταν Ἑλβετὸς κι αὐτός. Διαβαζουμε: «Τί ὲσημαιναν οί ἐκκλησεις τού Καΐρου πρὸς τόν Ἀρχιεπίσκοπον; Ἡ Ἑπιτροπη τού Διεθνούς

­

121

Έρυθροὔ Σῖαμρθυ̃ δὲν καμνοί α¬τί λρείααεταί παρα ταῖίἔ Ἱταλίκαῖἔ καί Γερμανικαῖς Άρχαῖς δια να δοθη̃ ὴ αδεια ;... οἱ ἑλληνικοί κὐκλοι του̃ Ἑςωτερικου̃ πρεπει να ἐννοὴσουν, καί θα σας εἶμαι λίαν εὐγνὼ­ μων να τό είπητε είς τόν κ. Ραφαὴλ, ὅτι παρεμβασεις τοιαυ̃ται δὐ­ νανταί πολο περίτίλαξοον αραοίν μαἑ καί τὴν φαροον μαλτοτα Ϊτροἔ αποτυχίαν. Το ἔργον ὴμῶν δια να εἶναι αποτελεσματικόν πρεπει να δίεοθοναταί μετα τίολλη̃ίἐ αίπλωματίαἐ καί να μὴν νίνεταί λεία προ­ παγόινδαςμ (Ἐνθ' ἀν.). Οί ίίΑΎνλοί ίοχορίοττι̃ίταν ἐττίοίι̃ἑτ αρκετὲἑ φορὲ9¬ ίτὼἑ οί Γερμα νοί ὐπεἔςαιροὐσαν για ὅφελος δικό τους. ἕνα μἑροἑ απο τα τραίρίμα π0ὐ στἑλνθνι̃αν απο τὴν Τοορκία νία τον αλλτι̃νίίτο τίληθοομο· Αα το δὲν ἦταν αλὴθεία­ Ὁ Ραοααλ ττι̃λονραίρίι̃οο ο7ίατίκα› ατίίἑ 10 Ἱατ νοοαρίοο 1942: «Εῖναί αίτολατωο ανακρίβὴο ίι̃ πληροφορία του̃ Γ'Αγγλου ὐπουργου̃ προεδρίας δἰτ Οἰἰνθτί Ι­Υίίίρίοα ίἐνκατεοτημα νου στό Καιρο] ὅτι οί Γερμανοί κατακρατὴσωσιν τρόφιμα. Ἐξ, ὅ­ αων αοίραλζοἑ ννίρρίζω καί

αλο

νει ὴσυχος». Τόν Ἱοὐλιο μιλαει για «εξεγέρσεις πείνας στό Άργος». (Ἐνρ· άν)­

Ύστερα απο αὐτοὺς τους φόβους αποφασισε η γερμανικὴ κυβὲρ­ νησρ, στἰσ 29 Αργσρστσρ 1941! νσ σσρβσχει στὸ σχέδιο ἀνρφρδγσ­ σμοὐ τὴς Ἑλλαδος, που θα ὀργανωνε μαζί μὲ τὴν “Ιταλία καί που πρσσριζε νσ εἰσσγἀγει Ι50.000 τὁννσρς δημηῖρισκἀ τσρλἀχισῖσθ ῶρ

τίς 30 “Ιουνίου 1942. ”Ἡλπιζαν να βρου̃ν τό μεγαλυτερο μερος αὐ­ τῆς τη̃ς ποσότητας στὴν πρὼην ἑλληνικὴ Θρακη, ποὐ εἶχε γίνει βουλγαρικὴ, καί στὴν Τουρκία, διότι αὐτὲς οἱ χῶρες «δὲν εἶχαν συμβαλει ἕὐς τὼρα στόν ανεφοδιασμὸ τὴς Γερμανίας». Το καθαρα γερμανικό μερίδιο σί αὐτὸ τό σχεδιο δεν ὴταν παρα 10.000 τόννοι σιταρι από τό ρουμανογιουγκοσλαβικὸ Βανατο που αντί να στα­ λου̃ν στὴ Γερμανία θα προωθοὐνταν στὴν Ἑλλαδα. Τὸ ἱταλικό με­ ρίδιο δεν ξεπερνου̃σε κι αὐτό τους 10.000 τόννους σιταρι. Ἀλλὰ ἐπειδὴ οἱ φόβοι για μια ὲςεγερση του̃ ὲλληνικου̃ πληθυ­ σμου̃ δεν ἔδειχναν να παίρνουν συγκεκριμενη μορφὴ, ὴδη από τίς 12 Σεπτεμβρίου, ὴ γερμανικὴ κυβερνηση αποφασισε να μὴν ξεπε­ ρασει σ® αὐτὴ τὴν περίοδο τό μερίδιό της τῶν 1Ο.0ΟΟ τόννων καί εί­ δοποίησε με τηλεγραφημα τόν πληρεξουσιό της στὴν Άθὴνα, στὶς 19 Σεπτεμβρίου Ιργῃΰ στι σ ὑπρρργσρ Ἑξωτερικῶν φσν ρίμπενι τρόπ (νοη Βίυυεηιτορ) πίστευε πὼἐ δὲν απη̃ρλαν «λονοί ὲαωτορίκη̃ἑ πολιτικῆς για να ανεφοδιασθεῖ ὴ Ἑλλας σε βαρος ἑνὸς ανεπαρκου̃ς ανεφοδιασμου̃ τὴς Γερμανίας». Παρα ταυ̃τα. ὴ αποψη αὐτὴ θα μπο­ ρρυ̃σρ νά ἀνσθεωρηθεῖ ἄν χρειαζόταν «νὰ πρσληφθεῖ ἡ δηριορργἱα ἑστιῶν ἀνσταραχη̃σ ρἑσσ στὴ χώρα» (Ἐνρ· άν.)

οονανεταί ἐξ ἐττίοἠμων ἐκθἐοετον του̃

Διεθνοῦς Ἑρυθροὕ Στανρου̃ι οὐδὲ ίι̃ τταραμίκρα ττοοοττι̃ἐ ὲἔετρατττι̃ του̃ προορισμου̃ της». (Ἐνθ' άν.). Ἡ οταοίι̃ τῶν νερμανίκίον αρλῶν αίναίι οττι̃ν αρχή» ξεκαθαρίι̃ί προσπαθεια να περιοριστεί ὴ πείνα για να ἐμποδιστεῖὴ διαμόρφωση τὴς αντιστασεως, ἐφόσον ἕνα αδειο στομαχι ἐπαναστατεῖ πιό εὔκο­ λα απο τα Χορτατο­ Γίί αατο στόν «ανώτατο αίοίίττι̃τὴ του̃ ίνερμανν κοαί οτρατοοι βαοεί τῶν ττροοωττίκῶν τον ἐντνπὼσεων των ἀπείἶὁτ μισε από τὴ διαμονὴ του στὴν Ἀθὴνα, στὶς 6 καὶ 7 Μαίου ί1941]... φαίνεται πὼς εἶναι απαραίτητο, για να ὐποστηριχθεῖ ἡ ἑλληνικὴ κυ­ βερνηοη [τῶν ”Αθηνῶν], να δοθεῖ βοὴθεια τό ταχὐτερο δυνατόν. για να απομακρυνθου̃ν οἱ δυσκολίες που οφείλονται στόν ανεφοδιασμό.

ἔχχερρη σπσρδη̃σ πσρ ἔδριξρ ἀργστρρσ ἡ Γερμανίας νὰ προμη­ θευσει τρόφιμα στην Ἑλλαδα, ἐξηγεῖται από τό γεγονός ότι κατα τη

Τα δίαθἑοίμα αποθέματα τροφίμων οὲν θα οίαρκἑοοονι πίθανῶἔι πα” ρα αοο α τρείτῷ αβαομαοτἐα (Ένα, αν­ι σ· 2Δ·)­ Ἐττίοτι̃9¬ νία τον αλα ρεἔοαοίο τη̃ο Γερμανίαο στὴν ίΑθἠνα› οτίτἐ Η Μαίίον 19Δ1= (ία ἑλ“ λτι̃νίκὴ ίτοβαρνίι̃οτι̃ ίτῶν Ἀθηνῶν] θα μτίορἑοεί να αίαττι̃ρτι̃θοί οταν ἐξουσία... αν λυθεῖ τὸ πρόβλημα του̃ ανεφοδιασμου̃. Αὐτὸ προὐπο­

διαρκεια του̃ χειμώνα 1941­1942, ὴ πείνα δεν προκαλεσε αὐτες τίς «εστίες αναταραχὴς» που φοβόταν. Κι ὅμως, για να παρακινὴσουν τὴ Βουλγαρία χωρίς να πετὐχουν τίποτα εξαλλου να στείλει στὴν Ἀθὴνα ἕνα μερος τῶν δημητριακῶν τῆς περιοχὴς που εἶχε πρρσσρτὴσρρ σἱ Γερμανοί ὲξὴγησσν στσὺρ Βρυχγσρσρρ πὼσ ἐπγθρ­

θίῦτεί να αίτοοττι̃ρίλθοί απο μαἔ ἡ ἑλλτι̃νίκῇ ίτοβὲρνίι̃οη νία να λοοετ αὐτό τό πρόβλημα­ Ἄν ο ίτληθοομοἑ τρἑοεταί αρκετα θα 1ταραμεί°

122

Ἡ

τ

_

­­

μία τους ἦταν να «προλαβουν ταραχες στὴν Ἑλλαδα» ὡς συνέπεια τὴς πείνας. Κι ἔπρεπε να ἐπιμείνουν οἱ Ίταλοί ποὐ ὁμολογου̃σαν τὴν ανικανότητα τους να λὐσουν μόνοι τους τό πρόβλημα του̃ ἑλ­ 123

ληνικου̃ ανεφοδιασμου̃, για να ὑποσχεθεί τελικα ὴ Γερμανία, στὶς 17 Νοεμβρίου 1941, τὴν προμὴθεια, ώς τό τελος του̃ χρόνου, αλ­ λων 10.000 τόννων δημητριακών. Μόλις εκδηλώθηκε σ® όλη της τὴ φρίκη ὴ πείνα, οί Έλληνες που δὲν εἶχαν ὑποκυιγει στόν κατακτητὴ, δεν μπόρεσαν παρα να διαπι­ στωσουν, ὅπως καί οί Γερμανοί, πως ὴ πείνα δεν προκαλου̃σε τὴν ἐξεγερση τοϋ λαοὔ, όπως τὴν εὕχονίοιν οι ίιοῶιοι ιςοιἰ Τὴν φοβονιιιν οἱ δεύτεροι. Άντίθετα μαλιστα, ὴ πείνα εμπόδιζε τὴν αντίσταση να

ιὲιοιο βιιθιιοι ὥστε οι Ἑλλιι̃νεἔ ἦιοιν πεπεισμένοι οί 'Ιταλοί φρόντιζαν να απλωθεί ὴ πείνα για να γονατίσει ὁ λαός, αν κι αὐτό δεν φαίνεται να εἶναι αλὴθεια. Ἑτσι, λοιπόν, ὁ πρεσβης Ραφαὴλ τηλεγραφεί από τὴν "Αγκυρα στὴν εςόριστη κυβἑρνησὴ του, στίς 25 Νοεμβρίου 1941: «Σαφώς διαφαίνεται ὴ κακὴ ίταλικὴ διαθεσις εναντι τροφοδοσίας τὴς Ἑλλα­ δος, Δεν τολμα̃ αυτη ν' αντιταχθῆ φανερα, αλλα προσπαθεί δια παν· διοιιιοοιθιοθοι­ Σὲ πως

“ιοἐ ιιἑοοο νόι ἐπιβοιιοονιι̃ ιον οοθιιον­ Ἡ Ἱιοιλιιι ποοφιινῶἑ δὲν εο· ρε αλλον τρόπον να δαμαση τὴν ελληνικὴν αντίδρασιν παρα δια τὴς πείνης, ίδίως τὴς πρωτευοϋυσης, καί δεν βλεπει εὐχαρίστίυς προ­ σπαθείας τεινουσας να ανατρεψουν αποτελεσμα όπερ επιδιώκει. Οἱ τουρκικοὶ επίσημοι κυκλοι ἔχουν τὴν αὐτὴν ώς εγώ αντίληιμιν».

(Ἐνθ” αν., σ. 25). Ὁ αντιναυαρχος Ἀλέξανδρος Σακελλαρίου, αντιπρόεδρος τῆς κυβερνὴσεως Τσουδεροϋ. πὴγαινε ἀκόμη πιο ιιοιιςοιόι στὴν ἑοιιηνεία ποὺ ἔοινο Υιοι τον σκοπο ποὺ εἶχαν τάξει οι οονοιμοιἐ ιου̃ Άἔονοιῶ αφὴνοντας τὴ χώρα τον να πεθαίνει ιη̃ἐ ιιεινοιἑ­ Τηλείοὰφηοο οιον Τσουδερο, απο το Καιρο, στίς 13 Νοεμβρίου 1941, πως ό κατακτη· τὴς στερου̃σε τόν ελληνικό πληθυσμό ‹‹συστηματικώς τροφίμων προς επιστημονικὴν εςόντωσιν τὴς φυλὴς μας» καί ότι ἦταν «αναγ­ κη μεταφορας όσον είναι δυνατόν μθνοιλοιοοοο ἀοιθιιοο ποιιοιον απόρων ταςεων [απο τὴνἙλλαδα] είς “Ανατολὴν καί είς γειτονικας λὡοοἑ ιιοοἐ ἀιιοφονὴν ὀιίιοοειοιιιοιιου̃ “ιη̃ιἐ νἑοιἐ Υενοα̃οι­ (Ἐνθ, ἀν­)­ Αυτες τις ερμηνείες προκαλου̃σε ὴ ἔντονη συγκίνηση ποὐ δὴμιοοο· γου̃σε τό θεαμα μιας τόσο τρομερὴς πείνας, αλλα τα εγγραφα δεν επιτρεπουν να τίς αντιμετωπίσουμε ως ακριβείς. “Αφου̃ συνειδητοποίησε ὴ εςόριστη ελλληνικὴ κυβερνηση πως ὴ 124

πείνα ἑμπόδιζε τὴν αντίσταση να ὀργανωθεί στό εσωτερικό τῆς χώ­ ρας, χρησιμοποιου̃σε αὐτό τό επιχείρημα για να πείσει τοὺς "Αγ­ γλους να παιγουν να αποκλείουν τὶς ελληνικες ακτες. Μια εκκληση του̃ Τσουδερου̃ πρὸς τόν ”Ανθονυ ?Ηντεν, στὶς 1? Νοεμβρίου 1941, ελεγε: «Φοβου̃μαι μηπως δὲν εἶναι δυνατόν να διατηρηθη̃ ὴ αυστη­ ρὀτης του̃ αποκλεισμου̃ εναντι στρατιωτών, οί ὀποίοι πολεμου̃ν.

Μια τοιαυτη πολιτικὴ, μακροπροθεσμως, θα ὴλαττωνε πιθανώς τὴν ἱκανότητα των προς αντίστασιν καί θα ὴδυνατο να τους καταστὴση πλεον ανεκτικοὺς εναντι του̃ εχθρου̃». (Ἑνθ” αν., σ. 26). Αυ̃τὴ τὴ συνειδητοποίηση του̃ κινδυνου να μὴν εκδηλωθεί ὴ αντίσταση, εξαιτίας του̃ ὑποσιτισμου̃, ὴ κυβερνηση Τσουδερου̃ τὴν εἶχε συλλα­ βει μεσα απο ενα σωρο μαρτυρίες που κατεφθαναν απο τὴν Ἑλλα­ δα. Έτσι, απο τὴν Άγκυρα, ὁ Ραφαὴλ πληροφορεί τόν πρωθυπουρ­ γο του, στίς 25 Νοεμβρίου 1941, ότι «παρα προσωπου εμπιστοσύ­ νης σταλεντος είς Άθὴνας καί επιστρειμαντος τελευταίως ἐκείθεν, πληροφορου̃μαι... ότι ὴ ἐπισιτιστικὴ καταστασις εἶναι τοιαότη καί ὴ αγωνία όλων προς εςευρεσιν τροφίμων εἶναι τόσον μεγαλη ώστε πασα αλλη σκεψις ἔχει παντελώς εκλείψει. Ἑκτὸς μερικών πολιτι­ κών, θεωρητικώς ακόμη συζητουντων, οὐδενα πλεον αλλον α­ πασχολου̃σι πολιτικα ζητὴματα. Καί αὐτὴ ακόμη ὴ ραδιοφωνικὴ από Λονδίνου ανακίνησις ζητηματων πολιτικών καί συνταγματι­ κών, δυσανασχετησιν περισσότερον προκαλεί παρα ίκανοποίησιν, καθόσον θεματα ταυ̃τα θεωρου̃νται σὴμερον εν Ἑλλαδι ἐκτὸς πραγ­ ματικότητος, καί είρωνεία δια τους περί ὑπαρξεως αγωνιζόμενους. Μοὶ εζητὴθη μαλιστα ἐκ τριών διαφόρων πηγών όπως διαβιβασω ὑμίν παρακλησιν να αποφεόγητε είς το μελλον τοιαυτας δηλωσεις, σοβαραν βλαβην μαλλον παρα ώφελειαν προξενοόσας». (Ἐνθ, ἀν.). Τὸν ίδιο καιρο απο τό Καιρο, ὁ αντιπρόεδρος τὴς κυβερνὴσεως καί υ̃πουργὸς Ναυτικών, Σακελλαρίου, αναφερει στόν Τσουδερό τὸ αποτελεσμα τη̃ς αποστολὴς δυο αξιωματικών τὴς υπηρεσίας πλη­ ροφοριών: «Άποσταλεντες είς τὴν Ἑλλαδα οί δυο αξιωματικοί εξε­ τελεσαν τὴν αποστολὴν των επιστρειμαντες. Τὸ φρόνημα του̃ λαου̃ εἶναι γενικώς ακμαίον αλλα ὴ φοβερα πείνα αποτελεί ἐςαιρετικόν κίνδυνον καμιμεως του̃ ὴθικου̃ ὴτις ὴδη ὴρξατο. Σημειου̃νται προ­ δοσίαι, διαφθορα συνειδὴσεων καί ανησυχητικὴ ἔκλυσις τών ὴθών 125

τῶν ππίολῶν ίαἔεοαν­ Μοίαἔο Τῶν σίραίαοίίπααν¬ αρἔαμένη σοβαρα σίραπίοαίίπη ορνανοίσίσ ἐσπαμαίησον·­· Μοποίἔο πολίποοομίίνων οοτ δεμία σοβαρα πολιτικη κίνησις ὑπαρχει δια ἐθνικὴν δρασιν ὴ ἐπα­ ναστασιν. Ἄγονος πολιτικολογία καί εὑθυνολογία του̃ παρελθον­ τος... Ἑπιβαλλεται... ἑσωτερικὴ ὀργανωσις του̃ λαου̃... Παντα ομως

ταυ̃τα ἐπί μαίαίῳ αν οον λοθη παθί οίονοηποίο τροπον η Τρανίπη καταστασις της ττ8ίν0τ·2». (Ἑνθί αν­9 σ­ Για να ιταρ0υσιασεί το Ἑθνίπο Ἀπολοοθερίοίίκο Μέτωπο (ΕΑΜἙ ποο ίοροθηκο στίο 27 Σοπίεμβρίοο 1941» απο πολο σημανίί” ἐνῶ μία ίοίοία σημασία αποπίηοο πο απο τη νἑνοση ίοο ίαολαἐ μοθίσίορίονραφοίἑ ολληνί­ Κἑοροα Ωτ ο Άνορἐαἔ μονο αρνοπορα πηο παίανωνηα στο βίβλίο ποο οημοσίοοσο σαν μία «ίσίορία» ίηίἐ ολληνίπηο ο­ντίσπασοίοἑτ νραοοί ποίἑ η οίανομη Τροφίμων στον πλη­ θοσμο «στη ρίἔοίαν ολοίελα σίο ΕΑΜ» καί ποαἔ «χωρίο ίη λίνη οα° σολαδα που ἔδιναν μια φορα τη μέρα, χαρη στὴ φωτεινὴ επέμβαση του̃ ΕΑΜ, οἱ 3ΟΟ.ΟΟΟ πεθαμενοι απο την πείνα του̃ απαίσιου εκεί­ νου χειμωνα θα εἶχαν γίνει έκατομμορια». (Αηατο Κεοτοε, λα τἐεἰ­

2”

_

ί940τί944ι Παρίσίτ Β­ ίοαίίοοίτ 19663 σσ­ 8182)­ πορνο­καναἔ ἐμβρονπηίοο ὲμπροἑ σὲ μααπὲοπα αναληθοπί Άλλα αν ἐπείνη την πορίοοο η πείνα καοοσίορησο τη οίαμοραπρτ ση ίηἐ ανίίσίασοωστ ἑίοίμασο νία το μέλλον ίίνα πολο οονοίπο οδο­ φορ νία να οποηλωοεβ οποίοη απρίβῶο προπαλοσε μία ποίνίονίκη ἐξομοίωση. Αὑτο το κοινωνικο φαινομενο ἔπατξε Κοφαλαίοαοη ρολο για να γίνει πιο ριζοσπαστικὴ ὴ ἑλληνικὴ αντίσταση κι έςηγεῖ τη αίαπρο ἔποοααο

σημασία ποο αποππησο το ΕΑΜ› Το οποίο ίοροοηπο μὲ πρίοίοβοοτ λία ποο πομμοονίσίίποο πομμαποἑ τησ Ἑλλαοοο­ Σίο προοαίπίπο ίοο ημορολονίο› ο σίραίηνοἔ Ἀλοξανοροἔ Μα­

ζαρακης,πρὼηνοποορνοἑ5Εθοπη§3Αμονηἐτποοηίανσίην5Αθη” να την ὲποχη ίηο ποίναἑί ἔνραοο την ίη Δεκεμβρίου 1941: «Καί αοτ τοίοίθεωρουμενοιεοποροιδὲνιὴμπορου̃ν ηαςησουν»,καίστῇ Ζ “Ιανουαρίου 1942: «Ἡ πείνα, ὴ σπανια καί φανταστικη ακρίβεια τῶν τροφίμων γἰνονταί καθ” ημοραν ανρίοαίοραί·Ὁλοί οίοίνθρωποι καί οί εοποροαποροί ολασαν 10­15 ίαλα ίοο βαροοἔ των' αθροοί θα” νατοι τῶν απορωτὲρτννα Τοτε Θίναί ποο ἐμοανίἔοπαί το αίσθημα αλ· ληλοννοηἔτ οταν αοίοίδ ο μεναλοασίοο αναροαίίἐίαίί «Τί νίνοπαί οτ ΙΖο

λος αὑτος ο κοσμος που δὲν τρωγει καί κρυωνει διαρκῶς μέσα εἰς το αξενο σπίτι του». (Αλ. Μαζαρακης ­ Αἱνιαν, ἔνθ' άν., σ. 629 καί 633).

Ἡ μια αστερα απο τὴν αλλη, οἱ κοινωνικὲς ομαδες βουλιαζαν στὴ σσστσχία· Ὁ Ρσφσὴχη̨ πρἑσβησ στὴν Άγκυρα, Έηχει/ρσφσυ̃σε οτι «κατα τὴν γνωμην του̃ Διεθνοῦς Ἐρυθρου̃ Σταυρου̃, πρέπει απαραιτὴτως να αὐξηθῆ ὁ αριθμος τῶν διανεμομενων μερίδων, κα­ θοσον ἐπί πλέον καί επί πλέον αἱ αστικαί ταςεις έξαντλου̃νται καί πλὴττονται» απο τὴν πείνα. (Δημ. Κιτσίκης, «ίεει Γειηἰυε ειι Οτοεε», ἕνα” άν.. σ. 28). Στίς 2 Φεβρουαρίου Ι94Ζ, ο πρέσβης στὴ Βἑρνη προειδοποιου̃σε τὴν ἐξοριστη κυβέρνηση του: «Έχω τὴν ἐντοπω­ σιν ἔγραφε οτι η αθλιοτης καί ὴ προϊου̃σα δυστυχία δημιουρ­ γεῖ ηδη είς τον τοπον μας κοινωνικον ζητημα με απροβλεπτους συ­ νεπείας». (Ἐνθ' άν.). Καί τον Σεπτέμβριο του̃ ἴδιου έτους. κομμου­ νιστὴς ηγέτης, ὁ Δημητρης Γληνὀς, δημοσίευε στην παρανομία το μανιφέστο του̃ ΕΑΜ ποὺ πέτυχε να γίνει η κυριοτερη δυναμη τη̃ς ἐσωτεργκῆσ ἀνῃσ­τάσεως χαρη σε εκκλήσεις σαν την παρακατω: «Λοιπον, τί περιμένουμε... Δεκαδες πεθαίνουν οἱ φτωχοί χωριατες

_

απο

πανα.γυμνοἰκαίξυπολυτοιπερπατανεΙἰαίστοτέλοςκαίκευ̃

νοι ποο ἔχουνε σωριασμένα τα χιλιαρικα στίς κασέλες τους θα ἰ­ δου̃νε πως δὲ θα μπορου̃νε οὔτε στον τοίχο να τα κολλησουνε για ταπετσαρία, γιατί θα τοὺς λείπει ὴ κολλα. Εἶναι κοινὴ η συμφορα για ολους... Πτωχοί, παμφτωχοι προκειται να γίνουμε ολοι». (Ἐνθ' ὼχ).

Ὁ Μεταξας, απο το 1936 μἑχρι το Ιοίίί, αν καί μισου̃νταν απο τον πολιτικο κοσμο, εἶχε αποκτὴσει δημοφιλία μεταξὺ των αγροτῶν καί τῶν μικροαστῶν. Αὐτὸς ὁ κοσμος καί αντίθετα παντα απο

­

τηναρχουσαταξη­­α̃χεπαραμεμεισὲιωγαλοποσοστοανρβασυ λικος καί γι° αὐτο ὴ πλειοψηφία του εἶχε απορρίψει τὴν παλινορθω­ ση τσυ̃ 1935 Τώρα ὅμως εἶχε ἔρθει καί ἡ σειρά τη̃ς α̃ρχσσσσσ Έἀξησ πσσ ἦσαν βασιλικὴ καί αντιμεταξικὴ, να επανέλθει στην ρεπουμπλικανικὴ ίδέα καί μαλιστα να δείχνει δυσαρέσκεια κατα του̃ Λονδίνου. Πραγ­ ματι, απο τοτε που ὴ βρετανικὴ κυβέρνηση εἶχε ὑποστηρίξει ανεπι­ φυλακτα τὴ δικτατορία του̃ Βασιλέως Γεωργίου Β' καί του̃ πρωθυ­ ΙΖ7

ποοονοο τοοι ὴ οπολὴτνὴ τὴἑ Άννλἰαἐ εἶχε πεσετ πολο χαμὴλα με­ ταξὑ τῶν πολιτικῶν καί των διανοουμένων τη̃ς δυτικοφιλης αστι­

ου̃γγιὲς χρυσου̃, 35 εκατομμύρια αγγλικὲς στερλίνες καί 9.336.000 α̃μεεγκανῃεἀ δολλάρια

πὴἐ ταἔετοο­ Κατ τοσο ττοοαι αοτοο ο ἴοτοἔι ο βαστλεοον ο Γετοοντοἐ Βλ σομί­ταχοο τῶν Βοετοτνῶνν καλου̃σε απ, εἔτο τον ελλὴντκο λαο να ἔεσὴκτοθεἴ Κατα του̃ κατακτὴτοο­ Ποοεοοοἔ τὴἑ εξοοτστὴε ττοβεονὴ· σετοἐ ἦταν ο Ἑμμανοοὴλ Τσοοοεοοἑν οὴλαοὴ ενατἐ ανθοτοποἔ πηοο Θἶχε χρὴματἰσετ Δτοτπὴτὴε τὴε Τοαπεἔὴο τὴο Ἑλλαοοο επί λὴο Αοο γουστου καί εἶχε καλες σχεσεις με τον Μεταξα̃ ὥς τον Ἱοονιο του̃

Ἱδοὺ γιατἰ η διακηρυζη του̃ ΕΑΜ, τον Σεπτέμβριο του̃ 1942, μι­ λου̃σε με περιφρονηση γι® αὐτον «το Γεωργιο Γλὐζμπουργκ καί την κυβερνηση του, τοὺς Τσουδεροὺς καί Βαρβαρεσους. Αὐτοί ξέφυγαν

Ὁ

οποοογοο Οἰκονομικῶν κοί κοοιοτεοοε οονεογοτηο τοοι Κ· Βαοβαοεσοοι ὴταν οποοτοτκὴτὴο τοο στὴν Τοαπεἔα τὴο Ἑλλαο οοο κατ τον οταοεχτὴπε το 1939 ὼο Δτοτπὴτὴἑ­ Οἱ οοο αξιττοματτκοί τὴἐ οπὴ οεσἰαἑ πλὴοοφοοττον ποο εἶχαν παετ ντα αποστολὴ στὴν κα· τεχομενὴ Ἑλλαοαι Κατ ποο μτλα ντα αοτοοο ο ανττποοεοοοο τὴο κοτ βεονὴσετοἑ Σαττελλαοτοοι στο τὴλενοαφὴμα απο το Κατοοι σττο ΖΤ 1939­

Νοεμβοίοο τοπτι οἶκον επιοημονο ἐπίοηοι μολιο γοοιοονι πὼο στην Ἑλλαδα «το σύνολο σχεδον του̃ πολιτικου̃ κοσμου μισεῖ την Δὴν Αονοοστοοι τον Βαστλεα Κατ τὴν Κοβεονὴστν ματι ονετοεοον­ τατ οε με τὴν πτῶστν του̃ ωΑξονο€ να εφαομοσοον τοτε αοχαο των πεοἰ τταταονὴσετοἐ ίτὴε Βαστλεταῳ. (Ένα, αν­9 σ­ 29)­ Ἑπτπλεονι αὐτὴ ὴ κοβεονὴσὴ τὴο ελεοθεοὴο Ἑλλαοοο ποο τὴν παοοοσταζιε φοστκα ὴ ποοπανανοα του̃ Ἄτξονοε ὼο ποολὴμενὴ στὴν Ἀννλἰαι εἶχε φονετ απο τὴ χτοοα πατονονταο μαἔἰ τὴτ­3 «το ταμεἴο»­ °'Οπω<; γραφει ο οποοογοο οτκονομικῶν τηει ο Βοοεοοεοοοι οε πιο εκθεση ποο εστειλε απο το Λονδίνο στην αμερικανικη κυβερνηση

στο εξωτερικο, πηρανε μαζί τους ολο το χρυσαφι καί ολα τα συναλ­ λαγματικα αποθέματα της χώρας». (Ἐνθ, αν., σ. 30). Τετοιου εἴδους επιχειρἠμαεα δεν α̃φηναν ἀδγἀφερο τεν πληθυσμὸ_

Άν ιο 1941­1942, ιην κυβερνηση Τσομεεροε και ιη Μεγαλη Βρετανία τὶς ἔνωνε, στην καρδια τη̃ς ελληνικης δυτικὀφιλης αστι­ κη̃ς ταζεως του̃ ἐσωτερικου̃, η ἴδια αντιπαθεια, καί αὐτοί ποο στο ὲζωτερικο περιτριγοριζαν την ἐζοριστη κυβερνηση, δεν αἱσθανον­ ταν λιγοτερη πίκρα απεναντι στον "Αγγλο προστατη τους ποο δεν τον έβλεπαν να βιαζεται καί τοσο να σωσει απο την πείνα την κατε­ γομενη χωμα ιι›ι›ε.τ1ριιγμιιιι,ι1ιιιε ιις 23 Μαιου 1941, ειιιν ε ριισι­ λεὺς κι ὁ Τσουδερὸς εγκαεελειψαν τὴ νοειοδυεεκἠ ἀκεὴ εη̃ε Κωχ,

_ _

ολο­ της, πανω σε βρετανικο καταδρομικο για την Άλεζανδρεια ως τὶς κληρο το ελληνικο εδαφος καταληφθηκε στίς 29 Μαίου 21 Μαρτίου 1942 ποὺ εφτασε στον Πειραια το πρῶτο φορτίο στα­ ριου̃ που αφησαν να περασει οί Ἄγγλοι καί ποὺ εγκαινίασε την αρ­ ση του̃ βρετανικου̃ αποκλεισμου̃ της Ἑλλαδος, εἶχε κυλησει σχεδον ενας χρονος, ακριβως δεκα μηνες, κι εἶχε πια περασει ο φοβερὸς χειμὼνιις ιοε 1941­1942. Ἡ αγγλικη μεριμνιι εκεηλωνοιιιν πολο ἀργἀ καί ἀφοῦ ἡ πεἰνε εἶχε η̃δη πλήξει τόσο κόσμε

15 Ὁττττοβοίοο 19^2› «ολίγον ποο τὴο εχθοτπὴο ετσβολὴοι ὴ Τοαπεἔα τὴἐ Ἑλλαοοτἐ ττατὼοθτοσε να οταοολαἔετ το σονολον τῶν εἰο χοοσον αποθεματτον τὴο­ Μετεφεοθὴσαν πατθ αοχαἑ είε τὴν Κοὴτὴνι πατοπτν είε Αἴνοπτον καὶ τελοε εἰἔ τὴν Νοττον Άφοτκὴν­ Βασετ νοαοο εκοοθεντοε εἶἐ Κοὴτὴνι ὴ Τοαπεἔα τὴο Ἑλλαοοο σο· ντοοεοσε τὴν ελλὴντκὴν κοβεονὴστν πατα τὴν αναχὡοὴσἰν τὴο εξι Ἑλλαοοοι ενπατεσταθὴ εἱο το εἔτοτεοτπον­Η κατ εἔὴσφαλτσε τον λενχον τὴο εκ χοοσου̃ πεοτοοστατἐ τὴο καί τῶν ξεντον νομτσματτον τῶν εοοτσποττεντον εκτοο Ἑλλαοοον­ (Ένα, αν­λ Κατδ αοτον τον τοοπο ὴ ποβεονὴσὴ του̃ Τεωοντοο Β' πὴοε στα χεοτα τὴἑ 799­952

Καί ομως, μολις ἔφυγε απο την Ἑλλαδα, ὁ πρωθυπουργος Τσου­ δερος δεν ἔπαιμε να πιεζει την αγγλικη κυβερνηση να αρει τον απο­ κλεισμο, η πρωτη του δὲ ἔκκληση εγινε μια μολις εβδομαδα υ̃στερα απο την καταληψη της Κρητης. Το Λονδίνο αρκέστηκε μονο να βοηθησει τον ανεφοδιασμο τῆς κατεχομενης 'Ελλαδος μεσω τῆς οο­ δετερης Τουρκίας ποο θεωρου̃σε οτι βρίσκεται εντος της ζὼνης του̃ αποκλεισμου̃. “Αλλα δεν ἐπροκειτο για σιταρι, διοτι οπως διαπίστω­ νε ὁ Ραφαηλ στην ”Αγκυρα, στὶς 18 Φεβρουαρίου 1942, «απο διε­

128

9

στἰἑ

τίας η Τουρκία δεν εξαγει ου̃δε κοκκον σίτου, είσαγει δε τοὐναντίον 50.000 τοννους, φροντίδι της “Αγγλικη̃ς Κυβερνησεως». (Ἐνθλ α̃ν.). Ἑπιπλεον, ἐπροκειτο για ασημαντες ποσοτητες τροφίμων που μετε­ 129

αερα ἕνα και μόνο μικρα ιανριακα φοριιι̃ι̃ία 2­000 ιαννων­ Ἀπὸ 'ιιἔ

ζε επιτέλους να παρουσιάσει στην αμερικανικη κυβέρνηση τό σχέ­ διό του για την τελειωτικη κατάργηση του̃ αποκλεισμού τῶν ἑλλη­ νικῶν οκτῶνς γνωοτοποιωντας της πως «ό Έλλην πρωθυπουργός

16 Ὁιςιαιβριοιι 1941» αιαν ἔφιααε σιαν Πειραια ια πρῶια Φ9Ριι9› ῶς τα τέλη Φεβρουαρίου 1942, παραδόθηκαν μόνο 9.800 τόννοι,

ιωβιαιἑ ὅαπρια­ Ὁ Έμμανουηλ Τσουδερός προσπαθούσε να δικαιολογησει την αδράνεια του̃ προστατου του, θυμίζοντας πόσο βραδύ εἶναι τό αγ­ γλικό «γραφειοκρατικό σύστημα», αλλα τό περιβαλλον του δεν τα

_

αβλειιε ιιὲ ια ἴδια ιιαιι­ Ὁ φιλαἑ ι99› Γεὼρνιαἐ Βενιίιιιιι̃ἑ 9 ιαιοτ Ρικαἐ ιαυ̃ βενιἔελιαιιαυ̃ ιαυ̃ ιιι̃λενραφιι̃σε από ιιλν Έλβειιιλ αιιἑ 28 Ἰαναναριον 1942: «ἙπιιΡἐΨαιε ειἑ παλαιαν ειλιιςθινη̃ Φιλαν να αιααιιλσιι̃ ὑμῖν ὅιι λρεααατεἴιε να φθασιι̃ιε αυ̃λι ειἔ απειλὴν αλλα εια ιιῦανιιαιιιςὴν παῦαιιιι̃σιν πρωθαπονρνικαυ̃ αἔιαιιιαι9§› ἐν περιιιιαατ αει αθνιλαεωἑ ἢ αναβαλη̃ἑαα­ (Ένα, αν­3 σ­ 31) Ταν ἴδια καιραι 9 διευθυνιὴἔ ιη̃ιἐ ὑπιι̃ρεαιαιἐ προιιανανδαἑ αιὸ ΚαιΡ9› ιῆ€ ὲἔαθιαιιι̃ἐ ἑλλιι̃νικη̃ἑ ιςιαβερνἠαεωα Κωνσιανιἴνοἑ Καλ· λαἐτ ποὺ ἦταν υ̃πεαθνναἑ και Υια ιαν ανεφοδιασμιλ ιιι̃λενραφιι̃αε αιαν Τααιιαε­Ρα: «Μεθ9 ὅλαι) ιαυ̃ σεβασιιαυ̃ αν ἔχω ιιρὸιἐ ιὴν ἑλλιι̃νιτ κην κυβέρνησιν, ἑλπίζω αύτη μοι έπιτρέιμη νά τονίσω ὅτι εἶναι απα­

_

Ραιιιι̃ιον απωἑ παααι αι ὲνἑθνειαι αὐιη̃§ αφιερωθῶαιν ειἐ ια ἔἠιιι̃ιια του̃ ἑπισιτισμου̃ καθόσον αλλως ὅλαι αἱ πολιτικαί ἐνέργειαι της Κυ­ βιιρνἠσεωἑ θα αιιοβῶσιν Θιἐ ιιαιιι̃νι έαν ἐξακολονθἠσιι̃ 9 λιμὁἐ ἐν Ἑλλαδι­Η οὔτε 9 Βασιλεὺιἐ Οὔιε ιἶ Ἑλλιι̃νιιςιλ Κιιβἐρνιι̃σιἑ θα ὴδα· ναντο ποτε ν® αντιμετωπίσωσι τα ύπολείμματα ἑνός ἔθνους ὅπερ ἐἔιι̃φανισθιι̃­ Μια ὐιιαδειἔιἐ ὅτι ιι̃ ἑλληνικὴ Κυβέρνησις θα ἔβλειιε ἑανιἠν υ̃ιιοχρεαιιιανιι̃ να ιιαραιιιι̃θη̃ αρα ιοιααιιι̃ἐ ιςαιασιασεωἐ θα ἔπειθε ιιλν Άννλιαν να αλλαξη αιασινλι­ (Ένα, ανα­ Τότε, στις 30 'Ιανουαρίου 1942, ό Τσουδερός ἔγραιμε νέα ἐπιστο­ λη στόν ?Ηντεν και του̃ ἔλεγε πως οί συμπατριώτες του τόν πίεζαν να παραιτηθεί για να δείξει ἔτσι τη διαμαρτυρία του ἐμπρός στην αγγλικη συμπεριφορα. Σχολιάζοντας την απόφαση πού μόλις εἶχε παρει η βρετανικη κυβέρνηση να ἐπιτραπεῖ η εισαγωγη 8000 τόν­ νων σταριου̃ στην Ἑλλάδα, παρατηρησε πὼς αύτη η ποσότητα θα ἦταν «μία σταγων νερου̃ εις τα χείλη ενός ανθρωπου πού σβηνει από τόν αγριον πυρετόν της πείνης». Τρεῖς εβδομαδες ύστερα από αὐτό τό γραμμα, ὁ Ἡντεν αποφάσι­ 13Ο

Ν

ι

αφησε να ἐννοηθη ὅτι θα παρητεῖτο έαν δεν έπετρέποντο νέα φορ­ ±ιο»_ (Ένα α̃ρς ο, 32). Σχολιάζοντας το αγγλικό σχεδιο μὲ τόν Έλληνα πρέσβη στην Οοοοιγκτον) ο οφοπούργος Ἐξωτερικῶν τῶν Η.Π.Α., 'Αδόλφος Μπέρλ (Ααο1Γ Α. ΒετΙε .Ιτ.), χρησιμοποίησε αύστηρη γλωσσα κατα του̃ Λονδίνου. “Ιδού τί γράφει ὁ Έλληνας πρέσβης: «Ὁ κ. Βει·1ε ὅ­ στις ασκεῖ εύρεῖαν ἐπιρροην λόγῳ στενωτάτων δεσμών μετα του̃ Προέδρου [τῶν Η.Π.Α.] και ὅστις μετα ζωηρου̃ ἐνδιαφέροντος πα­ ρακολουθεῖ τα ζητηματα μας, μοι ἐςέφρασε πρό διημἑρου την ἱκα­ νοποίησίν του δια τό ὑπό μελέτην σχέδιον συστηματικοτέρας ανα­ κουφίσεως του̃ ἑλληνικου̃ λαου̃... Παρετηρησεν ὅτι οί καλοι μας φί­ λοι και σύμμαχοι οι Ἄγγλοι θα ηδύναντο ἴσως να τό εἶχον θέσει ἐπι τάπητος πρό τετραμηνου τούλαχιστον». (Ἐνθ' ἀν.). Πράγματι, ἑνῶ αργούσε η αγγλικη αντίδραση στό δράμα της πεί­ νας ὅπου βυθιςόταν η πιστη της σύμμαχος, η ὁποία βρισκόταν πα­ νω από ἔναν αιωνα ύπό την προστασία της Μεγαλης Βρετανίας, αύ­ το το ἴδιο δραμα προκαλούσε τό πιό ζωηρό ένδιαφέρον στις Ἡνω­ μἑνες Πολιτεῖες, ηδη από τόν 'Ιούνιο του̃ 1941, χαρη στη δραστη­ ριότητα, εἶναι αληθεια, τοῦ έλληνοαμερικανικου̃ στοιχείου και του̃ «Σωματείου ἑλλῃνικῇς πολεμικῇς ποριθαλιμεως τη̃ς Νέας Ύόρκης» «θκεεισ Π/αι· Κεἰἰε/Αεεοεἰαιἰοιι Ικα ο/Νενν 1/οκ|‹((ῖ.ΡΡ'.Ιἱ.Α.)››, μια αμερικανικη όργανωση που ιδρύθηκε στις 8 Νοεμβρίου 1940, μόλις αρχισε ό ἱταλοελληνικός πόλεμος· αύτό τό σωματείο ηταν γνωστό σαν «Έπιτροπη Βάντερμπιλντ», επειδη έπίτιμος πρόεδρος ἦταν ό κ. Χάρολντ Σ. Βάντερμπιλντ (Ηετοία 3. νειιαετθιιτ), ένω ούσιαστικός πρόεδρος ἦταν ένας από τους μεγιστάνες του̃ αμερικανικού κινημα­ τογραφου, ὀ Έλληνας Σπυ̃ρος Σκούρας, πρόεδρος της Έταιρείας Φόξ τό 1942, αύτός που αργότερα, τό 1952, θα ρίξει στην αγορά τό σινεμασκόπ. Αύτό λοιπόν τό αμερικανικό σωματεῖο πληρωσε τα τρόφιμα ποὺ ἔστειλαν από την Τουρκία τό 1941­1942, και δχι η έξόριστη κυβέρνηση. Μόλις ιδρύθηκε, ὀργανωσε έναν μεγάλο ἔρα­ νο στις "Ηνωμένες Πολιτείες, κυρίως μεταξὺ τῶν Ἑλληνοαμερικα­ 131

νων, καί συγκεντρωσε τὸ σεβαστό ποσὸ των 5.63Ζ.6θ8 δσλλαρίων. Πρἰν ακόμη καταληφθεῖ η Ἑλλας, εἶχε στείλει στὴν “Αθηνα 3.336.ἸΟθ δολλάρια απο τὁ σύνολο του̃ εράνου. Για τα τρόφιμα που εφτασαν απο τὴν Τουρκία τον καιρὁ τη̃ς πείνας, εδωσε. Ι.4ΟΟ.ΟΟΟ

δολλαρια­

Οἱ Ἑλληνοαμερικανοἰ (Οτεεκ Αιηετίοειιε) εἶναι οἱ 'Αμερικανοί πολίτες ελληνικης καταγωγῆς, εστω κι αν γεννηθηκαν στις Ἡνωμε­ νες Πολιτείες καἰ εἶναι Άμερικανοἰ άπό πολλες γενεες. Αύτὴ η ὁνο­ μασία δεν ἔχει ρατσιστικὴ ἔννοια. Τὴ χρησιμοποιου̃ν οἱ ἴδιοι για να ­μὴν ζεχνου̃ν τὴν καταγωγη τους, για τὴν ὁποία εἶναι ύπερηφανοι, ενω συγχρόνως εἶναι άφοσιωμενοι στις Ἡνωμενες Πολιτείες. Τὴν ὀνομασία όμως αύτη δεν τὴ δεχονται εύκολα οί Άμερικανοἰ που προερχονται από άστικες οίκογενειες της Ἑλλάδος, εφόσον γενικα ο Ἑλληνοαμερικανὸς κατάγεται από φτωχούς μετανάστες. Ὁ Σπυ̃ρος Σκούρας ύπὴρζε πολὺ δραστηριος. Ὁ πρἑαβηἐ τη̃ἐ Ἑλλάδος στὴν Ουάσιγκτον τηλεγραφου̃σε στὶς Ι3 Δεκεμβρίου

ΙΜἩῶωω@Μαω̃ωωἩῶΚΜώωΝωΜωΜΜ@Μα

ζητησει λύσεως αγωνιωδους προβληματος επισιτισμου̃ τῆς Ἑλλά­ δος». (Ἐι›ι9' αν., σ. 33).

Ὁ ἑλληνικὁς πληθυσμός

ἔμαθε πως ­οἱ Ἀμερικανοἰ χρηματοδο­ του̃σαν αύτὴ τὴ βοηθεια, όπως φαίνεται από ενα τηλεγράφημα του̃ Έλληνα αντιπροσωπου στὴν Κοινωνία των Ἑθνων στὶς 26 Νοεμ­

βρίου 1941: «Εὐαθεσΐηθη̃ΐε παρακαλώ να πληοοφοοηοητε τας ἐν­ διαφερομενας ὁργανωσεις ότι η διανομη του̃ πρωτου φορτίου ἐκ

Τουρκίαἐ ἑπερατὼθη ανευ ὲπεμβαοεωε­ Ὁ πληθυομος τῶν Ἄθη­ νων επληροφορηθη, δια τοιχοκολλημενων αγγελιων, ότι η τροφὴ ἑχορηγηθη χάρις είς τὴν αμερικανικην γενναιοδωρίαν››. (Ἐνθ. αν.). Κι όμως, ὁ πρωθυπουργός Τσουδερός, επειδη εἶχε συνειδητοποιη­ σει τὴν πρωταρχικὴ σημασία του̃ ανεφοδιασμού για τὸν πληθυσμο που πεινου̃σε, κι ἐπειδὴ φοβόταν πάνω άπ° όλα μηπως τὸν κατηγο­ Ρὴσουν αργότερα ὅπωἑ ία ἔι̃ανε _· πὼἑ δὲν ἔκανε ὕια ἦταν δα· νατὁν για να τα βγάλει περα, ἦταν πολύ ενοχλημενος από αύτὴ τὴ διαφημιση γύρο ἀπὸ την αμερικανικη γενναιοδορία. κι άφησε να κυκλοφορησουν ανακριβείς πληροφορίες σχετικα με τὴ σημασία τῆς χρηματικῆς προσπάθειας της κυβερνησεως του σ° αὐτὸν τόν το­

_

132

ρεα. 'Ο πρεσβης του στὴ Βερνη ανησυχοὔο8 δίαπιοΐὼνθνῖαἐ πὼ€ «άπαντες οἱ ἐν Ἑλλάὁι νρμίζουσι ότι τα τρόφιμα άποστελλονταικαἰ πλη ρωνονται ύπὸ του̃ ὁργανισμου̃ του̃ νεηαετυίΙτ››, (ἐι̃:θ' άν.), ενω κανεις δεν γνωριζε τίποτα για όσα εἶχε πράξει η κυβερνηση Τσου­ δερου̃, καὶ πρότεινε να ενη μερωνεται ὁ ελληνικός λαὸς γι° αυτες τίς προσπάθειες, από τὸ ραδιοσταθμό του̃ Β.Β.Ο. στο Λονδίνο. Σ° ενα από τα δυό βιβλία, που τύπωσε ὁ Τσουδερὸς μετα τὸν πό­ λεμο για ν° αντιμετωπίσει τους κατηγόρους του καὶ που τὸ χαρα­ κτηρίζει τρομερὴ σύγχυση, βρίσκω ἕνα παράδειγμα για τὸν τρόπο γρά­ μὲ τον ὁποῖο προσπάθησε να δικαιολογηθεί: «Ἑζ Ἑλβετίας φει ἐστάλησαν διάφοροι ποσότητες γαλάτων πληρωθεῖσαι ύπὸ

_

­

της ελληνικης κυβερνησεως, καθως καί ύπὁ του̃ Δ.Ε.Σ. [Διεθνούς Ἑρυθρου̃ Σταυρου̃], του̃ Ἑλβετικου̃ Ἑρυθρου̃ Σταυρού καὶ αλλων όργανωσεων ἐς ἐράνων Ἑλληνων η ζενων διαβιούντων ἐν Ἑλβε­ τία. Πρὸς τοῦτο εθεσε είς τὴν διάθεσιν του̃ Δ.Ε.Σ. καί ὁ πρόεδρος της ελληνικης κυβερνησεως ἐκ των παρ” αὐτῷ ἐράνων δι' εθνικούς

σωωω̨̃πωωδωεωωω̨ω̨ωνΗΜΜὼωω̨ΜωωαΒΕ

Τσρρδερός, Ὁ Ἐπισιτισμός, Ι94Ζ­Ι94#, Άθηνα. Α­ Παπαζηοηἐι 1946,

σ_

πογ

Ἑκτὁς από τον εύσχημο τρόπο, με τον ὁποῖο παρουσιάζονται τα γεγονότα, πρεπει να προστεθεί πως δεν εἶναι αληθεια ότι η ἑλληνικὴ κυβερνηση εἶχε ὁργανωσει ἐράνους, όπως εγινε από διάφορες ὁργα­ νωσεις. Τα δύο εκατομμύρια ἐλβετικα φράγκα που αναφερει, τα ε­ δωσε ὁ κ. Σκούρας εκ μερους τη̃ς Ἑπιτροπη̃ς Βάντερμπιλντ και ὁ κ. Ντύτβείλερ (Ι)ιιτννεἰΙετ), ὁ διευθυντὴς των μεγάλων ἐλβετικῶν κα­ ταστημάτων διατροφης Μἰςτοε. Το ζωηρό ενδιαφερον που εδειξε από τὴν αρχη, όχι μόνον η αμε­ ρικανικὴ κοινὴ γνωμη άλλα καί ὁ πρόεδρος Ρ. Β. ΒοοεενεΙτ καί η κυβερνηση του, χάρη στην εκστρατεία των Ἑλληνοαμερικανῶν, ύλοποιηθηκε στον πολιτικό τομεα, μὲ τὴν πίεση που άσκηθηκε ἐπὶ της αγγλικῆς κυβερνησεως για να σταματησει τον αποκλεισμό των ἑλληνιιςῶν ακτών, Ὁ δραστηριος 'Αμερικανος διπλωμάτης καὶ πρωην πρέσβης της χώρας του στο Παρισι, ννιιιιειε σ. Βιιιιιιι που στάλθηκε στό Κάιρο τον Δεκεμβριο του̃ 1941, δηλωσε στὸν Ἑλλη­ να πρεσβη στὴν Αίγυπτο «ἐμπιστευτικῶς ότι εχει εντολὴν της

Ι33

ί

Κυβερνησεως του να ασχοληθῆ μὲ τό ζητημα του̃το [του̃ ανεφοδια­ σμου̃] καί να πραξη ὅ,τι δυνατόν υπερ της Ἑλλαδος ητις απέκτησε τίτλους εἰς παγκόσμιον θαυμασμὸν δια του̃ ηρωισμου̃ της». (Δημ. Κιτσίκης, ‹‹Ι..ε Γετιτίιτε ευ (}τὲεε››, ένα' άν., σ. 34). Άλλα η έλληνοαμερικανικη προσέγγιση σαν συνέπεια της πεί­ νας, η ὁποία καί σημείωσε την απαρχη του̃ περασματος από την αγ­ γλικη στην αμερικανικη προστασία τό 1947, υλοποιηθηκε με τό τα­ ξίδι του̃ βασιλέως Γεωργίου Β” καί του̃ πρωθυπουργου̃ του Τσουδε­ ρου̃ στίς “Ηνωμένες Πολιτείες από τἰς 10 “Ιουνίου ως τίς 1'7 Ἱου­ λίου 1942. Για να κατανοησουμε τη σημασία αυτου̃ του ταξιδιου̃, πρέπει να ξέρουμε πως για πρωτη φορα στην ελληνικη ἱστορία ένας βασιλευς κι ένας πρωθυπουργός ἐν ένεργεία πηγαιναν στίς Ἡνωμέ­ νες Πολιτείες. Ὁ Βενιζέλος εἶχε ταξιδευσει εκεί, τό 1921, αλλα δεν ἦταν πλέον στην ἐξουσία. Αυτό που ἐπίσης κανει εντυπωση εἶναι η διαρκεια της παραμονης τους έκεί ένας μηνας κι έπτα μέρες1 ­¬ η ὁποία θα κρατου̃σε ακόμη περισσότερο, αν δεν την εἶχε διακόψει η έπίθεση του̃ Ρόμμελ στην Ἀφρικη καθως προχωρου̃σε πρός την Άλεξανδρεια. "Ως έκείνη τη στιγμη, η "Αμερικη ηταν μια μακρινη χωρα, καί για τόν Γεώργιο Β' καί τόν Τσουδερό αυτό τό ταξίδι στα­ θηκε ένα μεγαλο έγχείρημα, στην αλλη ακρη της γη̃ς, ὅπως φαίνε­ ται από την αφηγηση αυτου του̃ ταξιδιου̃ στίς αναμνησεις του̃ πρω­ θυπουργου̃, που έκδόθηκαν στην 'Αθηνα τό 1949. Ὁ βασιλευς της Ἑλλαδος εἶχε προσκληθεί στίς 'Ηνωμένες Πολι­ τείες από τίς 17 Νοεμβρίου 1941, αλλα η επίσκεψη καθυστέρησε έπτα μηνες. 'Η απόφαση γι® αυτό τό ταξίδι καί οί ὀργανωτικές διαδι­ κασίες του ἦταν πραγματι πολυ λεπτές, για να μη θιγεί η ευαισθη­ σία του̃ “Αγγλου προστατη. Τέλος, «στίς 27 Φεβρουαρίου 1942 ό Έλλην πρέσβης Κίμων Π. Διαμαντόπουλος, πληροφόρησε τόν υφυπουργό "Εξωτερικών Σαμνερ Ουέλς (θιιιτιιιετ \λ|εΙ1εε) πως ὁ βα­ σιλευς Γεωργιος Β' εἶχε ἐκφρασει την είλικρινη του έλπίδα να έπί­ στρέιμει από την Αίγυπτο στην “Αγγλία μέσῳ των Ἡνωμένων Πο­ λιτειων καί να μην έχει τό ταξίδι έπίσημο χαρακτηρα. Στίς 2 Μαρ­

Ν

·

_

1. Κατα τό διαστημα αυτό έμειναν καί μερικές ημέρες στόν Καναδα. Έφθασαν στο Μόντρεαλ στις 28 ιιουνιου 1942.

134

τίου ό κ. Ουέλς, πληροφόρησε τόν Έλληνα πρέσβη πως ὅ πρόε­ δρος Ρου̃ξβελτ εἶχε δεχθεί να γίνει η έπίσκειιιη ἐπί αυτης της βα­ σεως». (Ἐνθ. αν., σ. 35). Κι ὅμως, η επίσκεψη πηρε έναν τελείως έπίσημο χαρακτηρα, αν καί έλειψε η συνηθισμένη όργανωμένη λαϊκη υποδοχη από τὸ δημο της Νέας Ύόρκης, ὅπως έν καιρῷ εί­ ρηνης. Άλλα ὅσο να °ναι, εἶναι καπως μεγαλος ὁ γυρος να έπιστρέ­ φεις από την Αίγυπτο στην 'Αγγλία περνωντας από τίς "Ηνωμένες Πολιτείες! Ὁ ουσιαστικός σκοπός του̃ ταξιδιου̃ ἦταν να βρεθου̃ν χρηματα κι αυτό ἑπιτευχθηκε. Στίς 10 Ἱουλίου 1942, οί δυο κυβερνησεις υ­ πέγραιμαν στην Ουασιγκτον συμφωνία μισθωτικου̃ δανείου (Ιειια ­ Ιεεεε εετεειυειιτ), την έβδομη που υπέγραψαν οί “Ηνωμένες Πολι­ τείες μὲ μια ξένη χωρα, υστερα από τόν νόμο μισθωτικυυ̃ δανείου της 11ης Μαρτίου 1941. Μέ αυτη τη συμφωνία η έλληνικη κυβέρ­ νηση πετυχαινε από τίς 'Ηνωμένες Πολιτείες, στην οὐσία χωρίς κα­ μια προοπτικη έξοφλησεως Τὴν πληρωμὴ τῶν 3­000 ίὀννων τὸ μηνα, όσπρίων, γαλατος καί φαρμακων που θα φορτωνονταν στό Μόντρεαλ σε σουηδικα πλοία, για τόν ανεφοδιασμό της 'Ελλαδος (εφόσον οἱ 15.000 μηνιαίοι τόννοι σταριου̃ που θα φορτωνονταν μαξί πανω στα ἴδια πλοία, ηταν προσφορα της καναδικη̃ς κυβερνη­ σεως). Ἑπιπλέον, από Ιης “Ιανουαρίου 1943, η έλληνικη κυβέρνη­ ση πετυχαινε την εξόφληση ὅλων των έξόδων για τα ναυ̃λα των ὁκτω σουηδικων πλοίων που έφταναν τὸ ένα έκατομμυριο δολλα­ ρια τό μηνα περίπου. Ἑνθουσιασμένος από αυτη τη συμφωνία, ὁ Τσουδερός στίς 13 “Ιουλίου 1942, στην Ἑπιτροπη ὲξωτερικῶν υποθέσεων της αμερι­ κανικη̃ς Βουλη̃ς των Άντιπροσωπων, αναφωνησε τα έξης: «Εἶναι πραγματι ευτυχημα για τόν κόσμο τὸ ὅτι απεφασισε η "Αμερικη να ἐνδιαφερθεί για τα ξητηματα της παγκοσμίου πολιτικῆς». Καί σαν απαντηση σε ὅσα εἶχε πεί, ένα υπόμνημα της αμερικανι­ κῆς κυβερνησεως, που πρότεινε να πληρωθου̃ν τα ναυ̃λα των πλοίων που ανεφοδίαξαν την Έλλαδα, τόνιζε πως τό πλεονέκτημα μιας παρόμοιας χειρονομίας «για να αναπτυχθείη καλη διαθεση του̃

_

ι

!

ἑλληνικου̃ λαου̃ ἔναντι τη̃ς χώρας μας εἶναιθ νομιζωί ὲμφανηφ' (Ἐνθ° αν., σ. 36). 135

Οἱ σχεσεις μεταξὺ τῆς Έλλαδος καί τη̃ς Τουρκίας εἶχαν αρχίσει, ὅπως εἴδαμε, να δυσκολεύονται καπως μετα τὴν επίθεση κατα τη̃ς Ἑλλαδος τὸ 1940­1941, ὅταν οί Έλληνες παραπονεθηκαν στοὺς

Τούρκους πως δεν εσπευσαν να τοὺς βοηθησουν για να αντικρού­ σουν τὴν ἱταλο­γερμανο­βουλγαρικὴ επίθεση. Ἐπιπλεον, η “Αγγλία ξεχνώντας τὴν ελληνικη εὺθιξία, σεμια πε­ ρίοδο ποὺ ὁ νοὺς της ἦταν στραμμενος στὴν προσπαθεια να βρεῖ τρόπους να περιορίσει τὴν επιδρομὴ τῶν γερμανικών στρατευμα­ των στα Βαλκανια, πρότεινε, τὸν “Απρίλιο του̃ 1941, στὴν Τουρκία, να καταλαβει τα τρία ελληνικα νησια Λη̃ μνο, Λεσβο καί Χίο ποὺ ταν απεναντι στὴν τουρκικὴ ακτη, για να εμποδίσει τοὺς Γερμα­ νοὺς να τα καταλαβουν αὐτοί. Ἡ Τουρκίαποὺ δεν ηθελε ν° απομα­ κρυνθεῖ από τὴν ούδετερη σταση της, ζητησε τὴ γερμανικὴ συγκα­ ταθεση για μια τετοια κατοχη, η ὁποία ὅμως δεν τη̃ς δόθηκε, γι° αύ­ τό καὶ απερριψε τὴν προσφορα, κατω από τετοιες συνθη̃κεςεαλλα αὐτὸ εφτασε για ν® αναστατωθεῖὴ κυβερνηση Τσουδερου̃ καί να ςυ­ πνησουν παλαιοί φόβοι στοὺς Έλληνες. Αὺτα τα νησια τα κατελα­ βαν οἱ Γερμανοί, αλλα παρεμεινε στὴ σκεψη της ελληνικης κυβερ­ νὴσεως ό φόβος μηπως η Γερμανία τα χαρίσει στοὺς Τούρκους την καταλληλη στιγμὴ, σαν ανταλλαγμα για να προσχωρησει στὶς δυ­ ναμεις του̃ Ἄξονος. Τελος, ὑπη̃ρχε κι ὁ φόβος μηπως η Τουρκία διεκδικησει τα Δωδεκανησα μετα τὴν αποχώρηση της Ἰταλίας. Μεσα σ® αύτη λοιπόν τὴν ατμόσφαιρα μιας φιλίας αναμεικτης με αἰσθηματα πικρίας καἰ φοβίας από τὴν ἑλληνικὴ πλευρα, αναπτύ­ χθηκε η βοηθεια τὴς Τουρκίας προς τον πεινασμενο πληθυσμό τη̃ς κατοχικη̃ς Έλλαδος, από τὸν 'Οκτώβριο 1941 ως τόν Σεπτεμβριο 1942. Κι ὁ Τσουδερός τηλεγραφου̃σε στο Λονδίνο απὸ τὴν ”Αλε­ ξανδρεια, στἰς 11 Ἰουνίου 1941: «Ἡ εφημερἰς Τίιττοε δημοσιεύει αν­ ταπόκρισιν καθ' ην αἱ μεγαλαι νὴσοι του̃ Αίγαίου Πελαγους λιμο­ κτονου̃ν καἰ εδεησε να μεριμνηση ὴ Τουρκία δια τὸν επισιτισμόν των... “Ως θα εννοησητε εἰς θλίψιν μας δια τα δεινα του̃ πληθυσμου̃ μας προστίθεται η στενοχώρια δια τὸν γινόμενον θόρυβον ὅπως εμ­ φανισθη̃ γειτονικὁν Κρατος παίζοντας ρόλον σωτη̃ρος είς τα ελλη­ νικα εδαφη, δια τα ὁποῖα ες αλλου δημοσιεύονται παντοῖαι διαδό­ σεις ὅτι ὁ εχθρός τα ὺπεσχεθη εἰς τὴν Τουρκίαν. Θα επεθύμουν να 136

εξηγησητε παν τοῦτο καταλληλως προφορικῶς εἰς τὸ Φόρεϊν ”Οφφις››. (Ἐνθ' αν., σ. 37). Παρ® ὅλα αὺτα, το μικρὸ τουρκικό φορτηγὸ ποὺ ὅλο τὸ χειμώνα του̃ 1941­1942 πηγαινοερχόταν μεταξὺ Κωνσταντινουπόλεως καί Πειραιώς, ξεφορτώνοντας τὸ μικρό του φορτίο, 1700 τόννων περί­ που καἰ ποὺ λεγόταν «Κουρτουλοὺς» (Κπκτπἰπε), λεξη ποὺ σημαίνει στα τουρκικα απελευθερωση, αυτό τὸ πλοῖο ποὺ διεσχιζε τό Αἱγαῖο ὺπὸ τὴν σημαία τῆς ΚιΖι1εγ, δηλαδὴ της Έρυθρα̃ς Ἡμισεληνου (τὸ μωαμεθανικὸ αντίστοιχο του̃ Ἑρυθρου̃ Σταυρου̃) δεν ξεχαστηκε πο­ ­τε απ° ὅσους γνώρισαν τὴν πείνα γιατί, ὅπως εγραψε τον Δεκεμβριο του̃ 1941, ὁ Ἑλληνικὸς Ἑρυθρός Σταυρός στὴν Έρυθρα Ἡμισελη­ νο, ἦταν για τα θύματα η μοναδικη ελπιδοφόρα ακτίνα. Μια εκστρατεία του̃ τουρκικου̃ τύπου για βοηθεια στὴν Έλλαδα, αφύπνισε τὴν αλληλεγγύη του̃ τουρκικου̃ λαου̃. Πρωτοστατησε σε αὺτὴ τὴν προσπαθεια η πιό μεγαλη εφημερίδα της Κωνσταντινου­ πόλεως καἰ με τὴ μεγαλύτερη, εκείνη τὴν εποχη, κυκλοφορία, η Τζουμχουριετ (ίἔππιίτακἰνετ). Έχουμε μια απὸ τἰς πολλες εἱκόνες αὐτῆς τη̃ς αλληλεγγύης σ° ενα τηλεγραφημα τη̃ς 17ης Μαρτίου 1942 του̃ Έλληνος πρεσβεως στὴν Ἄγκυρα: «Παρα τὴν απαγόρευ­ σιν αποστολης ίδιωτικῶν δεματων, εγενικεύθη απο τινος τὸ ρευ̃μα αποστολης τοιούτων κατόπιν ἰδίως εκκλησεως εν Ἑλλαδι ὀργανώ­ σεων προς αντιστοίχους εν Τουρκία τοιαύτας. Ἡ αρχη εγενετο υπό Τούρκων δημοσιογραφων πρὸς Έλληνας συναδελφους των [τὸν Δεκεμβριο 1941], τῶν ὺπαλληλων του̃ Δημαρχείου Κωνσταντινου­ πόλεως προς τοὺς τῶν Ἀθηνῶν ­ Πειραιώς, ύπαλληλων Μουσείων κ.λ.π. Οἱ δημοσιογραφοι εζητησαν 60 τόννους τροφίμων δια τα με­ λη τη̃ς ενώσεώς των, οἱ ἰατροί 700 τόννους δια τα μελη τῆς ενώ­ σεώς των, κ.λ.π.›› (Ἑνθί α̃ν.). Ἀλλὰ αὐτὴ ἦταν βοηθεια Φτωχὴς χώρας πρὸ; μιὰ ἄλλη Φτωχὴ χώρα διότι ὴ οἱκονομικὴ κατασταση ποὺ εἶχε προκύψει απο τὸν πό­ λεμο, επληττε καἰ τὴν Τουρκία. Ἡ τουρκικὴ κυβερνηση εἶχε επι­ τρεψει τὴν εςαγωγὴ στὴν Έλλαδα 50.000 τόννων τροφίμων, εαν τα εβρισκαν φυσικα. Κι ὅμως, μερα με τὴ μερα, γινόταν καὶ πιό δύσκο­ λο να βρεθου̃ν 1700­2000 τόννοι πού θα φόρτωνε, σε καθε του ταξί­ δι, το «Κουρτουλούς», κι από τόν Φεβρουαριο τοῦ 1942, ενα αλλο 137

ιρορτὴνο το «Ντοοιιλοοπιναρ» (Βαπτἶαριαοπ) ποα το οιααελθὴιτα α· ταν το ίιιςοορτοαλοαἑιλ βοαλιαἔε στιἐ 20 Ἱανοοαριοοι πανοι στο ἔ· ιττο του ταἔιοα με 2000 τοννοαο τροφιιια μεσα στο αιιπαρι­ Το «Ντουμλουπιναρ» ἦταν πλοῖο 2.800 τόννων, δηλαδη κατα 800 τόν­

νοοἐ πιο μεγαλο απο το «Κοαρτοολο᧻› αλλα δεν ιιπορεσαν να επωιρελὴθου̃ν απο τὴν ααἔὴμενὴ αὐτὴ 9ίωρὴτιι(οτὴτα` Καὶ τα πέντε φορτία που μετεφερε στὸν Πειραια, από τὶς 21 Φεβρουαρίου ῶς τα

τελὴ Αανοὐστοο 1942 δεν ἔεπερασαν ποτε το καθενα τοσα τοαἑ 2­000 τοννοοἐ­ Άπο το δεύτερο ταξιδι του̃ «Ντοιιιιλοοπιναρ»¬ στἰἑ 24 Ἀπριλιοοι επειαὴ δὲν εβρισιταν να ανορασοον ὅσπρια και πατα­ τετ __ εἶχε μαλιστα ιιολιτ­Ξ απανορεοτεἴ ὴ εἔανιονὴ τοοἐ σε φορτία ναν το πλοιο με σταφιοαι συ̃ιται ιροοντοαιτιατ ιταραοιαι ελιεἑ· Το σα­ νολο τῶν τροφίμων που μετέφεραν στα δεκα τους ταξίδια. ἀπὸ τὸν Ὁκτὡβριο 1941 ατο τα τελὴ Αανοαστοο 19^2› το «Κοορτοολοα9» καὶ μετα τό «Ντουμλουπιναρ», εφτασε τοὺς 17.500 τόννους, πολὺ

λιγοτερο οὴλααὴ απο τοαιδ 50­000 τοννοοο ποὺ εἶχε επιτρειίιει στὴν αρχη η κυβερνηση της Άγκυρας. Ἀπο τιε 26 Δεκεμβριου 1941, τὸ τουρκικό υπουργικό συμβου­

λιο εἶχε ὴδὴ αποφασίσει να ιςαταρνὴσει τα ταἔιοια του̃ «Κοορτοα λοὺς», επειδη η χῶρα εἶχε ν® αντιμετωπίσει μια σοβαρη κρίση στα μεταφορικα της μεσα: «Ἡ τουρκικη αγορα διαγραφεται πλεον σκο­ τεινὴ εγραφε ο Ραφαὴλι ὁ πρεσβὴἐ τὴα Ἑλλααοτ στὴν Άνκοραι στὶς 27 Δεκεμβρίου 1941. “Αγγελλονται αδιαλείπτως εκτακτα πε­ ριοριστικα μετρα τροφοδοσίας του̃ τουρκικου̃ πληθυσμου̃ καὶ διαπι­ στου̃ται ἔωὴρον ρεαιια οἰιτονομιαο Και περιορισιιοα τῶν εἔανωνῶν­ Διερωτῶιιαι ἑαν ὴ αναστολὴ τῶν ταξιδιτρν του̃ Κιιττιαιιε δὲν ελ­ει και ἔμμεσον τοῦτον σκοπόν να περιορίσει τας ἐξαγίυγας» (Ένα, αν­9 σ­ 38) “Αλλα τα ταξίδια ξαναρχισαν επειδη οἱ πρεσβεις της Μεγαλης Βρετανίας καὶ τῶν 'Ηνωμένων Πολιτειῶν, στην Ἄγκυρα, ὀίσκησαν μεγαλη πίεση) καθως κι αὐτός ό πρεσβης τη̃ς Γερμανίας, δίνοντας τὴν αποσλεσὴ στὴν Τουρκια να τὴἑ οανεισοον ἕνα αναλονο ελλὴνι­ κο πλοἴο απὴ αατα ποα απὴρλαν στὴν Αἴνοπτοι Υια τοοριαιςεο μετα· φορες από τό λιμανι του̃ Πόρτ­Σαιντ στη νότια ακτη τη̃ς Μικρα­

_

σίας. 138

Ή κατασταση στην Τουρκία χειροτερευε συνεχῶς. Στὶς 29 Ἱα­ νουαρίου 1942, ὁ Ραφαηλ εδωσε την εξης εὶκόνα: «Ἡ εσωτερικη οἱ­ κονομικη καταστασις ὑπεστη ἐσχατως ἑξελιξιν λίαν δυσαρεστον ἐν Τουρκία. Ἀνεςαρτητως τῆς τεραστίας υ̃ψῶσεως όλων τῶν τιμῶν του̃ σίτου, τη̃ς ὁλοεν μεγαλυτερας σπανεως τῶν εξωθεν εἰσαγωμε­ νων εὶδῶν, καὶ αυ̃τα τα κυρια τουρκικα προϊόντα ηρςαντο τό ἔν με­ τα το αλλο ὲςαφανιςόμενα εκ τη̃ς αγορας ἑνῶ παραλληλως ηρςατο δρῶσαη μαυρη αγορα. Εἰς τοῦτο συνετελεσαν πλεῖστα αψυχολόγη­ τα και εσπευσμενα κυβερνητικα μετρα ατινα προεκαλεσαν πανικόν. Συνετελεσεν επίσης η κρίσις ανευ προηγουμένου τῶν μεταφορῶν ητις δεν επιτρεπει την εγκαιρον είς τα κεντρα μεταφοραν προϊόν­ των. Εἰς την δημιουργηθεῖσαν καταστασιν δεν εἶναι ασχετος καὶ η προίου̃σα ὸλοεν εςαρθρωσις τῶν κρατικῶν ρπηρεσιῶν, οι ανωτεροι ὑπαλληλοι τῶν οποίων, ἔχοντες ν° αντιμετωπίσουν την αφόρητον ακρίβειαν τη̃ς ζωῆς, ἐπὶ πλεον καὶ πλεον εξαγοραζονται εἰς τροπον ῶστε σημερον όσον ποτὲ αλλοτε η δωροδοκία ν° αποτελεῖ την βα­ σιν πασης ἐνεργείας. 'Η δυσφορία της κοινης γνῶμης εἶναι εμφα­ νης, την ἔκρυθμον δὲ ταότην καταστασιν καταλληλως εκμεταλ­ λεόονται, αν μη καθοδηγου̃ν καὶ υ̃ποθαλπουν, οἱ πολυαριθμότατοι εν Τουρκία Γερμανοὶ πρακτορες». (Ἐνί9' αν.). Στὶς 2 Φεβρουαρίου 1942, τὸ τουρκικό υπουργείο “Εμπορίου απαγόρευσε να εςαγονται τα κυριότερα προϊόντα διατροφης καὶ ιδίως όσπρια και πατάτες Πραγματι, στην τουρκικη Ἐθνοσυνελευση, η κυβερνηση ἦταν ὁ στόχος πολλῶν ἐπικρίσεων καὶ ὁ πρωθυπουργός Ρεφὶκ Σαϋνταμ (Κείι̃ὶτ Βειγααιη) σε μια ραδιοφωνικη του ὀμιλία, τὸ ἴδιο βραδυ απεί­ λησε τους κερδοσκόπους, δηλώνοντας πως, αὐτοὺς ποὺ διεδιδαν ανησυχηακεςιαδησας κιαποθηκευαν ἐμπορευματα,η κυβερνηση Θα τους Θεωρου̃σε ἀπειλὴ για την ασφαλεια τη̃ς χώρας. Τό Ντουμλουπιναρ μπόρεσε να μεταφερει ακόμη μια φορα στην Ἑλλαδα, μια τελευταία ποσότητα 1800 τόννων φασόλια καὶ 300 τόννων πατατες, σε δυό ταξίδια. Τόν Μαιο 1942 η καθημερινη μερί­ δα του̃ ιμωμιου̃ στην Τουρκία περιορίστηκε στα 150 γραμμαρια κι αρχισε να ὀγκῶνεται η ταραχη μεταξυ του̃ πληθυσμου̃. Τόν ἴδιο καιρό. ὁ αντιπρόσωπος τῆς Ἑρυθρας Ἡμισεληνου. επιστρέφοντας 139

με τὸ Ντουμλουπιναρ απὸ τὴν Ἑλλάδα, δὴλωνε ὅτι ὴ ἐπισιτιστικὴ κατάσταση ἐκεῖ εἶχε αἰσθητα καλυτερεύσει, ότι ὴ καθημερινὴ μερίδα ιμωμιου̃ στὴν “Αθηνα και τὸν Πειραιά, εἶχε αὐζηθεῖ στα 158 γραμ­ μαρια για τέσσερις μέρες τῆς εβδομάδας και στα 254 γραμμάρια για τις τρεῖς υπόλοιπες μέρες, τέλος ὅτι αρχιζε να ύπάρχει και μια οχε­ τικὴ αφθονία λαχανικών. Οἱ Τούρκοι φυσικα άρχισαν να έχουν τὴν ἐντύπωση πὼς οἱ Έλληνες τρέφονταν καλύτερα απ® αὐτούς. Αὐτὴ ὴ εντύπωση έπιβεβαιώθηκε τὸν Ἱούνιο, ὅταν ὁ αντιπρόσωπος τὴς Ἑρυθρα̃ς *Ημισελὴνου δὴλωσε πώς εἶχε διαπιστώσει κατα τὴ νέα παραμονὴ του στὴν “Αθηνα ότι ‹‹ὴ διανομὴ αρτου, πολύ καλυτέρας παρα έν Τουρκία ποιότητος, ὲςακολουθεῖ κατά μεσον ὅρον να εἶναι 70 δράμια ημερησίως [222 γραμμάρια]»_ (Ἐι›ι9ι άν” σ_ 39)_ Τὴν Ἑλλάδα αρχισαν να τὴ ζηλεύουν ὅχι μόνο μεταξύ τών Τούρκων αλλα και στὴν Ἱταλία. Ὁ Έλληνας αντιπρόσωπος στὴ Γενεύη τηλεγραφου̃σε στις 15 'Ιουλίου 1942: «Ἑπἰ συνολικου̃ οοιι­ τἰιιςειιτ έςαγωγη̃ς γάλατος τεθέντος ὑπό έλβετικῆς κυβερνὴσεως είς τὴν διάθεσιν τὴς Μικτὴς Ἑπιτροπη̃ς [του̃ Ἑρυθρου̃ Σταυρου̃] δια τὴν περίοδον από "Ιουλίου μέχρι του̃ “Οκτωβρίου [1942], έςησφαλί­ σθησαν ὑπὲρ τὴς Ἑλλάδος 40 τοῖς εκατόν, ὴτοι 7180 κιβώτια συμ­ πεπυκνωμένου γάλατος μετα σακχάρεως, καθαρού βάρους 138 τόν­ νων περίπου, 15 τόννοι γάλατος εἰς κόνιν μετα σακχάρεως και 5 τόννοι ὁμοίως ανευ σακχάρεως, συνολικη̃ς αξίας 500.000 έλβετι­ κών φράγκων περίπου... Έτερα 60 τοῖς εκατόν του̃ οοιιιίηςειιτ δια Γαλλίαν, Βέλγιον, Γιουγκοσλαυίαν και Φιλλανδίαν. Ἑλπίζεται τὸν προσεχῆ Ὁκτώβριο να χορηγηθη̃ νέον οοητἰιτςειιτ. Συνιστα̃ται έχε­ μύθεια διότι, ώς πληροφορου̃μαι ὴ πρὸς τὴν Ἑλλάδα εύνοια δυση­ ρέστησε τὴν Ἱταλίαν αξιου̃σαν γαλακτερα και δι® έαυτὴν». (Ἐνθ' ἀν.).

Άλλα ό πρέσβης τῆς Μεγάλης Βρετανίας συνέχιζε τις πιέσεις του στὴν κυβέρνηση τη̃ς Ἀγκύρας για ν' αναθεωρησει τὴν απαγό­ ρευση ἐςαγωγὴς ὀσπρίων στὴν Ἑλλάδα. "Οσο για τόν πρέσβη τών "Ηνωμένων Πολιτειών στὴν Τουρκία, τὸν Βτεἰυὴεται, αὐτὸς αρνὴ­ θηκε, στις 12 Σεπτεμβρίου 1942, να ἐπέμβει παρα τὴν παράκληση τὴς Ουάσιγκτον, προβάλλοντας τούς ἑξὴς λόγους: α) Οἱ τουρκικές αρχες για λόγους ανθρωπιστικούς ἦταν μὲ το παραπάνω γενναιό­ 140

δωρες, αφου̃ ἐπέτρειμαν ώς σημερα να εξαχθούν στὴν Ἑλλάδα ση­ μαντικὲς ποσότητες τροφίμων, αν μάλιστα ληφθεῖ ύπόιμη πώς μια πολὺ σοβαρὴ έπισιτιστικὴ κρίση πληττει τὴν Τουρκία. β) 'Εδώ και

μερικούς μῆνες ὴ τουρκικὴ κυβέρνηση προσπάθησε να λάβει απο τις “Ηνωμένες Πολιτεῖες καἰ τὴ Μεγάλη Βρετανία λίγο σιτάρι για τις ανάγκες του̃ πληθυσμου̃ της. Οἱ 'Ηνωμένες Πολιτεῖες υποσχέθη­ καν να τη̃ς προμηθεύσουν 15.000 τόννους συνολικά. Τὸν ἴδιο και­ ρὸ εύρέως διαφημίστηκε ὴ αποστολὴ στὴν Ἑλλάδα από τὸν Κανα­ δα. 15.000 τὀννων μηνιαίως. Ἡ τουρκικὴ κυβέρνηση δεν μπορεῖ να μὴ διαπιστώσει αύτὴ τὴ διαφορετικὴ μεταχείριση. γ) Ἡ Τουρκία δεν έχει πλέον αρκετα όσπρια για να θρέιμει τὸν ἴδιο τὸ στρατό της. Τὸν “Οκτώβριο του̃ 1942, ὴ τουρκικὴ ὲσωτερικὴ κατάσταση έγι­ νε καταστροφικὴ: «Ἡ ἐφαρμογὴ πολιτικῆς έλευθέρου έμπορίου έγραφε στις 10 “Οκτωβρίου ό Έλληνας πρέσβης στὴν "Αγκυρα ἐγκαινιασθεῖσα ὑπὸ του̃ κ. Σαράτσογλου [βϋκτϋ δαταοοὲἰιι] αμα τῇ αναλὴιμει τὴς αρχης [στις 9 'Ιουλίου 1942] αντἰ να φἑρὴ, ως ἠλπίζε­ το, ίσορροπίαν είς τας τιμάς, προεκάλεσε αντιθέτως νέαν αλματώδη αύςησιν αυτών και αχαλίνωτον κερδοσκοπίαν. Ἡ κατάστασις αὕτη ἐπεδείνωσε ἔτι μᾶλλον τὴν θέσιν του̃ ύπαλληλικου̃ ιδίως κόσμου και Καιἑοιιι̃οε ἐπιβεβλιι̃μἑνην νέον κοβεονιι̃ιικὴν ποιοἐμβιιοιν­ Ἀλ­ λεπὁιλλιι̃λοι οονἐοχονιοιι ιςοιο οιοιοιἑ ὐτιοιιογιιτοι οομβοὐλιοι και νέοι ἑἕοτοιἔοντοιι ιιἑτοα προς ὀιντιιιετὼττισιν καταστάσεως ἦτις απέβη πραγματι κρίσιμος δια τας λαϊκας αστικας τάξεις. Τὸ λυπηρὸν εἶναι. ὡς αντελἠφθην και κατα τὴν τελευταίαν εἰς Κωνσταντινούπολιν μοτοιβοιοιν μου. ὅτι ὲνεννἠθη γενικώς ὴ ἐντύπωσις ὅτι τὴς κερδο­ οκοιιιιςῆἐ ιτιντἶοειοο ἠγου̃ντοιι τα μειονοτικα στοιχεῖα [Έλληνεῷ Ἑβοοιιοιι Άομἐνιοιώ δὲν ἀποιτλειοτοι δὲ οτι ἡ ἑντοιιιοοιο οιὔτιι̃ι ἐν πολλοῖς αδικαιολόγητος, ἐφ° ὅσον κύριοι ύπαίτιοι ἦσαν οἱ Του̃ρκοι, να γεννηση ὴμῖν δυσχερείας». (Ἐνθ' άν., σ. 40). Σιιἔ 10 Νοεμβριου; ο, ἕνα ἀνιι̃οοχιι̃τικο τοο τιι̃λὥ/οιἶιφημα, ὁ Ρα­ φαὴλ τόνιζε πώς ὴ τουρκικὴ κυβέρνηση λογάριαςε να λάβει «αὐ­ στη Ροτοιτοι νοιιοθοτικὰ ιιιἶτοοι κατα τῶν κερδοσκὀπων, Φθβσὔμαι δὲ τιοοοθοτε _· οτι τοιοῦτον οῖιλον ειἐ χειοοιιὲ ιῆἑ τοοοιςικη̃ἐ οιοι· κὴσεως μὲ τὸ έπικρατοῦν σὴμερον πνεῦμα, θα αποβὴ μέσον κατα­ δυνοιοιεὐοεωἑ οχι μονον τῶν Ἑβοοιιων άλλοι και τῶν λοιττῶν ἄλ­

­­

141

λων ξένων στοιχείων. Ὁ πρεσβευτὴς τη̃ς Γερμανίας, όμιλῶν τελευ­ ταίως πρός συναδελφον, ὅστις και μοι τό μετέδωσε, εἶπε ὅτι δέον ταχιστα νὰ αναμένη τις διωξεις κατα τῶν Ἑβραίων ἐν Τουρκία. (Ἐνθ' άν.). Καί πραγματι, τὴν επομένη, 11 Νοεμβρίου 1942, ἦ τουρκικὴ Βουλὴ ιγὴφισε τό νόμο ποὺ ἐπέβαλλε έκτακτο φόρο ἐπὶ τη̃ς περιουσίας, τό «βαρλίκ βεργκισί›› (υατἰιἰτ νεηςτἰεί). Με τὴνιμηφι­ ὅπως ἔγρα­ ση αὐτοῦ του̃ νόμου, σκοπός τη̃ς κυβερνὴσεως ἦταν «νὰ ἐκτονὼσει τόν λαϊκό ιμε ό διεἰιαιειτόι στίς 16 Νοεμβρίου ἐκνευρισμό ἐναντίον τῶν κερδοσκόπων καὶ να ἑλαττὼσει τις τιμές, αναγκαξοντας τους νὰ πουλὴσουν τὰ μεγαλα αποθέματα ἐμπορευ­ ματων, για να μπορέσουν να εὔρουν έτσι χρηματα και να πλη ρὼ­ σουν αὐτόν τόν φόρο». (Ἐνθ' άν., σ. 41). Στὴν πραγματικότητα, αὐτός ό φόρος έγινε όργανο φυλετικου̃ διωγμου̃ ποὺ στρεφόταν αποκλειστικα έναντίον τῶν μὴ μωαμεθα­ νῶν: Ἑλλὴνων, Ἑβραίων καὶ Άρμενίων· οί περιουσίες τους κα­ τασχέθηκαν και οἱ ἴδιοι καταδικασθηκαν σε καταναγκαστικὰ ἔργα. Τό αποτέλεσμα στό εξωτερικό σχετικα μὲ τὴ φὴμη των Τούρκων ἦ­ ταν καταστρεπτικό, και τα σχόλια, γενικα, παρα πολὺ αὺστηρα. Ὁ ανωτατος διοικητικός ύπαλληλος τὴς Κωνσταντινουπόλεως ποὺ ἑπιστατησε στὴν εἴσπραξη του̃ φόρου, έγραφε σὲ βιβλίο ποὺ έκδό­ θηκε μετὰ τόν πόλεμο, πως ἦταν καταπληκτικό πῶς δεν έσυραν έμ­ ακόμη καί τόν πρός στό 'Ανὼτατο Δικαστηριο τοὺς ύπεύθυνους ἴδιο μὲ τόν πρωθυπουργό έπικεφαλῆς, ύστερα από αὐτὴ τὴν προσβολὴ τὴς τιμη̃ς καὶ τη̃ς αξιοπρέπειας του̃ τουρκικου̃ Κρατους. (Ρείκ Οκτε, Ι/ατἰικ νεηςἰεἰ /ασἰαει [«Τό δραμα του̃ φόρου ἐπί τη̃ς περιουσίας»], Κωνσταντινούπολη, 1951, σ. 213). Δεν προσπαθησα φυσικα να δικαιολογὴσω ένα μέτρο, ποὺ ἦταν, χωρίς αμφιβολία, αδικο και απανθρωπο, αλλα να τοποθετὴσω τό δραμα μέσα στό κλίμα ποὺ τό προκαλεσε. Ὁ λιμός στὴν Έλλαδα, αφου̃ δημιούργησε ένα εὺγενικὸ ρευ̃μα αλληλεγγύης μεταξὺ του̃ τουρκικου̃ λαου̃, προκαλεσε κατόπιν ένα αἴσθη μα αποστερητικό, ἐ­ ξαιτίας του̃ θεωρουμένου αγγλοσαξονικου̃ ενδιαφέροντος πρός αποκλειστικό όφελος τῆς 'Ελλαδος (ποὺ ὅπως είδαμε αλλωστε ἑκδηλωθηκε πολὺ αργα καἰ αλλοπρόσαλλα). Οἱ παλιες φυλετικές προκαταλὴφεις ξαναξωντανειμαν κατὰ τῶν Ἑλλὴνων ποὺ φη μίξον­

­

­

­

142

·

­

­

­

ταν γιὰ μια πονηριὰ ποὺ τοὺς επέτρεπε κατὰ τα λεγόμενα παντα νὰ βολεύονται. “Αλλα και στὴν ἴδια τὴν Τουρκία, οἱ έλληνι­ κἑς, ἑβραϊκές και αρμενικἐς μειονότητες, ἐπειδὴ ἦταν έμπορευόμε­ νες, ἐκμεταλλεύονταν,ὅπως κι όλοι οἱ έμποροι, τὴν πολεμικὴ κατα­ σταση και ἐπιδίδονταν στὴ μαύρη αγορα. Μπροστὰ σ° αὐτὴ τὴν κατασταση, ὁ παθιασμένος συλλογισμός του̃ Τούρκου κατέληξε στό έξη̃ς συμπέρασμα: ἐνῶ ἐμεῖς βοηθα̃με τοὺς Έλληνες τη̃ς Ἑλλαδος, οἱ Έλληνες τῆς Τουρκίας μας στε­ ροὺν τὴν τροφὴ μας. Ἑπιπλέον, τα στρώματα ποὺ έπη ρεαξονται εύ­ κολότερα από τόν φυλετισμό, σὲ πολλὲς χωρες, εἶναι οἱ κατωτεροι δημόσιοι ὺπαλληλοι, και ό κεμαλικός κρατικισμός εἶχε σχηματίσει βαρια γραφειοκρατία. Τέλος, ἐπειδὴ ἦ Τουρκία ἦταν οὺδέτερη, ό τύπος της ἦταν χωρισμένος ἰδίως σε φιλογερμανικό και φιλοαγγλι­ κό ­­¬ ὴ Τξουμχουριὲτ (υ̃πτπἢπτη̨̃τετ) για παραδειγμα, ἦταν φιλογερ­ μανικὴ εφημερίδα. Κι έτσι ό γερμανικός φυλετισμός ἦρθε νὰ προ­ στεθεῖ στόν ντόπιο φυλετισμό. Ὁ πόλεμος τῶν μεγαλων δυναμεων εἶχε τελικα δηλητη ριασει τις σχέσεις των δύο χωρων και τό έλληνοτουρκικὸ ίδανικό ποὺ εἶχε γνωρίσει τετοια ἔξαρση τό 1930, βυθίστηκε στό τέλος του̃ 1942, μέ­ σα στό δραμα του̃ βαρλἰκ βεργκισἰ_

Με

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΟ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΠΕΙΡΑΜΑ (Ι943­Ι96Ο)

Ι. ί

‹

ι

Ι

,

Υ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΑΡΑΜΑΝΛΙΣΜΟ

Τὸ 1755, ό μικροαστός Ζαν Ζακ Ρουσὼ (Ιεειι­.Ιεοαιιοε Κομε­ εεειι) έγραφε: «Ὁ πρῶτος ποὺ περιέφραςε μια γῆ καἰ εἶχε τὴν ίδέα να πεῖ, αὐτὸ είναι δικό μου, καἰ βρη̃κε ανθρώπους αρκετα αφελεῖς για να τὸν πιστέψουν, αὐτὸς ἦταν ό πραγματικός ἱδρυτὴς τη̃ς πολι­ τικῆς κοινωνίας. 'Από πόσα ὲγκληματα, πόσους πολέμους, πόσες δολοφονίες, πόσες αθλιότητες καὶ πόσες φρικαλεότητες θα εἶχε απαλλαςει τὴν ανθρωπότητα αὐτός ποὺ βγαζοντας τους πασσαλους ὴ κλείνοντας τὸ χαντακι θα φώναζε στοὺς συνανθρώπους του: μὴν ακου̃τε αὑτὸν τὸν απατεώνα. Εἴσαστε χαμένοι έαν ξεχασετε ότι οἱ ~ καρποί εἶναι για όλους καί ότι η γη δεν ανηκει σε κανένα». (Πἰεοοατε επι· Ι'ο›·ἰ¿±ἰπε ετ Ιεε /οπιἰειπεπτε ὀε Γἰπέςαἰἰτέ ρατκιἰ Ιεε Ιιοπιιαεε του̃ Ι.­.Ι. Κοιιεεεειι, πολίτη τὴς Γενευης, στα «”Απαντα» του, Οεαντεε οοπιρἰἐιεε, τόμος Γ", Παρίσι, ΟεΙΙἰυιετα ­ ΡΙόἱεαε, 1964, σ. 164).

Ή αναγνώριση αὐτὴ

από τὸν Ρουσώ τη̃ς αξίας του̃ πρωτόγονου κομμουνισμου̃ που ώθησε, τὸν Βολταῖρο να γραψει: «ίδου̃ μια φιλο­ ι

ί

γ

σοφία ζητιανου που θα ὴθελε να έβλεπε τοὺς φτωχοὐς να κλέβουν τους πλούσιους», καθόλου δεν σημαινε ότι ό Ρουσώ καταδίκαζε στὴν πραξη τὴν ίδιωτικὴ ἰδιοκτησία. Γι° αὐτόν δεν ἦταν πλέον δυ­ νατόν ὴ ανθρωπότητα να κανει πίσω καί να επανέλθει στὴ φυσικὴ κατασταση, στόν χαμένο Παραδεισο, (στὸν ὁποῖο όμως, ώς εἰλικρι­ νὴς χριστιανός δεν έπαυε να πιστευει). Χρειαζόταν να προσαρμο­ σθεῖ στο κακό ποὺ εἶχε γίνει. Για να αποτραπεί όμως ὴ εκμεταλλευ­ .. ση του ανθρώπου από τόν ανθρωπο μόνον ὴ μικρὴ ἰδιοκτησία θα λέει­ για μια όποια­ έπρεπε να επιτρέπεται: «Για να έπιτραπεῖ δηποτε γῆ τὸ δικαίωμα του̃ πρώτου έγκαταστατη, πρέπει να κατα­ ληφθεῖ μόνον ὴ έκταση που χρειαζεται για να ἐπιζὴσει... να περναει δε στὴν κατοχη του... μὲ τὴν εργασία καὶ τὴν καλλιέργεια, που είναι

_

Μ? δ

η μόνη ἔνδειςη ίδιοκτησίας». (Πα Εῖοιπππ εοςἱαἰ, στα ἕνθί άν., σ. 366). Ὁ Ρουσω φανταζόταν αύτόν τόν μικροϊδιοκτητη αγρότη όχι ῶἑ ἀτομικισῖὴι ἀλλὰ συμμετέχων σὲ ένα σύνολο: εη̨̃οπωἐ Καὶ νὰ αποκτηθεί αύτό, τό δικαίωμα τού κάθε ίδιωτη πάνω στό κτη μα του εἶναι πάντα ἐξαρτωμενο από τό δικαίωμα πού ἔχει τό σύνολο πάνω σ® όλους». (Ἐνθ' αν., σ. 367). 'Όσο για τη βιομηχανία, τό ρουσωικό πρότυπο δεν εἶναι ό μεγαλοβιομηχανος, αλλα ὁ ανεξάρτητος βιοτε­ χνης, εφόσον απεχθάνεται όποιαδηποτε ύποταγη σὲ αφεντικό. Ὁ «Αἰμίλιός» του θα μάθει την ξυλουργικη. Ὁ Ρουσω ηταν βαθύτατα θρη̃σκος. Στόν θεωρητικό της φιλελεύ­ θερης αστικη̃ς τάξεως, τόν Βολταῖρο, εγραφε σε γράμμα του της Ι8ης Αύγούστου 1756: «Κορεσμενος από δόξα καὶ απογοητευμε­ νος από μάταια μεγαλεῖα, ζεῖτε ελεύθερος μεσα στην αφθονία... καὶ όμως βρίσκετε πως μόνον κακό ύπάρχει στόν κόσμο. Κι ἐγὼ, αγνω­ στος. φτωχός και ταλαιπωρημὲνος... βρίσκω πως τα παντα εἶναι κα­ λά. “Από πού προέρχονται οἱ φαινομενικὲς αύτες αντιφάσεις; Τό χετε ὁ ἴδιος ἑςηγησει: χαίρεσθε τα αγαθα της ζωης ἐνῶ εγω ελπίζω, καἰ η ἐλπίδα όμορφαίνει τα πάντα... Όχι, αρκετα ύπἑφερα σὲ τούτη τη ζωη για να μην περιμενω μιαν αλλη. "Ολοι οἱ σοφισμοἱ της μετα­ φυσικης δὲν θα μπορέσουν ούτε ἔνα λεπτό να με κάνουν να αμφιβά­ λω για την αθανασία της ψυχης καί για την αγαθοεργία μιάς Θείας Πρόνοιας. Τό αίσθάνομαι, τό πιστεύω, τό θελω. τό ελπίζω καἰ θα τό ύποστηρίζω ως την τελευταία ρανίδα τού αἴματός μου». (βειττε ιἰε Ζ.­.Ζ Βοιιεεεαιι εὶ Μ. είε Ι/οἰταἰκε στα ἕνθ, αν., τόμος αος, σσ. 1074­ ΙΟ75). Τελος, σε αντίθεση μὲ τόν κοσμοπολίτη Βολταῖρο, ό Ζαν Ζακ Ρουσω ύποστη ριςε τόν ίσότιμο εθνικισμό: «Ἑάν τα καταφέρετε πο­ τὲ ένας Πολωνός να μην γίνει Ρωσος τότε θα σας απαντησω ότι η Ρωσία δεν θα ύποδουλωσει την Πολωνία». (Οοπεἰτἰέκατἰοκε επι· Ζε ςοιινεκπειπεπτ εἰε Ροἰοἔιιε, στα ὲνθ' αν., τόμος Βος, σ. 960). Για να μπορεσει να αποφύγει την αφομοίωση από τη μεγάλη χωρα, πρέπει τό μικρό ἔθνος να κρατησει τα ἔθιμά του: «Ἱδού τό μόνο φράγμα ἔ­ τοιμο πάντα να τό ύπερασπίσει και πού κανενας στρατός δεν θα μπορούσε να ύπερπηδησει». (Ἐ'νθ' ἀν.). Έτσι βλεπουμε πως η μι­ κροαστικη σκειμη τού Γενευεζου περιλάμβανε όλα τα στοιχεῖα τα

ιε8

ὁποῖα δεν μπορούσε ν' αποδεχτεῖ ὁ μεγάλος καπιταλισμός της Δύ­ σεως, και αὐτός εἶναι ὁ λόγος για τόν ὀποῖο ό Βολταῖρος ἔβριζε συ­ νεχως τόν Ρουσω αποκαλωντας τον «πίθηκο τού Διογενη». Άλλα στον 19ο αιωνα, στη Δύση, η μεγάλη βιομηχανία γενικεύ­ θηκε και ὁ Βολιατρος οπερισχοσο Στον επίμονο ρουσωισμό ό

Καρλ Μαρξ απηύθυνε την ακόλουθη κριτικη: «Ὁ μικροαστικός σο­ σιαλισμός: ...απέδειξε ασυζητητἰ τίς εγκληματικὲς ἐπιπτωσεις της μῃχανιστικης ἐποχῆς [οιεοἱιἰοἰετῃε] καἰ τῆς δταψἑσεωἐ τη̃ἑ ἐργα­ σίας, την συγκεντρωση των κεφαλαίων καὶ της γαιοκτημοσύνης, την οπερπαραγωγη, τις κρίσεις, την αναπόφευκτη παρακμὴ Τῶν μι­ κροαστων καὶ των αγροτων, την αθλιότητα τού προλεταριάτου, την αναρχία στην παραγωγη, την ὲςοργιστικη ανισορροπία στόν δια­ μοιρασμο τῶν αγαθών, τόν πόλεμο βιομηχανικης εςοντωσεως μετα­ ςό τῶν ἐθνῶν, τη διάλυση των παλαιῶν εθίμων, των παλαιων οίκο­ γενειακων σχεσεων, των παλαιών εθνοτητων... [Παρ° όλα αυτα] αυ­ τος ό σοσιαλισμός εἶναι αντιδραστικός καὶ συνάμα ούτοπικός: για τὴ βιομηχανία, τό συντεχνιακό καθεστως· για τη γεωργία, τό πα­ τριαρχικό καθεστως. Τέτοιες εἶναι οἱ λύσεις του, τελικα». (ΚετΙ Μετκ, Μειιἰῖεετο αρ ρετιὶ οοοιιηιιηἰετε, Παρίσι, Εόἰιἰοηε εοοἰεΙεε. 1945, σσ. 29­30).

'

Βεβαια, για τούς ρουσωιστὲς δὲν εἶναι δυνατη η όπισθοδρόμηση, καί ό ἴδιος ό Ρουσω. όπως εἴδαμε, δεν σκεπτόταν να επιστρέψει στη φυσικη κατάσταση. Άλλα ακόμη καὶ σημερα η μεγάλη πλειονότητα τῶν εθνών τού πλανητη δεν ἔχει γνωρίσει την εποχη της μεγάλης βιομηχανίας. Πῶς να εφαρμοστεί ὁ προλεταριακὸς σοσιαλισμός χωρίς σημαντικό βιομηχανικό προλεταριάτο; "Αλλωστε καὶ ένα τε­ τοιο προλεταριάτο να σχηματιζόταν σημερα. πάλι δεν θα ἦταν αύτό που μελετησε ό Μαρξ στό Ι9ο αἰώνα. Αύτός εἶναι ό λόγος για τόν ὁποῖο, στἰς μη δυτικες χωρες, η επανάσταση σημερα κατευθύνεται όχι από συμμαχία ὲργατων πού δείχνουν τό δρόμο καὶ αγροτων που ακολουθούν (κατα τό μαρξιστικό πρότυπο), αλλά από συμμα­ χια μικροαστῶν και αγροτων, η τὸ πολύ πολὐ ­· ὅπωἐ συνέβη στην Κίνα ἐπί Μάο από συμμαχία αγροτων πού δείχνουν τό δρομο και εργατων πού ακολουθούν. Ἑςάλλου ὁ διεθνισμός πού ανεπτυςε ό μεγάλος καπιταλισμός στη συνείδηση των μεγαλοα­

_

149

­ . . ε ε . , . . . ­ στων οπως και των ὲργατων, εἶναι απων σ αυτες τις χωρες. Στη, θε­. . . . . ση του αναπτυσσεται ενας «μικροαστικος εθνικος σοσιαλισμός» που εἶναι βασικα ρουσωισμός, ὶδίως όταν εἶναι χριστιανικὸς ὴ μωα­ μεθανικὀει Εῖπαμε πὡἐ οί θρίι̃σκευτικὲς σονἠθειεῷμὲ τὸ να διατ ­ η ρου̃ν τὶς ὶδιομορφίες ενός λαου̃, αποτελου̃ν ακόμη καὶ σημερα ένα από τα πλεον α π οτελεσ ματικα Φίἱα Υμ ατα κατα τ” το ι; ἶι̃ἐ α Φ ο ιιο­ι'σεω απο μια μεγαλη δυναμη για την οποια μιλουσε ο Ρουσω. , , , , _ Και στὴν Ἑλλαδα, δυο ἦταν οἱ δυναμεις που ποθουσαν τὴν κοι­ νωνικὴ αλλαγὴ καί που βρεθηκαν αντιμέτωπες: οἱ κομμουνιστὲς, οἱ . ­ . . . . ε . οποιοι, ὅπω και, οἱ ιλελευθε οι τταν δυτικοί και οἱ οποιοι πα­ σλισαν να ὲφαρμὀσουν τό δυτικό μαρξιστικό σχη̃μα πανω στὴν ἑλ­ ληνικὴ πραγματικότητα. Ἑπειδὴ δὲν παρεκλιναν προς τὸν μαοϊσμὸ καὶ παρεμειναν πιστοὶ στὸ όρθόδοξο δόγμα αναποφευκτα απέτυχαν , , , , , . , . , „ ί . , , . „ , , με τον καιρο. Απο το γεγονος αυτο προηλθε και η ιδεα πως ὁ ορθο­ δοἔοι; κομμουνισμός εἶναι ασυμβίβαστοε μὲ τόν χαρακτ” α τῶν ηρ Ἑλλὴνων. (Βλ. π.χ. τα ἔργα του̃ Ο.Μ. ννοοαὶιοιιεε). 'Η αλλη δόνα­ ­ „ . θ . . . .ξ . . , μη, των ρουσωιστων κατορ ωσε προσκαιρα να αρπα ει τ ν α ° η ρχη χαρη στό πραξικόπημα του̃ 1967, αλλα λόγω ανικανότητας δεν . . . . μπορεσε να την κρατησει. . . . . . . ­ . . Μεσα σ' αυτη τὴ δευτερη ταση, αυτοι που. ακολουθουσαν το ανα­ . . ε , . ­ . ε , τολικο κομμα κατηγορουσαν το κρατος των Αθηνων, που εἶχε σχηματίσει ό πόλεμος της ανεξαρτησίας του̃ 182Ι, ότι μετα τὴ δο­ λοφονία του̃ κυβερνὴτη Ἱωαννη Καποδίστρια εἶχε πορνευσει τὴν .Ελλαδα στα δυτικα χερια εφαρμόζοντας εἱσαγμἐνου; θεσμοὺἐ αντί­ θετουι; με τὴν παραδοση του̃ λαου̃ καὶ βαζοντας απότομα τερμα σε ἐνδογενὴ πρακτικὴ μακρῶν αὶωνων ἑλληνικη̃ς εμπειρίας. Να φαν­ τασθου̃με τὸν Μαο Τσε­τοὺγκ καθαιρωντας τό βελονισμό υπό τὴν πίεση τὴς αφ' ὐιμηλου̃ περιφρονησεως τῶν δυτικῶν γιατρῶν για μια παραδοσιακὴ κινεζικὴ τεχνικὴ αναισθησίας δῆθεν μὴ ἐπιστημονικὴ. (”Άλλωστε μετα τὸ θανατο του̃ Μαο τό 1976, καὶ παλι ό βελονισμὁἑ υποτιμηθηκε απο την κινεζικη δυτικη παραταξη που ἄρπαἔε την αρχὴ). Ὁ θεσμός που εἶχε ὶδιαίτερη σημασία για τοὐἑ αντιδυτικοὺς ἦταν η ἑλληνικὴ κοινοτικὴ ὀργανωση που εἶχε αναπτυχθεί κατα τὴ διαρ­ κεια της Ὁθωμανικη̃ς Αυτοκρατορίας: ἡ ἑλληνικὴ υ̃παιθρος απο­

λαμβανε μια δικαστικὴ καὶ διοικητικὴ αὐτονομία καὶ μια αυ̃τοδια­ ι ­ σε 6 ημοκρατι­ πανω οικονομια χει ριστικ`η α γρ οτικ`η καὶ βιοτεχνικὴ Ν ι κὴ βαση Οἱ αυτόνομες κοινότητες συγκροτουσαν «συντεχνιες» που τ ` λλ` εκατονταδες χωρια. Τό «1865 περιλαμβαναν μερικες φορες πο. ες . . ι · τὸ ἐν Πελοποννὴσω καὶ μερικως ἐν Ηπειρῳ ἑφαρμοἔομενον συ­ ¬

_

°

¬

9

=

9

Ι5Ο

ε

'

στημα τῶν τριῶν βαθμων τοπικη̃ς αὑτοδιοικὴσεωςἱχρησιμοπἶιειταἱ ὑπὸ του̃ τοορκγκοϋ κρατους ως πρότυπον προς θεσπισιν του περι ' ' Τε Ιτἰἰει̃τἰ νἰία̃νετ πἰεαιππαπιεεἰὶ ἐν συγκερασμῷ Ἑλλ. δα . . βιλαετιων νομω) ε . [ · · τ6 ωσεως. ις την α προς το συστημα της τοπικης αποκἶντρ . . ­ ~ · · της ανεξαρτησιαν ν απελευθερωσιν και ν ιθετω ἐπιτυ ουσαν τ ὰ τ εἱ ~ χ η · τεσσαρων τῶν ί 'ν ν λειτουργίαν εὲἶκξἔἕ)μι̃ ΐἐἕἔὲοῖμἶθἕησκευτικη̃ α̨

_

4

¬

”

ἔἔῖἑξναἕἕἔἶρίἐι̃ 9

°

τιωτικὴς, οἰκονομικη̃ς] ὴ νομοθεσία, ακολουθου̃σα ξενα πρότυπα, ­ ­ . ι · καταργεῖ τόν θεσμόν της τοπικης αυτοδιοικησεως, αντικαταστησα­ ε ~ ιΔ· Ν° 27ης Δεκεμβρίου Ι833­8 σα αυτην δια του περι ημων .ομου Της ε ι ~ · Ντ δ­ των δημων»]. Ενω Ιανουαριου 1834 [« ομος περι συσωσεως μως αἱ κοινότητες απετελουν ςωντανα καὶ λειτουργικῶς δρῶντα όρ­ . . ι ι · δια ~ τ ° 8 αρμοδιοτητα ' εευρυτατην γανσ” της τοπικης αυῖο ιοικησεωςἱ μ ­ · · · ' οἱ λὴματα προβ προκυπτοντα ι τα ἐντο του κυκλου δρασεως των 9 ~ δῆμοι κατέστησαν απλαῖ διοικητικαὶ περιφερειαι. σκοπθυσαὶ την απονεκ ωσιν τ” τοπικὴς αὐτοδιοικὴσεως καὶ τὴν ὐπαγωι̃ίὴν ῃι̃ἔ ρ ι τἕζαεἕἶῖ ι ° 'ληςἶγίἕἕἕζαζοποὐλοα ανευθυνον καὶ ςενοκίνητον ἐξουσίαν του̃ ΕΞ; «Ἑλλήνων συσσωματῶσεις Κω ¬

ε

¬

¬

¬

¬

9

¬

¬

¬

ε

ρ

ι

·

'

”

.Γ

”

'

,Άει

Α

.

¬

1958. σ. 21). Ὁ συγγοα· 1958 ότι «ὁ ἐθνικὸς

τἑἔηνκἔἕυεξἶἕα̨ρἶἑιἕἶὶομἴιῖὴῖἶιδυμπεἶαἶνε τό Φα Ωβἰο ηδιἑπεται μ

'_Ἐθ' αν”., σ .22.)

9”

9

μας πολπισμον» (

ν

ἐθνικὀν

από τὴ δεκαετία

' νολογου̃νταν τοἔῖ Ιξἶχἔῖἶτκὸο ἔἔει̃ ἐἶιἔἔῖςὸ Ἐρα̨γαῃκὀ Κόμμα ί

·

λ

Ἑλλάδος τὸν Πειρωὰ κατά τὴ διάρκεια σἕἑΐἕἐῖἕκου̃ συῖεδρίου· Ξεπὴδησε ἀπὸ τὴ συγ­ διαφόρων σοσιαλιστικών μικροομἀδων. Στὸ δεύτερο συ­ ,θ

εῖἐἶἑν3ο7υ

Ν

.

1918

. . . . . . . ι ~ Αθ . 18 μεχρι τις ἶη̨·̃ῖιὅοοἶἔυτξἕεἔετη̨ ̃ἕι̃α̨ρἱτηΞλἰεἕἔοου̃ ἕιἐπερίσχυσαν 9

. . „ „ . στο ονομα του Κ ομματος τη λε ξη Ξ,

«

·

κομμουνιστικό»

Ζό

.

­ Απρίλιου

Υ­ιο θ·ετησαν 151

συνάμα για έμβλημα τους, τό σφυρὶ καὶ τό δρεπανι καὶ ένσώματώ­ θηκαν στὴν Κομμουνιστικὴ Διεθνὴ ποὺ έδρευε στὴ Μόσχα. Ἡ 'Ελλαδα που εἶχε καθ° όλη τὴ διαρκεια τών πρώτών πενὴντα χρόνών του̃ 2Οου̃ αἰώνα, ένα πολὺ περιορισμένο βιομηχανικό προ­ λεταριατο, δὲ γνώρισε ποτέ, όπως ὴ Δύση, σοσιαλδημοκρατηςὸ κὀμμα, δηλαδὴ κόμμα διεθνιστικό τη̃ς έργατικη̃ς τάξεως, που­να ταν απλώς μεταρρυθμιστικό. Τό όνομα διαφόρων κομμάτων τη̃ς κεντροαριστερας δέν πρέπει να μας γελάσει: τό Ἀγμοτικόν καί Ἐρ­ γατικὸν Κόμμα του̃ Παπαναστασίου μεταξὺ τών δύο πολέμων ὴ τό Δημοκρατικὐυ Σοσιαλιστικὀν Κόμμα του̃ Γεωργίου Παπανδρέου στὶς ἐκλογές του̃ 1946, εἶναι βέβαια κόμματα δυτικα αλλα όχι προ­ λεταριακα σοσιαλιστικα κόμματα. Ἡ μόνη σοβαρὴ προσπάθεια, ποὺ αλλωστε καὶ απέτυχε, ὶδρὐσεώς σοσιαλιστικου̃ μὴ κομμουνι­ στικου̃ κόμματος, ἦταν τό κόμμα Ε./1.21. (Ένωση Λαὶκη̃ςΔημοκρα­ ταις) του̃ 'Ηλία Τσιριμώκου καὶ του̃ καθηγητου̃ 'Αλεξανδρου Σβώ­ λου, που εἶχε ὶδρυθεῖ τόν Σεπτέμβριο του̃ 1941 κατα τὴ διάρκεια τη̃ς γερμανικῆς κατοχη̃ς, αλλα που στὶς έκλογές του̃ 1951 τὴ μό­ νη φορα ποὺ κατέβηκε μόνο του πη̃ρε 3.912 ψὴφους ὴ Ο,23% τών ψηφισαντων! Κατόπιν αὐτοῦ έξαφανίστηκε. “Η Ε.Δ.Α. (Ἑνιαια Δημοκρατική Ἀριστεμά), κόμμα που ἱδρὑθηκε τό 1951 για να καλυ­ ψει τό κενό που εἶχε αφησει στὴν έκλογικὴ κονίστρα ὴ απαγόρευση τό 1947 του̃ κομμουνιστικου̃ κόμματος, ἦταν ὁ πνευματικός διαδο­ χος του̃ Κ.Κ.Ε. καὶ όχι τη̃ς Ε.Λ.Δ. Στἰς έκλογές τη̃ς 7ης Νοεμβρίου 1926, τό Κομμουνιστικό κόμμα έλαβε 41.982 ψὴφους ὴ 4,4% τών ψηφισαντών (2,7% τών έγγε­ Υραμμὲνωνλ Χάρη στὸ ὲκλογικὸ συστημα τῆς αναλογικῆς ποὺ χρησιμοποιήθηκε τότε στὴν Ἑλλάδα για πρώτη φορα (με τὸν νόμο 3.363/2/9/ 1926), οἱ κομμουνιστὲς κατέλαβαν δέκα θέσεις ἐπὶ 279 βουλευτών. 'Ηδη από έκείνη τὴν ἐποχὴ προσπαθησαν να τραβὴ­ ζουν τους ξεριζωμένους τη̃ς Μίκρας 'Ασίας καὶ γι® αὐτό εἶχαν ὀνο­ μασει τὴν έκλογικὴ τους παράταξη τό 1926, Ἐνιαἴο Ἐκλογικὸ Μέ­ τωπο Ἐργατῶν, Ἀγροτω̃ν καί Προσφύγων. Στὶς έκλογές τὴς 19ης Αυγούστου 1928 πῆραν 14.325 ψὴφους (1,4% τών ψηφισαντων) καὶ δέν ἐκλέχθηκε βουλευτὴς τους. Σημειώθηκε όμως παλι ανοδος μετα τὴν παγκόσμια οὶκονομικὴ κρίση: στὶς .εκλογες της 25ης Σε­

­

152

πτεμβρίου 1932 έλαβαν 58.223 ψὴφους (5% τών ψηφισαντων) καὶ κατέλαβαν δέκα βουλευτικές θέσεις. Οἱ αριθμοὶ αὐτοὶ παρέμειναν στὶς έκλογές τη̃ς 5ης Μαρτίου 1933 (52.958 ψη̃φοι, 4,6%), αλλα αὐ­ ξὴθηκαν σημαντικα στὶς ἑκλογές τὴς 9ης Ἱουνίου 1935 καὶ 26ης "Ιανουαρίου 1936. “Επιπλέον για τό 1935, οἱ κομμουνιστες έπώφε­ λὴθηκαν από τὴν αποχὴ από τὶς ἐκλογες όλων τών κομματτον του̃ Κέντρου καὶ τη̃ς μὴ κομμουνιστικη̃ς “Αριστερας (μερικοὶ ψηφοφό­ ροι αντὶ να απέσχουν ψὴφισαν τό κομμουνιστικό κόμμα). Έτσι οἱ έκλογὲς του̃ 1935 έδωσαν 98.699 κομμουνιστικὲς ψὴφους, δηλαδὴ 9,6% τών ψηφισαντων. Τό 1936 έλαβαν 73.411 ψηφους (5,8% τών Ψηφισἀντων) Καὶ χάρη σι̃ὴν αναλογική, 15 βουλευτικές έδρες ἐπὶ συνόλου 300 έδρών. Παρα ταυ̃τα λοιπόν, οἱ κομμουνιστές παρέμε­ ναν μια μικρὴ μειοψηφία μέσα στὴ χώρα. Ἡ απουσία μεγάλης βιομηχανίας στὴν Ἑλλάδα καθρεφτιζόταν καὶ στὴν κοινώνικὴ προέλευση τη̃ς κομμουνιστικη̃ς βουλευτικὴς ὀμαδας του̃ 1936: καπνεργατες, ένας κουρέας, ένας τραμβαγέρης, έ­ νας δικηγόρος, ένας γυμνασιάρχης. (Δημ. Κιτσίκης, ‹‹Ι.ε ΡειτΙειτιετιτ οτ1εε ιτειιιείοτιηετὶοηε εοοἰε1οε τ1ε1ει Οτὸοο ὶιιεοιι'ειιι οοιιρ τ1® Ειετ ιιιἰ­ Ιὶταὶτο όε 1967», Ηὶετοίκε εοεἰαἰε, Ὁτταβα, Νοέμβριος 1970, σ. 63).

Ἀλλὰ 9 Οουσωισμὸἑι ὅπωἐι̃ τὸν ἐἔὲφραἔε 9 Νίκοἑ Καζαντἔἀκίι̃ἐ στό μυθιστόρημα του Ὁ Χριστὸς ξαυασταυρώνεται, ἦταν διαχυτος μέσα στό λαό. Ὁ Γεώργιος Β' με τόν ψυχρό αγγλοσαξονικό του χα­ ρακτὴρα δεν ἦταν σὲ θέση να έκμεταλλευτεῖ αὐτὴ τὴν ταση. 'Αντί­ θετα, ὁ Μεταξα̃ς, μέ τόν «φεουδαρχικό» του αλληλεγγυισμό (εο1ἰαε­ τἰετυε) καὶ Έλληνας ώς τό κόκαλο, εἶχε κατορθώσει μετα τό 1936 να αποκτὴσει δημοφιλία στὴν έπαρχία, μεταξυ τών αγροτών καὶ τών μικροαστών. Εἶχε παρει μερικα κοινωνικα μέτρα πρός χαρη τους, όπως λόγου χαρη τὴ διακὴρυξη του̃ αναγκαστικοῦ νόμου 677 τη̃ς 17ης Μαίου 1937, «περὶ ρυθμίσεως τών αγροτικών χρεών» που απαλλαξε τους αγρότες από τὴ χρόνια μάστιγα τη̃ς τοκογλυφίας καὶ τους ξαναδώσε κάποια οὶκονομικὴ ευ̃χέρεια. Ἀργότερα οἱ πραξικο­ πηματίες συνταγματαρχες του̃ 1967 θα δράσουν μέσα στό ἴδιο ὶδεο­ λογικό πλαίσιο αλλα πιό ριζοσπαστικα ακυρώνοντας τα αγροτικα δανεια. Τό 1936­1941 οί μεταςικοὶ δεν ἦταν απαραιτὴτώς ὑπὲρ του̃ 153

Γεωργιοιι ΒΪ Εἴοαμε αλλωστε οτι ἡ πλειοιμιι̃ιρια του̃ λασο ἦταν κα­ τα τῆιἐ παλινορθὡσεαιο· Ὁ ἴοιοἑ ο Ἱαιαννιι̃ἑ Μεταἔαο παρα ταν χιο” ριιἐ οροοε προσθλαισἠ τον στο μοναρχιιτο θεσμοι οεν εἶχε τισ ἴοιειὲ ιοεεθ με τον Γεώργιο Βἶ­ Αιχμαλιοτοἔ του̃ βασιλειοιἐ τοοι ποο ἦταν και ὁ πραγματικός ηγέτης της χὡρας, εἶχε προσπαθησει να ἑλιχθεῖ

Ἐτσι μια χωρὶς προηγοὺμενο εὺκαιρία προσφέρθηκε στο κομμουνι­

μεσα στα στενα πλαισια παο του̃ εἶχε ιταθορισει ο μοναρχτι̃σι για να μπορέσει να αρπαξει τα ηνία της εξουσίας καὶ να φέρει βαθμιαῖα τον

Το Ἐθνικὸ Ἀπελευθερωτικὀ Μέτωπο (ΕΑΜ) ἱδρὺθηκε στις 27 Σεππεμβρίου 1941 σ= ἕνα σπίτι τῶν Ἀθηνῶν) ὑπὸ μαρφὴ συμμαχίας

Γεώργιο Β' κοντα στιἑ αποιιιεισ τοο­ Προο τον σιτοπο αοτο εἶχε ιοριισει τὴν Ἐανικιἶν Ὁργανωσιν Νεολαιασ (Ε­Ο­Ν­) ποο σοναγιονι­ ἔοταν τον προσκοπισμο αγγλιιττἶο εμπνεοσεωἑ­ Ὁ προσιτοπισμοο απο την αλλη μερια εἶχε την ὺποστηριξη του̃ Παλατιου̃. Παρ® όλες

τεσσαρων πολιτικῶν κομματων: α) τὸ Κομμουνιστικὸ Κόμμα Ἑλλά­ ὅας β) το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ἐλλάὀας γ) την “Ενωση /Ιαϋτη̃ς Δη­ μοκρατιτις (Ε./Ι.Δ.), κόμμα επίσης σοσιαλιστικό καἰ δ) τὸ Ἀγροτικον Κόμμα Ἑλλάδος (,4_Κ_Ε_)_

ομοια τισ οιαμαρταριεσ του̃ Διαοοχοο πριγιτιπα Παολοαι εἶχε οιαλὐτ

Αὺτη η «συμμαχία κομματων» ηταν στην οὺσία, εξαρχης, το ἴδιο τὸ κομμουνατμκὸ κόμμα καἰὅχιαπλῶςγμα ὁμαδα στην όποαιοἱ κομμουνιστὲς εἶχαν την πλειοψηφία. Πραγματι, αὐτὸ το κόμμα εἶχε συνηθίσει από καιρὸ να παρουσιαζεται στὸ λαό, σε καθε ὲκλογικη αναμέτρηση, ὑπὸ μορφὴ δῆθεν σανασπισμου̃η̨̃ π ὁποία στὴν πραν­

σειτὴν οργανωση τῶν Στιἐ

προσκοπων·

Μαρτιου ι938› ο Μεταξαε ἔγραφε στο προσωπικο τον τίμερολογιοι αιροα εἶχε παρακολοοθἠσει τὴν παρελαστι̃ τη̃ιἐ Ε­Ο­Ν για την οποία εἶχε τόσα κανει: ‹‹Χθές, στο πεδίον του̃ “Αρεως μὲ την Ἑθνιιτὴ Νεολαια­ Το ἔργον μοοι Ἑργον ποο ονιιτιι̃σε μεσα σε τοσεἑ αντιορασειἐτι­ Π­ Μεταἔαοι ανα, αν­ι τομοἑ ασε, σ­ 29%­ Ἀργοτεραι μέσα στὸν ἴδιο χρόνο, σημείωνε: «Ὁ Διἀδοχοὲ μὲ ἐἔἠτιι̃σε Και ὲμι· λιι̃σα μαζι τοο οοο αορεο­ Θέλει να οπανελθιι̃ στα Νεολαια­ Και τὸν έπαναφέρω θριαμβευτικα καἰ σαν αγαπημένο Γενικὸ Άρχηγό. Ἀλ­ λα οχι μόνον αὐτόν. 'Αλλα καὶ τη Φρειδερίκη [ποὺ εἶχε παντρευτεῖ τὸν Παυ̃λο στις 9 “Ιουνίου 19381... Σημερα 11 Δεκεμβρίου εγινε το θαομα αοτο· Μια παραταἔτι̃ μεγαλειὡοιι̃ο στο πεοιο του̃ ωΑρεω§­­­ Ἑνθοιισιασμοἑ απεριγραπτοο­ Τα παιοια μου­ Τα χροσα μου παιοια τη̃ἐ Νεολαιασι αγορια και ιτοριτσια› τα ἔιρερα ειιἐ τον θριαμβον­ Ἡ κυριαρχία μου εἶναι πληρης››. (Ἐνθ' άν., σ. 315). Ὁ θανατοἑ του̃ Μεταξα στισ 29 Ἱανοοαριοο 1941 απομαιτρανε απο τον ἑλλιι̃νιιτο λαο› τον Γεώργιο Β' τον «Ἄγγλο» βασιλεα απο τὴν εἶχε απομαιτρονθεἶ ῆοτι̃ απο το 1936» αιροο προτι̃γοαμενιοἐι αστιιτὴ ταἔιι̃­ Τον Μαιο ο βασιλεοιἑ ἔιρογε απο τὴν Ἑλλαοα μὲ τον ιταμαριλα τοοι αφτἶνονταο τα χώρα ἔτοιμιι̃ να οεχτεῖ οποιαοἠποτε Κἰνιι̃ση ποὺ θα παρσοσιαἔε στο προγραμμα τιι̃ἐ τὴν ιτοινοβοολεντν κα οτι̃μοιτρατια› για να ἱιτανοποιὴσει τοοο αστοοιἐ και τὴν εθνιιτὴ αν­ τίσταση μὲ κοινωνικη δικαιοσύνη, για να ἱκανοποιησει τὸν λαό. 25

_

154

_

στικὸ κόμμα να καταλαβει την ἐξουσία, ὺπὸ τὸν ὅρο να δεχόταν να παρουσιαστεῖ με πρόσωπο δημοκρατικό. Κι έτσι γεννηθηκε το ΕΑΜ μέσα στην ατμόσφαιρα της κοινωνικης ἰσοπεδωσεως ποὺ προκάλεσε ὁ χιμὀπ.

ματικὀτητα ηταν ανὺπαρκτη. Έτσι στις εκλογες του̃ 1926 εἶχε κατέ­ βει ὺπό τη σημαία ένος «Ἑνιαίου Ἑκλογικου̃ Μετωπου Ἑργατῶν, “Αγροτῶν καὶ Προσφύγων». Στις εκλογες του̃ 1928, 1932 καί 1933 ὡς «Ἑνιαῖο Μέτωπο Ἑργατῶν καἰ Ἀγροτων». Τὸ 1936 ως «Παλ­ χαϊκὸ Μἑπωποα Πῶς τα ΕΑΜ ἦταν στὴν ἀρχὴ τὸ ἴδιο τὸ κομμοννιστικὸ κόμμα, τὸ έξηγου̃ν καθαρα οἱ αναμνησεις κομμουνιστη ηγέτη και ηγέτη του̃ ΕΑΜ, του̃ Πέτρου Ροὺσου, ποὺ δημοσιεύθηκαν τὸ 1966 στο Βουκουρέστι από τις εκδόσεις του̃ κόμματος, ποὺ ἦταν τότε εξόρι­ στο, τις Πολιτικές καί Λογοτεχνικές Ἐκὁόσεις (Πέτρος Ρου̃σος, Ἡ μενάχη τε­γ­ραεῃαγ

Το κομμουνιστικό κόμμα προσπαθου̃σε απο τα τέλη Ἱουνίου 1941 να έρθει σε επαφη με πολιτικοὺς ποὺ θα μπορου̃σαν να βοηθη­

σουν να φτιαξουν μια ὀργανωση αντιστασεως κατα τῶν Γερμανών. Άλλα η δυσπιστία ποὺ ἐνέπνεε ηταν τόσο μεγαλη ὥστε η προσπα­ θεια δέν εἶχε καμία απηχηση έκτος απο ἔναν βενιζελικὸ βουλευτη 3­τι ετων του̃ κόμματος τῶν Φιλελευθέρων, τὸν 'Ηλία Τσιριμῶκο, γνωστης αστικης οἰκογένειας, ό πατέρας του̃ ὁποίου ὺπηρξε επίσης βοαλεατὴς του̃ Βανιςἐλοα και πρόεδρος τη̃ς Βουλη̃α 155

­

«Στὴν πορεία τῶν επαφῶν ποὺ εἶχαν μαζί του γράφει ὁ Ρου̃­ σος μέλη του̃ κόμματός μας, παρουσιάστηκε σαν ὴγέτης τη̃ς Ἑ­ νωσης Λαἱίεη̃ςμίημοκρατιας ποὺ φαίνεται να συγκροτὴθηκε κατα τὸ Σεπτέμβριο του̃ 1941» (σ. 222). Είπαμε ῆδη ότι τὴ μόνη φορα ποὺ τὸ σοσιαλδημοκρατικὸ αὺτὸ κόμμα (τὸ ὁποῖο καὶ προσχώρησε στὴ Δεύτερη Διεθνὴ ποὺ άνασυγκροτηθηκε το 1951 στὸ συνεδριο τη̃ς Φραγκφοὐρτης) παρουσιάστηκε μόνο του μπροστα στοὺς εκλογεῖς, το 1951, ἔλαβε τὸ γελοϊο ποσοστο του̃ Ο,2% τῶν φηφισάντων (3912 ιμὴφους).

­

Ἡ ἄλλη σοσιαλιστικὴ ὀργάνωση ὺπη̃ ρχε μονάχα στὸ χαρτί. ‹‹Δί­ πλα στὴν ὁμάδα Τσιριμὡκου γραφει ὁ Ρου̃σος ἦταν τὸ νεοϊ­ δρυτο Σοσιαλιστικό Κόμμα [τὸ 1941] με επικεφαλη̃ς τό δικηγόρο Χρη̃στο Χωμενίδη... Εἶναι γνωστες οἱ χρόνιες αποτυχίες τῶν προ­ σπαθειῶν συγκρότησης μαξικου̃ κόμματος σοσιαλδημοκρατικου̃ τόπου στὴν Ἑλλάδα. Δεν ελειιμαν ὅμως οἱ σοσιαλιστικες ομαδες καἰ στελέχη τους» (σ. 223). Αὺτὸ τό «κόμμα» δεν αφησε ἴχνη στὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ ζωὴ μετά τὸ δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. 'Αντίθετα από τοὺς σοσιαλδημοκράτες, οἱ άγροτικοἰ στὴν Ἑλλά­ δα εἶχαν εκλογικὴ πελατεία: τὴν πελατεία των αγροτῶν μικροϊδιο­ κτητῶν. Τὸ Άγμοτικὸν καί Ἐργατικὸν Κόμμα ὴ Δημοκρατικη̨̃ Ἐμω­ σις του̃ Παπαναστασίου ποὺ ἦταν κόμμα μικροϊδιοκτητῶν τῶν πό­ λεων και της ι›παιΘροι›,ελαρε 6,5% ταν ιγηφισιιντων το 1926, 6,τ% τε 1928, 5,9% το 1932 και ααα) το 1933 ισ Παπανασιασιοὺ πεθανε στις ιν Νοεμβριου 1936). Τὸ Ἀγροτικὸν κόμμα Ἑλλάδος ρι.κ.£.) ποὺ εἶχε ως εμβλημα το αροτρο, ίδρόθηκε τὸ 1923 καἰ εξελεξε τὴ χρονια εκείνη τρεῖς βουλευτές. Τὸ 1926 εξελεξε τέσσερις βουλευτες καἰ πὴρε 3% τῶν ιμηφισάντων. Τὸ 1928 το ποσοστό του επεσε στο Ι,7%. Άλλα ἡ παγκόσμια οἱκονομικὴ κρίση ριξοσπαστικοποίὴσε τὴν πτωχευμἑνη αγροτιά. ἶΗταν ὴ εποχη ποὺ διάλεξε ὁ πρωην βενι­ ξελικὸς Ἰωάννης Σοφιανόπουλος για να μπεῖ στὸ Ἀγροτικὸν Κόμμα Ἐλλαόος, ριξοσπαστικοποιὡντας το και ξεπερνώντας σε συναγωνι­ σμὸ τὸν Παπαναστασίου χαρη σε μια πιο αριστερὴ πολιτικη. Έτσι, ενω τὸ Άγροτοεργατικὀν (ὴ Ἀγροτικὀν καί Ἐργατικὀν Κόμμα) εἶχε μειωμενο ποσοστο ιμηφων, στις εκλογες τη̃ς 25ης Σεπτεμβρίου 1932, τὸ Ἀγροτικο εντυπωσίασε με ποσοστό ιμηφισάντων 6,2%, 156

πραγμα ποο του̃ επετρεπε να εμτραντστεἶ στὴ Βορλὴ με εντεκα βοο­ λεοτεε (αντἰ οκτώ του̃ Παπαναστασἰοολ Ἑναο αλλοε πρτρὴν βεντζελμεοοι ποο εῖλε λρὴματτσετ οπορρνοἐ Γετορνἰαα ο Άλεἔανοροο Μολοαναοι θεωρὴττκοε του̃ σονετατρτσττ· του̃ κτνὴματοοι Καὶ ο οποἴοτἐ το 1917 εἶχε προτοθὴσετ τὴν ανροττκὴ μεταρροθμτσὴι εἶχε κτ αοτοο εκλενεἴ τσ το 1932 ντα πρὼτὴ φορα οπο τὴ σὴμαἰα του̃ Άνροττκοο πομματοἐ καὶ οχτ πλεον ῶο Φτλελεο·

_

θεροε­

Ήδη ὅμως απο τον επόμενο χρόνο, οἱ διάφορες τάσεις μεσα στὸ Ἀνροτμτο Κομμα το οταἰρεσαν­ Στἰο εκλοτεο τὴο 5ὴ§ Μαρττοο 1933 τὸ Α.Κ.Ε. ὺπὸ τὴν ηγεσία του̃ "Ιωάννη Σοφιανόπουλου ἔλαβε δόο εορεο καἰ 2% τῶν Ψὴτρτσαντοαν› ενῶ μτα ομαοα αγροτμτῶν περτσσο­ τερο σοντὴρὴτμτῶν οπο τὴν ὴνεσἰα του̃ Άλεἔανοροο Μολτοναι σο· νερναστὴπε με τοοο βεντἔελμτοοο καὶ ελαβε πεντε εορεο με ποσοστο μονο 1ι2%­ Τελοοε μια τρττὴ τασὴ ανροτμττον αποσλίσθὴκε απο το Α­Κ­Β ντα να σονερναστεἴ με τοοο ανττβεντζελτκοοο καὶ ἔλαβε μία εορα με ποσοστο 1›8%­ Ἡ κατατμὴσὴ αοτὴ οεν αντανακλοοσε το­ χον οτατρεσετο μεταἔο τῶν αγροτών αλλο ανττομτίεε μεταἔο τῶν πο­ λττμτῶν τοοε ὴνετῶν ποο λρὴστμοποτοοσαν τον ανροτμτο κοσμο για εκλογικοὺς σκοποὺς, ενῶ πολιτικοί σαν τον Μυλωνα ὴ τὸν Σο­ φτανοποολο οεν ὴταν καν ανροτατὴἑ προελεοσεωο­ Στιε εκλογες του̃ 1936 ἐαναβοίσκονμε δύο ὸμάδετ α̃γοοτικῶνι Τὸ Α­ΚΕ του̃ Σοφιανὀπουλου (αριστερα πτέρυγα) με μόνο Ι% τῶν νιιφισα̃ντων και μια εδρα και τὸ Δτμοκρατικὸ Άγροτικὀ Κόμ­ μα τοο Μολτονα (οεἔτα πτερρνα) ποο ἔλαβε το ἴοτο ποσοστο Ψὴτρτον οὴλαοὴ 1% αλλα 4 εορεε Χαρὴ στὴ σομμετολὴ τορ σε ρε­ ποομπλμτανμτο σονασπτσμο­ Με 2% σονολμτα τῶν Ψὴφτσαντων οἱ άγροτικοἰ εἶχαν επιστρειμει στο μικρό τους ποσοστο του̃ 1928.

_

π

Μετα τὴν ενκαθίορρσὴ τὴο οαττατορίαε του̃ βαστλετρο Γετρρνίορ Βἦ στἰο 4 Αονοοστοο 19369 το ΑΚΕ­ του̃ Σοτρτανοπορλοο εξαφα­ νἰστὴκε καὶ ποτε δὲν αναστὴθὴκε­ Άλλα ο Ἀλεἔανοροο Μολτοναο μετα τον πολεμο χρὴστμοποτὴσε τον τίτλο Κατ ἴοροσε στἰο Μ Σε· πτεμβρτορ 1945 ενα νεο Ἀτμοττκον Κόμμα Ἑλλάδος (Α­Κ­Ε­λ Αοτο το κόμμα αντίθετα απο το ΕΑΜ κατ απο οτατρορα κομματα τὴε αριστερας καἰ τη̃ς κεντροαριστερα̃ς ποὺ απεσχαν συμμετεῖχε

_

­

157

'στἰς ἐκλογὲς τῆς 31ης Μαρτίου 1946 σὲ μια «Ἑνωσι 'Αγροτικῶν

στο «Ἑθνικό Ἀπελευθερωτικό Μέτωπο», Διαβάζοντας τὴν υπογρα­ ῳη του̃ ηγέτη αότου̃ του̃ κόμματος που ἔβαλε στὴν ίδρυτικὴ πράξη του̃ ΕΑΜ τη̃ς 27ης Σεπτεμβρίου 1941, βλεπουμε πως πρόκειται για το όικηγόρο Άπόοτολο Βογιατςη̃, ὁ ὁποῖος ἦταν αποτυχων όποψὴ­ φιος του̃ Κ.Κ.Ε. στἰς εκλογες του̃ 1936 (όταν τό κόμμα εἶχε κατεβει υπό τὴν επωνυμία «Λαϊκό Μἑτωπο››). Ὁ Πετρος Ρου̃σος στἰς ανα­ μνησεις του γράφει πως «ἦ ὁμάδα Βογιατζὴ ἦταν ίσως ὴ σπουδαιό­ τερη και αριστερότερη αγροτικὴ ὁμάδα. Δεξιότερη ἦταν ὴ ὁμάδα Ι. Σοφιανόπουλου». (Π. Ρου̃σος, ἔνθ' αν., σσ. 224­225). Άργότερα, ὅταν ὁ δικηγόρος Κωνσταντίνος Γαβριηλίδης, αγρο­ τικός τῆς ακρας αριστερας καἰ αποτυχων υποφὴφιος του̃ κομμουνι­ στικου̃ κόμματος στίς εκλογες του̃ 1926, καἰ κατόπιν αγροτικός βουλευτὴς τό 1932, βγη̃κε από τὴ φυλακή, αυτός ὴγὴθηκε του̃ ἀγρομκου̃ κόμματος του̃ ΕΑΜ_ Μπορου̃με συνεπως να συμπερά­ νουμε ότι τό Α.Κ.Ε. ἦταν στὴν πραγματικότητα κομμουνιστικό καἰ τόν Σεπτέμβριο 1941 υ̃πῆρχε μονάχα στό χαρτί. 'Υπό τό κάλυμμα συμμαχίας τεσσάρων κομμάτων (δυο σοσιαλδημοκρατικων, ενός αγροτικου̃ καὶ ενός κομμουνιστικου̃), τό ΕΑΜ ἦταν στὴν πραγματι­ κότητα τό αποτελεσμα συμφωνίας μεταξὺ του̃ κομμουνιστικοῦ κόμ­ μοιτος και μιας μεμονωμένης αστικη̃ς προσωπικότητας, του̃ Ἡλία

Κομμάτων». Ὁ αγροτικός εκλογικός συνασπισμός δεν μπόρεσε πα­ ρα ταυ̃τα να κερδίσει παρα μια ἔδρα καὶ Ο,67% των ιμὴφων, για τὴν ακρίβεια 7.447 ιμηφους. Ὁ Μυλωνας δὲν εκλέχθηκε οὔτε τό 1946, οὔτε τό 1950, καί αποφάσισε τότε να αποσυρθεί από τὴν ενεργό πο­ λιτικὴ. Τὴ σκυταλη τὴν πῆρε ὁ 'Αλέξανδρος Μπαλτατζὴς, παλαιός ὀπαδός του̃ Παπαναστασίου, καί κατόπιν του̃ Σοφιανόπουλου, ποὺ ίδρυσε τό 1950 ἕνα κόμμα που τό ὀνόμασε Συναγερμό τω̃ν Ἀγροτω̃ν καί Ἐργατω̃ν (τό 1956 μετονομάστηκε σὲ Κόμμα Ἀγροτω̃ν καί Ἐργαζομένων). Τό 1961 προσχώρησε στὴν Ἑνωσι Κέντρου (ΒΚ.) Του̃ Γεωργίου Παπανδρέου­ Ὁ Μπολτοτἔη̃ο ἀντιπροοωποἐ Τῶν καπνοπαραγωγων τῆς Θράκης καί πρόεδρος τἦΩΠονο4417ν1οοΣονοτ μοσπονὅιας τω̃ν Ἑνώσεων Ἀγροτικω̃ν Συνεταιρισμών από τό 1945, ποὺ χρημάτισε υπουργός Γεωργίας τό 1963­1965, δὲν εἶχε περισσό­ τερη επιτυχία από τόν Μυλωνα̃ σαν αγροτικός η̃γετης: τό κόμμα του, τίς δυο μοναδικὲς φορες που εμφανίστηκε μόνο του, ἔλαβε

12% τῶν Ψηφνοἀνΐων το 1951› καὶ 0ι7% το 1952­ Μπορου̃μο λοιπον τώρα νί ἀνορωτηθου̃μο ποιο ἦταν ἄρονο οοτο τό Α.Κ.Ε. που πῆρε μερος στόν «συνασπισμό» του̃ ΕΑΜ; Μὴπως ἦταν ανασυσταση του̃ κόμματος του̃ Σοφιανόπουλου; Όχι, διότι ό Σοφιανόπουλος εἶχε αρνηθεί να συμμετασχει στό ΕΑΜ. Σὲ μια βιο­ γραφικὴ μελετη βασισμένη στό προσωπικό αρχείο του που συνε­ γραψε ὀπαδός του, διαβάζουμε: «Άρνὴθηκε να προσχωρἠσὴ στό Ε.Α.Μ. Καί ὁ κυριωτερος λόγος τη̃ς αρνησὴς του ὴτανε ὴ διαπί­ στωση πως τό ἑθνικοαπελευθερωτικό αότό κίνημα εἶχε μεγάλη πο­ λιτρςὴ ἐἔἀρῃι̃οπ άπο πο Όσο πορνου̃σο μωποτο ο κοπροο­ Τοσο περισσοτερο στὲνορον Το περιθώριο τη̃ο σονερνοσἰονἐ του̃ Ε.Α.Μ. με τους αστοός πολιτικους γιατί ὴ εξάρτηση του από τό Κομμουνιστικό κόμμα γινόταν όλο καί μεγαλυτερη». (Σωτἠρπ Πα­ 1ΐατἔη̃› Ἰωάννης Σοφίανόπουλοο­ Ἐνα̃ἔ ἐπαναστάτηἔ χωρίο ἐπανά· σταση. Ἀθὴνα, 1961, σ. 177). Σ® αότό τό σημείο πρέπει να παρατη­ ρἠσσυμε πως ἐπειδὴ ὴ ὲξἀρτὴσὴ του̃ ΕΑΜ ἀπὸ τὸ ἦταν πλὴ ρὴς από τὴν ὴμἑρα τη̃ς ἱδρόσεως του, εἶναι δυσκολο να φαντα­ σπου̃μο ορ­αὐἔἠθπκο ὰκομπ πρρνοσοτορο ἀρνοπρρο­ Σονοπῶο ποιο ἦταν ορτο πο κόμμα­ Το Α­Κ­Ε­¬ ποὺ προσχώρησε 158

Τοιριμὼκοο

Ὁ Πέτρος Ρου̃οος

ε

·

μας δείχνει πως ῇ απόφαση του̃ κομμουνιστι­

κου̃ κόμματος να ἱδρυσει τό ΕΑΜ παρθηκε μετα τὴν επίθεση, στίς 22 “Ιουνίου 1941, τῆς Γερμανίας κατα τη̃ς Σοβιετικη̃ς Ἑνωσεως. Νωρίτερα ἐπικρατου̃σε σύγχυση μεταςό των “Ελληνων κομμουνι­ στων, διαιρεμενοι καθως ἦταν μεταξὺ αὐτῶν που δεν ἦθελαν ν' αν­ τισταθου̃ν στὴν επίθεση του̃ ”Α'ςονος εφόσον ὴ Σοβιετικὴ 'Ενωση εἶχε οπογρἀψοι μὲ τη Γερμανία οόμφωνο μη ἐπιθεσεως, καί των υπολοίπων που πίστευαν πως ἔπρεπε να ὑπερασπίσουν τὴ χωρα τους. Οἱ δυο νεοι πού, στἰς 31 Μαΐου 1941, εἶχαν αφαιρέσει τὴ γερ­ μανικη σημαία που κυμάτιζε πάνω στὴν Άκρόπολη, εἶχαν δράσει με δικη τους πρωτοβουλία χωρίς να είδοποιηθεῖ ὴ ὴγεσία του̃ κομ­ μουνιστικου̃ κόμματος. «Κανενας δεν ὴξερε ακόμα γραφει ὁ αργότερα μα­ πομπ καἰταυ̃ςτὴν τσαλαπάτησαν„.Ιι̃ολὑ Ρου̃σος θαμε πως ὴρωες εκείνης τὴς ίστορικη̃ς πραςης ἦταν δυό παλληκά­

­

_

159

Ἀπόστολος Σαντας. Ὁ ~ Εαντας ηταν κιολας μελος της κομμουνιστικης νεολαιας. Ο Γλεξος εμελλε να γίνει κομμουνιστὴς μέσα στὴν πορεία του̃ εθνικοαπελευ­ θερωτικου̃ αγωνα». (Ἑνθ' αν., σ. 109). Μὀλιίἰὅμωῷ πραγματοποιηθηκε ὴ γερμανικὴ επίθεση κατα τη̃ς Σοβιετικης Ένὡσεως, αμέσως ύπὴ ρξε ομοφωνία. “Όχι πως ὴ χωρίς 99999 πβοσἠλωση προς τὴν «πατρίδα του σοσιαλισμού» εἶχε αμ­ Φωβητηθεῖ τὴν ἐποχὴ τοῦ γερμανοσοβιετικου̃ συμφώνου. Ἡ σύγ­ χυση, πού ἐπικρατου̃σε μεταξύ τῶν Έλλὴγνων κομμουνιστῶν πρίν απο9τις 212 Ἱουνίου 1941,ϊπροερχόταν απλως μας λέει ὁ Ρου̃σος ­απο το~οτι το κομμα ειχε χασει τὴν ἐπαφὴ με τούς Σοβιετικούς κε" αγνοἶωσε Τη «γραμμη» της Μόσχας. “Αλλα μετα τἰς 22 Ἰουνίου δεν χρειαςονταν πλέον «ντιρεκτίβες» για να ξέρει κανείς τἰ έπρεπε να κανει. Ἡ ωμὴ πραγματικότητα εἶναι αναμφισβὴτητη: ὴ πιο φημισμένη οργανωση τῆς ὲθνικη̃ς αντιστασεως, το ΕΑΜ, ἰδρύθηκε οχι για να υπερασπισει τὴν Έλλαδα, αλλα τὴ Σοβιετικὴ Ένωση, ἐφόσον ταυ­ τιξοταν κομμουνισμός καὶ Ε.Σ.Σ.Δ. Βεβαίως, ό μεγαλος αριθμος των Ελλὴνων πατριωτῶν πού μπῆκαν στὴν οργανωση αγνοου̃σε αυτο το γεγονος. Ο ελληνικος ρουσωισμός, δυναμωμένος απο τὴν κοινωνικη ισοπεδωση πού ειχε προκαλέσει ὴ κατοχὴ, μετέτρεψε το ΕΑΜ σε τεραστια αδελφότητα (πανω απο έναμισι εκατομμύριο μέ­ λη, κατα τον Ρου̃σο, για συνολικό πληθυσμο 7.35Ο.ΟΟΟ) πού ἦταν ενωμενη μὲ τα ωραιότερα αἰσθὴματα αλληλεγγύης και αύταπαρνη­ σεως. Ευμμετειχαν επισης έξι έπίσκοποι καἰ εκατονταδες ἱερωμένοι. Δεν γνωριζαν πως οἱ ηγέτες τους ἦταν προσηλωμένοι χωρίς όρους σε μια ξενη δύναμη που ἦταν ἐπεκτατικὴ όπως οποιαδηποτε μεγαλη ρια σπουδαστές, ο Μανὡλης Γλέζος καἰ .. τ . . ­

οι

_

'

δύναμη. Στίς αρχες 'Ιανουαρίου 1942, συνὴλθε στὴν 'Αθηνα ὴ 8η ολομέ­ λεια της κεντρικης επιτροπης του̃ Κ.Κ.Ε. 'Η απόφαση, πού παρθη­ κε ομόφωνα, ελεγε: ‹‹ Η Σοβιετικὴ Ένωση, συνεπὴς στὴ φιλειρηνι­ κη της πολιτικὴ, έμεινε έξω απο τον πόλεμο μὲ σκοπο να δημιουρ­ γὴσει γερο αντιπολεμικο μέτωπο για να έντοπίσει τὴν πυρκαϊα, να πετυχει το γρηγορο τερματισμο του̃ πολέμου καί τὴν αποκαταστα­ ση Τηἐὶ παγκὀσμιωἐ εἰρἠνλι̃ἐε χωμἰς προσαρτὴσεις καἰ ύποδουλωσεις 160

λαῶν. Έκδὴλωση τη̃ς φιλειρηνικὴς σοβιετικῆς πολιτικῆς ἦταν και το σοβιετογερμανικο σύμφωνο μὴ επίθεσης [23 Αύγούστου 1939]. ››... Ἡ αἰφνιδιαστικὴ, παρ® όλο το σύμφωνο μὴ επίθεσης, χιτλερι­ κὴ έπιδρομὴ κατα τὴς φιλειρηνικὴς Σοβιετικη̃ς Ένωσης αλλαξε το

χαρακτὴ ρα του̃ πολέμου κι έκανε φανερο ότι ο γερμανικός ἱμπερια­ λισμος εἶναι στὴ συγκεκριμένη στιγμὴ ό κυριότερος ἐχθρος τὴς αν­ θρωπότητας... "Ολες οἱ προοδευτικές δυναμεις και ίδιαίτερα ολοι οί κομμουνιστές αὐτὴ τὴ στιγμὴ έχουν ἱερο καθῆκον καὶ υποχρέωση να ρίξουν αμέσως όλες τἰς δυναμεις τους στον αγωνα κατα τὴς λη­ στρικῆς φασιστικη̃ς ἐπιδρομῆς για τὴ γρηγορη νίκη τὴς Σοβιετικη̃ς Ένωσης. Καθε αδρανεια, μοιρολατρεἰα καί απογοητευση σ' αὐτὴ τὴν στιγμὴ εἶναι ασυγχὼρητο έγκλημα κατα του̃ ανθρωπίνου μέλ­ λοντος, τὴς έλευθερίας και του̃ πολιτισμού». (Σαράντα χρόνια του̃ Κ.Κ.Ε., 1918­1958. Ἐπιλονη̃ ντοκουμέντων, Βουκουρέστι, Πολιτι­ κὲς καὶ Λογοτεχνικές Έκδόσεις, 1958, σσ. 470­471). Τα πραγματα ἦταν πεντακαθαρα. Ἡ φραση που έλεγε πως ἦ ἐπί­ θεση κατα τη̃ς Σοβιετικὴς 'Ενώσεως «αλλαξε το χαρακτηρα του̃ πο­ λέμου» ύπη̃ρξε ὴ θεωρητικὴ βαση πανω στὴν ὁποία το κομμουνι­ στικο κόμμα έκτισε το ΕΑΜ. Μόνο που πρόσεξε να μὴν αναφέρει στα συνθὴματα του̃ ΕΑΜ το «ἰερο καθη̃κον» να ύπερασπιστεῖ ἦ Σο­ βιετικὴ Ένωση, καί μαλιστα ὲκμεταλλεύτηκε για χαρη του το ἱστο­ ρικο "Οχι του̃ Μεταξα κατα τῆς ἰταλικη̃ς ἑπιθέσεως τὴς Ζ8ης Ὁκτω­ βρίου 19=1Ο, ὥστε στο μυαλο του̃ λαου̃ το “Οχι να ταυτισθεῖ μὲ το

ΕΑΜ (”Οχι = ΕΑΜ). Ρου̃σος στις αναμνησεις του εκφραζει το θαυμασμό που κατόρθωσε να του για τὴν καταπληκτικὴ έπιτυχία του̃ μετατρέψει τὴν ἐξαιρετικα αδύνατη θέση στὴν ὁποία βρισκόταν τον Μαιο του̃ 1941, σε κυριαρχικὴ δύναμη στο τέλος της κατοχὴς, χα­ ρη στὴν ἐθνικὴ αντίσταση του̃ ΕΑΜ. Οἱ κομμουνιστὲς εύκολα συγ­ χέουν τα δικτατορικα καθεστῶτα πού δὲν τοὺς εύνοοῦν μὲ ξενικὴ κατοχὴ. Άλλα στὴν προκειμένη περίπτωση εἶναι πολύ δύσκολο να

Ὁ Πετρος

καταλαβει κανείς γιατί στὴ διαρκεια τη̃ς δικτατορίας του̃ 1936­1941 (οπως και του̃ 1967­1974) το κόμμα τους δὲν σημείωσε καμια ἐπιτυ­ χία, ένω στὴ διαρκεια τη̃ς γερμανο­ιταλο­βουλγαρικη̃ς κατοχῆς, ό­ που οἱ διωγμοἰ ἦταν μεγαλύτεροι απ' αὐτούς που υπέστησαν στὴν

Π

161

ἐποχὴ του̃ Μεταςα̃ ἢ αργοτερα του̃ Παπαδοπουλου, οί δυναμεις

ἀπλὸ εὐχετὴριο ιηλενρἀφιιιιιι στον βασιλέα Γεῶονιο Β· μὲ τὴν το­

τοοἑ πολλοπλοοιοοτηκον οογοοἴα­ Ἡ ση μοντοςοτεοη οογονωοη ἀντ1ο1ΐἀοοω§ μοῖο το ΕΑΜ (καὶ του̃ στρατου̃ του ΕΛΑΣ) ἦταν ὁ Ἑθνικὁς Δημοκρατικός Ἑλληνικὸς Σύνὅεσμος (ΕΔΕΣ). Κι αὐτὴ ἰδρὑθηκε τον Σεπτέμβριο του̃ 1941 ἱδίως απο ρεπουμπλικανοὺςι αξιωματικοὺς ποὐ εἶχαν διωχθεῖη φυ­ λακιστεῖ απο την εποχη της παλινορθὼσεως του̃ 1935. 'Επίσημος ἢγὲττις τῆς ὁργανὡσεωε ἦταν ο στρατηγοἐ Νικολοοἐ Πλοοτἠοοο ποο οιἑμονε στὴ Γαλλία καί ο οποῖοἔ οπη̃οξε ἀοληγοἔ Τη̃ἔ ὲπανω στασεως του̃ 1922. 'Αλλα η οὐσιαστικη ηγεσία στην Ἑλλαδα δοθη­ κε στον οονῖογμοοοολη Ναπολέοντα Ζέρβα· Ὁ οεποομπλικανι­ σμος καί η­αντίθεση στον βασιλέα Γεώργιο Β' ηταν τα κυρια χαρα­

καιρία της εθνικης ἑορτῆς της Ζὅης Μαρτίου 1943... “Αλλα ὁ Ζέρ­ βας πηγε πολο πιο πέρα απ' ο,τι περιμέναμε απ° αὐτον. Έστειλε δοο τηλενραῳὴματα, ένα στον βασιλέα καί ένα στην κυβέρνηση της Αὐ­ του̃ Μενοιχειοτιιτοο [τῆς °Αγνλια¿]„_ Το δεύτερο τηλεγραφημα ηταν πιο σημαντικα Πληροφορου̃σε την κυβέρνηση της Αὐτοῦ Μεγα­ λειοτητος οτι ο Ζέρβας οχι μόνο θα ἦταν ὁ πρῶτος ποὺ θα ἐπιθυ­ μου̃σε να καλοσωρἰσει τον βασιλέα, αν ο ελληνικος λαος ἐκφραςο­ ταν ελεύθερα ὑπὲρ αὐτοῦ, αλλα καί μαλιστα, εαν η κυβερνηση της Αὐτοῦ Μεναλειὀτῃτος ηθελε την παλινορθωση του̃ βασιλέως «για γενικότερους λογους ἔστω καί αν ὀ λαος δὲν το έπιθυμου̃σε» αὐτὸς δὲν θὰ ἀντιτοοοοτονν (σα 73­74)_

κΐηοιοοκο οοτη̃ἐ τη̃ἐ οογονὡοοωἐ ποὺ ποῖὲ ομωἐ οὲν εἶχε τὴ οΤι̃° μοοίο του̃ ΕΑΜ κοτο τὴ μοοτοοἰο του̃ Ἄγγλοο οοντογμοῖοοχη Ο­

'

ί

Μ. λλίοοαοομεο, μέλους τῆς ὑπηρεσίας για την οργανωση ανατρε­ πτικῆς δρασεως, σαμποταζ καί κατασκοπεἰας στίς κατεχόμενες χῶ­ ρες, της βρετανικης δρεσἰαἰ Ορεπιιἰοπε Εκεοιιιἰνε (ι5'.Ο.Εη̨̃. Ὁ ννοοὀίιοιιεε εἶχε πέσει με αλεξίπτωτο στην ηπειρωτικη Έλλαδα, οτἱἐ 30 Σεπτεμβρίου 1942·

ι

Ὁ Ζἐρβαἔ ἄλλαξε θέση τὸ Μάρτιο Ἐου̃ 1943· Τὸν μήνα ἐκεἴνο· γραφει ο ννοοτίίποιιεε στο βιβλίο του Αρρἰε ο/ Πιεοοιτἰ (Λονδίνο, Ηοίοοἰοοοο› 1948)› «το βοετονοςο πολομοςο οπουρλοκὸ συμβούλιο αφησε καθαρα να νοηθεῖ οτι η κυβέρνηση τη̃ς Αὐτοῦ Μεγαλειοτη­ τοἑι βοηθὡντοἐ τἰἑ οτοοτιωτοςὲο ἐπιχειοἠοείἑ τῶν οιοοοοοον οποίο­ τικῶν ομαδων, θα ἔδινε την προτίμηση της σ® αὐτὲς ποὐ θα δέχον­ ταν να ὐποστηρίξουν τον βασιλέα τῶν Ἑλληνων καί την κυβερνη­ ση του... ἴΗταν ματαιο να περιμένει κανείς αλλαγη αἱσθηματων του̃ ΕΑΜ/ΕΛΑΣ­” Άλλο

οο εἶχε οντοπο­ κοιοη οί οοτον ἡ βοοτονοςὴ πειθὡη· Σονεπῶἔ ἔγίναν ἐπαφὲἔ μ9 οὐ­ τον _· οπο μονα __ μὲ τὴν οποοειξη οτί θὰ μποοοοοε νο οτείλει ἕνα ο Ζἑοβοο εἶχε οολνο οείξει

Ι. Ἑδῶ, οπως καἰ στον προηγουμενο τομο, χρησιμοποιω ὲσκεμμένα τη λέξη ρε­ ποομπλικανος αντί για δημοκιρατικος, για να χαρακτηρίσω τον οπαδο της αβασί­ λευτης δημοκρατίας εφοσον, οπως ςερουμε, ένας ρεπουμπλικανος μπορεί να υπο­ στηρίξει δικτατορία καί δεν είναι ὐποχρεωτικα καί δημοκρατικος. Άντίθετα, ο οπαδος της βασιλευομενης. μπορεί να εἶναι δημοκρατικος.

ρω

Ολ

Ν)

.

.

Βλέπουμε λοιπον πως ὁ λαος βρέθηκε παγιδευμένος σ” ἕνα δυτι­ κὀφιλο δίκτυο, ασχέτως εαν το δίκτυο αὐτὸ ἦταν κομμουνιστικο η φιλεχιιοθεοοι και ποιο ο ἀνρὀτῃς ἢ ὁ μιιςροαστος πολέμησε με ἐν­ θοοσιοιοιιο νιοι τὴ χὼοο τονι χωριο να γνωριζει ότι οἱ ηγετες του ὲξοπιιοετοοοον οοοιοοτικὰ τὴ Σοβιετικὴ Ένωση η την Ἀγγλία. Μετὰ τον οεοτεοο πονιτοομιο πόλεμο και τον αγωνα μεταξὺ κομ­ μουνιστῶν καί αντικομμουνιστῶν ποὐ διηρκεσε ως το 1949, αφου̃ μετα το 1944 .η συμφωνία Τσωρτσιλ ­ Σταλιν είχε παραδώσει την Ἑλλοιοιι οτὴν Ἀννχιο (και τὴ Ρουμανία στὴ.Σσβιετικὴ Ἑνωση), οί αντιδυτικοί ρουσωιστές, εἴτε ἦταν ἑλληνορθοδοξοι σοσιαλιστές εἴτε ἀνροιτοιιιιοονιοτἑοι ἀντιχὴφθηιςαν ότι τοὺς εἶχαν γελασει. "Ας ακούσουμε πρωτα τοὐς «ελληνορθοδοξους σοσιαλιστες» ο­ πως τοὺς ἐξἐφρασε ὁ πρώην ὑποορνὸς του̃ ιςοιθεοτῶτοο τῶν οον­ τανματαρχῶν του̃ 196749­Μι κιιθιινιιιὴο τη̃ς Κοινωνιοχονιοο Διι­ μὴτριος Τσἀκωναςι ιι­Η νενεοι μου." στον διμἐτιοιιο οινῶνο του̃ κομ­

μουνισμου̃ καί τῆς κεφαλαιοκρατίας είναι συντεταγμένη μὲ τίς δυ­ ναμεις της κοινωνικης αντιδρασεως. Μετα την “Αντίστασι ομως καί το Βίτσι, οταν ὲγὐρισε νικητρια η γενεα μου βρηκε τίς αντιδραστι­ κὲς δυνάμεις πλουσιες, καλα καθισμενες καί ωργανωμένες στην 'Αθὴναι βρῆκε τα πὀστα ὁλὀτελο. πιασμἑνα. Μόλις τότε αντιλαμβα­ νὀμεθα ὅτι «κεντραδεξιὰ» ποὺ βρέθηκε ιδεολονικοι ἀιιοιιονοιμἐνη , „ ἀπὸ Τὴν «ἀοίοτερα» μας ἐξεμεταλλευθη Ο­Έον ανταρτοπολεμο οπως και στὴν ἀντίο­ταο­ι και ἐν συνεχεία μας ἀπεμὀνωσε. ἙΦΟΒΒΪἘΟ 'τὴν _

_

_

δίιμα είλικρινεἰας μας, τὴν αγωνιστικὴ διαθεσί μας, τὸ αἴτημα τη̃ς ριζοσπαστικη̃ς κοινωνικης ἀλλογη̃ο ποο φέραμε ατο ματωμἑνο μἑ_

δολοφονηθηκε με τὴ συγκαταθεση του̃ κόμματος, στὶς 16 “Ιουνίου

τωπὀ μμε». (Δημ. Τσακωνα, Προβλήματα ἐλληνικότητος, Άθὴνας 1970, σσ. 293­29‹ι)_ Καὶ ὁ πρωην ὐποοογοο της ἑπταο­ααα· αονεχίζαι: «Οἱ νέοι ποὺ προμαχου̃σαν τῇο ἑλοοθεοίοοη̨̃ οτα οοοκολα χρονια του̃ πολέμου

1945·

Σχετικα μὲ τὴν ίδρυση του κομμουνιστικού ανταρτικου κατα του κατακτητη, τὸ χειμωνα του̃ 1941­1942, ὁ συγγραφέας γραφει: «Στὴν κεντρικη έπιτροπὴ [του̃ Κ.Κ.Ε.] δέν έχουν εμπιστοσύνη στὸ κίνημα που γεννιέται, λαϊκιστικὸ ὅπως εἶναι, αγροτικό καὶ ὁίτακτο. Τὸ μοντέλο ἐξεγέρσεως τὴς ἐποχῆς εκείνης ποὺ βασίζεται στὸ προ­ λεταριατο τῶν πόλεων έχει κυριευθεῖ απο τὴν προγονικὴ δυσπιστία του̃ σταλινισμου̃ πρὸς τὴν αγροτια. Παρ® όλα αυτα οἱ Έλληνες αγρότες πολεμου̃ν». (Ποιττὶιιἰαιιο Ειιαοε, Εεε Καρειαιιἰοε. Παρίσι.

1941 ­ 49 συνηντῶντο. «ἐθνικόφρονες» καὶ ‹‹αριστεροί}›. εἰς ένα κοι­ νὁ αἴτημα: καθολικὴ αντιμετὼπιοιο τῶν ζαταματων κατα ἕνα οιζο_ σπαστικὸ τρόπο... Και πολὲμηοον σον οκχαοοτοαχαχοι πελεκητὲο κι από τὶς δυό μεριὲς για ν° ἀνθίοη το οἑντοο Τῆς ἑλεοθεοἱαοω ρΑλ_ λα] χαρις στὴν κομμουνιοτικη ἐπονοοτοοι του̃ Δεκεμβρίου του̃ Ιοαα

καὶ συνεπεία των απιθανων ἐγκληματων του̃ Κ.Κ.Ε., νεκραναστη­ θηκε ένας «παληὸς κόσμος» που χαρις στὴ θυσία της νέας γενεας κατὼρθωσε να κυβερνηση τον τοπον» (οος 296­29” Οἱ νεοι ὲλληνοοθοοοξοι οοοιαλιοτὲα τἰ ζατου̃οαν. Αοτοί λέει ο Τσακωνας, «εἶχαν ταυτοχρονα μέσα τοοο καα απι Τὴν κοινοβιοκοο 9

Ρηνμτὸτ 19τ0> σ· 2τ)·

ὑπη̃θἔε 9 ἡνὲῖηἐ ὲνὁἐ ἐθνικου̃ κ9μμ99ν1­ αλλα οἱ στρατιωτικές του ίκανότη­ στὴν αγροτια, βασισμένου σμου̃ τες δὲν συνοδεύονταν με πολιτικὴ ἰδιοφυία καὶ γι® αύτὸ απέτυχε. η ιστορια συμπεραίνει ο συγγραφεας «Κι από τὶς δυο πλευρές Έῆἔ Ἑλλἀδοἑ παμαμορφὼνεωμ μὲ βκμὶὀλι· Γιὰ νὰ μπορέσει νὰ ξα­ ναγεννηθεῖ, ακαταπαυστα ψαχνει το δικο της πρόσωπο μέσα σε μωσαϊκὸ μπερδεμένο από τὶς απατες τῆς ἐπαναστατικης ταξεως καὶ τῆς αντιδραστικη̃ς ταςεως που αλληλοσυμπληρωνονται» (σ. 473).

Ὁ Άρλι̃ἐ Βελομχιὼῃι̃ἐ

­

5

τητα του̃ Ἑλληνισμου̃, δέν σταθηκαν στεῖρα «δεξια» η «κέντρο». Ἑνῶ πολεμησαν με ξιφοο ­τον κομμοοιαοαοα αιλου̃οαν για «γοωοα κονομικὸ η ελληνικο οοοιολιομο» καὶ δὲν ταοαςαν τὴν οἱκονομίο με τὸ έθνος. Δεν ξερω αν ο οοοο «ὲθναςῶο αοιαβλατοο αοιοτεοα» ημπορεῖ ν® αποδωση τὴν βαθύτατα ἑλληνικὴ καὶ ἐθνικὴ ὔπαρξι των νέων της γενεας μου ποὺ αναστησαν τὸ Μακκαβαϊκὸ πείσμα του̃ Ἱωνοέῖ Δραγουμη σ" ένα πλαίσιο βαθύτατα προοδευτικό. Ξέρω πὼς τα πνεῦμα του̃το ὁλοιμύχως θα χειροκροτου̃οο ο Άχἑξανοοοα Πα_

Ὁ Ἄμηἐ καὶ

ἀνμὀτεἐ

Έ99 ἔπεσμν

θύματα Τῆἐ «ἀφημημἐνηἐ ἐπμ·

ναστἀσεως» ὑττανορευμἑνης ἀπὸ τονη ξένους· Το κομμουντσττκὸ κομμα μττημξε παντα στην Ελλαδα μικρη μειοψηφία: κατα μέσο όρο τὸ 10% τῶν ἐκλογέων. Ἀπὸ 5,8% που ηταν στὶς εκλογες του̃ 1936 εφτασε στα Ι1,8% των ιμηφισαντων

παναστασίου» (σ. 300). Οἱ αλλοι. οἱ «αγροκομμουνιστές», αὐτοὺς πού θα ὁνομαζαμε ση­ μερα μαοϊκῆς κατευθύνσεως, ύποχρεὼθηκαν κι αὐτοὶ να σιγὴσουν για καιρο. Ἑνω οἱ πρωτοι καλως ὴ κακῶς δέθηκαν με το κο­ θεστὼς της έπταετίας του̃ 1967­1974. οἱ αγροκομμουνιστές τὴν ἴδια ἐποχὴ παρουσίασαν τὴ θέση τους σ" ένα βιβλίο Γ αλλου δημοσιο­ γραφου που ἦταν αφιερωμενο στον ῆοωα τοοοθ τον κομμοονιοτὴ ἀνταρτη τῆς Ἀντιστασεως. "Αρη Βελοοχιὡ­τα Ὁ Ἄοαο καταοαςα

­

Οἱ

­­

1964 ὑπὸ τὴ μορφη του̃ κὸμμμῖοἔ τη̃θ Ἑνίαίαἔ Δημοκραττκη̃ς Άρτστερα̃ς (Ε·Δ·/1·)· ΕΗ θεμματτκη αὔξηση τῶν ὀττα” δδυν του τὸ 1944, τὴν ἐποχὴ που τα κομμουνιστικό κόμμα εἶχε περί­

σῇἔι ἐκλονὲἑ

­

1199

που 350000 μέλη ἀντὶ τῶν 14000 ἐννενραμμἑνων του̃ 19369 ἑπτ­ τεὑχθηκε γιὰ ἕνα χμοντκὸ δτττστημμ χάρη στην ἐκμετττλλευση του̃ έθνικου̃ αἰσθηματος στὴ διαρκεια τη̃ς Άντιστασεως. Μετα τὸν πο­

στηκε για τυχοδιωκτισμὸ τὸν "Ιούνιο του̃ 1945 από την ηγεσία του̃ που ἦταν αφοσιωμένο χωριο οοοοο οτα Σοβιεακὴ Ένωση' Ὁ συγγραφέας τοϋ βιβλίοο οῖνοι τη̃ς γνὼααο οα ο Ἄρης μαλλον 1

ται ι

1

λεμο η έπανοδος τὴς συντηρητικῆς Δεςια̃ς εἶχε ως αποτέλεσμα μια προσωρινὴ διόγκωση τῶν ιμηφων τη̃ς Ε.Δ.Α.: «Ἡ νεανικὴ αγανα­ κτησις τροχοδρομηθηκε στὶς ἐκλογες του̃ 1958 είς τα Ζ4,3% τη̃ς ανατροπη̃ς». (Δημ. Τσακωνας, ἕνθ' αν.. σ. 299). Ὁ τρόπος με τὸν ὁποῖο τὸ κομμουνιστικό κόμμα αντιμετώπισε

ι65

τὴ διάρκεια της ἱστορίας του το μακεδονικό ζητημα, δείχνει ςεκάθαρα την αντίφαση μεταξύ τῆς χωρίς ὅιρους προσηλωσεως του πρὸς τὴ Μόσχα καὶ της ανάγκης να αύζησει τοὺς οπαδούς του, ἐκ­ μεταλλευόμενο τὸ ἐθνικὸ αἴσθημα. Στὴν ἑλληνικὴ Μακεδονία δ­ πως άλλωστε σημερα ακόμη στο βουλγαρικό καί γιουγκοσλαβικο

μοτονότηο της Δοττκη̃ο Θράκης, Θοοοολονικη, 1956). φτοοετ τοοο 110000,

τμη̃μα αὐτῆς τη̃ς περιοχη̃ἔ __ ὑπη̃ρχετ πρὶν ἀπὸ τὸ 1923= πληθιν σμος πού μιλου̃σε μια βουλγαρικὴ διάλεκτο καὶ τὸν ὁποῖο οἱ Έλλη­ νες ὀνόμαζαν σλαβομακεδονικό. Ἑπειδὴ μία από τίς σημερινὲς Δη­

Τὸ 1920, σχεδόν το 20% του̃ πληθυσμού ολόκληρης τὴς Ἑλλάδος οὲν ητον ἑλληντκο ωομποοιλομβμνομὲνηςτ και της Άνατολικὴς Θοοκηο ἀλλὰ χωοἱο την ποοτοχη τηο Σμοονηο). Το 1951 οἱ μοτονο„

μοκρατίες της Γιουγκοσλαβίας εἶναι η σλαβικὴ Μακεδονἰαι οἱ Γιουγκοσλάβοι ίσχυρίζονται πως αύτοἰ οἱ Μακεδόνες δεν εἶναι Βούλγαροι, αλλα ένας ίδιόμορφος σλαβικος λαός. Ἡ Βουλγαρία ὅ­ μως πού εμπιστευόταν τὸν «βουλγαρικό χαρακτηρα» τῶν Σλαβομα­ κεδόνων, ἐνθάρρυνε τὴ σύσταση ανεξάρτητου μακεδονικου̃ κρά­ τους ως ἐνδιάμεσο σταθμό προς πληρηἔνωση με τὴ Σοφια. Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ πού η Ρωσία, στὸ δευτερο μισὸ του̃ 19ου αίωνα, εἶχε αφησει το ἑλληνικὸ άλογο για το βουλγαρικό, στὴν προσπά­ θεια της να φτάσει μεχρι τὴ Μεσόγειο, μια μεγάλη Βουλγαρία που να συμπεριλαμβάνει τὴ Μακεδονία (ακόμη καί τὴ Θράκη) η μια ανεξάρτητη σλαβικὴ Μακεδονία, εἶχε γίνει ὁ στόχος της βαλκανι­ κης της πολιτικῆς. Αὐτὸς ὁ στόχος παρέμεινε καὶ μετά τὸ 1917, καί ο Στωσν ἑίσθομου̃σο νο ποοσθοσον ἕνα νέο σλοβικο κοστοἐ στο Βαλκάνια μὲ ἔξοδο στὸ Αἰναῖο· Άκὀμη Καἱ σὴμερα ἡ Βουλγαρία παραμενει η εύνοούμενη της Μόσχας σ® αύτη τὴν περιοχη.

τητες δεν ξεπερνου̃σαν το 1,76% ολόκληρου του̃ πληθυσμού της χὡοοοη̨̃ ἐκ τῶν οποίων οἱ Τοοοκοι ἦταν το 1,17% (ἐνῶ Οἱ Κ0υ̃ρδ0ι ονττποοοωπεοοον οημεοον οττωο οἴοοηεο τοολοτχτοτον οιχ, του̃ ττλη­ θοομοο της Τοοοκίοολ Κατ ομωο δὲν ηταν η τοοοκμςη μειονότητα που ἐνδιἐφερε τὸ ΚΚ­Ε. οτλλο η ολοτβτκητ Τον °1οον1ο τοϋ 1924, στὴ Μόσχα, στὸ 5ο οονἑοοτο τηο Κομηοοντοττκηο Διεθνοῦς, ςητηθηκε απο τους Ἑλλη­ νεο οντοτοοοὼττοοο το κομμο τοοο ντ ἀνογνωρίσει τὴν ανάγκη ὅχι μονο τηο οοτονομἰοο τηο Μοτκεοοντοο ολλο κοἰ τηο Θοοκηο Ὁ ἔ­

Πάντως ἐὰν καὶ σἠμερα ἀκόμη ὑπἀρχει μακεδονικὸ ζήτημα στὴ Γι̃ουγκοσλαβία (εφόσον οἱ Βούλγαροι αδελφοί τῶν Βάακεδόνων τούς διεκδικούν), στην Ἑλλάδα ἔπαψε να ύπαρχει απο το 1923 λό­ γω τῆςνάνταλλαγῆς των πληθυσμῶν μεταξύ Βουλγαρίας, Ἑλλαδοἐ και Τουρκίας (βλ. δι. Ρ. Ι.ειαειε, Τηε Εκοἢαπἕε ο/Μίτιοκἰτίεε. Βπἰἕα­ κἰα, Οτεεεε ακα Τακἰτεν, Νεα Ύόρκη, Μεοιτιί11ευ, 1932). Δεν ύπάρ­ χουν πλεον αρκετοί Σλαβομακεδόνες στὴν Ἑλλάδα για να δη­ μιουργησουν ζητημα ανάλογο μὲ αὐτὸ των Κούρδων στην Τουρ­ Χίο· Σἠμοοο ἡ μονη σομπονὴἑ μσονοτλι̃ῖσ τῆἑ Βορείου Ἑλλάδος εἴ­ ναι οἱ Του̃ρκοι τη̃ς Δυτικη̃ς Θράκης που το 1955 ύπολογίζονταν στοὺς 1ΟΟ.ΟΟΟ περίπου (βλ. Κ.Γ. Ἀνδρεάδου, Ἡ Μουσουλμανικἠ

πού συνὴλθε τὸν κης Διεθνοῦς, τὸ 3ο ἔκτακτο συνεδριο του̃ Γοοἑμβοκττοο 1ο2λ¬οὲχτηκε ομοοονο το οονθημο τηο ὰνοξοοτη_

σε όλη

198Ο εἶχαν

Το 19139 η ἑλληντκη Μοκοοονίο εἶχε μόνον 42% Έλληνες ὲνὥ το 1926 εἶχε ηδη 88% Την ἴοωι ἐποχὴ, μεταξύ 1913 καὶ 1926, τὸ ἑλληνικὸ οτοτχοτο τη̃ο Δοοκη̃ο Θοοκηο οοξηθηκο οπο 17% οὲ 62%­

_

166

Τὸ

νοο οπο τοοο οοο Έλληνες ονοποοοὼπους, ό Σεραφείμ Μάξιμος, ἀποντηοε ότι μετα τη Συνθηκη της Λωζάννης του̃ 1923 εἶχε ποον­

ματοποιηθεῖ άνταλλαγὴ τῶν πληθυσμῶν καὶ ότι 7ΟΟ.ΟΟΟ Έλληνες πρόσφυγες εἶχαν εγκατασταθεί στὴ Μακεδονία. Συνεπως δεν ἦταν δυνατον ὁ ἐλληνικος λαὸς να δεχτεί τὸ σύνθημα της αύτονομίας Ἐη̃ο Μοκοοοντοο­ Ποοι ολο οοτο οπο την πτοοη τηο Κομμοοντοττ­

οτοο τηο Μοκεοοντοο καὶ της Θοόκη; και όποσχεθηκε να αγωνιστεί

1

για την ενοποίηση τῶν τριων τμημάτων τη̃ς Μακεδονίας και της Θοοτκηοτ ἑνοττοτηοη ποο οονἑοεοο ἰόίως τους Βουλγάρους. Το 191155 ο νεντκοο νοομμοτἐοο του̃ 1ς,Κ_Ε. Νίκος Ζαχαριάδης διαβεβαίωσε πὼο οπο το 1931, οταν ονἑλοβο την ηνοοτοτ του̃ κομμοκ τοον το Κ­ΚΕ­ εἶχε ἀττοοοηνετ το οονθῃμο της ανεξαρτησίας τῶν δύο αύτῶν ἑπαρχιῶν. Δηλωσε ότι η Μακεδονία ἦταν καὶ θα παρεμε­ νο ἑλληντκητ Κατ ομωο τον Δοκἑμβοτο ­του̃ 1931, στην 4η ὁλομελεια της 1ς_Ε_ του̃ Κ,Κ.Ε., μια αποφαση του̃ κόμματος πού δημοοιεοθη­ κε στὸν Νέο Ριζοσπάστη, στις 5 Μαρτίου 1932, ἔλεγε συγκεκριμε­ 167

να: ‹‹'Ἡ 'Ελλάδα εἶναι κράτος ἰμπεριαλιστικὸ ποὺ κατἑκτησε δια τῆς βίας όλόκληρες περιφέρειες κατοικημένες από αλλες ὲθνότητες (Μακεδονία και Θράκη) ποὺ τις καταπιεξει και τις ὐποβάλλει σὲ μια αποικιακὴ εκμετάλλευση ποὺ καταδιώκει και ἐξοντώνει τις ὲθνικες μειονότητες (Ἑβραῖοι). Τό κομμουνιστικό κόμμα τὴς Ἑλλαδας δια­ κηρὺττει, ἐν όνόματι τῶν βασικῶν αρχῶν του̃ μπολσεβικισμου̃, για τὴ Μακεδονία και Θράκη, τὸ σὐνθημα του̃ δικαιώματος τη̃ς αὐτο­ διάθεσης μεχρι πλὴρους αποχωρισμου̃ από τό ἑλληνικὸ κράτος, του̃ δικαιώματος για μια ανεξάρτητη Μακεδονία και Θράκη και ὺπο­ στη ρίξει δραστὴρια τὴν ἐπαναστατικὴ πάλη του̃ πληθυσμου̃ τῶν πε­ ριφερειῶν αὐτῶν για τὴν εθνικη τους απελευθερωση». (Πέντε χρόνια αγω̃νες, 1931­1936 ­ Άθὴνα, “Εκδόσεις τη̃ς ΚΕ του̃ ΚΚΕ 1946, σ. 42. Βλ. και Π. Θ. Κουεοιμεε, Ιἰενοἰιαἰοπ ακα' Πω̨̃εαι. Τἰτε διοκν ο/ ειτε Οκεεἰτ (ἔοκτκιακἰει Ρακιν, Λονδίνο, Οκϊοττι Πιτινετειτγ Ρτεεε, 1965› σσ­

70­Πλ

Μόνο τόν Άπρίλιο του̃ 1935 τὸ κόμμα αντικατέστησε τὸ σὐνθη­ μα αὐτό με τὸ σὐνθημα τῆς πλὴρους ισότητας μεταξὺ όλων τῶν ὲθνοτὴτων μεσα στό ἑλληνικὸ κρατος. Χάρη στὴν αλλαγὴ αὐτὴ, ὴ δημοφιλία του̃ κόμματος αὐξὴθηκε και ὴ πρόοδός του διαπιστώθη­ κε ῆδη από τις ἐκλογες τὴς 9ης “Ιουνίου 1935. Άλλα τον Ἰανουά­ ριο του̃ 1949, ό Ζαχαριάδης ἐπανη̃λθε στὴν παλαια πολιτικὴ ποὺ προωθου̃σε τὴν ὀργάνωση ἑνὸς ανεξάρτητου μακεδονικου̃ κράτους και συμπεριέλαβε μάλιστα στὴν ‹‹προσωρινὴ δημοκρατικὴ κυβερ­ νηση›› τη̃ς κομμουνιστικὴς ἐπαναστάσεως, δὐο ὐπουργοὺς τὴς Ν.Ο.Ρ. του̃ «Ἐθνικου̃ Άπελευθερωτικου̃ Μετώπου» τῶν Σλαβομα­ κεδόνων. Τελος, τόν επόμενο χρόνο, μετα τὴν ὴττα, ό Ζαχαριάδης ἐγκατελειιμε για μια ακόμη φορα τό σὺνθημα τὴς μακεδονικὴς ανε­ ξαρτησίας για να ἑπανελθει στὸ σύνθημα τῶν «ἴσων δικαιωμάτων για τις μειονότητες» και ἐξὴγησε μάλιστα τις αλλεπάλληλες μετα­ στροφες του, δηλώνοντας ὅτι «τό εθνικό θεμα εἶναι ἐξαρτώμενο από τὴν προλεταριακὴ επανάσταση. 'Η αλλαγὴ κάθε φορα συνθημα­ τος... ὐπαγορεὐεταιαπό τό συγκεκριμενο συμφέρον τη̃ς Ἑπανάστα­ σης». (Π. Θ. Κοιιεοιμεε, ἔνθ, άν., σ. 272). Για να δοθει πλὴρης εικόνα του̃ προβληματος τῶν Σλαβομακεδό­ νων στὴν περίοδο 1923 ­ 1949, και αφοὐ ὐπογραμμιστεῖ πως αὐτὴ ὴ 168

1

μειονότητα δὲν εἶχε στὴν Ἑλλάδα τὴν όμοιογενεια τῆς τουρκικη̃ς μειονότητας, θα πρεπει να τονιστει πως ακόμη σ° αὐτὴ τὴν περίοδο ὺπὴ ρχε ἔνας αρκετα σημαντικός αριθμός ποὺ θεωρου̃νταν από τὴν ἴδια τὴν ἑλληνικὴ κυβερνηση σλαβομακεδονικός. Μετα τό τελος του̃ ανταρτοπόλεμου τὸ 1949, ὴ μειονότητα αὐτὴ ποὺ εἶχε συνεργα­ στεῖ με τοὺς κομμουνιστες, βρεθηκε διεσπαρμἐνη στὸ εξωτερικό, ό­ πως π.χ. στὸ Τορόντο του̃ Καναδά. Ὁ Παν. Πιπινἐλης τοὺς ὐπολό­ γιξε τὴν ανοιξη του̃ 1949, τὴν ἐποχὴ ποὺ ἦταν μόνιμος ὐφυπουργός Ἑξωτερικῶν, σε 100.000 (δηλαδὴ όσους και οἱ Του̃ρκοι τὴς Δυτι­ κη̃ς Θράκης). Αὐτὸ ἔλεγε τηλεγράφημα απόρρητο του̃ Άμερικανου̃ πρεσβεως στὴν Ἑλλάδα Γκρειντυ (Θτεόγ) πρὸς τὸν υπουργό Ἑξω­ τερικῶν τῶν ΗΠΑ: ‹‹Τηλεγράφημα 1032. “Απόρρητο Ἀθηνα, 26 Μαΐου 1949, 3 μ.μ. ...ό Πιπινελης προειδοποιεί πως ὴ σλαβόφι­ λη μειονότητα στα βόρεια συνορα ποὺ αριθμεῖ περι τοὺς 100.000 από τοὺς όποιους μόνον τὸ ἕνα δεκατο περίπου ἐνεργοποιεῖται θα πρεπει να χαίρει ειδικὴς προσοχὴς. Παρα τὸ γεγονός πως δεν θα διωχθου̃ν οὐτε και θα ὺποστου̃ν μαξικὴ μετακίνηση, θα πρεπει να βρεθοῦν τρόποι να τοὺς ὲγκαταστησουν σε αλλο μερος τη̃ς Ἑλ­ λάδος». (Βερετιτηευτ οι” Βιειιε Γοκεἰςτπ Ιἰεἰατἰοπε 0/ ιἰτε Ππιτεεἰ Σιαιεε, 1949, νοΖ. Ι/Ι: Τἰτε Νεακ Εαει... Οὐάσιγκτον, ΠΒ Θον. Ρτιητἰυς Οΐίι̃οο, 1977, σ. 347). Ὁ ελληνικός λαός σώθηκε από τὴ σοβιετικὴ ἐπιβολὴ μεσω τη̃ς αγγλοαμερικανικη̃ς ἑπεμβάσεως, δηλαδὴ πεφτοντας από τὴ Χά­ ρυβδη στὴ Σκὺλλα. Τὸ 1944 κανεις στὴν Ἑλλάδα οὔτε ό λαός, οὔτε τα παλαια κόμματα τὴς ἐποχῆς πριν από τὸ 1936 δεν ὴθελε πλεον τὴ βασιλεία. Ἑπιπλἐον μια πελώρια ἑλπίδα για αλλαγὴ ποὺ στρεφόταν όχι μόνον κατά του̃ βασιλεως αλλα και κατα τῶν πα­ λαιῶν κομμάτων γἑμιξε τὴν Ἑλλάδα. Και όμως, ό αγώνας μεταξὺ τῶν δυτικῶν (δηλαδὴ μεταξὺ τῶν αγγλόφιλων φιλελεὺθερων και σοβιετόφιλων κομμουνιστῶν) ἔφερε, λόγω του̃ φόβου του̃ κομμου­ νισμου̃, τὴν ἐπάνοδο του̃ βασιλεως χάρη στὸ δημοιμὴφισμα τη̃ς 1ης Σεπτεμβρίου 1946 και τὴν επανεγκατάσταση στὴν ἐξουσία τῶν προπολεμικῶν παλαιῶν κομμάτων, τὸ καταθλιπτικό σὐμβολο τῶν όποιων ὐπῆρξε ὁ βενιξελικὸς Θεμιστοκλὴς Σοφοὐλης. Στις 22 Νοεμβρίου 1945, στα 85 του, ξανάγινε πρόεδρος τῆς Κυβερνη­

_

_

_ _

_

_

_

_

169

σεως, καἰ παλι τό 1947 μέχρι τό θανατό του στὰ 89 του χρόνια, στίς 24 'Ιουνίου 1949. Αὐτὸς ό πρωθυπουργός τη̃ς ἐποχῆς του̃ ανταρτο­

πόλεμου «αγωνιστὴς κατα του̃ κομμουνισμου̃» δεν προλαβαινε πλέον στὴ Βουλτμ λόγα›γὴρατος,να συγκρατεῖτα οδρα του. Ὁ συνταγματαρχης Ο. Μ. Ψοοαίιουεε ποὺ ἦταν μολις 25 χρο­ νῶν, όταν ἔπεσε με αλεξίπτωτο στὴν Έλλαδα τό 1942 για νὰ ὑπηρε­ τησει στὴν κατεχόμενη χωρα τὰ αγγλικα συμφέροντα, έδωσε στό βιβλίο του Αρρἰε ο/ Πἰεσοπί (‹‹Τό Μὴλο τῆς Έριδος››) μιὰ φοβερη εἰκόνα του̃ παλαιου̃ πολιτικου̃ κόσμου. Αὐτοι οἱ «καιροσκόποι τῶν Άθηνῶν» όπως τους όνομαξει, αντί να κανουν αντίσταση, χανανε τόν καιρό τους με συζητησεις «του̃ καφενείου››: ό Σοφοὑλης, ό Κα­ φανταρης, ὁ Κωνσταντῖνος Τσαλδαρης κλπ. Μετὰ τόν πόλεμο, να τοι παλι στα πραγματα. 'Αλλα οἱ”Αγγλοι καὶ αργότερα οί Άμερικα­ νοἰ που τους διαδέχτηκαν τό 1947 (σέ αλλο κεφαλαιο θα μιλησουμε για τό δόγμα Τρου̃μαν) χρησιμοποίησαν αὐτόν τόν πολιτικό κόσμο χωρίς να του̃ έχουν εκτίμηση. Ὁ ανθρωπός τους ἦταν ό βασιλεὺς

καίὅτανκατόρθωσαννατόνἐπαναφέρουναυ̃τόςκαἰπαλικυβέρνη­ σε τὴ χωρα.

Ἑτσι λοιπόν ό ελληνικός λαός απατηθηκε κι από τα δυό στρατό­ πεδα ποὺ βρέθηκαν αντιμέτωπα στόν ανταρτοπόλεμο του̃ 1946 ­ 1949. "Οταν ὴ Δόση βασίζεται πανω στὴν ηττα τῶν Ἑλληνων κομ­ μουνιστῶν για να ίσχυριστεῖ ὅτι ένας ἑπαναστατικός αντιδυτικός πόλεμος δεν εἶναι αηττητος, όπως θα μπορου̃σε να πιστέψει κανείς

βΜωπΜτΜἐωωῃιω̃νΜῳωΜωω̃νσω̃νΚΜιὴω̃

Βιετναμ, δεν αντιλαμβανεται ότι στην “Ελλαδα η Δόση νίκησε απλῶς τό έτερο ἐγὼ του ὑπό τὴν κομμουνιστικη του μορφη. Ἡ αρ­ γοπορημένη συνειδητοποίηση αὐτῆς της αληθειας από φιλελευθε­ ρους Ἀγγλοσαξονες, μετα τό πραξικόπημα της 2Ιης Ἀπριλίου 1967, τους έκανε να δηλωσουν ότι καποιος συμβιβασμός θα μπο­ ρου̃σε νὰ εἶχε πραγματοποιηθεῖ τότε με τὴν ακρα αριστερα αντἰ τὴς όποστηρίξεως που δόθηκε στὰ παλαιὰ κόμματα. Κατ® αὐτόν τόν τρόπο, πρόσθεταν, θα μπορου̃σε να εἶχε αποφευχθεί νὰ βρεθου̃ν, εἴ­ κοσι χρόνια αργότερα, αντιμέτωποι με μιὰ στρατιωτικὴ δικτατορία ακρως αντιπαθητικη. Πραγματι, ὴ ἑπανασταση του̃ 1967 υ̃πὴρξε ητ­ τα για τὴ Δόση. “Αλλα υ̃πῆρξε ηττα επίσης γιὰ ένα λαό αγροτῶν καί 170

·

μικροαστῶν ό ὁποῖος, συνεχῶς ταλαιπωρημένος μεταξυ Χα­ ρὐβδεως καἰ Σκυλλας, ηλπιξε ότι θα εὕρισκε επιτέλους έναν ἑλληνι­ κό δρόμο. Ματαια όμως, ἐφόσον η ανικανότητα τῶν ‹‹συνταγματαρ­ χῶν» του̃ 1967 αφησε να περασειὴ μεγαλυτερη εὐκαιραιἐθνικὴς έπιβολη̃ς τη̃ς ἱστορίας του. Ἡ αξιοθρηνητη ἱστορία του̃ εμφυλίου πολέμου του̃ 1946­1949 μεταξὺ δυο δυτικῶν παραταξεων ακόμα δὲν έχει γραφτεί από τόν επαγγελματία ἱστορικό. “Αλλωστε ό ελληνικός λαός ἐπουλὼνει ακόμη τα βαρια τραύματα που υπέστη ὴ αναμειξη του σε μιὰ διαμα­ χη μεταξὺ σοβιετόφιλων καὶ ὰμερικανόφιλων (παλαιῶν αγγλόφι­ λων). Ἀντίθετα, η εξέγερση του̃ Δεκεμβρίου του̃ 1944 μελετηθηκε π.χ. στό βιβλίο του̃ καθηγητὴ Δ. Γ. Κουσουλα για τό καί πληρέστερα στὸ βιβλίο του̃ καθηγητὴ Γιαννη Ἰατρίδη που δημο­ σιευτηκε τό 1972, Ζἔενοίτ ίπ Αιαεπε. Τἢε (ῖκεεἰτ Οοιπιπαπἰει ω̃εοοπτἰ Ιἰοππαί», 1944­1945 (Ρτὶιιοειου Πυίνετείιν Ρτεεε). Στίς 28 'Ιουλίου 1944, Σοβιετικοἰ αξιωματικοί υπό τὴν ηγεσία

­του̃ανασυνταγματαρχηΙἶρηγόρηΙι̃οπωφ,σταλθηκανστὴν”Ελλα­ δα για νὰ συναντησουν τους ὑπεὐθυνους της κομμουνιστικὴς αντι­ στασεως καί να τοὺς ζητησουν να συνεργαστου̃ν μὲ τους αγγλόφι­ λους Έλληνες. Ἡ ἐνέργεια αὐτὴ εἶχε αποφασιστεί στὰ πλαίσια διευθετησεως του̃ ανταγωνισμου̃ μεταξυ Λονδίνου καί Μόσχας που ἑτοιμαξόταν τότε καὶ που ἔμελλε να αφησει τὴν Ἑλλαδα στὰ χέρια τῶν ”Αγγλων καί τὴ Ρουμανία στα χέρια τῶν Σοβιετικῶν. Πραγμα­

πώΤω̃ψΜΜΜὼωῶΑωωῳωώωώπωωωωωωΜΜα μερῶς τό μοίρασμα τῶν Βαλκανίων, δημοσίευσε σ® αὐτὰ μια ἐπιστο­ λὴ τῆς 31ης Μαΐου 1944 που εἶχε στείλει στόν πρόεδρο Ροῦσβελτ καί ποὺ έλεγε: «Προτείναμε στόν Σοβιετικό πρέσβη ἐδῶ [στό Λον­ δίνο] να φτασουμε σὲ καποια συμφωνία έτσι ῶστε, γιὰ λόγους πρα­ κτικοὐς, η Σοβιετικὴ κυβέρνηση να διευθυνει τίς ρουμανικὲς ὑπο­ θέσεις ἐνῶ ἐμεῖς να διευθυνουμε τἰς ελληνικες όποθέσεις καί η καθε κυβέρνηση [Λονδίνο ἢ Μόσχα] να βοηθα τὴν αλλη στίς αντίστοι­ χες αότὲς χῶρες [Έλλαδα καὶ Ρουμανία]... Ὁ Σοβιετικός πρέσβης έδῶ εἶπε στόν ?Ηντεν, στις 18 Μαίου [1944] ότι η σοβιετικὴ κυβέρ­

νηση δεχόταν αὐτὴ τὴν πρόταση αλλα ότι... θα ηθελε να ξέρει ἐὰν εἴχαμε ξητησει τὴ γνῶμη τῆς κυβερνησεως τῶν 'Ηνωμένων Πολι­ 171

Π

δ

ε

.

.

_

.

.

.

ὑ

.

.

δ

_

.

Παρ ολες τις αντιδρασεις μεσα Μο κομμα του, Ο γραμματεας της Κ.Ε. του̃ ΚΚΕ, Γ εὼργιος Σιαντος (ποὺ ἦταν η̃γὲτης του̃ κόμματος

σειρα ως ους ἶχἑπα̨ρτἶς Ζω τις _ιαταἶες με Β. του Αγγλου στ ρατηγου Μ. Βοοδιε, και ενα τριτο αρθρο όριζε οτι εβαζε ρεου (ἱι̃ἴιν _ „ . οι ηγετες των Ελληνων ανταρτων υποσχονταν πως δεν θα προσπα­ _ _ _ και συνεπως και την Αθηνα θουσαν να καταλαβουν την αρχη ε . . 9 . . . . ­ διοτι μια τετοια πραςη θα θεω ρουνταν εγκλημα και θα τιμωρουν­ ταν αναλογα. “Ετσι από τὶς 4 “Οκτωβρίου 1944 τα βρετανικα στρα­ _ τευματα αρχισαν να αποβιβαζονται στην ελληνικη γη ακολουθου­ μενα λιγο μετα και απο την κυβερνηση Παπανδρεου. Οἱ κομμουνιστες ηγετες κατηγόρησαν αργοτερα τον Γεωργιο _ _ Παπανδρεου πως υπηρξε ο Δουρειος Ἱππος των Αγγλων στην Ελ­ ._ _ λαδα, που σημαινει οτι ειναι της γνωμης οτι τους γελασε. Προκειται Ϊ για αβασιμη κατηγορια εφοσον η κατασταση ηταν αρκετα καθαρη Ύ ι° αυτους › τουλα χ ιστον για τον γραμματεα τους τον Σιαντο: η Μόσχα εἶχε αγορασει τη Ρουμανία μὲ ανταλλαγμα τὴν “Ελλαδα και εἶχε διαταξει τους Έλληνες κομμουνιστἑς να μὴν αντιδρασουν στὸ πουλημα τους Αυ̃τοἰ δέχτηκαν ἐνῶ βρίσκονταν κοντα όσο ποτὲ στην καταληψη τη̃ς εξουσίας "Εαν ηθελαν να βρου̃ν έναν ἔνοχο τὸν ἑαυτό τους ἔπρεπε να κατηγορησουν καἱ παντως όχι τὸν Γεὡρ: . . γιο Παπανδρεου ουτε τον Τσωρτσιλ, ο οποιος επαιξε σ° αυτη την υπόθεση μὲ ἐςαιρετικὴ μαεστρία ανταςια τῆς πολιτικῆς του μεγα­ λοφυίας

τὴν ἐποχὴ ἑκείνη” περιμένοντας Τὴν ἑπιστροφὴ __ σῖἰς 30 Μαΐου 3|94ὸ5(;_(ἶΟΞπἔἔνικου γἰαμω̨ῖως Νἰκἶῖυ Ζοἶχαη̨̃ιἐἑη απο τἶ) Ϊερμα̨θ ικ Τρ τ Ο συγκε φωσ ως Έοη ταχαου εχτηκε να υποκυ_ ιμει στη` σοβιετικη` διαταγη οτε στις 26 Σεπτεμβριου 944 στην

Μία απὸ τὶς πιό σημαντικες προσωπικότητες του̃ ΚΚΕ ὁ Γιαν­ νης Ἱωαννίδης, ὀργανωτικὸς γραμματεας τη̃ς Κ.Ε. του̃ κόμματος καἱ συνεπῶς συνηγετης μὲ τὸν Σιαντο, ἔδωσε στίς αναμνησεις του εἰκονα . ..

Καἔὲρτα Ἐῆἔἱ Ἱταλίαἐε βορείωἔ τη̃ς Νεαπὀλεωζἔ· ἡ κομμουνιστικὴ αντίστασ ὑπὲ α ε συ ωνἰα που τα ν τοποθετου̃σε ὑπὸ τἰ διατα­

στίς ἐντολὲς τη̃ς Μόσχας Έφτανε ένας μορφασμὸς Σοβιετικου̃ ὑφι­ _ σταμενου για να αποφασισει ν° αλλαξει το κομμα γραμμη! Θυμαται ό 'Ιωαννίδης σχετικα με τὴ σοβιετικη στρατιωτικη αποστολη του̃ ‹ ὁ Τσερ ­ “Ιουλίου του̃,1944 τῆς ὸποίας ηγου̃νταν ὁ Ποπὼφ ‹Τότε νίτσεφ [Νικ Τσερνισὼφ] ὅχι ὁ Ποπὼφ ποὺ ἦταν στραῃωτικὸα̨ ἀλ­

τειων και ἐαν αυτη εἶχε επίσης αποδεχθεί αὐτόν τὸν διακανονισμό». (Ψἰυειοη Ξ. ΟΙτιιτοΙτίΙΙ, Τἰτε δεεοπεἰ Π/οκἰα̃ Ι/Ι/απ, τόμος 6ος: Τκἰακιρίτ απιἰ Τπιἔεεἰγ, Νεα Ύόρκη, Βεηίειτι Βοοκε, 1962, σ. 62). . . . . . . . Παλι στις 28 Ιουλιου 1944, η. αμερικανικη πρεσβεια, διαπιστευ­ ἑνη στὴν ἑλληνικὴ κυβέρνηση στὸ Κάιρο γνωστοποίησε στὴν μ Οὐασι κτον ότι κατα «τοπικὲ π ε ›› ὁ Σο ιετικὸ π εσ στὸ Υ ς ηγ (Ξ ” β 9 ρ βης Κόιιρο, ὁ Νικόλαος Β. Νόβικωφ_ εἶχε συμβουλεόσει τὸ ΕΑΜ να συμμετασχει στην εξοριστη ελληνικη κυβερνηση. (Γ .Ο. Ιατριδης, Ιἰενοἰτ ια Ατἰιεπε, ενθ αν., σ. 75 σημ.). _ Ο Πετρος Ρουσος στην εκθεση που υπεβαλε στο πολιτικο γρα­ _ ~ „ φειο του ΚΚΕ τον Ιουλιο του Ι944, μολις επεστρεφε απο το Καιρο στην Ελλαδα, επιβεβαιωσε το γεγονος. Εγραφε στην εκθεση αυτη: _

_

__

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

ε

.

Β

__

_

_

_

_

_

.

_

_

.

·

_

Ο συμβουλος [της πρεσβειας της ΕΣΣΔ. στο Καιρο] με καλεσε και μοιἰ εκανε τὴν ακρλΐυἦη ανακοινωση: ”_Ο πρεσιἶευτης [Νἶ)βι­ κωφ] σαα̨ ὁιαβιβαζει την ακολουθη προσωπικη Ἐου γνωμη: Μπρεπει νὰ μπη̃τε στὴν [ἑξὀριστη ἑλληνικὴ] κυβέρνηση» (Πἑτρος Ρώσος' Ἡμω̨ἀλη πενταετωί ]940_]945, τα Ζος” Ἀθἠνα” Συγχρονη Ἑποχη' «

178ι.Ι85­ 9 ἶ__ )_

_

_

_

_

_

_

_

_

'Ι_`

η

γρ

Ψ

μφ

η

ς

γὲς Έη̃ς ἐξὀριστης κυβερνὴσεως ὑπξἑ Έὴν ἠγεσία του̃ ἕι̃γγἶαὀφὐἶου Γεωργίου Παπανδρέου­ («Δὲν μπορουμε τηλεγραφουσε Ο Τσωα τσιλ στις 6 Αυγουστου Ι944 στον υπουργο του των Εςωτερικων,

­

_

Τηλεγρἀφημα πἦὺ δημοσίευσἶστἶι̃ σελίδἔ 93 Ϊου̃ 6ου τὀἔωιἱ τῶν Απομνημονευματων του να φερουμε εναν ανθρωπο στην εξου­ σια, οπως το καναμε με τον Παπανδρεου, και μετα να τον αφησουμε __

_

νὰ τὸν πεωξουν σῖοὐς λὐκουςα μὀλις ἀκοὐσουμε τὰ πρῶτα οὐρ­ λιαχτα των αθλίων “Ελληνων κομμουνιστῶν συμμοριτῶν››). 'Η συμφωνία τῆς Καζἑρτας ἔλεγε συγκεκριμένα ὅτι η κυβέρνηση 172

Κ

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

__

_

__

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

__

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

.

_

_,

_

_

_

_

_

_

__

_

..

χ

_

­

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

­

”

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

..εε

...

5

_.­

_

_

_

_

­~..

...

_

_

_

_

_

_

Σ

λα ό Τσερνίτσεφ που εἶχε τὸ ψευδώνυμο Νικολαεφ καἱ παλιότερα δουλευε στη σοβιετικὴ πρεσβεία τη̃ς Άθηνας, μου̃ λεει: «Και τἰ ἔχε­ . . . . . . . υ τε υποιμη σας, να πολεμησετε ἐναντια στους Εγγλεζους;›› Του λεω ότι αν παρουσιαστεῖ αναγκη φυσικα θα πολεμησουμε καἱ με τοὺς ,Ε λἑζου Μου̃ κάνει ἕνα ὁ πολὺ ιστικὁ Τἰ γγ 2. μ ρφ μ χ ρ ηρ _

_

η

173

ἐσὴμαινε αυτό; ”Αποδοκιμασία°τη̃ς απαντησης μου. Ἑγώ εκείνη τὴ στιγμὴ τα εχασα. Εἶδα ότι αποδοκιμαζομαι. ...Αυτός ὁ μορφασμός εμενα με εκανε ανω κατω. Καί αυτό κατα κυριο λόγο μας εξαναγκα­ σε να αποφασίσουμε να δεχτου̃με τὴ συμφωνία του Λιβανου καί να στείλουμε τους υπουργους μας στὴν κυβερνηση... Ἡ 'Ελλαδα ανη̃­ κε στὴ σφαίρα τὴς ἐπιρροη̃ς τους [τών ”Αγγλων]... ['Ερώτηση]: Κα­ λα, δεν εγινε περισσότερη συζητηση; Ἱωαννίδης: Αυτός ό μορφα­ σμός που μου εκανε δε χώρου̃σε αλλη συζητηση». (Γιαννης Ἱωαν­ νίδης, Άναμνήσεις, Ἀθὴνα, Θεμελιο, Ι979, σσ. 250­251). Μετα τὴ συμφωνία τῆς Καζερτας ὴ κομμουνιστικὴ επιχείρηση στὴν 'Ελλαδα μετατραπηκε σε περιπέτεια με πολυ λίγες δυνατότη­ τες επιτυχίας. Ἡ εςεγερση του̃ Δεκεμβρίου 1944 στὴν "Αθηνα καί ό ανταρτοπόλεμος του 1946­Ι949 δεν ἦταν πλεον τίποτε αλλο από σφόδρα τιναγματα θυσιαζόμενου ζώου που εχει μεν δεχτεί τὴν τυχη του αλλα που παρ* όλα αυτα σπαρταρα τὴν ώρα τῆς τελετη̃ς τη̃ς θυ­ σίας. Διηγεῖται ό Ἱωαννίδης: «Ἑφὀσον υπογραφτηκε ὴ συμφωνία τη̃ς Καζερτας... Αυτό ἦταν τό πιό τραγικό... Καταλαβες; "Οτι ἐμεῖς δε θα πατουσαμε ποδαρι στὴν Άθὴνα. Βρε, τί κανετε; “Εμείς εἴμα­ σταν μια δρασκελια από τὴν Ἀθὴνα». (Ἐνθ αν., σ. 284). Ὁ Τσώρτσιλ εἶχε προβλεφει αυτες τίς αντιδρασεις καί εγραφε στίς 7 Νοεμβρίου 1944 στόν υπουργό του τών Ἑξωτερικών: «Κατα τὴ γνώμη μου, αν λαβουμε υπόψη πόσο πληρώσαμε στὴ Ρωσία για να μας δώσει ελευθερία δρασεως στὴν Έλλαδα, δεν θα επρεπε να δι­ στασουμε να χρησιμοποιὴσουμε βρετανικα στρατεύματα για να υποστηρίςουμε τὴν ἑλληνικὴ βασιλικὴ κυβερνηση του κ. Παπαν­ δρεου... Περιμενω σίγουρα αναμέτρηση με τό ΕΑΜ καί δεν πρεπει να τὴν αποφυγουμε, υπό τόν όρο να διαλεςουμε καλα τό εδαφος τὴς αναμετρὴσεως». (ΚΝ. 8. (]ΙτιιτοΙιίΙΙ, Ταε δεεοπιἰ Η/οτἰιἰ Η/απ, τόμος 6ος, ὲι̃ιθ' αν., σ. 247). Καί ό Τσώρτσιλ παρατηρεί στα Άπομνημο­ νευματα του πώς «ὁ Σταλιν ὲφαρμοσε πιστα καί με σχολαστικότητα τὴ συμφωνία μας του Ὁκτωβρίου [Ι944, στὴ Μόσχα] καί κατα τὴ διαρκεια τώνὶ πολλών ὲβδομαδων που κρατησε ό αγώνας κατα τών κομμουνιστών, στους δρόμους τών Ἀθηνών, ουτε μια λεξη αποδοκι­ μασίας δεν ακουστηκε από τὴν Πράβαα ὴ τίς Ἱζβέστια». (Ἐυθ' αν., σ. 252). Ι

Ι74

­

Ή ασυναρτητη πολιτικὴ του̃ ΚΚΕ μετα τὴ συμφωνία τῆς Καζερ­ τας, περνώντας διαδοχικα από φασεις συνθηκολογὴσεως καί από φασεις εξεγερσεως, που αφησαν σε όλους τους “Ελληνες κομμουνι­ στες τό πικρό αἴσθημα ότι τό κόμμα τους μόνο λαθη εκανε, μπορει ακριβώς να παραβληθεῖ με σπασμους θυσιαζόμενου ζώου που υστε­ ρα από καθε χτυπημα αντιδρα̃ με μια βίαιη κίνηση για να ξεφυγει. Παντως δεν μπορεί να συγκριθεί ὴ θεση του με τὴ θεση π.χ. του γαλλικου̃ κομμουνιστικοῦ κόμματος, διότι ποτε τό Κ.Κ.Γ. δεν ἦταν από στρατιωτικὴς απόψεως κατοχος σχεδόν όλοκλὴρου του εθνι­ κου εδαφους. Μόνον ὴ σκεψη ότι ανοιξε τὴ θυρα τὴς απόλυτης εξουσίας χωρίς να περασει τό κατώφλι, ἦταν αρκετὴ για να κανει τό ΚΚΕ να φαίνεται σαν ανισόρροπο. "Ετσι εξηγείται π.χ. ὴ αίφνίδια απόφαση του κόμματος που παρθηκε στίς 28 Νοεμβρίου 1944, να παψει να σεβεται τὴ συμφωνία τὴς Καζερτας, απόφαση που όδὴγη­ σε στὴν εξέγερση του Δεκεμβρίου, βασισμενη σε μια απλὴ υπόσχε­ ση ὴθικὴς υποστηρίξεως του Τίτο. Μπροστα στὴν επικείμενη προο­ πτικὴ να χασει μια για παντα τὴ στρατιωτικὴ του ίσχυ με αφοπλι­ σμό τών ανταρτών πρός χαρη ενός εθνικου̃ τακτικου̃ στρατου̃ πρίν από τίς ΙΟ Δεκεμβρίου, τό κόμμα προσποιὴθηκε ότι πίστεψε πώς ό Τίτο μιλου̃σε εκ μερους του̃ διεθνου̃ς κομμουνισμου̃. ενώ στὴν πραγματικότητα μιλου̃σε απλώς για τόν εαυτό του. Ἡ ασυναρτησία τη̃ς δρασεως του̃ ΚΚΕ εκείνη τὴν ἐποχὴ εἶναι εμφανὴς από τὴ διὴγηση του Γ. Ἰωαννίδη. “Αρχίζει λεγοντας πώς «εμείς βρεθηκαμε πρό τετελεσμενου γεγονότος πια, που δεν μπο­ ρουσαμε να τό ανατρεφουμε. Ἀνατροπὴ καί τὴς Καζερτας θα ση­ μαινε όχι απλώς σπασιμο του̃ κυρους του κόμματος καί τα ρεστα, αλλα θα εἶχε ίσως καί συνεπειες μεγαλύτερες», (Γ. Ἱωαννίδης, ενα' αν., σ. 288). Όμως, αμεσως μετα, μιλα για όργανωση κομμουνιστι­ κου πραζικοπὴματος καταλὴιμεως τῆς αρχη̃ς στὴν Άθὴνα: «Είχαμε επισημανει λεει τα πρόσωπα εκείνα που με τὴν πρώτη ρὴςη θα επρεπε να πιασουμε καί να ἐξουδετερώσουμε [περίπου 5 με 6.000 στὴν 'Αθηνα ­ Πειραιαί. "Ωστε αυτοί, οἱ Ἑγγλεζοι καί οί αλ­ λοι, να μὴν εχουν ανθρωπο που να τους ἐςυπηρετὴσει... Παρα τίς συμφωνίες... εμείς φερναμε πρός τὴν “Αθηνα μοναδες του στρατου̃ μας... Φροντίζαμε να ὲζοπλίζουμε τους δικους μας καί να αφοπλί­

_

_

Ι75

σουμε τουσ αλλουσ­ε καθε μερα εἴχαμε συγκρουσεισ με τουσ Χιτεσ­ Τουσ αλλασαμε την Παναγια δηλαδη» εοῶ ποο τα λεμει τουσ Χιτεσ

[στην Άαηναί­­­ Και αρχισαμε να μπαίξοομε [ὕπλα] και στην Άθη· να και στη Θεσσαλονίκη». (Ένα άν., σσ­ 289­292) Ἡ γλώσσα του Ἱιοαννιοη εἶναι εομηι «Ἑμεἴσ πιαναμε συνεχεια­­· Ἑμφυλιο πολεμο κανεισ και θα αφησεισ αλα αυτα τα τερατα για να τα εχεισ και παλι στο κεφαλι σουἐ Δε γινεται· Ὁ εμφυλιοσ πολεμοσ εἶναι πόλεμος αγριος. Είχαμε σκοπο να συλλαβουμε περὶ τις πεντε χιλιαοεσ αν αναβε το πελεκουοι­ Τι θα ἔκανεσἐ Οι Γιουγκοσλαβοι σε δυο τρεῖς μερες εξουδετερὼσανε περι τις είκοσι χιλιαδες. Γίνεται

τφρα εμφυλιοσ πολεμοσ χωρισ τετοιαε» (Ένα, αν­9 σ­ 319) Καἰ ὅμως, ὅταν ὁ “Ιωαννίδης μαθαίνει την απόφαση του̃ Σιαντου

βρουαρίου, στοὺς δημοσιογραφους ὅτι «εφόσον αποφασισαν οἱ Συμμαχοι πως ηταν χρησιμο να βρίσκεται ὅ αγγλικὸς στρατὸς στην Έλλαδα, καλὸ είναι ποὺ τὸν εχουμε ἐδῶ. Πιστεύουμε πως η συγ­ κρουση μεταξὺ τῶν Ἄγγλων καὶ του̃ ΕΛΑΣ εἶναι αποτελεσμα λυ­ πηρης παρεξηγησεως ποὺ ελπίζουμε να ςεχαστεῖ». (Κίοὶτετα (ΖερεΙΙ, δἰκτἰοκππα. Α (ἶκεεκ Νοιε Βοοκ, Ι94ι#­Ιοαὀ, Λονδίνο, Μεοαοηειὶα, 1946, σ. ΖΟΟ). Δεν ηταν ὅμως και η γνωμη του̃ "Αρη Βελουχιωτη, ὀ ὁποῖος αρνηθηκε να σεβαστεί τη «συνθηκολόγηση» της Βαρκιζας και να αφοπλίσει τοὺς ανταρτες του αλλα ποὺ μετα απο λίγο σκο­ τὡθηκε, ‹‹Σημερα, πανω απὸ εἴκοσι χρόνια αργότερα, οὔτε ενας αγωνι­ στὴςθ οὔτε ενας καπετάνιος ἑξὀριστος μεταξὺ Τασκὲνδηςη̨ Βουκου­

αφοπλισμο τουι οηλαοη την εσαφανιση τησ στρατιωτικησ ισχυοσ τῶν κομμουνιστεον­ Ὁ Σιαντοσ εἶχε οηλὼσει την παραμονηε Η Φες

ρεστίου, Πραγας, Σόφιας η Βουδαπέστης, δεν μπορεῖ να αναπολη­ σει τον τρελὸ σπαραγμο τῶν ανδρῶν ποὺ φιλου̃σαν τα ὅπλα τους [προτου̃ τα παραδωσουνί, χωρισ να οακρυσουν­ Ἡ Βαρκιζα ανοίγει μιὰ δὐστυχη περἰοδο γεμάτη ἀπὸ τρελη επιθυμια να ςαναφτιαχθεῖ η Ἱστορία». (Π. Ειιαεε, Εεε Καρεταπἰοε, ἔνθ' αν., σ. 309). Σ" αὺτοὺς ποὺ ὁνειρεὐονταν μια ρεβανς, η επιστροφη απὸ τη Γερμανία του̃ Ζαχαριαδη, στἰς 30 Μαϊου 1945, ασπιλος και ςενος ὅπως ηταν προς οποιονδηποτε συμβιβασμό, γεννησε πολλὲς ελπίδες. ”Αλλα ὁ Ζαχαριαδης αμεσως καταδίκασε τὸν””Αρη και δηλωσε δημοσίως ὅτι ἀναγνὡριςε τὴ συμφωνία τη̃ς Βαρκιζας. Πραγματι, ὁ γενικος γραμ­ ματεας, ὁ Ζαχαριαδης, παντοτε ηταν χωρίς ὅρους φιλοσοβιετικός, ενας «κουτβης» που εἶχε σπουδασει στη Σοβιετικη Ένωση, στο Κομμουνιστικὸ Πανεπιστημιο τῶν Ἑργαζομενων της Ἀνατολης, το Κ.ΟΥ.Τ.Β. (Κομμουνιστιτσεσκιιγ Οὐνιβερσιτἐτ Τρουντιά­ στσιηγω̃αχ Βοστόκα) Έη̃ς Κ0μιν±ἐρν_ Και ὅμως, τὸν Φεβρουαριο του̃ 1946, μόλις ενα χρόνο μετα την υπογραφη της συμφωνίας της Βαρκιζας, ὁ Ζαχαριαδης ὁ ὁποῖος εἶ­ χε επιβαλει μια αὺστηρὴ πειθαρχία μεσα στὸ κόμμα γυρω απὸ τὸ πρόσωπο του, αντἰ να συμμετασχει στις γενικες εκλογες της 3Ιης Μαρτίου, αποφασισε να ὀργανωσει κομμουνιστικη εξέγερση στις μεγάλες πὀχεις γιὰ τὴν κατάληψη τη̃ς ὲξουσίας με τη συμμετοχη τῶν εργατῶν, τη διαβρωση του̃ κυβερνητικου̃ στρατου̃ και τη συ­ σταση σοβιἐτ στρατιωτῶν, κατα τὸ λενινιστικο προτυπο του̃ μπολ­

176

Η

για ενοπλη εσεγερση στισ αρχεσ Δεκεμβριου 19447 γινεται εσφ φρε­ νῶν: «Μολισ εμαθα ατι αυτοι τραβανε για εμφυλιο πολεμο­·­ Εἴμας στε ἑμεῖς ετοιμοι να κανουμε σημερα ἔνοπλη εξέγερση; Τἰ πραγμα­ τα εἶναι αὺτα; Δεν τα καταλαβετε αὺτα τα πραγματα; Νιονιὸ δεν ε­

Όταν εμαθα ατι η ΚΕ του̃ ΕΛΑΣ εγινε απο την ιη του Δεκεμβρη αὐτο σημαινει ατι και μετσ προμελετημενα πηγαι­

Χετει σε μιλησαμεἐῃ­

ναμε να οὼσουμε αφορμη για 343).

να

αρχισει ο πολεμοσ»­ (Ένα,

αν­3 σ­

Μετα τη γρηγορη αποτυλια τησ περιπετειασ του Δεκεμβριανου κινηματος για την καταληψη τῶν Ἀθηνῶν, ποὺ το κατεστειλαν οἱ βρετανικεσ ουναμεισι βλεπουμε νεα υποχώρηση: τη συμφωνια τησ Βαρκισασ¬ στισ 12 Φεβρουαριου 19α5› ενῶ οι κομμουνιστικεσ ουνα­ μεισ ελεγχουν ακομη τα τεσσερα πεμπτα τησ λτορασ­ Άλλα η Μοσχα και τα βουλγαρικο κομμουνιστικο κομμα εἶπαν καθαρα ατι ὅχι μόνο δεν επρόκειτο να βοηθησουν τοὺς "Ελληνες συντροφους τουσ κατα τῶν ουναμετον του στρατηγου Σκομπυι αλλα και οτι ηθε° λαν αντιαετφσ να τουσ οουν να συνεογασονται με τουσ Ἄγγλουσ­ ~Ήταν η εποχη τησ Γιαλτασ· Ἡ συμφωνια τησ Βαρκισασ που εοινε τελοσ στη στρατιωτικη ανα­ μετρηση και που υπογραφηκε μεταξὺ τησ ελληνικησ κυβερνησεφσ και του̃ ΕΑΜ, ὅριζε την αμεση αποστρατευση του̃ ΕΛΑΣ και τον

177

σεβικικου̃ Ὁκτῶβρη. Δυσπιστου̃σε ῶς πρός τίς δυνατότητες επιτυ­ χίας ἑνὸς ανταρτοπόλεμου διότι τόν θεωρου̃σε ανορθόδοξο μέσο πραγματοποιησεως τη̃ς επαναστάσεως. Παρα ταυ̃τα επιφὀρτισε έ­ ναν από τους σημαντικότερους αντάρτες του̃ πρωην ΕΛΑΣ, τόν Μαρκο Βαφειάδη, να ξαναξωντανεφει τό αντάρτικο με τίς μεγάλες ποσότητες όπλων που εἶχαν κρύψει την εποχη τῆς Βάρκιξας, αλλα μοναχα ως βοηθητικη μονάδα πιέσεως που επρεπε να υπάγεται στην επαναστατικη ὀργάνωση της πόλεως. “Επειδη η επανάσταση στην πόλη δεν μπόρεσε τελικα να αποδω­ σει, τό ΚΚΕ δέχτηκε να βασιστεί, μετα τόν Σεπτέμβριο του̃ 1947, μόνο στόν «Δημοκρατικό Στρατό» τῶν ανταρτῶν. Στην αρχη ὁ Σιάντος που εἶχε διδαχτεῖ από την αποτυχία του̃ Δεκεμβρίου 1944, αρνηθηκε μια νέα στρατιωτικη περιπέτεια. “Αλλα πέθανε την καλη στιγμη, στἰς 20 Μαϊου 1947. Κατόπιν, μεταξὺ Ζαχαριάδη καί Μάρ­ κου, έκδηλὡθηκε η ἴδια αντιδικία σχετικα με την ακολουθούμενη επαναστατικη τακτικη ποὺ εἶχε εκδηλωθεί πρό μερικῶν ετῶν μετα­ ξύ Σιάντου καί “'Αρη, δηλαδη μεταξὺ του̃ «αστου̃» (του̃ κατοίκου Έη̃ε πόλεως) Καὶ του̃ «χωριἀτη». Ἡ αρχη του̃ ιμυχρου̃ πολέμου μεταξυ Σοβιετικῆς “Ενώσεως καὶ Δύσεως που προστέθηκε στην αμετάβλητα εύμενη στάση του̃ Τίτο πρός μία ελληνικη κομμουνιστικη εξέγερση, αρκεί για να εξηγησει την απόφαση του̃ Ζαχαριάδη, τόν Φεβρουάριο του̃ 1946, να προ­ σπαθησει καὶ πάλι κατάληψη τη̃ς εξουσίας με τη βία. “Αλλα η λευκη τρομοκρατία, βασιλικη καὶ αντικομμουνιστικη, που εἶχε επεκταθεί μετα τη συμφωνία της Βάρκιζας, κατόπιν της ερυθρας τρομοκρα­ τίας του̃ Δεκεμβρίου 1944, ἦταν αρκετα βίαιη ὥστε να δημιουργη­ σει πραγματικό αίσθημα αγωνίας στους κομμουνιστες, οί όποῖοι ἀπὸ τότε που εἶχε ὐπογραφεῖ η μοιραία συμφωνία της Καξέρτας, στίς 26 Σεπτεμβρίου 1944, συνεχῶς καἰ παρακάτω κατέβαιναν τόν κατηφορο. «Μερικά από τα όπλα πού εἶχε παραδωσει ό ΕΛΑΣ μετα την Βάρκιζα, εύρέθησαν στα χέρια παρανόμων αντικομμουνιστικῶν όμάδων πού τα εχρησιμοποίησαν για να τρομοκρατησουν τα θύμα­ τά τους». (Γ .Ο. “Ιατρίδης, Κενό!! ίπ Αιἰτεπε, ενα' αν., σ. 262). Ὁ αν­ ταρτοπόλεμος του̃ 1946­1949 ὑπῆρξε ό τελευταίος σπασμός στό θυ­ σιαστη ριο. 178

1

6

°

γ

ι

“Ακριβῶς όπως ὁ “”Αρης, ὁ Μάρκος καταδικάστηκε για ‹‹τυχοδιω­ κτισμό›› από τὸν γενικό γραμματέα του̃ ΚΚΕ καἰ παραμερίστηκε όριστικά από την ηγεσία του̃ «Δημοκρατικού Στρατου̃» καί από την προεδρία τῆς προσωρινῆς κυβερνησεως τη̃ς «Ἑλεύθερης Ἑλλά­ δας››, στίς 8 Φεβρουαρίου 1949, ένῶ ηδη από έτους ὁ Ζαχαριάδης του̃ εἶχε δέσει τα χέρια καί εἶχε ἴσως προσπαθησει καί να τόν δολο­ φονησει, τη νύχτα τη̃ς Ζθης Αυγούστου 1948. Στίς 30 Αυγούστου 1949 ὁ ”κομμουνιστικός στρατός του̃ Ζαχαριάδη έχανε την τελευ­ ταία μάχη κατα τῶν κυβερνητικῶν δυνάμεων τῶν Ἀθηνῶν καἰ στὶς 16 “Οκτωβρίου τό ραδιόφωνο της «Ἑλεύθερης Έλλάδας» άνηγγειλε την επίσημη παύση τῶν εχθροπραξιῶν. Ὁ συμβατικός πόλεμος, αν­ τί τῶν ανταρτικῶν επιχειρησεων που εἶχε προωθησει ὁ Μάρκος, αποδείχτηκε μοιραῖος για τόν Ζαχαριάδη, ίδίως εφόσον εἶχε αντίπα­ λο τὸν ίκανότατο στρατηγό “Αλέξανδρο Παπάγο που ύποστηριξό­ ταν από τους “Αμερικανούς καί που εἶχε διοριστεί, στίς Ζθ “Ιανουα­ ρίου 1949, αρχιστράτηγος τῶν έλληνικῶν στρατιωτικῶν δυνάμεων. Μετα τη συντριβη του̃ κομμουνισμου̃ τό 1949, ὁ νέος βασιλεύς, ό Παῦλος Α' (ό αδελφός του Γεωργιος Β' εἶχε πεθάνει την 1η “Απρι­ όπως αλλωστε καὶ η γυναίκα του η λίου 1947) που δεν ξεχνου̃σε βασίλισσα Φρειδερίκη πως δλος αὐτός ὁ παλαιός πολιτικός κό­ σμος ηταν πρό μερικῶν μόλις ἐτῶν έντελῶς αντίθετος πρός τη βα­ σιλεία, βάλθηκε να βρεί έναν δυνατό ανδρα που να εἶναι αφοσιωμέ­ νος βασιλικός αλλά καί που συνάμα να εἶναι σε θέση να ανασυγ­ κροτησει μια χωρα κατερειπωμένη από εννέα χρόνια πολέμου, και να την μεταβάλει σε αμερικανόφιλο φράγμα στόν ψυχρό πόλεμο κατα τη̃ς Σοβιετικη̃ς Ἑνῶσεως. Ὁ ανθρωπος αὐτός βρέθηκε στό πρόσωπο του̃ Παπάγου. “Εδῶ χρειάζονται εξηγησεις. Στόν πρῶτο τόμο του̃ έργου μας δεί­ ξαμε εκτενῶς ότι η βασικη αντίθεση στην Ἑλλάδα, ηδη από τη βυ­ ξαντινη εποχη, ἦταν η διαμάχη μεταξύ δυτικισμου̃ καἰ ανατολι­ σμου̃. Συνεπῶς, αὐτό ποὺ χαρακτηρίζει βασικα την ελληνικη πολι­ τικη στόν Ζθό αἰῶνα δεν εἶναι, όπως συχνα λέγεται, η αναμέτρηση μεταξύ βασιλικῶν καὶ αντιβασιλικῶν. “Η μορφη διακυβερνησεως βασιλικη ἢ ρεπουμπλικανικη ¬­ εἶναι δευτερεύουσα εν σχέσει με την πολιτιστικη τοποθέτηση. Ὁ ηγέτης του̃ ανατολικού κόμμα­

­ ­

­

179

τος, Ἱωαννης Καποδίστριας, πρόεδρος της κατ' οὐσίαν πρωτης ελ­ ληνικης αβασίλευτης Δημοκρατίας, από τό 1827 ως τὸ 1831, βαθια μυστικιστης, όπως καί ό τσαρος της Ρωσίας Ἀλέξανδρος Α', θεω­ ρου̃νταν από τόν τελευταίο, από τό 1814 ηδη, ως ρεπουμπλικανός. Ἡ βασιλεία ἑπιβληθηκε στην Ἑλλαδα από την αγγλογαλλικη Δύ­ ση. Ἡ χωρὶς όρους προσηλωση του̃ ανατολιστη Ἱωαννη Μεταξα στό πρόσωπο ενός δυτικιστη βασιλέως εἶναι μια εξαίρεση. Οἱ δύο έλληνικὲς πολιτιστικές τασεις δεν διαφέρουν τόσο ως πρὸς τόν βα­ σιλισμὸ ἢ τὸν Ρεπθυμπλικανισμό, διαφωνούν ἰδίως ως πρός τόν κοινοβουλευτισμό: οἱ ανατολιστές, εἴτε εἶναι παραδοσιακοί όπως ό Ἱωαννης Μεταςα̃ς, εἴτε εἶναι νεωτεριστες όπως ό Γεωργιος Παπα­ δόπουλος, δὲν εκτιμούν τόν κοινοβουλευτισμό πού ύπεραμύνονται οἱ δυτικιστὲς (φυσικα μὲ έξαίρεση τούς κομμουνιστές). Παρ' όλα αὐτα εἶναι σωστό πως τό βασιλικό ρεύμα, στό πρῶτο μισό του̃ Ζθου̃ αἰωνα, ηταν πιό δυνατό σε όπαδοὐς του̃ ανατολικού κόμματος παρα του̃ δυτικού, είδικα επειδη κατα τόν διχασμό του̃ 1915, ό βασιλεύς Κωνσταντῖνος ὐποστηριςε τους ανατολιστες καὶ έγινε ὁ ηγέτης τους. Εἶναι τό αριστερό τμημα τῶν δυτικιστων πού επέβαλε την Άβασίλευτη τό 1924 μετα την ἐκδίωςη του̃ Κωνσταν­ τίνου τό 1922. Στην πραγματικότητα, η βασιλοφροσύνη ηταν πιό συχνα συνδεδεμένη μὲ τη Δεζια (δυτικιστικη η ανατολιστικη) κι ό ρεπουμπλικανισμός με την “Αριστερα καἰ των δύο στρατοπέδων. Τό 1947, όταν πέθανε ό Γεωργιος Β”, μόνο κατ® ἐπίφαση βασι­ λεὐς ανέβηκε στό θρόνο. Στην οὐσία ηταν βασίλισσα, η Φρειδερί­ κη. Τό 1971 δημοσιεύθηκαν οί αναμνησεις της (Ρτεαετἰοε, Οιιεειτ οί ι1ιε Ηε11ετιεε, Α Μεεειιτε οί Πιπίετετεηαἰης, Λονδίνο, Μεοιη11Ιεπ, 1971). "Ολοι όσοι τη γνωρισαν συμφωνούν ότι ἦταν ό «εγκέφαλος» του̃ Παλατιου̃ καί πως ὁ σύζυγός της ηταν απλός έκτελεστης των αποφασεὼν της. Βέβαια μπορεί κανείς να θαυμασει τόν δυναμικό χαρακτηρα αὐτῆς της Γερμανίδας, για την ὁποία ό “Αγγλος ὐπουρ­ γός των Ἐξωτερικῶν, ό Ἄνθονυ ¶Ηντεν, έγραψε τό 1941: «Με εἶχε καλέσει για βραδινό τραπέζι ὁ βασιλεύς [Γεωργιος Β”] σὲ πολύ στε­ νό κύκλο. Παρευρισκόταν ό αδερφός του Παύλος καί η νύφη του, η πριγκἰπισσα ίΦΩ8ιδ8ρἰκη]... Μετα τό γευ̃μα μιλησαμε για τη συμπε­ ωφορα των Γερμανών στόν πόλεμο καίέκανα σχεηκα μωωκές 180

σκληρές παρατηρησεις... Όταν σηκωθηκαμε για την τελευταία μας συζητηση, ό βασιλεὺς με κοίταζε με κοροίδευτικό ύφος: ‹‹Φανηκατε μαλλον σκληρός για τη νύφη μουί» εἶπε. Πρέπει να ὁμολογησω πως η ὁμορφια αὐτῆς της γυναίκας με εἶχε ἐντυπωσιασει περισσότε­ ρο από την ταυτότητα της: κακός βαθμός για διπλωματηί» (Α. Ε­ αεῃ, Μἐιποἰκεε: Γέρτειινε είε/σιτε, /ένκἰει· 1938 ­ αοα̃τ 1945, Παρίσι, Ηθη, 1965, σ. 208). Μετα τόν πόλεμο, η Φρειδερἰκη ἔγινε ἔνθεβμα αμερικανόφιλη αλλα δεν αγαπηθηκε αρκετα καὶ τελικα δεν μπόρεσε για κανέναν να παρει τη θέση του̃ Κωνσταντίνου Α' της περιόδου 1912­1920: οὐτέ για τους δυτικιστὲς ούτε καὶ για τους ανατολιστές. Ἡ κατοπινη αντίθεση του̃ Παλατιου̃ μὲ τόν Παπαγο καλυιγε τό γεγονός ότι αὐτός ύπηρςε ό ανθρωπος πού τό παλατι εἶχε διαλέξει. “Η μαρτυρία του̃ γνωστού “Αμερικανού δημοσιογραφου τοῦ Νειν ΥοκΙ‹ Τἰιπεε, (ἔγτιιε Ι... §1υ1Ζδετςετ, παντρεμένος μέ Ἑλληνίδα καί γνωστης της ἑλληνικης πολιτικῆς, εἶναι πολύτιμη. Ἱδού τί γραφει

]

1

­

στό προσωπικό του ημερολόγιο: ‹‹"Αθηνα, 3 “Ιανουαρίου 1949 Σημερα τό βραδυ συζ­ητησα μὲ τόν βασιλέα Παυ̃λο... Μου̃ εἶπε ότι θα ἔδιωχνε τη σημερινη ελληνικη κυβέρνηση [του̃ Σοφούλη]. Θα δινε την εὐκαιρία στα πολιτικα κόμματα να φτιαξουν συνασπισμό όλων των κομματων. Ἐαν αρνου̃νταν να συμφωνησουν τότε θα πρότεινε κυβέρνηση ύπερκομματικη μὲ πρωθυπουργό τόν στρατη­ γό Παπαγο, τόν ηρωα του̃ πολέμου κατα του̃ ”Αξονος καὶ σημερα

'

αὐλαρχη. Ἑαν η Βουλη αρνηθεί να δεχτεί μια τέτοια κυβέρνηση, τότε ό βασιλεύς Παὐλος θα διαλύσει τη Βουλη. Έχει τό δικαίωμα, νομίμως, να τη διαλύσει για σαραντα ημέρες. Παρα ταυ̃τα εἶναι αποφασισμένος να παρατείνει την αναστολη αύτη των ἐργασιων της Βουλη̃ς απεριορίστως, χαριν τεχνικῶν ύπεκφυγῶν, έως ότου περασει η κρίση... Ἡ εντύπωση μου απ° όλα αὐτα εἶναι πως ὁ Παῦ­ λος, ὑπό την πίεση της συζύγου του, ἱκανης μέν αλλα φιλόδοξης, θέλει να αναλαβει την προσωπικη ηγεσία της χωρας αντί να παρα­ μείνει σύμβολο ως συνταγματικός βασιλεύς. Οἱ δύο σημαντικότε­ ρες προσωπικότητες της προτεινομένης κυβερνησεως θα εἶναι ό Παπαγος καὶ ό [Σπύρος] Μαρκεςίνης. Ὁ Παπαγος ως αὐλαρχης εἶ­ ναι από τούς πιό στενούς προσωπικούς φίλους του̃ Παύλου. Ὁ

1

Δλαρκεω̨̃νηςθαιαμςειπρωτεύοναιρόλοστηνκυβέρνηση.Ἱ1τελευ­ 181

ταία του θέση ἦταν ὲκείνη του̃ ύπαλληλου της Αύλῆς καί συνεπως εἶναι πολύ στενα συνδεδεμένος με τόν βασιλέα. Ἡ γνωμη μου εἶναι

Μαρκεζίνης φιλοδοξεί να γίνει δικτατορας της δεξιας ύπό αριστερό μανδύα καί θα ηθελε να ἐπαναλαβει τη σταδιοδρομία του̃ Μεταξα σκαρφαλωνοντας στην αρχη έπί των ωμων του̃ στρατηγοῦ Παπαγου››. (Ο. 15. 8ιι1ε1›ετςετ, Α Ζ.οπ¿× Ιἰοιν ο/Οαπα̃ἰεε. Μετποίκε απεἰ Βἰακἰεε, 1934­Ζ 9541, Τοτοιτιο, Με‹:ιηἰ11ειι, 1969, σσ. 428­430. Ἡ ση­ μασία της μαρτυρίας του̃ Σούλτξμπέργκερ επιβεβαιώνεται και από τα αμερικανικα διπλωματικα ἔγγραφα. Βλ. σ. 238 του̃ Περεττιτιειιτ οί δτειτε, Ιίοκεἰὁτπ Κεἰατίοπε ο/Με Ππἰτειἰ Ξιατεε, 2949, Ι/οί. Ι/Ι, Ταε Νεατ Εαετ..., ι̃λίεεβἰοριοη, Π8 θονετιιιτιειιτ Ρτίιιτίηε Οίῖι̃οε, 1977). Ὁπως είδαμε, ό στρατηγός “Αλέξανδρος Παπαγος ηταν πριν από τόν πόλεμο αφοσιωμένος βασιλικός καί εἶχε έπιτρέψει τη μοναρχι­ κὴ παλινόρθωση καί την ἐπιστροφὴ στην 'Ελλαδα του̃ Γεωργίου Β' χαρη στό πραξικόπημα της 1Οης Ὁκτωβρίου 1935. Ἐπιπλέον εἶχε αποκτησει εξαιρετικό γόητρο ως ηγέτης του̃ στρατού κατα τόν πό­ λεμο έναντίον του̃ ””Αξονος τό 1940­1941, ως καί τό 1949 όταν νί­ κησε τόν κομμουνιστικό στρατό. Σχετικα με την τοποθέτηση του στην τελευταία αύτη θέση «ὁ βασιλεὺς εἶπε πως εἶχε προσπαθησει έπί έναμιση χρόνο να δεχτεί η κυβέρνηση τόν Παπαγο ως αρχι­ στρατηγο. Είκοσι τέσσερις ωρες μετα τό διορισμό του η κατασταση εἶχε αρχίσει ν” αλλαξει. "Ολοι οί κατασκοποι εἶχαν πιαστεί και ό έχθρός εἶχε αποκοπεί από τό δίκτυό του πλη ροφοριων. Πρίν από τό διορισμό του̃ Παπαγου, ό [Άμερικανός στρατηγός Ιειιτεε Α.] νεα Ρίεει εἶχε λίγο πολύ υποχρεωθεί να παίξει τό ρόλο του̃ αρχιστρατη­ γου, πραγμα δυσαρεστο για τόν έαυτό του όσο και για τους Έλλη­ νες. Τωρα ὁ νεα Ρἰεεί εἶναι καί παλι ἐκεῖ που θα έπρεπε ως αρχηγός τη̃ς αμερικανικη̃ἶς στρατιωτικη̃ς αποστολης». (Ο. Ισ. 8ιι1Ζυετςετ, ἔνθ' άν., σ. 472. `Αθηνα, 12 Σεπτεμβρίου 1949). Κατόπιν αὐτοῦ ό Παῦλος Α' απένειμε στόν Παπαγο τόν τίτλο του̃ στραταρχου, μια διακριση που ποτὲ δὲν εἶχε δοθεί προηγουμέ­ νως σέ Έλληνα στρατιωτικό. Ὁ στραταρχης Παπαγος παραιτηθηκε από τό στρατό καὶ ίδρυσε, τόν Αύγουστο 1951, πολιτικό κόμμα που όνομαστηκε Ἑλληνικὸς Συναγερμός καί που στὶς έκλογές της 16ης Νοεμβρίου 1952 κέρδισε 49.2% των ιμηφων καί 247 έδρες ἐπἰ 300 πως ὁ

182

την αντίθεση του̃ Παλατιου̃... στό πρόσωπό του! Διότι, ἐν τῷ μεταξύ, η βασίλισσα Φρειδερίκη για προσωπικούς λόγους, εξαιτίας του̃ αύταρχικου̃ της χαρακτηρα, τα εἶχε χαλασει με τόν στραταρχη. Παρα ταυ̃τα, πολύ αργότερα ὁ γιός του. ό διπλωματης Λεωνίδας Παπαγος, ακολούθησε τη βασιλικη οίκογένεια στην έξορία της Ρω­ ­μης μετα την αντεπανασταση της 13ης Δεκεμβρίου 1967 καὶ ύπη̃ρ­ ξε αύλαρχης του̃ γιου̃ της Φρειδερίκης, του̃ Κωνσταντίνου Β”. "Οσο για τόν Άλέξανδρο Παπαγο, αὐτός πέθανε τό 1955. Έτσι από τό 1951, η αμερικανικη κυβέρνηση ἀναλἀμβανε σίὴν Ἑλλαδα τό δύσκολο ἔργο να βασιστεί ταυτόχρονα στό Παλατι και σ° ένα βασιλικό κόμμα που για προσωπικούς λόγους βρισκόταν συ­ χνα σε αντιδικία με τη βασίλισσα. Τό στοιχείο ασταθειας που έφερε ό χαρακτηρας της Φρειδερίκης στό βασιλικό στρατόπεδο ἀπὸ τὸ 1951 ως τό 1967 καὶ που ύποχρέωνε συχνα τους βασιλικους στρα­ τιωτικοὐς καί τίς αμερικανικές υπηρεσίες να διαλέγουν μεταξύ αύ­ τη̃ς καὶ του̃ ηγέτη του̃ βασιλικού κόμματος (του̃ Παπαγου καί αργό­ τερα του̃ Κωνσταντίνου Καραμανλῆ) διευκόληνε την προσπαθεια των αντιβασιλικων ανατολιστων αξιωματικων που κατέλαβαν την εξουσία στὶς 21 “Απριλίου 1967. Ὁ στρατηγός Πννὶεητ Εἰεεηηοννετ, ανωτατος διοικητης των δυ­ ναμεων του̃ ΝΑΤΟ στην Εύρωπη, που λίγο αργότερα εκλέχθηκε πρόεδρος των Η.Π.Α., εἶχε έπιστρέιμει τόν Μαρτιο του̃ 1952 από ἔ­ να ταξίδι στην Τουρκία καί την Ἑλλαδα. ‹‹ἶΗταν έμφανῶς στενοχω­ ρημένος από δλες τίς πολιτικές ραδιουργίες που συνεχίξονταν στην Έλλαδα... Πίστευε πως ό βασιλεὺς Παῦλος ηταν ένας καλός αν­ θρωπος αλλα πως ἦταν τελείως ὑπό τόν έλεγχο της συζύγου του. ἶΗταν πεπεισμένος ότι η βασίλισσα ραδιουργου̃σε ύπερβολικα». (Ο.Ι.. Βιιαδετεετ, ἔνθ, αν., σ. 732, Παρίσι, ΙΟ Μαρτίου 1952). Παρ° όλα αύτα η Ούασιγκτον δὲν παρατησε τόν Παπαγο και ό Σούλτξ­ μπέργκερ σημείωσε στό προσωπικό του ημερολόγιο, στην Ἀθηνα, στίς 17 Νοεμβρίου 1952: «Οί έλληνικὲς έκλογὲς έλαβαν χωρα χθές και ό Παπαγος κέρδισε μια νίκη σαρωτικη. 'Η αμερικανικη πρεσβεία η ὁποία, έδῶ που τα λέμε, εἶχε εύνοησει τόν Παπαγο, δεν έξεπλαγει καθόλου αλλα όλοι οἱ αλλοι ναί. Στην πραγματικότητα αν καἰ όχι τόσο, ό­ ἐπεμβηκαμε ένεργα στην ελληνικη πολιτικη παρα

Ν

5

1

Ν

1

Ν

­

9

183

_

Ἱταλία τό 1948 ἐπιβαλαμε λίγο πολύ τὴν ἀποδοχὴ τοῦ πλειοιμηφικοῦ ἑκλογικοῦ συστηματος καὶ ώθὴσαμε τόν βασιλέα να κανει τὶς χθεσινές εκλογες». (Ἑνθ' αν., σ. 790). Παρα τὴν ακρως αμερικανὀφιλη καὶ αντισοβιετικὴ πολιτικὴ τοῦ Παλατιοῦ (‹‹ό Παῦλος θέλει να θεωρηθεί ὴ ζώνη τῶν Βαλκανίων ώς βαση δυνητικα ὲπιθετικὴ καὶ όχι μόνο απλώς αμυντικὴ›› γραφει ὁ Σούλτζμπέργκερ στὶς 12 Άπριλίου 1951, κατόπιν μακρας συζητὴ­ σεως πού εἶχε μὲ τόν βασιλέα: σ. 626), ὴ συμφιλίωση μὲ τόν στρα­ ταρχη ποὺ κυβέρνησε τὴ χώρα μέχρι του̃ θανατου του τό 1955, δὲν μπόρεσε να ἐπιτευχθεῖ. Στὶς 13 Μαίου 1954 «ὁ βασιλεὺς Παῦλος ῦπη̃ρξε ὑπὲρ τό δέον έπεςηγηματικός: εἶναι παντα πολύ ένοχλημέ­ νος μὲ τόν Παπαγο καὶ δεν τόν αγαπα» (σ. 1009). "Οσον αφορα τὴν παραδοσιακὴ αγγλοφιλία τοῦ Παλατιοῦ καὶ τοῦ κόμματός του, από τὴν ἐποχὴ τοῦ θανατου τοῦ Γεωργίου Β' τό 1947 καὶ τὴν αναληψη τοῦ ελέγχου από τούς Ἀμερικανούς με τό δόγμα Τροῦμαν, αύτὴ αποδυναμωνόταν μὲ τα χρόνια δσο περισσοτερο αύξανε ὴ δυσαρέ­ σκεια κατα τοῦ Λονδίνου καὶ τοῦ βασιλέως καὶ τοῦ Παπαγου, λόγω τὴς κυπ ριακὴς ῦποθέσεως. Καὶ όμως, μέσα στὴ νέα πολιτικὴ κατασταση ἔτσι όπως εἶχε δια­ μορφωθεῖ τό 1952, οἱ αντιδυτικιστὲς εἶχαν αφεθεῖ χωρὶς πολιτικό κόμμα ποὺ θα μποροῦσε να τούς περισυλλέςει, εφόσον τό Παλατι, τό κόμμα τοῦ Παπαγου, οί Φιλελεύθεροι καὶ ὴ κομμουνιστικὴ ΕΔΑ ποὺ εἶχε ἱδρυθεῖ τό 1951 ἦταν πλέον όλοι δυτικιστές. Οἱ Δυ­ τικοὶ εἶχαν θελὴσει καὶ εἶχαν επιτύχει σε μεγαλο βαθμό να ξεπερα­ στεῖ ὁ διχασμός τοῦ 1915 μεταξύ βενιζελικών καὶ κωνσταντινικών. Κατα τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο όπως δείξαμε στόν προη­ γούμενο τόμο ό βασιλεύς εἶχε αποσκιρτὴσει (ακριβώς όπως καὶ ό Όθων τόν 19ο αἰώνα) από τόν κλοιό τὴς αγγλογαλλικη̃ς ἐπιρ­ ροη̃ς. Τότε γύρω από τόν Κωνσταντῖνο Α' εἶχε συσπειρωθεῖ τό ανα­ τολικό κόμμα τῶν Δραγούμηδων καὶ τών Μεταξαδων. “Αλλα ό γιός του Γεώργιος Β' στὴν έξορία του στό Λονδίνο, στὶς δεκαετίες τοῦ 192Ο καὶ 1930, εἶχε αφομοιωθεῖ από τὴν αγγλογαλλικὴ Δύση. “Από τό 1936 ώς τό 1941 κατόρθωσε να τόν ύπηρετὴσει ὁ ανατολιστὴς καὶ κωνσταντινικός Μεταςας. Τό κατόρθωμα αὐτό δύσκολα μπο­ ροῦσε να επαναληφθεί καὶ ἦταν παντως ἐπικίνδυνο. Έκτοτε ό βασι­ σο στὴν

_

_

_

184

_

λεύς εἶχε αφομοιωθεῖ από τὴ Δύση κι έπρεπε καὶ τό κόμμα του να γίνει απόλυτα δυτικό. Για να ἐπιτευχθεῖ αύτὸ ἔπ ρεπε να ξεπεραστεῖ ὴ παλια αντιδικία βενιζελισμοῦ ­ αντιβενιζελισμοῦ για χαρη τοῦ Λονδίνου καὶ αργότερα τὴς Οῦασιγκτον (ακόμη περισσότερο ἐφό­ σον ὁ ίδιος ὁ Ἑλ. Βενιζέλος εἶχε προσπαθὴσει να τούς ξεφύγει μετα τό 1928).

*Η πρώτη προσπαθεια πρός αὐτὴ τὴν κατεύθυνση ἔγινε από τόν τόσο πολύ έντο­ Παναγιώτη Κανελλόπουλο που θα έλεγε κανεὶς νος ἦταν ό δυτικισμός του απευθείας από τὴ Βουλὴ ότι εἶχε βγεῖ των Κοινοτὴτων τοῦ Λονδίνου. Ὁ μεγαλοαστός αύτός διανοούμε­ νος, πρώην καθηγητὴς τη̃ς Κοινωνιολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, εἶχε έγκωμιασει τό μεγαλείο τὴς δυτικὴς σκέψεως, καὶ εί­ δικα τὴς ἱταλικὴς 'Αναγεννησεως στό «έργο τη̃ς ζωῆς» του τὴν Ἱστορία του̃ Εὐρωπαίίτου̃ Πνεύματος. Τό «πνεῦμα» αὐτοῦ τοῦ βι­ βλίου βρίσκεται στούς αντίποδες αὐτοῦ τοῦ ανατολιστὴ 'Αθανα­ σιού Σουλιώτη πού εἶχε γραιμει όπως είδαμε στόν προηγούμενο τόμο: ‹‹Αίσθανόμαστε καὶ θέλομε καὶ ποθοῦμε βαθια καὶ φυσικα να ξαναπαρωμε τόν 'Ανατολικό πολιτισμό πρὶν από τὴν Ἀναγέννηση, καὶ να τόν κανωμε έμεῖς Άναγέννηση. “Εμείς οἱ δυό ­ τρεῖς, όσοι εἴ­ μαστε, Έλληνες Ἀνατολίτες καὶ όχι Δυτικοί». (”Αθ. Σουλιώτης, Γράμματα από τα βουνά. Σημειωματάριον, ”Αθη̃ναι/Ικαρος, 1971, σ.

_

_

_

104).

.

·

Ὁ Κανελλόπουλος,

ποὺ ἦταν πρωθυπουργός όταν ἔγινε τό πρα­ ςικόπημα τῶν ανατολιστών στὶς 21 “Απριλίου 1967 καὶ πού παντα

ἦταν ανένδοτος αντίπαλος αὐτοῦ τοῦ καθεστώτος, εἶχε ίδρύσει τό δικό του κόμμα, τόν Δεκέμβριο τοῦ 1935, κεντρώας καὶ ρεπουμπλι­ κανικῆς έμπνεύσεως αλλα πού ὴθελε να τεθεῖ μακρια από τὴν αντι­ δικία τοῦ βενιζελισμοῦ καὶ τοῦ αντιβενιζελισμοῦ. Αύτό τό σχὴμα, τό Ἐθνικὁν Ἐνωτικὸν Κόμμα, κατέβηκε επίσης στὶς μεταπολεμικὲς έκλογὲς τό 1946 καὶ τό 1950 αλλα εἶχε γίνει, όπως καὶ ὀ αρχηγός του, περισσότερο συντηρητικό καὶ βασιλικό. “Υπη̃ρςε από τοὺς κυ­ ριότερους ύπουργούς τη̃ς περιόδου 1942 ­ 1950, ὶδίως στὴν Ἑθνικὴ "Αμυνα όπου χρηματισε ύπουργός εἱδικα τό 1949, τὴ χρονια τη̃ς στρατιωτικὴς ὴττας τών κομμουνιστών. Τόν Αύγουστο τοῦ 1951, ύπῆρξε από τούς ἱδρυτὲς τοῦ Ἑλληνικου̃ Συναγερμου̃ τοῦ Παπαγου, 185

ό ὁποῖος προχωρησε τὴν ίδέα να ξεπεραστεῖη βενιζελο ­ αντιβενι­ ςελικὴ διαμαχη καὶ ποὺ για τόν λόγο αύτό δέχτηκε να συμπεριλαβει στις γραμμες τού κόμματος αρκετούς Φιλελεύθερους. Ὁ Κανελλό­ πουλος ἔγινε ύπουργός Ἐθνικῆς “Αμύνης τῆς κυβερνησεως Παπα­ γου και παρέμεινε στὴ θέση αὐτὴ από τις 4 Δεκεμβρίου 1952 ως τις 6 Ὁκτωβρίου 1955. “Οταν πέθανε ό στραταρχης, στις 4 “Οκτω­ βρίου 1955, ἦταν από έτους ηδη αντιπρόεδρος της Κυβερνησεως. Μια τρίτη προσπαθεια να ςεπεραστεῖ αύτὴ η αντιδικία και να δυ­ ναμωθεῖ η κίνηση πρός μία προσέγγιση τη̃ς αντιβενιζελικῆς δεξιᾶς και τού βενιζελικού κέντρου, τὴν εμπιστεύθηκε η βασίλισσα Φρει­ δερίκη, αμέσως μετα τό θανατο τού Παπαγου, στόν Κωνσταντῖνο Καραμανλῆ, ὀ ὁποῖος εἶχε επιτύχει ως ύπουργός Δημοσίων Έργων του στραταρχου. Στὴν αλληλογραφία της με τόν πρωην Ἀμερικανό ύπουργό ”Εξ,ωτερικῶν και Άμύνης, τόν στρατηγό θεοτςε Μετε1πε11, η Φρει­ δερίκη έγραφε στις 13 “Οκτωβρίου 1955: «Ἡ γνωμη των Ἑλληνων για τόν Δυτικό κόσμο, για τὴ σημασία των ίδανικων του και τα ωραία του λόγια, έφτασε στό χαμηλότερο δυνατό σημεῖο. Χειρότε­ ρα δὲν θα μπορούσε να εἶναι... “Η ατμόσφαιρα ειναι αντι¬ΝΑΤΟ, αν­ τιδυτικὴ και ύπερ τού ούδετερισμού... Ὁ σύζυγός μου αποφασισε πως τό πρωτο πραγμα πού έπρεπε να γίνει ἦταν να βρεθεί ένας ύπεύθυνος πρωθυπουργός. Ὁ Παπαγος ἦταν απελπιστικα αρρω­ στος στό κρεβατι στό σπίτι του έξω από τὴν Ἀθηνα... Βαίναμε πρός απόλυτο χαος. Τότε πέθανε ό Παπαγος. Μέσα σὲ μερικες ωρες ό σύ­ ζυγός μου διόρισε έναν νέο ανδρα, αύτοδημιούργητο από τὴ Μακε­ δονία, πρωθυπουργό της Ἑλλαδος. Για να τόν βοηθησει τού έδωσε και τό δικαίωμα να διαλύσει τη Βουλη και να προκη ρύςει νέες ἐκλο­ γὲς στὴν περίπτωση πού δεν θα έπαιρνε ψηφο ἑμπιστοσύνης στὴ Βουλη». (Ρτεαετίοε, Ωιιεειι οί ιιιε Ηε11ειιεε, Α Μεαειιτε ο/ Ππιἰετ­ εταπαίπἔ Λονδίνο, Μαοιηί11ειι, 1971, σσ. 182­183). Ὁ Καραμανλη̃ς διορίστηκε πρωθυπουργός στις 6 “Οκτωβρίου 1955: η καραμανλικη περίοδος, πού ἦταν τό ὲπιστέγασμα των προ­ σπαθειων τού Παλατιού και της Ούασιγκτον, εἶχε αρχίσει.

·

_

186

ΙΙ. Το ΚΥΠΡΙΑΚΟ ι

Στις

5 'Ιουλίου 1970, στις γενικές βουλευτικές εκλογές πού ἔλα­ βαν χωρα στὴ μεγαλὀνησο, σχεδόν τό 40% των ψηφων τού ἑλληνι­

κού πληθυσμού πού αντιπροσωπευε τό 80% των κατοίκων τη̃ς αβα­ σίλευτης δημοκρατίας της Κύπρου, πῆγε στὴν ακρα αριστερα, από τό ὁποῖο τό 34% δόθηκε στό ἑλληνοκυπριακό κομμουνιστικό κόμ­ μα ΑΚΕΛ και τό ύπόλοιπο στό κόμμα ΕΔΕΚ τού γιατρού Βασου Λυσσαρίδη που συνεργαςόταν με τούς κομμουνιστές. Άντίθετα, οι Τουρκοκύπριοι, πού τότε αποτελούσαν τό 18% όλόκληρου τού πληθυσμού, ψηφισαν σχεδόν όμόφωνα ύπὲρ των ακραίων εθνικι­ στων τους ύπό τὴν ηγεσία τού Κευϊ Πεηκιαε. Σχεδόν όλες οι μελέτες για τὴν Κύπρο αφορούν μέχρι στιγ­ μῆς τις διεθνεῖς ἐπιπτωσεις τη̃ς διαμαχης μεταξύ των δύο κοινο­ τητων, καὶ παραμελούν τὴν κοινωνικη δομη τού πληθυσμού της, ετσι ωστε δὲν εἶναι δυνατόν να γνωρίσει κανεις με ακρίβεια έαν η δύναμη τού κομμουνισμού στὴν Κύπρο έχει σχέση μ° αύτὴ τὴ δο­ μη. Γιατι η δύναμη αὐτὴ να μὴν ύπαρχει στὴν 'Ελλαδα ὴ στὴν Τουρκία, εφόσον, στὴν πραγματικότητα, όπως θα δούμε, η κυπρια­ κὴ κοινωνία εἶναι περίπου όμοια μ® αὐτὴν της Ἑλλαδος; “Εκτός των κοινωνικοοικονομικῶν αναλύσεων πού έκανε τό Α­ ΚΕΛ, έχουμε στὴ διαθεση μας, τις αναλύσεις τού πρωην 'Αμερικα­ νού αξιωματικού ύπηρεσίας πληροφοριών Τ.Ψ. Ααειιιε αλλα πού δυστυχως εἶναι γενικού μόνον περιεχομένου· επιπλέον μὴ γνωρί­ ζοντας ελληνικα χρησιμοποίησε μόνο μεταφρασεις. Τὴν ἐποχὴ της ανεξαρτησίας, τό 1960, η Κύπρος εἶχε πληθυσμό 64% αγροτικό (έναντι 58% για τὴν 'Ελλαδα και 70% για τὴν Τουρ­ κία). Τό 51% τού ενεργού πληθυσμού τη̃ς νησου ασχολούνταν με τὴ γεωργία εναντι 49% στην Ἑλλαδα. "Οπως δεν ηταν κρατος με βαρια βιομηχανία, τό βιομηχανικό της προλεταριατο ἦταν πολύ πε­

­

­­

187

ρκηπσμένο.'Γο 2296 του̃ ένεργου̃ πληθυσμού ποὺ αποτελου̃νταν απο ὺπαλλὴλους καὶ έργατες, αντιπροσὼπευε στὴν οὐσία, όσον αφορα τοὺς τελευταίους, έναν κόσμο κτιστῶν καὶ έργαζομένων σε βιομηχανίες λίγο πολὺ βιοτεχνικές. "Οσο για το κυπριακό κεφα­ λαιο,ἦταν ουσιαστικα εμπορικό. Συνεπως, όπως και στὴν Ἐλλαδα, το κοινωνικό περιβαλλον ἦταν περισσότερο πρόσφορο για τὴν ανα­ πτυξη καποιου είδους ρουσωισμου̃ παρα για μια ίδεολογία καθαρα κομμουνιστικὴ. Αύτο ποὺ εἶναι ακόμα πιο περίεργο εἶναι πως το ΑΚΕΛ ύπη̃ρςε παντα ένα κομμουνιστικο κόμμα φιλοσοβιετικό, απόλυτα ὀρθόδο­ ξο, ὅπου δέν υ̃πῆρχε θέση για κανενος είδους αγροκομμουνισμό, ένῶ περισσότερο κι απο τὴν Ἐλλαδα θα μπορούσε να εἶχε αναπτυ­ χθεί. Πραγματι, στὴν Κύπρο παντα ὺπη̃ρχε πρόβλημα αγροτικη̃ς μεταρρυθμίσεως λιγότερο σοβαρο μέν απο τὴν Τουρκία αλλα παν­ τως ανησυχητικό, ὲνῶ στὴν Ἐλλαδα εἶχε παφει να ὺπαρχει. Το Α­ ΚΕΛ όμως, απο το τέλος του̃ 1963, αρνὴθηκε να το έκμεταλλευτεί καὶ έκτοτε το αποσιὼπησε. Ὁ αρχιεπίσκοπος τῆς Κύπρου, δηλαδὴ ό Μακαριος, πρόεδρος τη̃ς Δημοκρατίας απο το 1960 μέχρι του̃ θανατου του τὸ 1977 , καἰ ὴ Ἐκκλησία του, ἦταν οἱ μεγαλύτεροι γαιοκτὴμονες τη̃ς νὴσου καί αὺτο χαρη στὴν Ὁθωμανικὴ Αυτοκρατορία ποὺ εἶχε κατακτὴσει τὴν Κύπρο το 1571. Αύτὴ τὴν περιουσία ὁ Μακαριος κατόρθωσε, για να τὴν κατοχυρώσει, να απαγορεύσει ακόμη καί τὴν καταρχὴν

νοοῆορθόδοξηέκκλησϋακαίσταθρησκευτοααμουσουλμανμααἱδρύ­ ματα, τα βακούφια (ονκεί). Το παλαιο ντονούμι ποὺ ὀνομαζουν καί σκαλα οἱ Ἐλληνοκύπριοι,καἱ ποὺ αντιστοιχεί περίπου στο παλαιο στρέμμα τῶν Ἐλληνων τη̃ς Ὁθωμανικη̃ς Αὺτοκρατορίας, εἶναι ακριβως στὴν Κύπρο 1337,8 τετραγωνικα μέτρα. Δεν πρέπει να συγχέεται μὲ το σημερινο ντονούμι (αοηίίιιτ) ποὺ χρησιμοποιείται στὴν Τουρκία καὶ ποὺ εἶναι ακριβως το σημερινό στρέμμα τῆς Ἐλ­ λαδος, δηλαδη το ένα δέκατο του̃ ἑκταρίου ( 1.000 τ.μ.). Ἡ Κύπρος διατὴρησε τα παλαια έλληνοτουρκικα μέτρα τὴς Ὁθωμανικη̃ς Αὐ­ τοκρατορίας. Ἀπὸ αυ̃το το 18,5%, το μισο ανῆκε το 1960 στὴν ελληνοκυπρια­ κὴ Ἐκκλησία, καί γενικα επρόκειτο για τὶς καλύτερες γαίες, ένῶ τα μουσουλμανικα βακούφια δέν κατείχαν απο το ποσοστο αυτό πε­ ρισσότερο απο 1 ­ 2%. Μετα το 1960 μόνο το 10% τὴς ακίνητης πε­ ριουσίας τὴς Ἐκκλησίας μοιραστηκε απο τον Μακαριο στοὺς αγρό­ τες.

Το 21,5% τὴς αρόσιμης γη̃ς τῆς νὴσου, δηλαδὴ 700.000 σκαλες ανη̃καν τὴ χρονια τὴς ἱδρύσεως τη̃ς Κυπριακῆς Δημοκρατίας στο Κρατος (το 1966, 600.000 σκαλες). Αὺτὲς ἦταν οί λεγόμενες χαλίτι­ κες γαίες. Ἐτσι, το 40% τη̃ς αρόσιμης γη̃ς τὴς Κύπρου δέν ανὴκε στοὺς αγρότες. Ἡ συνολικὴ έκταση τὴς αρόσιμης γη̃ς τὴς νὴσου ύπολογιζόταν στα 3.250.000 σκαλες (3.430.000 σκαλες το 1966 σὺν 1.100.000 σκαλες ποὺ οἱ κρατικές κυπριακές ύπηρεσίες θεω­

ῶωΜρφωωηῃ@ησω̃νΜφὼφωω9αω̃αω̃ωωΖ3ωυ̃υΜωα

ωω̃ωωὡςΘα̃η̨ω̨ώωῃχωωῳωωώωωῷΈΗκωὼπωηαΜὴἐ­

κου̃ συνταγματος του̃ 1960 ποὺ δηλώνει ὅτι οποιαδηποτε κινητὴ ἢ ακίνητη περιουσία ποὺ ανηκει στὴν Ἐκκλησία δὲν μπορεί να μετα­ βιβασθεί παρα μόνον κατόπιν γραπτη̃ς αδείας της. Παρα ταυ̃τα μια αγροτικὴ μεταρρύθμιση δὲν αποκλείεται καἰ ὴ δυνατότητα της μνη­ μονεύεται στὴν παραγραφο 6 του̃ ἴδιου αρθρου. Άλλα μια συνταγ­ ματικὴ αναθεώρηση τη̃ς παραγραφου 9 ὑπὲρ μιας τέτοιας απαλλο­ τριωσεως δεν θα μπορου̃σε να πραγματοποιηθεί παρα μόνον κατό­ πιν ιμὴφου τὴς Βουλὴς μὲ πλειοψηφία τουλαχιστον δύο τρίτων (ὅ­ πως το δηλώνει ὴ παραγραφος 3 του̃ αρθρου 182). Τα 18,5% τῆς αρόσιμης γῆς τὴς νὴσου, δηλαδὴ 600.000 παλαια ντονούμια, ανη̃καν το 1960 στοὺς μεγαλογαιοκτὴμονες, στὴν έλλη­

χε παραμείνει στασιμη μέχρι τὴν τουρκικὴ εἰσβολὴ του̃ 1974. Ἡ θέση του̃ Κὐπριου αγρότη εἶχε έπιδεινωθεί καἰ απο ἔνα πρό­ βλημα γνωστότατο στὴν Ἐλλαδα καί τὴν Τουρκία, δηλαδὴ τον κα­ τακερματισμό, τον ὺπέρμετρο τεμαχισμὸ τὴς μικρη̃ς ἰδιοκτησίας. Το 1960, ένῶ ὴ μέση έκταση τῆς αγροτικῆς έκμεταλλεύσεως ἦταν 47,5 σκαλες (6,35 έκταρια), καθε μία απ” αυτές ἦταν διαιρεμένη σέ δὼδεκα τεμαχια κατα μέσον όρο, για καθε ίδιοκτητη, ποὺ τα χὡρι­ ζαν συχνα μεγαλες αποστασεις. (Για μια σύγκριση με τὴν Ἐλλαδα βλ. Δημ. Κιτσίκης, «Ἐει ιττέοειιίεετίοιι ασ ΓεςτίοιιΙτιιτο ςτεοοιιο επι ῖοιτοτἰοτι όο Ι'ένοΙιιιἰοιτ αοε ειτιιοτιιτεε εςτείτοε››, Ἀρχεἴον Οὑτονομι­

188

189

κω̃ν καἱΚοινωνικω̃ν Ἑπτστημω̃ν, Άθὴνα, Ἱούλιος ­ Σεπτ. 1964, σσ. 529­5Δ4)_

Ἡ κυβέρνηση τῆς Λευκωσίας ποὺ ξεκίνησε ένα πρώτο πενταετὲς προγραμμα τσ 1962­1966, περιμενε μέχρι Τὸ δεύτερος τὸ 1967­1971, για να θέσει τὶς βασεις μιας μακροχρόνιας δρασεως για αναδασμὸ τών μικροϊδιοκτησιών διότι επρόκειτο «για πρόβλημα α­ κρως πολύπλοκο». (Κερυὺ1ἰο οί Ογρτιιε, Ταε δεοοπτἰ Εἰνε­Υεοι· Ρἰαπ, Ι9ὕ7 ­ !97!, Λευκωσία, ΡΙα1111ί111¿ Βιιτεαιι, σσ. 71­72). "Η προσπαθεια λαϊκη̃ς παιδείας στὴν Κύπρο εἶναι αναλογη μ' αὺ­ τὴ ποὺ γίνεται στὴν “Ελλαδα καὶ συνεπώς απέχει πολὺ απο τὴν τρα­ γικὴ κατασταση τη̃ς Τουρκίας, όπου ακόμη καὶ σημερα το μισὸ πε­ φππου του̃ πληθυσμου̃ α̃ναιαναλφαβητο.ΙἹραγματα αν το 1946 ὺπη̃ρχαν στὴν Κύπρο 33% αναλφαβητων, το 1960 το ποσσστα ασ­

το εἶχε μειωθεῖ στο 18% δηλαδὴ όσο καὶ στὴν 'Ελλαδα τὴν ἴδια ἐπο­ χὴ. (Ἐνθ' αν., σσ. 231 καὶ 240). Ὁ αναλφαβητισμός δὲ τείνει στα­ διακα να μειωθεί στα 10% στην Κόπρο απως και στην Έλλαδα. Τα 1971 εἶχε μειωθεῖ στὴν Έλλαδα στα 1‹ὶ%_ Συνεπώς ὴ κύρια αδυναμία του̃ καθεστώτος του̃ Μακαρίου στὸν κοινωνικό τομέα ἦταν ὴ έλλειψη αγροτικῆς μεταρρυθμίσεως καὶ τὸ ΑΚΕΛ θα μπορου̃σε να τὸ εἶχε ἐκμεταλλευτεῖ, αλλα δεν τὸ ἔκανε. Εἶναι λοιπον ενδιαφέρον να γνωρίζει κανείς τὴν ἐξέλιξη του̃ κυ­ πριακου̃ κομμουνιστικού κόμματος πανω στο θέμα αὐτό μετα τὴν ανεξαρτησία τη̃ς νησου. Τὸ Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου (ΚΚΚ) ὶδρύθηκε στὶς 20 Αὺ­ γούστου 1926, αλλα λίγα χρόνια αργότερα απαγορεύτηκε έπίσημα (στις 16 Αὐγσόστσσ 1933) μετα απσ τὴν ἐξἑγερσῃ του̃ ἑλλῃνικου̃ πληθυσμού τῆς νησου εναντίον του̃ "Αγγλου κατακτητη̃, τον Ὁκτωβριο του̃ 1931. Ἡ ανευ όρων αφοσίωση του̃ κυπριακου̃ κόμ­ ματος στὴ Σοβιετικὴ “Ενωση φανηκε καθαρα, όπως καὶ για τὸ ἑλλη­ νικὸ κόμμα, απο το γεγονος ότι πῆρε επίσημη θέση στον πόλεμο κατα του̃ Ἄςονος μόνον αφου̃ η Σοβιετικὴ Ένωση κτυπὴθηκε. “Εν ιῷ μειαςε είχε ιαρεεετ σας 14 °Απρι1ιιοι› 1941, ὡς νόμιμο ιιροκα­ λυμμα του̃ κομμουνιστικου̃ κόμματος, το κόμμα ΑΚΕΛ ποὺ το αν­ τικατέστησε τὸ 1944. "Αργότερα τὸ κόμμα προσπαθησε να δίκαιο­ λογησει τὴν οὐδέτερη σταση του στὴν πρώτη περίοδο του̃ πολέμου .

190

δηλὡνοντοο πὼο Πο ξέσπασμα του̃ δοὐτοοοο παγκόσμιου πολέμου βρηκε το ΚΚΚ στὴν παρανομία κι ανέτοιμο να ὲκτιμηση σωστα τον Ζοοοκτη̃οο του̃ πολἑμοω­ (Νέος Δηοοκοάτηοι τοιμίι̃λοοἴο πολιτικό­θεωρητικό όργανο τη̃ς Κεντρικη̃ς “Επιτροπη̃ς του̃ ΑΚΕΛ, 11 Λοοκοοοἰοι Άποίλωο 19ο0› ο­ 4» ἄοθοο του̃ Γ­Γ­ του̃ ΑΚΕΛ Ἑἔεκἰα Παπαϊωάννου)­ συνεχίζει ὁ Παπαϊωαννου Εύτυχώς όμως ποὺ «ὴ φασιστι­ κὴ επίθεση ἑναντια στὴν 'Ελλαδα κι ὴ κατοπινὴ ἐπίθεση ἐναντια στη χώρα τ0ϋ σοσιαλισμού, τὴ Σοβιετικὴ Ένωση, ἔκαμαν το κόμμα ΐη̃ἑ ἐογοοκη̃ο τοἔίι̃ο νο οη̃ Τον ποογμοοοςο ἀντιοοοιοοκο Χοοοκτῆ· Ρο του̃ πολἑμοοι πρᾶγμα ποο βοήθησε ΐὴν οοοοτἠοιο οομβολἠ τοο στον πολοοκὴ ποοοποθοοα Ϊἔλθύα̃νσ σ­Αλ

α̃ο·

_

_

Παρ” όλα αύτα ὁ αγωνας τών “Ελληνοκυπρίων κομμουνιστών κατα τῆς αγγλικὴς αποικιοκρατίας, ἐξασφαλισε στὸ κόμμα μια πραγματικη δημοφιλία, ποὺ το 1950 ἦταν το 19% του̃ συνόλου του̃

δυνητικοῦ ἐκλογικου̃ σώματος τῆς νησου, κατα τὶς εκτιμησεις του̃ Τλλί. Ααεοιε, ποσοστο ποὺ ἔφτανε τὸ 40%,ιστα αστικα κεντρα.

(Τ­να Αοοοι̃οι ΑΚΕΙ­­” Πιο Οοῃοῃπῃἰοἴ Ροἴθ* ο/ῃ Ο7Ρ#”“ο› Βἴοοἶοΐοι Ηθθνοϊ ΙΠ$ῖἰῖΠῖἰ0Π ΡΓΘ88, 1971, σ. 64). Παρα την αντίθεση τοῦ ΑΚΕΛ, τὸ 1955, στὴ χρησιμοποίηση βίας ὥς μέσον απελευθερὼσεως τῆς νὴσου από τὴν αγγλικὴ αποι­ κιοκρατία καὶ συνεπώς παρα τὴν αντίθεση του στὸ ανοιγμα, τὴν 1η Ἀπριλίου 1955, του̃ ἑλληνοκυπριακου̃ ανταρτικου (ακόμη περισ­ σότερο ἐφόσον ηγέτης αὐτοῦ ἦταν σθεναρὸς αντικομμουνιστὴς, ό συνταγματαρχης Γεωργιος Γρίβας), ὴ βρετανικὴ διοίκηση κήρυξε το κόμμα ἐκτὸς νόμου, στὶς 14 Δεκεμβρίου 1955, καί αὐτὸ φυσικα τὸ βοηθησε αργότερα να περισὼσει το γόητρό του στα ματια του̃ λαού. Τὸ ΑΚΕΛ ξαναγινε νόμιμο στὶς 4 Δεκεμβρίου 1959, μετα τὴ νίκη του̃ αγωνα για τὴν ανεξαρτησία. Με τὴν μελέτη τὴς θέσεως του̃ ΑΚΕΛ πανω στὸ πρόβλημα­ κλειδὶ τη̃ς αγροτικη̃ς μεταρρυθμίσεως μέσω του̃ θεωρητικου̃ του ὀρ­ γανον. του̃ τριμιινιαίον πεοιοδικου̃ Νέ0ε4τ1μ0κοάτ1π. ἀπὸ τότε ποὺ έπανεμφανίστηκε, τὸν 'Απρίλιο του̃ 1960, μπορου̃με ν° αποκτησου­ με τὴν Καλύτερη ἔνδειξη τη̃ς τακτικη̃ς τ0ὕ κόμματος π0ὐ τοῦ ὲπἐ­ τρεφε να αναρριχηθεὶ στὶς εκλογες του̃ 1970 στό 40% τών ιμηφων 191

καἰ τὸ μετετρειμε στο κυριοτερο στηριγμα του̃ καθεστώτος του̃ Μα­

κορίοο

'

Στὸ τευ̃χορ του̃ περιοοοεου̃ Τοῦ Άπριχἰοο 19605 ο γενικοε γρομ­ ματεας του̃ κομματος απο το 19±ι9, ο “Εζεκιας Παπαϊωάννου ἔγραφε πὼε «τὸ ΑΚΕΛ ογεονἰςετοι γιὰ τὴν ἀγροεικὴ μεεορροθμιοη, με τὴν άπαλλοτρἰωση τη̃ς τσιφλικάδικης, τῆς εκκλησιαστικη̃ς και μονα­ στηριακη̃ς γῆς και τὴ διανομη της στούς πτωχους αγροτες» (σσ. Ἱ­8). Στο τευ̃χος ὰρ. 5, του̃ “Απριλίου 1961, διαβάζουμε: «Στον το­ πο μας σύμφωνα με τὰ στοιχεῖα τῆς ὰπογραφη̃ς του̃ 1946 ­_ οἠμε­ το 86% τῶν ὰγροτῶν ρα ἡ κατάσταση θὰ εἶναι ἀκομη χειροτερη κατεχουν ἢ ενοικιάζουν μεχρι 100 σκάλες, και μονο το 14% κατε­ χουν γῆ πάνω ὰπο ΙΟΟ σκάλες. Οἱ ὰριθμοἱ αύτοἰ δείχνουν χαρακτη­ ριστικὰ ποσο οςὐ εἶναι το προβλημα τη̃ς γη̃ς στον τοπο μας. Εἶναι γι° αύτο που στὰ προγράμματα τῶν κομμουνιστικῶν κομμάτων ο± πως Καὶ του̃ διΚ0ὔ μας κομματος, κυριαρχεῖ το αἴτημα: «Ἡ γῆ

­

στους καλλιεργητες της» (σ. 41). Στο επομενο τευ̃χος, του̃ Ἱουλἰου του̃ 1961, η κυβερνηση του̃ Μακαρίου εἶναι ο στοχος τῶν επικρίσεων. «Τι εκαμε προς αὐτὴ την κατεύθυνση ἡ κυπριακὴ κυβερνηση; Το μονο που ξερουμε εἶναι οτι γιὰ την εκκλησιαστικὴ γῆ εγινε συνταγματικὴ προνοια γιὰ νὰ μὴν μπορεῖ ν® ὰπαλλοτριωθεῖ, ὲνῶ γιὰ την κυβερνητικὴ γῆ εχει λεχθεῖ ο­ τι «το ζὴ­Βημα εορίοκετοο οπο μελεεην» (ος 16) Μιὰ ἀποφοοη του̃

πολιτικου̃ γραφείου του̃ κομματος τη̃ς Ζας Σεπτεμβρίου 1961 επι­ κρίνει την ελλειψη άγροτικη̃ς μεταρρυθμίσεως στο πρῶτο πενταε­ εεε οχεοιο ποο εἶχε εξογγεἰχει δώδεκα μερες νωρἰτερα ο προεδρος τῆς Δημοκρατιας («”Αποφαση του̃ Π.Γ. τῆς Κ.Ε. του̃ ΑΚΕΛ γιὰ το 5χρονο σχεδιο ανάπτυξης τη̃ς Κυπριακῆς Δημοκρατίας» Νέος Δη­ μοκράτης, ἀρ. 7, Ὁκτωβριος 1961, σσ. '7­9). Ἡ υποχρεωτικη άπαλ­ λοτρίωση ολων τῶν μεγάλων κτημάτων προς οφελος τῶν φτωχῶν άγροτῶν συμπεριλαμβάνεται στο προγραμμα του̃ ΑΚΕΛ που άπο­ δέχτηκε ιδ ιοδ συνεδριο του, στις 8­ιι Μαρτιου ιεεε. Τδ ιδιο λε­ γεται καὶ στο τευ̃χος 9 του̃ περιοδικου̃ του̃ Μαΐου 1962 (σ. 53) και σε λογο του̃ γενικοῦ γραμματεως πού απευθύνει στὰ στελεχη του̃ κομμοεοο οτἰε 3 Φεβροοορίοο 1963. Λἰγο ἀργοεερο ο Μοκοριοε ετοιμάζει τὴν κρίση τῶν Χριστρργἑν_ 192

νιον τοὺ 1963 οιποφοισιἔοντοιἐ τον Μοιιο πὼιἐ εἶχε φτοισοι ὴ στιι̃ιμὴ γιὰ ὰναθεὡρηση του̃ Συντάγματος. Αύτο σημαινε πως θὰ προσπα­ θου̃σε νὰ ὰποδεσμευθεῖ άπο τον ελεγχο που οἱ δυτικες δυνάμεις εἶ­ χοιν ἑγποιθιοοὺσει στὴ νὴσο Χοιοὴ στιἑ σὺιιιοοονιοἐ τὴο Ζὺοιλὴσ ιτοιι του̃ Λονδίνου τοῦ Φεβρουαρίου 1959. Μιὰ τετοια πρωτοβουλία ἦ­ τον ἔντονοι ἐπιθὺιιὴτὴ ιτοιι οιπο το ΑΚΕΛ ποιι οιπο τὴ Σοβιετιιτὴ Έ· νοισὴ› ποὺ ιιοιἔι εἶχον ιτοιτοιοιιτοισοι τισ σὺιιφιονιοο τοὺ 1959 οοσ ομ­ πνεὺσιιἑνεἔ οιπὺ τον οοτικὺ ιιιπεοιοιλισμὺ ποὺ σὺιιποοιλοιιιβοινο τὴν Κύπρο στο επιθετικο του σύστημα κατὰ τη̃ς «πατρίδας του̃ σοσιαλι­

σιιοὺιι­

Έτσι τὴν οινοιἔὴ τοὺ ι9ο3› βλέπει ιτοινοιἐ το ιτὺποιοιιτο ιτοιιιιοὺνι­ στιιτο ιτομιιοι νοι βοιἔοι «στο Ψονοἶον το ποοβλὴμοι τὴἐ οινοοτιπὴο ιιο· τοιοοὺθιιισοοοἐ ποὺ ἐνοχλοὺσο τον Ἀολιοπισκοποι και οιπο τοτε το ×ΔεΚΕΛ οὲν ιιιλοι πλέον ποιοοι γιοι ὲθνιιτὴ οινοἔοιοτὴσιοιε κοιι μετοιτοοπο· ται σε ενθουσιωδη ύποστηρικτὴ του̃ Μακαρίου. Ἡ πολιτικὴ αύτη διογκωσε τις κομμουνιστικες γραμμες στο 40% των εκλογων του̃ 1970· Ἡ τοποθὲτὴσὴ στο πλοὺοο τῶν θοὴσιτοὺτιιτῶν ποιοοιοοσοτον του̃ λοιοὺ ποὺ ὺποστὴοιἔοντοιν οιπο τὴν Ἑιτιτλὴσιοι ιςοιι ὴ θιοποιοι τὴιἐ οινοινιτὴἑ ἐθνιιτὴο οιἔιοποοποιοισ οἶνοιι βοβοιιοι οιποοοτιπὴ οιλλοι οιὺτο δὲν σὴιιοιινοι πὼἑ οι οιγοοτοἑ κοιι οι ιιιποοοιστοι τὴἐ Κὺποοὺ οἑχον°

τὴν ιοοολογιοι τοὺ ποολοτοιοιοιποὺ οιοθνισιιοὺ­ Ἑκκλησιαστικο κατεστημενο που ἔχει ολα τὰ χαρακτηριστικὰ τοὺ βὺἔοιντινοοθωμοινιιτοὺ σὺντὴοὴτισμοὺ ιτοιι ποὺ οιιιοο οὲλοτοιι νοι τοιν

σὺνεογοιστοι ιιονιιιτοο μὲ τοὺσ κοιιμοὺνιστοἐε τοτοιο οἶνοιι το ιιἐνοθοιἐ του̃ παράδοξου στο ὁποῖο κατεληξε ενας αἰωνας «κυπριακου̃ ζητη­ ιιοιτοἔν­ (Μονο μοοιιτῶσ ξοινοιβοισποὺμο το ποιοοιοοξο οιὺτὺ στο Ἱοοιν› το 1979)­ Ποοινμοιτι­ ιιὲχοι τὴν οιννλικὴ ιτοιτοχὴ τὴο νὴσοὺ το 1878› το ιτὺποιοιιτο ποοβλὴιιοι δὲν οιοφοοο οιπο ἐιτοῖνο τῶν ὲοοιφῶν τὴιἐ Ὁθτοιιοινιιτὴο Αὺτοιςοοιτοοιοιοι μὲ ἑλλὴνιιτὴ πλοιονοτὴτοιε ποὺ ποοσποιθοὺσοιν νοι οιποσποισθοὺν­`Το «ἔὴτὴμοι» οιὺτο ποοὴλθο οιπο

τον πρόσθεση ιιποιιοαιοι̃ε διενἐἐεοε στὸν ἐλληνοτονοκικὸ ἐοαφικὸ Ζοιοοιιττὴοοι τοὺ ποοβλὴμοιτοο­ Ὁ σοὺλτἀνοἔ εἶχε ὺποχοοοοθοῖ νοι «οοινοισοι» τὴ νὴσο στὴν ΆΥ· γλία το 1878 σε ὰντάλλαγμα γιὰ την ύποστηριξὴ της κατὰ του̃ ρω­ σικου̃ κινδύνου που τους άπειλου̃σε και τους δύο. Ἡ “Αγγλία ηθελε 13

193

μια σιΐραιὴγικὴ βασὴ για να ιιρσσιαιεασει ιὴ αιὼρυγα ταυ Σαυεἔ ποὺ μόλις τὴν εἶχαν ανοίξει, τὸ 1869. Έτσι από τὴν αρχὴ ὺπαρχει

)

τό στοιχεῖο ποὺ θὰ κυριαρχησει πανω στὸ κυπριακό ζὴτημα από τὸ 1964­ αὴλααὴ α μεσαγειαιεαιἐ ανιαγιυνισμαα μεταξὺ ιὴα Ριυσιαἐ και ισα αγγλασαἔσνιιεαυ ιεασμσυ­ Σὲ γλῶσσα μὴ αιιιλευμαιιιειλ ὴ αιιαιςιὴσὴ Τὴἐ Κυπρσυ ααα ια Λαναιναι υπη̃ρἔε πραγμαιιιεὴ απαῖὴι και α απαιεὡναἔι αὴλααὴ α Ἄγγλαἑ πριυθυπσυργαἑ Βιειεεα­ ααλεὴιςε τα θερμα συγλαρὴεὴρια ιὴἔ βασιλισσαιἐ Βιιειιυριαἑ­ Ὁ Ντισραελι εἶχε αιιιυφελὴθει απα Τὴν αξασθενὴσὴ Ἐὴα Ὁθιυμανιιςὴιἐ Αυταιεραιαριαἑ μεεα ταν ριυσαταυρ­ κικα παλεμα› για να πείσει ταν σσυλιανα να απσγραιμει αν αγνοια τῶν εαριυπαικῶν αυναμειυνι σιιἐ 4 Ἱαυνισυ 1878› μυστιιεὴ συμβα· ση αμυντικης συμμαχίας ποὺ δηλωνε πὼς «η 'Αγγλία ύποχρεουται να ενωθεί με τὴν Αύτου̃ Αύτοκρατορικὴ Μεγαλειότητα τὸν Σουλ­

λ

'

Φ

'

ι

Ν

ί

ιαναι ααν

Τα Βαιαυμι ια ”Αρνταλαν και τα Καρέ ὴ μία απ, ααῖαἑ για περιφέρειες παραμείνει ὑπὸ τὴν κατοχὴ τη̃ς Ρωσίας... Γ ιὰ νὰ μπορε­

1

σει ὴ Άγγλια να ἐἔασιραλισει ια αιιαιισυμενα μεσα για να ανιαπσ­ ιεριθει στὴν αααλραιυσὴ ιὴιἑ ααεὴι α Σσυλιαναἑ αελεεαι ὴ νὴσαἐ

Κυαραἑ να ιεαιΐαλὴιρθεἴ και να αιαιιεὴθεἶ ααα τὴ Μεγαλὴ Βρειανιαυ­ μερειἐ νωρίτερα­ στιε 30 Μαΐαυ 1878» ια Λαναινα ανα­ γνιυριἔε μα συμφωνια πσυ υαεγραιγε με Τὴν Πειραυπαλὴ› επισὴα μυστιιεὴι τα αιιεαιιυμα ιὴα Ριυσιαἐ να αιαιὴρὴσει τα Καριῶ τα „Αρν· ταχαν και τὸ Βατούμ! Συνεπως ὁ Ντισραελι δεν διακινδύνευε τίπο­ τα προσθέτοντας στὸ παραρτημα τὴς 1ης 'Ιουλίου 1878, ποὺ συμ­ πληρωνε τὴν ὰγγλοοθωμανικὴ σύμβαση τῆς 4ης Ἱουνίου, εναν ὁρο ποὺ ελεγε πὼς εαν ὴ Ρωσία ἐπεστρεφε τὸ Καρς, τὸ Ἄρνταχαν καί ια Βαταυμ› ιαιΐε ὴ Άγγλια θα αιεκἑνιυνε ιὴν Κυπρα­ Βεβαιιυα ὴ Άγγλια αεν αιαναὴθὴιεε ιςαν ιὴ αυναιαιὴια να ἐισεε· νωσει τὴ νὴσο, «κλειδί τὴς Δυτικὴς Ἀσίας», όπως τὴν αποκαλούσε ὁ Ντισραελι σε ἐπιστολὴ του πρὸς τὴ βασίλισσα Βικτωρία, στίς 5 Μαΐαυ 1878· 9Ανιιθειιυ§› πρσιρασισιὴκε ιὴν εἴσαασ σεαν παλεμσ ιὴἑ Ὁθιυμανιιεὴιἐ Ααιΐαιεραιαριαἐ στα πλευρα ιὴἐ Γερμανιαἐι για να τὴν πρασαρτὴσει ια 1914­ Ἐαν τα Βαιαυμ παρέμεινε στα χερια ιὴἑ Ρευσιαἐι τα Καρἑ και εα Ἄρνιαλαν εαισιραφὴιεαν σιὴν Ταυρκια με· τα τον πρῶτο παγκόσμιο πόλεμο με τις συνθὴκες τη̃ς 3ης Δεκεμ­

γ

ί

Άλλα ίιενιε

194

1

Δί

Δ

1

;

1

βρίου 1920 καί 16ης Μαρτίου 1921, αλλὰ χρειαστηκε λαϊκός πόλε­ μος ἑθνικῇς ανεξαρτησίας για να ὲκδιωχθου̃ν, το 1959, οἱ “Άγγλοι απὸ τὴν Κύπρο. . Ἡ ἑλληνικὴ πλειονότητα τὴς νησου χρωστου̃σε στὸ σουλτανο, ἀπὸ τὸ 1571, τὴν αποκατασταση τὴς εξουσίας τὴς Ἐκκλησίας καί του̃ αρχιεπισκόπου της ποὺ εἶχαν τοποθετηθεί, κατὰ τὴ φραγκικὴ περίοδο, ύπὸ τὴν καταπίεση τὴς καθολικὴς εκκλησίας. Για τοὺς Έλληνες, ὴ ἔλευση τῶν Τούρκων ύπὴρξε απελευθέρωση. Τὸ λατι­ νικὸ φεουδαρχικὸ σύστημα εἶχε καταργηθεί καί οί ὀθωμανικες αρ­ χες δὲν εἶχαν μεταχειριστεῖ τὸν ἑλληνικὸ πληθυσμὸ σὰν νικημενο λαό. Τὸ 1754 ὁ σουλτανος εἶχε μαλιστα ἐπισἠμως αναγνωρίσει τόν αρχιεπίσκοπο και τοὺς τρεῖς ἐπισκόπους του σὰν τοὺς ὰντιπροσὡ­ πους του̃ ἔθνους (του̃ μιλλετιου̃) τῶν Έλληνων τὴς νὴσου. Έτσι ὁ αρχιεπίσκοπος εφερε τὸν τίτλο του̃ ἐθναρχη (μιλλετμπασί). εἶχε εκτενείς διοικητικες εξουσίες καί ἔγινε ἡ δεύτερη πιὸ σημαντικὴ προσωπικότητα τὴς νησου μετὰ τὸν Ὁθωμανὸ κυβερνὴτη. Τὸ 1839, ὴ Κωνσταντινούπολη εδωσε στὴν Κύπρο ενα συμβούλιο (ντιβανι) διοικητικό καὶ δικαστικό ποὺ τὸ συνεθεταν τεσσερις μου­ σουλμανοι καί τεσσερις χριστιανοί (δύο Έλληνες, ενας μαρωνίτης (καθολικός) καί ενας Άρμενης). Ἡ εὔνοια πρὸς τόν ἑλληνικὸ πλη­ θυσμὸ αποδείχτηκε και τὸ 1856, ὅταν ὴ μαρωνιτικὴ και αρμενικὴ μειονότητα εκδιώχθηκαν ἀπὸ τὸ συμβούλιο αὺτὸ κι ἔτσι τὰ χριστια­ 'νικά μέλη έκτοτε ὑπη̃ ρξαν αποκλειστικα Έλληνες, δηλαδὴ ὁ αρχιε­ πίσκοπος καί τρία μελη εκλεγμενα από τὴ συνέλευση τὴς ελληνικη̃ς κοινότητας. Ἡ ἑλληνικὴ κοινότητα δέχτηκε εὺνοϊκὰ τὴν παρουσία τη̃ς “Αγ­ γλίας, ὴ ὁποία ἦταν ῆδη «προστατιδα››του̃ ελληνικού κρατους, ἐπει­ δὴ ὴλπιζε ὅτι ὴ δύναμη αὐτὴ θὰ παρεδιδε μιὰν ὴμερα τὴν Κύπρο στην Ἀθηναη̨ ἐπαναλαμβἀνοντας ετσι τη χειρονομία του̃ 1864 υπερ τῶν “Ιονίων νὴσων και του̃ 1881 ὑπὲρ τὴς Θεσσαλίας ποὺ τὸ Λονδί­ νο εἶχε παρει από τοὺς Τούρκους γιὰ λογαριασμό τὴς Έλλαδος. Ἄλλωστε, ὴ αγγλικὴ κατοχὴ τὴς Αίγύπτου τὸ 1882 εἶχε ὰφαιρεσει ὰπὸ τὴν Κύπρο μερος τὴς στρατηγικὴς της σημασίας. Ἡ Μεγαλη Βρετανία καθόλου δεν αποθαρρυνε τὴν ελπίδα αύτὴ καί αφησε να

195

εννοηθεί επανειλημμενα πώς θὰ ερχοταν η στιγμη που εντελώς φυ­ σικα, η ενωση θὰ πραγματοποιούνταν. Τὸ 1881. ι̃ι̃ κατοχικη δύναμη ὀργανωσε την πρώτη σοβαρη απο­ γραφη τού πληθυσμού, η ὁποία εδωσε 185.630 κατοίκους, απο τούς οποιοοο 74% ἦταν Έλληνες οοοοοοεοι ιι37.ο3ι ατομο), 24,4% μουσουλμάνοι (Δ5.458 ατομα) καὶ 1,6% Ἀομἑνιοι καὶ μορωνίτες (2.541 ατομα). Στίς πολεις τὸποσοστὸ τών Τούρκων ἦταν πολύ με­ γαλὐτερθ ἀπὸ της ύπαίθρου, μὲ πανω απο 39%' δηλαδη 11.583 Τούρκοι για 18.000 Έλληνες. Βασιζομενος σ° αύτη την απογραφη, ὁ”Αγγλος ύπατος αρμοστης πλαισιώθηκε μ° ενα νομοθετικὸ συμβούλιο 18 μελών πού συγκρο­ τοὕνταν ἀπὸ 6 Ἄγγλους δημοσίους ύπαλληλοοογ οἱ οποῖοι ἦταν διορισμενοι, καὶ απο 12 μελη πού ἦταν αἱρετα: 3 Τούρκους καὶ 9 Ἑλλὴνεἐ­ Ἑπτπλἐθν στὶς πόλεις καὶ τὶς κωμοπὸλεις, θεσπίστηκαν εκλεγμενα κοινοτικὰ συμβούλια με το αναλογικο σύστημα, καὶ εςε­ λεξαν το δὴμαρχὸ τους. Το αποτελεσμα ἦταν πὼο ολοι οἱ οἠμαρχοιθ εκτος της Λεύκας, ύπη ρςαν Έλληνες. Ἀντιθετως στα χωρια, Τούρ­

_

­

ηδη ση ίσοψηφίας. “Απο τη μερια τους οἱ Ἄγγλοι συνηθισαν να θεωρούν την αντίθεση τών δύο κοινοτητων ώς απα­ απο τοτε

1

οοτίτὴτὴ γτὰ τὴν ομοτλὴ λοττοοογίοτ τὴο οτοτπὴοετοο τὴο νὴοοο› ἐκθὲ­

τανταε ταν ὲαατα τους στην κατηγορία του̃ αιαίρα καί βασίλευε­ “ο σερ 1ὶοοε1α Βτοττε, κυβερνητης της νησου απο το 1926 ώς τὸ 1932, τοο πὼο ο κοβοονὴτὴο «ἐξοοττοτον απολύτως απὸ την αφοσίωση καὶ την ἐνδελεχεια τών τριών Τούρ­ κων, καὶ κατὰ τη διαρκεια συζητησεως καποιου ούσιώδους αρθρου τού προϋπολογισμού, εἶχε τη συνηθεια νὰ ρίχνει ανησυχες ματιες ἔγοοτνἔτ στὴν οτοτοβτογοοφτο

.

`

τὴν τοίτὴ πονὴ πολοθοονοττ τὴἐ οποἰοτο ο ποττολοο μεοτπτο Φο· ρες δύσκολα μπορούσε να εἶναι παρών μετὰ τὸ βραδινὸ τραπεςι». (Κ. δτοττε, Οκἰεκτατἰοπε, Λονδίνο, Νἰσ1το1εοο ειοα ννειτεοιι, 1949, σ.

ποοτδ

472)­ Κοτἱ ομτ率 στο τἑλοο του̃ ποτοτοο ποτγποομίοο πολομοτπ ὴ ἀγγλτ­ κη κυβερνηση παρὰ λίγο νὰ δώσει την Κύπρο στην Έλλαδα. Της

τὴν εἶχε ποοοφἐοοτ ὴοὴ το 1915 σὲ ὰντοτλλοτγμοτ γτοτ τὴν οἴοοοο τὴο στον πολεμο στὸ πλευρό της, αλλα η "Αθηνα εἶχε αρνηθεῖ τὸν ὅρο οτὐτο­ (Η ποοοφοοἀ αὐτὴ μποοοοοε νὰ ἑξὴγὴθοῖ άπο το γεγονος οττ

ποι καἰ Έλληνες αύτοδιοικηθηκαν χωοιοτον Αύτὸ το μετρο, ὅπως καὶ αλλες μεταρρυθμίσεις ποὺ προσθετον­ ταν στην απολυτη ελευθερία προπαγανδας ύπερ της ἑνώσεως πού επετρειμαν οἱ ”Αγγλοι (η ελληνικη σημαία μπορούσε νὰ κυματίςει στη νησο ὅσο συχνα καὶ στην Έλλαδα), ἐὰν μὲν η ὀρθοδοξη πλειο­

2

ο

.

υ

.

.

.

1914

ι ποτοτονο ὴ νὴοοο ἀπο τὴ οττγμὴ τὴο ποοοοοτὴοοτοο τὴο το δεύτε­ καὶ νομικα, καὶ τῆς ανη̃ κ ε θεωρούνταν απο την Ἀγγλία πώς

οον οτοττ ὴ Αἴγοπτοἑο τὴο οποτοτο ὴ Κοποοο ὴτοτν ο Κἑοβεοοοο εἶχε μετατραπεῖ τὸν Νοεμβριο τού 1914, σε αγγλικὸ προτεκτορατο, ενώ απο το 1882 η αγγλικη κατοχη αύτού τού Κρατους, ύπο ὀθωμανικη

νοτὴτα τὶς ὐποδἑχτηκε με χαρα, οἱ μουσουλμάνοι οοοονοοχἑτησανη εφοσον η νῆσος παρεμενε παντα μερος της Ὁθωμανικης Αύτοκρα­ τορἰπἐ Καὶ Οἱ Κύπριοι ἦταν παντα Ὁθώμανοὶ οπηκοον Ἐὰν ἡ Κων­ σταντινούπολη εἶχε αποδεχτεῖ, με τὶς μεταρρυθμίσεις τού 1856, την ἴση αντιπροσώπευση Έλληνων καὶ Τούρκων, δεν μπορούσε εύκο­ λα νὰ δεχτεῖ να δίνεται η πλειοψηφία στούς Έλληνες. Έτσι ηδη απο το 1882, ὁ φοβος τών Τούρκων μηπως οἱ Έλλη­ νες τούς κατακλύσουν καὶ τούς ὁδηγησουν στην ενωση, εκφραστη­ κε με εντονο τροπο καὶ εκανε τοὺς τρεῖς μουσουλμανους αντιπρο­ σώπους να ψηφίζουν στο νομοθετικὸ συμβούλιο συνεχώς στὸ πλευρο τών εξι Άγγλων για να ίσοσταθμίζουν τους ἐννεα Έλληνες βουλευτες, εφοσον η ιμη̃φος τού ύπατου αρμοστη (ὁ ὁποῖος απο το 1925 μετατοοτπὴκε σὲ Κοβερνὴτὴ) ἦταν καθοριστικη στην περίπτω­

ἐπικυριαρχία, ηταν προσωρινη καὶ δεν βασιζόταν σε κανενα νομικὸ

1

τίτλο­ Το 1919› ο ωΑγγλο§ ποωθοποοογοο θἑλὴοε νο ποτοοτλωοὴοετ κοἰ παλι την Κύπρο στην Έλλαδα αλλα οἱ στρατιωτικοί του αντιταχθη­ καν. Ὁ στρατηγὸς ΑΙ1εορν, ἐπικεφαλης τού βρετανικού στρατού οτὴν Αἴγοπτο ποπ τὴ Μὲοὴ 9Ανοττολὴ› κοίτοπτν δὲ ὕπατοο ἀομοοτὴἐ στο Καιρο, ύπεβαλε εκθεση κατὰ της παραχωρησεως, για λογους

γ

`

οτοοττὴγτκοοἐ· Ποοτγμοτττ› ὴοὴ οπο τον Μἀοττο του̃ Ι9Ι9› ὴ Αἴγο­ πτος εἶχε εςεγερθεῖ καὶ απαιτούσε την ανεξαρτησία της ποὺ τελικα απέκτησε τὸ 1922. Ἑπιπλεον, στην αραβικη Μεση Ἀνατολὴ, απε­ ναντι απο την Κύπρο, τὸ Λονδίνο καὶ το Παρίσι βρίσκονταν σε ἔν­ τονη αντιδικία γιὰ τὸ μοίρασμα τών λαφύρων της Ὁθωμανικη̃ς Αύ­

ιατ

τοκρατορίας. Αύτός ἦταν

λόγος πού, έπανερχόμενο στὴ μυστικὴ συμφωνία 8γ1το8·Ρἰ00τ τοϋ 1916, τό αρθρο 4 τὴς γαλλοαγγλικη̃ς σρμβασεοε ττι̃τ 23ηε Δεκεμβρίου 19201 ὅοιζε οτι λογω της γεωγρα­ φτκὴἑ καὶ στρατὴγτκὴς θέσεως τὴς Κύπρου, στα ανοικτα τού κόλ­ που τὴς Άλεξανδρέττας, ὴ βρετανικὴ κυβέρνηση αναλαμβανε τὴν οποχρἑτυση να μὴν αρχίσει διαπραγματεύσεις γιὰ τὴν παραχώρηση αὐτὴἐ τὴἑ νὴοοο χωρὶς τὴ συγκαταθεση τη̃ς γαλλικη̃ς κυβερνη­ σεως, συγκαταθεση πού εξαλλου ποτε δεν τη̃ς αρνήθηκε. Για νὰ δι­ κατολογὴοοτ στους Έλληνες τὴ μεταστροφὴ αὐτὴ, ὴ αγγλικὴ κυ­ βἑονὴοὴ κατὲφογε οτὴν πρόφαση τὴς αποφασιστικη̃ς αντιθέσεως τών Τουρκοκυπρίων πού εἶχαν ζητὴσει τό 1919 τὴ διατὴρηση τη̃ς βρεταντκὴἑ ττατολὴἐ­ Μὲ τὴ σννθὴκὴ τὴ§ Λωἔαννὴἐ τὴἑ 2^1ὴ€ Ἱοολἰοο 1923, ὴ Τουρ­ κία αναγνώριζε τὴν προσαρτηση τὴς Κύπρου που εἶχε εξαγγείλει ὴ Ἀγγλἰα το 1914. Ἀλλὰ αὐτό δεν σὴμαινε πως δεχόταν, έκ τών προ­ τἑοωντ τὴν μετέπειτα απόκτηση τη̃ς νὴσου από μια τρίτη δύναμη. Πραγματι, ὁ Τούρκος αντιπρόσωπος εἶχε επιτύχει να αποσυρθεῖ ὴ δευτερη παραγραφος τού αρθρου 16, ὅπως εἶχε συνταχθεί στὸ σχέ­ 919 συνθὴκὴἑ τὴἑ θὴἐ Φεβρουαρίου 1923, ἐπειδὴ ὴ παραγραφος αύ­ τὴ όριζε πώς ὴ Τουρκία ‹‹ὰναγνωρίζ,ει καί δέχεται τὰ μέτρα ποὺ παρ­ θηκαν ὴ πού θὰ παρθούν σχετικα μὲ τὴν παραδοση, τὴν ανεξαρτη­ αία ὴ ὁττοτοδὴποτε ἄλλο καθεστώς αὐτῶν τών ὲδαφῶν ὴ νησων» πού βρίσκονται ἔξω από τὰ τουρκικὰ σύνορα ἔτσι όπως τα προβλέ­ πει ὴ παρούσα συνθὴκη. (Γαλλικό Ύπουργεῖο τών Ἑξωτερικών, Βοειππεπτε αψἰοωατἰαπεε, Οοπγἔκεπεε είε Εαπεαππε, τόμος 2ος, Πα­ ρίσι, Ιιτιρτίιττετἰε ηετίοιτεΙε, 1923, σ. 33 Ισὶντε γειιιτε). Παρατὴρησε πώς ὴ Τουρκία δεν μπορούσε νὰ δεσμευθεῖ έκ τῶν προτέρων ότι θὰ αποδελὀταν μέτρα τα ὁποῖα δὲν γνὡοτζε­ Παρὰ ταύτα, ὴ νέα διατύπωση πού κατόπιν συμβιβασμού αντικα­ τέστησε αύτὴ τὴν παραγραφο, προξένησε σύγχυση διότι έλεγε τα ὲξὴἐτ τ­­­Ἡ ταλὴ αὐτῶν τῶν ἐδαφῶν καὶ νὴοτον κανονἰἔοτατ ὴ θα Κα­ νονισθεῖ ἀπὸ τοὺἐ ἑνοτατρερομένους». Ποιοί ἦταν οἱ ενδιαφερόμενοι υ̃σον αφορα τὴν Κύπρο; Ἑτροσον το αρθρο 20 τη̃ς συνθὴκης ρύθμι­ ζε τὴν τύχη τὴς νὴσου με τὴν απλὴ αὐτὴ φραση: «ὴ Τουρκία δη­ λὡνετ ὅτι αναγνωρίζει τὴν προσαρτηση τη̃ς Κύπρου πού προκὴ ρυ­ ό

_

198

1

1

ξε η βρετανικὴ κυβέρνηση στἰς 5 Νοεμβρίου 1914», έὰν γινόταν νέα διευθέτηση, αὐτὴ δέν μπορούσε νὰ αφορα παρὰ μόνον τὴν Άγ­ για και το λαο της καιρου, ειπα οχι την "Αγκυρα τί τὴν Άθὴνο­ Μετὰ τὴ συνθὴκη τὴε Λτοἔαννὴἔο­91 Του̃οκοτ τὴἔ Κύπρον ἔστρε” ψαν τὰ ματια τους πρὸς τὴ νέα Τουρκία. Διαμοριρὼθὴκε μετανα­ στέοτικό κύμα καί πολλοὶ απ° αὐτούς εγκατέλειψαν τὴ νὴοο γτα τὴν Τουρκία μεταξύ 1924 καὶ 1926, στα πλαίσια τού αρθρου 21 τὴἑ συνθηκης τὴς Λωζαννης ποὺ τοὺς έδινε δυό χρόνια γιὰ να διαλέ­ ςουν εἴτε νὰ παραμείνουν στὴν Κύπρο καἰ νὰ γίνουν Βρετανοί ύπὴ­

κοοι, εἴτε νὰ διατηρὴσουν τὴν τουρκικὴ υ̃πηκοοτὴτα αλλα μὲ τὴν υποχρέωση να μεταναστεύσουν. Περισσότεροι ἀκόμη έφυγαν για τὴν Τουρκία μεταξύ 1926 καί 1929. Στὴ νὴσο οἱ σχέσεις μεταξύ Ἑλλὴνων καί Τούρκων ένθαρρύνθηκαν χαρη στὴ φιλία μεταξὺ Ἑλ­ λαδος καί Τουρκίας ποὺ διαμορφώθηκε από τό 1928 καί καθιερώθη­

1

1

κε μὲ τὶς συμφωνίες τού 1930 με τὴν προοπτικὴ ἱδρυσρωο ἑλλὴνοτ τουρκικὴς ομοσπονδίας. Οἱ Άγγλοι οἱ ὀποῖοι, τὸ 1925„ εἶχαν δώσει στὴν Κύπρο τὴ θὲοὴ ὰποικίας τού Στέμματος, δεν μπορούσαν πλέον να βασιστούν στὴν αντίθεση τών δύο κοινοτὴτων. Τό 1929, ένας νόμος μοταβἰβασε τὸν έλεγχο τών έκπαιδευτικών τών ελληνικών καί τουρκικῶν σχολείων τη̃ς νηοοο, από τὶς δύο κοινότητες στίς βρετανικές αρχές. Ὁ προξε­ νος τη̃ς Τουρκίας Αεεί, κατὰ τού οποίου ύπη̃ρχε ὴ υπονοτα ττὼἑ προέτρεπε τὴν τουρκικὴ κοινότητα να αντιταχθεῖ στἰς πρωτοβου­ λίες τὴς αποικιακὴς διοικὴσεως καὶ νὰ συττργαστεῖ πρός αὐτόν τὸν σκοπο με τὴν ἑλληνικὴ κοινότητα, ύποχρεώθηκε νὰ εγκαταλείψει

τη νη̃σο κατόπιν αἰτὴσεως τὴς αγγλικὴς κοβοονὴοοωἑ­ Άλλαἴτὸ κακό εἶχε γίνει: ὁ ένας από τους τρεῖς Τούρκους βουλευτές ειχε αποφασίσει νὰ ψηφίζει στό έξὴς στὸ νομοθετικό συμβούλιο ὅπως καὶ οἱ Έλληνες βουλευτές. Έτσι ὁ Βρετανός κυβερνὴτης μειοψη­ φησε. 'Ο προϋπολογισμός τὴς νὴσου γιὰ τό 1931 απορρίφθηκε από τὴ νέα αύτὴ έλληνοτουρκικὴ πλειοψηφία, λόγω τὴς αύςὴσεως τών

οἰκονομικών βαρών. 'Ο κυβερνὴτης δὲν ἔλαβε υ̃ττοτγὴ του τὴν κα· ταψὴφιση αύτὴ, καί επέβαλε τόν προϋπολογισμό με διαταγμα. Μέσα σ° αὐτὴ τὴν ατμόσφαιρα δυσαρέσκειας ξέσπασε τόν Ὁκτώ­ βριο τού 1931 εξέγερση ὑπὲρ τὴς ένώσεως τὴς ἑλληνικη̃ς κοινότη­ 199

τας, υπό τὴν ήγεσία του̃ μητροπολίτη Κιτίου Νικοδήμου καί με τή βοηθεια του̃ προξενου τής Ἑλλαδος, Ἀλεςη Κύρου, αλλὰ με τὴν αποδοκιμασία τής κυβερνήσεως τῶν Ἀθηνῶν. Οἱ διαδηλωτες πυρ­ πόλησαν στἰς 21 'Οκτωβρίου τὸ ανακτορο του̃ κυβερνήτη στή Λευ­ κωσία απαιτώντας τήν ενωση. Ἡ εξέγερση εἶχε ώς αποτελεσμα νὰ εκδιωχθεῖ από τή νήσο ό πρόξενος τής Ἑλλαδος καἰ ό μητροπολί­ της Κιτίου μαζί με τους κυριότερους ήγετες τής επαναστατικής προσπαθειας. Τό νομοθετικό συμβούλιο καταργήθηκε, ή διδασκα­ λία τής ελληνικής ἱστορίας απαγορεύτηκε στὰ σχολεῖα ως και όποιασδήποτε μορφής προπαγανδα υπερ τής ενώσεως με τήν Ἑλ­ λαδα, τελος, οἱ μουχταρηδες, δηλαδή οἱ δήμαρχοι, δεν θὰ εκλεγον­ ταν πλεον αλλὰ θὰ τους διόριζε ή αποικιακή αρχή. Έτσι ό δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος βρήκε τὴ νήσο υπό καθεστώς εκτακτου νό­ μου.

Ἡ καταστολή τής εςεγερσεως του 1931 συνταραξε όχι μόνο τήν κοινή γνώμη στήν Ἑλλαδα αλλα καὶ στήν Τουρκία. Οἱ Τούρκοι τής Τουρκίας όπως καί τής Κύπρου ήταν νοερὰ στό πλευρό τῶν εςε­ γερθεντων Ἑλλήνων. Ὁ τουρκικός τυπος σημείωνε επίσης ότι οἱ Τουρκοκυπριοι εἶχαν αποκλειστεῖ από τή διοίκηση τῶν μουσουλ­ μανικῶν βακουφίων τής νήσου, ότι ”Αγγλος διευθυντής εἶχε διορι­ στεῖ επικεφαλής του̃ τουρκικου̃ λυκείου καἰ ότι όλες οἱ υποθέσεις τής κοινότητας ήταν υπό τόν ελεγχο τών Ἄγγλων. Ἡ καθημερινή εφημερίδα τής Κωνσταντινουπόλεως, ΜἰΖΖη̨̃»ε£ εγραφε στἰς 27 Ὁκτωβρίου 1931: «Ἑπειδή οί περισσότεροι τῶν φυλετικών αδελ­ φῶν μας περιμενουν τήν ευκαιρία νὰ μεταναστεύσουν στὴν πατρί­ δα, μπορουμε νὰ θεωρήσουμε τους Τουρκοκύπριους σαν ύποιμή­ φιους Τούρκους πολίτες. Αυτός εἶναι ό λόγος για τόν ὁποῖο τὰ αἱ­ ματη ρὰ γεγονότα που διαδραματίζονται στήν Κύπρο εἶχαν ανταπό­ κριση στὶς καρδιες μας». Μή μπορώντας οἱ “Άγγλοι νὰ καταφύγουν, όπως τό 1919­1920, στήν αντίθεση τῶν Τουρκοκυπρίων στίς διεκδικήσεις τής ελληνι­ κής κοινότητας, παρουσίασαν τὸ επιχείρημα που τους εδινε ή γαλ­ λοαγγλικὴ σύμβαση του̃ 1920, ή όποία όριζε ότι ή συγκαταθεση τής Γαλλίας ήταν απαραίτητη για τήν εκχώρηση τής νήσου. "Αλλα ή γαλλική κυβερνηση πληροφόρησε. τόν Νοέμβριο του 1931, τήν ελ­ .

·

ληνική κυβερνηση ότι δεν ήταν καθόλου αντίθετη με τήν ενωση. Ἡ εςαφανιση από τήν πολιτική σκηνή, κι από τίς δύο πλευρὲς του̃ Αἰγαίου, τῶν όραματιστῶν τής συνομοσπονδίας, καὶ ἰδιαίτερα ό θανατος ττή “Ατατουρκ τό 1938, επιβραδυνε τήν προσέγγιση τών

δυο λαών, ή ὁποία δεν μπόρεσε νὰ συνεχιστεῖ μετὰ τόν δευτερο παγκόσμιο πόλεμο παρὰ μόνον χαρη στήν αμερικανική θέληση, τής ὀποίας τὰ στρατηγικὰ συμφεροντα απαιτου̃σαν τὴν ελληνοτουρκι­ κή φιλία. Έτσι, Ἑλλαδα και Τουρκία ξαναβρεθηκαν μαζί τό 1952 στήν “Ατλαντική Συμμαχία και τό 1954 στό Ἑλληνο­τουρκο­γιουγ­ κοσλαβικό Βαλκανικό Σύμφωνο. “Αλλὰ ό ενθουσιασμός τῶν χρό­ νων εκείνων του °30 εἶχε εξαφανιστεί. Έπιπλεον ή Τουρκία τό 1939 εἶχε λαβει από τή Γαλλία τό σαντζακι τής Άλεξανδρεττας (τό Χα­ ταυ). Έὰν ήθελε να αναπτύξει τό λιμανι τής Άλεςανδρεττας που εἶ­ χε μόλις τότε αποκτήσει, επρεπε νὰ λαβει υπόψη τὴν παρουσία τής Κυπρου που όρθωνόταν στὰ ὰνοιχτὰ του̃ κόλπου, όπως τό υπενθύ­ μιςε ή γαλλοαγγλική σύμβαση του̃ 1920. Τό 1947, ή Ἱταλία παραχώρησε στήν Ἑλλαδα τὰ Δωδεκανησα που εἶχε παρει τό 1912 από τὴν “Οθωμανική Αυτοκρατορία. ”Η Τουρκία δεν αντιταχθηκε, αν καὶ μιὰ μικρή τουρκική μειονότητα ζουσε σ” αυτα τὰ νησια. Τό 1947 ό συνολικός πληθυσμός τῶν Δω­ δεκανήσων ήταν 115.343. Εἶχε ελαχιστα αυξηθεῖ, μέσα σε μιὰ γε­ νεα, εφόσον τό 1912 ὰριθμου̃σε τους 112.046 κατοίκους. Ἑκείνη τὴ χρονια, όταν οἱ Ἱταλοἰ εἶχαν καταλαβει τή Δωδεκανησο, κατοικου̃­ σαν ἐκεῖ 6,1% Του̃ρκοι και 91,7% Έλληνες. Ἀλλὰ οἱ Του̃ρκοι ήταν ουσιαστικα συγκεντρωμένοι στή μεγαλύτερη απο τις νήσους, τη Ρόδο (10.8% εναντι 83,8% Ἑλλήνων) και στήν τρίτη κατὰ σειρὰ μεγεθους, τή νήσο Κῶ (12,2% εναντι 87,8% Ἑλλήνων). Τὰ ποσο­ στὰ αυτὰ τὰ εἶχε δώσει ό Βενιζελος στό συνεδριο τής Λωζαννης κα­ τὰ τή συνεδρίαση τής 25ης Νοεμβρίου 1922 καἰ δεν εἶχαν αμφισβη­ τηθεῖ από τόν Του̃ρκο αντιπρόσωπο, τόν Ἱσμετ Ἱνονού. (Βοσπ­ κιεπτε αιρίοπιατἰα̨αεε. Οοπχἔκεποε είε Ἑααεαπκε Ἑίντο ιειιηε ενθ' άν., τόμος πρῶτος, σ. 80). Παρ” όλα αυτα, μετὰ τήν παραχώρηση τής Δωδεκανήσου στήν Ἑλλαδα τό 1947, ή "Αγκυρα παρατήρησε ότι εφεξής, ή αλυσίδα τῶν νήσων που ἔκλεινε όλη τή δυτική της ακτή, ανήκε στήν ἴδια

­

­

200 201

Δύναμη· ότι συνεπῶς, έαν μὲ τὴ σειρα της ὴ Κύπρος γινόταν ἑλλη­ νικὴ, ὴ Τουρκία θα βρισκόταν περικυκλωμένη από μία καί μόνον χωρα καί ότι μετα τὴν Κωνσταντινούπολη καί τὴ Σμύρνη, τα λιμα­ νια τῆς Μερσίνης καί τη̃ς Άλεξανδρέττας θα έχαναν ένα μεγαλο μέ­ ρος τη̃ς στρατηγικη̃ς τους αξίας. Μπροστα λοιπόν στό ενδεχόμενο αύτό καί στίς νέες προσπαθειες έξασφαλίσεως τη̃ς ἑνωσεως μὲ τὴν Έλλαδα, κατόπιν πιεστικῶν είσηγὴσεων του̃ προξένου της στὴ Λευκωσία τό 1944­1945, του̃ Οτ1τεη Τείιείη Οϋιταεο, ὴ “Αγκυρα ανέκοψε τὴ μεταναστευση των Τουρκοκυπρίων στὴν Τουρκία. ”Ἡ­ δη από τό 1945. καταβλὴθηκε προσπαθεια να αναξωογονηθεί ὴ τουρκικὴ κοινότητα τὴς νὴσου. "Οταν στίς 18 'Οκτωβρίου 1950 ὁ Μακαριος Γ' εκλέγεται αρχιε­ πίσκοπος στα 37 του χρόνια, ὴ πολύ δυνατὴ αύτὴ προσωπικότητα βρίσκεται αντιμέτωπη μὲ μια κατασταση πού περικλείει ὴδη όλα τα στοιχεία τῆς αποφασιστικη̃ς αναμετρὴσεως του̃ 1955: τό τσιμέντο της έλληνοτουρκικῆς φιλίας έχει ραγίσει καί ὴ τουρκικὴ κοινότητα τη̃ς νὴσου συσπειρὼνεται αποφασισμένη να αντισταθεί στὴν ένω­ ση. 'Η ἑλληνικὴ κοινότητα ὀργισμένη από τόσα χρόνια ακαρπων προσπαθειῶν, κατα τα ὁποῖα ὴ Άθηνα όχι μόνον δὲν τὴν ὼθου̃σε στόν αγωνα αλλα αντιθέτως τῆς ἐγκωμίαξε τόν αγγλικό πολιτισμό καί τὴν ὑπομονὴ, γνὼρισμα τῶν τξέντελμαν, έχει αποφασίσει να δρασει μόνη της με παραδειγμα τούς αλλους αποικισμένους λαούς. Ἡ Μεγαλη Βρετανία έχει παιμει να εἶναι μεγαλη δύναμη καί βλέ­ ποντας τὴν αυτοκρατορία της να γκρεμίξεται απ° όλες τίς πλευρές, είδικα στὴν Αίγυπτο καί τὴ Μέση Ἀνατολὴ, επιμένει να κρατα τὴν Κύπρο σαν ένα από τα τελευταία της στρατηγικα σημεία. “Η Ἑλλα­ δα, ὴ ὁποία έχει παιμει να ύπαγεται στὴν "Αγγλία καί έχει περασει ύπό τὴν κηδεμονία των Ἡνωμένων Πολιτειῶν, δὲν φοβα̃ται πλέον μὴπως δυσαρεστὴσει τὴν παλαια της προστατιδα καί επιπλέον δεν έχει αλλες πρωτεύουσες εθνικές διεκδικὴσεις να ἱκανοποιὴσει όπως τό 1919 (κατοχὴ τὴς δυτικὴς Μικρασίας), τό 1930 (ἑλληνοτουρκι­ κὴ συνομοσπονδία) ὴ τό 1947 (απόκτηση τη̃ς Δωδεκανὴσου). Ἡ α­ νοδος στὴν ἐξουσία, τό 1952, του̃ στραταρχη Παπαγου δημιουργεί εύνοϊκό κλίμα για τίς προετοιμασίες ἐξεγέρσεως ένός δεξιού έθνικι­

ΖΟΖ

στὴ, αξιωματικου̃ του̃ ἑλληνικου̃ στρατου̃ αλλα κυπριακη̃ς καταγω­ Υη̃ἑ. του̃ συνταγματαρχη Γεωργίου Γρίβα.

­

Ἡ τουρκικὴ αβασίλευτη Δημοκρατία, ὴ ὁποία έχει εγκαταλείψει

τὴν πολιτικὴ ούδετερισμου̃ ὴδη πρίν από τὴν έπίσημη χρησιμο­ ποίηση τη̃ς λέξεως αὐτῆς του̃ ἱδρυτῆ της, καί ὴ ὁποία έχει διαλέ­ ξει να προσδεθεί στό αρμα τη̃ς αμερικανικῆς δυναμεως, γίνεται ὁ στερεότερος στρατιωτικός κρίκος του̃ ΝΑΤΟ στὴν 'Ανατολικὴ Με­ σόγειο καί έννοεί, σε ανταλλαγμα για τίς ύπη ρεσίες της, να αποκτὴ­ σει τὴν αμερικανικὴ εύνοια σε ἑνδεχόμενη κυπριακὴ διένεξη. Τέ­ λος, οί "Ηνωμένες Πολιτείες πού δὲν αἰσθανονται καμια ἰδιαίτερη συμπαθεια για τὴν παραδοσιακὴ αποικιοκρατία, καί πού πανε να ύποσκελίσουν τὴν Άγγλία στὴν ανατολικὴ λεκανη τη̃ς Μεσογείου,

_

θεωρούν πως ὴ προσαρτηση τη̃ς Κύπρου από τὴν Ἑλλαδα, μέλος του̃ ΝΑΤΟ, δεν μπορεί παρα να εύνοὴσει τὴν αμερικανικὴ παρουσία

­

­

”

στὴν περιοχὴ έαν δὲν ύπη̃ρχε κίνδυνος όπως ίσχυρίξεται ὴ Τουρκία να προκαλέσει τὴν ἐξασθένιση τῆς Συμμαχίας με μια ὲλληνοτουρκικὴ διένεξη. Ἡ Ούασιγκτον προσπαθεί λοιπόν, μέσω του̃ ΝΑΤΟ, να παίξει ρόλο διαιτητὴ αλλα ὴ πλαστιγγα βαραίνει συ­ χνα ὑπὲρ τῆς Άγγλίας, λόγω του̃ βαρους τη̃ς τουρκικη̃ς στασεως ποὺ τὴν ωφελεί. Θα χρειαστεί ὴ συνεκτικότητα του̃ ανταρτοπόλεμου τῶν Ἑλλη­ νοκυπρίων κατα τῆς αγγλικὴς κατοχη̃ς, που αναπτύχθηκε ὑπό τὴν ὴγεσία του̃ Διγενη̃ ψευδώνυμο του̃ Γρίβα από τό 1955, για να καταληξουμε τόν Φεβρουαριο του̃ 1959 μὲ τίς συμφωνίες τὴς Ζυρίχης καί του̃ Λονδίνου καί μέ τὴ συγκαταθεση όλων τῶν ένδια­ φερομένων μερῶν, στὴ δημιουργία ανεξαρτητης Δημοκρατίας τη̃ς Κύπρου. Τό σχῆμα αύτό παραμερίξει τίς δύο ακραίες λύσεις, τὴν ένωση καί τό τακσίμ (δηλαδὴ τὴ διχοτόμηση τη̃ς νὴσου μεταξύ Ἑλ­ λαδος καί Τουρκίας που απαιτου̃σαν οί Τούρκοι) καί αφηνει δύο στρατιωτικές βασεις ύπό αγγλικὴ κυριαρχία. Ήδη από τό 1954, κατα τίς προετοιμασίες για τὴν πυροδότηση του̃ ανταρτοπόλεμου, τό ξὴτημα τη̃ς Κύπρου εἶχε παρει διεθνείς διαστασεις με τὴν προσφυγὴ στα “Ηνωμένα Έθνη που εἶχε αποφα­ σίσει ὴ κυβέρνηση Παπαγου καί ὴ ὁποία εἶχε αξιώσει για τό λαό τη̃ς νὴσου τό δικαίωμα τη̃ς αύτοδιαθέσεως. Ἡ γενικὴ συνέλευση

_

_

ΖΟ3

των Ήνωμένων Έθνῶν εἶχε αποφασίσει να εγγραφεί τὴν ύποθεση στὴν ὴμερησία διαταξη της. Κατοπιν αύτου̃ και μέχρι τὴν ύπογρα­ φὴ τῶ συμφωνιών το 1959, ὴ Έλλαδα προσέφευγε καθε χρονο στα ”ΗνωμέναΈθνη, ἐνῶ ὴ Μεγαλη Βρετανία αντεπιτέθηκε το 1956 κα­

Ταθὲϊονωἑ καὶ αὐτὴ μἴτηση στο νοοφοῖο του̃ νενικοο νοομμστἑοκδ Τοῦ Ο­Η­Ε­› ἡ οποία Κοΐἠννϋλλε «τὴν οποστὴοιξη ποὺ ἡ Ἑλλοοο ἔδι̃νε στὴν Τθομοκομτἰα Τη̃ἐ Κοπροον· Ἡ οίι̃μιοοονίο τη̃ς Δημοκρατίας τῆο Κοπροο χάρη στὶς συμφσν νίεἔ του̃ 1959 οο μποοοοσο νο εἶχε σημάνει Ἐο τέλος του̃ κυπριακου̃ ἔητὴμοῖοο· Ποονμοτμ 9Αθἠνο κοἰ νΑνκοοσ ἦσαν ἱκανοποιημἐνεο απο τὴ διευθέτηση αὐτὴ, ποὺ φανταζονταν πως θα ἦταν διαρκείας.

ανταρτοπολεμος, ἐπὶ 511.000 κατοίκων, οί Έλληνες ἦταν το 80,2% καὶ οἱ Του̃οκοι μόνο το ε17¦9%· Παίρνονταο ὑπὸψη αὐτοὺς τοὐο φὸβουςν Ἐὸ σύνταγμα Έη̃ς Δημο­ κρατίας τη̃ς Κύπρου δεν ἦταν βασισμένο πανω στὴν αὺστηρὴ ἐφαρμονὴ τη̃ς ἀρχῆο τη̃ς πλειοψηφίας καὶ ,τη̃ς διανομη̃ο Έη̃ο ἑοοο σίας αναλογικα μὲ τον αριθμο του̃ πληθυσμου̃ τη̃ς καθε κοινοτητας. Έτσι ο αντιπρόεδρος της Δημοκρατίας ποὺ έπρεπε ύποχρεωτικα να

εἶναι Τούρκος εἶχε το δικαίωμα τῆς αρνησικυρίας καὶ το ποσοστο τῶν Τούρκων στὴν κυβέρνηση, τὴ Βουλὴ καὶ τὴ Διοίκηση ἦταν 30% καὶ στο στρατο 40%. Άλλα για να μπορέσει να δουλέψει απο­ τελεσματικα ἕνα σύστημα ποὺ υ̃ποχρέωνε καθε κατοχο σημαντικη̃ς θοοοωο νο ἔχει βοηθο μολοο Έη̃ο ολλοο κοινοοηνοον οποοπο νο οποο

Το μεγάλο ποοβλημο ποο εἶχε ποοοοσιοστοῖ ἦων νὰ δώσουν ἕνα αἴσθημα εμπιστοσύνης στοὺς Τουρκοκύπριους στίς σχέσεις τους με τοὺς Έλληνες αδελφούς τους. Παρουσίαζαν ίδίως το κρητικο προηγούμενο για να δικαιολογὴσουν τὴν έλλειψη ἐμπιστοσύνης ποὺ αίσθανονταν. Πραγματι, ο Βενιζέλος στο Παρίσι εἶχε δηλὼσει στἰς 4 Φεβρουαρίου 1919 ενωπιον του̃ Συμβουλίου τῶν Δέκα τὴς

χει εμπιστοσύνη μεταξὺ τῶν δύο κοινοτὴτων. Χωρίς αύτὴν τὴν ἐμ­ πνοτοοονο ἡ Δομοκοοτίο τη̃ο Κοποοο δὲν μποοου̃οο νο κυβερνη­

Σμνο1μσκοΨοω9 τη̃ἔ Εἰοὴνηο: «Ύπη̃οξο πανσοο τοχεἰα αὔξηση του̃ ελληνικού πληθυσμού ένω ο τουρκικος πληθυσμος συνεχῶς έμειω­ νετο... Έτσι έγινε π.χ. στὴν Κύπρο... μεσα σε 40 χρονια, ὁ ἑλληνι­ κος πληθυσμος σχεδον διπλασιασθηκε ἐνῶ κατα τὴν ἴδια περίοδο, ὁ

δίας ποὺ δεν εἶχαν κατορθὼσει να πραγματοποιὴσουν μεταξὺ τῶν οοο πονκοομἱων πολἐμοον. ­Ο Κοοιοο οποοθονοο τη̃ο νἑοο οοτῆο ο­

ποωχίας υ̃πῆρξε ὁ Μακαριος, ο ὁποῖος οίκειοθελῶς ύπονομευσε οὴν ποοοποθοιο οοῖὴ μὲ Έὴ βοἠθοιο Έου̃ κοποιοκου̃ κομμοονιοοκου̃

Τουβκικοἑ πλλι̃οοσμοἔ πολο λἱνο οοξὴοηκε· Το ἴο1ο> στον Κρὴτητ τὸ 18303 ὅταν ἔνινε ἡ πρὼῖίι̃ ἀπονοοοίλ 7ο·οοο μοοσοολμονοι κσἱ 70.000 Ἑλλλι̃νεἑ ἑμεΐμίι̃οησμν­ Οἱ οοο ἐονοτητεο ἦσαν ἴσεο· Το 1881, μετα απο πενὴντα χρονια, ο πληθυσμος αριθμούσε 207.000 Έλληνες καὶ 72.000 Τούρκους... Ὁ ελληνικος πληθυσμος, το 1900, ανὴρχετο στοὺς 273.000 καἰ το 1910 στοὺς 330.000 ένῶ κα­ τα τὴν ἴδια περίοδο ο τουρκικος πληθυσμος εἶχε μειωθεῖ λογω τη̃ς μεταναστεύσεως. Το ἴδιο ακριβῶς εἶχε συμβεῖ στὴν Μυτιλὴνη, τὴν Χίο, τὴν Σαμο. Τα γεγονοτα αύτα απεδείκνυαν σαφως τὴν ζωτικο­

κομματσς. Έχοντας ύποψη του τὴ μελλοντικὴ αὺτὴ ὺπονομευση, ο αρχιεπίσκοπος εἶχε τελικα δεχτεῖ να ὺπογραψει τὶς συμφωνίες του̃ 1959 μὲ το σκοπο να τὶς αναθεωρησει τὴ στιγμὴ ποὺ θα αίσθανοταν πὼο εἶχε ἀποκτἠοει πεοιοοοτοοη οονομη· Το οτι ο Βοετονοο ὔποῖοο οομοοτὴο οτὴν Κύπρο το 19635 ο 8ο Αοοοῖ (Ποοοοη̨̃ ἔοτηοο πονίοο οτον Μοκοοιο οπωο οπονοοῖ ο Ἑλλονοο οιπλωμοτηο Δοοἠτοοο Μπίτοιοο οτο βιβλίο τοο οποῶχνοντοο τον νὰ ὲκοηλωθοῖ νιο νο φέρει οο οῇοο τἰο οοο κοινο­ τηῖεοο οὲν ἀφοιοοῖ ου̃οιοοοκο οπο Έον οοχιοπίοκοπο ποὺ φημι­

τίι̃τμ καὶ τὴν

ζοταν αλλωστε για το πολιτικο μυαλο του τὴν εύθύνη για τὴν προκληση προς τὴν τουρκικὴ κοινοτητα ποὺ αποτελούσαν οί 13 προτασεις του ποὺ ἐνεχειρίσθηκαν στον Τουρκοκύπριο αντιπροε­ δρο Δρα ΡεΖἰΙ Κϋςίμκ, στἰἐ 30 Νϋεμβθἰομ 1963­ Ἡ ὰπλὴ ἀνοννωση

οοομη τοο ολληνοςοο στοιχείοσ σὲ σχέση μὲ σο οθωμσ" νικο στοιχεῖο». (Δημ. Κιτσίκης, Ρκοραἔαπα̃ε ετ ρκεεείοπε επ ροἰἰ­ ἴἰαμθ ἶῃΐθἴμαἴἶομίμθι ένο, άν­› σ­ 64 σημ­ 2)· “Α9 ποοσθοσουμε πὼο στὴν Κύπρο, στο τέλος του̃ 18ου αίὼνα, οἱ Έλληνες ἦταν ελαχιστα

περισσοτεροι απο τοὺς Τούρκους. Το 1954 ομως, οταν ξέσπασε ο .

204

θοῖ.

­Η Κοποοο θὰ μποοου̃οε νο εἶχε νίνοι μετὰ το 19609 το ἐονοοτο βιο Τῆς ὲλληνοῖουρκικῇς σύνομοσπονδίας ποὺ θα συμπεριλαμβανε ολοκληρη τὴν ­Ελλάδο κοἰ Έὴν Τοοοκίοο οὑτῆο τη̃ο οονομοοπον_

_

205

_

του̃ μνημονίου αύτου̃ αρκεῖ γιὰ νὰ συλλαβει κανείς τὸ μέγεθος τη̃ς προκλὴσεως, διότι ἦταν ἐμφανές πως ἦταν αδύνατον να τὸ δεχτεί, ἔστω καί μερικῶς, ὴ τουρκοκυπριακὴ κοινότητα. 'Ιδού μερικα απο τα 13 αύτα σημεῖα του̃ μνημονίου: ‹‹1. Τό δικαίωμα τὴς αρνησικυρίας του̃ [Ἑλληνος] προέδρου καὶ του̃ [Τούρκου] αντιπροέδρου τη̃ς Δημοκρατίας να καταργηθη̃. ­¬ 3. Ὁ Έλλην πρόεδρος τὴς Βουλὴς των 'Αντιπροσώπων καὶ ό Του̃ρκος αντιπρόεδρος να ὲκλέγωνται από το σύνολο τῶν βουλευ­ των καὶ όχι όπως μέχρι τωρα ό πρόεδρος από τοὺς Έλληνας βου­ λευτὰς καἰ ὁ αντιπρόεδρος από τούς Τούρκους βουλευτας. 5. Νὰ καταργηθούν οἱ συνταγματικές διαταξεις πού προβλέπουν χω­ ριστὲς πλειοψηφίες για τὴν έπιιμὴφιση νόμων από τὴν Βουλη. 6. Νὰ ιςαταργηθη̃ ἡ ση̨νταγματῃςὴ διάταξη περὶ χωρισχῶν Δἠμων_ ­_ 7. Να ἑνοποιηθὴ τὸ σύστημα απονομῆς Δικαιοσύνηῃς. ΙΟ. Τὸ πο­ σοστὸ συμμετοχῆς τῶνἙλλὴνων καί Τούρκων Κυπρίων στὴν σύν­ θεση τῶν Δημοσίων Ύπηρεσιῶν καί τῶν Δυναμεων Άσφαλείας καὶ "Αμύνης τη̃ς Δημοκρατίας να καθορισθη̃ συμφωνα μέ τὴν αναλογία του̃ αριθμητικου̃ ποσοστού τῶν Ἑλλὴνων καὶ Τούρκων Κυπρίων». (Δημ. Μπίτσιος ­¬ Κριι̃πμες ὥρες ­¬ Άθὴνα, Ἑστία, 1974, σσ,

νὴοοοἔ Σοϋλἑλλεἐ του̃ Ἱνοτκου̃ ῶκεονου̃ άπο τοοο Ἄγγλοοἑ νο μὴν εἶχε αίσθανθεῖ τὴν ταπείνωση του̃ αποικισμένου, τὴν αποστρο­ φὴ γιο τον Φράγκο ποο κάθε ρολοι; του̃ ἀνατόλικοὔ κόμματος σ° αύτὴ τὴν περιοχὴ φέρει μέσα του από τὸ Μεσαίωνα. Παρὰ τὴν πολύ

_

­

­

1

προοωπτκοτὴτἀ τοοι του̃ πὴγοτνε πράγματι θορρἀοτα­ Ἀλλὰ ἐπρο­ κρττο γτὰ Βοἔοτνττνο (ὴ Ὁθωμονὐ) τη̃ς ἔνδοξης ἐποχῆς.

237­238)_

Οί προτασεις αύτές όχι μόνον ανέτρεπαν τίς συμφωνίες του̃ 1959, αλλα καθαιρου̃σαν ούσιαστικα καἰ τὴν ὀμοσπονδιακὴ ύφὴ

του̃ κυπριακού κρατους. Οἱ λόγοι τὴς Σοβιετικῆς Ἑνωσεως (καὶ συνεπῶς καί του̃ ΑΚΕΛ) να μὴ θέλουν τὴν έλληνοτουρκικὴ συνομοσπονδία πού θα τὴς ἔ­ φραζε τό δρόμο πρός τὴ Μεσόγειο, όσο καιρό αύτὲς οἱ δύο χῶρες θα συνέχιζαν να συμμετέχουν στὸ ΝΑΤΟ, εἶναι σαφεῖς. 'Εξίσου σα­ φεῖς εἶναι καἰ οί λόγοι πού ὼθου̃σαν τἰς Ἡνωμένες Πολιτείες να εὔ­ χονται τὴν ένωση αὐτὴ. Όμως στὸ χῶρο τῶν είκασιῶν παραμένει ὴ διαλεύκανση του̃ πραγματικού κινὴτρου τη̃ς στασεως του̃ αρχιεπι­

σκὀποιχ

Ὁ Μακαριος, κληρονόμος έκκλησιαστικου̃ θρόνου πού ανακη­ ρύχθηκε ανεξαρτητος ὴδη από τὸν 5ο αἰῶνα καί που εἶχε μαλιστα λαβει τίς τιμητικές διακρίσεις πού έπιφυλασσονταν στούς βασιλείς του̃ Βυζαντίου, δὲν ἦταν δυνατον ἱδίως μετὰ την έςορία του στίς

­

δυτικὴ εμφανιση του μπροστα στοὺς ξένους πού ἐπίτηδες τὴν ύπε­ ρέβαλλε (‹‹πεῖτε με Μακ» εἶχε δηλωσει στὸν “Αμερικανό πρόςενο στὴ Λευκωσία τό 1950, κατα τὴ μαρτυρία του̃ προσωπικού ὴμερο­ λογίου του̃ Ο. Ι.. 8υΙΖοετςετ, ἕνα' α̃ν., σ. 511) καὶ που απέκτησε στὰ χρόνια τῶν πανεπιστημιακών του σπουδῶν στίς Ἡνωμένες Πολι­ τεῖες καί κατόπιν χαρη στὶς πολλές του ἑπαφές μὲ τούς Δυτικούς,ἦ­ ταν χαρακτηριστικός εκπρόσωπος τῆς ἑνδιαμεσης περιοχης. Το επίθετο «βυζαντινός» που επανειλημμένα χρησιμοποιούσαν οί δη­ μθσὶθγρἀφθί γίὸ. νὰ χϋ.βΟ.ΚἘηρίΟ'ΟὉν Ἐὴν πθλίῖὶκἠ 'ΓΟὉ ὡς Κίλἰ 'τὴν

·

Ι

Το Ι952ι ορο λροντο μετὰ τὴν ἐκλογὴ τον οτο ἀνῶτοτο ἀἔίτρροτ τὴἑ Ἑκκλὴοτοἐ τὴο Κύπρον­ θὲλὴορ νὰ ἐγκοττντἀοοτ ἑποφὲἐ μὲ τον Τρίτο Κοοροι τοἔτδεροντοἑ οτἰο ἀροβτκὲἐ Χῶροἑι οτὴν Αἴγρπτο¬ τὴ Συρία και τό Λίβανο, γιὰ να έξηγὴσει τὴν κυπριακὴ θέση καί να βρεί ύποστὴριξη. Έκτοτε· ό αραβικός νασερισμός θα βρεθεί παντα στὸ πλευρό του. 'Ανέπτυξε τίς σχέσεις του μὲ τὸν μὴ δυτικό κόσμο οτο Ἡνωμὲνο Έθνὴ το 1952 _ 1954 κατ κοτοπτν ὼτἐ ποροτὴρὴτὴἐ στὸ Μπαντούγκ το 1955 , στο Καιρο δίπλα στον Νασερ τὸν 'Ιούνιο 1958ι το Ι961·1962 ῶἑ μἑλοο τὴἑ βρρτοντκὴἑ Κοτνοπολττεἰρτἑ (Οοοτοτοοννοοπὴ) κοἰ οτἰο οονοτοοκἑννρτο τῶν Άοεομεοτωνι οπτρἐ οτὴ Γτοογκοολρτβτο το 1961 κοἰ τὴν Αἴγοπτο το 1964­ ω̨ολοἑ οτὐτὲἐ οἱ ἑποττρἐτὲ τοο μὲ τον Τρίτο Κοομο α̃πο το 1952, τον βοὴθὴοον νὰ λοροξοτ οοδετερτοττκὴ γρορρὴ­ Άρνὴθὴκε νὰ πο ρει ρὲροἐ οτο ΝΑΤΟ› πλὴοἰοοε τὴ Μοολοτ κατ ρπογρολνρ ροἔἰ τὴ§› οττἐ 30 Σεπτεμβρίου 1964­ συμφωνία μὲ τὴν οποία ὴ Σοβτεττκὴ Ἑνωοὴ ύποσχόταν στὴν Κύπρο «πρακτικα μέτρα βοηθείας με σκοπο τὴ οτοφολοἔὴ τὴἑ ἐλενθερίαἑ τὴο κατ τὴἑ ἐραφτκὴἑ τὴἐ ἀκοροτοτὴτοἐν­ Ὁ προοωπτκοἐ τοο γτοττροῷ Βοοοἐ Λροοορτοὴοι ὴγὲτὴο του̃ κομ· μοττοο ΕΔΕΚ κοτ προοοροἐ γτο τὴν Κύπρο του̃ Κτνἠροτο€ Ἀψροατ στα̃ττκη̃ς Άλλὴλεγγὐαε καὶ του̃ Κυπρό­ Άραβικου̃ Συνδέσμου. ὴταν ὁ

Ζθό 9

ΖΟἸ

κύριος μεσολαβητὴς του με τους αδεσμευτους του̃ Τρίτου Κόσμου από τὴ μια πλευρα, με τὸ κυπριακό κομμουνιστικό κόμμα από τὴν ἄλλην

Ὁ γενικός γραμματεας του̃ ΑΚΕΛ, ό Ἑςεκίας Παπαϊωαννου, λεγε πως θεωρούσε τὸν Μακαριο συντηρητικό, ανθρωπο τὴς δεξιᾶς στὴν ἐσωτερικὴ του πολιτικὴ, αλλα πως τὸ κόμμα του τὸν ύποστὴ­ ριζε λόγω τὴς ούδετεριστικῆς του ἑξωτερικὴς πολιτικῆς. ”Οσο για τον Μακαριο, αύτὸς εἶχε εμπιστοσύνη στὸ ποίμνιό του. Χαμογε­ λου̃σε όταν του̃ μιλούσε κανείς για κομμουνιστικό κίνδυνο στὴν Κύπρο. Τό ποίμνιό του ιγὴφιςε τούς κομμουνιστὲς ἐπειδὴ τό ανεχό­ ταν­ Τὴν ὴμἐοα ομωο ποὺ θὰ τοὺο ὺποχοἑωνο νο οιολἑξοὺν μεταξὺ του̃ δυτικοῦ κομμουνισμου̃ καί τὴς ὀρθόδοξης ψυχῆς τους, πίστευε πως θα διαλεγαν τὴν όρθοδοζία. Έτσι ὁ καθενας από τους δύο ὴγε­ νεο νομιζε πὼο χοηοιμοποιου̃οε τον α̃λλο νιὰ Τοὺο οκοποὺο Έοὺ.

Ὁ Μακαριος ὴθελε

να εἶναι ό απόλυτος κύριος τη̃ς νὴσον Έον_ Κατα γενικὴ ομολογία, οί συνεργατες του καὶ οἱ ύπουργοί του ἦταν απλως εκτελεστες των αποφασεων του. "Η ούδετεριστικὴ πολιτικὴ καί ὴ συνεχὴς προσφυγὴ στα Ἡνωμενα Έθνη του̃ επετρειμαν να αποδεσμευθεῖ από τὸ δικαίωμα ελεγχου πού οἱ συμφωνίες του̃ 1959

εἶχαν δωσει στὶς εγγυὴτριες δυναμεις τὴς Δημοκρατίας τη̃ς Κυ­ οτὴν Άννλἱοη̨̃ τὴν Τοὺοκίο κοὺτὺν Ἑλλοοο καὶ ποὺ πεοιοοιζον τὴν ἀνεξοοτηοίο τηο.

ποοὺὺ οηλοοὴ

­

ΠΙ· ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΕΤΑΚΕΜΑΛΙΣΜΟ

›:τοΝ ΜεΝτει>ε›:ιΣΜο

Ὁ θανατος του̃ Ἀτατοὑρκ στὶς

10

Νοὴμβρἰον 19389 α̃νοιξε τὴν

π8ρί0δ0 του̃ κεμαλισμου̃ χωρίς τόν Κεμαλ, του̃ μετακεμαλισμου̃, πού διὴρκεσε μεχρι τἰς 19 Μαΐου 1950, ὀπότε τό Δημοκρατικό κόμ­

μα ττὴοε τὴν αολὴ› κατ εντνε ποωθοττοοονοο ο Άντναν Μεντεοείἐ (Αὀυευ Μεηὸετεε). Στὴ θεωρία, τό 1950 δεν σημείωσε τό τελος του̃ κεμαλισμου̃ αφου̃ κανενα νόμιμο κόμμα στὴν Τουρκία δεν μποροῦ­ σε να ανακηρυχθεῖ επίσημα αντικεμαλικό: είδαμε πως λίγο πρἰν από Τό θάνατό του ὁ Άτατοὐρκ εἶχε παρει τα μετρα του, στὶς 5 Φε­

βρουαρίου 1937, καί εἶχε περιλαβει τίς έξι βασίκὲἐ αολεο τον μεσα στο ἴοτο το Κείμενο του̃ σοντανματοἑ τὴἑ τοοοτακὴἑ Άβαστλεοτὴε Δὴμοκοαττ᧛ ετστ ὥστε ντνοταν πλεον ανττσοντανματμτο να αντε ταχθεῖ κανείς στον ρεπουμπλικανισμό, εθνικισμό, λαϊκισμό (ροριιΙἰ­ ευιε), κρατικισμό (ότετἰειτιε), λαΐκευση (Ιεῖοἰετιτε) καί μεταρρυθμι­ σμό. Μοναχα ὴ ερμηνεία των αρχων αὐτῶν ἦταν αποδεκτὴ με σκο­

όσο περισσότερο μελεταει κανείς τὴν προσωπικότητα του̃ Μακα­ οίοὺθ Έοοο πεὺιοοοτεοο οὺοκολεὺεῖολ νὰ πνονἑψει πὼο κννου̃ντον

τὴν ττλὴοὴ κατανοὴσὴ τῶν εννοτῶν του̃ Άτατοοοκ­ Ἐτττ τταοα­ δείγματα ὴ εκτὴ αολὴ το ἰΠτσΙετΡ9Ιμ1τ μποοοοσε να εομὴνεοτετ εἴτε σαν «ἐπαναστατισμός» εἴτε σαν «μεταρρυθμισμός». (Παντως ίη1‹ι1ἔιρ

εἰλικρινα απο μια ούδετεριστικὴ ίδεολογία που τὸν ἐμπόδιζε να επι­ θυμεῖ τὴν ενωση ὴ τὴν ἑλληνοτουρκικὴ συνομοσπονδία, εφόσον “Αθηνα καὶ “Αγκυρα παρεμεναν ύπόδουλοι των συμφερόντων τὴς Ούασιγκτον. Δεν κατορθωνει κανείς να πεισθεί πως ό Μακα ριος ἔ­ κρυβε μεσα του ενα ὀποιοδὴποτε ίδανικό. τΗταν πραγματι ενας δεύ­ τερος Βενιζελος ό ὁποῖος ὅμως δεν εἶχε πετύχει ν' αφὴσει τὸ νησί Έοὺ ννὰ Έὴ οτἑννη τῶν Ἀθηνῶν; Οὺοιοοτὺςὺ ολο καὶ περισσοτερο

σὴματνετ οτζατὴ αλλανὴλ Φοστκα οτ μετοτοτταθετἐ οταλεναν τὴ οεο­ τεοὴ εομὴνετα­ ,Ετοαμε ττὼο ο Κεμαλ παντοτε εἶχε βαστστετ τταντο στοοε νεωτερι­ στεἑ ανατολτστεο τταοα τὴοοτμαστμτὴ εντονα ποο εἶχαν οτ ξενοτ ντα αοτον κατ ποο οοετλοταν στὴν ττολτττκὴ τοο ποοσενντσὴ ττοοἑ ττο οοτμεεἑ οοναμετσ κατ τοττοο στον εκσονλοοντσμο τὴο λῶοαε τοο κα° τα τα δυτικα πρότυπα. Στό Λονδίνο καί τό Παρίσι δεν καταλαβαι­

δινε τὴν εντυπωση πως σκοπός ὴταν ό εαυτός του καὶ πως τίς τερα­ στιες ἱκανότητες του να ἑλίσσεται τὶς σπαταλου̃σε στὴν απόκτηση τὴς εξουσίας για χαρη τη̃ς εξουσίας και μόνο

ναν τον νκεκαλττμτο οταχωοτσμο (με τον οττοτο σομφτονου̃σε κατ ο Ἀτατοοοκ) μεταἔο οοττκοῦ ολτκοο πολτττσμοο _” αοτοο του̃ μαν­ καί τουρκικῆς πνευ­ δύα πού ό Του̃ρκος εἶχε συμφέρον να φερει ματικῆς κουλτούρας πού ὴ διατὴρησὴ της ἦταν ζωτικὴς σημασίας.

Καἰ εδω εἶναι πού ερχεται στὸ νου̃ ὴ δεύτερη υπόθεση: πραγματι,

208

πο

_

·

14

209

Ὁ θανατος τοῦ 'Ατατούρκ ἔδωσε τη δυνατοτητα στον ανατολι­ σμο των οπαδών του να εκφραστεί πιο καθαρα. "Οπως ἡ Γερμανία ταα Γααλιελααα 11· τα 1914, ετσι κατ τη Γερμανία του̃ Χίτλερ τα 1939 ἔπλεε στο μυστικισμο καί παρουσιαζοταν σαν ἑχθρὀς ἑνὸς

,

γαλλοαγγλικου̃ παρακμασμενου δυτικου̃ φιλελευθερισμοῦ. Καί ο­ πως οἱ Ἑνωτικοί στἰς παραμονὲς του̃ πρωτου παγκοσμίου πολέμου, ἔτσι καί οί κεμαλικοί ἱδεολογικοί τους αδελφοί εἶχαν καποια συμπα­ θεια για το Βερολίνο. Ἡ καθημερινη ἐφημερίδα του̃ καθεστώτος πού διαβαζοταν το περισσοτερο στην Τουρκία, ἡ Τζουμχουριὲτ (()ιι1τ111ι1τίγετ) ἦταν γερμανοφιλη. Διευθυνοταν απο τον ανατολιστὴ Υιιοιιε Ναοί (Α1›ε1ιοὲΙι1) που ὁ Έλληνας συναδελφὸς του Ἀθανα­ σιαδης ­ Νοβας χαρακτήριζε είρωνικα τὸ 19263 ὅπως εἴπαμε ἦδης σαν τον «φανατικοτερο κὴρυκα του̃ ξεπεσμου̃ τη̃ς Εύρωπης καί τη̃ς φρεσκαδας τη̃ς Ἀνατολη̃ς». 'Ο Γ ιουνοὑς Ναντί ἦταν ὲνωτικος βου­ λευτὴς (κατοπιν δε κεμαλικος βουλευτὴς) απο το 1912, εἶχε διευθύ­ νει ἑνωτικες εφημερίδες σαν την Ιἰιππεἰἰ (1910), Ταενἰκἰ Ε/λιῖκ (1914), ικααι ααα (1918) και η̃ταν σύμβολα τη̃ς ιαεαλογικη̃α αανε­ χειας των δύο καθεστὼτων. 'Όπως καί στον ὲξωτερικο τομεα οπου ὁ αντιδυτικισμος αύξηθη­ κε, ἔτσι καί στα ὲσωτερικα οί διαδοχοι του̃ Κεμαλ πῆραν περισσοτε­ ρο ριζοσπαστικα οἰκονσμικα καί κοινωνικα μέτρα Συνεπῶς ἡ ἐξα­ φανιση του̃ ἱδρυτη̃ εἶχε σαν αποτελεσμα τὴν εφαρμογη ενος κεμαλι­ σμου̃ πιο ακραίου, πού δυναμωσε την αντίθεση τῶν νεοπλουτων πού ἦταν συνδεδεμένοι μὲ τα δυτικα συμφεροντα. Αύτοί οί κύκλοι πέτυχαν τελικα, το 1950, να διώξουν απο την ἐξουσία το κεμαλικο «Ρεπουμπλικανικό Λαϊκο Κομμα», το ΟΗΡ. Εἴδαμε πως ο Κεμαλ εἶχε παραμελὴσει τἰς κοινωνικὲς μεταρρυθ­ μίσεις. Έτσι ἡ λαϊκὴ ὲκπαίδευση πού ἐγκαινιαστηκε το 1932, μονο σας πὐλεια χαρη στοὺς αθἶκους τ0ϋ Λαου̃», ἔπρεπε να περιμενει ῶς το 1940 για να ὲξαπλωθεῖ καί στην ύπαιθρο χαρη στὴν αργοπορη­ μενη ίδρυση τῶν «Αἱθουσῶν του̃ Λαου̃». 'Επίσης χρειαστηκε να πε­ ριμὲνει κανείς το θανατο του̃ "Ατατούρκ για να αναπτυχθου̃ν τα «Ἱνστιτου̃τα του̃ Χωριου̃» ποὺ αποτέλεσαν ἕνα απο τα καλύτερα παραδείγματα τ0ὔ τουρκικοῦ ἐφευρετικου̃ πνεύματος. Τελος, η

210

1

ἶ γ

ξ

4

1

ονοοτμτἠ μοτοοοοθμτοτι̃ μὲ τον οπολλοτοίοοοτι̃ τῶν μονολτον πτημο· των ἑξοννολθτι̃κο μονολο το 1945­ Εἶναι μέσα στα αλαμαα αὐτὸ αι̃ε αιἔααπαατικαποιπσεωε τον και­ ντοντττοον μοτοτον ποο ὲπτθομοοοον οἱοτοοολοτ του̃ ἱοοοτῆα ποο ποοτ πετ νο Κοτολοβοτ κονομἑ τοοἑ λονοοἑ οἱοθοτἠοοοοἐ του̃ ἔπτοπτοο φο­ οοο ἐπί τη̃ἐ ποοτοοοἰοῶ οττἔ 11 Νοομβοτοο 1942­ Ποονμοτμ το νοτ­ Ζιίτ νεκἔἰαἰ οῖλε σκοπο νο ὑποοοοπτοοτ το λοο κοτο τῶν ποοοοοπο­ πτον οοτοον ποο ἐπτοφολου̃ντον οπο τον πονκοομτο πολομο ντο νο πλοοττοοον οὲ βοοοἐ τοο· οτ Κοτοοτ θολτι̃οον αοτοἐ ο οοοτολτομοἑ νο ποοοτ φοοτοτμτἠ οπολοωοτι̃ κατ τι̃ ἐφοομονὴ τοο νο νἰνοτ μοοο οἐ μτο οτμοοφοτοο φολτττομοο­ Για τούς ίδιους λογους πού συνανταμε καί στην “Ελλαδα καί

οτὴν Κοποοα ο οτοθντοττποἐ οοοτολτομοἐ (οοοταλοτι̃μοκοοτἰο ἢ Κομμοοντομοἐλ δὲν μποοοοοο νο ολο οτοοοὲἑ βοοετἑ­ Χωοτἐ οπβτο· μτι̃λοντοτι̃ τη̃ἐ λὼοοἔ οὲν οποολοτ ὲονοτμτο τοἔτι̃­ Βοβομοα ποτο τὴ οτοοποτο τη̃ἐ Άβοοίλοοττι̃ἐα τἶ τοξο οοτο ονοπτολθτι̃κο ολλο οκομτι̃ καί αὴμεμα παραμένει αλινααλποὴε­ Χαμἰε να λαβανμε υ̃πανιι ταὐε αγροτικούς ἐργατες καί τοὺς ὲργατες τῶν πολύ μικρῶν οίκογενεια­ κῶν επιχειρήσεων, το 1923 δὲν ύπη̃ρχαν πανω απο 3Ο.θΟΟ το πολύ πολο βτομτι̃λοντκοἰ ἐονοτοτἐ οη̨̃ ολη τὴ λὡοο­ Το 19481 ο οοτθμοτἐ οὐ· τος εἶχε δεκαπλασιαστεῖ: εἶχε φτασει τἰς 3ΟΟ.ΟΟΟ. Το 1953 ύπῆρχαν

800­000 ὲονοτεἐ βτομτι̃λονίοἐ (οπο αοτοοἐ οἱ 150­000 ἦτον οονοτ­ κολτομονοτλ οἱ οποῖοτ μὲ το μολτι̃ τῶν οἰκονονετῶν τοοἐ οοτθμου̃οον το 381 ἑποτομμοοτο οτομο ἐπί οονολοο 23 ἑκοτομμοοίτον Κοτοἰτ κων περίπου (δηλαδη 15% το πολύ του̃ πληθυσμου̃). Τα στατιστικα στοιχεῖα τοῦ Ὁργανισμου̃ Οίκονομικη̃ς Συνεργασίας καί Ἀναπτύ­ ἔοωἑ (Ο­ΕΕ­11) ἔοοτλνον πὼτἐ το 1968 ἐπί ἐνοολοο πλτι̃θοομου̃

1

1

,1

13395­000 ποτοίκτονα 9­251­000 οολολου̃ντον μὲ το νετοοντοα το δασοκομία καί την αλιεία (7Ο% περίπου του̃ συνολου), 2.Ο73.ΟΟΟ

οολολου̃ντον μὲ το βτομτι̃λονίο κοί τον οἰκοοομἠ (1­585­000 μὲ το βτομηλονἰο κοτ 488­000 μὲ τον οἱκοοομἠ) οτι̃λοοο 15% ποοτποο του̃ οονολοοα καί το οπολοτπο 15% (2­071­000) ἦταν ταἔτνομτι̃μονο οττλν ποττι̃νοοτο τῶν αοπτι̃οεοτῶνν­ (Το 19ο8› το Τοοοπίο οοτθμοοοο 33.785.ΟΟΟ κατοίκους). Μια δεκαετία αργοτερα, το 1977,καί παντα βασει τῶν στοιχείων του̃ Ο.Ο.Σ.Α. το ποσοστο του̃ ἐνεργου̃ πληθυ­ 211

σμου̃ που ασχολου̃νταν με τη γεωργία, δασοκομία καί αλιεία εἶχε μειωθεῖ στό 53,16% (καί αντιστοίχως τό 17,28% μὲ τη βιομηχανία καί την οἰκοδομη ενω οί «υπηρεσίες» εἶχαν διογκωσει τό προσωπι­ κό τους, διπλασιαζοντας το στὸ 30% περίπου). Δηλαδη η μείωση του̃ αγροτικου̃ δυναμικου̃ που παρεμενε παρα ταυ̃τα τό 197? απόλυτη πλειοψηφία, δὲν εἶχε επιτευχθεί πρὸς χαρη τη̃ς εργατικῆς ταξεως αλλα ίδίως πρὸς χαρη του μικροαστικου̃ κό­ σμου τῶν <<ὐπηρεσιῶν››. Στίς ανεπτυγμενες χωρες η παρατηρουμενη αυξηση των υπηρεσιων εἶναι αποτελεσμα της όμαλη̃ς μεταβασεως από τη γεωργία (πρωτογενης τομεας) στη βιομηχανία ω̃ευτερογε­ νης) καί από τη βιομηχανία στην προσφορα υπηρεσιῶν ίτριτογε­ νης). Χαρακτηριστικό τῶν υπαναπτυκτων χωρων, όπως η Τουρκία και η Ἑλλαδα, εἶναι η απευθείας μεταβαση μεγαλου μερους του̃ ἐνεργου̃ πληθυσμου̃ από τη γεωργία στίς υπηρεσίες. Ἑπιπλεον καί αυτοί που κατατασσονταν στην κατηγορία των «εργατών» ἦταν ὅπωἐ Καί στὴν Ἑλλάδα κατα τό πλείστον μικρῶν ὲπιχειρησεων μιας υπαναπτυκτης οἱκονομίας καί συνεπῶς δεν μπορουσαν να συγκριθου̃ν από την αποψη της κοινωνικης συνειδησεως με τα εκα­ τομμυρια των είδικευμενων ἐργατῶν των τεραστιων βιομηχανιῶν τῆἐ προηγμὲνίι̃ἑ Δὐσῦϋυ̃ει Στην 'Ελλαδα (κατα την εθνικη αντίσταση κατα του̃ κατακτητη) καί στην Κυπρο (χαρη στην υποστηριξη τῆς ανεξαρτητης πολιτι­ κη̃ς του Μακαρίου), τό κομμουνιστικό κόμμα εἶχε κατορθωσει, με την προτεραιότητα που εδωσε στὸ εθνικό αἴσθη μα, να φερει κοντα του πολλους ὀπαδους που διαφορετικα δεν θα εἶχαν γίνει ποτε κομ­ μουνιστες. Στην Τουρκία μια τετοια τακτικη ἦταν αδυνατη λόγω του̃ κεμαλισμου̃ που μονοπωλησε τόν εθνικισμό. Ἀκόμη πιό σοβα­ ρὸ για τους Τουρκους κομμουνιστες ἦταν τό γεγονός πως από αίῶ­1 νες η Ρωσία ἦταν ὁ γείτονας, ό πιό επικίνδυνος, που ὀνειρευόταν τη διαδοχη στην ενδιαμεση περιοχη μεσω της εξουδετερωσεως της Ὁθωμανικη̃ς Αυτοκρατορίας. "Οταν μετατραπηκε σε «πατρίδα του σοσιαλισμου̃», μετα από μια ἑνθαρρυντικη αρχη δεν ἄργησε να δεί­ ξει πως οί στόχοι της δεν εἶχαν αλλαξει καί παρεμεναν εξίσου ρωσι­ κοί όπως καὶ στό παρελθόν. Βεβαια, ὁ Άτατουρκ υπη̃ρξε σκληρός μὲ τους κομμουνιστες της χωρας του, θετοντας τους εκτός νόμου

καί κατατρεχοντας τους αλυπητα, αλλα αν τό τουρκικό κομμουνι­ στικό κόμμα εἶχε βαθιὲς ρίζες στὸ λαό δεν θα ἦταν δυνατό να ξερι­ ζωθεῖ.

.

­

212

'

1

Ν

1

`

γ

1

­

Για τίς αρχες του σοσιαλιστικου̃ κινηματος, καί κατόπιν του κομ­ μουνιστικου̃, στὴν Τουρκία εχουμε ἰδίως δυο μελετες που εκδόθη­ καν καί οί δυο τό 1967: μια διδακτὸρικη διατριβη του̃ Πανεπιστη­ μίου τη̃ς Άγκυρας που παρουσίασε ὀ Μοτο Τιιυςεγ με τίτλο Τατ­ ίτἰγεῖἰε ευ! αἰτυπίατ, Ι9θ8­1925 [‹‹Τα αριστερα ρευματα στην Τουρ­ κία, 1908­1925››], Άγκυρα, Βϋεί Υεγιυονί, καί μια εκδοση της «Ηοονοτ Ιηετἰτυτἰοη ου ι̃λίετ, Κονο1ιιιἰου αυτί Ροεοε» που συνεγραψε ό (ὶεοτςε 3. Ηεττἰε με τίτλο Τἰιε Οτἰἔἰπε 0/ Οοκτιπακἰειιι ίπ Τατἄεγ (θιευίοτα, Οει111`οτιιἰε, Βτετιἴοτα Πυίνετείιν) που καί αυτη δεν ξεπερνα τό 1925, τό ετος που ό Κεμαλ εθεσε τό κόμμα ἐκτὸς νόμου. (Εἱδικό­ τερα για ὅ,τι σχετίζεται με την ἱστορία τη̃ς Σοσιαλιστικη̃ς Ἐργατι­ κη̃ς Φεντερασιόν τη̃ς Θεσσαλονικης, πρὶν από τό 1918, εχουμε τό βιβλίο των (ὶεοτεεε Ηευρι καί Ρειιι1Πιιιυοι1ι, Οευταιιἰι Ϊιπρατατοκἰα­ ἑαπιἰα δοεγαἰἰει Ηακείτειἰει· [‹‹Τα σοσιαλιστικα κινηματα στην Ὁθωμανικη Αυτοκρατορία»], Κωνσταντινουπολη, (ὶὸΖ1ειη Υεγιη­ Ιετι, 1977). 'Η ἱστορία του σ­οσιαλισμου̃ καί του κομμουνισμου̃ στην Τουρ­ κία εἶναι είδικα ενδιαφέρουσα διότι, καλυτερα κι από την Έλλαδα, μας δείχνει τη δυτικιστικη υφη του̃ μαρξισμου̃ που δυσκολα ενσω­ ματωνεται στὶς κοινωνίες της ενδιαμεσης περιοχης. "Οπως καί στην Έλλαδα, ὁ κοινωνικός ριξοσπαστισμός στην Τουρκία δεν μπόρεσε να γίνει κατανοητὸς από τὶς μαξες παρα υπό τη ρουσωιστικη μορφη του. Ἑπίσης, για πρωτη φορα εμφανίστηκε στὸν μη δυτικό κόσμο ενα επαναστατικό καθεστως που ίἰσχυριξόταν πως ἦταν εξίσου προοδευτικό όπως καί τό μαρξιστικό καθεστως αλλα που απερριπτε την κομμουνιστικη ὁρθοδοξία ως ασυμβίβαστη με τό ανατολικό πε­ ριβαλλον. Σχεδόν την ἴδια στιγμη που ό μαρξισμὸς θριαμβευε στη Ρωσία, ό πιό επικίνδυνος ἰδεολογικὸς του αντίπαλος, ὁ ουδετεριστι­ κὸς εθνικισμός του̃ Τρίτου Κόσμου γεννιόταν στην Τουρκία. ”Η Δυση εἶχε πρῶτα την ταση να συγχεει τίς δυο αυτες ἐπαναστασεις που συνεργαστηκαν στενα στόν εξωτερικό τομεα, αλλα ὀ Κεμαλ από την αρχη χαραξε τη διαχωριστική ίδεολογικη γραμμη καθαρό­ 213

τατα μεταξυ του̃ Λένιν καί του̃ ἑαυτοῦ του. Δηλωσε στὶς 14 Αὐγοὑ­ στου 1920 μπ ροστά στη Μεγάλη Ἐθνοσυνελευση της 'Αγκύρας ὅτι ὁ μπολσεβικισμὸς ἀντιπροσὡπευε τη θεση μιας καταπιεσμενης τα­ ςεως στο ἑσωτερικὀ μιᾶς χώρας, ὲνῶ οἱ Του̃ρκοι ἦταν καταπιεσμἐ­ νοι στο συνολο τους ως ἔθνος. Ήδη από το 1920, μεταξύ μπολσεβι­ κισμου̃ καί κεμαλισμου̃ υπηρχε η διαφορα τῶν δυο συνθημάτων: «προλετάριοι ὅλων τῶνχωρῶν, ἑνωθεῖτε» καί «προλεταριακά ἔθνη του̃ κοσμου, ενωθείτε». Το τουρκικὸ ἐργατικὸ κίνημα ἐμφανίστηκε πολὺ δειλα τὸ 1908, την επομενη τη̃ς ἐπαναστάσεως, ἀφοῦ εἶχαν προηγηθεῖ οἱ προσπά­ θειες για σοσιαλιστικη οργάνωση τῶν μη τουρκικῶν λαῶν της Ὁθωμανικη̃ς Αὐτοκρατορίας (Άρμενίων, Βουλγάρων, Ἑβραίων, Ἑλληνων). Στὴν αρχη τὸ τουρκικὸ ἐργατικο κίνημα, θέλοντας να κάνει το πείραμα του̃ «ὁθωμανικου̃ ἔθνους», συνεργάστηκε μὲ τἰς αλλες ἐθνοτητες της Αυτοκρατορίας, ἰδίως με τὴ Σοσιαλιστική Φεν­ τερασιὀν ποὺ εἶχε ἱδρυσει ὁ Ἑβραῖος 'Αβρααμ Μπεναρογια τον ιιοελιο του̃ 1909 (και εχι τον Μάρτιο οπως γραφει 6 σεοτεε Ηετ­ ῃεχ

ὲττοἔαργαοταο τῶν ττροϊοντων τῆο γῆο οτττοο οτ ἐλτοοτ οἱ οταφίσεσ και ίδίωο ὁ καπνσο­ "Οταν στὶς 13 Άττρτλτοο 1909 ἐτττβλῇθτι̃κο ἡ αντοττανασταση στὴν Πολτρ ο Μττοναρογτα Καταταχθτι̃κο ὼο ὲθολσντὴῖ στον Ηαϊσζ κει Οπἰπεα, τὸ στρατο ὲττταβαοοωο οπο τὴν ῆγτοτα τον στραἶηγου Μαχροοτ Σρβκὲτ πασα (Μαοτοοτ 8ον1τοτ ραῦρλ ο οττοτοοἔοκτναανταο αττσ τὴ Θεσσαλονίκη στἰἑι̃ 17 Ἀττρτὲἰοο μπτι̃οἶοττι̃ν Ιἔοΐι̃ στἕλἐἑ , συνἐτριιμε την αντεπανάσταση καὶ νετρειγε τον σου τα ο.~ οταν Χρετασττι̃κο μετα να τταροτ αοροἐ στην πρώτη ὲπετειο της επα:

Σ

ναστάσεωσ τσυ̃ 1908° ὁ Μπενσοογτα απαντησε στὴν Οθωααντκτι̃ Ἐπιτροπη̃ Ἐνώσεως καί Προόδου (Οειιιαιτα Ιιιἰίιιιι νε Τεπϋῖἰσι Ρε: γ

1

μεοινη ἐ<ι›ημει>;ῦ<× τιι̃ε οεσσαλσνίκηε Ταχυαρατατ απο Μαρτίου 1931 . ι

­

Ὁ Μπεναρὀγια γεννηθηκε

στὸ Βιδίνι της Βουλγαρίας (νίαίρ) ἐνῶ αὐτὸς παρέμεινε ὅλη του τη ζωη αντι= σιωνιστης καὶ πεθανε σὲ ηλικία 97 χρονων, στὶς 17 Μαΐου 1979 στα Τελ Ἀβίβ. Εἶχε ἐργαστεῖ ὡς δάσκαλος στο Βελιγράδι καὶ τὸ 1908 εἶχε ἔρθει στη Θεσσαλονίκη, ὅπου ἐνθουσιασμενος απο τη νεοτουρκικη ἐπανάσταση της 23ης Ἱουλίου εἶχε, αμεσως μετα την ἐπικράτηση της, ὁργανωσει μια σοσιαλιστικη ὁμάδα Ἑβραίων ἑρ­ γατῶν τη̃ς πόλεως. Στη Θεσσαλονίκη ὁ Μπεναρογια ἔγινε εργάτης τυπογρὰφος γιὰ νὰ ὰποκτἠσει τὰξικ­ἡ συνείδησπ Μόνο μετὰ Έὰ 195Ζ εγκαταλείπει την Ἑλλάδα καὶ μεταναστεὑει στὸ Ἱσραὴλ χω­ ρἰς ὅμως ποτὲ ν' αποδεχτεῖ τὸ σιωνισμὀ. Ἑπειδὴ οἱ εργάτες της Ὁθωμανικη̃ς Αυτοκρατορίας ὲργάζονταν μονο σὲ μικρες επιχειρησεις βιοτεχνικου̃ χαρακτηρα, δεν μπορου̃­ σαν να συγκριθου̃ν με τους μισθωτοὺς τῶν μεγάλων δυτικῶν βιο­ μηχανιῶν. ῖὐσιαστικα υ̃πῆ ρχαν εργαζόμενοι τῶν διαφόρων ἐσνα­ φιῶν, ὅπως ηταν οἱ ἐργάτες αρτοποιοί, μαραγκοί, ράφτες, τυπογρά­ φοι η καἰ οἱ σιδη ροδρομικοί, καί τελος οἱ ἐργάτες της βιομηχανίας

­

απο πατερα σιωνιστη

2ι4

ατἰγσΐϋ ττὼο οτ σοοταλτστὲο ἐργατρο ἢθολαν να οταχοαρτοτοσν απο τσὐσ αστοοο γτορταἔονταο το γογονσἑ μὲ δικη τους παρελασηε, πραγμα ττοο αποδέχτηκε τα Ἐττττροττἠ­ Μττεναρογτα οττι̃γτι̃θηκε ο ἴοτοσ τα γεγονοτα του̃ 1908 · 1909 κατ την ἴοροσα ττι̃ἑ Σοοταλτσττ­ κής Φρνταρασταν σὲ ατα σοτρα αρθρων ττοο οτι̃ροοτοοοο στην Ϊσθη”

οτ

9

12

Λίγο μετα τὴν ἐττοτοτο αὐτὴ τη̃οἑι̃ἐτι̃ἔ Ἱἔτνττοοἐ οττο 1ΐἔἐ(Ξ:τι̃ἔγἕ2“ ομα ταταο οτι̃μερτ στσσ 19ο9¬ τσ πρῶτο τοολοο τη̃ἐ ς γ

1

σιαλιστικτἶἐ Φσντρραστον οκοοθτι̃κο οὲ τἑσσσοισ γλώσσες: στα­Ελλη: ντκα (Ἑαααορἱἔ του̃ Ἐρνστσυ), στα Έσσρκ11Ϊαἴ'4„ι̃€Ζθ Οαἦὲ[ἶ3'")'¬σΈα βσολγαρατα (τταοοἴαταοτίτἰ 1/Θ­τἴαἰἶτ) κατ στην τσττανοοβραοοι̃τ ττι̃ λε­ γσρσντι̃ λανττνο (­Ιαῃταἰ ασ! Ι×ανατααστ')­ Άττο το 5ο¬τερΧο€ Χρηστ­ μσττστὴθτι̃καν μονο τα βοολγαρτκα ἔατ τα λἶνττνο καἑτττ; 9ο\τεἶαἔο€› τῆσ 16/29 Ὁκτωβρτοο 19Ο9› οττη̃ρ ο το το εστατσ· σ ασ σ οντ «Βια 1ο ιηοιινειηεηι οιιντἰετ ετ εοοίεαίετο οτι Τιιταιιἰετ ερτεε 1ε τενο1­ 1·

1

στἰσσ ]σαασ·ταττ1οο αο 1908»› Εταασα οατίτααἰααοα 8ο11ο› οο

1=

19σ4>

σι 36, οποσ­ 511­

Πραγρατα εἶχε φοοντὼοετ ατα οταμαλτι̃ ροταἔο Οαωρανων οο° σιαλιστῶν πάνω στο θέμα του̃ τοθτομαντκσσ ἔθ,ν0υς››ζ Ο Μπεναρο­ γτα ἐἔὴγτι̃σρ σττο αναμνὴοοτο τοο στον Ταχοαροιαο Ξοο 19ἶ11›οτ1 σαν ]

ἔχοενομασοτ τῇἈη̨̃ρἔαἕῖη̨̃ζι̃ρἕἕτἐἕἶἐἔἔἐστη̨̃ῖιἐἰἔ στα αρα πωσ Π τ κατ ττὼτ; δὲν οττη̃ ρλο αλλοο τροττοο οοναθροτοοωο των οργατων παρα 215

μόνον κατά εθνότητα εφόσον οὔτε κοινὴ γλῶσσα υπη̃ρχε. Συνεπῶς οἱ εργατικες όργανῶσεις τῶν Τούρκων, Ἑλληνων, Βουλγάρων καὶ

'Εβραίων επρεπε να ενωθούν, ἐπὶ τῇ βάσει τη̃ς ὀμοσπονδιακη̃ς άρ­ χὴς, σε μια «σοσιαλιστικὴ ὁμοσπονδία». Έτσι ό Μπεναρόγια εδινε τὴν εμμεση συγκατάθεση του στὴ φόρμουλα τη̃ς φιλελεύθερης μερί­ δας τῶν Νεοτούρκων που άντιπροσῶπευε ό πρίγκιπας Σαμπαχετὶν (δευεὶιεττἰιι) καὶ που υποστὴ ριςε πῶς τό ὀθωμανικό «εθνος» επρεπε να εχει μια πολιτικὴ όμοσπονδιακὴ δομὴ καὶ όχι ενιαία, όπως τό ἑπιθυμοὕσαν Οἱ Ἑνωιιιωἰ Ὁθιυμανοίι 'Αλλἀ άλλοι σοσιαλιστές, πιό ριζοσπαστικοί, θεωρούσαν πῶς ὴ Σοσιαλιστική Φεντερασιὀν περιεπιπτε σε ἐθνικιστικες προκαταλὴ­ ψεις με τό να εἰσάγει στὶς εργατικες ὀργανῶσεις τὴν ὁμοσπονδιακὴ άρχη. Συνεπῶς αυτοὶ συμφωνούσαν με τους Ἑνωτικούς. Είδαμε στὸν πρῶτο τόμο ὅτι οἱ Ἑνωτικοὶ τό 1908, όπως καὶ ό Ρἠγας Φε­ ραῖος τό 1798, ὴθελαν ενα ἑνιαῖο ὶακωβινικό κράτος που θα εξα­ σφάλιζε τὴν πολιτικὴ εξουσία στὴν άστικὴ τάξη ὁλόκληρης τῆς ὀθωμανικη̃ς χώρας, χωρὶς διαφορά εθνοτητων. “Επρόκειτο ουσια­ στικά για μια ταξικὴ πολιτικη. Οἱ σοσιαλιστες τὴς άριστερα̃ς που εύρισκαν ὁπαδοὐς ἱδίως μεταξυ τῶν Ὁθωμανῶν Βουλγάρων, ἦταν βεβαια κατά τῶν Ἑνωτικῶν, επειδὴ ἦταν άστοί, αλλά ηθελαν επί­ σης να πάρουν τὴ θέση τους κάνοντας ὅ ως καὶ αυτοί, ταξικὴ πολι­ τικὴ, χωρὶς να λαβαίνουν ύπόιμη τὶς εθνικες διαιρέσεις τὴς Αυτο­ κρατορίας. «Τό σοσιαλιστικό κίνημα στὴν Τουρκία γνωρισε ἔντονο δυναμισμό στα μεγάλα αστικά κεντρα... χάρη στὴν εφημερίδα Ιἔαὺοιπιῦεεἰτα Ιείτκσ [βουλγαρικὴ] που υποστήριζε τά συμφεροντα τη̃ς ἐργατικη̃ς τάξεως τη̃ς Τουρκίας. Τό πρῶτο τεύχος εκδόθηκε τὴν 1η 'Ιανουαρίου 1909 στὴ Σόφια [άν καὶ τό Μοναστηρι, πόλη τη̃ς Αυτοκρατορίας, γραφόταν ως ὴ πόλη εκδόσεως τη̃ς εφημερί­ δας]... Ἡ εφημερίδα αυτὴ υποστήριζε τὶς ταξικὲς επαναστατικες θε­ σεις... [καὶ] συνέχισε νά βγαίνει ἕως τόν Μάρτιο τού 1911. Οἱ μαρ­ ςιστὲς επαναστάτες θεωρούσαν πῶς ὴ Σοσιαλιστική Φεντερασιὸν πρόδιδε τά συμφεροντα τῆς ἐργατικῆς τάξεως» υποστηρίζοντας τὴν όμοσπονδιακὴ άρχη. (Βι. νεὶίκον, «Βυτ Ιε ωοιινειιιειιτ οιινιὶετ ει εο­ οἰωἰδῖθ 911 Τυΐθη̨ἰθ­­­»ι ἔνθ, άν­ι σσ­ 3637)­ Μετά τὴν εκδοση τού τὲταρτου τεύχους τῆς εφημερίδας τῆς Σο­ Ζ16

σιαλιστικη̃ς Φεντερασιόν, οἱ Τούρκοι καὶ οἱ Έλληνες άποχὼρησαν από τὴν όργάνωση αυτη. Οί Βούλγαροι δεν άργησαν νά άκολουθη­ σουν τό παράδειγμά τους καὶ στό τέλος τού 1909, οἱ Ἑβραῖοι βρέ­ θηκαν καὶ πάλι μόνοι. Δημοσίευσαν τότε μια εβδομαδιαία εφημερί­ δα, στα λαντινό μόνο, τὴν Σα δοἰἰιἰακιιἰαιἰ Οιινκαεἰειτι (‹‹Ἡ εργατικὴ

.

άλληλεγγύη››). Οί ἰδεες που προερχονταν άπό τὴ Δύση, εἴτε με τὴ μορφὴ τη̃ς ἐρ­ γατικῆς μαρξιστικη̃ςὶδεολογίας εἴτε με τὴ μορφὴ τη̃ς ἀστικη̃ς φιλε­ λεύθερης ὶδεολογίας, δεν μπόρεσαν να εςαπλωθούν μέσα στὴν Αυ­ τοκρατορία. Οἱ πρῶτοι Τούρκοι σοσιαλιστες προσκολληθηκαν στὴν άριστερὴ πτέρυγα τῶν Ἑνωτικῶν, κατόπιν δε τῶν κεμαλικῶν, καὶ από τό 1910 μέχρι σημερα ύπεράσπισαν τὴ ρουσωικὴ θεση, αυ­ τόν τόν εθνικό μικροαστικό σοσιαλισμό που αναπτύχθηκε υπό τὴν ὲπιρροὴ τού Ζιυά Γκεκαλπ (Ζὶγε (}ὁ1ςεΙρ) καὶ τού Πάρβους (Ρε­ τνιιε), καὶ στὴ δεκαετία τού 1930 υπό τὴν ἑπιρροὴ τού Υεὶτιιρ Κεάτὶ Κετεοειιιειιιοὲὶιι καὶ τῆς ὁμάδας Καιἰκσ. Οἱ Ἑνωτικοί, οἱ ὀποἴοι γιά τὴν επανάσταση τους τού 1908 εἶχαν ἑμπνευστεῖ από τὶς ὶδέες τὴς δυτικῆς ἀστικης τάξεως, πολύ γρηγορα πῆραν τό δρόμο τού πανι­ σλαμισμού καὶ τῆς εχθρότητας κατά τῆς Δύσεως. Τό σοσιαλιστικό κίνημα, τό 1908­1909, δεν εἶχε περισσότερη ε­ πιτυχία στὴ Σμύρνη ὴ τὴν Κωνσταντινούπολη άπ° ό,τι εἶχε στὴ Θεσσαλονίκη. Στὴ Σμύρνη μιά σοσιαλιστικὴ ὁμαδουλα υπό τὴν ὴγεσία τού Με1ιιηετ Μεοὶτ (ὴ Μεοάει) άρχισε να δημοσιεύει μετά τὴν επανάσταση τού 1908 μια εφημερίδα στα τουρκικά (Ιηςαι) καὶ στά ελληνικά (Ὁ Ἐργάτης). Άλλα μετά τὴ σύλληψη του τό 1909, ὴ προσπάθεια άπέτυχε. Στὴν Κωνσταντινούπολη, οἱ πιό δράστη ριοι σοσιαλιστὲς υπὴρ­ ςαν πρῶτα οἱ μὴ Τούρκοι Ὁθωμανοί. Μια μικρὴ ὁμάδα ὶδρύθηκε τό 1909 ὑπό τὴν ὴγεσία τού Νικολάου Γιαννιού καὶ με τὴ συμμετοχὴ τριῶν άλλων Ἑλλἠνων, δύο Τούρκων, δύο Ἀρμενίων, δύο Βουλ­ γάρων καὶ ενός Ἑβραίου. Ἀκολουθούσε τὴν ἴδια γραμμη με τὴν ὁμάδα τη̃ς Καόοιπιἔεεἰτα ΙεΙ‹ι·α καὶ ἦταν συνεπῶς άντίθετη με τὴ Σο­ σιαλιστικἠ Φεντερασιὀν τὴς Θεσσαλονίκης. Τόν Φεβρουάριο τού 1909, ό Έλληνας σοσιαλιστὴς Γ. Κωνσταντινίδης δημοσίευσε

217

στὴν Πσλὴ μτὰ ἑβδσμὰδτὰτὰ ἐφὴμσρτδὰ στὰ τσνρτσκὰτ τὴν Ϊττυ̃ττστ Θστσΐσ­τἰ (ττη̨̃τἶφὴμσρτδὰ τῶν ἙΡΥὰτῶν»)­ Τό 1910 ἔγινε μια καθαρῶς τουρκικὴ προσπαθεια, με τὴν ἴδρυση στὴν ττσωτεὐσσσὰτ τὸν Φσβσσυὰστὰ ἀπὸ τὸν Χουσεΐν Χτλμἰ (Ηϋ“ κενίῃ Ηη̨̃ῃιί) τὴς εβδομαδιαίας εφημερίδας Ϊειἰκαἄ (‹‹Σ0μμ8τ0χὴ»)

σίευσε τὴν ὲφημερίδα Ϊςτςι («Ἑργατης››). Κατ° ούσίαν σοσιαλδημο­ κρατικό, πη̃ρε θέση κατα τὴς Κομμουνιστικη̃ς Διεθνοῦς. Τόν “Απρί­ χιο του̃ 19199 α̃οχιοο νὰ οημοοιοοει οτὴν Πολη τὴν Καθημερινο

ἑφημερίδα Ϊτἰπῖπ (‹‹Κατανὀηση››) για να αντικαταστησει τὴν απο­ βιούσα Ϊειἰκαἰτ. Στίς στῆλες τὴς νεας εφημερίδας ὀ Χιλμί συνεχισε να ἑκθετει τὴν κεντρικὴ του ἱδἑα περί συγγενείας μεταξὺ σοσιαλι­ σμού καί Ἱσλαμ. Ἑπιπλἑον ὴ εφημερίδα αὐτὴ ύποστὴριζε ἔναν εθνικιστικό σοσιαλισμό. Τό κόμμα εξαφανίστηκε μετα τὴ δολοφο­ νία Έοο Χοοοοΐν Χιλμί, τον Νοέμβριο του̃ 1922· Ἐνῶ ο τοοοκικοο οημοκοοτοςοο οοοιοχιομοο εἶχε τοοφοδοῖηθεῖ

μετρτσττὰθσυ̃τἐ σσστὰλτσττκὴτἐ τὰσεωἐ­Ἄλλωστετ ττσστσυ̃ ὰνὰλὰβστ

δσὰσὴ 9 Χτλμτ εἶχε μστὰβετ στὸ Πὰρτστ γιὰ νὰ ττὰρττ τὴ ννὡμὴ του̃ ττνεσμὰττκσυ̃ τσν δὰσκὰλσσι τσυ̃ Ζὰν Ζωρἑσ (­τσσττ τσστσσλ Τσν Σε­ πτἑμβριο του̃ 1910 ἴδρυσε τό πρῶτο σοσιαλιστικό κόμμα μὲ τουρκι­

κὴ πλειοψηφία, τό Οειιταιιἰι δοεγαἰἰετ Ριιἰταει («“Οθωμανικό Σοσια­ λτσττκσ Κσμμὰν) μὲ τμὴμὰ στὰ Πὰστστε ττσὑ ττὴρε θἑσὴ κατὰ τη̃ς δτὰτρἑσσωἐ τῶν ἐρτὰτῶν τὴτἑ Αυ̃τσκρατορίαίἑ σὲ ὲθνσττ1τεἔ= ἐφὀσον σλστ τουσ ὴτὰν Ὁθωμανοί. (Η ὀλτνὰνθρωτττὰ τη̃ἔ ἐρνὰττκη̃ἔ τὰξεωἔ στὴν Ὁθωμαντκὴ Αὐτοτ

από τὸ Παρίσι, ὁ κομμουνισμός ὴρθε τό 1919 από τὴ Γ ερμανία. “Ο­ καί σημερα ό προλεταριακός διεθνισμός αναπτύσσεται μεταξύ

πως

κρὰτσστὰ φὰτνστὰν στὴ σὐστὰσὴ σὐτσυ̃ τσυ̃ ὲσνὰττκσυ̃ κὀμμὰτοἔί ταν δη μοσιογραφοι, φοιτητες, γιατροί καί εκπαιδευτικοί, δηλσδὴ ξαναβρισκε κανεἰς τὴν ἴδια κοινωνικοεπαγγελματικὴ σύσταση που εἶχαν καί οἱ Ἑνωτικοί. Ἑπιπλὲον ό Χουσεΐν Χιλμἰ ἦταν ανατολι­

τῶν Τούρκων ἐργατῶν πού μεταναστευσαν στὴν Ὁμοσπονδιακὴ Δημοκρατία τη̃ς Μπὀν, ἔτσι καἰ τὸ 1918­1919, ὁ κομμουνισμός ἑξαπλῶθηκε μεσα στους χιλιαδες τῶν φοιτητῶν καί τῶν εἰδικευμέ­ νων ἐργατῶν πού οἱ Ἑνωτικοἰ εἶχαν στείλει στὴ Γερμανία κατα τόν πρῶτο παγκοσμιο ποχομο. Ὁνομοοον Τοοο ἑοοτοοο τοοο «οπορτο­ γοοοὲο» κοἰ ῖοοοοον στο Βοοοχίνοο τὴν α̃νοιξη του̃ 1919, τον Τῷ..

στὴἐ ττὰρὰ τσ σνττκσ βσρντκτ ττσὐ εἶχε ττὰρετ ὰττσ τὸν Ζωρἑτ· Ύπη̃ρ­ ξε από τους πρώτους ύποστηρικτὲς του̃ ίσλαμικου̃ σοσιαλισμού πι­

Ϊοοἰ

Ιτἰγε Ϊεςἰ Πειιτεὲἰ (‹‹Σύνδεσμος Ἐργατῶν Τουρκίας») καί τό Τακἰτἰγε νο Φῃοἰ χιωζαογ («Κομμα Ἑονανῶν καὶ Ἀγοο­τῶν Τουρκίας»

στσὐσντὰσ ὅττ στ ὰσλὲἑ τσυ̃ σσστὰλτσμσυ̃ βρτσκσντὰν σττσ ὰρλἐἑ τσυ̃

ῖδρσσὴ τσ9› λρστὰστὴκσ νὰ δτὰκστνετ τὴ δρὰσὴ τσσ λσνω τὴτἐ σνλλὴτ Ψεωσ τσυ̃ Χουσεΐν Χτλμτ ὰττσ τὴν Κσβἐσνὴσὴτ τὰν Δεττἑμβστσ τσυ̃ 1910, ὴ ὁποία καί τόν ἐξόρισε στὴν Κασταμονὴ (Κα8ϊ81Ή0ΠΠ)­ Μες

Μόλις φτασανε στὴν Κωνσταντινούπολη, ἔκαναν αἴτηση και πῆ­ ραν τὴν αδεια να συνεχίσουν τὴν κομμουνιστικὴ τους δραση. Έτσι στίς 22 Σεπτεμβρίου 1919 ὁ τίτλος τού κόμματός τους, στόν ὁποῖο εἶχαν προσθέσει τὴ λεξη «σοσιαλιστικό» («Σοσιαλιστικό Κόμμα Ἑονοτῶν κοἰ Ἀνοοτῶν Τοοοκίοο» Τιι̃ρχονο Ϊοοἰ νο σωοἰ οιοονο­ Ζἰει Γικἰαιει), αναγνωρίστηκε από τὶς αρχες τὴς Κωνσταντινουπό­ λεως Ἡ Κακιαἰαε δημοσιεύθηκε στὴν ὀθωμανικὴ πρωτεύουσα καἰ

τὰ τὴν ὰττσλσσὴ τσσι ἐττὰνἐττδωσει σττσ 20 Ἱσνντσν 1912¬ τὸ κομματ τικό όργανο Ϊειἰιαἰσ με Τούρκους καί Έλληνες συνεργατες. “Αλλα

τὸν Ἱσὐντσ τσυ̃ 19133 9 Χτλμτ κὰτ

στ

σὐντρσφστ τσσ σσνσλὴφθὴκὰν

καὶ παλι καὶ εξορίστηκαν στὴ Μικρασία. Μετα τόν παγκόσμιο πό­ λεμο, ὁ Χουσεΐν Χιλμί ἐπανεμφανίστηκε στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ ἐκεῖ, τόν Φεβρουαριο του̃ 1919, ςαναζωντανεφε τό κόμμα του μὲ τόν τίτλο Τιι̃ιἰτινε .5'οεναΖἰει Ριτἰταει (‹‹Σοσιαλιστικό Κόμμα Τσσσκτὰσὐ­ Άττσ τὰ 1919 ὼσ τσ 19219 τσ κσμ!­τὰ ὰὐτσ υ̃ττὴρἔε σρὰ· στηρισ κσἰ στὴ Μτκρσσἰὰι στὴν ττσλὴ τσυ̃ Ἑστσσεχτρ σττσν δὴμσ­ 218

9

­

­

Τὴν 1η Μαίου 1919 ἔβγαλαν στό Βερολίνο παντα μια εφημε­ ρίδα, τὴν Κιιτιιιἰιιε (‹‹"Απελευθερωση››) αλλα τόν ἴδιο ἑκεῖνο μηνα ἐπἑοτοοψον οτὴν Αοοοκοοτοοίας

Ἱσλἀμ­ Τό Ὁθωμανικὀ Σοσιαλιστικό Κόμμα, λίγους μῆνες μετα τὴν

·

κοκχοφοοου̃οε κάθε μὴνα_ Οἱ η̃νἐτεο του̃ κὀμματοο υ̃πη̃ρξαν ὁ Κιρκἀσιος ἀπὸ τὴ μητέρα του Ἑτὲμ Νεζατ (Εθιειὴ Νοίει), ἔνας παιδαγωγός που εἶχε ἐπι­ στρειμει από τὴ Γερμανία, καί ό Δρ. Σεφἰκ Χιουσνιού Ντεμὲρ (8είι̃Ι‹ Ηίίεηίί Πεὲιηετ ­ ὴ Πογιτιετ) ὁ ὁποῖος ἦταν ἐνας «ντονμὲ» (τἰὸιιιπε)

_

_

2ι9

τὴἐ Θοοοαλονίκὴο οὴλαοὴ απονονοἑ Ἑβοαίοον ποὺ εἶχαν αλλαἔο· πτοτὴοοτ κατ εἶχαν αγκαλταοοτ το μτοαμοθαντομο­ Άλλτ αοτοἑι κατ® ἐξαίοεοὴτ οὲν οξνὴκε οτὴν ομαδα ποὺ εἶχε ἐτττοτοἐΨετ απο τὴ Γεομα­ νία· εἶχε σπουδασει ὶατρικὴ στὴ Γαλλία πρὸ του̃ πολεμου. Εἶχε γί­ να μἑλοο μετα τὴν ἐι̃οςαταοταοὴ του̃ κομματοἐ οτὴν Πολὴ. Κατα

τὴ διαρκεια του̃ πολέμου εἶχε οπὴ οοτὴοοτ οτον οθτομαντκο­ οτοατό ὡἑι̃ οτοατττοττκοα ἰατοοο­ Το χειμώνα του̃ 1919 κατ αλλοι Τοοοκοτ ποο εἶχαν σπουδασει στὴ Γαλλία πλαισίωσαν το κόμμα, φέρνοντας μαζί τοοἑ τὴν οτττοοαοὴ του̃ Ἑοοίκοο Μπαρ!­[ποτὲ (Ηοοττ Βατοαοοολ Σττ αλναοτα του̃ κτνὴματοἑ του̃ Μπαομποῶ Κλοοΐο ίοὶοαοε οὴλαοὴ «Διαύγεια»), το κόμμα ἶοοοοο τὴν τὴ Ἱοοντοο 1921 τὴν ἑοὴμοοίδα /τνατααίζ («Δταονοτα») ποὺ ανττκατἑοτὴοο το Καατααδ­ Οἱ μὴ τουρκικες κοινότητες τὴς Αὐτοκρατορίας εἶχαν ὀργανωσει στὴν Κωνσταντινούπολη απο τον “Οκτώβριο του̃ 1918, μια αλλη

κομμουνιστικὴ ὁμαδα, που τὴ διεύθυναν ενας εκπαιδευτικός τὴς Ά­ γροτικη̃ς Σχολῆς ὀνόματι Γ κενσμπεργκ (ίἶτοιιεβετἔ) καὶ ὁ Σεραφεὶμ Μάξιμος, ο οποἴοι; Ἐο 1923 ἔγινε ἔνοο απο Τοὐι; ἀρχηγοὐς του̃ ἑλλὴ· νικου̃ κομμουνιστικού κόμματος. Ὁ Γκἑνσμπεργκ συνελὴφθηκε τόν Φεβρουαριο του̃ 1919 από τὴν κυβερνηση του̃ σουλτανου, αλ­ λα ὁ Μαξιμος στα τελη του̃ 1920 ίδρυσε στὴν Πόλη τὴ Διεθνή Έ­ νωση Ἐργασίας ποὺ εφερε τον γαλλικο τίτλο Πιτιοιι Ιιιιει·ιιαιἰοιια!ε ιἰιι Τιτιναι! καὶ ποὺ ἦταν ύπὸ κομμουνιστικό ελεγχο. Τὴν ενωση αὐτὴ τὴν αποτελούσαν ίδίως Έλληνες, Ἀρμἐνιοι καὶ 'Εβραίοι ερ­ γαζόμενοι καὶ τὴν ἑξεφραζε ὴ εβδομαδιαία εφημερίδα Νέος Ἄνθρω­ πος που εκδιδόταν στα ελληνικα. Παρα τὶς προσπαθειες του, ό Μα­ ξιμος δεν μπόρεσε να στρατολογὴσει παρα μερικες εκατονταδες Τούρκων σε μια εποχὴ που ὴ Μικρασία βρισκόταν ὑπό ἑλληνικὴ κατοχὴ. Καταφερε μεν να συνεργαστεί με το Σοσιαλιστικό Κόμμα Τουρκιας του̃ Χουσεΐν Χιλμί αλλα όχι με τὸ Σοσιαλιστικό Κόμμα Ἑμγατω̃ν καί Άγροτω̃ν Τοορκιας του̃ Δρος Σεφὶκ Χιουσνιοὐ Ντε­ μερ καὶ τὸ Σύνδεσμο Ἐργατω̃ν Τοορκιας του̃ ίδιου. Καὶ όμως οἱ ὀπαδοὶ του̃ Σεφὶκ Χιουσνιου αναγνώριζαν πως ὴ προπαγανδα τῶν Ἑλλὴνων κομμουνιστῶν ύπερ τη̃ς αποχωρὴσεως τῶν ὲλληνικῶν δυναμεων από τὴ Μικρασία, εἶχε βοηθησει στὸ να νικηθεῖ το 1922 ὁ ἑλλὴντκοο οτοατοίἐ­ ΖΖ0

Μετα τὴν απελευθερωση τὴς Τουρκίας, το κόμμα του̃ Σεφὶκ Χιουσνιου καὶ ὴ ὁμαδα του̃ Μαξιμου συνεννοὴθηκαν για να όργα­ νωσουν διαδὴλωση στὴν Πόλη, τὴν 1η Μαΐου 1923. Άλλα ὴ κεμα­ λικὴ κυβέρνηση τη̃ς Άγκυρας συνελαβε τοὺς κομμουνιστες ὴγετες καὶ μεταξυ τῶν αλλων τους συντακτες του̃ Α,να'ιιιΖιΙτ καὶ τον Έλλη­ να Ἑλευθεριο Σταυρίδη, καὶ τους περασε απο δίκη με τὴν κατηγο­ 1

­

ρία προσπαθειας ανατροπη̃ς του̃ νεου καθεστώτος με τὴ βοὴθεια ξε­ νης δυνἀμεωη̨ς δηλαδὴ τη̃ς Σοβιετικη̃ς Ἑνὼσεως_ Ὁ Σεφικ

Χιουσνιού, αφου̃ επανελαβε τὴν αφοσίωσὴ του στὴν Κομμουνιστι­ κὴ Διεθνὴ, απαντησε ότι ὴ κατηγορία ἦταν γελοία εφόσον το κόμμα του δεν αριθμου̃σε παραπανω απο 150 μελη. Μετα απο τὴ δίκη αὐ­ τὴ ὁ Σταυρίδης καὶ ὁ Μαξιμος κατέφυγαν στὴν 'Ελλαδα ὅπου τον Σεπτέμβριο του̃ 1923 εκλέχθηκαν καὶ οί δύο στὴν κεντρικὴ επιτρο­ πὴ του̃ ελληνικού κομμουνιστικού κόμματος που αποτελου̃νταν από τεσσερα μελη. Κατα τὴν διαρκεια του̃ εθνικοαπελευθερωτικου̃ πολεμου τὴς Τουρκίας οἱ κομμουνιστες προσπαθησαν να πιασουν ρίζα καὶ στὶς απελευθερωμενες περιοχες καὶ όχι μόνο στην Πόλη, εκμεταλλευό­ μενοι κατα κόρο τὴ στενὴ συμμαχία του̃ Λενιν με τὸν Άτατούρκ. Τόν Μαρτιο του̃ 1920 ίδρύθηκε στὸ Μπακοὐ επὶ τὴς Κασπίας, που ἦταν πρωτεύουσα του̃ ρωσικοῦ Άςερμπαϊτζαν, τὸ καθαυτο «κομ­ μουνιστικό Κόμμα Τουρκίας» (Ταιλἰγε Κοιπαιιιει Ριιιιιει Τ.Κ.Ρ.) ποὺ περασε κατω απο τὸν ελεγχο του̃ «Λενιν τη̃ς Τουρκίας», του̃ Μουσταφα̃ Σουπχὶ (Μυετεῖε Βιιρὶιι). "Ο Μουσταφα Σουπχὶ γεννὴθηκε τὸ 1883. Ὁ πατερας του εἶχε χρηματίσει Καϋμακαμὴἑ στὴν Άνατολία. Σπούδασε στὴ Νομικὴ Σχολὴ του̃ Πανεπιστημίου τὴς Κωνσταντινουπόλεως καὶ στὴν Ἑλεύθερη Σχολὴ Πολιτικών Ἑπιστημῶν του̃ Παρισιού. Συνεπῶς ἦταν αστός καὶ όχι προλεταριος. “Οταν επέστρεψε από τὸ Παρίσι, το 1910, στὴν Πόλη, για να διδαξει τὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆμες, ἦταν ενθερμος ύποστὴρικτὴς τῶν Ἑνωτικῶν αλλα γρὴγορα εκοιμε μ° αύ­ τούς, Άφου̃ ἔγινε εχθρός τους κατεφυγε στὶς αρχες του̃ 1914 στὴ Ρωσία. Ἑκεῖ εγινε κομμουνιστὴς καὶ μετα τὴ μπολσεβικικὴ επανα­ σταση ύπη̃ρξε εμπιστος του̃ Σταλιν για τὶς μουσουλμανικες ύποθε­ σεις. Στὶς 27 Άπριλίου 1918, ίδρυσε στὴ Μόσχα τὴν τουρκικὴ κομ­

_

ΖΖ1

μουνιστικὴ ἐφημερίδα Υεπἰ Βιι̃πγα («Νέος Κόσμος››). Δύο χρόνια αργότερα, στίς 27 Μαΐου 1920, εγκαταστάθηκε στό Μπακοὺ για να ὴγηθεῖ του̃ Τ.Κ.Ρ., του̃ Κομμουνιστικου̃ Κόμματος Τουρκίας, που ἱδρύθηκε στἰς 10 Σεπτεμβρίου 1920 στό πρῶτο του συνέδριο στό Μπακού. ”Από τούς αρχηγούς του̃ Τ.Κ.Ρ. μετα τόν δεύτερο παγκόσμιο πό­ λεμο, ὀ Μιχρἰ Μπελλἰ (Μἰ1ττἰ Βε11ί), πού προηγουμένως, τό 1946­1949, εἶχε πολεμὴσει στὴν Ἑλλάδα στό πλευρό των Ἑλλὴ­ νων κομμουνιστων ανταρτῶν, θεωρεί τὴν ὴμερομηνία αὐτὴ ὡς τὴν επίσημη τῆς ἱδρύσεως του̃ Κομμουνιστικού Κόμματος Τυυρκιας καἰ τόν Μουσταφα Σουπχἰ ως τόν ἱδρυτὴ του. Πράγματι, τό Σοσιαλι­ στικό Κόμμα Ἐργατω̃ν καί Άγροτω̃ν Τυυρκιας του̃ Σεφἰκ Χιουσνιου Ντεμέρ που εἶχε τὴν έδρα του στὴν Κωνσταντινούπολη, αντιπροσωπεὑθηκε στό συνέδριο αυτό με μια ἑπιτροπὴ τὴς όποίας ὴγου̃νταν ό Ἑτὲμ Νεζατ. “Αντιπροσωπεύθηκαν επίσης οἱ τουρκικές κομμουνιστικές όμάδες πού έρχονταν από τὴ Γερμανία καὶ τὴν “Ανατολία. Τό πρόγραμμα καἰ τό καταστατικό του̃ ἘΚΡ. ιμηφίστη­ καν από τό συνέδριο και έτσι δημιουργηθηκε ένα ένιαῖο τουρκικό κομμουνιστικό κόμμα ύπό τὴν προεδρία του̃ Σουπχἰ. (ΤΚΡ'πἰιτ ια­ κἰαεεἰ Ισοπμιπα. Μίἰικί Βεἰἰἰ 'πἰπ γαειἰακιπτἰαπ νε ‹‹ΕιπεΙ‹ρί›› τίεηςτίεἰπ­ ιἰεα εἰεκἰειπε [‹‹Ἡ ἱστορικὴ θέση του̃ Κομμουνιστικου̃ Κόμματος Τουρκίας. Συλλογὴ άρθρων του̃ Μιχρἱ Μπελλἰ καὶ του̃ περιοδικου̃ Ειπε|‹ρἰ››], Κωνσταντινούπολη, “Εκδόσεις Εηιεκςἰ, 1976, σσ. 14­15. Βλ. καί διαγράμματα τῆς αναπτύξεως του̃ ΤΚΡ, απέναντι από τὴ σ. 90 του̃ βιβλίου του̃ Μοτἰυ Το1‹οτ, δοίεἰα νε εαὲαα νιικαα̨απίακ. Τακ­ Ιτἰγειἰείτἰ ἰίτἰ γϋπίιϊ ἰίιιἰἰα̃ἰ οκταιπιπιπ απατοιπἰεἰ [‹‹“Αγωνιστὲς τὴς “Αρι­ στερα̃ς καὶ τῆς Δεξια̃ς. “Ανατομία του̃ περιβάλλοντος των δύο έπα­ ναστατικῶν κατευθύνσεων τὴς Τουρκίας»], Άγκυρα, “Εκδόσεις Α­ Ιτίε, 1971. Ὁ Μιχρἰ Μπελλἰ στα τέλη του̃ 1974 'ίδρυσε νέα νόμιμη βιτρίνα του̃ παράνομου ΤΚΡ ὑπό τὴν ὁνομασία Τιι̃κίτἰμε Επιείτρἰ Ραπίεἰ [‹‹Κόμμα “Εργαζομένων Τουρκίας»1). Ἑκτοτε ό “Ατατούρκ θεωρησε πως ὴ δραση του̃ Σουπχἰ απειλου̃­ σε τὴν έθνικὴ του προσπάθεια. Παρα ταυ̃τα, ἐπειδὴ ὴ βοὴθεια τη̃ς Μόσχας ἦταν γι“ αυτόν ζωτικὴ, επέτρεψε ὴδη από τό καλοκαίρι του̃ 1920 στό κόμμα του̃ Μπακου να έλθει να εγκατασταθεί' στὴν “Ανα­ 222

τολία στις απελευθερωμένες ζώνες. 'Ο Μουσταφα Σουπχἰ χρησιμο­ ποίησε τὴν άδεια αὐτὴ μόνο τόν Δεκέμβριο του̃ 1920, όταν έγκατα­ στάθηκε κοντα στα σύνορα, στό Καρς πού μόλις εἶχε καταληφθεῖ, στίς 2 Νοεμβρίου, από τίς κεμαλικες δυνάμεις. “Αλλα δεν τόν δέχτη­ καν καλα καὶ οἱ κεμαλικοί τόν παρακολούθησαν από κοντά. “Υπο­ χρεὼθηκε τότε να αναχωρὴσει για τὴν Τραπεζούντα έπἰ του̃ Ευξεί­ νου Πόντου κι ἐκεῖ, στίς 28 “Ιανουαρίου 1921,­δολοφονὴθηκε μαζί μὲ 14 συντρόφους του. "Αν εἶναι αληθεια πως ὁ Κεμάλ απειλὴθηκε από κομμουνιστικό κίνδυνο, αὐτός ό κίνδυνος δὲν προη̃λθε οὔτε από τούς κομμουνι­ στες τη̃ς Κωνσταντινουπόλεως του̃ Μαΐου 1923, οὔτε καν από τόν Μουσταφα Σουπχἰ τό 1920 ­ 1921, ό ὁποῖος φαίνεται να ὴθελε να επαναλάβει τό κατόρθωμα του̃ Λένιν χωρίς όμως να μπορεί να προ­ σαρμόσει τὴν έμπειρία του̃ δασκάλου του στὴν τουρκικὴ πραγματι­ κότητα. Ὁ πραγματικός κίνδυνος προὴλθε από τόν Κιρκάσιο αν­ τάρτη τὴς Δυτικη̃ς Μικρας “Ασίας, τόν Ἑτέμ, ἐπειδὴ τό δικό του ἐγ­ χείρημα ύπὴρςε ένας αγροκομμουνισμός προσαρμοσμένος στό έγ­ χωριο περιβάλλον. Τὴν ανοιξη του̃ 1920, γεννηθηκε στα κεμαλικα εδάφη τη̃ς 'Ανα­ τολίας μια κομμουνιστικὴ όργανωση βασισμένη στους ἀργότες που όνομάστηκε Υε,;ἰΖ.Οι·α'ιι (‹‹Πράσινος Στρατός››). “Επρόκειτο για ένα

ανατολιτιστικό κίνημα καί όχι για στρατό, που έμπνέονταν από τό «ανατολικό ἰδανικό», τό ὁποῖο σκόπευε να ἐγκαθιδρύσει έναν ίσλα­ μικό σοσιαλισμό. “Επειδη ό Καρλ Μαρξ, θεωρούνταν πολύ δυτικός, οἱ όπαδοί του̃ Γιεσἰλ Ὁρντοὐ ὴθελαν να πιστεύουν ότι οἱ ἰδέες του̃ Λένιν διαφοροποιου̃νταν από τόν όρθόδοξο μαρξισμό καὶ ότι ὴ Ρω­ σία μαζί του εἶχε παρει τό δρόμο μιας αναγεννὴσεως τῆς “Ανατο­ λὴς. Ὁ «Πράσινος Στρατός» πρέσβευε πως τό “Ισλαμ ἦταν ὴ βάση τῶν έπαναστατικῶν του ἰδεῶν. “`Αν καὶ ὁ Μουσταφα̃ Σουπχἰ καί οἱ Ρῶσοι μπολσεβίκοι προσπάθησαν να χρησιμοποιησουν τόν «Πρα­ σινο Στρατό» πρός όφελός τους, παρα ταυ̃τα αυτός παρέμεινε οὐ­ σιαστικα έγχω ρίας έμπνεύσεως. Τα 14 μέλη τὴς Κεντρικη̃ς Ἑπιτροπὴς του̃ Πράσινου Στρατου̃ ταν όλοι βουλευτές τὴς Βουλη̃ς τῆς Άγκυρας, όπου εἶχαν όργανω­ σει από τη̃ς ένάρςεως της ὴδη, στις 23 “Απριλίου 1920, μια «Ὁμαδα

“

223

τού Λαού» (Ηαίἰτ Ζιϊκιπεεἰ) πού γύρω της μαζεύτηκαν σὲ λίγο περι Τοὺς 85 βονλεντὲσ ἐπι σσνσχσσ 437­ Αὺιὺ τι οιιαοα οοιιποοιλαιιβα_

ἴοοοοη μιοπδ Ὁμοοπονοίοο τῶν οονῶν οπο Άνοτολῆο ποο οο οομπο ριλαμβανε καὶ τὴν Τουρκία και πού αργότερα θα συνεταιριςόταν μὲ

νε μεγαλο αριθμο κεμοιλικῶν προσωπικοτὴτων πρωτου μεγεθους, όπως φὲρ® εἰπεῖν τον ύπουργο Οίκονομικῶν και τον ύφυπουργο Έσωτερικῶν τη̃ς κνβερνἠσεωο τη̃σ Ἀνιώοαοι τι και τον ποοιφηιιο

τὴ Σοβιοποςὴ Ένωση· Ἡ ποοπμοοινπ οφημοοἰοο ποο Ποοοινοο Στοοτοο= ποο οοχιοο νο εκδίδεται στο τελος τού Αύγούστου τού 1920 στὴν πόλη τού Ἑσκι­ σεχἱρ καί πού παρουσιαστηκε ως «ἱσλαμικὴ καὶ μπολσεβικικὴ», γἑ­ μισε απο αρθρα πού ὴθελαν να αποδείξουν τὴν ούσιαστικὴ ταυτό­ τητα τού Ἱσλαμ καἰ τού κομμουνισμού. «Ένας Σοβιετικος παρατη­

δῃμοσιογρἀφο τη̃ς ὲμπιστσσὐνης του̃ Ἀτατοοοιο τον Γισὺνοὺο Ναντιι ιγῃῃυε Νσςιι) ποὺ ισ 1924 ὲπρσκειτο να χανσαοει τὴν Τζουμχουριὲῖ (ςιπῃιιῃπἰνσυι Μάλιστα ὁ Γισὺνοὺο Ναντι οὺνἑνοα_

Ρηΐὴι; ποὺ ὲπισκὲφτὴκε τὴν “Αγκυρα λίγο αργότερα, χαρακτὴρισε Σ 3' ΐὴ Υραμμὴ τὴς ὡς «πρωτόγονη και αξεστη αλλα πού παρα ταυτα η­ ταν μια σχετικῶς τίμια ερμηνεία τού κομμουνισμού». (Ο. Β. Ηεττἰε,

ιρε το «Λαϊκιστικο Πρόγραμμα» πού ύπη̃ ρξε μια επίθεση κατα τού

καπιταλισμού και τού ἰμπεριαλισμού καὶ πού ὴ Βουλὴ δημοσίευσε κιῃὀπιν ὑπὸ μσρφὴ πὺσχονοὺ του̃ καταοτατιιςου̃ τιτο· Το κίνημα τού Πρασινου Στρατού αναπτύχθηκε ἰδίως στὴν πε­ ργοχὴ του̃ Ἑσκισεχἰρ ποὺ ἦταν ὑπὸ τον ἔχονχο τῶν οοναιιεων του̃ ὴγἐῃι τῶν ὰν­Εαρ­τῶν Ἐιέμ) ο σπσισο πσχειιου̃σο για χοναοιαοιιο

τού Κεμαλ κατα των σουλτανικῶν στρατευματων καὶ κατα των Ἑλ­ λὴνων Ήδη ἀπὸ τον Ἱσσνιο του̃ 19209 ο Ἑτὲιι ἦταν απο τοὺο αο_ χηγσὐο του̃ Πὺἀσινσν Στρατος ποὺ κατι αὺτον τον τροπο ἑοαοφα_

λισε γιὰ λογαριασμὐ του τὴ συνεργασία τού ίσχυρότερου κεμαλι­ κού πολεμικού ὴγετὴ. “Αλλα αύτος επρόκειτο βαθμιαῖα να γίνει όλο καἰ πισ ἀνεξὰρτητσσ ἀπὸ τὴν ιςσβἑοντιοη τῆο Άνιςοοαοι τ Ο Κεμαλ παρατηρωνισο την Έὺσπη των νενονοττον πατα το οοο_ τερο αὐτὸ ἑξἀμηνσ του̃ 1920, θεώρησε ποιο ὺπη̃οπο νέα αποιλὺ ντα

τὴν ανεξαρτησία τού τουρκικού ἔθνους πού αύτος προσπαθούσε να σωσει απο τὴν ἑλληνικὴ εἰσβολὴ. Ἡ Σοβιετικὴ Ρωσία φαινόταν πράγματι νὰ θέλει να ἐξασφαχισει νια τον ἑαοτο ττιο τὴ οιαοοχὴ τῆς οπο­ ἐνδιἀμεσηο πεὺισχῆο __ στοχο παχαιοτοοα και τῶν τσαοων

ονο· .

ον”

ο· 7ο)·

Μπροστα στις επιτυχίες τού Ἑτὲμ καί του Πρασίνου Στρατου πού απειλούσαν τὴν ἐπιρροὴ του καὶ πού προσθἑτως μπορούσαν να

ποοοοοοοον οπο οφολοο τον Τοοοκίο οποοο κολποοο πος Σοοιοπν κη̃ς Ρωσίας, ο “Ατατούρκ αποφασισε να ἱδρύσει το δικό του κομ­ μουνιστικο κίνημα! Κατ® αὐτὸν τον τρόπο θα μπορούσε να ελέγξει τελείως τις σχεσεις τῶν Τούρκων με τὴ Μόσχα. Ζὴτησε απο αύτούς τοοο οποοοοο ποο ποο ππον μέλη ποο Ποοοινοο Σποοποο νο οφπ σουν τὴν οργανωση αύτὴ για να ίδρύσουν μιαν αλλη, ακόμη πιο ρι­ ι ι ι Ν ι τ· ζοσπαστικη, αν ηταν δυνατον, και ετσι αυτοι ι̃δρυσαν στις 18 'Οκτωβρίου 1920 το /Ζἱεειπί] Τιι̃κλτίγε Κοιππιτἰει Ριτίαιει («[Ἑπίση_ 7

γ

5

2

στηρίζοντας το «ανατολικό ἱδανικό». Ἑνῶ ο δυτικιστὴς Λένιν ὀσχσλσυ̃ντσν ιδίως μὲ τα ποοβχπιιατα ποὺ οονταοαοαν τιο βιοιιιτ

μο] Κομμοονποοπο Κομμο Τοοοπἰοοπ) οπο τον ομοοο ολονχο τοο· οκονε μέλη ποοο πολοῖοοοοο οτοοπηνοοο ποο ποπ τούς πιο πιστούς του συνεργατες οπως τον Ἱσμὲτ Ἱνονού καὶ τον Γιουνούς Ναντί. Στἰς 26 "Οκτωβρίου 1920, ό γενικος γραμματεας του̃ νέον κὐμματθς άνὴγγειλε μὲ μια ἐγκύκλιο ποὺ ἔστειλε στοὺς διοικητες τού στρατού οτι ό Πρασινος Στρατος μετατρεπόταν σε

χανικὲς κοινωνίες τὴς Δύσεως, τού φαινόταν ότι τον συνεφερε συ­ ναμα να ἑκμεταλλευτεῖ τις «πρωτόγονες» αντιλὴιμεις τῶν λαῶν τῆς ἐνδιἀιιεσηο πεοισχη̃οι ποὺ αποοποποοοαν να ανανονντισοον τὴν

κομμοονιοοκο κομμο· Ἑποιοοι ποπ οοτον τον τροποι ο νέο Τοοο 'πο νινοπον οπἱοημο πομμοονιοοκὴι οοοοοοονπον πο οοςοπωμο οπο προπαγανδας απο ὁποιαοὴποτε αλλη ομαδα πού παρουσιαζόταν ως

Ἀνατολὴ. Έτσι

Ὁ Ἀποποοοκ

νοο κομπο

Ἡ ἐφηο

απο τὴν 1η ως τίς 8 Σεπτεμβρίου 1920, στο Συνἐ­ δὺισ τῶν Λαῶν τη̃ο Άνατολτ­ιο ποὺ οονη̃λθο στο Μπακοὺ κατοπιν

μερίδα τού Γιουνούς Ναντί, Απαεἰοἰι/τἰα 1/επί Οιϊπ ἔγινε το ἑπίσὴμο

πρωτοβουλίας σοβιετικη̃ς καὶ τη̃ς Τρίτης Διεθνούς και στο ποοταθηκε ἡ και 235 Του̃οποι και 8 Κοὺοοοι

οονονο που κομμοποο Ὁ Ἀτατούρκ, αν και ὴγετης «κομμουνιστικού» κρατους όπως

224

15

ὁπστσ πη̃ σαν μέρος

­

Κομμοονιοοκὴ κοἰ ποὺ ηταν ονοοοοππτη οπο

Έο

225

καί ὁ Λένιν, δὲν ἐννοου̃σε να ταυτιστεῖ μὲ τό Ρῶσο ἐπαναστάτη. Ὁ κεμαλικός τύπος που εἶχε έπισὴμως μετατραπεί σὲ κομμουνιστικό, συνέχισε να παρουσιάζει τίς ίδέες του̃ Κεμαλ ὲπικολλῶντας τους απλῶς τό έπίθετο «κομμουνιστικό». Ἑξηγου̃σε πῶς επρόκειτο για έ­ ναν «τουρκικό κομμουνισμό›› εφόσον οἱ συνθη̃κες που ἑπικρατου̃­ σαν στὴν Τουρκία δὲν ἦταν οί ἴδιες μ® αύτὲς τη̃ς Ρωσίας. Ὁ Τεβφὴκ Ρουσδὴ ”Αρας (Τεν1ι̃Ι‹ Κϋείϋ Ατεε), ό ὁποῖος έμελλε να γίνει ύπουρ­ γός τῶν Ἑξωτερικῶν τη̃ς Τουρκίας, από τό 1925 ῶς τό 1938, καί ό ὁποῖος ἦταν μέλος του̃ νέου κόμματος, στάλθηκε στὴ Μόσχα από τόν Κεμαλ για να ξητὴσει τὴν προσχώρηση του̃ «Κομμουνιστικου̃ Κόμματος Τουρκίας» στὴν Κομμουνιστικὴ Διεθνὴ. 'Αλλα αὐτὴ δεν θεωρησε πως τό τουρκικό κόμμα ἦταν αρκετα ὀρθόδοξο για να τό δεχτεῖ ως μέλος. Ὁ “Ατατούρκ προσπάθησε να πείσει τόν ανταγωνιστὴ του Ἑτέμ να προσχωρὴσει στό νέο κόμμα, εφόσον έλεγε τόν ἑαυτό του κομ­ μουνιστὴ. Ὁ Έτὲμ πῆγε στὴν '”Αγκυρα, καί τόν Δεκέμβριο του̃ 1920 δέχτηκε να γίνει μέλος. “Αλλα μερικοί αδιαλλακτοι του̃ Πρά­ σινου Στρατού όχι μόνον αρνηθηκαν να μπούν στό κομμουνιστικό κόμμα του̃ Κεμαλ αλλα καί ίδρυσαν άλλο αντίπαλο. Στό τέλος Νοεμβρίου 1920, παρουσιάστηκε στὴν “Αγκυρα τό Τιι̃κκίγε Ηαἰκ Ϊειἰτακἰγιιιι Ιῖιτκαει (‹‹Κόμμα Λαϊκη̃ς Συμμετοχη̃ς τη̃ς Τουρκίας»). Παρα ταυ̃τα τό ὑπουργεῖο Ἑσωτερικῶν έδωσε αδεια νόμιμης λει­ τουργίας στό νέο αυτό κομμουνιστικό κόμμα, στίς 7 Δεκεμβρίου

Ν

`

1924. Ν

ι

·

φ

1

γ

1920.

“Οταν ὁ Ἑτὲμ ἐπέστρεψε στὴ δυτικὴ Μικρασία κοντα στὸ στρατό του τῶν αγροτῶν, βρη̃κε ἐκεῖ εγκατεστημένο τόν Ἱσμὲτ Ἰνονού, τόν ὁποῖο ὁ “Ατατούρκ εἶχε διορίσει τό Νοέμβριο τοῦ 1920 ‹‹στρα­ τιωτικό διοικητὴ του̃ Δυτικου̃ Μετῶπου›› μὲ εντολὴ να ὀργανῶσει τακτικό στρατό πού να συγχωνεύσει όλα τα ατακτα αντάρτικα σῶ­ ματα. Ὁ Ἑτὲμ αρνὴθηκε να ύπαχθεῖ στόν Ἱσμὲτ καί τότε αὐτὸς στίς 26 Δεκεμβρίου 1920 τόν κατὴγγειλε ὡς προδότη καί έστειλε τό στρατό του να πολεμὴσει τοὺς αντάρτες του̃ Ἑτέμ. Στόν πρῶτο μας τόμο, δηλαδὴ στὴ Συγκριτική Ἱστομιῖι Ἑλλάδος καί Τουμκιας (σ. 209) είδαμε πῶς, στίς 5 "Ιανουαρίου 1921, ὁ καπετάνιος αυτός νικη­ θηκε στό Γκεντίξ καί κατέφυγε στους Έλληνες. Κατ® αὐτόν τόν 226

τρόπο έληξε ὴ προσπάθεια του̃ Τούρκου αὐτοῦ Ἄρη Βελουχιὼτη. Λίγο αργότερα, στίς 12 'Απριλίου 1921, οί ὴγἑτες του̃ Κόμματος /Ιαικη̃ς Συμμετοχής συνεληφθηκαν καί, καταδικάστηκαν στίς 9 Μαίου σὲ βαριές ποινές. Τὴν ῖδια ἐποχὴ, στίς 16 Μαρτίου 1921, ύπογραφόταν στὴ σοβιετικὴ πρωτεύουσα ὴ τουρκοσοβιετικὴ συν­ θὴκη φιλίας καί αδελφοσύνης μεταξύ τῶν κυβερνὴσεων τη̃ς “Αγκύ­ ρας καί τη̃ς Μόσχας. Τό Κόμμα /Ιαὶκη̃ς Συμμετοχής εξαφανίστηκε τόν 'Οκτώβριο 1922 μετα τὴ βίαιη καταστολὴ που υπέστη από τὴν κυβερνηση, πρός όφελος τὴς κομμουνιστικη̃ς όργανωσεως τη̃ς Κων­ σταντινουπόλεως, του̃ Σοσιαλιστικου̃ Κόμματος Ἐργατῶν καί Ἀγροτω̃ν Τουρκιῖις. "Οσο για τους κεμαλιστές, αὐτοί ανασυνταχθη­ καν τελικα στό Λαικό Κόμμα που ἴδρυσαν στίς 9 ,Αυγούστου 1923 καί που έλαβε τόν σημερινός του τίτλο του̃ Ρεπουμπλικανικου Λαὶκου̃ Κόμματος (ΟιιιτιΙιυι·ίγετ ΗεΙ1‹ Ρετιίεἰ) στίς 10 Νοεμβρίου

Δ

Ώ

Τό μόνο κομμουνιστικό κόμμα που εἶχε· απομείνει, δηλαδὴ τό Σοσιαλιστικό Κόμμα Ἐργατω̃ν καί Ἀγροτω̃ν Τουμκιας εμφανίστηκε πλέον ῶς ὁ μόνος συνεχιστὴς του̃ Κομμουυιστικου̃ Κόμματος Τουρ­ κίας (ΤΚΡ) που εἶχε ἱδρύσει ὁ Σουπχί στό Μπακού. Τὸν Φεβρουά­ ριο του̃ 1925, ὑπό τὴν ὴγεσία του̃ Σεφίκ Χιουσνιού Ντεμέρ, συνῆλ­ θε σὲ συνέδριο στὴν Πόλη που θεωρείται για τὴν ἱστορία τοῦ τουρ­ κικου̃ κομμουνιστικου̃ κόμματος ῶς τό δεύτερο συνέδριο του̃ ΤΚΡ ὴ τό πρῶτο που συνη̃λθε έπί τουρκικου̃ εδάφους. (ΤΚΡ'ιιιιι ιακἰἰιεεἰ κοιιιιιπιι, ὲι̃ιθ' αν., σ. ­20). Τόν ἴδιο χρόνο ανακηρύχθηκε όριστικα ἐκτός νόμου κατόπιν τῶν δικτατορικῶν ἐξουσιῶν που δόθηκαν στὴν κυβέρνηση τη̃ς “Αγκύρας για τὴν καταστολὴ τη̃ς κουρδικὴς έξεγέρσεως. Καί ὅμως, οἱ κομμουνιστὲς εἶχαν ὑποστηρίξει τους κε­ μαλικοὺξ κατα τῶν Κούρδων. Ὁ Ντεμέρ καί ὁ μεγαλος κομμουνι­ στὴς ποιητὴς Ναξίμ Χικμὲτ (Νὲιιιιῃ Ηίίτητει) κατόρθωσαν να ξεφύ­ γούν από τα χέρια τη̃ς αστυνομίας καί καταδικάστηκαν έρὴ μην σε δεκαπέντε χρόνια φυλακὴ. Τό 1936 ὀποιαδὴποτε προπαγάνδα ὑπὲρ τῆς πάλης τῶν τάξεων απαγορεύθηκε μὲ τα άρθρα 141 καί 142 του̃ τουρκικου̃ ποινικου̃ κῶδικα. “Από τό 1925 μέχρι καί τῶν ὴμερῶν μας, τό τουρκικό κομμουνιστικό κόμμα που παρέμεινε ἐκτὸς νόμου δὲν έπαιξε σημαντικό ρόλο στὴ ζωὴ του̃° έθνους. Στίς 19 'Ιουνίου 227

1946 μια νομοθετικὴ τροποποίηση έδωσε τη δυνατότ ητα ` ' στον Ντε­ μερ νὰ ὲπανασυστἠσει νόμιμα τὸ Σοσιαλισῖικὸ Κόμμα Ἑργατῶν

και ­ Αγροτῶν Του κία ` ' ° ' ρ Ω με την ονομασια νε Κϋγἰιῖ Ρακτἰεἰ '; αλλα “' λ` ` ἀνακηρὐχἔἕἑἔἶἀπἰ ¬

Τ”

1

“Να” 5108)/αωἰ Εἴηη̨~̃ω̨ἱ ε

·

·

·

16

Δεκεμβριου τρρ ι ·

Ἐὰν, ὅπως φαίνεται, ὁ ρουσωισμὸς ἔχει βαθιὲ

··_

ίζε σὲ ιἀ ς

9 ρ

μ

,

χωρα

που, όπως καὶ ” Ἑλλαδ , _ ι ® ° ' ` ' α· συνεχιζει απο το 1947 να ειναι εγκλωβι η σμένη σε δυτικιστικ” δ' ι 9° Τίρἶλεταριἶκοἐ διεθνιξ_ (σοσιαλδημοκρῖιτιἔῖὕτυῖι̃, ° Θ' ­

9

ἱἔῖι

σἶικἶς ' που οπως και Ο . . 5 „ μμ ὰ(ἶΤι1ῖ9€ Φιλελευθερισμος ειναι ενας «δυτικός ανεμος», συνεχίζει να ι μην εχει πε ρ αση στ`ν ° ο τουρκικο` λ αο'_ Ὁ αγροκομμουνισμος του~

Ἐτὲμ και τῶν αγρο ικ ° '6 θέση σῖἰς καρδιἐς Εῶνωἔξζῖἕνοἕἕὸ του̃ Ντεμἑ

.Απὀδ Ρ

ειἔη

, 11

τικό Κόμ α Τ , ' μ ουρκιαῳ) Τὸ ἘΙ.Ρ. Ϊ `

,

τ

.

,

εμπειρια του Τταἰαγε Ιεςι Ραττιει (« Εργα

· ­ Ϊ · ΕΔ/1” Δηλαδη ηταν η Τουρκικο αντιστοιχο ως ~ τ νόμιμη ἔκ του̃ έ ` ' κομ Χῖος νομου τουρκικου κομμουνιστικου φρ η ι 13 Φεβραυα _ ματος. Εἶ Χ ε ἱδ Ο υθεῶΙ δ'εκα χρονια ' μετα` την ΕΔΑ, στις ρίου 1961, μετα την έπαν' ” 27 Μ '” ης αιου 1960” Οπως και ασταση της μὲ την ΕΔΑ πρὸ του̃ 1974, ΤΟ` Ἐ07ατΙκ0` Κ” ' δεν ι συμ _ ~ουρκιας Ομμα Τ περιλαμβανε μόνο κομμουνι Ϊ _ ' ` ” " . . , . (Πες για να αποτραπει η βιαιη καταστο ι ι · · ι 1962 ῶ λη του. Ο προεδ α ` 9 Το 1969' 0 Μεχμετ Αλι του πο το ~ · Ἀϋμπαρ (Μεβιηετρος ' Α1”ἐαθΊ§;γἶ)¬Τ1ΤῖΪ Ϊ ° Α Β αίἕλἔοἕςἶίἐ μεγαλἔἐ οθωμαναἶίι̃ἐ

ηταν ασ

_

3

Ρ

Έο

·

α

α

α

·

μ ης του ανεπιστημιου ης της Κωνσταντινουπόλεως και ἦταν σοσιαλδ οκ ατικῶν πεποιθ'­ η ημ ρ σεων όπως καὶ αὐτές του̃ προέδρου της ΕΔΑ, του̃ ίατρου̃ Ἱωαννη ' 1 Πασαλίδη, ποὺ πέθα νε στις 15 Μ αρτιου ` 968 Ἡ διαφορα μεταξὺ τῶν δυο αότων κομματων ἦταν ότι τα μὴ κομμουνιστίκὰ μέλη της ΕΔΑ δὲν εἶχαν ποτὲ δυσκολεὐσει σοβαρα τ κομμου̃ _ τη δραση αὐτῶν που ελ εγχαν την ” ' ` οργανωση, δηλαδη των · νιστῶν. Δὲν έπαναλ' θ ι τ ° Τ ' ` "Β ηφ ηκε το ι ιο στην Ουρκιῳ επειδη 0 Μεχμετ Ν

3

η ης

228

.

δικου̃ απεσταλμένου τίι̃ἑ Αηὀτὲ Ροητειἰηο). Μηπως τότε μπορεῖ κανείς να ἰσχυριστεῖ πῶς για μια πρωτη προ­ σπαθεια, τὸ ΤΙΡ δεν τα εἶχε καταφερει και τόσο ασχημα καὶ πῶς θα . . . .. . , . . . . ειχε καλυτερα αποτελεσματα την ερχόμενη φορα; Ουτε κι αυτο, αφου̃ στις επόμενες γενικες εκλογες τη̃ς 12ης “Οκτωβρίου 1969, τὸ ~ . . , , , ., . Ν ποσοστο των ψηφων που ελαβε το κομμα μειωθηκε στο Ζ,65% των ~ . . ε , . .γ , , , . , ψηφισαντων παρα την εκμεταλλευση που εκανε του εθνικου αισθη­ ματος τῶν Κούρδων. Πραγματι, ὁ Ταρἰκ Ζίγια Ἑκιντςὶ (Τιιτίκ Ζἰγε Εκἰηοὶ) γαμπρὸς του̃ σεΐχη Σαΐτ (Ξειἰτ) του̃ Παλου, του̃ αρχηγου̃ της κουρδικη̃ς ἐςεγέρσεως του̃ 1925, ἦταν βουλευτης του̃ ΤΙΡ. “Επρό­ . .. . . .. . , . ε κειτο μαλλον για οπορτουνιστικη πολιτικη διοτι, οπως ειπαμε, οι , , . . , . ε . . κομμουνιστες το 1925 ειχαν υποστηριζει απολυτα την καταστολη . ., , . . , . . . . . , , της κουρδικης εξεγερσεως απο τον Ατατουρκ. Αργότερα ομως, το γ

ε

~ ι Ἀϋμπαρ και ” Θ` ' . . μετριοἶα πιστευαν πραγ ης πτἶρυγα του ΤΙΡ ματικα στο περιεχομενο του προγραμματος του̃ κόμματος, ένῶ δ­ πως το εςηγουσαν τα κομμουνιστικα μέλη του (και αὐτὸ ἴσχυε έζί­ σου καί για τὸ πρόγραμμα ηι̃ε ΕΔΑ) επρόκειτο ια '­ ' γ «μινιμουμ προ

±

·ρ

α

Ἀλἰ

.

"Οσο για τη δημοφιλία του̃ κόμματος δεν μπορεί κανείς παρα να διαπιστῶσει τὴἶ έλιἔχιστἔγἑκλογικὴ δυναμη τοῖἰ ΤΙΡ,'πολὐ μικρὀτ,ς_ ρη απ αυτην της Ε Α. ην πρωτη φορα που πηρε μερος σε γενικες εκλογές, στις ΙΟ “Οκτωβρίου 1965, ἔλαβε μόνο 276.100 ιμὴφους ἐπὶ 13.6Δ9.11Ζ εγγεγραμμένων, ἢ 2,97% τῶν ιμηφισαντων. 'Αλλα χαρη στο εκλογικό συστημα τη̃ς αναλογικη̃ς, κέρδισε 15 έδρες (έπί τῶν όποίων οἱ 13 του̃ δόθηκαν με την κατανομη τῶν ‹‹υ̃πολειμματων››) έπί 450 βουλευτῶν. Δεν ἦταν συνεπῶς δυνατον να ἰσχυριστεῖ κα­ νεἰς πῶς το ἐκλογικὸ συστημα δεν τὸ εὐνοου̃σε καἰ δσο για την τι­ μιότητα τῶν ἐκλογῶν αὐτῶν, χαρακτηρίστηκε απο τους ξένους δη­ μοσιογραφους ως πολυ ἱκανοποιητικὴ (βλ. φέρ° εἰπεῖν στη γαλλικη ἐφημερίδα Δε Μοπτἰε, Παρίσι, 7 “Οκτωβρίου 1965, τη γνωμη του̃ εἰ­

·

η̨̃ἔἔἐῖῖξβἰῖῖεἕ Ξη̨̃ῖειἶἶἐη̨̃ἰῖ ~

,

ι

­

. , . γραμμα». Το «μαςιμουμ προγραμμα» του κομματος ηταν η δικτατο ρια του προλεταριατου. Οἱ «αξιώσεις» τῶν μὴ κομμουνιστῶν προκαλεσαν κρίση στους κολποος του̃ τιρ, η οποια βγηκε στη δημοσιότητα τον ροκιὼβριο του̃ 1968_ =Ο επίλογος γραφτηκε τον Νοέμβριο 1969 μὲ την παραι­ τηση του̃ “Αϋμπαρ καἰ τῆς ὁμαδας του πρὸς όφελος τῶν κομμουνι­ στῶν. “Η θεωρητικός τῆς αριστερας του̃ κόμματος κυρία Μπεχιτζὲ Μποραν (Βεηἰοε Βοτεο) εκλέχθηκε Υενικὸἐ γραμματέας. Τελικα τὸ ΤΙΡ απαγορεύτηκε τὸν Ἱοόλιο του̃ 1971 λόγω προπαγανδας ὑπὲρ τῶν Κούρδων

>

_

ι

1

γ

|

229

1

παράνομο κομμουνιστικὸ κόμμα ύποστηριξε την κουρδικη απόσχιἔ ση καὶ ὁ πρῶτος γραμματέας της κεντρικης έπιτροπη̃ς του̃ Κομμου­

νίστίκου̃ Κόμαατθς Τουρκίας. Ζεκἰ Μπάστιμαρ (Ζοκἰ Βεετιιπετ) γνω­ στὸς ὶδίως μέ τὸ ψευδώνυμο Γιακοὐπ Ντεμἰρ (ΥΘΚΠΡ ΒΘΠἩΓ) ἔγρα· φε τὸν “Ιανουάριο του̃ 1964 ὅτι «πλέον τῶν πέντε εκατομμυρίων Κούρδων ποὺ κατέχουν τὸ ένα τέταρτο τῆς έκτάσεως της χώρας» βρίσκονταν κάτω απὸ τὸ ζυγό του̃ τουρκικου̃ κράτους που ἐπὶ­ πλέον εἶχε ταχθεῖ στὸ πλευρο τῶν ίμπεριαλιστικών δυνάμεων για να καταδικάσει τὸ απελευθερωτικὸ κίνημα του̃ κουρδικου̃ λαου̃ του̃ Ἱρἀκ­ ΆνΤίθετα› ὕπωέ εἴδαμει δὲν συνἐφερε Τοὺἑἰ Ἑλληνεέ κομμου· νκπὲἔ νὰ ταλθου̃ν ὑπὲρ τἦ€ αὐτονομίας της Μακεδονίας, εφόσον οί Σλαβομακεδόνες της Ἑλλάδος δεν ἦταν πλέον αρκετοί. 'Η έπιθετικότητα της Σοβιετικη̃ς Ἑνώσεως από την αρχη ηδη του̃ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, έναντι της Τουρκίας, εἶχε σί­ γουρα έπηρεάσει την αντίθεση του̃ τουρκικου̃ λαού σ° ένα κομμου­ νιστικὸ κίνημα ποὺ πάντοτε εἶχε δηλώσει την αφοσίωση του στη Μόσχα. "Ας θυμηθούμε τὶς διεκδικησεις που ὁ Μολότωφ εἶχε πα­ ρουσιάσει στὸ Χίτλερ κατα τη διαρκεια του̃ ταςιδιου̃ του στὸ Βερο­ λίνο, στὶς 12 Νοεμβρίου 1940, καὶ που εἶχαν καταγραφεί στη σοβιε­ τικη απαντηση της Ζ5ης Νοεμβρίου στὶς γερμανικές προτάσεις: η Μόσχα ζητου̃σε μια στρατιωτικὴ βαση στα Στενά, ἐπὶ τουρκικου̃ θδἀφουἐι καὶ τη δυνατότητα ἐξαπλώσεως σε βαρος της Τουρκίας καὶ της Περσίας, στα νότια της περιοχης Βατοὺμ ­ Μπακού. Ἑαν τὸ τουρκικὸ θύμα άρνοὔνταν να ὐποκὐψειι τὸ σοβιετικὸ έγγραφο πρό­ τεινε, η Μόσχα, τὸ Βερολίνο καὶ η Ρώμη νά του̃ επιβάλουν αὐτοὺς τους ακρωτηριασμοὺς μέ τη βία. Για να μπορέσει να ἐγκαταστησει σοβιετικη βάση στα Στενα έπρεπε να μην τηρηθου̃ν οἱ ὅροι τη̃ς Συμβἀσεωἑ του̃ Μοντρὲ τη̃ς Ζοη̃ἐ ἹΟὉΜΘὉ 1936­ Την αναθεώρηση αλλωστε της Συμβασεως του̃ Μοντρὲ εἶχαν ζη­ τησει απευθείας απὸ τους Τούρκους οἱ Σοβιετικοί, ὅταν οἱ τελευ­ ταῖοι, ἰσχυροποιημένοι απο τὸ γερμανοσοβιετικὸ σύμφωνο της 23ης Αυ̃γούστου 1939, εἶχαν καλέσει τὸν Του̃ρκο ύπουργὸ τών Έξωτερικῶν Σουκρου Σαρατσογλου (βϋκτίί 8ετειςοὲ1ιι). Ἡ τουρκι¬ κ”ὴ ἀντιπροσωπεία εἶχε φΐἀσει στὴ Μόσχα στἰἐ 25 Σεπτεμβρἰοϋ 1939 γιὰ νὰ ὑπογρἀψεί μια τουρκοσοβιετικη συνθηκη άλληλοβοη­ Ζ3θ

ὀίκουσε την αναπαντεχη πρόταση τῶν Ρώσων της Συμβάσεως του̃ Μοντρε καὶ την αναθεώρηση σχετικα με την εγκατασταση τουρκοσοβιετικη̃ς συγκυριαρχίας ἐπὶ τών Στενὥν. ὁ Σαράτσογλου δηλωσε στὸν Στάλιν κατα τὸν Ἑρκίν, τὸν μέλλοντα­ ύπουργὸ τῶν Ἑςωτερικῶν, που τὸν συνόδευε, πώς η Τουρκία ποτὲ

θείας.

Άλλα, ὅταν

δεν θα ύπέγραφε πλέον μια συνθηκη του̃ Χουνκιαρ Ἰσκελεσἰ 1εΙ‹ε1οεὶ) ὅπως αύτη της 8119 Ἱουλίου 1833· Γιὰ νὰ τὸν καλσπιασει ὅ Σταλιν, του̃ εἶπε «πώς εύρισκε πολὺ φυσικο να έπι­ στραφούν τα Δωδεκάνησα στην Τουρκία». (Ρετἰὀιιυ ίῖοιτιαἰ Ετὶςϋι̃ι Σεε τεἰατἰοπε ιαιτο­εονἰέτἰη̨ιιεε ετ Ια απεετἰοκ α̃εε Πέττοἰιε [‹<Οἶ τουρ­ κοσοβιετικὲς σχέσεις καὶ τὸ ζητημα τῶν Στενών››], Άγκυρα, 1968, σα 164 καὶ 167. Σημειωτέον ὅτι τη δηλωση αύτη του̃ Στάλιν περὶ Δωδεκανησου, ὀ Ἑρκὶν προτίμησε να την απαλείφει απο την τουρ­

(Ηϋυκέτ

ὶ

ὶ

1

ὶ

κικη έκδοση του̃ βιβλίου του που φέρει τὸν τίτλο,Τι2κΙ‹­Σονγετὶἰἰε Ιτϋετι νε Βοὲαεἰαι· πιεεεἰεεἰ, ”Αγκυρα, 1968. Βλ. σ. 143). Βέβαια οἱ διαπραγματεύσεις απέτυχαν καὶ κατόπιν αύτου̃ ὁ Στάλιν απευθύν­ θηκε στον Χίτλερ άλλα καὶ πάλι μάταια. Μετα το τέλος του̃ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, οί ρωσικές ὁιεκδικησεις έπαναληφθηκαν. "Ηδη από τὸ 1944 η σοβιετικη κάθο­ δος στα Βαλκάνια εἶχε πολύ ανησυχησει την ”Αγκυρα. Στὶς 24 Ἱου­ λίου 1944, ὁ Του̃ρκος πρέσβης παρά την ἑλληνικὴ κυβέρνηση ποὺ ἦταν ἐξοριστη στὸ Κάιρο, ὁ Ἑνίς “Ακαγιεν (Ειιίε Ακενου), δηλωσε ὅτι η Τουρκία θεωρου̃σε τη φιλία της μὲ την Ἑλλάδα ώς τη λυδία λίθο της έςωτερικη̃ς της πολιτικῆς έναντι του̃ ρωσικου̃ κινδύνου (8τορ1πειι Ο. Χγαἰε, «Τηο 1945 Οτὶεἰε ονετ ι1ιε Τιιτ1‹ἰε1ι Βττείτε», [«°Η κρίση του̃ 1945 έπὶ τῶν Τουρκικην Στενῶν››], Βαἰἱταπ δτατἰἰεε, Θεσσαλονίκη, αρ. 1, 196θ, σ. 66.) "Οταν ὁ Τσώρτσιλ πῆγε να συναντησει τὸν Στάλιν στη Μόσχα, τον 'Οκτώβριο του̃ 1944, για τὸν αγγλορωσικὸ διαμοιρασμὸ τών Βαλκανίων, ὁ Σοβιετικὸς ηγέτης ἑπωφεληθηκε της εύκαιρἰαἑ γιὰ νὰ του̃ ζητησει αναθεώρηση της Συμβάσεως του̃ Μοντρέ· καὶ ἐπανέλα­ βε τὴν αῖτηση του στη συνδιασκειμη της Γιάλτας, στὶς 10 Φεβρουα­ ρίου 1945. "Οταν η Τουρκία κηρυςε τὸν πόλεμο κατα της Γερμα­ νίας καὶ τη̃ς Ἱαπωνίας, στὶς 23 Φεβρουαρίου 1945, (μια κίνηση που τη̃ς επέτρεπε να γίνει αρχικό μέλος του̃ Ο.Η.Ε.) η Σοβιετικη Ένω­ Ζ31

ση εδειξε τὴ δυσαρεσκεια της για τὶς διπλωματίκες επιτυχίες τῆς Άγκύρας στελνοντας της στὶς 19 Μαρτίου μια διακοίνωση που λεγε πως η Μόσχα αρνου̃νταν να ανανεώσει τὴ σοβιετοτουρκικὴ

συνθηκη ούδετερότητας καὶ μὴ ἑπιθεσεως της 17ης Δεκεμβρίου 1925, η όποία εἶχε ανανεωθεί για δεκα χρόνια τό 1935 καὶ πού επρόκειτο να ληξει στὶς 7 Νοεμβρίου 1945. Τό λόγο της στασεως αὐτῆς τόν εξηγησε με είλικρίνεια ό Σταλιν στόν Τσωρτσιλ κατα τὴ διαρκεια γεύματος ειι τότε­ει­τότε που οί δύο πολιτικοὶ εἶχαν στὶς 18 Ἱουλίου 1945, στὴ συνδιασκειμη του̃ Πότσνταμ. Ὁ Σταλιν εἶχε δη­ λωσει στὴν τουρκικὴ κυβερνηση πως ηθελε τό Καρς καὶ τό Ἄρντα­ χαν που εἶχαν «αφαιρεθεί» από τὴ Ρωσία στό τελος του̃ πρωτου παγκοσμίου πολέμου (στὴν πραγματικότητα, όπως ξερουμε, τα τουρκικα αὐτα εδαφη τα εἶχε κατακτησει ὴ Ρωσία στόν πόλεμο του̃ 1877 ­ 1878 καὶ τα εἶχε επιστρειμει τό 1920 ­ 1921). 'Ο Σταλιν συνε­ χισε λεγοντας πως οί Του̃ρκοι εἶχαν αρνηθεί. Τότε εφερε ἐπὶ ταπη­ τος τό ζητημα τη̃ς αναθεωρησεως τη̃ς Συμβασεως του̃ Μοντρε αλλα καὶ παλι η τουρκικὴ κυβερνηση αρνηθηκε να συζητησει καὶ αὐτὴ τὴν ύπόθεση. Κατω απ' αὐτες τὶς συνθῆκες, απαντησεό Σταλιν, δεν του̃ ἦταν δυνατόν να αποδεχτεί τὴν ανανεωση της συνθηκης. (\λἰίιι­ είοιι 8. (]Ιαιιι·ο1αἰ11, Τἰιε ι5”ετ·οπα' Π/οτίεἰ Η/απ, νο1. ν : Ττἰαιπρἰι ακα' Τταἕεα̃ν, Νεα Ύόρκη, Βειιτειτι ΒοοΙ‹ε, 1962, σ. 542). Ἡ Μόσχα εἶχε προτείνει 'στὴν ”Αγκυρα σαν αποζημίωση για τὴν απώλεια του̃ Καρς καὶ του̃ Ἄρνταχαν, τὴν προσαρτηση από τὴν Τουρκία τη̃ς συριακη̃ς πόλεως του̃ Χαλεπίου καὶ της σιδηροδρομικης της δια­ κλαδωσεως. (ΤίίτΙ‹1‹εγε Ατεόν, Τατἰτἰεἰι Γοτεὶἔιι Ροἰὶτςν, 1939­1945 ί‹‹Τουρκικὴ εςωτερικὴ πολιτικη, 1939­1945››], Πανεπιστημιο της

Άγκύρας, 1965,

σ. 126). Τελος, οί Ρῶσοι εἶχαν αφησει καθαρα να εννοηθεί από τους Τούρκους ότι ηθελαν στρατιωτικες βασεις στό τουρκικό εδαφος, στὴν περιοχὴ τῶν Στενῶν. (8ί. Ο. Χγτ1ὶε,ἐ'νθ'αν., σ. 71).

Κατω από αὐτὴ τὴν πολύ δυνατη διπλωματικὴ πίεση εκ μερους της παλαιας της φίλης, της Σοβιετικης Ρωσίας, πού προσπαθούσε να προσβαλει τὴν ὲδαφικὴ της ακεραιότητα, η Τουρκία περασε από διεθνου̃ς πλευρας μια μαύρη χρονια κατα τό 1945. Ὁ Ἑρκίν, μελος τη̃ς τουρκικη̃ς αντιπροσωπείας στὴ συνδιασκειμη τῶν Ἡνωμενων

Ἑθνῶν, που ελαβε μερος στό Σαν Φρανσίσκο από τὶς 25 “Απριλίου μεχρι τὶς 26 “Ιουνίου 1945, θυμαται ὡς εξης τὴν ατμόσφαιρα πού κυριαρχου̃σε τότε στούς συμπατριῶτες του: «Μεταξύ τῶν αντιπρο­ σωπειων που ἦταν συναθροισμενες στό Σαν Φρανσίσκο ὑπη̃ρςε μία μόνον, η δικη μας, ποὺ ἐπειδὴ ἦταν τελείως απορροφημενη από τὴν κακοδαιμονία καὶ τὶς πιθανες αποτυχίες του̃ αύριο, δεν μπορου̃σε να παρει μερος στὴ γενικὴ χαρα... Τα “Ηνωμένα Έθνη ηθελαν να αγνοησουν τὶς δυσκολίες... Κανενας δεν αντιλαμβανόταν τὸ δραμα πού εκτυλίγονταν σε μια γωνια της Μεσογείου τὴν ὥρα πού τα ἴδια τα χερια ποὺ επαιζαν τό δραμα αὐτό, ύπεγραφαν ἐν ψυχρῷ τὴν ύπο­ χρεωση να συμμορφωθούν πρός τὶς αρχες καὶ τό ὶδανικό τῶν Ἡνω­ μενων Ἑθνῶν... Μεσα στὴν ατμόσφαιρα αὐτὴ, η τουρκικὴ αντιπρο­ σωπεία εἶχε ἐπιστρειμει στὴν ”Αγκυρα... Ὁ τουρκικός λαός συνειδη­ τοποιωντας τόν κίνδυνο παρεμενε ψύχραιμος». (ΡΕ. Ετ1‹ὶιι, Τιι̃τἰτ­ Ξοννετ ἰἰὶεπὶίετἰ νε Βοὲιπἰαιτ κιεεεἰεεὶ [‹‹Οἱ τουρκοσοβιετικες σχεσεις καὶ τό ζητημα τῶν Στενῶν»], είνα, αν., σ. 255). Ἡ ρωσικὴ διπλωματικὴ επίθεση συνοδευόταν από εναν βίαιο πό­ λεμο νεύρων εναντίον της Τουρκίας. Ὁ σοβιετικός τύπος καὶ τό σοβιετικό ραδιόφωνο ἐξαπελυαν καθε μερα τὶς ἑπιθεσεις τους καὶ οί διαφορες αρμενικες επιτροπες απαιτου̃σαν για λογαριασμό της Σο­ βιετικη̃ς Δημοκρατίας τῆς Ἀρμενίας τὶς επαρχίες του̃ Καρς καὶ του̃ ”Αρνταχαν. Ἡ σοβιετικὴ πρεσβεία στὴν “Άγκυρα προετρεπε τούς Τούρκους πολίτες αρμενικη̃ς καταγωγης να μεταναστεύσουν στὴ Σοβιετικὴ ”Αρμενία. Τελος, τόν Δεκεμβριο του̃ 1945, Γεωργιανοί καθηγητες τη̃ς Ἱστορίας δημοσίευσαν στόν σοβιετικό τύπο τὴ γνω­ μη τους, σύμφωνα με τὴν ὁποία η τουρκικὴ ακτὴ της Μαύρης Θα­ λασσας, από τα σοβιετικα σύνορα μεχρι τὴν Τραπεςούντα, ἦταν γεωργιανό εδαφος. "Οπως καὶ στὴν Ἑλλαδα, ό “Αγγλος σύμμαχος δεν εἶχε πλεον τὴν απαιτούμενη δύναμη για ν® αντιταχθεί αποτελεσματικα στὴ σο­ βιετικὴ πίεση. 'Η Τουρκία αἰσθανόταν απομονωμενη καὶ προσπα­ θου̃σε με όλους τούς τρόπους να πείσει τὶς Ἡνωμενες Πολιτείες να σπεύσει να τὴν βοηθησει. Άλλα ὴ Οὐασιγκτον αργησε αρκετα να συνειδητοποιησει τὴν αναγκη ν® αντισταθεί, σ' αὐτὴ τὴν περιοχη, στὴ σοβιετικὴ επεκταση. Ὁ νεος πρόεδρος των Ἡνωμενων Πολι­

232 233

τειῶν, από τίς 12 Άπριλίου 1945, ό Χαρυ Τρου̃μαν (Ηεττν 8. Ττιι­ ιιτειι) εἶχε στὸ νου̃ του μεχρι τὸν Δεκεμβριο του̃ χρόνου εκείνου ίδίως τὴν ἰρανικὴ κατάσταση Πραγματι, οἱ Σοβιετικοὶ στὴν κατεχόμενη ζώνη τους στό Ἱραν, ενθαρρυναν τὸν αζερμπαϊτζανικὸ και κουρδικό αποσχιτισμό που κατεληζε, στό βόρειο Ἱραν, στὴν ανακηρυξη, στὶς 12 Δεκεμβρίου 1945, τὴς Αὐτόνομης Δημοκρατίας του̃ Ἀζερμπαϊτζαν ὑπὸ τὴν ὴγεσία τῶν κομμουνιστών και τρεῖς ὴμερες αργότερα τὴς Κουρδι­ κὴς Λαϊκὴς Δημοκρατίας. Ὁ στρατός τῆς Κουρδικὴς Δημοκρατίας του̃ Ἱραν ὑπό τὴν ὴγεσία του̃ ἰρακινου̃ Κοὑρδου Μουσταφα Μπαρ­ ζανι (Μιιετείε Βετεειιτί) φιλοδοζου̃σε να ἱδρὐσει ενα μεγαλο Κουρδι­ σταν που να συμπεριλαμβανει τους Κούρδους καὶ τοῦ “Ιρακ καὶ τη̃ς Τουρκίας. Στα 'Απομνημονεύματα του ό Τρου̃μαν λεει ότι συνειδητοποίησε για πρώτη φορα τα σχεδια τῶν Ρώσων στὸ βόρειο “Ιραν στίς αρχες Σεπτεμβρίου του̃ 1945. «Όλες οἱ ενδείξεις φαίνονταν να συμπί­ πτουν για να ἑπισημανουν σχεδιο που εἶχε συμφωνηθεί από τοὺς Ρώσους, μὲ σκοπό να θεσουν ὑπό τόν ελεγχό τους τουλαχιστον τὸ βόρειο τμῆμα τὴς χώρας. Ἐαν συγκρίναμε τὴν κίνηση αυ̃τὴ με τὴν απειλη κομμουνιστικῆς δυναμικὴς λόσεως στὴν Έλλαδα, τότε θα αρχίζαμε να βλεπουμε τό σχεδιο μιας γιγαντιαίας κινὴσεως τανα­ λιας για να κυκλωθου̃ν οἱ πετρελαιοπηγες τῆς Ἑγγὐς Ἀνατολὴς καὶ οί λιμενες, ελεύθεροι από παγους, τὴς Μεσογείου». (Η. 8. Ττιι­ ιιτειι, Μέιποἰτεε [‹‹“Απομνημονεόματα››] Ιος τόμος, 2ο τευ̃χος, Παρί­ σι, Ρ1ου, 1955, σ. 238). Ἑπιπλεον ὴ Μόσχα υποστὴριζε τἰς διεκδι­ κὴσεις τὴς κομμουνιστικὴς Βουλγαρίας που απαιτου̃σε διεζοδο στὸ Αἰγαῖος Τὸν Δεκεμβριο του̃ 1945, ὁ Τρου̃μαν αποφασισε να αντικαταστὴ­ σει τὸν ὑπουργὸ του τών Ἑζωτερικῶν, τὸν .ῖεητεε Ρ. Βντυεε που εἶ­

χε διορίσει μερικους μὴνες νωρίτερα, στις 3 Ἱουλίου 1945: ὁ Ἀμε­ ρικανὸς πρόεδρος εβρισκε πώς πολὺ λίγο συνειδητοποιου̃σε τὸν ρωσικό κίνδυνο. «Τόν Δεκεμβριο του̃ 1945, ὴ συνεδρίαση τών υ̃πουργῶν τών “Εξωτερικών που είχαν λαβει μερος στὴ Μόσχα, εἶ­ χε προκαλεσει μία κατασταση που μὲ εἶχε υ̃ποχρεώσει να δώσω στὸν Βγτυεε να καταλαβει πώς δὲν ακολουθου̃σε τις ἐντολες ποὺ εἶ­ 234

χα δώσει... [Στίς 27 Δεκεμβρίου 1945] τό κείμενο της ανακοινώ­ σεως ποὺ εἶχε συνταξει τό Βτετε Περειτιτιειιτ σχετικα με τὴ συνδια­ σκεψη τη̃ς Μόσχας, μοῦ παραδόθηκε. Είχε δημοσιευθεῖ στὴν Οὐα­ σιγκτον κατόπιν εντολῆς του̃ Βντηεε, μια ώρα νωρίτερα. Αυτό ποὺ διαβασα δεν μου̃ αρεσε καθόλου: οὔτε λεξη για τὸ Ἱραν οὔτε για κανενα απο τα αλλα μερη ὅπου οἱ Σοβιετικοἰ διείσδυαν». (Ἐνθ' αν.,

268­270) "Αν καὶ ὁ Βντιιεε παραιτὴθηκε μόνο στίς 7 “Ιανουαρίου 1947 για ν® αντικατασταθεί από τὸ στρατηγό Μαρσαλ (Οεοτςε Ο. Μετε1ιε11), σσ­

ὁ πρόεδρος Τρου̃μαν, ενα χρόνο νωρίτερα του̃ εἶχε δώσει να κατα­ λαβει πώς δεν τὸν ὴθελε πλεον, σὲ γραμμα που του̃ παρεδωσε στίς 5

Ἱανουαρίου 1946. Τὸ γραμμα ελεγε: ‹‹'Αγαπητε μου Τζίμ... "Οταν πὴγατε στὴ Μόσχα βρεθηκατε μπροστα σε αλλο ενα τετελεσμενο γεγονός, στό Ἱραν... Δεν υπαρχει για μενα αμφιβολία πώς ὴ ΕΣΣΔ ἔχει τὴν πρόθεση να είσβαλει στὴν Τουρκία καὶ να προσαρτὴσει τὴν περιοχὴ τών Δαρδανελλίων ώς τὴ Μεσόγειο. Ἑαν αὐτὴ ὴ χώρα δὲ βρεθεί μπροστα σε ανθρώπους ποὺ θα τὴ σταματησουν με ατσα­ λενια πυγμὴ, ενας αλλος πόλεμος ἑτοιμαζεται. Μόνον μια γλώσσα καταλαβαίνει. «Πόσες μεραρχίες εχετε;››. (Ἐνθ, αν., σ. 274). Έτσι οί βασεις του̃ δόγματος Τρου̃μαν μπῆκαν ῆδη, από τὸν Δε­ κεμβριο του̃ 1945, αν καί ἐπισὴμως δεν εζαγγελθηκαν, παρα μόνον στἰς 12 Μαρτίου 1947, σε λόγο στο Κογκρεσο. Ἡ αμεση αἰτία του̃ ΜΥΟ9 αὐτοῦ ἦταν ὴ διακοίνωση ποὺ ὁ πρεσβης τὴς Μεγάλης Βρε­ τανίας στὴν Οὐασιγκτον ενεχείρισε στὸν Γεώργιο Μαρσαλ στίς 24 Φεβρουαρίου 1947 καἰ που ανὴγγειλε στὴν αμερικανικὴ κυβερνη­ ση τὴν απόφαση του̃ Λονδίνου να αποχωρὴσει από τὴν Έλλαδα στὸ τελος του̃ Μαρτίου: ὴ Βρετανικὴ Αυτοκρατορία που ἦταν στὸ παρελθόν αντικείμενο θαυμασμου̃ για τὸν Βενιζελο, εἶχε ὀριστικα χρεωκοπὴσει. Χωρίς χρὴματα καὶ χωρίς βρετανικα στρατεύματα, οἱ αντάρτες του̃ ελληνικου̃ κομμουνιστικου̃ κόμματος θα υ̃περίσχυαν σίγουρα, κατα τὴ γνώμη τη̃ς αμερικανικη̃ς κυβερνήσεως. Πραγματι, ὁ τραπεζίτης καί 'Αμερικανός υ̃πουργός τών Ναυτικών Ιειυιεε Ροτ­

τεεϊεἰ, σημείωσε στὸ προσωπικό του ημερολόγιο στἰς 7 Μαρτίου 1947 τα ακόλουθα λόγια ποὺ ὁ ὑφυπουργὸς τών 'Εξωτερικών Βεειτ Αουεεου εἶπε σε μια συνεδρίαση του̃ υ̃πουργικου̃ συμβουλίου 235

παρουσία του̃ Τρου̃μαν: «Ἡ ελληνικὴ κὺβερνηση δεν μας ίκανο­ ποιεῖ διότι συμπεριλαμβάνει πολλὰ αντιδραστικα στοιχεία καἰ η επι­ τυχία της ρωσικης προπαγανδας ὀφείλεται κατὰ μεγάλο μερος στό γεγονός πως ό λαός αντιλαμβάνεται την κυβερνητικὴ διαφθορα καἰ ανικανότητα». (ἰοιικπαἰ είε Ιίοτπεεταἰ [«°Ημερολόγιο του̃ Φόρρε­ σταλ»], Παρίσι, Αυιἰοι­Πυιιτοιιι, 1952, σ. 193). Ὁ Φόρρεσταλ εἶχε ἐργαστεῖ κατὰ τό 1946 για να ρίξει τίς βάσεις ενός νεου αμερικανικου̃ στόλου στη Μεσόγειο. ””Αλλωστε, όπως εἶ­ χε παρατηρησει ὀτἰς 13 Μαρτίου 1947, «τό αμερικανικό [πολεμικό] ναυτικό γεννηθηκε οὺσιαστικα στὴ Μεσόγειο [τό 17971... Τό περα­ σμενο καλοκαίρι, όταν οἱ Ρώσοι εἶχαν αρχίσει να διαμαρτὺρονται στὴν Τουρκία για τα Δαρδανελλια, η εμφανιση αμερικανικών πολε­ μικών πλοίων στὴ Μεσόγειο εἶχε ώς αποτελεσμα πρός τα τελη Σε­ πτεμβρίου ν° ακουστου̃ν τα πρῶτα εὺγενικα λόγια ποὺ για πρώτη φορα πρόφερε ὁ Σταλιν». (Ἐνθ” άν., σ. 200). Αὺτη η ναυτικη δὺνα­ μη εμελλε να γίνει ό ίσχυρός εκτος αμερικανικός στόλος. Ἡ στρατηγικη ανάγκη να θεωρηθει~ ηε Ἑλλάδα καί η Τουρκία ώς ενα συνολο (ποὺ ἦταν καί ό παραδοσιακός τρόπος αντιμετωπίσεως τῆς καταστάσεως από τὴν Ἀγγλία) εἶχε ὺπογραμμιστεῖ εντονότατα στό λόγο του̃ Τρου̃μαν της 12ης Μαρτίου. Πράγματι, οί εμπειρο­ γνωμονες του του̃ εἶχαν πεῖ ότι «αν η Ἑλλὰς χανόταν τότε η Τουρ­ κία γινόταν μια προφυλακὴ ποὺ θα ἦταν αδὺνατον να υπερασπιστεί μεσα σὲ μια θαλασσα κομμουνισμου̃. 'Αντιστρόφως δε, αν η Τουρ­ κία ενεδιδε στὶς σοβιετικες απαιτησεις, η θεση της Ἑλλάδος θα ταν σοβαρα εκτεθειμενη». (Η. 8. Τιιιηιεη, είνθ” άν., τόμος 2ος, τευ̃­ χος 1ο, σ. 117). Στό λόγο της 12ης Μαρτίου 1947, ὁ Τρου̃μαν εξηγησε πως τό Λονδίνο δηλωνε πως ἦταν ανίκανο πλεον να βοηθησει όχι μόνο την Ἑλλάδα αλλα καὶ τὴν Τουρκία: «Ἡ βρετανικὴ κυβερνηση μας πληροφόρησε ότι λόγω τών ίδικων της δυσκολιών δεν μπορου̃σε πλεον να δώσει στὴν Τουρκία χρηματικὴ η οίκονομικὴ βοηθεια». («Τ1ιε Ττιιιιιειι Ποοιτἰιιε, Μετρό 12, 1947» στό Ἑοιιἰε Ι.. Βογόετ εκδ., Ρὥγ Μα­/οκ Ποοιιιπεπτε ο] είτε Τινεπτίειλ Οεπιτιη» [‹‹Πενηντα οὺσιὼ­ δη εγγραφα του̃ 2Οου̃ αίώνος››] Ρτἰηοειοη, Νονν Ιοτεεγ, Π. νεο Νο­ ειτειιιί, 1955, σ. 134). "Οπως καί στὴν περίπτωση της Ἑλλάδος, 236

πρόσθεσε ὁ πρόεδρος Τρου̃μαν, οἱ Ἡνωμενες Πολιτείες ἦταν η μό­ νη χώρα ποὺ ἦταν σε θεση να δωσει τὴ βοηθεια αὐτὴ στὴν Τουρκία. ‹‹Συνεπώς, ζητώ από τό Κογκρεσο να μου̃ δωσει τὴ δικαιοδοσία να προσφερω βοηθεια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία αντί ποσου̃ 400 εκατομμυρίων δολλαρίων για μια περίοδο ποὺ να εκτείνεται ώς τὶς 30 'Ιουνίου 1948... Ἑκτός του̃ προαναφερθεντος κονδυλίου ζητώ από τό Κογκρεσο να επιτρειγει τὴν απόσπαση στὴν Ἑλλάδα καί τὴν Τουρκία πολιτικου̃ καἰ στρατιωτικου̃ αμερικανικου̃ προσωπι­ κου̃». (Ἐνθ' αν., σσ. 136­137). Ἡ βοηθεια αὺτη ἦταν ὲςίσου στρα­ τιωτικη, όπως καὶ οίκονομικη, καί πραγματι η Ἑλλας μόνο ἔλαβε για τό ἔτος 1947­1948, 197,8 εκατομμύρια δολλάρια στρατιωτικης βοὴθειας καὶ 230,2 εκατομμυρια οίκονομικῆς βοηθείας, δηλαδη ενα συνολο για τη χρονια εκείνη 428 εκατομμυρίων δολλαρίων. "Οταν ετοιμάστηκε να πάρει τη σπουδαία απόφαση της 12ης Μαρτίου 1947, ὁ πρόεδρος Τρου̃μαν καταλαβε ότι «εἶχε ελθει η στιγμη να κατατάξει, χωρίς ὺπεκφυγες, τίς ”Ηνωμενες Πολιτεῖες της Ἀμερικη̃ς στό στρατόπεδο καἰ στὴν κεφαλὴ του̃ ελεὺθερου κό­ Ι

1

σμἶω· (ει

8”,ΤΓυΠἶ8Ι3“ ενθ ανἦτομἶς ἶοα̨ζτευἶζος 10° σ; ΙΨΡ' Παρα εφοσον η ανεξαρτησια των εθνων δεν μπορει να αναπτυ­

ταυτα και χθεῖ κάτω από τὴν προστασία ὀποιουδὴποτε, καί πάντως όχι σ° ε­ ναν διπολικό κόσμο, ό «ελευθερος κόσμος» συντομα δορυφόρο­ ποιηθηκε από τό αμερικανικό εθνος, εἴτε τό εθνος αὐτό τό ηθελε εἴτε όχι. Αὺτό ἦταν καὶ τό δράμα της Τουρκίας, θεμελιὡτριας του̃ οὺδε­ τερισμου̃. Ἡ Ἑλλάδα βεβαια δεν εἶχε να διαλεξει, αλλα μηπως η Τουρκία μπορου̃σε μετα τό 1945 να παραμείνει πιστη στὴν οὺδετεριστικὴ πολιτικὴ του̃ Άτατοὺρκ ποὺ εἶχε συνεχιστεί κατὰ τόν δεὺτερο παγ­ κόσμιο πόλεμο από τοὺς διαδόχους του; "Αν θελουμε να δικαιολο­ γησουμε τοὺς Τοὺρκους πολιτικοὺς του̃ 1945 για τη μη συνεχιση οὐδετεριστικης πολιτικης, μπορου̃με να παρατηρησουμε πώς στόν εσωτερικό τομεα η χωρα ἦταν ἐξαντλημενη από τα αποτελεσματα της παγκόσμιας κρίσεως του̃ 1939 ­ 1945 καί εξαιτίας αὺτου̃ του̃ γε­ , γονότος η σοβιετικὴ πίεση γινόταν πιό εντονα αντιληπτη. Μετα τό θάνατο του̃ Στάλιν, στίς 5 Μαρτίου 1953, η Μόσχα ὺποχρεὼθηκε να αναγνωρίσει πως ό Ρώσος ηγετης ὺπηρξε ὺπερμετρα βίαιος με 1

237

τον γείτονα του του̃ νοτου. Μηπως δεν εἶχε ἐπίσης σπρώξει τὸν Τί­ το στὴν αγκαλια τῆς Δύσεως; Στὶς 3Ο Μαίου 1953 σοβιετικὴ δια­ κοίνωση στάλθηκε στὴν κυβέρνηση της 'Αγκύρας διαβεβαιώνοντάς την οτυη Σοβιετικὴ Ένωση δεν διεκδικου̃σε πλέον το Καρς καὶ τὸ "Αρνταχαν καὶ ­παραιτου̃νταν απο την απαίτηση της τουρκοσοβιετι­ κη̃ς συγκυριαρχίας ἐπὶ τῶν Στενών. (Ἡ Σύμβαση του̃ Μοντρὲ του̃ 1936 δέν εἶχε αναθεωρηθεί άλλα εἶχε άπλῶς ανανεωθεί χωρὶς καμια άλλαγὴ τὸ Ι95Ι). Ἡ διαβεβαίωση αὐτὴ εἶχε επαναληφθεί απο τὸν Νικητα Χρουστσὼφ σὲ μια διακοίνωση τη̃ς 28ης 'Ιουνίου 1960 που απεοθονοταν στον νέο ἀοχηγο του̃ τοοοκτκου̃ κοοτοοο τον οτοοτο γο Τξεμαλ Γ κιουρσὲλ (ΟεοτεΙ ΟίὶτεεΙ), μετά το στρατιωτικο πραξι­ κοπημα τη̃ς 27ης Μαϊοο 1960_ Τὸν Μάρτιο του̃ Ι96θ ὁ Χρουστσὼφ κατα τὴ μαρτυρία του̃ Ἑρκὶν ποὺ ἦταν ἐκείνη τὴν ἐποχὴ πρέσβης τῆς Τουρκίας στὸ Παρί­ σι δηλωσε σὲ ιδιωττκὴ οονοντηοη οτὴ γοχχτκὴ ποωτοοοοοο: «Στο τέλος του̃ οεοτὲοοο ττογκοομίοο ποχἑμοο φοοθὴκομο ἄοχημο στούς Τούρκους. Τοὺς ξητησαμε ἐδάφη καὶ στρατιωτικές βάσεις χωρἰς καμια δικαιολογία. Τώρα προσπαθούμε να τοὺς κάνουμε να ξεχάσουν τὶς δυσάρεστες αύτες αναμνησεις. Δεν θέλουν να μας πι­ στεοσοω». ςε. ο. εποε, ετα ευ., σ. 379 της τουρκ. εκα). Το ι96‹ι ομως, λογω της κρίσεως ποὺ εξαπέλυσε στὴν Κύπρο ὁ προεδρος Μακάριος καὶ για πρώτη φορα απο το 1939, μια τουρκικὴ κυβερνη­ τικὴ ανττποοοωττείο ξονοττη̃ ρε το δρομο γτο τὴ Μοοχος ·Ηγἐτηο ως ο Ἑοκἰν, ὡς οποοογος τοτε τῶν Ἑξωτοοτκῶν, ο οποῖοο εἶχε, οπως εἴπαμε, λάβει μέρος καὶ στο προηγούμενο ταξίδι, τον Σεπτέμβριο ­ Ὁκτώβριο 1939. Ἱ­Ι ἐπίσημη επίσκεψη του̃ Ἑρκὶν στὴ Σοβιετικὴ Ένωση απο 30 Ὁκτωβρίου μέχρι 6 Νοεμβρίου 1964 ἦταν η απαρ­ χὴ της τηξεως στὶς τοορκοοοβτοττκὲο οχἐοετο Παρα τὴν αναμφισβητητη εὐθύνη πού βαραίνει τὴ Μοσχα για τὴν ἐγκατάλειιγη του̃ ούδετερισμου̃ απο τὴν Τουρκία τὸ 1945, δεν μπορεί κανεὶς να μὴν προσέξει πώς η “Άγκυρα στο παρελθον, καὶ συγκεκριμένα, πρὶν απο το χρονο ἐκείνοτ εἶχε υποστεί πιέσεις πολύ πιο δυνατές ἀπὸ τὴ χιτλερικὴ Γερμανία, τη Σοβιετικὴ Ένωση καὶ τοὺς “Αγγλοσάξονες καὶ πώς παρ° ολα αύτα εἶχε κατορθώσει να

προστατεοοοτ την οὺορτοροτητα τησ σὲ ολο το οταστημα τησ παγκο­ σμτασ σὺρρασοτρσ­

Ἡ ἐχκαταλοημη του̃ οὺοοτορτσττκοὺ οθντκτσμοὺ› ποὺ ὺπηρσο μία απο ττσ βασοτσ του̃ κομαλτσμοὺτ εἶχε σοβαρὲσ σὺνοποτοσ στην ἑσωτο­ ρτκη πολτττκη τησ Τοὺρκτασ ποὺ την οοηχησαν μέσα σὲ ὲλαχτστα χροντα να παραοῶσα την ἐσοὺστα στοὺσ ανττκομαλτκοὺσ Φτλολοὺ· θοροὺσ καπ μετα απο μτα σοτρα ὺποχωρησετρν› στην τ ραχτκη κατα· σταση του̃ 1980­

Ἡ θέση τῶν τρτλολοὺθορων κατ οὺττκτστῶν Τοὺρκτρν οτανοσὺμἐ· νων δυνάμωσε, μετα τὸ τέλος του̃ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, ἱοαρσ Υτα οὺο λοχοὺστ πρῶτα λονω τησ ἐχκαταλοἰαεωσ τοὺ οὺορτορτ· σμου̃ ποὺ ανοιξε διάπλατα τὶς πορτες της χώρας στὴ Δύση ὑπὸ τὴν

_

αμορτκαντκη τησ μορφη­ Ποτα οὔτε κατ στην ἐποχη τησ Αὺτοκρα· τορἰαστ η οὺττκη παροὺστα δὲν ὺπηρσο τοσο οὺνατη­ Εῖνατ φὺστκο δὲ οτι οἱ “Αμερικανοί βρηκαν στὸν εαυτο τους πολλα κοινα σημεία μὲ τοὺς Τούρκους δυτικιστές καὶ οτι για το λογο αὐτὸ εἶχαν την τά­

¬

238

'

ση να προτρθοὺν τοὺσ Φτλολοὺθεροὺσ ἑφοσον ἑκττμοὺσαν την προς σηλωση τοὺσ στην ἐλοοθορη ἑπτχοτρηση κατ στον πολὺκομματτσμο­ Ἡ αμορτκαντκη Κοντρτκἠ Υπηρεσια Πληροοορτω̃π η ΟΙΑ, εἶχε τδουθεί τὸ 1947 καὶ χρειάστηκαν μερικα χρόνια για να βάλει ὁ ὀρ­ Υαντσμοσ αὺτοσ στην αμορτκαντκη νοοτροπία τον βροταντκο προαλτ· σμο» ποὺ παραοοχοταν σὲ μερτκὲσ μονον πορτπτὡσοτσ› Υτα λοχοὺσ αποτελεσματικότητας, να ύποστη ρίξονται δικτατορίες ὑπὸ τὸν ορο να οποτάσσονται στα συμφέροντα τη̃ς μεγάλης προστάτιδος δυνά­ μοτοσ­

Ἡ οοὺτορη αἱττα ἱσχὺροποτησοτοσ τῶν Φτλολεὺθορτὺν ὺπηρσε η πλαισίωση τους απο αντιπροσώπους τῶν νέων κοινωνικών τάξεων ποὺ εἶχαν αναπτυχθεί τὴν ἐποχὴ του̃ Κεμαλ (δηλαδὴ ὴ πλούσια τ

_

ασττκη ταση τῶν πολεων κατ οἱ μοχαλοχατοκτημονοσ οἱ αναοοσ τησ ἐπαρχτασ) κατ οἱ οποῖοσ ηταν ανὺπομονοσ να απομακρὺνοὺν το χἑρτ ποὺ τοὺσ εἶχε θρονίοτ κατ να καταρχησοὺν τον οἶκονομτκὺ κρατικισμο. Έτσι η εγκατάλειψη του̃ ούδετεριστικου̃ έθνικισμου̃ εἶ­

_

την ἑχκαταλρτνίη μτασ αλλησ βαστκησ αρχησ του̃ κο­ μαλτσμοὺτ τησ αρχησ του̃ κραττκτσμοὺ­ Ἀπο ττσ ὺπολοτποσ τοσσορτσ αρχες μια μονη παρέμεινε αναλλοίωτη: ο ρεπουμπλικανισμος. “Οσο χο ὼσ σὺνοποτα

239

γιὰ τὸ ἰπἰσιίάρριἰτὶτ καταβληθηκε προσπαθεια νὰ ὲρμηνευτεῖ ὡς ενας ίιετιιρρὺθμισροἑ οσο το οὺνὺιτον πιο ιιετριοποιθὴἑ­ Ὁ λριιιτισιιοο (ροριὐἰειτιε), ποὺ ό Κεμὰλ τὸν εβλεπε σὰν πολιτικὴ συνεργασίας τῶν ταςεων πρὸς όφελος όλων τῶν τὰςεων και εἰδικὰ πρὸς όφελος τὴἑ πλειοιιιὴιριοιἔ του̃ λοιοὺτ χρὴσιιιοποιὴθὴιτε οπο τὴ ιριλελεὺθερὴ πολιτικὴ νιοι νοι οιποιτλειστεἴ ιτὺιθε οιοιμοιρτὺριοι τῶν φτωχών τοιξεον εναντιον τὴιἐ ειτμετοτλλεὺσεωἐ ποὺ τοὺἑ ιιὺιστιἔε οπο ιιεροὺτἐ τῶν αγαδων και τῶν εὺπόρων αστῶν. Τέλος, ὴ λαΐκευση (Ιεῖοίειηε), στὴν οὺσία αν όχι στὸν τύπο, ύποχὼρησε γιὰ νὰ ἐπωφεληθεῖ ό φιλελευθε­ ρισροο ὺιπο τὴ βοιθιοι πλὴνὴ ποὺ εἶχε προἔενὴσει στὴ λοιϊιεὴ Ψὺχὴ ὴ οιντιθρὴσιτεὺτιιτὴ πολιτικὴ τσὺ Κεροιλ ιτὺιι νο τροιβὴἔει τὴν ὺνροτιιτὴ ψηφο για νὰ ερθει και νὰ παραμείνει στὴν εξουσία. ΕΗ ὺιφιξὴ πὺιντωο τῶν Άιιεριιτοινῶν επιοπερσε τὴν τρριιιιινοὴ τὴο ὰντιφασεως ποὺ ὺπῆρχε στὴν οίκονομικὴ και κοινωνικη πολιτικὴ

γορος». (ΚοιηεΙ Η. Κειτρετ, Τιικἰτεγτ Ροἰἰϊἱεε. Τπε Τχα̃ῃα̃ἰιἰθῃ το σ Μπἰτἰ­Ρακτςν δγετειπ [‹‹Τουρκικὴ πολιτικη: Ἡ μεταβαση σε πολυ­ κομμοιτικο σύστημα››], Ρτἰιιοετοιτ Πιιὶνετεἰτγ Ρτεεε, 1959, σσ. 381­ 382)_

­

Ένας αγὰς και ενας τραπεζίτης με τὴ βοηθεια ἑνὸς ἱστορικοὺ και ἑνὸς δικαστῆ, και οἱ τέσσερις κεμαλικοἰ βουλευτές, ξεκίνησαν τὸ 1945 τὸ μηχανισμὸ διαλύσεως του̃ κεμαλικου̃ καθεστῶτος ποὺ χει­ ροκροτηθηκε στὴ Δύση σὰν ενα νέο Τανζιμἀτ καί σὰν θρίαμβος τη̃ς δημοκρατίας. Ὁ πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας Ἱσμὲτ “Ινονοὺ σε λόγο του στὴν "Αγκυρα στις 19 Μαΐου 1945 εἶχε ὺποσχεθεῖ καί τὴν αγροτικη μεταρρύθμιση καί τὴ δημοκρατία, δύο ὺποσχεσεις ποὺ γρηγορα αποδείχτηκαν αντιφατικές. Διότι, αν εἶναι αληθεια ότι στίς 11 Ἱουνίου 1945 δημοσιεύθηκε ό νόμος της αγροτικὴς μεταρρυθμί­ σεως (ςη̨̃ωρἰφἰ Τοῃ·α|ς|αηιἰτι·κια Καπιιππ), όμως τέσσερις ημέρες νΦ·

βῶο οπο τοὺτὲ ἴοιοὺο τοὺε ιτεμοιλιιεοὺο ιτὺιτλοὺἑ­ Γροιφει σχετιιτὺιι «Τὸ πιὸ ενδιαφέρον σημεῖο όλων αύτῶν τῶν αλλαγῶν εἶναι πῶς η

ρίτερα, στις 7 Ἱουνίου, εἶχε κυκλοφορησει τὸ μανιφέστο τῶν Τεσ­ σαρων, τὸ Πὀκτἰα Ταἰτκἰτ· («Ἡ ἐπερῶτηση τῶν Τεσσαρων››), ποὺ ύπέβαλαν στὴ βουλευτικὴ κεμαλικη τους ομαδα καἰ ποὺ κατέληξε στις 7 “Ιανουαρίου 1946 στην ἴδρυση του̃ Δημοκρατικου̃ κόμματος [Πεπιοἰτκατ Ρακτἰ] ῶς επανεμφανιση του̃ φιλελευθερισμού. Αὺτὸ τὸ κόμμα εμελλε νὰ θαιμει γιὰ καιρο καθε σοβαρη προσπαθεια αγροτι­ κῆς μεταρρυθμίσεως. Σ' ἕνα κεφαλαιο ποὺ τιτλοφορεῖ «Ὁ ὲρχομὸς Τῆς δημοκραιίαῳς 6 Μπέρναρντ Λούις χρησιμοποιεῖ διθυραμβικες εκφρασεις για να χαιρετίσει τὴν εκλογικὴ νίκη αὺτου̃ του̃ κόμματος στις 14 Μαΐου 1950 και τὴν αποδοχη τῶν κεμαλικῶν νὰ αποσυρ­ θου̃ν απὸ τὴν ἐξουσία: «Ἡ ἐκλογικὴ ηττα του̃ Λαϊκοὺ Κόμματος γράφει οπὴρςε τὸ μεγαλύτερο του εργο, μια δεύτερη επαναστα­ ση». (Β. Εεινίε, Τλιε Ειτιεκἔεκσε ο/Μοεἱετπ Τπκἰαεν [«°Η αναδυση τη̃ς Νεόπερηα̨ Τουρκἰαςῃ) ἔι›Θ° άν” οπ 303).

ιτριτιιτὴ ποὺ τισ προιτοιλεσε προὴλθε ιοιωο οπο τιἐ Υρτιιιρεο του̃ Ρε­ ποὺμπλιιτοινιιτοὺ [Λοιιτου̃] Κομμοιτοε ποὺ εἶχε θειιελιὼσει ειὺτοὺιἐ τοὺο θεσροὺ€­­­ Αὺτο ποὺ ἔνοιτἐ ρεποὺιιπλιιτοινιιτοἑ ιιτειιὺιλιιτοοι ὺποὺρνοἐ εἶχε ιρτιὺιἔει στο ποιρελθονε ἔνοιἑ ὺιλλοο προσπὺιθὴσε νὺι το χοιλὺτσει σοιν νοι μὴν οινὴιτριν πλέον στο ἴοιο ιτοιιμοι οιλλοι σε ορο οιν­ τιιιοιχοιιενοι ιτορροιτοι ποὺ προσποιθοὺσοιν νο ιεριτοιοτρενιει το ενα το ἄλλο­Η Το κοιιιιοι ττὺν ρετοιρρὺθμισετον εἶχε νινει ο ἴοισἐ τοὺ ο ιττιτὴτ

Ὁ αγὰς ποὺ προαναφέρθηκε ἦταν ὁ Ἀντναν Μεντερές (Ααιτειτ Μοιταοτεε) ποὺ έμελλε νὰ δῶσει τὸ όνομα του στὸ τουρκικὸ φιλε­ λεύθερο κίνημα του̃ δεύτερου μεταπολέμου. Αὐτὸς ὁ βαμβακοπα­ ραγωγὸς τη̃ς πλούσιας κοιλὰδας του̃ ποταμου̃ του̃ Μεγαλου Μεντε­ ρες (Μαίανδρος) εἶχε γεννηθεῖ στὸ "Αϋδίνι τὸ 1898. Ἡ περιοχη του̃ Μαιὰνδρου με την περιοχη τῶν Άδανων στὴν Κιλικία ποὺ αποκα­ λεῖται Τσουκούροβα (ςῖιὰκυτονε) εἶναι απὸ τα κυριότερα κεντρα πα­

Ζ4θ

ιο

τοὺ κειιοιλισροὺ· Το νο οιοιπιστὼσει ιτοινειε τὴν ὺποιρἔὴ οιὺτὴἑ τὴἑι̃ αντιφασεως, όπως τὸ καναμε στὸν προηγούμενο τόμο (βλ. Συγκρι­ τικη̃ Ἱστορία Ἐλλάοοσ καί Τοὺρκιτις σ­ Ζιῃλ καθόλου δὲν ἰσσδὺνσ· μει με μοριρὴ ιτοιτοι του̃ ιτειιοιλισμου̃· Κριθετι τρεφει μεσοι τορ τὴν ειν­ τιιροισὴ και ὴ ῶριμρινσὴ οιὺτὴο τὴτἐ οιντιοὺισεωο το σπρώχνει στὴν οινοινετὺσὴ ὴ το θοινοιτο­ Σονεπτὺοε ειναι μεσο στο ιτεροιλιιτο ιτοιθετ στὼιἐ ποὺ εμφοινιστὴιτοιν οι !­ιεντεριιτοιε οι οποιοι σὴιττὺσοιν ιτειρὺιλι έναντίον του όχι για να τὸ ανανεώσουν αλλα για να τὸ θανατὡ­ σουν.

Ὁ Κεροιλ Κοιρποιτ οε φιιιινετοιι νοι σὺνειοὴτοποιει τοι ποιροιποιντὺ οτ σο ενο βιβλιο τορ πῶο νινετοιι ὴ ὺιντιοροισὴ ιτοιτὺι του̃ ιτε­ μαλικου̃ ἔργου, ποὺ εμφανίστηκε μετὰ τὸ 1945, νὰ προη̃λθε ακρι­

τοιν ὺιπορεἴ

_

­­

Ζ41

ρανωνὴο του̃ βτομὴλανμτοο αοτοο τροτοο ποο επτπλεον εἶνατ ανα απο τα βαστττα προϊοντα τῶν τοορτακῶν ἑξαντοντον­ Το μπαμπατα ποο οεν εἔανεταμ λρὴστμοποτεττατ σττἑ τοπατεε οφαντοορνατεἑ βτο­ μὴλαντεἑ κατ στὴν τροοὴ τον ἔὼτον­ Ἀπο το 1945 ὴ παραγωνὴ του αοἔὴθὴκε σο μεγαλο βαθμο­ Πρεπετ να ποομε πὼἔ ολτ μονο ο πατεραἐ τοο αλλα κατ ο ἴοτοἑ ο Μεντερεἑ ασλολὴθὴκε προσωπμεα ντα πολλα λροντα με τὴν Καλ· λτερνετα τῶν κτὴματων τοο­ Άφρο ἔκανε ττε νομναστακεἑ του σποοοετἐ στο Ἀμερμτανμτο πολοντο­ τὴε Σμορνὴἐ κατ αφοο πὴρε το οτπλωμα τοο απο τὴ Νομμτὴ Σλολὴ του̃ Πανεπτστὴμτορ τὴε Άνκοτ ρας, μπη̃κε στὴν πολιτικὴ τό 1930 ὡς Φιλελεύθερος στό Φιλελεύθε­ ρα Ρεπουμπλικανικὁ Κόμμα (Βεὼεεὶ Ουτηὴυτἰγετ Ριτὶαιει) του̃ 'Αλὶ

Φετλτ Ὁ1τοαρ(Αμ Ρεαττ Ολτνετ) ποο οπωἑ εἴοαμε στον προὴνοομε­ νο τομο ἔἔὴσε μονο μερατοοἐ μὴνεἑ­ Τον επομενο χρονο προσλὼτ ρὴσε στο πεμαλατο κομμα­ Ὁ τραπεζίτης ἦταν ὁ Τζελαλ Μπαγιαρ (Οε1εΙ Βεγειτ), γιός μου­ ~ . τ Ν , οτὴ ποο ὴταν κατ νομνασταρλὴἐ κοντα στο λτμανατα τοο Γπεμλμτ (οεοι̃μὶτ) πανω στὴν Προπονττοα­ Ὁ Τἔελαλ Μπανταρ εἶχε νεννὴθετ στο Οομοορμπεὴ (υοτμτρεν) ανατολμτα τοο~ Γκεμλττο το 1883­ Στὴν αρλὴ ὴταν απλοἔ οπαλλὴλοἔ τῆς Άνεαττκη̃ἔ Τραπέζης (Ζτταετ Βετμτμετ) αλλα αργοτερα» λαρὴ στὴ βοὴθετα του̃ ρεποομπλτκανμτοο καθεστῶτοα ἔντνε εναίἐ απο τοοτ επττολὴμὲνοοε αοτοοἑ αστοοἑ ποο ηθελε να δημιουργησει ὁ Άτατούρκ. Όταν λοιπόν ὁ Κεμαλ ἴδρυσε τό 1924 τὴν Ἐπιχειρηματικη̃ Τράπεζα (Ϊε Βειιιὶτεει), ὁ Μπαγιαρ διο­ ρτστὴκε Υενμτοἐ οτεοθοντὴἐ κατ παρεμετνε στὴ οτεοθονσὴ τὴίἐ Τρα· πέζης εως ότου εγινε ύπουργός της Οίκονομίας στὶς 9 Σεπτεμβρίου 1932” οτοττ μὴ ελονταἑ ακομὴ Υτνετ τενὴλμταἐε αστοἐ ὴταν τὴν εποε λὴ εκετνὴ σε ανττθεσὴ με τον Μεντερεα οἑ τελνοκρατὴἐ ακομὴ πτο κρατμαστὴε κατ απο τον Ἰνονοο­ Ὁ Τζελαλ Μπανταρτ αοοο ἔι̃ανε ο ανορωποἐ τὴἐ οκβτομὴχαντ· σεωἐ κατ τοο τερατμασμοα παρεμετνε οποορνοἑ τὴἐ Οτκονομἰαἑ οτ ττἐ 25 Ὁττττρβρτοο 1937› οποτε το Κοροἐ τοο οἐ ἶκανοο Κατ ρτἔο­ σπαστικου̃ οἰκονομολόγου ὥθησε τον Άτατούρκ να τόν διαλέξει για τὴ θέση του̃ πρωθυπουργού ἀντὶ του̃ Ἱνονού. “Αλλα ό τελευ­ τατοε αοτοἑ λαρὴ στο θανατο τοῦ Κεμαλ σττἐ 10 Νοεμβρτορ 1938 ¬

1

¬

¬

Ι

`

”

γ

λ

«10 Κεειπιτε αοἑτιι Πιίἰὀετ Ι‹ε.νμειει››,

Μἰὶἰἰμετ (Ιεταιι1:ιι1) [«Ὁ καυγα̃ς για τὴν εξουσία έν όψει τῆς 10ης Νοεμβρίου››] από 10 ­ 1­Ι μεχρι 18­11­1977, 9 αρθρα). Διορίστηκε πρόεδρος τὴς Δημοκρατίας στὶς 11 Νοεμβρίου καὶ στὶς 25 Ἱανουαρίου 1939 αλλαξε πρωθυπουργό. Μετα τόν πόλεμο, στὶς 7 Ἱανουαρίου 1946, ό Τζελαλ Μπαγιαρ ανέ­ λαβε τὴν ηγεσία του̃ νέου Δημοκρατικού Κόμματος [Βειτιοὶατιι Ρατ­ ιἰ] καὶ αντιτεθηκε στὸν πρωθυπουργό Σουκρου Σαρατσογλου (Βα­ Ιςτϋ Βετεςοὲίιι), αὑτὸν τόν μικροαστὸ γιό σαμαρτζη̃, ό ὁποῖος θεω­ ρου̃σε ότι τό οὶκονομικὸ σύστημα τὴς Τουρκίας ἦταν ενα πρωτοπο­ ριακὸ σχημα σοσιαλισμου̃. Μόλις τό νέο του κόμμα κερδισε τὶς ὲκλογες τό 1950, εγινε πρόεδρος τὴς Δημοκρατίας καὶ πὴρε για πρωθυπουργό τον Μεντερές. Μαζί κυβερνησαν τὴ χωρα ἐπὶ δέκα χρόνια ως τὴν ανατροπη τους από τό στρατό στὶς 27 Μαΐου 1960. Ὁ Μεντερες απαγχονίσθηκε στὶς 17 Σεπτεμβρίου 1961, αλλα ό Μπαγιαρ λόγω μεγαλης ηλικίας ἦταν τότε '77 ἐτῶν αν καὶ εἶ­ χε καταδικαστεί σε θανατο, δεν εκτελεστηκε. Οἱ δυο αλλοι κεμαλικοὶ βουλευτές, ἱδρυτὲς του̃ Δημοκρατικου̃ 7 ε Κόμματος, ηταν ο ἱστορικός Φουατ Κιοπρουλού (Ριιετ Κόρτίὶὶϋ), καθηγητὴς Πανεπιστημίου καὶ απόγονος μιᾶς από τὶς πλεον επιφα­ νεῖς οἰκογένειες τὴς Ὁθωμανικη̃ς Αύτοκρατορἰας. Τό 1950 έγινε ύπουργός “Εξωτερικών του̃ Μεντερες. Ἑπίσης, ὁ Ρεφὶκ Κοραλταν (Κείι̃κ Κοτεμευ) νομομαθὴς ποὺ εἶχε ύπη ρετησει για μεγαλο χρονι­ κό διαστημα ως δικαστὴς καὶ διοικητὴς επαρχίας. "Οταν ὁ Μεντε­ ρὲς πῆρε τὴν εξουσία τό 1950, εκλέχθηκε πρόεδρος τὴς Βουλη̃ς. Ἡ αντίφαση, μέσα στα τουρκικα πλαίσια, μεταξύ δημοκρατίας καὶ κοινωνικης δικαιοσύνης, εγινε φανερὴ κατα τὴ διαρκεια τῶν συ­ ζητησεων στὴ Βουλὴ για τὴν ἀγροτικὴ μεταρρύθμιση. Άφου̃ τό νο­ μοσχέδιο κατατέθηκε από τὴν κυβέρνηση, η συζητηση αρχισε στὶς 14 Μαΐου 1945, πέντε ημέρες πρὶν εκφωνησει τὸ λόγο του ό πρόε­ δρος τὴς Δημοκρατίας, δια του̃ οποίου βεβαίωνε ότι ἦταν δυνατόν να εφαρμοστεί η αγροτικη μεταρρύθμιση καὶ να θεμελιωθεῖ η δημο­ κρατία, χωρὶς τό ενα να αποκλείει τό αλλο. Ήδη ἀπὸ τὴν ἀρχὴ αὐτῆς τη̃ς συςητησεως ποὺ διηρκεσε σχεδόν ενα μηνα ως τὴν ἑπιψηφιση του̃ νόμου στὶς 11 Ἱουνίου, μια ὁμαδα

­

τ

}

Ν

5

242

κατόρθωσε να ύπερισχὐσει του̃ αντιπάλου του. (Βλ. Μεὶιιηετ Βετὶειε,

γ

1

·

1

γ

1

γ

λς

3

γ

­

'Ξ'

243

βουλευτῶν διαμαρτυρηθηκε κατα της ριξοσπαστικότητας τῶν προ­ βλεπομένων απαλλοτριὡσεων. Ποιοἰ ἦταν αύτοἰ οἱ βουλευτές; Με­ ταξύ τῶν πιό σφοδρῶν ἦταν ό Ρεφἰκ Κοραλταν καἰ ὁ “Αντναν Με­ ντερές. 'Εκτός από τό σεβασμό για την ἰδιωτικη ίδιοκτησία ποὺ απαιτου̃σαν βασει της κατοχυρωσεως της από τό Σύνταγμα, οἱ ύπε­ ρασπιστες τῶν αγαδων προσέφυγαν σε προφασεις τεχνικοῦ περιττ­ χομένου: αντί να διαιρεθεῖ η γῆ, λέγανε, προτιμότερο ἦταν να βελ­ τιωθου̃ν τα συστηματα καλλιέργειας. Αύτη αλλωστε ύπῆρξε και η αγροτικη πολιτικη της μεντερικης δεκαετίας, η ὁποία χαρακτηριξὀ­ ταν από εἰσαγωγὲς μεγαλων ποσοτητων τρακτέρ. Την ἴδια θέση ύποστηρίξει στό βιβλίο του και ὁ Νουρἰ Ἑρέν, μόνιμος αντιπρόσω­ πος της Τουρκίας στα “Ηνωμένα Έθνη πού πίστευε πως η αναδια­ νομη τῶν γαιῶν δέν ἦταν «ρεαλιστικη». (Νιιτί Ετειι, Ταπκεγ Τοτἰαγ αιιεἰ Τοιποττοιν. Αιι Εκρειτιιιειτι ἰιι ΡΙ/εειειτιιεαιιοπ, [‹‹'Η Τουρκία ση­ μερα καἰ αύριο. Ένα πείραμα δυτικοποιησεως››], Νέα Ύόρκη, Ρταε­ ςοτ, 1963, σ. ΙΙΙ). Καὶ ένω ό βουλευτης Ἐμἰν Σαξακ (Ειηίιτ $εΖα1‹), ένας πολύ πλούσιος γαιοκτημονας δηλωνε με στόμφο πως αύτη η ύπόθεση τη̃ς ἰσότητας δὲν εἶχε νόημα καἰ ότι δεν ἦταν δυνατόν να προβιβαστεῖ όλος ὁ κόσμος στό βαθμό του̃ στραταρχη, ό Ρεφἰκ Κο­ ραλταν έβγαζε τό έξης συμπέρασμα: ‹‹Φίλτατοι, ὅ,τι καἰ να μας λέ­ νε, η οὐσία του̃ νόμου αὐτοῦ εἶναι να παρει την περιουσία του̃ “Αλί για να τη δωσει στόν Βελἱ». (Κ. Κετρει, ἔνθ' αν., σ. 121). Ὁ σχηματισμός του̃ Δημοκρατικου̃ Κόμματος ὑπηρξε τό αμεσο αποτέλεσμα της έναντιωσεως τῶν αγαδων στην αγροτικη μεταρ­ ρύθμιση. Σὲ λίγο η παραταξη αύτη ένισχύθηκε από τούς καπιταλι­ στὲς των πόλεων προσελκύοντας τό μεγαλύτερο μέρος του̃ Μιἰἰἴ Καἰκιιιιιια Ρατιιεἰ (‹‹Κόμμα Ἐθνικῆς 'Ανασυγκροτησεως››) που εἶχε ἱδρυθεῖ στις 18 Ἱουλίου 1945 από ἔναν πλούσιο βιομηχανο της Κωνσταντινουπόλεως, τόν Νουρἰ Ντεμιρα (Νιιτί Ιυ̃εητἰτειὲ) καὶ πού εἶχε ως στόχο την ύποστηριξη της έλεύθερης ἐπιχειρησεως καἰ τόν αγωνα κατα του̃ κρατικισμου̃. Τέλος, από τό 1947, η ἐξουσία μέσα στό κεμαλικό κόμμα πέρασε στα χέρια μετριοπαθῶν στοιχείων ἰδίως ανθρωπων πού σχετίξονταν με τα τσιφλίκια. Έτσι ὀ κεμαλι­ σμός θανατὡθηκε καί από μέσα και απέξω από τό /Ιαὶκό Κόμμα. Ἡ προπαγανδα κατα του̃ καθεστώτος ένορχηστρωθηκε γύρω 244

1

1

_

Ν

από τό σύνθημα «Κατω ό δεσποτισμοἑίό ταυτἰἔονταἐ τὸν κεμαλι­ σμὸ μὲ τὸν ὲθνικοοοοιαλιομό η τό φασισμό. Αύτη η ταύτιση εἶχε η­ δη χρησιμοποιηθεῖ από τούς Τούρκους Φιλελεύθερους στό μεσοπό­

λεμο. Βέβαια, επειδη η λέξη κεμαλισμός ἦταν ταμπού, δεν ἦταν δυ­ νατὸν να καθίσει στο εδώλιο αλλα να κτυπηθου̃ν έν ὀνόματι του̃ ἴ­ διου του̃ κεμαλισμου̃ οἱ καταχρησεις και οἱ παρεκτροπές. Παραδείγ­ ματος χαρη, ὁ Μεντερές δηλωσε στη Βουλη ότι τό νομοσχέδιο για την αγροτικη μεταρρύθμιση πού ύποβαλλόταν στούς βουλευτές πρός έγκριση περιεῖχε ἰδέες και αρθρα πού εἶχαν ούσιαστικα αντι­ γραφεῖ από τόν αγροτικό νόμο της ἐθνικοσοσιαλιστικη̃ς Γερμανίας. Έτσι, εκτός από τό θρησκευτικό αἴσθημα τῶν αγροτῶν πού ειχε κα­ ταπατηθεῖ από τόν Κεμαλ, η μεντερικη αντιπολίτευση εκμεταλλεύ­ τηκε, όσο έπαιρνε στὶς πόλεις, τὶς ίδέες τη̃ς αριστερας για δημοκρα­ ›

ΠΠ..

πρόεδρος του̃ ακροαριστερου̃ κόμματος ΤΙΡ, ὁ Μεχμὲτ “Αλί Ἀϋμπαρ, στὶς 21 Αύγούστου 1966, έβγαλε τόν έξης αποκαλυπτικό λόγο: «Ὁ λαός μας έπί αἱῶνες πολύ ύπέφερε από τίς μεθόδους δια­ κυβερνησεωα̨ ἐκ, τῶν ανω, Μόνον τό 1950 μπόρεσε να ξεφύγει από τόν βίαιο αὐτό» τρόπο διακυβερνησεως πού τόν περιφρονου̃σε. “Ανέτρειμε τό Ρεπουμπλικανικό Λαικό Κόμμα ποὺ ἦταν στα ματια

Ὁ

1

1

1

Ν

γ

ἴ

.

του ο διαδοχος του̃ όθωμανικου̃ τρόπου διακυβερνησεως καὶ έκτοτε δὲν του̃ επέτρεψε να επανέλθει στην ἐξουσία. “Αλλα έπειδη δὲν ύπηρχε έναλλακτικη λύση στό Ρεπουμπλικανικό /Ιαίκό Κόμμα, ὕ­ ταν τό ανέτρεψε δὲν μπόρεσε νὰ Τὸ ἀνθκαΐαστἠσει μὲ τοὐίἐ 9115999 του αντιπροσωπους. Σημερα τό πρόβλημα συνίσταται στό να έπα­ ναδραστηριοποιηθεῖη έπανασταση πού αρχισε τό 1950, δηλαδη να δοθεί στο λαό να καταλαβει πως η μόνη σωτηρία του εἶναι τό Ἐμ­

γατικὸ Κόμμα Τουρκιας». (Περιοδικό Υόπ/Αγκυρα,

14

Ὁκτωβρίου

1966, σ. 8). Έτσι, η σύζευξη τῶν δυτικιστικῶν αντιπολιτεύσεων (φιλελευθε­

ροι, σοσιαλδημοκρατες και κομμουνιστές) στό κλίμα οἱκονομικης καὶ κοινωνικης κρίσεως της Τουρκίας του̃ 1945, επέτρεψε μέ τη βοηθεια έπιδέξιας προπαγανδας την ανατροπη του̃ κεμαλισμου̃ τὸ 1950. Οἱ κατηγορίες για έθνικοσοσιαλισμό καὶ φασισμό πού εξαπο­ λύθηκαν κατα του̃ Ρεπουμπλικανικου̃ /Ιαίκου̃ Κόμματος και του̃ κα­ 245

θεστῶτος του, ἐπαναλἠφθηκαν αργότερα κατὰ του̃ ἑλληνικου̃ καθε­ στῶτος τη̃ς ὲπαναστὰσεως του̃ Ι967. Τὰ ἴδια δυτικιστικὰ στοιχεῖα ¬­ Ἑλληνες φιλελεὺθεροι, σοσιαλδημοκρὰτες καὶ κομμουνιστὲς μὲ τὰ ἴδια ἐπιχειρὴ ματα επιτέθηκαν κατὰ του̃ «καθεστῶτος τῶν Ασυν­ ταγματαρχῶν» ποὺ ἦταν μιὰ ἑλληνικὴ μορφη ὰν καὶ ὰποτυχημἑ­ νη κεμαλισμου̃. 'Η Σοβιετικη Ένωση, ὲνῶ θεωρου̃σε τὸ κεμαλικὸ καθεστὼς προοδευτικό, όσον καιρό ἐπικρατοῦσε ἡ φιλία μεταξὺ Μόσχας καὶ Άγκυρας, τὸ κατηγόρησε γιὰ φασισμό τὸ 1945, ἐπειδὴ οἱ σχέσεις μεταξὺ τῶν δὺο πρωτευουσῶν εἶχαν ὰλλἀςει. Άναμφισβητητα, ἐὰν οἱ Έλληνες «συνταγματὰρχες» εἶχαν ακολουθησει πολιτικὴ στενη̃ς φιλίας μὲ τὴν ΕΣΣΔ όπως μερικα στελέχη του̃ καθεστώτος συνι­ στου̃σαν αὺτὸ θὰ ἔφτανε γιὰ νὰ θεωρηθεῖ ἀπὸ τὸ «σοσιαλιστικό στρατόπεδο» καὶ πολλοὺς Δυτικοὺς, ό Γεώργιος Παπαδόπουλος προοδευτικός.

­

_

­

246

­

'

­

Ύ

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΟΙ ΑΠΟΤΥΧΗΜΕΝΕΣ

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ (Ι96Ο­Ι9?3) Ϊ

ι

Ι. Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

ΤΟΥ 1960

Ἡ μέριμνα τῶν κεμαλικῶν γιὰ τοὺς αγρότες εἶχε φτάσει πολὺ αρ­ γα για να έχει ὲπιρροη στοὺς ψηφοφόρους της ὑπαίθρου. Οί αγροτι­ κές περιοχές ψηφισαν μαζικὰ στὶς 14 Μαΐου 1950 ὑπὲρ του̃ Δημο­

κρατικου̃ Κόμματος. Τὸ 89,3% των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων πη­ γαν στίς κάλπες καἰ οί Δημοκρατικοἰ κέρδισαν 396 έδρες από τίς 487 της Βουλης έναντι 68 μόνο ὲδρῶν ποὺ κέρδισαν οἱ Ρεπουμπλι­ κανοἰ του̃ Ἱνονοὺ. Τὸ 55,2% των ψηφισάντων εἶχε παει στό Δημο­ κρατικό Κόμμα αντἰ 39,6% στο Ρεπουμπλικανικό Λαικα Κόμμα. “Επρόκειτο γιὰ σαρωτικη νίκη ποὺ ίκανοποίησε πληρως τοὺς “Αμε­ ρικανοὺς προστάτες διότι οί Δημοκράτες ηταν τὸ φαβορί τους. Στἰς 22 Μαΐου 1950, ό Τζελὰλ Μπαγιὰρ διαδέχθηκε τὸν Ἱνονοὺ στην προεδρία της Δημοκρατίας καἰ έτσι πραγματοποίησε την ἐκδί­ κηση του ποὺ περίμενε από καιρό κατὰ του̃ αντιπάλου του της πε­

ριόδου 1937­1939. Θα παραμείνει στην κεφαλη του̃ κράτους ἐπί δέ­ κα χρόνια ως την ανατροπη του από τὸ στρατό τὸ 1960. Ἡ μεντερικη αγροτικη πολιτικη του̃ 1950 ­ 1960 επέτρεψε στοὺς Δημοκρατες να διατηρησουν την ευ̃νοια της πλειοψηφίας τῶν Τοὺρκων ψηφοφόρων παρὰ μια κατοπινη μείωση δημοτικότητας στίς μεγαλες πόλεις, ίδιαίτερα στην Ἄγκυρα, τη Σμύρνη καἰ την Πόλη. Βέβαια, αὺτη η εὔνοια δὲν αποκτηθηκε χάρη σὲ μια αγροτικη μεταρρύθμιση. “Οπως δείξαμε στὸν προηγούμενο τόμο, τὸ 1950 αὺ­ ςηθηκε από 500 στὰ 5.000 ντονοὺμ (αόπιῖπι), δηλαδη στὰ 5.000 στρέμματα, τὸ όριο τῶν γεωργικών εκτάσεων ποὺ δὲν απαλλοτριω­ νονταν (σ. 254). Έτσι, η κυβέρνηση τοῦ Μεντερές αρκέστηκε νὰ διανείμει μερικές χέρσες γαῖες έλὰχιστα γόνιμες ποὺ ανη̃καν στὸ

Κράτος.

Άντίθετα, η βελτίωση τη̃ς αγροτικη̃ς παραγωγικότητας μπηκε στὸ προσκηνιο από μια κυβέρνηση ένος πλούσιου βαμβακοπαρα­ 249

γωγού. 'Ο Μεντερές κατασκεύασε αγροτικούς δρόμους καὶ βρύσες στά χωριά. Έδωσε δάνεια στοὺς άγρότες για νά τούς βοηθησει να άγοράσουν άγροτικὸ ύλικό. Κατασκεύασε σιλὸ καὶ βελτίωσε την ἑμπο ρικότητα τῶν άγροτικῶν προϊόντων. Στηριξε τὶς άγροτικές τι­ μὲς με κρατικές ἐπιχορηγησεις. Μετρίασε τα οἰκονομικά βάρη τῶν άγροτῶν. Ἱδίως εἰσηγαγε έντυπωσιακές ποσότητες τρακτέρ. Ὁ άριθμὸς τῶν τρακτέρ στην Τουρκία πέρασε άπό 6.281 τὸ 1950 στά 43.”7Ζ7 τὸ 1956 012.136 τό 1960). Αύτά τά τρακτὲρ ἦταν μὲν χρησι­ μα για την καλλιέργεια ίδίως τῶν βιομηχανικῶν φυτῶν, όπως τὸ μπαμπάκι τῶν γαιῶν τού πρωθυπουργού, άλλά τα περισσότερα ταν μια άχρηστη πολυτέλεια γιά τούς αγρότες, τά κτηματα τῶν ὀποίων ηταν πολύ μικρά. Ύπολογίστηκε πως 8.000 τρακτέρ θα ταν άρκετά λαβαίνοντας ύπόψη την αγροτικη διάρθρωση της χω­ ρας. "Οσο για τη βελτίωση τῶν άγροτικῶν μέσων παραγωγης αύτη δεν ύπηρξε σημαντικη. Π.χ. γιά την περίοδο 1953­1957 η Τουρκία χρησιμοποίησε 0,8 κιλά λίπασμα γιά κάθε ὀργωμένο ἑκτάριο (10 στρέμματα) έναντι ΖἹ κιλῶν στην Ἑλλάδα καὶ 105 κιλῶν στη Γαλ­ λἰα_

Βέβαια, δλοι οἱ άγρότες ὲπωφεληθηκαν ἀπ® αὐτά τά μέτρα άλλά περισσοτερο άπ° όλους ἐπωφεληθηκαν οἱ άγάδες. “Εξάλλου ὁ άγάς Μεντερές γνὼριζε καὶ καταλάβαινε πολύ καλά τὸ άγροτικὸ περι­ βάλλον, ένῶ δυσπιστούσε ως πρὸς τούς διανοούμενους. Για τὸν λό­ γο αύτὸ ἱκανοποίησε τά βαθύτατα θρησκευτικά αὶσθη ματα τού λαού του πού ἦταν τόσο συνδεδεμένα μὲ την πολιτιστικη του προσωπι­ κότητα. Δεν ηταν η ἀγάπη τη̃ς δημοκρατίας πού εἶχε φέρει στην εξουσία τούς Δημοκράτες άλλά η άγάπη τού Ἱσλάμ. Ήδη άπό τὶς 16 “Ιουνίου 1950, η νέα κυβέρνηση δέχτηκε τὸ κάλεσμα γιά προ­ σευχη νά γίνεται στα αραβικά, την ὶερη γλῶσσα τού Προφητη, άντὶ στά τουρκικά όπως τὸ εἶχε έπιβάλει ὁ Κεμάλ. Τὸν Μάρτιο τού 1952, τὸ μάθημα τῶν θρησκευτικῶν μπηκε στά προγράμματα τῶν δημοτικῶν σχολείων. Οἱ άρχὲς έκαναν τα στραβά μάτια μπροστά στην επανεμφάνιση τού παλαιού τρόπου ζωῆς, όπως η χρησιμο­ ποίηση τού σαρικιού. Έτσι, ὁ Μεντερές ὀ Φιλελεύθερος, ὁ δυτικι­ στης, αποδείχτηκε πιο άνεκτικός ως πρὸς τη λαϊκη κουλτούρα άπ®

Ζ50

δ,τι ὁ άντιδυτικιστης Κεμάλ, ό ὁποῖος εἶχε κάνει τὸ λάθος νὰ παρα­ μελησει τὸ θρησκευτικό αῖσθημα. Ὁ τραπεξίτης Τζελάλ Μπαγιάρ, εγκατεστημένος στην ­κεφαλη της Δημοκρατίας, έδωσε στὸ νέο καθεστως καπιταλιστικη χροιά μὲ την ἑνθάρρυνση τῶν Άμερικανῶν συμβούλων. Μόλις 15 ημέρες μετά την άνοδό του στην έξουσία ὁ Μπαγιάρ διακη ρυξε στη Βουλη, όπως διαβάζουμε στην καθημερινη εφημερίδα της “Αγκύρας Οὐ­ λοὐς (Πὶιιε) της 30ης Μαΐου 1950: «Ὁ σκοπός καὶ η οὐσία τῶν άπό­ ψεῶν μας στὸν οὶκονομικὸ καὶ χρηματιστικό ­τομέα συνίστανται πρῶτον στὸ νά περιοριστεῖ στὸ ελάχιστο η ὲπέμβαση τού Κράτους καὶ δεύτερον νά ὲλαττωθεῖ δσο τὸ δυνατόν ὁ κρατικὸς τομέαςστην οἰκονομία. Κατόπιν αύτού, καὶ αφού έμπνεύσαμε εμπιστοσύνη νά ἐνθαρρύνουμε την ανάπτυξη τη̃ςὶδιωτικης έπιχειρησεως στὸ μάξι­ μουμ... Εἶναι ούσιῶδες ν® άνηκει ὁ τομέας της οἰκονομίας κυρίως σε πρόσωπα ἢ ίδιωτικὲς επιχειρησεις πού νά κινούνται στα πλαίσια ἑνὸς οὶκονομικού καθεστῶτος βασισμένου στην ἱδιωτικη ὶδιοκτη­ σία καὶ την άτομικη ελευθερία... Ὁ στόχος μας... θά είναι να δωσου­ με την ελευθερία στὶς επιχειρησεις». Ὁ “Ατατούρκ εἶχε άρνηθεῖ να επιτρέψει τὶς ξενες επενδύσεις στην Τουρκία. Καὶ στὸ θέμα αύτὸ τὸ νέο καθεστως έστριψε την πλάτη του στόν ὶδρυτη τού τουρκικού κράτους: τρεῖς νόμοι δημο­ σιεύθηκαν ὁ ένας μετά τὸν άλλο: ό πρῶτος τὸ 1950 (νόμος άρ. 5583), ό δεύτερος στὶς 9 Αύγούστου 1951 (νόμος άρ. 5821) καὶ τέ­ λος ὁ τρίτος ψηφίστηκε στὶς 18 'Ιανουαρίου 1954 καὶ ῖσχυσε ἀπὸ τὶς 23 τού μηνός με τὸν άριθμὸ 6224. 'Υπηρξε ό νόμος αὐτός «ένας ἀπὸ τούς πιο φιλελεύθερους ποὺ ύπάρχουν στὶς χῶρες ὑπὸ άνάπτυ­ ξη». (ΝεΙεοη Ατάἱτὶ, Εεε ἰπνεεὶἰεεεπιεπτε έτκαπἕετε επ Ττιπῃιἰε [‹‹Οὶ ξένες επενδύσεις στην Τουρκία››], Γενεύη, Πτοε, 1970, σ. 53). Πράγματι, ό νόμος τού 1954 επέτρεψε στὸν ξένο ἐπενδυτη νά κα­ τέχει, άν τό επιθυμούσε τὸ σύνολο τού κεφαλαίου της έπιχειρησεως πού ίδρυόταν ἐπὶ τουρκικού εδάφους. Τα κέρδη μπορούσαν νά με­ ταφερθούν έξω άπό τη χωρα χωρὶς κανέναν περιορισμό. Τέλος, η ξένη επιχείρηση στην Τουρκία εἶχε τὸ δικαίωμα νά προσλάβει ὅσο ξένο εὶδικευμένο προσωπικο επιθυμούσε. Τὸ φιλελεύθερο οὶκονομικὸ δόγμα τού νέου καθεστῶτος τὸ ῶθη­ 8

251

σε επίσης να εγκαταλείψει ὁποιαδὴποτε σχεδιοποίηση. Ὁ Τξελαλ Μπαγιαρ δὴλωσε τὸ 1957: «Ἑργαξόμαστε στὴ χώρα μας ακολου­ θώντας τό ἴδιο αναπτυξιακό μοντελο πού ακολουθείται στὶς Ἡνω­ μενες Πολιτείες. Ἐλπίξουμε πώς σε τριαντα χρόνια ὴ χώρα αὐτὴ με τα 50 εκατομμύρια κατοίκους [πού θα εχει τότε] θα γίνει μια μικρὴ Ἀμερικη». (Ἐνθ' άν., σ. 43). "Αλλωστε ὴ αμερικανικὴ βοὴθεια από τό 1947 ἦταν ενα αποτελεσματικό μεσο πίεσεως για να ὐποχρεωθεῖ ὴ Τουρκία να ακολουθησει τό καπιταλιστικό πρότυπο. Ἡ τελεια παραίτηση τη̃ς Τουρκίας στα χερια τών Ἡνωμενων Πολιτειών ανεπτυξε στοὺς ἰθύνοντες μια νοοτροπία ανευθυνότητας που αποδείχτηκε καταστροφικὴ. Ἑφόσον εἶχε βρεθεῖ ὁ πλούσιος προστατης ποὐ θα διηύθυνε εφεξη̃ς τὶς τύχες τη̃ς χώρας, δεν ἦταν πλεον απαραίτητο να γίνονται οίκονομίες. Ώς αντίτιμο τὴς ύπα­ κοῆς ἦταν δυνατόν να ξοδεύει κανεἰς χωρίς να μετραει τα λεφτα του και επειτα να παρουσιαζει τὸ λογαριασμό στὴν Οὐασιγκτον καὶ στούς συμμαχους της. Ὁ Μεντερες εἰσὴγαγε όλα τα προϊόντα πού θεωρούσε αναγκαῖα για τὴν αναπτυξη τη̃ς γεωργίας, τη̃ς βιομηχα­ νίας καὶ τη̃ς καταναλώσεως, καὶ για να ίκανοποιὴσει επίσης τοὺς εκλογεῖς του. Τό ελλειμμα τού εμπορικού ἰσοξυγίου ανεβηκε στα ψη. Τα αποθεματα χρυσού καἰ συναλλαγματος εξαντλὴθηκαν ταχύ­ τατα. Ὁ πληθωρισμός αὐξὴθηκε και ὴ τιμὴ τού δολλαρίου στὴ μαύ­ ρη αγορα ὐπὴρξε ίλιγγιώδης. Τελικα, ὴ τουρκικὴ λίρα ύποτιμὴθηκε επίσημα στις 3 Αὐγούστου 1958 από 2,80 λίρες τό δολλαριο ποὺ ταν, σε 9 λίρες. (Στἰς αρχες τού 1981 εφτασε τις 95 λίρες τό δολλα­ ριο!) Τό 1958 τὸ αμεσως εξοφλητεο εξωτερικό χρεος ύπολογιξόταν στό ενα δισεκατομμύριο δολλαρια. Ἑπειδὴ ὅμως ὴ σπαταλη καί ὴ οἰκονομικὴ αμεριμνησία εἶναι εντελώς ξενα για τὴ νοοτροπία μιας φτωχὴς χώρας όπως τὴς Τουρκίας, ὴ εὐθύνη τὴς μεντερικη̃ς οίκο­ νομικη̃ς κρίσεως βαρύνει τούς "Αμερικανούς προστατες. “Από τὴν εγκαθίδρυση τῆς αμερικανικη̃ς στρατιωτικη̃ς βοὴθειας στὴν Τουρκία καὶ τὴν αφιξη στὴ χώρα τό 1948 τη̃ς στρατιωτικὴς αποστολῆς τών Ἡνωμενων Πολιτειών, εἶχε συγκροτηθεῖ ενας νεος τουρκικός στρατὸς ποὺ τόν εἶχαν σχηματίσει οἱ Άμερικανοί. Παρα ταύτα ό Μεντερες, που δεν αγαπούσε τους στρατιωτικούς, δεν εἶχε κατορθώσει μεσα στα δεκα χρόνια εξουσίας του να παρει με τό με­ 252

Η

Αύτό δεν φαινόταν καὶ πολύ σο­ βαρό βεβαια, εφόσον οἱ στρατιωτικοί δεν εἶχαν τό δικαίωμα ιμὴφου, αντίθετα από τοὺς Έλληνες συναδελφους τους. Παρα τὴν αμερικα­ νικὴ επιρροὴ, ὁ τουρκικός στρατός πα ρεμεινε προσηλωμενος στόν κεμαλισμό αλλα ὑπό τὴ μορφη του τὴν πιό μετριοπαθὴ και δυτικι­ στικὴ, αὐτὴ τού “Ισμετ Ἰνονού, ό ὁποῖος από τὸ 1945 ώς τό 1950 εἶχε επιτρειμει ώς πρόεδρος τὴς Δημοκρατίας τὴν εγκαθίδρυση τού πολυκομματισμού καὶ τὴν αλλαγὴ τού καθεστώτος. Για τόν λόγο αὐτό ὁ τουρκικός στρατός στα χρόνια τὴς δεκαετίας τού °50 δεν ταν γενικα αντιαμερικανικός. Μεσα στόν στρατό αὐτό ὐπὴρχε μια μειονότητα νεων ριξοσπα­ στικών κεμαλικών πού δεν εἶχαν αποδεχτεῖ τὴν αλλαγὴ τού καθε­ στώτος τού 1950 καὶ πού δεν θεωρούσαν τόν “Ινονού ώς τὸ αδιαμ­ φισβὴτητο σύμβολο τού κεμαλισμού. Τόν Νοεμβριο τού 1954, τὴ χρονια πού αρχισαν οἱ δυσκολίες τού μεντερικού καθεστώτος, δύο ρος του γενικὰ τοὐς αξιωματικούς.

αὐτοὐς αρχισαν να συναθροίξουν τούς συντρόφους τους στὴν παρανομία. “Επρόκειτο για δύο λοχαγούς τὴς Άντιαεροπορικὴς Σχολῆς τὴς Άγκυρας, τους Ντιουνταρ Σεύχαν (Πίιηαετ 8εγ1ιευ) καἰ Ὁρχαν Καμπιμπαυ (Οτ11ευ Κερἰρεγ). Ὁ τελευταίος αὐτός αλ­ λωστε, αντισυνταγματαρχης τὸ 1960, εἶναι ενας από τους 14 ριξο­ σπαστικοὐς αξιωματικούς τού στρατιωτικού πραξικοπήματος εκεί­ νου τού χρόνου. Ὁ Ντιουνταρ Σεϋχαν τοποθετὴθηκε στὴν Κων­ σταντινούπολη, στὴ Σχολὴ Πολεμου τόν Ὁκτώβριο τού 1955 και εκεῖαἴδρυσε τὴν Αιατιι̃τἰτςιι̃ἰετ Οεκιἰχειἰ (‹‹'Ι­Εταιρεία τών Ἀτατουρκι­ στών››). Στἰς αρχες τού 195 6, στὴν Άγκυρα, ίδρύθηκε αλλη μία μυ­ στικὴ εταιρεία. Ὁ αξιωματικός πυροβολικού Ταλαατ Άύντεμἰρ (Τε1ἑι°ι Αγαειηἰτ) τη̃ς Σχολῆς Πολεμου τὴς Κωνσταντινουπόλεως ταν μελος αὐτῆς τῆς εταιρείας καὶ ύπῆρξε σύνδεσμος μεταξύ τὴς ὁμαδας τὴς “Αγκύρας καὶ αὐτὴς τού Σεύχαν στὴν Πόλη. Ὁ Σεϋχαν καί ό Άύντεμἰρ ετοίμασαν πραξικόπημα και ὁ “Αύντεμἰρ ὴθελε να εκραγεῖ πρὶν από τις εκλογες τὴς 27ης “Οκτωβρίου 1957. Οἱ κινη­ ματίες προσπαθησαν πρός τό σκοπό αὐτό να παρουν επαφὴ με τόν Ἱσμετ Ἱνονοὐ αλλα αὐτός αρνὴθηκε. Κατόπιν καταδόσεως, εννεα αξιωματικοἰ συνελὴφθηκαν στις 16 'Ιανουαρίου 1958. Άλλα τὸ δί­ κτυο δεν μπόρεσε να εξαρθρωθεῖ. απ°

253

“Αλλος πολύ δραστἠριος ἐπαναστάτης αξιωματικὸς ἦταν ὀ συν­ ταγματαρχης “Αλπαρσλαν Τουρκες (Α1ρετε1ευ Τϋτκεε). ἶΗταν Τουρκοκύπριος, καὶ εἶχε γεννηθεί στὴ νη̃σο τὸ 1917. Μεταναστευ­ οο απο την κοπρο οτην Τοοριοιοι το ι932 οε ηλικια 15 χρονών. εο­ πως ὅ Ίων Δραγούμης ἦ ὁ Ζιυα Γκεκαλπ ἦ ακόμη ὅπως ὁ Αύστρια­ κὸς Χίτλερ ἦ ὁ Γ εωργιανὸς Στάλιν, ἦταν φλογερὸς εθνικιστὴς, επειδὴ προερχόταν απο συνοριακὴ περιοχη. ”`Ας θυμηθούμε αύτὸ ποὺ ὁ Ντε Γκωλ εἶπε για τὸν Γεωργιανό: «Μόνος μπροστα στὴ Ρω­ σία τα Στάλιν τὴν εἶδε καλυμμενη απομυστὴ ριο, ἱσχυρότερη καὶ πιο μακρόχρονη απ° ὅλες τὶς θεωρίες καὶ ὅλα τα καθεστωτα». (Ο1ιετ1εε αε (}ειι11ε, Μέτποἰκεε είε ,ςαεκκε («Πολεμικα “Απομνημονεύματα››) τόμος 30ο, Παρἰσις Ριοῃη̨ ι959¬ σ_ 61). Ὁ Τουρκες εβλεπε τὴν Τουρκία, τὴ μεγαλη, αύτὴν που ςεπερ­ νούσε τα σύνορα τῆς Δημοκρατίας, καὶ που βυθιζόταν στα μου­ σουλμανικα εδάφη τῆς Σοβιετικη̃ς Ἑνωσεως, με τα μάτια ἑνὸς Στά­ λιν. Άντιδυτικιστὴς, εἶχε γοητευθεῖ στα νιάτα του, ὅπως καὶ οἱ αλ­ λοι ριζοσπαστες κεμαλικοί, από τὸ ρωσικό καὶ απο τὸ γερμανικό παράδειγμα. Γι° αὐτὸν ἦ κοινωνικὴ δικαιοσύνη εἶχε μεγαλύτερη ση­ μασία απο τὴ δημοκρατία. Ρομαντικὸς αξιωματικός, εἶχε συλληφθεῖ ἐπειδὴ εἶχε δημοσιεύσει ποιηματα ποὺ θεωρἦθηκαν παντουρκικά, μετα τὶς φοιτητικες διαδηλώσεις στὴν Ἄγκυρα, τον Μάιο 1944. "Αν καὶ εἶχε απαλλαγεί, ἦ σύλληψη του αύτὴ, που εἶχε λάβει χωρα τὴν ἐποχὴ που ὁ Ἱνονού ἦταν στὴν εξουσία, τὸν εἶχε βαθια καὶ πικρα ση μαδεύσει. Ὁ ἴδιος διηγηθηκε αργότερα τὴν περιπέτειά του αὐτὴ τού 1944, σε βιβλίο του ύπὸ τὸν τίτλο «Τὸ εθνικιστικό γεγονὸς τού 1944» (Α. Τϋτκεε, 1944 Μἰἰἰἰγετρἰἰἰἰτ οἰαγι, Κωνσταντινούπολη, Κιιαυὲ Υεγιυὶεη, Ίη εκδοση, 1975, 117 σελίδες. 1η εκδοση, 1968). Ὁ Τουρκες ἦταν ανθρωπος μορφωμενος ποὺ εἶχε τὸ πάθος τῆς λογοτεχνίας καὶ τὴς ἱστορίας. Εἶχε ύπηρετὴσει στὴν τουρκικὴ 'πρεσβεία τῆς Ούασιγκτον τὸ 1957 ­ 1958 καὶ μιλούσε καλα αγγλι­ κα. ἶΗταν προσηλωμενος στους αγρότες ύπερ των ὁποίων ὴθελε να πραγματοποιὴσει τὴν αγροτικὴ μεταρρύθμιση. "Αν καὶ ἦταν, ως συ­ νεπὴς κεμαλικός, ὀπαδὸς τῆς λαϊκεύσεως, εἶχε πνεύμα θρησκευτικο αλλα φαινόταν να προτιμούσε μια μωαμεθανικὴ θρησκεία προσαρ­ μοσμενη στὸν τουρκικὸ λαό καὶ απαλλαγμένη από τὴν αραβικὴ 254

ἐπφοοὴ· Γ 15 αὐτὸ ποἰ του̃ ἄοεοο νὰ χοποὶμοποιοῖ τὴν τοοοὶοπὴ λέξη πθοοἑ» ποὺ εἶνοπ Τονοἰ ἀντἰ πη̃ἑ ἀοοβὶπη̃ἔ Άλλἀλ­ Άνἀλονπ θἑοπ ὡο ποοο πὴ Χο1οπ1ον1πὴ θοποποἰο ἔχοον ποπ οπὴν Ἑλλἀοο μεοὶκοἱ

ὲθνικοσοσιαλιστὲει ὅταν δείχνουν τὴ συμπάθεια τονε ποὸε του̃ε θοοοο του̃ Ὁλομποο Χωοἰο ομωο ποπ νο α̃ποοοίπποον Τὴν ορθοδο­ ἔίο­ Καπο Το κλοπππο ποοτοπο τῶν οτοοπωππῶν ποοη̨̃ποππμοπωνν ἡ ομἀοο τῶν π1ν11 μοπῶν ἀξπομοπκῶν τοποθέτησε οπὴν πεφολπ Έπο μὶο οτοοπωπκὴ ποοοωππςοῃι̃πο ποὼποο μογἑθοοἑ ποο θὰ ἦτον οὲ θἑοπ νο τη̃ἐ δὼοεπ ποοοο ἀλλὰ ποὺ δὲν ἦταν ἀνομοινμἑνπ οππν οο­ νἀνωοπ πη̃ε οονωμοοἰοἑ­ Ἡ ποοοωπιποτππο οοπὴ νπη̃οξο ο οῖοο· τηγὸς Τζεμαλ Γκιουρσελ (Οοιυε1 (ὶϋτεεΙ), ενας μετριοπαθὴς στρα­ τιωτικὸς ὀπαδος τού Ἱνονού, δ ὁποῖος απο τὸ 1957 κατεῖχε τὴ θεση τού ανωτατου διοικητὴ των τουρκικων ενόπλων δυνάμεων ξηρας. 'Αντίθετα με τὴν επανάσταση τού 1908, ἦ επανάσταση τού 1960 δεν ύπη̃ ρξε προνουντσιαμιεντο αλλα καθαρο πραξικόπημα. “Εξερ­ ράγη στὶς 27 Μαΐου 1960 τελείως αὶφνιδιαστικά. Στὶς 3 το πρωί, στὴν Κωνσταντινούπολη, ὀ στρατός κατελαβε τα δημόσια κτίρια καὶ τα κεντρα τηλεπικοινωνιών καὶ ραδιοφώνου. Τὸ ἴδιο εγινε καὶ στὴν "Αγκυρα μισὴ ωρα αργότερα. Ὁ πρόεδρος τὴς Δημοκρατίας, τα μελη τη̃ς κυβερνὴσεως καὶ οἱ βουλευτες τού Δημοκρατικού Κόμ­ ματος συνελἦφθηκαν. Λίγο αργότερα ὁ λαός ἔμαθε τὸ νεο από τὸ ραδιόφωνο, απο το στόμα τού συνταγματαρχη Τουρκες. Φαινοταν ὅτι αὐτὸς ἦταν ἦ ψυχη τὴς επαναστάσεως. Δεν εἶχαν χρειαστεί πε­ ρισσότερο απο 4 ωρες για να επιβληθούν οἱ συνωμὀτες. Λίγες ὴμερες αργότερα, δημοσιεύθηκε ενας επίσημος κατάλογος των μελων τὴς στρατιωτικῆς χούντας που θα κυβερνούσε προσωρι­ να τὴ χωρα. Ἡ χούντα αύτη° λεγόταν Μἰ!!ί`Βἰκ!ἰ1τΚοπιἰιεεἰ(ΜΒΚ), δηλαδὴ «Ἑπιτροπὴ Ἐθνικῆς Ἑνωσεως» καὶ τὴ συγκροτούσαν 38 αξιωματικοί. Οἱ ριζοσπαστικοί, παρα τὸ γεγονὸς ὅτι ἦταν οἱ εμ­ πνευστες τού πραξικοπήματος, μειοιμηφούσαν στον κατάλογο αύ­ τό. ἶΗταν 14, ενω οἱ μετριοπαθεῖς που συμπεριλάμβαναν καὶ τὸν πρόεδρο τη̃ς Ἑπιτροπη̃ς, τὸ στρατηγό Γ κιουρσελ, ἦταν 24. Εἶναι αληθεια βεβαια πως ὁ Τουρκες ἦταν ὁ σύμβουλος τού Γκιουρσελ καὶ τὸ δεξί του χερι καὶ πως μπορούσε να ελπίζει ὅτι θα τραβούσε 255

με τό μερος του περίπου τους μισους των μελων τὴς ΜΒΚ. “Αλλα μερικα ὁνόματα ριζοσπαστων όπως του̃ Ταλαατ Ἀυντεμίρ καί του̃ Ντιουνταρ Σεϋχαν (που ήταν ανταγωνιστες του̃ Τουρκες καί του Καμπιμπαυ) δεν συμπεριλαμβανονταν στὸν καταλογο των 38. Άν­ τίθετα, υπήρχαν πεντε στρατηγοί, όλοι τους μετριοπαθεῖς. Μήπως ό Τουρκὲς εἶχε απωλεσει τὴν επαναστασή του; Άρχικα, δεν φαίνεται να εἶχε συμβεί κατι τετοιο, εφόσον συνη­ θίξεται σ° αυτου̃ του̃ είδους τίς εξεγερσεις οἱ ριξοσπαστικοί να στε­ γαξονται κατω από τους μετριοπαθείς περιμενοντας τὴν καλυτερη στιγμὴ για να τους απομακρύνουν. Άλλα ό Γκιουρσὲλ εκτός από τὴν προεδρία τη̃ς Ἑπιτροπη̃ς εξασκου̃σε καί τὴν προεδρία του̃ Κρα­ τους, τὴς κυβερνήσεως, των ενόπλων δυναμεων, καί συναμα ήταν καί υπουργός Ἐθνικῆς Ἀμυνης. Ὁ Τουρκες, αντί για πολιτικὴ βι­ τρίνα εἶχε δωσει στό κατασκεύασμα του μια στρατιωτικὴ βιτρίνα, που φαινόταν πανίσχυρη. “Ας θυμηθου̃με τό προηγουμενο του Ἑμ­ βὲρ (Ετινετ) όταν τό 1909 αυτός καί οί νεοι του ριζοσπαστικοί αξιω­ ματικοί εἶχαν απομονωθεί καί σταλεί μακρια από τὴν πρωτεύουσα από τόν μετριοπαθὴ στρατηγό Μαχμουτ Σεβκετ πασα (Μειίυηιιτ βονίςετ). "Ας θυμηθου̃με επίσης πως χρειαστηκε να περιμενει κανείς τό 1913, για να μπορεσει ή ὁμαδα του̃ Ἑμβερ, μετα από πολλες πε­ ριπετειες, να ἐπανελθει στὴν αρχή. Μήπως ό Τουρκὲς δεν θα εἶχε ακόμη μεγαλύτερες δυσκολίες από αυτες που εἶχε συναντήσει ό Ἑμβὲρ πενήντα χρόνια νωρίτερα; Πραγματι, ετσι καί εγινε, καί ή ἐκτελεση του̃ Μεντερὲς καί τῶν δύο συντρόφων του, στίς 16 καί 17 Σεπτεμβρίου 1961, εχασε τό νόημα της, καί αυτό προσεδωσε στόν απαγχονισμό τους εναν ακό­ μη πιό φρικτό χαρακτήρα. Λιγότερο από εξι μήνες μετα τό πραξικό­ πημα ὁ στρατηγός Γκιουρσἑλ παραμερισε τους Δεκατεσσερις, στίς 13 Νοεμβρίου 1960, καί τους εστειλε σε θεσεις στό εξωτερικό στίς τουρκικὲς πρεσβεῖες. Τό πρωτο βη̃μα πρός τὴν επανοδο του μεντε­ ρεσισμου̃ εἶχε γίνει καί ό Τουρκες αποκαλεσε τὴν 13η Νοεμβρίου προδοσία. (Α. Τίιτκεε, ενα' αν., σ. 92). Μπορουμε να πουμε με σιγουρια πως ή ελλειψη ίκανότητας καί πολιτικου̃ μυαλου̃ του̃ Τουρκες καί τη̃ς όμαδας του υπῆ ρξε μια από τίς βασικες αίτίες τη̃ς αποτυχίας του. “Εφόσον διαμοιραξόταν τίς 256

ευθύνες τη̃ς εξουσίας με μια μετριοπαθὴ ὁμαδα πιό ιἶσχυρὴ από τὴ δική του, επρεπε ό Τουρκὲς να εἶχε συγκεντρωσει όλη του τὴν προ­ σπαθεια στὴν εξασφαλιση του̃ πλήρους ελεγχου τὴς εξουσίας προ­ του̃ να αποκαλύψει τα ριξοσπαστικα του σχεδια. ”Αντ® αυτου ήδη τὴν επομενη τῆς επαναστασεως θελησε να πραγματοποιήσει τό κοι­

νωνικό καί οίκονομικό του πρόγραμμα: αγροτικὴ μεταρρύθμιση, λαϊκὴ παιδεία, κοινωνικοποιημενη ίατρική, οίκονομικὴ σχεδιοποίη­ ση, αγωνα κατα τὴς διαφθορας, δικαιότερη κατανομὴ των φόρων φορολογωντας ἱδιαίτερα τους αγαδες. Κατα τὴ διαρκεια του̃ Σεπτεμβρίου καί 'Οκτωβρίου 1960, οἱ νεοι επαναστατες αξιωματικοί τη̃ς ΜΒΚ διασχίξανε τὴν υπαιθρο για να φερουν τόν επαναστατικό λόγο στους αγρότες πραγμα που πανικό­ βαλε τους αγαδες. Ὁ συνταγματαρχης Σαμί Κιουτσουκ (Βειιιί Κίὶςίὶ1‹) αν καί δεν ἦταν ἔνας εκ των Δεκατεσσαρων, δήλωσε τόν Σεπτεμβριο στὴν πόλη Σιίρτ (Βίίτι) τη̃ς “Ανατολικής Τουρκίας: «Δεν θελουμε πλεον να δουμε ουτε εναν ακτήμονα αγρότη. Ἡ αγα­ πη τη̃ς πατρίδας αρχίξει με μια χούφτα γη̃ς. Ἡ επιρροὴ των αγαδων πρεπει να λήξει››· καί τόν Ὁκτωβριο στὴν πόλη Βαν (νειιι): «Σε του­ τη τὴ χωρα δεν θα υπαρχουν πλεον αγαδες καί σεΐχηδες... Δεν θα ανεχθου̃με πλεον τὴ δουλεία». Ὁ ταγματαρχης Ὁρχαν Ἑρκανλί (Οτυευ Ετ1‹ειι1ι), ενας ἐκ των Δεκατεσσαρων, δήλωσε τόν Σεπτεμ­ βριο στὴν Καισαρεια (Κεγεοτί) τὴς κεντρικῆς Τουρκίας κατα τὴν εφημερίδα Οὐλοὐς (ῖ.Πιιε) τὴς 22ας Σεπτεμβρίου 1960: «Δεν εἴμαστε οἱ εχθροί των πλουσίων αλλα μόνον των κλεφτων» καί πρόσθεσε: «Μερικοί καπιταλιστες δεν μας υποστηρίξουν... αλλα θα τσακίσου­ με τὴν αντίστασή τους». Έφτασε μαλιστα στό σημείο να πεί πως εδω καί δεκα χρόνια ‹‹ὴ Τουρκία εἶχε γίνει αποικία των Ἡνωμενων Πολιτειων». Τό υπουργικό συμβουλιο υπότὴν προεδρία του̃ Γκιουρσελ, που συγκροτου̃σαν ίδίως μὴ στρατιωτικοί αλλα που ελεγχε ή ΜΒΚ, ανησυχου̃σε για τόν μεταρρυθμιστικό ενθουσιασμό τῶν νεων αξιω­ ματικῶν. Ὁ υπουργός Γεωργίας παραπονεθηκε πως δεν τόν εἶχαν συμβουλευτεῖ αυτοί εκ των νεων αξιωματικων που ετοίμαξαν σχε­ διο αγροτικής μεταρρυθμίσεως. Ὁ υπουργός 'Υγείας επίσης δεν

17

257

ίσίσῖὶασίι̃κε σπσ Τσὺίἑ ἀἔἰωμ­σὶτὶὶίσθσ πσθ σσι̃ίσνωνσν ὶὶὶ νὶκὴ σθη­ ριισία για τὴν Ύγεία. Ἑπιπλαον, οί ριζοσπαστικοὶ αποφασισαν να συλλαβουν 55 ση­ μαντικσος αγαοες τὴς ανατσλικη̃ς Τουρκίας καὶ να τοὺς ἔχουν υπο

ι

κρατηση κατ® οἶκον στο δυτικο τμὴμα τὴς χώρας. αὴμιευσαι· τὶς γαὶες τους καὶ θέλησαν να τὶς διανείμουν στοὺς ηετωχούς αγροτες. Άλλα οί αγαδες στύθηκαν χαρη στὴν πτωση ταιν Δεκατεσσαρων τσν Νσἑμβρὶσ Τσσ Ε960 κσἰ σσνστεσσ θ ὶσὶβἐσνἴισὶὶ τσσσ ίνὶλιὶθ νὰ ἐίσσΐσὲνλσσν στὰ σπὶσσ τσυἔ κσἰ νὰ ἐπσνσκτὴσσνν τἰσ Ύὶὶὶσἔίἔ Τους, το μεγαλύτερο μέρος τῶν ὁίὶσἰνυ̃νι λὐνω ὲλλείιμεοις χρονου. σὲν σἶχε σὶσνεμθθεἴ· Τὲλσσ ἡ ΜΒΚ εἶχε σσεἰλεὶ στὴν σπσὶθὶι̃σ λὶλὶστ δες νεων ποὺ εἶχαν μολις παρει το γυιινασὶακό τους απολντὴθὶθι γισ νὰ σὶσσἔσσν σῖσ σλὶμσίσκθ σλσλεἴσ Έῶν λωσὶῶν ἀντὶ ὶη̃ἑ στρστ τιωτικη̃ς τους θητείας. ΜΕρὶΚΟὶ μῆνθς δβθὶσὲῖίος ὑπὲρ ῖη̃ίἑ ῦπαὶθρθϋ δὲν θίβΚΟυ̃Ο'(Ι.ν βέβαια για να ὲπηρεασουν τους αγροτες. Ἑπειδὴ αὐτοὶ δεν ἦταν σε θεση να καταλαβουν τὴ δὶαίρθρσ ποὺ υ̃πη̃ρχε μέσα στὴν ἘπὶτΡσ7ὶἠ Ἐθνὶκίλῖ Ἑνώσεως μεταξύ ριζοσπαστῶν καὶ μετριοπαθὼν, δεν συνειδητο­ ποίησαν τὴ σημασία τὴς αποβολη̃ς τῶν Δεκατεσσαρων στὶς Ι3 Νσεμβρἰσυ 1960 Κσἰ πὶσΐενσν ότι τίποτα δὲν εἶχε σλλθἔεὶ στὴν κε­ φσλὴ Έῆἐ λὼρσσ­ Ἑπεὶσὴ σμωἑ δὲν ἔβλεπσν νσ πρσι̃ίμσῖσπσὶσυ̃νῖαὶ οἱ ύποσχἑσεις που τους εἶχαν κανει για καλυτἑρευση τὴς ζωῆς τους, ἔβνσλσν Τὸ σσμπθὶσσσμσ στι σὐΐσἰ Οἱ σἔὶωματὶκσἰ ἦταν ἀπλῶἑ σστ φλαταδες, ἰδἱως οταν εἶδαν σὲ λίγο τοὺς 55 ἀγαδιι̃ς να ἑπισΐβἑφονν στις γαῖες τους σαν να μὴν εἶχε συμβεί τίποτε. Οί αγροτες παρὲμει­ ναν λοιπον, οπως καὶ οἱ αγαδες τους, μεντερικοί, καὶ θα το αποδεί­ κνυαν συντομα χαρη στὶς εκλογες. ”Οσο για τὶς πολεις, ὴ «ἐπαναστατικὴ τρομοκρατία» που ὴθελε να ἐγκαθιδρύσει ὁ Τουρκὲς για να ἐςουδετερωσει ολους οσους έναν­ τιωνονταν στο νἑο καθεστως. οἱ πολλὲς ἐκκαθαρίσεις πού ἔκανε στὶς κρατικὲς ύπη ρεσίες (ἑκκαθαρίσεις αςιωματικῶν, δικαστών, δη­ μοσίων ύπαλλὴλων, πανεπιστημιακῶν διδασκαλωνλ οπως ὴ απο­ λυση, στὶς Ζ? Ὁκτωβρίου 1960, 147 καθηγητῶν Πανεπιστημίου, σπειραν παντου̃ ανησυχίες. Ἑπιπλὲον, στὶς Ι8 Αύγούστοο ὶθοθ, δὶὶλῖαγμα Βἶχθ ἐγὶίίλθὶδβὑσεὶ ἑ7ῖι`!.ν(1σΤθίΤὶΚἀ δὶὶίίλσῖὴρὶα για ΐίθίῖθίτ 258

ζουν σὶ ολη τὴ χωρα τους ἐχθροὺς τὴς ὲπαναστασεως. Θυμίςοντας τὴ σκληροτητα του̃ Ροβεσπιἐρσυ, ο Τουρκὲς εἶχε καταφερει με τὴν απερισκεφία του να τροιιοκρατὴσει μέσα σὲ μερικοὺς μὴνες„ οχι μο­ νο τούς μεντερικους αλλα καὶ τοὺς οπαδούς του̃ Γκιουρσαλ καὶ του̃ Ἱνονοχγ

'

.

Ἡ

γ

Ε

ι

γι

γ

|

_

σταγονα που ἔκανε το ποτὴρ. να ὶη̨̃ε ειλίσει, να φτασει ο κομ­ πος στο χτενι, ύπη̃ρξε ὴ προταση του̃ Τουρκὲς να ἱδρυθεἴ ύπερυ­ πουργεῖο Πολιτισμου̃ καὶ Προπαγανδας οπο τὴν ονομασία Τιϊκἰτἰγε ϋἰἰττῖ νε Ζἴιϊἰτιι̃ι· Βἰταὲί (‹‹Ἑνωση τῶν Ἱδανικῶν καὶ του̃ Πολιτισμου̃ τῆς Τουρκίας››) πού θα συγχωνευε το ύπουργεῖο Παιδείας καὶ τὶς Διευθύνσεις Άθλητισμοο, Βακουφίων, Θρησκευτικῶν Ύποθεσεων, Τύπου καὶ Ραδιοφώνου. Ένα απο τα έντεκα τμήματα αὐτοῦ του̃ ύπερυπουργείου θα ονομαζόταν Τμη̃μα των Ἑπιβλαβῶν Ἱδεολο­ γιῶν. Στὴν κεφαλὴ του̃ ὑπερυπουργείου θα διοριζοταν, απο τον πρὸεδρο Τῆς Δημοκρατίας, ἔνας δχοῃςητὴςς γιὰ ἔξι χρόνια, ὁ ὁποῖος; μονον για παρα βαση. καθηκοντος θα μπορου̃σε να απολυθεῖ. Θα ταν μέλος του̃ ύπουργικου̃ συμβουλίου αλλα δὲν θα ἦταν ύπεύθυ­ νος ἑνωπιον τὴς κυβερνήσεως. Ὁ διοικητὴς αὐτὸς θα εἶχε το δι­ καίωμα να πολλαπλασιασει κατα βούληση τα ύποτμὴματα του̃ υπε­ ρυπουργείου του, δίνοντας του ἔτσι τὴ δυνατοτητα να ἐκτείνει τον ἔλεγχο του πανω σὲ ολες τὶς δραστηριότητες τὴς χὼρας. Ὁ Τουρ­ κος εβλεπε η̃δῃ τον ὲαυτο του στὴν κεφαλὴ αὐτοῦ του̃ οργανισμου̃. διευθύνοντας τὴ χωρα ὡς δικτατωρ; Ἱσως· παντως ὴ θερμιδωριακὴ αντίδραση ξέσπασε κατα του̃ Τούρκου Ροβεσπιἑρου. Το σχεδιο του̃ διαταγματος που θα ἴδρυε αυτον τον οργανισμο βρισκοταν στὴν ὴμερησία διαταξη τὴς συνεδριασεως τη̃ς ΜΒΚ τὴς Ιαης Νοεμβρίου 1960 καὶ ο Γ κιουρσὲλ φοβοταν μηπως εγκριθεί. Άποφασισε τοτε, τὴν προηγουμενη, να διαλύσει τὴν ΜΒΚ καὶ να τὴν ανασυγκροτὴ­ σει χωρις τοὺς Δεκαχἐσσερια̨ Ἡ πτώση του̃ Τσυρκες σὴμανε τὴν αποτυχία τὴς ἐπαναστασεως του̃ 1960. Για τὴν Τουρκία ἦταν καταστροφη. Παρα ταυ̃τα ο Τουρ­ ιςὲς εἶχε μερικὲς ανησυχητικες ίδεες ποὺ θα μπορου̃σαν με τον και­ ρο να καταστρέφουν τὴν αναγεννητικὴ προσπαθεια που θα εἶχε αναλαβει για τὴ χώρα του. Δὲν αναφερομαστε ἐδω στον παντουρκι­ σμὸ του ποὺ τὁσο χου̃ ιςςχτ0_μσ_ρτη̨ρὴθηιςε_ Δὲν βλέπουμε γιςχχὶ εἶναι 259

ἕαεῖθἄἔ θῖὲειπῖζυ̃ἕἕἕέ (Ξ. μ

Ξ: ἑνιἕῖΐο κΡἀ.ἶ))ῖῖ7Ξ:ς ἑῖἔἶἑ

Ϊ

η

η π ρ χη. Έ Τ δεν συμφερει τὴ Σοβιετικὴ Ένωση, μπου θα ἦταν καὶ τὸ κυριότερο θύ εἶ αὐ νὸ Άλλ. ± . . θ.λ . . .ξ , να το ο. ν Η .. ηϊ α θαναι σαν να 8 ει κα εις να ψε ει τους Αραβες επειδη προσπαθουν να ἐνωσουν σ® ενα κρατος τὸ . 9

_

Π

9

Θ

7

ἀνταγωνἰστηκαν γιὰ τὴν κατάληψη τῆς .Α..ν ἰ . . . . .δ υτεμρ ἐἔθθσιας . η οιιαδας Τ ουρκες ­Κ οιμτιιμιιαϋ και 11 οαα Σευχαν, η όποια δεν εμπνεοταν απο τον σφοδρο αντικομμουνισμὸ ,

__

1

1

1

α

.

οσπἀθειἐς

ς.

.

,

.

.θ

,

ἱ

δ

ε

νδ

ὰ

ν­

πρωῖηἐ­ Τελικα Και 0 ύο ομα ες πετυχα Τὸ 1965 οἱ Δεκατεσσερις πηραν τον ελεγχο πολιτικῆς ὁργανω­ ­ . .. ε . σεως, του̃ Ρεπουμπλικανικου Αγροτικού Κόμματος του Εθυους (ΟΚΜΡ) ποὺ ὁ Τουρκἑς διηύθυνε κατα τρόπο δικτατορικό. Άλλα τὸ κόμμα φυτοξωου̃σε (ἔλαβε μόνο 2,2=1% τῶν ιμηφισαντων στὶς εκλογες της 1Οης “Οκτωβρίου 1965) καὶ οἱ περισσότεροι των Δεκα­ ~ . , . τεσσαρων τὸ εγκατελειψαν, ενω ό Τουρκες όλο και περισσοτερο . . . . συγκεντρωνόταν στὴν εξωτερικὴ πολιτικη πανω στο Κυπριακο, εφόσον ἦταν ὀ ἴδιος Κύπριος Έκανε σφορδες επιθέσεις εναντίον ~ , , _. Τ . α. ἰδικὰ έναν­ ωπων που δεν ὑποστηριἔαν φος „ ουΡκοκι3πριους Κ ἶε ε τὶον τῶν Ἑλληνων ηγετων και του Νασερ Αλλος στοχος των επι­ , ­1 . . . . . . . · Σ Ε , ε οσον ο Του κες θεσεὶων του ηταν βεβοεια η „ οβιετικη̨ νἶ0(ἐη.λφ ε . ρ παρεμενε παντουρκιστης και επιθυμουσε τη ια υση του ομοσπον­ διακου̃ αὐτοῦ συνόλου. Τὸ φθινόπωρο του̃ 1968 αναδιοργανωσε τὸ κόμμα του καὶ τὸ ὀνόμασε Μὶἰἰἰγετςἰ Ι­Ιακεἰτεὶ Ραπὶὶεὶ (ΜΗΡ) («Ἑθνικιστικὸ Κόμμα Δρασεως››). “Αλλα στὶς γενικες εκλογες τῆς Ι2ης Ὁκτωβρίου 1969 ύπη̃ρξε ὁ μόνος από τὸ κόμμα του πού βγη­ Ἐηθ

¬

ν

τ

9

_

7

_

5

'

1

Ϊ

|

.

στασεως.

Ὁ Τουρκες καὶ οἱ 13 ύπόλοιποι ριξοσπαστες αξιωματικοὶ εἶχαν λ, „λλ δ , Δ, ., λἑ , , , , , _

3

τἰἱ

5

,

ια εἔει α Ο ρομο. ΒΕ) ηταν π στο στρατο απο την εποχη πού ειχαν αποστρατευθει, μετα την ον εκδίωξη τους, τὸν Νοέμβριο του̃ 1960. Μπηκαν στὴν πολιτικη ὅπου δεν συναντησαν περισσό­ . . . . . τ . . . . . . . τερη επιτυχια απο. τον Ιωαννη Μεταξα στην Ελλαδα, πριν απο το 1936. Ἑπειδὴ ἦταν ύποχρεωμενοι να ξου̃ν στὶς τουρκικες πρεσβεῖες στὸ εξωτερικό, κινδύνευαν να ξεχαστου̃ν. Προσπαθησαν λοιπόν να τραβηξουν τὴν προσοχη τῶν ε ημερίδων καὶ εξι από αυτου συ­ . . . φ . .. Ρ.. ναντηθηκαν στο. Παρισι, στις 30 . Οκτωβριου 1961 οπου και εδω­ . . . . . τ ι , . . σαν συνεντευξη τυπου. Η ομαδα των Δεκατεσσαρων στο συνολο της συναντηθηκε καὶ παλι τὸν Ἱούλιο του̃ 1962 στὶς Βρυξέλλες.

τ

σε

9

στηριξε τὸν ίσότιμο εθνικισμό. (Για τὴ διαφορα μεταξὺ σωβινιστι­ κου̃ καὶ ἱσότιμου εθνικισμού βλεπε τὴ μελετη μου, «Ιεε ηειτἱοιτε1ἰ­ ειπε» Ετπεἰεε ὶπτειτταιἰοπαἰεε, Σεπτ. 1971). Ἑπιπλεον, κατηγορούν­ ταν ότι ἦταν φυλετιστης. Ἑνας αλλος αξιωματικὸς, που η προσωπικότητα του δεν φαινό­ ταν να α ύνεται ε τα α ν τικα σ εῖα τ” π οσωπικότ τα του̃ Τ .β ἐρ ι ­1 μ. . ρ η . ημ ρ . 9 ουρκες, νω ηταν εξίσου τουλαχιστον, αν οχι και περισσοτερο ρι­ ξοσπαστικός, ύπη̃ ρξε ὁ συνταγματαρχης Ταλαατ Ἀϋντεμίρ. Στὶς 22 Φεβρουαρίου 1962, ενῶ ἦταν διοικητὴς της Σχολῆς Πολεμου της Ά κύ α εκανε π α ικόπ ε που απετυ ε. Τὸν αποστ ατευσαν γε ρ ςΰ. . . ρ . χ. . ­ ρε . απλως και αυτο ξανακανεημ π αξικοπ α τ νυ α 20 ς Ο ημ η χτ της ης προς 21η Μαΐου 1963 με τὴ βοηθεια του̃ πρωην συνταγματαρχη Ντιου­ νταρ Σεϋχαν. Αυ̃τὴ τὴ φορα καταδικαστηκε σε θανατο καὶ εκτελε­ στηκε στὶς 6 “Ιουλίου 1964. 'Ο Τουρκες εἶχε αρνηθεῖ να βοηθησει τον ανταγωνιστὴ του καὶ αύτὴ η παλια ἔχθρα μεταξύ τῶν δύο αν­ δρῶν βοηθησε στὴν αποτυχία του̃ εγχειρηματος, όπως σίγουρα βλαψε από τὸ 1956 τὶς προσπαθειες για μια τελικὴ νίκη τῆς επανα­ δ

Τὸν Φεβρουαοιο τοῦ 1963 τοὺς δόθηκε θ αδεια να επιστρέψουν στὴν Τουρκία αλλα ὀ Τουρκες καὶ τρεῖς σύντροφοί του συνεληφθη­ καν στὶς 21 Μαΐου καὶ κατηγορηθηκαν ότι ετοίμαξαν πραξικόπημα , . διαφορετικο απ° αυ̃το που εἶχε καταστρωσει δ συνταγματαρχης

Ξ

5

1

1

ε

~

9

. |

η

κε βουλευτης' Ἑνῶ λοιπὸν οἱ ριξοσπαστικοὶ εἶχαν ετσι παραμεριστεῖ, οἱ μετριο­ . . ~ . ­ παθεῖς αξιωματικοί της επαναστασεως του 1960 αὶσθανονταν μερι­ κες τύψεις που εγκατἑλειπαν τὴν επαναστατικὴ προσπαθεια εναντι τῆς αποφασιστικότητας του̃ Ἱνονού που ηθελε να επιστρειμει στο , . . . . . . .. κλασικο κοινοβουλευτικό συστημα οποιο και να ®ταν το αποτελε . . . . . . σμα των εκλογών. Πραγματι, ὁ Ἱνονου θα επαναλαμβανε την πολι­ . ' “ ` 'ν ι ε αλικούς να ξανα­ ­1 50 θ` ” τικη του του 1946 9 και ααφηνε Έουςα Έ Κ μ παρουν τὴν εξουσία. 9

Ζ6Ο

261

Οἱ γενικες ὲκλογὲς τῆς 15ης Ὁκτωβρίου 1961 εδωσαν στὴ Βου­ λὴ ένα μεντερικὸ κομμα αναδιοργανωμενο ·ε τὴν ὀνομασίακίεἰαἰετ Ρακτίεἱ (ΔΡ) (‹‹Ιἐομμα της Δικαιοσὺνης››)ς με 3α,7% τῶν ιγηφισαν­ των καἰ ΙΞ8 ἔδρες ἐπί συνὀλου 450. αντί 36,'7% καί 173 ἔδρες στὸ

Εἱίτίτίί. Γὥίν Υεατε

Ρεπουμπλικαντκὀ Λαϊκό Καππα του̃”Ἱνσνοὺ. Στὴ Γερουσία ἐπί των 150 ἐκλεγμενων μελων, το Κόμμα τη̃ςὼιταιοσὐνης πη̃ ρε 7Ο.ἔδρες με 35,4% τῶν ιγηφισαντων ἔναντι 36 ἑδρῶν του̃ Ρεπουμπλικανιποὕ /Ιαίκου̃ Κόμματος ποὺ εἶχε λαβει 3”7,2% τῶν ινὴφων. Ἡ Γερουσία ἦταν μια καινοτομία του̃ Συνταγματος της 9ης Ἱουλίου 196Ι (το πΡΟλι̃ίΥ0ὐμτ'ῖνΘ Σλὕνΐαλμαε Τθυ̃ 19249 καθίτἶυ̃ωνε ἕνα μὁνο ἀντίπβοσωτ πευτικὸ σῶμα, τη Βουλη) και απαρτιζὀταν, ἐκτὸς των 15Ο ἑκλεγμε­ νων μελων, απο Ι5 διορισμενους γερουσιαστὲς και απο τοὺς αςιω­ ματικοὺς της ΜΒΚ. Τα δυο σωματα συνὴλθαν σε κοινὴ συνεδρία­ ση καί ιμὴφισαν στίς 26 Ὁκτωβρίου Ι96ί, το στρατηγὸ Τζεμαλ Γκιουρσελ, πρῶτο πρόεδρο τῆς Ζιευτερης Τουρκικη̃ς Δημοκρατίας. ίΉ πρώτη εἶχε δίαακἐσεί ἀπὸ τὸ 1923 ῶἑ Τὸ Ι960)­ Ἑπειδὴ κανενα απο τα δὺο μεγαλα κομματα δεν εἶχε τὴν πλειο­ ινηφία στὴ Βουλη, ενας κυβερνητικὸς συνασπισμὸς ἦταν απαραίτη­ τος. Άλλα ὴ προοπτικη να ξαναρθουν οἱ μεντερικοἰ στὴν ἐξουσία, μόνον ἑναμιση χρονο μετα τὴν ἐπανασταση ποὺ τοὺς εἶχε ρίςει. ταν δυσκολα αποδεκτὴ, ακομη καί για μετριοπαθεῖς αξιωματικούς. Στἰς Ζί Ὁκτωβρίου Ι96Ι, ἕνα πρωτοκολλο ἐπί τὴς αναγκης νεας στραταοακη̃ς ἐπεμβασεως ὺπογραφηκε στὴ Σχολὴ Ιῖολεμου της Κωνσταντινουπολεως, απο δεκα στρατηγοὺς και είκοσι ὁκτὼ συν­ ταγματαρχες. ”Ἡθελαν να διαλὺσουν τὴ νέα Βουλη καί να αναστεί­ λονν Τὴ λειῖθυρι̃άα όλων Έῶν πολλΐικῶν κομμάτων­ Ἀλλὰ ὑπη̃ρτ χαν αςιωματικοἰ ακομη πιο μετριοπαθεῖς ποὺ δεν ἦταν μελη τὴς ΜΒΚ καί ποὺ τοὺς ἐμπὀδισαν να δρασουν. Ἑπροκειτο ἰδίως για το σΐῦατίι̃λὸ Τἔεβνῖὲτ Σοϋνάν ίίἶθνὀθί δνοανλ ὁ ὁποἴοἐ Τὸν Αὔι̃ίουτ στο του̃ Ι96Ο εἶχε διαδεχτεῖ τὸν Τςεμαλ Γκιουρσὲλ στὴν ηγεσία τῶν ὲνοπλων δυναμεων. Είχε αποκτὴσει τὸ δικαίωμα απο τις 15 Ίου­ νίου 1961, να συμμετέχει στὴ συνεδρίαση τῆς ΜΒΚ ἑνῶ δεν ἦταν μελος. Ὁ Σουναυ εἶπε στοὺς 38 ἀξιωματικοὺς ποὺ εἶχαν ὺπογραιγει τὸ πρωτοκολλο της 2Ιης Ὁκτωβρίου, ὅτι επρεπε να δωσουν μια πί­ στωση χρονου σὲ κυβερνηση συνασπισμου̃ ὑπὸ τὸν Ἱνονου. (Ιειηοτ

262

ο/

Τατίτίεπ Ροἰίιίεαί Βενεἰοριπειττ, Ζ9Ζ9­1969,

Κωνσταντινούπολη, Ρείτϋἰιοίετ ξἱνῖετοαεει., ί969, σσ. 147­148). Ἡ η̨̃ιστοιγὴ του̃ Πασα (ὅπως ὀνομαζανε συνηθως τὸν Ἱνονοὺ) στοὺς στροιτιωτικοὐς να τον αφὴσσρν να σογκροτησει κυβερνηση συνα­ σπισμου̃ς συνέβαλε στην αποθαρρυνση τὴς ἐπεμβασεως. Και ετσι., οι μεντεοικοι ἐποινῇλθαν στὴν ὲςουσία χαρη στὴν κυβερνηση συνα­ σπισμου̃ που συγκροτηθηκε στίς 20 Νοεμβρίου 1961 ὑπὸ την προε­ δρία του̃ Ἱνονοὺ. "Ηδη απο τη̃ς ἱδρὺσεως της,ὴ Δευτερη Άβασίλευτη Δημοκρατία ὐπῆρςε ἕνα μεικτὸ στρατιωτικοπολιτικο καθεστως ποὺ οἱ “Αμερικα­ νοι ιχποκὁιλεσαν μὲ ικανοποίηση ιιτορρκικὴ ιρορμοολα» καί ποὺ αρ­ ­νὀ­γερα πρότειναν μὲ ἑπιμονη στοὺς Έλληνες αη̨̃ιωματικοὺς ποὺ κα­ τὲλοιβοιν την αρχη στις 21 Άπριλίου ί9ο”7. Ἡ φὀρμουλα αὺτὴ συνί­ στατο στα να δοθεί ὴ προεδρία της Δημοκρατίας στην ὴγεσία του στρατου̃ ιο στρατηγος Σουναυ διαδέχτηκε στὴν κεφαλὴ του̃ Κρα­ τους τὸ στρατηγὸ Γκιουρσὲλ ποὺ ἦταν βαρια ὁίρρωστος, στίς Ζβ Μαρτίου 1966) και ὴ κυβερνηση στα κομματα. Έτσι αὺτα θα βρί­ σκσντοιν απο τον α̃μεσο ελεγχο του̃ στρατου̃ χωρίς να παιγομν να ι

ί

ί

ι

ί

Ν

λειτορργοϋα Κατα τα φαινομενα ὴ τουρκικὴ φορμουλα κανει τὴν πλαστιγγα νὰ βαραίνει σπὲρ της ηγεσίας του̃ στρατου̃ και σὲ βαρος τῶν κομμα­ των, εφοσον ὴ λογικη λεει ὅτι αὺτὺς ποὺ κατέχει τὴ στρατιωτικη ίσχὺ κερδαπι Στὸ ὲξωταπκὸ λυποντουσαν τοὺς Τούρκους πολπτυ κοος ποὺ ςοϋσαν, ως φαίνεται, ὺπο τη σννεαη̨̃ὴ ἀπειλὴ ΰτῦίῃιωτλκη̃ἔ ἐπεμβτχσεως αλλα στὴν πραγματικοτητα ἢ ἢδίι̃ μαίιΐβὰ πείνα τῇίἐ Δεὺτερης Δημοκρατίας απο τὸ Ι96Ι. ἀποδεικνὺει ὅτι τα πραγματα ἦταν διαφορετικα. Πῶς γίνεται τὴ παραδοςολογία αὺτὴ να εἶναιαλη­ Θινη; Μηπως σ 'Αμερικανος προστάτης προσθετε τὸ βαρος τον στὴν πλαστιγγα ὑπὲρ τῶν πολιτικών και ετσι αφαιροὺσε απο τοὺς στρατιωτικοὺς τὴν ίσχὐ; (Η εξηγηση βρίσκεται περισσοτερο στὸ Υεγονὸἐ ότι ὐπη̃ρλε συνθίσπισμὸς συμφεροντων των δυο μεγαλων κομματων και τη̃ς ὴγεσίας του̃ στρατου̃ ποὺ δλοι τους ἦταν ἑςίσοὺ σοντηρητικοί. Το κόμμα τη̃ς Δικαιοσύνης αναλαμβανε να ελέγχει την οινροτια ποὺ του̃ παρεμενε πιστη, καὶ οἱ ὴγὲτες του̃ στρατου̃ ἔ­ ..Ι λεγχαν το λαὸ τῶν πολεων με τὴν βοηθεια του̃ Ρεπουμπλικανικου 263

/Ιαϋτου̃ Κόμματος, παρουσιάζοντας τὸν ἑαυτό τους

ως τον θεματο­ Φύλακα τῶν κεμαλίκτἶιν ἀρχῶν ποὺ συγκινου̃σαν τὴ μικροαστικὴ ταξη. Πίσω από τὴ βιτρίνα των συνεχῶν αντιδικιῶν μεταξὺ τῶν η̃γετῶν του̃ στρατου̃ και των πολιτικῶν κομματων. τα συμφεροντα τῶν αγαδων καὶ τῶν ἑπιχειρηματιῶν παρέμεναν αθικτα. ”Αν δὲν λάβουμε ὐπόψη τα παραπανω, μας εἶναι αδύνατο να ἐν­ νοὴσουμε τὸ «αυ̃θαδες» κουραγιο των μεντερικῶν ὴγετῶν του̃ Κόμ­ ματος τη̃ς Δικαιοσύνης έναντι τῶν αρχηγῶν του̃ στρατου̃ ὴδη απο τὴν επομένη τη̃ς πτὡσεως τῶν ριζοσπαστικῶν αςιωματικῶνς τον Νοέμβριο του̃ 1960, σαν να μὴν εἶχε συμβεῖ ἐπανασταση. “Αλλα Υνῶρτζοτν ὕττ δὲν θα τίμίυροϋνταν. Πολυ γρὴγορα έπανέκτησαν τὴ δυναμη ποὺ εἶχαν πρὶν απο τὸ 1960, ἐκτὸς του̃ Μεντερές καί τῶν δυο απαγχονισμένων συντρόφων του που δεν μπορου̃σαν φυσικα να αναστὴσουν. Ἡ εκτέλεση τῶν τριων αὐτῶν πολιτικών υ̃πὴρξε αδικαιολόγητη, ὲφόσον δεν εἶχε απολύτως κανένα ἀποτἐλεσμομ Ὁ Ἱνονοὺ προὴδρευσε τριῶν κυβερνὴσεων συνασπισμου̃, από τἰς 20 Νοεμβρίου 1961 μέχρι τίς 14 Φεβρουαρίου 1965. Οἱέκλογες τὴς Ιθης “Οκτωβρίου 1965 ἔδωσαν στο Κόμμα τη̃ς Δικαιοσύνης 52,τ3% τον ιμηφισἀντων και 240 εερτς επι 450, εναντι 2ε,τ5% και 13^+ ἔδρες στο Ρεπορμπλίκανικὁ /Ιαϋτό Κόμμα. Τὸ κόμμα αὐτὸ εἶχε τόσο ξεπέσει ποὺ δεν εἶχε πλέον μεγαλη σχέση μὲ τὸ ὲπαναστατικὸ κόμμα που εἶχε ἱδρὑσει ὁ Κεμαλ. Εἶχε γίνει οὐσιαστικα συντηρητι­ κό, όπως αλλωστε καὶ ὀ αρχηγός του ὁ Ἱνονοὺ, ποὺ στὶς 24 Σε­ πτεμβρίου 1965 εἶχε φτασει στὴν ὴλικία τῶν 81 χρόνων· ὁ αντίπα­ λός του αντίθετα βρισκόταν στὴν ὴγεσία ένος κόμματος που, αν καί συντηρητικό, ἦταν συνεπὲς με τίς αρχές του καἰ περιβαλλόταν από τὸ φωτοστέφανο του̃ μαρτυρίου τῶν τριων απαγχονισθέντων. Ἑπι­ πλέον ό Σουλεϋμαν Ντεμιρὲλ (8ίί1εγι·οεη ΠειηἰτεΙ), αρχηγος του̃ Κόμματος τη̃ς Δικαιοσύνης ἦταν ἔνας νέος δυναμικός τεχνοκρατης 41 χρονῶν. Ἡ εμφανιση του̃ Ντεμιρέλ στὸ πολιτικό προσκὴνιο ἦταν σαν με­ τενσαρκωση του̃ Μεντερές. Θα μπορου̃σε κανείς χωρίς μεγαλη τι­ περβολὴ να τὸν ὀνομασει Μεντερές Β”. Με τὴ μετενσαρκωση αὐτὴ ὴ αντεκδίκηση τῶν Δημοκρατικῶν φαινόταν απόλυτη. Ὁ Ντεμιρέλ γέννησε ­Εἰς ἴδιες ὲλπίδες όπως καὶ ὁ Μενῖερὲς σῖἱς ἀρχἐς του­ ἐλπρ

264

ορο αττοτολνεοματτκοτὴταἑ

καἰ οοὴμοοἰαἐτ κατοπιν ομτοο παο) ολίγο

κι αὐτὸς να καταποντισθεῖ τὸ 1971 στίς κατηγορίες για διαφθορα. Ὁ Σουλεϋμαν Ντεμιρὲλ γεννηθηκε τὸ 1924 και ἦταν γιος απλου̃ αγρότη και όχι εὔπορου γαιοκτὴμονα όπως ὁ Μεντερές. Ὁ ίδιος οπῆρξε βοσκος. Παρὰ ταυ̃τα καὶ οἱ δὐο προέρχονται απο την παιθρο καὶ καταλαβαίνουν τὴν αγροτικη νοοτροπία. Ὁ Ντεμιρὲλ ίτοοτοοοτορο απο τον Μοντοοὲἑ ννὼοτἔο τα ίτοοβλὴίτατα τὴἐ ττολοωἐ καὶ τὴ μοντέρνα τεχνολογία οτοττ εἶχε Υίνα μὴλανοτοἐ τὴἐι̃ αντοτα· της ὑδραυλικη̃ς μετα απο σπουδες, ποὺ μὲ μεγαλη ὲπιτυχία ἔκανε οτὴν Κωνοτανττνοοττολὴ¬ καἰ μετοκττατοοοοοτἔ οτἰο 1Ηντομἑνο§ Πο­ λιτεῖες. Τὴν ἐποχὴ του̃ Μεντερές, στα χρόνια τὴς δεκαετίας του̃ 1950, ὑπὴρξε γενικος διευθυντὴς τὴς Ύπηρεσίας “ΥδραυλικῶνΈρ­ των του̃ Κοατοοἐ καἰ ὴταν οἰοτκα ἑκττατοοομονοο ντα τὴν καταοκεοὴ φρανματων­ Ἡ ὲίταναοταοὴ του̃ 1960 τον οπολοἑτοοο να λαοοτ τὴ δουλεια του καὶ να κανει στα 36 του χρόνια, τὴ στρατιωτικὴ του θη­ τοἰα­ Κατοτττν ποοολὴφθὴκε αλο τολντκοο οομβοολοο απο μτα αμορτ­ κανικὴ εταιρεία, τὴν Μοττἰεοιι ­ Κιιυαεειι Οο., στὴν ”Αγκυρα, καὶ ταυτόχρονα είσὴλθε στὴν πολιτικὴ, προσχωρὡντας το 1962 στὸ Κόμμα τῆς Δικαιοσύνης οί αντίπαλοί του τον α̃ποκαλου̃σαν «Σου­ λεϋμαν Μόρρισον Ντεμιρελ» και «τὸ «αμερικανικο ανδρείκελο». Ποαγματυ απο το 1962 ὴ πολτττκὴ τοο ανοοοο οττὴ οξο θοαματτκὴτ ἀφοῦ ἔι̃ανο μὲλοο τὴἑ ὲκτολοοττκὴο ἐττττοοττὴἔ του̃ κομματοο τον Ὁκτὼβοτο του̃ 19ο2ι ἐκλολθὴκο οτὴν ίτοοοοοία τον τον Νοἐμβοτο του̃ 1964 ὡο ὑποτίίὴφτοἑ τῶν Τοοοκων ἐονοοοτῶν­ Ἀονοτοοαι οὲ οταοτὴμα μτκοοτοοο απο ἕνα λοονοτ το κομμα τον εἶχε Κοοοἰοοτ οτἰἐ ἐκλονὲἐ τὴν αττολοτὴ ττλοτοψὴοτα τῶν Ψὴφων καἰ τῶν ἐοοῶν καἰ Υτ· νοταν ττοοαθοποοογοο οὲ ὴλτκία 41 ἐτῶν­ Κοβὲονὴοο τὴ λὡοα λτοοἰο οοναοτττομοοἐ ῶο τἰίἐ 12 Μαοτἰοο 1971­ Τοτε ὴ ὴνεοἰα του̃ οτοατου̃› απο φοβο μὴττωο οἱ οτἔοοτταστεἑ νἐοτ αξιωματικοί ἐπιτὐχουν μια νέα 27η Μαΐου (καὶ επιπλέον τὴ φορα αὐτὴ ανττααοοτκαντκου̃ λαοακτὴοαλ αττοοαοτοο να τοὐο οττοοκοοα­ σει και γι° αὐτὸ ὐποχρεὼθηκε να απομακρύνει τὸν Ντεμιρέλἔ Οἱ 1· Ἡ τι̃γεσία του̃ στρατσυ̃ σκέφτηκε στὴν ἀρχὴ να οργανώσει τι ἴδιο πραξικόπημα που εἶχε μαλιστα αποφασιστεῖ για τις 9 Μαρτίου. Άλλα ό αρχηγος τῶν Ἑνόπλων

265

στρατηγοὶ καὶ ο προεδρος της Δημοκρατίας Σουναυ ἐπεβαλαν καὶ παλι, οπως καὶ πρὶν απο το 1965, κυβερνησεις συνασπισμου̃ που να συμπεριλαμβανουν ίδίως το Ρεπουμπλικανικό Λαικα Κόμμα καὶ το Κόμμα της Δικαιοσύνης. Το Κόμμα τη̃ςὼκαιοσὐνης, αν καὶ ηταν οπως καὶ το Δημοκρατικό Ιίὀμμο., αντικεμαλικο, δυτικιστικο καὶ φιλελευθερο, οποστηρικτης της ἐλευθερης ὲπιχειρησεως, δὲν χρειαστηκε να προσποιηθεῖ οπως ὁ προκατοχος του πως σεβοταν τὶς­ἔζι βασικες αρχες του̃ Κεμαλι­ σμου̃, εφοσον αοτες οἱ αρχἐς δεν εἶχαν καταχωρηθεῖ στο Συνταγμα του̃ 1961. Δηλαδη, ὲνῶ το Συνταγμα του̃ 1924, οπως εἶχε αναθεω­ ρηθεῖ το 1937, οριζε στο αρθρο Ζ: «Το τουρκικο κρατος εἶναι ρε­ πουμπλικανικο, ἑθνικιστικο, λαϊκιστικο, κρατικιστικο, λαἱκευτικο καὶμεταρρυθμμπακο»,το αρθρο Ζ του̃ Συνταγματος του̃ 1961 αλε­ γε: ‹‹”Η τουρκικη Δημοκρατία εἶναι Κρατος ἐθνικο, δημοκρατικό, λαϊκο καὶ κοινωνικα, οπο την ἐξουσία του̃ νομου». Ἡ εὶκονα του̃ Ντεμιρελ δεν ηταν πλεον αοτη του̃ δυναμικου̃ τε­ χνοκρατη που του̃ αρεσε να δίνει στον ἑαυτο του το 1965, καὶ εαν οἱ στρατηγοί δὲν εἶχαν ἐπἑμβει το 1971 θα εἶχε ἴσως οποστεῖ την τυ­ χη του̃ Μεντερὲς μετα απο ένα πραςικοπημα ριζοσπαστικῶν αςιω­

μωαῶνΠχκΜω̃Μω̨̃αΜω̃ωΜώπη̨σαμΤωψΩαω̃ςκΜΜμω­ νης παρκμνης εφημωω̃δας λε }ΰἔατο,ἔγραφε γυ̃ αὐτον στα 8

Μαΐου 1972: «Προκειται για Λεβαντίνο, παχυσαρκο καὶ γλοιώδη στους τροπους του, που τον κατατρέχουν οἱκονομικα σκανδαλα, Οἱ

δυοαλλοιτουαδελφολὲη̨̃σουπαχεῇ,κατηγορου̃ναμταακαταχρη­ σεις του δημοσίου χρηματος». Το στρατιωτικοπολιτικο καθεστώς ποὺ γνώρισε η χώρα απο το 1961, ἔφραξε ολους τους δρομους για μια αναγέννηση της Τουρ­ κίας. ἱΗ τριαδικη ἐξουσία τῶν μετριοπαθών στρατηγῶν, νεομεντερι­ κῶν καὶ ἰνονουιστῶν (ποὺ τους διαδεχτηκαν το 1972 οἱ σοσιαλδη­ μοκρατες του̃ Ἐτζεβἰτ) ἑμποδισε τη λυση τών βασικών προβλημα­ των. Έως τὶς αρχες της δεκαετίας του̃ 1960 μπορου̃σε κανείς να εναποθἐσει τὶς ελπίδες του διαδοχικα στους Φιλελευθερους, κατο­ Δυναμεων ὁ στρατηγος Μεμντου Ταματς (Μειη‹:ὶιι1ι Τεἑιηες) αντικατέστησε το πραςικοπημα με το «ἱιπομνημα της 1Ζης Μαρτίου» που δεν καταργου̃σε τη Βουλη.

266

Ἱνονου, αλλα καὶ οἱ τρεῖς συνασπίσθη­ καν για να ακινητοποιησουν τη χώρα. Έτσι η αγροτικη μεταρρυθ­ μιση ἔγινε ονειρο, το ὁποῖο ὁ στρατος περιοδικα βεβαίωνε πως θα πραγματοποιου̃σε, αλλα που κανείς πλεον δεν πίστευε. Στὶς Ζ Μαρτίου 1972, ο τουρκικος τυπος μὲ τον τίτλο «Ἡ αγρο­ τικὴ μεταρρυθμιση: το παιδικο ονειρο τών στρατηγῶν» εγραφε τα παρακατω: «Ένας απο τους τέσσερις στρατιώτες με τους ὑιμηλοτε­ ρους βαθμους της Τουρκίας τῶν οποίων το τελεσίγραφο τον περα­ σμἐνο Μαρτιο εἶχε οποχρεώσει τον κ. Σουλεϋμαν Ντεμιρελ, πρωθυ­ πουργο, να παραιτηθεῖ... δηλωσε σε δημοσιογράφο πὼς η αγροτικη μεταρρύθμιση ἦταν αναγκαία: «Έχουμε ακουσει να μιλανε για αγροτικη μεταρρύθμιση απο τα παιδικα μας χρονια, εἶπε. Τώρα θα την πραγματοποιήσουμε» Στην αρχη αοτου̃ του̃ μηνα [του̃ Φεβρουαρίουἱ, ὀ καθηγητης Νιχατ Ἑρὶμ (Νἰηετ Ετἱιη) πρωθυπουρ­ γος... ἔκανε μια δευτερη προσπαθεια για να πραγματοποιησει το παιδικο ονειρο των στρατηγῶν καὶ την αίώνια ἐλπίδα τῶν Τούρκων διανοουμένων. Το πρώτο του νομοσχέδιο αγροτικῆς μεταρρυθμί­ σεως εἶχε σημαντικα αλλοιωθεἴ απο μια κοινοβουλευτικη επιτροπη και συνέβαλε στη δυσαρέσκεια των μη πολιτικών αλλα ριζοσπαστι­ πιν στο στρατο, τελος στον

­

κῶνΜωω̨ηῶνπω̃υ̃ωφωαω̃αωμὼασω̃οΜωωωοωῳα̃ω̃Μο

"Η παρααηση τους,ποο προκαλεσετον

Δεκεμβρκ›καἰτην παραϋ τηση του̃ ἴδιου του̃ καθηγητη Ἑρίμ, προκληθηκε ἐν μέρει απο την κακη θεληση της επιτροπῆς να δεχτεῖ το πλαίσιο αγροτικῶν μεταρ­ ρυὴασεων που ἄχε προτανω η κυβερνηση» ῇι̃ι̃πκαμ] Πεἢν Νοννε, Αρκετα, 2 Μαρτίου 1972).

Εἶναι δυνατον ἕνας Του̃ρκος μπροστα στα παραπανω να μην πι­ στειμει πως τον ἑμπαίζουν; Ίδοο ενας στρατηγος, προεδρος της Δη­ μοκρατἰας, βοηθουμενος απο το Γενικο Ἑπιτελεῖο Στρατοῦ, ὁ ὁποῖος κατέχει ολη την ὑλικη δυναμη για να ἐπιβαλει τη θέληση του, καὶ που αλλωστε δεν δίστασε, οταν το ηθελε, να τη χρησιμο­ ποιησει, καὶ ο ὁποῖος δηλώνει οτι εἶναι ανίσχυρος να πραγματο­ ποιησει το «παιδικο ονειρο» τῶν στρατηγῶν, ἐπειδη ὁ Ντεμιρὲλ καὶ συντηρητικοὶ βουλευτὲς δὲν θελουν ν” ακούσουν για αγροτικη με­ Ταββὐθμὶση. Ἱἶὰν ὁ στρατὐς σέβεται σὲ τἑ°ΕΟὶ0 Οημᾶὶἶθ τὴ δημΟΚρί1·

267

τιιι, τοτε γιατι ετνετρειυε Βίαια την κυβερνηση του Ντεμιρελ στις Μαρῖίου 1971;

12

“Ο αντιαμερικανισμὸς αρχισε να παίρνει ανησυχητικὲς διαστα­ σεις μέσα στὸ στρατό καὶ τό λαὸ των τουρκικῶν πόλεων μόνο μετα τὴν κυπριακὴ κρίση του̃ 1964. Μια ἐπιστολὴ τῆς 5ης “Ιουνίου 1964 του̃ προέδρου τῶν ΗΠΑ Λυντον Τζόνσον (Ενιιόου Ιοίιιιεοιι) που ἀπευθυνὸταν σῖὸν πρωθυπουργὸ ὲκείνης τη̃ς ἐποχῆς) τὸν .Ισμὲτ

Ἱνονου, εἶχε απαγορεύσει τουρκικὴ απόβαση στὴ νῆσο. Οἱ Του̃ρ­

..

"Οσον α̃φορα̃ τα μἐτοα¬καταστοληε,υ̃πηιυιε ὀμογφωνία ὲντὸε τιι̃ε τριαδικη̃ς εξουσίας. Για μεταρρυθμισεις ομως τα πραγματα περι­

πλἐκοντανζ Στὴν ἀθλθτ

11

λι̃ι̃ίείἶια του Ϊπθαῖθυ ἶμπισίευθθλλςε τη (ἶυγ:

κρὀῃι̃ση της κὉβερΪησεως σἘον ἶἦιχατ Ρριμ' ἶῃταδο ἶου Ινονου με κυβερνηση του της ἶόης Μαρ­ συγκαῖἀθεσλι̃ ΈΘὉ Τελευταιου. 1100 1971 συμπεριλαμίἶανε και μελη του κομματος του Ντεμιρελ αλλα καὶ τεχνοκρατες ειλικρινα μεταρρυθμιστες; Οίμεταρρυθμισεις Έὴ

"

. ι . . κοι, οι οποιο πιστευαν πως εἶχαν το. δικαιωμα αυτο της αποβασεως, αἰσθανθηκαν ταπεινωμἑνοι από τὴν απαγόρευση αὐτὴ Ἄλλωστε ὴ ἐπιστολὴ αὐτὴ εἶχε γίνει εὐρεως γνωστη, ἐπειδὴ εἶχε δημοσιευθεί στὸν τουρκικό τυπο τὸν Ἱανουαριο του̃ 1966 Στίς παραμονὲς τῆς 1Ζης Μαρτίου 1971 τα αντιαμερικανικα ἐπεισόδια εἶχαν γίνει τόσο σοβαρα που τα πλοῖα του̃ 6ου “Αμερικανικου̃ Στόλου δὲν μπορου̃­ . . . . . . . . σαν πλεον να μπαινουν στα τουρκικα λιμανια και. οι. αμερικανικες . . ε . . . ι . στρατιωτικες εγκαταστασεις, οπως και οι τοποθετημενοι στη χωρα . . Ν . . . ι ι Ν . Αμερικανοι στρατιωτες, ἦταν θυματα επιθεσεων και απαγωγων. Ἑ­ . . , . ι . . . . . να ακροαριστερο ανταρτικο των πολεων και της υπαιθρου ανα­ . ι .. ­ . . πτυσσοταν υπο την μορφηι ενος «Στρατου­ Λαικης Απελευθερω­ σεως τη̃ς Τουρκίας» [Τιι̃τἰτἰνε Ηαἰἰτ Κτικττιἰιιε Οπἰαεα (ΤΗΚΟ)] που ­ . . . . . ι επωφελουνταν και απο τη συνεργασια Τουρκων αςιωματικων. Οἱ Ἱ_Ι\/ωμἑνεα̨ Πολιτεῖες εἶ προβλέψει τὸ πραξικόπημα

πραγματοποιου̃νταν με Έως τελευταιους αυτους” ” ` ” ` ἰ”ν”λλωνσυντέφη τικῶνκο­ Ενω οι οπαδοι του Ντεμφελ κα ἶω γα μ ματων εσπρωχναν την κυβερνηση να παρει οσο το Ὁνατον περιση̃ σὀτερα ὰσωνομῃαἶ μἶτρω οἱ γἐφυ̃μερἶδες ,Έως γἶμιζαν_μὲ υ̃βίἶειἔ τοὺς μεταρρυθμιστες υπουργους εν παση ελευθερια” Στη Βουλη η συντηρητικὴ πλειοψηφία ἐνανῖιωνὀταν στὶς μεταρρυθμίσεις” καἱ εἰ­ δικὰ (πὴν ἀγροτικὴ μεταρρύθμιση” Ὁ Ἑρἰμ και η η7εσιἙ1τ0υ'στρα\; “ ' ` ` ” ίλ ε ιατα ατα ω ι να πε ασου ἑου θελησαἔ να ὅςἔπιβα ᾶυἴ μ 8 'γμτ χ_ Ἐς ρς , ε εατικ αανα­ ` ει ` ο ω κατ πο Τη Βου η Έ μ ρ Η ἔ ηγγ' ὲ) ρ η γ , ` οκ ατια . αινοταν πεπεισ ε­ ” ' “ ` κατατ κτηἶἶι̃ την ασεβεια ΟΨΉ] ης ~ημ ρ 9 ι μ νος οτι οἱ στρατηγοι θα υποχωρουσαν μπροστα του και ειχε δικιο, ὰ Μ Σ ι 27 Σ επτ ­ αν ἑνε π ο ο ικε του πει παω̨ Ής π .εις ημμ Ω _ρ ρ 9 _§ 8 , 9 ὲι βριου 1971 Ο αρχηγος' Έων αεροπορικων υναμεω Ο στρατηγ ς ί Μ υ Μιιίιειιτ Βετιιτ δ λωσε: «Ει αστε αντιθετοι Μἶωχσν πατο ρ( . . , ) η . μι . . δ σῖίς ΚΟΙν0)ν1.ΚΟΟ1.ΚΟνΟμίΚες Ομαδες συμφερονῖων Και (ῖῖίς Οινῖί βίλ­

τη̃ς Ζ7ης Μαΐου 1960. Έκτοτε παρακολουθου̃σαν από κοντα τὴ . . . . . . ­ . . δραση μεσα στον τουρκικο στρατο. για. να. μην αιφνιδιαστουν απο μιὰ νέα δυναμικὴ ἐνἑργεια .Η πρωτοβουλία τη̃ς ἠγεσίας του̃

στικες ομα̨δες συμφερονι̃ῖων που αφησαν την Τουρκια υπαναπτυ_ ' τ̃η`ντ`ν να` συν χ σουν ν ατ`να η φη'νουν σ'αυ̃η̨ , τλ κίακαι` που' θελουν κατασταση». Και συνεχισε βεβαιωνοντας πως ο Στρατος α επεβα ­

κικου̃ στρατου̃ στίς 12 Μαρτίου 1971 εἶχε δυο σκοποὐς που ίκανο­ . . .. ι . . . . ποιησαν την Ουασιγκτον: να παταςουν τους ἐπαναστατες και να . . . . . . ι κανουν κοινωνικες μεταρρυθμίσεις που θα βραχυκυκλωναν τις . ι ­ .. ­ , . ι Του κια. §. Ει­, π Ρ οθεσει του Στ ατου /Ιαικ § Απ ὅ λευθε ωσεω ς τ δικα ἔπρἕπε να π:οφτασουνΖὴν ἔκρηζη τῖραξικοπτἶματοςρριζοσπα­ στικῶν αξιωματικών που προβλεπόταν, όπως φαίνεται, τὸ αργότερο για τὸν Ἱουνιο του̃ 1971 ὑπὸ τὴν ἠγεσία του̃ στρατηγου̃ Ντςεμαλ Μαντανογλου (ίἔοταεἰ Μειαειτοὲίιι) καἰ του̃ συνταγματαρχη Ὁσμαν Κιοκσαλ (Οειπτειι Κὅίεεειί) παλαια ὲλ καἰ οἱ δυο τ” Ἐπιτ οπ”ς Ἐθνικῆς Ἐνώσεως τη̃ς .Επαναστἀὲεωι̃ ῖου̃ 1960 ης ρ ,7

λε τἱἔ Ρεταρρυρμίσεις πἀἶη Ρυσἰα' Τὴΐ ἑἔομἑνῇ' ἶαρχηἴἶς νικ υ Ε ελ ιου Στ ατου οστ ατ ο α ουκ κιου ε ει ιι "Ο πιτ γε ° ρ ηγ 9 ρ ρ ρ ίὶιιτἰετ) ἐπανελαβε το ιδιο πραγμα. β ίου 1971 Νωμιρὲλ ἀπἐσυρε τοὺς ὑπουρ οτε στι κτω 0 ·

.. ι

ι

.

τ

.ι

ι

..

9

τ

τ

τ

(Ξ

τ

268

θὰ

°

ειε

`

ς

ς

.τι

`ἐ

ι

_

9

εί

ἶἕυἔῖ

_

.

®

9.

ι

.ρ

.

”

7

..

..

.

γοιἶς του ἀπο τἶι̃ν ἶςυβερῇι̃ἶηί η ὀπ,0ια ετσι ἶχασἶτην κοινΡβ0υλευ_ τικη' πλειοψηφια” Ο Ρριἑι ανξεπιτεθηκἶ Μις 2.7 φκτωβιἶιου κατηῖ Υορωνταε τον δημοσιαε οτι ειχε πλουτισει τους αδελφους του με χρὴματα του Κἶα­Εου€”_ Υπ? την πιεἶη του πρςἶεδρου της θῖῃξοκρα: Ντεμιρἶλ ξανωἶκεφτηκε τηνιαποφαἶῖη του στις 6 Νοεμβριου και αφησε τους ανθρωπους του στην κυβερ­

Έἱαςί σῖρατηγου Σ(ἶυναὉ”Β „

269

νηση χωρὶς όμως να παιμει να έναντιωνεται στὶς μεταρρυθμίσεις. Μπροστα στὸ μπλοκαρισμα αοτο οἱ έντεκα μεταρρυθμιστες υ̃πουρ­ γοὶ παραιτηθηκαν στὶς 3 Δεκεμβρίου 1971 κατηγορώντας τον Ἐρὶμ οτι υπέκυπτε στὶς απαιτησεις τῶν συντη ρητικων καὶ αὐτό έφερε την αμεση πτωση της κυβερνησεως.

Ὁ Νιχατ Ἑρὶμ συγκρότησε νέα κυβέρνηση στὶς

11

οοτττ

τἶλττν θἐοοτ οτ Κττὶτολ Άτο­ το οοβττοττο ττἶο ἐοττοτττη̃τὲ οτττοοοτο­ ττιτας τῶν δύο χωρῶν, τῆς αρχη̃ς τη̃ς μη έπιθέσεως καὶ αὐτῆς τη̃ς μὴ αναμείςεως στὶς εσωτερικες υποθέσεις του̃ αλλου μέρους. Ἡ δη­

τοοίττς

Δεκεμβρίου

Β­ Ι­ ^­ὲντν» οτοτττοτ μὲ

οττὶ χὼοο­ οὲν ττττοοοῦοε νοτ ττοττοτλοντοθετ σὲ βοτοοο τῶν Σοβτοττττῶν­ Ὁ Άττττοτο Κοτοττοοττοτνονλοο (Αττττττ Κτττττοοτττοττοἑτττ) τὶτττν ἔντττἔ; νοοο ττοττ λττττττοοἑ οτκονοττολονοἑ 40 ἐτῶν ττοτ) οττο 12 Μοτοττοο 1971 βρισκόταν στην Οοασιγκτον, όπου εργαζόταν απο πολλα

ταρρυθμίσεις με διαταγματα. “Ετσι ό Ντεμιρέλ εἶχε κερδίσει το παι­ χνίδι. Διερωταται κανεὶς σε τί χρησίμευαν οἱ συγκεκριμένες απειλές τῶν στρατηγῶν. Βέβαια οἱ ανθρωποι του̃ Ίνονου ἦταν κι αὐτοὶ μὲ­ σα στὴ νέα κυβέρνηση καὶ συμφωνου̃σαν πως έπρεπε να σεβαστου̃ν τὶς δημοκρατικές αρχές ἔστω καὶ σὲ βαρος τῶν μεταρρυθμίσεων.

Ζνθ

ττοττ

λοτοτι̃ οτοτὴ οττονοοτφτι̃ττο τττττοτττν ὲτττοτιτττι̃ἐἱ ἑτττοτοττττεωἐ οτττοτ ἡμε­ Ρῶν οτὴν Τοοοτττοτ του̃ ττοοἐοοοο του̃ Ποοοοοτττοο του̃ Άντοττττοο Σοβιέτ, Νικολαι Ποντγκόρνυ. Έτσι ἡ έπαναστατικὴ αναταραχὴ

να στηρίζεται έφεξη̃ς στη Βουλη χωρὶς να προσπαθεὶ να περασει με­

Ἑθνικη̃ς 'Αμύνης καὶ οὶκονομολόγος τῆς Δεξια̃ς Φερὶτ Μελὲν (Ρο Γἰτ Μοτερ) συγκρότησε τη νέα κυβερνηση παντα μὲ τὴ συνεργασία του̃ κόμματος του̃ Ντεμιρέλ. Την ἴδια μέρα που παραιτηθηκε ό Ἑρὶμ υπογραφηκε μια «Δηλωση κοινών αρχών» μεταξὺ Τουρκίας καὶ Σοβιετικῆς Ἑνωσεως που βεβαίωνε ότι ὴ θέληση των δυο με­

τί οτνοττττοξτι̃ 'ττοτ' ολοοοτττν τοοο οοττττττονττ μὲ τττἐ ττττοτθοτοο­

οοττἑ οτλττττἐ ττοττ ττττλη̃τἐ ντττντττοετοτἑ ττοο

με περισσότερους του̃ κόμματος του̃ Ντεμιρὲλ από την προηγουμε­ νη φορα. μὲ ένα πρόγραμμα πιο μετριοπαθὲς καὶ με την όπόσχεση

Ὁ Ἐοτττ ζήτησε ὲπτσηε συγγνώμη απο τους έπιχειρημετίες Δὴι λωσε πως ό κρατικισμὸς τῶν ἔντεκα μεταρρυθμιστὥν υ̃πουργῶν τη̃ς προηγουμένης του κυβερνήσεως εἶχε κλονίσει τὴν ἑμπιστοσὐ­ νη τῶν καπιταλιστῶν αλλα πως αὐτὸ το πραγμα δεν θα έπαναλαμ­ βανόταν καὶ πως η νέα κυβέρνηση θα υποστήριζε την ἰδιωτικὴ ἐπί­ χείρηση. Ὁ Ἱνονοὐ, όπως καὶ ὁ Ντεμιρελ, απαίτησε οί στρατιωτι­ κοὶ να επιστρέψουν στους στρατῶνες τους καὶ πρόσθεσε μπροστα στὴν καταπληκτη κοινη γνὡμη ότι ὁ Ντεμιρέλ ἦταν ἐςίσου υπερ τῶν μεταρρυθμίσεων οσο ἦταν κι αὐτός! Ἡ έπαναστατικὴ αναταραχὴ ὅμως δὲν μειωνόταν. “Αντιθέτως μαλιστα, στὶς 11 Μαρτίου 1972, 57 αξιωματικοὶ καὶ 11 υ̃παςιωματι­ κοὶ εκδιώχθηκαν απο τὸ στρατό καὶ δικαστηκαν από τη στρατιωτι­ κη δικαιοσυνη με την κατηγορία ότι εἶχαν συνεργαστεῖ με τον Στρατὀ /Ιαὶκη̃ς Άπελευθερώσεως τη̃ς Τουρκίας. Στὶς 17 “Απριλίου 1972 ὁ Ἑρὶμ παραιτήθηκε παλι καὶ τη φορα αὐτὴ για τα καλα, χω¬ ρὶς καμια από τὶς μεταρρυθμίσεις να περασει. Ὁ υ̃πουργός του

ἦταν

εἶχε ἐονττοττττ οττλ μολο­ τη τοϋ τττντοτττου̃ἐ ττοονοοττττττττοἐ του̃ τ963­τ967¬ οτλλοτ εἶχε ἀττομτττ κρυνθεῖ για προοδευτισμὸ απο τον Φερὶτ Μελεν„ ο ὁποῖος ἦταν απο λοοντοτ

οτὴ Δτοθνὴ

Τοοτττοἔοτ­

Ποτν

οτττη̨̃

οτοτο

το 1962 ῶο το 1965 οττοοονοο τῶν Οττοονοτττττῶν­ Ὁ Κοτοοτοοττονο­ γλου αμέσως εγκατέλειψε την αμερικανικη καταναλωτικὴ κοινωνία ἀνττττοοτοοοο ττἶἑ Κοβτο­ ντο νοτ ἔοθετ νοτ βοτι̃θὴοττ ττὶ λὼοοτ τοο νησεως έπὶ τῶν οἱκονομικῶν θεματων της κυβερνήσεως Ἐρίμ. Το ττοτοτοοοθτττοττττο τοο ττοτθοο φοβτοτ τοοο Τοοοττοοο ἐτττλοτοτι̃ττοτττο

Ύττοχοοὼθτι̃κο νο ττοοτττττι̃θττ οττο 3 Δττκοττβοτοο 1971 ττττζιτ ττὲ τοοτἐ οἑττο­ ττοοοοοοττττοοο οονοτοἑλφοοο τοο­ Ὁ τςοτοοτοοττοτ­ νογλου εἶχε πεῖ στὶς 14τ “Απριλίου 1971: «Ὁ ρυθμός αναπτύξεως ττοττ

οτνοτοοἐ­

τη̃ἔ Τοοοτττοττἐ 6% τὸ χρονο

τὴν τττοτοοο τ96θ­1970 ἔφτοτοο ττοττοτ ττοοον οοον ττοττ τλ ττυ̃ξτι̃οτι̃ του̃ ττλτι̃θοομου̃ 2›ο%­ Ά­λλοτ ττοτοτξο

ντοτ

1963 τττττ 1968» ο οοθττοτἐ ο­νοττττοξοτοο τῶν λωοῶν τη̃τἐ Κοτνη̃τἐ Άνο­ ρα̃ς ὐπῆρξε κατα μέσον ὅρον ἔ,”7Ζ%. Ἑαν υποθέσουμε πως τὸ πο­

οοοτο οτοτο δὲν .

θοτ

θοτ ττοτοοτμετνετ

το ἴοτο

ττοττ

ττὼο οτ οτι̃μοοτνὲο οονθη̃ττεο

οτλλοτξοον οὔτε ντο τὴν Τοοοτττοτ οὔτε ντοτ τττἑ χῶοοο τῆἑ Κοτ­

νῆο Άνοοοτοι

θοτ

λοοτοτοτου̃ν 2359 λοοντοτ

ντοτ

τὴν Τοοοτττοτ νὰ φτο­

οετ ττο λῶοττο οτοτἐοττ­ "Εαν οἱ εθνικιστές καὶ προοοευτικοὶ στρατιωτικοὶ θελησουν να

οτοοοον τὴν ττ!­τὴ του̃ οτοοττου̃ι

θο­

οτττοτυ̃οοτοοον ττοτττοτοτ τττοοτ νοτ ἐν­

καταλείιγουν ὁριστικα τὴν «τουρκικὴ φόρμουλα» που τους επιβλη­ Θτι̃ττο οτττο

τοοο Ἀμοοτττοτνοοοι

ντοτ νοτ

ττττοοἑοοον νοτ.­βοτλοον οτ ττοοτ­ 271

ξη τίς μεταρρυθμίσεις ποὺ ὀ ἴδιος ὁ στρατός εἶ ε ὺποσ εθεῖ, αρχί­ Χ λ

ζοντας με μια ριζοσπαστικη αγροτικη μεταρρύθμιση. “Αλλα τὸ ἔδα­ φος ποὺ αφησε ελεύθερο αὺτη η «παραίτηση» του̃ στρατου̃ επέτρεψε από τὸ 1968 να αναπτυχθεί ένα κλίμα ἐμφύλιου πολέμου στίς πό­

λεις καὶ τὴν ὕπαιθρο πρωῖἀκοωτης βίας (μὲ μέσον ὅρο δέκα νε­ κροὺς καί δεκαδες πληγωμἐνους καθημερινα τὸ 1980) ὅπου οἱ θρη­ σκευτικὲς μειονότητες (οἱ Άλεβί, δηλαδη οἱ σχιίτες της Τουρκίας) καί οί ἐθνικὲς μειονότητες (οί Κου̃ρδοι) διαδραματίζουν βασικό ρό­ λο. Κατ® αὐτὸν τὸν τρόπο, βαθμηδὸν από τὸ 1968, η Τουρκία βυθί­ στηκε στην απόλυτη αναρχία καἱ σίγουρα δεν ἦταν ὁ δυτικιστης σοσιαλδημοκρατης Μπιουλἑντ Ἑτζεβἰτ (Βίί1επτ Εοενἰτ), ποὺ εἶχε ἐκλεγεῖ πρόεδρος του̃ Ρεπουμπλικανικυυ̃ Λαϋκου̃ Κόμματος στίς 14 Μαΐου 1972 νικώντας τὸν Ἱνονοὺ καί τοὺς όπαδούς του, ποὺ θα μπορου̃σε να λύσει προβληματα κοινωνικα, οίκονομικα, καί εθνο­ τητων εξαιρετικα σοβαρα. (Για ἕναν συνοπτικό πίνακα τῆς κατα­ στασεως τῶν ἑπαναστατικῶν όμαδων κατα τὸ 1980, βλέπε τὸ εβδο­ μαδιαίο παραρτημα της εφημερίδας Ηιῖκκιγει, Κωνσταντινούπολη, 2 Μαρτίου 1980, σσ. 9­11, «Ϊετε ειιετείυίυ γοτε1ιι αίίι1γεει›› [‹‹Ἱδοὺ ὁ ὺπόγειος κόσμος της αναρχίας››]). 'Ο Ἑτζεβἰτ ηθελε να κανει πολιτικη όπως τη συνηθιςαν στὸ Λον­ δίνο. Γ ι° αὐτὸν τα παντα επρεπε να ὺποτασσονται στην ὁμαλη λει­ τουργία του̃ κοινοβουλευτικου̃ συστηματος. Για τὸν λόγο αὐτὸ εἶχε την ὺποστηριξη των διανοουμένων. Στίς 23 Δεκεμβρίου 1971, εἶχε δηλώσει πως η επέμβαση των στρατιωτικων στίς 12 Μαρτίου ὺπη̃ ρ­ ξε αχρηστη διότι «στην Τουρκία ριζοσπαστικὲς μεταρρυθμίσεις δεν μποροῦν να γίνουν παρα μόνον ἐαν βασίζονται στη λαϊκη ύποστη­ ριξη καί μὲ δημοκρατικα μέσα... Προτιμω τη χειρότερη κυβερνηση σε δημοκρατία παρα την καλύτερη κυβερνηση σὲ δικτατορία». Ἡ απόδειξη πως μια κοινοβουλευτικη επιτυχία τοῦ κόμματος του̃ Ἑτζεβἰτ δὲν μπορου̃σε ν" αλλαξει τίποτα στὸ αδιεξοδο τη̃ς τουρκικη̃ς πολιτικῆς εἶχε δοθεῖ ηδη από τὶς γενικες εκλογες τη̃ς Μης 'Οκτωβρίου 1973. Ἐνω τὸ Ρεπουμπλικανικό Λαικό Κόμμα εξέπληξε τοὺς παντες βγαίνοντας πρῶτο καί ξεπερνώντας κατα πο­ λὺ τὸ Κόμμα τη̃ς Δικαιοσύνης του̃ Ντεμιρὲλ (ἐπί 450 ὲδρων τη̃ς Βουλης ὁ Ἐτζεβἰτ κέρδισε 185 ἔναντι 149 του̃ Ντεμιρὲλ) χρειαστη­ 272

.

„

.

.

~ καν δυο μηνες κρίσεως για να φτασουν ςανα στη φορμουλα των κυ­ βερνησεων συνασπισμοῦ ποὺ καί παλι συμπεριλαμβαναν τα δύο με­ αλα κόμματα ὺπὸ την καθοδηγηση των συντηρητικων στ ρατηγων. γ. . . ε . ­ 2 . Το μονο ενδιαφερον αύτων των εκλογων ἦταν η ὲπιτυχία μιας νεας πο λιτικ” 09 πα Ραταξεω 9 ποὺ εἶχε ίδρυθεῖ τὸ 1972, της Μἰἰίί δεἰάπτετ Ρακιἰεἰ (ΜΞΡ) («Κόμμα Ἐθνικῆς Σωτηρίας››) ποὺ κέρδισε 48 ἔδρες καί σχεδόν 1.250.000 ιμηφους (καπου 12% των ψηφισαντων). Τὸ κόμμα αὐτὸ ποὺ ἦλθε τρίτο ἔχει αντιδυτικιστικη ἰδεολογία ποὺ συγγενεύει με την ιδεολογία του̃ αγιατολλαχ Χομεϊνί στὸ Ἱραν, ἱσλαμικου̃ σοσιαλισμου̃ μὲ χαρακτηρα πανισλαμικό. 'Ο ανα­ τολισμός του εἶναι παραδοσιακός καί όχι νεωτεριστικός, όπως εἶναι στὸ κόμμα του̃ Τουρκὲς (βλ. τὸν πίνακα τῆς δυτικης καἰ ανατολικη̃ς παραταςεως στη σ. 17 του̃ προηγούμενου τόμου μου, Συγκριτική Ἱστορία Ἑλλάδος καί Τουρκίας). Ὁ αρχηγός του, καθηγητης Νετςμεττίν Ἑρμπακαν (Νεοιυειτἰο Ετυεκεπ), βουλευτης "Ικονίου (Κοιινε) δηλωσε στίς 18 'Οκτωβρίου 1973 πως το κόμμα του ἦταν σφοδρως αντίθετο στη σύνδεση τῆς Τουρκίας μὲ την Εὺρωπαϊκη Οίκονομικη Κοινότητα καἰ ότι η τουρκικη συμμετοχη στὸ ΝΑΤΟ δεν ἦταν για τη χωρα του τίποτα περισσότερο από μια βαρια οίκο­ νομικὴ επιβαρυνση. Ἑκφραστηκε υπερ των 'Αραβων καί εναντίον του̃ Ἰσραηλ. 'Η κεντρικη ἔγνοια του̃ κόμματος εἶναι η επιστροφη στο Ἱσλαμ αλλα σε μια μικροαστικη κοινωνία ποὺ θα κατεστρεφε την καπιταλιστικη όλιγαρχία καί θα απελευθερωνε τοὺς αγρότες μὲ μια όπως φαίνεται ριζοσπαστικη αγροτικη μεταρρύθμιση. (Για την προσωπικότητα και την ἰδεολογία του̃ Έρμπακαν, όπως καί των Π

,

.

.

.

.

τριων αλλων Τούρκων πολιτικων ηγετων, του̃ Τουρκἐς, του̃ Ντεμι­ ρελ καὶ του̃ Ἑτςεβίτ, βλέπε τη μελετη του̃ Βεαιιιι Τειιηιι, Τερειἰεκἰ ιἰοκι ιιιἰαπι [‹‹Τεσσερις ανδρες στην κορυφη››], Μἰἰἰἰγει, Κωνσταντι­ νούπολη, απὸ 27­11 μεχρι 10­12­1977).

18

273

ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ 1967

Π. Η

έγκαθιδρύσει δικτατορία ὑπὲρ του̃ λαου̃ (ἐξουδετερωνοντας τα κόμ­ ματα, όργανα της εξουσίας τῶν ίθυνόντων ταξεων που ήταν συνδε­ δεμένες με τα ξένα συμφέροντα) εἶχε γίνει μαθημα στό Λονδίνο. Τόν Μαιο του̃ 1829 ό Ἑδουαρδος Ντῶκινς (Εαννιιτα Τ)εινν1‹ἰιιε), Άγγλος πρέσβης στὴν 'Ελλ ια, έγραφε στὴν κυβέρνησή του ότι ό κυβερνήτης Καποδίστριας «πρέπει να παραμεριστεί καὶ αν δεν πα­ ραμεριστεί γρηγορα θα χρειαστεί πολύ μεγαλη δύναμη για να έκδιωχθεί, διότι είμαστε σημερα ύποπτοι καί χωρίς δημοφιλία ακό­ μη καἰ μεταξὺ τῶν καλυτέρων Ἑλλήνων». (Πενια Ο. Ρ1ειιτιιις, .ίοαπ Οαροιἰἰειπἰαε ειπα Ντε Οοπ/εκεπσε ο/Εοπα̃οπ, 1828­1831, Θεσσαλο­ νίκη. Ιιιετἰτιιτε ίοτ Βα11‹ειι δτιιαἰεε, 1970, σ. 225). Ὁ Καποδίστριας δολοφονήθηκε με αγγλικὴ ένθαρρυνση, τόν Ὁκτῶβριο του̃ 1831. Έκτοτε ή Ἀγγλία θα ὲξασφαλιζε τὴν παρουσία της στὴν 'Ελλα­ δα χαρη στό συστημα ίσορροπίας μεταξύ βασιλέως καί κομματων. Όταν ὁ Κωνσταντίνος Α” σήκωσε κεφαλι, στηρίχτηκε στόν Βενιζέ­ λο. "Οταν ό Βενιζέλος σήκωσε κεφαλι, στηρίχτηκε στόν Γεωργιο Βί. Μόνο εξαιρετικα δέχτηκε την αναστολὴ της ελληνικης Βουλής, όπως έγινε από τό 1936 ῶς τό 1941. 'Αλλα παντοτε συνειδητο­ ποιου̃σε τόν κίνδυνο που διέτρεχε η παρουσία της στὴν Ἑλλαδα, από τὴν καταργηση του̃ ένὸς από τα δύο σκέλη τοῦ συστήματος. Οἱ Ἡνωμένες Πολιτείες νεόφερτες στό ρόλο του̃ «προστατου» μι­ κρῶν χωρῶν, έκαναν αρκετό καιρό για να μαθουν από τὴν αγγλική πείρα. Τελικα έφτασαν στα ἴδια συμπερασματα: στἰς χῶρες που λεγχαν χρειαζόταν ανὼτατος αρχοντας σὐν κόμματα καὶ όχι ανωτα­ τος αρχοντας ἢ κόμματα. Για τὴν Ἑλλαδα, συνταγματικὴ βασιλεία, για τὴν Τουρκία που ήταν αβασίλευτη, ή ‹‹τουρκικὴ φόρμουλα», δη­ λαδὴ η ἰσορροπία μεταξυ στρατού καί κομματων. Ἑξ ού καί ή απέ­ χθεια τῶν “Ηνωμένων Πολιτειῶν, παρα τὶς δυσκολίες αὐτῆς τη̃ς φόρμουλας, να δεχτεί τὴν πλη ρη αναληψη τὴς ἐξουσίας στὴν Τουρ­ κία από τὴν ηγεσία του̃ στρατού καί τὴν καταργηση τῶν κομματων. 'Η ἑλληνικὴ εμπειρία τῶν ἐτῶν 1967­1974 εἶναι απόδειξη πως, από τὴ· σκοπια τῶν συμφερόντων τους, έχουν δίκιο. “Από τίς 6 Ὁκτωβρίου 1955 ῶς τις 21 'Απριλίου 1967 ὴ 'Ελλαδα πέρασε από δύο φασεις: τὴν καραμανλικὴ φαση (1955­1963) καί ·

Τό εσωτερικό καθεστως μιας χῶρας που εἶναι ύποταγμένη σὲ μια μεγαλη δύναμη ἔχει ούσιαστικὴ σημασία γι“ αὐτὴ τὴν τελευταία. Ἑ­ να καθεστως που στηρίζεται σ' έναν μόνο ανθρωπο, όπως εἶναι ή

ὰπὀλυῖίι̃ μοναρλία ἢ 12 91κἘαΈ9Ρἰα› εἶνω ὲπικἰνδυνο 719 Τὴν ξένη παρουσία· διότι, έαν μεν δλα πανε καλα όσο καιρό ό μοναρχης η ό δικτατορας εἶναι στὴν υπηρεσία της, τὴν ημέρα που θα ανατραπεί, η χῶρα κινδυνεύει να της ξεφύγει. “Εαν παλι ό ἰσχυρός ανδρας τη̃ς εἶ­ ναι ἑχθρικός, τότε ή μεγαλη δύναμη δυσκολα μπορεί να χρησιμο­ ποιήσει μια απαγορευμένη αντιπολίτευση ὡς μέσο πιέσεως επανω του παρα μόνον μὲ μυστικὲς μηχανορραφίες. 'Εαν ό ίσχυρός αν­ δρας κρατα στέρεα τό πηδαλιο του̃ πλοίου του, δηλαδη αν έξασφα­ λίσει τὴν ύποστηριξη τῶν μαζῶν, θα ἐξουδετερὼσει τίς ραδιουργίες του̃ περιβαλλοντός του ὴ τῶν ὀμαδων πού ή μεγαλη δύναμη θα ἔχει όργανῶσει ἐναντίον του, κανοντας έκκληση στὴν έθνικὴ αξιοπρέ­ πεια, και ό ξένος παραγοντας θα μείνει τότε με αδεια χέρια. Τό ίδανικό καθεστως για να ύποταξει ό ξένος μια μικρη χωρα εἶ­ ναι ό κοινοβουλευτισμός, ἰδίως όταν συνδυαζεται καὶ με βασιλεία. Διότι από τὴ μια πλευρα μπορεί να αντιταξει ένα πολιτικό κόμμα κατα του̃ αλλου, να φτιαχνει καὶ να διαλύει συνασπισμούς, καί από τὴν αλλη να παίξει τόν ανακτα κατα της Βουλῆς καἰ τὴ Βουλη κατα τοῦ ανακτος. Ἡ Άγγλία μόλις έγινε προστατιδα του̃ νέου έλληνικου̃ κρατους χαρη στὴ συνθήκη του̃ Λονδίνου τη̃ς 6ης Ἱουλίου 1827, δεν αργη­ σε να καταλαβει τα πλεονεκτήματα πού θα εἶχε η παρουσία στὴ χω­ ρα αύτὴ βασιλείας μετριασμένης από τὴ δραση τῶν κομματων. Τα κόμματα αύτα αναπτύχθηκαν στὴν αρχὴ χωρὶς Βουλη, από τό 1833 ῶς τό 1843, και μετα μὲ τὴ βοήθεια Βουλής. Ἡ προσπαθεια του̃ Κα­ ποδίστρια, ό ὁποῖος από τὸ 1828 ῶς τό 1831 εἶχε προσπαθήσει να 274

­ 1

ς

Χ

ι

6

1

,Τ

Η

275

τὴν παπανδρεϊκὴ φαση (1963­1967) ἢ μια περίοδο ό ανὡσε (09 και ργ μια αλλη περίοδο αποδιοργανωσεως. τ Κ αραμανλ­η ει­ · Ἑαν ὴ πολιτικη σταδτσδ ρ σ μτσ του̃ Κιρνο τα ν τίνου Χε ἐκΐυ̃λιχθεῖ τὴν ἐποχὴ τοῦ πρωτου παγκοσμίου πολέμου, θα εἶχε σίγουρα παρει θεση μέσα στὴν ἀνατολικὴ πμρἀιοξιιι Εἶχε γεννηοει ιο 1907 ο, ένα χωριο ιη̃ο ἀνμιολικη̃μ Μμκιιδονιμμ σιην περιοχη τῆς καλλιέργειας του καπνσυ̃ι μεταξὺ Σερρών και Κμβοιλαςι Ὁ ­ . Οθω · τέρας του, ό δασκαλος του̃ Χ ω Ρ ιου̃ σ'αυ̃τ`η τ'η Μ ακεδονια της μανικὴς Αὐτοκρατορίας, εἶχε πολεμὴσει τους Βουλγαρρυς, δηλσδὴ τὸν περίφημο αυτό «σλαβικό κίνδυνο» καὶ εἶ Χ ε υ̃ποστεῖ τἰ βι­ ς αιοπραγίείἐ τους” ὅταν αργότερα τόν πίασανε αἱχμαλωτο τό 9, ­ δ π το 1917­1918. Ὁ Καραμανλῆς διατ ΉΡΠ ἀπὸ ' σε αι ικα του χρονια εχθρότητα πρὸς τους Βουλγαρους καἰ συ μπαθεια ι ' προς τουι Τ · ­

.

9

9

9

κους. ~ Ο ιδιος διηγείται μια σκηνὴ που ἔγινε στὸ χωριό του τό τσ 1913: «Τὴν ἐποχὴ ιη̃ο ἀπελεοθερὼι Πρωτη) (σημερα ιουπκιοι σεως, μετα τὸν δευτερο αυτό πόλεμο των Βαλκανίων εἶχα δεῖ να σκοτωνουν ιμεσα στό Κιουπκιόι: Τοόρκους. Άνθρωπους. Τὴν αγριότητα την εἶδα να λαμπετ τότε στο προσωπο στο μάτια τῶν 7

Ε

συι̃ίχωριανῶν μας, στοὺς γείτονες μας Έσφαξαν μερτκσὑς Τομ Ρ­ ' , ,„ . 6 . κους, πεντε η ὲξμ Μσνσ ποὺ το οκἐιριομοι ἀιςομιι σ­πμ ε 0 μ ιι. ο ια μου ραγίζει. Μερικοί αλλοι γλίτωσαν τὴ ζωὴ τους ἐπειδὴ δέχτηκαν . τ ­ να βαφτιστου̃α *Ηταν και Ύ ρνοιῖκε 9 Μιὰ μπι οὐ τες που ειχε βαφτί­ 5

ι

ε

Ρ

1

ι

στεῖ ἔγινε δοὐλα μαἐ­ Έζησε κοντα μας ἐπί χρόνια οἰκειοθελῶς». (Μείιτίοε Οειτενοίκ, Ιπι (ῖπὲεε είε Οαταιπαπἰἰε υπ Ζα εἰέκιοοτατἰε τἰιῇι̃­ σἰἰε? [‹‹Ἡ Ἑλλας του̃ Καρσμσνλη̃ τι ἡ ομμοκρμιιοι οοοχερημιηιι Πα­ ρίσι, Ρ1οη, 1972, σ_ 53_ Πρστἰμμσο νὰ χρησιμοποιήσω το πρωιὸτυι πο γαλλικο κειμενο· .Η ἑλληνικὴ μετάφραση δημοσιεύθηκε Έὁν ιδιο χρόνο μὲ τὸν ἴδιο τίτλο ἀπὸ τις ὲκοοοειο Σιδέρη σιὴν ­Αθηνα). Ὁ­

276

τοῦ 1Ἱανεπιστημίου Ἀθηνῶν· διότι ό ραμἶινλη̃ στὴ Νοιιικὴ Σχρλὴ πατερας εἶχε ἐν τω· μεταξυ παρει δανειο και όταν ὴ τιμὴ του̃ καπνου̃ ἔπεσε, καταστραφηκε;Ὁ γιός με τὴ δουλεια του πιλὴρωσε τειλίκα τιὸ δανειο Τὸ αἴσθη μα της φτωχειας και η ταση για οικονομια ειναι μο­ νιμα χαρακτηριστικα του̃ Κωνσταντίνου Καραμανλη̃ που αργότερα θα τὸν μετατρέψουν σὲ αρχοντοχωρίατη τυπου Μολιερου, δηλαδη το χωριατη που προσπα ει να πιθηκίσειμως φτασμενος π εον, τον ί ισθει απο ηχηρ α ονοματα του φαναριωτί­ ` ` εὐγενἠ° ι̃ἰαι γα περιστοιχ σμου̃ ° του χρηματος και της διανόησης, δπως του̃ Γεωργίου Ραλλη, Ευαγγελου Αβερωφ­Τοσίτσα και Κωνσταντίνου Τσατσου. 3' 7 › Ο πατερας του ηταν αντιβενιζελίκος. Ηταν προσηλωμενος στὸ ­ . ­ . . . . ~ . βασιλεα Κωνσταντίνο Α~ γυρω απο τον ὀποιο εἶχε ισυσπειρωθει η ι ανατολικη παραταςη του πρωτου παγκοσμίου πολεμου. Ο Κων­ σταντῖνος Καραμανλὴς αρχισε τὴν πολιτικὴ του σταδιοδρομία στὸ κόμμα που συμπαθου̃σε ό πατερας του, τὸ Λαίκο Κόμμα. Εκλεχθη­ ·

ουρ

ταν αργότερα χρηματίσε πρωθυπουργός, κατόρθωσε να αποκατα­ στησει τὴν ὲλληνοτουρκικὴ φιλία χαρη στις συμφωνίες τουτ 1959 περὶ Κυπρου. Με τὴν εὐττστσίσ ὲκείνη ἡ ιοορκικὴ ιςοβἑρνηση εἶχε στις αρχες του̃ 1960 δημοσιεύσει στα ελληνικα ἕνα βιβλιαρακι μὲ . ­ τιτλο Η τρυρκσσλ/ι 17 τσκ 11 Ψ) ι/γιο (Ά γκο ρα, ­Υ πουργειον Τυπου, 196Ο, 39 σελίδες).

αλλα, αν­ Ὁ Κα ρα μ ανλ”ης η?ταν συνεπῶς αγροτικῆς προελεύσεως . . .

, . . ι ι τιθετα μ ε τον Μεντερες δεν προερχόταν απο οικογενεια τσιφλίκα­ δων. Εἶναι αληθεια πως μετα τον πρῶτο παγκόσμιο πόλεμο ό πατε­ ας του επιδόθηκε στὴν καλλιεργεια του καπνου και πως με μια γη ρ δεκα στρεμματων που δουλευε ό ἴδιος και που κατόρθωσε να μεγα­ λωσει σὲ 45) στρέμματα, κερδισε αρκετα χρηματα για να γίνει προό­ χοντας του χωριου κμί να βαλει το γιο τουι Κωνσταιιτινο στρ μνασιο τῶν Σερρων. Ηταν μια εποχη που η τι μη του καπνου ανε­ βαινε . Αυτο διη ρκεσε όκτω χρονια, αρκετα για να στείλει τὸν Κα­

`

1

κε βουλειπὴς Σερρῶν τὸ 1935 στὰ 28 του χρόνια ἐνῶ ὁ πατέρας του εἶχε πεθανεί τρία χρόνια νωρίτερα. Ἡ Φτωχεια ποὺ γνωρισε στὴ διαρκεια τη̃ἐ γερμανικη̃ἐ κατοχη̃ἐ στὴν “Αθὴνα τό 1941­1942 δὲν τόν ἔσπρωξε πρὸς τὴ συνεργασία με τον κατακτητη αλλα τὸν ἔφερε κοντα στους σοσιαλιστές. 'Υπὴρξε σοσιαλδ οκ ατικὥν τασεων ° ” Ἑ ί λ ” ημ μϋἶος μιας Σοσια ιἶπικης νωςσεωα̨ που εἶχαν συγκροτησει διανοουμενοι ” Οι κοινωνίκες του ανησυχιες ποτε δεν θα τον εγκαταλείψουν και γι αυτο ακομη και οταν αργοτε­

και ό υ̃πη ρἐτης τὴς ελληνίκὴς οἰκονο­ μίκης ολίγαρχιας, ἐπεμενε να παρουσιαζεται ως σοσιαλδημοκρατί­ ρα ἔγινε ὁ ὴγετης τῆς Δεςίας

ι

|

κῶν τασεων. Τό πρωτο του υπουργειο το 1946 υπηρςε το υπουρ­ 277

κὴ αναπτυξη της χωρας επειδη πίστευα πως χωρὶς αὐτὴν ἦταν αδο­ νατον νὰ αντιμετωπισθου̃ν τὰ αλλα προβληματα του̃ λαου̃. "Οπως ξερουμε, γιὰ να δωσεις πρέπει πρῶτα νὰ αποκτησεις: Παρὰ ταυ̃τα ὰνἑπτυξα την κοινωνικη ασφαλεια γιὰ νὰ συμπεριλαβω και τοὺς αγροτεε καὶ ο τιμαοιθμος απο το 1955 στὸ 1963 ανεβηκε μονον κα­ τὰ 17% δηλαδη ὑπηρξε ὁ πιο σταθερος τη̃ς Ευ̃ρωπης. Εαν οἱ διαδο­ χοι μου, αἱχμαλωτοιτῶν δημαγωγικων τοι›ς¬οπ¬οσχεσεων, ἐςοδευ­

ἔη̨̃ἐῖ ΙἶΖἶ\αοῖξ¦α€.~Κἔοπιν'αυ̃του̃εγινε διαδοχικὰ ὑπουργὸς Μεταφο­ Δημβσἱων

Ξἕνξἔιἔπἶτ "ΕΟ Ἐ ἑξργοἦ

Μέχρι Πα

εἶἱε

1952 ῶἔ

τ~ο

1955 ὑπουργος

υγμαι̃νωνιων το,1954­1955.

ανἶοσιαῖ στα 48 του χρονια, στις

6

ηἑ ηταν ¶“ι1νωστο3 ως «τεχνικὸε

Ρειμ3

ὐ\τα κοινωἔικα και οικονομικα θεματα μ 1ι̃§ Το 9 50 91768 λμηματισει μονον φάνηκε­ὁ Ὁ Καραμανλη̃ς ~ματια τιιε βα­ Ξ σἰλισσας Φρειδερίκης καί τῶν .Ηνω Πἑνων 9 ῖτειωλἐ για να δια­ μ' δεχτετ τὸ 1955 τὸν α̃ποθανὀντα παΡαΤαΡλ11ΠαπαΥ9ι̃εΠΤαν βαοιλο­ οἕουσιμζοταν και ως θαυμαστης Τεχνιι̃ςῶν ἔλρ Ο ω¬ν· Ἱοπωἑ τον ὰπασχολουσαν ἰδίως Έὰ βεΞἐελ0_εΥε πωἑ ητἶν θεμμος υποστηρικτης

1

Καραμανλη̃ .Ελληνα Μενῖε ρ ΪΞ

πτώση.

ἔὴν

πεἶ

1101

υσι̃] Ϊπην Ϊἱλλαδομονομασε τον του υποαλεθημε ἐἔισου θεαματι: ἑη καμἑμανλικη περιοδος του

ἕνη̨̃λο Ἐου εἴτεαεἑ Του 950­19ο0. αβαν την αρχη, ευνοουμενοι των ικαναβ 1999 μ1α νεα ἑπαχη Οικονομι­ ῇμνρκ δεικἕ προτυποἐ Αλλα οἱ Τουρκοι ιι 7μ ονια τἱον μερικανων, τοσο ο

Οἱ δύο α̃νδρεα̨ Ἀμερικανῶν_ Ωγπὀσχοῷταν Κη̃ς εὐημερίας

Τἀλη καὶ ἡ

δισουμε τἰς εκλογες του̃ Φεβρουαριου 1964 χωρἰς~κινδυνο γιὰἴτην σταθεροτητα του̃ νομίσματος, διοτι τὸ τὰμειο του ΚΟὰτο0€ ηταν

Ξαλἶ ιστμηααν μεσα αΐη μπα­ κμὰτησε τιἐ Ιἶποσχεσεις τοι; πολιτῃἔχ Ξ­Π: ἱςγἔηαγ

πιταλισμου̃ υ̃πη̃ρςε ὲπιτυ ­ χης °

. π αισιἶχ Ἐου φῖλελευθεροιἶ Ψ­ και παραμελησε τα κοινωνικα ερ­

..Αλλωστε ὁ ἴδιος ἀναγνὼ , σ. . . δυσαίζαλο μια ααἔ¬1ι̃Τ11σ11 που ειχε με τον χιαδ μετἕξἐ) τηἐ οικονομμαι̃εη̨και τοι̃) 5­ιεεε. τι Εγοαφη οτε­ ου κυβερνὴσἐε ἀἑ μ αρη̨αμε ησαν τον κοινωνικο το­ χ ρη ης οικονομμαι̃ἑ αναατμξεως. Βε­ βαια ἀλὴθεια εἶνα

ι ΟΉ 8

278

(ααα μεΥαλ1ι̃ πμΟΤΘΡα10Τ1ι̃τα

αΐιι̃ν οἰκονομι­

υ̃περπληρεῳ' "Η ὁκταετἰα 1955­ 1963 ὑπηρξε μεγαλης σημασἰας γιὰ την Ἑλλα­ δα διοτι ἔθεσε τις βασεις του̃ οἱκονομικου̃ της εκσυγχρονισμου̃ που ἀνωτερη κλἰ­ επέτρεψε στὴ χωρα νὰ «ξεκολλἠσει» και νὰ φτασει ­Η οικονομικη αναπτυἔη της πιέ­ αναπτυξη των οπο χωρων. μακα ριοεου 1967­1973 της ὲπταεμαει οσο σημαντικη καινε ειναι θα ει­ χε καταστεἕ πολὺ πιο δύσκολη λωβἰῷ τὴν υ̃ποδομη ποεα ἔκτισε 9 Καραμανλης. Ἑξαλλου τὸ σημαντικοτατο ςεπερασμα της τουρκι­ κης οἰκονομἰας απο την ελληνικη οφείλεται τοσο στις επιτυχίες τῆς τ

ι

1

1

_

οι:

Ενω η δημοσιονομικη πολιτικη του Μεντερες υπηρξε καταστρο­ φικη και βυθἰστηκε σὲ θεαματικο πληθωρισμο, αντιστοιχη του Καραμανλη̃ υπη̃ρξε ὰναμφισβητητα ἐπιτυχης και αναγνωρἰστηκε και απο ὰντιπαλους του. Ὁ Φιλελεύθερος Κωνσταντινος Μητσοτα­ κης, ὑπουργὸς τῶν Οἱκονομικῶν του̃ Γεωργἰου Παπανδρεου, δη­

λωσε στον ὑποφαινομενο το 1968 τὰ εξης: ‹‹”Οταν τὸν Νοέμβριο τοῦ 1963 ἱκατοπιν τῶν εκλογών τη̃ἑ 3119 Νοεμβμἰου 1963] ἔγινα οπουργὸς τῶν Οἰκονομικῶν, αντεληφθηκα πως η κυβερνηση του Καραμανλη εἶχε αποθηκεύσει τοσα χρηματα κανοντας πολιτικη οἱ­ κονομιῶν και σταθεμοποιησεωε του̃ νομίσματος που με ἐξεπληξε τὸ γεγονος πως γιὰ νὰ κερδίσει τις εκλογες ο Καραμανλης δὲν εχχε ξο: δεὐσει λίγα χρηματα γιὰ νὰ ἱκανοποιησει μερικες αναγκες του λαου γιὰ ἑκλογικους σκοποος. Παντως ἐμεῖς μολις πηραμε την ἐςουσια [τὸ κόμμα της Ἑνώσεως Κέντρου του̃ Γ. Παπανδρεου] αποφασισα­ με να ἱκανοποιησουμε μερικες κοινωνικὲς διεκδικησεις γιὰ νὰ κερ­

αντιαμαα­ ὰντιῖἱολίηε πανασταιἶιι συνελαβερκαι απαγ­ κι:Ϊ'”ΞβΒν1:ζε

..Οταν τὸ

κὴ

ὶ

σαν περισσοτερα στον κοινωνικρ τομεα, αυτο το εκαναν εἰς βαμοἐ της οἰκσνομικης αναπτυςεως της χωρας».

Ε

|

γ

1

1

279

ελληνικής οἰκονομικής πολιτικής από τα χρόνια τής δεκαετίας του̃ Ι95Ο όσο καί στίς επανειλημμένες αποτυχίες τῶν κυβερνήσεων τής Άγκυρας. Παρα ταυ̃τα, ή οίκονομικὴ πολιτικὴ του̃ Καραμανλή δέν εἶχε τὴν όργανωση τής σχεδιασμένης οίκονομίας, εἴτε αὐτὴ εἶναι κρατικιστι­ κή, εἴτε εἶναι σοσιαλιστική. 'Υπήρξε επιπλέον αδικη από κοινωνι­ κής πλευρας διότι επέτρεψε στοὺς επιχειρηματίες να κανουν τερα­ στια κέρδη. Στὴ Βουλὴ ό ανθρωπος που από τὸ Ι956 ἱὸς τό Ι96“7 ὑπήρξε ό πιό αδιαλλακτος κατήγορος, αλλα καί ό πιό υπευθυνος έπιστημονικα, τής «λατινοαμερικανικου̃ τόπου» καραμανλικής οί­ κονομικής πολιτικής, ήταν ό καθηγητὴς καί πρωην πρύτανης του̃ Ε.Μ. Πολυτεχνείου, βουλευτής τής ΕΔΑ καί μέλος τής έκτελεστι­ κής της επιτροπής, Νίκος Κιτσίκης (1887­1978, ό πατερας μου). “Ιδοὺ πῶς χαρακτήρισε τὴν πολιτικὴ αὐτή: «Ἐπὶ τῶν ήμερῶν του [Καραμανλή] ως υ̃πουργου̃ [Δημοσίων Έργων] καί έν συνεχεία ὡς πρωθυπουργου̃, ή κατασταση στα δημόσια ἔργα διαγραφετει ὡς έξής: Έλλειψη παντός προγραμματος. Καμμία διακριση ἔργων πα­ ραγωγικῶν από τα μὴ παραγωγικα, οὔτε διαβαθμιση αναλογα με τόν βαθμόν παραγωγικότητος. Καθε πολιτευόμενος, κατορθωνων

να αποσπαση από τό 'Υπουργείον Οίκονομικῶν ἔνα οἱονδήποτε κονδὐλι, σπεύδει είς τό “Υπουργείον Δημοσίων Έργων καί ζητεί να γίνη ένα ἔργο τής περιφερείας του καί μαλιστα να δημοπρατηθή αμέσως. Δημοπρατοῦνται ἔργα χωρίς οίανδήποτε μελέτη. Κυριος σκοπός των πολιτευομένων ή φύτευση ένός θεμελίου λίθου. Ὁ κ. Καραμανλής ὲφυτευσε αναρίθμητους θεμελίους λίθους σε ἔργα πρίν σκαφου̃ν τα θεμέλια, καί ἔπειτα οὔτε γυρισε ποτὲ να ίδή τα ἔργα αυ̃­ τα ποὺ ἦσαν παραγωγικα, ἐνῶ αντίθετα ἔστρειμε όλες του τίς προ­ σπαθειες για να καμη δρόμους μέσα καί πέριξ τῶν Ἀθηνῶν, για να πείση τὴν κοινὴ γνωμη ότι εἶναι δραστήριος υπουργός καί για να προαχθή εἰς Πρωθυπουργόν». (Νίκος Κιτσίκης, Οί αθλιότητες τη̃ς πολιτικῆς για τη̃ν ανασυγκρότηση. Ὁ μυ̃θος τω̃ν έργων, Ἀθήνα, Ι958, σ. 7). Στίς 13 “Απριλίου 1965, κατα τὴ διαρκεια συξητήσεως. στὴ Βουλή, ό Νίκος Κιτσίκης απέδειξε πως τα περισσότερα τῶν ἔρ­ γων του̃ καραμανλικου̃ καθεστῶτος βαρυνονται μέ τρομακτικές υ̃περβασεις από 1Οθ% μέχρι καί ΙΟΟΟ%! Π.χ. για τα ἔργα αναμορ­

φὼσεως τής πλατείας 'Ομονοίας στὴν “Αθήνα εἶχε κατακυρωθεί πο­ σό 6.ΜΟ.ΟΟΟ δρχ., ἔνῶ τελικα δαπανήθηκαν 67 εκατομμυρια δρχ., δηλαδὴ μια υπέρβαση 97Ο%. (Ν. Κιτσίκης, «Ὁ πακτωλός των ἔρ­ γων τής ΕΡΕ», Ἑλληνικὴ Ἀριστερά, “Αθήνα, αρ. 23, “Ιουνιος 1965,

ΙΙ1­128). Μια αλλη διαφορα μεταξὺ Καραμανλή καί Μεντερές εἶναι

σσ.

πως ό

πρῶτος εἶχε εξασφαλίσει ίσχυρὲς συμπαθειες στό στρατό σε αντίθε­ ση με τόν δευτερο. “”Αν ὁ Καραμανλής ανατραπηκε στίς ΙΙ “Ιουνίου 1963, αὐτό δεν ἔγινε όπως μὲ τόν Μεντερές, από τόν στρατό, αλλα

αντίθετα διότι εἶχε αρνηθεί να δεχτεί τίς έπανειλημμένες προτασεις τῶν στρατιωτικῶν να τόν αναδείξουν δικτατορα καί να ἐξουδετερω­ σουν τελείως τὴ βασιλικὴ εξουσία. Ὁ Καραμανλής δὲν θέλησε να στραφεί εναντίον τῶν παλαιών του προστατῶν, του̃ Παλατιου̃ καί τῶν “Αμερικανῶν, ποὺ τόν εἶχαν ανεβασει στὴν ἐξουσία καί όταν βεβαιωθηκε πως καί οἱ ΗΠΑ καί ή βασίλισσα Φρειδερίκη δὲν τόν ή­ θελαν πλέον, παραιτήθηκε για να προσπαθήσει να τους αντιμετωπί­ σει στό μέτωπο τῶν έκλογῶν. Οί στρατιωτικοί του̃ πραξικοπήματος τής 2Ιης “Απριλίου 1967 δὲν ξέχασαν τὴ «δειλή» του σταση του̃ 1963 καί αρνήθηκαν να τόν κανουν ήγέτη τους μετα τὴν ἐπιβολὴ τής έπαναστασεως. Ἡ περίοδος τής αποδιοργανωσεως αρχισε με έλευση στὴν ἐξου­ σία του̃ κόμματος τής Ἑνώσεως Κέντρου (ΕΚ) τόν Νοέμβριο του̃ 1963, έλευση τὴν ὁποία ὑποβοὴθησε ὴ εὐμενὴς σταση τής βασίλισ­ σας Φρειδερίκης καί τῶν ΗΠΑ. Τό Παλατι εἶχε έγκαταλείφει τόν

Καραμανλή, έπειδὴ αὐτός ήθελε να περιορίσει τὴ δύναμή του με αναθεωρηση του̃ Συνταγματος καί οί “Αμερικανοί εἶχαν ανησυχή­ σει για τίς ὁλοένα πιό ἔντονες γκωλικές του τασεις. Τό βιβλίο που ό Μωρίς Ζενεβουα ἔγραιμε τὸ 1972 κατα παραγγελία του̃ ἴδιου του̃ Καραμανλή (ὁ ὐποφαινόμενος εἶχε αρνηθεί στόν Καραμανλή για ὴθικοός λόγους να γραψει αὐτό τό βιβλίο σὲ συνεργασία με τόν Ζε­ νεβουα) τοποθετεί στὴν αρχὴ τὴν ακόλουθη φραση του̃ στρατηγου̃ Ντἐ Γκὼλ (αε (}ειιΙΙε) από τό βιβλίο του «Ἀπομνημονεὐματα ἔλπί­ δος» (Μέτποἰνεε τί' εεροἰτ): «Τόν λαό αὐτόν του̃ ὁποίου ή πολιτικὴ ξωὴ εἶναι όδοντωτὴ σαν τίς ακτές καί πολύπλοκη σαν τὴν όρεογρα­ φία του, ό Κωνσταντίνος Καραμανλής κατορθώνει να τόν κυβερνή­

Ζ8Ο

281

σει». Ένδιαφερον εἶναι να παραθεσουμε καί τη συνεχεια της περικο­ πῆς αὐτῆς: «Αίφνιδίως η οίκονομία, το βιοτικο επίπεδο, η κοινωνι­

κη κατασταση ὁλοενα καί βελτιῶνονται. Ὁ Καραμανλης πολὺ φυ­ σικα επιθυμεί η Γαλλία να βοηθησει πιο εντονα στην προοδο αὐ­ τη... Ἑξαλλου ο πρωθυπουργὸς ενος βασιλείου... δυσαρεστημενου απο την ὐπερβολικη μεριμνα τῶν 'Αγγλοσαξονων καί ανησυχου γι® αὐτὸ ποὺ γίνεται στην Κὐπρο, θα ηθελε να ξαναβρεῖ την παραδο­ σιακη ὐποστηριξη τῶν Παρισίων. Θα τον ίκανοποιησουμε». (ΟΙτετ­ Ιεε αε ΘειιΙΙε, Μέιτιοἰπεε εἰ, εεροἰτ, Ιος οτομος, Παρίσι, ΡΙοιι, 1970, σ. 281).

Ὁ Καραμανλη̃ει αὐτὰ; ο νἑοε Ἱωανντι̃ἐ Κτολοτττι̃ἑτ ὡτἐ ὴνοττι̃ἐ τοὐ δυτικιστικου̃ γαλλικου̃ κομματος, βεβαιῶνει τα λογια του̃ στρα­ Τηγθυ̃ Νῖὲ Γίςὼλ ὅΤ0.ν δηλώνει: «Τὸ νὰ συ̃νδἑσα), ὕπως, τὸ ἔΚ(1ν(Χ, τὴν Ἑλλάδα στὴν ΚΟινὴ 9ΑγΟρἀ, αὐτὸ ἦταν μια 0ἶΚ0ν0μ1Κὴ πράξη· αλλα οἱ πολιτικοί λογοι ποὺ με εσπρωξαν ἦταν αρκετοί για να δι­ καιολογησω τη συνδεση. Ἐντεταγμενη στην Εὐρωπη καί απαλλαγ­ μενη απο τους «προνομιοὐχους προστατες›› της [τίς ΗΠΑ], η Ἑλ· λας μπορου̃σε επιτελους να ατενίσει το μελλον της με αίσθημα ασφαλείας, του̃ οποίου η ελλειψη την παραλὐει». (Μ. Οειτενοίκ, ἔνθ' αν., σ. 97).

Ὁταν

τὴν ἑξοοαία τον Νοομβοτο του̃ ἦταν μονοἐ τοο­ Τον βοτι̃θοῦοο __ οτι̃λαοὴ τον ἐτττττι̃οου̃οο ο Σοφοκλη̃τἐ Βοντἔολοα (λλωμὴ πολι· τικη κοπια του̃ πατερα του “Ελευθερίου Βενιξελου). Αὐτὸς καί οχι ὁ Γ­ Παπανδρέου εἶχε τὴν ἐμτττοτοοοντι̃ τη̃α βαοἰλτοοαο Φοοτοοοίκτι̃ἐ­ Αοτοτἐ ἦταν ττοο εἶχε ἐτταφὴ μὲ το Παλαττ οτἰἐ 16 Ἰανοοαοίοο 1963 ντα τὴν ανατοοττῇ του̃ Καοαμανλη̃ ττοο οττη̃λθο πέντε μη̃νοἑ αονοτο· οατ οτἰἑ Η Ἱοονίοο­ Δοἔτα ίλ Κοντοοε τἶ οταφοοα αὐτὴ ἦταν ανοτταί· οθτι̃ττι̃ ντα το Παλαττ καὶ τοοἑ Ἀμοοτττανοοἐε ἐφοοον καὶ οἱ δοο αο· τὲἑ τταοαταἔοτο ἦταν πλέον καὶ οἱ οοο οοττταοττττὲἐ καὶ δὲν οττῆ ολο ττλοον μεταξύ τοοτἐ ἰοοολογτκοἑ οταχτοοτομοἐ­ Αοτο ανττθοττοο ποο εἶχε σημασία ἦταν να αποφευχθεῖη παραμονη στὴν ἐἔοοοἰα για πο­ λὑ χρονικο διαστημα τῶν ἴδτων πολτττκῶν ανδοῶν› πραγμα ττοο θα ανοτοοττο ττοοἐ οφολοἑ τοοτἐ τὴν ἰοοοοοττία μεταξὺ Παλαττου̃ ίταἰ Κομματτον­ Οἱ κοντοῶοτ οολονταν οολαοίοττοἐ να ἐττομβαἰνοτ το τἶ Ἑντοοτ€ Κέντρου ανέλαβε

1963± ο Γοὼοντοο Παττανοοοοο δὲν

_

282

Παλατι στα πολιτικα πραγματα της χῶρας ὐπο τον ορο να εἶναι αὐ­ τοί οἱ αποδεκτες της βασιλικῆς εὔνοιας. Ἡ μεγαλη κεντρῶα καθη­ μερινη εφημερίδα τῶν Άθηνῶν, Τὸ Βῆμα, δημοσίευε στίς 20 “Ια­ νουαρίου 1963 στην πρωτη σελίδα, ενα μεγαλο σχεδιο του̃ περίφη­ μου γελοιογραφου Φωκίωνος Δημητριαδη ποὺ εδειχνε τον Καρα­ μανλη̃ καί τα μελη της κυβερνησεῶς του να σκαρφαλῶνουν στους τοίχους τῶν Άνακτορων για να μπορεσουν να δου̃ν τί διαδραματι­ ξοταν, ενῶ ο Σοφοκλῆς Βενιζελος εβγαινε θριαμβευτικα απο την κεντρικη πὐλη. 'Επειδη οἱ εκλογες της .3ης Νοεμβρίου 1963 εδω­ σαν στην Ένωση Κέντρου 138 βουλευτες επί 300 εναντι 132 στο κομμα του̃ Καραμανλη, την ΕΡΕ, ὁ Γεωργιος Παπανδρεου αποφα­ σισε να κανει νεες γενικες εκλογες, εφοσον δεν εἶχε την απολυτη πλειοψηφία στὴ Βουλη καί ἀρνου̃νταν να συνεργαστεί” μὲ την ἀιςροαριστερὴ ΕΔΑ ποὺ εἶχε λαβει 28 ἔδρες_ Ἑννεα μερες πρίν απο τίς εκλογες της Ι6ης Φεβρουαρίου 1964, στίς 7 του̃ μηνος, ο Σοφοκλη̃ς Βενιζελος, ὐπαρχηγος του̃ Γ. Παπαν­ δρεου στην ηγεσία της Ἑνώσεως Κέντρου, πεθανε εξαφνα. ἴΗταν σκληρο πλη̃γμα για τη βασίλισσα Φρειδερίκη. Οἱ βασιλικοί της στρατηγοί απευθὐνθηκαν στον πρεσβη τῶν ΗΠΑ στην Ἀθηνα, τον Ἑρρίκο Λαμπουίς (Ηεητγ Εεοουἰεεο) για να του̃ ζητησουν την οί­ δεια να κανουν πραξικοπημα. Ὁ γιος του̃ Γ. Παπανδρεου, ὁ Άν­ δρεας, διηγείται στίς αναμνησεις του τα εξης: Ὁ Λαμπουἰς αμεσως μετα τον θανατο αὐτο, «εἶχε αφησει παραγγελία πῶς ηθελε να με οετ___ Μετὰ το θάνατο του̃ Βενιζέλου μοῦ λέει _. μερικοι Έλλη­ νες ανῶτατοι αξιωματικοί (μερικοί τῶν οποίων ηταν αποστρατευμε­ νοι καί αλλοι εν ενεργεία) τον εἶχαν επισκεφτεί. Τοῦ ξητησαν να συγκατατεθεί στην πραγματοποίηση στρατιωτικοὐ πραξικοπημα­ τος. Ὁ θανατος του̃ Βενιξελου σημαινε γι° αὐτοὺς πως η μεταρρυθ­ μιστικη πολιτικη του̃ Γεωργίου Παπανδρεου δεν μπορου̃σε να μπλοκαριστεῖ καί η μονη λύση ηταν συνεπῶς τὸ στρατιωτικὸ πρα­ ξικοπημα. Ὁ Λαμπουίς μοῦ εδειξε το τηλεγραφημα ποὐ εἶχε στείλει στην Οὐασιγκτον. Μου̃ εδειξε επίσης την αρνητικη απαντηση. “Η Οὐασιγκτον δεν εννοου̃σε να ὐποστηρίξει ενα τετοιο πραξικοπημα. Άηδιασμενος αλλα εὐχαριστημενος, ὑποσχεθηκα να μεταφερω την πληροφορία στὸν πατερα μου». (Ἀνδρέας Παπανδρεου, Βειποοναον

_

283

αι Οιιιιροἰπι. Τἰτε Οκεεἰτ Γτοπτ, [«Ἡ Δημοκρατία ὑπὸ τὴν απειλὴ των δπλωνι Τό ἑλληνικὸ μετωπο››], Οεταευ Οἰτν, Ν.Υ., 1)οιιύ1εαεν, ιογοτ αν ῃλλ " ι Οἱ ἐκχογὲο τη̃ς ιυτιο Φεβρουαρίου 1964 ἔοτυοαν οτυν'Γι Πατταν_ δρἑου και το κόμμα του 52ι·7% τῶν τνιτφιοανττυν (42% τῶν οντα γραμμενων) και 171 βουλευτες στοὺς 300, δηλαδὴ μια ἄνετη απο­ χυττι ττχειυιντιφιατ Πῶο ἔγινυ ιιὲ ιιια τέτοια ττλειοινιιφια τα Ένωση Κέντρου να αποτυχει και να ανοιχτεῖο οοοιιοο τοια χρονια αογοτετ ρα

σωπικὀτηῖἀ ων τείνουν στὴν μεταμόρφωση του̃ λόγου σὲ πρἀἔηι του̃ όνείρου σε πραγματικότητα». (Ιτε Μοπαε, Παρίσι, 11 Σεπτεμ­ βρίου 1965). Εἶναι γεγονός πως από τὴν ἐποχὴ τῆς απελευθερω­ τ τ Ἑλλαδος, τό 1944, ό ελληνικός λαός ειχε σεως της συνηθίσει να τὸν ἀττογυυτευετ και να τον ἑμτταιοοι ο ὡοαῖοο λογαο αυτοο τη̃ο τιο_

λιτικὴς. Ποιός ἦταν ό γιός; Ένας αριστος τεχνοκρατης οἰκονομο­ λόγος που υττη̃οξο ο ιιονοο οιτμαντιιτοο πολιτικοο του Κἐντοοο ποὺ ανοικτα επιτεθηκε κατα του̃ ελληνικου̃ κατεστημενου. Χαρη σ° αύ­ τόν αλλωστε εἰσὴχθηκε στό πολιτικό λεξιλόγιο τῆς χωρας ὴ λεξη «κατεστημενο», μεταφραση του̃ αγγλικού ‹‹εετεύΙἰε1πιηεηι›› και ποὺ κατόπιν χρησιμοποίησαν και οἱ αξιωματικοί τὴς 2Ιης Άπριλίου. Ὁ καθηγτιτὴο τῆο Κοιντυνιολογιαο Διιιιἠτοιοο Τοαιτωναο ἔναο από τοὺς ανθρωπους ποὺ εξέφρασαν καλύτερα τὴν ἱδεολογία του̃ τταθεατῶτοο τη̃ο 21τιο Άτιυιλιου και που το 1970 ἦταν υφυττοοογοο Πυοεοοταα ἔιτανο οτιο 21 Σοιττοιιβοιου 19709 στὴ Βαονα τῆο Βοολ_ γαοιαο μια σημαντικο οιτλτυοτι για τὴν υφτι του̃ ἐτταναοτατιιςου̃ κα­

θεστωτος ποὺ περιεῖχε και χαρακτηρισμό του̃ “Ανδρεα Παπαν­ ουἑυυτ Ἀφου αττἑυοιιιτο τιο ιταττιγοοτοο κατα του ιταθοοτῶτοοτ εἶπε ο­ ττ ἐαν τα ἐττἐμβαοο τη̃ο Ζιηο Ἀττοιλιου ἦταν ααοοιιτανοφιλτι και 284

_

­

1

στὴν επέμβαση ριζοσπαστικῶν νεων αξιωματικών; ·Η ευθυνη για τον αποτυχία αυτὴ βαουνει οοοιαοτικα τοοο δοο Παττανδυὲυυτ ττατἑοα και γιοι Ποιοο ἦταν ο τιατἐοαοι Ἑναο θαομα στοα ὴθυττοιοο χτυοιο ιδεολογία. Ὁ οιοιιτοο ατιαοταλιιἑνοο οταν Άθὴνατ το ιταλοιταιυι του 1965, τη̃ο ιταθτιιιοοινη̃ο τταοιοινη̃ο ἐφαιιο υτδαο ¿θ Μοῃαοτ Ἑυιιτ Ρουλὼ (Ετιο Βοιιιοτιτι) τον οιτιαγοαφουοο μὲ αυτὲο τιο λἐξοιοτ «Ἑναο αφθαοτοο ἠθοτιοιοο. Ἑναο τοαντοοοο τη̃ο αεγαλτιο τταοαοοοοτυο του ἑλλτινιιτου θοατοοοιτι Τα παντα στὴν ποο_

α­ νατοϊκἠι γιαΐἰ τότε ιι̃ ἀμορικανικὴ στρατιωτικὴ βοὴ εια στὴν δα εἶχε ανασταλεί επἰ τριαμισι χρόνια; (Κατα τόν κ. Τσακωνα ε· σε συναντηση ποὺ ειχε ως δηλωσεις του πρός τόν ύποφαινόμενο ύφυπουργός Ἑξωτερικων τό φθινόπωρο του̃ 1971 με τόν 'Αμερικα­ νό συναδελφο του, ύφυπουργό Ἑξωτερικων, Ἰωσὴφ Σίσκο (.ΤοεερΙι δἰεοο) στό Βτετε Περεττπιουτ, ὁ τελευταῖοςτεἶχε εκμανεῖ κατα του Παπαδόπουλου επειδὴ αρνουνταν να εφαρμόσει την τουρκικη φορ­ μουλα. Ὁ Τσακωνας πείσθηκε μετα τὴ συναντηση αύτὴ ότι οἱ Η­ ΠΑ ειχαν τελεσιδικα πλεον καταδικασει τον Παπαδόπουλο ηδη απο τό 1971). Δεν ηταν δε αντιδραστικὴ, εφόσον οτἱ πραξικοπηματίες αξιωματικοί ἦταν παιδια φτωχων χωρικων. Δεν ειχαν εμπλακει στα δ ­ τ τ . ι . . γραναζια των κομματικων συναλλαγων, η ιδεα τους περι εθνους εν βασιζόταν επανω στἰς ταςεις καὶ κοινωνιολογικα αντιπροσωπευαν τοὺς αγρότες και τοὺς μικροαστοὺς ποὺ παντα ἦταν κατταπιεσμενοι στὴν Έλλαδα. Ἑπιπλεον οἱ επαναστατες αςιωματικοι ηταν η μονη ε

'3'

Α

δυναμη ποὺ παράλληλα με τὸν Άνὅρέα Παπανδρέου προσπαθούσε νὰ ἀνατρἑννει τὸ κατεστημένο· (Ἐλὅνθερος Κοσμος· Αθηναι 22 Σε­ πτεμβρἱον 1970)· Αύτὴ ὴ «κεμαλικὴ» δηλωση του̃ ύφυπουργου̃ προκαλεσε τὴν

αγανακτηση του τυπου της αντιπαπαδοπουλικης δεςιας. Η βασιλο­ φρων καθίι̃μειυ̃ιγὴ εφημερίδα Βραδυνή εγραψε στις 23 Σεπτεμβρίου 19”/Ο πως δεν καταλαβαινε πως ἦταν δυνατόν να συγκριθεί ο Αν­ δρἑας Παπανδρέου μὲ τονς ἐπαναστἀτες ἀξιωμντικονδ Ἑπίσηδ ἡ

ἀκροδεξιὰ καθημεθινὴ ἐφημερίδα Ἑστἴα. γνωστη για τους φιλικούς Έηἔ δεσμοὺἑθμὲ τὸν πρωθυπουργό τοῦ 1973 Σπυ̃ρο Μαρκεζίνη καὶ ποὺ μὲ τὸ πρόσχημα Τῆς ὐποστηρίξεως τον παπαδοπονλικου̃ καθε στῶτος ποτε δεν εχανε τὴν εύκαιρία να του̃ επιτεθεῖ, εγραψε τὴν ἴ­

δια μέρα πῶς δὲν υ̃πη̃ρχε ἀμφιβολἰα ὅτι οἱ δηλωσεις τον Τσακωνα δεν εἶχαν σωστα διαβιβασθεῖ διότι ὴταν αδύνατον ό αντιπρόσωπος τὴς 'Ελλαδος να εἶχε μολύνει τὴν εννοια της Ἑπαναστασεως συγ­ κρίνοντας τοὺς Έλληνες αξιωματικούς μ® εναν αλκοολικό σαν τόν Ἀνδρἑα Παπανδρέου. Όσον αφορα τὴν κενὴ φραση περί κατεστη­ μενου θα πρεπει σίγουρα να εγινε σύγχυση. Διότι ειναι εκτος αμφι­ βολίας πως οἱ επαναστατες αξιωματικοί ποτε δεν σκεφτηκαν να ανατρειμουν τό στατους κβό. Ηταν ψεμα, συνέχιζε ὴ Ἐστιι̃ι, αὐτό 'Ξ'

4

­

285

που εἶπαν οἱ ανταποκριτές στὴ Βαρνα ότι οἱ αγρότες καἰ οἱ μικροα­ στοἱ στὴν Ἑλλαδα ἦταν παντα καταπιεσμένοι. “Αλλα όταν ὁ Τσα­ κωνας επέστρεψε στὴν Άθὴνα, επιβεβαίωσε πως ακριβώς αυτα εἶχε πεἴ­

Ἑναἐ πΟαΥμαΤιΚὸ€ πολιτικὐε δὲν πρὲπῦι πθτὲ να ανοίγει ὅλα τα χαρτια του μονομιας. Πρἰν από τό 1967, υ “Ανδρέας Παπανδρέου ὴταν μακρια από τὴν πολιτικὴ ωρίμανση στὴν ὁποία έφτασε μετα τό 1974. Έκανε πυρινες δηλωσεις που φόβισαν τό ἑλληνικὸ κατε­ στη μένο, τό Παλατι καἰ τους Άμερικανους. Σε ση μεῖο που ὴ ἴδια ὴ ΕΔΑ πίστευε πώς μιλου̃σε πολυ, καἰ μερικα ακροαριστερα στελέχη τόν υποπτευονταν όα ἦταν προβοκατορας (Ακόμη καίιμπα τό Ι974 ὴ προσωπικότητα του συνέχισε να εἶναι πολυ αμφιλεγόμενη. Βλέπε πλ­ Σοφία Μαλτἐἔουι Ποίας πίστθὐεί τὸν Ἀνΐρέαἰ Ἀθἠναι Ἑρμεἰαἐι̃ι 1977)­ Ἐπιπλἑον ἡ ἔλλεθίῃι̃ σοβαρὀτηταἔ τη̃ἐ μυστικη̃έ στρατιωτικη̃ς ὁμαδας Ἀσπιΰα, τὴς ὁποίας ἦταν ό πολιτικὁς άρχη· γός, δείχνει πως ἦταν ακόμη εκείνη τὴν εποχὴ μαθητευόμενος στόν τομέα αυτό. (Πετρος Γαρουφαλιας, Ὁ «Άσπιΰα» καἰ ή πολιτική κριἴ σα7Ὁυ̃ Ἱ9υλά”)]965­η̨Αθἠνα›1977λ Λίγο μετα τὴν απελευθέρωσὴ του από τό στρατιωτικό καθεστώς καί τὴν αναχὡρησὴ του από τὴν Ἑλλαδα, ὁ Ἀνδρέας Παπανδρέου έδωσε συνέντευξη στό Παρίσι που δημοσιευθηκε στὴ Μοιιαο τη̃ς 25ης “Ιανουαρίου 1968. “Η ερωτηση του Ἑρίκ Ρουλώ υπὴ ρξε αυτὴ: «Λέγεται πως οἱ συνταγματαρχες κατα βαθος θαυμαξουν τὶς εθνικι­ στικές ἱδέες σας καἰ τἱς οἰκονομικές σας διδαχές. Φαίνεται μαλιστα να έχουν υἱοθετὴσει, σε μεγαλο βαθμό, τό σχέδιο πενταετου̃ς προ­ γραμματος που εἴχατε ετοιμασει. Λαϊκη̃ς προελεύσεως, δεν ανὴ­ κουν στὴν οἱκονομικὴ αυτὴ ὁλιγαρχία που τόσο πολυ καταγγείλα­ τε. Σας ελευθέρωσαν καἰ σας επέτρεψαν να αναχωρὴσετε από τὴν Έλλαδα. Γιατί λοιπόν τους έχετε τέτοια αδυσωπητη έχθρα;›› Ὁ Ἀνδρέας Παπανδρέου απαντησε: «Διότι αβυσσος μας χωρίζει. Εἶ­ μαι δημοκρατης. Αυτοί εἶναι δικτατορες... Ἡμιμαθεῖς θέλουν να έπιβαλουν τόν στρατό σαν τὴν ελίτ του έθνους... Οἱ περισσότεροι απ' αυτους εἶναι στενόμυαλοι καί βίαια ξενόφοβοι». Αυτὴ ὴ «ξενοφοβία» πολλών συνταγματαρχών ἦταν γεγονός. Ὁ συνταγματαρχης "Ιωαννης Λαδας, από τους ὴγέτες τὴς επαναστα­ 286

Ιη Φεβρουαρίου 1970: «Καὶ Φθα­ νομεν εἰς τὴν νεωτέραν Έλλαδα, εἰς τὴν ὁποίαν δυστυχώς επεκαθη­ σεν ὴ σκωρία τὴς ξενομανίας. Ἑθαυμασθησαν οἱ ξένοι μουσικοί, ενώ παρεμελὴθησαν οἱ ἱδικοί μας... Τό γεγονός τουτο εἶναι απαρα­ δεκτον καἰ ανεπίτρεπτον. Εἶναι απαραδεκτον να μὴ γνωρίζωμεν τα ἔργα τών Καλομοίρη, Σκαλκωτα, Σκλαβου, Παλλαντίου, Βαρβο­ γλη, Ευαγγελατου, Ξένου, Καρυωτακη καἰ τόσων αλλων καἰ μαλι­ στα αξισλόγων σσνθετών και να γνωρίξωμεν τους ξένους. “Αλλα εἶ­ ναι και ανεπίτρεπτόν να δεχώμεθα τὴν εἱσβολὴ ξένων αντιλὴιμεων περι μόυσικη̃ς... [που] οὔτε ποτε ὴσθανθη ὴ ἑλληνικὴ ιμυχὴ». (Ιωαννης Λαδα̃σ,Λόγομ ΠΑθὴνα,1970,σ.94) Άλλα η απαντηση του̃ Άνδρέα Παπανδρέου έδειχνε καθαρα πως ὴ διαφωνία του με τόν Παπαδόπουλο δεν αφορουσε τὴν ουσία τη̃ς επαναστασεως αλλα τις μεθόδους. 'Ως πολιτικός καὶ διανοουμενος δεν δεχόταν πως ό στρατός, ακόμη καἰ λαβαίνοντας υπόιμη τἰς εἰδι­ κές συνθη̃κες τὴς Ἑλλαδος, μπορουσε να παρει τὴ θέση τὴς πολιτι­ κῆς ελίτ. Φαινοταν σαν να πιστευει πως, για να κανει κανείς μια προοδευακὴ έπανασταση,πρέπεινα α̃ναικαθηγητὴςΙἹανωαστη­ μίου και πώς, π.χ. μια προλεταριακὴ επανασταση δεν θα μπορουσε να έχει ώς αρχηγό, έργατη. Έπιπλέον, φαινόταν σαν να καταδικαξει ώς υπερβολικό τό βαθυ αίσθημα του̃ ελληνικου λαου κατα τη̃ς ξέ­ νης επιβουλη̃ς. “Αλλα στὴν πραγματικότητα ὁ 'Ανδρέας Παπανδρέ­ τυ, με τόν πολυ αυταρχικό του χαρακτὴρα, ἦταν καἰ πρίν από τό 1967 θαυμαστὴς τών πρωην αξιωματικών “Ατατουρκ καἰ Νασερ, οἱ όποῖοι δεν ἦταν περισσότερο μορφωμένοι από τόν Παπαδόπουλο. Φαίνεται λοιπόν ότι οἱ πραγματικοί λόγοι τὴς αποφασιστικη̃ς αντι­ θέσεως του̃ νέου αυτου Παπαναστασίου στὴν επανασταση του 1967, ἦταν πως αὐτὴ εἶχε επιτύχει, ενώ αυτός εἶχε αποτυχει, ἱδίως μετα τη σόλληιμη τῶν αξιωματικών του̃ Ἀσπιΰα. Αυτὸ έξηγεῖ καἰ τὴν ριξοσπαστικοποίηση τὴς πολιτικῆς θέσεως του̃ “Ανδρέα Πα­ πανδρέου από τό 1967 ώς τό 1974, για να υπερκερασει τους επανα­ στατες αξιωματικους από τα αριστερα. “Αλλα τό ανταρτικο πόλεων, που προσπαθησε να όργανὼσει από τό εξωτερικό, από τό 1968, εἶχε εμφανιστεί με μερικές μόνον βομβιστικές επιχειρησεις χωρίς κανε­ ναν κίνδυνο για τό καθεστώς, καἰ ώς τὴν πτωση του κανένα ανταρ­ σεως, έλεγε στην Καλαματα τὴν

,

287

Ξ' ~ . τικο δεν ειχε οργανωθεί~ στην Ελλαδα. Ευτυχως γι° αυτον, οπως και θα δου̃με, οἱ ‹‹συνταγματαρχες›› απέτυχαν παταγωδως. Η διαχείριση του̃ Γεωργίου Παπανδρέου από τη̃ς αναλὴιμεως τὴς έξουσίας στἰς 16 Φεβρουαρίου 1964 ύπη̃ρξε ούσιαστικα δημα­ γωγικὴ καἰ ανεύθυνη, καὶ από τὴν πλευρα αὐτὴ μοιαζει πολυ πε­ ρισσότερο με τὴν οἰκονομικὴ πολιτικὴ του̃ Μεντερές στὴν Τουρκία ­ . . . ­ στην δεκαετια τουΝ 1950 παρα. με, την προσεκτικη διαχειριση του ­ Καραμανλη. ¬

=

¬

έ

ε

»

±

ε»

¬

¬

Ὁ 'Οργανισμός Οὐτονο# τκ ”ς Συνεί#7ασια § καί Ἀναπτὐξεω 9 (ΟΟ · ΣΑ) έκρινε με πολύ αύστη ρότητα τὴν παπανδρεϊκὴ πολιτικὴ στὴν οἰκονομικὴ του έκθ ι ' ` ` ' 6 Έλλ'δ 17

_

_

ι .γιοἶ την , α, α που Ίι̃μοσιευσε ΈΟΥ Φἶ βρουαριο του.. 1966._εση «Τα μετρα που παρθηκαν το 1964 λεγει η εκθεση για πολιτικους καὶ κοινωνικούς λόγους, ὁδὴγησαν στὴν αναπτυξη τῶν ἑσόδων, ἰδίω α ” , ` ' ἐ Ω 9 γροτικων που ξεπερασε Έα πιτρεπο μενα ὅρια τῆς οίκονομικῆς ἰσορροπίας. Τό αποτέλεσμα τῶν μέτρων αὐτῶν ύπὴρξε ακόμη πιό αρνητικό, διότι δεν προσπαθησαν να συσχετίσουν τὴν αύξηση τῶν αγροτικῶν έσόδων μὲ μια βελτίωση τῆς δομῆς τῶν καλλιεργειών καἰ έτσι κατέληξαν σε μὴ συμφέρουσα αναπτυξη τὴς παραγωγῆς (όπως τό σιταρι που τό Κρατος υποχρεω­ νεται να αποθηκεύσει καὶ να έξαγει έπιξημίως) σὲ βαρος ἄλλων προϊόντων που έπιφέρουν καὶ εἶναι ἐξαγωγιμα, όπως τό βαμβακι. ››”Η ταχύτατη αὔξηση τῶν ἐξόδων του̃ Κρατους σὲ συσχετισμό με τἰς έπιχορηγὴσεις στὴ γεωργία, τἰς αύξὴσεις τῶν μισθῶν τῶν δη­ μοσίων υ̃παλλὴλων καὶ τῆς ανόδου τῶν τρεχουσῶν ἐξόδων (ἰδίως τῆς Παιδείας) αντί ν' αντισταθμισθεῖ με προσπαθεια παραλλὴλου αύξὴσεως τῶν ἐσόδων του̃ προϋπολογισμού συνδυασθηκε μὲ έλα­ φρυνση τὴς φορολογίας. Τό πλεόνασμα του̃ τακτικου̃ προϋπολογι­ σμου̃ που χρηματοδοτου̃σε μέρος τῶν κρατικῶν ἐπενδύσεων μειω­ θηκε τό 1964 καἰ σχεδόν έξαφανίστηκε τό 1965. Οἱ κρατικές επεν­ δύσεις χρειαστηκε να μειωθου̃ν τό 1965, και τό 1964, ὅπως καί τό 1965, χρηματοδοτἠθηκαν σὲ αυ̃ξανον ποσοστό μὲ πόρους βραχείας προθεσμίας». (Ο.Ο.Ι).Ε. Ετατἰεε έσοπουιἰη̨αεε, θκἐεε, Παρίσι, 1966, σσ. 39­40). Παρα ταυ̃τα, παρθηκε και ένα σημαντικό θετικό μέτρο: ὴ εγκαθίδρυση τη̃ς έντελῶς δωρεαν παιδείας σέ όλα τα έπίπεδα. Παραλληλα μέ τὴ δημαγωγικὴ αὐτὴ διαχείριση τη̃ς οἱκονομίας, ὁ

_

1

288

Γεωργιος Παπανδρέου καἰ ό γιός του που ἦταν υπουργόξ, έξαπέλυ­ . . ι ε ε . . . π 9 οσωπικες επιθέσεις κατα των πολιτικων τους αντιπαλων και ανέπτυξαν σε τέτοιο σημείο έχθρότητες μέσα στό ἴδιο τους τό κόμ­ , ., , „ „ ε αξυ δια ο ων π οσωπικοτητων που ηταν πλεον ευκολο για 5

σαν

_

_

μἶχ μ Έ,

γ

φ ρ

,ρ

_

_

,

3

,

„

,

,

τη βασιλισἶἶα (Ιἶρειδερικη Κη οποια μεἶα ἶο θἕχναἶο του συἔυγοἱ) Της Παυλου Α , στις 6 Μαρτιου 1964 και την ενθρονιση του γιου της Β_ ς , λ , _λλ, , , ζ , ω α α που συνε ι ε στ ν νσ αν ιν υ ε ε ινει ασι ο , Τ ,Τ Ο ζ ιχ Υ β μητ ρ χ η ουσια να κυβερνα), παρα τό θανατο του̃ Σοφοκλη̃ Βενιζέλου, να υ̃ποδαυλίζει τὴν αντίσταση κατα τῶν Παπανδρέου. Ὁ πιό σίγουρος _

..

.

.

.

.

.

.

.

ανη̨̃ρωπἕκ της στηΪ κυβερνηση Π¶πανδρεοὉ που καω καποιον τροπο αντικαθιστουσε τον Σοφοκλη Βενιζέλο, ἦταν ό υπουργός Έθνικῆς Άμύνης, Πέτρος Γαρουφαλιας (νουνός του̃ ύποφαινόμε­ „ νου). Στις 15 Ἱουλίου 1965 τό Παλατι πέτυχε τὴν απομακρυνση ~ , , του Γεω ιου Παπανδ εου ργ ρ ' Ὁ αντιβασιλισμός στὴν Έλλαδα εἶχε έν τῷ μεταξυ αύξηθεῖ ση­ μαντικα. Με τὴ λέξη αύτὴ δεν έννοου̃με πως ό έλληνικός λαός ἦταν υπέρ τὴς αμέσου έγκαθιδρύσεως `Αβασιλεύτου„ αλλα πως ἦταν ύπέρ της τελείας έξαφανίσεως τῶν πολιτικῶν έξουσιῶν τὴς βασι­ λείας. «Ὁ βασιλιας βασιλεύει αλλα δὲν κυβερνα», σύνθημα του̃ Άν­ δρέα Παπανδρέου, εἶχε συνειδητοποιηθεῖ ως σωστό απ' όλη τὴν Έλλαδα. “Ακόμη καί στὴ Βουλὴ, τό 1964­1965, υπῆρχε μια ύποβό­ σκουσα αντιβασιλικὴ πλειοψηφία όχι μόνο στὴν Ένωση Κέντρου„ αλλα και στὴν ΕΡΕ. Έξαλλου ὴ μαξικὴ είσοδος τῶν μικροαστῶν στὴ Βουλὴ μετα τό 1950 (βλ. Δημ. Κιτσίκης Ἑλλάς καί Ξένοι, 19!9­1967, Ἀθὴνα. Βι­ βλιοπωλείο τῆς Έστίας, 1977, σσ. Ζ16­217), καἰ η πρόθεση που ἐξέ­ φρασαν οἱ βουλευτές να χρησιμοποιήσουν, περισσότερο από ό,τι εἶ­ χαν κανει στό παρελθόν, τὴν προνομιακὴ θέση που τοὺς έδινε ἡ βουλευτικὴ ῖη̃ ὴ ύπουργικὴ ἰδιότητα για να πλουτίσουν, τό φαινόμε­ νο αύτό προκαλεσε ανησυχία σέ όλα τα στρωματα του̃ πληθυσμού καἰ δυσφὴμισε τό πολιτικό λειτούργημα. Ἡ πτὡση του̃ ὴθικου̃ έπιπέδου του̃ Έλληνα πολιτικού που φυσι­ ε Ν ­ κό ηταν να έκμεταλλευθει ἡ έπανασταση του 1967, ὴταν τόσο ό­ φθαλμοφανὴς ὥστε ό πρωην ύπουργός καί μέλλων καραμανλικός πρωθυπουργός Γεωργιος Ραλλης, γιός του κατοχικου̃ πρωθυπουρ­

ι9

289

γου̃ του̃ 1943­1944, 'Ιωάννη Ράλλη, αίσθάνθηκε τὴν ὰνάγκη νὰ γράψει βιβλίο τό 1971 γιὰ νὰ υπερασπίσει τό σωμα του («κληρονο­ μικὸ σωμα» θὰ ἔλεγε κανείς τουλάχιστο όσον ὰφορα̃ τὴν οἰκογένεια Ράλλη,4ὴ ὁποία βρίσκεται στὴν ἐξουσία άπὸ τὸ 1821) διότι, όπως γράφει: «Έγινε συνὴθεια τα τελευταία χρόνια νὰ κατηγορου̃νται ό­ λοι οἱ "Ελληνες πολιτικοἰ ως φαυ̃λοι καὶ ανίκανοι». (Γεωργιος Ι. Ράλλης, Ἡἀλἠθεια γιὰ τοὺς Έλληνες πολιτικούς, Ἀθὴνα, Ἑρμείας,

'

­

7) Ἀπὸ τἰς 15 'Ιουλίου 1965

19711 σι

ως τἰς 21 'Απριλίου 1967, ὴ βασιλο­ μὴτωρ Φρειδερίκη στὴν προσπάθειά της να συνεχίσει νὰ κυβερνά παρὰ τὴ θέληση τὴς πλειοψηφίας τη̃ς χωρας καἰ τὴς Βουλη̃ς, μετέ­ τρεψε τὴν τελευταία αὐτὴ, κατὰ τὴν έκφραση του̃ Γεωργίου Παπαν­ δρέου, σε οἶκο ὰνοχη̃ς. Δεν υπῆρχαν πλέον, ἐκτὸς ἐξαιρέσεων, (ό­ πως του̃ πατέρα μου Νίκου Κιτσίκη, που έλεγε τότε: «ντρεπομαι που εἶμαι βουλευτὴς››) παρὰ βουλευτές ἐξαγορασμένοι καί βουλευ­ τές προς ἐξαγορὰ. "Η Φρειδερίκη ὲπονομάστηκε εκείνη τὴν ἐποχὴ Κίρκη, ὴ μάγισσα που μεταμόρφωσε σὲ χοίρους τους συντρόφους του̃ Ὁδυσσέα. Όλοι αυτοί, καί ἦταν 45, που ως βουλευτές τη̃ς Ἑνωσεως Κέντρου, δέχτηκαν μ° αυτές τὶς συνθὴκες νὰ ὲγκαταλεί­ ψουν τὸ κόμμα τους καί νὰ γίνουν υπουργοί, θὰ παραμείνουν για πάντα στὴ συνείδηση τοῦ έλληνικου̃ λαου ὴ ντροπὴ του̃ κοινοβου­ λευτισμου̃. Στὸ στάδιο αυτό, τὸ στρατιωτικό πραξικόπημα καραδο­ κου̃σε στὴ γωνία του̃ δρόμου. “Αντίθετα μὲ τον Καραμανλῆ, οἱ Παπανδρέου δέν δέχτηκαν τὴν ὰποπομπὴ τους. Ἡγηθηκαν του̃ αγωνα κατὰ των Άνακτόρων. Αίφνίδια έγιναν εξαιρετικα δημοφιλείς. Οί γενικές εκλογές που προβλέπονταν γιὰ τὶς 28 Μαίου 1967 θὰ τους εἶχαν σίγουρα δωσει τὴν απόλυτη πλειοψηφία καὶ τὸ ξὴτημα τῆι; ὐπἀθἔεωἔ του̃ βασιλιί κου̃ καθεστωτος θα εἶχε τεθεί. Τότε τὸ Παλάτι αποφάσισε να προ­

ωΜωσω̃πωωΜῳαωω%ω̨έαΜωσωω̨βωὼωψ σίρατηίοὐἑ­ Αυτό το βασιλικό πραξικόπημα ετοιμάστηκε με πλὴρη γνωση των κυβερνήσεων του̃ Λονδίνου καί τη̃ς Ουάσιγκτον καί μέ τὴ συγ­

κατάθεση των ὰντιπαπανδρεϊκων πολιτικων ὴγετων. Σκοπός ἦταν νὰ ἐφαρμοστεἴ ἡ ίίίουρκικὴ φὁρμουλω­ στὴν ὁποία θ ἡγεσία του̃ 29Ο

στρατου̃ θα ἔλεγχε, γιὰ λογαριασμό του βασιλέως καὶ των άγγλοσα­ ξονικων δυνάμεων, τὴν πολιτικὴ ξωὴ τὴς χωρας, χωρίς όμως καὶ να καταργὴσει τὰ κόμματα. Ἡ προετοιμασία αυτου του̃ πραξικόπη­ ματος που απέτυχε καὶ βραχυκυκλωθηκε ὰπὸ τους συνταγματάρ­ χες, έπιβεβαιωθηκε επίσημα άπο τὴν ἑλληνικὴ κυβέρνηση στίς 12 Ὁκτωβρίου 1971, κατὰ τὴ διάρκεια συνεντευξεως τυπου του̃ άν­ τιπροσωπου της, όπου ὁ πρωθυπουργός τὴς παραμονὴς τῆς 21ης “Απριλίου 1967, ό Παναγιωτης Κανελλόπουλος, κατηγορὴθηκε ονομαστικά: Οί περισσότεροι των παλαιων πολιτικων δηλωσε ὁ υφυπουργός παρά τω πρωθυπουργω Βυρων Σταματόπουλος που με τὸν κ. Π. Κανελλόπουλο έχουν υπογράψει τὸ υπόμνημα διαμαρτυρίας κατα του̃ καθεστωτος προς τὸν αντιπρόεδρο των Η­ ΠΑ, "Αγκνιου (Αςηενν), ἦταν έτοιμοι τὸν Μάιο του̃ 1967 νὰ δω­ σουν άναχρονιστικὴ καὶ δικτατορικὴ λυση στο πολιτικό μας πρό­ βλημα. Ἡ “Επανάσταση άπέτρεψε τὴν έγκαθίδρυση καί στερέωση ὸλοκληρωτικου̃ καθεστωτος. (Ἐλεὐθερος Κόσμος, Άθὴνα, 13

λ

ι

ι

λ

ἱ

1

­

Ὁκτωβρίου 1971). 'Η συνέχιση αγγλικων ἐπεμβάσεων στὴν ἑλληνικὴ καὶ τουρκικὴ πολιτικὴ ξωὴ παρὰ τὴν ὰμερικανικὴ διαδοχὴ του 1947, εξηγείται ἀπὸ τσ πρόβλημα ­τη̃ς Κυπρου όπου το Λονδίνο διατηρεί δυο ση­ μαντικές στρατιωτικές βάσεις. Ὁ Ἀνδρέας Παπανδρέου στίς άνα­ μνὴσεις του αναφέρει μια έκθεση τὴς Ιης 'Ιουλίου 1968, ἑνὸς «μέ­ λους δυσαρεστημενου τὴς χουντας του̃ Παπαδόπουλου που ζεί ση­ μερα στὸ έξωτερικο». (Α. Παπανδρέου, ἔνθ' άν., σ. 221). Ἡ έκθεση αυτὴ έλεγε πως «οἱ Βρετανοί ὴξεραν πολυ καλὰ πως ό βασιλευς έτοίμαξε πραξικόπημα δικό του καἰ πως προβλεπόταν γιὰ τὶς 13 Μαίου [του̃ 1967] τουρκικου̃ μοντέλου καἰ μερικές ὰπὸ τίς κατευ­ θυνουσες ίδέες εἶχαν δοθεί από τους Βρετανους, οί όποίοι ἦταν στε­ νὰ συνδεδεμένοι με τὸ πραξικόπημα του̃ Γ κιουρσέλ [τη̃ς 27ης

Μω̃ωΠΜΜίἩθωμσΏω̃

Ὁ αξιωματικός τὴς Κεντρικῆς Ύπη ρεσίας Πληροφοριων, Γεωρ­ γιος Παπαδόπουλος, 47 χρονων τὸ 1967, που εἶχε κατορθωσει νὰ περασει στα μάτια του κόσμου ως ὁ άνθρωπος των Ἄμερικανῶν και τη̃ς βασίλισσας Φρειδερίκης, που δὴλωσε ὰτὰραχος πὼς εἶχε κάνει τὸ πραξικόπημα τὴς 21ης Ἀπριλίου πρὸς όφελος των στρα­ 291

τηγῶν, τῶν Ἀνακτορων και των δυτικῶν συμφεροντων. ὲνῶ αυτοι δεν του το ειχαν ζηῖὴοει, ἐογαζοῖον στὰ ηρραρκηνιρ ἀπὸ τὸ 1ο53¬ την εποχη οῃλαδὴ τη̃ο ἀνοοοο του̃ Νηρερ στην Αἴνρππν Παρὰ μιὰ

.

=

καταπληκτικὴ ικανοτητα που εἶχε να συγκαλύπτει τις πραγματικές του ποοθὲοειον εἶχον ἀοχἰοοι γύρω ρτρ 1960 νη τὸν φωνάζουν οἱ σύντροφοι του στον στρατο. μικρο Νασερ. Ὁ βασιλικος ὑπουργος Ἐθνικῆς Ά ον του̃ ιο6¿ι­ιο65 Ποτ ρ Γρ ρρ ρλια̃ δι ιθ ειηγηπκε στον υποφοιινομενο πὼο οῖογν το ἔμοθο αὐτὸ) πληροφόρησε τὸν βηο σιλεα λεγοντας του πως πραγματικα πίστευε ὅτι ὁ Παπαδο πουλος ἦταν νασερικος και πως ἔπρεπε αμεσως να απομακρυνθεῖ απο τις ταςεις του“ στρατου~ Ὁ βασιλευς ὅμως αδρανησε διοτι δεν τον πί­ στεψε. .Αφου̃ ἐργἀσῖηκε γιὰ περισσὸῖερο ἀπὸ Ι3 χρόνια σῖὴν προσπἀο

μη9

°

...

ννενφ

θεια καταληφεως τῆς ἑςουσίας με τη βοηθεια μιᾶς πολυ μικρη̃ς μυ­ στικη̃ς ομάδος νέων ἀξγωμοοκῶνν της Ἐνώρρωρ Ἑλλήνων Νέων Άξιωμοιτικω̃ν (ΒΕΝΑ) και ἀφοῦ οἰοθονθηκε νὰ πλησιάζει η στιγμη, με τὴν αγωνια ἢ να ανακαλυφθεῖ ἢ να του̃ παρουν την ἐξουσία οι στρατηγοί προς οφελος του̃ βασιλέως, ὁ Γεωργιος Παπαδόπουλος υπε Φ ε Ο ε τιν · ­ μορφης ε η πα Ρ οι μ ονιἩ του̃ π ο ο ξικοπηματος απο βαριας νευρικη διοιτοοαχὴς τὴν οποία οἱ ἀνηηαλρἰ τρρ χρησιμοποίησαν για να τον αποκαλὲσουν τρελο. Στὴν πραγματικοτητα ὅμως. ὅπως το εδειξε ὁ μεγαλος ψυχίατρος Καςιμίρ Νταμπροβοκι (Κοερρη Ορη Μωνειςί) τὴν παραμονη δημιουργικών πραξεων οι οημιουργικες προσωπικοτητεο μποοετ νὰ ποοχοον ἀπὸ βαριἑρί νρρρικὲρ κρίσεις ~ αποσυνθεσεως». που ονομασε κρίσεις «θετικης (Κ.ΠεοτοννεΙ‹ι. Ροεί­ τινε Πιειπιεἔκαιιοπ |‹‹Θετικη αποσυνθεση››], Βοστωνη. ΙυιιιΙο Βγοννῃ ιοου. τλπωιλεγμενος απο την παλια του κατασταση, ε› εημιευρί γος φτανει σε ανωτερη σύνθεση της προσωπικοτητας του ιΗ πρωτη κυβερνηση που σο Υ Κ Ρ οοθ κε μ ετη τὸ η ρξρ­ κοπημα η η Ο της Ζι̃ης Απριλίου 1967, ἀυτανοκχου̃οε το ρομβιβρρρρ ποὺ εἶχε επιτευχθει μεταςυ Ανακτορων. που βρέθηκαν μπροστα σε τετελε­ ομενο γεγονος. και τῶν ἐπονοοτοοῶνι Ἐνῶ ο Γεὡρνιρρ Πηπηδὸο πουλος κατέλαβε μονο τὴ θεση του̃ ὑπουργου̃ Προεδρίας τη̃ς Κυ­ βερνἠσεως, ὁ Κωνσταντῖνος Κόλλιας, δικαστικος. πιστος στὴ βασι­ λ0μὴτ0Ρα¬ διορίσΐηκε πρωθυπυ̃υργὸς. Πῶς να πιστὲφει κανείς στὴν =

292

ειλικρίνεια αὐπου̃ του̃ εἰσαγγελὲως τοο Αρείου Παγου, συντηρητμ κου βασιλικου, που οἱ αναγνωστες του βιβλιου Ζ του Βασιλη Βασι­ λικου γνωριζαν καλα οταν διαβασε στο ραδιοφωνο διαγγελμα περι κοινωνικης δικαιοσυνης λαϊκιστικου̃ περιεχομένου. 'Ο ελληνικος λαος δὲν μπορου̃σε να γνωριζει πως το κειμενο αυτο εἶχε συνταχθεῖ ' απο ἐπαναστατες αξιωματικους. ἶι® αυ̃το και το οποδεἶχτηκε μὲ πολ­ . λη δυσπιστια. οταν την αυγη της 21ης Απριλιου ο νεος πρωθυ­ πουργος το παρουσίασε στο ραδιοφωνο: «Ἑλληνικἐ λαέ... Ποιοι εἴ­ ” λιτικο κο μμ α και δὲν ἑἱ χ ουμε την μαστε; Δὲν ἀνὴκουμε σὲ κανενα πο να εὐνοησουμε καμια πολιτικὴ ομαδα σὲ βαρος αλλης. πρόθεση Άνηκουμε στη μοχθοὺσα ταξη και θα παραμείνουμε στο πλευρο τῶν πτωχῶν Ἑλλήνων αδελφων μας... ”Απο αυτη τη στιγμη δεν υπαρχουν πλεον ° δεξιοι, κεντρωοι και αριστεροι. Ύπαρχουν μονον οι οποιοι Έλληνες πιστευουν στην Ελλαδα... Ο βασικος μας στο­ χος ειναι ἡ κοινωνικη δικαιοσυνη, ῆ δίκαιη ανακατανομη του̃ εθνι­ ι ` ” 'λοκλ”ηρ ου τδης κοι­ ι κου” εἰσοὸἠμαωςτ ἡ ὴθικὴ καἰ Ὁ”λ ικη ανυψωση Ο νωνίας και ειδικα τῶν αγροτῶν. των εργατῶν και των πτωχοτερων ταςεων ἐν γένει». (Μοτο Μετοεευ, Δα ῦνἐεε σἰεε σοἰοπείε [«Ἡ Ἑλ­ λας τῶν συνταγματαρχοὔν››ι, Παρίσι, Εοἶίοητ, Ι967. σσ. '77­79). Πο­ ριεργως ομως μια πολυ σημαντικη φραση του̃ διαγγἑλματος δεν ανονδημοσιευεται απο ντον Μαρσω, παρα το γεγονος ὅτι διανεμηθῃ­ κε ολοκληρο στους ξενους δημοσιογραφους τῶν Αθηνων σε φυλ­ λαδιο τεσσαρων σελίδων με τον τίτλο: Τπε Ρνοσἰαιπαιίοπ ο/Αρνί! ΖΙ, Ι9ό7. Ἡ φραση αὐτὴ λεει: «Οὔτε ανηκουμε στην καπιταλιστικη ὀλιγαρχία, τὴν οποία και δεν θα αφησουμε να ἐξαθλιωσει αλλους

¬

γ

ι

πολίτες» Εὐτυχῶς για την επανασταση, ὁ βασιλευς ἐςαπελυσε κατα τῶν συνταγματαρχῶν στις Ι3 Δεκεμβρίου Ι967, αντεπανασταση που απετυχε αυθημερον, και ολη η βασιλικη οικογενεια με τον πρωθυ­ πουργο της τον Κολλια κατεφυγε στη Ρώμη Αὐτο ομως δεν ἔπεισε τον Παπαδοπουλο να αλλαξει τακτικη, αυτην που ειχε εγκαινιασει το 1953 και αφου̃ εγινε πρωθυπουργος εριξε στους δημοσιογρα­ φους ενα «Ζητω ὁ βασιλεὐς››! (Σχετικα με την τακτικη αὐτὴ βλ. Δημ. Κιτσίκης, ‹‹ΤΙιε Νετιοιτειιἰεοα οι τυο Ρτεεοιιτ ξὶτεεκ Κεςιιτιε ειπα ιτε Ιιηρεοτ οτι ιτε Ροτοἰἔη Ιὶοιετιοιτε», Ἐπιθεώρησις Κοινωνικών ο.

5

ε

293

Ἀθηνα, Ἰανουαριος ­ Ἱούνιος 1971, σσ. 39­44 καὶ 52). Στα πλαίσια αὐτῆς της τακτικης οί ἑπαναστατες από την επομένη ηδη του̃ πραζικοπηματος της 21ης Άπριλίου επίμονα παρουσίασαν ὡς αἱτία της έπεμβασεως τους τόν κίνδυνο κομμουνιστικού ἐγχει­ ρηματος. Ὁ Παπαδόπουλος ποὺ εργαζόταν για τὴ μεγαλη του στιγ­ μὴ ἐπὶ 13 χρόνια δεν πίστευε βέβαια στη σοβαρότητα ενός τέτοιου κινδύνου. “Αλλα ἔπ ρεπε να δικαιολογησει τὴ χρησιμοποίηση ποὺ ἔ­ κανε του̃ σχεδίου Προμηθεύς ποὺ του̃ επέτρεψε να αναλαβει την αρχη. Τό ἑλληνικὸ αύτό στρατιωτικό σχέδιο, ποὺ ἐνσωματωνόταν στο γενικό πλαίσιο αμύνης του ΝΑΤΟ με ημερομηνία 25 Ἀπριλίου 1966 καὶ ἦταν ὺπογραμμένο από τό βασιλέα καὶ τόν πρωθυπουργό της ἐποχῆς εκείνης, έπρεπε να έφαρμοστεῖ μόνο σέ περίπτωση αμέ­ σου κομμουνιστικού κινδύνου κατα του̃ Κρατους. Οἱ ἐπαναστατες καταφεραν να τό κινησουν χωρὶς αδεια. Να γιατὶ ό Παπαδόπουλος κατα τη διαρκεια της πρωτης του συ­ νεντεύςεως τύπου, ποὺ έδωσε στὶς 27 “Απριλίου 1967, δεν δίστασε να απαντησει σ® ένα δημοσιογραφο μὲ πολλη σοβαροφανεια ως ε­ ξη̃ς: «Ἑρὡτησις: Πότε η Κυβέρνησις θα μας δωσει αποδείξεις αἱ ὁποῖαι θα αφορου̃ν τὸ πραξικόπημα; Γ. Παπαδόπουλος: Τό Κομμουνιστικό; Ἑρὡτησις: Ἑκεῖνο τό ὁποῖον έκαμε τόν στρα­ τόν να αναλαβη τὴν έξουσίαν. Γ. Παπαδόπουλος: Πρόκειται πε­ ρὶ ύλικου̃, τό ὁποῖον δια να μεταφερθῇ από τοὺς χωρους εἰς τοὺς όποίους εὺρέθη έχρειασθησαν 70 ὀχηματα τῶν τριῶν τόννων. Ύπο­ λογίσατε μόνοι σας τόν χρόνον». (Γ εὼργιος Παπαδόπουλος, Τὸ Πι­ στεύω μας. /1όγοι..., τόμος 1ος, Ἀθηνα, 1968, σσ. 12­13). “Από τα αρχεῖα αὺτα της ΕΔΑ ποὺ κατασχέθηκαν, η κυβέρνηση τελικα δη­ μοσίευσε ένα ίσχνου̃ περιεχομένου μικρό βιβλίο ποὺ καθόλου δεν αποδείκνυε τὴν ύπαρξη τό 1967 έπικειμένου κομμουνιστικού εγχει­ ρηματος. Αύτὴ η αγγλικη δημοσίευση φέρει τόν τίτλο, Τἢε Ππιἰετ­ πιἰπἰπς ο/Με Οκεεἰτ Ναιἰοπ αν Οοιπιπαπἰειπ. Τἰιε Ιὶεσοιτἰε Ιἔενεα! Με Τκαιἰι [<‹Ἡ ὺπονόμευση τοῦ ἑλληνικου̃ ἔθνους από τόν κομμουνι­ σμὸ. Τα ἔγγραφα αποκαλύπτουν την αληθεια››], Άθηνα, Δεκέμβριος Ἐρευνω̃ν,

­

|

!

_

Ν

|

­

3

­­

ὶ

Δ

πραγματικη αὶτία της έπεμβασεως τῶν αξιωματικών βρισκό­ ταν στὸ ραδιοφωνικό διαγγελμα τους της 21ης Άπριλίου. Ὁ στρα­ 294

πρός Άνατυλἀς. 70% Τῶν Ἑλλὴνων ἀξιωματικῶν καἰ ἡ πλειοψη” δὲν θα φία τῶν Ἑλληνων ὲπιχειρηματιῶν ἰδίως οἱ εφοπλιστές τό δεχθούν». (Συζητηση του̃ Βιδαλη με τον ὺποφαινόμενο στο Σι­ καγο, στὶς 11 Σεπτεμβρίου 1970). Παραπλησια γνωμη για τόν Πα­ παδόπουλο εἶχε καὶ ό Κωνσταντῖνος Μητσοτακης, δηλαδη πως οὺ­ σιαστικα ὀ Παπαδόπουλος ἦταν «νασερικὸς». (Σοἔθτηοίι̃ του̃ Μητσοτακη με τόν ύποφαινόμενο στὸ Παρίσι, στὶς 29 Δεκεμβρίου

_

­­

1968).

Ένας αλλος λόγος για τό πραξικόπημα δόθηκε από μέλος της κυβερνησεως με την εὐκαιρία της πἐμπΐίι̃ο ὲπεοοίοο τη̃§ ἑπονοοτοὶτ σεως: “Οταν η ἐπανασταση έξερρἀγη ἔλεγε ο κοβοονλι̃τὶκοἐ εκπρόσωπος ¬­ η Ἑλλας ηταν χωρα ὺπαναπτυκτη, γι° αυτό καὶ η έπανασταση ὺπηρξε ίστορικα αναγκαία καὶ έπέτυχε τὴν οἰκονομικὴ αναπτυξη τἦε χὼοοο­ (Ἐλοὐθεροἔ Κόσμος, Άθἠνοβ 20 Άποιλἰοο

­

1972). γ

'

γ

1

1968­

Ἡ

τηγός “Ορέστης Βιδαλης, ένας από τοὺς τρεἴς στοοτὶι̃γοοἔ ποὺ διηύθυναν τό βασιλικό αντιπραςικόπη μα της Ιὅηι; Δεκεμβοἰοο 1967, ηταν της γνωμης ότι ὁ Παπαδόπουλος δὲν εἶχε βγεἴ ποΐὲ άπο τὴν Έλλαδα καὶ πως δεν εἶχε μετεκπαιδευτεῖ ως στρατιωτικός στὶς ΗΠΑ διοτι διαφορετικα δὲν θα ηταν αντιαμερικανός. «Οἱ περισσό­ τεροι από μας τοὺς Έλληνεἐ ἀξιωμοῃκοὐἐῖ ποοοθοοο __ ποὺ με· τεκπαιδεύθηκαν στὶς ΗΠΑ παρέμειναν πιστοὶ στὴν Οοἀοὶγκτον κοἱ ακριβως γι® αὺτό αντιτίθενται στόν Παπαδόπουλο, ὁ ὁποῖος εἶναι νασερικός, έθνικιστης καὶ σοσιαλιστὴς. Σημερα χρειαζεται τὶς καπι­ ταλιστικές επενδύσεις αλλα αυριο θα μπορουσε καλλιστα να στρα­ φεῖ πρός τόν σοσιαλισμό. Παραμένει στό ΝΑΤΟ διότι λοειαζοτοο πρός τό παρόν τοὺς Ἀμερικανοὺς. Φοβαται πως, αν κανει στροφη

Ν

Ὁ ανταποκριτης στην Άθηνα της αμερικανικης καθημερινης εφημερίδας Ιιπεκπατὶοπαἰ Ηεταἰιἰ Τκἰὺαπε του̃ Παρισιού, δημοσίευ­ σε στὶς 17 Ἀπριλίου 1972. αρθρο μέ τόν τίτλο: «Πέντε χρόνια μετα το ελληνικό πραξικόπημα. Ὁ τελευταῖος των συνταγματαρχῶν του̃ 1967 ποτὲ δεν ύπηρξε τόσο ἰσχυρὸς». Ὁ ανταποκοιτὴἐ οιοπἰοπονο αυτό ποὺ ὀνόμαζε την έντυπωσιακὴ οἱκονομικὴ πρόοδο της "Ελλα­ δος, χαρη στην ὁποία τό κατα κεφαλη εἰσόδημα ςεπερνου̃σε τό 1972 τα 1200 δολλαρια (1221 αντἰ 816 δολλαρια πέντε χρόνια νω­ 295

ρίτερα, οπως εγραφε το αμερικανικο περιοδικο Νεινεινεεἰτ). Ὁ αντα­ ποκριτὴς διαπίστωνε επίσης μια γενικη βελτίωση του̃ βιοτικου̃ επι­ πεδου του̃ ελληνικου̃ λαου̃ στὴν ὕπαιθρο οπως καἰ στἰς πολεις. Το οἰκονομικο αὐτὸ αλμα επιτεύχθηκε χαρη σ° εναν ελεγχο τη̃ς πολιηκηἑ ἔωῆἐ κοἰ τη̃ε Οἶκονομἰοις ποὺ δὲν προκαλεσε την αντίθε­ ση ποὺ μποροῦσε να φοβααω ὴ κυβερνηση.”Ο δημοσκηφαφος Ἑρίκ Ρουλώ στὴ Μοπεἰε τη̃ς ΖΖας Ἀπριλίου 1972, διαπίστωνε ότι «αναμφισβήτητα ὴ «εθνικη επανασταση» του̃ στρατηγου Παπαδὀ­ πουλου προκειται να συνεχισθεῖ εντελώς ανενοχλητα» και προσθετε

οτι«η στερεοτηςτης αναισημερα αναμφισβητητη.ῖΑποδαξη

πώς

το συστημα «φιλελευθεροποιηθηκε», πώς τα στρατοπεδα συγκεν­ τρώσεως εκλεισαν. Παραμενουν μονον 400 περίπου πολιτικοί κρα­ τοομενοτ». "Οσο για' τὴ Βουλη. ὁ Γεώργιος Παπαδοπουλος εἶχε ὲκ­ φραστεῖ με πολλὴ σαφηνειας στις 6 Σεπτεμβρίου 19697 σε λογο του που εἶχε εκφωνησει στη Θεσσαλονικη σχετικα με τον κατευθυντη­ ριο ρολο του̃ κρατους. Το κρατος. εἶπε„ εἶχε ὺποχρεωση να κατευ­ θονει τον λαο προς τὴν κατεύθυνση ποὺ εἶναι δίκαιη καἰ ώφελιμη για το κοινωνικο σύνολο. Το οἰκονομικο αλμα δεν μπορεί να επι­ τευχθεῖ με Βουλη. Μια κυβερνηση ποὺ θα ελεγχοταν απο Βουλη δεν θα μπορου̃σε να ἐξουδετερώσειτο προσαπακο συμφερον που καλὐπτεταικατω απο τὴ θεωραιτου̃ ατομισμσϋ_ Ἑαν μεχρι τὴν ανοιξη του̃ Ι972 το καθεστώς εἶχε σχεδον μονο επιτυχίες. μερικα ανησυχητικα σύννεφα αρχισαν να παρουσιαςον­ ται στον ορίζοντα, ποὺ ἐπειδὴ δεν αντιμετωπίσθηκαν με σθενος, ὺπη̃ρςαν ὴ απαρχὴ της πτώσεως. Τὴν αίτία του̃ «φρακαρίσματος»

τη̃ς ἐπαναστατικης μηχανης την εξεθεσε η ριζοσπαστικη μερίδα τών επαναστατῶν που κατηγορησαν εκείνη την ὲπυχη τον Παπαδὁ­ πουλο οτι εἶχε προδώσει τὴν επανασταση. Στίς 29 Αὺγοὑστου Ι972 καἰ ημέρα Τριτη. ὁ ὐποφοιινὐμενος ἔτρωγε μαζί με τον ὑφυπουργο Παιδείας Δημὴτριο Τσακωνα στο σπίτι του̃ δευτέρου Ὁ Τσακωνας αποκαλυιγε πως την παραμονη εἶχε παρσυσιασει στον Παπαοσπου­ λο την παραίτηση του. 'Η πραγματικη αίτία της παραιτησεώς του„ προσθεσε, ἦταν πώς η επανασταση εἶχε παραμείνει ἠμιτελὴς καί δεν προχωρου̃σε πλεον. ‹‹“Απο προσωπικη πείρα εἶπε ο Τσακωνας γνωρίζω οτι ὁ Παπαδοπουλος εχει ἐθνικιστικες καἰ σοσιαλιστι­

¬

­

κες τασεις, αὺτο ποὺ εννοου̃με με τὴ λεξη «νασερικος». Εἶναι αλη­ θεια πώς ὴ επανασταση της 21ης “Απριλίου επετυχε οἰκονομικο

αλ­ μο χωοἰἑ προηγούμενο­ Ἡ Κρητη π­λ­ ἔκονε οἰκονομικο α̃λμο ἑνοἑ αἰῶνος. Άλλα η κοινωνικη και πανεπιστημιακη αλλαγη δεν ἔχει καθολου προχωρήσει. Αὺτο οφείλεται στο οτι μεσα στὴν ὴγετικὴ ομαδα τῶν αξκυμαπκών,‹π συντηρηηκοἰεπεβληθηκαη οπως ο αδελφος του̃ Παπαδοπουλου, ο Κώστας, ὁ Μακαρεζος και ο Παττα­ κος. Είδικα ὁ Μακαρεζος εἶναι ὺπερ τὴς ἰδιωτικη̃ς

καπιταλιστικη̃ς ἐπιχειρηοεωο Το 1968» ὐοοποορνοἐ Κοινωνικών Ύπηοεοιῶν ἦταν ο κοηοηαολονοἑ κοθηνητηεἶεῃηοἐιδημητοα̃ςἱἔμευω ὺφυπουργος απο ΖΟ Ἱουνίου Ι968 ώς τις 3Ι “Ιουνίου Ι97Ο]. Ἑνας δημοσιογρα­ φος τον παρακάλεσε Ιεπροκειτο για συνεντευξη στὴν καθημερινη καθεστωτικη εφημερίδα Νέα Πολιτεία] να δώσει εναν ορισμο τών κοινωνικών προθεσεων τῆς Ἑπαναστασεως. Ὁ Δημητρας απαντη­ σε πώς απο τὴν σκοπια του τουλάχιστο εβλεπε τὴν επυιναοτιιση ὡς ίοοολονικο τοποθετημένη ὑπὲρ ἑνοο χοιοηονηςου̃ οοοιολιομου̃­ Μολἶἑ οἱ οοντηοηηκοἰ ἀἔιωμοηκοἰ ἔλοβον Υνὡοη τηο οηλῶοεωο οὐτηἐι̃ του̃ ὑοοποοονου̃ Τοοἔι διομοοτοοηθηκον οτον Ποποοοποολο λεγοντας πώς το καθεστώς δεν εἶναι δυνατον να λεγεται σοσιαλιστι­ κο».ΓΓὴνἑπ0μἑνη τὴς‹3υνεντευξεως,η Ἱῖστατεξεφρασετὴνιὶνησυ­ χαιτών συντηρητικῶν αὐτῶν με βαμο αρθρο κατα του̃ ὐφυπουρ­ γου̃. Ὁ ἴδιος ὁ Δημητρας επιβεβαίωσε στον ὺποφαινομενο τἰς συνε­ χεῖς δυσκολίες ποὺ συναντησε απο τὴν πλευρα τών συντηρητικῶν]. «Ὁ Ποποοοποολοἐ οονθηκολονηοο ηληοωἔ __ οονὲλιοε ο Τσο­ κωνας ὺπο τὴν πίεση τῶν συντηρητικών. Ἡ συνεργασία του με τον βασιλεα απο τον “Απρίλιο μεχρι τον Δεκεμβριο του̃ Ι967 ὑπη̃ρ­ ςε καταστρεπτικὴ για το κοινωνικο προοδευτικο πνεῦμα τῆς επανα­ στασεως: η ΖΙ Ἀπριλίου γλίστρησε ανεπανορθωτα προς τα δεξια. Εἶμαι πλεον πεπεισμενος, εἶπε ὁ Τσακωνας, πώς ὴ κοινωνικη επα­ νασταση δεν προκειται πλεον να γίνει. Γ ι” αὺτο καἰ αποφασισα να παραιτὴθιἴ» Δυο ὴιιερες αργοτερα οἱ εφημερίδες ανὴγγειλαν πώς ὁ Παπαδοπουλος εἶχε δεχτεί την Τεταρτη 30 Αὺγουστου τὴν παραί­ τηση του̃ Τσακωνα για να του̃ επιτρεφει να βαλει ὺποψηφιοτητα σε εδρα της Νομικης Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν (μεχρι τοτε ἦταν καθηγητης στὴν Παντειο).

_

296 297

Ένα αλλο σημαντικό μέλος τὴς ριζοσπαστικῆς μερίδας των ἐπα­ ναστατῶν όπὴρξε ὁ Γεωργκη Γεωργαλας ὺφυπουργός παρα τῷ πρωθυπουργῷ,γνωστόςστόνκόσμο ως«υ̃πουργός11ροπαγανδας» του̃ καθεστῶτος. Σ° ένα «ακρως απόρρητο» υπόμνημα του μέ ὴμε­ ρομηνία 21 Αὺγουστου 1971 ποὺ απηύθυνε στόν πρωθυπουργό του Γ.Ι1απαδὀπουλο,εϋσηγου̃νταν τὴν αναγκη να μὴν αποτελμα­ τωθεί ὴ έπανασταση: «Πιστεύω ότι ὑπό τας παροὺσας συνθὴκας έγραφε ὴ καλυτερα προοπτικη δια τὴν χωραν εἶναι ὴ πραγματο­ ποίησις μιας, ου̃τως εἰπεῖν, δευτέρας Ἑπαναστασεως», (Γεωργιος Γ εωργαλας, Τα ἑλληνικὸ πρόβλημα καί ἠ λὐσις του, Ἀθὴνα, 1975, σ. 196). Μεταξὐ τῶν μέτρων ποὺ έπρεπε νὰ λαβει δεύτερη αὐτὴ έπανασταση ἦταν καί ὴ «συντριβὴ του̃ κατεστημένου εἰς τὴν Άνω­ τἀτην Παιδεἱοιν». (Ένα, άν). Κατόπιν αὺτου̃, στίς 12 'Ιανουαρίου 1972, σ° ένα μυστικό ὺπό­ μνημα πρός αξιωματικοὺς έγραφε τα έξὴς: «Εἶναι εόχη̃ς ἔργον ὅτι ἦ Ἑπαναστασις έγινεν από κατωτέρους αξιωματικοὺς καί συνταγμα­ ταρχας καί όχι από στρατηγοὺς καί τα Άνακτορα. Ἡ Ἑλλας ἐχρειαζετο “Επαναστασιν ἐκ των κατω καί όχι πραξικόπημα ἐκ των ανω. Εἶναι συζητὴσιμον έαν θα ἐπραγματοποιείτο ὴ Ἑπαναστασις χωρίς τόν Γ. Παπαδόπουλον καί τοῦτο όφείλομεν να τοῦ τό ανα­ γνωρίσωμεν... 'Η πορεία όμως πρός τοὺς τεθέντας στόχους δεν εἶ­ ναι καθόλου ἱκανοποιητικὴ. Εἰς τὴν πραγματικότητα θετικὴ ἐξέλι­ η̨̃ις υπαρχει μόνον εἰς τόν οἰκονομικόν τομέα. Εἰς τοὺς αλλους το­ μείς παρατηρείται στασιμότης, όπισθοδρόμησις ἦ βραδυτατη ἐξέλι­ ςις. “Αποτέλεσμα τη̃ς ως ανω στασιμότητος εἶναι ὴ βραδεία λὴθη τῶν στόχων... Ἡ αἰτία τοῦ ως ανω φαινομένου... [όφείλεται στὴν] στρατηγικὴ τῆς Ἑπαναστἀσεφς 1π0ὐ] συνίσταται όχι εἰς τὴν μεγα­ λην αλλαγὴν... αλλα εἰς τὴν πραγματωσιν μερικῶν μεταρρυθμί­ σεων, βελτιωσεων, ανακαινίσεων καί ἐςωραϊσμων, οϋτως ωστε τό σὺστημα τό όποίον ἦτο ὴ αἰτία του̃ κακου̃, να παραμείνη εἰς τὴν οὺ­ σίαν του αθικτον. Εἰς τὴν πραγματικότητα δὲν πρόκειται περί Ἑπα­ ναστασεως, αλλα περί αποπείρας ποιας τινός αναδιευθετὴσεως των πραγματαυμ ωστε ακριβως να αποφευχθη̃ ὴ έκ βαθρων μεταβολὴ των... Ἡ Ἑπαναστασις δέν έγινε δια να προωθηθῆ ὴ ἐκβιομηχανη­ σις, δια να κατασκευασθου̃ν περισσότερα ἔργα, δια να ὺιμωσουν καί

­

298

_

αλλα πλοία ἑλληνικὴν σημαίαν, ὴ δια να μας ἑπισκεφθου̃ν περισσό­ τεροιςένοιπεωηγηταί”Εγμωνἐπαδὴιόπολιακόςκόσμοςἔπασχεν από νόσον βαρεαμω.”Επαναλαμβανεαμ δηλαδὴ τό σφαλμα του̃ Καραμανλη̃, ό όποίος έφερεν οἰκονομικὴν πρόοδον αλλα καί πολι­ τικὴ στασιμότητα ῆ όπισθοδρόμησιν, μὲ αποτέλεσμα τὴν εθνικὴν κρμμν 1961­1967».(Γ\ Γεωργαλα̃ς,ὲνθ°αν„ σσ.233­237λ Ἑκτός από τὴ σφοδρὴ κριτικὴ τῶν ριζοσπαστων περί προδοσίας τη̃ς Ἑπαναστασεως, τό 1972 ὺπῆρξε καί ό χρόνος απαρχη̃ς διε­ θνου̃ς οἰκονομικη̃ς καί νομισματικῆς κρίσεως (στίς 18 Δεκεμβρίου 1971, τό δολλαριο ὺποτιμὴθηκε κατα 7,89% έναντι του̃ χρυσου̃) ποὺ σὴμανε για τὴν 'Ελλαδα καὶ αρχὴ τη̃ς πληθωριστικῆς περιόδου ποὺ ­θα τὴν έφερνε στὴν βαριας μορφη̃ς οἱκονομικὴ κρίση τῶν αρ­ χων τῆς δεκαετίας του̃ 1980. "Αλλο παγκόσμιο φαινόμενο ποὺ κτυ­ πησε τὴν "Ελλαδα τό 1972­1973 ἦταν ὴ φοιτητικὴ αναταραχὴ ποὺ δεν μπόρεσε ν® αντιμετωπιστεί, ακριβως διότι ὴ 'Επανασταση δεν εἶχε συντρίψει τό πανεπιστημιακό κατεστημένο (όπως αλλωστε δεν τόλμησε να τό συντρίιμει ὀ Καραμανλὴς οὔτε πρίν από τό 1963 οὔ­ τε μετα τό 1974). Ίσως ὁ ὺπέρμετρος ὺπη ρετικός σεβασμός του̃ Πα­ παδόπουλου για τόν «κόριο καθηγητὴ›› του̃ Πανεπιστημίου να προερχόταν από τό γεγονός ότι ὁ πατέρας του ἦταν ένας ὀίσημος δασκαλος στὴν Πατρα, ακριβως όπως ὁ πατέρας του̃ Καραμανλη̃ στὴν Πρωτη Σερρων. Πρόκειται για ίδιομορφία του̃ αγροτικου̃ καί μικροαστικου̃ χαρακτηρα. Τα σχετικα κύρια αρθρα του̃ καθεστωτικου̃ Ἑλευθέρου Κόσμου του̃ Μαΐου του̃ 1972 εἶναι αποκαλυπτικα για τὴν ανοδο τῆς φοιτητι­ κη̃ς έπαναστατικῆς φουρτοὺνας. Στίς 25 Μαίου 1972 ὴ εφημερίδα έκανε έκκληση πρός τόν φοιτητικό κόσμο διαβεβαιωνοντας τον πως ό φυσικός αρχηγός τη̃ς ἐξεγέρσεως των νέων ἦταν ὁ Γεωργιος Παπαδόπουλος. Τὴν επομένη, τό κυριο αρθρο έλεγε πως στόν κό­ σμο των νέων μια μεγαλη έπανασταση εἶχε αρχίσει καί πως αὐτὴν τὴν ὲπανασταση τὴν ένσαρκωνε καί τὴν πραγματοποιου̃σε ὁ ίδιος ό πρωθυπουργός. Παντως κατι δεν πὴγαινε καλα, συνέχιζε. Άλλα κατόπτν μακρα̃ς μελέτης του̃ προβληματος δαμαστωσαμε πως τό μεταρρυθμιστικό πνεῦμα τοῦ πρωθυπουργου̃ δέν αφομοιωθηκε από τίς κρατικές ὺπηρεσίες, τοὺς πανεπιστημιακοὺς ὺπεὑθυνους, καί

299

ἀκὸμα καἰ ἀπὸ ὑπουργοὑς' Έτσι συχνὰ ἡ πραγμἀῖωση τῶν προθὲθ σεων του̃ πρωθυπουργου̃ χωλαίνει. Οί αντιπροσωποι των φοιτητων

Ἀπριλίου. Άφωμοιωθηκαν απο το κατεστημενο ποὺ τοὺς σαγηνευσε καί τοὺς διεφθειρε με ποικίλους τροπους. Έτσι ὴ Ζι̃η .Απριλίου δὲν ἔθιξε τὸ κατεστημἑνα Θὰ Έολμὴση νὰ τὸ θίξη ἡ

τὸν πρξοθυπουῃὸ για τἰα̨ καθυωερὴσεις στὴν ἐφαρμογὴ τῶν μὲ­ τρων, για τίς λανθασμένες αποφασεις καί γενικα για οποιοδηποτε

25η Νοεμβρίου [1973]; Άμφιβαλλω γιατί δεν βλεπω πουθεναξγια τὴν ωρα, τοὺς φορεῖς τη̃ς αναγκαίας, για μια τετοια ενεργεια, ἐπανα­ στατικη̃ς ὁρμη̃ς». (Γ. Γεωργαλα̃α̨ ἔνθ, άν.) 45).

σύμπτωμα ἀρχαϊκῆς νοοτροπίας. ι , ± Τἑλοῷ Έὸ κύριο α̃ρθρο τη̃ς 3Οη̃€ Μαΐου 1972 ειχε στην πρωτη σε­ λίοα τον τεραστιο τίτλο «Κίνδυνος δια τὴν Ἑπαναστασιν» καἰ ζη­ του̃σε να παρθου̃ν κυρωσεις κατα των αντιδραστικων ὺπευθὺνων

Στίς 25 Νοεμβρίου 1973, ένα πραςικοπημα ανὲτρεπε τον Παπα­ οοπουλο ἐν μεσω διεθνου̃ς οίκονομικὴς κρίσεως ποὺ κτυπου̃σε καί Έὴν Ἑλλάδα καὶ ἐν μέσω βίαιας φοιῖηῃκῆς ἀναταραχη̃ς ποὺ θὐμιζε τὁ γαλλικὸ Μάιο του̃ 1968­ .Ο Παπαδὸπουλοῷ παρὰ Ἐκ ἐππωίες

ποὺ μὲ τὴν ἀδρἀνειὰ τους στὶς Κρατικές ὐπη ρεσἰες ἑμποδίζουν τὴν ' “ ` ' . ριςοσπαστικοποιηση της επανασωσεως Το καῖεστημ ενο ὺπε ρ α­ σπίζεται, ἔλεγε. Μερικες φορες μαλιστα αντεπιτίθεται. Έχει πλοκα­ μια φανερα καί αορατα ποὺ περικυκλωνουν το θὺμα τους, το σφίγγουν καί το ὺποχρεωνουν ν® ακινητοποιηθει. Πιστευουμε πως ο κ. πρωθυπουργος σκέπτεται κατα τροπο ακομα πιο ριζοσπαστικο

του στον οίκονομικο τομεα, εἶχε συνεχως αναστείλει τίς κοινωνικὲς .. . . . ε .ι . , και εκπαιδευτικες μεταρρυθμίσεις και συμμαχουσε ολο και περισσο­ μὲ Έὴν καπιταλιστικὴ ὁλιγαρχἰα τη̃ς ὁποἰαα̨ ἡ συντριβὴ εἶχΐ

_ ἔλεγε τὸ α̃ρθρο _ ἔχουν Ἐὴν υ̃ποχρἑωση νὰ πληροφορὴσουν

`

ὰπὸ μα̃ῷ κατέληγε τὸ αρθρο°~

ς

ριζοσπαστικὸτηω του Παπαδοπουλου ηταν μυθος το απε­ δειςαν οί φοιτητικές ἑςελίξεις του̃ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καί του̃ ' ` ' ΠολὉτεχνειΟυ° τον Φεβρουαριο και Νοεμβριο του“ 1 9 73. Ἡ ἐπανα­ σταση τη̃ς ΖΗΝ Ἀπριλἰ0υ° όπως καὶ ἡ ἀντίστοιχη του̃ Τουρκἑς στὴν Τουρκία σῖἰς 27 Μαΐου Ι960° εἶχε μικροαστικὴ ἑθνικοσοσιαῇ λιστικὴ χροια τριτοκοσμικων τασεων: Ὁ “Ανδρεας Δενδρινος, θεω­ ΘΟΉ ἡ

`

”

πους της 21ης

ὰναγγελθεῖ τὴν αὺγὴ τὴς 21ης “Απριλίου ως ὀπρωταρχικος στοχος του̃ ἐγχειρὴματοα̨ Γιὰ τὸ πολιτειακὰ τὴν 1η Ἱουνἰου Ι9737 εἶχε ταργὴσει τὴ βασὶλεἰα καὶ ἐγκαθιδρὐσει Τὴν Άβασἰλευτη μὲ δρικο καθεστως, αφου̃ προηγουμένως εἶχε ἐπί χρονια αφησει να αναπτυχθεί στὴ χωρα το αντιβασιλικο αίσθημα καί αὺτο βεβαια ἱκανοποιου̃σε τοὺς ριζοσπαστικοὐς τη̃ς ,Επαναστάσεως Ἀλλὰ σῖὰ .

.

.

Ν . . . ., . ματια των τελευταίων αυτων, ο Παπαοοπουλος βυθιζοταν ολο και περισσοτερο στον νεπωτισμο καί τὴ διαφθορα προσωποπαγου̃ς κα­ θεστωτος, περιστοιχισμενος απο οίκογενεια καί φίλους ποὺ ολοι μαζι συναλχἀσσονταν μὲ τοὺς Έλληνες μεγαλοεπιχειρηματἱες' Ν

ρηῃκὸς του̃ ἐθνικοσοσιαλισμου̃ γερμανὶκου̃ τύπω) ςπὴν Ἑλλάδα (για τἱς δυο τασεις του̃ εθνικοσοσιαλισμου, ουτικου και τριτοκοσμι­ κου̃ τὺπου, βλεπε τον προλογο μου στου̃ Άνδρἐα Δενδρινου̃, Ἑλ­

Δυο αλλοι λογοι τῆς πτωσεως του̃ Παπαδοπουλου εἶναι πρωτα ἡ συνδιαλλαγὴ ποὺ ἔκανε μὲ Έὴν Ου̃ἀσιγκτονἰ Ἑπειδὴ γνώριζε πολύ καλἀ πῶς ὁ βασιλεὺς ἦταν σύμμαχος τῶν .Αμερικανῶν καἱ πὼα̨ αὐ­

ληνίκἠ Πρὀκλησἱῷ Άθῇνα° 3η ἔκδοση” Ἐλεὐθερη Σκἑψις° 1978) παρουσίασε ἕνα κατηγορητηριο κατα της Ζ1ης Απρίλιου σε βιβλιο του μὲ τίτλο: Ἡ 21η Άπριλιρυ καί πῶς απέτυχε (Αθηνα, Ἑλεὺθερη

τοι θα αντιορου̃σαν βίαια στὴν καταργηση τη̃ς βασιλείας, ὁ Παπα­ δὁπουλος τοὺς πρόσφερε ἔνανῃ τῆς ἀνακῃροξεως τη̃ς Ἀβασίλευ­ (ἡ κατάργηση αὐτὴ τη̃ς βασιλείας ἔγινε κατὸπιν Ἐη̃α̨ ἀποτυχοὑ

Σκἐψιςτ 1977)· Τὸ συμπέρασμα του̃ κατηγορητηρίου αὐῖου̃ ἦταν πως ο Παπαοοπουλος δὲν εἶχε καμια ίοεολογία καὶ πως δυστυχως

σης βασιλικῆς ὲξεγερσεως του̃ Ναυτικοὺ τον Μαιο του̃ 1973) να ἑγκαταστὴσει στὴν Ἑλλάδα τὴν περίφημη «τουρκικὴ φὀρμουλα»

ὲπανἀσταση δὲν ἔγινει ὰπλῶς καῖἀληψη τη̃ς ἐξουσίαζἑ Καἰ ὁ Γεωα γαλα̃ς στὸ ἴδιο συμπέρασμα ἔφτασε οταν έγραψε στις 27 Νοεμβρίου · ` ' ” ` ” ` ' ο 1973 «Το κατεσῖημενἶι οων δεν μπορει να συντριψη δυναι̃μιω̨ τς καινουργιο, προσπαθει να το μαγεψη σὰν Ϊὴν Κίρκἶι̃ και να 130 απορροφηση. Αὺτο επαθαν πολλοι απο τους βασικους εκπροσω­

που μεχρι τοτε εἶχε απολυτως απορρίψει. Πραγματι, ὴ Οὺασιγκτον ἔκανε γνωστο δημοσίως πως δεν θα αντιτίθετο στὴν καταργηση τὴς . ι . ι ε . . . . βασιλειας και κατοπιν αυτου ο Παπαδοπουλος ανακη ρυχθηκε προε­ δρος τη̃ς Δημοκρατίας. Άμεσως μετα, μπὴκαν οί βασεις ενος κοι­

°

300

1

7

301

νοβουλευτισμοὺ τουρκικου̃ τύπου, δηλαδη του̃ συστηματος ποὺ εἶ­ χε σκοπο να εγκαθιδρύσει το αποτυχον βασιλικο πραξικόπημα τῶν στρατηγῶν τῆς ανοίξεως του̃ 1967 καὶ ποὺ εἶχαν προπαγανδίσει το 1966 τόσο ὀ δημοσιογράφος του̃ Ἐλευθἐρου Κόσμου, Σάββας Κων­ σταντόπουλος (βλ. Σ. Κωνσταντόπουλος, Ὁ φόβος τῆς ὅικτατο­ ριας. Τέσσερες διαλέξεις, Ἀθηνα, 1966) όσο καί ὁ αρχηγος τῆς Ε­ ΡΕ και πρωθυπουργός Παναγιωτης Κανελλόπουλος: «Συμφωνω απόλυτα μαζί σας εγραφε ὁ Κανελλόπουλος στον Κωνσταντό­ πουλο τον Μάρτιο του̃ Ι966 ­¬ ότι πρεπει όλα τα εθνικα και δημο­ κρατικα κόμματα, αφου απομονὼσουν τον κομμουνισμόν, να αναλα­ βουν την ύποχρεωσιν ¬­ οἱονδἠποτε εξ αὐτῶν καί αν φερη εκάστο­ τε ὁ λαος είς την κυβερνησιν να ρυθμίζουν απο κοινού το θεμα τη̃ς ηγεσίας τῶν “Ενόπλων Δυνάμεων. Αἱ δυνάμεις αὺταἰ ανηκουν καὶ πρεπει να ανηκουν αποκλειστικώς εἰς το Έθνος. Ἑγγυητὴς αὺ­ τη̃ς τη̃ς ύπερτάτης εθνικῆς αποστολη̃ς των πρεπει να εἶναι μόνον 6 Βασιλεύς, καἱ κανενα κόμμα, ἢ μαλλον ὺπο τον Βασιλέα, όλα τα εθνικα καἰ δημοκρατικα κόμματα μαζί». (Σ. Κωνσταντόπουλος, ενθ'

εἶχε παραμπρίσει

ριζοσπαστικοὺς ποὺ ζητοῦσαν τὴ σϋγκρὀπητ

Τὸ απαπἐλεσμα ἦταν ὅτι» ἐφὀσον ἡ προσωπικὴ δημοφιλία του̃ Παπαδόπουλου δεν μπορου̃σε να συγκριθεῖ με τη δημοφιλία ενος Ντε Γκωλ, του̃ ῆρωα της γαλλικη̃ς αντιστάσεως κατα τῶν Γερμα­

­

νῶνι αὐτὴ μὴ ἔλονταἑ ὀιαανωπικὁ ὑπὀβαθρο πολὺ Υρθγορα μαιὼ· θηκε σὲ πολὺ χαμηλα ἐπἰπαδα­ Τρανὁ παραδειγμα τη̃ἐ αναςανὀτηταα του̃ Παπαδόπουλου να εκμεταλλευτεῖ ὺπερ του̃ καθεστώτος του την

_

άν., σ. 158). 'Η προεδρία τη̃ς κυβερνησεως δόθηκε στὶς 8 “Οκτωβρίου 1973 στον παλαιο πολιτικο Σπυ̃ρο Μαρκεζίνη κατοπιν αποφάσεως του̃

παὐῷ

ση ἰδῦολογαςθυ̃ κρατθυῷ

ι

κοινα γνώμη ὐπη̃ρξε ἡ ἐγπαθίδαϋσπ πῆ€ Άβααἰλευπηἑ­ Τὴν πτώση τῆς μοναρχίας τὴν ἑπιθυμου̃σε με πάθος, αναμφισβήτητα, ενα ση­ μαντικότατο τμῆμα του̃ ελληνικοῦ λαου̃. Ένας «λαϊκος χειρισμός» τη̃ς μεγάλης αὐτῆς επαναστατικῆς πράξεως θα μπορου̃σε να εἶχε με­ τατρεψει μεγάλο ποσοστο του̃ λαου̃ σε ενθουσιὼδη ὺποστηρικτὴ τῆς ΖΙης Άπριλἰου. 'Ο Παπαδόπουλος όμως κατόρθωσε να περά­ σει αὺτο το γεγονος σαν να μὴν εἶχε συμβεί τίποτα. Το αποτελεσμα ἦταν ὅτι»­ὅταν σἠμανε ἡ ὥρα πῆἐ ππὡσεὼς Τ0υ, καμια λαϊκη φωνὴ δεν ακούστηκε για να τον ὺπερασπίσει.

Γ. Παπαδοπούλου ποὺ ανακοινώθηκε στὴ συνεδρίαση του̃ ὺπουργι­ κου̃ συμβουλίου τη̃ς Ιης 'Οκτωβρίου 1973. Ὁ Παπαδόπουλος εδω­ σε εντολη στον Μαρκεζίνη να ετοιμάσει για το 1974 γενικες εκλο­ γες ποὺ θα εγκαθίδρυαν μια «τουρκικὴ βουλη» δύο μεγάλων «εθνι­ κῶν κομμάτων», και τα παλαια πολιτικα κόμματα κλὴθηκαν να συμμετάσχουν σ° αὺτες. "Αλλος δεύτερος λόγος τη̃ς πτωσεως του̃ Παπαδόπουλου ύπη̃ ρξε ἡ εμμονη αρνηση του ­να εγκαταστησει ἱδεολογικο κράτος. Σ® αὺτον τον τομεα εἶχε ακολουθησει το παράδειγμα του̃ στρατηγου̃ Ντε Γκωλ. Ὁ Έλληνας ὴγετης, όπως και ό Γάλλος πρόεδρος, πάντοτε εἶχε αρνηθεῖ να ὁργανὼσει το κράτος επί τη̃ βάσει επίσημης ίδεολο­ γίας, με συστηματικὴ προπαγάνδα καὶ μαζικες οργανωσεις σαν να πίστευε πως πολλοὶ ενθουσιώδεις οπαδοί θα τον εἶχαν δυσκολειμει στο εργο του. Ἱδιαίτερα, εἶχε αρνηθεῖ να επιτρειμει την ανάπτυξη νεολαίας του̃ καθεστῶτος του̃ τύπου τη̃ς ΕΟΝ του̃ Μεταξα. Τελος, 302

303

ΠΙ. Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΩΝ ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΛ­

Ϊ

ΑΗΝοΤοΥΡκικΗ ΣΥΝοΜοΣΠοΝΔ1Α ΜΕΤΑ Το

δ ' ` Έλλ ό αναλο α αἰ­ θ Τοκερ "χε ιαβιβασειστον ηνα πρω ®π®®ρ1 1 σθηματα του̃ πρωθυπουργου̃ Νιχατ Ἑρίμ. Οἱ δηλωσεις του̃ Παπαδόπουλου δη μοσιεόθηκαν πραγματι στην πολίτικη ἐφημερίδα στίς 29 Μαίου 1971. “Απο τὶς ερωτησεις του̃ Μετἰν Τοκὲρ έβγαινε καθαρα ότι η πραγματοποίηση τῆς συνομο­ σπονδίας ἐςαρτιόταν από δυο όρους: την ὕπαρςη καἰ από τἰς δυό πλευρές του̃ Αἰγαίου. δυνατών κυβερνησεων· τη λυση του̃ Κυπρια­

Έςι μῆνες μετα την πρωθυπουργοποίηση του, ὁ Γεωργιος Παπα­ δόπουλος, σὲ συνέντευξη που έδωσε στην καθημερινη ἐφημερίδα τῆς Κωνσταντινουπόλεως, Μἰίἰἰνετ καὶ που δημοσίευσε η ἐφημερί­ δα αὐτὴ στίς 28 “Ιουνίου 1968, δηλωσε: «Άκουγονται ακόμη οἱ φω­ νες του̃ Ἀτατοὑρκ καί του̃ Βενιζέλου... Πρέπει να ἑνωσουμε τις δύο ἀκτὲς του̃ Αἱγαίοω· Ὁ Του̃ 8 ά .ν . .

κου̃” Όσον ἀἶροίἶα̃ Εὸν πρῷτο' όρο' γρὴγφα ἔι̃ίινε ἀνωὲηπτὁ πῷς Τορρκια Ϊίοτε δἦν 117991 σε Τοσο Τραγικη κατασταση. Οσο για το Κ κ ' νω τοῦ α ου̃ τ7 ἑλλ νικης ὲπαναστασεως ό­ υπρἶα 0; η γ μη ρχἶι̃γ Ϊι̃ς η Ϊ ”

1" `

1967

_

Ϊην ειχε παρουσιασει στις δηλωσεις ἘΟὉ” ηταν πως η Όση του ” ” ” 7 οὐ ενο διότι δια ο ετικα θα κινδυ­ εγ Ἑανςεἔα ῖέαἔἔαιο περοἕγ :λ ζαὰ φςρ νευαμ , ειπ ,« σουμ τ π τ ο το καρφι». ­σ . πως δ`

_

ρως να υπογραμμίσω απαντησε ὁ Παπαδόπουλος την πίστη μου στην αναγκαιότητα. πραγματοποιησεως αὐτῆς της ὁμοσπον­ δίας... “Εαν εἶ α μαγικ` δυνα θα έκανα τ` 7 ' ` ­ ποίηση τη̃ς ὁῖιοσπονδἶας καἕῃἔὰ ὡδηγου̃σ: ῖταἔρἔἘχΈ(Ξη:ὸτρ:ἔἐ1ῖ(ῖς

σἶἶἶ)δΕα̨52κ 'ἶουριῖῖξἐιἔεθται̃ν Ελλαδα Θαθ ἶἰρἶἹγί{ατΟπ(ἶΠὲ(ἶεἱ)ὲ)ἶω§ σε ἔρονἱἑὲ ας (}ΕἘἶ)αΪμ:ΞΟῖ0Ψ ἕξπῖνἕη̃εἔὐνἕμ πωα̨ ειμαω μικ χωρε ' εχ με” την ενω ° Έ Έ μ

μας ἔναντι τῶν μεγαλων χωρῶν δεν θα διπλασιασθεί απλως. αλλα θα πολλαπλασιασθεῖ... Ὁ κ. Ἑρἰμ πρέπει να γνωρίζει ότι αυτό που λέει ό κ. Παπαδόπουλος τό πιστευει καἰ θα τὸ κανει. Δηλὼνω κατη­

πρὸς αὐτὴν Έὴν καῖεὐθυνση»

Τὸ 1969 καὶ 1970 ὁ ἀρχηγὸς τη̃ς ἑλληνικη̃ς ἐπανασῖἀσεως ἔκανε μεγαλη προσπαθεια για να αναπτυξει την έλληνοτουρκικη φιλια. (Οἱ γνωρίζοντες προσωπικα τόν Γ.Παπαδόπουλο μπορου̃οαν ἴσως ν° αμφισβητησουν την είλικρίνεια τῶν έλληνοτουρκικῶν αίσθημα­ των του. Άλλα σημασία έ ει τἰ εἶπε καὶ τἰ ἔπ α ε στὸν το έα υ̃τ` καί όχι τόσο οί προσωπικέἔ του προτιμησεις).ρἹἕλλα χρειαὲτηἕε να) περιμένει την στρατιωτικη επέμβαση στην "Αγκυρα στίς 12 Μαρ­ τίου 1971 γιανα πα ειεὐ εν` ανταπόκ α ` ` α ” ” θ . ­ . ρ μ 2η ριση πο ην πεναντιοχ η„ Έγινε πρωτα η δηλωση του Μετἰν Τοκὲρ (Μειιιι Το1‹ετ) γαμπρου ­ . ± του Ισμὲτ Ἱνονου που ηλθε στην 'Αθηνα και έδωσε συνέντευξη τυ­ που, στὶς 25 Μαΐου 1971. Έλεγε πως κατόπιν τη̃ς συναντησεως του με τον Παπαδόπουλο ἦταν πλέον πεπεισμένος ότι ὁ Έλληνας πρω­ θυπουργὸς έπιθυμου̃σε εἱλικρινα την τουρκοελληνικὴ φιλία. ”Αλ­ λωσῖη̨̃ πρόσθεσε, ἐπρὀκειτο νὰ δημοσιεύσει σΐὴν ΜἰΖ|ί])ε[ σὲ

γορη̨ματῃςα Ο? θαη̨̃ςκαἕουἶεη αυτο Μἶυ κη̨ρἕἄτῖουμἶλ Βμοΐὔα σἙΟ ΐρει Ηοἶ οταν' ῖμλἕ α Ήἶν σεισμο Έἶω Επια̃γκε ( _1Πἐ0_ Μην σ“ναΪ0Ἱ­ἐἶἔὰς οθἐρκω ' Ιἐ Ἐρ\ῖὶΈΎἐὲιΟθῖῆΞ(:εψΠνυἹῖΕηρξ£”,}ἐ Ζῖι̃ἶἔεἕκτἴἶἑ πο η μπορο σ η τη ουρκι ‹ αὐτὴ στιγμή' Πιστὲψτε με° δὲν ἑπρὸκειτο περἰ ἀπλη̃ ς ἀνθρωπιστικῆς . . . .. τ

αἶ

1

3

ν

7

στἔὅεἕἕἐἕἑἑἔ Ιἶιἔῖῖὲχἑι̃ὸἹἶοουυἶοἶἐἶἕέῖχἶἕυἕἕεειἔἶ'

μ ε ετσ , μ ­ ποίθ σ τ” ασι του̃ Ἑλευθερίου Βενιζέλου τῆς Ιθης Μαίου η η® γη λἶρ, λ 1933: «Μιαν ημεραν θα καμωμεν μίαν ὁμοσπονδίαν ανατολικην».

1

κες ημέρες, δηλωσεις ποὺ ὁ Παπαδόπουλος του̃ εἶχε κανει.

”

(Αν καί ὁ Βενιζελο και ὁ Παπαδόπουλος χρησιμοποιουν τη λέξη 9 όμοσπονδία, αναμφίβολα έννοουν συνομοσπονδία, δηλαδη τό πρω­ .

.

.

.

δ

.

.

.

.

.

τοςκαι ἔαλαίἶοτεροςσῖαδιο ομοἶποὴ Οἶτοιηξἶεωῷ' ἢυἶο που εντυπω­ σιαζει ειναι η πεποιθηση και των δυο Ελληνων αυτων πρωθυπουρ­ 7ν ” ι ξ ελλ νοτου κικ` συνο οσπονδία εἶναι ία αναγκαιότητα γω οτ ςη Ο η Η μ ἱστορικη. (ασχετως αίσθηματισμων). ότι η ἱστορία ἔχει μια καποια

Ὁ Με­

3θ4 1

20

305

κατεύθυνση π0ὐ θα καταληξει ἀργὰ ἢ γρηγορα στὴν ἔνωση τῶν δύο Καὶ περιπίπτει κανεὶς στὴν προπαγάνδα, οταν ίσχυρίζεται πως στὴν πραγματικοτητα τετοιες προσπάθειες τείνουν άπο τον 19ο αἰῶνα άπλῶς καὶ μόνο νά ὶκανοποιὴσουν τὶς στρατηγικὲς άνάγκες τη̃ς “Αγγλίας καὶ αργοτερα τῶν 'Ηνωμένων Πολιτειῶν. Π.χ., ενα άρθρο του̃ θεωρητικου̃ οργάνου του̃ εκτος νόμου ΚΚΕ, του̃ μηνιαίου Νέου Κόσμου, του̃ Αὐγούστου 1955, εφερε τον τίτλο «Τουρκοφιλία καὶ ἑθνοπροδοσίά». Ἑγραφε: «Τά τελευταία χρόνια ὴ ξενόδουλη πλουτοκρατικὴ ολιγαρχία, με αμερικάνικη ὲτουτῃ τὴ φορά ἔμπνευση κι ὲπιταγη, προσπαθεί να πείσει το λαό μας πως τά­ χα ὴ Τουρκία τῶν μεντερεδων ἦταν άνεκαθεν καὶ εἶναι ¬­ φυσικά πιο πολὺ σημερα «φίλος» καὶ «σύμμαχος» τη̃ς 'Ελλάδας καὶ του̃ λαου̃ της. Κυβέρνηση, τύπος, ραδιοφωνο και κάθε λογη̃ς πληρωμε­ νοι κοντυλοφοροι κανοναρχου̃ν καὶ ἐκθειάζουν τά «θερμά» καὶ «φι­ λικά» αὶσθὴμάτα, που τρεφουν τάχα γιά τὴ χωρα μας οἱ μπα­ σιμπουζου̃κοι τη̃ς ”Αγκυρας» (σ. 45). Μεσα στον κοινο βόθρο τῆς άριστερη̃ς καὶ δεξιᾶς κομματικη̃ς προπαγάνδας, καὶ άπο τὶς δυο πλευρὲς του̃ Αίγαίου, μαζεύονται τά ίδια ολικά του̃ σωβινιστικου̃ μίσους. Έπειδὴ τοτε ὴ ἑλληνοτουρκι­ κὴ συνεργασία γινοταν σε βάρος τη̃ς Σοβιειικη̃ς Ἑνὼσεως, τὸ διεθνιστικο ΚΚΕ συναγωνιζόταν σὲ άκραῖο εθνικισμό, καὶ με το ἴ­ διο άκριβῶς λεξιλογιο, τὴν άκροδεξιά, καὶ ύπεράσπιζε τὴν τσαρικὴ Ρωσία! Συνεχιζε λοιπον το άρθρο: «Στον καιρο των άπελευθερωτι­ κῶν κινημάτων τῶν σλαβικῶν λαῶν (1875­1877)... ὴ σουλτανικὴ Τουρκία ἔτριζε καὶ συγκλονίζονταν άπο τά ὶσχυρά άπολυτρωτικά κινὴματα τῶν ὑπόδουλων Σλάβων τη̃ς Βαλκανικη̃ς, που τά βοηθου̃­ σε καὶ τά υποστήριζε ό μεγάλος ρούσικος λαός... «Οί Του̃ρκοι άφο­ μοιωτες, οἱ πιο σκληροί άπ° όλους τους άῳομοιωιὲς εγραφε ὁ Μεγάλος Στάλιν βασάνιζαν καὶ καταπίεζαν χρονια τά Βαλκανι­ κά Ἑθνη...» Αὐτά τά λίγα, επιγραμματικά λόγια δείχνουν άπ° τὴ μιά μεριά, με ἐπιστημονικὴ σαφήνεια καὶ πληρότητα, το ρόλο ποὺ δια­ δραμάτισαν οἱ Του̃ρκοι καταχτητὲς ­ άφομοιωτες καὶ άπο τὴν άλλη ξετινάζουν κυριολεκτικά τοὺς ἐλεεινούς πλαστογράφους καὶ δια­ στρεβλωτὲς τη̃ς ίστορικη̃ς άλὴθειαςι» (σο, 47­52), Με τετοια άλλωστε «ἐπιστημονικὴ σαφὴνεια καὶ πληρότητα»

|

χωρῶν.

·

­

­

­

306

γράφεται συνὴθως ὴ «ἱστορία» άπο τουρκικη̃ς καὶ ἑλληνικη̃ς πλευ­ ρα̃ς. Π.χ., στο βιβλίο τοῦ Σελαχαττὶν Σαλισίκ, Τιπὶά οογππεα Τιι̃κἰτ­ Υαπαπ ἰἰἰεἰτἰἰεκἰ νε Εεπὶίτἰ Ειεηπι 1‹‹Οἱ άνά τὴν ἱστορία τουρκοελλη­ νικὲς σχεσεις καὶ ὴ Ἑθνικὴ Ἑταιρεία»], Κωνσταντινούπολη, Κὶτειρ­ ς:ι1ι1‹ Τἰοετει, 1968, διαβάζουμε πως το ελληνικο εθνος εἶναι μιά «κοινωνία δολοφόνων›› (περικοπὲς του̃ βιβλίου αύτου̃ παραθέτει ο Νεοκλῆς Σαρρὴς, Ἡ ἄλλη πλευρά, Άθἠνα, Γραμμὴ, 1977 βλ. σ. λθ'). 'Ανάλογο «ἐπιστημονικο» επίπεδο ἔχουν καὶ τά άρθρα στο ,Βῆμα του̃ συνταγματάρχη Δημὴτρη Χονδροκούκη, βουλευτῆ του̃ μαρξι­ σΐικου̃ (ἄρα διεθνισΐικου̃) ΠΑΣΟΚ Πεὶρωῶἑ · Νἠσων ποὺ ΥΡΦΡΘ1 π.χ. στο βιβλίο του, Ἡ αθέατη πλευρά τη̃ς Τουρκιι̃ις (Ἀθηνα, Κε­ δρος, 1978): «Ὁ μέσος Του̃ρκος στὴν πλειονότητά του ἔχει συνηθί­ σει στὴ σχεδον ζωωδη διαβίωση του... Νά εκμεταλλευτούμε τὶς άδυναμίες του καὶ νά ίσχυροποιὴσουμε τἠ φυλετική μας ύπεροχὴ» (σ. 14, ἐγὼ ὐπογραμμίζω). Δείξαμε προηγουμενως οτι πράγματι το Λονδίνο καὶ άργότερα ὴ Ούάσιγκτον ὐπη̃ρξαν ὑπὲρ τη̃ς ἐλληνοτουρκικῆς ενωσεως γιά νά αποτρεψουν τὴ ρωσικὴ κάθοδο στὴ Μεσόγειο. °Η θεση αὐτὴ παρε­ μενε πρὶν άπο το 1974 ἐμφανἐστατη στους κυβερνητικούς κύκλους τῶν Ἡνωμενων Πολιτειών. Εἶναι ἑπίσης άλὴθεια πως ὴ βασίλισσα Φρειδερίκη, ὴ οποία δεν εἶχε κανενα αίσθημα εἱδικά εὐνοϊκο γιά τους Τούρκους, εδειξε καθαρά στο γράμμα της τη̃ς Ζόης “Ιουνίου 1952 (καὶ στὸ Υρθμμα 111€ τῆἐ 27119 Μαΐου 1953) στὸν Φίλο 111€ πο­ λιτικὀ καὶ Άμερικανο στρατηγο Μάρσαλ (Οεοτςε Μετε1ιε1Ι) πως το ἐπίσημο ταξίδι ποὺ μόλις εἶχε κάνει στὴν Τουρκία, συνοδευόμενη άπο τον σύζυγο της Παυ̃λο Α' καὶ που εἶχε γίνει στά πλαίσια τη̃ς ἑλληνοτουρκικη̃ς φιλίας, δεν εἶχε άλλο σκοπο άπο το νά δυναμωσει τὴ νοτιοανατολικὴ πτερυγα του̃ ΝΑΤΟ κατά τη̃ς Σοβιετικῆς Ἑνὼ­ σεως. (Ρτοοετὶοε, Οιιεεη οί τυο ΗεΙΙειιεε, Α Μεαειικε ο/ Πιπἰεκειαπ­ εἰἰιτἕ [«Βαθμος κατανοὴσεως»], Λονδίνο, Μεοιιιἰ11ειι, 1971, σσ. 154­ 158). Πράγματι, στὶς 18 Φεβρουαρίου 1952, ὴ Ἑλλάς καὶ ὴ Τουρ­ κία εἶχαν γίνει μελη του̃ ΝΑΤΟ. Στἰς 18 Αὐγούστου του̃ ἴδιου τους ὴ Σμύρνη εἶχε ἐπιλεχθεῖ ὡς ἔδρα τῶν συμμαχικῶν δυνάμεων ξηράς του̃ ΒΗΑΡΕ (δαρκειπε Ηεαα̃α̨αακτετε ο/ Αἰἰἰετἰ Ροινετε ἰπ

¬

γ

'

ξ

_

1

307

κίας... Παντα υπεστὴριξα πως στὴ διεθνὴ κονίστρα Τουρκία καί Ἑλλας ἴσον ὅχι δυο αλλα δέκα, είκοσι, τριαντα, διοτι τη συνεγἶ­ δ ' ' ε των δυο ω ων δεν αυξα­ γασἰα οἱ Ψατςἶτητἶς πραγμαἶοςποιἶι̃σ ως χςρ νονται κατα τροπο αριθμητικο αλλα γεωμετρικο... Το προσωπο του̃ κ. Παπαδοπουλου μου εμπνέει ἐμπιστοσυνη... Μέ συμβουλειμαν με­ ρικες φορές: ας παραμερίσουμε το κυπριακὸ καί ας προσπαθησουμε να βελτιωσουμε τὶς σχέσεις 'Ελλαδος και Τουρκίας... [Άλλα] το , , , Ι963, σοβαρα γεγονοτα ελαβαν μερος στην Κυπρο. Αἶμα χυθηκε. Άθῶο αἶμα Συνεπεία αυτου Τουρκος ηγέτης δεν μπορεί να πραξει

Επτορε) για τὴ νοτιοανατολικὴ Ευρωπη. Τέλος, στις 25 Φεβρουα­ ρίου 19539 εἶχε ὑπογραφεῖ στὴν .Άγκυρα τὸ Σύμφωνο μὴ ὲπιθἑσεως

καἰ φιλίας μεταξυ Γιουγκοσλαβίας, 'Ελλαδος καί Τουρκίας (που συμπληρώθηκε με τὴ συμβαση τη̃ς 7ης Νοεμβρίου 1953 καὶ τὴ συνθήκη συμμαχίας του̃ Μπλέ" Τῆς 9ης Αὐγοὑστου 1954). Μέσα αυτα τα πλαίσια πραγματοποιηθηκε ἐπίσης τον Νοέμβριο ­ Δε­ κέμβριο 1952 τὸ ὲπἱσ Ο ταξἰδὶ στ¬ν ­Ελλάδα Τοῦ π οἑδ ου τ~ πμ

σ®

η

υ

πε

ο

Τουρκικη̃ς Δημοκρατίας Τξελαλ Μπαγιαρ. “Αλλα το γεγονὸς παρα­ μένει, οτι ὁ έλληνοτουρκισμὸς υπαρχει απο το Μεσαίωνα, δηλαδη σε μια ἐποχὴ ὅπου δέν υπὴρχε ρωσικὸς

Ζ

τιποτει χωρε ν7α προΐπαρζει καπἶῃα ἐξελἶξη ἶτηἶ Κυπρο που να επιτρεπει τη ληθη [Αλλωστε] η Τουρκια δεν εχει καθολου ως

κίνδυνος ουτε αγγλικὴ ὴ

αμερικανικὴ παρουσία στὴ Μεσογειο. Ἡ ἐλληνοτουρκικὴ ένωση θα μπορέσει να διαρκέσει μόνον έαν βασίζεται στὸ γεγονὸς του ελληνοτουρκικου̃ πολιτισμοῦ καἰ οχι σε ξένα στρατηγικα συμφέροντα. Άλλα ἐφοσον αυτα τα ξένα συμφέ­ ροντα συμπίπτουν μὲ τα συμφέροντα τὴς περιοχῆς Ἑλλας καί ° Τουρκια θα πρεπει να χαίρονται γι° αυτο. Θα ηταν σίγουρα πολυ πιο δυσκολο να πραγματοποιηθεί­ ὴ ένωση, έαν ολες οἱ μεγαλες δυ­ νἀμεις ἦταν ἀντίθετες σε αὐτὴν.

στοχο τη διχοτομηση της Κυπρ0υ° ἐφοσον δεν υπαρξει κινδυνος ένωσεως»

Θ'

η Τουρκια συμφωνουσε με την Ελλα δα ως πρ ο 9 το στο χ ο ° που ἦταν ὴ ένωση των δυο λαῶν, αλλα ἐπέμενε για μια προηγουμε­ ~ ε τ ­ , , ι ~

Έτσι 7

νη

Στίς Ι5 Ίουλίου 1971, ὁ Τουρκος προεδρος τη̃ς Κυβερνὴσεως απαντησε δημοσίως στον Έλληνα συναδελφο του με μια συνέντευ­ ξη που παραχώρησε στὸν γενικο διευθυντὴ του `Αθηναϊκου̃ Πρα­ κτορείου καί που δημοσιευθηκε στίς 25 λεγοντας πως ὴ κυβέρνηση του ὴταν καί αυτὴ υπέρ μιας τουρκοελληνικὴς συνομο­ σπονδίας. Ὁ Νιχατ Ἑρἰμ δὴλωσε: «Μολις ανέλαβα τὴν προεδρία ~ τ της κυβερνὴσεως είχα τὴν ευκαιρία να διαβιβασω ένα προφορικὸ μηνυμα στον πρωθυπουργο σας μέσω του πρέσβεως μας στὴν .Αθη̃ναΰ ποὺ ἐξἑφραζε Έὴν ἑπιθυμία καί τὴν ευ̃χὴ ­ σχέσεων τιωσεως καί συσφίγξεως των μεταξυ 'Ελλαδος και Τουρ­ κίας. “Απο πολυ νέος ἔτεινα να πιστευω πως η Τουρκία ἦταν ὴ φυ­ σικὴ σύμμαχος τη̃ς Ἑλλἀδοςκαἰ συνεχίζω νὰ τὸ πισῖεὑωω Άν­

_

ι

_

μεγαλου βεληνεκουα̨ Π'χ' η καθημερινη γερμανικη ἐφημεριδα Ρκαπἰτ/πιτεκ Αἰἰςεπτειιιε της αης Απρίλιου 1972 εγραφε πως «η στα­ ση τη̃ς Τουρκίας στην τελευταία κυπριακὴ κρίση, ὴ οποία ὴδη διὴρκεσε 52 ὴμέρες, δείχνει πως ὴ ”Αγκυρα αντίθετα μὲ τὴν κα­ τασταση που έπικρατου̃σε τα προηγουμενα χρονια εμπιστευεται σημερα τους ὴγέτες των Ἀθηνῶν». ~°Ο Γ εῶργιοἐ Σεωργαλα̃ει ὁ οποίος ἦταν τοτε υφυπουργοαπαρα τω Πρωθυπουργῳ, σε λογο που ἐκφωνησε ως εκπροσωπος της ἑλ­ ληνικη̃ς κυβερνησεως, στίς 9 Δεκεμβρίου Ι97Ο, έθετε τὴν Έλλαδα 7ο στην ενδιαμεση περιοχη με εκφρασεις σχεδον πανομοιοτυπες με εκείνες που χρησιμοποιουσε ο ἑλληνοτουρκιστης Αθανασιος Σου­

_

Β

Τ

τιπροσωπευσα τὴν Τουρκία στὴν έπιτροπὴ που ἐπεξεργασθηκε το Συνταγμα του νέου κυπριακου̃ κρατους... Παντα εἶχα υπογραμμίσει ὅτι ὴ Κυπρος μπορουσε να γίνει συγκεκριμένο προτυπο των ιδανι­ κῶν του Άτατουρκ καί του̃ Βενιζέλου, δηλαδη για τὴν ἴδρυση μια μέρα καποιας μορφὴς ομοσπονδίας μεταξυ Ἑλλαδος καί Τουρ­

εοε

_

νικης επαναστασεως οπως αλλωστε το ειχαν διαπιστωσει εκεινη τὴν ἐποχὴ ολοι οἱ παρατηρητές για να τὴς βρεῖ μια λυση, τοσο μαλλον καθοσον ὴ Τουρκία λίμναξε σε μια τοσο σοβαρὴ ἐσωτερικὴ κατασταση που αδυνατου̃σε να προβαλει μια έξωτερικὴ πολιτικὴ

1

_

ἶωἶη του Ιἶυπρ"1κ0υ;7Ειλε Ξῖμπλσῖοσυληι̃ῖστον αρχηγίἶ τηῖἑλἶγητ

_

ἶωωτηἦ αἶλ”

σςσί 85_9Ρ του ΐεροηἴουἦενοῖ) Ἐομου μωἰ Σζνκρπἰκη Ιστορια Ελλαδος και Τουρκιας, ενθ. αν.). Ο Γ εωργαλας ειπε: «°”Ας χαραξουμε έναν σταυρο στον χαρτη τη̃ς γη̃ς. Θα δουμε τοτε πως στο βορρα̃ ἔχουμε μια ξωνη υπερβολικὴς αφθονίας ἢ σχετικὴς ευη­

Α

309

μερίας ενώ στόν νότο ύπαρχει μια ζώνη σχετικὴς ὴ απόλυτης φτω­ χειας. Μεταξύ τῶν δύο τούτων ζωνών πανω στὴν διαχώριστικὴ γραμμὴ απλώνεται ὴ Μεσόγειος καί οί χώρες ποὺ τὴν περιβαλλουν. 'Ο σταυρός δείχνει επίσης πώς στὴν Δύση ἔχοομε χωρες ποὺ συγ­ κεντρώνουν τὶς προσπαθειἐς τους στὴν τεχνολογία, τὴν οἰκονομία

λ

νη, σσ­ 375·38^×)­ Στόν διπλωματικό χώρο απεβίωσε στις 19 “Ιουλίου 1970, ἔνας ἔιιμσνσἔ θιασῶτιι̃ἔ τῆσ στσνῆἔ ὲλλιι̃νστσιισιτιιτῆσ φιλιασι 9 ὐπσιασνὸσ Ἑξωτερικῶν Παναγιώτης Πιπινελης. Εἶχε δηλώσει στους Έλληνες , . ι ι Κωνσταντινουπολιτες ότι οἱ λογοι που καθιστουσαν επιτακτικη μια ~

στορίας τῆς ανθρωπότητας». (Γ. Γεωργαλας, ‹‹Αςαίηετ πιο Εεταο1ίε1ι­ Πι̃ΘΠῖ». [‹‹Κατα τού Κατεστημἑνου»] Ἐπιθεώρησις Κοινωνικω̃» Ἐρευνω̃ν, Ἀθὴνα, Ἱανουαριος ­ Ἱούνιος 1971, σ. 46). Ἡ περίοδος 1971­1972 ύπῆρξε γεματη από ἔντονες προσπαθειες και από τις δύο πλευρὲς για τὴν προώθηση τὴς ἐλληνοτουρκικη̃ς ὲνώσεως στόν πολιτικό όπως και στόν πνευματικό καἰ θρησκευτικό

31θ

_

κσἑ τω̃ν νέων ιη̨δεω̃νι Ἀθὴνα¬ 1976= σα· 6263· Γιὰ τὸ ἱστορικὸ Έῶν ἑλλτι̃νστσσριτιιτῶν πσσσπαθσιῶν τσυ̃ Ἀθιι̃νανσσα βλ­ και Αλεἔισ Ἀλεἔανδση̃σι Τλσ Οἶσθα Μιπσπἰιν ίπ Τιιπλτθν Ι9ἶ8­Ι9­ασ Απ Α$Ρσι'ι ο/ θκεσο ­Τπκἰσἰελ Κεἰαιἰοπε, [«Ἡ ἑλληνικὴ μειονότης τὴς Τουρκίας, 1918­1956. Μια όψη των ὲλληνοτουρκικῶν σχἐσεων»], Πανεπιστη­ ιιισ τσυ̃ Λσνδινσιπ σιδαιττσσιιτὴ διατριβἠ» 1978› δαιτταλσνσαφτι̃ιιετ

και τὴν παραγωγὴ. Αύτὲς εἶναι οἱ ὁρθολογικὲς κοινωνίες, οί κατα­ ναλωτικὲς κοινωνίες τῶν πρακτικών ανθρώπων. Στὴν Ἀνατολὴ ἔ­ χουμε τό βασίλειο τη̃ς μεταφυσικῆς και τῶν θρησκειών, τών ανθρω­ πων τη̃ς ἐνδοσκοπικη̃ς περισυλλογῆς. ››Ἡ διαχώριστικὴ γραμμὴ εύρίσκεται καὶ παλι στὴ Μεσόγειο και πιό συγκεκριμενα στὴν ανατολικὴ λεκανη της. Τό κεντρο τού σταυ­ ρου̃ πέφτει ἐκεῖ που ὴ αφθονία συναντα τὴ φτώχεια και ὴ μεταφυσι­ κὴ τὴν τεχνολογία· τό σημείο όπου τα ὴθικα και θρησκευτικα ἱδανι­ κα συναντούν τόν μοντέρνο τρόπο παραγωγὴς. Σ° αύτὴν τὴν περιο­ ι τ· ι . ι τι χη ειναι που γεννηθηκαν σχεδον ολοι οί πολιτισμοί και οἱ περισσό­ τερες τῶν μεγαλων θρησκειών. “Εδώ εἶναι που σχηματίσθηκαν όλες οί μεγαλες κατηγορίες τού πνεύματος καὶ τα πολιτικα συστηματα. Συνεπώς, θα ἔπρεπε να εἶναι εύκολότερο να βρεθεί ὴ απαντηση ποὺ ψαχνει ὴ ἐποχὴ μας μὲ τόση απελπισία, σ° αύτὴν τὴν περιοχὴ ποὺ εἶναι τόσο εύφορη καί όπου γραφηκε τό μεγαλύτερο μερος τῆς ί­

τομέα· Άλλα στις αρχὲε Ἱουλίου 1972 απεβίωνε ένας απο τοὺς πιὸ ἔνθερμανθ ἑλλιι̃νστσσρκιστές. ὁ Οἰκουμενικός πατριαρχης Κων. σταντινουπόλεως “Αθηναγόρας Τὶ ὴθελε να ἐπιτύχει ὁ Άθηναγό­ ρας στόν τομεα αὐτό; Μας τό παρουσιαζει ό ανθρωπος που τον γνώρισε από κοντα, ὁ καθηγητὴς Δημ. Τσακωνας: «Ἑπίστευε εἰλι­ κρινῶς εἰς τὴν μίαν ὲλληνοτουρκικὴν ἔνωσι καί φιλία. "Οχι φυσικα δια να προστατεύση ἔτσι τα συμφεροντα τὴς 'Αμερικη̃ς ἢ ὀποιασδἠ­ ποτε αλλης αντισοβιετικη̃ς ἢ φιλοσοβιετικη̃ς δυναμεως, αλλ® αντι­ θἐτως δια να καταστὴση κυρίους τού οἴκου των τὴν "Ελλαδα και

_

κατα τούτο τὴν Τουρκίαν... 'Αντεθνικιστὴς και ὁμοσπονδιακός διἐβλσπσ ατι μια ἑλλιι̃νσττσσσιςιιτὴ ἔνωσιἐ θα δὲ νσσφανασιὼττι̃σ απετἑλει πρωτοσταδιον φασιν εύρυτερου όμοσπονδιακού φασματος μὲ γειτονικούς λαούς». (Δημ. Τσακωνας, Ἀθηναγόρας, ὁ οἰκουμενι­

1

ι

1

ῇ

ι

πσλιτικὴ ιισνιμιι̃σ ὲλλτι̃νστσσσιτιιτιι̃ἑ φιλιασι «σι λσνσι αστσι ειναι τα σον οὐσιαστικοί, πηγαίνουν τόσον βαθεια εἰς τας ρίςας τών πραγ­ ματων, μας ὁδηγούν τόσον μακραν είς τας Ιθετηρίδας και τους αἰώ­ νας, ώστε δεν εἶναι δυνατόν εύκόλως να μεταβληθούν». (Παν. Πιπι­ νἑλης, Ἡ Ἑλληνοτουρκικἠ φιλια καἰ ἠ ἑλληνικὴ μειονότης Κων­ σταντινουπόλεως, Ἀθὴνα, Κἐντρον Κωνσταντινουπολιτῶν, 1961, σ. 28). Άμἑσως μετα τὸ θανατὀ του ανέλαβε τό ύπουργεῖο του ὁ πρωθυπουργός Παπαδόπουλος, ό ὁποῖος διόρισε για ύφυπουργό του τόν συνεχιστὴ τού Πιπινελη, Χ. Ξανθόπουλο­Παλαμα, που παντοτε ύπεραμύνθηκε τῆς αναγκης τὴς ὲλληνοτουρκικὴς φιλίας,

.

±

·›

¬

'Ξ

σπισσ διαπιστώνει κανεισ και στσ βιβλια πσα ἐἔσδτσσε τα 1978 και ὅ° που γραφει πως «αν τό κλίμα πού ἑπικρατούσε στις ἐλληνοτουρκι­ κὲς σχεσεις ώς τό Νοέμβριο τού 1973 συνεχιςότανε, θα αποφεύγον­

ταν ὴ τραγωδία τη̃ς Κύπρου». (Χ. Ξανθόπουλος ­ Παλαμας,Διπλω­ ματικὸ Τριπτυχο, Άθηνα, Οί “Εκδόσεις τῶν Φίλων, 1978, σ. 245).

Ώἑ

]

συνέχεια και απσιτσραφωιια τῶν διπλωματικών αὐτῶν πρα­ σπαθσιῶν ιαπιἶσἔε στιἑ 8 Ὁκτωβσισυ 1973 9 δισσισιισίἐ απὸ ταν πρόεδρο τὴς Δημοκρατίας Γ. Παπαδόπουλο, τού παλαιού πολιτι­ κού Σπύρου Μαρκεζίνη ώς πρωθυπουργού.Ὁ Μαρκεζίνης εἶχε ἐπὶ τών ἑλληνστσσρκιιτὥν αιτσιιιι̃ πισ ἔντσνα αισθἡιιατα ὑπὲρ τῆσ ἐνώ­ 311

σεως τῶν δύο χωρών απο τόν Πιπινἑλη και τον Παλαμα. ”Αλλωστε, πη̃ρε τον τελευταιο για ὑπουργὸ Ἑξώτερικῶν. “Απο τις ΙΖ ως τις 18

°Ιανοι›αριοι› 1972 είχε επισκεφτεί την Τουρκια, αφοο 6 Ἱσμετ Ἱνο­ νού πού ἦταν ακόμη ὁ αρχηγος του̃ Ρεπουμπλικανικου̃ Λαϊκου̃ Κόμματος εἶχε ὁ ἴδιος ἐπισκεφτεῖ τὴν Ἑλλαδα τον Δεκεμβριο του̃ Ι97Ι. Αότα τα δύο ανεπίσημα ταξίδια ἦταν σημαντικα για την δλη προσπαθεια τῆς τότε ἑλληνοτουρκικῆς προσεγγίσεως (βλ. Σπ.

­­

Β. Μαρκεζίνης, Άναμυἠσεις, Ι972­Ι9?<Ι, Ἀθηνα, 1979, σσ. 9­87). Μόλις ὁ Μαρκεζίνης ἔγινε πρωθυπουργός ἐπεβαλε πληρη απα­

γόρευση αντιτουρκικη̃ς προπαγανδας στα ἑλληνικὰ μὲσα ὲνῃμερὼ­ σεως. Άλλα λιγότερο απο δύο μῆνες μετα τὴν πρωθυπουργοποίη­ σἠ του, στις 25 Νοεμβρίου, αὐτὸς καἰ ὁ Παπαδόπουλος ανατρεπον­ ταν απο τὸν ακραίων αντιτουρκικώ αισθηματων ταξίαρχο Δημ. Ἱωαννίδη. (Ὁ Παπαδόπουλος γνώριζε ότι ἦταν καταδικασμένος πλεον και ότι θα ανατρεπόταν απο τους ριζοσπαστικούς αξιωματι­ κούς, τους λεγόμενους «κανταφικούς», μὲ κίνδυνο μαλιστα να ἐκτε­ λεστεῖ για προδοσία τῆς ἐπαναστασεως, γι' αὐτὸ και αφησε τον ἔμ­ πιστό του Ἰωαννίδη να τεθεῖ ἐπικεφαλῆς των κανταφικῶν και να τον ανατρέψει. Έτσι ούτε εκτελέστηκε ούτε καν φυλακίστηκε απο τὸ νεο καθεστώς).

Χαρακτηριστικό τῆς νοοτροπίας του̃ νεου καθεστώτος εἶναι και το εξης περιστατικο πού διηγηθηκε στον ύποφαινόμενο ὁ Δημ. τσακωνας. Σ­τις 25 Δεκεμβριου 1973 απεριωσε στὴν Πόλη 6 ιισμετ Ἱνονού. Ὁ Τσακωνας απο τις 25 Νοεμβρίου ἦταν ύπουργος Πολι­ τισμου̃ τη̃ς ιωαννιδικη̃ς κοβερνὴσεως Άδαμ. °Ανδρουτσοποολ0υ_ Σταλθηκε στὴν Τουρκία για να αντιπροσωπεύσει την ἑλληνικὴ κυ­ βερνηση στην κηδεία του̃ Ἱνονού. Χωρις να ἔχει εςουσιοδοτηθεῖ απο την κυβερνηση του, ὲπωφελὴθηκε απο τὴν παρουσια του στὸ τουρκικὸ εδαφος για να κανει πολλὲς ἐπαφες με Τούρκους ἐπισὴ­ μους μὲ σκθπὁ την προώθηση της ὲλληνοτουρκικῆς φιλίας. (Τις ἐπαφες αύτες μοῦ τις επιβεβαίωσαν οι Του̃ρκοι επίσημοι σε μεταγε­ νἑστερο ταξίδι μου στην "Αγκυρα και την Κωνσταντινούπολη). "Ο­ ταν ό Τσακωνας ὲπεστρειμε στὴν Ἀθηνα, βρῆκε ένα κλίμα ακρως αντιτουρκικὸ και ὁ ἴδιος ὁ Ἱωαννίδης τὸν επισκέφθηκε στο ύπουρ­ γεῖο του για να του̃ δηλώσει πώς η Ἑλλας με την πρόσφατη ανακα­

3ι2

λύνιη πειρελὰιιύν οιο Αινὰῖο μπορούσε νὰ γινει μενὰλη ούνὰμη κοιι πὼἐ οὲν θὰ οιοιὰζο νὰ κηρύξει ιιολρμο κὰιὰ ιηἑ Τούρκιὰο­ Ὁ ιὰε ἐίαρχος ἐτοίμαζε τοτε τὸ πραξικόπημα τῆς Ι5ης Ἰουλίου 1974

οιην Κύπρο ιιού κὰιύοιριιιμει ἴοιύἔ ιςὰι γιὰ μιὰ νρνοὰι ιιἔ προοιιὰ· θειεἔ ἐλληνοιούριςιιςηἔ ούνομοοπονοιοιιἐ­ ΩΗ Τούρκικη ειοβολη πού ἐηὰκολούθηοε οιην Κύπρο οιιἐ 20 Ἱούλιού 1974 ἔοειξρ ιςὰθὰρὰ

ιιιύιἐ ιο Κύιιριὰιςο ύπηρἔε ὲιιι 20 λρονιὰ η ιςύριὰ ὰιιιοι ιηἐ ὰιιοιύ· χιὰἔ ιηιἐ ἑνιύοεωἑ ιῶν ούο λιοριύν¬ ιςὰι πιο σύνκεκριμἑνὰ ὰιιιὰ ιηἑ αποτυχίας αὐτῆς ύπη̃ρξε η καταρρευση της τουρκικη̃ς ἐπαναστα­ σεως του̃ 1960 και τῆς αντίστοιχης ὲλληνικη̃ς του̃ 1967, οι όποιες εἶχαν προσπὰθησει να λύσουν τὸ Κυπριακό­ "Οταν το ἔκπτωτο μεντερικὸ καθεστώς δικαστηκε απο τούς ἐπα­

νὰσιὰιεἑ οιη νηοο Υιιρριοὰιι (Πλὰιη η Νη̃οοἐ τῶν Σκύλων) ὰπο μι “Οκτωβρίου 1960 μεχρι 15 Σεπτεμβρίου 1961, μια απο τις κύριες ιςὰιηνοριιἔ ἑνὰνιιον ιού ἦιὰν πὼο η ιςύβὲρνηοη “ιού Μύνιερὲἐῖ ἦιὰν ο ηθικοο ὰύιούρνοἔ Τῶν ὰνθελληνικῶν ιὰρὰχῶν πού Κὰιύοιρεψὰν ιιἐ ἑλληνικὲἑ ιιιιριούοιοο οιην Πολη οιιἑ 6­7 Σριιιομβριού ι955¬ Κὰιοπιν ιῶν ὰκροὰοειύν νιὰ την ύιιοθοοη ὰύιη πού οιηριςεοὰν ὰπο 20 Ὁκιιύβριού 1960 μέχρι 5 Ἱὰνοοὰριού ι96ι¬ ιο ιούρκιιςο οιιςὰ­ στηριο αποφανθηκε ότι .ἔνοχοι τῶν ανθελληνικῶν βιαιοπραγιῶν ιὰν ο πρωθύιιούρνοο Μενιερὲἑ κὰι ο ύπούρνοἑ Ἐἔιοιεριιςῶν Ριιιιη Κύ§ιιι Ζοιιμ (Φὰιιν Ρούοοηἔ Ζορλούλ Ἀνὰννωριοιηκρ οὲ οτι εἶ­ ταν προκαλέσει πε πιοατὲε αιπὲε για να ποοωθπσουν πε απὸινειε

ιού€ ἐπι ιού Κύπριὰκού­ Το πιο συγκινητικὸ ίσως περιστατικο τῆς αποκαταστασεως της Ἑλληνοιούριςικηἔ φιλιὰ§ ὰπο την ιούρκικη ἐπὰνὰοιὰση του̃ 1960» ύπη̃ρξο η ιοιρ οιὰοη ιού πὰιριὰρχη Άθηνὰνορὰ­ ΕΩΞ μὰριύἐ σι̃η δίκη αρνήθηκε να κατηγορὴσει εὐθεως τὸν Μεντερες για τα ἔκτρο­ πὰι «Γνωριἔιιιρ ιον κὰιηνορούμενο Μενιερὲ€3 Ὁ Πὰιριὰρχηἐ ἔρρι· ιμε ένα φιλεύσπλαχνο πατρικο βλεμμα, πραο και προστατευτικὸ,εις ιον οημιον ιού¬ ιον κὰιηνορούμενον Μενιερὲο κὰι ὰιιὰνιηοε ιΐὰλο­ καγαθα: Βεβαίως». ί Χημ. Τσακωνας, Ἀθηναγόρας, ἔνθ' αν., σ. 73). Γιὰ νὰ ὰνιιληοιιὰ ινινιῖιἐ ιο μὲ)/Θθοἑ ιηἑ ὰλλὰνηἐ οιιε ἑλληνο· ιούριΐιιςὲιἐ ολύοριἑ ιἶἶι ιού Κύπριὰιςούι ὰιιο ιο ι952 ῶἐ ιο 19747 ὰο οιὰβὰορι ιι ἔνρὰοιι η ρὰοιλιοοὰ Φρειοερικη οιον οιρὰιηνο Μὰρ·

313

σαλ, στίς 26 'Ιουνίου 1952: «Ὁ Του̃ρκος πρωθυπουργὸς αφησε ίδιαιτἑρως να ὲννοηθεῖ στοὺς επίσημους μας πὼς ὴ κυβερνηση του ἦταν εύμενῶς διατεθειμενη στὸ Κυπριακὸ καί δὲ θα συναντούσαμε μεγαλες δυσκολίες ἀπ° αὐτούς. ἐὰν ὴ ἑλληνικὴ κυβερνηση ύπο­ χρεωνὀταν να ἐνεργησει ἐπισὴμως [πρὸς τὴν κατεύθυνση τη̃ς ἐνώ­ σεως τὴς Κύπρου μὲ τὴν Ἑλλάδα] υ̃πὸ τὴν βίαιη πίεση τῆς κοινη̃ς

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ*

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: Ο ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΣΜΟΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΝΕΕΣ

ΒΑΣΕΙΣ, 1928­1942.

γνὡμη€»“ (Ρῖθὀθτἰολ ἔνθ, άν” σ' 155)'

_

ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΣ (Γιαννης) Οίριζες του̃ ἑλληνικου̃ φασιαμοιἰ Στρατος καί πολιτική Ἀθηνα, Διογένης, 1977. ΑΚΑ5 (Ττν1ι̃1‹ Βϋετϋ) Οὀαι̃ρίετίιπ Ιετευ1›υ1, 1945 [‹‹Οἱ ἀπὀιμεις μου»]. “Ανα­

_ _

9

_

μνησεις του̃ συγγραφἐως, ὁ ὁποῖος ύπὴρςε Του̃ρκος ύπουργὸς τῶν “Εξωτερικών απο Δ Μαρτίου 1925 μεχρι 11 Δεκεμβρίου 1938 καί μετα πρέσβης στὸ Λονδίνο. ΑΚΑ5 (Τονίι̃κ Ιἰίίειϋ) Ου̃κιϊρἰετίπι: ίκίποί κἰιαρ Ιετεη1τ›ιι1, 1968. ί‹‹Οί αποψεις μου: βιβλίο δεύτερο››]. ΑΤΑϋν (Τϋτκκενε) Τιιτκίείι Ροκείἕκ Ροἰίεν, 1939­Ι9#.ῖ Αρκετα, Ρυυ1ἰοε­ ιἰουε οί ι1ιο Ρεειύτν οί Ρο1ίιί‹:ε1 Βοἰευοεε οί Πιο Πηίνοτείιν οί Ατικετε,

_ _

1965.

Βαίκακ (Τίιε) δίαίεε. Ζορκιεαι

_

Ι

­

_

_

Εσοποκιίο: α Πενίειν ο/Πιο Εοοαοκιίσ ααα Γίκαπσίαί Βενε­ Οτεεσε, Κοακιακἰα ααα Υαἕαεἰανἱα, εἰκοε

ο/Α Ιὑακἰα, Βιιίἔακία,

Ι 9! 9 Εουὸοιι, Οκἴοτδ Πυἰνττεἰτν Ρτεεε, 1936, τορτἰτιιεο ἰυ 1970, δν Ιοίσηεοιι Βερτἰυι Οοτροτετἰοη, Νενν Υοτίτ. (Τὸ βιβλίο αὐτὸ, στὴν ούσία, ἑτοιμἀσθηκε ἀπὸ τὸν Βἰ‹:Ι‹1ιετυ Βννοει­Εεοοτι). ΒΑΠΠΙΝΟ (ίἔειτἰο) Πίτα ἔπειτα αεεαπία: Ια οακιραρπα α'ί Οκεοἰα Μί1ειιο, Οί­

_ ΒΕΝΕΖΗΣ (Ἡλίας) _

_

εε1ρἰιτο, 1965.

Ἐμμανουἠλ Τσουδερὐς, ό πρωθυπουργός τη̃ς μάχης τη̃ς Κρήτης καί ή εποχή του. Ἀπὸ τὸ αρχείου του, τἀς αναμνήσεις του, ἀπὸ ἄλλα κειμενα τη̃ς Ἱστορίας Ἀθηνα, 1966. ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ (Κώστας) Ἑθνισμὁς καί οικονομική ανάπτυξη. Ἡ Ἑλλάδα στὸ μεσοπόλεμο Άθὴνα, Ἑξαντας, 1978. (Καλύπτει τὴν περίοδο

_ _

1922­1929).

* Στὴν βιβλιογραφία αὐτὴ δὲν συμπεριλαμβανονται, ἐκτὸς ἐξαιρεσεων, οί τίτλοι τη̃ς βιβλιογραφίας τοϋ πρώτου τόμου, στὴν ὁποία παραπὲμπουμε τον αναγνώστη '

γιὰ πληρέστερη ενημερωση του. Ένα μεγαλο μερος αύτου̃ του̃ βιβλίου εἶναι βασι­ σμἐνο σὲ προηγούμενες μελέτες μου καὶ συνεπῶς στα ανεκδοτα αρχεία του̃ ἑλληνι­ κου̃ ὑπουργείου τῶν Ἑξωτερικῶν. Για τα προσφατα γεγονοτα χρησιμοποίησα καί ἐκτενεῖς συζητησεις μου μὲ πολιτικὲς καί στρατιωτικες προσωπικότητες, ἑλληνι­ κες. κυπριακἐς καί τουρκικὲς (ὅπως με τὸν Νιχατ Ἑρίμ προτου̃ δολοφονηθεἶλ

314

315

_

ΒΕΡΕΜΗΣ ςοανοτ). ΔΗΜΗτΡΑΚοΠονλοΣ τοε Μῃ .­ · ·λ τἠματα Μρω ἀπὸ τὸ Βὅνιζέλθ καί τήν 0χήυ;:Ζεἔ)ΞαἶἕιλιππὀῖἑΖ 1

οοτοομυ (Μτπῃππ) _ λτπὶωτχασπεαε. 1939­1945

1980 (Συλλογικὸ βιβλίο πολλῶν συγγραφέων). Μέ7α ἐλληῃκὀν βιο)/ραφικὀυ λεξἱκόν' τόμος Α .ἡὴ ΒΟΒΟΛΙΝΗΣ (Σπ­ καὶ Κ.)

Ἀθὴνα, Ἑκδὀσεις «Βιομηχανικὴ Ἑπιθεὼρησὶς». 1958. (ΖΕΚΨΙ (Ματἰο) δι̃οτἰα α̃ε!!α .α̨οεττο ιἰἰ Οκεοἰο Μ1 . 8 , 1965. ΟΗΠΚΟΗΙΠ. (ννἰηετοα 8.) Τλε Σοσοπιἰ 14/οτἰτἰ 14/οτ ΙΜΟ”Ναναυἔω Υοτ1‹, Βειατοιη ΒΟΟΚ8, Ι96149629 6 τὀμομ ἔκδοση Έσὲπης· (Ιη ἔκδοση στὴ Βοστώνη

_

_

_

_

τὸ 1948­1953 ἀπὸ τὶς ἐκδὀσεις Ηουἔβτοη ΜὶΓ11ὶα. Γαλλικὴ μεταφραση: ΖΩ α̃εαχίὲἴηθ Μὸπα̃ίαἰθ, ΡΜ89 ΡΙ0Π)§

Μέῇοίἴεα̃ Μ”

οοεΜετΑτο5

τα

ςε.Ρ. Ριτοωτ) τωοε ε τ· ιι α ιι τ τ τι ὀθ Ι2 Τωηυἰε άἔω Μ Β α̃Π(ΞΙἶ:1Ἐ.ῖ8ρῖί[ἶ:ΞΪ:α2Ζ¿ῖἙΠ(ἶτ8ἦ

ΟΠ." εἰ

1

1

τὶοη Οατηοεὶε. Οειτττε ετιτο όσο) Ροτἰε. 13

ΔΑΦΝΗΣ (Γρηγὀριος)

Ἡ Ἑλλὰς ἕεταξὐ

52. 161· οοτοοτο 1939. δύο πολἑαωἴπ 29234940­ Τόμος

_

Ἡ

τερος:

ὀεὐ

εῖυοδος του̃ α̃ντιβενιζελισμου̃ Άθὴνα, Ίκαρος. 1955. Ἐλωθέοοε Κ­ Βενιζέλος. Ἡμερολόπο, αναμνήσεις, μαρτυρὼς, α̃λληλω̨ραφἀι Άθἠνα) Ἑρμη̃α̨ 1978 (Ἀρχεῖο τη̃ς Π­Σ. Δὲλωμ Α_)'

ΔΕΛΤΑ (ΠΣ­1

·τ

Καλύπτει τὴν περίοδο ἀπὸ το 1915 ὁὀ ` 1936. 9 Το ΠΕΤΨΙΕΕΚ (Ποιταὶὀ 8.) σα. Π/ο›·|‹ἰ 14/απ Π (ῖεκκτοιι Μίἰϋαὶψ δταιἰίεε, Ροκ: Ι/Ἱ.

_

_

Ι

Τἰτε Μειἰἰτεκκακεοκ Τλεατετ. Ι/ο|. 1Βα11‹α τ. Ο τε. Τα Ν Ε τ] Νθνν ΥΟΓΚ5 Οῃια̃ῃά ΡΠΌΙΒΜΠ8 Ιῃοη Ι980.ῖἶ\/Ιελἱἔῖες ποε γρἶᾶῖηκῖιῖ ἀπὸ πρώην ἀξιωματικοὐς τη̃ς \^/θιΉ_ΙΉ80Ιπ γιὰ λογαριασμὁ του̃ ἀμερικανιμ

Ισμετ Ινανοο οφπαἱς τον αποκαλουσαν τοτε κατα το προτοπο των Ολο. κλι̃ι̃ρωι̃ὶὶαον κρατων. Εοτηα. Π ρτἰκσῇυτο ιἰεἰἰο /Με: Ζ' ἰαιρτεεα ιἰί Οτεσίο ΟΚΑΖΖΙ (Εὶηειηατἰε) 1945. (Ἀπὸ τὸν πρέσβη τη̃ς “Ιταλίας στὴν Άθηνα το 1940). Ἑλληνικὴ μεταφρασηρ Εαανουελε Γκρατσι. Η αρχη του τελους, Αθηνα. Εστια.

_

_

`

Ποσωπεπεε

`

..

ΙΠἹΡΓΠΉΘΠΘ

ΕΒΕΝ (Αητοοιτγ)

_

_ Ψαεϋἰα­ Ί 1945 _ Ω"

νοΖ.

Μέιποἰκεε: Ζ' έρτεανο είε/οκσε,/ἔν›·1'νο 1938 ­ Ε τὶε. Ρὶοα, 1965. (Μετάφραση ἀπὸ τὸ ἀγγλικὀ: Τἰτε Ιῖα'

12

Ρ ­

Μ

”

.

Η

Το

Θ” ΒΜΟΗἙ Θ Κεσἰτοκἰοἕ. Ι/οί. ΠΙ, Εοηὀοη. 1965). Ένας χρόνος ὅημιουρτικου̃μόχθου. Ἑρνασιο 4 Αὐτ οὐστοο 1936, 4 Α ” ” / 1937. (ὶΗ ἐργατικὴ ηοϋστσυ 1937 Άθὴνα. Έκδοση Ἐθνικῆς Ἑταιρεὶας. πο­ λιτικὴ του̃ Μεταξικου̃ καθεστῶτος). ΕΟΝ Δευτέρα δἰάσκὅψκ περἰφερεἰακω̃υ ὰωκηΐω̃υ καί ὀιωκητριω̃ν Ἐθνικῆς Ὁρ)/αυώσεως Νεολαίας Ἑλλάδος' Ι9_26 Μαἴυ̃υ ΙΜΟ' .Ετος Πω' κῃκἀ Άθὴνομ .Εκδόσεις ΕΟΝ 1940

_

_

_

Ε._

_

ΟΕΑΒΝΕΟΚ (1ο11οοηεε) Τ11τ|‹ι)·ε'τἰε Ραείετ /1!κτοπ χποραἔακα̃αει Οιὶατ Υαγια1ατι. 1976 [Ἡ φασιστὶκ` ε `

Τουρκίω

316

«

_ Αηλατα. ' 8

1

η γ ρμανικη προπαγαν α στην

_

Οτεεσε

πτ

Ιηίοτὶηειτἰοη Οἴὶι̃οο. 1948. Ἱστορία του̃ ἐλληνικου̃ ἔθνοοτ. Τόμος ΙΕ Ί Νεώτερος Ἐλληνισμὐς απο το Ι913 ὥς τὸ

194]

Ε

ςι=Γαῃωεοο›

κε!!ε1εετἰτ›το1τἰοπ:ε· τἰοί ..

Ξονἰπο

_ το ροετπω αωκυωτω επ/ι11›απω,

Άθὴνα” Ἑκδοτικὴ Ἀθηνῶν” 1978'

1ΑεοΜοΝΙ οτ εΑΝ εΑνὶΝο

Ζπο¿>ο:ε>π‹>οΙο

_ Βο1οεηει. Οαρρο11ὶ. τ

.ΙΑΒΟΗΚΕ (θοτἰὴοτὀ)

α̃ε! Ιἱε, Γταττσοεοο Ιαοοκτοπὶ τἰὶ Σο”

1965.

α̃ὶο Τιι̃κἰτοἰ ἰπ αεκ .ἰοἰττεκ Ϊ _­¬ 1943

Η

Η„Η55Ονν| Ζ­

ΙΟΗΝΒΟΝ (Οὶὶοὶιηετε Α.) οὶέὺιιτε οὶε

Ζο

”

¬­_

Νοὶἰοποἰἰνπε ρω̨ὶεοπ

τὀι·α|πτΖοκ σλτὶποἰεε

σταση του ΕΛΑΣ

_

1935­194! 61

_ Εοἰρτἰἑ. Οτὶο λε:

ροανοἰτ εοουπαττἰεὶε.

_ Ρειτἱε. Ρενοτ. 1969. (Άναλογη κατα­

ΕΑΜ στὴν Έλλαδα υ̃πη̃ρχε καὶ στὴ Γιουγκοσλαβία

και την Κινω” (νττιωρ κατω)

κΑι‹ΑοεΜΑΝοοτυ

_ Ζωωα αῳὶωπω _ Αααα.

1967.

ναι

έκδοση” Ι«Διπλωμἀτη( μὲ τὸ ζὁρω. Πρὼῖη ἐκδοση: Κωνσταντινοὐποβ λη. 1955. Μεταφραση στα ρωσικά: Πἰρἰοκτατ ροκενοἰε, Μὸσχα. 1966.

Πα̃ῇοῃωα 1964.

Ποειικτοπτε οκ Οεκυτοκ Γοκεἰἔκ Ροἰἰον Ι9Ι8­1945. δωἰεε Π, ἔωῃυ̃ Π5. Οονῇῃι̃ῃθῃτ Ρτἰῃῇῃἐ Οἶῇοθη̨ Ι962.

_ Στοκναποπ

ετὶ.

..

(Ι.εε) α̃η̨̃›!οκιοὶἰοαεα/κακςοἰε, Ι932­1939. Ια) εἐτἰε: Ι932­1935, τοαιε Ιετ ΡἩΒ,

_

_ Εοαὀοη, Ηοττιεοτι αηεὶ 80%· 19” ΙΝοΝυ αεωα) _ τα×1‹θτ_. τοπ ενεπη̨ω νθω, 1938­1947 _ Νεα νοτια τωιαεπ 1980'

ΗΟΠΚΜΟΠΖΙΟ8 ($.Ε.)

κου̃ στρατοῦ. Ὁ τόμος αὐτὸἔ περιλαμβάνει μελέτες γιὰ τὴ γερμανικὴ

εὶσβολὴ στα Βαλκάνια καὶ τὴν Κρητη τὸ 1941 καὶ ἀ _ κὲς ἐπιχειρἠσεις του̃ γερμανικου̃ στρατου̃ στὰ Βα›ἶἑῖἰΞΞ)'ντιανἘαρτι

_ Αῃιαω. κακα Μτπιπα.

ει. 1974. |‹‹Ἡ ἐποχὴ του̃ ἐθνικου̃ ὴγἐτη. 1939­1945»|. δηλαδη του̃

9

ΚΠΣΙΚΗΣ (Δημήτρης)

ΕΥ Ἡ Ἑλλὰς τη̃ς 4ης/Ιὐνοὐστου καί αίμ87ά/ΜΙ ὀυνάμδὶς” Τα αἶχεια τοιἱξλἐηνικου ὐπουρτειου Εζωτερικων, Ι936­1941 Ἀθη­ να, καρος. . ΚΙΤΣΙΚΗΣ (Δημητρης) __ Ἑλλάς καί Ξένοι, 1919­Ι9ό7. Ἀπὸ τα αρχεἴα του̃ ἑλλη­ νικου̃ ὐπου νείου Ἐξωτερικω̃ν Ἀθὴνα. Ἑστἰα. 1977. ρ( «Εο Οτὸοο οτ Ιε ρτοὶοτ Βτἰοιτὀ εἰ” Πηἰοα οατορὁεηηε ατι Ιετ ΚΙΤΒΙΚΙΒ (Πἰὶηὶττὶ) ιηοὶ 1930», Κοναυ εἰ, Ηἰετοὶτε τοοιἰεππε ετ σοπὶεκτροποἰκε (Ρατἱε) νο1. 12.

_

_

3¶

”

_ ΚΙΤΒΙΚΙΒ (Πὶπὶἰττὶ) _

ΚΙΤΒΙΚΙ8

κὶτεικτε

_

<‹1.ο5 ΡΤ01οτε ‹1" οτιτοατο 1›α11‹αοἰΩι1τ. 1930­1934». Ιἔενιιε λί­ (Πἰ111ἰΐΓ1) ετοπἰοιιε (Ρειτὶε). 93ο ειηηὲε. νοὶ. 241, η̨̃αηνὶοτ­πιτιτε 1969.

«1.`

ὶηεταυτατἰοη αο Ια αἰοτατυτο τογα1ο οτ Οοοταεε Π ασ Οτὸ­

οθ” 193ἶΕ}936»` Κεν" ΩΠΗΪΠΟΪΨ άίρἰοῃωἰἰη̨μθ (Ρ8ῇ8)“ νω” 91' ΠΟΒ 1528 ]8ῃν1θΗωΠ 1977' (οτῃπιτα ατι επεσε απττ 11 Αῃὲιαωθ τι ιτ Αὶιεῃαἐῃο. τα 1936 α

_

.

317

1941», Κεναε λίειοτἰσαε (Ρετίε), 91ο ουυὲτ. νο1. 238, )υί11οι ­ εεριευιοτο

1967.

ΚΙΤΒΙΚΙ8 (Πἰυιίττἰ)

_

‹‹Ιο1”οι·ιυατίοιι οτ αἐοίεἰου: 1ο Οτὲοο Τασο ιὶ 1' ἰυνοεἰου ε11ε­ ηιιιοαο αειιε Ιοε Βο11‹ευε. 13 αὀοοιυυτο 1940 6 οντ11 1941» ρρ. 181­ 209 ἀαυε Σα μπειτε το Μέιἰίιειναπέε Ι939­1945 Ροιίε, Οευτιο υατἰο­ ιια1 ὸο Ια Κοουοτουο εοἰουτίἱι̃αυο, 1971. ΚΙΤΒΙΚΙΒ (Πἰιπίττἰ) «Σα Γεπιἰιτο οτι Οτὲοο 1941­1942. Εεε οοιιεἑουοιιοεε ρο1ἱ­

_

_

τἰαιιοε», Ιἱεντιο

ά' Ηἰειοἰνο

ιιυυὲο, υο 74,

υ.ντἰ1 1969.

_

είε ία άομκἰἐιπε ςιιεκνε ιιιοιτάἰαίε (Ρατίε). 19ο

_ Ἡ οικονομική έρευνα τω̃ν μεγάλων τεχνικών ζητημα­ των, συντελεσθεϊσα ὐπὀ του̃ Τεχνικου̃ Ἐπιμελητηριου τη̃ς Ἑλλάδος _

ΚΙΤΣΙΚΗΣ (Νίκος) ἐκδ.

Ἀθὴνα, Τεχνικὸν Ἑπιμελητὴριον τὴς Ἑλλάδος, 1933. (Ἡ ἑλληνικὴ οί­

κονομία στὸν μεσοπὀλεμο).

_

_

ΚΝΑΤΟΗΒΠΗ.­ΗΠΟΕΒΞΕΝ (Ηυςρο) 8ἰτ Βψίουισι ίπ Ρεασε αιιά Ι/Ι/αν Σουαου, Μυτιαν, 1949. (Άναμνὴσεις του̃ "Αγγλου πρεσβεως στὴν Ἄγ­

κυρα, κατὰ τὴ διαρκεια του̃ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου). ΚΟΣΙΟΡΟΠΣΟΒ (.Ιο1ιρ 8.) θκοεσε απά Με Βτιτιαλ Οοιτιιεοιιοιι, Ι935­Ι94Ι Οκίοτὀ, Ο1ατοτιτ1ου Ρτοεε, 1977. ΣΑΝΟΕΒ (\Νἰ11ὶοιυ 5.), ΟΣΕΑΒΟΝ (Ενετοττ) Τλιε· Ππάετ·|αι·οά ΡΙ/αν, Ι94θ­Ι9­Η

_

_

_ _ Νονν Υοτ1‹, Ηειτροτ, 1953. ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ (Σπυ̃ρος) _ Πω̃ς ειρθάσαμε στήν 4η Αυγούστου _ Άθὴνα, Θεμἐ­ λιο, 1965. ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ (Σπυ̃ρος) _ 4η Αυγούστου _ Ἀθὴνα, Θεμέλιο, 1966. ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ (Σπυρος) _ Ἡ ἐξωτερικη̃ πολιτική τη̃ς 4ηςΑὐγοὐστου _ Ἀθὴνα, 'Εκδοσεις Διάλογος, 1975. ΜΑΟΟΑ8 (Σόου) _ ‹‹Ατατίίι·1‹ οι Ιυϋυϋ: ιτανοτε αιιοΙαιιοε εουνουίτε ροι·εουηο1ε››. Ι.εε Βαίκαιιε (Ατὴὲιιοε), τοπιο Χ, 4ο ττἰητοετιο, 1938. ΜΑΛΑΙΝΟΣ (Μιλτιάδης) _ 4η Αυγούστου: πω̃ς καί δισιτἰ επεβλήθη η̃ δικτατοριο του̃ Ἱω. Μεταξά _ Άθὴνα. 1966. (Πρώτη ἔκδοση, 1946). ΜΑ88ΙΟΙ..Ι (Βουὀ) _ Σα Τιινοιιἰε άσναιιτ ία Θιιεττο. Μιζιείοιι άΑιι|‹αι·α, Ι939­Ι94θ _ Ρατἰε, Ρ1ου, 1964. ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ ΑΙΝΙΑΝ ( Ἀλέξανδρος) _ Ἀπομνιιμονεὐματα _ Άθὴνα, Ἱκα­ ρος. 1948. ΜΕΝΕΜΕΝΟΙΟΟΕΠ (Νυιυαυ) _ ΙΟ απο επι· ιτσυεε άε Σααεαππε _ Ιετευ1:ιι1 ἑι

­

Ζεα

(Ἀπὸ τον γενικο γραμματέα του̃ τουρκικου̃ υπουργείου τῶν Ἐςωτερικῶν. Άργὸτερα, απο τὸ 1942 στο 1944, ὁ Μενεμεντζίογλου 1935.

ὲχρηματισε ὑπουργὸς τῶν Ἑξωτερικῶν). Γεώργιος Κονδύλης, Ι879­1936 Άθὴνα, Μαυρίδης, 1954. ΜΕΤΑΞΑΣ (Ἱωαννης) Το προσωπικό του η̃μερολόγιο. Τόμος τρίτος: Ι9ΖΙ­7932

ΜΕΡΚΟΥΡΗΣ (Σταμάτης Σ.)

_

_

_

_

_

Ἀθὴνα, Ίκαρος, 1964 καί τόμος τέταρτος: 1933­Ι 941 ”Αθὴνα,”Ἱ­ καρος, 1960. (ΜΕΤΑΞΑΣ, 1.] Τὸ πολιτεομα του̃ Ἰωάννου Μεταξα̃. Ἐκ του̃ προσωπικου̃ του αρχειου Άθὴνα, 1945. ΜΕΤΑΞΑΣ (Ἰωαννης) Εις τὸ προσωπικό του ἠμερσλόγιο. Α Ἱ ἐπιμετρο, σχόλια, ντοκουμέντα Β? Ἀμβροσιου Τζιοου: ἀπὸ το ανέκδοτο η̃μερολὀγιό του Άθὴνα, Γκοβόστης, 1977. (Ἑπιμἑλεια τὴς κόρης του Λουκίας Με­ ταξα̃). Μηνιαἴον Δελτιον του̃ ὐτρυπουργειου Τύπου και Τουρισμου̃ Ἀθὴνα. (Ἀπὸ 1936 μεχρι 1941). ΜΙΧΑΛΑΚΟΠΟΥΛΟΣ (Ἀνδρἐας) Λόγοι. Τόμος Β” Άθἠνα, 1964.

_ _

_

_ _

ΜΟΥΖΙΒΟΗ (ΣΟ.)

_ _ Οροτατιοπ Οἰοενο _ Εουὀου, Ψἰιιςετο, 1950. (Περίφημη

ὑποθεση γερμανικὴς κατασκοπείας που διαδραματίσθηκε στὴν "Αγκυ­ ρα. Δεν αναφερεται καθόλου στις ὰναμνὴσεις του̃ Κυιιι‹:1ι1›υ11 ­ Ηυςεε­ εσυ ἀλλὰ ὁ νου Ρειροιις στὸν ὲτιίλογο ποὺ ἔγρανιε στο βιβλίο του̃ Μου­

ςις, ὲγγυα̃ται τὴν αυθεντικότητα της). Οκἐοε: !'ε)]”οι·2 άε άἰκ απο, Ι924­Ι934 Αι1τὁηοε,()ουιἰ­ το υατίουα1 1ιο11ὀυἰαυο τίο Ια Ουευιυτο είε οοιηιυοτοο ἰυτοτιιειτίουω̃ο. 1935. (Φυλλάδιο στατιστικῶν στοιχείων 32 σελίδων). Α ςτιἰάε το Τμνκἰελ Τνοαιἰεε, 1920­Ι 964 ΟΚΟΤΙΝ (Α1ιυτοτ Οϋυαϋτ) Αρκετα, Ρυ1›1ἰσατίουε ο1`τ1το Ραου1τγ οί Ρο1ἰτἰοο1 Ξοίουοοε οί τυο Πυἰνοτεἰτγ ο1”Αιι­ καιει, 1966. ΟΚΤΕ (Ρυ.ἰ1‹) Ι/ατίικ νεηςιει/σοἰααι Ιεταυί›υ1, 1951. [«Τὸ δραμα του̃ φορου ἐπὶ τῆς περιουσίας››]. Οίαγμινίσ Τίίτκ άι; ροἰἰιἰκαοι, Ι 9Ι 9­Ι 965 Ατι1‹ατε, Αυ1‹οι·α ϋιιἰνοτεἰτοεί 5ἰγιιεα1 Β11­ ςἰ1οτ Ρυ1‹ϋ1τοεί, 1)ιςίς1οτί Βα1‹οτι1ιἐι Ματροαει, 1968. ί‹‹Τα στοιχεία τη̃ς τουρκικὴς ἐξωτερικὴς πολιτικῆς, 1919­1965»]. Συλλογικὸ βιβλίο. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ (Βασίλειος Π.) Διπλωματική ιστορια του̃ ἑλληνικου̃ πολέμου,

ΝΙΟΟΣΑΪΠΕΒ (Ο.Ι..)

_

_

_

_

_

_

_ _ Άθὴνα. 1956. ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ (Βασίλειος Π.) _ Ἡ χθεσινή και ή αυριανή Ἑλλάς. Μια γενική βάσις πολιτικῆς σκέψεως καί πράξεως _ Καιρο, ΝΕΑ, 1946. (Πραγ­ ματεία μεταςικὴς ἰδεολογἰας). ΠΑΠΑΓΟΣ (Ἀλέξανδρος) _ Ὁ πόλεμος τῆς Ἑλλάδος, 7940­194! _ Άθἠνα. Οἱ Ι94θ­Ι945

Φίλοι του̃ Βιβλίου, 1945. (Γαλλικὴ μεταφραση: Σα Ονὲοε επ μπειτε, Ι94θ­Ι94Ζ _`Αθὴνα,1951/Αγγλικὴ μεταφραση:Άθὴνα,Ι.Μ. Σκαςί­ κης, 1949. Ἱταλικὴ μεταφραση: Μιλανο, Οειιττιιιτἰ, 1951). ΠΑΠΑΓΟΣ (Ἀλέξανδρος) Ὁ ἐλληνικὀς στρατός καἰ ή προς πόλεμον προπαρα­ σκευή του άπο Αυγούστου Ι923 μέχρι “Οκτωβριου Ζ9­49 Ἀθὴνα,

_

_

Πυρσός, 1945.

ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (Θεοφύλακτος Φ.)

Ι94Ι 318

_ _

_ ”Αθὴνα, Γαλαξίας

­

_

Ἡ

μάχη τη̃ς Ἑλλάδος, 1940­

Κεραμεικός. 1966.

319

_ Ι/στο ! Πιιιοκ ὺαἰκακιααε. λεε ροη/εκεποεε ὑαἰἰσαπἰ ιτε 1930­Ι935' 8, _ Ρ Ρ ΙΙΩΜΟΠ8 ὸθ ΟΟΠΟΙΜΠΟΠ οοιἰοηει1ο, 1934. (Οεηττο οιιτορἑεη ἀο Ια Βοτειιὶοη Οατηεςἰο). Τα δὐο σ

ΡΑΡΑΝΑΒΤΑΒΒΙΟΠ (Α1εκαη‹1τε Ρ.)

15

”

(Ι

ΗΠ83

Π

”

“

”

18

”

”

“

ΠΉΘΓ

­

στον Παπαναστασίου ἑξηγου̃νται ἀπὸ το γεγονὸς ότι μέχρι τελευταῖα τι ἀπόδοση στὴ λατινικὴ γραφὴ ἐλληνικῶν ὸνοματων δὲν ἀκολουθου̃σε κανέναν κανονα και ἐπὶ πλέον βασιζόταν στὴν προφορα. μὲ ἀποτἐλε­ σμα ὁ καθένας να μεταγραφει τὸ ὅνομα του χρησιμοποιώντας τὸ λατι­

"κό

ἀλφἀβητο ὅπως η̃θελε· Ρατιε. Ραιητηιειτὶοη, 1953. (Ἀναμνησεις του̃ Μέκιοἰκεε ΡΑΡΕΝ (ΡΓΘΠΖ νου) Γ ερμανου̃ πρἐσβεως στὴν “Αγκυρα κατα τὴ διαρκεια του̃ δευτέρου παγ­

_

_

κοσμἰου πολὲμοω” ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ (Γεώργιος)

_

8ΤΕννΑ1ὶΤ (Ι. ΜοΠ. Θ.) Πιο δτταἔςίε/οι· Οποτε, 29 Μαν ­ Ζ .Ιιιιιε 19411: α δτοτν ΟΧ “Μ Ορρωἰαῃἰἰ] Ιἐοῃὸοπ ΟΧΪΟΠΙ υῃἰνθΐεἰτγ Ρῖωες 1966

ΤΑΜΚΟΩ (Μετἰτι)

οκ Με Γσκειἔιτ Κεἱαιιοιιε ο/Με Κεραωἰσ _ Α Βἰὸἰἰοςταρλιν "εἰ Βη̃ε/­Βἰ08„ΖΡὴἰεΞ Ο/Ταη̃ζἰεὴ δ¬[ωε"„ε„ _ ΑΠ. ­

ογ"

­

Τμη̃ζθἑ, 19194967

Μἱὀὀιε Εα̃ετ Τ Β ὼω 081 ΠΠἰνθΓ3ἰη,¶ 1968.

ΚΒΓΗ7

Τέσσαρα χρόνια διακυβερνήσεως Ι. Μεταςα̃, 4 Αὐγοὐστου Ι936 ­ 4 Αύγοὐστου 1940 .Αθἠνω ­Υφυπουργεῖον Τύπου καἰ Τουρισμοῦη̨ 1940, 4 τόμος

_

_

ΤΟΥΝΒΕΕ (ΑΙ­Ποιό

Ι.οη‹1οο, _Ι_) .5'ω·ι·ε)» ο/ Ιιπεκιιαιἰοκα! Αγἴαἰτε, Ι93θ οκτοω υῃινωιιν Ριεει. 1931. ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ (Β Ι.) .Ο Ἐπ!σΙῃσμὀς, ]9“_Ι9“ ­Αθὴναΰ Α' Παπαζἠσηςς 1946.

_

_ Γύρω ἀπὸ τὴν παλινόρθωων του̃ Ι935 __ Ἀθὴ_ 1950 (Ἀναμνὴσεις του̃ υ̃πουργου̃ των Οιἶκονομικῶν

«με ηειιττω̃ἰτὀ τιιτηιιο οι Ιοε Ετετε­Πηἰε», ρρ. 553­571, εὶαιτε ϋ1.ΜΑΝ (Α. Ηε1ίι1‹) Ρειτἰε. (Ξειιττο ιιει1οιταΙ τ1ε1ε Ια: ἔπετκε επ Μἑιἰἰιετταπἐε, 1939 ­ Ι945 Κθὼεκῇε Μἰεῃῇῇα̨η̨εη̨̃ 1971­

Παν. Τσαλδἀρπ ὁ ὁποῖος ἐξουσιοδοτἠθηκε τὸν Αϋγουσῖο του̃ 1935 απο τὴν ἑλληνικὴ κυβέρνηση να ἔλθει σὲ ἐπαφὴ. στο Λονδινο. μὲ τὸν

Η/συ ειπα' Ροετιιαι· Οτεεεε: ακ Αιιαἰνεἰε ὑαεειἰ οιι (ῖκεελτ Π/τἰιἰπἔε, ρτερατετἰ υγ Ηονὀ ννεερἰοςτοη, Εἰρτατν οἴ Οοηςτεεε. 1952, ττιἰ­ Α. Βρειιοετ. ‹:οιιειι1ιειηι

να, Ίκαρος,

του̃

βασιλὲοι).

_ Ιεωργιος Β _

1980”

ΠΙΠΙΝΕΛΗΣ (Παναγιωτης Ν.) ΠΙΠΙΝΕΜ­ἑΣ

(Ιἶἔἔἔγἔῖῇς Νἶἐἔ. 7στ0ρΙα.τ”ς

8

ρε «Ια Ραὶκ

έξωτθρἰκη̃ς πολἰῃκη̃ς τη̃ς Ἐλλάη̨

9

_ Ατηεηεε. Εὸιτιοη αε1τι

Ρ

α

1

Γ

8

1

Η

ετ”

ΙΟΘΠ”

. . ι ­ κηεοςταρηοο. (Καλυπτει τον δευτερο παγκοσμιο πολεμο και τον μετα­ Τὸλεμο μέχρι τὸ 1949) .

1946.

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ (Αλέξανδρος Ε.) _­ Ἡ θέσις τη̃ς Ἑλλάδος εις τὸν δεύτερον παν­

_

κόσμων πόλεμον Νέα Ύὸρκη, Οοειτιοε (}τοε1‹­Αηιετιοαυ Ρτἰητἰηὲ Πο.. 1944_ (¬Αναμνὴσεις του̃ αντιπροέδρου τη̃ς ἐςὀριστης ἐλληνικῆς κοβερνὴσεως. Άφορου̃ν ἱδίως τα χρονια 1941­1942. Δεύτερη ἔκδοση

_

δημοσιογραφου ποὺ πέθανε τὸ Ι9­/2).

ΨΥΡΟΥΚΗΣ (Νῖκος)

19.}Δ

«Διευθυνομἐνη οίκονομἰα ἢ οἱκονομἱα ὑπὸ ἔχεγ. Ἑρ7σσία ‹.Αθὴνσ) 7 καὶ Μ Φεβρουαρίου Ι937­ (Ἀπὸ τὸν ἀνιψιὸ

του̃ ἀντιπροἑδρου τη̃ς Κυβερνὴσεως Κωνσταντίνου Ζαβπζιὰνους Γρἀ.

οτε

ΙΙ,

_ 1954.

φει: «Μετα τὴν παταγὼδη χρεωκοπἰαν, τὴν ὁποίαν ἐσημεἰωσαν καἰ ὁ σοσιαλισμὸς ἀλλὰ καὶ ὁ καπιταλισμὀςς ἡ ὁδὁς πρὸς τὸ Σωματειακὸν |ΣὉντεχνΠ”έὸν] Κρἀῖος δὲν ἀποτελεῖ ὰπλῶς λὑσιν ἑπιβεβλημὲνηνς ἀλ.

·

λα και τὴν μονην ἀπομἐνουσαν››).

η

_

κη εξωτερἰκη π®λ'"'"7· ]92δ”Ι934 Αθηνα· Εστω" 1974· εοΗΑοΗτ(Η­ι ΜτΘΜΟΠΉ ά · ΙΜ ·· . 18 Ιῃω) ῃι̃αἔκ­Ζε” Ὁ Ρα̃ωλ ΑΠΉΟΕ ” ΠΠΙΉΟΠΩ ιο ·

_ /ιῃἔω τιωίωι τιαιιιιοω, 1933 1939 _ ωωοῃ. ­­ Τιιτλ ­ ιἰια̨ ­­ λα­ (Τουρκικη μεταφραση: Ιπἕιὶιτ 1978). “Απο τὴν κόρη Κἰιαυενἰ, Ηεροτα Ιεταη1›υ1. Ζετἰ 1933 ­ Ι939 _ του̃ οἐδ ου Έ­„ Βοολγαρίας

Ζηινκονλ ιωιιῃιιιω

·

_

ι

1

·

­

­

π Τοὀοτ Ζῇἰνιςονη̨̃ ποὺ ἡ ἴδια χρημἀτισε 9 η9 Ρ ὐπουργὸς Πολπισμου̃ ῖη̃α̨ Βουλγαρίας­ =

χρονια 1939­1941). ΒΟΚΟΕΝΙΟΚΙ (Μἰο1ια1) Πεἰεπιιἰἰτ αιιἰαικεἰτἰ, Ι939­2943 Εοηὀοιι. Οτνἴτ. 1962. [‹‹”Ημερολὀγιο Άγκυρας. 1939­1943››|. Τοῦ Πολωνου̃ διπλωμα­ τη που ἀντιπροσωπευε τὴ χωρα του στὴν ”Αγκυρα. ἀπὸ τὸ 1936 ως τὸ

_

­

­

$ε‹:1‹ετ αρα Ψειτουτς 1976.

ΒΟΗΚΑΜΜ ΥΟΝ ΤΗΑΠΠΕΝ (Εὴτοηςετὸ) Οκἰεσλενιλαιιτἰ ακα' τἰἰε Οκοεειπα̃­ σλιτε ιιπ Ζινειτεκ Η/εἰιλτκιεγς ννιεευεαρη. Ρ. 8τ‹­τιηοτ. 1955. ( Αφορα τα

_

_ Ὁ Φασισμὀς καἰ ή 4η Αὐγούστου _ Άθὴνα. Ἑπικαψὀτ

ΖΑΒΠΖΙΑΝΟΣ (Σπυρίδων)

_

_

_

_

Νοττηαη (Ο1‹1α1ιοιτια), Πηἑνοτ­ Τατλεν ἰκ Μν Τἱτηε ΥΑΙ„ΜΑΝ (Αὴιτιοὀ Εττιἰτι) ειτν οί Ο1‹1αΗοηιε Ρτοεε. 1956. (Άπομνημονευματα του̃ γνωστου̃ Τουρ­

στὴν Άθἠνα τὸ Ι‹Μ6›' 5ΑΙ.Ο1Π`ΟΒ (Τηἶοὀοτο) Τλε Οτεελτε ἰιι Με Πιιἰιεα' Σιατεε .Οαηιυτἰὀςο ( Μ εεε. . Η οτνετ ὀ Πηὶνοτεἰιν Ρτοεε. 1964. ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ (Κωνσταντῖνος Δ.) Τὸ Βαλκανικὀν Σὑμφωνον καί ή ἐλλ νι­

_

¬

γ

Ροἰἰιἰςαἰ Ττιιεἰαεε αιπἰ Πεπιοσκαω̨ι ἱκ ΤιιΗ‹ε_ν.Τ}ιε Γκευ Ρακιν ΨΕΙΚΕΒ (ΧΜΡ.) Ωῃα̃ Μ /ψθηηωὴ Ιὀεἰὀη̨̃ῃη̨̃ Ε' Ι­ Βῇῃθ 1973'

Αθηνα. 1951.

ος' _ ­μ ηνα' Σαλιβεροῷ 1948' Ξαστη̨̃ῖσεε (λετε) τἰε Ια (ἶκεσε ρεκα̃αητ Ια ςιιεινε, 1940­1945 11

_

_ Χρονικον τῆς ζωῆς μου, Ζ889­Ι979 _ Ἀθὴνα.

ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ (Γεωργιος)

_

_

1945.

320

Ζ!

321

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΟ

_

«Επτε1‹;:ί›› αεκἕἰσἰπαεπ αετἰεπιε Ιετειιιυυ1. Επισκςἰ, 1976. [‹‹Ἡ ἱστορικὴ θέση του̃ Κομμουνιστικου̃ Κόμματος Τουρκίας. Συλλογὴ αρθρων του̃

ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΠΕΙΡΑΜΑ, 1943­1960

_ ΑΚΕΙ.: Τ1ιε Οοιπιπαπἱα Ρακτμ ο/Οςυρ›·ιι.ι· _ Βτουῖοτό (ΟαΙίἙοτ­ πίε), Βταπῖοτό Ππίνετεἰτγ­Ηοονοτ Ιπετἰτιιτίοπ, 1971. ΑΒΑΜ8 (Τλλί.) _ ίλδ. Ακπη̨» Ακεα Ηαιια'1›οο1‹ /οκ Ομρκμσ _ Ψαεπἰπςτου, Π8 Οονοτπιττσπτ Ρτίιιτἰπς Οίι̃ι̃οο. 1964. (Νέα ἔκδοση ἀπὸ τους ΚΕΕΡΕ. Ειιμοτιο οι _ Ακεα Ηαπαὺοοἰτ/οτ Ονρταε, 1971 (αριθμ. σειρας: 550 ­

Μιχρί Μπελλἰ καί τῆς ἑπιθεωρὴσεως Επιε1ω̨ἰ››]. ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ (Κὼστας) Τὸ α̃μροτικὀ ζήτημα στην Ἑλλάδα. Τὸ πρόβλημα τη̃ς κοινωνικής ἐνσωμάτωσης τη̃ς χεωμχιι̃ιι; Ἀθὴνα, Ἑξαντας, 1975. ΒΑΑΝΤΑΣ (Δημὴτρης) Ἡ προη̨̃ομένη ἐπανάσταση 1941 ­ 44. Πολιτική ἱστορία ΚΚΕ' Άθἠνα, Ευαγγελίου, 1977. (Ἀπὸ τὸν ἰδρυτὴ τῆς ΕΠΟΝ καί υπουργό “Αμύνης τὴς κομμου̃νιστικῆἐ Κυβερνἠσεωἐ κατὰ τὴ διάρκεια του̃ ἀνταρτοπόλεμου του̃ 1946­1949). ΟΑΡΕΙ.Ι. (Κίοηατὀ) δἰυιἰοπιατα, Α Οκεελ Νοιε Βααλ, 1944 ­ 1945 Ι..οιτ‹1οπ,

ΑΠΑΜΒ (Τλδἰ.)

_

_

α1.

22/Ζ). 'Επίσης στὴν ἴδια σειρὰ αλλα γραμμένα από διαφορετικοὑς συγ­ γραφεἴς, Ακεα Ηακαὀοολ/οτ ΰκεεοε (αριθμ. σειρα̃ς: 550 ­ 87) καί Ακεα Ηαπὀὑοολ /οκ Τιιι·1σε)› (αριθμ. σειρα̃ς: 550 ­ 80).

ΑΒΑΜ8 (Τ.Ψ.), ΟΟΤΤΙΙΕΠ. (ΑΜΠ 1.)

ΑΗΜΑΠ

_

Βαίλαπε, 1945­1960. Ι.α ρπίσε απ ρυπνοἰι· Ρτεεεοε υπίνστείτείτεε ας Ρτειιτοο, 1978.

_

(8.1.)

1

[«Μοσχοβίτικα απομνημονεὑματα››]. “Ο στρατηγός Τζεμπεσόυ υπῆρξε πρέσβης του̃ Κεμαλ στὴ Μόσχα κατὰ τὴ διαρκεια του̃ πολέμου “Ανε­

_

_

1.ε.ε·

1/οεροιιιίιιαπη̨̃α Βουετελοἔο αίιρἰοκιαια, 1922­1923

_ Ρετίε, _ Μο­

λ

ςςς.

1

Βἴςνα̃. 1960­ [<<.Αναμνἠσ€ιΩ Σοβιετικου̃ διπλτυμἀτου. 1922­19239 Ύπὴρξε πρέσβης στὴν “Αγκυρα κατα τὴ διαρκεια του̃ πολέμου 'Ανε­ ξαρτησίας τη̃ς Τουρκίας. Τὸ βιβλίο αὐτό ἑκδόθηκε ἐπίσης στα τουρκι­ κα: Βἰτ Σοιςνει αιρἰοπταιιπιπ ΤτΖτ1‹ἰ)›ε ἢατιταίατι ­ Ιετειυομί. 1967. ΑΚΠΙΤΙ (Νοίεοπ) Εεε ίιτνεείἰεεεαιειιλτ έικαπςειυ επ Ταταιιἰε Οοιιὲνε, Πτοπ,

_

Α

1

_

1970.

_

ΑΥΕΚΟΕΡ­ΤΟ$$ΙΖΖΑ (Εναιις1ιο1οε)_ Ισε/ει: ει Ζα Ιτασλε. Οιτἑσε 46 ­ 49 Ρα­ τίε, Ετίἰτἰοπε ασ ΒτετςιιἰΙ, 1973. (Σὲ ἑλληνικὴ μεταφραση: Φωτιά καί Τσεκοὐρι, Ἀθὴνα. Ἑστία. 1974. καί σὲ αγγλικη: Β] Ρίκο ακα Απε, Νοιν

Ν.Υ.. Οειτατααε Βτοτμοτε, 1978). Αιεα Ηαπιἰὺοοἰτε Γοτ Ογρτυε, Οτεοοο από Τμτκογ: βλ. ΑΒΑΜ8 (Τλλί.) ΑΥΒΑΚ (Μοίτυτοτ ΑΗ) Βαὲυπ.τι:|ι1‹, Πεπιοϋιαεί, 5'αε)·αΖί:πι. .5”ε·;·ιπε!ε·›·, 1945 ­ 1967 Ιείειιιϋιιί, Οοτςοίτ Υαγιπονἰ, 1968 [‹‹`Ανεςαρτησία, Δημοκρατία. Σοσιαλισμός. Ἑπιλογἑς. 1945­1967››]. ΑΥΠΕΜΪΚ ($ον1‹οτ 8ίὶτογγε) Μεπαετεε' ίπ ακαιπι, 1899­1960 _­ Ιετειποιιί. Καπί­ Ζί Κἰταυςνί, 1976 1«Τὸ δραμα του̃ Μεντερές, 1899­Ι960››}. ΒΑΚΕΑ$(Μο1·πιιστ)_‹‹1Ο Κειειιτϋε αοὲτυ ἰκίίόατ 1‹ενιςειει››,Μί1Ζί)›ετ(Ιεταοομί), από ΙΟ­11 μἐχρι 18­Ι1­1977, 9 αρθρα. ί‹‹Ὁ καυγα̃ς για τὴν ἐξουσία στα πρόθυρα τη̃ς 1Οης Νοεμβρίου» 1938, ὴμερομηνία θανατου του̃ Άτα­ τοὐρκ]. |ΒΕΙ.Ι.1 (Μί1ιιί)1 ΤΚΡ 'πίπ ιαιἰὴεε! 1‹οπμαια. Μιι̃ιτἰ Βε1|ί' πἰπ ςνιπιἰαπιπἰαπ νο

1

ι

322

_ _

_

_

1960, Ζ τόμοι, [‹‹Πολιτικα απομνημονεὐμαΐαλλλ­

_ θκεελσ Ραἰἰτίσαἰ Κεαοιίοπ Απιειἰσαπ απιἰ ΝΑ­ _ Νοιν Ηανοο, Υαίο Ππίνετεἰτγ Ρτεεε. 1966. ΟΟΠΕΟΠΜΒΙΒ (ΤΗ. Α.) ΗΙΟΚ3 (Β.) οἀε. _ 11.8. Γοτοἰςκ Ρσἰἰα̨ν Τοιναπἰ (ῖκεεσε ακα Οῃυτπε _ Ψαεὴίπςτοπ, Απτοτίοειπ Ππἰνετεἰίγ, Οεπτοτ Γοτ Μοτἰἰίοτ­ τεπεαπ Βτίιὀίοε. 1975. (Ἑλληνικὴ ἔκδοση: Ἡα̃μερικανικἠ πολιτική στὴν Ἑλλάδα καί Κύπρο _ ”Αθὴν01. 1976)­ ΟΒΑΚΝΒΗΑΚΝ (Νειιιογ) _ Τλιο Ομρταε Κενοίτ. Απ Αοοοππ: Με Ξιιαἔἕἰε /απ Ππίοιτ ινίιλι θκεεοε _.Ι.οιι‹:Ιοπ, Αίἱοπ από Πιτινίπ, 1978. ΟΚΟΠΖΕΤ (Ρτοιτα̨οίε) _ Ζε σοκ/ϊἰτ είε 1946 1959 _ Βτυκσ1Ισε, ΕτειοΙίε­ ΟΟΠΕΟΠΜΒΙ3 (Τίιοοὀοτο Α.)

τα

ΤΟ Ικχἶτιαπεεε

Παπί­19991191

Ε'1τ)›ρι·ε,

εςιηοπτε ΕιττίΙο Βτμγίαιττ, 1973,

_

Ζ

­

τόμοι. (Οοπττο ευτορόοπ ‹1σΙα Ποτατίοπ

Οειτιτομίο).

οΐ Βτατο Γοτ Πιο ΟοΙοπἰεε, τησ Βεοτστετγ οί” διετα Ἐοτ Ροτοἰεπ Αΐἶεἰτε από τίιο Μἰπἰετει· οί Ποίοποο, υγ Οοῃμῃμῃα οί Ησι Μαίεειγ, .ΙυΙγ 1960 Εοτιαοπ, Η.Μ.3.Ο.. Οπιπα. 1093. («Β1υο υοοίτ» που περιέχει τα πλὴρη κείμενα τῶν συνθηκών του̃ 1959 και του̃ Συνταγματος τὴς Δημοκρατίας τὴς Κυπρου).

Εμμκπε: ρτοεεπτοὀ το ΡειτΙἰοιτιοπτ υγ τίτε Βσοτοτατγ

_

_

_

ςαρτησίας τὴς Τουρκίας. ΟΕΒΕΒΟΥ (ΑΗ Ρυεί) Μί11ίΜιϊοα‹ἰε1ε Ιιαιιιαἰαιι Ιείιιπριιί. ναταη Νεςιίγατι. 1953 [‹‹'Απομνημονεόματα του̃ 'Εθνικου̃ ”Αγῶνος»]. ΟΕΒΕΒΟΥ (ΑΗ Ρυατ) Ξιη̨̃ναεϊ Ιιατιταἰαιι Ιείαιτουί, ναταυ Νοςτἰγειτι, 1957 ­

αχ”

1ἰοο11οΙ1ο.

_

_ _ ΟΕΒΕΒΟΥ (Αίί Ρυατ) _ Μοελανα 1ια2ικα!αι·ι _ Ιεταιτ1›υΙ, ναταπ Νοςτἰγειτι, 1955 ΜειοὀοτιαΙτ1, 1946.

Οχρταα̃ όε1°ινεεπΕασι ακα Η/”6εΙ _­ Βειί­ ίἰπιοτο. .ῖοίτιτε Ηορκίπε Ρτόεε, 1968. (Ροτοπ) Τἢο Τιιι·1‹ἱ.τ1ι Εκρετἰτπεπτ ίπ Πεπιοεταομ 1950 ­ 1975 Ι.οπ­ τίοπ, Ηιιτετ, 1976. (Ρμ1›Ιίε1ιεὀ Γοτ Πιο Κοιτα! Ιπετὶίυτς οί Ιπτοτπατἰοπω̃

Απα̃ἰΐΰ­ ΑΝΑΙ.Ι8 (Οίπτἰττἰ Τ.)

ΑΚΑΙ.Ον

_

_

_

ι

_ _ Νἰοοεία, ΓΑΤΟΠΟΥΛΟΣ (Δ.) _ Ἱστορία τη̃ς κατ0Ζ1ἶ§ ­· Άθὴνα9 19499 79991· (Νέα έκδοση: Άθἠνα, Μέλισσα, χωρίς ημερομηνία). ΓΛΗΝΟΣ (Δημητρης) _ Τἰ εἶναι καί τί θέλει τὸ Ἐθνικὀ Άπελευθερωτικὸ Μέτω­ Ογρτιιε (Κερυ1:1ἰο οἱ)

Τ1ιε δεοοπεἰ Ρίνε ­ Υεαι· Ρἰαπ, 1967 ­ 1971 Ραιπιτἰτις Βυτοου, χωρίς ὴμερομηνία.

323

Πρόλογος Γιαννη Ζεὺγοο. ὑποι 7 Γ ' . “ΑΘ' 'Ο Ρ' ψγου εωργιας ηνα” ηγαἔ Εκδοτικός Ὁργανισμὀς. 1944.

πο. .

ΓΛΗΝΟΣ (Δημὴῖρὴς)

_

Τα σημερινα προβλήματα του̃ ελληνισμού Νέα Βιβλια. 1945.

ΡΚΕΠΕΒΙΟΑ, Ωιιεοιι οῖ ιοε

_ Ἀθὴνα. Τα

Μεοιτι111ιιιι. 1971.

ΠΠΟΠΊΘΒ)

_ Οιιειιἰἰἰα αιιιἰ Οοαπιειἔπειιἰἰἰα Ψαη̨̃αιε ἰιι Οκεεοε, _ Ψεεὴἰηειοο. 1962. (Βασισμένο σὲ γερμανικα ἔγγραφα). ΟΙΒΒΟΝΒ (Η. Βοοττ) _ Ρειιοε 14/ἰι1ιοιιι Ηοιιοιιι· _ Αιι1‹οτε. ΑΠΑ Ριι1σ1ἰε1τἰιι8 Ηοιιεε. 1969. (5Η Κύπρος τὸ 1963 1964). ΟΒΝΑ8 (θοοτἔε) Οετιοτιι1 _Τ1ιε Μειποἰτε ο/ θενιειτι! (ῖτἰνοε _ Ι.οη‹;1οο. Ἑοηἔ­

1974.

­

ιιιειιε, 1964 (οἀἰτοεἱ ον (]1ιιιτ1οε ΡοΙογ). Ἑλληνικὴ ἔκδοση: ΓΡΙΒΑΣ ­ Ἀπομνημονεὐματα Ἀνω̃νος ΔΙΓΕΝΗΣ (Γεώργιος) στρατηγὸς Άθὴνα. 1961. ”Η ἀγγλικὴ ἔκδοση περιέχει Ε`.Ο.Κ.Α., 1955 ­ 1959

”

0171195

1958

ο

1997

_

Ι­9119011.

στοιχεῖο ποὺ δὲν ὑπαρχοον στὴν ἑλληνικὴ. Οοηει·ιι1 Οιιει·ι·ἰ11ει Ι×ἰ/ιιηι̃ιιε αιιιἰ ΕΟΚΑ 'Σ Ξιιιη̨ἔἰε: α Ρο1ιιἰ­ σο ­ ΜἰΖἰιαῃν Ξιιιιἰν Εοηοοπ. Ιιοηἕηιεηε. 1964. Ἑλληνικὴ εκδοση: Άθὴνα. 1962. Άνὼν Ε.Ο.Κ.Α καί ιὶνταιιτοιιόλεμος Βτειοἴοτο (Οο­ Τλε Οιἰἔἰιιε ο/ Οοιιιιπαιιἰειιι ιιι Τιιτἰαςιι ΗΑΒΠΙ8 (Οεοτἔε 8.) ΙἰΓ.). Ξτοοίοιο Ποἰνοτεἰιγ ­ Ηοονετ Ιηετἰιιιτἰοη. 1967. (Καλύπτει τὴν πε­9

(ΑΘ1ι̃ἰ11Θ)

­

Ιἰετ Ηαιε1‹ει1ειι

Ψ

93

1

_

ΡΟἙΕΥ (Ο1ιετ1οε). ΒΟΟΒΙΕ (ν7.Ι.) Τἢε διιιη̨ἕἰε/οι ξψιιιε Βτειιιίοτὀ (Οιι111.). Βτειοῖοτὀ Ποινοτεἰτν ­ Ηοονοι Ιιτετἰτιιτἰοιι Ρτοεε. 1975. (Ἀπὸ τὸ 1955 μὲ­ χρι τῶν ὴμερῶν μας).

_

ΡΟΚΚΕΒΤΑΙ. (Μιηοε)

324

­

Πιιιτιοοτ. 1952.

_

_

_ _

_

τὸ 1933

1

_

Βαἰἰαιιι Ττἰαπἔἰε: Βἱιτλ ακα Βεω̃ἰιιε ο/αιι ΑΖ1ιιιιιεε αστοεε (1οΙπη Ο.) Τ1ιε Ηεἐιιε ­ Ριιτἰε. Μοιιτοη. 1968. (Άφορα̃ Ιεἰεοἰοἕἰσιιἰ Βοππα̃οιιεε το Βαλκανικὸ Σύμφωνο του̃ 1954 μεταξὺ Γιουγκοσλαβιας. Ἑλλάδος και Τουρκίας). Ιἰευοἰι ἰιι Ατλειιε. Τλε ίῖιεεἰτ ίἔοιπιπιιιιιει ω̃εεοπιἰ Κοιιιιιἰ». ΙΑΤΒΙΠΕΞ (1οΙιη Ο.) 1944­1945 Ριἰηοετοη, Ρτἰηοοτοιι Ποἰνετεἰτγ Ρτοεε. 1972. (Ἑλληνικὴ μεταφραση: Άθὴνα. 1973). Αιπὺαεεαιἰοι Μαεἱ/εαὲιλ ιεροιιε: Οιεεεο, 1933 ­ 1947 ΙΑΤΚΙΠΕΒ (1ο1ιη Ο.) οὸ. Ρτἰοοετοη. Ρτἰοοοτοιι Πιτἰνετεἰτγ Ρτοεε, 1980. (Το ἀρχεῖο του̃ Μαο­ νεομη ποὺ ἦταν πρέσβης τῶν 'Ηνωμένων Πολιτειών στὴν Ἀθὴνα απο

_

_

_ .1οιιιιιιι1 ιἰε Ροιιεειιιἰ _ Ρειτἰε. Αιηἰοτ

.5'οε_να­

νεα ἔκδοση το 1972.

ΙΑΤΚΙΠΕΒ

_

ΟΠ

Α Σιαιι ἰιι Γιεειἰοιιι δἰτ Ιιοιιὀοη. Ηοὀαε: ειοὸ $τοιιρ1ιιοτι, 1964. ςιΑναμνἠσεις. °ο Φ τ› ιι · · ­ ΜΑ λ γγ ος κυβῳνητης της Ο Έ πηρξε και Κύπρου, ἀπὸ το 1957 ὥς το 1960).

(Ρειο1) οτἰε. _ Οειιιιιιτἰι 1ιπραπιιοιΖιιὲιιιιι:ι'α _ 1ετειιιοιι1. ΟὸιΙειη Υενιιὴειτι. 1977. |‹‹Τα σοσιαλιστικἀ

_

1952

$ῖα̃ΠΌΝ1ι Ηιιιι Υεγιο1ιιτι, 1978. 1‹‹Ὁ δὼσας το ονομα του σε μια ἐποχὴ πρωθυπουργος `Αντναν Μεντερὲς››].

(Ι­19811)

_

Α Ηἰειοηι ιι/ Οῃπιιε. Ι/ο1. 1 1/: Τἢε Οιιοιπαιι Ριιονἰιισε. Τλε ΗΙΙ.Ε (ίὶεοιἔο) Βιτ Εοηὀοο. Οειηοτἰομε Ποἰνοιεἱιγ Ρτοεε. Βιίιἰεὴ (ἶο1οιι)ι, 1571 ­ 1948

Ν

1­

ΡΟΟΤ

_

κινὴματα στην Οθωμανικη Αὐτοκρατορια››].

1

­

_

_

ΗΑΠΡΤ (Οεοτμεε). ΠΠΜΟΝΤ

°

.

_

ρἰοδο 1908 ­ 1925). 8.) Τλε Τιοαὑἰειἰ Αἰἰἰαιισε: Με Πιιἰιειἰ διατεε αιιιἰ Τιιι1‹ε)»,· Βιειοἴοιὀ (Πει­ ιλειι Ριοὺἰειπε ἰιι Ηἰ:ιοιἰαι1 Ρεισρεσιἰνε, 1945 ­ 1971 Ιἰἰ), Βτειοίοτὀ Πιιἰνοτεἱτν ­ Ηοονοτ Ιοετἰιμτἰοη. 1972.

ΗΑΚΒΙ8 (Οεοτεε

Ζιι

Θ

_

_

­

'

_

ΟΒΙνΑ$ (Οοοηιο)

Ριειιιοο. 1963.

:

_

_

Οχΐοτο Πηἰνοτεἰτν Ρτοεε.

_ Ηἰειοἰιε ιἰε 6`1ι)φι·ε _ Ρετὶε. Ρτοεεεε ιιιιὶνετεἰτοἰτεε ὀε ΕΝΕΠΕΚΙΔΗΣ (Πολυχρονης Κ.) _ Ἡ ἑλληνικὴ Άντιι̃ιτασις, 1941 1944, όπως αποκαλυπτεται απο τα μυστικα ιὶρχεἴα τη̃ς Βἐριιαχτ είς τήν Ἑλλάδα _ Άθὴνα. Ἑστία. 1964. ΕΝΕΠΕΚΙΔΗΣ (Πολυχρόνης Κ.) _ Οί ὅιωνμοί τω̃ν Ἑβραιὼν ἐν Ἐλλαὁι, 1941 1944. Επι τη βάσει τω̃ν μυστικω̃υ ἀρχειῖον τω̃ν Ἑς­Ἐς _ Ἀθὴνα. Πα­ παζήσης. 1969. ΕΒΕΝ (Ν μτἰ) _ Τιιϋαψ Τοιἰαν ιιιιιἰ Τοιποιιοιν: απ Εκρειιιιιειιι ἰιι 14/εειειιιἰπαιἰοιι _ Νοιν Υοτ1‹. Ρτειοἑοι. 1963. ΕΚΚΙΝ (Ροιἰοιιη Οοιηεὐ) _ Εεε ιεἰοιιοιιε ιιιιτο­εονιέιἰιιιιεε ει ιιιιεειιοιι τἰεε Πέ­ ιιοἰιε _ Αρκετα. 1968. (Τουρκικὴ ἔκδοση: Τὶ2ι1‹­δοιψει ἰ!ἰ;1τἰ1ειἰ νε Βοἐωἰω ἴ„ω̃θ|ε8ἰ' ΑΠΜΓΦ 1968)¬ ΕΤΗΕΜ _ ζειλεε Ειλειπ ἰιι λαιιιαἰαιι _ Ιειεοομ1, Πϋηγει Μιιτοιιοει. 1962 [«°Α­ πομνημονεὑματα του̃ ΚιρκασιοοἙτεμ››]. ΕΠΠΕ5 (Ποιηἰιιἰοιιε) _ £εε Καρειιιιιἰοε: Ια ,ςιιειιε τ·ἰνἰ1ε ἕιεεη̨ιιε, 1943 1949 _ Ρετὶε, Ρεγοιὀ. 1970. (Άγγλικὴ με ' Τ1ι Κ _Ε αρθἶαῃωδ άσο. ΝΕΒ. 1972. Ἑλληνικὴ: Οι” ταφραση Καπετανιοι _ ”Αθ'να, Ἑξαντα η 1975 ) ΡΕΚΒΟΥ (Οτ1ιοιι Οειηε1) _ Βιι ιἰενιε ιιιἰιιιι νειειι 1›αε1ιιι1‹ιιιι Αιἰιιοιι Μειιιἰειεε _ ΕΜΠ­ΙΑΝΙΒΕ8

1941 ­ 1945

_

_

_

και ἑλληνικὴ. Άθὴνα. 1971).

_ _

ΕΗΒΠΟΗ

_

ΟΑΚΠΝΕΒ (Ηιιιἐο Η.)

ΠΕΡΑΚΤΜΕΝΤ ΟΡ $ΤΑΤΕ Γοκεἰἔπ Κεἰιιιἰοιιε ο/Με Πιιίιεα' διιιιεε, 1949, νοἰ. Ι/Ι. Ήιε Νεαι Ειιει Χνεεοἰοἐτοη. 11.8. (Ξονετῃιηειιτ Ριἱητἰηἔ Οίι̃ι̃εε. 1977. (Επισης. το ἔτος 1950, ι̃λἰαεοἰοἔτοο. Ο.Ρ.Ο.. 1978). ΠΕΚΕἙΙ (Τοκετ) Τλε Βευεἰορικειιι ιι/ Τπικιεἢ Τιειιἰο ζ1ιιιοιιἰειΦι: ιι διιια̃ι ο/Ι.ε­ ἕιεἰιιιἰιῖει αιιιἰ .5'οτ·ιο ­ Ροἰἰιιοαἰ Πἰιπειιεἰοιιε 1ειιιιι1›ιι1.1ετοιι1›ιι1 ϋοἰνετ­ ειιειι. ιιτιιιει ειιωιιιει, 1968.

_

_

Ἑοοοοη. Α Μειιειιιε ο/ Ππαειειαπα̃ἰιω̨ Τϋοιομεο. 1971. (Γερμανικὴ ἔκδοση: Ει/αλιαπἕειι

Ηο11ειιεε

ἕὑ

5

τὸ 1947.

ιεικοοιλκοιιου ιιεοῃιιω) °

ειιο

9Ψἰ1‹εο11.

_

πω οιιριπι οιιωιιωι

_ ειοιτιιοιιῃ. Αιωῳιιι

1971.

325

_ Ἀποκαλύιμεις του̃ τύπου, 1951 _ Άοηνα, ι9ι5. ΙΛΑΝΤΖΗΣ (Βασίλειος Ἱορδ.) Σ.Ε.Κ.Ε. καί καπνός. Χρονικόν συνεται ιστικ ” ης όημιουργιας _ Ἀθὴνα, 1973. (Ἡ δραση τη̃ς Συνεταιριστικη̃ρς Ἑνὼ­ σεω Κοιπνοπ αραγωγων Ἑλλ'δ α ος, Σ.Ε.Κ.Ε ) Ι·Ν.$Ε.Ε. 1Ρταιι‹:ο1 _ Μέιττειιτο έοοιιοπιἰαμε: Οτὲοε _ Ραιιε, Ρτοεεοε ιιιιἰνοτει­ Ἱερὁς Δεσμός Ἑλλήνων Άξιωματικω̃ν (1.Δ.Ε.Α)

­

ιοιτ

7

9

_

]υεοιι'ειι οοιιρ

_

ιειιτοε σο Μουσε, 1952. (Μελέτη που συνέταξε ὁ Νικολαος Παρισια­

δηο­

_

_

ὀοι·1ο1‹

_ _ ΙΕΟΟΗΙΝΙ5 ((ῖ1ιι·ἰ8) _ Τναιἰε Ππἰοιιἰσπι ίπ Ονεεοε: α Ξτμάν ίπ Ροἰἰιἰσαἰ Ρατετιτα­ Ιιοιτι _ Οοιοαςο, Εειυοι· Εεἰιιοειιἰοιι Πινἰεἱοιι, Κοοεονο1τ Πτιἰνοιειιγ, 1967. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ (Παναγιώτης) _ Τα χρόνια του̃ Μεγάλου Πολέμου, 1939 19:14.· ιστορικη άναόρομη̃ καί κειμενα _ “Αθηνας ι964_ (°Αναμνὴσεις _

1

­

_

_

Βιιαυ ο, 1977 . Ταη̃ςε)/Ξ Ροἰἰἴἰω̃: Με Τἴαῃα̃ἰἰίοῃ ΚΑΚΡΑΤ (ΚΟΡΜΙ Η.)

_

_

Μωῇ Ρωη̨,

,

_

ΚΟΒΘΠ Μ­1

_

_

_

1

ισ

,

_

Ἱοτοριι̃ιι του̃ ὲλληνικου̃ ἐργατικου̃ κινήματος, μὲ βάση όί­ Άθηνα, Καραβακος, 1956, Ζη γνωστες πηγές καί άνέκόοτα οῖρχεἴα έκδοση (Ιη ἔκδοση σὲ δυο τόμους, Άθἠνα, 1931 ­ 1932). Καλυπτει τα χρόνια 1875 ­ 1918.

ΚΟΡΔΑΤΟΣ (Γιάνης)

Αιτιἰἕιιεκτἰἰἰα Οροιαιἰοπε ιιτ Με Βαἰκαπε, νναεηἰηςτοη, Πορστιιηοιιτ ο1`τ1ιο Αιιτιγ, 1954. (Βασισμὲ­

ιιιἑοειιιιετιτἰοιι σο › ιιςτιοιι1τυτο ςτοοηυο, ση Ἑοησιἰοῃ σε , ὀνο1ιιτἰοιι οσε εττιιοτιιτοε αςταἰτοεμ Ἀρχεἴον Οίκονομικω̃ν καί Κοινωνι­ κω̃ν Ἐπιστηαω̃υ (Άθὴναλ 1791409 44. ἀρ. 3, Ἱουλιος ­ Σεπτέμβριος

”

ιιἰ1‹ι, Ιιιετἰιμιε Γοτ Βιι11‹ειιι Βιιιὸἰοε, 1964.

(ἔςιτποπ

«Ιυει

“

ς'

νο σὲ γερμανικα ἔ 779 α φ οι) ­

ΚΙΤΒΙΚΙΒ (Πἰιηιττἰ)

­

­

1ο 8

φέας δὲν εἶναι ἱστορικὸς ἀλλὰ μυθιστοριογραφος.

1941 ­ 1944

_

1947.

_ Πέντε χρόνια άγω̃νες, 1931 ­ 1936 _ Ἀθηνα, Ἑκδὀσεις τη̃ς Κεντρικῆς 'Επιτροπῆς του̃ ΚΚΕ. 1946. _ Σαράντα χρόνια του̃ ΚΚΕ, 1918 ­ 1958. Ἐπιλογη̃ ντοκουμέντων. _ [Βουκουρὲστι], Πολιτικὲς και Λογοτεχνικές Ἑκδὁσεις, 1958. _ Ἐπιοημα κειμενα. Τόμος Α? 1918 ­ 1924. Τόμος Β 1925 1928 _ [Βουκουρἑστι], Πολιτικἐς καὶ Λογοτεχνικὲς Ἑκδὁσεις, 1964 1965. Κ Κ Ε _ Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ἐλλάόας στον πόλεμο και στήν άντισταση. Ἑπισημα κειμενα. Τόμος 5ος. 1940 ­ 1945 _ Άθηνα, Έκδοση ΚΚΕ ἐσωτερικου̃, 19 74 Κ ΟΡΟ8 ( Ε νειιιςο ) _ Να τι οπα Ι πι από Οοιιιπιιυιιοιιι ιιι Μασεάοπια _ Τ1ιοεεε1ο­ ”

ὶ

ΖΩ κέοἰειαποε μτεοομε, 1940 ­ 1944 ΚΕΒΚΟ8 (Αῃὼὲ) Ρστἰε, Ισιιίΐοηι, 1966. . . , . . , (Ελληνικη. μεταφραση: Αθηνα, Θεμελιο, 2 τομοι, 1976). Ὁ συγγρα­

1ΚΕΝΝΕΙ)Υ.

_

1·

5,7­

ειεπι Ρτἰιιοετοη, Ριἱιιοειοιι Πιιινετεἰιγ Ρτοεε, 1959. (Καλύπτει την πε­ ρἰοδο ισλ6 _ 1950)'

_

_

_

Άθηνα, Παπαζη­ Ἡ ςοιλοσοφιῖιι τη̃ς νεώτερης φυσικής σης, 1947. (Τὸ βιβλίο αὐτὸ υ̃πῆρξε σταθμος στην πορεία τη̃ς μαρξιστι­ κῆς σκέψεως στην Ἑλλάδα). «Ὁ μαρςισμὁς καἰ ἡ φιλοσοφικη άξια τῶν μαρξιστικῶν ΚΙΤΣΙΚΗΣ (Νῖκος) σπουδῶν», Ἑλληνικὴ Ἀριστερἀ (Ἀθἠνα), αρ. 32, Μάρτιος 1966. Το ΚΚΕ άπό τὸ 1918 ἕως τὸ 1931. Τόμος Α Ϊ 1918 ­ 1926. Τόμος Β? Ἀθηνα, 'Εκδοσεις τῆς Κεντρικῆς Ἑπιτροπῆς του̃ 1926 ­ 1931

ΚΚΕ,

ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΗΣ (Κώστας) Ἀπὸ τη̃ Βάρκιζα στον Ἑμφόλιο. Τόμος Α 1945 Ἀθηνα, “Εκδόσεις Διάλογος, 1977. Εαιιο' Οννπετολιρ ιπ Ονρνμε. Ραει αιπἰ Ρνεοειιι ΚΑΚΟΠΖΙ8 1000180) Νἰοοεἰο, 1·

_ δοσἰαἰ Η!­

_

Ρταοςετ), 1979.

ΚΙΤΣΙΚΗΣ (Νῖκος)

­

1943).

_ _

_

°Α0ην‹ι, Θεμέλιο, ιστό. Ἀναμντισειε Πιο Τὶλτκει ίπ άειι .Ιαἰιτειι 1942 ­ 1951 1Α8ΟΗΚΕ (ίἱοττυατὀ) Ψιοεοοὸοη, Οι­ ιο Ηατιαεεοννιιτ, 1955.

του ἀντιπροεδρου τη̃ς ἐςὸριστης ἑλληνικη̃ς κυβερνησεως τὸ 1942

Ετσι ιηι1ιτσἰτο σε 1967», Ηιστοἰκσ οοσιαἰε

«Εκ ιιποιινοιυοιιι οοιτιιιιιιιιἰετο ου θτὲοω, Ετμάεε ἰπτετπαιἰο­ παἰεε (Ωιιἐροο), νο1. 6, ιιο 3, εερτειιιυτο 1975. ‹‹Οτυοοο: (ἱοπιιτιιιιιιειτι ἰιι ει Νοιι ­ Ψοετοιυ Ξοιιιιις», ρρ. 211 ΚΙΤ$1ΚΙ$(Πἰιτι11;ι·ὶ) Οοιιιπιιιπἰεπι απά Ροϋτιοο! δν­ ­ 242 ἰιι ΑΕΒΙΙΙΟΗΤ, Πανὶσ Ε. οὀ. Βοιι1ὀοι· (()ο1οτοτ.1ο), Ψοετνἰενν Ρτοεε (Ετο­ .νιειπε ιιι Ρ1/εσιεικ Εμνορε

ΚΙΤΒΙΚΙΒ (Πἰιτιἰττι)

Ζα

ΨΑΝΝΙΔΗΣ (Γιάννης)

61'

ετοην (Οττειννει), νο1. 6, ιιονοτιιυτο 1970.

_

1

1

1964.

_ «Ιυε ‹:οιι11ἰι σε Ο1ιγρι·ε››, Ιἰονπε/ταιιραἰεε άς δοἰοποε ροἰιιἰαπε (Ριιτἰε), νο1. 15, ιιο Ζ. 1965. ΚΠἘΙΚΙ8 (ῦἰιῃἰιτἰ) _ ‹‹Ι„ει ηιιοειιοιι ο1ιγρι·ἰοτο››, ρρ. 479 481, ὀειιιε Ειιονοἰομοεάἰα 1969. η̨̃„ίν2„¬αιἰδ _. ΡΜ89 νοι. ΚΙΤ8ΙΚΙ8 (Πιιιιἰιτἱ) _ «Ιυε Ρειτ1ι:ιηοηι οι Ιοε ιτσιιείοτιιιατιοιιε εο‹;ιε1οε σε Ισ Οτὲοο

_

ΚΟΡΔΑΤ¬Σ (Γἔἀνης) Ελλαδα τος, 1964. ΚΟΚΝΙΕΝΚΟ (Β.Ρ.)

ξελἰἦθς απο τἶι̃ν Ιστω̨πα ἶο? (ηροτῃἶου κῃῖηματος σῃἶν Αθηνα, Ιστορικο Φιλολογικο Ινστιτουτο Γιανης Κορδα­

_

_

Μοεκνει, Παοοὅεε τἰνἰἔοπἰε ν Τιιτοἰἰ, 1918 ­ 1963 ἔἔ. 1965. [«Τὸ ἐργατικὸ κίνημα στὴν Τουρκία, 1918 ­ 1963››]. Κενοἰμτἰοπ από Πε/εατ: τὶιο διοηι ο/Με Οτεεκ ΚΟΠΒΟΠΕΑΒ (Βἰιηἰτιἰ θεοιμο)

ΚΙΤΒΙΚΙΒ (Πἰιιιἰιτι)

εινι11

­

Οοπιπιμπιοτ Ρατη̨ι

49

1

_ _ Ι.οηι1οιι, Οκἴοτσ Πιιἱνοτεἰιγ Ρτοεε,

1965.

_ Τλιε Ριτσα ο/Γτεεάοια: ίἔτεεσε ἰιι 14/οτ1άΑ/]”αἰτε, 1939 1953 _ Βγιαοιιεο, Βγταοιιεο Πιιινοτεἰτγ Ρτοεε, 1953. ιιι Ντε Νεαν Εαοτ. Οτεατ ΚΠΝΙΗΟΕΜ (Βιιιοε Κ.) _ Τἰιε Οτἰμἰπο ο/τ|τε Οοἰά ΚΟΠΒΟΠΕΑΞ (ΠΩ.)

­

14/αι·

326

327

_ Ρτίτιοο­ ΚΥΚΙΑΚΙΒΕ8 (8τατι1εγ) _ Ο_ιρ›·α:: Ε'οαετἰία1ἰοαα!ἰεαι ααα Οτἰείε (ῖονεπκταεα: _ Πηἰνοτεἱτν Ροηιιεγ1ναηἰα Ρτοεε. 1968. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ (ΕΔ.) _ σωἔααααω̨α ωρα σα­ρα. 1946­1949 _ Μόσχα. Ροινεκ Οσα/116: ααιἰ Πιρ1οαια‹:χ ία Ικαα, Τακκεςν ααα θκεεσε τοπ. Ρτἰηοετοη Πτιἰνοτεἰτν Ρτοεε. 1980. ινίἰτ 11 ιηειρε. Ρ1ιἰ1αε1ε1ρ1τἰα.

ο1”

1·

Ναιικε. 1972. (Ἀκαδημία Ἑπιστημῶν τῆς ΕΣΣΔ). («`Εμφολιος Πολε­ μος στὴν Ἑλλάδα, 1946­1949››). ΚΥΡΡΗΣ (Κώστας Π.) Κύπρος, Τουρκια καί Ἑλληιιισρὐς Λευκωσία. ”Εκοο¬

_

_

σεις Λαμπουσα. 1980.

Δ

ΕΑΝΙΤΙ8 (ΝΟ.) ­ Οια· ῦεετἰαν· α Ορκεἰιἰεππἰοπ ο/.ῖαυτε Οκαρίαἰ Ρ›·ο1›1‹.να.τ Ρεκταί­

_ Νίοοεἰει. 1963. _ Η/ααα θκεεκ κιεείε Οκεεκ _ Εοηαοιι. Οηρίίο απο

αίαἔ Ια Οχρκαε ΕΕΕΡΕΒ

Βἰτ

(1ἱορ1τιει1‹1)

_

Πω Ιωαα̃ 19 Ι/11191 Ν99' ΥΟΓ 19 Ε981 Ε91”9Ρ94Π αίεττἰομτοὀ ον Οο1μιτι1›ἰα Ποίνετεἰτν Ρτεεε, 1976.

Ο941191“1Υ 1ΒΟ9199Γ1¬

ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ (Σπυ̃ροῶ _· Ἀπὸ τὸν 11999419 στή χυὐυτα 11999 τ 19671 Α Ἀθἠτ να Παπιιςησης. 1977 και μετα (Τόμος Α 1949 ­ 1952 `Αθ11ν9¬ 1977. Ϊ'ὀμαςΒ? 1952 ­ 1955 Άθὴνα, 1978. Τάαος Γ? 1955 ­ 1961 Άθὴνα, 1979). ΜΑΟΜΙΕΕΑΝ (Ηατο1ι1) Ταε Βἰαει ο/ 14/αρ, 1939 ­ 1945 Εοηαοη. Μαοηαἰ1­

_

_

_ ΜΑΘΙΟΠΟΥΛΟΣ (Βάσος) _

_

Ζ·

_

Ιειη, 1967.

.

Η ἐλληυικη αντίσταση, _

1941 ­ 1944, καί οι καααμα­ χοι» δπως καταξιώνεται από τα ἐπιοημα γερμανικα αρχεία Άθἠνιι. Παπαζὴσης, 1976.

ΜΑΚΑΕ (Μαριηουι)

_

_ Πα αααίαίἰεα. Κέσί: ιἰί απ Ιαετίτιαεακ ραχεαα. Ττα­ _ Ρατίε. Ρ1οη, 1963. _ «Α Βττατορίο Αηεανείε ο1ι1ιο Εειειεττι Μεοἰίοτ­

αιιἰτ αιι τμτο. ΜΑΚΟΑΚΙΤΙΒ (Ο.) νἰοο

νἰ11α¿τε

ει‹1τι1ἰτει1

ταηοατι από απο Β1αο1‹ Θεα». Παἰεειἰ δτατεα Νανα! Ιαειίτιαε Ρκοσεεαίαἔε, νοΙ. 99, σο 843. Μαν 1973. (Νεινα1 Ιὶονἰενν Ιεειιε). ΜοΝΕΙΙ.1. (119ἰ11ίατη Ηειτὀγ) Οκεερε: Αταεκἰεαα Αἰα” ία ασιίοιι, 1947 ­ 1956

_

_

Νονν Υοτκ. Τννοητὶεατ

Οειιτιιτν Ριιηο, 1957. ΜοΝΕΙ1.Ι. (1Ν.Η.) Τἢε Μειαατοκρλοεἰε α/Οκεεεε εἰασε Η/οκ1α1 Η/ατ 11 Ορίσα­ ρο, Πμἰνοτεἰίν οί Ορἰοαρο Ρτετεε. 1978. ΜΕΓΑΛΙΔΗΣ (Δημητρης) Λεύκωμα του̃ αγώνα: ΕΑΜ ­ ΕΛΑΣ, 1941 ­ 1945. Σχέδια, λιθονραφιῖες, ζυλοχραφιι̃τς `Αθὴνα. 1964. (Ὁλοκληρο το ἔργο ἀποτελεῖται ἀπὸ εἰκονογραφικα ντοκουμέντα. Δίγλωσσο: ἑλληνικὰ ­ γαλλικα. Τὸ ὑλικὸ αυ̃ξὴθηκε σημαντικὰ σχετικα μὲ τὴν πρώτη ἔκδοση του̃ 1946).

_

_

328

_

_

1

ρἰοαιατἱαιιεε. (ἔοα/έκεαεε αει Εααεαίταε. 2 νο1μητοε

_ _ Ρετίε, Ιαιρτἰηιοτὶο

ιιαιοιιείε. 1923. (Ματ ίανητ). ΜΠΑΤΣ1­1Σ(Δ.)_ Ἡβαρεια βιομηχανια στήν Ἑλλάδα. Πρόλογος Νίκου Κιτσίκη Άθὴνα. Τα Νέα Βιβλία. 1947. (Δεύτερη ἔκδοση: Αθηνα. Κὲορος.

_

1977. μὲ Θἶσα7ωΥὴ Ἑλλ­Πέ Παππα̃λ Κριαιμες ὥρας

ΜΠΙΤΣΙΟΣ (Δημητρης)

_

_ Άθὴνα. “Εστία

ἔκὁοση: 0119114­ Τ49

1/1114919919 1199149119

Βα1Καη $τμε1ίς$. 1975). 911111­

αιιε, 1950. (Ἀναμνὴσεις του̃ 'Αγγλου πρὲσβεως διαπιστευμένοι) παρα τὴν ἑλληνικὴ κυβέρνηση. απο Μαρτιο 1943 μέχρι Μάρτιο 1946). ΕΕΟΝ (Οεοτρο Β.) Τ1ιε Οκεεκ δοσἰαϋετ Μονευπεαί ααα Με Είτε: Η/ααα Ψακ.

_

ύ

ΜΕΥΕΚ (Α4). 1/Αεεῖἰ­ΙΟΠ 15111105) ΑΓ119 1599494211 91” 01111715 0191911999 (Μαε5.). Ηετνατο Πηίνοτεἰτν, 1962. ΜΙΝΙΒΤΕΚΕ Ρ1ὶΑΝ(;Α1$1 ΠΕΒ ΑΕΕΑΙΚΕΒ ΕΤΠΑΝΟΕΚΕΒ Ποστααεατε αἰ­

ΜΠΟΚΟΤΑΣ (Ρίζος)

_

1974.

(Άγγλικὴ

Τ119$$41ΟΠἰ1‹ἰι 1115111919 191

_ Έτσι χάθηκε ό Ἄρης _ Άθὴνα. Κἐδροῷ 1916­ (Ἀπὸ

αὐτὐπτη μἀβῖυϋαλ

((7. Α) _ Ααιεκἰςαα Αἰιἰ το Οκεασε; α Καρρα οκ Μια Ρίκα: Τεν: ςνεατε _ Νεκν Υοτ1‹. Ρταοἐοτ. 1958. Νέος Δηροκρατης _ Λευκωσία. ΑΚΕΛ. απο Άττρίλιο 1960. (Τριμηνιαῖο ὀργανο

ΜΠΝΚΜΑΝ

τη̃ς κεντρικῆς ὲπιτροπῆς του̃ ΑΚΕΛ). Νέας Κόααος, μηνιαίο πολιτικο θεωρητικα περιοδικο του̃ ΚΚΕ. απο το 1949.

τιΑιντΑΖοτιο¥ΛοΣ (Νιιωωος)

_

ι.·ε›.›ιὴνων σοσσοματοσεις κατα την τουρ­ κοκρατίαν». Γνώσεις (Άθὴνα). 1958.

_

ΡΑΝΤΑΖΟΡΟΠΕΟΞ (Νἰι:ο1οε 1.) «ξῖοιητηιιηἰτν Εαννε ααα (ξμείοιηε οί” ννοετετο Μαοοαοηὶα μηεἱοτ Οίιοιηατι Πμἰο». Βα11‹αα Ξτακἰἱεε (ΤΗοεεα1οηί1‹ί). νοἱ. Ζ. Πο ι. ι96ι.

_

_

ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ (Θεοφὐλακτος) Ἀνατομια της ἐπαιιαστάσεως Άθὴνα. 1952. (Άντικομμουνιστικὴ παρουσίαση. πρὼην κομμοονιστου̃ καί μέλλοντος ὐπουργοῦ τη̃ς ἐπταετἰας).

_

_

ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ (Γεώργιος) Ἡ άπελεοθέρωαίς τῆς Ἑλλάδος Άθηνα. Ἑλ­ ληνικὴ Ἑκὀοτικὴ Ἑταιρεία. 1948. 3η ἔκδοση. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ (Γεώργιος) Πολιπκα Θέματα Ἀθηνα. Ἀετὸς καί κατοπιν

_

_

Π. Δημητρακος. 1941 ­ 1956. 4 τὸμοι. (Δημοσιεύματα καί λόγοι του̃ Παπανδρέου. ἀπὸ το 1914 ὥς τὸ 1956).

ΡΑΡΑΝΠΚΕΟΠ (Οιτοτἑο)

_

_

Της Τλιἰκα 11/αι· Αίμοηε. 1948. (Άιυορα̃ τὴν πε­ ρίοδο 1944 ¬ 1947). ΠΑΡΑΣΧΟΣ (Κώστας) Ἡ Κατοχή. Φωτοη̨ραςρικα τεκμήρια, 1941 ­ 1944 “Αθηνα. Ἑρμῆς. 1974. ΠΑΤΑΤΖΗΣ (Σωτήρης) Ἰωάννης Σο‹ριανόπουλος. Ένας ἐπαιιαστάτης χωρίς ἐπανάσταση Άθηνα. 1961.

_ _ _

_

_ _

ΠΥΡΟΜΑΓΛΟΥ (Κομνηνος) Ὁ Γεώργιος Καρτάλης καί ιἐ ἐποχή του, 1934 ­ 1957. Α” τόμος: 1934 ¬ 1944 Άθὴνα. 1965. ΠΥΡΟΜΑΓΛΟΥ (Κομνηνος) Ὁ ὅούρείος ίᾶτπος: η ἐθνικἠ καί πολιτική κριοις`

_

Θ

4

329

_

κατὰ τήν Κατοχή Άθὴνα, 1958. (Ἀπὸ τὸν ὑπαρχηγὸ του̃ ΕΔΕΣ). ΡΑΛΛΗΣ (Γεώργιος Ι.) Ὁ Ἰωάννης Δ. Ράλλης ὀμιλεἴἐκ του̃ τάφου Ἀθηνα, 1947. (Άπολογἰα του̃ τελευταίου κατοχικου̃ πρωθυπουργου̃ που ἐζἐ­

_

σθηκε στὰ ὲλληνικα μὲ τίτλο:

_

.αάντα χρόνια α̃νω̃νες

_

_

θτἰεολιειιἰαιιά τινιεσὶιειτ Ιἰενοίατἰοπ ιιιιιἰ Κοκιεττενοἰαιἰοα, 1956 ­ 19­#6 Ρτιιιι1‹1`ιιτι, Ειιτορἐἰἰεω̃ιε νοτ1αεεαιιετα1τ, 1973. (Προλο­ γος Κομνηνου̃ Πυρομἀγλουλ Ἑλληνικὴ μετάφραση: 1936 . 1946) Δύο

Η15ἴ91'.ν›

_

(Μει1οο1ιι·ι 1).)

Ρ,­α­εα̃θῃἰ

_

89191919· 0911191999

_

Ἑνιυσης στὴν Ἑλλάδα καί την Τουρκία››). ΡΟΥΣΟΣ (Πέτρος) Ἡ μεγάλη τετράεῃη̨̃ι; άναμνησῃκἀ σημωώματα ῃἀ τήν Ἑθνικἠ Ἀντιοταση καί τὸ ρόλο του̃ ΚΚΕ 1Βουκουρἐστι], Πολιτικὲς καί Λογοτεχνικἐς Ἑκδοσεις, 1966. ΡΟΥΣΟΣ (Πἑφος) Ἡ μενάλη πενταετὼ, Ι940 _ Ι945' τόμος 20ς ___ ·Αθὴνα7

_

_

_

Σύγχρονη Έποχη, 1978. ΒΟΠΒΒΕΑΠ (1. ­ 1) Οεαννω τ·οιηρ1ὲιε_ι¬_ ωηιε

_

111

οι ιοιῃο

Ιν _ Ριῃις, Οιι11ίῃιατι1

­ Ρ1ἐ:ίιιε1ο, 1964.

_

_

$ΑΙ.ΙΗ (ΗιιΙἰ1 Ιοταηἰυι) Ονρταε: Αα Αιιαἰνεἰε ο/ Ονρτἰοι ΡοΖἰιἰοα| Πἰεοοπἰ Βι·οο1‹1νιι, Ν.Υ„ Τῃσο. Θεος 80%, 1968. Νέα ἔκδοση σομπληρωμὲνη: Ονρταε. Τλιει Ιιιιραοτ ο/Πἰνετεε Νατίοιιαίἰειτι οιι α Σιαιε, Πιιἰνετεἰτγ (Α1α­ Βοοια),

ΞΑΝΒΕΚ

(Οτα1)

Πιιἰνοτεἰτν οί

Τ110

Α1α1›αιι·ια Ρτοεε, 1978.

_ Βαίλσαιι ἕείἰα̨ιιιεἰοτι νε Τα̃τλἰνε. 1945 ­ 1965 _ Αηκατα, Αιι1‹ιι­

τα ϋιτἰνοτεἰιεεἱ Βἰνιιεολ Βἰ1ςίΙοι· Ρα1‹ϋ1τοεἰ Υανιιματι, 1969. [‹‹Βαλκανικὲς ἐξελίξεις καί Τουρκία, 1945­1965››]. $ΑΝΠΕΚ$ (ἰτννἰιι Τ.) 1ἔαἰιιὑοιν ἰκ τλιε Ιἕοολτ: Ιλιε Ρεορἰε ο/ Κατα! Οτεεοτ Οαιιτοτίἀεο (Μαεα), Ηατνατσ Πιιἰνοτεἰιγ Ρτοεε, 1962. ΣΑΡΑΦΗΣ (Στέφανος) στρατηγὸς Ὁ ΕΛΑΣ Άθἠνα, Τὰ Νέα Βιβλία, 1946. (Ἀγγλικὴ συντετμημἐνη ἔκδοση: ΰτεελ Κεεἰεταιιοε· .4ι·κιν.· τλιε διοηι ο/ ”!ἶΖΑδ Εοιιὀοτι, Βἰτο1ι Βοο1‹ε, 1951. Γερμανικη ἔκδοση: Ια άειι Βετ­ ἕειι νοιι Ηεἰἰαε 'Ανατολικὸ Βερολίνο, 1964). $ΑΥΙΙ..ΟΑΝ (Αο1ιιι1) Τιι̃ι°1σἰνε'άε .ιοί λιατελσειἰετ, 1871 ­ 1972 Ιειαιι1›ιιΙ, Ηατο­ Ιιοτ Υονιιι1ειι·ι, 2η ἔκδοση, 1972 [«Τα αριστερα κινηματα στην Τουρκία,

_

_

_

_

_

1871 ­ 1972››].

_

_

_

_

_

ΒΤΑἩΖΒΙΑΝΟΒ (1.5.) (ἴτεεοε: Αιιιετἰοαιι Πἰίειιιαια αιιιί Ορροττααἰτν (ἔ1τἰοιι­ εο, Ηοιιτν Κοεηοτν, 1952. (Καλύπτει τα χρονια 1940 ­ 1949). Μεταφρα­

330

_ Άθηνα,

9191111991

πρὸἑ μελἐῃι̃ τὴ σὉλλΟ711 ἑΥ7Ρἀ·

Ἑλλάδα του̃ 19414949)­

_ Τιιι·1‹ἰ51ι Ι/ἰἰἰαςε _ Εοιιιίοιι, απο Ν1οο1εοιι, 1965. ΒΤΟΒΚ8 (ΚΟΜΙ9) 0119919119”­1 _ Ι­999911» ΝΜἹΟΙΒΟΠ 1949› ΒΤΙΚΕΙΝΘ

(Ραυ1)

1111'

91(οἰι1οτι1”ο1ὀ

811

ΥΟΓΚ, Ρτα̃εεθι­3 1965·

Ρωσιο (Ἡ) σήμερα Ἀθηνα, “Εκδόσεις «Νὰ ὑπηρετου̃με τὸ λαο», 1978. (Βλ. ιδίως τὸ τελευταῖο μέρος, σσ. 431 . 5589 «Ἡ πολῃικὴ τη̃ς Σοβιετικη̃ς

ΗΠΑ›

φων του̃ Σταυριανου̃ ποὺ ἀφορου̃ν

_ Ατεα 1)σνε1οριπειι1/οι· Νατἰοιιαἰ θτοινιλι: τὶιε Τατλαελι

_. Ν",

ΜΗ911 1952­

Κάλβος, 1975. (Τὸ Ηοονοτ Ιιιετἰτιιτἱοιι οτι Ψειτ, Κσνο1ιιτίοιι ααα Ροιιοο,

2

1ἰΙνΚΙΝ

ΧΧΙ)/(Ιλ

ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΣ (Λευτἑῦηἔ Σ­) _· Ἀπὸ τα Δη̃αακραϊια υ̃τἠ /Ιαοκρατια

καί άντεπαναστάσεις στὴν Ἑλλάδα Ἀθηνα, Ἑςαντας, τὀμοι, 1975. (Διδακτορικὴ διατριβὴ ποὺ παρουσιάστηκε στὸ Ηεἰι1ο1­ Βθῖἔ τὸ 1971)· ἐπαναστάσεις

1974.

ΒΤΑἩΠΑΝΟ8 (1.3.) «Τ1ιε Οτει­ι1‹ Νιιτίοιτα1 Ι.ί1›σι·ατἰοιτ Ρτοιιτ (ΕΑΜ): Α βτυὸν ἰιι Ιι̃σεἰετιιιιοε, Οτςιιιιἰτατἰοιι από Αιἰηιίιιίείταιἰοτι», .ἰοιιτιιαἰ ο/ Μοάετιι

δωσε ὁ γιὸς του, καραμανλικὸς πρωθυπουργὸς τη̃ς Ἑλλάδος τὸ 1980).

ΚΙΟΗΤΕΚ (Ηεἰτιτ)

Ἡ Ἑλλάδα σὲ ἐπαναστατικἠ περιοδο. Σα­

_ Άθὴνα, Καλβος,

8119 9112189113

νέα ἔκδοση. (Άπομνημονευματα. Πρὡτη ἔκδοση τὸ 1937. Ὁ Στὀρς ὑπη̃ρςε Ἄγγλος διοικητης τη̃ς Κυπρου απο τὸ 1926 ὥς τὸ 1932).

. `

ΒΠΕΖΒΕΒΟΕΚ (ΟΕ.)

_ Α λοιιἔ Βοιν ο/ Οαιιάίεε: Μεαιοἰτε αιιιἰ Πἰατἰεε, 1934­

_ Τοΐοῃἰοι 1969­ ΒΨΕΕΤ­ΕΒΟΟΤΤ (Βἰο1‹1ιειιη) _ (ΐτεεοε: α Ροἰἰιἰοαἰ αιιιἰ Εοοιιοικἰο δατνεν, 1939­ 1953 _ Εοῃὸοη, Οιιίοιά Πιιἰνετεἰτν Ρτεεε (1ἰονα1Ιιιετἰιιιιε οῖ Ιιιιετιιατἰο­ 1954

Μ991111Π9Π›

991 ΑΠ99­8)= 1954·

ΤΕΡΛΕΞΗΣ (Πανταζῆς) ένος λάθους

ΤΕνΕΤΟζἶ1.Π

(Ροτ1ι1)

_ Διπλωματιι̃ι καί πολιτική του̃ Κυπριακοιἱ

_

Άνατομια

Άθηνα, “Εκδοσεις Ραππα, 1971.

_ Τιι̃τίτἰνο' αει εοεναἰἰτι νε 1‹οοιιι̃ιιἰ.ιι/ααἰἰνετίετ, 1910­1966

_ Αο1‹ατιι, 1967. 1«Οἱ σοσιαλιστικές καί κομμουνιστικἐς δραστηριότη­ τες στὴν Τουρκία, 1910­1966››]. ΤΗΟΜΑΒ (Ι.ενν1ε ν.), ΡΚΥΕ Ν.) _ Τλιε Πιιιτεά δταιεε αιια' Τατλεν ακα 1­ ταιι _ Οοοτυτἰὀχςο (Μαεε), Ηατνατά Ποίνετείτν Ρτοεε, 1952. ΤΟΚΕΚ (Μετἰιι) _ δοἰάα .ναἑαα νιιταα̨αιιίατ. Τιι̃τίτἰνεαελτἰ ἰλτἰ νοιιαῖ ἰλιιἰἰιι̃ἰ σκια­ αιιιιιιι αιιατοιιιἰεἰ _ Αρκετα, Α1‹ἰε, 1971. [‹‹“Αγ‹υνιστὲς τη̃ς ἀριστερα̃ς (1ἱ1ο1·ιατο1

νει

και τη̃ς δεξιᾶς. “Ανατομία τῶν κυκλων τῶν δυο ὲπαναστατικῶν τασεων τη̃ς Τουρκίας»].

ΤΟΚΙΝ (Ι.Η.)

_

_

Τιῖι·1‹ἰ)ιτ'αε εαιιανι Αιικατα, 1ετατἰετ11‹ Μϋτ1ϋτ1ϋὲϋ, 1946. [«'Η βιομηχανία στην Τουρκία»1. ΤΚΠΜΑΝ (Ηαττγ 8.) Μέοιοίτοε, 1945­1952 Ρατἰε, ΡΙου, 1955­1956, 4 τὀ­ μοι. ΤΣΑΤΣΟΣ (Θεμιστοκλη̃ς Δ.) Αίπαραμοναἰ τη̃ς Άπελευθερώσεως, 1944. Ειἰ σανωνη̃, σημειώσεις καἰ αποσπάσματα απο τὸ ανέκδοτο ἠμερολόνιο του̃ Παναγιώτη Κανελλόπουλου Άθηνα, Ίκαρος, 1973.

_

_

_

_

_

_ Φύλλα κατολη̃ς _ “Αθἠναι 1965­ (Γαλλικὴ μετἀφβασηἕ ΤΒΑΤΒΟΒ, Ισειιιτισ _ θτὲοε, 1941­1944: η̨̃οατιιαἰ άς Οοοαραιἰοιι _ Νοιιο1τἑτο1 (βιιἱεεε), Εα Βαοοιτιτἰὲτο, 1967. Ἀγγλικη μεταφραση: Τλιε Ξινστάλε Γἰοτσε άρει _ Νιιε1ινί11ο, ναυ‹31ετοἰ1ι Πιιἰνοτεἰιν Ρτεεε, 1969).

ΤΣΑΤΣΟΥ (Ἱωἀννα)

1'

1·?

331

_

τἢεἰλ Ιπτε1·1ω2ἰο11ι::| Σεττἰπἔ Ι.ο11ὰο11, Ημιο11111εο11. 1948. (Ἑλληνικὴ μετάφραση: Τὸ μῆ/10 τη̃ς ἐγῃδοςς Ἀθὴναη̨̃ °Εξἀντας9 1976

Προσωπικὸ ἡμερολὀγιο, 1941­1944. τη̃ς συζύγου του̃ ἀργὀτερα προὲ­ 911011 1179 111

Δημοκραῖίαἐ Κωνσταντἰνου Τσἀωου καὶ

9911709 Σεφέρη·

ΤΣΟΛΑΚΟΓΛΟΥ (Γεώργιος Κ.)

_

Άπομνημουεὐματα πρὼην κοιτοχικου̃ πρωθυπουργου̃).

48149119

_ Ἀθὴνα,

του̃

110111·

1959. (Τοῦ

_ Ἀθι̃λ Ἀνατολὴ _

ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ (Εμμανουήλ Ι·) _” Δἰπλωμαῃκἀ παρασκήνια· Ι9`””Ι944 να­ 3ΑΘτὸ§› 1949­ (9Ανα1­11919912 πΡωθ9π99ΡΥΟυ̃)·

_

ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ (Ἑμμανουὴλ Ι.) Ἐλληνικές εὶνωμαλιὲς στή Μέση Ἄθὴνα. Ἀετὸς, 1954. (Άλλο τμη̃μα ὀιναμνἠσεων του̃ πρωθυπουργου̃ τη̃ς ὲξὸριστηἔ ἑλληνικη̃ἔ κυβερνἠσεωα̨ ἀπὸ τὸ 1941 ὥἔ τὸ Ι94” ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ (Ἑμμανουὴλ Ι.) Γνω̃μες καἰΛόγ01 _· 'Αθήναι Άυ̃τὸἑι 1946­ (Τὰ κείμενα τῶν λόγων ποὺ ἐἕεφὡνησε 9 Τσουδερὸο ἀπὸ 19 Ἰουλίου 1942 99 119 4 Δεκεμβρίου 1944)· ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ (Ἰωάννης Ε) Οί Υεωῃἱκοἰ συυὥ­αφ'σ#0ἰ ἐν τῷ πλαισιῳ τη̃ς έλ” Μνικη̃ς κοινωνικής ῶαρθρώσεως Άθἡνίμ Έστω· 1960· ΤΠΝΟΑΥ (ΜΒΜ) ΤΙ2(|(ἰ)'ε|α̃θ 30! ΩΜΜΖΩΪ· 29084925 _ ΑῃΙ‹8Γ·3¬ Βἰἰἔἰ ΥΗΥΙΠΘΛ1 1967­ ΜΤ91 ἀρωτεῦὰ Ρεύματα στὴν Τουρκία­ 1908­192514

_

_

_

_

ΤΠΒΗΑΝ (Μϋτοτεπ)

_

_

Τορταλ πη̨̃ο1·1πιι νε !‹ὀιι ἰ‹α||‹υι›1ιιιει Ιειει1115μ1. 1964. [«Χωρονομικὴ μεταρρύθμιση καἰ πρόοδος τῶν χωριῶν››]. ΠΠι̃ι:ἰο Ξιοτἰοο 110118 Μετἰμε Μἰ1ἰτετσ. εά. Ζ.α Μιπἰπα Ιιαἰἰακα κεἰἰα εεροκιἰα ἕπεττα Μοπα̃ἰαἰε. Ι/οἱ. Χ Ι/Ἱ _2:Ατ1ἰνἰ£ἀ ιἰορο Ζ'ατ1π1ε1ἰ:ἰο.Αννεπίνκειπἰ ἰκ Εἕεο Ιὶοοκι. 1957. νΑΙ.1 (Ροτετιο Α.) Τἰιε Ταη̃σἰεἰι §'£1·αἰ1ε απιἰ ΝΑ ΤΟ 8ιειηΓοι·‹1 (Οεμἰΐοτιπὶει). Βτειιπίοτὀ Πηἰνετεἰτγ Ηοονετ Ιρετὶτμτἰοο. 1972. νΕΙ.ΙΚΟν (8τεί1111) «Βιιτ Ισ πιομνεοπεητ οιιντἰετ ετ εοοἰωἰειε εη Τι1τομἰ‹­:,ερ1ὸε Ιε τὲνο1ι.1τἰοο _ἰει111ε­αιτοιιε εἰς: 1908». ΕἸιια̃ε: ὑαἰἰαυιἰα̨αεε (ὅοίι̃ε). τιο 1.

_

_ _ _

_

_

Ι964·

_

νΠΚΑΜΟνΙΟ (δνετοπιτ) 1111118 ΤΕΜΡΟ Ηυιν ακα̃ Η/Ιη̨ι Με Ρεορ|ε'ε Ζ.ἰὀε%α1ἰο11 .$':1·ω8ἔ!ε ο/ θινεοε πιει ινἰὐι Πόσα: Εορὀοιπ. 1950. (Ἑκδοθηκε στὰ

_

γερμανικὸι στὸ Βελιγράδι τὸ 1950 μὲ τίτλο: Πὀετ α̃ἰε Ι/ο!Ι‹ετενο!ιιτίο11 ιη Ο1·ἰεσ}ιε1ι!απ‹ἰ καὶ μὲρος αὐτοῦ στὰ σερβοκροὰτικοι σὲ μιὰ σειρὰ α̃ρθρων

τη̃ς ἑφημερίδαἶ του̃ Βελιγραδίου Βοϊὺα̃ ἀπὸ 2958 μέχρι Ι_9_Ι949)· Ὁ Τὲμπο ἦταν ἀπεστοιλμὲνος του̃ Τίτο στοὺς Έλληνες κομμουνιστἐς ὀιν­ ταρτες. ΨΕΒΕΚ (ΕΟ.) Τἢε Εναεἰυε Νει‹1π1|. Οεππαιη̨ι, Βη̃ιειἰιι ακό Με Ωαεει ο/α Τιπ­ |‹1ε!ι Αἰἰἰαπεε ίπ Με δεεοπεἰ Η/οτἰεἰ 14/αι· ()ο1μι111›ἰε (Μἰεεοιπἰ). Ποἰνετεἰτγ οἴ Μἰεεοιιτἰ Ρτεεε. 1979. 91/ΕΙΒΒΑΝΠ (Ε.) Τιιτἰα̃εἰι Γοτεἰἔπ Ροἰἰσγ, Ι943­|9#5 Ρτὶροοτοῃ, Ρτἰοοετοο Ποἰνετεἰτγ Ρτοεε, 1973. ἘΝὉΟΠΗΟΠΒΕ (ΟΜ.) Αρρἰε ο/Βἰεσοπἱ: α 19ιι1·ι·ε·_ιι υ/Κεεεπτ Οιεεἰσ Ροϋτίσε 111

_

ννοορΗοσεε (‹:.Μ.)

_ ιιεωιγ

111111ε11 οοῃωοιε ω1111111ε 1511111 11611511"­± 111 εωαιεδ (Τ11ε55ωο1111‹1›, 12ο), 1911. ΚΝΟΟΒΗΟΗΒΕ (Ο.Μ.) Πε δπαἔἔἰε/ο× ίῖτεεσε. Ι94Ι­1949 1.ο11σο1ι. Ηε1ι1 ­ Βθνἱε/Μα̃οθῃςϋοῃ. Ι976'

1942», 111111”

_

_

_

_

Ἡ έθυικη̃ ἀντιστασις τω̃ν Ἑλλήνων, 7941­1945 Άθἠνοι, 1961. (Ἀπὸ η̃γἐτη τη̃ς μὴ κομμουνιστικη̃ς 'Αντιστα̃σε‹ος). ΧΡΗΣ­ΠΔΗΣ (Χρι) χρόνἰα κατοχής, Ι94γ_γ9“_ Μαρτυρὼς ήμερολοι̃γγω Άθἠναη̨ 19·ῃ_ ΧΟΥΤΑΣ (Στυλιονὸς Θ.)

0

_ ΰτεεοε από Με Οτεα1Ρο1νετε, Ι944 Ι947. Ριεἰμα̃ε Με _ Ιοετἰιυτο Γοτ Βτμσἰεε. 1963. ΧΥρ1ε ςε1θρ1ιεΠ ο.) _ 1945 ονο 8111111» ι­οι. 1960. ΧΥΠΙ8 (81. Ο.) _ δεοτετ Αηὲἰο­$ονἰετ Αἐτεεηπεοτ οο οί Οοτοὶσετ ΧΥΠΙ8

(8τι:ρ11ο11

Ο.)

­

Ττιωπαπ Ποριτἰπε

Τ11εεεει1οι111‹ἰ, 011515

111111

(Τ1ιω811ο111ι11›.

1ο

Βει11‹ε11

11111111" 5111111”

111€ 1111111811

1.

‹‹Τ11ε

1116 Βε111‹ει11ε

Χν. Οοτοοετ 1955. Υεμτε Ποο1ειτειιἰο11››. Τἢε Αιπετἰσωπ δἰανἰσ ακα'

9. 1944», .Ιοιπιπεἰ ο/Οε1ι1°τα|Ειι1·ορεα1ι Αγἴαἰτε,

ΧΥΠΙΒ

(Βτ. Ο.)

_ «Οτσεοε απο

τ11ε

Εαε:Ε1ποραυ1 Κενἰειν, νο1.ΧΧ, 11ο. 1.Ρε1›τι.1ετγ 1961. (Ἡ ἐπιστημονι­ κὴ αὐῖὴ ἐπγθεὼρηση ὀνομἀζεται σήμερα ὀγανἰσ ῃθνγερι και ἐκδιδεῖαγ στὸ 8ωγῃΒ τῶν ΗΠΑ)­ ΧΥΠΙ5 (ΒΕ Ο­) «­Ι­με Π88Κ Μό Η” Οτωτἰοῃ οἶ [με Οοῃι̃ῃωειοῃ οῃῃνθεῇἔἄ ϋοῃ ωῃοθτῃἰῃε σκορ Ργοῃιἱθτ Ιῃοἰςιθῃἱε 119461» Βῃῃαγῃ ὀγῃἄἰἔδ (ΤΙ1οεε111ο11ι1‹1). νο1.

ΧΥΠΙ8 (Μ Ο.)

1οῃ11ς1)_

«ΤΜ

4. οο. 1, 1963. Βοαῇῃθ ἰῃ Ρα̃ΐερεοῇνθςγ Βαῃαγῃ διγπα̃ἰεδ­ (ΤΜ558­

ΤΠΠΉΗΠ

νο1. 8. 11ο. Ζ, 1967.

_ Οιγπιιε: ιυπἰ Οοπσἰἰίωἰοπ, Ι954­1958 _ (]ο1μτο1›ιιε. ΟΜΟ Βωω Πῃἰν€Γ5¿τΥ ΡΓΕΒ8 1967. ΧΥΠΙ3 (81. Ο.) _ (ζιγπιιε: Κεἰπωακτ Κεριιὑἰἰσ Τρι: Ηεἐμε. Μομιοτι. 1974. ΥΕΚΑΒΙΜΟ5 (81ὲρ1πρηε) _ «Βιμ Ιεε οτὶεἰιιεε ὀυ ιρομνεοπερι σε Γετιρὲε νεττε ερ ΧΥΒΙ8

($1_

Ο.)

Ορη/7162

­

Αῃ8[οῃ€„­ Εγωγεε ¿)αΖ|(α„γ(Ι“ἕ5 (εοῃεγ ΧΙΠ3 13 1971 ΖΟΡΜΠΑ/(ΑΣ (Σταῦρος) Σημαἀχ τσυ̃λαου̃.. σε/γω̃ὅς ἀπό τήν ίστορία ἴου̃γγργζα σπάστω' γρ! 74936 __ 1Βουκ0υρἑσΉ]9 Πολιτικές καὶ Λογοτεχνικές

Ἑκδὀοεις, 1966. (Ἱστορία του̃ Ριζοσπἀστη, ὡς ἐπιοὴμου ὀργσνου του̃ ΚΚΕ)ν

_

_

_

_

332

333

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΟΙ ΑΠΟΤΥΧΗΜΕΝΕΣ

ΔΕΝΔΡΙΝΟΣ (Ἀνδρέας)

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ, 1960­1973 ΑΒΑΒΑΝ

ΠΟΠΙ) (Ο.Η.)

_

ΠΚΑΚΑΚ18

_

ΕΟΕἩΤ (Βίηθῃτ)

_

τρου„]τ

Π. ὀἰεεοττειτἰοη, ηιἰιιιεο. ΑΝΠΚΕΑΠΙ8 (ΚΩ.) Τλιε Μοεἰεκι Μἰποκἰτν ο/ Η/εειεκπ Τίικοοε Τίιθεειλονἰ· 1‹ἰ, Ιιιετἰιιιτε ίοτ Βε11‹ιιη 8ιιιι1ίεε, 1956. Ἑλληνικὴ ἔκδοση: Ἡμουσουλπα­ νικη μειονοτης της Δυτικης Θρακης Θεσσαλονίκη, Ἑταιρεία Μακε­ δονικῶν Σπουδῶν ΙΜΧΑ, 1956. ΑΥΒΕΜΙΚ (Τα1ᾶτ) 1/ε Ταία̃ι Ανιἰειιτίι· κοπιια̨ανοκ _Ιε1ιιιι1›υ1, 1966 [‹‹Καἰ ὀ Τα­ λαατ “Αϋντεμἰρ μιλαει››]. ΒΕΓΛΕΡΗΣ (Φαίδων Θ.) βλ. νΕθ1..Ε1ὶΙ8 (Ρίιὁάοη ΤΗ.) ΒΣΑΝΤΑ8 (Δημητρης) Ἀνδρέας Παπανδρέου. Ἐπιφάνεια καί πραγματικότητα

ειιιηί›ιι1, Πει· Υαγιιι1ετι, 1978. [«Ἡ Τουρκία μὲ τὸ μαχαίρι στην πλατη. (ΣΙΑ­ΜΙΤ [Μἰ11ἰ 18τἰ1τυατοι Τοε1‹ἰ1ἔιτἰ: “Εθνικη “Υπηρεσία Πληροφοριών,

η τουρκικη

ΟΕΝΕΥΟΙΧ (Μευτἰοο)

Ιεται·11:ιι1,

ρα̃τἰττ .

να, ἀπὸ τὸν ὲκδοτικὸ οἶκο Σιδέρη μὲ πρόλογο του̃ Κωνσταντίνου Τσἀτσου κατ τίτλο: Ἡ Ἑλλάς του̃ Καραμανλή ἦ ή ὅημοκρττττι̃τ ὅυσχτ.

_ «Αμιιίηει ΤΜ Ε8τει1›1ἰε1ιιτιε1ιτ››, Βενιιε Κεοίιεκοίιεε _ Ἑπιθεώρησις Κοινωνικών Ἐρευνω̃ν (Ἀθηνα), 'Ιανουαριος Ἱοὐντος 197Ι_ ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ (Γ εὼργιος) _ Ἡ ιΰεολογια τη̃ς Ἐπαναστάσεως _ Ἀθηνα, 1971. ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ αίε

­

Ἡ κρἡῃς τη̃ς καταναλωττκη̃ς κοτνωνἀτς

(Γεῶργτος)

_

1971.

ΓΕΩΡΓΑΑΑΣ (Γεώργιος) 1975­

_ Αὼθωι

_ Τὁ ἑλληνικὸ πρόβλημα καί ή λὐσις του _ Ἀθηνα, ί

_ Γὥν νεακε ο/ Τιικκίκλι Ροἰἰιἰσαί Πενείορικεπι, Ι9Ι9­ Ι969 _ Ι­ ε1±ιυυιι1, Μειτυεειει, 1969. ΟΪΪΚΒΕΙ. (Μιιετείει) _ «Βατι Ττακγιϊὀα υυρϋηκϋ εὶιιτιιττι», Μίίἰη̨̃νει (Ιετεηίσιμ), ἀπὸ θ11ὶ1Τ1.1 (Ϊειτιοτ)

Ι965

_

ΔΑΦΝΗΣ (Γρηγόριος) Σοφοκλής Ἐλευθεριου Βενιζέλος, Ι894­1964 Ἀθη­ να, Ίκαρος, 1970. 1)ΕΜΙ(ἕΗΕΙ.(Αρὀτἑ), ΠΕΜΙΟΗΕΙ. (Ρτιιηοἰιιο) Σκε είίοιατιικεε ιπέαίἰιεκπιπέενιιιοε

_ Ρειτἰε, Ρτοεεεε ιιιιἰνοτεἰτειἰτοε σε Ρτοηοο, 1973. ΔΕΝΔΡΙΝΟΣ (Ἀνδρέας) _ Ἑλληνικὴ πρόκλησις _ Άθηνα, “Ελευθερη Σκέψις,

'

19­10 ῶς ΖΖ­1Ο­1977, 4 α̃ρθρα. [‹‹°Η σημερινη κατασταση στη Δυτικὴ Θρἀκητἠτ

(3ϋΚΥΑΥ (Τατικ)

_

_

Βἰκ ἰκιίιἰιιι· ναηςιίαπινοι· Ιειαιτ1:›ιι1, Οοιτι Υενιτισνί, 1971 [«Μια ἐξουσία δικαι';εται››]. Ἀπὸ τον συνταγματάρχη που ἦταν διοικῃ. της τη̃ς Υεεειαὀα, της Νησου τῶν Σκύλων στην Προποντίδα, ὅπου έγι­ νε η δίκη τη̃ς ἐκπτωτης κυβερνησεως ἀπὸ 14­10­1960 ἐὸς τίς 15­9­ 1961.

ΗΑΚΡΠΤΓΠ (Καπιιιταη Βοκἰτ) 334

Ἀθὴνατ

Ρει1‹ϋ1τε1στ

κρἀῃλ του̃ Ἱουλῶυ

3η ἔκδοση, 1978. (Πρόλογος Δημητρη Κιτσίκη).

_

.νοοίοίερ

Ζε

_

_

παο)­

Ρειγατὀ, 1969. ΟΓΟΟΟ (Κἰοηατὀ), ΥΑΝΝΟΡΟΠΣΟ8 (Οεοτεε) οοε. Οκεεοε απαει· Μἰίίτακν Ιἔπίε Εοηὀοη, Βεοκοτ ορο ννατυιιτς, 1972. (Συλλογικὸ ἔργο).

_

ΡΙΩΠ9

ΚΥΠ], ”Αντιανταρτικο››]. Σα Οκἑσε α̃ε Οοκακιαπίἰκ οκ Ια ίἰέιποοκαιιε ιἰη̨̃ἴῖοἰίε? 1972· (Εκδόθηκε τὴν ἴδια ἐποχὴ στὰ ἑλληνικὰ, στὴν Άθἠ.

ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ (Γεώργιος)

Ιετειτι1›ι11.

1977.

_ Αρκετα, 1968 [«Αυ̃τη η ταξη πρέπει

_ Ατικειτιι, 1971. ί«°Ο Άτατουρκ και (}ΑΠ1.1.Ε (Ο1ιειτ1εε ὀε) _ Μέιποίτεε οί' εεροἰκ, τοιιπο Ι _ Ρειτἰε, Ρ1οτι, 1970. ΟΕΝΦ (8ϋΙτΥῃτ8ῃ) _ Βττ­αἑτῃ ττττττττἰττγτἰ Τϋτλὺτ­ η̨Μ.ΜΪΤ, Κοῃγτιἔετῃἰα _ Ι.

_ Άθηνα, 1978. ΒΟΚΑΝ (Βεηἰοο) _ Τιῖκκίνε νε .ιοενοίἰειπ εοκππἰοκι _ Οϋη Υαγιιμειτι, 1968 [‹‹Η Τουρκία και τα προβληματα του̃ σοσιαλισμου̃»|. ΟΑΝΠΙΕΙΒ (Ψτεν Ο.) _ Τίιε Εοοποπιν ο/Οκεεοε, Ι9­Η­1966. Ετη̨̃"οι·ι.τ/οι· Ξιαὺἰίἰτν ακα Πενείοριπεπι _ Νονν Υοι·1‹, Ρταεἔετ, 1968. ΟΑ1ἱΕΥ(.Ιιιιιο Ρ.Ο.) απο ΟΑ1ὶ1·3Υ(Αιτι1τονι Ο.) _ Τλε Η/ερ ο/Μαεἰα̃ινι θίθθλί Ρϋἰἶτ ιἰοι· _ Νονν Υοτκ, Οο1ιιιτι1›ἱο Πηἰνετεἰιγ Ρτοεε, 1968. ΟΙΕΕΟΨ (Ηει1ῦ1‹) _ Τιι̃κκἰνε οκοποκιἰεἰ _ 1965. [«Ἡ οικονομία τῆς Τουρκίας››]. ΟΓΕΜΕΝΤ (Ο1ἰνἰοτ) _ Πἰιιίοςποε ανα· ραικἰακσλιε Αιίιἐπαςοκοε _ Ρειτἰε,

_ “Αθηνα,

1966. [«·Η Άρτστερὰ του̃ Κἑν­

_

_

ΓΑΡΟΥΦΑΛΙΑΣ (Πέτρος) 7­ Ὁ Άσπιΰα καί ή πολίῃκἠ

_ Οτττῃῃἱλ δω" _ Ιετα̃ῃωλ

Βοι·1‹σ1ογ,

ὁ ἐπανασταττσμὸτἠτ

`

ΟΟΕΠἘΟΠΜΑΚΙΒ (οθοῖἔθ) “_ Πω Μοφὴοωἔλί 0/ Οἴθθἄ Ι"ὀ“5„)| Οοηίοτ οί Εοοιιοιιτἰο Κεεοατοη, 1963.

_ Πιιἰνοτεἰίγ οί Οα­ θκεεσε _ Αί1τοιιε, Πιιἰνετεἰτν οί Α­

ΕΟΕἩΤ (Βίϋοητ) Βα εἰιϊ:επ ιἰεὲἰριπείἰιἰίι να ιιιιλαξαη. ΕΟΕνΙΤ (Βί11οιιτ) Αιαιιϊκκ νε ιἰεννιιπειίίκ

_

_

_ Σοσο! Οονεκπιπεπτ ίπ

_

_

_

(ΑΙΘΧ.)

Η­ττῃττ Ι958_

(Α1οΧἰε) Τλιε Οτεεκ Μἰποτἰιν ίπ Τακκεν, Ι9Ι8­19.76.14” αερεοι ο/” Οκεοο ­ Τακκἰείι Ιἰεἰοιἰοιιε Εοηὀοη, Πιιἰνετεἰτν οί Ι.οιις1οιι, 1978,

Ρ11.

_

Ροἰίιἰσε απα̃ ςονεκκιιιεπτ ίπ Τιικκεν Ιἰίοτηἰει Ρτοεε, 1969.

_ ΠΝΑΤ ‹Ν9Γ1ΉἰΠ) 299 οοῃωϋυτοΐε _­ Τῃίίίἶ­Μ "/οἴλςῃδ Ϊ” ΕΜ”01769 1960­1975. Α Ξοοἰο­Εσοιιυκιίο Ηεαρρκοἰααἰ Γοἰὀεη, Ε. Ι. ΒΠΙΙ, 1976.

ΑΓΕΧΑΝΠΚΙΒ

_ Ἡ 21η Ἀπριλιου καἰ πω̃ς άπἐτυχε _ Άθηνα, Ἐλευ­

θερη Σκὲιμις, 1977.

_ Σα Τιικη̨αίε ιἰαπε

Ζ'

ίιπροεεε

_ Ροτίε, Εοἰτἰουε 335

Αριρτοροε, 1974. (Ἑλληνικὴ ιιξἰτόιφραση: Καμουριἶιν Μπεκιρ ΧΑ9­ τιοΥΤΛοΥ Ἡ Τουρκω σὲ αωέεοὀο Ἄθὴνιι, οροσημο. 1976). ΗΙΤΠἱΙδ (Ἡιεοὀοτε) Τππἰε Ε/]ἑ>ε2ε ο_/Εσοποτκἰε Α85‹οσἰα:ἰυπ ινἰΙ|ι Με δοκπποκ Μ____|ζθ___ Με σαδε Φ, ΟΓ Νθνν ΥΟΓΚ ΡΗ _972_

_

_

_ ΗΟΙ.1)ΕΝ (υ̃ενὶὀ) _ (ῖτεεεε ινἰτἔιοιῖι 2ο!ιιΜπε. Τἰτε Μα&€κἕῖΜοα̃στκ Οιεεἰω _ Εοῃὀοῃ 1972 ΗουκΜου2Ιοε (ειειιω _ Νο οωιιωη̨­ σωιω· οχ κωἔ ΡΜ 0; ΙΜ Ηεἰἰα̃ῃεε Εοῃὀοῃ Πεκςὶ (Αωη _ :.ωωε× αινω ιι, ριορωιω̨τω) _ ιεωῃιωι, Αῃι Υᾶνιῃιω. 1969 ῆγἑτες

°'"®" ""ἶ"'"“ "_ "ε"®"Ρ® "ΙΜ Θ “'18” 0" ® · "Μ 8· 23ἦ4 ενω 1976' Ππῃθο' ΚΙΤΣΙΚΗΣ (Νικος) Οίἀθλιότητες τη̃ς πολιτικῆς γιὰ τη̃ν ἀνασυγκρότηση. Ὁ μυ̃­

_

Ω

ν/θ____8ΠἶΒΙὀ

___Οἱ

____ὀ

Β:08ω)››.¬,¬

Ν___οΙ8ο___Ρ 1972_

___λα̃__ε_ __ε_________ζ___

Δημωίων Έργων του̃ Καραμανλῷ· «Ὁ πακτωλὸς τῶν ἔργων τη̃ς ΒΡΕ», Ἑλληνικὴ Ἀριστερἀ

ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ (Παναγιώτης) στη̃ν 27η Ἀπρὐιῶυ Ι967 .Αθήνα 1975

ΚΑΚΡΑΤ (ΚΗ.)

_ Ἱστορικἀ ὀοκιμια _ Α ' : Πω̃ς ἐφθάσαμε _ Β? 794€) Ζ94'4. Ἐθνικἠ )4ντ:ρταση _ ­

_

«Πε Μιιιιωιι ωω Ρωιιεω ιῃ Τωιων. ι96ο _ ιειω. Α εοοιο­ Ου|τιπεΙ Ατιεϋιεὶε οί ει Κενο1υτ1ορ» Απηειἰεαῃ Ηἰετοτἱσω̃ Ιἰενέειι· (1Ν'ε1­ ερἰρἕιοῃ). Οειοϋετ 1970. Κ1Ι.1 (Βιιιιει) 1969 ­ 7975 ιἰϋκεπιἰιπἰε Ουπ!ταΗ)·εΙ Ηαἰιἴς Ρατιἰεἰκιἰε εεΖἰ;τκε|ε›· Ιετεη1›υ1. Βοὲῃἰςἰ ϋρἰνοτεἰτεεἰ Υ”εγπ11ειτι. 1976. |«`Εζελίξεις μέσα στὸ Ρε πλ_κ___ν__ςὸ Λ___..κ. Κ. στ. .οδο 1960 19,/Όι πο μ ι ο ομμ η ρι „ . ΚΠ.1 ($υρε) Τιπἰεἰεἢ Ε”υπετΙ2πΙἰοπα! Πειιεἰορριεππ αποἰ.4εεε›π!›ζι· Πεὑαιεε οκ Με Οοκειἰιωίσπε 0/1924 από 796! 1ειερ`οιι1, Ηορετι Οο11εεε.1ἰεεεετρ1ι Οθῃτθἶ 1971

_

_

_

_

ΚΙΤΒΙΚΙΒ (ῦἰπιἰιτὶ)

_ ‹‹Ι.ο Ρειτ1επιοηι οι

_ὶιιειμι' ευ οοιιρ

Ειετ

Πι11ὶτε1τε ‹Ο__2___8)_ __0ν___Ή_____ 1 970_ ε1'

105 ‹:1ε

ιτεπεἴοτπιειἰοτιε εοοἰειἰεε ὸε 12 Οτὲορ. Ηἰειοἰτε ευσἰαἰε ¬ δοσία| Ηἰεω­

1967».

κπεικιε (υωιιιω _ «ενοιιιιωῃ οιε ιι ειπε ροιιιειμιι ἔωοιμω» ρρ. 218

_ 238 οιεῃι δοσἰαἰ δττατη̨̃ῖσαιἱοπ ακα' Βενεἰορτπεκτ ίπ Με Μεα̃ἰιετταιιεακ Βαεἰκ (Μ.Β. Κἰτειγ εὀ.) Τ1ιε Ηεειιι: ­ Ρετὶε, Μουιορ. 1973.

_

κιτεικιε (ι1ιωιω› _ «τικ Νωιοωιεειῃ οιιικ Ρωιωι οτεωι ιιεἔιιῃε ιιω πε Ιω

_

ρεοι οτι ἰτε Ροτεἰἔρ Κε1ειἰοΠε››. Ιἰενιιε α̃ε Ιἔεσἢεπὶιεε εοεἰαἰεε Ἑπι­ θεώρησα; Κοινωνικῶν Ἑρευνῶν (Άθἠντι). Ἱανουύριοη̨ ­ 'Ιούνιος 1971. ΚΙΤΒΙΚΙΒ (Πἰπιἰττἰ) ‹‹Νειἰορε1 ­ $οοἰε11επι ἰπ Οτεεοε» Ρερετ τεεὸ ει Πιο 1711ι Ατιριιε1 Οορνετιτἰοτι ο1)ι1πε Ιτιιετκεπἰοπαἰ δταιίἰεε Αεεοσἰαιἰοκ (ΙΒΑ), Το­

_

_

Ρὼ________

Ο______________

κιτεικιε (υωιω «ωι οιωι ιι

25

29

1976

_________Ο

' ` ' 18 Τωῳιιε.ὲιιι‹­±εε ιιει Εωιε­υῃιε, ωω ευ ωῃιιιι . . . . . ἰετεὀ1ο¬ετε1σε›› ίἔοπιπιιιτιὶοετἰοτι ρτεεεηιεε ειιι εγπιροειιιρι οτρεπιεε ρετ Ιε Οεκιτε ‹ἰ'Ειιιιἰεε ει εἰε Βοσωτιεκταιἰοπ εππορέεκπεε είε· 1' Πκἰνεκεἰτέ ‹1'ε Μυππέα! ετ 16 Οριστε ιἰ' Ειαιἰε είε: Πεἰαιίοπε Μτετηαπἰοῃαἰεε ιἰε Ια Ροκ­ “

”

_

336

_

ΚΙΤΣΙΚΗΣ (Νῖκος)

_ Ατατιϊη̃σ' τε” Ι 2 Ματι̃ι̃ι. Απιἰιιτ _ Ιετειη1›ιι1, Οερι­Μαν, 1977, 4

(|ἶθ11ν®®)· ἀριθ· 23· Ι®®ν'®9 1965·

ΚΟ(;Α$ (Βιιὸι)

ι24εεΗκε (οωιι1ω)­ Με τω­Με" αν” ρω” 1952 996: _ινιε5ι)8(ιθῃ. οι το Ηειττεεεοινἰπ. 1965.

__

θος των Ἐωων Αθηνα° 1958' Ρωσικη μεταφραση: Μυ"0ρϊ0νεα̃ε”_ πνἰι ωὐσἰαἢ Μοε1‹νιι, 3οοο1‹εἰΖ. 1960. (Κριτικὴ τῆς πολιτικῆς τῶν

Ι__ΡΡ____οΟ__

τόμοι· [Μπὁ τὸν.η̨Ατατ°ὐρκ 99 τὴ σειῷἠ”

Κ

1211

Μαρτίου

119711·

Άναμνἠ­

_

ΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ (Σαββας) Ο φθβος της ικταωριας' Τωσερὅς “ἀε­ ξεἶς Ἀθἠνα: Ι966' ΛΑΔΑΣ (Ιωαννης) /Ιογοι Αθηνα, 1970.

_ _

_ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ (ΒΑ) _ Ντ°'°°°μέ"α τη̃ς ἐλληνἰκη̃ς #α°°"9ς _ Ἀθὴναι

1977' (Ὁ Γεώργιος Β; ὁ Ε' Βενιζὲλοα̨ ὁ Ἱωἀννηἐ Μεταξα̃ς καί οί Ράλ­ ληδες ἦῖαν μασὁνοὺ” ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ (Β'Α') Στά α̃ὅυτα τη̃ς ἐλληνικη̃ς Ιαασονἀχς Άθὴνα° 1977' ΕΑΝΠΑΠ (Ιεοοϋ Μ.) .ἴιὐικεοκ ε Ι964 Ι.ετ£ε›· το Ιποπα από Οτεεἰτ Δοὺὑνιπἕ 0/

_

_

_

ΜΒ Η/ῇπθ ΙΕΠΙ

ΗΜ" _ Ιω­Π88ΙθΙῃ° ΤΜ Ηὼκω ΠΠΙνθ„πΥ°

Ρα̃ρθΐε

ΕΑΝΠΑΠ (Ιεοορ Μ.)

_

ΟΠ

1979° (]θτυ82_ Ρθεοθ Ρ!­οωθΠΙ8)° ‹‹Τ1πε Νειιἰορει1 $ε1νατἰορ Ρειττγ ιη Τυτ1‹εγ››, Αεἰακ ακιἰ Α­

Χη̃ω” δἰπὀἰεδ' νοΙ' ΠΠΣ 1976' ΕΑΝΠΑΠ (Μοὼ Μ') Παἀἰωἰ Ροἰἰἰἰω ἰῃ Μοα̃εηι Τ“„(θ)

_

_

Ι“θωεῃ° ΕΔ' ΒΠΠ° 1974. Τουρκικὴ μετάφραση: Τ'α̃ι·|‹ἰ;›ε'κἰε αα̨ιπ α|‹ιπι1αι·. 1960 εοππιει εο­

Μἰ νε ἦϋωαἰ §”εΪ®ἰ·""θΖ°' _” Ι8*°"'°"Ι· _Τ"1Ιἦ8" Κ'"^ἶ°ν1·

1978· [‹°Ἀ°

κΡα_Ζ6ῖ_ἶἶματα Μην Τουρκία Κοινωνικες και πολῃικες διαμάχες Το

ΕΕΟΟ (ΚΜ)

με­Εὰ

»

Κ) _ Ρ°Ζ'"" 1" Μ°°ἰ"" ῶεεσε ““

(Οα̃Μ®""8)· 81819091

8®°"[®Γ®ι

_ Ποιος πιστευει τον Άντρεα; _ Ἀθἠνα, Ἑρμεἰαη̨, 1977. _ Ζ'α̃ 6,268 α̃ω ωἰοηεἰα̃ _ Ρ8Π8° Ι967° (Τὸ βιβλίο αυ̃το βγηκε στις 15 Νοεμβρίου 1967): ΜΑ1ἰΟΕΑΠ(Μειτο) _ Ζε οοιιρ εἰ Αιἢεπεε _ Ρετιε, Βυὼετ Ο1ιειειε1, 1974. (Ἀπὸ ιι 1967 9999 25_Ν®°μβρί®® 9 7 )· 21 Ἀπρι ΜΑΡΚΕΖΙΝΗΣ (Σπυρος Β.) _ Αναμνησεις, Ι972­Ζ97# _ Αθήνα, 1979. ΜΟΚΙΝΝΟΝ (οα̃πὶὼβῃ) _ Τιωζε] αηα̃ 098802: εγω” υηιη̨) ΝΟΜ _ Νθνν Υ0τ1‹, νιιτιιειἔε Ρτεεε, 1968. Ἀμερικανικὸς λίβελλος κατὰ ΠΠΙνεΓ8ΙἙΥ Ρτβ88° 1969'

ΜΑΛΤΕΖΟΥ (Σοφια)

ΜΑΚΟΕΑΠ (ΜΜΟ)

Ι­'8Π_οΠτ°

­

_®®

1

3

_

του̃ Μακα­ ρίου. Δείχνει γιατἰ οἱ 'Ηνωμένες Πολιτεῖες ἐπιθυμου̃σοιν τὴν ἐλληνο­

337

Ι

τουρκικὴ ένωση. “Αρχίζει μὲ τὴν ὲξὴς φραση: «Τὸ δοκίμιο αὐτὸ ὀιπευ­ θύνεται σὲ οσους ἀγαπου̃ν τὸν δυτικο τροπο ζωῆς». ΜΕΥΝΑΠΠ (Ιοειιι) λαο /οτεεε ροἰἰιἰηαεε εκ Οτἐοε ΜοιιττὀαΙ, Ειιιοεε σε 8οἱειιι:ε ρο1ίτἰσυο, 1965. (Ανοο Ισ οοιτοουτε σε Ρ. Μοι·ΙορουΙοε οι Ο. Νο­ Κατσε). Ἑλληνικὴ μεταφραση: ΜΕΥΝΩ, Ζαν Οί πολιτικές δυνάμεις στην Ἑλλάδα Άθὴνα, 1966. ΜΕΥΝΑΠΠ (.1οα11) Καρρονι σαι· Γαὀοἰἱτἰοιι είε ία ιἰέηιοοναιἰε εκ θνἑοε, Ι5]αἰ!Ιει 1965­21 ανια 1967 Μοηιτ6ιι1, Ειιιοεε σε 8ο1ειιοε ροιιιίαοο. Οοιούτο

_

_ _

_

_

ΡΑΡΑΝΠΚΕΟΠ (Αηἀτοιιε Ο.)

ι

λ

1

1967.

ι

Ια ρτὁοαιἰτὲ ιἰαιιε Ι* ἰοοοι·τὶιυἀο››, Αιιαη̨̃ιεε

ει Ρνένἰ­

0

εἰοη (8.Ε.Π.Ε.Ι.8., Ριιτἰε), ιιονοτιιοτο 1966. (Προκειται για τὴν καλύτερη αναλυση τὴς ὲλληνικὴς ὲπικαιροτητας που δημοσιεύθηκε τὴν παραμο­ νὴ τοῦ πραξικοπὴματος τὴς 21ης “Απριλιοο). ΜΟΠΖΕΕΙΒ (Νἰοοε Ρ.) Μοιἰετιι θνοεοε: Ραςειο ο/ Ππα'ει·ιἰενε|οριιιειιι 1.οιι­ ὸοιι. ΜειοητἰΠαιι, 1978. (Συλλογὴ μελετών). Ἑλληνικὴ μεταφραση: Ἑλ­ λάδα. Όψεις υ̃πανάπτυζης Άθὴνα, Ἑξαντας, 1979.

_

_

_

Ξ

|

Άνατομια της ἑλληνικη̃ς πολιτικῆς. Γένεση καί Ἀθὴνα. Παπαζὴσης.

παρακμή του̃ ὲλληνικου̃ πολυκομματισμου̃ 1977.

_

λ

_

_

ι

ΝΑΠ1 (Ναόἰτ) 2? Μανιει̃αη Ι2 Μανι'α Ιειαο1›ιιΙ, Βἰιταιι. 1972. [‹‹'Απὸ τις 27 Μαΐου [Ι96Ο] ὥς τις Ι2 Μαρτίου [1971]››]. ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ ­ ΠΑΛΑΜΑΣ (Χ.) ­_ Διπλωματικὁ τριπτυχο Άθὴνα, Οἱ Ἑκδὀσεις τῶν Φίλων, 1978.

1”τΙτΜ

Ο

”

Β

τ1ΓΙι

ΙΟ

Ο

λ

5

®

”

338

_

σμου̃ προς τα τουρκικα ἀστικα κέντρα.

_

Οϋἴἔθιἰθκἰ αιἰαηι

_ Ιετοοουἱ.

παρασκὴνιοω' Ἀναμνἠσεις°

.

_

1966. [‹‹”Ο ανθρωπος στα

_ ΑΠΏΠ8' ΑΠΜΓ2 ϋῃἰνθΐεἰ­ να

ιιιαεοιιΖαι·_ Ιειειιιοιιί, Ποτ

για τὴ μασονία ποὺ θεωρεῖται σύμμαχος του̃ σιωνισμου̃. ΙειαηοιιΙ, 1969. (ΤΙτο Εοοιιοιιιἰο ειπα 8οοἰα1 Βιυὀἰοε

_ Άθἠνατ

_ ΣΤΑΥΡΟΥ (Νικολαος Α.) _ Συμμαχικη πολιτικη καί στρατιωτικές ἐπεμβάσεις. Ὁ πολιτικός ρόλος τω̃ν Ἑλλήνων στρατιωτικῶν _ Ἀθὴνα, Παπαζήσης, 1979. ΒΤΕΚΝ (Ι.αιιι·ειιοο) _ Τλε Η/τσιιἕ Ηοικε _ Νονν Υοτκ, Νονν Υοτκ Τἰιηοε Ριιο1ἰ­ διαιε Εοοιιοιιιἰσ Ειιιειρνἰοεα ΟΟΠΪ­ΒΓΒΠΟΘ

_

οί

συμπεριφορὰ››].

Υα̃γωα̃'Η ῃ) αναπτυξη 1978­ [«Μασονία καἱ μασὀνοι στὴν Τουρκία καί στὸν κό­ του̃ αντισὴμιτισμου̃ στὴν Τουρκία ὲκφραζεται, ὀ­ καὶ στὴν Ἑλλἀδῳ μὲ τὸ αυ̃ζημὲνο ἐνδιαφἐρον ποὺ παρατηβεῖται

ἑπταετίας Παναγιωτἀκοω·

Αιησηε, Οοιιιετ

_

σμο››].

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ (Γεὡρι̃θοἐ) _­ Τὸ πίσΐεὐω #99: λόι̃λωι συνεντεύἔελῶ δΰλώ­ σεις, μηνύματα καί ἐνκὐκλιοι Ἀθηνα, Γενικὴ Διεύθυνση Τύπου, 1968 και μετα. Οἱ τόμοι ἐκδίδονταν τακτικὰ ἀπὸ τὸν “Απρίλιο του̃ 1968­

_

_ _ _

­

1979. (Ἀναμνὴσεις του̃ πρἐσβεως και ύφυποορνου̃ Ἑξωτερικῶν τη̃ς

ΡΑΡΑΝΠΚΕΟΠ (Αοὀτοειε Ο.)

_

Ἑρμείας. 1971. ΒΟΟ8 (Ι.οε1ἰε Ι..)1τ., ΚΟΟ8 (Νοι·ιι1οιι Ρ.) Μαιιαςενε ο/Μοιἰενιιἰεαιἰοη: Οηςαιιι­ Ζαιἰοιισ αηα Εἰἰιεε ιη Τιινκεν, 1950­Ι9ό9 Οαηιοτἰὀςο (Μαεε). Ηατ­ νατα Πιτἰνοτεἰιν Ρτοεε, 1972. ΚΟΠΒΞΕΑΒ ($τορΙιοιι) Τλιε Πεαιη ο/ α Πειηοσνααν. (ῖνεεος αιιιἰ ιλισ Αιηετἰσαη Οοιιοσἰειιοε Νονν Υοτκ, Οτονο Ρτοεε, 1967. ΘΕΝΟΕΒ (Μιιταῖῖοτ) Τιι̃νκἰνοὶἰε αιιιώαἰ ναρι νε εἰνασα! ιἰανναιιιηἰαι· Ιειαιιοιθ. Μαν Υαγιι·ιΙσι·ι, 1974. [‹‹Ἡ ταξικὴ δομὴ στὴν Τουρκία και ὴ πολιτικὴ

ιοεἰ Βαειιηονἰ 1967. _ἶ_ $ΟΥ8ΑΕ. (Ι11ιαιτιι) Τατκινε νε ιἰιϊνιναιἰα ηιασοπἰιικ

9

­

_

ΠΑΝΑΠΩΤΑΚΟΣ (Κωνσταντῖνος Π°) __ Στήν πρώτη λίραιαμἠ α̃μύνης

_

8ΟΥ8ΑΕ (Μϋῃπῃ) ­Πχ­αΖθ0νθ„””θ„[ἰ” Τπη̃ςσ

Έ

”

_

8ΕΥΗΑΝ (Βϋωθΐ)

( εροπο Ε α̃ῃα̃εῃι̃ἔ οα̃τ Ο θοεῃτΐα̃ ονθτῃῃι̃θῃτ Γ82 ιιἰτατἰοιι Ιὶοεοατοο Ρτσοοτ . ΟΖΒΠΒΠΝ (Ετςυιτ) Τλιε ΙἔοΖ:> ο} ιλιε Μἰἰἰιατν ἰιι Κεοεκι Τιινκἰελι ΡοΖἰιιοε Ξῖἶιἐ1:ΞιὀἶΞ6ἕΜειεε.), Ηατναιὸ Πτιινοτειτν, Οοιιτοτ Γοι Ιητοιηετιοιιω

_

_

‹‹ΚοιιτΙἰΙοηοιι 1‹ὀν1ϋΙι­:τ››, Μἰἰἰἰνει (ΙειειιτοιιΙ), απο ΖΖ­9 έως 1­ 10­1977, ΙΟ αρθρα. [‹‹'Αστικοποιημἐνοι ὀιγρὀτες››]. Πραγματεύεται τὸ κοινωνικὸ πρόβλημα τη̃ς μαζικη̃ς μετακινὴσεως του̃ αγροτικού πληθυ­

Ο.Ο.Π.Ε.

1965,Κ

_

Πρακτικὰ Συμβουλιου του̃ Στέμματος, Ι η καί 2η Σεπτεμβριου 1965 Άθὴνα, Γε¬ νίκη Διεύθυνσις Τύπου και Πληροφοοιῶν. 1965. Ρνοοἰαηιαιἰοη (Τλε) ο/Αρκἰἰ 21, Ι9ό7 Αὼοιιε, 1967. 4 σελίδες. Ἡ α̃λἠθεια νιἀ τοὺς Ἑλληνες πολιτικούς Άθὴνα, ΡΑΛΛΗΣ (ΓεὼΡ710€ Ι­)

ΒΕΝΥΑΡΙΣΙ (Οτιαοτ)

_

_ Εταιἰεε έεοηοιηἰηαεε α'ε Ι' Ο.Ο.Β.Ε: Οιἐσε _ Ρειτἰε. (Ἑτὴσιο). Ο.Ο.Ι).Ε. _ Ειααεσ έοοιισηιἰηαεο ασ Ι' Ο.Ο.Π.Ε: Τανααἰε _ Ριιτἰε. (Ἑτὴσιο) Οηςιαιιἰταιἰοιι από Ραηοιιοκσ ο)° ιλε Οεηιιαἰ Οονετιιηιειιι ο] Τανκεν _ Αρκετα

_ _

_

_

ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ (Παῦλος)

_

Ϊηαιιο).

_

ΜΙΒΟ (Ρταοοοἰσ Ο.) «Σα Οτὲοο:

_

Βεηιοτνασν αι Οιιηρσἰιιι: ιλιε (ῖνεεκ Ρνοιιι (ἱατὸοιι Οίτν (Νονν Υοτκ), Πουοἱοὸιιν, 197Ο. (Ἀναμνὴσεις). ΠΙΠΙΝΕΛΗΣ (Παν.) Ἡ ἐλληνστουρκικη φιλια καἰ ή ἑλληνικη μειονότης Κων­ σταντινουπόλεως Ἀθὴνα, Κὲντρον Κωνσταντινοοπολιτῶν, 1961. Ρἰαηιιἰιις ἰιι Τατκαν Αοκαια, Οτια Ποὲυ ϋιιἰνοτεἰτοεἰ, 1967 (οσἰτεο υγ 1ΙΙ‹ίιτ αηὀ

Βοα̃κυ̃·

εὴἰιιε Ηοουεο. 1978. (Ἀπὸ τὸν διευθυντὴ τῆς Ψαεὴἱοςιοη Ροει, ὁ ρο­ λος τῶν Άμερικανῶν στη “Ελλαδα στὴν διαρκεια τη̃ς ὲπταετίας).

­Α διταιεςν/οι θκεεκ Εσοιιοηιἰσ Πενοίορηιειιι _

Εοοηοηιἰο Βεεοατοὴ, 1962.

'

339

ΒΠΕΖΒΕΚΟΕΚ (Ο'Ι“')

_ «θϊεεω

ΥΟΓὉ* 'Μῃη̨ω­Υ

_

ΰνεεσε, δραἰπ ακεἰ Πιο Π8 Οοαετεεο. Ηοιιεο. Οοππηἰττεο οιι Ροτεἰεη 1ὶε1ατἰοαε δ'οιιτ}ιεΜ ΝΑ ΤΟ δτνατερν. Ηεοτἰπἔε Βοΐοτο τ1·1ε Ηουεο Βμὶσοοτηιηἰττοο ου Ειιτορο, Ιυ1γ 12 ­ Βορτοπιϋοτ 15, 1971, 9Ζτιό Οοτιετοεε, Ιετ εεεεἰομ. Π8 Οοηςτοεε. Ηομεο. Οοιτιπιἱττοε οιπ Ροτοἰεη Ιἱω̃ατἰοηε. Οοκττοἰἰἰπἔ Με Πακιαἔε: ΠΣ Ροἰἰσν Ορτἰοπε /ον Ονεεεε. Α Κεροπ ο|α δἸαιἰ_ν Μἰεεἰοκ το θνεεοε, ]α„“αη7 18 το 21, Ι974, Ραη̨αωπ [Ο Η. Κω 267. 93τὸ Οοῃἕκω, 2Πὀ

Δ

Πῃἀθτ ὼθ ΟΟΙΟΠΒΙΜ

Ρωθιἔ” Α/Ϊαἱϊδ (Νθνν

1970

_ «Τθρἶὸθισ ἀοῃ α̃ὀα̃ω" ΜΙΠΒΉ ‹Ιετ2ΠΒω)° άπο ἶ7_Η ἕως 10­ Πῖωῃ' ἶι̃ειρα α̃ρθρων' [Πεσσερις α̃νδρεα̨ στην Κορυφη" ΤΟΚΕΚ (Μετιη) _ Ιεκτετ Ρα;αρΖα 10 ριἰ, Ι954­1964 _ Αηκετα ­ Ιετειτι1›μ1, 1966­

ΤΑΝΙΠ ω̃ωη̨ῃ)

1969, 4 τόμοι. [‹‹10 χρονια μὲ τὸν

Ἰσμἐτ πασα, 1954­1964››]. 'Απὁ τὸν

εθεεἰοῃ 1974

γαἴιπρὸ Ἐου” ΤΟΚΕΚ (Μετιη) 5ο!ιἰα νε εαςιἰα νανιια̨ακἰαν. Τπνλινεα̃ελι ιΙ‹ι ροκἰα ιΙπιΙα! οντα­ τπιπιπ απαἰοπιἰεἰ Αηκοτα, Α1‹ἰε, 1971. [«'Αγωνιστἑς τῆς αριστερα̃ς

Π8 (ῖοηἔτεεε. Ηοιιεε. Οοιηιηἰττοο οα Ροτοὶἔη 1ὶο1οτἰοι1ε.ΡοΖἰ£ἰοαΖακ‹ἰ .9:›·α2ερἰσ ΙΜ­ Ρἰἰεαἱίοω Ο/·Ηω„εΡ0„ἰῃ8 τη Θ­θεος. Μακάι 7 ­ Αρνί! 18, Ι 972 Ψε­

κἰιἱ τῆς δεξἔα̃ς' ­Ανατομία τῶν κύκλων τῶν δύο ἐπαναστατικῶν τάσεων

ΠΒ Οοηετοεε. Ηουεε. Οοιτιτηὶττοο οη Ροτοἰςη Κεαιτἰοαε. Κοροττ. Τἰιε Πεςἰεἰυπ το Ψαεηἰαἕτοη, ΒΟ. 1972. Ι­Ιοπιεροντ ἰπ Ονεεσε. Πεοειηοοι· 31, 1972. νΑΕΙ (Ροτοιιο Α.) Βτἰιἰεε Ασνοεε Ητε Βοεροταα· Με Γονείς” Ροἰἰον ο/ Τατἰτερ Βει1τἰπιοτο, .ι̃οηηε Ηορκἰηε Ρτεεε, 1971. «Μι (ὶτἐοε: τηοὀοττιε: Ιοε ἰιιετἰτμτἰοιπε ρο1ἰτἰαμοε›› ρρ. νΕΟΙ..ΕΚΙ8 (Ρηἑὀοη ΤΗ.) Ρατἰε, νο1. 7, 1970. 1085­1090, ὸαμε Επονσἰοραεα̃ἰα Ππἰνενεαἰἰε Ἀοηνα, Ἀντ. Ν. Σακκω­ Ἱουλιανα, 1965­1966 ΒΕΓΛΕΡΗΣ (Φαίδων Θ.) λας, 1966. (Συλλογὴ 5 αρθρων ποὺ δημοσιεύθηκαν στὸ Βη̃ρα, σχετικα μὲ Έὴν κρίση Τῆς "ης .Ιουλίου 1965)­

_

_

της :ΓοΡρκιας»ἶ° Τουρκοελληνικη (Η)~ φιλια Τ0υρισμἶ›υ° 1960'

_

ΤΣΑΚΩΝΑΣ (Δημἶῃριοἕ Ιῖρ)

8Ι_ΙἰΠ8ωῃ

_

_ κ°ς π°λ'"°μ°ς κα1β1°#11Ζα"κ11 κ°”ω"° _ Άθἠνα· 1972· ΤΣΑΚΩΝΑΣ (Δημἠτριος Γρ) _ Ἀθηνηόρας' Ὁ οἰκουμενικὸς τω̃ν νέων ίδεω̃ν _ Ἀθηνα, 1976. 'Αγγλικὴ ἔκδοση: Α Μα” 521" 007· Π" Δυ̃ἔ ΟΙ Ραινἰατοἰι Ατὶιεααἕοναε ο/” ζῖοππαπτἰπορἰε _ Βτοο1‹1ιαο, (Μαεεμ), Ηο1γ Οι­088 οΓτΙἹοἀ0Χ ΡΓε58° 1977° ΤΒΟΠΟΑΕΑΒ (Οοαετεατἰηο) _ Τἢε θκεεἰτ Τνα8εα',ν._ Ηε.τπ1οηὸεννοττ1ι (Μἰ‹;1ὀ1ο­

κνετκειι τνωωτ

εεκ), Ρεηεμἰιι Βοοκε, 1969. Γαλλικὴ έκδοση: Ι.α Θνὲοε ιἰε

ΤΠΚΚΕΒ

α̃απε (πα ΰ0Ι0„θ|$° Ρ"ἱ8° Μ θερω­0° 1970'

(Α1ρω·ε1αα)

Ζ'

_ Ι9­74 Μἰ|Ζἰνετ;·ἰΖἰ|‹ οἰανι _ Ιετειη1›ιι1, Κμω̃υἐ Υαγιη1ατι,

1975, 7η έκδοση

(Ιη ἔκδοση τὸ

­_

Ρ.)

τωωπ τωοωωη

Ψεεηἰηετοη

Τ11ο

Πρακτικά του̃ Συμβουλιρυ του̃ Στέμματος τη̃ς Ι ης καί Ζας Σεπτεμβριρυ Ι965 .Αθἠνῳ .Ιστορικαἱ Ἑκδὀσεις, 1965·

ἰηα̃ἐρεπ­

0

­ τω

_

1960­1961. Αερεωε 0χΜε:ε±αη̨» Βτοοκἰιιεε Ιηετἰτμτἰοη, 1963. Φω̃ς εἰς τη̃ν πολιτικη̃ν κριι̃πν ποὺ συνεκλόνισε τη̃ν Ἑλλάδα: αίἐπιστολοἰ τη̃ς Α.Μ. του̃ Βασιλέως καί του̃ Πρωθυπουωου̃ κ­ Ε Παπανδρέου. Πλήρη τὰ Ρο!ἰ£ἰοε

177

__

_

_ _

Προβλἴματα ελληνικοτητυς: κοινωνιυ̃λοῃα και φἰλοσοφια ­[ου νεου ἑλληνισμου Αθἠνα° 1970' ΤΣΑΚΩΝ^ἶ (ἦημηΈ1"®5ἶρ·) Εῶαλωλἔ ως ξ°" "ων ἐΜ'1"σμ°”·”κ°"ω"°λ®­ ῃα της πη̨λιῃκης και πνθυμαῃκης ζωης Άθἠνῳ Ι971° 2η ἔκδοσπ ΤΣΑΚΩΝΑΡ (Δημητριος Γρ.) Ειὶπινωνικα μαθηματα κοινωνιολονιας: νεοελληνι­

Τ

_

1972.

_

Αγκυρα° Υπουργειον Τυπ0Ὁ° Ραδωφωνιας και

_

ΠΟ

1

\

ΧΟΝΔΡΟΚΟΥΚΗΣ (Δημητρης Ν.) ὐποστρατηγος

_

Ἡ αθέατη πλευρά τη̃ς Τουρκίας. Ἐννιακόσιες μέρες ζωῆς στὸ ΝΑ ΤΟ Σμύρνης. (Σελιδες ἀπὸ το η̃μερολόνιὁ μου) .Αθὴναε Κέδρος, 1978­

1968) [‹‹Τὸ ἐθνικιστικὸ περιστατικὸ του̃

1944››].

_ Μἰ!Ιί α̃οἰανὶνι. Πολα: ιςιἰτ _ Κμτ1ιιὲ Υαγιιματι, 1975. ΜατΒειοοι1ι1‹ [ΤϋΚΚΕ$ (Α1ρ.)] _ Πο|‹ιι2 ι;ι|‹ πιἰἰἰἰρετρἰἰἰἰτ νοἰιι _ Αηκετο, Βοαεγἰἰ, 1974. [‹‹Ὁ δρόμος του̃ ἐθνικισμου̃ μὲ τα ἐννἑα φῶτα»1. Τϋ1ὶΚΕ5 (Α1ρ.) _ Τεπιε! ἔϋνιι̃α̨ἰει· _ Ποτεἑη ΥογιηΙοτι, 1975 [‹‹Θεμελι­ ὼδεις ἀπὀψεις››]. ΤϋΚΚΕ$ (Α1ρ.) _ Βις ροἰἰτἰἱταπιι: νε Κιὺτιε _ Κυτ1υὲ Υογιι11ετι, 1975. ΤϋΚΚΕ$

(Α1ρ.)

Ιετειτι15υ1,

[‹‹Τὸ ἐθνικὸ δόγμα. Τα ἐννἐα φῶτα»1.

Εηπο1

1

1

Ιετο.α15ιι1,

”

Ιετατ11›μ1,

[«Ἱ­Ι ἐξωτερικὴ μας πολιτικη καὶ η̃ Κὑπρος»]. :ετὀνἰ:πι_ Αηκατε, 1973. Βογα: Κἰτειρ, Βοα̨οα1‹εια1ιἑιιι οιητἰ ἰ­ 1ο 1›α1‹αη1ι1‹1ατεταει Βἰι· Κατα! τεταυ̃ηὸαη 11α:ιτ1ετ1ιηιςτιτ. [‹‹Ἡ τουρκικη πραγματικότητα καἰ ἡ τρομοκρατἰα››1. Λευκὴ Βίβλος ποὺ συνταχθηκε μὲ ἐντολὴ του̃ πρωθυπουργου̃ ἀπὸ μια διυπουργικη ἐπιτροπη.

Τα̃νἰσἰνε ἔενρεὶσἰετἰ νε

340

|

¦

341

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Α Ἀβὲρωφ, Εύαγγελος, 13, 277 9Αγαδων τάξη, 239, 241, 244, 250, 257­258, 264, 271 Αγγελόπουλος, Θεόδωρος, 64 Άγγλία, και τα Στενἀ 34, 100, 102­ ό ίμπεριαλισμός της 202­ καί Βενιζἑ­ λος 32­34, 44­ και Κύπρος 193­ 199, 200, 202­204, 205, 208· καὶ ὴ ἑλληνικὴ βασιλεία 43­45, 47­48, 49­51, 83­84, 274­275· πολιτικὴ ἐπιρροὴ στὴ δεκαετία του̃ 1930 32, 36, 41­42, 66· καί βαλκανικὴ ένωση 38, 40­42, 43· καὶ ὴ οἰκονομικὴ κρίση του̃ 1929 45­47·καἱὴ βαλκα­ νικὴ οίκονομία 54, 68­69, 70, 74­ 77, 81· καἰ δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος 85­87, 92, 94­95, 99, 100­ 112, 113­114, 127­129, 136­ καὶ ό λιμός στὴν "Ελλαδα 116­118, 120­ 122, 130­131, 138, 140· και ὴ ἑξό­ ριστη ἑλληνικὴ κυβέρνηση 134­ 135· καἰ ό ὲλληνικὸς ἑμφύλιος πό­ λεμος 162­163, 174, 175, 177, 235­ 236· ως αυτοκρατορία 106, 235. συνθὴκη `Αγγλο­γαλλο­τουρκικὴ συμμαχίας (19­10­1939), 77, 88 Ἀγγλοοθωμανικὴ σύμβαση (4­6­ 1878), 194

Άγγλοσοβιετικὴ συμφωνία διανομὴς τῶν Βαλκανίων (Μόσχα, Ὁκτὼ­ βριος 1944), 163, 171, 173­174, 231

Άγγλόφιλοι, βλ. φίλοι Μεγάλων Δυ­ ναμεων Ι

”Αγκνιου, Σπυ̃ρος, βλ. Αετιενν, 8ρἰτο Αγκυρα, έδρα του τουρκικού κρα­ τους 26, 92, 93, 96, 98, 100­101,

ιο3, ιοε, 141, ι99, τοι­202, 204, 208, 221, 224, 231­233, 238, 241, 246, 280, 306, 309, 312· Μεγάλη 'Εθνοσυνέλευση 214, 223­224· Φι­ λελεύθεροι στὴν 21· πιἐσεις Γαλ­ λου πρἑσβεως στὴν 36, 38· ταξίδι του̃ πρωθυπουργού τὴς Βουλγαρίας στὴν (1931) 39­40­ ἐνιἰργεια σοβιε­ τικου̃ πρἐσβεως στὴν (1934) 42· ό φὸν Παπεν στὴν 89, 95­96, 138· ὁ Ραφαὴλ στὴν 95­96, 120­122, 124­ 125, 127, 129, 137· πρέσβης τὴς Γιουγκοσλαβίας στὴν 103· ἄλλοι πρἐσβεις στὴν 138· ὁ τύπος στὴν 225, 251, 267· τὸ Δημοκρατικό κόμμα στὴν 249, 306­ τὸ κόμμα τὴς Δικαιοσύνης στὴν 265· ὁ στρατὁς στὴν 253, 255, 260, 304· φοιτητικὲς διαδηλώσεις (1944) στὴν 254 “Αγκύρας (ἑλληνοτουρκικὲς συνθὴ­ κες, 30­10­1930), 28, 30, 31 “Αγκύρας (ἀγγλοτουρκικὴ οικονομι­ κὴ συμφωνία, 2­12­1936), 77 Άγκυρας (ὲλληνοτουρκικὴ σύμβα­ ση, 10­6­1930), 25, 29, 30 “Αγκύρας (ἑλληνοτουρκικὁ σύμφωνο ἐγγυὴσεως, 14­9­1933), 25­26 (ὲλληνο­τουρκογιουγκα “Αγκύρας σλαβικό σύμφωνο μὴ ἐπιθέισεως καὶ φιλίας, 25­2­1953), 308 Άγροκομμουνισμός (στὴν 'Ελλαδα καὶ τὴν Τουρκία), 163­164, 188, 223, 228

(στὴν μεταρρύθμιση Κύπρο) 188, 191­193 (στὴν μεταρρύθμιση “Αγροτικὴ Τουρκία), 211, 243­245, 249, 254, 257­258, 267. 269. 272­273

Άγροτικὴ

343

Άγροτικη Σχολη Κωνσταντινουπό­ λεωἐ, 220 'Αγροτικη Τράπεζα Τουρκίας, βλ. Ζ1­ τειετ Βεηκεει

Άγροτικὸν καὶ Ἑργατικὸν Κόμμα, 152, 156

Άγροτικὸν Κόμμα Ἑλλάδος (ΑΚΕ), 155­159

Ἄδανα­ 241 `Αδοιατικ1ί. 35 ”Αζερμπαῖτζὰν, 221, 234 Ἀθανασιαδης­Νόβας, Θεμιστοκλης, 21­22, 210

Ἀθηνα, έδρα του̃ ελληνικου κράτους 20­21, 24, 48­49, 52­53, 92, 97, 104­105, 108, 111­113, 122, 150, 179, 195, 197, 199­200, 202, 204, 208, 295, 304, 308, 309, 312­Πανε­ πιστημιο Ἀθηνῶν 185, 277, 297, 300· Πολυτεχνείο 300· πολιτιστικη κίνηση στην 27, 134, 185, 277· ὁ τύπος στην 61­ 72­ 283, 284286, 295, 297, 299­300, 302· φοιτικες ταραχὲς στην 299­301· ὁ στρατός στην 51­52, 64, 286, 287, 290­291, 301· αγγλικη πρεσβεία στην 41­ πρέσβης τῶν ΗΠΑ στην 108, 283­ 9 Ρονκἀλλ1 σΐὴν Π9° 11 Δίεθνὴἐ Δημοσιονομικη Ἑπιτροπη Άθη­ νῶν 45­46­ 27ο Συνεδριο της Εἰρη­ νης (1929) 30· Βαλκανῃςὴ Ένωση­ συνδιασκενιι στην 11930) 30· δι­ πλωματικες συνομιλίες τοῦ 1931 38­39· 9 Πιπινἐληἑ ἐπ1σΤ12ἑφε1 Τὸ 1935 στην 59­60· ὁ Γεωργιος Β' τὸ 1935 στην 63­64· Του̃ρκοι ηγέτες στην 93­94, 308, 312· λιμὸς στην 115­116, 117, 121­123, 125­126, 132, 140, 277­ ἀρχιεπίσκοπος Άθη­ νῶν (1942) 121· κ911129Ὁν1σμὐΩ στην 151, 155, 160, 173­176­ η Δε­ ςια στην 163, 170· ὁ Σοὐλτζμπἐργ­ κερ στην 181, 183 Αθηναγόρας, οἰκουμενικὸς πατριἀρ­ χης, 310­311, 313

344

'Αθηναϊκὸ Πρακτορείο Εἰδησεων,61, 308

Αἰακειο (της Κορσικης), 80 Αίγαῖο πἐλαγος, ὡς ἑνωτικός κρίκος 18­19, 120, 304­305· ὲλληνοτουρ­ κικη αντιδικία γιὰ τα νησία 136, 231· Γερμανοί καὶ 93, 113· λιμός στα νησία 115, 136· Βουλγαρία καὶ 166­ 234· πετρέλαιο στὸ 313 Αι̃γυπτοα απόσχιση ἀπὸ την Ὁθω­ μανικη Αυτοκρατορία 48, 195, 197·

καὶ 2ος παγκόσμιος πόλεμος 107­ 108, 138­ ὲλληνικη κυβερνηση στην 115­116, 133­135· ἑλληνικὸ χρυσό στην 128­129· ανεξαρτησία της 202,292­ὁΜακαριος στην 207

Άιδίνι,

241

Αἰθιοπία, 51, 58, 61 Αίθουσες του̃ Λαου̃, 210 Αῖνου­Μηδείας γραμμη, 102 Ἀκαγιἐν, “Ενὶς βλ. Ακεγεη, Ευἰε ΑΚΕΛ (°Ανο1›Θωτικα Κόμμα Έργα­ ςομὲνου Λαου̃), κυπριακό κόμμα, 187­188, 190­193, 205­206, 208, 212 βλ. καὶ Κομμουνιστικὁ Κόμμα

Κυπρου (ΚΚΚ)

Άλβανία, 35­36, 85, 94, 110, 114 Ἀλγείυνοἰ, 82 'Αλεβὶ (Οἱ), 272 Ἀλεςανδρεια, 59, 110, 115, 129, 134, 136

°Αλεςαν6ρεαα, 19ε,2ο1,ρλ.καιΧα­ ταυ Ἀλέξανδρος Α'(τσαρος τη̃ς Ρωσίας), 180

Άλιακμων ποταμός,

ὡς

ἀμυντικη

γραμμη (1941), 114

'Αλληλεγγυισμός (συνεργασία τῶν ταξεων), 82, 153, 227, βλ. καὶ λαϊκι­ σμὐς

Άμερικανόφιλοι, βλ. φίλοι Μεγαλων Δυναμεων

Άμερικη, βλ. Ἡνωμενες Πολιτείες "Αμερικη (Νότιος), 70­71

Άναγἑννηση,

185

Άναλφαβητισμὸς (στην Τουρκία, Κύπρο καὶ Ἑλλαδα), 19, 190

Ἀνατολη, 20­22, 27, 223, 310 Ἀνατολικη Ὁμοσπονδία, βλ. Ἑλλη­ νοωρρκίκη 'Ομοσπονδία °Ανατολικὸ κόμμα, αντιδυτικιστἐς, ἀνατολίστὲς (στὴν 'Ελλαδα καὶ την Τουρκια), 22­23, 25, 27, 54, 79­82, 112, 15ο, 165, 179­181, 185­185,

207, 210, 218, 223­224, 251, 254, 273

Άνδρουτσόπουλος, Άδαμαντιος, 312 °Αν·τἀν·τ, 45

Ἀντιαεροπορικη Σχολη Άγκυρας, 253

Ἀντιαμερικανισμός, 253, 265, 268, 295

Άντιβαρ, Χαλιντὲ Ἑντίμπ, βλ. Α­ (11να1·, 11811118 123115­

Άντικομμουνισμὀς, 163, 170, 178, 191, 212, 261 11941­19441, 155, 159­ 165, 170 Άξονας (Ὁ), 85, 89, 115­117, 118, 120, 124, 128, 136, 159, 181­182, 190

Άν­ίατααη

Άραβες, 207, 260, 273 'Αρόις,Τεφηκ Ρουσδη̃, βλ. Ατεε,Τον­ ῇ1(

12118111

Ἄργος, 123 'Αρμενίας (Σοβιετικη

Δημοκρατία

της), 233

Άρμενιοι, 217, 220 ”Αρνταχαν, 194, 232­233, 238 “Ασία, 22, 194 Άσπίδα, 286­287 Ἀτατουρκ, Μουσταφᾶ Κεμάλ, βλ. Αιετϋ1·1‹,Μυετεἴει Κε111ε1Ι °Ατλαντ1κη Συμμαχία, 201 Άττλη, Κλημεντ, βλ. Ατι1εε, Ο1ε111ε11τ °'Α­ίσεσον, Ντην, βλ. Ασησεοη, Πεερ Άϋμπαρ, Μεχμετ Ἀλί, βλ. Ανοετ,

Μεηίῃοι Α1ί

Άϋντεμίρ, Ταλαόιτ, βλ. Ανόε1η11·,Τε­ 131

Αυ̃στραλία, 118 Αὐστρἰα, 45­46, 85, 103 Άφρικὴ (Βόρειος), 85, 134 Άφρικὴ (Νότιος), 75, 128 5

Β

εαλκανια, και Ταρρκαι εε, 1ο3­1ο4­ πόλεμος ατα 85, 114, 276­ Βαλκα­ νίκη Ένωση 3ο, 31­32, 56, 41, 78· καὶ Γαλλία 32, 36· καὶ “Ιταλία 32, 36, 105· καὶ Ἀγγλία 32, 68­69, 104­106, 171· καὶ Γερμανία 32, 67­ 68, 70, 75, 86­87, 95, 97, 110, 136·

καί Μικρα Συνεννὀηση 39· καὶ ου­ δετερότης 78­ καὶ οί ΗΠΑ 92­93, 184· καὶ ΕΣΣΔ 166, 231· καὶη δια­ νομη τους 166­167, 171, 231 Βαλκανικὲς Συνδιασκέψεις, 1930­ 1933, 30­31, 35 Βαλκανικη Ένωση, βλ. Βαλκανια εαλκανικη εαναννὀηαη, 59, 78 Βαλκανικό Συμφωνο (Σύμφωνο Βαλ­ κανικη̃ς Συνεννοησεως, Ἀθηνα, 9­ 2­1934), 30, 32, 36, 40­43, 99 Βαλκανικό Σύμφωνο ἑλληνο­τουρκο­ γιουγκοσλαβικὸ του̃ 1954, 201, 308· βλ. καἰ Σύμφωνο φιλίας καὶ μη ἐπιθἑσεως Γιουγκοσλαβίας, Ἑλ­ λόιδος καὶ Τουρκίας Βαλκανισμός, 31

εαν, 257 Βανατο, 123 Βαντερμπιλντ, Ἑπιτροπη, βλ. νευ­ ‹1ετ11ἰ1τ,

Ηετοία 8.

Βαρβαρεσος, Κυριακός, 46, 73­74, 128­129 Βαρβαρόσσα (ἐπιχείρηση), 90­91 Βάρβογλης, 287 Βαρκιζας συμφωνία (12­2­1945), 176­178 Βαρλἰκ βεργκισί, βλ. νει1·111‹ νετςἰεί Βαρνα, 284, 286 Βασιλικός, Βασίλης, 293 Βατικανό, 119­120

345

Βατούμ, 100, 194, 230 Βέλγιο, 1210 Βελιγράδι, 33, 41, 78, 90, 103­1011

Βελοολιὡιηε­ “Αααα 164­165, 112­ 179, 227

Βενετοί, 53 Βενιςελισμὸς­°Αιι­ιιβενιςελισμὸς, 19, 32, ΔΔ, 519 53.521, 61, 130, 155,

184­186, βλ. καί Βενιζέλος, Έλευ­ Θἐριος

Βενιςἐλος, °Ε)ιει›Θι­η̨̃ριος, προσωπικό­ τητα καί σταδιοδρομία 19, 80, 134­ ὰρχηγὸς του̃ δυτικού κόμματος 79­ καί Μεγαλη “Ιδέα 17, 19, 24· καί έλ­ ληνοτουρκισμός 17, 19­21, 23­31, 304, 308­ και Μειιιξα̃α̨ 65, 79­ στὴ Συνδιάσκεψη τη̃ς Είρηνης (1919) 204­ στὴ Συνδιάσκεψη ­ιῇο Λωςιη̨̃ιν. ν1ις(1922­19231 2ο1­και11λαοτη­ ως 521, 51, 521­ ιωιιΠοιπανασταισιρη̨ 30­31­ καί Γαλλία 38· καί Βουλγα­ βία 39. και Άγγχια 32­33, 37, 214, 235, 275· καί Ἰταλία 32­37, 44, 51­ 52­ και Παγκαλοο 19­20­ ιιαοταο­ φα οταν εεοοοια (1928) 19, 23, 4­1­ τελικὴ ἀποχὡρηση 379 40, 55. κα, ταφεύγει στὸ Παρίσι (1935) 53, 55, 65­ .ααοοοιι 53,61­62,65,79, 155, 208, 304­305, 308· βλ. καί Βενι­ ςελιομος­°Αναρανιςολιοαοο Βενιζέλος, Σοφοκλης, 282­283, 289 Βεντηρης, Γεωργιος, 130 Βέρνη, 105, 117, 127, 133 Βερολίνο, 67, 73­74, 80, 85­88, 92, 99­100, 111­113, 118­119, 120, 210, 219, 230

Βοοολινοο ς°Ακαοιιμια Γ1ολεμο1›),8ο Βεσσαραβία, 42 Βῆμα, Τὸ (ἐφημερίδα), 283 Βιδαλης, Ὁρέστης, 295 Βιέννη, 69 Βιοτναα, 170 Βικτωρία (βασίλισσα), 194 Βιργινιοις καπνός, 75 Βισίνσκι, Ἀντρέι, 101

346

Βίτσι, 163 Βογιατζης, Άκπὀστολος, 159 Βολταῖρος, βλ. νο1τε1τ‹­1, Ρταιιςοἰε Α­ ιοαοι Βόρις Γ' της Βουλγαρίας, 36, 40, 87­ 88, 92­93 Βόσπορος, 100 Βουδαπέστη, 96, 177 Βουκουρέστι, 30, 155, 177 Βουλγαρία, στο 10ο αίωνα 29· καί τα βαλκανικα σχέδια συνεργασίας 31, 32, 35­36, 41­43, 76­ καί σχέσεις μὲ Τουρκία 38­41, 76­ καί σχέσεις με Έλλαδα 39­41, 76, 92· καί η οίκο­ νομικὴ κρίση 46· κοιἰ 206; παγκὐ­ σμιος πόλεμος 85­89, 92­93, 95­99, 102­ 109·1111 123· καὶ ὲλλλι̃ναὁἔ ἐμφύλιος 166, 234· ὁ Τσακωνας

οταν 284

Βραδυνη, Ἡ (εφημερίδα), 285 Βρετανικό Συμβούλιο, 48 Βρυξέλλες, 260 11111ζ111ν119›

275 29­ 179­ 193¬ 2065207

Γ Γαβριηλίδης, Κωνσταντῖνος, 159 Γαλλια, 250­ ααροοιι 32, 36­37, 44, 76­78, 84, 281­282· συμφέροντα 45­46, 521­ Τοορκοι ααιιν 220­ Ἑλ­ ληνες στην 162· καί Βαλκανικη Έ­ νωση 38­43· καί καθεστως στην Έλλαδα 43­44· καί Κύπρος 200­ 201· Χατἀυ 201· καί Ἱταλία 51·καἰ Εύρωπαϊκη Ένωση 67­ καί 2ος παγκόσμιος πόλεμος 81, 140 Γαλλοαγγλικη οομραοιι, 23­12­1920, 198, 200­201 Γαλλόφιλοι, βλ. φίλοι Μεγάλων Δυ­ ναμεων Γαρουφαλια̃ς, Πέτρος, 289, 292 Γονοοιι, 32,58­59, 117, 1­ιο, 147­148 Γερμανία, συμφέροντα στην Ὁθωμα­ νικη Αύτοκρατορία 194, 210· καί Ἑλλὰς πρίν από τὸ 1919 45, 52,

80· ἐπιρροη μεταξὺ τῶν δύο πολέ­ μων 32, 34, 39, 51, 52, 81· οίκονο­ μικη διείσδυση 67­76, 78· ὁ Μετα­ εαο και ιι 8ο­82, 82., 111­112­ εἰσβολη στην Έλλαδα 85­114· καί ὁ λιμός στην Ἑλλάδα 114­124­ καί Τουρκία μετὰ τὸ 1939 136, 138, 142­143, 231, 238· καί τουρκικός κομμουνισμός 219· καί ΕΣΣΔ 159­

1τ1α1

Γκρέιντυ, πρέσβης βλ. Οτεὀν, Ηοιιτγ Ρ.

Γλεςος, Μανολιις, ιοο Γληνός, Δημητρης, 127 Γουλιέλμος Β', της Γερμανίας, 210 Γούντχαους, βλ. 91ἰοο‹11ιοι15ε, (ΣΜ. Γρίβας, Γεωργιος, 191, 203

160­

Γερμανόφιλοι, βλ. φίλοι Μεγάλων Δυνάμεων Γερμανοσοβιετικὸ σύμφωνο μη ἐπι­ θέσεως 230

(23­8­1939) 88, 159­160,

Γεωργαλα̃ς, Γεώργιος, 298, 309

Γ 1291207199

Α7, 54

Γεωργιος Β', 44, 48­50, 55, 57, 59, 64­66. 68. 76, 83. 120. 127­129, 134. 153·154, 157, 163. 180. 182, 184, 275 Γιαλτας συνδιασκεψη (1945), 176,

Δ Δαρδανἐλλια, 100, 235­236 Δεκατὲσσερις (Οί), 255­261 Δεμερτζη̃ς, Κωνσταντῖνος, 64­65 Δημητρα̃ς, Ήλίας, 297 Δημητριαδης, Φωκίων, 283 Δημοκρατικη Ένωσις, (του̃ Παπανα­ στασίου), βλ. Ἀγροτικὸν καί Ἑρ­ γαακον κοααα Δημοκρατικό Άγροτικὸ Κόμμα, 157 Δημοκρατικό Κόμμα, βλ. Ποπιοκτατ Ραιιιι

Δημοκρατικόν Σοσιαλιστικόν Κόμμα

231

Γιαννιοα­ Νικολαος­ 217 Γιουγκοσλαβία (καί Σεοβίαλ καί Βαλκανικη Ένωση 31, 38­43· καί βαλκανικό μέτωπο τὸ 1941 94, 103­104, 106· καί Γαλλία 32, 36, 52·καί “Ιταλία 35,85·καί Γερμανία 68­ 89­92­ 103­194· ο φον Νὡοοαι

(1946), 152

Διιαοκοαιικοο 'Αγιον ίὲοιιαεοίοαλ 50 Δημοκρατικός Στρατος, 178­179 Διαμαντόπουλος, Κίμων, Π., 134 Διγενῆς, βλ. Γρίβας, Γοὼογιοο Διεθνης Δημοσιονομικη Ἑπιτροπη °Ααιιν‹:›ν του̃ 1898, βλ. οοιοιαιοαιοα

σύμφωνο 105· εἰσβολη 99, 101, 109, 111­ καί 'Αγγλία 106­107, 109, 114­ καί εμφύλιος 176· καί Μακεδονικό 166· καί “Αδέσμευτοι

ίι̃οεοοίὲτο 111τοτ11ετἰο1ιιι1ο (Ο.Ρ.Ι.) Διεθνης Ένωση Ἑργασίας, βλ. Πιλίοο Ι11ίοΓ11ετ1ο11ε1ε 1111 Ττενεϋ Διεθνης Ἑρυθρὸς Σταυρός (Δ.Ε,Σ.),

207

Διεθνης Τραπεςα, 271 Διοανιομος, 82, 149, 152, 193, 228,

στὴ 78° 8911

151111

1111118999

71ι̃Ρμ1λν1Κὴ

Γιοογκοολαβικο οιοατιωτικο ποαςι­ Κ9111111111

(27·3·1941), 105

Γ1(ε1<91λ11¬ Ζ111111­

βλ·

09159112­ Ζ11111

Γκθμλἰκ, 242 Γ1ςἑ1'σ11πεΡ71ς1

βλ­ 0911812918

Γκοναἔ. 226 Γκιουρλἐρ, Φαρούκ, βλ. θϋτ1οτ, Ρετ­ 111‹

Γκιουρσέλ, Τζεμαλ, βλ. (ὶϋΓ8ο1, Ως­

117, 121­122, 127, 133, 140

307

Δοβρουτσα̃, 109 Δορύλαιο, βλ. Ἑσκίσεχίρ Δορὑστολο, 29 Δοοναβις, 109 Δραγούμης, Ίων, 79, 164, 184, 254 Δύση, 20, 22, 79­80, 170, 178, 180, 184­186, 207, 217, 224, 310

347

Δυτικό κόμμα καί δυτικιστὲς (στὴν Ἑλλάδα και την Τουρκἰα), 19­21, 23­24, 29,44, 54, 29, 150, 152, 163,

Ἑλληνοτουρκικη Ένωση, βλ. Ἑλλη­ νοτουρκικη 'Ομοσπονδία 5Ει2,ηνοιοοοιοιο1 Ὁμοοπονοιο (και

169, 179­181, 184­185, 224, 228, 250, 266, 272­273, 282, 300 Διοοοκονηοος, 18, 136, 201­202, 231

Σονομοοπονοιογ, 25­27, 30, 199, 201­202, 205­206, 208, 304­305, 307­309, 311, 313 Ἑλληνοτο1­2Ρ1ς11ςὴ πυ̃ὐσθετη συνθἠκη οομμοχιοςωοηνο, 22­4­1938), 94 Ἑλληνοτουρκικη σί›μβαση”Αγκὐρας (10­6­1930), 25,34 ·Ελληνοτοοοκικη οονοηκη οιιιος ωνκοοο, 30­10­1930), 94 Ἑλληνοτουρκικὸ σύμφωνο ἑγγυη­ σεως (Άγκυρα, 14­9­1933), 25­26,

Ε

ΕΑΜ, 126­127, 129, 155, 152­162, 172, 124, 176 ·Ε13οοτοι, 214­217, 220

ΕΔΑ (Ἑνιοιἱα Δημοκρατικη Άριστε­ ρα), 13, 165, 286, 294

1821,

228­229, 283,

ΕΔΕΚ (Κυπριακό κόμμα) 187, 207 ΕΔΕΣ, 162 Ἑθνικισμός, ἐθνικιστὲς, 202­203, 209, 212­213, 254, 260, 266, 271, 295­296, 306, 311 132,. κοιι οολοτι­ σμὸς “Εθνικισμός ἱσότιμος, 148, 213­214,

5Ε‹›νοοοοοοιο2,ιομος, 150, 245, 255, 300, βλ. καὶ νασερισμὸς Ἑκιντζἰ, Ταρἰκ Ζιγια, βλ. Εκἰηοἱ, Το­ ι·11‹ Ζἰγοι ΕΛΑΣ, 162, 176­178 ·Ε2ι3ο±ιο, 7ο, 130, 133 ·Ε2,13οοικοο ·Εοοι­ιοοο Εοοιοοος, 133

ΕΛΔ (Ένωση Λαϊκη̃ς Δημοκρατίας), 152, 155­156

“Ελεύθερος Κόσμος (ἐφημερἰδα), 299, 302 Ἑλεὐθερος Τύπος (ἐφημερἰδα), 21 Ἑλληνικὸς 'Ερυθρός Σταυρός, 137 Ἑλληνικὸς Συναγερμός (κόμμα), 1827 185

138. ·Ηνομονο, Πολιτεῖες (Έλληνες στἰς) Ἑλληνορθὀδοξο, σοσιαλιστὲα̨ 163_

5Ε2,2.ι1νοομοοο‹ονοι,

1621,

348

297

Ἑοιατιιει 9 (ἐΦ1ιι1αι>1δα›. 211 Ἑοιαακὸ Κὀααα Τ9αι>ι<1αε,11961). βλ· Τϋῇςἰγε Ιεςἰ ΡΜ­1ἰ8ἰ (Τ·Ι·Ρ·) ΕΡΕ (Ἑθνιιαι̃ Ριζασπαστικιι Ἑνω­ 91§)3 2835 2895

Ἑοἐνι

Ἑνιαῖο Ἑκλογικὁ Μέτωπο Ἑργα­ τῶν, “Αγροτών καἰ Προσφύγων

Ἑνιαῖο Μέτωπο Ἑργατῶν καἰ”Αγρο­ τῶν (1928,1932,1933), 155

Ένωσις

“Αγροτικών

Κομμάτων

ςὲκλογος ιοο 1946), 158

Ένωσις Βασιλοφρόνων (του̃ Μετα­ ςα̃), 52

Ένωσις Ἑλληνων Νέων Ἀξιωματι­ κοον (ΕΕΝΑ›, 292 Ἑνοοιο κοντοοο (Εκ), 158, 281­ 284, 289­290

Ἑνωτικοἰ ὀθωμανοἰ, 210, 216­217

302

1219991, Βλ­ ΕΓ9111 Ν1111

Ἐι>1α3Νι2ιατ1 βλ­

Ὁιαιιανι

`Ει>ι<αν2ι11

Ἑθκἰνο

1211191 18111111

112­ 1211399111 01112111

Φ2Ρ1ν119ὐν Τἔε11111λ1 βλ­Ε1'1ί1115

Ἑοτἰόιιτι

Ἑοοιὡ. Ἑδαααοδααι Εὸουωὸ Ἑι>α1·1ι>α

Βλ­

°Ηι1ισἐλτινοτι Βλ­

11911191»

1912111137

Ἑαιααατ1ι>¬ 2181 2212225 Ἑσ11111(ἑφ1ι̃11εΡ1δ91)›

2851297

Ἑτὲμ ὁ

βλ­

Κ1Ρ1ς111σ10§­

Ε1119111

(ς:91”­

Μ)

1291212119

Β117

19111

Εὐ111Υ712λἀ'199›

287

Εϋἑειναε Παντος, 2231 233 Ευ̃9ὼ111ι̃› 1129 119λ1'11σ11κ99 λῶροἐ 20· 22, 49, 185, 279· ὁ ”Αθ01νασ1111δ1Ἱ9 7 Νὁβαἐ Κ111 ἡ 217223 210' Ένωση τιι̃ε 30. 67. 282· καἰ 292 παγκα­ αιααε παλειιατι 68­693 791 85· νέα ταἑιι στην 89· ΝΑΤΟ 1911 1833 297 ­Εφημερἰἐ του̃ Ἑργἀΐουα 215

Ζαβιτςια̃νος, Κωνσταντινος, 72­73

Ἑπανόισταση του̃ 1922 στην Ἑλλόι­

Ζ111λαρ1ἀδ”119¬

179

Ν1κοἔ=

Μωρις,

16771682

βλ.

177”

θοιιονοικ,

Ἑπανἀσταση τῶν Νεοτούρκων του̃

Ζενεβουόι,

1908, 24, 214­212, 255­256 Ἑπιτροπὴ Βἀντερμπιλντ βλ. νατιόετ­

ΖὲΡβ1193 Ν1111'19λεων› 1627163

1,111) 11810111 81

306_31ῃ.Ἑλ­

ληνες στἰς 131_132, καἰ Γιουγκο­ 213· οίκονομικὸς ρόλος 721­ 25, 135, 140­141, 252, 299­ οπο­ στολη όπλων ἀπὸ τἰς 1Ο7­1Ο8­ καἰ 8 8οοτοοος πογκοομιος ποιομος 114, 131­132, 14ο­141­ οτοιοο στὴν Μεσόγειο 21219 2363 268. ὁ

Γεὼργιοα̨ Β· στἰς

1

321.135.

καὶ ἐμ,

οιι1ν·Ε2ι2ιο8ο 169, 171­172­

Μακάριος ως 202. καὶ Κύπρος 268· καἰ τὸ δόγμα Τρου̃μαν 233­ στην ἀντιαμερικανισμός 237­ τοοοκιοι 252, 268­ κοι οπονοοτοοη στὴν Τουρκἰα 268. καὶ ἐπανἀσταση στὴν Ἑλλάδα 284.285, 295, 301­ καἰΚο1ροιμοινλῇς 278, 281­282 καὶ ,ουρωὴ φὀρμουλα, β›,_ τοορκικὴ φὀρμοολο ·Ηοομἑνοο Πολιτοτοο της Εοοὡπηο, ὁ

30 °Ἡπειρος, 151

Ζ

201

ΕΟΚ, βλ. Κοινη “Αγορα ΕΟΝ, 154, 302

Ἑπιτροπη Ἑθνικη̃ς Ἑνὼσεως (1960),

Α11111οι1ν

·Ηνο3μινο °5Ε0νη (ο.Η.Ε.›, κοι κο­ προς 203­2021, 207­ καἰ Τουρκία 231­233. 244 ·Ηνο3μονοο Πολιοοτοο, 81, 113­114, 116, 134­135, 252­ ιεπιοοοη 138, 18218213 2022035 23223219 252,

οοιιος

Ἑτἔεβ113 Μ11199λὲντ¬ βλ·

'Εξέγερση του̃ 1931 (Κύπρος), 199­

δα, 162

Η ­Ηλιου̃, =Η›,ιας, 13 ?Ηντεν, ”Ανθ0νυ, βλ. Εόοο,

σλαβἰα

Ν99111911111 ­

19111991 19911

2537 2159 2839 3019

Οο1τ1ο1

Έρμπακαν, Νετζμεττἰν, βλ. Ετρεικοιη,

Ἑλληνοτουρκισμὸς, 13, 17, 21, 24­ 25, 29, 31, 3ο8­309, 310 Ἑμβἐρ, βλ.. Ειτνοτ 13888 ·Εν8ιοιμοοι1 περιοχη, 13, 19­20, 207, 212, 224, 260, 309

1959)1 193= 203

Ζαιαὲο Ζαυ βλ­

112. 13 Βαα1α191

94

(1926), 152, 155

260

Ἑθνικιστικὸ Κόμμα Δρασεως βλ, Μ1Ι11γοτςἰ Ηοτοκετ Ρειτιἰεἰ (ΜΗΡ) Ἑθνικόν Ἑνωτικὁν Κόμμα, 185

βλ­ Μ1111 13111111 1891911981 (ΜΒΚ) Ἑαιιοααιιααακὴ Τοαπαἔα Τααακίατι

Ρ111112 12119111

Θεσσαλιαζ 195 Θεσἶαλονικη® ως βαση ἑξορμησεφα̨ τοο Ηατοκοτ Οτόυοιι (19Ο9)215­ ως ς

®'21"1ρω"®®®®®® του 1912121099 1145 296· 9

Μ291199

Ζορλοό, Φατἰν Ρουσδη, βλ.

Θ

Ζο1·1ι1,

Ζυρίχης καὶ Λονδινου (συμφωνιες,

ἶλλ'1ν""ἔ" Χπλειἶ την

προσφερει στους Γιουγκοσλαβους 897902

ΡΙΟ5.

γἶρμανικὴ

είσβολὴ

114· ὁ τυπος στην 215, 217· σοσια­

349

λισμὸς στην 214­217, 220· καὶ ἑλ­ ληνικὸς ἐμφύλιος 176 Θράκη, 20, 87, 99, 123, 158, 166­ 167, 169

ΚΚΕ) 17.3­176 Ἰωανν1911§¬ Δ111­11119102

312

Καβάλα, 276 Καζαντζάκης, Νίκος, Καἔὲβταἑ συμφωνία

Ἱαπωνία, 39, 87, 231 Ἱ9ΤΡί91194 Γ1ἀνν11§± 171

Ἰζβὲστια (ἐφημερίδα), 174 Ἱκόνιο, 273 Ἱνδίες, 75 'Ινδικός ωκεανός, 207

Ἱρακ, 230, 234 Ἱρἀν, 193, 234235, 273 22· καὶ σοσια­ λισμός 150, 218, 223, 225, 273· καὶ Πράσινος Στρατός 223, 225· καὶ ὁ Μεντερές 250· Καί ποίνω̃λοίμίσμὐς 217, 273 Ἱσμὲτ, πασάς, βλ. Ι11ό11ϋ, 1811161 Ἱσραηλ, 273 Ἱσταμπούλ, 27 ­ βλ. καὶ Κωνσταντι­

νούπολη

Ἱστορία του̃ Εὐρωπαϊκοῦ Πνεύμα­ τος, του̃ Παν. Κανελλόπουλου, 185 32­34145­46, 81· 111­

“1τ<×λί<ι,ἐπ11>1>ο11

ΗΠΑ

100191

184­ καὶ Δωδεκάνησος 136,

201· καί Ἑλλἀἑ 32­331 36, 44, 51· 521 66· καί Κ9νδ9λ11§ 521 61· καί Γ19971ς9σλαβ1α 35, 52, 85, 89· καί Βαλκάνια 36­38· καὶ Αἰθιοπία 58, 61· ἐπιτίθεται κατά τη̃ς Ἑλλάδος 86, 95, 1ο5­1ο6­ ροηοετται απο την Γερμανία 86, 99,111­112,118­119· καὶ ό λιμός στην Ἑλλάδα 118­124, 140· συμφωνία τῆς Καζἑρτας 172

Ἱταλόφιλοι, βλ. φίλοι Μεγάλων Δυ­ νἀμεων 'Ιωάννης ΚΓἈ πάπας, 119 Ἱωαννίδης, Γιάννης (ηγέτης

350

του̃

γύης, 207

(26­94944)

Κιοκσάλ, Ὁσμάν, βλ. Κόκεοί, Ο­

Κάιρο, 111, 121, 124­125, 128, 130,

Κιοπρουλού, Φουατ, βλ. Κόρτίίίϋ,

Καισάρεια, 257 καιααμανος, Δημήτριος, 41­42, 42 Καλαμάτα, 287 Καλομοίρης, 287 Καμπιμπάυ, Ὁρχάν, βλ. Κει1›ἰοαγ,Ο­ 1112111

Ἱσλάμ,καὶὁ Γκεκαλπ

πε1119λ1σμ9§ 441 681 84­85»

153

133, 172, 197, 207, 231

“Ινστιτούτα του̃ Χωριού, 210 Ἱόνιοι νη̃σοι, 79, 195

241

Κίνα, 149, 170 Κίνημα “Αφροασιατικης Άλληλεγ­

172, 174, 178

114­ 11161111. 1811141

βλ. και Αιειιί1τ1‹ Κεντρικη Ύπηρεσία Πληροφοριών ΗΠΑ (ΟΙΑ), 239 Κηρυξ (ἑφημερίδα Χανίων), 24

κιλικω,

Κ

Ι

°1νονο1>, ”1σ11­ἑρ

(ταξίαρχος),

Καναδα̃ς, 75, 134­135, 141, 169 Κανελλόπουλος, Παναγιωτης, 185, 291, 302

Κανταφικοὶ, 312 Καντρί, Γιακούμπ, βλ. Καταοεωα­ ηοὲ1ιι, Υακυρ Καατἰ Καπιταλισμός, 81, 149, 163, 224, 244, 251­252, 257, 270, 273, 278, 293, 295, 297, 301, βλ. καὶ φιλελευ­ θερισμός Καποδίστριας, Ἰωάννης, 150, 180, 274­275 Καραμανλης, Κωνσταντῖνος, 14,183. 186, 276282, 288. 290 Καραοσμάνογλου, Άττίλας, βλ. Κα1εοε1τ1α11οἑ1ι1, Αι111ο

Κάρς, 194, 223, 232­233, 238 Καρυωτάκης, 287 Κασπία Θάλασσα, 221

κασωμονη. 218 Κατεστημένο (ὡς ἔννοια), 284 Καφαντάρης, Γεωργιος, 25, 170 Κέδρος, Ἀνδρέας, 126 Κεμάλ, Μουσταφά, βλ. Αιαιϋτκ, Μιι­ ειαὶει Κε111α1 κεμαλισμος, 143, 209­211, 239­240, 244­246, 253­254, 264, 266, 285,

μμ­,μμ

Ρμειι

Κιουπκιόι (Πρωτη), 276, 299

κιοοωορκ, Σαμί, βλ. κιιαιις,

811141

Κιρκάσιοι, 219, 223

Κιτίου μητροπολίτης, 200 Κιτσίκης, Νῖκος, 7, 280­281, 290 ΚΚΕ, 152, 155, 158­161, 164­165, 167­168, 171­173, 175, 177­179, 212, 220­221, 235, 306 Κλμρτὲ, κίνημα, 220 Κοινη “Αγορα (ΕΟΚ), 271, 273, 282 Κοινωνια τῶν “Εθνών (Κ.Τ.Ε.), 46, 58, 117, 132 Κόλλας, Κωνσταντῖνος, 130 Κόλλιας, Κωνσταντῖνος, 292­293

Κόμμα Άγροτῶν καὶ 'Εργαζομένων (1956), 158 Κόμμα 'Εθνικης Άνασυγκροτησεως (1945), βλ. Μ1111 καιιοῃῃα 12411141 Κόμμα Ἐθνικῆς Σωτηρίας, βλ. Μἰ11ῖ 8ο1ἑ11ηοι Ραττἰεἰ (ΜΒΡ) Τουρκίας Κόμμα “Εργαζομένων (1974), βλ. Τὶ1τ1‹ἰγσ Ειηοίτςὶ Ρατιἰεἰ Κόμμα “Εργατῶν καὶ 'Αγροτῶν Τουρκίας (Βερολίνο, 1919), βλ. Τϋτκὶνε ίη̨ςὶ νο Ωἰίτςἰ Ε1τ1‹αε1 Κόμμα 40414119 Συμμετοτῆε τη̃ς Τουρκίας (Αγκυρα, 1920), βλ. Τϋηςἰνο Ηα11ς 1§τ11·;11‹1γι111 Ε1τ1‹ειε1 Κόμμα της Δικαιοσύνης, βλ. Αε12ι1οι Ρμηἰμἰ Κομμοονιστικὴ Διεθνης, 152, 167, 117, 219, 221, 224, 226

Κομμουνιστικό Κόμμα Βουλγαρίας,

176

Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας, 175 Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου (ΚΚΚ, 1926), 190­191­ βλ. καὶ Α­ ΚΕΑ (1941) , . . Κομμουνιστικό Κομμα Τουρκίας, βλ. Τὶίτκἰγσ Κοτηὶίτιἰετ Ροτιἰεί (Τ.Κ.Ρ.) Κομμουνιστικό Κόμμα Τουρκίας [Ἑπἰσημο] τού 1920, βλ. Τϋτ1‹1γο Κο1ηὶ1111ει Ρ11·1‹αει [Κι­:ε1111]

Κομμουνιστικό Πανεπιστημιο τῶν “Εργαζομένων της 'Ανατολης (1‹.ον.Τ.Β.), 117 Κονδύλης, Γ εὡργιος, ύποιμηφιος δι­ κτάτωρ 51­52, 57­58· ἀντιβασιλεία 60­63· άποτυχαίνει 64, 66 Κοραλτάν, Ρεφίκ, βλ. Κοταίιοη, Κο­ 1111

Κορινθιακη σταφίδα, 53­54 Κορσικη, 80 Κορυζη̃ς, Ἀλέξανδρος, 108, 110 Κορυτσά, 94 Κοσμογονία (του̃ Γ . Κονδύλη), 51, 61, 63

Κουρδικη Λαϊκη Δημοκρατία (1945), 234

Κου̃ρδοι, Κουρδιστάν, 19, 234, 272 Κουρτουλοὺς (πλοίο), βλ. Κιιτιιιίυς κορσοωιας, Δτ., 171 Κρατικισμός, 143, 209, 239, 242, 244, 266, 270, 280

Κρητη, 20, 24, 86, 128­129, 204, 297 Κριμαίας, πόλεμος της, 75 Κυπρο­Αραβικός Σύνδεσμος, 207 Κυπρος, συμφωνίες του̃ 1959 205­ 206, 208, 276· Δημοκρατία της 204, 201­2ο8, 3οε­ κριση του̃ 1963­ 1964 192­193, 205­206, 238, 268, Άγγλοι στην 193­200, 309· 291·καὶ Τουρκία 197­202, 261· καὶ Ἑλλάδα 193, 195, 197­204, 282, 305­ τὸ Παλάτι καὶ 184· ἐζἐγερση του 1931 199­200· πολιτικη ςωη στην 187­188· κομμουνιστὲς στην

351

187­188, 190­193· κοινωνικη διαρ­ . θρωση 188­190, 192, 211­212­ το . . . ἔὥπρἕἔιἑο ἐ1ἔἶαἔ1·›3 194, 202­ ­

Κυρηναϊκ.1 110 1

1

1

,

,

Κ”β(ἶ”°

τι

5

οωτε

4" 431” 68° 106, 108, 110,

Α›ξεξΤἶ€° 200

Κωλεττης, 1ωαννης, 282

Γἐἶη̨̃

ξωνσταντινιδηἦδ ωνσταντινισμος, . ενι ελ ε ισμος­ · 8Αντιρσνιςελισ μς σ Κωνσταντῖνος Αί, 53, 80, 180, 184, 275, 277

Κωνσταντῖνο Β11 183 Ω Κωνσταντινοὐπολπ ἰσῖορικὀς ρὀλος ,

.

.

υσα

,Α

119

77

Μα

'

9

,

,

8 πιρροη 5,

5

­

21,

,

Β,

.

στο

καὶ τύπος σω

50

,

27' οθωμανικη πρωτευουσα 535 195 1961 4 310 3131 ὁ ­ Πατριαρχείο , Ρονκαλλι στην 119­ Έλληνες στην 39, 141­143, 313· καπιταλιστὲ τ” 5 ης 244­ σ ωπσσ στην 21, 27, 2οο, 504­ 505­ Σχσλὴ Πσλὲμσσ της 258, 262­ ο Ντεμιρελ σπουδαζει στην 265· ὁ στρατὸς στην 253, 255, 262· ὡς, ὲπσνσσισσκσ κεντ σ215 217­225 1) · · 227· ἐκλογὲς στὴν 249· ὑπὸ κατοχὴ , (1921) 22­ και Βαλκανικη. Ένωση 50,81­ κσι 5 2σ 9 πσ γ κσσ μισ 9 πσλσ­

133, 136· ἐξοριστη ἑλληνικη κυ­ , , , βερνηση στο 114, 128 Αμερικα­ νὸς πρέσβης στο 116. Συνθηκη του̃ 1827 274· Π κὁσ ια Οἰκονο ικ' αγ μ μ 11 Σσνσισσισση (1955) 59­ ο βσσαωσ Βσσισ τσ 1935 στσ 4ο­ 5 ιιενιςἐλσσ το 1932 στο 45· Επιτροπη Δανειων 46­ Συμφωνίες του̃ 1959 περἰ κσπ ρου 195 208 Λονδίνου (συνθήκη, 6­7­1827), 274 . . Λουδ, λορδος Γ.Α., βλ. Ι.1ον‹1, ΟΑ. λσ σσαρι8ηςσ Β·ασ­095 187 207

ἕο.ἶ,(±Ξ1Ζ(:)ὲ:2 ;1Τ,ρ\ῖιτἐηἴἐκη άξια 202

2Ζ(ἕἔζ1ν34

,

.

Κ

. 9 λ η Σάββα 302 (ἶνσταντοπου 09” ςη̨ Κως” ΖΟΙ

198 1Ξἑ

ωρα),

Μακἀμος

8,

7

9

3

7

Λἐνιν, Β.Ι., 214, 221, 223­224, 226, 271

Λὲσβοα̨

352

188­190

νῃςὸ 1661168 2301πληθυσμὸ§ 166, 169 276 9

Μακἐα̃ς Λέων 27 Μαντανογλου, Ντζεμαλ, βλ. Μεσα­

204

Μαντσουρἱομ 39 1

Μἶξἶυμῖιῇῖιτ

Ν""””

`

βλ.

1

_

'

~

1

,

ἔομμαῃἶς 31

84 114 189 18509 89919299

λν

87 100 230

Μἔνῖτἕἐιἶημὲεἔδῖιζἶ , . ,2ο­7­1936, ιοο, Μἕἔὅίἶἑσυμβαση ) Μὀντβεαλη̨ 131135 Μὐσχα πρωτεύουσα τη̃ς ΕΣΣΔ1 160

105

166

171

921

173­

“ ' ' 1 174 207, 225­227, 28ο­252,' 284­ 2157

2®ἶ0'γἰρμ®"®φ®λ"1ἶ88ἶ30°83'ὀἶ7;­ :

277 Β

βιλιἶ7Μ‹;ητ1ο (1.0)

10111113

μετὰ Τὸν 20 παγκόσμιο πὀ7 3077308· ῶ€ κέντρο πσλισσμσσ 51ο Μεταἔας. Ιωαννης, προσωπικοτη­ τα καὶ σταδιοδρομια 52, 62, 79­83, δος του ἀνατολικου

_

5

18819819

,

πε­

1

Οεας

.

48119 23372365

202

πολκισῃκὴ

22 152·

Μ λ.

.

4

”

Μακεδονία, καἰ 2ος παγκόσμιος πο­ λεμσσ 87, 99, 1ο9, 112­ και μσισεσ­

.

Αντναντ βλ· Μ'3"ὀ"θ8° Μελίνα 49 52

,

295­2ο8, 288

11οἑ1111 00111111

1361

192_193

,

Μεσ®781®ίἔ·'°®"Τ®®ρκ®1 29· 203 κα' 4­ ηνες 29· και Ρωσοι 29, 166, 194, 206, 234­235­ καὶ Άμερικανοἰ 44, 203, 236­ και “Άγγλοι 48, 86, 110, 194· καἰ 'Ιταλοί 44, 68· ἰταλο­ βρετανικὴ διαμαχη στην 49, 51· οἱ

241

Μακαρἐζος, Νικολαος, 297

«Λαϊκιστικὸ Προγραμμα» του̃ Γιου­ νσσς Νσισι, 224 Λαϊκὀ Κόμμα (στὴν Ἑλλάδα) 27.1 Λεβίδ Δ ,Τ 53 55 ὲο 63 ρ

”

,

Μερκουρηα̨ Γ""ρ1”ος°49° 52° 64 · · ΜΕΡΚΟ1­)Ρ1ι̃§9 Σῖαμαῖηίῶ 52­ 60 Μερσίνη, 202

Μ

295, 82. κσι σλλιασγγσισμσι,

ημη

η η”

°

­

ερκοὶἔρη'

167

·Ανσισ21σ› 22, 218,

ςη

22112231 226. ὡς

Μολιεροἑ,

Μ:1):1τ;11ἶΞ58

Μαςσοσισιε 7Αλ81:σν69ο4 59 126 Μαίανδρυἐ ­ποταμὸἐ (Μ8ι̃(ἀλ0ί;. Μεν­

λσ8α̃4. °1σσννησ, 286 Λαῖκευση, 209, 240, 254, 266 Λαϊῃσμὁς 165 209 224 2,10 266

ΠΞ9

1923)

279,

Υποθεσεων(1933) 25 ° Μεγαλη Ιδεα, 17, 19, 24

·

_

Λ

64

(σ1)νθ.κ

­ Κωνσταντίνο 9

5

,

Μ®"[®1ἶ1®"ἶ'®ἔ'"1,

9

,

¬

91989 2929· ”­9949159 στην 20­ 01Ἑλλ . (1 . ,

825 1491 223 ,

_

9

1

Μασσιλι, Ρενε, βλ. Μει88ιρ1ι, Κοιιε , , , ­ , .. Μεγαλη, Επιτροπη των Εξωτερικων

,

­

154

5

ηνες προσφυγες πο την Μ , Συνεννὸ 35 38­41 11599 11 111 Μ 1, , .δ ιλ ιετ (εφημεω 995 β λ ­1 Μ11.1791 Μἐη̨ἑα λ5οὀ‹οπου λ025 Α ν δ 31831

Οεοτεσ Ο.

,

,

108

›

Μεταξ1κ011 153454

Μικρα Άστα

Καρλτ

79

9

4

Μαρσω" στραῖηγος' βλ' ΜΉΞΜΠ'

291 471 491 1201 1251

1511_θἀν111τ0

Μσσκεςινησ, Σπσσσς, 181­182, 511­

Μωβ ,

5.1 5 1Β1Β1Ο1 , 9

¬

295

Μάρκος Βαφειάδης. 178­179 ,

5ο,

1Ο9_11Ζ

ΜΠ τσοτακ 119 ,

.

312

53,59,185,272·Έλληνας,πρὲσβης , σισ 4ο, 47, 48, 68, 97­98, 106· ο.

Γ εωργιος .

..

ικ` πολιτικ` 85, 93, ξΙ61ἶ)δη119 Ο Φ 1λίαη52 127

71, 73· ἐ ωτε

' Μαρινκοβιτη̨ , βλ. Ματι111‹ον1ο, Α . Μ . Μα ριτα(ἐπιχειρηση), . 85, 91­92, ΙΙΙ 1

114, 119, 121, 127,

­

,

,

. 150 164

76­79 92° 97° 105­

507­ ιι ο λι τιστικη

4

5

Μα̨ζιμοα̨ί Δημητιἶιοςδ 255 Μ) 57 59 Μαξιμος, Σεραφείμ, 167, 220­221 , , , .. . Μαο, Τσε­τουνγκ, μαοισμος, 149­

¬

1

.

·

Λευκα (Κυπρου), 196 , Λευκωσία, 190, 200, 202 .. Λημνος, 86, 136 Λίβανο 174 207 Λονδἱνο ὐο τ­

·

83­ και ΕΟΝ 154, 302· πρωθυπουρ­ γὸς 49, 65, 79· δικτατορία 51­52, 66, 182· καί Κονδυλης 51­52, 60,

62­65· ἀφοσίωση στὸν Γρωργιο ΒΖ, 83, 154, 180· οἰκονομικη πολιτικη 71, 73, 75, 153­ ἐπανεξοπλισμος

­

1

9

4

μ0"ν'σ"'”1ς­

Δ "Ξ

9

119

μ

­ 226_ 5 νουα̨ Ο σἔ) Κ ομμουνιστικης 5

Θ

· νεδριο της Διεθνοῦς (1924) 167· πρέσβης της Τουρκίας στην 98, 101­ πρὲσβηη̨ της Ἑλλάδος στὴν 100· ἀγγλοσο­ βιετικὴ συμφωνία Ὁκτωβρίου

1944 171· 173­174· 23 1“ ὁ Ἐὐπος 2217222' Τουρκοσοβιεῖικὴ

σῖὴν

ἶυνθτὲκη

5141119

219­Ξ­Ιἕἐἐ) 212219

ουσ η 0 η ρατσογλου στην 230· συνδιασκεψη ὑπἶ”)ρἔἑἶ1ν_

Ξἶην 11

__

191)

19611

στ_ν

Ἐοἔποἶῖῖἶ

Ζη̨̃ 81Κη

11

Μοσχοπουλος, Νικηφορος, 27 Μουσανωφ, Νικόλαος, 39 Μουσσολίνι, Μπενίτο, βλ. Μιι88ο1ἰιιἱ, Βειιιτο Μπαγία¬ρ1 Τἔελαἶσ βλ­ Βα̃ΥΘ·Γ5 Ο9191 Μπακου, 100, 221­222, 224, 230

558

Μπιιλωτςη̃ι,

1Αλ1ς11ν6ρος

158 7

Μπὲίϋγκχοφ­ 90

Μπἑρλ, Άδολφος, βλ. Βετ1ε, Αε1ο1ί Α­ (11­) Μπερτελο, Φίλιππος, βλ. Βοτι11ο1οι. Ρ11111ΡΡΘ

Μπλὲντ (Γιουγκοσλαβίας), συναντη­ ση Κονδύλη­Στογιαντίνοβιτς (14­ · 7­1935) 52­ συνθήκη συμμαχίας (9­ 8­19521) του̃ 308 Μπὸν, 219 Μποραν Μπεχιτζὲ, βλ. Βοταιι Βο111­ 1

ΘΘ

1

Μπρατιανου, Ἱων, βλ. Βταιἰατιιι, Ιοη, 1­Ο­

8

Μπραν. ρλ.

1911111111,

1111111111

Ν

Ναντί. Γιουνοὐς. βλ. Ναοί, Υιιηιιε Νασερ, 1”καμαλ/Αμπντελ. 207, 261, 287, 292 Νασερισμὸς, Ζοι, 292, 295­297, βλ. καί Νασερ ΝΑΤΟ, 183, 186, 203, 206­207, 273, 285, 294, 307 Ν εαπο ' λ , 172 Νέα °ΥΞρκῃ_ 135 Νεςατ, Έτεμ, βλ. Νοριι, Ει111­1111 Νἐα Πολιτεία (ἐφήμερίδα), 297 Νέος Άνθρωπος (ἐφήμερίδα), 220 Νἐος Δήμοκρατης (περιοδικο του̃ Α­

ΚΕΑ), 191 Νέος Κοσμος (περιοδικο του̃ ΚΚΕ), 3521

1

1

7

Νοβικωφ,\Νικολαι Β. (πρέσβης), 172 Νόμος πρρἰ ἀγροτικη̃ς μεταρρυθμί­ σεως σ ήν Τοι›ρκία(11­6­Ι9215)βλ. Ο1ἶ1ςΨ7ΤορταΚ1αρὀιτωα Καηυηιι τ·ΝὀιΞὀς περί ρυθμίσεως τῶν ἀγροτι­ κῶν χρεῶν (1715­1937), 153 Νομος περί συστασεως τῶν δήμων (1834). 151 Ντὲ Γκωλ, στρατήγὸς, βλ. Οε1ιυ11ο, Ο111ι11οε

αρ

Ντεμἑρ, Δρ. Σεφἰκ Χιουσνιου, βλ. ~ Ποςήαοτ (Πογωοτ), 8ο1ι̃1‹ Ηϋετιίἰ Ντεμίρ, Γιακοὺπ, βλ. Ποιτιἱτ, Υακιιρ Ντεμιρα. Νουρί, βλ. Ποιιιὶτειὲ, Νιιτὶ Ντεμιρἑλ, Σουλευ̃μαν βλ. Πι­:α11τε1 8ϋ1ογ1ι·ιειιι

9

Ντενκτας, Ραοὺφ, βλ. Ποήκτεις Ιὶαιιῖ Ντὲ Σαμπ α ἐν. βλ. (ῖ1ιαπι1›τι111 (ἔ1ιει1·­ 181

1111

Ντισραὲλι, βλ. Πἰε1·αο1ἰ, Βοτη̨̃ειηιἰιι Ντὁνοβαν, Ουίλλιαμ, βλ. Ποοοναιι, νν11111ι111

1.

Ντουμλουπινὰρ (πλοίο) βλ. Πι11ιι1­ υρἰιιετ Ντὼκινς, Ἑδουαρδος, βλ. Πανακἰηε, Εοννεω Νυασαλανεη, 15 Νωυρατ, φον, βλ. Νειιταιίι, Κ. νοιι 3

°

1

181011 0ΘΠ11Υε11

Νικολἀειρ, βλ. Τσερνισωφ, Νικ. 1

' και' Οθωμανική ° Επιτροπή ° Ενωσεως Προόδου βλ. Οεη1α1ι11Ιιιἰ11αινο Τε­

·οθωμανικὸ ἔθνοςγ 214.215 Ὁθωμανικὸ Σοσιαλιστικὸ Κόμμα,

2ρ0

1

Μυλωνα̃ς. Ἀλέξανδρος. 157­158

°

Νεοτουρκοι, 24, 29, 216 Νήσος τῶν Σκύλων βλ_ Υμςειωᾶ Νικόδημος. μητροήολίτης Κιτίου

1

Ηοτιτί Μπαστιμαρ, Ζεκί, βλ. Βαςιιιιιοτ, Ζο1‹1 Μπατοὺο. Μουχσίν, βλ. Βειιιτ, Μιι11­ είῃ Μπελλί, Μιχρι, βλ. Βε111, Μἰ1πἰ Μπεναρὀγια, Άβραἀμ. 2111­216

24. 31, 15ο, 189, 193­194, 1961198, 207

306

Νέος Κόσμος βλη γθῃἰ Πϋῃῃι

Μπαντουγκ, 207 7 βλ. Βαττειιιι,' Μπαρζανι. Μουσταφα. Μιιετείει Μπαρμπὑς, Ἑρρῖκος, βλ. Βατριιεεο,

,

1

βλ.

Οεπ1α1ι11

Α1ί

Ξίἔἶἶοἕἶἕλος _. ” , ,

7

ἑενος' ὀλεκος'

2817

Ο

"Οθωμανική Αυτοκρατορία, 17, 21,

3ΑΥκὐΡ1191

2131

1851

2771

3Αθ11νῶν1

297

Ὁμοοπονδία Βρετανικών Βιομηχα­ ν1ῶν1 48

“Ομοσπονδία τῶν ἐθνῶν τῆς Άνατο­ (1920)1 225

"Οργανισμος Οίκονομικῆς Συνεργα­ σίας καὶ Ἀναπτυξεως, (Ο.Ο.Σ.Α.),

Πανεπιστήμιο Κωνσταντινουπόλεως, Ζ21= 228 Πω”­σλαμ1σμὁΩ1 2171 273

Πανωυρκισμὸςι 2538 259 Παπἀγ0ς1 Ἀλέξανδρος, 61, 63651

2111 288

711 1791 181·1861 202­203 · Α εωνιτι 019 1 83 Παπαγοςα

στὲἑ

Παπαδόπουλος· Κωνσταντῖνοςα 297

1851861 2031 2081 233. 235, 252, 254, 268, 271, 283, 29ο, 301, 301

208 Πο­πανασΤασἰ0υ1

Ὁρθοδοξία, 163­1621, 208, 255, 297, βλ. και Έλληνορθόδοξοι σοσιαλι­ Οὐασιγκτον, 107, 113, 131­132, 135. 1401 1721 1831

Οὐγγ0ι0ἰ0ι1 461 701 85

ΟὐΥκὐ1 ΒἰΚΈω01 132­ 1111801 νἰαθΐ οοδετερισμος, 34. 79, 83, 186, 2ο3,

207­2081 2131 237·239

Οὐδετεροτης. 78 0081138711

στ0ατ1ι̃Υὁ§1 βλ­

12/8ν€111 811

Αιοιιιωιια

Οααλς. Σαμνεο. βλ.

87911991

Θαααααι

Οὐλους (ἐφήμερίδα), βλ. Π1ιιε Οὐμοὑρμπεη (κωμοπολή), 242

Παλαμα3° Χρηστςη̨

Μἑνοφοβια” 286287

113€

242 Πανεπ1σ“1ἠμ1ο

Ροτ1ιἱ

Ξ, ,

Παλλαντιοα̨ 287 Πανελλήνιος Συνομοσπονδία τῶν Ἑνὼσεων “Αγροτικών Συνεταιρι­ Πανεπ1στ11μ10

Ψολυμπθῷ 113

21119

1

1

σμῶν1 158

8οεγει1ἰει Ρ1τ1‹ειε1

Οἶκοι του̃ Λαου̃, 210 Ὁκυαρ, Ἀλι Φετχι, βλ. Οκγοτ,

Παγκααιααε Παλαμαε (δεύτεροι), 191 791 156, 163, 190­191, 200­201, 211 230 · 231 237 · 239 Παλλαἴκὸ Μέτωπο (1936)1 155

Πάγκαλος, Θεοδωρος, 19­2Ο Παγκοσμια Οικονομική Συνδιασκε­ ιγή Λονδίνου του̃ 1933, 39 Παγκοσμιος Πολεμος (πρῶτος), 52, 1841 1941 1971 2101 2321 276­277

Πίιπαδοπουλοῶ 1711611131/1051 131 2461 309 311312 285 287 291305 _ · 1

1

Π01πα1ωαννΟ01

1

Ε1ξεΚ111°Ξ1

1

191­1921

3Αλὲἔαν8ρ0ς1

Καὶ

βαλκανική ἔνωαιι 30­32· και αλλα­ νοτουρκισμὐς 31” καἰ δικωτορἰα 50' 8808101 63” καἰ τὸ 3Α71)οΉκὸν και Ἑογαακὸν Κόμμα 152. 156­ . 158“ ἐπιρροη 163 287 Παπανδρ80υ1 Ανδρεας. 283­2871 289­291 Παπανδυααν11`αὡογιος.63. 1521 1581 172­173. 279. 282­284, 288­29ο Παπεν. φον, βλ. Ραροη, Ρτατιι νοιι Παρβους, βλ. Ρατνιιε Παρίσι, έδρα τής γαλλικής κυβερνή­ σεως 48, 133, 197, 209, 238, 282· πνευματικο κέντρο 21, 218, 221­

καταφύγια τής ταααιαιαι̃ε αναααλι· τεὐσεωἐ 219­2201 260 ὁ τὐποἑ σΐὀ 2861 296· Συνδ1ἀσΚΘΨ11 ῖη̃ἐ 131911 11119 του̃ 1919 σΐὸ 331 20/1° πρἑσβίι̃ἐ 311€ Τουρκἰαἔ στὸ 238· πρἐσβίι̃ἑ τῆἑ Ἑλλἀδοἔ σῖὸ 37' ὁ Βενιςἑλοἔ στο

355

20, 33, 45, 53, 55,65,204· ὁΒόρις τη̃ς Βουλγαρίας στὸ 40 Πασαλίδης, Ἰωάννης, 228 Πάτρα, 53, 299 Παττακός, Στυλιανός, 297 Ποολος Αχ 154, 179­184, 307 Πεδίον του̃ "Αρεως (Άθηνα), 154 Ποιοοιας, 115­116, 129, 137, 14ο, 151, 175

Πελοπὀννησοῷ

539 151

599

169

Πλοοτηοος, Νοςολοος, 34, 51, 54, 162

Πλατη̃ς, στρατηγός Κ., 65 Πόλεμος τη̃ς Ἑλληνικῆς Άνεςαρτη­ οιος του̃ 1821, 17, 53­54 Πόλεμος τη̃ς Τόυρκικῆς Ἀνεξαρτη­ σίας του̃ 1919­1922, 221 Πολίτης, Ἰωάννης, 69 Πολίῖηα̨ Νικὀλαοςς 37 Πολυχρονιαδης, Σπυρίδων, 39 Πολωνία, 77, 85, 148 Πόντγκόρνυ, Νικόλάι, 271 .

Π011ωφ1)Γ1)111101111ἐ

Πὲἶη̨̃ἶἕἑια̨τη̨

(ἀνΉσυνταγμα1

138

Πότσνταμ (συνδιασκειμη, 1945), 232 Πραβδα 177 (ὲῳημεριδαλ 174 Πράγα, Πράσινος, Στρατός, (κίνημα, 1920), Πἔἐιἑλιἑἶξὲιῦ όἐοιο

1

1211

Ρεπουμπλικανικό “Αγροτικό Κόμμα τό1ζι×Ἑ”θνόυς1 βλ. Ομηιηυτἰνετςἰ ,κονιιι ινιιιιοι 1111181 ςό1‹Μ1>1 Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα, βλ. 1(ῖι1ι1τ1τι11·ἰγό1Ηε Ρο1·ιἰεἰ(ΟΗΡ) Ρὲπουμπλικανισ ός, 162, 209, 266 Ρὴγας Φςραςσέ, 216 Ρηνανίας άνακαταληιμη (1936), 76

Σἀνι̃αἐι

Γ_

Καφαν­

Προνουντσιαμιὲντό καί πραςικόπη­ μας 255

ΠΡ0ποντίδα, 242

1

Σ11λ11 911­

βλ­

307 33.321, 35­367 39, 1121 85­86, 88­89, 91, 163, 171, 173 Ροόσβελτ, βλ. Ροοεενο1τ, Ρ1·ο111‹111τ Π. Ρουσδῆς, Τεφηκ, βλ. Ατοε, Τονἱι̃κ

111­

Σ11

Ποτ ος 155­156 159­161 Ρουσὡΐ Ζἀνρ έως) βλ_ 111οι185ο8ι1,

Ιοοη­ἔοοουοε Ρ‹2ι1(1ωι2ῖ218)ς13λ481Ιἔ(1ἐ153116081631 , , . και οιιεεοοιι, οοιι­

Σ0β1εῖοφ1101= Σ9σ111λ1σ'111111

8911991111 Η1111111111”

Έ

βλ·

8911­

Ντιόυντάρ,

1111999

βλ.

8ογ11ο11, ­

1111991191

257

Ρωσἐττης, Ραόὐλ, 78 Ρωσία, ὡς αυτοκρατορία 84, 100, 306· καἰ Πολωνία 148· καί τά Στε­

Ε

λλ.δ 11

09

„ , Σοσιαλιστικό Κόμμα Ερἔατων κα1 Αγρότων Τουρκἶις Κωνι̃ταντθ ,

1919)° β

ν(ἶυ111)λ11° Ο111111

8081181151'

'ΤΜ

111€

11111/

1211118181

Σοσιαλιστικό Κόμμα Τουρκίας, βλ. Τι111‹ιγο εοογομοι

Σκἶ1111ὼ111ἐ¬8ἔ81

Σἐ1ξ›1Ξἑ1111ΞἔβυἔΞι18ἔἱ)ὲῇ94 1

βλ

·

8οό1σ1ε 1 ­

Κ

·

Σ1λΞι11ἘἙΞ}οο111ἘςΪ116ο,

168­169

237­238, 307· και τα Στρνα 87, 100­ 102, 230­236, 238· και Ατατουρκ 221­222, 224­226, 246, 271­ και αρ­

1111111111

Σόυλιὼτης “Αθανάσιος 185 309 9

1

Σιἔυ§2;ἶ;ὲι7Ε8Ο7κεΡ›

91199 911»997100›¬2ἦ¿1°225·`230_2322

356

,

Σοσιαλιστικό πανελληνιο συνέδριο

Σμύρνη, 202, 217, 242, 249, 307 Σ9β1ετ1κ11 Ἑνωσ1ι̃(ΕΣΣΔ)1 711101119111­ νη αναδίπλωση 45, 212· ίμπεριαλι­

ι

119181· 151

Σι1111110νλ0ε.Χ1ιι2<110ιμπ0ε147¬68.76 Σίσκό, Ἱωσηφ, βλ. Βἰεοο, Ιόεορρ

1

Ρου̃φθς, Ρὀδης, 53 Ρὼμη, 33, 44­45, 52, 116, 119, 183,

Μ1111111"

9111111

Ενωσ111 211

°

ΣΜ., 4091119 331 511511 62 63”

111·

Σόσιαλιστικη Ϊυ̃εντερασιον, 214­Ἑλ Σοαιαλω̃τικο 1111791119 1111111111 _

_

=

)Σ:ό1ἶ13τἶ›ς1στρατηγός

Ιιἔοαιιεε

2309 293

1

8311·

201 Σιαντ0ς,Γ1ῶβ791Ξ¬› 1724131 176= 118

18111811”

·

=

,

Πϋῃόοιτ

­­

1

ἕἐυ κἘλ111Σ:Ξἰ:υρκ1_

Δ111'1111εων¬

°

Σεϋχέλλες

1

Ψυχρος πολεμος 193­

Σἶἶἔη̨̃λἔὅστἰἔἔ Πἐςομμα

Σεϋχαν,

1

Σόβιετογιουγκόόλαβικο συμςιἑωἴἕἔἕ· ©1152 και 1111 ἐπιθεσεως (5­ ·

Σ1‹οι,

Ρουμανίας

”

719919 991

Σβώτθσλαβι 29 Σβῶλοε, 'Αλἐἐανυ̃οοο 152

119999

1

ιἶςαχιἰ

ΚΨ111®1_ 1911­1911

11111

911911

1111111

Σεβ11111› Μ11λ119ὺ1 1119911911

Ετννἰιτ

Κ111 Ο

206“~21ἔ€61ςἔἶ)1ἔ

ςόὲ1ιι, 8ί11‹τϋ 1

111

165, ἕἴλ'ὲ‹αι1ἐἑ:1ι11ἶι;λιοἶ7ἐτοκ:μῖ)ς α οι ­ στην ¬, · Τουρκοι¬ κομμουνιστες 212,

ξ11111111λ1111ν)= 11111111" 11

“

36 41­

Κ, 01111

81·111181:8ςέλλ“ 94, 99­103,¬ 106­ και 111 ιςομμοονιοςοςγ 159­16 ,

226” 119­

Σαοατσογλοιλ Σονκρου̃ν

1

Προοδευτῃςὸ Κόμμα (ςου̃ ­τάρῃ, 1928), 25 Προμηθεὐς (σχέδιο), 29,1

11

11111

911109 1101111101

Σάν Φρανσίσκο (συνδιασκειμη του ΟΗΕ, 8945), 2351

Ρΐἐοε­Ρ<171<1ιΒιι̃ε1°Αλὲἐ11νδ1>οει 112

Ρ<ἐ1ἐ<ι>οε1

­

111

1

128

119191

1111

”Ἑνωσι1|39­40, 42· και Ζόςἔ τἑιἔιδιἐ­

Σαζάκ, Ἑμίν, βλ. 8ο.2α1‹, 13111111 Σάιμον. Τζὼν, βλ. $1111ο11. 811 ιοιιο Σαϊντάμ, Ρεφίκ, βλ. 8ιιν11ειι11, Κι­:1ι̃1‹ Σαΐτ, σεΐχης, βλ. 81111, οεγο Σακελλαρίου, Ἀλέξανδρος, 124­125,

Σαμπαυ̃ἕῖἰἔ Έ

Τ

„

_

με

±ἰΒΣἔῖ511­ 201111

Σαμος, 294

Ρίμπεντροπ, φόν, βλ. Κίοοοιιττορ, 1οο‹:11ἰ111 νοη Ροβεσπιὲρος, Μαξιμιλιανός, 259 Ροοοοιο (Νομος), 75 Ρόδος, 201 Ρόμμελ, στρατάρχης, βλ. Κό1111τ1ο1,

­­

λ,

να 194, 212· 1491 199 1”11171191ἶ1119§ πόλεμος 44ἑΔ13λ. καἰ Σοβιετικη Ἑ­ νωση ΕΣΣ Σ

Ραγκαβη̃ς, Νικόλ1αος,ΙἹ1 132 Ραιχσμπανκ, βλ. Βοίο ε 211 Ράλλη, οίκογἑνεια, 290 Ράλλης, Γεωργιος, 13, 277, 289 Ράλλης, Ἰωάννης, 290 Ραφαηλι Ραφαίιλι 7819197. 991 1921 104, 120­122, 124­125, 127, 138­ 1393

Περσία, 230, βλ. καἰ 'Ιράν Περσικος Κόλπος, 87, 100 τιοομοςογλοο, τοοογιος, 26­27 Πέτρος ό Μεγάλος, 27 Πετρούπολη, 194 Πίος 111, πάπας, 119 Πιπινἑληςΰ Παναγιὼτηα̨ 509 569

.

Ρ

βλ.

1

8ι11215οι·ςε1.

Σοονοο.Τ€εβν1ὲ1¬111­ἶν1ἔιν1}ε==ἶυ̃1Ιθ1 Σθυπχὶ, Μουσταφα1 β · 111) 12 11 1111111

Σοφια, 39, 41, 87­88,192,9 1661 1771

216

Σόφιανοπόυλος, Ιωαννης, Σοφουλης, Θεμιστόκλης,

,

,

1

6 159

1156ἑ

­

1

181

357 1

Σταλιν, Ἱωσηφ, 163, 166, 174, 221,

231­232, 236­237) 2521, 306 Σταματὸπουλος, Βύρων, 291 Σταυριανος, Λ.Σ., 9 εσενα (τω, 81, ιοο­1ο2, 23ο­281, 2321 238

Στεφανου, Στέφανος, 24 Στογιαντίνοβιτς, βλ. Βίοη̨̃ααίηονἰὀ, Μ111111

Σίρονοο Αοίκησ °Αησ1οο8ορο›σσο›ο τη̃ἔ Τουρκἰαἑί βλ­ Τ111“1ς1ΥΘ 113111 Κ111”111111§

01911811

9

Σύλλογος προστασίας τῶν ὲλληνι­ κών 11901­όντων 1011 1931. 54 Συμβασεις Λονδίνου (3­4 Ἱουλίου 1933), 39­40

Σύμφωνο φιλίας καἰ μὴ ἐπιθὲσεως Γιουγκοσλαβίας, “Ελλαδος καί Τουρκίας (Άγκυρα, 25­2­1953), 308

λυναγερμὸς των Ἀγροτῶν καἰ Ἑρ­ νοτῶν (1950), 158 Σονδοομοτ Ἑογοτῶν Τοοοκίοτ (Βε­ ρολίνο, 1919), βλ. Τυ̃τ1‹1γο 18ςί 12919981 Σ9νδ19ο,×9ν11 τη̃ς Ει̃οίι̃ιφο (192241923λ 201

Λοἔοννίιε

1

Συνδιάσκεψη τῆς Είρηνλης Παρισίων (191911920), 20, 33, 38, 204 Σονοίοσίεηινη της είρηνης Πορίσίων (1946), 115 Συνέδριο τῆς Είρηνης, 27ο (Άθὴνα, 1929). 30

Τραπεζου̃ς, 223, 233 γερμανο­ιταλο­ιαπωνικο Τρίμερὲς

σίων, 221 Σωβινισμὀςϋ 260

σύμφωνο 27­9119401 ,

Ταματς,

Τ Μεμντοὐ,

βλ.

Δ1111ο1<οοτ1ο1

,

211,

82, 148, 15ο, 163, 169­ιτο, 184, 228, 241­242, 245, 250­251, 266.

1111111

278­279, βλ. καί Δυτικὸ κόμμα

Φιρω̃λεὺθερο ρεπουμπλικανικὸ Κὀμ,

()1181111·›ε:1·­

Ν9111119

βλ· Ο1191ΠΒθΓ_

18111, Αιιείοη Τσατσος, Κωνσταντῖνος, 277 Τσβἐτκοβιτς, βλ. Ονοτ1‹ονἰο Τοεον1οοοίΝ1κ­1 113 τσοχοσλοροκίο, 4ο, 85 Τσιανο, βλ. Ο1ο11ο,Οο1ο822ο

Τσίμισκίι̃τ,

Ο"1®®"”

1521

1555156·

Τσολακογλοο. Γεὼογιοεί 112 Τοοοδοοοα '1ι̃ι111ονο91ιλ173·1ί11

1151

117, 120, 124­125, 128­130, 132­ 136

1111191920

241 ΤσῶΡ1σ1λ1βλ­Ω11111”91Ἱ111=

Φιλλανδία, 140 Φίλοι Μεγάλων Δυνάμεων, Άγγλο­ φιλο, 29, 323 44., 51, 83, 112, 154, Ι69¬ 1­Π_Ι72¶ 184, =Αμερ,κανὁφρ λοι ΠΙ) 179, 181¬ 1849284, Γαλλὀ.

.

Χίτλερ­ ςσοννίνηηση η40υσσΟ2ίνρ 28,ιο,194οχ 86

Φλωρονίίο

Φοξ, (ἐταιρεία), 131

Φὸρρεσταλ, βλ. Φοονκ, Βολίορ,

159

Τσουκοὑυ̃οβα

539 1559 186

188, 225

βλ·

λΛο1κον16 Τσ1Ρ1με1κΟ€¬ Ἡλ1919¬

μα. βλ. Βοτροει Οιιημιμτἰνοτ ΡιτΙ‹ο81 Φιλελευθέρων κόμμα (στὴν Ἑλλάδα).

ρίλοί 44, 281282­ τορρονοοίλοί 51¬ 803 839 1,2. η„,λὀφ,λ0, 421, 51. Σοβιετὀφιλοι 166! 1697 Πι, 1779

°1‹οονν1191 29

Τσ1ν1σ9ρ·Μ9ρκ0β1τ9=

Άδἀνων)2

8" ΨΙΠΜΟΠ

Ρο1·το8τ81, .ῖειιτιοε

Φρειδερἰκῳ βασίλισσῳ

βλ·

Τ1'11”911¬

Ψ­Ο

Ύπαναπτυξη (στην Ελλαδα, Κυπρο

καὶ Τουρκἰαλ

92

188191

Μ9_150°

179,

154,

Χ .

Χαἶιμιετι Μιλλιε

.δ

έ

βλ

)9

( φημερι α

ΧΗἶ1‹1ῃι̃ἱἕἕἔ Μἰῃἰγθ 8 επ" , Χαλλ, Ιἐῖρντελλν βλ.

1

ρί. ννοι

181, 188, 186, 218, 281­288, 289­ 290, 292, 307, 313 Φολοίίσροο, 142­143, 211, 26ο, 801

,

Τ1­1ΟΡελ111 7100909 Ο11­ Γ­1

Ροηιο

82,.

11,8,

8­

Τονίιοίο 39

1

819 1919

Τσακωνας, Δημὴ'1Ρ1991 16371641 284­

Τσ91111εΩλ1111ν› Ὁσ111ν¬

'

5ι¬

2195

Φιλελευθερισμός, Φιλελεύθεροι, 21,

στΡ111111Ρλ1ι̃9¬

Τσαμπερλαιν, Νὲβιλ, βλ.

1

329

βλ­

Φεβςἔ

60» 62

1

Φασισμὸα̨ 245­246

8·

Τσ11λδ11Ρ1ι̃§1 Π11ν1117η̃§¬ 25= 34· 50° 567

Τοορίοσροο, 28 Τουρκοβουλγαρικη δηλωση (17­2­

128

,

ΤΡ0111111ν¬

8),

Φάληρο (ἀπορίροση τοορνίοο 63

2861 2965297· 312 ΤσαλδἀΩ1ι̃§¬ Κωνσταντῖνοίῶ 110

302

(Μόσχα, 16­3­1921), 227 Τράπεζα τη̃ς Ἑλλάδος, 715 733,45

1191111

2131

©ο1<111ο1ο 1391111

(1923­19602 262 Τουρκικὴ Δημοκρατία, Δεύτερη, 262­263 Τοορίοκη φορροολο, 268, 266­261, 269, 211, 213, 215, 285, 29ο, 801­

Σχολὴ Πολέμου Κωνσταντινουπο­ λεωα̨ 2533 262

βλ· Τ191Ή9Π> Τσακ111111Ω

Ποὡτίι

1941), 98, 98­99, 1ο4 Τουρκοσοβιετικη συνθηκη ἀλληλο­ βοηθείας (Μόσχα, Σεπτέμβριος 1989. Δὲν οηονροοορ, 28ο­281 Τουρκοσοβιετικη συνθηκη ου̃δετερὀ­ τητος καί μὴ ἐπιθὲσεως (17­12­ 1925), 282 Τουρκοσοβιετικὴ συνθήκη φιλίας

358

Τροὐμαν, Χαρυ καἰ δόγμα

11168011, Ν. Τοκὲρ, Μετίν, βλ. Το1‹ο1·, Μοιἰιι Τορόντο, 169 Τοονμηη, Άρνολντ, 82,. Τονοροο, Αίοοιοι Τουρκὲς, Άλπαρσλαν, βλ. Τϋτκοα̨, Αιροίοιοο

Συνὲδριο τῶν Λαῶν τη̃ς Άνατολη̃ς ίΜποκοο, 1920). 224 Σύνταγμα τη̃ς Κυπρου (1960), 188, 192493. 206 Σονοίνροίο της Τοορκίοο 11924, 1961), 209, 266 Συρία­ 207 Σχολη εοοληίοων, 8ο Σχολὴ Πολέμου .Αγκὑραςΰ 260

Σχολη Πολιτικῶν Ἑπιστημῶν Παρί­

Φ

300

Τειἑηιεις,

Τανζιματ, 241 Ταρντιἑ, βλ. Τ8ι1·τ1ἰοιι,Α11ι:1τὲ τοσκονοη, 111 Ταχυδρόμος (ἐφημερίδα Θεσσαλονί­ κης), 215 Τζόνσον, Λύντον, βλ. .1ο11118ο1α, Ι.ν11­ οοιι Τζουμχουριὲτ (ἐφημερίδα), βλ. Ου­ ιηῇμτίνοτ Τίτο, Ἱ. Μπ. βλ. Τίτο, .1ο81ρ Βτο2 Τιτουλἑσκου, Νικολαος, βλ. Τἱτ­

Τοοοοκίι

871 901 1001

105

Τοίτοτ Κοοί1οα91831201·2981

Μρηῃορῃ

152­153, 187­­188, 211­212, 2691 271, 279, 295

Ηι111.

_

(ῖοταο1Ι

„ ,Αλε ξα νδ ἐττα) Ρ 9 Χαταυί παρλια

Χανἶα' ἐ 201

18 1

1

359

Χ1Κ11ἑτ31Ναἔ1μ3 βλ­ Η11‹Π1θ13 ΝἑΖ1ΙΉ

Χιλμί, Χουσεΐν, βλ.

Ηἰὶεεγἰιι

Ηὶ11ι11,

Χίος, 136, 204

Χίτε , 1 1 16 Χιτλεα Αδολφοε και χιτλερισμὸε. _

_

βλ

.

_

”

1ε1‹01ε8ὶ

Ο118Π11›91111111› Ν9ν1119=

Α*1®11_

(ἔ11ιιτ‹:11111,

1071

­ 0

σοσιαλιστες Χρουστσὼφ, Νικὴ333, 238 5 Χωμενιδης, Χρη3333, 153 ·

Χονδροκουκης, Δημητρης, 307 , . . . Χουνκιαρ Ισκελεσι, συνθηκη (1833), 3

.

8

Α01

.

.

"”ἐ1"° Υ“""8°

Υ Αοἐἔἑἔῖι̃

βλ

11111113

·

ΝΜ3

_

=

Η

°

113

1 ΠΠ

Τ. νν., 187, 191 Αὸινειτ, Ηε1ἰε13, Εὀἰϋ, 21 Αε13ι113ε,

ΖΕΞΒΣΞ 5ἕ1ἶο° Υ

1

Αγωτ. Μεϋιῃετ

Α 3

262­266. 270, 272

(1955), 253

.

Α11.

3

18

(φημ8111

(1)

"Ώ

Β: 1: Οἑ8ἶΙΠό3 242243

Α331, 033, 199 .. Ατε1τιιτ1‹, Μιιειειίει Κ011131, χαρακτη­ _

κα, προσωπικότητα 2627­ καὶ

τὸ Ρεπουμπλικοινικὸ Λοιϊκὸ Κόμμα 23 , 234­ και· το1· Ισλαμ 2 3, 2 3 5, 250 . 251. καὶ οἱ ξένες ἐπενδὑσεις Ζω. 1

,

.

εἔἔ Ξ ΞἔΡῖΕ::1ἶἑῖι1ὲΞς2ι̃ἐιἶ2ἶη̨̃” 227 229 271' καὶ ὁ ου̃δετερὶσμὸζ 83 ”Ζ3

'Ζ

,

,

, 7, 39 και ο στροιτος 287 καί οἱ κοινωνι̃κὲς τάξεις 239_240¶ . 5

349

~

_

1

·

·

.

93947 3049 308. καἰ ἡ Βουλγω

ρίοι 39· 0 θα̃νατὸς του 201, 209­ 210, 2212­ κοιἰ ὁ κεμοιλισμὸς 209­ 211, 253, 233

21

1‹1 230 Πέ °269

°

°

Β.Βἶὲ”3?ἔ0, 11111113

Μ11111·

Β0τἔ11ο1 90

44 245

8

8

249 25Ι_ °

46

249

·

133331,

Οἰΐτ “1 (1025)

22111)

Το

Ε11‹31111

.

131133,

_

13113313

1

.

Κ31πι111ι1

ο.,

133

3

(10),

ἐφημερίδοι 266

Βγτ11ε8, ,ῖεπιοε Ρ., 234­235 Ο

Ω33133331313, 813 1333333, 46­47

219,

1

1

.

.

.

1,

13

1)11ΠἹ111Ρ1118Γ

_

.

,

194

1­9

92491 96­97

(πλοἴολ 138440

ΠΝΠἹΘΠ13 Ρ81113

Πυτινω̃θτ, 133

213

°

(ὲφημερἰδα),

Πτ.

1172111101,

68

ἐ33113, 0133233313, 253ὲ,1281­282, 303 ΟθΠθἔο1Χ9 ΖΖἘΗΓΙΟΒ”

1

15

'

2353236

Ο

275

ΒθΠἹἰΓ2ἑ, Νυῇη̨̃ 244 Β . Ι 8..Ι 264_27Ο 27 Ξζι̃ἑτθ Η ΒΥΠΜΠ1 3” Βθχῃοιςτα̃τ Ρα̃ττἰ 2093 2419 243244 249 255 266” Πθὼτα̃εη̨̃ Βθυῇ 187

Πῖἕἔῖἐῃΰ

°

3118 .

"ἔκ

Οο1‹Ξ1ρ,Ιἔ1γε, 272, 209, 217, 254 Οτει γ, οκιτγ , Οτ001‹ ννειτ 1ἱεΙἰ0Γ Αεεοοἰειτἰοη 1130. 01"

Νειν

'

1333333 033331, 2313232, 238 (ς:31133), 223­227, 228

ΟΓΘΙΒΠ 198' 1333333131, 131333,

1301113,

2213 2273228 153311 13 83133 Ρ1 230

1

°

309

123ὲΠ1θΓ(Π·=8Π1<=τ13$3›Π1‹ 11113311,

>

1

Ρτ3ιη1‹1ι1ττε1· Α1180131οἰ11ε

.

'

269 271 305 308

257

ΟΗ3311 3

1

Ξ1"“ἴ1®11'1)ἶἐ'11" ἕφἔζεἔἑδαἴἑ 919

τ31‹1311ε11τ111ει

1)α̃Ψ1ΘΠ$3 1181138161,

Κοϋεττ 121

1331113, 1311111313

221311

0333333313, Κ3313113, 292

_

·

_

256

®

1

97

Π

Α. (13.) 131

_

Ζιγει, 229 Κονιενν (Τ110), 47 .

315 οημ_

Ρἰἐετο

1

222

1

Ι)νν1811τ, 183

_

Ρ

°

Ι1ΞθΠ1υἶ3]8ἶ(1ΠἶΕ 8ἶ16 "ΓΥ3 "ΟΠ ·· Β0τ111ε1οι, Ρ11111ρρε, 37 Βἰ11ἐϋ1, 305 Βοτειη, Β01000, 229 Βτειεεοττ, Η.Α. (ἀγγλικὴ ἑταιρεἰα), 77 Βτειτἰειιιιι. Ι011 Ι. Ο., 33 Βτιεηὀ, Ατιειιεἰο, 67 Βτι111‹­:1

0311333,

133

Α3311,

133313,

°

_

.

1331113

Πνθτ Ρα̃εἔμ ·Ε11)ΗΜῃ° Νθο1ῃα̃“1Π° 273

_

Ζ

(}ει2ειεε1 (ἐφημερἰδα), 215 Α33331333 Υ331 033, 225 Τ0ν1ι̃1‹ Βϋ8τϋ, 32, 41, 76, 78,

τι

_

1311811313

207

Ο

Βα̃ἶ

.

.

0333133313, 103­104

1

1118'

1

Ειεοηϋοινετ, .

1

,220­221

.

1

Ε1‹111ο1, Τ3ι1°11‹

210” 227” 2402411 2 _ ­ , 2 262 2243 200 112,31 . . Ο 11 ἕἑ"ΚΚ/ῖἔθτἕὲι Κ 01111 Μ111οι Ρ 8 τι 181

228­229. 245

Β

.

1

ἔ:±Ξ1ῖἶ,Θ1ΜΙἶ1311313,223)4

Α11π01ε,

.

.

13016311 Βοτ1ὀ11ο1ε10τ8

"Π ΠΠ"

68

Α1ι331›3, 811, 13313333, 197

”

.

Ο"”111"Γ11*11° 1310 141" 2111 224 Ο 11 1 Η 11‹ Ρ ττἰεἰ (ΟΗΡ), 23,

Β

3

οί

Οοιι11‹:11 3

Α11Ι11ο13γ, 79, 105106, 110 111, 113­114, 116, 119­120, 125, 130 ΠΙ Ι80

.

Οοιτιριοἰτ 0" Εεοοιιπρτε (Ρειτἰε), 37

ΑΜΘΘ3 0101110111

Εὀειι,

13313, 11311313, 133. 1331333, 1131133

(ΟΡ­1­13 45­46

3

1>33ι331,

86, 89 90, 103 .. .

1

3 Α3333111, 13131, 253, 256, 260­261

·

Α33133

·

8., 105­106, 1711749 231 ­ ·

()οττ113118ε1ο1·1 1103001010 113τε1·113ιτιο113ι13

.

Ατ3ιτι1τ1‹ςιι101· Ω01111γε:τ1­

1

,

­

1311

ΙΝΙ) Α

163

1

11 ,

2 εἴ 03 081" Ζἶ° Οιιιοει·­Μ3ι1·1‹ον1ο,

Ψυχρος πολεμος, 178­179

ΒΧ

Εοθνἱτη̨ Βωθιπ 2669 2.|2_273 '

811 9711181011 ,

Οο13111·1ο11ιν03ι1τ11.

®

Ε

232

Ψ

.

68 38

Ο11Θ1ῃ1ϋ111Π3 ς1ι̃α̃Τ1Θ$ 11%

°

.11”1ἶ1° Χομεινι, αγιοιτολλοιχ, 273 .

βλ. Ηϋ111‹ἐτ

Χριοτιοινικὸς σοσιοιλισμὸς, 150,163­ 1621, 297, βλ. και 'Ελλῃνορθοη̨̃οξοι

Υο1·1‹

(Ο.νν.1ι̃.Α.),

131

(ἀεροπλόινοι), 107­108 Ξιιἔ‹1011ὶ:ΟτΙ1:112”ὲ”Ξ113111, 202 ϋ ει· ειτιι · 033331, 033131, 238, 255­257, 259, 262, 291 Οτι111π1133ιτ1

3

Η ΗὲΙ‹111ι1νετ1 ΜΙΙΗΥΘ. 21

360 361

Ζ11"11®81‹19201>224

Η1ι1ο1‹ο1 Ο1·σΙι1811, 215

1Ο11111011=1·11111Ο11=268 11111ο1:1, 131. Μετοεἱ, 121

Η811111 Θ1918<± 5­1 213

11111181

Η11111

ΗΘΤΠΘΒ Ε110ΠΘ1'111 1111885111­1,

1­1111111

Κεοἰυ̃εγ, 5ο 52

1111111 Α11011 11111111111101011111

8182 85 °

157 7 68170 ¬

611 1

1

1

_

91

5

1111191

104, 1曆ἶ. 111 . 118. 119. 210, 280 . 23Ι. 25 , ονιίἔἶῖΰ ο1· 8 , ἐυἶοα̃

Ιἶἴ Ιῃτ 11

Τ§®1111ε111

Κι1τ111Ι118 Κι11·111Ιι18

219 2ο9 21ο, 256 1111111ε11›1;11111 Ι11ο11ιι, Ι8111ο1, πρωθυπουργος στον μεσοπὸλεμο 23, 93· ὑπουργὸς Ἑξωτερικῶν 201· στρατιωτικός 1111815 (1­φ11μεΡ1δ11)¬ 1

βέλος 2261 α̃νθεωπος ,του̃

ἰἰᾶ

2Ξ~3· ἕἕι Βεχἱιςἕλος ἑἶτἕἶουρὴ προε 22199 Ρος και ετα ας 22112113, τη̃ς_ Δημοκρατίας 1

1

'

,

ωνἰ8,ΒθΓῃΜ

11961­19651 26352641 268' 11131111

ΤΟΚΣΪΖΒΟΔ· 11111101 312

,1 1111 1181 1εο1Ι1ὲ‹1›(11με1›1ῦ9)ι̃ἐ219

Ιη̨̃ἱἰΰκ .111

111

,δω 218 11" "1 φημερ' (ἐφημερίδωη̨ ̃ 218219· 1

18111881 1811113

362

"111

218

Ο

00111818

°

Κ111

1110111­

171

1

°

141­1501

Κογω Απ Ροκθ (ΒΑΡ) στὴν Ἑλλὰ­ ”

δα (19210.19211)

111

8

216

8212811α̃111Π1 ΡΓΘΠΒ1

Ἱ8

νο11, 361

5811,

168

οπο

.1 Θ

[ΠΊ 02 Θ

229

801111,

8111111,

268

ννε111·1118‹:Ι11

1101

95, 98­1οο, 102,

81111111,

11111111,

21111

8001111, 11.111.,

8811118111,

­1201111,

οί

­1

ἔἔΞΖ:Π®]ἔ;ἐΙΞΙ1ἔὲἐ7

242

νε ΤΘΜΜΩ

8ο8γεΙἰ81

Ο.$.$. (θΐῖι̃οε

242

Πυοὀοτ, 253, 256, 260­261

11

­

ΑΗ

178, 176

ΘΗΑΡΕ 307

9

Ο8111ε111Ι1

(ἐφημερἰδα)

8οῇ2Ἐ:Μ` Η1ΒΙΠΉ"“ 67­68' 70® 73­74 88115881 Οι111111ι111γο1 Ρ1τ1‹8.81,

Η Γ Ο 89 ὀ. 1 001 1118 010 11 011118

Οἶἶἕῃῃ Ιιωι̃ᾶτ

Ρ11·1‹881 .1

ΟΘΠἩΥΘΠ9

218 .

Β118ι1εε1‹: $ο1·ν11:ο8),

8.Ο,Ε. (5ρεο18.Ι Ορετ811ο11 Εκεοιπἰνε), 162 δα)

2”

8ο11111ι1·ἰε1ε1‹1

Ο11ντ8ι118τ8ι(Ι.ει)(ἐφημ8ρί­

5

32

1110111 Ω., 285,

81111818

Ρ

8ο7, 818­

3111

89,95, 98, 1οο

810111, 811

217

211 210.271 Μ111110111, 1111111111, 2ο9, 2111­2112,2115, 2119­25ο 28ἐ. 258 30έ5 264­266 2771 28ἱ9 252

11111811.

Μθῃεῃι̃θῃοἰοἐιιῃ Ν11ῃΜΠ° 99 Μἰἔτοε (καταστὴματα), 133

1ὶε1:ο1121ὁ7881‹ἰ

Μ111111§11111111,Μ11111111,

Κο11111881

(ΜΒΚ), 255­

1112

52, 78

11

Κἔϋεἔῖἶεἔι̃ἶ 215

Ρ1ε1ο118Β8ι111‹,

197

1. 181, 188­181 262­288, 266, 209 81111111, 1111111111, 221­228, 227 · του7 8 1;9Ι86η̨ 1111111101, 1Ι98 11 0 στικη συμφωνια 81111111,

.1

1101111111,

811111±111111.011111

1=1,­111,

1

περιοδικο, 94

11ο,

810111111110111, Μ11111,

1>111›111,181111111011,59,

77

(Τ11ο),

81111111111111,

.

Β111111

°

161111­111®11"®81 831

ρουσωϊσμὸς

1ο1, 111, 28ο­281, 2118 58Υὀ8ΠΊ, ΚΘΠΚ9 979 139

01151811

Οι18τ‹11811

111111

1111.

Κ""1®11 (ὲ11”1με111δα· 19101· 210

Ο11818111419181

Μ8‹:Μ11ττ8γ, 116

Μ1111

ΠΙ Ν

(Ο.Κ­νν­) 113

Μ

ΜΒΜ,

βλ

8111010111,

110111

1811181111

ο.,

ΝΩΡ..

1

Μ1111111111,

σ11ν11σπ1σ1}®1}

13,1

πὰπαα̨

°

Κ®"88®11"·

33, 36, 42, 44, 51­

Ο11ε1·1‹ο111111ε111‹1ο

241

1

Με Π ο11ε81οτ

88, 92,

1

Μ8ΓἱΠΙς0νἰὀ9 Α. Μ­

1011

ΚΙ”,

“

Ο

119111, Θ­ Α.. 48 Ι.γ11Ι81ο11, 811 ΟΙ1νο1·, 122

Μεὀἔιῃοἑω·

113

ΝΒ11 Υο11‹ Τ1111ε8, 181

°

1

1011,

Κεη̨ ἑΓ:1112ἑΞ 8 ̃ἶἕἕιῖ1118 111· 122.ἐ6188256 185

2191 222

283

259· 2ἶ1­263· 2661 2692701 272; 11111111111111111119

νης

1

254· και οι οπαδοι του 253, 255, Ε

Ϊ

ΗΜ” 1

12ε11ἔ11θ 12011118 Οο111111111θθ1 216

1

.

200

Β , ἕὶ 011185

Κ.

11111111

22, 210, 224­225

Ε111Θ1Ή1

Νε:ι11811·1,

Ε Ε

·

Υ1111118,

ΝΘΡ11

257

(ἐφημε­

1" 1111295

1

Νεάἰ,

(ἐφημερἰδα), 219­220 (πλοῖο), 137­138

8111111,

1111111111,

1111

1111®1Ι1ἐφ11μΙερ1δα?· 29 οἑ118111ο118ι Η1­118 11 Ττ115ι111ε

_

268

Κ6Ρ1111119 1811111, 2213

'11

_

1

0111111111

11οΠ1ῃ1„1

ΰωα̃ ῃθ (ἀερ0πλανα)° 7ἶ ο1·1ἰ8ο11­Κ11ι1‹:18ο11 (Σο. ἀμερικοινικὴ . . .. ἐταιρω̨ στηγ Αγκυρα), 265 52” 61' 86' 90°

1171 81210

Κ911811

2”

,δ

11

ἴ

1

271 Κ 11 ό 11 ,2Ι­22,

Μ1ι88ο11111, Βε1111ο,

1

Ι (ἐ

1

1011111111

123

1011,

1101111111, Μ111 11111110

Μο1111×ν1<1α̃εο9πλ11ν9). 107

ΚΘΤΘΙἙΘΠ1 11811111 243­21111

281

1111111111 1111111111,

Ι

111

116 , 119

11

Ηυττἰοειοο (ἀεροπλἀνα), 108

Α111111 1

Κ ἔἘο8111111198 ,Υ 9 Κ 1119 ­

278

Μ11Ι1γε1ςἰ Η81·81‹ε1 Ρ8ι1·1181(ΜΗΡ), 261

Κ1‹11ο(1111›19ῦ11<ὸ 1<‹11ὀ1161δ111›122. 217 1‹1111101111111101111

100,

200, 304

1111111111.

253, 256, 261

Οτ11ει11,

111881111015,

244

Μ1111 8111111111 11111111 1111811),

(ἐ11111111±1>1δα)1

Κ

311

227 218­220

1111111111, 11811111,

111ν‹1111111‹›1

1111

215

113

11111113" 1180111681

259­ 262 Μ111ῖ Κ811‹11111111 Ρ811181,

.

. ἐι̃ξτει (ἐφημεριδοι και

1108111111

(ὲφημερἰδοι) 1

62, Ἡ

0011111,

1

8 8ον1‹ο1, Μ8111111ι1(ρε88), 215, 256

363

Τ

Τεὲιῃε

Τί1τ1‹ἰγε ϋ11‹ϋ νε Κί11τἱ1τ Βἰτ1ἱὲἰ (1960),

Μοττι‹1ιι11, 266

,

τᾶωωἶ Αῃω,

37­38 Τειενἰτἰ, Ε11‹ἑτ (ἐφημερἰδα, 1914), 210

259 ΤΥ"®Π2

ΝΒ”

48

Η

Τεη̨̃1‹ἰ1ἑτἱ νἰ1ειγε:τ ΠἰΖει111τι±1π1ε5ἰ (1865), 151

Τἰωεε Ι36

Λονδἰνου, 29, 96,

Τίτο, .ῖοεἰρ ΒτοΖ, 175, 178, 238 Τἰτιιἰεεου, Ν., 35, 94 Το1‹ετ, Μετἰπ, 304­305 .

ἔοΙἩῖἹη̨̃ννΙς (ἀερἕπὲαναχ 107 ΟΥ" θα ΑΓΠΟΙ 9 Ττυτηειη, Ηεττγ, 8. 184, 234­237 °

ΤΠΠΟἩ9

Μετα 213

Τϋτ1‹εα̨, Α1ρειτε1ειτ1, 254­261, 273, 300 Τϋτ1‹ἰγε Ει·ηο1‹ςἰ­Ρεττἰεἰ, 22 Τϋτ1‹1γε Ηε11‹ Ιη̨̃τἰτε1‹ἰγυΠ Ριτ1‹εει,

226­227 Τϋτ1‹ἱγο ΗειΙ1‹ Κιιτιυ1ιια̨ Οτ‹:1υει±(ΤΗ­ ΚΟ), 268, 270

τωιςῳε Ιω υθτῃα̃ἑἰ, 219­220 Τϋτ1‹ἰγε Ϊα̨ςἰ Ρειττἰεἰ (Τ.1.Ρ.), 228­229, 245 Τϋτ1‹ἱγο Ϊα̨α̨ἰ νε ζἱἰΐτςἰ Ριτ1‹2ει, 219 Τϋτ1εἰγε Ϊη̨ςἰ νε ςἰὶῖτα̨ἰ Βοεγω̃ἱετ Ριτ1‹2ι­ ει, 219­220, 222, 227­228 Τϋτ1‹ἰγε Κοιππϋηὶετ Ριτ1‹ειει [1ἰεετι21], 225­226 Τϋτ1‹1γε Κοηπϋιπἰετ Ρειττὶεἰ (Τ.Κ.Ρ.), 221­222, 227­228, 230 Τϋτ1‹ἰγε Βοεγεὐἰετ Ειῃε1‹α̨1 νο Κὁγ1ϋ Ρεττἰεὶ (1946), 228 ΤϋτΙ‹ἰγε Βοεγω̃ἰετ Ριτ1‹ειει, 218, 220

364

251, 257 Πη1οπΙητετι2ετἰοηει1ε ὼι Ττενει11 (Πό­ λη, 1920), 220

111158,

(Τ1·ιε) του̃

5

ν νειι·κ1οτ1›ὶ1τ,

νειη

1:16:61,

ὀ

3

Ηετο1 $.,1 Ιεττιοε Α.,182 .

1,

133

νωιιις νωἔ1ειςι9Δ2), 142­ιω, .

.

νο1τειιτε, Ρτεῃα̨οιε Ατουετ, 83,

211 147­

149

νν ννεινε11, Βἰτ Ατο12ἰ1›ε1ε1, ΙΟ9 1λ|ε:11εε,

Βιιηπηετ, 107, 134 (ῖ.Μ., 162, 170

Ψοοι112οι1εε,

Υ Υειεειειὀει, 313

Υεηἰ Βϋτιγε, (ἐφημερἰδα, Μόσχα, 1918), 222

Υοηἰ ίἱϋτι, (ἐφημερἰδοι, 1918), 210 Υοεϋ Οτὸυ, 223­226

Ζ Ζὶτεειτ Βεη1‹εει, 242 Ζοτ1υ, Ρειτιῃ Ιἰϋετϋ, 313