Αίτια και Στόχοι Στόχοι Πολε Πο λεµι µικές κές Επι Επιχει χειρήσεις ρήσεις µετα µετα ξύ ξύ Βουλ γα γα ρίας και Ελ ρίας λά λά δας δας Ειρή Ει ρήνη νη Βουκου ρεστίου ρεστίου
Απο ποτε τελέ λέσµα σµα τα & Συ τα νέπειες νέπειες
ΚΕΙΜΕΝΟ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Ανχης (ΠΒ) Ιωάννης Γεμε Γε μενε νε τζής, Ιστο Ι στορι ρικός κός
Η σύ σύμπηξη μπηξη του ενιαίε νιαίου βαλκανικού με τ ώ π ο υ κ α τ α τ ά τ ο ν Α ΄ Βαλ Βα λ κα κανι νικό κό Πόλε Πό λεμο μο ε ξα ξα-σφά σφ ά λιζε τις βασι βα σικές κές προϋ πο θέ σεις για την απο α πο τί τί να ξη του τουρκι τουρ κι κού ζυ γο ύ α πό τη χε ρ σό νη σο του Αίμ Αί μ ου , αλ λά και περιεί πε ριείχε χε τα σπέρμ σπέρ μ α τ τα α νέ ων δ ια φο ρών και αντ α ντ α γω ν ι σμών στους κόλπους κόλ πους των ίδιων ί διων των σύ μ μ α χων κρα τ τών ών . Με τ η λή λήξη ξη του Α΄ Βαλκα Βαλ κα νι κού Πολέ Πο λέ μ ου ανέ νέκυ κυψαν ψαν προβλή προ βλήμα μα τα ιδιαί τερα τε ρα με τα ταξύ ξύ Ελλά Ελλάδας δας και Βουλ γα γαρίρίας σχε τι τικά κά με τη διανο δια νομή μή των εδα ε δαφών φών που απε α πελε λευ υ θε θερώ ρώθη θηκαν. καν. 114
ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΟΙ Το δίκτυο των διμερών συμφωνιών του 1912, όχι μόνο δεν κάλυπτε το ευρύ φάσμα των αντιγνωμιών ανάμεσα στη Βουλ γαρία, τη Σερβία και την Ελλάδα, αλλά και αποδεικνυό ταν στην πράξη ανίκανο να διασφαλίσει ακόμα και την εφαρμο γή των συμφωνηθέντων όρων. Στη Συνθήκη συμμαχίας με ταξύ Σερβίας και Βουλ γαρίας που υπο γράφηκε το Φεβρουάριο του 1912, είχε προβλεφθεί η διανομή των εδαφών που θα απελευθερώνονταν, ενώ στη Συνθήκη αμυντικής συμμαχίας με ταξύ Ελλάδας και Βουλ γαρίας στις 16 Μα ΐ ου 1912 δεν υπήρχε καμιά σχε τική διά ταξη. Η θε τική εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων για τα βαλκανικά έθνη ή ταν αρκε τή για να δημιουρ γήσει τε τελεσμένα γε γονό τα, τα οποία βάρυναν στη διαμόρφωση των διπλωμα τικών εξελίξεων περισσό τερο από τα συμβα τικά κείμενα. Παράλληλα, ο καθοριστικός ρόλος της Ρωσίας στην κρίσιμη φάση της διαβαλκανικής προσεγ γίσεως είχε σοβαρά υπο τιμηθεί με τά την κα τίσχυση των βαλκανικών κρα τών και τη διεθνοποίηση των βαλκανικών ζη τημά των. Κα τά τη διάρκεια ακόμα του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, άρχισαν οι προστριβές με ταξύ Ελλάδας και Βουλ γαρίας, ιδιαί τερα με τά την κα τάληψη της Θεσσαλονίκης από τον ελληνικό στρα τό. Σε όλη τη διάρκεια αλλά και με τά την λήξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, η βουλ γαρική πλευρά δημιούρ γησε πολλά επεισόδια που απο τέλεσαν τις αφορμές για την έναρξη του Β΄ Βαλκανικού πολέμου. Ενδεικτικά, αναφέρονται το επεισόδιο στο 14ο χιλιόμε τρο της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης 1 2
- Αλεξανδρουπόλεως, τα γε γονό τα της Αριδαίας, οι συμπλοκές στην Νι γρί τα και οι συμπλοκές του Παγ γαίου1. Στα τέλη Ιανουαρίου του 1913, ο Έλληνας πρωθυπουρ γός Ελευθέριος Βενιζέλος, επιθυμώντας να τεθεί τέρμα στις συνεχείς προστριβές, συναντήθηκε στη Θεσσαλονίκη με τον βούλ γαρο αντιπρόσωπο Στρα τη γό Χεσαψήεφ και προσπάθησε να διακανονίσει φιλικά το ζή τημα των εδαφικών διαφορών με ταξύ των δύο χωρών, χωρίς όμως απο τέλεσμα. Ακολούθησαν νέες διπλωμα τικές επαφές και τελικά οι δύο κυβερνήσεις αποφάσισαν να ορίσουν μια μικτή επι τροπή για την επίλυση των διαφορών τους. Η επι τροπή αυ τή συνεδρίασε για πρώ τη φορά στη Θεσσαλονίκη στις 30 Μαρ τίου του 1913, εξαι τίας όμως των ριζικών διαφορών μεταξύ των δύο αντιπροσωπειών, διεκόπησαν οι συνεδριάσεις λί γες μέρες αρ γό τερα, χωρίς να επι τευχθεί οποιαδήπο τε συμφωνία2. Η Ελλάδα από την πρώ τη στιγμή της κηρύξεως του πολέμου κα τά της Οθωμανικής Αυ τοκρα τορίας επιζή τησε να συνεννοηθεί με τους συμμάχους της, για τη δίκαιη διανομή των απελευθερούμενων εδαφών. Η Βουλ γαρία, όμως, που οραματιζό ταν τη δημιουρ γία της «Με γάλης Βουλ γαρίας» της Συνθήκης του Α γίου Στεφάνου (1878), έδειξε απροθυμία πάνω στο συ γκεκριμένο θέμα. Την ίδια τακτική τήρησε η Βουλ γαρία και προς την απαί τηση της Σερβίας να αναθεωρηθεί η Συνθήκη του 1912 με την οποία είχαν ρυθμίσει τα με ταξύ τους εδαφικά ζη τήμα τα. Από τοκο γε γονός των παραπάνω ή ταν η Συνθήκη συμμαχίας με ταξύ Ελλά-
ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Ε πί τομη ιστορί α των Βαλκανικών Πο λέμων, 1912-1913», Αθήνα, 1987, σελ. 193-200. Αρχείο ΔΙΣ, Φ 1699β/Α, σελ. 107.
115
Σχεδιάγραμμα 1: Μάχη Κιλκίς - Λαχα νά
δας και Σερβίας στις 19 Μα ΐ ου στη Θεσ Η επεκτα τική πολι τική της Βουλ γασαλονίκη. Με τη Συνθήκη αυ τή καθώς και ρίας που απέβλεπε στην ενσωμά τωση με τη στρα τιω τική Σύμβαση συναπτό ταν ολόκληρης σχεδόν της Μακεδονίας, σε δεκαε τής αμυντική συμμαχία με ταξύ Ελ- συνδυασμό με την υπερεκτίμηση των λάδας και Σερβίας οι οποίες ενωμένες θα δυνάμεών της σε σχέση με τους αντιπάαντιμε τώπιζαν τις υπερβολικές εδαφικές λους της. απαι τήσεις της Βουλ γαρίας. Η Ελλάδα Οι επεμβάσεις των Με γάλων Δυνάστην προσπάθειά της να αποφύ γει ένα μεων στη διανομή των κα τακτηθέντων νέο Βαλκανικό πόλεμο ζή τησε και πέ τυχε εδαφών, ανάλο γα με τα απώ τερα συμφέ τη ρωσική διαι τησία. Οι Ρώσοι άρχισαν ροντά τους στο χώρο της Βαλκανικής. να φοβούνται ό τι μια με γάλη και ισχυρή Βουλ γαρία δεν θα ή ταν υπάκουη στα ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΕΠΙ ΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ κελεύσμα τά της. Έ τσι, αποφάσισαν να ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑΣ στηρίξουν την ελληνο-σερβική συμμαχία Αναμφίβολα ο βουλ γαρικός στρα τός και ανέλαβαν το ρόλο του διαι τη τή. ή ταν ισχυρό τερος καθώς διέθε τε 12 ΜεΣυνοψίζοντας, τα κυριό τερα αί τια του ραρχίες Πεζικού,1 Μεραρχία και 1 ΤαξιαρΒ΄ Βαλκανικού πολέμου ή ταν: χία Ιππικού, που είχαν συ γκρο τηθεί σε 5 Στρα τιές. Ο ελληνικός στρα τός διέθε τε 8 Οι διεκδικήσεις των σύμμαχων κρατών του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, Μεραρχίες Πεζικού και 1 Ταξιαρχία ΙππιΕλλάδας, Σερβίας και Βουλ γαρίας, για τη κού. Τέλος, ο σερβικός στρα τός διέθε τε διανομή των απελευθερούμενων από 10 Μεραρχίες Πεζικού και 1 Μεραρχία τους Τούρκους εδαφών της βαλκανικής Ιππικού, ορ γανωμένες σε 3 Στρα τιές. χερσονήσου. Το θέα τρο επιχειρήσεων είχε την εξής 116
Α .-Δ
.2
Σχεδιάγραμμα 2: Μάχη Δο ϊ ρά νης - Κυριαρχία στην Κοιλάδα Στρώμνι τσας
γεω γραφική περίμε τρο: περιοχή Αξιού ες και τρεις Ταξιαρχίες Πεζικού υπό τον - Μοράβας - παραδουνάβια περιοχή Δο- Στρα τη γό Ιβάνωφ. Με τά από σύντομη βρου τσάς - Τσα τάλ τζα - Παγ γαίο όρος προπαρασκευή του πυροβολικού, φά- περιοχή Θεσσαλονίκης. Μέσα σε αυ τή λαγγες πεζικού παραβίασαν τη γραμμή την ευρύ τερη περιοχή, το ελληνοβουλ- διαχωρίσεως και κινήθηκαν προς τις Ελευ γαρικό θέα τρο επιχειρήσεων εκτεινό ταν θέρες και την κοιλάδα της Μουσθένης. από τον Αξιό πο ταμό μέχρι την κοιλάδα Οι βουλ γαρικές δυνάμεις κα τέλαβαν το του Νέστου ποταμού. πρωί της 17ης Ιουνίου 1913 το λιμάνι των Τη νύκτα 16/17 Ιουνίου 1913, η Βουλ- Ελευθερών. Τα ελληνικά τμήμα τα της γαρία, χωρίς αι τία και χωρίς επίσημη περιοχής Παγ γαίου επιβραδύνοντας τον κήρυξη πολέμου, διέ ταξε αιφνιδιαστική εχθρό πέρασαν τον Στρυμόνα πο ταμό, ταυ τόχρονη επίθεση εναντίον των ελλη- συνενώθηκαν με το 20 ο Σύνταγμα της νικών δυνάμεων στο Παγ γαίο όρος και VII Μεραρχίας και συμπτύχθηκαν, τελιστη Νι γρί τα και εναντίον των σερβικών κά, στο χωριό Βρασνά. Το 21ο Σύνταγμα δυνάμεων στη Γευ γελή και στο Ιστίπ. Η της VII Μεραρχίας που βρισκό ταν στην κύρια επιθε τική ενέρ γεια των Βουλ γάρων περιοχή της Νι γρί τας συμπτύχθηκε στα στην περιοχή του Παγ γαίου όρους εκδη- νό τια υψώμα τα της Αρέθουσας, όπου και λώθηκε από τη 2η Βουλ γαρική Στρα τιά. ε γκα ταστάθηκε αμυντικά. Παράλληλα, η Η υπόψη Στρα τιά διέθε τε δύο Μεραρχί- Ι Μεραρχία με τά τη Βουλ γαρική επίθεση Α α κανικ ς εμος. Α τια και τ χοι, ο εμικ ς πιχειρήσεις Μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας, Ειρήνη Βουκουρεστίου, Αποτελέσματα & Συνέπειες
117
συμπτύχθηκε στην αμυντική τοποθεσία με ταξύ των λιμνών Λα γκαδά και Βόλβης. Στον τομέα της Χ Μεραρχίας, βόρεια του Πολυκάστρου, οι βουλ γαρικές δυνάμεις κα τάφεραν να αιχμαλω τίσουν τον ελληνικό λόχο προκαλύψεως στο χωριό Κάστρο και συνεχίζοντας την προέλασή τους να κα ταλάβουν το χωριό Πευκόδασος. Συγχρόνως, οι Βούλ γαροι κα τάφεραν να κα ταλάβουν άθικτη τη γέφυρα του Αξιού πο ταμού, ανα τολικά της Γευ γελής και να προωθηθούν μέχρι τη Γευ γελή. Κα τόπιν των παραπάνω γε γονό των, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε την ανάληψη γενικής επιθέσεως. Το Γενικό Στρα τη γείο διέ ταξε την προέλαση των ελληνικών Μεραρχιών από τις 19 Ιουνίου. Η έναρξη του πολέμου ανακοινώθηκε επίσημα στις 21 Ιουνίου 19133. Η 2η βουλ γαρική στρα τιά επέλεξε ως αμυντική τοποθεσία την περιοχή Κιλκίς - Λαχανά όπου και ε γκα τέστησε τον ό γκο των δυνάμεών της4. Η επιθε τική ενέρ γεια των ελληνικών Μεραρχιών εκδηλώθηκε με σφοδρό τη τα σε ολόκληρη τη γραμμή του με τώπου της τοποθεσίας Κιλκίς - Λαχανά στις 20 Ιουνίου 1913. Οι ΙΙ, ΙΙΙ, ΙV και V Μεραρχίες επι τέθηκαν εναντίον του Κιλκίς και οι Ι και VI Μεραρχίες εναντίον Ξυλόπολης και Λαχανά. Η VII Μεραρχία συνέχισε την προέλασή της προς τη Νι γρί τα και η Χ προς την Καλίνδρια. Η όλη προσπάθεια των ελληνικών δυνάμεων γινό ταν κά τω από πυκνά βουλγαρικά πυρά, τα οποία, σε συνδυασμό με το πεδινό του 3
εδάφους, ή ταν ιδιαι τέρως απο τελεσμα τικά. Το Γενικό Στρα τη γείο ανησυχώντας για τη βραδύ τη τα των εξελίξεων διέ ταξε τις Μεραρχίες που ενερ γούσαν προς το Κιλκίς να εκτελέσουν νυκτερινή επίθεση. Λό γω έλλειψης συντονισμού, η νυκτερινή επίθεση εκτελέστηκε μόνο από τη ΙΙ Μεραρχία, ενώ οι ΙΙΙ, VI και V Μεραρχίες επι τέθηκαν εναντίον του Κιλκίς το πρωί της 21ης Ιουνίου 1913 και, αφού απελευθέρωσαν την πόλη, κα ταδίωξαν τις εχθρικές δυνάμεις. Την ίδια μέρα, οι Ι και VI Μεραρχίες κα τέλαβαν το Λαχανά5. Οι απώλειες του ελληνικού στρα τού στον τριήμερο αυ τό α γώνα ή ταν ιδιαί τερα με γάλες, 8.828 νεκροί και τραυμα τίες6. Στις 23 Ιουνίου 1913, οι ελληνικές δυνάμεις συνέχισαν την προέλασή τους προς τα βόρεια σύμφωνα με τις δια τα γές του Γενικού Στρα τη γείου. Οι X και III Μεραρχίες επι τέθηκαν εναντίον των βουλ γαρικών δυνάμεων στα υψώμα τα της Δο ϊ ράνης και κα τάφεραν μέχρι τις μεσημβρινές ώρες να κα ταλάβουν τον σιδηροδρομικό σταθμό και την πόλη της Δο ϊ ράνης. Οι υπόλοιπες ελληνικές δυνάμεις συνέχισαν την προέλασή τους και με τά την κα τάληψη του όρους Δύσωρο, ο ό γκος τους προωθήθηκε στην ευ ρύ τε ρη περιοχή της Δο ϊ ρά νης και στην κοιλάδα του Στρυμόνα πο ταμού. Στις 24 Ιουνίου 1913, το Γενικό Στρα τη γείο με ταστάθμευσε στο σιδηροδρομικό σταθμό Δο ϊ ράνης και διέ ταξε τη συνέχιση της προέλασης προς Βορρά
Το διάγ γελμα του Βασιλιά ανα γνώστηκε στη Βουλή από τον πρωθυπουρ γό της χώρας και δημοσιεύ τηκε την ίδια ημέρα στην εφημερίδα της κυβερνήσεως. 4 Η ΙΙΙ Μεραρχία υπό τον Υποστρά τη γο Σαράφωφ στο Κιλκίς, η Ι/Χ Ταξιαρχία υπό τον Συνταγμα τάρχη Πέ τεφ στο Λαχανά, μία ανεξάρ τη τη Ταξιαρχία υπό τον Συνταγμα τάρχη Πε τρώφ στον Στρυμονικό και το 10ο Σύνταγμα Ιππικού στην περιοχή Ξυλόπολη - Λαχανά. Τις παραπάνω δυνάμεις ενίσχυσαν στις 20 Ιουνίου μια Ταξιαρχία υπό τον Συνταγμα τάρχη Ιβάνωφ που με ταφέρθηκε από την περιοχή Παγ γαίου. 5 Μάχη Κιλκίς - Λαχανά, Σχεδιά γραμμα 1. 6 ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Ε πί τομη ιστορί α των Βαλκανικών Πο λέμων, 1912-1913», Αθήνα, 1987, σελ.223.
118
Κωνσταντίνος και Βενιζέλος μελετούν τους όρους της ανακωχής λίγο πριν την έναρξη των συνομιλιών στο Βουκουρέστι, αποτέλεσμα των οποίων ηταν η υπογραφή της ομώνυμης Συνθήκης με την οποία τερματίστηκε ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος.
και, αφού κα ταλάβουν το όρος Κερκίνη, να συνεχίσουν προς την κοιλάδα της Στρώμνι τσας. Παράλληλα με την προέλαση του στρα τού, ο ελληνικός στόλος απέκλεισε επιμελώς τα παράλια από την Ηρακλί τσα μέχρι τις εκβολές του πο ταμού Έβρου7. Στις 25 Ιουνίου 1913, οι ελληνικές μεραρχίες υλοποιώντας τις δια τα γές κα τάφεραν να κα ταλάβουν το όρος Κερκίνη και κινήθηκαν προς την κοιλάδα της Στρώμνι τσας, ενώ οι βουλ γαρικές δυνάμεις συνέχισαν να συμπτύσσονται. Η ΙΙΙ Μεραρχία το πρωί της 26ης Ιουνίου, κα τόπιν υποχωρήσεων των βουλ γαρικών τμημά των, κα τέλαβε την πόλη της Στρώ7
Μάχη Δο ϊ ράνης, Σχεδιά γραμμα 2.
1. Έλληνας τυφεκιοφόρος με τη στολή που ήταν σε χρήση ως ο 1908. 2. Βούλγαρος αξιωματικός του πυροβολικού. Είναι εμφανής η ομοιότητα της στολής του με την αντίστοιχη ρωσική. 3. Έλληνας Εύζωνας της Ανακτορικής Φρουράς. 4. Σέρβος ιππέας.
119
μνι τσας 8. Στο δεξιό του με τώπου, με τά από συντονισμένες προσπάθειες της Ι Μεραρχίας και της Ταξιαρχίας Ιππικού, κα ταλήφθηκε στις 27 Ιουνίου 1913 το Ν. Πε τρί τσι. Το από γευμα της ίδιας ημέρας, η VI μεραρχία πέρασε τον Στρυμόνα πο ταμό και κα τέλαβε το Σιδηρόκαστρο, το οποίο είχαν ε γκα ταλείψει οι Βούλ γαροι αφού προη γουμένως το λεηλά τησαν και κα τάσφαξαν το Μη τροπολί τη και 100 Έλληνες προκρί τους 9. Στις 26 Ιουνίου 1913, ο ελληνικός στόλος απελευθέρωσε με ά γημα του αντι τορπιλικού « Δόξα» την πόλη της Καβάλας, την οποία είχαν ε γκα ταλείψει οι Βούλ γαροι, παίρνοντας μαζί τους ως ομήρους το Μη τροπολίτη και 30 προκρί τους10.
Το Γενικό Στρα τη γείο που βρισκό ταν ακόμα στο σιδηροδρομικό σταθμό της Δο ϊ ράνης, έλαβε πληροφορίες ότι ο σερβικός στρα τός είχε σημειώσει σημαντικές επι τυχίες στην περιοχή του Ιστίπ, και ζη τούσε τη συνδρομή των ελληνικών δυνάμεων στη Δούπνι τσα (βόρεια της Τζουμα γιάς) και ό τι η Ρουμανία θα κήρυσσε
8
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ 1699β/Α, υπ΄αριθ.1101, σελ. 837. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ 1699β/Α, υπ΄αριθ.1123β, σελ. 846. 10 ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ 1699β/Α, υπ΄αριθ.1073-1077, σελ. 828-830. 9
Σχεδιάγραμμα 3: Επιχειρήσεις κα τά των Βουλ γάρων (25 Ιου νίου-13 Ιουλίου 1913)
120
Α .-Δ
.2
τον πόλεμο κα τά της Βουλ γαρίας στις 28 Ιουνίου 191311. Ταυ τόχρονα, αντιπρόσωποι των Αρχών των Σερρών ζη τούσαν την άμεση αποστολή στρα τιω τικών δυνάμεων στις Σέρρες που κινδύνευαν από τη συνεχή δράση των βούλ γαρων κομι τα τζήδων12. Κα τόπιν των παραπάνω πληροφοριών, δια τάχθηκαν οι ελληνικές δυνάμεις που βρίσκονταν στην κοιλάδα της Στρώμνι τσας να συνεχίσουν ακάθεκτα την κα ταδίωξη των βουλ γάρων που 11 12
υποχωρούσαν προς το βορρά και η VII Μεραρχία να κινηθεί ανα τολικά για να κα ταλάβει τις Σέρρες και τη Δράμα. Από τις 29 Ιουνίου, οι ελληνικές δυνάμεις κα τανεμήθηκαν σε τρεις ομάδες. Οι ΙΙΙ και Χ Μεραρχίες στα αριστερά του με τώπου με αποστολή να προελάσουν προς το Πέ τσοβο στην κοιλάδα του Μπρε γκαλνί τσα πο ταμού, οι Ι, ΙΙ, IV, V, VI Μεραρχίες και η Ταξιαρχία Ιππικού στο κέντρο με αποστολή να προελάσουν κα τά μήκος της κοιλάδας
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ 1699β/Α, υπ΄αριθ.1147-1148, σελ. 857. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ 1699β/Α, υπ΄αριθ.1116α, σελ. 843.
Α α κανικ ς εμος. Α τια και τ χοι, ο εμικ ς πιχειρήσεις Μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας, Ειρήνη Βουκουρεστίου, Αποτελέσματα & Συνέπειες
121
του Στρυμόνα πο ταμού προς την Τζουμα γιά και η VII Μεραρχία στο δεξιό με αποστολή να προελάσει προς το Νευροκόπι και να απελευθερώσει τη Δράμα. Στις 28 Ιουνίου 1913, η VII Μεραρχία απελευθέρωσε την πόλη των Σερρών και συνέχισε την προέλασή της προς το Νευροκόπι, ενώ απέστειλε ένα απόσπασμα συντάγμα τος προς τη Δράμα. Το υπόψη απόσπασμα κα τάφερε να απελευθερώσει τη Δράμα και να απο τρέψει την πυρπόλησή της στις 30 Ιουνίου 1913, δεν κα τάφερε, όμως, να απο τρέψει την πυρπόληση και τις σφαγές στο Δοξά το. Μέχρι τις 5 Ιουλίου 1913, η Μεραρχία με τά από σκληρή μάχη στην Κοπρίβλιανη απελευθέρωσε το Νευροκόπι και συνεχίζοντας την κα ταδίωξη κα τέλαβε χωρίς αντίσταση στις 10 Ιουλίου το Μπάνσκο. Παράλληλα, στο αριστερό του με τώπου, μέχρι τις 6 Ιουλίου, η ΙΙΙ Μεραρχία κα τάφερε να περάσει τον Μπρε γκαλνί τσα πο ταμό και να κα ταλάβει τα υψώμα τα Μπε γιάζ Τεπέ, ενώ η Χ Μεραρχία κα τέλαβε το Πέ τσοβο. Στο κέντρο, οι Μεραρχίες συνέχισαν την προέλασή τους στην κοιλάδα του Στρυμόνα και κα τέλαβαν μέχρι τις 11 Ιουλίου τα στενά της Κρέσνας. Ταυ τόχρονα, η VIII Μεραρχία συμπλήρωσε τη συ γκέντρωσή της στην Καβάλα και δια τάχθηκε να προελάσει προς τα ανα τολικά, για να απελευθερώσει την υπόλοιπη Ανα τολική Μακεδονία και τη Δυ τική Θράκη. Στο με ταξύ, ο Πρωθυπουρ γός Ελευθέριος Βενιζέλος ενημέρωσε τον Αρχιστράτη γο Βασιλιά Κωνσταντίνο ό τι η Ρωσία ζη τούσε επιμόνως τον τερμα τισμό του πολέμου και τη σύναψη ανακωχής. Ανακωχή, την οποία δεχό ταν η Ρουμανία, πιθανώς και η Σερβία, και ειση γούνταν ο έλληνας πρω13
122
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ 1699β/Α, υπ΄αριθ.1524,1525, σελ. 992.
Α .-Δ
.2
θυπουρ γός να αποδεχτεί και η Ελλάδα. Ο Αρχιστρά τη γος όμως αρνήθηκε τη συνομολό γηση ανακωχής, επιδιώκοντας την πληρέστερη στρα τιω τική επιβολή επί της Βουλ γαρίας με τη συνέχιση των επιχειρήσεων μέχρι την υπο γραφή της προκα ταρκτικής Συνθήκης ειρήνης13. Οι Βούλ γαροι εκμε ταλλευόμενοι την αναστολή της σερβικής επίθεσης ενίσχυσαν τη 2η Στρα τιά και ε γκα ταστάθηκαν αμυντικά στην τοποθεσία Χασάν Πασά - Βίντρεν - Ουράνοβο - Υψ. 1.378, η οποία κάλυπτε την περιοχή της Τζουμα γιάς. Ο ελληνικός στρα τός αναπτύχθηκε βόρεια των στενών Κρέσνας, με την ΙΙΙ Μεραρχία στο ύψωμα Μπε γιάζ Τεπέ, τη Χ στα υψώματα Ζανό γκα, την IV στο ύψωμα Ρού γκεν, τη ΙΙ στο χωριό Σούσι τσα, την Ι νό τια του Σιμι τλή, την VI στο χωριό Χουστάβα και την VII στο Μπάνσκο. Η V Μεραρχία και η Ταξιαρχία Ιππικού παρέμειναν στα στενά της Κρέσνας, ενώ η VIII Μεραρχία άρχισε την προέλασή της προς τη Δυ τική Θράκη. Παρόλο που η τακτική κα τάσταση ή ταν ιδιαί τερα δύσκολη για τις ελληνικές δυνάμεις, λό γω έλλειψης πυροβολικού και προβλημά των ανεφοδιασμού, επι τέθηκαν στις 12 Ιουλίου εναντίον των βουλ γαρικών θέσεων εκμε ταλλευόμενοι τη με γάλη φθορά και την ηθική κα τάπτωση των βουλ γαρικών δυνάμεων. Στην επίθεση αυ τή έλαβαν μέρος κυρίως οι Μεραρχίες του κέντρου, καθώς οι Μεραρχίες του τμήμα τος Στρα τιάς αριστερού (III, X,IV) παρέμειναν καθηλωμένες στις θέσεις τους. Στη Δυ τική Θράκη, η VIII Μεραρχία απελευθέρωσε την Ξάνθη χωρίς α γώνα. Παράλληλα, α γήμα τα του στόλου απελευθέρωσαν την Αλεξανδρούπολη.
1. Ρουμάνος κυνηγός. 2. Αξιωματικός του Αλβανικού Στρατού. Η Αλβανία ιδρύθηκε το 1913 με εισήγηση των Μεγάλων Δυνάμεων και κυρίως της Ιταλίας. 3. Μαυροβούνιος Εθνοφρουρός. Φέρει την παραδοσιακή ενδυμασία της πατρίδας του.
Στις 13 Ιουλίου, οι ελληνικές δυνάμεις συνέχισαν την επίθεσή τους κα τά της ορ γανωμένης τοποθεσίας Σιμι τλή. Οι IV και II Μεραρχίες επι τέθηκαν κα τά του υψώματος Βίντρεν και κα τάφεραν μέχρι τη νύκτα να το κα ταλάβουν. Οι I και V Μεραρχίες επι τέθηκαν εναντίον του Σιμι τλή και με τά από σφοδρό α γώνα κα τάφεραν να το κα ταλάβουν τρέποντας ουσιαστικά σε φυ γή τους Βουλ γάρους, οι οποίοι ε γκα τέλειψαν άφθονο πολεμικό υλικό14. Στις 14 Ιουλίου, οι ελληνικές δυνάμεις συνέχι14
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ 1699β/Α, υπ΄αριθ.1620, σελ. 1013-1032.
123 α κανικ ς εμος. Α τια και τ χοι, ο εμικ ς πιχειρήσεις Μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας, Ειρήνη Βουκουρεστίου, Αποτελέσματα & Συνέπειες
Ίλη ιππικού με τον αξιωματικό επικεφαλής προχωρεί σε ανίχνευση του εχθρού.
σαν τον α γώνα σε ολόκληρο το μέ τωπο, διά ταξης, προς Μαχομία και Πέ τσοβο, χωρίς όμως να κα ταφέρουν το επιδιωκό- με επιδίωξη να απειλήσουν τα νώ τα και μενο αποφασιστικό πλήγμα στις βουλ γα- τις συ γκοινωνίες του ελληνικού στρα τού. ρικές δυνάμεις. Στις 15 Ιουλίου, και ενώ Ή ταν ένας αιφνιδιασμός για τις ελληνικές τα ελληνικά στρα τεύμα τα συνέχιζαν την δυνάμεις και προς στιγμή η κατάσταση επίθεση κα τά του υψώμα τος Χασάν Πασά παρουσιάστηκε απειλη τική, ύστερα όμως και κα ταλάμβαναν τη γραμμή Τσέροβο, από τριήμερο σκληρό α γώνα, ο ελληνικός ύψωμα 1.378, εκδηλώθηκε αιφνιδιαστικά στρα τός ή ταν και πάλι κύριος του πεδίου βουλ γαρικός επιθε τικός ελιγμός κα τά των της μάχης. Στην κα τεύθυνση της Μαχομίδύο άκρων της ελληνικής δια τάξεως. ας η βουλ γαρική αντεπίθεση δε σημείωσε Το βουλ γαρικό Γενικό Επι τελείο με τέ- επι τυχία, καθώς η VII Μεραρχία αμύνθηφερε δυνάμεις από το σερβοβουλ γαρικό κε σθεναρά παρόλο που αντιμε τώπιζε μέ τωπο και ενίσχυσε τη 2 η Στρα τιά με υπέρ τερες δυνάμεις15. Στην κα τεύθυνση ισχυρές δυνάμεις. Η αντεπίθεση των βουλ- προς Πέ τσοβο, αρχικά οι Βούλ γαροι υπο γαρικών δυνάμεων εκδηλώθηκε ταυ τόχρο- χρέωσαν τις ΙΙΙ και Χ ελληνικές Μεραρχίνα κα τά των δύο άκρων της ελληνικής ες να συμπτυχθούν σε μικρό βάθος στη 15
124
Επιχειρήσεις κα τά των Βουλ γάρων, Σχεδιά γραμμα 3.
γραμμή των υψωμά των Μπούκοβικ - Καδί τσα. Το ελληνικό Γενικό Στρα τη γείο διαβλέποντας τη σοβαρή απειλή που δημιουρ γούνταν για τα νώ τα των ελληνικών δυνά με ων από την περιοχή του Πε τσόβου, διέ ταξε τις II και IV Μεραρχίες16 να επι τεθούν κα τά του υψώματος Χασάν Πασά, για να συνδράμουν τον α γώνα των ΙΙΙ και Χ Μεραρχιών. Κα τά το διήμερο 16 και 17 Ιουλίου, οι βουλ γαρικές επιθέσεις συνεχίστηκαν με αμείωτη ένταση. Το από γευμα της 17ης Ιουλίου άρχισε να εξασθενεί η πίεση των Βουλ γάρων, απόρροια των αλλεπάλληλων απο τυχιών και των σοβαρών απωλειών τους, αλλά και του κινδύνου να αποκοπούν από την απειλη τική προέλαση του τμήμα τος Στρα τιάς Μοσχοπούλου17. Οι βουλ γαρικές δυνάμεις ε γκα τέλειψαν κάθε παραπέρα προσπάθεια και υποχώρησαν προς τα βόρεια. Ο βουλ γαρικός επιθε τικός ελιγμός είχε απο τύχει και τα πλευρά της ελληνικής διά ταξης είχαν εξασφαλιστεί. Στις 18 Ιουλίου
1913, συμφωνήθηκε πενθήμερη ανακωχή και κα τάπαυση των εχθροπραξιών με ταξύ των εμπολέμων18. Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος χαρακτηρίζε ται για τη βραχύ τη τά του αλλά και για τη σκληρό τη τα των μαχών του. Οι συνολικές απώλειες του ελληνικού στρα τού κα τά τον πόλεμο αυ τό ή ταν 29.698 ά τομα. Αναλυ τικό τερα, 164 νεκροί αξιωμα τικοί και 294 τραυμα τίες, 5.687 νεκροί οπλί τες και 23.553 τραυμα τίες, 580 πα γόπληκτοι και 188 α γνοούμενοι. Στις παραπάνω απώλειες δεν περιλαμβάνονται οι αποβιώσαντες και οι ασθενείς (απώλειες μη μάχης)19. Οι απώλειες των Σέρβων υπολο γίζονται περίπου στις 41.000, των Μαυροβουνίων στις 1.200 και των Βουλ γάρων στις 83.00020.
ΕΙΡΗΝΗ ΒΟΥΚΟΥΡΕΣΤΙΟΥ Σύ ναψη Α νακωχής (18 Ιουλίου 1913) Η Ρωσία παρόλο που απέ τυχε να απο τρέψει τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο δε σταμά τησε να επιδιώκει τον τερμα τισμό του ιδιαί τερα με τά τις πρώ τες ήτ τες του βουλ γαρικού στρα τού. Παράλληλα η Ρουμανία και η Αυστρία έκαναν διαβήμα τα για την κα τάπαυση των εχθροπραξιών. Στις 13 Ιουλίου 1913 η Αυστρία συνέστησε ανακωχή και διεξα γω γή διαπραγμα τεύσεων στο Βουκουρέστι για την υπο γραφή Συνθήκης ειρήνης. Οι εμπόλεμοι αποδέχτηκαν τη σύσταση της Αυστρίας για διεξαγω γή διαπραγμα τεύσεων χωρίς όμως να αναστείλουν τις εχθροπραξίες. Επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας ή ταν ο ίδιος ο πρωθυπουρ γός της χώρας Ελευθέριος
16
Οι δύο Μεραρχίες συ γκρό τησαν τμήμα Στρα τιάς υπό τον Διοικη τή της IV Μεραρχίας Υποστρά τη γο Μοσχόπουλο Κων/νο. 17 Το τμήμα Στρα τιάς του Υποστράτηγου Μοσχόπουλου Κωνσταντίνου απο τελούνταν από τις ΙΙ και IV Μεραρχίες. 18 ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Ε πί τομη ιστορί α των Βαλκανικών Πο λέμων, 1912-1913», Αθήνα, 1987, σελ. 239-242. 19 Εκθέσεις πεπραγμένων της Υ γειονομικής υπηρεσίας κα τά τους Βαλκανικούς Πολέμους και εκ της εκδόσεως « Αγώνες και Νεκροί 1830-1930» τόμος Α΄ της ΓΕΣ/ΔΙΣ. 20 «Μεγά λη Στρατιωτική και Ναυτική Ε γκυκλοπαί δεια», τόμος Β΄, σελ. 315.
125
Βενιζέλος. Τα υπόλοιπα μέλη της ελληνι- με την Ελλάδα, τη Σερβία και τη Ρουμακής αντιπροσωπείας ήταν οι πρεσβευ τές νία. Τα σύνορα της Βουλ γαρίας με την Δημή τριος Πανάς και Νικόλαος Πολί της Τουρκία καθορίστηκαν με τη Συνθήκη και οι Λοχα γοί Πυροβολικού Αθανάσιος της Κωνσταντινούπολης (16 ΣεπτεμβρίΕξαδάκτυλος και Κωνσταντίνος Πάλλης. ου 1913). Στην πρώ τη συνεδρίαση στις 17 Ιουλίου Στο Βουκουρέστι η ελληνική αντιπρο1913, αποφασίστηκε πενθήμερη αναστο- σωπεία συνάντησε σφοδρή αντίσταση λή των εχθροπραξιών και χάραξη γραμ- στο εδαφικό θέμα και ο Έλληνας Πρωμής διαχωρίσεως με ταξύ των αντίπαλων θυπουρ γός ενημέρωσε το Βασιλιά, ό τι στρα τευμά των. Στις 25 του ίδιου μήνα η δεν ή ταν δυνα τή η ικανοποίηση του ελανακωχή παρα τάθηκε επ’ αόριστον21. ληνικού αι τήμα τος για τη χάραξη των Απο τέλεσμα των διαπραγμα τεύσεων συνόρων πέρα από τον Νέστο πο ταμό. ή ταν η υπο γραφή της Συνθήκης της Ει- Παράλληλα, η Αυστροουγ γαρία επέμενε ρήνης του Βουκουρεστίου με ταξύ της να επιδικαστεί η Καβάλα στη Βουλ γαρία. Ελλάδας, Σερβίας, Ρουμανίας και Μαυ- Ού τε η νίκη στο πεδίο της μάχης, ού τε ροβουνίου αφ’ ενός και της Βουλ γαρίας ο εθνολο γικός χαρακτήρας της περιοαφ’ ε τέρου. χής, αδιαμφισβή τη τα ελληνικός, ή ταν αρκε τός για να κα ταστήσει αυ τοδίκαιη Συνθήκη Βουκουρεστίου (28 Αυ γούστου 1913) την παραχώρηση της Καβάλας και της Οι διαπραγμα τεύσεις για τη Συνθήκη Ανα τολικής Μακεδονίας στην Ελλάδα. Η του Βουκουρεστίου διήρκησαν περίπου ελληνική αντιπροσωπεία ή ταν ιδιαί τερα 10 ημέρες. Στις 25 Ιουλίου μονο γραφήθη- αρνη τική στη θέση αυ τή. Με κα τάλληκε η Συνθήκη, η οποία υπογράφηκε επί- λους χειρισμούς προσπάθησε και τελικά σημα στις 28 του ίδιου μήνα από τις αντι- κα τάφερε την υποστήριξη της Γαλλίας προσωπείες των χωρών μετά από πολλές και της Γερμανίας σε πρώ τη φάση και διπλωμα τικές ζυμώσεις. Στις 30 Ιουλίου, αρ γό τερα και της Ι ταλίας. επίσης, στο Βουκουρέστι, υπο γράφηκε Στις 24 Ιουλίου, η σερβική αντιπροσωμε ταξύ Ελλάδας, Σερβίας, Ρουμανίας και πεία, με τά από δύο άκαρπες συνεδριάΜαυροβουνίου πρω τόκολλο αμοιβαίας σεις, γνωστοποίησε τελικά ό τι επήλθε με ταξύ τους αλληλεγ γύης, στρα τιω τικής συμφωνία με ταξύ Βουλ γαρίας και Σερκαι διπλωμα τικής υποστήριξης σε περί- βίας, σχε τικά με το θέμα χάραξης συνόπτωση που η Βουλ γαρία δεν πειθαρχούσε ρων με ταξύ των δύο κρα τών. Η Σερβία στην εφαρμογή των όρων της Συνθήκης. ελάμβανε τη Βόρεια Μακεδονία έως τη Με τη Συνθήκη αυ τή τερμα τιζό ταν ο Β΄ Ραντοβί τσα και τη Στρώμνι τσα με το Βαλκανικός Πόλεμος, αναθεωρούνταν Μοναστήρι και το με γαλύ τερο τμήμα του οι όροι της Συνθήκης του Λονδίνου (17 Βαρδάρη22. Με τά από αυ τή την εξέλιξη ο Μα ΐ ου 1913), ανακατανέμονταν τα εδά- ρουμάνος αντιπρόσωπος πρό τεινε να διαφη με ταξύ των βαλκανικών κρα τών και κοπεί η συνεδρίαση και να συνεχιστούν καθορίζονταν τα σύνορα της Βουλ γαρίας οι συνομιλίες μόνο με ταξύ της ελληνι21 22
126
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ 1699β/Α, υπ΄αριθ.1872, σελ. 1126. ΓΕΣ/7οΕΓ, «Διεθνείς Πολι τικές και Στρα τιω τικές Συνθήκες-Συμφωνίες και Συμβάσεις», Αθήνα, 1980, σελ. 208.
Α .-Δ
.2
κής και της βουλ γαρικής αντιπροσωπείας. Κα τά την ιδιαί τερη αυ τή σύσκεψη, ο ρουμάνος Στρα τη γός Κράνδα υπέδειξε ελαφρές τροποποιήσεις στη γραμμή του Νέστου, οι οποίες ικανοποιούσαν τις ελληνικές απαι τήσεις και συγχρόνως ή ταν αποδεκτές από τη βουλ γαρική πλευρά, με απο τέλεσμα να επέλθει συμφωνία και με ταξύ Ελλάδας και Βουλ γαρίας. Τα σύνορα με ταξύ Ελλάδας και Βουλ γαρίας ακολουθούσαν την κορυφο γραμμή του όρους Κερκίνη, συναντούσαν τον Στρυμόνα πο ταμό στη συμβολή του με τον Μπίστρι τσα και κα τευθύνονταν, μέσω του υψώμα τος Περίβλεπτο - ύψωμα Πλάκες και του όρους Κουσλάρ, στις εκβολές του Νέστου πο ταμού23. Δηλαδή, περιερχό ταν στη Βουλ γαρία η Δυ τική Θράκη και η περιοχή Μελένικο και Νευροκόπι, ενώ
ολόκληρος ο υπόλοιπος χώρος που είχε απελευθερωθεί από τον ελληνικό στρα τό παρέμενε τε λι κά στην Ελλά δα . Στην Ελλάδα, επιπλέον, περιερχό ταν και η Κρή τη, η οποία είχε παραχωρηθεί από την Τουρκία στους συμμάχους, (Συν θήκη Λονδίνου, 17 Μα ΐ ου 1913), αφού η Βουλ γαρία παραι τούνταν και τυπικά από κάθε αξίωσή της24. Η Βουλγαρία υποχρεώθηκε να παραχωρήσει τη Δοβρου τσά στη Ρουμανία, να επιστρέψει την Αδριανούπολη και τις Σαράντα Εκκλησιές στην Τουρκία και να αποδεχτεί τις συνοριακές απαι τήσεις της Σερβίας.
23
Άρθρο 5 της Συνθήκης του Βουκουρεστίου. Η επι τυχία της ελληνικής αντιπροσωπείας ή ταν σημαντική, γι’ αυ τό ο αρχιστρά τη γος Βασιλιάς του απένειμε τον « Μεγα λόσταυρο του Βασι λικού Τάγ ματος του Σωτήρος ». 24
Α α κανικ ς εμος. Α τια και τ χοι, ο εμικ ς πιχειρήσεις Μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας, Ειρήνη Βουκουρεστίου, Αποτελέσματα & Συνέπειες
127
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος κηρύχθηκε από τη Βουλ γαρία με σκοπό να αποσπάσει από τους πρώην συμμάχους της τα περισσό τερα και ζω τικό τερα εδάφη που είχαν κα τακτήσει στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Η δυσμενής για τη Βουλ γαρία έκβαση του πολέμου ή ταν το απο τέλεσμα της αδιαλλαξίας και της επεκτα τικής πολι τικής της βουλ γαρικής κυβέρνησης απέναντι στους πρώην συμμάχους της, αλλά και της εσφαλμένης εκτίμησής της για την μαχη τική ισχύ των στρα τών τους. Οι Βούλ γαροι υπο τίμησαν τους αντιπάλους τους, δεν εκτίμησαν από την αρχή όλες τις παραμέ τρους του πολέμου, γι’ αυ τό και δεν προπαρασκευάστηκαν με την απαραί τη τη σοβαρό τη τα. Τα βασικά αυ τά σφάλμα τα επέδρασαν κα ταλυ τικά στη δυσμενή εξέλιξη των επιχειρήσεων και οδή γησαν τη Βουλ γαρία στην ήτ τα. Με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου και της Κωνσταντινούπολης η Βουλ γαρία θα ανα γκαστεί να ε γκα ταλείψει το όραμα της δημιουρ γίας της «Με γάλης Βουλγαρίας». Παρά ταύ τα όμως η Βουλ γαρία εξήλθε εκ των υπόψη Συνθηκών με γαλύτερη και πολυπληθέστερη τόσο της Ελλάδας όσο και της Σερβίας25. Οι απώ λειες του ελληνι κού Στρα τού στους δύο Βαλκανικούς Πολέμους ανήλθαν στις 42.502 αξιωμα τικούς και οπλί τες (νεκροί, τραυμα τίες και α γνοούμενοι), του Ναυ τικού σε 29 αξιωμα τικούς και ναυ τοδιόπους και του λόχου αεροπόρων σε 2, από την πτώση του αεροσκάφους. Οι παραπάνω όμως απώλειες δεν ή ταν μά ταιες. Η Ελλάδα εξήλθε από τους Βαλκανικούς πολέμους με την απελευθέρωση της Ηπείρου, της Μακε25
128
δονίας και της Κρή της, με αυξημένο το στρα τιω τικό της γόη τρο και έχοντας πραγμα το πο ιήσει ένα με γά λο μέρο ς από τις εθνικές της διεκδικήσεις. Με τους νικηφόρους πολέμους του 1912-1913 η έκταση του ελληνικού κρά τους σχεδόν διπλασιάζε ται· από 64.786 τε τρα γωνικά χιλιόμε τρα αυξάνε ται σε 108.606, συνακόλουθο είναι η αύξηση του πληθυσμού από 2.666.000 στα 4.363.000. Πέρα όμως από τα όποια εδαφικά ή πληθυσμιακά κέρδη, η Ελλάδα κέρδισε σε γόη τρο. Οι νίκες του ελληνικού στρα τού σε συνδυασμό με την αύξηση των δυνάμεών του με τέ τρεψαν το ελληνικό κρά τος σε υπολο γίσιμο παρά γοντα στη Νο τιοανατολική Ευρώπη. Η προσάρ τηση των νέων εδαφών, αφενός της Νό τιας Μακεδονίας στην οποία υπήρχαν με γάλα αστικά κέντρα με αναπτυγμένες βιομηχανίες όπως η Θεσσαλονίκη, η Βέροια, η Νάουσα, η Έδεσσα, η Καβάλα και αφε τέρου των με γάλων νησιών του Αι γαίου που πρόσθεσαν τα προ ϊ όντα τους στη γενική παρα γω γή του κρά τους, όπως η Θάσος και η Μυ τιλήνη το λάδι και η Χίος την μαστίχα, ενίσχυσαν την οικονομία του κρά τους. Έ τσι, η επέκταση των ορίων της χώρας επέδρασε θε τικά και στην οικονομία της, για τί με την πάροδο του χρόνου έ γινε ευρωστό τερη λό γω της σημαντικής ενισχύσεως από νέες πλου τοπαρα γω γικές πη γές. Απόρροια της συ γκεκριμένης τόνωσης της οικονομίας ή ταν οι ευνο ϊ κές και άμεσες επιπτώσεις στο βιο τικό επίπεδο των Ελλήνων, το οποίο άρχιζε πλέον να παρουσιάζει αισθη τή βελ τίωση. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι άλλαξαν ριζικά τον πολι τικό χάρ τη της χερσονήσου.
ΓΕΣ/7οΕΓ, « Διεθνείς Πο λιτικές και Στρατιωτικές Συν θήκες - Συμφωνί ες και Συμβάσεις », Αθήνα, 1980, σελ. 209.
Και αυ τό ή ταν φυσικό, έπει τα από μια βγήκε ητ τημένη από τον Β΄ Βαλκανικό πλήρη ανα τροπή που σάρωσε οριστικά πόλεμο, καθώς και στην περίπτωση της την Οθωμανική Αυ τοκρα τορία, η οποία Τουρκίας που υπήρξε ο με γάλος χαμένος. είχε επιβληθεί στην περιοχή από τον 15ο Η βαθιά δυσαρέσκεια που δοκίμασαν οι αιώνα και προκάλεσε τη σημαντική επέ- δύο αυ τές χώρες θα τις οδη γήσει λί γο αρκταση των ελεύθερων ήδη κρα τών και γό τερα, κα τά τον Α΄ Πα γκόσμιο Πόλεμο, τη δημιουρ γία νέων. Οι πόλεμοι αυ τοί στην πλευρά των κεντρικών Δυνάμεων θα αφήσουν βαθιά ίχνη στις Βαλκανικές Γερμανίας και Αυστροουγ γαρίας στην επιχώρες. Γε γονός που είναι ιδιαί τερα έκδη- θυμία τους να πε τύχουν εκδίκηση αλλά λο στην περίπτωση της Βουλ γαρίας που και ικανοποίηση στις διεκδικήσεις τους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Ε πί τομη Ι στορί α των Βαλκανικών Πο λέμων 1912-1913», Αθήνα, 1987.
ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Ο Ελ ληνικός Στρατός Κατά τους Βαλκανικούς Πο λέμους 1912-1913», τόμος Γ΄, Αθήνα, 1992.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, « Αγώνες και Νεκροί 1830-1930», Αθήνα 1930.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, «Ιστορί α του Ελ ληνικού Στρατού 1821-1997 », Αθήνα 1997.
ΓΕΣ/7ο ΕΓ, « Διεθνείς Πο λιτικές και Στρατιωτικές Συν θήκες-Συμφωνί ες και Συμβάσεις », Αθήνα, 1980.
Purnell, «Ιστορί α του 20ου Αιώνος », τόμος Α΄, Χρυσός Τύπος, Αθήνα 1968.
«Έκ θεσις της Πο λεμικής Ι στορί ας των Ελ λήνων », τόμος Β΄, Εκδο τική Ελλάδος, Αθήνα, 1975.
«Ι στορί α του Ελ ληνικού Έ θνους », τόμος ΙΔ΄, Εκδο τική Αθηνών, Αθήνα,1977.
«Οι Βαλκανικοί Πό λεμοι 1912-1913», Εκδόσεις «Ορίζων», Αθήνα, 1996.
Απόστολος Βακαλόπουλος, «Νέα Ελ ληνική Ι στορί α», Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996.
Γεώρ γιος Φω τόπουλος, «Βαλκανικοί Πό λεμοι 1912-13», ΓΕΣ/7ο ΕΓ, Αθήνα, 2002.
«Μεγά λη Στρατιωτική και Ναυτική Ε γκυκλοπαί δεια», τόμος Β΄, Αθήνα.
Παντελής Καρύκας, «Βαλκανικοί Πό λεμοι 1912-13», Πολεμικές Μονο γραφίες, Αθήνα, 2003.
«Ελ ληνικοί Πό λεμοι, 20ος Αιώνας », εκδόσεις περιοδικού «Πό λεμος και Ι στορί α», Αθήνα.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Πολεμική Έκθεση, «Ο Ελ ληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πο λέμους », ΓΕΣ, Αθήνα,1932.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχείο Βαλκανικών Πολέμων, Φ1601 - 1701.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχείο Ιστορίες Μονάδων, Ιστορία Ι Μεραρχίας.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχείο Ιστορίες Μονάδων, Ιστορία ΙI Μεραρχίας.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχείο Ιστορίες Μονάδων, Ιστορία ΙII Μεραρχίας.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχείο Ιστορίες Μονάδων, Ιστορία ΙV Μεραρχίας.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχείο Ιστορίες Μονάδων, Ιστορία V Μεραρχίας.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχείο Ιστορίες Μονάδων, Ιστορία VΙ Μεραρχίας.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχείο Ιστορίες Μονάδων, Ιστορία VΙI Μεραρχίας.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχείο Ιστορίες Μονάδων, Ιστορία VIIΙ Μεραρχίας.
ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αρχείο Ιστορίες Μονάδων, Ιστορία X Μεραρχίας. 129
