Sadrzaj
•
REC AUTORA
•
UVOD
•
SEOBE SRBA KROZ VEKOVE o
Geneza seobe Srba
o
Velika seoba Srba 1690. godine
o
Put na Istok
o
Otvaranje puteva za prekookeanske seobe
o
Ratne i poratne seobe Srba
o
Novi talas migracije Srba na Zapad
o
Osnovna obelezja u devedesetim godinama
•
GDE ZIVE SRBI I KOLIKO IH IMA ?
•
SRBI - ISELJENICI U PREKOMORSKIM ZEMLJAMA o
•
Doseljavanje Srba u SAD
Najranija iseljavanja
Prvi masovniji talas srpskih doseljenika u SAD (1880-1914)
Prvi svetski rat i period izmedju dva svetska rata
Doseljavanje Srba iz Evrope (1945-1965) i njihove politicke organizacije
Novija iseljavanja u SAD (period posle 1965)
Izgledi daljeg useljavanja Srba u SAD
o
Srbi u Kanadi
o
Juzna Amerika
Argentina
Cile
Brazil
Bolivija
Urugvaj
Peru
Venecuela
Meksiko
Paragvaj
o
Srbi u Australiji
o
Novi Zeland
o
Velika Britanija
o
Juzna Afrika
SRBI - GOSTUJUĆI RADNICI ILI NOVI ISELJENICI ? o
Nemacka
o
Austrija
o
Francuska
o
Svajcarska
o
o
o •
Zemlje Beneluksa
Belgija
Holandija
Luksemburg
Nordijske zemlje
Svedska
Norveska
Danska
Finska
Italija
SRBI - NACIONALNE MANJINE U STARIM I NOVIM SUSEDNIM ZEMLJAMA o
Rumunija
o
Madjarska
o
Albanija
o
Hrvatska
o
Makedonija
o
Slovenija
•
SRBI - VISOKI STRUCNJACI U DIJASPORI
•
NEGOVANJE ETNICKOG IDENTITETA I SARADNJA S OTADZBINOM o
Srpska pravoslavna crkva - raskol i ujedinjenje
o
Iseljenicke asocijacije
o
Klubovi i organizacije
o
Srpska stampa
o
Izdavacke kuće Srba u dijaspori
•
OTADZBINSKA POLITIKA PREMA SRBIMA U DIJASPORI
•
ZAKLJUCNA RAZMATRANJA
•
BIBLIOGRAFIJA o
Knjige
o
Poglavlja u zbornicima radova
o
Almanasi, enciklopedije, kalendari, spomenice i statisticki godisnjaci
o
Clanci u casopisima
o
Neobjavljeni radovi
o
Stampa
•
ALL SERBS OF THE WORLD
•
PRILOZI
•
ADRESE SRPSKIH INSTITUCIJA U DIJASPORI
REC AUTORA Srbi danas zive u devedesetak drzava na svih pet kontinenata. Kako je to već istorijska sudbina odlucila, oni su podeljeni na Srbe u Otadzbini i Srbe u rasejanju. Najnoviji gradjanski rat na balkanskom prostoru, cini se, prvi put posle pedeset godina, priblizio je srpsku maticu i dijasporu. Duhovno objedinjenje medju Srbima je već oglaseno, patriotske veze su uspostavljene, a ideoloska netrpeljivost je smanjena. Stoga, Srbi danas sebe dozivljavaju kao jedno nacionalno biće. Cinjenica je, medjutim, da Srbi u Otadzbini malo znaju i malo brinu o Srbima u rasejanju. O njima nije bilo reci u udzbenicima istorije, a vrlo malo u naucnim studijama. Pominjani su u referatima na naucnim skupovima, ali i u policijskim izvestajima. Bez obzira na to, iseljeni Srbi su uvek, kad god je trebalo, pruzali otadzbinskim Srbima pomoć. Retki su bili obrnuti slucajevi. Ovo je prvi celovit prikaz Srba u dijaspori. Ali, kako nema srpske dijaspore bez srpske matice, ovo je knjiga i o Srbima u Otadzbini. Rezultat je visegodisnjeg istrazivackog rada u zemlji i inostranstvu. Delove knjige koji se odnose na Srbe gostujuće radnike ili nove iseljenike u Evropi, izuzimajući Francusku i Italiju, Srbe - nacionalne manjine u susednim zemljama, bez Rumunije i Madjarske, a ukljucujući nezavisne drzave koje su se otcepile iz bivse SFRJ, zatim Veliku Britaniju i Juznu Afriku, kao i srpske organizacije, klubove, asocijacije i izdavacke kuće u dijaspori napisao je Marko Lopusina. Ostale delove knjige napisao je dr Vladimir Grecić. Autori izrazavaju posebnu zahvalnost izdavacu, gospodinu Predragu Jeremiću i recenzentima, prof. dr Blagoju Babiću i dr Predragu Simiću za sugestije koje su dali radi dopune i poboljsanja teksta u toku pripreme ove knjige za stampu. A posebno se zahvaljuju na podrsci svojim suprugama, gospodjama LJupki i Jeleni. Isto tako, autori duguju veliku zahvalnost Srbima u dijaspori za predusretljivost i saradnju. Od velike koristi su bili saveti, primedbe, razmena literature i druga pomoć ljudi kao sto su profesori Milka i Djordje Lukić, Biljana Sljivić-Simsić, Djordje Tomasević, Nikola Kosanović, Milenko Karanović, Majkl Boro Petrović, Vladislav Tomović, Miroslav i Dragoslav Djordjević, Slobodan Pavlović, Pavle Topalović, Djordje Knezević, Vojkan Gavrilović, zatim ljudi koji rade u bibliotekama i dokumentacionim centrima - Robert
Gaković, Milan Radović, Sofija Skorić, Aleksandar Solovljev, Ruzica Popović; ljudi angazovani u etnickim, politickim i privrednim organizacijama - Bob Ston, Nikola Trklja, Djordje Bogdanić, Danijela Sremac, Milos Radović, Ilija Glisić, Aleksandar Stamatović i drugi. Beograd, jun 1994.
UVOD "Mi Srbi koji smo na strani i uspeli da privucemo paznju stranog sveta na sebe, treba da govorimo o nasem narodu kad god nam se za to ukaze prilika... Ko se ponosi svojim selom, porodicom i svojim narodom, taj je na dobrom putu da se ceo svet ponosi njime, jer nista nije uzvisenije od covekove ljubavi prema svemu onome sto sacinjava njegov narod." Mihailo I. Pupin (1928) Knjiga Svi Srbi sveta treba da pruzi odgovor na nekoliko kljucnih pitanja o srpskom narodu: ko su Srbi, koliko ih ima, gde zive, kako su organizovani, kakav im je politicki i drustveni status, sta su ucinili i sta cine na ocuvanju nacionalnog identiteta i na zblizavanju s maticom Srbijom i Crnom Gorom. Bosna i Hercegovina, odnosno Republika Srpska, a i Republika Srpska Krajina u ovoj studiji imaju tretman otadzbinskih zemalja, iako status ovih republika medjunarodno jos nije priznat. Medjutim, i u njima su Srbi bili konstitutivni narod koji je stvorio i prvu i drugu Jugoslaviju. S jedne strane, autonomne srpske oblasti, pocetkom devedesetih godina, koristeći pravo svog naroda na samoopredeljenje, prvo su stvorile vlastitu drzavu. Takav autonoman status ove srpske zemlje već imaju i u nekim medjunarodnim forumima i dokumentima, zbog cega se ne mogu smatrati srpskom dijasporom. S druge strane, srpski narod s ovih geografskih prostora, kako onaj deo koji tamo zivi tako i onaj koji zivi u dijaspori, status svoj e teritorije upravo tako deklarise. Pored toga, postoji izrazena volja tog dela srpskog naroda za ulazak tih teritorija u sastav SR Jugoslavije. Srbi su se selili u sest velikih talasa na pet kontinenata. Strane, ali i domaća administracija, shodno njihovom statusu, delila ih je na tri grupe: iseljenici, "gostujući" radnici i clanovi njihovih porodica i, manjine. U nekim zemljama, medjutim, Srbi su samo etnicka grupa svrstana u kategoriju "ostali" narodi. Ova knjiga je svedocanstvo o pretnji nacionalnog odumiranja srpskog naroda u rasejanju, ali i upozorenje matici da je nastupio poslednji trenutak da Srbe u dijaspori, zajedno sa Srbima u Otadzbini, spase tihog nestajanja. Na taj nacin će matica i preuzeti punu odgovornost za budućnost vlastitog naroda, ma gde on bio. Pocetak poslednje decenije XX veka, tacnije 1991, ostaće po mnogo cemu upamćena kao godina od izuzetnog znacaja u istoriji srpskog naroda. Ovu godinu karakterisu, pored pocetka funkcionisanja visestranacke parlamentarne demokratije, borba za srpsku slogu, duhovno zblizavanje i pocetak ideoloskog izmirenja Srba, borba Srba za zastitu interesa srpskog naroda
i za srpsku nacionalnu politiku kako na teritoriji dotadasnje Jugoslavije tako i u rasejanju, pocetak ujedinjenja Srpske pravoslavne crkve itd. Tokom poslednjih sedam decenija, a osobito od zavrsetka Drugog svetskog rata naovamo, toliko je toga ucinjeno u nameri da se Srbi razjedine i da se njihov uticaj u Jugoslaviji oslabi. Izgleda da je bilo krajnje vreme da Srbi postave pitanje moze li se ostvariti srpsko jedinstvo? Godine 1991, konacno se većina slozila u jednom: treba sve uciniti da se borba za zastitu srpskih interesa vodi sistematski i da u njoj ucestvuje sto veći broj Srba, kako u Jugoslaviji tako i u svetu uopste. Svima je bilo savrseno jasno da je za takvu borbu potrebno duhovno zblizavanje. Jer, Srbi u svetu su toliko dugo bili razjedinjeni, ideoloski i politicki suprostavljeni. Danas je srpski narod svestan da njegov opstanak, razvoj i napredak zavise od toga da li će biti jedinstven i odlucan u odbrani kako od bioloske tako i od nacionalne i kulturne katastrofe, da se vise ne desi ono sto se u njegovoj istoriji desavalo. U toj odbrani treba da daju svoj doprinos svi Srbi, kako oni koji se nalaze u Srbiji i Jugoslaviji tako i oni u rasejanju. Inteligencija snosi i treba da snosi veliki teret i veliku odgovornost. Ona bi morala da ucini znatno vise nego sto je cinila u periodu pos le Drugog svetskog rata na srpskom zajednistvu, negovanju nacionalne tradicije i etnickog identiteta i uspostavljanju iskidanih duhovnih i drugih veza. Srpski narod je danas ponovo suocen s potrebom da stiti svoje interese, da dokaze da su njegova prava u pojedinim delovima ugrozena i da mu preti opasnost od prisilne asimilacije. Veliki deo srpske inteligencije koji se nalazi u inostranstvu kroz svoje politicke akcije ulaze izuzetne napore da se probije informativna blokada i sazna istina o Srbima i Srbiji. Razume se, unutrasnja politika Srbije je bila i biće osnova za spoljnu politiku i koordinaciju delatnosti Srba u svetu. Nema nikakve sumnje da su unut rasnja sloga i jedinstvo znacajan cinilac spoljne politike. Knjiga Svi Srbi sveta ima za cilj utvrdjivanje brojnosti srpskog naroda koji zivi u rasejanju, njegove obrazovne, profesionalne karakteristike, geografske razmestenosti, kao i ispitivanje mogućnosti za prosirenje i uspostavljanje kontakata Srba iz dijaspore sa Srbima u Otadzbini. Podjednaka paznja je posvećena i Srbima koji zive u prekookeanskim zemljama kao iseljenici, Srbima koji zive u susednim zemljama kao nacionalna manjina, kao i onima na evropskom prostoru koji borave kao gostujući radnici. Isto t ako, fenomenu "odliva mozgova" - naucnika i drugih visokoobrazovanih ljudi posvećena je duzna paznja. Zatim, svestrano je razmatrana moguća uloga nasih vidjenih ljudi u svetu u odrzavanju potpune komunikacije sa Srbijom i SR Jugoslavijom, unapredjenju sveukupne saradnje, zajednickim naucnim, kulturnim, privrednim i drugim poduhvatima i slicno. Autori su u srediste naucne rasprave stavili pitanje "Koliko Srba zivi izvan SR Jugoslavije?" Razume se, ovim se ne zapostavljaju ni druga pitanja. Komparativni metod analize pruzio je mogućnost uporedjivanja polozaja naseg naroda u glavnim imigracionim i onim susednim zemljama u kojima zive nasi ljudi, osvrt na odnos tih zemalja prema njima, i posebno ocenu stepena angazovanja nasih ljudi tamo na pitanjima unapredjenja odnosa zemlje matice i zemalja u kojima danas zive. Razume se, u ovoj knjizi pristup pitanjima vezanim za Srbe izvan Srbije, s obzirom na njihovu slozenost i medjuzavisnost, daleko je fleksibilniji budući da je polazna premisa autora da, na pocetku XXI veka, pored medjusobne sloge i saradnje i veze sa zemljom maticom,
perspektiva Srba je u uvazavanju drugih naroda i negovanju dobrih odnosa osobito sa onima pored kojih zive i sa kojima rade. Bez obzira sto je de facto rec o dvema nacijama - Srbima i Crnogorcima, u ovom radu se najcesće govori o srpskom narodu (obuhvatajući time i Srbe i Crnogorce) rasejanom po svetu. To se cini iz vise razloga, ali jedan je najvazniji. Rec je, uglavnom, o izjasnjavanju onih koji su predmet naucne rasprave prezentirane u ovoj knjizi. Velika većina ispitanika poreklom iz Crne Gore se deklarisala kao Srbi iz Crne Gore. Pored toga, dokumentaciona gradja i literatura koja se odnosi na istoriju Srba u rasejanju uk azuju na ranija izjasnjavanja pripadnika srpske i crnogorske nacije u dijaspori kao srpskog naroda. Srpska nacionalna svest bila je, kako profesor Dragan Nedeljković (1994) istice, postojano prisutna u svim crnogorskim zakonima i u ustavu, u doba knjaza Danila i kralja Nikole. Tako je pisalo i u skolskim udzebenicima da "u Crnoj Gori, koja je jedna od srpskih zemalja, zivi srpski narod". Imajući to u vidu, u ovom radu se ne insistira na preciznom nacionalnom odredjenju Srba i Crnogoraca i to ne samo zbog toga sto su istorijska, nacionalna, verska, jezicka i druga obelezja toliko bliska ili jednaka već i zbog toga sto velika većina sagovornika takav pristup zagovara. Razume se, time autori ne zele ni na koji nacin da umanje znacaj i opredeljenje onih koji sebe deklarisu kao Crnogorce, iako njihov broj u dijaspori nije tako veliki. Znatno veći metodoloski problem je pitanje jugoslovenstva. Naime, nemali broj Srba, Srbijanaca, Precana, Krajisnika, Crnogoraca i drugih pripadnika srpskog naroda se u rasejanju deklarisao kao Jugosloveni. To je, u najvećoj meri, rezultat pokusaja stvaranja jugoslovenske nacije tokom sedamdesetogodisnjeg perioda postojanja prve i druge Jugoslavije. Kralj Aleksandar I Karadjordjević je, posle ujedinjenja juznoslovenskih naroda 1918. godine, a osobito nakon proglasenja Kraljevine Jugoslavije 1929. godine, ucinio pokusaj da stvori jugoslovensku naciju. Naime, u svim statistickim i drugim zvanicnim dokumentima koji se ticu nacionalne pripadnosti najcesće se unosilo odredjenje "Jugosloven". S druge strane, statistike imigracionih zemalja su evidenciju useljavanja pocele da vode po zemljama porekla. Tako, nacionalna pripadnost se mogla videti jedino iz popisa, ali i oni su najcesće registrovali jezik koji govore kod kuće, odnosno maternji jezik pa se javljao srpsko-hrvatski jezik. Srbi su, kao ujedinitelji ju znoslovenskih naroda, prihvatili takvo izjasnjavanje, kao i oni koji poticu iz mesovitih brakova. Sudeći po rezultatima istrazivanja, drugi narodi - izuzimajući Muslimane nisu prihvatili jugoslovenstvo kao neko "nacionalno" opredeljenje. Da bi citaoci saznali nesto vise o licnostima koje su u periodu duzem od jednog veka dale doprinos stvaranju srpskih etnickih organizovanih enklava, organizovanju nacionalnog i duhovnog zivota u dijaspori, koje su odigrale znacajnu ulogu u uspostavljanju i razvoju veza sa starim krajem, u prilogu knjige dat je sazet pregled vidjenijih Srba u rasejanju, pod nazivom "Ko je ko?" Data su imena licnosti koje su u istoriji nasih ljudi u inostranstvu igrale vaznu ulogu, ali i savremenih licnosti koje su poslednjih godina privlacile paznju nase i svetske javnosti. Autori su imali u vidu tri kriterijuma za izbor savremenih Srba u dijaspori u red "vidjenijih". Prvo, uzeta su ona imena koja su se najcesće javljala u casopisima i dnevnoj stampi. Drugo, imena ljudi koji poslednjih godina blisko saradjuju sa starim krajem. Treće, ljudi koji na ovaj ili onaj nacin rade na negovanju i ocuvanju nacionalnog identiteta, na okupljanju Srba, kao i skupljanju pomoći za sunarodnike kojima je pomoć u ovom teskom vremenu na prost orima bivse Jugoslavije neophodna. Analize prezentirane u ovoj knjizi se zasnivaju na dokumentacionoj gradji, literaturi i statistici, pre svega, useljenickih zemalja. Izvori su prikupljeni u poslednjih petnaestak godina u zemljama u kojima Srbi zive i rade, a u kojima su i autori boravili. Korisćeni su i ankete i intervjui sa Srbima u rasejanju.
I GLAVA: SEOBE SRBA KROZ VEKOVE Istorija juznoslovenskih naroda, pa i srpskog, zaceta je u sklopu nove "uspesne borbe varvarskih naroda", na bivsoj teritoriji rimske i poslejustinijanske imperije, u nastavku seobe naroda, njihovim provalama na teritoriju Rimskog carstva i naseljavanjem na njoj u drugoj polovini VI i u prvoj polovini VII veka (Djurdjev, 1964). Citav vek i po je protekao u seobama Slovena. Na danasnjoj teritoriji Srbije, pre dolaska Slovena, ziveli su Iliri i Tracani. Srbi su, pre toga, kao pleme slovenskog naroda ziveli se veroistocno iza Karpata, na izvorima i gornjem toku reka: Visle i Odre, Dnjestra i Buga, i u zapadnom delu dnjeparskog kraja (Vukićević, 1912). Krajem IV veka nove ere, kada su iz Azije poceli da prodiru Huni, pokoravajući mnoge narode, Sloveni koji su bili podeljeni i neslozni u odbrani, pod tom najezdom Huna krenuli su u veliku seobu. Srbi su se doselili na teritoriju koja se prostire od danasnjega Novoga Sada do solunske ravnice i od Vidina, Timoka i reke Meste do Jadranskog mora. Dosta dugo po dolask u na ove prostore bili su mnogobosci. Već tokom seoba naroda, za vreme najvećeg politickog propadanja Rima, papa Lav I (440-461) istakao je odlucno primat svoje crkve. U borbi protiv nove jeresi rimska crkva je jacala. Srbi se, pod ovim imenom, na Balkanu pominju tek u IX veku (Jirecek, I, 1952). Konstantin Jirecek istice da je oblast prvobitnih Srba obuhvatala krajeve na Limu i na gornjoj Drini, zajedno s Pivom i Tarom, dolinu Ibra i gornji tok Zapadne Morave. Veliki zupan Stefan Nemanja bio je poznat me dju srpskim vladarima XII veka pre svega po tome sto je ujedinio srpske zemlje, stavio ih pod vlast svoje porodice i zaokruzio teritoriju osvajanjem grckih pogranicnih oblasti na istoku i jugu. Srbija se dalje pod carom Dusanom sirila pa je u drugoj polovini XIV veka zahvatila skoro dve trećine Balkanskog poluostrva. Posle njegove smrti pocinje pad srpske drzave. Srbi su primili hrisćanstvo u dva navrata. Prvo, za vreme vladavine cara Iraklija i pape Jovana IV (640-642). Drugo, kad je car Vasilije I (oko 879) sve nepokrstene pokrstio (Jirecek, I, 1952). Sve do IX veka, istocna crkva se nije borila odlucno protiv primata rimske crkve. Posle toga pocinje borba za osamostaljenje hijerarhije. Bilo je to vreme uzdizanja Vizantije kao grckohrisćanske drzave. Podela crkvene hijerarhije izvrsena je 1054. godine. Od tada Srbi pripadaju istocnoj, a Hrvati zapadnoj, tj. rimskoj hijerarhiji. Srpska crkva spada u narodne crkve. Za svoj postanak ima da zahvali zauzimanju Nemanjinih sinova, kralja Stefana Prvovencanog i njegovog brata, monaha Save, kod carigradskog car a i patrijarha cije je sediste bilo u Nikeji (1219). Srbija se otcepila od ohridske autokefalne crkve pod cijom je vlasću dotad bila. Sediste prvog episkopa Srpske pravoslavne crkve bilo je u manastiru Zica, a docnije u Peći. Srpski narod se pomerao u raznim istorijskim razdobljima, menjajući time i svoje staniste, i zato su seobe jedna od bitnih karakteristika njegove istorije. Masovno iseljavanje pripadnika srpskog naroda zbilo se u tri vremenska razdoblja: a) u srednjem veku, pod najezdom Turaka i pod njihovom tiranijskom vlasću, kada su se Srbi iseljavali, pre svega, na teritorije koje su se nalazile pod Austrijom i Ugarskom; b) u XVIII veku Srbi su se ponovo iseljavali na Istok, u Rusiju i Ukrajinu; v) krajem XIX i u toku XX veka, Srbi se sele, osim u evropske, jos i u prekookeanske zemlje.
Geneza seobe Srba Prvi talas iseljavanja Srba na zapad i sever pocinje jos krajem XIV veka i traje nekoliko vekova. Najezda Turaka na Balkan i njihove istorijske pobede u bitkama na Marici (1371) i Kosovu (1389), posle cega je vise srpskih feudalaca moralo priznati tursko sizerenstvo, kao i konacan kraj srpske samostalnosti, doprineli su da srpsko stanovnistvo brzo oseti drustveno, nacionalno i versko ugnjetavanje od strane turskih vlastodrzaca, pa je krenulo u zapadne i severne juznoslovenske predele (Vukićević, 1912). Usled opste nesigurnosti i cestih ratova smanjila se poljoprivredna proizvodnja. Stoga je, narocito u pasivnim krajevima, nastupila glad. Kako su saobraćajnice i saobraćajna sredstva bili nerazvijeni, pomoć nije mogla stići ziteljima siromasnih krajeva. Stanovnistvo je tada bezalo iz krskih predela na Primorje. U primorske gradove sklanjala se i srpska vlastela, pre svega u Dubrovnik, Kotor i Zadar. S vremena na vreme, usled upada Turaka, stanovnistvo je u masama bezalo ka obali. Od 1416. do 1418. godin e "sirotinja (pauperes) iz unutrasnjosti nije bila pustena u Dubrovnik, nego je stanovala ispred grada u pećinama kraj morske obale" (Jirecek, I, 1952). Krajem XIV veka nagrnule su u Dubrovnik tolike mase sirotinje da je dubrovacka vlada resila da ih prebaci u Apuliju, ukoliko nisu hteli da se vrate natrag. Srbi su, iz godine u godinu, stizali u primorske gradove, ostajući kao seljaci na gradskim posedima, kao sluge i segrti, u Dubrovniku kao radna snaga u mnogim zanatima koji su tada bili u punom procvatu, u pomorstvu i trgovini. Docnije, kada ni tamo nisu vise nalazili posla, prebacivali su se u Apuliju. Dalje tursko nadiranje, teror najpre janicarskih, a potom krdzalijskih hordi, neuspele pobune, izbegavanje davanja "danka u krvi", potakli su iseljavanje Srba u Vojvodinu, danasnje rumunske delove Banata, u Liku i druge krajeve pod Austrijom, sve do Zumberka gde se srpsko stanovnistvo izmesalo sa Slovencima. Pred kraj XIV veka, iz Srbije je krenuo veliki talas iseljenika na sever, u Srem i danasnju Aradsku zupaniju. Taj talas je podstican time sto su , kako kaze Jirecek, despoti imali ogromne posede u Ugarskoj. Seoba Srba u Aradsku zupaniju je bila, izgleda, predvodjena Dimitrijem, sinom kralja Vukasina, koga je kralj Zigmund imenovao kastelanom grada Vilagosa (Jirecek, II, 1952). U Sremu i Banatu su većinu stanovnistva već 1437. godina predstavljali Srbi. Kada su Turci zauzeli Borac na Gruzi (1438), mnogo Sr ba iz Sumadije je prebeglo u Ugarsku, a jos vise ih je tamo otislo kada je prvi put Srbija pala pod Turke (1439). Tada su Turci porusili Kovin na levoj obali Dunava, pa je ugarski kralj Vladislav preselio tamosnje Srbe na Cepeljsko ostrvo, nize Budimpeste, dajući im posebne privilegije. Ova kolonija "kraljevskih" Srba nazvana je srpskim Kovinom (madjarski Rasc Keve). Posle pada Srbije (1459), seobe Srba u Banat, Srem i Backu su povećane. Migraciju Srba u juznu Ugarsku je narocito pomagao kralj Matija, budući da je Srbe koristio za odbranu juzne granice od Turaka. U pismu papi od 12. januara 1483. godine, kralj Matija kaze "da je za poslednje cetiri godine preseljeno u juznu Ugarsku na 200.000 dusa" (Jirecek, II, 1952). Ta cifra ne mora biti tacna, ali u svakom slucaju govori o obimu seobe Srba u XV veku. Srpski doseljenici, sredinom XV veka, odlaze na istok, cak u Erdelj, gde naseljavaju mesta Milbah i Langendorf. Tako je, "juzna Ugarska od polovine XV veka dobila fizionomiju srpsku" (Jirecek, II, 1952). Seoba Srba na sever i severozapad nastavila se intenzivno i u XVI veku. Bosanski Srbi poceli su se seliti u Zumberacki distrikt (1530).
Mnogi Srbi preseljavali su se jos u doba despotovine u Backu i Banat. Naime, prvobitna turska vlast izrazavala se u vazalskoj zavisnosti Srbije od Turske, koja traje od 1389. do 1459. godine, za vreme vladavine srpskih despota Stefana Lazarevića i Djurdja Brankovića. Godine 1459, despotovina je potpuno nestala, a Srbija je kao deo Turskog carstva podeljena na sandzake. Dok je postojala despotovina, Madjari su na nju gledali kao na zastitni bedem od Turaka. Posle njenog pada bilo im je u interesu da Srbi p redju u juznu Ugarsku, da kao sajkasi sluze u dunavskoj floti i kao vojska brane njihove juzne granice. Prilikom svakog ugarskog upada u Srbiju, u toku borbi sa Turcima, vojska se vraćala s mnogobrojnim Srbima. Ukoliko je srpski zivalj preseljen na Istok, preseljavan je nasilno. Tako su 1467. godine nasilno preseljeni stanovnici Novog Brda u Carigrad. "Cuveno i poznato bese u tadasnjem svetu rudarstvo u Srbiji koje se, zbog velike potrebe toga vremena, usavrsavalo sve vise i vise. U Novom Brdu zlato i sreb ro se izorava iz zemlje" (Jirecek, I, 1952). U osvojene oblasti doseljavali su se Turci. To su bili novi etnicki elementi u tim zemljama, koji će kasnije dolaziti do izrazaja. Austrija je krajem XVII i u XVIII veku ratovala protiv Turske uglavnom na teritoriji Srbije. U tim ratovima Srbi su pomagali austrijsku vojsku, smatrajući i to jednim od nacina da se i sami oslobode turskog ropstva i stvore nezavisnu drzavu. Oni su ucestvovali u austro-turskom ratu 1683-99. godine, a kada se Austrija s obzirom na situaciju na zapadu morala povući, doslo je do velike seobe Srba.
Velika seoba Srba 1690. godine U Austriji se situacija pogorsavala, a i na frontovima njena vojska je pocela da gubi. U stvari, situacija na bojistu se iz osnove izmenila na stetu carske vojske. Krajem 1689. godine znatan deo carske vojske, a s njom i znatan deo Srba, poslat je na Rajnu da se bori protiv vojske Luja XIV koji je usao u borbu kao saveznik Turaka. Osim toga, dogodile su se i druge promene. Te promene su se osetile već u decembru 1689. godine, kada su krimski Tatari, koji su ratovali na strani turske vojske, uspeli da popal e sela u okolini Pristine. Naime, uspesne bitke austrijske vojske protiv Turaka, uz pomoć Srba, u Prizrenu su okoncane smrću cuvenog generala Pikolominija (1689), koji Carnojeviću već bejase predao pismo cara Leopolda I po kome se obezbedjuju Srbima znatne privilegije. Austrijska vojska i srpski ustanici doziveli su tezak poraz kod Kacanika (2. januara), pa su Turci u naletima zauzimali Skoplje, Pristinu i Prizren. Znajući kako ih strasna odmazda od Turaka ocekuje, Srbi predvodjeni patrijarhom Arsenije m III Carnojevićem i nekolicinom vladika kreću prema Beogradu u nadi da će se ubrzo vratiti na svoja napustena ognjista. Cekajući u Beogradu dva meseca dalji ishod dogadjaja, Arsenije III Carnojević je odrzao cuveni sabor sa vojskovodjama Srbima koji su ratovali za cara Leopolda, svestenstvom i narodom. Ispod beogradskih zidina smesten je veliki zbeg sa oko 40 hiljada ljudi. Uoci pocetka seobe taj broj se jos povećao. Patrijarh Arsenije III Carnojević sazvao je 18. juna 1690. godine sudbonosni crkven o-narodni sabor na kome je doneta odluka o seobi u Ugarsku. Septembra 1690. godine, boreći se sa kugom, gladju, iscrpljenosću i svakojakim nevoljama, ojadjeni Srbi prelaze Savu i jos jednom kreću na put neizvesnosti i iskusenja, prema Budimu i Sentandreji. Medju njima su bili i kaludjeri fruskogorskih manastira sa mostima vladarasvetitelja kneza Lazara. Beograd je pao u turske ruke 8. oktobra 1690. godine. Seoba je trajala cetr-desetak dana. Odrediste je bilo Budim i Sentandreja. Tamo su Srbi sagradili kuće i podigli crkvu, jer su morali da brinu i o duhovnom z ivotu doseljenih Srba, koji su već bili izlozeni presijama rimokatolicke crkve. Ugarska vlast je odmah odvojila Srbe od domaćeg stanovnistva. Izbeglim Srbima nije bilo dozvoljeno da se naseljavaju po varosima, nego su mogli naseljavati samo predgradja; ili, sto je bilo najcesće, kopali su sebi zemunice i tako
stvarali zbegove (Popović, 1954). Veliki deo izbeglica sklonio se prvo u Ostrogon, u Budim, i oko Budima. Ipak, izgleda, najvise izbeglica nastanilo se u Sentandreji (Popović, 1954). Izbeglice su stalno pristizale i odlazile, pa se broj Srba u pojedinim mestima stalno menjao. U proleće 1693. godine nalazilo se, prema nekim podacima, u Sentandreji oko 12.000, a u Budimu oko 6.000 Srba (Popović, 1954). Prema procenama Dusana J. Popovića, velikom seobom Srba u Ugarsku je preslo 60 do 70 hiljada Srba, sto je za ono doba bio ogroman broj. Popović podseća da je Srbija, koja je za vreme austrijske vladavine obuhvatila priblizno teritoriju kasnije Miloseve Srbije, imala oko 70 hiljada stan ovnika, sto cini jasnijim koliko je bio visok broj iseljenih 1690. godine i u kojoj meri je ova seoba morala prorediti stanovnistvo stare Srbije, Metohije, Kosova i Sumadije. Zanimljivo je kako su se snalazili nasi preci poreklom iz Peći, Prizrena, Beograda, Pristine, Kragujevca i drugih srpskih naselja, koji su presli iz matice svoga naroda u "srce madjarskog naroda", u prestonicu ugarskih kraljeva, u kojoj su prema njima "bili neprijateljski raspolozeni i drzavna i zemaljska i lokalna vlast". I kakvom "p otresnom upornosću" su branili i uspevali ne samo da odrze svoju individualnost, nego i da udare osnove modernoj kulturi srpskog naroda (Popović, 1952). Posle velike seobe, srpski doseljenici su morali stvarati sebi uslove za zivot u Ugarskoj. Budući da se rat po Austriju nepovoljno razvijao, ona je pocela da koristi Srbe i kao vojnike i kao radnu snagu za opravku utvrdjenja, puteva i slicno. Austrougarske vlasti su racunale na Srbe kao na ratnike za odbranu od Turaka na juznoj granici. Sve sposobne da nose oruzje Austro-Ugarska je regrutovala već 1691. godine. Ti srpski ratnici su se proslavili u bici kod Slankamena pobedom nad turskom vojskom koju je pr edvodio veliki vezir Mustafa Ćuprilić. Posle bitke kod Slankamena, u kojoj su- kako podaci pokazuju- Srbi bitno doprineli da carska vojska pobedi, dobili su (20. avgusta 1691) "drugu privilegiju": Srbima je priznata neka vrsta "teokratske uprave" (Popović, 1954). Time je srpskom patrijarhu priznato pravo ne samo da nasledjuje visoke jerarhe, već i sve pravoslavne Srbe koji umiru bez naslednika i testamenta. Patrijarh je dobio i neka svetovna politicka prava. Imao je pravo, na primer, da u narodnoj vojsc i postavlja oficire, sudi u nekim gradjanskim sporovima, potvrdjuje cehovske statuse. A narodu je priznato pravo da zivi pod upravom lokalnih vlasti koje sebi izabere. "Prvom privilegijom" (od 21. avgusta 1690), koju je patrijarh Carnojević primio u Komoranu, Srbima je data sloboda bogosluzenja po pravoslavnom srpskom nacinu i pravo upotrebe starog kalendara. U stvari, patrijarhu i svestenstvu data su ista prava koja su imali i pod Turcima (Popović, 1954). Za poglavara srpske pravoslavne crkve mogao je biti postavljen samo pravoslavni Srbin koga izabere srpski narodni i crkveni sabor. Patrijarh je postavljao mitropolite, episkope i ostalo svestenstvo. Dozvoljeno mu je d a podize crkve, manastire i skole. Tako, je ta "prva privilegija" postala osnov srpske-pravoslavne crkvene autonomije u Habsburskoj monarhiji. "Trećom privilegijom" (3. marta 1695), Srbi su oslobodjeni od desetka katolickoj crkvi (Popović, 1954). I pored privilegija koje su dobili, polozaj Srba u Ugarskoj bio je tezak. Iako su navodno bili oslobodjeni, od njih su trazene poreze i druge dazbine. Pored toga, morali su da daju stoku, podvoz i "kuluce". Katolicka crkva je cesto vredjala njihova verska osećan ja i vrsila pritisak da predju u katolicanstvo. Srbi i Madjari ziveli su kao susedi, kao prijatelji, saradnici i kao sugradjani (Popović, 1952). Budim je bio grad u kome je bio najveći udeo Srba u ukupnom stanovnistvu. U njemu je bilo Srba jos pre velike seobe. Godine 1715, u Budimu se nalazilo 1.539 domova, od kojih se u 769 govorilo srpski, 701 nemacki i 68 madjarski (Popović, 1952). Budim je pripadao grupi srpskih naselja na Dunavu, kojoj su jos pripadali Pesta, Sentandreja, srpski Kovin i nekoliko sela oko njih. Toj grupi srpskih naselja pripadala su i dva manastira- Grabovac i manastir u srpskom Kovinu. Polozaj Srba, kao i njihovih mitropolita, iz osnova je izmenjen carskom
deklaracijom od 12. aprila 1727. godine kojom je odredjeno da Srbi od svoga mitropolita zavise samo u duhovnim poslovima. Postavljalo se pitanje, i u narodu i u naucnim radovima, "da li je velika seoba Srba bila na sreću, ili na nesreću srpskog naroda?" Odgovori su bili razliciti. Panta Srećković je, na primer, smatrao da je Arsenije III Carnojević time "izneverio svoju pastvu i najvise zla ucinio Srbima" (Popović, 1952). Srpski istoricar Stojan Novaković u politici Djurdja Brankovića i Arsenija Carnovića ne nalazi "nista sto bi odgovaralo ozbiljnosti prilika, ili bi se moglo odbraniti. Nikad valjda nisu ucinjene grdj e pogreske u javnoj radnji nasoj". "Savez sa Austrijancima protiv Turaka bio je jedino delo koje se moze unekoliko pravdati. Sve ostalo je tesko razumeti." Jedinstvo Srba je Stojan Novaković u tolikoj meri cenio da je u politickoj slozi video glavni izvor snage, toliko potrebne za borbu u koju su Srbi bili uvuceni. Vreme unutrasnjih sukoba je, po njemu, "najizrazitije bolesno politicko stanje" ( Novaković, 1960). Velika seoba imala je strahovite posledice po politicki polozaj Srba ostalih u osmanskoj Turskoj, narocito u Srbiji. Ucestvovanje Srba u ratovima 1683-99, 1716-18 i 1737-39. godine, na strani Habsburske monarhije, do kraja su "unistili poverenje Turaka u Srbe i srpske patrijarhe", pa je ukidanje srpske patrijarsije logican svrsetak takvih odnosa (Popović, 1954). S Patrijarsijom nije ukinuta samo osnovna crkvena, nego u izvesnoj meri i politicka i kulturna organizacija srpskog naroda koja je postojala u osm anskoj Turskoj (Popović, 1954). Nastojanja Srba da u Austro-Ugarskoj sacuvaju svoju veru i jezik, bila su vrlo uspesna. Oni su uspeli da dodju do znatnih kulturnih i nacionalnih tekovina i "na taj nacin vezu srpski narod sa Zapadom" (Popović, 1954). I Srbi koji su presli 1690. u Ugarsku i njihovi potomci dugo su verovali da će se vratiti u staru domovinu. Biće da su tek posle zakljucenja mira (1739) bili nacisto da će ostati u Austriji, ali ideja o povratku nije ih nikada napustila. I tu su svoju ideju Srbi u svim vaznijim prilikama i isticali.
Put na Istok Kada je u ratu 1716-18. godine Srbija delom bila oslobodjena od Turaka, Austrija je prema odredbama Pozarevackog mira (1718) zadrzala severnu Srbiju pod okupacijom (1718-39), pa je "njena uprava bila teza od turske". Kad je Austrija razvojacila Potisku i Pomorisku oblast, Srbi su u tim krajevima izgubili odredjene privilegije, a ruske vlasti su vrbovale i motivisale bivse srpske granicare da se presele u Rusiju. Racuna se da je tada oko 10.000 Srba otislo u Rusiju. Oni su formirali dva naselja- Novu Serbiju i Slavjanoserbiju. Medju ovim Srbima bilo je pripadnika naseg naroda iz Bosne, Dalmacije i Crne Gore. Prema nalazima dr Nikole B. Popovića, srpski pukovi su ucestvovali u svim ratovima Rusije u XVIII veku ("Politika ", 20. 3. 1994). Tezak ekonomski, drustveni i verski polozaj Srba u Austriji izazvao je 1751-53. godine seobu Srba u Rusiju i Ukrajinu. To je drugi veliki talas iseljavanja Srba. Dakle, posle raspustanja Pomoriske krajine, Srbi iz Ugarske, nepotrebni Habsburskom carstvu, selili su se u Ukrajinu "u masama", koje neki pisci nazivaju" izbeglim izbeglicama", jer "sta su bili u Ugarskoj nego begunci od turske sablje, i sta će biti u novoj naseobini ... nego begunci od austrijske 'pravde'" (Gligorijević, 1987). Zivot Srba u Ukr ajini, u drugoj polovini XVIII veka je ovako opisan: "Zivot u nasoj naseobini prve godine bio je kao, na primer, zivot nesrećnih brodolomaca koje su morski talasi izbacili na pusto ostrvo, pa se tamo hranili zeljem, korenjem, ribama, pticama
i zverkama koje ulove. Tako smo pali i mi na tu golu stepu, na zemljiste na kome od stvorenja sveta niko nije ziveo i gde se ni za kakav novac nista nije moglo nabaviti" (Gligorijević, 1987). Zato nije ni cudo sto su Srbi na tim prostorima brzo asimilirani. Pisući o Hilandaru, Milo Gligorijević je opisao dramu poslednjeg potomka Arsenija III Carnojevića koji je, nakon monasenja u Svetoj Gori, ispricao kako su Carnojevići morali da napuste Vojnu krajinu, kako su se kratko zadrzali u Galiciji i okolini Krima, kako im je ruski car dao plemstvo, sela i muzike, kako se zivelo u Rusiji sve do 1917, do Oktobarske revolucije, kad je njemu, Vadimu, bilo pet godina. Otac mu Aleksije bio je pomorac, kapetan broda, komandant trgovacke flote u Crnom moru do 1920. godin e. A onda "ne mogavsi da se vrati na imanje, da iznese porodicne svetinje i knjigu-rodoslov, osujećen u nameri da uputi flotu u Jadransko more i da se preda Kraljevini Jugoslavije krenuo je u Ameriku, u emigraciju." Dakle, poslednji potomak Caranojevića je odrastao u Njujorku i postao uspesan poslovni covek. Medjutim, nije imao dece. Posto mu je umrla supruga Olga, on je u starosti krenuo da obilazi svet i tako dospeo do Svete Gore. Kako mu se Hilandar mnogo dopao, a saznavsi da ga je stigla najopasnija b olest, odlucio je da imanje ostavi Hilandaru i umre kao monah. Kao monah Arsenije, Vadim A. Carnojević je umro 18. aprila 1981. godine, na Svetoj Gori. Seoba Srba na teritorije danasnje Rumunije odvijala se u duzem vremenskom periodu. Pregled klisurskih naselja u kojima Srbi sacinjavaju, ili su nekada cinili, većinu stanovnistva, ukazuje da su se naselja osnivala u razlicitim periodima (Tomić, 1989). Cini se da je Bazjas najstarije klisursko srpsko naselje, osnovano oko 1200. godine. Ostala koja pominje osnovana su narednih vekova (prvi put se pominju): Radimnja (1277), Zlatica (1367), Leskovica (1371), Svinica (1437), Sokol (1472), LJupkova (u XV veku), Moldova Veke (1588), Pozezena (1690), Belovreska (1717), Divic (1717), Kampija (1723) i Macest (1723). Inace, u klisurskim naseljima danas zivi oko 11.000 Srba. Rumunski Srbi i danas zive u sedamdesetak naselja u zupanijama Arad, Karas-Severin, Mehedinc i Timis, zajedno sa Rumunima i drugim nacionalnostima. Iako se ovo srpsko stanovnistvo trajno stabilizovalo u novim krajevima, veze sa Srbijom nisu prekidane. Otuda, već u periodu ustanka za oslobodjenje Srbije 1804. i 1815. godine dolazi do znacajnih migracija u pravcu Srbije i njenog kontinuiranog naseljavanja tokom celog proslog veka. Austrija je narodni ustanak za oslobodjenje u Srbiji ocenila kao veliku opasnost u budućnosti. Ona je ocito isla za tim da na svojoj teritoriji ugusi svaki javni izraz radosti i simpatije za Karadjordjev ustanak i obnovljenu Srbiju (Sisić, 1937). Sve su te mere malo pomogle, jer su na celu simpatizera nove Srbije bili karlovacki arhiepiskop Stefan Stratimirović i backi (novosadski) episkop Jovan Jovanović. Posle sticanja nezavisnosti Srbije (1867), seobe prema Srbiji su pojacane. Narocito posle neuspelog Nevesinjskog ustanka 1875. godine dolazi do znatnih seoba iz Hercegovine u Srbiju, a velike seobe se javljaju i naredne godine povodom srpsko-turskog rata. Svako teritorijalno uvećavanje Srbije, 1833, 1878. i 1912. godine, pratile su migracije: stanovnistvo iz zemalja koje su ostale pod turskom upravom napustalo je rodni kraj i naseljavalo se poglavito u novooslobodjene krajeve (Cvijić, 1966). Razmatrajući seobe Srba, Jovan Cvijić pise: "Ima krajeva koji su pre turske najezde bili gusto naseljeni, a posle seoba u njima je ostalo sasvim retko stanovnistvo ... U drugim krajevima ogromna je većina porodica doseljenih i znaju krajeve odakle su doseljeni... Skoro u svakom selu Sumadije seljaci su raznovrsnog porekla, doseljenici iz raznih krajeva, jedni od Sjenice i Pestera, drugi od crnogorskih brda,
treći iz Hercegovine, cetvrti s Kosova i Metohije ili vardarskog sliva itd. Tako je u svim oblastima moravske Srbije, valjevskih i podrinjskih krajeva. Oko 80% stanovnistva je doseljenik..." (Cvijić, 1966). Od bitnog znacaja je cinjenica da sticanjem nezavisnosti u Srbiji nastaju povoljniji politicki i materijalni uslovi pa stanovnistvo vise nije prinudjeno da se seli van granica maticne teritorije. Srbija i Crna Gora, koje su postale nezavisne drzave, i same su bile ekonomski i drustveno vrlo nerazvijene. Medjutim, Srbija je pocela da razvija kapitalisticki nacin proizvodnje, koji se razlikovao od nacina proizvodnje kod njenih suseda. Osim toga, ona je bila udaljena i od mora i od mnogih evropskih komunikacij a, a zemljisnom reformom u burzoasko-demokratskoj revoluciji je relativno rano ukinula veleposed i zemlju podelila seljacima. Tako, Srbija u proslom veku postaje zemlja imigracije, koja kontinuirano prima i naseljava na svom tlu znatan broj doseljenika iz drugih zemalja, sve do balkanskih ratova 1912-13. godine. To su osnovni razlozi sto se do 1920. godine u iseljenistvu nalazilo veoma malo Srba sa teritorije ondasnje Kraljevine Srbije.
Otvaranje puteva za prekookeanske seobe Treći veliki talas iseljavanja Srba, narocito iz predela pod Austrijom i Ugarskom, desava se krajem XIX i pocetkom XX veka. Srbi su se, pored raznih evropskih zemalja, ovoga puta u velikom obimu useljavali i u prekookeanske zemlje, pre svega u SAD. Ovaj iseljenicki talas je rezultat delovanja ("pull-push") faktora koje je razvoj kapitalizma donosio sa sobom. Za razliku od drugih juznoslovenskih teritorija, gde su uzroci iseljavanja bili ekonomski i drustveno-politicki, glavni uzroci mobilnosti naroda iz sa me Srbije, u drugoj polovini XIX veka, bili su iskljucivo ekonomski. Uprkos cinjenici da su sprovedene brojne privredne reforme (kneza Mihaila Obrenovića, od 20. februara 1865), uslovi zivota većine stanovnistva Srbije, narocito industrijskih radnika, bili su sve tezi. Sa razvojem kapitalizma u Srbiji, broj bezemljasa je postepeno rastao. U 1876. godini, na primer, 5% seljackih porodica Srbije bilo je bez zemlje; u 1880. taj procenat se povećao na 16%, a u 1897. cak na 21% (Karanović, 1980). Mada je srpska vlada uvela brojne preventivne mere za zastitu seljaka od posledica kapitalisticke proizvodnje, njihovi uslovi zivota su se pogorsavali i ekonomska diferencijacija medju seljacima postajala je sve izrazenija. Samo za osam godina (1889-1897) vise od 17.000 seljaka je i zgubilo svoje posede a, u isto vreme, pojavilo se novih 225 zemljoposednika sa posedima preko 50 hektara. Do 1905. godine broj bezemljasa dostigao je 51.711, a onih koji imaju samo kuću pao je na 13.541 (Karanović, 1980). Posto tako osiromaseni nisu vise mogli da zive na selu, seljaci su odlazili u gradove u nadi da će naći posao u jos tada nerazvijenoj industriji. Veliki broj nije bio u mogućnosti da se zaposli, a veliki broj zaposlenih radio je za vrlo niske nadnice. Tada se javljaju mnogi agenti, pr e svega iz Bugarske, koji su - koristeći tako teske uslove - nudili isprave (bugarske ili rumunske pasose) za odredjenu naknadu onima koji nisu mogli da dobiju pasose u Srbiji. Knezevina, a potom Kraljevina Srbija nije ostala postedjena velikog talasa emigracije u prekomorske zemlje, tacnije u SAD, koji je bio najbrojniji u poslednjoj deceniji proslog i prvoj deceniji ovog veka. Kako ne postoje statisticki podaci, nije poznato koliko je Srba napustilo Kraljevinu Srbiju u periodu do Prvog svetskog rata. Medjutim, sudeći po tome da je Narodna skupstina u Beogradu u vise navrata raspravljala o problemu iseljavanja, moze se zakljuciti da je ono bilo intenzivno. Srpska vlada je donela vise regulativa u svrhu smanjenja broja onih koji zele da se isele. Najvazniji je bio zakon o izdavanju pasosa, kojim je uvedena visoka taksa. Po njemu, taksa za pasos za Ameriku iznosila je 250 dinara, dok je u susednim zemljama bila 5 dinara. To je bio ogroman novac za prosecnog radnika koji je zaradjivao oko
40 dinara mesecno (Karanović, 1980). Zakon o taksi za pasose je ostro kritikovan od strane liberalnog dela srpskog drustva. Oni koji su zastupali takvo misljenje iznosili su niz argumenata da je pr istup vlade pogresan i da resenje treba traziti u otklanjanju uzroka koji teraju ljude da napustaju svoju zemlju. Treba reći i to da je, u poredjenju s drugim jugoslovenskim teritorijama pod austrougarskom imperijom, broj srpskih iseljenika s teritorije Srbije u SAD bio relativno mali, ali ne i beznacajan (Karanović, 1980). Postoji nekoliko znacajnih razloga za to. Prvo, nezavisnost Srbije. Drugo, garantovanje minimuma zemlje seljacima. Treće, nedostatak dobrih komunikacija i velika udaljenost od većih luka. Cetvrto, izolacija Srbije od strane razvijenih zemalja. Treći talas seoba Srba karakterisu, dakle, prevashodno ekonomski faktori koji će ih vezati, pre svega, za jos uvek prazna prostranstva na americkom kontinentu. Do zavrsetka Prvog svetskog rata, posebno u periodu izmedju 1880. i 1914. godine, SAD su privlacile najveći broj Srba. Slede Juzna Amerika i Kanada. Srbi su, u najvećem broju, odlazili sa teritorija koje su bile u sastavu austrougarske imperije, ali i iz Crne Gore. Crnogorce je migracija posebno pogodila, budući da ih je inace bilo malo. Prema n ekim procenama, pre balkanskih ratova samo u SAD je zivelo oko 20.000 Crnogoraca, sto je cinilo oko 10% ukupnog broja zitelja tadasnje Crne Gore (Karanović, 1990). Prvi svetski rat, medjutim, ne samo da je zaustavio iseljavanje Srba, već dovodi do vraćanja jednog broja iz Amerike, ali i iz Australije, u kojoj je u to vreme bilo malo Srba, radi ucesća u ratu na strani Srbije i Crne Gore. Period izmedju dva svetska rata karakterise najpre jenjavanje iseljavanja, uz evidentne povratnike iz Amerike koji su bili spremni da se stave u sluzbu izgradnje nove drzave SHS i ostanu u svojoj Otadzbini. Ta se tendencija ispoljavala do 1929. godine, kada je pocela velika svetska ekonomska kriza i kada je proglasena Kraljevina Jugoslavije. Najpre je smanjen, odnosno obustavljen odlazak u prekomorske zemlje, a zatim se javlja povratak Srba u Otadzbinu. Medjutim, posle 1933. godine iseljavanje Srba u prekom orske zemlje ponovo dolazi do izrazaja uz umereni rast sve do 1939. godine, kada izbija Drugi svetski rat. Iseljavanje Srba u SAD izmedju dva svetska rata imalo je, i u vreme kada nije bila privredna kriza, relativno umereni tempo. Osnovni razlog su bili americki imigracioni propisi koje je Kongres SAD doneo 1921. i 1924. godine, kojima su uvedene kvote za imigrante. Medjutim, kada je u SAD uveden sistem kvota za useljenike, iseljavanje Srba prema Australiji i Kanadi dobija na znacaju (Grecić, 1990).
Ratne i poratne seobe Srba Drugi svetski rat je doveo gotovo do prestanka iseljavanja Srba u prekomorske zemlje. Migracija Srba se, manje vise, svela na prisilne migracije koje su sprovodile okupacione vlasti na prostorima prve Jugoslavije. U to vreme, veliki broj Srba je odveden u zarobljenistvo i na prinudni rad u Nemacku i Austriju. Nemacke, madjarske i bugarske vlasti bile su odgovorne za progon Srba sa okupiranih teritorija koje su bile inkorporirane u njihove drzave. Za vreme Drugog svetskog rata sa tih teritorija je proterano 220 do 260 hiljada lica (Kosinski, 1982). Jos pocetkom 1943. godine, u Nemackoj je bilo oko 250 hiljada civila i 133 hiljade jugoslovenskih ratnih zarobljenika. Medju njima je najvise bilo Srba. Procene pokazuju da je krajem rata (1944/45) u toj zemlji 491 hiljada, ukljucujući 133 hiljade jugoslovenskih ratnih zarobljenika (Kosinski, 1982). Procene Majersa i Kempbela su veće. Naime, oni tvrde da je u Nemackoj i Austriji bilo 350 hiljada ratnih zarobljenika i 380 hiljada radnika na prinudnom radu (Kosinski , 1982). Inace, Ante Pavelić je u avgustu 1941. godine objavio svoju nameru o
proterivanju 250.000 Srba. Tako, krajem 1944. godine u Srbiji je bilo registrovano oko 120.000 izbeglica iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine. Prema podacima UNRA, Agencije koja je nakon zavrsetka rata prva preuzela brigu za ljude rasute po Evropi, registrovani broj izbeglica i raseljenih lica je iznosio 390.000. Od toga broja 210.000 je do sredine 1947. godine repatrisano u Jugoslaviju. Potom, u periodu izmedju 1. jula 1947. i 31. decembra 1951. godine repatrirano je u Jugoslaviju jos 6.870 lica, dok je 82.090 preseljeno iz izbeglickih logora (Nemacke, Austrije i Italije) u druge zemlje (Kosinski, 1982). Glavna odredista za jugoslovenske izbeglic e i raseljena lica bila su Australija (23.350), SAD (17.213), Argentina (10.105), Velika Britanija (9.817) i Kanada (9.828). Seobu srpskog naroda, u periodu 1944-1965. godine karaketerisu dramaticna politicka zbivanja koja su sledila krajem Drugog svetskog rata, neposredno posle njega i period hladnog rata. Ovaj period predstavlja, u stvari, jedan od nekoliko talasa doseljavanja srpskog naroda u prekomorske zemlje. Njega, dakle, karakterise dolazak raseljenih lica i izbeglica u te prekomorske zemlje iz ratom rastrgane Evrope. "Raseljena lica" su cinila ranije pripadnike jugoslovenske vojske koji su bili ratni zarobljenici ili su bili pridodati nekoj saveznickoj vojsci, ljude koji su bili prisilno upućeni na rad u Nemacku. Pored njih, bilo je i izbeglica raznih vrsta. Mnogi su pobegli iz Jugoslavije ili nisu hteli da se u nju vrate budući da su bili protiv novouspostavljene vlasti.
Novi talas migracije Srba na Zapad Sredinom sezdesetih godina pocinje peti talas seoba Srba, najpre sa ciljem da njihov boravak bude privremen. Medjutim, u drugoj polovini sedamdesetih ovaj sloj je već stekao pravo gradjanstva, pa se cesto izostavlja atribut "privremeni". Naime, krajem pedesetih i pocetkom sezdesetih godina, nase kao i druge radnike iz manje razvijenih zemalja juzne i jugoistocne Evrope povukla je velika potraznja za radnom snagom koja je isla s ekspanzijom privreda Zapadne Evrope. Naime, uporedo su se odvijala dva procesa - ekonomski koji je doprineo povećanju traznje za radnom snagom i institucionalni koji je stvarao pravne pretpostavke za angazovanje strane radne snage. Kao posledica velike koncentracije svetskog kapitala u zemljama Zapadne Evrope, pocev s Marsalovim planom, pri nestasici radne snage, nastavljanje privrednog rasta bilo je moguće samo uz angazovanje velikog broja radnika iz inostranstva. Tako je i zaposljavanje nasih radnika postala nerazmrsiva veza s prosperitetom Zapadne Evrope. S druge strane, Rimskim ugovorom zakljucenim marta 1957. godine osnovana je Evropska ekonomska zajednica (EEZ). Slobodno kretanje radnika-migranata unutar Zajednice regulisano je u cl. 48. i 49. Rimskog ugovora. Medjutim, ovi clanovi Ugovora nisu primenjivani do 1964. godine, kada je donet Propis o slobodnom kretanju radnika-migranta unutar EEZ. Ovim propisima su regulisana i prava i obaveze sezonskih, pogranicnih i permanentnih radnika u zemljama imigracije, kao i prava zemalja clanica EEZ da angazuju radnike iz trećih zemalja. Prema tim propisima, to se moze uciniti 15 dana nakon oglasavanja slobodnih radnih mesta na podrucjima Zajednice s viskovima radne snage, ako se na te oglase nisu javili radnici iz zemalja-clanica. U periodu "otvorenih vrata" (1964-1973), Zapadna Evropa dobija primat u privlacenju srpskih migranata. U tom periodu, broj gradjana SFRJ u Zapadnoj Evropi dostigao je gotovo milion i sto hiljada, od toga dve petine Srba. Tako, Evropa je kompenzirala usporavanje seobe Srba u prekomorske zemlje koje je karakteristicno za ovu fazu razvoja. Evropa uglavnom privlaci manje kvalifikovanu radnu snagu i sezonske radnike.
Prvi naftni sok 1973-1974. godine dovodi do zvanicnog zaustavljanja prijema novih radnika u zemlje Zapadne Evrope. U sedamdesetim i osamdesetim godinama, evropske imigracione zemlje vode politiku "zatvorenih vrata" (Collinson, 1993). Nasa migracija u evropske zemlje tokom te dve decenije svodi se na odlazak clanova porodice radi okupljanja, odlazak po osnovu sezonskog rada i na produzavanje boravka "radnika na privremenom radu". U nasoj literaturi je cesto kritikovan pojam privremenog rada. Medjutim, taj po jam nije nasa izmisljotina. Njega su nametnule evropske zemlje prijema, budući da nisu zelele klasicno useljavanje. Taj izraz je definisan i u dokumentima Medjunarodne organizacije rada. Naime, Konvencija o migraciji radi zaposlenja koja je stupila na snagu januara 1952, upravo tako tretira strane radnike. Veliki broj Srba na evropskim prostorima se potpuno integrisao u ta drustva pa je primio i drzavljanstvo doticnih zemalja. Kada se govori o prerastanju kategorije "gradjani na privremenom radu" u kategoriju "novo iseljenistvo" na evropskim prostorima, misli se upravo na njih. Taj peti talas migracije Srba na Zapad je drzavnom politikom podrzan, a na pocetku sezdesetih godina cak i podstican. Razlog za to bila je potreba za ublazavanjem problema nezaposlenosti koja se pojavila nakon privredne reforme pocetkom sezdesetih godina i glad za deviznim doznakama.
Osnovna obelezja u devedesetim godinama Pocetak poslednje decenije drugog milenijuma oznacava i pocetak novog talasa raseljavanja Srba, koji uslovljavaju - pored ekonomske pobude - nacionalne i verske tenzije i gradjanski rat na prostorima druge Jugoslavije, uz podsticaj medjunarodnih faktora. Prvi smer ovog sestog talasa geografskog pomeranja Srba jeste iz podrucja otcepljenih republika prema maticnoj, koji je doveo masu raseljenih i izbeglih lica. Drugi smer se, u isto vreme, odvijao sa istih podrucja, ali i iz maticnih republika, prema inostra nstvu. Prema procenama UN, broj ljudi koji se na teritoriji bivse Jugoslavije nalaze na "stepenu rizika" (raseljena lica, izbeglice i socijalni slucajevi) u januaru 1994. godine dostize 4,135.000. Razume se, najvise ih je u Bosni i Hercegovini - 2,740.000 ljudi; 690.000 u Hrvatskoj; 110.000 na teritoriji Republike Srpske Krajine koju kontrolise UNPROFOR; 457.000 u Srbiji; 73.000 u Crnoj Gori; 38.000 u Sloveniji i 27.000 u Makedoniji. Kada je rec o bivsoj Republici Bosni i Hercegovini, najvise ih je u centralnom de lu - 1,002.000; zatim, istocnom- 508.000 i juznom - 268.000 ljudi. Samo u Banja Luci ova nesreća pogadja 303.000 ljudi, u Bihaću - 228.000, a u Sarajevu 431.000 ljudi. Treba reći i to da iste procene pokazuju da je iz bivse SFRJ izbeglo 643.000 ljudi koji se sada nalaze uglavnom u zapadnoevropskim zemljama. Ove cifre pokazuju svu slozenost situacije u humaniratnoj oblasti i sugerisu svima da i u budućnosti ne zanemare tu dimenziju. Prema zvanicnim podacima, u SR Jugoslaviji se pocetkom marta 1994. godine naslo preko pola miliona izbeglica iz otcepljenih republika bivse SFRJ o kojima se u svetu manje govorilo kao da ovi ljudi nisu bili u istoj situaciji kao i izbeglice u drugim republikama ili drugim zemljama. Podaci Komesarijata za izbeglice i Crvenog krsta pokazuju da je krajem 1993. godine nacionalna struktura izbeglica u Srbiji bila sledeća: 80% Srbi, 7,8% Muslimani, 2,2% Hrvati i 10% druge nacionalne i etnicke grupacije - Jugoslo veni, Jevreji, Madjari, Romi, Bugari, Albanci i drugi. Gotovo tri petine, tacnije 57,8% ukupnog broja otpada na punoletne osobe, a samo izmedju 18 i 60 godina zivota - 44,1%, na osobe preko 60 godina zivota otpalo je 13,8% ukupnog broja. Kada je rec o polnoj strukturi punoletnih lica, vise od pet sestina
(84,8%) otpada na zene. Najvise izbeglica, oko 95% ukupnog broja, naslo je smestaj u porodicama, kod rodjaka, prijatelja i nepoznatih humanih ljudi koji su im pruzili utociste. Medjutim, zbog sankcija koje je uveo Savet bezbednosti UN protiv SR Jugoslavije, ljudi koji su primili izbeglice potpali su takodje pod kategoriju socijalnih slucajeva kojima je potrebna humanitarna pomoć. Uz to, kategorija osetljivih izbeglica ima u tome poseban znacaj. Prema podacima Komesarijata za izbeglice, u Srbiji je u decembru bilo oko 10.000 dece rodjenih u izbeglistvu, starih i iznemoglih- preko 50.000, bolesnika na dijalizi - oko 350 i bolesnika dijabeticara - oko 6.000. Sankcije medjunarodne zajednice koje su uvedene protiv SR Jugoslavije imale su veoma nepovoljan uticaj na izbeglice, budući da su one postale visestruke zrtve rata na teritoriji bivse Jugoslavije. Zvanicno, humanitarna pomoć je izuzeta iz rezima sankcija. Medjutim, u praksi se najcesće desavalo da se ta pomoć onemogući. Jer, kako objasniti proceduru za dobijanje dozvole od Komiteta za sankcije za uvoz pomoći koja traje vise meseci, a cesto i ne bude odobrena. Inace, i u Srbiji izbeglice imaju status u smislu Konvencije o izbeglicama iz 1951. i Protokola iz 1967. godine. Prema Konvenciji UN o izbeglicama (1951) i Protokolu (1967), izbeglica je lice koje "usled osnovanog straha od progona zbog rase, religije, nacionalnosti, clanstva u nekoj politickoj grupaciji, izvan zemlje svoje nacije i nije u mogućnosti ili usled straha nije voljno da koristi zastitu te zemlje..." Da bi se taj status dobio Visoki komesarijat UN za izbeglice ispituje i utvrdjuje te cinjenice. Deklaracija UN o pravima coveka afirmise da: - svako ima pravo na slobodu kretanja i boravka unutar granice svake zemlje. Svako ima pravo da napusti svaku zemlju, ukljucujući sopstvenu, i da se vrati u svoju zemlju. Svako ima pravo da trazi i da uziva u drugoj zemlji azil ako je prognan (izuzimajući nepoliticki kriminal, i radnje suprotne ciljevima i principima UN). Konvencija UN o izbeglicama iz 1951. i Protokol o izbeglicama iz 1967. ostaju kao jedini instrumenti medjunarodnog prava koji regulisu ostvarivanje ovih prava. Ako je Zapad zaista zainteresovan za resenje masovnog migracionog talasa sa teritorije bivse Jugoslavije, kao najuticajniji deo svetske moći bi trebao da podrzi proces mirnog resavanja nacionalnih konflikata, tj. da sprecava etnicke konflikte i podstakne mere za ubrzanje privrednih reformi i privrednog rasta, kao i produktivno zaposljavanje u emigracionim podrucjima. Ekonomska pomoć dosad pruzana zemljama Istoka je nedovoljna i selektivna sto je osnovni uzrok mucnog prelaska na trzisno privredjivanje. Kada je rec o Jugoslaviji, njoj je uskraćena pomoć i ekonomska podrska. Ono sto nedostaje je saglasnost razvijenih zemalja, koje su u isto vreme i zemlje imigracije, o nekom novom vidu "Marsalovog plana". Jer, danasnja situacija u istocno-evropskim privredama, a posebno na jugoslovenskim prostorima, podseća na onu u kojoj su se privrede zemalja Zapadne Evrope nalazile posle Drugog svetskog rata. Tada su SAD odigrale najznacajniju ulogu u obnovi zapadno-evropske privrede. One i danas, uprkos privrednoj recesiji u njima, mogu da daju znatno veći doprinos obnovi privrede zemalja "Istoka", ukljucujući tu i SR Jugoslaviju, i time da doprinose smanjenju emigracionog pritiska. Odgovor na pitanja koja se postavljaju u vezi sa velikim talasom izbeglih i raseljenih Srba iz bivsih republika koje su se otcepile od tzv. druge Jugoslavije, tesko će se naći bez intenzivne saradnje sa agencijama UN, Visokim komesarijatom UN, Medjunarodnom organizacijom za migracije i drugim.
Istrazivanja izvrsena u Institutu za medjunarodnu politiku i privredu u Beogradu pokazala su da je iz nasih naucnih, istrazivackih i razvojnih institucija (oko 75% ukupnog broja), u petnaestogodisnjem periodu (1979-1993), otislo u inostranstvo 1.060 istrazivaca. Dve trećine ukupnog broja onih koji su otisli u inostranstvo, ucinili su to u poslednje cetiri godine (19901993). Ono sto je posebno zabrinjavajuće jeste cinjenica da je taj godisnji odlazak u stalnom porastu. Najvise odlazi u SAD i Kanadu. Da su sankcije medjunarodne zajednice protiv SR Jugoslavije izazvale, pored ostalog, i hiper rast odlazaka mladih i strucnih ljudi u inostranstvo potvrdjuju i najnoviji podaci o broju izdatih useljenickih viza za prekookeanske zemlje. Naime, u 1993. godini samo prekookeanske imigracione zemlje izdale su oko 12 hiljada useljenickih viza gradjanima SR Jugoslavije. To je najveći broj useljenickih viza koji je u jednoj godini ikad od strane tih ambasada u nasoj zemlji izdat.
II GLAVA: GDE ZIVE SRBI I KOLIKO IH IMA ? Srbi danas zive u oko 90 zemalja na svih pet kontinenata (Milanović, 1993). To je siroko prostranstvo cija udaljenost, od Novog Zelanda do Amerike, iznosi cetrdeset hiljada kilometara. Ne racunajući teritoriju SR Jugoslavije i srpskih krajina, izvan matice - u rasejanju, Srba ima najvise na americkom kontinetu, a potom u Zapadnoj Evropi. Pitanje broja Srba koji zive u dijaspori okupiralo je mnoge istrazivace, pocev od Pere Slijepcevića (1917), preko LJubomira Kosiera (1926), L. Trnjegorskog (1938) do Majkla Bore Petrovića (1982) i Vladimira Grecića (1990). Većina istrazivaca bila je sklona da taj broj ili precenjuje ili potcenjuje. Politicari i sociolozi, a posebno prvaci srpskih nacionalnih organizacija, skloni su, cesto, da predimenzioniraju broj Srba u dijaspori, cak na cetiri miliona. To se prvenstveno cini da bi se privukla paznja javnosti na ovu srpsku nacionalnu grupaciju u svetu. Medju politicarima zemalja imigracije, pak, kada se govori o etnickim grupacijama, ispoljava se sklonost potcenjivanju broja, a time i umanjivanja znacaja manjih etnickih grupacija, pa i Srba i Crnogoraca na nekoliko stotina hiljada. Cifra koja će ovde biti prezentirana predstavlja srednju varijantu procene broja Srba u dijaspori u 1994. godini. Kada je rec o svim Srbima sveta, racunajući zitelje matice Srbije, Crne Gore i srpskih krajina, i sve generacije iseljenika, pa one koji privremeno ili stalno rade u raznim, pre svega evropskim zemljama, manjine koje zive u starim i novim susednim drzavama, kao realna mogla bi se prihvatiti cifra od oko 11,5 miliona. Razume se da se svi ti ljudi ne izjasnjavaju uvek kao etnicki cisti Srbi, budući da su, osobito u rasejanju, kod druge, treće i cetvrte generacije, dosta nacionalno izmesani. To se, najbolje , moze videti i iz popisa stanovnistva SAD. Od ukupnog broja onih zitelja SAD koji su se deklasirali kao Srbi, oko 50% su, na ovaj ili onaj nacin, nacionalno mesani. A da ne govorimo o veoma brojnoj grupaciji nasih ljudi u inostranstvu koja se izjasnjavala na poslednjem popisu stanovnistva samo kao Jugosloveni. To se, mada u manjoj meri, moze konstatovati i za Srbe na prostorima druge Jugoslavije. Zato nije cudo sto su se Srbi iz mesovitih brakova izjasnjavalii kao Jugosloveni prilikom poslednjeg popisa stanovnistva u SFRJ, 1991. godine. Tada je registrovano 712 hiljada Jugoslovena ili 3% ukupnog stanovnistva SFRJ. Prema popisu stanovnistva bivse SFRJ, ukupan broj Srba iznosio je 8,528.000, Crnogoraca 539.000 (Brunner, 1993). Prema tome, u drugoj Jugoslaviji, kada su poceli etnicki sukobi i gradjanski rat na njenim prostorima, u njoj je zivelo priblizno 9,5 miliona Srba. Raspadom
SFRJ, ako se ne racuna drzava matica, najvise Srba izvan Srbije ostalo je u Bosni i Hercegovini. Popis pokazuje broj od 1,369.000, a procene (koje ukljucuju i jedan broj Jugoslovena) pokazuju da ih je 1991. godine, u toj republici bilo pribli zno 1,5 milion. Na osnovu zvanicnih statistika, izjava srpskih nacionalnih lidera u dijaspori, procena diplomatsko-konzularnih predstavnistava (DKP) i sinteze iznesenih procena u dostupnoj literaturi iz ove oblasti, autori procenjuju ukupan broj Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla u svetu, u 1994. godini i to: _____________________________________________________________ A. Otadzbinske zemlje Republika Srbija 6,500.000 - 6,800.000 Crna Gora 539.000 - 600.000 Republika Srpska Krajina* 300.000 - 320.000 Republika Srpska** 1,400.000 - 1,500.000 B. Prekomorske zemlje SAD 430 - 500.000 Kanada 80 - 100.000 Juzna Amerika 20 - 30.000 Australija 90 - 120.000 Novi Zeland 500 - 1.000 Juzna Afrika 20 - 25.000 Velika Britanija 50 - 55.000 Zemlje Trećeg sveta 20 - 30.000 _____________________________________________________________ * U Republici Srpskoj Krajini zivi, kako se procenjuje 300 do 320 hiljada Srba, dok se - kako procenjuju UN - 250 do 280 hiljada Srba iselilo iz Hrvatske. ** Jedan broj Srba zivi na teritoriji bivse Bosne i Hercegovine koje su pod kontrolom muslimanske vlade i bosanskih Hrvata. _____________________________________________________________ V. Evropske imigracione zemlje SR Nemacka 250 - 300.000 Austrija 100 - 130.000 Francuska 80 - 100.000
Svajcarska 70 - 100.000 Zemlje Beneluksa 15 - 20.000 Skandinavske zemlje 50 - 60.000 Italija 5 - 7.000 Ostale 15 - 20.000 G. Stare i nove susedne zemlje Rumunija 30 - 50.000 Madjarska 3 - 5.500 Albanija 5 - 10.000 Hrvatska* 120 - 150.000 Makedonija 44 - 70.000 Slovenija 47 - 57.000 _____________________________________________________________ Prema tome, na americkom kontinetu zivi blizu 650 hiljada Srba i Crnogoraca, koliko se procenjuje da ima i u Zapadnoj Evropi. Oni su, na americkom kontinentu, u najvećem broju koncentrisani u centralnom i istocnom delu kontineta- Ilinois, Indijana, Micigen, Minesota, Ohajo, Pensilvanija, kao i na kanadskoj strani u provinciji Ontario (najvise ih je u okolini Toronta), zatim u drzavi Njujork i Nju Dzersi, a na zapadu u drzavama Kalifornija i Vasington. Oni koji su dosli u SAD u novije vreme koncentrisani su oko velikih industrijskih i trgovackih centara - Njujorka i Cikaga. U Australiji Srbi zive u okolini Melburna, Sidneja, Perta i Kanbere, dok su na Novom Zelandu nastanjeni u Oklandu i njegovoj okolini. Od latinskoamerickih zemalja Srbe su najvise privlacili Argentina i Cile. U Evropi su Srbi nasli zaposlenje upravo u onim zemljama koje su posle Drugog svetskog rata i zaposljavale najvise stranaca - SR Nemacka, Austrija, Francuska, Svajcarska i Svedska. Od starih susednih zemalja, najvise Srba ima u Rumuniji, a u novim susednim zemlja situacija jos nije jasna. Status Srba u svetu je trojak. Srbi su gradjani zemalja glavnih imigracionih prekomorskih zemalja, shodno imigracionim politikama doticnih drzava (u manjem broju i u Evropi), zatim gradjani nase zemlje koji imaju privremeni boravak (kao rezultat politike evropskih zemalja koja je vodjena posle Drugog svetskog rata) i gradjani susednih zemalja koji vekovima zive u njima, ali koji su sacuvali svoj nacionalni identitet. Status iseljenih Srba zavisi od politike svake zemlje, koja ima tendenciju, pod uticajem KE BS-a, narocito na evropskom prostoru, da prizna individualna i kolektivna prava nacionalnih grupacija. Razume se, taj se status vremenski i prostorno razlikuje.
Dalji tokovi savremene seobe Srba zavisiće od niza cinilaca ekonomske, ali i druge prirode. Kako stvari stoje, uzroci savremene seobe Srba se neće tako brzo otkloniti. "Push" faktori će, ocigledno, jos duge imati uticaj na dalji tempo spoljne migracije Srba. Medjutim, i imigracione politike glavnih zemalja useljenja su od bitnog znacaja. Kada je rec o klasicnom vidu migracije, tj. iseljavanju, postoji tesna i uzajamna zavisnost dveju glavnih komponenti imigracione politike: regulisanje useljenja i integracija. Zemlje klasicne imigracije su jos dvadesetih godina ogranicile godisnji broj useljenja i, kasnije, uvele kontrolu strukture imigracionih tokova. Nijedna od njih, medjutim, nije obustavila imigraciju. Kanada, Australija i Novi Zeland su, cak, podsticale imigraciju u dugom vremenskom periodu. U osamdesetim godinama, imigracija u prekook eanske zemlje se dosta stabilizovala, s tendencijom ka rastu. Zajednicka karakteristika svih klasicnih imigracionih politika je, dakle, kontrola useljenja, locirana uglavnom u ambasadama i konzulatima u zemljama porekla migranata. Kontrola se vrsi imigracionom vizom koja kvalifikuje migrante za useljenje. Sjedinjene Americke Drzave, Kanada i Australija zauzimaju centralnu poziciju u medjunarodnim migracionim tokovima Srba.
III GLAVA: SRBI - ISELJENICI U PREKOMORSKIM ZEMLJAMA Govoriti o savremenim seobama, broju Srba u svetu, a ne dotaći njihovu genezu, bilo bi nedovoljno. Jedna od bitnih karakteristika istorije srpskog naroda su seobe u druge zemlje. Tako je i seoba Srba u prekomorske zemlje jedna od njihovih najvećih seoba u poslednja tri veka. Seobe Srba u prekomorske zemlje, narocito u Ameriku, ne samo da su najstarije, ekonomski uslovljene, dobrovoljne migracije, već su i istorijski relativno stabilne, s dugorocnom tendencijom ka rastu i trajnom karakteristikom. U njima je uzeo ucesće veliki broj Srba, iz svih srpskih otadzbinskih teritorija. Dabome, većina Srba koji danas zive u prekomorskim zemljama ima drzavljanstvo tih zemalja. Uprkos tome, oni su se, od najstarijih doseljavanja pa do danas, samoorganizovali, stvarajući svoje nacionalne duhovne, drustvene i politicke asocijacije, pocev od prvih potpornih udruzenja pa do savremenih drustvenih organizacija. Njihovo samoorganizovanje, negovanje etnickog i nacionalnog identiteta doprinelo je, pored ostalog, i odrzavanju veza s Otadzbinom.
Doseljavanje Srba u SAD U istoriji americke imigracije, i ne samo u njoj, opste je prihvaćena podela na tzv. period "stare" imigracije (od 1820, kada su podaci o imigrantima prvi put zabelezeni, pa do kraja osamdesetih godina) i "nove" imigracije u SAD, od pocetka devedesetih godina proslog veka naovamo. Velika većina srpskog iseljenistva pripada upravo ovoj poslednjoj etapi naseljavanja Severne Amerike. U literaturi postoji vise pokusaja periodizacije useljavanja Srba u SAD. Debora Pedzit, na primer, doseljavanje Srba u SAD deli u tri razdoblja. Prvi veći talas je "staro" doseljavanje, koji pocinje oko 1890. godine i traje do Drugog svetskog rata. Drugi talas doseljavanja Srba u SAD obuhvata politicku emigraciju, tj. dolazak raseljenih Srba iz ratom razorene Evrope. I
konacno, treći talas doseljavanja Srba u ovu zemlju obuhvata period od druge polovine sezdesetih godina naovamo (Padgett, 1983). Sledeći u literaturi opste prihvaćenu podelu americke imigracije, na "staru" i "novu", profesor Majkl Boro Petrović (1980), na primer, useljavanje Srba u SAD grupise u pet karakteristicnih perioda. Prvi obuhvata najranije doseljenike u periodu "stare" imigracije. Drugi, period prvog i najvećeg useljavanja u razdoblju "nove" imigracije (1880-1914). Treći, pristizanje useljenika u periodu izmedju dva svetska rata (1918-1941). Cetvrti, dolazak raseljenih lica iz Evrope posle Drugog svetskog rata (1945-196 5). Peti, najnovije useljavanje u SAD (od 1965. godine naovamo).
Najranija iseljavanja Rano doseljavanje Srba u SAD obuhvata period duzi od pola veka, od pocetka do kraja osamdesetih godina XIX veka. Istina, niko sa sigurnosću ne moze reći kada i gde su se prvi put Srbi doselili u SAD. Drugim recima, ne postoje pisani tragovi o prvim srpskim iseljavanjima u SAD. Pretpostavlja se, naime, da je na dubrovackim brodovima koji su plovili do americke obale jos tokom XVIII veka, medju mornarima bilo i Srba iz Dalmacije. Nije, medjutim, poznato da su ostajali da zive u Americi. Istrazujući ovaj pe riod srpskog iseljenistva u Americi, vladika Sava sumadijski (1994) ukazuje na otkriće Vase Stajića (1935) da je prvi srpski doseljenik bio izvesni Jovan Misković. Misković je negde 1740. proveo punih 5 godina u Americi sto znaci da je dosao na ovaj kontinent mnogo pre poznatog Djordja Sagića. Zvanicno, prvi srpski useljenik stigao je u Ameriku brodom "Delaver", do Filadelfije, septembra 1815. godine. Prema pisanim tragovima, bio je to Djordje Sagić, odnosno kako je u toj zemlji poznat, George Fisher (Pribić, 1967). Sagić-Fiser je rodjen u Austro-Ugarskoj, 30. aprila 1795. godine od roditelja doseljenika iz Srbije koji su dosli u talasu velike seobe Srba pod pritiskom Turaka. Naime, Sagićeva familija se nastanila severozapadno od Budimpeste, u drevni grad Segesfervar, mesto krunisanja madjarskih kraljeva u toku pestogodisnjeg perioda od 1027. godine. Srbi su ovaj grad nazivali Stoni Beograd. Nakon smrti oca, Djordje dolazi u Sremske Karlovce, centar Srpske pravoslavne crkve, gde pohadja gimnaziju i s tice "klasicno" obrazovanje, uceći pored ostalog nemacki, grcki i latinski, koje mu je kasnije dobro doslo u Americi. Sa osamnaest godina zivota, Djordje Sagić napusta skolu i prelazi u Srbiju 1813. godine, gde se prikljucuje ustanicima u borbi protiv Turaka. Ucestvovao je u borbi za odbranu Beograda. Nakon poraza koji su srpski ustanici pretrpeli, Sagić bezi u Austriju. Proveo je dve godine lutajući duz Dunava kao trgovac, da bi se 1815. godine u Hamburgu ukrcao na brod za Filadelfiju. Stupanje Djordja Sagića na tlo Amerike moglo bi se oznaciti kao pocetak novije istorije seoba Srba, ovoga puta u SAD. Fiser je, tokom sezdesetogodisnjeg zivljenja na Zapadu, postao vrlo ugledan Amerikanac srpskog porekla. Zvanicno je uvrsćen u red istaknutih pionira u Teksasu. Proveo je dvadeset godina u Meksiku i Teksasu, dok je Teksas jos bio meksicka provincija. Kada je Teksas postao nezavisna republika i deo Sjedinjenih Drzava, Fiser je 1829. godine postao meksicki drzavljanin pa se cak ukljucio i u politiku. U Meksiku je bio organizator masonske loze, direktor carine u Galvestonu, sekretar grada San Felipe, carinik u Matamorosu, ratni komesar, vlasnik stamparije i knjizare i urednik novina na spanskom. Sa uspostavljanjem teksaske nezavisnosti (1836) Dzordz Fiser napusta lojalnost meksickom federalizmu i svoju sudbinu vezuje za teksasku drzavu. Kasnije je postao jedan od vidjenih ljudi Hjustona i kao trgovac i kao advokat. Kada je Kalifornija ustupljena SAD, u vreme zlatne groznice, Fiser se seli u Kaliforniju. Zahvaljujući poznavanju Meksikanaca i znanju spanskog jezika, vrlo brzo je postao sekretar zemljisne komisije (1852-1856). Od 1857. do
smrti (1873), Dzordz Fiser je obavljao razne javne duznosti u San Fransisku. Bio je i sudija, a i pocasni konzul Grcke u San Fransisku. U znak zahvalnosti zbog njegove podrske borbi za nezavisnost Grcke, kralj Djordje I ga je imenovao za prvog grckog konzula u Kaliforniji, 1870. godine. Na tom polozaju Dzordz Fiser, tj. Djordje Sagić je ostao do smrti. U Kaliforniji, Fiser je osnovao malu, ali brzo rastuću koloniju srpskih doseljenika, koja je okupljala i znacajan broj Hrvata, uglavnom iz Dalmacije i sa jadranskih ostrva. Ovi Juzni Sloveni nazivali su sebe "Slavonians". To ime su koristili, kako istice Adam Eterović (1980), iz najmanje tri razloga. Prvo, mletacke Dalmatince i Bokelje zvali su Sclavone ili Slavs, jos od Venecijanaca, a ne Srbima ili Hrvatima. Drugo, nazive Slavonian ili Sclavonian su koristili Englezi i Amerikanci u tom ranom periodu. Go tovo u svim americkim i engleskim knjigama toga doba korisćen je Slavonian, kao izraz za Slovena. I, treće, Juzni Sloveni su se protivili da budu identifikovani kao Austrijanci, Italijani, Turci ili Madjari. Kada je nekoliko pravoslavnih hrisćana 1864. u San Fransisku osnovalo Grcko-ruskuslavonsku pravoslavnu istocnu crkvu kao dobrotvorno drustvo, u kome su Srbi cinili većinu, sa ciljem da osnuju pravoslavnu crkvu u gradu, Fiser je postao veoma istaknut clan (Petrović, 1979). Istovremeno, bio je i clan, a i prvi predsednik Ruskog i panslavenskog dobrotvornog drustva osnovanog u San Fransisku 1857. godine. SAD su, u stvari, prvo i najznacajnije odrediste Srba preko okeana. Do osamdesetih godina XIX veka, seoba Srba u SAD bila je sporadicna. U toj fazi najranijih iseljavanja najpre su se selili pojedinci, a kasnije i manje skupine iz primorskog dela Jugoslaviji (Cizmić, 1981). Većina doseljenika tog perioda "stare" americke imigracije bila je pismena i naseljavala se, po dolasku u SAD, na farmama. Ti srpski doseljenici ranog perioda ziveli su u prisnim kontaktima sa Hrvatima. Zajedno su osnivali i prva dobro tvorna drustva. Ne moze se sa sigurnosću reći koliko se Srba doselilo u SAD do Prvog svetskog rata. Nije vodjena precizna statistika ni u zemljama odakle su se selili, a ni u SAD. Neki istrazivaci koristili su podatke brodskih kompanija, ali ni ti podaci nisu potpuni. Zapravo podaci o iseljenicima iz jugoslovenskih zemalja u SAD nisu pouzdani sve do popisa stanovnistva ove zemlje 1910. godine. Srbi, kao i drugi jugoslovenski narodi, bili su tada registrovani kao Austrijanci, Nemci, Madjari, Italijani, Tur ci zato jer se radilo pretezno o doseljenicima iz "nemackih drzava". Adam Eterović (1980), u svojim istrazivanjima, otkriva mnoga srpska imena ljudi koji su ucestvovali u americkom gradjanskom ratu 1861-1865. godine. Pominje dosta dobrovoljnih vojnih firmi toga doba koje su Srbi vodili. Imigracione vlasti SAD su pocele da vode evidenciju o useljavanju juznih Slovena tek 1899. godine. Prema nalazima Adama Eterovića, Srbi u Americi se prvi put pominju u listu "Podunavka" 5. marta 1848. godine, u clanku S. Popovića, pod naslovom "Srbi u Americi". Procene Popovića, sacinjene nakon puta po Americi, pokazuju da je iz Dalmacije i Boke Kotorske doslo u ovu zemlju i to: u Nju Orleans - 300; u Vasington - 100; u Njujork - 200; u Boston - 100; u Filadelfiju - 160; u Carlston - 30; u Mobil - 120; na Floridu - 200; u Teksas - 250; u Meksiko - 300, i Luisvil - 50. Prvi doseljenici su se naseljavali u juzne drzave SAD, tada pod Spanijom i Francuskom, a sa otkrićem zlata 1848. godine i u Kaliforniju, na Zapadu. Medju glavnim odredistima srpskih mornara, osobito luckih, bila je luka Nju Orleans, koja se razvila tek posto je Amerika kupila od Napoleona lujzijansku teritoriju (Vujnović, 1985). Prva znacajnija grupa Srba dolazi u Nju Orleans tridesetih godina proslog veka. To su bili trgovci, lingvisti, moreplovci jadranske obale i Crne Gore - Bokelji, Dalmatinci, Crnogo rci. Obrazovani i sa znanjem vise jezika, lako su se uklapali u novu sredinu i postizali licni uspeh. Malo je bilo siromasnih medju njima.
Kada su otkriveni rudnici zlata, krajem cetrdesetih godina, mnogi Srbi iz Nju Orleansa preselili su se u Kaliforniju. Ovi Srbi su bili statisticki svrstani kao doseljenici iz "nemackih drzava", sve do 1860. godine. Popis stanovnistva iz 1860. godine pokazuje da je iz "nemackih drzava" bilo 1,301.136 osoba, ukljucujući i 25.061 lice iz Austrije. Adam Eterović (1980) procenjuje da je medju 52 hiljade pridoslih ljudi iz Austrije 10-40% bilo drugih nacionalnosti. Rezultati popisa stanovnistva Amerike izmedju 1850. i 1880. godine ukazuju na zakljucak da je manje od 1% stanovnistva otpalo na Srbe i Hrvate. Njih popis nije posebno iskazao već je prihvaćena grupa Slavonaca i Dalmatinaca, pa je većina svrstana u grupu Austrijanaca. Godine 1868, Drustvo pravoslavaca dobilo je i pravoslavno groblje, kao i citaonicu koja je sluzila i za okupljanje Srba u San Fransisku. Godine 1870. pojavljuju se i novine u San Fransisku pod nazivom "Slavjanin". U njima su se objavljivali clanci na vise jezika (srpskom, ruskom, francuskom). U ovom prvom talasu seobe Srba, u Ameriku je stigao i Mihailo Pupin Idvorski, koji je radeći na Kolumbija univerzitetu stekao svetsku slavu kao profesor, naucnik i pronalazac. Pupin je stigao u SAD 1874. godine, kada je u ovoj zemlji broj iseljenika srpskog porekla bio relativno mali, te će, izmedju ostalog, i to kasnije imati znacaja u njegovom angazovanju na organizovanju ove etnicke grupe (Grecić, 1985). Stoga je Pupin ostao u istoriji zabelezen ne samo kao profesor i naucnik, već kao drustveni radni k i patriota obe domovine, a iznad svega ponos naroda iz kojeg je potekao. Nas narod je neizmerno zaduzio svojim humanizmom i rodoljubljem, osobito zaslugama koje je stekao kao pocasni generalni konzul Srbije u Njujorku, predsednik Srpskog narodnog saveza u SAD, organizator u prikupljanju materijalnih sredstava, opreme i medicinske pomoći, kao i dobrovoljaca iz SAD za Prvi svetski rat, kao i na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Za vreme pedesetodnevnog rada u Parizu, Pupin je mnogo doprineo tome da svi clano vi americke delegacije potpuno razumeju jugoslovenske teznje i zelje. Stoga je Pupin svojim licnim poznanstvom s predsednikom Vilsonom i ministrom spoljnih poslova Lansingom, doprineo da se granice Jugoslavije sto povoljnije povuku i da u sastav drzave SHS udju Dalmacija, zapadna Slovenija, deo Slavonije i Baranja i njegov rodni Banat. Mihailo Pupin je zasluzan za afirmisanje jugoslovenskog pitanja pred americkom javnosću i politicarima, posebno mnogobrojnim kontaktima koje je imao s uglednim licnostima am erickog zivota. Medjutim, njemu je zamereno zbog odredjenih stavova. Valja pomenuti sukob s don Nikom Grskovićem. Taj sukob je dugogodisnji Pupinov saradnik, Pavle Hadzi-Pavlović, ovako opisao: "Kada je Amerika usla u rat na strani saveznika, prof. Pupin predlozi Jugoslovenskom narodnom vijeću da se preko Srpskog poslanstva u Vasingtonu zamoli americka vlada da sve svoje vojnike jugoslovenskog porijekla koji budu novaceni za rat upućuje na Solunski front, da se pod americkom zastavom bore zajedno sa srpskom vojnicima. Medjutim, Don Niko Grsković izjavi na predlog prof. Pupina da bi se on stideo da podupire i da glasa za takav predlog. Na to se digne prof. Pupin i izjavi da njemu onda nema vise mjesta ovdje i napusti Vijeće" (Bulajić, 1978).
Prvi masovniji talas srpskih doseljenika u SAD (1880-1914) Pocetkom osamdesetih godina dolazi do brzeg useljavanja Srba u SAD. Oni dolaze u ovu zemlju kao deo masovnog iseljavanja iz juznih i jugoistocnih zemalja Evrope, ciji tokovi polaze iz Italije i velikih multi-nacionalnih imperija - Otomanske, Austro-Ugarske i Ruske, poznati u istoriji prekookeanskih migracija kao "nova imigracija". Najveći broj srpskih imigranata u SAD, do skora, poticao je upravo iz tog perioda. Kalifornija ostaje jos uvek
njihovo najznacajnije odrediste. Srbi u tom delu Amerike organizuju i svoj duhovni i drustveni zivot, kao i svoja dobrotvorna udruzenja, grade crkvu i izdaju svoje prve novine. Godine 1880. u San Fransisku je osnovano i prvo uzajamno dobrotvorno drustvo Srba u Americi. Bilo je to Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno drustvo. Mada kratkog veka, prve srpske novine stampane u Americi javljaju se u San Fransisku 1893. godine. To su "Srbin Amerikanac", koje uredjuje Bozo Gopcević, i "Sloboda", ciji je urednik Spiro Radulović (Bokelj). Rec je, u stvari, o pionirima srpskog novinarstva u Americi. Potom se javlja Veljko Radojević koji izdaje u San Fransisku, krajem XIX veka, list "Srpska nezavisnost". Neposredno pred katastrofalni zemljotres 1906. godine u San Fransisku, srpski list "Sloboda" je procenio da je u San Fransisku bilo oko dve hiljade Srba i to većinom iz Boke Kotorske i Hercegovine. Posle zemljotresa i pozara koji je njime izazvan, srpska kolonija se osipa. Najveći broj Srba prelazi u Oklend i u druge delove predgradja San Fransiska (Vucinić, 1981). Tri godine kasnije, Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno drustvo spaja se sa Srpskim dobrotvornim drustvom "Zmaj", osnovanim 1904. godine u San Fransisku, te u toku Prvog svetskog rata broji preko 600 clanova. Drustvo je pred kraj Prvog svetskog rata promenilo ime u Prvo srpsko dobrotvorno drustvo, a 1939. mu se pridruzilo 39 clanova koji su jos bili u Srpskom dobrotvornom drustvu Angels Camp - osnovanom 1893. Godine 1902, Srbi u San Fransisku organizuju Srpski klub, drustvenu, kulturnu i atletsku orga nizaciju. U toku balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, Srpski klub postaje organizacija Soko, pa mnogi njeni clanovi odlaze na evropska ratista kao dobrovoljci da se bore na strani srpske i crnogorske vojske. I prva srpska pravoslavna crkva Sveti Sava sagradjena je 1894. godine u Dzeksonu u Kaliforniji. Najveću zaslugu za gradnju crkve imao je otac Sebastijan Dabović, prvi srpski svestenik rodjen u Americi (San Fransisko), 1863. godine. Naime, na njegovu inicijativu odluka o izgradnji crkve doneta je 1893. godine u kući gospodje Helen Dragović. Prvi donator je bila lokalna rudarska kompanija "Canada Co." (Karlo, 1984). Osnivaci Srpske pravoslavne crkve, na celu sa ocem Sebastijanom Dabovićem, bili su Milan Kurilić, Milos Dragulović, Savo Lakonić, Simo Dragomanović, Todor Kurilić, Risto Kurilić, Nikola Dragulović, Tripo Vasiljević, Savo Savić, Andrija Vucković i Tripo Kurilić. Srpske crkve su kasnije nicale svuda po SAD, gde su se nastanjivali Srbi. Duhovni zivot Srba u SAD pocinje da se, dakle, organizuje ranih devedesetih godina proslog veka. Naime, popis od 1890. godine nije zabelezio nijednu srpsku crkvenu organizaciju, već jednu rusku i jednu grcku, kojima su u to vreme i Srbi pripadali. U svom izvestaju o religijskim telima za 1906. godinu, Biro za popis SAD navodi deset srpskih pravoslavnih parohija sa ukupno 15.742 clana. Deset godina kasnije, Biro za popis SAD registruj e 12 srpskih crkvenih organizacija, sa 14.301 clanom, sto znaci 1.441 clan manje nego u 1906. godini. Taj pad od 9,2% je, od strane Biroa za popis, objasnjen kao rezultat odluke mnogih Srba da se vrate u svoju Otadzbinu, da se vrate u svoju zemlju i odu u rat za oslobodjenje. Iste godine, oktobra 1916, na skupstini srpskog pravoslavnog svestenstva, pomenuto je da postoji 28 parohija sa svestenikom i pet bez njih (Vrga, 1975). Daleko najveći broj Srba se uselio u SAD u periodu od 1880. do 1914. godine. Oni su dosli kao deo masovnog iseljavanja sa teritorija jugoistocne Evrope. Rec je o mladićima iz juznoslovenskih drzava koje je nemastina feudalnog i polufeudalnog drustva naterala na daleki put. Njih je zeleznica vodila do velikih pomorskih luka Rijeke, Trsta, Hamburga,
Bremena, Roterdama itd. Pored ekonomskih nedaća bilo je i drugih motiva - bezanje od sluzenja u carskoj vojsci i slicno. Bili su to uglavnom nepismeni i neobra zovani mladi ljudi koji su otisli s namerom da nesto zarade i da se vrate. Veliki broj Srba, u iscekivanju povratka kući nije se zenio. U ovom razdoblju najveći broj srpskih useljenika u SAD prihvata se rada u rudnicima i fabrikama, osobito u crnoj metalurgiji. Stoga su, makar i pasivno, bili upućeni, na pristupanje sindikatima i radnickom pokretu. Koliko je Srba doslo u SAD, u tom najdinamicnijem periodu doseljavanja, tesko je utvrditi. Zato su se istrazivaci u najvećem broju slucajeva sluzili procenama. Jer, sve do 1899. godine u americkim imigracionim statistikama svi doseljenici iz Austro-Ugarske bili su razvrstani kao Austrijanci i Madjari, zavisno od toga iz kojeg su dela dvojne monarhije dosli. Godine 1899. u americkim imigracionim statistikama useljenici su razvrstani po kriterijumu "rase ili naroda" (Petrović, 1982). Pri popisu stanovnistva SAD koji je izvrsen 1910. godine ucinjen je hrabar napor - po Majklu Boru Petroviću - da se svi u inostranstvu rodjeni belci klasifikuju po zemlji porekla i po maternjem jeziku. Ali, pri tome, bilo je mnogo gresaka te ni taj popis nije dao pravu sliku srpskog iseljenistva u SAD. Imigracione vlasti su u periodu od 1899. do 1924. godine, iz neznanja ili ravno dusnosti, pripadnike juznoslovenskih naroda, potpuno proizvoljno delili u tri grupe: a) Bugari, Srbi i Crnogorci; b) Hrvati i Slovenci i, v) Dalmatinci, Bosanci i Hercegovci. Ovakva "zlosrećna smesa zemalja, nacionalnosti i pokrajina posebno je pogodila klasifikaciju srpskih useljenika, jer su Srbi mogli da budu razvrstani u bilo koju od te tri grupe" (Petrović, 1982). Iz imigracione statistike SAD, za period 1899-1914. godine, moze se zakljuciti da je za tu deceniju i po u SAD pristiglo ukupno 650.454 juznih Slovena, ukljucujući 142.441 Bugara, Srba i Crnogoraca. Razume se, to ne daje pravu sliku o ukupnom broju Srba koji su se doselili u SAD. Jer, problem je sto Srbi i Hrvati imaju isti knjizevni jezik, te je data zajednicka kategorija kao "srpsko-hrvatski". U popisu je registrovano 105.669 belaca rodjenih u inostranstvu i ukupno 129.234 belaca (ukljucujući i lica iz mesovitih brakova) kojima je srpsko-hrvatski maternji jezik. Od toga ukupnog broja samo 5.191 lice je rodjeno ili poreklom iz Srbije. Posto je od ukupnog broja belaca inostranog porekla koji govore srpsko-hrvatski, 30.547 lica (27.209 rodjenih u inostranstvu, tj. u juznoslovenskim zemljama, a 4.321 u Srbiji) navelo da govore srpski ili crnogorski, sledi zakljucak da je od ukupnog broja lica ciji je maternji jezik bio srpsko-hrvatski 23,6% bilo etnickih Srba (ukljucujući i Crnogorce), dok je 76,4% bilo Hrvata. "Americki Srbobran" je u jesen 1907. godine pisao da je do tada u SAD doslo preko 150 hiljada Srba. Pisac Ceda Pavić je 1911. objavio da se u SAD nalazi izmedju 120 i 150 hiljada Srba. Milan Jevtić i Pero Slijepcević bili su umereniji. Njihove procene su bile blize rezultatima americkog popisa. Pero Slijepcević (1917) je procenio da Srba ima izmedju 66 i 81 hiljade. Najvise ih je doslo sa teritorija Hrvatske (25.000 - 30.000), zatim Bosne i Hercegovine (20.000 - 25.000), Vojvodine (15.000 -20.000), a na jmanje iz Crne Gore (5.000), Boke Kotorske i Dalmacije (1.000). Emigracija iz Srbije nije bila tako znatna, kao ona iz ostalih juznoslovenskih krajeva, sto se objasnjava time da je Srbima bio obezbedjen minimum zivotnih uslova, nemogućnosti otudjenja zemljista, kao i liberalnim rezimom koji je u zemlji zaveden pocetkom ovog veka (Kosier, 1926). Uzroci iseljavanja Srba sa terotirije Balkana i bivse Jugoslavije bili su prvenstveno ekonomske prirode. Postoje, medjutim, i drugi momenti koji su terali Srbe da napuste svoja ognjista. Jovan Cvijić je, pored ostalog, pisao:
"U toj ljudskoj masi, koja luta i tumara, mora biti neukrotive teznje za novim i boljim zivotnim prilikama. Ima nesto unutra, u njima samima, sto ih menja i tera; u iseljeniku je već pre seobe jako izmenjen onaj unutrasnji organ koji stvara i obara. U trenutku kada je zreo za seobu, on je već zreo za evoluciju" (Kosier, 1926). Kako su Srbi prelazili Okean? Većina Srba koja je stigla u SAD pre 1880. godine poticala je sa jadranske obale i bila je već pre toga naviknuta na more. Ona je imala tradiciju putovanja na duge relacije. Medjutim, sa seljacima koji su dolazili u SAD posle 1880. godine to nije bio slucaj. Od njih je samo mali broj znao sta je iza susednog sela, iza crkvene opstine, ili iza planine koja je na vidiku. Pred kraj proslog veka u SAD su nastala dva spomenika koji objedinjuju i simbolizuju sudbinu useljenika, ukljucujući i Srbe. To su Kip slobode, izgradjen 1886. godine, koji simbolizuje "obećanu zemlju - Ameriku" i ostrvo Elis, ciji istorijat pocinje 1892. i koji predstavlja surovu realnost sa kojom su useljenici bili suocavani. Ostrvo je sluzilo kao karantin na kome se nalazila prijemna stanica. U njoj se sprovodila ostra federalna kontrola, posebno zdravstvena, nad useljenicima. Do pocetka XX veka nije p ostojalo zakonsko ogranicenje za useljavanje, pogotovu kada je rec o Evropljanima. Oni koji su dolazili prvom i drugom klasom prekookeanskih brodova lako su prolazili kontrolu, ali za one iz treće klase ostrvo Elis je cesto bilo "cistiliste". Strah, uznemirenost, zbunjenost vezivali su njihove emocije. Samo je malom broju dosljaka uskraćivan ulazak u zemlju, ali je za njih i njihove porodice to bila velika tragedija.
Prvi svetski rat i period izmedju dva svetska rata Prvi svetski rat je skoro potpuno zaustavio imigraciju Srba u SAD. Jos od aneksije Bosne i Hercegovine (1908), pa do 1915. godine veliki broj Srba se vraća iz SAD sa ciljem da se kao doborovoljci bore na strani srpske i crnogorske armije. U 1921. godini doslo je do porasta juznoslovenske migracije u SAD i pored restriktivnih propisa o imigraciji iz 1917. godine. Americki Kongres je 1921. i 1924. doneo zakon o odrzavanju kulturne i rasne homogenosti ove zemlje, kojima su uvedene kvote za imigrante. Posle toga, broj useljenika iz Jugoslavije je znatno smanjen. Pored restriktivnih mera, na to je uticalo i stvaranje jedne nove drzave (Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca), od 1929. nazvane Kraljevina Jugoslavija, koja je pruzala dobre izglede za bolji zivot u novoj nezavisnoj postojbini, zahvaljujući agrarnoj reformi izvrsenoj 1919. godine i razvoju industrije. I mada se ta ocekivanja nisu ispunila za mnoge, velika ekonomska kriza tridesetih godina je obeshrabrila emigrante da odu u Ameriku. Mnogi su se vratili u Otadzbinu. I popisi stanovnistva SAD izmedju dva svetska rata pokazuju da se broj stranaca srpskog porekla u toj zemlji smanjio od 40.669 u 1920. na 30.121 u 1930. godini, da bi 1940. pao cak na 18.180 lica. Najvise ih je bilo u Pensilvaniji, Micigenu, Ohaju i Ilinoisu (Colaković, 1984). Duhovni zivot Srba u Americi se dalje razvijao uprkos smanjenju clanstva srpskih parohija u SAD. Prema statistici religijskih tela Biroa za popis, clanstvo srpskih parohija dalje pada i u 1926. godini iznosi 13.775, mada je broj Srba u Americi, izmedju 1910 - 1920. godine skoro udvostrucen (Vrga, 1975). Srpski svestenici su, u stvari, bili pod jurisdikcijom ruske pravoslavne crkve, koja je bila prisutna na severno-americkom kontinetu jos od druge polovine XVIII veka. Tako, srpski doseljenici su respektovali oca Sebastijana Dabovića, ali su postovali i tradicionalnog zastitnika pravoslavnih Slovena - rusku crkvu, pa dugo nisu zeleli da se s njom prekine.
Godine 1906, Paja Radosavljević, svestenik u juznom Cikagu, organizovao je skup srpskih svestenika u Pitsburgu, sa ciljem da se osnuje jedna srpska crkva, jer postojeće tri crkvene jurisdikcije - srpska, austro-ugarska i crnogorska nisu bile u stanju da postignu bilo kakav sporazum. Posle nekoliko neuspeha, srpsko svestenstvo u SAD sastalo se 1916. godine u Cikagu i, sa odobrenjem Rusa, podelilo tada već postojeću 31 srpsku parohiju u SAD na cetiri distrikta, kojima su rokovodile staresine. Godine 1917. u SAD je stigao crnogorski kaludjer Mardarije Uskoković. Ivan Uskoković, docnije episkop Mardarije, rodjen je 1889. godine u Podgorici. Nizu gimnaziju je zavrsio u Beogradu. Na preporuku zickog episkopa Save Decanca, Ivan Uskoković je 1907. godine zamonasen, u manastiru Studenica pod imenom Mardarije. Rukopolozen je u cin djakona i poslat od strane Svetog arhijerejskog sinoda u Rusiju u bogosloviju. Bogosloviju je zavrsio 1911. godine. Cetiri godine kasnije (1915), Mardarije je zavrsio i duh ovnu akademiju u Petrogradu, gde je postao sindjel i klirik ruske pravoslavne crkve. Dolaskom u Ameriku sindjel Mardarije preduzima akcije u ruskim organizacijama radi preuzimanja poslova Srpske pravoslavne crkve, koja je u to doba bila pod ruskom jurisdikcijom. Na Sveruskom crkvenom saboru u Klivlendu (1919), Mardarije je proizveden u arhimandrita i izabran za episkopa Srpske pravoslavne crkve pod ruskom jurisdikcijom (Spomenica, 1953). Medjutim, u to vreme se nije moglo ići u Rusiju na hirotoniju, a ni u Beograd, budući da srpska Patrijarsija jos nije imala crkvenu vlast nad americkim srpstvom. Zbog toga, srpska Patrijarsija i nije mogla priznati taj izbor arhimandrita Mardarija za episkopa. Godine 1921, po odluci Svetog arhijerejskog sabora, u Ameriku dolazi ondasnji ohridski episkop Nikolaj, koji obavestava ruskog mitropolita da preuzima crkvenu vlast nad Srbima u SAD i Kanadi. On postavlja arhimandrita Mardarija za svog zamenika i stavlja mu u duznost da stvori eparhijski centar i osnuje manastir. Ideja o osnivanju i izgradnji manastira je bila tezak zadatak, pogotovu kada se ima u vidu da je arhimandrit imao opoziciju i to i u narodu i u svestenstvu. Opozicija nije htela Mardarija ni za adm inistratora ni za episkopa. Zbog toga arhimandrit Mardarije napusta Ameriku i vraća se u Beograd gde ga Sveti arhijerejski sinod postavlja za upravnika Monaske skole u Rakovici. Na toj duznosti arhimandrit Mardarije ostaje do 1923. godine kada se vraća u Ameriku i pocinje rad na osnivanju manastira i eparhije. Uz visestranu pomoć americkih prijatelja, jugoslovenskih drzavnih predstavnika, kao i Srba i svestenstva iz Amerike, arhimandrit Mardarije je 31. jula 1923. godine kupio zemlju (33 ekra) u Libertivilu (cetrdesetak milja severno od Cikaga) za izgradnju manastira. Arhimandrit Mardarije je tada bio na duznosti cikaskog paroha. On je odmah otpoceo prikupljanje priloga, a potom i izgradnju manastira. Oktobra 1923. godine Njegovo preosvestenstvo episkop Nikolaj zahvalio se na administriranju u Americko-kanadskoj eparhiji, pa je eparhiju preuzeo licno patrijarh Dimitrije. Patrijarh Dimitrije je za svog zamenika postavio arhimandrita Mardarija (Spomenica, 1953). Godine 1924. arhimandrit Mardarije pristupa daljoj organizaciji eparhije. Godinu dana kasnije, Mardarije će u 36 godini zivota biti izabran za episkopa americkog. Poslovi oko manastira su vrlo tesko napredovali. Razlozi su bili pocetak ekonomske depresije, zatim otpor koji su neki pruzali zbog toga sto je episkop Mardarije imovinu drzao na svom imenu, kao licnu, uprkos njegovom nesebicnom zalaganju i pomoći koju je dobijao i od rodbine iz Jugoslavije. U to vreme je episkop Mardarije i oboleo i ubrzo umro u 46. godini zivota (1935). Da bi se manastir spasao i druge eparhijske stvari uredile, episkop Mardarije je sazvao Prvi srpski crkveno-narodni sabor (29. maja 1927) u Cikagu, kome je prisustvovao i Mihailo
Pupin u svojstvu predsednika Saveza Srbadije. Episkop Mardarije je na Saboru podneo izvestaj o stanju manastira, o njegovim prihodima, rashodima i dugovima. U izvestaju je receno da je srpski narod u Americi u periodu 1923-1927. godine dao priloge u visini od 12.500 dolara, a Amerikanci 7.500 dolara. Tog a dana je eparhijski crkveno-narodni sabor prihvatio manastir Svetoga Save kao narodnu srpsku crkvenu imovinu sa dugom od 30.496,40 dolara. Nakon toga, Srbi su u većoj meri poceli pomagati manastir. Sam Pupin je iz svog skolskog fonda dao za pokrivanje manastirskih dugova u periodu 1927-1934. godine sumu od 22.036,35 dolara (Spomenica, 1953). Pored crkve, episkop Mardarije formirao je i malo manastirsko groblje. Godine 1942. dokupljeno je jos 8 ekara zemlje i prosiren manastirski park, a 1943. dokupljeno je 65 ekara zemlje. Za zemlju je plaćeno 11.687 dolara (Spomenica, 1953). Godine 1945, pri eparhiji je osnovan Savez Kola srpskih sestara. Tako je srpski pravoslavni manastir postao glavno steciste znanja o srpskoj kulturi i duhovnosti za celo americko i kanadsko stanovnistvo srpskog porekla. Od 1944. do 1948. u njemu je bila prva srpska bogosl ovija u Americi. Najzad, manastir je od 1941. godine postao sediste srpskog episkopa i eparhije americkokanadske. U periodu 1926 (1936. godine, broj parohija se povećava za deset, dok broj Srba u SAD pada u tom periodu, kao posledica velike svetske ekonomske krize. Ove suprotnosti - rast broja parohija (i clanova) i pad broja Srba u SAD pripisuje se "boljoj organizaciji religijskog zivota u Eparhiji" (Vrga, 1975). Od kada su lokalne crkvene organizacije ili parohije pocele podnositi izvestaj direktno Birou za popis postoji sumnja da se podaci precenjuju. Ali je bilo parohija, bez svestenika, koje nisu podnele izvestaj . Statisticke informacije o broju lokalnih parohija i clanstvu Srpske pravoslavne crkve u Americi, od 1937. do 1961. godine postaju konfuzne, nerealne, pa mogu navesti na pogresan zakljucak. Prva stvar koja se moze zapaziti jeste nagli rast broja parohija i clanstva u 1937. godini, i "iznenadan" pad broja clanova izmedju 1940. i 1944. godine. Dok je broj parohija u periodu izmedju 1940. i 1944. godine povećan za 8, dotle je broj clanova smanjen od 100.000 na 43.000.
Doseljavanje Srba iz Evrope (1945-1965) i njihove politicke organizacije Drugi svetski rat je doveo gotovo do prestanka useljavanja Srba u SAD. Medjutim, po zavrsetku rata doslo je do priliva u SAD vise hiljada Srba, "raseljenih lica", ranijih pripadnika jugoslovenske vojske koji su bili ratni zarobljenici ili su bili pridodati nekoj saveznickoj vojsci, nedobrovoljackih pripadnika koji su bili upućeni na rad u Nemacku za vreme rata, kao i izbeglica svih vrsta koje su morale da napuste zemlju iz politickih i drugih razloga. Neki autori procenjuju da je samo u periodu izmedju 194 9. i 1952. godine broj novopridosle srpske politicke emigracije u SAD iznosio oko 15 hiljada (Brkić, 1980). Srbi su stvorili svoje "kolonije" u SAD, pa su dugo bili "kulturno izolovani od americkog drustva" (Colaković, 1984). Slabo znanje engleskog jezika, niske zarade koje su ostvarivali i slicno, terali su ih da zive zajedno i da pomazu jedni druge. Srbi su, inace, bili koncentrisani u rudarskim i industrijskim podrucjima centralnih, severnih i severo-istocnih regiona, kao i na pacifickoj obali. Njihov ekonomski polozaj posle Drugog svetskog rata se poboljsao, a i socijalna struktura se promenila, narocito od sezdesetih godina, od kada pocinje priliv visokoobrazovanih migranata. Srbi u SAD se dakle, okupljaju u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Medjutim, broj parohijana se cesto predimenzionira. Na primer, neverovatan je porast clanova u periodu izmedju 1957. i
1959. godine, od 150.000 na 250.000. Ali jos neverovatniji je dramatican pad clanstva u jednoj godini, od 250.000 u 1959. na 125.000 u 1960. godini (Vrga, 1975). Raskol u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Americi, koji je poceo 1963. godine, takodje je doprineo konfuziji u pogledu clanstva. Svaka "frakcija" daje podatke za svoje pristalice. Tako, broj se ponovo povećava za 92%, tj. na 250.000, u poredjenju sa 1961. godinom. Svaki pokusaj da se objasni tako neverovatno velika fluktuacija clanstva Srpske pravoslavne crkve od 1936. godine, dovodi u pitanje pouzdanost informacija na osnovu kojih se prezentiraju u razne publikacije. Ono sto pada u oci jeste cifra od 250.000 koja je po svemu sudeći predimenzionirana. Popis stanovnistva SAD iz 1980. godine je pokazao da je ukupan broj Srba u SAD dvostruko manji. Osim toga, jedan broj druge i treće generacije prelazi u druge konfesije, osobito u protestante. Medjutim, dobar deo trec he generacije se vraća pravoslavnoj veri (Vrga, 1975). Srpska pravoslavna eparhija u SAD i Kanadi je, formalno, odlukom Svetog arhijerejskog sabora od 1921. godine, primljena pod srpsku jurisdikciju Jugoslavije. Statutom Pravoslavne crkve iz 1931. godine (cl. 13) i dopunjenim Statutom iz 1947. godine (cl. 15) regulisano je da se srpska pravoslavna eparhija SAD i Kanade nalazi pod "jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve u duhovnom i hijerarhijskom pogledu". Ona je "organski deo Srpske pravoslavne crkve iz Srbije i uziva sve beneficije koje iz nje proisticu" (cl. 1 Statuta). Clan 3. Statuta eparhije regulise da eparhija "uziva punu administrativnu slobodu" koja je u skladu sa zakonima SAD i Kanade. Clan 12. istog Statuta predvidja da vladika "ne moze da sprovede nijednu promenu u poretku i radu Crkve bez prethodnog sporazuma sa Patrijarsijom". Izvesna izolovanost tzv. politicke emigracije je doprinela da se Srbi vise samoorganizuju stvarajući i svoje politicke, pre svega, antikomunisticke organizacije i time privuku veću paznju americke javnosti. Osnovan je niz srpskih politickih organizacija. Jer, izuzev Srpske narodne odbrane (SNO), Srpskog kulturnog kluba Sveti Sava (SKKSS) i Jugoslovenskog narodnog pokreta - Zbor Dimitrija LJotića, koje su stvorene izmedju dva rata, sve ostale srpske politicke emigrantske organizacije nastale su posle rata , jos u izbeglickim logorima u Italiji, Austriji i Nemackoj. Srpska narodna odbrana je formirana u Beogradu 8. oktobra 1908. godine. Njen prvi predsednik je bio general Boza Janković, bivsi ministar vojni, koji je u ovoj organizaciji okupio i angazovao najvidjenije Srbe iz svih drustvenih slojeva da brane srpstvo i Srbiju. Posle njega, predsednik SNO je bio i vojvoda Stepa Stepanović (Spomenica SNO, 1981). U Americi, medju srpskim iseljenicima, SNO je formirao Mihailo Pupin kao patriotsku i kulturnu organizaciju, ponajvise radi sakupljanja novca za Crveni krst u Sr biji i Crnoj Gori. Tokom Drugog svetskog rata, medjutim, Srpska narodna odbrana pod uticajem clanova izbeglicke vlade, pre svega, ministra Konstantina Fotića (Doder, 1989), postala je eksponent interesa nacionalnih snaga u srpskoj dijaspori. Tada je njen osnovni zadatak bio da pruza materijalnu, ljudsku i vojnicku podrsku pokretu generala Draze Mihailovića. Takva odluka je donesena jos na Kongresu SNO 12. novembra 1941. godine u Cikagu, na kome su pored Konstantina Fotića, Jovana Ducića i episkopa Dragoljuba Milivojevića -Dionisija, aktivni bili i V. Vukotić, M. Bojcetić, V. Pantić, B. Panović, svi kasnije u FNRJ proglaseni ratnim zlocincima (Bosković, 1985). Za predsednika Centralnog odbora SNO za SAD i Kanadu tada je izabran Mihailo Ducić. U Jugoslaviji je predstavnik SNO tokom rata bio vojvoda Ilija Trifunović-Bircanin.
Pored toga sto je SNO podrzavala izbeglicku vladu, nacionalne snage i trazila za njih podrsku u vladama SAD i Kanade, ona je prerasla u klasicnu politicku antikomunisticku organizaciju. Svoje politicko opredeljenje SNO je javno izlagalo preko svog glasila "Sloboda", lista koji je pokrenut 1953. u Cikagu i koji se i danas stampa kao nedeljnik na srpskom i engleskom jeziku. Drugi kongres Srpske narodne odbrane u SAD odrzan je 1942. u Libertivilu. Cetnicki uticaj na SNO narocito je porastao posle doseljavanja velikog broja njihovih simpatizera i clanova iz evropskih izbeglickih logora, tako da je SNO u srpskoj dijaspori nazivana i majka srpskih cetnika (Spomenica SNO, 1981). I na Kongresu SNO 1977. godine u Cikagu, kada je usvojena Rezolucija SNO, potvrdjena je takva politicka platforma ove organizacije. U njoj se, izmedju ostalog, kaze: "... Nepokolebljivo stojimo na pozicijam a ideala Ravne Gore i srpskog Svetosavlja, koji su smrtno ugrozeni od ustasko-komunisticke sprege. Pozivamo prezivele Drazine borce, dicne srpske cetnike da zajednickim naporima nastavimo borbu do konacnog oslobodjenja srpskog naroda ispod komunistickog jarma..." Taj cetnicki uticaj je delimicno opao tek dolaskom dr Urosa Seferovića na celo SNO, gde je bio od 1960. do 1984. godine. Ovog lekara i predratnog iseljenika iz Kotora nasledio je potpredsednik Vukola Vukotić, samo godinu dana. U tom periodu SNO je bila i centar i sediste raskolnicke, odnosno, Slobodne srpske crkve u emigraciji, koju je vodio vladika Dionisije. Posle smrti Vukola Vukotića 1985. predsednik SNO je bio dr Rajko Tomović koji je stradao 1992. u svom cikaskom stanu u pozaru pod sumnjivim okoln ostima. Danas ovu, nekada najmasovniju, emigrantsku politicku organizaciju u SAD vodi Slavko Panović. Najjaca i najmasovnija srpska politicka organizacija SNO imala je i jak uticaj u americkim krugovima, pa i u drzavnoj administraciji SAD, gde se uporno nametala kao jedini predstavnik srpske etnicke grupe u Americi. Zvanicno najbolje odnose SNO je imala sa americkim Udruzenjem veterana Drugog svetskog rata, koje se zalagalo za negovanje kulta generala Draze Mihailovića. Procenjuje se da je SNO krajem osamdesetih godina u svojih sest odbora u svetu (u SAD, Kanadi, Engleskoj, Nemackoj, Grckoj i Australiji) i mala 1.500 redovnih clanova (Doder, 1989). Kada je sredinom sezdesetih zapoceo novi talas ekonomskih migracija iz SFRJ, doslo je do delimicnog podmladjivanja SNO i u Evropi i u Americi. Iz tog podmlatka, a delom i iz najtvrdjeg desnog krila SNO 1966. godine u Cikagu je stvoren Srpski omladinski pokret Otadzbina (SOPO). Pripadnici SOPO-a delovali su ilegalno i bez politickog programa u SAD, Nemackoj, Svajcarskoj, Belgiji, Svedskoj i Francuskoj. Cilj su im bile diverzije na jugoslovenska predstavnistva, koje su i izvrsene na sest konzulata u SAD i Kan adi i na jos nekoliko konzulata SFRJ u Nemackoj, Francuskoj i Svajcarskoj. Tom prilikom, medjutim, niko nije stradao, a i pojedini sopovci su pohapseni. Najistaknutiji clanovi SOPO-a bili su Nikola Kavaja, Stojiljko Kajević, Zivota Ivković, Rados Stevlić, Relja Racić, Andrija Dimitrijević. Većina njih je 1975. godine u Cikagu formirala Srpski demokratski pokret, samozvano telo ekstremne cetnicke emigracije, sa ciljem da objedini politicku emigraciju na novim antikomunistickim osnovama, ali im to nije poslo za rukom. Po ideji lidera ove organizacije dr Branislava Stanisića i Miomira Stanisića, Srpski demokratski pokret je trebalo da bude intelektualno jezgro cetnicke, odnosno srpske politicke emigracije. Njihov stozer okupljanja trebalo je da bude dinastija Karadjordjević, tacnije prestolo naslednik Aleksandar II Karadjordjević. Ova organizacija je imala i svoj list "Srpska zora" koji je stampan u Cikagu.
Kada je centrala SKKSS presla u Cikago, prosirila je svoju antijugoslovensku aktivnost na SAD, Kanadu i Australiju. Na Petom kontinentu postojala su dva odbora, u drzavama Viktoriji i Novom Juznom Velsu. Lider SKKSS u Australiji sve do 1970. godine bio je Svetozar Miloradović, kada je preminuo, a potom su rukovodstvo preuzeli Radisa Milasinović, Gojko Klicković i Vukoman Puselja. Jos od 1946. SKKSS izdaje list "Srpska borba", ali i knjige osnivaca i lidera dr Slobodana Draskovića. Ovaj pisac zalagao se za stvaranje svesrpske drzave sa Karadjordjevićima na celu. Bio je izraziti desnicar, pa je cak i u Njujorku, kada je sediste SKKSS tamo prebaceno, proglasen za desnicara godine u SAD. Prvi brojevi lista "Srpska borba" radjeni su u nemackom gradu Ferdeu, da bi kasnije preko Pariza 1951. redakcija zazivela u Cikagu. U njoj su bili jos i Predrag Ivanović, Milivoje Popović i Budimir Srećković, koji je preuzeo vodjstvo lista kada je dr Slobodan Drasković preminuo 1982. godine. Te godine je i Redakcija sa direkcijom SKKSS premestena u Njujork. "Srpska borba" je dugo izlazila sedmicno i prodavala se u trideset i sest zemlje sveta preko ogranaka SKKSS. Svi urednici i saradnici lista su bili volonteri. Sada izlazi mesecno u tirazu od tri hiljade primeraka. U organizaciji SKKSS najvisi organ je bio Kongres, koji se odrzavao svake godine. Njegova izvrsna tela su bila Upravni, Izvrsni i Nadzorni odbor, koji su imali svoje pododbore u Severnoj Americi i Australiji, a poverenistva u zemljama Zapadne Evrope. Dr Slobodan Drasković je bio predsednik SKKSS do smrti 1982. godine, kada ga je na toj funkciji nasledio Aleksandar Obradović. Na njegovo mesto je 1990. godine izabran dr Zelimir Marković. Jos za predsednikovanja generala Miodraga Damjanovića, Udruzenje boraca Jugoslovenske kraljevske vojske (UBJKV) je pocelo da se osipa. Tokom 1952. godine iz UBJKV su se izdvojili vojvoda Momcilo Djujić i vojvoda Dobrosav Jevdjević, koji su osnovali Pokret srpskih cetnika Ravna Gora, odnosno Organizaciju srpskih cetnika Ravna Gora. Njihovi clanovi su u emigraciji bili poznati kao djujićevci. Sediste vojvode Momcila Djujića bilo je prvo u Geri, drzava Indijana, odakle je pocetkom devedesetih presao u San Markos, drzava Kalifornija. Antikomunizam i antijugoslovenstvo djujićevaca bilo je, uglavnom, propagandnog karaktera i odvijalo se po klubovima ove organizacije u SAD, Kanadi, Australiji, Velikoj Britaniji i Nemackoj ili preko lista "Srbija", koji se i danas stampa u Torontu. Na Petom kontinentu ovu cetnicku organizaciju zastupali su Uros Trkulja, Dusan Losić, Vucko Lazić, Branko Petrović i Zivko Popović. Posle raskola u Srpskoj pravoslavnoj crkvi 1963. godine djujićevci su stali na stranu patrijarha Germana, odnosno "federalaca". Po recima samog vojvode Momcila Djujića, njegova organizacija je, zajedno sa clanovima porodica cetnickih emigranata, imala oko dvadesetak hiljada clanova i simpatizera. Organizacija cetnika Dobrosava Jevdjevića bila je malobrojna. Njeno sediste je bilo, takodje, u Geri, jer je u ovom gradu bila najveća koncentracija tzv. ratne emigracije. Organizacija srpskih cetnika Ravna Gora izdavala je list "Srpske novine" u Cikagu i bila je priklonjena episkopu Dionisiju, odnosno "raskolnicima" u SPC. Posle smrti Dobrosava Jevdjevića 1958, predsednik ove organizacije bio je Tomica Ivancević. Za razliku od djujićevaca, simpatizeri vojvode Jevdjevića su se u svojoj antikomunistick oj i antijugoslovenskoj borbi koristili povremeno i terorizmom posebno na evropskom tlu. Te akcije izvodile su cetnicke grupe Bore Blagojevića u Belgiji i Vladimira Cudića u Nemackoj. Obe ove organizacije delovale su u sklopu Pokreta srpskih cetnika Ravna Gora od 1952. pa sve do smrti vojvode Dobrosava Jevdjevića, koji je uspevao da okupi i cetnike vojvode Pavla
Djurisića, ali i Draze Mihailovića, kao i clanovi UBJKV. Ova organizacija je stampala i svoje "Cetnicke novine" u Milvokiju, dok je "Glas Ravne Gore" stampan u Londonu. I pored pokusaja objedinjavanja srpske politicke emigracije do toga zvanicno nikada nije doslo zbog prejakih separatistickih i liderskih ambicija vodja nacionalnih snaga u dijaspori. Ono sto je svim ovim organizacijama bilo zajednicko to je snazan antikomunizam, antijugoslovenstvo, izrazeno veliko-srpstvo negovano kroz pravoslavlje, ali posebno kroz razvijanje kulta cetnistva, odnosno generala Draze Mihailovića. Takvu aktivnost su SAD, kao zemlja u kojoj je koncentracija srpske politicke emigracije bila na jveća, podrzavale samim tim sto su cetnickim udruzenjima dale status drustvenih organizacija, za razliku od ustaske emigracije koja nikada nije mogla u Americi da bude zvanicno registrovana i legalizovana (Bosković, 1985). Odmah iza rata, Slobodan Jovanović je u SAD osnovao Jugoslovenski narodni odbor (JNO) sa ciljem da objedini jugoslovensku emigraciju i iseljenistvo, ali mu to nije poslo za rukom jer su ga Hrvati bojkotovali. Konstantin Fotić je kao odgovor na neuspeh JNO u Njujorku 1947. formirao Srpski nacionalni odbor, zeleći da na bazi antikomunizma ujedini srpsku politicku emigraciju, u cemu nije uspeo. Postojala je ideja da se u Cikagu formira tzv. Svesrpski nacionalni centralni odbor kao jedinstveno predstavnicko telo srpske politicke emigracije, ne bi li sa Hrvatima u dijaspori osnovali i zvanicno "vladu Jugoslavije u egzilu". Novi Srpski nacionalni odbor, sledeći ovu ideju, formiran je 1961. godine. Za predsednika je izabran dr Milan Gavrilović. I on se zalagao za Svesrpski kongres, kao koaliciju politickih stranaka, slobodnog dela SPC i srpskih nacionalnih organizacija u emigraciji, ali i kao politicko telo Srba u dijaspori. LJotićevci su, medjutim, ideju o objedinjenoj emigraciji pokusavali da ostvare preko princa Andreje Karadjordjevića, a dr Uros Seferović je sa episkopom Irinejom Kovacevićem na tome radio i sa prestol onaslednikom Aleksandrom Karadjordjevićem cak i 1980. godine. Sve takve inicijative su propadale, ponajvise zato jer se cetnici i ljotićevci nisu slagali, cak su se smatrali i politickim neprijateljima, a i zbog toga sto su pojedini lideri, dr Slobodan Drasković i dr Uros Seferović uvek bili u ideoloskoj i licnoj zavadi.
Novija iseljavanja u SAD (period posle 1965) Popisi stanovnistva iz 1960. i 1970. godine, medjutim, nisu dali potpunu sliku pojedinih slovenskih naroda u SAD. Tek 1980, popis stanovnistva po prvi put u americkoj istoriji daje odgovor na pitanje porekla Amerikanaca. Rezultati popisa pokazuju da je broj lica rodjenih ili poreklom iz Jugoslavije iznosio 840.548, od kojih je 100.941 Srbin (U.S. Census, 1980). Kao Hrvati izjasnilo se 252.970, Slovenaca 126.463 i Jugoslovena 360.174 lica. Kategorija Jugoslovena predstavlja opsti tip odgovora koji obuhvata v ise grupa delova naroda bivse SFRJ, narocito onih koji su se iselili u novije vreme. Pored toga, 172.696 lica bilo je u kategoriji Slovena. Kada se svi navedeni narodi uzmu u obzir, ukljucujući i one koji su se izjasnili kao Sloveni i one koji su se izjasnili kao Amerikanci u visini procenta Amerikanaca u ukupnom broju stanovnika SAD, iseljenistvo jugoslovenskih naroda brojalo je oko jedan milion i sto hiljada lica. Procena autora ovog priloga je da blizu jedne trećine ukupnog broja iseljenika rodjenih il i poreklom iz bivse SFRJ koji su ziveli 1980. u SAD, ili oko 400.000, otpada na Srbe. Inace, od onih koji su se izjasnili kao Srbi, polovina je mesanog etnickog porekla. Preko jedne trećine ukupnog broja Srba u SAD nalazilo se u zapadnoj Pensilvaniji, zapadnoj Virdziniji i istocnom Ohaju. Blizu 30% otpalo je na podrucje Cikaga, severozapadne Indijane i Milvokija. Blizu 5% nalazilo se u Njujorku, severozapadnom delu Nju Dzersija. Oni koji su se izjasnili kao Jugosloveni u najvećem broju su koncentrisani u Kaliforniji.
Prema popisu stanovnistva SAD u 1990. godini, kao Srbi se izjasnilo 116.795 lica, kao Hrvati 544.270 lica, kao Slovenci 124.437, kao Makedonci 20.365, kao Albanci 47.710 (medju kojima je veliki broj bio sa Kosova i Metohije, budući da je Albanija bila zatvorena za izlazak iz zemlje), kao Madjari 1,582.302 lica, kao Sloveni 76.931 lice i kao Jugosloveni 257.994 lica (U.S. Census, 1990). Raspored onih koji su se izjasnili kao Srbi ili kao Jugosloveni po drzavama je sledeći: (1) u Alabami su zivela 182 Srbina i 656 Jugoslovena; (2) u drzavi Aljaska 274 Srbina i 1.374 Jugoslovena; (3) u Arizoni 1.772 i 4.869, respektivno; (4) Arkanzasu - 155 i 450; (5) Kaliforniji - 10.605 i 53.442; (6) Koloradu - 1.271 i 4.840; (7) Konektikatu - 374 i 2.786; (8) Delaveru- 183 i 364; (9) u gradu Vasingtonu - 163 i 386; (10) u drzavi Florida - 4.082 i 9.462; (11) u Dzordziji - 558 i 1.317; (12) na Havajima - 188 i 678; (13) u drzavi Ajdaho - 161 i 1.137; (14) u drzavi Ilinois - 15.503 i 19.145; (15) u Indijani - 8.418 i 4.214; (16) u drzavi Ajova - 639 i 1.047; (17) u Kanzasu - 454 i 1.415; (18) u Kentakiju - 333 i 860; (19) Luizijani - 236 i 1.818; (20) Mejnu - 85 i 339; (21) Merilendu - 1.196 i 2.505; (22) u drzavi Masacusets - 595 i 2.390; (23) Micigenu - 7.439 i 15.878; (24) Minesoti - 3.292 i 7.765; (25) Misisipiju 115 i 952; (26) Misuriju - 1.285 i 2.668; (27) u Montani - 522 i 3.355; (28) u drzavi Neb raska - 443 i 483; (29) Nevadi - 871 i 2.483; (30) Nju Hemsiru - 68 i 359; (31) Nju Dzersiju - 1.718 i 12.682; (32) Nju Meksiku - 307 i 903; (33) drzavi Njujork - 3.534 i 30.455; (34) Severnoj Karolini - 639 i 1.315; (35) u drzavi Severna Dakota - 27 i 272; (36) u drzavi Ohajo - 15.545 i 13.172; (37) u drzavi Oklahoma - 160 i 652; (38) u Oregonu - 466 i 4.968; (39) Pensilvaniji 19.913 i 10.446; (40) u Roud Ajlendu - 7 i 251; (41) Juznoj Karolini - 262 i 769; (42) u Juznoj Dakoti - 22 i 360; (43) u drzavi Tenesi - 354 i 694; (44) u drzavi Teksas - 2.181 i 4.943; (45) u drzavi Juta - 220 i 3.095; (46) u Vermontu - 55 i 233; (47) Virdziniji - 1.563 i 2.523; (48) u drzavi Vasington - 1.195 i 12.726; (49) u Zapadnoj Virdziniji - 1.365 i 887; (50) u drzavi Viskonsin - 5.715 i 6.177; i (51) u drzavi Vajoming - 85 i 1.024. Prema tome, u svim drzavama SAD ima i Srba. Medjutim, od onih koji su se izjasnili kao Srbi, najvise je zivelo u Pensilvaniji, Ohaju, Ilinoisu, Kaliforniji, Indijani, Micigenu i Viskonsinu, dok j e onih koji su se izjasnili kao Jugosloveni najvise bilo u Kaliforniji, Njujorku, Ilinoisu, Micigenu i Ohaju. Sudeći po imigracionoj statistici, kao Jugosloveni se izjasnjavaju oni koji su dosli u Ameriku u novije doba. Medju Srbima u SAD, imena mnogih su usla u americke enciklopedije. Kao dobitnici Kongresne medalje casti zapisana su imena Jake Mandusić i Mihailo Cukelja (Prvi svetski rat), Mitćell Oaige (Drugi svetski rat) i Lance Sijan (vijetnamski rat). Jedna zgrada Akademije ratnog vazduhoplovstva SAD u Kolorado Springsu upravo nosi ime Lensa Sijana. Pored veoma poznatih srpskih umova - Pupina, Tesle, Paje Radosavljevića, doprinos razvoju Amerike dali su i drugi, u literaturi manje poznati srpski intelektualci (Trkla, 1993). Na primer, Dzordz Cvijanović, fizicar sa Univerziteta Vejk Forest, koji je predvodio i americku ekspediciju na Severni pol. Samo u poslednjih pet godina, dva americka Srbina dobila su Pulicerovu nagradu, jedan za novinarstvo, a drugi za pesnistvo. Valter Bogdanić, koji je rodjen u Geri (Indijana), inace novinar "Vol Strit Zurnala " dobio je Pulicerovu nagradu za zurnalizam za 1988. godinu. U pozoristu i filmskoj industriji, pored Karla Maldena, jednog od najeminentnijih glumaca, dobitnici brojnih nagrada su jos i Piter Bodanović i Stiv Tesić. Karl Malden je za film-sku umetnost dobio brojne nagrade i priznanja. Piter Bogdanović, ciji je otac visoko cenjeni umetnik iz Beograda (majka mu nije Srpkinja), poceo je svoju karijeru kao glumac, tumaceći Sekspirove likove, da bi kasnije postao vrlo poznat reditelj i pisac. Isto tako, Stiv Tesić je pisac i reditelj, ciji su filmovi dostigli veliki uspeh kod gledalaca. Treba pomenuti i glumicu
Nataliju Nogulić, americku Srpkinju, koja je igrala na filmu, u televizijskim serijama i na Brodveju, kao i Tima Rosovića koji je igrao u filmu "Roksana" sa Stivom Martinom, i Lolitu Davidović koja je igrala sa Polom Njumenom. Srbi u SAD danas deluju u svim oblastima profesionalnog zivota - rade kao advokati, lekari, stomatolozi, profesori, drzavni sluzbenici i poslovni ljudi. Na primer, Nikola Canak, koji je rodjen u Minesoti, postao je clan Vrhovnog suda drzave Minesota, a Roza Vujić je prva zena koja je bila izabrana u Senat drzave Kalifornija. Isto tako, poznati su u javnom zivotu Amerike i Dzordz Vojnović ("polu-Srbin"), guverner drzave Ohajo i Helen Delić Bentli, clan Kongresa iz drzave Merilend. U biznisu se cesto pominju Milan Panić, Vilijam Jovanović, Vilijam Salatić, Micel Bozić, Milan Puskar i mnogi drugi. I u sportu americki Srbi su ostvarili znacajne rezultate i dobili brojna priznanja. U kosarci se pominje Dzordz Glamek, a danas je vrlo popularan Vlade Divac koji igra za "Lejkerse" iz Los Andjelesa. U americkom profesionalnom fudbalu, ragbiju, pominjana su brojna srpska imena nekad a pominju se i sad. To su Dzim Mandić, Norm Bulajic i Pit Stojanović (koji igra za "Delfine" iz Majamija), zatim Ed Obradović (igrac "Birsa" iz Cikaga), Dzim Obradović, Pit Lasetić, Sem Janković i drugi. U bejzbolu, vredna su paznje srpska imena, kao sto su Pit Vucković, Eli Grba, Nik Strincević, Volt Dropo, Dzon Vuković i Pol Popović. I, konacno, kao reli vozac poznat je Bil Vuković.
Izgledi daljeg useljavanja Srba u SAD Srbi, kao i ostalo strano stanovnistvo, useljavaju se u SAD legalno - bilo kao trajni useljenici, bilo kao privremeni - i ilegalno. Treba podvući da je broj ilegalnih useljenika mali. Inace, oko devet desetina trajne imigracije u SAD obavlja se posredstvom gradjana SAD ili onih koji imaju stalni boravak u toj zemlji. U SAD svake godine stize i veliki broj ljudi na privremeni boravak i rad s vizom "nonimmigrant". SAD izdaju 14 vrsta takvih viza. Prema tome, veoma je znacajna, ali nedovoljno istrazena, komponenta priliva "mozgova" u SAD sa takvom vizom, bez statusa useljenika, a koji se kasnije prilagodjavaju statusu useljenika. Tacan broj nije poznat, ali procene pokazuju da nije mali. Oni koji ulaze u SAD, ciji je status "non-immigrant", sa vizom F-1 i J-1 (kojima se odobrava studiranje i naucnoistrazivacki rad po osno vu razmene) i sa vizom H-1 (kojima se dozvoljava obucavanje i rad za americke kompanije) cesto, kasnije, promene status. Neka istrazivanja u SAD pokazala su da imigracija ove vrste visokoobrazovanih i strucnih ljudi predstavlja 48,5% ukupnog useljenja visokih strucnjaka. Zakon o useljavanju SAD utvrdjuje godisnje ogranicenje na 270.000 doseljenika iz celog sveta, sa utvrdjenim plafonom od 20.000 lica iz jedne zemlje. Pojedinci koji potpadaju pod numericka ogranicenja mogu da se dosele u SAD pod jednom od sest kvalifikacija, ili "olaksica". Ako već imaju blize rodjake u SAD, oni mogu da traze vizu pod jednom od sledećih "olaksica": 1) za neozenjene sinove i neudate kćeri americkih drzavljana i njihovu decu; 2) za supruznike i neozenjene sinove i neudate kćeri onih koji i maju status iseljenika; 4) za ozenjene sinove i udate kćeri americkih drzavljana i za njihove supruznike i decu; 5) za braću i sestre americkih drzavljana i za njihove supruznike i njihovu decu. Za ove kategorije dozvoljava se godisnje 20%, 26%, 10% i 24%, respektivno, od ukupnog utvrdjenog limita, od 270.000 lica. Ako nemaju rodjake u SAD, oni mogu da se dosele u ovu zemlju pod jednom od dveju "olaksica": 3) pojedinci koji se bave odredjenom profesijom, izuzetnih sposobnosti u nauci ili umetnosti, kao i njihovi supruznici i deca; 6) kvalifikovani i nekvalifikovani radnici
koji su deficitarni na americkom trzistu, kao i njihovi supruznici i deca. Uz to, ako utvrdjeni limit nije dostignut, pojedinci mogu da udju u SAD i van ovih sest "olaksica"(uslova). Amandmani na Zakon o useljavanju iz 1965. godine uslovljavaju da svake godine najvise 10% ukupnog broja doseljenika u SAD treba da dodje pod "olaksicom" 3. i isto toliko pod "olaksicom" 6. Ovo uslovljavanje je jos na snazi. Procenti za pojedine zemlje mogu bi ti i veći, ukoliko neka zemlja ne dostigne svoj plafon od 20.000 lica (Agarwal,1984). Prema tome, napred pomenute "olaksice" pod brojem 3. i 6. zasluzuju posebnu paznju, jer se nasi visoki strucnjaci koji nemaju uzu familiju u SAD useljavaju upravo pod tim uslovima. Sedma kategorija useljenika u SAD su izbeglice, koje bi, prema imigracionom sistemu ove zemlje, trebalo da ucestvuju u ukupnom broju sa 6%. SAD racunaju i dalje na useljavanje, narocito na useljavanje visokoobrazovanih i strucnih ljudi. To pokazuje i Projekcija daljeg zaposljavanja u SAD. Najdinamicniji rast zaposlenosti u projektovanom periodu (1988-2000) biće upravo za profesionalne (24%), tehnicke i slicne struke (31,6%). Osim toga, mogao bi se ocekivati nastavak uzlaznog trenda useljavanja visokoobrazovanih ljudi koji je u SAD ispoljen u protekloj deceniji. Dakle, Srbi će se i dalje useljavati u SAD, narocito strucnjaci.
Srbi u Kanadi Useljavanje Srba u Kanadu u većem broju zapocinje tek posle Prvog svetskog rata. Kanadska imigraciona sluzba je do Prvog svetskog rata registrovala vrlo mali broj nasih useljenika (Genorio, 1982). Veruje se da je prva grupa od 49 useljenika stigla u Kvibek 1885. godine. Prema rezultatima istrazivanja koje je profesor V. G. Smit objavio 1920. godine, u periodu izmedju 1900. i 1918. godine u Kanadu je stiglo 1.258 Srba (Tomović, 1978). Bili su to uglavnom muskarci koji su dolazili sami da bi im se kasnije p rikljucili clanovi porodice (Marković, 1965). Mnogi od tih samaca se nisu zenili budući da su se nadali da će se kad budu stekli dovoljno novaca vratiti u stari kraj i tamo osnovati porodicu, ili steći dovoljno bogatstva, pa dovesti mladu iz zavicaja. Kako nisu dugo uspeli da ostvare svoje nade, mnogi su ostali vecite nezenje. Olga Marković u svojoj knjizi Srbi u Kanadi navodi da je samo u Torontu, izmedju balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, bilo preko 200 Srba, uglavnom samaca. Vise njih je zivel o u jednoj sobi. Okupljali bi se u kafani "Beograd" gde bi cesto gubili tesko zaradjeni novac na kocki. Fizicka radna snaga je u to vreme bila vrlo slabo plaćena, 25 centi na sat (Marković, 1965). Otuda, oni koji su imali familiju sa sobom imali su i vise sansi da korisnije upotrebe zarade koje su ostvarili. O broju Srba u Kanadi ne postoje precizniji statisticki podaci, iako je redovan popis stanovnistva poceo da se vrsi 1871. godine. Manje etnicke grupe iz Evrope, pa i Srbi, nisu iskazivani posebno već u kategoriji "ostali". Posle Prvog svetskog rata kanadska statistika o iseljenistvu sa ovih prostora vodila se prema drzavi porekla, a ne prema nacionalnosti, tako da se prvi put u kanadskom popisu pojavljuje grupa naroda "jugoslovenskog" etnickog porekla tek u 1921. godini (Pasić, 1987). Tim popisom je regis trovano 1.946 lica rodjenih u Jugoslaviji, od cega je 655 bilo naturalizovano. Ukupan broj lica cije je etnicko poreklo bilo "jugoslovensko" iznosio je 3.906, sto ukljucuje i ona lica koja su rodjena u Kanadi. Kanadsko Odeljenje za drzavljanstvo i useljavanje vodi potpuno odvojenu statistiku o broju useljenika
koji stizu u Kanadu, u koju nije ukljucena ona dobijena popisom stanovnistva. Statistika Odeljenja za drzavljanstvo i useljavanje je, nema sumnje, vrlo znacajna iako nije ni ona potpuna. Ona se obicno ne iskazuje po nacionalnoj pripadnosti već prema zemlji, tj. drzavi porekla. Kao i u slucaju SAD, podaci o useljavanju iz tog ranog perioda nalaze se kod brodskih kompanija koje su prevozile ljude do kanadskih luka. Tako, u periodu 1900-1914. godine broj useljenika "jugoslovenskog etnickog" porekla iznosio je 17.806 lica (Pasić, 1987). Za vreme Prvog svetskog rata taj broj je nesto opao, ali posle 1918. godine useljavanje ponovo pocinje, pa su do 1921. godine registrovana nova 234 useljenika, cime je dostignuta cifra od 18.050 lica. To pokazuje da je broj useljenika gotovo deset pu ta veći nego sto je registrovano popisom 1921. godine. Kad je poceo Prvi svetski rat, u Njujorku je 1914. godine formirana Srpska narodna odbrana ciji je zadatak bio da regrutuje dobrovoljce za borbu protiv neprijatelja u Srbiji. Kao sto je pomenuto, na celu Srpske narodne odbrane nalazio se eminentni naucnik i profesor Kolumbijskog univerziteta, Mihailo Pupin. On je vise puta intervenisao kod kanadskih vlasti za pustanje srpskih patriota iz logora. Tako, osnovana je Srpska narodna odbrana i u Kanadi. Njen prvi Kongres odrzan je decembra 1916. godine u Velandu, Ontario, na kome je za predsednika izabran otac Janićije Kukuljević. Godine 1915. preko Kanade je otislo u Srbiju i Crnu Goru 1.900 dobrovoljaca. Nazalost, u decembru 1915. godine desila se strasna tragedija, kada je brod sa 500 srpskih dobrovljaca, koji su iz Halifaksa krenuli za Mediteran, potopljen na albanskoj obali Jadranskog mora (Pasić, 1987). Godine 1917, pukovnik Pribićević je dosao u Kanadu da organizuje tranzitne logore za dobrovoljce koji su iz SAD i Kanade regrutovani za Solunski front. Njega je u proleće 1918. godine zamenio Boza Marković koji je ostao u Kanadi do zavrsetka Prvog svetskog rata. U isto vreme, u Kanadu je dosao i kapetan Antun Seferović, americki Srbin crnogorskog porekla, radi organizovanja dobrovoljackog pokreta. On je kasnije postao generalni konzul Kraljevine Srbije u Montrealu. Taj polozaj je zadrzao i posle zavrse tka rata, reprezentujući Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Seferović je ostao u Kanadi i posle penzionisanja 1931. godine. Inace, pre Seferovića, od 1911. godine, Mihailo Pupin je bio pocasni konzul Kraljevine Srbije za SAD i Kanadu. Pored regrutovanja dobrovoljaca, u Kanadi je skupljena i znacajna humanitarna pomoć. Veoma aktivna licnost u misionarskom radu za pomoć Srbiji u toku Prvog svetskog rata bila je gospodjica Jelena Lozanić, ćerka poznatog srpskog akademika i diplomate, dr Sime Lozanića koji je 1917. godine bio poslat iz Srbije za clana srpske vojne misije u Americi. Gospodjica Lozanić je samo prilikom jedne njene posete Kanadi, 1917. godine, uspela da u Kingstonu Odbor za pomoć Srbiji prikupi 25.000 dolara (Pasić, 1987). Kasnije, ona se udala za Dzona Frotingema koji je takodje bio angazovan u volonte rskom radu za Srbiju, pa je tako poslao u Skoplje jednu kompletnu bolnicu, sa 200 kreveta, lekarima, medicinskim sestrama i opremom u vrednosti od 200.000 dolara (Pasić, 1987). Posle zavrsetka Prvog svetskog rata mnogi Srbi iz Kanade su se vratili u svoju oslobodjenu zemlju noseći sa sobom i svoje tesko zaradjene ustedjevine, u nadi da zapocinju novi i perspektivniji zivot. Ponovno useljavanje Srba u Kanadu dobija na znacaju tek 1924. godine, kada se sa teritorije Jugoslavije uselilo u tu zemlju preko 2.000 ljudi (Pasić, 1987). Srbi su se nastanjivali u provinciji Ontario. Godine 1928. samo u Torontu je bilo oko 1.000 Srba. Prema popisu stanovnistva iz 1931. godine, u Kanadi je registrovano 17.110 lica rodjenih u Jugoslaviji. Njih 10.521 su odgovorili da im je maternji jezik srpsko-hrvatski. Deset godina
kasnije, rezultati popisa pokazuju sledeće brojke: 21.214 lica "jugoslovenskog" etnickog porekla, 17.416 lica rodjenih u Jugoslaviji. Medju njima je bilo 14.863 lica ciji je maternji jezik bio srpsko-hrvatski (Pasić, 1987). SNO je u Kanadi, prema tome, izrasla na tradiciji Jugoslovensko - kanadskog udruzenja koje je pre Drugog svetskog rata okupljalo nase iseljenike. Jugoslovenska vlada je podrzavala ovo Udruzenje i od 1934. finansirala njegov list "Glas Kanade". U to vreme, oko Udruzenja su se okupljale jugoslovenske patriote, pretezno radnici i clanovi njihovih porodica. Pojacano prisustvo ratne emigracije, neminovno je dovelo i do gasenja ovog Udruzenja, koje je 1941. godine u gradu Valdor, provincija Kvibek, transformisano u SNO. Tada je predsednik postao stari iseljenik Petar Bulat. Posle njega, neko vreme je predsedavao i dobrovoljac oslobodilackih ratova Sava Marković. Na I kongresu SNO u Kanadi 1943. godine, za lidera je izabran Vojo Jaksić. Postojeće glasilo promenilo je ime u "Glas kanadskih Srba", a generalni moto citave organizacije je bio "Srbi na okup protiv Hrvata". Medjutim, na II kongresu SNO 1944. godine iz organizacije se izdvojio i kao lider frakcije nametnuo Milutin Bajcetić. Ova frakcija SNO u Kanadi dobila je ime Srpska nacionalna liga, ali se i dalje zvanicno pre dstavljala kao Srpska narodna odbrana. Sediste joj je bilo u Hamiltonu, gde se i danas stampa njeno glasilo, list "Kanadski Srbobran". Milutin Bajcetić je bio predsednik sve do 47. Kongresa ove Lige 1990. godine, kada ga je nasledio danasnji predsednik Cedomir Asanin. U centrali SNO za Kanadu izabran je novi predsednik Bora Dragasević, koji je danas jedini Srbin clan vladinog Kulturnog saveta u Torontu, ali i glavni urednik lista "Glas kanadskih Srba" i radio-sata "Sumadija", zvanicnih organa SNO u Kanadi . Do 1971. godine, u kanadskom popisu stanovnistva figurirao je samo srpsko-hrvatski kao maternji jezik za jugoslovensku grupu. Posle toga, u popis su uvedene i nacionalne odlike, pa su se javile cetiri grupacije: srpska, hrvatska, slovenacka i jugoslovenska. U Torontu je osnovano, već pomenuto, Jugoslovensko-kanadsko udruzenje sa ciljem da radi na odbrani jedinstva Jugoslavije, budući da je pretila opasnost da se Jugoslavija rasturi posle smrti kralja Aleksandra I Karadjordjevića. U Jugoslovensko-kanadskom drustvu preko 95% clanova su bili Srbi. Najcesće su se pominjala sledeća imena: Nikola Perazić, Iso Uzelac (predsednik Jugoslovensko-kanadskog udruzenja), Ilija Masoncić, Dusan Tepsić, Pane Jerić i Boza Marković. Kasnije, Jovan S. Mihajlović, Zivko Joksimović i od 1939. godine Pero Bulat. U periodu izmedju 27. decembra 1934. i 1946. godine, Boza Marković je u Torontu izdavao "Glas Kanade". Godine 1945. list je preseljen u Vindzor i nastavio da izlazi pod novim imenom "Glas kanadskih Srba". To je najstarija srpska publikacija koja neprekidno izlazi u Kanadi i koja jos postoji. "Glas kanadskih Srba" je postao zvanicni organ Srpske narodne odbrane (Karapandzić, 1978). U periodu izmedju dva svetska rata Kanada postaje znatno znacajnija useljenicka zemlja za narode Jugoslavije, zahvaljujući promeni zakonodavstva. Otuda, prema nekim podacima, u periodu izmedju 1919. i 1939. godine u Kanadu se uselilo 33.503, a vratilo u Jugoslaviju 9.070 lica (Genorio, 1982). Neto priliv po godinama je dosta oscilirao. Medjutim, tacan broj Srba nije poznat, ali je procenjeno da je pocetkom Drugog svetskog rata, u Kanadi bilo oko 4.000 Srba (od kojih oko dve trećine u provinciji Ontario).< P> U septembru 1943. godine odrzan je Kongres Srpske narodne odbrane u Hamiltonu na kome je ova organizacija reorganizovana. Za predsednika je izabran Milutin Bajcetić. Od tada se sve vise konfrontiraju Srbi okupljeni u Srpskoj narodnoj odbrani i deo srpskog radnickog pokreta gde su organizatori bili komunisti. Svoja gledista komunisti su iznosili u publikaciji "Borba". Inace, jos polovinom tridesetih godina komunisti su postali aktivniji u radnickom pokretu Kanade,
narocito sa dolaskom Mirka Markovića i Nik ole Kovacevića. U spanski gradjanski rat otislo je oko hiljadu kanadskih dobrovoljaca. Medju njima su bila 72 poreklom iz Jugoslavije, od kojih je 14 poginulo (Pasić, 1987). Dakle, Srbi su se za vreme rata medjusobno podelili, narocito od 1943. godine. Podela Srba u zemlji na cetnike i partizane imala je odjeka i u Kanadi. Jer, u iseljenistvu se reflektiraju dogadjaji iz zemlje matice. Ambasador Kraljevine Jugoslavije, Konstantin Fotić je, preko Srpskog narodnog saveza, imao uticaja i u Kanadi, podrzavaj ući pokret Draze Mihailovića u zemlji. Jos 1941. godine, u Srpskom narodnom kalendaru "Vidovdan" (Izd. "Slobodne reci", Pitsburg) borba izmedju dva tabora Srba u iseljenistvu opisana je na sledeći nacin: "U svakome broju srpske radnicke novine 'Slobodna rec' mozete procitati jedan ili nekoliko clanaka uperenih protiv Uprave SNS (Srpski narodni savez), Eparhije, jugoslovenskih konzulata i njihovih prirepaka. 'Amerikanski Srbobran', 'Ujedinjeno Srpstvo', 'Glas Kanade', prepuni su clanaka koji se bacaju drvljem i kamenjem na 'Slobodnu rec' i na radnike organizovane u radnickim organizacijama." Savet juznih Slovena u Kanadi, cije je sediste bilo u Torontu (sekretar Stjepan Miosić), uspostavio je saradnju sa organizacijom "Prijatelji Jugoslavije", jedine zvanicne organizacije osnovane u toku Drugog svetskog rata u Kanadi, koju je namenila Otava da rukovodi Fondom za pomoć Jugoslaviji. Organizacija "Prijatelji Jugoslavije" osnovana je pod patronatom kraljice Marije Karadjordjević. Savet juznih Slovena u Kanadi je 1947-1948. godine bio involviran u program organizovanog povratka iseljenika u Jugos laviju. Vratilo se preko 1.500 iseljenika brodom "Radnik". Ime broda simbolizuje status povratnika i to uglavnom onih koji su pripadali organizovanom radnickom pokretu. Savet juznih Slovena je prikupio i pomoć u iznosu od blizu 1,800.000 dolara. Najveći deo te pomoći je potrosen za kupovinu masina i za druge oblike pomoći Jugoslaviji. Uprkos povratku jednog broja Srba iz Kanade, ekonomska i politicka situacija u Jugoslaviji nakon zavrsetka Drugog svetskog rata nije bila takva da privuce veći broj iseljenika iz inostranstva ili pak da destimulise emigraciju i novo iseljavanje. Naprotiv, veliki broj lica raseljenih po evropskim zemljama se nije vratio u Jugoslaviju, ukljucujući i one koji nisu ni na koji nacin saradjivali s okupatorom već su bili u zarobljenistvu, nego je trazio utociste u prekookeanskim zemljama. Srpska narodna odbrana u Kanadi je prihvatila veliki broj raseljenih Srba koji su zeleli da se usele u ovu zemlju. U tome se posebno isticao Pero Bulat. U to vreme osnovana je jedna nova organizacija Srpska bratska pomoć radi pomoći bolesnim i starim ljudima koji su napustili logore u Evropi u kojima su bili kao raseljena lica. Ubrzo su osnovane i druge, pre svega, cetnicke organizacije. Posle Drugog svetskog rata, u ovu zemlju se uselilo preko 110 hiljada ljudi iz SFRJ. Kanada je, isto tako, pruzila utociste prilicnom broju "raseljenih lica". Kao izbeglice, raseljena lica ili apatridi "etnickog jugoslovenskog" porekla uselili su se u Kanadu i to: - u periodu 1947-1958. godina 19.683 lica; u periodu 1959-1962. godine 4.609 lica; u periodu 1963-1965. godine 4.266 lica, i u periodu 1966-1967. godine 2.275 lica (Pasić, 1987). Dakle, za dvadeset godina u Kanadu se uselilo 30.933 izbegla lica. Posle 1967. godine kanadsko Odeljenje za drzavljanstvo i useljavanje je reorganizovano i dobilo je novo ime Odeljenje za radnu snagu i imigraciju. U toj godini se prekida kontinuitet posebne evidencije izbeglica. Inace, jos od 1965. godine useljenici u Kanadu se re grutuju preko kanadskog konzulata u Beogradu, gde im se izdaju useljenicke vize. Do kraja sedamdesetih godina udeo onih koji se iz Jugoslavije useljavaju u Kanadu povećao se na preko 77% u ukupnom useljavanju Jugoslovena. Oni se sada uglavnom smatraju ekonomskom emigracijom.
U drugoj polovini sezdesetih i tokom sedamdesetih godina, broj useljenika iz Jugoslavije se povećavao. Taj broj je pao na cifru ispod hiljadu kada su uvedene restrikcije u kanadskoj imigracionoj politici. Tako se 1979. godine, prvi put od 1947. godine, u Kanadu uselilo manje od 1.000 iz Jugoslavije. U toku devete decenije godisnji priliv useljenika iz Jugoslavije u Kanadu bio je nizi od 1.000 godisnje. Od 1973. godine kanadska satatistika daje vise podataka o useljenicima, o njihovom poreklu, obrazovanju i profesiji. Medju useljenicima iz Jugoslavije ima sve vise inzenjera, lekara, arhitekata, tehnicara i slicno. To je, takodje, u skladu sa imigracionom politikom Kanade koja vise forsira useljavanje mladih i obrazovanih ljudi. Prema kanadskom popisu stanovnistva, u 1981. godini - prema maternjem jeziku - kao Hrvat se izjasnilo 32.210 lica, kao Srbin 6.305, kao Slovenac 6.720, kao Makedonac 10.650 i kao Jugosloven 42.635 lica (Canadian, 1986). Dakle, najveći broj iseljenika ili njihovih potomaka izjasnio se da je njihov maternji jezik "jugoslovenski". Medjutim, procene pokazuju da je broj Srba u Kanadi znatno veći, oko 80.000 (Pasić, 1987). Neki analiticari smatraju da je medju onima koji su se prilikom popisa izjasnili kao Jug osloveni 80% srpskog porekla (Pasić, 1987). Srbi su koncentrisani u provinciji Ontario (preko dve trećine ukupnog broja), narocito u okolini Toronta, zatim Kicinera, Nijagarinih vodopada, Vindzora i Hamiltona. Od 1990. godine useljavanje Srba u Kanadu dobija na znacaju. Taj znacaj je narocito izrazen nakon promene u useljenickom zakonodavstvu 1993. godine, kada su uvedeni dodatni kriterijumi koji stimulisu useljavanje strucnih i kvalifikovanih ljudi. S obzirom na veliku ponudu radne snage koja je stvorena nakon pocetka nacionalnih konflikata i gradjanskog rata na teritoriji bivse Jugoslavije, useljavanje gradjana SR Jugoslavije u Kanadu se naglo povećalo. U 1993. godini, SR Jugoslavija je usla u prvih deset najv ećih snabdevaca strucne radne snage za kanadsko trziste. Kanada je u toj godini izdala preko sedam hiljada useljenickih viza i postala prva i najvaznija useljenicka zemlja. Sudeći po planovima daljeg zaposljavanja u Kanadi, Srbi će i ubuduće migrirati u tu zemlju. Na to upućuje i migraciona politika koju ova zemlja sprovodi. Kanadska imigraciona politika zasniva se uglavnom na iskustvima SAD, tako da su se i zakonske regulative donosile priblizno kada i u SAD. I u ovoj zemlji useljavanja se vrse u najvećoj meri na osnovu okupljanja porodice. Oni koji se useljavaju van porodicnih veza, to su obrazovani i strucni useljenici. Cak i pre 1967. godine, kada je lansirala novu us eljenicku politiku prvenstveno u funkciji privrednih potreba zemlje, Kanada je useljavala profesionalne i visokostrucne ljude. Propisi doneti 1967. godine potvrdjuju principe uvedene jos 1962. godine Propisima o useljavanju i razradjuju useljenicki sistem, uvodeći devet kriterijuma koji nose odredjeni broj poena za rangiranje potencijalnih useljenika. Time je Kanada, u poredjenju s drugim zemljama, duboko involvirana u odliv mozgova (brain drain). Treba istaći cinjenicu da se u ovoj zemlji udeo visokoobrazovanih u ukupnom broju useljenika stalno povećava. Najveći znacaj se daje naucnicima, inzenjerima i matematicarima. Isto tako, i kanadski Plan imigracije 1991-1995. godine predvidja dalje povećanje godisnjeg broja useljenika. U drustvenom i kulturnom zivotu kanadskih Srba znacajno mesto imali su ne samo Srpska pravoslavna crkva već i mnoga nacionalna udruzenja i klubovi, kao i brojni pojedinci. Zabelezeno je, na primer, da je prva i najstarija crkveno-skolska opstina osnovana jos 1912. godine u Ridzajni, dok je druga formirana sledeće godine u Hamiltonu. U prvoj su
bogosluzenje sluzili ruski svestenici, a u drugoj Janićije Kukuljević. U arhivama su, isto tako, sacuvani zapisi o tome da su plac za prvi srpski hram poklonila b raća Stevan i Sava Djurisić, a donatori su bili i porodice Inić, Jakovljev, Skreletov, Maksimović, Knezević, Petrov, Matić i mnoge druge. Gradnja crkve Svete Trojice u Ridzajni pocela je 1915, a zavrsena sledeće godine. U njoj su sluzili Nikanor Palić, Mitrofan Kresojević, Sava Gnjatović, Stoilo Ilić i Svetozar Sećerov sve do sredine sezdesetih godina. Tada za vladiku dolazi episkop Georgije Djokić, a za protojereja Mirko Malinović. U toj prvoj crkveno-skolskoj opstini osnovan je jos 1916. godine i klub "Beli orlovi", koji je imao i cuveni fudbalski klub. Jedan od njegovih aktivista bio je i Nikodije Mitrović. Dve godine kasnije kanadski Srbi su osnovali i drugi klub "Jastreb". Dolaskom Rajka Milića sredinom sezdesetih godina na celo ove crkveno-skolske opstine i srpskog kluba, rodjena je ideja i o formiranju srpske skole u Ridzajni, koja i danas radi. Gospodin Milić kao veliki humanista danas brine o novim srpskim doseljenicima i n jihovim potomcima. Za njegove zasluge srpstvu i crkvi, Rajko Milić je od Svetog arhijerejskog sinoda odlikovan Ordenom Svetoga Save III reda. Staroj srpskoj crkvi u Hamiltonu temelje su postavili 1917. godine arhimandrit Mardarije Uskoković i otac Danilo Kozomora. Tu je 1934. niklo i prvo Kolo srpskih sestara "Kraljica Marija", a 1957. godine drugo Kolo srpskih sestara "Ravna Gora". U to vreme u Vajnoni je podignut spomen dom cetnickom generalu Drazi Mihailoviću. Nova srpska crkva Sveti Nikola podignuta je u Hamiltonu 1964. godine. U njoj je 1967. godine formirano treće Kolo srpskih sestara "Sveti Nikola", a tu je 1984. ustolicen i kanadski ep iskop vladika Georgije. Ova dva srpska hrama bili su steciste duhovnog i kulturnog zivota kanadskih Srba u Hamiltonu, jer su u njima radile i osnovne skole na maternjem jeziku. Krajem cetrdesetih godina tu je pocelo sa radom i Srpsko narodno pozoriste, koje je 1960. godine dobilo i svog naslednika Srpsko nacionalno pozoriste "Kosovo", na cijem celu je bio Milisav Marković. Tokom 1959. godine tu je formiran i veliki srpski sportski klub "Srbija". Kako se razvijao duhovni i kulturni zivot kanadskih Srba tako je i rasla njihova potreba za velikim pravoslavnim hramom. Jos 1983. godine pristupilo se trazenju mogućnosti za gradnju manastira u Kanadi. Zalaganjem vladike Georgija, parohijana Gojka Kuzmanovića, Branka Vuckovića i drugih Srba, 1988. godine kupljeno je jedno imanje u Miltonu i dobijena dozvola za gradnju. Patrijarh Pavle je oktobra 1992. godine osvetio kamen temeljac ovog prvog srpskog manastira u Kanadi. Njegov prvi zaduzbinar je gospodja Olga Aćimov, koja je prilozila 210.000 dolara. Za taj cin ljubavi prema pravoslavlju gospodja Aćimov je dobila Orden Svetoga Save I reda. Pored nje dobrotvori su bili i Vasa Debeljacki, dr Jovan Jovetić, Todor Klisurić, Rados Marić i drugi vidjeni Srbi. Danas kanadska eparhija ima 27 crkava, u cijem sastavu se nalazi i dobrotvorni fond "Sveti car Lazar", koji vodi Vitomir Stegnajić i preko koga se sakupljala i sada salje humanitarna pomoć u Otadzbinu. Nevolje koje su zadesile srpski narod na Balkanu okupile su i jos vise ujedinile kanadske Srbe. Pocetkom devedesetih godina u Torontu je, na primer, prvo osnovan Odbor srpskih krajina, a potom i Udruzenje Srba iz BiH, sa ciljem da sto vise pomazu stari kraj. Celnik ove asocijacije je Vojislav Milosavljević, rodjeni Beogradjanin, a njegovi veliki aktivisti Stiv Milosević, Nikola Tintor, Bora Dragasević i Slobodan Golubović. Oni su bili i osnivaci Kanadsko-srpskog pravnog komiteta pri Univerzitetu u Toro ntu 1991. godine koji ima zadatak da pred kanadskim vlastima stiti nacionalne srpske interese i identitet kanadskih Srba. U vise navrata, na primer, taj Komitet je i u kanadskim medijima dobio procese. Najuzbudljiviji je sigurno bio proces koji je dobio Nesa Ilić. Na nacionalnom planu već istorijsku ulogu ima i Akademija srpskog nasledja, cuvar srpske kulturne bastine u Kanadi,
koju vodi advokat Nikola Pasić. U srpskoj kulturi znacajno mesto ima i Univerzitetska biblioteka u Torontu, sa Odeljenjem za sla vistiku, gde radi gospodja Sofija Skorić, koja je i aktivan clan Drustva za knjizevnost i kulturu nasih iseljenika u Kanadi. Biljana Djelević je pokretac druge srpske biblioteke "Gracanica" u Vindzoru. Osnovala je i svoj Centar za novodosle Srbe u Torontu, kako bi pomogla zbrinjavanju izbeglica i doseljenika. Samo tokom 1993. godine u Kanadu se doselilo 9.402 lica iz SR Jugoslavije, a 2.300 iz Bosne i Hercegovine i 810 iz Hrvatske. Vrlo agilno je i Udruzenje srpskih zena, ciji je lider Jelisaveta Milojević, a i Udruzenje srpskih studenata, na celu sa Majom Luković iz Toronta. Svoju aktivnost na nacionalnom planu, pre svega na ujedinjenju i slozi Srba, daju i clanovi Sabora srpskog ujedinjenja iz Kanade Marko Sandalj i Nesa Ilić. Na medijskom planu, u borbi za srpsku istinu, ucestvuju Srpski informativni centar, ciji je predesednik Dragan Dostanić, zatim srpski radio cas "Sumadija", koji je 1970. godine osnovao Boza Marković, a vo di ga direktor Milan Marković. Od 1992. godine radi i srpska televizija "Serbia Vision" u Vankuveru, a i novo Srpsko narodno pozoriste, koje u Torontu vodi Aleksandar Dundjerović. Jedan drugi Aleksandar Dundjerović, doktor prava, biznismen i diplomata je poznati srpski patriota, a Dragisa Jovicić, Branko Dzeletović, Fedor Rajić i Ilija Raseta su poznati biznismeni i donatori srpske privrede. Milica Pivnicki, Srpkinja iz Novog Beceja je supruga bivseg premijera Brajana Malrunija.
Juzna Amerika Nekih pouzdanih podataka o seobi Srba u Juznu Ameriku, pocev od osamdesetih godina proslog veka do danas, gotovo i nema. Zbog toga se svi napisi o iseljenicima srpskog porekla u latinskom delu Amerike, juzno od Rio Grande, zasnivaju samo na procenama. Useljavanje Srba u Juznu Ameriku pocelo je krajem prve polovine XIX veka (Dahl, 1974), nakon sto su zemlje ovog dela sveta stekle nezavisnost. Gotovo da nema bitnije razlike izmedju naseljavanja Severne i Juzne Amerike (Misović, 1993), izuzev u tome sto je doseljavanje u Severnu Ameriku pocelo nesto ranije i sto je bilo intenzivnije od naseljavanja juznog dela americkog kontinenta. Prvi srpski doseljenici bili su mornari, iz Boke Kotorske i Dalmacije, koji su na brodovima, pod raznim zastavama, stigli do j uznoamerickih obala. Na tlo Juzne Amerike prvi je stupio Dubrovcanin, Brazilije Braseljić (Misović, 1993). I većina mornara koji su doplovili u gradove Perua, Argentine, Cilea i Urugvaja bili su iz Dalmacije, iz Dubrovnika, posebno moreplovci koji su navigacione vestine stekli u Pomorskoj skoli u Perastu i na brodovima cuvenih bokeljskih kapetana (Misović, 1993). Neki od njih ucestvovali su i u borbama za oslobodjenje Argentine (Soldatić, 1948). Medjutim, tek krajem proslog veka brojniji iseljenici sa Jadranske obale poceli su da se doseljavaju u Argentinu i Cile, a veće grupe dolaze posle Prvog svetskog rata, kada su SAD uvele godisnje kvote za useljenike i kada je ogranicavan njihov ulazak u SAD. Srbi sa Jadranske obale, bokeljski i dalmatinski mornari, iskrcali su se prvo u Buenos Ajresu (Dahl, 1974), jer su kao mornari i kapetani trazili zaposlenje duz juzno-americkih reka i obala. Jedan od tih bokeljskih mornara, koji je kao doseljenik ziveo u Argentini, bio je kapetan Milos Vukasović (1842-1908). On je 1870. godine osnovao parobrodsko drustvo "La Platense", u Buenos Ajresu, koje je postalo jedno od najjacih u Juznoj Americi. Vukasović je
bio iskusan pomorac i dobar pomorski privrednik, ali se bavio i naukom. Projektovao je nove brodove za svoju kompaniju i za druge firme. Pored toga, obavljao je i znacajne diplomatske funkcije. Bio je dugo godina pocasni generalni konzul Crne Gore u Argentini i generalni konzul ruske vlade u Argentini. Za zasluge za razvoj diplomatskih i trgovinskih veza izmedju Argentine i Rusije, ruski car ga je odlikovao ordenom Svetog Stanislava, s pravom naziva "kavalijer". Za zasluge koje je ucinio za rodnu Crnu Goru i Crnogorce koji su se u njegovo vreme doselili u Argent inu, knjaz Nikola mu je odao veliko priznanje, a kada je 1906. godine boravio na Cetinju, Knjaz mu je ponudio da bude ministar spoljnih poslova Crne Gore. Kapetan Vukasović nije tu ponudu prihvatio (Misović, 1993). Krajem XIX veka, u Juznu Ameriku dolazi veći broj iseljenika sa juznoslovenskih teritorija i naseljavaju se u Rosariju, u drzavi Santa Fe. Sve do pocetka Prvog svetskog rata njihov broj nije bio veliki. Argentinski popis iz 1914. godine identifikuje 316 Srba, 1.575 Crnogoraca i 38.123 austrougarskih doseljenika, medju kojima je verovatno najvise bilo Hrvata, Slovenaca, ali takodje i Srba. Razume se, najpre Prvi svetski rat, a kasnije ekonomska recesija ogranicila je priliv doseljenika sa nasih teritorija. Medjutim, već 1939. godine blizu 50.000 lica poreklom iz Jugoslavije zivelo je samo u Buenos Ajresu (Dahl, 1974). Inace, za tu godinu procene pokazuju da je u Argentini bilo oko 80 hiljada lica poreklom iz Jugoslavije (Bozović, 1968), vise nego sto ih je bilo u Kanadi. Za vreme Drugog svetskog rata, medju iseljenicima se razvijao patriotski antifasisticki pokret, uprkos izvesnoj izolovanosti i nedovoljnoj povezanosti s akcijama iseljenistva u SAD i sklonosti argentinske vlasti i vlada drugih latinskoamerickih zemalja da otvoreno saradjuju sa silama Osovine. Srpski iseljenici su se okupljali na platformi Jugoslovenske narodne odbrane, koja je ranije bila pod izrazitim uticajem rezima predratne Jugoslavije i zastupala "jugoslovenski unitarizam". Jugoslovensko iseljavanje u Argentinu je nastavljeno, istina u manjem obimu, i posle Drugog svetskog rata. Posle 1945. godine ono se svelo na useljavanje politicke emigracije i raseljenih lica. Taj broj nije bio tako veliki, kao sto je bio slucaj, na primer, sa prilivom raseljenih lica u SAD i Kanadu. U periodu izmedju 1947. i 1957. godine u Argentinu je uslo najmanje 14.200 emigranata iz Jugoslavije. Od tog broja 9.600 uselilo se 1947. i 1948. godine. Prema rezultatima popisa 1947. godine, 29.164 lica se i zjasnilo da je poreklom iz Jugoslavije, a prema popisu stanovnistva 1960. godine ta cifra je dostigla zbir od 36.661. Medjutim, iseljenicki listovi i druge procene sugerisu zakljucak da je broj iseljenika i njihovih potomaka znatno veći i da prelazi 100.000, od kojih je oko 10% doslo u Argentinu nakon 1945. godine (Dahl, 1974). U to vreme, dve politicke licnosti, koje su pre i u toku Drugog svetskog rata bile znacajne u Jugoslaviji, Milan Stojadinović i Ante Pavelić, nasle su utociste u Argentini. Cinjenica je da je jugoslovenski iseljenicki pokret, kako u Severnoj tako i u Juznoj Americi, narocito pocetkom XX veka, bio pod velikim uticajem Jugoslovenskog odbora iz Londona. To je imalo za posledicu snazan razvoj jugoslovenstva medju nasim iseljenicima kao protivteza "Austrijakiji", koja je inace bila dominantna u Juznoj Americi. Pred Prvi svetski rat od 2.598 iseljenika sa prostora bivse Jugoslavije, njih 59% se izjasnjavalo kao Hrvati, 27% kao Austrijanci, a 14% kao Dalmatinci, Dubrovcani, Bokelji, Crnogorci i Srbi. Prema nalazima LJubomira Antića (1987), prvi znaci stvaranja Jugoslovena primećeni su 1914. godine na skupovima Hrvata, Srba i Crnogoraca u Buenos Ajresu, kada je odbijen zahtev za mobilizaciju nasih iseljenika. Dokaz o jacanju grupacije Jugoslovena, koju Antić karakterise kao aktivnu manjinu, moze se naći u uspesnom prikupljanju materijalne pomoći u iznosu od 3,3 miliona dinara. Pomoć je upućena srpskim zarobljenicima, crnogorskom i srpskom Crvenom krstu i jugoslovenskoj sirocadi. Antiaustrijski, ali i projugoslovenski bile su
orijentisane i iseljenicke novine "Sloboda", "Domovina", kao i "Jugoslavija" i "Jugoslovenska drzava", inace glasila Jugoslovenske narodne odbrane. Srbi i Crnogorci su u takvom jugoslovenstvu nasli dobro nacionalno utociste, koje im je omogućavalo da iskazu svoj kulturni identitet. U Juznoj Americi, srpski je u jugoslovenskoj koloniji bio sluzbeni jezik, a pesma "Tamo daleko" zvanicna iseljenicka himna. Uostalom, i sama misao vodilja koja je bila i politicki p rogram JNO, izrecena na kongresu u Antofagasti (Cile) 1916. godine glasila je: "Srbi-Hrvati-Slovenci zajednickim imenom Jugosloveni, jedan su narod!" Na kraju Prvog svetskog rata, Jugoslovenska narodna odbrana imala je 65 ogranaka sa pet hiljada clanova u Juznoj Americi, od ukupno 50.000 jugoslovenskih iseljenika. Od toga se za 2.000 ljudi, medju njima stotinak Crnogoraca i Srba, moglo reći da su imućni. Najuticajniji medju njima bio je svakako "padrone" Pasko Baburica. On je jos 1914. godine u svom izvestaju LJubi Jovanoviću, ministru spoljnih poslova Kraljevine Srbije, pisao da "nasa kolonija sa zenama i decom broji 1.200 dusa". Podeljena je na manj inu, bogatase, koji su anacionalni i većinu, siromahe, koji su nacionalni. Prvi su "svesna kolonija", koja je davala pare za jugoslovenstvo i Jugoslovenski odbor u Londonu (45 miliona dolara), a drugi su samo narod. Crnogorci i Srbi bavili su se ponajvise stocarstvom, sumarstvom, trgovinom i nesto malo industrijskim poslovima. Neki od njih su iz Otadzbine krenuli u Juznu Ameriku kao ugledni trgovci. Kada je, na primer, Vasilije Vasiljević, jos 1537. godine, iz Sevilje krenuo u Peru, imao je uz sebe preporuke spanske vlasti i robu vrednu hiljadu zlatnih dukata. U kasnijim periodima, narocito posle Drugog svetskog rata, Crnogorci i Srbi su se sporadicno useljavali u Juznu Ameriku. Od srpskih politicara 1949. godine u Argentinu se iz izbeglistva na Mauricijusu, uselio Milan Stojadinović, premijer u Kraljevini Jugoslaviji. Dve godine kasnije, Stojadinović je pokrenuo list "El Economista", u kome je saradnik bio i slavni pisac Milos Crnjanski. Kako Juzna Amerika sredinom XX veka nije uspela da znacajnije ojaca svoj ekonomski polozaj, to podrucje nije vise privlacilo evropske, pa ni crnogorske i srpske migrante. I pored toga sto nije bilo masovnog priliva novih doseljenika, jugoslovenska, odnosno srpska kolonija na "zelenom" kontinentu ocuvala je koliko-toliko nacionalni duh. Sredinom sezdesetih godina zaustavljen je dalji priliv iseljenika u Juznu Ameriku zbog, pre svega, visokog rasta stanovnistva u regionu, smanjenja ekonomskih mogućnosti brzeg razvoja latinskoamerickog drustva i implikacija vezanih za politicke i socijalne prevrate. U to vreme, broj iseljenika sa teritorije Jugoslavije i njihovih potomaka je procenjen (Dahl, 1974) za: Argentinu 130.000, Boliviju 3.500, Brazil 40-45.000, Cile 20-25.000, Kolumbiju 200, Ekvador 200, Paragvaj 500, Peru 1.000, Urugvaj 3.900 i Ve necuelu 2.500. Prema tome, procene pokazuju da je oko 250.000 lica poreklom iz bivse Jugoslavije. Velika većina je hrvatskog porekla, a na Srbe i Crnogorce otpada do 20% ukupnog broja. Najbrojnije srpske etnicke zajednice su u Argentini. Prema nekim procenama (Bozović, 1968), sredinom sezdesetih godina u Juznoj Americi je ziveo znatan broj Srba i Crnogoraca, i to u: Argentini 6.000; Cileu 1.500; Venecueli 2.000; Brazilu 2.000 i ostalim zemljama 8.000. Isto tako, sredinom sezdesetih godina u Juznoj Americi je bilo sest crkveno-skolskih odbora, ali su imali samo jednog svestenika (Bozović, 1968). Parohije Srpske pravoslavne crkve i crkvene odbore u Juznoj Americi direktno administrira srpski Patrijarh iz Beograda.
Argentina Argentina je u proslosti bila izrazito imigraciona drzava, najvise zbog slabe naseljenosti velikih povr-sina obradive zemlje. Sve dok nisu okoncani gradjanski sukobi 1853. godine, ova zemlja je bila nestabilna za doseljavanje i dok nije donet novi Ustav koji je podstakao useljavanje, nije se statisticki govorilo o novim ziteljima Argentine. Ali, zato je od 1857. godine do 1908. u Argentinu doslo cak 4,2 miliona ljudi. Od juznoslovenskih naroda na listi doseljenika nasli su se i Crnogorci - 300, Srbijanci - 21, ali i mnogi Srbi iz Austro-Ugarske oko 500. Argentinski imigracioni zakon, shodno Ustavu, davao je strancima "veliku slobodu i siroke mogućnosti - sva civilna prava gradjanina, bez obaveze da prihvate argentinsko drzavljanstvo" (Antić, 1987). Izaslanik Jugoslovenskog odbora iz Londona, gospodin Mića Micić je u svojim izvestajima 1914. godine zabelezio da su se nasi iseljenici mogli podeliti na dve grupe: jedni su ziveli u samom Buenos Ajresu, a drugi su bili rasuti po unutrasnjosti Argentine. U glavnom gradu uspesni su bili samo brodovlasnici, braća Nikola i Miho Mihanović i par ljudi njima privrzenih, jer su kod braće bile koncentrisane konzularne obaveze, ali i privilegije Beca. U provinciji, srpski doseljenici su bili poljoprivrednici, n ajvise u okolini Santa Fea i Patagoniji, gde su se bavili stocarstvom. Zbog velike udaljenosti taj srpski "puk" nije mogao znacajnije da ucestvuje u radu jugoslovenske kolonije. Prva drustva u kojima su se okupili Crnogorci, Srbi, Hrvati, Slovenci, nastala su onog trenutka kada su 1878. godine shvatili da će samoorganizovanjem najbolje pomoći sebi. U Argentini je te godine niklo austrougarsko drustvo uzajamne pomoći i to pod patronatom Nikole Mihanovića. Don Mihanović je bio osnivac argentinske trgovacke mornarice. Testamentom je odredio da njegova kuća, posle njegove smrti (1929), postane jugoslovenska ambasada. Nacionalno svesni iseljenici, koji nisu zeleli mecenstvo Beca, tri godine kasnije formirali su u Buenos Ajresu svoje Slavjansko drustvo uzajamne pomoći. U okviru drustva otvorena je i citaonica "Spavajući lav", iz cije je direkcije nastao i prvi juznoamericki iseljenicki list "Iskra slavjanske slobode". Pocasni predsednik ovog drustva bio je Milos Vukasović, inace pomorski kapetan, a sekretar njegov brat Bozo Vukasović ("Vjesnik", 1982). Samo drustvo, kao i list vrlo brzo su nestali sa iseljenicke polit icke scene. Medjutim, umesto njega, već 1900. u Argentini je formirano novo Slavjansko drustvo, a osam godina kasnije i Drustvo iseljenih Jugoslovena za materinsku rec. Udruzeni iseljenici su u predgradju glavnog grada podigli i Jugoslovenski dom, u kome je pune trideset i tri godine radila i folklorna sekcija "Jorgovan". Ta jugoslovenska kuća pocela je da se zida 1939. a zavrsena je 1941. godine. Za srpske doseljenike najznacajniju ulogu imao je Glavni odbor za pripomoć Crvenog krsta srpsko-crnogorskog, koji je poceo sa radom u Rosariju 1912. godine, kao i Jugoslovenski dom. Nosilac tog posla bio je pred-sednik Doma i folklornog drustva, stari Banaćanin i Beogradjanin, gospodin Milorad Vujicić. Medju uglednim i starijim crnogorskim iseljenicima u Argentini pominje se cesto familija Radonjić, koja vodi poreklo iz Njegusa. Radonjići su dosli u Buenos Ajres jos 1870. godine. Prvi medju njima afirmisao se Dusan Radonjić, koji je postao ugledan biznismen i direktor lista "El economista". Bio je zet Milana Stojadinovića. Sin Dusana Radonjića, Huan Radonjić, danas je poznati argentinski politicar, a njegova ćerka Vanesa Radonjić je sa sesnaest godina 1986. godine postala argentinska kraljica lepo te. Argentinci pamte i Huana Vucetića, kriminalistickog inspektora koji je izmislio daktiloskopiju. Mile Kovacević je vlasnik velike farme sa tridesetak hiljada ovaca, a Dragomir Kostić ugledan srpski emigrant i utemeljivac Srpske pravoslavne crkve u Argentini ("Pogledi", 1993).
Temelji pravoslavlja u Argentini postavljeni su medju srpskim iseljenicima tek iza Drugog svetskog rata. Prva crkveno-skolska opstina, cije je sediste bilo u privatnoj kući jednog doseljenika, bila je prethodnica Svetosavskom hramu u Buenos Ajresu. Inicijativu je dao prota Radojica, zajedno sa predsednikom opstine Jovanom Vuckovićem i parohijanima dr Borom Avramovićem i porodicama Babić, Marjanović, Radis, Radić. Podrsku su dali i otac Dositej, zatim episkop Mitrofan i Patrijarsija iz Beograda, tako d a je crkva Svetog Save pocela da se zida 1987. godine. Novi hram je kopija crkve kralja Milutina iz manastira Studenica. Njegov paroh je jerej Sava Bosanac. Posle Drugog svetskog rata, srpski iseljenici u Argentini formirali su i Srpsko kulturno drustvo Sveti Sava, koje je vodio Drago Vukojcić. U provinciji Santa Fe danas radi i Jugoslovenski pravoslavni centar, ciji je predsednik Mitar Gvozdenović, dok Jugoslovensko drustvo "Njegos" vodi Danilo Marković. Prvu i jedinu zvanicnu posetu jugoslovenskoj, a i srpskoj koloniji u Argentini predstavnici bivse SFRJ ucinili su 1988. godine. Medjutim, veze zvanicnog Beograda s Argentinom su i posle te posete pa sve do danas ostale slabe i povremene. To, medjutim, ne znaci da su argentinski Srbi i Crnogorci zaboravili Otadzbinu, već su se devedesetih godina aktivno ukljucili u slanje humanitarne pomoći, ali i u medijske okrsaje sa tamosnjim novinskim i televizijskim redakcijama. Veoma je aktivan u tome bio Dragomir Ko stić, sekretar crkvenoskolske opstine Sveti Sava u Argentini.
Cile U Cile su se, najpre, doseljavali Bokelji - moreplovci (Misović, 1993). Pominje se ime Petra Zambelića (moreplovac i istrazivac), koji je tragicno nestao 1907. godine. Medjutim, znacajnije useljavanje u Cile odvijalo se, pre svega, preko starih doseljenika - Paska Baburice (1875-1941), Frana Petrinovića (1882-1951) i Lukinovića, koji su uspeli da koncentrisu u svoje ruke celu proizvodnju salitre (u provinciji Antofagaste), pa su doseljenici sa jugoslovenskih prostora kod njih lako nalazili zaposlenje i dobijali pocetni kapital kojim su ulazili u trgovinu (Soldatić, 1948). Baburica, Petrinović i Lukinović su prosirili proizvodnju u dvadesetak fabrika, proizvodeći oko pola miliona metrickih centi mesecno (Kolin, 1921). Druga po velicini i kolicini proizvodnje firma bila je u rukama braće Mitrović, takodje u provinciji Antofagaste. U ovoj provinciji pominje se i trgovina luksuznom robom "La Serbia". Jugoslovensko, a time i srpsko iseljenicko skolstvo pojavljuje se u Cileu tek za vreme Prvog svetskog rata, jer je 1916. godine u Antofagasti otvorena Jugoslovenska mesovita "pucka" skola. Godinu dana kasnije Jugoslovenska skola je pocela sa radom i u Punta Arenasu. Pocasni predsednik Skolskog veća bio je Crnogorac Ivan Ivanović, a ucitelj Petar Gasić. Ivanović je jos 1872. godine dosao sa Braca u ovaj grad udaljen 1.200 kilometara od Santjaga de Cile. Bio je prvi predsednik Slavjanskog pripomoćnog dru stva 1894. godine u Antofagasti ("Politika ekspres", 1987). Osnivac skola, koje su imale i vrtić, bila je Jugoslovenska narodna odbrana, a finansijeri sami iseljenici. U prvi razred tih godina upisano je bilo 110 djaka. U to vreme u Cileu je zivelo do pet hiljada Jugoslovena, najvise Dalmatinaca, ali i Crnogoraca i Srba poreklom juzno od Omisa i sa ostrva Brac. Dve trećine njih zivelo je u ova dva grada, a sama Antofagasta je imala 1.200, a Punta Arenas 2.500 jugoslovenskih iseljenika. Oni su bili okupljeni oko ogranka JNO "Petar Petrović Njegos" (sa 244 clana) i "Dalmacija", Slavjanskog pripomoćnog drustva i listova "Sloboda", "Male novine" i "Domovina". Pod uticajem JNO u Valparaisu je 1914. godine osnovan i Slavjanski Crveni krst, koji je zapravo bio ispostava Crvenog krsta
Srbije, pa je medju iseljenicima hrvatskog i jugoslovenskog opredeljenja dolazilo povremeno do nesuglasica, zato sto se pomoć slala iskljucivo u Srbiju i Crnu Goru. Da bi se taj spor prevazisao u Antofagastu je 1918. godine morao da dodje licno Milan Marjanović, predsednik Jugoslovenskog o dbora iz Londona. Crnogorci i Srbi dosli su u Ognjenu zemlju, na rog Juzne Amerike, privuceni pricama o zlatu. U Punta Arenasu i danas postoji muzej Jugoslovenskog pripomoćnog drustva, koji je osnovan 1900. godine, a ciji je simbol bio lik Kosovke devojke i Pavla Orlovića. Groblje Pomparnas cuva zivotne price mnogih od tih ljudi. Na ploci Pedra Kusanovića Salamunića isklesani su stihovi pesme "Tamo daleko". Pedro Pavlović se seća da je njegov deda dosao u Cile iz Metkovića, a gauco Drago Marković istice da u ovoj zem lji svi jugoslovenski iseljenici slave srpski Novu godinu. Porodica Nikole Jankovića iz sela Babija kod Niksića krenula je u pecalbu jos pre dve stotine godina i dosla u malo selo Mederijaga da se bavi stocarstvom. Folklorno drustvo "Njegos" ih već decenijama drzi na okupu, da ne zaborave svoju veru, obicaje i jezik. U mestu Porvenir, mnogi Cileanci govore srpski, a na lokalnim saobraćajnim znacima stoji obavestenje: Jugoslavija 18.622 kilometra. Medju nasim ljudima koji su se uspeli visoko na drustvenoj lestvici u Cileu, valja pomenuti Dragu Pesutića, direktora Banke de Cile, Stanislava Karelovića-Kirigina, vlasnika lista "La Prensa Austral", Simona Carevića, industrijalca, Marka Beovića, suvlasnika rudnika zlata i bakra. Radomiro Tomić je svojevremeno bio kandidat za predsednika Republike, dr Mateo Martinić je direktor Instituta za istoriju, a Toma Martinić, direktor Radija. Valjevac Vojislav Pavićević, znan kao "Gospodin Gigi", je najvec hi proizvodjac sapuna u Cileu i vlasnik firme "Sinabon". A Crnogorac Karlos Gonzales Jaksić je bio cileanski kongresmen i gradonacelnik Punta Arenasa.
Brazil I Brazil je pruzio utociste jednom broju srpskih iseljenika. Iako su prvi iseljenici stigli u ovu zemlju jos krajem proslog veka, veća grupa se doselila u periodu izmedju 1922. i 1925. godine. Tacnije, jedna grupa od oko 2.000 iseljenika stigla je u Brazil 1922. godine. Medju njima je najvise ljudi bilo iz Istre i slovenackog primorja. Većina njih su bili gradjevinski radnici koji su se zaposlili u drzavi Sao Paulo. Godine 1924-25. stigla je druga grupa sa ostrva Korcule, iz Blata i Vela Luke, a potom iz Vojvodine (Soldatić, 1948). Sudeći po mnogo cemu, mali je broj Srba bio medju ovim doseljenicima. U Sao Paulu se pominje Aleksandar Miletić, iz Cacka, koji je posedovao nekoliko firmi - fabriku tekstila, moderan hotel i niz drugih poseda (Misović, 1993). Masovna imigracija belaca i Evropljana u Brazil zapocela je tek sredinom XIX veka kao su doneti vrlo povoljni zakoni. Useljenici su dobijali besplatan parobrodski prevoz, a i vrlo jeftinu zemlju. Za razliku od ostalih drzava Juzne Amerike u koje su se doseljavali pojedinci, uglavnom muskarci kao radna snaga, Brazil je insistirao na porodicama. Do polovine XIX veka u ovu zemlju se uselilo cak 4,5 miliona Evropljana, a time i zitelja sa prostora bivse Austro-Ugarske i Jugoslavije. Tome je posebno doprinela ci njenica da je prva brazilska carica Marija Leopoldina bila becka princeza. Po njenoj izricitoj zelji jos 1823. godine omogućeno je doseljavanje podanika Beca u Brazil. Tako su u oblast oko Rio de Zaneira poceli da stizu i Dalmatinci, Hercegovci, Crnogorci i Srbi (Antić, 1988). Putopisci Mirko i Stevo Seljan procenjuju broj useljenih Slovena u Brazil sve do 1914. godine beznacajnim. Prema zvanicnoj statistici tek 1920. godine je u Rio de Zaneiru bilo 8.794 Jugoslovena. Taj broj, prema Jozefu Velikonji, do 1940. dostize deset hiljada, dok Nebojsa
Travica 1932. ceni da je u Brazilu 40.000 nasih ljudi. Srpski doseljenici su cinili jedva deset odsto clanova ove jugosloveneske kolonije. Crnogorci i Srbi su, medjutim, aktivno ucestvovali u organizovanju drustvenog zivota brazilskih Jugoslovena, od 1903. godine kada je stvoren Jugoslovenski tamburaski zbor iz kojeg je kasnije izrastao i Jugoslovenski soko, a i ogranak Jugoslovenske narodne odbrane "Rijeka". U njihovom rukovodstvu bili su, na primer, Stevo Seljan, Bozo Draganić i Djuro Sekulić, pa braća Kraljević i Bosnjak. Nasi iseljenici bili su nacionalno prvi priznati u Brazilu, jer su se, i pored zabrane otvaranja jugoslovenskog konz ulata, najbolje organizovali. Do Prvog svetskog rata u Rio de Zaneiru radio je Jugoslovenski centar, dok su u Sao Paulu bili Jugoslovenski narodni dom i Klub jugoslovenskih zena, kao i Jugoslovensko potporno drustvo. Prva pomoć NOB-u upućena je 1945. godine, iako je Brazil bio diktatorska zemlja. Prema sluzbenim podacima SFRJ u Brazilu je bilo 60.000 Jugoslovena. Najvise ih je bilo zaposlenih u industriji i zanatstvu - 31%, komunalnim delatnostima - 26%, trgovini i ugostiteljstvu - 15% i poljoprivredi sam o 8%. Sluzbenih podataka o Crnogorcima i Srbima u statistici Brazila 1988. nije bilo, jer su bili utopljeni u Jugoslovene i delili su njihovu sudbinu. Poslednjih tridesetak godina okupljeni su u Drustvu prijatelja Jugoslavije, koje je vodila u Sao Paulu profesor istorije Norma Marinović-Doro. Drustvo je imalo folklornu sekciju, biblioteku, svoj klub, ali je posle raspada SFRJ zbog nacionalne netrpeljivosti clanova prestalo sa radom. U brazilskoj javnosti, medju srpskim iseljenicima, poznat je profesor lingvistik e dr Aleksandar Stefanović iz Subotice, Aleksandar Miletić, biznismen i dobitnik nagrade grada Sao Paulo. Dusan Petrović je industrijalac i poseduje fabriku bicikala i namestaja. Svi oni su poznati i u Jugoslaviji, jer su već pokusavali da sa Beogradom ostvare privrednu saradnju.
Bolivija U Boliviju su nasi doseljenici, od kojih je najveći broj bio sa dalmatinskih ostrva, dolazili iz Cilea u periodu izmedju dva svetska rata, kada su Baburica, Petrinović i Lukinović prodali svoje rudnike salitre, pa je jedan deo nasih ljudi, koji je za njih radio i imao nesto ustedjevine, ostao bez posla i iselio se u Boliviju, gde je ulozio novac u trgovinu, ostajući tamo do danasnjih dana. Bivsi ambasador SFRJ u Boliviji, Aleksandar Demajo, pored ostalog pise (1991) i sledeće: "U La Pazu je ziveo nas iseljenik iz Crne Gore, iz Rijeke Crnojevića, Cvetko-Cezar Petrinović. Bavio se izgradnjom puteva, imao je jedno od najvećih bolivijskih gradjevinskih preduzeća za niskogradnju, zajedno sa svojim vrednim sinovima. Bio je uzor poslovne upornosti i marljivosti, tokom celog zivota u Boliviji u koju je posle Prvog svetskog rata dosao kao mladić. Ozenio se Crnogorkom iz cetinjske porodice Raznatović." Gradjenjem puteva i mostova i na visinama preko 4.500 metara bavili su se najvise Crnogorci, sto nije nelogicno kad se uzmu u obzir slicnosti izmedju opasnih crnogorskih puteva i terena u Boliviji. U istoriju gradnje puteva u bolivijskim Andima ugradjena su i crnogorska imena Dabetić, Raznatović, Selić, Kostić...(Demajo, 1991). Medju uspesnim gradjevinarima pominje se i Vladimir Popović iz Beograda koji je dosta gradio upravo u La Pazu (Misović, 1993). Razume se, nasi ljudi u Boliviji su se bavili i d rugim delatnostima, narocito trgovinom i hotelijerstvom. Oni su ziveli uglavnom u La Pazu, Kocabambi i Oruru.
Urugvaj U Urugvaj su se Srbi doseljavali, uglavnom, posle Prvog svetskog rata. Srpski iseljenici su poticali iz Hercegovine. Gotovo su svi stizali u Montevideo i u njegova industrijska predgradja. Zaposljavali su se u industriji mesa, gradjevinarstvu, a manji broj se okrenuo poljoprivredi. Nasih ljudi ima najvise u Oruru, Uniju i Potosiju, a nesto malo i u Montevideu. Jugoslovenskih iseljenika ima do dve hiljade, od cega su oko 90% Hrvati. Crnogorci i Srbi su se okupljali oko Jugoslovenskog doma i folklornog drustva "Bratstvo".
Peru U Peruu je takodje ziveo jedan broj srpskih iseljenika koji se bavio uglavnom trgovinom. Većina je zivela u glavnom gradu Limi i njegovoj okolini. Milan Petković, iz Boke Kotorske, osnovao je 1906. godine Slavjansko dobrotvorno drustvo. Zajedno sa potomcima, Jugoslovena u Peruu ima do pet hiljada. Sem Lime, nastanjeni su i u Kalau i Kero de Pasku. Danas su to imućni ljudi. Srbi i Crnogorci su godinama ziveli zajedno sa Hrvatima, pa je logicno bilo i da postanu clanovi drustva "Dubrovnik", ciji je predsed nik Ivan Orlić Maracić, a blagajnik Milan Milojević. Pored njih dvojice, ugledni biznismen i Srbin je i Dragi Nestorović, industrijalac mesa, koji je već dolazio u Beograd. Nasi iseljenici u Juznoj Americi su prvu organizaciju Drustvo slavjansko od dobrocinstva stvorili bas u Peruu 1871. godine. Iz njega je 1906. godine izniklo u Kalau i Slavjansko dobrotvorno drustvo, ciji su clanovi bili doseljenici Crnogorci i Srbi.
Venecuela U Venecueli gotovo da preovladjuju iseljenici srpskog porekla, mada ima i Hrvata i Slovenaca (Misović, 1993). Rade razne poslove, najcesće u industriji. Ima Srba i sitnih preduzetnika, zanatlija, trgovaca i ugostitelja, ali ima, medjutim, i profesora, lekara, arhitekata, slikara i drugih. Veoma poznat iseljenik je arhitekta i slikar Slobodan Lale Janjić, Beogradjanin, koautor TV tornja na Avali i palate "Politika". U Karakasu se nalazi druga Srpska pravoslavna crkva na tlu Juzne Amerike. Taj hram Sveti D jordje sagradili su braća Radisa i Boro Ivanić, emigranti iz Ogara u Sremu. Raisa Ivanić, supruga Radisina, danas je kljucar crkve, a i predsednik Kola srpskih sestara u Venecueli. U ovoj zemlji medju nasim ljudima koji su imali dobre veze sa Srbijom, nalaze se i Zeljko Jakovljević, Stevan Kasić i Bimo Mandić.
Meksiko Srpsku koloniju u Meksiku cini pedesetak porodica, koje su tu dosle po raznim osnovama, a najvise njih po potrebi sluzbe. Tako se u Meksiko Sitiju obreo i glumac Branimir Zogović, koji je bio profesor na Meksickom univerzitetu, a potom broker i trgovac lekovima, vlasnik casopisa "Euromaske". U Meksiku su svoje utociste nasli i Nikola Nik Petrović, predsednik Sabora srpskog ujedinjenja, kao i Bora Milutinović, trener fudbalske reprezentacije. U Meksiku se, kao uspesni Srbi, pominju i braća Pavlović, por eklom iz Boke Kotorske. Jedan iz porodice Pavlović bio je i guverner provincije. Danas ima oko 30 domaćinstava Pavlović (Misović, 1993). Isto tako, pominju se porodice Gabelić (iz Boke Kotorske), Bulajić iz Niksića i Petrović iz Uzica.
Paragvaj Prema konzularnim podacima SFRJ, jugoslovenska kolonija u Paragvaju imala je oko hiljadu clanova, iako je bila stara vise od sto godina. Medju njima je bilo do dve stotine srpskih iseljenika, ciji su preci jos 1889. godine bili clanovi Slavjanskog drustva uzajamne pomoći, a koji su avgusta 1988. osnovali udruzenje Jugoslovena u Paragvaju. Potpredsednik ove asocijacije je bio Blas Sapini, Srbin iz Bosne. U Paragvaju su postojala jos cetiri jugoslovenska kluba, ali su oni vremenom pasivizirali svoj rad. Ostale zemlje Juzne Amerike su naseljavane u isto vreme kad i Argentina, Cile, Urugvaj i Brazil, samo u manjem broju. Na primer, u Kolumbiji se pominje ing. Dejan Radulović (rodom iz Subotice), profesor na Univerzitetu u Bogoti, a u Panami Alfred Petrović (Hercegovac).
Srbi u Australiji Do stvaranje australijske federacije 1901. godine, u toj zemlji bilo je vrlo malo Srba. Jedan od najznacajnijih razloga za to je tada bila velika udaljenost, skup brodski prevoz do tog kontinenta i oskudne informacije o njemu. Istorija doseljavanja Srba u Australiju moze se podeliti u nekoliko razdoblja. Prvo razdoblje je doseljavanje do Prvog svetskog rata, u kome je vrlo malo Srba doslo u ovu zemlju. Najranije useljavanje Srba u Australiju pocinje krajem XIX veka. Medjutim, o tim prvim useljenicima ima vrlo malo podataka. Doseljavali su se mahom Srbi iz Crne Gore, Boke Kotorske, Dalmacije, Hercegovine i Like. Jos pocetkom druge polovine XIX veka pominje se ime Nikole Milovića koji je bio kopac zlata na zlatnim poljima u zapadnoj Australiji. On se nakon odlaska sa zlatnih polja bavio voćarstvom i vinogradarstvom. Milović je rodjen u Boki Kotorskoj. Godine 1896. medju kopacima zlata u mestu Kalgurli nasli su se i Tomo Marić iz Hercegovine, Boza i Milan Stanisić, Dusan Ćetković i mnogi drugi Srbi. Kada je 1901. godine odrzana prva svetska izlozba, u Sidnej je dosao i cuveni becki filharmonijski orkestar, u kome su bila i dva beogradska muzicara - Marković i Branisavljević. Ovi muzicari su tom prilikom ostali u Sidneju. Godine 1905. u zapadnu Australiju dolazi Jovo Spajić iz Hercegovine, a 1909. i Nikola Marić, rodjak pomenutog Tome Marića. Godine 1911. u Australiju je dosao Zivan Niketić, rodom iz Sumadije. Prema nekim podacima, pre Prvog svetskog rata u Australiji je bilo oko cetiri hiljade iseljenika s podrucja danasnje Jugoslavije. To su, uglavnom bili, iseljenici iz nasih primorskih krajeva. Preko 80% iseljenika su bili Dalmatinci hrvatskog porekla (Marković, 1978). Ostatak su, ovim redom, sacinjavali iseljenici iz Makedonije, Slovenije, Hercegovine, Bosne, Vojvodine, Medjumurja, Crne Gore, a najmanje ih je bilo iz Srbije. Prvi doseljenici su, sudeći po mnogo cemu, bili mornari koji su napustili svoje b rodove i nastanili se na ovom tada malo poznatom kontinentu (Tkalcević, 1978). U vreme balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, iseljenici juznoslovenskih naroda u Australiji osnivaju Odbor srpsko-crnogorskog Crvenog krsta i preko njega pruzaju materijalnu pomoć starom kraju, Srbima pre svega. Karakteristicno je i to da su u Prvom svetskom ratu poslali i jednu cetu dobrovoljaca, uglavnom Dalmatinaca, iz Australije i Novog Zelanda da se bori na Solunskom frontu. A kad je rat zavrsen Srbi su pruzali jaku moralnu podrsku stvaranju nove drzave - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Jedan broj Srba se borio
u Prvom svetskom ratu u okviru jedinica australijske vojske. Pominju se vise imena. Ovde će biti navedena samo cetiri Jovo Spajić, Nikola Marić, Toma Berić i Obren Gudelo. Nikola Marić je, kao dobrovoljac u australijskoj vojsci na frontu u Francuskoj nakon Prvog svetskog rata dobio odlikovanje i besplatno zemlju, na kojoj je kasnije gajio vinovu lozu. Marić je 1929. godine postao i prvi generalni konzul Kraljevine Jugoslavije u Frimantlu kod Perta, i na toj duznosti ostao punih pet naest godina. Drugo razdoblje doseljavanja, takodje malog broja Srba u Australiju obuhvata vreme izmedju Prvog svetskog rata i zavr-setka Drugog svetskog rata. Kao prvi doseljenici pominju se braća Pavlovići iz Hercegovine i Simo Gledić iz Like. Najmasovnije useljavanje je usledilo dvadesetih godina, kada je u SAD uveden sistem kvota za useljenike. Godine 1924. u Australiju dolazi grupa useljenika iz Crne Gore, koji se zaposljavaju na zlatnim poljima i kao sumski radnici. Oni su ziveli u radnickom kampu Karavang. Najv eći broj tada novopridoslih Srba, osim u rudnicima na zlatnim poljima, zaposljava se i u rudnicima u Broken Hilu, Ajron Knobu, Vajali i drugim. Kako velika ekonomska kriza (1929-1933) nije mimoisla ni Australiju, tako su i Srbi u toj zemlji bili suoceni sa brojnim teskoćama. Mnogi od njih su zeleli da se vrate u domovinu, ali nisu mogli da zarade ni za brodsku kartu. U to vreme je i medju Srbima u Australiji povećan broj samoubistava. Pretpostavlja se da je izmedju dva svetska rata bilo u Australiji i Novom Zelandu oko 30 hiljada jugoslovenskih gradjana, opet najvise Hrvata iz Dalmacije, tako da je nacionalni sastav bio u istim proporcijama kao s to je bio i onaj pre Prvog svetskog rata (Marković, 1978). Posto su australijski vojnici bili plaćeni, pouceni iskustvom Prvog svetskog rata, kada su ucesnici nakon zavrsetka rata dobijali imanja besplatno od drzave, u toku Drugog svetskog rata i Srbi su stupili u australijske dobrovoljacke odrede koji su se borili na Srednjem Istoku i Pacifiku. Osim toga, osnovano je posebno telo nazvano Centralni odbor za pomoć Jugoslaviji. Prema ocenama Mata Tkalcevića, najvazniji talas iseljavanja Srba u Australiju bio je onaj koji obuhvata period izmedju 1948. i 1955. godine. Cinile su ga grupe ljudi koje su dosle iz raseljenih logora u Nemackoj, Austriji i Italiji. Bilo je tu bivsih ratnih zarobljenika, lica koja su prezivela razne koncentracione logore i logore za prinudne radnike, Srba koji su se borili pod vodjstvom generala Draze Mihailovića, a koji su bezali na Zapad, ljudi koji su dovedeni na prinudni rad, pa su odbili da se vrate u Jugoslaviju. Jedno od resenja za njih bila je emigracija u prekookeanske zemlje. Nakon posete ministra za imigraciju Australije Kolvela Evropi, gde se upoznao s ljudskim potencijalom koji se nalazio u logorima za izbeglice, Australija formira Komisiju za pregled i prijem emigranata iz Evrope. Australija je ponudila Medjunarodnoj organizacije za izbeglice (IRO) deset britanskih funti po osobi na ime putnih troskova za lica iz logora (Srbi u Australiji, 1990). Razlog je bio u tome sto su Australiji bili pot rebni mladi radnici za obavljanje fizickih poslova. Mnogi pridosli Srbi u Australiji su morali da prikriju godine kako bi bili primljeni na posao u ovoj zemlji. Uz to, oni koji su bili odabrani morali su da potpisu ugovor da će prihvatiti svaki posao koji im se bude nudio u roku od dve godine. Za razliku od SAD i Kanade, gde su emigranti prepustani sebi i pomoći prijatelja i rodbine, ovi ugovori su imali i dobru stranu za novopridosla raseljena lica iz Evrope budući da su garantovali posao i smestaj za pocetak. U to doba, profesije i kvalifikacije raseljenih lica se nisu gledali već, pre svega, fizicka sposobnost za rad. Prva grupa raseljenih Srba iz evropskih logora, najpre iz logora u Minhenu, stigla je u Pert februara 1948. godine. Iskrcala se u Fremantleu, da bi je odatle prebacili u logor e u kojima su, bar na pocetku, bili teski uslovi zivota. Poslovi na koje su rasporedjivani bili su: secenje sećerne trske u Kvinslandu, rad na
izgradnji zeleznicke pruge u centralnoj Australiji, seca japije, berba voća, rad u rudnicima, izgradnja brane u Varagambi i slicno. Tokom 1948. i 1949. stigao je jos jedan broj Srba iz Evrope. U knjizi Srbi u Australiji navodi se da je u dva navrata doslo oko 250 Srba iz logora. Clanovima porodica raseljenih lica bilo je dozvoljeno da dodju u Australiju tek posle 1 953. godine. Znacajan broj tih raseljenih Srba bio je sa visokim obrazovanjem. Oni su vodili poreklo i iz srednje klase, a imali su pre Drugog svetskog rata dobre pozicije u Jugoslaviji (Tkalcević, 1978). Medjutim, bas zato su teze mogli da se zaposle u svom pozivu, jer se njihove diplome nisu priznavale. Srpski lekari, na primer, morali su da studiraju na univerzitetima u Australiji jos tri godine kako bi im se priznala diploma, ili pak da rade pet godina u bolnici u nekom zabacenom mestu Australije. I tamo gde nijed an australijski lekar nije hteo da ode, na primer, u Papuu, Nova Gvineja, odlazili su Srbi. Sledeći, cetvrti talas doseljavanja Srba, koji Tkalcević oznacava kao drugi veliki talas, dogodio se u Australiji posle 1962. godine. Rec je o ekonomskoj migraciji, u kojoj su većinu doseljenika cinili nekvalifikovani i polukvalifikovani radnici, mada je medju njima bilo i onih sa srednjim, pa cak i visokim obrazovanjem. Najveći broj doseljenika u Australiju s kraja sezdesetih i tokom sedamdesetih godina, dolazio je s privremenog rada u Zapadnoj Evropi, posebno iz SR Nemacke. Razlozi njihovog doseljavan ja u Australiju su, kako izvori pokazuju, ekonomske prirode. Pocetkom osamdesetih godina, s privrednom recesijom i ekonomskom krizom, koja sredinom ove decenije postaje sve ozbiljnija u Jugoslaviji uz znatan porast nezaposlenosti, u Australiju se seli sve veći broj Srba sa visokim obrazovanjem. Pocetkom druge polovine osamdesetih godina, Australija izbija na prvo mesto po broju iseljavanja Jugoslovena u druge zemlje, cak ispred SAD i Kanade. Popis stanovnistva Australije pokazuje da je 30. juna 1986. godine u toj zemlji bilo 288,5 hiljada iseljenika iz SFRJ i njihovih potomaka. Zanimljivo je istaći da je preko polovine (150.967) ukupnog broja iseljenika naroda SFRJ u Australiji rodjeno u Jugoslaviji. To je gotovo isto koliko je bilo i u SAD 1980. godine, kada je popisano americko stanovnistvo. Srbi u najvećoj meri zive u Melburnu i Sidneju. Rezultati popisa stanovnistva pokazuju i to da se veliki broj opredelio da ima jugoslovensko poreklo i da, cak, govori "jugoslovenski jezik" kod kuće (preko 70 hiljada). Medju Jugoslovenima u Australiji, najvise je bas Srba. Njihov broj se procenjuje na najmanje 90 hiljada, a moglo bi ih biti najvise 120 hiljada. Zbog toga je za Srbiju i Crnu Goru, Australija veoma znacajna prekookeanska imigraciona zemlja. Naime, u periodu posle Drugog svetskog rata, Australija je uselila oko 200 hiljada lica rodjenih u Jugoslaviji, a SAD nesto preko 171 hiljadu. Ranije se, kao sto je poznato, useljavala pretezno nekvalifi kovana radna snaga. Danas, kada je rec o delu aktivnih useljenika, useljava se, kao i u SAD i Kanadu, znacajan broj visokoobrazovanih i visokostrucnih kadrova. Neki od njih su postigli veliki ugled u drustvenom i politickom zivotu Australije kao, na primer, senator Milivoje E. Lajović. Negovanje etnickog identiteta u knjizi Srbi u Australiji se, pored ostalog, i ovako opisuje: raseljeni Srbi iz evropskih logora su odmah, po dolasku u Australiju, "poceli da proizvode hranu" i da se u delikatesnim radnjama snabdevaju salamom, slaninom, svinjskom masću itd. "Hrana koju su Australijanci pripremali njima se cinila cudna, mast nije plivala na supi (jer je skinuta pre serviranja), a da se jaja prze na vodi nisu ranije videli, povrće kuva u vodi i servira bez masti itd." Njima je sve to izgleda lo tesko svarljivo. Zato su se drzali svog nacina ishrane i svojih obicaja. Krsna slava je bila prilika da se prijatelji okupe i proslave na tradicionalan nacin, slavskim kolacem, uz sveću itd. Iako su godisnja doba obrnuta od onih u Srbiji, Bozić i
Uskrs slave po obicajima srpske pravoslavne tradicije. I druga se obelezja cuvaju, narocito na svadbama, krstenjima i slicnim prilikama. Svoju proslost izrazavaju kroz narodne igre koje neguju u folklornim druzinama, dramskim predstavama i slicno. Razume se, s ve velike manifestacije se odigravaju upravo u okviru crkvenoskolskih opstina. Kao sto je već pomenuto, malo je Srba bilo u Australiji do kraja Drugog svetskog rata. Uz to, oni nisu bili koncentrisani u jednoj oblasti ove, po teritoriji, ogromne zemlje. U takvim uslovima, nije postojao organizovan crkveni zivot. Pre Drugog svetskog rata, Srbi su odlazili u grcke i ruske pravoslavne crkve, prilikom svih crkvenih obreda. U tom periodu, u Australiji nije bilo ni srpskih pravoslavnih svestenika. Medju raseljenim Srbima koji su dosli iz Zapadne Evrope nasla su se i svestena lica. U periodu 1948-1953, u Australiju je stiglo pet srpskih svestenika (Svetozar Sekulić, Ilija Bulovan, Milenko Stefanović, Georgije Djonlić, Budimir Djukić). Dakle, prvi srpski pravoslavni svestenik bio je Svetozar Sekulić. Otac Sekulić je stigao brodom u Sidnej 6. septembra 1948. godine. Inace, pravoslavne crkve u prekookeanskim zemljama potpale su, posle Drugog svetskog rata, pod jurisdikciju Srpskog pravoslavnog epis kopata americkokanadskog gospodina Dionisija. Americko-kanadska eparhija imala svoj ustav koji je bio odobren od Svetog arhijerejskog sinoda jos 1931. godine (Srbi u Australiji, 1990). Svojim dekretom od 8. decembra 1949. godine Njegovo preosvestenstvo episkop Dionisije postavio je za arhijerejskog namesnika Srpske pravoslavne crkve u Australiji protojereja Bulovana iz Sidneja. Prva crkveno-skolska opstina Sveti Sava, u Mona Vejlu, u predgradju Sidneja, osnovana je 27. januara 1949. godine. Njen prvi predsednik bio je Mile Canak, a blagajnik Milos Laurić. Sava Srzentić, starosedelac, poklonio je plac za zidanje crkve i crkvenog doma. Kamentemeljac je osvećen 30. decembra 1951. godine. Uprava je, medjutim, resila da prvo sagradi dom. Tako je prva srpska pravoslavna crkva sazidana u Flemingtonu (Sidnej) dobrovoljnim radom i prilozima Srba, a osvećena je na Uskrs 1954. godine. M ilenko Stefanović je paroh ove crkve. Odlukom Svetog arhijerejskog sabora, od juna 1952. godine, crkveno-skolske opstine u Australiji stavljene su pod juris-dikciju Patrijarha srpskog u Beogradu. Iz zdravstvenih razloga arhijerejski namesnik prota Ilija Bulovan je podneo moblu patrijarhu Germanu za razresenje duznosti. Molba je uvazena, a za arhijerejskog namesnika dolazi pertski paroh jerej Petar Rados. Posto je 1963. godine Sveti arhijerejski sinod americko-kanadsku eparhiju podelio na tri nove eparhije i suspendovao episkopa Dionisija, i u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Australiji je doslo do raskola. Dakle, crkveni spor koji je nastao u Americi 1963. godine, prosirio se i na Australiju i poceo da razara ono sto je do tada bilo nerazoreno - Svetosavsku crkvu. Crkveno skolske opstine: Sveti Nikola iz Blektauna i Sveti Georgije iz Kabramate odlucile su da se pripoje Slobodnoj americko-kanadskoj eparhiji na c ijem je celu bio bivsi episkop Dionisije (SPC Svetog Arhidjakona Stefana, 1983). Rascep u Srpskoj pravoslavnoj crkvi naneo je neprocenjivu stetu srpskom narodu. Srbi koji su verovali u nepodeljenost Svetosavske crkve i nepromenljivost svetog pravoslavlja ostali su bez mesta za molitvu u Sidneju. Godine 1965. stvorena je crkvena opstina, Svetog arhidjakona Stefana, u zapadnom delu Sidneja zvanom Liverpul. Godine 1975. napravljena je skromna bogomolja.
Pod jurisdikciju americko-kanadske eparhije primljeno je 14 crkveno-skolskih opstina (Svetog Save u Hajndmarsu, Sveti Naum u Njukastlu, Svetog Nikole u Brizbejnu, Svetog Save u Flemingtonu, Svetog V. M. Georgija u St. Albansu, Svete Trojice u Pertu, Svetog B.M. Georgija u Kanberi, Svetog Save u Melburnu, Svetog Nikole u Dzilongu, Svetog Petra i Svetog Pavla u Vodongi, Sv. Jovana Krstitelja u Volongongu, Svete Trojice u Jalornu, Svetog Nikole u Blektaunu i Velikomucenika Georgija u Kabramati). Cetiri crkveno-skolske opstine potpale su pod jurisdikciju Patrijarsije, i to: Svetog Sava u Pertu, Svetog Save u Adelaidi, Sveti Knez Lazar u Aleksandriji i Svetog Save u Vorivudu (Srbi u Australiji, 1990). Od svestenika na pocetku 1964. godine, pod jurisdikciju americkokanadske eparhije stavili su se: jerej Milenko Stefanović, jerej Slavko Nićetin, jerej Zivko Popović i jeromonah Georgije Djonlić. Pod jurisdikcijom Patrijarha ostali su sledeći svestenici: protojerej Petar Rados, prota Ilija Bulovan, otac Svetozar Sekulić, otac Dusan Popović i otac Budimir Djukić. Dva poslednja nisu imali svoje parohije (Srbi u Australiji, 1990). Pri svakoj crkveno-skolskoj opstini osnovano je Kolo srpskih sestara, koje se staralo o decjim potrebama, organizovalo priredbe, pomagalo bolesnim i starim osobama. Pored aktivnosti Srpske pravoslavne crkve u Australiji i na Novom Zelandu, paznju zasluzuju i druge srpske nacionalne organizacije. Srpska narodna odbrana (SNO) osnovana je u Sidneju 1951. godine i ima svoje mesne odbore u Adelaidi, Melburnu, Kamberi, Blektaunu i Brizbejnu. Razvija siroke aktivnosti - organizuje priredbe, igranke, pozorisne predstave, folklorne festivale i dr. Gavrilo M. Bulić je predsednik SNO u Australiji. Od svog osnivanja SNO je, sa svojim odborom za useljavanje, pomogla i slala garanc ije Srbima izbeglim iz Jugoslavije koji su se nalazili po logorima u Grckoj, Italiji, Austriji, Nemackoj, a isto tako i u Francuskoj, Engleskoj i Svedskoj. U Australiji je bilo aktivno oko cetiri hiljade srpskih emigranata. Najveći broj se uclanio u SNO koju su predvodili Gvozden Bralović, Gavrilo Bulić, Vladimir Bosnjak i Aleksandar Mladenović. Prvi osnivacki sastanak SNO odrzan je u Sidneju, na jednoj poljani, 24. maja 1951. godine. Na njemu je bilo petnaestak emigranata, kojima je SNO iz SAD uputio predlog da osnuju odbor SNO za Australiju. Tokom godine Gvozden Bralović je raspisao proglas o osnivanju SNO na petom kontinentu, u kome se kaze da uprkos o nima koji govore: "Ne slozi Boze Srbina", treba moliti: "Pomozi Boze da se Srbi sloze". Po Pravilniku koji je tada objavljen glavna nacela SNO su bila: 1) da kod Srba u Australiji podrzava odanost Australiji i njenim zakonima; 2) da radi na slozi Srba u Australiji i pomaze njihov drustveni, verski, prosvetni i ekonomski zivot; 3) da se svim sredstvima bori protiv komunizma u Australiji i Jugoslaviji, kao i u ostalim zemljama; 4) da upozna australijske nadlezne faktore kao i australijsko javno mnjenje sa int eresima srpskog naroda u Jugoslaviji, sa borbom srpskog naroda kroz ravnogorski pokret na celu sa generalom Drazom Mihailovićem kao i sa ratnim doprinosom i ratnim zrtvama koje je srpski narod dao i uvek davao u taboru Velike Britanije i zapadnih saveznika; 5) da ucvrsćuje prijateljske veze izmedju Srba i Australijanaca i da pomaze rad australijskih nacionalnih organizacija; 6) pomaganje srpskih bolesnika i invalida, koje danas niko neće; 7) pomaganje i materijalno uzdizanje clanova, materijalna pomoć c lanovima u slucaju bolesti i pod specijalno teskim okolnostima; 8) skolovanje srpske omladine i negovanje srpskih tradicija i obicaja (Spomenica SNO, 1981). Na drugoj sednici, pocetkom jula 1951. godine u hotelu "Ric" u Sidneju, Gavrilo Bulić je izabran za prvog predsednika SNO u Australiji, a kasnije ga je nasledio Dragoslav Marković, potpisnik Rezolucije Centralne uprave SNO u Australiji o podeli Srpske pravoslavne eparhije americko-kanadske na petom kontinentu 1963. godine. Posle Dragoslava Markovića
predsednik je bio Predrag Rancić, koji je mnogo ucinio na uspostavljanju saradnje sa predstavnicima australijskih vlasti. Registrovana kao drustvena organiz acija, a priznata kao saveznik SNO je zvanicno na poziv australijskih veterana ucestvovala sa cetnickim odredom na vojnoj paradi "Ansak" u Australiji, povodom proslave Dana pobede. Za svoje glasilo SNO je u Australiji proglasio list "Srpski glasnik" koji je već desetak godina postojao na petom kontinentu. Zvanicni izdavac lista bio je Mesni odbor SNO "Gavrilo Princip" iz Sidneja. Godine 1950. pocele su izlaziti nedeljne novine "Sloga", ciji je urednik bio Milorad Lukić. SNO, u Sidneju, izdavala je list "Australijski Srbobran". Mesni odbor SNO u Kanberi izdavao je "Srpski bilten" koji je uredjivao Gvozden Bralović, a izlazio je povremeno skoro 14 godina. Skoro sve nacionalne organizacije i crkveno-skolske opstine stvorile su folklorne grupe za decu i organizuju brojne priredbe. Jos 1955. formiran je sportski klub "Beli orlovi" u Sidneju, kasnije "Dzast" u Melburnu i "Beograd" u Adelaidi. Neki od njih su promenili ime. U Sidneju postoji i klub "Jugal" i "Avala", koji su aktivni, kao i "Dzast" u Melburnu. Iseljavanje Srba u Australiju se nastavlja, sa tendencijom rasta. Prema podacima Biroa za imigraciju i istrazivanje stanovnistva, u 1992/93. godini australijske imigracione vlasti izdale su 4.210 useljenickih viza gradjanima SR Jugoslavije. U Australiji je inaugurisan useljenicki sistem slican kanadskom. Taj sistem daje veću tezinu okupljanju porodica i favorizuje useljavanje lica koja poseduju kvalifikacije potrebne ovoj zemlji. Bez obzira sto u nacelu ne vodi diskriminacionu globalnu politiku useljenja, Australija primenjuje sistem selekcije useljenika kojom se procenjuju ekonomski izgledi, izgledi za zaposljavanje i ostali momenti za nastanjivanje, pa podnosioci molbi s visim kvalifikacijama ili licnim kvalitetima imaju daleko veće sanse za useljenje. Selekcija je moguća budući da je godisnji broj zahteva za useljenje cak tri, pa i vise puta veći od broja useljenika. Većina podnosilaca molbi za useljenje u Australiju mora imati sledeće: - bliskog rodjaka u Australiji koji moze podneti za njih garanciju za useljenje, ili - kvalifikacije ili licne kvalitete koji će doprineti razvoju Australije. Kvalifikaciono, radno i poslovno useljavanje obuhvata: lica sa zanimanjem ciji je ulazak konkurentskog karaktera; lica za koja garanciju podnose australijski poslodavaci za odobreni posao po programu Garancije poslodavaca; lica koja se mogu razmatrati po Programu poslovnog useljavanja. Ova lica moraju navesti nameru da se stalno nastane u Australiji i da imaju uspesnu poslovnu istoriju; izvodljive poslovne planove od potencijalne dobrobiti za Australiju; dovoljno kapitala da sebe, svoju porodicu i svoje pos lovne aktivnosti mogu finansirati. Za useljavanje se primenjuje bodovni sistem. Ovim sistemom odabiraju se oni koji imaju najbolje izglede da se uspesno nastane. Podnosioci molbi koji su u radnom dobu moraju pokazati da imaju dobre izglede za brzo postizanje samostalnog izdrzavanja. Zreli mladi ljudi koji su obrazovani, kvalifikovani i koji se brzo mogu zaposliti imaju najvise sansi da ispune bodovnu proceduru. Svaki faktor donosi podnosiocima molbi jedan rezultat. Rezultati za: mogućnost zaposljavanja, kvalifikacije, obrazovanje, godine st arosti se sabiraju. Rodjaci za
koje je podneta garancija dobijaju 10 koncesionalnih bodova, ukoliko su braća, sestre ili nezavisna deca, a 5 ukoliko su sestrići, bratanci, sestricine i sl. Australija će, sudeći po mnogo cemu, u godinama koje dolaze, i dalje primati znatan broj stranog stanovnistva. To se moze zakljuciti iz vise cinjenica. Prvo, njen projektovani godisnji prirodni rast stanovnistva je svega 0,4% do 2030. godine. Drugo, australijski ekonomisti godisnju stopu rasta drustvenog proizvoda (GDP) vezuju upravo za stepen imigracije, tako da ako je godisnji nivo useljenja visi, i godisnja stopa rasta GDP će biti visa. Pod pretpostavkom da se godisnje useljava u Australiju po 125.000 lica, realni drustveni proizvod bi u 2030. godini bio za 41% veći od nivoa koji bi bio ako bi useljavanje bilo zaustavljeno (nulto). To je ekvivalent prosecne godisnje stope rasta GDP od 0,8%. Prema scenarijima useljavanja od 280.000 i 540.000 godisnje projektovani realni rast drustvenog proizvoda u 2030. godini iznosi 93% i 178%, respektivno, vise nego sto bi bio pri nultoj stopi useljavanja. To navodi na zakljucak da se narednih godina moze ocekivati da ova zemlja nastavi useljavanje od preko 100.000 lj udi godisnje (Grecić, 1989). Medju tim useljenicima biće, kao i do sada, dosta Srba.
Novi Zeland Većina doseljenika iz jugoslovenskih drzava, koji su poceli dolaziti u Novi Zeland pre osamdeset godina, bila je poreklom iz centralnog dela Dalmacije. Prema popisu stanovnistva iz 1911. godine, ukupan registrovani broj je 2.131 lice. To su uglavnom dalmatinski katolici koji su se nastanili u severnom Oklandu gde su predeli bili vrlo slicni njihovom zavicaju, a radili su na farmama (Srbi u Australiji, 1990). Radili su na proizvodnji mleka, u vinogradima ili voćnjacima. Medju prvim Srbima koji su dosli na tlo Novog Zelanda je Nikola Vicković, iz Crne Gore, koji je, kako se navodi u knjizi Srbi u Australiji, dosao u ovu zemlji 1857. godine. Primio je drzavljanstvo 30 godina kasnije. Godine 1948, Novi Zeland je takodje primio odredjen broj raseljenih lica. U periodu 19481952. godine, na Novi Zeland je doslo 4.500 lica slovenskog porekla, od toga mali broj iz Jugoslavije. Prema evidenciji o primanju drzavljanstva u periodu 1949-1967. godine, na Novi Zeland je doslo 177 doseljenika iz Srbije, BiH, Makedonije i Crne Gore. Prema kazivanju Dusana Glisića, 1951. godine stigla su dva transporta sa raseljenim licima iz Jugoslavije, medju kojima je i on bio. Njihovim dolaskom u Novi Zeland, dr ustveni zivot Jugoslovena je organizovaniji. Osnovali su Jugoslovensko drustvo, fudbalski klub i parohiju Srpske pravoslavne crkve. Srbi na Novom Zelandu su se u pocetku okupljali oko ruske crkve u Velingtonu. Njihov prota, otac Aleksej Godjajev bio je Belorus koji je ziveo u Jugoslaviji izmedju dva rata. Tek 1968. godine osnovana je crkvena-skolska opstina Sveti Sava u Velingtonu. I posle formiranja crkveno-skolske opstine, vernici su se okupljali oko ruske crkve. Odrzavali su piknike i igranke, slavili su svoje slave i slave opstine i odrzavali sednice. Nameravali su da sagrade crkvu. Medjutim, neki aktivniji clanovi su poumirali, a mladji su poceli da se sele iz ekonomskih razloga u Australiju. Zbog malog broja nasi iseljenici nisu mogli ni da izgrade crkvu, pa je 1981. godine crkveno-skolska opstina i ukinuta. Danas postoje dve srpske pravoslavne crkve na Novom Zelandu - u Velingtonu i Oklandu.
S obzirom na cinjenicu da se srpska zajednica na Novom Zelandu povećava, dolaskom novih iseljenika, duhovni i kulturni zivot će se obogatiti. Jer, narocito od kada su poceli etnicki konflikti i gradjanski rat na prostorima bivse Jugoslavije, sve vise Srba trazi i dobija zaposlenje u toj zemlje. Kao i u slucaju drugih prekomorskih imigracionih zemalja, visoko obrazovanim i strucnim ljudima pruza se mogućnost za zaposljavanje. Veterinari i lekari su dosta trazeni, a ne zaostaju ni inzenjeri. Procenjuje se da na Novom Zelandu danas zivi oko 500 Srba.
Velika Britanija Velika Britanija nije privlacila srpske iseljenike, ali je od pocetka cetrdesetih godina proslog veka ispoljavala pojacan interes za Srbiju. To potvrdjuje i cinjenica da je prvi britanski konzul dosao u Srbiju jos 1837. godine. Britanski publicista Dejvid Ukart je 1843. godine, u Londonu, objavio brosuru istorijsko-politickog karaktera pod naslovom "Fragment iz istorije Srbije", cija je svrha bila da se zvanicna Britanija, ali i poslovni i privredni krugovi u njoj, upoznaju sa znacajem koji je Srbija imala u aktuelnoj politici tzv. istocnog pitanja, upravo povodom smenjivanja dinastije Obrenovića i dolaskom Karadjordjevića na vlast kao i suzbijanjem uticaja Rusije na unutrasnje prilike u Srbiji. Interesovanje za Srbiju pocinje, dakle, u vreme kriza povodom istocnog pitanja, srpsko- turskih ratova i Prvog svetskog rata. Tokom Prvog svetskog rata - zahvaljujući izmedju ostalog, i boravku Bogdana i Pavla Popovića u Engleskoj - objavljeno je vise knjiga, clanaka i prevoda o Srbiji. Posle Prvog svetskog rata z animanje za Srbe je i dalje raslo. Medjutim, do Drugog svetskog rata u Velikoj Britaniji je bilo malo Srba. Posle Drugog svetskog rata Velika Britanija je fakticki bila "prestonica srpske politicke emigracije", jer su u toj zemlji ziveli i radili clanovi dinastije Karadjordjević i sam kralj Petar II, clanovi vlade Slobodana Jovanovića u izbeglistvu, srpski patrijarh Gavrilo Dozić i vladika Nikolaj Velimirović, zatim vladika Lavrentije, celnici "Zbora", lideri cetnickog pokreta, djujićevci i jevdjevićevci, a potom i prvaci bivsih stranaka okupljeni oko Jugoslovenskog nacionalnog odbora, kao vodje projugoslov enskog Oslobodjenja i Demokratske alternative. Petar II Karadjordjević bio je u Otadzbini kralj Jugoslavije samo osamnaest dana do 14. aprila 1941. godine kada je iz Niksića zauvek napustio zemlju i izbegao u Englesku. Jos tri godine i osam meseci po odlasku iz zemlje Petar II je bio jugoslovenski monarh, sve dok ga 29. novembra 1943. godine AVNOJ nije lisio svih prava, jer je bivsa Kraljevina proglasena za Republiku. Posebnim Ukazom Predesednistva Prezidijuma Narodne Skupstine FNRJ 1947. godine dinastiji Karadjordjević oduzeto je jugoslovensko drzav ljanstvo i celokupna imovina. Uredba se direktno odnosila na kralja Petra II, njegovu majku Mariju, braću Tomislava i Andreju, strica Pavla i strinu Olgu, te njihovu decu Aleksandra II, Nikolu i Jelisavetu, ali ne i na kraljicu Aleksandru Karadjordjević. Svi oni su bili izbeglice u Velikoj Britainiji. Princ i prestolonaslednik Aleksandar II Karadjordjević rodjen je 1945. godine u jednoj londonskoj hotelskoj sobi. Krstio ga je licno srpski patrijarh Gavrilo Dozić u Vestminsterskoj opatiji po obicajima Sr pske pravoslavne crkve. Jula 1972. godine princ se vencao u Spaniji sa princezom Marijom Glorijom, takodje, po pravoslavnim obicajima. Episkop Lavrentije, koji je taj brak sklopio, razveo ga je 1983. godine, s tim da su deca Petar, Filip i Aleksandar pripali ocu, Aleksandru II Karadjordjeviću. U medjuvremenu, princ je primio britansko drzavljanstvo, sluzio je vojni rok u engleskoj vojsci i kao obican gradjanin zaposlio se kao
agent jednog osiguravajućeg drustva. LJudi iz njegove okoline tvrde da nije imao previse dodira sa srpskom tradicijom i srpskim jezikom, jer je rastao pored irske dadilje. Njegov otac Petar II Karadjordjević umro je u SAD novembra 1970. godine, gde je i sam princ sa decom ziveo neko vreme. Sredinom osamdesetih godina, medjutim, Aleksandar II Karadjordjević se u londonskoj crkvi Sveti Sava ozenio drugi put po pravoslavnim obicajima sa Grkinjom Katarinom Batis. I ovaj brak je uveden u srpske crkvene knjige. Sest godina kasnije, 1991. godine prestolonaslednik Aleksandar II, sa suprugom i sinovima - Petrom, Filipom i Aleksandrom, dosao je prvi put u Jugoslaviju da prisustvuje parastosu svom dedi Aleksandru I Karadjordjeviću na Oplencu. Zajedno sa njim stigao je i njegov stric Tomislav Karadjordjević, zvanicno odgajivac voća i farmer iz Engleske, ali i srpski princ, koji se trajno naselio u porodicnoj kući na Oplencu. Srpsko iseljenistvo na Ostrvu u najvećoj meri i cini tzv. ratna emigracija. Njeno jezgro cinilo je osam hiljada deportovanih ljudi iz nemackih logora i drugih izbeglickih logora u Italiji i Austriji. Bili su to mladi ljudi, većinom tridesetih godina, bivsi oficiri, ali i srpski seljaci kojima su se porodice dosta kasnije pridruzile. Prema podacima koje je 1968. godine objavio Svetski sabor crkava, u Velikoj Britaniji je iza rata bilo pet hiljada ekonomskih i dvadeset hiljada politickih emigranata iz bivse Kraljevine Jugoslavije (Bosković, 1985). Većinu njih su cinili Srbi, dok je Slovenaca, Hrvata i Makedonaca bilo jedva desetak odsto. Uz puno uvazavanje politicke pozadine te srpske emigracije sa izbeglickim pasosima, kako tvrdi biznismen Dragan Lukić iz Mancestera, britanska vlada je ove ljude prihvatila iskljucivo kao radnu snagu. Ratni emigranti prilikom ulaska na Ostrvo morali su da se pismeno opredele da li zele da rade u poljoprivredi, u industriji ili rudarstvu. Ugovori su potpisivani na najmanje godinu dana, ali ih je većina deportovanih Srba i Crnogoraca zbog neznanja engleskog jezika potpisivala cak na tri godine. Drugi talas migranata iz Srbije i Crne Gore, kao i iz drugih srpskih teritorija, zapljusnuo je Ostrvo tek sezdesetih godina, kada je, ovog puta sa radnim vizama, useljeno oko desetak hiljada srpskih radnika s porodicama ("Politika", 1991). Posle toga, Velika Britanija je postala usled recesije, gotovo, potpuno zatvorena za strane radnike. Dosledna, medjutim, svojoj politici prema strancima, britanska vlada nije ni jednoj, pa ni srpskoj emigraciji dozvoljavala otvorenu politicku aktivnost ("Osmica", 1989). P rema recima Desimira Tosića, lidera "Oslobodjenja", srpski emigranti u Velikoj Britaniji, osobito oficiri, ratni zarobljenici, vojnici seljackog porekla, bili su apsolutno apoliticni. Kada je talas politickog pluralizma 1989. godine zapljusnuo i Jugoslaviju, Desimir Tosić i Djordje Zecević, a kasnije princ Tomislav Karadjordjević i prestolonaslednik Aleksandar II Karadjordjević vratili su se iz Velike Britanije. Na parlamentarnim izborima 1990. godine, Tosić i Zecević su uspeli da dobiju poverenje glasaca i postanu narodni poslanici. Srba i danas najvise ima u Londonu, zatim Bradfordu, Birmingemu, Lidsu, Koventriju, Lesteru, Bedfordu, Halifaksu i Ipsvicu. Znatan broj njih ima britansko drzavljanstvo, pa se zato ceni da su već integrisani u englesko drustvo. Neki od njih su postali ugledni hotelijeri, kao na primer, Dejan i Dragan Lukić, Dusan Krunić. Djordje Zecević je vlasnik poznate kompanije "G.Z. Overseas Marketing" i producent nekoliko jugoslovenskih filmova, a Miodrag Sisković, direktor firme "Meditrade Ltd." Obojica su kraje m osamdesetih godina ulozili veliki kapital u privredni razvoj Srbije, a Djordje Zecević je dao 47.000 dolara SANU za ocuvanje ćirilice. U glavnom britanskom gradu, Londonu, nalaze se i dve srpske pravoslavne crkve - Sveti Sava i crkveni dom Sveti Nikolaj Velimirović, a u Birmingemu crkva Sveti knez Lazar. U njima su
sluzili svestenici Milun Kostić, Milan Zebić i Buda Srećković. Britanski Srbi slave kao svoju zajednicku slavu Svetog Arhandjela. Na najvećem srpskom groblju u Engleskoj, a mozda i u Evropi, Brukvudu, srpska pravoslavna crkva ima svoje parcele. Pored crkve, engleski Srbi i Crnogorci se okupljaju i u srpskim udruzenjima. To su udruzenje Ravna Gora, koje je dugo vodio Drago Asanović, udruzenje BJKV Draza Mihailović, na cijem je celu Jovo Stanisavljević. Cetnike vojvode Jevdjevića pred-vodi Branko Puhar, a nove organizacije Mladi cetnici i Srpska nacionalna organizacija potomci bivsih nacionalista. Zborase, kojih ima dosta, oko dve hiljade, vodi LJotićev sinovac Vlado. Projugoslovensku organizaciju Oslobodjenje vodio je Desimir Tosić, a Demokra tsku alternativu, neko vreme i Milovan Djilas. Desimir Tosić je bio urednik lista "Nasa rec", koji je izlazio u Londonu u tri hiljade primeraka, a i direktor istoimenog izdavackog preduzeća, koje je stampalo dela jugoslovenskih i srpskih disidenata. U Birmingemu je izlazila i LJotićeva "Iskra", a i mnogi cetnicki listovi. Na celu Kulturnog kluba Sveti Sava nalazi se Dragoljub Andjelić, dok Sabor srpskog ujedinjenja od 1990. godine zastupa izdavac i pisac Radomir Putniković. Pocetkom devedesetih godina, kada su zvanicno oformljeni Kraljevska kancelarija i Krunski savet dinastije Karadjordjević, mnogi vidjeni Srbi su uzeli ucesće u svim patriotskim aktivnostima srpske krune. Jedan od clanova Krunskog saveta, arhitekta Dragomir Acović, osnovao je i vodio Srpsko drustvo za heraldiku Beli orao. A Mihailo Gavrilović, jedan od direktora IBM, osnovao je sa prijateljima Srpski informativni centar, ciji je zadatak da siri istinu o srpskom narodu i da suzbija antisrpsku medijsku kampanju u Velikoj Britaniji. Ov aj Centar izdaje i svoj mesecni Bilten na engleskom i srpskom jeziku koji uredjuje Sali Taskić. U vreme bivse SFRJ aktivni su bili i jugoslovenski klubovi, kojih je bilo sest, kao i Jugoslovenska dopunska skola sa osam razreda i 230 ucenika. Najpoznatiji i najaktivniji je bio Klub Jugoslovena, a zatim FK Sloga iz Londona, kao i FK Beograd iz Halifaksa. Raspadom SFRJ i te institucije su se dobrim delom rasformirale, a neke i obnovile rad dolaskom novih iseljenika. U trećem talasu migranata iz Srbije i Crne Gore koji je prodro u Veliku Britaniju pocetkom devedesetih godina nalaze se, uglavnom, mladi ljudi. Prvi su begunci od gradjanskog rata, a drugi su skolarci koji traze bolje uslove za skolovanje i za zivot. U jednom trenutku, preko programa skolske razmene, ali i turistickih agencija, na Ostrvu je bilo i do 600 devojaka koje su ucile engleski jezik i zivele u britanskim porodicama. Ne zna se tacno koliko medju izbeglicama koje su od 1991. godine usle na Ostrvo ima Srba i Crnogoraca, ali se - prema novinskim izvestajima - navodi da ih samo u Londonu ima oko tri hiljade. O njima brinu britanska vlada i srpski iseljenici. Talentovane djake pomazu imućni pojedinci. Viktor Bijelović, dvanaestogodisnji klavirista, zahvaljujući stipendiji princa Carlsa, ali i porodice Mirjane Petrović i sestrama Veri i Olgi Stanojlović postao je stićenik ugledne Persleove skole u Londonu. Branko Latić , beogradski srednjoskolac, primljen je na Oksford da studira informatiku posle samo jednog ispita. Tek uz pomoć pariskog biznismena, Borisa Vukobrata, mladi Beogradjanin je resio svoje finansijske probleme i upisao se na ovaj cuveni Univerzitet.
Juzna Afrika Nema preciznih podataka kada su prvi srpski doseljenici stigli na Jug Afrike, ali se pouzdano zna da su neki bokeljski i dalmatinski mornari pristajali i ostajali u tamosnjim lukama jos u XVIII veku. Putopisac T. M. Mursalo pominje da je i izvesni Drago Franciskus, profesionalni vojnik iz Mletacke Republike, sluzio u holandskim specijalnim jedinicama na Jugu Afrike sredinom XVIII veka. Brodolom ga je 1757. godine vezao za ovu zemlju u kojoj je i ostao kao cenjeni gradjanin oblasti Kejp-taun, do smrti 1803. godine. U juznoafrickim dokumentima masovnije doseljavanje sa Balkana registrovano je tek krajem XIX veka, kada su proradili rudnici dijamanta. Istrazivac i publicista Milos Misović (1990) iz tih registara pominje i neka tipicno nasa prezimena: Matović, Marković, Cigancić, Gasić, Lazarević. Popis stanov-nistva kolonije Rt dobre nade iz 1875. godine, medjutim, broji samo stotinu osoba doseljenih iz danasnje Austrije, Italije, Madjarske i Jugoslavije. Najcesći razlog napustanja rodnog kraja bio je izbegavanje sluzenja vojnog roka u "tudjinskim armijama", ali i zelja da se u ovoj zemlji zlata i dijamanta pocne bolji zivot. Sredinom sedamdesetih godina XIX veka, na primer, kada je u Kimberliju otvoren prvi rudnik, doselio se izvestan broj Dalmatinaca i Bokelja. Njihova imena, medjutim, vrlo brzo su se nasla na nadgrobnim plocama budući da su nasi ljudi, radeći u rudnicima pod teskim uslovima, umirali mladi. U to vreme grupa Dalmatinaca i Bokelja radila je i na izgradnji zeleznicke pruge i stanice Kajpmejden-Barberton (Sević, 1989). Pocetkom XX veka, Jug Afrike najvise su naseljavali Hrvati iz Dalmacije i Primorja, ali je medju njima bilo i dosta Srba iz Like, Dalmatinske Podgore, Hercegovine, i posebno Crnogoraca iz Boke Kotorske. Većina je bila registrovana kao gradjani poreklom iz AustroUgarske, pa ih je i u Africi uostalom kao i u Americi bilo nemoguće razvrstati po nacionalnostima. Popis stanovnistva iz 1891. godine, medjutim, registrovao je samo 232 doseljenika iz krajeva koji su kasnije pripali sada već bivsoj, ili drugoj Ju goslaviji. To ne znaci, kako istice Milos Misović, da na Jugu Afrike nije bilo vise Srba i Crnogoraca, posebno iz Herceg Novog. Oni su se doseljavali, uglavnom, u okolinu danasnjeg Johanesburga. Jedan od prvih, koji je dosao u tu zemlju 1897. godine, bio je Ilija Anteljević. Za njim je ubrzo stigao i njegov brat Leso Anteljević, ciji je sin Milan Anteljević 1909. godine u Dzermistonu otvorio na daleko poznatu mesarsku radnju "Beograd". Svoju prvu kuću Leso i Andja Anteljević podigli su tek 1923. godin e. Domaćin je poginuo u Jugoslaviji, jer ga je Drugi svetski rat zatekao u Crnoj Gori dok je obilazio rodbinu. Njegov unuk, Aleksandar Anteljević, bio je oficir Juznoafricke armije i pilot RAF-a. Cetvrto koleno ove familije predvodi danas Milan Anteljević, cija je ćerka, Aleksandra, rodila sina Srdjana, pripadnika seste generacije Anteljevića u Juznoj Africi. U glavnom gradu Juzne Afrike, Johanesburgu, danas zive i braća Dejan, Ranko i Milovan Bijelić, ciji se otac doselio na Jug Afrike, takodje, krajem proslog veka. Poslednja dvojica su bili mesari, a prvi general juznoafricke vojske. Medju crnogorskim pionirima i osvajacima Rta dobre nade bio je i Dobri Poznanović, koji je napustio Boku Kotorsku 1903. godine. Za njim su dosla i njegova dva brata i svi su ziveli u Johanesburgu. Todor Poznanović je u medjuvremenu dolazio u Crnu Goru da se ozeni, a potom u Sr biju kada je poceo Prvi svetski rat. Srpski i crnogorski doseljenici ratovali su, inace, i na tlu Afrike, podrzavajući ustanak Bura protiv Engleza. Prema zapisima hrvatskog istrazivaca Mursala, pominju se srpska imena - Djordje Radanović iz Kotora, Djordje Danević i Jakov Matulović (Misović, 1990). Posle burskog rata 1902. godine zapocinje druga faza doseljavanja sa prostora druge Jugoslavije. Tako, u popisu stanovnistva Juzne Afrike iz 1904. godine registrovano je 2.288
gradjana pridoslih iz Austro-Ugarske, Crne Gore i Srbije. U cetiri provincije Juznoafricke Republike - Rt dobre nade, Transval, Natal i Orindz - bilo je registrovano samo pedeset Crnogoraca i sedam Srbijanaca. Mursalo tvrdi da je tada bilo najmanje 1.500 hrvatskih doseljnika, a Misović izvlaci logican zakljucak da su ostatak (od 788) cinili pretezno Srbi i Crnogorci. Dakako, bilo je to u vreme ekonomskog prosperiteta. Medju drzavama koje su Juznoj Africi nudile radnu snagu bila je, sudeći po vise zapisa, i Kraljevina Srbija. Inace, Austro-Ugarska je rudarskoj kompaniji ponudila cak trideset hiljada radnika iz Vojvodine, Bosne, Hercegovine, Slavonije, Hrvatske i dela Crne Gore. Pored traganja za poslom, drugi motiv odlaska nasih ljudi na Jug Afrike bio je spajanje porodica, jer su tu prvu generaciju cinili, uglavnom, muskarci. Za većinu dosljaka iz Austro-Ugarske, Prvi svetski rat doneo je nevolje, jer je Juzna Afrika bila na strani saveznika. Kao drzavljani neprijateljske zemlje, doseljenici iz Austro-Ugarske monarhije, i Hrvati ali i Crnogorci i Srbi, sa austrougarskim pasosem, postali su ratni zarobljenici. Oni koji su se deklarisali kao Crnogorci i Srbi i uz to imali pasose nasih kraljevina imali su status juznoafrickog gradjanina. Mnogi od njih su ratovali kao dobrovoljci u Srbiji, a neki i na frontu prema nemackim snagama u Namibiji, pa cak i u Francuskoj. Medju njima su bili i braća Todor i Maksim Poznanović, Simo Antaljević i Milovan Vucković. Vratili su se sa ordenjem, a Pero Sikimić sa francuskom lentom (Mursalo, 1981). Kada se rat zavrsio, novoformirana drzava SHS, a kasnije Kraljevina Jugoslavija, nije poklanjala paznju nasim iseljenicima u Juznoj Africi, mada se njihov broj postepeno uvećavao. Prema navodima Mursala, u periodu izmedju 1923. i 1933. godine u Juznu Afriku se uselilo 349 gradjana te prve Jugoslavije. Tek 1930. godine, jugoslovenska vlada je imenovala jednog Slovenca, Danila Strukelja, za prvog pocasnog konzula u Johanesburgu. Sedam godina kasnije, posle peticije 147 uglednih jugoslovenskih doseljenika, za novog pocasnog konzula imenovan je Djordje Sinović, pripadnik druge generacije doseljenika sa Braca. Popis stanovnistva u Juznoj Africi iz 1936. godine registrovao je vrlo mali broj doseljenika iz prve Jugoslavije - svega 523. Istovremeno, zagrebacka stampa je pisala da u Juznoafrickoj Republici ima najmanje 4.000 Hrvata. Istina je, tvrdi Milos Misović, bila negde izmedju ove dve krajnosti, a Srbi i Crnogorci su cinili, najcesće, tek deseti deo te jugoslovenske dijaspore. Kada je zapoceo Drugi svetki rat, u Johanesburgu je otvoren Generalni konzulat Kraljevine Jugoslavije sa dr Stojanom Gavrilovićem na celu. On je u svojim prvim diplomatskim izvestajima Vladi u Beogradu isticao da je većina iseljenika bez pasosa, bez kontakata sa drzavnim organima i bez evidencije. Zato je, kada je o broju iseljenika rec, samo pretpostavljao da u Johanesburgu ima 1.800, u Pretoriji oko 50, u Kejptaunu 40, Skotburgu 30, Durbanu 20, a medju njima 300 vojnih obveznika. To su bili prvi sluzbeni podaci Jugoslavije o njenim iseljenicima u Juznoafirckoj Uniji 1941. godine (Misović, 1990). Posle pada Beograda, u Durban i Kejptaun je stigla grupa clanova jugoslovenske izbeglicke vlade (Trifunović, Budisavljević, Banjanin i Cubrilović), ali i poveća grupa izbeglica iz Jugoslavije, njih 142. Na prijemu koji im je priredio pocasni konzul, Djordje Sinović, docekalo ih je 300 iseljenika. Većina njih je tokom rata pruzala veliku finansijsku pomoć vladi zemlje iz koje su potekli. Novi talas doseljavanja na Jug Afrike krenuo je posle Drugog svetskog rata, kada je grupa oficira i podoficira, ratnih zarobljenika bivse kraljevske vojske, odlucila da se ne vrati u Jugoslaviju. Njihova pojava dovela je i do stvaranja tzv. politicke jugoslovenske emigracije u Juznoj Africi, ciji su clanovi bili Srbi, pa i Hrvati. Sve do 1948. godine, u tamosnjoj jugoslovenskoj koloniji, osećao se uticaj prosovjetskih struja, sto je neminovno dovodilo do
politickih ekscesa izmedju antikomunista i komunista . Kada je, medjutim, veći broj nasih doseljenika već uzeo juznoafricko drzavljanstvo, prilikom popisa stanovnistva iz 1951. godine, nije fakticki ni registrovan ovaj novi doseljenicki talas, jer je broj jugoslovenskih doseljenika bio jednak onom iz 1941. godine. Pocetkom sezdesetih godina Generalni konzulat je procenio da u Juznoj Africi ima 2.300 nasih iseljenika. Najvise ih je bilo iz Hrvatske 2.040, zatim iz Crne Gore - 200, Srbije - 50 i Slovenije - 10. Prema podacima DKP, jugoslovenski doseljenici radili su, prevashodno, u gradjevinarstvu, poljoprivredi i u trgovini (Sević, 1989). Kada je, nakon uvodjenja sankcija prema Juznoj Africi od strane OUN, Jugoslavija zatvorila Generalni konzulat (1963) jugoslovenska kolonija je, ne svojom krivicom, gurnuta u zaborav. Najkraći put iz Beograda do Johanesburga, vodio je preko Beca i Imigracionog biroa Juzne Afrike. Naime, pocetkom sezdesetih godina ova drzava je godisnje useljavala do 40.000 stranaca. Medju ekonomskim migrantima iz Jugoslavije, bilo je tada dosta i Srba i Crnogoraca. Taj talas je permanentno trajao sve do kraja osamdesetih go dina. Prema slobodnim procenama samih iseljenika, jugoslovenska kolonija je, u tom medjuvremenu, narasla na 20.000, od cega je bilo 8.000 Srba i Crnogoraca. Na put dug 18 hiljada kilometara od Srbije i Crne Gore do Juzne Afrike, uputili su se pre dve-tri decenije Miha Mihaljević iz Herceg Novog, Olivera Marković iz Belosevca kod Valjeva, Bosko Aleksandrić iz Obrenovca, Moma Sarović iz Bosne, Radisa i Rajko Djurdjević iz Kragujevca, Djordje Aleksijević iz Beograda, Ostoja Misić, potomak vojvode Misić a, iz Struganika, Nićifor Anicić iz Sandzaka, Cakan Jakovljević iz Leskovca, Milos Petrović iz Loznice i Milan Malić iz Vojvodine. Posle jednog takmicenja u dzudou, iz Svajcarske su tih godina emigrirali i sportisti Dragan Vuković i Vojo Vujević, sto je poprimilo karakter diplomatsko- politickog ekscesa. Dr Dragan Pavlović, iz Beograda, radi kao lekar već 20 godina u Johanesburgu. Tamo su i dr Cvetanka Bulajić, Mile- Majkl Buljugić, Milos Krstić i Aleksandar Ilić. U toj zemlji je beogradski sce nograf Vladislav Lalicki postao ugledni slikar ("Politika", 1989). Ekonomski gledano, to nisu preterano imućni ljudi, jer se bave "sitnim" biznisom. Najveći broj uspesnih Srba i Crnogoraca bavi se prometom mesa. Najuspesniji i najpoznatiji mesar je Ranko Sakota, Srbin iz Hercegovine koji snabdeva bolnice u Johanesburgu i kasarne u Transvalu. Djordje Sinović, bivsi farmer, ostavio je svojim sinovima i bogatstvo i ugled. Jedan od njih je Desimir Sinović koji ima lanac od dvanaest mlekara i nekoliko fabrik a za preradu ribe. Njihovom uspehu bi svakako, kako sami kazu, doprinelo uspostavljanje diplomatskih i ekonomskih odnosa izmedju Beograda i Johanesburga, ali SFRJ o tome nije razmisljala. Prva zvanicna jugoslovenska poseta Juznoj Africi ostvarena je tek 1989. godine kada je grupa pevaca ucestvovala na Festivalu narodnih pesama i igara u Johanesburgu. Posle njih dosli su vaterpolisti "Crvene Zvezde", ali tri godine kasnije (Sević, 1989). Poslednji talas srpskih i crnogorskih doseljenika u Juznu Afriku otpoceo je sa politickim nevoljama u SFRJ i na Balkanu. Rat i potreba da se nadje bilo kakav bolji posao i bolja plata izgnali su, prema podacima Srpske pravoslavne crkve, cak 4.000 izbeglica u Juznu Afriku. Najveći broj ih je iz Bosne i Srbije. Neki od tih ljudi su bili i zavedeni laznim obećanjima turistickih agencija da je Jug Afrike 1992. godine, u vreme pocetka privredne recesije na Zapadu, zemlja blagostanja, pa su se, zatim, nasli na ulici. Ni o tim novim iseljenicima SR Jugoslavija ne vodi racuna, i oni su, iako "sasvim svezi", zaboravljeni. Tek na intervenciju srpskih biznismena, pre svega Majkla Buljugića koji vodi Jugoslovenski trgovacki centar u Johanesburgu, u Beogradu je prihvaćena ideja da se posle trideset godina uspostave ekonomske i kulturne veze sa nasim iseljenicima, a diplomatske sa drzavom Juznoafrickom Republikom. Zato je i otvoren Biro za zastitu interesa SRJ na Jugu Afrike. Prema procenama Mileta Buljugića "danas u Juznoj Africi zivi i radi cak petnaest hiljada srpskih i crnogorskih iseljenika" (NIN, 1991).
Medju "jugoslovenskim iseljenicima", srećom, nije bilo politickih sukoba, jer hrvatska i srpska emigracija nisu imale direktnih kontakata i suceljavanja. Kako svedoci Milos Misović (1990), medjutim, bilo je sukoba unutar srpske zajednice kada se Crkva podelila na "federalno i raskolnicko krilo". To je imalo za posledicu i visegodisnje sudjenje oko vlasnistva nad crkvom i crkvenim imanjem, zbog cega je utrosen veliki novac. Jedna crkven-skolska opstina u Juznoj Africi nalazi se u Johanesburgu. Pravoslavni hram i dom sagradio je Mile Stojaković sa suprugom Smiljom i ćerkom Drenkom, pre pet decenija. Po njegovoj zelji krsna slava familije Stojaković Sveti Toma postala je i opsta slava pravoslavaca na Jugu Afrike. Crkvu vodi otac Sima Sumar, sa popadijom Danicom koja je zaduzena da brine o jedinoj srpskoj dopunskoj skoli, da deca ne zaborave maternji jezik i o biblioteci u Johanesburgu. Dugogodisnji predsednik Upravnog odbora srpske crkven-skolske opstine bila je Oliver-Vera Marković, danas poznati modni kr eator iz Johanesburga. Na okupljanju, posebno mladezi, aktivno je radila Radojka Mihić, predsednik Kola srpskih sestara "Milka Stakić" (Sević, 1989). Zahvaljujući Srpskoj pravoslavnoj crkvi, "jugoslovenski" iseljenici su se, iako su imali i svoj Klub Jugoslovena, osećali i najcesće Juznoafrikancima predstavljali kao "Srbi iz Jugoslavije". Tako su kao Srbi i nastupali na etnickim festivalima. Juzna Afrika je jedina useljenicka zemlja u kojoj su nasi iseljenici jugoslovenstvo zamenili za srpstvo i u koj oj Dalmatinci slave Vidovdan kao svoj praznik (Misović, 1990). Kao nemi svedok srpstva na gradskom groblju, pored latinicnih i stranih napisa, nalaze se i ćirilicni: "Ovde pociva Dusan Stević, Milica Vulinović, Milica Milicević, Petar Mikić, Mile Stojaković..." Interese SR Jugoslavije u Juznoafrickoj Republici danas zastupa poseban Biro, dok pri Privrednoj komori Jugoslavije postoji poseban Komitet za poslovnu saradnju. U situaciji dok su Srbija i Crna Gora pod sankcijama i bez diplomatskih predstavn ika, a i bez politickih kontakata sa Johanesburgom sve do maja 1994. godine, cinilo se, da se nista racionalnije sem cekanja na bolje dane i ne moze uciniti. Medjutim, prijem na koji je naisla zvanicna jugoslovenska delegacija koja je prisustvovala inauguraciji novog predsednika Juznoafricke Republike uliva nadu za normalizaciju odnosa izmedju Beograda i Johanesburga, a time i odnosa izmedju matice i srpske kolonije na Jugu Afrike.
IV GLAVA: SRBI - GOSTUJUĆI RADNICI ILI NOVI ISELJENICI ? Evropske zemlje su pre Prvog svetskog rata manje privlacile Srbe. One su sluzile vise kao usputne stanice za Ameriku. Njihov privredni potencijal i traznja za radnom snagom bili su skromni, pa su i one same bile emigracione zemlje. Neposredno pred Prvi svetski rat, kada su razvijene zemlje Zapadne Evrope dostizale veliki ekonomski prosperitet, migracije sa jugoslovenskih prostora dobile su na znacaju. Medjutim, intenzitet ekonomske emigracije se povećava izmedju dva svetska rata. Posle Prvog svetska rata e migracija u SAD je opala, prvo usled uvodjenja imigracionih kvota, a potom usled velike ekonomske krize, pa migracija u evropske zemlje belezi znacajan rast. U njima je bilo vise Slovenaca i Hrvata nego sto je bilo Srba. Godine 1931, broj jugoslovenskih gradjana koji su se nasli u evropskim zemljama dostigao je 131.000 (Grecić, 1975). Glavne zemlje koje su ih privukle bile su Francuska i Belgija, a potom Nemacka i Cehoslovacka. Ekonomska kriza, a narocito dolazeći fasizam, zasluzni su za povratak mnogih ljudi u Otadzbinu. Tek sredinom sezdesetih godina, emigracija gradjana SFRJ dobija zamah da bi krajem te decenije dostigla siroke razmere u evropskim razvijenim zemljama. Za razliku od prekookeanske, koja uglavnom ima kara kter iseljavanja, evropska srpska migracija bila je uslovljena iskljucivo ekonomskim faktorima i tezila je da bude
privremena. Sedamdesetih godina, medjutim, emigracija visokoobrazovanih lica iz Jugoslavije dobija na znacaju. Sa izbijanjem ekonomske krize pocetkom osamdesetih godina, dinamika emigracije visokoobrazovanih ljudi iz Jugoslavije se ubrzava. Do 1973. godine, do naftnog udara, zemlje Zapadne Evrope vodile su imigracionu politiku "otvorenih vrata", a od 1974. godine politiku "zatvorenih vrata" za zaposljavanje stranaca (Collinson, 1993). Razume se, politika zatvorenih vrata nije dala rezultate, pa se priliv stranih radnika kontinuirano nastavljao. Evropske zemlje prijema, narocito clanice Evropske unije (EU) bile su u zizi aktuelnosti srpske radne migracije. Preko cetvrt veka, ove razvijene drzave, sem Svedske, vode migracionu politiku koja stran ce drze pod statusom "gostujući radnici". Sve mere i propisi koje su clanice EU donosile, kroz lansiranje "Jedinstvenog evropskog akta", imaće nesumnjiv uticaj na polozaj i perspektivu zaposljavanja migranata iz "trećih zemalja" na jedinstvenom trzistu Unije. Trziste radne snage i pitanja vezana za ostvarivanje cilja "slobodne cirkulacije ljudi" unutar Evropske unije ilustruje bolje od svega ostaloga izazov sa kojim je ova evropska integraciona grupacija suocena, kako u oblasti ekonomske doktrine tako i u praksi, jer se regulisanje pitanja migracije i drugih elemenata "ljudske dimenzije" nalazi jos uvek na prekretnici sa razlicitim mogućim ishodima. Istina, najnoviji razvoj dogadjaja posle Konferencije o politickoj uniji u Mastrihtu decembra 1991. godine, pokaz uje da novi institucionalni okviri dosadasnje Evropske zajednice (EZ) omogućavaju jacanje pravnog i politickog faktora najnovije faze integracije, ali na mnoga prakticna pitanja jos nije dat adekvatan odgovor. Kada je rec o primeni "Jedinstvenog evropskog akta", treba reći da u EU nije ostvareno sve sto se ocekivalo. Naime, 1985. i 1986. godine pokrenute su dve inicijative sa ciljem ostvarenja pomenute doktrine. Prva inicijativa se odnosi na Sengenski sporazum o otklanjanju njihove zajednicke granicne kontrole do 1. januara 1990. godine, potpisanim juna 1985. godine od strane Nemacke, Francuske i zemalja Beneluksa. Druga se odnosi na stvaranje ad hoc Grupe o imigraciji, oktobra 1986. godine, pod rukovodstvom Vel ike Britanije, u okviru Sekretarijata Saveta EZ, sa istim ciljem "ukidanja granicne kontrole". Komisija EZ je decembra 1988. godine detaljnije obrazlozila ovu novu situaciju. Prema njenom obrazlozenju, ostvarenje prostora bez granica se moze efikasnije organizovati samo ako se prethodno odgovori na dva osnovna pitanja. Prvo se odnosi na mere kojima se nacionalna politika i zakonodavstvo moraju harmonizovati, a drugo na aktivnosti koje se moraju preduzeti na nivou Zajednice, tj. medjuvladinom saradnjom zemal ja dvanaestorice. Komisija je, usled veoma delikatne prirode stvari, svoju paznju usmerila upravo na prakticno delovanje vise nego na pitanja pravne doktrine. U trazenju odgovora na postavljena pitanja osnovana su razlicita politicka tela: Grupa za evropsku politicku saradnju, ad hoc grupa za imigraciju, TREVI grupa, Grupa za uzajamnu pomoć. Razlozi za osnivanje tih brojnih grupa su jasni: zemlje se oslanjaju na nacionalnu granicnu kontrolu radi sopstvene bezbednosti; ako izgube taj instrument one moraju to da kompenzuju kroz drugi mehanizam koji potiskuje kontrolu na spoljne granice Zajednice, a politika tog podrucja je suvise siroka. U dokumentu nazvanom "Palma de Majorka" iz juna 1989. godine, navodi se lista problema koji se moraju resiti da bi se postigao cilj slobodne cirkulacije ljudi. Ti problemi se mogu podeliti u dve kategorije. Prva se odnosi na kratkorocne, a druga na dugorocne. Naslovi ovih problema su dovoljno ilustrativni: delovanje na spoljnim granicama, delovanje na teritoriji Zajednice, delovanje protiv kanala trgovine drogom, delovanje protiv terorizma i medjunarodnog kriminala, politika izdavanja viza, garantovanje pra va na azil, pravo na ekstradiciju, saradnja u oblasti prava.
U oblasti "socijalne dimenzije" jedinstvenog trzista, sefovi drzava ili vlada su, izuzimajući Veliku Britaniju koja se sa tim nije saglasila, prihvatili tzv. Socijalnu povelju koja uredjuje osnovna socijalna prava radnika. U preambuli Povelje stoji da "zemlje clanice garantuju da radnici iz zemalja n-clanica EZ i clanovi njihovih porodica koji legalno borave u jednoj zemlji EZ mogu da uzivaju, u pogledu uslova za zivot i rad, tretman koji uzivaju radnici zemalja clanica Zajednice". Pored samita u Mastrihtu, valja pomenuti jos dva sporazuma postignuta iste godine, a koja se odnose na regulisanje pitanja migracije. Prvi se odnosi na politicki sporazum EU sa sedam zemalja EFTA (Austrija i Svedska su već u procesu prijema u punopravno clanstvo EU) o stvaranju Evropskog ekonomskog prostora (EEP) na kome bi pomenute cetiri funadamentalne slobode bile uvedene (uz odredjene uslove i neka izuzeća) posle ratifikacije svih 19 zemalja, clanica EEP. Drugi se odnosi na sporazum o pridruzenju Polj ske, Madjarske i Ceskoslovacke Zajednici, potpisanim sredinom decembra 1991. godine. Samit u Mastrihtu postigao je saglasnost o prerastanju EZ u Evropsku Uniju koja je stupila na snagu 1993. godine, a u kojoj treba da se kompletira unutrasnje trziste. Kada je rec o migraciji koja je za gradjane nase zemlje od posebnog znacaja, Samit u Mastrihtu je prihvatio zakljucke sastanka ministara clanica EZ za imigraciju odrzanog 2-3. decembra 1991. godine u Hagu, na kome je u centru paznje bio upravo pomenuti izazov koji nameće imigracija i azil. Njome se izrazava potreba o harmonizaciji politike mi gracije i azila zemalja clanica EZ prema trećim zemljama u koje sada spada i SR Jugoslavija. Prema zakljuccima iz Mastrihta, migraciona politika obuhvata pet podrucja: 1) harmonizacija politike ulaska u EZ; 2) zajednicki pristup pitanjima ilegalne imigracije; 3) politika migracije radne snage; 4) politika prema migrantima iz trećih zemalja i, 5) politika migracije u opstem znacenju. Taj dokument iz Mastrihta rezultat je kompromisa. Sastoji se iz tri bloka. Prvi se odnosi na pravnu kompetenciju EU o oblasti izdavanja viza. Drugi obuhvata uspostavljanje saradnje u sledećim oblastima: 1) politika azila; 2) prelaz drzavnih granica zemalja clanica; 3) politika imigracije ( uslovi za ulazak, boravak, kretanje i tretman ilegalne imigracije); 4) droge; 5) prevara u medjunarodnim razmerama; 6) pitanja iz oblasti gradjanskih prava; 7) pitanja kriminala; 8) carine i, 9) saradnja policije (Interp ol). Treći blok se odnosi upravo na Protokol o socijalnoj politici i na aneks Sporazuma zakljucenim izmedju 11 zemalja clanica, izuzimajući Veliku Britaniju. U clanu 2, paragraf 3, Sporazuma, pored ostalog, pominju se i "uslovi zaposljavanja stranaca iz trećih zemalja koji legalno borave na teritoriji Zajednice". Ipak, izgleda da novi Ugovor ogranicava delokrug ekonomskih prava i radnu sredinu. Znacajnija pitanja su vezana za integraciju i uslove zivljenja, kao sto su stanovanje, obrazovanje, zdravstvo, jednakost u socijalnim pravima i mogućnostima. Prema tome, 1993. godina je donela slobodan prelazak granica izmedju zemalja clanica EZ, bez kontrole i formalnosti, ravnopravni pristup profesionalnim aktivnostima, uzajamno priznavanje diploma visokog skolstva, pravo boravka i rada u zemljama clanicama. Zatim, uvodi se evropska "kartica o profesionalnoj osposobljenosti" itd. Medjutim, sve mere i propisi koje su zemlje clanice donele i usaglasile imaće nesumnjiv uticaj na polozaj i perspektivu zaposljavanja i boravka radnika i clanova njihovih porodica iz trećih zemalja na jedinstvenom trzistu Unije. Stoga se moze ocekivati da se radnici iz trećih zemalja intenzivnije integrisu na tom prostoru, i u većoj meri nego do sada naturalizuju, kako bi ostvarili privilegije koje imaju radnici iz zemalja clanica EU. Jer, njihov polozaj ukoliko ne prime drzavljanstvo neće biti izjednacen s polozajem migranata iz zemalja clanica Unije. Losiji tretman migranata iz trećih zemalja u EU će verovatno doprineti, pored jacanja integracionih i asimilacionih procesa, ubrz anju povratka odredjenih kategorija migranata u zemlju porekla. Integracioni procesi će
se, nema sumnje, snaznije reperkutovati na gradjane SR Jugoslavije ne samo zbog toga sto je rec o tzv. trećoj zemlji, već i zbog ukupnog odnosa zemalja clanica EU prema njoj. To će dovesti do snaznijeg prerastanja sve većeg broja srpskih migranata iz kategorije "gradjana na privremenom radu i boravku" u kategoriju "novog" iseljenistva.
Nemacka Kada su se pre osam vekova u niskoj tvrdjavi prvi put sreli srpski zupan Stefan Nemanja i nemacki car Fridrih I Barbarosa, rastali su se kao prijatelji i saveznici. Krajem jula 1189. godine, naime, potpisan je protokol o saradnji izmedju Srbije i Nemacke, na koji je car Barbarosa "stavio krst", a "velikan Nemanja svoj licni paraf". Time nisu uspostavljeni samo diplomatski odnosi izmedju dve zemlje već i rodjacke veze, jer je i dogovoreno vencanje Stefanovog sinovca Toljana sa ćerkom grofa Bertolda od Ande ksa. Istorija je, doduse, na surov nacin pokazala da odnosi izmedju Srba i Nemaca nisu bili najprijateljskiji, ali je istovremeno pokazala da su ti isti narodi vrlo uspesno saradjivali na kulturnom i ekonomskom planu. U Nemackoj su se skolovali mnogi srpski velikani kulture, od Vuka Karadzića do Nadezde Petrović. A Savezna Republika Nemacka je i danas najveće steciste srpske radne snage od zemalja Zapadne Evrope. Nemacka je na nezavisnost srpskih drzava na Balkanu uvek gledala sa podozrenjem, jer je srpska drzava "smetala" Nemackoj da direktnije ostvaruje svoje interese prema jugu Evrope. Prvi svetski rat bio je i otvoreni sukob izmedju Srba i Nemaca, koji je doveo i do zahladjenja diplomatsko - politickih odnosa izmedju Beograda i Berlina. Od 1918. do 1933. godine ti odnosi su se svodili, uglavnom, na pitanja reparacije, na privrednu, tehnicku i kulturnu saradnju i neznatne trgovinske veze. Pocetkom tridesetih godi na Kraljevina Jugoslavija se priblizava Nemackoj, da bi godine 1934, zakljucila trgovacku, turisticku i konzularnu konvenciju sa Nemackom (Pavlica, 1990). Prvi ekonomski migranti masovnije stizu u nemacke oblasti jos pre Prvog svetskog rata. Bili su to siromasni zitelji Like, Gorskog Kotara, Bosne, Dalmacije, Srbije i Makedonije, koji su trazili posao u nemackim rudnicima. Priliv migranata se nastavio izmedju dva svetska rata. Ovog puta, migrantima su se pridruzili i Slovenci, koji su se zaposljavali u nemackoj industriji, najvise u provinciji Vestfalija. Jedan broj nasih iseljenika cistio je nemacke sume i polja od mina, radio na nasipima i prugama. Do ubrza vanja migracije radne snage dolazi posebno posle krvavog gusenja generalnog stajka rudara u Bosni, velike krize u poljoprivredi i proglasenja Obznane 1920. godine u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Izlaskom iz Jugoslavije većeg broja socijalista i komunista zaceta je pojava politicke emigracije. Prema Lemanu (1987), broj jugoslovenskih gradjana u Nemackoj bio je izmedju dva svetska rata u stalnom porastu (1925. godine 14.067; 1935 - 17.258; 1939 - 58.240). Medju njima bilo je desetak hiljada Srba i Crn ogoraca (Kolar-Dimitrijević, 1987). Pojava fasizma, kao i izbijanje velike svetske ekonomske krize, medjutim, izazvali su povratak 82.297 jugoslovenskih iseljenika, medju kojima je bilo i onih iz Nemacke. Deo migranata se iz Nemacke raselio u Francusku, Belgiju, Holandiju i Italiju, jer je u to vreme kralj Aleksandar zaveo diktaturu. Tokom Drugog svetskog rata, Srbi i Crnogorci su se obreli u Nemackoj, prvo kao ratni zarobljenici, a potom kao emigranti i izbeglice. Prema podacima medjunarodnih organizacija, u Nemackoj je 1945. godine bilo 45.000 lica iz bivse Kraljevine Jugoslavije. Prema drugim podacima iz Jugoslavije je odvedeno i 12.000 politickih interniraca, koji su smesteni u
koncentracione logore Trećeg Rajha. Devedeset odsto medju njima bili su Srbi. Svi ti nasi ljudi u Nemackoj po zavrsetku rata bili su smesteni u okupacionim zonama Velike Britanije, tj. logorima Ferde, Hajdanau, Lengvarden, Lest, Arsnberg, Haniver, Oberskel, Maternberg, Haste i Feldme; u okupacionim zonama Sjedinjenih Drzava, tj. u logorima Minhen, Luitpold, Kazerne, Reblingen, Mesburg, Bad Alinc i Dahau. U Verdenu je bilo oko tri hiljade srpskih zarobljenika i emigranata, kao i Komanda Kraljevske vojske za Nemacku i Bavarsku, sa generalom Dimitrijem Zivkovićem na celu. Većina njih je odbila da se kasnije vrati u zemlju. Iz te kategorije lica nastala je srpsk a politicka emigracija u Nemackoj (Bosković, 1987). Jos u ratnim i izbeglickim logorima, srpska emigracija je prvo preko literature, a potom preko politicke stampe, pokusavala da iskaze svoje ideolosko opredeljenje i neslaganje sa novim sistemom u FNRJ. Pocetkom rata srpski emigranti su izdavali listove "Nasi dani" i "Srpski glasnik". Sredinom rata u Krefildu je izlazio "Vesnik", a u Stalagu "Srpski vesnik", dok su pred kapitulaciju stampani "Logorski jez" u Osnabriku, "Nasa sloga", "Vesti" u Dahau, a u Borgohorstu "Nas humor". Tek 1946. izlazi nemacko izdan je "Slobode", a godinu dana kasnije i "Ravnogorski borac" u Minhenu, odnosno u Hanoveru. Najjaca srpska emigrantska organizacija u Nemackoj iza Drugog svetskog rata bio je Jugoslovenski narodni pokret "Zbor", cije se sediste nalazilo u Minhenu. Ona je nastala jos 1935. godine u Jugoslaviji. Njen osnivac je bio Dimitrije LJotić. "Zborasi" su iz Otadzbine emigrirali prvo u Italiju, odakle su 1947. godine prebaceni u nemacki logor Lingen. U Nemackoj su clanovi "Zbora", odnosno pripadnici Srpskog dobrovoljackog korpusa imali status pripadnika Vermahta Trećeg Rajha, tako da su neki od njih dobili cak i nemacke penzije. Organizacija oko sebe okuplja bivse ljotićevce, nedićevce, monarhiste i mladje emigrante. Izdaje listove "Iskra", "Srpski vidici", "Reseto", "Smena" i "Jugoslavija danas" i deli ih svojim odborima u Evropi, Americi i Australiji. "Zbor" je dugo godina vodio Jasa LJotić, a zatim ga je preuzeo Dimitrijev sin Vladimir LJotić. Godine 1960. otcepljenjem od ljotićevaca, nastao je Jugoslovenski demokratski savez "Budućnost", ciji je idejni vodja bio Slobodan Stanković, urednik listova "Srpski vidici" i "Budućnost" u Minhenu. Pored ove organizacije, srpska emigracija ima u Nemackoj ogranak Srpske narodne odbrane koji je formirao general Milan Tesanović, tek 1953. godine i na cijem celu su dugo bili Momcilo Vuković i general Radovan Popović. Danasnji predsednik je Mane Pesut, ujedno i urednik lista "Beli orao", a clanovi uprave su Bozidar Kostić i Svetislav Vidojević. Aktivni su i ogranci Srpskog kulturnog kluba "Sveti Sava" i Udruzenja boraca Kraljevske jugoslovenske vojske "Draza M ihailović" (UBKJV). Neko vreme je postojao i Savez ravnogorskih organizacija, koji je 1947. u Diseldorfu okupljao ogranke UBKVDM, Pokreta srpskih cetnika Ravna Gora iz Botropa i Ravnogorskog pokreta van Otadzbine iz Minhena. Ovu emigrantsku asocijaciju vodili su Bosko Grubić i Bogdan Kuluvija, dok je Srpski narodni odbor predvodio Momcilo Vuković Bircanin iz Minhena (Pavlica, 1990). Sve do pocetka sedamdesetih godina, Nemacka je bila utociste i novih emigranta sa politickom biografijom, ali i ekonomskih poratnih migranata. Prema nemackim izvorima, već 1954. godine registrovan je 1.801 jugoslovenski radnik u Nemackoj, da bi se 1960. godine taj broj povećao na 8.826. Istovremeno, podaci Komesarijata za izbeglice OUN iz 1957. godine pokazuju da je iz tadasnje Jugoslavije prebeglo ukupno 18.000 ljudi u Austriju, Nemacku, Italiju i Grcku. Svetski sabor crkava je 1968. godine procenjivao d a se u Nemackoj nalazi 82.000 ekonomskih i 6.000 jugoslovenskih politickih emigranata, od kojih su Srbi cinili oko 30%. Zahvaljujući katolickoj crkvi i bonskoj naklonosti ka hrvatskim nacionalistima, Nemacka je iza rata postala centar ustaske emigracije u Evropi.
Priliv srpskih radnika u Nemacku pratio je na izvestan nacin jacanje diplomatskih i politickih veza izmedju Bona i Beograda. Jos 1945. godine u Berlinu je otvorena Jugoslovenska vojna misija, da bi krajem 1949. bili otvoreni i konzulati u Minhenu, Hamburgu, Diseldorfu, Frankfurtu i Badenu. Dve godine kasnije prekinuto je ratno stanje izmedju FNRJ i Nemacke i uspostavljene su ambasade u Beogradu i Bonu. Kada je, medjutim, Jugoslavija 1957. godine priznala Nemacku Demokratsku Republiku, zvanicni Bon je prekin uo diplomatske odnose sa Beogradom i drzao ih zaledjene sve do 1968. godine. Te godine su dve zemlje potpisale Sporazum o zaposljavanju nasih radnika, Sporazum o zdravstvenom osiguranju radnika i Sporazum o nadoknadama radnicima u slucaju nezaposlenosti, kao i Sporazum o ukidanju viza za boravak do tri meseca u Nemackoj. Time su fakticki vrata za ulazak i srpske radne snage bila sirom otvorena, jer je već naredne 1969. godine u Nemackoj na radu bilo 226.290 Jugoslovena. Godine 1973. godine bilo je 535.000, a 1981. godine cak 625.069 jugoslovenskih radnika sa clanovima porodica. Od toga, najvise ih je bilo iz Srbije i Crne Gore - 40%, a zatim iz Hrvatske - 24,2% i BiH - 21,4%. Po nacionalnoj strukturi i medju radnicima Srbi cine 32,5%. Najvise su bili koncentrisani u industrijskim gradovima juzne Nemacke, tj. u Bavarskoj, Baden Vinterbergu i Hesenu. Gotovo 70% njih otislo je u Nemacku kao nekvalifikovana i polukvalifikovana radna snaga, a oko 5% kao visokoobrazovani strucnjaci. Drustveno i kulturno organizovanje Srba i Crnogoraca novije generacije u Nemackoj otpocelo je sedamdesetih godina u jugoslovenskim klubovima, koje je osnivala Jugoslavija preko SK SSRNJ. Kako su nasi ljudi bili za Jugoslaviju vise nego drugi narodi bivse SFRJ, to su cesto i bili nosioci aktivnosti u ovim radnickim udruzenjima. Tako je, na primer, Zarko Blagojević iz LJiga osnovao u Veselingu klub "Bratstvo i jedinstvo" iz kog je 1975. godine iznikao veliki Jugoslovenski klub sa istim imenom u Bonu, dok je Vojislav Vuksanović iz Bara u Berghajmu formirao klub "Sloga". Milos Pavlović iz Banja Luke je osnovao klub "Jugoslavija" u Ahenu, a Miodrag Pavlović iz Osipaonice je postao predsednik Zajednice jugoslovenskih klubova u Kelnu, Dragisa Urosević iz Obrenovca je trideset godina bio celnik slicne zajednice u Minhenu, a Mića Prokopić u Eslingenu. Medju najstarijim klubovima u Nemackoj su "Bratstvo i jedinstvo", osnovan u Hanoveru 1972. godine i KUD "Oro" formiran u Frankfurtu 1973. godine, koji i danas rad e. Najveći ugled u nemackoj javnosti svakako je imao JSKUD "Mladost" iz Stutgarta, koji je dugo godina vodio predsednik Ilija Malesević. U ovom gradu postojao je i RU "Novi Beograd", koji je predstavljao samo deo obrazovnog sistema Jugoslavije u Nemackoj sa ukupno 418 nastavnika i profesora ("Danas", 1982). Krajem sedamdesetih godina, u Nemackoj je bilo 95 jugoslovenskih klubova, a 1988. godine cak 394 sa 100.000 clanova. Nijedan od njih nije u svom nazivu imao naznaku "srpski", mada su mu imena bila ocigledno nacionalna "Hajduk Veljko", "Vuk Karadzić", "Nikola Tesla". Prema podacima RK SSRN Srbije iz 1988. godine, najvise srpskog zivlja u Nemackoj bilo je u Hamburgu, Bremenu, Kilu, Libeku, Nirbergu, Stutgartu, Eslingenu, Ulmu, Frankfurtu, Diseldorfu, Minhenu, pa su srpske opstine Nis, Pirot, Paraćin, Trsten ik, Zemun, Loznica, Bor, Cacak, Krusevac, Novi Beograd, Prokuplje i druge, uglavnom, saradjivale sa klubovima iz ovih nemackih mesta, kao sto su, na primer, bili "Jedinstvo", "Mladost", "Domovina", "Metalac", "Sloga", "Sloboda". I fudbalski klub "Progres" iz Frankfurta, jedan od najstarijih u Evropi - osnovan 1969. godine, saradjivao je sa timovima u Otadzbini. Ovu ekipu, koja se i danas takmici u nemackoj trećoj ligi, vode aktivisti Zeljko Branković, Milos Marinović, Rajko Tankosić, Cedo Branković, Il ija Vuksan i Slobodan Ilić. Sa svojih 20 parohija Srpska pravoslavna crkva je, takodje, u Nemackoj davala svoj doprinos ocuvanju srpskog nacionalnog identiteta medju gostujućim radnicima. Ima svestenika koji iskreno priznaju da Srbi i Crnogorci u dijaspori nisu redovni već uglavnom "Bozićni" vernici,
pa to vazi i za nase ljude u ovoj katolickoj i protestantskoj zemlji. Eparhijski centar se nalazi u manastiru Presvete Bogorodice u Himelstiru, gde stoluje vladika Konstantin. Eparhija izdaje dva lista "Parohijski glasnik" od 1970. u F rankfurtu i "Parohijski list" od 1980. godine u Minhenu. Parosi su Slobodan Miljević u Stutgartu, Dragoljub Jocić u Bilefeldu, Dragan Sekulić u Berlinu, Gradimir Milunović u Frankfurtu, Dobrivoje Djilerdzić u Diseldorfu, Stojan Barjaktarević u Dortmundu, Slobodan Milunović u Minhenu, Dusan Kulundzić u Nirnbergu, Jovan Marić u Osnabriku, Dusan Velicković u Hamburgu i Milan Pejić u Hanoveru, gde upravo treba da se gradi nova srpska crkva. Ovi poslanici pravoslavlja aktivno ucestvuju i u drustvenom srpskom zivotu, preko Srpskog pravoslavnog drustva u Ulmu, koje zastupa Tomislav Srdanović, i preko drugih ljudi u Minhenu, da se podigne i Srpski pravoslavni i kulturni centar u Perlahu. U samom manastiru Himelstiru osnovan je Nacionalni savez Srba u Nemackoj, ciji je predsednik princ Tomislav Karadjordjević, a clanovi uprave su dr Milić Petrović iz Berlina, Mića Filipović iz Frankfurta, dr Prvoslav Marković i pocasni predsednik vladika Lavrentije. U Nemackoj su i svestenici tzv. slobodne crkve vlad ika Damaskin, prota Toma Marković i prota Relja Racilj. Raspad SFRJ se i u Nemackoj prvi put pokazao unutar sistema Jugoslovenske dopunske skole, a potom i sest Zajednica jugoslovenskih klubova, tako sto su hrvatski i muslimanski nacionalnisti zeleli da ih preuzmu u svoje ruke. Jugosloveni, odnosno Srbi i Crnogorci su se suprotstavili i stotinak tih klubova sacuvali, a sa njima i dopunsku nastavu, ali je i stvoreno jos pedesetak novih srpskih drustava i udruzenja. Prema podacima diplomatsko konzularnih predstavnistava (DKP) nase zemlje, pocetkom 1994. godine najvise nasih gradjana u Nemackoj bilo je u regionu Diseldorfa, oko 90.000, organozovanih u 35 klubova. Medju njima je bilo najvise Srba, blizu 67.000. U Frankfurtu i siroj okolini zivi oko 80.000 nasih ljudi. Srbi su koncentrisani u ovom gradu, njih oko 15.000, ali i u Ofenbahu, gde ih ima oko 7.000. Pored ovih mesta, srpski radnici zive u većem broju u Kaselu - oko 5.000, Ludvigshafenu - oko 4.000, Sarbrikenu - oko 1.000 i u Hanau i Darmstatu - priblizno po dve hiljade. U siroj okolini Frankfurta u pokrajini Hesen ima vise od tridesetak nasih klubova. Medju najstarijim su "Vuk Karadzić" iz Frankfurta, ciji je je predsednik Stojan Bojanić, "Jadran" - Darmstat koji vodi Bogdan Topić, "Jedinstvo" Lange, ciji je lider bio Dragisa Stanković, "Jugoslavija" u Ofenbahu sa predsednikom Slobodanom Miletićem i "Oro" ciji je lider LJubisa Levajac. Srbi i Crnogorci iz Frankfurta su medju prvima poceli da se udruzuju jos 1971. godine sa svojim klubovima u Jugoslovenski centar. Osam godina kasnije taj savez je prerastao u Zajednicu udruzenja jugoslovenskih gradjana sa cetrdesetak opstih klubova i oko 100 sportskih klubova i sekcija. Za predsednika je izabran LJubisa Levajac, Cacanin, tadasnji radnik "Jugotursa". Ostali predsednici ove Zajednice, odnosno Centra su: Mirko Mladić iz Sarajeva, Bogdan Topić iz Broda i Mile Stefanović iz Paraćina. Medju n ajaktivnijim u ovoj Zajednici treba pomenuti Branislava Pendića iz Cacka i Milana Sulića iz Knezevine. Kada je devedesetih godina doslo do raspada jugoslovenskih klubova, ova asocijacija se transformisala u Zajednicu srpskih i jugoslovenskih organizacija sa preko dvadeset klubova. Na njenom celu je, godinama poznat, Miodrag Stefanović, Paraćinac, sef smene u kompaniji "Meser Gliser". Frankfurt je kao centar srpske kolonije u pokrajini Hesen imao i brojne srpske patriotske i kulturne organizacije. Medju njima znacajno mesto pripada Udruzenju prosvetnih radnika u Dopunskoj skoli, koje vodi Aleksandar Pavićević, dok je Jugoslovensku knjizevnu radionicu predvodila LJiljana Vukić. Frankfurt je devedesetih godina postao i centar srpske stampe, jer su u njemu putem modema izdavane beogradske "Vecernje novosti", "Politika ekspres", "Ilustrovana politika" i "Tempo", dok je Dusan Vidaković sa sinom Aleksandrom pokrenuo dnevnik "Vesti" sa tirazom od tridesetak hiljada primeraka.
Van ove srpske zajednice u Frankfurtu nasle su se, medjutim, novije srpske organizacije kao sto su Srpski kulturni forum, zatim Srpski humanitarni fond i Udruzenje rojalista "Soko". Prvu su 1989. godine osnovali dr Prvoslav Marković i Milica Marković sa ciljem da stite srpsku kulturnu bastinu u matici i dijaspori, ali je posle raskola 1993. godine za novog predsednika izabran Dusan Petrović, poreklom iz Uzica. Pocetkom 1994. godine dolazi do novog zaokreta i za predsednika se ponovo bira dr Marković. Dr ugu je formirao dr Mihailo Rundo, lekar koji je vodio humanitarnu organizaciju "Krajina Hilfe", koja je prerasla u fond. U rukovodstvu ove srpske humanitarne organizacije nalaze se danas inzenjer i hotelijer Miodrag Vidić, vlasnik bivseg lista "Spona", zatim Aleksandar Djordjević, arhitekta, bankarski cinovnik i novinar iz Beograda, dok monarhiste vodi gospodin Milan Malenović. Frankfurt je bio mesto prvog okupljanja srpskih patriotskih snaga u leto 1993. godine, a potom i u zimu 1994. godine kada je tu odrzana osnivacka Skupstina Saveza srpskih i jugoslovenskih organizacija u Nemackoj. Inicijator za ovaj skup je bio Savez srpskih humanitarnih i kulturnih drustava iz Diseldorfa, ciji je predsednik dr Aleksandar Stamatović izabran za novog lidera ove svesrpske asocijacije u Nemackoj. U Stutgartu je najaktivniji Savez srpskih udruzenja, koji okuplja 67 nasih klubova iz cele Nemacke, kako tvrdi njegov predsednik Mića Cvetković. Oba saveza su iskazala verbalno zelju za ujedinjenjem u jedan svesrpski savez u Nemackoj. Vreme će pokazati da li rukovodstva ova dva saveza vise cene srpsko jedinstvo ili svoje "funkcije". Mića Prokopić je celnik Jugoslovenskog saveza u oblasti Baden Virtenberg, a Stevo Trakilović vodi Savez Srba u severnoj Nemackoj. Devedesetih godina srpske radnike u Nemac koj je okupljalo pet saveza, pet zajednica i jedna asocijacija, ali je u njima bilo aktivno ukljuceno svega desetak odsto od oko 300.000 nasih ljudi u ovoj zemlji. U Hajdelbergu, na primer, postoji Srpsko kulturno drustvo "LJuba Nenadović", koje vodi Zorica Beker, a u Forćajmu je Srpsko kulturno drustvo "Dositej Obradović" na celu sa Miodragom Milenkovićem. Udruzenje Srba "Nemanja" u Bilefeldu vodi Radmila Ninić, a SKK "Petar Petrović Njegos" predvodi Zivo Ploskar. U Berlinu postoji Srpsko- nemacko dr ustvo "Vuk Karadzić- Braća Grim", ciji je prvi covek dr Miloje Milićević. SKK "Vuk Karadzić" u Bonu vodi dr Vera Bojić. Minhen ima nekoliko velikih organizacija, medju kojima se izdvajaju Srpski kulturni forum, Centralni odbor Srba, "Krajina", "Dobrotvor" i SKK "Sveti Sava". Njihovi aktivisti su Dusan Garenja, Mile Birac, Bora Djurković, Borislava Mihailović, Mile Stanković. Svi oni zajedno pocetkom devedesetih godina usli su u veliku akciju sakupljanja humanitarne pomoći za srpski narod u Otadzbi ni, pruzajući mu podrsku organizovanim demonstracijama u Bonu, Berlinu, Minhenu, tribinama u Frankfurtu, kao i protestima u nemackim medijima. Jedan od osnivaca jugoslovenskih klubova pocetkom sedamdesetih godina bio je i beogradski inzenjer Djura Pavlović iz Stutgarta. Kako sam tvrdi formirao je osam klubova, medju kojima su "Zagorje" iz Bitihejma i Klub Jugoslovena iz Karlsruea. Zasluzan je i za formiranje Udruzenja jugoslovenskih muzicara 1982. godine, na cijem celu je bio Dragan Mirković. Broj klubova koje je Djura Pavlović registrovao, cije je statute pisao i za cije se prostorije borio kod nemackih vlasti je mnogo veći. Dugo godina je ov aj Beogradjanin bio zato zvanicni predstavnik u regionalnim klubovima, a potom rukovodilac u Savezu zajednica jugoslovenskih klubova. Inzenjer Pavlović tvrdi da Srbi u Nemackoj sedamdesetih i osamdesetih godina nisu zeleli da imaju svoje nacionalne klubove, za razliku od Slovenaca, Hrvata, Makedonaca i Albanaca, kojima je SFRJ to i dozvolila. Prvi Srpski klub stvoren je tek 1988. godine, uporedo sa budjenjem nacionalne svesti u Srbiji, Bosni, Hrvatskoj i Crnoj Gori. Osnivac ovog kluba u Stutgartu bio je Dobrivoje Simić, inace, predsednik Drustva "Sveti Sava" za negovanje tradicije oslobodilackih ratova 1914. godine. Formiranje tog nacionalnog Srpskog kluba praćeno je bilo, medjutim, burnim protestima
hrvatske zajednice, pa i Generalnog konzulata SFRJ u pokrajini Baden Vitenberg. Tek potom su, pocetkom devedesetih godina nikli i klubovi "Nikola Tesla", "Sveti Sava", Srpski klub "Aleen", Srpski kulturni centar i Srpski klub "Drina". Ova dva poslednja su jednostavno izrasli iz nekadasnjeg jugoslovenskog kluba "Centar", odnosno jugoslovenskog kluba "Pionir". Do objedinavanja srpskih klubova i udruzenja u jednu asocijaciju u juznoj Nemackoj doslo je 1992. godine. Inicijativu za ujedinjenje dalo je Srpsko pravoslavno drustvo iz Ulma, ciji je predsednik bio Dragan Avramović. U ovom gradu je i odrzana prva Skupstina Saveza srpskih udruzenja 14. decembr a 1992. godine na kojoj je bilo prisutno dvadeset delegata, a pristupnicu su potpisali predstavnici cetrnaest srpskih klubova i udruzenja. Danas je ovaj savez, sa sedamdeset clanica, najveći i najaktivniji u citavoj Nemackoj. Njegov predsednik je Mića Ćetković, inace zvanicno poverenik vlade Republike Srpske u Nemackoj. Da bi lakse funkcionisao Savez srpskih udruzenja je formirao nekoliko radnih grupa, ciji je zadatak da sprovode u delo odluke predsednistva ove asocijacije. Centar za informativnu deblokadu, koji vode dr Dusan Gruden, dr Miodrag Kulić, dr Milan Dacić, na primer, zaduzen je za rad sa nemackim medijima. Koordinacioni odbor za humanitarnu pomoć, u kome se nalaze Djordje Tomić, Jovo Stevanović, Djura Pavlović i Dusan Pokrajac, radi na organizaciji prikupljanja i dostave lekova, hrane i garderobe iz Nemack e u srpske zemlje. Radnu grupu za skidanje sankcija vodi dr Zorica Kojić-Beker, a Radnu grupu za kulturu profesor Milorad Lajović, inace predsednik srpskog udruzenja "Prosveta" iz Karlsruea. Ovaj savez ima sirom Nemacke i vise svojih operativnih biroa. Tako u Berlinu postoji Centar za privredu, koji vodi dr Milivoje Milićević. U Frankfurtu je Sud casti i arhiva, ciji je rukovodilac profesor Mile Stefanović, dok Centar za severnu Nemacku vodi profesor dr Dejan Ćorović, inace predsednik kluba "Vuk Kara dzić" iz Getingena. Humanitarne akcije Savez srpskih udruzenja vodi preko vise centara Srpskog humanitarnog fonda iz Frankfurta. Jedan od tih centara na severu vodi dr LJiljana Verner. U samom Berlinu danas ima oko 14.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla, koji su organizovani u devet klubova. Najpoznatiji od njih je klub "Vuk Karadzić - Braća Grim", osnovan 1990. godine. Svi ti klubovi su okupljeni oko Udruzenja jugoslovenskih gradjana. Od 1992. godine berlinski Srbi imaju u okviru drzavnog radija i televizije svoj program sest puta mesecno po jedan sat. Ovaj program na nemackom jeziku uredjuje LJubomir Mitić, zvanicni direktor Srpskog radija. Nevolje sa jugoslovenskim, ali ne i sa srpskim gradjanima u Nemackoj, zapocele su osamdesetih godina, sa nemirima na Kosmetu. Zbog povećanog broja albanskih izbeglica i laznih "azilanata", Bon je prvo ishitreno uveo vize za Srbe, Crnogorce i Jugoslovene, a potom je potakao antisrpsku kampanju u Evropi. U zimu 1994. godine Nemacka je zapretila i proterivanjem cak dve stotine hiljada nasih gradjana iz te zemlje, cime je zapravo izvrsila politicki pritisak na SR Jugoslaviju, ali i na sve one nase ljude, koji su, boreći se za bolje sutra, zapravo gradili tu bogatu evropsku zemlju. Savezna Republika Nemacka je i danas jedna od najznacajnijih imigracionih zemalja Evrope, u kojoj zivi i radi i veliki broj Srba. Njen privredni potencijal je takav da će ona jos dugo ostati vodeća evropska zemlja u kojoj zivi najvise Srba. Postoji nekoliko kategorija nasih ljudi u Nemackoj: gradjani na radu i clanovi njihovih porodica, nasi ljudi koji su primili nemacko drzavljanstvo, trazioci azila i izbeglice. Precizna nemacka statistika je zabelezila da je 1990. godine u toj zemlji bilo 652.500 gradjana SFRJ. Procenjuje se da preko dve petine tog broja cine gradjani srpskog porekla. Tada su, dakle, jugoslovenski gradjani bili na drugom mestu po broju stranaca, posle Turaka. U taj broj nisu bili uracunati nasi ljudi koji su primili nemacko drzavljanstvo. Inace, od 1981. godine svake
godine je naturalizovano oko 0,6% ukupnog broja nasih gradjana koji su se u datoj godini nalazili u SR Nemackoj. Prema tome, broj naturalizovanih gradjana bivse SFRJ bi mogao da iznosi oko 70.000 ljudi. Tokom 1991. godine, kada je poceo gradjanski rat u Hrvatskoj, u SR Nemackoj je trazilo azil 74.854 lica (statistika ne daje njihovo poreklo); u 1992. godini broj trazilaca azila je dostigao cifru od 122.666. Medju njima je 115.395 bilo iz Srbije, Crne Gore i Makedonija. U prva cetiri meseca 1993. godine, u Nemacku je doslo jos 34.298 azilanata, medju kojima 26.731 lice iz Srbije, Crne Gore i Makedonije. Prema podacima Viskog komesarijata UN za izbeglice, do jula 1993. godine u Nemacku je doslo oko 350.000 lica iz bivse Jugoslavije, od kojih je 180.000 podnelo zahtev za azil.
Austrija Jedan od najznacajnijih urbanih centara, s kraja XVII veka, kada se Srbi masovnije doseljavaju u Austriju, bio je i Bec. Takav znacaj on ima i danas, a u njemu zivi i radi blizu 50 hiljada nasih ljudi. Prisustvo Srba u Becu evidentno je od ukidanja turske opsade 1683. godine. Do tada korisćeni kao profesionalni vojnici po obodima beckog carstva, Srbi su u Bec poceli da dolaze na skolovanje i na rad. Tokom sledeća dva veka, srpski duh je ostao trajno zabelezen u beckoj kulturi, preko pokretanja "Serbskih novina", podizanja prve Srpske pravoslavne crkve, "premijerom" liturgije Kornelija Stankovića i knjizevnog stvaralastva Vuka Karadzića, Dimitrija Frusića, Petra Petrovića Njegosa, Branka Radicevića. Punih trideset godina becki Srbi su ulagali napore da dobiju od Dvora dozvolu za crkvu. Prvi i najvazniji korak nacinjen je 1860. godine, kada je u carskom Becu osnovana prva Srpska pravoslavna crkvena opstina. Saglasnost je dao Dvor, na molbu grupe uglednih Srba i patrijarha srpskog Josifa Rajacića. Formiranje prve crkvene opstine omogućilo je Srbima da se okupljaju oko pravoslavlja, ali i da se prebroje. Prvi popis stanovnistva iz 1860. godine pokazao je da u Becu ima 500 stalno naseljenih i jos hiljadu Srba na privremenom boravku. Osvećenje prve srpske crkve Sveti Sava bilo je 1893. godine u Becu, a svecanosti je prisustvovao i car Franjo Josif. Austrija je tradicionalno privlacila srpske umne glave, pocev od Vuka Stefanovića Karadzića, preko kneza Milosa Obrenovića i citave plejade ucenih ljudi. Veći priliv Srba u Austriju osetio se 1690. godine. Inace, austrijsko - turski ratovi u XVII veku, doprineli su razvijanju odnosa izmedju Srba i Austrijanaca. Srbi su dobili privilegije narocito u politickoj samoupravi i verskom zivotu (o tome je bilo reci u prvom delu knjige) posle 1690. godine. Medjutim, stanovnistvo se dosta izmesalo. "Ugarski Srbi su na svom saboru u Temisvaru 1790. godine zahtevali za sebe teritorijalnu autonomiju i uspostavljanje posebne Kancelarije za njihove poslove u Becu, ali se to nije ostvarilo; sacuvali su samo versku autonomiju (Enciklopedija Jugoslavije, t. 1, 1980). Jedan talas izbeglica u Austriju usledio je po ugusivanju srpskog ustanka 1813. godine, na celu s Karadjordjem. Godine 1836, postavljen je prvi austrijski konzul u Srbiji, ali je uprkos tome, Austrija cesto menjala politiku prema Srbiji.
Postepeni razvoj srpskog drustva i drzave doveo je do jacanja nacionalnog programa i njegovog sirenja i na spoljnom planu. Ilija Garasanin (1844), u Nacertaniju, izlaze program politicko-ekonomskog oslobodjenja Srbije od Austrije, nakon cega pitanje ujedinjenja Juznih Slovena dobija pravo gradjanstva. Tokom XIX veka, srpski studenti odlaze na skolovanje u Austriju, sticući znanja iz svih oblasti. Njihovo skolovanje u Austriji imalo je odraza na privredne, kulturne i politicke odnose izmedju Srbije i Austrije. Dugo godina crkvenu opstinu je vodio Uros Bandin, a crkvu Branko Tatarin i Krstan Knezević, dok u ostalim parohijama: Becu, Konstancu, Salcburgu, Lincu i Ensu sluzbuju prote Drago Govedarica, Mile Mijić, Srboljub Djokić, Dragan Micić i Novo Lazić. Nazalost, svecanu proslavu stogodisnjice crkve Sveti Sava u Becu, kojoj je 1993. godine prisustvovao i patrijarh srpski gospodin Pavle, umanjilo je saznanje da se hram i dalje nalazi u posedu austrijskog kuratora. Izmedju dva svetska rata u Becu su se skolovali srpski intelektualci, i boravio niz jugoslovenskih komunista, jer je Bec bio jedan od centara Kominterne. Do većih migracija iz Srbije i Crne Gore prema Austriji doslo je tek pojavom ratne i politicke emigracije od 1945. do 1965. godine, i kasnije u vreme velike migracije radne snage iz SFRJ. Danasnju srpsku koloniju u Becu, a i u citavoj Austriji, cine upravo Jugosloveni iseljeni poslednjih trideset godina. Analize Saveznog ministarstva za nauku Austrije, kao i popis stanovnistva iz 1981. godine, pokazale su da je 126.000 jugoslovenskih legalno prijavljenih radnika i clanova njihovih porodica cinilo 1,7% ukupnog stanovnistva ove zemlje. Zajedno sa Turcima, Jugosloveni su bili tada najdominantnija grupa stranaca u Austriji, posebno ako se zna da je godisnje jos sezdesetak hiljada nasih ljudi radilo "na crno". Neki istrazivaci dosli su do zakljucka da je 47,2% radnika doslo iz Srbije, a 1,6% iz Crne Gore. Iz BiH je bilo cak 31% radnika, medju kojima je svaki treći bio Srbin. Otuda i zakljucak da su, gotovo, sezdeset odsto jugoslovenskih "gastarbajtera" u Austriji 1983. godine cinili Srbi i Crnogorci (Ostojić, 1987). Polovina njih zivela je i radila u Becu, a ostatak u Donjoj i Gornjoj Austriji i Forarlbergu. Rec je o muskarcima, poreklom sa sela, niske kvalifikacione strukture, uposlenim kao pomoćni radnici u gradjevinarstvu, industriji i komunalnim sluzbama, starih, u proseku, 37,5 godina zivota. Danas su to pedesetogodisnjaci. Krajem 1992. godine u Austriji se naslo i oko 60.000 trazilaca azila, uglavnom iz bivse jugoslovenske republike Bosne i Hercegovine, medju njima i dosta Srba. Kapital desetak hiljada uspesnih Srba austrijske banke su procenile na tri milijarde dolara. Oko hiljadu nasih ljudi vlasnici su velikih firmi i kompanija. Privrednu saradnju Jugoslaviji već su i nudili Petar Ivanović, Snezana Halmer, Boris Manojlović, Vojislav Milojević i Ilija Nikolić. Mozda je to bio i razlog da se Srbima, Crnogorcima i Jugoslovenima, kao i ostalim strancima ponudi austrijsko drzavljanstvo po ceni od 24.000 silinga. Austrijsko drzavljanstvo i pasose uzelo je 20.000 srpskih "gostujuc hih radnika" ("Vecernje novosti", 1989). Austrijski zakonski propisi poznaju redovnu i izuzetnu naturalizaciju. U oba slucaja stranac mora sam podneti zahtev za prijem u drzavljanstvo i pri tome ispuniti i predvidjene uslove. Za redovnu naturalizaciju uslovi su sledeći: a) da je rec o punoletnom licu koje najmanje deset godina neprekidno boravi u Austriji i ima dozvolu stalnog boravka; b) da poseduje novcana sredstva dovoljna za zivot; v) da ima dobro vladanje, sto podrazumeva da nije osudjivan, niti
da se protiv njega vodi postupak za krivicno d elo za koje mu se moze izreći kazna od najmanje sest meseci zatvora, da nije u pritvoru, da se iz njegovog dotadasnjeg ponasanja opravdano moze zakljuciti da je naklonjen Austriji i da neće ugrozavati javni red i mir i interese zemlje, i da se sa stranom drzavom ne nalazi u takvom odnosu koji je nespojiv s austrijskim drzavljanstvom; g) da je dobio otpust iz ranijeg drzavljanstva ili podneo verodostojne dokaze o tome da je zahtev podnet, a da je otpust moguć po vazećim propisima drzave ciji je drzavljan in. U slucaju izuzetne naturalizacije, koja se primenjuje u odnosu na strance za koje postoji misljenje nadleznih organa da će prijemom u austrijsko drzavljanstvo doprineti interesima zemlje na planu privrede, nauke, kulture, sporta ili druge oblasti, zahteva se samo ispunjenje uslova pod d) navedenog za redovnu naturalizaciju. U austrijskim prilikama, kao većinski deo stranaca - Srbi i Crnogorci su udarili temelje kulturnom i drustvenom obrazovanju jugoslovenskih gradjana pocetkom sedamdesetih godina. Tada je, naime, u Becu otvoren Jugoslovenski klub "Jedinstvo" ciji su osnivaci bili Zorica Brzak, Bratoljub Ćuk, Milojko Milovanović i Blasko Papić. Iste, 1970, godine formiran je i Jugoslovenski klub "Pozarevac". Osnivac je bio Dragoslav Milivojević sa grupom zemljaka iz istocne Srbije, dok je Milorad Stepanović u klubu "Macv a" poceo da okuplja svoje Sapcane. Krajem sedamdesetih godina u Austriji je pod koordinacijom SSRNJ funkcionisalo dvadeset i sest sportskih, kulturnih i drustvenih jugoslovenskih klubova, ciji je broj sredinom osamdesetih narastao cak na 127. Sem Slovenaca, ni Srbi, ni Crnogorci, ni Hrvati, nisu imali pravo na svoj nacionalni klub. Nasi ljudi su, medjutim, iznalazili nacine da sacuvaju svoj nacionalni identitet. Nislija Miroljub- Misa Dimitrijević je usred Beca osnovao "Ju teatar" sa, uglavnom, srpskim poz orisnim repertoarom. A RU "Novi Beograd" je u svojoj srednjoj skoli opismenio i iskolovao oko 15.000 ljudi. Istovremeno, Kulturno- umetnicko drustvo davalo je godisnje po dvadesetak koncerata srpske narodne muzike sirom Austrije. Direktori ove ugledne srpske skole bili su dugo Obrad Susa i Momcilo Mirković. Punih deset godina austrijski Srbi su imali i svoj radio- program u Becu. Austrijanci su ga ugasili i dali ga Hrvatima ("Politika", 1992). Prema austrijskoj statistici, u oktobru 1993. godine u toj zemlji je bilo zaposleno 127.513 gradjana SR Jugoslavije. Iako statistika ne daje etnicki sastav ovih ljudi, procenjuje se da je većina ovih gradjana upravo srpske nacionalne pripadnosti. Treba reći i to da Srbi cine najbrojniju grupaciju stranaca u Austriji. Oko 45.000 gradjana SR Jugoslavije ima status sezonskih radnika. Ukidanje srpskog radio- casa u Becu 1992. bila je samo najava poostrenih mera Austrije prema srpskim radnicima i gradjanima. Prvog jula 1992. godine uvedene su vize za gradjane SR Jugoslavije, ali i za srpske radnike s neurednim dozvolama za rad i boravak. Vrlo brzo doslo je i do zatvaranja racuna Jugoslovena u Austriji, pa su mnogi povratnici ostali bez svojih penzija, dok je srpskim biznismenima pretila opasnost da ostanu bez svoje imovine. Kada je u 1993. godini Austrija odlucila da gradjanima zemalja Evropske unije automatski izdaje vize, dobar deo becke javnosti, a i zastupnici stranih radnika, okrivili su je da deli strance na ljude prve i ljude druge klase. Pojedini ogorceni Srbi videli su sebe već i kao ljude treće klase. Na becku politicku i medijsku pristrasnost prema Hrvatima, Srbi su odgovorili kontraakcijom. Od bivsih jugoslovenskih klubova uspeli su da spasu većinu i da stvore Savez klubova u Austriji. U njemu je u pocetku bilo dvadeset i osam klubova, a predvodio ih je Bratislav Ćuk. Tokom 1993. godine, medjutim, kada je na celo Saveza klubova u Austriji dosao Radisav Zivaljević iz Decana, broj clanica se povećao cak na osamdeset. Decembra 1993. u Becu je formiran i Koordinacioni odbor i izabran predsednik Stojan Timicić, sa zadatkom da
sinhronizuje poslove cetrdesetak klubova u glavnom gradu Austrije. Za rukovodioce pododbora za humanitarne poslove izabrana je Snezana Halmer, za prosvetno- kulturne poslove Verica Nikolić, za sportske Bozin Sudec, za Klub privrednika Dusan Petrović, a za Informativni centar Petar Trisić. Te godine pojavio se i prvi srpski gastarbajterski list "Nase novine", koji je uredjivao beogradski novinar i dopisnik Dusko Sekulić. Kruna ovih nacionalnih aktivnosti bile su velike demonstrac ije u centru Beca protiv sankcija uvedenih prema srpskom narodu. U proleće 1994. godine u Austriji je formirana Inicijativna grupa sa ciljem da preispita mogućnosti osnivanja jedinstvene srpske organizacije. Predsednik ove grupe je Milan Skorić, diplomirani pravnik iz Beca. Inace, austrijski Srbi su tokom 1993. i 1994. godine ostali bez ijednog svog glasila. Naime, posle visemesecnog izlazenja ugasen je list "Nase novine" koji je izlazio u Becu. U medjuvremenu, najsvezije vesti iz Otadzbine nasi ljudi mogli su da cuju u Austriji samo preko Informativnog telefona, ciji je vlasnik Dragan Petrović. Ovaj agilni urednik, medjutim, odlucio je da tokom leta 1994. godine otvori i srpski radio u Becu. Medju mnogobrojnim humanitarnim srpskim organizacijama u Austriji svojim kontinuiranim radom izdvaja se Srpsko- austrijsko kulturno - humanitarno udruzenje "Humanitas". Njegov predsednik je Snezana Stanković-Halmer. Zahvaljujući Austrijancima, a i austrijskim Srbima ovo udruzenje je samo tokom 1994. godine u srpske zemlje dovezlo 300 tona pomoći. U planu je da se tokom godine u Becu otvori jedan humanitarni srpski centar, kako bi "Humanitas", a i druge organizacije, profesionalno nastavile rad na humanit arnoj pomoći srpskim zemljama.
Francuska Srbi su jos od XIII veka bili vezani za Francusku. Naime, 1245. godine srpski kralj Uros I ozenio je rodjaku francuskog kralja, princezu Jelenu Anzujsku, zenu vrlo obrazovanu i izuzetno cenjenu kod svojih savremenika koja je i kod Srba uzivala dobar glas. Njena postojbina je privlacila mnoge ljude iz Dubrovnika i drugih mesta, medju njima i Srbe, kao na primer, M. Getaldića i R. Boskovića. U Parizu je neko vreme boravio i srpski knjizevnik Dositej Obradović (1784). Treba, medjutim, naglasiti da su putevi mnogih nasih iseljenika u prekomorske zemlje vodili upravo preko Francuske, ali se i zavrsavali u Francuskoj. To je, najcesće, bio slucaj s Dalmatincima i Crnogorcima, pocev od 1775. godine, cije je odrediste bila Luizijana ("francuska Amerika"). Prvi snazniji talas emigracije sa jugoslovenskih teritorija ka Francuskoj zbio se upravo u Napoleonovo vreme (Ekmecić, 1985). U stvari, general Marmon je u zapadnim delovima bivse Jugoslavije mobilisao oko 50.000 vojnih obveznika, najvise Hrvata i Slovenaca, ali bilo je i Srba. Oni koji su ucestvovali u Napoleonovim vojnim pohodima, pocetkom XIX veka, a bilo je vise od 20 nacija, i preziveli te pohode, vise se nisu vraćali u stari kraj, već su u novoj domovini zasnovali porodice. Tako je u Francuskoj ost alo "udomljeno", tj. "demobilisano" oko 12.000 Iliraca, medju kojima je bilo ne samo obicnih vojnika nego i generala (Ekmecić, 1985). U to vreme, u Srbiji i Crnoj Gori ocit je uticaj Francuske. Medju prvim crnogorskim stipendistima u Francuskoj nalazio se knjaz Nikola (1858). Zatim, Bozo Petrović, Stanko Radonjić i Niko Matanović. Isto tako, kralj Petar I Karadjordjević je bio na skolovanju u
Francuskoj (od 1862), u koledzu Sent - Bart u Parizu, a potom u Vojnoj akademiji u Mecu, koju je zavrsio 1867. godine. Petar Karadjordjević je ucestvovao i u francusko- pruskom ratu 1870. godine, kada je odlikovan Krstom viteza Legije casti. Na skolovanju u Francuskoj je bio i Milan Obrenović. On je, nakon ubistva Mihaila Obrenovića u Kosutnjaku, prekinuo skolovanje i vratio se u Beograd, gde je izabran za kneza 2. juna 1868. godine. Francuska u devetoj deceniji proslog veka belezi snazan privredni prosperitet, dok je u Nemackoj bila ekonomska kriza. Zbog toga se ljudi, koji ostaju u Nemackoj bez posla, sele u Francusku. Već 1882. godine, u Francuskoj je registrovana nova veća grupa doseljenika sa nasih prostora. Nikola Tesla se 1882. godine zaposlio u Edisonovoj kontinentalnoj kompaniji, upravo u Parizu, gde je izradio prvi model svog indukcionog motora. Taj rad je, u stvari, bio povod za njegov odlazak u Njujork 1884. godine. Godine 1898. osnovano je prvo Jugoslovensko radnicko drustvo u Parizu (Ekmecić, 1985). Kako se pored radnika u Francuskoj nalazio i jedan broj mladjih ljudi na skolovanju, to je 1900. godine u Parizu osnovano Udruzenje srpskih studenata, pod nazivom "Zora". Francusko zakonodavstvo je pruzalo mogućnost organizovanja stranaca. Naime, jos 1886. godine sankcionisana su prava stranaca u pogledu otvaranja skola namenjenih njima, a 1901. godine donet je zakon koji se odnosi na osnivanje drustava stranaca (Ekmecić, 1985). Iseljavanje Srba u Francusku je, najpre, pocelo pod uticajem industrijalizacije, a zatim zbog ratova, pre svega, balkanskih 1912. godine. Zbog toga su veze sa Francuskom postajale su sve cvrsće. Za vreme Prvog svetskog rata, u Francuskoj je naslo utociste mnogo srpskih izbeglica, osobito srpske omladine. U periodu izmedju 1915. i 1918. godine u Francuskoj se na skolovanju nalazilo izmedju 5- 6.000 srpskih ucenika u preko 150 skola. U maju 1916. godine u mestu Zosije formiran je Srpski univerzitetski batalj on, u kome je bilo 300 ucenika gimnazije i studenata, od kojih je 150 upravo polozilo ispit zrelosti sa odlicnim uspehom. Tada se procenjivalo da je u Francuskoj oko 20 hiljada srpskih iseljenika i isto toliko ratnih izbeglica svih uzrasta. U to vreme je delovalo i 15 udruzenja razlicitih programa - od radnickih, crkvenih, potpornih do niza studenstskih, djackih i drugih. Srpska zajednica u Francuskoj izdavala je preko 20 listova (Ekmecić, 1985). Za drugu generaciju srpskih iseljenika u Francuskoj izlazio je mesecni casopis na francuskom, namenjen omladini, pod nazivom "La Patrie Serbe". Samo u periodu 1914- 1916. godine u Fr ancuskoj je stampano preko 1.000 brosura, publikacija i knjiga. Nakon zavrsetka Prvog svetskog rata, useljavanje u Francusku se nastavilo. To je, pored ostalog, nametala potreba za obnovom porusene zemlje i nedostatak radne snage prouzrokovan gubitkom velikog broja ljudi u ratu: oko 1,400.000 poginulih i umrlih i oko 3 miliona ranjenih. Francuska je sirom otvorila vrata Srbima, osobito posle 1922. godine. Tridesetih godina u Francuskoj već zivi preko 60 hiljada ljudi iz bivse Jugoslavije (Ekmecić, 1985). Od toga je veliki broj bio ukljucen u rad cetr-desetak drustava i klubova, a izdavali su i svoje listove (tridesetak) na jezicima jugoslovenskih naroda. Srbi su radili u industriji, modnim kućama, radnjama, restoranima, bakalskim, berberskim, krznarskim, obućarskim i drugim radnjama i preduzećima. Bilo je, razume se, i istaknutih ljudi iz oblasti kulture slikari, pesnici, knjizevnici koji su dali znacajan doprinos prosirenju saradnje izmedju Srbije i Francuske i u toj oblasti. U tom periodu je zakljucen i prvi Ugovor izmedju Jugoslavije i Francuske kojim je regulis an polozaj radne snage koja je dolazila iz Kraljevine Jugoslavije, u smislu njenog izjednacenja sa francuskim radnicima, kako po primanjima tako i u pogledu socijalne zastite.
Pariz je za nase migrante predstavljao centar svih zbivanja, a posebno politickih. Preko Pariza su dobrovoljci iz nase zemlje odlazili u spanski gradjanski rat, u tom gradu se prikupljala materijalna pomoć za Spaniju, Pariz je prihvatio ranjenike iz Spanije i, kasnije, nakon zavrsetka rata u Spaniji internacionalne borce koji su ratovali na strani republikanaca. Medjutim, pred fasizmom koji je nadolazio, u Francuskoj se smanjio broj iseljenika. Dabome, jedan broj nasih ljudi je ostao i za vreme Drugog svet skog rata u Francuskoj i njih oko 1.500 borili su se na strani pokreta otpora. Marko Celebonović, slikar, bio je komandant pokreta otpora na jugu Francuske. Vlajko Begović bio je komesar juzne zone, inzenjer LJubomir Ilić bio je komandant svih stranih snaga u pokretu otpora; proizveden je u cin generala. LJubomir Ilić je jedini general francuske vojske koji nije bio Francuz (Ekmecić, 1985). Po zavrsetku Drugog svetskog rata, Francuska je u prvo vreme pruzala utociste samo izbeglicama. Do 1964. godine, procenjuje se da je u ovu zemlju primljeno oko 179.000 izbeglih lica. Medju njima je bilo priblizno 14.000 iz Jugoslavije (Ekmecić, 1985). Većinu su cinili Srbi ratni emigranti i izbegli iz SFRJ. Od pocetka sezdesetih godina Francuska privlaci, iz godine u godinu, sve veći broj stranih radnika. Medju njima je znatan broj iz nase zemlje. To je, pored ostalog, bio razlog za zakljucivanje sporazu ma o zaposljavanju nasih radnika u toj zemlji. Francuska je bila prva zemlja s kojom je Jugoslavija zakljucila takav sporazum 25. januara 1965. Od tada pa do 1973, godine, kada i ova zemlja obustavlja prijem nove radne snage, u Francusku je dolazilo, u proseku, 10.000 Jugoslovena, odnosno Srba, godisnje. Broj gradjana tadasnje Jugoslavije koji je ziveo u Francuskoj dostigao je gotovo 100.000 (Ekmecić, 1985). Zakljucak da je najveći broj bio Srba izveden je na osnovu tradicionalno dobrih veza i prijateljsk ih odnosa izmedju dva naroda i u miru i u ratovima, iz statistickih pokazatelja koji slede, a odnose se na 1981. godinu. "U 78 skolskih punktova organizovana je dopunska nastava za jugoslovensku decu. Na srpskohrvatskom jeziku 3.627 polaznika, na makedonskom 149, na albanskom 102 i slovenackom 35 polaznika." Prema republickoj pripadnosti sastav dece je bio sledeći: iz Srbije 57,7%, iz Hrvatske 11,1%, iz BiH 9,8%, iz Makedonije 6,8%, iz Vojvodine 4%, sa Kosova 2,5%, Crne Gore 2,5% i Slovenije 1,5% (Ekmecić, 1985). Razume se, to se ne poklapa s nacionalnom strukturom zato sto znatan broj Srba ima i iz drugih republika. Tako j e ucesće srpske dece u ukupnom broju polaznika veće od dve trećine. Srbi su pocetkom sezdesetih godina odlazili na rad u Francusku prvo pojedinacno, a od 1965. kada je zakljucen Ugovor o zaposljavanju sa Jugoslavijom, masovno preko Nacionalnog biroa za imigraciju. Kako tvrdi sociolog Jadranka Cacić bili su to u 80% slucajeva mladi ljudi, stari do 35 godina i to polukvalifikovani muskarci. Većina njih se zaposljavala u metalurgiji i preradjivackoj industriji - 30,6%, pa gradjevinarstvu i javnim radovima - 24,3% i poljoprivredi i domaćinskim poslovima - po 8%. Podaci INSEE govore da je 1975. godine u Francuskoj na radu bilo 70.280 jugoslovenskih radnika. Njihova koncentracija je bila najgusća u pariskoj oblasti - 48.351. Najveći broj jugoslovenskih migranata bili su Srbi - cak 70% i Crnogorci - 5,4%. Dva su osnovna razloga koji su opredelili srpske migrante da krenu na rad u Francusku. Prvi, sto je Francuska vise od sto godina imala prijateljske politicke i diplomatske odnose sa Srbijom; drugi, sto je srpska emigracija relativno kasno krenula u svet i sto se se zdesetih i sedamdesetih godina, zbog stagnacije u poljoprivredi, na migraciju u tudjinu odlucilo srpsko seosko stanovnistvo. Zato su Srbi i dozivljavali Francusku kao svoju drugu domovinu, a Pariz kao "najveći srpski grad" u Evropi, pa i na svetu. Prema najnovijim procenama, u Francuskoj zivi oko 75.000 gradjana SR Jugoslavije. Oko cetiri petine otpada na Srbe. Tom broju treba dodati i one koji su primili francusko
drzavljanstvo, ciji broj nije mali. Jadranka Cacić tvrdi da se cak 27% u odnosu na ukupan broj nasih migranata naturalizovalo. Treba reći i to da je Francuska od pocetka devedesetih poostrila uslove za dobijanje ulaznih viza gradjanima SR Jugoslavije, sto je usporilo imigraciju u tu zemlju. Nasuprot cinjenice da su srpski "gastarbajteri" bili polukvalifikovani mladi ljudi sa sela, stajao je i podatak da je Pariz istovremeno bio "Meka srpske duhovnosti, ineligencije i umetnosti". Prva srpska crkva i crkveno- skolska opstina u glavnom gradu Francuske utemeljeni su jos 1947. godine. Pravoslavna sluzba je, doduse, odrzavana u jednoj protestantskoj zgradi, koja je otkupljena i preimenovana u hram Svetog Save. Njegov paroh je bio Slobodan Radojcić, a opstinski celnik bio je Gradimir Rockomanović. Parohijani izdaju pravoslavni list i dele ga besplatno u tri hiljade primeraka. Crkveno- skolska opstina Sveta Petka, pri ruskoj pravoslavnoj crkvi u Monzeronu, vodi akciju za osnivanje srpske pravoslavne eparhije. U pariskoj koloniji već decenijama deluju ugledni srpski slikari Petar Omcikus, Bata Mihajlović, Dado Djurić, Vlada Velicković, LJuba Popović, Milos Sobajić, Gordana Nikolić, Snet Aroman i mnogi drugi. Tu su svoja najveća filmska priznanja dobijali i reziser Aleksandar Petrović i glumica Olivera Katarina. Pariz je osamdesetih godina bio "centar i srpske nauke", jer se u njemu nalazilo sediste Medjunarodnog udruzenja jugoslovenskih naucnika. Njega su vodili Srbi, profesor neurofiziolog dr Sima Mraov ić, predsednik, dr Miroslav Radman, geneticar, Dragoslav Mitrović, pravnik, Darko Ivanović, farmaceut. Inteligencija se okupljala i oko casopisa "Seobe", koji je uredjivao Nikola Milenković, radnik iz "Renoa", ali i oko RFI - programa na srpsko - hrvatskom, koji je vodio Stanko Cerović. Urednik casopisa "Dijalog" Marina Glamocak i direktor Bogoljub Kocović su, takodje, oko sebe okupili plejadu mladih intelektualaca. Na literarnom planu Pariz je bio utociste mnogih srpskih velikana, od Crnjanskog preko Kisa do Danojlića. Pa, ipak, i u toj zemlji, i srpski radnici, i srpski intelektualci su punih sedamdeset godina tretirani ponajvise kao Jugosloveni. Bila je to posledica politickog uticaja KPJ pre i SKJ posle rata, koja je preko SSRNJ imala presudnu ulogu u organizovanju drustvenog i kulturnog zivota jugoslovenskih, odnosno srpskih doseljenika u Francuskoj. Pocetkom 1977. godine u Francuskoj su bila samo 22 jugoslovenska kluba, a već 1983. godine ih je bilo cak 112. U adresaru SSRNJ iz 1988. godine, od 99 jugoslovenskih klubova u zemlji u kojoj su srpski radnici i intelektualci cinili većinu od 70%, nijedan klub nije imao srpsko ime. Ali je zato bilo pet klubova "J. B. Tito", jos pet "25. maj", jos pet "E. Kardelj" i jos sedam slovenackih drustava. I njihovi osnivaci i rukovodioci su najcesće bili Srbi: Lazar Jovicić, Miodrag Zivković, Milorad Zecević, Milorad Janjetović, Zivorad Janković, Stanko Glisić, Miladin Ivanović, Zoran Jaksić i Vladislav Ćupić. Medjutim, predsednik pariske zajednice jugoslovenskih klubova nije bio Srbin, kao ni glavni urednik "gastarbajterskog" lista "Zajedno". Prvi srpski klubovi i udruzenja, izuzev onih emigrant-skih, poceli su da nicu u Francuskoj tek s povratkom drzavnosti Srbiji u SFRJ krajem 1988. godine. Tako je Radul Radovanović, uoci obelezavanja sest vekova od Kosovske bitke u Parizu osnovao Udruzenje francuskih gradjana srpskog porekla. Naredne godine, Zoran Radovanović je sa grupom srpskih patriota u Parizu, takodje, formirao Udruzenje Srba u Francuskoj. Bili su to prvi koraci ka objedinjavanju Srba u ovoj zemlji i zastiti njihovog nacionalnog identi teta, ali i bogate srpske bastine u Francuskoj. Raspad SFRJ i secesija Hrvatske i Slovenije ubrzali su i otcepljenje, pa i gasenje dela jugoslovenskih klubova, ciji je broj 1991. godine spao na sedamdesetak. Na celu tadasnjeg Saveza jugoslovenskih klubova bio je Rade Palija, a pojedine klubove "Jugoslavija", "Bratstvo - jedinstvo", "25. maj" vodili su Milan Jakovljević, Pantelija Gajić, Milić Kovijanić. Polovina tih bivsih klubova je, doduse, već uzela srpska imena, ali su mnoga
tek i osnovana: udruzen je Krajisnika "Dinara", Kulturno - humaniratno udruzenje Srba, Srpski klub "Krajina" i Srpsko udruzenje Sveti Sava. I nagla promena francuskog zvanicnog stava prema Srbiji i Srbima nametnula je potrebu srpskim, starim, emigrantskim i novim, migrantskim klubovima i udruzenjima da se ujedinjuju i zajednicki stite svoje nacionalne interese na tlu Francuske tokom 1992. godine. Takav pokusaj, podstaknut predstavnicima srpske vlade, ucinjen je u tri navrata. Na prvom sastanku oko osnivanja jednog Koordinacionog odbora srpskih klubova, bilo je samo dvadesetak, a na trećem 45 delegata. Tada je dogovoreno da se formira i Srpski informativni centar u Parizu, a i jedna organizacija Srba u Francuskoj. Jula 1992. godine kod francuskog suda je registrovana i time i promovisana Svesrpska zajednica u Francuskoj. Njena osnovna nacela bila su: srpski narod neće dozvoliti da bude stranac na svojoj rodjenoj zemlji, Srbi koji zive u inostranstvu treba da imaju sva prava kao Srbi u Otadzbini; Srbi u inostranstvu neće ostati ravnodusni prema patnjama srpskog naroda; Srbi preko Zajednice treba da sire ugled srpskog naroda i srpskog imena. Za p rvog predsednika ove srpske asocijacije izabran je Milos Blazević, koji je ujedno bio i glavni urednik lista "Glas Srba", zvanicnog organa Svesrpske zajednice u Francuskoj. Posle iznenadne smrti Milosa Blazevića, za novog predsednika Svesrpske zajednice u Francuskoj izabran je Ivan Janković. Pored ove srpske asocijacije formirana je i Srpska zajednica za juznu Francusku, koju predvodi Zivorad Dimitrijević, kao i Zajednica Srba u Parizu, na celu sa LJubomirom Peskirovićem, kao i Pokret za solidarnost ko ji vodi dr Sima Mraović. Svesrpska zajednica u Francuskoj je u 1993. godini organizovala velike demonstracije "Za istinu o Srbima" na pariskom Trgu Republike, na kojima je ucestvovalo oko 10.000 ljudi. Uputila je zvanicno pismo Fransoa Miteranu s predlogom za ukidanje sankcija prema SR Jugoslaviji, poslala je i 26.000 letaka "Za istinu" i "Francuska manipulise Srbima" i podnela tuzbu protiv "lekara sveta" zbog blaćenja srpskog naroda. Tu tuzbu je ispred Zajednice Srba u Parizu potpisao LJubomir Peskirović, dok je pocetkom 1994. g odine tuzbu protiv izdavacke kuće "Atje" zbog neistina o Srbima u udzbeniku istorije podneo SANU i advokat Vladimir Vukadinović. Ovakvo jacanje srpske kolonije u Francuskoj izazvalo je, medjutim, ostru reakciju pariske policije, koja je u vise navrata, na osnovu odluke vlade, zabranila skupove francuskih Srba u Strazburu i Parizu. Time se pokazalo da i samoj Francuskoj ne odgovara ujedinjavanje i jacanje srpskih klubova i udruzenja i okupljanje, gotovo, 80.000 Srba i Crnogoraca u Francuskoj, jer oni vrlo lako mogu da postanu neugodan politicki faktor. Srbi u Francuskoj su, prema tome, pokazali izuzetnu aktivnost u odbrani srpskih nacionalnih interesa, osobito nakon sto je nastala jugoslovenska kriza, kada je medijski rat protiv njihove zemlje matice uzeo maha. Oni su digli svoj glas pre nego sto je u Srbiji bilo sta ucinjeno na zauzimanju medjunarodnog medijskog prostora. "Ni u zemlji nije shvaćena presudna vaznost medijskog rata od cijeg ishoda danas zavise i diplomatski, i politicki, pa i vojnicki rat" (Nedeljković, 1994). Zbog toga, ugledni profesor Dragan Nedeljković, ponavljajući to na brojnim nastupima koje je imao od 1990. do kraja 1993. godine, predlaze intenzivniji rad na inostranom medijskom polju. U Francuskoj, veli on, potrebna su bar dva informativna punkta: jedan u Parizu, drugi u Strazburu. Jer, "Jugoslovenski kulturni centar u Parizu nikad nije prosiren ili reorganizovan u Kulturno - informativni centar". Ako bi, prema profesoru Nedeljkoviću, u Parizu postojao jak jugoslovenski, odnosno srpski informativni centar, makar i neformalan, o n bi bio "oslonac i rasadnik za nase dejstvovanje u Strazburu, sedistu evropskih ustanova, a zracio bi, nesumnjivo, i u Brislu i Luksemburgu", istice prof. Nedeljković. On smatra da bi u Parizu bilo lako sastaviti ekipu istaknutih znalaca i aktivista, koji su spremni da rade bez naknade. Po njemu su na zavidnom intelektualnom nivou dr Bosko Bojović, Komnen Bećirović, Kosta Hristić, Milena Noković i Vladimir Dimitrijević.
U Strazburu se pominju brojni srpski aktivisti koji su se od 1991. godine stavili u sluzbu svoga naroda, ali najcesće lektor Nenad Krstić i doktor Nesković. Kao i njihovi preci tako i sad, jedan broj Srba u Francuskoj trazi nacine da nacionalno opstanu, da se ne utope. Ima i takvih koji su prispeli na Zapad već otudjeni: i od nacije i sopstvene istorije, i od Crkve, nepripremljeni za plodnu akulturaciju. S obzirom na duhovno siromastvo, oni nisu mogli ni svoje vrednosti nuditi niti strane vrednosti primiti. Zbog toga, Srbi u Francuskoj pokusavaju, najpre, da srede sopstveno duhovno stanje, da definisu svoju nacionalnu svest i time otklone haos, vraćajući se "nepomućenoj samosvesti koju su imali Njegos i Vuk, Branko i Zmaj, Pupin i Tesla" (Nedeljković, 1994). To je bio i osnovni smisao osnivanja Zaduzbine Srba "Nikola Tesla" u Francuskoj, cija je svrha da podrzava, materijalno i moralno, nasu skolu i srpsku kulturu u dijaspori. Pariska srpska zajednica okuplja danas cetrdeset i tri kluba i udruzenja iz glavnog grada Francuske. Predsednik ove organizacije je Aleksandar Marković. U samom Parizu postoji i nekoliko humanitarnih srpskih organizacija. Najveća i najaktivnija medju njima je "Evropa", koja ima oko dve stotine clanova Srba i tridesetak francuskih aktivista. Ovu organizaciju vodi Slavoljub Pavićević. Tokom zime 1994. godine "Evropa" je najvise radila na prikupljanju hrane, a sada radi na sakupljanju odeće, u cemu se pos ebno isticu kao humanisti Mirjana Snajder i Radunka Milovanović. Izuzetnu humanitarnu aktivnost ima i organizacija "Franco Bonduas", na cijem celu je Milan Jakovljević. Humanitarnim radom se bave i drustva "Zemun" i "Beograd", ali ona jos nisu postala clanovi Pariske srpske zajednice. Od srpskih umetnika veliku humanost iskazala je slikarka Sofija Ćuk. Zbog nedostatka trzista, ali i velikih troskova proizvodnje tokom godine u Parizu su se ugasila dva srpska lista. "Nase novine" je vodio Miki Cirkovski, a "Glas Srba" pokojni Milos Blazević. U medjuvremenu, doslo je do prosirivanja srpskog radio - programa, tako da danas u glavnom gradu Francuske rade cetiri srpske redakcije. Srpski radio "Domovina" osnovan je jos 1992. godine i emituje svoj program svakog dana od 12 do 14 sati. Njegov glavni urednik je Dragisa Maksimović. Radio stanicu "Studio 93" otvorio je Slavoljub Avramović tako sto je nasledio redakciju radija "Jugo - medij". Ovaj srpski program emituje se danas svakog jutra od sedam do osam sati. Muzicki radio program "101" uredjuje Goran Trivić. Stanica je otvorena januara 1994. godine i emituje program samo nedeljom od 15 do 16 sati. Najstariju radio stanicu "Solej", koja postoji od 1982. godine, vodi Risto Tanov iz Makedonije. Vlasnici ove stanice su Alzirci, ali oni na njoj već godinama, petkom i subotom popodne, od 15 do 17 sati, emituju program na srpskom jeziku.
Svajcarska Srbi su u Svajcarsku dosli u tri veća talasa: izmedju dva rata, posle Drugog svetskog rata i od sredine sezdesetih godina naovamo. Zato u njoj ima i srpskih iseljenika, ali i gostujućih radnika, i intelektualaca, koji su dolazili pojedinacno, ali u znacajnom broju. Prvi da se skoluju, a drugi da rade u Svajcarskoj. Profesor teologije, A. Simić je doktorirao u Bernu, a bivsi srpski premijer Nikola Pasić je bio svojevremeno jedan od najboljih svajcarskih studenata. Dr Djordje Pavlović, dr Jovan Djordjevi ć, dr Bogdan Tajsić, dr Djordje Ilić i dr Dragoslav Popović kao lekari i stomatolozi dosli su da rade, ali i da preko Udruzenja jugoslovenskih lekara i stomatologa u Svajcarskoj koje je imalo stotinak srpskih clanova,
pomazu svoj narod. Dr Dragoslav Popović je predsednik ove strukovne asocijacije koja danas pomaze izbeglice i Srbe na ratom zahvaćenom podrucju. Razlozi ovako velikog poverenja Srba u Svajcarsku su bili vise od sto godina stari privredni, kulturni, diplomatski i politicki odnosi Srbije i Crne Gore sa Svajcarskom. Srpski teolozi su jos od vremena Nikolaja Velimirovića odlazili na postdiplomske studije Starokatolickog univerziteta u Bernu. Doktorat sa tog Univerziteta je dobio i vladika sumadijski Sava, a i protojerej Drasko Z. Todorović, koji je pre tridesetak godina pomogao osnivanje crkvenoskolske opstine Sveta Trojica u Cirihu. On je danas paro h istocno - svajcarski, a paroh u Bernu i zapadno - svajcarski je otac Milutin Nikolić. Crkveno - skolska opstina u Cirihu ima svoj nadaleko poznati crkveni hor, zatim Crkveno - skolski dom u kome se nalazi kapela Svete Petke. Na Djurdjevdanski uranak, koji saziva otac Drasko, dodje i do sedam hiljada srpskih radnika sa clanovima porodica. Tu u Cirihu je i crkvena biblioteka "Katarina Jovanović", jedna od najvećih u srpskoj dijaspori. Njen knjizevni fond je formiran jos 1952. godine i danas ima preko 10. 000 naslova. Biblioteka je ime dobila po Katarini Jovanović, ćerki cuvenog fotografa Anastasa Jovanovića i humanisti iz Prvog svetskog rata, koja je umrla 1954. godine u Cirihu. Sledeći tu tradiciju, ova pravoslavna opstina u Cirihu ima svoju socijalnu sluzbu, Fond za uzajamnu pomoć i dopunsku skolu za srpske osnovce. U ovim teskim godinama po srpski narod ciriska parohija je bila centar okupljanja i zbrinjavanja srpskih izbeglica i stradalnika. Krajem osamdesetih i pocetkom devedesetih godina jugoslovenski radnici su bili najbrojniji medju "gastarbajterima" i sezoncima u Svajcarskoj. Prema podacima Generalnog konzulata SFRJ iz 1989. godine, u ovoj zemlji bilo je gotovo 150.000 nasih ljudi, uglavnom Srba i jos cetrdesetak hiljada sezonaca iz Jugoslavije. Inace, prema podacima OECD-a, gradjani SFRJ su u 1990. godini bili, po broju (140.700), na drugom mestu u Svajcarskoj, posle Italijana (378.700). Njih 84.400 je imalo "stalnu" ili godisnju radnu dozvolu, dok je 44.500 bilo sa dozvolom za sezonski rad. Samo u Cirihu zivelo je i radilo tridesetak hiljada Srba i Crnogoraca. Da bi opstali u Svajcarskoj, jugoslovenski radnici su morali da imaju dozvolu za stalni rad i boravak (viza C), dozvolu za jednogodisnji boravak i rad (viza B) ili dozvolu za sezonski rad (viza A). Te radne vize su se izdavale u ambasadi Svajcarske u Beogradu. Za to je bila dovoljna garancija ili poziv poslodavca nasim gradjanima na rad. I pre nego sto su uvedene turisticke i poslovne vize za Srbe (1991), svajcarske vlasti su Siptarima s a Kosmeta i iz Makedonije masovno odobravale sezonski status, malo zbog niske cene njihove nadnice, ali i zbog prećutne politicke podrske albanskim nacionalistima. Sa takvom praksom je nastavljeno i 1993. godine, pa su Srbi, Crnogorci i Jugosloveni i u tom slucaju diskriminisani u odnosu na svoje sugradjane Siptare, kojima su svajcarske vlasti davale uveliko i politicki azil ("Vecernje novosti", 1989). Gradjani SFRJ na radu i boravku u Svajcarskoj bili su 1988. godine organizovani u 73 kluba i udruzenja. To samoorganizovanje je obavljeno pod pokroviteljstvom SK SSRNJ tako da su Hrvati, Slovenci i Albanci imali svoje nacionalne i zavicajne klubove, a Srbi i Crnogorci ne jer su bili svrstani pod kapu jugoslovenstva. Cak je zvanicno srpskim, a potom i jugoslovenskim diplomatama bilo zabranjeno da saradjuju sa tim klubovima i udruzenjima, pa se dogodjalo da pojedini konzuli zbog krsenja ove zabrane budu i pro terani iz ove zemlje. A Dragisa Stepanović, aktivista Zajednice klubova Jugoslovena je, na prijavu pojedinih siptarskih nacionalista, hapsen, osudjen kao spijun SFRJ i proteran iz Svajcarske. Interesantno je da su medju proteranim bili najcesće srpski doplomatski kadrovi ("Ekonomska politika", 1988).
Veće probleme sa svajcarskim vlastima nisu imala jedino udruzenja srpske emigracije, koja su ovde imala ogranke SKK "Sveti Sava", Srpske narodne odbrane i Cetnickog pokreta. Doajen srpske ratne emigracije u Svajcarskoj je Mile Bozić, koji je bio 1966. godine utemeljivac Srpskog kulturnog kluba "Sveti Sava". U njemu je svojevremeno predavanja drzao dr Slobodan Drasković i mnogi drugi vidjeni emigranti. Bozić je 1970. godine pomagao i formiranje Srpskog cetnickog pokreta, koji se desetak godina kasnije uj edinio sa SKK "Sveti Sava". Danas taj srpski pokret ima oko 500 clanova razvrstanih u jedanaest odbora sirom Svajcarske. U SKK "Sveti Sava" pisac dr Lazo Kostić napisao je većinu od sedamdesetak knjiga posvećenih srpskom i balkanskom pitanju. Danas zbog izuzetnih patriotskih aktivnosti ovom pokretu sve vise prilaze i Srbi mladjih generacija. Vrlo znacajno mesto u ocuvanju srpske kulture i tradicije ima i Srpski kulturni klub u Suru. To je ogranak Drustva za cuvanje spomenika i negovanje tradicije oslobodilackih ratova 1912 - 1918. godine iz Beograda. Dr Djordje Ilić je u Arauu osnovao srpsko drustvo "Tamo daleko" sa ciljem, takodje, da pomogne Otadzbini u ocuvanju istorijskih srpskih spomenika. Profesor knjizevnosti Rada Kondić je sredinom 1993. godine u Cirihu osnovala Jugoslovensku biblioteku "Koreni" sa sedam hiljada knjiga, takodje, u ci lju jaceg povezivanja srpskih radnika i clanova njihovih porodica sa Otadzbinom preko kulturne saradnje dijaspore i matice. Pored Ciriha, Berna, Zeneve i Lozane kao industrijskih i administrativnih centara svajcarskih kantona, srpski doseljenici su ziveli i radili i u Bazelu, Arauu, Suru, Ruti, Vilu, Zofingenu i drugim mestima. Njihovo masovnije okupljanje oko jugoslovenskih klubova zapocelo je tek pocetkom sedamdesetih godina, kada su zvanicno u SSRNJ registrovane 22 takve organizacije. Mnoge od njih, poput kluba "Mladost" iz Araua, iznikle su zapravo iz fudbalskih i sahovskih klubova oko kojih je srpska muska radna snaga i poc ela prvo da se okuplja. Osnivaci "Mladosti" su bili Misa Krsmanović i Milan Dabetić, koji su sa kasnijim predsednikom Milanom Arsenijevićem okupili oko sebe niz srpskih fudbalskih "gastarbajtera". Kada je pocetkom devedesetih godina doslo do raspada 90 jugoslovenskih klubova, Srbi, Crnogorci i Jugosloveni pravoslavne vere sacuvali su za sebe dvadesetak. Desetak u Cirihu i okolini, pet u Bernu i pet u ostalim mestima. Ovog puta, medjutim, ti klubovi su dobili prava srpska imena: "Karadjordje", "Vuk Karadzić", "Sveti Sava", "Sveti Arhandjel Gavrilo" i Udruzenje "Nikola Tesla". Prvi sastanak za ujedinjenje klubova "Nikola Tesla" u srpsko udruzenje odrzan je 30. novembra 1991. godine u Cugu. Tada je formiran i Glavni odbor u koji su usla po tri clana iz svakog kluba, a u Predsednistvo su izabrani Slobodan Tomas, predsednik, Vaso Lukić, potpredsednik, Mirko Sućur, sekretar i Milan Jurosević, blagajnik. Interesantno je da su ti ogranci otvarani u jesen 1991. godine jedan za drugim. Srpsko udruzenje "Nikola Tesla" u mestu Bad Ragac promovisano je 23. septembra 1991. godine i ima 25 0 clanova, a njegov prvi predsednik je bio dr Djordjije Cvjetković, a potpredsednik Dragomir Dejanović. Nedelju dana kasnije udruzenje je osnovano i u Usteru. Za predsednika je izabran Nedjo Dzelatović. A u Kofingenu inicijativa je data jos 27. septembra, ali je udruzenje zvanicno registrovano sredinom oktobra 1991. godine. Njegovi celnici su Radislav Lazić, predsednik i Tihomir Marković, potpredsednik, a clanstvo broji oko 150 ljudi. Ogranak "Nikola Tesla" u Lucernu ima 280 clanova. Na celu su Mirko Sećur, predsednik i Ratko Galić, potpredsednik. Najaktivniji ogranak je u Cirihu, koji je poceo sa radom jos maja 1991. godine na inicijativu Vase Lukića. U njemu je oko 300 clanova, medju kojima je grupa ljudi formirala i klub Srpske demokratske stranke. Kasnije je SDS umnogome ojacala svoje clanstvo, bas zahvaljujući stvaranju Srpskog udruzenja "Nikola Tesla".
Tesko je nabrojati sve aktivnosti ovog srpskog drustva, koje su bile namenjene prikupljanju humanitarne pomoći za postradali srpski narod u krajinama i Otadzbini. Samo ogranak u Cirihu sakupio je u jednoj akciji oko 100.000 franaka, dok su pojedinci kao Slavko Milovanović i Milan Jurosević prikupili 20.000, odnosno 17.000 svajcarskih franaka. Clanovi udruzenja iz Kofingena su poslali tri tone deterdzenta, a ogranak iz Cuga 30.121 franak. Iz Bad Rajca je u vise navrata za Bosnu, Hercegovinu, Krajine i Srb iju, otisla pomoć u robi i novcu od po 50.000, 60.000 i 150.000 franaka. Znacajnu sumu na zabavama u Cugu, Kofingenu i Hagendornu dali su Zelimir Petrović, Ratko Galić, Milomir Vukelić, Radivoje Brajković, Ranko Kiklić, Dragomir Marković, Djordje Djokić, LJubo Zvonar, LJiljana Micić, Goran Nestorović, Zdravko Galić, Krstan Gajić, Momcilo Racić, kao i mnogi drugi svajcarski Srbi. U medjuvremenu u Svajcarskoj su osnovani i Srpsko kulturno-humanitarno drustvo "Milan Tepić" u Bernu i Srpsko kulturno drustvo "Njegos" u Badenu, koji su se sa jos dvadesetak klubova pridruzili svesrpskom saboru u Cirihu sredinom januara 1992. godine. Na ovom kongresu dve stotine delegata svajcarskih Srba jednoglasno su izabrali i formirali Savez Srba, kao i Srpski kulturno-informativni centar u Lozani. Mesec dana kasnije, na saboru je usvojen i Statut Saveza Srba Svajcarske i izabrano izvrsno telo od dese t clanova. Za predsednika je proglasen ing. Slobodan Pecelj. Osmog februara 1992. godine ovaj Savez Srba je organizovao masovne demonstracije u Cirihu na kojima je bilo vise hiljada clanova svih tridesetak organizacija u Svajcarskoj. Tu je minutom ćutanja odata pocast palim srpskim borcima u Bosni, Hrvatskoj, Sloveniji, Hercegovini i Krajinama. Glavni govornik je bio Mijat Zagorac iz Cuga, koji je apelovao na savest zapadnih drzava da umesto rata pomazu mir. Srbi su u Svajcarskoj prisutni već trideset godina. Inace, sa produzavanjem boravka stranaca u ovoj zemlji podstice se njihova integracija i stvaraju povoljni uslovi za naturalizaciju. U poslednje dve decenije povećava se i broj naturalizovanih stranaca u Svajcarskoj, kao i onih koji sticu svajcarsko drzavljanstvo ili im se ono priznaje. Zakonom iz 1984. uredjeno je tako da sva deca cije su majke Svajcarkinje automatski postaju svajcarski drzavljani. Prema svajcarskim propisima, jedan od nacina sticanja d rzavljanstva je i naturalizacija. Za sticanje svajcarskog drzavljanstva naturalizacijom potrebno je da se ispune sledeći uslovi: da lice samo podnese zahtev, da ima stalno boraviste u Svajcarskoj ukupno 12 godina, od cega pet neposredno pre podnosenja zahteva (vreme provedeno u Svajcarskoj izmedju 10. i 20. godine zivota ili u braku sa svajcarskim drzavljaninom racuna se dvostruko), i, najzad, lice mora preduzeti sve da dobije otpust ili da se odrekne drzavljanstva koje je ranije imalo. Srbi i Crnogorci su nasledili i Jugoslovensku dopunsku skolu sa stotinak odeljenja i dve hiljade djaka, koju posle povlacenja sredstava svajcarskih vlasti, moraju sami da finansiraju. Zbivanja u SR Jugoslaviji, zatim cinjenica da je Zeneva, odnosno Svajcarska jedan od centara svetske diplomatije, nametnuli su potrebu srpskim doseljenicima da formiraju i nove organizacije. Svetska srpska zajednica, sa sedistem u Zenevi, pocela je sa radom jos 1989. godine. Njen generalni sekretar je dr Misa Milosević. Srpsk o kulturno drustvo u Cirihu i njegov "Bilten" vode dr Djordje Ilić i Branko Milenković. Pojava novih klubova i obnavljanje rada starih doveli su do njihovog objedinjavanja u Savez srpskih udruzenja u Svajcarskoj 1993. godine, koji vodi Miloje Manojlović. U srpskoj koloniji nikli su vremenom i odbori politickih stranaka, tako da u Svajcarskoj danas postoje aktivni ogranci SPO, SDS, SK PJ i Cetnickog pokreta. I kada je trebalo pred svajcarskim i medjunarodnim organizacijama podići srpski glas protiv sankc ija, medijske i politicke diskriminacije, većina ovih organizacija se aktivno ukljucila u mnoge patriotske akcije. Srbi su svoje demonstracije organizovali tokom
1993. i 1994. godine i u Bernu, i u Zenevi, i u Cirihu. Na taj nacin, Srbi i Crnogorci su zeleli da pokazu da nisu ni samo sezonski, a ni samo gostujući gradjani Svajcarske, ali ni narod drugoga reda. Mada tretirani iskljucivo kao Jugosloveni, svajcarski Srbi su tek krajem osamdesetih godina snaznije poceli da ispoljavaju svoje srpstvo, kao na primer kroz pripreme za obelezavanje 600-godisnjice Kosovske bitke. Mnogi od njih, posebno oni imućniji, su se 1988. godine bez razmisljanja ukljucili u akciju Zajam za preporod Srbije. Zabelezeno je, na primer, da je Miodrag Kuzmanović iz Ciriha uplatio 100.000 franaka, a da je jedan anonimni Srbin iz Ciriha dao koliko svi svajcarski Srbi zajedno - 700.000 fran aka. U to vreme, takodje, direktno svoju privrednu saradnju Srbiji nudili su i ugledni biznismeni Dusan Grbić, Cedomir Pesić, Miroslav Lazarević, Vojislav - Vojko Santrac i Miodrag Sisković, cime su, ujedno, potvrdjivali i svoj srpski patriotizam. Srbi entuzijaste, najcesće, nisu veliki znalci propagande i plasiranja cinjenica iz svoje zemlje matice na zapadnoevropski medijski prostor. Ipak, medju njima ima i takvih Srba koji to znaju i umeju. Najbolji primer je izdavac iz Lozane, Vladimir Dimitrijević, koji objavljuje veoma dobre knjige i brosure. Uz Dimitrijevića je, u Svajcarskoj takodje, krug umnih ljudi, okupljenih u Srpskom institutu u Lozani, kao sto je mladi Slobodan Despot (Nedeljković, 1994). Prvi klubovi koji su organizovanije poceli da okupljaju jugoslovenske radnike i clanove njihovih porodica nikli su krajem sezdesetih godina u Cirihu i Bazelu. A već 1970. godine, na primer, u Krauzlingenu je formiran i jugoslovenski klub "Monte", koji je posle raspada SFRJ dobio ime "Beograd". Milos Mrazovac iz Petrinje je njegov danasnji predsednik. I klub "Mladost" iz Araua je jedan od starijih u Svajcarskoj. Nastao je pre sedamnaest godina. Osnivac mu je Milan Smitran, kasnije lider jugoslovenske zajednice. Klub je preziveo transformaciju i danas ima cak 400 clanova koje vodi predsednik Ratko Vuković. Pored humanitarnih, kulturnih i informativnih aktivnosti "Mladost" radi na zblizavanju Srba u Svajcarskoj s Armenima. Klub ima dva fudbalska tima, Aktiv zena sa cetrdesetak aktivista, kao i dopunsku skolu "Vuk Karadzić", ciji je rukovodilac Milan Debe tić. Ime velikog srpskog prosvetitelja nosi i klub u Cugu, ciji je celnik Nikola Janjić. U okolini Sent Galena postoji osam srpskih klubova. Najaktivniji je klub "Nikola Pasić", koji vodi Veljko Moravac, dok je u Badenu najpoznatije srpsko kulturno-umetnicko drustvo "Kolo". Osnovano je jos 1981. godine na inicijativu srpskih radnika, medju kojima se posebno isticao Bosko Lopusina. On je danas pocasni predsednik ovog drustva. KUD "Kolo" ima pedesetak clanova, svoj orkestar i samo u toku 1993. godine izvel o je dvadeset osam predstava u Svajcarskoj i sirom Evrope. Mada u glavnom gradu Svajcarske nema mnogo Srba, u Bernu od 1992. godine radi Srpski kulturni klub "Milan Tepić" sa 180 clanova ali bez svojih prostorija. Predsednik Nenad Petrović, poreklom sa Pala, svoje clanstvo okuplja u jednoj kafani. Sekretar kluba je, takodje, Srbin iz Bosne, Milenko Djurić iz okoline Tuzle. U ovom klubu iz Berna radi uspesno i karatista Zeljko Marković, koji je sa svojom ekipom već osvajao sampionat Svajcarske i Evrope. Jedan od većih klubova je i Srpsko drustvo "Car Lazar" iz Adolfa sa oko dve stotine clanova. Prvi covek mu je Rade Milovanović iz Lopara na Majevici. Ovaj klub je postao poznat u Svajcarskoj medju Srbima posebno 1993. godine, kada je preko advokata tuzio asocijaciju Lekari sveta iz Pariza zbog klevetanja srpskog naroda. Koliko su Srbi u Svajcarskoj zeljni druzenja i okupljanja, govori i cinjenica da se u Safhauzenu, na primer, nasi ljudi okupljaju u
jednoj baraci koja je preuredjena u klub. Sa sedam stoti na Jugoslovena koji rade u obliznjoj fabrici satova, mesto Safhauzen je najveće srpsko selo u Svajcarskoj. Tako tvrdi Dobrila Gajić-Glisić u svojoj knjizi Srbi u Svajcarskoj (1994), koja je stampana u Cirihu. I prve srpske asocijacije pocele su, takodje, da nicu pocetkom devedesetih godina. Novembra 1991. godine u Dubendorfu, opstina Cirih, formirano je Srpsko kulturno drustvo, sa ciljem da objedini srpsku koloniju u ovom gradu i njegovoj okolini. Inicijator je bio Slobodan Pecelj, iskusni aktivista, fud balski veteran i humanitarac. Ovaj Srbin iz Mostara je decenijama osnivao klubove Jugoslovena po Svajcarskoj. Pisao im je statute, registrovao ih i prepustao izabranim predsednicima i upravnim odborima. Najblizi Peceljeci saradnici u ovoj asocijaciji danas su Branislav Milenković, urednik Biltena, Milojka Vranić, slikar, Milovan Veselinović, pesnik i Ranko Novković, referent za humanitarna pitanja. Predsednikova supruga Snezana Pecelj je, takodje, aktivista u ovom drustvu. Pored humanitarnih aktivnosti, Srpsko kulturno drustvo se posebno isticalo u organizovanju knjizevnih veceri o Crnjanskom i Andriću, kao i izlozbe o genocidu i skulptura Rada Cvetkovića, poznatog vajara u Svajcarskoj. Prvo srpsko humanitarno drustvo za Svajcarsku formirala je grupa humanitaraca tokom 1992. godine. Za predsednika je izabran Rajko Kapor, dok su se u upravnom odboru nasli dr Jovan Djordjević i dr Zoran Marković. Na sakupljanju pomoći za Otadzbinu aktivno deluje i Kolo srpskih sestara iz Cuga, u kome se isticu predsednica Keka Stuk i clanovi Dusanka Antonijević, Milena Blagojević, Dragica Bradić i Mira Vesić. Svoj doprinos kao humanitarac posebno daje i Nada Todorović iz Noenhofa, poznatija kao srpsk a Majka Tereza. Aktivna je i Dobrotvorna fondacija pravoslavnih hrisćana, koju vode predsednik Drasko Todorović i sekretar Ranko Perisić. I najveća krovna organizacija Srpski kulturni savez u Svajcarskoj formirana je 1992. godine na predlog vise klubova i drustava. Na izbornoj skupstini celna funkcija u ovoj srpskoj asocijaciji poverena je Slobodanu Stojanoviću, inace, predsedniku kulba "Dositej Obradović" u Herisauu. Ovaj Jagodinac godinama je bio aktivista u mnogim klubovima sirom Svajcarske. Njegovi potpredsednici su dr Sava Vukanović i dr Petar Makragić. U okviru saveza je izvrsena i podela resora, tako da na humanitarnim pitanjima r ade Sonja Pavik i dr Jovan Djordjević, na informativnim dr Dragoslav Popović, dok sekretarske poslove vodi ing. Rajko Pavlović. U upravnom odboru ovog saveza posebno je aktivan Tihomir Ranković, celnik kluba "Karadjordje" iz Sursena, koji je inicirao saradnju svajcarskih Srba sa grckom kolonijom. Srpski kulturni savez nije registrovan kao politicka organizacija, jer takva aktivnost strancima u Svajcarskoj nije ni dozvoljena. Zadatak ove asocijacije je da stiti prava i interese Srba u Svajcarskoj. U svojim aktivnostima savez saradjuje sa ostalim asocijacijama, drustvima i klubovima svajcarskih Srba, ali i sa prijateljima iz Grcke, Rusije i same Svajcarske. Tokom 1994. godine, na primer, vodjene su akcije "Za otadzbinu u proleće" i organizovane humanitarne priredbe. Poslovni Srbi imaju, isto tako, svoju asocijaciju - Udruzenje privrednika koje je novembra 1993. godine izraslo iz Udruzenja ugostitelja u Cirihu (Gajić-Glisić, 1994). Prvi covek ove asocijacije je Nedeljko Trivić, vlasnik restorana "Blume" iz Virenlosa. Aktivni clanovi udruzenja su i Zoran Petrović i Ranko Aćimović iz Berna, Slavko Spasojević i Zika Perovanović iz Ciriha. Uspesni srpski biznismeni iz Svajcarske pomagali su i pomazu srpsku privredu.
Zemlje Beneluksa Iako u manjem broju, Srbi su nasli utociste i u zemljama Beneluksa - narocito u Belgiji i Holandiji. Geneza njihovog dolaska u ove zemlje pokazuje da se prvi znacajniji talas javlja upravo dvadesetih godina ovog veka, a drugi u prvoj polovini sezdesetih i u sedamdesetim godinama.
Belgija Srbi, Crnogorci i Jugosloveni srpskog porekla pristizali su u Belgiju kao ratni emigranti i kao radni migranti. Kada je iz Kraljevine SHS 1925. godine u Evropu krenuo veći talas ekonomskih migranata, jedan broj zitelja Like, Bosne, Dalmacije, Srbije i Crne Gore, uputio se i u zemlje Beneluksa. U statistici predratne Jugoslavije zabelezeno je da je tada Belgija imala oko 6.000 jugoslovenskih radnika. Polovina njih radila je na prostoru izmedju Ejsdena i Harlema. Najveća jugoslovenska kolonija u Belgiji dva desetih godina bila je u Srevingu, provincija Lijez, jer su tu oko basena uglja bile koncentrisane mnoge fabrike. Medju nasim doseljenicima, najvise je bilo Slovenaca, a potom Srba. Prema jednoj belgijskoj proceni 1932. godine, u drzavama Beneluksa, kada je migracija zavrsena, bilo je cak 12.000 Jugoslovena (Kolar-Dimitrijević, 1987). Veliki broj srpskih iseljenika u Belgiji, izmedju dva rata, bio je nacionalno i politicki neaktivan, jer je verovao u brzi povratak u Otadzbinu. Do njihove politizacije dolazi izmedju 1930. i 1934. godine, kada iz SAD, zbog ekonomske krize, a potom iz Nemacke zbog fasizma i Jugoslavije zbog diktature, dolazi veliki broj pripadnika naprednih snaga. U jednom izvestaju Generalnog konzulata Kraljevine Jugoslavije zapisano je da je u generalnom stajku rudara 1933. godine ucestvovalo cak 20.000 Jugoslovena. Najvi se zasluga za to imala je KPJ, koja je delovala u Belgiji pod nazivom Savez revolucionarnih radnika i seljaka iz Jugoslavije i izdavala svoj list "Glas iseljenika". U to predratno vreme u Belgiji su jos stampani i "Bilten jugoslovenskih radnika", "Borbeni radnik" i "Iseljenik" u Brislu, a u Srevingu "Mali list" i potom "Sloga radnika i seljaka" u glavnom gradu. Pod njihovim uticajem u spanski gradjanski rat otisao je 191, uglavnom, srpski rudar iz Belgije. Kada je izbio Drugi svetski rat, mnogi od njih su p ostali i clanovi belgijskog Pokreta otpora. U migracionom talasu posle 1945. godine doslo je, prema podacima Ambasade SFRJ, 2.000 srpskih emigranata. Drugi talas sezdesetih i sedamdesetih godina preselio je u Belgiju jos oko 3.000 srpskih radnika. Kako je, medjutim, Belgija 1974. godine zatvorila svoje granice za radnu snagu, to se vremenom priliv migranata smanjivao. Statisticki podaci iz 1989. godine pokazuju da je tada bilo u Belgiji ukupno 5.537 gradjana SFRJ. Procenjuje se da je oko 80% poreklom iz Srbije i Crne Gore. Mnogi od njih su, u medjuvremenu, uzeli belgijsko drzavljanstvo, neki su se vratili u Otadzbinu, a stariji emigranti su umrli, tako da se procenjuje da u ovoj zemlji danas ima najmanje 3.000 nasih ljudi. O njihovoj duhovnosti i veri brine prota Velizar Rakić iz parohije Sveti Sava u Brislu i Klub Srpske pravoslavne crkve, a o drustvenom i kulturnom zivotu Zajednica Srba koju predvodi dr Djordje Jovanović. Krajem sedamdesetih godina u Belgiji su radnici iz SFRJ imali sedam jugoslovenskih klubova, a krajem osamdesetih već trinaest. Sada, u vreme treće Jugoslavije, postoje samo tri: dva srpska i jedan jugoslovenski "Veljko Vlahović", ciji je rukovodilac Miroljub Rasić. U belgijskom javnom zivotu, pored o vih Srba, visoko mesto imaju i trgovac Zivko Cvetković, farmaceut Sasa Krasovac, slikarka Sanja Camilović i biznismen Milutin Savić.
Holandija Prvi srpski doseljenici u Holandiju stigli su pred izbijanje Prvog svetskog rata, a novi već 1925. godine, kada je u Holandiji bilo ukupno 4.000 Jugoslovena. Većina se naselila u juzne rudarske krajeve. Iza Drugog svetskog rata, posebno sezdesetih godina stigla je druga veća grupa Jugoslovena, koju je sedamdesetih uvećao talas privrednih zastupnika iz SFRJ. Medju njima polovina je bila srpskog porekla. Srbi su uglavnom koncentrisani u Roterdamu i Amsterdamu. Krajem osamdesetih godina jugoslovensku koloniju su cinila dvadeset i dva kluba. Danas ih ima osamnaest, ali je većina pasivna u svom radu. Srpska zajednica je, medjutim, aktivna ponajvise na medijskom planu. U Tilburgu je osnovan Srpski informativni centar, ciji je utemeljivac profesor Jovan Grbić. U Roterdamu je pokrenut "Nezavisni srpski glasnik", koji je osnovalo Srpsko prijateljsko drustvo. Obe ove organizacije udruzene su u Fondaciju istine o Srbiji, koja vodi medijsku bitku sa holandskim redakcijam a, ali i javno protestuje i zahteva ukidanje sankcija prema SR Jugoslaviji. Na humanitarnom planu Srpska zajednica, zajedno sa protom Dojcilom Vlajkovićem iz parohije Sveti Nikola u Amsterdamu, okuplja na stotine srpskih aktivista, medju kojima se isticu dr Dusan Vasiljević, stomatolog iz Frideburga, saradnik Fondacije "Decije srce" i Desimir Jasarević, sa suprugom Inge iz drustva "Pomoć za Bosnu" iz Enkhauzena. Kao razvijena industrijsko-poljoprivredna zemlja, Holandija je tradicionalno imala potrebe za stranom radnom snagom. Istina, broj Srba u ovoj zemlji nikada nije bio tako veliki, ali nije ni za potcenjivanje. Poslednjih dvadesetak godina, holandska statistika je pokazivala da se broj gradjana SFRJ kretao oko 13.500. Medjutim, najnoviji holandski (SOPEMI) izvestaj, radjen za OECD, pokazuje da taj broj veći. To je, ocigledno, rezultat dosta brojne imigracije u 1992. i 1993. godini, kao i priliva jednog broja azilanata. Prema pomenutom izvestaju, u januaru 1993. godine u Holandiji je bilo 21.569 lica rodjenih u bivsoj Jugoslaviji, od kojih je 5.556 lica "holandske nacionalnosti", a 15.531 lice nacionalnosti zemlje u kojoj su rodjeni. Holandska statistika jos uvek tretira nase ljude kao strance iz bivse Jugoslavije. Neto migracija iz bivse SFRJ, u poslednjih deset godina, izgledala je ovako: 1985. bilo je 72, a 1992. cak 4.770. Pored imigracije gradjana bivse SFRJ, u Holandiju su u poslednje dve godine dosli i azilanti. Njihov broj se povećao od 580 u 1990. na 2.733 u 1991. godini, odnosno na 4.768 u 1992. godini. U prvoj polovini 1993. godine samo iz SR Jugoslavije u Holandiji su trazila azil 2.023 lica. Podaci za 1992. i za prvu polov inu 1993. godine odnose se na azilante samo iz SR Jugoslavije. Nije poznata njihova nacionalna struktura, ali se veruje da se većina ne odnosi na Srbe. Otkako je poceo gradjanski rat na prostorima bivse Jugoslavije, naglo se povećao broj naturalizovanih Jugoslovena u Holandiji. Broj lica rodjenih u bivsoj Jugoslaviji, sa stalnim boravkom u Holandiji, koja su dobila drzavljanstvo, povećao se, od 120 u 1983. na 1.060 u 1992. godini. Medju njima je bilo i dosta Srba i Crnogoraca. Porast naturalizacije gradjana bivse SFRJ u 1992. godini je rezultat, pored nacionalnih konflikata u zemlji porekla, i uvodjenja dvojnog drzavljanstva. Inace, prema holandskom Zako nu o drzavljanstvu iz 1985. zene i muskarci uzivaju jednak tretman. Deca Holandjanki koje su udate za strance postaju Holandjani po rodjenju.
Luksemburg Srbi i Crnogorci su dolazili u Luksemburg jos od pocetka ovog veka, ali ne u velikom broju. Ova mala zemlja, naime, nije imala snaznu industriju koja bi privukla nase ekonomske
migrante. Procene pokazuju da u Luksemburgu zivi oko 2.000 Srba i Crnogoraca. Medjutim, statisticki podaci samo za 1989. godinu, beleze da je tada nesto preko hiljadu gradjana SFRJ radilo u Luksemburgu. Iako malobrojni, oni su dosta aktivni u svom delovanju. Kada je rec o zastiti srpskih nacionalnih interesa, u Luksemburgu se istice mladi i već uticajni biznismen Aleksandar Radović. Jugosloveni su decenijama u Luksemburgu imali samo dva kluba: "Jugoslavija" i "Domovina". Treći je bio slovenacki "Sneznik". Ovaj prvi vodi i danas Djordje Petrović, dok su se ova dva "otcepila".
Nordijske zemlje
Svedska Prema podacima Saveta Evrope, objavljenim 1991. godine, u ovoj zemlji je bilo 41.053 gradjana SFRJ. Pored njih, u Svedskoj je zivelo i preko 20.000 lica poreklom iz bivse Jugoslavije koja su primila svedsko drzavljanstvo. Prema svedskom zakonu o drzavljanstvu, uslovi za naturalizaciju su sledeći: a) da je lice punoletno; b) da je licno podnelo zahtev za naturalizaciju; v) da ima domicil u Svedskoj poslednjih pet godina i u trenutku podnosenja zahteva; g) da je karakterno pouzdano. Pored ove redovne postoji i tzv. izuzetna naturalizacija, i to: a) kada je rec o bracnom drugu svedskog drzavljanina; b) kada postoji poseban interes Svedske da jedno lice postane njegov drzavljanin; v) u drugim posebnim slucajevima (Svedski odbor za imigraciju razmatra svaki od ovih slucajeva i donosi odluku o opravdanosti naturalizacije, bilo da je rec o redovnoj ili izuzetnoj). Svedski zakonodavac ne zahteva potvrdu o otpustu iz ranijeg drzavljanstva, ali trazi odobrenje vlade cije drzavljanstvo ima lice koje prijemom u drzavlja nstvo Svedske ne gubi svoje dotadasnje drzavljanstvo. Kada su se Srbi i Crnogorci, zaposleni u Svedskoj, pocetkom devedesetih godina nasli, kao i mnogi nasi ljudi u zemljama Zapadne Evrope, pred dilemom srpstvo ili jugoslovenstvo, odlucili su se za kompromis. Rezultat tog dogovora bilo je formiranje Svesrpskogjugoslovenskog saveza i preimenovanje "Jugoslovenskog lista" u "Nas list". To je samo jedan od znakova kompaktnosti srpskih gostujućih radnika u Svedskoj. Jer, oni su se devedesetih godina u ovoj zemlji suocili sa antisrpskom kampanjom u svedskim mediji ma i administraciji, ali i sa albanskim, hrvatskim i muslimanskim nacionalistima. Prema podacima Doseljenickog saveta, u Svedskoj je pocetkom devedesetih godina zivelo 70.000 Jugoslovena. Sociolog dr Sel Magnuson tvrdi da najveću grupu u toj jugoslovenskoj koloniji cine Srbi - 40%, a zatim Hrvati - 20% ("Intervju", 1989). A dr Henri Back, takodje, na osnovu sastava 141 jugoslovenskog kluba, zakljucuje da u njima dominiraju Srbi sa 40%. Uz njih je bilo i 3% Crnogoraca. Iskusni urednik Miodrag Cvetković, iz Stokholma, ceni da Srba u Svedskoj ima oko 35.000 ("Politika ekspres", 1992). Najvise ih ima u Stokholmu, cak pet hiljada, i u Malmeu i Geteborgu. U Svedsku su Srbi i Crnogorci stigli u dva veća talasa. Prvi je bio u vreme rata, kada je nemacka strana u Skandinaviju deportovala na hiljade srpskih zarobljenika i drugi, pocetkom sezdesetih godina kada je otvoren proces migracije srpske radne snage. Svedok te ratne migracije je Vlajko Mihić iz Donje Poplate koji zivi u gradiću Jevleu, a druge Milos Misa Milovanović iz Despotovca. Obojica su danas svedski milioneri i velike srpske pa triote. Glavni doseljenicki udar na Svedsku iz Jugoslavije stigao je 1966. godine, kada je doslo cak osam hiljada nasih
radnika. Bilo je to dvostruko vise nego 1965, a cak 15 puta vise nego 1963. godine, kada su primljena samo 583 jugoslovenska radnika (Drobnić, 1987). Tako masovan priliv jugoslovenskih, odnosno srpskih radnika primorao je Svedsku da tih godina sa SFRJ zakljuci ugovor o regulisanju statusa imigranata. Zbog zastite vlastitog trzista radne snage već 1967. godine Svedska uvodi obavezu da migranati moraju imati radnu dozvolu, a da clanovi njihove porodice mogu biti u Svedskoj samo ako su se već u nju doselili. Zato je kasnije i doslo do smanjenog useljavanja srpske radne snage. Devedesetih godina, medjutim, Svedska je za Srbe, Crnogorce i Jugoslovene uvela obavezne ulazne vize, sto je gotovo zaustavilo priliv. U proseku, to su bili muskarci, sa srednjom kvalifikacijom, koji su nasli posao u svedskoj industriji, ugostiteljstvu i komunalnim uslugama, mada je bilo i strucnjaka, posebno u zdravstvu i gradjevinarstvu. O tome već i postoji izreka koja glasi: "Turci peru sudje, Grci su cistaci, a Srbi fabricki radnici..." Kako je krajem osamdesetih godina dopunske skole pohadjalo oko cetiri hiljade srpskih malisana, to je bio najsigurniji znak da su nasi radnici ovde pustili duboke korene. Mnogi od njih su se afirmisali kao uspesni biznismeni. Mihajlo Stefanović proizvodi stilski namestaj, Mirko Anić je mesarski magnat, Petar Dzakula frizerski majstor, Branko Ostojić je fabrikant sadolina i humanista. Miomir Zdravković-Serbison, cetr-desetogodisnji Nislija, je gradonacelnik Hamarea, a dr Mihailo Vukas, lekar, osnivac Srp skog lekarskog drustva u Svedskoj i zastupnik Sabora srpskog ujedinjenja iz SAD. Po broju, Srbi, Crnogorci i Jugosloveni srpskog porekla su druga grupacija stranaca u Svedskoj, iza Finaca. Po stazu od trideset godina provedenih u Svedskoj, Srbi su od gostujućih radnika postali iseljenici. To, medjutim, ne znaci da su se odrekli i svog srpstva. Na dalekom svedskom tlu prva srpska parohija Sveti Nikola osnovana je pre dvadesetak godina u Vesterosu. Njen paroh je Milan Cekerevac. Danas u ovoj zemlji ima osam parohija. U Geteborgu jerej Dragan Mijajlović vodi parohiju Svetog Stevana Decanskog, u Malmeu parohiju Svetog Ćirila i Metodija vodi jerej Djordje Pantelić, u Jancepingu parohiju Rodjenja Presvete Bogorodice vodi jeromonah Emilijan Mrdja. Helsinborsku parohiju Sveti Vasilije vodi jeromonah Metodije Lazić, a serdeteljsku parohiju Svetog Geor gija vodi Dusan Ranović. U Stokholmu hram Sveti Sava podigao je arhitekta Milisav Mića Ćulafić. U njemu sluzi protonamesnik Vladislav Rafailović. Otkako je 1991. godine ova crkva postala i srediste novonastale skandinavsko-britanske eparhije u njoj stoluje i vladika Dositej. Time je, pored stvaranja srpskih udruzenja i saveza, stvorena nova prilika za jacanje srpske kolonije u Svedskoj. Crkva, a i popustljivost svedske i jugoslovenske politike, omogućili su jos sedamdesetih godina da Srbi i Crnogorci u jugoslovenskoj koloniji nametnu svoj kulturni i nacionalni identitet. Za razliku od drugih razvijenih evropskih drzava, u ovoj je drustveno organizovanje jugoslovenskih radnika bilo jako izrazeno. Krajem sedamdesetih godina u Svedskoj je bilo 65 klubova, a 1983. godine cak 131. Van njih je bilo jos cetrdesetak nacionalnih hrvatskih, ali i srpskih organizacija. Najveća asocijacija nasih rad nika sedamdesetih godina bio je Jugoslovenski savez u Svedskoj, koji je od 1976, u cast posete J. B. Tita Stokholmu, pokrenuo i svoj "Jugoslovenski list". Tek osamdesetih godina, medjutim, pod kontrolom SK SSRNJ i SKJ, formiran je i Koordinacioni odbor srpskih drustava Svedske u Geteborgu, koji je oko sebe okupljao srpske klubove "Svetozar Marković", "Sindjelić", "Srbija". Slovenci i Makedonci su i tada imali vise svojih nacionalnih klubova. Najpoznatiji srpski aktivisti bili su Vladimir Miljenković iz J ovanovca, dr Milovan Mladenović iz Prokuplja, Dragan i Vlada Stanisavljević iz Beograda, dr Mihailo Vukas iz Nisa, Radovan Novaković sa Cetinja.
Danas u Svedskoj funkcionise 25 nasih organizacija, od kojih je većina koncentrisana u Stokholmu, Geteborgu i Malmeu. Najstarije srpsko drustvo u Svedskoj je "Sindjelić", osnovano jos 1974. godine. Njegov dugogodisnji predsednik je bio Vaso Pekić. Iz tog drustva pocetkom 1992. godine iznikao je Srpski savez sa oko 20 klubova-clanica. Njegov lider je Milan Mitić iz Crne Trave. U ovoj asocijaciji su i novi srpski klubovi "Srebro", "Ivo Andrić", "Kozara", "Dositej Obradović", "Krajina", kao i mnoga srpsk a humanitarna drustva. Objedinjavanjem sa Jugoslovenskim savezom u Svedskoj je izbegnut cesto kobni srpski raskol, sto nije uspelo nasim ljudima u mnogim drugim zemljama Evrope. Trenutno na okupljanju Srba u Svedskoj rade dva saveza. Srpsko-jugoslovenski savez vodi dr LJubisa Stojanović i on nastavlja 25-godisnju tradiciju nekadasnjeg Jugoslovenskog saveza, koji okuplja i danas oko 14.000 clanova. Srpski savez i drustvo "Vuk Karadzić" predvodi Grujo Morović sa pet hiljada clanova. Ovaj savez je nastao kao odgovor na cinjenicu da Jugoslovenski savez u prvo vreme posle cepanja jugoslovenskih klubova 1990. godine u Svedskoj nije hteo da prizna postojanje srpskog drustva "Vuk Karadz ić". Sada se ceka da drzava Svedska prizna ovaj savez i time pocne da dotira njegov rad. U medjuvremenu, prema Moroviću, savez je poslao u Bosnu pomoć u hrani vrednu 70.000 maraka. Sve ove organizacije se danas, pored brige o srpskoj kulturi, veri i tradiciji, bave sakupljanjem i slanjem pomoći u Otadzbinu. U tome je posebno aktivan Fond ratne sirocadi u Malmeu, koji vodi Aleksandar Polić. Ovaj Fond brine o tridesetak malisana boraca Kapetana Dragana. Njegovi clanovi su i svedski Srbi, ali i tridesetak Grka. Tokom 1993. godine poslali su malisanima pomoć u vrednosti od 320.000 kruna. Fond srpske solidarnosti u Malmeu, Stokholmu i Skloni vodi i organizuje predsednik Zivorad Stefanović. Ovaj fond je zbrinuo oko hiljadu srpske dece i skolovao 61 ucenika u SR Jugoslaviji. Na svedskom radiju za Jugoslovene se emituje "Dnevnik", a na televiziji emisija "Mozaik". U njihovim redakcijama rade Hrvati (Vanja Sutlić, Zvonko Letica, Vjekoslav Culjak, LJerka Kos), Muslimani (Emilija Zilić), ali i Srbi i Crnogorci (Olgica Lindkvist, Radoslav Matović, Sreten Perović). U medijima su dosta cesto srpske zrtve predstavljene kao hrvatske i muslimanske sve dok biznismen Nikola Janić nije svedskim medijima otvoreno rekao da lazu. Ovaj Nislija, koji je u Stokholm stigao kao glumac 1967. godine sa 25 godina zivota, prvi je prebrojao sve svedske intervjue o ratu u BiH i o Srbiji. Utvrdio je da je od 18 televizijskih intervjua, samo jedan napravljen sa Srbinom, a ostali sa Hrvatima i Muslimanima.
Norveska Priliv sveze radne snage sa Juga, a to znaci i iz Jugoslavije, u Norvesku zaustavljen je jos 1972. godine, kada su se pojavili prvi ozbiljniji simptomi nezaposlenosti. Od tada se dozvola za rad i dozvola boravka strancima izdavala u redjim slucajevima, a najvise kada je u pitanju bio politicki azil. Krajem sedamdesetih godina oko hiljadu Jugoslovena, uglavnom sa Kosova, pokusalo je da se zaposli u Oslu. Kad im nije uspelo zatrazili su azil, ali su ih norveske vlasti odbile i iselile. Medju njima je bila i m anja grupa Srba. Od tada, nasi ljudi vise i ne pokusavaju da se isele u Norvesku. Najveći broj Srba i Crnogoraca interniran je u Norvesku u toku Drugog svetskog rata. Medju logorasima bilo je i zarobljenih partizana i ilegalaca, ali i Srba iz ondasnje NDH, koji su preziveli Jasenovac. Od ukupno 4.268 interniraca, 3.841 bili su Srbi. Razmesteni su u tridesetak norveskih logora, ali su prilikom oslobadjanja i raseljavanja, gotovo, svi
prekvalifikovani u Jugoslovene. Trideset odsto njih nikada vise nije videlo Srbiju i Crnu Goru (Mladjenović, 1992). Neveliki suri kamen na norveskom groblju Sur svedok je te tuzne srpske sudbine. Tu je pokopano 27 Srba streljanih jos 1942. godine. Njihove grobove redovno posećuje prota Dragan Mijajlović koji vodi Srpsku misionarsku parohiju u Oslu, a i Sćepan Pistignjat, predsednik Udruzenja interniraca i clan Odbora norvesko-jugoslovenskog prijateljstva. Nova ratna stradanja 1992. godine na tlu bivse Jugoslavije potakla su i LJubicu Milosavljević-Bibi iz Norveske da se ukljuci kao predsednik Drustva za borbu hendike piranih u Norveskoj, u borbu za opstanak srpskog naroda. Prikupljajući humaniratnu pomoć gospodja Milosavljević okuplja oko sebe malobrojne srpske patriote i norveske prijatelje. Inace, statistika pokazuje da je pocetkom 1991. godine u toj zemlji zivelo 4.242 gradjana tadasnje SFRJ i da je od tada dosao jos jedan izvestan broj izbeglica. Naime, pocetkom 1992. godine u ovoj zemlji je registrovano i 3.674 izbeglica.
Danska Ne zna se sta je to tacno privuklo istocne Srbijance da se sezdesetih godina pocnu zaposljavati u danskim fabrikama. Ocigledno je da je neki Timocanin ili Kladovcanin povukao nogu, kako to nas narod kaze. Tek, od desetak hiljada Jugoslovena (danska statistika je registrovala 1991. godine 10.039 gradjana tadasnje SFRJ), koji su pre tridesetak godina posli "trbuhom za kruhom", većinu cine Srbijanci iz Timocke krajine. Kada je, medjutim, i ovde krajem sedamdesetih godina nezaposlenost zakucala na vrata, Danci su ih zatvorili za stranu radnu snagu, pa su Srbi poceli da se zene Dankinjama i tako uvećavali svoju koloniju. Prema sluzbenim podacima Generalnog konzulata u Kopenhagenu, danas u Danskoj zivi i radi oko 7.700 Srba i Crnogoraca. Uz njih je jos i cetiri hiljade srpskih izbeglica (inace, iz bivse Jugoslavije u Danskoj je naslo utociste 9.708 izbeglica). Srbi koji su dosli sezdesetih godina bili su mladi, slabo skolovani i srednje plaćeni. Radili su u zelezari, fabrikama automobila i kartona, a ziveli su u mestascima Hilerod, Belerup, Helsing, Odenseu i Kopenhagenu. I bili su Jugosloveni. Godine 1977. u Danskoj je bilo sest, a 1988. već 14 jugoslovenskih klubova, koji su imali srpske nazive: "Branko Ćopić", "Veljko Vlahović", "Timok", "Djerdap" i "Kadinjaca". Svi zajedno imali su 1.500 clanova. U njima su srpski aktivisti Boris Keserić, Boza Pavlović , Zoran Vulpić, Rodoljub Zivković, Slobodan Zivojinović vodili glavnu rec. Od 1991. godine u Danskoj postoji samo sest organizacija sa oko 3.000 clanova i Savez jugoslovenskih klubova koji vodi Boris Keserić. U njemu su i dalje naj-aktivniji pomenuti srpski i crnogorski klubovi, ali su sada njihovi celnici Misa i Mira Pavlović, Radisa Popović, Dragan Mikulović, Dragan Perić, Djordje Stojković i Mira Slijepcević. Danski Srbi i Crnogorci su se, iako malobrojni, zajedno uhvatili u kostac sa antisrpskom kampanjom u Kopenhagenu. Tokom 1992. godine organizovali su mirne demonstracije u glavnom gradu Danske, pruzili su utociste brojnim izbeglicama i sakupili pomoć za ugrozeno stanovnistvo u Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini. Posebno su u tom poslu bili aktivni Jovo Simić, Olga i Mija Petrović, Djordje Culujević, Milan Petrić. U svemu tome imaju podrsku prote Andreja Birona, ruskog svestenika rodjenog u Ml adenovcu, paroha crkve Sveti Aleksandar Nevski, koju Srbi redovno posećuju.
Finska Malobrojni Srbi i Crnogorci su jako dobro osetili na svojoj kozi sta znaci finska pristrasnost prema hrvatskim nacionalistima. Kako je Finska i 1941. godine priznala NDH, tako je i 1991. godine priznala suverenu Republiku Hrvatsku. Time je jasno stavljeno do znanja srpskim radnicima u ovoj zemlji da su nepozeljni. Nekolicina njih je napustila Finsku, a medju njima je bio i arhitekta Jovica Pesić, koji se sa zenom Janom i petoro dece vratio u Srbiju.
Italija Srbi starosedeoci u Italiji koncentrisani su u Trstu i oko njega. Procene, medjutim, pokazuju da u provinciji Furlanija zivi oko pet hiljada Srba. Raspadom SFRJ i secesijom Hrvatske i Slovenije, prekinute su direktne veze izmedju Srbije i Italije, ali time srećom nisu oslabljene veze srpske Otadzbine i srpske dijaspore u Italiji. Naprotiv, jos 1990. godine Jovan Rasković je ponesen talasom probudjenog srpstva u zapadnom delu Balkana, boravio u Trstu radi jacanja saradnje sa srpskom kolonijom i formiranja odbora Srpske demokratske stranke u Italiji. Te godine, uz blagoslov furlanskih vlasti, osnovano je i Srpsko-italijansko kulturno dobrotvorno drustvo. Inicijator je bila gospodja Gordana Rokić, koja je osetila potrebu za obnavljanjem aktivnosti srpske zajednice, zaduzbinarstva i humanizma, po kome su trsćanski Srbi, inace, bili poznati. Opravdanost utemeljenja ovog drustva vrlo brzo se pokazala ispravnom, jer su italijanske vlasti već narednih meseci izdale dozvolu za ponovno otvaranje srpske skole "Jovan Miletić" u Trstu. Tako je posle dvadeset godina pauze ova osmoljetka primila desetak djaka prvaka, cije je ucenje blagoslovio paroh Rasko Radonjić. Skola je, nezvanicno, pocela sa radom 1782. godine, kada je u nju dosao prvi ucitelj Vasilije Vitković, ali su becke vlasti dozvolu izdale tek juna 1792. godine. Prva odeljenja su otvorena u delu crkvene kuće. Poznati becki trgovac Jovan Miletić, rodjen u Sarajevu 1715. godine, testamentom je zavestao skoli 24.000 forinti za njeno izdrzavanje. Po tom dobrotvoru ova skola i danas nosi ime. Punih sest decenija ucitelj u ovoj skoli bio je Zlatiborac Velimir Djerasimović, koji je u medjuvremenu i tri puta bio predsednik crkveno-skolske opstine u Trstu. Ova skola, a i cuvena Srpska biblioteka, kao i crkva Svetog Spiridona Cudotvorca, spadaju u red najstarijih i najznacajnijih kako u srpskoj dijaspori, tako i u kulturi srpskog naroda. Postojanje i funkcionisanje ovih srpskih institucija i pored cinjenice da Srbi u Italiji nemaju status manjine, dokaz je odredjene kulturne autonomije naseg naroda, koju je zvanicno stekao na Apeninskom poluostrvu jos u vreme carice Marije Terezije. Srbi su, bezeći pred najezdom Turaka, nasli utociste u Italiji jos u XIV veku. Prof. Radivoje Pesić (1990) istice da su i ranije, cak u X veku, Sloveni prelazili Jadransko more i nastanjivali oblast Gargano. Poznato je, kaze Pesić, da su u primorskim mestima Devije, Veste i Varena ziveli Srbi. Doseljenici iz Sandzaka, poznati kao kalabrosi (sviraci) bili su osnivaci Kalabrije. S Novog Brda doselio se u Italiju i jedan broj humanista koji je dao znacajan doprinos razvoju kulture na italijanskom prostoru t oga doba. Naime, Novo Brdo se pocelo razvijati u XIV veku, a već za vreme despota Djurdja u XV veku bilo cuveno trgovacko i rudarsko srediste, ali i izvoriste humanizma. Novo Brdo je imalo i koloniju Dubrovcana s konzulatom, a bilo je i Kotorana, Barana, Albanaca, Grka i Italijana. Sem ekonomskog ovo mesto je imalo i strategijski znacaj kao utvrdjen grad, a u rudnicima je vadjena zlatna, srebrna, olovna i
gvozdena ruda. Nadiranjem Turaka taj privredni, trgovacki i kulturni centar je razbijen, a većina lju di iseljena, od kojih su mnogi nasli utociste u Italiji. Od XV do XIX veka Srbi u Veneciji razvijaju svoju stamparsku i izdavacku delatnost (Pesić, 1990). Medju njima se posebno isticu Bozidar Vuković i Dimitrije Teodosi. Inace, mnogo je nasih znamenitih stvaralaca koji su radili s tim izdavacima, pocev od Dositeja Obradovića i Vuka Karadzića do Lukijana Musickog. O Srbima u Italiji pisao je i Trnjegorski (1938): "U Apeninima, u provinciji Kampobaso, oko 30 km od obale Jadranskog mora sacuvala se jos do danas jaka jugoslovenska oaza sa oko 5.000 stanovnika. Po italijanskoj statistici, u njoj je bio 4.241 Srbin. To su ostaci onih Hrvata koji su u drugoj polovini 15. veka napustili svoje domove izmedju Neretve i Cetine i prebegli preko Jadrana da se spasu pred Turcima". Oni su u to vreme ziveli jos kompaktno u nekim velikim selima: Akvaviva, San Felice Slavo (kasnije poznato kao San Felice Litorio) i Montemitro. S obz irom na broj i rastrkanost, Srbi su se tokom vremena asimilirali i izgubili svoj identitet, pogotovo kada se ima u vidu da su mnogi presli u katolicku veru. Sa izgradnjom svog hrama, Svetog Spiridona 1751, i pocetkom rada srpske skole 1782, Srbi u Trstu pocinju veoma siroko uoblicavanje srpske kolonije (Pesić, 1990). Tako organizovan drustveni, duhovni i kulturni zivot Srba u Trstu traje preko dvesta trideset godina. Naime, obe ove institucije predstavljale su znacajan cinilac postojanja i opstanka etnicke zajednice, motiv okupljanja najvidjenijih srpskih i drugih slovenskih velikana, koji imaju velike zasluge za razvoj pismenosti i kulture kao preduslova razv oja slovenske svesti (Milanović, 1990). Trst je privlacio Srbe kao luka koja je u okviru Habsburske monarhije proglasena za slobodnu pocetkom XVIII veka. Pruzao je velike mogućnosti za bavljenje zanatstvom, trgovinom i moreplovstvom. Srbi su se doseljavali u Trst iz Bosne, Hercegovine, Dalmacije, Crne Gore i drugih krajeva. Tvrdi se da srpska zajednica u Trstu nikad nije bila brojna - do 500 clanova u oko 150 porodica (Milanović, 1990). Pocetkom devedesetih godina, kada je u srpskoj koloniji doslo do nesuglasica izmedju starosedelaca i novopridoslih Srba, ova opstina sa sedistem u zaduzbini trgovca Spiridona Gobcevića na Velikom kanalu, imala je u posedu samo sest svojih zgrada. Prema recima predsednika opstine Djordja Milosevića i bratstvenika Roberta Popovića, izdavanjem ovih srpskih zgrada, nije se mogla vise tako bogato finansirati ukupna delatnost srpske zajednice u Trstu. U okviru novijeg talasa, od sezdesetih godina, Srbi u manjem broju odlaze na rad i u italijanske privredne centre. Istina, niko precizno ne zna koliki je taj broj, ali se pouzdano zna da ih ima u većini privrednih centara Italije. Oni nisu bili u znacajnijem vidu organizovani. Ipak, jedan broj intelektualaca entuzijasta pokusava da ozivi neke forme rada za afirmaciju srpske kulture i nastavak kontinuiteta srpske tradicije na italijanskom prostoru (Pesić, 1990). Pre deset godina (1984), u Rimu je osnovana Kulturna italijansko-jugoslovenska asocijacija, koju vode Desanka i LJupka Lazić iz Beograda. Asocijacija je bila obrazovnog i kulturnog karaktera i imala osamdesetak clanova (Pesić, 1990). Po tome se moze zakljuciti da je organizovani zivot Srba u Italiji tada bio skroman, ali da ono sto je do sada ispoljeno pruza sansu da se aktivnosti Srba u Italiji povećaju i saradnja sa nasom zemljom unapredi. Osim u Furlaniji, odnosno Trstu, Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla ima nesto malo na jugu Italije na Siciliji, ali i na severu, u velikim industrijskim centrima. Kada je Italija 1987. godine donela Zakon br. 984, kojim se utvrdjuju Pravila za prijem i tretman radnika iz zemalja-neclanica EZ i kontrole skrivene imigracije, i u Jugoslaviji se doslo do procene da u
Italiji na "privremenom radu" ima tridesetak hiljada Jugoslovena. Najvise ih je bilo u pogranicnoj zoni oko Slovenije (8.000) i Milanu (3.000). U pokrajini Lacio i na Sardiniji bilo je cak 3.000 pastira iz Makedonije, Crne Gore i Kosova, a u Rimu 1.000 jugoslovenskih Roma ("Politika", 1987). Koliko je medju ovim "gastarbajterima" i "ilegalcima" bilo ljudi srpskog porekla tesko je bilo precizno utvrditi, ali se procenjuje da je rec o cifri od oko 5.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena. Cetiri petine njih su bili sezonci i "radnici na crno", uglavnom iz istocnih i juznih delova Srbije, ali i iz BiH i Crne Gore. Inace, prema podacima koje je o bjavio Savet Evrope, 1. 1. 1990. godine u Italiji je zivelo 11.933 gradjana SFRJ. Većina Srba okupljala se oko kluba "Jugo-vil" u Vićenci, koji je vodio dr Nikola Pavlović, oko srpskih kafana u Milanu i srpske crkve Sveti Sava u Rimu, u cijoj je opstini predsednik bio dr Radovan Korać. U svetu italijanskog biznisa bili su poznati trgovci Lucija Vlahović i Mihailo Cvetković, bankar Bozidar Vukasović i finansijski ekspert Dusan Mijac. U umetnickim krugovima figurirali su izdavaci Cedo Komljenović, Aleksandar Stefanović i Nikola Dugandzija. Ratne nedaće na Balkanu, pocetkom devede setih, nagnale su srpske "gastarbajtere" da se iz Italije vrate u Otadzbinu, tako da je danas sasvim neizvesno koliko ih i dalje radi na Apeninskom poluostrvu. U jesen 1993. godine Srbi iz Rima i drugih delova Italije, okupljeni oko ideje da brane Otadzbinu i svoj nacionalni identitet demonstrirali su ulicama glavnog grada Italije. Puls srpstva se osećao i u samom Trstu, gde srpska pravoslavna crkva, a i bivsi paroh Ilija Ivić sakupljaju veliku pomoć i salju svom narodu u SR Jugoslaviji, Republici Srpsko j i Republici Srpskoj Krajini. Pocetkom maja 1994. godine u Rimu je, na inicijativu Svetske srpske zajednice, odrzana Izborna skupstina Svesrpskog saveza u Italiji. Za predsednika je izabran Rasa Nedić, nekadasnji direktor predstavnistva JAT-a u Rimu, dok je Zorica Milosević izabrana za koordinatora humanitarne pomoći SSZ u Italiji. U samom Rimu danas zivi oko dve stotine Srba. Najpoznatiji medju njima kao starosedeoci su braća Savo i Spiro Rasković, Nevenka Knezević, Nada Kokotović, Vera Tesanović, Radovan Korać i Milos Dedejic h. Otkako je izbio rat, srpska kolonija u Rimu se uvećala za nekoliko stotina izbeglica. Srbi u glavnom gradu Italije godinama se okupljaju u grckoj, i ruskoj crkvi. Prosle godine je na inicijativu vernika odluceno da se u Rimu izgradi srpska crkva. Na celo Odbora za prikupljanje priloga i izgradnju ovog hrama izabran je Zoran Majkić, dok je sekretar Srpske crkvene zajednice Mirjana Pendić. Veći broj Srba iz Rima, ali i oko dve stotine Italijana, ukljuceno je u humanitarne aktivnosti koje vodi gospodja Zorica Milosević u okviru Komiteta za pomoć nezbrinutoj deci i civilima. Ova organizacija je tokom 1993. godine u Srbiju poslala dvadeset i pet kamiona pomoći. A tokom 1994. godine, samo na jednoj humaniratnoj priredbi sakupila je pomoć u novcu od 87 miliona lira.
V GLAVA: SRBI - NACIONALNE MANJINE U STARIM I NOVIM SUSEDNIM ZEMLJAMA Srbi koji zive kao nacionalne manjine u starim i novim susednim zemljama, predstavljaju deo srpskog naroda ciji istorijat nastanka, brojnost, teritorijalna rasprostranjenost i status nisu dovoljno proucavani, niti je realna slika o njima dostupna citaocima. Razloga sto to nije ucinjeno ima vise, ali jedan je najznacajniji - susedne zemlje u kojima se nalazi najveći broj Srba koji zive kao nacionalne manjine pripadale su tzv. svetu socijalizma u kome je isticano da su nacionalna pitanja resena i da su svi g radjani tih zemalja jednaki. Poznato je da se prava manjina ne javljaju uvek samo kao prava pripadnika jedne manjinske grupe - znaci
individualna - već i kao prava kolektiviteta. Jer, to su prava grupe koja se po svom nacionalnom poreklu, jeziku, cesto i veri razlikuju od većinskog naroda koji cini nacionalni konstituent drzave. Jezik, kao obelezje nacionalnog identiteta, svrstava se u objektivne kriterijume koji se koriste u utvrdjivanju zajednickih obelezja nacionalne manjine, naroda i svakog drugog en titeta, ali je isto toliko znacajna i vera koja je, u zemljama u kojima prevashodno zive Srbi kao manjina, dugo bila zanemarivana. Razume se, znacajni su i mnogi drugi momenti i simboli koji predstavljaju kompleks manjinske problematike, a o kojima se govori i u ovom poglavlju. Većina susednih zemalja je ratifikovala dva danas najznacajnija multilateralna medjunarodna ugovora o pravima coveka (Medjunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, 1966. i Medjunarodni pakt o gradjanskim i politick im pravima, 1966) i prihvatila dokumente o manjinama koje je usvojila Konferencija o bezbednosti i saradnji u Evropi (KEBS) 1990. godine.
Rumunija Srbi koji zive u Rumuniji vuku svoje korene jos iz XIV veka, iz vremena kada je pocelo nadiranje Turaka na zapad. Naseljavanje teritorija na kojima Srbi danas zive pocelo je nakon poraza srpske vojske na Marici 1371. i Kosovu 1389. godine. Doseljavanje, pretezno u Banat, nastavljalo se u vekovima koji slede, s tim sto je ono posebno doslo do izrazaja u vreme velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem III Carnojevićem (1690), kada su se stvorile veće naseobine Srba u okolini Temisvara. Većina istoricara, medju kojima i Dusan J. Popović (Srbi u Banatu) tvrdi da je Srba u Banatu bilo i pre dolaska Madjara u Panonsku niziju (895. godine). O tome pise i gospodin Mile Tomić ("Knjizevni zivot" br. 2, jul 1993). Tomić dokazuje da Srbi u Rumuniji zive u oko sedamdeset naselja, od kojih je 36 zabelezeno pre 1400. godine. Ranije je broj ovih naselja bio daleko veći, sto prema Tomiću dokazuju i nadgrobni spomenici na grobljima mnogih, sada cisto rumunskih, sela rumunskog dela Banata. Tomićev a istrazivanja pokazuju da su i Srbi "starinici" u ovim podrucjima. U zapisu o seobama pod naslovom "Seobe bez seoba", Tomić daje spisak naselja, prema godini kada se prvi put pominju, u kojima zive Srbi u Rumuniji: Canad (1030), Arad (1153), Bazjas (1200), Temisvar (1212), Munara (1219), Ivanda (1221), Knez (1230), Mali Beckerek (1232), Radimnja (1277), Monostur (1282), Fenj (1289), Nadlak (1313), Namet (1317), Sendjuradj (1319), Denta (1322), Ćir (1322), Fenlak (1330), Cenej (1330), Gad (1333), Varjas ( 1333), Karasevo (1333), Naćfala (1333), Rudna (1333), Saravola (1333), Sveti Marton (1333), se. Petar (1333), Tolvadija (1333), Parac (1334), Semiklus (1334), Tornja (1334), Pecka (1335), Petrovo Selo (1359), Rekas (1359), Bućin (1364), Zlatica (1367), Leskovica (1371). Kao starinike, Tomić pominje Srbe i u naseljima koja se pominju u XIV veku: LJupkova (XIV), Svinica (1437), Ketfelj (1454), Stancevo (1456), Keca (1470), Lukarevac (1471) i Sokolovac (1472). Teritorije na kojima zive Srbi u Rumuniji su vise puta menjale gospodare. Naime, Banat je prvo pripadao Turskoj (1452-1717), zatim Austriji (1717-1779), da bi 23. aprila 1779. godine bio prikljucen Madjarskoj, u cijem je sastavu ostao sve do kraja Prvog svetskog rata (Krivokapić, 1992). Inace, u svom pobedonosnom naletu srpska vojska je 1918. godine zauzela Temisvar, Zombolj i oblast Banatske klisure i drzala ih pod svojom vlasću sve do 1920. godine. Tada je Ugovorom o miru, zakljucenim u Severu, Banat po deljen izmedju
tadasnje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Madjarske i Rumunije. Zabelezeno je, isto tako, da kada se u skladu sa odredbama Ugovora srpska vojska povukla iz pomenutih predela, zajedno sa njom rumunsku teritoriju napustilo je i oko 5.000 Srba (Krivokapić, 1992). Mada su rumunske vlasti na zboru koji je odrzan 1919. godine u Sibiju odlucile da Srbima u Banatu dozvole da zadrze sva prava koja su imali pod madjarskom vlasću, ukljucujući tu i skole na maternjem jeziku, u praksi su ta prava bila vise nego skromna (Krivokapić, 1992). Srpske skole su bile veroispovedne, a finansirale su se prilozima samih manjinaca. Pitanje obrazovanja srpske manjine u Rumuniji regulisano je Konvencijom koja je izmedju Rumunije i Jugoslavije zakljucena 1933. a stupila na snagu 1935. g odine. Medjutim, brzo nakon stupanja na snagu skolske konvencije, 1939. godine u Rumuniji na vlast dolazi fasisticka "Gvozdena garda", koja pocinje politiku otvorenog proganjanja nacionalnih manjina. Taj polozaj je jos vise pogorsan ulaskom Rumunije u Drugi svetski rat na strani sila Osovine. Nakon pada fasistickog rezima Antoneskua u Rumuniji (23. avgusta 1944), i zavrsetka Drugog svetskog rata, polozaj srpske i drugih manjina u ovoj zemlji prosao je kroz nekoliko faza. Prva, koju karakterise preduzimanje odredjenih konkretnih mera u pravcu ukidanja diskriminacije nacionalnih manjina, traje do donosenja rezolucije Informbira 1948. godine, kada je osnovan Slovenski antifasisticki front ciji je osnovni cilj bio okupljanje svih Slovena u Rumuniji u jedinstvenu kulturnu zajednicu, propagiranje i ga jenje slovenske kulture u toj zemlji. Srpska manjina je u njemu imala znacajnu ulogu. Druga faza u istoriji srpske manjine u Rumuniji predstavlja mracni period izmedju 1948. i 1955. godine u kome su Srbi ponovo proganjani i maksimalno diskriminisani. Treća faza pocinje 1955. godine, sa normalizacijom odnosa izmedju Jugoslavije i SSSR, i traje do donosenja Ustava 1965. godine u kome je znacajan povratak prezivelih deportiraca iz Baragana i iz drugih logora, ali se ti logorasi ne rehabilituju. Nakon donosen ja Ustava (1965), srpska manjina u Rumuniji se izjednacava sa drugim nacionalnim manjinama (sa Madjarima, Nemcima, Jevrejima i dr.), ali sudeći po mnogo cemu prava nacionalnih manjina koja daje taj najvisi akt zemlje u praksi su bila ipak ogranicena, premda je clanom 17. Ustava iz 1965. propisano da su gradjani SR Rumunije ravnopravni u svim oblastima privrednog, politickog, drustvenog i kulturnog zivota, bez obzira na nacionalnost, rasu ili veroispovest. Ta cetvrta faza razvoja manjina u ovoj susednoj ze mlji bila je najduza, gotovo cetvrt veka, i traje do 1989. godine. Konacno, peta faza pocinje padom diktature Nikolaja Causeskua i traje do danas. Nju karakterise povoljan razvoj demokratskih odnosa izmedju rumunskog stanovnistva i nacionalnih manjina u ovoj zemlji. Srpska manjina u Rumuniji predstavlja znacajan faktor za regulisanje medjusobnih odnosa izmedju te zemlje i Jugoslavije uopste, a posebno ekonomskih odnosa izmedju Rumunije i Republike Srbije. Ona se temelji na iskustvima istorijskog razvoja srpskog naroda i saradnje s njegovim delovima koji zive kao manjine u drugim drzavama. O tome svedoce brojni primeri koji su zabelezeni u literaturi. Znacaj srpske manjine u Rumuniji za unapredjenje medjusobne ekonomske saradnje izmedju dve drzave nije u njenoj brojnost i već u njenim kvalitativnim svojstvima i tradicionalno dobrim odnosima izmedju zemlje u kojoj se srpska nacionalna manjina nalazi i zemlje matice, kao i u istorijskoj bliskosti, uzajamnoj simpatiji i isprepletenosti sudbina srpskog i rumunskog naroda. O srpskoj manjini u Rumuniji uopste nije bilo znacajnijih istrazivanja u periodu posle Drugog svetskog rata. Tek se poslednjih godina u nas objavljuju kraći radovi o Srbima u Rumuniji. Svi autori se, medjutim, suocavaju s problemom adekvatnih dokumentacionih i statistickih izvora. Jer, u Rumuniji je dugo vremena literatura o nacionalnim manjinama bila oskudna, a ono sto je pisano posle Drugog svetskog rata bilo je toliko ideoloski obojeno da je upotrebna vrednost bila mala.
Prema popisu stanovnistva Rumunije iz 1977. godine, u toj zemlji zivelo je 34.037 pripadnika srpske manjine. Preliminarni rezultati popisa stanovnistva s pocetka 1992. godine pokazuju da je taj broj jos nizi - 29.080 ili nesto iznad 0,1% ukupnog rumunskog stanovnistva, koje je brojalo 22,760.499 lica. Procene, medjutim, pokazuju da je brojnost srpske manjine u Rumuniji znatno veća. One se zasnivaju na podacima koji se odnose na period izmedju dva svetska rata. Naime, broj Srba u Rumuniji izmedju 1920. i 19 40. godine smanjio se od 49.035 na 43.405 lica (Kostić, 1941). Pribliznu cifru belezila je i Srpska pravoslavna crkva. Godine 1938. u Rumuniji su radile 62 osnovne skole na srpsko-hrvatskom jeziku, od kojih su 54 bile veroispovedne (53 srpsko-pravoslavne i jedna hrvatsko-katolicka), a ostale drzavne. Iste godine, u Rumuniji su bile 52 srpske pravoslavne crkve, 5 manastira i 52 pravoslavne parohije (Stojković, 1990). Godina 1920. uzima se kao godina kada je izvrseno razgranicenje izmedju Kraljevine SHS i K raljevine Rumunije. Naime, Ugovorom o miru izmedju sila Antante i Austrije zakljucenim septembra 1919. godine, Rumunija je prihvatila uslov o zastiti interesa onih stanovnika koji se od većine stanovnika razlikuju po rasi, jeziku i veri. Nakon ukljucivanja većeg dela Banata u okvire Rumunije, 1920. godine, Srbi koji su ostali u toj zemlji poceli su da se organizuju na osnovu iskustva koja su stekli za vreme Austro-Ugarske (Pejin, 1990). U Rumuniji su u administrativnom pogledu Srbi bili podeljeni u nekoli ko zupanija, dok su u crkvenom pogledu nakon 1919. godine pali pod Temisvarsku eparhiju (Pejin, 1990). Prema istrazivanjima prof. Stojkovića, srpska manjina u Rumunija je razmestena duz drzavne granice, severno i juzno od Temisvara, u Banatskoj klisuri i okolini Krasove. Najbrojnija je u zupanijama Cinut Timis, Timis-Torontal, Karas i Severin. Srbi su ziveli u 58 opstina, od kojih su u 27 bili zastupljni s procentom 50-100% stanovnistva. U dvanaest komuna cinili su 90100% stanovnistva (to su: Belobreska, Varjas, Divić, LJubkova, Kraljevac, Leskovica, Macević, Radimna, Svinjica, Soka, Sokolovac i Srpski Sveti Marton), a u 15 ostalih mesta izmedju 50% i 90% (Bazjas, Zlatica, Ivanda, Man. Sveti Djuradj, Katifelj, Lukarevac, Lugovet, Nemet, Nadjfali, Petrovo Selo, Rudna, Srpska Pozezena, Srpski Sveti Petar, Stance i Stara Moldava) (Stojanović, 1990). U gradovima je zivelo manje Srba. Godine 1940. bilo je oko 2.000 Srba u Temisvaru, Aradu, Cakovu i Velikom Svetom Nikoli (Kostić, 1941). U Banatskoj klisuri pominju su 12 sela u kojima je cetrdesetih godina zivelo oko 12.000, a danas 11.000 Srba (Tomić, 1989). Manja grupa Srba zivela je i u Erdelju, Transilvanija (Trnjegorski, 1938). Broj pripadnika srpske nacionalne manjine u Rumuniji se postepeno smanjivao. Pored prirodnog procesa asimilacije, taj broj se smanjivao i zahvaljujući merama asimilacione politike koje su primenjivane nekad u većoj, a nekad u manjoj meri. Posle Rezolucije Informbiroa, tokom 1950. i 1951. godine, usledila su masovna proganjanja, hapsenja i deportacije u logor, izgradjen za te potrebe u pescari Baragan (jugozapadno od Bukuresta, u Dobrudzi), montirani su sudski procesi nekim licnostima srpske nacionalnosti i slicno. Pored toga, stanovnici srpskih sela u rumunskom pogranicnom podrucju prema Jugoslaviji, nakon Rezolucije Informbiroa, iseljeni su, kao politicki nepouzdani, i naseljeni severoistocno od Bukuresta. Takva politika prema manjini naseg naroda je podsticala asimilaciju, te nije cudo sto je broj srpske manjine gotovo prepolovljen. Procenjuje se da danas u Rumuniji ima oko 50.000 Srba. Obrazovni proces u Rumuniji tekao je na rumunskom jeziku iako je srpska manjina imala svoje skole. Medjutim, imala je samo osnovne skole i dve gimnazije. U periodu izmedju dva svetska rata, medju pripadnicima srpske manjine inteligencije skoro da nije bilo, jer za dve decenije iskolovana su samo dva lekara, sest advokata i jedan profesor, a u veroispovednim
skolama radilo je 18 uciteljica i 30 ucitelja (Stojković, 1990). Inace, srpska manjina u to vreme nije imala ni kulturnih niti politickih organizacija koje bi je predstavljale kao celinu. Po zavrsetku Drugog svetskog rata, skoro polovina srpske nacionalne manjine u Klisuri bila je nepismena. "Vredni i neumorni, cim im se pruzila prilika, shvatili su da je i ucenje ozbiljna stvar, a najteze su primili da se od ucenja moze ziveti" (Tomić, 1989). Ovaj citat sugerise zakljucak da se ni posle Drugog svetskog rata pripadnici srpske nacionalne manjine nisu skolovali u onoj meri u kojoj su Rumuni to cinili. Oni koji su se skolovali bili su uglavnom rasporedjivani na posao u druga podrucja, te su gubili vezu sa svojim zavicajem. Dakle, ako su skolovani, rasturani su po Rumuniji, da bi se u masi većin skog stanovnistva "izgubili". Istina, rumunski zakoni su, u periodu posle Drugog svetskog rata, garantovali pravo pripadnika nacionalnih manjina na ravnopravnost sa drugim drzavljanima Rumunije, te time i pravo na obrazovanje. Medjutim, u skladu sa Zakonom o vaspitanju i obrazovanju, u Rumuniji se obrazovanje na svim nivoima odvijalo na rumunskom jeziku. Sto se tice posebnih prava nacionalnosti, njima se u skladu s Ustavom obezbedjuje slobodno korisćenje maternjeg jezika na svim stepenima obrazovanja. Rumunija je, nakon promena u decembru 1989. godine, donela vise propisa i zakona koji se odnose na manjinsku problematiku. Naime, novi Ustav koji je prihvaćen referendumom 8. decembra 1991. godine, sadrzi clanove koji se odnose na prava manjina u Rumuniji, i to nacionalna, etnicka, lingvisticka i religijska. S tim u vezi, drzava priznaje i garantuje licima koja pripadaju nacionalnim manjinama prava na cuvanje, razvoj i ispoljavanje svojih nacionalnih, kulturnih, jezickih i religijskih osobenosti. Drzava ga rantuje nacionalnim manjinama i pravo obrazovanja na maternjem jeziku. Nastava na jezicima nacionalnih manjina se izvodi u 2.831 skoli i odeljenju, pocev od predskolskih ustanova do zavrsetka srednje skole. Na jezicima manjina skolu pohadja 245.507 ucenika, a predaje 13.974 nastavnika. Stampa se preko 90 periodicnih publikacija na jezicima manjina - madjarskom, nemackom, srpskom, ukrajinskom, slovackom, ceskom, turskom, romskom, rusinskom, bugarskom i jermenskom. Većinu ovih publikacija subvencionise drz ava. Nacionalne TV stanice emituju dva puta nedeljno programe na madjarskom, nemackom i jezicima drugih manjina. Sva ova pitanja će biti jos preciznije uredjena u Zakonu o nacionalnim manjinama Rumunije koji je u proceduri donosenja. Naime, u decembru 1993. godine rukovodstvo manjinskih organizacije je dostavilo preliminarni Nacrt zakona o nacionalnim manjinama Savetu za nacionalne manjine, koji će biti upućen Vladi Rumunije. Savet nacionalnih manjina koji je konstituisan u aprilu 1992. godine u Bukurestu predstavlja organ Vlade Rumunije i deluje pod pokroviteljstvom Generalnog sekretarijata rumunske Vlade. Savet ima 50 clanova, od kojih 14 predstavnika ministarstava i 36 predstavnika nacionalnih manjina, po dvoje iz svake manjinske organizacije. Predstavnici DSSKR su Slavomir Gvozdenović i Milenko Lukin. Nacrt zakona sadrzi detaljna objasnjenja individualnih prava pripadnika nacionalnih manjina, cije postovanje garantuje drzava, kao i svih nadleznih ustanova i potrebnih finansijskih sredstava za njihov rad. U Nacrtu zakona o nacionalnim manjinama govori se i o kolektivnom uzivanju tih prava, kao i o nekim kolektiv nim pravima, poput prava na predstavljanje. Shodno zakonskom aktu od 31. decembra 1989. godine, nacionalne manjine preko svojih partijskih predstavnika su zastupljene u Parlamentu. Srbi su predstavljeni preko svoje organizacije - Demokratskog saveza Srba i Karasevaka Rumunije (DSSKR). Njih predstavlja u Parlamentu poslednjeg saziva pesnik Slavomir Gvozdenović. Gospodin Gvozdenović je bio i pred-sednik DSSKR. Inace, u Parlamentu prethodnog saziva (od maja 1990. do septembra
1992) predstavnik Demokratskog saveza Srba i Karasevaka bio je Milenko Lukin . U DSSKR je vrlo aktivan i mladi inzenjer Dragan Zupunski, predsednik Temisvarskog odbora DSSKR i niz drugih vidjenih Srba i aktivista - LJubomir Stepanov, Borislav Krstić, sadasnji predsednik, Milan Bajinski, Sima Zarkov, Radislav Klanica, Miomir Todorov, Djoka Mirjanić, Srboljub Misković, Milja Radan, Goran Stefanović, Milos Janosević, Mileta Djordjević, Vitomir Velimirović, Cvetko Milenković, Djoka Glisić i drugi. U Temisvaru se izdaje na srpskom jeziku i nedeljnik "Nasa rec" i tromesecnik "Knj izevni zivot", koji su vrlo znacajna glasila Srba u Rumuniji. Zivot Srba u Rumuniji je opisan i u knjigama koje sami izdaju, kao i rumunsko-srpski odnosi. Dr Miodrag Milin, istoricar, objavio je 1992. godinu knjigu upravo o rumunsko-srpskim odnosima modernog vremena. Prema podacima za skolsku 1970/71. godinu, na nastavnom srpsko-hrvatskom jeziku bilo je 16 predskolskih ustanova sa 471 polaznikom, 29 osnovnih skola sa 1.196 polaznika i gimnazija "Dositej Obradović", u Temisvaru, sa 126 polaznika (Krivokapić, 1992). U 1993. godini, ova Gimnazija je obelezila pedesetogodisnjicu rada. Iako je privatna niza gimnazija osnovana jos 1921. godine u Keftelju, zahvaljujući proti Milanu Nikoliću, kao godina pocetka rada srpske gimnazije uzima se 1943, kada je odlukom rumunskih vlasti odobrena nastava i u visim razredima dotadasnje nize gimnazije u Temisvaru. Prema recima Borislava Krstića, inspektora srpske skole u ovoj susednoj zemlji, izrecenim na konferenciji "Srbi u Rumuniji", odrzanoj u Sremskim Karlovcima, 18. i 19. juna 1993. godine, skolstvo na srpskom jeziku u Rumuniji se izmenilo nabolje, nakon decembarskih dogadjaja 1989. godine, ali jos ima mnogo teskoća. Pocetkom sedamdesetih godina rumunska vlada je preduzela mere radi ubrzane asimilacije nerumunskog stanovnistva. Medju najdrasticnijim bila je odluka rumunskog rukovodstva da se pocne sa raseljavanjem preko 7.000 sela. U martu 1988. godine aktueliziran je plan "sistematizacije naselja", radi "stvaranja 500 agro-industrijskih kompleksa", lansiran jos 1967. godine, kojim se predvidjalo "rusenje" preko 7.000 sela i raseljavanje stanovnistva. Medju njima su se nalazila i sela sa srpskim zivljem. Prema americki m analizama, vrsile su se dve vrste "sistematizacija". Prvo, postojao je plan za "sistematizaciju rumunskog poljoprivrednog sektora radi poboljsanja zivotnog standarda ruralnog stanovnistva i ekonomske efikasnosti", eliminisanjem polovine od 13.000 sela i relokacijom njihovog stanovnistva u centralna podrucja. Drugo, urbanom "sistematizacijom", narocito u Bukurestu, raseljavana su lica iz njihovih kuća, radi stvaranja novih urbanih centara. Time su demolirane mnoge kuće koje su bile od istorijskog znacaja , crkve i druge zgrade. Samo se po sebi razume da su pokusaj nasilnog preseljavanja nase manjine, razbijanje njenih zajednica, i druge vladine mere vodili ubrzanoj rumunizaciji nacionalnih manjina. Isto tako, napustanje rodnog kraja "po potrebi sluzbe" visoko obrazovanih kadrova po pravilu su znacili (u planskoj raspodeli) posao daleko od zavicaja, u centrima u kojima nije bilo nacionalnih manjina kojima pripadaju. Time se slabila koncentracija strucnog i intelektualnog potencijala manjina, pa i srpske manjine. Otuda se uticaj manjine na privrednu saradnju Rumunije sa zemljom maticom te manjine nije mogao smatrati pozitivnim. Stavise, manjine su u Rumuniji predstavljale negativan faktor ekonomske saradnje sa susednim zemljama, osobito s Madjarskom ciji deo naroda predstavlja najbrojniju nacionalnu manjinu u Rumuniji (1,620.199 ili 7,1% ukupnog stanovnistva zemlje, prema popisu iz 1992. godine). Bez obzira na rumunske mere asimilacije nacionalnih manjina koje su sprovedene u periodu posle Drugog svetskog rata, jos uvek je srpska manjina, sa najvećom koncentraciojm
itelektualaca srpske manjine, najbrojnija u Rumuniji. Tacan broj, nazalost, nije poznat, ali ih ima u mnogim privrednim delatnostima. Kada se razmatra polozaj srpske manjine u Rumuniji nameću se dva osnovna pitanja. Prvo, sta Srbija moze uciniti za delove svog naroda koji zive u Rumuniji kao nacionalna manjina? Drugo, kako manjine naseg naroda mogu doprineti unapredjenju ekonomske saradnje izmedju Rumunije i Jugoslavije? Odgovor na prvo pitanje trazi se vise od pet decenija. Naime, dr Trnjegorski, u knjizi Jugoslovenske manjine u inostranstvu, u uvodnom tekstu, koji je napisan na Vidovdan 1938. godine, pod naslovom "I mi moramo putem drugih naroda", kaze: "Zar nije dosao cas, da mi Jugosloveni postavimo sebi pitanje: Sta radimo mi, sta smo ucinili za svoju braću iste krvi koja s nama sacinjavaju narodnu zajednicu i nase narodno telo? Nije dovoljno da nasi drzavnici pokusavaju da osiguraju nacionalni opstanak nasih manjina raznim sporazumima i kulturnim konvencijama, mi moramo ceo narod da zainteresujemo za taj problem" (Trnjegorski, 1938). Srbija moze da ucini za delove svog naroda koji zive u Rumuniji kao nacionalna manjina, vise nego sto je do sada cinila, u oblasti obrazovanja, tj. stipendiranja studenata na nasim univerzitetima, unapredjenja ekonomske saradnje, narocito tzv. visih oblika, ozivljavanja malogranicnog prometa i slicno. LJudi koji se skoluju na nasim univerzitetima treba da doprinesu poboljsanju ekonomskog polozaja same srpske manjine u Rumuniji, kao i unapredjenju ekonomske saradnje izmedju dve zemlje. Ono sto najvise ocekuj e srpska manjina u Rumuniji jeste osnivanje nasih preduzeća u delovima u kojima manjina zivi u Rumuniji, bilo da je rec o zajednickim poslovnim poduhvatima ili o pogonima jugoslovenskih preduzeća. U tim pogonima, ili prodavnicama nasih trgovinskih preduzeća koje srpska manjina trazi da se otvore u delovima u kojima ona zivi, radili bi radnici pretezno srpske nacionalnosti, s obzirom na znanje srpskog jezika i s obzirom na dug zemlje matice prema njima.
Madjarska Doseljavanje Srba na teritoriju danasnje Madjarske vremenski je tesko odrediti. Naime, Srbi su kao autohtono stanovnistvo na tim prostorima već bili i u vreme velike seobe Srba na Sever pod vodjstvom Arsenija III Carnojevića u poslednjoj deceniji XVII veka. Već tada, oni su u nekim mestima imali svoju crkvu, skole i druge organizacije (Pavlović, 1991). Nakon toga nastaje niz spomenika kulture koji su i danas sacuvani. "Vanredno lepi hramovi, zidani obicno u perfektnom baroku, u Budimu, Sentandreji, Pom azu, Srpskom Kovinu, Segedinu i drugim srpskim naseljima, nemi su svedoci nekadasnje velicine srpstva u Ugarskoj" (Trnjegorski, 1938). Vredni su paznje spomenici iz srpske bastine na teritoriji danasnje Madjarske: - srpska pravoslavna crkva u Srpskom Kovinu 40 km juznije od Budimpeste na Cepelskom ostrvu, sagradjena 1487. godine; - manastir Grabovac na jugu Madjarske, osnovan 1587. godine; - arhitektonski kompleks gradića Sent Andreja iz XVIII veka sa sedam baroknih crkava;
- crkveno-umetnicka zbirka Budimske eparhije Srpske pravoslavne crkve u Sent Andreji sa izuzetno bogatim izlozbenim i arhivskim materijalom; - Matica srpska, prva srpska naucno-kulturna, ustanova osnovana 1826. godine u Pesti; - prva uciteljska skola kod Srba, osnovana je i radila u Sent Andreji; i - zaduzbina Save Popovića Tekelije - cuveni Tekelijanum, osnovan 1838. godine ("Srpske narodne novine", septembar 1992). Raspadom do tada moćne Austro-Ugarske imperije nakon zavrsetka Prvog svetskog rata, veliki broj Srba se prikljucuje zemlji matici, ali je jedan broj ostao u Madjarskoj kao sto je dosta veliki broj Madjara ostao da zivi u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Prema sluzbenoj madjarskoj statistici, nakon plebiscita odrzanog 1921. godine u Madjarskoj je ostalo ukupno 81.816 stanovnika "slovenske narodnosti", od cega 60.092 Hrvata, 17.132 Srba i 4.592 Slovenaca (Trnjegorski, 1938). Prema nekim procenama, broj S rba u Madjarskoj bio je i veći. Jer, prema popisu stanovnistva iz 1910. godine na teritoriji danasnje Madjarske ziveli su, pored ostalih, 40.000 Bunjevaca i 27.000 Srba (Trnjegorski, 1938). Medjutim, znacajnije od toga je sto se broj Srba u ovoj zemlji neprekidno smanjuje. Kretanje broja Srba u Madjarskoj nakon zavrsetka Prvog svetskog rata izgledalo je, dakle, ovako: 1920 - 17.132 lica; 1949 - 5.158; 1960 - 4.583; 1970 - 12.235; 1980 - 2.805 da bi se u 1990. godini nesto povećao na 2.905 lica. Uzroci smanjenja broja Srba u ovoj susednoj zemlji su brojni, ali ovde će biti navedeni samo neki. Srbi zive znatnim delom u slabije razvijenim poljoprivrednim podrucjima i teritorijalno su rasuti u juznom delu Madjarske. Uglavnom zive u mesanim naseljima. Asimilacija, slabljenje ili cak gubljenje narodnosne svesti kod jednog dela srpskog zivlja ubrzani su urbanizacijom. S tim u vezi su i napustanje zavicaja, tj. migracije u gradove i napustanje manjinskih zajednica, mesani brakovi, nizak natalitet manjina ca, nepovoljno stanje nastave na maternjem jeziku i drugi (Vajs, 1990; Krivokapić, 1992). Polozaj manjina u Madjarskoj pre Drugog svetskog rata bio je veoma nepovoljan. U vreme Hortijevog rezima politika je bila usmerena u pravcu nestanka etnickih manjina i stvaranja jedinstvenog madjarskog naroda. Stoga, ne samo da manjinama nisu pruzena nikakva posebna prava radi ocuvanja njihovog nacionalnog identiteta, već su preduzimane razne mere u cilju ubrzanja madjarizacije manjinskog stanovnistva. Dakle, nisu pruzeni elementarni uslovi za negovanje jezika i kulture, a izvrsena je i kolonizacija Madjar a u krajeve gde su bile koncentrisane nacionalne manjine. S takvom politikom je nastavljeno i nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i aneksije delova njene teritorije od strane Madjarske. Za vreme Drugog svetskog rata Srbi u Madjarskoj, narocito oni koji su ziveli blizu granice prema Jugoslaviji, bili su izlozeni raznim pritiscima i proganjanju (cak je 12. aprila 1941. godine ubijen pravoslavni svestenik Milos Apić u pogranicnom mestu Santovu). Zavrsetkom Drugog svetskog rata, cinilo se da su za manjine u ovoj zemlji nastupili bolji dani. Godine 1946, vlada donosi Uredbu o obrazovanju ucenika pripadnika manjina na jeziku narodnosti. Drzava je preuzela na sebe obavezu finansiranja tog skolovanja. Oktobra 1946. godine poceo je da izlazi i nedeljnik "Nase novine" na srpsko-hrvatskom jeziku. Skolske 1946/47 godine nastava na srpsko-hvratskom jeziku se odvijala u 28 skola, a u dodatnih 25 skola jezik se ucio kao poseban predmet (Krivokapić, 1992). Ist o tako, na parlamentarnim izborima 1947. godine srpska, hrvatska i slovenacka manjina po prvi put u svojoj istoriji dobile su svog zajednickog narodnog poslanika. To je bio Anton Rob. Te iste godine je od
dotadasnje juznoslovenske sekcije Antifasistickog fronta Slovena u Madjarskoj nastao Demokratski savez Juznih Slovena u Madjarskoj (DSJS). Naglasak u njegovoj aktivnosti bio je na politicko-vaspitnom i kulturno-prosvetnom radu. Medjutim, zloglasna rezolucija Informbiroa od 28. juna 1948. godine oznacila je pocetak perioda u kome su dramaticno pogorsani odnosi izmedju Madjarske i Jugoslavije i time i pocetak represija prema jugoslovenskim nacionalnim manjinama, pa su im uskraćena elementarna ljudska, kulturna i druga prava. Manjinci su hapseni, izvodjeni na montirane sudske procese, maltretirani, otpustani s posla, nasilno preseljavani iz pogranicnih oblasti u druge delove Madjarske. Zato je doslo i do naglog smanjenja broja skola sa nastavom na srpsko-hrvatskom jeziku. Rad DSJS je skoro sasvim zamro jer je njegovo rukovodstvo prebeglo u Jugoslaviju ili je uhapseno. Iako su Ustavom iz 1949. godine pripadnicima etnickih manjina garantovana sva prava, ukljucujući pravo skolovanja na maternjem jeziku i pravo negovanja nacionalne kulture, kada je rec o jugoslovenskim manjinama, dugo je postojala diskriminacija prema njima. To je, konacno, imalo uticaja i na ispoljavanje nacionalnog identiteta i izjasnjavanje o pripadnosti nekoj manjini, osobito srpskoj. Tako, prema popisu stanovnistva iz 1949. godine, u Madjarskoj je registrovano svega 5.158 Srba. Mada normalizacija medju sobnih odnosa Madjarske i Jugoslavije, posle 1955. godine, donosi postepeno poboljsanje polozaja srpske manjine u toj zemlji i njeno izjednacavanje u pravima sa drugim etnickim manjinama, tendencija asimilacije se nastavlja. Tome je doprinela i kolektivizacija poljoprivrede koja je izvrsena izmedju 1958. i 1961. godine, budući da je veliki broj manjinskog stanovnistva raseljen. Skolske 1971/72. godine u Madjarskoj je registrovano svega 8 skola u kojima se nastava izvodila na srpsko-hrvatskom jeziku. Problem manjina u Madjarskoj ima, kako isticu njeni zvanicni predstavnici, "dve strane iste medalje": nacionalne manjine koje zive na njenoj teritoriji i madjarska manjina koja zivi u susednim zemljama. Ovde je rec, pre svega, o srpskoj manjini u Madjarskoj. Prema rezultatima popisa stanovnistva Madjarske iz 1990. godine, ukupan broj stanovnika je 10,374.823. Od toga, 97,7% (odnosno 10,142.072) su Madjari. Najbrojnije manjinske grupe su Romi (142.683), Nemci (30.824), Hrvati (13.570), Rumuni (10.740) i Sl ovaci (10.459). Srpska manjina je, prema popisu stanovnistva iz 1990. godina, brojala svega 2.905. Medjutim, prema procenama etnickih organizacija, u Madjarskoj zivi 500 hiljada Roma i 200 do 220 hiljada Nemaca, ali i 5 hiljada Srba. Većina Srba u Madjarskoj je, ipak, koncentrisana u 19 naselja. Sedam u Pesti, sest u Baranji, cetiri u Congradu i po jedno Bekesu i Tolni (Krivokapić, 1992). Madjarska je nacionalno homogena zajednica, posebno ako se ima u vidu cinjenica da je broj nacionalnih i drugih manjina, primenom odredjene definicije, minimiziran. Prema ocenama Sluzbe za nacionalne i etnicke manjine u Madjarskoj, ekonomska integracija manjina je, sa izuzetkom Roma, zavrsena. Medjutim, nacionalne manjine pretezno zive na selu i angazovane su uglavnom u poljoprivrednim aktivnostima. Ono sto je nepovoljno jeste cinjenica da su one rasejane po celoj teritoriji Madjarske, pa su izlozene proce su asimilacije. Principi za regulisanje prava nacionalnih i etnickih manjina su sadrzani u Ustavu Madjarske. Ipak, polozaj i prava nacionalnih i drugih manjina se moraju urediti zakonom. Procedura donosenja zakona o manjinama u Madjarskoj trajala je cetiri godine. Izradjeno je devet verzija, tako da je Zakon o pravima nacionalnih manjina donesen tek jula 1993. godine. Garantuje se slobodno korisćenje maternjeg jezika, pravo na obrazovanje na maternjem jeziku, kao i pravo na negovanje nacionalne kulture. Pored osnovnih skola, u Madjarskoj se nastava izvodi i na jezicima manjina i to u 8 gimnazija (tri na nemackom, dve na srpsko-
hrvatskom: u Budimpesti i Pecuju, dve na slovackom i jedna na rumunskom jeziku). Isto tako, nacionalne manjine imaju svoje listove, radio i TV programe. U negovanju nacionalne kulture Srba u Madjarskoj, pored skola o kojima je bilo reci, znacajnu ulogu ima Srpska pravoslavna crkva, pozorista, klubovi i folklorne druzine. Pored lista "Narodne novine", postoji radio program na srpskom jeziku Radio Pe cuja i Radio Budimpeste. Prema tome, Madjarska - koja nema probleme sa nacionalnim manjinama unutar zemlje - zainteresovana je za svoje manjine u Rumuniji, Slovackoj i Jugoslaviji i cesto istice da nije u dovoljnoj meri regulisan njihov polozaj. S obzirom na broj, pripadnici srpske manjine u Madjarskoj nisu u prilici da u punom obimu ostvaruju sve ono sto im je garantovano Ustavom i drugim propisima koji uredjuju prava nacionalnih manjina. Na primer, funkcije u politici, upravi i drugde najcesće im nisu dostupne. Ipak, pripadnik srpske nacionalne manjine, Milenko Pejak, izabran je za clana madjarskog Parlamenta. Godine 1989, DSJS je razgradjen tako da su pocetkom naredne godine osnovani Srpski demokratski savez i Demokratski savez Hrvata u Madjarskoj. Kada je 1990. godine osnovan Srpski demokratski savez, pise Petar Lastić ("Srpske narodne novine"), srpsko skolstvo se već nalazilo u ocajnom stanju sa tendencijom daljeg propadanja. U celoj Madjarskoj nije bilo nijedne srpske osnovne ni srednje skole, niti je bilo ijedne skole sa srpskim nastavnim jezikom, niti je bilo ijedne pravno samostalne skole za srpsku decu. U Batanji je radila zajednicka srpsko-rumunska skola s veoma malim brojem dece i tendencijom da od dvojezicne postane skola u kojoj se srpski jezik predaje samo kao jedan od predmeta, dok bi se ostala nastava izvodila na madjarskom jeziku. Medjutim, zahvaljujući aktivnosti clanova Saveza, danas je situacija izmenjena. Sada već imaju dve samostalne srpske skolske ustanove u Madjarskoj. U Batanji je srpska skola odvojena od rumunske, i 1993. godini proslavila je 200-tu godisnjicu osnivanja. Na celu ove sko le se nalazi agilna direktorka, Kristina Rodzkov, te je primetan i blagi porast upisane dece kao i kvaliteta nastave. U Budimpesti je takodje odvojena srpska od hrvatske skole uz obećanje nadleznih vlasti da će skolska zgrada pripasti srpskoj ustanovi. Direktor srpske skole u Budimpesti je Bojana Coban-Simić. Nastavnicki kadar i nastavna sredstva su popunjena iz Srbije. Srpski demokratski savez vode Milan Nedeljkov, predsednik, i Petar Lastić, potpredsednik. Uz njih su i aktivisti Borivoje Rus, LJubomi r Aleksov, Ivan Golub, Miroslav Rockov, Mihajlo Krunić, Dimitrije Zivić, Stevan Hajdzan, Jelica Japić, Stevan Popović, Vojislav Lastić, Bojana Coban-Simić i Cedomir Adamov. Stojan Vujicić je jedno od najpoznatijih imena medju Srbima u Madjarskoj koji rade u oblasti kulture. Gospodin Vujicić je dobio orden "Krst za zasluge" od predesednika Madjarske Genca za plodno stvaralastvo, ali i za mukotrpni rad na otvaranju Srpske crkveno-umetnicke i naucne zbirke u Sent Andreji. Vujicić je pesnik i naucni saradnik Madjarske akademije nauka. Poznate su i srpske biblioteke u Madjarskoj sa znacajnim fondovima knjiga, u sledećim mestima - Lovra, Cip, Pomaz, Bata, Cobanac, Kalaz, Batanja , Canad, Novi Sentivan, Deska i Segedin. Budimska eparhija, s episkopskim sedistem u Sent Andreji, teritorijalno se poklapa sa prostorom koji danas obuhvata Madjarska, te shodno tome, pod svojom jurisdikcijom ima sve pravoslavne Srbe koji zive u ovoj drzavi kao njeni drzavljani ili imaju stalno mesto boravka u njoj. Danas Budimskom eparhijom rukovodi Njegovo preosvestenstvo episkop budimski gospodin Danilo (Krstić) kao episkop-dijecezan. Eparhija ima tri protoprezviterata, budimski, mohacki i segedinski. Parohije sa oko 5.000 vernika opsluzuju 9 svestenika. U svom vlasnistvu, eparhija ima 40 hramova ("Srpske narodne novine", septembar 1992).
Srbi već cetiri godine imaju svoje glasilo "Srpske narodne novine", koje izlaze jedanput nedeljno. Glavni urednik lista je dr Petar Milosević. Slucaj je hteo, ali kulturno-istorijski je simbolicno, da srpski list pocne ponovo da izlazi na 200-tu godisnjicu pokretanja prvih srpskih novina uopste: "Serbskija novini", koje su se pojavile u Becu 3. marta 1791. godine. Ipak, danasnji Srbi u Madjarskoj su preuzeli ime srpskog lista iz proslog veka koji je (18381849) izlazio u Pesti pod nazivom "Serbskih narodn ih novina". Isto tako, u okviru regionalnog i manjinskog programa madjarske televizje emituje se i "Srpski ekran". Urednik "Srpskog ekrana" je Stevan Popović. "Srpski ekran" se emituje za Srbe u Madjarskoj, svake druge subote na drugom programu madjarske televizije u trajanju od 25 minuta.
Albanija Pocetkom devedesetih godina Albanija je javno iznela pred OUN da u njoj zivi samo stotinak Srba i Crnogoraca. To je potvrdjeno i zvanicnim izvestajem iz popisa stanovnistva. Medjutim, albanska vlada je dopustila da se u SFRJ iseli tacno 1.542 pravoslavnih zitelja iz Vrake kod Skadra i tako demantovala samu sebe. Medjunarodne institucije taj slucaj albanske obmane nisu registrovale, tako da se ni danas ne zna tacno koliko Srba i Crnogoraca zivi u Albaniji. To je, pored ostalog, i posledica odnosa bivse SFRJ prema nacionalnim manjinama u susednim drzavama. Naime, SFRJ se pred svetskom javnosću, a posebno u medjunarodnim forumima borila za nacionalna prava Hrvata i Slovenaca u Italiji i Austriji, ali ne i za prava manjina u istocnim zemljama, pa i Albaniji. U stvari, kada je rec o "istocnim zemljama, Jugoslavija je shodno svom socijalistickom uredjenju primenjivala princip internacionalizma, a time i prećutne solidarnosti prema represivnim metodima svojih kom unistickih suseda, koji su u Albaniji poprimali i karakter genocidnosti" (NIN, 1991). Istorija srpskog naroda na prostorima danasnje Albanije zapocinje od VII veka, sa doseljavanjem i stvaranjem dukljanske, a potom i raske i zetske drzave. Najstariji podatak o prisustvu Juznih Slovena juzno od Prokletija potice od vizantijskog istoricara Prokopija. Ovaj hronicar Justinijanovih ratova zabelezio je da su Sloveni presavsi Dunav stigli do Draca 548. godine. Najpouzdaniji svedoci tog srpskog prisustva su spomenici kulture. U crkvi Svetog Srdja i Vlaha, na reci Bojani, sahranjeni su zetski kraljev i Mihailo, Bodin i Vladimir. Samo na kratkom putu od Elbasana do Djuhazea nalaze se i danas ostaci 99 srpskih i pravoslavnih hramova. Ktitori crkve Svetog Jovana kod Rase bili su kralj Milutin i kraljica Jelena. U Skadru postoji katedralni hram Sveti Stefan, a i kod Donja crkva Svete Marije, koja je najbolje i ocuvana. Ostaci pravoslavnih crkava nalaze se i u Trestaniku, Bezmistu i Borju. Decanska hrisovulja iz 1330. godine sadrzi spisak sela u severnoj Albaniji koja imaju prepoznatljiva srpska imena: Trebo polje, Bajbane, Luzane, Gorane, Buljane. Ne postoje popisi iz ranijih perioda, ali Toma P. Oraovac, na osnovu turskih izvora procenjuje da su Sloveni predstavljali većinu. "... u Gornjoj Albaniji ili Skenderiji ima svega Srba hrisćana i muhamedanaca 502.900, a Arbanasa i Turaka 154.644..." Skadarski sandzak je imao 81.700, a dracki 6.800 Srba hrisćana. To je, inace, vreme kada su i LJumljani za sebe govorili da su srpskog porekla. U zapisu ceskog arheologa Lubora Niderlea vidi se da u proslom veku "...Arbanija ima 450.000 Slovena..." A u izvestajima turskog vojnog cinovnika, geografa Bijankonija, nalazi se i podatak da je samo skadarski vilajet imao 70.000 Srba, a grad Moskopolje, na samom jugu,
imao je preko 45.000 pravoslavnih zitelja. Luka Maliković tvrdi da su Sloveni u Albaniji, pre dolaska Turaka, bili većina i da je srpski nacionalni identitet na tlu ove zemlje bio ugrozavan islamizacijom, pokatolicavanjem, pogrcavanjem i st aljinizacijom. Za srpske oaze u Albaniji posebno pogubno je bilo stvaranje islamske Albanije, kao autonomne oblasti u sastavu Turske. Tada je nastao proces koji se i danas odvija u ovoj drzavi - nasilna albanizacija (NIN, 1991). U arbanaskim naseljima telal je predvece uzvikivao: "Aksam, aksam! Kuku onome ko omrkne, a hrisćanin je". Srbi koji su uzimali muhamedansku veru, sticali su pravo na goli zivot, a prelaskom u Arbanase dobijali bi i komad zemlje. Takav odnos nije bio i prema katolicima, jer je Vatik an preko Mletaka, a kasnije preko Beclija, stitio svoje hrisćane. Asimilacija Srba je delimicno zaustavljena tek pocetkom proslog veka, kada su se Crna Gora i Rusija zainteresovale za svoje pravoslavce u Skadru. Cak postoje i istorijski podaci (Oraovac, 1909) o formiranju i srpske autonomije u Skadru, za vreme turske vladavine u Albaniji. Obelezena je zvanicnim otvaranjem prve srpske skole u Skadru 1828. godine. Njen prvi ucitelj je bio "neki Milan ili Marko". Albanci su svoju osmoljetku dobili tek sezdese tak godina kasnije u Koci. Po svedocenju ucitelja Filipa M. Protića, srpska skola je posebno bila na ugledu kad je u njoj sluzbovao Nikola Musulin, bogoslov iz Sremskih Karlovaca (Maliković, 1991). Kao ucitelj u Hormovu je sluzbovao i Dositej Obradović. Srbija i Crna Gora su sredinom XIX veka u Skadru imale svoje konzulate koji su zajedno sa ruskim konzulatom, pruzali pomoć nasim manjinama. U to vreme Srbi i Crnogorci u Albaniji su imali drzavno-pravni status naroda (CANU, 1990). Srpska autonomija ogledala se, pored skolske, i u crkvenoj samostalnosti. Na pocetku ovog stoleća skola je otvorena i u Vraki, a u Koci, krajem tridesetih i prva Pravoslavna bogoslovija. Vikar SPC za Skadar bio je Viktor Mihajlović. Danasnja drzava Albanija stvorena je 18. novembra 1912. godine u Valoni, a njene granice prema Grckoj, Srbiji i Crnoj Gori utvrdjene su godinu dana kasnije Londonskim ugovorom. Tada je citav Skadar sa okolinom poklonjen Albaniji. Kako se ta medja nije poklapala sa etnickim ras poredom srpskog i albanskog zivlja, to je unutar nje ostalo dosta Srba i Crnogoraca. To je registrovala i Medjusaveznicka komisija, dok je Srpska pravoslavna crkva utvrdila da je u severnom delu, a i oko Tirane, zivelo vise od 60.000 Srba i Crnogoraca. Taj izvestaj dao je episkop ohridski Nikolaj Velimirović i u njemu napisao da unutar Albanije ima 39 srpskih sela i zaseoka. Jugoslovenski konzul iz Korce zabelezio je da ima 1.400 "obitelji koje ispovedaju pravoslavlje". Pored razlike u ciframa, postojala j e u ovim sluzbenim izvestajima i razlika u oslovljavanju. Episkop pise samo o Srbima, a konzul samo o Jugoslovenima. Da bi postala clanica Drustva naroda, Albanija je 1921. godine posebnom Deklaracijom preuzela obavezu da će postovati prava pripadnika nacionalnih manjina. U njoj je priznato pravo Grcima i Muslimanima da regulisu svoj manjinski status, dok je pravoslavcima ponudjeno da u roku od dve godine preuzmu albansko drzavljanstvo. Albanska vlada je, medjutim, obmanula Drustvo naroda, jer je njegovom sekretarijatu poslala podatke da u ovoj zemlji zivi "... ne vise od 15.000 Grka i na severu, ne vise od 200 bugarskih i srpskih porodica..." (CANU, 1990). Luka Maliković ipak smatra da je u periodu od 1921. do 1928. godine, srpska autonomija u Albaniji cvetala. Jugoslovenska vlada je obnovila rad privatnih srpskih skola 1923/24. godine. Tada je u Vraki u osmoljetki bilo 50 djaka, a 1930. godine 72. Skadar je imao tri osnovne skole i zabaviste sa 37 dece. Osmoljetka "Sveti Sava" imala je sedamdeset ucenika. Tu skolu je zavrsio i najpoznatiji srpski pesnik u Albaniji Milos Djordj Nikolić, koji je imao nadimak Midjoni. Ist ovremeno, Radnicka skola okupljala je u Skadru samo zensku omladinu. Osnovne skole su pokrenute, pa ukinute i u selima Kamenica i Derignjat. U to vreme, pored crkve i skole, postojala su i dva srpska omladinska drustva "Guslar" i "Obilić", kao i srpski fudbalski tim koji se takmicio u albanskoj ligi.
U tom periodu Albanija nije negirala postojanje manjina na svojoj teritoriji, ali je njihova prava postovala samo u sredinama gde su Srbi i Crnogorci bili kompaktno naseljeni. Svoj antagonisticki odnos prema manjinama albanske vlasti su pokazivale time sto su za nealbanski zivalj uvele poseban visi porez, koji za Albance nije vazio. Po uspostavljanju monarhije 1928. godine, zapocinje i nasilna asimilacija manjina, pa i Srba i Crnogoraca (Radović, 1992). Luka Maliković to vezuje za pojavu ideje o Velikoj A lbaniji, ali i plana "Grande Italija", na racun Srba i Crnogoraca na Balkanu. Kralj Ahmed beg Zogu je Pakt o saradnji sa Italijom potpisao 1926. godine i time zvanicno okrenuo ledja jugoslovenskoj kruni, koja mu je i pomogla da dodje na vlast. Dinastija Zogu je prvo 1930. godine, stvaranjem autokefalne pravoslavne crkve, koju je vodio Stilijan Mavromati, pocepala srpsku pravoslavnu crkvu koja je do tada u Albaniji imala cetrnaest aktivnih hramova i jedan manastir. Time je i srpski narod u Albaniji onemoguć en da odrzava direktne veze sa svojom crkvom-maticom i sa svojom Otadzbinom. U tome su udela imali i vikar Viktor Mihajlović, kao i episkop Vasirion Dzuvani, albanizovani Srbin, rukopolozen u Herceg Novom 1925. godine. Dzuvani je i postao mitropolit Arbanaske pravoslavne crkve uz odobrenje kralja Zogua. Zatim je doslo do ukidanja privatnih grckih i srpskih osnovnih skola. Osmoljetka "28. novembar" u Skadru je zatvorena, kako su pisale albanske novine, 25. aprila 1933. godine, a njeni djaci su prebaceni u a lbansku osnovnu skolu. Ova promena je usledila na osnovu Ustava Albanije iz 1933. godine (cl. 206. i cl. 207) sa zvanicnim objasnjenjem da se time postize "unifikacija obrazovanja i izjednacavanje polozaja svih albanskih drzavljana". Grcka je ulozila protest Drustvu naroda. Stalni medjunarodni sud osudio je ovakvu politiku Albanije. Kraljevina Jugoslavija, cije su manjine bile, takodje, ugrozene nije se pridruzila ovom protestu grcke vlade (Radović, 1992). Jugoslavija je jednostavno sve to oćutala. Posebn a delegacija stanovnika Vraka krisom je tim povodom bila u Beogradu da bi se dogovorila u vladi sta da se radi, ali joj je u vladi savetovano da se Vracani isele na Kosmet. Tako je 160 porodica Crnogoraca iz Vrake krenulo u svoju drugu seobu. Za vreme Drugog svetskog rata i nakon njega, u komunistickom pokretu bila je zastupljena ideja internacionalizma s obe strane albansko-jugoslovenske granice, pa se pitanje manjina nije uopste ni postavljalo. KPJ i NOP se bavio pridobijanjem Siptara za NOB, a Albanska partija rada (APR) je neprestano trazila pomoć od Moskve i Beograda za oslobadjanje zemlje. Partizanske jedinice iz Srbije, a posebno Crne Gore boravile su na tlu Albanije. Na zahtev Envera Hodze mnogi kosovski kadrovi odlazili su na rad u Tir anu. Tako je 1945. lekar Vojin Bilbija sa zenom Stanom napustio Pristinu i odselio se u Albaniju. Kada je, medjutim, rat zavrsen rezim Envera Hodze je zvanicno priznao samo postojanje makedonske, a ne i srpske nacionalne manjine. Postojanje nacionalnih manjina sa obe strane drzavne medje potvrdjeno je februara 1946. godine kada je potpisan Protokol o obnavljanju pogranicnog prometa izmedju Albanije i FNRJ, kojim je predvidjeno razresenje problema dvovlasnickih imanja na samoj granici. Takve ugovore ove dve drzave su već parafirale 1926. i 1934. godine, ali se sada dozvoljavalo da seljaci obradjuju svoje njive sa one strane drzavne granice. Posle pogorsanja politickih odnosa izmedju Albanije i FNRJ 1948, svi medjudrzavni ugovori su otkazani, pa i ovaj Protokol. Nakon objavljivanja Rezolucije Informbiroa, mnogim gradjanima FNRJ, koji su se zatekli podno Prokletija, bilo je jednostavno zabranjeno da se vrate u Jugoslaviju, te su primorani da prime albansko drzavljanstvo (Levi, 1990). Do 1950. godine iz Albanije je repatrirano samo 175 jugoslovenskih porodica. Sve do 1956. vlast nije priznavala postojanje nijedne slovenske manjine. Tada je sluzbena Tirana saopstila da manjine cine samo 0,4 odsto stanovnistva, odnosno 5.566 gradjana grcke i makedonske nacionalnosti. Nasilna asimilacija je vrsena raseljavanjem, proterivanjem i zatvaranjem. Grci su, na primer, preseljeni na sever, a Srbi i Crnogorci na jug, medju albansko stanovnistvo. Oni clanovi srpskih kolonija, koji su u kući govorili srpski ili slusali Radio Be ograd i Radio Podgoricu hapseni su i slati u radne logore, kakvih je u Albaniji bilo cak trideset i dva.
Britanski diplomatski izvori su tvrdili da u Albaniji ima 47 radnih logora. Najpoznatiji i najveći su bili Vavi Dejs i Kakaris. Srbi i Crnogorci koji su podrzali politiku KPJ osudjivani su na visegodisnju robiju. Jovica Crvenko je u albanskim kazamatima proveo tacno trideset i tri godine. Kako je raseljenim manjincima, kao i svim gradjanima Albanije kretanje po zemlji bilo ograniceno, pripadnici srpskog naroda nisu mogli da se posećuju, niti da se zene izmedju sebe već samo sa Albancima, odnosno Albankama. Nadarenim pripadnicima srpske manjine bilo je zabranjeno da napreduju i u skoli i na poslu. Oliveri Petrović iz Tirane, najboljem djaku Poljoprivredne skole oduzeta je stipendija Univerziteta Tirnijazev iz Moskve, a zatim i pravo na studije, pa se zaposlila kao fizicki radnik. Proterani izvan svoje etnicke oaze Srbi i Crnogorci su vrlo brzo gubili svoj jezik i nacionalni identitet. Time je albanska v lada drasticno prekrsila sopstvenu Deklaraciju o zastiti manjina u Albaniji iz 1921. ali je niko nije zbog toga opominjao. Indiferentan stav FNRJ, tj. SFRJ prema krsenju prava Srba i Crnogoraca u Albaniji olaksavao je ovoj drzavi da pristupi daljem "resavanju" problema nacionalnih manjina. Ustavom iz 1967. godine Albanija je kao jedina ateisticka drzava na svetu, ukinula religiju i (cl. 55) izricito zabranila svaku religijsku aktivnost, kao i postojanje organizacija verskog karaktera. U slucaju krsenja Ustava Albanije, predvidjena je kazna zatvora od tri do deset godina, a u tezim slucajevima i kazna streljanjem. Srpske crkve su pretvorene u skladista i magacine, a oronuli hramovi su poruseni do temelja. Jedini srpski pop Velisa Popović, koji je sluzbovao u selu Mali Borić, u tamosnjoj crkv i Sveti Jovan je uhapsen i zatvoren. Tu crkvu su podigle Rusija i Crna Gora. Spomen kosturnica za 302 srpska vojnika i dva generala iz Prvog svetskog rata u Valoni je razorena i prekrivena ljudskim izmetom (CANU, 1990). Posebnom odlukom Ministarskog saveta iz 1974. godine propisana je drzavna mera iskljucive primene pravopisa albanskog jezika, cime je nezvanicno otklonjena svaka mogućnost da nacionalne manjine koriste svoj jezik, kako u svojim mestima i skolama, tako i pred drzavnim organima. Srbima i Crno gorcima su oduzimani radio aparati i knjige na ćirilici. Jugoslavija se ni tada sluzbeno nije oglasila. Donosenjem posebnog Dekreta o promeni nepodobnih imena i prezimena septembra 1975. godine, u Albaniji je i formalno pokrenut postupak brisanja svih slovenskih imena, pa i srpskih i crnogorskih. U njemu je zapisano: "Gradjani koji imaju neodgovarajuća imena sa politickog, ideoloskog i moralnog stanovista su obavezni da ga zamene". Na osnovu ove odluke br. 5354 sacinjen je i Recnik narodnih imena od tri hiljade reci pozeljnih sa albanskog nacionalnog aspekta. Srbi i Crnogorci, Palcevići prekrsteni su u Selc e, a Matanovići u Foljete i Brajovići u Ferizaje. U septembru 1975. godine albanska vlada je donela i Dekret br. 225 kojim je nalozena i promena geografskih naziva sa religijskim i ideoloskim, odnosno nacionalnim sadrzajem. Tako je mesto Sveti Nikola postalo Crvena Zvezda. I ovog puta, u praksi, ovi fasisoidni nalozi izvrsavani su selektivno, jer su imena menjana samo kod hrisćanskog stanovnistva i njihovim mestima, a ne i kod muslimanskog. Ovo je, posle fizickog unistavanja, najteza povreda prava jedne nacionalne manjine, jer je satiranjem srpskog porekla u Albaniji kroz nasilno menjanje imena izbrisan i srpski i crnogorski nacionalni identitet (Levi, 1990). Da albansko politicko licemerje prema srpskoj manjini bude veće valja napomenuti da je samo godinu dana kasnije, vlada Envera Hodze donela Ustav u kome se izricito naglasava da su "... sve aktivnosti koje krse prava nacionalnih manjina protivustavne i kaznjive po zakonu..." (cl. 42) i u kome se (cl. 15) zalaze za dobrosusedske odnose i saradnju. Punih cetrdeset godina, Albanija nije sluzbeno priznavala postojanje srpske nacionalne manjine. U popisu 1979. registrovano je samo 4.163 lica grckog i makedonskog porekla, a tek 1989. receno je zvanicno da u ovoj zemlji ima samo dva odsto pripadnika nacionalnih
manjina. Pored Grka - 58.785, Makedonaca - 4.697, Albanija je priznala postojanje ukupno stotinu Srba, Crnogoraca i Hrvata. Albanija je, cini se, tada bila prinudjena da se pojavi u medjunarodnoj javnosti sa ovim podacima, posle grcke optuzbe za kr senje prava njene manjine. Ta optuzba se nasla i pred Generalnom skupstinom OUN i Komisijom za ljudska prava OUN u Zenevi, marta 1989. i oktobra 1990. gde je po prvi put i jugoslovenski predstavnik Mira Nikolić javno progovorila o statusu Srba i Crnogoraca u Albaniji i demantovala albanske podatke. Kako je ta komisija OUN utvrdila da se ljudska i prava manjina evidentno krse, generalni sekretar Peres De Kueljar je odbio da poseti Albaniju. Bilo je to vreme kada je Albanija zvanicno zagovarala saradnju na B alkanu. Boraveći u Bugarskoj 1990. godine, albanski ministar spoljnih poslova Maljilje je priznao da se Albanija zalaze da "... resi pitanje postovanja jugoslovenskih nacionalnih manjina..." (Levi, 1990). Nastupajući na Generalnoj skupstini OUN i Komisijama za ljudska prava OUN SFRJ je prvi put posle Drugog svetskog rata 1990. godine zvanicno izasla u javnost sa svojim podacima o srpskim manjinama u Albaniji: Srba - 20.000, Crnogoraca - 17.000. Prema sluzbenim podacima SSIPa najvise Srba je zivelo u Skad ru i okolnim mestima Berat, Finja, Usnje, a bilo ih je i u Tirani i Albasanu, dok su Crnogorci nastanjeni u Vraki i juznije u Barbolusi, Busatu i Brdici. Profesor Djoko Bulatović, predsednik Zavicajnog kluba "Skadar" iz Podgorice u klupskom registru ima spisak 151 srpske i crnogorske familije od Djinovića i Rackovića, preko Senića, Basanovića i Vujacića do Mirovića, Tomića, Lazarevića i Dracanina. Pet kilometara severozapadno od Skadra, u regionu Vraka u sest sela Mali i Veliki Borić, Boilj, Omara , Ras i Kule zivi oko dve hiljade Crnogoraca. Najvise crnogorskih porodica je u selu Omari - 126 i u Grilju - 156. Lazar Roganović, rodjeni Vracanin tvrdi da su tu zivela bratstva Uskokovića, Markovića, Krstanovići, Susnjevići, Zarići, Nikići, Sekulići, Zlaticani. Vracani imaju samo jednu osnovnu skolu sa 450 djaka, ali im nastavu drzi Lirija Lekaj (Lecić) iskljucivo na albanskom jeziku. Srbi i Crnogorci u Albaniji su uglavnom bili seljaci, jer su se pretezno bavili poljoprivredom, tacnije stocarstvom, a u Peskopiji, Kukosu i Tropoji i rudarstvom. Skole nemaju, a jedna crkvica postoji samo u Beratu. Srpski govore iskljucivo medjusobno, dok se javno srpski jezik koristio (1990) samo u skolama tajne policije Sigurimi u Tirani. Poznavaoci prilika u Albaniji tvrde da su i Enver Hodza i Ramiz Aljija znali srpski koji su naucili u partizanima. U politickom vrhu Albanije bilo je jos ljudi sa znanj em srpskog jezika. Bili su to Srbi i Crnogorci, ali oni koji su se poalbancili. Clan Politbiroa APR i sekretar CK APR bila je Lenka Cuko. Desa Jako, cije je pravo ime bilo Desanka Jakić bila je sekretar CK ARP za omladinu u Skadru, dok je sekretar Saveza umetnika i knjizevnika Albanije bio Rista Silići, odnosno Silić, Cetinjanin iz Skadra. Milorad Jeremići (Jeremić) bio je sef policije u Dracu, a Milan Baci (Bacić) poznati fudbaler FK "Partizan" iz Tirane. Za ekipu FK "Skenderbeg" igrala su braća Mil utin i Miladin Krdzići (Krdzić). Ohrabrena osudom koju su OUN izrekle Albaniji, SFRJ je tokom 1990. godine prvi put na drzavnom nivou raspravljala o polozaju jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji. O tome je govoreno u Skupstini Jugoslavije, na Odboru za spoljnu politiku, zatim na Predsednistvu Crne Gore, uz poziv Albancima da "...pocnu javni dijalog o pravima coveka i polozaja nacionalnih manjina...", ali na poziv nije nikada odgovoreno ("Politika", 1990). Otvaranje novog pitanja na drzavnom nivou, podstaklo je istorijski institut Crne Gore, da posle dugog kolebanja i otkazivanja, 1990. na Cetinju pod pokroviteljstvom CANU, odrzi i prvo savetovanje na temu "Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji". Na tom naucnom skupu je nedvosmisleno dokazano i zakljuceno da su Srbi i Crnogorci u Albaniji "asimilirani i nestali narod". I pored toga, na medjunarodnom planu, medjutim, SFRJ nije bila tako kategoricna jer se u OUN, prilikom izglasavanja Rezolucije o krsenju prava manjina u Albaniji, uzdrzala od glasanja. Takvu pasivnost jugosloven ske diplomatije dr Radoslav
Stojanović tumaci kao posledicu realne politike zvanicnog Beograda koji je pitanje manjina u bilateralnim susretima s Albanijom, ostavljao po strani za neka bolja vremena ("Intervju", 1985). Akademik Antonije Isaković, za to sto je srpska nacija zapostavila svoju manjinu u Albaniji, okrivljuje pre svega titoizam, koji je sputavao i onemogućavao Srbiju da bilo sta ucini za opstanak Srba i Crnogoraca u toj zemlji. Cinjenica je, medjutim, da je Srbija i posle titoizma malo sta ci nila. Kada je pocetkom 1991. godine u Albaniji doslo do politickih i socijalnih previranja, veliki broj srpskih i crnogorskih izbeglica vratio se u SFRJ. Neke od njih, kao na primer, porodicu Stane Bilbije, familiju Draga Krdzića ili Sime Markovića, pustila je licno nova albanska vlast predsednika Sali Berise, dok su neki jednostavno prebegli preko granice. Samo u toj godini u novoj seobi, u Jugoslaviju je doslo oko dve hiljade Srba i Crnogoraca iz Albanije. Ni treća Jugoslavija nije pokazala preveliku z abrinutost za sudbinu ove srpske manjine. Bezeći iz zemlje bunkera i logora pripadnici srpske i crnogorske manjine su i bukvalno opet stavljeni u zatvor, jer je njihov prihvatni centar u Crnoj Gori bio u prostorijama kaznionice Spuz. Kasnije su prebaceni u Decane, gde zive iskljucivo Siptari. Na savetovanju SANU u Sremskim Karlovcima o srpskoj nacionalnoj manjini u Albaniji, septembra 1993. godine, sem konstatacija stanja, nije bilo pomaka u jugoslovenskoj politici prema ovom delu srpskog naroda. Albanija je zvanicno tek skoro priznala postojanje srpske nacionalne manjine, ali je njen polozaj u Albaniji katastrofalan. Akademik Antonije Isaković je istakao na tom naucnom skupu u SANU, da su Srbi u Albaniji "...najtragicniji deo srpskog naroda u celini, do kog je ruka matice Srbije kasno stigla, ali je ipak stigla..." ("Politika", 1993).
Hrvatska Svoje hramove, imanja i kuće Srbi su imali u Hrvatskoj jos pre Kosovskog boja. Manastir Krupa podignut je 1317. godine, a manastir Krka 1345. godine. Srbi su se na teritorije koje su usle u sastav Republike Hrvatske posle Drugog svetskog rata, naselili i mnogo pre seobe pod vodjstvom Arsenija Carnojevića 1690. godine. Dr Velimir Branković pominje da su Juzni Sloveni, odnosno Srbi i Hrvati svoje prve drzave dobili u Panoniji pod Vojimirom i LJudevitom Posavskim oko 796, odnosno Srbi i pod Viseslavom i Rad oslavom 800. godine. Raskolom hrisćanstva 1054. nastala je podela izmedju Srba i Hrvata na katolike i pravoslavce. Medjutim, u srpskim drzavama Bodina, Miroslava i posebno Nemanjića na Balkanu, slobodno je radila katolicka crkva, dok je pravoslavna imala svoje centre u Dalmaciji, Slavoniji, Vojvodini i uzoj Hrvatskoj: Mljet, Krupa, Krka, Krusedol, Hopovo, Slavonska Orahovica, Marca, Sremski Karlovci. Organizovano doseljavanje Srba u Slavoniju vrseno je i za vreme vladavine kralja Dragutina, a zatim despota Stefana Lazarevića i despota Djurdja Brankovića. Zenidbom hrvatskog bana Urliha Celjskog sa despotovom ćerkom Katarinom Branković 1434. godine Srbi se masovnije naseljavaju i u severnu Hrvatsku: Medved-grad kod Zagreba, Kalnik, Krizevce i Koprivnicu. Bili su to većinom vojnici, mladi, neozenjeni, koji su se tu i orodili sa Hrvatima, prelazili u rimokatolicku veru i njihovi potomci su postajali Hr vati. O njihovom srpskom poreklu svedoce samo nepromenjena prezimena - Brankovići, Borići, Ivkovići, Jugovići, Marcetići, Milicevići, Poznanovići, Radinovići. Srpsko gospodarstvo nad Kalnikom trajalo je, na primer, citavih sto godina, do 1537. i Nikole Hercegovića. Zbog toga se srpstvo ponajbolje i ocuvalo, tvrdi dr Velimir Branković, bas u Slavonskoj krajini.
Turskom najezdom i razbijanjem srpskih drzava, Srbi su saterani na zapadne i severne granice Balkana. Dok ih je na jugu pratila nasilna islamizacija, na severozapadu Srbi su bili pod udarom germanizacije i unijaćanjem i to u vreme mira. Reka Sava i Beograd su sredinom XVIII veka bili medjasi dva carstva. Na prostorima hrvatske Slavonije, katolicko nasilje nad pravoslavcima imalo je za posledicu njihove sve cesće pobune. Kada je 1755. Zagreb preoteo manastir Marcu, izbila je Severinska buna, koju je vodio Srbin Petar LJubojević iz okoline Bjelovara. Bilo je to vreme pokreta za ocuvanje srpskog nacionalnog bića u Dalmaciji, Zagorju, Slavoniji i Podravini. Krajem XVIII veka tu su otvorene i prve srpske skole. U tom periodu podignut je i najveći broj srpskih crkava, kao i bogoslovije u Metku, Zaluznici, Plaskom i Karlovcu. Samo episkop gornjokarlovacki Lukijan Musicki osnovao je osamdeset srpskih skola. U Pakracu je iz Bogoslovske skole kasnije izrasla srpska Uciteljska skola i sva ostala srednja ucilista, a u okviru njih i KUD "Karadzić". Tada je izla zio i srpski casopis "Dobri pastir". I dok su Srbi u dalmatinskom zaledju dobili Vojnu Krajinu, na prvoj Skupstini Srba u Sremskim Karlovcima 1848. godine, uz saglasnost Beca, proglasena je Srpska Vojvodina. Njen vojvoda je bio Stevan Supljikac, a patrijarh mitropolit Josif Rajacić. Akademik Vasilije Krestić ("Duga", 1990) istice da su Srbi u Hrvatskoj u naredne tri i po decenije ucvrstili svoj politicki i socijalni status. Srbi su imali svoju Srpsku samostalnu stranku, desetak listova na ćirilici i jos nekoliko citaonica u Gospiću, Daruva ru, Karlovcu, Zagrebu, Krizevcima, Okucanima, Osijeku, Pakracu, Novoj Gradiski, Zadru, Dubrovniku i Splitu. U Zagrebu je postojala velika Srpska stamparija, zatim i Srpska banka sa 4,5 miliona kruna osnovnog kapitala. U Brodu na Savi radila je Srpska kreditna banka. Srbi su imali drustvo "Privrednik", kao i Savez srpskih zemljoradnickih zadruga. Znacajna nacionalna ustanova bile su i fruskogorska i krajiska zupa Srpskih sokola sa ukupno 33 udruzenja. Postojalo je i nekoliko dobrotvornih drustava koja su bil a okupljena u Savez Srpkinja. Kada su, medjutim, Evropu zahvatili novi ratovi Becu nije odgovarala srpsko-hrvatska sloga, pa je Slavoniju i Vojvodinu prepustio uticaju militantne Peste. To mucno razdoblje potpune podloznosti Hrvatske madjarskim interesima i novog nasilja nad Srbima trajalo je sve do 1918. godine, jer je Austro-Ugarska zelela da reformu svoje monarhije izvrsi na racun Slovena, a pre svega, Srba. Posle atentata Gavrila Principa na prestolonaslednika Ferdinanda u Sarajevu, Srbi su u ovoj monarhiji, pa i tadasnjem hrvatsko m prostoru postali "veleizdajnicki narod". Antisrpskih demonstracija, uz rusenje i skrnavljenje srpskih grobova i crkvi, bilo je u Zagrebu, Djakovu, Petrinji, Slavonskom Brodu, a manje u Sibeniku, Splitu i Dubrovniku. A kada je objavljena mobilizacija avgusta 1914, Srbi su nasilno uzimani kao taoci, zatvarani u logore, cak i streljani, a mnogi su i proterivani iz mesta stanovanja. Sve je to vrseno uz saglasnost hrvatskog Sabora, pod optuzbama za "vredjanje cara i velikosr-psku propagandu". Doslo je cak i do javnih sudjenja u Zagrebu, gde su na "crnu klupu" seli dr Srdjan Budisavljević, poslanik i dr Laza Popović, dr Milan Teodorović i Djordje Gavrilović. Tokom 1916. takvih procesa bilo je protiv Srba i u Splitu, Zadru i Dubrovniku. Naredbom Bana, ćirilica je zabranjena jos na pocetku Prvog svetskog rata, a potom i poznati srpski listovi "Novi Srbobran", "Srpski glas", "Dubrovnik", a Srpsko drustvo "Privrednik", osnovano jos 1897. je proglaseno za izdajnicko i spaljeno. Najveći zlocin je cinjen time sto su hrvatski Srbi mobilisani i slati u boj protiv Srbijanaca. Prema etnickoj mapi srpsko-hrvatskog prostora centralne Jugoslavije, koja je 1936. godine radjena za potrebe Krunskog saveta Kneza Pavla, 90 odsto stanovnistva u zapadnoj Slavoniji,
Baniji, Kordunu, Lici i Dalmatinskom Zagorju cinili su Srbi. Tada je u Hrvatskoj bilo 1,2 miliona Srba. Pet godina kasnije, medjutim, u Nezavisnoj Drzavi Hrvatskoj (NDH), nemacki vojni predstavnik Glez fon Horstenau zapisao je u Zagrebu da Srbi u Hrvatskoj cine 31 odsto stanovnistva i da su najvise koncentrisani u Savskoj, Vrba skoj i Primorskoj banovini i severozapadnim delovima Bosne i Hercegovine. Prema nemackim sluzbenim izvorima, u NDH je krajem 1940. godine zivelo 1.847.000 Srba, a Hrvata tri miliona. Na teritoriji NDH postojalo je devet srpskih pravoslavnih eparhija, od cega su cetiri bile u Hrvatskoj: Slavonska u Pakracu, Zagrebacka, Gornjokarlovacka i Sibenska. Dolaskom dr Ante Pavelića i ustasa na vlast u Hrvatskoj, Srbi su kao narod jednostavno bili potisnuti i podvrgnuti drugom po redu genocidu. To je ozakonjeno Odredbama za odbranu naroda i drzave, zatim Odredbom o zabrani ćirilice i Naredbom o obelezavanju pravoslavaca sa trakom "P", kao i Odredbom za jezicka pitanja, koja je imala za cilj da iskoreni srpski iz hrvatskog jezika. I kroz sve druge zakone koje je donosila vlada NDH, teror i genocid nad Srbima bio je legalizovan. Prema podacima specijalne komis ije Srpske pravoslavne crkve, samo u 1941. godini stradalo je 400.000 Srba u NDH. Dr Antun Miletić u svojoj monografiji o Jasenovcu tvrdi da je samo u ovom logoru smrti ubijeno 700.000 Srba. Prema podacima Komesarijata za izbeglice u vladi Milana Nedića iz NDH je u Srbiju deportovano 400.000 ljudi medju kojima je bilo i 82.000 dece, dok nemacki izvori pominju upola manji broj izbeglih Srba. U samoj NDH pokrsteno je, prema izvestajima zagrebackog Kaptola 250.000 pravoslavaca, a zaklano je 250 srpskih svest enika i monaha, dok ih je 450 proterano ili izbeglo iz Hrvatske. Spaljeno je i unisteno, kako tvrdi istoricar umetnosti dr Dinko Davidov, preko pet stotina crkava. A 23 pravoslavna hrama su pretvorena u katolicka. Dr Dinko Davidov tvrdi da su hrvatske komunisticke vlasti i u FNRJ nastavile sa unistavanjem pravoslavnih hramova po Hrvatskoj. Na teritoriji Dalmatinskog zaledja od 1947. do 1957. godine potpuno je sravnjeno sa zemljom 57 seoskih crkava, koje su tokom rata bile samo neznatno ostećene. O tome postoji i zvanicna odluka Narodno-oslobodilackog odbora u Udbinama. A biskupa dr Antuna Aksamovića, koji je srpske crkve pretvarao u katolicke, odlikovali su i dr Ante Pavelić 1943. godine, ali i Josip Broz Tito 195 7. godine Ordenom bratstva i jedinstva. Stvaranjem "avnojske" Jugoslavije u Jajcu 1943. godine, Srbi su u Hrvatskoj povratili status drzavotvornog naroda, ali nisu mnogo poboljsali svoj nacionalni polozaj. Popis stanovnistva izvrsen 1948. godine pokazao je da se u Hrvatskoj od 3,7 miliona zitelja, samo 543.739 stanovnika ili oko 15 % izjasnilo kao Srbi. Taj broj se nije mnogo promenio ni narednih decenija. Prema popisu iz 1981. godine, Srba u Hrvatskoj je bilo 531.502 , jer im je natalitet bio dosta nizak, a dosta njih su se od 1961. godine izjasnjavali kao Jugosloveni. Tako je srpsko ucesće u hrvatskoj populaciji palo 1981. godine na samo 11,5 odsto. Srbi su tada cinili veliku većinu, izmedju 80 i 90 odsto, samo u opstinama Donji Lapac, Vojnić, Dvor, zatim Knin i Gracac sa sedamdeset i Glina, Kostajnica i Benkovac sa vise od pedeset odsto stanovnistva. Trećinu su cinili u komunama Ogulin, Pakrac, Daruvar, Podravska Slatina, a nesto manje u Drnisu, Gospiću, Karlovcu, Novskoj, Belom Manastiru, Orahovcu i Grubiskom Polju. Do 20 odsto bilo ih je u Osijeku, Novoj Gradiski i Sisku, a do 15 odsto u Rijeci, Donjem Miholjcu, Nasicama i Slavonskoj Pozegi. Etn icki, Srbi su pokrivali prostor od Dalmatinske Zagore, preko Like, Korduna i Banije, Moslavine, Bilogore, Slavonije i Baranje. U samom Zagrebu bilo ih je zvanicno 37.988, nesto vise od 10 odsto, a u ostalih devetnaest opstina Srbi su bili manjina ispod jedan odsto (Petrović, 1990). Izuzev velikih gradova gde su Srbi, uglavnom, ziveli u centru, ostala podrucja pripadala su najnerazvijenijim oblastima Hrvatske, sa najnizim republickim dohotkom po stanovniku.
Drustveni plan razvoja Hrvatske od 1966. do 1970. godine oznacio je petnaest komuna kao nerazvijene, a medju njima jedanaest naseljenih pretezno Srbima, ali hrvatska vlada nikada nije obezbedila dovoljno sredstava za razvoj tih oblasti. Ta ekonomska zaostalost je neminovno uticala i na iseljavanje Srba iz Hrvatske. Prema analizama d r Ruze Petrović, izmedju 1971. i 1981. godine iselilo se 157.530 Srba iz Hrvatske. Jedan od uzroka tako snaznoj migraciji bio je i neizvestan politicki polozaj Srba u ovoj republici. Srbi u Hrvatskoj, unutar druge Jugoslavije, nisu imali kulturnu autonomiju, mada je takva ideja bila zagovarana tokom rata, u vreme stvaranja kontura buduće FNRJ. Tu ideju lansirao je Mosa Pijade, ali je Josip Broz nije prihvatio, kao sto slican plan Dusana Brkića, Rada Zigića i Danice Opacić, sedamdesetih godina, nije hteo da prihvati ni dr Vladimir Bakarić. Odmah iza rata Srbi su septembra 1945. godine u Zagrebu odrzali svoj prvi kongres, na kome je bilo 30.000 ljudi. Tada je izabran i Glavni odbor, kao vrhovno srpsko politicko predstavnistvo. U to vreme hrvatski Srbi su bili donekle institucionalizovani. Imali su Klub Srba većnika ZAVNOH-a, Centralnu biblioteku Srba u Hrvatskoj, Muzej Srba u Hrvatskoj i list "Srpska rijec", koji je stampan ćirilicom. Sredinom pedesetih to srpsko glasilo je promenilo ime u "Prosvjeta", kada je osnovano istoimeno srpsko kulturno drustvo. Ogranci "Prosvjete" postojali su u Zadru, Kninu, Rijeci, Karlovcu. Medjutim, već kod prvog hrvatskosrpskog medjunacionalnog sukoba pocetkom sedamdesetih, to drustvo je zabranjeno kao "leglo srpskih nacionalista". Od pojave "maspoka", ali i nakon njegovog gasenja, u Hrvatskoj su srpska rec i ćirilica, nezvanicno, bile ukinute, a sa njima i sve zvanicne srpske institucije, dok su iz skolskih udzbenika izbacivana poglavlja o srpskoj istoriji. Za obnovu pravoslavnih hramova zagrebacka vlada nikada nije imala para, dok je istovremeno podizala nove katolicke katedrale i obnavljala stare, cak i po Vojvodini. Ovo gusenje srpskog kulturnog i nacionalnog identiteta je potpomognuto prećutnom politikom SKH i SKJ, kao i ugledn ih srpskih politicara u Hrvatskoj. Sa jacanjem intencija o povratku srpske drzavnosti i srpstva u politickom zivotu SFRJ, doslo je najpre u Kninskoj krajini, do narastanja srpske nacionalne svesti. Pod rukovodstvom Dusana Starevića, u Benkovcu je obnovljen rad kulturno-prosvetnog drustva "Prosvjeta", a u Kninu je narodni poslanik Jovan Opacić osnovao Srpsko kulturno drustvo "Zora". Godine 1989, Krajisnici su u svom selu Kosovo proslavili 600 godina od Kosovske bitke i tako dali svoj doprinos proslavi na K osovu Polju. U Kninu je već postojao Srpski radio, kao i lokalni srpski list. Na osnovu 43. amandmana na Ustav Hrvatske 27. juna 1990. godine, Skupstina opstine Knin donela je odluku o formiranju Zajednice opstina severne Dalmacije i Like, sto je fakticki bio zvanican predlog zagrebackim vlastima za uvodjenje srpske autonomije u Hrvatskoj. Tom prilikom je lider tek osnovane Srpske demokratske stranke dr Jovan Rasković javno istakao da je tzv. "Zajednica opstina baza za uspostavljanje politickog, a i terit orijalnog jedinstva srpskog naroda i korak ka modernoj autonomiji, kakvih ima dosta u Evropi" ("Duga", 1990). Dr Milan Babić, tadasnji predsednik opstine Knin je odricao da je tu rec o stvaranju srpske drzave, govoreći da se samo radi o reakciji Srba na kroatizam i na torturu većine u hrvatskom Saboru. Kada je, 25. decembra 1990. Ustav Hrvatske i Sabor 25. juna 1991. godine proglasio stvaranje nove nezavisne drzave Hrvatske, u kojoj nije bilo mesta za srpski narod kao drzavotvorni, doslo je do oruzanih sukoba i otcepljenja, prvo te Zajednice opstina, a potom delova zapadne Slavonije, Srema i Baranje i do stvaran ja nove srpske drzave - Republike Srpske Krajine 19. decembra 1991. Ona pokriva teritorijalni prostor bivse Hrvatske od Dalmatinskog Zagorja i Kninske krajine, Posavine do Baranje, na kome u sesnaest opstina zivi nesto vise od 360.000 stanovnika, uglavnom srpskog porekla. Od nove Hrvatske
odvojena je "ruzicastim zonama", koje drzi UNPROFOR, odnosno regularne vojne jedinice OUN. Statisticki godisnjak Kraljevine Jugoslavije iz 1931. godine registrovao je u Dravskoj banovini 6.745 pravoslavaca, u Primorskoj 138.375, u Savskoj 517.191 i Vrbaskoj banovini cak 600.529 zitelja pravoslavne vere. Prema popisu stanovnika FNRJ iz 1948. godine u Hrvatskoj je bilo 543.795 Srba i 2.871 Crnogorac, dok je 1981. popis zabelezio 531.502 Srbina i cak 9.818 Crnogoraca. Prema popisu iz 1991. godine, u trenutku raspada SFRJ, u Hrvatskoj je bilo 581.663 ili 12,2 odsto Srba. U samom Zagrebu ih je bilo oko 60.000, u Osijeku 20.000, Rijeci i Zadru po 15.000, Karlovcu 18.000, po 12.000 u Vinkovcima, Pakracu, Petrinji i Novoj Gradiski i po desetak hiljada u Ogulinu, Dvoru, Vrgin Mostu, Splitu, Bjelovaru, Sisku i u Istri. Gradjanski rat u bivsoj Jugoslaviji doneo je Srbima, koji su ostali unutar Hrvatske, treći genocid. Samo tokom 1991, spaljeno je i unisteno mnogo srpskih sela u zapadnoj Slavoniji, dok su njihovi stanovnici prognani (Izvestaj Helsinske komisije, 1992). Naredbe za raseljavanje Srba izdavali su krizni stabovi opstina. Informativni centar Srpskog sabora iz Beograda ima podatke o raseljavanju 24 srpska sela u Slavonskoj Pozegi i proterivanju srpskog zivlja pod kontrolom 113. brigade ZNG. Od avgusta 1990. do juna 1992. godine u Hrvatskoj je optuzeno oko 20.000 lica, od cega su 70 odsto Srbi ("Amnesty International", 1992). U Dubrovniku i Splitu sudjeno je Srbima po grupama od dvadeset lica. Samo javni tuzilac Vladimir Seks krivicno je progonio 25.000 Srba tokom 1992. i 1993. godine. A po podacima Vojina Dabića, u Hrvatskoj je likvidirano najmanje 14.000 srpskih civila, od kojih su mnogi baceni u 80 masovnih grobnica koje su Hrvati iskopali. Prema procenama Srpskog demokratskog foruma najmanje desetak hiljada Srba u Hrvatskoj nasilno je pokrsteno u katolike i promenilo svoja prezimena. Od ovih cinjenica o etnickom cisćenju i genocidu nad Srbima nije mogla da se distancira ni sama hrvatska vlada i Sabor, na kome je doduse, u mnogo manjem broju, priznato da je bilo proganjanja i organizovane likvidacije Srba. Da bi pred medjunarodnom javnosću skinula odgovornost za genocid, hrvatska vlast je zvanicno krajem 1993. godine pokrenula istragu protiv Tomislava Mercepa, saborskog zastupnika, ali i komandanta specijalne jedinice MUP-a Hrvatske, zbog likvidacije hiljadu Srba u Pakrackoj poljani. Posle takvih pogroma u Zagrebu je ostalo samo tridesetak hiljada Srba, u Osijeku desetak, Zadru pet. U ovom gradu je Srbima oteta licna imovina vredna 4,5 miliona maraka, a prema podacima srpske crkve u Osijeku je opljackan pravoslavni hram sa knjigama i ikonama vrednim 200 miliona maraka. Uz to, u ovom ratu unisteno je i oko dve stotine srpskih crkava i manastira u Hrvatskoj. Da bi zastitili svoj nacionalni, politicki, kulturni i gradjanski integritet, Srbi su odmah posle otcepljenja Hrvatske od SFRJ, poceli da osnivaju svoje stranke i udruzenja. Neka od njih su bila pod direktnom kontrolom i uticajem hrvatske vlasti, ali i kao takva su u sustini zastupala interese srpskog naroda unutar nove drzave Hrvatske. U Zagrebu postoji Srpska narodna stranka, koju vodi potpredsednik hrvatskog Sabora Milan Djukić, zatim Zajednica Srba u Hrvatskoj na cijem celu je Milan Skorić i Srpski de mokratski forum, koji vodi Milorad Pupovac. Zadarsku Srpsku demokratsku stranku predvodi profesor Branko Marjanović, a Srpsku narodnu stranku u Osijeku vodi Branislav Vorkapić. U Rijeci je sediste Zajednice Srba za Istru, Rijeku i Gorski Kotar, ali i Zajednice Srba u Hrvatskoj, koju vode Zdravko Rodović i Borislav Arsenijević. Izuzev Srpskog demokratskog foruma, koji izdaje svoj Bilten, a i Zajednice Srba u Istri koja stampa "Srpski glasnik", ostale organizacije ("Prosvjeta" - Zagreb) nemaju jos svoje g lasilo. Većina ovih predstavnika hrvatskih Srba odrzava veze sa Republikom Srbijom i vladom Republike Srpske Krajine. Nekih naznaka ima, narocito posle
obećanja grupe zastupnika u Saboru, pa i samog dr Franje Tudjmana, da će Srbima vratiti status naroda, ali ona su sudeći po mnogo cemu izrecena pre sa namerom da se povrati izgubljena Kninska krajina i Baranja u sastav Hrvatske, nego da bi se zaista resio status Srba koji su ostali unutar Hrvatske. U svom izvestaju Savetu bezbednosti UN o stanju u Hrvatskoj (mart 1993), generalni sekretar Butros Butros Gali navodi da je samo u Krajinu i Srbiju proterano, 251.000 hrvatskih Srba (Bilten OUN, 1993). Nesto veću brojku iznosi i Ivan Zvonimir Cicak iz Zagreba, predstavnik medjunarodne humanitarne organizacije "Helsinki Voc" za Hrvatsku, sredinom 1993. godine dopisniku "Njujork Tajmsa", da je iz nove i nezavisne drzave Hrvatske moralo da ode 280.000 Srba i da su hrvatske vlasti od 1991. godine do tada digle u vazduh ili spalile 10.000 pretezno srpskih kuća.
Makedonija "Polazeći od istorijskog nasledja makedonske Samuilove drzave, kao i od istorijskog zajednistva makedonskog naroda sa Albancima, Turcima i pripadnicima etnickih manjina i od zajednicke borbe za slobodu..." Ovom recenicom pocinje preambula Ustava Republike Makedonije, koji je usvojen 1991. godine u skopskom Sobranju. U nastavku ovog konstitutivnog akta nove makedonske samostalne drzave, clan 78. nalaze i obrazovanje posebnog Saveta za medjunacionalne odnose koji sacinjavaju Makedonci, Albanci, Turci, Vlasi, Romi, ali ne i Srbi. I kada govori o samoj drzavi Makedoniji, ovaj Ustav kao drzavotvorne narode pominje najbrojnije zitelje ove republike, Makedonce, Albance, Turke, i najmalobrojnije Rome i Egipćane, ali ne i Srbe. Time je Makedonija zvanicno odredila novi status Srbima u ovoj republici, kojim su svedeni na marginalnu etnicku grupu. Statisticki godisnjak Kraljevine Jugoslavije posle popisa 1931. godine registrovao je u Vardarskoj banovini 1.046.039 stanovnika pravoslavne vere. Prvi popis u FNRJ 1948. godine je, medjutim, u Makedoniji zabelezio prisustvo samo 29.721 Srba i 2.348 Crnogoraca; po popisu iz 1981. godine bilo je 44.468 Srba, odnosno 3.920 Crnogoraca, kao i Jugoslovena 14.000. Poslednji popis stanovnistva 1991. godine registrovao je 44.000 Srba i 10.000 Jugoslovena, i oko 2.000 Crnogoraca. Po misljenju advokata Gojka Vojvodića, ranijeg predsednika Udruzenja Srba i Crnogoraca, u Makedoniji ima oko 300.000 ljudi srpskog porekla. Pocetkom osamdesetih, po njegovoj proceni, u ovoj republici su Srbi cinili cak 14 odsto stanovnistva. Zvanicno, medjutim, taj broj nije nikada potvrdjen. Dobar deo Srba je asimilovan a neki su proglaseni Makedoncima. Neki Srbi da bi izbegli pokrstavanje pisali su se kao Jugosloveni. Srba najvise ima u Skoplju 21.342, Kumanovu - 11.697, Djevdjeliji - 1.287, Tetovu - 1192, Negotinu - 1.085 i Titovom Velesu - 1.084, dok Gojko Vojvodić tvrdi da u Kumanovu i Skopskoj Crnoj Gori ima najmanje duplo vise srpskog zivlja.
U novijoj istoriji prostor Vardarske Makedonije bio je veliko popriste bitaka protiv turskih, bugarskih i nemackih osvajaca, protiv kojih su se borili i Srbi i Makedonci. Za makedonske nacionaliste novijeg datuma, ti Srbi su bili samo osvajaci makedonske zemlje. Kada je, naime, drzavnim dekretom 1968. godine stvorena Makedonska pravoslavna crkva, svi srpski manastiri i crkve su prisvojeni i prepusteni zubu vremena. Manastir Matka je, na primer, pretvoren u turisticki kamp. Bogorodicina crkva u selu Susice je opljackana, dok je crkva Sveti Nikola u selu LJuboten sacuvana kao ruina. Skrnaveći tudju veru i tudju istoriju, makedonski nacionalisti su stvarali svoju veru i svoju istoriju. Mnogi skopski nacionalisti i funkcioneri su "kaznjavali" srpski zivalj tako sto su ih i fakticki drzali u ekonomskoj izolaciji. U selima Cucer, Gornjane, Banjane, Kuceviste, Mirkovce, Brodac, Pobozje, Gluvo, Umin Dolu, Donje Konjare, Novo Selo, Staro Nagoricino, Cekerce nema industrijskih objekata, a time ni posla. Srbi su u potrazi za boljim zivotom napustali svoja ognjista. Skole su im opustele, jer je u ovim srpskim selima i dece sve manje. Tokom 1992. u tim skolama bilo je samo 1.545 djaka i 112 ucitelj a. Da paradoks bude veći, u nekim skolama, kao na primer u selu Cekerce, ucitelj je Makedonac i clan nacionalisticke stranke VMRO. Makedonski premijer Nikola Kljusev imao je obicaj da kaze (1991) kako je Makedonija jedina republika u kojoj svi narodi i nacionalne manjine imaju svoja prava i slobode. I Albanci, i Turci, i Romi, i Grci, i Srbi. Premijer je, medjutim, prećutkivao cinjenicu da je bilo zabranjivano Srbima bilo kakvo politicko organizovanje. U Makedoniji su jos 1991. svoje stranke i organizacije imali Turci - Demokratski savez, Romi- Partija za emancipaciju, Vlasi Demokratski savez, Albanci - PDP i NDP, Egipćani - Savez Egipćana, pa cak i bosanski muslimani - SDA za Makedoniju. Srbima je samo dozvoljeno da u okviru svog udruzenja neguju foklornu tradiciju. U vreme referenduma o samostalnoj makedonskoj drzavi, u jesen 1991. godine, glasanje u srpskim selima je izvrseno pod strogom kontrolom policije. A u selo Cekirce je dosla i ekipa inspektora SDB iz Kumanova. Zbog ispisivanja srpskih simbola po asfaltu i nosenja srpske zastave u policiji su batine dobili Nenad Dimković i Zivko Gurmesević ("Intervju", 1992). Makedonski Srbi uglavnom zive u Skopskoj Crnoj Gori. Srbi, dakle, predstavljaju nacionalnu manjinu, sa svim politickim pravima. A ona podrazumevaju pravo na sopstveni jezik, veru, informisanost, kulturni i tradicionalni zivot. Srbima u Makedoniji je malo od toga omogućeno. Formalno Srbi imaju sva prava, a fakticki ona su im uskraćena. Srbi su 1993. imali i nekoliko osnovnih skola navodno na srpskom jeziku, u kojima nastavu drze drzavni ucitelji. Oni to, medjutim, cine na makedonskom jeziku i sa makedonskim udzbenicima. Srbi u Makedoniji imaju srpske pravoslavne crkve. Ona u Kucevistu je, na primer, podignuta jos u XIV veku, ali drzava Makedonija ne dozvoljava da se u njoj drzi verska sluzba. Tokom 1993. godine, Srbi su makedonskom Sobranju uputili i nekoliko predloga za pokretanje srpskih i ćirilicnih glasila, pre svega, novina na srpskom jeziku, ali makedonska vlast je odgovorila da za to nema para, mada finansira siptarske i bugarske listove. I napokon, Makedonci u 1993. Srbima nisu dali ni dozvolu za rad Kola srpskih sestara i Kulturnoprosvetnog drustva Sveti Sava - rekao je Bozidar Despotović predstavnicima humanitarne organizcije za ljudska prava "Helsinki Voc" kada su u leto 1993. dola zili u Skoplje. Tek u zimu 1994, Srbi su dobili svoju emisiju "Vidik" u okviru TV programa.
Antisrpska kampanja pokrenuta u Makedoniji prilikom raspada SFRJ, nastavljena je i kasnije. Srbima je bilo zabranjeno da se okupljaju na javnim mestima i politicki deluju. Udruzenje Srba i Crnogoraca u Makedoniji okuplja nase ljude od marta 1992. godine kada je i osnovano u Kumanovu. Zadatak mu je da brine o kulturnom i nacionalnom identitetu naseg naroda na tom podrucju. Zbog toga je predsednik Branka Kuves iz Odbora za obrazovanje zvanicno zatrazila od Skoplja da 1993. u jesen otvori u Skopskoj Crnoj Gori skolu na srpskom jeziku. Takva skola je postojala ranije u Kucevistu u crkvi Sveti Sava (Bugari i Makedonci su je rusili dva puta u dva svetska rata, a ucitelji Spasoje Pi rković i Ana Milić, kao i prota Atanasije Petrović su ubijeni). Posle rata skola je opet proradila, ali na makedonskom jeziku. Kada je odbornik Mile Durancić 1946. trazio da se nastava izvodi na srpskom, ubijen je zajedno sa Petkom Vidinićem i Zaretom Djakovićem. U vreme druge Jugoslavije, Srbi su samodoprinosima u Skopskoj Crnoj Gori podizali skole, ambulante, vodovod i gradili puteve. Radili su u gradskoj industriji, a ziveli od seoske poljoprivrede. Ministarstvo za obrazovanje Makedonije je septembra 1993. pismeno izvestilo srpsko Udruzenje da će otvoriti nastavu na srpskom jeziku u selu Kuceviste, ako u razredu bude vise od 15 djaka. Ako to zaista bude ispunjeno, Srbi bi mogli da traze i otvaranje razreda na srpskom u nekoj srednjoj skoli u Skoplju. Ovo je veliki uspeh Udruzenja Srba i Crnogoraca u Makedoniji, koje ima svoje odbore u Skoplju, Kumanovu, Josifovu, Gostivaru, Vucidolu, Skopskom Polju, Tetovu, Demir Kapiji i Kavadarcima. Demokratska partija Srba u Makedoniji osnovana je krajem 1991. u Kumanovu, ali joj je dozvola za rad izdata tek marta 1992. godine. Makedonska vlada je avgusta 1993. godine ponudila Demokratskoj partiji Srba iz Skoplja da, u prisustvu Gerda Arensa, predstavnika KEBS-a, potpise Dogovorni zapisnik. Tim dokumentom makedonska vlada obećava Srbima u Makedoniji da u roku od 18 meseci resi status srpske manjine, zastiti njena prava, obezbedi obavezno obrazovanje i nesmetano informisanje na srpskom jeziku. Srbi se zauzvrat obavezuju da će izaći na predstojeće izbore i da će ucestvovati u popisu stanovnistva 1994. godine, koji će biti pod kontrolom medjunarodne javnosti. Ovaj dokument je potpisao dr Boro Ristić, predsednik Srpske demokratske stranke. Na Skupstini DPS u Kumanovu, medjutim, delegati su osudili taj potez dr Bore Ristića, jer je olako pristao na makedonska obećanja i iskljucili su ga iz stranke. Za novog pred-sednika je izabran Dragisa Miletić. Takvu odluku je podrzao i Nebojsa Tomović, predsednik Udruzenja Srba i Crnogoraca u Makedoniji. Na tom skupu je odluceno da srpski simboli budu grb sa cetiri ocila, himna "Boze prav de" a zastava srpska trobojka. Dr Bora Ristić je, medjutim, formirao svoju srpsku zajednicu. Odluceno je da posle otvaranja srpske skole u Kucevistu od makedonskih vlasti treba traziti i bogosluzenje na srpskom jeziku, pre svega u Kucevistu i Skoplju, a zatim ići na ustavno resenje polozaja srpskog naroda u Makedoniji i njegovo prisustvo u Savetu za medjunacionalne odnose. Slicne zakljucke doneo je i Izvrsni odbor Udruzenja Srba i Crnogoraca koji je zvanicno oktobra 1993. podneo dva amandmana na Ustav Makedonije u kojima se trazi status naroda za srpski zivalj u Makedoniji i ucesće njihovih pred stavnika u drzavnim institucijama.
Slovenija Srbi i Crnogorci su se masovnije pojavili na tlu Slovenije jos 1530. godine kada su, bezeći od turske najezde, u manjem broju naselili severnu stranu Zumberackih planina, a na jugu, u većem broju, presli Kupu, usli u Dolenjsku i naselili Belu krajinu. Medju prvima u Belu krajinu stigle su porodice Vrlinića sa Cetine, Husić iz Boke, zatim Kordića, Selikovića, Radojcića, Vignjevića, Vranesevića i Jankovića iz Unca i Glamoca, ali i iz Peći i Vranja. Udomili su se podno planine Bukovlja na Kupi i osn ovali sedam naselja: Bojanci, Marin Do, Perudika, Adlesići, Paunovići, Zunići i Vinice. Formiranjem Austro-Ugarske ova mesta, sa ukupno 450 domova, pocela su tek da jacaju i da se razvijaju. Pravoslavci u Bojancima su dobili status crkvene opstine, svoj hram i svestenika. Tu je podignuta 1880. godine i prva osnovna skola na srpskom jeziku. Crkva, doduse drvena, podignuta je i u mestu Marin Do. Prvi srpski ucitelj bio je Slobodan Zivojinović iz Sapca, a poslednji Mihajlo Spirić 1964. godine, kada je osm oljetka zatvorena, navodno, zbog malog broja srpskih djaka. U Zumberku, pak, srpski uskoci su se pojavili na slovenackoj strani tokom XVII veka (Mala enciklopedija, 1986). Puna cetiri veka pravoslavci su u Beloj krajini ziveli izolovano od slovenackog drustva, zenili se medju sobom i tako uvećavali domaćinstva, ali i svoja imanja. Pred Drugi svetski rat u Beloj krajini je zivelo oko 7.000 Srba i Crnogoraca. U to vreme su se pojavili i mesoviti brakovi. Prema Statistickom godisnjaku Kraljevine Jugoslavije, 1931. godine u Dravskoj banovini bilo je 6.745 pravoslavaca. Tokom NOB-a, ovi Krajisnici su mahom otisli u partizane. Ovde na Kupi je jos 1942. godine stvorena prva slobo dna teritorija u Sloveniji, a zatim i prvi narodnooslobodilacki odbor (Filipović, 1969). Prema popisu stanovnistva, 1948. godine u Sloveniji je registrovano 7.048 Srba i 521 Crnogorac. Srbi i Crnogorci su Sloveniju u poslednjih pet decenija naseljavali dva puta. Prvi put tokom i odmah posle rata, kada se u ovoj republici zateklo nekoliko hiljada partizana i komunistickih kadrova. Drugi talas doseljavanja naisao je dvadeset i pet godina kasnije, kada su iz Srbije, Crne Gore i BiH krenuli mnogi da u najbogatijoj jugoslovenskoj republici nadju bolji zivot. Od 1948. do 1981. godine u Sloveniju se doselilo 111.905 stanovnika. Njih 22 odsto stiglo je iz Srbije, skoro 2 odsto iz Crne Gore, a me dju 30 odsto iz BiH bilo je dosta i pravoslavaca. U ukupnom broju zitelja Slovenije oni su cinili tek nesto vise od 3 odsto. Prema popisu stanovnistva iz 1981. godine, u Sloveniji je bilo 3.217 Crnogoraca i 42.182 Srba, a deset godina kasnije, 47.911 (Statisticki godisnjak Jugoslavije, 1991). Kako je u Sloveniji, kao i u ostalim republikama u to vreme, bilo dosta Jugoslovena, zatim neprijavljenih radnika i clanova njihovih porodica, Dragisa Marojević, clan Srpske demokratske stranke Slovenije i lider Stra nke za ravnopravnost gradjana procenio je 1991. godine da u Sloveniji ima cak 100.000 pravoslavnih gradjana. Po njemu, najvise ih je bilo u industrijskim centrima LJubljani 17.695, Mariboru 3.090, Kopru 1.938, Kranju 2.895, Celju 2.069 i Jesenicama 1.861. Većina je bila zaposlena u industriji. Najmanje Srba i Crnogoraca u Sloveniji devedesetih godina bilo je upravo u Beloj krajini - Metlika 104. Ostali su se asimilirali. Crkve i skole su im zatvorene, a Srpski dom pretvoren u vatrogasnu stanicu i magac in. Nesto malo pravoslavnih starosedelaca, nekoliko desetina, bilo je i u Zumberku. Na incijativu oficira JNA 1953. godine srpska skola je otvorena i u LJubljani. Bila je to zapravo skola "Prezihov Voranc" sa pararelnom nastavom na slovenackom i srpskom jeziku. Krajem osamdesetih godina u njoj je bilo oko 6.000 djaka, dece dosljaka ili neslovenaca, kako su to LJubljancani voleli da kazu. Zbog losih nastavnih kadrova i programa, ova skola nije ostavila većeg traga u kulturnom zivotu Srba i Crnogoraca u Sloveniji, pa je već pocetkom devedesetih godina, zbog navodnog nedostatka ucenika nast ava na srpskom jeziku ukinuta. U
gradskom parku Tivoli, posle Drugog svetskog rata, podignuta je i pravoslavna crkva Sveti Ćirilo i Metodije, koja je okupljala krajem osamdesetih oko deset hiljada vernika. Medjutim, pored oca Perana Boskovića i djakona Jovana Patocana, u Sloveniji je u tudjim i iznajmljenim crkvama sluzbu odrzavalo jos cetrdesetak pravoslavnih svestenika. Hram Svetog Ćirila i Metodija je i danas jedina srpska crkva u Sloveniji. Srbi i Crnogorci su postali gradjani drugog reda, izjavio je Dragoslav Ognjanović iz Vevce u listu "Svet" septembra 1989. godine. Zbog te izjave on je ostao bez posla u ljubljanskoj "Iskri". Uostalom, Srbi, Crnogorci, pa i Slovenci koji u to vreme nisu isli "ljubljanskim marsom", bili su sklanjani. Na inicijativu akademika Vladimira Dedijera da se ispita polozaj ne-Slovenaca odgovoreno je mrznjom i novim optuzbama. I kada je 1989. godine u Beloj krajini Odbor za zastitu Srba u Bojancima i Marin Dolu zatraz io slobodu jezika, veroispovesti i nacionalnog opredeljenja, CK SK Slovenije i RK SSRN su tu inicijativu proglasili huskaskom i remetilackom. U RSUP-u je tim povodima i napravljen poseban spisak nepodobnih Srba i Crnogoraca. Zbog svojih napora da zastiti dosljake i njihove porodice od progona i ukidanja njihovih ljudskih prava, Dragisa Marojević, predsednik Stranke za ravnopravnost gradjana, dva puta je hapsen i saslusavan, a treći put je ostao i bez zaposlenja. Rad Srpskog kulturnog drustva "Sava", koje je osnovano 1989. godine, jednostavno je bio zabranjen. Vrhunac te slovenacke netrpeljivosti prema Srbima i Crnogorcima pokazao se 1991. godine, kada je policija u LJubljani zabranila miting Srba i Crnogoraca i kada je tokom gradjanskog rata ubijeno cetrdeset vojnika i staresina JNA, a potom iz Slovenije proterano 30.000 pravoslavaca i trideset i cetiri pravoslavna svestenika. Na dan "razdruzivanja Slovenije od SFRJ", 25. juna 1991. godine pored Ustavnog akta o samostalnosti i nezavisnosti, Ustavnog zakona o sprovodjenju tog akta i Deklaracije o nezavisnosti, delegati slovenacke Skupstine su usvojili i Zakon o drzavljanstvu, po kome neSlovenci imaju pravo na drzavljanstvo na osnovu dozvole stalnog boravka. Veliki broj njih, tacno 165.994, iskoristilo je to pravo da zive kao gradjani Slovenije sa dvojnim drzavljanstvom. Medju njima se naslo i 22.288 lica iz Srbije i 4.694 iz Crn e Gore. Slovenacki nacionalisti, medjutim, nisu bili zadovoljni ovim resenjem pa su krajem 1993. zahtevali izmenu Zakona o drzavljanstvu, tako da bi drzavljanstvo mogli da dobiju samo dosljaci ozenjeni Slovencima, dobrog materijalnog stanja, sa znanjem slovenackog jezika i koji odgovaraju slovenackim nacionalnim interesima. Uporedo sa ovim zahtevom podnet je i predlog da se ukinu dotadasnje odredbe o dvojnom drzavljanstvu, cime bi trebalo stvoriti "nove Slovence", a otarasiti se ne-Slovenaca. Ovakvi zakonsk i propisi predlozeni su posle dvogodisnje antisrpske kampanje u Sloveniji, koja je u odredjenim trenucima dostizala i krajnje histericni nivo. Prvo su za sve zitelje SRJ uvedene obavezne vize, zatim su iz Slovenije proterani svi srpski privredni predstavnici. Potom je izvrsen napad na srpske institucije u Sloveniji sa ciljem da se spreci rad Udruzenja Srba u LJubljani, koje od marta 1991. vodi dr Radomir Nikolić, jer je zvanicno zahtevao nastavu u skolama na srpskom jeziku, slobodu veroispovesti i informis anja Srba i Crnogoraca, kao i Jugoslovena srpskog porekla. Srbi u Sloveniji cak nemaju status ni manjina budući da se vode kao "ostali". Prema podacima mitropolita ljubljansko-zagrebackog gospodina Jovana, pocetkom 1994. godine u Sloveniji je bilo oko 30.000 Srba. Pored crkveno-skolske opstine u LJubljani, na cijem celu je bio inzenjer Vasilije Djurović, na okupljanju srpskog zivlja radilo je jos nekoliko drustava. Srpsko-krajisko udruzenje "Mir" vodio je u LJubljani Radomir Jelcić, a Kulturno informativni centar "Pupin" Zivorad Andrejić. U Kranju je na celu Srpskog drustva "Sveti Sava" bio biznismen Dragisa Milić, dok su u Celju i Posto jni radila srpska udruzenja "Vuk Karadzić", odnosno "Nikola Tesla" (predsednik je Gojko Lazić). Djordje i Radmila Lazić vode u LJubljani "Prvu srpsku dramsku sekciju", a Kolo srpskih sestara vodi Dusanka
Vukadinović. Tu je tek otvoren Srpski kulturni centar "Slobodan Milosević" i Udruzenje Srba opstine Kljuc, koje vodi Slavko Branković. Većina ovih srpskih institucija odrzava direktne veze sa Republikom Srbijom. Slovenija je u zimu 1993. godine predala mitropolitu Jovanu dokument iz koga se vidi da ova Republika prihvata srpsku crkveno-skolsku opstinu Sveti Ćirilo i Metodije kao sastavni deo Srpske pravoslavne crkve.
VI GLAVA: SRBI - VISOKI STRUCNJACI U DIJASPORI Polazna pretpostavka je da je, u najvećoj meri, odnos Srba visokih strucnjaka u dijaspori prema Otadzbini pozitivan i da ih svako ko se njima bavi mora tretirati kao znacajan cinilac opsteg budućeg razvoja zemlje matice. Isto tako, polazi se od pretpostavke da će se, u godinama koje dolaze, emigracija naucnika iz otadzbinskih zemalja nastaviti i sledstveno zasluziti veću paznju nase javnosti. Migracija visokih strucnjaka je, inace, svojstvena svim zemljama. Ona je u "prirodnoj" razmeri odgovor na specificne zahteve pojedinaca i pojedinih drzava koje nameće prvenstveno razvoj nauke i tehnologije. Migracija strucnjaka u savremenim uslovima je, isto tako, odgovor na nove strukturne promene u svetskoj privredi, odgovor na neostvarena ocekivanja pojedinaca generisana ekonomskim razvojem i novim tehnologijama a podsticana informativnom tehnologijom, ali i reakcija na unutrasnje neresene probleme. Ona se prevashodno tretira kao ekonomska kategorija. Sudeći po mnogo cemu, a prvenstveno po pocetnim rezultatima dugorocnog i opseznog istrazivanja, odlazak nasih mladih i strucnih ljudi u inostranstvo, kao i u slucaju mnogih drugih manje razvijenih zemalja, postao je jedan od najtezih problema. To, pre svega, zbog toga sto u nasem slucaju nije rec o tzv. "prirodnom odlivu", koji je normalan, pa i pozeljan, već o prekomernom, galopirajućem. Taj odliv će, kako stvari stoje, u narednim godinama imati, bez sumnje, dalekosezne posledice. Stoga ta pojava priv laci punu paznju strucne i naucne javnosti, drzavnih organa i politickih struktura. Prekomerni "odliv" strucnjaka iz SR Jugoslavije nesumnjivo predstavlja ozbiljan problem srpske i jugoslovenske svakodnevne prakse. Rezultati istrazivanja, izvrsenih u Institutu za medjunarodnu politiku i privredu, pokazuju da je problem vrlo ozbiljan. Naime, iz univerzitetskih, istrazivackih i razvojnih organizacija, koje su krajem 1993. i pocetkom 1994. godine dostavile informacije o tome, u inostranstvo je, u periodu 1979-1993. godine, otislo 1.060 naucnika i istrazivaca. Medju njima je bilo 251 lice sa akademskom titulom doktora nauka, 215 magistara i 594 diplomaca. Znacajno je istaći da su u toku 1993. godine nase anketirane univ erzitete, samostalne naucne i istrazivacke institute i druge istrazivacke jedinice napustila, radi odlaska u inostranstvo, 223 istrazivaca. Pod pretpostavkom da se i iz onih univerzitetskih, naucnih, istrazivackih i razvojnih institucija koje se nisu odazvale anketi, a ciji broj prelazi petinu (24%) ukupnog broja na teritoriji Republike Srbije, "odliv" strucnjaka u inostranstvo kretao u istoj srazmeri, ukupan broj onih koji su otisli u inostranstvo, u analiziranom 15-godisnjem periodu, iznosio bi oko 1.400. To je vise od 9% ukupnog broja naucnih radnika zaposlenih u Republici Srbiji.
"Odliv" naucnika i strucnjaka u inostranstvo, cije je kretanje praćeno u periodu od 15 godina, pokazuje - osobito od 1990. godine - sve veći intenzitet. U stvari, samo u poslednje cetiri godine (1990-1993) u inostranstvo je otislo 67% ukupnog broja svih koji su registrovani u univerzitetskim, naucnim, istrazivackim i razvojnim institucijama. Jos ocitija je cinjenica da samo na 1993. godinu otpada 21% ukupnog broja otislih u inostranstvo u 15-godisnjem periodu. Ako se 1990. uzme kao baza, indeks "odliva" je u 1991. godini bio 143, u 1992. godini 151, a u 1993. godini 177. Treba istaći i to da je 1993. godine, u vreme kada su sankcije koje je uveo Savet bezbednosti UN bile u punom jeku, u inostranstvo otislo 68 doktora nauka i 58 magistara. Najvise je otislo iz Instituta "Mihailo Pupin" i Instituta za nuklearna istrazivanja "Vinca". Ko odlazi? Odlaze svi, ali u najvećem broju mladi naucni radnici iz oblasti fizike, matematike, elektronike i hemije. Najznacajnija je grupa starosne dobi izmedju 30 i 36 godina zivota, koja je i najbrojnija. Preko jedne petine (23,6%) ukupnog broja otislih cinili su doktori nauka, a jednu petinu gotovo (20%) magistri. Dakle, preko 43% ukupnog broja otislih posedovali su magistarske i doktorske titule. Kako i zasto odlaze? Nasi naucnici odlaze u inostranstvo na razne nacine. U 32,5% slucajeva anketiranih otislo je inostranstvo na specijalizaciju, 36,7% radi zaposlenja, a u 29,8% slucajeva na neki drugi nacin. Inace, motivi odlaska u inostranstvo su brojni - ekonomski, drustveni, bezbednosni, politicki i drugi. Anketom su dobijeni samo delimicni odgovori na pitanje motiva za odlazak. Ranija istrazivanja su pokazala da su materijalni razlozi znacajni, ali ne i najbitniji. Medjutim, poremećeni odnosi u monetarnoj i finansijskoj sferi nisu bili najpogodniji za prikupljanje informacija o zaradama, osobito pri inflaciji kakva je bila u vreme ankete. Anketa je bila koncipirana tako da se dobiju informacije druge vrste koje ranija istrazivanja nisu dala. Stambeni problem je u jednom i to manjem broju slucajeva bio uzrok odlaska u inostranstvo. Od ukupnog broja onih koji su odgovorili na pitanje "da li je imao reseno stambeno pitanje?" u preko dve trećine slucajeva je odgovor bio "da". Dosadasnja istrazivanja vise autora, ukljucujući i autora ove studije, pokazala su da razloge "odliva" visokoobrazovanih kadrova iz Jugoslavije treba traziti prvenstveno u: - protivrecnostima drustveno-ekonomskog razvoja zemlje koje suzavaju prostor za produktivno zaposljavanje strucnjaka i za njihovu punu afirmaciju; - neizvesnim uslovima i mogućnostima profesionalnog usavrsavanja i napredovanja; - nedostatku odgovarajuće klime u zemlji koja podstice stvaralacke impulse i afirmise natprosecne sposobnosti pojedinih strucnjaka; - neadekvatnim materijalnim uslovima za zivot i rad, kao i uslovima stanovanja mladih strucnjaka; - nepostovanju institucije konkursa pri zaposljavanju i kriterijuma sposobnosti; slabostima kadrovske politike; - nedostatku organizovane brige o natprosecnim kadrovima kod svih drustvenih subjekata;
- bekstvu iz potencijalne ratne opasnosti, ili da bi se izbegao odlazak u rat; i - ekonomske sankcije i neizvesnost njihovog skidanja. Kuda odlaze? Najveći broj odlazi u SAD (26,1%). Slede Kanada (18,3%), Australija (7,7%), a zatim evropske zemlje - Velika Britanija (6,1%), SR Nemacka (4,8%), Francuska (3,8%), Svajcarska (3,5%), Italija i Holandija. Danas se cesto iznose procene o mladim strucnjacima koji su napustili Srbiju nakon pocetka etnickih sukoba i gradjanskog rata na teritoriji bivse SFRJ. Niko, medjutim, ne poseduje tacne podatke koliko je visokoobrazovanih ljudi napustilo Srbiju od juna 1991. godine. Ni statistike imigracionih zemalja jos nisu dostupne. Poznato je, medjutim, da je ukupan broj izdatih useljenickih viza u 1993. godini naglo povećan. Izdato je, naime, oko 12.000 useljenickih viza - za Kanadu (preko 7.000), Australiju (oko 3.00 0), SAD (oko 1.100) i druge useljenicke zemlje. Medju njima je veliki broj mladih i obrazovanih ljudi. U literaturi se pominju cetiri grupe mera u cilju sprecavanja migracije visokoobrazovanih radnika iz zemalja u razvoju u razvijene zemlje: preventivne, restriktivne, restaurativne i kompenzacione. Pri tome se one medjusobno ne iskljucuju. Dosadasnja iskustva drugih zemalja su pokazala da je prva grupa mera dala najbolje rezultate. Prema tome, osnovni elementi politike trebalo bi da se zasnivaju na podsticajnim, a ne na restriktivnim merama. Mere bi se morale odnositi na unapredjenje istrazivackog razvojnog sistema nase Republike uopste (poboljsanjem materijalne osnove rada i nagradjivanja) i na unapredjenje organizovanosti naucnoistrazivackih institucija. U isto vreme, potrebno je preduzimati mere radi uspostavljanja i unapredjenja veza sa nasim naucnicima i strucnjacima u inostranstvu, kao i mera i preporuka za njihovo ukljucivanje u naucno-tehnoloske programe u zemlji, razume se kada to uslovi budu dozvolili. Ove mere su iz domena migracione politike, koja je deo spoljne politike zemlje. S obzirom na situaciju u kojoj se SR Jugoslavija sada nalazi, selektivni pristup problemu se nameće kao imperativ. Prioritet u politici razvoja bi trebalo dati optimalnim, drustvenim poduhvatima: - izbor razvojnih prioriteta koji daju efekte na kraći rok; - radikalno bi morala da se poboljsa materijalna situacija naucnih i istrazivackih institucija u kojima je bila veća ucestalost odlaska istrazivaca u inostranstvo; - sustinska promena u tretmanu nauke i naucnih radnika (koja nije samo u većem ulaganju u opremu i ostalo, već i veće korisćenje domaćeg naucnog rada). U trazenju odgovora na pitanje o mogućnosti prosirenja obima i oblika saradnje nasih naucnika koji zive i rade u SAD sa maticom, dr Grecić je izvrsio anketu medju naucnicima i strucnjacima koji su ukljuceni u kompjutersku mrezu. Anketi se, bez prethodne najave i bez ikakve pripreme - za vrlo kratko vreme - odazvalo 11% statisticke mase. Uz odredjene rezerve, odgovori koji su dobijeni izrazavaju - u najvećoj meri - stav celine prema Srbiji i Jugoslaviji. Rezerve su se javile zbog cinjenice da to nije sluc ajni uzorak, već su pitanja poslata svima pa su oni koji su u tom trenutku bili slobodni i voljni odgovorili. Medjutim, to ne bi trebalo bitno da utice na zakljucke koji proisticu iz ove ankete. U ovoj kratkoj anketi postavljeno je sest pitanja. Prvo pitanje se odnosilo na naucnu oblast u kojoj rade u SAD. Drugo pitanje na duzinu boravka u SAD. Treće pitanje je glasilo: "Da li
smatrate svoj sadasnji rad, a posebno budući, znacajnim za razvoj Sjedinjenih Drzava?" Cetvrto, "Da li smatrate da bi ste mogli na neki nacin da doprinesete razvoju zemlje porekla?". Peto, "Da li ste zainteresovani za ono sto se dogadja u nauci Srbije - Jugoslavije?", i, sesto, "Da li imate neku sugestiju vezanu za saradnju sa zemljom porekla?" Uz pitanja su bila data i kratka objasnjenja. Na prvo pitanje dobijena je veoma sarolika slika delatnosti u kojima ovi ljudi rade. Samo se po sebi razume, preko cetiri petine radi u prirodnim naukama: elektrotehnika, kompjuterske nauke i fizika vode na listi delatnosti. Kada je rec o duzini boravka u SAD, treba reći da je i tu jedno sarenilo - od godinu dana do 28 godina. Prosek je 6,6 godina. Cinjenica je da su svi koji su se odazvali anketi, rodjeni u nasoj zemlji. Preko tri cetvrtine anketiranih smatra svoj rad u SAD znacajnim za razvoj ove zemlje; 15% smatra da njihov rad ne predstavlja doprinos razvoju te zemlje, a oko 10% anketiranih je odgovorilo da je to veliko pitanje i da taj doprinos zavisi od mnogo faktora. Ono sto je najznacajnije u saradnji nasih naucnika u inostranstvu sa zemljom porekla, odnosno sa zemljom u kojoj su rodjeni i u velikoj meri i skolovani jeste pitanje da li oni smatraju da bi mogli na neki nacin da doprinesu razvoju zemlje porekla. Kao sto je već receno, odgovor je dobijen od samo nesto vise od jedne desetine ukupnog broja na kompjuterskoj mrezi, ali svi anketirani su odgovorili pozitivno. To sugerise zakljucak da medju nasim naucnicima u inostranstvu postoji velika spremnost za saradnju s a naucnim i drugim institucijama u zemlji. Isto tako, svi anketirani su odgovorili da su zainteresovani za ono sto se dogadja u nauci Srbije/Jugoslavije (teskoće, dostignuća, novi projekti i sl.) i da bi zeleli i dalje da se o tome informisu. Nesto preko polovine anketiranih je dalo svoju adresu na koju zeli da dobije postu, ostali su naveli da te informacije zele da dobiju elektronskom postom. Na poslednje, sesto, pitanje u 75,8% slucajeva je odgovorilo da imaju sugestija, a u 24,2% da nemaju. Medjutim, i oni koji su naveli da nemaju sugestija vezanih za saradnju sa zemljom porekla, u najvećem broju su izneli po nesto sto prakticno znaci stav prema oblicima saradnje sa Srbijom/Jugoslavijom. Anketirani naucnici i istrazivaci koji zive i rade u SAD dali su vise sugestija. Ovde će biti navedene samo neke. 1. Definisanje nacina komuniciranja sa naucnicima izvan zemlje. Naime, predlaze se formiranje Centra preko koga bi strucne asocijacije u Srbiji i Crnoj Gori mogle da stupe u kontakt sa nasim strucnjacima u inostranstvu. Isto tako, predlazu formiranje jedne nevladine komisije za saradnju sa ljudima izvan zemlje. 2. Korisćenje i razvijanje informacionih sistema. Oni smatraju da bi postojeća e-mreza "idealno mogla da se iskoristi za razmenu informacija o potrebama nasih institucija..." 3. Izrazavaju spremnost za saradnju oko nabavke literature (knjige, clanci iz casopisa, radovi sa konferencija i sl.) koja je deficitarna u Jugoslaviji. 4. Sugerisu organizovanje seminara i letnjih kurseva (za obucavanje kadrova) koje bi drzali nasi strucnjaci koji rade u inostranstvu; organizovanje konferencija i okruglih stolova. 5. Rad na zajednickim projektima, objavljivanje zajednickih radova.
6. Organizovano stipendiranje studenata u inostranstvu. 7. Stvaranje odredjenih fondacija (Serbian-American Enterprise Fund), po ugledu na poljskoamericke, ili madjarsko-americke, za finansiranje preduzetnickih poduhvata u Srbiji/Jugoslaviji koji bi bili od koristi i za americku privredu (naravno, po ukidanju sankcija). Isto tako, uspostavljanje istrazivackih programa i fondova, "koji bi se distribuirali na bazi kvalifikovanosti projekata i istrazivaca" uz korisćenje metodologije "evaluacije" NSF (National Scientific Foundation), pre svega, radi zdrave konkure ncije. 8. Redovno informisanje o naucnim tokovima putem biltena koji moze biti distribuiran preko elektronske mreze i sa jednog punkta u SAD za one koji nemaju pristup mrezi. Posledice prekomernog odlaska naucnika i visokoobrazovanih kadrova iz nase zemlje u inostranstvo su nedovoljno istrazene. Ima, medjutim, dovoljno argumenata za potvrdu teze da "odliv" visokih strucnjaka predstavlja obrnuti transfer tehnologije. Jer, Jugoslavija u velikoj meri "izvozi" stvaraoce novih tehnologija, a uvozi tehnoloska resenja. Ona tim "odlivom", pored ulozenih sredstava u odgoj i obrazovanje, gubi i na polju nauke, medicine, kao i u industriji i privredi uopste. Nisu, medjutim, sagledani ni gu bici koje Jugoslavija ima sto na biroima za zaposljavanje godinama ceka veliki broj visokoobrazovanih i visokostrucnih kadrova, bez da je ulozila veće napore za njihovo produktivno angazovanje. Radi ublazavanja problema o kojima je rec, aktivnost drzavnih i privrednih faktora bi trebalo da bude usmerena u tri pravca. Prvo, resenje problema bi trebalo traziti u daljim sistemskim promenama koje će obuhvatiti poboljsanje materijalne osnove rada i zivljenja i sistema drustvenih vrednosti. Resenja bi trebalo da obuhvate i brigu o natprosecnim kadrovima - kroz praćenje profesionalnog razvoja najboljih studenata na univerzitetima, stipendiranje, pomoć pri zaposljavanju, odrzavanje kontakata univerzite ta sa bivsim studentima, evidentiranje naucnih radnika i strucnjaka koji odlaze na rad u inostranstvo. Izgradnja stimulativne poreske politike, kreditne politike, posebno za resavanje pitanja stanova za strucnjake i drugo. Podsticanje i prijem mladih istrazivaca u istrazivacko-razvojne centre i institute. Postovanje institucije konkursa pri zaposljavanju i kriterijuma sposobnosti kako bi daroviti mladi strucnjaci mogli da dodju na prava mesta. Jednom reci, stvaranjem povoljnih uslova za rad najtalentovaniji h u zemlji, priblizno onih koje dobijaju u inostranstvu. Drugo, pored stvaranja uslova za zadrzavanje i povratak u zemlju, paznju treba usmeriti i na saradnju sa visokim strucnjacima i uspesnim privrednicima iz nase zemlje u inostranstvu, na njihovo angazovanje u zajednickim poslovnim poduhvatima, projektima, kao i niz drugih oblika zajednickog rada. Pri tome bi se preko naucnih institucija koje se ovom problematikom bave mogla koristiti pozitivna iskustva drugih, osobito novoindustrijalizovanih zemalja Az ije, a i nekih evropskih. Posebno treba preispitati i dograditi migracionu politiku SRJ i zakljucivanje sporazuma izmedju nase zemlje i zemalja prijema jugoslovenskih "profesionalaca". U okviru tih sporazuma se mora obezbediti redovan protok informacija o jugoslovenskoj migraciji u zemlje prijema. Medjunarodno Udruzenje koje okuplja visokostrucne ljude prevashodno naseg porekla, tj. naucnike, inzenjere i druge strucnjake, nosi naziv Drustvo za negovanje uspomene na Nikolu Teslu (Tesla Memorial Society), i deluje vise od petnaest godina. Cilj drustva je da postuje i ovekoveci uspomene i ideale velikog naucnika i pronalazaca srpskog roda Nikole Tesle, preko organizovanja odgovarajućih akademskih konferencija, davanja stipendija i drugih razlicitih kulturnih aktivnosti. U cl. 2. Statuta ovog Drustva j e zapisano da je ono "nepoliticka i nedobitna organizacija posvećena naucnim, kulturnim i humanistickim teznjama". Ono deluje na svim kontinentima i broji nekoliko hiljada clanova. Medjutim, medju njima je samo 12% clanova srpskog porekla. Pocasni predsednik Drustva je ing. Vilijam Terbo, nećak Nikole
Tesle, a izvrsni sekretar profesor u penziji Nikola Kosanović (druga generacija iseljenika iz Like) koji je svojim entuzijazmom dao veliki doprinos njegovom razvoju. Gospodin Kosanović je urednik glasila D rustva "Newsletter".
VII GLAVA: NEGOVANJE ETNICKOG IDENTITETA I SARADNJA S OTADZBINOM Srpski iseljenici su odlazili u prekomorski svet etnicki sasvim formirani, ili u procesu intenzivnog formiranja, sa svojim kulturnim nasledjem. Dolazak u nove zivotne sredine, znacio je, u stvari, dva osnovna zivotna opredeljenja (Joncić, 1980). Prvo, najvaznije je bilo usmeriti se na sto brze i sto povoljnije ukljucivanje u novu drustvenu sredinu, po cenu etnicke asimilacije. Drugo opredeljenje bilo je usmereno na stari zavicaj, odrzavanje etnickog kulturnog porekla i, radi toga, odr-zavanje veza sa stari m zavicajem (Joncić, 1980). Drustveno okupljanje Srba u prekomorskim zemljama pocinje sa grupnim doseljavanjem na te prostore. Ono se odigravalo u "salunima" i u bratskim, duhovnim, drustvenim organizacijama i kulturnim udruzenjima. Unutar doseljenickih kolonija organizuju se bratski pansioni, zborovi (horovi), pozorisne druzine, biblioteke, sportski klubovi, dobrotvorne organizacije, savezi mladih i organizacije zena, koji se ujedinjuju u regionalne i nacionalne organizacije. Medjutim, najmasovnije okupljanje je prilikom odrzavanja v erskih obicaja, u crkvenoskolskim opstinama. Pero Slijepcević, u knjizi Srbi u Americi objavljenoj 1917. u Zenevi, pored ostalog pise: "Svoju nacionalnu svest pokazali su americki Srbi već dovoljno u svome radu.... Cim su nasoj zemlji pocele da prete velike opasnosti, Srbi u Americi poceli su da osnivaju razne dobrotvorne fondove, da joj pomognu" (str. 91). "Burna vremena i ratovi, od 1908. pa naovamo, uopste su, vise nego ista drugo, podigli srpsku nacionalnu svest u Americi" (str. 91). Slicne zakljucke iznosi i Luka M. Pejović (1934) u knjizi Srbi u St. Luisu: "Kod Srba je jako razvijena nacionalna svest, te iako su se zenili 'tudjinkama' deca se ipak osećaju Srbima. Taj jak osećaj rasnog instinkta i nacionalne svesti ucinio je dosta da se narod odrzao kao duhovna i nacionalno-kulturna celina" (str. 18). Srbi su zadrzali niz simbola etnickog identiteta u prekookeanskim zemljama. Prezimena i imena su najneposredniji simbol etnickog identiteta, mada je dosta njih promenilo ime, ili prilagodilo prezime. Jedan od simbola etnickog identiteta je i porodica i manifestacije vezane za nju. Ona igra znacajnu ulogu ne samo kao nukleus okupljanja clanova već i negovanja etnickog identiteta. Sklapanje brakova je, isto tako, znacajan faktor ocuvanja i negovanja etnickog identiteta. Srbi i Srpkinje, osim sa partnerkama i partnerima u istoj etnickoj grupi, sklapaju brakove i sa pripadnicima i pripadnicama drugih etnickih grupa, cesto iste veroispovesti. Krsna slava je, isto tako, karakteristicno obelezje Srba u dijaspori. Anketa, koju je dr Grecić izvrsio 1986. u SAD (180 ispitanika), pokazuje da Srbi u 84,2% slucajeva pripremaju nacionalnu hranu kod kuće, Hrvati u 88,9% slucajeva, a Slovenci u 92,9% slucajeva. Na pitanje "da li pretezno kupujete robu ili koristite usluge firmi koje vode
ili rade u njima Jugosloveni?", sa "da" je odgovorilo 33,3% ukupnog broja srpskih ispitanika, 48,6% hrvatskih i 57,1% slovenackih. Udeo anketiranih koji ne odlazi na bogosluzenje je kod Srba 21%, Slovenaca 17,8%, a Hrvata 13,9%. Ove cinjen ice pokazuju da etnicka grupa nije tako homogena. Kod dece anketiranih ta etnicka homogenost je jos slabija. U 91% slucajeva (oni koji imaju ozenjenu i udatu decu) deca anketiranih su u braku sa supruznicima druge nacionalnosti. Objasnjenje ovih odgovora bi trebalo traziti i u tome sto Srpska pravoslavna crkva nije tako uticajna i stroga kao sto je, na primer, katolicka ili druge; da je crkva dugo bila podeljena; da su Srbi vise rastrkani po Americi nego sto je, na primer, slucaj sa Slovencima; da dugo nisu odrzavali prisnije veze sa zemljom maticom, posto ni ona nije imala etnicku politiku prema Srbima u dijaspori. Tu bi trebalo traziti i objasnjenje zasto su se Srbi vise nego drugi narodi bivse SFRJ izjasnjavali kao Jugosloveni. Srbi koji zive kao nacionalne manjine u starim susednim zemljama, osim u Albaniji, odrzavaju i neguju svoju nacionalnu samobitnost, koristeći iste ili slicne simbole kao sto to cine i Srbi iseljenici. U velikoj meri su sacuvali jezik, zahvaljujući raznim oblicima samoorganizovanja. Srbi - gostujući radnici i gradjani na privremenom radu i boravku u inostranstvu, narocito u evropskim zemljama, dosta tesno su vezani za zemlju maticu i izrazavaju vidljivo svoju nacionalnu pripadnost iz vise razloga. Najznacajniji su: geografska blizina, status koji u tim zemljama uzivaju, brojnost i koncentracija u odredjenim podrucjima. Klubovi predstavljaju vrlo znacajne centre okupljanja ovih kao i SPC.
Srpska pravoslavna crkva - raskol i ujedinjenje Najveći broj srpskih iseljenika se okuplja u okviru crkvenih eparhija. Veroispovest je jedno od znacajnih obelezja srpskog iseljenistva u prekookeanskim zemljama. Treba, medjutim, reći i to da Srbima nije svojstven verski fanatizam, pa time ni verska iskljucivost (Babić, 1990). Iako je crkva srediste okupljanja i ocuvanja etnickog i nacionalnog identiteta, njena misija se ne iscrpljuje u zadovoljenju samo verskih potreba iseljenika, već i u organizovanju razlicitih aktivnosti koje bi trebale da omoguć e ocuvanje jezika, kulture, obicaja i ostalih sociokulturnih vrednosti zemlje porekla. Medjutim, SPC se u dijaspori 1963. godine podelila. Naime, odnosi izemedju crkve (majke) i njene eparhije u Severnoj Americi nisu bili dovedeni u pitanje do 1962. godine kada je eparhijski episkop Dionisije dao izjavu da ta eparhija treba da postane nezavisna. Posto je njegova izjava primljena sa negativnom reakcijom od strane vodećih etnickih organizacija, narocito svestenstva, episkop Dionisije reaguje tako da daje no vu izjavu u kojoj navodi da eparhija "jeste i ostaje kanonski deo Srpske pravoslavne crkve ciji je poglavar Srpski patrijarh" (Vrga, 1975). Prva izjava episkopa Dionisija bila je odmah razmatrana u Srpskom arhijerejskog sinodu na osnovu optuzbi koje su dosle u velikom broju od nekih delova svestenstva i mnogih istaknutih vernika protiv njegovog "najneprikladnijeg licnog stava i zloupotrebe Crkve". U junu 1962. godine, zvanicna delegacija SPC iz Beograda ucinila je posetu Americi sa ciljem da dobije informacije iz prve ruke o stanju u eparhiji. U septembru iste godine, episkop Dionisije ponavlja svoju nameru da prekine sa crkvom majkom ako ne bu de unapredjen u rang
mitropolita, sa novim episkopima koji će biti potcinjeni njemu. On takodje zahteva da se sve optuzbe protiv njega odbace. Na sastanku u novembru 1962. godine, Udruzenje svestenstva severnoamericke eparhije izrazava sumnju da episkop Dionisije zeli da sacuva jedinstvo u eparhiji i vezu sa crkvom majkom. Eparhijsko izvrsno telo, sastavljeno od vernika, 17. aprila 1963. godine, prihvatilo je deklaraciju u kojoj se kaze: "Citav eparhijski izvrsni odbor sa episkopom Dionisijem na celu, jednoglasno i jasno ostaje za duhovno, hijerarhijsko i kanonsko jedinstvo sa Svetom crkvom u Jugoslaviji" (Vrga, 1975). U deklaraciji se takodje navodi da bi samo Sveti arhijerejski sinod i Sabor mogli da presude sto se tice optuzbi protiv episkopa Dionisija. Dok je napetost rasla izmedju episkopa i svestenstva, Sveti arhijerejski sabor, na zasedanju odrzanom od 25. aprila do 11. maja 1963. godine, odlucio je da se formiraju tri eparhije, od ranije eparhije za SAD i Kanadu, kao odgovor na "zahtev srpske Crkve", kao i zbog velicine i prostranstva na kojoj se nalazila ranija Eparhija. U posebnoj odluci Sveti arhijerejski sabor daje instrukcije Svetom sinodu, kao svom izvrsnom organu, da suspenduje episkopa Dionisija sa svih funkcija i iz administracije eparhije dok se optuzbe ne ispitaju i on, eventualno, ne saslusa. Episkop Dionisije je odbacio odluku Svetog arhijerejskog sinoda, izjavljujući: "Ja ne priznajem ovu komunisticku odluku iz Beograda". Zatim, episkop Dionisije je objasnio da je formiranje tri nove eparhije zahtevao i trazio Titov rezim, "koji koci rad ove Eparhije i zeli da podjarmi ovaj deo slobodnih Srba preko episkopa njemu lojalnih". Novoimenovane episkope triju novo-formiranih eparhija, episkop Dionisije je pozvao da se odreknu crkve majke i pridruze njemu. Tokom 1962. i pocetkom 1963. godine, episkop Dionisije je bio bez podrske u nameri da stekne "nezavisnost" eparhije od crkve majke. Medjutim, s vremenom, Srbi u Americi pocinju da se dele, a deli se i svestenstvo. Već do jula 1963. godine bilo je sasvim jasno koje srpske organizacije i vodeće licnosti su na kojoj strani. U isto vreme, kontroverznost se pomera od religijskog vrha i vodećih ljudi u srpskoj etnickoj zajednici prema clanstvu crkve. Episkop Dionisije je sazvao Crkveni sabor od 6. do 9. avgusta 1963. godine, sa ciljem da se razmotri novonastala situacija, koja je proistekla iz reorganizacije Srpske pravoslavne crkve u SAD i Kanadi i iz imenovanja novih episkopa. Sabor je usvojio rezoluciju koja zahteva "povlacenje svih odluka koje je Crkva proglasila u vezi sa episkopom Dionisijem; povlacenje svih novoimenovanih episkopa sa teritorije SAD i Kanade; prekid kanonsko hijerarhijskog jedinstva sa Crkvom majkom u otadzbini i odrzavanje samo d uhovnog jedinstva molitve..." (Vrga, 1975). Sabor se, isto tako, sastao i 12. do 14. novembra 1963. godine kada je usvojio znatno ostriju rezoluciju i izabrao episkopa koji će pomoći gospodinu Dionisiju. Potpuni prekid jedinstva Srpske pravoslavne crkve u SAD i Kanadi je formalizovan. Cetiri meseca kasnije, 15. marta 1964. godine, Sveti arhijerejski sabor je lisio episkopa Dionisija episkopskog i monaskog cina. Jedini nacin da se odredi naklonost crkvenog clanstva u konfliktu izmedju episkopa Dionisija i crkve majke bilo je glasanje u svakoj parohiji pojedinacno. U pojednim parohijama je odmah po imenovanju novog episkopa sprovedeno izjasnjavanje, u drugim je glasanje izvrseno do kraja 1963. godine, a u ne kima je to izjasnjavanje odgodjeno za kasnije. Izjasnjavanje je dovelo do podele parohijana na dve grupe. Za njih se u literaturi sreću razni nazivi. Medjutim, grupa koja je ostala privrzena crkvi-majci i priznavala postojeću crkvenu hijerarhiju pominjala se (od druge grupe) kao
"federalci" (prema federalnoj komisiji za verska pitanja koja je postojala u SFRJ), a grupa sa episkopom Dionisijem na celu (koja je kako je tada govorila predstavljala slobodnu Srpsku pravoslavnu crkvu) kao "raskolnici". Posto su protivnici episkopa Dionisija stalno izrazavali ideju jedinstva Srpske pravoslavne crkve u Americi sa crkvom-majkom u Jugoslaviji, smatrani su unitaristickom frakcijom, a oni koji su sledili Dionisija autonomaskom frakcijom. Posle podele, kontakti izmedju ove dve frakcije bili su ograniceni, a u mnogim slucajevima i prekinuti. Nisu imali vise ni zajednicku sluzbu, niti druge verske obrede. Nakon sto je rascinjen, episkop Dionisije je proglasio Slobodnu srpsku pravoslavnu crkvu. Dvadesetdevetogodisnji raskol naneo je mnogo stete crkvi. Bila je to crkvena - moze se reći i politicka - a nikako verska podela. "Krivili su jedni druge, a svi su se osećali krivim" - istice u jednoj izjavi Slobodan Pavlović, biznismen iz Cikaga. Mira i Slobodan Pavlović su se medju prvima zauzeli oko pomirenja i otklanjanja raskola. Na sreću srpskog naroda, on je bar formalno okoncan 1992. godine, na praznik Sretenja Gospodnjeg kada su Patrijarh srpski gospodin Pavle i mitropolit novogracanicki gospodin Irinej sluzili Svetu arhijerejsku liturgiju, u Sabornoj crkvi u Beogradu, oznacavajući da je zvanicno prestala da postoji podela u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Kao kruna svega, Njegova svetost patrijarh srpski gospodin Pavle posetio je krajem 1992. godine Srbe u Americi i pozvao vernike na slogu i jedinstvo. U susednim zemljama, kod srpske nacionalne manjine, raskol crkve nije dosao do izrazaja, ali je bio evidentan u drugim evropskim zemljama, mada je u Evropi duhovni zivot Srba bio siromasniji. To je, pre svega, rezultat odnosa vlasti prema strancima. Oni su vise od trideset godina tretirani kao gradjani na privremenom boravku, iako je dobar deo njih primio i drzavljanstvo doticnih zemalja. U svetu danas ima 225 do 300 parohija Srpske pravoslavne crkve, u kojima sluzi 195 do 200 svestenih lica, 12 manastira, oko 200 svetovnih objekata - zaduzbina i spomen-kuća i skola (Milanović, M. 1990).
Iseljenicke asocijacije Srb Net (Serb-Net) je srpska politicka asocijacija koja je nastala krajem osamdesetih godina kao reakcija na jacanje srpske drzavnosti u SFRJ i kao odraz potrebe ujedinjenja i zajednickog delovanja americkih Srba u prekookeanskim zemljama. Ideju o ujedinjavanju svih srpskih iseljenickih organizaicja i udruzenja u jednu asocijaciju iznela je prva kongresmen Helen Delić-Bentli na posebnom sastanku srpskih lidera u dijaspori, koji je odr-zan 1989. godine u Baltimoru. Taj predlog podrzao je Robert Rade Stojanović (Bob Stone), predsednik Srpskog narodnog saveza iz Pitsburga, zajedno sa jos desetak organizacija i predstavnicima Srpske pravoslavne crkve iz Kalifornije. Odlukom većine na ovom skupu je osnovana Srpskoamericka nacionalna informativna mreza (Serb Net). Clanice ove asocijacije su od poznatijih organizacija Srpski narodni savez, Srpska narodna odbrana, Srpski kulturni klub "Sveti Sava", Kolo srpskih sestara, Kulturni klub "Jovan Ducić", Srpsko narodno udruzenje "Srpska matica", Svetska srpska zajedni ca i Srpska pravoslavna crkva. Srb Net je za svoj rad dobio blagoslov vladike Hristofora iz Los Andjelesa i vladike Irineja iz Libertivila.
U Izvrsnom odboru, najvisem organu Srb Neta, jos na sastanku u Baltimoru, sedeli su Helen Delić-Bentli, predsednik, Bob Ston, predsedavajući, Bogdan Maglić, Slavko Paunović, Milos Dobrijević, potpredsednici, Milan Visnjić, blagajnik Jelena Pavicević, sekretar, Nikola Trklja, koordinator, Ana Pavicević-Harkins, koordinator i Dzordz Bogdanović, direktor. Asocijacija ima desetak hiljada organizovanih clanova. Pored toga, Srb Net ima i Srpsko-americki informativni centar u Cikagu, koji vodi Dzordz Bogd anić i Odbor za humanitarnu pomoć u Pitsburgu, sa Bobom Stonom na celu. Kako je zapisano u dokumentima ove asocijacije, glavni zadatak Srb Neta na tlu SAD je ujedinjenje srpskih iseljenika pod devizom "Samo sloga Srbina spasava" u borbi za ocuvanje nacionalnog identiteta u Americi i u borbi za opstanak svih Srba sveta. Ti zadaci se sprovode kroz rad srpskih organizacija clanica, a posebno kroz list "Amerikanski Srbobran", dok posebni centri Srb Neta brinu o politickom marketingu, kulturnoj afirmaciji, a z atim i o medijskoj promociji srpskog naroda, kao i o humanitarnoj pomoći, neophodnoj borcima i izbeglicama u Otadzbini. Kao pomoć u borbi za istinu o Srbima angazovane su za milion dolara tokom 1993. godine i dve americke agencije "Mac Dermont O'Nil Association" i "David Kini Company". I u humanitarne akcije ukljucene su mnoge americke firme i sami gradjani SAD. Racuna se da je Srb Net, samo tokom 1993. godine poslao u Otadzbinu pomoć u vrednosti od tri miliona dolara. Svoj doprinos afirmaciji srpskog naroda lideri Srb Neta su dali posebno organizovanjem, u vise navrata, velikih demonstracija nasih iseljenika u Vasingtonu, Los Andjelesu i Njujorku. Prilikom prvih nastupa celnika Republike Srpske i Republike Srpske Krajine u Njujorku, u OUN, clanovi ove asocijacije su tokom 1992. pomogli srpskim delegacijama sa Pala i iz Knina da sto bolje obave svoje diplomatsko-politicke poslove. Tom prilikom su im organizovali i susrete sa grupama americkih Srba. Tokom jeseni 1993. godi ne, uz finansijsku podrsku Srpske pravoslavne crkve, Otadzbinu je posetila prva delegacija Srb Neta. Nju je predvodila Ana Pavićević-Harkins, predsednik Odbora iz Pitsburga, koja je sa sobom u Srbiju dovela i cetvoricu americkih kongresmena i senatora. Njihova poseta je doduse bila nezvanicna, ali znacajna i vrlo korisna za razumevanje tadasnjeg stanja i prilika u Otadzbini. Kako su, u medjuvremenu, zbog zauzetosti Srb Net napustili Helen Delić-Bentli i Bogdan Maglić, rukovodeću ulogu preuzeo je Bob St on. Sabor srpskog ujedinjenja osnovan je na kongresu u Klivlendu, 7. decembra 1990. godine po ideji princa Andrije Karadjordjevića i njegovog prijatelja Dragoslava Djordjevića, profesora iz Kalifornije. Ovom osnivackom skupu prisustvovalo je oko 350 delegata iz citavog sveta, koji su zvanicno bili predstavnici svoje baze od najmanje deset clanova. Za predsednika Sabora srpskog ujedinjenja u Klivlendu je izabran Miroslav-Majkl Djordjević, biznismen iz San Fransiska, za sekretara Momcilo Tasić, a za potpredse dnike Milos Milenković, Majlo Popović, Nik Petrović, Dejan Marković, Nadezda Rakić. Prvobitni zadatak ove asocijacije je bio ujedinjenje i okupljanje svih Srba sveta oko programa finansijske pomoći mladim srpskim intelektualcima u obrazovanju, a potom i uspostavljanje sirih ekonomskih i kulturnih veza s Otadzbinom. Sa zaostravanjem situacije na Balkanu, a posebno nakon raspada SFRJ i izbijanja gradjanskog rata ciljevi ove asocijacije su se umnogome promenili. Pored ujedinjenja Srba u dijaspori sa Srbi ma u matici Srbiji, glavni pravci delovanja su bili zastita i zastupanje srpskih interesa u americkoj administraciji i medijima, kao i organizovanje humanitarne pomoći srpskim rodoljubima i izbeglicama. Sabor srpskog ujedinjenja je registrovan kao iseljenicka kulturna asocijacija, u kojoj je clanstvo doborovoljno i zbog neprofitnog karaktera oslobodjeno plaćanja poreza na sve finansijske rashode. Za svoj rad Sabor godisnje trosi oko 400.000 americkih dolara. Asocijacija okuplja srpske iseljenike svih uzrasta, bez obzira da li su već clanovi nekih organizacija i ima svoje odbore sirom SAD, Kanade, Australije, Velike Britanije i Zapadne
Evrope. Za cetiri godine postojanja broj clanova i simpatizera Sabora srpskog ujedinjenja je narastao cak na desetak hiljada, a broj regionalnih odbora na dvadeset. Poslednji je otvorio dr Mihailo Vukas u Svedskoj u zimu 1993. godine. Radi koordinacije rada, boljeg organizovanja kao i ostvarenja osnovnih ciljeva i zadataka, na ovako velikom prostoru tokom 1992. godine, ovaj kongres iseljenika otvorio je jos cetiri svoje kancelarije. Pored Centralne kancelarije u San Fransisku, koju vodi Jelena Kolarević, otvorena je Srpska kancelarija u Vasingtonu, a za direktora je postavlj ena Danijela Sremac. Srpsku kancelariju u Londonu vodi Radomir Putniković, a u Srpskoj kancelariji u Beogradu direktor je Slavka Drasković. Na poslovima politickog i medijskog marketinga Sabora srpskog ujedinjenja u SAD, pored ovih direkcija, radi posebno "Zurnal javnih poslova" i "Glas Sabora", organi ove asocijacije, a i americka agencija "Manatos & Manatos". Odlukom Sabora specijalne akcije istrazivanja porekla neistina o srpskom narodu u SAD vodi izvrsni direktor Mirjana Samardzija. Posebnim zalaganjima predsednika Miroslava Majkla Djordjevića i njegovih saradnika, Sabor je ostvario i odredjene kontakte, ali i uticaje u americkom politicko m vrhu. Organizovao je desetak javnih tribina u americkim medijima o Srbima i dvadesetak demonstracija u Los Andjelesu, Njujorku, Cikagu, Vasingtonu i slanje oko pet hiljada protestnih pisama predsedniku Bilu Klintonu i uglednim americkim senatorima i kongresmenima. Trenutno se u Saboru, bez mnogo medijske galame, priprema objavljivanje posebne knjige o srpskom narodu, na engleskom jeziku, ciji je autor jedan ugledni americki profesor. Za cetiri godine rada ove nadstranacke organizacije, koja se zvanicno nije mesala u politicki zivot u Otadzbini, Sabor srpskog ujedinjenja je odrzao cetiri kongresa u Klivlendu 1990. godine, u Cikagu 1991, u San Dijegu 1992. i Njujorku 1993. godine. Na tim svesrpskim saborima u dijaspori iznesena je i utvrdjena srpska strategija i metodi njenog predstavljanja u zapadnom svetu. Kongresima su prisustvovali i ugledni americki politicari Dzim Mudi, Helen Delić-Bentli, Bil Barton, novinari Stiv Pleter, Piter Br ok i Zak Merlino, profesor Radza Tomas i clanovi dinastije Karadjordjević, princ Aleksandar II i princeza Katarina. Rad Sabora srpskog ujedinjenja podrzava i Srpska pravoslavna crkva u Americi i Srbiji, a i mnogi srpski intelektualci i politicari. U proleće 1991. godine posebna delegacija od dvadesetak clanova ovog srpskog kongresa, predvodjena tadasnjim predsednikom Miroslavom Majklom Djordjevićem posetila je Srbiju, Bosnu, Krajinu i Kosmet i razgovarala sa vodećim licnostima srpskog naroda. Rezultat te posete je bila Bela knjiga o Srbima, u kojoj su date analize i zakljucci o situaciji u Otadzbini, ali i o vrstama pomoći koju mogu dati Srbi u dijaspori. Tim povodom, Sabor srpskog ujedinjenja je na svojim kongresima usvojio nekoliko politickih r ezolucija u kojima se javno osudjuju antisrpski stavovi u medjunarodnim institucijama i medijima, genocid nad Srbima u Bosni i Hrvatskoj i daje podrska pravu na samoopredeljenje srpskog naroda u bivsoj BiH i bivsoj Republici Hrvatskoj, kao i procesu demokratizacije u SRJ. Na kongresu u Njujorku, oktobra 1993. godine, posebno je od OUN zahtevano ukidanje sankcija prema SRJ i povećanje humanitarne pomoći Srbiji i Crnoj Gori, kao i Srbima u krajinama. Tada su formirani i posebni komiteti Sabora za skidanje s ankcija i za humanitarnu pomoć, cije je vodjstvo povereno dr Vojkanu Joksimoviću i princezi Katarini Karadjordjević. Ova asocijacija nije, medjutim, ni jednog trenutka zapostavila ni svoju prvu obavezu: finansiranje skolovanja talentovane srpske dece. U Americi se zahvaljujući Saboru obrazuje sezdesetak mladića i devojaka iz Otadzbine, koji bi posle studija trebalo da se vrate natrag da pomognu razvoju srpske nauke i privrede. Otvorena je, takodje, i mogućnost jacanja ekonomske saradnje samog Sabora i njegovih clanova sa privrednicima u Otadzbini.
Na cetvrtom Saboru srpskog ujedinjenja u Njujorku, posle reorganizacije ove najaktivnije iseljenicke asocijacije, izabran je i novi Izvrsni odbor, na cijem celu je novoizabrani predsednik profesor dr Nikola-Nik Petrović iz Meksika, a njegovi potpredsednici su Dusica Protić i Ron Radaković. Dugogodisnji lider Miroslav Majkl Djordjević je zadrzao specijalno mesto u upravi, a izabrano je i jos petnaest regionalnih predsednika odbora od Aljaske preko SAD i Kanade do Evrope, Australije i Juzne Amerike. Slede ći, peti po redu, Sabor je zakazan za jesen 1994. godine u Detroitu, a sesti bi, kako se planira, trebalo da se odrzi u Beogradu. Treba reći i to da su tokom aprila 1994. godine u poseti otadzbinskim zemljama bili sledeći clanovi Sabora srpskog ujedinjenja: Miroslav Majkl Djordjević, potpredsednik, Momcilo Tasić, clan, i Zarko Bilbija, clan Sabora. Oni su posetili Beograd, Pale i Knin da bi se na licu mesta informisali o situaciji u otadzbinskim zemljama i o tome informisali Izvrsni odbor Sabora srpsko g ujedinjenja. Nedugo zatim, pocetkom maja, potpredsednik Sabora, Majkl Djordjević je govorio i u americkom Kongresu. Naime, gospodin Djordjević je u spoljnopolitickom komitetu Predstavnickog doma opsezno i vrlo objektivno objasnio bosanski problem, kao "problem iz pakla" podvlaceći da "politika koju Sjedinjenje Drzave vode prema Srbima nije samo kontraproduktivna već i duboko neprincipijelna i ne pristaje velikoj americkoj naciji i njenoj istorijskoj demokratskoj tradiciji" ("Politika", 14. V 1994). To m prilikom je predlozio Komitetu resenja koja bi bila prihvatiljava za rasplet bosanskog sukoba i ukidanje sankcija protiv Srbije i Crne Gore. Srpski nacionalni savez (SNS) formiran je u Australiji 1990. godine kao asocijacija koja ima zadatak da objedini srpsku iseljenicku koloniju na "petom kontinentu". Na prvoj osnivackoj sednici clanstvo u ovom savezu su potvrdili predstavnici svih srpskih organizacija Srpske narodne odbrane, Srpskog kulturnog kluba "Sveti Sava", Udruzenja boraca Jugoslovenske kraljevske vojske "Draza Mihailović", Cetnickog pokreta "Ravna gora", Kulturnog kluba "Njegos", Srpskog nacionalnog centra, Srpskog drustva "Zora" i Sr pske pravoslavne crkve, eparhije australijsko-novozelandske sa vladikom Longinom na celu. Za prvog predsednika Srpskog nacionalnog saveza izabran je biz-nismen i nacionalni aktivista Dragoslav Rancić, a za sekretara Djordje Cović, obojica iz Sidneja. Oni su ujedno bili i celnici odbora SNC za drzavu Novi Juzni Vels, dok je za predsednika odbora u drzavi Viktorija izabran inzenjer Vladimir Savić iz Melburna. Osnovni zadatak ove srpske asocijacije je bitka za ocuvanje i razvoj srpstva na australijskom tlu, gde hrvatska emigracija i ustase imaju dosta jako uporiste, i posebno organizovanje humanitarne pomoći srpskom narodu u Otadzbini. SNS je tokom 1991. godine odrzao dvadesetak manifestacija u svim australijskim gradovima pod nazivom "Dani srpske solidarnosti" na kojima je sakupljeno vise od 100.000 dolara. Takvih manifestacija srpskog duha i patriotizma bilo je najmanje po cetiri puta svake naredne godine i u njima su dosta cesto ucestvovali i gosti iz Otadzbine: akademik Matija Bećković, dr Veselin Djur etić, episkop Atanasije Jevtić, princ Tomislav Karadjordjević, ali i mnogi predstavnici australijskih vlasti. Na politickom planu, Srpski nacionalni savez je prvi put 1991. godine imao direktan kontakt sa predsednikom australijske vlade Bobom Houkom. Delegacija australijskih Srba, koju je predvodio advokat Ilija Visković je tom prilikom premijeru Bobu Houku u Kanberi predala promemoriju. U njoj se jasno kaze da nasi iseljenici, kao lojalni gradjani postuju zakone Australije, ali dizu svoj glas protiv medijske i politicke antisrpske kampanje, bojkota srpske istine i stavova srpskih doseljenika, kao i podrske koju australijske vlasti daju hrvatskim nacionalistima u Hrvatskoj i na "petom kontinentu". Sa tim stavovima Srpskog nacionalnog saveza upoznati su bili i senatori Bolkus, Hil i Evans, odgovorni za imigraciona pitanja, informisanje i spoljnu politiku, kao i sidnejski kongresmen Dzon Njumen, koji cesto zastupa srpske stavove u politickom vrhu Australije.
Tokom 1992. i 1993. godine na izborima u Srpskom nacionalnom savezu doslo je do velikih kadrovskih promena. Za predsednika je izabran Ilija Glisić, direktor drzavne poste u Sidneju, dok su lideri ove asocijacije za drzavu Viktoriju, Juznu i Zapadnu Australiju i glavni grad bili Slavko Nedeljković iz Melburna, Slavko Govedarica iz Sidneja, Boro Sajcić iz Perta i Borislav Pupovac iz Kanbere. Mladji i agilniji, novi rukovodioci asocijacije organizovali su u Sidneju izdavanje specijalnog Srpskog biltena, koj i se salje na dve stotine australijskih adresa i otvaranje srpskog nacionalnog radija "F 2000", preko kojih se siri istina o srpskom narodu. SNS je u vise navrata drzao i masovne demonstracije u Sidneju, Melburnu, Pertu i Kanberi protiv australijskih vlasti i njihove diskriminacione politike prema Srbima. Na protestnom mitingu u glavnom gradu Australije, u leto 1993. godine, bilo je oko dvadeset hiljada srpskih iseljenika, sto se moze smatrati najmasovnijim skupom Srba u dijaspori u poslednjih dvadeset godi na. Na ovim skupovima iskazana je puna podrska pravu srpskog naroda da se bori za svoju samostalnost na Balkanu i spremnost da se Srbima u Otadzbini pomogne. Bez obzira na udaljenost Australije od srpske matice, koja iznosi dvadeset hiljada kilometara, Srpski nacionalni savez je preko svojih izaslanika redovno svakog meseca slao humanitarnu pomoć Srbima u Bosni i Srpskoj Krajini. Da bi se animirao sto veći broj australijskih Srba, a posebno mladih, SNS je organizovao i posebna sportska takmicenja. Zahvaljujući aktivnostima princa Tomislava Karadjordjevića u ove humanitarne akcije ukljucili su se i mnogi australijski Grci, Makedonci, pa i sami Australijanci. Tokom 1994. godine Srpski nacionalni savez u Australiji je oformio tzv. srpski lobi i pojacao svoju aktivnost na sirenju istine o Srbima, a posebno na trazenju podr-ske australijskih vlasti za skidanje sankcija protiv Srbije i Crne Gore. Delegacija Srpskog nacionalnog saveza nikada nije zvanicno posetila otadzbinu, ali su pojedini aktivni clanovi, na primer, sekretar Djordje Cović i urednici srpskog radio programa Vojkan Gavrilović i Toma Banjanin bili u Kninu, odnosno na Palama i u Beogradu. Tom prilikom uspostavljeni su direktni kontakti sa srpskim rukovodstvima u Srbiji, Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini, sto je doprinelo boljem povezivanju australijskih Srba sa Otadzbinom. Na Kongresu srpskih intelektualaca koji je odrzan 22. i 23. aprila 1994. godine u Beogradu, srpske intelektualce iz Australije zastupali su Ilija Glisić, predsednik SNS i Peter Radan. Svetska srpska zajednica. - Krajem 1989. godine u Svajcarskoj je profesor ekonomije dr Mihailo Misa Milosević zajedno sa dr Bogdanom Maglićem iz SAD i grupom intelektualaca iz Beograda osnovao Svetsku srpsku zajednicu. Njena iskljuciva namera je bila da patriotski organizuje Srbe u dijaspori i stiti i zastupa fundamentalne srpske interese. Prvi predsednik Zajednice bio je dr Bogdan Maglić, dr Misa Milosević je bio generalni sekretar Komiteta, a clanovi ovog izvrsnog organa bili su Matija Bećković, Mio drag Perisić, Jovan Rasković i Atanasije Jevtić. Ova srpska asocijacija je kao svoje clanove registrovala nekoliko srpskih klubova iz Kanade, Australije i Zapadne Evrope. Tokom 1990. godine u Beogradu je otvorena i kancelarija SSZ, a planirano je i otvaranje zastupnistva i u Londonu i Frankfurtu. Odlukom srpskih vlasti u Sremskim Karlovcima, u ustupljenom prostoru dvorca "Stefanel", 1991. godine je otvoren i poseban Institut srpskog naroda SSZ. Svoje prve akcije SSZ je sprovodila u okviru OUN u Zenevi, gde se raspravljalo o polozaju Albanaca na Kosmetu, a potom i o ulozi Srba u raspadu SFRJ. Tokom 1993, SSZ je organizovala u vise navrata demonstracije Srba u mnogim svetskim metropolama, a potom i okrugli sto o Srbima u Albaniji, Madjarskoj i Sloveniji. Kako je u medjuvremenu doslo do razlaza oko sustinskih ideja, SSZ su napustili i predsednik dr Bogdan Maglić, a i clanovi Komiteta, pa je dr Misa Milosević preuzeo rukovodeće mesto u ovoj srpskoj asocijaciji.
Svetska srpska zajednica je danas najveća krovna organizacija Srba u dijaspori. Prema podacima dr Mise Milosevića, ova asocijacija okuplja oko 750 srpskih klubova i udruzenja sa blizu 250.000 clanova sa svih meridijana sveta. Zvanicno, Svetska srpska zajednica u dijaspori ima svoje poverenike u tridesetak drzava. Trenutno radi na ujedinjavanju srpske kolonije na severu Italije, gde zivi dosta Srba, uglavnom radnika i clanova njihovih porodica koji su se doselili u poslednjih pet godina u Milano i okolinu.
Klubovi i organizacije Glavni politicki organ, koji je u SFRJ vodio racuna o organizovanju jugoslovenskih gradjana na radu u zemljama Zapadne Evrope, bila je Savezna konferencija Socijalistickog saveza radnog naroda Jugoslavije (SK SSRNJ). Mada se zaklinjala u princip samoorganizovanja, odnosno u pravilo da nasi ljudi u tudjini treba sami sebi da prave drustvene i kulturne organizacije, SSRNJ, a i Savez komunista Jugoslavije su direktno, preko konzularnih predstavnistava uticali na rad jugoslovenskih klubova i udruzenja. Kako je taj uticaj rastao, tako je rastao i broj tih klubova, iako je talas migracije radne snage iz SFRJ postepeno opadao. Ta pravilnost se najbolje vidi u cinjenici da je, na primer, 1977. godine u dvanaest najrazvijenijih evropskih imigracionih zemalja bilo svega 248 jugoslovenskih klubova. Najvise ih je radilo u Nemackoj - 95, Svedskoj - 65 i Austriji - 26, a najmanje u Zapadnom Berlinu - 1. Jedanaest godina kasnije, 1988. godine, medjutim, broj jugoslovenskih klubova se ucetvorostrucio na 848. Tada ih je najvise bilo, opet, u Nemackoj - 394, Svedskoj - 122, Francuskoj - 99, Austriji - 94, a najmanje u Norveskoj i Luksemburg u - po tri. Najveći porast novih klubova zabelezen je u Holandiji, jer je uvećan za deset puta, od 2 na 21. Analizom naziva ovih klubova, koji su imali i nacionalna obelezja, moze se zakljuciti da Srbi i Crnogorci nisu imali pravo ili nisu zeleli, da isticu svoju naciju. Tako se dogadjalo da su, na primer, Hrvati, Slovenci i Makedonci imali svoje klubove, cak i ribolovacka i planinarska drustva, a da su Srbi, koji su većina u Svedskoj, imali samo tri srpska drustva "Svetozar Marković", "Srbija" i "Sindjelić". Zauzvrat, "Vuk Karadzić", "Nikola Tesla" i "Mladen Stojanović" proglaseni su jugoslovenskim. Srpska imena korisćena su u dijaspori u nazivima klubova samo tamo gde je njihov osnivac bila Crkva ili srpska emigracija. Drzava SFRJ i SKJ su se, medjutim, i prema njima odnosili kao prema drzavnim neprijateljima. Rukovodstvo Srbije je to ćutke prihvatalo, a time cak i zvanicno odobravalo ovo politicko pokrstavanje srpstva u jugoslovenstvo. Prema podacima DKP nase zemlje, iz 1993. godine, srpska dijaspora ima 690 organizacija. Argentina ima 14 klubova i svi su jugoslovenskog karaktera, dok ih u Australiji ima 106. Najvise ih je u drzavi Novi Juzni Vels - 47 i u drzavi Viktorija - 26. Na petom kontinentu postoji desetak srpskih pravoslavnih crkava i dva manastira, Kalenić kod Kambere i Sveti Sava u Ilejnu kod Melburna. Gotovo sve srpske institucije u Australiji zadrzale su nacionalni karakter, mada ih ima desetak koje se dice svojim jugoslovenstvom. U Austriji radi 65 "gastarbajterskih" organizacija. Najvise ih je u zoni Beca - 30, Salcburga 18 i Volfsberga - 17. Polovina njih je srpske, a pola jugoslovenske orijentacije. Belgija ima cetiri, a Luksemburg samo jedno udruzenje nasih radnika. U Danskoj ih je 7, a u Italiji samo
5. Od toga su dva crkvena, jedno u Rimu i drugo u Trstu, dok su institucije u Milanu pred pocetak gradjanskog rata ugasene. Norveska ima 3 udruzenja jugosloven-sko-norveskog prijateljstva, a Holandija dvadesetak i sva su jugoslov enske orijentacije. U Francuskoj radi 68 organizacija nasih radnika, od cega ih je najvise u zoni Pariza - 26 i Strazbura - 24. Njihova nacionalna orijentacija je polovicna, kao i u Svajcarskoj, gde postiji 18 klubova. Najvise ih je oko Ciriha - 10 i Berna - 5. Nemacka kao zemlja sa najvećim brojem "gastarbajtera" i clanova njihovih porodica iz SR Jugoslavije ima 154 organizacije. U Stutgartu i okolini ih je najvise, cak 68, u Frankfurtu 29, Minhenu 28, Diseldorfu 24, Hamburgu 14, Bonu 7 i Berlinu 4. Jugoslovenska orijenta cija je prisutna jos u 60% ovih udruzenja i klubova. Jugoslovenstvo je dominantno (70%) i u Svedskoj, gde radi 95 nasih organizacija najvise u Stokholmu 18, Geteborgu 16 i Malmeu 8. Sjedinjene Drzave Amerike imaju pedesetak nacionalnih iseljenickih organizacija cisto srpskog karaktera. Najvise ih je u Klivlendu 15, Cikagu 12 i Micigenu 10. To je zemlja u kojoj ima najvise, devedesetak srpskih pravoslavnih hramova, od kojih su najpoznatiji manastiri Sveti Sava u Libertivilu i Gracanica u blizini Cikaga, a najstarija pravoslavna crkva podignuta je u Dzeksonu tacno pre sto godina. U Kanadi postoji, takodje, devedesetak srpskih organizacija i crkava. U nekim drzavama, kao sto su Novi Zelan d, Juzna Afrika i Juzna Amerika, ima ih manje i uglavnom su jugoslovenskog karaktera. U Hrvatskoj postoje tri srpske organizacije, u Sloveniji pet, u Madjarskoj jedna i Rumuniji i Makedoniji po dve. Jedino Srbi u Albaniji nemaju nikakvu organizaciju. Interesantno je da od srpskih imena, medju nasim organizacijama najcesće se koriste imena Vuka Karadzića i Dositeja Obradovića, pa Nikole Tesla i Petra Petrovića Njegosa. Prisutno je i ime "Sloga", kao i Karadjordje, a u crkvenim hramovima i klubovima Sveti Sava. Kod organizacija jugoslovenske orijentacije i dalje se koristi kovanica "Bratst vo-jedinstvo", zatim "Jugoslavija", "Domovina", "29. novembar", ali i imena E. Kardelja, R. Koncara, V. Vlahovića, V. Rolovića. Generalni sekretar Svetske srpske zajednice dr Mihailo Misa Milosević je u vise navrata potvrdio cinjenicu da je oko svih organizacija u dijaspori okupljeno jedva 300.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena. Takvu procenu, svojevremeno, dao je i Dragoslav Djordjević, osnivac Sabora srpskog ujedinjenja iz SAD, koji smatra da u tzv. srpskim poslovima u Americi i citavoj dijaspori, ucestvuje jedva do deset odsto nasih ljudi. Ovaj podatak pokazuje da je većina nasih iseljenika, "gastarbajtera" i "manjinaca" naci onalno pasivna. To ujedno znaci da je i danas glavni zadatak svih srpskih organizacija i asocijacija da aktiviraju preostalih devedeset odsto Srba i Crnogoraca u dijaspori i ukljuce ih u proces ocuvanja i razvijanja srpskog nacionalnog identiteta i u Otadzbini i u tudjini. S obzirom na cinjenicu da su zahvaljujući, ponajvise, ratnom stanju na Balkanu i masovnom, ali pojedinacnom odzivu iseljenika da pruze humanitarnu pomoć svom zavucaju, odnosi izmedju matice i dijaspore vrlo bliski, stvoreni su uslovi da se konacno i izgradi most izmedju otadzbinskih i raseljenih Srba. Od 12. do 14. maja 1994. godine, na inicijativu Srba iz Nemacke, Savezno ministarstvo za rad, zdravstvo i socijalnu politiku, Savezni koordinacioni odbor za humanitarnu pomoć i Crveni krst Jugoslavije organizovali su prvi Sabor davalaca humanitarne pomoći iz srpskih zemalja i dijaspore. Saboru je prisustvovalo oko 120 delegata humanitarnih organizacija iz dijaspore i predstavnici Republike Srpske, Republike Srpske Krajine i SR Jugoslavije. Posle dvodnevne diskusije, Sabor je usvojio prepuruke za rad human iratnih organizacija u Otadzbini i dijaspori i uputio protest Generalnom sekretaru UN Butrosu Galiju zbog zabrane
uvoza humanitarne pomoći u SR Jugoslaviju sa zahtevom da se sankcije prema Srbiji i Crnoj Gori ukinu.
Srpska stampa Prva stamparija, a i prva knjiga na srpskom jeziku, pojavili su se jos 1493. odnosno 1494. godine na Obodu kod Cetinja kada je izdat Oktoih. Medjutim, kada je krajem XVIII veka u juznoj Ugarskoj formirana jaka srpska nacionalna celina, glavni kulturni centri naseg naroda preselili su se u Bec, Pestu i Veneciju. U ovim gradovima skolovao se veliki broj Srba i Crnogoraca, koji su zeleli da imaju svoje novine i knjige, ali za to nisu imali dozvolu mletackih, beckih i ruskih vlasti. Stamparija za srpska glasila i literaturu nalazila se 1755. prvo u rukama Dimitrija Teodosija iz Janjine, a potom 1769. Josifa Kucbeka iz Beca da bi je tek 1792. godine odlukom cara Leopolda II otkupio i jedan Srbin Stefan Novaković iz Peste. Istorija srpske stampe pocinje izdavanjem casopisa "Slaveno-serbskij magazin" koji je osnovao Zaharije Orfelin. Magazin je stampao Grk Dimitrije Teodosije u Veneciji 1768. godine. Casopis je bio "sobranije raznih socinenij i perevodov", na 96 strana, sa devet poglavlja pouka za decu, omladinu, vernike, odrasle i sest prikaza raznih knjiga. Prvi list na srpskom jeziku objavljen je u Becu 1791. godine kao "Serbskija novini povsednevija ", a kasnije samo "Serbskija novini". Izdavac i stampar je opet bio Grk, srpski prijatelj Markides Puljo. I pre nego sto su se posle godinu i po dana ove novine ugasile, Stefan Novaković je avgusta 1792. izdao drugi srpski list "Slaveno-serbskije vjadomosti" sa razumljivom gradjanskom azbukom. List je objavljivao sve do decembra 1794. godine vesti iz zivota srpskih vojnika i skolaraca u Becu, ali i srpskog zivlja u Vojvodini, Beogradu i Zemunu. Zbog nedovoljnog broja pretplatnika, samo stotinu, Novaković je, medjutim, morao ovaj list da ugasi ( Bjelica, 1968). Kada su u prvoj polovini XIX veka socijalne promene zahvatile i Srbe u Vojvodini, ali i u Crnoj Gori, gde je njihov narodni pokret najvise dosao do izrazaja bas na polju kulture, ugarski Srbi su otvorili svoje skole, citaonice, pozorista i stamparije, a Crnogorci su uz osmoljetku dobili i prvi stampani crkveni kalendar "Grlica". Srbijanci su se jos sa Turcima nadmudrivali oko unutrasnje samouprave. Dva studenta, Dimitrije Davidović i Dimitrije Frusić su u Becu 1. avgusta 1813. stampali "Novine serbske iz carstvujusćega grada Viene". Pored ovog lista, koji je u pocetku izlazio dva puta nedeljno, sam Davidović je izdavao od 1815. i knjizevni almanah "Zabavnik". I ovo glasilo je, kad je afirmisano kao dnevni list "Novine serbske" okupljalo becke intelektualce srpskog porekla i afirmisalo srpsku kulturu, ali i vitestvo. Dvadesetak godina kasnije i Teodor Pavlović je, doduse u Pesti, uredjivao prvo 1832. "Letopis Matice Srpske", a potom 1835. "Serbskij narodni list", 1838. "Serbske narodne novine" i 1845. ca sopis "Dragoljub". Cim je dobio dozvolu, Pavlović je 1835. u Pesti pokrenuo i prvi ilustrovani "Serbskij narodni list". Tako je Teodor Pavlović postao rodonacelnik politicke i revijalne stampe, ali u srpskoj dijaspori, Vojvodini koja je imala kulturnu autonomiju, pod vlasću madjarske vlade. U burnoj 1848. godini Kosta Bogdanović, ugledni publicista je u Pesti izdao "Vestnik" kao glasilo srpskih radikalista, a dr Danilo Medaković je u Sremskim Karlovcima poceo da uredjuje "Napredak" kao organ srpskih na cionalista iz drustva "Srpski napredak". Bio je to prvi srpski list stampan van Srbije po pravopisu Vuka Karadzića. U Srpskoj Vojvodini, pod Habsburzima, dr Danilo Medaković je dva puta nedeljno od 1852. godine u Novom Sadu izdavao i "Srpski dnevnik" kao srpski odgovor beckom apsolutizmu (Skerlić, 1911).
Kada je, medjutim, 1860. godine Srpska Vojvodina ukinuta, cetiri godine kasnije, zabranjen je i "Srpski dnevnik". Njegov nekadasnji saradnik, Svetozar Miletić je usred Peste pokrenuo 1866. novi srpski politicki list "Zastava", cija je redakcija kasnije premestena u Novi Sad. I ovo glasilo "cistog, nepomirljivog nacionalizma srpskog" bilo je stalno pod udarom beckih vlasti, kao i njegov urednik, koji je vise puta hapsen. Sledeći ideje Svetozara Miletića, srpski podmladak je 1867. pokrenuo "Pancevac", a u Novom Sadu 1870. list "Mlada Srbadija". Kada je pancevacki dnevnik zabranjen, njegov osnivac Jovan Pavlović je u Zemunu 1874. poceo da stampa novu novinu "Granicar". Pod pritiskom Zapada i Rusije i turska vlada je tih godina donela dekret o osnivanju srpskih stamparija i glasila u BiH, ali u formi zvanicnih i sluzbenih listova Carigrada. U leto 1866. godine u Sarajevu je pokrenut ćirilicni nedeljnik "Bosanski vjesnik". Urednik je bio njegov zemunski stampar Ignjat Sopron, a glavni saradnik Milos Mandić-Novinar, koji su na turskom i srpskom jeziku izdavali i list "Bosna", a kasnije isto dvojezicni "Sarajevski cvjetnik". U Mostaru je 1876. stampan i drugi sluzbeni list "Neretva" za Hercegovinu, takodje, na turskom i srpskom jeziku. Nakon sto je Austro-Ugarska 1878. okupirala BiH, u njoj je pokrenuto dvadesetak listova, ali su na razvoj srpske nacionalne svesti najvise uticali literarni listovi "Bosanska vila" i "Zora". Njihovi pokretaci u Sarajevu su bili srpski ucitelji Mikasinović, Sumonja i Kasiković, a u Mostaru pisci Vladimir Ćorović i Aleksa Santić. Tirazi svih tih novina nisu bili mnogo veliki, jer su se kretali od pet stotina do dve hiljade, ali su bili znaca jni za sirenje srpskog jezika, kulture i svesti van matice Srbije. Pred Prvi svetski rat u Sarajevu je izlazilo cak pet dnevnika, a najuticajniji srpski listovi su bili "Srpska rijec" i nedeljnik "Narod", a u Banja Luci politicki magazin "Otadzbina", koji je od 1907. vodio Petar Kocić. Zbog toga sto su dizali bunu protiv narodnog ugnjetavanja svi ovi srpski glasnici su bili guseni i zabranjivani, a posebno Kocićev. U to vreme i u Makedoniji je 1908. poceo da izlazi list "Vardar" kao glasilo srpske kolonije, ali pod uticajem naseg konzula i diplomate Zivojina Balugdzića. Novina je negovala nacionalnu tradiciju, ali i sirila srpstvo. Takvu koncepciju je imao i "Srpski jug", koji je pokrenut u Skoplju 1914. Jedno vreme njegov glavni urednik je bio i Branislav Nusić. I kada su tokom ratova, srpski vojnici i dobrovoljci izbegli na Krf, uz pomoć vlade Kraljevine Srbije, oni su pokrenuli svoj list "Srpske novine" 1916. go dine. Slicna izbeglicka glasila su pokrenuta i u Parizu, Bizerti, Zenevi, Njujorku i Solunu. Najvazniji od njih je bila solunska "Pravda", u kojoj je pored naredbi, ukaza, ratnih i politickih vesti, bilo cak mesta i za literarne dodatke (Bjelica, 1968). Pocetak srpske stampe u Americi obelezio je izlazak "Grcko-rusko-slovenskih novina" 1871. godine u San Fransisku, gde je dve godine pre toga otvorena i prva srpska, tj. Slovenska citaonica. Potom su u ovom kalifornijskom gradu stampani 1892. godine listovi "Draskova Sloga", "Slavjanska sloga" i "Srbin Amerikanac". Prvi Srbin, profesionalni novinar bio je Velimir Celović iz Risna, Boka Kotorska, koji je jos 1859. u San Fransisku organizovao stampanje prvih iseljenickih novina, ali na italijanskom jeziku - L 'eco Della Patria (Eterović, 1985). I list "Sloboda" je stvoren u San Fransisku avgusta 1893. godine. Prvi njegovi urednici su bili Veljko Radojević i Lazar Radulović, obojica Bokelji. Novina je ugasena 1906. zajedno sa stamparijom koja je nestala u pozaru. Srbi i Crnogorci iz Kalifornije su pokrenuli marta 1909. "Srpski glasnik", ciji su urednici bili Boza Ranković, Milan Nikolić i Spiro Radojcić. U medjuvremenu, 1903. godine Veljko Radojević je u Oklandu stampao list "Srpska nezavisnost" sa urednik om Prokom Jovkićem. Ovaj drugi talas srpske stampe u rasejanju, nastavljen je pokretanjem novih glasila na prostorima Severne Amerike. U Pueblu, drzava Kolorado, jos 1901. Mitar Saban iz Niksića pokrenuo je list "Srbin", a u Sent Luisu, drzava Misuri, Milivoje Buzadzić je 1908. stampao "Srpski svijet" i Mile Jeftić "Borbu Balkana".
Crnogorac Mitar Saban je bio i glavni rednik "Amerikanskog Srbobrana", zvanicnog organa Srpskog pravoslavnog saveza "Srbobran", koji je formiran na skupstini u Mek-Kisportu i sa sedistem u Pitsburgu 1901. godine. Zvanicni organ ove srpske asocijacije 1901. bio je "Srbin", koji je 1905. promenio ime u "Amerikanski Srbobran". Sve do 1916. godine ova novina je izlazila kao nedeljnik, a od tada kao dnevni list. Posle Mitra Sabana, ovaj srpski dnevnik vodili su i Cedo Pavić, Milivoje Buzadzić, Pero Budisavljev ić, Milos Mrvos, Budimir Grahovac, a najduze Branko Dajicić. Poslednjih decenija glavni urednik je Robert (Rade) Stojanović, poznatiji kao Bob Ston, inace predsednik Srpskog narodnog saveza iz Pitsburga. Kada je u Cikagu 1903. godine osnovan i Prvi srpski bratski dobrotvorni savez pokrenut je njegov list "Ujedinjeno srpstvo", ali tri godine kasnije. U glavnom gradu drzave Ilinois 1903. je formiran i Prvi crnogorski savez, a potom i Srpsko-crnogorski savez, ciji je organ poluzvanicno bio nedeljnik "Balkan " koji je izlazio od 1908. godine. Ujedinjenjem prva tri saveza u Klivlendu 1909. godine nastao je Savez sjedinjenih Srba "Sloga", u kome se neko vreme angazovao i Mihailo Pupin. Delegati iz Pitsburga nezadovoljni radom ove asocijacije, opet su, 1910. obnovili rad Srpskog pravoslavnog saveza "Srbobran", dok je Mihailo Pupin sa svojim pristalicama formirao Savez "Svesna Srbadija". Razbijanjem ove asocijacije 1920. godine nastaje i Srpski savez "Sloboda", ali ostaje i Savez sjedinjenih Srba "Sloga". Ujedinjavanjem 1929. godine saveza "Srbobran " i saveza "Sloboda" nastao je novi Srpski narodni savez ciji je zvanicni organ bio upravo list "Amerikanski Srbobran". Ova novina koja se uredjuje i stampa u Pitsburgu, uporedo na srpskom i engleskom jeziku, i danas se predstavlja u zaglavlju kao "najstariji i najuticajniji srpski list, nedeljnik u Americi i kao oficijalni organ Srpskog narodnog saveza". List vise od devedeset godina neguje srpsku kulturu i tradiciju, kako svojim napisima iz pera najangazovanijih intelektualaca medju americkim Srbima, ali i iz otadzbine, tako i pokretanjem mnogih kulturnih, humanitarnih, pa i politickih akcija posebno medju srpskim iseljenicima u SAD i Kanadi. Na americkom kontinentu tiraz ovog lista dostizao je i dvadeset hiljada. Iz lista "Amerikanski Srbobran", medjutim, posle rascepa unutar Sjedinjenog saveza Srba "Sloga" u Njujorku 1909. godine stvorena je zasebna novina "Srbobran". Nju su vodili Cedo Pavić, Bozo Ranković, Dusan Trbuhović, Petar Lubarić, Bozo Martinović, Milan Jeftić i Milan Trivunac (Sotra-Gaćin ović, 1990). U Njujorku su jos 1901. godine Djordje Miletić i Dusan Popović izdavali list "Srpska straza", koji je jedno vreme nosio i ime "Leskovac". Cedo Pavić je u ovom gradu 1906. uredjivao "Srpski americki glasnik", a Radoje Jovanović i Sava Zec "Radnik", dok je jedan srpski nacionalista od 1910. stampao anarhisticki list "Volja". Njujorcanin Djordje Leskova je pokrenuo ilustrovani magazin "Ratnik". Cikaska braća Ivan i Djuro Palandacić izdavali su tih godina dva lista "Ujedinjeno srpstvo" i "Jugoslavija". Sv estenik Petar O. Stijacić je izdavao "Balkan", a uredjivao mesecnik "Otadzbina" u Cikagu, gde je stampao i jos nekoliko sokolskih i crkvenih publikacija u kojima je podrzavao srpstvo. Ovaj Trebinjac je sa Dusanom Trbuhovićem i Petrom Sekulovićem, ocem glumca Karla Maldena, pokrenuo i nekoliko letopisa o srpskoj istoriji. U Geri, drzava Indijana, pod urednistvom Urosa Ducića od 1909. izlazio je i list "Srpska narodna odbrana". Stevo Bogdanović iz Spokena, drzava Vasington stampao je visokotirazni list " Slobodna Tribina" 1908, a u Detroitu su izlazile "Srpske novine". Crnogorski doseljenik u Americi, Jovan Tomović-Joso je 1901. stampao list "Rodoljub", a njegovi zemljaci Pavicević i Sekulić su u Njujorku 1911. izdali "Amerikanski Glas Crnogoraca". Novinu "Narodna misao" pravio je u Bjuti, drzava Montana, Jovan Djonović, a "Oslobodjenje" u Cikagu, stampao je Todor Bozović. I jedni i drugi su u svojim izdanjima negovali srpsku veru i tradiciju, ali i pokazivali svoju odanost Otadzbini. Kada su se na
Balkanu zahuktali srpski oslobodilacki ratovi, na americkom tlu je do slo do daljeg bujanja iseljenicke stampe. Zvanicni organ Crvenog krsta postao je list "Srpski dnevnik", ciji su osnivaci bili S. Ranković i Mihailo Pupin. Njihovi neistomisljenici, Djordje Stojić i Dusan Silaski, stampali su, mada kratko, "Dnevni glasnik" i satiricni list "Bic". U prvim decenijama XX veka izlazili su jos i listovi "Jugoslovensko-amerikanski glasnik" i "Serbian Herald" u San Fransisku i "Narodna sloboda" u Vest Seneki, "Nova Srbija" u Los Andjelesu, "Slobodna tribuna" u Sijetlu, "Srpski a mericki glasnik" i "Sokol" u Njujorku i "Jugoslovenska zastava" u Cikagu. U Kanadi je 15. jula 1916, kada je osnovana Srpska narodna odbrana kao brana frankovackom hrvatstvu, Gaja Vasiljević inicirao osnivanje prvog srpskog lista "Kanadski glasnik". Njega je uredjivao narodni poslanik, Crnogorac, Mićun Pavicević, a izdavac je bio Spiro Hutalarević. Jedan drugi Crnogorac, Joso Duletić pokrenuo je tada i srpski dnevnik "Otadzbina". Prvi srpski svestenik, arhimandrit Sevastijan Dabović je 1905. godine u Cikagu uredjivao "Glasnik srpske crkve u Americi". U Njujorku je 1906. izl azio magazin "Vera i razum", a 1915. "Vesnik", ciji je urednik bio prota Sava Vojvodić, U Geri, Indijana, "Srpsku crkvu" je 1923. izdavao svestenik Petar O. Stijacić. Izmedju dva rata, kad je u Ameriku dosao novi talas pravoslavnih doseljenika sa Balkana, odnosno Kraljevine Jugoslavije, u stampi su se pojavili mnogi srpski listovi: "Yugoslav Review" u Cikagu, "Yugoslav Jadran", "Slav American", "National Herald", "Iseljenik", "Slavonic Alliance Monthly", "Montenegrin Mirror" u San Fransisku, "Oslobodjenje" u Los Andjelosu, "Sloboda" i "Patnje Srbije" u Njujorku, "Serbian News", "Srbadija" i "Slobodna rec" u Pitsburgu. U Sijetlu je stampana "Slobodna tribuna", a u Detroit u "Slobodna misao" i "Crnogorac". Većina ovih listova bili su glasnici odredjenih iseljenickih udruzenja, drustava i saveza, ali i politickih stranaka i pokreta. Malo ih je bilo privatnih, a jos manje komercijalnih. Tako je, na primer, Srpski savez "Sloboda" 10. oktobra 1927. godine u svom istoimenom listu zagovarao srpstvo nasuprot sve vise narastajućem jugoslovenstvu. Pred sam Drugi svetski rat 1940. godine u Geri, dr Paja Radosavljević je, kako svedoci Milena Sotra-Gaćinović, pokrenuo list "Reflekto r". Jos krajem decembra 1934. godine u Torontu, Bozidar Marković izdavao je list "Glas Kanade" u tirazu od 15.000 primeraka. Prve kalendare "Amerika" i "Petar Veliki" 1906. i 1908. pak izdavao je "Palandeć Public" u Cikagu, dok je srpske almanahe "Srbija" radio 1919. i Vid Vujić u Njujorku. Većina ovih srpskih novina izlazila je kratko, ali i dovoljno dugo da ostave trag u iseljenickoj svesti i kulturi, jer je njihov prevashodni zadatak bio ocuvanje srpstva. To je, uostalom, najbolje u svojoj izjavi na prvoj strani "Glasa Kanade" napisao urednik Bozidar M. Marković: "... Nas list sluziće nasem narodu i iseljenistvu, stitiće njegove interese i braniće cast imena naseg. Sirićemo ljubav i slogu, strogo, bez milosti osudjivati sejace mrznje i nesloge. Nas list će biti budni cuvar svih nasih svetinja i narodnih dobara... Cesto, vrlo cesto, glas naseg naroda, glas pravde, nije se mogao cuti. Osetili smo da treba da podignemo svoj glas..." (Marković, 1965). Revolucionarne promene, narastanje socijalistickih ideja, a posebno jacanje jugoslovenstva, imalo je za posledicu, u ovom medjuratnom periodu i budjenje radnickog pokreta i napredne stampe. Prvi glasnik socijalista u SAD bio je list "Radnicka straza", koji je izasao jos 1907. godine u Pitsburgu. Bio je to list Saveza radnickih klubova. Vodio ga je Licanin, Milan Glumac, doseljenik iz Kalesije kod Zvornika. A medju pokretacima je, pored mnogo Hrvata, bilo i jos nekoliko zagrebackih Srba: Nikola Banjanin i Bl agoje Zigić. U medjuvremenu, srpski socijalisti su 1911. stampali "Narodni glas", koji je uredjivao Blagoje Savić. Americke vlasti su 1918. zabranile "Radnicku strazu" zbog radikalizma, ali je Toma Kutuzović umesto nje pokrenuo socijalisticko glasilo "Znanje". Kada se 1934. godine ojacao i aktivirao Jugoslovenski socijalisticki savez, odnosno Jugoslovenski politicki klub, u Cikagu su socijal-
demokrate stampali i list "Narodni glasnik". Godinu dana kasnije, Srbi su pokrenuli jos jedan list "Slobodna rec", ciji je zvanicni urednik bio Jozo Rajnović, a nezvanicni Nikola Kovacević iz Pitsburga i saradnici Stevan Dedijer, Mirko Marković i Srdja Prica. Kada je pocetkom 1936. doslo do okupljanja svih antifasistickih organizacija na Vidovdan u Cikagu, stvoren je pod okriljem Kominterne i Vidovdanski pokret Srba u SAD. Njegov zvanicni organ je bio bas list "Slobodna rec", dok je Jugoslovensku socijalisticku radnicku federaciju u Americi zastupala novina "Radnicka borba". Prva novina kanadskih socijalista bio je zapravo informativni bilten "Nezaposleni radnik", koji je sapirografisan 1929. godine u Vankuveru. Iz njega će hrvatsko krilo da stvori "Borbu", a srpsko, okupljeno oko Srpskog prosvetnog saveza 1936. godine pokreće list "Pravda". Kada je i ova novina zabranjena, urednici Jovan Djajić, Maksim Bijelić i Bogoljub Stevanov pokrenuli su 1941. godine "Srpski glasnik" u Kanadi, koji je imao tiraz oko tri hiljade. Do pocetka pedesetih u SAD je izlazilo sezdesetak srpskih novina. Najvise ih je bilo u Kalifornij i - 17 i Njujorku - 14, manje u Vasingtonu - 11 i Ilinoisu - 10, a najmanje u Pensilvaniji - 5, Micigenu i Misuriju - po 2 i Montani i Koloradu po jedan (Etereović, 1985). Balkanski iseljenici u udaljenoj Juznoj Americi su se najcesće opredeljivali prvo kao Juzni Sloveni, a potom kao Jugosloveni. To se osećalo i u njihovim glasilima. Prvi njihov list bio je "Iskra slavjanske slobode", koji je stampan jos 1883. godine, sa ciljem da okupi Juzne Slovene u borbi protiv austro-ugarskog jarma na Balkanu. Pocetkom XX veka u Antofagasti je izasla "Sloboda", a cim je izbio Prvi svetski rat i list "Pokret", koji je, takodje, negovao slobodarske tradicije. U Boliviji je 1916. izlazila "Jugoslavija", a tokom Drugog svetskog rata u Argentini je stampan "Jugoslovenski iseljenicki vjesnik" i u Paragvaju list "Jugoslavija". Medju urednicima bili su i znameniti srpski novinari Jakov Bosnić-Bogatela, Petar Rosić i Petar Andrijić. Na petom kontinentu, krajem dvadesetih godina australijski socijalisti poceli su da izdaju "Borbu". To je bio zvanicni organ Borbenog radnickog pokreta, koji je cesto zabranjivan, pa je i njegov list menjao ime u "Pravdu", "Oganj", "Iskra". U redakciji u Broken Hil u radili su Toma Katić i Ivan Viskić. Kada je iz ovog pokreta tridesetih izrastao Savez jugoslovenskih iseljenika u Australiji 1934, uz saglasnost vlasti Ivan Kosović je poceo da uredjuje list "Napredak". U njemu su pored Veljka Vlahovića i Petra Todorića bili mnogi drugi australijski Srbi i srpski socijalisti. Na Novom Zelandu, pak, socijalisticki opredeljeni jugoslovenski iseljenici su stampali dva lista 1910. godine "Nadu" i 1913. "Slavenski glasnik" (Marković, 1975). Na evropskom tlu, socijalisti, a kasnije i komunisti iz Jugoslavije imali su mnogo vise uticaja na pokretanje proleterske stampe. Stamenko Radojković je, na primer, pod uticajem KP Francuske u Parizu 1924. stampao "Glas" u sest hiljada primeraka, a potom i "Ćeliju". Tri godine kasnije u Becu je uredjivao "Balkansku federaciju" koja je, kao i mnoga druga glasila socijalista i komunista, vrlo malo uticala na razvoj srpskog nacionalnog identiteta, a najvise na sirenje internacionalizma i jugoslovenstva. Do ponovnog ozivljavanja nacionalne stampe medju iseljenim Srbima doslo je tokom Drugog svetskog rata, uporedo sa narastanjem otpora prema fasizmu, ali i prema komunizmu i jugoslovenstvu. Pojava tzv. ratne srpske emigracije imala je za posledicu i fizicku, ali i duhovnu revitalizaciju Srba u dijaspori. U takvim uslovima dolazi do trećeg budjenja srpske javne reci. Prve stampane emigrantske novine, prema svedocenju majora Miodraga Djordjevića, izasle su 1945. godine u ratnim logorima severne Nemacke i zval e su se "Rodoljub". U italijanskom lageru Forli, medjutim, iste 1945. godine Borivoje Karapandzić je poceo da uredjuje "Sumadijski vesnik", a kada je prebacen 1946. u logor Eboli izdavao je i casopis "Pod maslinama". Bili su to zapravo, literarni listovi. Prve "Srpske novine", Karapandzić je zajedno sa cetnickim vojvodama Djujićem i Jevdjevićem stampao upravo u logoru. U Napuljskom bazenu, srpski emigranti su imali jos dve knjizevne novine "Luca" i "Sesti septembar", a u Eboliju i listove "Sejaci", "Ra vnogorska Jugoslavija", "Trojka",
"Sloboda", "Jugoslovenske novine". Ratni emigranti, skloni pisanju i slikanju, imali su tu i Klub knjizevnika i umetnika. Njegovi clanovi su bili pisci Veroljub N. Dinić, dr Milutin Devr-nja, Mihajlo-Mićo Vlahović, Milutin Manojlović, dr Mateja Matejić, Ratko Parezanin i sam Borivoje Karapandzić. Kada je ovaj geometar i novinar iz Valjeva i clan ljotićevog Srpskog dobrovoljackog korpusa prebacen sa srpskim izbeglicama iz Italije u cuveni nemacki Munster Lager uredjiv ao je list "Vihor". U ovom logoru srpski emigranti su objavljivali i literarni list "Pod borovima" kao i srpske casopise "Sloga" i "Zivot i rad". Borivoje Karapandzić je, kada se 1948. godine, nasao na slobodi, u Lingenu na Emsu, izdavao emigrantski Bilten za politicka i kulturna pitanja. Iz njega je kasnije nastao polumesecni list "Iskra" koji danas izlazi u Birmingemu (Lopusina, 1991). Emigranti koji su se uselili u Englesku, izdavali su 1947. godine u Londonu list "Ravna Gora" i casopis "Glas Ravne Gore ". U Parizu je dr Milutin Devrnja pocetkom 1948. godine, nakon dolaska iz nemackog logora, ucestvovao u organizovanju i stampanju "Cetnickog glasnika". Stevan D. Trivunac je u Francuskoj u to vreme poceo sa izdavanjem srpskog lista "Radikal", koji je bio zvanicni organ Narodne radikalne stranke u emigraciji, a potom i "Oslobodjenje" list srpskih boraca za slobodu i demokratiju, kako je pisalo u njegovom zaglavlju. Srpski ratni emigranti, koji su od vlasti u FNRJ okarakterisani i kao politicki i neprijateljski emigranti, izvrsili su u dijaspori ogroman uticaj na rad već postojećih nacionalnih organizacija, a i na njihova glasila. Taj uticaj se ponajvise ogledao u jacanju antikomunizma, antijugoslovenstva, ali i velikosrpstva i cetnistva u radu, pre svega, Srpske narodne odbrane i Srpskog kulturnog kluba Sveti Sava, tako da su i njihova glasila u FNRJ proglasavana cetnickim i neprijateljskim, ali i subverzivno-propa gandnim. Tako u knjizi Osnovi drzavne bezbednosti, izdate u Beogradu 1987. godine, pise: "Rukovodstvo SNO je organizator stampanja i rasturanja brosura i pamfleta. Glasila ove emigrantske organizacije su listovi "Sloboda" - stampa se u Cikagu kao nedeljnik u 2.000 primeraka, "Kanadski Srbobran" - list izlazi u Hamiltonu, Kanada, "Glas kanadskih Srba" - stampa se tri puta nedeljno u Vindzoru, Kanada, u oko dve hiljade primeraka i "Beli orao", koji se stampa u Minhenu i izlazi desetodnevno u oko 500 primeraka . Organizacija SKK Sveti Sava izdaje glasilo "Srpska borba", koji se stampao u Cikagu, a od 1971. godine u Velikoj Britaniji. " Mnogi od ovih listova graficki su bili dosta slicni "Americkom Srbobranu", velikog formata, sa velikim zaglavljem i stampani pola na srpskom, pola na engleskom jeziku. Tako su, na primer, "Glas kanadskih Srba" uredjivali supruznici Dragasević, s tim da je Bora pripremao srpsku, a Draga Dragasević englesku sekciju. Izuzetak je bio list srpskih muslimana iz Kanade "Bratstvo", koji je pokrenuo i uredjivao od 1954. godine Alija Konjhodzić. Ovaj jedini ilustrovani "mesecni casopis za jacanje nacionalno-politi ckog jedinstva Srba pravoslavnih i muslimana u emigraciji" izlazi i danas u Torontu na ćirilici i pod urednistvom Milenka Djurovića-Viliama. A kada je Udruzenje boraca kraljevske jugoslovenske vojske "Draza Mihailović" registrovano 1950. u SAD kao udruzenje izbeglica, njegov zvanicni glasnik bio je list "Ravnogorski borac", koji je stampan u Cikagu jednom mesecno u 3.000 primeraka. Ogranci ovog udruzenja u Svajcarskoj izdavali su "Bilten srpskog nacionalnog kluba", a u Briselu list "Napred za slobodu". U Argentini je izlazila novina "Srpska zastava", kao i casopis "Demokratski forum", koji je bio organ Srpskog nacionalnog odbora. Organizacija srpskih cetnika "Ravna Gora", sa sedistem u Geri, osnovana je 1952. godine, kada je i stampano glasilo njene Centralne uprave list "Srbija" u oko 2.000 primeraka. Frakcija jevdjevićevaca izdavala je u Cikagu mesecnik "Srpske novine" u 15.000, a frakcija djujićevaca izdavala je u Milvokiju "Cetnicke novine" u oko hiljadu primeraka (Djordjević, 1987).
Poseban znacaj emigrantske srpske stampe bio je u tome sto je uspela da spoji nacionalna i verska osećanja iseljenih Srba i Crnogoraca sa ideoloskim i politickim interesima ljudi u dijaspori. U njoj je srpstvo bilo oliceno u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i njenim poglavarima Svetom Savi, Gavrilu Doziću, Nikolaju Velimiroviću, vladikama Dionisiju, Kristoforu i Irineju, ali i u gerilskoj borbi i stradanju generala Draze Mihailovića, kao i u izbeglickoj sudbini clanova dinastije Karadjordjević. To su ujedno bila i tri temelja srpske sloge i jedinstva u dijaspori, na kojima je srpska emigrantska stampa insistirala. Njen uticaj na kulturni zivot srpskih iseljenika bio je jak, narocito u SAD, Kanadi, Velikoj Britaniji i Australiji. Na petom kontinentu, po uzoru na "Amerikanski Srbobran", ali i na listove "Sloboda" i "Srbija", na primer, iza Drugog svetskog rata pokrenuto je i stampano nekoliko srpskih novina: "Sloga", "Glas Srba", "Australijski Srbobran" i "Srpski glasnik". Istovremeno, sva ta emigrantska, pa i i seljenicka stampa je shodno posebnom Zakonu o izdavackoj delatnosti i Zakonu o sprecavanju zloupotrebe slobode stampe, bila zabranjena za unosenje, prestampavanje i citanje u SFRJ, a time i u Srbiji i Crnoj Gori. Taj snazan uticaj emigracije u iseljenickoj stampi osećao se sve do pocetka sedamdesetih godina kada je, sa nadolazećim talasom ekonomskih migranata iz Jugoslavije, doslo do cetvrtog budjenja stampe u srpskoj dijaspori. Ovog puta, medjutim, taj proces je bio indirektno iniciran, pa i kontrolisan iz Beograda. A to je bila neposredna posledica uspostavljanja dobrih politickih i diplomatskih odnosa izmedju SFRJ i zemalja imigracije, sklapanja ugovora o medjudrzavnoj saradnji kojima je dozvoljeno formiranje klubova Jugoslovena, a time i stampanje njihovih glasila. Dve zemlje su u tome bile dosta tipicne: Francuska i Svedska. U Parizu je 1915. osnovan Univerzitetski odbor srpske mladezi, kome je presedavao Luj Lijar i koji je izdavao list na ćirilici "Omladinski bilten". Godinu dana kasnije, sa radom je pocelo i obnovljeno studentsko drustvo "Zora", a i njegov ekonomsko-politicki nedeljnik "Nova Srbija". Mada je Francuska posle Prvog svetskog rata zbog obnove imala velike potrebe za stranom radnom snagom, ona je svoje granice za doseljenike sirom otvorila tek 1922. godine. Tada je u ovoj zemlji već zivelo i radilo 60.000 Jugoslovena, koji su okupljeni oko cetrdesetak klubova i udruzenja, izdavali cak tridesetak novina i casopisa, uglavnom i sa izrazitom jugoslovenskom idejom pa se tako dogodilo da je cisto srpsko drustvo "Zora" preraslo u Jugoslovensko studentsko udruzenje sa 200 clanova, koje je stampalo i svoj "Glasnik". Radjanje novih listova posebno je potakla aktivnost KPJ u Francuskoj, gde su izlazili i listovi "Glas" i "Proleter". U njima su kao urednici i novinari radili mnogi Srbi: Stamenko Radojkić, Voja Dimitrijević, Branko Sotra, Koca Popović, Rodoljub Colaković, Pavle Savić, Marko Ristić. Glasilo nasih iseljenika su bile "Pariske novosti", a neko vreme na celu jugoslovenske kolonije u Francuskoj bio je Srbin Mihajlo Gluscević. Pored ovih listova stampani su i "Jugopres", "Glas jugoslovens kih iseljenika" i "Klasna borba". Rad na okupljanju Jugoslovena u Francuskoj komunisti su nastavili intenzivno i posle Drugog svetskog rata, kada je na celo jugoslovenske zajednice dosao Rudi Supek. I pre nego sto je 1946. u Parizu odrzan prvi kongres Udruzenja Jugoslovena, komunisti su poceli da stampaju iseljenicko glasilo "Nova Jugoslavija". Te godine, medjutim, pri prvoj Srpskoj pravoslavnoj opstini u Parizu, koju je vodio dr Mihajlo Gluscević sa Ivanom Ivanovićem, pokrenut je i list "Srpski glas". Njegovi urednici su bili Milorad Dra sković i Voja Lazić. Svoje novine "Seljacka demokratija" imao je i srpski advokat Dimitrije Lazarević, kasnije osnivac casopisa "Istina o Jugoslaviji", koji je izlazio na francuskom jeziku, dok je Vladan Vladisavljević vodio list "Slobodna tribina". U Parizu je u to vreme stampan i "Glas srpske zemljoradnicke zadruge" i "Glas naroda". Burne 1948, i u Francuskoj je doslo do cepanja jugoslovenskih udruzenja i saveza, a samim tim i njihovih glasila, tako da je stvorena nova organizacija
"Bratstvo-jedinstvo ", koja je bila lojalna Titovoj vlasti. Clanovi ove asocijacije su izdavali obnovljeni list "Nova Jugoslavija", kao i novinu "Bratstvo-jedinstvo", koje su vodili Dragoslav Mihailović i Milja Asanović. Lider ove grupacije Jugoslovena bio je Srbin Marko Ristić. Oni komunisti, uglavnom Srbi i Crnogorci, koji su se opredelili za Moskvu i Staljina imali su svoja glasila "Jugoslovenski vesnik" i "Glas jedinstva": staljinisti su bili samo jedna grupa u srpskoj politickoj emigraciji u Parizu. Drugu struju predst avljali su nezavisni demokrati Desimir Tosić, Vlasta Stojanović i Zivko Topalović, koji su posle prve Konferencije saveza "Oslobodjenje" izdali i svoj list "Sindikalac". Ova novina je zvanicno bila glasilo slobodnog jugoslovenskog radnickog saveza u inostranstvu. Malo je tacnih podataka o novinama koje su Jugosloveni izdavali u Francuskoj i to iz dva razloga. Prvi je sto su listove pravili i pojedinci i udruzenja, i u Parizu, ali i u malim gradovima, cak i nasim skolama. A drugi je sto istrazivaci nisu ovom pitanju poklanjali previse prostore, jer su se najvise bavili prebrojavanjem Jugoslovena. Dosta cesto je pominjan podatak da je u Francuskoj stampano u poslednja tri veka oko 140 listova, na francuskom ili nekom od jugoslovenskih jezika. Najvise ih je bilo na srp skom (170) jer se i nasa inteligencija, uglavnom, i skolovala u Parizu i Marselju. Većina tih glasila izlazila je posle Prvog svetskog rata, kada je Francuska mnogim Srbima postala druga domovina: "Nove srpske novine", "La Patrie Serbe", "Le Serbie", "Bulletin de presse serbe", "Srpski orlić", "Skerlić", "Ucitelj", "Domovina", "Eho Beograda", "Iskra", "Sloga", "Dimitrovac", "Sluzbeni list III srpskog odelenja". U tim novinama radili su Velibor Gligorić, Milan Bogdanović, Branislav Nusić, Jaksa Prodanović, Milan Grol, Aleksandar Arnautović. Sredinom sedamdesetih, pod uticajem SK SSRN Jugoslavije u Svedskoj je formiran Savez jugoslovenskih klubova i druzenja, ciji je zvanicni organ bio "Jugoslovenski list". Izlazio je u pocetku neredovno, a potom mesecno, u tirazu od tri hiljade primeraka, na srpsko-hrvatskom jeziku i latinici. Redakcija i stamparija su se nalazile u Stokholmu, a medju urednicima su bili i Dusan Femić i Andrija Jovicić. Stampa jugoslovenskih, a time i srpskih i crnogorskih radnika na privremenom radu u inostranstvu, ne moze s e okarakterisati kao masovna, jer u nju nisu ulagana velika, ni drzavna, ni klupska, a ni pojedinacna sredstva. Problem informisanja nove generacije srpskih migranata drzava SFRJ je resavala sedamdesetih i osamdesetih godina izvozom i besplatnim deljenjem jugoslovenske stampe po klubovima i savezima, a ne njihovim pokretanjem i stampanjem u inostranstvu. Za ekonomske migrante, posebno u Evropi i Velikoj Britaniji, odgojenim na jugoslovenstvu, postojeća emigrantska i iseljenicka stampa nije bila suvise inte resantna, pa novo useljavanje Srba i Crnogoraca iz SFRJ nije uticala na porast tiraza tih novina. A to je ujedno i znacilo pomanjkanje nacionalne srpske svesti medju novim iseljenicima i na Starom kontinentu, ali i u prekookeanskim drzavama. U Australiji je, na primer, jedan spretni Grk jos sedamdesetih godina poceo da stampa latinicom, na srpsko-hrvatskom jeziku list "Novosti", koji je i fakticki bio kopija beogradskih novinskih izdanja. I to su bile novine namenjene Jugoslovenima, u kojima se nije osećao srpski duh, pravoslavna vera i tradicija. Tek krajem osamdesetih, kada je doslo do burnih dogadjaja na Kosmetu i kada je stvoren pokret za povratak srpske duhovnosti i drzavnosti, a posebno kada je izbio gradjanski rat u SFRJ 1991, u dijaspori je doslo do petog budjenja srpske stampe. Uporedo sa tim doslo je i do osnivanja novih srpskih klubova, udruzenja, drustava, saveza i posebno humanitarnih fondova. Taj proces je bio najizrazeniji tamo gde je srpska stampa bila najmanje razvijena, u Australiji. Pored "Sloge" iz Perta, koja je postojala sedamde set godina i nekoliko verskih novina, kao sto su bili "Eparhijski Vesnik" i "Mladi srpski sokoli", na "petom kontinentu" nije
bilo uglednijeg srpskog lista sa visokim tirazom i uticajem. Verovatno je zato 1990. godine gradjevinar, biznismen i izdavac, doseljenik iz Srbije, Djordje Marinković u Melburnu pokrenuo srpski informativno-politicki, ali i komercijalni "Srpski glas" - jedan i jedini srpski list na australijskom tlu - kako pise u njegovom zaglavlju. List je poceo sa tirazom od tri hiljade primeraka i jednim novinarom, Radom Berakom. U nedostatku kadrova, uglavnom se bavio prestampavanjem beogradskih listova i magazina, da bi nakon uvodjenja sankcija prema SRJ 1992. godine, urednistvo pocelo samostalno da funkcionise. Izlazio je dva puta nedeljno, utorkom i petkom, na ćirilici i sa ponekim tekstom na engleskom jeziku. Na pocetku 1994. godine "Srpski glas" je već dostigao tiraz od 10.000 primeraka. Danas ima dvadesetak novinara i saradnika iz Australije, SRJ i srpskih krajina i predstavlja, pored "Ame rikanskog Srbobrana", najprofesionalniji politicki list Srba i Crnogoraca u dijaspori. List neguje srpsku veru, kulturu i tradiciju. Informise srpsko iseljenistvo o zbivanjima u Australiji, SRJ i srpskim krajinama, a posebno o svetskim dogadjajima koji imaju odraza na dogadjaje na Balkanu. Zalaze se za nacionalno pomirenje i slogu u srpskom narodu, uz izrazenu podrsku politickoj opoziciji i u SRJ, ali i u krajinama. Zbog naraslih potreba za informacijama urednistvo je na pragu 1994. godine pocelo da izdaje i prvi ćirilicni dvonedeljnik u Australiji - "Srpski svet". U to vreme, u Australiji je Organizacija srpskih cetnika "Ravna Gora" iz Kabramate u Sidneju, stampala mesecnik "Suvobor". Ovaj srpski cetnicki casopis uredjivao je Zivojin Marinković. Radisa M. Nikasinović je uredjivao i izdavao list "Srpski glasnik". Bile su to sapirografisane novine grupe srpskih cetnika Draze Mihailovića, bez većeg ugleda i tiraza medju australijskim Srbima i Crnogorcima. U Sidneju je clan Srpskog nacionalnog saveza, Djordje Cović tokom 1993. izdao tri broja prvog ilustrovanog list a za Srbe u svetu "Svetska Duga", koji se zbog malog prodajnog tiraza ugasio. Sredinom 1993. grupa beogradskih doseljenika mladje generacije, pokrenula je i list "Srpska sloga", ali ni on nije dugo zivo. Braća Rade i Stevan Radovanov, celnici Srpskog kluba u Kanberi, su 1991. godine poceli da izdaju mesecnik "Srpska drzava", u skromnoj tehnici i takvog citalackog dometa. Na americkom tlu, novi list pokrenuo je prvi 1991. godine svestenik Mihailo V. Mikić iz Indijanopolisa. Njegove nezavisne srpske novine zvale su se "Srbobran". Sabor srpskog ujedinjenja, nova i velika iseljenicka asocijacija, poceo je te godine da izdaje svoj mesecnik "Unity Herald", dvojezicno na srpskom i engleskom. Urednik je bila LJiljana ObradovićKnezević iz Njujorka, dok je direktorka Danijela Sremac iz Srpske kancelarije u Vasingtonu, takodje jednom mesecno, izdavala na engleskom "Zurnal javnih p oslova" ove asocijacije. Kako je taj list zvanicno dostavljen svim americkim institucijama u Vasingtonu, to je ujedno bio i jedini srpski list koji se citao u Beloj kući, Senatu i Kongresu. Mlade izbeglice i doseljenici iz Srbije u Njujorku su stampali kulturni casopis "Hello Belgrade": Izdavac i glavni urednik je bio Uros Pejanović. Od kulturnih casopisa u SAD najpoznatiji je bio "Serb World", dvomesecnik koji je već devet godina izlazio u Arizoni. Urednik i izdavac je bila Meri Niklanović Hart, potoma k prve generacije srpskih iseljenika iz Tusona. Casopis je stampan na engleskom jeziku u hiljadu primeraka i predstavlja svojevrsnu enciklopediju srpske bastine u Americi. A u Kaliforniji, tacnije u Los Andjelesu, gospodin Mića Radenković, poznat takodje kao cuvar srpskog duhovnog blaga u SAD, poceo je krajem 1993. godine da izdaje ćirilicni nedeljnik "Srpska stvarnost" o svom trosku. List rumunskih Srba "Nasa Rec" osnovan je 1989. godine. Njegov izdavac je bio Demokratski savez Srba i Karasevaka u Rumuniji. Redakcija se nalazila u Temisvaru, gde je novina i stampana kod Trgovinskog drustva "Helikon" - Banat. Glavni urednik lista 1993. godine bio je Srboljub Misković, a predsednik Izdavackog saveta DSSKR bio je Slavomir Gvozdenović. DSSKR je izdavao i kulturni casopis "Knjizevni zivot", ciji je glavni i odgovorni urednik bio
ugledni pesnik i narodni poslanik Slavomir Gvozdenović. Srbi u Rumuniji su imali i svoj jednocasovni program na Radio-Temisvaru, koji je uredjivao Milomir Todorov. Sva ova tri glasila su se na svoj nacin bavila aktuelnim informacijama iz zivota Srba i Karasevaka u Rumuniji, od politike preko kulture do sporta, ali i vestima iz Otadzbine, ponajvise o zbivanjima na srpskim ratistima. I srpski patrioti iz Francuske su pocetkom devedesetih u okviru svog saveza u Parizu pokrenuli list "Glas Srba", ciji je urednik bio Milos Blazević. U Svajcarskoj je već izlazio "Beogradski list", u Holandiji "Nezavisni srpski glasnik" i "Bilten" Srpskog kulturnog kluba u Cirihu. U Svedskoj je posle transformacije Jugoslovenskog saveza u Svesrpsko-jugoslovenski savez i njihov "Jugoslovenski list", koji je već postojao osamnaest godina, samo promenio ime u "Nas list". Srpskim iseljenicima su bile namenjen e tokom 1993. godine i neke novine koje su uredjivane u samom Beogradu, a i Kragujevcu. Nedeljnik "Pogledi" je u Kanadi stampao svoje inostrano izdanje, a "Politika", "Politika Ekspres", "Vecernje novosti" i "Borba" izdavali su u Frankfurtu, Becu i Torontu svoja evropska i americka izdanja dnevnih listova. Uz pomoć Narodne biblioteke Srbije u Beogradu je pripreman i stampan "Glas", list Svetske srpske zajednice iz Zeneve, a u glavnom gradu Srbije se nalazila i redakcija lista "Spone" koji je u Frankfurtu s tampao srpski Humanitarni fond gospodina Milorada Vidića. Neko vreme, urednici Ivan Miladinović i Zoran Bogavac su u zgradi "Beogradjanke" drzali redakciju prvog svetskog srpskog tabloida "Srpski reporter". Zbog nedostatka sredstava, ovaj list se posle tri broja ugasio. Tokom 1994. i redakcija magazina "Intervju" je, takodje, izvrsila pripreme za stampanje ovog dvonedeljnika na americkom tlu. Nazalost, zbog sankcija, a i nemogućnosti organizovane distribucije, ovi listovi su imali nepoznate tiraze i utic aje na iseljene Srbe i Crnogorce u Evropi i Kanadi, gde su najvise i distribuirani.
Izdavacke kuće Srba u dijaspori Kako se vlast u Jugoslaviji iza Drugog svetskog rata bojala srpske politicke emigracije, tako je bila nepoverljiva i prema svemu sto je u obliku knjige stampano u srpskoj dijaspori. Srpski pisci u emigraciji bili su pod stalnom diplomatsko-obavestajnom prismotrom, kao i njihova dela. U galeriji "ljudi sa greskom", koji su ziveli i stvarali u emigraciji, a koji su bili sastavni deo kulture, valja pomenuti Dragisu Vasića, Slobodana Jovanovića, Jovana Ducića, vladiku Nikolaja Velimirovića, Milosa Crnjanskog, Borivoja Karapandzića i dr Lazu Kostića, dr Zivka Topalovića, dr Djoku Stepancevića, dr Urosa Stankovića, Jakova LJotića, Ratka Parezanina, dr Mateju Matejića i mnoge druge. Ovi srpski intelektualci su, ujedno, bili i pokretaci srpskih izdavackih kuća u dijaspori. Tako je S rpsku religijsku biblioteku "Svećenik" u Minhenu jos 1952. godine osnovao episkop zicki dr Nikolaj Velimirović. Vladika je za urednika uzeo protojereja Aleksu Todorovića, koji je za 25 godina rada stampao knjige sa religioznim, nacionalnim i literarnim sadrzajem, ali i kapitalna dela Nikolaja Velimirovića. Biblioteka je zvanicno imala 45 izdanja srpskih knjiga. Knjizevno-naucno drustvo "Srpska misao" je 1954. u Australiji osnovao dr Uros Stanković, predratni advokat iz Zemuna, koji je oko sebe okupio znatan broj srpskih pisaca. Za 23 godine rada, dr Stanković je objavio 60 dela srpske proze, poezije, istorije, nacionalne i kulturne problematike. Dr Uros Stanković je, cim je emigrirao, jos 1947. godine u Austriji otvorio
srpsku izdavacku kuću "Danas". U njoj je za kratko vreme, ali na nemackom jeziku, objavio zbirku srpskih pripovedaka pod naslovom Zemlja Srbin ova prica. Dr Uros Stanković je kasnije na "petom kontinentu" izdavao i naucni casopis "Tamo daleko" i godisnjak "Letopis". Zeleći da popuni nedostatak enciklopedijskih edicija medju Srbima u "slobodnom svetu", dr Stanković je objavio dve knjige, kao i "Srpski istorijski leksikon". Prva knjiga stampana u izdavackoj kući "Srpska misao" 1956. godine bila je zbirka Pesme izgnanika Milana M. Petrovića, a druga 1957. godine istorijska studija dr Miodraga Al. Purkovića Kćeri kneza Lazara. Poslednja izdanja u ovoj kući Beli labud dr Milosa Sekulića i Duhovno stvaralastvo srpske emigracije Borivoja M. Karapandzića stampana su 1978. godine. Citava Biblioteka "Srpska misao" i danas se nalazi u Melburnu, u posedu gospodje Jelene Miletić, u srpskom manastiru Sveti Sava u Ilejnu kod Melburna. I mada je gospodja Miletić u vise navrata predlagala da se ova Biblioteka preda SANU i prenese u Beograd, u glavnom gradu Srbije za to, uopste, nije bilo interesovanja. Izdavacko preduzeće "Iskra" iz Minhena osnovao je 1950. godine Jakov V. LJotić, predratni diplomata Kraljevine Jugoslavije i duhovni predvodnik Srpskih dobrovoljaca u "slobodnom svetu". Za 28 godina postojanja ova kuća je izdala 35 naslova vidjenijih Srba u svetu. Pored dvonedeljnog lista "Iskra", Jakov V. LJotić je stampao i svoju najpoznatiju knjigu posvećenu majci Memoari LJubice Vl. LJotić. U ovoj srpskoj izdavackoj kući svoja dela su objavljivali dr Miroslav Spalajković, dr Bozidar Purić, dr D joko Slijepcević, Ratko Parezanin, Bosko M. Kostić. Jedno od popularnijih bio je i Ipsonski dnevnik Stojana Vuksića, koji je objavljen 1987. godine i predstavlja klasiku srpske iseljenicke literature u dijaspori. Kanadsko stamparsko-izdavacko preduzeće "Avala" u Vind-zoru, Ontario, osnovao je iza Drugog svetskog rata Pero Bulat sa dvojicom srpskih privrednika. Pored lista "Glas kanadskih Srba", ova kuća je stampala dvadesetak raznih dela iz istorije, nauke i beletristike. Medju njima posebno mesto zauzima delo novinarke Olge B. Marković Doseljavanje Srba u Kanadu i njihova aktivnost, koja je 1963. godine dobila godisnju nagradu Srpske narodne odbrane. U to vreme, predsednik SNO u Kanadi je bio Velimir Tosković. Medju saradnicima "Avale" bili su poznati pisci Mihailo Petrović, Slobodan Jovanović, Adam Pribićević, Radoje Knezević, Ana Milanović-Zivadinović, ali i dr Fran Erjavec, autor knjige Srbi i Slovenci. Izdavanjem srpskih knjiga u emigraciji bavio se i Srpski narodni savez, tj. "Amerikanski Srbobran" iz Pitsburga. U vreme kada je urednik bio profesor Jovan Bratić, sedamdesetih godina, ova redakcija je stampala dela Mihajla i Jovana Ducića, Mila Radakovića, Branka Pekića, Luke Hristiforovića. Pored knjiga iz nacionalne istorije, "Amerikanski Srbobran" je stampao istorijske citanke i bukvare, ali je najzapazeniji po izdanju poslednje zbirke Pesama Jovana Ducića iz 1943. godine (Karapandzić, 1978). I u redakcijama projugoslovenske orijentacije, gde je uticaj Srba bio vrlo jak, stampana su dela srpskih emigranata. Takav je slucaj bio sa urednistvom redakcije "Nasa rec" u Londonu. Ova izdavacka kuća je formirana, kako tvrdi njen osnivac Desimir Tosić, sa ciljem da se povezu srpske, ali i jugoslovenske socijalno-kulturne zadruge u Cirihu, Briselu, Parizu, Zenevi, Salcburgu i Londonu. Za dvadesetak godina postojanja ova kuća je stampala 30 knjiga raznih autora. Medju poznatijim piscima za "Nasu rec" su pisali Zivko Topalović, profesor Ivan Avakumović, zatim dr Bogoljub Kocović, kao i Milovan Djilas i Gojko Djogo, a i dr Vojislav Seselj. Milovan Djilas je u Londonu stampao svoje tri knjige. Nesavrseno drustvo je stampao na srpskom jeziku 1970. godine, a Novu klasu i Vlast dve godine kasnije. Urednistvo "Nase reci" je stampalo Djogova Vunena vremena, Seseljevu studiju Sta da se radi, zbog kojih su obojica bili proganjani osamdesetih godina u Jugoslaviji. Najvise
pozornosti medjunarodne, ali i srpske jav nosti, medjutim, izazvalo je izdanje dr Bogoljuba Kocovića Zrtve drugog svetskog rata iz 1985. godine. Krajem pedesetih godina u Cikagu, a potom i u Klivlendu, grupa srpskih intelektualaca, koje je predvodio novinar i biznismen Djordje Djelić, osnovala je Americki institut za balkanska pitanja. U okviru njegove izdavacke delatnosti stampano je i tridesetak naslova srpske publicistike i istoriografije. Medju piscima najprisutniji je bio dr Lazo M. Kostić kome su stampana dela Ćirilica i srpstvo 1963. godine, Sporni predeli Srba i Hrvata 1957. godine, Istina o hrvatskoj tisućletnoj drzavnosti 1967. i O srp skom ustavu 1990. godine. Te godine je objavljena i politicka studija Jovana Ducića Verujem u Boga i srpstvo. Znacajan doprinos sirenju srpske kulture putem knjige dale su i velike iseljenicke organizacije Srpska narodna odbrana i Srpski kulturni klub "Sveti Sava". Ove srpske asocijacije u dijaspori izdavale su knjige znamenitih Srba na americkom, australijskom i evropskom kontinentu. Tako su, na primer, knjige dr Laze M. Kostića Njegos i Crnogorci iz 1963. godine, O srpskom imenu iz 1965. i Primeri hilja dugodisnje kulture Hrvata iz 1953. godine, izdate od strane SNO u Kanadi, Australiji i SAD. Dok je knjigu Kojim putem dr Slobodana Draskovića izdao SKK "Sveti Sava" u Cikagu 1967. godine. Pored toga, svoja posebna izdanja u vidu knjiga imale su i mnoge redakcije srpskih novina i biltena. Izuzev "Amerikanskog Srbobrana", "Iskre" i "Nase reci", specijalna izdanja imali su i "Kanadski Srbobran", "Bratstvo", Bilten Srpskog nacionalno-kulturnog kluba u Svajcarskoj i Srpski narodni univerzitet u Milvokiju. Mnoge knjige bile su izdate i od strane Srpske pravoslavne crkve, odnosno njenih eparhija u dijaspori. Mihailo Vlahović je 1974. godine u stampariji SPC za Veliku Britaniju i Zapadnu Evropu, u Diseldorfu, stampao svoj putopis Na putu za Svetu Goru sa deset svojih najlepsih pesama. Medju crkvenim delima, pored izdanja posvećenih religijskim pitanjima, u dijaspori je objavljeno i tridesetak spomenica o srpskim pravoslavnim crkvama, od kojih je, svakako, vrlo znacajna ona iz 1984. godine posvećena manastiru Grac anica u Libertivilu, kod Cikaga. U srpskoj dijaspori bilo je i nekoliko komercijalnih izdavackih kuća. Medju njima, jedna od najstarijih je bila ona koju su vodila braća Palandacić iz Cikaga i braća Jovanović iz Njujorka. Izdavastvom se u novije vreme bavi Radomir Putniković iz Londona. Vrlo znacajno mesto u srpskoj kulturi imaju i privatna izdanja samih pisaca ili njihovih donatora, sponzora i dobrocinitelja. U Klivlendu, na primer, izlazi "Knjizevni vesnik" povremenik za knjizevnost, umetnost i kulturu. Njegov glavni urednik, gospodin Borivoje M. Karapandzić je po mnogima jedan od najvećih zivih pisaca danas u dijaspori. Svoja najpoznatija dela Gradjanski rat u Srbiji 1941-1945, Dnevnik jednog emigranta, Spomenica srpskih dobrovoljaca, Kocevje-Titov najkrvaviji zlocin i Jugoslovensko krvavo proleće 1945. stampao je iz sopstvenih sredstava. Najplodniji pisac Lazo M. Kostić je, medjutim, pored licnih izdanja Kradja srpskog jezika 1964. godine, O zastavama kod Srba 1960. godine i Cija je Bosna 1955. godine, imao i sponzore. Milos Kovac iz SAD, Milos Samardzić iz Kanade, Mihailo D. Milanović i Gasa Baden iz Svajcarske su, na primer, finansirali stampanje Kostićevih knjiga Krivosijski ustanak 1869. godine, odnosno Etnicki odnosi BiH i Istorijska i slicna prava na BiH. Dr Pavle Topalovi ć iz Nju Dzersija je sa prijateljima, na primer, 1980. godine izdao knjigu Sinovi izdane Srbije, prvo memoarsko delo srpskog komandosa Nikole Kavaje. Najveći broj srpskih pisaca u dijaspori pripadalo je generaciji tzv. ratnih emigranata. Jos 1946. godine u logoru Eboli, u Italiji, pripovedac Veroljub N. Dinić iz okoline Leskovca, vodio je srpski Klub umetnika i knjizevnika. Slicnu asocijaciju, Udruzenje srpskih pisaca, krajem cetrdesetih godina u Londonu, formirao je knjizevnik Miodrag Al. Purković, ciji je predsednik bio sve do 1976. godine. Sa njima drzava Jugoslavija, odnosno republike Srbija i Crna Gora nisu sve do pocetka devedesetih godina imale nikakvih zvanicnih i sluzbenih
kontakata. Mnoge knjige koje je, na primer, Borivoje M. Karapandzić slao SANU vraćale su mu se sa napomenom "urucilac nepoznat". Poslednje tri godine, medjutim, na inicijativu akademika Predraga Palavestre, u SANU su odrzana dva savetovanja o srpskoj knjizevnosti u emigraciji. Time je zvanicno, prvi put u poslednjih pedesetak godina, uspostavljena direktna veza izmedju duhovnog stvaralastva Srba u rasejanju i Srba u Otadzbini. Srbi su u dijaspori, posebno u SAD, stampali srpske studije. Naime, pre petnaest godina Srbi su u Kolumbusu osnovali sekciju Severnoamerickog drustva za srpske studije, kao deo Americkog drustva za razvoj slovenskih studija (American Association for Advencement for Slavic Studies). Ovo Drustvo je pocetkom osamdesetih godina izdavalo publikaciju "Serbian Studies". Publikaciju je uredjivao prof. Nikola Moravcević iz Cikaga, a clanovi Uredjivackog odbora su bili prof. Dimitrije Djordjević, Mateja Matejić, V asa Mihailović, Olga Nedeljković i LJubica Popović. * ** Srbi u dijaspori, kao komponenta ekonomske saradnje sa Otadzbinom, doskora nisu bili predmet ozbiljnijih rasprava, a ni posebnih istrazivanja. Razlozi su verovatno objektivne, ali i subjektivne prirode. Dosad se vise paznje posvećivalo takodje vaznim pitanjima negovanja kulturnog nasledja iseljenika, manjinaca i gradjana na privremenom boravku, kao i ocuvanju etnickog identiteta Srba u dijaspori. Medjutim, vreme u kome zivimo nameće potrebu da se ti ljudi tretiraju, kad je god moguće, kao spona za razvoj saradnje u oblasti nauke i tehnologije, trgovinske razmene visih oblika privredne saradnje i intenzivnije komunikacije u smislu transfera znanja, kapitala i roba. Ta saradnja na duzi rok treba da ima komponentu povratne sprege kretanja ljudi u oba pravca. Na to opominju primeri iz istorije. Jedan od prvih malobrojnih Srba koji su se odlucili za preookeansku avanturu bio je Nikola Jovanović, kasnije prvi srpski diplomatski predstavnik u SAD. Nikola Jovanović je rodjen 1853. godine u Pozarevcu. Sa 16 godina, 1869. godine, odlazi u Ameriku, gde kasnije studira u Njujorku i Nju Dzersiju. Pored studija, on dosta putuje po Americi, pa je kasnije, 1884. i 1885. godine, objavio svoje utiske s putovanja, u dve knjige: O nasima preko mora i Feniks grad. Ambicija mladog Jovanovića da postane rudars ki inzenjer bila je prekinuta ubrzo nakon sto je 1876. godine Srbija usla u rat s Turskom, i Nikola se vratio u domovinu. Za vreme rata, pored ostalog, sluzio je i kao prevodilac inostranim ratnim dopisnicima. Srpska vlada ga, kasnije, salje u London da posreduje u diplomatskom konfliktu izmedju Srbije i Engleske, koji je nastao kao reakcija Velike Britanije na prevrat iz 1903. godine u Beogradu. Jovanović je doprineo da se ponovo uspostave diplomatski odnosi izmedju Srbije i Velike Britanije, 1906. godin e. Konacno, Nikola Jovanović je 1908. godine poslat u SAD za prvog srpskog diplomatskog predstavnika, gde je ostao do 1911. godine. Njegova glavna aktivnost u Americi bila je usmerena prema već probudjenom interesu kod poslovnog sveta za Srbiju. Za vreme carinskog rata izmedju Srbije i Austrije 1906-1911. godine, americke firme se sve vise interesuju za ulaganje kapitala u Srbiju ("Serb Vorld", 1982). Mihailo Pupin je ostao u istoriji poznat ne samo kao profesor i naucnik, već i kao patriota obe domovine, a iznad svega ponos naroda iz kojeg je potekao. Nase narode je neizmerno zaduzio svojim humanizmom i rodoljubljem, osobito zaslugama koje je stekao kao pocasni generalni konzul Srbije u Njujorku, od 1911. do 1920, predsednik Srpskog narodnog saveza u SAD, organizator u prikupljanju materijalnih sredstava, opreme i medicinske pomoći, dobrovoljaca iz SAD za ratove od 1912. do 1918. godine, kao i ucesnik na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Za vreme pedesetodnevnog rada u Parizu, Pupin je mnogo doprineo tome da svi clanovi
americke delegacije potpuno razumeju jugoslovenske teznje i zelje. Pupin je svojim licnim poznanstvom s predsednikom Vilsonom i ministrom spoljnih poslova Lansingom, mnogo doprineo da u sastav drzave SHS udju Dalmacija, zapadna Slovenija, deo Slavonije i Baranja i njegov rodni Banat. On je zasluzan za afirmisanje jugoslovenskog pitanja pred americkom javnosću i politicarima, osobito mnog obrojnim kontaktima koje je imao s uglednim licnostima americkog zivota. Primera radi, Srpska narodna odbrana pod vodjstvom Mihaila Pupina, sakupila je novac za Crveni krst u Srbiji i Crnoj Gori i to: u toku balkanskih ratova, 313.947 dolara, a od 1914. do 1916. godine jos 913.044 dolara. U ratovima od 1912. do 1918. godine preko 20.000 Srba iz Amerike otislo je "tamo daleko" da se bori zajedno sa srpskom i crnogorskom vojskom protiv osvajaca. Oko 15% ukupnog broja iseljenika je napustilo rudnike i fabrike u Americi pevajući "Rado ide Srbin u vojnike", sa ciljem da ide preko okeana i pomaogne svojoj braći u otadzbini. Dr S. Drasković (1967), u knjizi Kojim putem?, pored ostalog, kaze: "Mi smo svoju nezapamćenu tragediju, nacionalnu, biolosku, politicku, kulturnu itd., doziveli zato sto smo dozvolili da nas u Jugoslaviji, pre rata, za vreme mira, drugi duhovno razbiju, zbune i oslabe." Americki Srbi, na primer, dali su svoj doprinos i razvoju Amerike uopste i razvoju Otadzbine. Tu se, pre svega, misli na one koji su svojim delom - u oblasti nauke, prosvete, kulture, umetnosti i drugim - dali doprinos razvoju i napretku Amerike. Kad se govori o doprinosu razvoju Amerike, ime Nikole Tesle se ne moze momoići. Cime je, zapravo, Tesla Ameriku i covecanstvo zaduzio uopste? Engleski profesor Kap, povodom obelezavanja stogodisnjice Teslinog rodjenja, odgovorio je na ovo pitanje, na vrlo slikovi t nacin: "Daleko u istoriji anonimni genije pronasao je tocak. To je bilo jedno od najkorisnijih dela koje je jedan covek bilo kada dao svome rodu. Ovaj pronalazak bio je mozda sasvim ocigledan; ali pronalazak jednog nevidljivog tocka, koji je napravljen ni od cega drugog nego od magnetnog polja, bio je daleko od ociglednog i to je ono sto dugujemo Tesli. To je moglo da ponikne samo u jednom briljantnom intelektu" ("Galaksija", specijalno izdanje, septembar 1984). Godine 1892, Tesla je, posle posete Londonu i Parizu gde je drzao predavanja, dosao i u Beograd. U Beogradu ga je pozdravio pesnik Jovan Jovanović Zmaj koji je za tu priliku napisao pesmu "Pozdrav Nikoli Tesli" (Prof. Nikola Pribic, The Human Side of Scientist, Serb World, No. 2, 1983). Inace, Galupova anketa ukazuje da vise od dve trećine svih Amerikanaca oseća da su ovu zemlju unapredili talenti i kultura njenih useljenika (Lucia Mouat, The Ćristian Science Monitor, 1990) Pored velikana srpskog porekla koji su ziveli i radili na americkom tlu, kao sto su Mihailo Pupin, Nikola Tesla, Paja Radosavljević, vladika Nikolaj Velimirović, Jovan Ducić, paznju zasluzuju i mnogi savremeni Srbi u SAD i drugim zemljama, koji daju ne mali doprinos i o kojima je bilo dosta reci. Kada se govori o odnosu prema srpskom pitanju, treba reći i to da se u Americi, kao i u drugim delovima sveta, veliki broj Srba do sada izjasnjavao kao Jugosloven. Tome su doprinele i zemlje destinacije svojom politikom i statistickim obuhvatom "po zemlji porekla". Sada kada je "medjunarodna zajednica" ucinila veliku nepravdu jugoslovenskim narodima, a posebno srpskom, pomoć dijaspore Otadzbini je od izuzetnog znacaja, ne samo materijalno već i politicki i na svaki drugi nacin (Nedeljković, 1994). Profesor Nedeljković je misljenja da
i "otadzbinska vlada treba da u krugu strucnih savetnika i saradnika redovno ima na raspolaganju i tim iz dijaspore: i za politicka, i za privredna, i za kulturna pitanja."
VIII GLAVA: OTADZBINSKA POLITIKA PREMA SRBIMA U DIJASPORI Prema svom karakteru, seobe i spoljne migracije uopste mogu biti pozeljne, ali i nepozeljne kako za pojedince-ucesnike u njima tako i za otadzbinsku zemlju, odnosno zemlje destinacije, sve u zavisnosti od njihovih uzroka, oblika ispoljavanja, tokova, intenziteta i, razume se, njihovih efekata - ekonomskih, socijalnih, politickih i drugih. One otuda moraju biti predmet politike odredjene drzave, narocito spoljne politike. Od ukupnog broja anketiranih Srba u SAD, 1986. godine, na pitanje "da li su iseljenici znacajni za dobre odnose izmedju zemlje njihovog porekla i SAD?", 73,7% je odgovorilo da jesu. Cini se da bi trebalo vise koristiti iskustva drugih zemalja u saradnji sa njihovim ljudima u inostranstvu. Narocito su znacajna iskustva azijskih novoindustrijalizovanih zemalja, Indije, Kolumbije, NR Kine, a i nekih drugih kao sto su na primer Grcka, Madjarska, Poljska. Ove zemlje pokusavaju da okupe delove svoje nacije u inostranstvu, narocito visoke strucnjake koji rade u razvijenim zemljama na bazicnim istrazivanjima mikroelektronike, molekularne biologije i slicno. One su osnovale i posebna tela koja rade na takvom okupljanju. Ono sto Srbija treba da ucini jeste preduzimanje mera i aktivnosti na unutrasnjem planu i insistiranje na preispitivanju, dogradnji i mozda redefinisanju politike prema iseljenistvu, gradjanima gostujućim radnicima i drugima, tj. da preispita migracionu politiku uopste. Kada je rec o iseljenickoj inteligenciji, neophodno je saciniti savremeni srpski Ko je ko ?, u cilju uspostavljanja i negovanja odnosa Otadzbine i dijaspore. Na individualnom nivou, dakle, sa stanovista pojedinaca, migranti uglavnom dobijaju u ekonomskom i socijalnom pogledu. Oni, u zemlji prijema, zaradjuju vise, pa im se pruza mogućnost da poboljsaju kvalitet zivota - svoj i clanova svojih porodica, mada ima slucajeva da migracije dovode i do nekih negativnih uticaja, osobito u porodicnom zivotu. Na nacionalnom nivou, sa stanovista zemlje porekla spoljne migracije, u normalnim okolnostima, donose prevashodno devizne doznake i smanjuju nezaposlenost. Da bi se ti osnovni efekti ucinili sto je moguće povoljnijim za zemlju porekla, aktivnosti vlade u premigracionoj, migracionoj i postmigracionom fazi su od izuzetnog znacaja. Aktiviranjem sluzbi u zemlji i ozivljavanjem aktivnosti u sopstvenim konzulatima u zemljama prijema, uticaj zemlje porekla će bez sumnje doprineti da koristi koje ona ostvaruje bu du sto povoljnije i pomoć migrantima veća ili, pak, stete koji eventualno proisticu iz migracija budu sto je moguće manje. U slucajevima povratka koji je veoma znacajan segment migracione politike, vlada mora pruziti, preko svojih sluzbi, konsultantske usluge povratnicima o mogućnostima investiranja njihovih ustedjevina (razume se u normalnim okolnostima funkcionisanja drzave) i time podstaći osobito prioritetne sektore koji su od najveće koristi za razvoj zemlje u celini. Prema tome, fenomen migraci je, kako privremene radi zaposlenja tako i permanentne, predstavlja kompleks od izuzetnog uticaja na drustvenu i privrednu strukturu zemlje porekla. Najnoviju etapu spoljnih migracija SR Jugoslavije karakterisu:
- usporavanje regularnog zaposljavanja gradjana SR Jugoslavije u inostranstvu; - povećanje neregularnih nedokumentovanih migracionih tokova, koji obuhvataju trazioce azila, izbeglice, rad "na crno" i drugo. Efekti najnovijih spoljnih migracija se odrazavaju u: - demografskoj sferi (depopulacija, osobito ruralnih podrucja); smanjenje stope rasta stanovnistva, budući da migranti napustaju zemlju porekla u doba fertiliteta; - ekonomskoj (doznake i njihov znacaj za platni bilans i razvoj zemlje, ali i povećanje obima "sive" ekonomije - neformalnog sektora nacionalne privrede, povećanje udela intelektualne migracije itd.); - drustvenoj sferi (u toku adaptacije, pa i kasnije, migranti teze da reprodukuju zivot svoje etnicke zajednice, idealizirajući mnoge njene aspekte; migranti cesto shvataju svoju situaciju znatno razlicitom od one koju vide domaći posmatraci, tj. domaće stanovnistvo koje se cesto konfrontira strancima, dolazi do ksenofobije, sto sve otezava integraciju migranata u drustvo zemlje prijema; tako, u većini slucajeva, integracija vodi gubitku identiteta (kulturnog, politickog, lingvistickog itd.) migranata;< P> - povratak migranata u zemlju porekla. Migraciona politika treba da obuhvati niz akcija, mera i deklaracija u vezi sa drustvenoekonomskim razvojem, sa specificnim uticajem migranata, brojem ucesnika u migracijama, njihovom obrazovnom strukturom, geografskom distribucijom i, sto je najvaznije, posledicama migracionih kretanja. Potrebno je determinisati strategiju i ciljeve u vezi sa potrebama trzista rada, posebno kada je rec o sprezi izmedju migracije i politike zaposljavanja, izmedju migracije i transfera deviznih doznaka, izmedju migracije i politike privrednog razvoja. Isto tako, treba da se definisu subjekti koji će je realizovati. To, naravno, zahteva, odgovarajuće programe, precizno odredjene ciljeve i jasno naznacene institucionalne odgovornosti, sa adekvatnim zakonskim i administrativnim standardima. Prema tome, politika mora da obuhvati sve tipove migracija, ukljucujući i imigraciju iz drugih zemalja, s tim sto će se u okviru nje pojedini segmenti regulisati posebnim propisima. Ona mora da bude artikulisana na saveznom nivou, da migrante tretira po kriterijumu drzavljanstva i ljude koji su poreklom iz ove drzave, da obuhvati nacionalne i druge manjine, sve obrazovne i profesionalne strukture i sve zemlje destinacije sa kojima je nasa drzava imala zakljucene neke sporazume ili ne. Njeno sprovodjenje moraju pratiti strucne sluzbe, koje će na kraju godine podneti odgovarajuće izvestaje, a koji treba da se ucine dostupnim javnosti. "Sto se tice diplomatskih i konzularnih predstavnistava, ona se jos nisu snasla u novim prilikama. Ako su nekad bila zastupnistva rezima, koja dosledno sprovode i nameću odredjenu politiku, sad su gotovo bez ikakve politicke uloge, ponekad zbunjenija od naroda u rasejanju, bez samosvesti i bez kompasa, pa zato sa sve manje ugleda i autoriteta" (Nedeljković, 1994). A obican nas svet u rasejanju jos ocekuje "od predstavnika svoje Drzave da imaju stav i da znaju pravac, da mu objasnjavaju stanje i budu moral ni oslonac". Nasa predstavnistva su - istice prof. Nedeljković - previse obuzeta brigom o sopstvenoj sudbini... a ne vode narodnu brigu i da moralno zrace. Diplomatska predstavnistva bi morala da predstavljaju "svetionike" i da budu "ishodista organizacije". Uloga nasih ambasada i konzulata u drugim zemljama je danas mnogo veća i znatno teza. Jer, ona treba da "okupljaju
sve patriotske snage, sve duhovne i stvaralacke sile, sve nase ljude dobre volje, zabrinute za sudbinu otadzbine, da ih organizuju, usk ladjuju, usmeravaju" (Nedeljković, 1994). Profesor Nedeljković je misljenja da oni koji se ne uklapaju u ove "neodlozne poslove - treba da se povuku...a da se zadrze samo pozr-tvovani i kompetentni strucnjaci, koji shvataju duh vremena i spremni su da se zrtvuju". Za neke akcije koje iziskuju finansijska sredstva trebalo bi traziti sponzore. Tu, pre svega, treba uvrstiti dopunske skole, klubove i slicno koje takodje treba da se reformisu. "Raskol je kob srpske istorije ... nikakva stranacka borba ne bi smela da pomuti nasu savest, a ona je uveliko muti i pomracuje". I pored vrlo nesrećnog sticaja okolnosti u Evropi i u svetu, biće da je "glavni uzrok svih nasih danasnjih nevolja i nedaća u nama samima, a ne izvan nas...; mi smo najpre sami izdali sebe, ponizili se i ponistili, pa su nas drugi tek potom prikovali za sramni stub" (Nedeljković, 1994). Iz toga ovaj ugledni profesor s pravom izvlaci zakljucak da najpre treba procistiti i preo braziti nacionalnu svest "jer nam nista drugo ne moze pomoći nego potpuna izmena citavog naseg nacina misljenja i ponasanja u vezi s nacionalnim stvarima". To, pre svega, zbog toga sto su mnogi Srbi "dovedeni dotle da se stide svog imena, zaziru od svog porekla i osećaju krivicu sto su Srbi". Spasti moral u ovom nesrećnom vremenu je duznost svakoga od nas, osobito intelektualaca. Medjutim, pored moralnog preporoda, politika bi morala da se usmeri i na zaustavljanje bioloskog propadanja. Neophodna je elementarna bioloska obnova. To znaci da bi politika morala da bude usmerena ka podsticaju nataliteta. Pored moralnog i fizickog, duhovni preporod jeste isto toliko znacajan pa nema potrebe to posebno dokazivati. Dakle, sopstvena kultura predstavljala je i predstavlja znacajan cinilac nacionalnog identiteta, ali i znacajnog entiteta u evropskoj civilizaciji. "Razmisljajte o tome, jer treba da opstanete, da se ne utopite, a da se skladno uklopite, ne gubeći svoj duh, nego ga oplodjujući duhom koji vas sa svih strana zapljuskuje. Ako u sebi nosite sopstveno blago duhovno, ako ga predate svojoj deci, nećete potonuti" (Nedeljković, 1994). S tim u vezi, postavlja se pitanje za drugu i sledeće generacije: kako sacuvati srpski jezik? Narocito je to aktuelno gde nema uslova za dopunske skole i gde Srpska pravoslavna crkva ne moze to da nadomesti. Koliko tu mogu da dopiru sredstva javnog informisanja: televizija, radio, stampa, casopisi, knjige i slicno? Zasluzuju paznju, svakako, i drugi simboli. Krsna slava je odlika Srba koja zasluzuje znacajnu paznju. Skrnavljenje nacionalnih svetinja i omalovazavanje tradicij e neizbezno su doveli do slabljenja i bolesti svesti. "Nasi preci, u svim srpskim zemljama, oni koje Branko pominje u svome Kolu, premda su ziveli u razlicitim drzavama, imali su ono sto savremenici nasi cesto nemaju: kristalno jasnu svest o srpskom duhovnom i sudbinskom jedinstvu" (Nedeljković, 1994). Bili su oni samosvesni Srbi: Srbi iz Srbije ili Crne Gore, iz Bosne i Hercegovine, iz Baranje, Backe i Banata, iz Srema i Slavonije, iz Like, Banije i Dalmacije. Za sve je postojala matica srpska. Ali se ne sme ni pomisliti da se vidici zatvaraju i da se ne pos tuju kulturne tekovine i drugih naroda. Dakle, ne sme se oponasati iskljucivost. Na to nas poziva istorija. Neophodna je, prema tome, mirnodopska strategija prema iseljenistvu. Ne smemo nase iseljenike i gradjane na privremenom boravku u inostranstvu zvati u pomoć samo kad su ratovi, katastrofe, zemljotresi i slicno. Pitanja iseljenistva i privremeni boravak u inostranstvu su isprepletena pa ih je tesko razdvojiti. Teznja nase zemlje za ukljucivanjem u evropsko trziste rada podrazumeva obavezu stvaranja uslova za slobodnu cirkulaciju strane radne snage u nasoj zemlji, sprecavanje ilegalnog zaposljavanja stranaca, novi odnos prema traziocima azila i izbeglicama itd. Novi izbeglicki
talas iz Jugoslavije obavezuje da se utvrdi politicki i zakonodavni odnos prema njima. Osim toga, treba razmotriti i polozaj gradjana SR Jugoslavije u Sloveniji, Hrvatskoj i ostalim otcepljenim republikama koje će, takodje, imati obavezu da pitanja iz ove oblasti usklade s novom evropskom migracionom politikom. Cini se, stoga, da ovaj kompleks pitanja prevazilazi koncepciju i okvire koje ima Ministarstvo za Srbe izvan Srbije i da bi valjalo razmisliti o takvom Ministarstvu na saveznom nivou, poput onih koje imaju druge zemlje. Naime, gotovo celokupna aktivnost tog Ministarstva bila je, sa razlogom, usmerena na Srbe u bivsim jugoslovenskim republikama (jos pre nego sto su nastali etnicki konflikti i gradjanski rat), a i dalje su ostali zapostavljeni Srbi u drugim drzavama, narocito u prekookeanskim. U poslednjih 50 godina o Srbima u dijaspori je malo pisano, a i veze sa njima su bile slabe. Treba podsetiti da su, odmah po uspostavljanju diplomatskih odnosa Knezevine Srbije i Sjedinjenih Drzava Amerike, 4. oktobra 1882. godine za pocasne clanove, prve srpske organizacije u SAD, Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog drustva izabrani Kralj Milan I, Kralj Aleksandar I, Knjaz Nikola I i Knez Danilo ("Zivot i rad Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog drustva u San Francisku", Okland, 1905). Ovo sugerise zakljucak da su odnosi srpskih vladara prema iseljenickim organizacijama ranije bili daleko bolji. Ti odnosi će se, nema sumnje, ponovo unaprediti. Za koje će se vreme to desiti, ostaje da se vidi.
ZAKLJUCNA RAZMATRANJA Cinjenice izlozene i analizirane u osam poglavlja nameću i nekoliko zakljucaka. 1. Srpsko nacionalno biće, shvaćeno u sirem smislu reci - kao srpski narod, uz obuhvatanje srpske i crnogorske nacije, uz njegove delove koji zive kao nacionalne manjine u susednim zemljama, etnicke grupe u mnogim drugim drzavama, iseljenike ili, pak, gostujuće radnike i clanove njihovih porodica, u savremenim svetskim razmerama predstavlja relativno malu grupu ljudi. Njegove cetiri petine zive na prostorima otadzbinskih zemalja, a jedna petina u dijaspori. Prvi talas iseljavanja bio je na zapad i sever; drugi na istok; treći - prvi ekonomski u Ameriku; cetvrti - ratna i poratna politicka migracija Srba prevashodno u prekookeanske zemlje; peti talas - odlazak "na privremeni rad i boravak", i sesti - bekstvo Srba iz neizvesne situacije nastale etnickim sukobima i gradjanskim ratom na prostorima bivse, druge Jugoslavije, kao i katastrofalnom ekonomskom krizom, pocetkom devedesetih godina, u kome visokoobrazovana radna snaga zauzima najveći deo. 2. Seobe srpskog naroda su sastavni deo njegove novije istorije. Iako su svojstvene većini naroda sveta, seobe srpskog naroda su u velikoj meri bile rezultat sukoba interesa evropskih i svetskih sila na balkanskom geopolitickom i strateskom prostoru na kome je ziveo, narocito tokom poslednja tri veka. U poslednjem stoleću, koje karakterisu ekonomski motivisane seobe naroda uopste, iseljavanje Srba iz zemlje matice je proporcionalno bilo manje nego kod nekih drugih naroda. Do Prvog svetskog rata, medju sr pskim iseljenicima malo je bilo Srbijanaca. Većinu su cinili Srbi iseljeni sa teritorija koje su bile pod Austro-Ugarskom monarhijom. 3. Po zavrsetku Prvog svetskog rata i Mirovne konferencije u Parizu, Srbi koji su ziveli kao manjina, pre svega, u Austro-Ugarskoj, sticu novi status. Većina njih ulazi u novu prvu
Drzavu SHS, kao konstitutivni narod, ali jedan manji deo ostaje u susednim zemljama kao nacionalna manjina, s tim sto se ugovorima njegov status, bar formalno, regulise. Za vreme Drugog svetskog rata i u razdoblju posle njega, sve do 1989. godine kada pocinje raspad tzv. realsocijalizma, srpska manjina u susednim zemljama, u Ru muniji i Madjarskoj, o Albaniji i da ne govorimo, nije bila u zavidnoj situaciji. To je, dakle, vreme kada se i najvise asimilirala u većinske narode pod parolom izgradnje "socijalistickog drustva". Pocetak devedesetih godina nosi sobom budjenje nacionalizma i samoorganizovanje manjina u tim zemljama. 4. Srbi danas zive u oko 90 zemalja na svih pet kontinenata. Ne racunajući teritoriju SR Jugoslavije i srpskih krajina, izvan matice, u rasejanju, Srba ima najvise na americkom kontinetu, a potom u Zapadnoj Evropi. U drugoj Jugoslaviji, kada su poceli etnicki sukobi i gradjanski rat na njenim prostorima, zivelo je priblizno 9,5 miliona Srba. Raspadom SFRJ, ako se ne racunaju drzave matice, najvise Srba izvan Srbije i Crne Gore ostalo je u Bosni i Hercegovini. Na osnovu zvanicnih statistika, izjava srpskih nacionalnih lidera u dijaspori, procena diplomatsko-konzularnih predstavnistava i sinteze iznesenih procena u dostupnoj literaturi iz ove oblasti, autori procenjuju ukupan broj Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla u svetu, u 1994. godini na priblizno 11,5 miliona, i to: A. Otadzbinske zemlje 9,200.000 B. Prekomorske zemlje 860.000 C. Evropske imigracione zemlje 740.000 D. Stare i nove susedne zemlje 350.000 Prema tome, na americkom kontinetu zivi najvise, blizu 650.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla. Oni su, na americkom kontinentu, u najvećem broju koncentrisani u centralnom i istocnom delu SAD - Ilinois, Indijana, Micigen, Minesota, Ohajo, Pensilvanija, kao i na kanadskoj strani u provinciji Ontario, zatim u drzavi Njujork i Nju Dzersi, na zapadu u drzavama Kalifornija i Vasington. Oni koji su dosli u SAD u novije vreme koncentrisani su oko velikih industrijskih i trgovackih centara - Njujo rka i Cikaga. Od juznoamerickih zemalja Srbe su najvise privlacile Argentina i Cile. U Australiji Srbi zive u okolini Melburna, Sidneja, Perta i Kanbere, dok su na Novom Zelandu nastanjeni u Oklandu i njegovoj okolini. U Evropi Srbi su nasli zaposlenje upravo u onim zemljama koje su posle Drugog svetskog rata i zaposljavale najvise stranaca - SR Nemacka, Austrija, Francuska, Svajcarska i Svedska. Od starih susednih zemalja, najvise Srba ima u Rumuniji, a u novim susednim zemlja situacija jos nije jasna, jer je, usled gradjanskog rata, na teritoriji bivse druge Jugoslavije bio veliki egzodus naroda koji je narocito pogodio Srbe. Najvise Srba je otislo iz Hrvatske. 5. Status Srba u svetu je trojak. Srbi su gradjani zemalja glavnih imigracionih prekomorskih zemalja, shodno imigracionim politikama doticnih drzava (u manjem broju i u Evropi), zatim gradjani nase zemlje koji imaju privremeni boravak (kao rezultat politike evropskih zemalja koja je vodjena posle Drugog svetkog rata) i gradjani susednih zemalja koji vekovima zive u njima, ali koji su sacuvali svoj nacionalni identitet. Status iseljenih Srba zavisi od politike svake zemlje koja se vremenski i prostorno raz likuje. 6. Dalji tokovi savremene seobe Srba zavisiće od niza cinilaca ekonomske, ali i druge prirode. Kako stvari stoje, uzroci savremene seobe Srba se neće tako brzo otkloniti. "Push" faktori će,
ocigledno, jos duge imati uticaj na dalji tempo seoba Srba. Medjutim, i imigracione politike glavnih zemalja useljenja su od bitnog znacaja. Kada je rec o klasicnom vidu migracije, tj. iseljavanju, postoji tesna i uzajamna zavisnost dveju glavnih komponenti imigracione politike: regulisanje useljenja i integracija. Z emlje klasicne imigracije su jos dvadesetih godina ogranicile godisnji broj useljenja i, kasnije, uvele kontrolu strukture imigracionih tokova. Nijedna od njih, medjutim, nije obustavila imigraciju. Kanada, Australija i Novi Zeland su, cak, podsticale imigraciju u dugom vremenskom periodu. Zajednicka karakteristika svih klasicnih imigracionih politika je, dakle, kontrola useljenja, locirana uglavnom u ambasadama i konzulatima u zemljama porekla migranata. Kontrola se vrsi imigracionom vizom, koja kvalifikuje migrante za useljenje. 7. Do pocetka sedamdesetih godina, u inostranstvo je pretezno odlazila manje kvalifikovana radna snaga. Razume se, i medju ranijim iseljenicima je bilo, istina u manjem broju, i onih sa visokim obrazovanjem koji su se u nauci i prosveti vinuli na najvisi nivo. Bilo ih je vise koji su stekli svetsku slavu, kao sto su bili Nikola Tesla, Mihailo Pupin, i mnogi savremeni stvaraoci, mislioci i pedagozi. Medjutim, tokom sedamdesetih, a narocito od sredine osamdesetih godina, udeo visokoobrazovanih i visokostrucni h u ukupnom broju onih koji odlaze se neprekidno povećava i krajem osamdesetih godina dostize cetvrtinu ukupnog broja onih koji odlaze u prekomorske zemlje. Sankcije Saveta bezbednosti UN protiv SR Jugoslavije su, u velikoj meri, izazvale galopirajući rast "odliva" naucnika i strucnjaka. Inace, autori procenjuju da je u poslednjih dvadesetak godina u inostranstvo otislo oko 25.000 srpskih visokoobrazovanih ljudi. U prekomorskim zemljama, od svih generacija srpskih iseljenika, vise od jedne desetine su visokoobrazovani. 8. Srbi su u svet odlazili etnicki sasvim formirani, ili u procesu intenzivnog formiranja, sa svojim kulturnim nasledjem. Dolaskom u nove zivotne sredine oni su imali, u stvari, dva osnovna zivotna opredeljenja. Prvo, najvaznije je bilo usmereno na sto brze i sto povoljnije ukljucivanje u novu drustvenu sredinu, po cenu etnicke asimilacije. Drugo opredeljenje bilo je usmereno na Otadzbinu, odrzavanje svog etnickog kulturnog porekla i, radi toga, na odrzavanje veza sa starim krajem. Drustveno okupljanje Srba u svetu pocinje sa grupnim doseljavanjem na te prostore. Ono se vrsi, najpre, u "salunima" i u bratskim, duhovnim, drustvenim organizacijama i kulturnim udruzenjima. Unutar doseljenickih kolonija, Srbi organizuju horove, pozorisne druzine, biblioteke, sportske klubove, dobrotvorne organizacije, saveze mladih i organizacije zena, koji se ujedinjuju u regionalne i nacionalne organizacije. Srbi su u klasicnim iseljenickim zemljama, zadrzali niz simbola etnickog identiteta. Prezimena i imena su najneposredniji simbol etnickog identiteta, mada dosta njih menja imena ili prilagodjava prezimena. Jedan od simbola etnickog identiteta je i porodica i manifestacije vezane za nju. Sklapanje brakova u okviru etnicke grupacije je, isto tako, znacajan faktor ocuvanja i negovanja etnickog identiteta. Najveći broj srpskih iseljenika se okuplja u okviru crkvenih eparhija. Veroispovest je jedno od znacajnih obelezja Srba u dijaspori. Medjutim, Srbima nije svojstven verski fanatizam, pa time ni verska iskljucivost. Nazalost, vernici su se u dijaspori 1963. godine podelili. Dvadesetdevetogodisnji raskol naneo je veliku stetu Crkvi. Na sreću srpskog naroda, on je bar formalno okoncan 1992. godine.
U dijaspori deluje i oko 690 srpskih klubova i organizacija. Uz to, Srbi izdaju svoje novine, imaju svoje radio i TV casove i stampaju svoju nacionalnu literaturu. Najznacajnije izdavacke kuće u dijaspori bile su: Knjizevno-naucno drustvo "Srpska misao" u Australiji; Izdavacko preduzeće "Iskra" iz Minhena; kanadsko stamparsko-izdavacko preduzeće "Avala" u Vindzoru; Srpski narodni savez, tj. "Amerikanski Srbobran" iz Pitsburga, "Nasa rec" iz Londona; Americki institut za balkanska pitanja, kao i izdavacka aktivnost pojedinaca ili donatora, sponzora i dobrocinitelja. 9. Uprkos brojnim oblicima okupljanja i negovanja nacionalnog identiteta, asimilacija srpske manjine, srpskog iseljenistva, pa i clanova porodice, narocito druge generacije, gostujućih radnika je ocigledna. Brojnost Srba u pojedinim delovima sveta je za negovanje nacionalnog identiteta i saradnju s Otadzbinom vrlo znacajna, ali ne i presudna. Jer, njihova snaga nije samo u broju već u njihovoj aktivnosti i angazovanosti. 10. Otadzbinska politika prema Srbima u dijaspori nameće se kao imperativ razvoja buduće saradnje izmedju Srba u matici sa onima u dijaspori. Neophodna je, prema tome, mirnodopska strategija prema iseljenistvu, gradjanima - gostujućim radnicima, pa i manjinama u susednim zemljama. Uprkos nastojanju Srba iz dijaspore, u razdoblju duzem od jednog veka, njima se dugo u matici nije posvećivala odgovarajuća paznja. U poslednjih 50 godina o Srbima u dijaspori je malo pisano, a i veze sa njima su bile slabe. Sada je krajnje vreme da se posle pola veka priblizi srpska matica i dijaspora. Duhovno objedinjenje medju Srbima je već oglaseno, patriotske veze su uspostavljene, a ideoloska netrpeljivost je smanjena. Stoga, Srbi danas sebe dozivljavaju kao jedno nacionalno biće.
BIBLIOGRAFIJA Knjige Aarons, M. and Loftus, J., 1991. Ratlines. How the Vatican's Nazi Networks Betrayed Western Intelligence to the Soviets, London: Heinemann. Aarons, M., 1990. Sanctuary. Naci Fugitives in Australia, Melbourne: Mandarin Australia. Bjelica, M., 1968. Pregled istorije novinarstva, Beograd: Institut za novinarstvo. Bonacić-Dorić, L. B., 1941. Historia de los Yugoeslavos en Magallanes. Su vida y su cultura, Punta Arenas (Ćile): "La Nacional". Bozović, G., 1968. Srpska ekonomska emigracija na Zapadu, Beograd: Biro republickog Izvrsnog veća za odnose sa inostranstvom.
Bosković, M., 1980. Antijugoslovenska fasisticka emigracija, Beograd: "Sloboda", Novi Sad: "Dnevnik". Bosković, M., 1985. [esta kolona. Nastanak, organizacija i delovanje antijugoslovenske fasisticke emigracije, Novi Sad: "Birotehnika" - "Dnevnik". Brunner, G., 1993. Nationalitatenprobleme und Minderheitenkonflikte in Osteuropa, Arbeitspapiere 10, Gutersloh: Verlag Bertelsmann Stiftung. Budimir, M., 1993. Republika Srpska Krajina, Knin: Muzej grada. CANU, 1990. Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji, Titograd: CANU. Collinson, S., 1993. Europe and International Migration, London: Pinter Publishers. Cvijić, J., 1966. Balkansko poluostrvo i juznoslovenske zemlje, Beograd: Zavod za izdavanje udzbenika. Ćeney, M., 1981. Tesla: Man Out of Time, New York: A Laurel Book. Vrga, Dj. J., 1975. Ćanges and Socio-Religious Conflict in an Ethnic Minority Group: the Serbian Orthododz Ćurć in America, San Francisco: R and Researć Associates. Vukićević, M., 1912. Istorija srpskog naroda u slici i reci, Beograd. Vuksić, S., 1987. Ipsilonski dnevnik, Minhen. Gajić Glisić, D., 1994. Srbi u Svajcarskoj, Zurić: Pantis AG. Galić, M., 1990. Politika u emigraciji. Demokratska alternativa, Zagreb: Globus. Gligorijević, M., 1987. Izlazak Srba, Beograd: Zavod za izdavacku delatnost "Filip Visnjić". Gligorijević, M., 1991. Srbija na Zapadu. Slike iz zivota emigranata, Beograd: Politika. Govorćin, G.G.,
1961. Americans from Yugoslavia. A Survay of Yugoslav Immigrants in the United States, Gainsville. Grecić, V., 1975. Savremene migracije radne snage u Evropi, Beograd: IMPP. Grecić, V., 1989. Migracija i integracija stranog stanovnistva u zemljama severne, centralne i zapadne Evrope, Beograd: IMPP. Demajo, A., 1991. Suocavanja sa svetom, Beograd: "Prosveta", "Decje novine", "Bagdala" i Matica Srba i iseljenika Srbije. Doder, M., 1989. Jugoslovenska neprijateljska emigracija, Zagreb: Centar za informacije i publicitet. Drasković, S. M., 1967. Kojim putem. Poruka mladom srpskom narastaju koji Broz nije uspeo da prevaspita, Cikago: Srpski kulturni klub "Sveti Sava". Drasković, S. M., 1974. Srpski narod i srpska politika. Drugo izdanje, Cikago: Srpski kulturni klub "Sveti Sava". Ducić, J., 1990. Verujem u Boga i u srpstvo, Cleveland: Institut za balkanska pitanja. Djordjević, O., 1987. Osnovi drzavne bezbednosti, Beograd: VSUP. Djurdjev, B., 1964. Uloga crkve u strarijoj istoriji srpskog naroda, Sarajevo: Svjetlost. Ekmecić, Fadil., 1985. Poslednjih sto godina Jugoslovena u Francuskoj. Od najstarijih dana do 1945, knj. 1, Paris: Yougofranc. Ekmecić, Fadil., 1985a Poslednjih sto godina Jugoslovena u Francuskoj, 1946-1984, knj. 2, Paris: Yougofranc. Ekmecić, Fadil., 1988. Poslednjih sto godina Jugoslovena u Francuskoj. Svjedoci i ucesnici, knj. 3, Paris: Yougofranc. Erdeljanović, J., 1925. Makedonski Srbi, Beograd: Drzavna stamparija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Filipović, M., 1967. Srbi u Beloj Krajini, Ljubljana: Nezavisno izdanje.
Jirecek, K., 1952. Istorija Srba, Drugo izdanje, Prva i druga knjiga, Beograd: Naucna knjiga. Jirecek, K., 1923. Istorija Srba, Treća i Cetvrta knjiga, Beograd: Izdavacka knjizarnica Gece Kona. Kalabić, R., 1992. Srpska politicka emigracija, Beograd. Karapandzić, B. M., 1974. Dnevnik jednog emigranta, Klivlend. Karapandzić, B. M., 1978. Duhovno stvaralastvo srpske emigracije. Prilozi za istoriju savremene srpske knjizevnosti (zagranicne), Melburn: Srpska misao. Karlo, Milan and Helen, 1984. Early Days Serbian Setlers in America. Their Life and Tine, Tucson. Kazić, T., 1990. Srbi u Australiji, Canberra: Monastery Press. Kosier, L. St., 1926. Srbi, Hrvati i Slovenci u Americi. Ekonomsko - socijalni problemi emigracije: Beograd: Biblioteka "Bankarstva". Kostić, S., 1941. Srbi u Rumunskom Banatu. Istorijski, brojni, ekonomsko-privredni pregled 1940, Temisvar. Kovacević, S., 1981. Hronologija antijugoslovenskog terorizma, Beograd. Kerner, R. J. (Ed.) 1949. Yugoslavia, Berkeley: University of California Press. Kostić, L. M., 1990. O srpskom Ustavu. Pravna nacela buduće srpske demokratije, Cleveland: Institut za balkanska pitanja. Laffan, R.G.D., 1989. The Serbs, New York: Dorset Press. Lopusina, M., 1991. Crna knjiga, Beograd: Fokus. Lukić- Krstanović, M., 1992. Srbi u Kanadi. Zivot i simboli identiteta, Beograd: SANU. Majstorović, S.,
1979. U traganju za identitetom, Beograd: Slovo ljubve-Prosveta. Marković, M., 1946. Borba u Americi za novu Jugoslaviju, Beograd: Prosveta. Marković, L., 1973. Pod australijskim nebom, Zagreb: Izdavacki zavod JAZU. Marković, L., 1975. Borba u iseljenistvu za novu Jugoslaviju, Beograd: Komunist. Marković, O., 1965. Doseljavanje Srba u Kanadu i njihova aktivnost, Vindzor: Avala. Matović, I., 1980. Mihajlo Idvorski Pupin. Od cobanceta do gorostasa nauke, Gornji Milanovac: Decje novine. Mursalo, T.A., 1981. In Searć of a Batter Life. A Story of Croatian Settlers in South Africa, Cape. Nedeljković, D., 1994. Dijaspora i otadzbina, Beograd: Joković, Inc. Novaković, S., 1960. Srbi i Turci XIV i XV veka, Beograd: Srpska knjizevna zadruga. Parkes, H.B., 1985. Istorija SAD, Beograd: Rad. Pavlica, B., 1987. ANE u Nemackoj, Beograd: Glas. Pavlović, M., 1990. Srbi u Cikagu, Beograd: SANU. Pejović, L. M., 1935. Jugosloveni na Jugu. Louisiana - Tedzas - Mississippi, Sv. II. Drugo izdanje, New Orleans: Press of Dameron-Pierson Co. Pejović, L. M., 1936. Srbi na Zapadu. Zivot i rad Americkih Jugoslovena, Sv. III, Pittsburgh: Amerikanski Srbobran. Pejović, L. M., 1934. Srbi u St. Luisu. Zivot i rad Americkih Srba, Sv. I, Pitsburg: St. Americkih Srba. Petković, Lj., 1988. Problemi medjunarodnih migracija radne snage sa posebnim osvrtom na Jugoslaviju, Beograd: Naucna knjiga.
Popović, D.J., 1952. Srbi u Backoj do kraja XVIII veka - Istorija naselja i stanovnistva, Beograd: Etnografski institut SANU. Popović, D.J., 1952. Srbi u Budimu. Od 1690. do 1740, Beograd: Srpska knjizevna zadruga. Popović, V.P., 1905. Zivot i rad Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog drustva u San Francisku, Okland: [tampa Srpske nezavisnosti. Pupin, M.I., 1979. Sa pasnjaka do naucenjaka, Beograd: Narodna knjiga. Sava, episkop sumadijski, 1944. Istorija Srpske pravoslavne crkve u Americi i Kanadi, Kragujevac: Kalenić. Slijepcević, P., 1917. Srbi u Americi, Zeneva: [tamparija "Ujedinjenje". Stajić, V., 1935. Novi podaci o Zahariju Orfelinu, Novi Sad: GID. Tomić, M., 1989. Po Dunavskoj klisuri, Bukurest: Izd. preduzeće "Kriterion". Trnjegorski, L., 1938. Jugoslovenske manjine u inostranstvu, Beograd: Izd. Biblioteke "Narod i drzava". Colakovic, B. M., 1973. Yugoslav Migrations to America, San Francisco: R and E Researć Associates. [otra-Gaćinović, M., 1990. Vidjenja iz iseljenickog zivota u Americi, Beograd: VINC.
Poglavlja u zbornicima radova Babić, B., 1990. Seoba Srba: dijaspora i etnicka politika, Seobe Srba nekad i sad, IMPP, Beograd. Brkić, L., 1980. Serbian Fraternal, Social, and Cultural Organizations in America, in: Studies in Ethnicity. The East European Edzperience in America, New York: Columbia University Press. Bulajić, M., 1978. Iz istorije iseljenistva - pouke za danasnjicu: Jugosloveni u SAD, u: Iseljenistvo naroda i narodnosti Jugoslaavije i njegove uzajamne veze s domovinom, Zagreb: Zavod za migracije i narodnosti. Glamocak, M.,
1990. Osvrt na srpsku politicku emigraciju, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Grecić, V., 1985. Uloga Mihaila Pupina u organizovanju srpskog iseljenistva u SAD, u Zivot i delo Mihaila Idvorskog Pupina, Novi Sad. Grecić, V., 1990. Glavna obelezja seoba srpskog naroda, u Seobe nekad i sad, Beograd: IMPP. Grecić, V., 1990. Srbi u prekookeanskim zemljama, u Seobe nekad i sad, Beograd: IMPP. Grecić, V., 1990. Yugoslav migrant professionals in the United States and their possible impact on economic realation with Yugoslavia, in American and Yugoslav Views on the 1990's, Belgrade: IIPE. Grecić, V., 1992. Ekonomski aspekti egzodusa naucnika i visokoobrazovanih kadrova, u Problemi migracije nacnih i tehnickih kadrova, Beograd: SANU. Grecić, V., 1993. Brain Drain in Yugoslavia, in Brain Drain Issues in Europe, Venice: UNESCOROSTE. Drljaca, D., 1990. Nacionalno mesoviti brakovi Srba u okolini Budimpeste, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Eterović, A.S., 1985. Prvi srpski pioniri u Americi i njihova delatnost u Kaliforniji i na Jugu, u Zivot i delo Mihaila Idvorskog Pupina, Novi Sad: PKSSRNV. Joncić, K., 1985. Mihailo Pupin i nacionalno pitanje, u Zivot i delo Mihaila Idvorskog Pupina, Novi Sad: PKSSRNV. Levi, R., 1990. Jugoslovenske manjine u Albaniji, u Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Lukić-Krstanović, M., 1990. Srbi u Kanadi - problemi etnickog identiteta, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Milanović, M., 1990. Zastita kulturnih dobara srpske provenijencije u inostranstvu, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Milanović, O., 1990. Srpska skola "Jovan Miletić" u Trstu, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Milin, M.,
1990. O Temisvarskom saboru (1790) iz istorijske perspektive: trajanje, prozimanje, obnova, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Misović, M., 1990. Srbi na jugu Afrike, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Pasić, N. R., 1989. Brief Historical Review of Serbs in Ontario and Their Immigration to Canada, in Serbs in Ontario, Toronto: Serbian Heritage Academy. Pejin, J., 1990. Pogled na proslost Srba u Rumunskom Banatu, 1918-1941, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Petrović, R., 1990. Migracije Srba u SFR Jugoslaviji posle II svetskog rata, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Pesić, R., 1990. Srbi u Italiji, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Radojević, R., 1990. Negovanje etnokulturnog identiteta kod kanadskih Srba, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Radović, Z., 1989. Polozaj jugoslovenskih naroda u Albaniji, Prava jugoslovenskih naroda u susednim zemljama i njihova pravna zastita prema pozitivnom pravu i bilateralnim ugovorima, Beograd: Institut za uporedno pravo. Stojić, E., Lutovac, Z., Bjelaković, N., 1990. Polozaj srpske manjine u Madjarskoj u svetlu aktuelnih promena u istocnoj Evropi, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Stojković, M., 1990. Srpska nacionalna manjina u Rumuniji, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP: Tomović, V., 1978. Broj i drustveni polozaj nasih iseljenika u Kanadi, u: Iseljenistvo naroda i narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne veze s domovinom, Zagreb: Zavod za migracije i narodnosti. Vajs, E., 1990. Ekonomski i drustveni polozaj Srba u Madjarskoj, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP. Vuković, S., 1990. Iseljavanje Srba u Ameriku, Seobe Srba nekad i sad, Beograd: IMPP.
Almanasi, enciklopedije, kalendari, spomenice i statisticki godisnjaci Amerikanski Srbobran 1941, Pitsburg: Srpski narodni savez, 1941. Amerikanski Srbobran. Selective Indedz 1906-1976, prepared by M.M. Radović and R.P. Gaković, Pittsburgh: SNF, 1980. Australian Government Publishing Service (various year) Australian Immigration Consolidated Statistics, Department of Immigration and Ethnic Affairs, Camberra. Canadian Ethnic Media. Guide, Spring 1986. Harvard Encyclopedia of American Ethnic Groups, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 1980, p. 917. 25. godisnjica eparhije Srednjezapadnoamericke 1963-1988, Izdanje eparhije. Kalendar Srpske Pravoslavne Crkve u SAD i Kanadi 1992. Narodni adresar Hrvata-Slovenaca-Srba, Ed. Ivan Mladineo, New York, 1937. Serbs in the United States and Canada. A Comprehensive Bibliography, prepared by R.P. Gaković and M.M. Radović, Madison: IHRC, 1976. Spomenica Srpske narodne odbrane u Australiji 1951-1990, Sidnej: Centralni odbor SNO, 1990. Srbi u Australiji. Istorijat i Razvoj Slobodne Pravoslavne Crkve - Eparhije za Australiju i Novi Zeland, Urednik: Toma Kazić, Camberra: Monastery Press, 1989. Srpska Pravoslavna Crkva Sv. Arhidjakona Stefana, Sidnej: Crkveno skolska opstina Sv. Arhidjakon Stefan, 1983. Srpski narodni kalendar "Vidovdan" 1941, Pitsburg: "Slobodna rec", 1941. Srpski pravoslavni kalendar. Amerikanski Srbobran 1946, Pitsburg: Srpski narodni savez, 1946. Srpski pravoslavni kalendar. Amerikanski Srbobran 1947, Pitsburg: SNS, 1947. Spomenica. Tridesetogodisnjica Srpskog Pravoslavnog Manastira Sv. Save i [esdesetogodisnjica Srpske Pravoslavne Crkve u Americi. Manastir Svetoga Save, Libertivil, 1953. Spomenica osvećenja Srpske istocno pravoslavne Crkve Sv. Save u Klivlendu, Klivlend, Ohajo, 1982. Srpski Narodni Kalendar "Amerika", Cikago, 1956. Srpski narodni kalendar, "Otadzbina", 1927.
U.S. Census of Population, 1980. U.S. Department of Justice, Statistical Yearbook of the Immigration and Naturalization Service, Washington, DC. Various Issues. The World Almanac and Book of Facts, ed. by Newspaper Enterprise Association, Inc. Various Issues. Yearbook of American and Canadian Ćurćes 1985, ed. by C. H. Jacquet, Abingdon Press, Nashville.
Clanci u casopisima Antić, Lj., 1988. Jugosloveni u Zapadnoj Evropi, Migracijske teme, Zagreb: Centar za istrazivanje migracija. Coelho, B.A., 1989. Effects of Migration on Social Ćange in the Country of Origin, International Migration, No. 2. Genorio, R., 1982. Prostorni vidovi naseg iseljenistva u Kanadi. Poseban osvrt na iseljenistvo iz SR Srbije, Medjunarodni problemi br. 3-4. Grecić, V., 1982. Savremena kretanja srpskog iseljenistva u SAD, Medjunarodni problemi br. 3-4. Grecić, V., 1989. Srpska manjina u Rumuniji i uloga Srpske pravoslavne crkve u negovanju nacionalnog identiteta, Marksisticka misao br. 5. Grecić, V., 1989. Znacaj iseljenistva jugoslovenskih naroda u Australiji za medjusobne ekonomske odnose dve zemlje, Medjunarodni problemi br. 1. Dahl, V. C., 1974. Yugoslav Immigrant Edzperiences in Argentina and Ćile, Inter-American Economic Affairs, No. 3. Eterović, A.S., 1980. The First Serbian Pioneers in California and South, Serb World, No. 7. Joncić, K., 1982. Izucavanje srpskog iseljenistva u SAD i Kanadi i njegovih veza sa starim zavicajem, Medjunarodni problemi br. 3-4. Karanović, M., 1980. The immigration of the Serbs from Serbia to the United States at the beginning of the XX century, Serb Worls, No. 6.
Karanović, M., 1990. Causes of Serbian Immigration to the United States, Balkan Studies No. 31. Kolar-Dimitrijević, M., 1987. Uticaj komunista na jugoslovenske radnike, Migracijske teme, Zagreb. Kolin, M., 1921. Jugosloveni u Juznoj Americi, Nova Evropa, knjiga druga, Zagreb. Kosinski, L.A., 1982. International migration of Yugoslavs during and immediately after World War II, East European Quarterly, No. 2. Krivokapić, B., 1992. Polozaj jugoslovenskih nacionalnih manjina u Madjarskoj, Jugoslovenske manjine u susednim zemljama i njihova prava, Institut za upo-redno pravo, Beograd. Krivokapić, B., 1992. Polozaj jugoslovenskih nacionalnih manjina u Rumuniji, Jugoslovenske manjine u susednim zemljama i njihova prava, Institut za uporedno pravo, Beograd. Lazarević, B., 1921. Broj Jugoslovena u Americi, Nova Evropa, knjiga druga, Zagreb. Marković, L., 1982. Iseljenici i nasi oslobodilacki ratovi, Medjunarodni problemi br. 3-4. Marković, O.B., 1977. Capsule History, Journey into the past, Americanski srbobran, Pittsburgh: SNF. Various Issues. Milanović, M., 1993. Srbi u Americi, "Meridijani" br. 4. Pavlović, M., 1991. Pojmovno-metodoloski okvir proucavanja etnickog identiteta Srba u Batanji u Glasnik Etnografskog instituta, XL, SANU. Padgett, D., 1983. Conducting Researć on Serbs in America: Problems and Prospects, Serbian Studies, No. 2-3. Petrović, M.B., 1979. George Fisher. He was the first Serbian immigrant in the United Satates, Serb World, No. 1. Petrović, M.B., 1982. Koliko Srba ima u Americi. Neki statisticki problemi, Medjunarodni problemi, br. 3-4.
Pribić, N.R., 1967. George [agić-Fisher, Patriot of the two Worlds, Slavic Paper No. 1, Florida State University, Tallahasie. Stojić, E., 1989. Polozaj manjina u Madjarskoj, Marksisticka misao, 3/4. Tomović, V., 1982. Srbi u Kanadi. Uvod za njihovo upoznavanje, Medjunarodni problemi, br. 3-4. Vucinić, N.V., 1980. Origins of the Serbian, "Serb World", No. 10. Vujnović, M. M., 1985. Srbi na Jugu Amerike, Zavicaj, br. 298-299.
Neobjavljeni radovi Drobnić, S., Jugoslovenski radnici u [vedskoj. Joncić, K., Motivi i oblici okupljanja i delatnosti iseljenika naroda i narodnosti Jugoslavije u SAD, Seminar: Uloga etnickog u americkom drustvu, Dubrovnik 1980. Jupp, James: Yugoslavs and Australian Politics, in: Migrants from Yugoslavia in Australia (Symposium), Canberra: Australian National University, 1988. Lazić, Slobodan R.: Srbi u Australiji do 1948. godine. Lehman, Joaćim: Jugoslovenski gradjani u fasistickoj Nemackoj, Wilhelm Pieck Universit(t Rostock, 1987. Maliković, Luka: Sudbina Slovena na geopolitickoj karti Albanije, 1990. Medaković, Dejan: Srbi u Becu, rukopis, Beograd 1990. Misović, Milos, Doprinos jugoslovenskih iseljenika razvoju Juzne Amerike, referat prezentiran na naucnom skupu "Latinska Amerika i savremeni svet", koji je odrzan 28. januara 1993, u IMPP, u Beogradu. Oraovac, Toma P: Arnautsko pitanje i srpsko pravo, 1909. Petrović, Mićael B.: The Second Wave, 1880-1914, Ćapter III, 1978. Soldatić, D.: O jugoslovenskim iseljenicima u Juznoj Americi (Referat), Beograd: Dokumentacija SSIP-a (F-131), 1948. Stanovnistvo slovenskog porijekla u Albaniji, Podgorica: CANU, 1990. Trkla, N., Serbs in America, Ćicago, 1993.
Cizmić, I., Jugoslovenski iseljenici u SAD i razvoj americko-jugoslovenskih odnosa (1860 (1903), 1981. Colaković, B.M., Serbian Settlements in the United States. Mankato State University, Minnesota, 1984.
Stampa Karapandzić, Borivoje: Jugoslovensko krvavo proleće 1945, feljton "Politika ekspres", Beograd, 1990. Lopusina, Marko: Srbi u Australiji, feljton, "Intervju", Beograd, 1991. Lopusina, Marko: Srbi u Americi, feljton, "Dnevnik", Novi Sad, 1992. Misović, Milos: Jugoslovenski iseljenici, "NIN", Beograd, 1985. Mladjenović, Lj.: Intervju listu "Politika", Beograd, 1992. [ević, Stevan: Nasi u Juznoj Africi, feljton, "Politika ekspres", Beograd, 1989.
KRAJ
