saap ha Sabdsauwa wa bahutok laaokaM kaMnaaaa iBatIdayak iBatIdayak vaaTtao. saap saap va saMbaMiQat iQat ivaYayaaM ivaYayaaMvar var saKao saKaola la ivavao ivavaocana cana krNaarI krNaarI Anao Anaok pustko maanyavar vya@tIMnaI¸ naI¸ jagajaag jagajaagaRaRtI krNyaacy krNyaacyaaaa hotUnao ilahIlaI ilahIlaI Aahot. t. ASaac ASaacaa pustka stkaMcyaa Mcyaa AByaasaava$na va svaÁAnauBavaavar AaQaairt ho pu pustk AapNaa samaaor saadr krtanaa malaa AanaMd haot Aaho. ho pustk ilaihNyaacaa ]_oSa ha saapaMivaYayaIcao janamaanasaaM janamaanasaaMt Asalaolao gaO gaO rsamaja rsamaja dU r krNao Aahoca¸ ca¸ saaobat saap Aao AaoLKNyaasaaz KNyaasaazI I AavaSyak AavaSyak jaujaujabaI abaI maaihtI maaihtI¸¸ p`qamaao qamaaopcaar¸ pcaar¸ sapsap-dSa SM a hao} nayao nayao mhNaUna p`itbaM tbaMQaa%mak Qaa%mak ]paya va AiQak maaihtIsaazI pustk$panao va [MTrnaoTvar Tvar ]plabQa ]plabQa Asalao Asalaolaoao s~ao s~aotÀpyaatÀpyaa-ya sava-saamaanyaaM saamaanyaaMpyapya- Mt paohaocaivaNao ha ha Aaho. yaa pustkacyaa tkacyaa Cpa[Cpa[- pasaUnana to ivatrNaa ivatrNaapyapya-tcyaa tM cyaa savasava- maohnat hnatIsIsaaaazI zI maI maI vaOvaOSaal SaalaIaI¸¸ Baag BaagyaE yaEaIaI va jaag jaagaRaRtI tI yaaM yaaMcaa caa AaBaar AaBaarII Aaho Aaho.
¸ ¸
/-
¸
KalaIla sava- saMdBa-gaM`qaaMaaMcao ¸ saMkotsqaLaMcao¸ saMsqaaMcao va vya@tIMcao AamhI ?NaI Aahao t. 1. saMdBa `-gaMgaMqa À pu stko tko Á a. Aaplyaa BaartatIla saap raomyaulasa lasa vhITokr ³ Anauvaad vaad maa$tI icatmapllaI ´ b. sap-iva&ana va&ana ]lhasa ]lhasa zakU zakUr r c. saapaMivaYayaI ivaYayaI Ja[- AaiNa ra^mama vhITokr kr ³Anauvaad vaad vasaMt iSarvaaDkr´ d. ma.A.ina.sa. ivacaar va saM s aMGaTnaa maaga-diSa-ka. e. SNAKES inailamakumaar maar KOro. Websites À 1. http//www.indiansnakes.org 2. http//www.landofthewild.com 3. http//www.arkive.org
4. http//www.indianherps.org 5. http//www.naturfot foto.cz 6. en.wikipedia.org
1. Nili Nilimku mkumar mar Khai Khaire re
5. Kumar Kumar Mand Mandape ape
2. Ulhas Thakur 3. Ka Kailas Da Darule 4. Bhai Tarkar
6. Ashok Captain 7. Dh Dhanaji Ph Phadake 8. Prasad Shah
A.ina.sa. 9. Dr. Dabholkar & maharaYT/ A.ina.sa. 10. Raju Mumbaikar & CON, Veshvi. 11. Fr Friends of of Nature, Ch Chirne rner. 12. W ild Explorer, Panvel.
2
saap ha Sabdsauwa wa bahutok laaokaM kaMnaaaa iBatIdayak iBatIdayak vaaTtao. saap saap va saMbaMiQat iQat ivaYayaaM ivaYayaaMvar var saKao saKaola la ivavao ivavaocana cana krNaarI krNaarI Anao Anaok pustko maanyavar vya@tIMnaI¸ naI¸ jagajaag jagajaagaRaRtI krNyaacy krNyaacyaaaa hotUnao ilahIlaI ilahIlaI Aahot. t. ASaac ASaacaa pustka stkaMcyaa Mcyaa AByaasaava$na va svaÁAnauBavaavar AaQaairt ho pu pustk AapNaa samaaor saadr krtanaa malaa AanaMd haot Aaho. ho pustk ilaihNyaacaa ]_oSa ha saapaMivaYayaIcao janamaanasaaM janamaanasaaMt Asalaolao gaO gaO rsamaja rsamaja dU r krNao Aahoca¸ ca¸ saaobat saap Aao AaoLKNyaasaaz KNyaasaazI I AavaSyak AavaSyak jaujaujabaI abaI maaihtI maaihtI¸¸ p`qamaao qamaaopcaar¸ pcaar¸ sapsap-dSa SM a hao} nayao nayao mhNaUna p`itbaM tbaMQaa%mak Qaa%mak ]paya va AiQak maaihtIsaazI pustk$panao va [MTrnaoTvar Tvar ]plabQa ]plabQa Asalao Asalaolaoao s~ao s~aotÀpyaatÀpyaa-ya sava-saamaanyaaM saamaanyaaMpyapya- Mt paohaocaivaNao ha ha Aaho. yaa pustkacyaa tkacyaa Cpa[Cpa[- pasaUnana to ivatrNaa ivatrNaapyapya-tcyaa tM cyaa savasava- maohnat hnatIsIsaaaazI zI maI maI vaOvaOSaal SaalaIaI¸¸ Baag BaagyaE yaEaIaI va jaag jaagaRaRtI tI yaaM yaaMcaa caa AaBaar AaBaarII Aaho Aaho.
¸ ¸
/-
¸
KalaIla sava- saMdBa-gaM`qaaMaaMcao ¸ saMkotsqaLaMcao¸ saMsqaaMcao va vya@tIMcao AamhI ?NaI Aahao t. 1. saMdBa `-gaMgaMqa À pu stko tko Á a. Aaplyaa BaartatIla saap raomyaulasa lasa vhITokr ³ Anauvaad vaad maa$tI icatmapllaI ´ b. sap-iva&ana va&ana ]lhasa ]lhasa zakU zakUr r c. saapaMivaYayaI ivaYayaI Ja[- AaiNa ra^mama vhITokr kr ³Anauvaad vaad vasaMt iSarvaaDkr´ d. ma.A.ina.sa. ivacaar va saM s aMGaTnaa maaga-diSa-ka. e. SNAKES inailamakumaar maar KOro. Websites À 1. http//www.indiansnakes.org 2. http//www.landofthewild.com 3. http//www.arkive.org
4. http//www.indianherps.org 5. http//www.naturfot foto.cz 6. en.wikipedia.org
1. Nili Nilimku mkumar mar Khai Khaire re
5. Kumar Kumar Mand Mandape ape
2. Ulhas Thakur 3. Ka Kailas Da Darule 4. Bhai Tarkar
6. Ashok Captain 7. Dh Dhanaji Ph Phadake 8. Prasad Shah
A.ina.sa. 9. Dr. Dabholkar & maharaYT/ A.ina.sa. 10. Raju Mumbaikar & CON, Veshvi. 11. Fr Friends of of Nature, Ch Chirne rner. 12. W ild Explorer, Panvel.
2
mauKpRYz
1
2.
manaaogat va p`stavanaa
2
3.
saMdBadBa-ga`g Ma`qa¸ qa¸ saMkotsqaL va ?Nainado-SaÀAaBaar
2
4.
A nauËmaiNaka An
3
5.
sap-ivaSvaacaI AaoLK À sap-jagat
4
6.
saapaMcao vagaI-krNa
5
7.
saap maanavaima~
6
8.
saapaMivaYayaIcao sava-saamaanya gaOrsamaja
6
9.
sap-dSaMSa TaLNyaasaazI GaoNyaacao Nyaacao KbardarIcao KbardarIcaoÀsaavaQaanatocao ]paya
10
10.
saapaSaI saamanaa Jaalyaasa kaya kralaÆ
11
11 .
P`aqamaaopcaar ikMvaa vaa sap-dMSaanaM SaanaMtr laxaat zovaUna AMmalaat AaNaNyaacyaa mah%vapU Na- saUcanaa
11
1 2.
saapaMcaocao saMrxaNa krNaara kayada
12
13.
saap AaoLKNyaasaazIcaa maUlaBaUt sarava
12
14.
ivaYaarI saap : BaartIya caYmaanaaga¸ ekaxa naaga¸ naagaraja¸ maNyaar¸ GaaoNasa¸ fursao¸ caapDa¸ paovaLasap-¸ samaud`sap-.
13
15.
inamaivaYaarI saap : hrNaTaoL¸ maaMjaáyaa saap¸ saaonasap- ¸ iJalana¸ rotI sap-¸ icaknaI naayakUla¸ SvaanamauKI sap- ¸ AMDIKa} saap.
19
16.
ibanaivaYaarI saap : naanao TI¸ TI¸ idvaD¸ gava%yaa¸ Ajagar¸ Dur@yaaGaaoNasa¸ maMDaoL¸ QaamaNa¸ QaULnaagaINa¸ kvaDyaa¸ kukrI¸ $ka¸ tskr ¸kaLtao M ¸kaLtao MDyaa¸ KaprKvalyaa¸ rjatbaMsaI¸ saI¸ ekorI¸ rI¸ vaaLa.
23
17.
Attending Snake rescue rescue call – Care & Precaution.
31
18.
World famous famous venomo venomous us snakes snakes - not found found in India. India.
33
19.
The eminent personalities, who worked for cause related to this field.
41
20.
List of various free lectures by Santosh Takale
43
21.
About the Author & Takale Charitable Charitable Trust
44
3
pRqvaIvar vaIvar inamaainamaa-Na Jaalao Jaalaolyaa savaasavaa-t p`aicana icana sajaIva sajaIva p`jaatIM aatIMpkI k O I saap ho ek Aahot. pyaa-varNaaSaI varNaaSaI jauLvaUvaUna Gao Nyaacyaa Nyaacyaa %yaaMcyaa jaIvanapwt jaIvanapwtImau ImauLo %yaaMcao Aist%va AajahI AajahI iTkUnan a Aaho. AaScaya-kark kark baaba baaba mhNaja mhNajaoo Qa`uvaIy v aIyaa p`dodSa So a vaga vagaLt Lta¸a¸ pRqvaIcyaa qvaIcyaa pazIvar to sava-~ AaZLtat. AaZLtat. jagaBarat jagaBarat saapaMcyaa cyaa sausaumaaro 3000 3000 hUna AiQak p`jaatI Aaho Aahot. Baartat Baartat 275 hUnahI AiQak AiQak p`karcao arcao saap AaZLtat. AaZLtat. %yaatIla %yaatIla 52 p`jaatI ivaYaarI ivaYaarI sadrat maao maaoDtat. tat. javaLjavaL javaLjavaL 40 p`jaatI aatI yaa samau d`d`sapaapa-Mcyaa yaa AsaUna ivaYaarI ivaYaarI Aahot. t. Aqaa-tca tca Aaplyaasaaz AaplyaasaazII samaaQaa samaaQaanakark nakark baaba mhNajao mhNajao Aaplyaa Aaplyaa pirsaratIl pirsaratIlaa farca farca qaao qaao DoDo saap ho ivaYaar ivaYaarII Asatat. Asatat. (a ivaYaa ivaYaarI rI saaM saaMpaapOpOkI naaga naaga , maNyaar , GaaoNasa va fursao yaaMnaa ‘baDo caar’ mhNaUna saMbaaoQaNyaatÀAaoLKNyaat yaoto. saa saapp hoho SaIt SaIt r@tacao r@tacao p`p`aNaI ³vaatavarNa ³vaatavarNaat at hao haoNaaáyaa Naaáyaa badlaap`maaNao saapaMcyaa SarIracao tapmaana tapmaana badlato´ AsaUna to AitSaya AitSaya qaMD ikM vaa vaa ]YNa 0 0 hvaamaana sahna k$ Sakt naahIt. 8 saoilsaA ilsaAsasa to 45 saoilsaAsa ho tapmaana tapmaana %yaaMnaa jagaNyaasa AnaukUla Asato Asato. Kallaolao Anna ho SarIracao tapmaana iTkvaNyaasaazI vaaprlao jaat naahI %yaamauLo saap AnnaaiSavaaya Anao k idvasa idvasa jagaU jagaU Sakta Saktat. t. sapsap]VanaatIla kolaolyaa AByaasaat AjagaraMnaa daona vaYaa- hUhUnahI AiQak kaL Annaaivanaa ijavaMt Asalyaacao pahNyaat Aalao Aaho. Krotr saap AlpsaMtYTca uYTca Asatat. %yaaMnaa naa AavaSy AavaSyak ak Asao Asaola tovhaca vhaca to An Annana GaoGaotat. at. pMrtu rtu SarIr SarIrac acaaaa 70% Baaga ha paNyaanao paNyaanao banalao banalaolaa Asalyaa Asalyaa karNaanao karNaanao¸ paNaI ho %yaaM %yaaMcyaasaazI yaasaazI AavaSya AavaSyak k Asato Asato. paNaI ]plabQa ]plabQa nasatanaa¸ nasatanaa¸ saap BaxyaatI BaxyaatIlala SarIr SarIr rsaaMcaa ]pyaaogaga paNyaacaI paNyaacaI garja BaagaivaNy BaagaivaNyaasaa aasaazI zI krtat. saapaMcyaa cyaa pirsaraSaI pirsaraSaI Anau$p Asalaolyaa rMga$pamau a$pamauL¸o inasagaa-t maubalak p`maaNaat saap AsatanaahI %yaaMcao %yaaM cao AapNaasa sahsaa dSa-na haot naahI. naahI. saapaMcyaa cyaa SarIravar SarIravar Asalao Asalaolyaa KvalyaaM KvalyaaMmauauL o %yaaMcaI %vacaa kaorDI rDI rahto rahto. Gaamaacyaa Gaamaacyaa ga`MqaI nasalyaan nasalyaanaoao SarIratIla Taka} pdaqapdaqa- katIcyaa katIcyaa ³baahya ³baahya %vacao %vacaocao AavarNa AavarNa´´ sva$pat sva$pat baahor Taklao jaatat. sau$vaatIcao $vaatIcao kat TakNyaac TakNyaacaoao p`maaNa aaNa ho AiQak AiQak Asato Asato. %yaana %yaanaMMtr p`%yaok ADIca ADIca to tIna maihny maihnyaaMaaMnaI naI saap saap kat kat Taktao Taktao. kat Taklyaavar Taklyaavar saap totojasvaI asvaI va trtrIt idsatao. Kval KvalyayaaMaMmaum auLo L o Ait AitnanaIl Ilaa va [nÍa [nÍaroroD ikrN ikrNaaaaMMpasaU pasaUnan a %yaaMcao saMrxaN r xaNaa hao hao to. tsao tsaoca c a eka eka izk izkaN aNaaaahUhUnan a dusaáyaa saáyaa izkaNaI sarpTt jaata yaoto. maa~ KvalyaaM KvalyaaMABaavaI BaavaI samaud`saapaM aapaMnaa jaimanaIvar jaimanaIvar sarpTta sarpTta yaot naahI. svasaMrxaNaasaazI saap Anao k pwtI vaaprtat. jasao Sa@yatao kao Naacya NaacyaahI ahI najar najaroosa svat svatÁla Álaaa pDU nana doNaoao¸ Sa~U Sa~USaIaI saamana saamanaa a Jaalyaasa pLU nana jaaN jaaNaoao ikM ikMvaa vaa lapNao. AMgaavar gaavar baobaotlao Asata Asata jaaorjaao rjaaoranao ranao satt fu%kar saaoDNao¸ maana ]Mca k$na fNaa kaZNao¸ maana capTI capTI krNao krNao Aqavaa Aqavaa SarIr fugavaNao gavaNao¸ SarIracao SarIracao vaoTao TaoLo k$na inaScao inaScaoYT pDUnana rahNao¸ SaopTI vaLvaLiv vaLvaLivaNao aNao AaiNa kaoNaI NaI pkDl pkDlaoaoca ca Asat Asataa ivaYza ivaYza TakNa TakNaoo¸ duga-ga-QaI QM aI saaoDNao DNao¸ Aao AaokNao kNao¸ [. Agad AgadIc Icaa nnaaaa[-[-laaj laajaa Asa Asaoola tr tr saa saapp hlla hllaaa krt krtat at¸¸ AMgaavar gaavar yaotat va dMSa S a krta krtat. t. yaa yaa maag maagaoao ku kuzlaahI zlaahI pU va-va-inayaao inayaaoijat Dava ikMvaa saUDacaI acaI Baavana Baavanaaa nasato nasato. sava sava-- saap saapaMaMmaQya aQyaoo DaoLo L¸o ijaB ijaBa¸a¸ %vac %vacaaaa¸¸ dat¸ dat¸ Sao Sao pTI ho Avayava Avayava Asatat. Asatat. Ajagar Ajagar AaiNa caapDa caapDa yaaMsaar#y saar#yaaaa saapaM saapaMmaQyao maQyao ]Ymaag ]Ymaaga`a`ahk ³tapmaana ³tapmaana saMvaoaodnaxama´ naxama´ baairk baairk KD\D¸o DaoLo Lo va naakpu naakpuDyaa Dyaa yaaM yaaMcyaamaqyao cyaamaqyao Asatat. Asatat. saapaM saapaMnaa baa(kNabaa(kNa- nasatat. nasatat. %yaamau %yaamauLo Aavaaj Aavaajaac aacaoao &ana &ana hvao hvaotIla Ila QvanaI QvanaIlah lahrIM rIMmaumauLo Lo haot naa naahI hI¸¸ prM prMtu jaimanaIm jaimanaImaafaaf-t kMpnaanao naanao haototo. saap saap dao daonhI DaoLyaaM LyaaMnaI daona vaogavao gavaogaLI gaLI dRSyao pahU pahU Saktao. JaaD JaaDavavar ar vaas vaastv tvyaya krNaa krNaaáyáyaaaa saap saapaMaMcaI caI dRdRYTI YTI [tr saapaMpoxaa caaMgalaI Asato Asato. bahutaMSa idnacar vaR%tIcyaa tIcyaa saapaMcyaa DaoLyaaMcaI baahulaI gaaola va maaozI Asato tr inaSaacar saapaM cyaa cyaa DaoLyaaMcaI baahulaI ]BaI Asato. saapaMcyaa Dao DaoLyaaMvar pardSapardSa-k AavarNa AavarNa Asato Asato¸ pMrtu maaNasa maaNasaaMaMp`maaNao papNyaa papNyaa nasatat. nasatat. saap Kup jalad Asatat Asatat ha savasava-saaQaarN aaQaarNaa gaOrsamaja samaja Aaho Aaho. vaastv vaastvatÁ atÁ %yaaM %yaaMcaa vaogaga Admaasao 7 7 ikmaI p`it it tasaacyaa tasaacyaa Aasapa Aasapasasa Asatao Asatao¸ savaa-t jalad halacaala krNaara AaiÍkotIla ivaYaarI ‘bla^ ‘bla^k maam maambaa baa’’ ha saap saap sausauwa 12 12 to 15 ikma ikmaII p`it tasa tasa yaa vaovao gaanao gaanaoca halacaala krtao. saap saapac acaaI jaIB jaIBaa laaM laaMbaba AsaU na¸ na¸ Taokajav kajavaL aL duBaMgala g alaoo laI Asat Asatoo . Baxy Baxyaa Saao SaaoQatana Qatanaaa saap saap jaIBa jaIBa saarK saarKII Aat baaho baahor krt krt Asat Asataoao. saapacao saapacao daonhI hI jabaDo jabaDo baMd AsatanaahI AsatanaahI %yaalaa %yaalaa jaIBa jaIBa baaho baahor kaZta yaototo AaiNa ijaBao ijaBaocaa vaapr nasatanaa nasatanaa tI KalaIla KalaIla jabaDyaatI jabaDyaatIla la gaaolaakar aakar nailako nailakot Asato. ijaBao ijaBaocaocao rMgaga ivaivaQ ivaivaQaa AsaUna¸ na¸ daonhI nhI Tao Taoko naajaUk AaiNa Aaolasar Asatat. daonhI TaokaMcyaa cyaa saahayyaanao saap saap hvaotIla QaulaIkNa aIkNa AaiNa gaMQakNa akNa gaaoLa k$na varIla jabaDyaatIl jabaDyaatIlaa ‘jaokbasana’ basana’ [M id` id`yaapya- Mt Gao}na jaatao. yaamauL saapalaa o saapalaa gaMQa&ana haoto. Baxyaalaa AaplyaakDo AakiYa AakiYa-t krNyaasaazIhI kahI saap Aaplyaa ijaBaocaa vaapr krtat.
4
saapaMcao Daok¸o SaopTI¸ Kvalao¸ Aakar¸ DaoLyaaMcaI baahulaI¸ caala¸ vaastvya krNyaacaI jaagaa¸ p` janana pwtI¸ Baxya¸ [%yaadIMnaa AaQaar maanaUna Anaok P`akar pDtat. pMrtu saapaMcaI ivaYa inamaa-Na krNyaacaI xamata va %yaapasaUna maanavaalaa hao Naaro Apaya¸ yaaMvar %yaaMcao mau#ya vagaI-krNa hao} Sakto . saamaanya maaNasaacyaa dRYTInao ho vagaI-krNa far mah%vaacao Aaho. yaa AaQaaro saapaMcao tIna mau#ya p`kar pDtat Á Á yaa saapaMmaQyao ivaYa Aqavaa ivaYaga`M qaI nasalyaakarNaanao %yaaMcaa dMS a maanavaasa Apayakark nasatao . %yaaMcyaa caavaNyaanao jaIivatasa Qaaoka inamaa-N a hao t naahI. pMrtu saapaMba_la AsaNaaáyaa A&anaamauL o va iBatImauLo bahusaM#ya AsaNaaáyaa yaa saapaMcaI ivanaakarNa h%yaa haot. o ]da. naanaoT I¸ idvaD¸ QaamaNa¸ [. yaa saapaMmaQyao AsalaolaI ivaYaacaI maa~a AaiNa sva$p ho Baxyaalaa baoSauw krNyaasa va pcaivaNyaasa madt krto. yaa saapaMcyaa ivaYaanao sauwa maaNasaacyaa jaIivatasa kaoNatIhI hanaI paohaocat naahI. ]da. maaMjaáyaa¸ hrNaTaoL¸ [. Á yaa saapaMmaQyao ivaYadMt va ivaYagaM `qaI Asatat. ivaYaga` MqaItIla ivaYa¸ ivaYadMtaWaro dMSa krtavaoLosa Baxyaacyaa SarIrat saaoDlao jaato. saapacao Baxya baoSauw krNyaasa¸ %yaacaa aitkar P` kmaI krNyaasa va igaLlyaanaMtr to pcaivaNyaasa ho ivaYa madt krto. manauYyap` aNyaasaazI sauwa ho ivaYa Apayakark Asato AaiNa yaaogya vaOdyaikya ]pcaaraMcyaa ABaavaI ho ivaYa jaIvaGao Nao z$ Sakto. ]da. naaga¸ maNyaar¸ fur sao¸ GaaoNasa¸ samaud`sap-¸ [.
vaastvya krNyaacyaa jaagaonausaar Á ibaLat rahNaaro saap Á ]da. maM DaoL¸ Dur @yaa GaaoN asa¸ naaga¸ [. JaaDavar rahNaaro saap Á ]da. hrNaTao L¸ caapDa¸ $kasap- ¸ tskr¸ [. paNyaat rahNaaro saap Á ]da. idvaD¸ samaud`s ap- ¸ [. jaimanaIvar rahNaaro saap Á ]da. naanao TI¸ Ajagar¸ QaamaNa¸ [. • • • •
vaavarNyaacyaa savayaI va vaoLonau saar idnacar¸ inaSaacar ho P`akar pDtat. idnacar saapaMcyaa DaoLyaaMcaI baahulaI gaaola Asato . ]da. QaamaNa¸ naanaoTI¸ kvaDyaa¸ [. JaaDavar rahNaaáyaa saapaMcaI dRYTI [tr sava- saapaMpoxaa caaMgalaI Asato AaiNa %yaaMcao DaoLho I [tr saapaMpoxaa maaozo Asatat. inaSaacar saapaMcyaa DaoLyaaMcaI baahulaI ]BaI Asato. %yaaWaro Aaplyaa dR YTIpTlaavar pDNaara p`kaSa to inayaMi ~t k$ Saktat. ]da. maaMjaáyaa¸ Ajagar¸ caapDa¸ [. hrNaTaoL yaa saapacao vaOiSaYTya mhNajao¸ %yaacyaa DaoLyaaMcaI baahulaI AaDvaI Asato.
saapaMcao puna$%padna daona p`karo haoto Á AMDja sap- AMDI Gaalatat. ]da. naaga¸ maNyaar¸ Ajagar¸ QaamaNa¸ [. tr kahI saapaMcyaa maadyaa Dayaro@T ³p`%yaxa´ iplaaMnaa janma dotat. ]da. GaaoNasa¸ caapDa¸ hrNaTaoL¸ [. • •
saapaMcyaa caalaIcao tIna P`amauK P` akar Aahot Á naagamaaoDI caala¸ saurvaMTasaarKI caala AaiNa vao laaMTI caala. ‘naagamaaoDI caala’ krtanaa saap Dao@yaapasaUna SaopTIcyaa TaokapyaM-t jaimanaIvar ‘s saar#yaa naxaIP`amaaNao puZ o sarktanaa idsatao. laaMba SarIracao prMtu saDpatL Asalaolao sava- saap yaaca pwtIcaa vaapr krtat. ]da. naaga¸ QaamaNa¸ QaUL naaigaNa¸ gava%yaa [. ‘saurvaMTasaar#yaa caalaI’t saap vaoTaoLo Takt naahIt. to saurvaMTap`maaNao Aaplao SarIr maQao ]calatat va pu Zo sarktat. ]da. Ajagar¸ GaaoN asa¸ [. fursao¸ vaaLvaMTI ado P` Saat rahNaaro saap¸ AaplaI maana ]calaU na¸ itrkI k$na puZo sarkivatat. %yaamauLo %yaaMcao SarIr eka baajaUsa foklyaasarKo idsato. Asao itrko sarpTNyaacyaa pwtIsa ‘vaolaaMTI caala’ Asao mhNatat. •
•
•
5
]MdIr¸ GauSaI¸ baoDk U ¸ sarDo¸ palaI¸ CaoTo pxaI¸ JaaDapanaaMvarIla ikTk¸ maasao [. Ka}na saap AaplaI gau jaraNa krtat. prMtu maNyaar¸ naaga va naagaraja ho sava- svajaatBaxak Aahot. yaacap`maaNao saap jyaaMcao Baxya Aaho¸ ASaa p`aNyaamaMQyaoÀpxyaaMmaQyao Gau baD¸ maaor¸ mauMgausa¸ ga$D¸ bagaLa¸ sasaaNaa yaaMcaa samaavaoSa haotao. saap ho maaNasaacao Baxya nasatanaa do KIla¸ maaNaUsa ha saapaMcaa savaa-t maaoza Sa~U Aaho. sa%ya Saas~Iya maaihtIcaa ABaava va BaItIpaoTI tao %yaaMcaI h%yaa krtao.
kRMtk p`aNyaaMcaa naaSa krNaaáyaa iSakarI pxyaaMcao mah
AajaimatIsa sauwa jagaat saapaMivaYayaI Saas~Iya maaihtIpo xaa¸ laaokaMkDUn a imaLalaolyaa kalpinak va eokIva maaihtIvar AaQaarIt gaaoYTIca¸ Anya kaoNa%yaahI ivaYayaapoxaa p`cailat Asalyaacao AaZLUna yaot.o ho vaastva sap- dMSa¸ sap- svaBaava¸ %yaaMcaa duYTpNaa¸ sap- dMSaavarIla ]paya¸ yaa savaaM-naa laagaU haoto. %yaamauLo Baartasaar#yaa AaiSayaa[- doSaat laaok sap-maMidro baaQaMtat¸ %yaaMcaI pU jaa krtat. pNa ijavaacyaa iBatImauLo va A&anaanao AgadI ina$pd`vaI saapaMnaa sauwa zocaUnazocaUn a maartat. ha ivaraoQaaBaasa Saas~Iya maaihtIcyaa ABaavaamauLo Aaho. yaa savaa-MtUn aca Anaok AMQaEawaMcaa ]gama haot ao . yaa AMQ aEawa kQaI Qamaa-SaI¸ puratna vaa=mayaaSaI Aqavaa eokIva maaihtISaI inagaDIt Asatat. bau vaa¸ baabaa¸ gaa$DI¸ Aaplao pao T BarNyaasaazI ASaa Anaok BaItIp`d gaaoYTI samaajaat psarvat Asatat.
AapNa pahIlao¸ farca qaaoDo saap ho ivaYaarI Asatat va yaaogya p`iSaxaNa AByaasaanao %yaaMnaa AaoLKNao sahja Sa@ya Aaho. tsaoca f@t ivaYaarI saapaMcaa dMSa Apayakark hao} Saktao. prMtu yaaogya vaoLI kolaolyaa vaOVkIya ]pcaaranao ha Apaya sauwa TaLta yao} Saktao. 6
saap ho sarpTNaaáyaa gaTatIla p`aNaI AsaU na maaMsaaharI Aahot. dUQa ho %yaaMcao Anna naahI¸ %yaamauLo %yaaMcyaa pcanasaMsqaolaa Apaya haotao. jaovha AapNa gaa$DyaakDo Asalaolyaa saapaMnaa dUQa iptanaa pahtao ¸ %yaamaagaIla sa%ya far ivadark Asato. yaa sava- pkDlaolyaa saapaMnaa gaa$DI ik%yaok maihnao AnnapaNyaavaacaUn a zovatat. ASaa Avasqaot thanalaolaa saap dU Qaalaa paNaI samajaUna iptao . AapNasauwa Aaplyaa Qaaima-ktomauLo %yaaMcyaa du ÁKat Bar Gaalatao. AapNaasa maaiht Aaho kI¸ dUQa ho saapacao Anna naahI. tsaoca saapacao dat ho far tIxNa va Qaardar Asatat. %yaaMcaa dMSa SaaMtpNao kaoNaIhI sahna k$ Sakt naahI. %yaamauLo varIla gaOrsamaja ha KrMca Aqa-hIna Aaho . saapaMnaa baa(kNa- nasatat¸ %yaamauLo %yaaMnaa hvaomaaf-t yaoNaaáyaa Aavaajaacao &ana hao t naahI. prMtu jaimanaImaaf-t SarIrapyaMt- paohcaNaarI kMpnao %yaaMnaa jaaNavaU Saktat. gaa$DyaaM cyaa puMgaI samaaor DaolaNao ha saapaMcaa¸ pugM aIcaa vaoQa GaoNyaacyaa p`ya%naacaa ek Baaga Asatao. svasaMrxaNaacaa tao ek bacaavaa%mak piva~a Asatao. baáyaacavaoLa saap puMgaIlaa caavaNyaacaa p`ya%na krtao¸ jyaakDo AapNa jaaNaunabaujaUna dula-xa krtao . AapNa var paihlao kI saapaMnaa baahyakNa- nasalyaanao %yaaMnaa hvaomaaf-t QvanaI&ana haot naahI. tsaoca %yaaMcaa mao MdU jaast ]%ËaMt nasalyaanao saMgaIt¸ SaIL Aqavaa maanavainaima-t BaaYaa samajaU Sakt naahI. %yaamauLo varIla ivaQaana ho gaOrsamaja Aaho ho maa~ na@kI. saapaMcao gaMQa&ana KU p caaMgalao Asato va %yaacaa vaapr to Baxya imaLivaNyaasaazI va Sa~UpasaUna bacaava krNyaasaazI krtat. varIla fulaJaaDo %yaaMcyaa saugaMQaamauLo Anaok p`karcao ikTk AakiYa-t krtat¸ %yaamauLo palaI¸ sarDo [. Baxak sauwa toqao yaotat. %yaaMcyaa maagaavar saap toqao yaotat. yaa JaaDaM cyaa rcanaomauLo Asalaolyaa dmaT¸ qaMD jaagaI to rahNao sauwa psaMt krtat. yaacaa Aqa- saapaMnaa saugaMQa AavaDtao Asaa haot naahI. saap ho ek sarpTNaaro p`aNaI Aahot¸ %yaaMcyaamaQyao ku zlyaahI p`karcaI jaadU[- Sa@tI ikMvaa saMmaaohna klaa nasato. prMtu Gaabarlaolyaa vya@tIsaazI papNyaa nasalaolao saapacao ekTk pahNaaro DaoLo va lavalavaNaarI jaIBa ho tSaa p`karcaa AaBaasa inamaa-Na krt AsaavaI va %yaamauLo [tr kvaI klpnaaMnaa caalanaa imaLt AsaavaI.
saapaMcaa maoMdU far ivakisat nasatao. sava- SarIracyaa 1 T@@yaahUn ahI kmaI vajana %yaaMcyaa mao MdUcao Asato. maoMdU f@t SarIr p`ikyaa saaMBaaLtao. bauwIma%ta¸ smarNaSa@tI [tkoca kaya %yaaMcaI dRYTI sau wa far kmakuvat Asato. ASaa pirisqatIt maaNasao laxaat zovaNao¸ %yaaMcaa p%ta SaaoQaNao va yaaojanaabaw badlaa Gao Nao ho saapaMsaazI ASa@yap`aya Aaho. baáyaaca saapaMmaQyao nar va maadItIla saMbaM Qa samaagamaapurtaca Asatao. kahI vaoLa Baukolaolaa jaao DIdar samaagamaanaMtr dusaáyaa jaaoDIdaralaaca Ka}na Taktao. %yaamauLo op`maBaavanaa Aqavaa badlaa ho saapaMsaazI saQyayaugaat ASa@ya Aaho.
saapaMcaa mao MdU Aivakisat Aah¸o %yaamauLo prMpragat $ZI¸ maM ~ ¸ naO vaoV yaaMcaa Aqa- %yaalaa samajaNao kzINa Aaho. Aaja %yaaMcaoca Aist%va Qaao@yaat Aalao Aaho¸ %yaaMcyaa kahI jaatI tr naYT sauwa Jaalyaa Aahot. ASaa pirisqatIt saapakDUna maaNasaaMcyaa Avaastva Apoxaa pUNa- haoNao %yaaMcyaa xamato baahorcao Aaho¸ Asao vaaTto. 7
Aaplyaa Sa~UpasaUna bacaava krNyaasaazI saap lapUn a rahNao psaMt krtat. jaunao¸ inaja-na pDko vaaDo¸ [maartI¸ yaasaazI yaaogya jaagaa Asatat. tsaoca jaimanaIKalaI¸ Bau yaarI jaagaot zovalaolao maatIcao maDko Aqavaa laakDI saMduk ho saapaMnaa pUrk qaMD¸ dmaT vaatavarNa dotat. %yaamauLo ASaa jaagaI AapNa gaolyaasa saap AaQaIca hjar Asalyaacao idsato va nakao to gaOrsamaja psartat. Kro pahta¸ saaonao¸ pOsaa¸ dagadaiganao yaa jagaNyaasa AnaavaSyak Asalaolyaa gaao YTIt maaNasaa vyaitir@t kuzlyaaca p`aNyaalaa ³jaIvaalaa´ rsa nasatao.
saap SarIratIla Taka} pdaqa-¸ baa( %vacaa¸ AavarNaacyaa sva$pat Taktao. dr kahI maihnyaaMnaI ho GaDt Asato. kat TakNyaapU vaI- va naMtrcao saapacao $pÀsva$p yaat baroca AMtr Asato. AQa-maolaa¸ AajaarI vaaTNaara saap kat TaklyaanaMtr¸ tjaoladar va sauMdr idsatao . yaa BaaOitk badlaacyaa A&anaamauLoca saapaMcyaa punaja-nmaacyaa khaNyaa rcalyaa gaolyaa Asaavyaat. tsaoca saapaMnaa pMK nasatat. kahI saap ]Mca JaaDava$na trM gat KalaI ]trtat. yaalaa SabdSaÁ ]DNao mhNata yaoNaar naahI. karNa yaaca pwtInao %yaaMnaa KalaUna var jaata yaot naahI. Asao ]Dto saap ]da. saaonasap- kahI maITr AMtrca trMgatat. Aaplyaalaa vaaTto %yaap`maaNao ikMvaa ica~pTat daKivatat %yaap`maaNao to kahI iklaaomaITr ]Dt naahIt. saapaMnaa AitMid`ya Sa@tIWaro [tr kuzlaohI $p Gaota yaot naahI. karNa tsao Asato tr inasagaa-t rahUna inasagaa-S aIca baoiSastpNao vaagaNaaáyaa maaNasaalaa %yaaMnaI kQaIca QaDa iSakivalaa Asata.
ivaYaarI saapaMnaa janmaapasaU naca ivaYaga` MqaI va ivaYadMt Asatat. prMtu ibanaivaYaarI saapaMnaa ho Baaga janmaapasaUnaca nasatat. yaa SaarIrIk AMgaacaa saapacao ta%purto paNyaat AsaNyaaSaI ikMvaa nasaNyaaSaI kahI saMbaMQa nasatao. %yaamauLo ibanaivaYaarI paNasaap jaimanaIvar Asatanaa sauwa ibanaivaYaarIca Asatao va ivaYaarI saap paNyaat AsatanaahI ivaYaarIca Asatao. yaabaabat mah%vaacao mhNajao paNyaat AsaUna sauWa samaud`sap- ho jagaatIla savaa-t ivaYaarI saap Asatat. saapaMcao puna$%padna iplaja ikMvaa AMDja yaa sva$pacao Asato. AMDja saap maadInao Gaatlao lyaa AMDyaatUna janmaalaa yaotat¸ tr iplaja saapaM m aQyaoo¸ maadI purSo aI vaaZ JaalyaanaMtr¸ ipllaaMnaa Dayaro@T janma dot. o %yaamauLo maolaolyaa saapaMcyaa r@tatUna navaIna saap inamaa-Na haoNao hI ek BaakDkqaa Aaho. koraoisanacaa saMpk- tajyaa jaKmaoSaI Jaalaa Asata¸ BayaMkr vaodnaa haotat. yaacaaca Baaga mhNaUna ³p`itixaPt iËyaa´ marayalaa Toklaolyaa saapavar koraoisana Taklao Asata tao vao dnaonao ivavhLtao va qaaoDI halacaala krtao. prMtu hI xaiNak gaaoYT Asato. %yaamauLo saap ijavaMt hao t naahI. saap ho sarpTNaaáyaa p` aNaI samaUhatIla AsaU na %yaaMcyaa AMgaavar kosa inasaga-tÁ nasatat. %yaaeo vajaI daKivaNyaat yaoNaaro kosa ho bauvaa¸ baabaa¸ maaM i~k¸ gaa$DI yaaMnaI kRi~ma pwtInao laavalaolao Asatat. %yaasaazI to ijavaMt saapaMcyaa AMgaavar jaKma krtat va Sao LIcao kosa %yaat ADkvatat jaKma BarlyaanaMtr to kosa saapacaoca AsalyaasaarKo Baasatat. maga gaa$DI yaaca saapaM naa dovaacao saap mhNaU na papiBa$ Ba@t maMDLIMnaa daKivatat va to ivaSvaasa zo vatat. yaa sagaLyaaMcaa ~asa maa~ ibacaaáyaa saapalaa haotao. saapaMcyaa p`%yaok p`karat nar va maadI AaZLUna yaotat. ho naaga va QaamaNa yaa dao GaaMnaahI laagaU pDto. %yaamauLo naaga¸ QaamaNa yaa saapasaaobat imalana krtao ho pU Na-tÁ Asa%ya Aaho. kdaicat marazIt naaga ha Sabd puillaMgaI va QaamaNa 8
ha Sabd s~IilaMgaI yaa Aqaa-nao vaaprlaa jaatao %yaamauLo ha gaOrsamaja psarlaa Asaavaa. %yaacap`maaNao maadIvarIla h@k isad\Qa krNyaasaazI¸ jaovha daona nar QaamaNa naR%ya krtat to vha %yaacyaa DaolaNyaamauLo to naagaap`maaNao Baasatat. KrM tr kahI laaok yaalaaca gaOrsamajaUtInao nar va maadI QaamaNa yaaMcao imalana samajatat. Aaplyaa AiQak maaihtIsaazI ho na@kI laxaat Gyaa kI naaga ha saap Sa@yatao QaamaNa yaa saapalaa Ka}naca gaujaraNa krtao . varIla ivaQaana hI pU vaa-par caalat AalaolaI AMQaEawa Aaho . Aamacyaa ]rNa yaoqaIla CON yaa saMGaTnaocyaa sapima~ManaI (a gaao YTIcaI sa%yaÀAsa%yata svayaMsaovakaMWaro tpasaUna paihlaI Asata tI Asa%ya Asalyaacao isaw Jaalao Aaho. Aaplyaa samaaQaanaasaazI AapNa sauwa ha p`ya%na k$na phayalaa hrkt naahI. f@t saapacaI AaiNa sahBaagaI sadsyaMacaI yaaogya kaLjaI GyaavaI. saap ijaBaonao caavat naahI¸ karNa tI Kup maRdU Asato. %yaamaQyao kuzlyaahI p`karcao haD nasato¸ jao katDI CodU Sakola. SaopTIbaabat pNa kahIsao saarKoca Asato. prMtu kahI saapaMcyaa itrksa kap Asalaolyaa baaoqaT SaopTImauLo to CaoTI ibaLo ]k$ Saktat. kahI saapaMnaa maa~ SaopTIlaa kaTa Asatao va kQaIkQaI bacaava krNyaasaazI tao Taocatat. pNa %yaamaQyao ivaYa nasalyaakarNaanao jarI tao vaodnaakark Asalaa trI Apayakark nasatao. saap svasaMrxaNaasaazI SarIracao vaoTaoLo krtao. var Apoixat Asalaolyaa gargart yaoNyaacyaa p`iËyaosaazI AavaSyak Asalaolaa tMdu$stpNaa saapamaQyao nasatao. %yaamauLo ha sava- maanavaI manaacyaa klpnaaivalaasaacaa Baaga Aaho va pUNa-tÁ Asa%ya Aaho.
1. saapaMcaI pUjaa kolaI Asata Aqavaa %yaaMcyaa naavaanao ]pvaasa kolaa Asata vya@tIcao sap- dM SaapasaUn a ikMvaa sap-ivaYaacyaa ApayaapasaUna saMrxaNa haoto. baabaa¸ bau vaa¸ Ammaa¸ svaamaI¸ maaMi~k yaaMcyaakDo [-Svara kDUna p` aPt ` kolaolaI idvya Sa@tI Asato. jyaaWaro to sap- ivaYaacaa Apayakark pirNaama kmaI k$ Saktat Aqavaa naYT k$ Saktat. hI Sa@tI ho baabaa laaok vaYaa-nauvaYaa-cyaa AByaasa¸ pUjaa va Aqak pirEamaanao p` aPt krtat. 2. saap caavalyaasa maMidralaa Aqavaa Qama-sqaLaMnaa fo áyaa Gaatlyaanao¸ ivaYaacaa haoNaara Apayakark pirNaama TaLta yaotao. 3. mau MgaUsaalaa saapacao ivaYa baaQat naahI Aqavaa saap caavalyaasa tao ivaiSaYT JaaDacaa palaa / maUL Ka}na svatÁcaa bacaava krtao. 4. kuYzraogyaasa saap caavat naahI Aqavaa caavalaa trI baaQat naahI. 5. ivaYaarI sap-dMSaanaMtr “naagamaNaI” Aqavaa [tr t%sama jaDIbaUTIcaa ]tara kolaa Asata ivaYaacaa Apayakark pirNaama haot naahI. 6. sap-dSM aacyaa jaagaI taplaolyaa laaoKMDacaa caTka idlyaasa sap-ivaYa baaQat naahI. 7. maM~aopcaaranao sap-ivaYa ]trvata yaoto. 8. sap-dSM a Jaalaolyaa vya@tIsa imarcyaa ikM vaa kDuinaMbaacaa palaa gaaoD laagatao. kRpyaa laxaat zovaa kI¸ ibanaivaYaarI va inamaivaYaarI sap-dSaaMcaa maanavaI SarIravar haoNaara pirNaama p` aNaGaatk nasatao¸ tsaoca bahutaMSa laxaNao hI ta%pur%yaa sva$pacaI Asatat. prMtu ivaYaarI saapaMcaa dMSa ha p`aNaGaatk Asalaa trI yaao gya vaOVkIya ]pcaaranao ³ p`it sap-ivaYa lasa ¹ASV´ p``aNa vaacaivalao jaa} Saktat. yaa vyaitir@t kolao jaaNaaro sava- ]paya ho ivaYaarI sap- dMSaavar ]pyaaogaI pDt naahIt. prMtu barocasao sap-dMSa ho ibanaivaYaarI ikM vaa inamaivaYaarI saapaMmauLo haot Asalyaanao¸ kahI vaoLanao raogaI AapaoAap bara haotao va Eaoya ]gaacaca Aqa-hIna AM QaEawaMvar AaQaarlaolyaa ]pcaaraMnaa idlao jaato. ivaYaarI sap9
dMSaanaMtr yaaogya ]pcaarat kolaolaI ho LsaaMD va ivalaMba¸ tsaoca raogyaalaa Jaalaolaa maanaisak va SaarIirk ~asa¸ ivaYaacaa duYpirNaama vaaZivatao. mauMgaUsa ha AitSaya capL p`aNaI AsaUna saapaSaI saamanaa krt Asatanaa tao sap-dMSa na haoNyaacaI kaLjaI Gaotao. prMtu caukUna jar ivaYaarI saapacaa dMSa Jaalaa tr mau MgaUs a ma$ Saktao. naagamaNaI mhNaU na baajaarat ivaklyaa jaaNaaáyaa sfiTkMamaQyao kuzlyaahI p`karcao ivaYaacaa pirNaama kmaI krNaaro saamaqya- nasato. maanavaI va`tvaOklyao saapaMcyaa samajaNyaaplaIkDo Aahot. tsaoca dMSa krto vaoLI Tao calao gaolaolao ivaYa kuzlyaahI pwtInao¸ saap prt kaZU Sakt naahI. kuYzraogaanao baaiQat vya@tIcyaa spSa- AaiNa saMbaMiQat saMvaodnaa naahISaa Jaalaolyaa Asatat %yaamauLo sap-dMSa va %yaa AvayavaaMvarIla vaodnaa raogyaasa jaaNavat naahIt. prMtu ivaYaacaa SarIravar AinaYT pirNaama maa~ haotaoca va yaaogya ]pcaaracyaa ABaavaI maR%yaU hao} Saktao. saapacyaa ivaYaamauLo ³ivaSaoYatÁ naaga va maNyaar´ dMSa Jaalaolyaa vya@tIcyaa majjaasaMsqaovar pirNaama haotao va %yaacaI saMvaodnaxamata kmaI hao} laagato %yaamauLo %yaalaa cava sauwa samajat naahI. %yaamauLo $gNaasa imarcaI itKT Aqavaa kDuinMaba kDU laagat naahI. yaacaa Aqa- Asaa naahI¸ kI %yaalaa to gaaoD laagato. kdaicat dM Sa ipDIt vya@tIsa ASaa pirisqatIt saaKrhI gaaoD laagaNaar naahI. varIla gaOrsamaja ho ekUNa sap- jamaatIivaYayaI Aahot. prMtu p`%yaok saapabaabat Asalaolao ivaiSaYT gaOrsamaja p`%yaok saapabaabatcyaa AiQak ivavaocanaat Aalao Aahot.
saap ha jaIva inasaga- va maanava yaaMsaazI ]pyau@t Asalaa trIsauwa %yaacyaa ivaYaamauLo¸ %yaacaa dM Sa ha Bayaavah va ~asadayak zrtao. ivaSaoYatÁ ivaYaarI saapaM caa dMSa¸ mhNaUnaca ekMdr sap-dMSa hao} nayao mhNaUn a KbardarI GaotlaolaI barI. Aaplyaalaa maaiht Aaho kI ]payaapoxaa saavaQagaIrI kQaIhI caaM galaI. saap ho JaaDIt ikMvaa ADgaLIt mhNajao dmaT¸ AMQaaáyaa¸ Aaolasar jaagaI rahNao psaMt krtat. ho laxaat Gao tlyaasa sap-dMSa TaLNyaasaazI AapNa KalaIla KbardarI Gao} Saktao . Aqaa-tca¸ gaavaakDIla izkaNaI saap Garat¸ gaaozyaat ikM vaa Aasapasa yao} nayao mhNaUna sauwa ho ]paya p`BaavaI z$ Saktat. 1. Garalaa laagaUna va Aasapasa palaapacaaoLa¸ dgaD¸ ivaTa¸ laakDo ¸ sarpNa¸ gaaovaáyaa yaaMcaa ZIga rcaU nayao. Sa@yatao Garat varIla sava- saazivaNao TaLavao.karNa yaa gaaoYTI saapalaa lapNyaasaazI ]%tma jaagaa ]plabQa k$na dotat. 2. varIla maud\dyaalaa Anausa$na¸ dgaD¸ ivaTa¸ sarpNa¸ gaaovaáyaa yaaMcyaa ZIgaaáyaaKalaI Aqavaa ADgaLIcyaa jaagaot hat Gaalatanaa AaQaI vyavaisqat pahNaI k$na magaca puZIla kaya-vaahIÀkamao kravaI. 3. ]qaL paNyaat¸ dladlaIcyaa jaagaI¸ JaaDIt vaavartanaa sauwa kaLjaIpUva-k jaagaocaI pahNaI k$naca ]travao. 4. saapaMnaa gauLgauLIt¸ sapaT pRYTBaagaaMvar halacaala krNao¸ sarkNao kzINa jaato ¸ mhNaUnaca Garacyaa baahorIla iBaMtI¸ payaa va lagatcaa kahI maITr pirsar saarvaUna Aqavaa rotI isamaoM T vaap$na ekdma gauLgauLIt kravaa. %yaamauLo saap Garat yao} SakNaar naahIt va sap-dMSa TaLlao jaa} SaktIla. 5. iBaMtI¸ ku MpNa yaaMnaa tDa Aqavaa Baao ko pDlaI Asalyaasa vyavaisqat bau javaUna GyaavaIt. yaa jaagaa sauwa saapaMnaa ta%purta inavaara dotat¸ %yaaWaro saap Garat sau wa yao} Saktat. 6. baahorIla JaaDavarIla Aqavaa kuMpNaavarIla vaolaI va faM dyaa sarL iKD@yaaMnaa¸ CpraMnaa spSa- krNaar naahIt yaacaI kaLjaI GyaavaI. hIca kaLjaI GaratIla kuDyaaMtIla vao laIMbaabat GyaavaI. yaamauLo JaaDsap- Garat yaoNyaasa qaaoDyaa far p`maaNaat majjaava hao} Saktao. 10
7. jaMgalaat¸ inasaga-sahlaI inaima%t ifrtanaa Felt hat, full pant, full shirt ¸ tsaoc a paya pU Na- saM rixat krNaarI pad~aNaoÀbaUT vaapravaot. Hand gloves, Shin guard, wrist guard yaaMcaa sauwa vaapr kravaa. tsaoca JaaDacaa¸ faMdIcaa¸ kparIcaa AaQaar GaoNyaapUvaI- vyavaisqat pahNaI kravaI. Sa@yatao hatat AaQaarasaazI va du$na pahNaI krNyaasaazI majabaUt kazI baaLgaavaI. 8. inasaga- sahlaI (Camping/trekking) drmyaana rahNyaacaI AaiNa paNaI saazivaNyaacaIÀvaaprNyaacaI jaagaa yaamaQyao yaaogya saurixat AMtr zovaavao. sadr izkaNaI jaaNyaasaazI ivajao rIcaa vaapr kravaa. 9. Aaplyaa Garapya- Mt yaoNaaro saap ho Sa@yatao¸ ]MdIr¸ Gau SaI ikMvaa [tr BaxyaaMcaa maaga kaZt Aalaolao Asatat. %yaamauLo Gar ivaSaoYatÁ svayaMpakGar svacC zovalyaasa va Taka} KaV pdaqaa-caI vyavaisqat ivalhovaaT laavalyaasa kRMtk p`aNyaaMcaa va Aqaa-tca saapaMcaa Garat iSarkava hao Nao kmaI hao} Sakto. 10. jaMgala safrIva$na GarI Aalyaavar sava- saamaana vyavaisqat tpasaUna Gyaavao¸ naahItr jaM galaatUna tumacyaa ba^gaot va ba^gaotUna tumacyaa dhavyaa maaLyaavarIla Garat saap sahja pao hcaU Saktat. 11. Sahr vastIt rahNaaáyaa¸ ivaSaoYatÁ tLmajalaa va pihlyaa majalyaavarIla rihvaaSyaaMnaI Aaplyaa GarapyaM-t yaoNaaro va GarapasaUna inaGaNaaro sava- pa[-p ifnaa[-la nao svacC zovalyaasa %yaaWaro saap Garat paohaocaNyaacaI Sa@yata far kmaI haoto. 12. rs%yaat Aqavaa eKado izkaNaI saap maolaolaa Aaho Asao vaaTlyaasa ekdma spSa- krNyaacaI vaa hatanao ]calaNyaacaI Gaa[k$ nayao. laaMba kazInao tao maolaolaa Aaho yaacaI Ka~I k$na yaaogya¸ saurixat pwtInaoca %yaacaI hataLNaI kravaI.
varIla sava- kaLjaI¸ KbardarI Gao}na sauwa saapaMcyaa maubalaktomauLo mhNaa naahItr Aaplyaa inasagaa-varIla AitËmaNaamauLo ¸ naOsagaI-k yaaogaayaaogaanao jar saapaMSaI Aaplaa saamanaa Jaalaaca¸ tr KalaIla maud\do na@kI laxaat zovaaÁ 1. sap-ima~asa pacaarNa kravao. sap-ima~aMcaa AnauBava AaNaI AByaasapUNa- maaihtI pirisqatI hataLNyaasa baraca hatBaar laavato. 2. saapapasaUna saurixat AMtr zovaavao. 3. Sa@ya Asalyaasa dU$naca ivajaorIcaa ]pyaaoga k$na saap AaoLKNyaacaa p`ya%na kravaa. 4. saapalaa pLvaUna laavaNyaasaazI laaMba kazIcaa ]pyaaoga kravaa. 5. Sa@yatao saapalaa maarNyaacaa p`ya%na k$ nayao¸ AnauBava nasalaolyaa vya@tInao tr saap pkDNyaacaa Aqavaa maarNyaacaa ibalakUla sauwa p`ya%na k$ nayao. yaaogya madt yao[- pya-t vaaT phavaI. 6. AapNa paihlao kI saap ha halacaalaIMcaa vaoQa Gaot Asatao¸ %yaamauLo AitjavaLcyaa p`saMgaamaQyao Sa@yatao SaaMt rahU na¸ kmaIt kmaI halacaala k$na saapapasaUna dUr jaaNyaacaa p`ya%na kravaa Aqavaa tumhI SaaMt raihlyaasa¸ saapca pirisqatIcaa AMdaja Gao}na svatÁ dUr inaGaUna jaa[-la. samajaa tumhaMlaa ikMvaa tumacyaa AajaubaajaUcyaa kaoNaalaa yada kdaicat\ sap- dM Sa Jaalyaasa ASaa vya@tIsa lavakrat lavakr ]pcaar krNyaasaazI dvaaKanyaat naoNyaacaa p``ya%na kravaa. maaihtI ABaavaI Gaaba$na na jaata drmyaanacyaa kaLat KalaIla p`qamaaopcaar kolyaasa Aqavaa KalaIla kaLjaI Gaotlyaasa ipDIt vya@tIsa SaairrIk va maanaisak AaQaar imaLUna bahumaao la madt hao} Sakto. 1. sap-dMSa Jaalaolyaa vya@tIcaa BaItInao taola jaatao . %yaamauLo sava-p`qama %yaalaaÀitlaa QaIr dyaavaa va %yaacyaa saurixattocaI hmaI dyaavaI. 2. raogyaasa kuzlyaahI p`karcao SaarIrIkÀmaanaisak Eama na hao} dota¸ SaaMt pDU na rahavayaasa saaMgaavao¸ Aqavaa tSaI yaao gya vyavasqaa kravaI. 3. varIla Avasqaot¸ sap-dMSa Jaalaolaa Avayava )dyaacyaa patLIpoxaa Kalacyaa patLIvar ‘AaQaar do }na’ isqar zovaavaa. 4. dMSa JaalaolaI jaagaaÀjaKma hLUvaarpNao jaMtunaaSakanao svacC kravaI. 11
5. naaga ikMvaa maNyaar yaaMcaa dMSa Jaalaa Asalyaasaca¸ maaihtgaar vya@tIkDUna AavaLp+I baaMQaavaI¸ qaaoDyaa qaaoDyaa vaoLanao saOla k$na punha baaMQaavaI. Gaao Nasa¸ fursao vagaa-tIla sap-dMSaat AavaLp+I baaMQaU nayao. 6. Sa@yatao jaKmaovar blaoDnaoÀQaardar vastUnao kapUna Gao} nayao. AiQak r@ts~ava hao}na ijavaasa Qaaoka ]%pnna hao} Saktao. lavakrat lavakr ]pcaar krNyaasaazI dvaaKanyaat nyaavao . 7. maaMi~k¸ baabaa¸ hakIma¸ vaOdya yaaMcyaakDo rao gyaasa nao} nayao. sap-dMSaavar “p`itsap- ivaYa” haca Ka~Ilaayak ]paya Aaho. ho AaOYaQa sava- sarkarI $gNaalayaaMt ]plabQa Asato. dvaaKanyaat sap-dMSaavar ]paya krNyaasaazI caavalaolaa saap¸ pkDUna ikMvaa maa$na $gNaalayaat naoNyaacaI ibalakU la garja nasato. %yaamauLo ha BaImapraËma krNao TaLavao. 8. $gNaalayaat paohaocalyaavar saMbaMiQat Da^@TraMnaa $gNaacyaa [tr AajaaraMbaabat Aqavaa AaO YaQaaMcyaa A^lajaI-baabat pU NamaaihtI dyaavaI.
saapaMcao rxaNa krNaara “vanyajaIvana saMrxaNa kayada” 1972 pasaU na Aist%vaat Aaho. yaa kayadyaanausaar saap pkDNao¸ baaLgaNao¸ maarNao ha kayaVanausaar gaunha Aaho. kaoNatahI jaMgalaI p`aNaI paLNyaapUvaI- %yaasaMbaMQaI prvaanaa GaoNao AavaSyak Aaho. yaa kayaVa saaobatca 1975 saalacaa “inayaa-t Qaao rNa vanya jaIvaaMpasaUna ]%pnnaaivaYayaIcaa kayada” sauwa saaMpanaa sarxaMNa imaLvaUna dotao. Aqaa-tca f@t kayada pura pDNaar naahI. %yaasaazI laaokiSaxaNa hvao ca va taoca yaa pus%akacaa p`mauK hotU Aaho. jaMgalaaMcao saMrxaNa va saMvaQa-na hoca Káyaa Aqaa-nao vanyajaIvaaMcao va Aaplyaa saR YTIcao rxaNa Aaho. %yaasaazI Saasanaanao va SaasakIya yaM~Naonao AiQak laxa doNyaacaI garja Aaho.
saap AaoLKNyaacaI garja tr Aaplyaa laxaat AalaIca Aaho¸ %yaayaao gao AapNa saapaMcao va svatÁcao hI sarMxaNa k$ Saktao. mhNaUnaca kahI ivaYaoSa saapaMivaYayaI saKaola maaihtI k$na GaoNyaaAaQaI AapNa saap AaoLKNyaacaa AByaasa krNyaasaazI AavaSyak mau_o À saravaacyaa gaaoYTI laxaat Gao} yaa. prMtu %yaa AaQaI p`%yaok saap ha pustkaMt saaMigatlaolyaa vaNa-naaSaI ikM vaa faoTaoSaI tMtaott jauLola Asao naahI. rahNyaacaI jaagaa¸ Anau$p pirisqatIlaa pu rk Asao baa(sva$p saap AvalaMbatat¸ ho vaacakaMnaI ivasarta kamaa nayao. •
•
•
•
• •
saapaMivaYayaI caaMgalaI pustko ja$r vaacaa¸ kahI mah%vaacaI AByaasapU Na- pustko AamhI namaUd kolaI Aahot.hI pustko ivakt Gao}na AavaSyakto nausaar reference mhNaUna vaaprlaI jaa} Saktat. saapaMivaYayaI maaihtI do Naaáyaa [MTrnaoT varIla saMkot sqaLaMnaa Bao T Va. AavaSyak maaihtI¸ fao Tao Da}nalaaoD kra va %yaacaa AByaasa kra. Internet Aqavaa CD maaQyamaaWaro saapaMcyaa ica~fItI pahUna saapaM cao %yaaMcyaa naOsagaI-k rahNaImaanaat inarIxaNa kra. p`%yaxa saap pahNyaasaazI ‘raYT/ Iya ]Vanao’¸ ‘sap- ]Vanao’ [%yaadI izkaNaaMnaa AavajaU - na Bao T Va. ]da.ka~ja¹puNao ikMvaa caonna[- sapao -Vana. saap hataLNyaacaa AnauBava GaoNyaasaazI va saapaMba_lacaI BaItI kmaI krNyaasaazI sap- ima~Àsap-p`omaIÀinasaga-p`omaI saMGaTnaaMcyaa saMpka-t rha. AnauBava vaaZivaNyaasaazI va kaO Salya p` aPt krNyaasaazI varIla p`karcyaa saMsqaaMmaQyaoÀsaMsqaaMsaazI svayaMsaovakacao kama kra. Aaplao inasaga- op`maÀvanyajaIva op`maÀsap-p`oma yaa savaa-Mnaa idKavaopNaa pasaUna dU r zovaa. Garat ikM vaa vastI izkaNaI AaZLlaolyaa saapaMcaI sauTka¸ hataLNaI va punava-sanaasaazI hI far AavaSyak baaba Aaho. AapNa paihlao Aaho kI Aaplyaa pirsaratIla bahutaMSa saap ho ibanaivaYaarI ikMvaa inamaivaYaarI Asatat. %yaamau Lo sap-dMSaamauLo haoNaarI maanaisak va SaairrIk hanaI hI %yaacyaa ivaYayaI Asalaolyaa maaihtIcyaa ABaavaamau Lo va BaItImauLo haoto. mhNaUnaca BaItI va gaOrsamajaUtIcaI sava- baMQanao dUr saa$na p`ya%na k$ yaa¸ yaa usaMdr jaIvaaMnaa samajaUna GaoNyaacaa. 12
Baartat AaZLNaaáyaa p`mauK caar ivaYaarI saapaMcyaa p`jaatIMpO kI ‘naaga’ ha ek p`mauK saap Aaho. tao jagap`isaw Aaho %yaacyaa ivaYaasaazI va %yaacyaa fNyaasaazI. fNaa ho %yaacyaa bacaavaacao p`dSa-na Asato. naaga ho AM Dja saap Aahot. ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘BaartIya caYmaa naaga’ Aaho. yaa saapacaI laaM baI 3 to 7 fU T drmyaana Asato. saamaanyatÁ sava- AMga gad- tpikrI¸ ipvaLT paMZáyaa rMgaacao ikMvaa kaLo Asato. maanaocyaa Kalacyaa baajaUvar $Md p+a Asatao. AMgaavar paMZro izpko Aqavaa ipvaLyaa rM gaacaI naxaI Asato. yaa naagaacyaa fNyaavar AM gazI saarKI idsaNaarI daona icanho Asatat. kQaI kQaI tI caYmyaasaarKI ikM vaa 10 cyaa AakDyaasaarKI Baasatat. fNaa imaTlaolaa Asatanaa ha saap QaamaNaIsaarKa idsatao. prMtu QaamaNa yaa saapapoxaa laaMbaInao qaaoDI jaast Asato. itcao Daoko va maana capTI Asato. ha saap saMpU Na- BaartBar AaZLtao. mau#ya vaastvya BaatSaotI pirsarat Asato. karNa %yaaMcao KaV ]MdIr¸ baoDUk¸ QaamaNa yaMacaohI vaastvya yao qaoca Asato. iDvacalyaasa ta%kaL fNaa kaZtao va gaLyaatUna ihssaihssa Asaa Aavaaja kaZtao .
ica~amaQyao daKvalaolaa saap ha ‘BaartIya ekaxa naaga’ Aaho. ha Baartacyaa ]%trpU va- pirsarat mhNajao¸ AaorIsaa¸ baMgaala¸ Aasaama¸ A$Naacala p`doSa yaa izkaNaI AaZLtao . yaalaa ‘baoMgaa^la naaga’ AsaohI mhTlao jaato. yaa saapaMcao ivaYa caYmaa naagaapoxaa kmaI jahala Asato. fNaa gaaolaakar va lahana Asatao. fNyaavar ek gaaolaakar¸ spYT KuNa Asato. rMgaanao ha ipvaLsar ihrvaT¸ tpikrI rMgaacaa Asatao. ha saap inaSaacar AsaUna¸ iDvacalyaasa AaËamak piva~a Gaotao.
puZIla panaavarIla ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘naagaraja’ Aaho. ha saap laaMbaInao 9 to 14 fUT laaMba AsaU Saktao. tao BaartatIla savaa-t laaMba ivaYaarI saap Aaho. %yaacyaa maaozyaa AakaramauLo ivaYaacaI maa~a sauwa Kup Asato . %yaacyaa vaapranao ek pUN a- vaaZ Jaalaolaa h%tI Aqavaa 3032 maaNasao sahja maR%yaUmauKI pDU Saktat. ha saap BaartatIla GanadaT jaMgalaaMt baMgaala¸ Aaoirsaa¸ knaa- Tk¸ taimaLnaaDU¸ ]%trpuvao-kDIla rajyao Aqavaa cahacao maLo yaoqao AaZLtao. yaaMcyaa ]drinavaa-hacao mau#ya saaQana saap hoca Asato. yaaMcaa fNaa caYmaa naagaap`maaNao pNa A$M d va KUp laaMba Asatao. ha saap fNaa kaZUna 3 to 4 fU T ]Baa rahU Saktao. yaaMcaa rMga ipvaLT ikM vaa gad- SaovaaLI Asatao. SaopTI kaLpT Asato. naagaraja 13
saapaMcaI maadI AMDyaaMsaazI GarTo baaMQato. %yaasaazI JaaDaMcaI panao KrvaDU na ek~ krto va ZIga rcato. AMDI ]baopya-M t GarTyaajavaLca rahto.
naagaacao ivaYa maaNasaacyaa majjaasaMsqaovar pirNaama krto. p` mauK laxaNaaMmaQyao¸ dMSa Jaalaolyaa jaagaI jaLjaL hao}na saUja yaoto¸ AMga jaD JaalyaasaarKo vaaTto . Jaaop yaoto va hatpaya gaLlyaasaarKo vaaTtat. DaoLyaaMcyaa papNyaa jaD hao}na imaTU laagatat. taoDaMtUna laaL gaLU laagato¸ Gaama fuTtao¸ Evaasa GaoNao jaD jaato. )dyaacao zao ko vaaZtat. $gNa Sauw hrptao. yaaogya ]pcaara ABaavaI maR%yaU saMBavatao.
1. dUQa ho naagaacao mau#ya KaV Aaho. 2. naagaalaa saMgaIt AavaDto Aqavaa tao pu MgaIcyaa talaavar Daolatao. 3. kahI ivaiSaYT izkaNaI¸ ivaiSaYT idvaSaI naaga %yaaMnaa Ap-Na kolaolao dUQa ipNyaasaazI yaotat. 4. naagaacyaa Dao@yaavar naagamaNaI Asatao. 5. naagamaNaIcaa spSa- naagadMSa Jaalaolyaa izkaNaI kolyaasa¸ sap- ivaYa baaQat naahI. 6. naagapMcamaIlaa naaga dMSa Jaalyaasa %yaavar ]paya haot naahI. 7. naaga QaamaNa yaa saapasaaobat samaagama krtao. 8. vaiDlaaopaija-t SaotIvaaDIcao sarMxaNa krNyaacao kama naaga¸ %yaacyaa Aasapasa rahUna krtao . 9. naaga jaunaa Jaalyaasa¸ %yaalaa paca tao MDo yaotat Aqavaa Anaok vaYa- tpScayaa- k$na naagaINa ³naagaacaI maadI´ [cCaQaarI banaU Sakto. Á ‘baDo caar’ samaudayatIla ek sadsya maNyaar Aaho. yaa saapacao ivaYa AM%yat jahala Asato. Asao mhNatat kI¸ %yaacao ivaYa naagaapoxaa 5 to 8 pT tIva` Asato. ho saap AMDja va inaSaacar Asatat. maharaYT/ atIla rayagaD ÀkaokNa pirsarat yaalaa ‘saU ya-kaMDr’ AsaohI mhTlao jaato. puZIla panaavarIla ica~amaQyao daKvalaolaa saap ha sagaLIkDo sahjapNao AaZLNaara saamaanya maNyaar saap Aaho. yaa saapaMcaa rMga inaLsar kaLa Asatao. %yaaMcyaa AMgaavar paMZáyaa rMgaacao maanaonaMtr sau$ Jaalaolao¸ prMtu SaopTI pya-Mt gaolaolao 14
baarIk p+o Asatat. ha saap p`qamadSa-naI ‘kvaDyaa’ saapap`maaNao idsatao. prM tu kvaDyaa saapacyaa Dao@yaapasaUna p+o Asatat. tsaoca kvaDyaa saapacao Daoko i~kaoNaI¸ capTo va maana Dao @yaapoxaa baarIk Asato. maNyaar saapacao Daoko gaaola Asato va pazIcyaa maQaaomaQa Asalao lao Kvalao YaTkaonaI Aakaracao Asatat. yaa saapacaI laaMbaI 3 to 6 fUT Asato. ha saap [tr lahana saap Ka}na AaplaI gaujaraNa krtao .
Á ica~amaQyao daKivaNyaat Aalaolaa saap ha ‘p+o rI maNyaar’ sap- Aaho. gaDicaraolaI¸ caMd`prU tsaoca baMgaala¸ Aaoirsaa¸ Aasaama yaoqao ha saap saapDtao. maa. Da^ . p`kaSa AamaTo yaaMcyaa “laaokibaradrI p`klp” BaoTI drmyaana ha saap p`%yaxaat phayalaa imaLalaa haota. ‘Aagyaa maNyaar’ mhNaUna AaoLKlaa jaaNaara ha saap¸ saamaanya maNyaarapoxaa jaast ivaYaarI Asatao. prMtu ittkaca SaaMt svaBaavaacaa Aaho. %yaacaI laaM baI 4.5 to 7 fUT Asato. %yaacyaa i~kaoNaI SarIravar ipvaLo va kaLo p+o Asatat. Dao@yaavar ]laTyaa ‘V Aakaracao icanh Asato. ha saap sauwa inaSaacar Aaho.
Á ha saap saamaanya maNyaar saarKaca Asatao. tao maharaYT/¸ ]
15
Á maNyaar saapaMcao ivaYa sauwa naagaacyaa ivaYaap`maaNao maaNasaacyaa majjaasaMsqaovar pirNaama krto. prMtu dMSa Jaalaolyaa jaagaI ivaSao Ya vaodnaa Aqavaa saU ja lavakr na Aalyaamau aLo ipDIt vya>I gaafIla rahto. hI laxaNao hLUhLU dRSya sva$p daKvatat va naMtr JapaTyaanao vaaZtat. kahI vaoLanao saaQyaaMmaQyao va paoTat BayaMkr vao dnaa sau$ haotat. yaaogya ]pcaara ABaavaI $gNaacaI SvasanasaMsqaa inakamaI hao}na $gNa dgaavaNyaacaI Sa@yata Asato. Á maNyaar ha saap ra~I caavalyaasa¸ saUya- ]gaivaNyaaAaQaI va idvasaa caavalyaasa saU ya- maavaLNyaaAaQaI $gNa dgaavatao. mhNaU naca yaa saapalaa saUya-kaMDr mhTlao jaato. vaastvatÁ yaa saapaMcao ivaYa evaZo jahala Asato kI dMSa JaalyaanaMtr kahI tasaatca maR %yaU saMBavatao. ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘GaaoNasa’ Aaho. %yaasa kaokNa¸ rayagaD pirsarat ‘kaMbaLyaa’À ‘kaMbaLyaajaaogaI’ mhTlao jaato. GaaoNasa ha SarIranao la{ va baaojaD saap Aaho. prM tu tao kmaalaIcyaa vao gaanao hllaa krtao. %yaacyaa AMgaavar saaKLIsaarKI ica~akRtI Asato. %yaacao Daoko i~kaoNaI va capTo Asato. %yaacao ivaYadMt jabaDyaat dumaDUna basaivalao lao Asatat. (a saapacaI laaM baI 3 to 6 fuT Asato. iDvacalaa Asata tao ihssaihssa Asaa Aavaaja k$na fu%kar saaoDtao va svatÁcaa bacaava krNyaasaazI kDaDUna caavatao. [tr jaatIcao saap¸ sarDo¸ ]MdIr¸ ivaMcaU yaaM var tao gaujaraNa krtao. tsaa inaSaacar saap kQaI kQaI idvasaa sauwa najarosa pDtao. GaaoNasa ha sauwa ‘baDo caar’ samaudayaacaa sadsya Aaho va sava-~ AaZLtao. GaaoNasa ha iplaja mhNajao ca iplaaMnaa Dayaro@T janma doNaara saap Aaho. %yaaMcyaa rah%yaa jaagao nausaar %yaaMcyaavarIla rMgaakRtIcyaa CTa badlatat. yaa saapaMivaYayaI Asaa gaOrsamaja Aaho kI ha saap caavatanaa jar pazIvar ifrlaa naahI tr yaacao ivaYa maanavaI SarIrat Taocalao jaat naahI. prMtu sa%ya ho Aaho kI (a saapaMcao ivaYadMt yaaMcyaa jabaDyaat dumaDUna basalao lao Asatat. %yaamauLo dMSa krto vaoLI ha saap jabaDa pUNa- ]GaDtao va dMSa krtao. prMtu %yaacao ivaYadMt p`aNyaacyaa SarIratUna kaZNyaasaazI %yaalaa ikMcaIt pazIvar ifravao laagato. yaacaa ivaYa Taocalao jaaNyaaSaI ikMvaa %yaacyaa p``aNaGaatk pirNaamaaMSaI kahI saMbaMQa naahI.
GaaoNasa yaa saapacyaa ivaYaacaa pirNaama maaNasaacyaa r@tavar va r@t saMsqaovar haotao. dMSa Jaalaolyaa jaagaI p` qama jaLjaL sau$ hao}na naMtr tIva` va BayaM kr vaodnaa %yaa saMpUN a- Avayaavar psarto. dMSa Jaalaolaa Baaga ihrvaT inaLsar hao}na saujaU laagatao. kQaI kQaI faoDI yaotat va AatM rIk r>s~ava haotao. dMSa Jaalaolyaa BaagaatUna¸ ihrDItUna¸ laGavaItUna¸ r@ts~ava sau$ haotao. %yaamauLo $gNaasa ASa@tpNaa yaotao. naaDIcao zaok o Ainayaimat haotat. paoTat maLmaLto¸ $gNaasa AsvasqapNaa jaaNavaU 16
laagatao. yaa sap- dMSaamaQyao¸ blaoDnao kap GaoNao Aqavaa AavaLp+I baaMQalyaanao AitSaya ivaprIt pirNaama hao} Saktao . mhNaUna yaa daonhI hI gaao YTI na@kI TaLavyaa. yaao gya ]pcaaraABaavaI ikDnaIcao ³mau~ipMDacao´ kaya- baMd hao} Sakto. ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘fu rsao’ Aaho. ha ‘baDo caar’ gaTatIla savaa-t CaoTa saBaasad Asalaa trI bahutaMSa sap- dMSaalaa jabaabadar Aaho. yaa saapacaI maadI Gaao NaSaI p`maaNao ipllaaMnaa janma doto. yaa saapaMcaI laaMbaI 1 to 2 fU Tca Asato. maanaopoxaa Daoko baroca maaozo va capTo Asato. pazIvarIla Kvalao kNaIdar Asatat. Dao@yaacyaa maQyaBaagaI baaNaasaarKI idsaNaarI AakRtI Asato. SarIracyaa maanaanao SaopUT farca AaKU D Asato. pazIcyaa daonhI kDaMvar AsalaolaI Kvalao Gaasauna tao fussafussa Asaa Aavaaja krtao .fursao AaoLKNyaacaI mau#ya KuNa mhNajao %yaaMcaI vaolaaMTI caala. ha saap maana ]calaUna itrkI puZo sarkvatao¸ %yaamauLo maanaobaraobar %yaaMcao SarIr %yaa idSaosa foklao jaato. %yaamauLo tao itrka sarpTtanaa idsatao. %yaacyaa AMgaavar naagamaaoDI ica~akRtI Asato . halacaalaImaQyao AitSaya capLta idsato . fursao ]MdIr¸ sarDo¸ CaoTo pxaI¸ ivaMcaU Ka}na gaujaraNa krtat. ]%tr pUv a- BaartatIla kahI p`aMt va jammaU kaSmaIr vagaLta¸ sava-~ ha saap AaZLtao.
fursao yaa saapacyaa ivaYaacaa maanavaI SarIravarIla pirNaama¸ ha GaaoNasa yaa saapap`maaNao mhNajao r> va r>saMsqaa yaaMcyaaSaI inagaDIt Asatao. bahutaM Sa laxaNao GaaoNasa sap-dMSaap`maaNaoca Asatat. prMtu fursao GaaoNaSaIpoxaa lahana Asalyaanao idsaNaarI laxaNao va haoNaaro pirNaama ho Aitjalad va AitGaatk nasatat. prMtu yaaogya ]pcaara ABaavaI baahya va AMtÁ r>s~avaamauLo¸ Aqavaa )dyaiËyaa baMd pDUna rao gaI dgaavaU Saktao. Á kahI laaokaMnaa fursao ha saap ibanaivaYaarI Aaho ¸ Asaa gaOrsamaja Asatao. trIsauwa rayagaD¸ kao kNa pirsarat Dur@yaa GaaoNasa yaaMsa fursao samajaUna sara-sa maarlao jaato. Á ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘caapDa’ Aaho. yaa saapalaa ‘hra naaga’ ¸ ‘vaoNau naaga’¸ ‘sarMQa` naaga’ ikMvaa ‘ihrvaa GaaoNasa’ mhNaUna sauwa saMbaaoQaNyaat yaoto. baaMbaU cyaa ikMvaa daT JaaDIJu aDpat AaZLNaara ha ek GaaoNasaacaa p`kar Aaho. yaa saapacyaa naakpuDyaa va DaoLo yaaMmaQyao CaoTasaa ]YNata saMvaodnaxamaÀ]Ymaaga`ahI KLgaa Asatao. Ajagarap`maaNao ca yaa saapalaasauQda ]YNar@tIya Baxya iTpNyaat yaacaa ]pyaaoga haotao.
17
tapmaanaatIla frk jaaNaNyaacaI saMvaodnaxamata 0.0003 AMSa sao ilsayasa evaZI tIxNa AsaU Sakto. yaa saapacao Dao ko i~kaoNaI va capTo Asato. maana baarIk Asato . SarIracaa varcaa Baaga ihrvaapaopTI tr Kalacaa Baaga ipvaLsar Asatao. yaa saapacaI laaMbaI 1 to 3 fUT Asato. ha inaSaacar saap ipllaaMnaa janma dotao. piScama GaaTat¸ maharaYT/ apasaUna knyaakumaarI pya-tM saapDNaaro ‘malabaarI caapDa’ va ‘naakDyaa caapDa’ ho daona saap AaZLtat. tpikrI SarIravar hla@yaa va gaDd rMgaacyaa KuNaa ho malabaarI caapDyaacao rMgaivaSaoYa Aaho. raKaDI ikMvaa if@kT tpikrI SarIravar gaDd Cao To tpikrI p+o hI naakDa caapDyaacaI AaoLK Aaho. [tr sava- savayaI va SaairrIk gauNaivaSaoYa caapDa saapaSaI imaLto jauLto Asatat.
caapDa ha GaaoNasaacaaca ek p`kar Asalyaanao ¸ dMSa laxaNao va pirNaama ho GaaoNasa sap- dMSaaSaI imaLto jauLto Asatat. prMtu yaa saapacao ivaYa jaast jahala nasalyaanao ¸ maR %yaU @vaicatca saMBavatao. trIhI KbardarI mhNaUna yaaogya vaOdyakIya ]pcaar na@kI Gyaavao. Á ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘paovaLa sap-‘ Aaho. %yaasa ‘ratsap- ‘ AsaohI mhTlao jaato. %yaacao SarIr tpikrI rMgaacao Asato. KalaIla baajaU caa rMga paovaLyaa p`maaNao BaDk Asatao . Daoko va SaopTI baaoqaT va AaKU D Asatat. SaopTIcyaa izkaNaI daona kaLyaa vatu -Lakar AMgazI p`maaNao KuNaa Asatat. SaopTIcyaa KalaIla Baagaacaa rM ga inaLsar Asatao. yaa saapacaI laaMbaI 1 fUTacyaa Aasapasa Asato. ha saap ‘kaLtao MDyaa’ yaa ibanaivaYaarI saapap`maaNao idsatao. ha inaSaacar saap AMDja AsaUna¸ iDvacalyaasa SaopTI ]McaavaUna KalaIla BaDk rM ga dSa-ivatao. ha saap Baartat bahu saM#ya izkaNaI AaZLtao.
paovaLa saapaMcaa piScamaokDIla jaMgalaat saapDNaara ek p` kar mhNajao ‘p+orI paovaLa’ sap- Aaho. yaacao SarIr baarIk AsaUn a laaMbaI 3 to 3.5 fUTapya- Mt Asato. Daoko kaLo Asato. SarIravar kaLyaa¸ laala ikMvaa tpikrI rMgaacao p+o Asatat. SaopTI KalaIla Kvalao laala va maao%yaasaar#yaa paMZáyaa rMgaacaI Asatat. dMSa Jaalaolyaa jaagaI saUja yao to va baarIk jaLjaL haoto. ha saap ivaYaarI Asalyaanao ]pcaarat hlagajaI-pNaa k$ nayao. Á bahutaMSa Kaáyaa paNyaatIla sap- ho AitSaya ivaYaarI Asatat. Baartacyaa iknaarp+I pirsarat (a saapaMcyaa 35 to 40 p` jaatI AaZLtat. hyaa saapaMcao ivaYa naagaacyaa caar to Aaz pT jahala Asato. svaBaavaanao AitSaya SaaMt Asalaolao ho saap sahsaa caavat naahIt. pU rk pirisqatImaQyao to 1.5 to 2 tasa Svaasa rao KU Saktat. yaatIla p`amau#yaanao dSa-na doNaaáyaa saapaMcaI maaihtI KalaI idlaI Aaho . ho sava- saap iplaja Aahot.
18
•
•
•
Á Baartacyaa samaud`iknaarI p`amau#yaanao AaZLNaara ha sava- saamaanya samaud`sap- Aaho. yaacao SarIr ihrvaT raKaDI AsaUna AMgaavar gaDd ihrvaT rM gaacao p+o Asatat. paoTavarIla Kvalao maLkT paMZáyaa rM gaacaI Asatat. Kvalao kNaIdar AsaUna SaopTIcaa Aakar capTa¸ val(asaarKa Asatao. varcaa jabaDa ha Kalacyaa jabaDyaapoxaa maao za Asatao va naak caaOkaonaI baakdar Asato . Á kaLo ikMvaa gaDd raKaDI Daoko Asalaolyaa (a saapacyaa raKaDI SarIravar¸ ipvaLsar paMZro p+o Asatat. laaMbaI 3 to 4 fUT Asato. ha Aaplyaa capTyaa SaopTIcaa ]pyaaoga val(asaarKa krtao. samaud I` maNyaar p`maaNao idsaNaaáyaa yaa saapacyaa ipvaLyaa SarIravar raKaDI baakdar p+o Asatat. SarIr AaKUD va majabaUt Asato . SaopTI gaDd rMgaacaI va capTI Asato. yaa saapacaI laaM baI 2 to 2.5 fuT Asato. maasao ho samaud`saapaMcao mau#ya Baxya Aaho. mhNaUnaca %yaaMcyaasaarKo capL Baxya pTkna malaUla vhavao mhNaUna yaa saapaMcao ivaYa Ait jahala Asato.
samaud` sapa-Mcyaa dMSaanao snaayaUmaQyao vaodnaa haotat va Avayava laULa pDtao. kahI tasaaM tca laGavaI laala haoto . Á samaud` saap ho ibanaivaYaarI Asaavaot¸ yaa gaOrsamajaUtImauLo kaoLyaaMnaa %yaaMcaI iBatI vaaTt naahI. maaSaaMcyaa jaaLyaat saapDlaolyaa yaa saapaMcaI SaopTI pkDUna kaoLI ibanaQaast %yaaMnaa samaud`at punha fokUna dotat. prMtu Kro pahta ho saap BayaM kr ivaYaarI Asatat va %yaaMcaa dMSa p` aNaGaatk z$ Saktao.
Á ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘hrNaTao L’ Aaho. yaasa ‘tNa saap’ ikMvaa ‘vaolyaa saap’ Asao hI mhTlao jaato. ha saap 1 to 7 fUT laaMbaIcaa Asatao. rMga paopTI ihrvaa¸ Dao ko laaMba¸ icaMcaaoLo va naajaU k Asato.
19
DaoLyaacaI baahulaI AaDvaI Asato. DaoLyaaMcaa rMga ipvaLa Asatao. ivaYadMt varcyaa jabaDyaacyaa maagacyaa baajaUsa Asatat. kuzlyaahI JaaDaJauDupaMvar¸ vaolaIMvar ha AaZLtao¸ prMtu rMgasaMgatImauLo idsat naahI. ho saap iplaja AsaUna maadI ipllaaMnaa janma doto. cavataLlyaasa SarIr fugavatao¸ jabaDa vaasatao. yaacao ivaYa saaO mya Asalyaanao maanavaasa Apayakark nasato . KalaIla ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘tpikrI hrNaTaoL’ AsaUna¸ tao sauklaolyaa vaolaIp`maaNao idsatao. SarIr hlako tpikrI ikMvaa raKaDI Asato va %yaaMvar gaDd tpikrI rMgaacao izpko Asatat. Daoko ihrvyaa hrNaTaoLIpoxaa laaMba¸ capTo va naajaU k Asato. yaa saapacaI laaMbaI 4 to 5 fuT Asato.
Á 1´ hrNaTaoL ha saap maaNasaacyaa Dao@yaavar ]DI maa$na TaLU Katao. 2´ hrNaTaoL ha saap maaNaUsa idsataca¸ %yaavar JaDp GaalaUna %yaacao DaoLo fao Dtao. Kro pahta ha saap AitSaya naajaU k Asatao. %yaamauLo jyaa maanavaI SarIracaI kvaTI ]GaDNyaasaazI t& Da^@TraM naa hataoDa vaapravaa laagatao¸ to Daoko faoDNao ho yaa saapaMcao kama navho. ha saap JaaDavar raht Asalyaanao varIla daonhI gaOrsamaja inamaa-Na Jaalao Asaavaot. Á ica~amaQyao daKivalaolaa saap ‘maaMjaáyaa sap-‘ Aaho. yaa saapalaa Asao ivaiSaYT naava imaLNyaacao karNa ho kI¸ to inaSaacar p`vaR%tIcao AsaUna %yaaMcyaa DaoLyaaMcaI baahulaI maaMjarIcyaa DaoLyaap`maaNao ]BaI Asato . ho saap baarIk va laaMbaT Asatat,. %yaaMcao rMga$pava$na Anaok p`kar AaZLtat. jasao ‘saolaaonaI maaMjaáyaa sap-‘¸ ‘baoDaomacaa maaMjaáyaa sap- ‘ va ‘fa^sTnacaa maaMjaáyaa sap-‘.
ho sava- inaSaacar saap¸ AMDja Aahot. yaa saapaMcaI laaMbaI 2 fU T to 2 maITr pya-Mt AsaU Sakto. yaatIla sava- saapaMcaa dMSa Apayakark nasalaa trI farca vaodnaadayaI Asatao. yaaMtIla sava- p`karaM caa ivacaar kolyaasa kaSmaIr Kaoro vagaLta ha saap sava-~ AaZLtao. baáyaacada yaa saapaMcaI gaftt ‘fu rsao’ yaa ivaYaarI saapasaao bat kolaI jaato. pNa ha saap fu rSyaacyaa maanaanao saDpatL va baraca laaMba Asatao. yaa saapacao Daoko capTo AsaUna¸ Dao@yaacyaa maanaanao maana far baarIk Asato . SaopTI laaMba 20
Asato. AMgaavar zLk naxaI Asato. yaacaI caala naagamaaoDI Asato. sarDo¸ saapsaurLI¸ lahana ]M dIr ho %yaaMcao Anna Aaho. varIla ica~amaQyao daKivalaolaa saap ‘fa^sT-na maaMjaáyaa sap-‘ Aaho. Á ica~amaQyao daKivalao laa saap ha ‘]Dta saaona sap-‘ Aaho. ica~at daKivalyaap`maaNao yaaMcaI rM gasaMgatI AitSaya sau Mdr Asato. %yaaMcyaa if@kT ipvaLyaaÀihrvyaa SarIravar kaLo p+o va taM baDo izpko Asatat. yaa saapacao Daoko capTo va kaLo AsaUna %yaavar ipvaLo p+o Asatat. yaa saapacaI laaM baI 3 to 6 fU T Asato. ho saap GanadaT jaMgalaaMtIla ]Mca JaaDaMvar vaastvya krtat. Sa~U pasaU na bacaava krNyaasaazI Aqavaa Baxyaacaa pazlaaga krNyaasaazI¸ to JaaDacyaa faMVaMva$na ]Dyaa Gaotat. %yaavaoLI to Aaplao AM ga taNatat¸ paoT Aat AaoZU na Gaotat va kagadI ivamaanaap`maaNao saMqa gatInao KalaI ]Dt yaotat. ho saap AMDja va idnacar Aahot. %yaaM cyaa puZIla dataMtIla ivaYayau@t laaLomauLo %yaaMcao Baxya malaUla pDto. yaa saapacyaa ]DtanaacaI ica~fIt pahNyaasaazI puZIla saMkot sqaLalaa ja$r BaoT dyaa. http://www.youtube.com/watch?v=3vhgC_g1cmU&NR=1&feature=endscreen
Á saap jaovaZa rMgaIbaorgM aI tovaZa tao ivaYaarI Asatao¸ yaa gaO rsamajaUtImauLo yaa saapaMcaI ivaYaarI samajaUna ivanaakarNa h%yaa kolaI jaato. ho saap inamaivaYaarI AsaUna yaaMcaa dM Sa manauYyap` aNyaasaazI p`aNaGaatk nasatao. Á ica~amaQyao daKivalaolaa saap ‘iJalana’ Aaho. tao inamaivaYaarI saap Aaho . iknaarp+It¸ dladlaIcyaa izkaNaI¸ itvaraMmaQyao tao AaZLtao. maasao¸ Cao To KokDo¸ iSaMplao Ka}na tao gaujaraNa krtao. ha saap 1 to 2 fU T laaMbaIcaa Asatao. SarIracaa varIla Baaga kaLsar raKaDI rM gaacaa AsaU na¸ KalacaI kDa paMZu r@yaa rMgaacaI Asato. yaacaI Sao pTI AaKuD Asato. ha saap ipllaaMnaa janma dotao. ha saap inaSaacar AsaUna¸ kQaIkQaI idvasaa dR YTIsa pDtao.
Á inamaivaYaarI gaTat maao DNaaáyaa yaa saapacao tIna p` kar maharaYT/¸ gaujarat va Baartacyaa ]%trpiScama p`aMtat saapDtat. ho saap AMDja AsaUna baoDUk¸ sarDo¸ palaI Ka}na AaplaI gaujaraNa krtat. 21
1. p+orI rotI sap- Á hyaa saapacao SarIr laaMba¸ saDpatL AsaUna if@kT tpikrI Aqavaa ihrvaT rMgaacyaa SarIravar tpikrI rMgaacyaa laaMba paca ]Byaa roYaa Asatat. DaoLo maaozo AsaUna DaoLyaaMcaI baahulaI gaaola Asato. 2. jaaD rotI sap- Á jaaDjaUD SarIracyaa yaa saapacaI maana if@kT rMgaacaI AsaU na¸ SarIr maa~ camakdar tpikrI KvalaaMcao Asato. varcyaa BaagaatIla KvalaaMnaa kaLI iknaar Asato. ho saap Sa@yatao dM Sa krt naahIt prMtu dMSa Jaalyaasa qaaoDI far saUja yaoto. yaa saapacao ivaYa saaO mya AsalyaakarNaanao maanavaI ijaivatasa Apayakark nasato. ha saap KalaIla ica~at daKivalaa Aaho.
3. laoqaIcaa rotI sap-- Á ha saap p+orI rotI sap- ikMvaa naanaoTI yaa saapap`maaNao idsatao. prMtu yaacao SarIr ipvaLyaa rMgaacao AsaUna %yaavar pUN a- SarIraBar QaavaNaaro caar gaDd tpikrI p+o Asatat. Daoko laaMbaT Asato. Kalacyaa baajaU caa rMga if@kT ipvaLa Asatao. Á ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao ha saap AitSaya saDpatL va laaM baT Asatao. ipvaLsar tpikrI rM gaacaa ha saap 3 to 4 fUT laaMba Asatao . sarDo¸ ]MdIr Ka}na tao gaujaraNa krtao. ha saap AMDja AsaUna mao to jaUna drmyaana maadI AMDI doto.
Á ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao ha
saap
raKaDI¸
tpikrI
rMgaacaa
Asatao.
yaacao Daoko va maana jaaDsar Asato . DaoLo va naakpuDyaa Dao@yaacyaa varIla Baagaat Asatat. ha saap 2 to 5 fUT laaM baIcaa Asatao. BaartIya iknaarp+It tsaoca AMdmaana inakaobaar pirsarat ha AaZLtao. maaJyaa AM dmaana BaoTI drmyaana baaraTaMga 22
baoTavarIla laa[-ma sTaona kovhja\ laa jaat Asatanaa ]qaL paNyaat yaaMcyaa pUNa- kuTUMbaacao dSa-na Jaalao haoto. ha inaSaacar saap SaaMt svaBaavaacaa AsaUna iplaja p` karat yaotao. Á ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘BaartIya AM DI Ka} saap’ Aaho. yaa saapacao Aist%va Qaao@yaat AsaUna vaQaa-¸ yavatmaaL¸ AmaravatI pirsarat saapDNaara ha saap Aaja duima-L Jaalaa Aaho . ha saap laaMbaInao 2 to ADIca fU T pya-Mt vaaZtao. (acao SarIr kaLo AsaUna pazIvar if@kT ipvaLyaa rMgaacaI izp@yaaMcaI AaoL Asato. yaa saapacao p`qamadSa-naI baahyasva$p ‘naanaoTI’ ikM vaa ‘tskr’ saapap`maaNao Baasato. yaa saapalaa AMDIKa} saap mhNaNyaacao ivaSao Ya karNa mhNajao¸ yaa saapacyaa SarIrat Asalaolyaa ivaiSaYT rcanaomauLo ha saap AMDM pU Na- igaLtao va maanaojavaLcyaa eka Taokdar AMgaanao³haDanao´ to faoDtao va kvaca baahor fo kUna dotao.
pasavaLyaat AsaNaaro Aalhaddayak vaatavarNa AaiNa hvaotIla gaarvaa¸ ha jasaa Aaplyaalaa AavaDtao tsaaca tao saapaMnaahI Anaukula Asatao. (a idvasaaMmaQyao sahjapNao AaZLNaaáyaa saapaMmaQyao ‘naanao TI’ ha ek saap yaotao . ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao¸ ha saap 1 to 2 fUT laaMba Asatao. yaa saapacyaa tpikrI rM gaacyaa SarIravar laaMbaIlaa samaaMtar Asao¸ SarIracyaa daonhI baajaU sa ipvaLsar p+o Asatat. baoDUk¸ sarDo [.var gaujaraNa krNaara ha saap¸ dmaT Aaolasar jaagaI AaZLtao. ha saap AMDja Aaho.
23
imalanaacyaa kalaavaQaIt yaap` karacao Anaok saap eki~t ir%yaa idsaU Saktat. %yaamauLo yaa saapaMbaabatIt ek far maaoza gaOrsamaja KoDogaavaat¸ janasaamaanyaaMt idsatao. tao Asaa kI¸ ek naanao TI maarlaI Asata saha naanaoTyaa yaotat va saha naanaoTyaa maarlyaa Asata¸ ek naaga yaotao. Aaplyaa yaa A&anaapao TI maa~ ha ina$pd` vaI¸ ibanaivaYaarI saap naahk baLI jaatao. idvaD ha paNyaat AaZLNaara ibanaivaYaarI saap Aaho . ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao idvaD yaa saapaacyaa AM gaavar bauwIbaLacyaa pTap`maaNao kaLsar va ipvaLsar rMgaacao p+o AaZLtat. hyaa saapacaI laaM baI 2 to 5 fUT Asato. ha saap AaËamak vaR %tIcaa AsaUna¸ AitSaya kDaDU na caavatao. hyaacaa dM Sa vaodnaadayaI AsaUna¸ ha saap ibanaivaYaarI AsalyaakarNaanao Apayakark nasatao. ha saap AM Dja AsaU na hyaacao vaastvya tlaava¸ nadyaa¸ naalao ¸ ivahIrI¸ KaDI [. izkaNaI Asato. yaa saapasa “paNaiSaLyaa” mhNaUnahI AaoLKlao jaato.
1´ idvaD hyaa saapanao jaimanaIvar Asatanaa dMSa kolyaasa¸ maaNasaasa ivaYabaaQaa haoto . Asaa gaOrsamaja yaa saapabaabat sava-~ AaZLtao. 2´ kahI izkaNaI Asaa gaOrsamaja Aaho kI¸ idvaD yaa saapanao maaNasaasa dMSa kolyaasa %yaacaaca maR%yaU haotao. ‘ihrvaa idvaD’ mhNajaoca ‘gava%yaa’ ha %yaacyaa naavaap`maaNao ihrvyaa rMgaacaa¸ gavatat rahNaara saap Aaho. ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao (acaI laaMbaI 1 to 3 fUT Asato. jaaDsar SarIr Asalaolyaa (a saapacaI Kvalao kNaIdar va SaopU T AaKUD Asato. DaoLo maaozo va ihrvao AsaUna¸ DaoLyaacaI baahu laI gaaola Asato. ha saap maQya va dixaNa Baartat¸ BaatSaotI va dladlaIcyaa izkaNaI saapDtao . ha saap AMDja AsaUna CaoTo boaDU k va sarDo [.var gaujaraNa krtao.
Ajagar ha Aakaranao KUp maaoza¸ jaaD AMgaacaa¸ majabaUt SarIryaYTIcaa saap Aaho. ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao yaa saapacao Daoko i~kaoNaI¸ mhNajaoca jaNaU Baalyaacyaa pa%yaasaarKo Asato. AMgaBar Asalaolao tpikrI AaiNa ipvaLT rMgaacao ivaYama caaOkaona¸ ho yaa saapaacao vaOiSaYTya Aaho. (a saapacaI laaMbaI 9 to 25 fuT Asato. Aaplyaalaa maaihtI Aaho kI¸ saapaMnaa paya nasatat¸ prMtu Ajagar %yaalaa Apvaad Aaho. saapdoKIla magarIsaar#yaa paya Asalao lyaa sarpTNaaáyaa p`aNyaaMpasaUna ]%ËaMt Jaalao Aahot AaiNa Ajagaracao paya ]%ËaM tIcyaa yaa TPPyaat AjaUnahI Ku MTaMcyaa sva$pat kayama Aahot. Ajagar ha 24
SaaMttaip`ya saap Aaho. SaaM t AaiNa inastÁbQa vaatavarNa %yaalaa iSakarIsaazI AaiNa lapNyaasaazI saao yaIcaoÀ AnaukUla Asato. JaaDaMcyaa ZaolaI¸ daT JauDUpo Asalao lyaa KajaNaI¸ p`aNyaaMnaI saaoDU na idlaolaI ibaLo va gauha yaa izkaNaI Ajagar vaastvya krtat. Ajagar AaplaI gaujaraNa ]MdIr¸ pxaI¸ lahana kaolho¸ hirNa¸ ranaDu @kr [%yaadIMvar krtat. to Aaplao Baxya icarDUna Takt naahIt¸ tr ivaLKa GaalaUna %yaacaa SvaasaaocCvaasa va )dyaiËyaa raoKtat. iSakar pkDUna igaLlyaanaM tr tI pcaivaNyaasaazI to Anaok idvasa saustpNao pDUn a rahtat. sava- AjagaraMnaa naakpuDyaaM KalaI ‘]Ymaaga`ahI Kacaa’ Asatat. %yaacaa ]pyaaoga %yaaMnaa ]YNar@tIya saavaja horNyaasaazI va iTpNyaasazI haotao. Ajagar ho AMDja va inaSaacar saap Aahot. to paNyaaKalaI 30 imainaTo rahU Saktat. AjagaraMcyaa sauMdr katDIsaazI %yaaMcaI sava-~ h%yaa haoto. yaa p`karcao Ajagar pUNa- BaartBar saapDtat.
prMtu kahI ivaiSaYT p`karcao Ajagar¸ kahI ivaiSaYT izkaNaIca saapDtat. jasao ho AMdmaana inakaobaar baoTaMvar AaZLtat. %yaaMcaI laaMbaI 12 fuT to 33 fuT pya-Mt Asato . yaaMcyaa SarIravar ipvaLsar¸ tpikrI kaLyaa rM gaacyaa maaozyaa maaozyaa caaOkaonaaMcaI naxaI Asato. Dao@yaavar maQaaomaQa baarIk kaLI ro Yaa Asato. caonna[- sap- ]Vanaat ho BarpUr Aahot. ho Baartacyaa ]%trpUva- p` aM` tat tsaoca ]%traMcala yaoqao AaZLUna yaotat. %yaaMcaI laaMbaI 9 to 20 fu T Asato. %yaacyaa ipvaLsar tpikrI SarIravar Ainayaimat Aakaracao gaDd kaLsar tpikrI rMgaacao maaozo izpko Asatat. 1´ Ajagar %yaacyaa Svaasaanao Baxya KocaUna Gaotao va igaLUna Taktao . 2´ Ajagar maaNasaaMnaa igaLtao À Katao. 3´ Ajagaranao Baxya igaLlyaanaMtr¸ tao JaaDalaa vaoTaoLo Gaalatao va Kallaolyaa BaxaacaI haDo maaoDtao ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao¸ jaaD pNa AaKU D SarIr va kNyaap`maaNao Kvalao¸ AitSaya KDbaDIt SaopTI va pUNa- SarIrBar naxaIdar kaLpT Daga hI ‘Dur@yaa GaaoNasa’ yaa ibanaivaYaarI saapacaI ivaSao Ya laxaNao Aahot.
SarIravar Asalaolao Daga taMbaUsa¸ tpikrI ikMvaa kaLpT raKaDI rMgaacao AsaU Saktat. P` aqamadSa-naI GaaoNasa saar#yaa idsaNaaáyaa yaa saapacyaa AMgaavarIla Daga Ainayaimat Aakaracao Asatat¸ prMtu GaaoNasaacyaa AMgaavarIla Daga maa~ gaaolaakar va saar#yaa Aakaracao Asatat. rotaD jamaIna¸ Gau SaIMcaI ibaLo¸ ivaTaMcyaa Ba+yaa yaaMmaQyao yaacao vaastvya Asato. yaacaa dMSa ikMicat 25
vaodnaadayaI Asalaa trIhI maanavaacyaa ijavaItasa Apayakark nasatao. ha saap ipllaaMnaa janma do tao va inaSaacar p`v %tIcaa aR Aaho. ]%trpUv a- Baartavyaitir@t sava-~ ho saap AaZLUna yaotat. ‘baala Ajagar’ mhNaUna AaoLKNyaat yao Naaáyaa yaa saapacaI h%yaa¸ %yaacyaa katDIsaazI kolaI jaato. 1´ Dur@yaa GaaoNasaacyaa dMSaanao Aqavaa spSaa-nao kuYzraoga Aqavaa [tr katDInao raoga haotat. 2´ A&anaaABaavaI Dur@yaa Gaao Nasa yaa saapalaa ivaYaarI ‘fursao ’ ikMvaa ‘GaaoNasa’ samajaUna maarlao jaato. BaartaBar sava- izkaNaI AaZLNaara maMDaoL ha saap ica~amaQyao daKivalaa Aaho. ha saap laalasar ikMvaa gaDd tpikrI rMgaacaa Asatao. %yaacaI SaopTI va tao MD ho saarKo idsat Asalyaa karNaanao yaa saapalaa ‘dutaoMDyaa’hI mhTlao jaato. yaa saapacaI laaMbaI 2 to 3 fu T Asato. katDIcyaa maagaNaI mauLo va AM QaEawopaoTIo yaa saapacaI BarpU r p`maaNaat h%yaa kolaI jaato. inaSaacar Asalaolaa ha saap ipllaaMnaa janma dotao. SaotIcaI naasaQaU sa krNaaáyaa ]MdIr va [tr ikTkaM var tao gaujaraNa krtao. dut MaoDyaa ikMvaa dovaacaa saap mhNaUna p`diSa-t krtanaa gaa$DI %yaacao Ataonaat hala krtat. %yaacyaa SaopTIlaa jaKma k$na %yaat Sao LIcao kosa ADkvatat,¸ daona lahana Kacaa k$na kaLo maNaI ADkvatat¸ kI jyaamauLo du$na paihlyaasa SaopTI sauud\Qaa Daoko va taoMDap`maaNao BaasaavaI. gaMmatIcaa Baaga mhNajao ha saap u sau d\Qaa taoMDacyaa idSaosa ADqaLa inamaaNa kolyaasa SaopTIkDUna caalaayalaa laagatao. %yaamauLo gaa$DyaaM cao caaMgalaoca favato.
1´ yaa saapalaa Garat zovalyaasa pOSaaMcaa pa}sa pDtao¸ ASaI navaIna yao} GaatlaolaI AMQaEawa Aaho. %yaamauLo yaa saapacaI tskrI haoto¸ %yaalaa baMidst kolao jaato va naahk maarlao jaato. 2´ yaa saapacyaa SarIrat haDo nasatat¸ Asaa bahusaM#ya laaokaMcaa gaOrsamaja Aaho. 3´ yaa saapalaa daona tao MDo AsaUna¸ saha maihnao tao puZIla tao MDacyaa baajaUnao va saha maihnao maagaIla taoDaMcyaa idSaonao caalatao¸ Asaa gaOrsamaja Aaho. QaamaNa ha maaozyaa AakaracaaÀlaaM baIcaa saap Aaho. %yaacyaa naagaaSaI imaL%yaa jau L%yaa sva$pamauLo %yaalaa BaItIpaoTI maarNyaat yaoto. tsao pahta maaihtgaar vya@tIsaazI QaamaNa va naaga yaaMt fsagat hao Nao jara kzINa Aaho. ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao hyaa saapacaa rM ga ipvaLsar tpikrI ikMvaa ihrvaT kaLa Asatao. SarIracaI KalacaI baajaU ipvaLsar Asato. SaopTI KUp laaMba va saDpatL Asato. %yaalaa AaoLKNyaasaazI mau#ya KuNa mhNajao %yaacyaa Kalacyaa jabaDyaapasaUna sau$ Jaalaolyaa ]Byaa kaLyaa roYaa. ]MdIr ho yaa saapacao mau# ya KaV Aaho¸ mhNaUn aca tao Káyaa Aqaa-nao ‘Saotkáyaacaa ima~’ Aaho. ek QaamaNa vaYaa-kazI Sao kDao ]MdraMcaa Katmaa krtao. AitSaya capL Asalaolaa ha saap ragavalaa Asata¸ hllaa krNyaapUv aI- maana capTI k$na ihssa ihssa Asaa Aavaaja krtao. %yaaMcaa dM Sa ivaYaarI nasalaa trI tIva` vaodnaadayaI Asatao. ha 26
saap AMDja AsaUna idvasaara~I dao nhI vaoLI sava-~ AaZLtao. maanavaanao jaMgalaavar kolaolyaa AiQaËmaNaamauLo¸ ha saap maanavaI vastIt sara-sa AaZLtao.
1´ QaamaNa ha saap naagaasaaobat imalana krtao. 2´ QaamaNaIcyaa SaopTIt kaTa Asatao. tao¸ tI gaa[-mhSaIMcyaa naakat GaalaUna %yaaM naa zar maarto. 3´ QaamaNa gaa[-¹mhSaIMcyaa payaalaa ivaLKa GaalaUna %yaaMcyaa kasaotUna dUQ a ipto. 4´ nar va maadI QaamaNa ho samaagamaapUvaI- naR%ya krtat. Á ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘QaULnaagaINa’ Aaho. QaULnaagaINa ha AitSaya capL saap Aaho¸ %yaamauLo [Mga`jaI maQyao %yaalaa ‘rosar’ mhTlao jaato. yaaMsa ‘icataDyaa’¸ ‘p+o rI QaULnaagaINa’ va ‘ica~aMga naayakUla’ AsaohI mhTlao jaato. ha saap 2 to 5 fu T laaMba Asatao. ibanaivaYaarI Asalaolaa ha saap iDvacalyaasa naagaap`maaNao Aaplao SarIr capTo krtao. tsaoca %yaacao baahyasva$p lahana naagaasaarKo vaaTto. mhNaUnaca yaasa marazIt QaULnaagaINa mhTlao jaato. yaa saapacyaa hla@yaa tpikrI SarIravar ipvaLsar kaLI iknaar Asalaolao p+o Asatat. pUNa- SarIr hla@yaa tpikrI rMgaacao ikMvaa kQaIkQaI pUNa- dUQaaL ³paMZ áyaa´ rMgaacao Asalaolyaa QauLnaagaINa sau wa saapDtat. Baartacyaa maQya va dixaNa p`aMtat ho saap AaZLtat. ]MdIr¸ sarDo yaaMvar gaujaraNa krNaara ha saap AMDja Aaho va manauYya vastIcyaa Aasapasa sara-sa AaZLtao.
ica~amaQyao daKivalaolaa ‘maNyaar’ saapasaar#aa idsaNaara ‘kvaDyaa’ ha ibanaivaYaarI saap Aaho . kvaDyaa ha sapAitSaya icaDicaDa va AaËmak Asatao. ha saap hatat GaotlyaaGaotlyaa caavatao . pNa %yaacaa dMSa Apayakark nasatao. yaa saapacaa rMga taMbaUs aÀgaulaabaI tpikrI ikMvaa kaLa Asatao. %yaacyaa AM gaavar Dao@yaapasaU na sau$ Jaalaolao va SaopTIkDo hlako haot jaaNaaro paMZáyaa ikMvaa ipvaLyaa rMgaacao baarIk AaDvao p+o Asatat. Daoko i~kaoNaI va maana baarIk Asato. yaa saapacaI laaMbaI 1 to ADIca fuT Asato. ha inaSaacar saap JaaD¸ iBaMtI yaaM var caZNyaat pTa[-t Asatao va baáyaacada manauYya vastIt AaZLtao. sarDo¸ baoDUk¸ saapsau rLI KaNaara ha saap sava-~ saapDtao. ha saap AMDja Aaho. 27
maaihtIcyaa ABaavaI maNyaar samajaUna yaa saapalaa maarlao jaato. ica~amaQyao daKivalaolaa saap ‘kukrI’ saap Aaho. yaaMcyaa dataMcaI rcanaa kukrI yaa h%yaarap`maaNao Asalyaanao yaasa ho naava pDlao Asaavao. svaBaavaanao AitSaya SaaMt Asalao laa ha saap kQaIca caavat naahI Asao mhTlyaasa Ayaaogya haoNaar naahI. ha saap 1 to 2 fuT laaMba Asatao. SarIranao naajaU k Asalaolyaa (a saapacyaa taMbaUsa SarIravar inaLyaa rMgaacao p+o Asatat. Dao@yaavar baaNaakar icanh Asato. ha saap AMDja AsaUna maQya va dixaNa Baartat sava- ~ AaZLtao.
yaacyaa AMgaavar Asalaolyaa p+yaamauLo yaalaa sau wa gaOrsamajaU tInao maNyaar samajalao jaato. Á ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ek JaaD sap- ikMvaa $ka sap- Aaho. ho saap Aakaranao KUp laaMba va SarIranao gaaola Asatat. %yaaMcao Daoko $Md va DaoLo maaozo Asatat. Dao@yaapasaUna SaopTIpya-Mt laaMba cakcakIt if@kT tpikrI rMgaacaI ³kaSaa vaNa-´ p+I Asato. itcaI iknaar gad- tpikrI ikMvaa kaLI Asato. SarIracaa Kalacaa Baaga paMZu rka ikMvaa if@kT ihrvaa Asatao. naavaap`maaNao ho saap JaaDavar rahtat. to sava- ~ AaZLtat. %yaaM caI laaMbaI 3 to 6 fuT Asato. ho saap AMDja Aahot. to AitSaya capL Asatat. laaMba va baarIk SaopTImauLo %yaaMnaa JaaDavar saMcaar krtanaa pkD majabaUt zovaayalaa madt haoto .
28
ho saap maaNasaalaa dMSa k$na ]Mca JaaDavar caZtat AaiNa dMSa kolaolyaa maaNasaacaI AMtyaa~a toqaUna jaaNyaacaI vaaT pahtat. Á ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘tskr’ Aaho. ha maQyama Aakaracaa va gauLgauLIt¸ cakcakIt Kvalao Asalaolaa saap Aaho. ha saap AM Dja AsaUna Baartat sava-~ AaZLtao. yaa saapacaa rMga hlaka tpikrI AsaUna %yaaMvar gaDd tpikrI va paMZáyaa rM gaacao p+o Asatat. kQaI kQaI ho p+o¸ s~Iyaa pirQaana krt Asalaolyaa hst AaBauYaNaa p`maaNao idsatat. SaopTIvar maa~ laaMbaIsa samaaMtr Asao gaDd va hla@yaa tpikrI rM gaacao p+o Asatat. maanaov ar dao na kaLo p+o Asatat. DaoLyaaMcyaa KalaI¸ maagaIla baajaUsa lahanaSaI kaLI KU Na Asato. yaa saapacaI laaMbaI 2 to 5 fUT Asato. cavataLlyaasa taoMD ]GaDUna¸ ikM icat maagao jaa}na AaËmak maud a` Gaotat va kQaI kQaI dMSa krNyaasaazI JaDp Gaalatat.
Á ica~amaQyao daKivalyaap`maaNao ha saap ivaYaarI ‘p`vaaL’ saapap`maaNao idsatao. prMtu laaM balacak¸ baarIk haot jaaNaarI SaopTI va pazIvarIla kaLyaa izp@yaaMcaI SaopTI pya- Mt jaaNaarI AaoL¸ yaamauLo ha saap sahja AaoLKta yaotao. yaa saapacao Daoko kaLo Asato prMtu SarIr hla@yaa taMbaUsa tpikrI rM gaacao Asato. ha saap AMDja AsaUna palaapacaaoLa¸ laakDacao AaoMDko yaoqao vaastvya krtao. ha saap ek to savvaa fuT laaMba Asatao.
ica~at daKivalaolaa saap ha ‘KaprKvalyaa’ AsaUna tao maharaYT/ acyaa piScama Baagaat saapDtao. mahabaLoSvar pirsarat saapDNaaáyaa yaaMpk O I eka p`jaatIsa ‘mahabaLoSvarI KaprKvalyaa’ mhTlao jaato. yaa saapaMcaI laaMbaI f@t pa}Na to ek fUT Asato. taoMDakDIla Baaga inamaULta tr SaopTIkDIla Baaga baaoqaT prMtu itrka kap idlyaap`maaNao Asatao. yaa saapacaa rMg a gad- jaaMBaLa ikMvaa kaLpT inaLa AsaUna %yaavar ipvaLokaLo izpko ikM vaa naarMgaI p+o Asatat.
29
SarIravarIla Kvalao gauLgauLIt va cakcakIt Asalyaanao %yaaMcyaa AMgaalaa GaaNa icakTt naahI. ho saap ipllaaMnaa janma dotat. ho saap palaapacaaoLyaat ikMvaa jaimanaIKalaI rahtat.
Á ica~amaQyao daKivalaol aa saap ‘rjat baMsaI’ ha AsaUna tao 5 to 6 fuT laaMba Asatao. AitSaya saUM dr rMgasaMgatI va $pDM Asalaolaa ha saap gaujarat¸ rajasqaana¸ pMjaaba¸ ]
Á ica~amaQyao daKivalaolaa saap ha ‘ekorI sap-‘ Aaho. yaM~ karagaIraMcyaa ‘kanasa’ yaa Avajaarap`maaNao idsat Asalyaanao kdaicat ho naava %yaalaa pDlao Asaavao . %yaacaI laaMbaI ADIca to tIna fuT Asato. SarIr kaLpT ikMvaa raKaDI AsaUna %yaavar paMZro p+o Asatat. ho saap ivaYaarI samaud`saapap`maaNao idsatat. prMtu yaaMcaI SaopTI va val(ap`maaNao capTI nasato. maana va Daoko eksaarKo inamaULto Asato. ho saap qaaoD o baaojaD Asatat.
30
maaozyaa gaaMDU Lap`maaNao idsaNaara saap ‘AaMQaLa saap’¸ ‘kanaora saap’ ikMvaa ‘danava saap’ mhNaUnahI AaoLKlaa jaatao. ha saap AQaa- to ek fUT laaMba Asatao. sap-saRYTItIla ha savaa-t lahana saap AsaUna pUNa-tÁ ibanaivaYaarI Aaho. %yaacaa rMga taMbaUsa ikMvaa tpikrI Asatao. %yaacyaa AMgaavar gauLgauLIt¸ cakcakIt Kvalao Asatat. CaoTo sao DaoLo Asatat. Sao pTIlaa ek Tao k Asato ikMvaa ek lahanasaa kaTa Asatao. gaaM DUL¸ maugyaaMcaI ABa-ko yaaMvar tao gaujaraNa krtao. yaaca p`karat maaoDNaaáyaa prMtu Dao@yaavar naKap`maaNao AacCadana Asalaolyaa saapalaa ‘caaMcaU vaaLa saap’ mhTlao jaato. ha yaa p`jaatItIla savaa-t laaMba saap AsaU na tao 2 fUT laaMba AsaU Saktao.
The details hereafter are in English language, inconvienience caused is regretted.
Attending Snake Rescue Call…… Care & Precautions to be taken : Finally we have reached to the end of this book, I will conclude by sharing some of my team experiences about snake rescue. We have already studies that, on encounter snake prefer to flee but some situation they get entangled or scared so much that they do not leave the place so fast, which causes panic among the people in close vicinity. In such cases, rescuing snake and putting it back to its safe habitat is important. This very important service to community is done by some snake lovers or NGO working for similar cause, people call them “Snake Friends. While pursuing this thrilling, dangerous hobby cum service, Person must inculcate certain qualities & remembering following points may also be helpful. •
Safety First : While attending snake rescue calls, ensure your safety first, Lethal effect of bite by venomous snake is irrespective of depth of your knowledge & love for these species. Many experienced snake handlers die every year due to negligence and unsafe handling. One of my friend was briefing gathered crowd after rescuing one adult Cobra in one remote village, just to display its venom fangs he did head catch, which is not commonly advisable. Just lack of few seconds attention, cobra pierced its fangs through its lower jaw into friends right hand thumb. The bite was so severe that victim was unconscious for few hours before getting stable, though he was getting proper medical treatment.
•
Identification is must : First try to identify the snakes, this is important for public safety & your confidence and ease in handling. You should be 100% sure about the specimen you are rescuing, before starting rescue operation. 31
On one occasion, newly joined volunteer rescued one Rat snake and in process he got severe bite. As the pain started increasing rapidly, under public pressure fellow was moved to hospital hurriedly. Now victim is confused and not very sure about the specie due to pain, fear and public pressure. Luckily the specimen was still available at bite site and was identified by expert to declare it as Rat snake to avoid any further confusion & treatment. •
•
•
•
•
Be Patient : To ensure identification & proper handling, lot of patience & time is required. As snake do not show up immediately. Thus being patient is foremost demand for this task/profession. Hard work : Snake rescue is not all about going to the incident place, identifying the specie, picking up the same & leaving it back to its habitat. It requires lot of hard work & labour to complete the task, as public around the place advice a lot but do not help physically due to fear & lack of knowledge. Keep less expectation : Do not expect crowd/people around to be very cooperative and obedient, for them you are no better than regular snake charmer. Be Cool : Do not bend to the public pressure, to take some unsafe action. Do not Show Off : Do not make show off of your guts and bravery, while on call. Also do not start explaining the specie, then & their only because on first catch snakes can be very offensive and difficult to handle. Educative session shall be specially arranged with volunteers to control the crowd and proper permission from Government authorities. All above points may be clear from my own experience narrated below, One Sunday afternoon I got call, regarding Cobra hiding in someones toilet sink, as nobody was around, I have to go alone. As I reached the destination after driving for more than 30 minutes, through city traffic, all building residents were bit angry for my late arrival, as if I am paid government servant, appointed for this activity. I didnt show any reaction and asked for the location of snake hide out. They all lead me to one toilet sink covered with heavy, thick concrete shield & just started looking at me expectedly to move that heavy concrete cover on my own. The job was much beyond the scope of any single individual, Hence I asked for help & majority of population gathered around left saying they are afraid of bite as if I am immune to same. After lot of request one gentleman came forward with clear opinion that he will ran away on first site of snake, as he seen the specie and very sure that its big size Cobra. After putting 1 hour labour in that stinking surrounding, we could not get glimpse of the snake, but now the area was visible & accessible. I requested residents to move back & reduce the movement around, so that snake can come out to take stock of situation in case present. Our efforts yielded after 45 minutes & snakes showed up its head. It was very clear from head pattern, colour, black lines on lower jaw & head size that it was big size rat snake. It was hiding in toilet pipe coming from building and opening in the sink. We waited long but snake didnt come out, it was just pepping out for few seconds at the interval of few minutes. Somebody suggested pouring boiling water from first floor toilet, which was obviously rejected and person has received his piece of advice from me. But same idea has been 32
used other way round; we mixed few drops of phenyl in full bucket water, tied gunny bag to sink pipe and poured this water from first floor residents toilet. As a effect snake came out rushing, entered bag and rest of activity taken care by me without much trouble. Rejecting peoples plea to show the snake. I poured few buckets of clean water on captive bag to remove any of phenyl traces. Drove to nearest Karnala forest and left snake free, it was almost 9-10 feet long rat snake, it was surprising that how it reached to the densely populated city center. The whole exercise excluding my travel time took 3 hours. •
•
•
Do not Drink & try : Snake rescue activity requires your all senses to be working perfectly. Know the Legal formalities : We all know snakes do not have much memory & they do not take revenge also but Snake friends do. Hence though you may be doing great service to mankind by pursuing hobby of snake rescue but you cannot keep these species in captive as per law. If you do so without proper legal permission, you will be taken in captive by Police. Work as Organisation than individual : Attending rescue call in team is better than visiting individually. It makes your representation safe & authentic and also helps in addressing legal issues if any. Forest department of Government issues some Identity cards and authority to some authentic, veteran NGOs.
Note : Following information has been taken from internet sources. The detailed information & photographs of these snakes can be easily obtained from various internet sources.
World Famous venomous snakes other than India : Black Mamba : The Black Mamba is the most deadly snake in the world. They grow 14 feet in length, and can travel at speeds of up to 12 to 15 kmph, the fastest snake in the entire world. They have a head shaped like a coffin. The Black Mamba is not actually black. They have a brownish-gray body with a light belly and brownish scales along its back. It gets its name from the color of the lining of its mouth, which is purple-black, which it displays when threatened. The Black Mamba lives in South Africa. They are active during the day. They often sleep in hollow trees, burrows, and will come back to the same place every night. The Black Mambas feed on small mammals and birds, like rats, squirrels, mice, rats.
33
The Black Mambas are found in pairs or small groups. They get very nervous, and head away fast when a human approaches. When the mamba feels threatened it will raise its front and head about 3-4 feet off the ground, open its mouth, spread a flat hood, and shake its head. When they attack they will make several quick strikes, and escape as f ast as they can. They can strike from 4-6 feet away. These fearsome snakes can strike up to 12 times in a row. A single bite is capable of killing anywhere from 10-25 adults. The venom is a fast acting neurotoxin. Its bite delivers about 100–120 mg of venom, on average. If the venom reaches a vein, 0.25 mg/kg is sufficient to kill a human in 50% of cases. The initial symptom of the bite is local pain in the bite area, although not as severe as snakes with hemotoxins. The victim then experiences a tingling sensation in the mouth and extremities, double vision, severe confusion, fever, excessive salivation (including foaming of the mouth and nose) and pronounced ataxia (lack of muscle control). If the victim does not receive medical attention, symptoms rapidly progress to severe abdominal pain, nausea and vomiting, shock, nephrotoxicity, cardio toxicity and paralysis. Eventually, the victim experiences convulsions, respiratory arrest, coma and then death. W ithout antivenin, the mortality rate is nearly 100%, among the highest of all venomous snakes. Depending on the nature of the bite, death can result at any time between 15 minutes and 3 hours.
King Brown Snake : King browns must be regarded as being a potentially dangerous species. Its venom is not particularly toxic but it is produced in huge quantities. The average tiger snake produces around 10-20 mg when milked. A good sized king brown snake may deliver over 150 mg in one bite. Despite its common name, the king brown snake is not a true brown snake but one of the black snake family. A bite from this snake would therefore be treated with black snake antivenom. As with many Australian snakes the colour is variable. Most specimens are mid-brown, some with a coppery tinge, others being quite dark.
King browns are robust snakes with a wide head and large specimens will reach a length over 8 feets.
Eastern or Australian Brown Snake : Dont let the innocuous name of this snake fool you, 1/14,000 of an ounce of its venom is enough to kill an adult human. Coming in a variety of species, brown snake is approximately 4 to 5 feets long. The Eastern Brown snake is the most venomous. Unfortunately, its preferred habitat is also along the major population centers of Australia.
34
The Brown snake is fast moving, can be aggressive under certain circumstances and has been known to chase aggressors and repeatedly strike at them. Even juveniles can kill a human. The venom contains both neurotoxins and blood coagulants. Fortunately for humans, less than half of bites contain venom and they prefer not to bite if at all possible. They react only to movement, so stand very still if you ever encounter one in the wild.
Inland Taipan : This is a venomous snake found in east-central Australia. It is considered by biologists to be the most venomous land snake in the world, with a bite that is reportedly 50 times more lethal than that of an Indian cobra, the venom in a Taipan is strong enough to kill up to 12,000 guinea pigs or 250,000 mice. The maximum yield recorded for one bite is 110mg, enough to kill about 100 humans. With an LD/50 of 0.03mg/kg. Despite their dangerous reputation, inland taipans are very reclusive and there has never been a report of a bite to a human other than to herpetologists actually handling the snake, with all bite victims surviving through the administration of antivenom.
Inland taipans are approximately 6-8 feet long and have scales that are brown or brownish olive-green depending on season. Dark chevrons are usually visible on the body and the head and snout are nearly black. It has been likened to the African Black Mamba in morphology, ecology and behavior.
Rattle snake : The Rattlesnake is easily identifiable by the tell tale rattle on the end of its tail. They are actually a part of the Pit Viper family, and are capable of striking at up to 2/3rd their body length. The Eastern Diamondback in considered the most venomous species in North America. Surprisingly, juveniles are considered more dangerous than adults, due to their inability to control the amount of venom injected. 35
Most species of rattlesnakes have hemotoxic venom, destroying tissue, degenerating organs and causing coagulopathy (disrupted blood clotting). Some degree of permanent scarring is very likely in the event of a venomous bite, even with prompt, effective treatment, and can lead to the loss of a limb or death. Difficulty breathing, paralysis, drooling and massive hemorrhaging are also common symptoms. Thus, a rattlesnake bite is always a potentially fatal injury. Untreated rattlesnake bites, especially from larger species, are very often fatal. However, antivenin, when applied in time, reduces the death rate to less than 4%.
Mainland Tiger snake : A highly variable species, which does not always display the distinctive tiger stripes suggested by its common name. The body can be grey, olive-brown or almost black. In most specimens darker bands are visible. The pale areas between the bands are usually light brown or cream in colour but in some specimens they may be bright yellow. The underside is usually creamy-yellow but again may be a distinctive bright yellow in some snakes.
The banding in juvenile snakes is often much more conspicuous, fading gradually as the snake matures. Tiger snakes are relatively short and stout bodied with a broad head. Most specimens reach around 3 to 5 feet in length, although particularly large animals may exceed 6 feets. The tiger snake is a very dangerous species. Its range coincides with the highest human population in Australia so encounters are common. Tiger snakes will usually act out an impressive threat display before attempting to bite. This begins with flattening of 36
the neck and loud hissing followed by mock strikes. The Tiger snake has a very potent neurotoxic venom. Death from a bite can occur within 30 minutes, but usually takes 6-24 hours. Prior to the development of antivenin, the fatality rate from Tiger snakes was 60-70%. Symptoms can include localized pain in the foot and neck region, tingling, numbness and sweating, followed by a fairly rapid onset of breathing difficulties and paralysis. The Tiger snake will generally flee if encountered, but can become aggressive when cornered. It strikes with unerring accuracy.
Death Adder : Death adders are easily distinguishable from other snakes by the very short, squat bodies, rapidly tapering tail and the broad triangular head. Colouration varies in shades of brown or grey. The tail tip is usually brightly coloured and is used as a lure by wriggling it to attract potential prey. Adult death adders are rarely longer than a meter in length. Despite their short size they possess the longest fangs of any Australian snake.
The death adders are really reluctant to bite unless the threat is very close to them. The name death adder was probably originally ’deaf’ adder referring to the inability of this and all other snakes to hear airborne sounds. They actually hunt and kill other snakes. They typically inject around 40-100mg of venom with an LD of 0.4mg-0.5mg/kg. An untreated Death Adder bite is one of the most dangerous in the world. The venom is a neurotoxin. A bite causes paralysis and can cause death within 6 hours, due to respiratory failure. Symptoms generally peak within 24-48 hours. Antivenin is very successful in treating a bite from a Death Adder, particularly due to the relatively slow progression of symptoms, but before its development, a Death Adder bite had a fatality rate of 50%. With the quickest strike in the world, a Death Adder can go from strike position to striking and back again within 0.13 of a second.
Boom slang : The average adult boom slang is 3 to 5 feet in total length, but some exceed 6 feet. The eyes are exceptionally large, and the head has a characteristic egg-like shape. Coloration is very variable. Males are light green with black or blue scale edges, but adult females may be brown. In this species, the head is distinct from the neck. The pupils of the very large eyes are round. Boomslangs have excellent eyesight and will often move their head from side to side to get a better view of objects directly in front of them. The body is slightly compressed. The dorsal scales are very narrow, oblique, strongly keeled. It is a tree dweller that is found throughout southern and sub-Saharan Africa & becomes deadly because of its preference for aerial positioning in tree top and shrub cover. Boomslang delivers a potent hemotoxic venom to its victim through large, deeply grooved folded fangs 37
positioned in the rear of its mouth The hemotoxic venom delivered by the Boomslang, affects the circulatory system destroying red blood cells, causing organ degeneration and generalized tissue damage.
Bites cause intense pain, swelling and necrosis even when delivered in small amounts. In addition, the bite causes severe bleeding, continuing for extended periods, even 24-48 hours after the bite, making the Boomslang very dangerous to man.
Bush master : The longest venomous snake, found in scrublands and forests from the Amazon River basin north to Costa Rica.
Three species of bushmaster are known to exist and they normally measure about 6 feet long but may grow to as long as 10 feet. These large snakes are reddish brown to pinkish gray in colour, matching their forest floor habitats, and they may bear x-like or diamond patterns across the back. Although seldom encountered, the bushmaster is dangerous, with a potentially lethal venom. The bushmaster is a pit viper (subfamily Crotalinae). Infrared pits, located between the eyes and nostrils.
Copper head : Copperhead is the most common venomous snake found in the eastern US and can be found throughout South Carolina. It is also known by the name "Highland Moccasin." As a species, it belongs to the genus "Agkistrodon" which also includes the Cottonmouth, also known as the "Water Moccasin". Copperheads are usually colorful and strikingly patterned snakes. They derive their name from the copper-like coloring of the head. The background color of the back and sides is tan to pinkish. Copperheads are venomous, pit vipers. 38
Bites from Copperheads are seldom fatal; however, a bite may still produce serious consequences.
Gaboon Viper : This species of viper looks like the warrior of the snake world. The Gaboon viper is the largest viper in the world, usually reaching around 6 to 7 feet long. But it is not only the length of the snake that makes it special, it’s the length of the Gaboon viper’s fangs.
This deadly viper possesses the longest fangs of any snake alive today. The Gaboon viper typically feeds on small mammals and birds, using its enormous fangs to bring down its prey. This viper is just one of many deadly snakes that call Africa home.
Philippine Cobra : The venom this specie is the most deadly of all the Cobra species, and they are capable of spitting it up to 3 meters.
39
The venom is a neurotoxin which affects cardiac and respiratory function, and can cause neurotoxicity, respiratory paralysis and death in thirty minutes. The bite causes only minimal tissue damage. The neurotoxins interrupt the transmission of nerve signals by binding to the neuro-muscular junctions near the muscles. The symptoms might include headache, nausea, vomiting, abdominal pain, diarrhea, dizziness, collapse and convulsions.
Blue Krait : The Malayan or Blue Krait is, by far, the most deadly of this species. Found throughout South East Asia and Indonesia, 50% of bites from t he deadly Blue Krait are fatal, even with the administration of antivenin. Kraits hunt and kill other snakes, even cannibalizing other Kraits. They are a nocturnal breed, and are more aggressive under the cover of darkness. However, overall they are quite timid and will often attempt to hide rather than fight.
The venom is a neurotoxin, 16 times more potent than that of a Cobra. It quickly induces muscle paralysis by preventing the ability of nerve endings to properly release the chemical that sends the message to the next nerve. This is followed by a period of massive over excitation (cramps, tremors, spasms), which finally tails off to paralysis. Fortunately, bites from Kraits are rare due to their nocturnal nature. Before the development of antivenin, the fatality rate was a whopping 85%. Even if antivenin is administered in time, you are far from assured survival. Death usually occurs within 6-12 hours of a Krait bite. Even if patients make it to a hospital, permanent coma and even brain death from hypoxia may occur, given potentially long transport times to get medical care.
Belcher’s Sea Snake : The most venomous snake known in the world, a few milligrams is strong enough to kill 1000 people! Less than 1/4 of bites will contain venom, and they are relatively docile.
40
Fisherman are usually the victims of these bites, as they encounter the species when they pull nets from the ocean. Found throughout waters off South East Asia and Northern Australia. Anaconda : Even though this is a non-venomous snake, its sheer size and strength makes it scariest snakes in the world. The anaconda is the heaviest boa constrictor in the world, and lives primarily in the South American Tropics. Anacondas live typically, in swamps and bogs, as they are great swimmers. Anacondas can reach lengths up to 30 feet sometimes longer, and have been known to eat very large animals, such as deer. The anaconda has even been known to attack and eat jaguars. Because the snake is nearly 600 pounds, a jaguar is no match for its incredible muscle mass.
Eminent Indian Personalities related to this field : 1. Dr. Himmatrao Bawaskar : His main domain of research is in the effect of scorpion stings. The death of people from scorpion bites inspired him to work on finding, the drugs for scorpion bites. His research of treatment of severe scorpion sting with the help of Prazosin has reduced the death rate due to severe scorpion sting to less than 1% which was greater than 60% before his research. He managed the cases without use of scorpion antivenom which is expensive, needs laboratory, animals and not free from severe anaphylaxis reactions. His research has not only helped India but also tropical and subtropical countries like Israel, Trinidad, Brazil Saudi Arabia, Turkey etc. It is important to note that this life time research is done from day to days earning of family and without help of any funding agency. He hails from poor illiterate farmers family. He worked as waiter, labors and maid servant to support his education. After working as medical officer at PHC and other rural hospitals, since 1986 he runs his own hospital at Mahad, Raigad, Maharashtra having intensive care unit, he and his doctor wife manage the acute medical emergency without any trained medical staffs. Dr. has published more than 50 papers in national and international journals on various medical issues related to social concern The Lancet, Heart, Tropical Doctor, Transaction of Royal Society, Tropical Medicine JAPI, Q. J. Med. Toxicon, etc. on scorpion sting, snake bite, hypothyroidism, acute myocardial infarction, chloroquine toxicity; HIV, BCG vaccine etc. He was invitee to national and international medical conferences, awarded with a Dr. Mehta and Patel award for his best paper published in JAPI 2007) & also honoured with many civil & pubic awards. 41
His autobiography written in Marathi language are “ Baristerch kart” and “Me Dr Himmatrao boltoy”. (Ref : Anil Agrawal’s Internet Journal of Forensic Medicine and Toxicology)
2. Romulus Whitaker : Romulus Earl Whitaker is a herpetologist, wildlife conservationist and founder of the Madras Snake Park, The Andaman and Nicobar Environment Trust (ANET), and the Madras Crocodile Bank Trust. In 2005 he was a winner of a Whitley Award for outstanding leadership in nature conservation. He used this award to found the Agumbe Rainforest Research Station in Karnataka, for the study of King Cobras and their habitat. In 2008, Whitaker was selected as an Associate Laureate in the 2008 Rolex Awards for Enterprise, for his efforts to create a network of rainforest research stations throughout India. Rom helped the Irula tribe to get involved in extracting snake venom used for the production of antivenom drugs. He is currently coordinating an effort to save the Gharial, a Critically endangered species of Crocodile on the brink of extinction with less than 250 individuals left in Indian waters. He was producer of the 1996, 53 minute, Super 16 mm wildlife documentary ‘The King and I’ which received the Emmy Award for Outstanding News and Documentary Program Achievement, 1998. He has authored several scientific articles and popular books on reptiles, especially on snakes, including the comprehensive field guide, titled "Snakes of India - The Field Guide" in 2004 on the Snakes of India. He apprenticed from 1963 to 1965 at the Miami Serpentarium with Bill Haast, whom he affectionately calls his "guru". (Ref : from Wikipedia, the free encyclopedia) 3. Dr. Prakash Amate : Dr. Prakash Muralidhar Amte is a medical doctor and social worker. He obtained a medical degree from GMC, Nagpur. He moved to Hemalkasa to start the Lok Biradari Prakalp in 1973, a project for the development of tribal people in the forests of Gadchirolli district. The project transformed into three things a Lok Biradari Prakalp Davakhana, a residential school and an orphanage for injured wild animals – ‘ the Amtes Animal Arc, this rehabilitation center for wild animal is lively example of care & respect to nature and its all habitants. The Lok Biradari Prakalp seeks to improve health and educational services for tribals in the area. Hemalkasa lies in a tribal belt and the project provides health care to about 40000 individuals annually. The Lok Biradari Prakalp Ashram School has over 600 students, residents and day scholars. Dr Prakash Amte has written marathi books like "Prakashvata" & "Negal". He and his wife, Dr. Mandakini Amte were awarded the Magsaysay Award for ’Community Leadership’ in 2008 for their philanthropic work in the form of the Lok Biradari Prakalp amongst the Madia Gonds in Gadchiroli district of Maharashtra and the neighboring states of Andhra Pradesh and Madhya Pradesh. (Ref : from Wikipedia, the free encyclopedia) 4. Neelimkumar Khaire : He is Eminent herpetologist, closely associated with the study and conservation of snakes over four decades. He is the Director of the ‘Snake Park and ‘Rehabilitation Centre for Animals, Pune. He is also founder of the ‘Indian Herpetological Society. So far he has published five award winning books about Snakes & Animals. (Ref : SNAKES by Neelimkumar Khaire, Jyotsna Prakashan)
42
TAKALE CHARITABLE TRUST Regd. No. E-592 (Shirdhon, Panvel, Raigad, Maharahstra-410206). First floor, ‘KALAVIHAR’ Build, Near Bartakke Dental Clinic, Shivaji Road, Line Ali, Panvel, MH-410206.
Respected Sir / Madam, ‘Takale Charitable Trust’ has planned to organize a Lectures with slide show or practical demonstrations based on following topics. The organization is conducting these sessions to popularize science & technology among masses as well as to develop scientific temperament in the students & general public. These are social awareness cum educational programs and are open for all. Lectures are delivered in
, Hindi & English. Details are as below:
Speaker
: Santosh Takale [B. Tech. (Mech.) Scientific Officer-F, BARC, Mumbai ]
Date, Timing & Venue
: Suitable to Speaker & Organisers ( BaaYaa -
Min. no. of audience
: 100 Nos.
Details of Program : (Few programs will be with Slide shows 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
, Hindi & English ).
of 60 to 100 minutes) :
ivaSvaacao AMtrMga ). Career Guidance ( kiryar maaga-dSa-na ). Atom for Peace (ANaU tM~&ana ). Understanding the Universe (
Ancient Indian Astronomy. Climate Change & Global Warming. Science Toys with Practical Demonstration. Science, Scientists & Accidental Inventions. Snakes- Myths & Facts. ( saap : samaja - gaOrsamaja ). Being true Citizen of Country with vast diversity-India.
14.
AakaSa inarIxaNa ). Human Society & Beliefs/Superstition (maanavaI samaaja AaiNa Eawa /AMQaEawa ). Science behind Miracles with Practical Demonstration ( cama%karamaagaIla iva&ana ). Communication skills & Personality Development ( saMBaaYaNa klaa va vya@tIma%va ivakasa ). Management techniques & Time Management for Ex ecutives (vyavasqaapna kaOSalya va vaoLcao inayaaojana ).
15.
Manufacturing/Fabrication technology & Non Destructive Testing for Professionals & Students.
10. Sky Observation with naked eye & Telescope ( 11. 12. 13.
Requirements - Safe sitting place for audience with lesser illumination for proper visibility of projected clips/slides. Two numbers of normal electric supply points with earthing. The advance intimation & booking of the dates & time can be done by contacting below mentioned authorities of TRUST. Your courteous help is expected. Regards.
Trustee, Takale Charitable Trust For arranging lecture or any additional details please contact : Vaishali - 7738984852. Ramesh - 9967584553.
43