Mga Batayang Kaalaman sa Pagtuturo ng Filipino Wika • Sistema ng komunikasyon sa pagitan ng mga tao sa pamamagitan ng mga pasulat o pasalitang simbulo (Webster, 1974) • Masistemang balangkas ng sinasalitang tunog na pinipili at isinasaayos sa paraang arbitraryo upang magamit ng mga taong kabilang sa isang kultura (Henry Gleason) Mga Teorya ng Pinagmulan ng Wika 1. Teoryang Bow-wow – ang wika ay mula sa panggagaya sa mga tunog ng kalikasan 2. Teoryang Pooh-pooh – unang natutong magsalita ang mga tao nang hindi sinasadya ay napabulalas sila bunga ng mga masisidhing damdamin tulad ng sakit, tuwa, sarap, kalungkutan, takot, pagkabigla at iba pa 3. Teoryang Yo-he-ho – natutong magsalita ang tao bunga ng kanyang pwersang pisikal 4. Teoryang Ta-ra-ra-boom-de-ay – ang wika ng tao ay nag-ugat sa mga tunog na kanilang nililikha sa mga ritwal na kalauna’y nagpapabagu-bago at nilapatan ng iba’t ibang kahulugan. 5. Teoryang Ta-ta – ang kumpas o galaw ng kamay ng tao na kanyang ginagawa sa bawat partikular na okasyon ay ginaya ng dila at naging sanhi ng pagkatuto ng taong lumikha ng tunog at kalauna’y nagsalita 6. Teoryang Dingdong – nagkaroon ng wika ang tao sa pamamagitan ng mga tunog na nalilikha ng mga bagay-bagay sa paligid Ang Wikang Filipino • 1973 – Sa Saligang-Batas, Artikulo XV: … Ang Pambansang Asamblea ay dapat gumawa ng mga hakbang tungo sa pagpapaunlad at pormal na adapsyon ng panlahat na Wikang Pambansa na makikilalang Filipino. • 1987 – Pinagtibay ang Bagong Konstitusyon ng Pilipinas. Sa Artikulo XIV, Seksyon 6-9, nasasaad ang sumusunod: Sek. 6. Ang wikang pambansa ng Pilipinas ay Filipino. Samantalang nililinang, ito ay dapat payabungin at pagyamanin pa salig sa umiiral na wika sa Pilipinas at sa iba pang mga wika. Ang Filipino ay ang katutubong wika na ginagamit sa buong Pilipinas bilang wika ng komunikasyon ng mga etnikong grupo. Katulad ng iba pang wikang buhay, ang Filipino ay dumaraan sa proseso ng paglinang sa pamamagitan ng mga panghihiram sa mga wika sa Pilipinas at mga di-katutubong wika at ebolusyon ng iba’t ibang barayti ng wika para sa iba’t ibang saligang sosyal, at para sa mga paksa ng talakayan at iskolarling pagpapahayag. Kalikasan at Istraktura ng Wikang Filipino Ponolohiya o palatunugan – pag-aaral sa iba’t ibang tunog at wastong bigkas na ginagamit sa pagsasalita Ponema – tumutukoy sa mga makahulugang tunog ng isang wika Ponemang segmental - may 21 ponema ang wikang Filipino - 16 katinig (p,b,m,t,d,n,s,l,r,y,k,g,w,_,_) - 5 patinig (i, e, a, o, u) Ponemang Suprasegmental 1. Diin – ang lakas o bigat sa pagbigkas ng isang salita o pantig 2. Haba – ang haba ng bigkas sa patinig ng isang pantig 3. Tono – ang pagbaba at pagtaas sa bigkas ng pantig 4. Hinto – ang pansamantalang pagtigil sa pagsasalita Morpolohiya – makaagham na pag-aaral ng mga makabuluhang yunit ng isang salita o morpema Mga Uri ng Morpema 1. Ponema – halimbawa nito ay ang /o/ at /a/ na maaaring mangahulugan ng kasarian Hal. maestro vs maestro Abugado vs abugada Paulo vs Paula
1
2. Salitang-ugat – mga payak na salita dahil walang panlapi Hal. mata payong ligaya 3. Panlapi – maaaring unlapi, gitlapi, hulapi Hal. umalis pinayungan taasan Ang morpema ay maaaring ring: 1. May kahulugang leksikal – kung ang salita ay pangnilalaman Hal. pangngalan, panghalip, pandiwa, pang-uri, pang-abay 2. Pangkayarian – walang kahulugan sa ganang sarili at kailangang Makita sa isang kayarian o konteksto upang maging makahulugan Hal. pang-angkop, pangatnig, pang-ukol, pananda Mga Pagbabagong Morpoponemiko - tumutukoy sa anumang pagbabago sa karaniwang anyo ng isang morpema dahil sa impluwensya ng kaligiran nito 1. Asimilasyon a. asimilasyong parsyal o di-ganap: - kung ang isang panlapi o salita ay nagtatapos sa /ng/ ay ikinakabit sa isang salitang ugat na nagsisimula sa /p/ o /b/, ang /ng/ ay nagiging /m/ Hal. [pang] + paaralan = pampaaralan [pang] + bayan = pambayan - nagiging /n/ kung ang kasunod ay aliman sa mga sumusunod na ponema: /d, l, r, s, t/ Hal. [pang] + dikdik = pandikdik [pang] + taksi = pantaksi b. asimilasyong ganap: bukod sa pagbabagong nagaganap sa ponemang /ng/, nawawala pa rin ang unang ponema ng nilalapiang salita dahil sa ito ay inaasimila o napapaloob na sa sinusundang ponema Hal. [pang] + palo = pampalo = pamalo [pang] + tali = pantali = panali \ 2. Pagpapalit ng ponema – may mga ponemang nagbabago o napapalitan sa pagbubuo ng mga salita a. /d/ = /r/ Hal. ma- + dapat = marapat ma- + dunong – madunong lapad + -an = lapadan = laparan tawid + -in = tawidin = tawirin b. /o/ = /u/ Hal.
dugo + an = duguan Mabango = mabangung-mabango 3. Metatesis – kapag ang salitang ugat na nagsisimula sa /l/ o /y/ ay nilalagyan ng gitylaping –in, ang /i/ at /n/ ay nagkakapalitan ng posisyon Hal. -in + lipad = nilipad -in + yaya = niyaya 4. Pagkakaltas ng ponema – nagaganap ang pagbabagong ito kung ang huling ponemang patinig ng salitang-ugat ay nawawala sa paghuhulapi nito. Hal. takip + -an = takipan = takpan Kitil + -in = kitilin = kitlin 5. Paglilipat-diin – may mga salitang nagbabago ng diin kapag nilalapian. Maaaring malipat ng isa o dalawang pantig ang diin patungong huling pantig o maaaring malipat ng pantig patungong unahan ng salita. Hal. BAsa + -hin = baSAhin Ka- + SAma + -han = kasamaHAN laRO + -an = laruAN (lugar) 6. Reduplikasyon – pag-uulit ng pantig ng salita. Ang pag-uulit na ito ay maaaring magpahiwatig ng kilos na ginagawa o gagawin pa lamang, tagagawa ng kilos o pagpaparami. Hal. aalis matataas magtataho pupunta masasaya naglalakad Kayarian ng mga Salita 1. Payak - salitang ugat lamang, walang panlapi, hindi inuulit at walang katambal na ibang salita Hal. aklat baha ganda bait
2
2. Inuulit – kung ang kabuuan nito o isa o higit pang pantig sa dakong unahan ay inuulit a. Pag-uulit na ganap Hal. araw-araw magbahay-bahay usung-uso b. Pag-uulit na di-ganap o parsyal Hal. aawit giginhawa bali-baligtad 3. Tambalan – dalawang salitang pinagsama para makabuo ng isang salita a. Tambalang di-ganap Hal. silid-aklatan bahay-ampunan batang-lansangan b. Tambalang ganap Hal. pulot-gata
hampas-lupa
ningas-kugon
Sintaksis – pag-aaral sa iba’t ibang kaayusan ng mga salita sa loob ng pangungusap Sugnay – kalipunan ng mga salitang may simuno at panag-uri na maaaring may buong diwa o di-buong diwa 1. Sugnay na makapag-iisa – may simuno at panag-uri na may diwa Hal. Siya ay naglilinis 2. Sugnay na di-makapag-iisa – may simuno at panaguri ngunit walang buong diwa Hal. Dahil sa baha Parirala – lipon ng salitang walang simuno at panaguri Uri ng Pangungusap A. Ayon sa pangungusap na walang paksa 1. Eksistensyal – nagpapahayag ng pagka-mayroon Hal. Mayroong handaan roon. 2. Pahanga – nagsasaad ng damdaming paghanga Hal. Kayganda ng babaeng iyon! 3. Sambitlang – tumutukoy sa mga iisahin o dadalawahing pantig na nagpapahayag ng matinding damdamin Hal. Aray! 4. Pamanahon – nagsasabi ng oras o uri ng panahon Hal. Maaga pa. 5. Pormularyong panlipunan – mga nakagawiang pagbati, pagbibigay-galang atbp. Hal. Magandang gabi. B. Ayon sa gamit ng pangungusap na may paksa 1. Paturol o pasalaysay – nagsasaad ng katotohanan o isang pangyayari Hal. Maganda ang tanawin sa Tagaytay. 2. Pautos – nagbibigay ng utos o kahilingan Hal. Kumuha ka ng plato. 3. Patanong – naghahayag ng isang katanungan o pag-uusisa Hal. Pumasok ka kahapon? 4. Padamdam – nagpapakita ng matinding damdamin Hal. Lagot ka! Ibinagsak mo ang cellphone ni nanay! C. Ayon sa kayarian o anyo ng pangungusap na may paksa 1. Payak – nagpapahayag ng iisang kaisipan Hal. Ang aso ay tumatahol. 2. Tambalan – binubuo ng dalawa o higit pang sugnay na makapag-iisa at pinag-uugnay ng mga pangatnig Hal. Si ate ay nagwawalis sa sala habang si kuya ay nagdidilig ng halaman sa hardin. 3. Hugnayan – binubuo ng isang sugnay na makapag-iisa at isa o higit pang sugnay na di makapag-iisa Hal. Ang sapatos niya ay bagong bili kaya ingat na ingat siya na huwag itong maputikan. 4. Langkapan – binubuo ng dalawa o higit pang sugnay na makapag-iisa at isa o higit pang sugnay na di-makapag-iisa Hal. Pinatawad ni Nestor ang kanyang mga kapatid at sila’y sama-samang umuwi upang makasamang muli ang kanilang ama.
3
Bahagi ng Pananalita I. Pangngalan – tumutukoy sa tao, hayop, bagay, pook at pangyayari A. Ayon sa katangian 1. Pantangi – nagsisimula sa malaking titik na tumutukoy sa tiyak na ngalan ng tao, hayop, bagay, pangyayari Hal. Jing, Tagpi, Mongol, Zabarte, Araw ng mga Puso 2. Pambalana – nagsisimula sa maliliit na titik na tumutukoy sa karaniwan o pangkalahatang ngalan ng tao, hayop, bagay, pangyayari Hal. guro, aso, lapis, pasyalan, kasalan B. Ayon sa katuturan 1. Tahas – tumutukoy sa bagay na materyal Hal. tao, puno, hayop, pagkain, gamut, kasangkapan a. Palansak – tumutukoys sa iisang uri ng tao o bagay Hal. buwig, kumpol, hukbo, tumpok, kapuluan b. Di-palansak – tumutukoy lamang sa bagay na isinasaalang-alang Hal. saging, bulaklak, sundalo, patatas, pulo 2. Basal – tumutukoy sa mga abstraktong konsepto, diwa o kaisipan Hal. pag-ibig, pag-asa, pagmamahal 3. Patalinghaga – hindi tuwirang patungkol sa bagay na pinangangalanan at sa halip ay inihahambing lamang sa bagay na kamukha o katulad Hal. buwaya (imbis na pulitiko), langit (imbis na ligaya) C. Ayon sa kasarian 1. Panlalaki – tumutukoy sa tao o hayop na lalaki; kadalasan ding lalaki ang mga pangalang tunog “o” Hal. pari, hari, tatay, manong, tandang, barbero 2. Pambabae – tumutukoy sa tao o hayop na babae; kadalasan ding babae ang mga pangalang tunog “a” Hal. madre, reyna, nanay, dumalaga, doktora 3. Di-tiyak – maaaring panlalaki o pambabae Hal. guro, estudyante, pasahero, kapit-bahay 4. Walang kasarian – tumutukoy sa bagay na walang buhay Hal. bote, papel, pera, aklat D. Ayon sa kailanan 1. Isahan – ginagamitan din ng mga pamilang na isa Hal. kapatid, ang baso, isang bote 2. Dalawahan - ginagamitan din ng mga pamilang na dalawa Hal. kambal, dalawang aso 3. Maramihan o lansakan – pinagsasama-sama ang mga bagay na magkakatulad Hal. kapuluan, kabataan, sangkatauhan E. Ayon sa katungkulan, karaniwang nagiging simuno o layunin ang pangngalan sa pangungusap, ngunit maaari ring gumanap ito bilang: 1. Malapang-uri – nagbibigay ng tiyak na kaurian kapag kapwa sa pangalan Hal. dalagang anak 2. Malapandiwa – nagsisimula sa ‘pa-‘, ‘pag-‘, ‘pang-‘, o iba’t ibang anyo nito ay may kasamang ‘-an’, o ‘-han’ Hal. pagandahan, payabangan 3. Malapandiwari – alangang pandiwa at alangang pang-uri Hal. Ano ang dala (dinala) mo? 4. Malapang-abay – nauukol sa panahon na bahagi ng isang araw o gabi Hal. Nilalagnat sa hapon ang may TB. II. Panghalip - mga salita na pamalit sa pangngalan A. Panao – pamalit sa pangalan ng tao Panauhan Isahan (kumakausap) Una Ikalawa Ikatlo Dalawahan (kinakausap) Una Ikalawa Ikatlo
Anyong ang (palagyo)
Anyong ng (paukol)
Anyong sa (paari)
ako ikaw, ka siya
ko mo niya
akin iyo kanya
kita, tayo kayo sila
natin ninyo nila
atin inyo kanila
4
Maramihan (pinag-uusapan) Una kami Ikalawa kayo Ikatlo sila
namin ninyo nila
amin inyo kanila
Halimbawa: 1. Anyong ang a. Ang Unang Ginang ng bansa ay masigasig na tagapagtaguyod ng kapakanang pangmadla. b. Siya ay masigasig na tagapagtaguyod ng kapakanang pangmadla. 2. Anyong ng a. Malalaki at matataba ang alagang baboy ni Mang Cesar. b. Malalaki at matataba ang alagang baboy niya. 3. Anyong sa a. Ang aklat para sa mga guro ay tungkol sa industriya at ekonomiya ng bayan. b. Ang aklat para sa kanila tungkol sa industriya at ekonomiya ng bayan. B. Pamatlig – pumapalit sa ngalan ng tao, bagay, pook na itinuturo 3 kategorya 1. malapit sa nagsasalita – ito, dito 2. malapit sa nakikinig – iyan, diyan 3. malayo sa kapwa nagsasalita at nakikinig – iyon, doon C. Panaklaw – sumasaklaw sa kaisahan, dami o kalahatan ng tinutukoy Hal. isa, anuman, sinuman, ilanman, tanan, lahat, kailanman D. Pananong – pamalit sa ngalan ng tao at bagay na ginagamit sa pagtatanong Isahan Maramihan sino sinu-sino ano anu-ano alin alin-alin kanino kani-kanino Iba pa: bakit, paano, kailan, magkano, gaano , ilan III. Pandiwa – nagsasaad ng kilos o nagbibigay buhay sa pangungusap A. Panahunan (tense) Hal. 1. Nagdasal na ang mag-anak. (Perpektibo) 2. Nagdarasal ang mag-anak ngayon. (Imperpektibo) 3. Magdarasal na ang mga mag-anak. (Kontemplatibo) B. Pokus – ang tawag sa kaugnayan ng pandiwa sa simuno ng pangungusap Hal. 1. Tagaganap – Kumain ng suman at manggang hinog ang bata. 2. Layon – Kinain ng bata ang suman at manggang hinog. 3. Ganapan – Pinagtamnan ng gulay an gaming bakuran. 4. Tagatanggap – Ibinili ko ng bagong aklat si Nehya. 5. Kagamitan – Ipinampunas ko ng lababo ang puting basahan. 6. Sanhi – Ipinagkasakit niya ang pagpapatuyo ng pawis sa likod. 7. Direksyunal – Nagtungo sila sa Bicol. IV. Pang-uri – nagsasaad ng katangian o uri ng tao, hayop, bagay, lunan atbp. na tinutukoy ng pangngalan o panghalip na kasama nito sa loob ng pangungusap A. Kayarian 1. Payak – gutom, galit, tamad 2. Maylapi – makatao, mataas, kalahi 3. Inuulit – puting-puti, butas-butas, balu-baluktot, maliliit 4. Tambalan – kulay-abo, kapit-tuko, kalatog-pinggan B. Kailanan 1. Isahan – iisa lamang ang inilalarawan, gumagamit ng mga panlaping ma, ka, pang Hal. Kalahi ko siya. 2. Dalawahan – dalawa ang inilalarawan, gumagamit ng mga panlaping magka, magkasing Hal. Magkalahi kaming dalawa. 3. Maramihan – higit sa dalawa ang inilalarawan, naipapakita sa pamamgitan ng pantukoy na mga, o sa pag-uulit ng pantig na ka sa mga panlaping magka at magkasing;o sa paggamit ng salitang nagsasaad ng bilang na higit sa dalawa Hal. Magkakalahi tayong lahat. C. Kaantasan
5
1. Lantay – karaniwang anyo ng pang-uri Hal. mayaman, maganda, palabiro 2. Katamtamang antas – naipakikita sa pamamgitan ng paggamit ng mga salitang medyo, bahagya, nang kaunti o sa pag-uulit ng salitang ugat o dalawang pantig nito Hal. medyo hilaw, maitim nang bahagya, mapula-pula, maliit-liit 3. Masidhi – naipakikita sa pamamagitan ng paggamit ng mga panlaping napaka, nag… an, pagka, kay; mga salitang lubha, totoo, masyado, talaga Hal. napakaganda, pagkabait, kayputi, lubhang kaawa-awa D. Hambingan – naghahambing ng dalawang tao, bagay, pook 1. Pahambing na magkatulad – pinaghahambing ay pareho o magkapatas ng uri o katangian; gumagamit ng panlaping ka, sing, sing, at pampanulad tulad ng gaya, tulad, paris, kapwa Hal. kamukha, kasingganda, kapwa mabait 2. Di-magkatulad – ang pinaghahambing ay hindi magkapatas ng uri o katangian; gumagamit ng mga salitang paghahambing tulad ng kaysa, di tulad, d -gaya, di gaano Hal. Malayo ang Kalinga kaysa Baguio kung manggagaling ka sa Maynila. 3. Panukdulan – gumagamit ng mga panlaping pinaka, walang kasing Hal. pinakatanyag, walang kasing sungit E. Pamilang – ibinibilang sa mga pang-uri ang mga pamilanhg dahil ginagamit na panuring ng pangngalan o panghalip 1. Pamilang na patakaran o pamilang na cardinal – isa…sampu, labing-isa…dalawampu 2. Panunuran – una, ikalawa, ikatlo… pang-una, pangalawa, pangatlo… V. Pang-abay – nagbibigay turing sa pandiwa, pang-uri at iba pang pang-abay A. Pamanahon – nagsasabi kung kailan naganap ang kilos Hal. kahapon, minsan, bukas, makalawa, ngayon, dati, lagi, bihira, kagabi B. Panlunan – sumasagot sa tanong na saan o saang pook ang pangyayarihan ng kilos Hal, dito, doon, sa (sa kantina, sa kusina) C. Pamaraan – naglalarawan kung paano naganap ang kilos Hal. patakbo, marahan, mabagal D. Panggaano – o pampanukat na sumasahot sa tanong na magkano/gaano Hal. sobrang mahiyain, sapat ang benta E. Pang-agam – nagsasaad ng walang katiyakan ng isang kilos Hal. marahil, siguro, tila F. Pananggi – nagsasaad ng hindi pagsang-ayon o pagtanggi Hal. hindi, ayaw, huwag G. Panang-ayon – naghahayag ng pagsang-ayon Hal. oo, tunay, sadyang, talaga H. Panulad – naghahambing ng kilos o galaw ng pandiwa o pang-uri Hal. lalo, higit Mga Pang-ugnay A. Pang-ukol – nag-uugnay sa pangngalan o panghalip sa ibang mga salita sa pangungusap 1. Pang-ukol na sa isang salita – ng, sa Hal. Ang pagkain ay inilagay na sa mesa. Ang alagang aso ay pumanhok ng (sa) bahay. 2. Pang-ukol na dalawang salita – para sa, ayon sa Hal. Ang mga ala-alang ito ay para sa iyong ina. Ayon sa balita, nagkaroon daw ng mahigpit na pagtatalo sa Kongreso. B. Pangatnig – nag-uugnay sa kapwa salita, parirala at sugnay 1. Panimbang – at, saka, at saka 2. Paninsay – ngunit, bagaman 3. Panubali – pag, kung 4. Pamukod – o 5. Pananhi – dahil, sapagkat 6. Panlinaw – samakatwid, kung gayon 7. Panapos – at sa wakas, sa lahat ng ito
6
Pagpapalawak ng Pangungusap A. Mga paningit o ingklitik Hal. ba, kasi, kaya, daw/raw, din/rin na, naman, nga, pa, ho, lamang, lang, man, muna, pala, po, sana, tuloy, yata B. Mga panuring Batayang pangungusap; Ang mag-aaral ay iskolar. 1. Karaniwang pang-uri Hal. Ang matalinong mag-aaral ay iskolar. 2. Pariralang panuring Hal. Ang matalinong mag-aaral sa klase ay iskolar. 3. Ibang bahagi ng pananalita na gumaganap ng tungkulin ng pang-uri a. Pangngalang ginagamit na panuring Hal. Ang mag-aaral na babae ay iskolar. b. Panghalip na ginagamit na panuring Hal. Ang mag-aaral na babaeng iyon ay iskolar. c. Pandiwang ginagamit na panuring Hal. Ang mag-aaral na babaeng iyon na nagtatalumpati ay iskolar. 4. Pagpapalawak sa pamamagitan ng pang-abay Batayang pangungusap: Umalis ang mag-anak. a. Pang-abay na pamanahon Hal. Umalis agad ang mag-anak. b. Pang-abay na pamaraan Hal. Patalilis na umalis agad ang mag-anak. C. Mga kaganapan ng pandiwa 1. Kaganapang ganapan Hal. Nagpiknik ang mag-anak sa tabing-dagat. 2. Kaganapang kagamitan Hal. Sinugpo niya ang mga kulisap sa kanyang mga pananim sa pamamagitan ng bagong gamot na ito. 3. Kaganapang sanhi Hal. Yumaman siya dahil sa sipag at tiyaga. 4. Kaganapang direksyunal Hal. Tumakbo ang criminal patungo sa liblib na pook na iyon. 5. Kaganapang tagaganap Hal. Kinagalitan ni Aling Maria ang kanyang anak. 6. Kaganapang layon Hal. Namili ng mga alahas si Josefina. 7. Kaganapang tagatanggap Hal. Nagluto si Pining para sa mga bata. Apat na Uri ng Pagpapahayag A. Paglalahad (Expository) – pagpapaliwanag ng obhetibo o walang pagkampi na may sapat na detalye na pawing pampapalawak ng kaalaman sa paksang binibigyang-linaw nang lubos na mauunawaan ng may interes B. Paglalarawan (Descriptive) – pagpapakita ng kaanyuan at kabuuan ng tao, bagay, sitwasyon, insidente, o senaryo Mga Uri ng Paglalarawan 1. Konkreto/karaniwan/obhetibo 2. Masining 3. Teknikal C. Pagsasalaysay (Narrative) – nagkukwento ng isang pangyayari o kawil ng pangyayari D. Pangangatwiran (Argumentative) – panghihikayat sa iba na tanggapin ang katotohanan o kawastuan ng isang paninindigan o di kaya’y baguhin ang kanilang pag-iisip o impluwensyahan ang kanilang paguugali at pagkilos sa pamamagitan ng makatwirang pahayag ************************** Inihanda ni: Lourdes Zorilla-Hinampas Guro sa Filipino
7
Mga Batayang Kaalaman sa Pagtuturo ng Panitikan Panitikan – -
mula sa salitang titik, na inunlapian ng pang (pan) at hinulapian ng an; panumbas ito sa wikang Tagalog sa salitang literature na galing sa wikang Ingles na nangangahulugang letra o titik koleksyon ng mga akdang oral (sinasalita) at nakalimbag tungkol sa pamumuhay, kaugalian, kultura, tradisyon, paniniwala ng mga tao at hinggil sa bagay-bagay sa daigdig repleksyon ng reyalidad ng lipunan
Dalawang Anyo ng Panitikan 1. Patula – masining na pagsasama-sama ng mga salita upang makabuo ng mga taludtod na may sukat at tugma, kung walang sukat at tugma, ito ay tinatawag na malayang taludturan Mga Uri a. Liriko o tula ng damdamin b. Pasalaysay c. Tulang sagutan o patnigan d. Tulang pandulaan 2. Tuluyan – maluwag na pagsasama-sama ng mga salita sa katutubong takbo ng pangungusap I. Panitikan Bago Dumating ang mga Mananakop (-1564) A. Anyo ng Panitikan 1. Bugtong (Tagalog), pabitla (Pangasinan), burbutia (Ilocano), patotodan (Bicol), huhulaan (Eastern Visayas) 2. Salawikain at kasabihan – ang salawikain ay nagbibigay ng aral samantala ang kasabihan ay patulang taludtod na naghahayag ng pang-araw-araw na katotohanan ng buhay 3. Epiko – mahahabang tulang pasalaysay na inaawit o binigkas nang taimtim at nahihingil sa mga mahiwagang pangyayari at kabayanihan a. Lam-ang (Ilokano) b. Ibalon (Bicol) c. Indarapatra at Sulayman (Mindanao) d. Alim(Ifugao) e. Hinilawod (Hiligaynon) f. Hudhud (Ifugao) g. Torogi (Igorot) h. Darangan (Mindanao) 4. Awiting-bayan a. talindaw – pamamangka b. diona – kasal o panliligaw c. oyayi – pagpapatulog ng sanggol (lullaby) d. dalit – pagpuri o pagsamba e. kumintang – pakikidigma f. sambotani –tagumpay g. kundiman – awit ng pag-ibig 5. Kwentong-bayan a. Mito – kwento tungkol sa pinagmulan ng daigdig at Bathala b. Alamat - kwento tungkol sa pinagmulan ng mga bagay-bagay at lugar c. Pabula – kwento na ang pangunahing tauhan ay hayop B. Katangian 1. tungkol sa karanasan ng mga tao 2. ang wika ay wika ng pang-araw-araw na pamumuhay 3. may tendensiya na magpaulit-ulit 4. esteryotipiko ang mga tauhan 5. may tugmaan o ritma 6. pag-aari ng buong pamayanan ang mga akda II. Panitikan sa Panahon ng mga Espanyol (1565-1898) A. Mga Akdang Panrelihiyon 1. Prosa a. Doctrina Cristiana en Lengua Espanola y Tagala (1593) – kauna-unahang akda tungkol sa relihiyon na nalimbag sa Pilipinas; naglalaman ng mga dasal b. Barlaan at Josaphat – inilimbag ni Antonio de Borja noong 1708 at 1712 ang kanyang salin sa Tagalog; isang salaysay sa Bibliya mula sa Griyego c. Pasyon – ang unang pasyon ay akda ni Gaspar Aquino de Belen noong 1704 d. Urbana at Feliza – isang epistolaryo na isinulat ni Modesto de Castro noong
8
1855 2. Panulaan a. Tulang Ladino – nakasulat ang tula sa dalawang wika (Tagalog at Espanyol) b. Korido – patula ang pagkakasulat pero paawit kung binibigkas; walong pantig ang bawat taludtod, ang bawat saknong ay binubuo ng apat na taludtod (octosyllabic quatrains) c. Awit – katulad ng korido ang kaibahan lang ay sampung pantig ang bawat taludtod, ang bawat saknong ay binubuo ng apat na taludtod (dodecasyllabic quatrains) d. Duplo o ensilada – patulang pagtatalo na ginagawa bilang pang-aliw sa namatayan Mga kabilang sa Duplo 1) hari o punong halaman 2) belyako (lalaki) 3) belyaka (babae) 4) duke 5) konde (tagapayo) 6) reyna 7) berdugo (tagaganap ng hatol) 3. Drama a. Dalit – awit para kay Maria b. Senakulo – dulang nagsasalaysay ng buhay at kamatayan ni Hesus c. Tibag – pagtatanghal kung buwan ng Mayo; paghahanap ni Santa Elena sa krus na pinagpakuan kay Hesus d. Komedya o Moro-moro – naglalarawan ng pakikipag[alaban ng Espanya sa mga Moro (Muslim) f. Karilyo – isang uri ng libangan ng mga tao kung tumatamang madilim ang gabi ng kapistahan ng isang bayan; nagpapagalaw ng mga anino ng mga pira-pirasong kartong hugis-tao na sinasabayan ng salita g. Sarswela – melodramang may kasamang awit at tugtog *Jaguar con Fuego (1878) – unang sarswela h. Panuluyan – ginagawa tuwing gabi ng Dis. 24, ipinapakita ang paghahanap ni Maria sa sabsaban i. Salubong – ginagawa tuwing Pasko ng Pagkabuhay; pagkikita ni Hesus at Maria j. Moriones – nakasuot ng unipormeng pangsundalo ng mga Romano at nakamaskara; ang pugutan ang kasukdulan ng palabas k. Pangangaluluwa – ginagawa sa Araw ng mga Patay B. Mga Bantog na Makata/Manunulat 1. Pedro Bukaneg - ladino 2. Tomas Pinpin – Ang Librong Pag-aaralan ng mga Tagalog ng Wikang Castila 3. Fernando Bagong Banta – Memorial dela Vida Cristiana 4. Jose dela Cruz – “Husing Sisiw”, kilalang katha: Historia Famoso ni Bernardo Carpio at Doce Pares de Francia 5. Francisco Baltazar – “Balagtas”, kilalang katha: Florante at Laura, La India Elegante y El Negrito Amante, Orosman at Zafira 6. Ananias Zorilla – 7. Eulogio Julian de Tandiama * May Bagyo Mat May Rilim (1605) C. Kilusang Propaganda (1872-1895) 1. Hangarin: a. Pagkakapantay-pantay sa harap ng batas’ b. Gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas c. Ibalik ang pagkakaroon ng kinatawang Pilipino sa Korte ng Espanya d. Gawing Pilipino ang kura paroko e. Kalayaang pangkatauhan 2. La Solidaridad – opisyal na pahayagan 3. Mga Propagandista a. Jose Rizal (mangagamot at manunulat) 1) Sanaysay (Ang Pilipinas sa Loob ng 100 Taon, Hinggil sa Katamaran ng mga Pilipino, Ang Pilipinas sa Loob ng 100 Taon) 2) Nobela (Noli me Tangere, El Filibusterismo) 3) Tula (Sa Aking mga Kababata, Mi Ultimo Adios) 4) Dula (El Consejo de los Dioses) b. Marcelo H. del Pilar (abugado at mamamahayag) – kilala sa bansag na Plaridel,
9
Peping Dilat, Dolores Manapat at Pupdoh 1) Dasalan at Tocsohan 2) Aba Ginoong Barya c. Graciano Lopez Jaena (mananalumpati at kritiko) – Fray Botod (nobela) d. Mariano Ponce (mananalaysay) e. Juan Luna (pintor) f. Felix Resurreccion Hidalgo (pintor) g. Pedro Paterno (abogado at manunulat) – Ninay (nobela) h. Jose M. Panganiban (mananaling-wika at mananalaysay) i. Jose Alejandrino (inhinyero) j. Pedro Serrano Laktaw (guro at leksikograpo) k. Isabelo delos Reyes (poklorista at mamamahayag) l. Dominador Gomez (manggagamot at mananalumpati) D. Panahon ng KKK (Kagalang-galangang Kataas-taasang Katipunan ng mga Anak ng Bayan) 1. Hangarin: a. pulitika (mahiwalay ang Pilipinas sa Espanya) b. moral (maturuan ng katatagan at kagandahang-asal ang mamamayan nang malayo sa pagiging panatiko) c. sibiko (maging mapagtanggol sa mga mahihirap at naaapi) 2. Mga Katipunero a. Andres Bonifacio (Ama ng Katipunan) – Pag-ibig sa Tinubuang Lupa, Katungkulan Gagawin ng mga Anak ng Bayan (Kartilya), Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog b. Emilio Jacinto (Utak ng Katipunan) – Kartilya ng Katipunan, LIwanag at Dilim; kilala rin bilang Dimas-ilaw (manunulat) at Pingkian (Katipunan) c. Apolinario Mabini (Dakilang Lumpo) – El Desarollo y Caida de la Republika Filipina (Ang Pataas at Pagbagsak ng Republikang Pilipino), El Verdadero Decalogo (Ang Tunay na Sampung Utos); kilala sa sagisag na Katabay 3. Iba pang manunulat a. Leona Florentino – makatang Ilokano III. Panahon ng Amerikano (1898-1945) A. Dula 1. Severino Reyes (Don Binoy) – kilala sa pagsusulat ng sarswela; Walang Sugat (1902) 2. Juan Matapang Cruz – Hindi Aco Patay (1903) 3. Juan Abad – Tanikalang Guinto (1902) 4. Aurelio Tolentino – Kahapon, Ngayon at Bukas (1903) 5. Patricio Mariano – Anak ng Dagat (1922) 6. Wilfrido Ma. Guerrero – Wanted: A Chapero (1940), The Forsaken House (1940), Frustrations (1944) B. Tula 1. Fernando Ma. Guerrero – Crisalidas 2. Cecilio Apotol - Pentelicas 3. Jesus Balmori – Mi Casa de Nipa 4. Benigno R. Ramos – 5. Pedro Gatmaitan – Tungkos ng Alaala 6. Jose Corazon de Jesus – kilala bilang Huseng Batute; Mga Gintong Dahon, Sa Dakong Silangan C. Nobela 1. Gabriel Beato Francisco – Fulgencia Galbillo (1907), Capitan Bensio (1907), Alfaro (1909) 2. Inigo Ed. Regalado – Madaling Araw (1909), Lalaking Uliran o Tulisan (1914), Sampagitang Walang Bango (1918) 3. Juan Lauro Arsciwals 4. Valeriano Hernandez-Pena – “Ama ng Nobelang Tagalog”; Nena at Neneng 5. Roman Reyes – Pusong Walang Pag-ibig (1910), Bagong Dalaga (sequel) 6. Juan C. Laya – His Native Soil (1941) 7. Lope K. Santos – Banaag at Sikat (1904), Pangginggera (1912) isang tula 8. Faustino Aguilar – Pinaglahuan (1907), Lihim ng Isang Pulo (1926) 9. Carlos Bulosan – America is in the Heart (1946) D. Maikling Kwento 1. Jose Garcia Villa – Footnote to Youth and Other Stories (1931) 2. Arturo Rotor – The Wound and the Scar (1937) 3. Manuel E. Arguilla – How my Brother Leon Brought a Wife and Other Stories (1941) 4. Deogracias A. Rosario – Ama ng Maikling Kwentong Tagalog; * 1924 – Balagtasan
10
