1001010491.pdf

 शािस िनण  मां क ः अभास-२११६/(..४३/१६) एसडी-४ िदां िदां क २५.४.२०१६ अवे ािप   ािप   करा ् आले  ा समव सनम्ीा िदां क २९.१२.२०१७ रोजीा बै ठकमे हे  हे पापु  पापु ्क  िस २०१८-१९ ा शैनणक नणक वा पासू  ि  िनधा र् करास मा्ा दे  ा ् आली आहे .

 B{Vhmg d amÁ¶emñÌ   इत्ा दहावी 

 महाराष रा  रा पापु ्क िननम  ्ी व अभासम सं शोिध मं डळ, पु णे. आपय यर फोनवील DIKSHA App दये पयपु  पयपु ्कयचय पहय  पृ षयवील Q.R. Code दये हिहरल  हिहरल पयपु ्क व ते  क पयठयधे पयठयधे असले य Q.R.Code दये तय  तय पयठयसं बं ह् अधन-अधयपनयसयठी अधन-अधयपनयसयठी  उपु  क-शय -शय सयहत उपल ोईल.

 N/PB/2018-19/QTY.- 50,000

M/s. VIJAYALAXMI CREATIONS, NAGPUR 

 प्तिवत   वरथ वा नो,  इयत् व्सी ्े  पचीपय ् इव्हस  नगकश वषयचे  अधययन ्ु मही  मही ‘पस अयस’धये क ले आहे. इयत् सहीपसू न अयस् इव्हस  नगकश हे   ्ा   वषय आहे ्. इयत् सहीपसू न  य दोही वषया च से श एकच पपु ्क् कय् आल आहे . इयत् दहीचे  पपु ्क ्ु  य  ह्ी दे  ्न आमहा ल आना द ट्ो.  पपु ्कची चन वषय नीट सज, नोा  जक ट, य हे ्ू ने क ले ली आहे. य पपु ्कय अयसने  नबोबच ्ु  महा  महा ल आना द वळ असे  आमहा ल ट्े. तयसठी पपु ्क् ा  गी् वचे  वदले ली आहे ्. पपु ्क्ील तये  क पठ लपू  क अयस. तय्ील जो भग ्ु  महा ल सजण नही  ्ो भग वशक, पलक या यकड न सजू न य. वदले य चौकट्ील जक   ्ु य न् भच  घले ल ! अिवक वह्ीसठी ‘ॲप’य धय्ू न ्ू न यू.आ.कोडे .आ.कोडे  तये क पठसा बािी िी उपयु  क-य -य  सवहतय आपणा स उपलि होईल. तयच अधययनसठी वनच्च उपयोग होईल. इव्हस ह वषय ाा जक  जक असू न ्ो आपल व आहे, असे  सजू न हे पु ्क अयसले  ््ु  महा ल तयची गोडी वनच्पणे  लगे ल.  इव्हसय भग् ‘उपयोवज् इव्हस’ वदले  ल आहे. इव्हस ह एक क ्ु क ्ु हलच वषय आवण छा द  महणू न अने का य आडीच अस्ो. पा ्ु ्ो  ्ो शले य  य अयस् खोखीच वक्ी आयक आहे , य  वशे ष ल क व् क  यस पु ढील अयु य् वय  न कोणतय कय यसवयक सािी िी उपलि होऊ  शक्ील, तया नी अा गीकले य यसय् तया  न तय वषयय अयसच कही वशे ष लभ होईल क,  यसा बािी िी अने का य न् सशा  क् अस्े. आयक वह्ी उपलि नसयु ळे नसयु ळे  ही सशा क् द  कणे  कठीण ज्े . ्ी वह्ी य पपु   ्के   ‘इव्हस’ य वषय् उपलि कन दे  य् आले  ली आहे.  ोजय जीन्ील कोण्ीही गो असो, यसयचे   कोण्े ही े  असो, तय तय गोच, तय तय  यसवयक े ा य वकसच ्ःच इव्हस अस्ो. तय इव्हसय नच यसय्ील  कौशयढीसठी उपयोग हो्ो, ही बब य पपु ्क् प क  ले ली आहे.  यशय भग् ‘भ्ीय सा  विनची टचल’ यवषयी वह्ी देदे य  य् आली आहे . यधये  वनडणू क वये ची वह्ी,  ीय  दे वशक प्ळीील ु  ख जकय प, तया ची भू वक, लोकशहील  स कणऱय सवजक  जकय चळळी ्से ्से च  च भ्ीय लोकशहीसोील आहने या बब् चच  क ले ली आहे. य ग ्ील वरथ लकच ्द होण आहे  ्. य नय भू वक सठी वय न स  कयसठी पपु ्क्ील आशय उपयु   आहे.

 पु णे  िनां क : १८ माच २०१८,  २०१८, गु ढीपाडवा भार्ी सौर िनां क : २७ फागु  १९३९

(डॉ.सु िनल मगर)  सं चालक   महाराषट राज  राज पाठपु ्क ननम  ्ी व  अासम सं शोध मं डळ, पु णे.

- नशकां कां साठी ‘इव्हस’ ह एक क ्ु हलच वषय आवण छा द महणू न अने का य आडीच अस्ो. पा ्ु ्ो शले  य अयस् खोखीच वक्ी आयक आहे , तय वशे ष ल क व् क  यस पु ढील आयु य् ु  ला न कोणतय  कय यसवयक सािी उपलि होऊ शक्ील वकं  तया नी अा गीकले य यसय् तया  न तय वषयय अयसच कही वशे ष लभ होईल क, यसा बािी ब्े  का य न् सशा  क् अस्े. आयक वह्ी उपलि  नसयु ळे  ही सशा क् द  कणे  कठीण भस्े. ्ी वह्ी य पपु ्के   उपलि कन दे य् आली आहे .  इव्हसची अयसप ् ी आवण इव्हसले  खन महणजे  कय, ्से च इव्हसले खनच इव्हस य गोची वह्ी  वय न आ्पय ् फ हवलयीन आवण वपीठीय प्ळीच कन वदली ज् असे . शले य अयस्  तयच से श क ल गे ल नह्. तयु ळे  इव्हसची शशु  प ् ी महणजे   कय, यबल वय य न्  सा वन ण होयची शय् वच् घे  ऊन, य पपु ्क् इव्हसले  खन य वषय पवहय दोन पठा ् सु लभ  प ् ीने   रोडय् वह्ी वदले  ली आहे.  फ ववि जसत् आवण तया यिील यु े ्से च रो योदध या य पय कर एपु ्च इव्हस  य वद् नस्ो, य गोीची जणी शले य वय न इव्हसय पपु ्का  िू न े ळोे ळी कन दे य् आले  ली आहे. ्ीही य गोय पलीकडच इव्हस महणजे ने क  कय आवण इव्हसच ्  नशी तय सा बाि कस अस्ो, यचे  आकलन कन घे यची सािी शले य वय न  हो् नह्ी, ही बब वशे षतने  डोा सो  ठे ू न दहीय अयसची आखणी क ली गे ली. य पपु ्क्ील पठा  ची आखणीही तय अनु षा गने क ले ली आहे.  ्वक पह् इव्हसचे   ोजय यहक जीनशी अतया ् घ न्े आहे. ्े  प कणी ‘उपयोवज्  इव्हस’ वकं  ‘जना सठी इव्हस’ ही नीन नशख गे य कही दशका धये  वकवस् होऊ लगले ली आहे.  पदे शा िील वपीठा िू न य वषयचे  अयस उपलि आहे ्. य पपु ्क् य नीन वषयची वह्ी  कन दे यबोबच ववि यसया ्ील ू यिव ् से ा सठी इव्हसय सखोल अयसची ्से च अस अयस असणऱय जणक इव्हसका ची आयक् कशी भस्े, ्े ही सा वग्ले आहे. तयसठीचे  अयस आवण ्े अयस वजरे  उपलि आहे ् अश सा रा ची वह्ी कन वदले ली आहे.  ोजय जीन्ील कोण्ीही गो असो, यसयचे   कोण्े ही े  असो, तय तय गोीच, तय तय यसवयक े य वकसच ्ःच इव्हस अस्ो आवण तय इव्हसय नच यसय्ील कौशयृ  दि  ीसठी उपयोग  हो्ो, ही बब य पपु ्क् प क  ले ली आहे.  हवलयीन े शय उा ब उभे  असले य दहीय वय स पदी वळयसठी आवण पु ढील आयु य्ील ग्ीसठी अनु  क ल यसय वनड् य महणू न योय वदश कशी ठयची यबल अने क न अस््.  वशे ष्ः इव्हस वषयधये  ीय वळयची इछ असणऱय वय न ोतसहनप ग दश न दे णी पु ्क अभने च उपलि आहे ्. य पपु ्के  ्ी ु  टी भन कढयच यतन क ले ल आहे. तयसठी उपयु   वह्ीबोब ा जक वह्ी आवण सा यु क वचे या चही से श कय् आल आहे .  शले य प्ळीील नगकश आवण यश वषयय अयस् सवजक-जकय पसची ओळख  इरपसू न ्े आा ् ीय सा बाि आवण आपय दे श्ील जकय वया  चे  प इ्क यपक आशय सव क ल आहे. य आशयची अधययन उद वदे     आपण अधयपन्ू न सधय कलच, पण तयचबोब इयत् दही ्  ग  ्ील आा ्वय वह्ीज असू नये ्. तय दै ना वदन घटन  घडोडशी जोडय जय्. भ्ीय लोकशहीसो आहने  नच आहे ्, पा ्ु  लोकशही बळकट कणऱय पा पही ो ण वन ण झय आहे ्. तयचे  ्ु  वन  वे चन चच, सा द ये  होऊ शक ल. छो गटा िू न वय न अवभय होयस सािी असी.  पपु ्क्ील आशयची ा  डणी वय धये ने  कही ्ी वशकयची उथ वन  ण कणी अहे. तयल  वशक  पलक पू ण  पवठा ब दे ्ील, य् शा  क नही.

म्ा नविधाे  .

घटक

म्ा 

१. ची चीन ्े िआु वनक  कलखा ड्ील  इव्हसचे  वचवकतसक  सलोचन 

  इव्हसले खनची पा प प कणे.   इव्हसले खनचे  श वकवस् होय् अने  क पचय वचा ्ा च ह्भ  लगल हे  जणू न घे णे. भ्ीय इव्हस्ील ववि कलखा  डच वचवकतसक, ्ु लनतक अयस  क् ये  णे. भ्््से  च जग् झले  य ऐव्हवसक सा िशोनची वह्ी वळ् ये  णे. इव्हस ह शशु  अयसवषय आहे हे सा ग् ये णे.

२. उपयो योवज् ज् इव्हस

उपयो योवज् ज् इव्हसची ची सा  कपन सा ग् ये णे.   इव्हसचे  ववि वषय्  जीन् होणे   उपयोजन सजू न घे णे  आचण् आणणे . ऐव्हवसक घटना चे  सकलीनत ओळख् ये णे. ऐव्हवसक ले खन्ील ववि वच हा  ची ओळख कन घे णे.

३. सधये   आवण  इव्हस 

ववि सधये   इव्हस या य्ील सहसा  बाि ओळख् ये णे. ववि सधय्ील वह्ीय िआे  ्टरपणे   ्ःच ऐव्हवसक  कोन वकवस् क् ये  णे. सा बा िव् यसय्ील यसवयक े  ा ची वह्ी वळणे.

४. नो नोा जनची धये आवण इव्हस 

  नोा जनची आयक् प क् ये  णे.   नोा जनची धये   इव्हस या य्ील पप सा  बाि चे ा   वले षण क् ये  णे.   नोा जनय धया ् होणे  बदल जणू न घे णे.

५. कल, ड   सवहतय े  आवण  इव्हस 

भ््ील  ववि कला  ची वह्ी सा ग् ये णे.   भ्ीया  य े गे ग खे ळ्ील कवगीवषयी अवभन बळगणे    तय्ू न  े ण घे णे. कल, ड  सवहतय े ा ्ील ववि घटका ची वह्ी सा गणे. कल, ड  सवहतय या चे  ऐव्हवसक उपयोजन सा ग् ये णे.

६. पय टन आवण इव्हस

पय टन े सठी इव्हसच उपयोग होऊ शक्ो हे  जणणे. आपय दे श्ील पय  टनय सािी सा ग् ये णे. पय टन अने का न ोजगय सािी उपलि कन दे ्े हे  जणणे. इव्हस आवण पय टन या च सहसा बाि सजू न घे णे.

७. इव्हस  अय े े

इव्हसय अयस्ील सा  हलया चे/ारलया चे  ह सा ग् ये णे. इव्हसय अयस्ू न ्ु  वन वले षण क् ये  ्े  ही भन वकवस्  कणे. इव्हसच अय अयसे ा शी सय सिणे.

िअु मनणका   उपोनज् इन्हास   .

पाठाचे व ि ा

पृ

  .

१.

इव्हसले खन : पचय पा प .............

१

२.

इव्हसले खन : भ्ीय पा  प ...............

७

३.

उपयोवज् इव्हस ...........................

१५

४.

भ्ीय कला  च इव्हस .....................

२२

५.

सधये आवण इव्हस ..................

३२

६.

नोा जनची धये आवण इव्हस ...........

३९

७.

खे ळ आवण इव्हस ..........................

४६

८.

पय टन आवण इव्हस ........................

५२

९.

ऐव्हवसक ठे या चे ज्न .....................

५९

१. इहासले खन : पा्ात परं  परा   इतहासातील घटना घड न गे ले ्ा असतात, ते  हा  ्ां  ्ा नीणासाठी आपण ते थे  नसतो व ्ा  घटनां ची पु नावृ ती कता ्े त नाही. तसे च  सावभ कालक आण सावभ क न्म मां डणे  आण ते  न्म स कता ्े णे  श् नसते .  सवभ थम ऐतहासक दतऐवज लह्ासाठी  गतकाळात घड न गे ले ्ा घटनां  ची मशः सं गती  ्ा राषे  चा आण लपीचा वाप क ला गे ला असे ल,  लावू न ्ां  चे  आकलन कन घे णे ्ा उद  दाने  ्ां  चे  वाचन क्ासाठी आण ्ाचा अथभ  इतहासाचे सं शोधन, ले खन आण अ्ास क  ला  समज्ासाठी ती राषा आण लपी जाणणाऱ्ा  जातो. ही एक अखं डतपणे  चालणाी  ् ा असते .  ताची आव्कता असते . ्ानं  त अवटका  वै ानक ानशाखां म्े   उपलध ानाची  हणजे  अाचे  वळण, ले खकाची राषाशै ली,  वापले ्ा कागदा्ा नमभ  तीचा काळ आण  स्ता पडताळ न पाह्ासाठी ्ाोगक पती आण ् नीण ्ां  चा अवलं ब क ला जातो.  कागदाचा का, अधकादशभ क मु ा ्ां सा्ा  ्ा पती्ा आधाे   ववध घटनां ्ा सं  दराभ तील  ववध गोचे  जाणका सं बं धत दतऐवज असल  सावभ कालक आण सावभ क न्म मां डणे  आण ते आहे  क नाही, हे  ठव्ास मदत क शकतात.  न्म पु हा पु हा स कता ्े णे  श् असते .  ्ानं  त इतहासत ऐतहासक सं दराभ ्ा तौलनक  इतहास सं शोधनाम्े  ा ् ोगक पती, ्  वले षणा्ा आधाे   दतऐवजातील माहती्ा  नीण ्ां चा अवलं ब कणे  श् नसते   काण  ववासाहभ ते ची पडताळणी क शकतात.

१.१ १.२ १.३

इहासले खना्ी परं परा  आधु नक इहासले खन  तु रोपमधील वै ानक कोना्ा  वकास आि इहासले खन  १.४ महवा्े  व्ारवं  

 इहास सं शोधन पी   उपलध ऐतहासक  माहतीचे सं दरभ  तपासणे  इतहासा्ा साधनां  चे  चकसक सं शोधन 

 इहासा्ी मां िडी   संरा् पकपना  मां डणे.  ऐतहासक सं दरा शी  नगडत ्ो् नां  ची  मां डणी कणे. 1

 ऐतहासक माहतीचे सं कलन, ऐतहासक  बदलां ना काणीरू त असणाऱ्ा  ् ां  चे  वप अधोे खत कणे, ्ां  चे  तौलनक वले षण कणे.  वश ऐतहासक घटनां ्ा उपलध  माहतीचे  थलकालामक सं दरभ तसे च  ऐतहासक अ्ासपती्ा ववध  सं कपनामक चौकटचे  आकलन  कन घे णे.

 इतहास सं शोधनास साहाय्रू त होणाऱ्ा ववध  ानशाखा व सं था आहे त. उदा., पु ातव, अरले खागा, हतलखतां चा अ्ास, पु  ारले ख, अवटकाशा, राषाचनाशा, नाणकशा,  वं शावळचा अ्ास, इ्ादी.

 महीत आहे क तु हा ल?

  १.१ इहासले खना्ी परं परा   इतहासात उपलध पु ा्ां  चे  चकसापू वभ क  सं शोधन कन, रू तकाळात घड न गे ले ्ा घटनां  ची  मां डणी कशी क ली जाते, हे  आपण पाहले. अशी  मां डणी क्ा्ा ले  खनपतीला इतहासले खन असे हणतात. अशा काे इतहासाची चकसापू वभ क  मां डणी कणाऱ्ा सं शोधकाला इतहासका असे  हटले  जाते. अथाभ तच इतहासाची मां डणी कताना रू तकाळात  घड न गे ले ्ा ्े  क घटने ची नद घे णे  आण तचे  ान कन दे णे, इतहासकााला श् नसते .  इतहासाची मां डणी कताना इतहासका रू तकाळात्ा कोण्ा घटनां  ची नवड कतो, हे  ्ाला वाचकां  प् त का् पोचवा्चे आहे ्ाव अवलं बू न असते. नवडले ्ा घटना आण ्ां  ची  मां डणी कताना अवलं बले ला वै चाक कोन ्ा  गोी इतहासकाा्ा ले  खनाची शै ली नचत  कतात.  जगरातील ाचीन सं क तम्े   अशा काे  इतहासले खन क्ाची पं  पा नहती. पं तु  ्ा  लोकां ना रू तकाळाची जाणीव क वा जासा नहती असे  हणता ्े णा नाही. वडीलधाऱ्ा ्कड न  ऐकले ्ा पू वभ जां ्ा जीवना्ा, पामा्ा गोी  पु ढ्ा पढीप्  त पोचव्ाची आव्कता ्ा  काळीही रासत होती. गु हाचां ाे मृ तचे  जतन,  कहा्ां  चे  कथन, गीत आण पोवाां चे  गा्न  ्ां सा्ा पं  पा जगरातील सं कतम्े  अताचीन  काळापासू न अतवात हो्ा. आधु  नक  इतहासले खनात ्ा पं  पां चा साधनां ्ा वपात  उप्ोग क ला जातो.

 ास तेथील लु  ता सं हालताील  सवा धक ्ाीन शलाले  ख 

 वील चात हातात ढाल आण राला  घे तले ्ा सै  नकां ची शतब ां ग आण ्ां  चे  ने तृ व कणाे से नानी दसत आहे त.  ऐतहासक घटनां ्ा लखत नदी  क्ा्ा पं  पे ची सु वात मे सोपे टोम्ातील  सु मे  सं क तीम्े   झाली, असे  सपथतीत  हणता ्े ईल. सु मे  साा्ात होऊन गे  ले ले  ाजे, ्ां  ्ामधील सं  घषाभ ्ा कहा्ा ्ां  ची  वणभ ने  तकालीन शलाले खां म्े   जतन क ले ली आहे त. ्ातील सवाभ  धक ाचीन शलाले ख  सु माे  ४५०० वषा पू व सु मे मधील दोन ा्ां  म्े  झाले ्ा ्ु  ाची नद कणाा असू न, तो  स्ा ासमधील लु   ्ा जगस  सं हाल्ात ठे वले ला आहे.

  १.२ आधु नक इहासले खन आधु नक इतहासले खना्ा पतीची चा  मु ख वै शे सां गतली जातात : (१) ही पती शाशु  आहे. तची  सु वात ्ो् नां  ची मां डणी क्ापासू न होते. (२) हे  न मानवक त असतात. हणजे च ते रू तकाळातील ववध मानवी समाजा्ा सद्ां  नी  वश कालावधीत क ले ्ा क  तसं बंधी असतात.  इतहासात ्ा क  तचा सं बंध दै वी घटना क वा 2

१.४ महवा्े  व्ारवं    इतहासले खनाचे  शा वकसत हो्ात अने  क  वचावं तां चा हातरा लागला. ्ां  तील काही  महवा्ा वचावं  तां ची माहती घे ऊ्ा.  रे ने दे का (१५९६ - १६५०) :  इतहासले खनासाठी वाप्ा जाणाऱ्ा ऐतहासक  साधनां ची वशे षतः कागदपां ची ववासाहभ ता तपासू न  घे णे  आव्क आहे , असे  मत आहाने मां डले  जात  होते. ्ाम्े े ने दे कातभ  हा  च तव अरागी  होता. ्ाने   लहले ्ा ‘डस कोसभ     ऑन द मेथड’  ्ा ंथातील एक न्म  रे ने दे का  शाशु  सं शाेधना्ा  ीने  फाच महवाचा मानला जातो. ‘एखादी  गो स् आहे असे  नःसं श््ा थापत होत  नाही तोप् त तचा वीका कदाप क न्े’ हा  तो न्म हो्.  हेअर (१६९४-१७७८) :  हॉटेअचे  मू ळ नाव ावा मी अए असे  होते.  हॉटेअ  ्ा  च तवाने  इतहासले खनासाठी क वळ  वतु न स् आण घटनां  चा कालम एवावच  ल क त न कता तकालीन समाजा्ा पं  पा,  ्ापा, आथभ  क ्वथा,  शे ती इ्ादी गोचा  वचा कणे  आव्क आहे, हा वचा मां डला.  ्ामु  ळे  इतहासाची मां डणी  कताना मानवी जीवनाचा  सवा गीण वचा हा्ला  हेअर   हवा, हा वचा पु ढे  आला. ्ा ीने   हॉटेअ आधु नक इतहासले खनाचा जनक होता असे  हणता  ्े ईल.  जज  वहे म  डरक हे गे ल (१७७०-१८३१) :  ्ा जमभ न तवाने  ऐतहासक वातव तक शु 

 दे वदे वतां ्ा कथाकहा्ां  शी जोड्ाचा ्न क  ला  जात नाही. (३) ्ा नां ्ा इतहासातील उतां  ना  ववासाहभ पु ा्ां  चा आधा असतो. ्ामु  ळे  इतहासाची मां डणी तक सु सं गत असते. (४) मानवजातीने रू तकाळात क ले ्ा क  त्ा आधाे  मानवजाती्ा वाटचालीचा वे ध इतहासात  घे तला जातो.  वील वै शां नी ्ु  असले ्ा आधु  नक  इतहासले खना्ा पं  पे ची बीजे  ाचीन ीक  इतहासकाां ्ा ले  खनात आढळतात, असे  मानले  जाते. ‘हटी’ हा शद ीक राषे तील आहे. इ.स.पू ५ ्ा शतकात होऊन गे  ले ्ा होडोटस ्ा ीक  इतहासकााने  तो थम ्ा्ा ‘द हटज  ’ ्ा  ंथा्ा शीषभ  कासाठी वापला. १.३ तु रोपमधील वै ानक कोना्ा वकास आि इहासले खन   इसवी सना्ा अठा्ा शतका्ा काळाप्  त  ्ु ोपम्े   तवान आण वान ्ा े  ां म्े  लणी् गती झाली. वै ानक पतीचा उप्ोग  कन सामाजक आण ऐतहासक वातवां चाही अ्ास कता ्े  णे  श् आहे , असा ववास  वचावं तां ना वाट  लागला होता. पु ढील काळात  ्ु ोप-अमे क म्े   इतहास आण इतहासले खन ्ा  वष्ां सं बंधी खू प वचामंथन झाले;  इतहासले खनाम्े   वतु नते ला महव ्े त गे ले. अठा्ा शतका्ा आधी ्ु  ोपमधील  वापीठां म्े सवभ  ईववष्क चचाभ  आण  तसं बंधीचे  तवान ्ा वष्ां नाच अधक महव  दले गे ले  होते. पं तु हे  च हळ हळ  बदलू लू लागले ले .  इसवी सन १७३७ म्े जमभ नीमधील गॉटं गे न  वापीठाची थापना झाली. ्ा वापीठात  थमच इतहास ्ा वष्ाला वतं  थान ा  झाले. ्ा पाठोपाठ जमभ  नीमधील इत वापीठे  े ही  इतहासा्ा अ्ासाची क  े  बनली. 3

 पतीने मां डले गे ले  पाहजे ्ाव र दला.  इतहासातील घटनाम  गतीचे  टपे दशभ वणाा असतो. ्ाचबोब  इतहासाची मां डणी  इतहासकााला  वे ळोवे ळी उपलध होत  जज  वहे म  डरक हे गे ल  असले ्ा पु  ा्ां  नु सा  बदलत जाणे  वारावक असते, असे  तपादन  ्ाने क ले. ्ा्ा ववे  चनामु ळे  इतहासा्ा अ्ासपती वाना्ा पतपे ा वे गा अस्ा ती ्ा कमी ती्ा नाहीत, अशी अने  क  तवां ची खाी पटली. ‘एनसा्ोपड्ा ऑफ  फलॉसॉफकल सा्से स’ ्ा ंथाम्े   ्ाची  ्ा्ाने   आण ले ख ्ां ं चे सं कलन आहे. हे गे लने  लहले ले  ‘झन इन हटी’ हे पु तक स आहे.

 लओपॉड हॉन ां क ्ा्ा वचाां  चा राव  होता. ्ाने   इतहास सं शोधनाची चकसक पती  कशी असावी ते सां गतले. मू ळ दतऐवजां ्ा आधाे  ा झाले ली माहती ही सवाभ धक महवाची आहे, ्ाव ्ाने   र दला. तसे च ऐतहासक  घटनां शी सं बं धत असले ्ा सवभ   काची कागदपे आण दतऐवज ्ां  चा  कसू न शोध घे णे  अ्ं  त  महवाचे  अस्ाचे   ्ाने  सां गतले. अशा पतीने  ऐतहासक स्ाप्  त  पोचता ्े णे  श् आहे , असा ववास ्ाने  ्  क ला. इतहासले खनातील  लओपड हन रां क  कापनकते व ्ाने   टीका  क ली. ्ाने   जागतक इतहासा्ा मां  डणीव र  दला. ‘द थअी अँ ड  टस आ फ हटी’ आण ‘द स ट ऑफ वडभ  हटी’्ा ं थां म्े  ्ा्ा ववध ले  खां चे सं कलन आहे.  काल  मास  (१८१८-१८८३) :  एकोणसा्ा  शतका्ा उताधाभ  त कालभ  मासभ ्ाने मां डले ्ा  सातां मु ळे  इतहासा्ा कोनात महवाचा  बदल घडवू न आणणाी वै चाक णाली अतवात आली. इतहास अमू तभ  कपनां चा नसू न जवं त  माणसां चा असतो. माणसामाणसां मधील नाते सं बंध  ्ां  ्ा मू लरू त गजा रागव्ासाठी उपलध असले ्ा उपादन साधनां  ्ा वपाव व  मालकव अवलं बू न असतात. समाजातील  वे गवे गा घटकां ना  ही साधने  सममाणात  उपलध होत नाहीत.  ्ातू न समाजाची  वगाभ व आधात वषम  वरागणी होऊन  वगभ सं घषभ  नमाभ ण होतो.  काल  मास  मानवी इतहास अशा

 िजाू   न ता.  हे गे ल्ा मते   कोण्ाही घटने  चा अथभ  लाव्ासाठी तची वगभ  वाी दोन वोधी  काां त कावी लागते. ्ाशवा् मानवी  मनाला ्ा घटने  चे  आकलन होत नाही.  उदाहणाथभ; खे-खोटे, चां गले-वाईट. ्ा  पतीला ‘ं वाद’ (डा्ले टस)  असे  हटले  जाते. ्ा पतीत थम एक सात  मां डला जातो. ्ानं  त ्ा साताला छे  द  दे णाा तसात मां डला जातो. ्ा दोही  सातां ्ा तकाभ  धत ऊहापोहानं त ्ा  दोहचे  सा ्ात सामावले  ले आहे  अशा  साताची समव्ामक मां डणी क ली जाते.  लओपड हन रां क  (१७९५-१८८६) :  एकोणसा्ा शतकातील इतहासले  खना्ा  पतीव ामु ्ाने   बलभ न वापीठातील 4

 वगभ सं घषाभ चा इतहास असू न ्ा वगाभ  ्ा ता्ात  उपादन साधने  असतात तो इत वगा चे  आथभ क  शोषण कतो, अशी मां डणी ्ाने क ली. ्ाचा ‘दास कॅ पटल’ हा ंथ जगस आहे. अ  ॅ नस िाली :  वसा्ा शतका्ा  सु वातीस ासम्े अ   नस नावाने  ओळखली  जाणाी इतहासले खनाची णाली उद्ाला आली. अ   नस णालीमु ळे  इतहासले खनाला एक वे गळीच  दशा मळाली. इतहासाचा अ्ास फ ाजक्  घडामोडी, ाजे, महान ने ते  आण ्ा अनु  षं गाने  ाजकाण, मु से गी, ्ु े ्ां ्ाव क  त न  कता तकालीन हवामान, थानक लोक, शे ती,  ्ापा, तं  ान, दळणवळण, सं पकाभ ची साधने,  सामाजक वरागणी आण समू हाची मानसकता  ्ां सा्ा वष्ां  चा अ्ास कणे  ही महवाचे  मानले  जाऊ लागले. अ   नस णाली सु  क्ाचे आण तचा वकास क्ाचे  े ्  च इतहासकाां ना  दले  जाते.  ीवादी इहासले खन   ीवादी इतहासले खन हणजे  ्ां  ्ा  कोनातू न क ले ली इतहासाची पु नभ चना.  सीमाँ-द-बोहा ्ा  च वद षीने  ीवादाची मू लरू त रू मका स क ली. ीवादी इतहासले खनाम्े  ्ां  चा अं तराभ व क्ाबोब इतहासले  खना्ा े ातील पु षधान कोनाचा पु नवभ चा क्ाव र दला गे ला. ्ानं  त ्ां  ्ा आ्ु  ्ाशी  नगडत नोकी, ोजगा,   ेट ड ्ु न्न, ्ां  ्ासाठी  काम कणाऱ्ा सं था, ्ां  चे  कौट ं बक आ्ु ्  ्ां सा्ा ववध पै  लू ं चा सवत वचा कणाे  सं शाधे न सु  झाले. १९९० नं त ‘ी’ हा एक  वतं  सामाजक वगभ  मानू न इतहास लह्ाव र  दला गे ले ला दसतो.

 मातक ल फ को (१९२६-१९८४) :  वसा्ा  शतकातील  च इतहासका मा्क ल फ को ्ा्ा  लखाणातू न इतहासले खनाची एक नवी सं कपना  पु ढे  आली. ्ा्ा ‘आक ऑलॉजी ऑफ नॉले ज’  ्ा ंथाम्े   ्ाने  इतहासाची  कालमानु सा अखं ड  मां डणी क्ाची  पत चु कची आहे, असे  तपादन क ले.  पु ातवाम्े अं तम  स्ाप्  त पोचणे हे  उद द   नसू न  मातक ल फ को  रू तकाळातील थ्ं  तां चे  पीकण दे ्ाचा  ्न असतो ्ाकडे   ्ाने   ल वेधले. फ को ्ाने  इतहासातील थ्ं  तां चे  पीकण दे ्ाव र  दला. हणू न ्ाने  ्ा पतीला ानाचे पु ातव असे  हटले.  इतहासकाां नी पू व वचाात न घे तले ्ा  मनोवक ती, वै कशा, तु  ग्वथा ्ां  सा्ा  वष्ां चा ्ाने   इतहासा्ा ीतू न वचा क ला. आधु नक इतहासले खनाची ्ाी अशा ीतीने  सतत वतात गे ली. साह्, थाप्, शपकला,  चकला, सं गीतकला, नृ ्कला, नाकला,  चपटनमभ ती, द दशभ न ्ां सा्ा ववध वष्ां  चे  वतं  इतहास लहले  जाऊ लागले.

5

 वातात  १. (अ) दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न  वधाने पू  ि   करा. (१) आधु नक इतहास ले खनाचा जनक ...........  ्ास हणता ्े ईल. (अ) हॉटेअ (ब) े ने दे कातभ (क) लओपोड ां क (ड) कालभ  मासभ

५. पु ढील सं कपना् पू ि   करा.

 ्ु ोपातील  महवाचे  वचावं त 

(२) आकऑलॉजी ऑफ नॉले ज हा ंथ ..........  ्ाने  लहला. (अ) कालभ  मासभ (ब) मा्क ल फ को  (क) लु सआँ फ ब (ड) हॉटेअ 

(ब) पु ढीलपै क ्ु क ्ी जोडी द   कन पु हा  लहा. (१) जॉजभ  वहे म  डक हे गे ल - झन इन हटी  (२) लओपॉड हॉन ां क  - द थअी ॲड   टस ऑफ हटी  (३) होडोटस - द हटीज  (४) कालभ  मासभ  - डसकोसभ  ऑन द मेथड 

६. पु ढील नां ्ी सवर उरे  लहा. (१) कालभ  मासभ ्ां चा वगभ सात प का. (२) आधु नक इतहासले खन पतीची चा वै शे  कोणती ? (३) ीवादी इतहासले खन हणजे का् ? (४) लओपॉड हॉन ां क ्ां चा इतहासवष्क  कोन प का.

२. पु ढील सं कपना प करा. (१) ं वाद (२) ॲनस णाली  ३. पु ढील वधाने  सकािर प करा. (१) ्ां  ्ा आ्ु  ्ाशी नगडत ववध पै  लू ं व  वचा कणाे सं शोधन सु  झाले. (२) फ को ्ां ्ा ले  खनपतीला ानाचे पु ातव  हटले आहे.

  उपम  तु हां ला आवडणाऱ्ा कोण्ाही एका वष्ाव वतृ  त  माहती मळवा व ्ाचा इतहास लहा. उदा., * पे न (ले खणी)चा इतहास  * मु णकले चा इतहास  * सं गणकाचा इतहास 

४. पु ढील नां ्ी २५ े  ३० शदां  उरे  लहा. (१) इतहासले खन हणजे का् ? (२) े ने दे कातभ ्ां नी इतहासले खनात कोण्ा मताचा आह धला ? (३) हॉटेअ्ां  ना आधु नक इतहासले खनाचे  जनक असे  का हटले  जाते ?

6

२. इतहसले खन : भरतीय परा पर  २.१ भारीत इहासले खना्ी वा्ाल २.२ भारीत इहासले ख : ववध ावक  िाली

 हे  समजू   न घय.

२.१ भारीत इहासले खना्ी वा्ाल   इतहासले खना्ा पाचा् पं  पे ची ओळख आपण पह्ा पाठात कन घे  तली. ्ा पाठात आपण राती् इतहासले खना्ा पं  पे बल  माहती घे णा आहोत.  ा ् ीन काळाील इहासले  खन :  ाचीन राताम्े पू वभ जां चे  पाम, दै वतपं पा, सामाजक  थ्ं  ते  इ्ाद्ा मृ  ती क वळ मौखक पं पे ने  जप्ा जात हो्ा.  हडपा सं क तीम्े   मळाले ्ा ाचीन ले  खां ्ा आधाे  राताम्े ले खनकला इसवी सनापू व तसऱ्ा  सहकापासू न क वा ्ाही पू वपासू न अतवात  होती असे  दसते; पं तु  हडपा सं क तीची लपी  वाच्ात अजू नही ्श मळाले  नाही. रातातील ऐतहासक वपाचे  सवाभ धक  ाचीन लखत साह् हे   कोीव ले खां ्ा  वपातील आहे. ्ां  ची सु वात मौ्भ  साट अशोका्ा काळापासू न हणजे  इसवी सनापू व  तसऱ्ा शतकापासू न होते. साट अशोकाचे  कोीव  ले ख हे  तां व आण दगडी तंर व ां कोले ले आहे त.  इसवी सना्ा पह्ा शतकापासू  न धातू ची  नाणी, मू त आण शपे, तापट इ्ादवील  कोीव ले ख उपलध होऊ लागतात. ्ां मधू न  महवाची ऐतहासक माहती मळते. ्ा सवभ  का्ा कोीव ले  खां मु ळे सं बं धत ाजाचा काळ,  वं शावळ, ा्वता, तकालीन शासन्वथा,

 सोहगौड तपट :  हा तापट सोहगौडा (जहा गोखपू , उत दे श) ्ेथे  सापडला.  हा तापट मौ्भ  काळातील असावा असे  मानले  जाते. तापटावील कोीव ले ख ाी लीपीत आहे. ले खा्ा सु  वातीस जी चहे आहे त  ्ातील पाासहत असले  ला वृ तसे च पवभ त (एकाव एक असले ्ा तीन कमानी) ही चहे  ाचीन आहत ना्ां  वही आढळतात. चा  खां बां व उरे  असले ले द मजली इमातीमाणे  दसणाे  चह कोठाघां चे  नदशभ क असावे त, असे  अ्ासकां  चे  मत आहे. ्ा कोठाघां मधील धा् जपू न वाप्ात ्ावे , असा आदे श ्ा  ले खात दले ला आहे. द काळज् पथतीचे  नवाण क्ासाठी का् काळजी ्ावी, ्ा  सं दराभ तील हा आदे श असावा, असे  मानले  जाते.

 महवा्ा ाजक् घडामोडी, तकालीन सामाजक  चना, हवामान, द काळ ्ां सा्ा महवा्ा  बाबची माहती मळते.  ाचीन राती् साह्ाम्े   ामा्ण,  महारात ही महाका्े , पु ाणे, जै न आण बौ  ंथ, धमभ ंथ खे ां  ीज राती् ंथकाां नी लहले ले  ऐतहासक वपाचे  साह् तसे  च पक् वाशां  ची 7

 वासवणभ ने  ही इतहासले खनाची महवाची साधने  मानली जातात.  ाचीन काळातील ाजां ची चे तसे च ाजघा्ां  चे  इतहास सां गणाे ले खन हे  राती् इतहासले खना्ा  वाटचालीतील महवाचे  टपे आहे त. इसवी सना्ा  सात्ा शतकात बाणर ्ा कवीने   लहले ले ‘हषभ चत’ हे सं क त का् ऐतहासक चं था्ा  वपाचे आहे. ्ाम्े   तकालीन सामाजक, आथभ क, ाजक्, धामभ  क आण सां क तक जीवनाचे  वातववादी चण क ले ले आहे.  मततु गीन काळाील इहासले खन :  इसवी  सना्ा १२्ा शतकात कहण ्ाने   लहले ला ‘ाजतं गणी’ हा कामी्ा इतहासावील ं थ आहे. इतहासले खन शाशु  कसे  असावे, ्ा्ा आधु नक सं कपने शी हा ंथ जवळचे  नाते सां गतो.  ्ाम्े अने क कोीव ले ख, नाणी, ाचीन वातू ं चे अवशे ष, ाजक लां ्ा अधक  त नदी आण थानक  पं पा अशा अने क साधनां चा चकसक अ्ास  कन आपण हा ंथ चला, असा उे ख कहणाने  क ला आहे.  म्ु  गीन राताम्े मु लीम ा्क्ा  ्ा  दबाातील इतहासकाां ्ा ले  खनाव अबी आण  फासी इतहासले खना्ा पं  पे चा राव असले ला  दसताे. म्ु  गीन मु लीम इतहासकाां म्े  झ्ाउीन बनी हा एक महवाचा इतहासका  होता. ‘ताीख-इ-फजशाही’ ्ा ्ा्ा ं थात  ्ाने   इतहासले खनाचा हे तू प क ला आहे.  ्ा्ा मते   इतहासकााचे कतभ ् फ  ा्क्ा  ्ा पामाचे   आण क्ाणकाी धाे णां चे वणभ न कन सं पत नाही त ्ां  ्ा दोषां  चे आण चु क्ा धोणां  चे  चकसक ववे चनही ्ाने  का ् ला हवे . एवढे च नहे  त सं बं धत काळातील  वान ्ी, अ्ासक, साह्क आण सं  त  ्ां चा सां क तक जीवनातील रावही लात  ्ाला हवा. बनी्ा ्ा वचासणीमु  ळे  इतहासले खनाची ्ाी अधक वताली.

 महीत आहे क तु हा ल? अबे नीने  ववध ानशाखां म्े   राती्ां नी  क ले ली कामगी आण रातातील समाजजीवन  ्ासं बंधीची माहती अे बक राषे म्े   लन ठे वली.  पु ढील काळात अने क पदे शी इतहासकाां नी रातावष्ी माहती दे णाे ंथ लहले. ्ातील हसन  नजामी लखत ताजु ल-मास, महाज-इ-साज  लखत तबाकत-इ-नासी, अमी खु ो ्ाचे  वपु ल  ले खन, तु झु क-इ-तमु ी हे तै मू लं ग ्ाचे  आमच,  ्ाा बन अहमद सहं दी लखत ताीख-इ मु बाकशाही ्ां साखे ंथ महवाचे आहे त. ्ां  ्ा  ले खनातू न आप्ाला रातातील म्ु  गीन  कालखं डासं बंधी महवाची माहती मळते .  पदे शी वाशां नी लन ठे वले ले वृ तां तही राता्ा इतहासाची महवाची साधने आहे त. इन  बतू ता, अद ल झाक, माक पोलो, नकोलो कॉती,  बाबसा आण डॉमं गोस पे स हे  ्ां  पै क होत. ्ां  ्ा  ले खनातू न म्ु  गीन रातासं बंधीची ऐतहासक माहती  मळते. ईवदास नाग, रीमसे न ससे ना, खाफ खान आण नकोला् मनु ची हे  बादशाह औं गजे ब्ा  काळातील इतहासका होते. मु घल काळातील इतहास  समजू न घे ्ासाठी ्ां  चे ले खन अ्ं  त महवाचे आहे.

 मु घल बादशहां ्ा दबाातील इतहासकाां  ्ा  ले खनात ा्क्ा  ची तु ती आण ्ां  ्ाबलची  ना ्ा पै लू ं ना वशे ष महव ा झाले. ्ाखे  ीज  ्ां  ्ा वणभ  नात समपभ क प उताे  आण सु ं द  चां चा अं तराभ व क्ाची पतही सु   झाले ली  दसते. मु घल साा्ाचा सं  थापक बाब ्ाचे आमच ‘तु झु क-इ-बाबी’म्े   ्ाला का्ा  लागले ्ा ्ु  ां ची वणभ ने आहे त. ्ा्ा बोबीने  ्ाने   वास क ले ्ा दे  शां ची आण शहां ची वणभ ने,  तेथील थानक अथभ ्वथा आण ीतीवाज,  वनपतीसृ ी ्ां ची बाकाईने क ले ली नीणे  ्ां चाही समावे श आहे.  इतहासले खना्ा चकसक पती्ा  ीने अबु ल फजल ्ाने  लहले ्ा ‘अकबनामा’ 8

 ्ा ंथाचे  वशे ष महव आहे. अधक त नदी्ा आधाे  ऐतहासक कागदपां चे  काळजीपू वभ क क ले ले  सं कलन आण ्ातील माहती्ा ववासाहभ  ते ची  कसू न क ले ली छाननी ही अबु ल फजलने  अवलं बले ली  सं शोधनपती पू वभ हवहत आण वातववादी  होती असे  मानले  जाते. ‘बख’ हा ऐतहासक साह्ातील एक  महवाचा का आहे. शू वीां चे गु णगान, ऐतहासक  घडामोडी, लढा्ा, थो पु षां ची चे ्ां वष्ीचे  ले खन आपणां स बखीत वाचा्ला मळते.  माठी राषे त ववध का्ा बखी उपलध आहे त. ्ां तील एक महवाची बख ‘सरासद बख’  हो्. छपती ाजााम महााजां ्ा काकदत  क णाजी अनं त सरासद ्ां नी सद बख लहली.  छपती शवाजी महााजां ्ा काकदची माहती  ्ातू न मळते. ‘राऊसाहे बां ची बख’ ्ा बखीत पानपत्ा  लढाईचे वणभ न आहे. ्ाच वष्ाव आधात ‘पानपतची बख’ अशीही वतं  बख आहे. ‘होळकां ची क फ्त’ ्ा बखीतू न आपणां स  होळकां चे  घाणे  आण ्ां  चे ्ोगदान समजते .  बखचे  चामक, वं शानु चामक, सं ग  वणभ नामक, पंथी्, आमचप, क फ्त,  पौाणक आण ाजनीतप असे  का आहे त. आधु नक काळाील इहासले खन आि  श इहासकाळ :  वसा्ा शतकात टशां  ्ा  ाजवटीत राती् पु ातवा्ा अ्ासास सु  वात  झाली. राती् पु ातव सवण खा्ाचे   पहले  ससं चालक अले झां ड कनं गह म्ा दे  खे खीखाली अने क ाचीन थळां चे  उखनन क ले गे ले. ्ासाठी  ्ां  नी ामु ्ाने   बौ ंथाम्े उे ख असले ्ा  थळां व ल क त क ले. पु ढे  जॉन माशभ ल ्ा्ा  काकदत हडपा सं क तीचा शोध लागला आण राती् सं क तीचा इतहास इसवी सनापू व तसऱ्ा  सहकाप् त क वा ्ानही पू वप् त जाऊ शकतो

अले ां डर कनं गहॅ म 

 जन माश ल 

 हे  स झाले. रातात आले ्ा अने  क टश अधकाऱ्ां नी राती् इतहासासं बंधी ले खन क ले. ्ां  नी क ले ्ा  ले खनाव टशां ्ा वसाहतवादी धोणाचा राव असले ला दसतो.  जे स मल ्ाने  लहले ्ा ‘द हटी ऑफ  टश इं ड्ा’ ्ा ंथाचे  तीन खं ड १८१७ साली  स झाले. टश इतहासकााने  राती्  इतहासाव लहले ला हा  पहला ंथ. ्ा्ा  ले खनात वतु न  कोनाचा अराव आण राती् सं क ती्ा  ववध पै लू ं सं बंधीचा  पू वभ हद षत कोन  पपणे  उमटले ला दसतो.  जे स मल   सन १८४१ म्े   माउं ट टअटभ  एफटन  ्ां नी ‘द हटी ऑफ इं ड्ा’ हा ंथ लहला.  माउं ट टअटभ  एफटन हे मु ं बईचे  गहनभ  (१८१९-१८२७) होते. राता्ा इतहासाम्े   माठी साा्ा्ा  कालखं डाचे  थान अ्ं  त महवाचे आहे. माठी  साा्ाचा इतहास लहणाऱ्ा टश अधकाऱ्ां म्े जे स ँ ट डफ ्ाचे  नाव महवाचे आहे. ्ाने   ‘ए हटी ऑफ द माठाज’  हा ंथ  लहला. ्ा ंथाचे  तीन खं ड आहे त. राती्  सं क ती आण इतहास ्ां ना कमी ले ख्ाची 9

 टश अधकाऱ्ां ची वृ ती ँ ट डफ ्ा्ा  ले खनातही उमटले ली दसते. अशीच वृ ती  ाजथानचा इतहास लहताना कनभ ल टॉडसा्ा अधकाऱ्ा्ा ले  खनात आढळते. व्म वसन  हं ट ्ाने हं द थानचा द वखं    डामक इतहास  लहला. ्ाम्े   ्ाची नःपपाती वृ  ती दसते.  डफ ्ा्ा इतहासले  खना्ा म्ाभ  दा नीलक ठ  जनादभ न कतभ ने आण व. का. ाजवाडे ्ां नी  एकोणसा्ा शतकात दाखवू न द्ा. २.२ भारीत इहासले खन : ववध ावक  िाली   वसाहवादी इहासले खन : राती् इतहासाचा अ्ास आण ले  खन कणाऱ्ा सु वाती्ा  इतहासकाां म्े   ामु ्ाने   टश अधकाी तसे च  चन धमभ साकां चा अं तराभ व होता. राती्  सं क ती गौण दजाभ ची आहे, ्ा पू वभ हाचे  तबं ब  ्ा्ामधील काह्ा ले  खनात पपणे  उमटले ले  दसते. वसाहतवादी टश सते ्ा समथभ  नासाठी  ्ां  ्ा इतहासले  खनाचा वाप क ला गे ला. १९२२  ते  १९३७ ्ा द्ान स झाले  ले ‘क ज  हटी ऑफ इं ड्ा’ ्ा ंथाचे  पाच खं ड हे  वसाहतवादी इतहासले खनाचे  ठळक उदाहण आहे.  ाचतवादी इहासले खन : ्ु ोपमधील अ्ासकां  म्े पू व कडील सं क ती आण दे श  ्ां ्ाबल क  तू हल जागृ त झाले ले  होते. ्ाबल आद, कौतु क असले ले  काही अ्ासक ्ां  ्ाम्े  होते. ्ां  ना ा्वादी हटले   जाते.  ा्वादी अ्ासकां  नी सं क त आण ्ु ोपी् राषां मधील साध्ाभ  चा अ्ास क  ला. वै दक  वाङ म्   आण सं क त साह्ाचा अ्ास क्ाव  ा्वादी वानां  चा र होता. ्ातू न ्ा राषां ची  जननी असणाी एक ाचीन इं डो-्ु ोपी् राषा  होती, अशी कपना मां डली गे ली.  इसवी सन १७८४ म्े   स व्म जोस ्ां  नी  कोलकाता ्ेथे  एश्ाटक सोसा्टीची थापना

 क ली. ्ााे   ाचीन राती् वाङ म्   आण  इतहास ्ां ्ा अ्ासास  चालना मळाली.  ा्वादी अ्ासकां  म्े   डक म स्ु  ल ्ा  जमभ न अ्ासकाचा  वतम जोस   ामु ्ाने उे ख का ् ला हवा. ्ा्ा ीने  सं क त राषा ही इं डो-्ु ोपी् राषागटातील अताचीन  शाखा होती. सं क त साह्ात ्ाला वशे  ष स  होता. ्ाने   ‘हतोपदे श’  ्ा सं क त ंथाचा जमभ न राषे त अनु वाद क ला.  तसे च ‘द से  ड बु स ऑफ द ईट’ ्ा नावाने ५० खं ड सं पादत क ले.  ्ाने   ऋवे दाचे सं कलन   डरक मॅ सतु लर   क्ाचे   काम क ले. ते  सहा खं डां म्े   स झाले आहे. ्ाने   ऋवे दाचा  जमभ न राषे त अनु वाद क ला होता. अलीकड्ा काळात ा्वावं  तां ्ा  ले खनामागील छ पे  साा्वादी हतसं  बंध काशात आण्ाचे   काम एडवडभ सै द ्ा वानाने क ले.  रा वादी इहासले खन ः  एकोणसा्ा वसा्ा शतकाम्े इं जी शणपतीम्े   शक न  त्ा झाले ्ा राती् इतहासकाां  ्ा ले  खनाम्े राता्ा ाचीन वै रवाचा अरमान आण राती्ां ची आमजाणीव जागृ त क्ाकडे  असले ला  कल दसतो. ्ां  ्ा ले  खनास ा वादी इतहासले खन असे  हटले  जाते. महाा ातील ा वादी इतहास  ले खनास वणु शाी चपळ णक ्ां ्ापासू न े णा  मळाली. टश अधकाऱ्ां नी लहले ्ा ाचीन राता्ा पू वभ हद षत इतहासाला ्ां  नी वोध  क ला. अशा काे  ा वादी ले खन कणाऱ्ा  इतहासकाां नी राता्ा इतहासातील सु  वणभ काळ  शोध्ाचा ्न क  ला. असे  कत असताना सं गी 10

 ऐतहासक वातवाची चकसापू वभ क छाननी  लहला पाहजे, असा ्ां  चा आह होता.  क्ाकडे द लभ क ले गे ले, असा आे पही  ्ां  ्ाव घे  तला जातो. महादे व गोवं द ानडे,  महीत आहे क तु हा ल?  ामक ण गोपाळ रां डाक, वना्क दामोद  इतहास सं शोधना्ा का्ाभ  साठी  सावक, ाज लाल म, मे शचं  मजु मदा,  व.का.ाजवाडे ्ां नी पु ्ात ७ जु  लै  १९१० ोजी  काशीसाद ज्वाल, ाधाक मु द मु खज, रात इतहास सं शोधक मं डळ थापन क ले. रगवानलाल इं जी, वासु दे व वणु  माशी, अनं त  सदाशव आळते क ही काही ा वादी इतहासकाां ची ‘‘मानवी इतहास काल व थल ्ां  नी  नावे  उदाहणादाखल दे ता ्े तील.  ब झाले ला आहे. कोण्ाही सं  गाचे वणभ न  ा ् चे   हटले  हणजे  ्ा सं  गाचा पका   महीत आहे क तु हा ल?  वश कालाव व वश थलाव पसवू न  दाखवला पाहजे. ‘द ाईज ऑफ द माठा पॉव’्ा  काल, थल व ्ी ्ा ्ीची जी  ंथात ्ा.महादे  व गोवं द ानडे ्ां नी माठा  सां गड तलाच सं ग वा ऐतहासक सं ग ही  सते ्ा उद्ाची पावभ रू मी वतााने मां डली.  सं ा दे ता ्े ते.’’  माठी सते चा उद् हणजे  अचानक पे टले ला - व.का.राजवाडे  वणवा नसू न ्ाची सामाजक, सां  क तक व (अं तम चण) धामभ क े ां तील त्ाी बाच काळ  महाा ात चालू होती, हे  ्ां  नी तपादले. राती्ां नी टशां व दले ्ा  वातं ्लाला े  णा दे ्ासाठी ा  वादी  इतहासले खन, राषाशा, ्ु  पती, ्ाकण  इतहासले खनाचा उप्ोग झाला. ्ाम्े  वातं ्वी  व.दा. सावकां नी लहले ले अशा अने क वष्ां व मू लरू त सं शोधन कणाे ‘द इं ड्न वॉ ऑफ आण माठी राषे तू न ले खन कणाे  इतहासका  इडपे डस 1857’ (१८५७  हणू न ाजवाडे  पचत आहे त. आपला इतहास  चे  ‘वातं ्सम’) ्ा आपण लहला पाहजे,  पु तकाचे  वशे ष महव आहे.  ्ाचा पु का ्ां  नी क ला.  ा वादी इतहासले खना्ा ‘माां ्ा इतहासाची  रावामु ळे  ादे शक इतहास  साधने’ असे  शीषभ क असणाे  वां तवीर सावरकर   लह्ालाही चालना २२ खं ड ्ां  नी सं पादत  क ले. ्ां  तील ्ां  ्ा  मळाली. दण राता्ा रौगोलक वै  शां कडे  तावना अ्ं  त अ्ासपू णभ आण इतहासाकडे  इतहासकाां चे  वतं पणे ल  व. का. राजवाडे आहे त. ‘‘इतहास हणजे  वेधले गे ले. रू तकालीन समाजाचे  सवा गीण सम जीवनदशभ न.  वां तोर काळाील इहासले खन ः  क वळ ाजक् घडामोडी, सतां  तासाठी कटकाथाने  एककडे  ाजघा्ां  ्ा इतहासाव र दे  णाे आण ्ु े ्ां ्ाच हककती नहे  त’’, असे  ्ां  चे  इतहासले खन क ले  जात असतानाच सां क तक,  मत होते. असल कागदपां ्ाच आधाे   इतहास  सामाजक, आथभ क इतहासही लह्ास सु  वात *

*

11

 झाली होती. वातं ्ोत काळात समाज, वान, अथभ ्वथा, ाजक् णाली, धामभ  क वचासणी,  सां क तक पै लू ्ां चा इतहास अ्ास्ाची आव्कता वचावं  तां ना वाट  लागली. ्ा काळातील  इतहासले खनात ामु ्ाने   तीन नवे वै चाक वाह आढळतात. (१) मासभ वादी इतहास (२) वं चतां चा (सबऑटनभ) इतहास (३) ीवादी इतहास.  मास वादी इहास :  मासभ वादी  इतहासकाां ्ा ले  खनात आथभ क ्वथे  तील  उपादनाची साधने, पती आण उपादना्ा   ् े  तील मानवी सं बंध ्ां  चा वचा म्वत  होता. ्े  क सामाजक घटने चा सवभ सामा् लोकां  व  का् पणाम होतो ्ाचे  वले षण कणे हे  मासभ वादी इतहासले खनाचे  महवाचे सू  होते.  मासभ वादी इतहासकाां नी जात्वथे  त होत  गे ले ्ा बदलां  चा अ्ास क  ला. राताम्े  मासभ वादी इतहासले खन पतीचा अवलं ब रावी  ीतीने  कणाऱ्ा  इतहासकाां म्े   दामोद धमाभ नं द कोसं बी, कॉे ड ीपाद अमृ त डां गे, ामशण  शमाभ, कॉे ड शद पाटील  इ्ादचे  ्ोगदान महवाचे आहे. डां गे हे  राती्  दामोदर कोसं बी   क्ु  नट पा्ा सं  थापक  सद्ां  पै क एक होते. ्ां  चे  ‘मटह क्ु  नझम  ट ले ही’ हे पु तक मासभ वादी इतहासले खनाचे  उदाहण आहे.  वं ्ां  ं ्ा (सबऑन) इहास ः  वं चत  समू हां चा इतहास लह्ाची सु  वात मासभ वादी  इतहासले खना्ा पं  पे तू नच झाली, असे  हणता  ्े ईल. इतहासले खनाची सु वात समाजा्ा तळाशी असले ्ा सवभ  सामा् लोकां  ्ा तापासू न का ् ला  पाहजे, ही कपना मां ड्ाम्े अँ टोनओ ामची  ्ा इटाल्न तवाचे  थान महवाचे आहे.  वं चतां चा इतहास लह्ासाठी लोकपं  पा हे

 एक महवाचे  साधन मानले गे ले आहे. वं चतां ्ा  इतहासाला एक महवाची वचासणी हणू न थान  मळवू न दे ्ाचे   महवाचे  का्भ  णजत गु हा ्ा राती् इतहासकााने क ले. पं तु  ्ापू वच राताम्े वं चतां ्ा इतहासाचा वचा महामा  जोतीाव फ ले  आण डॉ.बाबासाहे ब आं बे डक ्ां ्ा  ले खनातू न दसतो.  महामा फ ले ्ां नी ‘गु लामगी’ ्ा पु तकात  शू ातशू ां चा इतहास  न्ाने  उलगड न दाखवला. धमाभ ्ा नावाखाली ्ा,  शू  व अतशू  ्ां ्ा  होणाऱ्ा शोषणाकडे ल  महामा जोीराव फ ले  वेधले. राता्ा सां  क तक आण ाजक् घडणीत  दलत वगाभ चा मोठा वाटा आहे. राता्ा  वसाहतवादी आण ा वादी इतहासले खनात ्ाकडे  द लभ क ले गे ले. डॉ.बाबासाहे ब आं बे डकां नी ही गो क थानी  ठे वू न सतत ले खन क ले. ्ां  नी  क ले ्ा वपु  ल ले खनापै क ‘ वेअ द शू ाज’ आण ‘द अनटचे बस’  हे ंथ  वं चतां ्ा इतहासाचे   उदाहण  ड. बाबासाहे ब आं बे डकर   हणू न सां गता ्े तील.  ीवादी इहास :  राती् इतहासले खना्ा े ात सु वातीस ामु ्ाने पु ष अ्ासक का्भ  त अस्ामु  ळे  राती् इतहासातील ्ां  चे  थान आण ्ां  ची कामगी हा वष् तु लने ने द लभ त  ाहला होता. ्ाव अधक काश टाकणे हे  ीवादी इतहासकाां पु ढे  पहले  आहान होते. तसे च  ्ां  नी नमभ ले ्ा साह्ाचे सं शोधन आण  सं कलन कणे ही आव्क होते . इतहासातील  ्ां  ्ा थानाचा वचा न्ाने हाे णे  े  आव्क  होते. 12

 एकोणसा्ा शतकात ्ां  वष्ी ले खन  कणाऱ्ा ले खकां म्े   तााबाई शं दे ्ां चे  नाव अणी आहे. ्ां  नी पु षधान ्वथा आण  जात्वथा ्ां  ना वोध  कणाे ले खन क ले. सन १८८२ म्े  स झाले ले ‘ीपु ष तु लना’ हे  ्ां  चे  पु तक रातातील पहले  ीवादी ले खन समजले  जाते. सन १८८८ म्े  ाराबाई शं दे  पं डता माबाई ्ां चे ‘द  हा् काट हं द वु मन’ हे पु तक स झाले.  वातं ्ोत काळात झाले  ले ले खन ्ां  ना  घी आण कामा्ा ठकाणी मळणाी वागणू क,  ्ां  चा ाजक् समते  चा ह ्ां सा्ा वष्ां  व  क त झाले ले  दसते. अलीकड्ा काळात स  झाले ्ा ीवादी ले  खनात मीा कोसं बी ्ां ्ा ‘ॉसं ग े शोडस  ः फ मनट एसे ज इन सोशल  हटी’ ्ा पु तकाचा उे ख कता ्े ईल. ्ात  महाा ातील पं डता माबाई, रातातील पह्ा  का्भ त ी डॉट खमाबाई ्ां सा्ा ्ां  ्ा  जीवनावील नबंध आहे त. महाा ाम्े   दलत  ्ां  ्ा कोनातू न सामाजक वगभ, जात इ्ादी  बाब्ा सं  दराभ त ले खन क ले गे ले. ्ाम्े   शमभ ला  े गे ्ां चे ले खन महवाचे आहे. ‘ा ् टं  ग काट,  ा ् टं  ग ज ड ः डं ग दलत वु मे स  टे टमोनीज’

 ्ाम्े   दलत ्ां  ्ा आमचाव ्ां  नी  लहले ्ा नबं धां चे सं कलन आहे.  वश वचाणालीचा आ् न कता  इतहास लहणाऱ्ां म्े   स्द  नाथ सका,  सु  नाथ से न, ्ासतका गो.स.सदे  साई, ्ं  बक  शं क शे जवलक ्ां चा नामोे ख कावा लागतो.  महीत आहे क तु हा ल?

 गोवं द सखााम सदे साई ्ां नी ‘माठी ्ासत’ काशत कन माठी  इतहासले खन े ात मोठी कामगी  क ली. ्ां  चे हे  का्भ  इतक  लोक्  झाले, क समाज ्ां  ना ‘्ासतका’  ्ा नावाने  ओळखू खू लागला ला ला. ्ां  नी  माां चा सम इतहास अने क खं डां त  काशत क ला आहे. अलीकड्ा काळात ्.द.फडक , ामचं  गु हा  इ्ादी सं  शोधकां नी आधु नक इतहासले खनात  महवाची कामगी बजावली आहे. राती् इतहासले खनाव रातात उद्ाला आले ्ा सामाजक आण ाजक् चळवळचा  राव होता. ्ां  ्ा बोबीने   राती्  इतहासले खनाची पं पा वतं पणे  आण समृ ्ा  वकसत होत गे ले ली दसते.

 वातात  १. (अ) दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न वधाने  पू  ि   करा. (१) राती् पु ातव सवण खा्ाचे   पहले  ससं चालक ........... हे  होत. (अ) अले झां ड कनं गह म (ब) व्म जोस  (क) जॉन माशभ ल  (ड)  डक म स्ु  ल 

(२) हतोपदे श ्ा सं क त ंथाचा जमभ न राषे त अनु वाद .......... ्ां नी क ला. (अ) जे स मल (ब)  डक म स्ु  ल  (क) माऊ ट टअटभ  एफटन  (ड) जॉन माशभ ल  13

(ब) पु ढीलपै क ्ु क ्ी जोडी द   कन पु हा  लहा. (१)  वेअ द शू ाज - वं चतां चा इतहास  (२) ीपु ष तु लना - ीवादी ले खन  (३) द इं ड्न वॉ ऑफ इडपे डस 1857  मासभ वादी इतहास  (४) ँ ड डफ - वसाहतवादी इतहास 

(ब) पु ढील सं कपना् पू ि   करा.

ब   ा   ब    र   ा   ल          े    त ू  ा   क       ह     ा ्       ु द    ा    र   ा      ्       ा   च    न     ी    न च   ी    ा   ल          े    ख    र त       ब    ल व   ण   न    ा   ग   ल       ु   ुझ   क       ा   स    न     ी    ह  भ          त े   ्   ा        -     द      े         इ     ्   ा   उ इ   - ब    ा   ब   र   ी       द   झ

२. पु ढील वधाने  सकािर प करा. (१) ादे शक इतहासले खनाला चालना मळाली. (२) बख हा ऐतहासक साह्ातील महवाचा  का आहे.

        ख     ब    ा    द    ी    ्     स    ा    त        ं    ा    ह     र          ज    ा     स    ा    म        ा    ह    ी    म     च        ी    द     ज     क    ा             व     श        ी   ा     क    त    प         छ

३. पु ढील नां ्ी २५ े  ३० शदां  उरे  लहा. (१) मु घल साट बाब ्ा्ा आमचात कोण्ा  बाबचा समावे श आहे ? (२) ा वादी इतहासले खनात वातं ्वी सावकां  चे  ्ोगदान कोणते ?

  क   क  ल   ा    ह  श    म   ण  ी    र    च  ा    इ   द     त   ह  ा    स

६. पु ढील सं कपना प करा. (१) ा्वादी इतहासले  खन  (२) ा वादी इतहासले खन  (३) वं चतां चा इतहास 

४. पु ढील नां ्ी सवर उरे  लहा. (१) मासभ वादी इतहासले खन हणजे का् ? (२) इतहासाचा्भ व. का. ाजवाडे ्ां चे  इतहास  ले खनातील ्ोगदान प का.

  उपम 

५. (अ) पु ढील ा पू  ि   करा.

पाठात उे ख क ले ्ा ववध इतहासकाां  ्ा  का्ाभ ची माहती दे णाे  सच हतलखत आं तजाला्ा  साहाय्ाने  त्ा का.

 जे  मल द मस्ी ऑफ मम्श इं िमया   जे  रि  िफ    .............................. ..................  द मस्ी ऑफ इं िमया  ी.अ.िां गे   .............................. ..................   वेअ द शू ाज 

14

३. उपयोजत इतहस  ३.१ उपतोज इहास िहजे कात ? ३.२ उपतोज इहास आि ववध वषतां मधील  सं शोधन  ३.३ उपतोज इहास आि व मानकाळ ३.४ सां क क आि नै सग क वारशा्े  तवथापन ३.५ सं बं ध तावसातक े े ३.१ उपतोज इहास िहजे  कात ? ‘उप्ोजत इतहास’ ्ा सं े साठी ‘जनां साठी  इतहास’ (पलक हटी) असा प्ाभ ्ी शद्ोग  चाात आहे. रू तकाळातील घटनां सं बंधचे जे  ान  इतहासााे  ा होते, ्ाचा उप्ोग वतभ  मान आण रव्काळात सवभ   लोकां ना कसा होईल,  िजाू   न ता.  जनां साठी इहास :  इतहासावष्ी  लोकां ्ा मनात अने  क गै समज असतात.  उदा., इतहास हा वष् फ इतहासकाां साठी आण इतहास वष्ाचा अ्ास क इछणाऱ्ा  वा्ा  साठी असतो, दै नं दन जीवनात  इतहासासा्ा वष्ाचा काही उप्ोग नसतो,  इतहासासाखा वष् आथभ का उपादक े ां शी जोडला जाऊ शकत नाही, इ्ादी. अशा गै समजां व मात कत इतहासाची  नाळ लोकां ्ा वतभ  मानातील जीवनसणीशी  जोडणाे े  हणजे  ‘जनां साठी इतहास’.  पदे शातील अने क वापीठां म्े  जनां साठी  इतहास ्ा वष्ातील अ्ासम शकवले  जातात. रातात बं गळ  ्ेथे ‘सृ  इटू ट ऑफ आटभ  डझाईन अँ ड टे नॉलॉजी’ ्ा सं थे त ‘स ट फॉ पलक हटी’ हा वतं  वराग आहे. तथे ्ा वष्ातील कप आण  सं शोधनाचे  काम चालते.

 ्ाचा वचा उप्ोजत इतहास ्ा वष्ााे  क ला जातो. वतभ मानातील सामाजक आहानां व  उपा््ोजना कणे, सामाजक उप्ु ते चे  नणभ ्  घे णे ्ां सा्ा गोसाठी पू व होऊन गे ले ्ा  घटनां चे  वले षण दशादशभ क ठते. ्ासाठी  इतहासाचे  ान आव्क असते .  उप्ोजत इतहासा्ा े  ात क वळ त  ्चाच नहे   त सवभ सामा् लोकां  चा ववध अं गां नी सहराग असू शकतो. सं हाल्े, ाचीन  थळे ्ां ना रे ट दे णाे प्भ टक ्ा ना्ाने   ्ां  चा  सहराग महवाचा असतो. प्भ टनामु ळे  लोकां म्े  इतहासासं बंधीची आवड वाढीस लागते.  समाजमनाम्े   इतहासाची जाणीव नमाभ ण होते.  तसे च ्ां  ्ा वतः्ा शहात क  वा गावात असणाऱ्ा ाचीन थळां ्ा जतन आण सं  वधभ ना्ा  कपां म्े  ही ते  सहरागी होऊ शकतात. ३.२ उपतोज इहास आि ववध वषतां मधील  सं शोधन  इतहास रू तकाळात घड न गे ले ्ा घटनां  शी  सं बं धत असतो. वतभ मानात दसणाऱ्ा मानवी  जीवनाची घडण ही ्ा घटनां  वच आधाले ली असते. ्ा घटना ाजकाण, सामाजक-धामभ  क  सं घटन, तवान, तं ान आण वान ्ां सा्ा  ववध े ां म्े  घडले ्ा असतात. ्े  क े ातील  ानसं च्ाचा वतं  इतहास असतो. ्ा ्ा े ातील पु ढील वाटचालीची दशा ्ा ानसं च्ा्ा  थतीव अवलं बू न असते. ्ा अनु  षं गाने अने क  वष्ां ्ा सं  शाेधनात इतहासाची सं शोधनपती  उप्ु  ठते. उदाहणाथभ, १. वान ः   ववध वचासणचा उगम,  ्ामागील वै  चाक पं पा आण ्ा वचासण्ा  वाटचालीचा इतहास समजू न घे णे. ्ासाठी 15

 तवानाचा इतहास अ्ासावा लागतो. तवान  समजू न घे ताना ते  तवान ्ा राषे  तू न ् झाले  ्ा राषे  ्ा इतहासाचाही उप्ोग होतो. २. वान ः  वै ानक शोध आण सात  ्ां चा कालम आण ्ा शोधां  मागील काणपं पे ची  साखळी समजावू न घे णे. ्ासाठी वानाचा इतहास अ्ासावा लागतो. गज ही शोधाची जननी असते , असे  हटले  जाते. अने कदा वै ानक शोध हे  मानवी  गजां ची पू त आण जासे चे  समाधान क्ा्ा  ्नातू न लागले ले  असतात. ्ासाठी आधी अतवात असले ्ा वै  ानक ानाचा उप्ाे ग  क ला जातो. ्ा शोधां मागील काणपं पा, कालम  समजू न घे ्ासाठी वाना्ा इतहासाचे   ान  उप्ोगी पडते.

असते. बाजा आण ्ापा्ां  चे  वप बदलत  गे ले, ्ा सवा मागील मानवी ना्ां  चे  वप आण  समाजचना बदलत गे ली. हा सवभ वास समज्ासाठी  सां क तक घडण, सामाजक चना, आथभ क  ्वथा इ्ादचा इतहास अ्ासावा लागतो.

४. उोगधं दे  आि तापार ः   उोगधं दे आण ्ापा्ां  मु ळे  मानवी समाजां मधील पप  ्वहााचे े  वताते. ्ामु  ळे सां क तक  सं बंध चे ां   जाळे ही सतत वकसत असते. उोगधं दे आण ्ापाा्ा ्वथापनाचाच हा एक राग असतो. ्ां  चा इतहास समजावू न घे णे  महवाचे

अ्ासाचा आव्क राग आहे . तवान ही  वान आण इत सवभ च ानशाखां ची जननी मानली  जाते. वै वक पसाा आण मानवाचे  ्ातील अतव ्ां  चा पपसं बंध समजू न घे ्ा्ा  जासे तू न जगरातील सवभ च मानवी समाजां म्े  ्ासं  बंधीची अनु माने  लोक बांधू धू लागले ला ले . ्ातू न

५. तवथापनशा ः   उपादनाची सं साधने,  मनु ्बळ आण उपादना्ा ववध  ् ा, बाजा आण व्ां  ्ा ्वथापना्ा साखळीत  ्ासं  बंधातील रू तकालीन ्ं णा कशा हो्ा, हे  समजावू न घे णे  आव्क असते . ्ा साखळीत  गु ं तले ्ा ववध तां  वील लोकां ची पं पागत  मानसकता समजावू न घे ्ासाठी ्ा सवा  चा डोलाा  ्ा वे  गवे गा सामाजक आण आथभ क सं थां ्ा  सं घटनाव अवलं बू न असतो, ्ां  चा इतहास समजला ३. ं ान ः  क षी उपादन, वतू ं चे  उपादन,  त वतभ मानात ववध पातां वील ्वथापन  थाप्, अर्ां  क इ्ादम्े   होत गे ले ले  बदल  कणे  सोपे  होते. आण ्ामागील काणपं  पे ची साखळी समजावू न ६. कला ः   ववध कलाे ां मधील अर्ी़  घे णे. ्ासाठी तं  ानाचा इतहास अ्ासावा  व ्ामागील वै  चाक-रावनक-सां क तक  लागतो. वै ानक शोध आण तं ानातील गती  पं पां ्ा आधााने   झाले ला कलां चा वकास  पपावलं बी असतात. मानवा्ा उां  ती्ा  समजावू न घे णे  महवाचे  असते. कोण्ाही  वाटचालीत दगडी ह्ाे   घडव्ापासू न ते  कलावकााचे ममभ, कलाक ती्ा नमाभ  ्ाची  क षीउपादना्ा वकासाप्  त ्ाला समजले  ले  मानसकता आण वश कलाशै ली्ा वकासाचा  वान आण ्ाव आधाले  ले तं ान अ्ं  त  म सां क तक इतहासा्ा अ्ासााे   समजू  महवाचे  होते. पु ढे  वाना्ा गतीमु  ळे  उपादन  शकतो.   ् ां  चे ्ां ककण होत गे ले. ते कसे  होत गे ले, ७. मानत ानशाखा ः   इतहास, पु ातव,  वान आण तं ान कसे ने हमीच एकमे कां व  समाजशा, मानवशा, ा्शा, अथभ  शा अवलं बू न असतात, हे  समज्ासाठी तं  ानाचा  ्ां सा्ा ानशाखां  ं चा उगम आण वकास ्ां चा  इतहास समजावू न घे णे  आव्क असते .  इतहास समजावू न घे णे हे ्ा ानशाखां  ्ा

16

 जगा्ा उपतीसं  बंधी्ा कथा, सृ  च आण  मानवी जीवनासं बंधीची मथक, दे व-दे वतां सं बंधी्ा  कपना आण ्ा दे  वदे वतां ना स क्ासाठी  क ले ले  वधी, ्ासं  बंधीचे  तावक ववे चन ्ां चा  वकास झाला. ाचीन लोकां नी क ले ्ा ्ा  गोवष््ा वचाात तवानाची बीजे आहे त.  इथे उे ख क ले ्ा मान्शाखे  तील ववध  शाखां ्ा वकासाला तवानातील सातां  चा  पा्ा आहे. इतहासा्ा आधाे  ्ा वाटचालीचे आकलन होऊ शकते.

३.३ उपतोज इहास आि व मानकाळ  इतहासाचा दै नं दन ्वहााम्े   उप्ोग का्, असा न ने हमी वचाला जाताे. उप्ोजत इतहास  हणजे  का् ्ा ना्ा उतात वील नाचे  उतही आपोआप मळते. रू तकाळाचे मू तभ  आण अमू तभ  वपातील अने क अवशे ष वतभ मानकाळात अतवात असतात. ्ां  ्ाबल आप्ा मनात  क तू हल असते, आमी्ता असते. ्ां  ्ा अतवाचा इतहास आप्ाला समजावू न ्ावासा  वाटतो काण ते  आप्ा पू वभ जां नी नमाभ ण क ले ्ा  कलाक तचे, पं पां चे  अवशे ष असतात. तो आपला  सां क तक वासा असतो. ती आपली ओळख असते. ्ा्ा इतहासाचे   ान आप्ाला आप्ा  उगमाकडे घे ऊन जाणाे  असते. ्ामु  ळे  तो सां क तक  वासा आप्ा आण पु  ढील पां ्ा हतासाठी  दीघभ काळ जतन क्ाची, ्ाचे सं वधभ न क्ाची आव्कता नमाभ  ण होते. उप्ोजत इतहासा्ा आधाे मू तभ  आण अमू तभ  वपातील सां क तक  वाशाचे  जतन आण सं वधभ न कता ्े ते. ्ामु  ळे  ्वसा्ा्ा अने  क संधी नमाभ ण होतात. थोड्ात  सां गा्चे  हणजे  इतहासा्ा आधाे वतभ मानकाळाचे  ्था्ो् आकलन आण रव्काळासाठी  दशादशभ न, असे  उप्ोजत इतहासाचे वणभ न कता  ्े ईल.

३.४ सां क क आि नै सग क वारशा्े  तवथापन (अ) सां क क वारसा :  हा मानवनमभ त असतो. तो मू तभ  आण अमू तभ  अशा दोन काचा असतो. १. मू    सां क क वारसा ः ्ा काात  ाचीन थळे, वातू, वतू, हतलखते, शपे,  चे  इ्ादचा समावे  श होतो. २. अमू    सां क क वारसा ः ्ा काात  पु ढील गोचा समावे श होतो. *  मौखक पं पा आण ्ासाठी उप्ोगात आणली जाणाी राषा. *  पां पक ान. *  सणसमांर साजे  क्ा्ा सामाजक पती आण धामभ क वधी. * कला सादीकणा्ा पती. * वश पां पक कौश्े . *  अशा पं पा, पती, कौश्े   इ्ादचे  तनधव कणाे समू ह, गट. (ब) नै सग क वारसा ः नसगाभ तील जै ववै व्ाचा  वचा नै सगभ क वाशा्ा सं  कपने त क ले ला आहे.  ्ाम्े पु ढील गोचा समावे श होतो ः (१) ाणी (२) वनपतीसृ ी (३) ्ां  ्ा अतवासाठी आव्क असणाऱ्ा पसं  था आण रू चनामक वै शे.  पु ढील मानवी पां ्ा हतासाठी आप्ा  वाशाचे  जतन होणे  आव्क आहे . नामशे ष  हो्ा्ा वाटे  व असले ्ा सां  क तक आण  नै सगभ क वाशाचे  जतन आण सं वधभ न हावे ्ा हे तू ने  ्ु ने को ्ा जागतक सं घटने ने  काही दशादशभ क  तवे  जाही क ले ली आहे त. ्ा दशादशभ  क  तवां ्ा आधााने   जागतक वाशा्ा पदास पा  ठणाी थळे, पं पा ्ां ची ्ादी जाही क ली जाते. 17

१९८७, : चोळ मंटरे-तंजावरचे बृहट्वर मं टर, २००४ गंगैकडचोळी्वरमचे बृही ् वर मं टर आटण ारासुरमचे  ऐरावते्वर मंटर  १९८७ : पकल येथील मंटरे १९८९ : सांचीचा तप  १९९३ : मायनची कबर  १९९३ : कतुबटमनार आटण परसरातील वात १९९९ : (१) ाटज टलंग टहमालयन रेवे, (२) नीलटगरी माउिन रेवे, (३)  काका टशमला रेवे २००२ : बोधगया येथील महाबोधी मंटर आटण परसर  २००३ : भीमबेिका येथील शैलाय २००४ : चंपानेर-पावागढ पुरातवीय थळ  २००४ : छपती टशवाजी महाराज िटम नस, मु ंबई  २००७ : लाल टका, टी  २०१० : जंतर मंतर, जयपर  २०१३ : राजथानमधील पव तीय टके २०१४ : गुजरातमधील िपाण येथील ‘रानी-क-बाव’ २०१६ : नालंा महाटवहार पुरातवीय थळ  २०१६ : चंटडगढ येथील कटिपल काॅेस २०१७ : अहमाबा-ऐटतहाटसक शहर 

 एक दषे पत :

भाराील जागक मौखक आि अमू     वारसा तादी समाव ाले ता परं परा ः २००१ : ‘किटयम’ ही करळमधील संकत नापरंपरा. २००३ : वैटक पठणपरंपरा. २००५ : उतर भारतातील ‘रामलीला’ सारीकरण २००९ : गढवाल (उतराखंड) येथील ‘रमन’ धाटम क उसव आटण टवधीना. २०१० : राजथानचे  कालबेटलया लोकसंगीत आटण लोकनृय. २०१० : प्चम बं गाल, झारखंड आटण ओटडशा येथील छाऊ नृय. २०१० : करळातील ‘मुटडये’ टवधीना आटण नृयना. २०१२ : लडाख, जम  आटण का्मीर येथील बौद मंपठणाची परंपरा. २०१३ : मटणपर येथील ‘संकत न’ परंपरा. २०१४ : पंजाबमधील ठठेरा जमातीची तांयाची आटण टपतळी भांडी बनवयाची कलापरंपरा. २०१६: नवरोज  २०१६ : योग  भाराील जागक वारसा थळे - सां क क १९८३ : आाचा टका  १९८३ : अटजंठा लेणी १९८३ : वेळ लेणी  १९८३ : ताजमहाल १९८४ : महाबलीपुरम येथील मंटरे १९८४ : कोणाक सयमं   टर  १९८६ : गोयातील चच स आटण कॉहेिस    १९८६ : फतेपर टस  १९८६ : हंपी येथील वातसंकल    १९८६ : खजुराहो येथील मंटरे १९८७ : घारापुरी (एटलफिा) लेणी 

भाराील जागक वारसा थळे - नै सग क  १९८५ : काझीरंगा राष ीय उान १९८५ : कवलेव राष ीय उान १९८५ : मानस वयजीव अभयारय १९८७ : सु ंरबन राष ीय उान  १९८८, : नंाेवी आटण हॅली ऑफ ॉवस  २००५ राष ीय उाने २०१२ : प्चम िघा  २०१४ : ेि टहमालयन पाक भाराील म वपा्े  जागक वारसाथळ २०१६ : कांचनगंगा राष ीय उान 18

 ्ु ने को्ा जागतक नै  सगभ क वाशा्ा ्ादीत  पचम घाटाचा समावे श २०१२ म्े क ला गे ला आहे. साताा जातील कास पठा पचम

 क लास मं दर, वे ळ 

 घाटां गां म्े  च आहे. सां क तक आण नै सगभ क  वाशाचे  ्वथापन हे   उप्ोजत इतहासाचे एक  मु ख अं ग आहे. ्ा वाशाचे   जतन आण सं वधभ न  क्ाचे   बतां श काम रात सकाचे पु ातव  खाते  आण रातातील ्े  क ा् शासनाची  पु ातव खाती कत असतात. इनट क ही (इं ड्न  न शनल ट ट फॉ आटभ अँ ड कचल हे टे ज)  व्ं से वी सं था ्ा े ात १९८४ पासू न का्भ त आहे. सां क तक आण नै सगभ क वाशा्ा  थळां ्ा जतन आण सं  वधभ ना्ा कपां  म्े अने क वष्ां तील तां चा सहराग आव्क असतो. ्ा सवा  म्े सं बं धत थळा्ा सां  क तक,  सामाजक, ाजक् इतहासाची जाणीव नमाभ  ण  क्ाचे   काम उप्ोजत इतहासााे  कता ्े ते.  ्ामु  ळे : (१) कपां तगभ त वासाथळाचे मू ळ वप न  बदलता जतन आण सं वधभ नाची कामे  कणे  श्  होते. (२) थानक समाजाची घडण आण  मानसकता, ्ां  ्ापु  ढे  असणाी वतभ मानातील  ववध आहाने, थानक लोकां ्ा अपे ा्ां  चा आढावा घे ता ्े तो.

(३) सां क तक वासाथळां चे  जतन आण  सं वधभ न कत असताना थानक लोकां ्ा रावना  द खाव्ा जाऊ न्े  त ्ासाठी का्ा लागणाऱ्ा  उपा््ोजनां चे  न्ोजन कता ्े ते. (४) थानक लोकां ं ना ्ा कपात सामील  कन घे ता ्े ते. (५) थानक लोकां ्ा पं  पागत कौश्ां  ना  ोसाहन दे ऊ शकतील, अशा उोग ्वसा्ां  ना  चालना मळावी, ्ासाठी पतशी न्ोजन कणे  श् होते . ३.५ सं बं ध तावसातक े े  पु ढे उे ख क ले ्ा े  ां शी सं बं धत का्दे शी  न्म आण सावभ जनक धोणे  ठव्ासाठी  इतहासाचे  ान पू क ठते. १. सं हाल्े  आण अरले खागा २. ऐतहासक थळां चे  जतन आण सं वधभ न  ३. प्भ टन आण आत् ४. मनों जन आण सपं क  मा्मे  महीत आहे क तु हा ल?

 जगातील सवा त ाचीन  समजले  जाणाे  (इ.स.पू. ६ वे  शतक) सं हाल्  मे सोपोटे म्ातील ‘उ’ ्ा  ाचीन शहाचे  उखनन  कताना सापडले. हे  उखनन  टश पु ातव स  पु रावू ं ्े   िव न किरारी   लओनाडभ वु ली ्ां नी १९२२  माी ् ी वका   ते  १९३४ ्ा काळात क ले  होते. हे सं हाल् एनगॉडी नावा्ा  मे सोपोटे म्ा्ा ाजक्े  ने बांधले  होते. ती वतः  ्ा सं  हाल्ाची सं हपाल हणू न काम पाहत असे.  ्ा सं हाल्ात सापडले ्ा ाचीन  वतू ं सोबत ्ा वतू ं चे  सवत वणभ न कणाऱ्ा  माती्ा वटका (clay tablets) हो्ा. 19

 माही कन ता. अरले खागाां म्े   महवाची जु नी  कागदपे, दे, जु ने  चपट, इ्ादी जतन  कन ठे वली जातात. राताचे  ा ी् अरले खागा दीम्े आहे. रातातील ्े  क ा्ाचे   वतं  अरले खागा आहे.

 महीत आहे क तु हा ल?

 कोलकाता ्ेथे  असले ले ‘इं ड्न  ्ु  झ्म’ ्ाची थापना एश्ाटक  सोसा्टीतफ  सन १८१४ म्े   झाली.  नथानएल वॉलक हे ड नश वनपतीशा  ्ाचे सं थापक आण पहले सं हपाल होते.  इथे  दले ले सं हाल्ाचे  छा्ाच १९०५  सालचे आहे. सं हाल्ाचे  कला, पु ातव आण मानवशा असे  तीन मु ख वराग असू न ्ां  ्ाशी सं  ल असले ले  जतन,  काशन, छा्ाचण, दशभ न-सादीकण,  तक ती नमभ ती, शण, ंथाल्, सु ा असे  वराग आहे त.

 वै शटपू  ि   अभले खागार   पु ्ाम्े ‘न शनल फम अकाभ इह’ (ा ी् फम सं हाल्) ्ा सं थे ची मु ्  कचे ी आहे. रात सका्ा माहती आण  साण खा्ाचा मा्म वराग हणू  न सन १९६४ म्े   ्ाची थापना झाली. ्ामागे  मु ख तीन उे श होते. रव्ातील पां  साठी द मळ राती्  चपटां चा शोध घे णे, ते  मळवणे  आण  चपटां ्ा ्ा वाशाचे   जतन कणे.   चपटां शी सं बं धत महवा्ा बाबचे  े  वगकण कणे, ्ां  ्ा का्मवपी नदी  त्ा कणे  आण सं शोधन कणे;  चपट सं क ती्ा सााचे क  थापत  कणे.

 ्ातील ्े  क े ा्ा ्वथापनासाठी वशे  ष  कौश्े   ा असले ्ा मनु  ्बळाची आव्कता असते. उदा., थाप्वशाद, अर्ं  ता,  इतहासका, पु ातव, सं हपाल, समाजशा, अरले खागा ्वथापक, का्दे  त, छा्ाचण  त इ्ादी. ही ्ादी एवावच सं  पत नाही.  ाचीन थळे, वातू वा आण वतू ्ां ्ा ऐतहासक  पावभर मीचे ू सवभ  तां ना पु े से  ान असणे  आव्क असते. उप्ोजत इतहासा्ा े  ातील कपां मु ळे  व उे ख क ले ्ा े  ां म्े   ्वसा्ा्ा अने  क  संधी उपलध होऊ शकतात.

 ्ा पाठाम्े   आपण पाहले, क ‘उप्ोजत  इतहास’ हे  का्भ े लोकां म्े   इतहासासं बंधीचे  बोधन कसे  कता ्े  ईल, आप्ा सां  क तक आण नै सगभ क वाशाचे  जतन आण सं वधभ न  क्ावष्ी समाजात जागृ  ती कशी नमाभ ण कता  ्े ईल, ्ासाठी इतहासा्ा ानाचा उप्ोग कसा  कता ्े ईल, ्ा अनु  षं गाने  ्ावसा्क कौश्े आण उोग्वसा्ां  ्ा े  ात वाढ कशी कता  ्े ईल, इ्ादी गोचा वचा आण न्ोजन  क्ाचे   काम उप्ोजत इतहासात क ले  जाते.

 इं डतन तु तम - कोलकाा 

20

 ऐतहासक आण सावभ जनक थळां चे  व पीकण  होऊ न्े, ्ां  चे पु ढील पां ्ा हतासाठी

 ्ो््ा जतन-सं  वधभ न हावे  हणू न हे  आव्क आहे.

 वातात  १. (अ) दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न वधाने  पू  ि   करा. (१) जगातील सवा त ाचीन सं हाल् ........... ्ा  शहाचे  उखनन कताना सापडले. (अ) दी (ब) हडपा  (क) उ (ड) कोलकाता 

४. पु ढील सं कपना् पू ि   करा.  सां क तक वासा 

 मू तभ

(२) राताचे  ा ी् अरले खागा .......... ्ेथे आहे. (अ) दी (ब) कोलकाता  (क) मु ं बई (ड) चे ई 

अमू तभ

५. पु ढील वधाने  सकािर प करा. (१) तं ानाचा इतहास अ्ासावा लागतो. (२) जागतक वाशा्ा पदास पा ठणाी थळे ,  पं पा ्ां ची ्ादी ्ु ने कोद वाे     जाही क ली जाते.

(ब) पु ढीलपै क ्ु क ्ी जोडी द   कन पु हा  लहा. (१) क ट्म - क ळमधील सं क त नापं पा  (२) मन - पचम बं गालमधील नृ ्  (३) ामलीला - उत रातातील सादीकण  (४) कालबे ल्ा - ाजथानचे  लोकसं गीत आण    लोकनृ ् 

६. पु ढील नां ्ी सवर उरे  लहा. (१) पु ढील वष्ां ्ा सं  शोधनात इतहासाची सं शोधन  पती कशी उप्ु  ठे ल ते  प का. (अ) वान (ब) कला (क) ्वथापनशा  (२) उप्ोजत इतहासाचा वतभ मानकाळाशी कसा  सहसं बंध असतो ? (३) इतहासा्ा साधनां  चे  जतन हावे ्ासाठी  कमान १० उपा् सु चवा. (४) नै सगभ क आण सां क तक वासा जतन  क्ा्ा कपातू  न कोण्ा गोी सा्  होतात ?

२. पु ढील सं कपना प करा. (१) उप्ोजत इतहास  (२) अरले खागा  ३. पु ढील नां ्ी २५ े  ३० शदां  उरे  लहा. (१) ‘जनां साठी इतहास’ ही सं कपना प का. (२) ऐतहासक वासाथळां ्ा सं  दराभ त ्ु ने कोने  कोणते  का्भ क ले आहे ? (३) सां क तक वासाथळां ्ा ्ादीतील  महाा ातील ठकाणे  कोणती हे  शोधू न लहा.

 उपम  राता्ा नकाशा आाखात वासाथळे   दाखवा.

21

४. भरतीय कला च इतहस  ४.१ ४.२ ४.३ ४.४

कला िहजे कात ? भाराील ला परं परा  भाराील लल/आं गक कला परं परा  कला, उपतोज कला आि तवसाताचता  संधी 

  ४.१ कला िहजे कात ?  वतःला आले ले अनुरव आण ्ातू न ा  झाले ले  ान तसे च मनातील रावरावना इतां प् त  पोचवा्ा, ही ्े  क ्ीची सहजवृ  ती असते.  ्ा सहजवृ ती्ा े  णे तू न जे हा एखादी सद्भ पू णभ  नमभ ती क ली जाते, ते हा तला कला असे  हटले  जाते. कलानमभ ती्ा मु  ळाशी कलाकााची  कपकता, सं वे दनशीलता, रावनाशीलता आण  कौश् हे   घटक अ्ं  त महवाचे  असतात.  ला आि लल कला : ‘ला’ आण ‘ललत कला’ अशी कलाकाां ची वरागणी  क ली जाते. ललत कलां ना आं गक कला असे ही  हटले  जाते. लां चा उगम ागै तहासक काळातच  झाला, हे दशभ वणाे अने क कला नमु ने  जगरातील अम्ु गीन गु हां मधू न ा झाले ले आहे त.

 लोककला आि अभजा कला ः  कले्ा ‘लोककला’ आण ‘अरजात कला’ अशा दोन  पंपा मान्ा जातात. ‘लोककला’ ही एक अम्ुगीन काळापासून अखंडतपणे चालत आलेली  पंपा आहे. तचा आवका हा लोकां् ा  ोज्ा जग्ाचा राग असतो. ्ामुळे ्ा  पंपेतील अर्ी अधक उफ  तभ असते.  लोककलेच ी नमभती समूहातील लोकां् ा ्  सहरागातून होते. ‘अरजात कला’ ही माणत  न्मां ्ा चौकटीत बांधलेली असते. ती आमसात  क्ासाठी दीघभकालीन शणाची आव्कता असते.  कलाशै ली ः  कलानमभ तीची ्े  क कलाकााची  वतं  पत हणजे शै ली असते. एखादी पत जे हा  पं पे चे  वप धाण कते ते हा ती पत वश  कलाशै ली हणू न ओळखली जाऊ लागते. ्े  क  सं क तीम्े वे गवे गा कालखं डाशी आण दे शाशी  नगडत असले ्ा वै  शपू णभ  कलाशै ली वकसत  होतात. ्ा शै  ल्ा आधाे   ्ा ्ा सं  क तीमधील  कले ्ा इतहासाचा अ्ास कता ्े  तो.

 मराठा ् शै  ली :  कलाशै लीचे  उदाहण हणू न माठा  चशै लीचा वचा कता ्े ईल.साधाणपणे  इसवी सना्ा सता्ा  शतका्ा उताधाभ  त माठा चशै ली वकसत हो्ास सु  वात  झाली. ्ा शै लीतील चे ं गीत असू न ती रतच आण  हतलखतां मधील लघु चां ्ा वपातील आहे  त. वाई, मे णवली,  साताा ्ां सा्ा ठकाणी जु  ्ा वाां  मधू न माठा चशै लीतील  काही रतचे  पाह्ास मळतात. माठा चशै  लीव ाजपू त  चशै लीचा आण ्ु ोपी् चशै लीचा राव पडले ला दसतो.  एखादी वश चशै ली ्ा काळात वकसत झाली असे  ल,  ्ा काळातील ाहणीमान, पोशाख, ीतीवाज इ्ादी गोचा अ्ास ्ा शै  लीतील चां ्ा आधाे   कता ्े तो. 22

  ४.२ भाराील ला परं परा   लोकचकले ची पं पा गु हाचां ्ा पं  पे शी  लां म्े   चकला  नाते सां गणाी आहे. घातील लका्ाभ त, सणासु दीला आण शपकला ्ां  चा  रं तव चे  काढणे, अं गणात ां गोळी काढणे तसे च  समावे श होतो.  महीत आहे क तु हा ल?  ्कला :   चकला  द वमती्   असते. उदा.,  नसगभ च, वतु च,  ्च, वातू ं चे आे खन  इ्ादी चे े खाटली  भ् : बोधसव  पपाि   जातात. ्ासाठी शलाखं  ड,  रं ती, कागद, सु ती क वा े शमी कापडाचे  फलक,  मातीची रां डी ्ां सा्ा मा्मां  चा उप्ोग क ला  जातो. उदा., अजं ठा ले ्ातील बोधसव  महाा ातील वाली चपं पा आण पं गु ळ  पपाणचे  रतच.  लोक्कला शै  ली :  अम्ु गीन काळातील  क वा चकथी पं पा ही लोककला शै लीची  नवडक उदाहणे आहे त. ठाणे  जातील ज्ा  गु हाचे अने क दे शां म्े   आढळ न ्े तात.  सो्ा मशे ्ां चा वाली चकला लोक् राताम्े   म् दे  श, उत दे श, बहा,  क्ात फा मोठा वाटा आहे . ्ां  ना ्ां  ्ा  उताखं ड, कनाभ टक, आं दे श आण ते लं गणा ्ा  वाली चां साठी राती् आण जागतक तावचे  ा्ां  म्े गु हाचे  असले ली थळे आहे त. म् अने क पु का मळाले आहे त. सन २०११ म्े  दे शातील रीमबे टका ्ेथील गु हाचे  स  ्ां  ना पी हा बमान मळाला आहे. आहे त. रीमबे टकाचा समावे श जागतक सां क तक  वासाथळां म्े   क्ात आले  ला आहे.  हे जणू   न घय.  गु हाचां म्े मनु ्ाक  ती, ाणी आण काही रौमतक आक तचा समावे श असतो. पु ाम्ु ग ते  शे तीची सु वात होईप् त्ा काळाप्  त ्ा चां ची  शै ली, ्ां  चा वष् ्ाम्े   बदल होत गे ले ले आढळतात. चां म्े   नवीन ाणी आण वनपती  ्ां चा समावे श झाले ला दसतो, तसे च मनु ्ाक  त्ा  े खाटना्ा पतीत आण वापले  ्ा ं  गां म्े  सु ा फक होत जातो. ्ा चां म्े  काळा, लाल,  इसवी सना्ा बाा्ा शतकातील सोमे  व  पां ढा ्ां साखे नै सगभ क ्ां  पासू न त्ा क ले ले ं ग  ्ा चालु ् ाजाने   लहले ्ा ‘मानसोास’  वापले ले  असतात. ्ा ्ा काळातील लोकां  चे  क वा ‘अरलषताथभ चं तामणी’ ्ा ंथात  ्ां  ्ा पसासं  बंधीचे  ान आण नै सगभ क ोतां चा  चकथी पं पे चे वणभ न क ले ले  आढळते.  उप्ोग कन घे ्ाचे तं ान ्ां चा वकास कसा  ्ावन ्ा पं  पे ्ा ाचीनवाची कपना  होत गे ला, ्ाची कपना ्ा चां ाे  कता ्े ऊ  ्े ते. कठपु ता क वा चां ्ा साहाय्ाने  शकते. 23

अकबा्ा काकदत  पशभ ्न आण राती्  चकाां ्ा शै  लीतू न  मु घल लघु चशै लीचा  उद् झाला.  तु रोपीत ् शै  ली :  टश ाजवटीत  पाचा् चशै  लीचा  राव राती्  मु घल शै ली   चशै लीव पडले ला  दसतो. पु ्ातील शनवावाात सवाई माधवाव  पे श्ां  ्ा काळात जे  स  वे स ्ा कॉटश  चकाा्ा  चां ्ा साहाय्ाने   आ्ाने सां गणे ्ां तू न ादे शक  ने तृ वाखाली एक  लोककला पं पे तील ववध चशै ली वकसत झा्ा.  कलाशाळा थापन  ाचीन राती्  क्ात आली होती. अभजा ् कला ः  वाङ म्ाम   ्े   ववध कलां सं बंधी सां गोपां ग वचा  ्ाने   सवाई माधवाव  झाले ला दसतो. ्ाम्े एक ण ६४ कलां चा उे ख आण नाना फडणवीस आहे. ्ाम्े   चकले चा उे ख ‘आले ्म  ’  ्ां चे  च काढले  होते.  क वा ‘आले ् वा’ ्ा नावाने क ले ला आहे.  वे स्ा सोबत काम  सवाई माधवराव आि  नाना फिडवीस  आले ् वे  ची ‘षडां गे’ हणजे  सहा महवाचे  कणाे  एक माठी  पै लू आहे त. ्ां  चा वचा ाचीन राती्ां नी अ्ं  त  बाकाईने क ला होता. ्ां  म्े   परे द (ववध आका), माण (माणब चना आण मोजमाप), राव (रावदशभ न), लाव्ोजन (सद्ाभ  चा पशभ),  सा्ता (वातवा्ा जवळ जाणाे   चण) आण  वणभ कारं ग (ं गां चे  आ्ोजन) ्ां चा समावे श आहे.  ववध धामभ क पंथ चे ां   आगमंथ, पु ाणे  आण  वातु शाां वील ंथ ्ां मधू न चकला, शपकला  ्ां ्ासं  बंधीचा वचा मं द बांधणी्ा सं  दराभ त  गं गाराम ां ब तां ्े  तां चता गु  समवे  रे खाले ले  व-्   क ले ला दसतो.  चका गं गााम तां बट ्ां चा इथे  वशे ष उे ख  हलखां मधील लघु ्े  :  हतलखतां मधील  का ् ला हवा. ्ां  नी वे ळ, काल ्ेथील ले ्ां  ची  लघु चां व सु वातीला पशभ ्न शै लीचा राव होता.  चे  काढली होती. ्ां  ची काही चे अमे क तील  दणे कडील मु लीम ाजवट्ा आ्ाखाली  ्े ल वापीठात असले ्ा ‘्े  ल स ट ऑफ टश  दखनी लघु चशै ली वकसत झाली. मु घल साट आटभ’ ्ेथे  जतन क ले ली आहे त.  ामा्ण, महारातातील कथा सां ग्ाची पं  पा  हणजे  चकथी पं पा. ती कोकणातील  क डाळजवळ्ा पं  गु ळी गावात्ा ठाक ्ा आदवासी समाजा्ा लोकां  नी जपली आहे. ्ा  पं पे तील चे  कागदाव काढ न नै सगभ क ं गात  ं गवले ली असतात. एका कथे साठी साधाणपणे ३० ते  ५० चां चा वाप क ला जातो.  वे गवे गा कथा सां ग्ासाठी अशा चां  ्ा  पान पा   चालत आले ्ा पो्ा चकथी  क ट ं बां म्े  जपले ्ा असतात. नामशे  ष हो्ा्ा  मागाभ व असले ्ा ्ा पं  पे चे पु नजीवन  क्ाचे   ्न सका आण कलाकाां  तफ  क ले  जात आहे त.

24

 चवतू चे बे ब चण हे  पाचा् चशै  लीचे  वशे ष वै श समजले  जाते. मु बईत  ं सन १८५७ म्े  थापन झाले ्ा जे .जे.क ल ऑफ आटभ अ ड इं डट ी  ्ा पाचा् कलाशै  लचे शण दे णाऱ्ा कलाशाळे तू न अने क गु णवं त चका नावापाला आले. ्ातील  पे तनजी बोमनजी ्ां नी अजं ठा ले ्ां  मधील चां ्ा  तक ती बनव्ाचे  काम क ले.  शपकला :  शपकला मती् असते.  उदा., मू त, पु तळा, कलापू णभ रां डी आण वतू. शपे  कोली क वा घडवली  जातात. ्ासाठी दगड, धातू आण माती ्ां  चा उप्ोग  क ला जातो. वे ळचे क लास  ले णे हे अखं ड शलाखं डातू न अशोकंभ   कोले ले अद वती्   शप आहे. सानाथ ्े थील अशोकतंरा्ा शीषाभ  वील  चा सं हां ्ा शपाव आधाले  ले  च हे  राताचे  ा ी् मानचह आहे.  लोकशपकला शै ली :  चकले माणे च  शपकला ही सु ा अम्ु गीन काळाइतक ाचीन आहे. दगडी ह्ाे  बनव्ाची सु  वात ही एक काे  शपकले चीच सु वात होती असे  हणता ्े  ईल. राताम्े   धामभ क सं गी माती्ा मू त त्ा कन  ्ां  ची पू जा क्ाची क  वा ्ा अपभ  ण क्ाची  था हडपा सं क ती्ा काळापासू न होती. ती आजतागा्त बं गाल, बहा, गु जात, ाजथान अशा अने क ा्ां  म्े   अतवात अस्ाचे  दसते. महाा ाम्े   त्ा क ्ा जाणाऱ्ा  गणे शमू त, गौचे मु खवटे, बै लपोासाठी  त्ा क ले  जाणाे  मातीचे बै ल, पू वभ जां ्ा  मणासाठी उरे क ले ले  लाकडी मु खवाचे  खां ब, वीगळ, आदवासी घां मधील साठवणी्ा  माती्ा कोा, इ्ादी गोी ्ा शपकले  ्ा  लोकपं पे ची सा दे तात. अभजा शपकला शै ली :  हडपा

 सं क तीमधील मु ा, दगडी आण कां ् पु  तळे  पाच  हजा वष क वा ्ापे ा अधक ाचीन असले ्ा राती् शपकले ्ा पं  पे ची सा दे तात. मौ्भ  साट अशोका्ा काळातील दगडी तं रां पासू न रातातील कोीव दगडी शपनमभ तीला खऱ्ा अथाभ ने सु वात झाली, असे  मानले  जाते.  म् दे  शातील  सां ची ्ेथील तू प  थम अशोका्ा  काळात उराला गे ला.  ्ा्ावील दे  ख्ा भार ू प  : शप   शपां ची सजावट मा  नं त्ा काळात क  ली गे ली असावी, असे  मानले  जाते. रातातील शपकले चा वकास नं त्ा  काळात होत ाहला. ्ाची सा आप्ाला रात  ्ेथील तू पावील शपां ाे  मळते. बौ धमाभ चा  सा राताबाहे  द व झाला. ्ामु  ळे ्ा दे  शां म्े  तू प उरा्ाची पं  पा सु  झाली. इं डोने श्ातील  बोोबु द  ्ेथील तू प हा जगातील सवाभ धक मोठा  तू प आहे. तो इसवी सना्ा आठ्ा-नव्ा  शतकात बांधला गे ला. इसवी सन १९९१ साली  ्ु ने कोने  बोोबु द  जागतक वासाथळ हणू न  जाही क ले.  बोरोबु द र ू प   

भारीत मू    वान ः अफगाणतान आण आसपास्ा दे  शात इसवी सनापू व द सऱ्ा शतकात  ीक आण पशभ ्न राव दशभ वणाी गांधा  शपकलाशै ली उद्ाला आली.  इसवी सना्ा पह्ा ते   तसऱ्ा शतकात 25

 हणजे क शाण काळात  मथु ा शपशै ली  उद्ाला आली. ्ा  शै लीने  राती्  मू तवानाचा पा्ा  घातला. दे वतमां चा  उप्ोग क्ाची  कपना क शाण  ना्ां  व थम  पाह्ास मळते . गु   नराज   साा्ा्ा काळात राती् मू  तवानाचे  न्म  त्ा होऊन शपकले चे  मापदं ड नमाभ ण झाले.  इसवी सना्ा नव्ा ते ते ा्ा शतकां  त चोळ  ाजां ्ा अाधप्ाखाली दण रातात कां  ्मू त  घडव्ाची कला वकसत झाली. ्ाम्े   शव पावभ ती, नटाज, लमी, वणू ्ां सा्ा दे  वतां ्ा  मू त बनव्ा जाऊ लाग्ा.  थापत आि शपकला : राताम्े अने क  कोीव ले णी आहे त. कोीव ले ्ां  ची पं पा राताम्े   इसवी सनापू व तसऱ्ा शतकात सु   झाली. तां का सं पू णभ ले णे हे  थाप् आण  कोीव शपाचे  एकत उदाहण असते. वे शाे  ़, आतील खां ब आण मू त हे  शपकले चे  उतम नमु ने असतात. रं ती आण छत ्ां व क ले ले  उतम  चकाम काही ले ्ां  म्े अजू नही काही माणात  टक न आहे. महाा ातील अजं ठा आण वे ळ

 ्ेथील ले ्ां  ना इसवी सन १९८३ म्े   जागतक  वाशाचा दजाभ दे ्ात आला. रातात मं द थाप्ाची सु  वात साधाणपणे  इसवी सना्ा चौ्ा शतकात गु   साा्ा्ा  काळात झाली. गु काळा्ा सु  वातीस गाराा आण ्ाबाहे  ील चा तंर असले ली ओसी  एवढे च मं दाचे  वप होते.

अजं ठा लेि े  . १९ वे शार 

 ावड शै ली्े  गोपू   र 

 इसवी सना्ा आठ्ा शतकाप्  त रातातील  मं द थाप्  पू णभ  वकसत  झाले  होते, हे  वे ळ ्ेथील  क लास मं दा्ा र् चने  वन  सहज लात  ्े ते. म्ु  गीन  नागर शै ली्े  शखर   काळाप् त राती् मं द थाप्ा्ा अने  क शै ली  वकसत झा्ा. शखां  ्ा चना वै  शां नु सा  ्ा शै ली ठतात. ्ाम्े   उत रातातील ‘नाग’ आण दण रातातील ‘ावड’ ्ा दोन शै  ली  मु ख मान्ा जातात. ्ा दोहमधू न वकसत  झाले ्ा म शै  लीला ‘वे स’ असे  हटले  जाते.  म् दे  श आण महाा ात आढळणाी ‘रू मज’  मं दशै ली आण ‘नाग’ मं दशै ली ्ां ्ाम्े  चने ्ा ीने   सा् आढळते . रू मज शै लीत  मशः लहान होत जाणाऱ्ा शखां ्ा तक  ती  वप् त चले ्ा असतात.

26

 हे महीत कन घय.  महाा ातील बाा्ा-ते  ा्ा शतकातील  मं दां ना ‘हे माडपं ती’ मं दे असे  हणतात.  हे माडपं ती मं दा्ा  बाह  रं ती बऱ्ाचदा  ताकाक ती असतात. ताकाक ती मं दा्ा  बांधणीत मं दाची  बाह रं त अने क कोनां म्े  वरागली जाते. ्ामु  ळे  ्ा रं  ती आण  ्ावील शपे ्ां ्ाव छा्ाकाशाचा सु  ं द  पणाम पाह्ास मळतो. हे  माडपं ती मं दां चे  महवाचे वै श हणजे रं तीचे  दगड  सांध्ासाठी चु  ना वापले ला नसतो.  दगडां म्े  च एकमे कां त घ बसतील अशा  कातले ्ा खोबणी आण क  सू ्ां ्ा आधााने  रं त उराली जाते. मु ं बईजवळील अं बनाथ  ्ेथील अं े व, नाशकजळचे  स्े थील  गदे व, हं गोली जातील ढा नागनाथ  ही हे माडपं ती मं दाची उतम उदाहणे आहे त.  ्ां  ची बांधणी ताकाक ती काची आहे.  ्ाखे  ीज महाा ात अने क ठकाणी हे माडपं ती  मं दे  पहाव्ास मळतात.

 जगस उदाहणे आहे त. क तु बु ीन ऐबक (इ.स.बाावे  शतक) ्ा्ा काळात क  तु बमना  बांध्ास ां र झाला आण अतमश (इ.स.ते ावे  शतक) ्ा्ा काकदत क  तु बमनाचे बांधकाम  पू णभ  झाले. क तु बमना जगातील सवाभ धक उं च मना आहे. ्ाची उं  ची ७३ मीट (२४० फ ट) आहे.  ्ा वातु  सं क लाचा क तु बमना हसा आहे ते  क तु ब वातु सं क ल ्ु ने कोने  जागतक वासाथळ  हणू न जाही क ले आहे.

 क ु बमनार 

 मु घल साट शहाजहान ्ाने  ्ाची बे  गम  मु मताजमहल ह्ा मणाथभ   ताजमहाल बांधला.  ताजमहाल हे  रातातील मु लीम थाप्ा्ा   गदे वर मं दर - सर 

 म्ु  गीन राताम्े मु लीम सतां ्ा आ्ाखाली पशभ  ्न, म् आश्ाई, अबी आण  इलामपू वभ  राती् असे  थाप्शै  लीचे अने क वाह  एक आले. ्ातू न रातातील मु लीम थाप्  वकसत झाले. अने क दे ख्ा वातू ं ची नमभ ती  क ली गे ली. दीजवळ्ा मे  हौली ्ेथील  क तु बमना, आा ्ेथील ताजमहाल आण वजापू   ्ेथील गोलघु मट ्ा वातू मु लीम थाप्शै  लीची

 ाजमहाल  27

 सद्ाभ चे  अग् उदाहण मानले   जाते. जगस असले ली ही वातू जागतक वासाथळ हणू न  ्ु ने कोने  जाही क ली आहे.  इसवी सना्ा सता्ा शतकात बां धले ्ा  वजापू ्ा गोलघु  मट ्ा अ्ं  त र् इमातीत  मोहमद अदलशहा ्ाची कब आहे. ्ा इमातीला  गोलघु मट हे  नाव ्ामु  ळे  मळाले  ्ा घु  मटा्ा आत्ा घे  ा्ा बाजू ने  गोल सजा आहे. ्ा  सजात उरे  ान क जबु जले  ती तो आवाज सवभ   ऐक  जातो. जोात टाळी वाजवली त तचा तवनी अने कदा घु मतो.

 गोलघु म 

रातात टश सता थापत झा्ानं  त  एक नवीन थाप्शै  ली उद्ाला आली. तला  इं डो-गोथक थाप्शै  ली असे  हटले  जाते. टश  काळात बांध्ा गे  ले ्ा चचभ , सकाी कचे ऱ्ा,  मोा पदाधकाऱ्ां ची नवासथाने, े वे टे शन  ्ां सा्ा इमातम्े   ही शै ली पहाव्ास मळते.

 छपी शवाजी महाराज रे वे  म नस 

 मु ं बईचे  ‘छपती शवाजी महााज े वे  टमभ नस’ ही  इमात ्ा शै लीचे  एक उक  उदाहण असू न ते  ्ु ने को्ा जागतक वासाथळां  ्ा ्ादीत  समाव झाले आहे.   ४.३ भाराील लल/आं गक कला परं परा   लोककले चता परं परा : रातातील ्े  क  दे शा्ा वै  व्पू णभ  अशा लोकगीत, लोकवा,  लोकनृ ् आण लोकनाा्ा पं  पा आहे त.  महाा ातही लोककले ्ा अने  क पं पा अतवात आहे त. ्ा लोककला धामभ क उसव आण  सामाजक जीवन ्ां चा एक अवरा् राग हणू न  वकसत झा्ा. कोळीनृ  ्, तापा नृ  ्,  कोकणातील दशावता, पोवाडा, कतभ न, जाग गधळ ही ्ां  पै क काही ठळक उदाहणे आहे त. अभजा कले चता परं परा : राताला  लोककलां माणे च अरजात कलां चाही अ्ं  त  समृ  वासा लारले ला आहे. रतमु ननी लहले ले ‘नाशा’ हा गा्न, वादन, नतभ न, ना ्ा  कलां चा सवत ऊहापोह कणाा सवाभ धक ाचीन  ंथ समजला जातो. शृ ं गा, हा्, बीरस, ौ,  कण, वी, र्ानक, अु त आण शां त असे नऊ  स हे  राती् ललत कलां ्ा सादीकणात  मू लरू त मानले ले आहे त. राती् लोकां चा बाहे ील दे शातील लोकां शी  सतत सं पक ्े त ाहला आण ्ााे   ्ा  कलां ्ा सादीकणाम्े अने क वाह मसळत  गे ले. ्ामु  ळे  ्ा अधकाधक समृ   होत गे ्ा.  शाी ् गा्न, वादन, नृ  ् ्ां  ्ा ववध  शै ली आण ्ा शै  लचे  जतन कणाी  घाणी नमाभ ण झाली. रातातील शाी ् गा्ना्ा ‘हं द थानी सं गीत’ आण ‘कनाभ टक सं गीत’ अशा दोन मु ख शाखा आहे त. तसे च  शाी ् आण उपशाी ् असे   दोन रे द आहे त. उपशाी ् गा्नात अने  क लोकगीत  शै लचा समावे श झाले ला दसतो. 28

 महीत आहे क तु हा ल?

 लािवी नृ त-महारा

 वजापू चा सु लतान इाहम आदलशाह  द सा ्ाने  पशभ ्न राषे त ‘कताब-ए-नवस’  हा ंथ लहला. हा ंथ सं गीतशााशी  सं बं धत असू न, गा्नानु क ल गीते  असले ला, धृ पद गा्कला समो ठे वू न गीतां ना साका  कणाा, उतम दजाभ ्ा का्ं थाची अनुर ती ू  सकां ना दे णाा हा ंथ आहे.  ्ा ंथाचे  डॉ.अण रु णे ्ां नी माठीत  सं पादन क ले आहे. ्ा ं था्ा मु  खपृ ावील  दोहऱ्ाचा अनु वाद पु ढीलमाणे आहे. ‘‘हे  माते  सवती, तू जग्ोती ती आण  सवभ गु णी आहे स. इाहमव तु झी क पा झाली  त (तु ्ा आशीवाभ  दाने) नवसाचे  गीत ्ु  गे  ्ु गे  जवं त ाहील.’’

 कथकली-क रळ 

 त पदे शां मधू नही अने क सक ्े तात. पु ्ातील  तवष सवाई गंधवभ ्ां ्ा नावाने   होणाा  सं गीतमहोसव स आहे. अलीकडील काळात राती् सं गीता्ा े  ात  उत रातातील कथक, महाा ातील  वश शै ली क वा वश घाणे ्ां ्ा म्ाभ  दा  लावणी, ओडशाचे  ओडसी, तमळनाड चे ओलां ड न अरनव ्ोग क्ाकडे   कल असले ला रतनाम,  आंचे क चपु डी, क ळचे  कथकली  दसतो. ्ाम्े   पाचा् सं  गीत, पाचा् नृ  ् आण मोहनीअम ्ा नृ ्शै  ल्ा सादीकणात  ्ां चा मे ळ राती् सं गीताशी घाल्ाचा ्नही  शाी ् गा्न, वादन आण नृ  ् ्ां  चा सु े ख मे ळ  दसतो. अशा काे  नवीन शै ली वकसत कणाऱ्ा  पाह्ास मळतो.  कलाकाां म्े   उद् शं क ्ां चे  नाव ामु ्ाने ् नृ  ् आण  वतं  रातात शाी ् सं  गीत आण नृ ्  ्ावे   लागे ल. ्ां  नी राती् शाी  सामा् सकां  प् त पोचावे ्ा ीने   ववध  ्ु ोपी् ं गरू मीवील नृ ्ना पं  पा ्ां चा मे ळ  ठकाणी सं गीत-नृ ्ाचे  महोसव साजे क ले  जातात.  साधला. ्ाचबोब ्ां  नी ्ां  ्ा शै  लीम्े  ्ां  चा आवाद घे ्ासाठी क  वळ रातातू नच नहे त  लोकनृ ्ा्ा ववध शै  लनाही थान दले. राती् 29

 काशन आण मु ण े ात पु तक,  न्तकालक, वतभ मानपे ्ां ची मां डणी,  सजावट व सु ले खन, रे टकाड, आमं णपका,  वै ्क ले खनसामी, रे टवतू, इ्ादी अने  क ४.४ कला, उपतोज कला आि तवसाताचता  गोसाठी उप्ोजत कला े ातील  संधी   जाणकाां ची आव्कता असते .  कला : कले चा इतहास ही एक ानशाखा (२) थाप् आण छा्ाचण ही े  े ही उप्ोजत आहे. ्ा े  ात सं शोधना्ा आण ्वसा्ा्ा  कला ्ा सदाखाली ्े तात. स्ा्ा काळात  संधी उपलध होऊ शकतात :  सं गणकाव त्ा क ले ली थ आण चलत  (१) कले ्ा इतहासाचे   अ्ासक  चे, नी आण आे खने  वापली जातात. ती  पकाते ्ा े  ातही काम क शकतात.  सु ा उप्ोजत कले चाच राग आहे त. (२) कलावतू   ं्ा खे  दी-वचे  एक वतं   दागदागने, मौ्वान धातू ं ्ा कलावतू , ं गीत  जग आहे. तथे  कलावतू चे  ं मू ् ठव्ासाठी ती  नीची मातीची रां डी, बां बू आण वे ता्ा  कलावतूनकली नाही ना, हे  पाख्ाची आव्कता  वतू, काचे ्ा कलापू णभ  वतू, सु ं द कापड असते. ्ासाठी कले  ्ा इतहासाचा सखोल अ्ास आण वे  इ्ादची नमभ  ती अशी ही असणाऱ्ा तां ची आव्कता असते .  उप्ोजत कले ची अ्ं  त वतृ त ्ादी आहे. (३) सां क तक वाशाचे  जतन आण सं वधभ न  वील ्े  क े ात बौद धक   पातळीव एखादी  तसे च सां क तक प्भ टन ही आता न्ाने   वकसत  सं कपना मां ड न ती ्ात उतवे  प् त नमभ तीचे  होणाी े े आहे त. ्ा े ां म्े  ही कले ्ा अने क टपे  असतात. ्े  क ट्ाव शत अ्ासकां  ना अने क ्ावसा्क सं धी उपलध आण क शल ्ची मोा माणाव आव्कता आहे त. ्ाम्े सं हाल् आण अरले खागा, असते. कलावतू ं चे  उपादन कताना ्ां  ्ा  ंथाल् आण माहती साणाचे तं ान, पु ातवी्  नमभ ती्ा  ् ा काही वश सां  क तक  सं शोधन आण राती् वा ही काही महवाची  पं पां नी बांधले ्ा असतात. ्ा े  ां मधील े े आहे त.   ् ां  चा ्े  क ट्ा्ा वकासाचा इतहास  उपतोज कला : क  आण ललत कलां ्ा असतो. शणा्ा अ्ासमात कलावतू  ं ्ा े ात कले चा क वळ सकां नी सावाद ्ावा  उपादन ् े  ्ा औोगक, सां  क तक पं पां ्ा  हणू न कलानमभ ती क ली जाते. सवभ  कलाे ातील  इतहासाचा अं तराभ व क ले ला असतो.  कलाकाां चा तो ाथमक हे तू असतो. ्ाखे  ीज  व उे ख क ले ्ा े  ां म्े तां क आण  कलामक चना आण उप्ु ता ्ां ची सां गड  ्ावसा्क शण दे  णाऱ्ा अने क सं था रातात  घालू न अने क काची नमभ ती क ली जाते. अशा आहे त. गु जातमधील न शनल इटू ट ऑफ  काे  उप्ु ता हा हे तू ठे वू न कला नमभ ती कणे  डझाईन, अहमदाबाद, ही अशा काचे  शण  हणजे  उप्ोजत कला.  दे णाऱ्ा जगातील अग् सं  थां पै क एक समजली (१) औोगक आण जाहात े , तसे च घाची  जाते. सन २०१५ म्े  ्ा सं थे ने  एक ऑनलाईन  सजावट आण सजावटी्ा वतू , ं गमं चावील अ्ासम सु   क ला आहे.  ने प्, चपट आण द दशभ नवील का्भ म  पु ढील पाठात आपण सामा्मे   आण  ्ां साठी आव्क असणाे   कला ददशभ न,  इतहास ्ां बाबत माहती घे णा आहोत.  ललत कलां ्ा सादीकणाचे े  अशा तऱहे ने  वताताना दसत आहे. ही गो राती्  लां ्ा े  ातही सात्ाने   घडते आहे.

30

 वातात  १. (अ) दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न वधाने  पू  ि   करा. (१) चकला आण शपकला ्ां  चा ...........  म्े   समावे श होतो. (अ) ला (ब) ललत कला  (ब) लोककला (क) अरजात कला 

४. पु ढील नां ्ी २५ े  ३० शदां  उरे  लहा. (१) लोकशपकला ्ावष्ी माहती लहा. (२) गांधा शपशै लीची माहती लहा. ५. पु ढील ा पू  ि   करा.  मं दर थापत  शै ली   वै शे  उदाहणे

(२) मथु ा शपशै ली .......... काळात उद्ाला आली. (अ) क शाण (ब) गु   (क) ा क ट (ड) मौ्भ

(ब) पु ढीलपै क ्ु क ्ी जोडी द   कन पु हा  लहा. (१) क तु बमना - मे हौली  (२) गोलघु मट - वजापू   (३) छपती शवाजी महााज े वे  टमभ नस - दी  (४) ताजमहाल - आा  २. पु ढील सं कपना प करा. (१) कला (२) हे माडपं ती शै ली (३) माठा चशै ली  ३. पु ढील वधाने  सकािर प करा. (१) कले ्ा इतहासाचा सखोल अ्ास असणाऱ्ा  तां ची आव्कता असते . (२) चकथीसा्ा नामशे  ष होणाऱ्ा मागाभ व असले ्ा पं  पे चे पु नजीवन कणे  गजे चे आहे.

 नागर

ावड

हे माडपं ी 

६. पु ढील नां ्ी सवर उरे  लहा. (१) लोकचकला शै लीवष्ी सवत माहती  लहा. (२) रातातील मु लीम थाप्शै  लीची वै शे  सोदाहण प का. (३) कला े ात ्वसा्ा्ा कोण्ा सं धी उपलध आहे त हे  प का. (४) पृ  . २३ वील चाचे  नीण कन  खालील मु द ां    ्ा आधाे   वाली  चकले वष्ी माहती लहा. (अ) नसगाभ चे चण (ब) मानवाक तचे े खाटन  (क) ्वसा् (ड) घे  उपम  (१) रातातील ्ु ने कोने  जाही क ले ्ा जागतक  वासाथळां ची अधक माहती मळवा. (२) आप्ा पसातील मू त बनवणाऱ्ा  काागां ्ा कामाचे   नीण का व ्ां  ची  मु लाखत ्ा.

31

५. सरमयमे आण इतहस   ्ां चा समावे श असले ले, ठले ्ा वे  ळी न्मतपणे  छापू न वतत क ले  जाणाे  काशन हणजे ‘वतभ मानप’ हो्.  वतभ मानपे  थानक, दे शां तगभ त व जागतक  वपा्ा ववध बात्ा पु  व्ाचे   काम कतात.  चालू घडामोड्ा नदचा वतभ  मानपे  हणजे एक  ऐतहासक दतऐवज आहे.  व्ार करा.  व मानपां ्े पू   व सू   री :  इजम्े   इसवीसन  पू वभ काळात सकाी आदे शां चे  कोीव ले ख सावभ जनक  मु घल काळात बहाम्े द काळ पड्ाव  ्ाची बातमी दीला कशी पोहचत असे  ल ?  ठकाणी लावू न ठे वत असत. ाचीन ोमन साा्ात  सकाी क म कागदाव लन काढत व ते  कागद  ्ाव वचावनम् होऊन दीचा साट  ां तोां ती वाटले  जात. ्ात दे श व ाजधानीतील  ्ा उपा््ोजना कत असे  ल, ्ा बहाम्े  घटनां ची माहती असे. ्ु  लअस सीझ्ा  पोहचा्ला कती वे ळ लागत असे ल ? अाधप्ाखाली ‘ॲटा डा्नाभ ’ (डे ली ॲट ५.१ सारमातमां ्ी ओळख   ोज्ा घटना) नावाची वाताभ  पे, ोमम्े  सावभ जनक  ठकाणी लावत. लोकां प् त सकाी नवे दने   ‘सामा्मे ’ ्ा शदात ‘सा आण  मा्मे ’ असे  दोन शद आहे त. सा ्ाचा अथभ  पोहचव्ाचा तो एक रावी मागभ   होता. सात्ा  द व पोहचवणे. एखादी माहती आपण एखाा  शतकात चीनम्े   सकाी नवे दने  सावभ जनक  मा्मा्ा साहाय्ाने द व पोहचवू शकतो.  ठकाणी वाटत असत. इं लं डम्े   लढा्ां ची क वा  पू व्ा काळी ाजाला एखादी बातमी सं  पू णभ  ा्ात  महवा्ा घटनां  ची पक अधू नमधू न वाटत असत.  पोहचवा्ची असे ल त ्ासाठी क्े  क दवस धमभ शाळां म्े   उतणाे  वासी, फते तेथील  लागा्चे. पू व गावोगाव दवं डी पटवत असत.  थानक लोकां ना द व्ा बात्ा ं  गवू न सां गत  एकाकड न द सऱ्ाला, द सऱ्ाकड न तसऱ्ाला असा असत. ाजां चे  तनधी वे गवे गा ठकाणी असत.  ते  ता्ा बात्ा ाजदबाात पाठवत.  बातमीचा वास हा्चा.  ब गल गॅ े  :  रातातील पहले इं जी   ५.२ सारमातमां ्ा इहास  वतभ मानप २९ जाने वाी रातात इं जां चे  आगमन झा्ाव मु  णकला, १७८० ोजी सु  झाले.  वतभ मानपे सु  झाली. वतभ मानपां मु ळे  छापील ‘कलकता जनल  बातमी सगळीकडे  पोहच्ास मदत होऊ लागली. ॲडहटाभ ्झ’ क वा ‘ब गॉल  वतभ मानप हे  माहती्ा आण ाना्ा सााचे  ग झे ट’ ्ा नावाने ते ओळखले  साधन झाले.  जाते. जे स ऑगटस हक  व मानपे : मु ्तः बात्ा, अले  ख,  ्ा आ्श ्ीने ते सु   लोकां ची मते, जाहाती, ं जक व अ् पू क मजक   जे स ऑगस हक   क ले.

५.१ ५.२ ५.३ ५.४

सारमातमां ्ी ओळख  सारमातमां ्ा इहास  सारमातमां ्ी आवतका  सारमातमां ारे  मिळाऱता माही ्े  ्कसक आकलन  ५.५ सं बं ध तावसातक े े

32

 दपि  :  ‘दपभ ण’ हे  प १८३२ साली मु ं बईत  छाप्ाचा मान ानोद्कडे   जातो. वजे ्ा  सु  झाले. बाळशाी जांर क े हे  ‘दपभ ण’चे सं पादक  साहाय्ाने  बातमी पोहचव्ाचे ्ं  हणजे टे लाफ  होते. १८५२ पासू न सु  झा्ाची माहती ‘ानोद्’  मधू न मळते. रातात थम े वे सु  झाली ्ाची  तादी करा.  बातमी ानोद्म्े   ‘चा्ा हसोबा’ शीषभ  कां तगभ त  वातं ्पू वभ  काळातील काही मु ख ने ते व  छापू न आली. १८५७ ्ा सं  घषाभ ्ा बात्ा ्ा  ्ां  नी सु  क ले ली वतभ मानपे ्ां ची ्ादी का.  वतभ मानपात छाप्ा हो्ा. ‘दपभ ण’्ा अं  कातील  बात्ां  मधू न आपणां स  ाजक्, आथभ  क,  सामाजक आण सां क तक  इतहास सापडतो. उदा., (१) ‘क पनी सका्ा  बाळशाी जांभ कर  े  तीन इला्ां  तील  जमाखचाभ ची ्ादी (२) ्ा दे शाव श्नां चा हा  हो्ाचे   र् (३) शह साफ ठे व्ाकता मं  डळीची  ने मणू क (४) हं दवधवां चा पु नवभ वाह (५) कोलकाता  ्ेथे  थएटची सु वात. (६) ाजा ाममोहन ्ॉ ्ां  ची  इं लं डमधील कामगी.्ावन तकालीन पथतीव  काश पडतो.  महीत आहे क तु हा ल?

‘दपभ ण’ ्ा पह्ा माठी पाचे  सं पादक ्ा ना्ाने   बाळशाी जांर कां े  ना आसं पादक हटले  जाते. ६ जाने वाी हा  ्ां  चा जमदवस ‘पका दन’ हणू न  महाा ात साजा क ला जातो.

 भाकर : हे वतभ मानप राऊ महाजन ्ां नी  सु  क ले. ्ात   चां ्ा बं  डाचा इतहास ( च  ा्ां  ती), लोकहतवादी (गोपाळ ही दे शमु ख)  ्ां ची समाजबोधनप ‘शतपे’ स झाली.  ानोदत :  ‘ानोद्’ पात १८४२ म्े आश्ा खं डाचा व १८५१ म्े ‘्ु ोपचा नकाशा’  छाप्ात आला. माठी वतभ  मानपात पहले  च

 वतभ मानप हे  समाजबोधनाचे  का्भ  कणाे  महवाचे  मा्म होते . उदा., ‘इं द काश’ पाने  वधवा-ववाहाचा जोदा पु का क ला.  बजनसमाजाचे मु खप हणजे  ‘दीनबंधु’,  महामा जोतीाव फ ले ्ां चे  सहकाी क णाव राले क ्ां नी हे  प सु  क ले. ्ा पातू न आपणां स  बजनसमाजाची समकालीन पथती समजते.  कन पह.

 वगाभ तील ्े  क वा्ाभ  ने  एका बातमीचे  काण आणू न ्ाची वही त्ा का.

 क सरी आि मराठा :  वातं ्पू वभ  काळातील राती् वतभ मानपां ्ा इतहासातील महवाचा  टपा ‘क सी’ आण ‘माठा’ ्ा वतभ मानपां नी  गाठला. १८८१ म्े   गोपाळ गणे श आगक आण  बाळ गं गाध टळक ्ां नी ही पे सु  क ली. ्ा  पां नी तकालीन, सामाजक आण ाजक् नां  ना  वाचा फोडली. ‘दे शथती, दे शराषे तील ंथ व  वला्ते तील ाजकाण’ ्ा वष्ां ्ा सं  बंधाने  क सीने ले खन सु  क ले.  एकवसा्ा शतकात वतभ  मानपे  लोकशाहीचा  चौथा तंर हणू न महवाची रू मका बजावत आहे त.

 नतकालक :  ठावीक कालावधीत काशत  होणाे मु त साह् हणजे   न्तकालक हो्.  ्ात सााहक, पाक, मासक, ै मासक,  ै मासक, षामासक, वाषभ क ्ां चा समावे श होतो. 33

 ्ाखे ीज अन्तकालक हाही का ढ आहे.  न्तकालकां चा समावे श होतो. ्ाम्े  ही ‘इतहास’ अन्तकालकां चा सीचा काळ नचत नसतो.  हा ाधा्ाचा वष् असतो. वे  ब ्ू ज पोटभ स,  सोशल मड्ा, वे ब च ने स, ्ू ू ब ्ां व इं जी आण राती् राषां मधू न वाचक आण ेकां साठी  कन पह.  मजक  उपलध कन दला जातो. आकाशिवाी :  वातं ्पू वभ  कालखं डात १९२४ आधु नक काळात अने क वृ तपां नी  म्े ‘इं ड्न ॉडकाटं ग क पनी’ (आ्बीसी) ्ा  तं ानाचा उप्ोग कन इ-आवृ ्ा सु    नावाने  द दवशी का्भ मां चे  क ले ्ा आहे  त. ्ां  ना वाचकां मधू न चां गला  साण कणाे  एक खासगी  तसाद मळत आहे.  े डओ क  सु  झाले. नं त  शकां ्ा मदतीने   इ-वृ तपे  कशी  टश सकाने ्ाच क पनीचे  वाचा्ची ते  समजू न ्ा. ‘इं ड्न टे ट ॉडकाटं ग  बाळशाी जांर क े ्ां नी माठी राषे तील  सहभ से स’ (आ्एसबीएस) असे  नामकण क ले.  पहले  मासक ‘ददशभ न’ सु  क ले. न्तकालकां चा ८ जू न १९३६ ोजी ्ा क पनीचे  नामकण ‘ऑल  इं ड्ा े डओ’ (एआ्आ) असे  झाले.  वचा का ् चा झा्ास ‘गत’ (१९२९) रात वतं  झा्ाव AIR रात सका्ा  सााहक महवाचे आहे. ्ाचे सं पादक ्ं  बक  शं क शे जवलक हे  होते. ्ां  नी ‘गत’मधू न  माहती व साण खा्ाचा एक राग झाले .  इतहासशा, महाा ाचा इतहास आण सामाजक  शासक् का्भ  म व उपमां ची माहती दे णाे  चळवळी इ्ादी ववध वष्ां  व वपु ल ले खन अधक त क  असे ्ाचे सु वातीला वप होते.  ्ातनाम कवी पं  डत न  शमाभ ्ां ्ा सू चने नु सा  क ले. आधु नक काळात राती् इतहासाशी सं बं धत ‘आकाशवाणी’ हे  नाव दले गे ले. आकाशवाणीतफ अने क न्तकालक  नघत आहे त. उदा., माठी  ववध मनों जनप, बोधनप व साह्क मू ् राषे तील ‘राती् इतहास आण सं क ती’, असणाे  का्भ म साद क ले  जातात. ्ाचमाणे  शे तकी, कामगा, ्ु वक आण ्ा ्ां  ्ासाठी ‘माठवाडा इतहास पषद पका’ इ्ादी.  वशे ष का्भ म सात क ले  जातात. ‘ववधराती’  ्ा लोक् े  डओ से वे ाे  २४ राषा आण १४६  ्ला शोधू   ता.  बोलीराषां म्े   का्भ म सु  झाले. अलीकड्ा  वील उदाहणां ्त महाा   आण  काळात खासगी े डओ से वा सु  झा्ा आहे  त.  क  पातळीव इतहास सं शोधनाशी नगडत  उदा., े डओ मच. असणाऱ्ा सं था/वापीठे  माठी, हं दी आण इं जी राषे त न्तकालक  काशत  महीत आहे क तु हा ल?  कतात. आं तजाला्ा साहाय्ाने   ्ां  चा  शोध ्ा. २३ जु लै  १९२७ ोजी रातातले  पहले  इं जी ्ू ज बु ले टीन मु ं बई े डओ क ावन  सात क ले गे ले. ्ानं  त कोलका्ावन  वे ब पकारा :  अ्ाधु  नक न्तकालकां म्े  बं गाली बात्ा सु   झा्ा. ‘वे ब पकाता’ काात स होणाऱ्ा 34

 द रदश न :  १५ सट ब १९५९ ोजी राताचे  पहले  ा पती डॉ.ाज साद ्ां नी ‘दी द दशभ न  क ा’चे उद घाटन   क ले. महाा ात १ मे  १९७२  ोजी मु ं बई क ाचे  का्भ म सु  झाले. १५ ऑगट १९८२ ्ा दवशी ं  गीत द दशभ नचे  आगमन झाले. १९९१ म्े   पदे शी व दे शी खासगी वाह्ां  ना  क बल तं ा्ा मा्मातू  न का्भ म सात  क्ाची पवानगी दली गे  ली. आजमतीला राती् ेकां साठी १०० न अधक वाह्ा  उपलध आहे त.

 हो्ाचे एक जगस उदाहण आहे. ‘टनभ’  नावा् ा एका जमभन सााहकाने ॲडॉफ  हटल्ा हताातील अनेक ोजनशी वकत  घेत्ा आण ्ा इत काशक क  प्ांन ा  वक्ा. हटल्ा ्ा तथाकथत हतलखत  ोजनशी मळा्ाची बातमी स झाली. पंतु  ्ा ोजनशा नकली अस्ाचे स झाले.  ्ामुळे सामा्मांम धून मळणाी माहती  वापताना काळजी ्ावी लागते.

  ५.३ सारमातमां ्ी आवतका 

 वतभ मानपां ना ोज्ा ोज ता्ा बात्ा  वाचकां प् त पोहचवा््ा असतात. हे   काम कत असताना ‘बातमी मागची बातमी’ सां गावी लागते. अशा वे ळी वतभ मानपां ना इतहासाची गज पडते.  एखाा बातमीचा सवत आढावा घे ताना रू तकाळात तशाच वपाची एखादी घटना इत  घडली अस्ास वतभ  मानपे  ती बातमीम्े   चौकट  दे ऊन छापतात. ते हा वाचकाला जादा माहती  मळते  आण घटने ्ा मु  ळाप् त जाता ्े ते.  वतभ मानपां मधील सदां म्े   पास वषा पू व,  शंर वषा पू व अशा काची सदे  असतात. ती  इतहासाची साधने  आण इतहासाव आधात असतात. ्ा का्ा सदां  मधू न आपणां स रू तकाळातील आथभ क, सामाजक, ाजक्,  ऐतहासक घटना समजतात. रू तकाळा्ा  पावभर मीव ू वतभ मान कळ्ास मदत होते .

 माहतीचा मु  वाह समाजात पसव्ासाठी  सामा्मां  ची आव्कता असते . अले ख,  ववध सदे, पु व्ा हे वतभ मानपाचे  अवरा् राग असतात. वाचकां ्ा प्वहाा्ा मा्मातू  न  वाचकही आपले  हणणे मां डत असतात. लोकशाही अधक सु ढ हो्ास वतभ  मानपे  मदत क शकतात.  द दशभ न हे क-ा् मा्म अस्ाने   ्ाने  वतभ मानप आण आकाशवाणी ्ां ्ा म्ाभ  दा ओलां ड न जनते ला ‘् का् घडले ’ हे  दाखवा्ला  सु वात क ली. जनते ला एखाा घटने चा ‘आँ खो  दे खा हाल’ पाह्ासाठी द दशभ नला प्ाभ ् नाही.  कन पह.

 स्ा्ा काळातील ववध  द चवाणीवील वाह्ां  ची माहती आप्ा  मां ्ा गटात गटका्भ   हणू न लन काढा.

  ५.५ सं बं ध तावसातक े े

अले ख 

५.४ सारमातमां ारे  मिळाऱता माही ्े  ्कसक आकलन 

 सदे

ले ख   इतहास 

 सामा्मां ाे मळणाऱ्ा माहतीचे  चकसक आकलन कन ्ावे लागते. ्क े  वेळी वतभमानपांमधून आपणांसमो ्ेणाी माहती  वातवाला धन असेलच असे नाही. आपणांस ती  तपासून ्ावी लागते. अनधक  त बातमी स

 बातमी 

 दनवशे ष  आढावा 

35

 वतभ मानपां ना वशे ष सं गी पु व्ा क  वा  वशे षां क काढावे  लागतात. उदा., १९१४ म्े  पहले  महा्ु  सु  झाले  ्ाला २०१४ म्े  १००  वष पू णभ  झाली. ्ा्ु  ाचा सव कष आढावा  घे णाी पु वणी काढताना ्ा घटने  चा इतहास  माहीत असावा लागतो. १९४२ ्ा ‘चले   जाव’ आं दोलनाला २०१७ म्े   ७५ वष पू णभ  झाली. अशा  सं गी वतभ मानपे ले ख, अले ख, दनवशे ष, आढावा ्ां  ्ााे   ्ा घटने  चा वेध घे तात. ्ा  वे ळी इतहासाचा अ्ास उप्ोगी पडतो.  कन पह.

 वतभ मानपे  कोां साठी सु ा इतहासाचा आधा घे तात. तु ही सु ा वे गवे गळी शदकोडी  त्ा क्ाचा ्न कन पहा. उदा.,  क्ां  ची नावे  वापन क ले ली शदकोडी. आकाशवाणीसाठी सु ा इतहास हा महवाचा  वष् असतो. उदा., १५ ऑगट १९४७ क वा  ्ानं  त्ा धानमं  ्ां  ची वातं ् दनानमतची राषणे  आकाशवाणी्ा सं  हात असू न ्ाचा  समकालीन पथती समज्ासाठी उप्ोग होतो.

 िजाू   न ता. १९४२ ्ा चळवळीत रू मगत े डओ  क ां नी बजावले ्ा कामगीची माहती  शकां ्ा मदतीने   मळवा. आकाशवाणीला काही वशे ष का्भ म सं गी  इतहासा्ा अ्ासकां  ची गज लागते. ा ी्  ने ्ां  ची ज्ं ती वा पु ्तथी, एखाा ऐतहासक

 घटने स १ वषभ, २५ वष, ५० वष, १०० वष वा  ्ापे ा ्ा पटीत जात वष पू णभ  होत असतील त  ्ाची चचाभ  क्ासाठी ्ा घटने  ची माहती लागते.  ा ी् ने ्ां  ्ा का्ाभ  व राषणे दे ्ासाठी व्ां  ना  इतहासाचा आधा ्ावा लागतो. आकाशवाणीवही  दनवशे ष का्भ म सात होतो.  द दशभ न आण इतहासाचे  जवळचे  नाते आहे.  इतहासा्ा सं  दराभ त आवड नमाभ ण क्ाचे   आण  जागृ ती क्ाचे   महवाचे  काम द दशभ न आण इत  वाह्ा कतात. द दशभ नवील ामा्ण, महारात अशा पौाणक मालका तसे च रात एक खोज,  ाजा शवछपती ्ा ऐतहासक मालकां नी फा  मोठा ेकवगभ  आकषभ त क ला. ामा्ण-महारात  सा्ा मालकां  ची नमभ ती कताना तकालीन  वातावण, वे षरू षा, शाे, ाहणीमान, राषा  ्ां सं बंध्ा जाणकाां  ्ा मदतीची गज लागते .  ्ासाठी इतहासाचा बाकाईने   अ्ास कावा  लागतो. आधु नक काळात डकही, न शनल  जऑाफ, हटी ्ां सा्ा च  ने सव सात  होणाऱ्ा मालकां मधू न जगर्ा इतहासाचा  खजना ेकां साठी खु ला क ला गे ला आहे. ्ााे  लोक जगाचा इतहास आण रू गोल घबस्ा  जाणू न घे ऊ शकतात. ्ा मालका अधक ं जक  हो्ासाठी काही वे  ळा इतहासातील नवडक रागाचे  ्े  खां ्ा मा्मातू  न सादीकण क ले  जाते.  उदा., कतृ भ ववान ी-पु ष, खे ळाड, से नानी,  इ्ादी. ्ाखे  ीज वातू, के  साा्ां  चे  उद्ात इतक च नहे  त पाककले ्ा इतहासावील  मालकाही लोक उसु कते ने  पाहतात.  वील सवभ च े ां साठी इतहासा्ा सखोल अ्ासाची गज असते .

36

 िजाू   न ता. राता्ा ाचीन ते   अवाभ चीन इतहासा्ा  सं दराभ त द दशभ नवन सात झाले ली ‘रात एक  खोज’ ही मालका महवाची आहे. पं डत ने ह  ्ां ्ा ‘डकही ऑफ इं  ड्ा’ ्ा ंथाव आधात ही मालका होती. ्ाम बे  ने गल  ददशभ त ्ा मालक ने  ाचीन काळ ते  अवाभ चीन  काळाचा सामाजक, सां क तक आण ाजक्  इतहास मां डला. सखोल सं शोधन आण सादीकण  ्ा पातळीव ही मालका सस ठली.  हडपा सं क ती, वै दक काळ, ामा्ण महाराताचा अव्ाथभ, मौ्भ  कालखं ड, तु कअफगाण आण मोगलां चे  आमण, मु घल

 कालखं ड आण मु घल बादशहां चे ्ोगदान, रचळवळ, छपती शवाजी महााजां चे  का्भ,  समाजसुधाणा चळवळी आण वातं ्सं  ाम अशा अने क घटना ्ा मालक तू न मां ड्ा  गे ्ा.  ्ा मालक त ना, लोककला, बोधनप  माहती असा आधा घे त ने ह ्ा पातील  कलावं त ोशन से ठ ातावक व अव्ाथभ  सां गत असत. ने ह चा इतहासाकडे  बघ्ाचा  कोन आण ्ाचे   रावी सादीकण  ्ामु ळे ही मालका सं पू णभ  रातर वाखाणली  गे ली.

 वातात  १. (अ) दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न  वधाने पू  ि   करा. (१) रातातील पहले इं जी वतभ मानप ...........  ्ां नी सु  क ले. (अ) जे स ऑगटस हक  (ब) स जॉन माशभ ल (क) ॲलन ू म 

३. पु ढील वधाने  सकािर प करा. (१) सामा्मां  ाे  मळणाऱ्ा माहतीचे  चकसक आकलन कन ्ावे   लागते. (२) वतभ मानपां ना इतहास ्ा वष्ाची गज पडते. (३) सवभ  सामा्मां  त द दशभ न अतश् लोक्  मा्म आहे . ४. पु ढील नां ्ी २५ े  ३० शदां  उरे  लहा. (१) वतभ मानपां ची उद दे     प का. (२) आकाशवाणीसाठी इतहास हा वष् कसा  महवाचा आहे, हे  प का.

(२) द दशभ न हे  .......... मा्म आहे . (अ) क (ब) ा्  (क) क-ा् 

(ब) पु ढीलपै क ्ु क ्ी जोडी द   कन पु हा  लहा. (१) राक - आचा्भ  .क.अे (२) दपभ ण - बाळशाी जांर क  े (३) दीनबंधु - क णाव राले क  (४) क सी - बाळ गं गाध टळक  २. ीपा (१) (२) (३)

५. पु ढील उाऱता्े  वा्न कन खालील नां ्ी उरे  लहा. आकाशिवाी :  वातं ्पू वभ  कालखं डात १९२४ म्े ‘इं ड्न ॉडकाटं ग क पनी’ (आ्बीसी) ्ा नावाने द  दवशी का्भ मां चे  साण कणाे  एक खासगी े डओ क   सु  झाले. नं त टश सकाने ्ाच क पनीचे ‘इं ड्न  टे ट ॉडकाटं ग सहभ से स’ (आ्एसबीएस) असे  नामकण  क ले. ८ जू न १९३६ ोजी ्ा क पनीचे  नामकण ‘ऑल  इं ड्ा े डओ’ (एआ्आ) असे  झाले.

लहा. वतभ मानपां चे  वातं ् सं  ामातील का्भ सामा्मां  ची आव्कता  सामा्मां  शी सं बं धत ्ावसा्क े  े 37

रात वतं  झा्ाव AIR रात सका्ा माहती  व साण खा्ाचा एक राग झाले . शासक् का्भ  म  व उपमां ची माहती दे णाे  अधक त क  असे ्ाचे  सु वातीला वप होते. ्ातनाम कवी पं  डत न  शमाभ  ्ां ्ा सू चने नु सा ‘आकाशवाणी’ हे  नाव दले गे ले. आकाशवाणीतफ  ववध मनों जनप, बोधनप व  साह्क मू ् असणाे   का्भ म साद क ले  जातात.  ्ाचमाणे शे तकी, कामगा, ्ु वक आण ्ा  ्ां ्ासाठी वशे  ष का्भ म सात क ले  जातात. ‘ववधराती’ ्ा लोक् े  डओ से वे ाे  २४ राषा आण १४६ बोलीराषां म्े  का्भ म सु  झाले. अलीकड्ा  काळात खासगी े डओ से वा सु  झा्ा आहे  त.  उदा., े डओ मच. (१) आकाशवाणी कोण्ा खा्ां  तगभ त ्े ते ? (२) IBC चे  नामकण का् झाले ?

(३) ववधरातीवन कती राषा व बोलीराषां म्े  का्भ म साद हाे तात ? (४) आकाशवाणी हे  नाव कसे  पडले ?

६. सं कपना् तार करा.  व मानपे आकाशिवाी

द रदश न 

 सु वात/  पावभर मी  ू  माहतीचे/  का्भ मां चे  वप   का्

 उपम  तु ही पाहले ्ा एखाा ऐतहासक मालक  चे  पीण का.

38

६. मनोरा जनची मयमे आण इतहस  ६.१ ६.२ ६.३ ६.४ ६.५

मनोरं जना्ी आवतका  लोकनाट  मराठी रं गभू   मी  भारीत ् पसृ  ी  मनोरं जन े ाील तावसातक संधी 

आपण जे हा खे ळाचा सामना पाहतो, सं गीत  ऐकतो, चपट पाहतो ते हा ते  मनों जन अक तशील  पातळीव असते. आपण ्ाम्े   फ ेक असतो.  कन पह.

 मनाला वं गु ळा मळवू न दे णाऱ्ा गोी हणजे  इतहास वष्ाशी नगडत क तशील आण  मनों जनाची साधने  होत. ननाळे छं द, खे ळ, अक तशील मनों जनाचा ता त्ा का.  नाटक-चपटादी कमणु कची साधने, ले खन वाचनादी सव्ी इ्ादचा अं  तराभ व मनों जनात होतो.   ६.२ लोकनाट   कठपु ां ्ा तोग :  मोह जोदडो, हडपा,   ६.१ मनोरं जना्ी आवतका   ीस व इज ्ेथील उखननात माती्ा बा्ां  चे  उतम तीचे  नखळ मनों जन ्ी्ा नकोप अवशे ष सापडले  अाहे त. ्ा कठपु  तामाणे  वाढीसाठी महवाचे  असते. चाकोीब  जग्ातील क  टाळा द  कन मनाला  चै त्, ताजे  पणा, शीाला उसाह व  का्भ शी मळवू न दे ्ाचे   काम मनों जन  कते. छं द वा खे ळां ची जोपासना क ्ाने  ्मवाचा वकास होतो. रातात  ाचीन व म्ु  गीन काळात उसव,  सण-सोहळे, खे ळ, नाच-गाणे  इ्ादी  मनों जनाची साधने  होती. आधु नक काळात मनों जनाची अने क साधने  उपलध आहे त.  कळसू   ी बातां ्ा खे ळ 

 तादी कता.  मनों जनाचे  ववध का सां गू न ्ां  चे  वगकण का.

 वाप्ा अस्ाची श्ता आहे . ्ावन हा खे ळ  ाचीन आहे हे  समजते. पं चतं  व महारातात ्ा  खे ळाचा उे ख आहे.  ाचीन रातात ्ा बा्ा बनव्ासाठी  मनों जनाचे  दोन काां त वगकण कता ्े ते.  क तशील आण अक तशील. क तशील ं जन हणजे  लाक ड, लोक, कातडे, शं गे  व हतदं त ्ां चा  वाप कत असत. ्ा खे ळा्ा ाजथानी व  एखाा  ् े  म्े   ्ा ्ीचा ् शाीक मानसक सहराग हो्. हत्वसा्, खे  ळ ही  दाणा् अशा दोन पती आहे  त.  क तशील मनों जनाची उदाहणे आहे त.  उत दे श, महाा, ाजथान, आसाम, 39

 पचम बं गाल, आंदे श, ते लं गणा, कनाभ टक,  क ळ ्ा ा्ां  त कठपु तळीचे  ्ोग कणाे  कलावं त आहे त. कठपु तळीचा ्ोग ं  ग्ासाठी सू धााचे  कौश् अ्ं  त महवाचे  असते. लहान ं गमं च,  काश व वनी ्ां चा सू चक उप्ोग ्ात कतात.  छा्ा-बाली, हात-बाली, काठी-बाली आण  सू -बाली असे ्ाचे   का आहे त.  दशावारी नाक :  दशावताी नाटक हा  महाा ातील लोकनााचा एक का आहे.  सु गीनं त कोकण आण गोवा ्ेथे  दशावताी  नाटकां चे  ्ोग होतात. दशावताी नाटक   म्,  क मभ, वाह, नसं ह, वामन, पशु ाम, ाम, क ण,  बु  व कक ्ा दहा अवताां व आधात असतात. सवभ थम सू धा वनहताभ  गणपतीला आवाहन कतो.  दशावताी नाटकातील पाां चा अरन्,  ं गरू षा, वे शरू षा, पं पागत असते. नाटकातील  बते क राग पम् असताे. काही सं वाद पाे  व्ं फ तने  बोलतात. दे वां साठी लाकडी मु खवटे  वापतात. नाटकाचा शे वट हं डी फोड न दहीकाला  वाटणे  व आती कणे ्ा क तीने  होतो.

 दशावारी नाक 

१८ ्ा शतकात ्ामजी नाईक काळे ्ां नी  दशावताी खे ळ दाखवणाा एक फड थापन क ला  होता. तो फड घे ऊन ते  महाार फत असत.  वणु दास रावे ्ां नी दशावताी नातं ाचे  सं कण कन आपली पौाणक नाटक  साद क ली.

 ्ामु ळे  माठी नाटकाची पू वभ पीठका दशावताी  नाटकां प् त जाते. भजन :  टाळ, मृ दं ग क वा पखवाज इ्ादी  वाां ्ा साथीत ईवगु  णवणभ नप व नाममणप  का्चना गाणे  ्ास रजन हणतात. रजनाचे   च रजन आण सगी रजन हे  दोन का आहे त.  च रजन : न थां बता चाका फत रजने  हणणे.  सगी रजन : दे वराची रू मका घे ऊन  सं वादवपात रजने  हणणे. अलीकड्ा काळात सं  त तु कडोजी महााजां नी ‘खं जी रजन’ लोक् क  ले.  उत रातात सं त तु लसीदास, महाकवी  सू दास, सं त मीाबाई आण सं त कबी ्ां ची रजने  स आहे त.  कन पह.

 तु लसीदास, सू दास, मीाबाई आण कबी  ्ा सं तां ची रजने  ऐका व ती सं गीत शकां ्ा  क वा जाणकाां ्ा मदतीने   समजू न ्ा.  कनाभ टकात पु ं ददास, कनकदास, वज्दास,  बोध गु वामी, ्ागाज आद्ा चना रजनाम्े  गा््ा जातात.  गु जातम्े सं त नसी मे हता ्ां नी री  सं दा्ास चालना दली. महाा ात सं त नामदे वां नी  वाकी पंथा्ा मा्मातू  न रजन-कतभ नास  ोसाहन दले. वाकी सं दा्ाने  नाममणाचा  का हणू न रजनास वैरव ा कन दले.  क न : पं पे नु सा कतभ नपं पे चे आ  वतभ क नादमु नी होत असे  मानले  जाते. सं त  नामदे वां ना महाा ाचे  आ कतभ नका मानतात.  ्ां  ्ानं  त अ् सं  तां नी ्ा पं पे चा सा क ला.  कतभ नकाास हदास क वा कथे कीबु वा  हणतात. कतभ न कणाऱ्ास पोशाख, वता, 40

 वृ व, गा्न, वादन, नृ ्, वनोद ्ां  कडे ल  लळता्ा सादीकणाम्े  धामभ क उसवसं गी  ावे  लागते. ्ा्ा अं  गी बु तता असावी  उसवदे वता सं हासनाव बसली आहे असे  मानू न  लागते. कतभ न मं दात क वा मं दा्ा पसात  त्ासमो मागणे   मागतात.  ‘्यलय जे हवे असेल  क ले  जाते. ्यलय  ते   िमळो । सगळय गयव आनंदयने पुढ्य लमळतयप् त नयंदो । आपयपसयंतले  कलह लमळतयत  माही कन ता. िमटोत । कोणय्यही िनयत मकिष न उरो ।  कतभ ना्ा नादी् अथवा हदासी मनकोप िनयने ्वहयर चयलोत । सदयचरणयने  िसयज आण वाकी्ा दोन मु  ् पं  पा आहे त. वयगो ।’   अशा काचे हे  मागणे  असते.  हदासी कतभ न एकपाी ्ोगासाखे   असते.  नावे शामाणे  लळत साद क ले  जाते.  ्ा कतभ नात ‘पू वभ ं ग’ व ‘उतं ग’ असतात.  ्ाम्े क ण व ामकथा आण रां ्ा कथा  नमन, नपणाचा अरं ग व नपण ्ाला  सां गतात. काही लळते हं दी राषे तही आहे त.  पू वभ ं ग आण उदाहणादाखल एखादे  अा्ान आधु नक माठी ं गरू मीला लळताची पावभर मी ू  सां गणे ्ाला उतं  ग हणतात. वाकी आहे.  कतभ नात सामू हकते व र असतो. भाड :  आ्ामक व नै  तक शकवण दे णाे  कतभ नकाां बोब टाळकऱ्ां चा सहराग  माठीतील पकामक गीत हणजे  राड हो्.  महवाचा असतो. वातं ् चळवळी्ा  पथनाामाणे  राड ्ोगशील असते . महाा ात  काळात ा ी् कतभ न नावाचा नवा का पु ढे  सं त एकनाथां ची राडे  ववधता, नाामता, वनोद आला. हे  कतभ न नादी् कतभ नामाणे च साद आण गे ्ता ्ां मु ळे  लोक् झाली. लोकशण  क ले  जाते. ्ाम्े   वातं ् चळवळीतील  हा सं त एकनाथां चा राडे  च्ाचा उे  श होता.  ने ते, शा, समाजसुधाक अशा थो  लोकां ्ा चा्ा आधाे   समाजबोधन  माशा :  ‘तमाशा’ हा शद मु ळात पशभ ्न  क्ाव र असतो. ्ाची सु  वात वाईचे राषे तील आहे. चताला सता दे णाे  ् असा  दतोपं त पटवधभ न ्ां नी क ली.  ्ाचा अथभ आहे. ववध लोककला आण अरजात  ्ाशवा् महामा जोतीाव फ ले  णत  कलां चे  वाह सामावू न घे त अठा्ा शतकाप्  त  स्शोधक समाजाने  ही कतभ ना्ा मा्मातू  न  तमाशा वकसत झाला. पां पक तमाशाचे  दोन  समाजजागृ तीचे  का्भ क ले. सं त गाडगे  का आहे त - सं गीत बाी आण ढोलकचा फड.  महााजां ची कतभ ने  स्शोधक कतभ  नाशी नाते  सं गीत बाीम्े   नाापेा नृ ् आण सं  गीताव  सां गणाी होती. जातरे द नमू भ लन, वछता, अधक र असतो. ाधा्ाने नृ ्-सं  गीताचा  ्सनमु  ी ्ां सा्ा वष्ां  व ते  ्ां  ्ा  समावे श असले ्ा तमाशात कालां  ताने  ‘वग’ ्ा  कतभ नातू न बोधन कत असत.  नापाचा समावे श क ला गे ला. उफ तभ  वनोदा्ा आधााने  वग ं गत जातो. तमाशा्ा सु  वातीला  लळ :  महाा ातील मनों जनाचा एक जु ना ‘गण’ हणजे गणे शवं दना गा्ली जाते. ्ानं  त  का हणजे  लळत. नादी् कतभ न पं पे त ्ा ‘गवळण’ साद क ली जाते. तमाशा्ा द  सऱ्ा  कााचा समावे श होतो. कोकण आण गोवा रागात रागात मु ् नाटक हणजे   ‘वग’ साद क ला जातो. ‘वछा माझी पु ी का’ आण ‘गाढवाचे  ल’  ्ाचे  महव खू प आहे. 41

 ्ां साखे  माठी ं गरू मीव गाजले ले  ्ोग हे  तमाशाचे आधु नक वप दशभ वतात.  पोवाडा : हा एक गपमत सादीकणाचा  का आहे. पोवााम्े शू  ी-पु षां ्ा  पामाचे आवे श्ु  व फ तभ दा्क राषे त कथन  क ले  जाते. छपती शवाजी महााजां ्ा काळातील अानदास ्ा कवीने   अफझलखान वधावष्ी  चले ला आण तु ळशीदासाने  चले ला सं हगड्ा  लढाईचा पोवाडा स आहे.  टशां ्ा काळात उमाजी नाईक, चापे  क  बंधू, महामा गांधी ्ां ्ाव पोवाडे   चले गे ले.  सं ्ु  महाा  चळवळी्ा काळात अम शे  ख, अणाराऊ साठे  आण गवाणक्ा शाहां  नी  चले ्ा पोवाां  नी महाा  गाजवला आण  पोवाां ्ा मा्मातू  न जागृ ती क्ात आली.

  ६.३ मराठी रं गभू   मी   ललत कला ्ीने क वा समु दा्ाने  साद  क्ाचे   थान हणजे ं गरू मी. ललत कले म्े  कलावं त आण ेक ्ा दोहचा सहराग आव्क असतो. नासं हता, नाददशभ क, कलावं त,  ं गरू षा, वे शरू षा, ं गमं च, ने प्, काश्ोजना,  ना्ोगाचा े क आण समीक असे अने क  घटक ं गरू मीशी सं बं धत असतात. नृ ् आण  सं गीत ्ां चाही समावे श नाटकाम्े   असू सू शकतो तो.  नाटक हे  बते क वे ळा सं वादां ाे  साद क ले  जाते.  पं तु  काही नाटकां म्े मू कारन् सु ा असतो. ्ा  कााला मू कना असे  हणतात.  छपती शवाजी महााज, छपती संराजी  महााज, महामा जोतीाव फ ले, लोकमा्  टळक, महामा गांधी, डॉ.बाबासाहे ब आं बे डक  ्ां ्ा जीवनाशी नगडत नाटकां  ची माहती  मळवा.  तं जाव्ा रोसले   ाजवं शाने  माठी व

 दाणा् राषां  म्े   नाटकां ना उते जन दले. ्ा  ाजवं शातील ाजां नी वतः नाटक  लहली तसे च  सं क त नाटकां ची राषां ते क ली.  महाा ातील ं गरू मी्ा वकासात १९्ा  शतकाचे  थान महवाचे आहे. वणु दास रावे  माठी ं गरू मीचे  जनक हणू न ओळखले  जातात. ‘सीताव्ं व’ हे  ्ां  नी ं गरू मीव आणले ले  पहले  नाटक हो्. वणु दास रा्ां  नी लहले ्ा  नाटकां नं त महाा ात ऐतहासक, पौाणक  नाटकां बोबच हल्ाफ  ल्ा पतीची हसन  काातील नाटक ही ं गरू मीव अाली. ्ाम्े  वनोदी पतीने  सामाजक वष् साद क ले  जात.  सु वाती्ा नाटकां  ्ा सं  हता लखत  वपात नसत. बऱ्ाचदा ्ातील गीते   लहले ली असली ती ग सं वाद उफ तभ  वपाचे  असत.  मु त वपात सं हता उपलध असणाे  पहले  नाटक व.ज.कतभ ने ्ां नी १८६१ साली लहले ले ‘थोले  माधवाव पे शवे’ हे  हो्. ्ा नाटकामु  ळे  सं पू णभ  लखत सं हता असले ्ा नाटकां  ची नवी  पं पा सु  झाली.  एकोणसा्ा शतका्ा अखे  ्ा पवाभ  त उत  हं द थानातील ्ाल सं  गीत महाा ात जव्ाचे  काम बाळक णबु वा इचलकं जीक ्ां नी क ले.  ्ां  ्ानं  त उताद अाद्ाँ खाँ, उताद अद ल  कीम खाँ  आण उताद हमत खाँ ्ां नी  महाा ातील सकां म्े सं गीताची आवड नमाभ ण  क ली. ्ाचा पणाम होऊन सं  गीत ं गरू मीचा उद्  झाला. कलक मं डळी ्ा नाटक क पनीची सं गीत  नाटक  लोक् झाली. ्ाम्े ‘सं गीत शाक  ु तल’  हे  अणासाहे ब कलकां नी लहले ले  नाटक अतश् गाजले. सं गीत नाटकां म्े   गोवं द बाळ  दे वल ्ां नी लहले ले ‘सं गीत शादा’ हे  नाटक अ्ं  त महवाचे आहे. ्ा नाटकात जठक  माी  ववाह ्ा तकालीन अन थे व वनोदी पतीने  पं तु  मामभ क टीका क ली आहे. ्ाखे  ीज ीपाद  क ण कोहटक ्ां चे ‘मू कना्क’, क णाजी राक 42

 खाडलक ्ां चे ‘सं गीत मानापमान’, ाम गणे श  गडकी ्ां चे  ‘एकच ्ाला’ ही नाटक ं गरू मी्ा  इतहासात महवाची आहे त.

 महीत आहे क तु हा ल?

 ्ातनाम साह्का व.वा.शवाडक  तथा क सु माज ्ां नी शे सपअ्ा ‘क  ग  लअ’ नाटका्ा धतव लहले  ले  ‘नटसाट’  हे  नाटक खू प गाजले. ्ा नाटकातील शोकाम  ना्क गणपताव बे लवलक हे  पा  शवाडकां नी पू व्ा काळी गाजले  ले गणपताव  जोशी आण नानासाहे ब फाटक ्ा नटे ां ्ा  ्मवामधील ं  गछटां ची समसळ कन  नमाभ ण क ले  होते.

 महीत आहे क तु हा ल?

 महारात ्ा महाका्ातील घटना  घे ऊन तकालीन टश साा्शाहीव  सू चक टीका कणाे  ‘कचकवध’ हे  नाटक  खाडलक ्ां नी लहले. कचकवधातील  ौपदी हणजे  असहाय् रातमाता, ्ु ध  हणजे  मवाळ प, रीम हणजे  जहाल प आण कचक हणजे  सतांध हाईसॉ ्  लॉडभ कझभ न अशा पकात ेक हे  नाटक  पाहत आण ्ां  ्ा मनात टश  साा्शाहीबल चीड नमाभ  ण होई.

  ६.४ भारीत ् पसृ  ी 

 ्प :   चपट हे  कलामकता व तंान  ्ां चा सं गम असले ले  मा्म आहे . चलत चणाचा    शोध लाग्ाव चपटकले  चा जम झाला. ्ातू न  मू कपटां चे ्ु ग नमाभ ण झाले. पु ढे  वनमु ण श्  माठी ं गरू मी्ा पड्ा काळात आचा्भ अे  झाले  आण बोलपटां चे ्ु ग आले.  ्ां ्ा ‘साां  ग नमका’, ‘उाचा सं सा’, ‘घाबाहे ’ ्ां सा्ा लोक् नाटकां  नी ं गरू मीला  महीत आहे क तु हा ल?  साव्ास मदत क  ली. अलीकड्ा काळात  चपट का - ्ं  गचपट, वाताभ पट,  झाले ली वसं त काने टक ्ां चे  ‘ा ् गडाला जे  हा जाग अनु बोधपट, सीपट, बालचपट, सै नक  ्े ते’, ‘इथे  ओशाळला मृ ्ू ’, वज् त ड लक ्ां चे  चपट, शैणक चपट, कथाचती इ्ादी. ‘घाशीाम कोतवाल’, वाम बे डे क ्ां चे  ‘टळक आण आगक’ इ्ादी न्ा धतची नाटक रातात पहला पू णभ लां बीचा चपट त्ा  स आहे त.  क्ाचा आण दशभ  त क्ाचा मान महाा  ाकडे  ववध वष्ां वील नाटक  व नाकाां ्ा  जातो. ‘राती् चपटां ची जननी’ अशी महाा ाची आवकाां मु ळे  माठी ं गरू मी समृ  झाली.  ्ाती आहे . राती् चपटां ्ा वकासात  नाकलावं त हणू न गणपताव जोशी, बालगंधवभ  मदनाव माधवाव पतळे, क्ाणचे   पटवधभ न  तथा नाा ् णाव ाजहं  स, क शवाव रोसले,  क टं  ु बी् आण हचं  सखााम राटवडे क उफ  चं तामणाव कोहटक, गणपताव बोडस इ्ादची  सावे दादा ्ां चे ्ोगदान आहे .  नावे  अमाने घे तली जातात. ्ां  ची माठी नाटक  पु ढे  ददशभ क गोपाळ ामचं  तथा दादासाहे ब  मोका पटां गणात होत असत. टशां नी थम  तोणे  आण अ.प.कं दीक, एस.एन.पाटणक, ही.  मु ं बईत ‘े  हाऊस’, ‘पन’, ‘हटो्ा’ ही  पी.दवे क ्ां नी पदे शी तं ां चे  साहाय् घे ऊन  नागृ हे बांधली. ्ानं  त हळ हळ  माठी नाटकां चे ‘पु ं डलक’ हा कथापट १९१२ म्े मु ं बईत दाखवला.  ्ोगही बं  दत नागृ हां त होऊ लागले. १९१३ म्े  दादासाहे ब फाळक ्ां नी वतः ददशभ त 43

 क ले ला आण सवभ   ् ा रातात पू णभ  क ले ला ‘ाजा हचं ’  हा चपट मु ं बई ्ेथे  दशभ त क ला.  ्ापाठोपाठ मोहनीरमासू , सावी दादासाहे ब ोिरे  स्वान हे मू कपट आण वे ळची ले णी व नाशक आण ्ं  बक व  ही तीथभ ेे ्ां व  फाळक ्ां नी अनु बोधपट  त्ा क ले. ्ेथ नू पु ढे  ऐतहासक आण  पौाणक वष्ां वचे  चपट त्ा क्ाची  पं पा सु  झाली.  पु ढे  रातात पहला  दादासाहे ब फाळक  सने-कॅ मे ा त्ा  कणाे आनं दाव प ट ्ां नी चपट नमभ तीत स  दाखवला. ्ां  चे  मावस बंधूबाबु ाव प ट तथा मी  ्ां नी १९१८ म्े ‘सै ंी’ चपट काढला. ‘सं हगड’  हा पहला ऐतहासक मू कपट, क्ाणचा खजना,  बाजीरू दे शपां डे, ने ताजी पालक हे  ऐतहासक  चपट ्ां  नी काढले. ्ाखे  ीज ‘सावकाी पाश’ हा  पहला वातववादी चपटही ्ां  नी काढला. १९२५  म्े  ‘बाजीाव-मतानी’ चपट काढणाऱ्ा रालजी  प ढाकां ्ा ऐतहासक चपटां  मधू न ा ी्  वचासणीचा सा होत आहे हे  लात आ्ाव  टशां नी ्ाव नब ध घातले.  माही कन ता.  पू व चपटगृ हात चपट सु  हो्ापू व अनु बोधपट व वृ तपट दाखवले  जात असत.  ्ां  ्ा नमभ  तीसाठी रात सकाने  ‘फम स   डहजन’ची थापना क ली. ्ा अनु बोधपट आण  वृ तपटां चा उप्ोग लोकां ्ा समाजबोधनासाठी  होई. ्ाची माहती कन ्ा.

 कमलाबाई मं गळक्ा माठीतील पह्ा ी  चपटनमाभ ्ा. ्ां  नी ‘सावा तां डे ल’ आण ‘पादाई’ (हं दी) हे   बोलपट त्ा क ले. १९४४ म्े  रात क पनीने  काढले ला ‘ामशाी’ चपट गाजला.  वातं ्ोत काळात आचा्भ  अे ्ां नी ‘महामा फ ले’  ्ां ्ा जीवनाव, वाम बे  डे क्ां  नी वासु दे व बळवं त  फडक ्ां ्ा जीवनाव चपट काढला. दनक द.  पाटील ्ां नी ‘ध् ते सं ताजी धनाजी’ हा चपट  काढला. राक प ढाक ्ां चा ‘बाल शवाजी’ हा  चपट महवाचा हो्. राती् चपटां ना आं ता ी् ताव  थान मळवू न दे णाा पहला चपट हणजे  सं त तु कााम. हा चपट प स ्ेथील आं ता ी् चपट महोसवात दशभ त  झाला. ्ा चपटात वणपु ं त पागनीस ्ां नी  सं त तु काामां ची रू मका क ली होती.

 ्ला शोधू   ता.  ्ा पाठात उे ख नसले ले पं तु  इतहासाशी  सं बं धत असणाऱ्ा चपटां ची ्ादी आं तजाला्ा मदतीने   त्ा का.  माठी राषे म्े   ्ामाणे   ऐतहासक चपट  बनवले गे ले  ्ाचमाणे हं दी राषे तही अने क  ऐतहासक चपट बनवले गे ले. वातं ्पू वभ काळात  बनवले ्ा हं  दी चपटां पै क सक द, तानसे न,  साट चं गु , पृवीवर, मु घल-ए-आझम,  इ्ादी चपट इतहासाचा आधा घे  ऊन बनवले  होते. ‘डॉ.कोटणीस क अम कहानी’ हा चपट  स्घटने  व आधात होता. वातं ् चळवळीव आधात ‘आं दोलन’, ‘झाँ सी क ानी’ हे  चपट  महवाचे  होत.  बॉबे  टॉकज, फमीतान, ाजकमल  ॉडशस, आ.क.ट डओज, नवक तन, इ्ादी  क प्ां  नी चपट नमभ ती्ा े  ात रीव कामगी  क ली. 44

 क वा ्ासाठी सागा हणू न काम कता ्े ते. (२) सं वादले खना्ा  ् े  त ले खक आण  ले खकां चे  सागा हणू न राषा आण सं क ती्ा  इतहासा्ा जाणकाां  ची आव्कता असते .  ्प :   (१) चपटां म्े कथे शी सं बं धत   ६.५ मनोरं जन े ाील तावसातक संधी   काळा्ा वातावण नमभ  तीचे तसे च पाां ्ा  ं गरू मी आण चपट े ां म्े   इतहासा्ा  वे शरू षा, क शरू षा, ं गरू षा इ्ादचे   न्ोजन  क्ाचे   काम कलाददशभ क कतात. ्ा े ातही  वा्ा  ना अने क संधी उपलध आहे त.  नाक :  (१) ने प्, वे  शरू षा, क शरू षा,  इतहासा्ा जाणकाां  ना ् कलाददशभ  क क वा  ं गरू षा इ्ादचे   तपशील अचू क अस्ासाठी  कलाददशभ नासाठी सागा हणू न काम कता  सं बं धत ऐतहासक काळातील चकला, शपकला,  ्े ते. (२) चपटा्ा सं  वादले खनासाठी राषा व  थाप् ्ा वष्ां  चा सखोल अ्ास असणाऱ्ा  जाणकाां ना कलाददशभ नाचे  न्ोजन कता ्े  ते  सं क ती्ा जाणकाां  ची आव्कता असते .

 ्ला शोधू   ता. अातं जाला्ा मदतीने   १९७० ते  २०१५  प् तचे  ऐतहासक वष्ां शी सं बं धत माठी  चपट शोधा.

 वातात  १. (अ) दले ता पता तां पै क तोत  वधाने पू  ि   करा. (१) महाा ाचे  आ कतभ नका  मानतात. (अ) सं त ाने व (ब) (क) सं त नामदे व (ड)

पता त नवड   न

३. ीपा (१) (२) (३)

........... ्ां ना सं त तु कााम  सं त एकनाथ 

४. पु ढील वधाने  सकािर प करा. (१) चपट मा्मात इतहास हा वष् महवाचा आहे. (२) सं त एकनाथां ची राडे  लोक् झाली.

(२) बाबु ाव प ट ्ां नी ......... हा चपट काढला. (अ) पु ं डलक (ब) ाजा हचं   (क) सै ंी (ड) बाजीाव-मतानी 

५. पु ढील नां ्ी २५ े  ३० शदां  उरे  लहा. (१) राती् चपटसृ ीची जननी अशी महाा ाची  ्ाती का आहे ? (२) पोवाडा हणजे  का् हे  प का.

(ब) पु ढीलपै क ्ु क ्ी जोडी द   कन पु हा  लहा. (१) ्ागडाला जे  हा जाग ्े ते  - वसं त काने टक  (२) टळक आण आगक - वाम बे डे क  (३) साां ग नमका - आचा्भ अे (४) एकच ्ाला - अणासाहे  ब कलक 

 उपम  सं त एकनाथां चे  ‘वं चू चावला’ हे  राड मळवू न  शाळे ्ा सां  क तक का्भ मात सारन् साद का.

२. पु ढील ा पू  ि   करा. भजन

क न

लहा. मनों जनाची आव्कता  माठी ं गरू मी  ं गरू मी व चपट े ां शी सं बं धत ्ावसा्क े े

लळ भाड 

 गु णवै शे  उदाहणे

45

७. खे ळ आण इतहस  ७.१ ७.२ ७.३ ७.४

खे ळां ्े  महव  खे ळां ्े  कार  खे ळां ्े आं ररा ीतीकिर  खे ळां ्े  साहत आि खे िळी 

 मनों जन व शाीक ्ााम ्ां  साठी क ली  जाणाी कोणतीही क ती हणजे खे ळ.  खे ळां चा इतहास हा माणसां एवढाच जु ना आहे  काण खे ळणे  ही माणसाची नै सगभ क वृ ती आहे.  मानवा्ा ां री्ा काळात ववध काचे खे ळ  खे ळले  जात. शका हा जसा उदनवाभ हाचा मागभ  होता तसाच तो खे ळ व मनों जनाचाही एक राग  होता. रातातील ाचीन साह्ात आण

 क ी 

 महीत आहे क तु हा ल?

 वडोदा ्ेथील स पहलवान जु मादादा आण माणकाव ्ां ची ्ाामशाळा, पत्ाळा  ्ेथील डा वापीठ, गु जातमधील ‘वणभ म  गु जात पोटभ स वापीठ’, गांधीनग, कोहापू   ्ेथील खासबाग व मोतीबाग तालीम, अमावती  ्ेथील हनु मान ्ााम साक मं  डळ, पु ्ातील  बाले वाडी ्ेथील ीशवछपती डा सं क ल क ती  व इत खे ळां ्ा शणासाठी स आहे .

७.५ खे िळी आि इहास  ७.६ खे ळ आि वाङमतीन साहत व ् प  ७.७ खे ळ आि तावसातक संधी   महाका्ां  मधू न ू त, क ती, थां ्ा आण  घोां ्ा श्भ  ती आण बु द धबळ   ्ां चे उे ख  ्े तात.  महीत आहे क तु हा ल?

 खे ळ आण  ीक लोक ्ां चे  नाते  ाचीन  काळापासू नचे आहे.  खे ळां ना न्मत व सु सं घटत वप ीकां नी  दले. धावणे, थाळीफ क, थ व घोां ्ा  श्भ ती, क ती, मु  ् ु   इ्ादचे   सामने  ्ां  नी सु  क ले. ाचीन ऑलं पक ही खे ळाची  पधाभ  ऑलं प्ा ्ा ीक शहात घे तली जात असे. ्ा पध त राग घे णे  व वज् मळवणे  मानाचे  समजले  जाते.

  ७.१ खे ळां ्े  महव   खे ळाला आप्ा जीवनात महवाचे   थान आहे. जीवनातील ्था आण चं  ता वसा ् ला  लाव्ाचे   साम्भ खे ळां म्े आहे. मनाला वं गु ळा  दे णे  आण मन ताजे तवाने  क्ाचे   काम खे ळ  कतात. ्ा खे  ळात रपू  म क वा शाीक  हालचाली का्ा लागतात ्ा खे  ळां मु ळे खे ळाड ं चा  ्ााम होतो. शी काटक व बळकट बनव्ास  खे ळ मदत कतात. खे ळां मु ळे  मनोधै ्भ, चकाटी,  खलाड पणा इ्ादी गु  णां ची वाढ होते. सां घक खे ळ  खे ळ्ामु  ळे  आपापसात सहका्भ, सं घरावना वाढीस 46

 लागते  आण ने तृ वगु णां चा वकास होतो.   ७.२ खे ळां ्े  कार   खे ळां चे बै ठे  आण मै दानी असे  दोन का आहे त.  बै ठे खे ळ : बै ठे  हणजे बसू न खे ळा्चे खे ळ.  उदा., बु द धबळ,   पते, सगा, कॅ म, काचकवा  हे खे ळ कोठे ही बसू न खे ळता ्े तात. सागगोटे हा  बै ठा खे ळ ामु ्ाने मु ली खे ळतात. रातु कली हा  खे ळही लहान मु लचा समजला गे ला असला ती  ्ात घातील सवभ  जण सामील होऊ शकत. वशे षतः  बाला-बालीचे  ल हा एक कौट ं बक आनं दाचा  सोहळा असे.

 लं गडी 

 महीत आहे क तु हा ल?

 ाशी्ी िराी लमीबाई तां ्ी दन्ता : ‘‘बाईसाहे बां स शीाचा शोक फा  होता. पहाटे स उठोन मखां बासी जाऊन  दोन घटका कसत कन नं त घोडा  मं डळाव धन लागलीच हतीव बसू न  हतीस फ फटका कन चा घटका दवसास  खु ाकाचे  खाणे व दध पणे  कन नान  होत असे.’’ (वणुरट गोडसे ्ां ्ा ‘माझा वास’ ्ा पु  तकातू न)

 बु द धबळ 

 मै दानी खे ळ : मै दानी खे ळां म्े दे शी आण  वदे शी खे ळ असे  का आहे  े त. दे शी खे ळां म्े  लं गडी, कबी, आापाा, खो-खो इ्ादी  खे ळां चा समावे श होतो.

 वदे शी मै दानी खे ळां त ब डमं टन, टे बल टे नस  तसे च हॉक, क ट, फ टबॉल, गोफ, पोलो इ्ादी  खे ळां चा समावे श होतो.  मै दानी खे ळां म्े   धाव्ा्ा श्भ  ती जगर  लोक् आहे  त. ्ात १०० मीट, २०० मीट,  म ेथॉन आण अडथां ्ा श्भ  ती ्ां चा समावे श  होतो.

 कबी 

 मु ला-मु लम्े   गोा, लगोी, वटीदां ड,  रं गऱ्ा, रोवे, फ गडी, झमा, लं गडी असे खे ळ  लोक् आहे  त.

 े बल-े नस  47

 क ं ग   फ बल 

 शाीक कौश्ाव आधात मै  दानी खे ळां म्े  साहसी खे ळ - क टं ग आण कइं ग  गोळाफ क, थाळीफ क, लां ब उडी व उं च उडी,  पा्ातील खे  ळां म्े   पोह्ा्ा श्भ  ती, वॉट (घस्ा्ा श्भ  ती), आईस हॉक हे खे ळ  पोलो, नौकान्न तसे च शाीक कसती्ा  लोक् आहे  त.  खे ळां म्े   मखां ब, दोीवचा मखां ब,  साहसी व ोमां चकाी खे ळां म्े   ताोहण,  जन टस इ्ादचा समावे  श होतो.  ला्डं ग, मोटासा्कल, मोटा का ्ां ्ा  श्भ तचा समावे श होतो.

 ्ला शोधू   ता.  शक, पालक आण आं तजाला्ा  मदतीने क तीगी खाशाबा जाधव, माती  माने, रातन सचन त ड लक ्ां ्ा  जीवनावष्ी माहती मळवा.

 मखां ब 

 महीत आहे क तु हा ल?

 खे ळां चता पधा : खे ळां ्ा पधा  ना जगर  मा्ता मळाली आहे . ऑलं पक, एश्ाड,  द्ां  गां चे  ऑलं पक, क ट ववचषक पधाभ,  हॉक, क ती, बु द धबळ   इ्ादी खे  ळां ्ा पधाभ  जागतक पातळीव होतात. आप्ा दे  शात हॉक,  क ट हे खे ळ लोक् आहे  त. हॉक हा राताचा

ीमती मनषा बाठे ्ां नी क ले ्ा  सं शोधनानु सा क तीसाठी पू क असा  मखां ब व ्ातील पकडी ्ां  ची नमभ ती  उतपे शवाईतील मवागु  बाळंरट  दे वध ्ां ची आहे. बाळंरटदादां ना हा ्ााम  का वानां ्ा झाडां  वील डा पान  फ ला असे ही ्ां  नी नमू द क ले आहे.

 क   48

 ा ी् खे ळ आहे. ्ा खे  ळां ्ा थानक, शह,   ७.४ खे ळां ्े  साहत आि खे िळी   तालु का, जहा, ा्, ा   आण आं ता ी्  लहान मु लां ्ा कमणु  कसाठी आण  ताव पधाभ  होतात. ा ी्-आं ता ी् पधाभ  शणासाठी जी ं गीबे ं गी ववध साधने  व उपकणे  गाजवणाऱ्ा खे ळाड ं स ्ाच े  ात उतम कअ असतात, ्ां  ना खे ळणी हणतात. ाचीन थळां ्ा  कता ्े ते.  उखननाम्े   मातीपासू न बनवले ली खे ळणी सापडली आहे त. ही खे ळणी हाताने क वा सा्ातू न त्ा  महीत आहे क तु हा ल?  कत असत.  मे ज ्ानचं  द हे  राती् हॉकचे खे ळाड  ाचीन काळातील राती् साह्ात बा्ां  चा आण सं घना्क होते. ्ां  ्ा ने  तृ वाखाली  उे ख आहे. शु का्ा एका नाटकाचे   नाव १९३६ साली राती् हॉक सं घाने  बलभ न  मृ छकटीक असे आहे. मृ छकटीक हणजे  मातीची ऑलं पकम्े सु वणभ पदक जं कले. ्ापू व  गाडी. १९२८ आण १९३२ म्े  ही राती् हॉक  सं घाने सु वणभ पदक जं कली होती. ते हा ्ानचं  द  महीत आहे क तु हा ल?  हे  राती् सं घाकड न खे ळले  होते. २९ ऑगट  कथाससाग ्ा ंथात अने क मनों जक  हा ्ां  चा जमदवस ‘ा ी् डादवस’ हणू न  खे ळ व खे ळ्ां  चे वणभ न आले आहे. ्ात  पाळला जातो. ्ां  ना ‘हॉकचे  जाद गा’ असे  उडणाऱ्ा लाकडी बा्ां  चे वणभ न आहे. ्ा  हणतात. १९५६ म्े   ्ां  ्ा हॉकतील  बा्ा कळ दाब्ाव उं  च उडत, काही  कामगीबल ्ां  ना ‘परू षण’ ्ा समानाने  नाचत त काही आवाज कत असे उे ख  वरू षत क्ात आले . आहे त.

७.३ खे ळां ्े आं ररा ीतीकिर   ्ला शोधू   ता.  वसा्ा-एकवसा्ा शतकात खे  ळां चे  पू व रातातील अने क रागां म्े   लाकडी आं ता ी्ीकण झाले आहे. ऑलं पक, एश्ाड,  बा्ा बनवत असत. महाा  ात ‘ठक’  टश ा क ल, वं बडन ्ां सा्ा पधा  मधू न  नावाने  ओळख्ा जाणाऱ्ा ं  गीत लाकडी  खे ळ्ा जाणाऱ्ा क  ट, फ टबॉल, लॉन टे नस  बा्ा त्ा क  ्ा जात.  इ्ादी साम्ां  चे थे ट े पण द दशभ न व अ्  वाह्ां  वन जगर एकाच वे ळी क ले  जाते. ्ा अशा लाकडी बा्ा बनव्ाची पं  पा  दे शां चा ्ा खे  ळात काही सहराग नाही असे ेक रातात इत कोण्ा दे  शां म्े   होती/आहे  सु ा ्ा खे  ळाचा आनं द घे त असतात.  हे  शोधू ्ात.  उदा., क ट ववचषक पध त रात अं तम फ ीत  ्ा ्ा ां  तात ्ा बा्ां  ना का्  पोहच्ाव जगरातील े कां नी तो सामना पाहला.  नावे आहे त, ते  शोधू ्ात.  ्ा जगर्ा े कां नी खे ळाचे अथभ काणच बदलू न   ७.५ खे िळी आि इहास   टाकले आहे. हौशी खे ळाड  शक्ासाठी सामने  बघतात. ेक मनों जनासाठी बघतात. क प्ा  खे ळ्ां  मधू न इतहास आण तं ानाची गती  जाहातीची संधी हणू न साम्ां  कडे बघतात. ेकां ना  ्ां व काश पडतो, धामभ क आण सां क तक  सामने  समजावू न दे ्ासाठी नवृ  त खे ळाड ्े तात.  पं पा समजतात. महाा ात दवाळीत के 49

 क्ाची मोठी पं  पा आहे. ्ा माती्ा क्ां  व  छपती शवाजी महााज आण ्ां  चे  सहकाी  ्ां ्ा तमा ठे  वतात. महाा ातील क्ां  ्ा  साहाय्ाने  घडले ्ा इतहासाला उजाळा दे  ्ाचाच  हा एक का आहे.  इटलीतील पाँ पे ई शहा्ा उखननात एक राती् हतदं ती बाली सापडली. ती पह्ा  शतकातील असावी असा इतहासकाां चा अं दाज आहे. ्ावन रात आण ोम ्ां  ्ातील पप  सं बंध बल ां अनु मान कता ्े ते. अशा ीतीने  उखननात मळाले ली खे ळणी ही ाचीन काळी  ववध दे शां मधील पपसं बंध व ां काश टाक  शकतात.

  ७.६ खे ळ आि सं बं ध साहत व ् प 

 क वा अ् ठकाणी ‘डा’ ्ा वष्ाव लहताना  खे ळां चा इतहास माहीत असणे  आव्क असते .

  ७.७ खे ळ आि तावसातक संधी   खे ळ आण इतहास ्ा गोी वव पाहता  र वाट्ा तीसु  ा ्ां  चा नकटचा सं बंध आहे. इतहासा्ा वा्ा  ना ‘डा’ े ात अने क संधी आहे त. ऑलं पक क वा एश्ाड  सामने क वा कोण्ाही वपाची ा  ी् वा आं ता ी् पधा ्ा सं  दराभ तील ले खन, समीा  क्ासाठी इतहासा्ा जाणकाां  ची मदत ्ावी  लागते.  खे ळां ्ा पधाभ सु  असताना ्ाबल  समीापू णभ  नवे दन क्ासाठी तां  ची आव्कता असते. ्ा तां  ना खे ळाचा इतहास, मागील आकडे वाी, खे ळातील वम, गाजले ले खे ळाड,  खे ळासं बंधीची ऐतहासक आठवण अशा गोची  माहती दे णे  गजे चे  असते. ्ासाठी इतहास उप्ु   ठतो.

 खे ळाशी सं बं धत साह् ही एक नवी ानशाखा आहे. खे ळां शी सं बं धत पु तक, कोश न्ाने   त्ा  होत आहे त. माठी राषे त नु कताच मखां बाचा  इतहास काशत झाला. ्ााम ्ा वष्ाव कोश आहे. खे ळ ्ा वष्ाला वाहले ले  ‘षट का’   नावाचे  द दशभ नवन हॉक, क ट, फ टबॉल, कबी,  न्तकालक पू व स होत होते. इं जीम्े   इ्ादी खे  ळां ्ा साम्ां  चे  ् सामना ‘खे ळ’ ्ा वष्ाव वपु ल माणात साह् उपलध  बु द धबळ आहे. खे ळ ्ा वष्ाला वान घे तले ्ा द दशभ न  चालू असतानाचे े पण चालू असते. ववध  वाह्ां  मु ळे ्ा खे  ळां सं बं धत नदी ठे वणाऱ्ां ना  वाह्ा आहे  त.  महव ा झाले आहे. खे ळाशी सं बं धत असणाऱ्ा अलीकड्ा काळात ‘खे  ळ’ आण खे ळाड ं चा  वाह्ा २४ तास सु   असतात. ्ामु  ळे ्ा े ात  जीवनपट ्ां व काही हं दी व इं लश चपटां ची  ोजगाा्ा अने  क संधी उपलध आहे त.  नमभ ती झाली आहे. उदा., मे ी कोम आण दं गल.  खे ळा्ा पधा  म्े पं चां ची आव्कता  मे ी कोम ही ऑलं पकम्े   राग घे णाी आण असते. पं च हणू न पाता ा क्ासाठी पीा  कां ्पदक मळवणाी पहली महला मु   ् ोा आण फोगट रगनी ्ा पह्ा महला क  तीगी असतात. अशी पाता ा क ले ्ा पं  चां ना जहा,  ा्, ा  ी् आण आं ता ी् तां व काम  ्ां ्ा जीवनाव हे   चपट आधाले ले आहे त.  क्ाची सं धी मळते. सकाी आण खासगी  चपट बनवताना चपटाचा कालखं ड, ्ा  पातळीवन खे ळां ना उते जन दे ्ाचे   ्न चालू  काळातील राषा, पे हाव, सामा् जनजीवन ्ा आहे त. खे ळाड ं साठी श्वृ  तची ्वथा क्ात  सगां चा सखोल अ्ास कावा लागतो. ्ा आली आहे. सकाी आण खासगी आथापनां म्े  गोचा सखोल अ्ास कणे   इतहासा्ा  खे ळाड ं साठी ाखीव जागा ठे व्ात आ्ा आहे  त.  वा्ा  ना श् असते . कोशां तगभ त वा वतभ मानपे 50

 महीत आहे क तु हा ल?

 क ट साम्ां  चे  माठी राषे तू न  समालोचन पू व बाळ ज. पं डत  कत असत. आकाशवाणीवन हे धावते वणभ न ऐक्ासाठी लोक  जीवाचा कान कत असत. हे  समालोचन कताना बाळ पं डत ्ा  मै दानाचा इतहास, खे ळाड ं चा

 इतहास, खे ळाशी सं बं धत असणाऱ्ा आठवणी आण पू वचे  वम ्ां ची  माहती दे त असत. ्ां  ना खे ळाचे अाण खे ळा्ा इतहासाचे   उतम  ान अस्ामु  ळे  ्ां  चे  समालोचन  ं जक हा्चे.

 वातात  १. (अ) दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न  वधाने पू  ि   करा. (१) ऑलं पक पधा ची पं पा ........... ्ेथे सु   झाली. (अ) ीस (ब) ोम  (ब) रात (क) चीन 

४. पु ढील नां ्ी २५ े  ३० शदां  उरे  लहा. (१) खे ळां चे  महव प का. (२) खे ळां तू न ्ावसा्क सं धी कशा ा होतात ? ५. पु ढील नां ्ी सवर उरे  लहा. (१) रातातील खे ळा्ा साह्ा्ा इतहासावष्ी  माहती लहा. (२) खे ळ आण इतहास ्ां ्ातील पपसं  बंध  प का. (३) मै दानी खे ळ व बै ठे खे ळ ्ां ्ातील फक प  का.  उपम 

(२) महाा ात त्ा होणाऱ्ा लाकडी बालीला .......... हणत. (अ) ठक (ब) कालचं डका  (क) गं गावती (ड) चं पावती 

(ब) पु ढीलपै क ्ु क ्ी जोडी द   कन पु हा  लहा. (१) मखां ब - शाीक कसतीचे खे ळ  (२) वॉट पोलो - पा्ातील खे  ळ  (३) क टग - साहसी खे ळ  (४) बु द धबळ   - मै दानी खे ळ 

(१) तु म्ा आवडी्ा खे  ळाची व ्ा खे  ळाशी  सं बं धत खे ळाड ं ची माहती मळवा. (२) डापट ं वील पु तक/माहतीपट/चपट ्ातू न  खे ळाड ं ना ्ा खे  ळासाठी कती क ्ावे  लागतात, ्ाव चचाभ  का.

२. ीपा लहा. (१) खे ळणी आण उसव  (२) खे ळ व चपट  ३. पु ढील वधाने  सकािर प करा. (१) स्ा्ा काळात खे  ळाचे अथभ काण बदलले आहे. (२) खे ळ्ां  ाे  इतहासाव काश पडतो.

51

८. पय टन आण इतहस  ८.१ ८.२ ८.३ ८.४ ८.५

पत ना्ी परं परा  पत ना्े  कार  पत ना्ा वकास  ऐहासक थळां ्े  जन आि सं वध न  पत न आि आथते ाील तावसातक संधी 

८.१ पत ना्ी परं परा    आप्ा दे  शात प्भ टनाची पं पा ाचीन  काळापासू न चालू आहे. तीथभ ां े  ना रे ट दे णे,  थानक जा ् ाां  ना जाणे, वा्ासासाठी द ्ा  दे शात जाणे, ्ापाासाठी जाणे , ्ा नमतां  नी  पू व प्भ टन घड न ्े त असे. साां श वपात  सां गा्चे  त मानवाला खू प पू वपासू न फ्ाची आवड आहे.  महीत आहे क तु हा ल?

 बौ वाङ म्ात   लोकां ्ा उबोधनासाठी  वतः गौतम बु ां नी रातातील अने क ाचीन  शहां ना रे टी द्ाचे उे ख आहे त. बौ  रखू ं ना सतत मण कत ाहणे  आव्क असे. तसे च जै न मु नी आण साधू हे ही सतत मण कत असत.  इ.स.६३० म्े   चनी वासी ्ु आन  वां ग चीनमधू न रातात आला होता. म्ु  गात  सं त नामदे व, सं त एकनाथ, गु  नानकदे व,  ामदास वामी हे  रातमण कत होते.

 पत न : द व्ा थळां  ना वश हे तू ने रे ट  दे ्ासाठी वास कणे   हणजे प्भ टन हो्.  एकोणसा्ा शतका्ा उताधाभ  त थॉमस  क कने  ६०० लोकां ची लीट ते  लाफबो अशी े वे 52

 महीत आहे क तु हा ल?

 जगातील पहला ्ु ोपी् शोधक वासी  हणू न ब जामन ु डे ला स आहे. ्ाचा  जम पे नम्े   झाला. ११५९ ते  ११७३  द्ान ्ाने   ास, जमभ नी, इटली, ीस,  स्ा, अबथान, इज, इाक, पशभ  ्ा (इाण), रात व चीन ्ा दे  शां ना रे टी  द्ा. ्ाने   आप्ा वासाद्ानचे अनुरव दै नं दनीम्े   लहले. ही दै नं दनी  इतहासाचा महवाचा दतऐवज आहे.  माक पोलो : ते ा्ा शतकातील माक  पोलो ्ा इटाल्न वाशाने  आश्ा खं ड आण वशे षतः चीनची ओळख ्ु ोपला  कन दली. तो १७ वष  चीनम्े   ाहला. आश्ातील नसगभ, समाजजीवन, सां क तक  जीवन आण ्ापा ्ां  ची ओळख ्ाने  जगाला कन दली. ्ातू नच ्ु ोप व आश्ा ्ां  ्ात सं  वाद व ्ापा सु    झाला.  इन बू ा   :  इलामी जगताची दीघभ  सफ घडवू न आणणाा चौदा्ा शतकातील  वासी हणजे  इन बतू ता. तो तीस वष जग  फत होता. एकाच ्ाने   दोन वे ळा वास  का ् चा नाही असे   ्ाचे   धोण होते.  म्ु  गाचा इतहास आण समाजजीवन  समज्ासाठी बतू ताचे ले खन उप्ोगी आहे.  गे रहा मक र :  सोळा्ा शतकातील  गे हाटभ मक ट हा जगाचा नकाशा आण  पृवीचा गोल बनवणाा नकाशा आे खक  हणू न स आहे. ्ा्ामु  ळे ्ु ोपातील  शोध मोहमां ना गती मळाली.

 दे श प्भ टनात आले. ्ां  ्ाव क -ा्  सामा्मां  तू न का्भ म त्ा होऊ लागले.  प्भ टनाचे  थानक, आं ता्ी, आं  ता ी्, धामभ क, ऐतहासक, आो्पू क, वान, क षी,  नै मतक, डा प्भ टन असे  ढोबळमानाने  का  पडतात.  महीत आहे क तु हा ल?  थानक व आं ररातीत पत न :  हा वास  तीथभ ्ाे साठी दे शा्ा एका टोकापासू न  सु लर असतो. तो दे शात्ा दे  शात अस्ाने  ्ात  द सऱ्ा टोकाप् त पा्ी वास क्ाची पं  पा राषा, चलन, कागदपे ्ां चा फासा अडथळा राताम्े  पू वपासू न चलत होती. महाा ातू न  नसतो. वशे ष हणजे  आप्ाला उपलध असले  ्ा  उते कडे  अ्ो्े  प् त व तेथ नू पु हा  वे ळे माणे  आपण ्ाचे   न्ोजन क शकतो.  महाा ाप् त वासाचे वणभ न वणुरट गोडसे आं ररा ीत पत न :  जहाज, े वे  आण  ्ां नी लन ठे वले आहे. ‘माझा वास’ हे  वमान ्ां ्ामु  ळे आं ता ी् प्भ टन कणे पू वपेा  ्ां  ्ा वासवणभ  ना्ा पु  तकाचे  नाव आहे.  सोपे  झाले आहे. जहाजां मु ळे समु कनाऱ्ां वचे दे श  ्ा पु तकाचे वै श हणजे  वणुरटां नी हा  जोडले गे ले. े वे ्ा ळां  नी ्ु ोप जोडला आहे.  वास १८५७ ्ा वातं  ्सं  ामा्ा काळात  वमानां नी जग जवळ आणले. आथभ क उदाीकणानं त  क ला. ्ा वातं ्सं  ामासं बंधी्ा अने  क रातातू न पदे शात जाणाऱ्ां ची आण पदे शातू न  गोचे ते  ् साीदा होते . ्ामु  ळे ्ा रातात ्े  णाऱ्ां ची सं ्ा वाढली आहे . अ्ास,  वातं ्सं  ामाचे  आण वशे षतः ाणी लमीबाई  वं गु ळा, थलदशभ न, ्ावसा्क कामे (बै ठका,  ्ां ्ा जीवनावष्ीचे अने क तपशील  कामदा इ्ादी) चपटां  चे  चीकण ्ां सा्ा आप्ाला समजतात. एवढे  च नहे त  कामां साठी दे श-वदे शात ्े णाऱ्ा-जाणाऱ्ा प्भ टकां चे अठा्ा शतकातील माठी राषे  चे  वपही  माण वाढले आहे. आप्ाला समजते . हे पु तक तकालीन  ऐहासक पत न :  सं पू णभ  जगरातील हा एक  इतहासाचे  एक महवाचे  साधन आहे.  महवाचा प्भ टन का आहे. लोकां चे  इतहासा्ा  सं दराभ तील क तू हल लात घे ऊन ऐतहासक प्भ टन   ८.२ पत ना्े  कार   सहलचे  आ्ोजन क ले  जाते. महाा ात छपती आधु नक काळात प्भ टन हा एक वतं  असा  शवाजी महााजां शी सं बं धत असणाऱ्ा क्ां  व  थानक, आं ता्ी, ा  ी् आण आं ता ी्  द गभ  अ्ासक गोपाळ नीळक  ठ दां डे क द गभमण  ्वसा् झाले  ला आहे. दे शातील व पदे शातील  ्ाा आ्ोजत कत असत. राती् पातळीव  पु ावातू, इतहासस व नसगभ ् थळे ,  ाजथानातील के, महामा गांधी आण आचा्भ  ाचीन कलानमभ तीची क े, तीथभ ेे , औोगक  वनोबा रावे ्ां ्ाशी सं  बं धत आम, १८५७ ्ा  व इत कप इ्ादना रे  टी दे णे  ही प्भ टनामागील  वातं ्लाशी सं  बं धत थळे  अशाही ऐतहासक  मु ् े  णा असते. नसगभ नमभ त आण मानवनमभ त  ठकाण्ा सहली आ्ोजत क  ्ा जातात.  गोमधील ्ता व र्ता ्ां  चा ् अनु रव भौगोलक पत न : ्ात ववध रौगोलक  घे ्ाची इछा जगर्ा प्भ  टकां ना असते. ्ामु  ळे  वै शे  नीणासाठी प्भ टन क ले  जाते. अर्ा्े ,  हमशखे, समु कनाे, घनदाट जं गले असे उपे त  ह ली ऑफ ॉवसभ  (उताखं ड), समु कनाे,  सहल आ्ोजत क ली. पू णभ ्ु ोपची र् वतु  भ ळाका  सहल ्शवीपणे  घडवू न आणली. क कने च प्भ टक  तकटे  वक्ाचा एजसी ्वसा् सु   क ला.  ्ातू न आधु नक प्भ टन्ु ग सु  झाले.

53

रौगोलक वै शपू णभ  थळे  (उदा., लोणा सोव,  नघोज ्ेथील ां जणखळगे, इ्ादी) इ्ादचा  समावे श रौगोलक प्भ टनात होतो. ्ातील अने क  थळां मधील नसगाभ चे  अवलोकन कावे ्ा इछे पोटी आण क तु हलापोटी अने क प्भ टक तथे  जात असतात.

 हॅ ली ऑफ वस

 माही कन ता.  जगरातील ववध समाजां तील लोक अने क ठकाणी वखु ले ले आहे. ्ां  ्ाम्े  चलत असले ्ा पु  ाणकथा आण ्ा  पु ाणकथां शी जोडली गे ले ली रौगोलक थळे  ्ां मु ळे  ्ां  ्ातील एकामते  ची रावना टक न  ाहते. ्ा थळां  ना रे ट दे ्ास महव ्े  ते.  ्ातू नच धामभ क प्भ टनाची सु वात होते.  उदा., चाधाम, बाा ्ोतल  गे. ्ामधील  बसं ् ठकाणी लोकां  ची सो् हावी हणू न  पु ्लोक अह्ाबाई होळक ्ां  नी आप्ा  ्गत गं  गाजळीतू न लोकोप्ोगी कामे  क ले ली आहे त.

 पदे शी प्भ टक रातात ्े तात.  क षी पत न :  शही सं क तीत वाढले ्ा आण क षी जीवनाची माहती नसले ्ां  साठी क षी  प्भ टन हा का अलीकड्ा काळात झपााने पु ढे आला आहे. अलीकडे  राती् शे तकी द व्ा  क षी सं शोधन क े, क षी वापीठे, इाईलसाखे  शे ती्ा े  ात अरनव ्ोगााे   नवीन तं ान  वकसत कणाे दे श ्ां सा्ा ठकाणां  ना शे ती्ा आधु नक तं ानाची माहती कन घे ्ासाठी रे  ट  दे ऊ लागले आहे त.  डा पत न :  डा प्भ टन हा वसा्ा  शतकात उद्ाला आले ला का आहे. जागतक  पातळीव ऑलं पक, वं बडन आण जागतक  बु द धबळ   पधाभ, आं ता ी् क ट्ा पधाभ त राती् पातळीव हमाल्ीन का  ली आण  महाा  पातळीव महाा क सी क तीपधाभ  ्ां साखे  का आहे त. हे  सामने  पाहा्ला जाणे  हणजे  डा प्भ टन.  नै मक पत न :  माणू स प्भ टनासाठी काणे  शोधत असतो. एकवसा्ा शतकात अशा अने  क  संधी उपलध झाले ्ा आहे  त. उदा., जगरातील  ववध दे शां मधील फम फ टवस, सं मे लने, आं ता ी् पु तक दशभ ने  इ्ादी. अशा काणां  साठी  लोक ठकठकाणी जात असतात. महाा ातील  साह् सकही दवष रणाऱ्ा अखल राती्  माठी साह्सं  मे लनासाठी जात असतात.

 ्ला शोधू   ता.  वील काां ्त वानवष्क  प्भ टन, वं गु ळा, सां क तक प्भ टन व समू ह  प्भ टन ्ा काां ची माहती शक व आं तजाल्ा (इं  टने ट) मदतीने  शोधू ्ात.

आरोत पत न :  रातातील वै क् से  वा व  सु वधा पाचा्ां  ्ा मते   वत व दज दा आहे त.  ्ा काणातव पदे शी लोक रातात ्े ऊ लागले ८.३ पत ना्ा वकास  आहे त. रातात मु बलक सू ्भ काश उपलध असतो.  दे शी अाण पदे शी प्भ टकां चे  उबोधन हा  ्ाचा लार घे  ्ासाठी कतीती लोक रातात  ्े तात. ्ोगशण आण आ्ु व दक उपचाां साठी  सगां त महवाचा मु ा आहे. 54

 प्भ टकां ची वाहतू क आण सु तता, वासातील  सु खसोई, उतम दजाभ ्ा नवासथानां  ची उपलधता,

 दे शाला ाचीन, म्ु  गीन आण अवाभ चीन अशा  ऐतहासक थळां चा वासा मळाला आहे.  ्ाचबोब नै  सगभ क समृ दध  ीचा वासाही आप्ाला  माही कन ता.  लारले ला आहे. ्ा वाशाचे नै सगभ क आण  वछ रात अर्ानाची माहती ्ा.  मानवनमभ त (सां क तक) अशा दोन काचा वासा असतो. सं पू णभ  जगात गौवली गे ले ली काही महवाची  वासात वछतागृ हां ्ा सोई ्ा गोना  थळे  रातात आहे त. ताजमहाल आण जं तमं त  वेधशाळे ्ा बोबीने  महाा ातील अजं ठा, वे ळ,  प्भ टनाम्े   ाधा् दे  णे  आव्क आहे . ्ाम्े  द्ां  ग प्भ टकां ्ा गजां  कडे  वशे ष ल पु वणे  घाापु ी (एलफ टा ले णी), छपती शवाजी महााज  े वे  थानक, पचम घाटातील कास पठा्ां  चा आव्क आहे .  ऐतहासक वाशा्ा जतनासाठी आपणां  स  समावे श आहे.  काही काळजी घे णे  आव्क असते . ऐतहासक  वाशां ्ा थळां  चे  व पीकण कणे, रं तीव  मजक  लहणे क वा झाडां व कोणे, जु ्ा वातू रडक ं गात ं गवणे, पस थळी सु वधां चा अराव असणे  ्ाोगे   अवछता वाढते ्ां सा्ा गोी  टाळा्ला ह्ात.  सा ग प ?  घारापु री लेि ी 

प्भ टकां साठी आपणां स कोणकोण्ा सु  वधा  उपलध कन ा ् ला ह्ात? प्भ टकां शी थानक ्ा ना्ाने तु ही कसे  वागाल?

 कन पह.

आं तजाला्ा साहाय्ाने   रातातील  सां क तक, नै सगभ क व सं म ऐतहासक  वासा थळां ची चे  जमा का.

 जागतक तावील महवा्ा राषां  म्े  माहतीपु तका, मागभ दशभ का, नकाशे,  इतहासवष्क पु तक  उपलध कन दे णे  गजे चे आहे. प्भ टकां ना गाडीतू न फा ् ला  ने णाऱ्ा वाहन चालकां ना दराषाचे  शण  दे णे, ्ां  नी मागभ दशभ क हणू न काम कणे ्ा  गोी कता ्े तील. ८.४ ऐहासक थळां ्े  जन आि  सं वध न   ऐतहासक थळां चे  जतन आण सं वधभ न  कणे हे  एक मोठे  आहान आहे. आप्ा

 कास पठार  55

 जागतक वासा थळां ना रे ट दे ्ाची इछा  जगरातील प्भ टकां ना असते. ही वासा थळे  बघ्ासाठी आप्ा दे  शात पदे शातू न हजाो लोक  ्े तात. जागतक वासा थळां म्े   रातातील  एखाा थळाची नवड झाली क आपली छाती अरमानाने फ गू न ्े ते. पं तु  आपण जे हा सहली्ा  नमताने  अशा ठकाणी जातो ते हा आपणां स का्  च दसते? थळां ्ा पसात प्भ  टक खड ने,  कोळशाने  आपली नावे  लहतात, चे  काढतात.  ्ाचा वपीत पणाम आप्ा दे  शा्ा तमे  व  होतो. प्भ टन थळां ्ा जतनासाठी पु  ढील नच्  कणे  आव्क आहे . (१) मी प्भ टन थळाची वछता ाखीन,  कचा टाकणा नाही. (२) कोण्ाही ऐतहासक वातू चे  व पीकण  कणा नाही.   ८.५ पत न आि आते ाील तावसातक  संधी   प्भ टन हा सवाभ धक ोजगा नमाभ ण कणाा  उोग होऊ शकतो. ज आपण ्ाकडे  ्ावसा्क  पतीने  ल दले  त हा एक का्मवपी  ्वसा् आहे . ्ात नावी्पू  णभ  ्ोग क्ास  चं ड संधी आहे त.  प्भ टनामु ळे अने क लोकां साठी ोजगाा्ा सं धी  नमाभ ण होतात. पदे शी प्भ टकाने  वमानतळाव  पाऊल ठे व्ाआधीपासू न तो रे ट दे णाऱ्ा दे शाला  उप मळवू न दे ्ास सु  वात कतो. ्ाने रले ्ा हसा फमु  ळे  आप्ा दे  शाला महसू ल  मळतो. वासखचभ, हॉटे लम्े   ाहणे, खाणे,  दरा्ाची मदत घे  णे, वतभ मानपे, सं दरभ  साह्  वकत घे णे, आठवण हणू न थानक वतू वकत  घे णे  एवा गोी प्भ टक मा्दे शी जाईप् त कतो.  प्भ टन क ां ्ा पसात बाजापे  ठां चा वता  होतो. तेथील हतोोग व क टीोोग ्ां चा  वकास होतो. ्ा वतू ं ्ा खे  दी-वत वाढ  होते. उदा., थानक खापदाथभ, तेथील

 हतकौश्ा्ा वतू इ्ादी गोी प्भ  टक आवडीने खे दी कतात. ्ामु  ळे  थानकां ्ा  ोजगाात वाढ होते.

 वारसा मु शाफरी (हे रे ज वक) :  ऐतहासक वासाथळाला रे ट दे ्ासाठी  जाणे ्ाला ‘हे टे ज वॉक’ असे  हणतात. जेथे  इतहास घडला तेथ े ् जाऊन इतहास  जाणू न घे णे  ही अनुर ती ू हे टे ज वॉकम्े ्े ते.  जगर अशा काचे  उपम चालवले  जातात. राताला शे कडो वषा चा इतहास आहे. रातातील ्े  क ा्ात ऐतहासक  थळे आहे त. ्ात ाचीन, म्ु  गीन आण आधु नक थळे ्ां चा समावे श होतो.  गु जातमधील अहमदाबाद शहातील हे टे ज  वॉक स आहे. महाा ात मु ं बई-पु णे  इ्ादी शहां  म्े  ्ा उपमां चे  आ्ोजन क ले  जाते. ्ामु  ळे  ऐतहा हासक वातू जतन कणे,  ्ाची माहती जमवणे   आण ती जगर  ववध मा्मातू न पोहचणे  इ्ादी उपम  चालवले  जातात. ऐतहासक ्ची  नवासथाने  ही सु ा ऐतहासक वासा असतात. काही ठकाणी अशा थळां व  नीलफलक लाव्ाची पत आहे .  कन पह.

आप्ा पसातील ऐतहासक थळां  ना रे ट दे ्ासाठी शकां  ्ा मदतीने   वासा  मु शाफी आ्ोजत का.

 महारा ाील पत ना्ा वकास :  महाा हे  प्भ टना्ा ीने वैरवशाली वासा लारले ले  ा् आहे. अजं ठा, वे ळ, घाापु ी (एलफ टा) ्ां साखी  जागतक कतची ले णी, चे  व शपे, पं ढपू ,  शड, शे गां व, तु ळजापू , कोहापू , नाशक, पै ठण, 56

 ्ं  बक व, दे , आळं दी, जे जु ी अशी अने क  दे वथाने, हाजीमलं ग, नां दे ड ्ेथील गु ाा,  मु ं बईचे  माउं ट मे ी चचभ, महाबळे व, पाचगणी,  खं डाळा, लोणावळा, माथे ान, चखलदा ही थं ड  हवे ची ठकाणे, को्नानग, जा्कवाडी, राटघ,  चां दोली ही धणे, दाजीपू , सागे व, ताडोबा ही अर्ा्े   ही महाा ातील प्भ टनथळे  महवाची

आहे त. इ.स.१९७५ म्े   ‘महाा प्भ टन वकास  महामं डळा’ची थापना क्ात आली. ्ामु  ळे  प्भ टन वकासाला चालना मळाली आहे. ्ा  महामं डळातफ  ा्ात ४७ ठकाणी प्भ  टक नवासाची  सो् क ली आहे. ्ात सु  माे  चा हजाां न अधक  प्भ टकां ची नवासाची सो् होते. तसे च अने क  खासगी ्ावसा्कही ्ा ्वसा्ात उतले आहे त.

 महीत आहे क तु हा ल?

भाराील पहले  आगळे वे गळे ‘पु कां ्े  गाव’  महाबळे व ्ेथ नू जवळच असले ले  रला हे  नसगभ ् आण ट  ॉबे ीचा  गोडवा असले ले  गाव. ्ा  पु तका्ा गावाम्े अने क  घां त प्भ टकां साठीच पु तक आहे त. वाचन चळवळ  वाढावी, माठी राषे तील  नवे-जु ने ले खक, सं त साह्, कथा-कादं  बी,

 कवता, ललत, चे-आमचे, ी साह्,  डा, बालसाह् ्ां  ्ा फ  लले ्ा बहादा  ववात तु ही ‘वाचन-आनं द’ ्ावा, ्ासाठी  महाा  शासनाने  हा कप ाबवला आहे. आपण प्भ टनासाठी महाबळे वला गे ला त  रला गावाला हणजे च पु तका्ा गावाला अव् रे  ट ा.

 समजू   न ता.  दज दा शण सं थां ना रे ट दे णे,  एखाा थळाची थानक सं क ती, इतहास,  पं पा आण ऐतहासक माकां ना रे टी दे णे,  तेथील लोकां नी मळवले ले  ववध े ां तील  ्श अ्ासणे तसे च तेथील नृ ्, सं  गीत,  महोसव ्ां म्े   राग घे णे  इ्ादी उे  शां नी  क ले ले प्भ टन हणजे सां क तक प्भ टन.

 महीत आहे क तु हा ल?

 महाबळे व, पाचगणी ही थं ड हवे ची  ठकाणे आहे त. ्ा ठकाणाला हजाो  प्भ टक रे ट दे त असतात. तेथे  मागभ दशभ क  प्भ टकां ना काही महवा्ा ठकाणां  ची  माहती सां गतात, ती ठकाणे  दाखवतात.  काही वश ठकाणी फोटोाफ फोटो  काढ न दे तात. घोडे वाले  घोावन  फ फटका मान आणतात, घोडागाडीत  फवतात. ही सवभ  कामे तेथील थानक  लोक कतात. ्ा कामातू न ्ां  ना चां गला  ोजगा मळतो. हणजे च प्भ टन ्ां  ्ा  उपजीवक चे  साधन ठते.

 सा ग प ?

 प्भ टनामु ळे तु म्ा पसात कोणकोणते  ्वसा् नमाभ  ण झाले आहे त? प्भ टनामु ळे  पसातील लोकां ्ा ाहणीमानात  कोणता बदल झाले ला दसू न ्े तो ? 57

 वातात  (२) प्भ टन ्वसा्ामु  ळे  थानक पातळीव ाे जगा  नमभ ती कशी होते ? (३) आप्ा पसाचा प्भ  टना्ा ीने   कसा  वकास काल ?

१. (अ)

दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न  वधाने पू  ि   करा. (१) क कने  ........... वक्ाचा एजसी ्वसा्  सु  क ला. (अ) हतकौश्ा्ा वतू (ब) खे ळणी  (क) खावतू (ड) प्भ टन तकटे

५. पु ढील सं कपना् प करा.   महारा ाील जागक वारसा ठरले ली पत नथळे....

 लेि ी 

(२) महाबळे वजवळील रला हे  ........... गाव  हणू न स आहे. (अ) पु तकां चे (ब) वनपतचे (क) आं ्ाचे (ड) क्ां  चे

 नै सग क वारसा 

(ब) पु ढीलपै क ्ु क ्ी जोडी द   कन पु हा  लहा. (१) माथे ान - थं ड हवे चे  ठकाण  (२) ताडोबा - ले णी  (३) कोहापू  - दे वथान  (४) अजं ठा - जागतक वासाथळ 

 रे वे े शन 

अभतारणत 

६. पु ढील नां ्ी सवर उरे  लहा. (१) प्भ टनाशी सं बं धत ्ावसा्क े  े  प का. (२) प्भ टनाचे  कोणते ही तीन का प का.

२. पु ढील वधाने  सकािर प करा. (१) आज्ा काळात पदे  शात जा्ाचे  माण वाढत आहे. (२) आपण आपला नै सगभ क आण सां क तक वासा  जपला पाहजे. ३. ीपा लहा. (१) प्भ टनाची पं पा (३) क षी प्भ टन 

 जागक   वारसा थळे

 उपम  ऐतहासक थळां ्ा जतन व सं  वधभ नाची गज  प का. ्ासाठी कोण्ा उपा््ोजना कता  ्े तील, ्ाची चचाभ  का.

(२) माक पोलो 

४. पु ढील नां ्ी २५ े  ३० शदां  उरे  लहा. (१) प्भ टना्ा वकासासाठी कोणती काळजी घे  णे आव्क आहे ?

58

९. ऐतहसक ठे वया चे जतन  ९.१ ९.२ ९.३ ९.४

इहासा्ी साधने  आि तां ्े जन  काही नावाजले ली सं हालते ंथालते  आि अभले खागार  कोशवाङ मत 

अने क इतहासकाां नी क ले ्ा अथक पमां  चे  फलत हणजे  आज आप्ाला उपलध असले  ली  इतहासाची साधने  आण ्ा साधनां  ्ा आधाे  लहले गे ले ले ंथ. अ्ं  त मोला्ा अशा ्ा  ऐतहासक ठे ्ां  चे सं वधभ न-जतन क्ाचे   आण  ्ातील नवडक दतऐवज, ं थ, पु ावतू दशभ त  क्ाचे   काम सं हाल्े, ्ां  ्ाशी नगडत असले ली अरले खागाे  आण ंथाल्े  कतात.  लोकां प् त ्ां  ्ा कामाची शाशु   माहती  पोचावी हणू न ्ां  ्ातफ सं शोधन न्तकालक आण इत काशने  स क ली जातात.  जे  दतऐवज, पु ावतू इ्ादी दशभ  त क ले  जात नाहीत पं तु  ऐतहासका महवाचे  असतात  ते सं हाल् आण अरले खागाां म्े   जतन क ले  जातात. सं शोधकां ना ते  दतऐवज आण पु ावतू आव्कते  नु सा उपलध कन दले  जातात.  ंथाल्े ंथ चे ां   जतन आण ्वथापन कतात.   ९.१ इहासा्ी साधने  आि तां ्े जन   इतहासाची साधने  मळवणे, ्ां  ्ा नदी  कन ्ां  ची सू ची त्ा कणे, हतलखते, जु ने  ंथ, पु ावतू ं ्ा वपातील रौतक साधनां  ची  साफसफाई आण ्ा दशभ  त कणे ्ा गोी अ्ं  त काळजीपू वभ क का्ा लागतात. ्ा  कामां साठी ववध वष्ां मधील क तसाठी शणाची आव्कता असते . ्ो् शण ा झा्ानं  तच  ्ा क ती कता ्े तात. 59

१. मौखक साधने   लोकपं पे तील गीते, कहा्ा इ्ादचे सं कलन  कणे. सं कलत साह्ाचे   वगकण आण वले षण  कणे, अव्ाथभ  लावणे. सं शोधत मौखक साह् काशत कणे .  उपतु  शि ः  (१) समाजशा (२) सामाजक मानवशा (३) मथक   आण राषाशा (४) ंथाल् ्वथापन (५) इतहास आण इतहास सं शोधनपती (६) सं शोधनप ले खन. २. लख साधने   तापट, दबाी दे, खासगी पे  आण  दै नं दनी, ऐतहासक ंथ, हतलखते, चे,  छा्ाचे, जु ने ंथ. इ्ादी दतऐवजां  चे  सं कलन-सं पादन कणे.   दतऐवजां ्ा सं  वधभ नासाठी आव्क असणाऱ्ा  सफाई आण इत ासा्नक  ् ा कणे .   दतऐवजां चे  ऐतहासक मू ् नचत कणे .   नवडक दतऐवज दशभ त कणे. सं पादत साह् आण सं  शोधनाचे  नकषभ  काशत कणे.  उपतु  शि  १. ाी, मोडी, पशभ ्न ्ां सा्ा लपी आण  ्ां  ्ा वकासा्ा माचे   ान. २. इतहासकालीन समाजचना आण पं पा,  साह् आण सं  क ती, ाजसता,  शासन्वथा इ्ादचे   ाथमक ान. ३. ववध चशै ली, शपकलाशै ली आण  ्ां  ्ा वकासाचा म ्ां  चे  ान. ४. कागदाचे  का, शाई आण ं ग ्ां चे  ान.

५. कोीव ले खां साठी वापले ला दगड, धातू ्ां ्ा  वपावष्ीची माहती. ६. दतऐवजां ची सफाई आण सं वधभ न ्ां साठी्ा आव्क ासा्नक  ् ां  साठी लागणाी  उपकणे  आण सा्ने ्ां ची माहती. ७. सं हाल्ा्ा दालनां  मधील दशभ न ्वथापन आण माहती तं ान. ८. सं शोधनप ले खन. ३. भौक साधने पु ावतू ं चे सं कलन, कालखं ड आण का  ्ां नु सा वगकण कणे, सू ची त्ा कणे. पु ावतू चे  ं  सं वधभ न क्ासाठी आव्क असणाऱ्ा  सफाई आण इत ासा्नक  ् ा कणे . नवडक पु ावतू क वा ्ां  ्ा तक  ती दशभ त  कणे. पु ावतू ं सं बंधी सं शोधनप ले खन स कणे.   वनपती आण ाणी ्ां  चे  अमीरू त अवशे ष (जीवाम) ्ां  चे  वगकण कणे. सू ची त्ा  कणे. नवडक जीवाम क वा ्ां  ्ा तक  ती दशभ त  कणे.  उपतु  शि  १. पु ातवी् अ्ासपती, सात आण  ाचीन सं क ती ्ां चा पच्. २. पु ावतू बनव्ासाठी वापले  ्ा दगड,  खनजे, धातू, चकणमाती ्ां सा्ा मा्मां  चे  ादोशक ोत, ्ां  ्ा सा्नशाी ्  वै शां चे  ान. ३. पु ावतू ं ची सफाई आण इत ासा्नक   ् ां  साठी लागणाी उपकणे  आण सा्नां ची  माहती. ४. ववध कलाशै ली आण ्ां  ्ा वकासाचा  म ्ां चे  ान. ५. पु ावतू आण जीवाम ्ां ्ा तक  ती  बनव्ाचे   कौश्.

६. सं हाल्ा्ा दालनां  मधील दशभ न ्वथापन आण माहती तं ान. ७. सं शोधनप ले खन.   ९.२ काही नावाजले  े ली सं हालते  म्ु  गात ्ु ोपमधील ाजघा्ातील ्ी आण ीमं त लोकां नी सं हत क ले ्ा कलावतू ं ्ा  ्वथापना्ा गजे  तू न सं हाल्ां ची कपना  उद्ाला आली.  लु  सं हालत, ास :  प स शहातील लु   सं हाल्ाची थापना  इसवी सना्ा अठा्ा  शतकात झाली.  च  ाजघा्ातील ्नी  जमा क ले ्ा कलावतू ं चे  सं ह लु  सं हाल्ात  थम दशभ त क ले गे ले.  ्ाम्े   लओनाद द  वं ची ्ा जगस  मोनालसा   इटाल्न चकााने  े खाटले ्ा ‘मोनालसा’ ्ा बचचभ  त चाचा  समावे श आहे. लओनाद द वं ची ासचा सोळा्ा  शतकात होऊन गे ले ला ाजा पहला ासस ्ा्ा  पदी होता. ने पोलअन बोनापाटभ ने  आप्ा  वाऱ्ां ्ा द्ान मा्दे  शी आणले ्ा कलावतू ं मु ळे  लु  सं हातील सं ह खू पच वाढला. स्ा ्ा  सं हाल्ात अम्ु गीन ते आधु नक काळातील ३  लाख ८० हजाान अधक कलावतू आहे त.  श सं हालत, इं लं ड :  लं डन शहात असले ्ा टश सं  हाल्ाची थापना इसवी  सना्ा अठा्ा शतकात झाली. स ह  स लोअन  ्ा तकालीन नसगभ शााने  ्ा्ा सं  हातील  सु माे  एकाहत हजा वतू इं लं डचा ाजा द सा  जॉजभ ्ा्ाकडे सु पू दभ क ्ा. ्ाम्े अने क ंथ,  चे, वनपतचे नमु ने  इ्ादचा समावे  श होता. पु ढे  इं जां नी ्ां  ्ा अमलाखालील ववध वसाहतमधू न  मा्दे शी आणले ्ा कलावतू , ाचीन अवशे ष 60

 ्ां मु ळे  टश सं हाल्ातील वतू ं ची सं ्ा वाढत  गे ली. आजमतीला ्ा सं हाल्ात सु माे  शी लाख  इत्ा वतू सं  हत आहे त. रातातील अने क  पु ावतू ं चा समावे श ्ाम्े आहे.

 श सं हालत, इं लं ड 

 नॅ शनल तु तम ऑफ नॅ ्रल हरी,  तु नाते ड े  स ऑफ अमे रका : अमे क तील  मथसोन्न इटू शन ्ा सं थे ्ा  ्वथापनाखाली असले  ले नै सगभ क इतहासाचे हे  सं हाल् इसवी सन १८४६ म्े सु  झाले. इथे  वनपती, ाणी ्ां चे  अवशे ष आण जीवाम खनजे,  दगड, मानव जातचे  अमीरू त अवशे ष आण  पु ावतू ्ां चे  बाा कोटन अधक नमु ने सं हत  क ले ले आहे त.

 िजाू   न ता. भाराील स सं हालते  इं ड्न ्ु  झ्म, कोलकाता; न शनल  ्ु  झ्म, दी; छपती शवाजी महााज  वतु सं हाल्, मु ं बई; सालाजं ग ्ु  झ्म,  है दाबाद; द कॅ लको ्ु  झ्म ऑफ  टे टाइस, अहमदाबाद ही रातातील  स सं हाल्ां पै क काही आहे त. भाराील सं हालते :  कोलकाता ्ेथील ‘राती् सं हाल्’ हे  रातातील पहले सं हाल् ‘एश्ाटक सोसा्टी ऑफ ब गॉल’ ्ा सं थे तफ  इसवी सन १८१४ म्े   थापन झाले. चे ई ्ेथील  इसवी सन १८५१ म्े सु  झाले ले  ‘गहम ट  ्ु  झ्म’ हे  रातातील द से सं हाल्. इसवी सन १९४९ म्े   दीतील ‘ा ी् वतु सं हाल्ा’ची (न शनल ्ु  झ्म) थापना झाली. आजमतीला रातातील ववध ा्ां  म्े अने क सं हाल्े आहे त. बते क मोा सं हाल्ां ची वतःची अरले खागाे  आण ंथाल्े  असतात. काही  सं हाल्े  वापीठां शी सं ल असतात. अशा  सं हाल्ां तफ सं हाल्शा ्ा वष्ाचे  ववध अ्ासम शकवले   जातात.  सं हाल्शाातील पदवी आण  पदवका अ्ासम उपलध कन  दे णाऱ्ा रातातील काही मु ख सं था आण वापीठे ः १. ा ी् वतु सं हाल्, दी  २. महााज स्ाजीाव वापीठ,  वडोदा  ३. कोलकाता वापीठ, कोलकाता  ४. बनास हं द वापीठ, वााणसी  ५. अलगढ मु लम ्ु नहसभ टी, अलगढ  ६. जवाजी वापीठ, वाल्

 नॅ शनल तु तम ऑफ नॅ ्रल हरी 

61

 सं गणक् णाली्ा आधाे क ली जातात.  वाचकां ना आव्कते  नु सा हवे ते हा ने मक ंथ  उपलध कन दे णे, ्ा गोीला ं थाल्  ्वथापनात अ्ं  त महव आहे.  तशला वापीठ ्ेथील ंथाल् (इ.स.पू   ़.  सु माे  पाचवे  शतक ते  इ.स.पाचवे  शतक),  मे सोपोटे म्ातील अस्न साा्ाचा साट असु बानीपाल ्ाचे ंथाल् (इ.स.पू   ़  सातवे  शतक) आण इजमधील अले झां ड ्ा ्ेथील ंथाल् (इ.स.पू   ़  चौथे  शतक) ही जगातील सवाभ धक ाचीन  ंथाल्े  होती असे  समजले  जाते.  तमळनाड तील तं जाव ्ेथील ‘सवती  महाल ंथाल्’ हे  इसवी सना्ा सोळा्ा सता्ा शतकातील ना्क ाजां  ्ा काळात  बांधले गे ले. इसवी सन १६७५ म्े ्ं  कोजीाजे रोसले ्ां नी तं जाव जं क न घे तले  आण  वतःचे  वतं  ा् थापन क  ले. ्ं  कोजीाजे रोसले  आण ्ां  ्ा वं  शं जां नी सवती महाल  ंथाल् अधकाधक समृ  क ले. ्ां  म्े  सफोजीाजे  रोसले ्ां चा महवाचा वाटा  होता. ्ां  ्ा समानाथभ   इसवी सन १९१८  छपी शवाजी महाराज वु सं हालत, मु ं बई   म्े  ्ा ं थाल्ाला ्ां  चे  नाव दे ्ात आले .  सं हाल्ाची वातू इं डो-गोथक शै लीत  ्ा ंथाल्ा्ा सं  हात सु माे  एकोणपास हजा  बांधले ली आहे. तला मु ं बई शहातील ‘पह्ा  ंथ आहे त.  तीची सां क तक वासा इमात’ असा दजाभ दे ्ात रातातील अने क ंथाल्ां पै क काही ंथाल्े आले ला आहे. सं हाल्ात कला, पु ातव आण  वशे ष नद घे ्ासाखी आहे  त. ्ाम्े   कोलकाता  नसगाभ चा इतहास अशा तीन वगा त वरागले ्ा  ्ेथील ‘न शनल ला्ी’, दी ्ेथील ने ह  सु माे  पास हजा पु ावतू सं हत क ले ्ा आहे  त.  मे मो्ल ्ु  झ्म अ   ड ला्ी’, है दाबाद ्ेथील   ९.३ ंथालते  आि अभले खागार ‘टे ट स ट ल ला्ी’, मु ं बई ्ेथील ‘ला्ी ऑफ  ंथाल्े  ही ानाची आण माहतीची रां डाघे  एश्ाटक सोसा्टी’ आण ‘डे हड ससू न ला्ी’ असतात. ंथाल्शााचा ्वथापनशा, माहती  इ्ादी ं थाल्ां चा समावे श होतो. अरले खागाां चे  ्वथापन हे तां का  तं ान, शणशा ्ां सा्ा वष्ां  शी नकटचा  सं बंध आहे. ंथ चे ां सं कलन, ्ां  चे  पतशी  ंथाल् ्वथापनाचे  च एक अं ग असते. महवा्ा आ्ोजन, जतन आण सं वधभ न, माहती्ा ोतां  चे  नदी असले ली कागदपे  ्ां  म्े   कोणताही बदल  साण अशी महवाची कामे ंथाल्ां माफ त पा  न कता सु त ठे वणे, ्ां  ्ा सू ची त्ा कणे आण ती हवी ते हा उपलध कन दे णे  ही कामे  पाडली जातात. ्ातील बते क कामे  अ ् ावत

 छपी शवाजी महाराज वु सं हालत,  मु ं बई :  इसवी सन १९०४ साली मु ं बईतील काही  तत नागकां नी एक ्े ऊन स ऑफ  वे स्ा रातरे  टी्ा मणाथभ   एक वतु सं हाल्  उरा्ाचा नणभ  ् घे तला. इसवी सन १९०५ ्ा  नोह ब मह्ात ्ा सं  हाल्ा्ा इमातीची  पा्ारणी झाली आण सं हाल्ाचे  नाव ‘स ऑफ वे स ्ु  झ्म ऑफ वे टनभ इं ड्ा’ असे  नचत क्ात आले . इसवी सन १९९८ म्े  सं हाल्ाचे  नाव बदलू न ‘छपती शवाजी महााज  वतु सं हाल्’ असे ठे व्ात आले .

62

अरले खागाा्ा ्वथापनात महवाची असतात.  ्ामु  ळे  ही कागदपे  ऐतहासका अ्ं  त  ववासाहभ  मानली जातात. सं गणक् णाल्ा  उप्ोगामु ळे ंथाल् आण अरले खागा ्ां चे आधु नक काळातील ्वथापन अपहा्भ  पणे  माहती तं ानाशी जोडले गे ले आहे. रातातील पहले  सकाी अरले खागा इसवी  सन १८९१ म्े ‘इं प्ल े  कॉडभ  डपाटभ म ट’ ्ा  नावाने  कोलकाता ्े थे  थापन झाले. इसवी सन १९११ म्े ते  दीम्े   आणले गे ले.  इसवी सन १९९८ म्े   राताचे  तकालीन  ा पती क. आ. नाा ् णन ्ां  नी ‘ा ी् अरले खागा’ हणू न ते  जनते साठी खु ले  क्ात आ्ाचे  जाही क ले. ते   रात सका्ा सां  क तक  मं ाल्ा्ा अं  तगभ त असले ले  एक खाते आहे.  इसवी सन १७४८ पासू नची कागदपे इथे  मवा  लावू न ठे वले ली आहे त. ्ाम्े इं जी, अबी,  हं दी, फासी, सं क त, उद भ ्ा राषा आण मोडी  लपीतील नदचा समावे श आहे. ्ा नदची वगभ वाी  सावभ जनक, ा्वावष्क, हतलखते   आण  खासगी कागदपे  अशा चा काां त क ली आहे.  ्ाखे  ीज रातातील ्े  क ा् शासनाची  वतं  अरले खागा आहे. महाा  ा् शासना्ा अरले खागा सं चालनाल्ा्ा शाखा मु  ं बई, पु णे,  कोहापू , औं गाबाद आण नागपू  ्ेथे आहे त. पु णे अरले खागाात माां ्ा इतहासाशी सं  बं धत  सु माे  पाच कोटी मोडी लपीतील कागदपे आहे त.  ्ाला पे  शवे  द असे  हणतात.

 कोशा्ी आवतका :  कोशामु ळे  वाचकां प् त  ान पोचवले  जाते, ्ाची जासा पू णभ  क्ाचा  ्न क  ला जातो. एखाा मु द ाचा   सवत  उलगडा क ला जातो. वाचकाला ्ाचा अ्ास  वाढव्ाची े  णा मळते. जे  अ्ासक, सं  शोधक असतात ्ां  ्ासाठी ानाचा पू वभ सं ह उपलध  कन दे ऊन ्ात अधक र घाल्ाची, सं  शोधन  क्ाची गज कोश नमाभ  ण कतात. कोशवाङ म्    ा ा्ा सां  क तक अवथे चे  तीक असू न  समाजाची बौद धक   वा सां क तक गज ्ा-्ा  काची असे ल, ्ा का्ा कोशवाङ   म्ाची  नमभ ती ्ा-्ा समाजात होते .  कोशातील माहती्ा मां  डणीकता अचू कपणा,  ने मक पणा, वतु नता, बांधीवपणा आण अ ् ावतता ्ा गोी आव्क असतात. अ ् ावतता ाख्ासाठी ठावीक काळाने  कोशां ्ा सु धात आवृ ्ा क  वा पु व्ा काढा्ा  लागतात.  कोशचना कताना अकावहे  आण वष्वा अशा दोन पती ढोबळमानाने  वापतात. हे  कत असताना वाचकाची सो् आण माहती शोध्ाची  सो् ्ा गोी लात ्ा्ा लागतात. कोशा्ा  शे वटी सू ची दले ली असे ल त वाचकाची उतम  सो् होते.  वील काची कोशचना एखादी ्ी क  वा  सं पादक मं डळ क शकते. कोशवाङ म्ातील   ले खन  कत असताना ववध वष्ां मधील तां ची गज रासते.  कोशा्े  कार :  कोशां चे सवभ साधाणपणे  चा   ९.४ कोशवाङ मत   वरागां त वगकण कता ्े ते. (१) शदकोश   कोश हणजे  शदां चा, ववध माहतीचा वा (२) ववकोश (३) कोशसश वाङ म्   (४) सू ची  ानाचा क ले ला पतशी सं ह. ववध ानाचे  वाङ म्.    वश पतीने क ले ले सं कलन आण मां डणी (१) शब्कोश : ्ात शदां चा सं ह, शदां चा  हणजे  कोश. उपलध ानाचे  ्वथापन आण अथभ, तशद, प्ाभ ्ी शद, शदां ची ्ु  पती  सु लर ीतीने  ्ा्ा उपलधीची सो्, हे   ्ाचे  दले ली असते. शदकोशां चे  महवाचे  का हणजे  उद द   हो्. 63

 सवभ सं ाहक, वश शदकोश, पराषाकोश,  ्ु  पतकोश, समानाथ क वा वाथ शदकोश,  हणी-वाचा सं ह कोश इ्ादी. (२) ि  वको  श :  ववकोशाचे  दोन राग  पडतात. (अ) सवभ सं ाहक (उदा., एसा्ोपीड्ा  टानका, महाा ी् ानकोश, माठी ववकोश  इ्ादी) (आ) वश वष्प कोश - हे  एखाा  वष्ाला वान घे तले ले  कोश असतात.  उदा., राती् सं क ती कोश, ्ााम ानकोश  इ्ादी. (३) कोशसदश िङ  मय : ्ात एखाा  वष्ाची सम मां डणी क ले ली असते. ्ाम्े  एखाा वश वष्ाव तां कड न ले ख लन  घे ऊन ंथनमभ ती कतात. उदा., महाा  जीवन  खं ड-१,२, शह पु णे खं ड-१,२, इ्बु क (मनोमा,  टाईस ऑफ इं ड्ा) (४) सू   िचङ मय : ंथा्ा अखे  ीस दले ली  ्ा ं थातील ्ी, वष्, थळे व ंथ ्ां  ची  ्ादी, शद ्ां ्ा ्ाां  ना सू ची हणतात. सू ची  सहसा अकावहे  असते. ती ्ा-्ा ं था्ा  वाचनास मदत कणाी असते. उदा., माठी  न्तकालकां ची दाते ्ां नी स क ले ली सू ची.  कोश आि इहास :  इतहास वष्ात आण  कोशात वतु नते ला महव असते  हा ्ा  दोघां मधला समान धागा आहे. ्े  क ा ातील,  ्े  क राषे तील, ववकोश वे गळे  असतात. काण  ्ां  चे  ाधा्म वे  गळे  असतात. वा ाची ्े  ्धोणे, जीवनमू ्े , आदशभ ्ां चा राव कोशाव  पडतो. तवान आण पं पा ्ां चाही राव  कोशाव पडतो. ा ी् अमता जागी क्ाचा  ्न कोशां  ाे  कता ्े तो. उदा., महादे वशाी  जोशी सं पादत राती् सं क ती कोश. जीवना्ा  ववध े ां मधील ान सवा ्ा वकासासाठी  उपलध कन दे णे, ही कोशचने ची एक े णा असते. ानाजभ न व ानसा ्ां स एक जीवना  मानू न ्ासाठी ्गत व सामू  हक वपात

 महीत आहे क तु हा ल?

 पचमे कडील दे शां म्े   (१) ‘न चल  हट ी’ (इ.स.पहले  शतक) हा थो्ा नीने  चले ला पहला कोश. (२) १८ ्ा शतकातील   च ववकोश हा डडे ो ्ां चा कोश महवाचा आहे. (३) एनसा्ोपीड्ा ऑफ टानका  हा कोश थम इ.स.१७६७ म्े   स  झाला. हा कोश चने ्ा वाटचालीतील अ्ं  त  महवाचा टपा मानला जातो.  सं क त राषे त नघं ट, धातु पाठ ्ां सा्ा  शदकोशां ची पं पा ाचीन आहे. म्ु  गात  महानुराव पं थ्ां ची कोशचना, छपती  शवाजी महााजां ्ा काकदतील  ा््वहाकोश हे   महवाचे आहे त.  ्न क  ले  जातात. हणू न कोश हणजे  समाजाचे  मानचहच समजले  जाते. समाजाची ा आण  तरा ्ां चा ातनधक आवका कोशचने त  बघा्ला मळतो.  इहास वषताशी सं बं ध कोश :  इतहास ्ा  वष्ातील कोशपं पा समृ  आहे. घु नाथ राक  गोडबोले ्ां चा रातवष् ाचीन ऐतहासक कोश (१८७६) हा आकोश हो्. रातवष् ाचीन  ऐतहासक कोशात ाचीन काळातील राती्  ्ी आण थळे ्ां चा अं तराभ व आहे. ्ा कोशात ‘रतवषाभ त पू व आपणाम्े जे जे  ्ात लोक  होऊन गे ले  ्ां  चा, ्ां  ्ा ्ा, ्ां  चे पु ,  ्ां  चा धमभ, ्ां  चे दे श व ाजधा्ा, तसे  च ्ा  ्ा दे  शां तील ना व पवभ त इ्ादकां  सहत.... जो  इतहास तो’ ्ात दला आहे. ीध ्ं  कटे श क तक ्ां चे  ‘महाा ी्  ानकोशा’चे ते वीस खं ड आहे त. माठी माणसां ना  बु त कावे, ्ां  ्ा ानाची का वताावी,  ्ां  ्ा वचाां  चे े  अधक ्ापक हावे   आण  जगातील गत लोकां ्ा बोबीने   ्ां  नी गर 64

 हावे  ही क तकां ची ानकोशचने मागील रू मका  होती. ्ा खं डां मधू न ्ां  नी ्ापक इतहासाची  मां डणी क ली आहे.  ्ा पु ढचा महवाचा कोश हणजे  रातवष्  चकोश हो्. से वशाी चाव ्ां नी ‘राती् चकोश मं डळा’ची थापना कन  त्ातफ   रातवष् ाचीन चकोश (१९३२), रातवष् म्ु  गीन चकोश (१९३७), रातवष् अवाभ  चीन चकोश (१९४६) असे  तीन  चकोश सं पाद न स क ले. ्ा कोशां  ची  कपना ्ावी हणू न ाचीन चकोशातील नदी  बघता ्े तील. ्ा कोशात ु ती, मृ ती, सू े, वे दां गे,  उपनषदे, पु ाणे तसे च जै न व बौ साह्ातील  नद शत ्ची माहती दे  ्ात आली आहे .

 कपना ्ा ंथावन ्े ते. लीळाचातील ववध  घटना क हा, कोण्ा थळी व कोण्ा सं  गाने  घड्ा हे  ही थानपोथीका सां गतात. ्ामु  ळे ीचधवाम्ा चले  खनासाठी हा उतम  सं दरभ ंथ आहे. (२) ाचीन राती् थलकोश (१९६९) :  से वशाी चाव ्ां नी ्ा कोशाची चना  क ली आहे. वै दक साह्, कौटली् अथभ  शा,  पाणनीचे  ्ाकण, वामीक-ामा्ण, महारात,  पु ाणे, म्ु  गीन सं क त आण शदकोश साह्,  तसे च फास, जै न, बौ, ीक आण चनी साह्  ्ां मधील रौगोलक थळां ची माहती कोशात दली आहे.  ववकोश :  महाा  ा्ाचे   पहले मु ्मं  ी  ्शवं ताव चहाण ्ां नी माठी राषा व साह्  महीत आहे क तु हा ल?  ्ां ्ा अरवृ  ीसाठी महाा  ा् साह्  सं क ती मं डळा्ा वतीने   माठी ववकोश नमभ तीस  काही वै शटपू  ि  कोश   चालना दली. तक तीथभ  लमणशाी जोशी ्ां ्ा (१) सं गीतशाका व कलावं त ्ां ं चा इतहास  ने तृ वाखाली ववकोश नमभ ती सु  झाली. (लमण दता् जोशी),  जगरातील ान सापाने ्ा कोशां  म्े   आणले (२) ां तकाकां चा चकोश (शं.ा.दाते) आहे. इतहास वष्ाशी नगडत असणाऱ्ा  ्ां  त रातातील सु माे  २५०  महवा्ा नदी ्ात आहे .  ां तकाकां ची चे  व छा्ाचे आहे त. भारीत सं क ी कोश :  महादे वशाी जोशी (३) वातं ्सै  नक : चकोश (न..फाटक)  ्ं ा्ा सं  पादकवाखाली राती् सं क ती कोशाचे  ्ा कोशात वातं ्लात ् दे  हदं ड,  दहा खं ड त्ा क्ात आले . ्ा कोशां  म्े  काावास रोगले ्ा व वातं  ्पू वभ काळात आसे तू हमाचल अशा राताचा इतहास, रू गोल,  समाजा्ा ननाा े  ां त काम  र राषक लोक, ्ां  नी घडवले ला इतहास,  क ले ्ा वातं  ्सै  नकां ची माहती आहे.  सण-उसव सां क तक बाबी ्ां ची दखल घे ्ात आली आहे.  थळ कोश :  इतहासा्ा अ्ासासाठी  सं ा कोश :  इतहासातील सं ा वे गा रू गोल महवाचा आहे. ववध ऐतहासक थळां ्ा  काढ न ्ा समजावू न सां गणाे  कोश इतहासात त्ा  सं दरा त माहती दे णाे  कोश आहे त. (१) महानुराव पंथातील मु नी ्ास ्ां  नी चले ला  कतात. अ्ासकां  ना ्ाचा उप्ोग होतो.  थानपोथी (१४ वे  शतक) ्ा ं थात महानुराव पंथाचे  इतहास वष्ा्ा अ्ासकां  ना कोशचने ्ा  वतभ क ीचध वामी ्ा-्ा गावी गे  ले  ्ा  कामात रपू  संधी उपलध आहे त. कोण्ाही  गावां ची तपशीलवा नद आहे. तकालीन महाा ाची  वष्ावचा कोश असो ्ाला इतहासाची जोड दे  णे 65

आव्क असते . ्े  क वष्ाला इतहास असतो.  इतहासाचे  अ्ासक कोशां  ्ा अ्ासातू  न घटना  कोश, दनवशे ष, ्कोश, सं  ाकोश, थलकोश  इ्ादी कोश त्ा क्ात सहरागी होऊ शकतात.  ्ा पापु तका्ा अ्ासानं  त तु म्ा हे  ही

 लात आले असे ल क इतहास ्ा वष्ात ावी्  सं पादन क ले  त अने क े ां मधील ्वसा्ा्ा  संधी उपलध होऊ शकतात. ्ा पापु  तकात  दले ्ा माहतीचा उप्ोग कन तु  हां ला तु म्ा आवडीमाणे  रव्ातील का्भ े  नवडता ्े ईल.

 वातात  १. दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न वधाने पू  ि   करा. (१) लओनाद द वं ची ्ा जगस इटाल्न  चकााने े खाटले ्ा ........... ्ा चाचा  समावे श लु  सं हाल्ात आहे. (अ) ने पोल्न (ब) मोनालसा  (क) ह स लोअन (ड) द सा जॉजभ

४. पु ढील नां ्ी सवर उरे  लहा. (१) ंथाल् ्वथापन का महवाचे आहे ? (२) अरले खागाा्ा ्वथापनात कोणती कामे  महवाची आहे त? ५. पु ढील सं कपना् पू ि   करा.

(२) कोलकाता ्ेथील ........... हे  रातातील  पहले सं हाल् हो्. (अ) गहम ट ्ु  झ्म  (ब) ा ी् वतु सं हाल्  (क) छपती शवाजी महााज वतु सं हाल्  (ड) राती् सं हाल् 

 कोशा्े  कार 

(ब) पु ढीलपै क ्ु क ्ी जोडी द   कन पु हा  लहा. (१) महााज स्ाजीाव वापीठ - दी  (२) बनास हं द वापीठ - वााणसी  (३) अलगढ मु लीम ्ु नहसभ टी - अलगढ  (४) जवाजी वापीठ - वाल् 

 उपम  आं तजाला्ा मदतीने  महाा ातील मु ख ंथाल्ां ची  माहती मळवा. तु म्ा पसातील ं थाल्ाला रे ट  दे ऊन तेथील का्भ पती समजावू न ्ा.

२. पु ढील वधाने  सकािर प करा. (१) अरले खागाे व ंथाल्े  न्तकालक  आण  इत काशने  स कतात. (२) ववध वष्ां मधील क तसाठी शणाची आव्कता असते . ३. ीपा लहा. (१) थल कोश (३) सं ा कोश

(२) ववकोश  (४) सवती महाल ंथाल् 

66

 रयश  अनु मणक   सा िधनची िटचल   .

 पठचे नि 

 पृ  मा क 

१.

ं मवधानाची वा्चाल ......................

६९

२.

मनिवणू क मया ..........................

७५

३.

ाजकय प .............................

८२

४.

ाामजक व ाजकय चळवळी............

९१

५.

भातीय लोकशाीोील आाने .......

९७

67

मत िधने अ..

घक

१. संसं वधानाची वाटचाल 

ाम   सं वधानामु ळे  रातातील लोकशाही ढ झाली हे   जाणू न घे णे. सं वधानाची वाटचाल सामाजक पवतभ ना्ा दशे  ने  होत अस्ाचे  सां गता ्े णे.

२.

नवडणू णू क  ् ा 

  नवडणू क आ्ोगाचे  महव जाणू न घे णे.   नवडणु कत ्े  क मतदााने  मतदान कणे  ही सं वधानामक जबाबदाी आहे, ही जाणीव वकसत कणे.   नवडणू क  ् े  त जनते ची रू मका महवाची असते हे  ओळखणे.   नवडणू क  ् े  ची माहती मळव्ासाठी हडीओ पची मदत घे  णे.   मतदासं घा्ा नकाशात वतःचा मतदासं  घ शोधतो/लोकसरा मतदासं घ  शोधणे/दशभ वणे.

३.

ाजक् प (ा  ी्)

ाजक् पां  ची जबाबदाी व का्  जाणू न घे णे.   न्ाने   अतवात ्े णाऱ्ा पां ची काणमीमां सा कता ्े णे. रातातील ा ी् पां ्ा धोणाची तु  लना कन नकषभ  काढता ्े णे. ाजक् पां  ्ा नवडणू क चहां चा सं ह ता त्ा कणे.

४.

ाजक ् प (ादेदे  शक)   महाा ातील ादे शक पां ची तवे  व का् सां गता ्े णे. एखाा पाचे ने ते, ्ां  ्ा सरा ्ावष्ी्ा बात्ां  चे सं कलन कता  ्े णे.   ादे शक प बळ का होतात ्ाची चचाभ  कणे.

५. सामा सामाजक व ाजक्  चळवळी 

६. राता रातापु  ढील आहाने

सामाजक व ाजक् चळवळचा अथभ   समजू न घे णे. सामाजक चळवळी जनजागृ तीसाठी कोण्ा मागा  चा अवलं ब कतात हे ओळखता ्े णे. महला व अ् द  बभ ल घटकां ्ा समीकणाचा अथभ सां गता ्े णे. शे तकी व कामगाां ्ा माग्ां  ची माहती कन घे णे. वाथ चळवळीसं बंधी वतभ मानपातील बात्ा गोळा कणे .   ‘ववधते तील एकता’ ्ाचा अथभ सां गता ्े णे. रातातील ववधते चा आद क्ाची वृ  ती वकसत होणे. ववध आहानां चे  वतु न वप प कता ्े णे. अं तगभ त आहानां ना तड कसे दे ता ्े ते ्ाचे   ववे चन कता ्े णे.

68

१. सा िधनची िटचल   शासनसं था आहे त. जनते ्ा सहरागाचा आण  ाजक् पध  चा वचा कता रातातील लोकशाही  मोा माणात ्शवी झा्ाचे   दसते. ठावीक  मु दतीनं त मु  आण ्ाय् वातावणात होणाऱ्ा  नवडणु का हे  राती् लोकशाहीचे ्श आहे .  लोकसं ्ा व वता ्ा दोहबाबत मोा असले ्ा आप्ा दे  शात ववध पातळव  नवडणु का घे णे  ही बाब आहानामक आहे. वां वा  होणाऱ्ा नवडणु कां मु ळे  राती् मतदाा्ा ाजक्  जाणवा गर हो्ास मदत झाली आहे .  नवडणु कद्ान समो ्े  णाऱ्ा सावभ जनक धोण आण नां बाबत राती् मतदा रू मका घे त आहे त. नां ्ा प्ाभ  ्ां चा वचा कन मतदान  क्ा्ा वृ  तीत वाढ झाली आहे.  माधकार : राता्ा सं  वधानाने  ौढ  मताधकााची ततू द क ले ली होतीच. ्ानु  सा  मताधकााची ्ाी मु  ळातच ्ापक होती.  मताधकााचा सं कोच कणाऱ्ा वातं ्पू वभ काळात  चलत असले ्ा सवभ   ततु दी न कन वतं  रातात ्े  क राती् ी-पु षाला २१ वष  व्ाची अट नचत कन मतदानाचा अधका सं वधानाने  दला होता. तो आणखी ्ापक कत मतदााचे व् २१ वन १८ वष  इथप् त आणले. वतं  रातातील  न्ा ्ु  वा वगाभ ला ्ामु ळे  अथाभ तच ाजक् अवकाश  ा झाले. अशा लोकशाहीची ्ाी वाढवणाऱ्ा  लोकशाही   बदलामु ळे  राती् लोकशाही जगातील सवा त मोठी  राजकत गभा :  लोकशाही शासनपतीची  लोकशाही मानली जाते. इतक मतदासं ्ा अ्  क वळ सं चना असू न चालत नाही. ्ा सं  चनांआधाे  कोण्ाच लोकशाही असले  ्ा दे  शात आढळत  ् ्वहा क  ्ासच लोकशाही, समाजा्ा  नाही. हा बदल क वळ सं ्ामक नसू न तो गु णामकही  ाजक् जीवनाचा एक अवरा् राग बनते . आहे. अने क ाजक् प ्ा ्ु  वा मतदाां ्ा  ्ानु  सा आप्ा दे  शात लोकां ना थे ट तनधव  पाठं ्ामु  ळे  सते ्ा पध  त उतले. रातातील  दे णाऱ्ा सं सद, ा् वधानसरा आण थानक  ाजक् पध  चे  वपही ्ामु  ळे  बदलले आहे.  ा्शाा्ा आताप्  त्ा पापु  तकां मधू न आपण थानक शासनसं था, राती् सं वधानातील  मू ्े  आण ्ातू न ् होणाे  तवान ्ाचबोब  सं वधानाने  नमाभ ण क ले ली शासन्ं णा आण आं ता ी् सं बंध तील ां राताचे  थान ्ां चा वतृ त आढावा घे तला. राता्ा सं  वधानाने  राताचे धमभ नपे लोकशाही गणा् नमाभ  ण क्ाचे  उद द   मां डले आहे. नागकां ना ्ा मळावा,  ्ां  चे  वातं ् अबाधत ाहावे   हणू न सं वधानात अ्ं  त महवपू णभ  ततु दी क ्ा आहे  त. सामाजक  ्ा आण समते  व आधाले ला एक ागतक  वकसत समाज नमाभ ण क्ासाठीचे   एक साधन  हणू न राता्ा सं  वधानाकडे  पाहले  जाते. रातात  सं वधानानु सा ा्कारा क्ास २६ जाने  वाी १९५० पासू न सु वात झाली. ते हापासू न ते  आताप् त  सं वधाना्ा आधाे   जो ा्कारा झाला ्ातू  न रातातील लोकशाहीचे  ्ापक होत गे  ले ले  वप, रातात्ा ाजक्  ् े  त झाले ले  महवाचे  बदल, सामाजक ्ा व समता थापत  क्ा्ा ीने   उचलली गे ले ली पावले, ्ां  चा  तु त कणात आपण थोड्ात आढावा घे  णा आहोत. हा आश् अथाभ तच तीन मु द ां    पु ता  म्ाभ दत आहे. (१) लोकशाही (२) सामाजक ्ा  व समता (३) ्ा्वथा.

69

 लोकां ्ा इछा-आकां ां ना तनधव दे ्ा्ा  हे तू ने  आज अने क प ्ा पध त दसतात.  लोकशाही वक ीकिर :  सते चे  वक ीकण  हा लोकशाहीचा गारा आहे. वक ीकणामु ळे  सते ्ा गै  वापाला जसा आळा बसतो, ्ाचमाणे  सामा् जनते  ला सते त सहरागी हो्ा्ा सं धीही  मळतात. लोकशाही वक ीकणा्ा सं  दराभ त  सं वधानातील मागभ दशभ क तवां म्े   ततु दी आहे त.  थानक पातळीवील शासनसं थां ना पु े से  अधका  दे ऊन ्ां  ्ााे   खीखु ी लोकशाही ्ात आण्ाचा ्न कावा अशा वपाचे  ते  मागभ दशभ क  तव आहे. ्ाला अनु  सन वतं  रातात  लोकशाही वक ीकणाचे खू प ्न झाले . ्ां तील  सवा त मोठा ्न अथाभ  तच ७३ व ७४ ्ा सं  वधान  द तीचा होता. ्ा द ्ां  मु ळे थानक शासनसं थां ना  सं वधानाची मा्ता त मळालीच पण ्ाहीपे ा  ्ां  ्ा अधकाात खू प मोठी वाढ झाली.

 नागकां ना समजले  पाहजे. पादशभ कता आण  उतदा्व ही सु  शासनाची दोन वै शे  ्ात आण्ासाठी राती् नागकां ना माहतीचा अधका  दे ्ात आला. माहती्ा अधकाामु  ळे  शासना्ा  काराातील गोपनी्ता कमी झाली व शासनाचे  ्वहा अधक खु  ले  व पादश हो्ास मदत झाली.  इ.स.२००० नं त्ा काळात नागकां  साठी  सुधाणा कताना तो ्ां  चा ह मानू न सुधाणा  क्ाकडे   कल वाढला. ्ानु  सा माहतीचा,  शणाचा व असु े चा ह राती्ां ना मळाला आहे. ्ा हां मु ळे  रातातील लोकशाही नचतपणे  बळकट झाली आहे.  महीत आहे क तु हा ल?

 हाधार कोन (Rights based approach) :  वातं ्ानं  त्ा काही  दशकां म्े   राताचे  लोकशाहीकण हावे  हणू न अने क सुधाणा झा्ा, पं  तु  ्ात नागकां  कडे ‘लाराथ’ हणू न पाह्ाची ी होती. गे  ्ा  काही दशकां तील सुधाणा मा ‘नागकां चा तो  हच आहे’ ्ा रू मक तू न ्े त आहे त. अशा का्ा कोनामु  ळे  शासन व  नागक ्ां ्ा सं  बंधात कोणते  बदल होतील, असे तु हां ला वाटते ?

 खालील बदल कशामु ळे  ाले े सां गू   शकाल का ?  ा्काराात महलां  चा सहराग वाढावा हणू न  ्ां  ्ासाठी ाखीव जागा ठे  व्ात आ्ा.  द बभ ल समाजघटकां ना सते त सहरागी होता  ्ावे  हणू न ्ां  ्ासाठी ाखीव जागा ठे  व्ात आ्ा.  ा् नवडणू क आ्ोग नमाभ ण क्ात आला.  सं वधानात अका व बाा अशा न्ा दोन  पशां ची र पडली. �

�

�

 चच  कर. राती् नागकां ना ोजगा मळव्ाचा  ह असावा असे तु हां स वाटते का?  सवा ना नवाऱ्ाचा ह मळाला त आप्ा दे  शातील लोकशाहीव ्ाचे   कोणते  पणाम होतील असे तु हां ला वाटते?

�

 माही ् ा अधकार (R.T.I.2005) :  लोकशाहीत नागकां चे  समीकण अने क मागा नी  झाले  पाहजे. नागकां ना सहरागा्ा सं धी दे त असतानाच ्ां  ्ाशी असणाा शासनाचा सं  वाद  सामाजक तात व समा   वाढला पाहजे. शासन व नागक ्ां ्ात जतक अं त कमी आण सं वाद जात, ्ा माणात  सामाजक ्ा व समता हे  आप्ा सं  वधानाचे  लोकशाही  ् ा सकस, सु  ढ होत जाते. ्ां  ्ातील  उद द   आहे. ्ा दोन मू ्ां  व आधाले ला एक  पप ववास वाढ्ासाठीही शासन का् कते हे  नवा समाज नमाभ ण कणे हे  आपले ्े  ् आहे. 70

 सं वधानाने  ्ा दशे  ने  जा्ाचा मागभ  ही प क ला आहे  व ्ा दशे  ने  आपली वाटचालही होत आहे.  सामाजक ्ा थापत कणे   हणजे  ्ा  ्ा सामाजक बाबमु  ळे  ्व अ्ा होतो तो  द  कणे  व ्ी हणू न सवा चा दजाभ  समान असतो ्ाचा आह धणे . जात, धमभ, राषा, लं ग,  जमथान, वं श, सं पती इ्ादव आधात े    व कन असा रे द न कणे  व सवा ना वकासाची  समान संधी उपलध कन दे णे हे  ्ा व समते  चे  उद द   आहे.  सामाजक ्ा व समता थापत क्ासाठी  समाजात सवभ  तां व ्न कावे   लागतात, पं तु  शासना्ा धोणां  ना व अ् ्नां  ना वशे ष महव असते. लोकशाही अधकाधक सवभ समावे शक  हो्ासाठी सवभ   सामाजक घटक मु ् वाहात आले  पाहजे त. लोकशाही ही सवभ  समाजघटकां ना  सामावू न घे ्ाची  ् ा आहे . ्ाचमाणे  समावे शत लोकशाहीमु ळे  समाजातील सं घषभ ही कमी  होतात. ्ा सवभ  ीने  आप्ा दे  शात कोणते  ्न  झाले ते  पा.  राखीव जागां ्े  धोिर : जे  लोकसमू ह अथवा  समाजघटक शण आण ाे जगाां ्ा सं धीपासू न  दीघभ काळ वं चत ाहले  अशा समाजघटकां साठी  ाखीव जागां चे  धोण वीका्ात आले . ्ानु  सा अनु सू चत जाती व अनु सू चत जमातसाठी शण  व सकाी नोकऱ्ां म्े   काही जागा ाखीव ठे व्ा  जातात. ्ाचमाणे  इत मागासवग्ां  साठीही ाखीव  जागां ची ततू द आहे. अनु सू   ् जाी व अनु  सू   ् जमाी  तां चतावरील अता्ारां पासू   न सं रि देि ारा कातदा :  सामाजक ्ा आण समता थापत  क्ा्ा ीने   हा एक महवाचा का्दा  क्ात आला. अनु  सू चत जाती व अनु सू चत  जमातीतील ्व कोण्ाही काचा अ्ा  क्ास ्ा का्ााे   तबंध क्ात आला

असू न अ्ाचा घड्ास शे  ची ततू द क्ात आली आहे.  कन पह.

 वील का्ातील ततु दी वाचा. शकां ्ा  मदतीने  ्ा समजू न ्ा. अ्ाचा होऊच न्े  त  हणू न कोण्ा ्नां  ची गज आहे ?

अपसं ताकां वषतीचता रु दी :  राती्  सं वधानाने  अपसं ्ाकां  चे सं ण क्ासाठी अने क ततु दी क ्ा आहे  त. अपसं ्ाकां  ना  शणा्ा व ोजगाा्ा सं धी मळा्ात ्ासाठी  शासनाने अने क ्ोजना ाबव्ा आहे  त. राती्  सं वधानाने  जात, धमभ, वं श, राषा व दे श इ्ादी  घटकां व आधात रे दराव क्ास तबं ध क ला आहे. अपसं ्ाकां  वष्ीची ही ्ापक ततू द असू न समते चा ह, वातं ्ाचा ह,  शोषणावचा ह आण सां क तक व शैणक  हां मु ळे  अपसं ्ाकां  ना मू लरू त वपाचे सं ण  मळाले आहे.  महलां सं बंधी कातदे  व नधववषतक  रु दी :  वातं ्ोत काळापासू न महला समीकणा्ा ्नां  ना सु वात झाली.  महलां मधील नता द  कणे, ्ां  ना वकासा्ा  पु े शा संधी दे णे ्ासाठी ा  ी् व आं ता ी्  पातळीव महलां ्ा सम्ां  ची दखल घे ऊन काही धोणे  नचत क्ात आली.  वडलां ्ा व पती्ा सं  पतीत महलां ना समान  वाटा, ं डातबंधक का्दा, ल गक अ्ाचाापासू न  सं ण दे णाा का्दा, घगु ती हं साचा तबंधक  का्दा अशा काही महवपू णभ  ततु दनी महलां ना  ्ां  चे  वातं ् जप्ास आण वतःचा वकास  साध्ास अनु  क ल वातावण नमाभ ण क ले. आप्ा दे  शात ाजकाण आण ाजक्  सं था ्ां ्ातील ्ां  चे  तनधव हे 71

 सु वातीपासू नच कमी आहे. जगरात्ा अने  क  दे शां नी महलां चे  तनधव वाढव्ाचा ्न  क ला. रातातही ्ा ीने  बदल होत आहे त. ७३ ्ा व ७४ ्ा घटनाद  तीने  थानक  शासनसं थां म्े   ३३% जागा महलां साठी ाखीव  ठे व्ा. ्ानं  त हे  माण महाा ासह अने क  ा्ां  म्े   ५०% प् त वाढव्ात आले आहे.  महलां साठी ा ी् महला आ्ोग थापन क्ात आला. ा्ाम्े  ही ा् महला आ्ोग आहे .

 घगु ती हं साचाापासू न महलां ना सं ण दे णाा  का्दा हे  लोकशाहीकणाला पोषक असले ले  महवाचे  पाऊल आहे. ीची ता व आमसमान  ाख्ाची आव्कता ्ा का्ाने   अधोे खत  क ली. पां पक वचभ व आण अधकाशाहीला  नाकाणाऱ्ा ्ा नणभ ्ाने  राती् लोकशाहीचा आवाका वाढवला, ्ातील समावे  शन (inclusion) अधक अथभ पू णभ क ले.

 कन पह.

 लोकसभे ील महलां ्े  नधव   शे जाील ता काळजीपू वभ क वाचा व  महला  महला अ.  वष  खासदारां ्ी  खासदारां ्ी  दले ्ा नां  ची उते  लहा.  .   सवा त कमी महला खासदाां ची सं ्ा कोण्ा  सं ता    वारी   वष्ा नवडणु  कत आढळते ? १. १९५१-५२ २२ ४.५०%   सवाभ धक महला खासदाां ची सं ्ा कोण्ा २. १९५७ २२ ४.४५%  वष्ा नवडणु  कत आढळते ? ३. १९६२ ३१ ६.२८%   त्ातील माहती्ा आधाे   लोकसरा ४. १९६७ २९ ५.५८%  नवडणु कतील महला खासदा (१९५१५. १९७१ २८ ५.४१% २०१४) वृ ताले ख (Pie Chart)/तंराले ख ६. १९७७ १९ ३.५१% (Bar Chart) त्ा का. ७. १९८० २८ ५.२९% ८. १९८४ ४३ ७.९५%  तु हा ल कय िटते ? ९. १९८९ २९ ५.४८%  सावभ जनक जीवनातील महलां ची ्मानता १०. १९९१ ३९ ७.३०% (visibility) कमीच ाहले ली आहे. क ट ं ब ११. १९९६ ४० ७.३७%  चना, सामाजक पस, आथभ क े  आण १२. १९९८ ४३ ७.९२%  ाजक् अवकाश अधकाधक खु  ले  होत गे ्ास १३. १९९९ ४९ ९.०२%  महलां ना नणभ ् ् े  त सामील होऊन एक ण १४. २००४ ४५ ८.२९%  ा्कारााला वे  गळी दशा दे ्ाची सं धी १५. २००९ ५९ १०.८७%  मळे ल. ्ासाठी ातनधक सं थां मधील १६. २०१४ ६६ १२.१५%  महलां चा सहराग वाढला पाहजे.  तातालता्ी भू   मका  रू मकाही खू प महवाची आहे. ्ााल्ाने  लोकशाही बळकट क्ा्ा  ् े  त आण  सं वधानातील ततु दचा अथभ  लावताना सं वधानातील     आण सं वधानकाां चे हे तू ्ां ना ाधा्  सामाजक ्ा व समता ्ा उद   दां ्ा दशे  ने  मू ळ उद दे  दे शाची गती क्ात रातातील ्ााल्ां  ची  दले. ्ााल्ाचे  ्ा सं दराभ तील ्ोगदान आपण 72

 खालील मु द ां    ्ा आधाे   समजू न घे ऊ. (१) सं वधाना्ी मू   लभू    ्ौक : सं वधान  वाही असते. एखाा जवं त दतऐवजामाणे (living document) ्ाचे   वप असते.  पथतीनु सा सं वधानात बदल कावे  लागतात आण तो अधका अथाभ तच सं सदे ला आहे. सं सदे चा  हा अधका मा् कत ्ााल्ाने सं वधानाला  ्ा त्ा अधकाावील म्ाभ  दां ची जाणीव कन  दली. सं वधानात बदल कताना सं वधाना्ा  मू लरू त चौकटीला (Basic structure of the Constitution) सं सदे ला धा लावता ्े णा  नाही अशी ्ााल्ाने रू मका घे तली.

 समजू   न ता ! काही महवा्े आहे.  लोकशाहीसाठी सु शासन क वा उतम  शासन्वहा कणे  आव्क असते . ्ासाठी  खालील वै शां चा समावे श आव्क असतो. सु शासनाची ही वै शे  लोकशाहीत आण्ासाठी का् कावे   लागे ल ?  उतदा्व/जबाबदाी जाणणाे   सका   रावी आण का्भम सका   तसादामक सका   पादश कारा   ्ाय् व सवभ  समावे शक वकास   शासक् ्ं  णे त व नणभ ्  ् े  त  लोकां चा सहराग 

 हे ही जणू   न घय !  सं वधाना्ा मू लरू त चौकटीत साधाणतः  पु ढील ततु दचा समावे श होतो.  शासनाचे  जासताक आण लोकशाही  वप   सं वधानाचे सं घा्ामक वप   दे शा्ा ऐ् व एकामते  चे सं वधभ न   दे शाचे  सावभरौमव  धमभ नपेता आण सं वधानाची सवभ ता  े

 जणू   न घय !  सव ्ााल्ाने   अलीकड्ा काही  वषा त वील वष्ां व का् नणभ ् दले आहे त  ते  शोधा व ्ाव चचाभ   का.

(२) महवपू  ि   तातालतीन िन त :  सं वधानातील मू लरू त हां ाे  नागकां ना  मळाले ले सं ण अधक अथभ पू णभ  क्ा्ा ीने  ्ााल्ाने अने क नणभ ् दले आहे त. ्ााल्ाने  ्ा काही महवा्ा वष्ां  व नणभ ् दले आहे त  ्ां  त बालकां चे  ह; मानवी हां ची जपणू क;  महलां ची ता आण ्ां  चा समान ाख्ाची  गज; ्वातं  ्; आदवासचे   समीकण  ्ां सा्ा वष्ां  चा समावे श कता ्े ईल.  ्ााल्ा्ा ्ा वष्ां  वील नणभ ्ातू न रातातील  ाजक्  ् ा पप हो्ास मदत झाली आहे .

रातातील लोकशाही्ा सं  दराभ त सं वधान व  ्ाव आधात शासनाने क ले ली वाटचाल ्ाचा आपण इथे  आढावा घे तला. अथाभ त राती्  लोकशाहीपु ढे अने क आहाने आहे त. शासना्ा  का्ां मु ळे  व धोणां मु ळे सवभ  सम्ा सं  पु ात आ्ा असा ्ाचा अथभ  नाही. आजही आप्ासमो अने क नवीन न आहे त, पं तु  लोकशाहीसाठी आव्क असे   कमान जनमानस आकाास आले आहे.  पु ढील पाठात आपण रातातील नवडणू क   ् ा ्ावष्ी माहती घे  णा आहोत. 73

 वातात  १. दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न वधाने पू  ि   करा. (१) महाा ात थानक शासनसं थां म्े   महलां साठी ........... जागा ाखीव ठे व्ात आले  ्ा आहे त. (अ) २५% (ब) ३०% (क) ४०% (ड) ५०%

३. ीपा (१) (२) (३)

लहा. अपसं ्ाकवष्क ततु  दी  ाखीव जागावष्क धोण  लोकसरे तील महलां चे  तनधव 

४. पु ढील सं कपना प करा. (१) हाधात कोन  (२) माहतीचा अधका 

(२) पु ढील कोण्ा का्ााे   महलां ना ्ां  चे  वातं ् जप्ास आण वतःचा वकास साध्ास अनु क ल वातावण नमाभ ण क ले आहे ? (अ) माहतीचा अधका का्दा  (ब) ं डातबंधक का्दा  (क) असु ा का्दा  (ड) ्ां पै क कोणते ही नाही.

५. पु ढील नां ्ी उरे  लहा. (१) मतदााचे  व् २१ वषा वन १८ वष क ्ामु  ळे  कोणते  पणाम झाले ? (२) सामाजक ्ा थापत कणे   हणजे का् ? (३) ्ााल्ाने   दले ्ा कोणकोण्ा नणभ  ्ां मु ळे  महलां ्ा समान व ते  ची जपणू क झाले ली आहे ?

(३) लोकशाहीचा गारा हणजे  ........ (अ) ौढ मताधका  (ब) सते चे  वक ीकण  (क) ाखीव जागां चे  धोण  (ड) ्ााल्ीन नणभ  ् 

 उपम  (१) माहती्ा अधकाातू न कोण्ा काची  माहती मळवता ्े ते, ्ाची शकां ्ा मदतीने  माहती मळवा. (२) अपसं ्ाक वा्ा  साठी शासन कोण्ा  सोई-सवलती दे ते  ्ां  ची ्ादी का. (३) ा ी् नवडणू क आ्ोगा्ा अधक  त  सं क तथळास रे ट दे ऊन ्ाबल अधक  माहती मळवा. (४) आप्ा पसातील थानक शासनसं  थां म्े  तनधव कणाऱ्ा महला तनधची रे ट  घे ऊन ्ां  ची मु लाखत ्ा.

२. पु ढील वधाने ्ू   क क बरोबर े  सकािर प करा. (१) राती् लोकशाही जगातील सवा त मोठी लोकशाही  मानली जाते. (२) माहती्ा अधकाामु  ळे  शासना्ा काराातील  गोपनी्ता वाढली आहे. (३) सं वधानाचे  वप एखाा जवं त दतऐवजामाणे असते.

74

२. िनडणू   क य  राता्ा लोकशाही्ा दशे  ने  होणाऱ्ा  वाटचालीत नवडणु कां चा फा मोठा वाटा आहे.  नवडणु का आण तनधव ्ा लोकशाहीशी  सं बं धत अ्ं  त महवा्ा  ् ा असू  न  नवडणु क्ा मा्मातू  न लोकतनधी नवडले  जातात, हे  आपणां स माहीत आहे. नवडणु कां मु ळे  सता शां तताम् मागाभ ने  बदलली जाते. वे गवे गा  पां ना ा्कारााची सं धी मळते. शासना्ा धोणां म्े   बदल घडतात व समाजजीवनही बदलते. आपण जे  तनधी नवड न दे तो ते  का्भम,  ामाणक, ववासू, जनमताची कद कणाे असावे त अशी एक रावना असते. ्ा नवडणू क   ् े  ाे  आपण ्ां  ना नवड न दे णा आहोत, ती  नवडणू क  ् ाही खु  ली, ्ाय् आण ववासाहभ असावी लागते. ्ाीने   राता्ा सं  वधानाने  नवडणु का घे ्ासाठी एका वतं   नवडणू क आ्ोगाची ततू द क ली आहे. राताचा नवडणू क आ्ोग आण ा्पातळीव असणाा ा् नवडणू क आ्ोग आप्ा दे  शातील  सवभ  महवा्ा नवडणु  का घे तात. नवडणु क्ा  ताखा घोषत क्ापासू न ते  नवडणु कां चे  नकाल  जाही के प् तची सवभ  नवडणू क  ् ा नवडणू क आ्ोगा्ा मागभ  दशभ नाखाली अाण न्ं णाखाली

 चालते. एका मोा व ्ापक लोकशाही  ् े  चा  नवडणू क  ् ा हा एक अवरा् राग आहे .  तु त पाठात आपण नवडणू क आ्ोगाची  चना, का्  े व रू मका समजावू न घे णा आहोत.  नवडणू क  ् े  त कोण्ा सु धाणा आव्क आहे त, ्ाचीही चचाभ  आपण कणा आहोत.

 नविडू   क आतोग  रातातील नवडणू क  ् े  ्ा क  थानी अथाभ तच नवडणू क आ्ोग आहे. राती्  सं वधाना्ा कलम ३२४ ने  ्ा वा्त ्ं  णे ची  नमभ ती क ली असू न ्ात एक मु  ् नवडणू क आ्ु  व अ् दोन नवडणू क आ्ु  असतात.  नवडणू क आ्ु ां ची ने मणू क ा पती कतात.  नवडणू क आ्ोगाचे  वातं ् जपले   जावे  हणू न  मु ् नवडणू क आ्ु ां ना सहजासहजी अथवा  एखाा ाजक् काणावन पद क  ले  जात  नाही. नवडणू क आ्ोगा्ा खचाभ  साठी वतं  आथभ क ततू द असते.  महीत आहे क तु हा ल?  वतं  रातातील  पहले मु ् नवडणू क आ्ु  सु क मा से न  होते. १९२१ साली  से न हे  टशकालीन राती् शासक्  से वे त दाखल झाले.  पु ढे  १९५० म्े  सु क मार से न   नवडणू क आ्ोगाची  थापना झा्ानं  त ्ां  ना नवडणू क आ्ु ां चा  पदरा दला. अतश् तक ल व कठीण  पथतीत दे खील से न ्ां नी अगदी कौश्ाने आ्ोगाचे  कामकाज सांराळले.

 महीत आहे क तु हा ल?  तनधव हणजे का् ? आधु नक लोकशाही  ही ातनधक लोकशाही आहे. लोकशाहीतील  नणभ ्  ् े  त सं पू णभ  जनते ला सामावू न घे णे  श्  नाही. ्ातू न जनते ने  आप्ा वतीने   काही लोकां ना  ा्कारा क्ासाठी तनधी हणू  न नवड न  दे ्ाची पत नमाभ  ण झाली. तनधनी जनते ला  जबाबदा ान जनते ्ा क्ाणाला ाधा् दे  त  ा्कारा कणे अपे त असते. 75

 नवडणू क आ्ोगाकडे  वतं  कमभ चाी वगभ  वतं पणे  काही उमे दवा नवडणू क लढवतात. अशा  नाही. इत शासक् वरागां  तील अधकाी, शक अप उमे दवाां सह नवडणू क लढवू इछणाऱ्ा ्ा  व कमभ चाऱ्ां ्ा मदतीने   नवडणू क  ् ा पा  सवभ उमे दवाां ना अजभ  रावा लागतो व ्ात  वतःसं बंधी सवभ  माहती ावी लागते. ्ा अजा ची  पाडली जाते.  काटे को छाननी नवडणू क आ्ोग कते  व पा  नविडू   क आतोगा्ी कातय  उमे दवाां ना नवडणू क लढव्ास पवानगी दे  ते. (१) मदार ताा तार किरे :  व्ाची १८ (४) राजकत पां ना माता देि े :  आप्ा  वष पू णभ क ले ्ा ्े  क राती् नागकाला  दे शात बपपती आहे. तसे च नवनवे  प नमाभ ण  मतदानाचा ह आहे. तो बजाव्ासाठी ्ाचे  होतात. पां म्े फ ट पड न नवे  प अतवात  नाव मतदा ्ादीत असावे  लागते. मतदा्ाा  ्े तात. अशा सवभ  पां ना नवडणू क आ्ोगाची  त्ा कणे, ्ा अ ् ावत कणे , न्ा मतदाां  चा  मा्ता आव्क असते . एखाा पाची मा्ता  समावे श कणे  इ्ादी कामे   नवडणू क आ्ोग कते.   क्ाचा अधकाही नवडणू क आ्ोगाला  मतदाां ना ओळखप दे ्ाचा अधका नवडणू क असतो. नवडणू क आ्ोग ाजक् पां  ना नवडणू क आ्ोगाला आहे.  चह दे ते. (५) नविडु कसं बंधी वाद सोडिवे :  महीत आहे क तु हा ल?  नवडणु कसं बंधी काही वाद नमाभ ण झा्ास ते  मतदा नदणीसाठी वशे ष मतदा जागृ ती  सोडव्ाची जबाबदाी नवडणू क आ्ोगाव असते.  मोहीम आख्ात ्े  ते. ्ासाठी ा  ी् मतदा  ्ानु  सा एखाा मतदासं घात पु हा नवडणु का घे णे अथवा उमे दवााची अपाता घोषत कणे  ही कामे  दवस साजा क ला जातो. (२) नविडु कां ्े वे ळापक व सं पू  ि   कात म  नवडणू क आ्ोगाची आहे त.  तु ही सा गू शकल ?  ाजक् पां  ना मा्ता दे  ताना नवडणू क आ्ोग कोणते  नकष लावते ?

 ठरिवे :  नवडणु कचे सं पू णभ सं चालन ही नवडणू क आ्ोगावील जबाबदाी अस्ाने   कोण्ा ा्ात  क हा व कती कती ट्ां  त नवडणु का ्ा्ा  हे  नवडणू क आ्ोग ठवते. (३) उमे दवारां चता अजा ्ी छाननी :  नवडणु कां ्ा ताखा जाही झा्ानं  त ववध  ाजक् प आपले उमे दवा नवडणु कसाठी उरे  कतात. तसे च कोण्ाही पाचा पाठं  बा न घे ता

असे क ?

अनु सू चत जाती व अनु सू चत जमातसाठी  काही मतदासं घ ाखू न ठे वले  जातात.  सवभ च ाजक् पां  ना नवडणू क चहे असतात.   मतदाना्ा वे  ळी आण मतमोजणी कताना  ाजक् पां  चे  अधक त तनधी हज असतात. द दशभ न, आकाशवाणी ्ा सा मा्मां  व आपली ली बाजू जू मां ड्ाची सवभ   मा्ताा  पां ना समान संधी असते.

असे  क करिे  लगते ?

 उमे दवाां ना फत व्ाची अट असताना ्ां  नी  इत माहती नवडणू क आ्ोगाला दे णे का  महवाचे आहे ?  उमे दवाां ना ्ां  ्ाकडील मालमते  ची माहती  नवडणू क आ्ोगाला का ावी लागते ? 76

 मदारसं घा्ी पु नर ्ना :  लोकसरे तील एक ण  कोण्ाही दबावाखाली न ्े  ता ही ्ं णा तटथपणे  सद्सं  ्ा ५४३ आहे . हे  सरासद कसे  नवड न  मतदासं घाची पु नभ चना कते.  ्े तात ? ्े  क सरासद एका मतदासं घाचे  तनधव कतो. हणजे च लोकसरे चे  ५४३ मतदा  तु ही कय करल ?  सं घ आहे त. हे  मतदासं घ नमाभ ण क्ाचे   काम  मतदान कणे हे  आपले कतभ ् आहे   आण  नवडणू क आ्ोगा्ा पसीमन समतीचे  जबाबदाीही ! (Delimitation Commission) असते .

 मग नवडणू क आ्ोग े  क  सका ?

 नवडणू क आ्ोगाने  जाही क ले ्ा आचासं हते चे  सकालाही  पालन कावे  लागते.

 मतदाां साठी्ा आचासं  हते त  कोण्ा न्मां  चा समावे श काल ?

 खालीलपै क िकोता दोन बाबी आ्ारसं हे ्ा भं ग किराऱता आहे  असे  ु हां ला वाे ? * उमे दवााकड न वसाहतीत घगु ती वापा्ा  वतू ं चे  वाटप. *  नवड न द्ास पाणीन सोडव्ाचे आवासन. *  घोघी जाऊन मतदाां ना रे टणे  व नवड न  दे ्ाची वनं  ती कणे. *  जातीचे  वा धमाभ चे  आवाहन कन पाठं बा  मळवणे.

तु ही

 ला ठे वा.  हमाचल दे श  ्ा ा्ातील ्ाम  शण ने गी राताचे  पहले  मतदा ठले. २५ ऑटोब १९५१  ोजी घे ्ात आले  ्ा  लोकसरा नवडणु कत  ्ां  नी आपला मतदानाचा ह बजावला. 77

 चौकटीत ान ्ा आहानां चा सामना कावा  लागतो. काही आहानां चा ्ेथे उे ख क ला आहे.  मतदासं घाची नमभ ती   उदा.,   नवडणु कां म्े   आथभ क गै ्वहा मोा  मतदा ्ाा नचती   माणाव होत आहे. तो ोख्ासाठी नवडणू क  उमे दवाां कड न नामां कन प व छाननी  आ्ोगाला अने क उपा््ोजना का्ा  लागतात.  नवडणू क चा  काही उमे दवाां ची गु हे गाी पावभर मी ू असू नही  ाजक् प ्ां  ना तकट दे तात व ते  ् मतदान   नवड नही ्े तात. ्ामु ळे  ाजकाणाचे  मतमोजणी   गु हे गाीकण त होते च; पण ्ाचबोब  नवडणू क आ्ोगाला मु  वातावण ाख्ात  नवडणु कां चे  नकाल  अडचणी ्े तात.   नवडणु कां म्े   होणाी हं सा हे ही एक मोठे  नवडणु कसं बंधी्ा वादां  चे  नाकण  आहान आहे. नवडणु कद्ान होणाऱ्ा  हं से चे  माण वाढत आहे. हं सा ोख्ासाठी आ्ारसं हा िहजे कात ?  सवभ च ाजक् पां  नी पु ढाका घे ऊन नवडणू क रातातील नवडणु का जातीत जात खु ्ा व आ्ोगाला मदत क ली पाहजे.  ्ाय् वातावणात हो्ासाठी नवडणू  क आ्ोगाने  वतं पणे  ्ा उपा््ोजना ाबव्ा आहे  त, ्ां  त आचासं हते चा (code of conduct) समावे श  महीत आहे क तु हा ल?  कता ्े ईल. गे ्ा काही दशकां  पासू न नवडणू क  पह्ा लोकसरा नवडणु  क्ा वे  ळी आ्ोगाने  आपले सवभ  अधका वापन  मतदा ्ाा त्ा क्ाचे   काम  नवडणु कतील गै काां ना आळा घाल्ाचा ्न आहानामक होते. आप्ा दे  शात नते चे  क ला आहे. नवडणु कपू व काही काळ व  माण अधक होते  व ्ामु  ळे  मतदान  नवडणु क्ा द्ान सका, ाजक् प व  क्ाची वशे  ष पत वापली गे ली.  मतदाां नी नवडणु कसं बंधी कोण्ा न्मां  चे  पालन  मतदानासाठी टील्ा जवळजवळ वीस  कावे ते  आचासं हते त प क ले ले  असते. ्ा  लाख मतपे ा त्ा क ्ा गे  ्ा आण ्ा  न्मां चा शासनालाही रं ग कता ्े त नाही. गे ्ा  मतपे ां व पां ची नवडणू क चहे  काही नवडणु कां म्े   आचासं हते ्ा सं  दराभ तील  चकटवली गे ली. ्ा पाला मतदान  कावा्ां मु ळे  सामा् मतदा आवत झा्ाचे  का ् चे   ्ा पाचे   नवडणू क चह  दसते. असले ्ा पे  टीत मतदाां नी कोऱ्ा कागदाची  मु  व तात नविडु का घे णतासमोरील  घडी कन टाका्ची अशी पत ठव्ात आहाने : आप्ा दे  शाचा वता व मतदासं ्ा आली. ्ामु  ळे  न लोकां ना मतदान  लात घे ता नवडणु का घे णे हे  अतश् आहानामक  कता आले.  काम आहे. नवडणू क आ्ोगाला का्ा्ा

 नविडू   क ता 

78

ाजकाणाव आप्ाच क  ट ं बाचा राव ाहील  ्ासाठी नाते वाइकां नाच नवडणू क उमे दवाी  दे ्ाचा ्न क  ला जातो. ्ामु  ळे  ातनधक  सं थां म्े   कौट ं बक मे दाी नमाभ ण होऊ  शकते.

  ्ां  चे  ाजकाणातील तनधव  वाढव्ासाठी ाजक् पां  नी उमे दवाी  दे तानाच ५०% महला उमे दवाां ना ावी व  ्ां  ना नवड न आण्ाचा ्न कावा. गु हे गाी पावभर मी ू असले ्ा ्ना ाजक्  पां नी उमे दवाी दे ऊ न्े. ्ा सं  दराभ त  ्ााल्ां  नी दले ्ा नणभ  ्ाचे  काटे को पालन  कावे.   नवडणु कां चा खचभ  सकाने  कावा. ्ामु  ळे  ाजक् प आथभ  क गै ्वहा कणा नाहीत  व नवडणु कतील पै शां चा गै वाप थां बवता  ्े ईल. लोकतनधवा्ा का्ातही ्ा ीने  बदल कन गु हे गाी पावभर मीचे ू उमे दवा  नवडणु कत सामील होणा नाहीत ्ाची  काळजी ्ावी.

 िचर कर.   घाणे शाहीमु ळे  ाजक् पां  चे  कोणते  नु कसान होत असे ल ? ‘एक मत, एक मू ्’ ्ातू न तु हां ला  का् समजते ?

 नविडू   क सुधािरा :  नवडणु का ही एक  सात्ाने   चालणाी  ् ा आहे . नवडणु कां व  लोकशाहीचे  रवत् अवलं  बू न असते. ्ो्  सुधाणा क ्ास नवडणू क  ् े  ची ववासाहभ ता  वाढते. इथे  काही नवडणू क सुधाणा सु चव्ा आहे त. ्ाचे   कोणते  पणाम होतील असे तु हां ला  वाटते ?

 मपे ी े  इहीएम मशीनपत ्ा वास 

 वतं  रातातील पहली नवडणू क १९५१-५२ म्े   पा पडली.  नवडणु क्ा ाजकाणाला व ्ातू  न  लोकशाही ्वथे  ला आका दे ्ास  ्ा काळात सु वात झाली. सु वाती्ा अने क नवडणु कां म्े   मतपे ां चा वाप  क ला जात असे. १९९० ्ा  दशकापासू न मा इले ट ॉनक वोटं ग  मशीन (EVM Machine) वाप्ात  ्े ऊ लागले. मतदान कताना ्ं  ाचा  वाप सु  झा्ाने अने क बाबी सा्  कता आ्ा. इहीएम मशीनव  दशभ वले ्ा उमे  दवाां पै क कोणालाही

 मत ा ् चे नसे ल त वीलपै क कोणी नाही (None Of The Above-NOTA) हा प्ाभ ् दे ता ्े णे  मतदाां ना श् झाले . द्ां  ग ्नाही मतदान कणे  सोपे  जाऊ लागले. प्ाभ वणा्ा णाला मदत झाली.  वशे षतः वृतोडीला तबंध झाला. तसे च नवडणु कां चे  नकाल लवक लागू लागले. 79

 हे ही िजाू   न ता.  साव क नविडु का - द पाच वषा नी  होणाऱ्ा लोकसरे ्ा नवडणु  कां ना सावभ क  नवडणु का असे  हणतात.  मतावधी नविडु का -  नवड न आले ले  सका मु दत पू णभ  हो्ाआधीच अपमतात आले क वा आघाडीचे  शासन अस्ास अथवा  घटक पां नी पाठं बा काढ न घे त्ास सकाचे  बमत सं पु ात ्े ते. प्ाभ ्ी सका थापन  क्ाची श्ता नसे  ल त अशा वे ळे स मु दत  पू णभ  हो्ाआधीच नवडणु  का ्ा्ा लागतात.  ्ा म्ावधी नवडणु  का हणू न ओळख्ा  जातात.  पोनविडु का -  वधानसरा, लोकसरा आण थानक शासनसं थां मधील एखाा  लोकतनधीने  ाजीनामा द्ास अथवा  एखाा लोकतनधीचा मृ ्ू झा्ास ती  जागा कामी होते. ्ा जागे  साठी पु हा  नवडणू क घे तली जाते, ्ास पोटनवडणू क असे  हणतात.

 महीत आहे क तु हा ल?

८ ऑटोब २०१० ोजी नवडणू क आ्ोगाने  तां चा समावे श असले ्ा एका  समतीची थापना क ली. इले ट ॉनक मतदान  ्ं ां म्े   मतदााची पडताळणी पावती VVPAT (Voter Verified Paper Audit Trail) ही सु वधा समाव  क्ाचे   ठले  व ्ास सवभ   ाजक् पां  नी  पाठं बा दला. मतदाां ना ्ां  नी दले ले मत  ्ो् काे   नदवले गे ले आहे  क नाही हे  तपास्ाची सु  वधा उपलध झाली.  नवडणु कतील गै ्वहा ोख्ासाठी हे  महवाचे  पाऊल उचल्ात आले .  ्ा पाठात आपण नवडणू क  ् े  चा अने क  बाजू ं नी वचा क ला. पु ढील पाठात आपण रातातील  ाजक् पां  चा अ्ास कणा आहोत.

 वातात  १. दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न वधाने पू  ि   करा. (१) नवडणू क आ्ु ां ची ने मणू क ........... कतात. (अ) ा पती (ब) धानमं ी  (क) लोकसरा सरापती (ड) उपा पती  (२) वतं  रातातील पहले मु ् नवडणू क आ्ु   हणू न ........... ्ां ची ने मणू क झाली. (अ) डॉ.ाज साद (ब) टी.एन.शे षन  (क) सु क मा से न (ड) नीला स्नाा ् ण  (३) मतदासं घ नमाभ ण क्ाचे   काम नवडणू क आ्ोगाची ....... समती कते. (अ) नवड (ब) पसीमन  (क) मतदान (ड) वे ळापक 

२. पु ढील वधाने ्ू   क क बरोबर े  सकािर प करा. (१) नवडणू क आ्ोग नवडणु कद्ान आचासं  हता  लागू कते. (२) वश सं गी नवडणू क आ्ोग एखाा मतदा  सं घात पु हा नवडणु का घे तात. (३) एखाा घटका्ात क  हा व कती ट्ात  नवडणु का ्ा्ा हे   ा्सका ठवते . ३. ीपा लहा. (१) मतदासं घाची पु नभ चना  (२) मतपे टी ते  इहीएम मशीनप् तचा वास 

80

४. पु ढील सं कपना् पू ि   करा रा.  मतदा  (रू मका)

 नवडणू क आ्ोग  (रू मका)  नवडणू क   ् ा 

 ाजक् प व ्ां  चे उमे दवा (रू मका)

५.थोडता थोता उरे रे   लहा. (१) नवडणू क आ्ोगाची का्  प का. (२) नवडणू क आ्ु  पदावष्ी अधक माहती  लहा. (३) नवडणू क आचासं हता हणजे  का् हे  प  का.  उपम  अरप मतदान  ् ा (mock poll) शाळे  त आ्ोजत कन मतदान  ् ा समजू न ्ा.

81

३. रजकय प   मागील पाठात आपण सं वधानाची वाटचाल आण नवडणू क  ् े  चे  वप समजू न घे तले.  सामा् जनता, लोकशाही, तनधव आण  नवडणु का ्ा सवा ना जोडणाा सवा त महवाचा  द वा ाजक् प असतो. आपण ाजकाणावष्ी  जे  ऐकतो अथवा वाचतो ते बे चसे  पां शी सं बं धत असते. ाजक् पां  चे  अतव सवभ  लोकशाही  ्वथां  म्े  असते. क बना लोकशाहीमु ळे  ाजक्  प सते साठी पधाभ  कतात. तु त पाठात आपण रातात्ा ाजक् पपतीची ओळख कन  घे णा आहोत.  तु म्ा शाळे  त आण पसात तु ही अने क गट,  सं था अथवा सं घटना कोण्ाती कामाचा पाठपु  ावा  कताना पाह्ा असतील. सावभ  जनक न  सोडव्ासाठी एखादी सं  घटनाही पु ढाका घे ते. ववध  चळवळ्ा आं  दोलनावष्ीही तु ही वाचता. ्ाचा अथभ  असा क समाजात ्ाकाे   गट, सं था,  चळवळी स ् असतात ्ाचकाे   ाजक् पही  नवडणु का लढव्ात पु  ढाका घे ताना दसतात.  समाजातील अ् सं  था, सं घटना व ाजक् प  ्ां ्ात फक आहे . ाजक् प हे  सु ा सामाजक  सं घटनाच असतात, पं तु ्ां  ची उद दे     व का्भ पती  मा वे गळी असते. ्ा पावभ रू मीव आप्ाला असे  हणता ्े ईल, क ाजक् सता ा क्ासाठी  जे हा लोक एक ्े ऊन नवडणू क  ् े  त सहरागी  होतात ते हा ्ा सं  घटनां ना ‘ाजक् प’ हटले  जाते. ाजक् प हणजे   नवडणू क लढवू न ती  जं क्ासाठी व ्ानं  त सता मळवू न आप्ा  पाचे  शासन थापन कणाऱ्ा लोकां चा गट हो्.  ाजक् पां  ची काही ठळक वै शे आप्ाला पु  ढीलमाणे सां गता ्े तील.  सा मळिवे :  ाजक् पां  चा हे तू क वळ

 नवडणु कां ्ा मा्मातू  न सता मळवणे  हाच असतो. ्ामु  ळे  सते साठी ववध ाजक् प  पपां शी सतत पधाभ  कत असतात. अशी पधाभ  क्ात अ्ो् काहीच नाही. पं  तु  पध चे  वप  नकोप असावे.  व्ारसिरी्ा आधार :  ्े  क ाजक् प  काही धोणां चा, वचाां चा पु का कणाा असतो.  सावभ जनक नां बाबत पां ची एक वश रू मका असते. ्ा सवा ्ा समावे  शातू न पाची वचासणी  त्ा होते. ही वचासणी ्ां  ना ्ो् वाटते ते  लोक ्ा ्ा पाला पाठं  बा दे तात. पाला  लोकां चा जो पाठं बा मळतो, ्ाला ्ा ‘पाचा  जनाधा’ असे ही हटले  जाते. आधु नक काळात  सवभ च ाजक् पां  ची वचासणी साखीच दसते.  ्ामु  ळे  पां म्े   वचासणीव आधात फक  कणे  अवघड झाले आहे.  प कात म :  वचासणी ्ात आण्ासाठी ाजक् प ्ाव आधात का्भ  म  नचत कतात. सता मळाली क ्ा का्भ मां ची अं मलबजावणी क ली जाते. सता नाही मळाली ती  का्भ मां ्ा आधाे   लोकां चा पाठं बा मळव्ाचा  ्न ाजक् प कतात.  सरकार थापन किरे :  ाजक् प सका  थापन कतात आण दे शाचा ा्कारा कतात. अथाभ त हे  का्भ  नवडणु कत बमत मळवणाऱ्ा  पाचे  असते. ्ा पां  ना बमत मळत नाही ते  वोधी प हणू न का्भ  कतात.  शासन व जना तां चताील द वा :  ाजक्  प शासन आण जनता ्ां ्ातील द  वा हणू न  काम कतात. जनते ्ा माग्ा आण गाऱहाणी  शासनाप् त पोहचव्ाचे  का्भ  ाजक् प कतात,  त शासन पां माफ त आप्ा धोण-का्भ  मां ना  पाठं बा मळव्ाचा ्न कते . 82

 व मानपां ील ता बातां ू न  ु हां ला  कात समजले े  थोडता सां गा.   सताधाी पा्ा वोधात सवभ   वाेधी  पां ची मु ं बईत बै ठक झाली. शे तकऱ्ां चे  न हाती घे णा !   सताधाी पाने  ामीण रागात सं वाद  ्ाां चे  आ्ोजन क ले.

 एक ्े ऊन आघाडीचे  शासन थापन क्ास  सु वात क ली. आघाडी सका थापन क्ाचे  ्ोग राती् जनता प व काँ  े स ्ा दोही  पां नी क ले. आघाडी शासनातू न अथता नमाभ ण  होते  हा समज आप्ा दे  शातील प पतीने  खोटा  ठवला. आघाडीचे  शासन ही बाब आता राता्ा  ाजक् ्वथे  त थावली आहे.  महीत आहे क तु हा ल ?

 समजा, तु ही वोधी पने ते  आहात आण आो् े  ात सकाने चां गली  कामगी क ली नाही, हे तु म्ा पा्ा  नजे त आले आहे. वोधी पने ता हणू न  तु ही का् काल ?

  एकाच ाजक् पा्ा हाती सता  दीघभ काळ अस्ास व अ् कोणते  च  प ाजकाणात रावी नस्ास ्ा  पपतीला ‘एकप पती’ असे  हणतात.   ाजकाणात दोन ाजक् प रावी असतात आण आलट न पालट न ्ा  दोन ाजक् पां  ्ा हाती सता जाते  ते हा ती शासनपती ‘द वप   पती’  हो्. अने क ाजक् प सते  ्ा पध  त असतात आण सवा चा कमी-अधक  माणात ाजक् राव असतो. अशी  पती ‘बप पती’ हणू न ओळखली जाते.

 व्ार करा व लहा.  महामा गांधी, वनोबा रावे  आण  ज्काश नाा ् ण ्ां  नी ‘पवहत’  लोकशाहीची कपना मां डली. आधु नक  काळात अशी लोकशाही आणा्ची असे ल त  का् कावे  लागे ल ?   भाराील पपी ् े   बदले  वप (१) वातं ्ोत काळात काँ  े स हा एक बळ  प होता. काही अपवाद वगळता क  व ा्  पातळीव ्ा पाला बमत होते. रातातील  ाजकाणाव ्ा पाची पकड होती. हणू न ्ा  काळातील पपतीचे वणभ न ‘एक बळ प  पती’ असे क ले  जाते. (२) एक बळ प पतीला १९७७ म्े आहान दले गे ले. हे  आहान काँ े से त पां नी  एक ्े ऊन दले. (३) १९८९ ्ा लोकसरा नवडणु  कां नं त  ाजकाणात एकाच पाचे वचभ व असणे  ही बाब  सं पु ात आली. ्ानं  त्ा काळात अने  क पां नी

 कन पह.

 ाजक् पां  ्ा मु  ख दोन आघाा इथे  द्ा आहे  त. ्ां  तील घटकप शोधा व ्ां  ची  नावे  लहा. (१) ा ी् लोकशाही आघाडी (NDA) (२) सं ्ु  पु ोगामी आघाडी (UPA)

83

 रा ीत प  (सं दरभ  : Election Commission of India, Notification No. 56/201/PPS-111, dated 13 December 2016)

 हे ही जणू   न घय.  ा ी् प आण ादे शक प कोणाला  हणतात ?  रा ीत प िहू   न माता मळणतासाठी  नविडू   क आतोगाने  प क ले ता पु ढील  नकषां ्ी पू    ा हावी लागे. (अ) चा क वा अधक ा्ां  म्े   लोकसरा  क वा वधानसरे ्ा मागील नवडणु  कत  कमान ६% वैध मते  मळवणे  आव्क असते. तसे च मागील नवडणु कत  कोण्ाही ा्ातू  न अथवा ा्ां  मधू न  कमान चा सद् लोकसरे  व नवड न आले  पाहजे त.  क वा  (ब) एक ण लोकसरा मतदासं घा्ा कमान २% मतदासं घां मधू न तसे च कमान तीन  ा्ां  मधू न उमे दवा नवड न ्े णे आव्क असते .

(१) भारीत रा ीत काँ े स :  १८८५ साली राती् ा ी् काँ े सची थापना झाली. थापने ्ा  वे ळी काँ े स ही सवभ समावे शक वपाची ा ी्  वातं ्ासाठी ्न  कणाी चळवळ होती.  ्ामु  ळे  ्ात ववध  वचासणीचे  गट एक आले  होते. वातं ्ोत  काळात काँ े स एक  सवा त रावी प हणू न आकाास आला. धमभ नपेता, सवा गीण वकास,  द बभ ल घटकां साठी आण अपसं ्ाक वगाभ  साठी ‘समान ह, ्ापक समाजक्ाण’ हे  ्ा पाचे  सु वातीपासू नचे  धोण आहे. ्ानु  सा ्ा पाने अने क का्भ मही ाबवले. लोकशाही समाजवाद, आं ता ी् शां तता व सामाजक समता ्ां व ्ा  पाचा ववास आहे.  ादे शक क वा रातपाळीवरील प (२) भारीत कतु न प :  मासभ वादी  िहू   न माता मळवणतासाठी नविडू   क  वचासणीव आधाले ्ा आतोगाने पु ढील नकष प क ले आहे .  ्ा पाची थापना १९२५ (अ) लोकसरा क वा वधानसरे ्ा मागील  साली झाली. रातातला हा  नवडणु कत कमान ६% मते  मळवणे  एक जु ना प आहे. मजू , आण कमान दोन सद् वधानसरे  व  ककी वगभ  व कामगाां ्ा  नवड न ्े णे  आव्क असते .  हतासाठी हा प का्भ  कतो. ्ा पाचा  क वा  रां डवलशाहीला वोध आहे. (ब) वधानसरे ्ा एक  ण सद्सं  ्े  ्ा १९६२ ्ा सु  माास चीन व सोहएट ्ु न्न  कमान ३% जागा क वा कमान ३  ्ा दोही सा्वादी दे  शां पै क कोणाचे ने तृ व  जागा ा कणे  आव्क आहे .  वीकाा ् चे , ्ावन ्ा पातील ने  ्ां  म्े  वै चाक मतरता नमाभ ण झाली व राती्  क्ु  नट पात फ ट पडली व ्ातू न राती् रातातील काही मु ख ाजक् पां  ची आपण  क्ु  नट प (मासभ वादी) हा प थापन झाला. ओळख कन घे ऊ. 84

(३) भारीत जना प :   राती् जनता प  हा ा ी् तावील एक महवाचा प आहे. राती् जनसं घ हा प १९५१ म्े   थापन  झाला. १९७७ म्े   थापन  झाले ्ा जनता पात राती्  जनसं घ वलीन झाला, पं तु  जनता पाचे हे  वप फा  काळ टकले  नाही. प फ टला  व ्ातील राती् जनसं  घाने  राती् जनता प्ा  नावाने  १९८० म्े   नवा प थापन क ला. ाचीन राती् सं क ती, पं पा ्ां चे  जतन क ले  पाहजे  अशी  ्ा पाची रू मका आहे. आथभ क सुधाणां व ्ा  पाचा र आहे. (४) भारीत कतु न प (मास वादी) :  समाजवाद, धमभ नपेता आण लोकशाही ्ां  चा हा  प पु का कतो.  साा्वादास ्ा पाचा  वोध आहे. कामगा,  शे तकी, शे तमजू  ्ां ्ा  हतसं बंध ची ां जपणू क कणे  हे ्ा पाचे   धोण आहे. (५) बजन समाज प :   बजन समाज प  हा समाजवादी  वचासणीचा प आहे.  बजनां चे  हत हे ्ा पाचे  उद द   असू न १९८४  साली ्ा पाची थापना  झाली. दलत, आदवासी,  इत मागासवग् आण अपसं  ् ्ां  चा समावे श ‘बजन’ ्ा शदात होतो. बजन समाजाला सता  मळवू न दे णे हे ्ा पाचे उद द   आहे. (६) रा वादी काँ े स प : काँ े समधू न बाहे   पड न ा वादी काँ े स पाची थापना १९९९ म्े  झाली. लोकशाही, समता, धमभ नपेता ्ा मू ्ां  व

 पाचा ववास आहे.  काँ े स पाबोब ्ु ती  कन हा प १९९९ ते २०१४ प् त महाा ात  सते व होता. तसे च  क ाम्े  ही २००४ ते २०१४ इत्ा दीघभ  काळात हा प काँ े स्ा ने  तृ वाखालील आघाडीचा  एक घटकप होता. (७) ृि मू   ल काँ े स : ऑल इं ड्ा तृ णमू ल काँ े स  ्ा पाची थापना १९९८  म्े   झाली. २०१६ म्े  नवडणू क आ्ोगाने ्ा  पाला ा ी् प हणू न  मा्ता दली. लोकशाही, धमभ नपेता आण द बभ ल घटकां चे सं ण हे ्ा  पाचे  धोण आहे.  लोकसभ िनडणू   क २००९ ि २०१४  मधील र ीय पा नी मिळले य जग   रजकय पचे नि 

२००९

२०१४

राती् ा ी् काँ े स

२०६

४४

राती् क्ु  नट प

४

१

राती् रा ती् जनता ता प

85

 मळले य जग 

११६

२८२

राती् क्ु  नट प (मासभ वादी)

१६

९

 बजन समाज प

२१

-

 ा वादी काँ े स

९

६

 वतभ मानपात तु ही अशा का्ा बात्ा  वाच्ा असतील. ्ातू न अथाभ तच आप्ाला राती् सं घा्ातील ववध ा्ां  म्े   असणाऱ्ा  पां बाबत माहती समजते.  हे  प क वळ ा्ापु  ते च म्ाभ दत का आहे त ?  ा्ातील काही ने  ते  ा ी् पातळीव दसतात  त काही ा्ापु  ते च रावी असतात. असे  का ?  तु हां ला पडले ्ा अशा नां  ्ा आधाे आपण रातात्ा काही ादे  शक पां ची थोड्ात ओळख कन घे ऊ. राता्ा चाही दशां  ्ा  ा्ां  म्े   काही ातनधक पां चा आपण ्ेथे  वचा कणा आहोत. राता्ा ववध दे  शां त ववध राषा बोलणाे आण पं पा, सं क ती ्ां ्ातही ववधता असणाे  लोक आहे त. दे श आण ्ां  ची एक वतं  राषा असे  च आप्ाला दसते . दे शां ्ा रौगोलक  पातही ववधता आहे. महाा ातील ववध रौगोलक दे शां चा तु ही अ्ास क  ला आहे.  महाा  जसा म्दे  श क वा कनाभ टक ्ां ्ापे ा  वे गळा आहे  ्ाचमाणे   महाा ातही रौगोलक,  सां क तक ववधता दसते. आपली राषा आण आपला दे श  ्ां ्ावष्ीची आमी्ते  ची रावना नमाभ ण होऊन  काही काळानं त त्ाबाबत अमता नमाभ  ण होऊ

 लागली क ्ातू न ‘ादे शकता’ नमाभ ण होते. लोक आप्ा दे  शा्ा हताचा व वकासाचा ाधा्ाने  वचा क लागतात. आपली राषा, आपले  साह्, पं  पा, सामाजक सुधाणां चा इतहास,  शैणक व सां क तक चळवळी इ्ादबाबत अरमान वाट  लागतो व ्ातू न राषक अमता  बळ होऊ लागते. आप्ा दे  शाचा वकास  हावा, तेथील साधनसामी व ोजगाा्ा सं धीव आपला ह असावा ्ा रावने  तू न ादे शक अमता आकाास ्े ऊ लागते. अशा का्ा राषक, ादे  शक, सां क तक  व ्ां  ्ाशी सं  ल अमता सं घटत झा्ा क  ्ातू न ादे शकते ची रावना बळावते. ्ातू न काही  वे ळे स वतं  ाजक् प अतवात ्े  तात, त  काही वे ळे स ववध दबाव गट, चळवळी नमाभ ण  होतात. ्ा सवा चा हे तू एकच असतो व तो हणजे आप्ा दे  शा्ा हतसं  बंध चे ां   जतन कणे.

 ादे शक प   वश दे शा्ा वे  गळे पणाचा अरमान  बाळगणाे  आण ्ाचा वकास हावा हणू न  सते ्ा पध  त उतणाऱ्ा ाजक् गटां  ना ‘ादे शक  प’ हणतात. ्ां  चा राव ्ा-्ा दे  शापु ता  म्ाभ दत असतो. तीही आप्ा दे  शात रावी रू मका घे ऊन ते  ा ी् ाजकाणाव आपली छाप  पाडतात. ादे शक प ादे शक सम्ां  ना ाधा् 86

 दे तात. आप्ा दे  शाचा वकास क्ासाठी ्ां  ना  क वळ अधकाां ऐवजी वा्तता आव्क वाटते .  सं घशासनाला सहका्भ  कत आपले  वा्तते चे े  अबाधत ठे व्ाचा ादे  शक प ्न कतात.  तसे च ादे शक सम्ा ादे  शक पातळीवच  हाताळा्ात. सता ही ्ा दे  शातील ््ाच  हाती असावी. शासनात आण ्वसा्ां  म्े   ्ा  दे शा्ा हवाशां  ना अम दला जावा, असा आह ादे शक पां चा असतो. भाराील ादे शक पां ्े  बदले  वप :  वातं ्ोत काळापासू न रातात ादे शक प अतवात आहे, पं तु  ्ां  ्ा वपात आण रू मक त मा महवाचे  बदल झा्ाचे   दसते. (१) सु वाती्ा काळात ादे  शक अमतां मधू न  काही फ टी चळवळी नमाभ ण झा्ा. वतं    खलतान, वडथान अशा माग्ां  चा हे तू  सं घा्ातू न बाहे  पड न वतं  दे श नमाभ ण क्ाचा  होता. पं जाब, तमळनाड, जमू मू आण कामी ्ा  ा्ातील ादे  शक पां ची उदाहणे ्ा सं  दराभ त  दे ता ्े तील. (२) ादे शक पां ्ा रू मका हळ हळ  बदलू  लाग्ा. वतं   ा्ा्ा मागणीऐवजी ्ां  ना अधक वा्तता मळावी हणू न ्न सु   क ले.

 हा ादे शक पां ्ा वकासातील द  सा टपा हो्.  ्ा ट्ाची सु  वात साधाणतः १९९० नं त झाली. (३) आप्ा दे  शा्ा वकासासाठी आप्ा  दे शातील हवाशां ना ा्ात आण क  ात सता  मळावी, अशी रू मका ादे शक प आता घे ऊ  लागले. उदा., शवसे ना, ते लु गु दे सम. (४) ईशा् रातातील ादे  शक पां ्ा  वकासाचा एक वे गळा कल दसतो. ्ा दे शां मधील  ाजक् पां  नी फ टीते ्ा माग्ा सोड  न द्ा  व ्ां  नी वा्तते ची मागणी क्ास सु  वात  क ली. ईशा् रातातील सवभ   ादे शक प  ट्ाट्ाने मु ् ा  ी् वाहात ्े त आहे त. थोड्ात सां  गा्चे  झा्ास रातातील  ादे शक पां चा वास फ टीता, वा्तता आण  मु ् ा  ी् वाहात सामील होणे  अशा ट्ां  मधू न  झाला आहे. तसे च ा ी् ाजकाणातही ्ां  चा  राव वाढला असू न आघाडीचे  शासन हा ्ाचा  एक पणाम आहे. रातात अने क ादे शक प आहे त. सवभ  पां ची माहती ्ेथे घे णे  श् नाही. हणू नच आपण राता्ा पू वभ, पचम, दण आण उत अशा े ां मधील काही ातनधक पां ची ओळख कन  घे णा आहोत.

 कही मु ख ्े  शक प पु ढीलमणे

(१)

 महाा ातील मु ख ाजक् प. १९६६ म्े  थापना.

 शवसे ना 

 ाठी ाणां या ां ची जपणू क, ाठी भाषे चे ं वध न, पां तीयां ना मवोध. १९९५ ये  भातीय जनता पाशी यु ती कन  मशवे ना ा प व थ ााट ात ते व आला. २०१४ या मनिवणु कनं त ााट ात भाजपोबत  ते त भागी. 87

(२)  पं जाबमधील महवाचा ादे शक प. १९२० म्े   थापना.

 शरोिमी अकाली  दल 

धामभ क व ादे शक  जोपास्ास ाधा्.

अमता

 पं जाबम्े अने क वषभ  सते व.

(३)

 जमू आि  कामीर  नॅ शनल  कफरस 

 कामीमधील मु ख ादे शक  प. १९३२ साली थापना.

 कामीी जनते ्ा हतसं  बंध चा ां पाठपु ावा.  वा्तता जोपास्ासाठी ्नशील.

(४)  सकाबोबील वाटाघाटीतू न १९८५ म्े आसाम का. १९८५ साली थापना.

आसाम िग परषद 

 नवाभ सतां चे  न सोडवणे, आसामचे सां क तक, राषक व सामाजक वे गळे पण जपणे. आथभ क  वकासासाठी ्न.  गे ली अने क वष  आसामम्े   सताधाी प. 88

(५)

 वड मु े  कळघम 

१९२० मध्ा जटीस पाट्ा ाणे  त चळवळीचे  पां त  वड मु े  कळघम ्ा ाजक् पात झाले . १९४४ म्े   जटीस  पाट वड कळघम हणू न ओळखली जाऊ लागली. १९४९ म्े  ्ातू न एक गट बाहे  पडला व ्ा गटाने   वड मु े  कळघम प  थापन क ला. ्ातू नही बाहे  पडले ्ा एका गटाने   ऑल इं ड्ा अणा वड मु े  कळघम ्ा पाची १९७२ म्े   थापना क ली.  तमळ अमता जोपास्ाचे   ्न. क  ा्ा आघाडीतही काही  काळ सहराग.  सवभ  तां वील मतदाां चा पाला पाठं बा. सते त दीघभ काळ  ाह्ाने अने क उपा््ोजना ाबव्ा.

रातात ्े  क ा्ात अने  क ादे शक प आहे त. ्ां  नी ्ा ्ा ा्ा्ा ाजकाणाव  राव टाकले ला आहे. ्ाचे   एक उदाहण हणू न

 महाा ातील ादे शक पां ची दोन नवडणु कां ्ा  सं दराभ तील कामगी खालील त्ात दली आहे .

 महारा ाील ादे शक प (वधानसभे ील नधव)  जा कले य जग   पचे नि   िनडणू   क  िनडणू   क ि   २००९ ि   २०१४  शवसे ना ४४ ६३  महाा  नवनमाभ ण से ना १३ १  शे तकी कामगा प ४ ३ राप बजन महासं घ १ १ राती् रा ती् पलकन प  समाजवादी प ४ १  बजन वकास आघाडी २ ३

 जा कले य जग   पचे नि   िनडणू   क  िनडणू   क ि   २००९ ि   २०१४  ा ी् समाज प १ १ * ऑल इं ड्ा मजलीस२  ई-इते हद ा मु सलमीन   जनसु ा् शी २  लोकसं ाम १  वारमानी प १ (*  हा प २००९ म्े   अतवात नहता.)

 सा ग प ?

 ्ा पाठात आपण रातातील ा ी् आण  ादे शक पातळीवील ाजक् पां  चा आढावा  घे तला. पु ढील पाठात ाजक् चळवळचे   आप्ा  जीवनातील महव समजू न घे ऊ.

रातात्ा सवभ  च ा्ां  म्े   ादे शक  प आहे त. ्ा सवा  ची ्ेथे  दखल घे ता ्े णा  नाही. राता्ा नकाशा्ा आधाे   आणखी  काही ादे शक पां वष्ी माहती मळवा. 89

 वातात  (२) ाजक् प्ा सामाजक सं  घटनाच असतात. (३) आघाडी शासनातू न अथता नमाभ ण होते. (४) ‘शोमणी अकाली दल’ हा ा ी् प आहे.

१. दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न वधाने पू  ि   करा. (१) ाजक् सता ा क्ासाठी जे  हा लोक  एक ्े ऊन नवडणू क  ् े  त सहरागी होतात,  ते हा ्ा सं  घटनां ना ....... हटले  जाते. (अ) सका (ब) समाज  (क) ाजक् प (ड) सामाजक सं  था 

३. पु ढील सं कपना प करा. (१) ादे शकता (२) ा ी् प  ४. खालील नां ्ी थोडता उरे  लहा. (१) ाजक् पां  ची ठळक वै शे  प का. (२) रातातील पपती्ा वपात का् बदल  झाला आहे?

(२) न शनल कॉफस हा प ...... ्ा ा्ात आहे . (अ) ओडशा (ब) आसाम  (क) बहा (ड) जमू आण कामी 

 उपम 

(३) जटीस पाट ्ा ाणे  त चळवळीचे  पां त ........... ्ा ाजक् पात झाले . (अ) आसाम गण पषद (ब) शवसे ना  (क) वड मु ने  कळघम (ड) जमू आण कामी का न शनल कॉफस 

(१) तु म्ा आई-बाबां  चे  नाव ्ा लोकसरा मतदा  सं घात ्े ते  तो मतदासं घ महाा ा्ा नकाशा आाखात दाखवा. (२) राता्ा नकाशा आाखात मु  ख ाजक्  ादे शक पां चा राव कोठे-कोठे आहे ती  ठकाणे  दाखवा.

२. पु ढील वधाने ्ू   क क बरोबर े  सकािर प करा. (१) ाजक् प शासन व जनता ्ां  ्ातील द  वा  हणू न काम कतात.

90

४. समजक ि रजकय चिळळी   एका थानक वतभ मानपातील ही बातमी वाचा.  बालववाहावोधी्ा चळवळीला बे  च  ्श आले असू न बालववाहा्ा माणात सु  माे ५०% घट झाली आहे. ्ा चळवळीतील  का्भ क्ा  नी खू प सजगपणे  काम क ले.  ं डावोधी चळवळी्ा का्भ  क्ा  नीही  ्ां  ना मदत क ली. ्ाच पसात आता  क पोषणावोधी मोहीम हाती घे णे  आव्क आहे. काण गबी आण क पोषण ्ा आणखी  दखल घे ्ाजो्ा सम्ा आहे  त.

 वतभ मानपात्ा ्ा बातमीत चळवळचा उे  ख आहे. ्ाचा अथभ तु ही सां गू शकाल का ?  ्ा बातमीत सु टे सु टे असे एक क वष् दसतात.  हणजे  चळवळी एकाच वष्ाशी सं बं धत असतात का ?  चळवळनी पपां ना सहका्भ क ्ास ती अधक रावी होईल असे तु हां ला वाटते का ?  मागील पाठात आपण ा ी् आण ादे शक  पां वष्ी जाणू न घे तले. ाजक् प सते  ्ा  पध त असतात व नवडणु का जं क न ते  सामा्  जनते चे  न सोडव्ाचा ्न कतात. ाजक्  पां ची रू मका सवभ समावे शक वपाची असते.  ्ां  ना कोण्ाती एकाच नाव ल क  त  कन चालत नाही. सावभ जनक वछते पासू न ते अवकाश सं शोधनाप् त्ा सवभ   बाबचा ्ां  ना  ा ी् रू मक तू न वचा कन नणभ ् ्ावा लागतो.  समाजात्ा सवभ   समाजघटकां ्ा सम्ां  साठी  ाजक् पां  कडे  काही का्भ म असावा लागतो.  शे तकी, कामगा, उोजक, महला, ्ु वा वगभ,  ्े   ्ी अशा सवा  चा वचा कन ाजक्  प धोणे  ठवतात.

 ्ळवळी का ?  समाजात्ा सवभ  च ्ना ाजक् पात  सहरागी होऊन सावभ जनक हतासाठी काही कणे  श् असते  च असे  नाही. काही लोक एखााच  नाव ल क त कन ्ा नाचा पाठपु  ावा  कतात. ्ा्ा नाकणासाठी लोकां  ना सं घटत  कन शासनाव एखादी क ती क्ासाठी दबाव आण्ाचा ्न कतात. सात्ाने क तशील  ान ्ा सम्े  बाबत जनमत त्ा कन ाजक्  प व सकाव दबाव आण्ाचे   काम क ले  जाते.  ्ा सामू हक क तना ‘चळवळ’ असे  हणतात.  सामू हक क ती हा चळवळीचा गारा असतो.  लोकशाहीम्े   चळवळना फा महव असते.  चळवळतू न अने क सावभ जनक न चच त ्े तात.  शासनाला ्ा नां  ची दखल ्ावी लागते .  चळवळतील ने ते  व का्भ कत  शासनाला ्ा  ना्ा सं  दराभ त आव्क ती सवभ   माहती  पु वतात. धोण आखताना अशा माहतीचा शासनाला  उप्ोग होतो.  शासना्ा काही नणभ  ्ां ना अथवा धोणां ना  वोध क्ासाठीही चळवळी उ्ा क  ्ा जातात.  नषेध अथवा तका क्ाचा ह (Right to protest) हा लोकशाहीतील एक महवाचा ह आहे. पं तु  तो अ्ं  त सं ्माने  व जबाबदाीने  वापला पाहजे.  सा ग प ?

 वथापतां चे पु नवभ सन ्ो् काे   हावे,  ्ां  चे  उपजीवक चे  साधन सु त ाहावे  हणू न आप्ा दे  शातील स ् चळवळी कोण्ा ? 91

 झाली आहे  तो न जनते ला आपला वाटला पाहजे.  ्ळवळ िहजे कात ?  चळवळ ही एक सामू हक क ती असते. ्ात  ्ासाठी नचत का्भ  म ठवू न ्ाआधाे  चळवळी जनमताला आका दे ्ाचा ्न कतात. अने क लोकां चा स ् सहराग अपे  त असतो.  चळवळ हे  लोकां चे  वश नारोवती  चच  कर.  चळवळी जी एकाच नाचा पाठपु ावा  नमाभ ण झाले ले सं घटन असते. उदा., द षण हा  कत अस्ा ती चळवळमागे   एक ्ापक  एकच न घे ऊन चळवळ उरी ा शकते.  चळवळीसमो एखादा नचत सावभ जनक  वचासणी असते. उदा., बालववाह अथवा  हे तू अथवा न असतो. उदा., ाचावोधी  ं डाबं दी चळवळचा लोकशाही, महलां चे  समीकण, सामाजक समता अशा मू ्ां  व  चळवळीचा हे तू ाचा न क्ाचा असतो.  ववास असतो. काही चळवळचे ्थावकाश  चळवळीला ने तृ व असते. ने तृ वामु ळे  ाजक् पात पां  त होते.  चळवळ  ् ाशील ाहते . चळवळीचा हे तू, का्भ म, आं दोलनामक पवा ्ां वष्ी नणभ ् घे ता ्े तात.  सा ग प ?  खं बी ने तृ व असे ल त चळवळ पणामकाक होते. रातात्ा कोण्ा चळवळमु  ळे  ्ााल्ात  चळवळ्ा सं  घटना असतात. सं घटनां शवा्  जनहताथभ ्ाचका दाखल होऊन ्ााल्ाला  चळवळना सात्ाने   नां चा पाठपु ावा कता ्े त  ्ाव नणभ  ् ावा लागला ?  नाही. उदा., शे तकऱ्ां ्ा चळवळीसाठी शे  तकी  महामा फ ले, महामा गांधी, सं त गाडगे  सं घटना काम कते.  महााज, डॉ. बाबासाहे ब आं बे डक ्ां नी  कोण्ाही चळवळीला जनते  चा पाठं बा  कोण्ा चळवळी उ्ा क  ्ा ? आव्क असतो. चळवळ ्ा नारोवती नमाभ  ण

 खालील सं वाद वा्ा व तावर एक परचछे द लहा.  पण वकसनशील दे शां मधील  न कतीती वे गळे आहे त.  तेथील सामाजक, आथभ क,  मानवी ह णाची  सां क तक पथती वे गळी  चळवळ ज जगर रावी अस्ाने   ्ातू न अ् चळवळी  झाली त अ् कोण्ाच  नमाभ ण होऊ शकतात.  चळवळची गज नाही.

    ब    

ट श  र ाज    च ळ वळ    ी  चा   अ   ुन र  च  ळव   ळी   वट   ीत    व  आ  प      ् ा ला   आ ता  च   हे ही खे च आहे. ज ात    अ  द ड प   ्ा   घ    े त   ा   स    े् ई ल.  आ पण  नाहीत ‘मु ली वाचवा’     आ प ्   ा  ल ोक    शा ह    त . प र  ुतं    ी   ्व    असे  आप्ाला हणावे श ा ळ  े चा   प   स      ुम ल ट  स  च  थ   ेत    ळ   व   ळ   ा   ठ ी   ी   अ  द   न  र    भ ्   स   क    ्ा  सा  ठ ी   च  ण       लागले  नसते. ळ वळ     न को प    ल ो कश     े ह  े  स    ु  क ्  ा   क ा  ाह   ी च ल ण    ? आ   े  ह  े. 

92

 चच  कर. रातातील रू मपु ां ्ा चळवळी कोण्ा  मु द ां    बाबत आही आहे त ?

 कन पह.

अंधा नमू भ लन चळवळ, नां चे  द षण ोख्ासं  बंधी चळवळ, ी ू ण  ह्े  वोधी चळवळ, ‘नॉट इन मा् ने म’ अशा चळवळवष्ी वतभ मानपां म्े ्े णाऱ्ा  बात्ां  चे सं कलन का.

 महीत आहे क तु हा ल?

 सावभ जनक न क वळ सामाजक े ातले असतात असे  नहे, त ते  समाजा्ा  कोण्ाही े  ातू न नमाभ ण होऊ शकतात.  समाजसुधाणे साठी आप्ा दे  शात आण  वशे षतः महाा ात अने क चळवळी उ्ा  ाह्ा व ्ातू  न समाज आधु नक हो्ास  सु वात झाली. आपला वातं ्ासाठीचा लढा हीसु  ा एक  सामाजक चळवळच होती.  ाजक् व आथभ  क चळवळतू न  नागकां ्ा हां  चे  जतन, मताधका,  कमान वे तन, आथभ क सु तता असे  न  हाताळले  जातात. वदे शी ही एक महवाची आथभ क चळवळ आहे.

भाराील मु ख ्ळवळी  आदवासी ्ळवळ :   वातं ्पू वभ  काळात  टशां नी आदवास्ा जं  गल सं पतीव उदनवाभ ह

 क्ा्ा हाव गदा आणली. छोटा नागपू   पसातील कोलाम, ओडशातील गड,  महाा ातील कोळी,  र, ामोशी,  बहामधील संथाळ, मं  ु डा  बरसा मु ं डा  आदवासनी मोा  माणात उठाव क ला. ते हापासू न आदवासचा  सं घषभ चालू चालू आहेहे . रातातील आदवासचे अने क  न आहे त. ्ां  तील मु ख न हणजे  ्ां  चा  वनावील अधका नाकाला जातो. आदवासी  चळवळीची मु ख मागणी हणजे  आदवासचे  वनावील अधका मा् कावे  त, वनातील उपादने  गोळा क्ाचा आण वनजमनीव लागवड  क्ाचा अधका ्ां  ना मळावा.

भाराील शे करी ्ळवळ : रातातील  शे तकी चळवळ ही एक अ्ं  त महवाची चळवळ आहे. टशां ्ा ाजवटीत वासाहतक काळातील  सका्ा शे  तीवोधी धोणामु ळे शे तकी सं घटत  होऊ लागले. बाडोली, चं पा्, खोतीचा न ्ा  शे तकऱ्ां ्ा चळवळीवष्ी तु  हां ला माहीत असे लच. शे तकी चळवळ्ा े  णा महामा फ ले,  ्ामू  त ानडे  आण महामा गांधी ्ां  ्ा  वचाां मधू न घे त्ा जातात.  शे तीवष्क काही सुधाणां मु ळे  (उदा.  क ळका्दा, कसे ल ्ाची जमीन इ्ादी.) शे  तकी  चळवळ संथ ाहली. हतां तीनं त मा शे तकी  चळवळ अधक  ् ाशील आण पणामकाक  होऊ लागली. शे तीचे  उपादन वाढव्ासाठी आण अधा्ाबाबत व्ं  पू णभ  हो्ासाठी हतां  ती  क्ात आली, पं  तु  ्ाचा गीब शे  तकऱ्ां ना  फा्दा झाला नाही. शे तकऱ्ां म्े   गीब आण ीमं त असे वगभ  नमाभ ण झाले. ्ां  ्ातील असं  तोष  वाढला व शे तकऱ्ां ्ा आं  दोलनाला सु वात झाली. 93

 शे तमलल योय भव मळव, शे तील  उोगच दजथ  मळव, वमीन्न आयोगय  शफरशी वीकरयत, कजथ मफ, कजथ मु ी आण  र ीय शे तीवषयक धोरण य शे तकरी सा घटना य  मु ख मगय आहे त.  शे तकरी सा घटन, भरतीय कसन यु नयन, ऑल इा डय कसन सभ य भरततील कही  महवय शे तकऱया य सा घटन आहे त.  करन पहा.

 शे तकऱया य व शे तमजु रा य कयणसिी  शसनने  कोणय योजन रबवय आहे त ?  कामगार चळवळ :  भरततय कमगर  चळवळील औोगककरणची पवथभू भ मी ू आहे.  एकोणसय शतकय उतरधथ त भरतत कपड  गरय, रे वे कं पय या सरय उोगा ची सु वत  झली होती. १८९९ मये रे वे य कमगरा नी आपय मगया सिी सा प क ल. कमगरा चे  न  सोडवयसिी यपक सा घटन म १९२० मये  ्पन झली. ती ‘ऑल इा  डय   ेट ड यु नयन कँ े स’  हणू न उे खली जते.  वता योतर कळत कमगर चळवळ अधक  भवीपणे  कम क लगली. १९६० आण ७०  य दशकत कमगर चळवळीची अने क आा दोलने  झली. परा तु १९८०   १९८० पसू न कमगर चळवळ वखु रली  गे ली. भरतभर कमगरा चे  न नयने उभे  रहत आहे त. करण जगतककरणच परणम कमगर  चळवळीवर झल. अ्र रोजगर, कं  टी कमगर,

भरततय कमगर चळवळील औोगककरणची पवथभू भ मी ू आहे.  एकोणसय शतकय उतरधथ त भरतत  कपड गरय, रे वे कं पय या सरय  उोगा ची सु वत झली होती.

आ्थ  क असु रतत, कमगर कया चे सा रण  नसणे, अमयथ द कमचे  तस, कमय िकणी असणरी असु रतत, अनरोय इयदी आजय  कमगर चळवळीपु ढील समय आहे त.  त चळवळ :  वता यपू वथ  कळत भरतत  ी चळवळीची सु वत  पु रोगमी पु षा य पु ढकरने  झली. या वर होणर अयय, या चे  शोषण ्ा बू  बू न  या न समनने  जगत यवे  व सवथ जनक जीवनत  सहभग घे त यव यसिी  सावतबाई फु ले अने क सुधरण धरण चळवळी  सु  झय. ईवरचा  वसगर, रज रममोहन  रॉय, महम जोतीरव फ ले, सवीबई फ ले,  महष धडो क शव कव, पा डत रमबई, रमबई  रनडे या य पु ढकरमु ळे  सतीय ्े  ल वरोध,  वधव पु नवथ वह, ी शण, बलववहस  वरोध, या न मतदनच अधकर या सरय  सुधरण धरण होऊ शकय.  वता यना तर भरतय  सा वधनत या न सवथ च  बबतीत समन ह दे यत आले आहे त. परा तु अने क े ा त या न यत  म समन वगणू क दली  रमाबाई रानडे  जत नहती. ी वता य हे  य कळतील या य चळवळीचे उद द   होते.  य कळतील या ची चळवळ मु यने  मणू स  हणू न दजथ  मळव यसिी होती. या चे  वता य  हही यमगील एक उे श होत. भरतमये  चर, जतयव्े  ल वरोध,  कर धमथ कते ल वरोध य समया वरोधत आा दोलने सु  झली. य आा दोलना मये  य  मोठ मणवर सहभगी झय होय. या तू न  या न आपयवर होणऱय अययची जणीव 94

 झाली. ्ां  ्ा पु  ढाकााने  ्ां  ची चळवळ सु   झाली. रातातील ी चळवळचे  वप एकसं घ  नाही, पं तु  ्ां  चे  आो्, ्ां  ची सामाजक  सु तता, ्ां  चे  आथभ क वावलं बन आण  समीकण ्ा मु द ां    चा वचा ववध पातळीव  ्ा ी सं घटना कताना दसतात. ्ां  चे  शण आण ्ां  ना माणू स हणू न दजाभ  व ता मळावी  ्ाचा आह हे  ी चळवळीसमोील आजचे  पता विर रि  आहान आहे.  पता विर ्ळवळ :  प्ाभ वणाचा ऱहास ही  पातळीवही अने क चळवळी स् आहे  त आण आज्ा काळातील एक ा  ी् व आं ता ी्  ्ा े ात आं ता ी् सहका्भ ही खू प मोा  पातळीवील गंरी री सम्ा आहे हे आपण   आपण जाणतोच.  माणाव आहे.  प्ाभ वणाचा ऱहास ोख्ासाठी आं  ता ी् रातातही प्ाभ वणातील ववध वष्ां ना  ाधा् दे  त अने क चळवळी स ् आहे  त. राताचे  जलपु ष  जै वववधते चे सं ण, पा्ा्ा ववध ोतां  चे  ्ा नावाने ओळखले   ओळखले  जतन, जं गल आवण, नां चे द षण, हतपाचे  जाणाे डॉ.ाज   डॉ.ाज सं ह  सं ण, ासा्नक ्ां  चा वाप व ्ां  चे द पणाम  ाणा ्ां नी ाजथान  इ्ादी न घे  ऊन चळवळी सं घषभ  कत आहे त.  ्ेथेथ े मोठी जलां ती  ाहक ्ळवळ : १९८६ साली ाहक सं ण  घडवू न आणली  का्दा अतवात आला. ्ानं  त ाहक चळवळीचा आहे. ाजथानम्े  उद् झाला. ्ा चळवळीचे उद द   ्ापक आहे .  हजाो ‘जोहड’  समाजातील ्े  क घटक हा ाहक असतो.  ड.राज सं ह िराा  (नां वील मातीचे अथभ ्वथे  तील बदलां मु बदलां मु ळे,  बंधाे धाे) नमाभ ण क्ा्ा मा्मातू  न  तसे च समाज्वथा  ाज सं ह सीस आले  होते. सं ह ्ां नी  बदल्ामु  ळे  ाहकां व  ाजथान्ा वाळवं  टात ना पु नजीवत  पणाम होतो. ्ाला  क ्ा. ्ां  नी ‘तण रात सं घ’ ्ा सं घटने ची अने क सम्ां  ना तड  थापना कन शे कडो गावां म्े सु माे  अका  ावे  लागते. जसे रे सळ, वतू ं ची वाढवले ली  हजा जोहड नमाभ ण क ले. दे शर पद्ाा  क मत, वजन-मापातील फसवणू क इ्ादी. अशा  काढ न जलसं वधभ न, ना पु नजीवत कणे,  का्ा फसवणु  कपासू न ाहकां चे सं ण  वनसं वधभ न, व्जीवन सं  वधभ न मोहीम ाबवली  क्ासाठी ाहक चळवळ अतवात आली. आहे. गे ली ३१ वष  ्ां  ची ही सामाजक  चळवळी नागकां चा सावभ जनक जीवनातील  चळवळ सु  आहे. डॉ. ाज सं ह ाणा हे  सहराग वाढवतात. १९८० नं त्ा चळवळना  पा्ाचे   नोबे ल समज्ा जाणाऱ्ा ‘टा  कहोम ‘नवसामाजक चळवळी’ हटले  जाते. काण ्ां  चे  वॉट ाइझ’चे  मानकी आहे त.  वप आधी्ा चळवळपे ा वे गळे  होते. ्ा 95

अधक वष्न होऊ लाग्ा, हणजे  च एक का  वष्ारोवती जनआं दोलन उरे  क्ाचे   ्न होऊ  लागले.

 पु ढील पाठात आपण लोकशाहीसमोील आहानां चा वचा कणा आहोत.

 वातात  १. दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न वधाने पू  ि   करा. (१) शे तकी चळवळीची ...... ही मु ख मागणी आहे. (अ) वनजमनीव लागवड क्ाचा अधका  मळावा. (ब) शे तमालाला ्ो् राव मळावा. (क) ाहकां चे सं ण कणे. (ड) धणे बांधावीत. धावीत.

(२) रातातील शे तकी चळवळीचे  वप प का. (३) वातं ्पू वभ पू वभ  काळात ी चळवळी कोण्ा  सुधाणां धाणां साठी लढत हो्ा?

४. खालील वधाने  सकािर प करा. (१) लोकशाहीम्े   चळवळना फा महव असते. (२) चळवळीला खं बी ने तृ वाची गज नसते. (३) ाहक चळवळ अतवात आली.  उपम 

(२) शे तीचे  उपादन वाढव्ासाठी आण अधा्ाबाबत व्ं  पू णभ  हो्ासाठी ......  क्ात आली. (अ) जलां ती (ब) हतां ती  (क) औोगक ां ती (ड) धवलां ती 

(१) ववध सामाजक चळवळ्ा आं  दोलनावष्ी  वतभ मानपातील बात्ां  चे सं कलन का. (२) आप्ा पसातील सावभ  जनक सम्ा  सोडव्ासाठी ्न कणाऱ्ा चळवळ्ा  का्ाभ चा अहवाल लहा. (३) राजी अथवा धा् वकत घे  ताना तु मची वजनात  फसवणू क झाली त ाहक सं ण का्ां तगभ त  तु ही कशी ता काल, ्ाचा नमु ना त्ा  का.

२. ीपा लहा. (१) आदवासी चळवळ  (२) कामगा चळवळ  ३. खालील नां ्ी नां ्ी थोडता उरे  लहा. (१) प्ाभ वण चळवळीचे  का्भ  प का.

96

५. भरतीय लोकशहीसमोरील आवहने  ्ापू व हट्ामाणे   लोकशाही ही एक  सात्ाने  चालणाी जवं त  ् ा आहे . लोकशाहीचा  वीका क ला हणजे  लोकशाही अतवात आली असे  होत नाही. ्ामु  ळे  लोकशाही टकव्ासाठी  द ाहावे  लागते, जाणीवपू वभ क ्न कावे  लागतात. लोकशाहीला असणाे  धोक वे ळीच ओळखू न ्ां  चे  लोकशाही्ा मागाभ  ने च नाकण  कणे  आव्क असते . तु त पाठात आपण राती् लोकशाहीसमो कोणती आहाने आहे त  ्ाचा ामु ्ाने   वचा कणा आहोत. तपू व  जागतक पातळीव लोकशाहीसमोील आहानां चा आपण थोड्ात वचा क. आज जगातला ्े  क दे श आपण  लोकशाहीवादी अस्ाचे   हणतो. पं तु  ्ात  मा लोकां चे  ह आण वातं ् अबाधत ठे  वणाी आण जनक्ाणाला ाधा् दे  णाी लोकशाही  फाच थोा दे शां म्े आहे. लकी ाजवटचा  मोठा धोका लोकशाहीसमो आहे. ्ामु  ळे  जागतक  पातळीव खऱ्ा लोकशाहीचा सा होणे  व ्े  क  दे शात तचा अवलं ब हे  लोकशाहीसमोील मोठे आहान आहे. लोकशाही सााचे हे  जागतक  पातळीवील आहान आहे.

 वर े ां त पोहचली पाहजे. सवभ  समाज घटकां चे  सामीलीकण, सामाजक सं थां ना वा्तता,  नागकां चे  समीकण, मानवी मू ्ां  चे  जतन इ्ादी  मागभ  ्ासाठी अवलं  बावे  लागतील. खी लोकशाही  जव्ाचे हे  का्भ पू णभ  हो्ाची गज आहे .  सा ग प ?

 लोकशाहीत ाजक् प नवडणु  कत सामील  होऊन सते त वे श कतात, पं तु  ाजक्  पां ्ा अं  तगभ त नवडणु का होतात का ? ाजक्  पां नी सं घटनां तगभ त नवडणु का घे णे  आव्क असते, पं तु  अशा नवडणु का होतात का ?

 मला पडले ले  न...  चीनने  आथभ क सुधाणा वीका्ा.  जागतक ्ापा सं  घटने चे  सद्वही वीकाले .  पं तु  तथे  एकाच पाचे वचभ व कसे असू  शकते ? चीन हे  लोकशाही ा आहे का ?

 लोकशाहीची पाळे मु ळे  आणखी खोलव ने णे  हे  जगात्ा सवभ  च लोकशाही ा ां पु ढील मोठे आहान आहे. वातं ्, समता, बं धु ता व ्ा,  शां तता, वकास आण मानवतावाद ही मू ्े  बग लोकशाही ्वथे  कड न लोकशाही  समाजा्ा सवभ   तां व ने णे  आव्क आहे .  ्वथे  कडे  वास का ् चा झा्ास कोण्ा  ्ासाठी आव्क ्ापक सहमतीही पु  हा  लोकशाही सं था नमाभ ण का्ा लागतील ?  लोकशाही मागाभ ने च नमाभ ण कता ्े णे  श् आहे .  ्ा दे  शां म्े   लोकशाही जली आहे असे  लोकशाही खोलव ने ्ासाठी ्ा सु धाणां ची आपण हणतो तेथ ही े लोकशाहीचा वाव म्ाभ दतच आव्कता आहे . आहे. रातासा्ा अ् दे  शां म्े  ही लोकशाही भारीत लोकशाहीसमोरील आहाने  हणजे क वळ मतदान, नवडणु का, शासन्वहा,  लोकशाही अधक अथभ पू णभ  क्ा्ा ीने  ्ााल् इ्ादचा बोध होतो. पं  तु हे  लोकशाहीचे  क वळ ाजक् वप आहे . लोकशाही ज एक  शासनाने  सते चे  वक ीकण कणे  व महला आण  जीवनमागभ  हा्चा असे ल त लोकशाही समाजा्ा  द बभ ल घटकां ना आण ्ा उपा््ोजना ाबव्ा. 97

 पं तु  ्ातू न नागकां ्ा हाती खी सता आली  का ्ा नाचा वचा कणे  आव्क आहे .  जमावाद व दहशवाद :  धामभ क सं घषभ  आण  ्ातू न नमाभ ण होणाा दहशतवाद हे  राती्  लोकशाहीसमोील सवा त मोठे  आहान आहे.  समाजात धामभ क ते ढ वाढ्ामु  ळे  सामाजक थै ्भ  नाहीसे  होते. दहशतवादासा्ा घटनां  मु ळे  लोकां चा  लोकशाहीतील सहराग कमी होतो.  डावे  उवादी (नलवादी) :   नलवाद ही रातातील खू प मोठी सम्ा आहे . रू महीन  शे तकी, आदवासी ्ां ्ाव होणाऱ्ा अ्ााला  द  क्ासाठी नलवाद सु   झाला. ्ा नलवादाने आता उ प धाण क ले आहे. पण ्ातील  शे तकी-आदवासी ्ां ्ा सम्ां  चे  महव कमी  होऊन सकाला हं सक पतीने  वोध कणे,  पोलीसदलां व हे  कणे, ्ां सा्ा मागा  चा वाप  नलवादी गटां कड न क ला जातो. ा ् ार : राताम्े  सावभ जनक े ां त मोा  माणाव ाचााची सम्ा दसू न ्े ते. ाजक् आण शासक् तावील ाचाामु  ळे  सकाची  का्भमता कमी होते. सकाी कामां ना लागणाा  वे ळ, सावभ जनक सोई व सु वधां ची घसले ली  गु णवता, वे गवे गळे  आथभ क घोटाळे ्ां मु ळे एक ण  ्वथे  बल अववास आण असमाधानाची रावना लोकां म्े  नमाभ ण होते. नवडणू क  ् े  म्े  होणाा ाचा, बनावट मतदान, मतदाां ना लाच

 ु हां ला कात वाे ?  ाजकाणातील घाणे शाही ही आप्ा  लोकशाहीसमोील मोठी सम्ा आहे .  ाजकाणात एकाच क ट ं बाची मे दाी नमाभ ण  झा्ाने   लोकशाहीचा अवकाश (democratic space) आसतो. सामा्  लोकां ना सावभ जनक े ात सहराग मळत  नाही.

 दे णे, पळवू न ने णे ्ां सा्ा घटनां  मु ळे  लोकां चा  लोकशाही  ् े  वील ववास उड  शकतो.  राजकािरा्े गु हे गारीकिर :  ाजक्   ् े  म्े गु हे गाां चा वाढता सहराग ही लोकशाही  ्वथे  समोील एक गंरी सम्ा आहे . गु हे गाी  पावभर मी, ू गु हे गाी वपाचे  आोप, ाचााचे आोप असले ्ा ्ना काही वे  ळा ाजक्  पां कड न उमे दवाी दली जाते. ्ामु  ळे ाजकाणाम्े  पै सा आण गु ं डगी्ां  चे महव वाढते. नवडणु क्ा  वे ळी हं साचााचा वाप होऊ शकतो.  सामाजक आहाने :  व उे खले ्ा आहानां ्त लोकशाहीसमो काही सामाजक आहाने ही आहे त. बे ोजगाी, ्सनाधीनता,  द काळ, साधनसं पतीचे  असमान वतण, गीबीमं त ्ां ्ातील वाढती दी, जाती्ता इ्ादी  सामाजक न सोडवणे  आव्क आहे . भारीत लोकशाही तशवी करणतासाठी कात  करा ते ईल ? (१) लोकशाहीत बमताला खू प महव आहे.  लोकशाही शासनकाात बमत मळवणाा प  सते व ्े तो. सं सदे म्े सवभ  नणभ ् बमताने घे तले  जातात. बसं ् समाजाचे   क्ाण हा लोकशाहीचा  उे श असतो. बमताला महव दे ताना अपमतात असणाे  आण अपसं ् असणाे ्ां ्ाव अ्ा  हो्ाची श्ता असते . लोकशाही हे  जी बमताने  चालणाे  सका असले  ती अपमतात असणाऱ्ा  लोकां ना नणभ ् ् े  त सामावू न घे णे, ्ां  ्ा  हतसं बंध चा ां वचा कणे हे दे खील सकाचे कतभ ् आहे. थोड्ात लोकशाही शासनाम्े   सवा ्ा  मतां ना महव असा्ला हवे. ्ाचमाणे   बमताचे  सका हे  बसं ् असले  ्ा समाजाचे   सका असू  न्े. सवभ  धामभ क, वां शक, राषक, जाती् गटां ना  लोकशाहीमधील नणभ ्  ् े  म्े  सहरागी हो्ाची  समान संधी मळा्ला हवी. (२) रातातील ्ााल्े   ाजक्  ्ा 98

अधकाधक पादशभ क हो्ासाठी जाणीवपू वभ क  ्न कताना दसत आहे  त. वशे षकन ाजकाणाचे  गु हे गाीकण ोख्ासाठी गु  हे गाां ना कडक शा आण ाजक्  ् े  त सहरागी हो्ास बं  दी असे  नबध ्ााल्ाने   घातले आहे त. (३) रातातील लोकशाही ्शवी क्ासाठी  क वळ सका, शासन व ्ााल्ीन पातळीव  ्न होणे पु े से  नाही. ्ासाठी सामाजक व  वै ्क पातळीव ्े  काने च जाणीवपू वभ क ्न  क ले  पाहजे त. शासक् आण शासक् पातळीव  सवभ  शा अर्ान, वछ रात अर्ान, ाम  समृ ी ्ोजना, व-मदत गटां ची थापना, महामा  गांधी ा ी् ामीण ोजगा ्ोजना ्ां साखे अने क

 उपम ाबवले  जातात. ्ां  चे  ाजक् तनधव  वाढव्ासाठी थानक शासन सं  थां म्े  ्ां  साठी ५०% जागा ाखीव ठे व्ात आ्ा आहे  त. (४) रातातील लोकशाही ्शवी हा्ला  हवी असे ल त सवभ च पातां व नागकां चा  सहराग वाढला पाहजे. वशे षतः शासन्वहाां  ्ा  पातळीव तो वाढ्ास सावभ  जनक धोणां चे  वप  बदले ल. सं वादां तू न ्ां  ची नमभ ती होईल. सते व  न ्े ऊ शकले ्ां  बोबही दे वाण-घे वाण असणे  लोकशाही्ा ्शासाठी आव्क आहे .  समता, वातं ्, सामाजक ्ा, धमभ  नपेता आप्ा वै  ्क जीवनातही ्ा मू ्ां  चा आद व  जोपासना का ् ला हवी. आपण दे  शाचे  एक जबाबदा  नागक आहोत, ही जाणीव ्े  काने ठे वली तच  लोकशाही ्शवी होईल.

 वातात  १. दले ता पता तां पै क तोत पता त नवड   न वधाने पू  ि   करा. (१) लोकशाहीम्े   ......... नवडणु कत सामील  होऊन सते त वे श कतात. (अ) ाजक् प (ब) ्ााल्े (क) सामाजक सं था (ड) वीलपै क नाही.

३. ीपा लहा. (१) डावे  उवादी  (२) ाचा  ४. खालील नां ्ी थोडता उरे  लहा. (१) रातात लोकशाही्ा ्शासाठी कोण्ा बाबी आव्क आहे  त ? (२) ाजकाणाचे   ुगु हे गाीकण झा्ामु  ळे  कोणते  पणाम होतात ? (३) ाजक्  ् ा पादशभ  क हो्ासाठी कोणते  ्न क  ले जातात ?   उपम 

(२) जगातील सवभ च लोकशाही ा ां पु ढील मोठे आहान हणजे ........... . (अ) धामभ क सं घषभ (ब) नलवादी कावा्ा  (क) लोकशाहीची पाळे मु ळे  आणखी खोलव ने णे. (ड) गु ं डगीला महव 

(१) ाचााला आळा घाल्ासाठी तु  ही कोण्ा  उपा््ोजना सु चवाल ्ाची ्ादी का. (२) ‘रातातील दहशतवाद’ ्ा सम्े  व वगाभ त  गटचच चे  आ्ोजन का. (३) ‘्सनमु  ी’ ्ा वष्ाव पथना साद का.

२. पु ढील वधाने ्ू   क क बरोबर े  सकािर प करा. (१) लोकशाही टकव्ासाठी द ाहावे   लागते. (२) डा्ा उवादी चळवळीत आज शे  तकी व आदवासी ्ां ्ा सम्ां  चे  महव वाढत आहे. (३) नवडणु कतील ाचाामु ळे  लोकां चा लोकशाही   ् े  वचा ववास उड  शकतो. 99

 रातशााचता अतासाने.... रातातील ्े  क नागक, मग तो गावात, तालु ्ा्ा ठकाणी अथवा शहात  ाहणाा असो, दोज अने क नागी आण ाजक् नां  शी सात्ाने   जोडले ला असतो.  हवासाचा दाखला, जातीचा दाखला, आधाकाडभ ्ां साठी कोणाला रे टावे ? पाणी,  सावभ जनक वछते वष्ी कोठे ता कावी ? घासं बंधी कागदपे  कोठ न मळवावीत ?  सावभ जनक सु वधा मळव्ासाठी का् कावे ? ्ां सा्ा अने  क बाबवष्ीची माहती  नागकशा आण ा्शाा्ा अ्ासातू  न मळते. दे शाचा नागक हणू न आप्ाला असले ्ा ह-कतभ  ्ां  ची जाणीव ्ा अ्ासातू न होते. रातात आण राताबाहे   तु हां ला वास का ् चा असे  ल त नागक हणू न आव्क जाणीवा ्ा वष्ा्ा अ्ासातू न नमाभ ण होतात..  शाळा सं पवू न तु ही जे हा रव्ावष्ी न्ोजन काल ते  हाही तु हां ला ा्शा  वष्ाची मदत होणा आहे. क ी ् लोकसे  वा आ्ोग, महाा  लोकसे वा आ्ोग आण  बँ कां मधील रतीसाठी असणाऱ्ा पीां ्ा अ्ासमात राती् शासन आण ाजकाण  ्ा वष्ाचा समावे श असतो. तु ही ्वसा्ा्ा सं धीसाठी कोणते ही े  नवडा,  ा्शा हा ्ाचा पा्ा आहे . ्ाचमाणे आं ता ी् ाजकाण, लोक शासन,  शां तता व सं घषभ ्ा वष्ाचा अ्ास ा्शााशवा् होऊ शकत नाही. ्ा अ्ास  वष्ां म्े   ोजगाा्ा आता अने  क संधी उपलध आहे त. ्ा क  वळ अ्ापन आण  सं शोधन ्ाच े ां त नाहीत त माहती तं ान, धोण वले षण, ाजक् ने  ्ां  ्ा  सागा सं घटना ्ां तही उपलध आहे त.  जागतककणाने  ा्शााचा ्ावहाक उप्ोग कता ्े  ईल अशा अने क संधी  नमाभ ण झा्ा आहे  त. शासन आण ाजकाण जाणणाऱ्ा सं शोधक आण म्थ  ्ची आज ाजक् प, दबाव गट, बग शासक् सं  घटना, व्ं से वी सं घटना  ्ां ना गज आहे. ाजक्  ् ा आण नोकशाहीची गु  ं तागु ं त समजणाऱ्ा व वले षणामक  कौश् असणाऱ्ा ्ची सवभ   गज आहे.

100