1. Latin Student

Môc tiªu häc tËp: Tr× nh nh bµy ® - îc ®Æc ®iÓm cña tiÕng Latin. - îc ViÕt vµ ph¸t ©m ®óng b¶ng ch÷ çi tiÕng Latin. Ph¸t ©m ®óng 4 nguyªn ©m k Ð p vµ 4 phô ©m k Ð p cña tiÕng Latin. -

-

1.1.1. TiÕng latin lµ mét ng«n ng÷ ® - îc bé téc Latium sö dông tõ thêi th - îng - îc îng cæ, thuéc trung

t©m b¸n ®¶o Italia ngµy nay. 1.1.2. Sù ra ra ®êi ®êi cña ®Õ quèc quèc La M·

-

ThÕ kû VIII (n¨m 753) TCN ng- êi êi Latium x©y dùng thµnh Rome trªn bê s«ng Tiber, b¾t ®Çu thêi kú ph¸t triÓn cña m ×nh. Sau ®ã vµi thÕ kû, ng - êi êi Latium bµnh tr - íng íng vµ ®¸nh b ¹i çc bé téc trªn b¸n ®¶o Italia ngµy nay (thÕ kû III TCN) vµ çc bé téc, t éc, quèc gia kh¸c xung quanh ® Þa trung h¶i thuéc ch©u ¸, ch©u ¢u vµ ch©u Phi nh - Tuynidi, Hyl¹p, Xiri (thÕ kû I TCN), biÕn § Þa Trung H¶i thµnh “ao nhµ” cña m ×nh vµ h ×nh thµnh ®Õ quèc La M·. TiÕng Latium tõ thæ ng÷ trë thµnh ng«n ng÷ ch Ý nh nh thøc cña ®Õ quèc La m·, lµ ®Õ quèc lín nhÊt thêi ®ã.

-

-

1.1.3. Sù suy tµn cña cña ®Õ quèc La La M·

Vµo thÕ kû thø II vµ ®Çu thÕ kû thø III SCN, ®Õ quèc La M· b - íc íc vµo thêi kú khñng ho¶ng do néi chiÕn. ThÕ kû thø V SCN, ®Õ quèc La M· bi diÖt vong do néi chiÕn vµ ngo ¹i x©m. TiÕng Latin b Þ mÊt t¸c dông héi tho ¹i. -

Thêi kú ®Õ quèc La M·: Ng«n ng÷ ch Ý nh nh thèng (nãi, viÕt). Thêi Trung cæ: T«n gi¸o (cÇu nguyÖn – Kit« Kit « gi¸o), khoa häc (gi¶ng bµi), ngo ¹i giao. Thêi Phôc h - ng: ng: Çc m«n khoa häc (tr ×nh bµy luËn v¨n). Thêi hiÖn ®¹i: ChØ dïng trong y häc, thùc vËt häc, d - îc îc häc, chñ yÕu lµ trong danh ph¸p, ®¬n thuèc.

îc häc, thùc vËt häc. 1.3.1. Cã nhiÒu tõ gèc trong çc çc lÜnh vùc vùc khoa häc , vÝ dô nh- y häc, d- îc 1.3.2. Cã sù kÕt kÕt hîp víi víi nhiÒu ng«n ng«n ng÷ nh- tiÕng Italia, T©y Ban Nha, Bå §µo Nha,

Rumani, Ph¸p.

B¶ng 1: B¶ng ch÷ çi tiÕng Latin TT

1.

Ch÷ çi

Tªn gäi

Çch ph¸t ©m

A

a

a

V Ý Ý dô

apis = con ong 1

TT

Ch÷ çi

Tªn gäi

Çch ph¸t ©m

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

B C* D E F G H I J K L M N O P Q R S* T * U V X* Y Z

bª xª ®ª ª Ðp – phê ghª h¸t i i«ta ca e-lê em en « pª cu e- rê Ðt – xê tª u vª ch - xê Ý ch ip-xi-lon dª-ta

b x, k ® ª ph gh h i i k l m n « p q r x, d t, x u v cê – xê uy, i D

V Ý Ý dô

beta = c©y cñ c¶i citrus = c©y chanh decem = m - êi êi bene = tèt familia = hä gutta = giät Homo sapien = loµi ng- êi êi impatiens = nãng nÈy juvenis = thanh niªn kola = c©y c« la latex = nhùa mñ medicina = y häc niger, nigra = ®en orientalis = ë ph- ¬ng ¬ng ®«ng panis = b¸nh m × aqua = n - íc, íc, quercus = c©y såi rosa = hoa hång species = loµi, dosis = liÒu natio = quèc gia, mixtio = ustio = urina = n- íc íc tiÓu video = nh ×n simplex = ®¬n gi¶n lachryma = n- íc íc m¾t zona = vïng (zone)

Ghi chó: Çc ch÷ çi ®¸nh dÊu ( *) cã çch ®äc kh¸c tiÕng ViÖt. 2.2.1. Nguyªn ©m ®¬n, Cã 6 nguyªn ©m lµ:

a, o, u, e, i, y.

2.2.2 Phô ©m ®¬n: Bao gåm çc phô ©m cßn l ¹i trong b¶ng ch÷ çi. Ð p: Cã 4 nguyªn ©m k Ðp lµ ae, oe, au, eu 2.3.1. Nguyªn ©m k

B¶ng 2: Bèn nguyªn ©m k Ð p cña tiÕng Latin TT

1 2 3 4

Nguyªn ©m Ðk p

Ae Oe Au Eu

Çch ®äc

e ¬ au ªu

Ý Vdô

Caesalpinia (chi Vang) Foeniculum (chiTiÓu håi) Lauraceae (hä Long n·o) Eucalyptus (chi B ¹ch ®µn)

NhËn x Ðt

Gièng tiÕng ViÖt

2.3.2. Phô ©m k Ð p: Cã 4 phô ©m k Ð Ð p lµ: ch, rh, th, ph.

B¶ng 3: Bèn phô ©m k Ð p cña tiÕng Latin TT

1 2

Phô ©m Ð k p

Ch Rh

Çch ®äc Ý V dô

NhËn x Ðt

kh r

Ch÷ h c©m

Charta (than) Rhizoma (th©n rÔ)

2

Th Ph

3 4

th ph

Thea (chi ChÌ) Camphora (chi Long n·o)

Gièng tiÕng ViÖt Gièng tiÕng ViÖt

: TiÕng Latin kh«ng cã phô ©m k Ðp ng. Do ®ã lingua cÇn ®äc lµ lin-gua mµ kh«ng ®äc lµ li-ngua.

Môc tiªu häc tËp: 1 2 3-

1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8. 1.9.

-

-

Ph©n t Ý Ých c h ® - îc 5 ®Æc ®iÓm cña danh tõ trong tiÕng Latin. - îc BiÕt çch tra cøu danh tõ trong tõ ®iÓn tiÕng Latin. BiÕt çch tra b¶ng vµ biÕn çch danh tõ kiÓu biÕn çch I, II, III, IV vµ V.

Danh tõ: Dïng chØ ng - êi, êi, sù vËt, vv. VD: rosa = hoa hång. T Ý Ýnh n h tõ: ChØ ®Æc ®iÓm cña cña sù vËt. VD: albus = tr ¾ng (hoa hång tr ¾ng). §éng tõ: ChØ hµnh ®éng. VD: filtrare = läc. §¹i tõ: Dïng thay cho danh tõ. VD: VD : nos = chóng t«i (chóng t«i ®ang ¨n c¬m). Sè tõ: ChØ sè l - îng. îng. VD: duo = hai (s¸ng nay t«i t «i ¨n 2 çi b¸nh r¸n). Phã tõ: Lµm râ nghÜa cho ®éng tõ. VD: statim = ngay tøc kh ¾c (Nam ¨n c¬m ngay tøc kh¾c). Liªn tõ: Nèi 2 tõ hay mÖnh ®Ò. VD: et = vµ (s¸ch vµ b¸nh m ×). Giíi tõ: ChØ quan quan hÖ gi÷a gi÷a danh danh tõ vµ ®éng tõ. VD: cum = víi (h·y ®i ®i víi Nam). Th¸n tõ: BiÓu th Þ sù ®au ®ín, vui mõng, vv. . VD: o!, a! Th¸n tõ chØ dïng trong v¨n häc, nghÖ thuËt, héi tho ¹i. 5 lo¹i tõ ®Çu tiªn (danh tõ, t Ý nh nh tõ, ®éng tõ, ® ¹i tõ, sè tõ) lµ thay ®æi tuú thuéc vµo c©u. 4 lo¹i tõ sau (phã tõ, liªn li ªn tõ, giíi tõ, th¸n tõ) lµ kh«ng thay ®æi.

(Nomen substantivum = n) (xem phÇn trªn) 2.2.1. Mét danh tõ gåm 2 phÇn:

+ +

PhÇn kh«ng thay ®æi , gäi lµ ; PhÇn thay ®æi, gäi lµ . §u«i tõ phô thuéc vµo: cña danh tõ trong c©u. Sù thay nµy ®ã cña danh tõ ® - îc îc gäi lµ sù biÕn çch.

VÝ dô: tõ ROSA (=hoa (=hoa hång), cã cã 2 phÇn:

Th©n tõ: ROS- : kh«ng thay ®æi. §u«i tõ: -A (rosa), -AE (rosae), -ARUM (rosarum), -AM (rosam), -AS (rosas), vv.: thay ®æi. 2.2.2. Gièng cña danh tõ: Mçi danh tõ cã thÓ thuéc mét trong 3 gièng sau: Gièng ®ùc (Masculinum), viÕt t ¾t lµ m; Gièng çi (Femininum), viÕt t¾t lµ f; Gièng trung (Neutrum), viÕt t¾t lµ n. Çch x¸c ® Þnh gièng cña danh tõ khi tra tõ ®iÓn tiÕng ti Õng Latin: (1)- X¸c ®Þnh cã ph¶i danh tõ kh«ng: cã ch÷ in hoa N sau tõ ®ã.

3

(2)-

NÕu lµ danh tõ (N), xem tiÕp ch÷ çi thø 2 (viÕt th - êng): êng): m, f, n VÝ dô: Hoa hång = ROSA, ROSA, AE (N, f, I): lµ danh tõ, gièng çi.

2.2.3. Sè cña danh tõ : Danh tõ cã thÓ ë 2 sè: Sè Ý t (Singularis, viÕt t ¾t lµ Sing.) hay sè nhiÒu (Pluraris, viÕt t ¾t lµ Plur.).

VD:

1 b«ng hoa hång: una rosa 2 b«ng hoa hång: duae rosae

2.2.4. Çch cña danh tõ : Mét danh tõ, tuú thuéc vµo vai trß cña nã trong c©u, cã thÓ thuéc

mét trong 6 çch sau: (1)

Çch 1 (Nominative=chñ çch): Khi danh tõ lµm chñ ng÷ trong c©u. VD: Planta est alta = c©y th × cao (c©y ë çch 1).

(2)

Çch 2 (Genitive = sinh çch): 2 danh tõ ®i víi nhau = “cña”.

VD: Bóp chÌ = Bóp cña c©y chÌ (c©y chÌ ë çch 2). (3)

Çch 3 (Dative=d÷ çch): Khi danh tõ lµ bæ ng÷ gi¸n tiÕp. VD: T«i viÕt th- cho «ng ta («ng ta ë çch 3).

(4)

Çch 4 (Accsative= ®èi çch): Khi danh tõ lµ bæ ng÷ trùc tiÕp. VD: T«i viÕt th- (th- ë çch 4).

(5)

Çch 5 (Ablative = t ¹o çch) = Bëi. VD: §¬n thuèc ® - îc îc viÕt bëi thÇy thuèc (thÇy thuèc ë çch 5).

(6)

Çch 6 (Vocative = Xøng çch): Dïng ®Ó gäi.

VD: Nam ¬i, ®i bê hå ®i! : Hoa hång = rosa +

“T«i h¸i hoa hång”: Hoa hång ë C4, bæ ng÷ trôc tiÕp (h¸i çi g ×): NÕu chØ h¸i mét b«ng: ROSA ROS-AM; nÕu h¸i nhiÒu b«ng: b«ng: ROSA ROS-AS. →

+

→

“Mïi th¬m cña hoa hång”: Hoa hång ë C2, (mïi th¬m cña çi g ×): Lµ cña mét b«ng: ROSA ROS-AE; lµ nhiÒu b«ng (mét bã): ROSA ROS-ARUM. →

→

: Vai trß cña danh tõ trong c©u ® - îc îc x¸c ®Þnh bëi ®u«i tõ, nh - vËy vÞ trÝ cña danh tõ trong c©u kh«ng quan träng l ¾m. 2.2.5. KiÓu biÕn çch cña danh tõ

Mçi danh tõ chØ thuéc mét trong 5 kiÓu biÕn çch. §Ó x¸c ® Þnh danh tõ ®ã thuéc kiÓu biÕn çch nµo, ta dùa vµo ®u«i cña danh tõ ë çch 2, sè Ý t (®- îc îc ghi s½ n trong tõ ®iÓn). Vµ x¸c ®Þnh kiÓu biÕn çch dùa vµo b¶ng sau: B¶ng 4: B¶ng tra kiÓu biÕn çch cña danh tõ

§u«i tõ C2, S.i lµ:

AE

I

IS

US

EI

Qui - íc íc trong tõ ®iÓn: DT C1 Si, ®u«i tõ C2 Si, (..., KiÓu biÕn çch) VD: Hoa hång = ROSA, AE (N, f, I)

C1, Si C2, Si KiÓu biÕn çch 1

4

: (1)

CÇn ph©n biÖt çch vµ kiÓu biÕn çch cña DT:

(2)

Çch: Cã thÓ thay ®æi (tuú thuéc vai trß cña danh tõ ®ã trong c©u); KiÓu biÕn çch kh«ng thay ®æi (lµ b¶n chÊt cña danh tõ ®ã).

§Ó tr¸nh nhÇm lÉn, ng - ê i ta biÓu diÔn: -êi

-

Çch cña DT b»ng con sè A rËp (1, 2, 3, 4, 5, 6); KiÓu BC cña DT b»ng ch÷ sè La m· (I, II, III, IV, V).

Danh tõ cã ®u«i çch 2, sè Ý t lµ AE -

→

thuéc kiÓu biÕn çch I

§¹i ®a sè lµ gièng çi (cã ®u«i C1, Si lµ A), v Ý dô: ROSA, PLANTA, vv. Mét sè danh tõ mÆc dï lµ gièng ®ùc, nh - ng ng cã ®u«i tõ C1, Si lµ A vÉn thuéc kiÓu biÕn çch nµy, v Ý dô: BOTANISTA, AE, m.

3.2.1. B¶ng biÕn çch c¬ b¶n

B¶ng 5: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch I Çch

Sè Ý t

Sè nhiÒu

1 2 3 4 5

-a

-ae -arum -is -as -is

-ae -am -a

3.2.2. Ngo¹i lÖ (SV tham kh¶o tµi liÖu)

Danh tõ cã ®u«i çch 2, sè Ý t lµ I thuéc kiÓu biÕn çch II §¹i ®a sè lµ gièng ®ùc (cã ®u«i C1, Si lµ us hay er) vµ gièng trung (cã ®u«i um), V Ý dô: , i, m (xi r«); , i, m (thÇy thuèc); , i, n (l¸). Danh tõ cã ®u«i lµ ER, cÇn dùa vµo C2, Si ®Ó x¸c ® Þnh th©n tõ: VÝ dô: Puer, pueri, m (®øa trÎ) PUER- (kh«ng ph¶i PU-). →

-

→


B¶ng 6: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch II Çch

Sè Ý t M (gièng ®ùc)

1 2 3 4 5

Sè nhiÒu

N (gièng trung)

-us, -er

-um

-o -um -o

-o -um -o

-i

-i

M (gièng ®ùc)

-i -orum -is -os -is

N (gièng trung)

-a -orum -is -a -is

4.2.2. Ngo ¹i lÖ: SV tham kh¶o tµi liÖu.

5

Danh tõ cã ®u«i çch 2, sè Ý t lµ IS thuéc kiÓu biÕn çch III. Çc danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch III cã thÓ t hÓ lµ gièng ®ùc, çi hay trung. VÝ dô: Panis, is (N, m, III) = b¸nh m ×; Sulfur, uris (N, n, III) =l - u huúnh; Radix, radicis, (N, f, III) = rÔ. →

NhËn xÐt: Sè ©m tiÕt cña C1, Si vµ C2, Si cã thÓ b»ng nhau hay kh«ng b»ng nhau: VÝ dô: Panis, panis: Sè ©m tiÕt b»ng nhau, th©n tõ lµ panRadix, radicis: Sè ©m tiÕt kh¸c nhau, cÇn t ×m th©n tõ ë C2, Si -is, do ®ã th©n tõ lµ radic-

→

bá ®u«i


B¶ng 6: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch III Çch

Sè Ý t M, F (gièng ®ùc, çi)

1 2 3 4 5

...

Sè nhiÒu N (gièng trung)

M, F (gièng ®ùc, çi)

...

N (gièng trung)

-es -Is -Is -ium -i -I -ibus -em (nh- çch 1) -es -i -i -ibus Chó ý: + Gièng m, n cïng chung b¶ng biÕn çch, gièng f riªng. + DÊu “....” ë b¶ng lµ do cã qu¸ nhiÒu ®u«i kh«ng ®ñ liÖt kª trong tõ ®iÓn 5.2.2. Ngo¹i lÖ (sinh viªn tham kh¶o tµi liÖu)

: Danh tõ cã ®u«i çch 2, sè Ý t lµ US

-ia -ium -ibus -ia -ibus →

nh-

thuéc kiÓu biÕn çch IV Çc danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch IV cã thÓ lµ l µ gièng ®ùc, çi hay trung. →

B¶ng 7: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch IV Çch

1 2 3 4 5

Sè Ý t M, F (gièng ®ùc, çi)

-us

Sè nhiÒu N (gièng trung)

-u

-US

-Us

-ui -um -u

-u -u -u

M, F (gièng ®ùc, çi)

: Danh tõ cã ®u«i çch 2, sè Ý t lµ EI

-us -unum -ibus -us -ibus

→

N (gièng trung)

-ua -uum -ibus -ua -ibus

thuéc kiÓu biÕn çch V.

§a sè çc danh tõ nµy thuéc gièng çi (f). B¶ng 8: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch V

6

Çch

Sè Ý t

Sè nhiÒu

1 2 3 4 5

-es

-es -erum -ebus -es -ebus

-ei -em -e

Khi cã 2 danh tõ ®i víi nhau, mét danh tõ ë çch 2 (=cña). ChØ biÕn çch mét danh tõ, danh tõ ë çch 2 kh«ng thay ®æi. VÝ dô: Bóp chÌ (=bóp cña c©y chÌ). C©y chÌ lu«n ë çch 2 (sè Ý t hay sè nhiÒu phô thuéc vµo hoµn c¶nh, v Ý dô h¸i mét bóp chÌ, hay h¸i nhiÒu bóp chÌ).

VÝ dô: BiÕn çch danh tõ “hoa hång”: (1) (2) (3) (4) (5) (6)

Tra tõ ®iÓn ViÖt - Latin: Hoa hång = ROSA, AE (N, f, I). X¸c ®Þnh kiÓu biÕn çch: thuéc KBC I (C2, Si lµ AE hoÆc ch÷ sè Lam· I). X¸c ®Þnh th©n tõ: ROS- (dùa vµo: ®u«i ®u«i tõ C1, sè Ý tt- A vµ C2, sè Ý tt- AE). LËp b¶ng theo b¶ng biÕn çch mÉu (b¶ng 5). ViÕt s½ n th©n tõ vµo b¶ng ®ã (ROS-). §iÒn ®u«i tõ theo b¶ng trªn vµo th©n tõ nh - sau:

Çch

1 2 3 4 5

Sè Ý t

Sè nhiÒu

Ros –a Ros – ae ae Ros –ae Ros -am Ros -a

Ros -ae Ros -arum Ros -is Ros -as Ros -is CÇn thªm 2 b - íc: íc:

(1) (2)

(5) (6) (7) (8)

Tra tõ ®iÓn ViÖt - Latin X¸c ®Þnh kiÓu biÕn çch: thuéc KBC III cã ®u«i tõ çch 2, sè Ý t lµ IS. NÕu danh tõ ®ã thuéc kiÓu biÕn çch III, thªm 2 b - íc íc sau: (3). §Õm sè ©m tiÕt: nÕu sè ©m tiÕt ë çch 1 sè Ý t vµ çch 2 sè Ý t kh«ng b»ng nhau: X¸c ® Þnh th©n tõ ë çch 2, sè Ý t. t. (4). X¸c ® Þnh gièng cña DT ®ã (v × m,n riªng vµ f riªng) (gièng KBC II); m, f: cét 1 n : cét 2 X¸c ®Þnh th©n tõ.

LËp b¶ng theo b¶ng biÕn çch mÉu (b¶ng 6). ViÕt s½ n th©n tõ vµo b¶ng ®ã. §iÒn ®u«i tõ theo b¶ng trªn vµo th©n tõ. 7

9.2.1. BiÕn çch çch danh danh tõ: Medicus, i, m (thÇy thuèc). thuèc).

-

KiÓu biÕn çch: ®u«i tõ C2, Si =i Th©n tõ: MEDICÇch 1 2 3 4 5

→

KBC II (b¶ng 6).

Sè Ý t MEDIC- us MEDIC- i MEDIC- o MEDIC- um MEDIC- o

Sè nhiÒu MEDIC- i MEDIC- orum MEDIC- is MEDIC- os MEDIC- is

9.2.2. BiÕn çch danh tõ Puer, pueri, pueri, m (hay: LIBER, LIBRI, m)

-

KiÓu biÕn çch: ®u«i tõ C2, Si =i KBC II (b¶ng 6). Th©n tõ: Lo¹i DT cã ®u«i ER x¸c ®Þnh ë C2, Si: PUER→

→

Çch 1 2 3 4 5

Sè Ý t

Sè nhiÒu PUER-i PUER-orum PUER-is PUER-os PUER-is

PUER

PUER-i PUER-o PUER-um PUER-o

9.2.3. BiÕn çch çch danh danh tõ Aurantium, i, n (qña cam) cam)

-

KiÓu biÕn çch: ®u«i tõ C2, Si =i KBC II (b¶ng 6). Th©n tõ: Lo¹i DT cã ®u«i UM x¸c ®Þnh ë C1, Si: AURANTI→

→

Çch 1 2 3 4 5

Sè Ý t AURANTI-um AURANTI-i AURANTI-o AURANTI-um AURANTI-o

Sè nhiÒu AURANTI-a AURANTI-orum AURANTI-is AURANTI-a AURANTI-is

9.2.4. BiÕn çch çch danh danh tõ Milligramma, atis (N, n, III) (miligam)

Thuéc kiÓu biÕn çch III (b¶ng 7), gièng trung, sè ©m tiÕt ë çch 1 vµ çch 2 sè Ý t kh«ng b»ng nhau. Do ®ã cÇn x¸c ® Þnh th©n tõ ë çch 2, sè Ý t: t: Th©n tõ lµ milligrammat-, kh«ng ph¶i lµ miligramm. Çch

Sè Ý t M, F (giãng ®ùc, çi)

1 2 3

Kh«ng dïng cét nµy

N (gièng trung) Milligramma

milligrammat-is milligrammat –i

Sè nhiÒu M, F (giãng ®ùc, çi)

Kh«ng dïng cét nµy

N (gièng trung)

milligrammat -ia milligrammat –ium milligrammat –ibus 8

4 5

Milligramma

milligrammat -i

milligrammat -ia milligrammat –ibus

9.2.5. BiÕn çch danh tõ Digitaris, is (N, f, III) III ) (c©y D - ¬ng ¬ng ® Þa hoµng) Gîi ý: Thuéc kiÓu biÕn çch III (b¶ng 7), gièng çi, sè ©m tiÕt ë çch 1 vµ çch 2 sè Ý t b»ng nhau. Th©n tõ lµ digitar-

9

Môc tiªu häc tËp: • • • • •

•

Ph©n biÖt sù phô thuéc cña t Ý nh nh tõ vµo danh tõ. Ph©n biÖt 3 kiÓu biÕn çch cña t Ý nh nh tõ. BiÕt çch tra b¶ng vµ biÕn çch t Ý nh nh tõ thuéc kiÓu biÕn çch I vµ II. Ph©n biÖt 3 cÊp so s¸nh cña t Ý Ý nh nh tõ. BiÕt çch thµnh lËp lèi mÖnh lÖnh cña ®éng tõ.

Tõ chØ tÝ nh nh chÊt, ®Æc ®iÓm cña danh tõ (sù vËt)

1.2.1. TÝ nh nh tõ lu«n ®i theo danh tõ (kh«ng bao giê ®øng mét m ×nh). 1.2.2. TT ph¶i phï phï hîp víi víi DT vÒ: Gièng, Sè, Çch. Cã nghÜa lµ danh tõ ®ang ë gièng, sè, çch nµo th × tÝ nh nh tõ ph¶i ë gièng, sè vµ çch ®ã. Çch viÕt tÝ nh nh tõ trong tõ ®iÓn: ChØ cho çch 1 (kh¸c danh tõ), bao gåm: tõ ®Çy ®ñ

gièng ®ùc, ®u«i gièng çi vµ gièng trung. VD: Tr¾ng = Albus, a, um 1.2.3 TÝ nh nh tõ chØ cã 3 kiÓu biÕn çch

B¶ng 9: Ba kiÓu biÕn çch cña t Ý Ýnh n h tõ

KiÓu biÕn çch

§u«i tõ Gièng Sè Çch 1.3.1. 1.3.2. 1.3.3. -

I, II

III

US (ER), A, UM Theo Danh tõ Theo Danh tõ Theo Danh tõ

Cßn l¹i Theo Danh tõ Theo Danh tõ Theo Danh tõ

Nguyªn t ¾c: Çc TT cã ®u«i lµ US (ER), A, UM  thuéc KBC I & II B¶ng biÕn çch (xem b¶ng 10) Ph- ¬ng ¬ng ph¸p biÕn çch Çch t × ×m th©n tõ: T Ý Ýnh n h tõ cã ®u«i gièng ®ùc lµ US lÊy th©n tõ b»ng çch bá US ë gièng ®ùc, sè Ý t.t. T Ý Ýnh n h tõ cã ®u«i gièng ®ùc lµ ER lÊy th©n tõ b»ng çch bá A ë gièng çi, sè Ý t.t. VÝ dô: Liber, libera, liberum , Th©n tõ: LIBERÇc b- íc íc biÕn çch : gièng nh- DT →

→

→

-

B¶ng 10: §u«i cña t Ý nh nh tõ thuéc kiÓu biÕn çch I vµ II Çch

1 2 3 4 5

m

Sè Ý t f

n

-us, -er -i -o -um -o

-a -ae -ae -am -a

-um -i -o -um -o

M

Sè nhiÒu f

n

-i -orum -is -os -is

-ae -arum -is -a -is

-a -orum -is -a -is

10

-

VÝ dô biÕn çch: VD 1: BiÕn çch TT tr ¾ng: Albus, a, um Th©n tõ lµ: AlbÇch

Sè Ý t

Sè nhiÒu M

F

N

1 2

Alb -us Alb -i

Alb -a Alb -ae

Alb -um Alb -i

3 4 5

Alb -o Alb -um Alb -o

Alb -ae Alb -am Alb -a

Alb -o Alb -um Alb -o

M

Alb -i Alb – orum Alb -is Alb -os Alb -is

F

Alb -ae Alb – arum Alb -is Alb -a Alb -is

N

Alb -a Alb – orum Alb -is Alb -a Alb -is

VD 2: H¾n ta ®¸nh chÕt con gµ trèng tr ¾ng (Çch 4) Gµ trèng = gallus, i, m; Tr¾ng = albus, a, um; biÕn theo gièng ®ùc (gµ ( gµ trèng) dÞch lµ: gallum album T«i chÆt ®u«i con gµ trèng tr ¾ng (C4) (Çch 2) (=®u«i cña con gµ trèng tr ¾ng) dÞch lµ: galli albi →

VD 3:

→

B¶ng 11: §u«i cña t Ý nh nh tõ ë 3 cÊp so s¸nh

1 2 3 -

BËc

§u«i tõ

BËc nguyªn (Nguyªn) BËc h¬n -ior (m,f), -ius (n) BËc nhÊt -issimus (m), -issima (f), -issimum (n) VÝ dô: Tr¾ng: Albus  tr¾ng h¬n: Albior (m, f); Albius (n) Cao: Altus  cao nhÊt: Altissimus (m), Altissima Altissima (f), Altissimum (n) (n)

Lµ tõ chØ hµnh ®éng vµ tr ¹ng th¸i cña sù vËt Chia ®éng tõ trong tiÕng Latin rÊt phøc t ¹p v × çc ®éng tõ trong tiÕng Latin cã çc ®Æc ®iÓm sau:

• •

(1) ThÓ cña ®éng tõ : Cã 2 thÓ: b Þ ®éng vµ chñ ®éng. (2) Lèi (hay thøc) cña ®éng tõ : Cã 4 lèi: tù thuËt, gi¶ ® Þnh, mÖnh lÖnh vµ v« ® Þnh. (3) Th× cña ®éng tõ : Cã 6 th ×: hiÖn t¹i, 3 th × qu¸ khø, 2 th × t- ¬ng ¬ng lai. Sè cña ®éng tõ : Cã 2 sè: sè Ý t vµ sè nhiÒu. Ng«i cña ®éng tõ : Cã 3 ng«i: thø nhÊt, thø hai vµ thø ba.

11

•

KiÓu chia : Cã 4 kiÓu chia.

B¶ng 12: Bèn kiÓu chia cña ®éng tõ KiÓu chia

1 2 3 4

§u«i tõ Ng«i thø nhÊt, th × hiÖn t ¹i

-o -eo -o -io

VÝ dô Lèi v« ® Þnh

-are -ere -ere -ire

Filtro, filtrare (= läc) Misceo, miscere (= trén) Coquo, coquere (= nÊu ch Ý n) n) Bullio, bullire (= ®un s«i)

Lèi mÖnh lÖnh dïng ®Ó chØ mÖnh lÖnh, ®Ò ngh Þ, khuyªn r¨n, nguyÖn väng, yªu cÇu, c¶nh ço, th- êng êng ®- îc îc dïng trong ®¬n thuèc. Lèi mÖnh lÖnh chØ cã ng«i thø 2 sè Ý t vµ sè nhiÒu. Trong ®¬n thuèc ng - êi êi ta chØ dïng ng«i thø hai sè Ý t.t. §Ó thµnh lËp lèi mÖnh lÖnh, ng - êi êi ta bá 2 tõ –“re” cuèi cïng cña ®éng tõ ë lèi v« ®Þnh. VÝ dô: filtrare thµnh (=h·y läc), miscere thµnh (h·y trén), coquere thµnh (=h·y nÊu ch Ý n), n), bullire thµnh (=h·y ®un s«i). Sau ®éng tõ ë lèi mÖnh lÖnh, danh tõ ph¶i ghi ë çch 4 v × lµ bæ ng÷ trùc tiÕp. V Ý dô: Adde aquam (=h·y thªm n - íc, íc, aquam ë çch 4).

12

Môc tiªu häc tËp: •

• • •

•

ViÕt vµ d Þch ® - îc çc nh·n thuèc ®¬n gi¶n b»ng tiÕng Latin, bao gåm (i) nh·n - îc d ¹ng bµo chÕ, (ii) nh·n ho¸ chÊt vµ (iii) nh·n d - îc liÖu. - îc Gi¶i thÝ ch ch ® - î c ®¬n thuèc ®¬n gi¶n b»ng tiÕng Latin. -îc ViÕt vµ ®äc ®óng tªn c©y thuèc. DÞch nghÜa mét sè tõ, tõ viÕt t ¾t, tiÒn tè th- êng êng dïng trong ngµnh d - î c cã gèc -îc tiÕng Latin.

îc”, “Cao ®Æc Ý ch ch mÉu”, “Viªn trßn VÝ dô vÒ nh·n d ¹ng bµo chÕ : “Cån thuèc cµ ®éc d - îc”, mãc phin”, vv. CÊu t¹o cña nh·n thuèc: Gåm 2 phÇn B¶ng 13: CÊu t ¹o cña mét nh·n thuèc

Tªn d ¹ng thuèc (danh tõ 1)

Cån thuèc Viªn trßn vv.

Tªn chÊt lµm thuèc, c©y CÇn hiÓu nghÜa lµ lµm thuèc (danh tõ 2) cµ ®éc d - îc îc Cån thuèc (C1) cña cµ ®éc d - îc îc (C2)

mãc phin vv.

Viªn trßn (C1) cña mãc phin (C2) vv.

1.1.2. Çch ghi nh·n d ¹ng bµo chÕ

§©y lµ 2 danh tõ ®i víi nhau. Do ®ã, tªn d ¹ng bµo chÕ ghi ë çch 1 (sè Ý t hay sè nhiÒu tuú thuéc d ¹ng bµo chÕ ®ã ®Õm ® - îc îc (sè nhiÒu) hay kh«ng ®Õm ® - îc îc (sè Ý t); t); tªn chÊt hay c©y lµm thuèc ghi ë çch 2. VÝ dô: hai nh·n thuèc trªn ® - îc îc ghi nh - sau: Çch 1

Çch 2

ViÕt ®óng

Tinctura (C1, si) Pilulae (C1, Sn)

Daturae (C2, Si) Morphinae (C2, Si)

TINCTURA DATURAE PILULAE MORPHINAE

1.1.3. NÕu cã t Ý Ý nh nh tõ dïng chØ ®Æc ®iÓm cña d ¹ng thuèc, th × t Ý Ý nh nh tõ ®ã ph¶i phï hîp víi d ¹ng thuèc (xem ®Æc ®iÓm t Ý nh nh tõ). VÝ dô: Cao b¸ch bé láng láng = cao láng (cña) (cña) b¸ch bé

C1

DÞch lµ:

C2

(extractum

Stemonae fluidum)

DT - C1

DT - C2

TT-C1

1.2.1. CÊu t ¹o cña nh·n ho¸ chÊt

B¶ng 14: CÊu t ¹o cña mét nh·n ho¸ chÊt Tªn kim lo¹i (Danh tõ 1)

Tªn muèi (Danh tõ 2)

CÇn hiÓu lµ

Kali Natri

Iodua Bromua

Muèi Iodua (C1) cña Kali (C2) Muèi Bromua (C1) cña Natri (C2) 13

1.2.2. Çch ghi nh·n ho¸ chÊt: §©y lµ 2 danh tõ ®i theo nhau, do ®ã:

+ Tªn anion (Cl-, I-, vv.): Ghi ë çch 1 + + + Tªn cation (Na , K , vv.): Ghi ë çch 2 VÝ dô: Hai nh·n ho¸ chÊt trªn ® - îc îc ghi nh - sau: Kalii iodidum Natrii bromidum C2 C1 1.2.3. TÝ nh nh tõ dïng ®Ó chØ ®Æc ®iÓm cña mét ho¸ chÊt phï hîp víi tªn muèi. VÝ dô: Natri clorua tinh khiÕt tÝ nh nh tõ biÕn çch theo anion (clorua tinh khiÕt cña →

natri) natrii DÞch lµ: DT, C2

chloridum DT, C1

purum) TT, C1

1.3.1. CÊu t ¹o nh·n d - î c liÖu -îc

B¶ng 15: CÊu t ¹o cña mét nh·n d - îc liÖu - îc Tªn bé phËn lµm thuèc (danh tõ 1)

L¸ RÔ vv.

Tªn c©y lµm thuèc (danh tõ 2) D- ¬ng ¬ng ®Þa hoµng B¸n h¹

vv.

CÇn hiÓu nghÜa lµ

L¸ (C1) cña c©y d - ¬ng ¬ng ®Þa hoµng (C2) RÔ (C1) cña c©y b¸n h ¹ (C2) vv.

1.3.2. Çch ghi nh·n d - îc liÖu: §©y lµ 2 danh tõ ®i theo nhau, do ®ã: - îc

-

Tªn bé phËn phËn lµm thuèc + tªn c©y lµm thuèc (C1) (C2) VÝ dô: L¸ c©y c©y d- ¬ng ¬ng ®Þa hoµng = l¸ (cña) c©y D - ¬ng ¬ng ®Þa hoµng (C1) (C2) L¸= folium, i (N, n, II) C©y D- ¬ng ¬ng ® Þa hoµng: Digitaris, is (N, f, III)

-

ViÕt b»ng tiÕng Latin:

Folium Digitalis Folia Digitalis

= =

mét l¸ cña 1 c©y D§H. nhiÒu l¸ cña 1 c©y D§H.

Mét ®¬n thuèc ®Çy ®ñ gåm 8 phÇn sau: (1) Tªn, ®Þa chØ, sè ®iÖn tho ¹i, dÊu cña c¬ quan y tÕ hay c¬ së ®iÒu tr Þ, (2) Hä tªn, tuæi bÖnh nh©n, (3) Ngµy th¸ng viÕt ®¬n, (4) Hä tªn thÇy thuèc, (5) QuyÕt ®Þnh (cña thÇy thuèc), (6) ChØ ®Þnh çc chÊt (lµm) thuèc (tªn thuèc vµ sè l - îng), îng), (7) Çch pha chÕ, (8) H- íng íng dÉn sö dông. 2.1.1. Ph©n t Ý ch ch ngh÷ ph¸p mét ®¬n thuèc

14

Sau ®©y chØ x Ðt 4 phÇn cuèi cña ®¬n thuèc (tõ 5 ®Õn 8): (=h·y lÊy) (quyÕt ® Þnh cña thÇy thuèc) VÞ thuèc 1 VÞ thuèc 2 ................ C2 (cña çi g × ×)

Nh- vËy:

Sè l- îng... îng... Sè l- îng... îng... ................ C4 (bæ ng÷ trôc tiÕp - lÊy bao nhiªu)

+ §éng tõ recipere ®- îc îc viÕt ë d ¹ng mÖnh lÖnh thøc (=recipe). + Tªn vÞ thuèc: ë çch 2 + Sè l- îng: îng: ë çch 4

2.1.2. VÝ dô mét ®¬n thuèc (phÇn 5 vµ 6) TiÕng ViÖt -

H·y lÊy: N- íc............................... íc............................... 2 ml L¸ D- ¬ng ¬ng ®Þa hoµng....... 5 gr n- íc íc

=

aqua, ae (N, f, I) çch 2, Si -îc); (kh«ng ®Õm ® - î c); ml = millilitra, ae (N, f, I) çch 4, Sn (®Õm ® - îc sè ml). - îc Gr = gramma, atis (N, n, 3) C©y D- ¬ng ¬ng ® Þa hoµng= Digitalis →

→

-

TiÕng Latin: Recipe: Aquae .................. 2 millilitras Folii digitalis ............5 grammata

Mét tªn c©y thuèc gåm 4 phÇn ch Ý nh nh, theo thø tù: (i) tªn chi; (ii) tªn loµi; (iii) tªn t¸c gi¶ ®Æt tªn cho loµi ®ã, (iv) tªn hä. V Ý dô: C©y Tam thÊt: Panax pseudo-ginseng Wall., Araliaceae Tªn chi (ViÕt hoa)

Tªn loµi (viÕt Tªn t¸c gi¶ hîp th- êng) êng) ph¸p (viÕt hoa) lµ t Ý Ý nh nh ng÷ (t Ý Ýnh n h tõ hay danh tõ)

Tªn hä (viÕt hoa)

15

Nguyªn t¾c: LÊy tõ tªn cña chi ch Ý nh, nh, thªm ®u«i: B¶ng 16: Tªn Latin cña çc bËc ph©n lo ¹i trªn loµi cña thùc vËt bËc cao TT

1 2 3 4

BËc ph©n lo ¹i chÝ nh nh

§u«i tõ

V Ý Ý dô

Ngµnh (Divisio) Líp (Classis) Bé (Ordo) Hä (Familia) Chi (Genus)

-phyta -opsida -ales -aceae

Magnolio Magnoli Magnoli Magnoli

16

TT

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

TiÕng Latin

TiÕng ViÖt

Radix Rhizoma (rhz.) Folium (fol.) Flos/Floris (fl.) Fructus (fr.) Semen (sem.) Cortex (cort.) Pericarpium Herba (herb.) Hortus (ho.) Herbiarium (hb.) Varietas (var.) Hortensis varietas Culti. var. Sensu strictu Sensu lato

RÔ c©y Th©n rÔ L¸ c©y Hoa Qu¶ H¹t Vá c©y Vá qu¶ Cá v- ên ên phßng tiªu b¶n thø (bËc ph©n lo ¹i) thø t ¹o ra trong v- ên ên thø do trång trät mµ cã nghÜa hÑp nghÜa réng

¾t ViÕt t ¾ ViÕt ®Çy ®ñ 4.2.1. Ch÷ viÕt t ¾t tiÕng Anh cã nguån gèc Latin

NghÜa

i.e. e.g. etc. lc. et al.

id est exempli gratia et cetera loco citato at alii

cã nghÜa lµ vÝ dô v©n v©n theo tµi liÖu ®· dÉn vµ nh÷ng ng - êi êi kh¸c

aa. add. aeq. amp. A. A.C. aq. bol. c. caps. collut. dec., dct. div D.S. D.t.d. emp. extr. f. garg. H. liq. M. M.D.S. M.f. No. ol.

ana adde, addere aequalis ampulla ante ante cibos aqua bolus circa Capsula Collutorium Decoctum divede, divedere Da gina, detus signetur Da tales doses emplastium extractum fiat gargarisma hora liqour mise, misceatus misce, da, signa Mise, fiat numero oleum

nh- nhau, b»ng nhau h·y thªm vµo b»ng nhau èng ®ùng thuèc tiªm tr- íc íc tr - íc íc çc b÷a ¨n n - íc íc viªn trßn (lo ¹i to) vµo kho¶ng viªn nang thuèc rµ miÖng thuèc s ¾c h·y chia h·y cÊp ph¸t, ghi nh·n h·y cÊp ph¸t nh÷ng liÒu nh - thÕ cao d¸n cao thuèc chÕ thuèc sóc miÖng giê dung dÞch thuèc h·y trén h·y trén, cÊp ph¸t, ghi nh·n H·y trén, chÕ thµnh sè dÇu

4.2.2. Çc tõ viÕt t ¾t kh¸c

17

ViÕt t ¾ ¾t

past. P.O. Rp. (Rj.) sir. sol. sp. spir. tinct. ViÕt t ¾t

a-, anantidiendoepieu hemihyperhypormetaparaperisym-

Çc tiÒn tè lµ sè tõ uni-, monobi-, ditriquadri-, -

tetraquinque-, pentasex-, hexa-

Çc tiÒn tè lµ gèc tõ biobactericardiglycheterohomohydrhygroneooxyphyllphyt-

ViÕt ®Çy ®ñ

NghÜa

pasta per os Recipe siro solutum species spiritus tinctura

thuèc sÖt qua måm (=uèng) h·y lÊy Xi r« dung d Þch loµi cån, r- îu îu cån thuèc

ViÕt ®Çy ®ñ

NghÜa

monophyllum biflorum triloba tetra podus

mét (mét l¸) hai (hai hoa) ba (cã 3 thuú) bèn (bèn ch©n)

pentagonium

n¨m (lÇu n¨m gãc)

sexangularis

s¸u (s¸u gãc)

biologia bacteriophase

sù sèng (sinh vËt) vi khuÈn (thÓ ¨n vi khuÈn) tim ngät (grycerin) kh¸c, d Þ th- êng êng (l¸ dÞ th- êng) êng) ®ång ®Òu (®ång thÓ) n- íc íc Èm míi chua (sinh ra chua) l¸ (diÖp lôc) c©y (chÊt diÖt c©y)

anemia antidysenterica dioicus endocarpium endocarpium epigaster eucalyptus hemisphera hypertonia hypotonia metaphase para-otis pericarpium symbios

glycerinum heterophylla homogenus

oxygenium chlorophyllum phytoncida

cã m¸u (thiÕu m¸u) lÞ nhµ (kh¸c gèc) vá qu¶ d¹ dÇy (th- îng îng vÞ) chãp h ×nh cÇu (b¸n cÇu) c¨ng (- u tr- ¬ng) ¬ng) tr- ¬ng ¬ng kú mang tai (tuyÕn mang tai) qu¶ (vá qu¶) sinh

18

Tµi liÖu tham kh¶o 1. Vò V¨n Chuyªn (1987), Bµi gi¶ng La Tinh , NBX Y häc, Hµ Néi. 2. Ph¹m §øc An, §Æng Quang Minh, L - ¬ng ¬ng Kim Thoa (2000), LÞch sö thÕ giíi cæ ® ¹i, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi. 3. William T. Stearn (1992), Botanical Latin, David & Charles.

19

20

1. Latin Student

Recommend Documents