Χαρακτηρισμοί κοινωνικών στρωμάτων και η έννοια "τάξις" στην αρχαία Ελλάδα

/W£ 5f 1 1 ^ 3 Β. Ι. Αναστασιάδης

Χαρακτηρισμοί κοινωνικών στρωμάτων και η έννοια "τάξις" στην αρχαία Ελλάδα

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1989

%^

B.I. Αναοταοιάδης Χαρακτηρισμοί κοινωνικών στρωμάτων και η έννοια "τάξις" οτην αρχαία Ελλάδα

Διδακτορική διατριβή που υποβλήθηκε οτο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιο­ λογίας του Α.Π.θ. Τα μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής: Καθ. Ιωάννης Τουλουμάκος (Επόπτης) Καθ. Δημήτρης Μαρωνίτης Λεκτ. Γεώργιος Σουρής Καθ. Βασιλική Παπούλια Επίκ.Καθ. Χρυοούλα Βεληγιάννη-Τερζή Ημερομηνία προφορικής δοκιμαοίας Τετάρτη 8 Μαρτίου 1989

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφιες

σ. ν

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σ. ιχ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι : Χαρακτηρισμοί κοινωνικών στρωμάτων από τη γεωμετρική έως και την κλασσική εποχή Μέρος Ι:Χαρακτηρισμοί κοινωνικών στρωμάτων α.Στα ομηρικά έπη β.Στη γραμματεία της αρχαϊκής εποχής γ.Στη γραμματεία της κλασσικής εποχής δ. "πλούσιοι"-"πένητες" και "ολίγοι"-"πολλοί" Μέρος II : α."γένος","εΑνος","φΰλον" β.Η έννοια του "μέρους" της πόλεως ("μοίρα","μέρος","μόριον" "μερίς") Μέρος III:Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ II:Η έννοια "τάξις" κατά την κλασσική περίοδο α.Σημασιολογικά β.Η έννοια "τάξις" στη στρατιωτική ορολογία γ.Η έννοια "τάξις" στην πολιτική και κοινωνική σφαίρα δ.Η έννοια "τάξις" στη φιλοσοφία ΚΕΦΑΛΑΙΟ III:Χαρακτηρισμοί κοινωνικών στρωμάτων και η έννοια "τάξις" κατά την ελληνιστική και αυτοκρατορική εποχή Μέρος Ι:Χαρακτηρισμοί κοινωνικών στρωμάτων α.Στην ελληνιστική εποχή β.Στην αυτοκρατορική εποχή Μέρος II: α.Η έννοια "τάξις" κατά την ελληνιστική και αυτοκρατορική εποχή ß."Ordo" και "τάξις"

ili

Ο. 3 σ. 10 σ. 17 σ. 26 σ. 32

σ. 35 σ. 45 σ. 49 σ. 51 σ. 55 α. 68

σ. ΊΊ σ. 83

ο. 94 σ. 99

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο. 109

Σημειώσεις Ι κεφαλαίου

σ. 119

Σημειώσεις II κεφαλαίου

ο. 141

Σημειώσεις III κεφαλαίου

ο. 157

Πίνακες: Α.Πηγές Ι.Συγγραφείς II.Επιγραφές Β.Νεώτεροι συγγραφείς

σ. 179 ά. 196 σ. 199

Summary

°·

iv

2 0 3

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ AC

:L' Antiquité Classique.

ΑΕ

:L' Année Epigraphique .

ΑΕ

:Αρχαιολογική Εφημερίς.

AJPh

:American Journal of Philology.

Ane.Soc.

:Ancient'Society.

Archiv.Pap.

: Archiv für Papyrusforschung. : B.D.Meritt-H.T.Wade-Gery-M.F.McGregor,The Athenian Tribute Lists,Cambridge Mass.-Princeton-New Jersey 1939-53.τ.1-4.

ATL

BAGB

Bulletin de l'Association G.Bude.

Barker

E.Barker,The Politics of Aristotle.Oxford 1948 3 .

BE

J.& L.Robert,Bulletin Epigraphique,Paris 1938 κ·ε·

Buck-Petersen

C.D.Buck-W.Petersen,A reverse index of greek nouns and adjectives,Chicago 1945.

Busolt

•.G.Busolt-H.Swoboda,Griechische Staatskunde ,HAW 4.1.1, München 1920 3 ( τ .1)-1926( τ .2).

CAF

:T.Kock,Comicorum Atticorum Fragmenta,Leipzig 1880-8, τ.1-3.

CAG

Commentarla in Aristotelem Graeca.

CGF

G.Kaibel.Comicorum Graecorum Fragmenta,Berlin 1958.

CIG

A.Boeckh-J.Franz-E.Curtius-A.Kirchhoff«Corpus Inscriptionum Graecarum,Berlin 1828-77.

CGL

:G.Loewe-G.Götz,Corpus Glossariorum Latinorum,Leipzig 1888-1923(ανοτύπ.Amsterdam 1965) ,'τ . 1-7 .

C '& M

rClassica et Mediaevalia.

CPHerm

:C.Wessely,Corpus Papyrorum Hermopolitanorum,Stud.Pai. 5,Leipzig 1905.

CQ

:Classical Quarterly.

DELG

:P.Chantraine,Dictionnaire Etymologique de la Langue Grecque,Paris 1968.

DELL

:A.Ernout-A.Meillet,Dictionnaire Etymologique de la Langue Latine,Paris 1951 3 . ν

England

:E.B.England,The Laws of Plato.Manchester 1921 (ανα­ τύπ. New York 1976),τ.1-2.

FGrHist

:F.Jacoby,Fragmente der Griechischen Historiker, Berlin 1923 κ.ε. (ανατύπ.Leiden 1954-60).

FVS6

:H.Diels-W.Kranz,Die Fragmente der Vorsokratiker, Bonn 19516,τ.1-3.

GEL

: H.G.Liddell-R.Scott-Η.S.Jones-R.McKenzie .GreekEnglish Lexicon,Oxford 1940 .

Gigon

•:0.Gigon,Aristoteles Politik,Zürich-Stuttgart 1971 2 .

Gomme

:A.W.Gomme,A historical commentary on Thucydides, Oxford 19451(T.l)-19561(T.2-3)-1970(T.4,A.AndrewesK.J.Dover)-1981(τ.5,A.Andrewes-K.J.Dover).

Heinimann

:F.Heinimann,Nomos und Physis,Basel 1965.

HSPh

:Harvard Studies in Classical Philology.

IEG

iM.L.West,Iambi et Elegi Graeci.Oxford 1971-2,τ.1-2 .

IG

'.Inscriptiones Graecae.

IGR

:R.Cagnat-J.Toutain-P.Jouguet,Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes,Paris 1901-27 (ανατύπ. Roma 1964),τ.1-4.

IK

: Inschriften Griechischer Städte aus Kleinasien,Bonn 1972 κ.ε.

JEA

:Journal of Egyptian Archaeology.

JHS

:Journal of Hellenic Studies.

JRS

: Journal of Roman Studies.

Kalléris

:J.N.Kalléris,Les anciens Macédoniens,Αθήνα 1954.

Kromayer-Vei th

: J.Kromayer-G.Veith,Heerwesen und Kriegführung der Griechen und Römer,HAW 4.3.2,München 1928.

LEW

: A.Walde-J.B.Hofmann,Lateinisches Etymologisches Wörterbuch,Heidelberg 1938,τ.1-2.

LfgrE

:B.Snell-E.M.Voigt,Lexikon des frügriechischen Epos, Göttingen 1955 κ.ε.

LS

:C.T.Lewis-C.Short,A latin dictionary,Oxford 1879 1 .

Mac an

:R.W.Macan,Herodotus-The seventh,eighth and ninth books,London 1908 (ανατύπ.Mew York 1973),τ.1-2.

MAMA

:Monumenta Asiae Minoris Antiqua,London-Manchester 1928-62,τ.1-8.

ΜΗ

:Museum Helveticum. vi

Mitteis

:L.Mitteis-U.Wilcken,Grundzüge und Chrestomathie der Papyruskunde,Leipzig-Berlin 1912.

Mon.Ane .Gr. Newman OGIS

:Monumenturc Ancyranum Graecum(:T.Mommsen,Res Gestae Divi Augusti.Berlin 1865). : W.L.Newman,The Politics of Aristotle,Oxford 18871902 (avcrrun.New York 1973),τ.1-4. :W.Dittenberger,Orientis Graeci Inscriptiones Selectae,Leipzig 1905 (avaxun.Hildesheim-New York 1970), τ.1-2.

OLD

:0xford Latin Dictionary.Oxford 1968-76.

PCattaoui

:B.P.Grenfell-A.S.Hunt,"Papyrus Cattaoui",Archiv.Pap. 3,Oö. 55 κ.ε.

PCG

:R.Kassel-C.Austin,Poetae Comici Graeci.Berlin 1984 (τ.3.2)-1983(τ.4)-1986(τ.5).

PGnom

:W.Schubart,Der Gnomon des Idios Logos,BGU 5,Berlin 1919.

PIR

2

:E.Groag-A.Stein-L.Petersen,Prosopographia Imperii Romani,Berlin-Leipzig 19332 κ · ε ·

PLF

:E.Lobel-D.Page,Poetarum Lesbiorum Fragmenta,Oxford 1955 1 .

PLond

:F.G.Kenyon-H.I.Bell.-T.C.Skeat,Greek papyri in the British Museum,London 1893-74(ανατύπ. τ.1-5 Milano 1973),τ.1-7.

PMG

D.L.Page,Poetae Melici Graeci.Oxford 1962 1 .

Powell

I.E.Powell.Collectanea Alexandrina,Oxford 1925 1 .

POxy

B.P.Grenfell-A.S.Hunt.The Oxyrhynchus Papyri.London 1898 κ .ε .

PP

:La Parola del Passato.

PSI

:G.Vitelli-M.Norsa,Papiri greci e latini.Firenze 191257,τ.1-14.

QUCC

:Quaderni Urbinati di Cultura Classica.

RE

rPaulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft ,Stuttgart.

REA

: Revue des Etudes Anciennes.

REG

: Revue des Etudes Grecques.

Rhodes

:P.J.Rhodes,A commentary on the aristotelian Athenaion Politela,Oxford 1981.

Rose

: H.J.Rose,A commentary on the surviving plays of Aeschylus, Amsterdam 1957,τ.1-2. vii

RPh

: Revue de Philologie.

Sanmelb.

: F.Preisigke-F.Bilabel-E.Kiessling,Sammelbuch griechi­ scher Urkunden aus Aegypten,Berlin κ.α.1913-77,τ.1-12.

Schmidt

:J.H.H.Schmidt.Synonymik der griechischen Sprache, Leipzig 1876 (ανατυπ.Amsterdam 1967),τ.1-4.

SEG

:Supplementum Epigraphicum Graecum.

ST

: Soziale Typenbegriffe im alten Griechenland und ihr Fortleben in den Sprachen der Welt,εκδ.E.C.Welskopf, Berlin 1981-5,τ.1-7.

Syll

3

:W.Dittenberger,Sylloge Inscriptionum Graecarum, Leipzig 1915-243 (ανατυπ.Hildesheim 1960),τ.1-4.

TAPhS

: Transactions of the American Philosophical Society.

ΤΑΜ

:Tituli Asiae Minoris.Wien 1901 κ.ε.

TGF

:A.Nauck-B.Snell,Tragicorum Graecorum-Fragmenta, Hildesheim 1964. :H.Wankel.Rede für Ktesiphon über den Kranz,Heidelberg

Wankel

1976,τ.1-2. Wolf

:E.Wolf.Griechisches Rechtsdenken,Frankfurt 1954,τ.1-3.

ZPE

: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik.

vili

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στις

δ ι ά φ ο ρ ε ς α π ό π ε ι ρ ε ς να π ε ρ ι γ ρ α φ ε ί η κ ο ι ν ω ν ι κ ή δ ι ά ρ θ ρ ω ­

ση τ η ς α ρ χ α ί α ς ε λ λ η ν ι κ ή ς

π ό λ η ς - κ ρ ά τ ο υ ς έ χ ο υ ν έως τώρα χ ρ η σ ι μ ο π ο ι η θ ε ί

ποικίλοι

σύγχρονοι

Π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο γνωστός κι α μ φ ι λ ε γ ό μ ε ν ο ς

σ'αυτούς

είναι

όροι.

ανάμεσα

ο όρος " τ ά ζ ε ι ς " , του ο π ο ί ο υ η χρήση ασφαλώς ανακαλεί

την ανάλυση τ η ς κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή ς κ ο ι ν ω ν ί α ς από τ ο ν Κ.Marx*στη όρου α υ τ ο ύ κ υ ρ ί α ρ χ η ε ί ν α ι

η παράσταση της σχέσης

μεταξύ

χρήση του

διακεκριμένων

μ ε ρ ί δ ω ν τ ο υ πληθυσμού με π ρ ο κ α θ ο ρ ι σ μ έ ν η θέση στη δ ι α δ ι κ α σ ί α της παρα­ γωγής. Διαφορετικό είναι

το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο άλλων " ε ν α λ λ α κ τ ι κ ώ ν "

τ ο υ ς χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι ο G.E.M. de S t e . C r o i x struggle

στο β ι β λ ί ο τ ο υ The c l a s s

i n t h e a n c i e n t g r e e k w o r l d - ό ρ ο ι , ό π ω ς τ ο υ ευρέως

"στρώμα" τ ο ν ο π ο ί ο χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε

ο M.Weber.δηλώνοντας

α κ ε κ ρ ι μ έ ν ε ς μ ε ρ ί δ ε ς του πληθυσμού όχι

-όπως

γνωστού

μ'αυτόν τ ι ς

βάσει των σχέσεων

δι­

οικονομικής

τ ο υ ς ε ξ ά ρ τ η σ η ς αλλά κ υ ρ ί ω ς βάσει του δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ τ ρ ό π ο υ ζωής και κώδικα σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς , ό π ω ς αυτά απορρέουν από την προκαθορισμένη - σ υ ­ χνά μάλιστα κοινότητα.

και θ ε σ μ ο θ ε τ η μ έ ν η - θέση της καθεμιάς μ ε ρ ί δ α ς μέσα στην Κοντά στη θεώρηση αυτή του M.Weber β ρ ί σ κ ε τ α ι

του M.Finley» ο ο π ο ί ο ς θεωρεί ό τ ι t u s " , μ ε τ ο ν ο π ο ί ο εκφράζονται ωμάτων ή δ ι α φ ο ρ έ ς αναγνώρισης,άρα παρά τ ι ς

δοκιμότερος όρος ε ί ν α ι

όχι.' τόσο δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς θεσμοθετημένων

συχνά δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς αφηρημένες

νονται

κατεξοχήν

Πάντως,

όρων,είναι

μ ι α αντίληψη δ ι α ί ρ ε σ η ς του πληθυσμού σε

και κατά το μάλλον ή ή τ τ ο ν σ τ ε γ α ν έ ς

στην περίπτωση μάλιστα του όρου " τ ά ξ ε ι ς " προβάλλονται

αυτών

δικαι­

κοινωνικής

και μάλλον ρ ε υ σ τ έ ς .

μεταξύ των σύγχρονων

de όλους υ π ό κ ε ι τ α ι

επάλληλες ι ε ρ α ρ χ η μ έ ν ε ς

στεγανότητα

ο όρος " s t a ­

στην"κλίμακα του πλούτου όσο δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς

σ η μ α ν τ ι κ έ ς διαφορές

εμφανές ό τ ι

και η πρόταση

μερίδες"

η δ ι α ί ρ ε σ η , η ιεράρχηση

επί το π λ ε ί σ τ ο ν με τρόπο απόλυτο

στο κ ρ ι τ ή ρ ι ο της ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς

και

και η

θεμελιώ­

αντίθεσης.

Αφετηρία τ η ς π ρ ο κ ε ί μ ε ν η ς ε ρ γ α σ ί α ς ε ί ν α ι

το πρόβλημα εάν υ ­

πήρξε στην α ρ χ α ί α Ελλάδα έ ν α ς ό ρ ο ς που να α π ο δ ί δ ε ι ή έστω να π λ η σ ι ά ζ ε ι

ix

στην έννοια της "κοινωνικής τάξης",με το περιεχόμενο που αυτή έχει οτη νεώτερη πολιτική σκέψη'ακόμη,σε θετική ή αρνητική περίπτωση,ποιοι ήταν οι λόγοι που θα μπορούσαν να εξηγήσουν την ύπαρξη ή απουσία του. Ενώ,λοιπόν,στη μέχρι τούδε σχετική έρευνα είτε γίνεται αποδεκτός ο όρος "τάζεις" είτε κάποιος από τους άλλους "εναλλακτικούς" όρους,δεν έχει γίνει συστηματική έρευνα πάνω στο πρόβλημα που αναφέραμε,αν δηλ. στο ίδιο το λεξιλόγιο των αρχαίων Ελλήνων υπήρχαν ανάλογοι όροι που να δήλωναν σύνολα πολιτών βάσει της οικονομικής και κοινωνικής τους •θέσης. Πολύ περισσότερο φαίνεται να μην έτυχε της απαιτούμενης προσο­ χής το γεγονός ότι η ύπαρξη ή η απουσία τέτοιων όρων ασφαλώς συνδέε­ ται με το ευρύτερο ζήτημα των παραστάσεων ή αντιλήψεων που οι αρχαίοι Έλληνες είχαν όσον αφορά στο κρίσιμο αυτό θέμα. Η έρευνα προς αυτή την κατεύθυνση είναι επίσης εύλογη αν λά­ βει κανείς υπόψη του ορισμένα -οπωσδήποτε γνωστά- στοιχεία από την πο­ λιτική και κοινωνική ιστορία των αρχαίων Ελλήνων:πρώτα-πρώτα,τι ς συνε­ χείς ώς τη ρωμαϊκή κατάκτηση εσωτερικές συγκρούσεις στις ελληνικές πό­ λεις 'δεύτερον,το πλήθος των θετικών ή αρνητικών χαρακτηρισμών για τα κοινωνικά στρώματα,που πλάστηκαν στο πλαίσιο των συγκρούσεων αυτών'τέλος,τρίτον,τη χρήση ορισμένων γενικών όρων (όπως "μέρη της πόλεως") με τους οποίους ενίοτε χαρακτηρίζονται οι πλούσιοι,οι φτωχοί και οι "μέ­ σοι" πολίτες.Τα στοιχεία αυτά ώς ένα βαθμό έχουν μελετηθεί στη νεώτερη και σύγχρονη έρευνα,όχι όμως ως προς το συγκεκριμένο πρόβλημα που ανα­ φέραμε και καθόλου ο ενδεικτικότερος γι'αυτό όρος "τάξις".Από τη θεώ­ ρηση, λοιπόν , που το συγκεκριμένο πρόβλημα επιβάλλει.καθίσταται αναγκαία η παρουσίαση τόσο των ποικίλων χαρακτηρισμών για τα κοινωνικά στρώμα­ τα όοο και των γενικών όρων που χρησιμοποιούνται γι'αυτά. Η παρουσίαση,όμως,όλων αυτών των όρων και πολύ περισσότερο η απάντηση στο ίδιο το πρόβλημα είναι οπωσδήποτε δύσκολη.Ασφαλή κατά κάποιο τρόπο εικόνα για τη χρήση αυτών των όρων αποκομίζουμε μόνο από την κλασσική εποχή'όσον αφορά στις άλλες εποχές,οι γραμματειακές πηγές είναι -ως γνωστόν- πολύ περιορισμένες. Άλλωστε,τόσο γι'αυτές όσο και για την κλασσική-σε μικρότερο βέβαια βαθμό- ισχύει η γνωστή μονομέρεια χ

των πηγών.εκτός από λίγες εξαιρέοεις,οι πηγές που διαθέτουμε αφορούν κατά κανόνα στην πολιτική κι όχι την κοινωνική ιστορία,χωρίς μάλιατα κατά κανόνα να απεικονίζουν τις αντιλήψεις του κατώτερου στρώματος. Οι δυσχέρειες αυτές είναι μεγαλύτερες για την ελληνιστική και αυτοκρα­ τορική εποχή,κατά τις οποίες οι σωζόμενες γραμματειακές πιΐγές (από την ιστοριογραφία και τη φιλοσοφία) όχι μόνο είναι ποσοτικά περιορισμένες αλλά και σε μικρό μόνο βαθμό ή καθόλου δεν ασχολούνται με κοινωνικά φαινόμενα'αφετέρου,το επιγραφικό υλικό εξαιτίας του έμμεσου χαρακτήρα του δεν μπορεί να αναπληρώσει τα κενά αυτά. Παρ'όλα αυτά,η παρουσίαση των χαρακτηρισμών για τα κοινωνικά στρώματα και των γενικών όρων που χρησιμοποιούνται γι'αυτά,ιδιαίτερα του όρου "τάξις".συμβάλλει -παρά τις ελλείψεις της προκείμενης έρευναςστη μελέτη της πολιτικής σκέψης των αρχαίων Ελλήνων γύρω από ένα οπωσ­ δήποτε κεντρικό πρόβλημα:το αν υπήρχε ή όχι μια "ταξική" αντίληψη στους αρχαίους Έλληνες θα πρέπει -κατά τη γνώμη μας- να έχει εξακριβωθεί πριν κανείς κάνει χρήση σύγχρονων όρων και,φυσικά,εφαρμογή των αντιλή­ ψεων που υπάρχουν πίσω απ*αυτές.

xi

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

I

Χαρακτηρισμοί κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν οτρωμάτων από τη γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή έως και τ η ν κ λ α ο ο ι κ ή ε π ο χ ή

ΜΕΡΟΣ I

Χαρακτηριομοί κοινωνικών στρωμάτων α.Στα ομηρικά έπη Στην αρχαία ελληνική γραμματεία οι υφιστάμενες κοινωνικές δ ι α ­ κ ρ ί σ ε ι ς δηλώνονται με' ποικίλους όρους,επίθετα ή ουσιαστικά'στο ποσοστό τους οι όροι αυτοί έχουν ήδη καταγραφεί και αναλυθεί

μέγιστο

εξαντλητι­

κά σε έρευνες όπως της B . J . S c h u l z και του W.Donlan ,κυρίως όσοι αφορούν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα.Η διερεύνηση της ορολογίας αυτής έχει ως αφετηρία τα ομηρικά έ π η ' δ ε ν υπάρχει αμφιβολία ότι η εικόνα που αποκομί­ ζουμε απ'αυτά απηχεί -εν μ έ ρ ε ι - την πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα της γεωμετρικής περιόδου.συγκεκριμένα τον κόσμο των ευγενών,τον τρόπο ζω­ ής και τ ι ς αντιλήψεις τους (τον τρόπο ζωής και τ ι ς αντιλήψεις του κατώτε­ ρου στρώματος απεικονίζουν -ως γνωστόν- τα " Έ ρ γ α " του Ησιόδου). Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου ε ί ν α ι , ω ς γνωστόν,η ενίσχυση του ρόλου των ευγενών,η οποία οφείλεται προπάντων στον σχηματισμό της "πόλεως-κράτους" και οδηγεί αργότερα στην κατάλυση της μοναρχίας.Το γεγονός αυτό αντανακλάται στην εμφατική προβολή όρων που αποδίδουν τ ι ς αξίες της ζωής κ α ι . γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α , τ η νοοτροπία των ευγε­ νών.Πρόκειται ,με άλλα λ ό γ ι α , γ ι α μια τάση εξιδανίκευσης η οποία είναι α­ ναμενόμενη αν λάβει κανείς υπόψη το περιβάλλον της σύνθεσης και απαγγε­ λ ί α ς των "άοιδων"(που αποτελούσαν ε υ γ ε ν ε ί ς ) *η τάση αυτή δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί τη σπανιότητα και το αρνητικό περιεχόμενο των όρων που αναφέρονται σε μη ευγενείς.Αυτονόητο

ε ί ν α ι εξάλλου ό τ ι το είδος της επικής αφήγησης προκα­

θ ο ρ ί ζ ε ι ώς ένα. σημείο και την ορολογία που είναι δυνατό να εντοπίσουμε σ ' α υ τ ό : η αφήγηση επικεντρώνεται στη δράση επιφανών πρωταγωνιστών καΐ' οι αναφορές σε μεγάλα σύνολα ε ί ν α ι σχετικά π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς . Έ τ σ ι , α ν

εξαιρέσει

κανείς τ ι ς αναφορές στους ε υ γ ε ν ε ί ς στο σύνολο τους,οι όροι που αναφέρον­ ται σε άλλα σύνολα(λ.χ. στη σύσταση του στρατού στην " Ι λ ι ά δ α " ή του πλη­ θυσμού των πόλεων στην "Οδύσσεια") ε ί ν α ι μάλλον σ π ά ν ι ε ς . Κύριο κριτήριο κι αφετηρία προβολής του κόσμου των ευγενών ε ί ν α ι η καταγωγή. Οι

ομηρικοί ήρωες αναφέρονται συχνά στο γένος τους, 3

αλλά οι σχετικοί

όροι. που επικράτησαν αργότερα (όπως " ε ϋ π α τ ρ ι ς " , "εύγε-

νής") δεν φαίνονται να έχουν ακόμη διαμορφωθεί

.Οι χαρακτηριαμοί " δ ι ο -

<• 3

γ ε ν ε ί ς " ή " δ ι ο τ ρ ε φ ε ί ς " , π ο υ απαντούν συχνά .προσιδιάζουν αρχικά σε βασιλ ε ί ς και δηλώνουν καθαρά πώς οι ομηρικοί ήρωες-ευγενείς

αντιλαμβάνονταν

την υπεροχή τους:ήθελαν δηλ. να πιστεύουν και τ ό ν ι ζ α ν ότι κατάγονται από τον πατέρα θεών και ανθρώπων.Εκτός από τοχ>ς όρους αυτούς,αξίζει να μνη­ μονευθούν το σπάνια απαντώμενο επίθετο " ε ύ π α τ έ ρ ε ι α " και ορισμένες π ε ρ ι ­ φράσεις με το επίθετο "αγαθός" και τα ουσιαστικά "πατήρ" ή " α ι μ α " : ο Διο­ μήδης προβάλλοντας την ευγενή του καταγωγή λ έ γ ε ι "πατρός έξ άγαθοϋ καί έγώ εύχομαι ε ϊ ν α ι " , ε ν ώ ο Μενέλαος συμπεραίνει την ευγενή καταγωγή του Τηλέμαχου από τα λόγια του νεαρού επισκέπτη παρατηρώντας ότι"α"ματός ε ι ς άγαθοϊο,φίλον τ έ κ ο ς , ο ι ' α γ ο ρ ε ύ ε ι ς "

.

Έ ν α ς άλλος από τους συνηθέστερους χαρακτηρισμούς με τους ο­ ποίους παρουσιάζονται στα έπη επιφανή πρόσωπα ε ί ν α ι το επίθετο " ά φ ν ε ι ό ς " . Με το επίθετο αυτό χαρακτηρίζεται λ . χ .

ο Τρώας βασιλιάς Εριχθόνιος που

ε ί χ ε στην κατοχή του τ ρ ε ι ς χ ι λ ι ά δ ε ς άλογα ( " ά ν ε ι ό τ α τ ο ς . . . θ ν η τ ώ ν ανθρώ­ πων" )*αλλά και σε άλλες περιπτώσεις " ά φ ν ε ι ο ί " ονομάζονται εκείνοι που απολαμβάνουν στον βίο τους την αφθονία των αγαθών ,όπως οι κάτοικοι της Ζέλειας στις όχθες του Αισήπου,οι φιλοχρήματοι μνηστήρες

("άφνειότεροι

χρυσοΐό τε έαθητός τ ε " ) , ο Αρύβας από τη Ειδώνα,όσοι στο σπίτι τους έχουν πάμπολλους δούλους κι άλλα πολλά πλούτη("δμώες μάλα μύριοι άλλα τε πόλ­ ο \ λ ά . , . ε ύ ζώουσι καί άφνειοί καλέονται") .Αν και το έτυμο του επιθέτου (<0'αφενος") σημαίνει προφανώς τον υλικό πλούτο,η χρήση του δηλώνει ευ­ ρύτερα την ανθρώπινη ευτυχία και μακαριότητα.Ενδεικτική προς αυτή την κατεύθυνση ε ί ν α ι η χρήση του " ά φ ν ε ι ό ς " σε συνδυασμό με το επίθετο "όλ­ β ι ο ς " (ο Οδυσσέας αναπολεί ότι "έγώ ποτέ ο ί κ ο ν έν άνθρώποισιν εναιον όλβιος άφνειόν")

αλλά και από μόνη -της η χρήση του " δ λ β ι ο ς " : έ τ σ ι

ονομά­

ζεται ο Πρίαμος και οι ε υ γ ε ν ε ί ς της αυλής του Αλκίνοου,αναφορικά όχι μό­ νο προς τον πλούτο τους αλλά και τη μεγάλη εξουσία,την ε υ γ ο ν ί α , τ ι ς εξέ­ χουσες τιμές ανάμεσα στους συμπολίτες τουςτ γεται

ακόμη,"ολβω τε πλούτω τ ε " λέ­

ότι υπερείχε ο Χάλκων και ο Πηλέας έναντι των άλλων Μυρμιδόνων

Μία,ωστόσο,φορά το επίθετο "άφνειός" συνδυάζεται με την έκφραση "μέγα δυνάμενος" και χρησιμοποιείται γ ι α να δηλώσει 4

μαζί μ'αυτή όχι μόνο

την οικονομική αλλά και την εν γένει κοινωνική ισχύ:το πλήθος των νε­ κρών εταίρων του Αγαμέμνονα που δολοφονήθηκαν μαζί του από τον Αίγιοθο παρομοιάζεται με τα άφθονα σφάγια που παρατίθενται σε γάμο ή εξαιρετικό 12 γλέντι ενός ανδρός "άφνειοϋ...μέγα δυναμένοιο"

.Τέλος,εξίσου ενδεικτι­

κή είναι η χρήση του επιθέτου "αγαθός" σε αντιδιαστολή προς το "χέρης" (το οποίο θα εξετάσουμε και παρακάτω): όταν ο Οδυσσέας αποφασίζει να εισ­ έλθει στο παλάτι του,δηλώνει την προθυμία του να προσφέρει στους μνηστή­ ρες όλες εκείνες τις -υπηρεσίες που οι "αγαθοί" αρμόζει να απολαμβάνουν έτοιμες από τους υποτακτικούς τους ("οια τε τοις άγαθοΐσί παραδρώωσι χέ13 ρηες" )'είναι,μάλιστα,φανερό ότι με τη χρήση αυτή του "αγαθός" δεν δη­ λώνεται κάποιο συγκεκριμένο γνώρισμα των προσώπων αλλ*ευρύτερα το κύρος, 14 η ισχύς, η αξία,η "αρετή" τους Η πρόθεση αξιολόγησης που διαφαίνεται στην επιλογή ενός επιθέ­ του όπως το "αγαθός" για την απόδοση μιας κοινωνικής διάκρισης καθίσταται 15 πρόδηλη με τη χρήση του παραθετικού "αριστος(-εύς)" .Έτσι,λ.χ.ο Νέστωρ προσφωνεί τον Αγαμέμνονα και τους συδαιτημόνες του ("άριστηες Παναχαι16 17 ΰν"

) δηλώνοντας τους βασιλείς και τους άλλους ευγενείς

πολεμιστές στους

οποίους ανήκει μερίδιο της πολεμικής λείας.Στην "Οδύσσεια","άριστηες κατά δτ^μον πάντων Φαιήκων" ή "πάντων Φαιήκων...άριστοι"Α^ ονομάζονται όσοι πε­ ριβάλλουν την αυλή του Αλκίνοου,"φδτες άριστοι" οι προφανώς ευγενούς κα­ ταγωγής συναυτουργοί του Αίγισθου

, "ο-Γκος.. .ανδρός άριστηος" χαρακτηρίζε­

ται το παλάτι του Οδυσσέα Σε σαφή αντιπαράθεση,όμως,με τους χαρακτηρισμούς αυτούς χρησι­ μοποιούνται από την άλλη μεριά ορισμένα επίθετα και ουσιαστικά που προσι­ διάζουν σε πρόσωπα από τα κατώτερα στρώματα ή σ'αυτά τα ίδια τα κατώτερα στρώματα.Πρόκειται καταρχήν για τον όρο "πενιχρός",ο οποίος όμως μόνο ά­ παξ απαντά στην "Οδύσσεια":© ποιητής παρουσιάζει τον Νέστορα να λέει. πως, αν παρέλειπε να τιμήσει με τη φιλοξενία του τον Τηλέμαχο,θα έμοιαζε σαν να είχε ο γιος του Οδυσσέα επισκεφθεί το σπίτι κάποιου "πάμπαν άνείμονος ήδέ πενιχρού" (το επίθετο "άνείμων" δηλώνει αυτόν που στερείται "είμάτων", 21 » , 22 δηλ.ενδυμάτων

),ο οποίος εξαιτίας της φτώχειας του κοιμάται καταγής

Είναι άξιο προσοχής ότι κι ένα δεύτερο επίθετο,το "πτωχός",δεν απαντά στην "Ιλιάδα"(όπως επίσης δεν απαντούν τα ουσιαστικά "πενία",άχρη-

μοσύνη" ή το ρήμα "πτωχεύω").Το έτυμο του "πτωχός" (<" "πτώοσω",όηλ."ζα­ ρώνω") είναι ενδεικτικό της προέλευοης του όρου αυτού που αποδίδει, την 23 ειδικότερη σημασία του "επαίτη" (η Ναυσικά λ.χ. λέγει πως "άπαντες ζεΐνοί τε πτωχοί τε" είναι σταλμένοι από τον Δία και είναι πρέπουσα η 24 ελεημοσύνη και φιλοξενία , ενώ ο Οδυσσέας παρατηρεί πως είναι καλύτερα 25 ένας "πτωχός" να επαιτεί στην πολυσύχναστη "πτόλιν" παρά στην ύπαιθρο ). Αλλού,ο ποιητής δίνει μια παραστατική περιγραφή του "πτωχού" που ο "πολύμητις" ήρωας υποκρίνεται:ρυπαρός,φορώντας κουρέλια περιπλανάται "πτωχεύων άνά δήμον" ("τοιούτοι πτωχοί καί άλήμονες άνδρες εασι") Συχνότερη είναι η αντίθεση που χρησιμοποιεί ο ποιητής αντιδια­ στέλλοντας το επίθετο "αγαθός" προς το επίθετο "κακός".Το επίθετο αυτό 27 χρησιμοποιείται με διάφορες σημασίες ("πονηρός.άνανδρος,άσχημος"

)'εδώ,

όμως,μας ενδιαφέρει στα συμφραζόμενα εκείνα όπου δηλώνεται κοινωνική διάκριση,η ταπεινή δηλ. καταγωγή σε αντίθεση προς την ευγενή:"ούκ...με γένος γε κακόν" συστήνεται ο Διομήδης,"ου...κακός...ουδέ κακών εζ" χα­ ρακτηρίζεται ο Αρχέλοχος."ανδρών γένος έστέ διοτρεφέων βασιλήων σκηπτούχων,έπεί ου κε κακοί τοιούσδε τέκοιεν" παρατηρεί ο Μενέλαος απευθυνόμε­ νος στους Τηλέμαχο και Πεισίστρατο που,δίχως ακόμη να γνωρίζει,καλεί στο 28 τραπέζι του ,Αλλά και τα παραθετικά του "κακός",όπως και του "αγαθός", προσλαμβάνουν ανάλογο περοεχδμενο:όταν ο αγαθός Εύμαιος συναντά τον Οδυσ­ σέα,του οποίου η εμφάνιση μαρτυρεί άνθρωπο πάμπτωχο και αξιολύπητο,πρόθυμα τον περιποείται

επικαλούμενος το δίκαιο της φιλοξενίας ακόμη και για

τον πλέον ασήμαντο των ανθρώπων("ου μοι θέμις εστ',ούδ'εί κακίων σέθεν ελθοι,ξεΐνον άτιμτ|σαι")

'επίσης,ο Οδυσσέας κολακεύει τον Αντίνοο χαρακτη­

ρίζοντας τον "αριστον"(σε αντίθεση προς το "κάκιστος"),καθώς η όψη του μαρτυρεί προφανέστατα τη βασιλική του ιδιότητα("ού μέν μοι δοκέεις ό κά30 κιστος 'Αχαιών εμμεναι,άλλ'ωριστος,έπεί βασιλήΤ εοικας") .Εκτός,όμως,από τα επίθετα "κακίων" και "χάκιστος','τη σημασία του κοινωνικά κατώτερου ατόμου αποδίδουν σε ορισμένες περιπτώσεις και τα "χέρης" ή "χείρων".Το επίθετο "χέρης" το συναντήσαμε ήδη να χρησιμοποιείται από τον Οδυσσέα σε αντίθε­ ση προς τους "αγαθούς""εδώ,αρκεί να προσθέσουμε την αποφθεγματική φράση του Κάλχαντος προς τον Αχιλλέα "κρείσσων γάρ βασιλεύς δτε χώσεται άνδρί χέρηϊ",με την οποία ο Κάλχας εκφράζει τον φόβο ενός κατώτερου ανθρώπου

μήπως προκαλέσει, την οργή ενός βασιλιά: "φοβερός αυτός που κατέχει βασιλική εξουσία όταν οργιστεί με κάποιον κατώτερο του"

.Από την άλλη,όταν ο

Διομήδης προσφέρεται εθελοντικά να εισχωρήσει στις γραμμές των Τρώων,ο Αγαμέμνων του ζητά να διαλέξει μόνος του έναν γενναίο σύντροφο που θα τον ακολουθήσει'τον παροτρύνει τότε να διαλέξ&ΐ. τον πραγματικά καλύτερο, ακόμη κι αν αυτός είναι"χείρων"(δηλ.κατώτερος στην καταγωγή),δίχως να ντραπεί μήπως η εκλογή του προοβάλει κάποιον "άρείω.,.είς γενεήν όρόων, μηδ'εϊ βασιλεύτερός έστιν"

.

Οι όροι που παρατέθηκαν αναφέρονται,όπως είναι φανερό,σε πρό­ σωπα ή κατηγορίες προσώπων και μολονότι μπορούν να υποδηλώνουν κοινωνική διάκριση,δεν αποδίδουν ωστόσο αυτό το ίδιο το κοινωνικό στρώμα.Την τελευ­ ταία αυτή σημασία έχει μόνο μια λέξη,η οποία όμως εμφανίζεται στο έπος -και,μάλιστα,πολύ συχνότερα- και με άλλες παράλληλες σημασίες:πρόκειται για τον πολυσυζητημένο όρο "δήμος",γνωστό ήδη από τις πινακίδες της Γραμμικής Β^που σςμαίνει την περιοχή όπου κατοικεί ένας λαός ή μια ομά­ δα ανθρώπων,αυτόν τον ίδιο τον λαό ή -πολύ σπάνια στο έπος- το κατώτερο 33 κοινωνικό στρώμα .Σ'ένα από τα γνωστότερα χωρία της "Ιλιάδας",ο Οδυσ­ σέας προσπαθεί να αποτρέψει την άδοξη αναχώρηση των Αχαιών από την Τροία παραινώντας όποιον "βασιλέα καί εξοχον άνδρα" ή ψέγοντας όποιον "δήμου 34 άνδρα" συναντά

.Η διάκριση αυτή του "δήμου" επαναλαμβάνεται και στα λό­

για του Πολυδάμαντος,όταν απευθυνόμενος'στον Έκτορα θυμίζει τις επιπλή­ ξεις που δέχεται απ'αυτόν σε κάθε τους διαφωνία'δεν είναι σωστό -παραδέ­ χεται- ενώ ο ίδιος ανήκει στον "δΐ5μον"("δήμον έόντα",με τη σημασία του "δήμου έόντα"

) να αντιμιλά,αλλ'οφείλει την εξουσία του Έκτορα να απο­

δέχεται και να επαυξάνει.Δεν είναι δύσκολο,με βάση τα δύο αυτά παραδείγ­ ματα,να κατανοήσουμε την προέλευση της σημασίας αυτής του "δήμος" που εδώ συζητούμε'και στις δύο περιπτώσεις δεν φαίνεται να αντιδιαστέλλονται ανώτερα και κατώτερα κοινωνικά στρώματα αλλ'.αντίθετα,το ευρύ σύνολο προς τη διακεκριμένη μερίδα των βασιλέων:αυτό διακρίνεται καλύτερα στην περί­ πτωση του Πολυδάμαντος που είναι ο ίδιος ευγενής και μάλλον καταχρηστικά εντάσσεται οτον "δήμον" .Αντίθετα,η απόσταση μεταξύ του "βασιλήος καί έ­ ξοχου ανδρός" και του "δήμου ανδρός" είναι κατά πολύ σαφέστερη ως προς

το κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η ς π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο . Π ά ν τ ω ς , τ ι ς π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς γ ι α την απόδοση, σε μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ η -όπως θα δούμε παρακάτω- ε π ο χ ή , τ ω ν κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων με τ ο ν όρο " δ ή μ ο ς " δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί

αυτή α κ ρ ι β ώ ς η εμφατική δ ι ά κ ρ ι σ η

των επιφανών ευγενών από τους μη ε υ γ ε ν ε ί ς

( δ ι ά κ ρ ι ο η ό χ ι μόνο με την έ ν ν ο ι α

τ η ς δ ι α ί ρ ε σ η ς αλλά και τ η ς υ π ε ρ ο χ ή ς ) . Για να ολοκληρωθεί πη, είναι

η γ ε ν ι κ ή ε ι κ ό ν α τ η ς ο ρ ο λ ο γ ί α ς στα ομηρικά έ ­

σκόπιμο να γ ί ν ο υ ν εδώ κ ά π ο ι ε ς ε π ι π λ έ ο ν π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς γ ι α τους δ ο ύ ­

λους και τα ε π α γ γ έ λ μ α τ α . Ε ι ναι γνωστό πως μ ο λ ο ν ό τ ι τ α ι οι όροι " δ ο ύ λ η " και " δ ο υ λ ο σ ύ ν η " , " δ ο ύ λ ι ο ν "

στο έπος

ή "ελεύθερον

χρησιμοποιούν­ ημαρ","δούλειον

OC

είδος καί μέγεθος"

,η αντίθεση "δοϋλος"-"έλεύθερος" δεν απαντά.Η απουσία

της αντίθεσης αυτής προφανώς δεν είναι τυχαία.Οφείλεται ίσως,από τη μια μεριά,στο γεγονός ότι η δουλεία δεν έχει ακόμη την κοινωνική σημασία που απέκτησε αργότερα με τη χρήση δούλων στη μαζική παραγωγή αγαθών και,από την άλλη,πολύ περισσότερο στο ότι δεν υπάρχει η αντίθεση προς την τυραννί37 δα,η οποία έδωσε στην έννοια της ελευθερίας μια νέα διάσταση

.Αξιοσημεί­

ωτο είναι,λοιπόν,το ότι στο έπος οι "δοϋλοι" δηλώνονται με ειδικότερες ο­ νομασίες που προσδιορίζουν ή την προέλευση τους από την πολεμική λεία ("άνδράποδον","δμώς"<^"δαμάω") ή τη θέση και εργασία τους στον "οϊκον"("οίκεύς" ο οικόσιτος δούλος,"άμφίπολος" η υπηρέτρια,"ταμίη" η οικονόμος,"θα38 λαμηπόλος" κλπ.) Όσον αφορά,τέλος,στα επαγγέλματα,αρκεί να μνημονεύσουμε τον όρο 39 "χερνητις" που αναφέρεται σε μια υφάντρα και τον όρο "δημιουργός".Με τον δεύτερο αυτό όρο (<£ "δημος"+"*εργω") ονομάζονται στη ρ'ραψωδία οι μάντεις, οι γιατροί,οι κτίστες και οι αοιδοί"τους αποδίδεται,μάλιστα,το επίθετο "κλητοί",δηλ."ευπρόσδεκτοι",κι αντιδιαστέλλονται προς τον "πτωχόν" που κα40 νείς δεν επιθυμεί να συναναστρέφεται .Η περιγραφή αυτή επιτρέπει τη δια­ πίστωση ότι ο όρος δεν αποδίδει τόσο μια διακεκριμένη ομάδα βάσει της κοι­ νωνικής της θέσης όσο μιας κοινής ιδιότητας*αυτό επιβεβαιώνει και το γε­ γονός ότι οι κατηγορίες που προαναφέραμε (όπου προστίθενται και οι "κήρυ41 κες" ) δύσκολα μπορούν να νοηθούν ως ομοιογενής διακεκριμένη κοινωνική μερίδα. Στο σ η μ ε ί ο α υ τ ό , η παραπάνω σ υ ν ο π τ ι κ ή έκθεση τ η ς ορολογίας που α8

φορά σε χαρακτηρισμούς προσώπων και διακρίσεις κοινωνικών στρωμάτων στα ομηρικά έπη μας επιτρέπει να συναγάγουμε κάποια πρώτα συμπεράσματα.Καταρ­ χήν,είναι φανερό ότι οι λέξεις που χρησιμοποιούνται για να δηλωθεί μια κοινωνική διάκριση είναι σχεδόν στο σύνολο τους πολύσημες.απαντούν δηλ. παράλληλα και συχνά σε άλλα συμφραζόμενα όπου δεν υποδηλώνεται κοινωνικού περιεχομένου αντί διαστολή.Οι γενικές και ουδέτερες,λοιπόν,σημασίες των ό­ ρων αυτών δεν παραμερίσθηκαν από την πρόσληψη της-σημασίας του ευγενούς, του πλούσιου ή του κοινωνικά ισχυρού (λ.χ. η λέξη "αγαθός" εξακολουθεί α­ διάπτωτα να απαντά και με τη σημασία του "καλός,πρέπων").Έτσι,στους πε­ ρισσότερους απ'αυτούς διακρίνουμε ένα,ομόλογο προς το κοινωνικό.περιεχό­ μενο στη στρατιωτική σφαίρα (το επίθετο λ.χ. "άριστος" απαντά και με τη σημασία του ανδρείου πολεμιστή,του "έσθλοΟ",το επίθετο "κακός" με τη αη42 μαοία του "δειλός" κλπ. ),ενώ,αφετέρου,σε αρκετούς απ'αυτούς αποδίδεται 43 κυρίως ηθικό περιεχόμενο (λ.χ. στο επίθετο "αγαθός" που προαναφέραμε ). Συνηθέστατος τρόπος για να δηλωθεί μια διάκριση είναι η χρήση ενός όρου με ηθικό μάλλον περιεχόμενο,γεγονός που φανερώνει την πρόθεση να προβληθεί και να αξιολογηθεί θετικά ο κόσμος των ευγενών'αντίθετα,η χρήση όρων με περιεχόμενο αποκλειστικά τον πλούτο ή την κοινωνική ισχύ είναι σχετικά σπάνια.Είδαμε δηλ. ότι εκείνοι οι όροι που αποδίδουν μια κοινωνική διάκριση βάσει του οικονομικού μόνο κριτηρίου ούτε απολύτως σα­ φείς είναι ως προς το περιεχόμενο τους ούτε συχνοί ως προς τη χρήση τους: οι μεν όροι που αφορούν στα ανώτερα στρώματα τείνουν να υπερβούν τη δή­ λωση της συγκεκριμένης υπεροχής του πλούτου ("πλούτος καί δλβος" στην "Iλιάδα"

),ενώ όσοι αφορούν στα κατώτερα στρώματα απαντούν σπανιότατα ή

έχουν ειδικότερη σημασία (άπαξ το "πενιχρός",επαίτης 0 "πτωχός",μόνο στην "Οδύσσεια"τα "άχρημοσύνη" και "πενίη",με την εντελώς διαφορετική σημασία του "φροντίζω" το "πένομαι" στην "Ιλιάδα").Αλλ'ακόμη κι όταν η υπεροχή του πλούτου δηλώνεται.συνοδεύει τότε τη διαφορά της καταγωγής και δεν α­ ποτελεί η ίδια το θεμελιώδες κριτήριο της κοινωνικής διάκρισης:ο Διομήδης λ.χ. στη συνέλευση των βασιλέων περιγράφει τα πλούτη του Τυδέως.αποσκοπεί /45 όμως με τον τρόπο αυτό να καταδείξει μόνο την ευγενή του καταγωγή Ετενά συνδεδεμένη με τα παραπάνω είναι και η διαπίστωση ότι, 9

ως

προς

τον αριθμό των προσώπων που καλύπτονται, με τους συζητούμενους

όρους,οι περισσότεροι

απ'αυτούς αποδίδονται, συνηθέστερα σε

μεμονωμένα

άτομα.KL αν,μάλιστα,κάποιες φορές απαντούν σε πληθυντικό αριθμό (όταν λ.χ.

χαρακτηρίζονται περισσότεροι από έναν ήρωες,μια κατηγορία δηλ.προ46 σώπων ) ,αυτό εύκολα μπορεί να ερμηνευθεί βάσει των κατά περίπτωση συμ-

φραζομένων.Γενικά,θα μπορούσε κ α ν ε ί ς να αποκλείσει ότι οι όροι που π ε ρ ι ­ 1

γράψαμε παραπάνω χρησιμοποιούνταν κανονικά -με εξαίρεση τον όρο "δήμος ! για να α ν τ ι δ ι α σ τ ε ί λ ο υ ν ευρύτερα σύνολα,δηλ.κοινωνικά στρώματα. Τελικά,από το σύνολο της ορολογίας αυτής μόνο οι όροι που απο­ δίδουν δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς βάσει τ»ου οικονομικού κριτηρίου θα μπορούσαν να δημιουρ­ γήσουν την παράσταση μιας ταξικής διαίρεσης,εφόσον υπονοούν σαφώς α ν τ ι θ έ ­ σ ε ι ς μεταξύ υποσυνόλων του πληθυσμού (το περιεχόμενο του " π ε ν ι χ ρ ό ς " προσ­ δ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι ασφαλώς από την υπονοούμενη αντιδιαστολή του προς το " ά φ ν ε ι ός").Διαπιστώσαμε,όμως,ότι οι όροι αυτοί απαντούν μάλλον περιστασιακά σε σύγκριση προς τους υπολοίπους,που έχουν -όπως ειπώθηκε- ηθικό περιεχόμενο και μετατοπίζουν τ ι ς κοινωνικές δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς σε δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς α ν δ ρ ε ί α ς , α ρ ε τ ή ς ή αξίας:όταν λ.χ.

στην "Οδύσσεια" γ ί ν ε τ α ι λόγος για όσα οι " χ έ ρ η ε ς " οφεί­

λουν να προσφέρουν " ά γ α θ ο ΐ σ ι " , η αντίθεση πλούτου και κοινωνικής

ισχύος

καλύπτεται από την αντίθεση "καλών" και "χειρότερων" στην κλίμακα των α­ ξιών,αντίθεση μάλιστα η οποία εκλαμβάνεται ως φυσική και εύλογη ιεράρχη­ ση των ανθρώπων (η τύχη που επιφυλάσσεται στα λόγια του Θερσίτη,του " χ ε 47 ρειοτέρου βροτοΰ" , ε ί ν α ι αντιπροσωπευτική προς την κατεύθυνση αυτή).Η απουσία αυτή ταξικής θεώρησης (τουλάχιστον σε πηγές όπως τα έπη) οφείλεται στο ότι οι ευγενείς διατηρούν το ιδεολογικό περιεχόμενο της βασιλείας που είναι -ή επιδιώκει να εμφανίζεται ως- ηθικό.Τους επόμενους,όμως,αιώνες της αρχαϊκής εποχής σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ε ί τ α ι βαθμιαία ότι η υπεροχή των ευγενών βα­ σ ί ζ ε τ α ι επί το πλείστον στον πλούτο και η θεώρηση των κοινωνικών δ ι α κ ρ ί ­ σεων,όπως θα δ ο ύ μ ε , τ ε ί ν ε ι να μεταβληθεί.

β.Στη γ ρ α μ μ α τ ε ί α της αρχαϊκής εποχής Οι κοινωνικές συνθήκες που απηχούνται στην ορολογία των ομηρι­ κών επών μεταβάλλονται με ραγδαίο ρυθμό τους δύο επόμενους αιώνες της αρχαϊκής εποχής.Τον Ζ'και ΣΤ'π.Χ. α ι . η ήδη περιορισμένη από τη γεωμετρι10

κή εποχή βασιλεία καταλύεται, και εμφανίζεται η αριστοκρατία και η τυραν­ νίδα.Το φαινόμενο αυτό ακολουθείται από μια σειρά αναταραχών που κλονί­ ζουν τις αξίες και

τις αντιλήψεις

της προηγούμενης εποχής και,σε

τελευταία ανάλυση,αυτή την ίδια την αριστοκρατία,εφόσον και η κυριαρχία των ευγενών στηριζόταν στις ιδέες όπου και η μοναρχία.Αφενός η εξαθλίωση πολλών αγροτών (που ήδη μαρτυρεί ο Ησίοδος) κι αφετέρου η εμφάνιση~£νός νέου στρώματος εμπόρων και βιοτεχνών που απαιτούν συμμετοχή στην εξουσία δημιούργησαν τις προϋποθέσεις έντονων κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων,επιφέροντας έτσι σημαντικές ανακατατάξεις στις ελληνικές πόλεις.Η πο­ λιτική αυτή κρίση της αρχαϊκής εποχής οφειλόταν -ως γνωστόν- στο γεγονός ότι από τη μια μεριά η εξουσία των ευγενών αμφισβητιόταν από τους μη ευ­ γενείς (τον "δήμον"),από την άλλη όμως αυτός ο "δήμος" καν ανομοιογενής ήταν ως προς τη σύνθεση του (οι μικροκαλλιεργητές ή οι ελεύθεροι εργάτες δεν είχαν κοινά συμφέροντα με τους εμπόρους και βιοτέχνες) και ηγεσία δεν ήταν σε θέση να αναδείξει.Στην κρίση αυτή,λοιπόν,δόθηκαν κυρίως δύο λύσεις:ο συμβιβασμός (λ.χ. στην Αθήνα με τον Σόλωνα),δηλ.η μετάβαση στην τιμοκρατία,και η τυραννίδα.Αλλού οι συγκρούσεις συνεχίσθηκαν και σε ορι­ σμένες πόλεις (όπως στη Μίλητο

)θα μπορούσαμε να πούμε ότι πήραν τραγικές

διαστάσεις.Οι βιαιότητες των τυράννων και η αδυναμία τους να νομιμοποιή­ σουν την εξουσία τους είχαν ως συνέπεια τη συσπείρωση των μερών του "δή­ μου" αλλά και τη συνεργασία κάποιων ευγενών,εκείνων κυρίως που αντιλαμβά­ νονταν ότι η επιστροφή στην αριστοκρατία της παλαιότερης εποχής ήταν πλέον ουτοπική.Αυτό συνέβη πρώτα στην Αθήνα,όπου και εγκαθιδρύθηκε από τον ευ­ γενή Κλεισθένη το νέο πολίτευμα,η δημοκρατία. Όπως είναι ευνόητο,οι διαρκείς αυτές αντιθέσεις και ανακατατά­ ξεις αντανακλώνται και στην πνευματική ζωή.Ο Ησίοδος με την τολμηρή κριτική των "δωροφάγων βασιλήων" και ο Αρχίλοχος με τον αντιηρωικό σαρκασμό του "μεγάλου στρατηγού" μας δίνουν τα πρωιμότερα δείγματα αμφισβήτησης της κυριαρχίας των ευγενών και,ιδιαίτερα,των αξιών όπου η κυριαρχία αυτή επε­ δίωκε να θεμελιωθεί.Η αμφισβήτηση αυτή πριν απ'όλα πρέπει,όπως θα περίμε­ νε κανείς,να έχει επηρεάσει την πολιτική ορολογία.Δυστυχώς,οι αυθεντικές πηγές που έχουμε στη διάθεση μας είναι σχετικά λίγες για τη συναγωγή α­ σφαλών συμπερασμάτων (ο Ησίοδος και αποσπάσματα λυρικών ποιητών,ενώ η βα11

σική ιστορική πηγή της εποχής,ο Ηρόδοτος,ανήκει -ως γνωοτόν- οτον Ε'π.Χ. αι . ) . Είναι πάντως βέβαιο ότι οι περισσότεροι από τους χαρακτηρισμούς που εντοπίζουμε στη γεωμετρική εποχή εξακολουθούν να απαντούν και κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής,όπως οι "αγαθός","αφνειός"."άριστος","πενιχρός", 49 "κακός" κλπ. .Αντίθετα,επίθετα με ιδιαίτερα θετικό ή αρνητικό περιεχόμε­ νο,όπως τα "διογενής" και "χέρης",6εν απαντούν πλέον ως χαρακτηρισμοί του κύκλου των ευγενών ή του "δήμου".Από τους νεότερους όρους που απαντούν την περίοδο αυτή,αξίζει να μνημονεύσουμε το επίθετο "πλούσιος" για τα α­ νώτερα κοινωνικά στρώματα,το οποίο χρησιμοποιείται για να δηλώσει την ο ι ­ κονομική ισχύ στον Ησίοδο ("εις έτερον γάρ τίς τε ίδών εργοιο χατίζει πλούσιον,δς σπεύδει μεν άρώμεναι ήδέ φυτεύειν οίκον τ ' ευ θέσθαι'ζηλοΐ δέ τε γείτονα γείτων εις αφενός σπεύδοντα",ο άνθρωπος δηλ. νοιώθει τον ζήλο της εργασίας βλέποντας τους συμπολίτες του να συγκεντρώνουν με μόχθο υλι­ κά αγαθά,να προκόβουν έτσι που και ο ίδιος-να καταλαμβάνεται από τη διά­ θεση του πλουτισμού "πρβλ. στον μεταγενέστερο "Εις Ερμήν" όπου ο βίος όσων παραμένουν κοντά στους θεούς χαρακτηρίζεται "πλούσιος άφνειός πολυλή51 52 ϊος"

και αλλού

. Το επίθετο "πλούσιος"ανάγεται ετυμολογικά στο ομηρικό

"πλούτος" και αποδίδει με απόλυτη σαφήνεια,όχι πλέον γενικά την ανθρώπινη ευημερία,αλλά συγκεκριμένα την οικονομική υπεροχή.Ανάλογο περιεχόμενο δια­ κρίνουμε και στην έκφραση "οι δ'ειχον δύναμιν καί χρήμασιν ήσαν άγητοί" 53 του Σόλωνος (που θυμίζει τον χαρακτηρισμό "άφνειός...μέγα δυνάμενος" στην "Οδύσσεια"). Ό σ ο ν αφορά στους υπολοίπους χαρακτηρισμούς,εκείνους που δηλώ­ νουν την καταγωγή.επισημαίνουμε στον ύμνο "Εις Αφροδίτην" τη χρήση επιθέ­ των όπως "έσθλός" ή "κακός"*η μεταμφιεσμένη Αφροδίτη εκλιπαρεί τον Αγχίση στο όνομα του Δία και των "έσθλων τοκήων" του,επεξηγώντας ότι ασφαλώς ο "θέων ano κάλλος έχων" ήρωας δεν είναι κάποιος ταπεινής καταγωγής ("ού 54 μέν γάρ κε κακοί τοιόνδε τέκοιεν") .Παρόμοιοι όροι απαντούν συχνά στον Θέογνι ("έσθλός","αγαθός","κακός","δειλός")'παρατηρώντας

με έκπληξη και

όχι δίχως πικρία ο ποιητής την κοινωνική αστάθεια της εποχής (την άνοδο δηλ.προσώπων από

τα κατώτερα προς τα ανώτερα στρώματα,την εμφάνιση νεό­

πλουτων) .αναλογίζεται την κατάρρευση των ευγενών:δύσκολα κανείς ανέχεται 12

-διαπιστώνει- το φαινόμενο να είναι, τώρα "αγαθοί" αυτοί που πριν δεν γνώριζαν τη δικαιοσύνη και ζούοαν έξω από τις πόλεις (υπερβολή που σα­ φώς αναφέρεται υποτιμητικά στους ανερχόμενους αστούς) και οι πρωτύτερα "έσθλοί" να είναι τώρα "δειλοί" (είναι φανερή η αναφορά στον υποβιβασμό του ρόλου των ευγενών)

.Προειδοποιεί,μάλιστα,ότι ο "δλβος." είναι συμφο-

ρά στα χέρια ενός "κακοϋ άνθρωπου"

.προβάλλοντας έτσι ηθικά κυρίως κρι­

τήρια στον τρόπο αντίληψης των κοινωνικών εξελίξεων*_ηθικά κριτήρια προ­ βάλλονται και αναφορικά προς την επαπειλούμενη τυραννίδα που προλειαίνει η στρεψοδικία,η ιδιοτέλεια και η αρχομανία των "κακών",σε αντίθεση προς τους "αγαθούς" που ουδέποτε οδήγησαν σε καταστροφή μια πόλη ("ηγεμόνες δέ τετράφαται πολλήν εις κακότητα πεσεϊν...ούδεμίαν πω,Κύρν*,αγαθοί πόλιν ώλεσαν άνδρες,αλλ'δταν ύβρίζειν τοίσι κακοϊσιν αδη δημόν τε φθείρουσι 57 δίκας τ'άδίκοισι διδοΰσι οικείων κερδέων εϊνεκα ,καί κράτεος" ).Τον ίδιο φόβο μπροστά στην τυραννίδα εκφράζει και ο Σόλων με τον όρο "μεγάλοι", χαρακτηρίζοντας έτσι τους οικονομικά και πολιτικά ισχυρούς επίδοξους τυράννους :"άνδρων δ'έκ μεγάλων πόλις δλλυται"(η "μονάρχου δουλοσύνη" είναι τότε αναπόφευκτη σε βάρος του "δήμου")

.

Τέλος,σχετικά με τα κατώτερα στρώματα,οι οικονομικά ασθενείς χαρακτηρίζονται.τουλάχιστον στον Σόλωνα,με το ήδη γνωστό στον Όμηρο "πενιχρός"(αναφέρεται στους κατ'ανάγκη υποδουλωμένους από τον "έπί σώμασιν" 59 δανεισμό φτωχούς αγρότες) και το "άχρήμων",παράγωγο του γνωστού στην "Οδύσσεια" "άχρημοσύνη"(αναφέρεται ,60 τισουν)

στους φτωχούς που προσδοκούν να πλου-

Πέρα,όμως,από τους αντιτιθέμενους αυτούς όρους-χαρακτηρισμούς του ανώτερου κοινωνικού στρώματος»στον ΣΤ'π.Χ. αι. χρησιμοποιείται με κοινωνικό περιεχόμενο και το επίθετο "μέσος".Η χρησιμοποίηση

του

συνδέ­

εται προφανώς με τις εμπειρίες από τις βίαιες συγκρούσει.ς που σημειώνονται την εποχή αυτή στις ελληνικές πόλεις*έτσι,ο Φωκυλίδης διακηρύττει ότι "πολλά μέσοισιν αριστα'μέσος θέλω εν πόλει είναι"

.Δεν είμαστε,βέβαια,σε

θέση να προσδιορίσουμε με ακρίβεια την ταυτότητα αυτού του "μέσου" πολίτη' πάντως,πέρα από την οικονομική του σημασία (ευκατάστατος αλλ'όχι πλούσι­ ος),είναι σαφής η δήλωση μιας μετριοπαθούς πολιτικής τοποθέτησης στο διάμεσο του σφοδρού ανταγωνισμού ευγενών και "δήμου". 13

εν­

Έ ν α ιδιαίτερο,επίσης.χαρακτηριστικό της ορολογίας κατά την αρ­ χαϊκή εποχή είναι, η εμφάνιση όρων με εξειδικευμένο πρι εχόμενο , διακρί σει ς δηλ.των πολιτών που φέρονται να έχουν τυπική -βασισμένη σε ανάλογους θεσμούς- ισχύ.Ανάμεσα σ'αυτούς

ασφαλέστερο είναι το περιεχόμενο της διά­

κρισης που εισήγαγε ο Σόλων .Με τη νομοθεσία του,εν μέρει και νωρίτερα, καθιερώνονται,όπως μας πληροφορούν μεταγενέστερες πηγές,τα τέσσερα γνωστά "τέλη"

των "πεντακοσιομεδίμνων",των "ιππέων"(δηλ.των τριακοσιομε64 δίμων),των "ζευγιτων"(δηλ.των διακοσιομεδίμων) και των "θητων" .Και στην περίπτωση αυτή,ενώ το κριτήριο της διάκρισης είναι οικονομικό,οι όροι που επιλέγονται· έχουν ποικίλη προέλευση και ανακαλούν διαφορετικές παραστάσεις.0 δεύτερος όρος προέρχεται πιθανόν από τη στρατιωτική ορολο­ γία (ο ιππέας,ο έφιππος πολεμιστής),ο τρίτος από την αγροτική ζωή ή,μάλ­ λον, επίσης από τη στρατιωτική ορολογία(αυτός που κατέχει ένα ζεύγος βοδιών ή ο πεζός οπλίτης της φάλλαγγας)

και ο τέταρτος από τη χειρωνακτι­

κή ενασχόληση ή το οικονομικό επίπεδο(ο μισθωτός χειρώναξ ελεύθερος πολίτης)

.Γενικά,εφόσον οι όροι αυτοί αφορούν σε θεσμικές ρυθμίσεις είναι

ευνόητο ότι για πρώτη φορά ορίζονται με ακρίβεια και αυστηρότητα ως προς το περιεχόμενο τους.Η αυστηρότητα,συγκεκριμένα,του οικονομικού κριτηρίου στο οποίο η ορολογία ανταποκρίνεται,απηχεί τη βασική πρόθεση του νομοθέ­ τη να καταδείξει ότι η εξουσία των ευγενών ουσιαστικά στηρίζεται στον πλούτο'έτσι,όμως.διαφαίνεται και η παραδοχή της δυνατότητας να αποκτήσει ο καθένας τον πλούτο αυτό σε αντίθεση προς την ενδεχομένως ταπεινή του καταγωγή. Ολοκληρώνοντας την εικόνα της ορολογίας των κοινωνικών διακρί­ σεων κατά την αρχαϊκή εποχή,απόμενει να υπογραμμίσουμε την εμφάνιση της αντίθεσης ελευθέρων-δούλων στον περίφημο ίαμβο 36W του Σόλωνος όπου γί­ νεται ο απολογισμός της "σεισαχθείας".Για πρώτη φορά εκεί. προβάλλεται με έμφαση η έννοια του "ελευθέρου" πολίτη σε αντιδιαστολή προς την "δουλίην":"τούς δ'ένθάδ'αύτου δουλίην άεικέα έχοντας,ήθη δεσποτών τρομεομέ67 νους.ελευθέρους εθηκα" .Είναι εδώ φανερό ότι γίνεται πλέον λόγος για τους "ελευθέρους" όχι ως μεμονωμένα άτομα αλλ'ως ενιαίο σύνολο"παρόμοια διάκριση τους από τους δούλους απαντούμε,σε διαφορετικό όμως πλαίσιο, στον Ηράκλειτο:"πόλεμος πάντων μεν πατήρ έστι,πάντων δέ βασιλεύς,καί τους 14

μεν θεούς έδειξε τους δε ανθρώπους,τους μέν δούλους έποίησε τους δέ co

ελευθέρους"

.Περισσότερο ενδιαφέρουσα ε ί ν α ι στο πολυσυζητημένο αυτό

χωρίο του Ηρακλείτου η προσπάθεια αιτιολόγησης του φαινομένου,η σύνδεση δηλ.της δουλείας με τον πόλεμο,εξαιτίας του οποίου ο ι ηττημένοι κ α θ ί ­ στανται δούλοι κ α ι ο ι ν ι κ η τ έ ς κατοχυρώνουν την ε λ ε υ θ ε ρ ί α τους.Πάντως,η απόλυτη και ε ξ ί σ ο υ σαφής διαίρεση των ανθρώπων σε δούλους και ελεύθερους δεν ε ί ν α ι άσχετη με τ ι ς συνθήκες της εποχής,τη β α θ μ ι α ί α άνθηση της δου­ λ ε ί α ς αλλά και τη σταδιακή κατοχύρωση των διακιωμάτων του ελεύθερου πο­ λ ί τ η »ανεξάρτητα από την κοινωνική ή οικονομική του θέση,στα πλαίσια των ,, ,. 69 ελληνικών

πόλεων Συνοψίζοντας ,λοιπόν,στο σημείο αυτό τ ι ς παρατηρήσεις μας,μπο­

ρούμε αν πούμε ό τ ι στην αρχαϊκή εποχή διατηρούνται ο ι όροι από την προ­ ηγούμενη γεωμετρική εποχή,αλλ'η απήχηση τους ε ί ν α ι μάλλον περιορισμένη. Αυτό κ α τ α δ ε ι κ ν ύ ε ι ό χ ι μόνο η κ ρ ι τ ι κ ή που ασκούν ο Ησίοδος και ο Αρχίλο­ χος σ τ ι ς α ξ ί ε ς που έχουν συνδεθεί με τα ιδεώδη των ευγενών,αλλ'ακόμη και ο Θέγνις:η δ ι ά κ ρ ι σ η ευγενούς και μη ευγενούς καταγωγής κ α τ έ χ ε ι κεντρική θέση στον π ο λ ι τ ι κ ό προβληματισμό των ελεγειών τ ο υ , α λ λ ' ε κ ε ί ν ο που α ξ ί ζ ε ι να προσεχθεί

ι δ ι α ί τ ε ρ α ε ί ν α ι ό τ ι , σ ε αντίθεση προς τα έπη όπου αυτή α κ ρ ι ­

βώς η αντίθεση εκλαμβάνεται ως

εύλογο έρεισμα

της κυριαρχίας των ε υ ­

γενών,στην ποίηση του Θεόγνιδος δ ι α φ α ί ν ε τ α ι η αντιπαράθεση της καταγωγής προς τον πλούτο,η σύγκρουση του κ ρ ι τ η ρ ί ο υ του "γένους" προς το οικονο­ μ ι κ ό , ο ι α ν α κ α τ α τ ά ξ ε ι ς μεταξύ των ευγενών κ α ι του "δήμου". Δεν υπάρχει,ωστόσο,αμφιβολία ό τ ι κατά την αρχαϊκή εποχή η ορο­ λ ο γ ί α κ α θ ί σ τ α τ α ι σαφέστερη ως προς τη δήλωση των κοινωνικών διακρίσεων στο οικονομικό κυρίως

επίπεδο ( ε ί δ α μ ε , μ ά λ ι σ τ α , ό τ ι κάποιοι όροι αποδί­

δουν τ ι ς δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς αυτές με ε ξ ε ι δ ι κ ε υ μ έ ν ο περιεχόμενο,όπως στην περί70 πτώση των "τελών" του Εόλωνος) . Κ ε ρ δ ί ζ ε ι δηλ.έδαφος η διάκριση με βάση το εισόδημα,σε βάρος πιθανόν της διάκρισης με βάση την καταγωγή*έτσι, όροι όπως "πλούσιος" ή "άχρήμων" θα ήταν δυνητικά σε θέση να αποδώσουν μ ι α τ α ξ ι κ ή διάρθρωση της κοινωνίας.Θα ήταν,όμως,εσφαλμένο να θεωρήσουμε ό τ ι ο ι όροι α υ τ ο ί λειτουργούν γ ι α να δηλώσουν δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν α

κοινωνικά

στρώματα. Καταρχήν,συχνά

"πενιχρός")

απαντούν στον ε ν ι κ ό α ρ ι θ μ δ ( λ . χ . το

δηλώνοντας μάλλον έναν τύπο ανθρώπου παρά ένα συγκεκριμένο ομοιογενές 15

σύνολο.Κι

όταν πάλι απαντούν στον πληθυντικό,ενώ 6εν είναι ξένη η πα­

ράσταση της αντιδιαστολής του ενός συνόλου προς ένα άλλο,σπάνια το κ ρ ι ­ τήριο ε ί ν α ι μόνο η οικονομική θέση:ενώ δηλ.απουσιάζει η παράσταση "πλουσίων" προς "άχρήμονας",συχνότατη ε ί ν α ι η

παράσταση "αγαθών" σε

αντιδιαστολή προς "κακούς','της οποίας όμως το παράλληλο ηθικό π ε ρ ι ε χ ό ­ μενο διαφοροποιεί σημαντικά τη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α της διάκρισης.Το ί δ ι ο συμβαί­ νει ,φυσικά,και όταν ο "δήμος" α ν τ ι δ ι α σ τ έ λ λ ε τ α ι προς τους "μεγάλους" ή "δέσποτας" στον Σόλωνα,όπου κυρίαρχη ε ί ν α ι η παράσταση του

συνό­

λου των πολιτών (των οποίων ε π α π ε ι λ ε ί τ α ι η υποδούλωση,όχι ενός

συγκεκρι­

μένου κοινωνικού στρώματος) σε αντιδιαστολή προς τους ευγενείς των οποίων αυθαίρετη κυριαρχία θα οδηγούσε την πόλη στην αποδιάρθρωση της.Και στην πε ρίπτωση,ακόμη,της σολώνειας δ ι α ί ρ ε σ η ς των τεσσάρων " τ ε λ ΰ ν " , ε ί ν α ι

χαρακτη­

ριστική η ανομοιογένεια των όρων που χρησιμοποιούνται:το γεγονός ότι μόνο το πρώτο από τα "τέλη" έχει ααφές οικονομικό περιεχόμενο ' r

("πεντα71

κοσιομέδιμνοι")-και,μάλιστα,απολύτως

εζειδικευμένο(αφορά στο "τίμημα"

ενώ γ ι α τα υπόλοιπα τρία επιλέγονται

όροι που η προέλευση τους ασφαλώς

δεν ε ί ν α ι αυστηρά οικονομική.μαρτυρεί

)-

την απουσία ενός ενιαίου κριτηρίου

για τη δήλωση μιας διαίρεσης που θα μπορούσε να ονομασθεί cum grano s a l i s ταξική.Τέλος,είναι

βέβαιο ότι και ο όρος "μέσος" δεν αναφέρεται τόσο

σ'ένα διακεκριμένο κοινωνικό στρώμα όσο κυρίως σε μια ουδέτερη και ήπια συμπεριφορά του πολίτη που παρακολουθεί με επιφυλακτικότητα τον κλονι­ σμό την ενότητας των πόλεων από τ ι ς β ί α ι ε ς κοινωνικές και π ο λ ι τ ι κ έ ς συγκρούσεις του ΣΤ'π.Χ. α ι . Δεν θα μπορούσαμε,λοιπόν,να ισχυρισθούμε ότι κατά την αρχαϊκή εποχή έ χ ε ι παγιωθεί η παράσταση δ ι α ί ρ ε σ η ς της κοινωνίας σε αυστηρά δ ι α ­ κεκριμένα κοινωνικά στρώματα.Η διαπίστωση αυτή ενισχύεται κι από τον συμπτωματικό χαρακτήρα που αποδίδεται στον πλούτο,όταν λ . χ . ο Θέογνις δ έ ­ χεται ότι "Ζευς γάρ τοι τό τάλαντον έ π ι ρ ρ έ π ε ι άλλοτε αλλω,άλλοτε μέν 72 πλουτεΐν,άλλοτε μηδέν ε χ ε ι ν " .Εξάλλου,η αστάθεια της εποχής δεν θα επέ­ τρεπε να θεωρηθεί ο πλούτος γνώρισμα σταθερό και μόνιμο μιας π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ­ νης και επώνυμης μερίδας των πολιτών.Ακόμη κι αυτή η αντίθεση ελευθέρωνδούλων δεν φαίνεται να προσέλαβε ι δ ι α ί τ ε ρ ο κοινωνικό περιεχόμενο:ο Η­ ράκλειτος προσέδωσε στη διάκριση το περιεχόμενο ενός γενικού νόμου σύμ16

φωνα με τον οποίο ο "πόλεμος" διαχωρίζει κάποτε τους "δούλους" από τους "ελευθέρους",όπως γ.Ετη

ακριβώς διαχωρίζει τους "θεούς" από τους "ανθρώπους".

γραμματεία της

κλαοσικής

εποχής

Κατά τον επόμενο Ε'π.Χ. α ι . οι πηγές απ'όπου ε ί ν α ι δυνατό να εξετασθεί _.η ορολογία κοινωνικών διακρίσεων εμπλουτίζονται σημαντικά. Έ ­ χουμε, έτοι.μεγαλύτερη π ο ι κ ι λ ί α ειδών (την ι σ τ ο ρ ι ο γ ρ α φ ί α , τ ο δράμα,τη ρητορι-κή) και περιεχομένου,ώστε

να παρέχεται μεγαλύτερη δυνατότητα διασταύ­

ρωσης της σημασίας των όρων.Αλλά και οι διαφορές του τρόπου αντίληψης των κοινωνικών και πολιτικών πραγμάτων από τους συγγραφείς της περιόδου αυ­ τής επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε με μεγαλύτερη πληρότητα το περιεχόμε­ νο που αποδίδεται στους ί δ ι ο υ ς συχνά όρους από διαμετρικά αντίθετες σκο­ πιές . Πρόκειται γ ι α την περίοδο κατά την οποία έ χ ε ι εγκαθιδρυθεί το δημοκρατικό πολίτευμα και έχουν διαδοθεί ευρέως οι ι δ έ ε ς όπου αυτό θεμε­ λιώνεται,σε συνδυασμό πάντοτε προς την κριτική κατά της τυραννίας.Ανάλο­ γα με τον ρόλο που αποδίδεται στο βασικό πολιτειακό όργανο,την "έκκλησίαν",και φυσικά τους αντίστοιχους θεσμούς,γίνεται

διάκριση σε δύο κυρίως

είδη,την ονομαζόμενη από τον Αριστοτέλη "εννομον" και τους νεότερους "μετριοπαθή"δημοκρατία κι,αφετέρου,την ονομαζόμενη από τον Αριστοτέλη "έσχάτην" και από τους νεότερους "ριζοσπαστική" δημοκρατία:στην πρώτη άρχει ο νόμος,στη δεύτερη εξουσιάζει απόλυτα το "πλήθος",συχνά παραβιά73 ζοντας με τα ψηφίσματα του τους ίδιους τους νόμους Εκτός,όμως,από την αντίθεση αυτή στα πλαίσια της ί δ ι α ς της δημοκρατούμενης πόλης,στον ευρύτερο ελληνικό χώρο ε π ι κ ρ α τ ε ί η δυαρχία Αθή­ νας και Σπάρτης"η έκρηξη του Πελοποννησιακού πολέμου όξυνε την αντίθεση δημοκρατικών-ολιγαρχικών που υποστήριζαν με τ ι ς επεμβάσεις τους οι δύο αντιμαχόμενες δυνάμεις και συχνά οι πολιτικές συγκρούσεις προσέλαβαν β ί α ι ε ς διαστάσεις,όπως στην Κέρκυρα και αλλού.Αλλά ο Πελοποννησιακός πό­ λεμος συνέβαλε και στη γενικότερη ανατροπή των αξιών,καθώς ο πολιτικός αγώνας διεξάγεται τώρα με ι δ ι α ί τ ε ρ η σφοδρότητα. Η σημαντικότερη συνέπεια του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν -ως γνωστόν- η αποδυνάμωση της πόλης-κράτους.αποδυνάμωση η οποία δεν φαίνεται 17

να σ υ ν ε ι δ η τ ο π ο ι ε ί τ α ι

κατά τον Δ'π.Χ. α ι . ούτε να περιορίζει την ι μ π ε ρ ι α ­

λ ι σ τ ι κ ή π ο λ ι τ ι κ ή των ηγετικών πόλεων.Η πτώση της σπαρτιατικής ηγεμονίας, μετά τη βραχύβια ακμή τ η ς , ε π ι τ ε ί ν ε ι

την αστάθεια της εποχής που ήδη βα­

ρύνεται από οξύτατα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα για όλο τον ελλη­ νισμό.Η υποστήριξη της προς τους ολιγαρχικούς»προκαλεί

τώρα τη β ι α ι ό τ α τ η

αντίδραση των δημοκρατικών που φθάνει συχνά σε ακραίες μορφές εμφύλιου σπαραγμού (όπως με τον "σκυταλισμόν" στο Ά ρ γ ο ς

) .Παράλληλα,κερδίζει

έδαφος η τυραννίς στη Θεσσαλία,τη Σικυώνα,τα νησιά και τη Εικελία (Συρα­ κούσες) . Η κατάσταση αυτή προκάλεσε,όπως ήταν φυσικό,τον σκεπτικισμό και την κ ρ ι τ ι κ ή των δ ι α ν ο ο υ μ έ ν ω ν . Έ τ σ ι , χ ω ρ ί ς να α ν τ ι π ρ ο τ ε ί ν ε τ α ι ως εναλλακτική λύση η ο λ ι γ α ρ χ ί α , ε λ έ γ χ ε τ α ι

με αυστηρότητα η ριζοσπαστική δημοκρατία,τα

εκφυλιστικά φαινόμενα της πόλεως,η διάσπαση της συνοχής της και η επισφα­ λής προς τα έξω παρουσία της.Ταυτόχρονα παρατηρείται μια στροφή προς τ© παρελθόν με σαφείς διαθέσεις εξιδανίκευσης του (όπως στον "Αρεοπαγιτικό" του Ισοκράτη) ή ένας έντονος προβληματισμός γ ι α τη θεωρητική σύλληψη της ιδανικής π ο λ ι τ ε ί α ς (κυρίως στον Πλάτωνα).Τέλος,ακόμη κι αυτό το μοναρχικό πολίτευμα εξετάζεται ευνοϊκά,προφανώς ως αντίδραση στην κατάχρηση των δ η ­ μοκρατικών αρχών κατά το πρόσφατο παρελθόν και την αστάθεια της διακυβέρ­ νησης των ελληνικών πόλεων (στον "Ευαγόρα" του Ισοκράτη ή στον " Π ο λ ι τ ι κ ό " του Πλάτωνα).Τη λύση πάντως στο αδιέξοδο φαινόταν ότι έ δ ι ν ε η άνοδος της Μακεδονίας,παρά την αντίθεση των πόλεων-κρατών της νότιας Ελλάδας,αντί­ θεση που οφειλόταν κυρίως στο μοναρχικό της πολίτευμα. Όσον αφορά στην ορολογία που αποδίδει κοινωνικές

διακρίσεις,

ε ί ν α ι φυσικός ο συνδυασμός παλαιών και νέων στοιχείων.Στα σ τ ο ι χ ε ί α που ανακαλούν γνώριμες ήδη από την αρχαϊκή εποχή παραστάσεις ανήκουν ασφαλώς τα ε π ί θ ε τ α που δηλώνουν την ευγενή καταγωγή,όπως τα συχνά " γ ε ν ν α ί ο ς " , "ευγενής" και "εύπάτωρ" στον Α ι σ χ ύ λ ο , τ ο " ε ΰ π α τ ρ ι ς ( - ί δ η ς ) " Αντίστοιχα,εμφανίζονται

στον Σοφοκλή

75

και νέοι όροι γ ι α την απόδοση της χαμηλής κατα­

γωγής (στην αρχαϊκή εποχή χρησιμοποιούνταν γ ι ' α υ τ ό μόνο γενικοί

όροι,

όπως το " κ α κ ό ς " ) ' π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α το " ά γ ε ( ν ) ή ς " στον Σοφοκλή ή το "δυσγενής" 76

στον Ευριπίδη

,όρους σαφώς διαμορφωμένους ως αντίθετα του "ευγενής" που

συνήθως δεν αφορούν παρά στον χαρακτηρισμό μεμονωμένων ατόμων.

18

Παρατηρήσαμε,όμως,ότι ήδη από την αρχαϊκή εποχή τείνουν να απο­ κτηθούν μείζονα βαρύτητα οι διακρίσεις βάσει του εισοδήματος,πέραν των διακρίσεων βάσει της κατ-αγωγής.Κατά τον Ε'π.Χ. αι.,κοντά στον όρο "πλού­ σιος" που επισημάναμε στον Ησίοδο,προστίθενται όροι όπως η μετοχή "έχων" 77 στον Σοφοκλή και άλλοι .Ανάλογη σημασία προσλαμβάνει και ο όρος "ευδαί­ μων" στον Ηρόδοτο και άλλες πηγές του Ε'π.Χ. αι.,καθώς η ανθρώπινη ευτυ­ χία ταυτίζεται εν πολλοίς με την υλική ευημερία που οι πλούσιοι ήδη απο­ λαμβάνουν και τα κατώτερα στρώματα επιχειρούν να εξασφαλίσουν στο πλαί78 σιο των δημοκρατικών ιδεών .Για τα ανώτερα στρώματα ο Ηρόδοτος χρησιμο­ ποιεί επίσης περιφράσεις όπου επιλέγονται όροι με ευρύτατο περιεχόμενο, όπως "τά πρώτα" ή "δοκιμώτατοι":"άνδρες Σπαρτιήται φύσι τε γεγονότες ευ 79 καί χρήμασι ανήκοντες ες τά πρώτα" χαρακτηρίζονται δύο νεαροί πολίτες , ενώ σε μια άλλη περίπτωση αναφέρονται οι "πλούτω καί γένει δοκιμώτατοι 80 των άστων" . Τέλος,πρέπει να αναφερθεί ο όρος"παχείς"("εφυγον άνδρες των 81 παχέων ύπό τοϋ δήμου" ),ο οποίος ασφαλώς είναι παλαιότερος του Ε'π.Χ.αι. και πιθανότατα αποτελεί μεταφορικό χαρακτηρισμό,με σαρκαστική διάθεση κι αρνητικό περιεχόμενο,των πλουσίων από τα χαμηλότερα στρώματα (οι χοντροί, οι παχουλοί). Το χαμηλό εισόδημα και την αντίστοιχη κοινωνική θέση δηλώνει ο πι­ θανότατα παλαιότερος όρος "πένης"-"πένητες" ("οί εύδαίμονες αυτών L_SC. ΠερσωνΊ βοΰν καί Ι'ππον.,.οί δέ πένητες αυτών τά λεπτά των προβάτων προτιθέαται" γράφει ο Ηρόδοτος αναφερόμενος στο γιορταστικό τραπέζι των γε82 νεθλίων κατά τις συνήθειες των Περσών ).Το παράγωγο αυτό του ομηρικού "πένομαι"(απ*όπου και το "πενίη") αποτέλεσε τον κύριο όρο με τον οποίο επισημαίνεται η οικονομική ανέχεια οε αντίθεση προς τον πλούτο (τους "πλουσίους" ,τους "εύδαίμονάς" ) "παράλληλα,όμως,μ'αυτόν απαντούν κα<. άλλοι 83 όροι όπως η μετοχή "ούκ(μή) έχων" στον Ευριπίδη Ένας άλλος όρος που δηλώνει την κατώτερη οικονομική στάθμη εί­ ναι ο όρος "άπορος" στον Θουκυδίδη (έτσι λ.χ. χαρακτηρίζεται ο πληθυσμός της Πελοποννήσου στην "Αρχαιολογία"

) ή "αδύνατος"

(αντίθετο του συ­

χνού "δυνατός" και των παραθετικών του ή της μετοχής "δυνάμενος" που δηλώνουν τους πλουσίους

).Το ότι η προέλευση παρόμοιων όρων ανάγεται στη

γενική τους σημασία ("άπορος" είναι αυτός που δεν έχει τους απαραίτητους 19

πόρους γ ι α να εξασφαλίσει την επιβίωση τ ο υ , "αδύνατος" αυτός που δεν δ ι α ­ θέτει οικονομική,κοινωνική

ή πολιτική

ισχύ) κ ι η ε ξ ε ι δ ί κ ε υ σ η τους σε κ ο ι ­

νωνικά συμφραζόμενα ο φ ε ί λ ε ι να α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ε τ α ι με σχετική επιφύλαξη π ι ­ σ τ ο π ο ι ε ί τ α ι από την ανάγκη διασαφήνισης τους με άλλους συνοδευτικούς ό ­ ρους σ τ ι ς ί δ ι ε ς τ ι ς πηγές όπου - κ α ι , μ ά λ ι σ τ α , σ υ χ ν ά - αναφέρονται.Ετον Ηρό­ δοτο λ . χ . χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι

η λέξη "ασθενής" γ ι α να δηλώσει τους φτωχότε-

.τους Α ι γ υ π τ ί ο υ ς " δ ι ε υ κ ρ ι ν ί ζ ε τ α ι , λ ο ι η ό ν , α π ό τ η δ ο τ ι κ ή "χρήμασι":"τούς χρή87 μασι ασθενέστερους" .Στον Θουκυδίδη,το ε π ί θ ε τ ο "αδύνατοι" δ ι ε υ κ ρ ι ν ί ζ ε τ α ι 88 και πάλι από τη δ ο τ ι κ ή "χρήμασι":"αδύνατοι

έγένοντο τ ο ι ς χρήμασι"

.Γενι­

κά,όλοι ο ι όροι αυτοί φ α ί ν ε τ α ι να ανακαλούν καταρχήν ένα συγκεκριμένο τ ύ ­ πο ανθρώπου,τον διακεκριμένο "πλούσιον"

κ α ι τον ανώνυμο απλοϊκό

και ευρύτερα μ ι α κατηγορία ορισμένων ανθρώπων'φαίνονται νοι

κατεξοχήν

"πένητα",

δηλ. συνδεδεμέ­

με τ ι ς κοινωνικές παραστάσεις του αθηναίου πολίτη

(αφε­

ν ό ς , ε κ ε ί ν ο ς που μοχθεί γ ι α την καθημερινή του επιβίωση και συχνά π ε ρ ι έ ρ ­ χ ε τ α ι σε έ ν δ ε ι α των στοιχειωδών

κ ι . α φ ε τ έ ρ ο υ , ε κ ε ί ν ο ς που ε ξ α ι τ ί α ς της μ ε ­

γάλης του περιουσίας έ χ ε ι εξασφαλίσει την " ε ύ δ α ι μ ο ν ί α ν " τ ο υ και ε ί ν α ι σε θέση να επηρεάσει θ ε τ ι κ ά ή αρνητικά την κοινωνική

και π ο λ ι τ ι κ ή ζωή του

συνόλου της πόλης). Γ ι α να συμπληρωθεί η γ ε ν ι κ ή αυτή ε ι κ ό ν α της ο ρ ο λ ο γ ί α ς , α ξ ί ζ ε ι να αναφερθούν και ε κ ε ί ν ο ι ο ι όροι που σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι με την εργασία. Οι όροι αυτοί αφορούν συνήθως πρόσωπα που ασκούν χειρωνακτική εργασία.Κοντά στον κ ε ν τ ρ ι κ ό όρο "δημιουργός",με τον οποίο αποδίδεται κάθε ε ξ ε ι δ ι κ ε υ μ έ ν η ε ­ παγγελματική ενασχόληση,συχνά ληπτα

μάλιστα επαγγέλματα προσοδοφόρα και ευυπό-

.επισημαίνουμε τους όρους "αυτουργός" (αυτός δηλ.που εργάζεται μό­

νος, χωρίς σκλάβους,ο μ ι κ ρ ο κ α λ λ ι ε ρ γ η τ ή ς ) , " χ ε ι ρ ω ν α ξ " ( < ^ " χ ε ί ρ " + " α ν α ξ " , δ η λ . τεχνίτης),"χειροτέχνης" (<^"χείρ"+"τέχνη"),"μισθωτός"

.Βάσει της ετυμο­

λογίας των όρων αυτών ε ί ν α ι εύκολο να διαπιστώσουμε την π ο ι κ ι λ ί α των δ ι α ­ φορετικών παραστάσεων που ανακαλούν'θα ήταν.μάλιστα,ενδιαφέρον να δ ι ε ρ ε υ ­ νηθεί η

ακριβής

εποχή δημιουργίας τ ο υ ς , πράγμα ωστόσο ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά δύσκο­

λο που μάλλον σε αβέβαια θα κατέληγε συμπεράσματα.Πάντως,οι όροι αυτοί δεν αποδίδουν αυτές καθαυτές ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς * α ν συχνά μέσω αυτών υπονοείται η χαμηλή κοινωνική θέση του π ο λ ί τ η , α υ τ ό ο φ ε ί λ ε τ α ι στην 20

"πε-

νίαν" που έμμεσα εξυπακούει ως τρόπος ζωής η χειρωνακτική εργασία σε αντίθεση,φυσικά,προς το πρότυπο του ελευθέρου αστού,όπως αυτός μας είναι γνωστός ως γαιοκτήμων,έμπορος ή βιοτέχνης. Ενδεικτική προς την κατεύθυνση αυτή είναι και η αξιολογική λειτουργία του επιθέτου "πονηρός" του οποίου η~ετυμολογία ανάγεται στη σωματική εργασία ή άσκηση ( <^"πονέω"),όπως επίσης και του χαρακτηρι­ σμού "μοχύηρός" ( <^"μοχθέω")

.Το επίθετο "πονηροί" επιλέγει ο Ψευδο-

Ξενοφών -ασφαλώς όχι τυχαία- για να χαρακτηρίσει τον κακότροπο αθηναϊκό "δήμον" (τους "πένητας",τους "δημοτικούς")σε αντιδιαστολή προς τους 92 "χρηστούς"(τους πολίτες των ανώτερων στρωμάτων)

.Σίγουρα,η αρχική σημα­

σία των όρων αυτών έχει διαφοροποιηθεί μέσα από τα πιστεύω και τις προκα­ ταλήψεις των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων στα πλαίσια της εναντίον του "δήμου" πολεμικής .Και στην περίπτωση αυτή,δεν είμαστε σε θέση να προσδι­ ορίσουμε με ακρίβεια την εποχή κατά την οποία συντελέσθηκε αυτή η διαφο­ ροποίηση 'μπορούμε,όμως,με αρκετή βεβαιότητα να συμπεράνουμε ότι η εξάρτη ση της επιβίωσης από τη χειρωνακτική εργασία αποτελεί γνώρισμα των κατώ­ τερων κοινωνικών στρωμάτων και οι επικριτές της δημοκρατίας εκμεταλλεύ­ ονται το γνώρισμα αυτό για να εκφράσουν την υποτίμηση τους σε όλα τα ε93 πίπεδα (πνευματικής καλλιέργειας,ηθικής κλπ.) Ετα πλαίσια εν γένει της πολιτικής αντιπαράθεσης και άλλοι πολ­ λοί όροι προσέλαβαν έντονα θετικό ή αρνητικό περιεχόμενο για να προβάλουν ή να μειώσουν αντίστοιχα το κύρος της αντίπαλης παράταξης και της κοινω­ νικής μερίδας που αυτή αντιπροσώπευε.Όροι όπως το "άριστος" ή το "βέλ­ τιστοι" (και "βελτίους") χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν τα ανώτερο 94 κοινωνικό στρώμα .Την ίδια εποχή φαίνεται να έχει σημαντική διάδοση ο όρος "καλοί κάγαθοί",ο οποίος αποτελείται από δύο ομηρικές λέξεις που για πρώτη φορά απαντούν ως κανονικό ζεύγος στον Ηρόδοτο χαρακτηρίζοντας τα ά­ ξια παιδιά του Τέλλου

'στον Θουκυδίδη ο όρος αυτός προσέλαβε σαφέστερο

κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο αποδίδοντας τον κύκλο των αριστοκρα­ τών ή των ολιγαρχικών,χωρίς όμως να παύσει η συνδήλωση της υψηλής αξίας 96 και ηθικής στάθμης .Εξίσου ενδεικτικός είναι ο όρος "χρηστός",ο οποίος 97 απαντά συχνά με το ηθικό περιεχόμενο του "καλός,άξιος" ,αλλά στον Ψευδο21

Ξενοφώντα -όπως ειπώθηκε- αποτελεί το τυπικό αντίθετο του "πονηροί",δηλ. 98 του "δήμου" .Εκεί,μάλιστα,είναι φανερή η πρόθεση να καταδειχθεί η απου­ σία αρετών (μόρφωση,ακεραιότητα,επιδεξιότητα κλπ.) στον πολυπληθή "δη99 μον (οι "χείρους"

):η ταύτιση αυτή "άρετης"-ευγενών που είναι ήδη γνω­

στή στη γεωμετρική και εν μέρει στην αρχαϊκή εποχή,φαίνεται ότι δεν εγ­ καταλείπεται ούτε στ,ο δεύτερο μισό του Ε'π.Χ. αι.(όπως εξάλλου και τον επόμενο Δ'π.Χ. αι.)στο πλαίσιο της κριτικής που ασκείται στη δημοκρατία. Εκτός,όμως,από τους έντονα αυτούς φορτισμένους όρους,ενδιαφέ­ ρον παρουσιάζει και η χρήση των επιθέτων "μέγας","ολίγος","μείων" και "μικρός".Τον όρο "μέγας"απαντούμε ήδη στον Όμηρο ως χαρακτηρισμό του αναστήματος των ηρώων ή της δύναμης των θεών

.Στον Σόλωνα -όπως είδα­

με- ο όρος προσλαμβάνει κοινωνικό περιεχόμενο και μεγάλοι ονομάζονται οι ισχυροί άνδρες-επίδοξοι τύραννοι από τους οποίους υπονομεύεται η πό­ λη

.Τον ίδιο όρο χρησιμοποιεί στις αρχές του Ζ'π.Χ. αι. ο Καλλίνος σε

αντιδιαστολή προς τον όρο "ολίγος",κάνοντας λόγο για την αυτοθυσία "κρατερόφρονος ανδρός" στη μάχη*αυτόν,όταν πέσει θύμα της γενναιότητας του τον θρηνούν και οι πιο ταπεινοί και οι ισχυρότεροι των πολιτών ("τόν δ' ολίγος στενάχει καί μέγας"

).Το παραθετικό,όμως,"μείων" απαντά στον

Βακχυλίδη,δύο περίπου αιώνες αργότερα,σε αντιδιαστολή προς το "άφνειός". Κατακρίνοντας ο ποιητής την ακόρεστη ανθρώπινη επιθυμία,παρατηρεί ότι ξεπερνώντας κανείς τις νόσους και την "πενίαν άμάχανον" κι εξασφαλίζοντας τότε την υγεία και την αυτάρκεια της επιβίωσης του,αρχίζει να συναγωνίζε103 ται τους "πρώτους" .εκείνους δηλ.που υπερέχουν έναντι του ως προς την ευτυχία.Προσθέτει,λοιπόν,ότι η επιθυμία του πλούσιου ν'αυξήσει τα πλούτη του είναι εξίσου έντονη με την επιθυμία του "μείονος" ν'αποκτήσει ό,τι τα μέτρα των δυνατοτήτων του επιτρέπουν ("ίσον δ τ'άφνεός ίμείρει μεγά­ λων δ τε μείων παυροτέρων")

.Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο όρος "μείων"

έχει εδώ κοινωνικό περιεχόμενο'ωστόσο,η αντίθεση του "μείων" προς το "άφνεός" είναι πρωτότυπη και πιθανότατα μοναδική.Πάντως,κι αν ακόμη δε­ χθούμε ότι η χρήση του στο χωρίο αυτό του Βακχυλίδη οφείλεται σ'ένα ευ­ καιριακό λογοπαίγνιο με το συναφές του "παΰρα" (:ο "ολίγος" επιθυμεί"λιγότερα"),είναι προφανές ότι όλοι αυτοί οι όροι ανακαλούν μεν την παρά22

στάση του κοινωνικού ανταγωνισμού (οι "ολίγοι" προς τους

"άφνεούς" ),

υπερβαίνοντας όμως το στενό κριτήριο της καταγωγής και του πλούτου:όπως δηλ. οι όροι "άριστοι","βέλτιστοι" ή "καλοί κάγαθοί" προϋποθέτουν μια σύγκριση ως προς την αξία και την αρετή,έτσι και οι όροι αυτοί συγκρί­ νουν την καθόλου κοι-νωνική επιφάνεια του πολίτη.Η αρχική σημασία τους είναι ουδέτερη (αποδίδει απλώς ένα μικρό ή μεγάλρ μέγεθος,όχι απαραίτητα κοινωνικό) και-η χρήση τους ,ια τη δήλωση μιας κοινωνικής διάκρισης στη­ ρίζεται αποκλειστικά σε μια εμπειρική διαπίστωση (υπάρχουν κάποιοι που η επιρροή τους μέσα στην πόλη είναι πασιφανώς σημαντικότερη απ'ό,τι των άλλων ) . Οι ίδιες παραστάσεις ανακαλούνται και στον "Αίαντα" του Σοφοχ όταν ο χορός εξαίρει την ανάγκη ενότητας των κοινωνικών μερίδων για την »105 ορθή διάρθρωση και συνοχή της πόλεως.Εκεί

.επισημαίνεται ότι οι ανί­

σχυροι πολίτες δίχως τους ισχυρούς δεν είναι δυνατό να συγκροτήσουν παρά πολιτεία ασταθή και επισφαλή ("σμικροί μεγάλων χωρίς οφαλερόν πύργου ρϋμα πέλονται")"παρά ταύτα φθονούν τους πλουσίους ("προς γάρ τόν εχονθ'ό φθόνος έρπει") και αρνούνται οι ανόητοι να παραδεχθούν ότι ο κοινωνικά κα τώτερος ("βαιός") μόνο μαζί με τον ανώτερο ("μέγας") και ο κοινωνικά ανώ­ τερος μόνο μαζί με'τον κατώτερο ορθώνουν στέρεο οικοδόμημα ("μετά γάρ με­ γάλων βαιός αριστ'αν,καί μέγας όρθοίθ'ύπό μικρότερων").Στο χωρίο αυτό,η αντίθεση "μεγάλων"-"σμικρων" χρησιμοποιείται και πάλι για να αντιδιαστείλει κατά τρόπο γενικό και αόριστο δύο τύπους και κατηγορίες πολιτών βάσει της κοινωνικής τους ισχύος* η μεταξύ τους αντίθεση εκλαμβάνεται ως φυσική και αυτονόητη διαφορά "μεγέθους".Οι όροι που επιλέγονται για να εκφράσουν την αντίθεση αυτή δύσκολα θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως δηλωτικοί μιας συγκεκριμένης διαίρεσης του συνόλου των πολιτών σε κοινωνικά στρώματα: αυτό αποκλείεται και από το εξαιρετικά γενικό περιεχόμενο των λέξεων και από την απουσία ενός σαφούς,λ.χ. οικονομικού,κριτηρίου όπου η διαίρεση αυτή θα θεμελιωνόταν*έτσι,η διάκριση πλουσίων-φτωχών υπονοείται μεν,πλην όμως δεν ορίζεται με ακρίβεια. Μπορούμε εδώ να συμπεράνουμε ότι στην ορολογία,που ώς τώρα συ­ νοπτικά παρουσιάσαμε (το ζεύγος "όλίγοι"-"πολλοί" εξαιτίας της ιδιαίτερης 23

βαρύτητας του θα εξετασθεί ανεξάρτητα παρακάτω),εντύπωση προκαλεί κυρίως η μεγάλη ποικιλία προέλευσης και περιεχομένου των επιμέρους όρων.Έχουμε ήδη παρατηρήσει ότι η χρήση των περισσότερων όρων σε πολιτικά συμφραζόμε­ να δεν εξουδετέρωσε τις γενικές και πρωταρχικές σημασίες τους.Οι όροι αυτοί φαίνεται,λοιπόν,να αποσκοπούν όχι τόσο στην εξειδικευμένη δήλωση αντιτιθέμενων κοινωνικών στρωμάτων όσο στη συνολική απόδοση ενός συγκε­ κριμένου τύπου ή κατηγορίας πολιτών:αποδίδουν τον πλούτο ή την ανέχεια σε συνδυασμό προς την πολιτική επιρροή ή αφάνεια,τον μεγάλο ή μικρό αριθ­ μό, την αξία ή την απουσία "αρετής". Από την άλλη πλευρά,η εξέλιξη της ορολογίας δεν είναι δυνατό να εκτιμηθεί από τον αριθμό των λέξεων αλλ'από τη λειτουργία της χρήσης τους,σε μια εποχή μάλιστα που είναι γνωστή για την πνευματική της δυναμι­ κότητα και την αποκορύφωση της πολιτικής σκέψης με τον συγκερασμό παλαιό­ τερων και νέων στοιχίων.Έτσι,κατά τον Ε'π.Χ.αι. είναι αξιοσημείωτο ότι παρατηρείται μια γενικευμένη χρήση όρων αναφορικά προς σύνολα κι όχι αποκλειστικά προς άτσμα'η διαμόρφωση ,λοιπόν,αυτής ακριβώς της παράστασης των διακεκριμένων συνόλων πρέπει να αποδοθεί στις έντονες συγκρούσεις της προγενέστερης αρχαϊκής εποχής και να συνδεθεί κατά την κλασσική πε­ ρίοδο με την πολεμική των αντίπαλων πολιτικών παρατάξεων. Τέλος,κατά την περίοδο αυτή,ορισμένα γνωρίσματα των κοινωνικών στρωμάτων εμφανίζονται κατά πολύ σταθερότερα απ'ό,τι κατά την αρχαϊκή ε­ ποχή.Το γνώρισμα λ.χ. του πλούτου,σε αντίθεση προς την ποίηση του Θεόγνιδος»παρουσιάζεται ως βέβαιη και ασφαλής κατάσταση'ο όρος "εύδαίμονες" μαρτυρεί αυτή την αντίληψη,εφόσον με τον χαρακτηρισμό αυτό ο "πλούσιος" δεν θεωρείται πλέον ο ευνοημένος από την τύχη νεόπλουτος μιας ασταθούς εποχής .Παράλληλα, παραμένει ζωηρή ηπρόθεσηνα φορτισθούν οι οροί αυτοί μ'ένα έντονα θετικό περιεχόμενο,από ηθική

άποψη 'με τον τρόπο,

όμως,αυτό,συχνά υπερβαίνουν τη δήλωση μιας συγκεκριμένης και μόνο μερί­ δας πολιτών:η έκφραση λ.χ. "καλοί κάγαθοί",αν εκληφθεί με την καθαυτή σημασία της,δεν αφορά αναγκαστικά σε πλουσίους αλλά σε όσους απλώς συγ­ κεντρώνουν τα χαρίσματα του "καλοο" και "αγαθού".Πρέπει,μάλιστα,να σημειω­ θεί ότι η χρήση παρόμοιων όρων είναι εξίσου,αν όχι περισσότερο,συχνή στο 24

ούνολό της μ'αυτή των όρων που δηλώνουν αποκλειστικά το εισόδημα (οι "πλούοιοι",οι "πένητες"). Στον Δ'π.Χ. αι. δεν

παρατηρείται κάποια σημαντική

εξέλιξη

της ορολογίας. Κατά κανόνα επισημαίνονται οι ίδιοι όροι του προηγούμενου αιώνα,όπως οι δηλωτικοί του εισοδήματος "πλούσιοι" ή "δυνατοί","πένητες" ή "άποροι",οι αξιολογικοί-ηθικού περιεχομένου "καλοί κάγαθοί","άριστοι", "βέλτιστοι" κλπ.

.Λιγοστοί μόνο όροι,οι περισσότεροι μάλλον γνωστοί

κι από τον προηγούμενο αιώνα,απαντούν τώρα με μεγαλύτερη διάδοση.Έτσι, 107 στον Ισαίο,Ισοκράτη και Δημοσθένη απαντά το "εύπορος" ,ανάλογο του συνήθους στον Θουκυδίδη "άπορος"'στον Αριστοτέλη απαντά το ήδη γνωστό από τον Αριστοφάνη "γεννάδας"

1 ΛΟ

,ανάλογο των όρων "γενναίος" ή "ευγενής".

Παρόμοια,απαντούν συχνότερα τα "βάναυσος" (δηλ."χειρώνακτας",με εμφατικά 109 αρνητικό περιεχόμενο) ή "τεχνίτης Για τα ανώτερα,όμως,κοινωνικά στρώματα,επισημαίνουμε και νέουο όρους όπως "επιεικείς"."χαρίεντες" και "γνώριμοι".Και οι τρεις λέξεις απαντούν ήδη στο επικό λεξιλόγιο με την πρωταρχική σημασία του "αρμόζων1 "ευχάριστος","γνωστός" κλπ.,σπάνια όμως ως χαρακτηρισμοί προσώπων

.Η

χρήση τους σε σχέση με το ανώτερο κοινωνικό στρώμα πρέπει να τοποθετηθε στα τέλη του Ε' και το πρώτο μισό του Δ'π.Χ.αι. Οι δύο πρώτοι όροι εύκολα κατανοούνται ως προς το περιεχόμενο τους:η ηθική χροιά του "επιεικείς" (δηλ."δίκαιος.πεπαιδευμένος") και η εξιδανικευτική χροιά του "χαρίεντες" (αφορά προφανώς στην όψη και τα καθόλου προσόντα των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων) ανταποκρίνονται σ'έναν τύπο ανθρώπου του οποίου η υπόληψη κι επιρροή είναι σημαντική

.Από μια άποψη,μάλιστα,οι όροι αυτοί μαρτυρούν

την ευρύτερη απήχηση κάποιων αξιών που τα ανώτερα κυρίως στρώματα προέ­ βαλλαν (είναι αξιοσημείωτο ότι οι ópoL αυτοί δεν συμπίπτουν ούτε υπο­ νοούν αναγκαστικά την υπεροχή του πλούτου). Αλλά και ο τρίτος όρος,οι "γνώ112 ριμοι"( και το υπερθετικό "γνωριμώτατοι") ,ο οποίος αναφέρεται στα ανώ­ τερα κοινωνικά στρώματα (στην "Αθηναίων Πολιτεία" αντιδιαστέλλεται προς 113 τον "δ^μον" ),φαίνεται να προκύπτει ευθέως από τη σημασία του "γνωστός", των επωνύμων δηλ. "ολίγων" σε αντίθεση προς τη μεγάλη μάζα των "πολλών". Το ότι οι όροι αυτοί χρησιμοποιήθηκαν κανονικά για τη δήλωση ευρύτερων στρωμάτων του πληθυσμού δεν σημαίνει,ασφαλώς,ότι οι πρωταρχικές 25

τους σημασίες (που μάλλον προσιδιάζουν σε χαρακτηρισμούς μεμονωμένων ατόμων) εκτοπίσθηκαν'αντίθετα,το περιεχόμενο των όρων ε ί ν α ι ι δ ι α ί τ ε ρ α ελαστικό και ε ί ν α ι δυνατό να διαφοροποιείται

ανάλογα με τα συμφραζόμενα,

Έ τ σ ι , δ ε ν εκπλήττει το γεγονός ό τ ι , λ . χ . στον Αριστοτέλη,εντοπίζουμε

μια

τουλάχιστον τριπλή σημασία του όρου " ε π ι ε ι κ ε ί ς " : σ τ α " Π ο λ ι τ ι κ ά " , ό τ α ν γ ί ν ε ­ ται λόγος για τη "βελτίστην" δημοκρατία,όπου τα αξιώματα ασκούνται από τους "βέλτιστους" με τη συγκατάθεση του "δήμου",επισημαίνεται ότι οι ρυθ­ μ ί σ ε ι ς του πολιτεύματος αυτού ε ί ν α ι

ικανοποιητικές γ ι α τους " ε π ι ε ι κ ε ί ς "

και "γνωρίμους" ( " τ ο ι ς έ π ι ε ι κ έ σ ι

καί γνωρίμοις αρκούσαν είναι ταύτην τήν 114. τ ά ξ ι ν " , δ η λ . γ ι α το ανώτερο κοινωνικό στρώμα) *στα "Προβλήματα",όμως,το "έπιεικής'Όπαντά με αποκλειστικά ηθική σημασία ως αντίθετο του "φαΰλος" ( " δ ι ά τι ò πλούτος ως επί τό πολύ παρά τ ο ι ς φαύλοις μδλλον η τ ο ι ς έ π ι ε ι κέσιν ε σ τ ί ν " ) .Τέλος,στην αμφίβολης γνησιότητας "Αθηναίων Π ο λ ι τ ε ί α " , " έ π ι ε ι κ ε ΐ ς ' Ό ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι οι μετριοπαθέστεροι εξίσου του "δήμου" και των " ε υ ­ πόρων" που σκοτώθηκαν στους πολέμους μετά τ ι ς μεταρρυθμίσεις του Κλεισθε­ ί ι6 νη ("αναλίσκεσθαι τους ε π ι ε ι κ ε ί ς καί του δήμου καί των ευπόρων") Το νέο και σημαντικότερο,λοιπόν .γνώρισμα της ορολογίας του Δ' π.Χ. α ι . δεν έγκειται στην επαύξηση των όρων αλλά στην αναλυτικότερη χρή­ ση ορισμένων από αυτούς στα π λ α ί σ ι α της πολιτικής θεωρίας.Συγκεκριμένα, στον Πλάτωνα και Αριστοτέλη,γίνονται

συχνότατα αναφορές στην κοινωνική

σύσταση των υπαρκτών ή ιδανικών πολιτευμάτων"τότε,αναπτύσσεται η θεωρία των "μέρων" της πόλεως και συζητούνται εκτενώς οι διαφορές τους στη συγκροτημένη κοινωνία.Χρησιμοποιούνται, έτσι,όροι όπως " γ έ ν ο ς " , " έ θ ν ο ς " , "φϋλον" ή "μέρος" (κάποιοι απ'αυτούς,βέβαια,προϋπάρχουν με ανάλογες ση­ μ α σ ί ε ς ) , οι οποίοι δεν αποτελούν πλέον ονομασίες ενός συγκεκριμένου στρώ­ ματος αλλ'αναπληρούν αυτή καθαυτή την έννοια του διακεκριμένου κοινωνικού συνόλου.Με το ενδιαφέρον,όμως,αυτό φαινόμενο της ορολογίας θα ασχοληθούμε εκτενώς στο επόμενο μέρος του παρόντος κεφαλαίου. Π

δ . " π λ ο ύ ο ι ο ι - " π έ ν η τ ε < ; " και

Μ

"όλιγοι -"πολλοί"

Ανάμεσα στους όρους που παραπάνω εξετάσαμε,επισημάναμε ι δ ι α ί τ ε ρ α εκείνους οι οποίοι αποδίδουν δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς βάσει του οικονομικού κριτηρίου ( " π λ ο ύ σ ι ο ι " - " π έ ν η τ ε ς " κλπ.).Οι δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς αυτές δηλώνουν με απόλυτη σα26

φήνεια τις αντ idiozie,

πλούτου και κοινωνικής ιοχύος " είδαμε , όμως ,ότι πολύ

συχνά επικαλύπτονται από τη χρήση όρων με διαφορετικό περιεχόμενο και ανακαλούμενες παραστάσεις,όρους δηλ. σχετικούς με την καταγωγή,όρους αζιολογικούς-ηθικούς κλπ.Περισσότερο ενδεικτική για το φαινόμενο αυτής της επικάλυψης είναι η χρήση του αντιθετικού ζεύγους "όλίγοι"-"πολλοί". Το αντιθετικό αυτό ζεύγος "όλίγοι"-"πολλοί"(ή:"πλείους") είναι εντελώς διαφορετικό από το ζεύγος "πλούσιοι"-"πένητες" και ως προς την προέλευση των όρων και ως προς τη σημασία τους.Αυτοί καθαυτοί οι δύο .ό­ ροι δεν δηλώνουν κοινωνική διάκριση ούτε βέβαια η αντίθεση τους είναι αξιολογική.Όταν λ.χ.ο Ηράκλειτος λέγει ότι οι "άριστοι" προτιμούν μόνο , 117 ένα πράγμα,το "κλέος",ενώ οι "πολλοί κεκόρηνται δκωσπερ κτήνεα"

,είναι

δύσκολο να δεχθούμε ότι ο όρος "πολλοί" αποτελεί εδώ ειδικό όρο για τη δήλωση ενός συγκεκριμένου κοινωνικού στρώματος.Όπως δηλ. συμβαίνει και 118 στο απόφθεγμα του ίδιου "οι πολλοί κακοί,ολίγοι δ'άγαθοί" ,η αντιδια­ στολή "πολλων"και "όλίγων"φαίνεται απλώς να εξαίρει την σπάνι του χαρί­ σματος . της "αρετής" ανάμεσα στους ανθρώπους παρά την αντίθεση ανάμεσα σε διακεκριμένες κοινωνικές μερίδες τους. Δεν υπάρχει,όμως.αμφιβολία ότι

από τον Ε'π.Χ. αι.,στους ιστο­

ρικούς, τους ρήτορες και τους φιλοσόφους οι όροι "ολίγοι" και "πολλοί" δηλώνουν έμμεσα ή άμεοα την ολιγομελή αριστοκρατία σε αντίθεση προς το πολυάριθμο κατώτερο στρώμα.Έτσι,στον Θουκυδίδη, σε δημηγορία του Βρασί­ δα πριν από μάχη το θέρος του 423 π.Χ.,τα· ολιγαρχικά πολιτεύματα των πελοποννησιακών πόλεων χαρακτηρίζονται με τη φράση "πλεόνων μ5λλον έλάσσους [sc.αρχουσι] ",σε αντίθεση προς τα δημοκρατικά όπου "πολλοί ολίγων 119 αρχουσιν" .Εδώ,είναι φανερή η αριθμητική σημασία των δύο επιθέτων (στις ολιγαρχίες οι περισσότεροι κυβερνιούνται από τους λιγότερους,στις δημο­ κρατίες οι λίγοι κυβερνιούνται από τους πολλούς)"στο βαθμό,λοιπόν,που η σημασία αυτή ανταποκρίνεται στα υπαρκτά πολιτεύματα της ολιγαρχίας και της δημοκρατίας,είναι αναμενόμενη η ταύτιση του πρώτου όρου με την αρι­ στοκρατία και του δεύτερου με τον "δτηιον" ή το "πλήθος".Τελικά,ο όρος "ολίγοι" αποδίδει και την οικονομική ισχύ του ανώτερου κοινωνικού στρώ­ ματος και τη δυσπραγία του κατώτερου (ο Θουκυδίδης λέγει πως οι "τά μείζω κεκτημένοι" Λακεδαιμόνιοι κατέστησαν "προς τους πολλούς ...ίσοδίαι27

τοι"

),αλλ'επίοης και την π ο λ ι τ ι κ ή αντίθεση ολιγαρχικών-δημοκρατικών

(το λεγόμενο "σύνταγμα του Θηραμένους"χαρακτηρίζεται " μ ε τ ρ ί α . . . η τε ές 121 τους ολίγους καί τους πολλούς ξύγκρασις" ).Η τριπλή αυτή χρήση των ό­ ρων " ο λ ί γ ο ι " και "πολλοί" (δηλ. με το αριθμητικό.οικονομικό ή πολιτικό τους περιεχόμενο) εξακριβώνεται κατεξοχήν στον Θουκυδίδη αλλ'εξίσου και σε άλλες πηγές,όπως στον

Λυσία,Ψευδο-Ξενοφώντα,Ξενοφώντα,Ισοκράτη,Δημο122 σθένη,Αισχίνη,Πλάτωνα,Αριστοτέλη κ . ά . .Από την ι δ ι α ί τ ε ρ η , μ ά λ ι σ τ α , σ υ χ ν ό ­ τητα της εμφάνισης τους φαίνεται ότι η χρήση τους δεν ε ί ν α ι περιστασιακή αλλ*,αντίθετα,από τ ι ς πλέον συστηματικές και συνήθεις της κλασσικής εποχής'αυτό ακριβώς και επιβάλλει την αναλυτική εξέταση τ ο υ ς . Τα κύρια ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν εδώ αφορούν στη σχέση των όρων αυτών με τους άλλους όρους που επισημάνθηκαν παραπάνω και στην εξακρίβωση της παράστασης που η αντιδιαστολή τους εκφράζει. Μεγαλύτερο,όμως»ενδιαφέρον παρουσιάζει το ερώτημα γ ι α τ ί και πώς εμφανί­ ζεται το ζεύγος " ο λ ί γ ο ι " - " π ο λ λ ο ί " , ενώ ήδη υπήρχαν αρκετοί όροι -όπως φάνηκε στα προηγούμενα- που δήλωναν ή μπορούσαν να δηλώσουν την ί δ ι α διάκριση,στο οικονομικό και π ο λ ι τ ι κ ό τουλάχιστον ε π ί π ε δ ο . Ως προς το πρώτο ερώτημα,οι όροι " ό λ ί γ ο ι " - " π ο λ λ ο ί " δυνατό με κανένα τρόπο να θεωρηθούν ταυτόσημοι με τους όρους "πένητες",ακόμη κι αν αυτό ε ί ν α ι σε μια πρώτη όψη εύλογο.Οι

δεν είναι "πλούσιοι"λόγοι που

αποτρέπουν τη συναγωγή μιας τ έ τ ο ι α ς ταύτισης είναι πολλοί : εν πρώτοις, στην περίπτωση του ζεύγους " ό λ ί γ ο ι " - " π ο λ λ ο ί " , τ ο

κριτήριο της διάκρισης

ε ί ν α ι αριθμητικό και η σύμπτωση του με το οικονομικό ή κοινωνικό μόνον έμμεσα π ι σ τ ο π ο ι ε ί τ α ι . Β έ β α ι α , ο ι " ο λ ί γ ο ι "

και οι "πολλοί" ανακαλούν την πα­

ράσταση των ολιγάριθμων πλουσίων και του πλήθους των φτωχών,αλλά ο συσχε­ τισμός αυτός ε ί ν α ι κατά βάση ε μ π ε ι ρ ι κ ό ς * εξάλλου ο Αριστοτέλης στα "Πο­ λ ι τ ι κ ά " του ε π ι χ ε ι ρ ε ί

και αντίστροφες υποθέσειςίσημειώνοντας ασφαλώς 123 και ο ί δ ι ο ς ÓTÌ πρόκειται γ ι α καθαρά θεωρητικές υποθέσεις) Ως προς την παράσταση που οι δύο όροι ανακαλούν,γνωρίζουμε ότι

στο πλαίσιο της δημοκρατικής θεωρίας έχουν χρησιμοποιηθεί παράλληλα και με εντελώς διαφορετικό από το συζητούμενο περιεχόμενο.0 όρος ειδικότερα,δηλώνει

"πολλοί",

και το πλήθος των πολιτών,ανεξάρτητα από την κοινωνική

τους θέση,σε αντιδιαστολή κυρίως προς τον τύραννο : έ τ σ ι , σ τ ο ν περίφημο 28

λ.χ.

διάλογο περί πολιτευμάτων στο Γ'βιβλίο του Ηροδότου,όπου ο Οτάνης φέρε­ ται να λέγει "έν γάρ πολλφ ενι τα πάντα"

.εννοείται προφανώς η διακυ­

βέρνηση από το σύνολο των πολιτών,σε αντίθεση προς το πολίτευμα της μο­ ναρχίας.Με ανάλογο τρόπο στη γνωστή φράση του "Επιταφίου" "διά τό μη ές 125 ολίγους άλλ'ές πλείονας οίκεϊν δημοκρατία κέκληται"

,σαφώς δεν νοεί­

ται η θεμελίωση του πολιτεύματος πάνω σε μια κοινωνική αντίθεση ανώ­ τερων και κατώτερων στρωμάτων αλλ*απλώς πάνω στην αντιπαράθεση της έν­ νοιας καθαυτού του πλήθους προς την κυριαρχία των "ολίγων". Τέλος,πρέπει να συνεκτιμηθεί ότι ο όρος "ολίγοι" είναι κατά πολύ ενδεικτικότερος του "πολλοί",εφόσον στη θέση του δεύτερου

συχνά χρη­

σιμοποιούνται εναλλακτικά άλλοι όροι που σε συνδυασμό με τον πρώτο σχη­ ματίζουν πανομοιότυπα ως προς το περιεχόμενο αντιθετικά ζεύγη.Πρόκειται , συγκεκριμένα,για όρους που δηλώνουν σύνολα πολιτών και προσέλαβαν το περιεχόμενο των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων.Τον όρο "δΐ)μος" εξετάσα­ με και στο ομηρικό λεξιλόγιο * κατά την κλασσική περίοδο εξακολουθεί να α­ ποδίδει την έννοια του συνόλου των ελευθέρων πολιτών κι εξίσου την ειδική σημασία της τοπικής υποδιαίρεσης της Αττικής που θεσπίστηκε από τον Κλει126

σθένη τερου

"παράλληλα προς τ ι ς σημασίες αυτές απαντά και η σημασία του κατώ­ κ ο ι ν ω ν ι κ ο ύ σ τ ρ ώ μ α τ ο ς . Ε ί ν α ι , ό μ ω ς , μ ά λ λ ο ν , π ρ ο φ α ν έ ς ό τ ι ο όρος αυτός

δ ε ν φορτίσθηκε με τη σημασία κάποιου σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ

κοινωνικού

στρώματος

ή π ο λ ι τ ι κ ή ς π α ρ ά τ α ξ η ς στα π λ α ί σ ι α της δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ή ς θ ε ω ρ ί α ς όπου απλώς α π ο δ ί δ ε ι το σύνολο των π ο λ ι τ ώ ν ' ω σ τ ό σ ο , σ ε

π η γ έ ς όπου α π η χ ε ί τ α ι η κ ρ ι τ ι κ ή κατά

τ η ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , ό π ω ς στον Ψευδο-Ξενοφώντα,σκόπιμα ο όρος τ α υ τ ί ζ ε τ α ι με τ ο υ ς α ν τ ι π ά λ ο υ ς των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και τ ο υ ς οπαδούς της ,127 δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , ό χ ι σ π ά ν ι α στη ρ ι ζ ο σ π α σ τ ι κ ή τ η ς ε κ δ ο χ ή Ανάλογη ατ)μαοία

με τ ο ν όρο " π ο λ λ ο ί "

δ ι α κ ρ ί ν ο υ μ ε ε π ί σ η ς και στην

περίπτωση των όρων " λ α ό ( ε ώ ) ς " , " π λ ΐ | θ ο ( ύ ) ς " ή " ό μ ι λ ο ς " , ο ι

ο π ο ί ο ι απαντούν

και στον Ό μ η ρ ο , α λ λ ά σε σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά συχνά συμφραζόμενα.Και οι τ ρ ε ι ς α υ ­ τ ο ί όροι προσέλαβαν γ ε ν ι κ ά τ ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο ενός π λ ή θ ο υ ς ανθρώπων κ α ι , ε ι ­ δ ι κ ό τ ε ρ α , κ α τ ά τ η ν κλασσική π ε ρ ί ο δ ο , τ η σημασία τ ο υ πολυπληθούς κατώτερου 128 στρώματος των π ο λ ι τ ώ ν .Ξεχωριστά π ρ έ π ε ι , τ έ λ ο ς , ν α α ν α φ ε ρ θ ε ί ο όρος " δ χ λ ο ς " , ο ο π ο ί ο ς δ ε ν απαντά μεν στο ομηρικό λ ε ξ ι λ ό γ ι ο , έ χ ε ι όμως κι αυτός -παράλληλα προς τ η χρήση τ ο υ σε σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ά συμφραζόμενα- τ η σημασία 29

του μεγάλου πλήθους των απλών πολιτών

.Έναντι,μάλιστα,των άλλων όρων,

ο "όχλος" εμφαίνει το αρνητικό του περιεχόμενο,εκείνο δηλ. μιας ασύντα130 κτης και θορυβώδους συγκέντρωσης Οι παραπάνω παρατηρήσεις καθιστούν σαφές ότι η παράσταση που ανακαλεί η διάκριση "όλίγων"-"πολλων" διαφέρει ουσιωδώς από τη διά­ ,,

κριση "πλoυσίωv"-"πεvήτωv .Η χρήση του πρώτου,λοιπόν,ζεύγους προκαλεί εύ­ λογα ερωτηματικά στο βαθμό που είναι παράλληλη προς του σαφέστερου και στοιχειωδέστερου δεύτερου ζεύγους.Η απάντηση,βέβαια,ενός παρόμοιου ερωτή­ ματος δεν είναι δυνατό να θεωρηθεί οριστική'είναι,όμως,σκόπιμο να γίνουν εδώ κάποιες σχετικές σκέψεις.Αφενός,οι όροι "όλίγοι"-"πολλοί" αποδίδουν μια κοινωνική διάκριση κατά τρόπο πολύ πιο έμμεσο και ήπιο απ ό,τι οι ό­ ροι "πλούσιοι"-"πένητες"'στην πραγματικότητα,η επιλογή του αριθμητικού κριτηρίου για να δηλωθούν κοινωνικά στρώματα και»παράλληλα,πολιτικές παρατάξεις απομακρύνει την παράσταση της αντιπαράθεσης πλούτου-πενίας και των βίαιων συγκρούσεων που απορρέουν από αυτήν.Αφετέρου,η παράλληλη πολι­ τική σημασία των "ολίγων",δηλ.εκείνη των ολιγαρχικών,μετατοπίζει μια κατά βάση κοινωνική αντίθεση στο πεδίο της πολιτικής αντιπαράθεσης δημοκρατίαςολιγαρχίας.Πάντως»ανεξάρτητα από την απάντηση που θα έδινε κανείς στα επιμέρους αυτά ερωτήματα,είναι βέβαιο ότι η χρήση του ζεύγους "ολίγοι""πολλοί" απέτρεπε τη διαμόρφωση μιας εικόνας ταξικής διαίρεσης όπως αυτή θα προέκυπτε αν το σύνολο της σχετικής ορολογίας οργανωνόταν αποκλειστι­ κά

γύρω από τον άξονα του ζεύγους "πλούσιος"-"πένης".Έτσι,η αντίθεση

"ολίγων"-"πολλών" φαίνεται να εναρμονίζεται με τις περί δημοκρατίας αντι­ λήψεις στο πλαίσιο των οποίων δεν καλλιεργήθηκε η ιδέα της κυριαρχίας ενός κοινωνικού στρώματος επί των άλλων,δεν προσέλαβαν δηλ. ταξικό χαρα­ κτήρα. Ό

πολίτης,λοιπόν,της αρχαίας ελληνικής"πόλεως" ασφαλώς έχει σαφή

συνείδηση του ότι εντάσσεται στους "πλουσίους" ή τους "πένητας",αλλά ταυ­ τόχρονα προσδιορίζει τη θέση του μέσα στην οργανωμένη κοινωνία βάσει μιας σειράς άλλων -συχνά εξίσου ή και περισσότερο σημαντικών- διακρίσεων.Ανή­ κει καταρχήν στον "δτ^μον",όντας ελεύθερος πολίτης (η αντίθεση "έλεύθερος""δοΰλος",όχι μόνο με τη σημασία της ελευθερίας από την αυθαιρεσία του τυ­ ράννου ή της ξένης επιβολής, αποκτά ιδιαίτερο βάρος καθώς ακμάζει ο θε30

,131. σμός της δουλείας )'τοποθετεί,έτσι ,τον εαυτό του σε μια από τις βασικές 132 κατηγορίες που δηλώνουν τις σχέσεις ατόμου-πόλης (όπως "πολίτης" ,"ά133 , , , 134 στός" ,"ξένος" ή "μέτοικος" ) και αποκλείεται από ειδικότερες ομάδες 135 του πληθυσμού (όπως "είλωτες" και "περίοικοι" στη Λακωνία ,"πενέσται" ι

στη Θεσσαλία

OC

κλπ.).Εντάσσεται κατόπιν

στους " ο λ ί γ ο υ ς " ή τους "πολλούς"

βάσει της κοινωνικής του θέσης (που συνήθως π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ε τ α ι και από την καταγωγή) και π ο λ ι τ ι κ ή ς του τοποθέτησης.Όλες οι έ ν ν ο ι ε ς αυτές προσδιορί­ ζουν το s t a t u s ενός πολίτη στα πλαίσια της πόλης-κράτους:τη γνήσια ή όχι καταγωγή του,τη νομική του θέση,τα δικαιώματα του στα κοινά και εν μέρει την οικονομική του δραστηριότητα.Εκφράζουν δηλ. ένα πλέγμα σχέσεων μετα­ ξύ των μερών της κοινωνικής διάρθρωσης και η λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τους είναι ζωτική γ ι α να προσδιορισθεί η σύσταση του πληθυσμού μ ι α ς πόλης-κράτους.Τελικά, το εάν ο πολίτης ε ί ν α ι "πλούσιος" ή "πένης" δεν ε ί ν α ι δυνατό να διαχωρι137 . σθεί από την πρωταρχική και στοιχειώδη ι δ ι ό τ η τ α του ως πολίτη *αυτή, μάλιστα,η ι δ ι ό τ η τ α (όπου και στηρίζεται η συνοχή της πόλεως και οι α ν τ ι ­ λήψεις των μελών της) ε ί ν α ι σε θέση να μειώσει την έμφαση της διάκρισης βάσει της οικονομικής κατάστασης και -πολύ περισσότερο- να εμποδίσει τη διαμόρφωση μιας εικόνας διαιρεμένης ταξικά κ ο ι ν ω ν ί α ς . Πρέπει ακόμη να υπογραμμισθεί ότι η εκάστοτε όξυνση της α ν τ ί ­ θεσης "πλουσίων"-"πενήτων"»συνετέλεσε

στην εκ του α ν τ ι θ έ τ ο υ διαμόρφωση

της έννοιας του "μέσου" ή "μετρίου".Και οι δύο αυτές λ έ ξ ε ι ς -την πρώτη 138 επισημάναμε ήδη στον Φωκυλίδη και τη δεύτερη απαντούμε σπανιότερα στην κλασσική περίοδο ("μετριωτέρους ές τά π ο λ ι τ ι κ ά " χαρακτηρίζει ο Αλκιβιά139 δης τους Αλκμαιωνίδες ) - εμφανίζουν τη σημασία της μέσης οικονομικής στάθμης

(ο Αριστοτέλης κάνει λόγο γ ι α "εύπορους,απόρους,μέσους" π ο λ ί τ ε ς ,

γ ι α το "μέρος του δ ή μ ο υ . . . τ ό κεκτημένον μετρίαν ούσίαν"

) αλλά και της

μετριοπαθούς π ο λ ι τ ι κ ή ς τοποθέτησης.Βέβαια,συνυπάρχει ως αφετηρία της χρή­ σης τους κι ένας ευρύτερος τρόπος θεώρησης των πραγμάτων,αυτός δηλ. που ο Αριστοτέλης όρισε ως "μεσότητα",ως το ιδανικό μέτρο μεταξύ των ακραίων καταστάσεων . ' Ε τ σ ι , σ τ ι ς περιπτώσεις που μας ενδιαφέρουν εδώ,το "μέσος" και " μ έ τ ρ ι ο ς " χρησιμοποιούνται ως χαρακτηρισμοί μιας ενδιάμεσης

κοινωνικής

ή πολιτικής δύναμης και,στα πλαίσια μιας διαπιστωμένης διπολικής α ν τ ί θ ε ­ σης πλουσίων-φτωχών

ή μιας ταραχώδους σύγκρουσης των πολιτικών παρα31

1 A Ο

τάξεων

.αξιολογούνται πάντα θετικά.Κι αυτή ακριβώς η θετική τους αξιο­

λόγηση υποδηλώνει την αντίθεση στην μεταξύ μερίδων της πόλης-κράτους ατμόσφαιρα πόλωσης. ΜΕΡΟΣ

II

α. " γ έ ν ο ς " , "ε·θνος" , " φ ϋ λ ο ν " Στο πρώτο μέρος του κεφαλαίου αυτού εξετάσθηκαν χαρακτηρισμοί προσώπων ή ομάδων που αποδίδουν διακρίσεις ως προς την καταγωγή,τον πλού­ το και την κοινωνική τους θέση.Ανάμεσα σ'αυτούς τους χαρακτηρισμούς εί­ ναι ευνόητο ότι κανείς δεν είναι δυνατό να δηλώσει αυτή καθαυτή την έν­ νοια του κοινωνικού στρώματος"όπως,όμως,ήδη επισημάναμε,κατά τον Δ'π.Χ. αι. και στα πλαίσια της πολιτικής θεωρίας»γίνονται συχνές αναφορές στην κοινωνική σύσταση των υπαρκτών ή ιδανικών πολιτευμάτων.Εκεί χρησιμοποιεί­ ται κυρίως ο όρος "μέρος""τη χρήση του όρου αυτού,δηλ. τη σημασία του και την παράσταση που εκφράζει θα εξετάσουμε αναλυτικά παρακάτω.Προηγου­ μένως ,όμως ,πρέπει να γίνει η παρουσίαση μερικών άλλων περιληπτικών ουσια143 στικών,τα οποία αποδίδουν μικρότερα ή μεγαλύτερα σύνολα ανθρώπων ,αν και διαφέρουν βέβαια ως προς το περιεχόμενο και τους τομείς χρήσης τους. Συνηθέστερα από τα ουσιαστικά αυτά είναι· τα "γένος","έθνος" και "φυλον". Πρωταρχικό στοιχείο που υπόκειται στη χρήση του όρου "γένος" είναι η κοινή καταγωγή.Έτσι,με τον όρο αυτό δηλώνονται ήδη στην "Ιλιάδα" ομοιογενή σύνολα ανθρώπων,θεών ή ζώων (λ.χ."γένος πατέρων","ημιθέων 144 γένος" ή "ήμιόνων γένος" ).Ανάλογες σημασίες εντοπίζουμε και κατά την 145. κλασσική περίοδο (μια οικογένεια,υποδιαίρεση της "φρατρίας") "στον Ε­ πίχαρμο,ειδικότερα,γίνεται λόγος για το θηλυκό "γένος" .Η ίδια λέξη χρησιμοποιείται στον Πλάτωνα με τη σημασία της "κατηγορίας" ή "υποδιαίρε147 σης" σε μια ταξινόμηση ,ενώ ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το "γένος" με τεχνική σημασία,θεμελιώδη για τη συστηματική κατηγοροποίηση της χλωρίδας και πανίδας Περισσότερο ενδιαφέρον παρουσιάζει,όμως,η χρήση του όρου κατά τον Δ'π.Χ.αι.,όπου παράλληλα με τις προηγούμενες χρήσεις του,απαντά και 32

στην πολιτική-κοινωνική σφαίρα.Στον Πλάτωνα λ.χ. η λέξη "γένος" χρησι­ μοποιείται για να δηλώσει διακεκριμένες ομάδες,όπως των ιερέων,των τε­ χνιτών κλπ. : "των ιερέων γένος...τό των δημιουργών...τό τε των νομέων και τό των θηρευτών τό τε των γεωργών...Και δη καί τό μάχιμον γένος"

149

Είναι φανερό ότι στο χωρίο αυτό η λέξη "γένος" αποδίδει κατηγορίες πολι­ τών ανάλογα με το επάγγελμα τους.Η επιλογή της,όμως.απορρέει πιθανότατα από τη γενική ταξινομική της λειτουργία,που επισημάναμε παραπάνω για τον Πλάτωνα και Αριστοτέλη

,και συνεπώς θα ήταν μάλλον εσφαλμένη η διαπί­

στωση ότι το "γένος" προσέλαβε κάποιο ειδικότερο περιεχόμενο πέρα από αυ­ τό της "κατηγορίας". Παρόμοια,εξάλλου,χρήση με αυτή του "γένους" συναντούμε και για τον όρο "έθνος",του οποίου η πρωταρχική σημασία αφορά σε μια ομάδα ανθρώ151 πων που συνίσταται βάσει μιας κοινής ιδιότητας

.Και ο όρος αυτός,ήδη

από την "Ιλιάδα"»χρησιμοποιήθηκε για να αποδώσει μεγάλα ομοιογενή πλήθη ανθρώπων ("Αχαιών έθνος",'Άυκίων μέγα έθνος") ή από τον Ηρόδοτο για να 152 δηλώσει εθνικά σύνολα ("Μηδικόν έθνος") .Είναι έτσι εύλογη η χρήση του 153 ίδιου όρου για τα στρατιωτικά τμήματα ("έθνος λαών" ),αλλά και για τα 154 ζώα ("εθνεα μυιάων" ).Τέλος,όπως και ο όρος "γένος",έτσι και το "έθνος", χρησιμοποιείται στον Πίνδαρο για να δηλώσει το ανδρικό και γυναικείο ,. 155 φύλο Μεταγενέστερη φαίνεται να είναι η σημασία της "κατηγορίας" πολιτών που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή έχουν κοινή απασχόληση,όπως ακρι­ βώς συμβαίνει και με τη λέξη "γένος".Τη σημαοία αυτή ουναντούμε στον Πλά­ τωνα,όπου γίνεται λόγος και πάλι για "έθνη" τεχνιτών,γεωργών,αλλά και πολεμιστών ("τά μεν άλλα έθνη τά περί τάς δημιουργίας δντα καί την εκ τ

Ώζ ΥΠς τροφήν.,.τό μάχιμον") ή για "έθνος" κηρύκων ("κηρυκικόν εθ156 νος") .Ετην "Πολιτεία",όμως,ο όρος "Εθνος" φαίνεται εκ πρώτης όψεως να χρησιμοποιείται με ευρύτερο περιεχόμενο,να σημαίνει δηλ. το κοινωνικό στρώμα.Συγκεκριμένα,ο Σωκράτης δέχεται ότι οι εύποροι μιας πόλεως (οι "κεκτημένοι",οι "εύδαίμονες") ζουν μια πραγματικά ευτυχισμένη ζωή ("εύδαιμονέστατοί είσιν"),πλην όμως μια πόλη δεν συγκροτείται βέβαια με προ33

ορισμό αυτή ακριβώς τη δική τους ευτυχία'αντίθετα,η πόλη προορίζεται να εξασφαλίσει την ευημερία για το σύνολο και μόνο τότε εκπληρώνει την απο­ στολή της("ού μήν προς τούτο βλέποντες τήν πόλιν οι κί ζομεν ,οπως εν τι ήμιν 157 έθνος εοται διαψερόντως εϋδαιμον,αλλ'όπως οτι μάλιστα ολη ή πόλις" ). Στο χωρίο αυτό,ο όρος "έθνος" -όπως είπαμε- φαίνεται εκ πρώτης όψεως να αποδίδει τους "κεκτημένους",τους "εύδαίμονας",δηλ. τους πλούσιους.Προσε­ κτικότερη,ωστόσο, μελέτη δείχνει ότι εδώ δεν κυριαρχεί η εικόνα των πλού158 σιων ως "στρώματος" (που θα διακρινόταν από το "στρώμα" των "πενήτων") αλλ'ως "κατηγορίας","μέρους της πόλης",όπως είναι οι γεωργοί,οι κεραμείς, οι νευρορράφοι κλπ. Συγκεκριμένα,αμέσως παρακάτω ο Σωκράτης αναφέρεται σε όλα τα "έθνη" ("δημιουργούς...καί τους αλλους απαντάς [sc. γεωργούς, 159 " )»συνοψίζοντας τα λεγόμενα του ως εξής:

G

"έατέον οπως έκάστοις τοις εθνεσιν ή φύσις άποδίδωσι του μεταλαμβάνειν ευδαιμονίας" Τελικά,το χωρίο αυτό της "Πολιτείας" όπου αντιδιαστέλλεται το "έθνος" προς "δλην τήν πόλιν" δεν αρκεί για να θεωρήσουμε ότι ο όρος αυτός αποδίδει τουλάχιστο κατά τρόπο κανονικό και όχι έμμεσο- την έννοια του διακεκριμέ­ νου κοινωνικού στρώματος,βάσει οικονομικών και κοινωνικοπολιτικών κριτη­ ρίων

.Τα "έθνη",μάλιστα,εμφανίζονται ως μέρη της "όλης πόλεως" και ου­

δέποτε μνημονεύονται δύο ή περισσότερα σε σχέση αντιπαλότητας του ενός προς το άλλο. Πολύ μικρότερης σημασίας είναι η χρήση του όρου "φΰλον",του ο­ ποίου η πρωταρχική σημασία δεν απέχει από την ευρύτερη σημασία της "φυ162 λΐ^ς" ,χωρίς όμως να ισχύουν πάντα με την ίδια αυστηρότητα τα κριτήρια αίματος ή κοινής εγκατάστασης που η χρήση της δεύτερης αυτής λέξης προϋ­ πέθετε. Έτσι,το σύνολο των θεών ονομάζεται "φϋλα θέων" κι εξίσου "άγρια φϋλα"

τα σμάρια των μυγών που κατατρώγουν τους νεκρούς

.Στους τελευταί­

ους , μάλιστα, νόθους στίχους της "Θεογονίας" γίνεται λόγος για το "φΟλον γυναικών",όπως ακριβώς είδαμε να συμβαίνει και με τους δύο προηγούμενους όρους σε μεταγενέστερες πηγές

.Όταν,λοιπόν, ο πολύ μεταγενέστερος κωμι­

κός του Ε'π.Χ. αι. Εύπολις κάνει λόγο για το "φΰλον άμφορεαφόρων"

,

χρησιμοποιεί έναν όρο με ευρύ περιεχόμενο,κατάλληλο για να δηλώσει σύνολα ή κατηγορίες'στη συγκεκριμένη περίπτωση,η κατηγορία αυτή αφορά και πάλι 34

στο επάγγελμα (δηλ. οι μεταφορείς των υδριών).Εξάλλου,η χρήση αυτή είναι 1 RA

μάλλον γνωστή ήδη στην "Οδύσσεια",όπου αναφέρεται το "φϋλον" των αοιδών Συμπερασματικά,και οι τρεις παραπάνω όροι φαίνεται να αποδίδουν σύνολα ή κατηγορίες ατόμων ανάλογα προς το επάγγελμα τους .Ωστόσο,και σ' αυτήν ακόμη τη χρήση τους δεν φαίνεται να έχουν ένα με αυστηρότητα και 1fiν

σαφήνεια καθορισμένο περιεχόμενο ,εφόσον ο ίδιος ο Πλάτων κάνει παράλ­ ληλα λόγο για το "γένος" των φιλοσόφων ή το "φϋλον" των σοφιστών και στον 16b ψευδοδημοσθένειο "Ερωτικό" αναφέρεται το "έθνος" των εραστών :η γενική δηλ. σημασία της ομάδας ή του συνόλου,που ήδη επισημαίνουμε στον Όμηρο, διατηρείται ώς τον Δ'τουλάχιστο π.Χ. αι. δίχως να επηρεασθεί από την ει­ δικότερη σημασία επί των "δημιουργών" κλπ.Έτσι,η διαίρεση των πολιτών σε "γένη","έθνη" ή "φϋλα" (για τον τελευταίο αυτό όρο , εξάλλου , δεν μαρτυρείται καν μια τέτοια διαίρεση) έχει ένα μάλλον περιστασιακό χαρακτήρα και δεν είναι δυνατό να ταυτισθεί με το περιεχόμενο της διαίρεσης του "δλου" της πόλεως σε αντίπαλα κοινωνικά στρώματα βάσει του πλούτου.Αυτή ακριβώς η θεώρηση του "δλου",η οποία υπονοείται αλλά δεν δηλώνεται ρητά και στις πε­ ριπτώσεις που εξετάσαμε (τα "γένη" ή τα "έθνη" διακρίνονται κυρίως το ένα προς τα άλλα),είναι εμφανής στη χρήση του όρου "μέρος" (τα "μέρη" διακρίνονται κυρίως προς το "δλον") που θα μας απασχολήσει ευθύς παρακάτω. β.Η έννοια του " μ έ ρ ο υ ς " της π ό λ ε ω ς ("μοίρα"f"μέρος","μόριον","μερίς") Η πρωταρχική σημασία των ουσιαστικών "μοίρα","μέρος","μόριον" ή "μερίς" συνδέεται ασφαλώς με τη σημασία του ρήματος "μείρομαι",δηλ."μοι­ ράζω", του οποίου αποτελούν παράγωγα

.Οι δύο πρώτοι όροι απαντούν ήδη

στο έπος (το "μέρος" στους ομηρικούς ύμνους),ενώ οι δύο άλλοι δεν απαν­ τούν πριν από τον Ε'π.Χ. αι. Η χρήση τους επί αψύχων ή εμψύχων είναι ι­ διαίτερα συχνή'συχνή είναι επίσης η χρήση με τη σημασία της "σειράς",του "πεπρωμένου",της "αποστολής",της "ιδιότητας",της "θέσης",της "συμμετοχής" 170 κλπ. .Κεντρική παράσταση που ανακαλεί η χρήση των όρων αποτελεί,ωστόσο, το τμήμα ενός διηρεμένου όλου'έτσι,στον Όμηρο γίνεται λόγος για "μοίρα" της γης ή "μοίρα" κρεάτων,στον ύμνο "Εις Δήμητραν" για "τρίτατον μέρος"εποχή του έτους,στον Ηρόδοτο και Θουκυδίδη για "μόρια" ,της γης ή του στρα35

του,στον Φερεκράτη για "μερίδα κρεων" κλπ.

171

Οι χρήσεις αυτές οε γενικά συμφραζόμενα είναι ενδεικτικές για την κατανόηση της σημασίας των όρων και με πολιτικό περίεχόμενο*όταν λ.χ. ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί τον όρο "μοίρα" για την πολιτική παράταξη του Κλεισθένη ("τόν

Αθηναίων δημον.. .προς την έωυτοΟ μοΓραν προσεθήκατο... 17 2

ην τε τόν δημον προσθεμένος πολλω κατύπερθε των άντιστασιωτέων"

) και

ο Δημοσθένης για τη "μερίδα" ή το "μέρος" των εχθρών (η Αθήνα δεν πρέπει μ

να ταχθεί στην ίδια μερίδα" με τους Θεσσαλούς,ο Αισχίνης τάσσεται με το 173 "μέρος" των εχθρών ),είναι φανερό ότι υπονοείται η ύπαρξη αντίπαλων πολιτικών παρατάξεων στην πόλη.Ακριβώς αυτή η διαίρεση,ο χωρισμός των πολιτικών στρατοπέδων,επιτρέπει την επιλογή των όρων "μερίς" ή "μέρος"" ασφαλώς,όμως,οι όροι αυτοί δεν ταυτίζονται με την έννοια του "κόμματος" (η χρήση του όρου αυτού είναι ούτως ή άλλως προβληματική όσον αφορά την 1 7 *3ff

αρχαία ελληνική πολιτική πραγματικότητα

),παρά μόνο έμμεσα στα συγκεκρι­

μένα συμφραζόμενα(στην περίπτωση του Δημοσθένη αυτό είναι προφανές). Οι όροι,όμως,αυτοί απαντούν με πολιτικό περιεχόμενο και σε άλλες περιπτώσεις όπου άμεσα σχετίζονται με τη διαίρεση του πληθυσμού σε υπο­ σύνολα.Η πρώτη θεώρηση "μερών" της πόλης στηρίζεται σε οικονομικά κριτήρια και επισημαίνεται καταρχήν στον Ευριπίδη.Ε'ένα

γνωστό

χωρίο των "Ικε-

τίδων" γίνεται λόγος για τον χωρισμό των πολιτών σε τρεις "μερίδας" ή "μοίρας" ανάλογα με τον πλούτο τους: "τρεις γάρ πολιτών μερίδες'οί μεν όλβιοι... οι δ'ούκ έχοντες...τριών δε μοιρών ή 'ν μέσω σώζει πόλεις,κόσμον φυλάσσουσ'οντιν' αν τάξη) πόλις" Εδώ,ο όρος "μερίς" στον πρώτο στίχο εμφανώς αναφέρεται σε κοινωνικά στρώ­ ματα

("όλβιοι","ούκ έχοντες")"την ίδια σημασία έχει και ο όρος "μοίρα"

στους επόμενους στίχους,αναφορικά προς τους πολίτες μιας μέσης οικονομικής στάθμης και τους οπαδούς μιας μετριοπαθέστερης πολιτικής παράταξης στα πλαίσια ενός βίαιου ανταγωνισμού ("τριών δε μοιρών ή 'ν μέσω σώζει πόλεις ...κόσμον φυλάσσουσ'δντιν'αν τάξη πόλις"),όπως εξάλλου είδαμε κι όσον α175 φορά σε καθαυτό τον όρο "μέσος" Την ίδια παράσταση διαίρεσης των πολιτών βάσει του πλούτου εντο36

πίζουμε για τον όρο "μέρος" στα "Πολιτικά" του Αριστοτέλη,όταν γίνεται λόγος για τους εξαιρετικά πλούσιους,τους εξαιρετικά φτωχούς και τους "μέσους",όπως και στις "Ικέτιδες" του Ευριπίδη: "εν άπάσαις 6έ ταΐς πόλεσιν εστί τρία μέρη της πόλεως,οί μεν εύποροι σφόδρα...οί αποpoi σφοδρά...οι μέσοι τούτων" Στο χωρίο αυτό είναι εμφανές ότι ο όρος "μέρος" αποδίδεται αναεξαιρέτως σε κάθε κοινωνικό στρώμα,διαμορφώνοντας μάλιστα την παράσταση μιας στοι­ χειώδους δαίρεσης.πρωταρχικής στη σπουδαιότητα της για την κατανόηση της σύστασης του κοινωνικού συνόλου.Είναι,λοιπόν,αξιοσημείωτο ότι ο φιλόσοφος περιορίζει αλλού την τριαδική αυτή διάκριση σε αντίθεση μόνο "εύπορων" και "απόρων"(παραλείποντας έτσι τους "μέσους") και ταυτίζει τους πρώτους με τους "ολίγους" και τους δεύτερους με τους "πολλούς""διαπιστώνει.μάλι­ στα,την αντιπαλότητα των δύο αυτών "μέρων" και τα ονομάζει "εναντία μέρη" ή "αντικείμενα μόρια": "διό ταΰτα μέρη μάλιστα είναι δοκεΓ πόλεως, οί εύποροι καί οί άποροι."Ετι δε δια τό ως επί τό πολύ τους μεν ολίγους είναι τους δέ πολλούς ταΰτα εναντία μέρη φαίνεται των της 177 πόλεως μορίων" και»αναφερόμενος στην πρόληψη εσωτερικών εξεγέρσεων, "τούτου δ'άκος τό αεί τοις άντικειμένοις μορίοις έγχειρίζειν τάς πράξεις καί τάς αρχάς (λέγω δ'άντικεΐσθαι τους επιεικείς τφ πλήθει, καί τους απόρους τοις εύπόροις") . Ήδη,όμως,στο πρώτο από τα δύο αυτά αποσπάσματα διακρίνεται ο συσχετισμός των "εναντίων μερών" με κάποια "τΐ5ς πόλεως μόρια" ("εναντία μέρη...των της πόλεως μορίων").Τα "μόρια" αυτά ανταποκρίνονται σε μια σαφώς διαφορετική θεώρηση της διαίρεσης των πολιτών,κατά την οποία κρι­ τήριο δεν είναι μόνο ο πλούτος αλλά το "έργον" που η κάβε κατηγορία επι­ τελεί και ο πολιτικός της ρόλος.Η -θεώρηση αυτή απαντά στο IV και VII βιβλίο των "Πολιτικών"*στο IV βιβλίο χρησιμοποιούνται οι όροι "μέρος" ή "μόριον"(οι δύο όροι λειτουργούν ως συνώνυμοι) και αναφέρονται συνο­ λικά οκτώ κατηγορίες πολιτών:οι γεωργοί,το "βάναυσον",το "άγοραϊον", 37

το "θητικόν",οι πολεμι στές , το "βουλευόμενον",οι "εύποροι" και το "δη179 μιουργιχόν" ·£το VII βιβλίο χρησιμοποιείται ο όρος "μέρη" και αυτά αντιστοιχούν σε έξι "έργα" , δηλ. την εξασφάλιση της τροφής,την άσκηση των τεχνών,την κατοχή των όπλων,την κατοχή του πλούτου,τη λατρεία των θεών και την απονομή της δικαιοσύνης'έτσι,ως "μέρη" προκύπτουν εύλογα 180 οι γεωργοί,οι τεχνίτες,οι μάχιμοι,οι εύποροι,οι ιερείς και οι κριτές (είναι αυτονόητο ότι εξαιρούνται οι δούλοι,οι απελεύθεροι και οι "άτε181 λείς" λόγω ηλικίας πολίτες · ).Παρόμοια χρήση του όρου "μέρος" απαντά ήδη στην "Πολιτεία" του Πλάτωνα,όταν ο Σωκράτης χαρακτηρίζει ως "μέρη" τους χρηματιστές,τους τεχνίτες,τους ιππείς και τους οπλίτες: "μηδέν δντα των της πόλεως μέρων,μήτε χρηματιστήν μήτε δημιουργόν μήτε ιππέα μήτε όπλίτην,άλλά πένητα καί απορον κεκλημένον"

182

Η ιδιαίτερη σημασία της δεύτερης αυτής διαίρεσης της πόλης σε "μέρη"-"μόρια" ανάλογα προς το "έργον"τους έγκειται κυρίως στο ότι επιχει­ ρείται η σύγκριση κι αξιολόγηση του ενός προς τα άλλα.Η ιδέα αυτή ιεράρ­ χησης των "μέρων" διακρίνεται και στο πλατωνικό χωρίο από την "Πολιτεία" που παραθέσαμε παραπάνω,όπου οι "πένητες καί άποροι" αποκλείονται από τα "μέρη" της πόλεως,σε αντίθεση προς τους χρηματιστές,τους τεχνίτες και τους ιππείς.Ο πλατωνικός αυτός αφορισμός δεν εγκαταλείπεται ούτε στο VII βιβλίο των "Πολιτικών",όπου καθίσταται σαφές -με τη χρήση εδώ του όρου "γένος"-

ότι "τό γάρ βάναυσον ού μετέχει της πόλεως ούδ'αλλο ούθέν γένος 183 δ μή της αρετής δημιουργόν εοτιν" .Με ανάλογο τρόπο,από τα έξι "μέρη" που αντιστοιχούν στις λειτουργίες της πόλης,μόνον τα τέσσερα τελευταία (οι μάχιμοι,οι εύποροι,οι ιερείς και οι κριτές,είτε αποτελούν ενιαίο σώμα είτε διαχωρίζονται ανάλογα προς την ηλικία τους) ονομάζονται "μέρη τ?)ς πόλεως μάλιστα δντα" Η σπουδαιότητα,λοιπόν,των τεσσάρων αυτών "μέρων" προκύπτει εύλογα εφόσον ο "βάναυσος"."αγοραίος" και του γεωργού βίος απάδουν προς την ιδιότητα του πολίτη'η εξαίρεση αυτή,μάλιστα,επιβεβαιώνεται αμέσως κατόπιν με τη διαίρεση του "πολιτικού" μόνο σε δύο "μέρη": "διήρηται τό πολιτικόν εις δύο μέρη,τουτ' 185 εστί τό τε όπλιτικόν καί τό βουλευτικόν" 38

Εν τέλει.,από τα "μέρη" της πόλης που αρχικά αναφέραμε,οι γεωργοί.',οι τε­ χνίτες και οι θήτες χαρακτηρίζονται απλώς "αναγκαία"'ως κατεξοχήν "μέρη" απομένουν το "όπλιτικόν" και το "βουλευτικόν": "ων μεν τοίνυν άνευ πόλις ού συνίσταται καί όσα μέρη πόλεως, εί'ρηται (γεωργούς μέν γάρ καί τεχνίτας καί πδν τό θητικόν άναγκαΐον ύπάρχειν ταις πόλεσιν,μέρη δέ της πόλεως, τό τε όπλιτικόν καί βουλευτικόν)" Είναι,στο σημείο αυτό,φανερό ότι η χρήση του όρου "μέρος" στον Πλάτωνα και στο VII βιβλίο των "Πολιτικών" αποκλίνει από τη χρήση του τόσο στη διαίρεση των πολιτών βάσει του πλούτου όσο και τη διαίρεση βάσει των "έργων" κυρίως του IV βιβλίου:εδώ,ο όρος "μέρος" υπάρχει η τάση να αποδοθεί εκλεκτικά σε ορισμένες κατηγορίες,εκεί αποδίδεται αδιάκριτα και κανονικά σε όλες τις κατηγορίες που απαρτίζουν το οργανικό σύνολο της ,, 187 πόλης Πάντως,πέρα από τις δύο βασικές θεωρήσεις της διαίρεσης μιας πόλης σε "μέρη" (ανάλογα προς τον πλούτο ή ανάλογα προς τη λειτουργία και συνεισφορά

κάθε μερίδας πολιτών στη συγκρότηση και επιβίωση της),είναι

σκόπιμο να αναφερθούν εδώ και άλλες χρήσει,ς του "μέρος" ή "μόριον", εν­ δεικτικές για την κατανόηση της πρωταρχικής σημασίας τους.Συγκεκριμένα,ε­ πισημαίνουμε ότι οι όροι αυτοί.σε αρκετές περιπτώσεις δεν απομακρύνονται από τη στοιχειώδη σημασία τους και αποδίδουν απλώς το συστατικό του "όλου", δηλ.τα συνιστώντα στοιχεία ενός συνόλου,στην προκείμενη περίπτωση του κοι­ νωνικού. Έτσι,ως "μόριον" χαρακτηρίζεται καταρχήν ο μεμονωμένος πολίτης' η πόλη -παρατηρεί ο Αριστοτέλης- συνίσταται,όπως κάθε "ολον",από "πολλά μόρια" και είναι συνεπώς φυσικό να μελετήσει κανείς πριν από ο,τιδήποτε άλλο τον πολίτη: "ή πόλις...καθάπερ άλλο τι των δλων μεν συνεστώτων εκ πολλών μορίων,δήλον δτι 188 πρότερον ò πολίτης ζητητέος" Κατόπιν,ως "μέρη" χαρακτηρίζονται οι "οίκίαι",δηλ.οι οικογένειες. Και πάλι στα "Πολιτικά",η ποικιλία των πολιτευμάτων εξηγείται από το ότι οι πόλεις συγκροτούνται από πολλά "μέρη": 39

"τοΰ μέν ε ί ν α ι πλείους πολιτείας α ί τ ι ο ν δ τ ι 189 πάσης εστί μέρη πλείω πόλεως τόν αριθμόν" Στην προσπαθεί α , λ ο ι π ό ν , ν α δ ε ι χ θ ε ί αυτή η πολλαπλότητα των "μερών" που συγκροτούν την πόλη,καταρχήν αναφέρονται οι ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς ("πρώτον μέν 190 γάρ εξ οικιών συγκείμενος όρωμεν τάς πόλεις" ) και στη συνέχεια οι " ε ύ π ο ρ ο ι " , " ά π ο ρ ο ι " και " μ έ σ ο ι " . Η ανάλυση αυτή του "δλου" της πόλης π ε ρ ι ­ λαμβάνει κι άλλες λεπτομερέστερες

δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς (όπως των ένοπλων από τους

άοπλους πολίτες,των γεωργών από τον "άγοραϊον" και "βάναυσον δήμον") κα­ ταλήγοντας στην εξέταση επιμέρους διαφορών μεταξύ των ίδιων των πλούσιων ("κατά πλοΰτον" , "κατά γ έ ν ο ς " , **κατ 'άρετήν" ) .Στην πραγματικότητα,συμπεραί­ νει ο Αριστοτέλης,οι διαφορές μεταξύ των πολιτευμάτων οφείλονται ακριβώς σ τ ι ς διαφορές των "μέρων" που κάθε φορά "διανέμονται τάς αρχάς"

(άλλοτε

συμμετέχουν όλα τα " μ έ ρ η " , ό λ ο ι

δηλ. οι πλούσιοι ή οι φτωχοί ή από κοινού 191 και οι δυο,άλλοτε λ ι γ ό τ ε ρ α κι άλλοτε περισσότερα )"κατά τάς ύ π ε ρ ο χ ά ς . . . καί κατά τάς διαφοράς" ανάμεσα τ ο υ ς : "φανερόν τ ο ί ν υ ν δτι πλείους άναγκαΐον ε ί ν α ι π ο λ ι τ ε ί α ς ,εί'δει διαφέρουσας άλλήλων'καί γάρ 192 τ α ΰ τ ' ε ϊ δ ε ι διαφέρει τά μέρη σφων αΰτΰν" Η παραπάνω ανάλυση της σύστασης μιας πόλης μας ε π ι τ ρ έ π ε ι να αποκομίσουμε μια πλήρη ε ι κ ό ν α της λειτουργίας του όρου "μέρος" κλπ. Σε συνδυασμό με τα χωρία που παρατέθηκαν προηγουμένως,μπορούμε εύλογα να συμπεράνουμε ότι οι όροι αυτοί ανακαλούν μια μεγάλη π ο ι κ ι λ ί α παραστάσεων: ο

όρος " μ ε ρ ί ς " χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι περιστασιακά στον Ηρόδοτο γ ι α να δηλώσει

μια πολιτική παράταζη'οι όροι " μ ε ρ ί ς " , " μ ο ί ρ α " και "μέρος" χρησιμοποιούνται στον Ευριπίδη και Αριστοτέλη γ ι α να δηλώσουν τους πλούσιους,τους φτωχούς και τους "μέσους""ο όρος " μ έ ρ ο ς " χρησιμοποιείται στον Αριστοτέλη για να δηλώσει τους " ο λ ί γ ο υ ς " και τους " π ο λ λ ο ύ ς " Ό όρος "μέρος" χρησιμοποιείται στον Πλάτωνα γ ι α να δηλώσει τους χρηματιστές,τους δημιουργούς,τους ι π π ε ί ς και τους οπλίτες*οι όροι " μ έ ρ ο ς " και "μόριον" χρησιμοποιούνται στον Αρι­ στοτέλη γ ι α να δηλώσουν τ ι ς κατηγορίες των πολιτών ανάλογα προς το "έργον" που επιτελούν στα π λ α ί σ ι α της πόλης'ο όρος "μέρος" χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι και πάλι στον Αριστοτέλη γ ι α να δηλώσει το " ό π λ ι τ ι κ ό ν " και "βουλευτικόν"* τ έ λ ο ς , ο όρος "μόριον" χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι γ ι α να δηλώσει τον μεμονωμένο πολί40

τη,ο όρος "μέρος" για να δηλώαει την οικογένεια κλπ. Πέρα,όμως,από την ποικιλία αυτή των παραοτάοεων,σ'όλες ανεξαιρέτως τις χρήσεις των όρων υπόκειται σταθερά η θεώρηση του "όλου" (σε όλες δηλ. τις περιπτώσεις η διαίρεση των πόλεων σε "μέρη" αποσκοπεί στην κατανόηση των διαφορών ή των πολιτευμάτων τους).Οι δύο αυτές διαπιστώσεις αποτελούν πειστικές ενδεί­ ξεις για τις προθέσεις και αντιλήψεις που οδηγούν σε κάποια διαίρεση των πολιτών μιας πόλης σε "μέρη",με αφετηρία κάποιο ιδιαίτερο (όχι όμως πάντα 193 το ίδιο) γνώρισμα τους Η μεγάλη ποικιλία χρήσεων του όρου "μέρος" (και,μάλιστα,χάποιες φορές στα πλαίσια του ίδιου χωρίου) είναι επαρκής ένδειξη του ότι ο όρος αυτός δεν προσέλαβε το πάγιο περιεχόμενο του κοινωνικού στρώματος ή τά­ ξεως.Η κοινωνικοπολιτική δηλ. σημασία του "μέρους" δεν απαντά με συνέπεια σε ομοειδείς διακρίσεις αλλά παραλλάσσει ανάλογα με τα ετερογενή κριτή­ ρια που εφαρμόζονται στην εκάστοτε διάκριση.Έτσι,μόνον η έννοια του συ­ στατικού στοιχείου,του υποσυνόλου ή της επιμέρους κατηγορίας θα μπορού­ σαν να καλύψουν εύλογα και ενιαία την ποικιλία της χρήσης του "μέρους". Ωστόσο,έχει ήδη παρατηρηθεί στην έρευνα ότι ο όρος "μέρος" πλη­ σιάζει την έννοια της κοινωνικής τάξεως'έτσι αντιλαμβάνεται το περιεχό­ μενο της διαίρεσης του πληθυσμού μιας πόλης σε "μέρη" ο G.E.M. de Ste. Croix,θεωρώντας ότι η ανάλυση αυτή κατά "έργον" και η κατάληξη της στη "βασική διχοτόμηση πλουσίων και φτωχών" πλησιάζει κατά πολύ τη μαρξιστική 194 ανάλυση της πολιτικής κοινότητας .Δεν θα μας απασχολήσει εδώ η επισή­ μανση της αναλογίας αυτής,παρά μόνο στο βαθμό που η χρήση του όρου "μέ­ ρος" την ενισχύει ή όχι"συγκεκριμένα,το εάν η λέξη αυτή μπορεί ή όχι να αποδώσει τη σημασία της κοινωνικής τάξης έχει ήδη συζητηθεί εκτενώς στη 195 βιβλιογραφία .Πράγματι,η ερμηνεία αυτή της"κοινωνικής τάξης"(όπως και της πολιτικής παράταξης) υποστηρίχθηκε από τον προηγούμενο αιώνα,εγκατα­ λείφθηκε όμως στις νεώτερες έρευνες'συγκεκριμένα,έχει ορθά αποκλεισθεί το ότι η λέξη "μέρος" "έφτασε ποτέ να σημαίνει από μόνη της την πολιτική ή κοινωνική τάξη" και.παράλληλα,έχει διαπιστωθεί ότι στα λιγοστά χωρία του Πλάτωνος και του Αριστοτέλη που η σχετική έρευνα επεδίωξε να αξιοποιή196 197 σει η λέξη "μέρος" "κρατεί την αρχική της σημασία" . Πέρα,όμως,από το γεγονός ότι η ίδια η λέξη "μέρος" δεν είναι 41

δυνατό να τ α υ τ ι σ θ ε ί με την έ ν ν ο ι α της κοινωνικής τάξης,πρέπει να δ ε ι χ θ ε ί και ό τ ι η θεώρηση που υ π ό κ ε ι τ α ι στη χρήση της δ ι α φ έ ρ ε ι ρ ι ζ ι κ ά από την "κάθετη" θεώρηση της κοινωνικής

διαστρωμάτωσης,τη δ ι α ί ρ ε σ η δηλ. του κ ο ι ­

νωνικού συνόλου σε επάλληλες ιεραρχημένες σύμφωνα προς τ ι ς ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς τους σχέσεις τάζεις.Αναφέρθηκε κ α ι πριν ό τ ι στη χρήση του όρου "μέρος" υ π ό κ ε ι τ α ι σταθερά η έ ν ν ο ι α του "όλου" και η διαίρεση του ό χ ι μόνο δεν κα­ τ α λ ύ ε ι α λ λ ' α ν τ ί θ ε τ α ε μ φ α ί ν ε ι την ενότητα τ ο υ : η δ ι α ί ρ ε σ η μιας πόλης σε "μέρη" ε ί ν α ι μια πραγματικότητα που την χαρακτηρίζει ως "δλον".Το φυ­ σικό αυτό γεγονός

υπενθυμίζει

συχνά ο Αριστοτέλης πριν ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι

την

ανάλυση του:όταν αναφέρει στο IV β ι β λ ί ο των "Πολιτικών" τ α "έργα" και τ ι ς κατηγορίες πολιτών,η όλη εξέταση ε ι σ ά γ ε τ α ι με τη φράση " α ί πόλεις ουκ έξ 198 ενός ά λ λ ' έ κ πολλών σ ύ γ κ ε ι ν τ α ι μέρων" 'όταν ε π ι σ η μ α ί ν ε ι ως πρωταρχική την έρευνα της ι δ ι ό τ η τ α ς του π ο λ ί τ η , α ρ χ ί ζ ε ι με τη γ ε ν ί κ ε υ σ η "ή π ό λ ι ς . . . 199 · καθάπερ άλλο τ ι των όλων μεν συνεστώτων εκ πολλών μ ο ρ ί ω ν . . . " 'τέλος, όταν αναπτύσσει τη διάρθρωση των πόλεων από "οικίας","εύπορους","απόρους" κλπ.,ερμηνεύει την π ο ι κ ι λ ί α των πολιτευμάτων με την παρατήρηση "πάσης έ σ τ ι μέρη πλείω πόλεως τόν αριθμόν"

. Έται # ,η αναφορά του σε "μέρη" προ­

κύπτει από μ ι α πάγια μεθοδολογική αρχή κατανόησης των σύνθετων "όλων",που ασφαλώς δεν β ρ ί σ κ ε ι εφαρμογή μόνο στην π ο λ ι τ ι κ ή θεωρία. Ετην πραγματικότητα,η προέλευση της μεθοδολογικής αυτής αρχής διατυπώνεται με σαφήνεια:η ανάλυση μιας πολιτείας γ ί ν ε τ α ι σε αναλογία προς αυτή ενός ζωντανού οργανισμού.Τόσα δηλ. ε ί ν α ι τα " ε ϊ δ η " των π ο λ ι τ ε ι ­ ών,όσα και τα ε ί δ η ενός ζώου ανάλογα προς τη διαφορετική κάθε φορά "σύζ ε υ ξ ι ν " των "αναγκαίων μορίων" του'όσο μεγαλύτερη ε ί ν α ι η π ο ι κ ι λ ί α "συζεύ­ ξεων" των οργάνων κ α ι μερών στα ζώα,τόσο περισσότερα ε ί ν α ι τα ε ί δ η τους. Το ί δ ι ο φαινόμενο ε ί ν α ι αναμενόμενο και όταν πρόκειται γ ι α οργανωμένες κοινωνίες: "ωσπερ ουν ε ι ζφου προηρούμεθα λαβείν

εϊδη...

καί τ ο σ α υ τ ' ε ϊ δ η ζφου δσαι περ αί σ υ ζ ε ύ ξ ε ι ς των αναγκαίων μορίων ε ί σ ί ν - τόν αυτόν δή , _ , „201 τρόπον κ α ι των ειρημενων

πολιτειών"

Με τον τρόπο αυτό,ο Αριστοτέλης μας παραπέμπει

στη γ ε ν ι κ ό τ ε ρ η έ ν ν ο ι α του

"μέρους" (στα "Μεταφυσικά" παρατίθεται ορισμός τ η ς : " μ έ ρ ο ς λ έ γ ε τ α ι ενα 42

μέν τρόπον εις δ διαιρεθείη αν τό ποσόν όπωσοΰν(άεί γάρ τό άφαιρούμενον τοΰ ποσοϋ η ποσόν λέγεται εκείνου,οίον των τριών τά δύο μέρος λέγεται 202 πως)" ),που αποτελεί προϋπόθεση του "όλου" κάβε υπάρξεως και προκύπτει ως προϊόν της διαίρεσης του κατά ποσόν ή είδος.Αυτή ακριβώς η γενική έν­ νοια υπεισέρχεται αναπόφευκτα και όταν το αναλυόμενο "δλον" είναι μια πόλη. Είναι,λοιπόν,φανερό ότι η χρήση του όρου "μέρος" οφείλει πρώτιστα να σχετισθεί με τη λ·εγόμενη"οργανική"αντίληψη της πολιτείας,δηλ.τη θεώρηση της ως οργανισμού:σ'αυτό μας οδηγούν και η επαναλαμβανόμενη παράσταση της σύστασης του "δλου" από περισσότερα "μέρη" και η ρητά διατυπωμένη αναλογία "ζώου"-"πολιτείας".Στοιχεία της οργανικής αυτής θεωρίας εντοπίζουμε -όπως 203 έδειξε ο W.Nestle -ήδη από τις αρχές του Ε'π.Χ. αι.,στις αντιλήψεις των Ελλήνων περί "ομονοίας",έως και την ύστερη αρχαιότητα'πληρέστερη,όμως, εί­ ναι η σύλληψη της θεωρίας στον Πλάτωνα και Αριστοτέλη όπου η αναλογία πόλεως-οργανισμού διατυπώνεται, ρητά και θεμελιώνει την αναζήτηση της ιδεώδους 204 κοινωνικής διάρθρωσης

.Βασικό γνώρισμα της οργανικής θεωρίας είναι ευ­

νόητα η περιγραφή των "μέρων" του "δλου" ως αναγκαίων στοιχείων όχι μόνο για την επιβίωση του,αλλά και για την ίδια τη δική τους επιβίωση. Όπως ακριβώς το καθένα ξεχωριστά όργανο ή μέλος ενός σώματος είναι αδιανόητο να επιβιώσει μετά τον θάνατο του σώματος όπου ανήκει,έτοι και ο πολίτης ή η καθεμιά ξεχωριστά οικογένεια είναι από τη φύση δευτερεύουσες αξίες έναντι της αξίας της πόλης,της οποίας απλώς αποτελούν "μέρη": "πρότερον δέ τζ φύσει πόλις η οικία καί έ­ καστος ήμων έστιν.Τό γάρ δλον πρότερον άναγκαΐον είναι του μέρους'αναιρουμένου γάρ 205 τοΰ δλου ούκ εσται πους ουδέ χειρ" Στο πλαίσιο της οργανικής αυτής θεωρίας το "μέρος",λοιπόν,δεν είναι δυνατό να αποδώσει την έννοια της κοινωνικής τάξης αφού όχι μόνο δεν δηλώνει τη διχοτόμηση του "δλου" αλλ*.αντίθετα,εμφαίνει την αρραγή ενότη­ τα της οποίας αποτελεί συνιστών στοιχείο.Οι διαφορές,μάλιστα,ανάμεσα στα "μέρη" δεν αναιρούν τον κοινό σύνδεσμο τους,δηλ. τη σκοπούμενη συνύπαρξη τους στα πλαίσια της πόλης,αλλά διαρκώς τον υπονοούν:ορθά παρατηρεί ο Κ. Popper ότι η οργανική θεωρία αποκλείει οποιοδήποτε στοιχείο ανταγωνισμού 43

("τα κύτταρα η οι ιστοί ενός οργανισμού,που κάποτε φέρονται να αντιστοι­ χούν στα μέλη ενός κράτους,ενδέχεται να ανταγωνίζονται για τροφή'αλλά δεν υπάρχει καμμία εγγενής τάση από την πλευρά των ποδιών να γίνουν ο νους ή των άλλων μελών του σώματος να γίνουν η κοιλιά"

). Έτσι,συμπεραίνει ο

ίδιος,σ'έναν οργανισμό δεν μπορούμε να επισημάνουμε κανένα στοιχείο πάλης των τάξεων,φαινόμενο εύλογο μόνον όταν τα μέλη μιας κοινωνίας αγωνίζονται για την άνοδο τους και την κατάληψη της θέσης των άλλων μελών (άλλως "η καθεμιά τάξη πολιτών έχει μια φυσική θέση στην κοινωνία,μια θέση όπου ανή207 κει και για την οποία είναι από τη φύση αρμόζουσα") .Ακόμη κι αυτή η αξιολογική διαφοροποίηση των "μέρων" στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη μπο­ ρεί να αποδοθεί στη φυσική αυτή κατανομή λειτουργιών και ρόλων στα πλαί­ σια ενός οργανισμού,κι όχι στο ότι το ένα "μέρος" (οι εύποροι ή οι κυβερ­ νώντες) αντιμάχεται σκόπιμα και εγωιστικά 208 (τους απόρους ή τους "βάναυσους")

την εξίσωση του μ'ένα άλλο

Βέβαια,η ένταξη της χρήσης του όρου "μέρος" στην οργανική θεώ­ ρηση της κοινωνίας δεν μειώνει τη σπουδαιότητα της διάκρισης-"διχοτόμηση" την ονομάζει ο G.E.M. de Ste.Croix- "ευπόρων" και "άπόρων",Εξάλλου ,θα ήταν ανεδαφικό να δεχθούμε ότι η συνείδηση αυτού του χάσματος μεταξύ των δύο κοινωνικών στρωμάτων δεν ήταν σαφής,τη στιγμή που οι ελληνικές πόλεις συγκλονίζονταν από βιαιότατες κοινωνικές συγκρούσεις.Στις αντιλήψεις,όμως, των διανοουμένων το χάσμα αυτό ποτέ δεν έγινε παραδεκτό ότι αποτελεί ε­ παρκές αίτιο διάσπασης της ενότητας της πόλης και της κοινωνικής της συνο­ χής. Εξάλλου , από διαφορετική σκοπιά και ο Πλάτων αναφέρεται στην "εύδαιμο209 νίαν" του συνόλου της πόλης κι όχι μόνο ενός "μέρους" της .0 Αριστοτέλης, λοιπόν,επισημαίνει ότι η πολιτεία οφείλει να επιθυμεί την επιβίωση και στα­ θερότητα όλων των "μερων"της("δεϊ γάρ τήν πολιτείαν την μέλλουσαν σώζεσθαι πάντα βούλεσθαι τά μέρη της πόλεως είναι καί διαμένειν τά αυτά"

).

Έτσι και όταν ο Αριστοτέλης ονομάζει "εναντία μέρη" ή "αντικείμενα μόρια" τους πλούσιους και φτωχούς,προφανώς δεν εννοεί ότι η αντιπαλότητα που απορρέει από τις αναμεταξύ τους διαφορές καταργεί αναπόφευκτα την αφετη­ ριακή έννοια του "δλου"-πόλης:αντίθετα,στη θεωρία της "μίξεως",η αμοιβαία σχέση ανώτερων και κατώτερων στρωμάτων θεωρείται προϋπόθεση μιας σώφρονος διακυβέρνησης,όπως ο συνδυασμός της "καθαρδς" και "μή καθαρός τροφής" είναι 44

ωφελιμότερος γ ι α την υ γ ε ί α

ΜΕΡΟΣ I I I

Συμπεράσματα Διατυπώσαμε αρκετές φορές ως τώρα το ερώτημα εάν η ορολογία της αρχαίας ελληνικής για τη δήλωοη κοινωνικών διακρίοεων επιτρέπει τη συνα­ γωγή μιας παράστασης ταξικής διαίρεσης της "πόλεως"-κράτους.Πράγματι ,οι προϋποθέσεις για μια τέτοια θεώρηση είναι επαρκείς,όχι μόνο όσον αφορά στην ορολογία αλλά και στο ιστορικό περιβάλλον της:οι κοινωνικές αντιθέ­ σεις της αρχαϊκής εποχής και οι εμφύλιες συγκρούσεις ("στάσεις") καθιστούν 212 σαφή τον ανταγωνισμό μεταξύ των ανώτερων και κατώτερων στρωμάτων .Εξίσου τα ζεύγη "πλούσιος"-"πένης" ή "εχων"-"ούκ (μη) έχων" ή "εΰποροι"-"αποροι" μαρτυρούν τη συνείδηση του ανταγωνισμού αυτού.Το ίδιο δείχνουν και οι τρι­ αδικές διαιρέσεις των πολιτών σε πλούσιους,φτωχούς και "μέσους" από τον Ευριπίδη και τον Αριστοτέλη,καθώς και οι αναφορές του δεύτερου στην αντι­ παλότητα μεταξύ των δύο πρώτων "μερών" ("εναντία μέρη","αντικείμενα μόρι­ α") .Τέλος,και αυτή ακόμη η απόδοση των κατώτερων στρωμάτων με συλλογικές ονομασίες (όπως"δήμος"."πλήθος","όχλος"),σε αντιδιαστολή προς τους αξιολο­ γικούς όρους για τα ανώτερα στρώματα (όπως "άριστοι","χρηστοί","γνωριμώτατοι").υποδηλώνει τη διαμάχη ανάμεσα στο πολυπληθές σύνολο και την ολι­ γάριθμη αριστοκρατία,συχνά στα πλαίσια μιας έντονης πολεμικής των παρα­ τάξεων. Ωστόσο,κανείς από τους όρους που εξετάσαμε δεν μας επιτρέπει να θεωρήσουμε ότι αποδίδει την έννοια της κοινωνικής τάξης,χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι αποσιωπούνται σκόπιμα οι αντιθέσεις του πλούτου (εξάλλου, ο Πλάτων κάνει λόγο στην "Πολιτεία" για δύο ξεχωριστές αντίπαλες "πόλεις", 213 των "πενήτων" και των "πλουσίων" ).Η απουσία ενός τέτοιου όρου μπορεί ασφαλώς να συνδεθεί κατά την αρχαϊκή εποχή με την αστάθεια των κοινωνικών εξελίξεων,όπου ο πλούτος και η πενία (όπως φαίνεται στον Θεογνι) δεν εκ­ λαμβάνονται ως μόνιμα και σταθερά γνωρίσματα.Παράλληλα,η διαρκής αντίθεση προς την τυραννίδα συνέβαλε στην άμβλυνση των κοινωνικών αντιθέσεων και 45

την ενιαία πολιτική δράση όλων των στρωμάτων για την απομάκρυνση της απειλής αυτής, θέτοντας έτσι σε δεύτερη μοίρα τα στοιχεία των αναμεταξύ τους διαφορών και ανταγωνισμών.Εξάλλου,το δημοκρατικό πολίτευμα,παρά τις περί του αντιθέτου ενίοτε διατυπωμένες απόψεις,ευνόησε την ενσωμάτωση του πολίτη στο σύνολο κι απέκλεισε τη δημιουργία στεγανών ταξικού χαρα­ κτήρα. Παράλληλα,η·έλλειψη ενός τέτοιου όρου οφείλεται στην ίδια τη φύση μιας "πόλεως"-κράτους" ως αυτοτελούς οντότητας,η εσωτερική ενότητα της οποίας τονίζεται σταθερά ("ό δήμος των Αθηναίων","οι Αθηναίοι", "ή πόλις") Kt αποτελεί όχι μόνο το συνεκτικό στοιχείο μεταξύ πολιτών αλλά και το στοιχείο της διάκρισης τους προς τις άλλες πόλεις-κράτη.Ετα όρια, λοιπόν,της "πόλεως"-κράτους,οι κοινές ασχολίες και ενδιαφέροντα,η καθημε­ ρινή γνωριμία μεταξύ των μελών ενός αυστηρά περιορισμένου πληθυσμού

,

απέτρεψαν τη δημιουργία όρων με πρωταρχικό τους περιεχόμενο τη διχοτόμηση και αντιπαλότητα.Έτσι αναπτύσσεται στους κύκλους των διανοουμένων και η οργανική θεωρία,στα πλαίσια της οποίας η διαμόρφωση της έννοιας της κοινωνικής τάξης θα υπονόμευε τη λειτουργική βάση της ιδεώδους πολιτείας ενώ,αντίθετα,η έννοια του "μέρους" την ενίσχυε. Τέλος,πρέπει να επισημανθεί ότι στο οικονομικό σύστημα της αρχαίας Αθήνας,η σύγχρονη ανάλυση του κεφαλαίου ή της επένδυσης δεν έχει εφαρμογή *ορθά,λοιπόν,ο Μ.Ι.Finley θεώρησε τους όρους "κοινωνική" ή "οικο­ νομική τάξη" παραπλανητικούς για την αρχαιότητα και συνέστησε τον περιο215 ρισμό των σχετικών διακρίσεων στη διάκριση απλώς πλούσιων και φτωχών

46

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Η έννοια

"τάξ,ις"

κατά την

II κλαοοική

εποχή

α.Σημασιολογικά Η λέξη "τάξις" ανήκει στη μεγάλη ομάδα των εις -οις (-ξις,-ψις ή -τι ς :πρόσφυμα -ti) ονομάτων όπου εντάσσονται πλείστα από τα παράγωγα ρημάτων ουσιαστικά της αρχαίας ελληνικής.Συμφωνά με το περιεχόμενο τους, τα παράγωγα αυτά ανήκουν στα nomina actionis (στη συγκεκριμένη περίπτωση: "τάττ(σσ)ω">"τάξις" ) και απαντούν με αρκετή συχνότητα στον Όμηρο και ε­ φεξής. Έχει ,μάλιστα, υποστηριχθεί ότι η δημιουργία των εις -σις παραγώγων μαρτυρεί την προσπάθεια κατανόησης και εξήγησης του κόσμου και,ακόμη,την πρόθεση παρέμβασης του ανθρώπου σ'αυτόν.'Αλλωστε,δεν είναι τυχαίο ότι η κυρία εποχή δημιουργίας τους φαίνεται να τοποθετείται στον ΣΤ'

αι. π.Χ.

και»ειδικότερα,στον ιωνικό πεζό λόγο . Εξετάζοντας,ειδικότερα,την εμφάνιση της λέξης "τάξις", πρέπει πρώτα-πρώτα να σημειώσουμε ότι από την αρχαϊκή εποχή παραδίδονται άμεσα δυο ετυμολογικά συναφείς της τύποι που είναι και οι παλαιότερες 2 σχετικές μαρτυρίες:το σύνθετο ρήμα "διατάσσω" στον Ησίοδο

και το ουσια­

στικό "ταγός" (που απαντά τον Ζ'π.Χ. αι. μόνο στην Κύπρο) .Ωστόσο,η ίδια η λέξη καθώς και τα υπόλοιπα ομόρριζά της ουσιαστικά ή επίθετα δεν -απαν­ τούν παρά αργότερα και»συγκεκριμένα,στο πρώτο τέταρτο του Ε' την

π.Χ. αι.:

πρώτη ασφαλή μαρτυρία της λέξης έχουμε στους "Πέρσες" του Αισχύλου,

όπου απαντά τρεις φορές με στρατιωτική σημασία .Όσον αφορά την προγενέ­ στερη περίοδο,οπωσδήποτε δεν θα μπορούσε να στηριχθεί κανείς στο

argu­

mentum ex silentio.ôrjA. να δεχθεί ότι η απουσία της λέξης στις πηγές δη­ λώνει και το ότι δεν είχε ακόμη διαμορφωθεί*η τριπλή χρήση της λέξης και ο συνδυασμός της με αρκετούς ετυμολογικά συναφείς της τύπους ("εύτάκτως", "ταγέω","ταγός" ) στους "Πέρσες" επιτρέπει το συμπέρασμα ότι είχε προηγη6 θεί ένα ικανό διάστημα προφορικής,αλλά πιθανότατα και γραπτής .διάδοσης της λέξης.Είναι,λοιπόν,πιθανό ότι ο όρος "τάξις" χρησιμοποιόταν ήδη από τον ΣΤ'

π.Χ. αι.,οπότε και η έλλειψη σχετικών άμεσων αναφορών πρέπει να

αποδοθεί μάλλον στον συμπτωματικό χαρακτήρα της παράδοσης των πηγών. Αναφορικά με τη σημασία της,η λέξη "τάξις",ως παράγωγο του ρή49-

ματος "τάσοω" .αποδίδει την ενέργεια (αλλά και το αποτέλεσμα) της "τακτο­ ποίησης",της "τοποθέτησης σε σειρά",της "διάταξης" κλπ.:αφοοά δηλ.,όπως 7 και το "τάσσω",στην οργάνωση πραγμάτων ή προσώπων στον χώρο ·Την απλή και σαφή αυτή χρήση θα την περίμενε κανείς σε περιγραφές της καθημερινής ζωής, όπου και είναι αναμενόμενη' η εφαρμογή της "τάξεως"'έτσι απαντά λ.χ. η λέ­ ξη στον "Οικονομικό" του Ξενοφώντα δηλώνοντας την επιμελή φροντίδα της 8

οικοσκευής ("καλλίστην δέ καί άκριβεστάτην εδοξα σκευών τάξιν ίδεϊν" ). Ανάλογο είναι και το περεχόμενο της λέξης όταν σε κάποιες περιπτώσεις χρη­ σιμοποιείται για να αποδώσει περιγραφικά τη διάταξη των ουρανίων σωμάτων στο στερέωμα ή την περιοδολόγηση υποδιαιρέσεων του χρόνου .Ωστόσο,κατά πολύ συνηθέστερη είναι η εξειδικευμένη χρήση της λέξης,εξαιτίας ασφαλώς του είδους των πηγών που μας παραδίνονται:η λέξη "τάξις" δηλ.χρησιμοποιείται πολύ συχνά οτην στρατιωτική και πολιτική σφαίρα,όπως και στη φιλοσοφι­ κή γραμματεία. Για να δοθεί,πάντως,μια πρώτη εικόνα της γενικής σημασίας της "τάξεως" είναι σκόπιμο να δοθούν στο σημείο αυτό κάποιες ενδεικτικές χρή­ σεις από τους ποικίλους τομείς όπου ο όρος απαντά.Έτσι,από τη στρατιω­ τική ορολογία,η σημασία "παράταξη μάχης"

ανακαλεί άμεσα τη γενική σημα­

σία ,εκείνη δηλ.της "τοποθέτησης" προσώπων(στη συγκεκριμένη περίπτωση) στον χώρο.Επίσης,από τη φιλοσοφική ορολογία,η χρήση της λέξης "τάξις"(της θέσης ενός στοιχείου προς τα στοιχεία

που το περιβάλλουν)

σε αντιδια­

στολή προς το "Οχημα"(την καθαυτή μορφή ενός στοιχείου) και τη "θέσιν" (την τοποθέτηση ξεχωριστά του καθενός στον χώρο) δεν φαίνεται να απέχει από τη γενική σημασία,εκείνη δηλ. της συσχετισμένης θέσης των στοιχείων που απαρτίζουν ένα σύνολο.Τέλος,ακόμη κι αυτός ο τεχνικός όρος της ρητο­ ί , 12 ρικής "τάξις του λόγου",δηλ. η ακολουθία των μερών ενός ρητορικού λόγου · μπορεί θαυμάσια να μας υποδείξει το περιεχόμενο της γενικής σημασίας,ε­ κείνο δηλ. της διάταξης των μερών μιας ενότητας. Παρατηρούμε,λοιπόν,ότι η γενική σημασία της "τακτοποίησης" εί­ ναι σαφής σε μια ευρεία χρήση της λέξης "τάξις" σε ποικίλους τομείς:η γε­ νική αυτή σημασία,μάλιστα,μπορεί να ορισθεί χαι ως η συνισταμένη των επι­ μέρους ειδικών οημασιών τις οποίες διατρέχει και συνέχει.Μια άλλη διαπί­ στωση που σχετίζεται με τις προηγούμενες είναι ότι η γενική αυτή σημασία 50

προσέλαβε,αναμφισβήτητα από πολύ νωρίς,ένα ευρύτερο περιεχόμενο : η χρήση του όρου "τάξις" δεν αφορά αποκλειστικά στην περιγραφή κάποιας οργάνωσης στον χώρο αλλά τονίζει και τον ορθολογικό -θα λέγαμε- χαρακτήρα αυτής της 13 οργάνωσης . Μ'άλλα λόγια,η "τάξις" καλύπτει με πληρότητα την έννοια μιας ιδεώδους κατάστασης που αντιδιαστέλλλεται προς ο,τιδήποτε προκαλεί τη χα­ ώδη "άταξίαν". Το θετικό αυτό φορτίο,που ο όρος"τάξις" προσέλαβε,δεν εκπλήττει εφόσον η ορθολογική οργάνωση των πραγμάτων αποτέλεσε -και αποτελεί ως τις μέρες μας- προϋπόθεση για την κάλυψη της βασικής ανάγκης λειτουργικότητας ενός κοινωνικού συνόλου.Γι'αυτόν τον λόγο οι περιπτώσεις εκείνες,όπου ο όρος σε πολιτικά και κοινωνικά συμφραζόμενα προβάλλεται με ιδιαίτερη έμφα­ ση,προξενούν εντύπωση και δημιουργούν την απορία γιατί και πώς δίνεται η έμφαση αυτή'για να δοθεί μία απάντηση στο ερώτημα αυτό θα είναι παρακάτω απαραίτητη αφενός η μελέτη των στοιχείων εκείνων που μαρτυρούν την ευρεία και εμφατική προβολή του όρου κι αφετέρου η μελέτη των ιστορικών περιστάσεων που ευνόησαν την προβολή αυτή.

β.Η έννοια "τάξις" οτη οτρατιωτική ορολογία Όπως ειπώθηκε και παραπάνω,η λέξη "τάξις" απαντά με μια σειρά ειδικών σημασιών που απορρέουν από τη γενική σημασία της "τακτοποίησης", της "τοποθέτησης σε σειρά",της "διάταξης".Οι ειδικές αυτές σημασίες εντο­ πίζονται βάσει τόσο των κατά περίπτωση σημασιολογικών διαφοροποιήσεων της λέξης όσο και της συχνότητας χρήσης της σε εξειδικευμένα συμφραζόμενα.Αυ­ τή ακριβώς η συνηθέστατη χρήση -προϊόν,βέβαια,της καταλληλότητας της λέξης για την απόδοση θεμελιωδών σε ορισμένους τομείς εννοιών- αποτέλεσε και την αιτία βαθμιαίας ένταξης της "τάξεως" σε επιμέρους ορολογίες.'ETOL.συγκεκρι­ μένα,θα εξετάσουμε παρακάτω την ερμηνεία του όρου "τάξις" σε τρεις διαφο­ ρετικές σφαιρες:στη στρατιωτική ,την πολιτική και τη φιλοσοφική. Κατά τη διάρκεια της κλασσικής περιόδου,λοιπόν,η "τάξις" χρησιμο­ ποιήθηκε ευρύτατα στη στρατιωτική ορολογία και κατέστη ένας από τους βασι­ κούς όρους της τακτικής.Η πρώτη γνωστή -με βάση τις πηγές που διαθέτουμεαναφορά της "τάξεως" με στρατιωτικό περιεχόμενο είναι στους "Πέρσες" 14 του Αισχύλου.Εκεί η λέξη απαντά σε δύο χωρία τρεις φορές .Στο πρώτο χωρίο 51

("ανανδοον τάζ,ιν ήρήμου £sc. των άρχελει ωνΊτις

θανών") έχει διατυπωθεί η

ερμηνεία ότι η "τάξις" αποδίδει τη "θέση μάχης" οτην οποία "τάοσεται" ο πολεμιστής,αλλ'επίαης και ότι η "τάξις" αποδίδει τη "γραμμή στρατιωτών" ή το "στρατιωτικό τμήμα" το οποίο διοικούσε ο νεκρός-στην προκείμενη περίπτωση- οπλαρχηγός

.Διαφορετικές ερμηνείες έχουν προταθεί,επίσης,και για το

δεύτερο χωρίο ("τάξις δε τάξ,ιν παρεκάλει νεώς μακράς" ) "συγκεκριμένα,η "τά­ ξις" ερμηνεύεται εδώ ως "σειρά κωπηλατών"(καθώς η μια παρακινεί την άλλη κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας) αλλά και ως "μοίρα του στόλου"

.Πάντως,

παρά τις διαφορές στην ερμηνεία των συγκεκριμένων χωρίων,οι σημασίες που φαίνεται να έχει η λέξη "τάξις" είναι ενδεικτικές'άλλωστε,οι περισσότερες 17 απαντούν συχνά στη στρατιωτική ορολογία και σε μεταγενέστερες πηγές Από τις συνηθέστερες σημασίες,λοιπόν,διακρίνουμε αυτή της "γραμ­ μής στρατιωτών" και "παράταξης στρατεύματος"(συχνά"παράταξης μάχης").Και οι δύο σημασίες προκύπτουν ευκρινώς από το ρήμα "τάσσω" και εξειδικεύονται κατ' αναλογία προς εκείνοιόπως,στη στρατιωτική ορολογία,το ρήμα "τάσσω" αποδίδει την ενέργεια της οργάνωσης μιας μάχιμης δύναμης στον χώρο,έτσι και το ουσιαστικό αποδίδει την πράξη και το αποτέλεσμα της διάταξης

μιας

μάχιμης πεζικής δύναμης. Η σημασία της "γραμμής στρατιωτών" απαντά ήδη στον Ηρόδοτο όπου ο όρος "τάξις" αποδίδει ένα μέρος της συνολικής παράταξης ("τό μέσον έγί18 νετο έπί τάξιας ολίγας") 'στα σχετικά,μάλιστα,χωρία ο όρος φαίνεται,πέ­ ρα από την απλώς περιγραφική του λειτουργία,να συνδέεεται άμεσα με την τα­ κτική οργάνωση της εποχής,όπως θα φανεί παρακάτω.Εξίσου χαρακτηριστική εί­ ναι και η σημασία της "παράταξης στρατεύματος" (ή "μάχης"),η οποία απαντά 19 συχνά στον Θουκυδίδη ("των μεν οπλιτών όντων έν τάξει") .Αξίζει,όμως,να σημειωθεί ότι με την ίδια σημασία απαντούν και άλλοι σύνθετοι τύποι του 20 ουσιαστικού "τάξις" (όπως "άντίταξις"."διάταξις",παράταξις"."σύνταξις" )" σε αντίθεση προς την πολυσημία του όρου "τάξις",οι σύνθετοι αυτοί τύποι φαίνεται να όημιουργήθηκαν για να αποδώσουν κατά ειδικότερο τρόπο την "πα­ ράταξη" και τις συναφείς μ'αυτή σημασίες. Στη στρατιωτική ορολογία η λέξη "τάξις" σημαίνει,όμως,επίσης και τη "θέση μάχης" του καθενός τμήματος ή μαχητή.Όπως αναφέρθηκε πριν, η σημασία αυτή είναι πιθανό να απαντά ήδη στον Αισχύλο,αλλ'ασφαλώς πιστο52

ποιείται στον Ηρόδοτο ("εμενον έν xfj έωυτοΰ τάξι έκαστος") και. είναι εοεξής συχνότατη

.Σ'όλα τα σχετικά χωρία,η σημασία αυτή δηλώνει ακριβώς τη

συγκεκριμένη θέση στα πλαίσια μιας ευρύτερης "τάξεως",της συνολικής δηλ. . παράταξης της μάχιμης δύναμης ή της οικείας γραμμής στρατιωτών.Στον Ηρόδο­ το , αλλά κυρίως τον Δ' π.Χ.αι. και δη στους ρήτορες,η ίδια σημασία απαντά, πάντοτε με το αυτό περίεχόμενο,στη στερεότυπη έκφραση "(έκ)λείπω τήν τά22 ξιν" .Πρόκειται ,μάλιστα,για μια από τις συνηθέστερες φράσεις της στρατιω­ τικής ορολογίας και δηλώνει το έσχατο αμάρτημα του στρατευμένου πολίτη:την "τάξιν λείπει" ο δειλός λιποτάκτης,ο "ρίψασπις". Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η έκφραση "λείπω τήν τάξιν" χρησιμο­ ποιείται

και σε πολιτικά συμφραζόμένα:ο πολίτης που "λείπει τήν τάξιν",όπως

και ο οπλίτης,εγκαταλείπει τη θέση όπου το καθήκον του έναντι της πολιτεί­ ας τον έταξε,αθετεί την υποχρέωση του προς αυτή. Η αναλογική αυτή χρή­ ση της έννοιας της έννοιας "τάξις" παρατηρείται αυτός παραινεί

λ.χ. στον Δημοσθένη

τους συμπολίτες του να αντιμετωπίζουν την "έν τη πολιτεία

τάξιν" όμοια με την "έν ταϊς στρατείαις"

.Ενδεικτική είναι,επίσης,η έκ­

φραση "λείπω τήν τάξιν" στον "Κατά Κτησιφώντος" λόγο του Αισχίνη.Θέλον­ τας ο ρήτορας να δώσει ιδιαίτερη έμφαση στην έκκληση του για προσήλωση στο δημοκρατικό πολίτευμα (πράγμα που εξυπηρετεί,βέβαια,τις δικές του πο­ λιτικές σκοπιμότητες),κρίνει σκόπιμο να παραλληλίσει την παραβίαση των έννομων υπαγορεύσεων του πολιτεύματος προς τη στρατιωτική λιποταξία: "άλλ'ωσπερ αν ύμων έκαστος αίσχυνθείη τήν τάξιν λιπειν ην αν ταχθΐ) έν τω πολέμω,ουτω καί νϋν αίσχύνθητε έκλιπεΓν τήν τάξιν,ην τέταχθε ΰπό των νόμων φύλακες της δημοκρα' ,, 24 τιας" Εκτός από τη σημασία της συγκεκριμένης "θέσης",άλλη εξίσου συ­ χνά χρησιμοποιούμενη είναι και αυτή του"στρατιωτικού τμήματος",δηλ.της με­ γαλύτερης ή μικρότερης στρατιωτικής μονάδας.Τη σημασία αυτή συναντούμε 25 λ.χ. στον Σοφοκλή ("οι νϋν σύν επτά τάξεσιν σύν επτά τε λόγχαις" ),αλλά πολύ χαρακτηριστικότερα στον Ηρόδοτο όπου με τον όρο

"τάξις"

τα διαφορετικής φυλετικής ή τοπικής προέλευσης μέρη μιας λίκων τάξιν"

ονομάζονται

στρατιάς ("Κι-

)."Τάξις" ονομαζόταν,επίσης,στην Αθήνα -όπως είναι γνωστό53

το σύνολο των οπλιτών που παρείχε η κάθε φυλή,υπό τη διοίκηση ενός "τα27 ξιάρχου" .Τέλος,στον Ξενοφώντα ορίζεται και το αριθμητικό μέγεθος μιας "τάξεως":στην " Ανάβαση"

η "τάξις" των Ελλήνων αριθμεί 200 άνδρες ενώ

στην "Κυρου Παιδεία" η "τάξις" των Περσών αριθμεί 100 άνδρες.πρόκειται ρβ

δηλ. για ένα τμήμα οπωσδήποτε μεγαλύτερο του "λόχου" . Η χρήση του όρου "τάξις" με τη σημασία της "στρατιωτικής

μονάδας" ισχύει -όπως είναι ευ­

νόητο- για μισθοφορικά τμήματα και τον μακεδόνικο στρατό,εφεξής δε είναι 29 συνηθέστατη Συμπερασματικά,μπορούμε να πούμε ότι η χρήση της λέξης "τάξις" στην στρατιωτική ορολογία -με τις επιμέρους σημασίες που εκτέθηκαν παραπά­ νω- καλύπτει ένα μεγάλο μέρος των μαρτυριών που διαθέτουμε"είναι,μάλιστα, αξιοσημείωτο ότι απαντά με το ίδιο σημασιολογικό περιεχόμενο από την κλασ­ σική εποχή έως και την αυτοκρατορική,δίχως να μεταβληθούν οι παραστάσεις που ανακαλούσε,παρά τη σταδιακή εξέλιξη της πολεμικής τέχνης.Μια άλλη διαπίστωση αφορά στο απολύτως σαφές και συγκεκριμένο περιεχόμενο της:η λέξη είχε προσλάβει στη στρατιωτική σφαίρα ένα τεχνικό περιεχόμενο'έτσι εξηγείται και ότι απαντά ευχερώς δίχως τη συνοδεία κάποιου διευκρινιστι­ κού τύπου,το περιεχόμενο της δηλ. είναι προφανές στον αρχαίο αναγνώστη ακόμη κι όταν η λέξη τίθεται αυτάρκης. Τέλος,όπως δείχνουν η πρώιμη στρατιωτική σημασία της "τάξεως" στον Αισχύλο,οι επιμέρους αποχρώσεις του όρου και η ευρύτατη χρήση του, φαίνεται ότι η "τάξις" κάλυψε την ανάγκη δημιουργίας ειδικών όρων για την απόδοση μιας στρατιωτικής οργάνωσης.Πότε και πώς δημιουργήθηκαν οι επι­ μέρους αυτές σημασίες δεν είναι ακριβώς γνωστό.Μπορούμε,όμως,με πολλή πιθανότητα να υποθέσουμε ότι η εμφάνιοή τους συνδέεται με τη δημιουργία της "φάλαγγος" στον ΣΤ' π.Χ. αι.-."τάξις" ως "παράταξη" , ως "γραμμή στρα­ τιωτών" ή ως συγκεκριμένη "θέση μάχης" του οπλίτη,μόνο στο πλαίσιο της νέας αυτής τακτικής -η οποία,ως γνωστόν,είχε και σημαντικές κοινωνικές 30 και πολιτικές συνέπειες- νοείται .Ακόμη κι αυτή η βαρύτητα της έκφρασης "λείπω τήν τάξιν" φαίνεται να συνδέεται με τον σημαντικό ρόλο που δια­ δραμάτιζε η διαφύλαξη της "θέσεως" από τον κάθε οπλίτη στα πλαίσια της οπλιτικής φάλαγγας. 54

γ.Η έννοια "τάζις" οτην πολιτική και κοινωνική αφαίρα Η χρήση της λέξης "τάξις" στην πολιτική σφαίρα μαρτυρείται κυρίως στις γραμματειακές πηγές του Δ'

π.Χ. αι.,ενώ αντίθετα δεν

φαίνεται να είναι συχνή κατά τον προηγούμενο Ε

π.Χ. αι."το εάν'η

διαφορά αυτή οφείλεται, στον συμπτωματικό χαρακτήρα της παράδοσης ή σε κάποιον ειδικότερο λόγο θα μας απασχολήσει αργότερα.Πάντως,η πρώτη εντύπωση από την εξέταση της χρήσης του όρου "τάξις" στην πολιτική σφαίρα είναι ότι καθοριστικό ρόλο στο περιεχόμενο του παίζει η πρωταρ­ χική του σημασία,όπως αυτή προέρχεται από το ρήμα "τάσσω",δηλ. η ση­ μασία της "τακτοποίησης",του "καθορισμού". Η λέξη "τάξις",λοιπόν,απαντά για πρώτη φορά σε πολιτικά συμ­ φραζόμενα στο δεύτερο μισό του Ε'

π.Χ. αι. Σε δημόσια έγγραφα της'

Αθήνας σχετικά με τη φορολογία , όπως σε επιγραφή του 425/4 π.Χ.,ο ό­ ρος "τάΡχαQ <; jjpj όfjpoj " μαχικές

οαφώς σημαίνει την κατανομή των φόρων στις συμ­

πόλεις και κατ'επέκτασιν τα σχετικά ποσά (οπότε ο όρος απαντά

και στον πληθυντικό αριθμό:"τάς |_δέ τάχσες]ΐιόσαι [_αν κατ-ja πΓόλιν διαδικάζονται"^^) .Αξιοσημείωτο είναι,επίσης,ότι την κατανομή αυτή αναλαμ­ βάνουν ειδικοί αξιωματούχοι που εκλέγονται από τη βουλή και φέρουν τον τίτλο "τάκται"3 .Εξίσου ενδεικτικό για την παρουσία της πρωταρχι­ κής σημασίας της λέξης είναι και το υπόλοιπο λεξιλόγιο της αθηναϊκής οικονομικής διοίκησης που σχετίζεται με την "τάξιν του φόρου":στην ίδια αθηναϊκή επιγραφή γίνεται λόγος για την αρμοδιότητα της βουλής να "τάσσει" μαζί με τους "τάκτας" τον "φόρον" ,αλλού αναφέρεται ότι η βουλή μόνη ή μαζί με το δικαστήριο της Ηλιαίας "εταξεν τόν φόρον" , αλλού ως "τάξις" χαρακτηρίζεται ο γνωστός καθορισμός των πόρων της πρώτης αθηναϊκής συμμαχίας από τον Αριστείδη ονομάζονται οι φόροι κατά τον Δ'

και,τέλος."συντάξεις"

π.Χ. αι.,σε μια προσπάθεια -όπως

είναι γνωστό- να αποφευχθεί η αρνητικά φορτισμένη εξαιτίας της ιμπεριαλιστικής πολιτικής του Ε'

π.Χ. αι. λέξη "φόρος" .

Από την αθηναϊκή οικονομική διοίκηση είναι επίσης γνωοτή μια άλλη χρήση του όρου "τάξις" που συνδέεται με τη νομοθεσία περί 55

χρεών.Συγκεκριμένα,σε νόμο που παραθέτει ο Δημοσθένης γίνεται λόγος για τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθηθεί προκειμένου να διακανονι­ σθεί η πληρωμή ενός χρέους (ή να παραγραφεί) .0 διακανονισμός αυτός ονομάζεται"τάξις"

"αλλά και οποιοσδήποτε άλλος διακανονισμός ορί­

ζεται είτε από τον νόμο είτε ad hoc (λ.χ. με την παρέμβαση ενός αξι­ ωματούχου) μπορεί εξίσου να ονομασθεί "τάξις"0. Από την ίδια σημασία της "τακτοποίησης" φαίνεται να προ­ έρχεται

και η σημασία της "οργάνωσης" ή του "θεσμού", όπως εντοπίζεται

για τη λέξη "τάξις" σε ορισμένα χωρία του Αριστοτέλη.Εκεί,ο Αριστοτέλης συγκρίνει την αρχαιότητα του θεσμού των συσσιτίων ("συσσιτίων τάξις" 4 ^) στην Ιταλία και την Κρήτη'η χρήση της "τάξεως" εξυπακούεί ακριβώς την οργάνωση του θεσμού ("τά συσσίτια καταστησαι"

)στο απώτατο παρελθόν

και ασφαλώς δεν απέχει από τη βασική έννοια του "τάσσω",όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις. Ανάλογη είναι και η σημασία της "τάξεως" στη σφαίρα της πο­ λιτικής θεωρίας του Δ'

π.Χ. αι. όπου χρησιμοποιείται για να αποδώ­

σει τη διάταξη των αξιωμάτων σε μια οργανωμένη πόλη,καθώς τα αξιώματα στις αναμεταξύ τους σχέσεις διαμορφώνουν την "πολιτείαν"("πολιτεία μέν γάρ έστι τάξις ταΐς πόλεσιν ή περί τάς αρχάς"42).Στα "Πολιτικά" του Αριστοτέλη ο ορισμός αυτός επαναλαμβάνεται τουλάχιστον άλλες δύο φορές,για να δειχθεί με σαφήνεια ότι η^ "τάξις των άρχων" ταυτίζεται με το είδος της διακυβέρνησης τελικά δηλ. με την "πολιτείαν"43.Στην πραγματικότητα η "τάξις" αυτή ανταποκρίνεται στη σύσταση και διάρθρω­ ση του πληθυσμού,δηλ.στη διάταξη των "μέρων" του πληθυσμού44("τάξις των οίκούντων" 45 ) και,πιο συγκεκριμένα,αντανακλά τις αναμεταξύ τους ανισότητες και διαφορές ("ύπεροχάς" και "διαφοράς"46).Καθοριστικό ρό­ λο ,λοιπόν,σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, γι α τον χαρακτηρισμό της συνολι­ κής "τάξεως των άρχων" διαδραματίζει η θεμελιώδης πηγή της εξουσίας, η "κυρία πάντων αρχή""γνωρίζουμε,μάλιστα,ότι το κυρίαρχο σώμα των πο­ λιτών,όπως και εκείνο των "τελείων" -με πλήρη πολιτικά δικαιώματαπολιτών,ονομάζεται "πολίτευμα"

και ταυτίζεται άλλοτε με έναν,δηλ.

τον τύραννο ,άλλοτε με τους "ολίγους" κι άλλοτε με τους

πολλούς,δηλ.

τον^τΐμον". Έ τ σ ι , είναι αναμενόμενη η σύνδεση της "τάξεως" με το πολί56

τευμα" και ο αντίστοιχος χρακτηρισμός της ως "αριστοκρατικής","ολιγαρ­ χικής" ή "δημοκρατικής"48. Η κύρια παράσταση που ανακαλεί η χρήση της "τάξεως" στις πα­ ραπάνω περιπτώσε ι ς, είτε αφορά στην "τάξιν των άρχων" είτε στην υποκεί­ μενη ΰ'αυτήν

"τάζ,ιν τών οί κούντων" , είναι και πάλι αυτή της "διάταξης",

όπως προκύπτει από το ρήμα "τάσσω".Έτσι,δεν προκαλεί έκπληξη ότι Π> "τάξις" αποδίδει συνολικά την οργάνωση μιας πόλεως,την "τάξιν της πολι­ τείας".Η χρήση αυτή απαντά ήδη στον "Κριτία" του Πλάτωνα

και είναι

ιδιαίτερα συχνή στον Αριστοτέλη στην περιγραφή των κατά τόπους πολιτευ50 μάτων .Όπως δηλ. παρατηρεί και ο W.L.Newman ,η "τάξις" αφορά καταρχήν στην κατανομή των εξουσιών,ευρύτερα όμως συμπεριλαμβάνει ως έννοια και τους νόμους που διέπουν την πολιτεία και,τέλος.αποδίδει το σύνολο των 51 δημόσιων θεσμών

.Ιδιαίτερο,μάλιστα,ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι η "τά­

ξις" ως όρος δηλώνει μια έννομη ρύθμιση του πολιτεύματος ("νόμων δε τετυχήκασιν <άεί> καί τάξεως πολιτικής" 52 ή ''κατά τάξιν τινά βασιλεία" 53 ) και,συνεπώς,εξυπακούει την ευθυγράμμιση του συστήματος διαχείρισης της e^ovaCac, με το σύστημα των νόμων θετικό περιεχόμενο της "τάξεως"

5 5

. Είναι , λοιπόν, φανερό και εδώ το έντονα ,το οποίο ανάγεται στη γενική σημασία

της λέξεως και επιβεβαιώνεται στο πρωταρχικό περιεχόμενο της. Μια άλλη πολύ ενδιαφέρουσα ενότητα χρήσεων της λέξης "τάξις" στην πολιτική σφαίρα αποτελούν οι περιπτώσεις εκείνες όπου εμφανίζεται συνδυασμένη με την έννοια του "νόμου",με ποικίλες σημασιολογικές αποχρώ­ σεις .Αρχίζοντας από την απλούστερη χρήση,αναφέρουμε ότι η "τάξις" δηλώ­ νει την"προσταγή" του νόμου,δηλ.τον "κανόνα"'η σημασία αυτή προκύπτει εύλογα από τη δεύτερη σημασία του ρήματος "τάσσω",το οποίο -πέραν του "θέτω σε ορισμένη σειρά"-σημαίνει και "αναθέτω"."εντέλλομαι".Έτσι,η "τάξις του νόμου" απαντά στον Πλάτωνα αναφορικά με τη σύμφωνη προς τις νομοθετικές προβλέψεις κληρονομιά των συγγενών ("κατά την τάξιν του νό­ μου έπί τόν κλήρον πορευέσθω"5^),όπου αναμφίβολα αποδίδει τις"διατάξεις" του νόμου,τις ρυθμίσεις που ο νόμος επιβάλλει.Ανάλογη είναι η σημασία του όρου όταν,και πάλι στους "Νόμους".αναγνωρίζεται η αδυναμία του νο­ μοθέτη να συμπεριλάβει το σύνολο των ανθρώπινων πράξεων στις προβλέψεις του,ορίζοντας για την καθεμιά ξεχωριστά "τάξεις καί ζημίας"57 "όπως η 57

" ζ η μ ί α " α π ο δ ί δ ε ι , την απορρέουοα από κ ά π ο ι α παράβαση τ ο υ νόμου και

η " τ ά ξ ι ς " , σ τ η ν περίπτωση α υ τ ή , α π ο δ ί δ ε ι

τ ο υ ν ό μ ο υ , τ ο σύνολο δηλ.των ρ υ θ μ ι σ τ ι κ ώ ν Το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο

του

κανόνων

58

υπαγορεύσεις

.

της " ρ ύ θ μ ι σ η ς " απαντά κ α ι στην έκφραση " έ ν ν ο ­

μος τ ά ξ ι ς " , κ α τ ά τ η ν ε ρ μ η ν ε ί α της ο π ο ί α ς σία του "τακτοποιώ"

ευρύτερα τ ι ς

ποινή,έτσι

αλλά κ α ι πάλι

ε π ι σ τ ρ έ φ ο υ μ ε στη βασική σημα­

η κ ύ ρ ι α έμφαση δ ί ν ε τ α ι στον

προσδιο­

ρισμό τ η ς " τ ά ξ ε ω ς " από τον ν ό μ ο . Π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α μ ί α " τ ά ξ ι ν " η οποία βάλλεται

από τ η ν

ισχύ τ~υ " ν ό μ ο υ " , γ ι α

μιας δραστηριότητας. Όταν λ.χ. δεν ε ί ν α ι σικής

τ η β ά σ ε ι νόμων δ η λ . δ ι ε υ θ έ τ η σ η

Πλάτων

π α ρ α τ η ρ ε ί στους "Νόμους" ό τ ι

δύσκολο να ε ξ ε υ ρ ε θ ε ί με π ο ι ο ν τρόπο θα ε π ι τ ε υ χ θ ε ί στους

αγώνας κ α ί

η πόλις

ο

οφείλει

εκδηλώσεων

τά τ ο ι α ύ τ α " η "έννομος τ ά ξ ι ς " να μην ε π ι τ ρ έ π ε ι

"μου­

, ε ν ν ο ε ί προφανώς ό τ ι

τ η ν α υ θ α ί ρ ε τ η ή τ υ χ α ί α οργάνωση των

αυτών αλλά να π α ρ ε μ β α ί ν ε ι

δέοντα'τότε μόνον.προστίθεται

περι­

αμέσως ν ο μ ο θ ε τ ι κ ά γ ι α να ο ρ ί ζ ε ι

κ α τ ό π ι ν , θ α προκύψει

η προσδοκώμενη

τα

για

την

πόλη " ω φ έ λ ε ι α " . Στην ί δ ι α ενότητα ανήκει κ α ι η χρήση της "τάξεως" παρατακτικά σ υ ν δ ε δ ε μ έ ν η ς με τη λ έ ξ η "νόμος".Η χρήση αυτή ε ί ν α ι η πλέον ε ν δ ε ι κ τ ι κ ή γ ι α τ ο ε ν ν ο ι ο λ ο γ ι κό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο του όρου κατά τον Δ'

π.Χ.

α ι . , σ τ ο βαθμό που

μας π α ρ έ χ ε τ α ι η δυνατότητα να παρακολουθήσουμε τη σύγκλιση των δύο α υ ­ τών εννοιών πάρχει

αλλά και την ι δ ι α ί τ ε ρ η βαρύτητα του συνδυασμού τους.Δεν υ ­

α μ φ ι β ο λ ί α ότι,παρά τη δεδομένη διαφορά μεταξύ των δύο όρων,ο

"νόμος" ε π ι β ά λ λ ε ι στην πραγματικότητα μ ί α " τ ά ξ ι ν " , ε φ ό σ ο ν κατανέμει σ' ένα πολυπληθές ανθρώπινο σύνολο αρμοδιότητες»δικαιώματα ή υποχρεώσεις: ε π ι τ ρ έ π ε ι » α π α γ ο ρ ε ύ ε ι ή σ υ ν τ ο ν ί ζ ε ι τ ι ς δραστηριότητες του.Η σπουδαιότητα του κανόνι Ο τ ι κού αυτού συστήματος ως όρου επιβίωσης μΐ;ας οργανωμένης κοινωνίας

ε ί ν α ι γνωστή γ ι α την π ο λ ι τ ι κ ή

θεωρία της αρχαίας Ελλάδας. 0

Π λ ά τ ω ν , ε ι δ ι κ ό τ ε ρ α , π α ρ α τ η ρ ε ί ό τ ι καθώς ο ι άνθρωποι δεν έχουν " θ ε ί α

μοί­

ρα" το χάρισμα της "επιστήμης",νου δηλ. έμφυτης τάξεως,οφείλουν να υπα­ κούσουν στον " ν ό μ ο ν " 6 0 · η επιτυχής,μάλιστα,απήχηση της εφαρμογής του σ τ η ­ ρίζεται

στο κ α τ ε υ θ υ ν τ ή ρ ι ο μέτρο του,ισόρροπο μεταξύ της αταξίας κ α ι της

α υ θ α ι ρ ε σ ί α ς . Σ τ ο ν "Γοργία",ο "νόμος" αυτός ( " τ ό νόμιμον καί ò νόμος") θεωρείται

" τ ά ξ ι ς " της ψυχής,όπως η ε π ι μ έ λ ε ι α αποτελεί την " τ ά ξ ι ν " των

"δημιουργών",η ευπρέπεια τ η ν " τ ά ξ ι ν " της " ο ι κ ί α ς " και η " υ γ ε ί α " την " τ ά 58

61

ξιν" του "οώματος" .Η "τάξις",λοιπόν.αποδίδεται -αν δεν ισοδυναμεί- με 62

"νόμους" .Έτσι,δεν προκαλεί έκπληξη ότι και ο Αριστοτέλης διατυπώνει επί λέξει τον ορισμό "δ τε γάρ νόμος τάξις τις έστι καί την εύνομίαν άναγκαϊον εύταξίαν είναι" αλλά και*·-αντιστρόφως 6

"ή γάρ τάξις νόμος" . Με βάση,λοιπόν,τις παραπάνω διαπιστώσεις η παρατακτική σύνδεση του "νόμου" και της "τάξεως" στην έκφραση "νόμος καί τάξις" προκαλεί δι­ καιολογημένη απορία ως προς τη σκοπιμότητα του συνδυασμού των δύο εννοι­ ών,στο βαθμό που η πρώτη εν πολλοίς εξυπακούει και καλύπτει το περιεχό­ μενο της δεύτερης.Συγκεκριμένα,η εκφρααη

αυτή απαντά συχνά στον Πλάτω­

να ,σε παρόμοια συμφραζόμενα, στους "Νόμους",την "Πολιτεία" και τον "Φίληβο" . Έτσι ,στους "Νόμους" αναφέρεται πως ο,τιδήποτε χαρακτηρίζεται από "τάξιν καί νόμον" επιφέρει στην πόλη "αγαθόν"

"αλλού πάλι επισημαί­

νεται ότι,αν και κανείς "ούτε νόμος οϋτε τάξις" δεν είναι καλύτερος της "επιστήμης",ο άνθρωπος οφείλει να επιλέξει την υπακοή στην "τάξιν τε καί νόμον" στο μέτρο της αδυναμίας του να αυτοκυριαρχηθεί

αλλού,τέλος,

λέγεται ότι με τόλμη οφείλει ο ευρετής του ορθού μουσικού μέλους να προκαθορίσει ("εις νόμον καί τάξιν αγειν" 6 7 ) τα της τέχνης του.Επιπλέον, ο Πλάτων παρατηρεί ότι, καθώς η πόλη επιβάλλεται να χειραγωγεί τις "ήδονάς", αναγκάζεται "μετά νόμων καί τάξεως" να θέτει μέτρα και όρια στους πολίτες της,όπως λ.χ. για τη μέθη

.Εξίσου ενδεικτικά είναι τα χωρία

της "Πολιτείας" και του "Φιλήβου".:στο πρώτο,επισημαίνεται ότι ο βίος του τυράννου είναι "αηδής" διότι απέχει της "αληθούς ηδονής",η οποία συνίσταται στην ουσία "νόμου τε τάξεως" και»παραπέρα,"λόγου καί φιλοσοφιας"" 3 στο δεύτερο λέγεται οτι η θεια δύναμη έθεσε ως όριο στην ακό­ ρεστη ηδονή τον "νόμον καί τάξιν".αποτρέποντας την "ΰβριν...καί ξύμπασαν πάντων πονηρίαν"

.

Σ'όλα τα χωρία αυτά καθίσταται προφανές ότι το περιεχόμενο των δύο εννοιών είναι ενιαίο κι αφορά τη "ρύθμιση" του δημόσιου και ιδιωτικού βίου βάσει σταθερών αρχών,θεμελιωμένων στην επιδίωξη του "άγαθοο".Το ερώτημα που προηγουμένως θέσαμε μας παρέχει τη δυνατότητα, 59

λ ο ι π ό ν , ε μ β α θ ύ ν ο ν τ α ς στην ανάγκη διαμόρφωσης μ ι α ς έκφρασης όπως "τάξις καί ν ό μ ο ς " , ν α κατανοήσουμε πληρέστερα τη φ ό ρ τ ι σ η του όρου " τ ά ξ ι ς " στον Δ'

π.Χ.

αι.

Έ τ σ ι , μ ά λ ι σ τ α , ε π ι σ τ ρ έ φ ο υ μ ε και στο α ρ χ ι κ ό μας ερώτημα αν

η ι δ ι α ί τ ε ρ α συχνή την εποχή αυτή χρήση του όρου στην π ο λ ι τ ι κ ή σφαίρα οφείλεται

στον συμπτωματικό χαρακτήρα της παράδοσης ή σε άλλη ε ι δ ι κ ό τ ε ­

ρη α ι τ ί α . Σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α , από τη μελέτη των σ χ ε τ ι κών χωρίων μας επιτρέπεται η υπόθεση ό τ ι η " τ ά ξ ι ς " χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι εδώ ε μ φ α τ ι κ ά γ ι α να ενισχύσει το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο τ ο υ " ν ό μ ο υ " . τ ο ν ί ζ ο ν τ α ς ακριβώς τη ρ υ θ μ ι σ τ ι κή του αποστολή κι όχι π ρ ο σ θ έ τ ο ν τ α ς του κ ά π ο ι α ουσιωδώς δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή δ ι ά σ τ α σ η .Η έμφαση αυτή γ ι α την α π ό λ υ τ η και ε π ι β ε β λ η μ έ ν η κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ο υ νόμου δ ε ν φαίνεται άσχετη με την ι δ ι α ί τ ε ρ α ασταθή π ο λ ι τ ι κ ή κατάσταση τ ο υ

Δ'

π . Χ . α ι . και την εύ­

λογη α ν τ ί δ ρ α σ η των π ο λ ι τ ι κ ώ ν και δ ι α ν ο ο υ μ έ ν ω ν τ η ς ε π ο χ ή ς σ'αυτήν.Ο ί δ ι ο ς ο Πλάτωνας, σε κ ε ί μ ε ν α όπως η Ζ Ε π ι σ τ ο λ ή τ ο υ , εξέφρασε την έντονη αντίδρα­ ση του στο κλίμα αυτό του Δ' ήδη

επισημάνει

π.Χ α ι . , ε ν ώ η σύγχονη ιστορική έρευνα έχει 71 τα α ί τ ι α και τα αποτελέσματα της ασταθούς κατάστασης

που θ ε ω ρ ε ί τ α ι β έ β α ι ο ό τ ι επηρέασε σε βάθος και τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή θεωρία της εποχής. Η "τάξις"

, λ ο ι π ό ν , συνδυασμένη με τ ο ν " ν ό μ ο ν " , εισάγεται στην πο­

λ ι τ ι κ ή σφαίρα κατά τον αυτό της ρευστής

Δ'

π.Χ.

α ι . α ν τ ι τ ι θ έ μ ε ν η πιθανώς προς το κλίμα

και ευμετάβολης πολιτικής

κατάστασης .προσλαμβάνοντας το

π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο μάλλον της σταθερής .σαφούς και προνοητικής αποκατάστασης των πολιτικών πραγμάτων σε ένα προγενέστερο ή ι δ α ν ι

> τους καθεστώς.

Η ε υ ρ ε ί α αυτή λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α του όρου ε π ι β ε β α ι ώ ν ε τ α ι

χαρακτηριστι­

κά κι από τη χρήση του ως ισοδύναμου της " π α τ ρ ί ο υ π ο λ ι τ ε ί α ς " τάξις")

που ε π ι κ α λ ο ύ ν τ α ι

πολιτικοί

και δ ι α ν ο ο ύ μ ε ν ο ι

του

Δ'

("προγόνων π.Χ. α ι . ,

διαφορετικών πολιτικών παρατάξεων,εννοώντας ο καθένας από την πλευρά του κ ά π ο ι ε ς

ι δ ε ώ δ ε ι ς αρχές του π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς : α φ ε ν ό ς , γ ι α τη μία πολιτική

π α ρ ά τ α ξ η , ε ν ν ο ε ί τ α ι το πολίτευμα του Σόλωνα και του Κλεισθένη "αφετέρου, γ ι α την άλλη . ε ν ν ο ε ί τ α ι η ριζοσπαστική δημοκρατία του τ έ λ ο υ ς του προηγού­ μενου α ι ώ ν α . Αυτό ακριβώς το ετερόκλητο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο που απέδιδαν στην "πατ ρ ι ο ν π ο λ ι τ ε ί α ν " ή "προγόνων τ ά ξ ι ν " μαρτυρεί το γ ε ν ι κ ό και αποδεκτό κύ­ ρος των δύο ε ν ν ο ι ώ ν που ασφαλώς συνδέεται με κάποια συντηρητική νοοτροπία των Αθηναίων:οι

σ υ χ ν έ ς αναφορές των σχετικών εκφράσεων κατατείνουν πάντα 60

στην ε ξ ι δ α ν ί κ ε υ σ η του π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς , ό π ω ς ο καΰίνας θόν

αυτό σύμφωνα με τ ι ς

αντιλαμβάνεται το π α ρ ε λ ­

π ο λ ι τ ι κ έ ς τ ο υ π ε π ο ι θ ή σ ε ι ς 7 2 . £ τ ο σημείο α υ τ ό ,

μ ά λ ι σ τ α , ο π ο λ ι τ ι κ ό ς λόγος χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί την ήδη γνωστή από τη σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή ο ρ ο λ ο γ ί α έκφραση " λ ε ί π ω την τ ά ξ ι ν " , δηλώνοντας έτσι ένα ασυγχώρητο π ο λ ι 73 τικό ολίσθημα

: σ τ ο ν "Μενέξενο" ο Σωκράτης,αφού α ν α ο ε ρ θ ε ί στους α δ ι ά κ ο ­

πους έ ν δ ο ξ ο υ ς αγώνες της Αθήνας γ ι α την εξασφάλ-^η της κ υ ρ ι α ρ χ ί α ς τ η ς ώς τ ι ς α ρ χ έ ς του Δ' τ ο υ ς "μή λ ε ί π ε ι ν την

π.Χ. α ι . , α π ε υ θ ύ ν ε τ α ι

στους ν ε ό τ ε ρ ο υ ς κ ε λ ε ύ ο ν τ α ς

1 74

τ ά ξ ι ν των π ρ ο γ ό ν ω ν ' , ν α μην απομακρυνθούν δ η λ . α π ό

το πρότυπο ζωής των π ρ ο γ ό ν ω ν ' ο Ι σ ο κ ρ ά τ η ς , ε π ί σ η ς , σ τ ο ν ' Ά ρ χ ί δ α μ ο " , ό π ο υ φαίνεται

δια­

η π ρ ο σ έ γ γ ι σ η Αθήνας και Σ π ά ρ τ η ς , π α ρ α κ ι ν ε ί τους ακροατές του

νεαρού π ρ ί γ κ η π α - μ ε αφορμή τ ι ς π ι έ σ ε ι ς γ ι α αναγνώριση α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α ς στη στη Μεσσήνη- να μην ε ξ ε υ τ ε λ ί σ ο υ ν την πόλη τους υποχωρώντας από τα κεκτη­ μένα των προγόνων τους

("μηδέ π ε ρ ι ι δ ε ΐ ν

τήν τ ά ξ ι ν λ ι π ο ϋ σ α ν " 7 ^ ) Ό Δημο­

σθένης , τ έ λ ο ς , στον " Υ π έ ρ της Ροδίων ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς " .παίρνοντας το μέρος εξόριστων Ροδίων τευόμενων"

δημοκρατών,καταφέρεται

και τους κατηγορεί

ότι

ε ν α ν τ ί ο ν των "όλιγαρχικως

των

πολι­

εγκατέλειψαν την "υπό των προγόνων

τ ά ξ ι ν έν τη π ο λ ι τ ε ί α π α ρ α δ ε δ ο μ έ ν η ν " 7 ^ , δ η λ . Η"τάξις",λοιπόν,χρησιμοποιούμενη

το "πάτριον" π ο λ ί τ ε υ μ α . γ ι α να εκφράσει την

αντίθεση

στην π ο λ ι τ ι κ ή αστάθεια της ε π ο χ ή ς , α ξ ί ζ ε ι να επισημανθεί και σε μ ι α τ ε λ ε υ ­ τ α ί α περίπτωση.0 Δημοσθένης,στον

" ' ο λ υ ν θ ι α κ ό Γ'".υπερηφανεύεται

γ ι α την

ε π ί τ ε υ ξ η της "τάξεως" -μέσω των προτάσεων τ ο υ - στην κάλυψη των αναγκών της πόλεως

απο τους π ο λ ί τ ε ς

της,λέγοντας

"τήν άταξίαν άνελών ε ι ς τ ά ξ ι ν ηγαγον τήν πολιν" Ασφαλώς,δεν

ε ί ν α ι άνευ σημασίας το γ ε γ ο ν ό ς ότι η φράση αυτή ε ί ν α ι σαφώς

ανάλογη με τη γνωστή φράση του πλατωνικού

"Τιμαίου":

" ε ι ς τ ά ξ ι ν αυτό [ s c . ό σ ο ν ην όρατόν] ήγαγεν [ s c . ό θεός]

έκ τΐίς α τ α ξ ί α ς " 7 8 .

Η α ν α λ ο γ ί α των δυο αυτών χωρίων ε π ι τ ρ έ π ε ι

την υπόθεση ότι η έντονη α ν τ ί ­

θεση μεταξύ ε ν ό ς καθεστώτος " α τ α ξ ί α ς " προς ε κ ε ί ν ο της "τάξεως"

αποτελού­

σε κ ο ι ν ό τόπο τόσο στη σφαίρα της φιλοσοφίας όσο και της π ο λ ι τ ι κ ή ς . 0

κοι­

νός αυτός τόπος μ α ρ τ υ ρ ε ί , μ ε τη σ ε ι ρ ά τ ο υ , ότι,παράλληλα προς την " τ ά ξ ι ν " της φύσεως γ ι α την οποία ο Πλάτων διατυπώνει τον θαυμασμό τ ο υ , ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι 61

με όμοιο τρόπο και. η πρόθεση διευθέτησης των πραγμάτων της πόλεως,δηλ.η 79 ανάγκη επιβολής "τάξεως" Σ'έναν άλλο μεγάλο αριθμό χρήσεων του όρου "τάξις" στην πολιτι­ 0 κή σφαίρα διακρίνουμε σημασίες που προέρχονται απ'αυτήν της "θέσεως"^ · η προέλευση αυτών των σημασιών δεν προκαλεί έκπληξη καθώς η "τάξις" προσ­ λαμβάνει το περιεχόμενο της "θέσεως" ως απότοκο της βασικής σημασίας του "τάσσω".Εξάλλου,όπως αναφέρθηκε παραπάνω,η "τάξις" στον στρατιωτικό τομέα δήλωνε -πέραν της τοποθέτησης ενός μάχιμου συνόλου- τη θέση του καθενός ξεχωριστά οπλίτη"ανάλογα προκύπτει και η γενικευμένη χρήση της λέ­ ξης με τη σημασία της "θέσης" που καθένας κατέχει στον χώρο,όχι μόνο κυρι­ ολεκτικά αλλ'εξίσου στον κοινωνικό.πολιτικό ή ηθικό.Βέβαια,όπως και στην περίπτωση της έκφρασης "λείπω την τάξιν" με πολιτική σημασία,η χρήση της λέξης με τη σημασία της "θέσης" σχετίζεται με τη στρατιωτική σημασία

81

αλλά δεν έχουμε κανένα ιδιαίτερο λόγο να πιστεύουμε ότι ανακαλεί πάντα ανάλο­ γες παραστάσεις.Αντίθετα,φαίνεται να έχει απομακρυνθεί αισθητά απ'αυτές και,μάλιστα,όπως θα φανεί ευθύς κατόπιν,τον Δ' π.Χ. αι. αποδίδει συγ­ κεκριμένες κοινωνικές ή πολιτικές έννοιες. Αξίζει,λοιπόν,να αναφερθούν καταρχήν μερικά μόνο παραδείγματα χρήσης της "τάξεως" με τη σημασία της "θέσεως",με σαφές περιεχόμενο και σε σχετικώς

ουδέτερα συμφραζόμενα.Ετον ψευδο-δημοσθένειο "Περί συντάξεως"

ο ρήτορας κατακρίνει την αρχομανία των συγχρόνων του δημοσίων ανδρών κά­ νοντας λόγο για την αναξιοπρέπεια όσων επιδιώκουν "αρχαιρεσίας καί ταύτην την τάξιν"("οι μέν προς αρχαιρεσίας καί ταύτην την τάξιν προσιόντες δούλοι της έπί τω χειροτονεΐσθαι χάριτος περιέρχονται,τελεσθηναι στρατη­ γός έκαστος σπουδάζων"*^).Εδώ,η "τάξις" στη συσχέτιση της προς τις "αρ­ χαιρεσίας" ανακαλεί μάλλον τη σημασία της "τάξεως των άρχων",δηλ.της "διάταξης των αξιωμάτων",που μελετήθηκε πρωτύτερα.Η έκφραση,ωστόσο,"προσ­ ιόντες προς ταύτην τήν τάξιν" αποδίδει μάλλον την εξέχουσα "θέση" μέσα στο κοινωνικό σύνολο που η "αρχή" πιστεύεται ότι εξασφαλίζει για τον κά­ τοχο της. Έ ν α άλλο παράδειγμα σχετίζεται με την πολιτική δραστηριότητα ενός δημοσίου ανδρός'συγκεκριμένα,η "τάξις" αποδίδει τη "θέση" απ όπου ο πολίτης διεξάγει τον πολιτικό αγώνα και,μάλιστα,συχνά υπέρ τίνος τάσ62

σεται με τις δημόσιες πράξεις του.Τέτοιες εκφράσεις συναντούμε στον Δη­ μοσθένη ("την υπέρ ύμων έλόμενον τάξιν πολιτεύεσθαι [sc.τινά"]"

),όπου

σκόπιμα φαίνεται να ανακαλείται η σημασία της "τάξεως" στον στρατιωτικό τομέα:η ήδη ανάλογα φορτισμένη από τη στρατιωτική ορολογία "τάξις" εμ­ φαίνει το στοιχείο της ανυποχώρητης συνέπειας ή της βαρύνουσας επιλογής •θέσεως στον *φλιτικό αγώνα ("τίνα τάξιν εαυτόν εταξεν Αισχίνης έν τη πο­ 84

λιτεία;" ). Σ'ένα άλλο παράδειγμα γίνεται λόγος για την ηθική υπόσταση του ατόμου και η λέξη "τάξις" προσδιορίζει τη "θέση" όπου κανείς τάσσει τον εαυτό του.Αν και στην περίπτωση αυτή η χρήση της "τάξεως" αφορά στον η­ θικό χώρο,είναι σαφώς ανάλογη της προηγούμενης χρήσης στην πολιτική σφαί­ ρα και πιθανότατα ακολουθεί ένα κοινό μ'αυτήν πρότυπο.Δεν φαίνεται,λοιπόν, τυχαίο ότι στα περισσότερα από τα σχετικά χωρία χρησιμοποιείται η "τά­ ξις" .σε συνδυασμό με τα ρήματα "εμμένω"."διαμένω"»"διαφυλάττω" ("πάντα τόν βίον έν ταύτη τη τάξει διαμενοϋσιν [scoi διεγνωκότες δτι μέγιστόν έστι των άγαθων αρετή]"

) Ό συνδυασμός αυτός είναι ήδη γνωστός από τη

στρατιωτική ορολογία και,συνεπώς,θα ήταν ορθό να συμπεράνει κανείς ότι ο Ισοκράτης σκόπιμα ανακαλεί ανάλογες παραστάσεις.μεταφέροντας στο πεδίο της ηθικής συνέπειας την αξία της στρατιωτικής αρετής.Επιπλέον,συχνά τα συνολικά συμφραζόμενα ενισχύουν το θετικό περιεχόμενο της λέξεως "τάξις" ("έθαύμαζόν σου...τήν τοϋ βίου τάξιν"®6)*έτσι,η μάλλον ουδέτερη σημασία της "θέσης" φορτίζεται στην περίπτωση αυτή θετικά τόσο από τα συνοδευτικά της λέξεως ρήματα όσο και από το εν γένει πλαίσιο της αναφοράς της. Στα παραπάνω παραδείγματα είναι μάλλον προφανής η βασική ση­ μασία την λέξης από την οποία προήλθαν οι εξειδικευμένες στον κοινωνικό και πολιτικό τομέα

χρήσεις που θα συζητηθούν στη συνέχεια.Στον κοινω­

νικό,λοιπόν,χώρο η "τάξις" δηλώνει τη θέση ενός ατόμου μέσα στο σύνολο των πολιτών.Το περιεχόμενο αυτό αποκτά ιδιαίτερο βάρος στο βαθμό που ανα­ πόφευκτα συνδέεται με διάφορα άλλα μεγέθη,όπως είναι η οικονομική,κοινω­ νική και πολιτική του ταυτότητα.Έτσι,ο Δημοσθένης κάνει λόγο για την "οίκέτου" και "ελευθέρου παιδός τάξιν",για δύο δηλ. διακεκριμένες κοινω­ νικές θέσεις με σαφώς αξιολογικά υπονοούμενα:συγκεκριμένα,καταφέρεται εναντίον του πολιτικού του αντιπάλου Αισχίνη και,αφού πρώτα παρουσιάζει 63

τη δική του προσήκουσα ανατροφή,τονίζει ότι εκείνος ανετράφη έχοντας την "τάξιν οΐκέτου",δηλ.δούλου,κι όχι "ελευθέρου παιδός"("έτράφης...οικέτου τάξιν,ούκ ελευθέρου παιδός έχων"

).Πιο ενδεικτική είναι η έκφραση "ύπη-

ρέτου τάξιν",την οποία χρησιμοποιεί ο Δημοσθένης για να τονίσει την πα­ ρακμή της πόλεως του εξαιτίας -προφανώς- της πολιτικής των αντιπάλων του: "νΰν ή πόλις εις ύπηρέτου σχήμα καί τάξιν QΟ

προσελήλυθεν" Στην περίπτωση αυτή, η λέξη "σχήμα"αποδίδει καθαυτή τη μορφή του "ύπη­ ρέτου", ενός δηλ. βοηθού των κωπηλατών ή απλώς ενός θεράποντος,ενώ η "τά­ ξις" την υποτιμητική "θέση" του στο κοινωνικό σύνολο.Πάντως.ανεξάρτητα από τις ιδιαιτερότητες του καθενός,και από τα δύο αυτά παραδείγματα είναι φανερό ότι η λέξη "τάξις" δηλώνει τη συγκεκριμένη "θέση" ενός προσώπου μέσα στην κοινότητα. Εξίσου ενδεικτικό για τη χρήση αυτή της λέξης "τάξις" είναι κι ένα παράδειγμα από τον Αριστοτέλη'κάνοντας λόγο για τη θέση των γυναι­ κών και των δούλων, παρατηρεί ότι στους βαρβάρους "τό θήλυ καί τό δοϋλον τήν αυτήν έχει τάξιν" Στο χωρίο αυτό,η "τάξις" και πάλι αποδίδει τη "θέση" των δύο αυτών κοι­ νωνικών ομάδων στο ευρύτερο πλαίσιο της κοινότητας. Είναι,λοιπόν,σαφές ότι εδώ η"τάξις"δεν αφορά σε μεμονωμένα πρόσωπα αλλά σε κατηγορίες προσώπων" στην πραγματικότητα,ο'όλα τα παραδείγματα που παραθέσαμε εξυπακούονται αν­ τίστοιχες κατηγορίες προσώπων(οι οικέτες,οι ελεύθεροι,οι υπηρέτες,οι γυ­ ναίκες,οι δούλοι).Προξενεί,λοιπόν,εντύπωση το ότι,αντί να προβληθεί αυτή ακριβώς η παράσταση της ομάδας»προβάλλεται η παράσταση της θέσης που οι διάφορες αυτές ομάδες κατέχουν στο σύνολο της πόλης. Στο σημείο αυτό,λοιπόν,φαίνεται σκόπιμη η εξέταση της σημασίας της "κατηγορίας" για τη λέξη "τάξις" και η συσχέτιση της με τη σημασία της "θέσης" που'μόλις προηγουμένως αναπτύξαμε.Όπως επισημαίνεται και για τη φιλοσοφική σημασία της "τάξεως" στο οικείο κεφάλαιο

,τα στοιχεία ενός

συνόλου είναι δυνατό να απαρτίσουν μια ενιαία κατηγορία με κριτήριο την όμοια "θέση" που κατέχουν στα πλαίσια του συνόλου αυτού (άρα και στην πο­ λιτική σφαίρα οι πολίτες στα πλαίσια της πόλης).Έτσι λ.χ. στον ψευδοδημοσθένειο "Προς Φαίνιππον" απαντά η "λητουργουντος τάξις",δηλ. η "θε64

σ η " - " κ α τ η γ ο ρ ί α " των λ ε ι τ ο υ ρ γ ώ ν μέσα στην π ό λ η . Ε κ ε ί , ο ε ν ά γ ω ν , ο ο π ο ί ο ς α­ νήκει

στο σύνταγμα των τ ρ ι α κ ο σ ί ω ν λ ε ι τ ο υ ρ γ ώ ν

κι ε π ι δ ι ώ κ ε ι την " ά ν τ ί δ ο σ ι ν "

τ η ς π ε ρ ι ο υ σ ί α ς του με αυτήν του π λ ο υ σ ι ό τ ε ρ ο υ -όπως ο ί δ ι ο ς ι σ χ υ ρ ί ζ ε τ α ι Φ α ι ν ί π π ο υ , ζ η τ ά από τ ο υ ς δ ι κ α σ τ έ ς να α ν τ ι κ α τ α σ τ α θ ε ί από τ ο ν εναγόμενο ( " ά ν α γ κ α Γ ό ν έ σ τ ι ν ε ι ς την έμήν τ ά ξ ι ν π ε ι ρ α σ θ α ι μοϋ ; νυν ό ν τ α απευθύνεται να

καΟιστάναι

ού μόνον Ι έ-

[sc . Φαί νιππον"] πλουσιώτερον αλλά καί π ρ ό τ ε ρ ο ν "

) .Κατόπι ν ,

στον Φ α ί ν ι π π ο και,α<ρού δ ι ε υ κ ρ ι ν ί σ ε ι ό τ ι δ ε ν ε ί ν α ι πλέον ορθό

π α ρ α μ ε ί ν ε ι λ ε ι τ ο υ ρ γ ό ς παρά την ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή του δ υ σ π ρ α γ ί α ( " έ τ ' οΰν

τήν αυτήν ήμδς τάξ,ιν ε χ ε ι ν δ ε ϊ , μ ή της αΰτης τ ύ χ η ς παρακολουθούσης νϋν τ ε καί π ρ ό τ ε ρ ο ν ; Μ η δ α μ ω ς Ό ύ γάρ δ ί κ α ι ο ν " ) , τ ο ν παρακαλεί να α π ο δ ε χ θ ε ί την του " λ η τ ο υ ρ γ ο ϋ ν τ ο ς τάξ,ιν"

( " α λ λ ά διάδεξ,αι και συ καί [ s c . Φ α ί ν ι π π ε ί

καί μ ε τ ά ­

λαβε μ ι κ ρ ό ν χρόνον τ η ς τοϋ λ η τ ο υ ρ γ ο ϋ ν τ ο ς τάξ,εως ε π ε ι δ ή où μεν έν τ ο ϊ ς εργοις ήτυχήκασιν,ύμείς δ'οί είναι

γεωργοϋντες ε ύ π ο ρ ε ΐ τ ε " 9 ^ ) . Σ τ ο

χωρίο αυτό,

ε μ φ α ν έ ς ό τ ι η " τ ά ξ ι ς " του ενάγοντος τ α υ τ ί ζ ε τ α ι με τον ρόλο που δ ι α ­

δραμάτισε μέχρι π ρ ό τ ι ν ο ς συμβάλλοντας στα κοινά ως λ ε ι τ ο υ ρ γ ό ς "την "τάξ,ιν" α υ τ ή - α π ' ό π ο υ ως τα τώρα δ ό λ ι α α π ε ί χ ε - ο φ ε ί λ ε ι να αναλάβει ο Φαίνιππος.Δεν υ ­ π ά ρ χ ε ι , λ ο ι π ό ν , καμμία αμφιβολία ότι η " τ ά ξ ι ς " εδώ,αν και ασφαλώς υπονοεί την κατηγορία των ε υ π ό ρ ω ν και μη πολιτών (αφενός τους "εΰπορουντας γεωργ ο ϋ ν τ α ς " κι αφετέρου τους " έ ν τ ο ι ς ε ρ γ ο ι ς ή τ υ χ η κ ό τ α ς " ) , α π ο δ ί δ ε ι ριο, λόγο και πάλι τη συγκεκριμένη "-δέση" του

εν λόγω προσώπου

της κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς τους συμβολής κατηγοροποιούνται οι λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ί από τ ο υ ς δ ι α δ ί κ ο υ ς

εντάσσει

τον εαυτό του στη

κατά κύ­ :βάσει

κι ο πρώτος

"λητουργοΰντος τάξ,ιν".

Η σημασία της "κατηγορίας" ε ν τ ο π ί ζ ε τ α ι με περισσότερη σαφήνεια σ ' έ ν α χωρίο του "Κατ*Αριστοκράτους" λόγου του Δημοσθένη'εκεί

γ ί ν ε τ α ι α­

ναφορά σ τ ι ς κατηγορίες τ ω ν " ξ έ ν ω ν " , " μ ε τ ο ί κ ω ν " και " π ο λ ι τ ώ ν " . 0

ρήτορας,συγ­

κεκριμένα, επιδιώκει

να αμφισβητήσει τη νομιμότητα ε ν ό ς ευνοϊκού γ ι α τον γνω­

στό στρατηγό Χαρίδημο ψ ή φ ι σ μ α ' δ ι ε ρ ω τ ά τ α ι , λ ο ι π ό ν , π ώ ς ο φ ε ί λ ο υ ν οι

δικαστές

να αντιμετωπίσουν τ ο ν μισθοφόρο αυτό Ευβοεα στρατηγό και π ρ ο τ ε ί ν ε ι να τον θεωρήσουν γ ν ή σ ι ο Αθηναίο πολίτη.Η π ρ ό θ ε σ η , β έ β α ι α , τ ο υ ρήτορα ε ί ν α ι σαφής: σκοπεύει

εξισώνοντας τ ο ν Χαρίδημο με τους γνήσιους π ο λ ί τ ε ς να στρέφει

ν α ν τ ί ο ν του τ ι ς ν ο μ ο θ ε τ ι κ έ ς αυτούς

, ν α καταλήξει δηλ.

ε­

προβλέψεις της π ο λ ι τ ε ί α ς που ισχύουν και γ ι *

στο ότι δεν ε ί ν α ι δυνατό ε κ ε ί ν ο ς να απολαμβάνει

π ρ ο ν ό μ ι α που ο νόμος δ ε ν ε π ι τ ρ έ π ε ι ούτε σ'αυτούς 65

("α δ ' ή μ ΐ ν

τοις γένει

πολιταις εστίν ούδ' έκείνω δεΐν οίμαι γενέσθαι παρά τους νόμους" ). Έτσι. , διατυπώνεται καταρχήν η εξής ερώτηση και απάντηση: "εν τίνι τάζει ποτ'εσθ'ύπέρ ου τό ψήψισμ' εϊρηται,πότερα ξένος η μέτοικος η πολίτης έστίν,.,Ώς υπέρ πολίτου. . .εις μέν ταύτην τίθεμαι την τάξιν τυγχάνοι τιμής"

9 3

αυτόν έν η πλείστης αν .

0 συλλογισμός του Δημοσθένη στην περίπτωση αυτή είναι απόλυτα κατανοητός: εντάσσει τον Χαρίδημο σ'εκείνη την κατηγορία όπου "πλείστης αν τυγχάνοι τιμής" 'η τιμή αυτή,η οποία προσιδιάζει στους "γένει πολίτας".οφείλεται α­ ναμφίβολα στην προνομιούχο κοινωνική τους θέση έναντι των "ζένων" και των "μετοίκων" . Έτσι,ενώ στο χωρίο αυτό η "τάξις" δηλώνει την "κατηγορία",και πάλι διακρίνεται η παράσταση της "θέσης",όπως και στα προηγούμενα χωρία που εξετάσαμε.Πάντως,αξίζει να προσεχθεί ότι το κριτήριο της υπονοούμε­ νης κατηγοροποίησης είναι εδώ διαφορετικό απ'εκείνο που επισημάναμε στο χωρίο του "Προς Φαίνιππον": εκεί επρόκειτο για τον κοινωνικό ρόλο που βα­ σίζεται στο εισόδημα,εδώ πρόκειται για τα πολιτικά δικαιώματα. Σε άλλες περιπτώσεις το κριτήριο διάκρισης των πολιτών σε κατη­ γορίες είναι εντελώς διαφορετικό .Στα "Απομνημονεύματα" του Ξενοφώντα, στον γνωστό διάλογο Σωκράτη και Αρίστιππου γίνεται λόγος για την κατηγο­ ρία εκείνων των "αρχικών" πολιτών,αυτών δηλ. που επιδιώκουν τα πολιτικά αξιώματα και των "μή αρχικών",αυτών δηλ. οι οποίοι -όπως ο Αρίστίπποςδεν τα επιδιώκουν διότι προτιμούν την ησυχία της ιδιωτικής ζωής:και για τις δύο κατηγορίες χρησιμοποιείται η λέξη "τάξις" (έτσι λ.χ. ο Σωκράτης ρωτά τον Αρίστιππο:"είς ποτέραν των τάξεων τούτων σαυτόν δικαίως αν τάττοις;") ,ενώ -πράγμα που προξενεί εντύπωση- χρησιμοποείται,επίσης και γ*α τις δύο κατηγορίες,η λέξη "φΟλον" (όταν ο Σωκράτης λέγει στον Αρίστιππο ότι γνωρίζει την "τάξιν έκατέρου τοΰ φύλου").Πέρα από την εμφανή αυτή σημασία της "κατηγορίας" τόσο για

τους "αρχικούς" όσο και για τους "μή

άντιποιουμένους τοΰ αρχειν",αξίζει ιδιαίτερα να προσεχθεί η συσχέτιση της σημασίας αυτής και πάλι με τη σημασία

της "θέσης"

:καταρχήν,η χρήση

του ουσιαστικού "τάξις" στην απάντηση του Αρίστιππου "ουδαμώς γε τάττω έμαυτόν εις τήν των αρχειν 66

βουλομένων τ ά ξ ι ν " 9 4 , με την ο π ο ί α α π ο π ο ι ε ί τ α ι τάσσεται

εμμέσως

την εξομοίωση του με τ ο υ ς " α ρ χ ι κ ο ύ ς " και συν­

αλλά σαφώς με τους "μη ά ρ χ ι κ ο ύ ς " , π ρ ο κ ύ π τ ε ι σχεδόν αυ­

τ ο ν ό η τ α από την π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν η πολλαπλή επανάληψη του ρ ή μ α τ ο ς " τ ά σ σ ω " με τη σημασία του " τ ο π ο θ ε τ ώ " ( f i g u r a

e t i m o l o g i c a ) ' έ π ε ι τ α , η έκψραση " τ ο ϋ φύλου

τ η ν τ ά ξ ι ν " π ι σ τ ο π ο ι ε ί ασφαλώς ό τ ι οι " α ρ χ ι κ ο ί " π ο λ ί τ ε ς * ~ ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι ως ο ­ μάδα " φ Ο λ ο ν " , ο π ό τ ε και η " τ ά ξ ι ς " π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ε ι -παράλληλα προς τη σημασία της " κ α τ η γ ο ρ ί α ς " - τη "θέση" του "φύλου" αυτού των "αρχικών" 95 του "φύλου" των "μη ά ν τ ι π ο ι ο υ μ έ ν ω ν τοϋ α ρ χ ε ι ν " , σ τ η ν πόλη

,όπως και

Διαφορετικό ε ί ν α ι , ε π ί σ η ς , τ ο κριτήριο της δ ι ά κ ρ ι σ η ς των πολιτών σε κατηγορίες

σ ' έ ν α χωρίο του "Παναθηναϊκού" του Ισοκράτη όπου αναφέρεται

η " τ ά ξ ι ς των εύ φρονούντων"* εκεί γ ί ν ε τ α ι λόγος γ ι α τους οι

οποίοι

"πεπαιδευμένους",

έχουν τα ηθικά και πνευματικά προσόντα γ ι α τη διαφύλαξη ακέραιος

της συνείδησης

τους ακόμη και τη στιγμή της πρόσκαιρης

μη δ ι α φ θ ε ι ρ ο μ έ ν ο υ ς ύπό των εύπραγιων" η " τ ά ξ ι ς " δηλώνει

ευδαιμονίας("τούς

) . Μ π ο ρ ε ί , λ ο ι π ό ν , ν α θεωρηθεί ότι

στην περίπτωση αυτή μία "κατηγορία" πολιτών -σε

αντίθε­

ση προς την " τ ά ξ ι ν " των "μή ευ φρονούντων"- με κ ρ ι τ ή ρ ι ο διαφορετικό απ' ότι

στα προηγούμενα χωρία,δηλ,

με κριτήριο ηθικό.Ωστόσο,η ακριβής δ ι α τ ύ ­

πωση της φράσης ( " ε μ μ έ ν ο ν τ α ς τη τ ά ζ ε ι τη των ευ φρονούντων") και , ι δ ι α ί τ ε ρ α , η χρήση του ρήματος "εμμένω" ανακαλεί και πάλι την παράσταση της που αποδίδεται

στο άτομο ανάλογα με την ηθική του

"θέσης"

συγκρότηση.

Αν τα κ ρ ι τ ή ρ ι α δ ι α ί ρ ε σ η ς των κατοίκων της πόλης σε

κατηγορίες,

που αναφέρθηκαν παραπάνω,είναι γ ι α τον σημερινό αναγνώστη κατανοητά,το ί δ ι ο δ ε ν σ υ μ β α ί ν ε ι γ ι α μ ι α άλλη περίπτωση (από το λόγο "Κατά Τιμάρχου" του Αισχίνη)

όπου γ ί ν ε τ α ι η διάκριση σε "ερωμένους" και

"πεπορνευμένους"97.Και

γ ι α τ ι ς δύο " κ α τ η γ ο ρ ί ε ς " χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι η λέξη " τ ά ζ ι ς " : ο Αισχίνης τους Αθηναίους "προσήκουσαν"

δ ι κ α σ τ έ ς να "κατανείμουν" τον κατηγορούμενο ( γ ι α την περίπτωση του)

Ε ί ν α ι αξιοσημείωτο

εδώ το ότι

"τάξιν" (δηλ.στους

καλεί

"Τίμαρχο" στην

"πεπορνευμένους").

οι υπονοούμενες ομάδες αν^ρύτιων

προφανώς δ ε ν

αποτελούν παρά " κ α τ η γ ο ρ ί ε ς " ατόμων εξομοιούμενων βάσει μ ι α ς ι δ ι ό τ η τ α ς

τους.

Πάντως, ασφαλώς τα ό ρ ι α των δύο αυτών "κατηγοριών" ε ί ν α ι ασαφέστερα και τ ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο τους πολύ π ι ο αφηρημένο α π ' ό τ ι συμβαίνει αλλού με τη χρήση του όρου

"τάξις". 67

Συιιπ-ερασματικά,με βάση τα δεδομένα αυτά για τη χρήση της "τάξεως" στην πολιτική και κοινωνική σφαίρα ως "θέσης" ή "κατηγορίας", δεδεμένες

οι

ο υ ο

αυτές σημασίες της λέξης είναι στενά συν­

αναμεταξύ τους και , επιπλέον, η διάκριση της χρήσεως τους επί

ατόμων ή επί συνόλων είναι δυσχερής: στις περισσότερες από τις περιπτώ­ σεις που εξετάσαμε μπορούν εύλογα να εξυπακούονται ευρύτερες κατηγορίες ή ομάδες προσώπων *ωστό·σο, η συγκεκριμένη διατύπωση των χωρίων μας αναγκά­ ζει να δεχθούμε ότι,ακόμη και τότε,εκείνο που κατεξοχήν προβάλλει η "τά­ ξις" είναι η καθορισμένη "θέση" του επιμέρους ατόμου.Ακόμη δηλ.κι όταν υπονοείται ένα σύνολο,είναι εμφανής η θεμελίωση του χαρακτηρισμού του ως "τάξεως" στην αρχική σημασία της "θέσεως",βάσει της οποίας συντελούνται οι κατηγοροποιήσεις και ομαδοποιήσεις για να ενταχθεί τελικά το άτομο όπου αρμόζει.Ένα δεύτερο συμπέρασμα στο οποίο είναι δυνατό να καταλήξου­ με αφορά στην ποικιλία των κριτηρίων που χρησιμοποιούνται για να διακρι­ θούν οι "τάξεις" των πολιτών:η κοινωνική θέση,η συμβολή στα κοινά ανάλογα προς το εισόδημα,η καταγωγή,η επιδίωξη των αξιωμάτων,η ηθική ακεραιότητα, η ερωτική συμπεριφορά.Οι δύο αυτές διαπιστώσεις αποτελούν πιθανότατα και βασικές αιτίες του ότι η λέξη "τάξις" δεν απέδωσε τη σημασία μιας συγκεκρι­ μένης "κοινωνικής μερίδας",όπου ασφαλώς θα έπρεπε αφενός να προέχει η έν­ νοια της "ομάδας",του "διακεκριμένου συνόλου" κι αφετέρου τα κριτήρια της διαίρεσης θα έπρεπε να είναι κατά πολύ σαφέστερα (οικονομικά,κοινωνικά ή πολιτικά)'αντίθετα,η χρήση της "τάξεως" είναι ευρύτερη και εμφαίνει μάλλον το κριτήριο μιας κατηγοροποίησης ή την τελική ένταξη κάποιου ή κάποιων σε μια κατηγορία,παρά αυτή καθαυτή την κατηγορία ή την ομάδα,

δ.Η έννοια "τάξις" οτη φιλοσοφία Στα κείμενα της κλασσικής κυρίως γραμματείας επισημαίνεται η ευρεία χρήση της λέξης "τάξις" με ειδικό περιεχόμενο στη σφαίρα της φιλο­ σοφίας.Σε κάποιες,μάλιστα,περιπτώσεις μας παραδίδονται και ορισμοί της σχετικής έννοιας,το ακριβές δηλ. περιεχόμενο του όρου σε φιλοσοφικά συμ­ φραζόμενα. Παράλληλα, είναι δυνατό να διαπιστώσουμε και μια ευρύτερη ποικι­ λία σημασιολογικών αποχρώσεων που είναι χρήσιμο να καταγραφούν καθώς δι68

ευκολύνουν σε μεγάλο βαθμό και την κατανόηση της γενικής σημασίας της λέξης. Καμμία βέβαιη μαρτυρία δεν μας παραδίδεται για τη χρήση της λέξης "τάξις" στους προσωκρατικούς 'κάποιες έμμεσες μαρτυρίες από μετάγενέστερους

δεν μας παρέχουν ασφαλές έδαφος για τη συναγωγή συμπερασμά­

των .Γνωρίζουμε , όμως , τη χρήση συναφών-.όρων που αξίζει εδώ να μνημονευθούν. Καταρχήν,ήδη ο Αριστοτέλης μας παραδίδει ότι στην ατομική θεωρία των Λεύκιππου και Δημόκριτου η λέξη "διαθιγή" απέδιδε την έννοια την "τάξε­ ως" 'συγκεκριμένα,οι προσωκρατικοί αυτοί φιλόσοφοι κατηγοροποιούσαν τις διαφορές μεταξύ των στοιχείων ως προς τον "ρυσμόν"(ο οποίος αποδίδει την έννοια του "σχήματος"),την "τροπήν" (η οποία αποδίδει την έννοια της"θέσεως") και τη"διαθιγήν" (η οποία αποδίδει -όπως αναφέρθηκε- την έννοια της"τάξεως").Σ'ένα σχετικό,λοιπόν,παράδειγμα,η "τάξις" ορίζεται ως εξής: "διαφέρει γάρ τό μέν Α τοϋ Ν σχήματι,τό δέ ΑΝ τοΰ ΝΑ τάξει ,τό δέ Ν τοϋ Ζ θ έ σ ε ι " 9 9 . 0 ορισμός αυτός της "τάξεως",δηλ. της "διαθιγης",οφείλει να συνδυασθεί με τη θεωρία των ατομικών περί της αέναης κίνησης των ατόμων:η "διαθιγή" αποδίδει ακριβώς τη διαρκώς μεταβαλλόμενη διάταξη τους,καθώς αυτά ενώ­ νονται δημιουργώντας άπειρα σώματα

.Πρόκειται δηλ. για όρους που εξί­

σου δηλώνουν τη θέση ενός στοιχείου στην αμοιβαία σχέση του προς τα άλλα στοιχεία του συνόλου όπου και το ίδιο εντάσσεται Επίσης,πρέπει να αναφερθεί ότι η λέξη "τάξις",σύμφωνα με μετα­ γενέστερες μαρτυρίες,φέρεται να αποδίδει τη διάταξη των ουρανίων σωμάτων ή την περιοδολόγηοη του χρόνου οε άλλους προσωκρατικούς φιλοσόφους Από τον Πυθαγόρα,ωστόσο, και εξής,σύμφωνα πάντα με μεταγενέστερες μαρτυ­ ρίες,ο όρος φαίνεται να διευρύνθηκε σε καθολική

κοσμογονική έννοια.Εκεί,

ο όρος "τάξις" συνδέεται με την έννοια του "κόσμου" θεωρούμενη ως το κα­ τεξοχήν ειδοποιό του γνώρισμα: "Πυθαγόρας πρώτος ώνόμασε την των δλων περιοχήν κόσμον έκ τΐ^ς έν αύτφ τάξεως" 1 ^ 3 . Η σπουδαιότητα του όρου "κόσμος" οτα πλαίσια τόσο της προσω­ κρατικής όσο και της μετέπειτα φιλοσοφικής σκέψης είναι ήδη γνωοτή'η παράδοση

του όρου στους προσωκρατικούς είναι πλούσια και,παρά τον κατά 69 .

κανόνα έμμεσο χαρακτήρα της,θεωρείται -σε αντίθεση προς την παράδοση της "τάξεως"- ασφαλής,όπως δέχεται, η σχετική έρευνα.Πρόκειται. για έναν όρο συνήθη,με ευρεία χρήση»ποικίλες σημασίες και,μάλιστα,συχνά απαντώμενο με μη φιλοσοφικό περίεχόμενο.Οι σημασίες αυτές,για να περιορισθούμε στις πιο χαρακτηριστικές,εκτείνονται απ'εκείνη του'Ότολιδιού" ως εκείνη του "πολιτεύματος"(είναι γνωστός,επίσης,ο "κόσμος" ως ονομασία άρχοντα στην Κρήτη)'σε φιλοσοφικά συμφραζόμενα ο "κόσμος" δηλώνει το "σύμπαν",τη "δι­ 1

ευθέτηση" ,την "ευρυθμία" ,την "τακτοποίηση" ^ .Είναι ,λο~ιπόν ,βάσιμη η σύγ­ κριση του όρου "κόσμος" με την "τάξιν" εφόσον οι τελευταίες αυτές σημα­ σίες του,που διαπιστώνονται στους προσωκρατικούς.συγκλίνουν αναμφίβολα προς το περιεχόμενο της "τάξεως": είναι δηλ. προφανές ότι σε ένα πρώτο στάδιο ο όρος "κόσμος" κάλυπτε και τη σημασία της "τάξεως". Τη σχέση των δύο εννοιών εντοπίζει ο W.K.C.Guthrie σε τέσσσερα στάδια:πρώτα,ο "κόσμος" δηλώνει εν γένει την τάξη που διακρίνει κάθε πράγμα ή φαινόμενο'κατόπιν,την τάξη του σύμπαντος κόσμου'στη συνέχεια, τον ίδιο τον κόσμο ως ύψιστη πραγμάτωση της τάξεως'τέλος.γενικότερα,το σύμπαν

.Σ'όλες τις περιπτώσεις αυτές,η έννοια της "τάξεως"διέπει τον

"κόσμον" ως η αρχή της αρμονίας των πραγμάτων.Πέρα,όμως,απ'αυτό,η σύγκλι­ ση των δύο αυτών εννοιών επιβεβαιώνεται και αλλού:πρώτ' απ'όλα στο πολι­ τικό επίπεδο,όπου και οι δύο όροι δηλώνουν τη συγκροτημένη "πολιτείαν" επίσης,στο επίπεδο του σώματος και της ψυχής,όπου και οι δύο όροι δηλώ­ νουν την προσήκουσα ευπρέπεια και ακεραιότητα ("σώματι τω έκ της τάξεως καί γιγνομένω...τάξεως τε καί κόσμου τινός [εο.τυχοΰσα ψυχή_]"

)'τέλος,

στην ίδια τη σημασιολογική σύγκλιση των αντίστοιχων ρημάτων "κοσμώ" και "τάσσω".Αντίθετα,η "τάξις" αποκλίνει από το περιεχόμενο του "κόσμου" ως προς τη σημασία του "σύμπαντος" που μόνο ο "κόσμος" αποδίδει κι,επίσης, ως προς τη σημασία της "σειράς"-"θέσεως" ή της "κατηγορίας" που μόνο η "τάξις" αποδίδει.Πάντως,δεν επιδέχεται αμφισβήτηση ότι δεσπόζων είναι ο όρος "κόσμος" και η "τάξις" εμφανίζεται κατά πολύ σπανιότερα με περιεχό­ μενο σαφώς πιο περιορισμένο απ'αυτόν. Η παραπάνω εξέταση της ιδιαίτερης σημασιολογικής σύγκλισης των όρων "κόσμος" και "τάξις" καταλήγει στη διατύπωση του εξής ερωτήματος: ποια είναι η λειτουργία της παράλληλης προς τον "κόσμον" χρήσης του όρου 70

"τάξις", εφόοον ο πρώτος κατά το μάλλον ή ήττον εμπεριέχει, το περιεχόμενο του δεύτερου; Η παράδοση του οχετικού υλικού από τον Δ'π.Χ. οι. είναι ασφαλής και η εικόνα που αποκομίζουμε απ'αυτό είναι ότι,ενώ ο όρος "κό­ σμος" διατηρεί τη μεγάλη διάδοση και σπουδαιότητα του,ο όρος "τάξις" αποκτά κι αυτός σημαντικό βάρος.Γίνεται,έτσι,λόγος στον Πλάτωνα για την αρμονία του σύμπαντος την οποία κάποια έλλογη δύναμη επέβαλε: "εις τάξιν αυτό [sc.ödov ήν όρατόν] ήγαγεν [sc. ή θεός^} έκ της αταξίας"

9

.

0 ίδιος κάνει ακόμη λόγο για τη δυνατότητα του αν-θρώπινου νου να κατα­ νοήσει τη λειτουργία και αξία της "τάξεως"11^ και να την εφαρμόσει στο στο σώμα,τη ψυχή και τα δημιουργήματα του1^·1 . Αντί στοιχα, ο Αριστοτέλης, κατακρίνοντας τη θεωρία του Εμπεδοκλή για την αοριστία των εναλλαγών κινήσεως και ηρεμίας στον κόσμο που αυτή προέβλεπε (η "φιλία" και το "νείκος" κυριαρχούν και κινούν τον κόσμο,ενώ στον ενδιάμεσο τους χρόνο επικρατεί ηρεμία).παρατηρεί ότι τα πράγματα ή λειτουργούν βάσει σταοερων και αμετάβλητων Φυσικών νόμων ή μεταβάλλονται υπακούοντας,όμως,ακόμη και τότε σε κάποια νομοτέλεια.Η αντίληψη,λοιπόν,του Εμπεδοκλή ότι οι εναλλα­ γές κινήσεως και ηρεμίας δεν υπακούουν σε μια σαφή αιτία μιας δεδομένης χρονικής στιγμής φαίνεται στον Αριστοτέλη αβάσιμη εφόσον κάτι τέτοιο δενυπακούει σε καμμία "τάξιν" και,συνεπώς,αποκλείεται να είναι "φύσεως έργον".Έτσι»διατυπώνεται η αρχή ότι "ή γάρ φύσις αιτία πδσιν τάξεως...τάξις δε πάσα λόγος"H2# Τέλος,ο ίδιος ορίζει και τη διαχρονικότητα της: "ή δέ του κόσμου τάξις άίδιος"

.

Παρατηρούμε,λοιπόν,ένα συνδυασμό όρων που είναι ιδιαίτερα εν­ δεικτικός για την κατανόηση της βασικής σημασίας της "τάξεως" αλλά και της έμφασης που δίνεται στη χρήση του σε φιλοσοφικά συμφραζόμενα.Στον "Γοργία" ο Πλάτων κάνει λόγο για την "οίκίαν" που χαρακτηρίζεται από "τάξιν καί κόσμον"

4

,αλλά -όπως είδαμε και παραπάνω- και για την "ψυχήν"

η οποία "τάξεως καί κόσμου τινός [sc.ετυχεν] "

.Στην πρώτη περίπτωση,ο­

νομάζει την "οίκίαν" αυτή "χρηστήν" και,στη δεύτερη περίπτωση,διευκρινί71

ζει ότι το περιεχόμενο

της "τάξεως καί κόσμου".για την ανθρώπινη ψυχή

συνίσταται στον "νόμον".Αντίθετα,η "οικία" που χαρακτηρίζεται από "άτα­ ξίαν" ονομάζεται "μοχθηρά"'αναλογικά χαρακτηρίζεται και η "ψυχή".Φαίνε­ ται ,έτσι,ότι η παρατακτική σύνδεση του "κόσμου" με την "τάξιν" αποσκοπεί στην εμφατική προβολή του περιεχομένου του έναντι της "αταξίας",η οποία με τρόπο άμεσο αποδοκιμάζεται. Αλλά και η συχνή αναφορά του όρου "τάξις" στον Αριστοτέλη απο­ σκοπεί στην εμφατική προβολή του επιθυμητού αντίθετου της "αταξίας".Στο Α'βιβλίο των "Μετά τα Φυσικά" ο Αριστοτέλης.αναφερόμενος στον Αναξαγόρα, παρατηρεί ότι εύλογα η ως

τότε φιλοσοφική σκέψη αναζήτησε επίμονα την

"αρχήν της των όντων φύσεως" εφόσον ούτε το "πΰρ",ούτε η "γη",ούτε το "αΰτόματον",ούτε η "τύχη" μπορούσαν να θεωρηθούν ικανοποιητικές αιτίες "τοΰ ευ καί καλώς τά μέν εχειν τά δε γίγνεσθαι των όντων"

116

.0 Αναξαγόρας

ήταν,λοιπόν εκείνος που πρώτος διατύπωσε ότι "νουν δη ενείναι,καθάπερ εν 117 τοις ζφοις,καί έν τ?) φύσει τόν αίτιον τοΰ κόσμου καί τχ)ς τάξεως πάσης" Συνεχίζοντας,μάλιστα,την αναφορά του στους προγενέστερους του φιλοσόφους, επισημαίνει ότι αναζήτησαν όχι μόνο την "αρχήν" της "τάξεως" και του "κα­ λού",αλλά και της "αταξίας" και του "αισχρού".ταυτίζοντας την πρώτη με τη "φιλίαν"(ο Ησίοδος και ο Παρμενίδης με τον "έρωτα") και τη δεύτερη με το "νεΐκος": "καί τάναντία τοις άγαθοίς έφαίνετο £ν τη φύσει,καί ού μόνον τάξις καί τό κα­ λόν αλλά καί αταξία καί τό αίσχρόν" Δεν

.

είναι,λοιπόν,παράξενο ότι παράλληλα προς τον όρο "κόσμος"

προβάλλεται -συχνά παρατακτικά συνδεδεμένη μαζί του- η έννοια της "τά­ ξεως" ,αν και αυτή εμπεριέχεται κατά το μάλλον ή ήττον στο περιεχόμενο του: με τον τρόπο αυτό δηλώνεται εμφανέστερα η αντίθεση προς την "άταξίαν".αν­ τίθεση που και από μόνος του ο όρος "κόσμος" σαφώς μεν,πλην όμως εμμέσως, υπονοεί (πρβλ.,έτσι,και τους όχι συχνούς στερητικούς τύπους "άκοσμος" "άκοσμία").Πρέπει δηλ. να τονισθεί στο σημείο αυτό ότι η έννοια της "ευρυθ­ μίας" ή της "ευταξίας",που ο "κόσμος" κατεξοχήν αποδίδει,καθίσταται σα­ φέστερη με την αντιδιαστολή της προς τη χαώδη "άταξίαν""για να δειχθεί η αντιδιαστολή αυτή προβάλλεται αυτόνομα,δίπλα στον "κόσμον",η "τάξις". 72

Ο όρος "τάζις",όμως,απαντά σε συνδυασμό και μ'έναν άλλο ευρέως γνωστό και διαδεδομένο όρο της προσωκρατικής και μετέπειτα φιλοσοφίας,την "φυσιν".0 όρος αυτό δήλωνε (όπως φαίνεται και από την ετυμολογία του: <"φύω") α)τη γένεση ενός όντος β)την ουσία ενός όντος γ)τον φυσικό κό­ σμο στο σύνολο του

.Είναι άρα προφανές ότι η "φύσις" αποτελεί έννοια

διαφορετική και κατά πολύ ευρύτερη της "τάξεως".Αξίζει,όμως,να εξετασθούν ιδιαίτερα δύο περιπτώσεις όπου η "φύσις" φαίνεται να αντιδιαστέλλεται προς την "τάξιν".Η πρώτη περίπτωση δεν παρουσιάζει ερμηνευτικές δυσκολίες: πρόκειται για την αντιδιαστολή μεταξύ της ουσίας ενός πράγματος (αυτού δηλ. που όντως είναι η "φύσις" του) και της θέσης του (δηλ.της πραγματι­ κής κατά περίπτωση λειτουργίας του).Η ουσία,λοιπόν,ενός πράγματος είναι δυνατό να συμπίπτει αλλ'εξίσου και να αποκλίνει από την "τάξιν" του' 120 στον "Φίληβο" , ο Πλάτων κάνοντας λόγο για όσους "ψευδή δόξαν περί έαυτων άνοήτως δοξάζουσι" (είτε ότι τάχα είναι πλουσιότεροι είτε ωραιότε­ ροι είτε πιο ενάρετοι απ'ό,τι στην πραγματικότητα) αναφέρεται ειδικότερα σ'εκείνους που αγνοούν την αλήθεια για τον εαυτό τους,όντας στην πραγματι­ κότητα άνθρωποι χωρίς κύρος και αξία.Αυτοί οι άνθρωποι φαίνονται "γελοίοι" και ασφαλώς "καταγελωνται" από τους γύρω τους για τους κομπα­ σμούς που επιτρέπει η "αγνοιά" τους Ό Σωκράτης καταλήγει παρατηρώντας ότι "ή δ'ασθενής [sc.άγνοια] ήμΐν την των γελοίων ε'ίληχε τάξιν καί φύσιν" , δηλ.η άγνοια ενός ανίσχυρου λειτουργεί ως γελοία (είναι στάση ανθρώπων γελοίων) αλλά και είναι όντως γελοία ("λαγχάνει την των γελοίων φύσιν"). Πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η διάζευξη "φύσεως" και "τάξεως" σ'ένα χωρίο από τα "Ηθικά Νικομάχεια" του Αριστοτέλη,όπου γίνε­ ται λόγος για τη διαφορά μεταξύ "αδικήματος"(της τετελεσμένης "αδίκου" πράξεως) και του "άδίκου"(της αδίκου πράξεως προ της τελέσεως της),ανα­ φέρεται ότι "αδικον μεν γάρ έστι τη φύσει η τάξει"

121

Η σπάνια αυτή διάζευξη των δύο όρων συμπίπτει,όπως είναι ευνόητο,με την αντίθεση αφενός φυσικού κι αφετέρου θετού δικαίου:στην πραγματικότητα δηλ., αν η "φύσις" δηλώνει εδώ το φυσικό δίκαιο ,τότε η "τάξις" ασφαλώς απο­ δίδει το θετό δίκαιο,άρα τον "νόμον",Η έννοια αυτή του "νόμου" δηλώνεται με ταν όρο "τάξις" προφανώς λόγω της καταλληλότητας του να εκφράσει κα73

ταρχήν τον χαρακτήρα της θέσπισης"προς την κατεύθυνση αυτή συνηγορούν τόσο η σημασία της "θέσης" όσο και αυτή ακόμη η σημασία του ρήματος "τάσ­ σω" (: "ορίζω" κ λ π . ) . Συμπερασματικά,

στη σφαίρα της φιλοσοφίας ο όρος " τ ά ξ ι ς "

προσλαμβάνει σημασίες εγγύτατες στη γ ε ν ι κ ή του σημασία.Στη σημασία της "θέσης" ή " σ ε ι ρ ά ς " δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι το περιγραφικό περιεχόμενο του ρήματος "τάσσω" κ ι ίσως με τον καλύτερο τρόπο διαπιστώνεται, το πρωταρχικό π ε ρ ι ε ­ χόμενο τ ο υ . Σ τ α πλαίσια,όμως,της κοσμολογικής σκέψης αξιοποιήθηκε το σ τ ο ι ­ χ ε ί ο της "οργάνωσης" ή της "ευρυθμίας" (η αρμονική οργάνωση των μερών, η εύρυθμη λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ενός συνόλου).απέκτησε μεγαλύτερη βαρύτητα α π ' ό , τ ι το καταρχήν περιγραφικό περιεχόμενο του όρου και του προσέδωσε μια κ α τ ε ­ ξοχήν αφηρημένη και καθολική σημασία:τη σ η μ α σ ί α , γ ε ν ι κ ά , τ η ς "τάξεως",όπως τη νοούμε και στη ν ε ο ε λ λ η ν ι κ ή γλώσσα'μ'ακριβώς το περιεχόμενο αυτό,η " τ ά ξ ι ς " ε μ φ α ί ν ε ι το περιεχόμενο του "κόσμου" και π ι σ τ ο π ο ι ε ί τ α ι

74

στη φύση.

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

III

Χαρακτηριομοί κοινωνικών Οτρωμάτων και η έ ν ν ο ι α " τ ά ξ ι ς " κατά την ελληνιοτική και αυτοκρατορική εποχή

ΜΕΡΟΣ I Χαρακτηρισμοί κοινωνικών στρωμάτων α.Στην ελληνιστική εποχή JH" ελληνι,οτική περίοδος διαιρείται ,ως γνωστόν,σε δύο φάσεις,από την άνοδο στο θρόνο του Μ.Αλεξάνδρου έως το 200 π.Χ. και από το 200 έως το 30 π.Χ.Η πρώτη από τις φάσεις αυτές χαρακτηρίζεται από την έλλειψη συνοχής μεταξύ των ελληνιστικών βασιλείων,δηλ.την προφανή τους αδυναμία να βρουν ένα σταθερό modus vivendi μεταξύ τους (γεγονός που διαφαίνεται κυρίως στις σχέσεις Μακεδονίας-πτολεμαϊκής Αιγύπτου ή Σελευκιδών-Πτολεμαίων).Η δεύτερη φάση χαρακτηρίζεται από την εύκολη επιτυχία της ρωμαϊ­ κής παρέμβασης στα ελληνικά πράγματα,φαινόμενο που ασφαλώς συνδέεται με την αδυναμία συνεννόησης μεταζύ των ελληνιστικών βασιλείων,αλλ'εξίσου οφείλεται και στο γεγονός ότι οι ελληνικές πόλεις-κράτη δεν ενσωματώθη­ καν στα ελληνιστικά βασίλεια,διευκολύνοντας έτσι την παρέμβαση αυτή.Στον κοινωνικό τομέα,που κατεξοχήν εδώ μας ενδιαφέρει»παρατηρείται από τα τέ­ λη του Γ'π.Χ.αι. η συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια ολίγων επιφανών πολι­ τών.Η διαμορφωμένη αυτή"αστική τάξη"

αυξάνει σημαντικά την επιρροή της

στα πράγματα των πόλεων με την ανάληψη κοινωφελών πολυδάπανων λειτουρ­ γιών και »παράλληλα,με την ανάληψη των υψηλότερων αξιωμάτων. Οι οικο­ νομικές και κοινωνικές αυτές συνθήκες αντανακλώνται και στο πολιτικό επί­ πεδο,καθώς η άσκηση της εξουσίας μετατοπίζεται από την εκκλησία στους άρ­ χοντες και τη βουλή,γεγονός το οποίο ενίσχυαν με τη στάση τους και οι Ρω­ μαίοι . Έτσι,ενώ οι δημοκρατικοί θεσμοί παραμένουν τυπικά αμετάβλητοι,τα πολιτικά αξιώματα και ουσιαστικά η διακυβέρνηση της πόλης-κράτους περνούν στους οικονομικά ισχυρότερους και συνδέονται αναπόσπαστα με την προσφορά ευεργεσιών προς την πόλη. Η πνευματική παραγωγή της περιόδου αυτής,κυρίως έως το 200π.Χ., υπήρξε σημαντική.Ωστόσο,από τις πλούσιες πηγές της δημιουργικής αυτής φάσης της ελληνιστικής εποχής ένα μικρό μόνο μέρος διασώθηκε,εξαιτίας κυρίως της κλασσικιστικής αντίδρασης των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων. Έτσι,όσον αφορά στη διερεύνηση της ορολογίας,ο σχετικά περιορισμένος αριθμός γραμματειακών πηγών προκαλεί εύλογες δυσχέρειες για τη διαμόρ­ φωση μιας ολοκληρωμένης εικόνας.Αντίθετα,από την εποχή αυτή σώζεται ένας 77

μεγάλος αριθμός επιγραφών'η αποσπασματικότητα,όμως,των πηγών αυτών και η τυπικότητα του λεξιλογίου,που -όπως είναι ευνόητο- χρηαιμοποιούν ως επίσημα κείμενα (νόμοι ή ψηφίσματα),εμποδίζουν τη συναγωγή ασφαλών συμπερασμάτων σχετικών με τη μεταβολή της σημασίας των όρων.Παρόμοια συμπεράσματα θα μας επέτρεπαν λ.χ. τα ρητορικά κείμενα,όπου η πολιτική ζωή απηχείταΐ κατά τρόπο άμεσο και οι αντικρουόμενες κοινωνικές αντιλή­ ψεις εμφανίζονται με καθαρότητα και πειστικότητα'για τον λόγο αυτό,η απουσία ρητορικών κειμένων της ελληνιστικής περιόδου προκαλεί ένα ανυ­ πέρβλητο κενό. Είναι περιττό καταρχήν να τονισθεί ότι η απόδοση κοινωνικών διακρίσεων κατά την ελληνιστική περίοδο στηρίζεται στην ορολογία που μας είναι ήδη γνωστή από την κλασσική περίοδο.Όπως δηλ.θα περίμενε εύλογα κανείς,οι όροι εκείνοι -που είχαν καθιερωθεί κατά τον Ε'και Δ'π.Χ. αι.εξ,ακολουθούν να απαντούν συχνά στις σχετικές πηγές και κατά τους επόμε­ νους τρεις αιώνες .Πρόκειται.συγκεκριμένα,για όρους που δηλώνουν την υψη­ λή καταγωγή ή τον μεγάλο πλούτο και,από την άλλη,όρους που δηλώνουν το. κατώτερο στρώμα των απλών πολιτών.Έτσι,στις γραμματειακές πηγές συχνά απαντούν για τα ανώτερα στρώματα όροι όπως "εύγενής(-έστατος)"-"ευπατρις(-ίδης)" ή "πλούσιος",και για τα κατώτερα τα συνήθη "πένης" ή "πτω­ χός".Δύο μόνο παραδείγματα στο σημείο αυτό είναι αρκετά:ο ποιητής Ά λ ε ξις που ζει κατά τον Δ'και την πρώτη δεκαετία του Γ'π.Χ. αι.,με σκωπτι­ κή μάλλον διάθεση κατά των νεόπλουτων.παρατηρεί ότι το "γένος" έχει πλέ­ ον ταυτισθεί με τον "πλοοτον" καθώς όλοι οι εύποροι επικαλούνται την "εύγένειαν": "εστίν δέ ποδαπός τό γένος ούτος;Β.Πλούσι­ ος.Τούτους δέ πάντες φασίν ευγενέστατους είναι"πένητας δ'εύπάτριδας ουδείς ôpç" . Αλλά και σ'έναν χωλίαμβο που αποδίδεται στον Κερκίδα και περιέχει ένα εύγλωττο σχόλιο των κοινωνικών συνθηκών της εποχής βλέπουμε ότι επιλέ­ γονται όροι όπως "πλούτων" σε αντίθεση προς το "πένης" ή το "πτωχός", "ευγένεια" σε αντίθεση προς το"δυσγένεια":τον "πλουτοΟντα",λέγει εκεί ο ποιητής,και οι θεοί τον αγαπούν,τον "πένητα" όμως ακόμη και η μητέρα του θα τον μισήσει ("πλουτουντα γάρ σε χοί θεοί φιλι^σουσι .. .πένητα δ' 78

2

ο ν τ ά χή τεκοϋσα μ ε ι σ ή σ ε ι " ) ' έ π ε ι τ α , α φ ο ύ αναφερθεί οτη δ ι ά σ τ α σ η " δ υ σ γ ε ν ε ί α ς " και

"ευγενείας",καταλήγει

οτη σκωπτική παρατήρηση ό τ ι ούτε καν

την ί δ ι α την Ήρα δεν θα π α ν τ ρ ε υ ό τ α ν κάποιος σύγχρονος τ ο υ , ε ά ν αυτή ήταν "πτωχή" ( " θ έ λ ο ι δ ' αν ο ύ ί δ ε ί ς ! 3 σαν" ) .

ο,ύιδέ

| τ | ή ν Ή ρ α ν γημαι πτωχήν έοΟ-

Η ερμηνεία των αντιλήψεων που διατυπώνονται με φανερό τόνο υπερβολής από τους δύο αυτούς ποιητές δεν πρόκειται να μας απασχολήσει εδώ'εκείνο που ενδιαφέρει είναι η διαπίστωση ότι όλοι οι χρησιμοποιούμε­ νοι χαρακτηρισμοί είναι γνωστοί ήδη από τις προγενέστερες περιόδους ("ευγενέστατος","πένης","εϋπατρις","πλούτων","δυσγένεια","ευγένεια", "πτωχός").Η συνέχεια αυτή της ορολογίας από την κλασσική έως και την περίοδο που εξετάζουμε επιβεβαιώνεται και σε άλλες γραμματειακές πηγές είτε αναφορικά προς μεμονωμένα άτομα είτε -στον πληθυντικό αριθμό- προς σύνολα.Έτσι,δεν προκαλεί εντύπωση και η χρήοη επιθέτων όπως "πλουσιώτατοι" ,"εύποροι" και "άποροι" ,"έύπορώτεροι"

ή "κεκτημένοι"

σε απο­

σπάσματα ιστοριογράφων του Γ'π.Χ. αι.'το ίδιο,φυσικά,ισχύει και για τους χαρακτηρισμούς "πλούσιοι" ."εύποροι" ή "πλούτων"

που απαντούν

σε ανάλογες πηγές από τον Β'έως τον Α'π.Χ. αι. Όλοι οι χαρακτηρισμοί,πάντως,που παραθέσαμε ως τώρα έχουν το περιεχόμενο της υψηλής ή χαμηλής καταγωγής και του μεγάλου πλούτου σε αντίθεση προς την "πενίαν".Δεν λείπουν,όμως,από την ελληνιστική περίοδο και άλλοι όροι της κλασσικής περιόδου με τους οποίους δηλώνεται η ηθική υπεροχή και η κοινωνική ιοχύς των πολιτών που ανήκουν στο ανώτερο στρώ­ μα,όπως λ.χ. οι όροι "άριστοι" ή "δυνατώτατοι"("τούς αρίστους και δυνατωτάτους άνδρας διώκοντας"

).Στη χρήση παρόμοιων όρων είναι εμφανής

η διατήρηση αντιλήψεων που απαντούν ήδη από την αρχαϊκή εποχή και φαίνε­ ται να αποτελούν κοινό τόπο ώς και τους ύστερους ,χρόνους.Στην ίδια δια­ πίστωση μας οδηγεί και η χρήοη παραγώγων του όρου "δΐ)μος"|0 όρος αυτός δεν έπαυσε ποτέ να σημαίνει το σύνολο των πολιτών,την πολιτική κοινότη12 τα'κάποια,ωστόσο,παράγωγα του (όπως "δημότις" στον Πολύβιο ."δημοτικοί" και "δημοτικώτατοι" σε επιγραφές που θα εξετάσουμε παρακάτω) δηλώνουν με τρόπο σαφή τη χαμηλή κοινωνική θέση των προσώπων όπου αποδίδονται, το κατώτερο δηλ. κοινωνικό στρώμα.Εκτός,όμως, από τα παράγωγα αυτά του 79

"δήμος".φαίνεται να διατηρούνται και οι χαρακτηρισμοί των κατώτερων στρωμάτων με ουσιαστικά όπως το "πλήθος" ή το "δχλος".Και οι δύο αυτές λέξεις εξακολούθησαν να δηλώνουν μια συγκέντρωση ή ομάδα ανθρώπων,το με13 γάλο συχνά μέρος των ανώνυμων πολιτών .Παράλληλα,με τις ίδιες λέξεις ονομάζονται και τα κατώτερα στρώματα,όπως ενδεικτικά θα φανεί σε δύο πα­ ραδείγματα από τον Πολύβιο.Αναφερόμενος öe κάποιον τύραννο από την Κίο της Βιθυνίας,τον Μολπαγόρα,ο Πολύβιος μας πληροφορεί ότι όντας αυτός "δημαγωγικός" επέβαλε μοναρχική εξουσία,διεγείροντας με την ομιλία του το "πλήθος"και στρέφοντας τους "όχλους" κατά των πλουσίων,ώστε τελικά να 14 δημεύσει τις περιουσίες τους και να τις διανείμει στους "πολλούς" Σ'άλλο σημείο,ο ίδιος ιστορικός.παρατηρεί ότι οποιοσδήποτε τολμήσει σ' ένα έκλυτο ολιγαρχικό καθεστώς να στραφεί κατά των "προεστώτων" (προφα­ νώς δηλ. των οικονομικά ισχυρότερων πολιτών που νέμονται και την εξουσία

),βρίσκει πάντα "ετοιμον καί συνεργόν τό πλήθος"

,του οποίου το

μίσος και τον φθόνο εκμεταλλεύεται. Εκτός,όμως,από τους όρους αυτούς,είναι σκόπιμο στο σημείο αυτό να παρουσιασθούν και κάποιοι άλλοι που δεν είναι εξίσου γνώριμοι ή συνή­ θεις κατά την προγενέστερη κλασσική περίοδο.Βεβαίως,οι όροι αυτοί δεν είναι απαραίτητα πρωτότυποι ούτε και είναι δυνατό να βεβαιωθεί ότι προ­ σέλαβαν κοινωνικό περιεχόμενο αποκλειστικά κατά την ελληνιστική περίοδο. Έχουν,ωστόσο,όλοι ένα κοινό γνώρισμα:υπερβαινουν την ειδικότερη δήλωση της υψηλής καταγωγής ή του μεγάλου πλούτου και αποδίδουν ευρύτερα τη σημαντική και υπερέχουσα θέση των προσώπων που χαρακτηρίζουν,φαινόμενο -όπως θα φανεί παρακάτω- όχι άσχετο με τις συνθήκες της εποχής.Τέτοιοι όροι είναι η μετοχή "προύχοντες" που απαντά στον

ατθιδογράφο του Γ'π.Χ.

αι.Ίστρο για να δηλώσει πολίτες που υπερέχουν των συμπολιτών τους και ως προς το "γένος" και ως προς τον "πλοΰτον" ("τδνγένει καί πλούτω 17 προυχόντων" ) ή η μετοχή "υπερέχοντες" την οποία χρησιμοποιοεί ο Πολύ­ βιος αναφερόμενος στους εύπορους πολίτες που επιδιώκουν να περιορίσουν την "ΐσηγορίαν" και "παρρησίαν" των "πολλών" ("οι ταΓς ούσίαις ύπερέχον18 τες" ).Ανάλογο ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο όρος "επιφανείς",ο οποίος απαντά σποραδικά σε αποσπάσματα ιστορικών της ελληνιστί Ίς περιόδου δηλώνοντας τη σημαντική κοινωνική θέση ενός προσώπου ar 80

το ανώτερο κοι-

νωνικό στρώμα ("ανδρός επιφανούς χαί πλουσίου" ή "των επιφανών πρόκυνες 19 καί κόλακες" ).Κοντά οτους όρους αυτούς θα μπορούσε να προστεθεί και ο χαρακτηρισμός προσώπων από το κατώτερο κοινωνικό στρώμα "υποδεέστεροι" που απαντά στον Ποσειδώνιο σε αντιδιαστολή προς τους "πλουτοϋντας" ("τό δε πινόμενόν έστι παρά μεν τοις πλουτουσιν οίνος έξ ' Ιταλίας.. .παρά δε 20 τοίς ΰποδεεστέροις ζϋθος" )'στον όρο αυτό είναι ευκρινής η υπονοούμενη αντίθεση πλούτου και πενίας αλλά και η συνδήλωση της κατώτερης θέσης του οικονομικά ασθενούς έναντι των ευπόρων. Σ'όλους αυτούς τους ενδεικτικούς όρους που απαντούν σε γραμμα­ τειακές πηγές της ελληνιστικής περιόδου είναι σαφής η πρόθεση να τονι21 σθεί η έννοια της υπεροχής .Σε αντίθεση δηλ. προς όρους όπως το "πλούσιος"-"εΰπατρις" ή "πένης" των οποίων το περιεχόμενο λειτουργεί μάλλον περιγραφικά (έτσι λ.χ. λειτουργεί και ο όρος "πολυχούστατος" που απαντά 22 την περίοδο αυτή ),οι όροι "προύχοντες","υπερέχοντες","επιφανείς" ή "υποδεέστεροι" μαρτυρούν μια σαφέστερη "συνειδητοποίηση της απόστασης με­ ταξύ ανώτερου και κατώτερου κοινωνικού στρώματος .Προβάλλεται έτσι με τους όρους αυτούς ο εξέχων ρόλος που παίζουν τώρα οι οικονομικά ισχυροί πολίτες κι.αφετέρου.αποδίδεται με έμφαση η κατώτερη κοινωνική θέση των οικονομικά ασθενέστερων. Η αποδοχή αυτή από τους οικονομικά ασθενείς πολίτες της κατώτε­ ρης τους κοινωνικής και πολιτικής θέσης φαίνεται στην ορολογία που χρη­ σιμοποιείται στις επιγραφές.Εκεί»διακρίνεται πολύ καθαρότερα ότι η πα­ ράσταση της διάκρισης ανώτερου-κατώτερου στρώματος ήταν και διαδεδομένη και ρητά διατυπωμένη ακόμη και σε επίσημα έγγραφα.Σ'ένα τιμητικό ψήφισμα από την Τήνο,στα τέλη του Β'και τις αρχές του Α'π.Χ. αι.,για κάποιον ξένο δικαστή,λέγεται ότι ο τιμώμενος υπήρξε ακριβοδίκαιος απέναντι σε όλους τους πολΓτες,πλούσιους και φτωχούς (χρησιμοποιείται ο όρος "πλούσιοι" και -μετά από εύλογη συμπλήρωση- "πένητες",σε συνδυασμό προς τους "άρχοντας": ούτε αΓρ]χοντος οΰτε πλουσίου [ούτε πένητος ελλεί­ ποντος" 2 3 ) . Από την επιγραφή αυτή αξίζει να προσεχθεί η εμφατική προβολή της διάκρισης πλουσίων και φτωχών,η αμεροληψία έναντι της οποίας συνιστά και την εγκωμιαζόμενη αρετή του τιμωμένου.Όπως δείχνουν και άλλες επι81

γραφές,η διάκριση αυτή εμφανίζεται κατά τρόπο τυπικό,ασφαλώς όχι άσχετα προς τις οξύτατες διαφορές που οι τιμώμενοι όφειλαν συχνά να αντιμετωπί­ σουν. Έτσι,σε μεταγενέστερο του 150 π.Χ. τιμητικό ψήφισμα της Περγάμου, ο χορηγός και γυμνασίαρχος Μητρόδωρος Ηρακλέωνος επαινείται για την α­ μεροληψία του έναντι των "δημοτικών" (με τον ίδιο όρο ονομάζονται οι α­ νήκοντες στο κατώτερο στρώμα άποροι πολίτες σε αθηναϊκό ψήφισμα του 175/4 π.Χ.,των οποί.ων τη συμμετοχή στα "δεδομένα ΰπό των όργεώνων φι, 24 λανθρώπων" εξασφάλισε ο τιμώμενος Χαιρέας Διονύσου

) και των "έν υπέρο­

χη δντων" ("έξ ου συνέβαινεν [δηλοΰν τους δηΊμοτικούς μηδέν ήσσον των έν ΰπεροχήι όντων"

).Επίσης,σε τιμητικό ψήφισμα της Αίγινας»προγενέ­

στερο του 144 π.Χ. με το οποίο επαινείται ο αξιωματούχος του Αττάλου Β'Κλέων Στρατάγου Περγαμηνός για την αμεροληψία του,οι πολίτες από τα κατώτερα στρώματα δηλώνονται με τα επίθετα "ασθενέστατος" και "δημοτικώτατος",ενώ εκείνοι από τα ανώτερα στρώματα με τα επίθετα "δυνατώτατος" και "εύπορώτατος" ( " [JDJ (π)ω[Υ] και τφ άσθενεστάτω [προς]

τ ο ν

δυνα-

τώτατον [και] τφ δημοτικωτάτω προς τόν εύποΓρώ Ίτατον ή "ση ύπάρχΓη_](ι) [δικ_]αιοδοσ jfja"

).

Τέλος,ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση ενός τιμητικού ψηφίσματος από τη Σύρο

για τον εκεί απεσταλμένο του Αντι­

γόνου Γονατά'όπως είπαμε και παραπάνω,είναι αναμενόμενο το εγκώμιο του τιμωμένου για την αμεροληψία του στην επίλυση διαφορών μεταξύ πλουσίων και φτωχών,δυστυχώς όμως η επιγραφή δεν διασώζει ακέραιη τη σχετική φράση.Έτσι,μετά τις πιθανότερες συμπλήρωσει ς,ο όρος που αφορά στα κα­ τώτερα στρώματα είναι σχεδόν βέβαιος,όχι όμως κι αυτός που αφορά στα ανώτερα: "έφρόνΓτισεν ϊνα οι τε δαψιλεΐ_]ς? καί οι μή πολύωροΓύμενοι ομοίως? των πολι_]των έπιμελείας τυγ[_χανωσιν" Για τον όρο "δαψιλεις".εξαιτίας της εντελώς αβέβαιης συμπλήρωσης,οποίο28 δήποτε σχόλιο θα ήταν στο σημείο αυτό αβάσιμο .Η έκφραση,ωστόσο,"μή πολυωρούμενοι" αποτελεί ένα εξαιρετικά ιδιόμορφο -απ'όσο γνωρίζω- χαρα­ κτηρισμό του κατώτερου κοινωνικού στρώματος.Η σημασία του "μή πολυωρού­ μενοι" ως σχήματος λιτότητας αντί του "όλιγωρούμενοι" αντιδιαστέλλει όχι 82

πλέον την πενία προς τον πλούτο αλλά τη χαμηλή εκτίμηση των απόρων ("οι ανώνυμοι πολίτες,το πλήθος") προς το κύρος και τη σημαντική υπόληψη των ευπόρων (η έκφραση "μή πολυωρούμενος" προϋποθέτει e contra­ rio τον χαρακτηρισμό "πολυωρούμενοι " για το ανώτερο κοινωνικό στρώμα). Το ότι μια τέτοια διάκριση απαντά σ'ένα επίσημο κείμενο (εύκολα θα ήταν νοητή σε μια γραμματειακή Φ^γή) είναι ασφαλώς απόρροια κάποιων γενικό­ τερων συνθηκών που επέτρεπαν ή,καλύτερα,καθιστούσαν αναγκαία την αποδο­ χή της. Η ορολογία της ελληνιστικής περιόδου,όπως είδαμε,δεν εμπλου­ τίζεται σημαντικά έναντι της παραδεδομένης από την

προγενέστερη κλασσι­

κή περίοδο.Αξιοσημείωτη είναι κυρίως η χρήση όρων με τους οποίους εμφαί­ νεται η υπεροχή των ευπόρων έναντι των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων ("προύχοντες'ϊ'ύπερέχοντες","επιφανείς").Το

γεγονός αυτό δεν φαίνεται

άσχετο με την εικόνα που αποκομίζουμε και από τις επιγραφές που παραπά­ νω εκθέσαμε'σ'αυτές,αν και οι όροι που επιλέγονται (εκτός του "μή πολυ­ ωρούμενοι") είναι ήδη γνωστοί και συνήθεις από την προηγούμενη κλασσική περίοδο»διακρίνεται ασφαλώς ένα νέο στοιχείο:η διάκριση πλουσίων και φτωχών.συγκεκριμένα η καθόλου υπεροχή των πρώτων και η μειονεκτική θέ­ ση των τελευταίων,εμφανίζεται σε επίσημα έγγραφα,όχι πλέον ως αξιολογι­ κή και υποκειμενική κρίση ενός ποιητή ή ιστορικού αλλ'ως αντικειμενική και πασιφανής διάκριση που συνιστά μάλιστα κοινό τόπο-φόρμουλα σε κάποια συμφραζόμενα(σχετικά με την αμεροληψία κάποιου τιμωμένου).Το γεγονός αυτό -που ασφαλώς

θα ήταν εντελώς απρόσμενο σε αντίστοιχες αναφορές

της κλασσικής δημοκρατικής περιόδου- αποδεικνύει την ευρύτερη αποδοχή της υπεροχής του ανώτερου στρώματος στα πλαίσια των πόλεων και,παράλληλα,την ομολογημένη εξάρτηση της δημόσιας ζωής από την ουσιαστική τους δράση.Έτσι,η "βουλή καί ό δήμος" δεν διστάζει να ονομάσει αυτολεζεί τη διαίρεση των πολιτών σε εύπορους και απόρους.

β.Στην αυτοκρατορική εποχή Η Pax Romana των αυτοκρατορικών χρόνων και η εδραίωση της από τον Αύγουστο ανακούφισαν τις ελληνικές πόλεις.από την προηγούμενη βαθιά οικονομική και κοινωνική κρίση,αποτελώντας γι'αυτές την αφετηρία μιας 83

νέας εποχής,της οποίας ασφαλώς κυριότερο γνώρισμα είναι η απαλλαγή τους από τα δεινά των εμφυλίων πολέμων.Πρέπει,μάλιστα, να τονισθεί ότι η πολιτική αυτή σταθερότητα συνοδεύθηκε και από αξιόλογη οικονομική ανάπτυξη,κυρίως των ελληνικών πόλεων της Μ.Ασίας,έως και τα τέλη του Β'μ.Χ. αι. Στο εσωτερικό των πόλεων,όπως προκύπτει από τα ψηφίσματα των πόλεων,διατηρείται το δημοκρατικό πολίτευμα|οι θεσμοί του όμως τη­ ρούνται μόνον

τυπικά. Έ τ σ ι ,

το πολιτικό βάρος μετατοπίζεται από την

εκκλησία του δήμου στους άρχοντες και τη βουλή,γεγονός γνώριμο ήδη από την ελληνιστική εποχή.Όχι σπάνια λαμβάνονται αποφάσεις μόνο από τα πολιτειακά αυτά όργανα,ενώ ο"Οήμος",όπου εμφανίζεται.περιορίζεται απλώς στην επικύρωση των προτάσεων.Η μετατόπιση αυτή του πολιτικού βάρους αντικατοπτρίζει,όπως είναι ευνόητο,τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής, δηλ.την αυξανόμενη εξάρτηση των πόλεων από τους λίγους εύπορους πολίτες τους.Η ρωμαϊκή κυριαρχία,ιδιαίτερα κατά την αυτοκρατορική εποχή,με την εδραίωση της κάθετης κοινωνικής οργάνωσης από τον Αύγουστο,ασφαλώς συνέ­ βαλε σημαντικά σ'αυτή την "αριστοκρατοποίηση" της κοινωνίας των ελληνικών πόλεων-κρατών.Άλλωστε,πολλοί Έλληνες,ιδιαίτερα κατά τον Β'μ·Χ· αι., εκμεταλλευόμενοι τη φιλελληνική πολιτική των αυτοκρατόρων σημείωσαν αξιόλογη κοινωνική άνοδο στο πλαίσιο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η πνευματική ζωή της περιόδου αυτής σημειώνει αξιόλογη ανάπτυ­ ξη (πρόκειται,ως γνωστόν,για τη λεγόμενη "δεύτερη σοφιστική") χωρίς βέ­ βαια αυτή να χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία.Οι γραμματειακές,μάλιστα,πη­ γές της περιόδου αυτής που έφτασαν ως τις μέρες μας είναι -σε αντίθεση προς της ελληνιστικής- εμφανώς πλουσιότερες και ως προς τον όγκο και ως προς την ποικιλία τους.Το ιδιαίτερο,όμως,γνώρισμα της πνευματικής αυτής παραγωγής,γνώρισμα που σχετίζεται έμμεσα και με το αντικείμενο της ερευ­ νάς μας,είναι ο κλασσικισμός'η στροφή και προσήλωση προς την κλασσική γραμματεία επηρέασε -όπως ήταν φυσικό- τη χρήση της ορολογίας που αφορά στη δήλωση κοινωνικών διακρίσεων και.συγκεκριμένα,επέβαλε τη χρήση δό­ κιμων όρων του Ε'ή του Δ'π.Χ. αι..αποτρέποντας πιθανόν τη διαμόρφωση ουσιωδώς νέων στοιχείων.Από την άλλη πλευρά,το ενδιαφέρον των Ελλήνων διανοουμένων για τη ρωμαϊκή

πραγματικότητα είχε ως εύλογη συνέπεια την

ενσωμάτωση λατινικών όρων και θεσμών στο υπάρχον ελληνικό λεξιλόγιο'η 84

επι ρροή ,ωατόσο, της λατινικής στην ελληνική ήταν μάλλον περιορισμένη. Ξεκινώντας από τις γραμματειακές πηγές,είναι εύλογο να αναζη­ τήσει κανείς καταρχήν τους ελληνικούς εκείνους όρους που απέδωσαν ρωμαϊ­ κές έννοιες,κόποι ες φορές μάλιστα έννοιες με τεχνικό περιεχόμενο (όπως οι "patres","patricii","plebs" κλπ.).Στο Β'βιβλίο της "Ρωμαϊκής Αρχαιο­ λογίας" του Διονυσίου Αλικαρανασσέως,στις πρώτες κιόλας δεκαετίες της αυτοκρατορικής περ.ιόδου και στο πλαίσιο της περιγραφής του "κόσμου της πολιτείας" του Ρωμύλου,μας δίδεται η ευκαιρία να ελέγξουμε την ποικιλία των λέξεων που αποδίδουν τη διάκριση ανώτερου-κατώτερου κοινωνικού στρώ­ ματος καθώς και την αντιστοιχία ελληνικών προς λατινικούς όρους. Το σχή­ μα που προκύπτει από τη συγκέντρωση των όρων είναι το εξής: "επιφανείς-εύποροι"-"άσημοι-ταπεινοί-άποροι" "πατέρες"-"πληβείοι" ή

"εύπατρίδαι-δυνατοί"-"δημοτικόί-αγρόικοι" "πατρίκιοι"-"δημοτικοί" "κρείττους"-"ήττους" "οι έν τέλει"-"ταπεινοί"

"οι έν ταϊς ύπεροχαίς"-"φαυλοι-αποροι" ,29 "πατρωνεία-πατρίκιοι"-"πελάται-πένητες-ταπεινοί" Οι περισσότεροι από τους ελληνικούς αυτούς όρους είναι ήδη γνωστοί από την κλασσική περίοδο"είναι,μάλιστα,εμφανής η προσπάθεια του Διονυσίου Αλικαρνασσέως να εντοπίσει παλαιότερους ελληνικούς όρους οι οποίοι να ανταποκρίνονται στα ρωμαϊκά πράγματα και να τους συσχετίσει με τους καθαυτούς λατινικούς όρους

("πατέρες","πληβείοι","πατρίκιοι")

Για τα ανώτερα στρώματα,ειδικότερα,κυρίαρχη είναι η προβολή της ευγενούς τους καταγωγής*κεντρικός όρος προς την κατεύθυνση αυτή εί­ ναι το "ευπατρίδης".δηλωτικό του "επιφανούς Όικρυ" αλλά και της μεγάλης , , 3 1 οικονομικής ισχύος .Με τη λέξη αυτή χαρακτηρίζονται μέλη της ρωμαϊκής ή ελληνικής αριστοκρατίας στον ΐώσηπο,τον Αππιανό,τον Πλούταρχο,τον Ηρω32 διανό ή τον Δίωνα Κάσσιο .Η συχνότητα της χρήσης αυτής σχετίζεται αφε­ νός με την ετυμολογική αναλογία του όρου προς τον όρο "patricius" ("patricius"<^"patres","εΰπατρίδης"<^ "ευ"+"πατήρ") κι αφετέρου με τη σημασι33 ολογική του προς αυτόν συγγένεια .Την αναλογία αυτή μεταξύ των δύο όρων 85

διατυπώνει επί λέξει ο Πλούταρχος στη βιογραφία του Εύλλα: "γένει μέν ην εκ πατρικίων,οϋς εύπατρίδας „34 αν τις ειποι" Για τη δήλωση της ευγενούς καταγωγής χρησιμοποιούνται,επίσης

στις γραμ­

ματειακές πηγές,από τ ι ς αρχές της αυτοκρατορικής εποχής έως και τον Γ'μ.Χ. α ι . , τ α ε π ί θ ε τ α " ε υ γ ε ν ή ς " , " ε ύ γ ε ν ί ς " ή " ε υ γ ε ν έ σ τ α τ ο ς " , γ ι α ένα ή 35 περισσότερα πρόσωπα . .Σε αντίθεση,όμως,προς τον όρο " ε υ π α τ ρ ί δ η ς " , τ ο "ευγενής" δεν φαίνεται να προσέλαβε το ε ι δ ι κ ό περιεχόμενο του

"patrici-

u s " αλλ'ευρύτερα του ανήκοντος στην αριστοκρατία,του επιφανούς ως προς την καταγωγή προσώπου,όπως η σημασία αυτή μας ε ί ν α ι γνωστή και από τ ι ς προγενέστερες

περιόδους.

Έχοντας,λοιπόν,υπόψη το φάσμα αυτό της ορολογίας για το ανώ­ τερο στρώμα,θα επιχειρήσουμε

στη συνέχεια να εξετάσουμε την αντιδιαστο­

λή προς όρους που δηλώνουν το κατώτερο στρώμα.Κεντρικός

όρος,του οποίου

δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι από την ομηρική ήδη εποχή έως τώρα η χρήση,είναι στικό "δήμος" και τα παράγωγα του

.Θα επιμείνουμε

το ουσια-

ι δ ι α ί τ ε ρ α στην π ε ρ ί ­

πτωση εκείνη όπου η χρήση του ελληνικού αυτού όρου ανακαλεί άμεσα την παράσταση της ρωμαϊκής " p l e b s " , γ ε γ ο ν ό ς που οπωσδήποτε ε ί ν α ι

ιδιαίτερο

γνώρισμα της αυτοκρατορικής π ε ρ ι ό δ ο υ . Έ τ σ ι , λ . χ . , ή δ η στον Διονύσιο

Αλι-

καρνασσέα ο όρος "δημοτικόν" εμφανίζεται σε αντίθεση προς τους " π α τ ρ ι ­ κ ί ο υ ς " ("φθόνον μέν '£χι μείζονα παρά των πατρικίων δ'έαυτω παρεσκευάσατο τό δημοτικόν"

έπεσπάσατο,οίκεϊον

),διάκριση που απαντά σταθερά και

στους επόμενους α ι ώ ν ε ς . 0 Πλούταρχος με την ελληνική λέξη "δήμος" δηλώ­ ν ε ι τους α ν τ ι τ ι θ έ μ ε ν ο υ ς στους συγκλητικούς πληβείους κατά τη "στάσιν"του Λ ι κ ι ν ν ί ο υ Στόλωνος π ρ ι ν από την τέταρτη δ ι κ τ α τ ο ρ ί α του Καμίλλου("ό δη38 μος έστασίαζε προς την σύγκλητον" ) ή με την ελληνική λέζη "δημοτικοί" ονομάζονται και πάλι οι πληβείοι

όπου παράνομα μετατάχθηκε από την τά­

ξη των πατρικίων ο γνωστός γ ι α την τρομοκρατική του δράση δήμαρχος Ρ. *

Clodius Ρυ.1οϊιβΓ("Πόπλιον δε Κλώδιον εκ πατρικίων ε ι ς δημοτικούς παρανόμως 39 μεταστήσαντες" )*με παρόμοιο τρόπο και ο Αππιανός χρησιμοποιεί τον ελλη­ ν ι κ ό όρο"δημότης" γ ι α να χαρακτηρίσει τους πληβείους οπαδούς των Γράκχου και Φλάκκου ("οι θρασύτατοι των δημοτών" ). Ανάλογη ε ί ν α ι και η εξέλιξη του γνωστού όρου "πλήθος",ο οποί86

ος δηλώνει επίσης -παράλληλα προς τη γενική του σημαοία

41 ' - το κατώτερο

κοινωνικό στρώμα. Όπως και το "δήμος",το "πλήθος" αποδίδει τη ρωμαϊκή "plebs"(είναι εξάλλου γνωοτό ότι η πρωταρχική οημαοία του όρου "plebs" είναι "πλήθος"),σε αντιδιαστολή προς τους "πατρικίους" ή "εύπατρί δας" . Στον Διόδωρο Σικελιώτη λ.χ.,όταν γίνεται λόγος για τον τρόπο εκλογής των υπάτων,αντί του "plebs" χρησιμοποιείται το ουσιαστικό "πλήθος",ενώ για τη λοχίτιδα εκκλησία απαντά το "δήμος": "καί τόν μεν ενα έκ των πατρικίων αΐρεισθαι, καί τόν ενα πάντως από τοΰ πλήθους καθίστασθαι,εξουσίας ούσης τφ δήμω καί αμφότερους 42 τους υπάτους έκ του πλήθους αιρεϊσθαι" Την ίδια ακριβώς διάκριση απαντούμε και τον Δίωνα Κάσσι ο,αναφορικά εκεί προς την εκλογή των αγορανόμων: "άγορανόμοι τότε πρώτον δύο μεν καί έξ εύ43 πατρίδων,τέσσαρες δε έκ του πλήθους" Η απόδοση του όρου "plebs" γίνεται επίσης με τη λέξη "δχλος", αν και στην περίπτωση αυτή ο όρος διατήρησε περισσότερο από τους υπό­ λοιπους το αρνητικό του περιεχόμενο (είναι ενδεικτικοί οι επιθετικοί του χαρακτηρισμοί στον Διονύσιο Αλικαρνασσέα:"δημότης καί ταπεινός όχλος","δημότης καί άπορος δχλος"

).Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει,

τέλος,και ο όρος "όμιλος",γνωστός από την κλασσική περίοδο (ιδιαίτερα στον Θουκυδίδη) με κοινωνικό-πολιτικό περιεχόμενο.Όπως τουλάχιστον φαίνεται στον Δίωνα Κάσσιο,ο "δμιλος" αποδίδει κι αυτός τους "πληβεί­ ους",όχι όμως ανεξάρτητα αλλά στο πλαίσιο της τριαδικής διάκρισης "βου­ λευτών"-" ίππέων"-"πληβε ίων" ( "senatori! "-"equi tes"-"plebeii") : "οί πρώτοι καί της βουλής καί τής ΐππάδος καί προσέτι καί του ομίλου" Αν τώρα συνεκτιμηθούν οι όροι που προαναφέρθηκαν για την απόδοση του λατινικού όρου "plebs"("δήμος","πλήθος","δχλος","όμιλος"),είμαστε σε θέση να συναγάγουμε δύο συμπεράσματα:το πρώτο είναι ότι πρόκειται για όρους πολύσημους και ευρέως διαδεδομένους στην ελληνική ήδη από την κλασσική -τουλάχιστον- περίοδο*το δεύτερο ότι η αξιοπρόσεκτη πολυμορφία με την οποία το λατινικό "plebs" δηλώνεται,μαρτυρεί ασφαλώς την ελαστι87

κότητα της χρήσης των ελληνικών αυτών όρων με κοινωνικό περιεχόμενο. Η ελαστικότητα αυτή της χρήσης τους επέτρεψε να ενσωματωθεί εναλλακτικά στον ένα ή τους άλλους η παράσταση της ρωμαϊκής "plebs"^ οποία προφα­ νώς προέρχεται από την κοινωνική πραγματικότητα της Ρώμης και δεν ταυ­ τίζεται παρά μόνο στοιχειωδώς με τις παραστάσεις που οι εν λόγω όροι ανακαλούσαν στην προγενέστερη χρήση τους. Για

την .απόδοση λατινικών όρων από παλαιότερους ελληνικούς

όρους είναι ενδεικτικές επίσης οι επιγραφές των αυτοκρατορικών χρόνων. Η αντιστοιχία λ.χ. του όρου "ευπατρίδης" προς τον "patricius" επιβεβαι­ ώνεται χαρακτηριστικά σε μια επιγραφή από τον Πειραιά,μεταγενέστερη του 161 μ.Χ.,η οποία αναφέρεται στο γιο του Ηρώδου Αττικού και της Ρηγιλλας: "τόν έκ ταύτης παΐδα είς τους εύπατρίδας εν Ρώμη ένέγραψεν Άντωνΐνος αυτοκράτωρ" Αλλ'αντίστο ι χα και για την "plebs" επιβεβαιώνεται επιγραφικά η απόδοση "δήμος" ή "όχλος" .Συγκεκριμένα στο δίγλωσσο Monumentum Ancyranum σώζε­ ται η έκφραση "Δήμω Ρωμα ΓιαΡ ν" ,η οποία αποτελεί μετάφραση του λατινικού πρωτοτύπου "plebei romanae"

*σε άλλο όμως σημείο του ίδιου κειμένου,η

λατινική έκφραση "sexagentos denarios plebei...dedi" μεταφράζεται με τη χρήση του όρου "όχλος πολιτικός",δηλ."δχλου πολειτι|_κου έξήκο_]ντα άνδρα έδωκα") Πέρα,όμως,από τη βασική αυτή διάκριση που σχετίζεται με τη ρωμαϊκή πραγματικότητα,ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν κατά την αυτο­ κρατορική περίοδο οι χαρακτηρισμοί προσώπων από το ανώτερο κοινωνικό στρώμα σε επιγραφές που τους αφορούν.Η αυξανόμενη επιρροή των ευπόρων πολιτών στην πολιτική και κοινωνική ζωή εκφράζεται με την προβολή ευρύ­ τερων αξιών,που υπερβαίνουν το στοιχειώδες γνώρισμα της κατοχής υλικών αγαθών και αναφέρονται στην υψηλή καταγωγή και τα αξιώματα που ασκούν μέσα στην πόλη ή στο πλαίσιο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας,αξιών δηλ. που εμφαίνουν τον καθοριστικό τους ρόλο για την κοινότητα. Στην ορολογία η τάση αυτή προβολής της αξίας των ευγενών εκ­ φράζεται κυρίως με τη χρήση χαρακτηρισμών σχετικών με την καταγωγή (ό49 πως τα "ευγενής" και οι συγγενικοί του τύποι ) και τη συχνότατη χρή88

ση επιθέτων στον θετικό αλλά και υπερθετικό βαθμό (όπως "αξιόλογος","δι ασημότατος", "σπουδαίος" κλπ.

).Όλ' αυτά δείχνουν χωρίς αμφιβολία την

ευρύτερη αναγνώριση και αποδοχή του κοινωνικού ρόλου του ανώτερου στρώ­ ματος από το σύνολο της πόλης και η λεπτομερέστερη καταγραφή και εξέτα­ ση τους θα υπερέβαινε κατά πολύ τον στόχο της εργασίας αυτής.Θα περιο­ ριστούμε ,λοιπόν,στην~εξέταση ενός όρου ιδιαίτερα ενδεικτικού για τις αντιλήψεις που εδώ.συζητούμε:πρόκειται για το επίθετο "πρώτος" ή τη μετοχή "πρωτεύων" που απαντούν με αξιοσημείωτη συχνότητα σε επιγραφές του

A'KOL

Β'μ.Χ. αι. Ασφαλώς η χρήση του τακτικού αριθμητικού "πρώτος" για τη δή­

λωση της υψηλής κοινωνικής θέσης κάποιων πολιτών δεν είναι ούτε πρωτό­ τυπη ούτε δυσερμήνευτη στις γραμματειακές πηγές:στον Όμηρο "πρώτοι" ονομάζονται οι "βασιληες" των Φαιάκων,στον Ηρόδοτο και Θουκυδίδη γίνε­ ται λόγος για "πρώτους χρήμασι καί γένει",στον Ευριπίδη για τον πλούτο ως κύριο γνώρισμα των "πρώτων",στον Εύπολι,Ισοκράτη και Δημοσθένη για "πλούτω,γένει καί δόξη πρώτους πολιτών"

.'Ετσι,και κατά την αυτοκρα­

τορική εποχή,δεν προκαλεί έκπληξη ότι λ.χ. ο Πλούταρχος χρησιμοποιεί στα "Πολιτικά παραγγέλματα" του τό "πρώτοι" για τους "κρείττους" πολί­ τες (τους επιφανείς δηλ. πολίτες που κατέχουν την εξουσία) σε αντιδια52 στολή προς τους "έλάττους"

.Η παρουσία,όμως,του όρου αυτού στις επι­

γραφές της εν λόγω εποχής διακρίνεται από ουσιωδώς διαφορετικά γνωρίσματα:σε καμμία προηγούμενη περίπτωση ο όρος "πρώτος" δεν απαντά ως ε­ πίσημος και δημόσιος χαρακτηρισμός ενός επιφανούς πολίτη (γεγονός ού­ τως ή άλλως εύλογο για την κλασσική περίοδο,στο πλαίσιο των δημοκρατικών αντιλήψεων).Επιπλέον,στι ς περισσότερες από τις προηγούμενες περιπτώ­ σεις,το "πρώτος" διευκρινίζεται από τύπους όπως "γένει" ή "πλούτω", καθώς δεν φαίνεται να απέκτησε αύταρκες περιεχόμενο (όπως λ.χ. το επί­ θετο "πλούσιος").περιοριζόμενο σε μια μάλλον περιγραφική λειτουργία' αντίθετα,κατά την αυτοκρατορική περίοδο,όχι μόνο αποκτά αύταρκες περι­ εχόμενο αλλά και φαίνεται να δηλώνει την υπεροχή του πλούτου και της καταγωγής σε συνδυασμό με την ανάληψη των υψηλότερων αξιωμάτων της πό. 53 λης . 0 χαρακτηρισμός "πρώτοι" απαντά σε ποικίλες εκφράσεις,τις οποίες 89

στη συνέχεια θα

παραθέσουμε

>με

αφετηρία ένα σχετικό σχόλιο του L.

Robert και λιγοστές μόνο προσθήκες.Καταρχήν,σε επιγραφή της αυτοκρατο­ ρικής περιόδου από την Αμοργό,το "πρώτος" απαντά στον πληθυντικό αριθμό και ο τιμώμενος φέρεται να ανήκε σ'αυτούς: "οντά δέ οΐκήον αγαθών και πρώτων της πόλεως ' ανδρών" Λ

Μ54

Εζ,ίσου και μια κόρη επιφανούς οικογενείας από την Αμοργό χαρακτηρίζεται ως "πρωτεύουσα της Τριπόλεως"(δηλ. των πόλεων Αιγιάλη,Αρκεσίνη και Μινώα) και.παράλληλα,μνημονεύεται ότι ανήκε στους "πρώτους",προφανώς στους πλέον διακεκριμένους πολίτες της νήσου: "Έλευθέριν Άριστέου θυγάτηρ,τών πρώτων, ύποκεχώρηκεν αίφνίδιον του καθ'ήμδς βίου, πρ[ω]]τεύουσα της Τριπόλεος" Τέλος,σε παρόμοια συμφραζόμενα και στον πληθυντικό αριθμό απαντά το ίδιο επίθετο σε επιγραφή από τα Βάλβουρα της Λυκίας: "άνήρ έκ των πρώτων εν τηί πόΓλει" Είναι,όμως,φανερό ότι στα παραπάνω παραδείγματα,αν και χαρα­ κτηρίζεται η υπεροχή των επιφανών αυτών πολιτών,δεν είναι δυνατό να επι­ σημάνουμε την έννοια του διακεκριμένου στρώματος:οι τιμώμενοι χαρακτη­ ρίζονται "πρώτοι" ως μεμονωμένα

πρόσωπα χωρίς να ονομάζονται με κάποιο

ουσιαστικό οι επιφανείς αυτοί πολίτες ως ενιαίο σύνολο.Ένα τέτοιο ου­ σιαστικό θα μπορούσε να θεωρηθεί το "γένος",το οποίο απαντά συνδεδεμένο με το επίθετο "πρώτον" ή τη μετοχή "πρωτεύον" σε μια σειρά επιγραφών και,μάλιστα,συνοδευόμενο από άλλα κοσμητικά επίθετα.Συγκεκριμένα,σε επιγραφές της αυτοκρατορικής περιόδου από την Αφροδισιάδα,απαντούν χα­ ρακτηρισμοί προσώπων όπως "γένους πρώτου(καί συνεκτικότος τήν πατρίδα αυτ,:πόλιν)", "γένους πρώτου καί ενδοξότατου(καί συνεκτικότος τήν πα­ τρίδα)", "γένους πρώτου καί λαμπρού", "γένους πρώτου καί έπισημοτάτου(καί συνεκτικότος τήνπόλιν)", , 5 7 "γένους καί αξιώματος του πρωτεύοντος" Η χρήση,ωστόσο,του όρου "γένος" δεν θα έπρεπε να θεωρηθεί ότι προσδιορί90

ζει το ανώτερο κοινωνικό στρώμα ως σύνολο.Αντίθετα,φαίνεται πολύ πιθα­ νότερο η λέξη "γένος" να εκφράζει στις περιπτώσεις αυτές μόνο την έννοι­ α της καταγωγής,της γενιάς.Το γεγονός ότι όλα τα σχετικά χωρία απαντούν στη γενική πτώση και αφορούν σε μεμονωμένα

πρόσωπα αποτελεί πειστική

ένδειζ,η ότι οι σχετικές εκφράσεις δηλώνουν μια ιδιότητα,την ιδιότητα δηλ. του ευγενούς. Κάνοντας.λόγο για "πρώτους" ή για άτομα "πρώτου γένους",μπο­ ρούμε στο σημείο αυτό να περιορισθούμε στη διαπίστωση ότι η χρήση του εν λόγω επιθέτου μαρτυρεί την πρόδηλη τάση να δηλωθεί η υπεροχή του ανώτε­ ρου κοινωνικού στρώματος.Όπως,μάλιστα,ειπώθηκε και πριν,το αριστοκρα­ τικό ιδεώδες που διαφαίνεται στη χρήση ενός όρου με αξιολογικό περιεχό­ μενο όπως του "πρώτοι",την εποχή αυτή γίνεται ευρύτερα αποδεκτό.Με τον τρόπο αυτό,αντί των περιγραφικών όρων "πλούσιος" ή "εύπορος".χρησιμο­ ποιούνται όροι που καλύπτουν τη σημασία της καθόλου κοινωνικής ισχύος και παρουσιάζουν ως αυτονόητη την απόσταση μεταξύ της θέσης του ανώτερου και κατώτερου κοινωνικού στρώματος.Διαπιστώνουμε,όμως.παράλληλα ότι το ανώτερο αυτό κοινωνικό στρώμα δεν ονομάζεται με κάποιο ουσιαστικό ως διακεκριμένο σύνολο πολιτών.Προς την τελευταία αυτή κατεύθυνση είναι σκόπιμο να γίνει ένας σχετικός έλεγχος και τους άλλους όρους που επιση­ μάνθηκαν σε προηγούμενο καφάλαιο να δηλώνουν κατηγορίες ή σύνολα πολιτών. Κατά την κλασσική περίοδο όροι όπως "γένος","έθνος","φϋλον" ή "μέρος" χρησιμοποιούνταν -όπως είδαμε- για να δηλώσουν κατηγορίες πολι­ τών ανάλογα με την κύρια επαγγελματική τους ενασχόληση ή συνιστώντα της κοινωνίας σύνολα όπως οι εύποροι,οι άποροι και οι "μέσοι".Οι έννοιες αυτές παραλαμβάνονται και κατά την αυτοκρατορική περίοδο,συνδεόμενες όμως τώρα με τη νέα κοινωνική πραγματικότητα.Έτσι,στη "Ρωμαϊκή Αρχαιο­ λογία" του Διονυσίου Αλικαρνασσέως,το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της Ρώ­ μης ονομάζεται "δημοτικόν γένος" ("ην δε τούτοις πολύ μέν ώσπερ εικός έν πόλει κινούμενη τό δημοτικόν γένος") ή στον Δίωνα Κάσσιο γίνεται λό­ γος για τη διάκριση του "πλήθους" από το "των ευπατρίδων γένος" ("εις τό των ευπατρίδων γένος έκ του πλήθους τινάς ψηφισαμένης της βουλής έσήγαγεν Γεο.ΚαΐσαρΊ")

.Παράλληλα,πάλι στον Διονύσιο Αλικαρνασσέα απαντά

και η έκφραση "έζελευθερικόν φϋλον" ("εις φυλάς...έν αίς καί μέχρι των 91

καθ'ήμας ταττόμενον διετέλει τό έξελευθερικόν φϋλον"

).Είναι φανερό

ότι οι χρήοεις αυτές των όρων "γένος" και "φϋλον" δεν απομακρύνονται από τη γενική οημαοία μιας ομοιογενούς ομάδας ανθρώπων'το γεγονός ότι συσχετίζονται με τη νέα ρωμαϊκή πραγματικότητα δεν προκαλεί έκπληξη ούτε μαρτυρεί κάποια αξιόλογη εξέλιξη της σημασίας καθαυτών των ελλη­ νικών όρων. Καταλληλότεροι για τη διαμόρφωση της παράστασης μιας κοινωνικής διαίρεσης ήδη κατά τον Δ'π.Χ. αι. ήταν -όπως ειπώθηκε- οι όροι "μέρος" ή "μερίς".Είχαμε,όμως.διαπιστώσει ότι ο όρος "μέρος" και οι συναφείς του τύποι αποδίδουν μεταξύ άλλων την έννοια της διακεκριμένης κοινωνικής ο­ μάδας,όχι βάσει της αντίθεσης πλουσίων-φτωχών αλλά βάσει της αντίληψης περί οργανικής συνθέσεως της πόλης.Το ίδιο ισχύει προφανώς και κατά την αυτοκρατορική εποχή.Στον Διόδωρο Σικελιώτη,όπου παραδίδεται η περίφημη ουτοπία της "Ιεράς αναγραφής" του συγγραφέα της ελληνιστικής περιόδου Ευήμερου,λέγεται ότι στη χώρα της Παγχαίας "τήν δ'δλην πολιτείαν εχουσι τριμερή".Οι ιερείς και κοντά σ'αυτούς οι τεχνίτες αποτελούν το "πρώτον μέρος",οι γεωργοί τη "δευτέραν μερίδα" και οι στρατιώτες μαζί με τους βοσκούς την "τρίτην"

.Είναι αξιοσημείωτο ότι ακόμη και σ'αυτή τη φαντα­

στική πόλη όπου ισχύει η κοινοκτημοσύνη,οι κάτοικοι διαιρούνται και πάλι σε "μέρη" ή "μερίδας" ανάλογα αποκλειστικά προς την απασχόληση τους και τη διαχείριση των κοινών:η χρήση

αυτή

του "μέρους" είναι ενδεικτι­

κή για τη μη "ταξική" φόρτιση του όρου.Έτσι,η αρχική διαπίστωση ότι οι όροι αυτοί απέχουν κατά πολύ από την έννοια της "κοινωνικής τάξης",όπως αυτή νοείται στη σύγχρονη πολιτική θεωρία,φαίνεται να ενισχύεται με τον πλέον πειστικό τρόπο. Αλλά και στον Διονύσιο Αλικαρνασσέα ο όρος "μέρος" χρησιμοποι­ είται σε κοινωνικά συμφραζόμενα,χωρίς να απομακρύνεται από τη στοιχειώ­ δη σημασία της "υποδιαίρεσης".Έτσι,γίνεται λόγος για κατανομή του λαού ("πλήθος") σε δύο "μέρη" ("εις δύο μέρη νείμαντες τό πλήθος...εύπατρίδας μέν...άγροίκους δέ..."

).Ακόμη,λοιπόν,κι αν η διάκριση "εύπατρίδαι"

προς "άγροίκους" δηλώνει μια κοινωνική διάκριση (εννοείται εδώ η διάκρι­ ση πατρικίων προς πληβείους),δεν έχουμε κανένα λόγο να πιστεύουμε ότι τα "μέρη" προσλαμβάνουν σημασία ανάλογη των "τάξεων" που ανταγωνίζονται 92

η μια την άλλη στα π λ α ί σ ι α του " π λ ή θ ο υ ς " .Και οε άλλα σ η μ ε ί α ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τις λέξεις " μ έ ρ ο ς " ή " μ ε ρ ί ς " γ ι α να δηλώσει την "plebs",εγγύτερα όμως μ ά λ λ ο ν προς τη σημασία της "πολιτικής παράτα­ ξης"

:όταν λ.χ. α ν α φ έ ρ ε τ α ι στους "προϊσταμένους τοϋ δημοτικού μ έ ρ ο υ ς "

("έπι

τω συμφέροντι της πόλεως του δημοτικού μέρους π ρ ο ϊ σ τ α μ έ ν ω ν |_sc.

Οΰαλερίου καί των προγόνων_|") ή χαρακτηρίζει τ ο ν Λ ο γ γ ί ν ο Γ.Κάσσιο ως fi ^ "άριστον φύλακα της .δημοτικής μ ε ρ ί δ ο ς "

,και πάλι οι δ ύ ο αυτοί όροι α ­

πέχουν κατά πολύ από τ η ν έ ν ν ο ι α της διακεκριμένης α ν ά λ ο γ α προς τον π λ ο ύ ­ το κατώτερης "κοινωνικής

τάξης".

Τέλος,το γ ε γ ο ν ό ς ό τ ι ο όρος " μ έ ρ η " δ ε ν π ρ ο σ έ λ α β ε ούτε κατά τ η ν αυτοκρατορική περίοδο το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο που εδώ συζητείται.επιβεβαιώνεται έμμεσα στην ψ ε υ δ ο - α ρ ι σ τ ο τ έ λ ε ι α παραγματεία "Περί κ ό σ μ ο υ " , τ η ς οποίας η συγγραφή τοποθετείται α π ό τ ο πρώτο μισό του Α'έως το π ρ ώ τ ο μισό του Β'μ.Χ. α ι . και ο συντάκτης τ η ς τ η ς ανήκει σ τ η ν περιπατητική σ χ ο λ ή μ ε ισχυρές ε ­ πιδράσεις από τη ν ε ο π υ θ α γ ό ρ ε ι α φ ι λ ο σ ο φ ί α και αλλού.Εκεί γίνεται λόγος για τη σύνθεση του " κ ό σ μ ο υ " α π ό "εναντίας αρχάς",την ενότητα δ η λ . των α ν τ ι θ έ ­ των (όπως το ξηρό και το υ γ ρ ό , τ ο ψυχρό και το θερμό),που όχι μόνο δ ε ν α ­ πειλούν αλλ'απεναντίας δ ι α μ ο ρ φ ώ ν ο υ ν τ η ν αξιοθαύμαστη α ρ μ ο ν ί α του.Για να καταστεί το γεγονός α υ τ ό κ α τ α ν ο η τ ό , ο συγγραφέας ε π ι χ ε ι ρ ε ί μ ι α παραβολή προς την πόλη,η ο π ο ί α ε π ι τ υ γ χ ά ν ε ι τ η ν "πολιτικήν ό μ ό ν ο ι α ν " μ ε το να σ υ ν ­ θέτει τα "ανόμοια" σ ε ε ν ι α ί ο λειτουργικό σύνολο ("τό εκ π ο λ λ ώ ν μίαν καί όμοίαν εξ ά ν ο μ ο ί ω ν " ) . Δ ι ε υ κ ρ ι ν ί ζ ο ν τ α ς τ η ν έννοια τ ω ν " α ν ό μ ο ι ω ν " λέγεται κατά λ έ ξ η : "διαμένει

Γεο.ή πόλιςΊ συνεστηκυΐα εκ τ ω ν

έ ν α ν τ ι ω τ ά τ ω ν έ θ ν ω ν , π ε ν ή τ ω ν λέγω καί π λ ο υ ­ σίων, νέων γερόντων,ασθενών ~ ..64 ρων χρηστών"

ΐσχυρων,πονη-

Είναι φανερό ότι η ανάλυση αυτή της κοινωνικής διάρθρωσης της πόλης πλησιάζει κατά πολύ την ανάλυση των "Πολιτικών" του Αριστοτέλη,ό­ που οι εύποροι και οι άποροι παρουσιάζονται ως "έναντιώτατα μέρη"

.Κοι­

νή επίσης είναι η οργανική αντίληψη για τη σύσταση της κοινωνίας,ιδέα δηλ. που δεσπόζει -όπως δείξαμε- και στην ανάλυση των "μέρων" από τον Αριστοτέλη

.Εκείνο που ενδιαφέρει τον συγγραφέα του "Περί κόσμου"είναι να 93

παρατεθούν τα α ν τ ί θ ε τ α " μ έ ρ η " , μ ε τη δ ι α φ ο ρ ά όμως ό τ ι α ν τ ί του όρου αυτού επιλέγει

τ ο ν όρο " έ θ ν η " . Η δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η σ η τ ο υ όρου (ο όρος " έ θ ν ο ς " δηλώνει

την " κ α τ η γ ο ρ ί α " ,την "ομάδα") α π ο τ ε λ ε ί μ ι α ε π ι π λ έ ο ν έ ν δ ε ι ξ η ό τ ι , α κ ό μ η κι αν η δ ι ά κ ρ ι σ η πλουοίων-φτωχών ε ί ν α ι π ρ ο φ α ν ή ς , ο όρος " μ έ ρ η " ή ο π ο ι ο σ δ ή π ο ­ τ ε άλλος δ ε ν ε ί χ ε κ α θ ι ε ρ ω θ ε ί κατά τρόπο κ α ν ο ν ι κ ό και π ά γ ι ο γ ι α να δηλώ­ νει

τη δ ι ά κ ρ ι σ η τ ο υ ς αυτή ως συνόλων.

ΜΕΡΟΣ I I α.Η έ ν ν ο ι α " τ ά ζ ι ς " κατά τ η ν ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ή

και α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ι κ ή εποχή

Όπως και κατά την κλασσική π ε ρ ί ο δ ο , η βασική σημασία που έ χ ε ι η λέξη " τ ά ξ ι ς " από τον Γ'π.Χ. έως τ ο ν Γ ' μ . Χ . α ι . , ε ί ν α ι αυτή της " δ ι ά τ α ­ ξης" . " τ α κ τ ο π ο ί η σ η ς " ή " σ ε ι ρ ά ς " στον κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ά ή μεταφορικά ε ν ν ο ο ύ μ ε ν ο fi 7

χώρο

.Η παράσταση αυτή,όπως μας ε π ι τ ρ έ π ο υ ν οι σχετικά π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν ε ς κα­

τά την ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ή περίοδο και σαφώς π λ ο υ σ ι ό τ ε ρ ε ς κατά την αυτοκρατορική π ε ρ ί ο δ ο πηγές»παραμένει ζωηρή και μετά τ ο ν Δ ' π . Χ . α ι . Ε ν δ ε ι κ τ ι κ έ ς

είναι,

μ ά λ ι σ τ α , γ ι α τη διατήρηση της σ ' ό λ ε ς τ ι ς ε π ι μ έ ρ ο υ ς χ ρ ή σ ε ι ς της λέξης οι ειδικότερες

εκφράσεις σχετικά με την περιοδολόγηση του χρόνου

ή την

<• 69 ακολουθία του λόγου στη ρητορική στερη περίοδο.Αλλά

,όπως επισημάναμε και γ ι α την π ρ ο γ ε ν έ ­

και σ'άλλους ε π ι μ έ ρ ο υ ς τ ο μ ε ί ς , ό π ω ς στη στρατιωτική

σφαίρα ή τη φιλοσοφική γραμματεία,η " τ ά ζ ι ς " δ ι α τ η ρ ε ί τ ι ς ήδη γνωστές σ η ­ μασίες τ η ς . Γ ι ' α υ τ ό τον λόγο π ε ρ ι τ τ ε ύ ε ι σημασιών.Αντίθετα,ιδιαίτερη

εδώ η εκτενής αναφορά των ίδιων

παρουσίαση πρέπει να γ ί ν ε ι μόνο εκείνων των

σημασιών που φ α ί ν ο ν τ α ι να ε ί ν α ι ν έ ε ς , κ υ ρ ί ω ς όσες σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι με τη χ ρ ή ­ ση του όρου σε κ ο ι ν ω ν ι κ ά - π ο λ ι τ ι κ ά συμφραζόμενα. Εγγύτερα προς το τφωταρχικό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο της παραμένει η λέξη " τ ά ζ ι ς " στη στρατιωτική σφαίρα:όλες οι αποχρώσεις της που επισημάνθηκαν 70 κατά την κλασσική περίοδο ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι και κατά τους ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ο ύ ς

71

,

, 72

χρόνους εξίσου σε γραμματειακές και επιγραφικές πηγές .Γενικότερα,αν και η μελέτη της τακτικής έχει ήδη από τον Αινεία Τακτικό εξελιχθεί,ο 94

ίδιος όρος κρατά τις παλαιότερες σημασίες του'νέα σημασία φαίνεται να προσλαμβάνει μόνο στην περίπτωση της έκφρασης "Εξω τάξεως" που απαντά στην Αίγυπτο για τον πτολεμαϊχό στρατό και,όπως φαίνεται από σχετικές μαρτυρίες σε παπύρους και επιγραφές,με αυτήν χαρατηρίζονταν οι μη μάχι73 μοι-σε διαθεσιμότητα αξιωματικοί Οι γραμματειακές πηγές μας επιτρέπουν να διαμορφώσουμε επίσης σχετικά πλήρη εικόνα της χρήσης του όρου "τάξις" στη σφαίρα της φιλοσο­ φίας κατά την ελληνιστί κή εποχή . Έ χ ε ι ήδη αναφερθεί ότι ο όρος "τάξις" απέδιδε την έννοια της "διαθιγής" (την οποία φέρονται να εισήγαγαν οι α­ τομικοί φιλόσοφοι) και,μαζί με τις έννοιες του "σχήματος" και της "θέ74 σεως".χρησίμευε στην κατηγοροποίηση των διαφορών μεταξύ των στοιχείων Η "τάξις" δήλωνε την αμοιβαία θέση ενός στοιχείου στη σχέση του προς τα άλλα στοιχεία του συνόλου όπου και το ίδιο εντασσόταν,ενώ το "σχήμα" δή­ λωνε την καθαυτή μορφή του και η "θέσις" τη θέοη του καθενός στοιχείου στον χώρο ξεχωριστά.Οι τρεις αυτές έννοιες είναι συχνές στην αριστοτελι­ κή φιλοσοφία,απ'όπου και προέρχεται η χρήση τους στη μεταγενέστερη φιλο' ' ~ ' 75 _ r 76 , . ,77 , , , σοφία,κυρίως στον Θεόφραστο

,τον Επίκουρο

και άλλου

.Πέρα,όμως,απο

τη σημασία αυτή,η λέξη "τάξις" εξακολουθεί να δηλώνει την εύρυθμη λει­ τουργία και οργάνωση του κόσμου,όπως επισημαίνεται και στους προσωκρα78 τικούς,τον Πλάτωνα και Αριστοτέλη .Έτσι,σύμφωνα με τις σχετικές αναφο79 ρές του Θεόφραστου ή του Ποσειδωνίου ,η λέξη "τάξις" φαίνεται να δ ι α τ ή ­ ρησε αυτό το έντονα θετικό της περιεχόμενο. Οι δύο αυτές σημασίες που προαναφέραμε συχνά απαντούν και έξω από φιλοσοφικά συμφραζόμενα και αποδίδονται σε πράξεις και καταστάσεις της καθημερινής ζωής.Καταρχήν,η λέξη "τάξις" δηλώνοντας τη "θέση" ενός πράγματος στο περιβάλλον του.προσεγγίζει τη σημασία του "ρόλου" που κάτι ή κάποιος διαδραματίζει υπό ορισμένες περιστάσεις,χωρίς βέβαια στην π ε ­ ρίπτωση αυτή ο ρόλος να είναι ταυτόσημος με την πραγματική ιδιότητα ή 80 φύση του πράγματος ή του προσώπου .Εξίσου διατηρείται και η σημασία της εύρυθμης οργάνωσης κάποιας ανθρώπινης ενέργειας,μιας πράξης δηλ. που ολοκληρώνεται κατά τρόπο ορθό και αρμόζοντα'τότε,η "τάξις" η οποία διακρίνει την ενέργεια αυτή αποδίδει ένα έντονα θετικά φορτισμένο περι­ εχόμενο και ασφαλώς αναφέρεται ως έπαινος του εκάστοτε δρώντος προσώ95

που

81 Στη μεταγενέστερη αυτοκρατορική περίοδο,οι οημαοίες που έως

τώρα επιοημάναμε δεν μεταβάλλονται,τουλάχιστον στη στρατιωτική σφαίρα και τη φιλοσοφική γραμματεία.Η γενική σημασία της "διάταξης","τακτοποί­ ησης" ή "σειράς" εξακολουθεί να απαντά με αρκετή συχνότητα,στους δοξογράφους,τους γραμματικούς και αλλού ,όπως επίσης και η χρήση επί της 83 περιοδολόγησης του χρόνου ή της ακολουθίας του λόγου,ενδεικτικά στο 84 δοκίμιο "Περί ύψους" και σε ανάλογες πηγές Στον στρατιωτικό τομέα,ανάμεσα στις άλλες (όπως της "παράτα85 ζης"."γραμμής" ή "θέσης μάχης" ),επί το πλείστον απαντά η σημασία του Q C

"στρατιωτικού τμήματος"

.Η χρήση αυτή δεν ε ί ν α ι ασφαλώς πρωτότυπη σε

σχέση με παλαιότερες παρά μόνο ως προς την προσπάθεια να ορισθεί στα δοκίμια τακτικής των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων με ακρίβεια ο α ρ ι θ ­ μός των μαχίμων που η " τ ά ξ ι ς " περιλαμβάνει

(ανάλογες πληροφορίες,διαφο87 ρετικές όμως ως προς τον αριθμό εντοπίζουμε ήδη στον Ξενοφώντα ).Η " τ ά ­ ξ ι ς " ,λοιπόν,φέρεται σ τ ι ς σχετικές πηγές να περιλαμβάνει 128 άνδρες,κι ασφαλώς υπό την έννοια αυτή ο όρος μπορεί να θεωρηθεί terminus t e c h n i DÛ

eus

.Αξιοσημείωτη είναι,επίσης,η χρήση της έκφρασης"εξω( έκτός)τάξεως"(που

ήδη επισημάναμε για τον πτολεμα'ικό στρατό με διαφορετικό περιεχόμενο) στον Διόδωρο Σικελιώτη'εκεί,"εξω τάξεως" χαρακτηρίζεται -όπως προκύπτει εύλο­ γα από την ίδια την έκφραση- το μη μάχιμο πλήθος ("ό δχλος προς μάχην 89 άχρηστος") που συνόδευε ένα εκστρατευτικό σώμα .Εκτός,όμως,από τα σχετι­ κά νέα αυτά στοιχεία που προστίθενται στις χρήσεις του όρου "τάξις" στον στρατιωτικό τομέα,πρέπει επίσης να αναφερθεί η κατά περίπτωση απόδοση με 90 την εν λόγω λέξη των λατινικών όρων "legio" και "cohors" ,γεγονός φυσικό εξαιτίας της ανάγκης να αποδοθούν στην ελληνική έννοιες που προέρχονταν από τη ρωμαϊκή πραγματικότητα.Είναι,ωστόσο,φανερό ότι αφενός η λέξη "τά­ ξις" έχει πολύ γενικό και ευρύ περιεχόμενο κι.αφετέρου,η απόδοση με αυ­ τήν των λατινικών όρων "legio" και "cohors" είναι μάλλον αόριστη.Έτσι, παράλληλα προς την "τάξιν" εντοπίζουμε για τους δύο αυτούς λατινικούς ό­ ρους τις μεταγραφές "λεγιών","χώρτη" κλπ. αλλά και τις αναλογικές ονομα91 σίες "τάγμα" και "σπείρα" που κατεξοχήν απαντούν τον Α'και Β'μ.Χ. αι. Συνεπώς η "τάξις" πρέπει να θεωρηθεί όρος παράλληλος εξίσου των όρων "τάγ96

μα"

για τη ρωμαϊκή λεγεώνα και "σπεΓρα" για την κοόρτη'έναντι,μάλι-

στα,των όρων αυτών η "τάξις" οαφώς υστερεί -εξαιτίας της πολυσημίας τηςως προς την τεχνική της ακρίβεια.Εξαίρεση στη διαπίστωση αυτή αποτελεί μόνο η έκφραση "στρατηγίς τάξις" που,όπως φαίνεται στον Αππιανό.προσέλα­ βε σαφέστερο περιεχόμενο και καθιερώθηκε (παράλληλα,όμως,προς τη "στρα92 τηγίδα σπεΓραν") για την απόδοση της "cohors praetoria" Κατά τους'αυτοκρατορικούς χρόνους εντοπίζουμε επίσης κάποια εξέλιξη του όρου στην πολιτική σφαίρα.0 όρος "τάξις" διατηρεί κατά την περίοδο αυτή ένα μεγάλο μέρος του φάσματος των σημασιών που μας είναι 93. ήδη γνωστές από την κλασσική περίοδο 'έτσι,εκφράσεις όπως "τάξις της 94 95 πολιτείας","τάξις τοΰ πολιτεύματος" ,"τάξις καί νόμος" ."δικαίου τά96 ξις" κλπ. δεν προκαλούν εντύπωση ούτε παρουσιάζουν δυσχέρειες στην ερ97 μηνεία τους .Εντύπωση δεν προκαλεί επίσης το γεγονός ότι με την "τάξιν" δηλώνεται η "-θέση" κάποιας κατηγορίας προσώπων (λ.χ. των ιερέων) μέσα στο κοινωνικό ούνολο,ο ιδιαίτερος δηλ. ρόλος που η κατηγορία αυτή 98 διαδραματίζει μέσα στο πλαίσιο της κοινότητας :η σημασία αυτή της "θέ­ σης" είναι εύλογα κατανοητή και σαφώς προκύπτει από το γενικό και στοι,

9

χειώδες περιεχόμενο του όρου

9

/

.Ωστόσο,ασφαλώς νέα είναι η χρήση του ό­

ρου με την εξειδικευμένη σημασία του "αξιώματος".Ήδη στον Δημοσθένη έχουμε επισημάνει την "τάξιν" αναφορικά προς την πολιτική του δραστηριό­ τητα και θέση μέσα στην πολιτεία'σε καμμία,ωστόσο,περίπτωση η λέξη δεν δήλωνε κάποιο συγκεκριμένο και κατονομαζόμενο αξίωμα

.Αντίθετα,σε

γραμματειακές πηγές και σε επιγραφές της αυτοκρατορικής εποχής γίνεται ρητή αναφορά στην "τάξιν" του χιλιάρχου,του ab epistulis graecis κλπ. Τέλος,ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση του ίδιου όρου αναφορικά προς αυτό το αυτοκρατορικό αξίωμα.Σε επιστολή του Κόμμοδου,στα 186/9μ.Χ. προς την Αφροδισιάδα,ο αυτοκράτορας κάνει λόγο για .την"τάξιν" στην οποία είναι"τεταγμένος",την υψηλή του δηλ.αποστολή να διαφυλάσσει σταθερό το καθεστώς των υπηκόων πόλεων ("έμοί δέ άνανκαΐον ταύτην τήν τάξιν τ{_ε_] — ταγμένω φυ[_λά^σσειν

τάς πόλεις έπί των ομοίων αξιωμάτων"

).Στην πε­

ρίπτωση αυτή μας παρέχεται,μάλιστα,η δυνατότητα να εξακριβώσουμε την προέλευση της χρήσης του όρου από την πρωταρχική και στοιχειώδη σημασία της"θέσης"

(έτσι νοείται η figura etimologica "τάξιν"-"τεταγμένος"). 97

Εξάλλου,δεν πρέπει να αποκλεισθεί η υπόθεση ότι στη χρήση αυτή του όρου υπόκειται η έννοια της "statio principis" (πιθανότατα κατά

μεταφορά από

τη στρατιωτική σημασία),συμφωνά με την οποία ο αυτοκράτωρ προβάλλει τα υψηλά του καθήκοντα ως απόρροια μιας λογικής και ανθρώπινα αναγκαίας κα­ τανομής ή διάταξης των ρόλων και ευθυνών ανάμεσα στους πολίτες Η εικόνα της εξέλιξης της έννοιας "τάξις" κατά τους αυτοκρα­ τορικούς χρόνους ολοκληρώνεται με μια συνοπτική αναφορά στη φιλοσοφική σφαίρα.Ασφαλώς είναι ευνόητη η διατήρηση της χρήσης του όρου με τη ση­ μασία της "διάταξης",συχνά σε σχέση προς τον "κόσμον" ή τους "άστέ„105. ,. , , „106 1ια, ρας"

το ίδιο ισχύει και για τη χρήση με τη σημασtα της "θέσης"

:

οι χρήσεις αυτές προέρχονται από παλαιότερες εποχές.επισημαίνονται ήδη σε έμμεσες -όπως έχει αναφερθεί- πηγές για τους προσωκρατικούς και επα­ ναλαμβάνονται αδιάλειπτα έως τους ύστερους αυτούς χρόνους (συχνά εξάλ­ λου αποδίδονται άμεσα από τους δοξογράφους öe παλαιότερους φιλοσόφους). Έτσι και η σημασία της "εύρυθμης οργάνωσης" των πραγμάτων,ως καθολικής 107 αρχής λειτουργίας της φύσης.εξακολουθεί να απαντά και τώρα Όπως παρατηρήσαμε και για την ελληνιστική περίοδο,οι σημασίες αυτές δεν εντοπίζονται αποκλειστικά σε φιλοσοφικά συμφραζόμενα αλλ'εξίσου σε περιγραφές πράξεων και καταστάσεων της καθημερινής ζωής.Έτσι,η σημασία της "θέσης",με τη χροιά του "ρόλου" που κάποιος ή κάτι διαδραμα­ τίζει υπό ορισμένες περιστάσεις εμφανίζεται λ.χ. στον Πλούταρχο ή τον 108 Διογένη Λαέρτιο .Κατά παρόμοιο τρόπο,η "τάξις" μπορεί να δηλώνει την ορθή και μεθοδική εκτέλεση κάποιας πράξης,την ικανότητα δηλ. που κάποιος 109 επιδεικνύει κατά την ολοκλήρωση κάποιας αποστολής .Τέλος,δεν φαίνεται σπάνια κατά την περίοδο που εξετάζουμε η χρήση της λέξης για να δηλωθεί η σημασία μιας πρότυπης κατάστασης πραγμάτων,ιδιαίτερα μάλιστα όταν στα συμφραζόμενα γίνεται λόγος για επανόρθωση κάποιας δυσχερούς κατάστασης" έτσι,ο Διόδωρος Σικελιώτης λέγει ότι οι ασθενείς που κατέφυγαν στη θεά Ίσιδα βοηθήθηκαν να αποκατασταθεί η υγεία τους("είς τήν προϋπάρχουσαν άποκατεστάθη τάξιν"),ο έπαρχος της Αιγύπτου Τι.Ιούλιος Αλέξανδρος δια­ τάζει να αποκαταστήσουν "εις τήν προτέραν τάξιν" ("εις τήν προτέραν τάξιν άποκαταστήσωσιν") τα σχετικά με την εκτίμηοη των φόρων κλπ.

98

ß.'Ordo" και "τάξις" Η παράθεση των σημασιών του όρου "τάξις" κατά τους ελληνιστι­ κούς και αυτοκρατορικούς χρόνους μας επιτρέπει τη γενική διαπίστωση ότι η εξέλιξη τους έναντι της κλασσικής περιόδου δεν υπήρξε σημαντική ούτε από πλευράς ποσοτικής ούτε ουσιαστικής'ατο μέγιστο μέρος των χρήσεων 1

της λέξης εινα . εμφανής η διατήρηση των παλαιότερων εννοιών,ενώ οι νέ­ ες χρήσεις έχουν μάλλον εξειδικευμένο και περιστασιακό περιεχόμενο.Για τον λόγο αυτό,θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι η πλέον ενδιαφέρουσα εξέλιξη της σημασίας του όρου εντοπίζεται στην αυτοκρατορική περίοδο και αφορά στη χρήση της "τάξως" σε εκφράσεις που χαρακτηρίζουν πρόσωπα από το ανώτερο κοινωνικό στρώμα.Τις εκφράσεις αυτές -που όμοιες τους δεν απαντούν ούτε στα κλασσικά χρόνια ούτε μαρτυρούνται για την ελληνιστική περίοδο- θα εξετάσουμε αναλυτικά στη συνέχεια. Η πρώτη περίπτωση τέτοιας χρήσης του όρου "τάξις" συνδέεται με τους όρους "πρώτοι" ή "έφεστώτες".Τον όρο "πρώτοι" εξετάσαμε και στην αρχή του κεφαλαίου αυτού ως χαρακτηρισμό του ανώτερου κοινωνικού στρώμα­ τος στις ελληνικές πόλεις

.Όπως ήδη ειπώθηκε,και μόνο η επιλογή του

όρου "πρώτος" επιτρέπει να διακρίνουμε την έμφαση την οποία οι πολίτες από το ανώτερο στρώμα επιθυμούν να δώσουν στην κοινωνική τους επιφάνεια εφόσον ο κοινωνικός-πολιτικός ρόλος της·αριστοκρατίας μέσα στην πόλη καθίσταται θεμελιώδης για την επιβίωση της.Είναι εύλογο ότι οι επιφανείς αυτοί πολίτες,πολλοί από τους οποίους μάλιστα είχαν ενσωματωθεί στους κύκλους της ρωμαϊκής αριστοκρατίας,επεδίωκαν να προβάλουν την υψηλή κοι­ νωνική τους θέση και η επιθυμία τους αυτή ήταν αποδεκτή από την κοινότη­ τα,ούτως ώστε οι κολακευτικοί χαρακτηρισμοί τους να απαντούν συχνά σε 112 επίσημα κείμενα-ψηφίσματα της "βουλής καί τοϋ δήμου" .0 χαρακτηρισμός που εδώ θα μας απασχολήσει είναι η έκφραση "πρώτης τάξεως" και οι παραλ­ λαγές της ("τάξεως πρωτευούσης" ή "τάξεως πρωτευόντων") σε επιγραφές των αυτοκρατορικών χρόνων.Εε τιμητικό ψήφισμα λ.χ.της Αφροδισιάδος

της Κα­

ριάς,ο τιμώμενος χαρακτηρίζεται ότι ήταν "πρώτης τάξεως καί γένους" (η προβολή της καταγωγής είναι εδώ απολύτως αναμενόμενη,τυπική φόρμουλα πα113 ρομοίων ψηφισμάτων ): 99

"άνήρ της πρώτης τάξεως καί γένους" Ανάλογη είναι η έκφραση που χρησιμοποιείται σε επιγραφή της Ιωτάπης της Κιλι κί ας ,όπου επί λέξει αναφέρεται: "ανδρός εύσχημονεστάτου και της πρώτης τάξεως" Επιπλέον,σε επιγραφή του Β'αι. μ.Χ. από τα Βάλβουρα της Λυκίας,ο τιμώμε­ νος Θόας Ερμαίου Θόαντος χαρακτηρίζεται .. Τ

'

Μ

1 1 6

"τάξεως της πρωτευούσης" Τέλος,στα τέλη του ίδιου αιώνα,σε επιγραφή της Βουβώνος της Λυκίας προς τιμή της Αρτεμίου,ιερείας των Αυγούστων,μαρτυρείται η "τάξις των πρω­ τευόντων" : "έτείμησεν Άρτέμιον Τρωίλον Όρέστου Βου•* · »

·

§ωνίδ[α_] γυναίκα εύγενίδα τάξεως τω[ν] πρω­ τευόντων της πόλεως πατρός και συ[νγ]ενων άρξΓάν]των της πατρίδος καί τοΰ Λυκίων εθ'W„117 νους" Είναι φανερό ότι στις παραπάνω επιγραφές ο όρος "τάξις" χρησιμοποείται με όμοιο τρόπο (οι παραλλαγές του "πρώτης"-"πρωτευούσης""πρωτευόντων" είναι ήσσονος σημασίας).Κυρίως πρέπει να προσεχθεί ότι οι δύο μετοχές ανακαλούν άμεσα την παράσταση του "πρωτεύω",ρήματος που δη­ λώνει γενικότερα την υπεροχή,χωρίς απαραίτητα να συνδέεται με την άσκη­ ση κάποιου συγκεκριμένου αξιώματος (παρά το γεγονός ότι κάτι τέτοιο εί­ ναι περισσότερο από πιθανό για τους επιφανείς πολίτες).Η έκφραση,λοι­ πόν, "πρώτη τάξις","πρωτεύουσα" ή "πρωτευόντων" δηλώνει κατά τρόπο γενικό ότι τα τιμώμενα πρόσωπα κατείχαν πρωτεύουσα θέση στην πόλη'είναι»μάλι­ στα, ενδεικτικό ότι η "τάξις" απαντά

εδώ σε γενική πτώση,ως τυπική δήλω»-

οη ιδιότητας,και όχι σε εκφράσεις όπως "τάξις των πρώτων".Έτσι,φαίνεται εύλογο να ερμηνεύσουμε την "τάξιν" ως "κοινωνική θέση" και μόνον'κάθε άλλη ερμηνεία (όπως λ.χ. αυτή της "τάξεως" ως"κοινωνικού στρώματος") θα ήταν στη συγκεκριμένη περίπτωση λιγότερο πιθανή. Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται και από μια άλλη επιγραφή της Πίζου της θράκης,η οποία χρονολογείται στο 202 μ.Χ. Εκεί,ο "πρεσβευτής των Σεβαστών"

(legatus) Κ. Σικίννιος Κλάρος αναφέρεται στην ίδρυση του 100

εν λόγω "εμπορίου" και διευκρινίζει ως προς τη διακυβέρνηση του ότι αποστέλλει εκεί ως "τοπάρχην" έναν "βουλευτήν" , κρίνοντας ότι τα "εμπό­ ρια" που ιδρύονται "έκ θείας δωρεάς'*(από τη γενναιοδωρία του αυτοκράτορος) πρέπει ανάλογα να τιμώνται

από την υψηλή "θέση" των αρχόντων

τους : " [ε_]πεί ούν δει τά έκ θείας δωρεάς ορμώμε­ να ευτυχέστερα είναι καί έκ της των 'έφεστώτων τάξεως,ούκ ένποριακούς δημότας,αλ­ λά τοπάρχους βουλευτάς έκέλευσα εκπέμπε­ ι 1 ft

σθαι εις ταϋτα τά [ε] νπ[ορ] ι α" Η χρήση της μετοχής "έφεστώτες" με τη σημασία του "επόπτη,επίτροπου,ε­ πιστάτη" ή "αρμόδιου" μαρτυρείται ήδη στη γραμματεία της κλασσικής πε• ριόδου

119 .Παράλληλα,είναι σαφές ότι η χρήση του όρου αυτού στο συγκεκρι­

μένο χωρίο δεν δηλώνει με κανένα τρόπο το ανώτερο κοινωνικό στρώμα ως διακεκριμένο σύνολο πολιτών,αλλ'απλώς την "κοινωνική θέση" που αρμόζει να έχει ο "έφεστώς" ενός "εμπορίου έκ θείας δωρεδς ορμώμενου".Στην επό­ μενη φράση γίνεται ρητή αναφορά στους "βουλευτάς"(δηλ.πρόσωπα που ανή­ κουν στη τάξη των συγκλητικών) και αυτοί αντιδιαστέλλονται προς τους "ένποριακούς δημότας",οι οποίοι κρίνονται ακατάλληλοι για το αξίωμα του "τοπάρχου":ωστόσο,και για τις δύο αυτές κατηγορίες πολιτών,η "τάξις" δεν δηλώνει παρά τη "θέση" τους,ανάλογα προς την οποία έχουν ή όχι τη δυνατότητα να αναλάβουν το συγκεκριμένο αξίωμα.Μ'άλλα λόγια,η χρήση του όρου "τάξις" πολύ απέχει από το αποδώσει την έννοια του "κοινωνικού στρώματος",όπως ίσως θα υπέθετε κανείς με μια πρώτη ανάγνωση. Μια δεύτερη περίπτωση χρήσης του όρου "τάξις" ως χαρακτηρισμού προσώπων από το ανώτερο κοινωνικό στρώμα αφορά στους "ίππεΓς" και απαν­ τά εξίσου σε γραμματειακές πηγές και επιγραφές.Στα τέλη του Α'π.Χ. αι., στον

Διονύσιο Αλικαρνασσέα,απαντά η έκφραση "ιππική τάξις",με την ο­

ποία χαρακτηρίζεται ο επίδοξος τύραννος του Ε'π.Χ.αι.Σπόριος Μαίλιος: "ήλικίαν δέ καί τάξιν έχων ίππικήν,οία μή­ τε αρχάς παραλαμβάνειν μήτε αλλην κοινήν ,, , , „120 επιμελειαν μηδεμιαν" Η έκφραση αυτή,η οποία αναφέρεται στη λατινική "dignitas equestris"

101

i 1

δεν συνιστά από μόνη της καινή χρήση του όρου "τάξις"'αντί θετά,όπως έχει ήδη ειπωθεί,ο ελληνικός αυτός όρος χρησιμοποιείται ευχερώς για να δηλώσει τη "θέση" ενός ατόμου στο πλαίσιο της κοινότητας,την κοινωνική του δηλ. ή πολιτική θέση.Ωστόσο,ο συνδυασμός του εδώ με τη γνωστή "ordo" των ιππέων προσδίδει στη φράση ένα μάλον ειδικό περίεχόμενο,το οποίο θα φανεί καλύτερα στα επόμενα παραδείγματα που θα εξετάσουμε. Ως προς την "ίππικήν τάξιν",λοιπόν,πρωίμότερη αναφορά της σε επιγραφές γίνεται στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Τιβερίου(13/5μ.Χ.),σε δίγλωσσο διάταγμα ενός αυτοκρατορικού επιτρόπου από τη Σαγαλασσό της Πισι122 δίας .Εκεί γίνεται λόγος για τη διάβαση της περιοχής από τους Ρωμαίους και ορίζονται οι σχετικές υποχρεώσεις("ύπηρεσίαι")

των κατοίκων. Ορί­

ζονται λ.χ. τα τροχήλατα και τα ζώα που οι Σαγαλασσείς οφείλουν να πα­ ρέχουν,οι αντίστοιχοι "μισθοί" που θα εισπράττουν και οι αποστάσεις που εμπίπτουν στη δική τους ευθύνη.Οι λεπτομέρειες αυτές της διάβασης ορί­ ζονται ξεχωριστά για τον καθένα που δικαιούται την "ύπηρεσίαν" αυτή των Σαγαλασσέων,όπως ο procurator,ο γιος του αυτοκράτορα,οι συγκλητικοί,οι ιππείς,ο εκατοντάρχης κ.ά. Ειδικότερα,για τους ιππείς λέγονται τα εξής: "τοις δέ ιππικής τάξεως εάν τις έν ταις τοΰ Σεβαστού χρή jâiçjr) κάρρων τριών,ή εις τόν έ­ καστου λόγον ήμιόνων τριών,η όνων εξ έπί τί) ι δι |_α_Ιι αιρεσει " Η ιδιαίτερη σημασία της μαρτυρίας αυτής,ως προς τη χρήση του όρου "τά­ ξις" ,έγκειται στο γεγονός ότι πρόκειται για μια από τις παλαιότερες σω124 ζόμενες δίγλωσσες επιγραφές ,της οποίας το λατινικό πρωτότυπο της ελ­ ληνικής μετάφρασης χρησιμοποιεί για την έκφραση που εδώ μας ενδιαφέρει την εξής διατύπωση: "equiti Romano cuius officio princeps optimus utitur ter carra aut in singuli terni muli aut..." Η αντιστοιχία αυτή ελληνικής μετάφρασης και λατινικού πρωτοτύπου,είναι μάλλον ενδεικτική για την προέλευση της "τάξεως" που εδώ εξετάζουμε:εί­ ναι δηλ. σαφές ότι ο ελληνικός όρος "ιππική τάξις" αντιστοιχεί στον "ιπ­ πέα Ρωμαίων",στους "équités".Εντύπωση προκαλεί,όμως,ότι στο λατινικό 102

πρωτότυπο δεν γίνεται λόγος για "orcio equester" αλλ'απλώς για "eques"'έτσι,αν δεχθούμε ότι ο όρος "ιππική τάξις" δηλώνει την "ordo equester",τότε ασφαλώς πρόχειτ cu γι α παραλλαγή της διατύπωσης του πρωτοτύπου από τον μεταφραστή.Αντίθετα,φαίνεται πιθανότερο ότι η "τάξις" αποδίδει εδώ τη "θέση",την ιδιότητα του ιππέα (αυτόν που έχει "τάξιν" ιππέα) . Την έκφραση,πάντως,"ιππική" ή "ίππάς τάξις" συναντούμε και αργότερα,σποραδικά αλλά με όμοιο τρόπο.Σε επιγραφή λ.χ. της Εφέσου,στα 104 μ.Χ.,με την οποία τιμάται ο Γάιος Ουίβιος Σαλουτάριος.διαβάζουμε ότι αυτός ήταν πολίτης "ιππικής τάξεως",ήταν επιφανής και ως προς την καταγωγή και το κύρος του,είχε συμμετάσχει σε "στρατείας καί επίτροπος": 'Taïojç τε ΟύίβιΓος ΣαλΊουτάριος άνήρ ιππι­ κής τά[ξε[]ος,γένει καί αξία διάσημος ,στρα­ τείας τε καί έπιτροπαίς άΓπόΊτοϋ κυρίου ήμων Αύ<τ>οκράτορος κεκοσμημένος" Και στην περίπτωση αυτή είναι αόριστο και αβέβαιο εάν η λέξη "τάξις" αναφέρεται στην "ordo" των ιππέων όπου ο τιμώμενος ανήκε ή τη "θέση" του ιππέα την οποία κατείχε.Έτσι,όπως και στην περίπτωση της δίγλωσ­ σης επιγραφής που παραπάνω εξετάσαμε,δεν είμαστε σε θέση να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα. Σαφέστερη,όμως,φαίνεται να είναι η διατύπωση σ'ένα άλλο ψήφι­ σμα από την Ξάν-θο της Λυκίας,του Β'μάλλον μ.Χ. αι.,όπου όμως η λέξη "τάξις" προκύπτει από -οπωσδήποτε εύλογη- συμπλήρωση: "τάς έν ιππική [[τάξει αρχάς διελθώ]ν μέχρι έπιτροπιΓκής αρχής καί έν τω γένει] πρώ­ τος συνκλητικός [γεγενημένος τοΰ δή_]μου 127

Ρωμαίων [sc ...·ος ΚλαυδιανόςΊ "

Αντίθετα προς τις προηγούμενες περιπτώσεις η αντιστοιχία της έκφρασης αυτής προς την "ordo equester" φαίνεται καθαρότερη και υποστηρίζεται από ανάλογες γραμματειακές πηγές:στον ελληνομαθή Ιωσηπο γίνεται λόγος για "ίππικήν τάξιν Ρωμαίων" ("της ιππικής παρά Ρωμαίοις τάξεως"

128

) και

με το επίθετο "ίππάς" -αντί του "ιππική"- γίνεται λόγος για την "τάξιν" ,129 / ' των ιππέων στον Ηρωδιανό . Έτσι,είμαστε σε θέση να συμπεράνουμε οτι 103

σε κάποιες περιπτώσεις η έκφραση "ιππική" ή "ΐππάς τάξις" αποτέλεσε μετάφραση της λατινικής "ordo equester" (η διευκρίνιση "παρά Ρωμαίοις" του Ιωσήπου δεν επιδέχεται αμφιβολίες ως προς αυτό). Στο σημείο αυτό,παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να ελέγξουμε εάν η σημασία της "ordo" είχε σοβαρή επίδραση στην ελληνική ορολογία, * γεγονός που θα είχε σοβαρό αντίκτυπο και στη διαμόρφωση της έννοιας του 130 "κοινωνικού στρώματος" .Είναι γνωστό ότι κατά την εποχή του "principatus" η "ordo senatorius" και "ordo equester" ορίζονταν και με οικονο­ μικά κριτήρια,σαφή και αυστηρά (το όριο του 1.000.000 και των 400.000 σηστερτίων αντίστοιχα αποτελούν προϋπόθεση ένταξης ή παραμονής στις 131 τάζεις των συγκλητικών ή των ιππέων ).Ωστόσο,στην ελληνική ορολογία, η "τάξις" ούτε κατά την κλασσική ούτε κατά την ελληνιστική περίοδο προ­ σέλαβε τη σημασία του "κοινωνικού στρώματος" είτε με την έννοια της "διακεκριμένης ιεραρχικά κατηγορίας" είτε με την έννοια της βάσει οι­ κονομικών κριτηρίων οριοθετημένης μερίδας του πληθυσμού.Αλλ'ούτε και τα λίγα στοιχεία που έχουμε για την αυτοκρατορική περίοδο επιβεβαιώνουν μια τέτοια εκδοχή:αλλού η χρήση του όρου "τάξις" είναι αμφίσημη (μάλλον, όμως,δηλώνει απλώς τη "θέση"),αλλού εμφανίζεται αντί της "ordo equester" αλλά με μικρή μόνο συχνότητα. Το ότι η λατινική έννοια της "orjdo" δεν επηρέασε την ελληνική ορολογία για την απόδοση κοινωνικών διακρίσεων επιβεβαιώνεται και από άλλα στοιχεία.Κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας ήταν φυσικό κά132 ποιοι ελληνικοί όροι,πέραν των λατινισμών ,να χρησιμοποιηθούν για να αποδώσουν έννοιες που ανταποκρίνονταν στη ρωμαϊκή, πράγματικότη133 τα .Έτσι,και για τον όρο "ordo",δεν προκαλεί έκπληξη ότι επιλέγεται κάποιες φορές η "τάξις" ως ελληνική του μετάφραση:πράγματι,ένας σχετικός έλεγχος θα απεδείκνυε την ευρύτερη σημασιολογική αντιστοιχία των δύο ό­ ρων τόσο ως προς τη συνάφεια του περιεχομένου τους όσο και προς την ποι­ κιλία των χρήσεων τους (η λέξη "ordo",όπως και η "τάξις'Ίδηλώνει τη "δι­ άταξη" και απαντά σε συμφραζόμενα σχετικά με την ακολουθία του λόγου,την περιοδολόγηση του χρόνου,τη στρατιωτική οργάνωση,τη "θέση" μέσα σ'ένα σύνολο κλπ.

).Είναι,λοιπόν,αναμενόμενο ότι η ευρύτερη αυτή συστοιχία

σημασιών της "ordo" με την "τάξιν" συνετέλεσε στην επιλογή της δεύτερης 104

και για την οικονομική-πολιτ ική σημασία του λατινικού όρου.Αυτό,όμως, διόλου δεν αποδεικνύει ότι καθαυτή η λέξη "τάξις" είχε εξελιχθεί προσ­ λαμβάνοντας το περιεχόμενο του "κοινωνικού οτρώματος" η ότι,έστω,είχε καθιερωθεί για την απόδοση της έννοιας αυτής υπό την επίδραση του λατι­ νικού αντίστοιχου της. 0 ισχυρισμός αυτός,ότι δηλ. η "τάξις" μόνον περιστασιακά απέ­ Π

δωσε την έννοια του."στρώματος που ενυπάρχει στη χρήση του λατινικού "ordo",ενισχύεται από το γεγονός ότι και άλλοι ελληνικοί όροι απαντούν αντ' αυτής ως αποδόσεις του "ordo".0 Δίων Κάσσιος,όταν περιγράφει την ταφή του Περτίνακτος το 193 μ.Χ..αναφέρεται στους επιφανείς Ρωμαίους που συμμετείχαν στην τελετή ονομάζοντας τους "οι δέ άρχοντες καί ή ίππάς τό τέλος"

135

Είναι εδώ φανερό ότι αναζητείται ένας ελληνικός όρος που να ανταποκρί­ νεται στον ρωμαϊκό θεσμό της "ordo" και επιλέγεται τελικώς ο όρος "τέ­ λος",© οποίος ανακαλεί την παράσταση της σολώνειας κατηγοροποίησης των πολιτών

.Έτσι.υιοθετείται μια απόδοση που προσεγγίζει με μεγαλύτερη

προσοχή το ακριβές περιεχόμενο του μεταφραζόμενου όρου,εφόσον διατηρεί­ ται αφενός η τεχνική του χροιά και εμφαίνεται,αφετέρου,η αναλογία του προς μια υφιστάμενη παλαιότερη ελληνική διαίρεση του πληθυσμού βάσει του "τιμήματος". Γνωρίζουμε,επίσης,ότι και ο όρος "τάγμα" που κυρίως έχει τη 137 σημασία του "στρατιωτικού τμήματος" ) προσέλαβε νέο περιεχόμενο κατά τη μετάφραση της "ordo""συγκεκριμένα στο δίγλωσσο Monumentum Ancyranum η λατινική έκφραση "senatus et equester ordo" μεταφράζεται: 138 "η τε σύνκλητος καί τό ίππικόν τάγμα" Τη μετάφραση αυτή της "ordo equester" ως "ίππικοΰ τάγματος" απαντούμε και σε επιγραφές ("της

Ìε Γρδς συνκλήτου] καί τοΰ Ρω[μα/ων ιππικού τάγ­

ματος καί δήμου","εξ ίππικ]οϋ τάγματος"),στον Ιώσηπο και τον Ηρωδια, 139 νο Σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ι κ ά , θ α μπορούσε να αναφερθεί ό τ ι και άλλες κ α τ η γ ο ­ ρ ί ε ς επιφανών π ο λ ι τ ώ ν , π έ ρ α ν των ι π π έ ω ν , ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι με όρους εντελώς φ ο ρ ε τ ι κ ο ύ ς από το " τ ά ξ ι ς " . Ε ν ώ λ . χ . κή τ ά ξ ι ς "

δια­

δ ε ν κ α θ ι ε ρ ώ ν ε τ α ι η έκφραση " β ο υ λ ε υ τ ί ; 140 (όπως ε ξ ά λ λ ο υ δ ε ν απαντά ούτε " σ υ γ κ λ η τ ι κ ή τ ά ξ ι ς " ),απαντούν 105

ωστόσο εκφράσεις όπως "βουλευτικού τάγματος" (σε επιγραφή από την Άγκυ­ ρα του 126μ.Χ. κ.α.),"άνήρ αξιόλογος και του πρώτου τάγματος"(σε επιγρα­ φή από την Επίδαυρο στις αρχές του Α'μ.Χ. αι.) ή "τοΓς έκ του βουλευτι141 κου φύλου" στον Δίωνα Κάσσιο .Εκτός,όμως,από το "τάγμα" και το "φυλον",επιφανείς πολίτες χαρακτηρίζονται ως ανήκοντες στο "βουλευτικόν" ή "πρωτεύον γένος",ασφαλώς αναφορικά προς την υψηλή τους καταγωγή ("βου­ λευτικού γένους δντα" χαρακτηρίζει ο Αππιανός κάποιον ευγενή, "συνγενί_|6α του πρωτεύο |ντος έν Λυκία γέΐνους" χαρακτηρίζεται η τιμώμενη σε ψή­ φισμα από την Ξάνθο του Α'μ.Χ.αι.

).

Αν,λοιπόν,συνεκτίμησε ι κανείς τους" όρους αυτούς ("τάξις","τέ­ λος" ,"τάγμα" για τους ιππείς και "τάγμα","φυλον" και "γένος" για τους "βουλευτάς" και τους"πρώτους"),εύκολα διακρίνει την ποικιλία των αποδό­ σεων,την ελαστικότητα δηλ. της χρήσης των ελληνικών όρων που δήλωναν κατά περίπτωση διακεκριμένα κοινωνικά στρώματα.Η ελαστικότητα αυτή δια143 φαίνεται και στην περίπτωση της μετ-άφρασης του λατινικού "ordo"

("τά­

ξις" , "τέλος" , "τάγμα" ) ,ούτως ώστε να αποκλείεται η υπόθεση ότι η "τάξις" αποτέλεσε αποκλειστικό όρο για τη δήλωση του και κατά συνέπεια για την απόδοση της έννοιας του "κοινωνικού στρώματος" που ο εν λόγω όρος προ­ ϋπέθετε .Αντίθετα,η "τάξις" πρέπει να ενταχθεί σε μια σειρά όρων που προσφέρονταν στην ελληνική εξαιτίας της εμφανούς τους αναλογίας προς λατινικούς όρους:τ; έννοια,όμως,της "ordo" άσκησε μάλλον μικρή επίδραση στην ελληνική ορολογία και δεν επιβλήθηκε η παράσταση της για τη δήλω­ ση του κοινωνικού στρώματος,παρά μόνο περιστασιακά και μάλιστα για τους ιππείς.Έτσι,παρά το ότι υπό το καθεστώς της ρωμαϊκής κυριαρχίας η διά­ κριση κοινωνικών στρωμάτων είναι πασιφανής στις ελληνικές πόλεις,καμμία αναλογία δεν φαίνεται να είχε παγιωθεί με τρόπο απόλυτο μεταξύ ελληνι­ κών και λατινικών όρων που απέδιδαν την κάθετη κοινωνική οργάνωση της εποχής.

106

Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α Τ Α

Παρά τις ελλείψεις που παρουσιάζει το υλικό που διαθέτουμε εξαιτίας της αποσπασματικότητας του και τους περιορισμούς που ο κατά κανόνα έμμεσος χαρακτήρας του επιβάλλει,η παρούσα έρευνα επιτρέπει τη συναγωγή ορισμένων συμπερασμάτων,με τις επιφυλάξεις φυσικά που προκύ­ πτουν από τις δυσχέρειες που αναφέρθηκαν.Το πρώτο και -κατά

τη γνώμη

μας- κύριο συμπέρασμα είναι ότι στην αρχαία Ελλάδα δεν δημιουργήθηκαν όροι που να αποδίδουν αυτό που στη νεώτερη εποχή θεωρούμε "ταξική" αντίληψη,θεώρηση ή δι αίρεση.Εκείνο που προξενεί ιδιαίτερη εντύπωση εί­ ναι ότι η απουσία παρόμοιων όρων διαπιστώνεται παρά την ύπαρξη ποικί­ λων επιμέρους χαρακτηρισμών για το ανώτερο και κατώτερο αντίστοιχα κοινωνικό στρώμα.Εξάλλου,και οι διαρκείς εσωτερικές συγκρούσεις στις ελληνικές πόλεις-κράτη,καθώς και η συχνά επαναλαμβανόμενη ο'αυτές επα­ ναστατική συνθηματολογία!"χρεών αποκοπή","γης αναδασμός"),θα μπορού­ σε να πει κανείς ότι επέτρεπαν -αν όχι επέβαλλαν- τη δημιουργία "τα­ ξικής" αντίληψης και,συνεπώς,ανάλογων όρων.Κι όμως,αυτό δεν έγινε. Το πρόβλημα γίνεται σαφέστερο κι αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την πολιτική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων,αν μελετήσει κανείς αφενός τους ποικίλους χαρακτηρισμούς που πλάστηκαν για τα διάφορα κοινωνικά στρώματα κι αφετέρου διαπιστώσει την απουσία γενικών όρων που να δη­ λώνουν την έννοια της "κοινωνικής τάξης".Η παράλληλη αυτή έρευνα επι­ βάλλεται από μεθοδολογική κυρίως άποψη κι αποτελεί -όπως είναι ήδη σα­ φές στον αναγνώστη- βασικό άξονα της παρούσης εργασίας. Από την παρουσίαση των γνωστών στα ομηρικά έπη χαρακτηρισμών για τα κοινωνικά στρώματα -που έχουν,μάλιστα,ώς τώρα επαρκώς μελετηθεί στη βιβλιογραφία- προκύπτει το οπωσδήποτε εύλογο συμπέρασμα ότι η διά­ κριση μεταξύ ανώτερου και κατώτερου στρώματος γίνεται κατεξοχήν με κρι­ τήρια ηθικού -θα μπορούσε να πει κανείς- περίεχομένου.μολονότι οι ευγε­ νείς που δεσπόζουν στην πολιτική και κοινωνική ζωή στηρίζουν την κυρι109

αρχία τους φυσικά στον πλούτο (ατην έγγειο κυρίως ιδιοκτησία).Οι ευγε­ νείς αποκαλούνται λ.χ. "άριστήες","αγαθοί" και οι μή ευγενείς "χέρηες" , "κάκιστοι" κλπ.,ενώ σε αρκετές περιπτώσεις οι όροι αυτοί -παράλληλα προς το "ηθικό" τους περιεχόμενο- δηλώνουν και τη διάκριση μεταξύ α­ νώτερου και κατώτερου κοινωνικού στρώματος με κριτήριο την υψηλή ή χα­ μηλή καταγωγή.Βέβαια,συχνοί είναι και οι όροι που δηλώνουν διακεκριμέ­ νες κατηγορίες ανάλογα με την κύρια ενασχόληση ή επάγγελμα,εκεί όμως δεν υπόκειται πρόθεση

διάκρισης σε κοινωνικά στρώματα.

Το γεγονός ότι στα ομηρικά έπη λείπουν όροι που θα εξέφραζαν τη διάκριση μεταξύ ανώτερου και κατώτερου στρώματος με κριτήριο το εισόδημα -ακόμη κι δεν είναι σπάνια η χρήση επιθέτων που δηλώνουν πε­ ριστασιακά

την κατοχή μεγάλης περιουσίας ή την ένδεια,αν.αψορι κά προς

μεμονωμένα πρόσωπα και με περιγραφικό απλώς περιεχόμενο- δεν εκπλήσσει. Στα έπη προβάλλεται,ως γνωστό,ο κόσμος των ευγενών με τις ηθικές του αξίες και από την οπτική πλευρά του Ομήρου δεν θα περίμενε κανείς τη χρήση ή τη δημιουργία όρων που να αποδίδουν τις υφιστάμενες κοινωνικές διακρίσεις βάσει σαφών οικονομικών κριτηρίων. Εντύπωση προκαλεί,όμως,ότι και στον άλλο ποιητή ,τον Ησίοδο, μολονότι αυτός γράφει από εντελώς αντίθετη σκοπιά,λείπουν γενικοί όροι που θα μπορούσαν να εκφράζουν την παράσταση της "κοινωνικής τάξης". 0 Ησίοδος χαρακτηρίζεται από τη σαφή του πρόθεση να επικρίνει τους ευγενείς ("δωροφάγοι βασιλήες").διαπιστώνοντας ότι η υπεροχή τους ο­ φείλεται στον πλούτο,όχι σε ηθικά κριτήρια ή την καταγωγή.Παράλληλα, στο έργο του Ησιόδου είναι συχνές οι αναφορές στην κοινωνική ένταση της εποχής του και κυρίως σ'αυτό -αντίθετα απ'ό,τι γινόταν πριν στο έποςπροβάλλεται ο τρόπος ζωής και οι αξίες της ζωής των μη ευγενών,όπως η προσωπική εργασία. Παρ'όλα αυτά,ο Ησίοδος πολύ απέχει από το να δια­ τυπώσει ρητά μαι κοινωνική διάκριση που να στηρίζεται αποκλειστικά στον πλούτο ή έστω να φορτίσει ήδη υπάρχοντες όρους προς αυτή την κα­ τεύθυνση (εξάλλου η κατοχή του πλούτου αντιμετωπίζεται σε ορισμένες περιπτώσεις θετικά ως εύλογη ανταμοιβή του μόχθου). Η ίδια διαπίστωση ισχύει γενικά για όλη την αρχαϊκή επο-

110

χη.Κατά τη διάρκεια της δεν δημιουργήθηκαν όροι που κ,ατά κάποιο τρόπο να αποδίδουν το περιεχόμενο της σύγχρονης έννοιας "κοινωνική τάξη" . Και,μάΛιστα,τέτοιοι όροι δεν δημιουργήθηκαν παρά το γεγονός ότι οι συνθήκες θα καθιστούσαν δυνατή ή και θα επέβαλαν ακόμη τη δημιουργία τους.Η αντίληψη ότι οι ευγενείς στηρίζουν την εξουσία τους στην υλική τους δύναμη -αντίληψη που διαφαίνεται ήδη στον Ησίοδο- 'οχι μόνο ισχύει και αργότερα αλλά και προσλαμβάνει θεσμικό περίεχόμενο,όπως τουλάχιστον φαίνεται στη γνωστή διαίρεση των πολιτών από τον Σόλωνα ανάλογα με τον πλούτο τους.Κατά την περιγραφή των "στάσεων" της αρχαϊκής

εποχής

-που βέβαια μας είναι γνωστές κυρίως από μεταγενέστερες πηγές- οι αντίπαλες παρατάξεις παρουσιάζονται από τους συγγραφείς με όρους δηλω­ τικούς του πλούτου("πλούσιοι","παχεϊς" κλπ.) ή της ένδειας ("πένητες" κλπ.).Εξακολουθούν επίσης να χρησιμοποιούνται και παλαιότεροι χαρακτη­ ρισμοί ,γνωστοί ήδη από τα ομηρικά έπη,πράγμα που ασφαλώς συνδέεται με την προσπάθεια του ανώτερου κοινωνικού στρώματος να δικαιολογήσει την παραμονή του στην εξουσία τονίζοντας την απαιδευσία του πλήθους.Πουθε­ νά,όμως,δεν φαίνεται να δημιουργήθηκαν όροι που θα οδηγούσαν προς την κατεύθυνση μιας "ταξικής" αντίληψης.Έτσι,οι συγκεκριμένες κατηγορίες πολιτών στο πολίτευμα του Σόλωνος ονομάζονται αργότερα "τέλη" (δεν μαρτυρείται ακριβής γενικός όρος του ίδιου του Σόλωνος) και ο όρος αυτός ασψαλώς δεν εκφράζει την παράσταση της "κοινωνικής τάξεως". Η απουσία "ταξικής" αντίληψης κατά την αρχαϊκή εποχή,ανάλογης προς τη σύγχρονη»οπωσδήποτε δεν είναι τυχαία,μπορούμε δηλ. να πούμε ότι δεν οφείλεται στην αποσπασματικότητα των πηγών.Αντίθετα,οφείλεται σ'ορισμένα "ενωτικού" χαρακτήρα στοιχεία της εποχής,όπως είναι η αντίθεση προς την τυραννίδα.Πουθενά δεν φαίνεται τόσο καθαρά αυτή η κοινή αντί­ θεση ευγενών και μη ευγενών προς την τυραννίδα όσο στη χρήση του όρου "δήμος":ενώ δηλ. στο πλαίσιο των εσωτερικών συγκρούσεων σημαίνει το κατώτερο κοινωνικό στρώμα,στο πλαίσιο της αντίθεσης προς την τυραννίδα σημαίνει το σύνολο των πολιτών ανεξάρτητα από το εισόδημα ή την κατα­ γωγή τους.Ένα άλλο "ενωτικό" στοιχείο θα μπορούσε,επίσης,να θεωρηθεί η από κοινού συμμετοχή ευγενών και μη ευγενών στον αποικισμό.Τέλος,η 111

πολιτική αστάθεια της αρχαϊκής

εποχής που προκαλούαε το αίσθημα της

"αμηχανίης",ασφαλώς εμπόδιζε την παγίωση της κοινωνικής διαίρεσης και, συνεπώς,τη δημιουργία ανάλογων όρων. Οι συνθήκες της αρχαϊκής εποχής ομαλοποιήθηκαν στο σύντομο διάστημα της λεγόμενης "πεντηκονταετίας"(480-430 π.Χ.).Ούτε κατά το διάστημα αυτό -όπως φάνηκε από την παρούσα έρευνα- δημιουργήθηκαν όροι με περιεχόμενο αντίστοιχο του σημερινού " κοινωνική τάζη".Βέβαια,η διά­ κριση "πλουσίων"-"πενήτων" παραμένει -όπως είναι φυσικό- ζωηρή,όπως εζ,άλλου διατηρείται και η αριστοκρατική επιχειρηματολογία του παρελθόν­ τος,που χρησιμοποιείται τώρα από τους ολιγαρχικούς.Ενδεικτικοί είναι ακόμη κάποιοι νέοι όροι»δηλωτικοί της αυτονόητης αυτής διάκρισης

("έ­

χων", "μείων" κλπ.),όπως επίσης και η χρήση του επιθέτου "εύδαι'μονες" που απαντά για πρώτη φορά τον Ε'π.Χ. αι. Παρ'όλα αυτά,όροι που να δηλώ­ νουν σαφώς την "κοινωνική τάξη" δεν εμφανίζονται ούτε τότε ούτε και αργότερα,τον Δ'π.Χ. αι. Μπορούμε,μάλιστα,να πούμε ότι ως ένα βαθμό συμβαίνει το αντίθετο,χρησιμοποιούνται δηλ. όροι που είναι ασυμβίβα­ στοι προς μια "ταξική" αντίληψη,όπως την εννοούμε σήμερα.Χαρακτηριστι­ κό παράδειγμα αποτελεί προς αυτή την κατεύθυνση η αντίθεση "ολίγοι""πολλοί".αντίθεση που απαντά συχνά παράλληλα προς την αντίθεση "πλούσι­ οι "-"πένητες" 'βέβαια,οι "ολίγοι" συμπίπτουν με τους "πλουσίους" και οι "πολλοί" με τους "πένητας",πλην όμως προκαλεί εντύπωση το ότι το οικο­ νομικό κριτήριο -στοιχειώδης αφετηρία της ταξικής διαίρεσης- παραμερί­ ζεται εδώ από το αριθμητικό κριτήριο που αυτό καθαυτό δεν οδηγεί φυσικά σε"ταξι κή"διαίρεση. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι "πλούσιοι""πένητες" ή "μέσοι" χαρακτηρίζονται με τον όρο "μέρος",πράγμα που δη­ λώνει ότι ανεξάρτητα από την περιουσία και την κοινωνική θέση αποτελούν και οι μεν και οι δε τμήματα της ενότητας της πόλεως-κράτους.Μολονότι οι μαρτυρίες για τη χρήση του όρου αυτού είναι λίγες,το ότι απαντά σε τόσο διαφορετικές πηγές όπως η τραγική ποίηση κΌι η πολιτική φιλοσοφία επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι εκφράζει μια ευρύτερα διαδεδομένη αντίλη­ ψη των Ελλήνων'αυτό είναι ευνόητο εάν σκεφθεί κανείς ότι,σύμφωνα με την πρακτική και θεωρία της αθηναϊκής δημοκρατίας,τονιζόταν η "μίξις" των πολιτών και καταδικαζόταν η "αμιξία" ,δηλ.η στεγανοποίηση των κοινωνικών 112

μερίδων.Στην πολιτική θεωρία η αντίληψη αυτή εκφράζεται με την ιδέα της κοινωνικής συνάφειας ή -κατ'άλλους- τη λεγόμενη "οργανική" αντίλη­ ψη,που διαμορφώνεται κατά τον Ε'π.Χ. αι. Ύστερα απ'όλα αυτά,δεν εκπλήσσεται κανείς διαπιστώνοντας ότι όροι που θα μπορούσαν να αποδώσουν αντίπαλα κοινωνικά στρώματα,δεν προ­ σέλαβαν ανάλογο περίεχόμενο.Πρόκειται συγκεκριμένα για όρους όπως οι "γένος","έθνος","φϋλον" ή "τάξις".Από τους όρους αυτούς καταλληλότερος ήταν ο όρος "τάξις",διότι η χρήση του έχει την αφετηρία της_ στη στρα­ τιωτική σφαίρα ,όπου σημαίνει -ανάμεσα στ'άλλα- ξεχωριστό τμήμα ανδρών το οποίο δρα ενιαία κατά τη μάχη (αξίζει να αναφερθούμε και στη γνωστή στρατιωτική διαίρεση της Αθήνας,σύμφωνα με την οποία οι "τάξεις" περι­ λάμβαναν οπλίτες από την ίδια φυλή).Από την άλλη,ο όρος "τάξις" δεν εί­ χε επιφορτισθεί από το πλήθος των παραστάσεων που ανακαλούσαν οι υπό­ λοιποι όροι και με τον τρόπο αυτό προσφερόταν για την απόδοση ενός συ­ νόλου ανθρώπων με όμοια κοινωνική θέση και εισόδημα.Και όμως,ο όρος "τάξις" δεν σήμανε ποτέ κάτι τέτοιο,εφόσον από το πλήθος των σημασιών του στην πολιτική και κοινωνική σφαίρα βασικό περιεχόμενο του ήταν απλώς αυτό της "κατηγορίας" κάποιων ανθρώπων βάσει ποικίλων κριτηρίων ή της "θέσης" που επιμέρους άτομα κατέχουν μέσα στο σύνολο της πόλης. Το σημασιολογικό αυτό περιεχόμενο δεν μεταβάλλεται ούτε κατά τον Δ'π.Χ. αι.,στον οποίο επίσης λείπουν όροι ria τη σαφή δήλωση μιας "ταξικής" αντίληψης.Αξιοσημείωτη

κατά τον Δ'π.Χ. αι. είναι,όμως,η χρήση της λέ­

ξης "τάξις" με τη σημασία της εύρυθμης οργάνωσης,σημασία που απαντά σε διαφορετικές πηγές,όπως η ρητορική και η πολιτική φιλοσοφία,και ασφαλώς δεν είναι τυχαία:μπορούμε να υποθέσουμε ότι ως ένα βαθμό αντι­ κατοπτρίζει την αναγκαιότητα αντιμετώπισης της εσωτερικής κρίσης της πόλης-κράτους.αναγκαιότητα που επισημαίνεται με ποικίλους τρόπους απ' όλους τους διανοουμένους του Δ'π.Χ. αι. Θα μπορούσαμε έτσι να πούμε ότι οι κύριες σημασίες του όρου "τάξις" στην πολιτική και κοινωνική σφαίρα (παράλληλα βέβαια με άλλες σημασίες που ο ίδιος όρος έχει σε διαφορετικούς τομείς που εδώ δεν ενδιαφέρουν) είναι αυτές της κατηγο­ ρίας,της θέσης ή της εύρυθμης οργάνωσης.Από το σημασιολογικό,λοιπόν,περιε χόμενο του όρου λείπει έννοια ανάλογη της "κοινωνικής τάξης" τόσο 113

κατά

τον Ε'όσο και κατά τον Δ'π.Χ. αι. Το ίδιο ισχύει και για την ελληνιστική εποχή,αν και οι κοι­ νωνικές συνθήκες στις ελληνικές πόλεις θα ευνοούσαν -ως γνωστόν- τη δημιουργία ανάλογων όρων.Η ελληνιστική εποχή,ι διαίτερα από τις αρχές του Γ'π.Χ. αι.,χαρακτηρίζεται από τη βαθμιαία συγκέντρωση του πλούτου σ'ένα μικρό αριθμό πολιτών. Η κοινωνική ένταση δεν σταμάτησε,παρόλο που οι ελληνιστικοί μονάρχες προσπαθούσαν να την περιορίσουν'από την άλλη μεριά,περισσότερη προσπάθεια γι'αυτό κατέβαλλαν οι ευκατάστατοι πολίτες των πόλεων με τις ποικίλες προσφορές προς την πατρίδα τους, προσφορές που είχαν μάλιστα κι άλλα κίνητρα όπως το ενδιαφέρον τους για την πόλη ή η επιθυμία τους της υστεροφημίας.Πάντως,εκείνο που δια­ πιστώνει κανείς από τη μελέτη των ψηφισμάτων είναι η προβολή αυτής της δραστηριότητας των ευκατάστατων πολιτών,μ'άλλα

λόγια η επίσημη

αναγνώριση της από τις κοινότητες.Η εξάρτηση τους από αυτούς τους επι­ φανείς πολίτες είναι φανερή και διατυπώνεται ρητά.Αυτή ακριβώς η εξάρ­ τηση κι αφετέρου η νοοτροπία των ευκατάστατων πολιτών να προβάλλουν τις ευεργεσίες τους στην πόλη ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο δεν εκφρά­ στηκε η αναμφίβολα υφιστάμενη κοινωνική διάκριση με όρους τέτοιους ώστε να διαμορφωθεί η παράσταση "ταξικής" διαίρεσης :"πλούσιοι" και "πένητες" εξακολουθούν φυσικά να υφίστανται και ονομάζονται με σαφήνεια"πουθενά όμως δεν γίνεται λόγος για κάτι ανάλογο προς "τάξη" των μεν ή των δε. Εντονότερη γίνεται η προβολή των επιφανών πολιτών κατά την ε­ ποχή της ρωμαϊκής κυριαρχίας,ιδιαίτερα κατά τους αυτοκρατορικούς χρό­ νους.Η αριστοκρατοποίηση της κοινωνίας που συντελείται τότε κι έχει τις ρίζες της -όπως είναι γνωστό- στην ελληνιστική εποχή έχει επισημανθεί συχνά στην έρευνα όπως έχουν επίσης επισημανθεί και οι όροι με τους οποίους δηλώνεται η εξέχουσα θέση του ανώτερου κοινωνικού στρώματος ("πρώτοι","πρωτεύοντες" κλπ.). Στην αριστοκρατοποίηση της κοινωνίας συνέβαλε και η επίδραση της κάθετης κοινωνικής οργάνωσης που υποστήριξε και εδραίωσε ο Αύγουστος.Και τότε,όμως,οι πλούσιοι και φτωχοί,οι επι­ φανείς και άσημοι πολίτες δεν διακρίθηκαν με τον όρο "τάξεις" ή κάποιον παρόμοιο.Τους λόγους που οδήγησαν στο φαινόμενο αυτό διαπιστώνει κανείς από τη μελέτη των ίδιων των επιγραφών όπου προβάλλονται οι επιφανείς 114

πολίτες και η δραστηριότητα τους.Εκεί χαρακτηρίζονται συχνά εξαιτίας του ενδιαφέροντος τους για τις πόλεις με ουσιαστικά όπως "ευεργέτης","σωτήρ" ή "κτίστης" -τα οποία χρησιμοποιούνταν και πριν- και "πατήρ", "μήτηρ" ή "υιός της πόλεως" - τα οποία χρησιμοποιούνται τώρα.Αυτή η •θεώρηση και προβολή του ρόλου των επιφανών ευκατάστατων πολΐ;τών , όπως είναι ευνόητο,εμπόδισε τη διαμόρφωση μιας "ταξικής" αντίληψης και τη δημιουργία ανάλογων'όρων.Γι α τους ίδιους λόγους δεν φαίνεται να υπάρχει επί­ δραση των λατινικών όρων "ordo" ή "classis" στην ελληνική ορολογία. Οι συγγραφείς της εποχής χρησιμοποιούν τους ήδη γνωστούς από την κλασ­ σική εποχή χαρακτηρισμούς και γενικούς όρους,κανείς όμως από

αυτούς

ούτε και ο όρος "τάζις" δεν προσέλαβε το περιεχόμενο της "κοινωνικής τάξης".

115

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

Σημειωθείς Ι κεφαλαίου 1.Β.J.Schulz ."Bezeichnungen und Selbstbezeichnungen der Aristokraten und Oligarchen in der griechischen Literatur von Homer bis Aristote­ les" , ST,τ.3,oo.67 κ. ε. "W.Donlan,The aristocratic ideal in ancient Greece.Lawrence-Kansas 1980.Γενικά, βλ. Busolt,τ.1,οο.210-2. 2 .Πρβλ.,όμως,τον ααφίβολο όρο "εύηγενής"("εύηφενής";).Έτσι,Λ 427:"αύτοκααίγνητον εύηγενέος Σώκοιο"'ψ 81:"τείχει ύπό Τρώων εΰηγενέων" .Επί­ σης,τον όρο "γενναίος",που δεν αποτελεί όμως χαρακτηρισμό προσώπου (Ε 253): "το αρμόζον στην ευγενή καταγωγή" {Çik.Lf grE, s. v. ) . 3."Διογένης" χαρακτηρίζεται ο Αχιλλέας,ο Αίας,συχνά ο Οδυσσέας κλπ.(Α 489*Δ 489"β 352 κ.α.)'"διοτρεφέες βασιληες" είναι συχνότατη έκφραση των επών (Α 176"Β 445 κ.α.).Πρβλ. και το επίθετο "δΐος". 4. Έτσι χαρακτηρίζονται η Ελένη κ,αι η Τυρώ (Ζ 292*λ 235). 5.Ξ 113'δ 611.Πρβλ. τον χαρακτηρισμό του Οδυσσέα από την Πηνελόπη πριν τπν αναγνώριση του(ρ335):"πατρός έ"; άγαθοΰ γένος εύχεται εαμεναι υιός". Για τη σημασία του επιθέτου "αγαθός" βλ. LfgrE,s.v.,24-5"L.BartelliI.Lana,Lessico politico dell'epica greca arcaica,Torino 1977,s.v. και σ.14"B.J.Schulz,ό.π.,σσ.70 κ.ε. 6.Υ 220. 7.Σχετικά είναι και τα σύνθετα "πολυβούτης"(Ι 154'296),"πολύιππος"(Ν 171), "πολύκληρος"(ζ, 211),"πολυκτήμων"(Ε 613),"πολυλήϊος"(Ε 6ΐ3),"πολύμηλος"(Β J605] *[70§),"πολυπάμων"(Δ 433) , "πολύχρυσος" (Σ 289*Κ 3ΐ5).Σ'όλα αυτά είναι προφανής η περιγραφική λειτουργία και περιστασιακή χρήση τους.Πρβλ..παρακάτω,σημ.21. 8.β[82§'α 165Ό 426'ρ 423 (πρβλ.τ 79). 9.τ 76 (πρβλ.ρ 420). 10.Ω 543 κ.ε."η 148 κ.ε. 11.Π 596'Ω 536.Για τη σημασία του "όλβιος" βλ.Ο.ϋβ Heer,ΜΑΚΑΡ-ΕΥΔΑΙΜΩΝ-ΟΛΒΙΟΣ-ΕΥΤΥΧΗΣ,Amsterdam 1969,σσ.12 κ.ε. 12.λ 414.Πρβλ. τους όρους "δύναμιν έχοντες","δυνατός","δυνάμενος": παρακάτω, σημ. 53 και 86. 13.0 324.Πρβλ. την έκφραση "άφνειός τ'αγαθός τε" με την οποία χαρακτηρί­ ζονται ο Ευχήνωρ και ο Ποδής (Ν 664*Ρ 576). "-4^.F.T.Welcker,Theognidis reliquiae, Frankfurt 1826, σ. XXIX. 15.Βλ·LfgrE,s.v.,1288 κ.ε·Γενικά,για το κοινωνικό-πολιτικό περιεχόμενο του όρου βλ.R.A.Neil,The Knights of Aristophanes(App.II :"Political use of moral terms").Cambridge 1901,00.206-7. 119

16.H 327. 17.Πρβλ.Ι 334:"αλλα δ'άριατήεσσι δίδου γέρα και βασιλεοσι". 18.ζ 34*257.Πρβλ. τους χαρακτηρισμούς του Αίαντα,του_Αινεία και Αχιλλέα, των δύο γιων του Μεροπος ("άνέρε δήμου άρίατω"):Β ^768/Υ 158"Λ 328. 19.δ 530. 20.φ 3 3 2 - 3 . Π ρ β λ . ο 28,όπου " ά ρ ι σ τ ή ε ς " ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι οι ε π ι φ α ν έ σ τ ε ρ ο ι των μ ν η σ τ ή ρ ω ν . Π ρ β λ . , ε π ί σ η ς , τ ο υ ς όρους " ά μ ε ί ν ω ν " , " κ ρ ε ί ω ν " , " ε ύ ρ υ κ ρ ε ί ω ν " ( Β 239*[§7§j*A 102 κ . α . ) . 21.Ανάλογοι σ ύ ν θ ε τ ο ι τύποι με το σ τ ε ρ η τ ι κ ό α- ε ί ν α ι οι " α κ λ η ρ ο ς " ( λ 4 6 0 ) , "άκτήμων" και " ά λ ή ϊ ο ς ' Η ΐ 1 2 5 - 6 ) ' κ ι α υ τ ο ί λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ύ ν π ε ρ ι γ ρ α φ ι κ ά και π ε ρ ι σ τ α σ ι α κ ά α π ο δ ί δ ο υ ν την α ν έ χ ε ι α . Π ρ β λ . , π α ρ α π ά ν ω , σ η μ . 7 . 22.γ

348.

2 3 . Γ ι α τη δ ι ά κ ρ ι σ η " π έ ν η τ ο ς " και " π τ ω χ ο ΰ " , β λ , ν . E h r e n b e r g , T h e p e o p l e of A r i s t o p h a n e s , N e w York 1 9 6 2 , o o . 2 4 3 κ . ε . ' M . I . F i n l e y , T h e a n c i e n t economy, London 1 9 7 3 , 0 . 4 1 . 24.ζ 208. 25.ρ 18-9. 26.τ 72-4. 27.Βλ. ζ 189'Λ 408'Κ 316 κ . α . 28.Ξ 1 2 6 ' 4 7 2 ' δ Γ63-4~. Ι—

~>

29.ζ 56-7. 3 0 . ρ 4 1 5 - 6 . Π ρ β λ . τ ο υ ς χαρακτηρισμούς γ ι α τ ο ν Ε π ε ι γ έ α και τ ο ν Αντίλοχο (Π 570*δ 1 9 9 - 2 0 0 ) : " ο υ τ ι κ ά κ ι σ τ ο ς άνήρ μετά Μ υ ρ μ ι δ ό ν ε σ σ ι ν " ' " ο υ τ ι κ ά κ ι σ τ ο ς Αργεί ων". 31.Α 8 0 . 32.Κ 235 κ.ε. Πρβλ.,παρακάτω,'σημ.99. 33.Γενικά,βλ.Α.ΜβαβΓ,0βΓ athenische Demos,München 1938,σσ.XXIV κ.ε.'W.DonIan," Changes and shifts in the meaning of demos",PP 25(1970)381 κ.ε.' Welskopf E.C.,"Die Bezeichnungen λαός,δημος,όμιλος,πληθύς,έθνος in den homerischen ΕρβηνεΤ,τ.3,σσ.ΐ79 κ.ε. (πρβλ.«Soziale Gruppen und Typen­ begriffe" »Hellenische Poleis,έκδ.E.C.Welskopf»Berlin 1974,τ.4,σσ.2146 κ.ε.)*Welwei Κ.W.,"Demos und Plethos in athenischen Volksbeschlüssen um 450 v.Chr."»Historia 35(1986)ΐ77κ.ε."για τη μυκηναϊκή λέξη "damo" βλ. M.Lejeune,"Le ΔΑΜΟΣ dans la société mycénienne",REG 78(1965)1 κ.ε. 34.Β 188-98.

120

35.M 213.Βλ.w.Leaf,The Iliad,London 1900,τ.1,σ.514. 36.Γ 409'χ 423'Ζ 463*455'ω 253 κ.α. 37.Βλ.Μ.Pohlenz,Freedom in greek life and thought,μτφρ.C.Lofmark.Dordrecht 19ó6(:Heidelberg 1955),σο.3 κ.ε.*V.Ehrenberg,"Freedom-ideal and reality", Man,state and diety,London 1974,σο.23-7'O.Gigon,"Der Begriff der Freiheit in der Antike".Gymnasium 80(1973)9 κ.ε. 38.Βλ. F.Gschnitzer,Studien zur griechischen Terminologie der! Sklaverei, Forschungen zur antiken Sklaverei 7,Wiesbaden 1975,τ.2,σσ.14 κ.ε.' U. Kästner,"Bezeicnungen für Sklaven",ST,τ.3,σσ.282 κ.ε. 39.Μ 433-5:"γυνή χερνητις αληθής,η τε σταθμόν έχουσα κα'ί εϊριον άμφίς άνέλκει ίσάζουσ',ϊνα παισίν άεικέα μισθόν άρηται". 2 40.ρ 383 κ.ε .Βλ.Μ.Ι.Finley,The world of Odysseus.London 1977 ,σσ.55 κ.ε. 41.τ 135. 42.0 296'Ν 279 κ.α. 43.0 F.T.Welcker,c^(i)Q ,στο βιβλίο του τον περασμένο αιώνα(ό.π. ,σσ.ΧΧΙκ. ε. ) απέκλεισε την ηθική απόχρωση των όρων αυτών (ιδιαίτερα,σσ.XXV και XXX) για την πριν από τον Σωκράτη περίοδο*επεσήμανε,μάλιστα,ότι μετά απ'αυτόν η πολιτική απόχρωση τους ατονεί.Ως προς το πρώτο σκέλος της άποψης αυτής συμφωνεί και ο O.Grote(History of Greece,London 1869,τ.3,ο·45, σημ.3)'διαφωνεί,ωστόσο,ως προς το δεύτερο της σκέλος.Σχετικά,βλ. R.A. Neil,ό.π.,σο.202 κ.ε.'G.Cerri,"La terminologia socciopolitica di Teognide: I.L'opposizione semantica tra άγαθός-έσθλός e κακός-δειλός",QUCC δ (1968)26κ.ε.'Develin R.,"The good man and the good citizen in Aristo­ tle's , .Politics"",Phronesis 18(1973)73 κ.ε. 44.Π 596'Ω 536. 45.Ξ 113 κ.ε. 46.Χαρακτηριστικός είναι ο πληθυντικός του "αριστος(εύς)",συχνά σε τυπικές εκφράσεις που αφορούν στον κύκλο των ευγενών-βασιλέων"ß\.G.L.Prendergast-B.Marzullo,A complete concordance to the Iliad of Homer,Hildesheim 1962 ,s.v. 47.Β 248. 48.Βλ.Ηρακλ.Ποντ.,Απ.50Wehrli'H.J.Gehrke.Stasis,Vestigia 35,München 1985, σ.114(όπου και οι άλλες σχετικές πηγές,σημ.1). 49.Σχετική παρουσίαση του γραμματειακού υλικού,όπου ευχερώς διακρίνεται η συνέχεια χρήσης όρων με κοινωνικό ή πολιτικό περιεχόμενο,γίνεται δι­ εξοδικά στο συλλογικό έργο "Belegstellenverzeichnis altgriechisher sozialer Typenbegriffe von Homer bis Aristoteles",ST,τ.l(A-I) και 2(Κ-Ω). 50.ΈρΥ.,21-4.Πρβλ.,όμως,και τη διατήρηση της ομηρικής ορολογίας για τον "πλούσιον":ΈρΥ.,308:"άνδρες πολύμηλοί τ'άφνειοί τε".Για τη μετοχή "χατίζων",πρβλ.ό.π.,394 και Απ.43,41 Merkelbach-West. 121

51 . 1 7 0 - 1 : " β έ λ τ ε ρ ο ν

ηματα πάντα μετ ' αθάνατοι, ς ό α ρ ί ζ ε ι ν πλούσιον άφνειόν π ο -

λυλήϊον". 52 .Βλ. "Belegstellenverzeichnis" , ό.π. , s . ν. , 1421-2 ( Αλκμάν-Θέογνις ) . 53.5,3W.Πρβλ. Θέογν.,718:"πλούτος πλείστην πδσιν έχει δύναμιν". 54.132. 5 5 . 5 3 κ. ε . : "Κύρνε , π ό λ ι ς μέν £ θ ' η δ ε π ό λ ι ς , λ α ο ί δε δη α λ λ ο ι , ο ϊ π ρ ό σ θ ' ο ϋ τ ε δ ί κας τ^δεσαν ο ϋ τ ε ν ό μ ο υ ς , α λ λ ' ά μ φ ί π λ ε υ ρ α ϊ σ ι δοράς αιγών κατέτριβον,εξ,ω δ ' ώστ'ελαφοι τ η σ δ ' έ ν έ μ ο ν τ ο πόλεος.Καί νϋν ε ί σ ' α γ α θ ο ί , Π ο λ υ π α Γ δ η ' ο ΐ δε π ρ ί ν έσθλοί νΰν δ ε ι λ ο ί . Τ ύ ς κεν τ α ~ τ ' ά ν έ χ ο ι τ ' έσορων; " .Βλ.G . C e r r i , ό . π . , σ σ . 2 5 - 5 ' C.M.Bowra.Greek l y r i c p o e t r y . O x f o r d 1961 , ο σ . 1 5 4 κ . ε . και 327 κ . ε . 56,153κ.ε.:"τίκτει τ ο ι κόρος ΰ β ρ ι ν , ο τ α ν κακω όλβος ε π η τ α ι άνθρώπω καί δτω μη νόος ά ρ τ ι ο ς ή " . 57.41 κ . ε . Βλ.Β.Α.van Groningen,Theognis.Amsterdam 1966,σσ.28-9'H.Fränkel, E a r l y g r e e k p o e t r y and p h i l o s o p h y , μ τ φ ρ . M . H a d a s - J . W i l l i s , O x f o r d 1975,oo. 403 κ . ε . Π p ß λ . T . W e l c k e Γ , ó . π . ,ασ.ΧΧΙΧ-ΧΧΧ. 5 8 . 9 , 3 W. 5 9 . 4 , 2 3 W. Πρβλ. τη χρήση του όρου στον Αλκαίο,Ζ 3 7 : " ώ ς γάρ δ ή π ο τ ' Ά ρ ι σ τ ό δαμον φ α ΐ σ ' ο ύ κ άπάλαμνον έν Σπάρται λόγον ε ί ' π η ν , χ ρ ή μ α τ ' α ν η ρ , π ε ν ι χ ρ ό ς δ ' ουδ ε ι ς π ε λ ε τ εσλος ουδέ τ ί μ ι ο ς " . 6 0 . 1 3 , 4 1 - 2 νν':"εί δε τ ι ς ά χ ρ ή μ ω ν , π ε ν ί η ς δέ μ ι ν έργα ρ ι δ τ σ ι , κτήσιισθαι πάντως χρήματα πολλά δ ο κ ε ΐ " . 61.12

D.Πρβλ.θέογν.,335:"πάντων

μ έ σ ' α ρ ι σ τ α " . Β λ . . π α ρ α κ ά τ ω , σ η μ . 141-2.

62.Από τον Η ρ ό δ ο τ ο ( 5 , 6 6 ) και τον Ε υ ρ ι π ί δ η ( Ί ω ν , 1 5 7 9 - 8 1 ) π α ρ α δ ί δ ο ν τ α ι τα ονόματα των τεσσάρων φυλών της Α τ τ ι κ ή ς "Γελέοντες","ΑΪγικορεϊς","Άργαδ ε ϊ ς " και " " Ο π λ η τ ε ς " " τ α ονόματα αυτά φ έ ρ ο ν τ α ι να π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι από τους τ έ σ ε ρ ι ς γ ι ο υ ς τ ο υ μ υ θ ι κ ο ύ Ί ω ν α . Έ χ ε ι δ ι α τ υ π ω θ ε ί η άποψη ό τ ι οι ονομα­ σ ί ε ς α υ τ έ ς α ν τ ι σ τ ο ι χ ο ύ ν σε δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ε ς ομάδες του πληθυσμού,ανάλογα με την κ ύ ρ ι α ενασχόληση τ ο υ ς ' ω σ τ ό σ ο , σ τ η ν ι σ τ ο ρ ι κ ή έ ο ε υ ν α , τ ο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο και η προέλευση των όρων αυτών προκάλεσε δ υ σ ε π ί λ υ τ ε ς α π ο ρ ί ε ς ".αμφισβητή­ θηκε αφενός ό τ ι α ν τ α π ο κ ρ ί ν ο ν τ α ι σε κ ά π ο ι α υπαρκτή και τεκμηριωμένη ( φ υ ­ λ ε τ ι κ ή ; ) δ ι ά κ ρ ι σ η , ό π ω ς οι πηγές υ π ο σ τ η ρ ί ζ ο υ ν ' α φ ε τ έ ρ ο υ . π ρ ο τ ά θ η κ α ν π ο ι κ ί ­ λες και α ν τ ι κ ρ ο υ ό μ ε ν ε ς ε τ υ μ ο λ ο γ ί ε ς των λ έ ξ ε ω ν , δ ι α φ ο ρ ο π ο ι ώ ν τ α ς ανάλογα και τη σημασία τ ο υ ς . Π ά ν τ ω ς , γ ι α να αρκεσθούμε στην ε ρ μ η ν ε ί α των όρων από τ ο ν ί δ ι ο τ ο ν Πλούταρχο ( Σ ο λ . , 2 3 : " μ ά χ ι μ ο ν " Ο π λ η τ α ς , τ ό δ ' έ ρ γ α τ ι κ ό ν Ά ρ γ α δ ε Γ ς . . . Γ ε λ έ ο ν τ α ς μέν τ ο υ ς γ ε ω ρ γ ο ύ ς , Α ι γ ι κ ο ρ ε ΐ ς δέ τ ο υ ς έ π ί ν ο μ α ϊ ς καί π ρ ο β α τ ε ί α ι ς δ ι α τ ρ ί β ο ν τ α ς " ) , ο ι " Γ ε λ έ ο ν τ ε ς " τ α υ τ ί ζ ο ν τ α ι με τ ο υ ς γεωργούς (οπότε και σ υ ν ά γ ε τ α ι ως έτυμον το < ^ " γ ή " ; ) , ο ι " Α Ϊ γ ι κ ο ρ ε ΐ ς " με τους " β ο ­ σκούς ( ο π ό τ ε και σ υ ν ά γ ε τ α ι ως έτυμον το < ^ " α ' ί ζ " + " κ ο ρ έ ν ν υ μ ι " ) ,οι " Ά ρ γ α δ ε ΐ ς " με τ ο υ ς τ ε χ ν ί τ ε ς (οπότε και σ υ ν ά γ ε τ α ι ως έ τ υ μ ο ν το <^"*εργω") και οι " " Ο π λ η τ ε ς " με τ ο υ ς π ο λ ε μ ι σ τ έ ς ( ο π ό τ ε και ε κ λ α μ β ά ν ε τ α ι ως άλλος τ ύ π ο ς γ ι α το " ό π λ ΐ τ α ι " ) . Π α ρ ο υ σ ί α σ η των σ χ ε τ ι κ ώ ν θ ε ω ρ ι ώ ν , β λ . , Κ . F r e e m a n , T h e work and l i f e of S o l o n , C a r d i f f 1 9 2 6 , d o . 1 5 - 6 και 25 κ . ε . ' π ρ β λ . , ε π ί σ η ς , τ η δ ι ά ­ κριση " γ ε ω ρ γ ο ί " - " δ η μ ι ο υ ρ γ ο ί " - " ι ε ρ ε ί ς " ( " ί ε ρ ο π ο ι ο ί " ) - " μ ά χ ι μ ο ι " ( " φ ύ λ α κ ε ς " ) ( E . B e n v e n i s t e , I n d o - e u r o p e a n l a n g u a g e and s o c i e t y , μ τ φ ρ . Ε . P a l m e r , L o n d o n 1 9 6 9 . o o . 2 3 5 κ . ε . ) . Σ ε μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ε ς π η γ έ ς απαντά ε π ι π λ έ ο ν και η δ ι ά κ ρ ι σ η 122

"εύπατρίδαι"-"αγρό ι HOL"-"δημιουργοί"(Apiατ.,Αθ.Πολ.,13,1'πρβλ.,όμως, Πλούτ.,θησ.,25,2 όπου αντί "αγροίκοι":"γεωμόροι").Το εάν η διάκριση αυτή ίσχυσε στην προσολώνεια εποχή δεν είναι βέβαιο'πάντως,η επιλογή των συγκεκριμένων όρων σαφώς υπερβαίνει το οικονομικό κριτήριο καλύπτοντας και τον κοινωνικό-πολιτικό τομεα:από τους τρεις όρους,ο πρώτος ανακαλεί ετυμολογικά την ευγενή κατγωγή,ο δεύτερος τον τόπο διαμονής και εργασία του γεωργού και ο τρίτος το επάγγελμα του τεχνίτη.Γένικά,βλ.J.Η.Oliver, "Reforms of Cleisthenes",Historia 9(i960)506-7'R.Sealey,"Eupatrids", Essays in greek politics,New York 1965,00.30 κ,ε.*C.Mosse,"Classes sociales et régionalisme à Athènes au début du VI sièecle",AC 33(1964) 405 κ.ε.'J.Day-M.Chambers,Aristotle's History of Athenian Democracy, Berkeley-Los Angeles 1962,σ.ΐ73*Μ.A.Levi.Commento storico alla Respublica Atheniensium di Aristotele.Varese-Milano 1968,τ.l,σο.147 κ.ε.'Rho­ des,σσ.71-2 και 183. 63 .Αριστ. ,Αθ.Πολ. ,7 ,3 : "τιμήματι διεΐλεν εις τέτταρα τέλη Γί30.πεντακοσιομέδιμνον,ιππέα,ζευγίτην,θηταΊ"'πρβλ.4,2(όπου γίνεται λόγος για την προέ­ λευση των "εγγυητών" που φέρονται να ανήκουν στο ίδιο "τέλος" με τους στρατηγούς και τους ιππάρχους) και 7,4(όπου μνημονεύεται το επίγραμμα του Διψίλου,ο οποίος ανήλθε από το "θητικόν τέλος" στην "ίππάδα").0 όρος "τέλος" που χρησιμοποιείται στο χωρίο αυτό της "Αθηναίων Πολιτείας" έχει πολλές άλλες παράλληλες σημασίες'στον Όμηρο απαντά με τη σημασία του "τέλους" και του "στρατιωτικού τμήματος"(βλ.Η.Ebeling,Lexicon Homericum, Leirzig 1885,s.v.),στον Θουκυδίδη επισημαίνουμε τη σημασία του οικονομι­ κού πόρου (6,ΐ6:"ος αν τοις ιδίοις τέλεσι.,.τήν πόλιν ώφελη"),γενικά τον Ε'π.Χ. αι. απαντά σε περιφράσεις σχετικές με τους άρχοντες μιας πό­ λεως ("εν τέλει έόντες":Ηρ.,3,18'9,106'πρβλ. Αισχ.,Επτά επί Θ.,1030' Θουκ.,1,10'6,88 κ.α.),ενώ ο πληθυντικός "τέλη" αποδίδει την έννοια μιας υποχρέωσης προς την πόλη,κυρίως οικονομικής φύσεως (βλ.GEL,s.ν.,1,8)' πρβλ. ,εζ,άλλου, και τον στερητικό τύπο "ατέλεια" στον Ηρ. ,3,67: "ατέλεια στρατηιης καί φόρου" κ.α.).Έτσι,η χρήση του όρου "τέλος" για μια ομάδα πολιτών φαίνεται να απαντά μόνο στην ''.Αθηναίων Πολιτεία" ( και ,μάλιστα, στα αμφίβολης γνησιότητας κεφάλαια IV και νΐΐίτη χρήση του όρου,όμως, για τη σολώνεια νομοθεσία επιβεβαιώνει ο Αριστοτέλης και στα "Πολιτικά" (II 12 ,1274a20).Στα χωρία,λοιπόν,αυτά,ενυπάρχει η σημασία του κοινωνικού στρώματος ως εύλογη συνισταμένη των σημασιών της οικονομικής δυνάμεως και των συνεπαγόμενων υποχρεώσεων προς την πόλη,αλλ'ειναι βέβαιο ότι το βασικό περιεχόμενο του όρου περιορίζεται απλώς στις κατηγορίες που προ­ κύπτουν από την ανάλογα με την περιουσία κατάταξη των πολιτών (έτσι νο­ ούνται εκφράσεις όπως "ίππάδα τελεΐν" ή "θητικόν τελεϊν"*βλ.Rhodes,σ.140* G.E.M.de Ste.Croix,"Demosthene's τίμημα and the athenian eisphora in the fourth century B.C.",C&M 14(1953)42-5).Έτσι,η απόδοση της ευρύτερης ση­ μασίας του κοινωνικού στρώματος στον όρο "τέλος" δεν επιβεβαιώνεται εν πολλοίς από καμμία άλλη πηγή παρά μόνο για τη σολώνεια νομοθεσία και ως εκ τούτου θα ήταν ατεκμηρίωτη και μάλλον επιπόλαιη. 64.Αριστ.,Αθ.Πολ.,ό.π.(πρβλ. Πλούτ.,Σολ.,18).Βλ. Ε.Will,"La Grèce archaïque", Second international conference of economic history(Aix-En-Provence 1962), έκδ.M.I.Finley,New York 1979 ,τ.1,σσ.89-90'M.A.Levi,ό.π.,σο.110 κ.ε.' Κ. 123

F r e e m a n , ό . π . , σ σ . 3 3 κ . ε . ' R h o d e s , σ σ . 1 3 7 - 8 . Γ ι α τ ο υ ς " ί π π ε ΐ ς " πρβλ. τον όρο " ΐ π π ο β ό τ α ι " στη Χ α λ κ ί δ α . Γ ι α τους " θ ή τ α ς " π ρ β λ . τους " π ε λ ά τ η ς " , " έ κ τ ή μ ο ρ ο ς " ( β λ . ν ^ . W o o d h o u s e , S o l o n t h e l i b e r a t o r , O x f o r d 1938,σσ.42 κ . ε . ' Κ . v o n F r i t z , " T h e meaning of έκτήμορος ",AJPh 6 1 ( 1 9 4 0 ) 5 4 κ . ε . ' F . C a s s o l a , " S o l o n e , la t e r r e e g l i ectemoroi",FP 19(1964)49-51),"επίμορτος"(βλ.Rhodes,σο.901). 6 5 . Γ ι α τη σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή προέλευση όρων τ η ς σ ο λ ώ ν ε ι α ς κ α τ η γ ο ρ ο π ο ί η σ η ς , β λ . Ε. M e y e r , G e s c h i c h t e d e s A l t e r t u m s , S t u t t g a r t 1937 , τ . 3 , σ . 6 0 5 * J . H a s e b r e é k , G r i e c h i s c h e W i r t s c h a f t s und G e s e l l s c h a f t s g e s c h i c h t e b i s z u r P e r s e z e i t , Tübingen 1 9 3 1 , 0 . 1 6 1 ' R . T h o m s e n . E i s p h o r a , H u m a n i t a s 3,K<ébenhavn 1 9 6 4 , σ . ΐ 5 0 , ι'ια τ ο ν " ι π π έ α " β λ . , ε π ί σ η ς .Rhodes, σ. 138. 6 6 . Β λ . Rhodes σ ο . 1 3 8 και 9 1 . 67.13 κ . ε . Βλ.ν.J.Woodhouse,ό.π.,σσ.167 κ . ε . 68.FVS 6 ,B 5 3 , τ . 1 , σ . 1 6 2 , 8 - 9 . 69.Βλ. K.Raaflaub,"Zum Freiheitsbegriff der Griechen",ST,τ.4,σο.189,193 και 238 κ.ε. 70.Ειδικό περιεχόμενο έχουν επίσης οι όροι "παράλ(ι)ος","πεδιακός" και "ύπεράκριος"(ή :"διάκριος") που συνδέονται με σφοδρές πολιτικές συγκρούσεις του ΣΤ'π.Χ. αι.»δηλώνοντας στον Ηρόδοτο τις αντιμαχόμενες πολιτικές δυ­ νάμεις της εποχής (βλ. D.M.Lewis,"Cleisthenes and Attica".Historia 12 (1963)22 κ.ε.'R.Sealey,Regionalism in archaic Athens".Historie 9(1960) 163 κ.ε.).Αν και έχει επιχειρηθεί οι γεωγραφικοί αυτοί όροι να ερμηνευ­ θούν βάσει κοινωνικών και οικονομικών αντιθέσεων μεταξύ μερίδων του πλη­ θυσμού, είναι μάλλον πιθανότερο να αντιστοιχούν σε αντιμαχόμενες ισχυρές οικογένειες γαιοκτημόνων με μεγάλη επιρροή στους κατοίκους των περιοχών της•ιδιοκτησίας τους (βλ.R.Sealey,ό.π.,σσ.163-5'πρβλ. ,όμως ,C.Mosse,ό.π., σσ.402 κ.ε.και 410-1 και E.Kluwe,"Bemerkungen zu den Diskussionen über die drei ,,Parteien'' in Attika zur Zeit der Machtergreifung des Peisistratos",Klio 54(1972)101 κ.ε. 71.0 όρος έχει τεχνικό περιεχόμενο και δηλώνει τη συμβατική εκτίμηση της περιουσίας των πολιτών (βλ. R.Thomsen ,ό.π. ,σσ. 18 και 25 κ.ε.).Βλ. Πλ. , Πολ.,550 e :"άπό τιμημάτων πολιτείαν"'553 a Άριστ.,Ηθ.Ν..VIII 10,1160a33' Πολ.,ΙΙ 6,1266al3:"εκ των μεγίστων τιμημάτων"'III 5,1278a23:"από τιμημά­ των μακρων"*ΙΙΙ 11,1282a30: "από μικρών τιμημάτων"Ίν 4,1291b39 : "τό τάς αρχάς από τιμημάτων είναι,βραχέων δέ τούτων δντων"'ΐν 9,1294b3:"τιμήματος ούθενός η μικροΰ πάμπαν"'IV 14,1298&36:"τιμημάτων μετριωτέρων'ΐν 15, 1300al6:"tf τιμήματι η γένει η άρετ^"'ν 7,I307a28:"από πλείονος τιμήματος ...εις ελαττον".Είναι,λοιπόν,εύλογο οι εκφράσεις "τίμημα φέρων" ή "έχων" να δηλώνουν τους μη "απόρους" (Αριστ.,Πολ.,III 12,1283al7;"δεί γάρ ελευ­ θέρους τ'είναι και τίμημα φέροντας (ού γάρ αν ειη πόλις έζ, απόρων πάντων ωσπερ ούδ'έκ δούλων) Π, ΐν 13,1297a20:"περί δέ τάς αρχάς τό τοις μέν εχουσι τίμημα μή έζεΐναι έξόμνυσθαι,τοΐς δ'άπόροις έζεΐναι". 72.157-8. 73.Βλ.Πολ.,IV 4,1291ο38κ.ε.(πρβλ.νΐ 4,1318b6 κ.ε.).Βλ.Ι,Σ.Τουλουμάκος,Η θεωρητική θεμελίωση της δημοκρατίας στην κλασσική Ελλάδα,Αθήνα 1979,σσ.

124

205 κ.ε. 74.Βλ.Διόδ.Σ.,15,57,3 κ.ε.Ή.Swoboda,"Σκυταλισμός".Hernes 53 (1918) 94 κ.ε. 75.Βλ.Αισχ.,Αγ.,1305 :"ΐώ πάτερ σοΟ σων τε γενναίων τέκνων"( πρβλ. Αρχίλ. , 225W:"πάρελθε.γενναίος γάρ εις",όπου όμως δεν είναι γνωστά τα συμφραζό­ μενα) 'Επτά επί Θ. ,409 : "κεδνόν Αστακού τόκον .. . μάλ ' ευγενή" (η λέξ,η "ήϋγενής" απαντά ήδη στον ύμνο "Εις Αφροδίτην",94 ως χαρακτηρισμόςτης θέ­ μιδος " επίσης , τον ΣΤ'π.Χ. αι. απαντά στον Φωκυλίδη,3,1-2D το "ευγενής" αναφορικά όχι προς πρόσωπα αλλά προς καθαυτό το "γένος":"τί πλέον ευγε­ νές είναι ,οίσ Ό ϋ τ ' εν μύθοισι έπεται χάρις οΰτ'ένί βουλή ; ".'πρβλ. .παραπά­ νω ,σημ.2)'Πέρσ.,970:"Λίλαιος εΰπάτωρ"'Σοφ.,Ηλ.,162-3:"εϋπατρίδαν. . . Ό ρέσταν"(βλ..παραπάνω,σημ.62)κ.α.Γενικά,βλ.Β.J.Schulz,ό.π.,σσ.95 κ.ε. 76 .Βλ.Σοφ. ,TGF,81,2 κ.ε.:"δταν ο" γ'άγαθοί προς των άγεννων κατανικωνται, ποία πόλις αν τάδ'ένέγκοι;"Έυρ.,Ίων,580:"ουδέ θάτερον νόσων δυοΐν κεκλήση δυσγενής πένης θ'αμα, αλλ ' ευγενής τε και πολυκτήμων βίου" κ.α. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο όρος "κακοπατρίδης" (πρβλ.,θέογν.,193 :"κακόπατρις") ως ταπεινωτικός χαρακτηρισμός του Πιττακού στον Αλκαίο (Ζ 24, 1'βλ. D.Page,Sappho and Alcaeus,Oxford 1955,00.169 κ.ε.'H.Martin,Alcaeus, New York 1972,0.30). 77.Ai.,157 :"προς γάρ τόν εχονθ'ό φθόνος έρπει" κ.α. Βλ.,επίσης,"κεκτημένοι" (Αισχ.,Ικ.,337'πρβλ.Η.F.Johansen-E.W.Whittle,Aeschylus-The Suppliants , Γκοπεγχάγη^ 1980,τ.2,σ.273) αλλά και τα επίθετα "κομήτης","κομψός" κλπ. Σχετικά,Πολυδ.,6,196-7 (Onomasticon,εκδ.Ε.Bethe):"εΰκληρος,βαθύκλήρος, πολυκτήμων,πλούσιος βαθύπλουτος,πολυχρήματος.Καί άβιος,έμβιος...καί ευβιος,.,Καί ό πένης άπορος,άχρήματος,άκτήμων,ακληρος,ένδεως πράττων,άπόρως πράττων,έν πενία καθεστηκώς.σπανίζων...Ιδίως δέ τους μέν πλουσίους καί τους παχεϊς καί τους ολίγους καί τους ένδοξους καί τους βελτίους καί τους χρηστούς καί τους ιππέας ώνόμαζον,τούς δέ πένητας τους πολλούς,τους δημοτικούς τόν δήμον.'Ένιοι δέ πένητα τόν πτωχόν...θί δέ τόν οϋτω πράττοντα καί γυμνόν καί κρίνον ώνόμαζον". 78.Ηρ.,1,133 κ.α.Βλ.ΐ,Τουλουμάκος,"Die Politisierung des Eudaimoniebegriffs in der klassishen Zeit".Symposion für A.Heuss,Frankfurtl986,öO.24κ.ε.Πρβλ. C.De Heer,ό.π.,0.67. 79.7,134. Στην'Όδύσσεια'Όνομάζονται "πρώτοι"οι"βασιλήες" της βουλής των Φαιάκων,ζ 59-60:"καί δέ σοί αύτω εοικε μετά πρώτοισιν έόντα βουλάς βουλεύειν καθαρά χροΐ είματ'έχοντα".Επίσης,Θουκ.,3,65:"άνδρες ύμων οι πρώτοι καί χρήμασι καί γένει""Ευρ.,TGF,95:"άλλ'ούδέν ηύγένεια προς τά χρήματα' τόν γάρ κάκιστον πλούτος εις πρώτους άγει""Ευπ..PCG,384,5(τ.5,0.509): "πλούτω γένει τε πρώτοι"Ίσοκρ.,16,31:"Ίππόνικος,πλούτω μέν πρώτος ων των Ελλήνων,γένει δ'ούδενός ύστερος των πολιτών"'Δημ.,19,295 :"πλούτω καί γένει καί δόζη πρώτος Μεγαρέων" κ.α.Πρβλ."Belegstellenverzeichnis", ό.π.,s.ν. 80.9,93. 81.Ηρ.,5,30. 82.1,133.Πρβλ. Δημόκρ.,Γνε ,Β 283,τ.2,σ.204,12 κ.ε.:"πενίη πλούτος ονόματα ένδείης καί κόρουΌϋτε ούν πλούσιος ό ένδέων οΰτε πένης ό μή ένδέων". 125

Γ ε ν ι κ ά , H . B o l k e s t e i n , W o h l t ä t i g k e i t und A r m e n p f l e g e i n A l t e r t u m , U t r e c h t 1939,oö.181 κ . ε .

vorchristlichen

8 3 . Ι κ . , 2 4 0 : " ο ι δ ' ο ΰ κ έ χ ο ν τ ε ς καί σ π α ν ί ζ ο ν τ ε ς β ί ο υ " ( π ρ β λ . θ έ ο γ ν . , 1 5 8 : " ά λ λ ο ­ τ ε μεν π λ ο υ τ ε ί ν , άλλοτε μηδέν ε χ ε ι ν " ) κ . α . Ε ί ν α ι άζ,ιο προσοχής ό τ ι ι δ ι α ί ­ τ ε ρ α στον Ε υ ρ ι π ί δ η όροι όπως " π έ ν η ς " και "ουκ έ χ ω ν " λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ύ ν σαφώς π ε ρ ι γ ρ α φ ι κ ά , χ ω ρ ί ς να φ ο ρ τ ί ζ ο ν τ α ι α ρ ν η τ ι κ ά ή να σ υ ν ο δ ε ύ ο ν τ α ι από υ π ο τ ι ­ μ η τ ι κ ή δ ι ά θ ε σ η ' ο ί δ ι ο ς , σ ε α ν τ ί θ ε σ η προς τ ι ς μ ε ρ ο λ η π τ ι κ έ ς α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς των ε υ γ ε ν ώ ν . κ α τ α φ έ ρ ε τ α ι με σφοδρότητα ε ν α ν τ ί ο ν τ η ς πεποίθησης ε κ ε ί ν η ς που τ α υ τ ί ζ ε ι την " ά ρ ε τ ή ν " με κάποιο σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό στρώμα(προφανώς το α ν ώ τ ε ρ ο ) , ε π ι σ η μ α ί ν ο ν τ α ς ό τ ι ο π λ ο ύ τ ο ς δ ε ν ε ί ν α ι σε θέση να α­ ναπληρώσει τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή α ξ ί α των ανθρώπων .Απηχώντας .οπωσδήποτε , ε δ ρ α ι ω ­ μ έ ν ε ς α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς της δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς , σ ε δύο αποσπάσματα της τραγωδίας "Δα­ ν ά η " α σ κ ε ί τ α ι σκληρή κ ρ ι τ ι κ ή προς τους σ υ γ χ ρ ό ν ο υ ς του όταν αυτοί ε ί ν α ι ε ν δ ο τ ι κ ο ί προς ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε " έ χ ο ν τ α " . α ν ε ξ ά ρ τ η τ α από το εάν ε ί ν α ι πράγμα­ τ ι " α γ α θ ό ς " (TGF,327,6-8 : " δ ο ϋ ν α ι δέ πάς τ ι ς μάλλον ολβίω κακω πρόθυμος έ σ τ ι ν η π έ ν η τ ι κάγαθω.Κακός δ ' ό μή ε χ ω ν , ο ί δ ' ε χ ο ν τ ε ς ό λ β ι ο ι " ) , κ α ι ε ι ρ ω ­ ν ι κ ο ί προς ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε " π έ ν η τ α " , ακόμη κ ι αν α υ τ ό ς " ε υ λ έ γ η " ' κ ι όμως, π α ρ α τ η ρ ε ί , π ο λ λ ο ί από τους " π έ ν η τ α ς " ε ί ν α ι " σ ο φ ώ τ ε ρ ο ι " των "πλουσίων" ( T G F . 3 2 7 , 1 - 5 : " φ ι λ ο υ σ ι γάρ τοι των μεν ο λ β ί ω ν β ρ ο τ ο ί σοφούς τ ι θ έ σ θ α ι τ ο υ ς λ ό γ ο υ ς , δ τ α ν δέ τ ι ς λειτων άπ*οίκων ευ λ έ γ η π έ ν η ς άνήρ γ ε λ δ ν ' έ γ ώ δέ π ο λ λ ά κ ι ς σοφωτέρους π έ ν η τ α ς άνδρας είσορώ των π λ ο υ σ ί ω ν " ) . Γ ε ν ι κ ά , β λ . J . D . Denniston,Euripides-Electra,Oxford 1939,σσ.80-2. 8 4 . ΐ , 9 : " η λ θ ε ν εκ τ η ς Α σ ί α ς έχων ΐ_εο.Πέλοψ χρήματα^ ε ς ανθρώπους α π ό ρ ο υ ς " . Πρβλ.Αριστοφ.,Εκκλ.,424:"τούς άλφιταμοιβούς τ ο ι ς άπόροις τ ρ ε ι ς χοίνικας δ ε ι π ν ο ν π α ρ έ χ ε ι ν α π α σ ι ν " ' Λ υ σ . , 2 8 , 2 : " τ ο ύ τ ο υ ς δ έ π έ ν η τ α ς καί απόρους έ κ π λ ε ύ σ α ν τ α ς οΰτω τ α χ έ ω ς π λ ε ί σ τ η ν των π ο λ ι τ ώ ν ο ύ σ ί α ν κ ε κ τ η μ έ ν ο υ ς ; " κ.α. 8 5 . 7 , 2 8 . Β λ . τ ο ν " Υ π έ ρ α δ υ ν ά τ ο υ " λόγο του Λ υ σ ί α ( 2 4 t i t . ) κ α ι , μ ε γ ε ν ι κ ό τ ε ρ η σημα­ σ ί α , Ε υ ρ . , Ί ω ν ,596-7 : "των μέν αδυνάτων υπο μ ι σ η σ ό μ ε σ θ α ' λ υ π ρ ά γάρ τά κ ρ ε ί σ σ ο ν α " . Π ρ β λ . , ε π ί σ η ς , τ η σημασία του " α ν ά π η ρ ο ς " ( " τ ό σώμα πεπηρωμένος") στον Α ρ ι σ τ . , Α θ . Π ο λ . , 4 9 , 4 : " δ ο κ ι μ ά ζ ε ι δέ καί τ ο υ ς α δ υ ν ά τ ο υ ς ή βουλή" ( j . E . S a n d y s , A r i s t o t l e ' s c o n s t i t u t i o n of A t h e n s , L o n d o n 1912 , σ . 1 9 4 ' R h o d e s , σ.570). 8 6 . Θ ο υ κ . , 1 , 2 4 : " ò δήμος βάλλουσι τ ό ν δ η μ ο ν " " νος" (πρβλ.1,14:"οί Pseudoxenophontische

αύτων_έξεδίωξε τ ο υ ς δ υ ν α τ ο ύ ς " * 5 , 4 : " ο ί δέ δυνατοί έ κ [ Ε ε ν . ^ , Α θ . Π ο λ . , 2 , 1 8 : " π λ ο ύ σ ι ο ς η γ ε ν ν α ί ο ς η δυνάμε­ πλούσιοι καί οί ι σ χ υ ρ ο ί " ) κ . α . Βλ. Ε . K a i i n k a , D i e Αθ. Π ο λ . . L e i p z i g - B e r l i n 1 9 1 3 , 0 0 . 1 0 4 - 5 .

8 7 . 2 , 8 8 . Π ρ β λ . Ε υ ρ . , Ι κ . , 4 3 3 : " δ τ ' ά σ θ ε ν ή ς ό π λ ο ύ σ ι ο ς τ ε " ' Λ υ Ο . , 1 , 2 : " ή αυτή τ ι ­ μωρία τ ο ι ς α σ θ ε ν ε σ τ ά τ ο ι ς προς τ ο υ ς τά μ έ γ ι σ τ α δ υ ν α μ έ ν ο υ ς ά π ο δ έ δ ο τ α ι " κ . α . 88.7,28. 89.Βλ. Κ.Murakawa,"Demiurgos",Historie 6(1957)386 κ.ε. 0 ίδιος όρος αποτέ­ λεσε μάλιστα και τίτλο άρχοντος ήδη από τον ΣΤ'π.Χ. αι.'ßλ.C.VeligianniTerzi.Damiurgen,diss.Heidelberg 1977,00.158 κ.ε.Επίσης.παραπάνω,σημ.40. 90.Λεπτομερειακή καταλογογράφηση των σχετικών όρων,βλ.D.Rçssler,"Handwerker" ,ST,τ.3,σσ.193 κ.ε.

126

2 91.Βλ. L.Whibley,Political parties in Athens,Cambridge 1889 ,σ.48,σημ.2. 92.1,4 :"πανταχού πλέον νέμουσι τοις πονηροΐς καί πένησι και δημοτικοϊς η τοΓς χρηστοΐς"'πρβλ.1,1*9'2,19. 93.Βλ. R.A.Neil,ό.π.,σσ.206-8'επίσης,L.Whibley,ό.π.'του garchies , Cambridge 1955 ,σσ.39 κ.ε.

ιδίου,Greek oli­

94.Για το "άριστοι" βλ."Belegstellenverzeichnis",ό.π.,s.ν.,151 κ.ε.'για το "βέλτιστοι",ιδιαίτερα,θουκ.,6,39*8,47' Ξεν.,Ελλ.,2,3,25*7,1,43'Ισοκρ., 12,148Άριστ.,Αθ.Πολ.,36,1'για το "βελτίους" ,_[Εεν/] , Αθ . Πολ. , 3 ,10 κ.α.Κά­ ποτε εμφανίζεται και ,ουσιαστικοποιημένο, [Ξεν .j ,Αθ.Πολ.,1,5 :"εστί δε πάση γη τό βέλτιοτον εναντίον τη δημοκρατία"'3,10: "έν ούδεμιφ γαρ πόλει τό βέλτιστον ευνουν εστί τω δήμω".Συναφής είναι και η χρήση του "κρείσσων" (συνήθως αναφορικά προς την άσκηση εξουσίας) και του "κράτιστος"Έοφ., Αντ.,63:"άρχόμεσθα έκ κρεισσόνων"'Ευρ.,TGF,1107,2:"αρχεσθαι χρεών κακούς ύπ'έσθλων καί κλύειν των κρεισσόνων"*Πλ.,Πολ.,339e:"τοις αρχουσί τε καί κρείττοσι"Άριστ.,Πολ.,ΙΙΙ 13,1283a41:"καί οι πλείους προς τους έλάττους, καί γαρ κρείττους καί πλουσιώτεροι καί βελτίους εΐσίν"'επίσης,Ξεν.,Ελλ., 7,3,1 :"τους κρατίστους [sc.των Σικυωνίων]"'4:"στασιασάντων γάρ έν τω Σικυωνι των τε βέλτιστων καί τοΰ δήμου. . .έκβάλλειν μεν τους κρατίστους"' Λακ.Πολ. ,8 ,5: "ού πρότερον άπέδωκε [scΛυκούργος]] τω πλήθει τους νόμους πρίν έλθών συν τοις κρατίστοις εις Δελφούς έπήρετο τόν θεόν" κ.α. 95.1,30:"Τέλλω τούτω μέν της πόλιος εύ ήκούσης παίδες ήσαν καλοί τε κάγαθοί""βλ.,επίσης,2,143 όπου ως "καλός κάγαθός" μεταφράζεται η αιγυπτιακή λέζ,η "πίρωμις" .χαρακτηρισμός των 345 αρχιερέων των Θηβών οι οποίοι κα­ τείχαν κληρονομικά το αξίωμα από το απώτατο παρελθόν* βλ.W.W.How-J.Wells, A commentary on Herodotus.Oxford 1912,τ.1,σ.238"Β.J.Schulz,ό.π.,σ.104. 96.Θουκ.,8,48:"τους τε καλούς κάγαθούς ονομαζόμενους"'Πλ.,Πολ.,569a:"unó των πλουσίων τε καί κάλων κάγαθων λεγομένων" κ.α.(πρβλ.Barker,o.LXXIV). Βλ. Α.W.Gomme,"The interpretation of καλοί κάγαθοί in Thucydides 4.40.2", CO Ν.S. 3(1953)65 κ.ε.'G.E.M. de Ste .Croix,The origins of the Peloponnesian war,London 1972,σσ.371 κ.ε. Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι "καλοί κάγαθοί" ονομάζονται από τον Λυσία και οι δημοκράτες που φονεύθηκαν από τους Τριάκοντα(30,14)'βλ. R.A.Neil,ό.π.,σσ.207-8. 97.Βλ.Ηρ.,8,68:"τοΐσι μέν χρηστοΐσι των ανθρώπων κακοί δούλοι φιλέουσι γίνεσθαι,τοϊσι δέ κακοΓσι χρηστοί"'Σοφ.,ΟΤ,609-10:"οΰ γάρ δίκαιον ούτε κακούς μάτην χρηστούς νομίζειν ούτε τους χρηστούς κακούς".Πρβλ. Αισχ., Πέρα.,228:"έκτελοϊτο δή τά χρηστά"(ως ευχή για την καλή έκβαση των πραγ­ μάτων) . 93.Βλ.,παραπάνω,σημ.92.Πρβλ. Η.Frisch,The constitution of the Athenians, Copenhagen 1942,0.186. 99.1,4:"oi μέν γάρ πένητες καί oì δημόται καί οι χείρους"(πρβλ.3,10).Για τη χρήση του επιθέτου με κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο βλ. "Belegstel­ lenverzeichnis" ,ό .π. ,s.v. 100.Β j816j: "μέγας κορυθαίολος "Έκτωρ"'Ξ 417: "Διός μεγάλοιο κεραυνός" κ.α. 101.Βλ. ,παραπάνω,σημ.57 . 127

•5

1 0 2 . 1 , 1 7 W . B \ . W . S p o e r r i , " 2 u K a l l i n o s F r g . I D " " , S t u d i c l a s s i c i in onore di Q. C a t a u d e l l a , C a t a n i a 1 9 7 2 , τ . 1 , o . 7 9 ' A . W . H . A d k i n s , " C a l l i n u s 1 and T y r t a e u s 10 a s p o e t r y " , H S P h 8 1 ( 1 9 7 4 ) 7 3 . 103.Και το ε π ί θ ε τ ο αυτό έ χ ε ι πιθανώς κ ο ι ν ω ν ι κ ό π ε ρ ί ε χ ό μ ε ν ο , βλ.,παραπάνω ,σημ. 79.Πρβλ. D . E . G e r b e r , L e x i c o n in B a c c h y l i d e m , H i l d e s h e i m 1 9 8 4 , s . v . : " o f r a n k , foremost". 1 0 4 . 1 , 1 7 2 - 4 S n e l l - M a e h l e r . Πρβλ. , επί σης ,Ευρ . , Ι κ . , 437 : " ν ι κςί δ ' ό μείων τόν μέγαν δ ί κ α ι ' ε χ ω ν " ( σ τ α συμφραζόμενα το ζ ε ύ γ ο ς " ά σ θ ε ν ή ς " - " π λ ο ύ σ ι ο ς " , ο τ . 433-5) και Ξ ε ν . , Ι έ ρ . , 1 , 2 8 :"τω τ ο ί ν υ ν τυραννώ αν μη ζ,ένην γήμη,ανάγκη έν μειόνων γ α μ ε Γ ν " (ρτα συμφραζόμενα γ ί ν ε τ α ι λ ό γ ο ς γ ι α τ ρ ε ι ς κ α τ η γ ο ρ ί ε ς συζύγων των τυράννων ανάλογα με την κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ ο υ ς π ρ ο έ λ ε υ σ η , δ η λ . τ ι ς "εκ μ ε ι ζ ό ν ω ν " , τ ι ς "έκ των ομοίων" και τ ι ς " ε κ των φ α υ λ ό τ ε ρ ω ν " ) . 1 0 5 . 1 5 7 - 6 3 : " π ρ ο ς γάρ τόν ε χ ο ν θ ' ό φθόνος ε ρ π ε ι ' κ α ί τ ο ι σ μ ι κ ρ ο ί μεγάλων χωρίς σφαλερόν πύργου ρΰμα π έ λ ο ν τ α ι ' μ ε τ ά γάρ μεγάλων β α ι ό ς α ρ ι σ τ ' α ν , κ α ί μέγας ό ρ θ ο ί θ ' ύ π ό μ ι κ ρ ό τ ε ρ ω ν " ά λ λ ' ο ύ δυνατόν τ ο υ ς α ν ό η τ ο υ ς τούτων γνώμας π ρ ο δ ι δ ά σ κ ε ι ν " . Ος προς τη χρήση του " μ έ γ α ς " , π ρ β λ . και τη χρήση του " μ ε ί ζ ω ν " στον Δ η μ . , 1 9 , 2 9 6 : " μ ε ί ζ ω τ ι ν ά των πολλών έαν γ ί γ ν ε σ θ α ι " , σ τ ο ν Α ρ ι σ τ . , Π ο λ . , V 7 , 1 3 0 7 a 2 - 3 : " ε τ ι έάν τ ι ς μέγας η καί δ υ ν ά μ ε ν ο ς ε τ ι μ ε ί ζ ω ν ε ί ν α ι , ϊ ν α μ ο ν ά ρ χ η " κ . α . Ως προς τη χρήση του " σ μ ι κ ρ ό ς " , π ρ β λ . και Π ί ν δ . , Π . I I I , 1 0 7 : " σ μ ι κ ρ ό ς έν σ μ ι κ ρ ο ϊ ς , μ έ γ α ς έν μ ε γ ά λ ο ι ς ε σ σ ο μ α ι " , Π λ . ,Αλκιβ . , 107b:"έάν τ ε γ ε μ ι κ ρ ό ς η μ έ γ α ς ή , έ ά ν τ ε καλός η α ι σ χ ρ ό ς , ε τ ι τ ε γ ε ν ν α ί ο ς ή ά γ ε ν ν ή ς " " ε π ί σ η ς . α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ η ε ί ν α ι η χρήση του "ήσσων" σ τ ο ν Ε υ ρ . , T G F , 2 6 1 , 1 : "οί γάρ ήσσονες τ ο ι ς κ ρ ε ί σ σ ο σ ι ν ψιλοΰσι δ ο υ λ ε ύ ε ι ν β ρ ο τ ω ν " . Γ ε ν ι κ ά , γ ι α το χω­ ρ ί ο του " Α ί α ν τ ο ς " , β λ . C A . Lobeck, S o p h o c l e s - A j a x , B e r l i n 1866 , σ σ . 1 1 6 - 7 ' J . C . K a m e r b e e k . T h e p l a y s of S o p h o c l e s , L e i d e n 1963 , τ . ι , σ σ . 5 0 - 1 . 1 0 6 . Β λ . , π α ρ α π ά ν ω , σ η μ . 94 και

96.

107. Ι σ . , 7 , 9: "εζ, ευπόρου τ ε άπορωτέρω γ ε γ ε ν η μ έ ν ω " ' 1 1 , 38 Ί σ ο κ ρ . , 5 , 1 0 3 : " ' Ι δ ρ ι έ α γ ε τόν εύπορώτατον των νϋν περί την ή π ε ι ρ ο ν " ' 8 , 1 9 ' Δ η μ . , 1, 2 8 : " τ ο υ ς μέν εύπορους Γ ε ο . δ ε ΐ β ο η θ ε ΐ ν καί ά π ω θ ε ί ν έ κ ε ΐ σ ε τ ό ν πόλεμον_), ι ν ' ΰ π έ ρ των πολλών ων καλώς π ο ι ο ΰ ν τ ε ς εχουσι μ ί κ ρ ' ά ν α λ ί σ κ ο ν τ ε ς τά λ ο ι π ά καρπωνται ά δ ε ώ ς " ' 8 , 6 6 : " έ κ πτωχών ε ν ι ο ι ταχύ π λ ο ύ σ ι ο ι γ ί γ ν ο ν τ α ι . . . ύ μ ε ϊ ς δέ τ ο υ ­ ν α ν τ ί ο ν . . . έ κ δ ' ε ύ π ό ρ ω ν ά π ο ρ ο ι " ' 1 8 , 1 0 8 : " έ γ ώ δ ' έ κ των απόρων ε ί ς τους ε ύ ­ πορους μ ε τ ή ν ε γ κ α τ ά ς τ ρ ι η ρ α ρ χ ί α ς " " 2 3 , 2 0 9 : " ν ϋ ν δ ' ο ί μέν τά κοινά δ ι ο ι ­ κ ο ύ ν τ ε ς έχ πτωχών ε ύ π ο ρ ο ι " Ά ρ ι σ τ . , Π ο λ . , I V 4 , I 2 9 1 a 3 4 : " ε β δ ο μ ο ν δέ [ ε ο . μ ό ρ ι ο ν τ η ς πόλεως_] τό τ α ΐ ς ο ύ α ί α ι ς λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ύ ν , δ καλουμεν εύπορους" *Αθ. Π ο λ . , 2 8 , 2 : " Ε φ ι ά λ τ η ς μέν τοϋ δήμου,Κίμων δ ' ό Μ ι λ τ ι ά δ ο υ των ευπόρων" κ . α . 108.Αριστοφ.,Βάτρ.,179:"χρηστός ει καί γ ε ν ν ά δ α ς " ' 7 3 8 - 4 0 : " γ ε ν ν ά δ α ς άνήρ ό δ ε σ π ό τ η ς σου./Πως γάρ ο υ χ ί γ ε ν ν ά δ α ς , ο σ τ ι ς γ ε π ί ν ε ι ν ο ί δ ε καί β ι ν ε ϊ ν μ ό ­ ν ο ν " ' Π λ . , Φ α ί δ ρ . , 2 4 3 c : " γ ε ν ν ά δ α ς καί πρ$ος τ ό ή θ ο ς " Ά ρ ι σ τ . ,Ηθ .Ν. ,1 10, 1 1 0 0 b 3 2 : " γ ε ν ν ά δ α ς ων καί μεγαλόψυχος" κ . α . 1 0 9 . Ξ ε ν . , Α π . , 2 , 7 , 4 : " ο μέν γάρ δούλους τ ρ έ φ ε ι , έ γ ώ δ ' ε λ ε υ θ έ ρ ο υ ς . . . ό μέν γάρ τ ε χνίτας τ ρ έ φ ε ι , έ γ ώ δ ' έ λ ε υ θ ε ρ ί ω ς π ε π α ι δ ε υ μ έ ν ο υ ς . . . τ ε χ ν ϊ τ α ί ε ί σ ι ν οι χ ρ ή σ ι μ ό ν τ ι π ο ι ε ΐ ν ε π ι σ τ α μ έ ν ο ι ; " '|_ΠλΓ] , Ε ρ α σ τ . , 137b: "βάναυσους καλεϊσθαι τ ο υ ς περί τ ά ς τ έ χ ν α ς έ σ π ο υ δ α κ ό τ α ς " Ά ρ ι σ τ . , Η θ . Ν . , Ι 6 , 1 0 9 7 b 2 6 : " α υ λ η τ ή καί άγαλματοποιω καί π α ν τ ί τ ε χ ν ί τ η " ' Π ο λ . , I I 8 , 1 2 6 7 b 3 2 * I I I 5 , 1 2 7 8 a 7 - 8 ' I V 3, 1 2 8 9 b 3 3 ' V I 4 , 1 3 1 9 a 2 7 : " ο ύ θ έ ν έργον μ ε τ ' ά ρ ε τ ή ς ων μ ε τ α χ ε ι ρ ί ζ ε τ α ι τό πλήθος 128

τό τε των βάναυσων καί τό τών αγοραίων ανθρώπων και τό θητικόν"'VIII 6, 1341bl4 κ.α. Επίσης,σε συνδυασμό,Αριστ.,Πολ.,Ι 11,1258b26:"των βάναυσων τεχνιτών"Ί 13,1260bl:"ó γαρ βάναυσος τεχνίτης άφωρισμένην τινά έχει δουλείαν"Ίΐ 5,1264b23 : "οι γε τεχνίται καί τό πλήθος τό τών βάναυσων"' III 4,l277bl:"χερνητες...οι ζώντες άπό τών χειρών,έν οίς 6 βάναυσος τεχνίτης εστίν". 110.Βλ. Ψ 245-6:"τύμβον δ Ό ΰ μάλα πολλόν εγώ πονέεσθαι ανωγα,αλλ'έπιεικέα τοΐον""ω 197-8:"τεύζουσι δ'έπιχθονίοισιν άοιδήν αθάνατοι χαρίεσσαν έχέΦρονι Πηνελοπείη"'π 8-9 :'εταίρος η καί γνώριμος άλλος" κ.α. 111.Βλ.Id.,3,20:"τους επιεικέστατους τών πολιτών καί τους ύμϊν γνωριμωτάτους"Ίσοκρ.,7,23:"προκρίνειν τους έπεικεστάτους τόν δήμον εσεσθαι. κύρισν έλέσθαι τους αγαπώντας μάλιστα την καθεστηκυΐαν πολιτείαν"'15,164:"ή πόλις εν τω παρόντι χαίρει τους μεν επιεικείς πιέζουσ'αν καί ταπεινούς ποιούσα"'Api στ.,Πολ.,11 12,1274315(πρβλ.Αθ.Πολ.,28,1) 'V 8,1308b27:"άντικεϊσθαι τους επιεικείς τω πλήθει,καί τους απόρους τοις εύπόροις"'πρβλ., παρακάτω,σημ. 114-6 και R.A.Neil,ό.π.,σ.209.Επίσης ,Αριστ.,Ηθ.Ν.,Ι 4,1095 al8:"Tr)v γάρ εύδαιμονίαν καί οι πολλοί καί οι χαρίεντες λέγουσιν" *Πολ, , II 7,1267al:"oî μεν γάρ πολλοί "sc.στασιάζουσΓ] διά τό περί τάς κτήσεις ανισον,οί δε χαρίεντες περί τών τιμών,έάν ί'σαι"*40'νΐ 5,1320b7 κ.α. 112.Ξεν.,Ελλ.,2,2,6 :"σφαγάς των γνωρίμων ποιήσαντες"'Δημ.,19,259 :"οι γάρ έν ταϊς πόλεσι γνωριμώτατοι καί προεοτάναι τών κοινών άςαούμενοι"'Πολ.,11 12,i274al8:"τών γνωρίμων καί τών εύπόρων"*νΐ 4,l319bl3:"τό πλήθος τών γνωρίμων καί τών μέσων" κ.α. Πρβλ."Belegstellenverzeichnis",s.ν.Το πρω­ ταρχικό περιεχόμενο διακρίνεται με σαφήνεια στον Δημοσθένη (8,66) όπου αντιδιαστέλλεται προς το"άνώνυμος":"τούτων μέν ενιοι ταχύ πλούσιοι γίγνονται,καί εξ, ανωνύμων καί άδοξων, ένδοξοι καί γνώριμοι". 1ΐ3.11,2:"ό μέν γάρ δήμος (ΐίετο πάντ 'άνάδαστα ποιήσειν αυτόν fsc .£όλωνα_ί, οί δέ γνώριμοι πάλιν εις τήν αυτήν τάζ,ιν άποδώσειν ή μικρόν παραλλάζ,ειν". Πρβλ. ό.π.,5,1 :"τών πολλών δουλευόντων τοΐς ολίγοις,άντέστη τοις γνωρίμοις ό δήμος"'28,2,"τοΰ μέν δήμου προειστήκει Ξάνθιππος,τών δέ γνωρίμων Μιλτιάδης"'Πολ.,IV 4,1291bl8:"του τε δήμου καί τών λεγομένων γνωρίμων" (πρβλ.IV 8,1293b39:"καλούς κάγαθούς καί γνωρίμους τούτους προσαγορεύουσιν"). 114.VI 4,1318b35. 115.XXXIX 8,950b37. 0 Αριστοτέλης,μάλιστα,δι ερωτάται οτη συνέχεια:"ή διότι τυφλός ων !~sc.ó πλοΰτοςΠ ,τήν διάνοιαν ού δύναται κρίνειν ουδέ αίρεΐσθαι τό βέλτιστον;". 116.26,1.Γενικά,με το ευρύ περιεχόμενο του "επιφανούς","ενάρετου" ή "άζιου πολίτη". 117.FVS6,B

29,τ.1,0.157,7-9.

118.FVS6,B 104,τ.Ι,0.174,5-6.Πρβλ. τους όρους "παϋροι"(αντί του "ολίγοι")^και "αναρίθμητοι"(αντί του "πολλοί") στον θέογνι (933:"παύροις ανθρώπων α­ ρετή καί κάλλος όπηδει") και Ευριπίδη (Ελ.,1678-9:"τους ευγενείς γάρ ού 129

στυγοΰσι δαίμονες,των δ'άναριθμήτων μάλλον εισιν οί πόνοι"). 119.4,126. 120.1,6. 121 .Θουκ. , 8 , 97 .Βλ. Ι . Σ .Τουλουμάκος ,Η θεωρητική θεμελίωση. . . , ό . π . , σ. 88 , σημ . 36 . 122.Βλ.θουκ.,3,62:"δυναστεία ολίγων ανδρών ε ί χ ε τά πράγματα"'74*82:"διαφορών ούσών έκασταχοΰ τ ο ϊ ς τε τών δήμων προστάταις τους Αθηναίους έπάγεαθαι καί τ ο ι ς ο λ ί γ ο ι ς τους Λακεδαιμονίους""5,81 : " τ ά τ ' έ ν Σικυώνι ες ολίγους μάλλον κατέστησαν αυτοί οί Λακεδαιμόνιοι έ λ θ ό ν τ ε ς " ' 8 2 : " ' Α ρ γ ε ί ω ν ό δήμος κατ'ολίγον ζυνιστάμενός τε καί άναθαρσήσας έπέθεντο τ ο ι ς ο λ ί γ ο ι ς " ' 8 4 : "ους r s c n p é o ^ ^ j οί Μήλιοι προς μέν τό πλήθος ούκ ήγαγον,έν δε τ α ϊ ς άρχαϊς καί τοις ο λ ί γ ο ι ς λ έ γ ε ι ν έ κ έ λ ε υ ο ν " ' 8 , 1 4 : " ο ί μέν πολλοί εν θαύματι ήσαν καί ε κ π λ ή ξ ε ι ' τ ο ι ς δ ' ό λ ί γ ο ι ς παρεσκεύαστο ώ σ τ ε . . . " ' 3 8 : " τ η ς άλλης πόλεως κατ'ανάγκην ές ολίγους κ α τ ε χ ό μ ε ν η ς " ' 5 3 : " έ ς ολίγους μδλλον τάς αρχάς ποιήσομεν" * |_Sev.J ,Αθ.Πολ. , 2,10: "καί πλείω τούτων απολαύει ό δχλος η οί ολίγοι καί οί ε ύ δ α ί μ ο ν ε ς " ' Λ υ σ . , 2 , 5 6 : " ο ύ τ ο ι ς ο λ ί γ ο ι ς τους πολλούς δουλεύειν άζιώσαντες ,άλλά τό ί'σον ε χ ε ι ν απαντάς άναγκάσαντες" jAvôj, 4 ,6 : "άριστα τών δογμάτων,α καί τ ο ι ς πολλοίς καί τ ο ι ς ο λ ί γ ο ι ς άρμόττοντα μάλιστα τ υ γ χ ά ν ε ι " ' Ξ ε ν . , Α π . , 1 , 2 , 4 3 ' 4 5 : " δ σ α δε οί ολίγοι τους πολλούς μη πείσαντες,άλλά κρατούντες γράφουσι,πότερον βίαν φώμεν η μη φώμεν ε ί ν α ι ; " ' Ισοκρ. ,4,105: " δ ε ι ν ό ν ηγούμενοι τους πολλούς ύπό τ ο ι ς ο λ ί γ ο ι ς ε ί ν α ι " Ί 2 , 241 "Δημ. ,15,18: "ού γάρ εσθ'δπως ολίγοι πολλοίς . . ,εύνοι γ έ ν ο ι ν τ ' α ν " " 2 0 , 108:"τάς μέν διά τών ολίγων π ο λ ι τ ε ί α ς " " 2 1 , 2 0 9 : " τ ι ς υμών τών πολλών καί δημοτικών""22,67Άισχίν.,3,234:"οί πολλοί τ ο ι ς ο λ ί γ ο ι ς προίεσθε τά της δημοκρατίας ισχυρά" 'Πλ.,Πολιτι κ., 291e ' 302c: "μοναρχίαν φημί καί ολίγων αρχήν καί πολλών"*302dΆριστ.,Ηθ.Ν.,I 4 , 1 0 9 5 a l 8 : " κ α ί οί πολλοί καί οί χ α ρ ί ε ν τ ε ς " ' Π ο λ . , 1 1 7 , 1 2 6 6 b 4 0 ' I I I 6 , 1 2 7 8 b l 3 : " έ ν μέν τ α ϊ ς δημοκρατίαις κύριος ό δημος,οί δ ' ό λ ί γ ο ι τουναντίον έν τ α ΐ ς ό λ ι γ α ρ χ ί α ι ς " " I I I 7,1279a 34:"τήν δέ τών ολίγων μέν πλειόνων δ ' έ ν ό ς άριστοκρατίαν ^εο.καλεϊν εΐώθαμεν πολιτεί α ν ] " * I I I 8 ,1279b35"lII 13,1283b34*V3,1303b4>i^. : "στασιάζουσι δ ' έ ν μέν ταΐς ό λ ι γ α ρ χ ί α ι ς οί π ο λ λ ο ί . . . έ ν δέ τ α ΐ ς δημοκρατίαις οί γνώ­ ρ ι μ ο ι " 'V 8,1308b35"V 11,1315b4"Αθ.Πολ.,5,1 :"τών πολλών δουλευόντων τ ο ι ς ολίγοις,άντέστη τ ο ι ς γνωρίμοις ò δήμος"'29,1"Αναξ.Λαμψ.,Ρητ., 2 ,20:"δεΐ τους νόμους έν μέν τ α ΐ ς δημοκρατίαις κωλύειν τους πολλούς ταΐς τών πλου­ σίων οΰσίαις έ π ι β ο υ λ ε ύ ε ι ν " κ.α.Γενικά,"Belegstellenverzeichnis",ό.π., s . v . , 1 6 3 6 κ . ε . και 1639 κ . ε . ( σ τ η ν εκτεταμένη αυτή συλλογή χωρίων έχουν αποθησαυρισθεί κι ε κ ε ί ν ε ς οι περιπτώσεις όπου οι όροι αποδίδουν απλώς την πρωταρχική τους σημασία,δηλ."μικρό" ή "μεγάλο πλήθος ανθρώπων""έτσι, διαφαίνεται μεν καλύτερα η προέλευση του κοινωνικού και πολιτικού π ε ρ ι ε ­ χομένου,πλην όμως η απόδοση του περιεχομένου αυτού σε οποιαδήποτε χρήση των όρων σε πολι τ ι κ ά συμφραζόμενα πρέπει να α ν τ ι μ ε τ ω π ί ζ ε τ α ι με επιφύλα­ ξη) . Ε ι δ ι κ ό τ ε ρ α , γ ι α το πολιτικό περιεχόμενο των όρων,βλ.L.Whibley,Politi­ c a l p a r t i e s in A t h e n s , ό . π . , σ σ . 4 5 - 8 " I . A . F . B r u c e , T h e p o l i t i c a l terminology of the Oxyrynchus h i s t o r i a n " » E m e r i t a 30(1962) 63 κ . ε . και 201-4. 1 2 3 . I l l 8,1279b20 κ . ε . Εδώ,ο Αριστοτέλης (όπως και αλλού,βλ.VI 3,1318α11κ.ε.) εκλαμβάνει τους συναφείς όρους ( " π λ ε ί ο υ ς " . " π λ ή θ ο ς " , " έ λ ά τ τ ο υ ς " , " ο λ ί γ ο ν " , " ό λ ι γ ό τ η ς " , " ο λ ί γ ο ι " , " π ο λ λ ο ί " ) με σαφώς αριθμητικό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο . 130

124.80. 125. 2,37.Βλ.Gomme,τ.2,σσ.107-10. 126.Γενικά,βλ. παραπάνω σημ.33.Για τους "δήμους" της Αττικής,βλ. D.M.Lewis, ό.π.,αο.26-7'J.S.Traill,The political organisation of Attica,Hesperia Suppl.14,Princeton-New Jersey 1975,00.6 κ.ε.'R.Osborne,Demos : the disco­ very of classical Attica,Cambridge 1985,σο.72 κ.ε. 127.Βλ.E.Kalinka,ό.π.,d.46,σημ.l. Πρβλ. τον όρο "δημοκρατικός" σε σύγκριση προς το "δημοτικός" στον G.E.M. de Ste.Croix,"The character of the athenian empire".Historia.3(1954/5)22 κ.ε. 128.Βλ. E.C.Welskopf,"Die Bezeichnungen...",ό.π.,σο. 163 κ.ε. και 184 κ.ε.* Κ.W.Welwei,ό.π.Πρβλ.,επίσης,j.Harmatta,"Das Wort und begriff λαός von der mykenischen Zeit bis ins 5.Jahrhundert v.u.Z.",ST,τ.3,σο.156 K.e.'E.Benveniste,ό.π.,σσ.371-2. Τέλος,πρβλ. και τη χρήση του όρου "στρατός" με τη σημασία του "δήμος" στον Πίνδαρο (γενικά,με τη σημασία του "λαός,πλήθος": Ο.ΧΙ,17*Π.ΙΙ,46'Ν.Ι,62Άισχ. ,Ευμ. ,668:"τό σόν πόλιομα καί στρατόν")'Π.II, 86-8:"έν πάντα δε νόμον εΰθύγλωσσος άνήρ προφέρει,παρά τυραννίδι,χώπόταν ό λάβρος στρατός,χωταν πόλιν οι σοφοί τηρέωντι". 129,θουκ.,4,28 :"οίον όχλος φιλεΐ ποιεΐν"(πρβλ.2,65:"δπερ φιλεΓ όμιλος ποιεΐν")'6,89:"έπί τά πονηρότερα έξηγον τόν δχλον"'7,8:"τω δχλω προς χάριν τι λέγοντες"(πρβλ.2 ,65:"καθ'ήδρνάς τω δήμω" )κ. α« Αξιοσημείωτη είναι,όμως, η πολυσημία του όρου στον Πλάτωνα:"ό πάς ανθρώπινος οχλος"(Νόμ.,734b)' "ό των...σοφών όχλος"(Πολ.,607c)'"πλήθους τε καί δχλου"(Πολιτικ.,304c), "προς πολύν δχλον και δήμον"(Γοργ.,502c) αλλά και "δικαστηρίων τε καί των άλλων όχλων"(Γοργ.,454b). 130.Βλ.Αριστ.,Ρητ.,11 22,1395a28-9:"πιθανωτέρους είναι τους απαίδευτους των πεπαιδευμένων εν τοις δχλοις,ωσπερ φασίν οι ποιηταί £sc.Eup.,Ιππ.,988-9: οι έν σοφοΐς φαύλοι παρ'δχλω μουσικότεροι λέγειν]".Επίσης,με αρνητικό περιεχόμενο,Θουκ.,8,86 (βλ. και.παραπάνω,σημ.129) Ευρ.,TGF,200,4*Ισοκρ., 4,150:"δχλος άτακτος καί κινδύνων άπειρος"'12,263'Πλ.,Γοργ.,459a:"τό έν δχλω τοΟτό έστιν,έν τοις μή είδόσιν; " 'Νομ. , 570^"γελοιος γάρ ό γε πολύς όχλος"'722b κ.α. Παρόμοιο υποτιμητικό περιεχόμενο προσλαμβάνουν και οι άλλοι όροι,όπως στον Ηρόδοτο (3,81:"ομίλου γάρ άχρηίου ουδέν έστι άξυνετώτερον ουδέ ύβριστότερο\..,ές δήμου ακολάστου ϋβριν πεσεϊν εστί ου­ δαμώς άνασχετόν") κ.α. 131.Βλ.Μ.Pohlenz,ό.π.,σσ.45 κ.ε. 132.Βλ.S.Lauffer,"Πολίτης",ST,τ.3,σο.376 κ.ε. 133.Ως όρος αντιτίθεται προς τον "ξένον" και τον "μέτοικον",αλλ'εξίσου διακρί­ νεται και ως προς τον "πολίτην""βλ. Αριστ.,Πολ.,III 5,1278a34-6:"μόνον τους έξ άμφοΐν άστων πολίτας ποιουαιν...λέγεται μάλιστα πολίτης ό με­ τέχων των τιμών".0 ίδιος όρος στον Πίνδαρο χρησιμοποιείται αντί του ,1 no\i^c"(n.II,82'III,7l'ßX.B.L.Gildersleeve,Pindar-The Olympian and Pythian odes,Amsterdam 1965,σσ.266 και 275. 134.Βλ. D.Whitehead,The ideology of the athenian metic,Cambridge 1977,σσ.7κ.ε. (όπου και όροι όπως "παρεπίδημος","πρόξενος" , "ίοοτελής" κλπ.). 135.Βλ.Ρ.Oliva,Sparta and her social problems,Amsterdam-Prague 1971,00.38 κ.ε. 131

55 κ . ε . "p.Cartledge,Sparta and Lakonia,London-Boston-Henley 1979,oö. 160 κ.ε. Πρβλ.,επίσης,τους όρους "όμοιοι" (Η.Micheli,Sparte.Paris 1953, σσ.32 κ.ε .),"νεοδαμώδεις"(C.Mosse,"Die Bezeichnungen besonderer Abhängigkeitsverhältnisse" ,ST,τ.3,00.355-6),"ΰπομείονες","μόθακες" (P.Cartledge, ό.π.,σο.311 κ.ε. 136.Βλ.Μ.Sordi,La tega Tessala,Roma 1958,app.I b,oo.325 κ.ε.'D.Lotze,Μεταξύ ελευθέρων καί δούλων,Berlin 1959,οσ.49 κ.ε. Πρβλ.,επίσης,"δωροφόροι" στην Ηράκλεια Ποντική,"γυμνητες" στο Άργος,"κορυνηφόροι" στη Σικυώνα (Πολυδ., 3,83). 137.Βλ.J,-ρ.vernant,"Remarques sur la lutte de classe dans la Grèce ancienne", Eirene 4(1965)14:"Οι υλικές επιδιώξεις των αντίπαλων ομάδων δεν προ­ κύπτουν απευθείας ούτε αποκλειστικά από τη θέση που κατέχουν τα άτομα στην παραγωγική διαδικασία.Αποτελούν πάντα απόρροια της θέσης που τα ά­ τομα αυτά κατέχουν στην πολιτική ζωή που,στο σύστημα της πόλης-κράτους, παίζει τον κεντρικό ρόλο.Μ'άλλα λόγια,διαμέσου της πολιτικής θέσης (sta­ tut politique) ορίζονται οι υλικές τους επιδιώξει ς.διαμορφώνονται οι κοι­ νωνικές τους ανάγκες.προσανατολίζεται η κοινωνική και πολιτική τους δρά­ ση στο πλευρό της μιας ομάδας,σε διάσταση προς την άλλη ομάδα". 138.Βλ.,παραπάνω,σημ.61. 139.Θουκ. ,6,89. Άπαξ,σ'ένα χωρίο του Δημοσθένη (18,10) ως "μέτριοι" χαρακτη­ ρίζονται οι "ρελτίονες"'πρόκειται,όμως.μάλλον για την ηθική χροιά του όρου (βλ.Wankel,τ.Ι,σ.158) και.μάλιστα,σε μια φράση περίτεχνου ρητορικού ύφους ("βελτίω...έκ βελτιόνων...των μετρίων...χείρονα").Πρβλ.,και πρωιμότερα,στον Θέογνι με ηθική σημασία (615:"άγαθόν καί μέτριον άνδρα"). 140.Πολ.,IV3,1289b31:"τούτου του πλήθους τους μέν εύπορους άναγκαϊον είναι τους δ'απόρους τους δέ μέσους"*IV 6,1292b26. 141.Ηρ.,1,107:"τόν [sc.Καμβύσην] εύρισκε [sc.Αστυάγης] οίκίης^μένρέοντα α­ γαθής, τρόπου δέ ήσυχίου,πολλω ενερθε αγων αυτόν μέσου ανδρός Μηδου"^ ©ουκ. ,6,54:"Άριστογείτων ανήρ των αστών,μέσος πολίτης"'8,75:"ύπό των διά μέσου κωλυθέντες καί διδαχθέντες"Έυρ.,Ικ.,244 (βλ..παρακάτω,σημ.174)' Αριστ.,Πολ.,ΐν 11,1295b3'1296al-5:"οι μέν πολλά κέκτηνται οι δέ μηθέν... έκ δέ των μέσων καί των σύνεγγυς..." κ.α. B\.Busolt,T.l,oo.l91 κ.ε. 142.0 όρος "τά μέσα" απαντά ήδη στον Πίνδαρο (Π.XI,52:"των ανά πόλιν τά μέ­ σα") 'κατά τον R.W.Β.Burton (Pindar's Pythian odes,Oxford 1962,00.72 κ.ε.) ο όρος αυτός αντιτίθεται αφενός προς την "αίσαν τυραννίδων" κι αφετέρου προς τον "λάβρον στρατόν"(βλ..παραπάνω,σημ.128)«προσλαμβάνοντας όμως κι ένα ευρύτερο ηθικό περιεχόμενο που σχετίζεται με την αριστοκρατική ιδεο­ λογία.0 όρος "μέσον" απαντά και στον Αισχύλο (Ευμ.,529:"παντί μέσω τό κράτος" κ.α.) αντιτιθέμενος προς τον "άνάρχετον βίον" αφενός και προς τον "δεσποτούμενον" αφετέρου. 0 K.J.Dover ("The political aspect of Aeschy­ lus ' s Eumenides",JHS 77(1957)233) τον θεωρεί"αξιολογικό όρο",ο οποίος στα πλαίσια της αρχαϊκής ποίησης έχει ένα γενικευτικό περιεχόμενο (και μάλλον ουδέτερο έναντι συγκεκριμένων πολιτικών παρατάξεων),για να ενσωμα­ τωθεί (;) αργότερα -στα τέλη του Ξ'π.Χ. αι.- στο λεξιλόγιο των συντηρητι­ κών.Στα "Πολιτικά" του Αριστοτέλη,το επίθετο "μέσος" χαρακτηρίζει τόσο ένα μέρος του πληθυσμού με οικονομικά κριτήρια (βλ.,σημ.140 και 176) όσο 132

KL ένα πολίτευμα αντιτιθέμενο αφενός προς τον "δημον εσχατον" κι αφε­ τέρου προς την "όλιγαρχίαν ακρατον"(ΐν 11,1296al-7) .Πρβλ.L.Whibley ,ό.π., σσ.92-3"Busolt,τ.1 ,σ.212 Ή.Ryffel,Μεταβολή πολιτειών.Bern 1949,σσ.126 και σο.162Κ.ε.*ρ.Spahn,Mittelschicht und Polisbildung,Frankfurt 1977,σο.7x.ε. 143.Γνωρίζουμε,βέβαια.αρκετά τέτοια ουσιαστικά με γενικότερο η ειδικότερο περιεχόμενο'έτσι,λ.χ. το ουσιαστικό "οίκος" δηλώνει τη στοιχειώδη μονάδα κοινωνικής οργάνωσης,την οικογένεια και την περιουσία της (βλ.Μ.Ι.Finley, ό.π.,σσ.57-63'Κ.W.Welwei,"Adel und Demos in der frühen Polis".Gymnasium 88(1981)6 κ.ε).Επίσης,τις υποδιαιρέσεις του πληθυσμού σε "φυλάς"(βλ. Κ. Latte, "Phyle", RE XX, 1·( 1941 ) 994 κ. ε . ) , "φρατρίας" ( βλ.D. Roussel,Tribu et ci­ té,Ann.litt, du centre des rech, d'hist.anc.23.Paris 1976,σσ.93 κ.ε.' R. Osborne,ό.π.,σο.72-4) ή "δήμους","τριττύας"(βλ.0.W.J.Eliot."Aristotle Ath.Pol.44.1 and the meaning of trittys".Phoenix 21(1967)80 κ.ε.* P.Sie­ wert,Die Trittyen Attikas und die Heeresform des Kleisthenes,München 1982,00.10 κ.ε.) και "γένη" (βλ..παρακάτω,σημ.145).Άλλοι όροι έχουν ει­ δικό οικονομικό περιεχόμενο (όπως το "συμμορία" για τους υπόχρεους "εισ­ φοράς" 'βλ.Η.Francotte,Les finances des cités grecques,Liège 1909,σσ. 28 κ.ε.) ή τη σημασία της πολιτικής οργάνωσης (όπως οι όροι "εταιρεία" και "συνωμοσία" ως οργανώσεις των ολιγαρχικών από τα τέλη του Ε'π.Χ.αι.'βλ. την εισαγωγή του G.M.Calhoun,Athenian clubs in politics and litigation, Austin 1913,σσ.4-9,ιδιαίτερα,σ.8,σημ.7 καθώς και το Α'κεφάλαιο του F.Sar­ tori, Le eterie nella vita politica atheniese del VI e V secolo a.C,Roma 1957,00.17 κ.ε. 144.Ζ 209'M 23"Β·85ζκ.α. 145.Βλ.,γενικά,Σοφ.,ΟΤ,1383:"γένους του Λαΐου" κ.α. Για την ειδικότερη σημα­ σία του "γένους" στην Αθήνα βλ.D.Roussel,ό.π,,σσ.15 κ.ε. Λεπτομερή εξέτα­ ση "γενών" Αθηναίων ευπατριδών βλ.G.Petersen,Quaestiones de historia gentium atticarum.Slesvici 1880*για τον Δ'π.Χ. αι. βλ. το Α'κεφάλαιο του P.Mackendrick,The athenian aristocracy.Cambridge-Massachusetts 1971 . 146.CGF(Kaibel),172,3(τ.Ι 1,σ.123):"τό θήλυ των άλεκτορίδων γένος". 147 . Τίμ. ,54ο·."τέτταρα γένη [sc .τριγώνων_)" 'Παρμ., 129c: "γένη καί ε'ίδη"'Πολιτικ. , 262α,"δίχα διελέσθαι γένος...κατ'είδη δύο διαιρεΐν" κ.α. 148 .Αριστ. ,Τοπ. .VI 1,139a29: "μάλιστα των έν τ<5 όρισμω τό γένος δοκεΐ τήν τοΰ οριζομένου ούσίαν σημαίνειν"'VI 5,142b27:"τό γένος βούλεται τό τί έστι σημαίνειν"'Μεταφ. , II 3,998b5: "άρχαί δέ τά γένη των ορισμών είσίν"Ίν 28, 1024bS:"TÓ πρώτον ένυπάρχον δ λέγεται έν τω τί έστι*τουτο ^ ά ρ ^ γένος" κ.α. Γενικά,για τη χρήση του όρου βλ. H.Bonitz-O.Gigon.Index Aristotelicus, (:Aristotelis opera,τ.5).Berlin 1961,s.v.,0.151b*D,M.Balme,"Γένος and εί­ δος in Aristotle's biology",CQ 12(1962)81-3. 149.Τίμ·,24a-b.ria το "των ιερέων γένος",πρβλ.Αριστ.,Πολ.,VII 9,1329327'Μεταφ.,Ι 1,981b25:"ιερέων έθνος".Επίσης,το "γένος" χρησιμοποιείται για να αποδώσει τις κατηγορίες των δημιουργών,του "πολεμικοΰ" και του "φύλακος" (Πλ. ,Πολ. ,434^πρβλ.Τίμ. ,17c) . 150.Η πρόθεση ταξινόμησης δηλώνεται άμεσα στα "Πολιτικά"(νΐΙ 10,1329a41:"δει διηρησθαι χωρίς κατά γένη τήν πόλιν καί τό τε μάχιμον έτερον είναι χαί τό 133

γεωργοΰν "(πρβλ.VII IO,1329b23:"ό δέ χωρισμός ό κατά γένος τοΰ πολιτικού πλήθους έζ Αιγύπτου Γεο.γέγονε πρωτονΊ"). 151.Βλ.Α.Giovannini.Untersuchungen über die Natur und die Anfänge der bundesstaatlichen Sympolitie in Griechenland.Hypomnenata 33,Göttingen 1971, d.15 "E.C.Welskopf,ό.π.,0.185. 152.Όμ.,Ρ 552'Μ 330"Ηρ.,1,101(πρβλ.Αιαχ.,Πέρσ.,43"56).Βλ.,επί σης,και Ηρ., 9,106:"των μηδισάντων έθνέων των ελληνικών" ή 1,55 : "Λακεδαιμονίους τε καί Αθηναίους...τους μεν του Δωρικού γένεος,τούς δε τοΰ 'Ιωνικού... εόντα τό άρχαϊον τό μεν Πελασγικόν,τό δέ Έλληνικόν έθνος" .Ωστόσο,πρβλ. Αριστ.,Απ. 385 Ross(:Αρποκρ.,s.ν. "τριττύς") όπου το "έθνος" είναι υπο­ διαίρεση της "φυλής"(ανάλογο' της "φρατρίας" και "τριττύος") και Δημ., 21,131 (:"φυλήν δλην καί έθνος προπηλακιεΐ καί πολλούς αθρόους ύμων αμ' έλςί")όπου το "έθνος" αναφέρεται έμμεσα στις τάζεις του Σόλωνα και,μάλι­ στα,στους "ΐππεϊς"(βλ.J.R.King,Demosthenes-Speech against Meidias,Ox­ ford 1901,0.69). 153.Ν 495.Ενδεικτική είναι ακόμη η έκφραση "έθνος εταίρων" που δηλώνει απλώς την ομάδα των "έταίρων"(Η 115 κ.α.) ή "έθνος νεκρών" για το πλήθος των νεκρών του Ά δ η (λ 632 κ.α.). 154.Β 469 κ.α. 155.0.1,66:"τό ταχύποτμον αυτις άνέρων έθνος""n.IV,252:"Aauvicxv τ'εθνει γυ­ ναικών άνδροφόνων". 156.Κριτ.,ΙΙΟο'Πολιτικ.,290d. Πρβλ. Γοργ.,455b:"περί ιατρών αίρέσεως...σύλ­ λογος ή περί ναυπηγών ή περί άλλου τινός δημιουργικού έθνους""Νόμ.,776d: "πενεστικόν έθνος"'Δημ.,23,146 :"τί πονηρότατον νομίζετε των έν τη πόλει πάντων έθνων,οΰτε τους εμπόρους ούτε τους εκ των άργυρείων οϋτε των τοι­ ούτων ουδέν αν ειποιτε,άλλ'ει τους έπί μισθω λέγειν καί γράφειν είωθότας εϊποι τις,ευ οιδ'δτι συφήσαιτ'αν ίίπαντες". 157.420b. 158.420a. 159.420e-421c. 160.421c. 161.B\.D.Rössler,o.n.,ö.214. 1 6 2 . Ό μ . , Β 362 : " κ α τ ά φυλά,κατά φ ρ ή τ ρ α ς " "J840|: "φΰλα Πελασγών".Για τη " φ υ λ ή " , . β λ . στον Ηρόδοτο αναφορικά προς τ ο υ ς Δ ω ρ ι ε ί ς ( 5 , 6 8 ) , τ ο υ ς Ί ω ν ε ς ( 5 , 6 9 ) , τ η Σ π ά ρ τ η ( 4 , 1 4 5 κ . α . ) , τ η ν Αθήνα(5,69 κ . α . ) , τ ι ς Σ ά ρ δ ε ι ς ( 4 , 4 5 ) , τ η Σ ά μ ο ( 3 , 2 6 ) . 1 6 3 . 0 5 4 ' Τ 30 κ . α . 164. (JL021J:"γυναικών φΰλον άείσατε,ήδυέπειαι Μοΰσαι "Ολυμπιάδες".Πρβλ.,επί­ σης, Όμ., Ι 130(:"έπτά γυναίκας...αϊ κάλλει ένίκων φΰλα γυναικών""βλ. και στ.272) και [παΓ],Ασπ. ,4. 165.PCG,200(τ.5,σ.418). Η λέξη "άμφορεαφόροι" λημματογραφείται στη Σούδα: "τους μισθίους τους τά κεράμια φέροντας". 134

166.-θ 481. 167.Τέτοιο ειδικό περιεχόμενο έχει λ,χ. ο όρος "κοινωνία" με τη σημασία της ομάδας επαγγελματιών,η οποία ορίζεται από τον Αριστοτέλη ως "μόριον" της ευρύτερης "πολιτικής κοινωνίας" και διακρίνεται από το ότι επιδιώκει το συμφέρον "κατά μέρη",δηλ.ιδιοτελώς και ξεχωριστά η καθεμιά (Ηθ.Ν., VIII 9,1160a9-29). 168. Πλ. ,Πολ. ,501ε'Σοφ. ,218c'Δημ. ,{_6l],A. 169.DELG.S.V. 170.GEL,s.v. 171. Όμ.,Π 68'ρ 258 ("μοίρα") "Υμν.Δημ.,399 ("μέρος")*Ηρ.,2,16"103"Θουκ.,7, 58'2,39 ("μόριον")'Φερεκρ.,CAF,45,7(τ.1,σ.157) ("μερίς") κ.α. 172.5,69. 173.18,64'292(πρβλ.176). 173α.Βλ. τη βιβλιοκρισία του H.Berve στο βιβλίο του Κ.Δ.Στεργιοπουλου (βλ..παρακάτω,κεφ.II,σημ.84)στο Gnomon 28(1956)544-5. 174.238-45. Διαφορετική είναι η τριαδική διαίρεση των πολιτών από τον Ευρι­ πίδη στο TGF,285,3 κ.ε.:"τρισσων δε μοιρών [sc.ò μεν ζάπλουτος εϊς γένος δ'ούκ ευτυχής,δστις γαυρον σπέρμα γενναΐον τ'εχων βίου σπανίζει,ό δ'ούδέν ουδείς...άεί δυστυχών κακών τ'εχων] εγκρίνω V C K 5 V μίαν".Κι εδώ η διάκριση σε"μοίρας" στηρίζεται στο οικονομικό κριτήριο'το κριτήριο,όμως, αυτό συνδυάζεται με το κριτήριο της καταγωγής και,μάλιστα,σε αντίστροφες σχέσεις:ο πλούσιος με χαμηλή καταγωγή,ο φτωχός με υψηλή καταγωγή,ο φτω­ χός και ταπεινός. 175.Βλ.,παραπάνω,σημ.142. Τη διττή αυτή ερμηνεία (μέση οικονομική στάθμημετριοπαθής πολιτική τοποθέτηση) βλ. και στον C.Collard(Euripides-Sup­ plices, Groningen 1975,τ.2,ασ,171-3)σύμφωνα με τα σχόλια του οποίου α)οι "μέσοι" αντιτίθενται στους εξτρεμιστές β)οι "μέσοι" αντιτίθενται στους πλούσιους και τους φτωχούς γ)η "μερίς" σημαίνει "τάξη" και "πολιτική παράταξη"(όπως και η "μοΓρα") δ)το "εν μέσω" δηλώνει τους μετριοπαθείς συντηρητικούς Πρόκειται,όμως,στην περίπτωση αυτή,για πολυσημία που οδη­ γεί,αν όχι σε σύγχυση,σε ερμηνευτική αμηχανία.Γι'αυτό και ο D.L.Page (Euripides-Medea,Oxford 1938 ,σ.104) περιορίζεται να μεταφράσει απλώς ως "divisions'^ :"υποδιαιρέσεις"). 176.IV 11,129502.Πρβλ. V 3,1303ai:"πόλις σύγκειται εκ μέρων...οίον τό των απόρων πλήθος έν ταΐς δημοκρατίαις""V 11,I315a32:"έπεί δ'αί πόλεις εκ δύο συνεστήκασι μορίων,εκ τε των απόρων ανθρώπων και των ευπόρων"(αξί­ ζει εδώ να προσεχθεί η χρήση του όρου "μόριον" ως συνωνύμου του "μέ­ ρους") .Επίσης,βλ.IV 3,1289b28 κ.ε. 177.IV 4,1291blO. 178.V 8,1308b26.

179.IV 4,1290b38-1291bl3.Πρβλ..ιδιαίτερα,1290b38-1291a8 όπου κατονομάζονται πέντε "μέρη":οι γεωργοί,το "βάναυσον",το "άγοραΓον",το "θητικόν",το "προπολεμησον" (βλ. και VI 7,1321a5-6 όπου αναφέρονται "τέτταρα μέρη τοϋ 135

π λ ή θ ο υ ς " , τ α " γ ε ω ρ γ ι κ ό ν " , "βαναυσι κ ό ν " , " ά γ ο ρ α ϊ ο ν " και. " θ η τ ι κ ό ν " ' ε π ί σ η ς , I I 8,1267b30-3 σ χ ε τ ι κ ά με τ ο ν Ι π π ό δ α μ ο κ α ι τη δ ι α ί ρ ε σ η της πόλης οε τ ρ ί α " μ έ ρ η " : " κ α τ ε σ κ ε ύ α ζ ε δε την π ό λ ι ν τω π λ ή θ ε ι μέν μ υ ρ ί α ν δ ρ ο ν , ε ί ς τ ρ ί α δε μ έ ­ ρη δ ι η ρ η μ έ ν η ν ' έ π ο ί ε ι γάρ εν μέρος τ ε χ ν ί τ α ς , έ ν δ έ γεωργούς, τ ρ ί τ ο ν δε τό προπολεμοϋν καί τά όπλα έχον Γ. . . δ η μ ο ν δ ' έ π ο ί ε ι τ ά τ ρ ί α μέρη της πόλεως, 1268al2-3~!" ' τ έ λ ο ς , IV 6,1292b24 ,όπου γ ί ν ε τ α ι αναφορά στα "μέρη του δ ή ­ μ ο υ " : "ανάγκη γάρ η πάντα τά ε ί ρ η μ έ ν α μέρη τοϋ δήμου κ ο ι ν ω ν ε ϊ ν της π ο λ ι ­ τ ε ί α ς , η τά μέν τά δέ μ ή " ) . Γ έ ν ι κ ά , β λ . N e w m a n , τ . 1 , σ σ . 9 6 κ.ε. 180.VII 8,1328bl 1 8 1 . I l l 5,1278al 182.552a. 183.VII

κ.ε. κ.ε.

9,1329a20.

1 8 4 . V I I 9,1329a4

(βλ.Newman,τ.3,α.378).

185.VII 9,1329α3ΐ.Πρβλ.,όμως,II

6,1264b31

κ.ε.

1 8 6 . V I I 9,1329a34 κ . ε . Α ξ ί ζ ε ι να σ η μ ε ι ω θ ε ί ό τ ι ο Ε. B a r k e r ( B a r k e r , σσ. 298 κ . ε . ) ε ρ μ η ν ε ύ ε ι τον ί δ ι ο όρο άλλοτε ως " σ τ ο ι χ ε ί ο ( σ υ σ τ α τ ι κ ό ) " , ά λ λ ο τ ε ως " μ έ ρ ο ς " , άλλοτε ως " τ ά ξ η " κι άλλοτε ως " ο μ ά δ α " . 187.Το φ α ι ν ό μ ε ν ο αυτό δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α ε π η ρ ε ά σ ε ι την καθόλου κατανόηση του όρου " μ έ ρ ο ς " : δ ε ν φ α ί ν ε τ α ι τ υ χ α ί ο ό τ ι η απόκλιση α υ τ ή ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι στο VII β ι ­ β λ ί ο των " Π ο λ ι τ ι κ ώ ν " όπου α ν α λ ύ ε τ α ι η ι δ α ν ι κ ή π ο λ ι τ ε ί α . Ε ά ν , λ ο ι π ό ν , δ ε χ θ ο ύ ­ με την πλατωνική επίδραση στην πρώιμη σύλληψη τ η ς ι δ α ν ι κ ή ς α υ τ ή ς π ο λ ι τ ε ί ­ α ς , τ ό τ ε ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς φ α ί ν ε τ α ι να ε υ θ υ γ ρ α μ μ ί ζ ε τ α ι εδώ με τον αφορισμό της " Π ο λ ι τ ε ί α ς " γ ι α τους "άπορους καί π έ ν η τ α ς " . Τ ο ό τ ι στο υπόλοιπο έργο (στο IV β ι β λ ί ο ) η χρήση του όρου " μ έ ρ ο ς " γ ε ν ι κ ε ύ ε τ α ι και συμπεριλαμβάνει τόσο τους " α π ό ρ ο υ ς " όσο και γεωργούς » τ ε χ ν ί τ ε ς κλπ. σ υ ν δ έ ε τ α ι μάλλον με το μ ε ­ τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο χρόνο συγγραφής του τμήματος αυτού των " Π ο λ ι τ ι κ ώ ν " , ο π ό τ ε η π λ α τ ω ν ι κ ή επίδραση φ α ί ν ε τ α ι κατά πολύ α μ β λ ύ τ ε ρ η ( β λ . W . J a e g e r , A r i s t o t l e , μ τ φ ρ . R . R o b i n s o n , O x f o r d 1948 , σ σ . 2 5 9 κ . ε . ) . Έ τ σ ι , η απαρίθμηση των "μέρων" ε ξ υ π η ρ ε τ ε ί την π ι σ τ ή και α ν α λ υ τ ι κ ή π ε ρ ι γ ρ α φ ή τ η ς πληθυσμιακής διάρθρωσης μ ι α ς πόλεως κι ό χ ι την προβολή ε ν ό ς δ έ ο ν τ ο ς κ α ι ιδεώδους προτύπου κ ο ι ν ω ­ ν ι κ ή ς συγκρότησης,όπως εν π ο λ λ ο ί ς η " Π ο λ ι τ ε ί α " και το VII β ι β λ ί ο των "Πο­ λιτικών" επιδιώκουν. 1 8 8 . I I I 1 , 1 2 7 4 0 4 0 . Π ρ β λ . V I I I 1 , l 3 3 7 a 2 9 : " α μ α δ έ ουδέ χρή ν ο μ ί ζ ε ι ν αυτόν αυτού τ ι ν ά ε ί ν α ι των πολιτών αλλά π ά ν τ α ς τ η ς πόλεως , μ ό ρ ι ο ν γάρ έκαστος της π ό ­ λεως". 189.IV

3,1289b28.

190.IV

3,1289b28-9.

1 9 1 . I V 3 , 1 2 9 0 a 3 : " τ ο ύ τ ω ν γάρ των μέρων ό τ έ μέν π ά ν τ α μ ε τ έ χ ε ι δ ' έ λ ά τ τ ω ότέ δέ π λ ε ί ω " . 192.IV

της π ο λ ι τ ε ί α ς

ότέ

3,1290a5-7.

193.Εδώ π ρ έ π ε ι να π ρ ο σ τ ε θ ε ί και το χ ω ρ ί ο Π ο λ . , Ι Ι Ι 5,1277b38-9.Συγκεκριμένα, ο Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς ε ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ς την ι δ ι ό τ η τ α τ ο υ " π ο λ ί τ ο υ " παρατηρεί ό τ ι ε ί ν α ι δύσκολο να κ α τ η γ ο ρ ο π ο ι η θ ο ύ ν οι " β ά ν α υ σ ο ι " ως " π ο λ ΐ τ α ι " εφόσον σ τ ε ρ ο ύ ν τ α ι τ η ς συμμετοχής στην ε ξ ο υ σ ί α ( α ν α φ έ ρ ε τ α ι σε ε π ο χ ή π ρ ι ν τον "δημον ε σ χ α τ ο ν " , 136

δηλ.τη ριζοσπαστική δημοκρατία της εποχής του).Διατυπώνει ,λοιπόν ,το ερώτημα:"εί 6έ μηδείς των τοιούτων π ο λ ί τ η ς , ε ν τ ί ν ι μέρει θετέος έκαστος; Ουδέ γάρ μέτοικος ουδέ ξ έ ν ο ς " . Ε ί ν α ι , β έ β α ι α , α μ φ ί β ο λ ο το εάν εδώ η χρήση του όρου "μέρος" δηλώνει απλώς το "πού" -θα έπρεπε να καταταγούν οι πο­ λ ί τ ε ς αυτοί ή υπονοεί τους "μετοίκους" και "ξένους" -και,ασφαλώς,τους "πολίτας"- ως "μέρη" της πόλεως (πάντως,δεν γ ί ν ε τ α ι αναφορά σε παρόμοια "μέρη" στα όσα προηγούνται και έπονται).Ωστόσο,η διάκριση αυτή ακολου­ θεί ένα άλλο κ ρ ι τ ή ρ ι ο από τ ι ς προηγούμενες,ούτε δηλ.τον πλούτο ούτε τα "έργα" ούτε κάτι ανάλογο,αλλ'απλώς τα πολιτικά δικαν&ματα.Και,μάλιστα, οι κατηγορίες αυτές των πολιτών που συζητούνται εδώ δεν είναι δεδομένες ούτε απόλυτες:ο πολίτης είναι "μόριον" της πόλεως (βλ.,παραπάνω,σημ. 188) αλλά δεν υπάρχει ομοφωνία ούτε ως προς τον ορισμό του (αυτός που είναι πολίτης στη δημοκρατία,συχνά δεν είναι πολίτης στην ο λ ι γ α ρ χ ί α ' β λ . I l l l , l 2 7 5 a 3 - 5 ) . Α ν τ ί σ τ ο ι χ α , η "βέλτιστη π ό λ ι ς " δεν δέχεται τον "βάναυσον" ως πολίτη,σε άλλες όμως π ο λ ι τ ε ί ε ς γ ί ν ε τ α ι αυτό αποδεκτό (όπως και για τον "θήτα" ) 'παρόμοια,και ο ξένος μπορεί να γ ί ν ε ι πολίτης ε ξ α ι τ ί α ς της ένδειας γνησίων π ο λ ι τ ώ ν ( β λ . Ι Ι Ι 5,1278a6 κ . ε . ) .Όπως ,λοιπόν,έγινε πριν λόγος γ ι α την " ε ι δ ε ι " διαφορά των "μέρων" της πόλης,έτσι γ ί ν ε τ α ι και τώρα λόγος γ ι α την " ε ι δ ε ι " διαφορά του "μορίου" της πόλης,του " π ο ­ λ ί τ ο υ " :"τάς δέ π ο λ ι τ ε ί α ς όρωμεν ε ι δ ε ι διαφέρουσας αλλήλων...ώστε καί τόν πολίτην έτερον άναγκαϊον είναι τόν καθ'έκάστην π ο λ ι τ ε ί α ν . . . " Ο τ ι μέν ούν εϊδη πλείω π ο λ ί τ ο υ , φ α ν ε ρ ό ν " ( I I I I,1275a38-b5 και I I I 5,1278a35). 194."Karl Marx and t h e h i s t o r y of c l a s s i c a l a n t i q u i t y " . A r e t h u s a 8(1975)25. Η ί δ ι α θέση επαναλαμβάνεται και στο The c l a s s s t r u g g l e in the ancient greek world,London 1981,σσ..77-8(απ'όπου προέρχεται και το υλικό του άρθρου που προαναφέρθηκε) : "σε καθεμιά χωριστά π ε ρ ί π τ ω σ η . . . α ρ χ ί ζ ε ι την κατηγοροποίηση των συνιστώντων "μέρων" ενός σώματος πολιτών διακρίνον­ τας τους ανάλογα με τ ι ς λειτουργίες που επιτελούν στην παραγωγική δ ι α δικασία"(σ.78).Πρβλ.G.Audring,"Über A r i s t o t e l e s , . T e i l e des S t a a t e s ' ' (μέρη της π ό λ ε ω ς ) » . A r i s t o t e l e s a l s W i s s e n s c h a f t s - T h e o r e t i k e r , έ κ δ . J . I r m s c h e r - R . M ü l l e r , B e r l i n 1983,00.238-9. 195.Η σημασία του "μέρους" έχει κυρίως συζητηθεί με αφορμή το γνωστό χωρίο του "Επιταφίου"(Θουκ.,2,37) "ούκ από μέρους τό πλέον ές τά κοινά η άπ' αρετής προτιμάται".Ο A.W.GommeO'Thucydides notes",CO 42(1948)10) δέχθη­ κε,όπως παλαιότερα και ο Ι.Θ.Κακριδής(βλ.»παρακάτω,σημ.197),την ορ­ θότητα της εμηνείας του σχολιαστή "κατά τό μέρος τό επιβάλλον Γσον αύτψ της π ο λ ι τ ε ί α ς προς τό κοινόν",με μια ασυνήθιστη χρήση του "από μέ­ ρους" αντί του "κατά μέρος" ή "έν μ έ ρ ε ι " ( : " ε κ περιτροπής,με κλήρο")" πρβλ.Gomme,τ.2,0.108.Σε μια πρόσφατη έρευνα του ο Δ.Δ.Λυπουρλής ("Θουκ υ δ . Ι Ι 37,1",Πέντε φιλολογικά μελετήματα,θεσσαλονίκη 1986,σσ.100 κ . ε . ) π ε ρ ι ο ρ ί ζ ε ι τη σημασία του "μέρους"μόνο στην έννοια του " ί δ ι ο υ μ ε ρ ι δ ί ο υ " (που καθιστά τους π ο λ ί τ ε ς ίσους) και αποκλείει την αναφορά σε οποιοδή­ ποτε συγκεκριμένο σύστημα ανάδειξης αρχόντων.Οι ερμηνείες αυτές στηρί­ ζονται ,βέβαια,στην ορθή διαπίστωση ότι η λέξη "μέρος" δεν προσέλαβε πο­ τέ το αύταρκες περιεχόμενο της "κοινωνικής τάξης"'αυτό,όμως,δεν αποκλείει τη χρήση της λέξης με τη στοιχειώδη και γενική σημασία της "κατηγορίας", της "υποδιαίρεσης" του πληθυσμού,χωρίς απαραίτητα να υπαινίσσεται κά­ ποιο συγκεκριμένο κ ρ ι τ ή ρ ι ο βάσει του οποίου η κατηγοροποίηση ή διαίρεση έχει γ ί ν ε ι ( λ . χ . : " α ν ε ξ ά ρ τ η τ α από την κατηγορία ή ομάδα όπου ανήκουν-όποια κι αν είναι αυτή").Εξάλλου,στις χρήσεις του ί δ ι ο υ όρου από τον Ευριπίδη 137

τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη δεν διαφαίνεται η ύπαρξη κάποιου ενιαίου και σαψώς ορισμένου κριτηρίου,η χρήαη δηλ. του όρου δεν φαίνεται απαραί­ τητο να προϋποθέτει την πρόθεοη διαίρεσης των πολιτών ανάλογα με τον πλούτο ή την πολιτική τους θέση. 196.Βλ.Δ.Δ. Λυπουρλής ,ό.π.,σο.94-5.Συζητείται,ανάμεσα στα άλλα χωρία που έχουμε και εδώ παραπάνω εξετάσει(σημ.176,178,179,180 και,παρακάτω,210), και το Θουκ.,6,39.0 Αθηναγόρας συνδέει εκεί το πολίτευμα της δημοκρατίας με το "ζ,ύμπαν" και της ολιγαρχίας με το "μέρος" (η δημοκρατία δηλώνει το σύνολο των πολιτών,η ολιγαρχία ένα μόνο μέρος των πολιτών).Παρακάτω, αναφέρει ότι στη δημοκρατία ισομοιρούν και "κατά μέρη και ζύμπαντα" οι "πλούσιοι" (: "φύλακας είναι"),οι "ξ,υνετοί" ( : "βουλεΰσαι " ) και οι "πολλοί" (:"κρίνοι").Η έκφραση "κατά μέρη" πρέπει να γίνει αντιληπτή στο αντιθετι­ κό σχήμα "ξεχωριστά"!:"μέρη") VS "συνολικά(:"δλον") και δεν φαίνεται να αποτελεί ειδοποιό ονομασία των τριών αυτών κατηγοριών(λ.χ.κοινωνικών στρωμάτων):η "ισομοιρία" του συνόλου των πολιτών(:"ξύμπαντα") αποτελεί φυσική προέκταση της "ισομοιρίας" στο εσωτερικό της κάθε κατηγορίας αλλά και της κάθε κατηγορίας προς τις υπόλοιπες!:"κατά μέρη").Βλ.Gomme,τ.4, σ.305. 197 .1.Θ.Κακριδής.Ερμηνευτικά σχόλια στον Επιτάφιο του Θουκυδίδη,Αθήνα 1941 , σσ.26-7 (rZetemata 26,München 1961,00.26-7). 198.IV 4,1290b39(npß\.24). 199.Βλ..παραπάνω,σημ.188. 200.Βλ..παραπάνω,σημ.189. 201. IV 4,1290ρ25-38.Πρβλ.Ι 1,1252a20:"ωσπερ γάρ εν τοις άλλοις τό σύνθετον μέχρι των άσυνθέτων ανάγκη διαιρεϊν(ταΰτα γάρ ελάχιστα μόρια τοϋ παντός), ούτω και τήν πόλιν έξ ών σύγκειται σκοπουντες οψόμεθα και περί τούτων μάλλον,τί τε διαφέρουσιν αλλήλων".Ορθά,ωστόσο,ο ι J.Day-M.Chambers(ó.π., σσ.62-3) επισημαίνουν τη διαφορά μεταξύ της σαφώς περιγραφικής λειτουρ­ γίας των όρων που χρησιμοποιούνται στη βιολογική ανάλυση(όπως "στόμα") κλπ.) και της αξιολογικής-κανονιστικής("evaluative-normative") λειτουρ­ γίας των όρων που χρησιμοποιούνται στην ανάλυση της πόλης (όπως "βέλτι­ στοι" κλπ.) . 202.Μεταφ.ΐν 25,1023bl2.Πρβλ.Φυσ.οκρ.,IV 10,218a7:"συγκεΐσθαι δει τό δλον έκ μέρων"'Μεταφ.,IV 25,1023b26:"δλον λέγεται ου τε μηθέν απεστι μέρος εξ ων λέγεται δλον φύσει,και τό περιέχον καί τά περιεχόμενα ώστε εν τι είναι έκεΐνα"(βλ.Ο.Reale,Aristotele-La Metafisica,Napoli 1968,τ.1,σο. 476-7). 203."Die Fabel des Menenius Agrippa",Klio 21(1927)352 204.Βλ.E.Barker,Greek political theory,London 1918,oo.232-5*K.R.Popper,The open society and its enemies,Princeton-New Jersey 1971(:ανατύπ.της 1966 ), τ.1,σο.79-81. Πρβλ.R.ν.Pöhlmann,Geschichte des sozialen Frage und des Sozialismus in der antiken Welt,München 1925 ,τ.1 ,σσ.422-5. 205.Πολ.,Ι 2,1253α20-1.Πρβλ. και στο III 13,1284a3-37 όπου γίνεται λόγος για τον οστρακισμό των πολιτών εκείνων που απειλούν την "Îσότητα"'εκεί γί138

νονται και κ ά π ο ι ε ς παραβολές ώοτε να δ ε ι χ θ ε ί η ανάγκη π ρ ο σ τ α σ ί α ς του " δ λ ο υ " : ο Ηρακλής α π ο κ λ ε ί σ θ η κ ε από την "Αργώ" καθώς υ π ε ρ ε ί χ ε των άλλων ναυτών και ο Π ε ρ ί α ν δ ρ ο ς εξομάλυνε τη γη αποκόβοντας τ ο υ ς " υ π ε ρ έ χ ο ν τ α ς των σ τ α χ υ ώ ν " . 206 . Ό . π .

,α.174.

207 . Ό . π . και

τ.2,ο.5.

208 . B \ . R . v . P ö h l m a n n , o . n . , τ . 1 , σ . 4 2 3 . 209 . Πολ. , 4 2 0 b ^ . R . v . P ö h l m a n n , o . n . , τ . 2 , 0 . 9 . 2 1 0 . Π ο λ . , Ι Ι 9 , 1 2 7 0 b 2 l - 2 . Α ν ά λ ο γ η σκέψη δ ι α τ υ π ώ ν ε τ α ι και στο VII β ι β λ ί ο ( 9 , 1 3 2 9 a 2 3 - 4 : " ε υ δ α ί μ ο ν α δέ π ό λ ι ν ούκ ε ι ς μέρος τ ι βλέψαντες δ ε ϊ λ έ γ ε ι ν α υ ­ τ ή ς , ά λ λ ' ε ι ς π ά ν τ α ς τ ο υ ς π ο λ ί τ α ς " ) . Ε κ ε ί , ό μ ω ς ,η αρχή αυτή δ ι κ α ι ο λ ο γ ε ί τον αποκλεισμό των " β α ν α ύ ο ω ν " , ε φ ό σ ο ν α υ τ ο ί δεν δ ι α θ έ τ ο υ ν την " ά ρ ε τ ή ν " που π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ε ι η " ε υ δ α ι μ ο ν ί α " ' κ α ι , ό π ω ς ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό , π ρ έ π ε ι όλοι οι π ο λ ί τ ε ς να δ ι α θ έ τ ο υ ν τ η ν " ά ρ ε τ ή ν " αυτή κι ό χ ι να αποτελούν μόνο ένα " μ έ ρ ο ς " του συνόλου.Στο I I , ό μ ω ς , β ι β λ ί ο η αναφορά γ ί ν ε τ α ι στους " β α σ ι λ ε ί ς " , τους " κ α ­ λούς κ ά γ α θ ο ύ ς " και τ ο ν " δ ή μ ο ν " " η ε ρ μ η ν ε ί α της διαφοράς αυτής δεν α π έ χ ε ι απ'όσα ειπώθηκαν γ ι α τ η ν αξιολόγηση των "μέρων" της πόλης στο VII β ι β λ ί ο των " Π ο λ ι τ ι κ ώ ν " ( π α ρ α π ά ν ω , σ η μ . 1 8 3 - 7 ) . 211 . Β λ . Ι . Σ . Τ ο υ λ ο υ μ ά κ ο ς , Η θ ε ω ρ η τ ι κ ή θεμελίωση της δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς στην Ελλάδα,Αθήνα 1 9 7 9 , 0 0 . 7 4 κ . ε . 212 . Β λ . Α . F u k s , " P a t t e r n s from t h e f o u r t h

and t y p e s

of s o c i a l - e c o n o m i c

revolution

t o t h e second c e n t u r y B.C.",Anc.Soc.

κλασσική

i n Greece

5(1974)61

κ.ε.

2 1 3 . 5 5 1 d ' S X . E . B a r k e r , ó . f i . , σ σ . 2 5 2 - 4 . Πρβλ. 422e. 2 1 4 . Β λ . ν . E h r e n b e r g , T h e g r e e k s t a t e , L o n d o n 1969 , σ σ . 8 9 - 9 0 . 215 .Democracy a n c i e n t and modern,London 1 9 7 3 , 0 . 5 6 . Σ τ η ν ί δ ι α παρατήρηση ε π α ­ ν έ ρ χ ε τ α ι και στο έ ρ γ ο του The a n c i e n t e c o n o m y , ό . π . , ό τ α ν σ υ ζ η τ ε ί τ α ι η διαφοροποίηση τ η ς έ ν ν ο ι α ς της " π ε ν ί α ς " από τη σύγχρονη έ ν ν ο ι α του " α ­ π ό ρ ο υ 1 ^ : " ο π έ ν η ς δ ε ν ήταν ακτήμων ή ακόμη κ α ι » κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ά , φ τ ω χ ό ς . . . ή τ α ν , ό μ ω ς , α ν α γ κ α σ μ έ ν ο ς να αφοσιωθεί στον β ι ο π ο ρ ι σ μ ό " ) .

139

Σημειωθείς II κεφαλαίου Ι.Βλ. B.Snell ,"Die Sprache Heraklits",Hermes 61(1926)377' ρ.Chantraine , La formation des noms- en grec ancien,Paris 1933,σσ.275κ.ε.' J.Holt,Les noms d' action en -σι ς(-τις) ,K(ibenhavn 1940, σσ. 26κ. ε. ' Buck-Petersen , σ.574* R.Browning ','Greek abstract nouns in -sis,-tis",Philologus 102 (1?58)60κ.ε.' A.A.Long ,Language and thought in Sophocles,London 1968, σσ.14 κ.ε. Για την ετυμολογία της "τάξεως",βλ. DELG.s.v. "τάσσω". 2.Η0.,Θεογ.,74:"άθανάτοις διέταξεν όμως και έπέφραδε τιμάς"'Έργ.,276: "τόνδε γάρ άνθρώποισι νόμον διέταζε Κρονίων".Βλ.,επίσης,τον τύπο "διατάκτωρ" ο οποίος αναφέρεται ως χαρακτηρισμός του Δία στην ορφική θε­ 6 ολογία (FVS ,B 13,τ.Ι,ο.12,16) 3.Στον Όμηρο εμφανίζεται η αμφισβητούμενη γραφή "ταγοί" (Ψ 160,αντί " τ ' άγοί" -δηλ."άγος":αρχηγός).Η γραφή αυτή υποστηρίζεται από τους P.v.d. Mühll ("Einige Gedanken zum Ψ der Ilias",MH 18(1961)200,σημ. 5) και M.v.d.Valk (Researches on the text and scholia of the Iliad,Leiden 1963-4,τ.2,σ.623,σημ.200 -όπου και η σχετική προηγούμενη αρθρογραφία)' οι εκδότες,όμως,προτιμούν τη δεύτερη γραφή. 0 C.M.Bowra ("Homeric words in Cyprus",JH3 54(1934)56-7) τάσσεται υπέρ της πρώτης γραφής,επικαλούμένος επιγραφικό υλικό του Ζ'π.Χ, αι. από την Κύπρο:"Θηροφάνω τω ταγω" (O.Hoffman ,Die griechischen Dialekte.Göttingen 1891,τ.1,αρ.179'πρβλ. αρ.116 και 170).Στην ηπειρωτική Ελλάδα,η λέξη "ταγός" απαντά από τον Ε'π.Χ. αι. και εξής"βλ.ενίΐ ,55,9(©ητώνιον,450 π.Χ.;) κ.α. Παλαιότερη φαίνεται η επιγραφή της Αργούσσας (βλ.Ο.Κηοερί1er.,"Un témoignage épigraphique méconnu sur Argous(s)a -ville de Thessalie",RPh 57(1983) 47 κ.ε.),όπου επίσης μνημονεύεται η λέξη "ταγός"(:"τ^οίς ταγοις τάς άνδ£. ..""βλ. Ν.Γιαννόπουλος ,"Επιγραφαί εκ Θεσσαλίας",ΑΕ 1934-5,140κ.ε.) ' ο W.Blümel(Die aiolischen Dialekte.Göttingen 1982,σ.282)την τοποθετεί στον Ζ'π.Χ. αι.,ενώ οι L.H.Jeffery (The local scripts of archaic Greece, Oxford 1961,σ.99)και B.Helly ("Argoura.Atrax et Crannon",ΖΡΕ 35(1979) 246) στο πρώτο τέταρτο του Ε'π.Χ. αι. Στην ίδια εποχή χρονολογείται και η επιγραφή από τον Άτραγα SEG 27(1977),183,2:"οι ταγοί άνέθεκαν".Εδώ αξίζει να σημειωθεί και ο μακεδόνικος τύπος "ταγόναγα" του οποίου η ε­ τυμολογία ανάγεται στη σύνθεση του "ταγών" σε προϊωνικό αλφάβητο(δηλ. "ταγδν")με τον δωρικό τύπο "άγά"(δηλ.εξουσία,αρχή'πρβλ."άγος")"βλ. Kalléris.oo. 266 κ.ε. 4.298,380 δις.Παραλείπεται ο τύπος "τάξεσιν"("ερκεσιν";) του στ.89.Πρβλ., παρακάτω,σημ. 15 και 16 . 5.Στους "Πέρσες" απαντούν,επί σης,οι τύποι "εύτάκτως" (399),"ταγέω" (764), "ταγός" (298,366,381). 6.Για τον Σιμωνίδη παραδίδεται η πληροφορία ότι επέγραφε ένα είδος των συνθέσεων του με το επίθετο "άτακτοι (λόγοι)" (:Αλέξ.Αφροδ.,CAG,τ.1, 141

0 . 8 1 8 , 3 ) ' o t γ ν ώ σ ε ι ς μ α ς , ό μ ω ς , γ ι α την ε π ι β ε β α ί ω σ η της πληροφορίας αυτής ε ί ν α ι ε λ ά χ ι σ τ ε ς ( β λ . PMG,148).Επιφυλάξεις ι σ χ ύ ο υ ν , ε π ί σης , γ ι α τη γραφή " τ ά γ μ α τ α " στο απόσπασμα Ζ 75 του Αλκαίου ( P L F , σ . 2 8 1 ) . Σ ε μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ε ς π η γ έ ς , ό π ο υ κατά κανόνα (με π ι θ α ν ή εξαίρεση το Α ν α ξ ί μ . , FVS 6 , Β Ι , τ . Ι , σ . 89 , 1 5 : Σ ι μ π λ . , Φ υ σ . , 2 4 , 1 3 ) δ ε ν βεβαιώνεται η α υ τ ο λ ε ξ ε ί απόδοση εκφράσεων των φιλοσόφων, ε π ι σ η μ α ί ν ε τ α ι η χρήση των λέξεων " τ ά σ σ ω " και " τ ά ξ ι ς " από τους π ρ ο σ ω κ ρ α τ ι κ ο ύ ς ( Α ν α ξ ί μ . , F V S 0 , Α 1 8 , τ . 1 σ . 8 6 , 3 0 Ά 1 9 , σ . 8 6 , 3 5 * Β 1,σ.89, 1 5 : " κ α τ ά τήν του χρόνου τ ά ξ ι ν " 'Πυθαγ. ,FVS , 21 , τ . 1 , σ . 105 , 25*Ηράκλ. , FVS6 , Α 5 , τ . 1 , σ . 1 4 5 , 1 5 Ά 8 , 0 . 1 4 5 , 3 9 ) . Ως π α λ α ι ό τ α τ η , τ έ λ ο ς , μ ν ε ί α του ρήματος " τ ά σ σ ω " , α π ' ό π ο υ π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι και η " τ ά ξ ι ς " , α ξ ί ζ ε ι να σ η μ ε ι ω θ ε ί αυτή στον Πίνδαρο ( 0 . I I , 3 0 : " β ί ο τ ο ν α φ θ ι τ ο ν Ί ν ο ΐ τ ε τ ά χ θ α ι " ' η σύνθεση χ ρ ο ν ο λ ο γ ε ί ­ ται το 476 π . Χ . ' β λ . L . R . F a r n e l l . C r i t i c a l commentary t o t h e works of Pindar,London 1932,0.12.Πρβλ. 0.ΙΧ,78'Απ. 94α,13 Snell-Maehler'nan.Oξυρ. 2 4 5 0 , 1 , 3 , 4 . 7 . θ έ τ ω οε μ ι α ο ρ ι σ μ έ ν η και ακριβή θέση,κυρίως τ α μέρη ε ν ό ς σ υ ν ό λ ο υ ' β λ . S c h m i d t , τ . 1 , σ σ . 2 1 0 - 1 και 2 1 4 . Έ τ σ ι προκύπτουν σ η μ α σ ί ε ς όπως "παρατάσσω σ τ ρ α τ ό " , " α ν α θ έ τ ω έ ρ γ ο " , " τ α κ τ ο π ο ι ώ " κλπ. 8.8,11'πρβλ.23:περί σημ.13.

μεν γάρ δη τάξεως σκευών και χ ρ ή σ ε ω ς " . Β λ . . π α ρ α κ ά τ ω ,

9.Επί ουρανίων σωμάτων-έμμεση π α ρ ά δ ο σ η : Α ν α ξ ί μ . , F V S 6 , Α 1 9 , τ . 1 , σ . 8 6 , 3 5 : " π ε ­ ρί της τάξεως των πλανωμένων" (πρβλ. Δημόκρ.,FVS ,Α 8 6 , τ . 2 , 0 . 1 0 5 , 7 ' Π υ θ α YÓp.,FVS 6 ,B 4 , τ . 1 , σ . 4 5 2 , 1 8 ' Β 3 4 , 0 . 4 6 1 , 1 2 ) ' ά μ ε σ η παράδοση : Σ ο φ . , T G F , 3 9 9 , 3 : " έ φ ε ϋ ρ ε [sc.Παλαμήδης] τ ά ξ ε ι ς τ ε ταύτας ο υ ρ ά ν ι α τ ε σήματα" ( π ρ β λ . , ό μ ω ς , Γοργ. , F V S 6 , B l l a , T . 2 , a . 3 0 1 , 2 4 ^ . ,Πολ. ,522d και Α λ κ ι δ . , 2 , 2 2 όπου ο όρος τ ί θ ε τ α ι με σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή σ η μ α σ ί α ' β λ . , π α ρ α κ ά τ ω , σ η μ . 19) ' Αριστ . ,Ουρ.,11 12, 2 9 2 3 ΐ 2 Ύ ε ν ι κ ά , β λ . G. V l a s t o s . p i a t o ' s uni v e r s e , Oxford 1 9 7 5 , 0 . 1 0 3 . Ε π ί της περιοδολόγησης του χ ρ ό ν ο υ : Α ν α ξ ί μ . , F V S ,Β 1 , τ . 1 , σ . 8 9 , 1 5 ( β λ . .παραπάνω,σημ. 6 ) ' Π λ . , Ν ό μ . , 8 0 9 d : " ή μ ε ρ ω ν τάξεως ε ι ς μηνών π ε ρ ι ό δ ο υ ς καί μηνών ε ι ς ε κ α στον τόν έ ν ι α υ τ ό ν " Ά ρ ι σ τ . ,Πολ. ,11 2 , 1 2 6 i a 3 4 : " f | κ α τ ' έ ν ι α υ τ ό ν ή κατά τ ί ν α αλλην τ ά ξ ι ν ΓήΊ χ ρ ό ν ο υ " . Τ υ π ι κ ό π α ρ ά δ ε ι γ μ α , τ έ λ ο ς , χ ρ ή σ η ς της λέξης " τ ά ξ ι ς " με τη σημασία της χ ω ρ ο τ α ξ ί α ς , β λ . , Π λ . , Κ ρ ι τ . , 115c : " τ ο ι α δ ' έ ν τ ά ξ ε ι δ ι α κ ο κ ο σ μ ο ϋ ν τ ε ς " ( π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α την περιγραφή της Α τ λ α ν τ ί δ ο ς * β λ , P . Y . F o r s y t h , Atlantis,Montreal-London 1980,ö.21).Γενικά,βλ.,Ίων,IEG,132*Διον.,PCG, 3,14(τ.5,ο.36)'Πλ.,Πολ.,617d'620d. 10.Βλ.,παρακάτω,σημ.19. 11. Βλ.,παρακάτω,σημ.101. 1 2 . Β λ . Α ρ ι σ τ . , Ρ η τ . , 1 1 2 6 , 1 4 0 3 b 3 και I I I 1 2 , 1 4 1 4 a 3 0 . Ε κ τ ε ν ή ς ανάπτυξη της "τάξεως του λ ό γ ο υ " π α ρ α τ ί θ ε τ α ι ό . π . , Ι Ι Ι 1 3 - 9 . Π 0 β λ . Αισχίν.,3,57'205' 206(;)'Δημ. ,18,2'56'Αλκιδ.,1,24'28'33.Έτσι και στον Η σ ύ χ . , s . ν . : " τ ά ­ ξ ι ς . . . α κ ο λ ο υ θ ί α καί ε ι ρ μ ό ς " . Γ ε ν ι κ ά , β λ . J . M a r t i n . A n t i k e Rhetorik,HAW 2.3,München 1 9 7 4 , σ σ . 2 1 3 κ . ε . ' Η . L a u s b e r g . H a n d b u c h d e r l i t e r a r i s c h e n R h e t o r i k , München 1 9 6 0 , 0 0 . 2 4 1 κ . ε . ( d i s p o s i t i o ) " τ ο υ ι δ ί ο υ . E l e m e n t e d e r l i t e r a r i s c h e n Rhetorik.München 1963,0.113(subjunctio'πρβλ.0.27).Ανά­ λογη προς την " τ ά ξ ι ν τοΰ λ ό γ ο υ " ε ί ν α ι και η σημασία τ η ς "τάξεως των ο ν ο μ ά τ ω ν " ( Α ν α ξ . Λ α μ φ . , Ρ η τ . , 2 3 , 2 ) ' π ρ β λ . , ε π ί σ η ς , τ η ν " τ ά ξ ι ν " στη μουσική ( Α ρ ι σ τ ό ξ . , Α ρ μ . , 5 : " ο ΰ σ η ς δε θαυμαστής της τ ά ξ ε ω ς π ε ρ ί τ ή ν τοϋ μέλους 142

σύστασιν...ουδέν δε των αισθητών τοααύτην έχει τάξιν ουδέ τοιαύτην" κ.α.) . 13.Ζτον "Οικονομικό" του Ξενοφώντα διακρίνεται με σαφήνεια η γενική και συνήθης χρήοη του όρου με καθαρά περιγραφικό περιεχόμενο από την ευρύ­ τερη σημασία του ορθολογικού συστήματος οργάνωσης.Έτσι,ενώ στα χωοία που ποοαναοέρθηκαν (σημ.8) γίνεται λόγος για την "τάξιν σκευών",στο προηγούμενο τους χωρίο 8,3(:"έστι δ'οΰδέν ούτως ούτ'εύχρηστον οϋτε καλόν άνθρωποι ς ως ή τάξις")η "τάξις" προσλαμβάνει κατά πολύ γενικότερο και καθολικό περίεχόμενο'πρβλ.,ό.π.,8,17 και 9,14.Βλ.Wolf,τ.3.1,σσ.165-6. Πρβλ. , επίσης ,Πλ. ,Γοργ. , 504a : "'τάξεως αρα καί κόσμου τυχούσα οικία χρη­ στή αν εί'η,αταξίας δέ μοχθηρά; "( βλ. .παρακάτω , σημ. 107) . 14.Βλ.,παραπάνω,σημ.4. 15.298.Την ερμηνεία "θέση μάχης" υποστηρίζει ο G.Italie (Index Aeschyleus, Leiden 1964 ,s.v.)και στις μεταφράσεις τους οι H.Weil.P.Groenboom,Ρ. Mazon και Η.Μ.Smyth.Ωστόσο,αντίθετα.υποστηρίζεται η ερμηνεία "γραμμή στρατιωτών" ή "στρατιωτικό τμήμα" από τους J.G.Droysen,L.Roussel και ν O.Werner (πρβλ. Δημ.Τρικλ.,Gloss.91 ,έκδ.L.M.Positano). 16.380.Την ερμηνεία "σειρά κωπηλατών" δίνει ο G.Italie(ó.π.) και ο U.von Wilamowitz-Moellendorf(Griechisches Lesebuch,Berlin 1920 ,τ.2,σ.35).Αντί­ θετα, ερμηνεύουν ως "μοίρα του στόλου" το GEL(s.v.),o Α.S.F.Gow("Notes on the Persae of Aeschylus",JHS 48(1928)141) και ο L.Roussel(EschyleLes Perses,Montpellier 1960,σ.151).Η πρώτη ερμηνεία κρίνεται συνεπέ­ στερη προς τα συμφραζόμενα (βλ.Rose,τ.1,σ.120 ' H.D.Broadhead,The Per­ sae of Aeschylus,Cambridge 1960,0.121). 17.Βλ.,παρακάτω,σημ. 18-28. 18.6,111.Πρβλ.7,212:"κατά τάξιςτε καί κατά εθνεα κεκοσμημένοι ήσαν"'9,31: "έπίτε τάξις πλευνας έκεκοσμέατο"Έυρ.,Ηρ.,818'Φοίν.,1237Άριστοφ., Όρν.,400'Αχ.,600'Λυσ.,2,46*Πλ.,Λαχ.,182a'19le*Νόμ.,755c'806b'813e' 878α'Ξεν.,Αν.,2,2,14 κ.α. Σχετικά με το' βάθος της φάλαγγας,δηλ. τον αριθμό επάλληλων γραμμών οπλιτών,βλ. Θουκ.,7,30:"ξυστρεφόμενοι έν έπίχωρίω τάξιν τήν φυλακήν έποιοϋντο"'πρρτείνεται να αναγνωσθεί "έν έπιχωρίω βάθει" ($\. W.Pritchett-Kendrick .Ancient greek military practices, Berkeley-Los Angeles-London 1971,τ.Ι,σ.143).Πρβλ.,παρακάτω,σημ.19. 19.4,72.Πρβλ. 4,93 :"κελεύων ές τάξιν καθίοτασθαι"'94 :"καθεστώτων δέ ες τήν τάξιν"'128:"ώς τάχιστα έκαστος δύναται,άνευ τάξεως"'5,66:"τους εναντί­ ους έν τάξει ήδη πάντας"'68 :"τάξις μέν ήδε καί παρασκευή αμφοτέρων ήν" ' 70:"'ίνα μή διασπασθείη αύτοϊς ή τάξις" ' 7,5 : "της γάρ ϊππου καί των ακον­ τιστών τήν ώφελίαν τη τάξει εντός λίαν των τειχών ποιήσας άφελέσθαι"' 78:"μή έν τάξει χωροΰν"'8,69 :"οι μέν έπί τείχει,οΐ δ'έν τάξει"*Ξεν., Ιπρ.,4,9:"τό μέτωπον της τάξεως" κ.α.'Δημ.,21,133 :"οί διαβάντες έν τά­ ξει καί τήν σκευήν έχοντες"Άιν.Τακτ.,15,3 :"συνταχθέντος...σπεύδει ν ίόντας έν τάξει"(πρβλ.16,4'7'9*14)Έλλην.Οξυρ.,1,1 :"ύπεχώρουν έν τάξει προς τους λόφους".Επίσης,σε ειδικότερη χρήση,Θουκ.,4,125 :"ές τετράγωνον τάξιν"*Ξεν.,Κυροπ.,7,1,5 :"ώσπερ γάμμα εκατέρωθεν τήν εαυτών τάξιν ποιήσαντες".Επιπλέον,με τη σημασία της "primae aciei",βλ.Λυσ.,14,11 :"τι ς 143

της πρώτης τ ά ζ ε ω ς τ ε τ α γ μ έ ν ο ς της δ ε υ τ έ ρ α ς γ έ ν η τ α ι " ( πρβλ .9ουκ . , 5 , 5£ ' Ξ ε ν . , Α ν . , 4 , 7 , 2 ) ' π ρ β λ . τ η σημασία "γραμμή σ τ ρ α τ ι ω τ ώ ν " , π α ρ α π ά ν ω , σ η μ . 1 8 . Τ έ λ ο ς , ε π ί π λ ο ί ω ν :Ηρ . , 5 ,14 : "άποπλώσαι έκ της τ ά ζ ι ο ς " ' 7 , 86 : "σύν κόσμω ναυμαχεόντων <καί> κατά τ ά ζ ι ν " ' θ ο υ κ . , 2 , 84: "où μ ε ν ε ϊ ν την τάζ ι ν " " 6 , 34 : " έ ν τ ά ζ ε ι μ ε ί ν α ι " '"AL ν . Τακτ . , 40 , 8 : " π ε ρ ί ν α υ τ ι κ ή ς τ ά ζ ε ω ς " . Σ υ χ ν ά , η απόχρω­ ση " π α ρ ά τ α ζ η σ τ ρ α τ ε ύ μ α τ ο ς " απαντά σε συμφραζόμενα που σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι με τη γνώση τ η ς σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή ς τ α κ τ ι κ ή ς ' β λ . Γ ο ρ γ . , F V S 6 , Β I l a , τ . 2 , σ . 3 0 1 , 2 4 : " τ ά ­ ζ ε ι ς τ ε π ο λ ε μ ι κ ό ς εύρων [sc.Παλαμήδης] " ( π ρ β λ . Π λ . , Π ο λ . , 522α : " α ρ ι θ μ ό ν ε ύ ­ ρων τ ά ς τ ε τ ά ζ ε ι ς τω στρατοπέδω καταστήσαι Tsc . Παλαμήόην] " "Αλκιδ . , 2 , 22: " έ ζ α π α τ ώ ν [ s c . Π α λ α μ ή δ η ς ] . . .φάσκων τ ά ζ ε ι ς έ ζ ε υ ρ η κ έ ν α ι π ο λ ε μ ι κ ό ς " ) ' Π λ . , Πολ. , 5 2 2 e : "τάξ,εων έ π α ΐ ε ι ν " 'Νόμ. ,746d: " π ο λ ε μ ι κ ό ς τ ά ζ ε ι ς τ ε καί ά γ ω γ ά ς " ' 8 1 3 e : δ ι ε ζ ό δ ω ν καί τάζεων καί θέσεως καί α ν α ι ρ έ σ ε ω ς ο π λ ώ ν " ' 8 1 9 c : " τ ά ς των στρατοπέδων τ ά ζ ε ι ς καί αγωγός καί σ τ ρ α τ ε ί α ς " ' Ξ ε ν . , Α ν . , 2 , 1 , 7 : " ε π ι σ τ ή μ ω ν των άμφί τ ά ζ ε ι ς " κ . α . ( π ρ β λ . Α ι ν . Τ α κ τ . , 6 , 2 : " ο ι ά π ε ι ρ ο ι τάζεων καί π ο λ έ ­ μ ο υ " ) Ά ρ ι σ τ . ,Πολ. ,IV13 ,1297b21 : " α ϊ δέ π ε ρ ί των τ ο ι ο ύ τ ω ν έ μ π ε ι ρ ί α ι καί τ ά ζ ε ι ς έν τ ο ι ς ά ρ χ α ί ο ι ς ούχ ύ π ή ρ χ ο ν " Ά θ . Π ο λ . , 4 2 , 4 . Α ζ ί ζ ε ι να σημειωθεί ό τ ι , σ ε ο ρ ι σ μ έ ν ε ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς , η λέζη " τ ά ζ ι ς " π λ η σ ι ά ζ ε ι τη σημασία της άψογης οργάνωσης του στρατού κατά τη δ ι ά ρ κ ε ι α μ ι α ς ε π ι χ ε ί ρ η σ η ς , δ η λ . τ η ς π ε ι θ α ρ χ ί α ς ί β λ . ν ι / ο ΐ ί , τ . 3 . 1 , σ . 140) :Ηρ. , 9 , 5 9 : " ο ΰ τ ε κόσμω ο ΰ δ ε ν ί κοσμηθέντ ε ς ο ύ τ ε τ ά ζ ι " " Θ ο υ κ . , 4 , 1 2 6 : " ο ύ τ ε γάρ τ ά ζ ι ν έ χ ο ν τ ε ς . . . κ ό σ μ ω καί τ ά ζ ε ι α ύ θ ι ς ύ π α γ α γ ό ν τ ε ς " ( π ρ β λ . G o m m e , τ . 3 , σ . 6 1 6 και W . P r i t c h e t t - K e n d r i c k ,The g r e e k s t a t e a t w a r , B e r k e l e y - L o s Angeles-London 1 9 7 4 , 1 9 7 4 , τ . 2 , o o . 2 1 1 - 2 ) * Α ρ ι σ τ . , Μ ε τ α ψ . , Χ Ι ΐ Ο , 1 0 7 5 a l 4 : " έ ν τη τ ά ζ ε ι τό ευ καί ό σ τ ρ α τ η γ ό ς " . Τ έ λ ο ς , π ο ι η τ ι κ ά , η έκφραση " τ ά ζ ι ς δ ο ρ ό ς " ( σ ε παράταζη π ο λ έ μ ο υ , β λ . Ε . S c h w a r t z , S c h o ­ l i a i n E u r i p i d e m . B e r l i n 1 8 8 7 , τ . 1 , σ . 3 2 3 ) π ρ ο σ ε γ γ ί ζ ε ι τ η σημασία της " μ ά ­ χης" : Ε υ ρ . , Η ρ . Μ . , 1 6 4 ' Ι κ . , 6 7 7 ' Φ ο ί ν . , 6 9 4 ( π ρ β λ . Α ρ ι σ τ ο ψ . , Ε ι ρ . ,303:"τάζεων α π α λ λ α γ έ ν τ ε ς καί κακών φ ο ι ν ι κ ι κ ώ ν " ) . 20.9ουκ.,7,17'Ηρ.,9,26'θουκ.,5,11 και Ι σ ο κ ρ . , 1 0 , 5 3 ' θ ο υ κ . , 6 , 4 2 . 2 1 . 3 , 1 5 8 ' 7 , 1 0 4 : " μ έ ν ο ν τ α ς έ ν τη τ ά ζ ι " ' 9 , 2 1 : " δ ι α δ ό χ ο υ ς τ η ς τ ά ζ ι ο ς " * 2 6 ' 2 7 ' 4 5 ' 4 7 : " δ ι α λ λ ά σ σ ο ν τ ο τάς τ ά ζ ι ς " ' 4 8 ' 5 8 : " μ ε τ ι σ τ α μ έ ν ο υ ς έκ της τ ά ζ ι ο ς " ' 7 2 : " κ α τ ή μ ε ν ο ς έ ν τ τ | τ ά ζ ι " ' 7 4 : " έ κ της τ ά ζ ι ο ς μ ε τ α κ ι νήσαί " ' θ ο υ κ . , 5 , 67 Έ υ ρ . , Β ά κ χ . , 3 0 5 ' Η ρ . , 6 7 3 ' 724'Ρήσ . , 5 2 3 ' 6 6 4 : " τ ά ζ ι ν φ υ λ ά ζ ω ν " ' 7 6 5 ' Φ ο ί ν . , 1 1 1 9 ' Ξ ε ν . , Κ υ ρ ο π . , 6 , 3 , 3 5 κ . α . ' Π λ . , Π ο λ . , 4 7 1 α ' Δ η μ . , 1 8 ,37 ' J6Ó] , 1 9 . Ι δ ι α ί τ ε ρ α , η φ ί λ ο ν ε ι κ ί α των Ελλήνων τ ι ς παραμονές της μάχης των Π λ α τ α ι ώ ν , σ τ ο ένατο β ι β λ ί ο του Η ρ ο δ ό τ ο υ , μ α ρ τ υ ρ ε ί τη σπουδαιότητα της " τ ά ζ ε ω ς " γ ι α την έκβαση της μ ά χ η ς , α λ λ ά και τη βαρύτητα της στον κώδικα της σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή ς τ ι μ ή ς ( π ρ β λ . Ξ ε ν . , Κ υ ρ ο π . , 7 , 1 , 1 6 ) Ό ι Τ ε γ ε ά τ ε ς θεμελιώνουν την α ζ ί ω σ ή τους σ ' έ ν α ε θ ι ­ μ ι κ ό π ρ ο ν ό μ ι ο , κ ε κ τ η μ έ ν ο από την εποχή των Η ρ α κ λ ε ί δ ω ν , ε ν ώ η σοβαρότητα του προβλήματος ε μ φ α ί ν ε τ α ι από την ε π α π ε ι λ ο ύ μ ε ν η " σ τ ά σ ι ν " ( γ ι α το α κ ρ ι ­ βές π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο της δ ι ε κ δ ι κ ο ύ μ ε ν η ς στην π ε ρ ί π τ ω σ η αυτή " τ ά ζ ε ω ς " , β λ . M a can , τ . 1 , σ . 6 4 1 , σ η μ . 2 6 , 1 ) : ή δ η , λ ο ι π ό ν , σ τ ι ς αρχές του Ε ' π . Χ . α ι . η " τ ά ζ ι ς " ε ί χ ε π ε ρ ι β λ η θ ε ί από ένα σ χ ε τ ι κ ό ε θ ι μ ι κ ό δ ί κ α ι ο . Τ έ λ ο ς , η σημασία "θέση μ ά χ η ς " ε π ε κ τ ε ί ν ε τ α ι ε ν ί ο τ ε και όσον αφορά στη σ τ ρ α τ ο π έ δ ε υ σ η " Σ ο φ . , Α ί . , 4 : " κ α ί νϋν έ π ί σ κ η ν α ϊ ς σε ν α υ τ ι κ α ϊ ς ορώ Α ι α ν τ ο ς , έ ν θ α τ ά ζ ι ν έσχάτην έ ­ χ ε ι " ( π ρ β λ . W . B . S t a n f o r d , Ajax, London 1963, σ. 53) Ή ρ . , 1, 82 Έ υ ρ . ,ρήσ . , 614 '

144

22.Ho. ,5,75'7,219"220 "8,24'9,21*57*71*Λυσ. ,14,5"2l"l5,ll"31 ,28*Avo. ,1,74' Ξεν.,Αν.,5,8,18 Ίπρ.,2,8 Ίσοκρ.,8,143'Πλ. ,Απ.,29a'Luun.,179a'Φαί δρ., 254α'Πθλ.,468a' Αισχίν.,3,148'152'155'175'176'181'137'244'253'Δημ., 15, 32 * 21,110 " 164 ' 24,119'[so], 63'51, 8'Api στ. ,Ηθ. Ν. ,V 1 ,1129b20' Άμψ. ,CAF,39 2 ( τ . 2 , α . 248 )*Δείν , ,Δημ. , 71 ( 51 ) .Ανάλογη ,με μικρή όμως παρέκκλιση , είναι κ η ερμηνεία των χωρίων Ho. , 9 ,25 : "τόν νεκοόν παρά τάς τάξις έκόμιζον... εκλιπόντος τάς τάξις έφοίτων θεησόμενοι Μασίστιον"(βλ. E.Powell ,Α le­ çon to Herodotus,Hildesheim I960,s.ν."Macan,τ.1,0.535,οημ.25,4'η έκφρα­ ση "έκλιπόντας τάς τάξις" σημαίνει μάλλον "διασπώ τις γραμμές" ή "δια­ λύω την παοάταξη") και Ευρ.,Ρήσ.,595 :"ποΓ όή λιπόντες Τρωικών έκ τάξεων χωρείτε,λύπη καρδία δεδηγμένοι" (εδώ,δεν πρόκειται για το βαρύ στρατιω­ τικό παράπτωμα,αλλ'απλώς για αναχώρηση'βλ. W.Ritchie ,The authenticity of the Rhesus of Euripides.Cambridge 1964,0.182). 23.Δημ.,15,32.Πρβλ. Πλ.,Κρίτ.,Sib:"ουχί ύπεικτέον ουδέ άναχωρητέον ουδέ λειπτέον την τάξιν,άλλά καί έν πολεμώ καί εν δικαστηρίω καί πανταχού ποιητέον α αν κελεύη ή πόλις καί ή πατρίς" (βλ. J .Adam ,Plato-Crito, Cambridge 1927 3 ,0.68). 24.Αισχίν. ,3,7*πρβλ.159:"Δημοσθένης où την από τοϋ στρατοπέδου τάξιν ελιπεν αλλά την έκ της πόλεως".Επίσης,Πλ.,Μεν.,246b(βλ.L.Meridier .PlatonOeuv-res complètes ,-Paris 1949.τ. 5 .1, σο .99-100) * Ισοκρ . ,8 , 93 'Δημ. , Q.3] , 34 15,33*18,173:"μόνος των λεγόντων καί πολιτευόμενων εγώ της εύνοιας τά­ ξιν έν τοις δεινοϊς ούκ ελιπον" ' 21,120*166(πρβλ.3,36).Βλ.,επίσης,σε μη πολιτικά συμφραζόμενα,Αντιφ.,CAF 257,2(τ.2,0.120).Βλ..παρακάτω,σημ.84. 25.0Κ.1311Ό F.Ellendt (Lexicon Sophocleum, 3erlin 1872,s.v.0 θεωρεί ότι από τη σημασία αυτή μπορεί να εξαχθεί κι εκείνη του "στρατός",ενώ ο G. Dindorf (Lexicon Sophocleum,Leipzig 1870,s.v.) περιορίζεται στη σημασία της στρατιωτικής υποδιαίρεσης.Πρβλ. Αι ν.Τακτ.,24,8 :"παρήσαν τάξεις καί κατέλαβον τό πόλισμα" .Συχνά,πάντως , ο όρος "τάξις" στον πληθυντικό αριθ­ μό πλησιάζει τη σημασία που περιληπτικά αποδίδει ο όρος "στρατός"'έτσι, Θουκ.,3,87 :"άπέθανον έκ των τάξεων" (πρόκειται για ένα προβληματικό χω­ ρίο , όπου πι θανόν η λέξη έχει πολύ ειδικότερη σημασία'βλ.,παρακάτω,οημ. 27)'Λυσ.,2,46'Ξεν.,Αν.,2,3,2'3,2,17 (ενικός) κ.α. 26.7,77'9,29 :"Σπαοτιητικής τάξιος" .Πρβλ. ,όιιως , και Ξεν . , Ιπρ . ,4 , 3 : " ΐ ππι καις τάξεσιν" (πρβλ. Αν . , 1, 8 , 21 ) "Κυροπ. , 7 ,1,22 : "τήν των καμήλων τάξιν" κ.α. Πρβλ.,επίσης,κεφ.III ,σημ.72 και 86. 27 .Λυσ. , 14 ,15'15 , 5 : "έχρην γάρ αυτούς .. .άνακαλεϊν μέν Γιάμφιλον ... έπι βάλλει ν δέ τω φυλάρχω,ότι έξελαύνων Άλκιβιάδην έκ της φυλής άκυρον έποίει τήν τούτων τάξιν.κελεύει ν δέ τόν ταξίαρχον εξαλείφει ν αυτόν έκ τοΰ των οπλι­ τών καταλόγου"'16,16.Επίσης,θουκ.,2,79 (βλ.Gomme,τ.2,σ.213)'3,37 (βλ., παραπάνω,οημ.25'προτείνονται διαφορετικές ερμηνείες,όπως "εκ του κατα­ λόγου" κ.α.:βλ. G.E.Fawcus , "The athenian army in 431 B.C'.JHS 29(1909) 25-6' A.W.Gomme ,"The athenian hoplite force in 431 B.C.",CO 21(1927)149=O'»The population of Athens again",JHS 79(1959)53-4). Πάντως,η λέξη"τάξις" συνδυάζεται συχνά με τον όρο "φυλή""βλ. συγκριτικά Λυσ.,13, .. 79 και 82'ακόμη,Πλ.,Νόμ.,755c'Ξεν.,Ιπρ.,8,17 κ.α. Γνωρίζουμε,τέλος,ότι ο όρος "τάξις" μπορεί να δηλώσει μικρότερα εκστρατευτικά σώματα (θουκ., 4,4*6 ,98'πρβλ.J.K.Anderson .Military theory and practise in the age of 145

Xenophon, 3 e r k e l e y - L o s A n g e l e s 1 9 7 0 , 0 . 9 7 και σ η μ . 1 4 . Βλ. και το αμφίβολο χ ω ρ ί ο Ε λ λ η ν . Ο ξ υ ρ . , 2 0 , 1 : " δ ύ ο σ τ ρ α τ ι ώ τ α ς ά φ ' έ κ ά σ τ η ς [ τ ά ξ ε ω ς " , α λ λ ά και τ η ν α ν τ ι κ α τ ά σ τ α σ η σε " ν ε ώ ς " από τον Ε.MeyerÌTheopomps H e l l e n i k a , H a l l e 1909, σελ. 76 , σημ.2). Ως προς το αξίωμα του " τ α ξ ι ά ο χ ο υ " , αυτό καταρχήν μνη­ μ ο ν ε ύ ε τ α ι έμμεσα στον Αισχύλο(TGF,182,1)ενώ σε μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο υ ς ε π ι σ η ­ μ α ί ν ε τ α ι η χρήση του όρου και γ ι α αξιωματούχους μη α θ η ν α ϊ κ ώ ν στρατών, προφανώς κατά μεταφορά α π ' α υ τ ο ύ ς ' ε π ί Π ε ρ σ ώ ν : Η ρ . , 7 , 9 9 ' 8 , 6 7 ' 9 , 4 2 ' Σ π α ρ τ ι α ­ τών : Η ρ . , 9 , 53 ' βλ.ΚΓθπιβγβΓ-νβίΐη, σσ .99κ. ε . Τ έ λ ο ς , ο όρος " τ α ξ ί α ρ χ ο ς " συμ­ π ε ρ ι έ λ α β ε και α ξ ι ω μ α τ ο ύ χ ο υ ς του ν α υ τ ι κ ο ύ ( Η ρ . , 8 , 8 6 ' Ξ ε ν . , Κ υ ρ ο π . , 8 , 1 , 1 0 ' Ελλ.,1,6,29'35),αλλά και π ο λ ι τ ι κ έ ς α ρ μ ο δ ι ό τ η τ ε ς ( β λ . R h o d e s , σ σ . 6 8 4 - 5 ) . Γεν ι κ ά , β λ . Kromayer-Vei t h , σ . 4 9 ' B u s o l t - S w o b o d a , τ . 2 , σ . 8 9 1 . 28 .Αν. , 1,2 , 6 : " ο ί δέ παρήλαυνον τ ε τ α γ μ έ ν ο ι κατά ί'λας καί κατά τ ά ξ ε ι ς " (πρβλ. , π α ρ α π ά ν ω , σ η μ . 1 8 : Η ρ . , 7 , 2 1 2 ) ' Κ υ ρ ο π . , 2 , 1 , 2 4 : " π ρ ο ε ϊ π ε δέ ν ι κ η τ ή ρ ι α καί ό λ α ι ς τ α ΐ ς τ ά ξ ε σ ι καί δ λ ο ι ς τ ο ι ς λ ό χ ο ι ς , κ α ί τ ο ι ς δ ε κ ά σ ι ν ωσαύτως καί τ ο ι ς π ε μ πάσιν" (βλ.Αιν.Τακτ.,27,12'πρβλ.[Apiστ.Ί,Κόσμ.,6,399b7).Για τ ο ν αριθμό ανδρών μ ι α ς " τ ά ξ ε ω ς " , Ξ ε ν . , Α ν . , 6 , 5 , 1 1 ( Έ λ λ η ν ε ς , 2 0 0 άνδρες)"Κυροπ.,2,1,25 ( Π έ ρ σ ε ς , 1 0 0 ά ν δ ρ ε ς ' π ρ β λ . , ό μ ω ς , 2 , 3 , 2 1 : 80 ά ν δ ρ ε ς ) . Γ ι α μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο υ ς ο ­ ρισμούς , β λ . . π α ρ α κ ά τ ω , κ ε φ . I I I , σ η μ . 8 8 . 2 9 . Γ ε ν ι κ ά , β λ . H . W . P a r k e .Greek mercenary s o l d i e r s . O x f o r d 1 9 3 3 , σ σ . 2 7 κ , ε . ' J . K . A n d e r s o n , ό . π . , σ σ . 9 7 κ . ε . * P . C o n n o l l y . G r e e c e and Rome a t war,London 1981,0.41'Kallérìs.od.268-70. 3 0 . Β λ . M . D é t i e n n e , "La p h a l a n g e " . P r o b l è m e s de l a g u e r r e en G r è c e a n c i e n n e , éKÔ.J.P.Vernant.Paris 1968,d.122.Βλ.,ενδεικτικά,Αλκιδ.,2,23:"έμαχέσατο Γεο.Νέστωρ]] Κ ε ν τ α ύ ρ ο ι ς έν φαλάγγι καί τ ά ξ ε ι . . .Μενεσθεύς δέ λ έ γ ε τ α ι κοσμησαι τ ά ξ ε ι ς καί λ ό χ ο υ ς καί φάλαγγας σ υ σ τ η σ α ι " 31.IG Ι 3 , 7 1 , 2 [425/4 π . Χ . ] ' π ρ β λ . ,ό . π . , 17 (ß\.SEG 3 1 ( 1 9 8 1 ) 1 3 ) και 32.Πα­ λ α ι ό τ ε ρ η ε ί ν α ι η ε π ι γ ρ α φ ή IG Ι , 3 4 , 4 5 [ 4 4 8 / 7 π . Χ . J όπου ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι η έκ­ φραση "τάχσι_]ν το φ ό ρ ο " , μ ε τ ά όμως από συμπλήρωση .Πρβλ. , ε π ί σης , IG 1 ^ , 6 1 , 13( ; ) [430/29π.Χ.Ί : " ά π ό τ ] α χ σ ι ν " ' I G Ι 3 , 76 ,1 [422π.Χ.] : " τ ά ς τ α ] χ σ ε ς ε ν [ α ι " ' |^Ξεν7| ,Αθ.Πολ. , 3 , 5 : " α ί τ ά ξ ε ι ς τοϋ φόρου" κ.α.Πλήρη λημματογράφηση βλ. ATL,τ.4,σ.216(πpßλ. σα.12-3). 3 2 . I G Ι 3 , 7 1 , 5 1 κ . ε . ί _ 4 2 5 / 4 π . χ / ] : " τ ά ς [_δέ τάχσεςΠ hóoai ί_άν κατΊ ά π{^όλιν δ ι α δ ι κ ά ζ ο ν τ α ι τ ό ς π ρ ^ υ τ ά ν ε [ ς ] hoi αν τ ό τ ε τ υ γ χ ά ν ο σ ι π ρ υ τ | _ α ν ε ύ ο ν τ | ες καί τό(_ν γρα]μμΓατέα τ ε ς βολες~δ~ελδσαι ές T J Ó δ ι κ α σ τ έ ρ ι ο ν hÓTav π ε ρ ί τον τ ά χ σ [εσν ει h όπος αν α^ύτάς a j v d [ ο μ ό λ ο γ ο ν τ α ι hot δικαστα_]ί " κ . α . . 33.IG Ι 3 , 2 8 1 , I I I

55 [430/29 π.Χ^]: " τ α ΐ σ δ Τ ε ετΊαχσαν hoi τ ά κ τ α ι " κ . α .

3 4 . I G - Ι 3 , 7 1 , 5 8 [425/4 π . Χ Γ\ : " [ ε τ α ] ξ ε ν τόμ φόΓρον rffjot π ό λ ε σ ι ν Πρβλ. και τη χρήση του ρήματος " ξ υ ν τ ά τ τ ω " " ό . π . , 1 7 * 4 5 . 35.IG Ι3,282,43-4[429/8π.χΤ]:"[}αίσδε βο]λέ[σύν

ή βουλ[ή]"κ.α.

τ] δι [ δ ι κ α σ τ ε ρ Γ ) ο ι [ε]τα Γχαεν]" .

36.ATL,τ.3.00.234 κ.ε. 3 3 7 . Β λ . A.Böckh ,Die S t a a t s h a u s h a l t u n g d e r A t h e n e r . B e r l i n 1886 ,τ.Ι,σσ. 495

κ.ε.

3 8 . 2 4 , 4 5 - 6 : " π ε ρ ί αφέσεως τοϋ όφλήματος η τ ά ξ ε ω ς " . Έ τ σ ι 146

λεξικογραφεί

και ο

Ησύχιος (s .ν . , πρβλ. ,παραπάνω,σημ.12):"ή έπί οφειλόμενοι ς χρήμασι κατα­ βολή". 39 . Έτσι, , στον Πλάτωνα, Νομ. , 844b -e ,αναψορι κά με τη διευθέτηση (με την πα­ ρέμβαση του "αγρονόμου" ή του "αστυνόμου") διαφορών μεταξύ γειτόνων ως προς την ύδοευση:"τάξιν της ύδρείας ταξάμενος. . .ό δέ μη εμμένων έν τη τάξει...όφλών διπλάσιον τό βλάβος άποτινέτω".Πρβλ. τη σημασία του "όρου",Δημ.,3,34:"έν ϊση τάξει" ( βλ. J ·Ε . Sandys , The first Philippic and 2 the Olynthiacs of Demosthenes.London 1910 ,σσ.221-2'Ι.Ν.Καζάζης ,Φιλιππικών ρητορικοί λέξεις.Θεσσαλονίκη 1986,256).Επίσης,Αναξ.Λαμψ.,Ρητ., 2,23:"τά συμβόλαια χαί τάς Γνβ1:κατά^Ι τάξεις άναγκαϊον κατά συνθήκας κοινάς γίγνεσθαι". 40.Πολ.,νΐΙ 10,1329b6'22. 41. Ό . π . ,1329bl6. 42.Πολ.,ΐν 1,1289al5:"πολιτεία μέν γάρ έστι τάξις ταϊς πόλεσιν ή περί τάς αρχάς,τίνα τρόπον νενέμηνται καί τί τό τέλος έκαστης της κοινωνίας έστίν"'βλ. Gigon,0.442. 43.Ill 6,1278b9:"εστί δέ πολιτεία πόλεως τάξις των τε άλλων άρχων καί μάλιστα της κυρίας πάντων.Κύριον μέν γάρ πανταχού τό πολίτευμα της πό­ λεως , πολίτευμα δ'έστίν ή πολιτεία" (βλ.0ί8οη,σ.404*Νβ\νπι^,τ.3 ,σ. 185) "IV3 , 1290a8:"πολιτεία μέν γάρ ή των άρχων τάξις εστί".Έτσι,ο O.Gigon(Gigon, σ.456) ερμηνεύει τον όρο "πολιτεία" (IV 11,129603) ως "Rangorndung der Staatsformen". 44.Πολ.,ΙΙ 6,1264b31-4:"διαιρείται γάρ εις δύο μέρη τό πλήθος των οΐκούντων,τό μέν εις γεωργούς,τό δέ εις τό προπολεμοϋν μέρος'τρ.ίτον δ'έκ τού­ των τό βουλευόμενον καί κύριον της πόλεως". 45.Πολ.,ΙΙΙ 1,1274ο39:"ή δέ πολιτεία των την πόλιν οΐκούντων εστί τάξις τις" (βλ. Gigon,o.390) . 46.Πολ.,ΐν 3,1290 al2:"άναγκαϊον μέν άρα πολιτείας είναι τοσαύτας δσαι περ τάξεις κατά τάς ύπεροχάς εΐσί καί κατά τάς διαφοράς των μορίων" (βλ. Newman,τ.4,ο.155)'VI 1,1316b32:"πόσαι μέν ούν διαφοραί καί τίνες του τε βουλευτικού καί κυρίου της πολιτείας καί της περί τάς αρχάς τάξεως καί περί δικαστηρίων,καί ποία προς ποίαν συντέτακται πολιτείαν". 47.Πολ.,ΙΙΙ 6,1278bl0 κ.ε.:"κύριον μέν γάρ πανταχού τό πολίτευμα της πό­ λεως ,πολίτευμα δ'έστίν ή πολιτεία'λέγω δέ οίον μέν έν ταΐς δημοκρατικαις κύριος ό δήμος,οι δ'όλίγοι τουναντίον έν ταϊς όλιγαρχίαις"'III 7,1279a 25 κ.ε.:"επεί δέ πολιτεία μέν καί τό πολίτευμα-σημαίνει ταύτόν.πολίτευ­ μα δ εστί τό κύριον των πόλεων,ανάγκη δ'είναι κύριον η ενα η ολίγους η τους πολλούς".Βλ. W.Ruppel ,"Politeuma".Philologus 82(1926)273-5. 48.Πολ.,ΙΙ 11,1273a21:"παρεκβαίνει δέ της αριστοκρατίας ή τάξις των Καρχη­ δονίων μάλιστα προς την όλιγαρχίαν"'IV 9,1294b21:"δημοκρατίας οΰσης διά τό δημοκρατικά πολλά την τάξιν εχειν"Ίν 14,1298b5 : "όλιγαρχικωτάτην ά­ ναγκαϊον είναι την τάξιν ταύτην".Πρβλ.,επίσης,και την έκφραση "βέλτι­ στη τάξις",η οποία αποδίδει το ιδανικό πολίτευμα,πέραν ή στο ενδιάμεσο 147

των υπαοκτών πολι τευμάτων ' V 9 ,1309b33 : "και γάρ όλιγαοχίαν καί δημοκρατίαν εστίν ώστ'εχειν ΐκανως,καίπερ έξεστηκυίας της βέλτιστης τάξεω ς " Ί ΐ 9,1259a32 : "καλώς η μη καλώς προς ~ήν άρίστην νενομοθέτηται τά­ ξιν". 30

49.109d:"èni νουν έθεσαν [j · "Ηφαιστος καί Άθηνδ)την της πολιτείας τάξιν". 50.Πολ.,ΙΙ 8,1268al5:"της Ίπποδάμμου τάξεως" Ά θ . Πολ . , 3 ,1 : "ή τάξις της αρχαίας πολιτείας"(βλ. Rhodes,ο.97)'πρβλ.4,1'5,1. Πρβλ.,επίσης,Api στ., Ζώων κι ν.,10,703a31:"εν τε γάρ τη πόλει όταν άπαξ στη ή τάξις" (βλ. M.C.Nussbaum .Aristotle's De motu an im ali um, Princeton 1978 , 0.153) *Πολ. , II 6,1264b31:"της πολιτείας την τάξιν"'ΙΙ 8,1269alO:"την πολιτικήν τάξιν"*ΙΙ 10,1271b40:"τάξιν των νόμων...έχει δ'άνάλογον ή Κρητική τάξις προς την Λακωνικήν"'ΙΙ 10,1272a4:"της πολιτείας ή τάξις"*ΙΙΙ 11,1281b 39:"ή τάξις αϋτη της πολιτείας"'IV 1,1289al:"εΐοηγεΐσθαι τάξιν"'IV 11, 1296a40:"ânoôoûvai την τάξιν"'V 7,1307bl8:"μετέβαλεν ή τάξις πάσα της πολιτείας"'VII 2,1324a24:"άναγκαίσν είναι πολιτείαν άρίστην ταύτην <τήν> τάξιν" κ.α. 51.Newman,τ.2,σο.264-5(:II 6 ,1264b31),311(: II 8,1269al0) και 350(:ΙΙ 10, 1271b40). 52.Αριστ.,Πολ.,VII 10,1329b33:"ούτοι [sc.Αιγύπτιοι] γάρ αρχαιότατοι μεν δοκουσιν είναι,νόμων δε τετυχήκασιν <άεί> και τάξεως πολιτικής".Πρβλ., ιδιαίτερα,II 10,1272bl0:"δηλον ώς έχει τι πολιτείας ή τάξις Γεο.Κρητων^, άλλ'ού πολιτεία εστίν αλλά δυναστεία [sc.δταν...άρχη μη ό νόμος άλλ'οΐ άρχοντες:ΐν 5,1292b6-7[] μάλλον" (πρβλ. Αθ.Πολ.,41,2 :"πρώτη μετά ταύτην έχουσα πολιτείας τάξιν"'βλ.,όμως.Rhodes,οο.484-5). 53.Αριστ.,Ρητ.,Ι 8,1366a2:"μουναρχία δ'έστίν κατά τούνομα εν ή εις απάντων κύριος έστιν'τούτων δ'ή μεν κατά τάξιν τινά βασιλεία,ή δ'άόριστος τυραννίς""βλ. Ε.Μ.Cope-J.E.Sandys ,The Rhetoric of Aristotle.Cambridge 1877,τ.1,σ.155 ' W.M.A.Grimaldi,Aristotle-Rhetoric-A commentary.New York 1980,0.185. 54.Βλ.Newman,τ.4,σσ.142-3.Επίσης , Κ.Freeman ,God,man and state,Boston 1952, σσ.226-7'αλλά και Barker,σσ.366-7. 55.Πρβλ. τη γενίκευση του Πλάτωνα,Νομ.,782a:"πόλεων συστάσεις καί φθοράς, καί επιτηδεύματα παντοία τάξεως τε καί αταξίας" (βλ.England,τ.1,σ.633-4' πρβλ.Δημ.,3,35:παρακάτω,οημ.77). Επί σης,Νόμ.,780a:"έξουσίαν δέ έκάστοις είναι την ήμέραν ζην δπως αν έθέλη,καί μη πάντα διά τάξεως δεΐν γίγνεöüai , προέμενος δέ τά "δια άνομοθέτητα" 'Δημ. , |_25_ ,26 : "πόσην δ ' αν ϊεσθε βίαν καί ϋβριν καί παρανομίαν έν άπάση τη πόλει καθ'έκάστην την ήμέραν γίγνεσθαι καί βλασφημίαν αντί της νυν ευφημίας καί τάξεως;". 56.Νόμ.,925b.Πρβλ. 688a' Πολιτικ.,305c"Λυκ.,4(βλ..παρακάτω,σημ.59). 57.823c :"οϋτε [sc-οίον τε τόν νομοθέτην] έπί πδσιν τάξεις καί ζημίας έπιτιθέντα απειλητικά νόμιμα τιθέναι"(πρβλ. 720β:"άρχήν πρώτην πόλεων πέρι fscó νομοθέτης] ταΐς τάξεσιν" ' βλ.England,τ . 1 ,σ . 463 ' επίσης , 834a·. "τόν ήττώμενον ωσαύτως ήτις διακρίνει τάξις"(βλ.England,τ.2,σο.336-7). 148

53 .Πρ6λ. , επίσης ,την έκφραση "ή του δικαίου τάξις" στον Δημοσθένη (Ι-,35' 20,153*21,120) 'βλ.Wolf,τ.3.2,0.369.Στον Αριστοτέλη η έκφραση "τάξις των νόμων" φαίνεται κάποτε να ισοδυναμεί με τον όρο "πολιτεία" (βλ. .πα­ ραπάνω , σημ. 50) : Πολ. , II 10,1271b29:"κατέλαβον δ'οΐ προς την άποικίαν έλθόντες την τάξιν των νόμων ΰπάρχουσαν έν τοϊς τότε κατοικοϋσιν". 59.835b:"χρη τάξεως έννομου λαγχάνειν [sc.τους μουσικής αγώνας καί τά τοιαυταί".Πρβλ.Αριστ.,Πολ.,11 5,1263a23:"έπικοσμηθέν εθεσι καί τάξει νόμων ορθών"'Δημ.,21,166 :"την έκ των νόμων τάξιν λιπών"*Λυκ.,4:"τρία γάρ έστι τά μέγιστα α διαφυλάττει καί διαοώζει την δημοκρατίαν καί την της πόλεως εύδαιμονίαν,πρώτον μέν ή τών νόμων τάξις,δεύτερον ή των δικαστών ψήφος,τρίτον δ'ή τούτοις τάδικήματα παραδίδουσα κρίσις...ό μέν γάρ νό­ μος πέψυκε προλέγειν α μη δει πράττειν". 60.Βλ.,παρακάτω,σημ.66. 51.503e κ.ε. 62.Βλ. E.Laroche .Histoire de la racine NEM- en grec ancien .Etudes et Com­ mentaires 6,Paris 1949,σσ.177-8'J. de Romilly.La loi dans la pensée grecque,Paris 1971,σσ.23-4.Επίσης,πρβλ. τον Μ.Ostwald ( Nomos and the beginnings of the athenian democracy.Oxford 1969,0.20),κατά τον οποίο ο νόμος αποδίδει μια μορφή "τάξεως",αντιδιαστέλλεται όμως προς αυτήν κατά το ότι έχει ιοχύ μόνο γι'αυτούς που ζουν κάτω από τις προσταγές του (πρβλ.Heinimann,σ.65).Πάντως,οι αξίες που διακρίνουν τον νόμο και η συσχέτιση τους προς την "τάξιν" απαντά ενδεικτικά στον Πλάτωνα(Νόμ., 632d):"àv τοις τοϋ Διός λεγομένοις νόμοις... ένεστίν τε πάντα ταϋτα ι sc. Φρόνησις,μετά νου σώφρων έξις.δικαιοσύνη,άνδρεία^ ,καί δπη τάξιν τίνα είληφότα διάδηλά έστιν τω περί νόμων έμπείρω"(βλ.England,τ.1,σ.219) . Βλ.,παρακάτω,σημ.79. 63.Πολ.,νΐΙ 4,1326330'πρβλ.32:"ό δέ λίαν υπερβάλλων αριθμός αΰ δύναται μετέχειν τάξεως".0 E.Barker(Barker.a.291) ερμηνεύει:"ο νόμος είναι ένα σύστημα τάξεως"(πρβλ.Gigon.o.517). 64.Πθλ.,ΙΙΙ 16,1287al8. 65.780d:"παν μέν γάρ,ότιπερ αν τάξεως καί νόμου μετέχον έν πόλει γίγνηται, πάντα αγαθά απεργάζεται,τών δ'άτακτων η κακώς ταχθέντων λύει τά πολλά τών εύ τεταγμένων άλλα έτερα". 66.875c-d: "έπεί ταύτα ε'ί ποτέ τις ανθρώπων φύσει ικανός θεία μοίρα γεννη­ θείς παραλαβεϊν δυνατός εϊη,νόμων ουδέν αν δέοιτο τών άρξόντων έαυτοϋ* επιστήμης γάρ ούτε νόμος ούτε τάξις ουδεμία κρείττων...Νΰν δέ ού γάρ εστίν ούδαμοϋ ουδαμώς,άλλ'ή κατά βραχύ'διό δή τό δεύτερον αΐρετέον,τά­ ξι ν τε καί νόμον,ά δή τό μέν ώς έπί τό πολύ όρδ καί βλέπει,τό δ'έπί παν αδυνατεί". 67.657b :"εΐ δύναιτό τις έλεϊν αυτών χρή εις νόμον καί τάξιν αυτά".

[^ C .TSV

μελών] την ορθότητα,θαρροϋντα

68.673e:"εΐ μέν τις πόλις ώς ούσης σπουδής τω έπίτηδεύματι τω νϋν εΐρημένω χρήσεται μετά νόμων καί τάξεως,ώς του σωφρονεϊν ένεκα μελέτη χρωμένη... 149

του χρατεϊν αύτων [sc.των ηδονών | ένεκα μηχανωμένη". 69.587a:"πλείστον όέ λόγου αφίσταται ούχ όπερ νόμου τε και τάζ,εως ; Δηλον δή". 70.26b : "ϋβρι ν γάρ που και.' ξύμπασαν πάντων πονηρίαν αϋτη κατιδοϋσα ή θεός Fsc .Μουσική ;Ί , ω καλέ Φίληβε,πέρας ούτε ηδονών ουδέν ούτε πλησμονών ε­ νόν έν αϋτοΐς,νόμον καί τάξιν πέρας εχοντ εθετο". 4

71.3λ. E.Meyer .Geschichte des Altertums,Stuttgart 1958 ,τ.5,σσ.270 κ.ε. και 352 κ. ε . 72.BÀ.A.Fuks.The ancestral constitution,London 1953,σο. ΐκ.ε. και 66κ.ε.* Μ.Ι.Finley,The ancestral constitution,Cambridge 1971,0.13. Πρβλ.Ι.Σ. Τουλουμάκος,Συμβολή οτην έρευνα της ιστορικής συνειδήσεως των Ελλήνων στην εποχή της ρωμαϊκής κυριαρχίας,Αθήνα 1972,σσ. 1 κ.ε. 73.Βλ.,παραπάνω,σημ.22. 74.246b:"ωσπερ έν πολέμω,μή λείπειν τήν τάξιν τήν των προγόνων μηδ'είς τοΰπίσω άναχωρεΐν ε'ι'κοντας κάκη". 75.93:"μή καταισχΰναι τήν πόλιν,μηδέ περιιδεΐν τήν τάξιν λιποΰσαν,εΐς ην οι πατέρες κατέστησαν αυτήν".Η έκφραση "προγόνων τάξις" προσφέρεται για την απόδοση και της "πατρίου πολιτείας" και των "πατρίων νόμων"' ας σημειωθεί, εξάλλου,ότι αυτολεξεί η έκφραση "πάτριος πολιτεία" δεν α­ παντά στον Ισοκράτη (βλ.Α-Fuks ,ό.π.,σ.11). 76.33:"χρήν τοίνυν καί τους τήν ΰπό των προγόνων τάξιν έν τη πολιτεία παραδεδομένην λιπόντας καί πολιτευόμενους όλιγαρχικώς άτιμους τοϋ συμβουλεύειν ύμϊν αύτοϊς ποιεϊσθε" (πρβλ.3 ,36 ' [_13j ,34) .Βλ. .παραπάνω ,σημ.24 . 77.35:"τήν άταξίαν άνελών εις τάξιν ήγαγον τήν πόλιν,τήν αυτήν τοϋ λαβείν, τοϋ στρατεύεαθαι,τοϋ δικάζειν,τοϋ ποιεϊν τοΰθ'σ τι καθ'ήλικίαν εχοι καί όταν καιρός ε'ίη,τάξιν ποιήσας".Το περιεχόμενο της "τάξεως" είναι α­ ναμφίβολα ο "νόμος"'πρβλ. [_25j ,15 : "ή μέν φύσις εστίν άτακτον...πας έστι νόμος εύρημα μέν καί δωρον θέων". 78.30a.Βλ.,παρακάτω,σημ.109. 79.Για τη σύγκλιση της πολιτικής "τάξεως" με τη φυσική,βλ. J.L.Myres .The political ideas of the Greeks, London 1927,σσ.273 κ.ε.).Μέσω του πολι­ τικού "νόμου",η "τάξις" σχετίζεται και με τον όρο "κόσμος",ο οποίος ε­ πίσης αποδίδει την "πολιτείαν": βλ. Ηρ.,1,65 ("έννομη τάξη" μεταφράζει ο Δ.Ν.Μαρωνίτης,Ηροδότου ιστορίαι,Αθήνα 1964 ; τ.1,σ.195)'Θουκ.,8,72 κ.α.' πρβλ.C.Meier ,Die Entstehung des Politischen bei den Griechen,Frankfurt 1980, σ .300) .Εξάλλου-, το περιεχόμενο του "κόσμου" (βλ. .παρακάτω,σημ. 103-5) μπορεί να ορισθεί ως ορθή "τάξις" είτε για τη φύση είτε για την πόλη (για τη σχέση "νόμος-κόσμος-τάξις",βλ. Ε.Laroche ,ό.π.'"νόμος-τάξις-λόγος",βλ^. de Romilly.ó .π. ,σσ.159-78 ) .Ως "ορθή τάξις" ("rechte Ordnung" ερμηνεύε^ο C . Meier, ό .π. , σ .279 και "law-and-order" ο Μ.Ostwald , ό .π. , σ . 62) μπορεί να αποδοθεί και η έννοια της "ευνομίας".η οποία αποδίδει -κυρίως ως πολιτικό σύνθημα των ολιγαρχικών- μΐ/α ιδεώδη πολιτική συγ­ κρότηση (.βλ. A.Andrewes , "Eunomia" , CQ 32( 1938)90) , της οποίας ο ορισμός εμπεριέχει απαραίτητα την έννοια της "τάξεως" (βλ. V.Ehrenberg .Aspects 150

•of the ancient world,New York 1973,σσ.8^-5'πρβλ.σσ.75 και Sé).Ωστόσο, δεν πρέπει να αγνοείται το γεγονός ότι. σε αντίθεση προς τον "κόσμον" και την "εύνομίαν",το αφηρημένο περιεχόμενο της "τάξεως" ανάγεται ευ­ κρινώς σ'ένα καταοχήν συγκεκριμένο περιγραφικό περίεχόμενο'έτσι,η "τά­ ξις" οφείλει να θεωρηθεί ότι ήδη καλύπτεται από το περιεχόμενο των ό­ ρων αυτών. 80.3λ.Αισχ. ,Ευμ. , 395 : "ΰπό χθόνα τάξιν έχουσα" ( αναφέρεται στις Ευμενίδες και στην υποχθόνια κατοικία τους,δηλ. η "τάξις" είναι εδώ η "θέση" οτον πραγματικό χώρο)Έυρ.,Αντ., 29(;)'Πλ.,Φαί δρ.,247a * Api στ.,Πολ.,VII 12,1331a37-b6:"εϊη δ'αν εύχαρις ό τόπος,ει καί τά γυμνάσια των πρεσβυ­ τέρων εχοι την τάξιν ενταύθα...πρέπει καί των ιερέων συσσίτια περί τήν των ιερών οικοδομημάτων έχει τήν τάξιν" (ο I.G.Schneider,Aristotelis Politicorum,Frankfurt 1809,τ.2,0.424 αμφιβάλλει για τη χρήση της λέξης "τάξις").Πρβλ.,επίσης,τη χρήση της "τάξεως" με τη σημασία της "σειράς" (συχνά αξιολογικής)-.Αισχίν . , 2 ,108: "τήν τάξιν του πρώτος λέγειν" "Δημ . , Επ.Ι,12:"διό καί χαλεπωτάτην τάξιν έχει τό συμβουλεύει ν"'Πλ.,CAF,173, 8(τ.1,0.646).Επίσης,Θεόπ.,FGrHist 115 F25,23κ.ε.:"τους έν τοΐς εμπρρσθεν χρόνοις έχοντας έν λόγοις τό πρωτεύειν πολύ καταδεεστέρους αποφαί­ νεται fsc.Θεόπομπος^ των καθ'εαυτόν ουδέ της δευτέρας τάξεως άξιουμένων".Πρβλ.,παρακάτω,οημ.101. 81.Έτσι χρησιμοποιείται και η "τάξις" για να δηλώσει ομάδες ανθρώπων, ανάλογα προς τις σημασίες της "παράταξης"/'γραμμής" ή "τμήματος" στη στρατιωτική ορολογία,αλλ'όχι πλέον επί μαχίμων'βλ.Αισχ.,Πρρμ.Δ.,128 : "φιλία γάρ ήδε τάξις"(αναφέρεται οτον χορό των Ωκεανίδων)'Πλ.,Νόμ., 843α:"πάσα ή του δωδεκατημορίου τάξις"(δηλ.ο "φρούραρχος" και οι 12 υφι­ στάμενοι του που αντιστοιχούν στο καθένα από τα 12 "Ί'σα μόρια" στα ο­ ποία διαιρείται η πόλη)"Αι ν .Τακτ. , 10 , 20: "μετά δέ ταΰτα των 'άλλων τάξεων έπιμέλειαν ποιητέον"(πρόκειται για προβληματική χρήση της λέξης Ό D. Barends,Lexicon Aeneium,Assen 1955,s.ν. ερμηνεύει ως "ομάδα του πληθυ­ σμού".Αν και στη συνέχεια γίνεται λόγος για τους πολίτες,τους πολιτι­ κούς και τους γονείς των αιχμαλώτων κατά τη διάρκεια μιας πολιορκίας, η ερμηνεία αυτή δεν φαίνεται απόλυτα πειστική ως προς τα συμφραζόμενα' καταλληλότερη φαίνεται,σύμφωνα πρρς τα όσα πρρηγούνται του χωρίου,η ερ­ μηνεία απλώς ωςΜκατηγορίας".Πάντως,και στις δύο περιπτώσεις,η επίδρα­ ση σημασιών από τη στρατιωτική σφαίρα είναι εμφανής. Σαφής είναι η σχέση με τη σημασία της "τάξεως" στον στρατιωτικό τομέα σε χωρία του Αντιφώντα (3,2,7:"έν ττ) άκοντιζόντων τάξει") και του Ξενοφώντα (Κυροπ., 2 ,1,18: "άπογραφέσθω προς τόν ταξίαρχον εις τήν όμοίαν τάξιν ήμΓν [_sc . όμοτίμων] 'ότω δ'άρκεΐ έν μισθοφόρου χώρα ει ναι , κατά'μενέτω έν τοϊς ύπηρετικοϊς όπλοις" -αξίζειστην περίπτωση αυτή να προσεχθεί η εναλλαγή των όρων "τάξις" και "χώρα" με ανάλογη σημασία στην ίδια πρόταση εξαι­ τίας της οποίας συγχέεται,ίσως σκόπιμα,η σημασία γενικά του'Ότρατιωτικού τμήματος" με τη σημασία της "θέσης" και "κατηγορίας"- και 6,2,37: "οπλοφόρου τάξεως"). 82.19:"αυτοί που αποβλέπουν στην εκλογή και την κατάληψη αξιωμάτων περι­ φέρονται ως δούλοι της εύνοιας των ψηφοφόρων,με ζήλο ο καθένας φροντί­ ζοντας να γίνει στρατηγός". 83.18,138 (ß\.Wankel,T.2,o..753"npß\.T.l,o.379) .Πρβλ. Επ. III, 29 : "τήν υ­ πέρ ΰμων τάξιν έχων εις τό πολιτεύεσθαι" . Βλ.,παρακάτω,σημ.84. 151

3 4 . 1 9 , 9 . Γ έ ν ι κ ό τ ε ρ α , μ ε τη σημασία της " θ έ σ η ς " βλ .Δημ. , |_10_, , 47 : "παρελθών |_sc .Φι λ ι π π o ς J έ π ί την τ ά ξ ι ν έ φ ' ή ς ήμΓν τ ε τ ά χ θ α ι προσήκεν έ τ ε ρ ο ς " * 1 8 , 6 3 : " έ ν τη Θετταλων καί Δολόπων τ ά ξ ε ι " ( π ρ ό κ ε ι τ α ι , γ ι α π ε ρ ι φ ρ ο ν η τ ι κ ή αναοοοά του Δημοσθένη:η Αθήνα θα ε ξ ο μ ο ι ω ν ό τ α ν με τους 3εσσαλούς και τους Δόλωπες εάν ε γ κ α τ α λ ε ί π ο ν τ α ς το "ψοόνημα" και την " ά ξ ί α ν " της σ υ ν ε ρ γ α ζ ό ­ ταν με τον Φ ί π ι π π ο ' η σημασία της " τ ά ξ ε ω ς " ε ί ν α ι μάλλον αυτή της " θ έ σ η ς " ή " κ α τ η γ ο ρ ί α ς " - 3 λ . W.W.Goodwin . D e m o s t h e n e s on t h e crown,Cambridge 19 57,σ.38*Wanke1 , τ . 1 , 0 . 3 8 2 ) ' 1 9 2 :"συμβούλου τ ά ξ ι ν " ' 2 1 3 : " σ υ μ μ ά χ ω ν τ ά ξ ι ν " ' 3 0 4 : " κ α τ ά τ η ν έμαυτοϋ τ ά ξ ι ν " (ο Δημοσθένης α ν α φ έ ρ ε τ α ι στον εαυτό του κ α ι , π ι ο σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α , σ τ η ν ι δ ι ό τ η τ α του ως πολιτικού'ßA.Wankel,τ.2,σ. 1288:"in meiner (einflussreichen) P o s i t i o n " ) * 1 9 , 29 : " σ ν τ ι ν ' αν ύ μ ε ϊ ς ε ί ς τ α ύ τ η ν την τ ά ξ ι ν κατεστήσατε καί των συμβάντων καιρών έ π ο ι ή σ α τ ε κύρ ι ο ν " ' 2 0 , 8 1 : " έ ν εχθρού τάξε ι " ' J25J , 4 : " κ α τ η γ ό ρ ο υ τ ά ξ ι ν " " Ε π . Ι Ι Ι , 15 : " ο υ δ έ ν ά θ λ ι ώ τ ε ρ ο ν ε σ τ α ι τ ο ϋ τήν υπέρ τοϋ δήμου τ ά ξ ι ν α ί ρ ε ΐ σ θ α ι " ' 3 2 : " τ ι ς ε σ τ ί ν δ σ τ ι ς ε ι ς τ α ύ τ η ν τήν τ ά ξ ι ν εαυτόν γ ν η σ ί ω ς ύ μ ΐ ν έ θ ε λ ή σ ε ι δ ο ϋ ν α ι " Ύ π ε ρ . , 3 , 3 0 : " ί δ ι ώ τ η ν δ ' ο ν τ α κ ρ ί ν ε ι ς έν τη τοϋ ρ ή τ ο ρ ο ς τ ά ξ ε ι " ' Α ρ ι σ τ . , Η θ . Μ . , Ι 3 4 , H 9 4 b l 5 : " α ν δ ρ ό ς τ ά ξ ι ν " (ο F . D i r l m e i e r , A r i s t o t e l e s Magna M o r a l i a , B e r l i n 1 9 5 8 , 0 . 3 2 3 ερμηνεύει ως " β α θ μ ί δ α " ) Ά ρ ι σ τ . , Α θ . Π ο λ . , 3 , 6 : " ή δέ των Α ρ ε ο π α γ ι τ ώ ν βουλή τήν μέν τ ά ξ ι ν ε ί χ ε τοΰ δ ι α τ η ρ ε ϊ ν τ ο υ ς ν ό μ ο υ ς " ( β λ . R h o d e s , σ . 1 0 7 όπου ε ρ μ η ν ε ύ ε τ α ι ως " α π ο σ τ ο λ ή " ή " λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α " και ε κ τ ι μ ά ­ τ α ι ό τ ι η σημασία αυτή προήλθε από τη σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή ο ρ ο λ ο γ ί α ' β λ . . π α ρ α π ά ­ νω , σ η μ . 8 1 ) . Ε δ ώ α ξ ί ζ ε ι να αναφερθεί ό τ ι . π ι θ α ν ό τ α τ α ε σ ψ α λ μ έ ν α , έ χ ε ι αποδο­ θ ε ί στη λ έ ξ η " τ ά ξ ι ς " η σημασία του " κ ό μ μ α τ ο ς " Ό χ ε τ ι κ ά , ο Κ . Δ . Σ τ ε ο γ ι ό π ο υ λος (Τα π ο λ ι τ ι κ ά κόμματα των αρχαίων Αθηνών ,Αθήνα_ 195J5 , σσ . 17-8 ) ε π ι κ α ­ λ ε ί τ α ι ένα μόνο μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο χωρίο ( Π λ ο ύ τ . , Η θ . , [_844fj : " τ ή ν των α ν τ ι ­ π ο λ ι τ ε υ ο μ έ ν ω ν Φιλίππω τ ά ξ ι ν ε ί λ ε τ ο " ) · Η διασταύρωση , όμως , του χωρίου α υ ­ τού με τα συμφραζόμενα τ ο υ ( " ε ΐ ς δύο δ ι η ρ η μ έ ν ω ν των έν τη π ό λ ε ι , κ α ί των μέν φ ι λ π π ι ζ ό ν τ ω ν των δ ' ύ π έ ρ της ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς δ η μ η γ ο ρ ο ύ ν τ ω ν " : η " τ ά ξ ι ς " των " α ν τ ι π ο λ ι τ ε υ ο μ έ ν ω ν Φιλίππω" τ α υ τ ί ζ ε τ α ι μ ' α υ τ ή των " υ π έ ρ ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς δ η μ η γ ο ρ ο ύ ν τ ω ν " ) καθώς και η παραβολή του π ρ ο ς α ν τ ί σ τ ο ι χ ε ς ε κ φ ρ ά σ ε ι ς του Δημοσθένη ( β λ . παραπάνω και σημ.83) π ε ί θ ο υ ν πως μάλλον π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α τη σημασία της " θ έ σ η ς Π π ο υ ε π ι λ έ γ ε ι κ α ν ε ί ς , ε δ ώ στον π ο λ ι τ ι κ ό αγώνα. Παρόμοια απόδοση της σημασίας του " κ ό μ μ α τ ο ς " στην " τ ά ξ ι ν " ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι και στα μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ α S c h o l . A r i s t o p h . , V e s p . , 1 2 2 3 : " κ α τ ά γάρ τ ο υ ς του Σό­ λωνος νόμους τρεΓς ήσαν αί τ ά ξ ε ι ς [sc .Παραλίων ,Πεδιέων , Δι ακρι écovj " ' ε ­ κ ε ί , ό μ ω ς , π ο ό κ ε ι τ α ι π ι θ α ν ό τ α τ α γ ι α απλή σύγχυση με τον όρο " σ τ ά σ ε ι ς " ( β λ . F G r H i s t comm. 328 F 107 ( τ . 3 b . 2 s u p p l . , σ σ . 3 2 9 - 3 0 ) όπου γ ί ν ε τ α ι παραβολή του χωρίου με το Απ. 107 του Φιλοχόρου και τ η ν Α θ . Π ο λ . , 1 3 , 4 ) . 85.Ισοκρ.,3,47.Πρβλ.6,2:"τήν ι δ ί α ν τοϋ β ί ο υ τ ά ξ ι ν δ ι α φ υ λ ά τ τ ω ν " Ί ΐ , 2 7 : " τ ο υ ς δ ' έ π ί πάντων ομοίως εμμένοντας τί) τ ά ξ ε ι " . Γ έ ν ι κ ό τ ε ρ α , σε συμφραζόμενα με η θ ι κ ό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο β λ . Π λ . , Π ο λ ι τ ι κ . , 2 9 4 c : "ώσπερ τ ι ν ά ανθρωπον αυθάδη καί άμαθη καί μηδέν έώντα π ο ι ε ί ν παρά τήν έ α υ τ ο ΰ τ ά ξ ι ν " ' Δ η μ . , 1 8 , 1 3 : " έ ν ε π ή ­ ρ ε ι α ς τ ά ξ ε ι καί φ θ ό ν ο υ " ( β λ . W.W.Goodwin , ό . π . , 0 . 1 0 ' W a n k e l , τ . 1 , σ . 1 7 7 ) ' [_25J ,86 : " ε ι ς τ ή ν ό μ ο ί α ν τ ά ξ ι ν έαυτω καί βλαοφημίαν ά γ ε ι " "Ξπ. I I I , 39: " έ ν μέν υ μ ε τ έ ρ α ς χ ά ρ ι τ ο ς καί μεγαλοψυχίας τ ά ξ ε ι " . Π ρ β λ . [_60J,34. 86.Ισοκρ.,12,260. 87.18,258. 152

38.23 ,210. 89.Πολ.,Ι 2,1252bô. Αζίζει να προσεχθεί,επίσης,ένα άλλο χωρίο των "Πολι­ τικών" όπου χρηαιμοποείται η λέζη "τάζις" για το "των ίεοέων γένος" (VII 9,1329a8 : "λοιπόν ό'έκ των καταριθμηθέντων καί τό των ιερέων γέ­ νος.Φανερά δε καί ή τούτων τάζι ς" ) ' εκεί , όμως , οεν πρόκειται -όπως θα φαινόταν αρχικά- για τη "θέση" μιας ομάδας στο σύνολο της πόλης:αντί­ θετα,στο χωρίο εξετάζεται η προέλευση των ιερέων από τους "πολίτας" και όχι από τους "γεωργούς" ή τους "βάναυσους".Έτσι,έχουν προταθεί διάφορες ερμηνείες,όπως "the plan on which it ought to be based"(3arker) ή "the manner on which their office is to be regulated"( B.Jowett , The works of Aristotle,έκδ.W.D.Ross,Oxford 1921)'πολύ ακριβέστερες είναι,όμως, οι "organisation"( J .Tricot ,Aristote-La Politique,Paris 1970) και "Einordnung"(Gigon).Η τελευταία αυτή ερμηνεία του O.Gigon είναι συνεπέστερη προς τη σημασία της "τάξεως" και ενδεικτική για την προέλευση των σημασιών που συζητούνται εδώ. 90.Βλ.,παρακάτω,σημ.108. 91.3. 9 2 . 2 1 . 0 L . G e r n e t , ό μ ω ς , ε ρ μ η ν ε ύ ε ι ως " c l a s s e " ( D é m o s t h è n e - P l a i d o y e r s Paris 1957,τ.2,d.84.

civils,

9 3 . 2 3 - 4 . Ο ρ θ ά ε ρ μ η ν ε ύ ε τ α ι ως " κ α τ η γ ο ρ ί α " στους J . H u r n b e r t - L . G e r n e t , D é m o s t h è ne-Plaidoyers politiques.Paris 1959,τ.2,σ.115. 94.2,1,7.Ως "ομάδα",όμως,μεταφράζει ο Ρ.Jaerisch.Xenophon-Errinerungen an S o k r a t e s . M ü n c h e n 1 9 5 2 , σ . 8 3 ' Π α ρ ό μ ο ι α , ο F . S r u r z i u s ( L e x i c o n Xenophont e u m , L e i p z i g 1 8 C l - 4 , s . v . ) αλλά και τ ο G E L ( s . v . ) . 95.Με τρόπο ανάλογο,αν και ε ι δ ι κ ό τ ε ρ ο π ε ρ ί ε χ ό μ ε ν ο , ο όρος " τ ά ζ ι ς " α ν α φ έ ρ ε ­ τ α ι στο " γ έ ν ο ς " των ι ε ρ έ ω ν στον Α ρ ι σ τ . , Π ο λ . , V I I 9 , 1 3 2 9 a 8 : β λ . . π α ρ α π ά ν ω , σημ.39) . 9 6 . 32.Πρβλ.Δημ. , Ì60J , 9 . 9 7 . 1 5 5 - 9 . Π ρ β λ . Ι σ . , 4 , 1 8 : " ο ϋ τ ε σ υ σ σ ί τ ο υ ς ούτε φ ί λ ο υ ς ο ϋ τ ' έ ν τ ά ζ ε ι τη α ύ τ η " . 9 8 . Β λ . , π α ρ α π ά ν ω , σ η μ . 6 και 9 . 99.Αριστ.,Mεταφ.,I4,985bl8(:Λεύκ. ,FVS 6 ,A 5 , τ . 2 ,σ . 72 ,18 ) .Πρβλ. Αεύκ.,FVS6,Α 9, τ .2 ,σ . 7 4 , 1 5 ' Α 14 , α . 75 ,16 ' 26 : " κ α ί μ ε γ έ θ ε σ ι καί τ ά ζ ε ι καί θ έ σ ε ι " Ά 3 2 , σ . 7 9 , ΙΘ^Δημόκρ.,FVS 6 ,A 3 8 , τ . 2 , σ . 9 4 , 8 Ά 4 5 , σ . 9 5 , 2 4 ' Α 1 2 5 , 0 . 1 1 2 , 3 0 : " δ ι α τ α γ ή τ ε καί ρυθμω καί προτροπή,ών ή μέν έστι τ ά ζ ι ς " Ά 135 , ο . 117 ,12 : " τ ά μέν τ ο ϊ ς μ ε γ έ θ ε σ ι , τ ά δέ τ ο ϊ ς σ χ ή μ α σ ι ν , ε ν ι α δε τ ά ζ ε ι καί θ έ σ ε ι " * σ . 1 1 8 , 1 2 ' σ . 1 2 0 , 2 5 ' σ . 1 2 1 , 8 Ό . 1 2 2 , 6 : " τ η ν σύμφυσιν καί τήν τ ά ζ ι ν " ( π ρ β λ . Α ρ ι σ τ . , Ο υ ρ . , Ι 10,280 a.18: "ας άλληλα των σ τ ο ι χ ε ί ω ν συνιόντων ούχ ή τυχούσα τ ά ζ ι ς γ ί γ ν ε τ α ι και σύστασις").Βλ.G.Reale ,Aristotele-La metafisica,Napoli 1968,τ.1,σ.163' W . K . C . G u t h r i e ,Α h i s t o r y of g r e e k p h i l o s o p h y . C a m b r i d g e 1 9 6 5 , τ . 2 , σ σ . 3 9 2 κ . ε . Ο.Ο^Β.Α. Κ υ ρ κ ο ς ( " „ Δ ι ά θ ε σ ι ς „ και , , δ ι α θ ι γ ή , , -Δύο έ ν ν ο ι ε ς από τ η ν κοσμολο­ γ ί α των π ρ ο σ ω κ ρ α τ ι κ ώ ν " , Ε λ λ η ν ι κ ά 28(1975)286 κ . ε . ) τ ο ν ί ζ ε ι τον έ ν τ ο ν ο χ α 153

ρακτήρα της δυναμικής κίνησης που περιέχεται, στον όρο "διαθιγή",σε αντίθεση προς την εξωτερικά επιβαλλόμενη "τάξιν". 101.Γενικά,βλ.Φι λ. ,FVS5,A 10,τ.1,σ.403,19'Διογ.,FVS5,Α 5,τ.2,σ.53,7'Πλ. , Τίμ. ,71a '85c "88e 'θεαίτ. , 153βΆοιστ. , Κατ . ,6 ,5a29-32( "τάξι c,"VS"8ioi ς" : βλ.J.L.Ackrill,Aristotle's Categories and de Interpretation ,Oxford 1963,00.93-5* R.Strömberg , Theophrastea-Studien zur botanischen Begriffsbildung , Göteborg 1937,σσ.29 και 32)'Ποιητ.,7,1450D38Όυρ.,III 2, 300b23'r.UTecop. ,1 3,339b5'II 3 , 358a25-6'Μνήμ. , 2 , 452a3 Άναπν . ,13,477a31 ' Ζώα ιστ.,Ι 6,491al7'I 17,496bl9'Ζώων γεν.,IV 8,776b5'Μεταφ.,ΧΙΙ 11,1038 a33.Βλ.,παραπάνω,σημ.80. 102.Βλ.,παραπάνω,οημ.6 και 9.Ειδικότερα για τον Αναξίμανδρο ( FVS*', Β Ι,τ.1, σ.89,15 :"κατά την του χρόνρυ τάξιν") βλ. C.H.Kahn .Anaximander and the origins of greek cosmology,σσ.166 κ.ε.' G.S.Kirk-J.Ε.Raven , The presocratic philosophers,Cambridge 1957,od.120-1(όπου επιχειρείται η ερμη­ νεία της έκφρασης βάσει μάλλον αβέβαιων ή εξειδικευμένων σημασιών της λέξης "τάξις") . 103.FVS5,21,τ.1,σ.105,25.Το χωρίο παρουσιάζει προβλήματα ως προς την ερμη­ νεία του'οι G.S.Kirk-J.Ε.Raven (ό.π.,σ.229)πιστεύουν ότι η λέξη "κό­ σμος" αποδίδει εμφατικά μάλλον τη σημασία της "τάξεως" κι όχι "της των όλων περιοχής".Εξάλλου,η λέξη "κόσμος" ταυτίζεται με την "τάξιν" του σύμπαντος(ό.π..σ.159'πρβλ.Ξεν.,Απ.,1,1,11 όπου ο "κόσμος" θεωρείται τεχνικός όρος των σοφιστών).Ανάλογα προς τον Πυθαγόρα,βλ.Αναξ.,FVS6, Α 30,τ.2,σ.13,21 :"τήν περί τόν όλον κόσμον τάξιν". 104.Για τον "κόσμον" βλ. C.H.Kahn ,ό.π.,σσ.220κ.ε.Ό.Gigon-L.Zimmermann,PlatonLexicon der Namen und Begriffe.Zürich-München 1975,σ.223' G.S.Kirk , Heraclitus-The cosmic fragments,Cambridge 1954,σσ.309 κ.ε. 105.Ό.π.,τ.Ι,σ.208,σημ.1'η έννοια της τάξης περιέχεται στον "κόσμον" εφό­ σον αυτός "συνδυάζει την έννοια της τάξης,διευθέτησης ή δομικής τελειό­ τητας με την έννοια της ομορφιάς"(σ.206). 106.Βλ.,παραπάνω,σημ.79. 107.Πλ.,Γοργ.,504b.Πρβλ. Γοργ.,Γν56,Β 11,τ.2,σ.292,13 :"ψυχής τάξιν"(βλ.,ό­ μως ,GEL,s.ν.,VI)'Πλ.,Πολιτικ.,294e :"τήν τσΰ λυσιτελοϋντος τοις σώμασι ποείαθαι τάξι ν" 'Γοργ. , 504 c : "τάξεως P S C - Ê V τή ψυχή^.,.τοϋ σώματος τάξεσιν"'504d:"της ψυχής τάξεσιν καί κοσμήσεσιν"'506d:"σκεύους καί σώμα­ τος καί ψυχής [sc.ή αρετή περιγίγνεται] τάξει καί όρθότητι καί τέχνη"' Πολ.,618b:"ψυχής δέ τάξιν". 108.Η σημασία αυτή προκύπτει καθώς κατηγοροποιούνται τα στοιχεία εκείνα.που εμφανίζουν μεταξύ τους ομοιότητες πρρς ένα κεντρικό φαινόμενο'λ.χ. στον "Πολιτικό" του Πλάτωνα (269α)γίνεται λόγος για την κατηγορία εκείνων των όντων ή φαινομένων που "κατά ταύτα καί ωσαύτως εχ£ΐν άεί καί ταύτόν είναι":σε σχέση προς αυτά,διευκρινίζεται ότι "σώματος δέ φύσις ού ταύ­ της τάξεως".Αντί θετά,στον Αριστοτέλη : Ζώων γεν.,III 11,761bl7:"του πυρός είναι τάξιν""Προβλ.,XXVI 26,943al:"τής χειμερίου τάξεως" Ή θ .Μ. , Ι 2,1183 b35:"öoa είς δυνάμεως τάξιν ήκει"Ί 35,1198a27:"των έν αρετής τάξει"' 154

πρβλ.Ζώων μοο.,ΙΙ 9,555c22'Ηθ.Ξ.,VII 12 ,1245a2 . Στον Πλάτωνα, τέλος , η λέ­ ξη "τάξις" συνιστά φόρμουλα με την οποία τελειώνει η διατύπωση μιας κανονικότητας:Νόμ.,802e :"τάξις μέν δη τις αυτη(βλ.England,τ.2,σ.259). σ.269) . 109.Πλ.,Τία.,30a.Βλ. A.E.Taylor , A commentary on Plato's Timaeus,Oxford 1923,σ .3 ' R.D.Archer-Hind , The Timaeus of Plato,New York 1973,0.93' F.M.Cornford ,Plato's cosmology,London-Henley 1937,00.37 και203). 110.Πλ.,Νόμ.,653e'664e. Ill.Βλ.Πολ.,424b:"τό μήτε νεωτεοίζειν περί γυμναστικήν τε καί μουσικήν πα­ ρά τήν τάξιν"'Γοργ.,503e :"εις τάξιν τινά [sc.δημιουργός] έκαστον τίθησιν"'Πολ.,561d:"οϋτε τις τάξις ούτε ανάγκη επεστιν αΰτοΰ τω βίω"'ό37=: "Περσαι δέ σφόδρα μέν χρώνται καί ταϊς άλλαις τρυφαΐς ας ΰμεις αποβάλ­ λετε, έν τάξει δέ μάλλον τούτων"'Νομ.,802c :"τάξιν λαβοϋσα περί μουσαν διατριβή" .Πρβλ. Πυθαγόρειοι,D 3,τ.1,σ.469,9'D 4,o.469,36"D 8,0.474,12' D 9,σ.478,12.Βλ.,παραπάνω,σημ. 8 και 107. 112.Φυσ.,VIII 1,2523ΐ2-3(βλ. W.D.Ross .Aristotle's Physics,Oxford 1936,α. 431' L.Elders .Aristotle's cosmology,Assen 1966,od.284-7).Πρβλ.,Ηράκλ., Α 5,FVS°,τ.1,ο.145,15 :"ποιεί δέ καί τάξιν τινά καί χρόνον ώρισμένον της του κόσμου μεταβολής κατά τίνα είμαρμένην άνάγκην"(βλ. C.H.Kahn , The art and thought of Heraclitus, Cambridge 1979, σσ. 156-7 )' Πλ., Νομ. , 665a: "τη δή της κινήσεως τάξει ρυθμός όνομα ε'ι'η" Έ π ι ν . , 982a: "τό μέν γήινον έν αταξία,τό δ'έκ πυρός έν τάξει πάση κινούμενον"(βλ.C.Mugler,"La philosophie physique et biologique de 1'Epinomis",REG 62(1949) 64-5) Άριατ. ,Φυσ. , II 4,196a28 : "καταστήσασα [sc.δίνη καί κίνησις]είς ταύτην τήν τάξιν τό πάν" Ό υ ρ . , ΙΙΙ2 , 301al'5 : "ή γάρ τάξις ή οικεία των αισθη­ τών φύσις εστίν"'Μετεωρ.,Ι 9,347a5'I 14,351a25·Ζώων γεν.,ΙΙΙ10,760a31: "άεί τό κατά φύαιν έχει τάξιν" "lV4 , 770bl4'Μεταφ. ,ΧΙΙΟ, I075al3:"èni σκεπτέον καί ποτέρως έχει ή τοϋ όλου φύσις τό αγαθόν καί τό άριστον,πότερον κεκεχωρισμένον τι καί αυτό καθ'αΰτό ή τήν τάξιν."Η άμφοτέρως ώσπερ στράτευμα;"(βλ. G.Reale ,ό.π.,σ.304)Ήθ.Ε.,1 8,1218al9-23:"τάξεις καί αριθ­ μοί...πάντα γάρ τάδε τάδε τάξις καί ηρεμία"(αναφέρεται σε "αγαθά" όπως η "δικαιοσύνη" και η "ΰγεία"'βλ. Μ.Woods.Aristotle's Eudemian Ethics, Oxford 1982,00.81-3). 113.Ουρ.,11 14,296a34. 114.Βλ..παραπάνω,σημ.13. 115.Βλ.,παραπάνω,σημ.107. 116.1 3,984bll κ.ε. 117.Ό.π.,15-7(:Αναξ.,FVS6,A 58,τ.2,σ.20,41'βλ. Μ.Schofield ,An essay on Anaxagoras,Cambridge 1980,00.3 κ.ε.).Πρβλ.Πλ.,Νόμ.,966e :"τό περί τήν φο­ ράν,ώς έχει τάξεως,άστρων τε καί όσων άλλων εγκρατής νους εστί τό πάν διακεκοσμηκώς"'Ξεν.,Κυροπ.,8,7,22 :"θεούς γε τους άεί όντας...ο ι καί τήνδε τήν των όλων τάξιν συνέχουσιν άτριβή καί άγήρατον καί άναμάρτητον καί ύπό κάλλους καί μεγέθους άδιήγητον". 155

I I S . Ό . π . , 3 2 κ . ε . Πρβλ. Ο υ ρ . , Ι Ι Ι 2 , S O l a i O : " σ υ μ β α ί ν ε ι ούν α ϋ τ ο ι ς τ ο υ ν α ν τ ί ο ν την μεν άταζ,ίαν ε ί ν α ι κατά φ ύ σ ι ν , τ ή ν δε τ ά ζ , ι ν καί τ ό ν κόαμον παρά φ ύ σ ι ν ' κ α ί τ ο ι ο ύ ό έ ν ως έ τ υ χ ε γ ί γ ν ε τ α ι των κατά φ ύ ο ι ν " . I I S . Β λ . H e i n i m a n n ,σα .89 κ . ε . ' W.K .C . G u t h r i e , 6 . Γ. . , τ . 1 , ασ . 32-3 ' G . S .Kirk , ό . π . , σο.228 κ . ε . 120.49c ( β λ . R . G . B u r y , The P h i l e b u s of P l a t o . C a m b r i d g e 1897, ο . 112).Πρβλ. Δημ . , 3 ,15 : " τ ό γάρ π ρ ά τ τ ε ι ν του λ έ γ ε ι ν . . . ύ σ τ ε ρ ο ν öv -rrj τ ά ς ε ι , π ρ ό τ ε ρ ο ν ττ) δ υ ν ά μ ε ι καί κ ρ ε ΐ τ τ ό ν έ σ τ ι ν " ' { 2 δ ] , 2 4 : " τ ο ύ ς δέ τ ο υ ς δ ν τ α ς ε ι ς την των ούκ όντων νόμων τάζ,ιν ά γ ο ν τ α ς , τ ο ύ τ ο υ ς α τ ι μ ώ ρ η τ ο υ ς π ε ρ ι ο ρ ά ν ; " . 121.V

7 , 1 1 3 5 a l 0 " ß \ . H.H.Joachim , The Nicomachean E t h i c s , Oxford 1955 2 , σ . 156 .

155

Σημειωθείς

III κεφαλαίου

Ια.Για τη χρήση του όρου βλ.M.Rostovtzeff(βλ.,παρακάτω,σημ.57),τ.1,ασ. 181-2 κ.α. 1.CAF.90.3 (τ.2,0.326). 2.17,23-6 Powell (σ.214). 3. Ό . π . ,35 κ.ε.:"ή δυσγένεια κριθΓιΊα κατ ' ανθρώπους , της δ'εύγενεί_ας άΊλμυρόν κατέ ΓτΓ]τυσ<σ>εν'θέλοι δ ' αν ού [δει.'ς] oQÏJ δε την "Ηραν γήμαι πτωχήν έοϋσαν". 4.Φύλαρχος .FGrHist 81 F 2'F 13'F 20 (αναφέρεται, σ'έναν βαθύπλουτο Γαλά­ τη, στο λαό των Ιβήρων κι έναν Θράκα βασιλιά). δ.Περσαίος Κιτ.,FGrHist 584 F 2 (αναφέρεται στους συμμετέχοντες στα "φιλίτια" των λακεδαιμονίων) . 6 .Αρχέμαχος,FGrHist 424 F 1:"καί πολλοί [sc .πενέσταΓ) των κυρι'ων εαυτών εΐσιν εύπορώτεροι". 7.Μύρων .FGrHist 106 F 2:"έπέθηκαν ζημίαν θάνατον και τοις κεκτημένοις έπιτίμιον". 8.Πολ.,36,17,7 (αναφέρεται στο δημογραφικό πρόβλημα σχολιάζοντας την τάση των Ελλήνων να γεννούν ένα ή δύο μόνο παιδιά ώστε να μη διαμοιρά­ ζεται η κληρονομιά και να' είναι οι απόγονοι' τους "πλούσι οι " : "χάρι ν του πλουσίους τούτους καταλιπεΐν καί σπαταλώντας θρέψαι") κ.α. Για τη χρή­ ση του "πλούσιος" βλ.,επίσης,Σφαίρος Βορυσθ..FGrHist 585 F 1 κ.α. 9.Αγαθαρχίδης Κνίδιος.FGrHist 86 F 13:"θεραπεΰσαι τους εύπορους μέχρι της τύχης δεινός". 10.Ποσειδ.,FGrHist 87 F 36(49):"Άθηνίων ό πένης...οικίαν του τότε <μάλιστα> πλουτοΰντος ανθρώπου". 11.Κρατερός,FGrHist 342 F 12. 12.22,20,2 :"γυνή δημότις υπάρχουσα βασίλισσα έγεγόνει"(αναφέρεται στη σύζυγο του Αττάλου Απόλλωνίδα). 13.Δίφίλος,PCG,23,4 (τ.5,ο.62):"καχεξία τις ύποδέδυκεν τους όχλους".Πρβλ. Φιλόχ..FGrHist 328 F 95:"άπό Κέκροπος ούν φησι τους όχλους <λαούς> ώνομάσθαι"(πρόκειται για απόπειρα ετυμολογίας του "λαός" από το "λάων των λίθων",ο Κεκρωψ δηλ. φέρεται να μετρά τους πολίτες από τις συγκεν­ τρωμένες πέτρες)'Ποσειδ..FGrHist37F26:"ό δέ της Αιγύπτου δυνάστης μισούμενος ύπό των όχλων""F 36(49-51):"αυτόκλητος εις την έκκλησίαν των όχλων συνδρομή...συλλαλήσαντες αύτοΓς οι όχλοι καί συνδραμόντες εις τό θέατρον"-(50):"περιβλέψας κυκληδόν τό πλήθος". 14.15,21,1-2 :"δτι Μολπαγόρας ήν παρά τοΓς Κι(αν)οΓς,άνήρ καί λέγειν καί πράττειν ικανός,κατά δέ τήν α'ίρεσιν δημαγωγικός καί πλεονέκτης. "Ος προς χάριν ομιλών τω πλήθει καί τους εΰκαιροϋντας τοΓς βίοις υποβάλλων 157

τοις οχλοις,καί τινάς μεν εις τέλος aveu ρών,τινάς 5ε φυγαδεύων καί τάς ουσίας τούτων δημεύων καί διαδιδούς τοΓς πολλοΓς,ταχέως τω τοιούτω τρόπω περί έποιήαατο μοναρχικήν έξουσίαν". 15.Πρβλ. και. Δωσιάδας , FGrHisr.458 F 2 :"διανέμουσιν οι προεοτηκότες της πό­ λεως" . 16 . 6,9,1 :"έπειδάν γάρ τις συνθεασάμενος τόν φθόνον και τό μΓσος κατ'αύτών τό παρά τοΓς πολίταις υπάρχον,κάπειτα θαρρήση λέγειν η πράττειν τι κα­ τά των προεστώτων, παν έτοιμον καί αυνεργόν λαμβάνει, τό πλήθος" .Για τη χρήση του όρου στον Πολύβιο πρβλ.j.Deiniger,Der politische Winderstand gegen Rom in Griechenland,Berlin-New York,ö.18"G.A.Lehmann,"Erwägungen zur Struktur des achaiischen Bundesstaaates",ZPE 51(1983)244,σημ.18. l7.FGrHist 334 F 8. 18.6,9,5. 1 9 . Ν ύ μ φ ΐ ς . F G r H i s t 432 F 5 b ' Ι π π ί α ς Ε ρ υ θ ρ . , F G r H i s t 421 F 1 ( 7 4 ) : " ο " έκαλοοντο δ ι ά τό π ε ρ ί τ ά ς θ ε ρ α π ε ί α ς ε ί ν α ι των ε π ι φ α ν ώ ν π ρ ό κ υ ν ε ς καί κ ό λ α κ ε ς " . 2 0 . F G r H i s t 87 F 1 5 ( 4 ) . f , , , f r 2 1 . Έ τ σ ι , δ ε ν ε ί ν α ι τ υ χ α ί ο ό τ ι στον Πολύβιο γ ί ν ε τ α ι λ ό γ ο ς γ ι α " ο υ δ ε ν ό ς δ ε ύ ­ τερον" πολίτη και ως προς τον πλούτο και ως προς την καταγωγή ( 7 , 1 0 , 2 : " ο ύ δ ε ν ό ς ήν jsc.Γοργός] δ ε ύ τ ε ρ ο ς Μεσσηνίων πλουτω κ α ί γ έ ν ε ι " ) . 22.Απολλόδωρος Αθ. , F G r H i s t 244 F 5 9 : " ε ί ς τ η ν Ά σ ί α ν ά π η ρ ' , έ κ ε ΐ δ'εύημερών καί των κ α θ α υ τ ό ν φ α ι ν ό μ ε ν ο ς πολυχούσ [ τ α τ ο ς " . 23.IG X I I . 5 , 8 6 9 , 3 0 - 1 . Β λ . L . R o b e r t , O p e r a minora selecta,Amsterdam 1969,τ.2, σο.109 κ . ε . 2 2 4 . I G I I / H I .1,1329,12-4: " έ φ ρ ό ν τ ι σ ε ν δέ τοϋ καί τ ο υ ς δ η μ ο τ ι κ ο ύ ς μ ε τ έ χ ε ι ν των δεδομένων ύπό των όργεώνων φ ι λ ά ν θ ρ ω π ω ν " . Β λ . Ι . Τ ο υ λ ο υ μ ά κ ο ς , " Π ρ ο ι κ ο δ ό τ η σ η ,,απόρων ν ε α ν ί δ ω ν ' ' στην αρχαία ε λ λ ά δ α " , Τ ι μ η τ ι κ ό ς τόμος Σ.Γ.Καψωμένου, Θεσσαλονίκη 1 9 7 5 , σ . 1 4 3 , σ η μ . 2 . Με ανάλογη σημασία φ α ί ν ε τ α ι να χ ρ η σ ι μ ο ­ π ο ι ε ί τ α ι ο όρος και σ τ ι ς γ ρ α μ μ α τ ε ι α κ έ ς π η γ έ ς ( β λ . Δ ω σ ι ά δ α ς , F G r H i s t 458 F 2 : " τ ή ν δ ' έ π ι μ έ λ ε ι α ν έ χ ε ι τοϋ σ υ σ σ ι τ ί ο υ γ υ ν ή , τ ρ ε ι ς ή τ έ τ τ α ρ α ς των δ η ­ μοτικών π ρ ο σ ε ι λ η φ υ ϊ α προς τάς υ π η ρ ε σ ί α ς " ) . 25 . E . F a b r i c i u s - C . S c h u c h h a r d t - M . F r a n k e 1 , D i e I n s c h r i f t e n von Pergamon, A l t e r t ü m e r von Pergamon V I I I . 2 . B e r l i n 1 8 9 5 , a p . 2 5 2 , 1 9 - 2 0 . 26.0GIS 3 2 9 , 1 7 - 8 . 27.IG X I . 4 , 1 0 5 2 , 3 - 6 . Β λ . L . R o b e r t , ό . π . , O d . 1 1 1 - 2 ' ε π ί σ η ς , P . H e r m a n n , " D i e Selbst­ d a r s t e l l u n g d e r h e l l e n i s t i s c h e n S t a d t i n den I n s c h r i f t e n : I d e a l und Wir­ k l i c h k e i t " , Π ρ α κ τ ι κ ά του Η ' δ ι ε θ ν ο ύ ς σ υ ν ε δ ρ ί ο υ ε λ λ η ν ι κ ή ς και λ α τ ι ν ι κ ή ς ε ­ π ι γ ρ α φ ι κ ή ς ,Αθήνα 1 9 8 4 , τ . 1 , 0 . 1 1 8 , σ η μ . 3 8 . 2 8 . 0 χ α ρ α κ τ η ρ ι σ μ ό ς " δ α ψ ι λ ε ϊ ς " δηλώνει τον άνθρωπο που ζ ε ι σε συνθήκες α­ φ θ ο ν ί α ς υ λ ι κ ώ ν αγαθών,με τρόπο ά ν ε τ ο ή ακόμη και σπάταλο ( β λ . G E L , s . ν . " δ α φ ί λ ε ι α " ) . Μ ε τ ο ν όρο αυτό χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ι ε ν δ ε ι κ τ ι κ ά οι ε υ δ α ί μ ο ν ε ς κ ά τ ο ι κ ο ι τ η ς ο υ τ ο π ί α ς του Ιαμβούλου ( Δ ι ό δ . Σ . , 2 , 5 9 , 1 : " π ά ν τ ε ς δ ' ο ΐ κ α τ ο ι κ ο ϋ ν τ ε ς . . . δ α ψ ι λ ε ΐ ς έ χ ο ν τ ε ς πάντων χ ο ρ η γ ί α ς α υ τ ο φ υ ε ί ς " ) . 2 9 . 8 , 1 - 9 , 3 : " τ ο υ ς ε π ι φ α ν ε ί ς κατά γ έ ν ο ς καί δ ι ' ά ρ ε τ ή ν έ π α ι ν ο υ μ έ ν ο υ ς καί χρήμασιν ώς έν τ ο ι ς τ ό τ ε κ α ι ρ ο ϊ ς ε ύ π ο ρ ο υ ς , ο ί ς ήδη παΓδες ή σ α ν , δ ι ώ ρ ι ζ ε ν από τών άσημων καί τ α π ε ι ν ώ ν καί α π ό ρ ω ν . Έ κ ά λ ε ι δέ τ ο υ ς μεν έν τή κατα158

δεεστέρα τύχη πληβείους,ώς δ'αν "Ελληνες εί'ποιεν δημοτ ι κούς ' τους δ'έν τη κρείττονι πατέρας εί'τε διά τό πρε'σβεύειν ηλικία τών άλλων, εί'θ ' δτ ι παΓδες αύτοΓς ήσαν,εί'τε διά την έπιφάνει.αν τοϋ γένους,εί'τε διά πάντα ταυτα'έκ της Αθηναίων πολιτείας,ώς αν τις εικάσειε,τής κατ'εκεΓνον τόν χρόνον έτι διαμενούσης τό παράδειγμα λαβών.Εκείνοι μέν γάρ εις δύο μέρη νείμαντες τό πλήθος εΰπατρίδας μέν έκάλουν τους έκ των επιφα­ νών οϊκων και χρήμασι δυνατούς,οίς ή της πόλεως άνέκειτο προστασία, άγροίκους δέ τους άλλους πολίτας,ο'ί των κοινών ούδενός ήσαν κύριοι* σύν χρόνω δέ καί ούτοι προσελήφθησαν έπί τάς αρχάς.0Î μέν δή τά πιθανώτατα περί της Ρωμαίων πολιτείας ίστοροΰντες διά ταύτας τάς αιτίας κληθήναί φασι τους άνδρας εκείνους πατέρας καί τους έκγόνους αυτών πα­ τρικίους,οί δέ προς τόν 'ίδιον φθόνον αναφερόντες τό πράγμα καί διαβάλλοντες εις δυσγένειαν την πόλιν ού διά ταύτα πατρικίους εκείνους κλη­ θήναί φασιν,άλλ'δτι πατέρας είχον άποδείξαι μόνοι,ώς των γε άλλων δρα­ πετών δντων καί ούκ εχόντων όνομάσαι πατέρας ελευθέρους... Ό δέ Ρωμύ­ λος επειδή διέκρινε τους κρείττους άπό των ήττόνων,ένομοθέτει μετά τού­ το καί διέταττεν,ά χρή πράττειν έκατέρους...τους δέ δημοτικούς τούτων ...γεωργείν δέ καί κτηνοτροφεΐν καί τάς χρηματοποιούς έργάζεσθαι τέχνας,ί'να μή στασιάζωσι ν ,ωσπερ έν ταϊς αλλαις πόλεοιν,ή των εν τέλει προπηλακιζόντων τους ταπεινούς ή των φαύλων καί άπορων τοις έν ταϊς ΰπεροχαϊς φθονούντων.. .εκείνοι [sc .πατρίκιοι]] μέν γάρ ύπεροπτικώς έχρώντο τοις πελάταις έργα τε έπιτάττοντες οΰ προσήκοντα έλευθέροις... Έκάλουν δέ Αθηναίοι μέν θήτας τους πελάτας έπί της λατρείας,Θετταλοί δέ πενέστας όνειδίζοντες αύτοΐς ευθύς έν τη κλήσει τήν τύχην.Ό δέ Ρω­ μύλος έπικλήσει τε εύπρεπεΐ τό πράγμα έκόσμησε πατρωνείαν όνομάσας τήν των πενήτων καί ταπεινών προστασίαν". 30.Εντύπωση προκαλεί στην ορολογία του Διονυσίου Αλικαρνασσέως η συχνή εδώ χρήση επιθέτων με πρόδηλο αρνητικό περίεχόμενο("ασημοι","ταπεινοί", "φαϋλοι").Το φαινόμενο αυτό έχει μάλλον ευρύτερη διάδοση κατά την αυ­ τοκρατορική εποχή έναντι των προγενέστερων περιόδων.Έτσι,ενδεικτικά, ο Δίων Χρυσόστομος στο βραχύ λόγο του "Περί πλούτου"(79,1-3 Arnim) σε αντίθεση προς τους "πλουσίους καί πολλά χρήματα έχοντας" κάνει λόγο για "δούλους ταπεινούς καί πένητας","πάνυ ταπεινούς τε καί αθλίους". Την τόσο έντονη αυτή διάκριση διαπιστώνουμε και έναντι των "ευπατρι­ δών",οι οποίοι αντιδιαστέλλονται στον Διονύσιο Αλικαρνασσέα προς τους "θήτας καί ανέστιους"(Ρωμ.Αρχ.,9,44,7:"τότε δέ νόμους είσφέροντες οί θήτες καί ανέστιοι κατά των ευπατριδών τυραννικούς καί άνισους"). 31.Έτσι,στον Ηρωδιανό,1,6,3 :"τήν βασίλείον έστίαν τών ευπατριδών πλουσί­ ων" . 32.Ιωσ.,Αρχ.,19,2 :"εύπατρίδαι καί προγόνων έπιφανείαις τιμώμενοι" "Αππ., Ιταλ.,9 :"Μάρκος Μάλλιος ευπατρίδης"'Πλούτ.,Ποπλ.,18,2 :"έκ ευπατριδών περιπορφύρους δέκα"Ήρωδ.,1,2,2 :"τους γένους μακραϊς διαδοχαΓς εύπατρίδας" 'Δίων Κ.,52,42,5 :"εύπατριδών γένος".Πρβλ.Ιώσ.,Αρχ.,18,266 :"πλεΓστα γάρ άνήρ εις ούτος Ρωμαίων τους εύπατρίδας εΐργάσατο δεινά""Αππ., Μιθρ.,93 :"γύναια παροδεύοντα τών ευπατριδών"'Πλούτ.,Φάβ.,16,6Άιμ.Παύ­ λος ,2,1 ' Όθ.,5,1 :"ευπατρίδης άνήρ"Ήρωδιαν.,2,3,2 :"ευγενείας χάριν πο­ λύ τών ευπατριδών άπελείπέτο"'Δίων Κ.,53,17,10'73,5 ,1 κ.α. Επίσης,ιδι­ αίτερα,Δίων Κ.,46,45,4 :"ανδρών τών τάς εύπάτριδας αρχάς εχόντων". 159

33.Βλ.DELL,s.v."pateΓ",σ.863'DELG,s.ν."πατήρ", 864 a . 34.1,1. 35.3λ.Διóò.Ζ.,4,21 , 2 :"τών νϋνγάρ ευγενών ανδρών τό των Πιναρίων ονομαζόμε­ νων γένος παραμένει παρά τοΓς Ρωμαίοι ς"'Φιλ.,Ιώο.,106 :"άνδρα ελεύθερον και ευγενή" Ί ώ ο . ,Αρχ . , 7 , 7 : "τούτων οι! μέν εννέα [sc . παίδες j iE, εύγενίδων ήοαν γεγονότες , ους δε τελευταίους εΐρήκαμεν δύο εκ παλλακίδων" ' 10 ,186 : "τους ευγενέστατους λαβών των 'Ιουδαίων παϊδας" 'Πλούτ . , Αν·τ . , 12 ,1 : "των ευγενών νέοι πολλοί καί των αρχόντων"'Κατ.,3,1'Δίων Κ.,48,20,2 :"ευγε­ νών παίδων"'53,1,5'59,11,2 κ.α. Πρβλ.,παρακάτω,σημ.49 . 36.Στη χρήση του όρου αυτού απηχείται και κατά την αυτοκρατορική περίοδο το περιεχόμενο που φαίνεται να είχε κατά την κλασοική δημοκρατική πε­ ρίοδο.Δυο παραδείγματα είναι στο οημείο αυτό χαρακτηριστικά:ο Πλούταρ­ χος ταυτίζει τον "δήμον" με τους "ακτήμονας" που απαιτούν "γης άναδααμόν" επικαλούμενοι ότι η "πενία" αποτελεί "αρχή δουλείας" (Δίων,37,3: "προκαλείσθαι τόν δήμον επί γης άναδαομόν,ώς ελευθερίας αρχήν ούσαν την Ìσότητα,δουλείας δέ τήν πενίαν τοις άκτήμοσι")*από την άλλη,ο Λουκια­ νός αναφέρεται οτην εξουσία του "δήμου" επί των πλουσίων.παράσταση που ανακαλεί την περίοδο της ριζοσπαστικής μάλλον δημοκρατίας (Όνειρ.,22: "σύ μέν του δήμου ων άναβάς εις εκκλησίας τυραννεϊς των πλουσίων"). Γενικά,για τη χρήση του όρου πρβλ.Λουκ.,Κρόν.,2:"ιδιώτης ευθύς εΐμι καί που του πολλοΰ δήμου ει ς"'Αιλ.,Ποικ. ιστ.,2,1 :"ό μέν [sc.Σωκρά­ της^ ήγωνία καί έδεδίει πάνυ σφόδρα εις τόν δήμον παρέλθει ν τό μειράκιον [sc . ' ΑλκιβιάδηνΊ " κ.α. 37 .Ρωμ.Αρχ . ,6 , 30 ,3 .Πρβλ. 6 ,88 ,4: "διαγράψαι παρακληθείς τόν νόμον τοϊς δημοτικοΐς καθ'ον άποδείζουσι τάς αρχάς" κ.α. 38.Κάμ.,39,1. 39.Κάτ.Ν.,33,3. 4 0 . Ε μ φ . , 1 , 2 4 . Πρβλ. 1, 25 κ . α . ' Π λ ο ύ τ . , Κ ά μ . , 4 2 , 1 : " β ι α ζ ό μ ε ν ο ν έκ των δημοτών υπατον ά π ο δ ε ΐ ξ α ι παρά τ ό ν καθεστώτα ν ό μ ο ν " κ . α . Πρβλ. και τη χρήση του θηλυκού " δ η μ ό τ ι ς " στον Δίωνα Κ . , 6 2 , 1 5 , 4 : " ο ύ χ όπως δ η μ ό τ ι δ ε ς αλλά καί α ύ τ α ί αϊ ε υ γ ε ν έ σ τ α τ ο ι καί κόραι καί γ υ ν α ί κ ε ς " . 4 1 . Ε ί ν α ι β έ β α ι α π ε ρ ι τ τ ό να δ ι ε υ κ ρ ι ν ι σ θ ε ί ό τ ι ο όρος α υ τ ό ς διατήρησε και την π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή ο υ δ έ τ ε ρ η σημασία του συνόλου των π ο λ ι τ ώ ν , ό π ω ς εξάλλου και ο " δ ή μ ο ς " ( Η ρ ω δ ι α ν . , 2 , 7 , 3 : " τ ό πλήθος σ υ ν ι ό ν έ κ κ λ η σ ι ά ζ ε ι " ' 5 : " τ α ϊ ς του δήμου σ υ ν ό δ ο ι ς " κ . α. ) .Παράλληλα,δεν έχασε τη συχνά α ρ ν η τ ι κ ή του χ ρ ο ι ά , ό π ω ς λ . χ . στον αφορισμό του Ιώσηπου ( Α ρ χ . , 6 , 4 3 ) : " ά ν ό η τ ο ν τό π λ ή ­ θος καί δύσκολον έ ξ ε λ ε ΐ ν τής δ ι α ν ο ί α ς κ ρ ί σ ι ν " κ . α . 4 2 . 1 2 , 2 5 , 2 . Η χ ρ ή σ η , β έ β α ι α , τ ο υ όρου γ ι α τ ο υ ς π λ η β ε ί ο υ ς ε ί ν α ι π α λ α ι ό τ ε ρ η ' β λ . Π ο λ . , 6 , 1 5 , 1 1 : " μ ή τ ε τ ή ς συγκλήτου μήτε τ ή ς τοϋ πλήθους ε ύ ν ο ι α ς " . 4 3 . 4 3 , 5 1 , 3 . Π ρ β λ . 4 3 , 4 8 , 4 : " ο ί άγορανόμοι οι έκ του π λ ή θ ο υ ς " κ . α . Γ ε ν ι κ ά , γ ι α τη χρήση του " π λ ή θ ο ς " π ρ β λ . Δ ί ο ν . Α λ . , Ρ ω μ . α ρ χ . , 4 , 7 1 , 3 : " τ ό πλήθος ώρμημένον καταλϋσαι τήν μοναρχί αν" 'Δίων Κ. , 37 , 5 1 , 1 : " τ ή ν τ ε ε ύ γ έ ν ε ι α ν έζ,ωμόσατο H s c . P . C l o d i u s P u l c h e r l καί προς τά τ ο υ πλήθους δ ι κ α ι ώ μ α τ α " . Ε π ί σ η ς , Δ ί ο ν . Α λ . , Ρ ω μ . α ρ χ . , 7 , 1 6 , 1 : " σ υ ν η γ ω ν ί ζ ε τ ο δέ τ ο ι ς μέν i s c . δ ή μ α ρ χ ο ι ς] ή πληθύς jjsc . δ η μ ό τ α Π έπιβοώσα" κ . α . 160

44.Ρωμ.αρχ.,5,2,2'32,1. 45.41,7,1 (πρβλ.60,7,3).Ετη σης,43,21,7:"και έπί τω δήμω τω τε ό μ ί λ ω " ' 2 5 , 2 : " έ κ του ο μ ί λ ο υ τ ι ν έ ς " ' α λ λ ά και με γ ε ν ι κ ό τ ε ρ η σημασία βλ. Α π π . , Ε μ φ . , 2, 118: " α ϊ π λ έ ο ν ε ς ά ρ χ α ί και πολύς ό μ ι λ ο ς άλλος άστων καί ξένων καί πο­ λύς θεράπων καί έ ξ ε λ ε ύ θ ε ρ ο ς " κ . α . Γ ι α την π ο ι κ ι λ ί α αποδόσεων του όρου " ρ 1 β 0 5 " , β λ . D.Magie,De Romanorum i u r i s p u b l i c i s a c r i q u e v o c a b u l i s s o l e m n i b u s i n graecum sermonem c o n v e r s i s , L e i p z i g 1 9 0 5 , s . v . " p l e b s " . 4 6 . S y l l , 8 5 8 , 1 0 ( βλ. , ι δ ι α ί τ ε ρ α , σημ. 3 ) . Πρβλ. 862 , 7 [ίίειραι ε ύ ς ,Β ' μ · Χ · αι J : " Τ ι β . Κ λ . " Α π π ι ο ν Ά τ ε ί λ ι ο ν Βραδούαν Ρ η γ ι λ λ ο ν Ά τ τ ι κ ό ν Μαραθώνιον ε ύ π α τρίδην,τόν εύεργέτην".Επίσης,Δίων Κ.,2,9,4(: 2 ω ν . , 7 , 8 , 5 ) ' 4 6 , 2 2 , 3 κ.α. 47.Mon. Ane. Gr. , 7 , 2 1 [ p o s t μω".

13/4μ.Χ.[] .Πρβλ .8 ,17 : "τω σ ε ι τ ο μ ε τ ρ [ou] μένω δ ή ­

48.Mon. A n c . G r . , 8 , 1 0 f p o s t 13/4μ.Χ Γ\ .Πρβλ . Αππ . ,Εμφ . , 1, 3 0 : "ό δε δ χ λ ο ς έβόα ώς γ ε ν ο μ έ ν η ς έν εκκλησία β ρ ο ν τ ή ς " .

πολιτικός

4 9 . Ε ν δ ε ι κ τ ι κ ά β λ . " ε υ γ ε ν ή ς καί εΰνους π ε ρ ί την π α τ ρ ί δ α " ( Ι Κ 1 3 , 7 0 8 , 6 Γ'Εφεσος] ) ' " σ π ο υ δ α ί ο ς , ε υ γ ε ν ή ς καί εΰσχήμων"(ΙΚ 31,72 , 2 [ κ λ α υ δ ι ο υ π ο λ ι ς_| ) ' " α ­ γ α θ ό ς , ε υ γ ε ν ή ς καί φ ι λ ό π α τ ρ ι ς " (ΙΚ 27 , 6 , 2 (Προυσιάς , 212 μ.Χ.[))* " ε υ ­ γ ε ν έ σ τ α τ ο ς " ( ΙΚ 1 1 . 1 , 2 7 , 3 7 4 [ Έ φ ε σ ο ς , 1 0 4 μ . χ / ] '0GIS 5 6 8 , 4 [ τ λ ώ ς Λ υ κ ί α ς , 244 μ.χΓ] ) ' " ε ΰ γ ε v ε σ τ ά τ η " ( I G V . 1 , 5 8 9 , 3 * 5 9 0 , 1 [ λ α κ ω ν ί α , Β ' μ . Χ . α ι .[] ) κ . α . 5 0 . Ε ν δ ε ι κ τ ι κ ά βλ. " α ξ ι ό λ ο γ ο ς " ( S y l l , 796Α, 5 (Επίδαυρος , 35/6 μ .X 7\ ) ' " ά ξ ι ο λ ο γ ώ τ α τ ο ς " ( Ι Κ 13 , 897 ,10 ^Εφεσος" 1 ) ' " λ α μ π ρ ό τ α τ ο ς πάτρων-δι ασημότατοι δ ε κ ά • πρώτοι " ( S y l l 3 , 9 0 2 , 8 - 1 5 [Ρώμη, 315-30 μ. Χ Γ] ) ' " δ ι α σ η μ ό τ α τ ο ς " ( ΙΚ 13,740Α,3 [['Εφεσος , Β ' μ . Χ · αι . [ ] ) ' " σ π ο υ δ α ί ο ς " ( ΙΚ 13 , 690 ,10 Γ'Εφεσος , e 150 μ.χΤ] ) . Ε π ί σ η ς , " α ρ ι σ τ ο ς " ( ΙΚ 14 ,1390 ,8 ['Εφεσος[] ) , "άσύνκρ~ιτος" ( ΙΚ 1 3 , 6 7 2 , 2 4 [ / Ε φεσος ,166 μ.Χ.[] ) ' " γ έ ν ν α ι ό τ α τ ο ς - σ ε μ ν ό τ α τ ο ς " ( ΙΚ11.1,12 ,18-9 Γ'Εφεσος , Β ' μ . Χ · α ι . J ) * " ε π ι φ α ν ή ς " ( ΙΚ Ιΐ.χ, 12,7 ^Εφεσος, Β'μ·Χ·<η .J ) ' " δ ι α σ η μ ό τ α τ ο ς - ε π ι φ α ν έ ­ σ τ α τ ο ς " ( S y l l 3 ,796Β, 10-1 [Επίδαυρος, e .40 μ.Χ-j]) ' " ε ΰ σ χ η μ ο ν έ σ τ α τ ο ς " (σε α ν ­ τ ι δ ι α σ τ ο λ ή προς τ ο υ ς " γ ε ω ρ γ ο ϋ ν τ α ς " :0GIS , 669 ,6[Αι'γυπτος ,68 μ.Χ.[] ) * " φ ι λ ό τ ε ι μ ο ς " ( Ι Κ 1 1 . 1 , 2 7 , 8 |_Έφεσος , 104 μ . Χ - j ) κ . α . Ι δ ι α ί τ ε ρ α , η συχνή χρήση υ π ε ρ ν ε τ ι κ ώ ν , π ο υ σ υ ν δ έ ε τ α ι ασφαλώς με την α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ο π ο ί η σ η της κ ο ι ν ω ­ ν ί α ς , θ α μπορούσε να γ ί ν ε ι α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο α υ τ ο τ ε λ ο ύ ς μ ε λ έ τ η ς . 51.Βλ.,παραπάνω,κεφ.Ι,σημ.79. 52 .Η-θ. , 8 1 5 a : " α ' ί τ ι ο ν δέ τ ο ύ τ ο υ μάλιστα π λ ε ο ν ε ξ ί α καί φ ι λ ο ν ι κ ί α των πρώτων' ή γάρ έν ο ί ς βλάπτουσι τους έ λ ά τ τ ο ν α ς ε κ β ι ά ζ ο ν τ α ι φ ε ύ γ ε ι ν τήν π ό λ ι ν ή π ε ρ ί ών δ ι α φ έ ρ ο ν τ α ι προς αλλήλους ούκ ά ξ ι ο ϋ ν τ ε ς έν τ ο ι ς π ο λ ί τ α ι ς ε χ ε ι ν έ λ α τ τ ο ν ε π ά γ ο ν τ α ι τους κ ρ ε ί τ τ ο ν α ς " . Γ ι α τη χρήση τ ο υ "πρωτεύω" β λ . , ό . π . , 8 0 5 c : " τ ό μέν γάρ άνδρί χρηστω καί δ ι ' ά ρ ε τ ή ν π ρ ω τ ε ύ ο ν τ ι προσμάχεσθαι κατά φθόνον,ώς ΠερικλεΓ Σ ι μ μ ί α ς , Ά λ κ μ έ ω ν δέ 9 ε μ ι σ τ ο κ λ ε ΐ , Π ο μ π η ί ω δέ Κ λ ώ δ ι ο ς , Ε π α μ ε ι ν ώ ν δ α δέ Μενεκλείδης ό ρ ή τ ω ρ " . 5 3 · Σ χ ε τ ι κ ά με τον όρο " π ρ ώ τ ο ι " . σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η χωρίων και ι σ τ ο ρ ι κ ό σ χ ο ­ λ ι α σ μ ό βλ. στους L . R o b e r t , H e l l e n i k a 1 3 ( 1 9 6 5 ) . P a r i s 1 9 6 5 , σ σ . 2 1 2 - 3 ' D.Magie,Roman r u l e i n A s i a M i n o r , P r i n c e t o n - N e w J e r s e y 1 9 5 0 , τ . 2 , ö . 1 3 9 4 , σ η μ . 6 8 ' J . Η . O l i v e r , T h e r u l i n g power.TAPhS 4 3 . 4 ( 1 9 5 3 ) 9 5 3 κ . ε . " A . B a l l a n o , I n s c r i p t i o n s d' époque i m r é r i a l e du L é t ô o n , F o u i l l e s de Xanthos V I I , P a r i s 1981,σ.238.Πρέπει παράλληλα να τ ο ν ι σ θ ε ί ό τ ι ο όρος αυτός απαντά και ως ονομασία σ υ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ αξιώματος ( " δ ε κ ά π ρ ω τ ο ι " ) ' βλ. M . R o s t o v 161

tzeff.The social and economic history of the Roman Empire.Oxford 2 19 5 7 , τ. 1 , 00.290-1 *D .Magie , C . π. , τ . 1,0. 643 και τ . 2 , σο . 1515-7 , σημ . 4S . 54.IG XII .7,392,12-3. 55 .IG X I I . 7 , 3 9 5 , 8 - 1 1 . 56.CIG 4380 f,14. 5 7 . Β λ . ΜΑΜΑ V I I I , 4 6 8 , 7 - 9 " 4 7 1 , 5 - 6 ' 4 8 3 , 7 - 9 ' 5 2 8 ,6-8 ("γένους (του) πρώτου και συνεκτικότος την π α τ ρ ί δ α ( a u f . n ó À i ν ) " ' π ρ β λ . ό.π.,485,4-6 και Τ.Rei­ nach ,"Inscriptions d'Aphrodisias",REG 1 9 ( 1 9 0 6 ) 1 3 0 - 1 , α ρ . 5 9 , 8 ) ' M A M A V I I I , 481,8-9*482,8-9 ("γένους πρώτου και έ ν δ ο ξ ο υ " ) ' 4 7 7 , 5 - 6 498,3-5 ("γέ­ νους πρώτου καί ενδοξότατου(καί σ υ ν ε κ τ ι κ ό τ ο ς την πατρίδα)")'492b,7-8 ("γένους πρώτου καί λ α μ π ρ ο ύ " ' π ρ β λ . 4 9 2 a , 5 ' 4 9 2 c , 7 - 1 0 ) ' 4 7 0 , 5 - 7 ("γένους πρώτου καί επισημότατου καί ουνεκτικότος τ η ν π ό λ ι ν " ) ' 5 1 3 , 4 - 7 ("γένους καί αξιώματος του πρωτεύοντος έν τη π α τ ρ ί δ ι " ' π ρ β λ . Τ.Reinach,ό.π.,ο . 2 1 1 , α ρ . 9 1 , 4 - 6 ) . Π ρ β λ . , ε π ί ο η ς , τ ο ν χ α ρ α κ τ η ρ ι σ μ ό του " Λ υ κ ι ά ρ χ ο υ " Οπραμόα "διασημότατος Λυκιάρχης καί έκ τοϋ π ρ ω τ ε ύ ο ν τ ο ς έν τη επαρχεία γ έ ν ο υ ς " σε επιγραφές της Ροδιαπόλεως περί τα μέσα του Β'μ.Χ. αι.(ΤΑΜ 11.3,905, X V I I I Β,8-9 κ.α.* βλ.Α.Bailand,ό.π.,σ.238 και σ η μ . 1 0 1 ) . 5 8 . Δ ί ο ν . Α λ . , Ρ ω μ . α ρ χ . , 1 , 8 5 , 3 ( π ρ β λ . 1 1 , 2 8 , 4 : " ο ύ δ ' ά ξ ι ω ν έκ δημοτικού γένους άρμόσασθαι γάμον δι ' ΰ π ε ρ ο ψ ί α ν " ) 'Δίων Κ . , 5 2 , 4 2 , 5 . Πρβλ. Δίων Κ , , 7 9 , 2 4 , 1:"καί ή μέν Γεο.'ΐουλίαΊ ούτω έκ τοϋ δημοτικού γένους επί μέγα ά ρ ν ε ϊ σ α , κ ά ν τη του ανδρός ηγεμονία περιαλγως πάνυ διά τόν Πλαυτιανόν ζήσασ α " κ.α. 59.Ρωμ.αρχ.,4,22,4. 6 0 . F G r H i s t 63 F 3 (:Διόδ .Σ.,5,45,3):"την δ'δλην π ο λ ι τ ε ί α ν εχουσι τριμερή" καί π ρ ώ τ ο ν υπάρχει μέρος παρ'αύτοΐς τό τ ω ν ίερέων.προσκειμένων αύτοίς των τεχνιτών'δευτέρα δέ μερίς υπάρχει τ ω ν γ ε ω ρ γ ώ ν ' τ ρ ί τ η δέ των σ τ ρ α τ ι ω τ ώ ν . π ρ ο σ τ ι θ ε μ έ ν ω ν τών νομέων".Για το κοινωνικό πλαίσιο της σ ύ ν ­ θεσης αυτής της ελληνιστικής ουτοπίας β λ . Α . F u k s , " P a t t e r n s and types of social-economic r e v o l u t i o n in Greece from the fourth to the second c e n t u r y B.C.",Anc.Soc. 5(1974)67 κ . ε . 61.Ρωμ.αρχ.,2,8,2. 62.Είναι τουλάχιστον πιθανή η επίδραση στη χ ρ ή σ η αυτή του λατινικού όρου " p a r s " ή " p a r t e s " που απέδιδε την έννοια του " κ ό μ μ α τ ο ς " ("partes p o p u ­ l ä r e s " κλπ.)"βλ. O L D , s . ν . , 1 6 , a καί b . 6 3 . Ρ ω μ . α ρ χ . , 1 1 , 5 9 , 2 " 8 , 8 1 , 1 . Π ρ β λ . , ό μ ω ς , 2 , 6 2 , 3 ( : " ή ν δέ T L τοϋ δημοτικού μ έ ­ ρος ο ύ κ ολίγον έκ τών νεωστί προσεληλυθότων-" ) όπου ο όρος "μέρος" δεν φ α ί ν ε τ α ι να έχει καν πολιτική σημασία ( β λ . , ω σ τ ό σ ο , D . M a g i e , D e Romano­ rum . . . , ό. π. ) . 64.5,396b2-4. 65.Βλ.,παραπάνω,κεφ.Ι,σημ.201 κ.ε. 66.Βλ.w.Nestle,"Die

fabel des Menenius A g r i p p a " , Κ Ι ΐ ο

21(1927)356.

6 7 . Έ τ σ ι , μ ε τη σημασία της " δ ι ά τ α ξ η ς , σ ε ι ρ ά ς " , β λ . Δ ί ο ν . Θ ρ . , 6 3 0 :"τά δέ αυτά fsc.γράμματα] καί στοιχεία καλεΓται διά τό εχειν σ τ ο Γ χ ό ν τίνα καί τά-

162

ζ,ι ν" " 637 : "τακτι κόν δε έστι τό τάξιν δηλοϋν,οίον πρώτος δεύτερος τρί­ τος" * 642'643'Ψευδο-Αρχ. ,23,17 :"ή δε τάξις αυτών ώδε έχει.Πρώτη u£v γάο τέτακται ή ουσία...δευτέρα δέ ή ποιότης... τρίτον ή ποαότης" ' επί σης, Όκελ .Λ . , 8 : "αϊ τάξεις αϊ συμμετρίαι σχηματισμοί -θέσεις διαστάσεις δυνά­ μεις" κ.α. Απ'εδώ φαίνεται να προκύπτει και η σημασία της "θέσης,τοποτ θέτησης"'βλ. Ά λ ε ξ . , CAF , 268 , 6 ( · 2 ,σ .396 ) : "των επτά νήσων .. .Λέσβος δέ τάξιν έβδόμην λαχοϋσ ' έχει "' επιτύμβια Πλάτωνος Παλ. Ανθ . , 7 , 61·_Σιμί ας_] : "ψυχή δ'άθάνατον τάξ,ιν έχει μακάρων" και Πλ. Ανθ . , 31 |_Σπεύσι ππος] : "ψυχή δ'ίσόθεον(ων;) τάξιν έχει μακάρων" κ.α. Επίσης,πρβλ. την έκφραση "εΐθισμένη τάξις"(δηλ. η συνήθης σειρά εξιστόρησης των γεγονότων) στον Πο­ λύβιο (βλ.F.W.Walbank,Polybius,Berkeley κ.α. 1972,σ.103). 68.Ενδεικτικά,Επίκ.,Επ.ΙΙ,97 Usener:"ëTi τε τάξις περιόδου,καθάπερ ένια καί παρ'ήμϊν των τυχόντων γίνεται"(αναφέρεται στις εκλείψεις ηλίου και σελήνης) κ.α. 69 .Αριστέας ,Φιλοκρ . , 266 : "τί πέρ,ας εστί λόγου;...τό πεϊσαι τόν άντιλέγοντα, διά της ΰποτεταγμένης τάξεως τάς βλάβας έπιδεικνύντα" κ.α. 70.Βλ..παραπάνω,κεφ.II,σημ.14 κ.ε. 71.'Ετσι,στον Πολύβιο ως "παράταξη,γραμμή μάχης"- (1,21,2 :"τους άνδρας τήν αυτήν έχοντας τάξιν"'23,3 :"ουδέ τάξεως καταξιώσαντες τόν κίδυνον""26, 16:"τό μέν όλον άπετελέσθη σχήμα της τάξεως έμβολον""27,3 '4:"εύώνυμον της όλης τάξεως"*28,2 κ.α.),"γραμμή στρατιωτών"(1,27,6 :"κατά μέσην τήν τάξιν" κ.α.),"θέση μάχης" (1, 33,11 :"έκαστους έθηκαν εις τάς αρμόζουσας τάξει ς""3,43,3 :"είχον δέ τήν μέν έξ ύπερδεξιοϋ καί παρά τό ρεϋμα τάξιν οι λέμβοι"*10,29,5 :"τήν μέν πρώτην έδωκεν τάξιν Διογένει" κ.α.). Ειδι­ κότερα,τη σημασία της "παράταξης μάχης" εξακολουθούν να αποδίδουν πα­ ράλληλα και σύνθετοι τύποι,όπως λ.χ. στον Φιλόδημο (Eud.,12:"καί τόν "Αρη κατά τοΰ πολέμου τετάχθαι καί της τάξεως και άντιτάξεως". 72.IG XIV ,311,ΐ[Εολούς,Β'/Α'π.Χ. cu . Q : "τάξεις πεζων""3Ε0 32(1982)487 ΓΤανάγρα,Β'π.Χ.αι Γ] :"τάξις φαρετριτων"'Syll3,402,33 [χίος,276 π. Χ.] : ιΓ τούς τάς τάξεις διοικούμενους" .Πρβλ. IG XIV , 1284 , 34Γρώμη ,Β '/Α'π.Χ . αι. :"τήν τάξιν [τ^ων τό στρατόπεδον φυλασσόντων". 73.Βλ.3Ετηπιβ1ο.,599,39-42ΓΓ'π.Χ.αι Γ] :"εξω τάξεων ηγεμόνες Άρίσταρχος Διογνήτου ,Κρίτων Άρχα.'Έξω τάξεων Q A J ρ ι στόμαχος Άρι στομάχου"'0GIS , 69 , 4 [Αίγυπτος,Γ'π.Χ.αι .J :"Απολλώνιος Σωσιβίου Θηραΐος ήγεμών των έξω τά­ ξεων" .Πρβλ.,επίσης,Διόδ.Σ.,19,22,2.Για την ερμηνεία του όρου βλ. Μ. Holleaux,"Ήγεμών των έξω τάξεων".Etudes d'épigraphie et d'histoire grecques,Paris 1938,τ.3,σσ.5 κ.ε. και 12'πρβλ. BE 1976,359. 74.Βλ..παραπάνω,κεφ.II,σημ.99-101. 75 .Θεόφρ . ,Αισθ. , 60 : "Δημόκριτος .. .ίχλλα τά μέν μεγέθεσι,τά δέ τοις σχήμασιν, ενια δέ τάξει καί θέσει διορίζει"'65:"ύγραινόμενα δέ καί έκ της τάξεως κινούμενα" Ά π . 22:"θΰκ έστι καθ'αύτήν ουσία τις ό τόπος αλλά xf] τάξει καί θέσει των σωμάτων...τάξις τις καί θέσις των μέρων...έκαστον έν αυ­ τού χώρα λέγεται τω έχειν τήν οΐκείαν τάξιν"Άνέμ.,10'52 :"τάξις τίς έ­ στι των πνευμάτων"'53'Φυτ.ιστ.,3,9,6'6,6,1.Πρβλ.Αισθ.,73'79:"τήν σύμφυσιν καί τήν τάξιν". 163

76.En.I,48 Usener:"θέσιν και τάξιν των ατόμων"Άπ.30 Usener:"γεννδσθαι Γεο.τά χρώματα] κατά ποιας τάζεις και θέσεις προς την όψιν |_sc. τών σωμάτων]" κ.α. Πρβλ. Η.Usener-M.Gigante-W.Schmid .Glossarium Epicureum, Roma 1977,s.v. 77.Χαρακτηριστικά εμφανίζεται η χρήση αυτή του όρου στον Πολύβιο'εκεί γίνεται λόγος για "τό της δλης οικουμένης σχήμα και τήν σύμπασαν αυτής θέσιν καί τάξι ν" ( 1, 4 , 6 'πρβλ .3 , 36 , 6 : "ή τοϋ περιέχοντος ημάς διαίρεσις καί τάξις,καθ'ήν πάντες...ανατολάς,δύσει ς,μεσημβρίαν,άρκτον γνωρίζομεν").προφανώς με τη σημασία της "μορφής,διάταξης".0 ίδιος επισημαίνει ότι σε ολόκληρο το έργο του επεδίωξε να περιγράψει τη "φύσιν καί τάξιν" των τόπων όπου εξελίχθηκαν τα γεγονότα,πράγμα που θεωρεί αναγκαίο για την κατανόηση τους ( 5,21,4: "συνυποδεικτέον αν εί'η τήν φύσιν καί τήν τά­ ξιν αυτών [sc.των τόπων ]")'η περιγραφή που ακολουθεί(στη συγκεκριμένη περίπτωση της Σπάρτης) δείχνει πολύ παραστατικά την έννοια της φράσης του:η "φύσις" δηλώνει την περιγραφή καθαυτών των γεωγραφικών στοιχείων (λ.χ."βουνώδεις τόποι","ποταμός","πόλις" κλπ.),ενώ η "τάξις" τον μετα­ ξύ τους προσανατολισμό ("προς ανατολάς","προς χειμερινάς ανατολάς","δι άστημα τριών ήμισταδίων"κλπ.'βλ.5,22,1 κ.ε.). 78.Βλ.,παραπάνω,κεφ.II,σημ.103 κ.ε. 79.Βλ.Θεόφρ.,Φυσ.δοξ.,Απ.10:"ανατρέπει [sc.Πλάτων] τά οντά πάντα καί τήν τάξιν αύτων τήν άπό τίνος ώρισμένης αρχής προϊοϋσαν"(πρβλ.Απ.49)'Ποσειδ.,18,9 Edelstein-Kidd:"περί μεγέθους καί σχήματος καί τάξεως...άποδείκνυσι δε τήν τάξιν των ουρανίων κόσμον δντως άποφήνασα τόν ούρανόν". Πρβλ. Θεόφρ.,Μεταφ.,14:"τοΓς γάρ τιμιωτάτοις οίκειότατον ή τάξις καί τό ώρίσθαι"'Ποσειδ.,186,14 Edelstein-Kidd:"τήν των όλων άλήθειαν καί τά­ ξιν" ' Ά ρ .Δίδ . , Απ. φυσ., 37 : "διά τάξιν , άφ Όί'ας διακοσμεΐν". 80.Εύγλωττα είναι ως προς τη χρήση αυτή του όρου κάποια παραδείγματα από τον Πολύβιο.Τα συγγράμματα του Χαίρέα και Σωσύλου δεν αποτελούν -κρίνει ο Πολύβιος- από τη φύση τους ιστορικά πονήματα αλλ'.αντίθετα,έχουν την' "τάξιν καί δύναμιν" λόγων κουρέων και διαδόσεων του απλού λαού,πρόκειται δηλ.για κάτι πολύ υποδεέστερο αυτού που διατείνονται: "ού γάρ ιστορίας, αλλά κουρεακής καί πανδήμου λαλιάς εμοιγε δοκοΰσι τάξιν εχειν καί δύνα­ μιν" (3,20,5).Επίσης,λέγεται ότι ο Αιτωλός Δωρίμαχος στάλθηκε στη Φιγάλεια της Αρκαδίας για να την προστατεύσει,η αληθινή του όμως αποστολή ήταν να δράσει ως κατάσκοπος,ο πραγματικός του δηλ. ρόλος πολύ απείχε της ιδιότητας του προστάτη :"λόγω μεν παραφυλάξων τήν τε χώραν.,.έργω δε κατασκόπου τάξιν εχων"(4,3,7'πρβλ.1,56,6 :"σκοπής ευφυούς λαμβάνει τάξιν"'2,14,11 :"βάσεως γε μήν τάξιν λαμβάνει τοϋ παντός σχήματος ή παραλία"*24, 9:"έφεδρείας έχοντες τάξιν"'3,45., 5 κ.α.).Εξίσου ενδεικτικό είναι κι ένα ψήφισμα των Δημητριέων γαι το ιερό του Απόλλωνος Κοροπαίου, περίπου του 100 π.Χ.'αφού το ψήφισμα απαγορεύει την κοπή των δένδρων για να διαφυλαχθεί η "τοϋ τόπου μεγαλομέρεια",καταλήγει :"διαπαραδιδόσθω δέ τό ψήφισμα τόδε καί τοις αίρεθησομένοις μετά ταϋτα στρατηγοΓς καί νομοφύλαξιν νομοθεσίας τάξιν έχων"(Syll3,1157,92-5).Εδώ,η σημασία της "τάξεως" είναι εμφανής:το ψήφισμα θα καταχωρισθεί στους νόμους,θα λει­ τουργεί εφεξής ως νόμος (βλ. M.Holleux,ό.π.,τ.1,σ.365,σημ.4'F.Quass, Nomos und Psephisma.Zetemata 55,München 1971,σ.64,σημ.88 ) .Γένικά,πρβλ. 164

Θεόφρ.,Αισθ.,24:"οργάνου τάξιν"'Φυσ.δοξ.,Απ. 6Α:"δημιουργοϋ τάξιν"' Άττ.Ρ. ,Απ.Αρ. , 20,20 '24: " ( προσ)άναπληρώματος έχει τάξι ν" Άριστέας ,Φιλοκρ.,69:"ή δ'έπ'έδάφους ερεισις του ποδός ... κρηπΓδος έχουσα τάξιν" κ.α. Τέλος,ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήοη του όοου "τάξις" σε senatus consultum σχετικό με τη θίσβη,στα 170 π.Χ."γίνεται εκεί λόγος για την αντιμετώπιση των πολιτών που αντιστάθηκαν στους Ρωμαίους,μετά την παράδοση της πόλης στον Γ.Λουκρήτιο Γάλλο.Ανάμεσα στα μέτρα που α­ ναφέρονται , απαγορεύεται και η επι στροφή στην πόλη όσων είχαν καταφύγει σε άλλες πόλεις.Συγκεκριμένα,λέγεται ότι "οϊτινες εις αλλάς πόλεις άπήλθοσαν καί ουχί προς τόν παρ'ήμων στρατηγών παρεγένοντο,όπως μη εις τάξιν καταπορεύωνται [sc .έδοξ,εν^"(R.K.Sherk.Roman documents from the 3 greek east.baltimore-Maryland 1969,αρ.2,40-3 : Syll ,646,40-3).Η ακρι­ βής σημασία της τελευταίας αυτής φράσης δεν είναι επαρκώς κατανοητή" δεν φαίνεται όμως αβάσιμη η υπόθεση ότι ο όρος αυτός (που πιθανόν απο­ τελεί μετάφραση ενός λατινικού πρωτοτύπου) αποδίδει τη "θέση",τον "ρό­ λο" των πολιτών αυτών μέσα στην πόλη τους που τυχόν διαδραμάτιζαν πριν τη φυγή τους (ο R.K.Sherk μεταφράζει "former rank in the city",ό.π., σ. 30) . 81.Έτσι,βλ. σε επιγραφή μεταγενέστερη του 88 π.Χ. στην οποία ο ανθύπατος της Ασίας Γάιος Κάσσιος επαινεί την πρωτοβουλία του Χαιρήμονα ("ταύτα ήμεΐν χάριτα είναι") να προσφέρει "έπί τοΰ στρατοπέδου...δωρον αλεύρων μοδίους έξακισμυρίους".λέγοντας "Γέγώ δέ] περί |_τούτ]ου του πράγματος άπεκρίθη[ν καΊλως [aCTjxóv πε[_ποιΓ] ηκέναι καί τάζει "(Syll , 741,10-2'βλ. ιδιαίτερα σημ. 11 και πρβλ. R.K.Sherk.ó.π.,αρ.48,σ.262).Με την ίδια ση­ μασία χρησιμοποιείται ο όρος και σ'ένα ψήφισμα των ιερέων της Μέμφιδος του 197/6 π.Χ.,όπου επαινούνται τα αγαθά και ευεργετικά μέτρα του Πτο­ λεμαίου Ε Επιφανούς.Ανάμεσα σ'άλλα,οι ιερείς εξαίρρυν το ενδιαφέρον που έδειξε ο βασιλιάς για τη θρησκευτική λατρεία αποκαθιστώντας τα πράγματα στο πρότυπο τους καθεστώς.φροντίζοντας δηλ. να αποδίδονται οι δέουσες τιμές στους θεούς με την αρμόζουσα και εύρυθμη οργάνωση της λατρείας: "τά τε έγλελειμμένα πάντα έν τοις πρότερον χρόνοι ς άποκατέστησεν εις τήν καθήκουσαν τάξιν,φροντίζων δπως τά είθιομένα συντεληται τοΐ(ς) θεοΐς κατά τό προσήκον"(0GIS,90,18).Με ειδικότερη σημασία αλλά και πάλι αναφορικά προς αποκατάσταση απαντά ο όρος και σε επιγραφή της Αθήνας του 52/1 π.Χ.:"θυρώσαι τό άρχαΐον προπυλον,στεγάσαι δέ καί τοΰ προπύλου τό όπίσωι μέρος καί τόν ναόν τόν απέναντι τη^ς_] ει σόδου, χάριν του τήν άρχαίαν άποδοθήναι τω ίερω Ta£iv"(Syll ,756,18).Τέλος,σε μια πολυσυζη­ τημένη επιγραφή της Σύρου,με αβέβαιη χρονολόγηση ανάμεσα στα 189-68π.Χ·, απαντά η λέξη "τάξις" σε πολιτικά συμφραζόμενα,με ασαφέστατη ωστόσο ση­ μασία.Με την επιγραφή αυτή τιμάται ο Ρόδιος "επιστάτης" Οχίδας,του ο­ ποίου η προσφορά προς την πόλη περιγράφεται συνοπτικά: "διαλύσας πάν]τα καί συναγαγών [πάντας τού_ς διαφερομένους τά] τε αρχεία κατασ[τήσειε όπως διαμένη έν τεϊ κ] ρατί [σ_]τει κα[|τ] α[_στάσει "(IG XII. 5 ,652 ,13-6'για την πιθανή ερμηνεία του όρου "αρχεία" βλ. Ρ.M.Fraser-G.E.Bean,The Rhodian Peraea and the islands.Oxford 1954,ρ.162'για το αξίωμα του "έπιστάτου" βλ. Η.ν.Gelder.Geschichte der alten Rhodien.Haag 1900,σσ.260κ.ε.' γενικά βλ.M.Holleaux.ó.π.,τ.1,σσ.412 κ.ε.).Το ψήφισμα καταλήγει(στ.20 κ.ε. ) : " . . .αστής τ [ε] πόλεωΓς~|). . .TQX] ι ς [δ]ιά τό μηδ( έ)ν | . . .τήν] γινομέ165

νην τ ά ξ ι ν ε . | . . . κ α ] ί ει! ς τό σ υ ν έ ό ρ ι ο ν ÔL ά τοΰ | . . .noi ρ [ α Ί κ λ η θ ε ί ς ύπό δ[_ήμου" κλπ. Ε ί ν α ι φανερό ότι η φθορά τ η ς ε π ι γ ρ α φ ή ς ε μ π ο δ ί ζ ε ι κάθε α­ σφαλή ε ρ μ η ν ε ί α του όρου " τ ά ξ ι ς " ' τ α σ υ μ φ ρ α ζ ό μ ε ν α , ό μ ω ς , ε π ι τ ρ έ π ο υ ν να συμπεράνουμε ότι η εν λόγω αναφορά σ χ ε τ ί ζ ε τ α ι με το ει'δος του έργου που ο " ε π ι σ τ ά τ η ς " ολοκλήρωσε.Είναι ,λοι π ό ν , μ ά λ λ ο ν εύλογο να συνδυάσουμε τ ο ν όρο " τ ά ξ ι ς " με την προηγούμενη στο ψήφισμα έκφραση " έ ν τ ε ϊ κ Ί ρ α τ ί σ_]τει κα [ j j a [στάσει " ,που αναφέρεται ε ι δ ι κ ό τ ε ρ α στην αποκατάσταση των α ρ χ ε ί ω ν γ ι α την ο π ο ί α ο Οχίδας ι δ ι α ί τ ε ρ α τ ι μ ά τ α ι ' η " γ ι ν ο μ έ ν η τ ά ξ ι ς " , με τη σημασία γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α μ ι α ς ορθής και εύρυθμης τ α κ τ ο π ο ί η σ η ς , μ π ο ρ ε ί τ ό τ ε να θεωρηθεί έκφραση παράλληλη αυτής τ η ς " κ ρ α τ ί σ τ η ς καταστάσεως" και να σ υ ν δ ε θ ε ί ε π ί σ η ς με την αποκατάσταση των α ρ χ ε ί ω ν . 82.Με τη σημασία τ η ς " δ ι ά τ α ξ η ς , σ ε ι ρ ά ς " β λ . Δ ί ο ν . Α λ . , Ρ η τ . , 1 0 , 6 : " κ α τ ά τήν τ ά ξ ι ν από τοϋ α εως ω" Ά ρ ι σ τ ο ν . , Α ρ ι σ τ ά ρ χ . σ η μ . Ι λ . , 6 , 2 , 7 Dindorf:"αίτίαν ε π ι φ έ ρ ε ι ώς των ποιημάτων έν τη τ ά ξ ε ι δ ι η μ α ρ τ η μ έ ν ω ν " ( β λ . Α . L u d w i c h , Α r i s t a r c h s h o m e r i s c h e Text K r i t i k n a c h den F r a g m e n t e n d e s D i d y m o s , L e i p ­ z i g 1 8 8 5 , τ . 1 , σ . 6 4 ) Ά ν ώ ν . , Ύ ψ . , 1 , 1 : " δ ε υ τ έ ρ ο υ δέ τη τ ά ξ ε ι , δ υ ν ά μ ε ι δέ κυρ ι ω τ έ ρ ο υ " ( π ρ β λ . Α ί λ . Α ρ ι σ τ . , 4 5 , 2 7 ' 4 6 , 2 6 1 ' Φ ί λ . , Ά β ε λ , 7 2 - 3 ) ' Α ι λ.Api σ τ . , 4 5 , 1 : "μη τ α υ τ ό ν φέρεσθαι της τ ε α ξ ί α ς δνομα καί τ η ς τ ά ξ ε ω ς " ( π ρ β λ . 4 2 , 5 2 2 ) ' Δ ί ω ν Χ ρ . , 2 8 , 1 t i t . ' 2 9 , 1 t i t . : " T T Ì τ ά ξ ε ι Α. . . τ ά ξ ε ι Έ " Ή φ . ,Μέτρ . , 16 , 59 : " τ ά ς τ ρ ο ­ χ α ϊ κ ό ς παρά τ ά ξ ι ν π ο ι ο ΰ σ ι δέχεσθαι τ ό ν σ π ο ν δ ε ΐ ο ν " ' Λ ο υ κ . , Δ ί κ η φ ω ν . , 5 : " ο ύ τη τ ά ξ ε ι μ ό ν ο ν . . . δ ι ώ ρ ι σ α ν τ ί πρώτον ε σ τ α ι η δ ε ύ τ ε ρ ο ν " ' Α λ έ ξ . , 4 6 ' Ι σ τ . σ υ γ γ ρ . , 6 ' 4 8 ' Π ρ ο σ α γ . π τ α ί σ μ . , 1 0 ' Γ α λ . , "Περί της τ ά ξ ε ω ς " t i t . ( τ . 19, σ. 49 Κ ϋ η η ' π Ρ β λ . ό . π . , 4 9 : " β ι β λ ί ο ν τήν τ ά ξ ι ν των ύ π ' έ μ ο ϋ γεγρομμένων έ ξ η γ ο ύ μ ε ν ο ν " ) * Δ ί ω ν Κ . , 3 8 , 4 7 , 2 : " τ ά π ο λ ι τ ι κ ά σ τ ρ α τ ό π ε δ α προς τ ή ν των καταλόγων τ ά ξ ι ν ώ ν ο μ ά ζ ε τ ο " ' 5 4 , 1 5 , 6 " 5 9 , 8 , 6 " 7 8 , 2 2 , 4 ' Φ ι λ ό σ τ ρ . , 4 9 5 : " π ε ν τ ή κ ο ν τ α ονομά­ των άκουσας απαξ ά π ο μ ν η μ ο ν ε ύ ε ι ν αυτά κ α θ ' ή ν ήκουσε τ ά ξ ι ν " Ά χ . Τ . , Ε ξ ή γ . , 80,21κ.ε,:"ούκ έτήρησε τ α ύ τ η ν τήν τ ά ξ ι ν αλλά διαφόρως π ο τ έ μέν τά ά ν τ ι δ ύ ν ο ν τ α πρώτα λ έ γ ε ι , ύ σ τ ε ρ ο ν δέ τά σ υ ν α ν α τ έ λ λ ο ν τ α , έ π ί δέ τ ί ν ω ν ά ν ά π α λ ι ν , πρώτα μ έ ν . . . ύ σ τ ε ρ ο ν δ έ . . . " κ . α . Απ'εδώ και η σημασία της " θ έ σ η ς . τ ο π ο θ έ ­ τ η σ η ς " ' β λ . Α π . Δ ύ σ κ . , Σ υ ν τ . , 5 8 : " ή δέ των άρθρων π α ρ ά θ ε σ ι ς έν τη δ ε υ τ έ ρ α τ ά ξ ε ι " ' 1 2 3 : " έ ν τη έπιβαλλούση τ ά ξ ε ι π ά λ ι ν έκθησόμεθα"'182'Λουκ.,Δίκη φ ω ν . , 3 : " ε ι γάρ έ ξ έ σ τ α ι τ ο ι ς β ο υ λ ο μ έ ν ο ι ς άπό τ η ς κ α θ ' α υ τ ά τάξεως ές άλλοτρίαν β ι ά ζ ε σ θ α ι " " 4 : " μ έ ν ε ι ν έφ'ής τετύχηκε τάξεως"(πρβλ.Πλούτ.,Ηθ., 1 9 1 f : " Π ε δ ά ρ ι τ ο ς ούκ ε γ κ ρ ι θ ε ί ς ε ι ς τ ο υ ς τ ρ ι α κ ό σ ι ο υ ς , ή τ ι ς ήν έν τη πόλει πρωτεύουσα τ ι μ ή τη τ ά ξ ε ι " ) ' Π ρ ο σ α γ . π τ α ί σ μ . , 1 6 Ά θ . , Δ ε ι π ν . , 1 , 5 c : " έ ν τ α υ θ ί τ ε τ ά χ θ α ι τ ά ξ ε ω ς " Ά χ . Τ . , 8 , 8 , 4 : " λ ε υ κ ή ν ή μ φ ι ε σ μ έ ν ο ς σ τ ο λ ή ν , κ α ί έν τη τ ά ξ ε ι των ελευθέρων ε σ τ η κ ε ν ό δεσμώτης" κ . α . Συναφής ε ί ν α ι και η σημασία του " κ α τ α λ ό γ ο υ " , ό π ω ς αυτή απαντά σε παπύρους ( ε ί ν α ι τ υ π ι κ ή η έκφραση " τ ε τ ε • λ ( ε υ τ η κ ό τ ω ν ) τ ά ξ ι ς " , β λ . Ρ ε ί 9 ,1064 , 38 JJL29 μ.Χ.] ' 10 , 1 1 4 1 , 1 0 [ ΐ 4 1 μ . Χ . ] κ . α . ' γ ε ν ι κ ά , γ ι α τη χρήση του όρου στους παπύρους β λ . F . P r e i s i g k e , W ö r t e r b u c h der g r i e c h i s c h e n Papyrusurkunden mit E i n s c h l u s s der g r i e c h i s c h e n I n s c h r i f t e n , B e r l i n 1 9 2 7 , s . v . ) και σε ε π ι γ ρ α φ έ ς ( β λ . , ε ν δ ε ι κ τ ι κ ά , I K 1 1 . 1 , 22 , 27 Γ'Εφεσος , c . l 5 0 μ.Χ."] : "ήξίωσαν τη τ ά [ ξ ε ϊ ] των άλλων α ρ χ ι ε ρ έ ω ν πρώτον τ α ί ς δ ι π [ τ ύ χ ο ι ς έ ν ] γ ρ α φ ό μ ε ν [ ο ] ν " ) . Τ έ λ ο ς , β ά σ ε ι τ η ς σημασίας αυτής της " δ ι ά τ α ξ η ς " ή " θ έ σ η ς " φ α ί ν ε τ α ι να ο ρ ί ζ ο ν τ α ι επάλληλες " κ α τ η γ ο ρ ί ε ς " , κ α τ ά σ ε ι ρ ά ή ιεράρχηση (όπως λ . χ . στον Δ ι ό δ . Σ . , 1 , 9 1 , 2 : " τ ω ν δέ ταφών τ ρ ε ι ς ΰ π ά ρ χ ο υ σ ι τ ά ξ ε ι ς , ή τ ε πολυτελέστατη καί μέση καί τ α π ε ι ν ό τ α τ η " ) . Α υ τ ό το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο φ α ί ν ε τ α ι να έ χ ε ι ο όρος και σε ε π ι γ ρ α φ ή από τη Μέμφιδα: "οι! 166

έν τάζει υπερμεγεθών και άλλων καταδεών την όψιν παραδεχθέντες",_5ο . ε
τ ε ι ν , . , α ΐ τ ρ ι α κ ό ν τ ο ρ ο ι μεν έν τ ά ζ ε ι κ α τ ή γ ο ν τ ο . . . οί δε άνδρες έν τ ά ζ ε ι π ρ ο β α λ λ ό μ ε ν ο ι προήγον.Οΐ δε π ο λ έ μ ι ο ι κ α τ α π λ α γ έ ν τ ε ς την τ ά ζ ι ν αυτών καί την τόλμαν ε φ ε υ γ ο ν " 'Δι'ων Κ. , 40 , 22 , 2 ' 23 ,1 ( πρβλ . 60 , 3 ) ' 35 , 2 " 41 , 58 ,1 * 4 9 , 3 0 , 3 ' 5 0 , 3 1 , 5 ' 5 6 , 2 0 , 5 : " ο ύ τ ε έ ν τ ά ζ ε ι τ ι ν ί ά λ λ ' ά ν α μ ί ζ " ' 6 5 , 1 1 , 5 ( μ ε τη σημασία της " π α ρ ά τ α ξ η ς " ) ' 3 8 , 4 5 , 4 ( μ ε τη σημασία της " π ε ι θ α ρ χ ί α ς " ) : " λ ο γισμω καί τ ά ζ ε ι χ ρ ώ μ ε θ α " ' 6 8 , 1 4 , 2 ( μ ε τη σ η μ α σ ί α της " θ έ σ η ς μ ά χ η ς " ) ' 3 8 , 3 9 , 4 ' 4 1 , 3 5 , 1 " 4 3 , 3 8 , 2 * 4 9 , 3 8 , 4 (στην έκφραση " τ ά ζ ι ν έ κ λ ε ί π ω " ) ' 4 7 , 4 3 , 2 (με τη σημασία του " σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ο ύ τμήματος")'Syll3,885,28Γλθήνα,e.220 μ.Χ.Η : " β α δ ε ί ζ ο ν τ α ς έν τ ά ζ ε ι " κ . α . Πρέπει ι δ ι α ί τ ε ρ α να τ ο ν ι σ θ ε ί η συ­ χ ν ό τ η τ α τ η ς σημασίας "θέση μ ά χ η ς " και δη σε ε κ φ ρ ά σ ε ι ς όπως " λ ε ί π ω την τ ά ζ ι ν " κ λ π . ' α π ό τη συχνότατη αυτή χρήση π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι και κ ά π ο ι ε ς μ ε τ α ­ φ ο ρ ι κ έ ς ε κ φ ρ ά σ ε ι ς , ό π ω ς " μ η δ έ π ο τ ε τ ή ν τ ά ζ ι ν τ α ύ τ η ν λ ε ι π έ τ ω προς τ ε λ ε ί α ν ε ύ δ α ι μ ο ν ί α ν ά γ ο υ σ α ν " ( Φ ί λ . , Β ί ο υ θ ε ω ρ . , 1 1 ) ή "μή λ ι π ε ϊ ν τήν τοΟ φρονήμα­ τος τάζιν"(Αίλ.Αριστ.,46,143"πρβλ.207) κλπ. 8 6 . Έ τ σ ι , ε ν δ ε ι κ τ ι κ ά στσν Αρριανό γ ι α τ ο υ ς " π ε ζ ε τ α ί ρ ο υ ς " κ λ π . βλ. Α ν . , 2 , 8 , 4 : " Π ε ρ δ ί κ κ ο υ καί Κοίνου τ ά ζ ι ν " ' 2 3 , 2 : " ή Κ ο ί ν ο υ τ ά ξ ι ς οί π ε ζ έ τ α ι ρ ο ι κα­ λ ο ύ μ ε ν ο ι " ' 4 , 2 3 , 1 : " τ ω ν π ε ζ ε τ α ί ρ ω ν καλουμένων τ ά ς τ ά ζ ε ι ς " ' 5 , 2 2 , 6 : " τ ω ν π ε ζ ε τ α ί ρ ω ν τ ά ζ ε ι ς " ' 6 , 6 , 1 : " τ ω ν ά σ θ ε τ α ί ρ ω ν καλουμένων τήν Πείθωνος τ ά ζ ι ν " ' 8 , 2 : " ψ ι λ ώ ν τ ά ζ ε ι ς " ' 2 1 , 3 : " τ ω ν ά σ θ ε τ α ί ρ ω ν καλουμένων τάς τ ά ζ ε ι ς " κ . α . Από τη σημασία αυτή του σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ο ύ τ μ ή μ α τ ο ς φ α ί ν ε τ α ι να π ρ ο έ ρ ­ χ ε τ α ι και η χρήση ε π ί ιερέων,όπως στον Φίλωνα (Εν μ έ ρ ε ι δ ι α τ α γ μ . , 1 , 5 : " τ ά ζ ε ι ΐ ε ρ ω μ έ ν η " ' Β ί ο υ Μωυσ.,2,276 : " λ ε ι τ ο υ ρ γ ώ ν δύο τ ά ζ ε ι ς ε ΐ σ ί ν , ή μέν κ ρ ε ί σ σ ω ν ι ε ρ έ ω ν , ή δ ' έ λ ά τ τ ω ν ν ε ω κ ό ρ ω ν " ' π ρ β λ . Εν μ έ ρ ε ι δ ι α τ α γ μ . , 1 , 1 5 6 ) ή Όε ε π ι γ ρ α φ ή τ η ς Ρώμης του 146 μ.Χ. (IG X I V , 1 0 8 4 , 1 - 6 : " ί ε ρ ά τ ά ζ ι ς των Π α ι α ν ι σ τ ώ ν " , δ η λ . γ ι α τους ι ε ρ ε ί ς του " έ ν Ρώμη Δ ι ό ς Η λ ί ο υ μεγάλου Σαρ ά π ι δ ο ς καί θέων Σ ε β α σ τ ώ ν " * β λ . F . P o l a n d , G e s c h i c h t e d e r g r i e c h i s c h e n Ve­ reinswesens,Leipzig 1967,0.154). 87.Βλ.,παραπάνω,κεφ .II,σημ.28-9. 8 8 . Β λ . Α σ κ λ η π . , Τ α κ τ . , 2 , 8 : " ο ί δ ' ε τ ι τούτων f s c . τ ε σ σ ά ρ ω ν λόχωνΊ δ ι π λ ά σ ι ο ι τ ά ζ ι ς " ( π ρ β λ . 2 , 1 0 : Ρ κ η τ ά ζ ι ς " ) Ά ι λ . , Τ α κ τ . , 9 , 3 : " α ϊ δύο τ ε τ ρ α ρ χ ί α ι καλούν­ τ α ι τ ά ζ ι ς , α ν δ ρ ώ ν ρκη'λόχων η ' " Ά ρ ρ . , Τ α κ τ . , 1 0 , 2 : " α ί δέ δύο τ ε τ ρ α ρ χ ί α ι τ ά ζ ι ς , λ ό χ ω ν μέν οκτώ,ανδρών δέ οκτώ καί ε ' ί κ ο σ ι ν καί ε κ α τ ό ν " . Γ ε ν ι κ ά , β λ . F . L a m m e r t , " Τ ά ζ ι ς " , R E V Α . 1 ( 1 9 3 4 ) 8 5 κ . ε . Οι ο ρ ι σ μ ο ί α υ τ ο ί , ω σ τ ό σ ο , δ ε ν ε μ π ο δ ί ζ ο υ ν τη χρήση απλώς ε π ί ε ν ό π λ ω ν , ό π ω ς λ . χ . ΐώσ.,Βί.,200:"τάζ ι ν έζακοσίων οπλιτών" κ . α . 8 9 . Β λ . M . H o l l e a u x , ό . π . , τ . 3 , σ . 1 2 , σ η μ . 4 όπου π α ρ α τ ί θ ε ν τ α ι και τα σ χ ε ­ τ ι κ ά χ ω ρ ί α από τον Διόδωρο Σ ι κ ε λ ι ώ τ η , 9 0 . Β λ . D.Magie,De Romanorum . . . , ό . π . , σ σ . 1 9 και 118-9 με παραθέματα από το CGL και τ ο ν Αππιανό γ ι α την " c o h o r s " ( Ε μ φ . , 5 , 3 0 : " τ ρ ε ι ς μέν τ ά ζ ε ι ς , π ρ ο ύ π ε μ ψ ε ν " " 5 6 :"φυλασσομένων προς π έ ν τ ε Καίσαρος τ ά ζ ε ω ν " ' Ι λ λ . , 1 3 : " π έ ν τ ε τ ά ζ ε ι ς έπιδραμόντες έφθειραν" κ . α . ) . Ε π ί σ η ς , β λ . Η.J.Mason,Greek terms f o r roman i n s t i t u t i o n s , A S P 1 3 , T o r o n t o 1 9 7 4 , s . v . και σ.163 όπου η " τ ά ­ ζ ι ς " θ ε ω ρ ε ί τ α ι ε λ α σ τ ι κ ό ς όρος γ ι α την απόδοση των " l e g i o " , " c o h o r s " και π ι θ α ν ώ ς " c e n t u r i a " . Α λ λ ά και σε παπύρους β λ . M i t t e i s , 3 7 2 , 5 ( P C a t t a o u i , 4) , 6{β ' α ι . μ . Χ . Ί : " ε ϊ τ ε έν τ ά ζ ε ι ε'ίτε έν σ π ε ί ρ α ε ϊ τ ε |έ_] ν ε ί ' λ η " . 168

91.Βλ.D.Magie,ό.π., σσ.18,37 ρ α " , " τ ά γ μ α " και ο. 163. 9 2 . Α π π . , Εμ<ρ. , 3 , 6 6 ' 4 , 7 ' 5 , 3 ' 5 9

και

117-8 ' επί σ η ς , Η . J . M a s o n , ό . π . , s . ν .

"οπεΓ-

κ.α.

93.Έτσι,ανάμεσα στις άλλες διατηρείται και η σημασία του "φόρου",βλ. Δίων Κ.,47,17,1 :"ύπό τε των τάξεων κατακλειόμενοι καί αργυρίου σπανί­ ζοντες" .Σχετικές είναι και οι χρήσεις με τη σημασία της "ε ισφοράς"(βλ. Αίλ.Αρ.,12,83:"καί όσους έώρα βίου δεομένους συστάσεις αύτοίς καί τάζεις έπορίζετο"),του "υπολογισμού"(σε πάπυρους, βλ.ΡΟχγ.,61,9 [221μ.Χ. : : "διοικεΐν καθ'έαυτάς ιδίας τάξεως" 'PLond. ,3,1107,26ΓΓ'μ.Χ. αι._[:"έν ίδια τάξει" κ.α.) αλλά πιθανόν και της "διευθέτησης ενός χρέους" , "πληρωμής" (βλ.υ .Wilcken στο Arch.Pap . ,4,σ.533 για τη λέξη "τάζ,ι ς"στον PLond.,3, 966,3[Γ'/Δ'μ.Χ. αι Γ] ) . 94.Βλ. Ιώσ. ,Αρχ. , 10,51:"τοϊς γάρ νόμοις κατακολουθών , ούτως περί την τάξιν της πολιτείας καί της περί τό θείον ευσέβειας εύοδεΓν τε συνέβαινε"' Απ.,2,250:"μήτε τήν αληθή του θεού φύσιν έξ αρχής συνιδεΐν αυτών τους νομοθέτας ,μηθ'...ακριβή γνώσιν διορίσαντες προς τοΰτο ποιήσασθαι τήν αλλην τάξιν τοϋ πολιτεύματος"'Πλούτ . ,Κι κ.,38,1 :"της πολιτείας τάξιν"' Ηθ. , 826e : "λέγεται, πολιτεία τάξις καί κατάστασις πόλεως διοικούσα τάς πράξεις". Επίσης,επισημαίνεται και η ευρύτερη σημασία της "εύρυθμης οργάνωσης"της πολιτείας,όπως στον Φίλωνα (Πρεσβ,Γάιον,147 :"ό τήν άταξίαν είς τάξιν άγαγών"'πρβλ.,παραπάνω,κεφ.II,σημ.77) ή τον Δίωνα Χρ. (36,30: "τήν τάξιν καί τήν εύκοσμίαν της διοικήσεως"). 95.Βλ.,έτσι,στον Διονύσιο Αλικαρναοέα την αντιδιαστολή "τάξεως καί νόμου" προς τη ζωώδη ελευθεριότητα:"ό δέ άνθρωπος τάξιν τινά καί νόμον έξεϋρεν του γάμου ούκ άγεληδόν δίκην θηρίων επιτρέπων"(Ρητ.,2,3).Την ίδια παρατακτική σύνδεση απαντούμε και στον ΐώσηπο:"τών ανόμων καί άτάκτωο βιούντων οί τάξεως καί νόμου κοινωνίας επιθυμητοί γενόμενοι"(Απ.,2,151). Πρβλ.,παραπάνω,κεφ.II,σημ.65-70. 96.Η έκφραση "δικαίου τάξις" είναι γνωστή ήδη από τον Δημοσθένη (βλ.,παρα­ πάνω , κεφ . II , σημ. 58) .Την ίδια ακριβώς έκφραση απαντούμε στον Αίλιο Αρι­ στείδη (33,418*36,461) αλλά και αλλού,όπως σε διάταγμα του Γαλλιηνού στα 267 μ .Χ. (CPHerm. , 119,12) : "καλεί δέ καί ή το(_ϋ δικαίου τάξις ώς καί τά έκ τής παρά σοΰ δεήσεως έτοίμως \_b\ lóLójvai χάριν". 97.Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση της έκφρασης "μέσης τάξεως" που απαντά στον Διονύσιο Αλικαρνασσέα(Ρωμ.αρχ.,6,49,2),αναφορικά προς τη δράση του Μενήνιου Αγρίππα.Εκεί,ο Ρωμαίος ύπατος επαινείται ότι "μέ­ σης τάξεως ήν",δηλ.ρύθμισε τα του πολιτεύματος κατά τρόπο ώστε ούτε η "αύθάδεια" των "αριστοκρατικών" να διεγερθεί αλλ'ούτε και η ασυδοσία του "δήμου" να αφεθεί ανεξέλεγκτη ("μάλιστα δ'έπί τη προαιρέσει των πο­ λιτευμάτων έπαινούμενον,οτι τής μέσης τάξεως ήν,οϋτε τήν αΰθάδειαν των αριστοκρατικών αύξων ούτε τω δήμω δσα βουληθείη πράττειν επιτρέπων,Άγρίππαν Μενήνιον").Φαίνεται ότι η έκφραση που χρησιμοποιεί εδώ ο Διο­ νύσιος Αλικαρνασσεύς συνδυάζει το πολιτικό περιεχόμενο του "μέσος" με το αντίστοιχο περιεχόμενο της "τάξεως",ο Μενήνιος Αγρίππας δηλ.τασσόταν υπέρ ενός μετριοπαθούς πολιτεύματος:η "θέση" του Μενήνιου Αγρίππα βρι­ σκόταν στο ενδιάμεσο των πιέσεων που ασκούσαν οι πατρίκιοι για τον πλή169

ρη έ λ ε γ χ ο τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς των τ ο υ ς .

και οι π λ η β ε ί ο ι

γ ι α την ενίσχυση

των δ ι κ α ι ω μ ά ­

9 8 . Β λ . , έ τ σ ι , σ τ ο ν Διόδωρο Σ . ( 3 , 6 , 1 ) όπου γ ί ν ε τ α ι λόγος γ ι α τους ι ε ρ ε ί ς της Μερόης οι ο π ο ί ο ι ε ί χ α ν " μ ε γ ί σ τ η ν και κ υ ρ ι ω τ ά τ η ν τ ά ξ ι ν " , ώ σ τ ε -οπότε ε π ι θ υ μ ο ύ σ α ν κάτι τ έ τ ο ι ο - δ ι ε μ ή ν υ α ν στον β α σ ι λ ι ά την π α ρ α γ γ ε λ ί α να π ε ­ θ ά ν ε ι ( " κ α τ ά γάρ την Μερόην οι π ε ρ ί τ ά ς των θ ε ί ω ν θ ε ρ α π ε ί α ς τε και τ ι ­ μάς δ ι α τ ρ ί β ο ν τ ε ς ί ε ρ ε ΐ ς , μ ε γ ί σ τ η ν και κ υ ρ ι ω τ ά τ η ν τ ά ξ ι ν έ χ ο ν τ ε ς , έπει δάν ε π ί νουν α ύ τ ο ΐ ς ε λ θ η , π έ μ π ο υ σ ι ν α γ γ ε λ ο ν προς τ ό ν β α σ ι λ έ α , κ ε λ ε ύ ο ν τ ε ς α­ ποθνήσκει ν " ) ' η υπερβολή της πληροφορίας α υ τ ή ς δ ε ν έ χ ε ι στο σημείο αυτό ανάγκη σ χ ο λ ι α σ μ ο ύ , η έκφραση όμως " μ ε γ ί σ τ η καί κ υ ρ ι ω τ ά τ η τ ά ξ ι ς " α ν α μ φ ί ­ βολα δηλώνει τ η ν ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά υψηλή θέση που κ α τ ε ί χ ε το ι ε ρ α τ ε ί ο κ α ι , σ υ ­ ν ε π ώ ς , τ η ν α π ε ρ ι ό ρ ι σ τ η ισχύ του.Με π α ρ ό μ ο ι ο τ ρ ό π ο , σ ε s e n a t u s consultum από ε π ι γ ρ α φ ή της Κυρήνης στα 4 π . Χ . , σ χ ε τ ι κ ά με τη ρ ύ θ μ ι σ η φορολογικών δ ι κ ώ ν , δ ι α β ά ζ ο υ μ ε ό τ ι αν πεθάνει κ ά π ο ι ο ς " κ ρ ι τ ή ς " , π ρ έ π ε ι να α ν τ ι κ α τ α σ τ α ­ θ ε ί από άλλον που να ε ί ν α ι της ί δ ι α ς " τ ά ξ ε ω ς " ( ε ί ν α ι σαφές ότι ο ε λ λ η ν ι ­ κός α υ τ ό ς όρος α π ο τ ε λ ε ί απόδοση κ ά π ο ι ο υ λ α τ ι ν ι κ ο ύ πρωτοτύπου) και να έ χ ε ι ασκήσει τ α ί δ ι α με τον νεκρό α ξ ι ώ μ α τ α : " δ ς αν των κριτών τούτων π ρ ί ν αν κ ρ ι θ ή τό πράγμα ά π ο θ ά ν η . . . έπι κληρούσθω έκ τούτων των ανδρών,ο'ί αν της α υ τ ή ς τάξεως ω σ ι ν , κ α ί τ ά ς α ύ τ ά ς α ρ ξ α ν τ α ς α ρ χ ά ς " ( R . K . S h e r k , ó . π . , αρ.31,127) . 99 .Βλ. . ε ν δ ε ι κ τ ι κ ά , Επί κτ . , 1 , 2 9 , 3 9 : " δ έ δ ο τ α ί σοι σώμα τ ο ι ο ύ τ ο ν . , . π α τ ρ ί ς τ ο ι α ύ ­ τ η , τ ά ξ ι ς έν αύτη τ ο ι α ύ τ η " ( π ρ β λ . 1 , 1 6 , 2 1 ' 3 , 1 , 1 9 Έ γ χ . ,29 , 7 και 30,1 όπου δ ι α κ ρ ί ν ε τ α ι ευχερώς η επίδραση της σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή ς σημασίας "θέστι μάχης" ) . Ε π ί σ η ς , σ ε παπύρους β λ . M i t t e i s 372 , 5 ( P C a t t a o u i 4) , ΐ δ ^ Β ' μ . Χ · α ι . _ | : " Γ σ θ ι καί ε κ ε ί ν ο υ ς Γβο.τούς παϊδαςΊ της αυτής τ ά ξ ε ω ς τούτω Γ ε ο . ό θ ν ί ω π α ί δ ι ) , ό ν τ α ς " 'PGnom. , 10 [_Β'μ.Χ. CIL]] : " ό σ α αν ά π ε λ [ ε ] ύ θ ε ρ ο ς δ ι α τ ά ξ η τ α ί τ ι ν ι ούκ όντι της αυτής τάξεως.αναλαμβάνεται" κ . α . 100.Βλ.,παραπάνω,κεφ.II,σημ.83-4. 1 0 1 . Β λ . Δ ι ό δ . Σ . , 1 8 , 4 8 •δ : "ή δε τοϋ χ ι λ ι ά ρ χ ο υ τ ά ξ ι ς καί προαγωγή τό μέν πρώ­ τον ΰπό των* Περσικών βασιλέων ε ι ς όνομα .καί δόξαν π ρ ο ή χ θ η " (πρβλ. 49,1 όπου η " τ ά ξ ι ς " εκλαμβάνεται με παραλλαγμένη μάλλον σ η μ α σ ί α : " ο ύ μήν ό Κάσσανδρος γ ε τη τοϋ πατρός τ ά ξ ε ι σ υ ν ε υ δ ο κ ή θ η , δ ε ι ν ό ν ηγούμενος εΐ τήν του π α τ ρ ό ς ή γ ε μ ο ν ί α ν ό μή προσήκων κατά γ έ ν ο ς [εο.Πολυπέρχων] δ ι α δ έ ξ ε τ α ι " ) Ί ώ σ . ,Αρχ. , 2 0 , 1 8 3 : " π α ι δ α γ ω γ ό ς δ ' ή ν τ ο ϋ τ ο ς [sc.Βήρυλλος] τοϋ Νέρω­ νος τ ά ξ ι ν τ ή ν ε π ί των Ε λ λ η ν ι κ ώ ν ε π ι σ τ ο λ ώ ν π ε π ι σ τ ε υ μ έ ν ο ς " ( γ ι α τον ab e p i s t u l i s g Γ a e c i s , π p ß λ . I K 16 ,2026 ,18 ['Εφεσος , c . 2 0 3 μ.χΓ) και IG H / I U 2 . 2 , 2 7 7 1 , 7 ( :ΑΕ 1952 , 6 ,17) [Αθήνα, e . 186μ.Χ.Ί ) ' S y l l 3 , 880 , 55 [ π ί ζ ο ς , 2 0 2 μ.Χ.] : • " κ α ί τ α ϋ τ α μέν π ε ρ ί της τάξεως τοϋ [τ}οπάρχου καί π ε ρ ί τ η ς ά λ ε ι τ ο υ ρ ^ η φ ' α ς των έ ν ο ι κ ο ύ ν τ ω ν ή έ ν ο ι κ η Β | ν τ ω ν " ' γ ι α τ ο ν " έ π ί τ ρ ο π ο ν τάξεως Κ υ ν τ ι λ ι α ν η ς " β λ . e . H a b i c h t , D i e I n s c h r i f t e n des A s k l e p e i o n s . A l t e r ü r a e r von Pergamon V I I I . 3 , B e r l i n 1969 , ap .44 ,10 κ . ε . [ p o s t 212 μ.χΓ] και σ . 9 1 , σ η μ . 15.Πρβλ. SEG 3 1 ( 1 9 8 1 ) 9 1 2 . Γ ε ν ι κ ά , γ ι α τη χρήση του όρου " τ ά ξ ι ς " με τη σημασία της " θ έ σ η ς - α ξ ι ώ μ α τ ο ς " βλ. Ι ώ σ . , Β ι . , 3 9 7 : " ε ί ς τών π ε π ι σ τ ε υ μ έ ν ω ν τήν τοϋ σώματος μου φ υ λ α κ ή ν . . . κ α ί παρά β α σ ι λ ε ί π ο τ έ τήν αυτήν τ ά ξ ι ν έ σ χ η κ ώ ς " ' Α ί λ . Α ρ ι σ τ . , 9 , 5 8 : " π ο λ λ ο ύ ς τών έν τ ά ξ ε ι ά π ο λ έ σ α ν τ ε ς " ( α ν α φ έ ρ ε τ α ι στους ά ρ χ ο ν τ ε ς υπηκόων πόλεων που φονεύθηκαν με δόλο ή σε συγκρούσει ς ) ' 4 5 , 3 0 : " δ ι α κ ό ν ο υ καί θ ε ρ α π α ί ν η ς τ ά ξ ι ν έ χ ε ι ν " ' 2 4 , 3 0 1 : " ο ί π ε ρ ί τ ό ν θεόν θ ε ρ α π ε υ 170

ταί και τάξεις έχοντες"'Πλούτ.,Πομπ.,31,6 :"ήν δέ Λεύκσλλος μεν εν ΰπατείας τάξει καί καθ'ήλικίαν πρεσβύτερος"'Κι κ.,38,3 :"Δομιτί ou τοίνυν άνθρωπον είς τάξιν ήγεμονικήν άγοντος ού πολεμι κόν" (πρβλ . ,Ηθ . , 1096d: "ψυχής 5έ τάξιν ήγεμονι κωτέραν έχούσης" ) Ή θ . , 173c : "ό δέ Ξέρξης έκείνω την όευτέραν μεθ'έαυτόν έδωκε τάξι ν" "Sammelb . , 6674 ,10(169-72 μ.χ/]:"ή πόλις διάΆρχίου του καί Αρείου ένάρχου έξηγητου.γενομένου γυμναοιάρχου...άγορανόμου,υίου Αμμωνίου Άρχίου γενομένου βασιλικού γραμματέως Άνται οπολείτου ,τάξι ν έχοντος έν τω Μουσείω,άρξαντος..." κ.α. Επίσης, βλ. τη χρήση του όρου "τάξις" στην επιγραφή IG_ XII. 2 ,134 , 9 [Μυτιλήνη , Β'μ.Χ. αι . ;~| : "τελέσσαις δέ καί αλλαις μεγάλλαμΠς καί τάξιες καί έκδικίαις καί }πρεσβΊ ήαι ς"'ωστόσο , η ανάγνωση της επιγραφής είναι μάλλον αμφίβολη (πρβλ. IGR, τ .4 ,101 : "καί αλλαις μεγάλ[αις αρχΊ af_ij ς" αντί "τά­ ξιες"'πρβλ. L.Robert,REA 62(1960)297 και σημ.3) .Ανάλ~ογο ενδιαφέρον πα­ ρουσιάζει και η επιγραφή Syll , 1109,128-9 (_Αθήνα, ante 178 μ.χΓ]:"δς δ' αν των ίοβάκχων λάχη κλήρον ή τειμήν ή τάζ,ιν ,τιθέτω τοις ΐοβάκχοις σπονδήν άξίαν της τάξεως" (πρβλ. στ . 155 ) 'πρόκειται , μάλλον ,γι α δημόσια α­ ξιώματα,με την ευρεία έννοια,ανάλογα προς την κληρονομιά ή τις ποικί­ λες διακρίσεις που προαναφέρονται ως ενδεχόμενα για κάποιον από τους ιοβάκχους (βλ.,έτσι,και στον Ιωσ.,Αρχ.,6,251:"καί άγρων τινας έποίησα δέσποτας καί τιμών των έν τω πλήξει καί τάξεων ήξίωσα")"η σημασία αυτή της "τάξεως^δεν φαίνεται να διαφοροποιείται στις δύο φορές που η λέξη στο παραπάνω χωρίο επαναλαμβάνεται(πρβλ.,ωστόσο,j.Η.Oliver,The sacred Gerusia.Hesperia Suppl.6(1941),αρ.22 ο οποίος μεταφράζει εντελώς δια­ φορετικά,δηλ. "command" για τον πρώτο στίχο,"event" για τον δεύτερο). Τέλος,πρέπει να σημειωθεί ότι η σημασία του "αξιώματος" αποδίδει συχνά αντίστοιχες ρωμαϊκές έννοιες,όπως "officium" ή "apparitio" (βλ-ΟΟΙ^, s . ν. τη σημασία αυτή αποδίδει και η λέξη "statio": βλ.LS,s.ν.,Β.b.2 και 4): βλ.,έτσι,στον Λουκιανό "Ρουτιλιανός άνήρ τά μέν άλλα καλός καί αγαθός καί έν πολλαϊς τάξεσι Ρωμαϊκαΐς έξητασμένος"(Αλέξ.,30). 102.J.Reynolds,Aphrodisias and Rome,London 1982, αρ.16,9(βλ. και σ.122). 103.Πρβλ.Επίκτ.,3,24,99 :"τίνα με θέλεις είναι; "Αρχοντα ή ΐδιώτην,βουλευτήν ή δημότην,στρατιώτην ή στρατηγόν,παιδευτήν ή οικοδεσπότην; "Ην αν χώραν καί τάξιν εγχείρισης,ως λέγει ό Σωκράτης,μυριάκις άποθανουμαι ή ταύτην εγκαταλείψω"'Δίων Κ. , 38 , 46 , 3 : "ουδέ εγκαταλείψω Psc.Καίσαρ"! ποτέ την τάξιν ήν έτάχθην ύπό της πατρίδος" κ.α. 104.Η παραβολή αυτή του αυτοκράτορα με στρατιώτη,ταγμένο από την πολιτεία στη θέση του,ανακαλεί ασφαλώς τη χρήση των "τάξις" και "statio" στη στρατιωτική ορολογία.Γενικά,ßλ.E.Köstermann,"Statio principis",Philologus 87(1932)358 κ.ε. και 430 κ.ε.'C.Wirzubski,Libertas as a political idea at Rome.Cambridge 1960 ,σ.130,σημ.3. 105.Βλ.Αέτ.Δοξ. ,2,7 tit.-.''περί τάξεως του κόσμου"'2,15 tit.:"nepi τάξεως α­ στέρων" (πρβλ. 1,28,4*4,9,8) . Πρβλ. Τίμ.Λοκρ.,15:"κατ'έφάρμοσιν τόπων καί τάξιος" (πρβλ. Πτολ. , 1,17 , 7 ' 7 ,1, 42 : "ή χωρίον καί των έν αύτω πόλεων ή κωμών τάξις έχει τόν τρόπον τοϋτον" ) Ά χ .Τ . ,Εισ . , 4,σ . 33 ,17Maass): "τήν δέ τάξιν,ήν δεδώκαμεν τω σφαιρώματι,οί ορφικοί λέγουσι παραπλησίαν εί­ ναι τη έν τοις ώοϊς" κ.α. 171

106.Βλ.,ενδεικτικά,Γαλ.,Υγιειν.,3,5(τ.6,σ.194 Kühn):"δευτέραν δ'εχουσι θέσεως τ ά ξ ι ν οι μ ύ ε ς " . Πρβλ. Ι π π ο κ ρ . π ρ ο ρ ρ η τ . , 1 , 1 , 9 ( τ . 16 , ο . 5 3 3 Kühn)' 3 , 9 5 ( τ .16 , α . 7 0 9 K ü h n ) : " s v άλλη τ ά ζ ε ι θέσθαι ό αφρός φαΓνεται " .Βλ. , πα­ ρακάνω , σ η μ . 8 2 . 1 0 7 . Β λ . Τ ί μ . Λ ο κ ρ . , 7 : " ό θ ε ό ς όρων τε τάν ύ λ α ν . . . α τ ά κ τ ω ς . . . έ δ ή λ ε τ ο ε ι ς τ ά ξ ι ν αύτάν ά γ ε ν " Ή ρ ά κ λ . , Ο μ η ρ . π ρ ο β λ . , 6 5 , 5 : " δ ι ε ζ ε ύ γ ν υ τ ό ν μεν ούρανόν γ ή ς , έ χ ώ ρ ι ζ ε δέ την ή π ε ι ρ ο ν θ α λ ά τ τ η ς , τ έ τ τ α ρ α δε σ τ ο ι χ ε ί α , τ ω ν όλων ρ ί ζ α και γ έ ν ν α , έ ν τ ά ξ ε ι την ι δ ί α ν μορφήν έ κ ο μ ί ζ ε τ ο " ( βλ .W . S p o e r r i , S p ä t h e l l e n i s t i s c h e B e r i c h t e ü b e r W e l t , B a s e l 1 9 5 9 , σ . 7 0 ) Ά έ τ . Δ ο ξ . , 1 , 7 , 6 : " τ ά ξ ι ς α­ τ α ξ ί α ς ε σ τ ί β ε λ τ ί ω ν " ' 2 8 , 3 * 2 9 , 2 ' Δ ί ω ν Χ ρ . , 2 6 , 6 : " α ρ μ ο ν ί α ς καί μέλους καί ρυθμού καί της τούτων τάξεως καί κι ν ή ο ε ω ς " " 3 2 , 5 8 : " ά ρ μ ο ν ί α ν καί τ ά ξ ι ν " ' 3 6 , 5 0 : " τ ά ξ ε ω ς σ υ μ π α ν τ ι κ ή ς " ' 4 0 , 3 5 : " τ ο ϋ Σύμπαντος ο ύ ρ α ν ο ϋ . . . α ΐ ώ ν ι ο ν τ ά ξ ι ν καί ό μ ό ν ο ι α ν καί σ ω φ ρ ο σ ύ ν η ν " * Γ α λ . , Φ ι λ . ι σ τ . , 6 D i e l s : " x i ç η α ι τ ί α τοϋ τ ά ξ ε ι προ'ι'έναι τών ουρανίων την κ ί ν η σ ι ν " "Μάρκ .Αυρ . , 1 1 , 2 7 ' 1 2 ,14: " α π α ρ ά β α τ ο ς τ ά ξ ι ς καί π ρ ό ν ο ι α " ( π ρ β λ . 6 , 1 0 : " κ υ κ ε ώ ν καί άντεμπλοκή καί σκεδασμός η ε ν ω σ ι ς καί τ ά ξ ι ς καί π ρ ό ν ο ι α " ) Ά ο υ κ . , Ζ . τ ρ α γ . , 3 8 : " ή τ ά ξ ι ς με πρώτον των γ ι ν ο μ έ ν ω ν ε π ε ι σ ε ν , ό ή λ ι ο ς ά ε ί τ η ν αυτήν οδόν ι ώ ν " ' Π ο λ υ δ . , 6 , 1 4 1 : " σ ύ ν α ρ μ ο ν ί α , σ ύ ν βασάνω,σύν τ ά ξ ε ι , σ υ ν κ ρ ί σ ε ι , σ ύ ν ε ρ γ α σ ί α , α κ ρ ί β ε ι ­ α" ' Μ α ρ κ . Σ ι δ . , Σ φ υ γ μ . , 2 : " τ ά ξ ι ς , ό μ α λ ό τ η ς , ρ υ θ μ ό ς " ' Δ ί ω ν Κ . , 3 7 , 1 8 , 3 : " κ α τ ά την τ ά ξ ι ν κ α θ ' ή ν έκαστος [ έ ο . ά σ τ ή ^ π ε ρ ι π ο ρ ε ύ ε τ α ι " ' Ε ρ μ ε ί α ς , Δ ι α σ . , 6 : " α ρ χ ή πάντων ό νους καί π α ρ έ χ ε ι τ ά ξ ι ν τ ο ι ς ά τ ά κ τ ο ι ς " Ά χ . Τ . , 8 , 6 , 5 : " α ' ί τ ι ο ν δέ της τ ο ι α ύ τ η ς τάξεως ή της αρμονίας δ ι α ν ο μ ή " ' Μ έ ν α ν δ ρ ο ς Ρ ή τ . ,438 ,17κ. ε . : " π ά ν τ ω ν συγκεχυμένων καί φερομένων τήν ά τ α κ τ ο ν ε κ ε ί ν η καί ά μ ε ι δ ή φο­ ρ ά , . . . σ κ ε δ ά σ α ι μέν τό χάος έκεΓνο,άπολέσαι δέ τ ό ν ζ ό φ ο ν , τ ά ξ ι ν δ ' έ π ι θεϊναι τοις άπασιν"(βλ.W.Spoerri,ό.π.,σ.82) κ.α. 1 0 8 . Β λ . Π λ ο ύ τ . , Γ ά λ β „9,4: " έ ν γαμέτης τ ά ξ ε ι " ( α ν α φ έ ρ ε τ α ι στον ευνοούμενο του Νέρωνος και του Ν υ μ φ ι δ ί ο υ Σ α β ί ν ο υ ) ' Δ ι ο γ . Λ . , 5 , 7 0 : " υ ί ο ΰ τ ά ξ ι ν έσχηκότα" ( α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ ' έ ν α ν από τους κληρονόμους του Λυκωνος,τον ο π ο ί ο ο φ ι λ ό ­ σοφος ε ξ ο μ ο ί ω ν ε στη δ ι α θ ή κ η του με γ ν ή σ ι ο τ έ κ ν ο τ ο υ ) . Γ ε ν ι κ ά , π ρ β λ . Δ ί ω ν Χ ρ . , 3 1 , 8 1 : " τ ά γε ε ι ς τους ήρωας ά σ ε β ή μ α τ α . . . τ ή ν αυτήν έ χ ε ι τ ά ξ ι ν , η ν τά π ε ρ ί τ ο υ ς θ ε ο ύ ς " ' 3 4 , 1 1 ' 3 8 , 3 5 " 5 0 , 1 0 : " τ ό δέ Ο υ μ β ο υ λ ε ύ ε ι ν πατέρα όντα τά κ ρ ε ί τ τ ο ν α δ ο κ ο ϋ ν τ α προστάγματος έ χ ε ι τ ά ξ ι ν " ( π ρ β λ . 3 , 7 5 ' 17 , i l " 3 2 , 7 7 * 3 3 , 48*77/8,38)'Πλούτ.,Ηθ.,629c'714b:"τά γάρ παρά Κρησίν ΆνδρεΓα καλούμε­ ν α , π α ρ ά δέ Σ π α ρ τ ι ά τ α ι ς Φ ι δ ί τ ι α , β ο υ λ ε υ τ η ρ ί ω ν απορρήτων καί συνεδρίων α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ι κ ώ ν τ ά ξ ι ν ε ι χ ε ν " ' 8 8 0 b : " τ ά ς των υδάτων ε κ χ ύ σ ε ι ς σπερμάτων έ ­ χ ε ι τ ά ξ ι ν , ή δέ γη μήτηρ δ ι ά τό δ έ χ ε σ θ α ι τ α ϋ τ α καί τ ί κ τ ε ι ν " Ά έ τ . Δ ο ξ . , 1 , 6 , 1 1 ' 7 , 3 0 ' 2 , 7 , 7 ' 3 0 ' 5 , 2 7 , 1 ' Α ί λ . Α ρ ι σ τ . , 1 6 , 2 1 6 ' 2 1 , 2 6 5 : " έ ν μύθου τ ά ξ ε ι γενόμενον"Άθ.,Δειπν.,2,63 : " π ρ ο β ά λ λ ε τ α ι δέ καν τ ο ι ς σ υ μ π ο σ ί ο ι ς γ ρ ί φ ο υ τ ά ξ ι ν έπέχουσαν"'12,547a: "θεραπαίνης τ ά ξ ι ν έπέχουσαν"'Φιλόστρ.,516 : "πά­ σης γάρ της ' Ι ω ν ί α ς ο ί ο ν μουσείου π ε π ο λ ι σ μ έ ν η ς ά ρ τ ι ω τ ά τ η ν ε π έ χ ε ι τ ά ξ ι ν ή Σμύρνα καθάπερ έν τοΓς ό ρ γ ά ν ο ι ς ή μ α γ ά ς " "Αχ .Τ . , Αρ .<ραι ν . ε ι σ . ,33 , 23 : "ό ΰμήν αέρος τ ά ξ ι ν ε π έ χ ω ν " ( π ρ β λ . 2 6 ) ' 3 8 , 5 ' 4 3 , 2 9 ' 5 0 , 1 8 ' 5 1 , 6 κ . α . Π ρ β λ . Α.Wil­ helm,Akademieschriften zur g r i e c h i s c h e n I n s c h r i f t e n k u n d e . O p u s c u l a VIII. 2, L e i p z i g 1974 (Anz.Wien 1 9 3 7 1 ) , α σ . 5 6 6 κ . ε . 1 0 9 . Β λ . , έ τ σ ι ,σε ε π ι γ ρ α φ ή της Αφροδισιάοος του 180/90 μ . Χ . , ό π ο υ γ ί ν ε τ α ι λ ό γ ο ς γ ι α την ι δ ι α ί τ ε ρ η " τ ά ξ ι ν καί π ρ ο θ υ μ ί α ν " που ε π έ δ ε ι ξ ε ο c u r a t o r και α ρ χ ι ε ρ ε ύ ς Μάρκος Ούλπιος Αππουλήιος Ευρυκλής κατά τη " λ ο γ ι σ τ ε ί α ν " του : " ε π ό μ ε ν ο ς τη κατά τήν λ ο γ ι σ τ ε ί α ν τά<ξ> εΓιΊ καί π ρ ο θ υ μ ί α " ( J . R e y 172

nolds.ó.n.,αρ.57,9). Παρόμοιες χρήσεις μαρτυρούν ότι η χρήση αποτελού­ σε συχνό χαρακτηρισμό ενός ορισμένου τρόπου ζωής ή ενεργειών,όπου και είναι σαφής η επίδραση του περιεχόμενου που ο ίδιος όρος είχε στη φιλοσοψία'έτσι στον Διονύσιο Αλικαρνασσέα αναφέρεται ότι "μία τις ή παρά πδσιν άνθρώποις βίου τάξις ή ποιοΰσα εΰδαίμονας τάς πόλει ς"(Ρωμ. αρχ., 2,3^7}, στον Φίλωνα η "τάξις" φέρεται ως το "κράτιστον καί δημωφελέστατον" αγα­ θό (Βίου Μωυσ.,2,277),στον Πλούταρχο συνάπτεται με την έννοια της "σω­ φροσύνης" ( "σωφροσύνη βραχύτης τίς έστιν επιθυμιών καί τάξι ς" (Ηθ . , 989b) . ΙΙΟ.Βλ.Διόδ .Σ . , 1,25,5 :"καί πολλούς μέν υπό των ιατρών διά την δυσκολίαν του νοσήματος άπελπισθέντας...όταν προς ταύτην τήν θεόν καταφύγωσιν,είς τήν προϋ'πάρξασαν άποκαθίστασθαι τάξι ν" (πρβλ.63 , 9: "τό παν έργον εις τήν προϋπάρχουσαν αποκατεστάθη τάξιν"'77,1:"όσοι [_sc.νόμοι] παρά τοις Αιγύ­ πτιοι ς παλαιότητι διήνεγκαν η παρηλλαγμένην τάξιν εσχον" K.a.)"OGIS, 669 ,48 [Αίγυπτος ,68 μ.Χ.Ί : "κελεύω ... ϊνα εί' τίνα καινώς xfj εγγιστα πεν­ ταετία τά μή<α> πρότερον τελούμενα. ..κα_] τεκρίθη<ι> ταΰτα εις τήν προτέραν τάξιν άποκαταστήσωοι ν, παρέντας αυτών τήν άπαίτησιν". Πρβλ. , επίσης , με τη σημασία μιας προκαθορισμένης "ρύθμισης",Διόδ.Σ,,2,59,5:"πάντα δέ παρ'αΰτοϊς ώρισμένην εχειν τάξιν τά κατά τήν δίαιταν"'Πλούτ,,Μάρκ.,5 , 5:"τά σπλάγχνα τοϋ ΐερείου παρά ταξιν έπέδωκε" "Πύρρ.,16,7: "κατιδών τάξιν τε καί φύλακας καί κόσμον καί τό σχήμα της στρατοπεδείας"'Λουκ.,Απολ., 12: "τάς δίκας εΐσάγειν καί τάξ,ιν αύτοΐς τήν προσήκουσαν έπιτιθέναι"' Δίων Κ.,39,24,1 :"όπως εν τε κόσμω καί έν τάξει τινί σιτοδοτηθώσιν" κ.α. Τέλος,πρβλ. με τη σημασία ευρύτερα της "κατάστασης",του "καθεστώτος" Αίλ.Αριστ.,35,455:"ουδέ τήν τάξιν της συμμαχίας της προς τους Θηβαίους έπινοω" . 111.Βλ.,παραπάνω,σημ.52-57. 112.Βλ.Ι.Σ.Τουλουμάκος,Συμβολή στην έρευνα της ιστορικής συνειδήσεως των Ελλήνων στην εποχή της ρωμαϊκής κυριαρχίας,Αθήνα 1972,σσ.53-4. 113.Βλ.L.Robert,Hellenika 13(1965),Paris 1965,σσ.212-3. 114.ΜΑΜΑ VIII,408,4 (:CIG 2767,4).0 τιμώμενος ονομάζεται "Τίτος Αντώνιος Αδράστου υιός KupejjHva Λυσίμαχος Γρύπος" (στ.3-4) . 115.CIG 4412 a,6-8. 116.CIG 4380 e,10-1. 117 .F.Schindler,Die Inschriften von Bubon(Nordlykien),Wien 1972,αρ.13,2-8 (:IGR 3,464). Πρβλ.BE 1973,457. 118.Syll3,880,28-9. 119.Βλ.Ηρ.2,148'4,84'Σοφ.,Αί.,1072 :"καίτοι κάκου προς ανδρός άνδρα δημότην μηδέν δικαιοϋν των έφεστώτων κλύειν" "Αισχίν.,1,4:'δι οι κοϋνται δ'αΐ μέν τυραννίδες καί όλιγαρχίαι τοις τρόποις τών έφεστηκότων" κ.α. 120.Ρωμ.αρχ.,12,1,1. Πρβλ.Δίων Κ.,69,19,1 :"ηλικία μέν καί τάξει προήκων". 121.Βλ. D.Magie,De

Romanorum ... ,ό.π.,σ.52.

122.Δημοσιευμένη από τον S.Mitchell("Requisitioned transport in the Roman Empire-An inscription from Pisidia",JRS 66(1976)106-31) απ'όπου και στο 173

SEG 26(1976/7)1392. Πρβλ.BE 1977,510. 123.43 κ.ε. 124.Η παλαιότερη ακέραιη δίγλωσση επιγραφή πέραν των Res Gestae (βλ. s.Μι cheli,ό.π.,σ.110). 125.19. 126.J.Η.Oliver,ό.π.,αρ.3,14-6 (:ΙΚ 1 1 . 1 , 2 7 , 1 4 - 6 ) . ' Πρβλ. και ΙΚ 1 7 . 1 , 3 0 1 5 , 2 Γ'Εφεσος , e . 220 μ.Χ.Ί : "Λ.Κορνήλιος Φ ι λ ο σ έ ρ α π ι ς ι π π ι κ ή ς τάξεως φ ι λ ο σ έ βαστος θεολόΓγοςΊ ήγορανόμησεν" . 127.ΤΑΜ 2 . 1 , 2 8 2 , 2 ( : I G R

3 , 6 1 5 , 2 ) . Β λ . Ρ Ι Κ 2 C 753-

128.Ιουδ.,2,117. 1 2 9 . 5 , 1 , 5 : " μ η δ έ τ ι ς ά π α ξ ι ο ύ τ ω ή τύχης π τ α ί σ μ α ν ο μ ι ζ έ τ ω , δ τ ι MaKpìvovJ έκ τ η ς ΐ π π ά δ ο ς τάξεως έ π ί τ ο ϋ τ ο ή γ α γ ε " .

δή δ ν τ α με

fsc.

130.Η χρήση του όρου " o r d o " σε κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο λ ι τ ι κ ά συμφραζόμενα έ χ ε ι μ ε λ ε τ η ­ θ ε ί δ ι ε ξ ρ δ ι κ ά , γ ι α τη ρ ε π ο υ μ π λ ι κ α ν ι κ ή π ε ρ ί ο δ ο , α π ό τ ο ν B.Cohen ("La n o ­ t i o n d' , , o r d o ' ' d a n s l a Rome a n t i q u e " ,BAGB 4ème s è r i e 2( 1975)259 κ . ε . ) . Σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α , δ ι α π ι σ τ ώ ν ε τ α ι ότι υπό τ ο ν όρο " o r d o " ε ξ ο μ ο ι ώ ν ο ν τ α ι δ ι α φ ο ­ ρ ε τ ι κ έ ς στην π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α κ α τ η γ ο ρ ί ε ς , ό π ω ς οι " l i b e r t i n i " , ο ι "public a n i " ή οι " d e c u r i o n e s " ' ε π ί σ η ς , ό τ ι με τ ο ν ί δ ι ο όρο α π ο δ ί δ ο ν τ α ι ως ε ν ι ­ α ί ο και ο μ ο ι ο γ ε ν έ ς σύνολο κ α τ η γ ο ρ ί ε ς με μεγάλη ε σ ω τ ε ρ ι κ ή α ν ο μ ο ι ο γ έ ν ε ι α , όπως στον σ π α ν ι ό τ α τ ο χαρακτηρισμό ως " o r d o " των π λ η β ε ί ω ν ' τ έ λ ο ς , ό τ ι ως δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς " o r d i n e s " χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ι κ α τ η γ ο ρ ί ε ς με σοβαρούς αναμετα­ ξύ τ ο υ ς δ ε σ μ ο ύ ς , ό π ω ς οι σ υ γ κ λ η τ ι κ ο ί και οι ι π π ε ί ς που αποτελούν από κ ο ι ν ο ύ τη ρωμαϊκή α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α . Α ν τ ί θ ε τ α , π ο τ έ δ ε ν α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι ως " o r d i ­ n e s " οι σ τ ο ι χ ε ι ώ δ ε ι ς κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς μ ε ρ ί δ ε ς των πλουσίων ή φτωχών ( " d i v i tes"-"pauperes","opulentiores"-"tenuiores") και.παράλληλα,καταλληλότε­ ρος όρος γ ι α τη δήλωση μ ι α ς κ α τ η γ ο ρ ί α ς βάσει του " c e n s u s " κ ρ ί ν ε τ α ι το " c l a s s i s " κι ό χ ι τ ο " θ Γ α ο " ( έ τ σ ι χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ο ν τ α ι ε ξ ά λ λ ο υ οι υ π ο δ ι α ι ρ έ ­ σ ε ι ς που α π ο δ ί δ ο ν τ α ν στον Σέρβιο Τ ο ύ λ λ ι ο ) . Α π ό τα παραπάνω φ α ί ν ε τ α ι ό τ ι η " o r d o " δεν α π ο δ ί δ ε ι καταρχήν μ ι α ε ξ ε ι δ ι κ ε υ μ έ ν η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή δ ι α ί ρ ε σ η των π ο λ ι τ ώ ν , α λ λ ά μάλλον ένα στρώμα με δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ο και θεσμοθετημένο ε π ί π ε δ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς θ έ σ η ς . Καταλήγει δ η λ . ο Β . Ο ο η β η ό τ ι η κατηγορία της " o r d o " σ υ ν ί σ τ α τ α ι σ ' έ ν α σύνολο π ο λ ι τ ώ ν βάσει π ο λ ι τ ι κ ώ ν κυρίως κ ρ ι τ η ρ ί ­ ων,σύνολο σταθερό και ο ρ ι σ μ έ ν ο από το κ ρ ά τ ο ς , μ ε δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν η θέση στη ρωμαϊκή κ ο ι ν ω ν ί α ( : " κ α τ η γ ο ρ ί ε ς π ο λ ι τ ώ ν δ ι α τ ε τ α γ μ έ ν ε ς ι ε ρ α ρ χ ι κ ά " ) . 1 3 1 , Γ ι α την ε ξ έ λ ι ξ η αυτή β λ . Μ . Ι . F i n l e y , T h e 45-6. 132.BA.A.Cameron,"Latin 52(1931)232 κ . ε .

ancient

economy,London

words i n t h e g r e e k i n s c r i p t i o n s

of A s i a

1973,do.

Minor",AJPh

133 .Βλ .L.Hahn,Rom und romanismus , L e i p z i g 1906 ,σσ .114κ . ε . ' J .Kairnio ,The Ro­ mans and t h e g r e e k l a n g u a g e , C o m m e n t . H u m . L i t t . 6 4 . H e l s i n k i 1979,σσ.1ΐ0 κ . ε . Ή . J . M a s o n , " T h e roman government i n g r e e k s o u r c e s " , P h o e n i x 24(1970) 150 κ . ε . 134.Από τ ι ς

15 σημασίες

του όρου που κ α τ α γ ρ ά φ ο ν τ α ι στο 174

0LD(s.v.),τουλάχι-

στον οι 13 στοιχίζονται -τηρουμένων των αναλογιών- με τη σημασία της "τάξεως" , τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και εν πολλοίς την εξέλιξη του:έτσι,"διάταξη"(ό.π.,ΐΊ3), "γραμμή στρατί ωτών" (ό .π.,2),"στρατιωτικό τμήμα"(ό.π.,3),"κοινωνική θέση"(ό.π.,5),"σειρά"(ό.π.,7),"ακολουθία" (ό.π.,8'9),"τάξις λόγου"(ό.π.,10'πρβλ.,όμως,"dispositio"),"περιοδολόγηση"(ό.π.,11),"τάξη"(ό.π.,12'14'15). Απόκλιση της σημασίας "ordo" και "τάξεως" (σε σχέση προς τις σημασίες της "τάξεως" κατά την κλασσι­ κή περίοδο) παρατηρείται κυρίως στη σημασία του "κοινωνικού στρώματος"(ό.π.,4) και στην περίφραση "in ordinem cogère"(ό.π.,6).Πρβλ.,επί­ σης ,DELL,s.v.'CGL,s.v. "classisi-es)","ordo"."τάξις". Πρέπει.επιπλέον, να ληφθεί υπόψη ότι ακριβή λατινικό όρο για την "κοινωνική θέση" απο­ τελεί το "status"(ßA.LS,s.v.,2,2,Α,1-2),το οποίο δεν φαίνεται να απο­ δίδεται με το "τάξις"(πρβλ.OLD,s.ν.,3 και 9'DELL,s.v."*-stano"'LEW, s.v. "sto").Όσον αφορά,λοιπόν,την αντιστοιχία των όρων "ordo" και "τάξις".φαίνεται εύλογη η μετάφραση της "ordo equester" ως "ιππικής τάξεως"'από την άλλη μεριά,πρέπει να συνεκτιμηθεί το γεγονός ότι η έκφραση "τάξις των ιππέων" ή "ιππική τάξις" ήταν ήδη γνώριμη στην ελ­ ληνική καθώς δήλωνε στον Ξενοφώντα,τον Ασκληπιόδοτο ή τον Αρριανό την ιππική ίλη και την παράταξη της(Ξεν.,Kupon.,1,4,20 :"τάξιν ιππέων"'6, 3 , 6 Ά ν . ,4, 3 ,17:"πρόσθεν άντιπαρτ]σαν αϊ τάξεις των ί ππέων" '22 Όικ. , 8 , 6 : "ιππέας κατά τάξεις έλαύνοντας"Άγ.,1,25:"αθλα προϋθηκε και ταϊς ίππικαϊς τάξεσιν"Άσκληπ.,7,2 :"τάς δέ τάξεις αυτών [sc ιππέων"]" "App. , Τακτ.,9,3:"αϊ των ιππέων τάξεις"). 135.Δίων Κ.,74,5,5. Πρβλ.,48,45,8 :"ές τό των ιππέων τέλος έαέγραψεν""55, 42,2:"οϊ τε ϊππης,ο'ί τε έκ τοϋ τέλους και οϊ άλλοι " ' 59 ,9 ,5 : "του τε τέ­ λους του των ιππέων όλιγανδροϋντος"'11,2'61,9,11. 136.Βλ.,παραπάνω,κεφ.Ι,σημ.63. Η λέξη "τέλος" χρησιμοποιείται κι αυτή με παράλληλη στρατιωτική σημασία ως απόδοση του "legio" (βλ.Η.J.Mason, ό.π.,s.v.). 137.Αποδίδει τους λατινικούς όρους "decuria","cohors" και "legio" (βλ.Η.J. Mason,ό.π.,s.v.). 138.Mon.Ane.Gr.,18,10 [post 13-4 μ.X.J. 139.Βλ.J.Η.Oliver,ό.π.,αρ.3,28[ΐ04 μ.Χ Γ](πρβλ.170 :"καί εικών άργυρέα τοΰ ιππικού τάγματος")' CIG 2803, 3 [Αφροδίσιας]] .Επί σης,Ιώσ.Αρχ.,18,2 :"Κωπώνιος...τάγματος των ιππέων"(πρβλ.Ιουδ.,2,117 :"επίτροπος της ιππικής παρά Ρωμαίοι ς τάξεως Κωπώνιος")"Ιουδ.,2,308 :"έτόλμησεν άνδρας ϊππικοϋ τάγματος μαστιγώσαι"(πρβλ.,όμως,και τη γενικότερη χρήση 2,164:"Σαδδουκαΐοι δέ,τό δεύτερον τάγμα" ή Σέξτ.Εμπ.,Μαθ.,9,54:"Κριτίας...δοκεΓ... έκ τοϋ τάγματος των άθεων υπάρχει ν"'πρβλ.7,65)Ήρωδ.,4,2,4 :"του τε ϊπ­ πικοϋ τάγματος ευγενέστατοι καί της συγκλήτου επίλεκτοι νεανίαι"'9 :"πάν τε τό ϊππικόν τάγμα"'7,7,5:"των ές τήν σύγκλητον βουλήν η τό ϊππικόν τάγ­ μα" κ.α. 140.Κατ'εξαίρεση,όμως,πρέπει να συζητηθούν δύο χρήσεις της "τάξεως" που ενδέχεται να παρερμηνευθούν ως προς το περιεχόμενο τους.Σε επιγραφές της Αφροδισιάδος με τον όρο "τάξις" αποδίδεται η "σύγκλητος"(βλ. J. Reynolds ,ό .π. , αρ .8 , 27J_39 π.Χ. ;Ί : "έπει δή Μάρκος Αντώνιος καί ΓάΊ'ος 175

K c u j ö a p . . ; ] έν τηδε τη τ ά ξ ε ι [λόγους έ π ο ι ή σ α ν τ ο " ' π ρ 8 λ . ό . π . , σ . 7 6 ' α ο . 9 , 1-[~39 π.Χ . ;Ί : " α ρ έ σ κ ε ι εκ τοΰ σ τ ί χ ο υ σύνκλητον αΰτοΓς δοθήναι , έ ξ ο υ σ ί α ν τε αύτοΓς γ ε ν έ σ θ α ι ε ι ς τό εκείνη τη τ ά ζ ε ι δ ι α λ ε γ ή ν α ι έμφανίσαι τ ε " ' π ρ β λ . α ρ . 8 , 8 2 ; ) ' η χ ρ ή σ η , ό μ ω ς , α υ τ ή καμμία σχέση δεν έ χ ε ι με κάποια π ι ­ θανή " τ ά ξ ι ν " των σ υ γ κ λ η τ ι κ ώ ν . Α ν τ ί θ ε τ ά , φ α ί ν ε τ α ι να α π ο τ ε λ ε ί μετάφραση του λ α τ ι ν ι κ ο ύ "orcio" ε π ί της " s e n a t u s " (OLD , s . v. , 4) .Μι α δ ε ύ τ ε ρ η ε ν δ ι α ­ φέρουσα χρήση απαντά στον Π λ ο ύ τ α ρ χ ο , α ν α φ ο ρ ι κ ά με τ ο υ ς αγορανόμους (Μάρ.,5,2: "δύο γάρ ε ί σ ι τ ά ξ ε ι ς αγορανομιών"'Μάρκ.,2,3: "άγορανόμον μέν α ­ π έ δ ε ι ξ ε της ε π ι φ α ν ε σ τ έ ρ α ς τάξεως ό δ ή μ ο ς , ο ί δ ' ΐ ε ρ ε Γ ς α ϋ γ ο υ ρ α " ) ' α ν και σ τ ι ς π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς α υ τ έ ς ε ί ν α ι εμφανής η δ ι ά κ ρ ι σ η των αγορανόμων σε αυτούς που π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι από τ ο υ ς π α τ ρ ι κ ί ο υ ς κι α υ τ ο ύ ς από τους π λ η β ε ί ο υ ς ( β λ . , π α ρ α π ά ν ω , σ η μ . 4 3 ) , δ ε ν έ χ ο υ μ ε λόγο να π ι σ τ ε ύ ο υ μ ε ότι στο χωρίο αυτό υ π ο ν ο ε ί τ α ι κ ά π ο ι ο δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό στρώμα. Α ν τ ί θ ε τ α από την ε ρ μ η ν ε ί α του D . W y t t e n b a c h ( L e x i c o n P l u t a r c h e u m , L e i p z i g 1843, s . v . ) c o ç "ordo c i v i u m " , φ α ί ν ε τ α ι π ι θ α ν ό τ ε ρ η η ε ρ μ η ν ε ί α απλώς ως " κ α τ η ­ γ ο ρ ί α ς " , δ η λ . " ά γ ο ρ α ν ό μ ο ς της ε π ι φ α ν ε σ τ έ ρ α ς τ ά ξ ε ω ς " ε ί ν α ι αυτός που κα­ τ έ χ ε ι τ ο αξίωμα στην υψηλότερη μορφή τ ο υ , ό χ ι το " ε κ τοΰ πλήθους" αλλά το " έ ξ ε ΰ π α τ ρ ι δ ΰ ν " . 1 4 1 . S . M i t c h e l l , T h e i n s c r i p t i o n s of N o r t h Galatia.RECAM 2-BAR 135,Oxford 1 9 8 2 , α ρ . 1 9 5 [ l 2 6 U.X.j-i ß^.SEG 32( 1982) 1263) ' IG IV 2 . 1 , 8 1 , 2( S y l l 3 , 7 9 6 A , 7 8 [ Ε π ί δ α υ ρ ο ς , c . 3 4 / 5 μ . Χ / j ' Δ ί ω ν Κ . , 5 9 , 9 , 5 . Πρβλ. IGR 3 , 8 3 3 A , 2 [ ΐ ω τ ά π η , p o s t 176 μ.χΓ] : " τ ά γ μ α τ Ί ο ς ( β ο υ λ ε υ τ ι κ ο ύ " 'Β , 3 - 4 : " β ο υ λ ε υ τ ι [V] ο(_0 τ ά γ μ α T J O Ç " ' I G XIV , 7 5 7 , 1 0 [ Ν ε ά π ο λ ι ς , p o s t 71 μ.χΓ] : " ά ν δ ρ ί ή μ ε τ έ ρ ( ο υ ) τ ά γ μ α ­ τ ο ς πατρός τ ε β ο υ λ ε υ τ ο ύ " κ . α . Επίσης,ΤΑΜ 2 . 3 , 1 2 0 0 , δ Γ φ ά σ η λ ι ς , Β ' μ · Χ · α ι .J : " ά ν δ ρ α καλό [ν κα_ί] άγαθ|_·ό_)ν γ ε ν ό μ ε ν ο ν καί [τοΰ πρΊώτου τάγματος της πό[Χ]εοΓς]" ' 1202 ,.6[_Φάσηλις , Β ' μ . Χ . a t . J κ . α . 142 .Αππ. ,Εμψ. , 2 , 2 1 ' A . B a l l a n d . ó . π . , α ρ . 7 1 , 7 [ Α ' μ . Χ . α ι / ] ( β λ . και σ. 238, όπου και τ α π α ρ ά λ λ η λ α ) . Πρβλ. Δίων Κ . , 5 5 , 2 , 3 : " τ ω ν τ ε ές τ ή ν ίππάδα ακριβώς τ ε λ ο ύ ν τ ω ν καί των έκ τοΰ β ο υ λ ε υ τ ι κ ο ύ γ έ ν ο υ ς ό ν τ ω ν " ' 1 3 , 6 : " ε κ τε τοΰ β ο υ λ ε υ τ ι κ ο ύ γ έ ν ο υ ς κάκ των άλλων ι π π έ ω ν " κ . α . Εδώ θα μπορρύσε να α­ ν α φ ε ρ θ ε ί ό τ ι και η λέξη " έ θ ν ο ς " χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι π ε ρ ι σ τ α σ ι α κ ά γ ι α να δηλώσει " κ α τ η γ ο ρ ί ε ς " ( έ τ σ ι , λ . χ . γ ι α τ ο υ ς ι ε ρ ε ί ς , 0 G I S 90,17ΓΜεμφΐς, 197/6 π . Χ . Ί : " τ ο ύ ς έκ των ιερών ε θ ν ώ ν " ) αλλά π ι θ α ν ό ν και τους συγκλη­ τ ι κ ο ύ ς και ι π π ε ί ς , ό π ω ς τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν φ α ί ν ε τ α ι σ ' έ ν α α μ φ ί β ο λ ο χωρίο του Δίωνος Κ α σ σ ί ο υ ( 3 8 , 8 , 1 ) ' ε κ ε ί , ο ι " o r d i n e s " ο ν ο μ ά ζ ο ν τ α ι α ρ χ ι κ ά " γ έ ν η " και κ α τ ό π ι ν " έ θ ν η " : " έ ν ο μ ο θ έ τ η σ ε . . . χ ω ρ ί ς α υ τ ο ύ ς ώς ε κ ά σ τ ο υ ς ψ η φ ί ζ ε σ θ α ι , . . . ϊ ν ' ε ΐ μή κ α τ ' ά ν δ ρ α . . . ά λ λ α τά γ ε έθνη αυτών έκδηλα όπως φρονοίη γ ί νοιτο" . 1 4 3 . Ε ν δ ε ι κ τ ι κ ά , η ε λ α σ τ ι κ ό τ η τ α αυτή φ α ί ν ε τ α ι στην π ε ρ ί π τ ω σ η του όρου " c l a s S Ì S " , T O U ο π ο ί ο υ ο D.Magie ( ό . π . , σ . 5 6 ) ε ν τ ο π ί ζ ε ι 7 δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ έ ς αποδό­ σ ε ι ς στην ε λ λ η ν ι κ ή , α ν ά μ ε σ α σ ' α υ τ έ ς και τ ο ν όρο " τ ά ξ ι ς " : " κ λ δ σ ι ς " ( μ ε τ α γραφή),"κλήσις",' 'μοίρα","τάξις","σύνταξις"(μεταφράσει ς),"συμμορία", " τ ί μ η μ α " ( α ν α λ ο γ ι κ ο ί ό ρ ο ι ) . E t ó i κ ό τ ε ρ α γ ι α την " τ ά ξ ι ν " , η παραπομπή στον Δ ι ο ν ύ σ ι ο Α λ ι κ α ρ ν α σ σ έ α ( 1 0 , 1 7 , 3 ) ε π ι β ε β α ι ώ ν ε ι την παραπάνω α ν τ ι σ τ ο ι χ ί α : " κ α ί ε π ε ι δ ή ό των α ρ χ α ι ρ ε σ ι ώ ν έ ν έ σ τ η χ ρ ό ν ο ς καί ό κήρυξ τήν πρώτην τ ά ξ ι ν έκάλεσεν,εΐσελθόντες ε ι ς τόν ά π ο δ ε ι χ θ έ ν τ α τόπον οϊ τ'όκτωκαίδέκα λ ό χ ο ι των ιππέων καί οι των πεζών ό γ δ ο ή κ ο ν τ α τών τό μ έ γ ι σ τ ο ν τίμημα εχόντων". 176

Π Ι Ν Α Κ Ε Σ

OL αριθμοί σελίδων δηλώνονται με την ένδειξη σ^ Αριάμοί που έπονται των ενδείξεων Ι^Ι_Ι ή III παραπέμπουν στις αντίστοιχες σημειώσεις των κεφαλαίων.

Α.Πηγές Ι .Συγγραφείς Αγαϋαρχίδης Κνίδιος FGrHist 86 F 13 Αέτιος Δοζογράφος 1,6,11 1,7,6 1,7,30 1,28,3 1,28,4 1,29,2 2,7 tit. 2,7,7 2,7,30 2,15 tit. 4,9,8 5,27,1 Αθηναίος 1,5c 2,63b

III 9 III III III III III III III III III III III III

108 107 108 107 105 107 105 108 108 105 105 108

III 82 III 108

Αιλιανός Τακτ.,9,3

III 88

Αιλιανός Κλαύδιος Ποικ.ιοτ.,2,1

III 36

Αινείας Τακτικός 5,2 10,20 15,3 16,4 16,7 16,9 16,14 24,8 27,12 40,8 Αι οχινης 1,4 1,155-9

II II II II II II II II II II

19 81 19 19 19 19 19 25 28 19

III 119 0 . 67 179

2,108 3,7 3,57 3,148 3,152 3,155 3,159 3,175 3,Γ76 - ·· 3,181 3,187 3,205 3,206 3,234 3,244 3,253

II 80 0. 53 II 12 II 22 II 22 II 22 II 24 II 22 II 22 II 22 II 22 II 12 II 12 Ι 122 II 22 II 22

Αισχύλος Αγ.,1305 Ι 75 Επτά επί Θ..,409 Ι 75 1030 Ι 63 Ευμ.,395 II 80 529 Ι 142 668 Ι 128 Ικ.;337 Ι 77 Πέρσ.,43 Ι 152 56 Ι 152 89 II 4 228 Ι 97 298 0.52'H 4'5'15 366 II 5 380 σ.52':ΕΙ 4'16 381 II 5 399 II 5 764 II 5 970 Ι 75 Προμ.Δ.,128 II 81 Αλέξανδρος Αφρό>δισι εύς CAG,τ.Ι,σ.818,3

II 6

Άλεξ,ις 0.78 ,0.326) CAF,268,6(τ.2,0.396)111 67

CAF,90,3(T.2

Αλ καί ος Ζ 24, 1 Ζ 37 Ζ 75

Ι 76 Ι 59 II 6

Αλ κι (5άμα 'ς 1 ,24 1,,28 1,,33 2, 22 2, 23

II 12 II 12 II 13 II 9*19 II 30

Αναξαγόρας 6 21 FVS ,A 30,τ.2,0.13,21 II 103 6 FVS ,A 58,τ.2,0.20,41 II 117 Αναξίμανδρος 6 FVS ,A 18,τ.1,0.86,30 II 6 5 FVS ,A 19,τ.1,0.86,35 II 6*9 6 FVS ,B 1,τ.l,ö.89,15 II 6"9'102 Αναδυμένης Λαμψακηνός 2,20 2,23 23,2 Ανδοκίδης 1,74

Η.6

II 122 II 39 II 12

Αντιφών 3,2,7 Ανωνύμου Ύ ψ . ,1,1 1,4 20,3 22,1 22,2

II 81

III III III III III

82 84 84 84 84

0.86 III 40 III 48 0.106 III 45 III 92 III 92 III 92 III 90 III 90 III 92 III 90 III 32 III 32

Απολλόδωρος Αθηναίος FGrHist 244 F 59

III 22

Απολλώνιος Δύσκολος Συντ.,10 58 123 182

III III III III

Άρειος Δίδυμος Απ.φυσ.,37

III 79

Αριοτέας. Φιλοκρ. ,69

II 22 Ι 122

Αντιφάνης CAF,257,2(-c.2,d.l20) II 24

Αππιανός Ξμφ. ,1,24 1,25 1,30 2,21 2,118 3,66 4,7 5,3 5,30 5,56 5,59 Ιλλ. :,13 Ιταλ..,9 Μιθρ,.,9

266 .

Αρ ιοτείδης Αίλιος 9,!58 12 ,83 13 ,125 16 ,216 21 ,265 24 ,301 33 ,418 35 ;,455 ,461 36 , 42,,522

180

84 82 82 82

III 80 III 69

III 101 III 93 III 85 III 108 III 108 III 101 III 96 III 110 III 96 III 82

45,1 45,27 45,30 46,143 46,207 46,208 46,261

III 82 III 82 III 101 III 85 III 85 III 85 III 82

Ζωών μ ο ρ . , 1 1 9 , 6 5 5 b 2 2 I I 108 Η θ . Ε . , 1 8 , 1 2 1 8 a l 9 - 2 3 I I 112 VII 12,1245a2 I I 108 Hü. M . , 1 2 , 1 1 8 3 b 3 5 I I 108 I 34,1194bl5 I I 84 I 35,1198a27 I I 108 Ηθ.Ν , 1 4 , 1 0 9 5 a l 8 I 1 1 1 * 1 2 2 I 6,1097b26 I 109 I 10,1100b32 I 108 V 7,1135al0 ö . 7 3 * I I 121 VI l , 1 1 2 9 b 2 0 I I 22 V I I I 9 , 1 1 6 0 a 9 - 2 9 1167 Vili 10,1160a33 I 71 Κατ.,6,5a29-32 II 101 [κόσμ.~] , 5 , 3 9 6 b 2 - 4 Ö.93

Apt στόνικος Αριατάρχ.αημ.Ιλ.,6,2,7 Dindorf III 82 Api. στόξενος Αρμ.,5

II 12

Αριστοτέλης Αθ.πολ.,3,1 II 50 3,6 II 84 4,1 II 50 4,2 Ι 63 5,1 Ι 50*113*122 7,3 σ.14'1 63 7,4 Ι 63 11,2 ö.25*I 113 13,1 Ι 62 13,4 II 84 26,1 σ.26*Ι 116 28,1 Ι 111 28,2 Ι 107*113 29,1 Ι 122 36,1 Ι 94 41,2 II 52 42,4 II 19 49,4 Ι 85 Αναπν.,13,477 a31 II 101 Ζώα LOT . , Ι 6, 491al7 II 101 117, 496bl9 II 101 Ζώων γεν.,III 10,760a31 II 112 ll,761bl8 III II 108 IV 4,770bl4 II 112 IV 8,776b5 II 101 Ζώων KL ν. , 10,703a31 II 50

6,399b7 II 28 Μεταφ. ,1 l,981b.25 I 149 I 3,984bllK.i . 0.72 I 3,984bl5-7 O.72*11 117 I 3,984b32K.e. Ö.72 I 4,985bl8 Ö.69 II 3,998b5 I 148 IV 25,1023bl2 cs.42 IV 25r1023b26 I 202 IV 28,1024b5 I 148 XI 10,1075al3 II 112 XI 10,1075al4 II 19 XII ll,1083a33 II 101 Μετεωρ . ,1 3,339b5 II 101 I 9,347a5 II 112 I 14,351a25 II 112 II- 3,358a25- •6 II 101 Μνημ.,2,452a3 II 101 Oup. ,1 10,280al8 II 99 II 12,292al2 II 9 Ö.71 II 14,296a34 III 2,300b23 II 101 III 2,301al II 112 III 2,301a5 II 112 III 2,301alO II 118 Ποιητ.,7,1450b38 II 101 I 201 Πολ.,1 l,1252a20 181

Ο .54 I 2,1252a20 σ . 43 I 2,1253a20-l I 109 I ll,1258b26 I 109 I 13,1250bl II 9 II 2,1251a34 II 59 II 5,1263a23 I 109 II 5,1264b23 II 6,1264b31 II 50*51 II 6,1264b31x.£. 1181 II 6,1264b31-4 II 44 I 71 II 6,1266al3 II 7 r 1266b40 1.122 II 7,1267al I 111 II 7,1257a40 111 II 8,1267b30-3 179 II 8,1267b32 109 II 8,1268al2-3 179 II 8,1268al5 II 50 II 8,1269al0 II 50*51 II 9,1269a32 II 48 II 9,1270b21-2 0.44 II 10,1271b29 II 58 II 10,1271b40 1150*51 II 10,1272a4 II 50 II 10,1272bl0 II 52 II ll,1273a21 II 48 II 12,1274al5 I 111 II 12,1274al8 I 112 II 12,1274a20 I 63 III l,1274b39 0.56*11 45 1274b40 O.39*42 III 1275a3-5 I 193 III 1275a38-b5 1193 III . 1277bl I 109 III III 5,1277b38-9 I 193 III 5,1278alK.£, 1181 III 5,1278a6K.e, 1193 III 5,12.78a7-8 I 109 III 5,1278a23 I 71 III 5,1278a34-6 I 133 III 5,1278a35 I 193 III 6,1278b9 II 43 III 6,1278blOH.£ II 47 I 122 III 6,1278bl3 III 7,1279a25K.e. II 47

182

III 7,1279a34 I 122 III 8,1279b20K. ε. I 123 III 8,1279b35 I 122 III ll,1281b39 II 50 III ll,1282a30 I 71 III 12,1283al7 I 71 III 13,1283a41 I 94 III 13,1283b34 I 122 III 13,1284a3-37 1205 III 16,1287al8 Ö.59 IV 1289al II 50 IV 1289al5 d.56 IV 1289al5 II 42 1289b28 0.40*42 IV 1289b28x.£. 1176 IV 1289b28-29 Ö.40 IV 1289b31 I 140 IV 1289b33 I 109 IV 1290a3 I 191 IV 1290a5-7 0.40 IV 1290a8 II 43 IV 1290al2 IV 0.56*11 46 IV 4 1290b24 I 198 IV 4 1290b25-38 0.42 IV 4 1290b38-1291a8 I 179 IV 4 1290b38-1291bl3 0.37-8 IV d.42 1290b39 IV I 107 1291a34 IV 0.36 1291blO IV I 113 1291bl8 IV 1291b38x. . I 73 IV I 71 1291b39 IV 1292b6-7 II 52 IV 1292b24 I 179 IV I 140 1292b26 IV 8 1293b39· I 113 IV 9 1294b3 I 71 IV 9 1294b21 II 48 IV 11 ,1295b2 0.36 IV 11 ,1295b3 I 141 IV 11 ,1296al-5 I 141 IV 11 ,1296al-7 I 142 IV 11 ,1296a40 II 50

IV ll,1296b3 IV 13,1297a20 IV 13,1297b21 IV 14,1298a36 IV 14,1298b5 IV 15,1300al6 V 3 ,1303al V 3 ,1303b4x .ε . V 7 ,1307a2-3 V 7 ,1307a28 V 7 ,1307bl8 V 8 ,1308b26 V 8 ,1308b27 V 8 ,1308b35 V 9 ,1309b33 V ll,1315a32 V ll,1315b4 VI l,1316b32 VI 3,1318allK.E.

II 43 I 71 II 19 I 71 II 48 I 71 I 176 I 122 I 105 I 71 II 50 0.37 I 111 I 122 II 48 I 175 I 122 II 46

I 123 VI 4,1318b6K.e. I 73 VI 4,1318b35 0.26 VI •4,1319a27 I 109 VI •4,1319bl3 I 112 VI 5,1320b7 I 111 VI 7,1321a5-6 I 179 VII 2,1324a24 II 50 VII 4,1326a30 0.59 VII 4,1326a32 II 63 VII 8,1328blK.e. 0.38 VII 9,1329a4 0.38":II 148 VII 9,1329a8 II 89'95 VII 9,1329a20 0.38 VII 9,1329a23-4 I 210 VII 9,1329a27 I 149 VII 9,1329a31 0.38 VII 9,1329α34κ.ε 0.39 Ί 186 VII 10,1329a41 I 150 VII 10,1329b6 0.56 VII 10,1329bl6 0.56 VII 10,1329b22 II 40 VII 10,1329b23 I 150 VII 10,1329b33 0.57 "II 52 VII 12,1331a37-b6 II80 183

Vili l,1337a29 I 188 VIII 5,1341bl4 I 109 Προβλ.,ΧΧνί 25,943al II108 XXXIX 8,950b37 a .25*1 115 Ρητ.,Ι 8,1366a2 0.57'll 53 II 22,1395a28-9 I 130 II 26,1403b3 II 12 III 12,1414a30 II 12 III 13-9 II 12 ,VI l,139a29 I 148 Τοπ, VI 5,142b27 I 148 ΦυΟ , ,11 4,196a28 II 112 VIII l,252al2-3 0.71ΊΙ 112 ΦυΟ ακρ.,IV 10,218a7 1202 Απ. 385 Ross I 152 Αρποκρατιων s.ν."τριττυς"

Ι 152

Αρριανος Αν. ,2,8,4 III 86 2.23.2 III 86 4,23,1 III 86 5,22,6 III 86 6.6.1 III 86 6.8.2 III 86 6.21.3 III 86 Τακτ.,9,3 III 134 10,2 III 88 Βλ.και Επίκτητος,Διατρ. Αριστοφάνης Αχ.,600 II 18 Βάτρ.,179 Ι 108 Βάτρ.,738 Ι 108 ELP.,303 II 19 Εκκλ.,424 Ι 84 Ό ρ ν . ,400 II 18 Αρχέμαχος FGrHist 424 F 1'

III 6

Ψευδο-Αρχύτας 23,17

III 61

Ασκληπιόδοτος Τακτ.,2,8

III 88

2,IC 7,2 Άτταλος Ρόδιος Απ.Αρ.,20,20 20,24

II S8 III 134 III 80 III 80

Αχιλλευς Τάτιος Ξισ.,33,17Maass 33,23 33,26 38.5 43,29 50,18 51.6 Εξ,ήγ. ,80,21κ.ε.

III 105 III 108 III 108 III 108 III 108 III 108 III 108 Ill 82

Αχιλλεύς Τάτιος 8,6,5 8,8,4

III 107 III 82

Δημοκριτος 6 FVS ,A 38,τ.2,σ.94,8 II 99 6 FVS ,A 45,τ.2,0.95,24 ΙΙ99 6 FVS ,A 86,τ.2,0.105,7 II 9 6 FVS ,A 125,τ.2,Ο.112,30 II 99 6 FVS ,A 135,τ.2,0.117,12 II 99 5 FVS ,A 135,τ.2,0.118,12 II 99 6 FVS ,A 135,τ.2,0.120,25 II 99 6 FVS ,A 135,τ.2,0.121,8 II 99 6 FVS ,A 135,τ.2,0.122,6 II 99 6 FVS ,B 283,τ.2,Ο.204,12κ.ε. Ι 82 Δημοοθένης 1,28 3,15 3,34 3,35 3,36 3,66 8,66 [103 ,47 [13] ,19 [13] ,34 14,35 15,18 15,32 15,33 18,2 18,10 18,13 18,37 18,56 18,63 18,64 18,108 18,138 18,173 18,176 18,192 18,192

Βακχυλίδης 1,172-4Snell-Maehler ο.22*1 104 Γαληνός Ιπποκρ.προρρητ.,1,1,9 (T.16,0.533Kühn) III 106 1,3,95 (T.16,ö.709Kühn) III 106 "Περί της τάξ,εως" tit. (T.19,0.49Kühn) III 82 Υγι ε ι ν. ,3,5 (T.6,0.194Kühn) H I 106 Φιλ.ιστ.,6Diels I H 107 Γοργίας FVS6.B 11,τ.2,0.292.13 II 107 FVS 6 ,B Ha,τ.2,0.301,24 II 9*19 Δείναρχος Δημ.,71(51) II 22 Δημήτριος Ερμ.,199 III 84 248 III 84 Δημήτριος Τρικλίνιος Gloss.91 ν II 15 184

Ι 107 II 120 II 39 0.61*55*77 II 76 II 24 Ι 107*112 II 84 0.62 II 24*76 II 58 Ι 122 0.53*11 22 0.61*11 24 II 12 Ι 139 II 85 II 21 II 12 II 84 0.36 Ι 107 0.63*11 83 II 24 Ι 173 II 84 Ιι 84

18,213 18,258 18,292 18,304 19,9 19,29 19,259 19,295 19,296 20,81 20,108 20,158 21,110 21,120 21,131 21,133 21,164 21,166 21,209 22,67 23,23-4 23,146 23,209 23,210 24,45-6 24,119 [25] , 4 C25] , 1 5 [25] , 2 6 [25] , 8 6 [26] , 2 4 L42] , 3 [42] , 2 1 [50] , 6 3 51,8 [60] ,9 [60] [60] L61] Επ. En. Επ. Επ. Επ.

II

II

σ.65

σ.56

α.65

,19 ,34 ,4 1,12 111,15 111,29 111,32 111,39

Δ ι ο γ έ ν η ς Απολλωνιάτης FVS 6 ,A 6 , τ . 2 , ο . 5 3 , 7

Διογένης

I I 84 σ.63 0.36 I I 84 0.63 I I 84 Ι 112 Ι 79 Ι 105 I I 84 Ι 122 I I 58 I I 22 24*58 Ι 152 I I 19 I I 22 24*59 Ι 122 Ι 122 ' I I 93 Ι 156 Ι 107 0..64 " I I 38 I I 22 I I 84 I I 77 I I 55 I I 85 I I 120 0.65 " I I 92 I I 22 I I 22 I I 96 I I 21 I I 85 Ι 168 I I 80 I I 84 I I 83 I I 84 I I 85

II

Λαέρτιος

5,70 7,42

I I I 108 I I I 84

Διόδωρος Σικελιώτης 1,25,5 1 , 5 7 , 3 κ . .ε , 1,63,9 1,77,1 1,81,2 2 , 5 9 , 1 ( : : Ι ά μ β ο υι λ ο ς ) 2,59,5 3,6,1 4,21,2 5,45,3( :Ευήμερος) 12,25,2 18,48,5 18,49,1 19,22,2

III

110 74 I I I 110 I I I 110 I I I 82 I I I 28 I I I 110 I I I 98 I I I 35 I I I 60 0.87 I I I 101 I I I 101 I I I 73 Ι

Διονύσιος Αλικαρνασσεύς Ρητ.,2,3 III 95 10,6 III 82*84 Ρωμ.αρχ.,1,85,3 0.91 2,3,7 III 109 2,8,1-9,3 0.85 0 ., 8 5 * 1 1 1

2,8,2 2,62,3 4,22,4 4,71,3 5,2,2 5,32,1 6,30,3 6,49,2 6,88,4 7,16,1 8,18,1 9,44 , 7 10,17,3 11,28,4 11,59,2 12,1,1

Διονύσιος Θραξ, 630 637

101

185

'

29 I I I 61 I I I 63 0.92 I I I 43 0.87 0.87 0.86 I I I 97 I I I 37 I I I 43 0.93 I I I 30 I I I 43 I I I 58 0.93 0.101

III 67 III 67

642 643

55,42,2 56,20,5 59,8,6 59,9,5 59,11,2 60,7,3 61,9,11 62,15,4 65,11,5 68,14,2 69,19,1 73,5,1 74,5,5 78,22,4 79,24,1

III 67 III 67

Διονύσιος κωμικός PCG,3,14(τ.5,0.36)

II 9

Δι tpι λος PCG,23,4(T.5,Ö.62)

III

113

Δίων Κάασιος III 46 2,9,4(Ζων. ,7,8,6) III 107 37,18,3 III 83 37,19,2 III 143 37,51,1 38,8,1 III 142 38,39,4 III 85 38,45,4 III 85 38,46,3 III 103 III 82 38,47,2 39,24,1 III 110 40,22,2 III 46 III 85 40,23,1 III 85 40,35,2 III 85 40,60,3 0.87 41,7,1 III 85 41,35,1 III 85 41,58,1 43,21,7 III 45 III 45 43,25,2 III 85 43,38,2 43,48,4 III 43 0.87 43,51,3 III 46 46,22,3 46,45,4 III 32 47,17,1 III 93 III 85 47,43,2 III 35 48,20,2 III 135 48,45,8 III 85 49,30,3 49,38,4 III 85 III 85 50,31,5 52,42,5 σ.91'ΙΙΙ 32 III 35 53,1,5 III 32 53,17,10 III 82 54,15,6 III 142 55,2,3 III 142 55,13,6

Δίων Χρυσόστομος 3,75 17,11 22,2 26,6 28,ltit. 29,ltit. 31,81 32,58 32,77 33,48 34,11 36,30 38,35 40,35 50,10 56,3 56,8 77/8,38 79,1-3

III 108 III 108 III 85 III 107 III 82 III 82 III 108 III 107 III 108 III 108 III 108 III 94 III 108 III 107 III 108 .Ill 85 III 85 III 108 III 30

Δωσιάδας FGrHist 458 F 2

III 15*24

Ελληνικά 0£υρύγχου 1,1 20,1

II 19 II 27

Επίκουρος En. I,40Usener Επ. 11,97 186

III 135 III 85 III 82 σ.106 "III 135 III 35*135 III 45 III 135 III 40 III 85 III 85 III 120 III 32 σ.105 III 82 III 58

III 76 III 68

Απ. 30 III 76 πίκτητος (Αρρ.Επίκτ.διατρ. :) 1,9,24 III 85 1,16,21 III 99 1,29,39 III 99 3,1 ,19 III 99 3,24,99 III 103 Εγχ.,29, 7 III 99 30, 1 III 99 Επίχαρμος CGF(Kaibel),172,3(τ.1,ö.123) Ι 146

Εύπολις PCG,20O(x.5,ö,.418) 0.34 Ί 165 P C G , 3 8 4 , 5 ( T . 5 ,,0.509) Ι 79

664 II 21 698 II 21 765 II 21 Φοίν. ,694 II 19 1119 II 21 1237 II 18 TGF,95 Ι 79 200,4 Ι 130 261,1 Ι 105 285,3κ.ε. Ι 174 327,1-5 Ι 83 327,6-8 Ι 83 ^1107,2 Ι 94 f Ηρακλείδης Ποντικός An.50Wehrli Ι 48 Ηράκλειτος 6 FVS ,A 5,τ.1,0.145,15 II 6 1 1 2 FVS.A 8,τ.1,0.145,39 II 6 FVS°,B 29,τ.1,0.157,7-9 0.27 FVS5,B 53,τ.1,0.162,8-9 Ι 68 FVS6,B 104,τ.1,0.174,5-6 0.27

Ευριπίδης Αντ.,29 Βάκχ.,305 Ξλ.,1678-9 Ηρ.,673 724 818 Ηρ.Μ.,164 Ικ.,238-45 240 244 433 433-5 437 677 Ιππ.,988-9 Ί ω ν , 580 596-7 1579-81 Ρήσ. ,523 595 614

Ηράκλειτος Ομηρ.προβλ.,65,5 Ηρόδοτος 1,30 1,56 1,65 1,82 1,101 1,107 1,133 2,16 2,88 2,103 2,143 2,148 3,18 3,26 3,67 3.80 3.81 3,158 4,45

Ερμείας Διασ.,6 m 107 ' Ερμογένης ^Ευρ.,3,13 III 84 Ευήμερος FGrHist 63 F 3 ö.92'III 60

II 80 II 21 Ι 118 II 21 II 21 II 18 II 19 Ö.36 Ι 83 Ι 141 Ι 87 Ι 104 Ι 104 II 19 Ι 130 Ι 76 Ι 85 Ι 62 II 21 II 22 II 21 187

III 107 Ι 95 Ι 152 II 79 II 21 σ.33 Ι 141 0.19Ί 78 0.35 0.20 0.35 Ι 95 III 119 Ι 63 Ι 162 Ι 63 0.29 Ι 130 0.53 Ι 162

4 ,84 4 ,145 5 ,14 5 ,30 5 ,66 5 ,68 5 ,69 5 ,75 6 ,11 7 ,77 7 ,86 7 ,99 7 ,104 7 ,134 7 ,212 7 ,219 7 ,220 8 ,24 a ,67 8.,68 8 :,86 9,,21 9:,25 · 9,,26 9,,27 9,,29 9,,31 9, 42 9, 45 9, 47 9, 48 9, 53 9, 57 9, 58 9, 59 9, 71 9, 72 9, 74 9, 93 9, 106 Ηρωδι ανός 1, 2,2 1, 6,3 2, 3,2 2, 7,3

III 119 I 162 II 19 0.19 I 62 I 162 .36*1 162 II 22 0.52 0.53 II 19 II 27 II 21 0.19 II 18*28 II 22 II 22 II 22 II 27 I 97 II 27 II 21"22 II 22 II 20*21 II 21 II 26 II 18 II 27 II 21 II 21 II 21 II 27 II 22 II 21 . II 19 II 22 II 21 II 21 0.19 I 63*152

III III III III

32 31 32 41 188

2,7,5 4,2,4 4,2,9 5,1,5 7,7,5

III 41 III 139 III 139 0.103'IH 129 III 139

Ησίοδος Έ ρ γ . ,21-4 0.12 276 II 2 308 Ι 50 394 Ι 50 ©εογ.,74 II 72 Ι 164 [1021] Ι 164 [Aön. ,4] Απ. 43,4lMerkelbach-West Ι 50 Ησύχιος II 12"38 s.v."τάξις" Ηφαιστίων III 82 Μετρ.,16,59 Θεογνις 41κ.ε. 53κ.ε . 153κ.ε. 157-8 158 193 335 718 933 Θεόπομπος FGrHist 115 F 25 Θεόφραστος Aiofl. ,24 60 65 73 79 Ανέμ.,10 52 53 Μεταφ.,14 Φυσ.δοξ,. ,Απ.6Α Απ. 10

ι0.13*1 57 ιD.12'1 55 <3.13*1 56 0.16 Ι 83 Ι 76 Ι 61 Ι 53 Ι 118

II 80

III III III III III III III III III III III

80 .75 75 75 75 75 75 75 79 80 79

Φυτ.LOT.,3,9,6 6,6,1 Απ.22 Θουκυδί δης 1,6 1,9 1,10 1 ,24 2,37 2,39 2,65 2,79 2,84 3,62 3,65 3,74 3,82 3,87 4,4 4,28 4,72 4,93 4,94 4,125 4,126 4,128 5,4 5,11 5,66 5,67 5,68 5,70 5,81 5,82 5,84 6,16 6,34 6,39 6,42 6,54 6,88 6,89 6,98 7,5 7,8 7,17 7,28

III 75 III 75 III 75

0.27 0.19*1 84 I 63 I 86 0.29'125"195 0.35 I 125 II 27 II 19 I 122 I 79 I 122 I 122 II 27 II 27 I 129 0.52 II 19 II 19 II 19 0.27*11 19 II 19 I 86 II 20 II 19 II 21 II 19 II 19 I 122 I 122 I 122 I 63 II 19 I 94*196 II 20 I 141 I 63 I 129*139 II 27 II 19 I 129 II 20 0.20*1 85 189

7,30 7,58 7,78 8,14 8,38 8,47 8,48 8,53 8,69 8,72 8,75 8,86 8,97 Ιάμβουλος Διόδ.Σ.,2,59,1

II 18 0.35 II 19 I 122 I 122 I 94 I 96 I 122 II 19 II 79 I 141 I 130 0.28

III 28

Ιππίας ΕρυΦραίος FGrHist 421 F 1(74) 0.81*111 19 Ισαίος 3,20 4,18 7,9 11,38 κρατης 3,47 4,105 4,150 5,1.03 6,2 6,93 7,23 8,19 8,93 8,143 10,53 11,27 12,32 12,148 12,241 12,260 12,263 15,33 15,164 16,31

I 111 II 97 I 107 I 107

0.63 I 122 I 130 I 107 II 85 0.61*11 75 I 111 I 107 II 24 II 22 II 20 II 85 0'.67 I 94 I 122 0.63 I 130 II 76 I 111 I 79

Ίοτρος FGrHist

334 F 8

' Ιων IEG.132

FVS^.A 14,τ.2,Ο.75,16 II 99 FVS6,A 14,τ.2,0.75,26 II 99 FVS5,A 32,τ.2,σ.79,16 II 99

σ.80

Λούκιανός Αλέζ.,30 46 Αλ.δίήγ.,1,29 Αποκηρ.,32 Απολ.,12 Δίκη φων.,3 4 5 Ζ. τραγ.,38 Ιστ.συγγρ.,6 29 48 Κρόν.,2 Όνειρ. ,22 Παρασ.,42 Πλ.,33 Προσαγ.πταίσυ.. , 1C )

II 9

Ιώσηπος 1,93 2,151 2,250 200 397 ,6,43 6,251 7,7 10,51 10,186 18,2 18,266 19,2 20,183 • ,2,117 2,164 2,308 2,518 2,543 2,548 •3,93 4,528 5,86 5,88 5,312 6,19

III 83 III 95 III 94 III 88 III 101 III 41 III 101 III 35 III 94 III 35 III 139 III 32 III 32 III 101 0.103'IH 139 III 139 III 139 III 85 III '85 III 85 III 85 III 85 III 85 III 85 III 85 III 85

Καλλίνος 1.17W

0 . 2 2 * 1 102

Κερκίδας 17,23-6PPwell 17,35

0.78 0.79ΊΙΙ 3

Κρατερός FGrHist

342 F 12

ie MLOÔ.OUV.,25

Λυκούργος 4 Λυσίας 1,2 2,46 2,56 13,79 13,82 14,5 14,11 14,15 14,21 15,5 15,11 16,16 24 tit. 28,2 30,14 31,28 Μάρκελλος Σιδήτης Σφυγμ.,2

Ö.79

Λεύκιππος FVS 6 ,A 6,τ.2,α.72,18 α.69 FVS6,Α.9,τ.2,0.74,15 II 99 190

III 101 III 82 III 85 III 85 III 110 III 82 III 82 III 82 III 107 III 82 III 85 III 82 III 36 III 36 III 85 III 85 III 82 III 82 III 85

II 56*59 Ι 87 II 18*25 Ι 122 II 27 II 27 II 22 II 19 II 27 II 22 II 27 II 22 II' 27 Ι 85 Ι 84 Ι 96 II 22 III 107

Μάρκος Αυρήλιος 5 ,10 11,27 12, 14

Kupon. ,2,,1 ,18 2, 1 ,24 2, 1 ,25 2, 3 ,21 6, 2. ,37 6, 3,,6 6, 3,,35 7, 1,,5 7, 1,,16 7, 1,,22 8, 1,,10 8, 7,,22 Λακ.πολ., 8,,5 Οικ.,8 ,3 8 ,6 8 ,11 8 ,17 8 ,23ι 9 ,14

III 107 III 107 III 107

Μένανδρος ρήτωρ !7K.t.Speiige 1 ( :321,18κ.ε.ν/ίalz ) III 107

438,

Μύρων FGrHist 106 F 2

III 7

Νυμφι,ς FGrHist 432 F 5b d. 81*111 19 Ξενοφών Αγ. ,1,25 Απ.,1,1,11 1,2,43 1,2,45 2,1,7 2,7,4 4,3,17 4,3,22 Ελλην.,1,6,29 1,6,35 2,2,6 2,3,25 7,1,43 7,3,1 7,3,4 Ιέρ. ,1,28 Ιπρ.,2,8 4,3 4,9 8,17 Αν.,1,2 , 6 1,8,21 2,1,7 2,2,14 2,3,2 3,2,17 4,7,2 5,8,18 6,5,11 Kupon.,1,4,20

III 134 II 103 I 122 I 122 Ö .66'II 94 I 109 III 134 III 134 II 27 II 27 I 122 I 94 I 94 I 94 I 94 I 104 II 22 II 26 II 19 II 27 II 28 II 26 II 19 II 18 II 25 II 25 II 19 II 22 Ö . 54*11 28 II 81

Ψευδιο-Ξενοφω ν 1 ,1 1 ,4 1 ,5 1 ,9 1 ,14 2 ,10 2 ,18 2 ,19 3 ,5 3 ,10 Όκελλος Λευκανός 8 Όμηρος Α 80 Α 102 Α 176 Α 489 Β 188-98 Β 239 Β 248 Β 362 Β 445 Β 469 Β [576] 191

II 81 II 28 σ.54*11 28 II 28 II 81 III 134 II 21 II 19 II 21 II 26 II 27 II 117 Ι 94 II 13 III 134 Ö.48 II 13 II 8 II 13

Ι 92 Ι 92'99 Ι 94 Ι 92 Ι 86 Ι 122 Ι 86 Ι 92 II 31 Ι 94*99

III 67

σ.6 Ι 20 Ι 3 Ι 3 0.7 Ι 20 0.10 Ι 162 Ι 3 Ι 154 Ι 20

Β Β Β Β Β Β Β Γ Δ Δ Ε Ε Ζ Ζ Ζ Ζ Η Η Ι Ι Ι Ι Ι Ι Κ Κ Κ Λ Λ Λ Μ Μ Μ Μ Ν Ν Ν Ν Ξ Ξ Ξ Ξ Ξ 0 0 Π Π

[605] [70S] C768] [816] [825] [840] 852 409 433 489 253 613 209 292 455 463 115 327 125-6 130 154 272 296 334 235κ.ε. 315κ.ε. 316 328 408 427 23 213 330 433-5 171 279 495 664 113 113κ.ε. 126 417 472 54 296 68 570

Ι 7 Ι 7 Ι 18 Ι 100 0.4 Ι 162 0.32 Ι 36 Ι 7 Ι 3 Ι 2 Ι 7 σ.32 Ι 4 Ι 36 Ι 36 Ι 153 Ι 16 Ι 21 Ι 164 Ι 7 Ι 164 Ι 7 Ι 17 0.7 Ι 7 Ι 27 Ι 18 Ι 27 Ι 2 0.32 0 . 7 Ί 35 0.33 σ.8'1 39 Ι 7 Ι 42 Ι 153 Ι 13 0.4 0.9 0.6 Ι 100 0.6 0.34 Ι 42 0.35 Ι 30 192

Π 596 Ρ 552 Ρ 576 Ζ

289

Τ 30 Υ 158 Υ 220 Ψ 160 Ψ 245-6 Ω 536 Ω 543κ.ε. α 165 β 352 γ 348 δ [62-4] δ 199-200 δ 530 δ 611 ζ 34 ζ 59-60 ζ 189 ζ 208 ζ 257 η 8-9 η 148κ.ε. θ 481 λ 235 λ 414 λ 460 λ 632 Ι 56-7 Ι 211 ο 28 ο 324 ο 426 ρ 18-9 ρ 258 ρ 383κ.ε. ρ 415-6 ρ 420 ρ 423 τ 72-4 τ 76 τ.79 τ 135 φ 232-3 φ 335

Ι 11'44 0.33 Ι 13 Ι 7 0.34 Ι 18 0.4 II 3 Ι 110 Ι 11'44 0.4 0.4 Ι 3 0.5 0.6 Ι 30 0.5 0.4 0.5 Ι 79 Ι 27 0.6 0.5 Ι 110 0.4 Ι 166 Ι 4 0.5 Ι 21 Ι 153 0.6 Ι 7 Ι 20 0.5 0.4 0.6 0.35 0.8 0.6 Ι 9 " 0.4 0.6 0.4 Ι 8 Ι 41 0.5 Ι 5

Χ 423 Ι 36 ψ 81 Ι 2 ω 197-8 Ι 36 ω 253 Ι 36 Ύμν.Αψρ. ,94 Ι 75 132 0.12 Ύμν.Δημ. ,399 0.35 Ύμν.Ερμ. ,170-1 0.12*151 Ονόσανδρος 6,1 6,2 15,1 21,2 21,6 21,9 32,7 33,6 34,2

III III III III III III III III III

I 129 Γ0Ρ7'. ,502c 503e a · 58*11 111 504a a .70*11 13 504b 0 .70 504c II 107 506d II 107 Επι ν . ,982a II 112 [Εραστ .] ,137b I .109 Θεαίτ . ,153e II 101 Κρίτ . ,51b II 23 Κριτ .,109d II 49 110c 0 .33 115c II 9 II 18 Λάχ . ,182a 191c II 18 Μεν .,246b 0 .61 "il 24*74 Νόμ . ,632d II 62 653e II 110 0 .59*11 67 657b II 110 664e II 112 665a I 130 670b .59*11 68 673e a 688a II 56 720e II 57 722b I 130 734b I 129 746d II 19 II 18*27 755c 776d I 156 780a II 55 780d a .59*11 65 782a II 55 802c II 111 802e II 108 806b II 18 809d II 9 813e II 18*19 819c II 19 .57*11 57 823c a , 834a II 57 835b ,58*11 59 0. 843d II 81 844b-c II 39 # 875c-d .59 II 66 0. 878d II 18 925b 0.57

85 85 85 85 85 85 85 85 85

Ορφεύς FVS 6 ,B 13, τ.1,σ. 12,16 II 2 Περσαίος Κιτι,εύς FGrHist 584 F 2 III 5 Πίνδαρος 0. 1,66 Ι 155 0. 11,30 II 6 0. IX,78 II 6 0. XI,17 Ι 128 Ν. 1,62 Ι 128 Π. 11,46 Ι 128 Π. 11,82 Ι 133 Π. 11,86-8 Ι 128 Π. 111,71 Ι 133 Π. 111,107 Ι 105 Π. XI,52 Ι 142 Απ. 94a,13 II 6 Πατχ.Οζυρ. ,2450,1 ; ,3,4 116 Πλάτων Αλκι,β. ,107b Απ. ,29a Γοργ. ,454b 455b 459a

Ι 105 II 22 Ι 129 Ι 156 Ι 130 193

Νόμ.,966e Παρμ.,129c Πολ .,339e 420a 420b 420a-421c 421c

II 117 I 147 I 94 I 158 0.34*1 209 0.34 °

254d Φι λ .,2 6b 49c

II 22 ö .59*11 70 0.73*11 120

Πλάτων CAF,173,8(τ.1,0.646) II 80

.34

422e I 213 424b II 111 434b I 149 468a II 22 471d II 21 501e I 168 522d II 9*19 522e II 19 550c I 71 551d σ .45*1 213 552a 0.38 553a I 71 561d II 111 569a I 96 587a 0.59*11 69 607c I 129 617d II 9 618b II 107 620d II 9 Πολιτικ. ,262d I 147 269d II 108 290d 0.33 291e I 122 294c II 85 294e II 107 302c I 122 302d I 122 304c I 129 305c II 56 Σοφ.,218c I 168 Συμπ.,179a II 22 Τίμ.,17c I 149 24a-b 0.33 30a 0.61'71'II 109 54b I 147 71a II 101 85c II 101 88e II 101 Φαίδρ.,243c I 1Q8 247a II 30 194

Πλούταρχος Βίοι:Αιμ.Παύλος,2,1 III 32 Αντ.,12,1 III 35 Αριστ.,12,1 III 85 17,5 III 85 Αρτοζ,. ,24,4 III 85 Γάλβ. ,9,4 H I 108 Δίων,37,3 III 36 θησ.,25,2 I 62 Κάμ.,39,1 0.86 42,1 III 40 Κάτ.,3,1 III 35 Κάτ.Ν.,33,3 σ.86 Κικ.,38,1 III 94 38,3 III 101 Μάρ.,5,2 III 140 Μάρκ.,2,3 III 140 5; 5 III 110 Ό θ . ,5,1 III 32 Πομπ.,31,6 III 101 Ποπλ.,18,2 III 32 24,4 III 85 Πύρρ.,16,7 III 110 Σόλ.,18 Ι 64 23 Ι 62 Σύλ.,1,1 0.86 Φάβ.,16,6 III 32 Ηθ.,173c III 101 191f III 82 629c III 108 714b III 108 805c III 52 815a a.89"III 52 826e ' III 94 C844f] II 84 880b III 108 989b III 109 1096d III 101 Πολύαινος 3,9,63

III 85

Πολύβιος 1,4,6 1,21,2 1 ,23,3 1,26,16 1,27,3 1,27,4 1,28,2 1,27,6 1,33,11 1,56,6 2,14,11 2,24,9 3,20,5 3,36,6 3,43,3 3,45,5 4,3,7 5,21,4 5,22,1 6,9,1 6,9,5 7,10,2 10,29,5 15,21,1--2 22,20,2 36,17,7

III III III III III III III III III

77 71 71 71 71 71 71 71 71 III. 80 Ill 80 III 80 III 80 III 77 III 71 III 80 III 80 III 77 III 77 σ.80 "III 16 Ö..80 Ill 21 III 71 σ.80 'III 14 σ.79 •in 12

III 105 III 105

Πυθαγόρας 6 FVS ,21,T.1,(3.:L05, 25 σ .69" II 6'103 Πυθαγόρειοι 6 FVS ,B 4,τ.1 ,σ .452 ,18 II 9 F V S , B 3 4 , T . 1 ,σ .461 ,12 II 9 6 FVS ,D 3,τ.1 ,σ .469 ,9 Hill 5 FVS ,D 4,τ.1.,ο .469 ,36 6

;

II 111

6

FVS ,D 8,τ.1,,0,.474 ,12

II 111 FVS ,D 9,τ.1,,σ. .478 ,12 6

II 111 Σεζ,τος Εμπειρικός Mafl.,7,65 9,54 Σ ιμμ ίας Παλ.Ανθ.,7,61 Σιμωνίδης PMG.148

III 8

III 139 III 139

III 67 I 6

.

Πολυδεύκης 3,83 6,141 6,196-7

Σόλων 4,23W 5,3W 9.3W 13.41-2W 36,16K.e.W

I 136 III 107

I 77

Πορφυριος Αρμ.,78, 20

III III III III III

81, 13 85, 26 135 ,20 142 ,16 Ποσειδώνιος FGrHist 87 FGrHist 87 FGrHist 87 FGrHist 87

Πτολεμαίος Γεωγρ. ,1,17, 7 7,1,42

F F F F

84 84 84 84 84

Σοφοκλής Ai . ,4

157 157-63 1072 Αντ.,63 Ηλ.,162-3 0Τ,609-10 1383 0Κ,1311 TGF.81,2κ.ε. TGF,399,3

σ. 81 Ill 13 26 36(49) III 10 15(4)

36(49-51)

III 13 III 79 18,9Edel stein-Kidd 186,14Ed elstein-Kidd III79 195

I 59 Ö.12 d.12 I 60 Ο .14*1 67

II 21 I 77 0.23"Ι 105

III 119 I 94 I 94 I 97 I 145 σ.53'11 25

I 76 II 9

Σπεύσιππος Πλ.Ανθ.,31

III 67

Σφαίρος Βορυοθενίτης FGrHist 585 F 1

III 8

Scholia Aristophanica Vesp. ,1223

II 84

Τίμαιος Λοκρός 7 15

II 84

Φερεκράτης CAF,45,7(τ.1,0.157)

III 13 II 84

Φι λων Άβελ,72-3 III 82 Βίου Θεωρ.,11 III 85 Βίου Μωυο.,2,276 III 85 2,277 III 109 Εν μέρει διαταγμ.,1,5 III 86 1,156 III 86 Ιώσ.,106 III 35 Ονείρ.,1,205 III 84 Πρεσβ.Γάϊον,147 III 94

III 107 III 105

Υπερείδης 3,30

Φιλόδημος Ευσ.,12

Φιλόχορος FGrHist 328 F 95 FGrHist 328 F 107

ο.6 Φυλαρχος

III 71

FGrHist 81 F 2 FGrHist 81 F 13 FGrHist 81 F 20

Φιλόλαος Κροτωνιάτης FVS 6 ,A 16,τ.1,0.403,19 II 101

Φωκυλίδης 3,1-2D 12D

Φιλόστοατοο Βίοι,495(:210 Kayser) III 82 604(:264 Kayser) III 84

81 F 13 81 F 20

III 4 III 4 III 4

I 75 0.13

II.Επιγραφές AE 1952,6,17 Balland 71,7

III 101

0.106

CIG 2767,4 2803,3 4380f,14 4380e,10-1 4412a,6-8 CPHerm 119,12

III 114 0.105 0.90 0.100 0.100

Γιαννόπουλος AE 1934-5,,140K.e.

II 3

Ho ffman 116 170 179

II 3 II 3 II 3

IG

III 96 196

I3,34,45 I3,61,13 I3,71,2 I3,71,17 I3,71,32

II 31 II 31 <3.55 II 17'34 II 31

II 34 5 5 ' H 32 II 34 Π,71,58 II 31 I ,76,1 3 II 31 I ,281,III 55 3 II 35 I ,282,43-4 2 II/III .1,1329,12-44 < 2 ' I H 24 2 III 101 II/III .2,2771,7 2 0.106 IV .1,81,2 V.1,589,3 III 49 V.1,590,1 III 49 XI.4,1052,3-6 Ö.82 XII.2,134,9 III 101 XII.5,652,13-6 III 81 XII.5,652,20 · III 81 XII.5,869,30-1 Ö.81 XII.7,392,12-3 0.90 XII.7,395,8-11 0.90 XIV,311,1 III 72 XIV,735,1 III 82 XIV,757,10 III 141 XIV,1084,1-6 III 86 XIV,1284,34 III 72

1^,71,45

27,6 ,2 31,72,2

I",71,51K.ε.

I.von Perganon 252,19-20

3,464 3-, 615,2 3,833A,2 3,833B,3-4 4,101

Mitchell JRS 66(ΐ976)106κ· ε. 0.102 'III 122 RECAM: 2-BAR: 135 0.106

117 127 141 141 101

IK 11.1,12,7 11.1,12,18-9 11.1,22,27 11.1,27,8 11.1,27,14-6 11.1,27,374 13,672,24 13,690,10 13,708,6 13,740A,3 13,897,10 14,1390,8 16,2026,18 17.1,3015,2

0.81

Habicht 44, ΐΟκ. ε. III 101 MAMA a.100'II 114 VIII 408,4 III 57 VIII 468,7--9 III 57 VIII 470,5--7 VIII 471,5--6 III 57 III 57 VIII 477,5-•6 VIII 481,8-•9 III 57 III 57 VIII 482,8-•9 VIII 483,7-•9 III 57 VIII 485,4-•6 III 57 VIII 492a,S1 III 57 VIII 492b,7'-8 III 57 VIII 492c,7'-10 III 57 VIII 498,3-•5 III 57 VIII 513,4-•7 III 57 VIII 528,6-•8 III 57

IGR III III III III III

III -9 III 49

III 50 III 50 III 82 III 50 III 126 III 49 III 50 III 50 III 49 III 50 III 50 III 50 III 101 III 126

197

Mitteis 372,5 ,6 372,5 ,18

III 90 III 99

Mon.Ane .Gr. 7,21 18,10

0.88 0.105

OGIS 69,4 90,17 90,18 329,17-8 458,15 458,82 568,4 669,6

III 73 III 142 III 81 0.82 III 83 III 83 III 49 III 50

669,48

III 110

Oliver 3,14-6 3,28 3,170 22

σ .103*111 126 0.105 III 139 III 101

32(1982)487 Sherk 2,40-3 31,127 48

Ill 72

III 80 III 98 III 31

3

PCattaoui 4 4

III 90 III 99

PGnom 10

III 99

PLond 3,966,3 3,1107,26

III 93 III 93

POxy 61,9

III 93

Syll 55,9 402,33 646,40-3 741,10-2 756,18 793,5 793,12 796A.5 796A,7-8 796B,10-1 858,10 862,7 880,28-9 880,55 885,28 902,8-15 1109,128-9 1109,155 1157,92-5

PSI III 82 III 82

9,1064,38 10,1141,10 Reinach 59,8 91,4-6

III 57 III 57

Reynolds 8,27 8,82 9,14 16,9 57,9

Schindler 13,2-8

ΤΑΜ 2.1,282,2 σ.103 'III 127 2.3,905,XVIII Β,8- 9 III 57 III 141 2.3,1200,5 III 141 2.3,1202,6

III 140 III 140 III 140 0.97 III 109

Sammelbuch 599,39-42 6674,10

.

Tod JEA 37(1951)86κ.ε.

III 73 Ill 101

0. 100*111 117

SEG 26(1976/7)1392 27(1977)183,2

II 3 III 72 III 80 III 81 III 81 . Ill 83 III 83 III 50 III 141 III 50 σ.88 III 46 Ö.101 III 101 III 85 III 50 III 101 III 101 III 80

III 122 II 3 198

III 82

Β.Νεώτεροι συγγράφεις Acrili,J.L :ΙΙ 101 Adam.J. :ΙΙ 23 Adkins.A.W.H. :Ι 102 Anderson,J.Κ. :ΙΙ 27'29 Andrewes.A. :ΙΙ 79 Archer-Hind,R.D. :ΙΙ 109 Audring.G. :Ι 194 Balland,A. :ΙΙΙ 53'57'142 Balme.D.M. :Ι 148 Barker,Ε. :Ι 96'186'204'213' Berve,Η. :Ι 173α II 54'89 Bartelli,L. :Ι 5 Bean, G. Ε. :Βλ . Fraser,P.M. Benveniste.E. :I 62*128 Blümel.W. :II 3 Böckh.A. :II 37 Bolkestein,H. :I 82 Bonitz,H. :I 148 Bowra.C.M. :I 55'II 3 Broadhead.H.D. :II 16 Browning,R. :II 1 Bruce,I.A.F. : I 122 Buck, C D . : II 1 Burton,R.W.Β. :I 142 Bury,R.G. :II 120 Busolt.G. :I l'14l'II 27 Calhoun,G.M. :I 143 Cameron,A. :III 132 Cartledge.P. :I 135 Cerri,G.,1 43"55 Chambers,M. :Βλ. Day,J. Chantraine ,P.. :II 1 Cohen,Β. : III 130 Collard.C. : I 175 Connolly,P. :II 29 Cope,Ε.M. :II 53 Cornford.F.M. :II 109

Denniston,D. :I 83 Détienne,M. :II 30 Develin.R. :I 43 Dindorf.G. :II 25 Dirlmeier.F. :II 84 Donlan,W. : σ.3'1 ι"33 Dover,K.J. :I 142 Droysen.J.G. :II 15 Ebeling.H. :I 63 Ehrenberg,V. :I 23*37*214*11 79 Elders,L. :II 112 Eliot,C.W.J. :I 143 Ellendt.F. :II 25 England,Ε.Β. :II 55*57*62'108 Fabricius,E. :III 35 Farnell.L.R. :II 6 Fawcus.G.E. :II 27 Finley,M.I. : 0 .46*I 23'40'143'215' II 72*111 131 Forsyth,P.Y. :II 9 Francotte.H. :I 143 Fränkel.H. : I 57 Fränkel,M. :Βλ. Fabricius.E. Fraser,P.M. :III 81 Freeman,K. :I 62*64*11 54 Frisch,H. :I 98 Fritz,K. v. :I 64 FukS,A. :I 212*11 72*75*111 60 Gëhrke.J. :I 48 Gelder,H. v. :III 81 Gerber,D.E. :I 103 Gernet,L. : II 92'βλ.και Humbert, J. Gigante,M. : Βλ. Usener.H. Gigon.O. :I 37*11 42 '43 '45'89'104 * βλ. και Bonitz,H. Gildrsleeve.B.L. :I 133 Giovannini,A. :I 151 Gomme,A.W. :I 96 ' 125 ' 195 ' 196'II 19' 27

Day.J. :I 62'201 Deiniger,J. :III 16 199

Goodwin,W.W. :II 84'35 Gow.A.S.F. :II 16 Grimaldi,W.M.A :II 53 Groenboon,?. :II 15 Groningen,B.A. v. :I 57 Grote.O. :I 43 Gschnitzer,F. :I 38 Guthrie,W.K.C. :ö.70*11 99*119 Habicht,C. :III 101 Hahn.L. :III 133 Harmatta.J. :I 128 Hasebroek.J. :I 65 Heer.C. de :I 11*78 Heinimann.F. :II 62*119 Helly.B. :II 3 Hermann,P. :III 27 Hoffman,0. :II 3 Holleaux.M. :III73'80·81 * 89 Holt,J. :II 1 How,W.W. :I 95 Humbert,J. :II 93 Italie,G. :ÌI 15 J a e g e r , W . : I 187 J a e r i s c h . P . : I I 94 Jeffery,L.H. :II 3 J o a c h i m , H . H . : I I 121 J o h a n s e n , H . F . : I 77 J o w e t t . B . : I I 89 Kahn.C.H. : II 102*104*112 Kaimio.J. :III 133 Κακριδής, Ι. θ. :σ.41*Ι 195*197' Kalinka.E. : I 86*127 Kalléris.J.N. :II 3 Kamerbeek.J.K. :I 105 Kästner,U. :I 38 Καζάζης,Ι.Ν. :II 39 King,J.R. :I 152 Kirk.G.S. :II 102*103*104*119 Kluwe.E. : I 70 Knoepfler.D. :II 3 Kostermann.E. :III 104 Kromayer.J. :II 27 Κύρκος,B.A. :II 100 Lammert.F. :III 88

200

Lana.L. :Βλ. Bartelli.L. Laroche,E. :II 52'79 Latte,K. :I 143 Lauffer.S. :I 132 Lausberg,H. :II 12 Leaf,W. :I 35 Lejeune,M. :I 33 Lehmann,G.A. : III 16 Levi,M.A. :I 62*64 Lewis,D.M. :I 70*126 Lobeck.C.A. :I 105 Long,A.A. :II 1 Lotze.D. :I 136 Λυπουρλής,Δ.Δ. :I 195*196 Ludwich,A. :III 82 Macan.R.W. :II 21 MacKendrick.P. :I 145 Magie,D. :III 45'53*63 "90*91* 121' 143 Marends,D. :II 81 Μαρωνίτης,Δ.Ν. :II 79 Martin,Η. :I 176 Martin,J. :II 12 Marzullo,B. :Βλ. Prendergast,L. Mason,H.J. :III 90*91*133*136*137 Mazon.P. :II 15 Meder.A. :I 33 Meier,C. : II 79 Meridier.L. :II 24 Meyer,E. :I 65*11 27*71 Micheli,H. :I 135 Mitchell,S. :II 122*124*141 Mosse,C. :l 62*70*135 Mugler.C. :II 112 Mühll.P. v. der :II 3 Murakawa.K. :I 89 Myres.J.L. : II 79 Neil,R.A. :I 15*43*93*96*111 Nestle,W. :o.43'I 203*111 66 Newman,W.L. :o.57'I 179'184'H 43' 46*51*54 Nussbaum.M.C. :II 50 Oliva,P. :I 135 Oliver,J.H. :I 62*111 53*101*126' 139

Schulz,B.J. :0.3*I 1*5*75*95 Schwartz,Ξ. :II 19 Sealey,R. :I 62*70 Siewert,P. :I 143 Smyth,H.M. :II 15 Snell.B. :II 1 Spann,P. : I 142 Spoerri,W. :I 102*111 107 Stanford,W.B. :II 21 S_te. Croix,G.E.M. de :σ.41*44' I 63*96*127*194 Στεργιόπουλος,Κ.Δ. :I 173α'ΙΙ 84 Sturzius.F. :II 94 Strömberg,R. :II 101 Swoboda.H. :I 74*βλ. και Busolt,G.

Osborne,R. :I 126Ί43 Ostwald.M. :II 62*79 Page,D.L. :I 75*175 Parke,H.W. :II 29 Petersen,G. :I 145 Petersen,W. : Βλ. Buck,CD. Pohlenz,M. :I 37*131 Pöhlmann.R. v. :I 204*208*209 Poland,F. :III 86 Popper,K.R. : 0.43-4Ί 204 Powell,E. :II 22 Preisigke.F. :III 82 Prendergast,L. :I 46 Pritchett-Kendrick,W.:II 18*9

Taylor,Α.E. :II 109 Thomsen,R. :I 65*71 Tod,M.N. :III 82 Raaflaub,K. :I 69 Τουλουμάκος,Ι.Σ. :I 73'78'121'211' Raven,J.E. : Βλ.Kirk G.S. II 71*III*24'112 Reale,G. :I 202*11 99*112 Traill,J.S. :I 126 Reinach,T. :III 57 Tricot,J. :II 89 Reynolds,J. :III 102*140 Rhodes,P.J. :I 62 ' 63 ' 64'65'66'85' Usener.H. :III 76 II 27*52*84 Ritchie,W. :II 22 Robert,L. :d.90*111 23*27*53*101* Valk.M. v. der :II 3 Veith,G. :Βλ. Kromayer,J. 113 Veligianni-Terzi.C. :I 89 Romilly.J. de :II 62*79 Vernant.J.P. :I 137 Rose,H.J. : II 16 Vlastos,G. :II 9 Ross,W.D. :II 112 Rössler.D. :I 90*161 Walbank.F.W. :III 67 Rostovtzeff,M. : III la'57 Wankel.H. :I 139*11 83*84*85 Ruppel.W. :II 47 Weil.H. :II 15 Roussel,D. :I 143 Welcker.F.T. :I 14*43*57 Roussel,L. :II 15*16 Wells,J. :B\.How,W.W. Ryffel.H. :I 142 Welskopf,E.C. :I 33*128*151 Welwei.K.W. :I 33*143 Sandys,J.E. :I 85' βλ. και Cope, Werner,0. :II 15 Ε.M. Whibley.L. : I 91*93*122*142 Sartori,F. : I 143 Whitehead,D. :I 134 Sherk.R.K. :III 80 Whittle,E.W. :Βλ. Johansen,H.F. Schidler.F. :III 117 Wilamowitz-Moellendorf, U. v. : Schmid,W. : Βλ. Usener.H. II 16 Schmidt,J.H.H. :II 7 Wilcken.U. :III 93 Schneider,I.G. :II 80 Wilhelm,A. :III 108 Schofield,M. :II 117 Schuchhardt,C. :Βλ. Fabricius.E. Will.E. :I 164 Quass.F. :III 80

201

Wirzubski,C. :III 104 Wolf.E. :II 13'19'58 Woodhouse,W.J. :I 64*67 Woods,M. :II 112

Wyttenbach,D. :III 140 Zimmermann,L. :3A.Gigon,0.

202

S U M M A R Y

The subject-matter of the present thesis focuses on the question whether in the political terminology of ancient Greece there were terms which had a parallel meaning to that of the modern notion of "social class"; in ether words,it is concerned with the issue whether the idea of dividing the citizens in separate antagonistic groups according to their financial and social strength was already -fixed in· the - ancient Greek nomenclature. The first and main conclusion shows that no term was coined in ancient Greece to denote the modern division in social classes.lt is significant to notice that such a term is totally absent, despite the existence of many characterisms for the upper and lower strata. Besides, the continuous civil strife in the Greek states should have imposed the formation of a notion referring to social classes ,but this seems never to have happened. The problem becomes more interesting and important in the context of the political thought of ancient Greece,when we study the variety of characterisms referring to the social strata as well as the absence of terms with the general meaning of "social class". This parallel study is indispensable for methodological reasons and thus constitutes the main axis of the present treatise. The careful examination of the well—known qualifications for the social strata -most of them have already been studied thoroughly in the existing bibliographyleads us to the conclusion that the distinction between upper and lower strata is mainly based on "moral" criteria.However,there is no doubt that the nobles' sovereignty in Greek states was based simply on wealth(maini y land posession). Nobles ars called "άρνοτηεΐ", "άγα9οΙ " and no-nobles "χέρτιε·?" etc. and in several cases the same terms -beyond their "moral" contentdenote also the distinction between upper and lower strata according to the criterion of descent. Of course,terms denoting distinguished professional categories are usual,but no intention to divide the population in different "classes" could be admitted in such a case. In the Homeric epos,tha absence of terms which could have clearly expressed the distinction between upper and iower strata in respect to income -even if the use of adjectives denoting casually the posession of wealth or poverty is not rare.refered to detached persons and with 203

pure descriptive function- is not surprising. In the epos, 7 where the nobles world with its moral values looms, none would expect the use ot terms declaring the existing social distinctions according to explicit -financial criteria. In Hesi od, al though he is writing -from a completely opposite point o-f view,general terms which could refer to an analogous notion to that o-f the "social class" are absent. Hesiod's intention to critisize the nobles is obvious and the belie-f that their power is connected not with their moral qualities or descent but with their wealth is clear. On the other hand, Hesi ad usually re-fers ta the social tension of his time and in his work the no-nobles' way o-f life is depicted. Despite all these,Hesiod is -far •from -formulating a distinction exclusively based on weal th or even give this meaning to already existing terms. On the contrary, we must note that posession o-f wealth is· sometimes positively regarded as expected reward -for labour. The same can be also said for archaic age. During this period there were no terms to express something analogous to the modern meaning o-f "social class",al though the conditions could have permitted their invention. The conviction that nobles depend their political and social power on their material strength is not only widely spread but also applied in institutions; -for example, this seems to be the case at least in Salon's well-known division o-f citizens in -four categories according to their income. In the description o-f civil "στάσεις" survived by later sources,the opposite parts appear with terms denoting the wealth < "ττλούσ ι οι , "παχεΤ·?" ) or poverty < "ττένητε·::" ) . Similarly,older terms which continued to be used were undoubtfully connected with the effort of upper strata to justify its authority by emphasizing the ignorance of the "πληδο-ΐ". However, nothing suggests that there was any attempt to coin a term which cum grano salis refers to something like the modern notion of "social class". So,even the specific categories of citizens in Salon's constitution were later called "τέλη",i.e. a nomenclature with no hint to the notion of "social class". The absense of a term analogous to the modern nation of "class" is not accidental,i.e.it can not be explained on the basis of the fragmentary character of the evidence. On the contrary, • it can be explained in relation to some unifying elements which characterize this age,as for example the opposition to tyranny. Nowhere the opposition to the tyranny of both the nobles and no—nobles is as clear as it appears in the use of the term "οτίμσ·;" : this term in the context of civil strife means the lower strata,but as far as the opposition to the tyranny is concerned it signifies all citizens irrespectively from their income or descent. Another unifying element is the common participation of upper and lower strata in the colonirati on. Last but not least,the political instability 204

of archaic: age certainly prevented the -fixation of a social division and therefore the creation o-f analogous terms. The conditions o-f the archaic age were smoothed down in the short period of the so-called "golden age" (480-430 B . C . ) . During these years no terms were also coined similar to the modern notion of "social class". Of course, the distinction between rich and poor remained vivid; the same also happens with the aristocratic arguments which were now used by the oligarchs. Indicative are some new terms,denoting this self-evident distinction ( "έχων", "με ί ων" ) , as well as the use o-f the adjective "εΰοαίμονες". Nevertheless , terms which could clearly re-fer to the "social class" notion do not appear neither during the fifth nor during the fourth century B.C. We could indeed suggest that it is the contrary which took took pi ace,i.e.that there were terms which seem to be incompatible with the conception of a "social class". An illuminative example could be the opposition between "ολίγοι" and "πολλοί"; although "ολίγοι" coincides with "πλούσιοι" and "πολλοί" with "πένητες",it strikes that the financial criterion -elementary starting point of any "class" division— is set aside in this case by the numerical-quantitative criterion, which doesn't imply to a class division. Also important is the fact that "πλούσ ι ο ι " , "πένητες:" or ""μέσοι" ars called "μέρη",i.e. that they are all "parts" of the city, no matter which is their fortune or social status.even though testimonia for the use of "μέρη" ars rather few, this characterise! is common in different sources as in tragedy or in political philosophy, and thus we may conclude that it expresses a widely spread idea in ancient Greek thought; we can easily understand the origins of such an idea if we just remember how the citizens' "μίξις." was emphasized and "άμιξία" (i.e. the tightness within any social strata) was condemned according to the principles of Athenian democracy. In political theory,this belief is expressed by the idea of social contiguity or the so-csdled "organic" conception,which gets formed during the fifth century. Therefore,it is not strange that terms like "γένος", "l9vo·;:" or "φϋλον", which could have denoted the antagonistic social strata didn't bear such content. Between these terms, the term "τάξις:" could have been the most suitable' for two reasons: first,its main meaning and use originates in military terminology,where it denotes among others the separate group of men having common action during the battle (we should also remark that in the frame of the Athenian military ci assi f i cati on , "τάξι •=:" contains the hoplites of each "φυλή">;second,the term "τάξις:" was not loaded with the pack of implications which the other terms were recalling and thus it was available for denoting a group of persons with identical social status and income. Nevertheless,as the present treatise has shown,the term "τάξις:" never declared such a notion; like its other uses 205

in political and social context,its basic meaning is simply that of a category of people,which is determined according to several different criteria and characterises the position that someone has inside the whole of the city. This content doesn't change during the -fourth century ? remar kabl e during this century is the use o-f "τάίΞ ι •-·:" in various sources (in rhetoric or political philosophy) with the meaning o-f "harmonious organisation". We can suggest that this use reflects in a way the necessity to -face the civil cri si s, necessi ty often marked o-f-f by the intellectuals o-f that age. Thus,we could conclude that the main meanings of "τάξις:" in political and social context are those of "category","position" or " h armoni us organi sati on" . There-f ore the notion o-f "social class" is absent both during the -fifth and during the fourth century B.C. The same holds for the Hellenistic age,although the social circumstances could have favoured the creation of such terms. The Hellenistic age,especi al 1 y since the beginning of the third century B.C.,is characterised by the concentration of wealth to a limited number of citizens. Political and social tension did not fade away,al though monarchs made serious efforts to diminish it; on the other hand,rich citizens made even more intensive efforts with various offers to the communi ti esίinei ted by their interest for the city or the expectation of posthumous fame as well). Anyway,as the inscriptions show, the public activity of rich citizens is highly estimated or,in other words, is officially and commonly recognised:dependence of the city is obvious and clearly attested. This dependence and the mentality of rich citizens seem to have prevented the expression o-f the undoubtful 1 y existent distinction between upper and lower strata with terms analogous to that of "class". Poor and rich are of course distinguished and clearly named;nevertheless, there is no case in which the first or the latter of them are understood as distinct "social classes". The emphasis on the public activity of distinguished citizens becomes even more intensive during the Roman domi nati on,especi al 1 y during the imperial age. Aristocratic social structure -whose origins arise already during the Hellenistic age- is now compieted;the phaenomenon has already been studied thoroughly and even the terms denoting the superior status of the upper strata ( "πρώτοι " , "ιτρωτεύαντες" ) have been -more or less- noticed. Aristocratic social structure was also influenced by the vertical social organisation of Roman society,which Octavian supported and consolidated. Nevertheless,rich and poor,distinguished and insignificant citizens were not discerned with "τάξις:" or any other similar term. The reasons of this phaenomenon can be testified by the inscriptions,where the activity of distinguished citizens is acclaimed. Because of their interest in the city,they 206

are characterised wiih adjectives as " ε υεργέτη·;" , " αυτήρ " or 11 κτ ( e:'τ τις:" -used also earlier- and "πατιΊρ" , "μπΊτπρ" or "υιός" -used during this age. This; way of -facing the nobles' role seems to have prevented the -formation o-f a "class" conception and the creation o-f analogous terms. For the same reasons,Greek terminology doesn't seem to have been influenced by the latin terms "orcio" or "classis". Imperial age writers prefer to use well-known and general terms o-f the classic peri od, but none of them nor even "τάξις:" implied a content analogous to that of "social class".

207