Κωνσταντίνος-Πλεύρης-Η-λογική.pdf

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Α. ΠΛΕΥΡΉΣ

Η ΛΟΓΙΚΉ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΙΣ ΤΉΣ ΕΠΙΣΤΉΜΉΣ ΤΟΥ 0ΡΘΩΣ ΔΙΑΝΟΕΙΣΘΑΙ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΉΛΕΚΤΡΟΝ

ΑΘΉΝΑΙ

2004

© Copyright Κωνσταντίνος Ά. Πλείιρ-ης

'Εκδόσεις ΉΛΕΚΤΡΟΝ Ά(Νjναι 2004

'Επιτρέπεται πaσα ιiοημ.οσίεuσις κατόπιν έγγράφου ιiοείας τοv συγγραφέως. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΉΛΕΚΤΡΟΝ 'Ιπποκράτους 85, 106 80, Άθηναι Τηλ 210.360.53.05 ISBN:

960-8358-10-8

Στήv Φαιvαρέτηv

μου

ΠΕ ΡΙΕΧΟ Μ ΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

1. 2. 3. 4.

Οί Αί Αί Οί

11

.................................................................................

θεμ.ελιwοεtς νόμ.οt Πjς νο�σεως . .

εννοtαt

21

......... .....................

....... . ..................................... .........................

κρίσεtς

............................................. . ...........

σuλλογtσμ.οί

5. Τό ο(λ-ημ.μ.α

.

35

...........

41

............. . . .... . . . ................................ . .......

49

.... . ........... . . . ................................... . ............

6. Τά. ένθuμ.+,μ.ατα 7. Οί σωρεtταt

........... . . ........................................ . .......

................................ . . ...................... . ..........

8. Τό έπtχείρ-ημ.α 9. Ό όρtσμ.ός

25

51 55 59

..... . ................................. . .......................

61

........................................ . . ..........................

10. Ή οtαtρεσtς

67

...................................................................

11. Ή ταξtνόμ.-ησtς 12. Ή ά.πόοεtξις

71 73

........................ . . . ...................................

........................ . .........................................

13. Τά. σοφtσμ.ατα . 14. Άνά.λuσtς καt σύνθεσtς ......

15. Ή λογtκ� κλϊμ.αξ

77 87

........................................................

........... .............................. . . ..... . .

91

......................... . . . .............................

16. Αί κατηγορtαt 17. Λογtκ�, ά.τομ.ον καί μ.αζα

...... ............................... . . ........

........... . . ..........

. 18. Τό παρά.λογον Πjς ο-ημ.οκρατίας

19. Έπ(λογος

.. . . . . . . ........................

20. Βοηθ-ητικόν λεξtλόγtον 21. Βt6λtογραφtα

. . . . ........

.

.

.

.

...... . .........

93 95

.....................

117 129

........................... .......

...................................

137

............ . . ......................

173

....................... . . ......................................

[9 ]

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

ο

ΒΑΣΙΛΕl'Σ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΑΝΕΘΕΣΕ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΝ

νfι. έκπα�οεύση τόν Άλέξανοpον. C O Πλούταpχος ο�ηγε'tτα� ( «Άλέξαvδρος» 7) οτ� στό clεpόν τών

Ν υμφών, πού εύpίσκετο στήν μακεοον�κήν πόλ�ν Μίεζαν έγκατεστάθη ή νέα Σχολή τοu 'Αp�στο­ τέλους, οπου έφοtτησε ό Άλέξανοpος πού i)το 13 έτών, μαζί μέ πολλούς συνομηλίκους του, μέ τούς όποtους ά.pγότεpον έκυptευσαν όλόκληpον τόν κό­ σμον. CO Πλούταpχος μaς πληpοφοpε't, οτι στήν έποχήν του έοεtκνυαν τά λίθινα θpανία καί τούς χώpους, πού εΙχαν ο�αμοpφώσε�, οιά πεpιπάτους ύπό σκιάν: «όρου μέχρι vvv Αριστοτέλους έδρας τε λιθίvης καί ύποακίους περιπάτους δεικvύουαιv».

[ 11 ]

Μετά. άπό μερικούς μ�νας ό Φίλtππος συν�­ ντησε τόν Άρtστοτέλην χα( τόν ήρώτησε σχε­ τικώς μέ τ�ν διδασχαλ(αν του, οπως θά. Ε:χανε ό χά.θε γονεύς . Πώς πηγαίνουν τά. μαθ�ματα; Κα­ λώς άπαντα ό 'Αριστοτέλης . Τούς μαθαίνεις άριθ­ μητιχ�ν; 'Όχι άχόμη, άποχρ(νεται ό 'Αριστοτέ­ λης . Τούς μαθαίνεις γραμματιχ�ν; 'Όχι άχόμη . Τούς μαθαίνεις γεωγραφίαν, tστορίαν; 'Όχι άχό' ' τι' τους ' μαθ αινεtς ' ' μη . τ'οτε λοιπον τοσον χαφο; άπορεt ό Φίλιππος . Τούς μαθαίνω vά σκέπτωvταt! άπαντα ό φιλόσοφος . Πραγματtχώς ή σημαντιχωτέρα μάθησις στόν άνθρωπο εΙναt νά. γνωρίζη νά. σκέπτεται. Δυστυ­ χώς αύτό τό μάθημα στά. σχολεία τό ύποτιμοuν, ένί;1 θά. Ε:πρεπε νά. ήτο πρωτεuον. ΕΙναι ή λογt­ κ�, τ�ν όποίαν πρώτος �δρυσε ώς έπιστ�μην, άνέλυσε χαί έξ�ντλησε ό 'Αριστοτέλης . Τ�ν λο­ γιχ�ν έδίδαξε στόν 'Αλέξανδρον χαί εtς αύτ�ν έtασίσθη έχεtνος , δtά. νά. γίνη χοσμοχρά.τωρ . Εύγνωμονών τόν Άριστοτέλην, άργότερον, ό Μέγας 'Αλέξανδρος θά. είπη, οτι άγαπ� τόν Άρι­ στοτέλην 'όχι όλιγώτερον άπό τόν πατέρα του, διότι στόν μέν πατέρα του όφείλει τό «ζijv» στόν δέ Άριστοτέλην τό «εύ ζijv» (Πλούταρχος , ενθ. &νωτ. 8) . [ 12 ]

•:•

Η

ΛΟΓ Ι Κ Η

•:•

Πολύ πρtν aπό τόν Άρtστοτέλην ή λογtκ� καt διά τ�ν άκρί6ειαν μέρη αύτης ήρευν�θησαν' άπό φtλοσόφους, οπως ό Παρμενίδης, ό Ζ�νων, ό cΗράκλεtτος, ό Πυθαγόρας, ό 'Αναξαγόρας, ό Δη, I I ' με' τtτ ' λον: " ψ ε ΡotoΡλtα μοκρtτος, που μαλ tστα εγρα «Περί λογικσv», «Περί νού» κ. τ .λ. ό Πρόδtκος, ό Πρωταγόρας κ .τ.λ. καt άκόμη περtσσότερον ό Σωκράτης καt ό Πλάτων. Στόν 'Αρtστοτέλην ομως όφεtλεται ή συστηματtκ·� άνάλυσtς της ' ώστε δtκαtως άναγνωρίζεταt άπό ολους ώς ό �δρυ­ τής τΎ)ς ΛογtκΎ)ς. Τά 6ασικά του έργα εΙναt τά άκόλουθα εξη: «Κατηγορίαι» (έξετάζεt έννοtας) «Περί Έρμηνείας» (έξετάζεt κρtσεtς) «Αναλυτικά πρότερα» (έξετάζεt συλλογtσμούς), «Αναλυτικά ϋστερα» (έξετάζεt όρtσμούς, άποδειξεtς κ.τ .λ.), «Τοπικά» (έξετάζει διαζευκτtκούς καί πtθανούς συλλογισμούς) «Περί σοφιστικών έλέγχων» (έξετά­ ζει τά σοφίσματα), πού aπαντα όμοu άπεκλ�θη­ σαν «'Όργανον» έκ μtaς φράσεως τοu 'Αρtστοτέ­ λους, ό όποtΌς χαρακτηρίζει τ�ν λογικ�ν έπιστ�­ μην «... σύ σμικρόν όργανον» ( «Τοπικά» 1 63 , �9). Λογική εΙναι � έπιστήμη τοu όρθwς δtανοεt'­ σθαt. (Επομένως άποτελεt' τ�ν 6άσιν ολων τwν έπtστημwν, αt όποtαt δtά νά όδηγοuνταt εtς όρθά συμπεράσματα όφεtλουν νά άκολουθοuν πtστwς, [ 13 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν ΤΙ Ν Ο Σ ΠΛΕΥ'ΡΗ Σ •:•

οτt όpίζεt ή λογtχήο Κατόπtν αύτη ς της 6ε6αίας διαπιστώσεως χαθtσταταt έμφανής ή άξία της λογtχης ' δtά τόν πολtτtσμόν τοu άνθpώπουο 'Αχό μη γίνεταt δεχ τόν, οτt ή �χανότης τοu άνθpώπου νά δtαχpίνη τό άληθές άπό τό ψευδές όνομάζεταt λογtχόν, τό όποτον 'έχεt άpχάς, πού I Ι I � � Ι ' οtεπουν λεtχαt χατευ θ υνουν την οtανοητtχην ' τουpγtανο �Η έπtστήμη της λογtχης δtαφετταt ε�ς δύο μέpηο Στήν «τυπtχήν λογtχήν» (άλλως «στοιχειο­ λογία») οπου έξετάζονταt τά στοtχετα της νοήσε­ ως χαί ο� θεμελtώδεtς νόμοt της νοήσεως, πού τά I I I I I I � I οtεπουν � τα νοητtχα στοtχαt πpος τους οποtους χετα όφειλουν νά συμφωνοuν, δtά νά εΙναt τυ­ πtχwς όpθά χα( στήν «μεθοδολογίαν» (γενtχή, ήτοt στηpίζεταt παντοu χα( ε�δtχή, ήτοt έφαpμό­ ζεταt είς συγχεχptμένον χwpον), ή όποία πεptλαμ6άνεt δtανοητtχάς ένεpγείας, πού λέγονται μέθοδοι χα( δtά των όποίων όδηγούμεθα στό ούσtrmτtκώς &λ-ηθές σuμπέρrmμα , άπαpα(τητον πέpαν της τυ­ πιχης όpθότητός του �Η λογtχή λοιπόν εΙναt ή έπtστήμη, πού άντt­ χε(μενον 'έχεt τήν όpθήν νόησtνο ιΗ έπtστήμη της λογιχης εΙναt εϋχολος χα( χpησtμωτάτηο Εϋχολος, δtότt εΙναt άπλουστάτΎ) ο

[ 14 ]

•:•

ΙΙ

ΛΟΓΙ Κ Η

•:•

καt έκμαθαtνεται συντόμως . Χρησtμωτάτη, δtότt τήν μεταχεφιζόμεθα στόν καθημερινόν ttoν, όποtαδήποτε κtάν εΙναt ή κυρία άπασχόλησtς μας . Θά παραθέσω κατόπιν, τελείως συνοπτικώς τό περtεχόμενον καt τήν δομή τΎ)ς λογικΎ)ς έπtστή­ μης . Ταύτην άνέπτυξαν άποκλεtστtκώς ot πρόγο­ νο( μας, εtς έποχήν, κατά τήν όποtαν ολοt Ot άλλοt λαοί τοu κόσμου εύρtσκοντο είς ζωώδη κα­ τάστασtν, άνευ έΈαφέσεως . f' Οταν ot f'Ελληνες ήσχολοuντο μέ τάς έννοtας , τάς κρίσεtς , τούς συλλογtσμούς κ.τ.λ. καt καθώρtζαν τούς νόμους τΎ)ς λογtκΎ)ς ολοt Ot aMOt λαοt τοu κόσμου, δ(� {JI I 't I χως εςαφεσtν, οtεοtουν πρωτογονως . Ή σαν otf tάρtαροt. "Ολοt τους. Έπ' αύτοu ούδεμtα άμφt­ tολία. f H άλήθεtα αύτή σημαίνει, οτt πρέπεt νά ύπερηφανευώμεθα, δtά τήν πνευματtκήν προσφο­ ράν τΎ)ς (ΕλληνtκΎ)ς φυλΎ)ς στόν πολtτtσμόν τΎ)ς άνθρωπότητος . Ρωμαtοt ot όποtοt έμορφώθησαν fΕλληνtκώς κυρίως είς 'Αθήνας μετέφεραν στήν Δύσtν τήν έπtστήμην, τήν φtλοσοφίαν καί τήν τέχνην τΎ)ς f Ελλάδος . Πρωταγωνtστής τΎ)ς μεταλαμπαδεύσε­ ως τοu πολtτtστtκοu φωτός ύπΎ)ρξε ό Βοήθtος (5ος μ.Χ. αίών) ό όποtος ήσχολήθη ίδtαtτέρως μέ τήν λογtκήν έπtστήμην, τήν όποίαν έσπούδασεν [ 15 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΑ ΝΤΙ ΝΩΣ

Π Λ Ε "ΧΊ>J-ΙΣ

•:•

εtς 'Αθήνας . At μ.εταφράσεtς τοu, στά λατtνtχ.ά, των εργων τοu 'Αρtστοτέλοuς άπετέλεσαν τήν 6άσtν τ�ς σχολαστtχ.�ς φtλοσοφtας . Καθ' ολον τόν μ.εσαtωνα έχuρtάρχεt άπολύτως � 'Αρtστοτε­ λtχ.ή λογtχ.ή. Κατόπtν χ.αt ύπό τήν έπφροήν τwν Βuζαντtνwν φtλοσόφων χ.αt έπtστημ.όνων ένεφανt­ σθησαν στήν Δύσtν οί πρwτοt μ.ελετηταt τ�ς λο­ γtχ.�ς . f rπ�ρξαν άπλοt άντtγραφετς τwν f Ελλη­ νtχ.wν, f Ελληνtστtχ.wν χαt Βuζαντtνwν άναλύσεων περt λογtχ.�ς . Δtά τήν άχ.ρtbεtαν ύπ�ρξαν χαχ.οt ' αντtγραφεt ς. Φαtνεταt οτt πρώτος πού έχρησtμ.οποtησε τόν ορον «λογtχ.ή» εΙναt ό Ζήνων ό 'Ελεάτης (περt­ ποu τό 500 π.Χ.) ό όποτος χ.αt πρώτος άνέπτu­ ξε τήν θεωρtαν τ�ς σχετtχ.ότητος . f O Σέξτος ό Έμ.πεφtχ.ός ( «Πρός Λογικούς» VII, 7) θεωρετ Lορuτήν τ�ς λογtχ.�ς τόν Παρμ.ενtοην (περt τό 500 π .Χ .) . Ot φtλόσοφοt μ.ας ένtοτε ώνόμ.αζαν τήν λο­ γtχ.ήν δtαλεχ.τtχ.ήν. Έκτός τwν φtλοσοφtχ.wν, ρη­ τορtχ.wν, έπtστημ.ονtχ.wν Σ χολών χ..τ.λ. ένεφανt­ σθησαν Ot λεγόμ.ενοt ύπομνηματtσταt (έχ. τοu ύπο­ μ.νημ.ατtζω) oL όποτοt συνέγραψαν btbλtα έρμ.ηνεu­ τtκά τwν άπόψεων τwν έπtστημ.όνων τ�ς λογtχ.�ς π .χ. ό Άνορόνtχ.ος ό Ρόοtος ( 1 ος π.Χ. α�ών), ό f Ερμ.τνος , ό Άσπάσtος , ό 'Αλέξανδρος ό Άφροοt-

r 16 1

•:•

Η

ΛΟΙΊΚΗ

•:•

σtεύς κ.ά. πού συνέγραψαν τόν 1 ον μ.Χ. αtwνα καt περαtτέρω . Ένοεtκτtκwς άναφέρω τόν Πορ­ φύρων (3ος μ.Χ . αtών), τόν Άμμώνtον τοu r Ερ­ μεtου (5ος μ..Χ. αtών) κ .τ .λ. Πληθος φtλοσόφων, .... ι ι r ' επtστημονων, ρητορων καtι υπομνηματtστων επα' ρουσtασαν τ�ν λογtκ�ν, εtς ολην τ�ν εκτασtν της καt τό �άθος της καt άνέλυσαν τό περtεχόμενον της λογtκότητος , πού εΙναt συμφωνία, πρός τούς ' ' νομους τΧJς νοΧJσεως . Τούς τελευταtους αtwνας θά έμφανtσθοuν στόν χώρο της λογtκης έπtστ�μης μεγάλα όνόματα ξέφι ι ι ι rι Ε rι νων οπως: , Β ουντ, tχτε, Κ αντ, Κ αρτεσως γελος, Μtλς, Βάκων, Χόμπς , Χοuσερλ, Βόλφ, Κόντ, Λtτ�tγκ, Λά'iμπtντς , Νατόρπ, Βtντελμπα­ ντ, " Ερντμαν κ. τ .λ. r ' Oλot των ομως οέν λέγουν κάτt νέον, άπλwς έπαναλαμ�άνουν έν γνώσεt των κt' 'όχt σπανtως έν άγνοtq. των τούς Άρχαtοέλλη, ι ' ' κtξ ενοt νας σοφους . Π αντως otr περtσσοτεροt νοuνταt στό ύλtκό της λογtκης , πού έπαρουσ(α­ σαν πρwτοt Ot r' Ελληνες γύρω άπό τούς όποtους κα( αt ξέναt οtατρt�α( π .χ. ό Λουτοσλά�σκt θά άναφερθη στ�ν πλατωνtκ� λογtκ�, τό '{oto κt' ό Χάρτμαν. r O Μάγερ στ�ν συλλογtστtκ� τοu Άρt­ στοτέλους . r Ο Μ πάρθ στ�ν έργασtα της Στοaς , τό '{oto κt' ό Στά't'ν κ . τ .λ. ....

[ ι7 ]

•:•

Κ Ω Ν �ΤΛ Ν ΊΊ Ν ΟΣ ΙΙΛΕl"ΡΗΣ

•:•

( Η λογική μaς χρειάζεταL διότι: α) Μaς προσφέρε� τήν δυνατότητα, κατ' έπιστη­ μονικόν τρόπον νά διακρίνωμεν τήν άλήθειαν άπό τό ψεuδος . t)) Ν ά έπισημαίνωμεν τάς διαστροφάς της άλη­ θε[ας σκοπίμους η μή, wστε νά μήν έξαπατώ­ μεθα . γ) Ν ά στηρίζωμεν τήν γνώμην μας μέ πειστιχόν τρόπον στήν συζήτησίν μας , στήν όμtλίαν, Ι στην συγγραφην. δ) Ν ά σκεπτώμεθα όρθwς , wστε νά άποφεύγωμεν σφάλματα, πού θά μaς μεtώσουν στήν συναναστροφην μας , με τους τριτους . (Ο λόγος έξεκίνησε άπό τούς Άρχαιοέλληνας καί σημαίνει πaν ο,τι λέγει κάποιος , ένw πρaξtς εΙναt πaν ο,τι πράττει ( Ωσαύτως μέ τήν λέξιν λόγος έννοεtται � λογική σκέψις. Δtά τοu λόγου σχετίζεται ό νοuς, πρός τήν πραγματικότητα. ( Υπάρχει άκόμη κt' ό ένδόμυχος , ό έσωτερικός έν τΎ) διανοί� λόγος , ό όποt'ος όνομάζεται ένδιάθετος καί κατά τήν ίσχύουσαν Άρχαωελληνικήν θεώ­ ρησιν ετναι «πάς λόγος έv vcp διαλαμ6αvόμεvος» έξ οο κα( τό «έvδιαθέτως λέyειv» η όμιλεtν άπό καρδίας . (Όσα άκολουθοuν δέν 'έχουν άπαίτησιν πλήρους I

1

I

I

[ 18 ]

I

•:•

ΙΙ

ΛΟΓΙΚΗ

•:•

έργασtας , άλλ' άπο6λέποuν στό νά ένημερώσοuν στοιχειωδώς τόν άναγνώστην, στό άντtκεtμενον της λογικΎ)ς, ή όποtα ύπΎ)ρξε άποκλεtστtκόν ( Ελ­ ληνικόν Π νεuματtκόν μεγαλούργημα.

Κωνσταντίνοc; Πλεύρ1)c; Παιανία 2004

[ 19 ]

1. ΟΙ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΝΟ Μ ΟΙ ΤΗΣ ΝΟΗΣΕΩΣ

ο

ΤΑΝ ΛΕΓΩΜΕΝ ΝΟΜΟΣ ΕΝΝΟΟΥΜΕΝ ΜΙΑΝ ΠΟΙΟΊΙΚΗΝ

ή ποσοτικήν σχέσιν, πού ίσχύει άνευ έξαφέσεων. "Αν εχη έξαφέσεις λέγεται κανών. (Ωρισμ.ένοι νό­ μ.οι πού διέπουν κάποιαν έπιστήμ.ην θεωροuνται λόγψ τΎ)ς σπουδαιότητός τ{t>ν bασικοt, δι' αύτό καλοuνται θεμελιώδεις . Στήν λογικήν όνομ.άζονται καt λογtκ(%( ά,ρχ(%( (πρότασις μ.ή άποδεικνυομ.ένη δι' άλλης, δηλαδή αύταπόδεικτος) καt είναι α� άκόλουθοι. α. ) Ή ά,ρχ� της 't(%Uτότητος � όποία σημ.αtνει, οτι κάθε τt νοεtταt τό rδιο άκρι6wς μ.έ τόν έαυτόν του' ήτοι μ.έ τό σύνολον των γνωρισμάτων του. Σχημ.ατικwς � άρχή αύτή όρ(ζεται μ.έ τό Α [ 21 ]

•:•

ΚΩΝΣΊΆΝΊΊΝΟΣ

Π ΛΕl·Ι>JΙΣ

•:•

εΙναt Α � άλλοtώτtκα τό Α εΙναt α+6+γ+ο (έφ' οσον αύτά άποτελοuν τ�ν όλότητα των γνωptσμ.άτων τοu Α): «Δεί πάν τό άληθές αύτό έαυτijJ όμολοyούμενον είναι πάντn» ('Αριστοτέ­ λης «'Αναλυτικά πρότερα» 4 7 ,α,8). 6) tH άρχ� 't'OU άποκλειομένοu 't'pί't'ou, ή όποία σημ.αtνεt, οτt κάθε τt ετναt � οέν ετναι Δηλα­ ο� μεταξύ του ετναt καt του οέν ετναt οέν νοεt­ ταt κάτt τρίτον π .χ. ή γυν� ετναt εγκυος � οέν ετναt. ιΗ σχημ.ατtκ� παράστασtς αύτης της άρχης άποοtοεταt μ.έ τό Α ετναt Β � οέν ετναt Β . Σαφώς ό 'Αptστοτέλης έοtοαξεν τό «πάν φάναι ή άποφάναι άναyκαίον» («Μετά τά φυ­ σικά» 1 0 1 2,6, 1 1 ) . γ) tH άρχ� τοu άποχρών't'ος λόγου, ή όποtα ση­ μ.αίνεt, οτt κάθε τt προέρχεταt, άπό τ�ν αtτtαν του. ιΗ άρχ� αύτ� οέχεταt, οτt στ�ν πραγμ.α­ τtκότητα tσχύεt ή σχέσtς : αtτtον-άποτέλεσμ.α. Στ�ν οtανοητtκ�ν λεtτουpγtαν τό α'{τtσν καλεt­ ταt λόγος , έπt τοu όποίου 6ασtζόμ.εθα. Ετναt άούνατον νά γtνη κάτt, οtχως τ�ν αtτίαν του wptσεν ό Πλάτων, στό «Πμαιον» (28α) : «Πα­ ντί yάρ άδύνατον χωρίς αίτίαν yένεαιν αχείν». ι'Ολα τά οντα εχουν τ�ν αtτtαν της ύπάρξεώς των: «Είαίν έκάστφ τών όντων λόγοι» (Πλά.[ 22 ]

•:•

Η

ΛΟ Γ I ΚΙ Ι

•:•

των: «Εύθύδημος» 285 Ε) όtά νά καταλήξω­ μεν είς κάτt, πού καλεtταt ά.κολοuθία. Στήν όιανόησt λοιπόν ή σχέσις α'ίτtον-ά.ποτέλεσμα, όρίζεταt ώς λόγος-ά.κολοuθία. fO λόγος πού όνομάζεταt καί γνωστικός λόγος έξηγεt τήν ά.κολοuθίαν . ό) tH άρχ� τi)ς άντιcpάσεως, (έκ τοu ά.ντίφημι) ή όποία σημαίνει, οτt τό κάθε τt όέν μπορεt ταυ­ τοχρόνως νά ετναι καί νά μήν εΙναι η ά.λλοtwς ή ά.ρχ+ι αύτή ά.πορρίπτεt τήν έναντtολογίαν, όηλαόή τήν 6ε6αίωσιν καί ά.ρνησtν ταύτοχρό­ νως τοu tόίοu πράγματος . τό σχΎjμα της όια­ τuποuταt ώς ά.όύνατον τό Α νά εΙναt 'όχι Α . ι Ο Παρμενίδης ά.πεφάνθη έπtγραμματικwς : « 'Έατιν ιj ούκ tατιν». ι Ο Πλάτων έπίσης έτό­ νtσε ( «Εύθύδημος» 293 Δ) οτt εΙναt ά.όύνατον τό 'ίόtο πρaγμα νά εΙναι καί νά μΑήν εΙναι ταύ­ τοχρόνως : «άδύνατον έατι τό αύτό είναι τε καί μι] είναι». Τέλος ό 'Αριστοτέλης («Μετά τά Φvσικά» Δ,3 , 1 005 ,6, 19) θεωρεt ά.όύνατον τό 'ίδιο πρaγμα νά ύπάρχη καί νά μήν ύπάρχη : «το αυτο αμα υπαρχει και μη vπαρχειν >>. '

'

'

t'

r

,

'

'

r

,

...

[ 23 ]

2. ΑΙ ΕΝΝΟΙΑΙ

ο

ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΔΙΑ ΤΟ ΚΑΘΕ

τι

(ANriKEI.MENON, ΚΑΤΑ­

tοιότης, ένέργεια χ.τ. λ.) εχει περισσοτέρας παραστάσεις π.χ. γνωρ[ζει πολλάς παραστάσεις τοu άοελφοu του, ό όποtΌς 6αδ[ζει, χοιμaται, τρώ­ γει, όμιλεϊ χ.τ. λ. 'Έτσι οταν λέγει ό άοελφός μου οέν εχει στήν συνε[οησtν του ώρισμένη παράστασι τοu άοελφοu του' άλλά ενα πνευματικό δημιούρ­ γημα τ!) ς νοήσεως' πού όνομάζεταt ewor.a χα[ άποοtοει έν τq) νq) ολα τά σταθερά χαρακτηριστι­ κά, πού εχουν OL παραστάσεις τοu άοελφοu του.

στα.σtς,

α) Al οιακρ(σεtς τώv έννοιώv t

Η εννοια π. χ. τοu άοελφοu, [ 25 ]

μητpός,

ή λ[ου

•:•

ΚΩ ΝΣΤΛ ΝΊΊΝΟΣ

Ι Ι ΛΕΥ"Ι>ΗΣ •:•

κ.τ.λ. πού εΙνα.ι μεμονωμένα. οντα., λέγεται άτο­ μ.ική. ( Η εννοια. πού οέν άνα.φέρετα.ι είς μεμονω­ μένα. οντα., άλλά είς σύνολα. οντων, πού οια.θέτοuν I {J I I I I στα.θερα.ς κα.ι οα.σικα.ς ομοιοτητα.ς π . χ. φuτον, ζώον κ.τ.λ. λέγεται γενική. (Επομένως εννοια. κα.λεΤτα.ι ή VΟΥ)τtκ� σύλλΥ)ψtς , πού περιέχει τά σταθερά χαρακτηριστικά ένός άντικειμένοu της νοήσεως η ένός σuνόλοu όμοειοwν άντικειμένων κα.ί άλλέως εννοια. εΙνα.t τό νοερόν περιεχόμενον ένός οροu' πού άνα.φέρετα.ι είς άπροσοιόριστον άριθμόν ύποκειμένων. ( Η εννοια. μπορεΤ νά έκφράζετα.ι μέ μίαν λέξιν π .χ. δρόμος η μέ περισσοτέρα.ς π .χ. Λεuκή Φu­ λή, όπότε α.ί λέξεις α.ύτα.t όνομάζοντα.t ορος. Περαιτέρω α.ί εννοια.t διακρίνονται είς κοtνάς, πού οέν προέρχοντα.t άπό γνwσtν τοu πράγματος , άλλά οημιοuργοuντα.ι έκ σuνεφμwν κα.ί εtς λογιI I I I κα.ς, ποu προερχοντα.ι εκ της γνωσεως τοu πρα.γ' μα.τος π .χ. κοινην εννοtα.ν περι α.τομικης ενεργεια.ς εχοuν οί χωρικοί κα.ί λογικήν εννοια.ν περί άτο' I I ' I μικης ενεργεια.ς εχει ο α.τομικος επιστημων. f

-

)

,

/

''

)/

I

f

)

-

I

-

)

()) Αί διαιρέσεις τωv έννοιωv Αί εννοtα. οια.φοuντα.ι κατά τό ποιόν, κατά χα.'� τηγοpια.ν κα.ι κα.τα. περιεχομενον. Ε ιοtκωτεpον: ,

I

I

'

[ 26 ]

I

•:• Η

Λ Ο Ι Ί Κ 11

•:•

6 1 ) Κατά τό ποιόν αί εννοtαt οrιλώνουν κάτt ώρt­ σμένον (άνθρωπος) η δrιλώνουν τ( δέν εΙναt κάτt (άγευστος) . Αί πρwταt όνομάζονταt θ ε' ' ' � � ' ' τtκαt χαt αt οευτεραt αρνrιτtκαt. 62) Κατά τήν χατrιγορίαν αί εννοtαt εΙναt εννοtαt οντων χα( έχφράζονταt μέ ούσtαστtχά π . χ. άστήρ, ζώον. ΕΙναt εννοtαt ένεργεtwν ή κα­ ταστάσεων των οντων χα( έχφράζονταt μέ ρήματα π .χ. δtα6άζω, άσθενw. ΕΙναt εννοtαt ίδtοτήτων των οντων χα( έχφράζονται μέ άφrιρrιμένα ούσιαστιχά π .χ. εντtμος , δεtλός χαί τέλος εΙναt εννοtαt σχέσεων των οντων χα( έχφράζονταt μέ τάς προσrιχούσας λέξεις π . χ. άνόμοtος, ύψrιλότερος . 63 ) Κατά τό περιεχόμενον αί εννοtαt εΙναt πνευ­ ματtχαί, πού άναφέρονταt είς έχδrιλώσεtς τοu άνθρωπ(νου πνεύματος π .χ. λογοτεχνία, έπt­ στήμrι . ΕΙναt εννοtαt μαθrιματtχαί, πού άνα, ' ' � ' φερονταt εtς ποσοτrιτας γενtχως π .χ. εχατον, τετραγωνον χαt εtναt εννοtαt φυσtχαt, που άναφέρονταt στά οντα η είς συμ6α(νοντα στήν φύσιν, δ(χως τήν άνθρωπ(νrιν ένέργεtαν ' π . χ. χεραυνος , λε ων. ι

τ

"

'

'

ι

ι

[ 27 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤ Λ Ν ΤΙ Ν Ο Σ

Π Λ ΕΤ1-"Η Σ

•:•

γ) τά γνωρίσματα των έννοιων 't Οπως προανεφέραμ.ε ή εννο�α περ�λαμ.bάνε� τά σταθερά χ.ο�νά χαραχ.τΎ)ρtστ�χ.ά των παραστάσεων ένός ον τος . υΕχ.αστον έξ αύτων λέγετα� γνώpισμ.α τ� ς έννοtας π . χ. τ� ς έννο(ας άόελφός τά γνωρt­ σμ.ατα εΙνα� άνθρωπος, άν�ρ, λευκός , ύψΎJλός χ.. τ .λ. Κατά συνέπε�αν τό γνώρισμα τ�ς έννοtας εΙνα� μ.tα &λλΎJ εννοια πού έχ.φράζει ενα άπό τά χαραχ. τΎ)ρtστιχ.ά πού τ�ν άποτελοϊiν . τά γνωρtσμ.ατα ό�αχ.ρtνονταt εtς : γ 1 ) Ούσιώόη, στά όποtα άν�χ.ουν οσα γνωρtσμ.α­ τα εΙναt άναγχ.αϊα, όιά νά σχΎJμ.ατtσθ� ή εννο�α χ.αt έπουσ�ώόη οσα γνωρtσμ.ατα όέν εΙ­ να� άναγχ.αϊα, όιά νά σχΎ)μ.ατtσθ� ή εννο�α π. χ. ούσ�ωόες γνώρ�σμ.α τ� ς ν�σου άποτελεϊ, οτ� εΙναι ξΎJρά πού χ.εϊται έν μ.έσφ θαλάσσΎJς χ.αt έπουσιωόες , άν εχΎJ bλάστΎJσ�ν η οχι γ2) Θεμ.ελ�ώόη χ.αλοϊiντα� τά πρωταρχ�χ.ά γνωρt.... ' ' /t ' ' ' απορσμ.ατα της εννο�ας χ.αt παpαγωγα οσα ρέουν έχ. των θεμ.ελtωόων π . χ. θεμ.ελtωόες γνώρtσμ.α τοϊi ϋόατος εΙναt οτt εΙνα� ύγρόν χ.αt παpάγωγον' οτt χ.αταστέλλεt τήν όtψαν. [ 28 ]

•:•

Η

ΛΟΙΊ Κ Η

•:•

ο) Βάθος καί πλάτος τώv έννοιώv Βάθος μtaς έννο(ας λέγεταt ή όλότης, τό σύ­ νολον τwν γνωρtσμάτων της π .χ. tάθος τ�ς έννο(ας άνθρωπος εΙναt ζώον, λογtκόν, ο(πουν κ.τ.λ. ' Από τήν άποψtν τοu tάθους αt εννοtαt οtαχρtνονταt εtς : ο 1 ) άπλάς, πού εχουν έλάχtστα γνωρ(σματα π .χ. ή εννοtα ον, πού οtαθέτεt μόνον ενα γνώρt­ σμα, οηλαοή τήν uπαρξtν, άλφα πού οtαθέτεt μονον το σχημα του . ο2) συνθέτους, πού εχουν πολλά γνωρ(σματα π .χ. φυτόν, μέταλλον. Πλάτος μtaς έννο(ας λέγεταt τό σύνολον τwν άντtκεtμένων, πού αύτή έκφράζεt π .χ. πλάτος της εννοtας αυτοκtνητον ε t ναt αt εννοtαt μη χανη, 1 1 1 1 e 1 κωωτων ταχυτητων, τροχοt κ.τ.λ . ' Α πο την άποψtν τοu πλάτους αt εννοtαt οtακρ(νονταt εtς : ο3 ) άτομtκάς, πού περtέχουν ενα μεμονωμένον ϊϊΙ αντtκεtμενον π . χ. Γ αΛΛtα. ο4) γενtκάς, πού περtέχουν πολλάς όμο(ας έννο(ας π . χ. μέταλλον. Η εννοtα μέταλλον περtλαμ­ tάνεt ώς εΙοος αύτ�ς τήν εννοtαν σ(οηρος οη­ λαοή ή εννοtα μέταλλον εΙναt γέvος, ώς πρός '

I

I

-

J

'

-

I

I

'

I

";

I

(

[ 29 ]

(

"

I

•:•

ΚΩΝΣ'LΆΝΤΙΝΟΣ

•:•

ΙΙΛ ΕΥΊ•Ι-ΙΣ

τήν εννοtαν σίδηρος , πού εΙναt εΙδος ώς πρός τήν έννοtαν μέταλλον. Κάθε έννοια εχεt bάθος καί πλάτος. Μέ τό πρώτον συλλαμbάνομεν ( φέρομεν στήν συνείδησίν μας) οσα περιέχει μtά έννοια. Μέ τό δεύτερον ποt'α είναι αύτά. υΟταν γνωρίζωμεν τό bάθος μtaς έννοίας αύτή όνομάζεταt σαφ�ς καί οταν γνωρίζωμεν τό πλάτος της αύτή λέγεται εύκρt­ �· ' Εάν γνωρίζωμεν τό bάθος χαί τό πλάτος μtaς έννοίας, τότε αύτή καλεt'ταt άκpιb�ς ή τε­ λεία. Τούναντίον πρός τάς σαφεtς καί εύκρtνεtς εννοtας εtναι αt ασαφεtς καt αt συγχεχυμεναι ( Ο πολύς κόσμος όμtλεt συνήθως μέ άσαφεt'ς έννοίας καί συγκεχυμένας στήν καθημερινή ζωή. ' Αντιθέτως αί έπtστΎ)μαt προχωροuν μόνον μέ σαφεtς και ευκρtνεtς εννοtας. '

I

-

';

I

f

'

'

-

-

'

I

f

I

I

ε) Αί σχέσεις μεταξύ τώv έννοιώv (Όλαt αί εννοtαι σχετίζονται μεταξύ των. Τήν σχέσtν τwν έννοtwν προσδιορίζει ή λογική, κατά τό bάθος καί κατά τό πλάτος τwν έννοιwν. Εt­ δtκώτερον: ε 1 ) Σχέσεις έννοtwν κατά bάθος εχομεν εtς δύο περtπτωσεtς : οταν αt εννοtαt ε χουν κοtνα I

fl

f

[ 30 J

"

'I

I

•:•

Η

ΛΟΓΙ ΚΙΙ

•:•

yνωpίσματα π .χ. κύκλος, σφατpα και οταν αt εννοtαt άποτελοuν yνωpίσματα άλλης έννοίας π .χ. Γάλλος , 'Άγγλος εΤναt εννοtαt, πού άπο­ τελοuν yνωpισματα της έννοιας Εύpωπατος . Στήν πpώτην πεpιπτωσtν, πού αt εννοtαt εχοuν ολα τά yνωpίσματά των κοtνά χα­ λοuνταt ίσοδύναμοt ή ταuτοtαθετς π .χ. δέκα, εξη σύν τέσσαpα. " Αν πάλtν δέν ε χοuν κοtνά ολα τά γνωpίσματά των' άλλά μεptκά, εστω ενα αt εννοtαt αύταί λέγονταt σuγγενετς κt' άν δέν εχοuν οuτε ενα κοtνό yνώptσμα λέγο' 'Εν τε' νταt ασuγκptτοt ' ' π .χ. χα' θtσμα, φtλtα. λεt, οταν τά κοtνά yνωpίσματα των έννοtwν εΤναt πεptσσότεpα αί εννοtαt όνομάζονταt ομοtαt π .χ. ξίφος-μάχαφα και άνόμοtοt, άν τά κοtνά των yνωpίσματα εΤναt όλtγώτεpα π .χ. δένδpον-Επtπλον. Στήν δεuτέpαν πεpιπτωσtν πού αί εννοtαt, δύο η άνω, άποτελοuν γνωpισματα μtaς άλ­ λης έννοιας όνομάζονταt σύμφωνοt π .χ. νέα, γuνη' που' μποpοuν να' εtναt yνωptσματα της έννοίας μήτηp . " Αν αί εννοtαt, δύο η άνω, δέν μποpοuν νά άποτέλοuν yνωpίσματα μtaς τpί­ της έννοιας όνομάζονταt άντίθετοt, καθ' οσον οταν η μtα εtναt yνωptσμα της τptτης εννωας .,.

,...

C/

C

Ι

.,.

I

[ 31 ]

'

,...

I

,...

'

I

•:•

ΚΩΝΣΤΛΝΤΙΝΟΣ

ΠΛΕΥ"l>J-ΙΣ

•:•

άποκλείετα� νά εΤνα� κα( άλλη π .χ. ή εννο�α, πού εχεt τό γνώρ�σμα τοu ύγροu άποκλε(ετα� νά εχη κα( τό γνώρ�σμα τοu στερεοu . Περα�­ τέρω αt άντtθετο� εννο�α� ο�αφοuντα� εtς άντ�­ φατ�κάς, κατά τάς όπο(ας ή θέσ�ς τΎ)ς μ�aς άναγκα(ως προκαλεt τήν άρνησ�ν τΎ)ς άλλης η ή άρνησ�ς τΎ)ς μ�aς άναγκα(ως προκαλε't τήν θέσ�ν τΎ)ς άλλης π . χ. ζωντανός -νεκρός κα( εtς έναντ(οuς κατά τάς όπο(ας ή θέσtς τΎ)ς μtaς έννο(ας αtρε� τήν άλλην, άλλά ή άρσtς τΎ)ς άλλης οέν έπtcρέρεt ύποχρεωτ�κως τήν θέσtν τΎ)ς μ�aς π .χ. αt εννοtαt ύγρόν-στε­ ρεόν εiναt ένάντ�ο�, ο�ότt ή θέσtς τΎ)ς έννο(ας ύγρόν άποτελεt άρνησtν τΎ)ς έννο(ας στερεόν, άλλά ο,τ� οέν εiνα� στερεόν οέν σημα(νε�, οτ� όπωσοήποτε θά εiνα� ύγρόν, οtότt μπορε't νά εiνα� άέρων η άλλο�ώτtκα ή εννωα Γάλλος εiνα� έναντία, πρός τήν εννο�αν 'Άγγλος , οt­ ότt οπο�ος οέν εiναt 'Άγγλος οέν σημαίνεt οτ� ύποχρεωτ�κως θά εiναt Γάλλος , έπε�οή μπο­ ρε't νά εiναt 'Ιταλός , Γερμανός κ.τ.λ. (Επο­ μένως αt άντtcρατtκαt εννοtα� ο�ακρ(νονταt, άπό μοναο�κότητα στήν άντtθεσ�ν, ένw αt ένάντtοt οέν εχοuν μοναο�κότητα στήν άντtθε­ σtν' οηλαοή ή άρνησ�ς τΎ)ς μtaς οέν όοηγεt [ 32 ]

•:•

Η

•:•

ΛΟΓΙΚΗ

άπαραtτήτως στήν θέσtν τ� ς άλλης , άλλά ' στην θ εσtν τρtτης, τεταρτης κ .τ .λ . εννοtας π .χ. αt εννοtαt κtνητο-ακtνητο εtναt αντtφατtκή, δtότt ή ι.ιία άποκλείεt τήν άλλην κατά τρόπον ι.ιοναδtκόν, δηλαδή οτt δέν κtνεtταt, εΙναt άκίνητον η οτt δέν εΙναt άκίνητον, κt­ νεt'ταt. Αί εννοtαt π .χ. καθήι.ιενος-ορθtος εΙναt εννοtαt ένάντtοt, δtότt δέν εΙναt αί ι.ιοναδtκαί άντίθετοt, καθόσον ή άρσtζ τ�ς ι.ιtaς δέν σu­ νεπάγεταt τήν θέσtν τ�ς άλλης , άφοu ό ι-ιή καθήι.ιενος δέν εΙναt ύποχρεωτtκwς ορθtος, ι.ιπορεt νά εΙναt γονuκλtνής , έξαπλωι.ιένος κ .τ.λ. ε2) Σχέσεtς έννοtwν κατά πλάτος εχοι.ιεν, εtς πε­ ρtπτώσεtς' πού δύο η περtσσότεραt εννοtαt εχοuν τό '{δω πλάτος, όπότε λέγονταt ταuτο­ πλατεtς ή ή ι.ιία εννοtα εΙναt εύρuτέρα καt άλλη στενωτέρα, δηλαδή ή δευτέρα ύπάγεταt στό πλάτος τ�ς πρώτης π .χ. ζώον-πτηνόν, όπότε λέγονταt ύπάλληλοt η έάν δύο η πε­ ρtσσότεραt εννοtαt περtλαι.ι�άνονταt ι.ιαζί στό πλάτος άλλης έννοtας, όπότε όνοι.ιάζονταt παράλληλοt π .χ. Αtγύπτtος , Λt�uος , πού ώς εννοtαt περtέχονταt στήν εννοtαν "Αραψ, η στήν περtπτωσtν πού τά πλάτη των έννοtwν I

I

�

,

I

,

[ 33 ]

,

'

,

'r

'

I

.

.

------- -------

σuμ.πtπτοuν εν μ.ερεt π.χ. αt εννοtαt νεος-φοt":γ;τής, όtότt ύπάρχοuν νέοt πού εfναt φοtτη' � λαοη �/ ταΙ πλατ-η των χατα μ.ερος συ":αt,' οη μπίπτουν άφοu μ.ερtχοί νέοt εfναt φοtτ-ηται At εννοtαt χύταt χαλοuνταt έναλλάσσοuσαt. I

'

I

r

"

Ι

I

[ 34 ]

I

3 . ΑΙ ΚΡΙΣΕΙΣ

MErAΞr

mN ΑΛΛΩΝ ΣrΗΝ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗ ΝΙΚΗΝ ΓΛΩΣΣΑΝ

κρίνω (α�ολtχώς χρtννω) σημαtνεt έχφέρω άπόφα­ σtν, άφοu έξετά.σω χά.ποtο θέμα, ήτοt Οtχά.ζω Κt' ό οtχαστής χαλεtταt χρtτής . Στήν λογtχήν χρtσtν γtνεταt χά.τt άντ(στοtχον πρός τήν οtχαστtχήν, οηλαοή ή νόησtς οtασχέπτεταt χαί άποφασtζεt περt της σχεσεως των εννοtων χαt η αποφασtς της όνομά.ζεταt χρtσtς (κατά. Πλά.τωνα «έμπλοκή» κατ' 'Αρtστοτέλην «άπόφαναις»). Έχ τΎ)ς ένερ­ γείας τοu χρtνεtν προέρχεταt ή χρtσtς . Ε�οtχώτερον τωρα: α) Η νόησtς τοu άνθρώποu εχεt τήν tκανότη­ τα νά. έπtσημαtνη τά. χοtνά. σταθερά. χαραχτηρt1

,...

1

-

'

,...

,

ι

[ 35 ]

1

ι

'

1

ι

•:•

Κ ΩΝΣΤΛΝΤΙΝΟ�

ΠΛJ<�Υ.ΡΗΣ

•:•

στιχά των παραστάσεων χαί οι' αύτwν νά σχη­ ματίζη τάς έννοίας . Περαtτέρω ή νόησtς τοu άν­ θρώπου εχεt τ�ν tκανότητα νά έπισημαίνη τάς σχέσεις, πού εχουν αt εννοιαι μεταξύ των χα( οι' αύτwν νά σχηματίζη τάς χρίσεtς π .χ. ό λέων εΙ­ ναι ζwον, ό σίοηρος οέν εΙναι φυτόν . fH εϋρεσις τ-Υ)ς λογιχ-Υ)ς σχέσεως μεταξύ τwν έννοtwν όνομάζεταt κρίσις . Συνάγεται λοιπόν, ο τι αt εννοιαι εΙναι τό ύλιχόν τwν κρίσεων. Κάθε χρί,... ' I τοI σtς συγχροτειταt απο τρtα στοιχεια, απο frποχείμενον (Υ) άπό τό Συνοετιχόν (-) χα( άπό τό Κατηγορούμενον (Κ) . fΕπομένως σχετιζομένη μία εννοια, μέ κάποια άλλη οιαπtστώνομεν, άν εχουν σχέσιν � οέν εχουν σχέσtν π .χ. ό λέων εΙ­ I ναt ζώον. ' Αρα αt εννοιαt λέων χα( ζώον εχουν λογtχ�ν σχέσtν . Άντtθέτως ό σίοηρος οέν εΙναt φυτόν . "Αρα αt εννοιαt σίοηρος χαί φυτόν οέν εχουν λογtχ�ν σχέσtν. fH άπόοοσtς � ή άρνησις μtaς έννοtας εtς άλλην λέγεταt «κατηγόρηαις». Ot τύποι τr)ς κρίσεως εΙναt r εΙναt Κ � r οέν εΙναt Κ . Εtοtχώτερον οταν λέγω μεν frποχείμενον έν,.. I I " ' νοουμεν την εννοtαν, περt της οποtας αποφαtνομεf θα. (Όταν λέγωμεν Συνοετιχόν έννοοuμεν τό ρ-Υ)­ μα, πού έχφράζεt τ�ν σχέσtν, μεταξύ fΥποχεtμέ-

'

ι'

I

Ι

[ 36 ]

,...

I

•:•

Η

ΛΟΓΙΚΗ

•:•

νοu χα( ΚατΥJγοροuμ.ένοu χα( τέλος οταν λέγωμ.εν ΚατΥJγορούμ.ενον έννοοuμ.εν τήν εννοtαν πού ά.πο­ οtοομ.εν � οέν ά.ποοtοομ.εν στό ι rποχεtμ.ενον . Ν ά προσθέσωμ.εν έοώ, οτt σuμ.tαtνεt τό Σuνοετtχόν χαt τό ΚατΥ)γορούμ.ενον νά έχφράζωνταt � άλλως νά έχφέρωνταt, οtά μ.taς έννοtας π .χ. τό ϋοωρ πt­ νεταt (τό ϋοωρ εΙναt πόσtμ.ον), τό ζώον θνήσχεt (τό ζώον εΙναt θνΥ)τόν) . ' Εάν τό r χαί τό Κ εΙναt εν, τότε ή χρtσtς λέγεταt άπλή. ' Εάν τό r � τό κ ετναt περισσό­ τερα τοu ένός , τότε ή χρtσtς χαλεtταt σύνθετος . t) Τά είοΎJ των κρίσεων. At χρtσεtς οtαφοuνταt J εtς χρtσεtς χατα ποtον, χα τα ποσον, χα τα τροπον χαt χατα τΥ)ν αναφοραν . Σ uγχεχρtμ.ενως : t 1 ) Κρtσtς κατά τό ποtόν όνομ.άζεταt ή θετtκή � "Α ή ά.ρνΥ)τtχή μ.ορφή τΥJς . ν τό Κ ά.ποοtοε­ ταt στό r π .χ. ό λέων εΙναt" ζώον, τότε ή κ ' Α ' χρtσtς λεγεταt αποχαταφατtΚΎ). ν το χλεtεταt ά.πό τό r' τότε ή χρtσtς λέγεται ά.ποφατtχή π .χ. ό σtοΥ)ρος οέν εΙναt φυτόν . t2) Κρtσtς κατά τό ποσόν όνομ.άζεταt έχεtνΥ), πού χαραχτΥ)ρtζεταt ά.πό τό πλάτος της έννοtας τοu ύποχεtμ.ένοu τΥ)ζ π .χ. οταν τό πλάτος τοu ύποχεtμ.ένοu της χρtσεως εΙναt ολο τό πλάτος της έννοtας τοu, τότε ή χρtσtς λέγεI

I

I

I

I

'

I

I

I

I

I

I

I

I

[ 37 ]

I

I

-:αι γενική π .χ. ολα τά ζώα εΙναι θνητά. ι' Οταν τό πλάτος τοu ύποκειμένοu της κρίI t I ,.. ' I α- ε ως ε ι ναι μερος της εννοιας του, τοτε η κρίσις καλεtται μεptκή π . χ. κάποtοι άνθρω­ ποι εΙναι όκνηροt. ι ' Οταν τό πλάτος τοu ύπο, ,_ I " χ.εtμενοu της κρtσεως εtναt ατομtκη' εννοtα, I t t I ' 'ζ Ι ' -:-οτε Ύ) κρtσtς ονομα εταt ατομtκη π .χ. ο Πλάτων εΙναι μέγας φιλόσοφος . t' Οταν τό �λάτος τοu ύποκειμένοu δέν εΙναt ώρtσμένον, κατά ποσόν π .χ. λέγουν οτt ή άρετή εΙναt iγαθόν, οποu ή άρετή άναφέρεταt, δίχως ποtοτtκόν προσδtσρtσμόν, τότε ή κρίσtς εΙναt ' � ' αοtοptστος . �:�) Κρtσtς κατά τόν τρόπον καλε'tταt έκε(νη, πού όρiζεταt, άπό τόν bαθμόν bεbαtότητος της , ό όπο'tος λέγεται τρόπος . 'Έτσt έχομεν bε­ bαιωτικάς κρίσεις, διά τάς όποίας ε'{μεθα iπολύτως f)έf)αιοι, οτι εΙναt άληθε'tς π.χ. ή γεωμετρία εΙναt έπtστήμη . 'Έχομεν άποδεtΙ Ι � ' των οποιων οεκ τtκας κρισεtς η" αναγκαιας, χόμεθα τήν άλήθεtαν, έπειδή στηρ(ζονταt είς bεbαίας κρίσεtζ ' bάσεt των όποίων άποδεt­ χ.νύονταt π . χ. τά θεωρήματα της γεωμε' I I ' " -:-ριας. καt τε'λος εχομεν προοΡληματtκας κpt,, ' ' t I ' I Ρ ' λλοσεις η πt θανας, κατα τ ας οποtας αμφtοα 'j

'j

'

Ι

'

,_

[ 3R ]

ι

•:•

I I

Λ Ο Ι . Ι Κ I· Ι

•:• ···-·---

------

-

- --

-

.

μεν, δtά τήν άλήθεtαν των π . χ. Ισως �uρtον 6ρέξη . 64) Κρ[σεtς κατά τήν άναφοράν εΙναt οσαt χ.αθο­ ρίζονταt άναλόγως , πρός τούς περtορtσμούς, μέ τούς όποίους τό κατηγορούμενον άποδ[δε­ ταt στό ύποχ.είμενον . (Ο τρόπος μέ τόν όποτον τό κ άποδίδεταt στό r όνομάζεταt άναφορά, έξ fις προκύπτουν αt χ.ρίσεtς κατά τήν άναφοράν, πού δtαχ.ρ[νονταt εtς χ.ατ-ηγο­ ρtχ.άς (άπόδοσtς κ είς r δ[χως περtορtσμό π .χ. ό λέων εΙναt ζώον) εtς ύποθετtχ.άς (άπό­ δοσtς κ είς r μέ ύποθετtχ.ήν πρότασtν π .χ. έάν πυρο6ολήσης χ.άποων μπορετ νά τόν φο­ νεύσης), δtαζευχ.τtχ.άς (μή άπόδοσtς ένός Κ εtς ενα r' άλλά τό r η τό κ άποτελοuνταt ' ) ' αντt ) θ ετοuς ) ' , που' συνοεονταt απο εννοtας οtα�' � ζευχ. τtχ.ώς χ. α[ ή σύνδεσtς της μtaς μέ τόν εναν ορο άποχ.λε[εt ολας τάς άλλας π . χ. ενα στωχετον εΙναt ύγρόν η στερεόν η άέρων) . Περαtτέρω ή δtαζεuχ.τtχ.ή χ.ρ[σtς όνομάζεταt δtαφετtχ.ή, οταν μέ αύτήν δtαφοuμεν μ[αν γε­ νtχ.ήν εννοtαν στά είδη της π .χ. τά φυτά εΙ­ ναt δένδρα η θάμνοt χ. τ .λ.

[ 39 ]

4. ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΙ

Η

ΕΝΝΟΙΑ, Η ΚΡΙΣΙΣ ΚΑΙ

ο

ΣrΛΛΟΓΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΟΡΦΑΙ

τ� ς οtα.νο�σεως. υΟτα.ν οtα.πtστώνω�εν τ�ν σχέσtν �ετα.ξύ δύο έννοtwν εχομεν, οπως ε!οα.με, τ�ν κptσtν. Αύτ� σχΎ)μα.τ(ζετα.t, εtτε μέ τάς α.tσθ�σεtς μα.ς π.χ. τό δωμάτιον εΤνα.t θεpμόν, είτε μέ τόν νοuν μα.ς π. χ. � εύγένεtα. εΤνα.t άpετ�, εtτε �α.σtζόμενοt εtς άλλα.ς κptσεtζ π. χ. ολα. τά ζ(i)α. άνα.πνέοuν - ό έλέcρα.ς εΙ ναι ζώον - άρα. ό έλέcρα.ς άνα.πνέεt. Στ�ν τελεu­ τα.tα.ν πεptπτωσtν, κατά τ�ν όποtα.ν σχΎ)μα.τ(ζομεν μtα.ν κptσtν, έξ άλλων κptσεων, κατά λογtκ�ν άνα.γκα.tότΎ)τα., τότε εχομεν σu�ογισμόν. (Επομένως ό συλλογισμός εΤνα.t ή ένέργεtα. τοu [ 41 ]

•:•

ΚΩ.:"Ι�ΤΛΝΊΊΝΟΣ

ΙΙΛΕΥΊ.>Jη::

•:•

μ.υαλοu νά σχ:nμ.ατ(ζη άπό γνωστάς κρ(σεtς μ.(αν νέαν κρtσtν, τ�ς όποtας ή 6ε6αtότ1)ς άποτελετ άναγκαtον έπακόλουθον. των άλλων 6ε6αtων κρ(( ' 'I � I (I ' I σε ων. που ελY)cpθ!)σαν υπ ο ιν π . χ. εν αεροσκαφος κατέπεσεν - ολοι Ot έπι6αtνοντες έφονεύθη­ σαν - ό κύριος χ �το έπt6άτης τοu άεροσκάφους - άρα ό κύριος Χ έφονεύθη . Στό άνωτέρω παρά­ δειγμα 6λέπετε, οτι έκ 6ε6αtων κρtσεων κατελή­ ξαμεν στό 6έ6αιον συμπέρασμα, πού εΙναι άνα­ γκαtον λογικόν έπακόλουθον ( «έξ άvάγκης συμ6αί­ vειv» 'Αριστοτέλης : «Αναλυτικά πρότερα» 24 6 19) των προαναφερθεισων κρtσεων 'Εκ τοu τρόπου καt τοu άριθμοu των κρtσεων, έκ των όποtων έξάγεται τό συμπέρασμα διακρt­ νωμεν τούς συλλογισμούς , εLς δύο μεγάλας κατηI ' I I I ' I γοριας : στους αμ.εσους και στους εμ.μ.εσους . �) 'Αμέσους συλλογισμούς εχομεν, οταν τό συI I ' ,.. I I I !J.Περασμα συναγεται εκ μιας και μονης κρισεως , δtχως έμφανοuς παρουσtας άλλης . 'Εκ παραλλή­ λου ot άμεσοι συλλογισμο( γtνονται μέ πολλούς χ. α( διαφόρους τρόπους . 'Αναφέρω μερικούς : � 1) διά της σχέσεως ύπαλληλtας η ύπαγωγr)ς των κρtσεων π .χ. ολα τά επιπλα εΙναι χρή­ σιμα - άρα μερικά Επιπλα εΙναι χρήσιμα. �2) διά της άλλαγr)ς του ποιου' δηλαδή μέ τήν 1

'

ο

Ι

[ 42 ]

•:•

ι

α3 )

f

-

�

ι

ι

"

'

ι

ι

α6)

"

ι

ι

α5)

•:•

ι

'

μετατροπην μtας χαταcρατtχης χρtσεως εtς άποcρατtχήν π .χ. ό Λεωνtοας fιτο γενναiος άρα ό Λεωνtοας οέν ή το οεtλός . οtά τΎ)ς άλλαγΎ)ς τΎ)ς άναcρορaς' κατά τήν όποtαν μετα6άλλεταt μtα ύποθετtχή χρtσtς είς οtαζεuχτtχήν � άντtστρόcρως π .χ. τό πρaγμα εtναt χtνητον η αχtνητον αρα αν το πραγμα εΙναt χtνητόν οέν εΙναt άχtνητον . οtά τΎ)ς άντtστροcρΎ)ς των χρtσεων' μέ τήν οποtαν μετατρεπομεν την μtαν χρtσtν εtς συμπέρασμα τΎ)ς άλλης π .χ. ολα τά πνεuματt­ χά εΙναt άσώματα - ολα τά άσώματα εΙναt πνεuματtχα. οtά τΎ)ς άντtθέσεως άντtcρατtχwν χρtσεων' κατά τήν όποtαν τό άληθές χάποtας χρίσεως σημαtνεt τό ψεuοος τΎ)ς άντtcρατtχΎ)ς της π . χ. ολα τά ζwα άναπνέοuν (άληθές). Μερtχά ζwα οέν άναπνέοuν (ψεuοές) χαt άπεναντtας τό ψεuοος χάποtας χρίσεως σημαtνεt τήν άλή­ θεtαν τήν άντtcρατtχΎ)ς της π . χ. ολοt ο� άν­ θρωποt εΙναt ύγtεiς (ψεuοος) μερtχοt άνθρω­ ποt οέν εΙναt ύγtεiς (άληθές). οtά τΎ)ς άντtθέσεως των έναντtων χρtσεων' όπότε τό άληθές τΎ)ς χρtσεως σημαtνεt άνα­ γχαστtχwς τό ψεuοος τΎ)ς έναντtοu της π . χ. Τ

α4)

ΛΟ 1Ί Κ Η

Η

[ 43 ]

"

ι

ι

ι

-

'

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛΝΤΙ Ν Ο Σ

Π ΛΕ r J>JΙΣ

•:•

τά άεροπλάνα tπτανταt (άληθές). Ούοέν άε­ ροπλάνον tπταταt (ψευδές) . Πάντα τά άνωτέρω καί άρκετά άλλα συγκα­ ταλέγονται στά εΤοη των άμέσων συλλογισμών. �) Έμμέσοuς συλλογισμούς εχομεν, οταν τό συμπέρασμα συνάγεταt έκ τοu συσχετtσμοu ούο κρίσεων. Εtοtκώτερον ot συλλογισμοί αύτοt λέγο­ νταt εμμεσοt, έπεtοή τό συμπέρασμά των οέν έξά­ γεταt άμέσως , άλλ ' έμμέσως , οηλαοή μέ τήν χρησtμοποtησtν ένός τρίτου δεδομένου, μέ τό όποτον συνοέομεν ούο άλλα καί σχηματίζομεν μtαν νεαν κρtσtν π . χ. ι

ι

,Όλοι oi Άξιωμαπκοf εΤvω έvσrολοι ,Ο Λοχαyός εΤvω Άξιωμαπκός

άρα ό Λοχαyός εΤvω έvσrολος.

Δtαπtστώνομεν τήν σχέσtν τwν έννοtwν Λοχα­ γός καί ενστολος' καθόσον αt ούο αύταί εννοtαt σχετίζονται, πρός τρίτην εννοtαν, τόν Άξtωματtκον. fΕπομένως κάθε εμμεσος συλλογισμός εχεt τρεtς ορους που εtναt: α) τό ύποκεtμενον τοu συμπεράσματος (έλάσσων ορος) πού συμ�ολίζεταt μέ τό γράμμα r. ι

-

ιι

ι

;

[ 44 ]

•:•

1Ι

ΛΟΓΙΚΗ

•:•

6) τό κατΎ)γορούμενον τοu συμπεράσματος (μεί­ ζων ορος) πού συμ6ολ(ζεταt μέ τό γράμμα Κ . γ) ή μεσάζουσα έννοtα (μέσος ορος) πού συμ6ο­ λ(ζεταt μέ τό γράμμα Μ . 'Εν συνεχείϊ�v νά δtευκρtνίσωμεν, οτt αt δύο πρwταt κρίσεtς τοu έμμέσου συλλογtσμοu λέγονταt προκείμ.εναt ή προτάσεtς. ι Η τρtτΎ) κρtσtς , ή όποία προκύπτεt, άπό τάς προκεtμένας καλε'tταt συμπέρασμα. 'Εκ τwν προκεtμένων τώρα ή πρώ­ τΎJ όνομάζεταt μείζων πρότασtς (εύρυτέρα) κα( ή δευτέρα έλλάσων (στενωτέρα). ι Η όνομασία αύτή όφείλεταt στό γεγονός , οτt ή πρώτΎJ περtλαμ6ά­ νεt τόν μείζονα ορον καί ή δευτέρα τόν έλλάσο­ να. Τέλος, δtά νά όλοκλΎ)ρώσωμεν τήν όνοματο­ λογίαν καί αt τ ρεtς προτάσεtς όμοu καλοuνταt στοtχεtα τοu συλλογtσμ.οu . "Ας παραδεtγματ(σωμεν τά άνωτέρω: τό zώov ε!vω θvnrόv ,Ο Έ?ιέφας ε!vω zώov

aρa ό Έ?ιέφας ε!vω θvnrός.

Κατά ταuτα τό «ζώον» εΙναt ό μέσος ορος (Μ). Τό «θνητόν» εΙναt τό κατΎ)γορούμενον (Κ) . ι Επομένως τό παραστατtκόν σχΎ)μα μέχρt έδw εΙ­ ναt Μ-Κ. Κατόπtν ό «Έλέφας» εΙναt τό ύποκεί[ 45 ]

•:•

Κ Ω Ν �ΤΛ�ΊΊ Ν Ο Σ

I I ΛE'r"IC>I-I Σ

•:•

μ.ενον (Υ) καt τό «ζώοv» εΙναι ό Μ . �τοt παρtI I σταταt η προτασtς : r- Μ καt τε'λος συναγεται το συμ.πέρασμ.α οτι: r (έλέφας) εΙναι Κ (θνητός) . Ο ί έμ.μ.εσοι συλλογισμ.οt οtακρtνονταt εtς τρtα ε'{οη : Είς παραγωγικούς, έπαγωγικούς καt άνα­ λογικούς. Συγκεκριμ.ένως : α) Παραγωγικός συλλογισμ.ός (παραγωγή) όνομ.ά­ ζεται έκεtνος , πού ά.πό τά γενικά συνάγει τά I μ.ερικα π .χ. ,

t

,

'Όλα rά z4)α άvαπvέουv

ό ΈΛέφας εlvω zώov aρα ό Έλέφας άvαπvέει

�) 'Επαγωγικός συλλογισμ.ός (έπαγωγή) όνομ.άζε' ...., Ι ' I I I I ται εκεtνος, που απο τα μ.ερtκα συμ.περαtνωμ.εν τα γενtκα π .χ. '

'

'Ο Άεrός, Ό

ό Κόραξ κ. r.λ εlvω πrnvά Άεrός, ό Κόραξ κ. r.λ lxovv πrερά

δρα δλα rά πrnvά lxovv πrερά

γ) 'Αναλογικός συλλογισμ.ός (ά.ναλογία) όνομ.άζε­ ταt έκεtνος ' πού ά.πό τά μ.ερικά συνάγομ.εν' οιά κάποιο άλλο μ.ερικόν π .χ. 'Όσω άθλnrαί vικouv πμώvrω Ό Α άθλnrnς έvfκnσε

aρα ό Α άθΛnrnς 1σως πμnθii.

[ 46 ]

•:•

ΙΙ

Λ< > Γ Ι Κ Η

•:•

Έπt των άνωτέρω οιαχρtσεων θά χάνωμ.εν τάς άχολούθοuς άναλύσεις : α) Ε'{οη τοu παραγωγιχοu σuλλογtσμ.οu εχομ.εν πολλά, ώς πρός τήν άναφοράν των κρίσεων. Etot­ χώτερον κατά τήν άναφοράν ό παραγωγικός σuλ­ λογtσμ.ός ύποοtαχρίνεταt είς ύποθετtχόν (εχει τήν μ.είζονα ύποθετιχήν η χαt τάς τρεtς χρ(σεtς του), οιαζεuχτtχόν (εχεt τήν μ.είζονα οtαζεuχτtχή χαί τάς άλλας χατηγορtχάς), χατηγοptχόν (εχεt χαί τάς τρεtς χρίσεtς χατηγορtχάς) χα( τό οίλημ.μ.α, τό όποtον θά έξετάσωμ.εν ίοtαtτέρως . Κατά τόν άρtθ­ μ.όν των χρtσεων Ot σuλλογtσμ.οt Οtαχρtνονταt εtς άπλοuς (δύο προχε(μ.εναt χαί τό σuμ.πέρασμ.α) χα( εtς σuνθέτοuς (περtέχοuν πολλούς άπλοuς) . (Όταν ot άπλοί η ot σύνθετοt σuλλογtσμ.οί οtατuποuνταt είς σuνοπτtχήν μ.ορφήν χαλοuνταt tpαχuλογtχοί χαί �­ ναt σuνήθεtς ' οtότt στήν όμ.tλtαν παραλεtπονταt τά εύχόλως έννοούμ.ενα. Περαtτέρω άναλύσεtς εΙναt χοπtώοεtς . (Υπά.ρ­ χεt τεράστtον γνωστtχόν πεοtον, πού άναφέρεταt στούς κανόνας τοu χατηγορtχοu σuλλογtσμ.οu' στούς σuνθέτοuς παραγωγtχούς σuλλογtσμ.ούς (πολuσuλλογtσμ.οΟ στά σuλλογtστtχά σχήμ.ατα, στήν άναγωy{J των σuλλογtσμ.ων χα( είς άλλα πολύπλοκα θέμ.ατα τ� ς σuλλογtστtχ�ς, πού [ 47 ]

•:•

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

ΠΛΕrΡΙΙΣ

•:•

μ.aλλον θά άποθαρρύνοuν τόν άναγνώστη νά άσχοληθη, μ.έ τήν μ.ελέτην της λογtκΥjς, οtότt εΙI I �' ναt οuσκολα καt σuνεπαγονταt αντtπα' θ εtαν. '

[ 48 ]

5. ΤΟ ΔΙΛΗΜ ΜΑ

τ Ο ΔΙΛΗΜΜΑ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΣΥ'ΛΛΟΓΙΣΜΟΣ. ΠΟΥ' ΣΥ'ΝΔΥ'ΛΖΕΙ ύπόθεσLν χ.αί ΟLάζεuξLν, π.χ.

έάv ό Πα?ιωο?ιόγος nro δε1?ιός n θά έδραπέrευε n θά έσυvθnκο?ιόγει Ό Πα?ιωο?ιόγος ovrε έδραπέrευσε, ovrε έσυvθn­

κο?ιόγnσε. VAρa ό Πα?ιωο?ιόγος δέv nro δεJ?ιός.

τά ΟLλήμματα ΟLαφοuνταL εtζ άπλ'ά χ.αί εtζ πο­

λύπλοκα. Τά άπλ'ά 'έχουν ΟLάζευξLν (ή συμπλοχ.ήν) μόνον στό ενα μέλος της μείζονος προτάσεως π.χ.

t

εav avaπvεn ε1vω zωov n φvrov ! I

I

I

"'

11

a?ι?ι' ovrε εΤvω zώov n φvrόv άρα δέv avαπvέει

[ 49 ]

I

•:•

ΚΩΝ�ΊΊ\.ΝΊΊΝΟ�

ΙΙΛΕΓΙC>Η�

•:•

Τά πολύπλοκα διλήμματα 'έχουν διάζευξιν (� συμπλοκήν) καί στά δύο μέλΎJ τΎ)ς μείζονος, π .χ. ό γνωστός συλλογισμός πού άποδίδεται στόν Χα­ λίφΎ) 'Ομάρ διά τήν τύχΎ)ν των bιbλίων τΎ)ς bι­ bλtσθήΚΎJζ τΎ)ς 'Αλεξανδρείας . Έάv rά 81Bλfa rnς 818λJΟθnκnς συμφωvοvv μέ rό Κοράv1 ε!vω περπrά. Έάv δJaφωvovv ε!vω έΠJκfvδυvα, aλλ' n συμφωvοvv n δJOφωvovv, aρa ε!vω περπrά n έΠJκfvδυvα, όπόrε πρέπεJ va καrασrραφουv. I

-

Χάριν της �στορικΎ)ς άλΎJθείας άναφέρομεν, οτι ψευδώς κατΎ)γορεtται, διά τόν εμπρΎ)σμόν της bι­ bλtσθήΚΎJζ ό ΧαλtφΎ)ς 'Ομάρ, ό όποt'ος ύπεστήριζε -:ήν r ΕλλΎJνtκήν Γραμματείαν. Τήν πυρπόλΎJσιν τΎ)ς ' ..ι\λεξανδρtνΎ)ς bιbλtοθήκΎJς διέπραξαν ot c Ebpαtοι. τ ό δίλΎ)μ.μ.α (διπλοuν λΎ)μ.μ.α) λέγεται 'έτσι, διό­ '":t στόν συλλογισμ.όν αύτόν ή διάζευξις στήν μεί­ �ονα; πρότασιν περιλαμ.bάνεt δύο ενδεχόμενα; (λήμ.­ μ.ατα) εάν πεptλαμ.bάνΎJ τρία λέγεταt τρίλημ.μ.α και ά.ν περtέχΎJ περtσσότερα όνομ.άζεται πολύλημ.μ.α. r H όρθότΎJς τwν διλΎJμ.μάτων άπαιτεt': α) ή δtάζευξις νά εϊναt πλήpΎJς στήν μείζονα κα( b) ή θέσις � ή άpνΎ)σtς των λΎ)μ.μ.άτων στήν ελάσσο­ να νά εϊναt επ(σης πλήρης . [ 50 ]

6. ΤΑ ENΘY'lVIHMATA

Η ΕΝΝΟΙΑ ΕΝΘΤΜΗΜΑ ΕΧΕΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΠΡΟΕ­ λεuσtν κα� εΙναt ά.πλοuς bραχuλογtκός σuλλογt­ σμός , κατά τόν όποtον παραλε�πεταt ιιία προκεt­ μέν-n. ώς εύκόλως έννοοuιιέν-n. Λόγ(J) της παρ α­ λήψεως τό ένθύμ.ημα καλεtταt κα� «κολοοός συλ­ λογισμός». (Η παράλεtψtς των εύκόλως έννοοuμ.ένων έξu­ πηρετεt τήν λεγομ.ένην «obtovoμίa Π)ς vο�σεως» κατά τήν όπο�αν παροuσtάζονταt καί χρησtμ.οποtοuνταt τα απαραtτητα. (Η γλωσσtκή (γραπτός ή προφορtκός λόγος) οtατύπωσtς των σuλλογtσμων οέν πραγμ.ατοποtεt­ ταt μέ τήν πλήρη μορφή τους , καθώς σuμbαίνεt ...

'

'

'

[ 51 ]

•:•

ΚΩ Ν ΣΊΆ Ν Τ ΙΝΟΣ

Π ΛΕΎ.ΡΗΣ

•:•

στήν λογtκήν, άλλά χάptν τ�ς 6ριχιχuλογίας πα­ pαλεtπονταt ΟΠΟtΟ � οποtα έννοοuνταt π . χ. τά πτηνά εΙναt ζwα, τά ζwα εΙναt όpγανtσμοt, άρα τά πτηνά εΙναt όργανισμοt (πλήpης μοpφή συλλο­ γισμοu). Τά πτηνά ώς ζwα εΙναt όpγανισμοt (ένθύμημα, καθότι παρελήφθη, ώς έννοουμένη ή πpοκεtμένη «τά ζwα εΙναι όpγανισμοt») . 'Ενθυμήματα μποpεt νά εΙναt καt ύποθετικοt συλλογtσμοt (ύποθετtκόν ένθύv:ημα) π .χ. άναπνέεt, apα ζ�, πού άντtστοtχεt στόν ύποθετtκό συλλογt­ σμό, άν άναπνέη, apα ζ� . 'Ενθυμήματα μποpεt νά εΙναt έπtσης οtαζευκτtκοt συλλογtσμοt (όtαζευ­ κτιχόν ένθύμημα) π .χ. ό οεt'να Άξtωματtκός ύπη­ pετεt' στό Ναυτtκό � στήν Άεpοποptαν, άφοu οέν εΙναt στόν Στρατό. Τό ένθύμημα θεωpεtταt άτελής συλλογtσμός , οtότt οέν έκφέpεταt μtα πpοκεtμένη, άλλ' έξυπα­ κούεταt, καθόσον ένυπάpχεt στόν νοuν . Τά ένθυμή μα τα οtακρtνονταt εtς ένθυμή ματα πpώτης τάξεως , κατά τά όποtα άπουσtάζεt ή με(­ ζων, έάν ή πpοκεtμένη καt τό συμπέpασμα 'έχουν τό toto ύποκεtμενον π . χ. ή μόpφωσtς εΙναt πpο­ σόν, apα εΙναt ώφέλtμος . Έοw παpαλε(πεταt ή μεtζων πρότασtς , πού εΙναt οτt κάθε πpοσόν εΙναt ώφέλtμον. [ 52 ]

•:•

Η

•:•

ΛΟΓΙΚΗ

Τά ένθυμwήμwατα δευτέρας τάξεως όνομwάζονται έκεΙνα, στά όπο[α άπουσιάζει � έλάσσων, έάν � προκειμwένη καt τό συμwπέρασμwα 'έχουν τό ίδιο κα­ τηγορούμwενον π .χ. κάθε άρετή εΙναι άξιέπαινος, άρα � γενναιότης εΙναt άξtέπαtνος . Έδw παραλεί­ πεταt ή έλάσσων πρότασtς , πού εΙναt οτt ή γενναtστης εtναt αρετη . r H bραχυολογία τwν ένθυμwημwάτων φθάνεt μwέ­ χρt τοu άκραtου σημwείου ό συλλογtσμwός νά άπο­ τελεtταt μwόνον άπό μwίαν πρότασtν. Έδw καταλήγομwεν στο συμwπερασμwα μwε την μwtαν προκεtμwενην νά λανθάνη καί τήν άλλη νά έκφράζεταt ώς αίτtολογία π .χ. � άνδρεία εύκταία ώς άρετή. ,

'i"

'

'

'

'

'

[ 53 ]

'

'

'

7. Ο Ι ΣΩΡ Ε ΙΤΑΙ

ο Ι ΣΩΡΕΠΑΙ ΕΙΝΑΙ ΑΛΥΣΙΣ ΚΡΙΣΕΩΝ ΑΟΓΙΚΩΣ ΣΥΝΔΕI

I

I

'

fl

I

� οεμ.ενων που καταληγουν εtς ενα συμ.περασμ.α. Άλλέως θά έλέγαμε οτι σωpεtτης εΙναι εΙς tpα­ χυλογtκός συλλογισμός , στόν όποtον παpαλε(ποI I ' I I ' I I νταt τα επι μεpους συμπεpασματα και εκφεpεται ' ' μονον το' τελικον. O t σωpεtται διακptνονταt είς άναλυτtκούς (τούς όπο(ους πρώτος έξήτασε ό 'Αpιστοτέλης χα( όνο­ μάζονταt έπ(σης άριστοτελικοΟ εtς συνθετικούς χα( είς ύποθετtκούς . οι άναλυτικο( έκχ.ινοuν άπό μεptκωτέpας έννο(ας χ.α( όδηγοuνται εtς γενιχ.ωτέ­ pας π .χ.

ι 55 J

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι ΝΩΣ

Π Λ ΕΎ"Ρ Η Σ

•:•

Ό Άεrός εlvω πrnvόv, f

ro πrnvov ειvω zωov, I

I

r

�

ro zωov ειvω οργαvισμος, I

""

I

I

ό όργαvισμός θvnσκει, apa ό Άεrός θvnσκει. οι συνθετ�κοt σωρεtτα� έκκ�νοuν άπό γεν�κωτέ­

ρας έννοtας καt όόηγοuντα� είς μερ�κωτέρας π. χ. κάθε όργαvισμός θvnσκει, r

ro zωov ει vω οργαvισμος, I

""

I

r

I

""

ro πrnvov ειvω zωov, I

I

ό Άεrός εlvω πrnvόv, δρα ό Άεrός θvnσκει.

Είς ολας τάς περ�πτώσε�ς �λέπετε παράθεσ�ν κρίσεων πού συνδέοντα� λογ�κώς καt καταλήγουν ε�ς ενα συμπερασμα. 'Εάν ολα� αί προτάσεις τοu σωρεtτου εΙνα� ύποθετtκοt έχομεν ύποθετtκόν συμπέρασμα π .χ. '

υ

ι

έάv rό "'Εθvος έχει σrparόv εΤvω iσχυρόv, έάv rό 'Έθνος εΤvω iσχυρόv aποκρούει rούς έχθρούς, έάv rό "'Εθvος aποκρούn rούς έχθρούς δύvαrω vά εΤvω έλεύθεροv, apa έάv rό VΕθvος έχει arparόv δύvαrω vά ε!vω έλεύθεροv.

'Εάν ή τελευταία πρότασις όέν εΙνα� ύποθετt[ 56 ]

•:•

Η

ΛΟΓΙΚΗ

•:•

κή, ά.λλά κατηγορtκή, τότε τό συμ.πέρασμ.α εΙναt I κατηγορtκον. Πρέπεt νά τον(σωμ.εν, οτt στόν σωρεtτην (σω­ ρεύονταt αL προκε(μ.εναt, ο(χως ένοtαμ.έσους συ­ σχετtσμ.ούς) αt προτάσεtς ά.παραtτήτως πρέπεt νά εΤναt ά.ληθε'tς, οtότt οtαφορετtκwς πραγμ.ατοποtε't­ ταt λογr.κόv άλμα και καταλήγομ.εν εtς ψευοές συμ.περασμ.α. '

[ 57 ]

8. ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗ:WΙΑ

Το

ΕΠΙΧΕΙΡΗl'ιΙΑ ΕΙΝΑΙ Σ1'Ν ΘΕΤΟΣ Β ΡΑΧΙΟΛο rικοΣ }. }. I I ) I I συΝ\ογtσ�ος. του οποtου �tα η/ περtσσοτεραι προI , ''}.}. � κεt�εναt προτασεtς αtτtολογουνται. ot αΝ\ων προτάσεων . Τό έπtχε(ρημα εϊναt ένθυμηματtκός συλ­ λογισμός, οtότι � μ(α η καt αί ούο, άπό τάς προ­ χ.εtμένας του εfναt ένθύμημα. Τό έπιχείρημα έπ(­ σης καλεtταt «παρενθετικός συλλογισμός», οιότι παρατιθενται ( τοποθετοuνται πλησίον) αί προτάσεις ώς αtτιολογίαι. "Αν μόνον � μία προκειμένη εχεt αtτtολογίαν τό έπιχείρημα λέγεται άπλοuν π.χ. ,...

ι

,...

'

'

Τά πrnνά εΤναι οργανισμοί, διό π εΤναι zώα. ,Ο Άεrός εΤναι πrn νόν. 'Άρα ό Άεrός εΤναι οργανισμός.

[ 59 ]

•:•

ΚΩΝΣΤΛΝΤΙΝΟΣ

ΠΛΕΓΡ Η Σ

•:•

" Αν καί αt ούο προκείμ.εναt 'έχουν αtτtολογίαν τό έπtχείρημ.α καλεtταt οtπλοuν π .χ. 01 όργανJσμοf θνnσκουν, δ1όπ εΤνω θνnτοf.

Τά πτnνά εΤνω όργανJσμοf, δ1όπ εΤνω zώa. νΑρα τά πτnνά θνnσκουν.

"Αν τέλος στά έπtχεφήμ.ατα ύπάρχη αtτιολο­ γία της αt τ ιολογίας, τότε αύτά όνομ.άζονται πο­ λύπλοκα π .χ. Τό zώον θνnσκε1, δ1όπ εΤνω όργαν1σμός κaf δ1όπ

ό όργαν1σμός εΤνω θνnτός.

Ό 'Αετός εΤνω zώον, δ1όπ εlνω πτnνόν.

νΑρα ό 'Αετός θνnσκει

Τά έπιχεφήμ.ατα, οπως κάθε συλλογισμός δύ­ νανται νά έκφράζωνται ύποθετικώς π .χ. 'Εάν κάπωος εlνω aρρωστος δέν μπορεi νά έργασθn, δ1όπ δέν Ξχε1 δυνάμε1ς. 'Εάν κάπωος έχε1 ύψnλόν πvρετόν εΤνω aρρωστος. 'Άρα κάπωος, πού έχε1 ύψnλόν πυρετόν δέν μπορεi νά έργασθn.

[ 60 ]

9. Ο ΟΡ ΙΣΜΟΣ

ο ΤΑΝ ΣΥΖΗΤΟΥΝ ΚΛΠΟ!ΟΙ ΑΝΑΓΚΑΣrΙΚΩΣ ΧΡΗΣΙΜΟ­ πο�οuν έννοίας. " Εχε� λοιπόν t)α;σιχήν σrιμασίαν νά f I f προς το περ�εχομενον των υπα;ρχrι συμφων�α;, ως έννο�ων. Πρέπεt οrιλαοή ο ταν λέγεται μία εννοtα π.χ. οάσος ' νά έννοοuν ολο� τό ίοtο πρaγμα;. f Ως έπt τό πλεΤστον Ot άνθρωπο� οέν εχουν άχρ�bwς τήν '{ο�α;ν άντtλrιψtν, οtά μίαν εννο�α;ν π.χ. πρόοοος. Δ�ά τήν εννοtαν οάσος ολοt συμφωνοuν στά ούσ�ώοrι γνωρίσματά τrις . Δtά τήν εννοtαν «πρόοδος» οέν συμφωνοuν ολοt, ώς πρός τά ούσ�ώοrι γνωρίσματά τrις. Έπ�bάλλετα;� λο�πόν άνά περtπτωσtν έννο(α;ς νά χα;θορίζετα;t άκρtbwς τό περtεχόμενόν τrις , ώστε I

I

[ 61 ]

I

I

""

•:•

Κ!.lΝ�ΊΆΝΊΊ ΝΟ�

I Ι Λ Ι-<� r·PH� •:•

ολω νά. συμφωνοuμεν, νά. εχωμεν όηλσ.όή τήν �όίσ.ν άντtληψtν όt' έχεΤνο. Τοuτο έπtτυγχά.νετσ.t I I C I C c ,.. I I I με τον ορtσμον, ο οποtος εtνσ.t μ.tσ. χρtσtς, που I J c I I J I � J �I � σ.ποοtοεt εtς ωptσμ.ενΊ')ν εννοtσ.ν τσ. ουσtωοΊ') γνωptσμ.σ.τσ. τΊ')ς . Στήν χρίσtν τοu όρtσμοu τό Υ εΙνσ.t ή όρtζομέ­ νη εννοtσ. χσ.ί τό Κ εΙνσ.t τά. γνωρίσματά. της. Μέ τόν όρtσμόν όtσ.χρίνομεν μίσ.ν εννοtσ.ν' άπό τά.ς άλλσ.ς χσ.( όίόομεν συνοπτtχώς τό περtεχόμενόν της. Έξ άλλου σκοπός τοu όρtσμοu -πού τόν όtσ.­ tά.ζομεν στά. λεξtχά., όtά. τά.ς έννοίσ.ς- εΙνσ.t νά. μaς πληροφορη ποία ετνσ.t ή ούσίσ. της εννοtσ.ς' πού όρίζετσ.t: «όριαμός ούαίας τιvός yvωριαμός» όtετύ­ πωσε έπtγρσ.μμμσ.τtχώς ό 'Αρtστοτέλης ( «Αναλυ­ τικά ϋατερα» 90, ο, 30) . Στήν λεtτουργίσ. τοu όρtσμοu πσ.ίρνομεν, ώς πρώτον γνώρtσμσ. τό προσεχές γένος της όρtζο­ μένης έννοίσ.ς. Τό δεύτερον γνώρtσμσ. εΙνσ.t ή ε�­ όοπωός όtσ.φορά., μέ τήν όποίσ.ν ή όρtζομένη εννοtσ. όtσ.χρίνετσ.t άπό χά.θε άλλη, �όίως άπό παραλλή­ λους έννοίσ.ς, πού εχουν τό tόto προσεχές γένος. Γίνετσ.t όεχτόν οτt ό όρtσμός εχεt τρία στοtχεΤσ., ήτοt: σ.) τήν όρtζομένην εννοtσ.ν, t)) τό προσεχές γένος της χσ.ί γ) τήν είόοποtόν όtσ.φορά.ν της. Α� ά:πλσ.ί χσ.ί άτομtχσ.ί εννοtσ.t όέν εΙνσ.t όυνσ.j'

Jl

1

[ 62 ]

Ψ

IΙ

ΛΟ Ι Ί Κ I Ι

•:•

τόν νά όρtσθοuν πλήρως, δtότt τά γνωρίσματα τών ά.τομtχών έννοtών όέν μποροuν νά όtατυπω­ θοuν μέ μίαν εννοtαν χα( δtότt αt πλέον άπλα( " ..,. .... I " εννοtαt στερουνταt προσεχους γενους π . χ. ον . Ot όρtσμο( δtαχρiνονταt εtς δtάφορα ε'{δη . 'Επ( παραδεiγματt: α) ό όρtσμός, πού ά.ποό(όεt τήν ούσtα μtaς έννοtα.ς χατόπtν ά.ναλύσεως τοu 6άθους της λέγεταt ά.να.λυτtχός όρtσμ.ός, 6) ό όρtσμός, πού ά.ποδ(δεt τήν ούσία. μtaς έννο(α.ς χατόπtν ά.πα­ ρtθμήσεως των γνωρtσμάτων της (ά.πό τά γενtχά I I Α' ' ' ζεταt συν θ ετtχος ορtσμ.ος . υστα μερtχα' ) ονομα τός ό τελευταtος χαλεtταt γενετtχός , έάν έχφέρη τήν σχέσt μεταξύ τών γνωρtσμάτων χα( παρου­ σtάζεt πώς γiνεταt ή όρtζομένη Εννοtα π .χ. τό φαtνόμενο πού δημtουργεtταt, οταν α.ύξήσωμεν τήν θερμοκρασία τοu ϋδατος λέγετα.t έξάτμtσtς. Στήν γεωμετρiα συνήθως, ό γενετtχός όρtσμός ά.ρχtζεt μέ τήν ά.ναφορά τοu ζητουμένου νά όρtσθ"Υ), τοu όρtζομένου δηλαδή π .χ. τρiγωνον εΙ, ; ) t t I ' ' ναι . . γωνtα εtναι . . χ .τ .λ . , γ ο ορtσμος που αναt " , I ..,. I I ' φερεταt στο πραγμα, που σημαtνεt η εννοtα ονομάζεται πραγμ.ατtχός χα( δ) ό όρtσμός, πού μό­ νον έξηγετ τό νόημα, τήν σημασtαν μtaς λέξεως, χωρiς νά ύπεtσέρχεταt στήν ούσtα της χα.λεtταt ' I I ' Ι ονομ.ατtχος, η" λεχτtχος π .χ. επουρανιος. I

[ 63 ]

(

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛΝΤ Ι Ν Ο Σ

Ι Ι Λ Ε r Ι> Η Σ

•:•

(Η όρθότ1)ς των όρtσμ.ων προϋποθέτεt τ�ν άχρttη τ�ρ"f)σtν των κατωτέρω κανόνων, �τοt: α) Στό περιεχόμενον της όρtζομ.έν1)ς έννο(ας νά μ.� tάζωμ.εν δευτερεύοντα στοtχεtα. t) ι ο όρtσμ.ός νά χαλύπτ"f) όλόχλ"f)ρον τό πλάτος της όρtζομ.έν1)ς έννο(ας χα( μ.όνον αύτό. γ) Δέν πρέπει νά ταυτολογΎ), Ο1)λαο� νά όρ(ζ1) μ.έ χρησιν αύτοu, πού ζ1)τοuμ.εν νά όρισθη � άλ­ λως οέν έπtτρέπεταt ταυτολογία όρ(ζοντος μ.έ τό όρtζόμ.ενον π .χ. φυτολογία εΙναt ή έπtστ�μ."f) των φυτων. ο) Δέν πρέπεt νά χρ"f)σtμ.οποιη πρωθύστερον σχημ.α. ε) Νά μ.� Ο1)μ.tουργΎ)ταt κύκλος π .χ. τό πνεuμ.α εΙναt άϋλον, άϋλον εΙναt τό άσώμ.ατον χα( ' I ) I .., ασωμ.ατον εtναt το πνευμ.α. στ) Δέν έπtτρέπεταt ή χρησtς άσαφων � οtφορουι μ.ενων εννοtων π .χ. τεχν"f) εtναt 1)ι ωραtΟτ1)ς της ζωης. ζ) Δέν πρέπεt ό όρtσμ.ός νά περtέχ1) μ.εταφορtχάς έννοtας � άλλ1)γορtας π .χ. ό λέων εΙναt ό tα­ σtλεύς των ζώων. 1)) Έπttάλλεταt νά άποφεύγωνταt αί άρν�σεtς. (Ο όρισμ.ός πρέπεt νά λέγ"f) τ( εΙναt χάτt κt ' 'όχι τ( οέν εΙναι (Ωστόσον κατ ' άνάγχ1)ν μ.πορε't νά εχωμ.εν άρν"f)τtχόν όρtσμ.όν' οπως σuμ.tαtνεt στ�ν ...

1

..,

'

..,

1

[ 64 ]

;

1

•:•

ι

....

Η

'

ΛΟ ΙΊ Κ Η

'

•:•

ι

c

τ

ι

περιπτωσιν του αιτηματος, το οποιον ειναι μη άποοειχνuομένη πρότασις χι ' 'όχι προφανής, άλ­ λά. ζητεt -αtτεtται- τήν άποοοχήν της. Ot όρισμοί πού τηροuν τούς άνωτέρω κανόνας εΙναι χανονιχοt. 'Αντιθέτως οσοt οέν τούς τηροuν χαί μaς ο(οοuν κάποια στοιχειώδη γνwσι τοu όρι­ ζομένοu χαλοuνται άτελεt'ς π .χ. α) tH κατάταξις . Έοw άποοίοομεν στήν όριζομέ, (/ ' ο τα γενη της, νην εννοιαν ενα η" μεριχα' απ στά. όποία τήν χατατά.σσομεν π .χ. ό Πύθων εΙναι εΙοος έρπετοu . 6) tH διάκρισις . Αύτή σημαίνει άποχώρισιν τ� ς όριζομένης έννοίας, άπό άλλας συγγενείς της, ot' άναφορaς τ� ς εtooπotou οtαφορaς της π . χ. ( Η ζωγραφική εΙναt τέχνη, πού χρησtμοποtεt χρώματα χι' 'όχt πλαστιχόν ύλtχόν, οπως � γλuπτtχή. γ) tH οιεuκρίvισις . Έοw άποοίοομεν στήν εννοtαν μερικά. ή ολα, άπό τά. εtοη της π .χ. Θετιχα( έπtστ�μαt εΙναι τά. μαθηματικά., � φuσtχή, � χημεία χ.τ.λ. ο) tH σύγκρισις . Κατά. ταύτην σuγχρίνομεν, οιά. παρα6ολ�ς τήν όριζομένην εννοιαν, μέ χά.ποtαν άλλην, πού εΙναt γνωστοτέρα χαί εχει όμοιό­ τητα μέ τήν όρtζομένην' ώστε ετσt νά. εχω μεν '

[ 65 ]

....

'

'

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΑ Ν ΤΙ Ν Ο Σ

Π Λ Ε Υ Jη-J Σ

•:•

μίαν γεν�χήν άντίληψ�ν, ο�ά τήν όρ�ζομένην εν­ νο�αν π .χ. ό c'Εγελος ύπηρξε ό Πλάτων της Γερμανίας. ε) tH περιγρ(%φ�. Αύτή σημαίνει τήν ύποχατά­ στασιν της εtοοποιοu οιαφορaς μιaς έννοίας' άπό τάς άλλας' οιά της άναφορaς τwν tοιαιτέ­ ρων χαραχ τηριστιχwν της π . χ. ό Έλέφας εΤ­ ναι παχύοερμον, εχει προ�οσχίοα, είναι όγχώ­ οης χ.τ.λ. στ) tH οuχσάφ-ησις. Πρός άντίληψιν μιaς έννοίας μεταχεφιζόμεθα παραδείγματα π .χ. φιλόσοφος είναι ό Πλάτων, ό Άρ�στοτέλης.

ι 66 J

1 0 . Η ΔΙΑΙΡΕΣΙΣ

ο ΒΑΘΟΣ ΚΑΠΟ ΙΑΣ ΕΝΝΟ ΙΑΣ το ΑΝ τΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΘΑ , Τ άπό τόν όρ�σμόν της π .χ. Εύρωπαtος. Τό πλά­

τος χάπο�ας έννοίας τό άντ�λαμbανόμεθα μέ τήν ο�αίρεσίν της, πού γίνετα� μέ πολλά χρ�τήρ�α η άπό πολλάς άπόψε�ς π . χ. τό πλάτος της έννοίας «Εύρωπαίος» μέ έθνολογ�χόν χρ�τήρ�ον μπορεt νά οιαφεθη χαί έτσ� νά νοηθΎ), εtς ι' Ελληνας, Γάλ­ λους, 'Άγγλους χ.τ.λ. μέ γεωγραφ�χόν κριτήριον εtς bορεωευρωπαίους, νοτωευρωπαίους, μεσευρω­ παίους χ.τ.λ. ι Επομένως οtαίρεσtς όνομάζετα� � αναπτυ εννοtας ,,� , , , στα, προσεχη.... της ε�οη , , Ε tς χαποtας ' ' ' Ρ ' οασεt συγχεχρtμενου γνωρ�σματος της. ιΗ ο�αίρεσις έχφέρετα� μέ μία χρίσ�ν (σύνθετον, [ 67 ]

•:•

ΚΩ Ν ΣΤ Λ Ν Τ Ι ΝΟΣ

Π Λ Ε ΥΊ> Η Σ

•:•

οtαζευκτtκ�ν κ.τ.λ.) τΎ)ς όποίας Υ εΙναt ή οtαt­ pουμ.ένη εννοtα καί Κ τά εrοrι τrις π .χ. αt γω­ νίαt εiναt όpθαt η όξεtαt η άμ.6λεtαt. Κάθε οtαtρεσtς άποτελεtταt άπό τptα στοtχεtα, ητοt: α) άπό τ�ν οtαφουμ.ένrιν Εννοtαν π .χ. «Εύ­ ρωπαίος», 6) άπό τά μ.έpΎ), στά. όποία οtαφεtταt π .χ. υΕλληνες, Γάλλοt, " Αγγλοt κ .τ .λ. καt γ) άπό τ�ν 6ά.σtν της, πού εiναt τό ούσtώοες γνώ­ ptσμ.α 6ά.σεt τοu όποtου γtνεταt ή οtαtpεσtς π .χ. I I I I κατα ποtον, κατα ποσον κ .τ .λ . Πεpαtτέpω εχομ.εν τ�ν ύποοια(ρεσιv πού εiναt � I t I I � I f l μερους καποtας οtαφεσεως π.χ. η οtαφεσtς ενος Ot Εύpωπαtοt οtαφοuνταt εtς f' Ελληνας, Γάλλους, ''Αγγλους κ . τ .λ. Ot υΕλληνες ύποοtαφοuνταt εtς Μακεοόνας, ΚpΎ)τας κ . τ .λ. Μέ έπανεtλΎ)μ.μ.ένας ύποοtαφέσεtς φθά.νομ.εν τε­ λtκwς, εtς μ.ίαν εννοtαν, ή όποία οέν οtαφεtταt άλλο πλέον . f O Άptστοτέλης («Πολιτικά» Α, 1 252, α 20) άπεφάνθη, οτt «τό σύvθετοv μέχρι τώv άσυvθέτωv άvάγκη διαιρείv, ταύτα γάρ έλάχι­ στα μόρια τού παvτός» οηλαο�: ετναt άνά.γκrι νά. οtαφοuμ.εν τό σύνθετον μ.έχpt τwν άοtαφέτων μ.ο­ pίων (μ.έpη) του, τά όποία εΙναt τά έλά.χtστα μ.ό­ ptα (μ.έpη) τοu ολου 'Επίσης ύπά.ρχεt καί ή σuvοια(ρεσtς, ή όποία εΙο

r 68 J

•:•

Η

ΛΟΓ Ι ΚΗ

•:•

ναt οtαtρεσtς τΎ)ς αύτ�ς έννο(ας μέ οtαφορετtκά.ς �ά.σεtς, οηλαο� κατ ' άναφορά.ν, τρόπον π .χ. ή οtα(­ ρεσtς τ�ς έννο(ας άνθρωπος μέ �ά.σtν τ�ν φuλ�ν (Λεuκο(, Κ(τρtνοt κ .τ .λ.) μέ �ά.σtν τό θρ�σκεuμα (Χρtστtανο(, Μωαμεθανο( κ .τ .λ.) μέ �ά.σtν τ�ν γλώσσαν ((Ισπανόφωνοt, 'Αrrλόφωνοt κ .τ .λ.). Πρέπεt νά. σημεtώσωμεν, οτt αt άτομtκα( εννοtαt οέν οtαφοuνταt π .χ. Σωκρά.της. Τά. μέρη τ�ς οtαφέσεως, πού λέγονταt κα( ιι-έλη άν αύτά. εΙναt ούο ή οtαtρεσtς όνομά.ζεταt οtχοτοιι-(α, aν εχη τρ(α όνομά.ζεταt τρtχοτοιι-(α κt ' άν εχη περισσότε­ ρα όνομά.ζεταt πολuτοιι-(α.

[ 69 ]

1 1. Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΙΣ

Η ΠΛΗΡΗΣ ΔΙΑΙΡΕΣΙΣ ΕΝΟΣ ΓΕΝΟΥΣ ΚΑΙ ΟΛΩΝ ΤΩΝ εtοων του, μ.έχρt τοu κατωτάτου όνομ.άζεταt ταξt­ νόμ.ησtς χα( δtαφε'tταt: α) εtς τεχνητήν ταΕtνόv:η­ σtν, πού 'έχεt ώς 6άσtν δtαφέσεως μ.ετα6λητά � δευτερεύοντα γνωρίσματα των έννοtων π . χ. ταξtνό­ μ.ησtς ένουμ.άτων 6άσεt των χρωμ.άτων χα( 6) εtς Ι " t Ι Ι Ι fJ Ι φυσtκην ταςtνοv:ησtν, που ε χεt ως οασtν σταθ ερα η ούσtώοη γνωρίσματα των έννοιων, πού οιαφοuνταt π .χ. ταξtνόμ.ησtς των άνθρωπογνωστικων έπι­ στημ.ων εtς έθνολογ(αν, κοtνωνtολογ(αν κ . τ .λ. "

[ 71 ]

ι

1 2 . Η ΑΠΟΔΕΙΞΙΣ

Π

ΡΩΤΟΣ

ο

24,

85

ρα» Ι

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΩΡΙΣΕΝ (<
6 23): «Ή

άπόδειξις μέv έστι συλλο­

γισμός δεικτικός αίτίας καί τού διά τί».

α) Τυπικώς, οταν ενας συλλογισμός εΙναt όp­ θός, άλ-rιθ�ς ο-rι λαο�, τότε κατά λογtκ� άναγκαtό­ τ-rιτα καt τό συμ.πέpασμ.α έξ αύτοu εΙναt όpθόν. Ούσtαστtκώς τό συμ.πέpασμ.α εΙναt όpθόν (άλ-rιθές) οταν αt πpοκεtμ.εναt τοu συλλογtσμ.οu ετναt όpθαt (άλ-rιθε'tς) . Στήν πεptπτωσtν αύτήν ό συλλογισμός καλε'tταt άποοειξις . 'Απόοεtξtς λοιπόν εΙναt εtς συλλογtσμ.οc. απο τόν όπο'tον κατά λογtκήν αναγχαtοτητα προκυ'r

'

[ 73 ]

I

I

'

I

Ι

•:•

Κ Ω Ν Σ'ΙΆ Ν'ΙΊ Ν Ο }.: Ι Ι Λ Ε ΥΊ > Ι Ι }.: •:•

' κρtσtc προερχομ.ενη εκ της οεπτεt �J.tα. α.' λη θης I I e I " "'ι "\ α.' λη θ εtα.ς α.ΛΛων κρtσεων. οα.tα.ς At προκεtμενα.t προτάσεtς, εtς κάθε άπόδεtξtν, ' 'ζ I I ' " � ' � ονομα. οντα.t α.ποοεtκτtκα.t προτα.σεtς η α.ποοεtκτtκοt λόγσt κα.t τό συμπέρασμα άποδεtκτέα. πρότα­ QΊς, (θεώρημα.) π .χ. I

I

I

,.,.

'

f!

τό ξύλον έnιnλέει σrnν θάλασσα.

,Όλα rά δένδρα ε!ναι μόνον ξύΛινα. VΑρα rά δένδρα έnιnλέοvν σrnν θάλασσαν.

Ot άποδεtκτtκοt λόγοt, δtά νά εΙνα.t όπωσδ�πο­ �ε άληθε'Lς κρ(σεtς πρέπεt νά εΙνα.t συμπεράσμα­ τα άλλων άποδε(ξεων η νά προέρχωντα.t άπό άξtώματα. (α.ύτα.πόδεtκτοt προτάσεις) η α.tτ�μα.τα. (πρότασtς μ� άποδεtκνυομένη, άλλά γενομένη δε­ χ.τ�, έπεtδ� δέν δυνάμεθα νά τ�ν άπορρtψωμεν) . b) Τά εtο1) τi)ς άποοείξεως εΙνα.t άκρtbώς, οσα. κα.( τά ε'ίδη τοu τυπtκοu συλλογtσμοu. " Ετσt 'έχο­ μεν: I� � I ' I I ο(! 1 ) π αρα.γωγtκην κα.τα. την οποtα.ν συα.ποοεtςtν, μπερα(νεταt ή άλ�θεtα τοu μέρους' έκ της άληθε(α.ς τοu ολου. f

,,Ολα rά nrnνά lxovν nrερά. ,Ο Άεrός ε!ναι nrnνόν. VΑρα ό Άεrός εχει nrερά.

r ί4 J

I

•:•

Η

ΛΟ Γ I Κ Η

•:•

t' Ω) 'Επα.γωγtκηΙ α.ποοεt ι συ' Ι � Cις, χα.τα. την οποια.ν ι

ο Λ.

1

1

νάγεται � άλήθεια. τοu ολου έχ τ�ς άληθεtα.ς των μερων. -

-

ό σfδnρος, ό χαλκός, ό χρυσός ε!νω μέταλλα, ό σfδnρος, ό χαλκός, ό χρυσός, Βυθfzονrω σrnν θάλασσαν. νΑρα rά μέταλλα Bυθfzovrω σrnν θάλασσαν.

' I� t I I I ' e 3 ) 'Α να.λογtκηI α.ποοεtςις, χα.τα. την οποια.ν επtσημα.ίνομεν τήν άλήθεια.ν ένός μεριχοu, άπό άλλο μερtκόν. ιΗ έπα.γωγtκή άπόδειξtς δtακρtνετα.t εtς τε­ λεία.ν, οπου έχομεν άπόλuτον �ε�α.tότητα. χα.( εtς άτελΥ), οπου έχομεν σχετtκήν �ε�α.tότητα. � άλ­ λως πιθανότητα.. ιΗ tδία. διάκρισις tσχύει χα.t στήν άνα.λογtκήν άπόδεtξιν. γ) Οί κανόνες Π)ς άποοείξεως ετνα. ι Ot κανό­ νες τοu τυπιχοu συλλογισμοu κι' έπ( πλέον πρέ­ πει νά τηροuντα.ι ot κατωτέρω τρείς, διά νά εΙ­ ναι όρθή � άπόδειξις, �τοt: γ 1 ) Ot άποδεικτικοt λόγοι έπι�άλλετα.ι άπα.ρα.ιτή­ τως νά ε!να.ι άληθείς. γ2) Ot άποδεtκτtκοί λόγοt νά ε!να.t σα.φwς νοητοί. γ3 ) Ot άποδεtκτικοt λόγοt νά συμπεραίνουν μόνον τήν άποδεtκτέα.ν πρότα.σt χα.( ούδέν άλλο. 'Εάν πα.ρα.�ια.σθοuν ot κανόνες τ�ς άποδείξεως ι

ο

[ 75 ]

•:•

ΚΩ ΝΣΤΛ ΝΤΙ Ν Ο :i Π Λ Ε Υ"ΡΗΣ

•:•

(άντtκανονtκο( σuλλογtσv.οΟ άκοuσ(ως όο1)γούμεθα εtς λογtκά σφάλματα, πού όνομάζονταt παραλογι­ σμοί. ' Εάν παpαbtασθοuν σκοπ(μως, ε'{τε χάptν άστε·ι·σ μοu, ε!τε χάptν έξαπατ�σεως τp(των κατα­ λήγομεν πάλtν εtς λογtκά σφάλματα, πού αύτά όνομάζονταt σοφίσματα.

[ 76 ]

1 3 . ΤΑ ΣΟΦΙΣΜΑΤΑ

Η ΣΚΟΠΙΜΟΣ (ΕΣΚΕΜΜΕΝΗ) ΠΑΡΛΒΙΑΣΙΣ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ της άποδε(ξεως καί τοu σuλλογtσμοu λέγεταt σό­ φισμα. 'Έχομεν δύο ε'{δη σοφισμάτων, πρwτον έκεt'να στά όποία ή παρα�ίασις γίνεταt μέ τ�ν χρ�σt λέΙ I I I 'ζ ' ξ εων και ονομα ονται «σοφισματα παρα την λεgy» καί δεύτερον έκεtνα στά όποία ή παρα�tασtς δέν γ(νεταt μέ τάς λέξεις' άλλά έκτός αύτwν κα( καλοuνταt «σοφίσματα εξω της λέξεως» . t Ο 'Αριστοτέλης εδωσε τάς όνομασίας αύτάς στά σοφίσματα, δtά τά όποία συνέγραψε όλόκλη­ ρον �t�λtον. α) Σοφίσματα παρά �ν λέξιν . Έδω κατατάσ'

[ 77 ]

•:•

ΚΩ Ν ΣΤΛ ΝΤ Ι Ν Ο Σ

J I Λ E r i-" I I Σ

•:•

σονταt οtάφοροt λεχτtχο( παtγνιοtσμο( έπ( τοu συλ­ λογtσμοu, πού καταλήγουν εtς παράλληλα συμπε­ ράσματα: «καί γάρ οί λόγοι σχεδόv οί γελοίοι πά­ vτες είσί παρά τ1]v λέξιv» άποφα(νεται ό ' Αριστο­ τέλης («Περί σοφιστικών έλέγχωv» 1 82 , � , 15). Τό εΙοος αύτwν τwν σοφισμάτων ύποοιαφεtταt στά έξΎ)ς: α 1 ) Παρά τό σχ!)μα της λέξεως, κατά τό όποtον συγχέεται, ή σημασ(α τwν έννοtwν τwν λέ­ ξεων, πού χρησtμοποιοuνταt. Δηλαδή έχφέρε­ ται ό ίδιος ορος στάς προτάσεις μέ οtαφορει ' τιχη σημασtαν εις εχαστην π .χ. ,

Ι

'

,Ο Λέωv Ξχει xaίrnv. ,Ο ,Ηρακλnς nro Λέωv. "'Apa ό Ήρακλnς ε!χε xaίrnv.

Τό σόφισμα εγχειται στό οτι ό ορος Λέων στήν με(ζονα πρότασιν ( ι Ο Λέων εχει χα(την) έννοετ­ ται χυριολεχτιχwς, �τοt τό ζwον Λέων. ( Ο ίδιος ορος Λέων στήν έλάσσονα πρότασιν (ιΟ ( Ηρα­ χλΎ)ς ή το Λέων) λαμbάνεται μεταφοριχwς, �το ι σημα(νει 'όχι τό ζwον, άλλά τήν γενναιότητα. α2) Παρά τ�ν σύνθεσιν χα( οtα(ρεσtν . Στήν περ(πτωσιν αύτήν έννοοuνται λέξεtς' πού επρεπε νά τάς άντtλαμbανώμεθα tοtαtτέρως � άπο[ 78 ]

•:•

Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

χωρίζονται λέξεις, πού πρέπει νά τάς νοοuμ.εν 1)νωμ.ενας . 'Επί παραδείγματι ο ταν ό 'Αρχ1Jγός τΎ)ς ΜεγαρtχΎ)ς ΦtλοσοφtχΎ)ς ΣχολΎ)ς «έριστιχός» Στίλπων ετοε οτι ό Θ1Jgατος φιλόσοφος Κρά­ τ1Jς έχυχλοφόρεt μ.έ ίμ.άτιον έφθαρμ.ένον τοu εΤπεν: «Δοκείς μαι χρείαv έχεις ίματίου και­ νού» δ1Jλ. μ.οu φαίνεται, οτt εχεtς άνάγχ1Jν ίμ.ατ(ου χαtνουργοuς, άλλά ό Στίλπων έχώρt­ σε τήν λέξιν χαινοu εtς χαt νοu χαt ή φρά­ σις εγtνε «δοκείς μοί χρείαv έχεις ίματίου καί VOV» Ο1Jλ. μ.οu φαtνεταt, οτι εχεtς άνάγχ1)ν ίματ(ου χαt μ.υαλοu . α3 ) Παρά τήν όμ.ωνυμ.tαν, τό όποτον σόφtσμ.α όφείλεταt στήν δtπλΎ)ν σ1)μασtαν τwν ορων. t'Οταν ό Δtογέν1Jς π .χ. εΤδε τόν φtλογύν1Jν tα­ τρόν Δtδύμωνα, νά έξετάζ1) τόν όφθαλμόν μ(ας ώραίας νεαρaς τοu εΤπεν: «πρόσεξε Διδύμωνα μή­ πως έξετάζων τόν όφθαλμόν πεφάξ1Jς τήν χό­ ρ1)ν», οπου ή λέξις χόρ1J εΤναt άμφtσΎ)μος , εχει Ο1Jλαδή διπλΎ)ν σ1)μασtαν, διότι σ1)μα(νει τήν νέαν χαt τήν χόρ1)ν του όφθαλμοu . α4) Παρά τήν άμ.φtgολtαν, τό όποτον προκύπτει έχ τΎ)ς μή όρθΎ)ς συντάξεως τwν λέξεων, κα­ τά τήν όπο(αν συνήθως δέν φαίνεται σαφώς t

,

[ 79 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΑΝ Τ Ι Ν Ο Σ

Π Λ Ε ΥΊ> Η Σ

•:•

π οτον εΙναt τό ύποκεtμ.ενον. t Ο 'Αρtστοτέλης στά «Τοπικά» άναφέρεt παραοεtγμ.ατα π .χ. «τό οσύλεαθαι λαοείv μέ τούς πολεμίους» πού σημ.αtνεt τό νά θελ�σω νά σuλλά6ω τούς έχθρούς ή τό νά θελ�σοuν νά μ.έ σuλλά6οuν ot έχθροι α5) Παρά τ�ν προσωοtαν, οποu οημ.tοuργετταt έξ αtτtας τοu οtαφορετtκοu τονtσμ.οu των λέξεων η καt πνεuμ.ατtσμ.οu αuτων στην εκφοραν των λέξεων π .χ. εΙμ.αt γέρος, πού μ.έ άλλαι γη, του,_ τονtσμ.οu,._ γtνεταt εtμ.αt γερος. 6) Σοφίσματα εξω τϊ)ς λέξεως ή σοφtσμ.ατα παρά τά πράγμ.ατα. Στό εΙοος αύτό των σοφt­ σμ.άτων άν�κοuν οσα προέρχονταt, έκ της έσφαλ1 μ.ενης χρησtμ.οποtησεως της σημ.ασtας των πραγμάτων κα( γενtκως ύποοtαφοuνταt στά άκόλοuθα: 6 1 ) Στό παρά τό σuμ.6ε6ηκός ή άλλως στ�ν πλαστην καθ ολtκοτητα σοφtσμ.α, κατα το όποτον γενtκεύονταt προτάσεtς, πού οέν tσχύ­ οuν εtς ολας τάς περtπτώσεtς' άλλά εtς μ.ερtκας μ.ε σuνεπεtαν το σuμ.περασμ.α να εtναt ψεuοές π .χ. "

-

I

,

I

_

;

I

I

I

I

I

ι

-

I

I

'

I

-

I

I

[ 80 ]

Ι

I

I

Ι

;'

•:•

Η

ΛΟΓΙΚΗ

•:•

,Όπωος δfδε1 δnλnrnp1ov φονεύει Ό φαρμακοπωός δfδε1 δnλnrnp1ov.

VApa ό φαρμακοπωός φονεύει

τέτοtα. σοφίσματα., πού γενtχεύουν τήν με' ' ' '

ρtχοτητα. χα.ποtων προτα.σεων α.ναφεροντα.t πολλά. στήν Άρχα.tα.ν (Ελλάδα. χα.( εΙνα.t όνο­ μα.στά., οπως ό «κερατίτης» (άν δέν 'έχα.σες χά.τt τό 'έχεtς -χέρα.τα. δέν 'έχα.σες- άρα. 'έχεtς χέρα.τα.), ό «έγκεκαλυμένος» (γνωρ(ζεtς α.ύτόν τόν χουχουλωμένον; -'όχt- άφα.φουμένης τ�ς ' � " ' γνωρt'ζεtς; -να.t-' α.ρα. χουχου' λα.ς τον τον "totoν τόν γνωρtζεtς χα.ί δέν τόν γνωρtζεtς), ό «ψευ­ δόμενος» (μπορεt χά.ποtος νά. ψεύδεταt χα( ταυτοχρόνως νά. λέγη τήν άλήθεtα.ν; -'όχt- άλ­ λά. ό λέγων' οτt έγώ ψεύδομα.t χα.t πρά.γμα.τt ψεύδετα.t λέγεt τήν άλήθεtα.ν - άρα. ό ίδtος I I ψ � �I ' τα.υτοχρονως ουνα.τα.t να. ευοετα.t χαt να. λεγη τήν άλήθεtα.ν χ.τ .λ. χ.τ .λ. I I �I ' ' I Ρ2) Σ I ο εpωτημα.τα., σοφtσμα., οπου το πα.pα. τα. ουο άποχρύπτετα.t χά.ποtα. άπα.ρα.tτητος προϋπόθε­ σtς χα.( ζητε'tτα.t, δtά. μtaς έρωτήσεως, άντt μέ δύο � περtσσοτέρας, νά. έξα.χθ� συμπέρα­ σμα. π .χ. μόνος σου 'έκλεψες � μέ άλλους μα.'

/

Ι

Ι

(/

[ 81 ]

•:•

Β3 ο

)

Β 4)

ο

Κ Ω Ν ΣΤΛΝΤ Ι Ν Ο Σ

ζί. 'Εδώ άποκρύπτετα� ή άπαραίτητος προϋ­ πόθεσ�ς' οτ� ό έρωτώμενος εκανε κλοπήν. I I I I Σ το παρα τα περ�σσοτερα ερωτημ.ατα σοφ�σμ.α, κατά τό όποίον άπό πολλά έρωτήματα ζητείτα� ή έξαγωγή ένός συμπεράσματος π .χ. παρά μίαν τρίχαν γίνετα� κάπο�ος φαλα­ κρός; -'όχ�- παρά δύο -'όχ�- παρά τρείς; χα( φθάνομεν κάποτε νά συμπεραίνωμεν, οτ� πα­ ρά μίαν τρίχαν, γίνετα� κάποιος φαλακρός. 'Εδώ τό λογ�κόν σφάλμα εγκε�τα�, στό οτ� εtς πολλάς έρωτήσεtς δίδεται μία άπάντησtς. ι Σ το παρα το μ.η αtτtον. ως αtτtον σοφtσμ.α. (Όταν κάποιο γεγονός επεταt ένός άλλου συμgα(νε� νά θεωροuμεν τό προηγούμενον γει ' I I , .... I I γονος ως αtτtας του επομενου, ενω στην πραγματtκότητα δέν εΙναι (Απλώς ετυχε κάτt νά προηγΥ)τα� ένός άλλου, δίχως τό πρώτον νά εΙναt αtτία τοu δευτέρου π .χ. συ­ νέπεσε ό άρtθμός 1 3 μέ δυσάρεστα πράγμα­ τα χα( μερtκο( συμπεραίνουν' οτt τό 1 3 τά προκαλεί. Στό παρά τήν άρσtν τοu �γουμ.ένου καί τήν θέσtν τοu έπομ.ένου τό σόφtσμ.α. τ οuτο όμοtά­ ζεt πρός τό προαναφερθέν χα( τό συνηθίζουν ot pητοpες, ot oπotot συμπεpαtνουν εκ του '

Ι

Ι

Ι

1

"

r

1

r

r

I

....

[ 82 ]

I

1

,

....

g5)

Π Λ Ε Υ. Ι> J-Ι Σ •:•

r

1

'

....

•:•

Η

ΛΟ I Ί Κ Η

•:•

cραtνομένου άποτελέσματος π . χ. έπεtδή οταν χάποtος δαρ� χλα(εt συμπερα(νουν' οτt χά­ ποtος πού χλα(εt έδάρη . 66) Στό άποδεtχτtχόν aλμ.α, κατά τό όποτον λαμ6άνομεν ώς άποδεtκτtχούς λόγους προτά­ σεtς, πού δέν 'έχουν μεταξύ των άναγχα(αν συνάcρεtαν ή 6ε6αtότητα π .χ. θά χερδ(σωμεν τήν δ(χην' δtότt 'έχομεν δ(χαtον' οπου ομως δέν 'έχεt άποδεtχθ�, οτt οποtος 'έχεt δ(χαtον χερδ(ζεt όπωσδήποτε τήν δ(χην. 67) Στό παρά τήν ληψtν τοu ζητουμ.ένου σόφt­ σμ.α, οπου οί λαμ6ανόμενοt άποδεtκτtχο( λό­ γοt εΙναt προτάσεtς, πού δέν 'έχουν άποδεtχθ� . Παρεμcρερ� σοcρ(σματα εΙναt τό πρωθύστερον η προτερον υστερον π . χ. εαν συμπεραtνωμεν, οτt ό άνθρωπος εΙναt έλεύθερος, δtότt εΙναt ύ­ πεύθυνος σcράλλομεν, δtότt δtά νά εΙναt ύπεύ­ θυνος πρέπεt νά εΙναt έλεύθερος. ιΗ έλευθε­ ρ(α προηγετταt τ�ς ύπευθυνότητος. ι ο άργός λόγος πού Οtετύπωσαν Ot στωtΧΟL, π .χ. οτt � έξέλtξtς τ�ς νόσου έξαρτaταt άπό τό πεπρω­ μένον -ό tατρός δέν άλλάζεt τό πεπρωμένον­ συνεπώς � παρουσ(α του δέν θά έπηρεάση τήν έξέλtξtν τ�ς νόσου . Έδw τό σφάλμα εύ­ ρ(σχεταt στήν 'έλλεtψtν άποδε(ξεως (άναπόδεt"

ι

ι1

' 1

[ 83 ]

1

•:•

ΚΩΝΣΤΛΝΊΊΝΟΣ

Π Λ Ε tΊ> Ι Ι Σ

•:•

κτον) της ύπάρξεως τοu πεπρωμένου . ( Η 1 � λλ ιι 1 " ' η" κυκ ' λος, οπου το αγνωστον αποοια ηλια ι δεικνύεται δι ' άγνώστου . ο θερίζων μέ τό όποtον ot Στω"iκοt διεκήρυξαν τήν πtστιν των, Οτt ολα πραγματΟΠΟtΟUνταt έξ άνάγκης Κt' ούδέν εΙναt ένδεχόμενον κ.τ .λ. ι ,1 � 8) 'I ι �1 ο Σ το σοφtσμ.α της ετεροbητησεως η μ.εταοα' "λλ ' σε ως εις α ο γεν ος, οπου ε' ξαγονταt συμπεράσματα δtάφορα της άποδεικτέας θέσεως, μεσιμ της χρησtμοποιησεως ευρυτερου η στενωτέρου τοu άρμόζοντος άποδεικτtκοu λόγου π. χ. ό άνθρωπος δέν δtκαtοuταt νά αύτοκ το­ νήση' δtότt δέν δtκαιοuταt νά καταστρέφη' οτt δέν έδημtούργησε. Έδw χρησιμοποtεtταt εύ­ ρύτερος άποδεtκτtκός λόγος τοu δέοντος, δtό­ τt ό άνθρωπος δέν έδημtούργησε τά ζwα, τά όποία ομως καταστρέφει η ό κλέπτης εΙναt άθwος, δtότt μέχρt νά κλέψη ή το νομοταγής. Έδw χρησtμοποtεtταt στενώτερος άποδεtκτt­ κός λόγος, δtότι ό κλέψας �δύνατο νά ήτο τίμtος, μέχρt νά κλέψη . Έκτός άπό τόν εύρύτερον η στενώτερον άπο­ δεtκτtκόν λόγον εχομεν χα( τόν παρείσακτον άπο­ δεtκ τtκόν λόγον, μέ κλασσtκόν παράδεtγμα τήν γνώμην, πού εΙπεν ό έκ Κνωσοu της Κρήτης σοΙ

Ι

...

I

I

...

Cl

I

[ 84 ]

'

I

"

•:•

Η

ΛΟΓΙ K ll

•:•

φός μάντtς Έπtμενtδης (περ( τό 600 π.Χ .) «Κρijτες άεί ψεϋαται» δηλαδή ot ΚρΎ)τες εΙναt πάντοτε ψεuταt, ό λέγων τοuτο εΙναt Κρής - άρα ή φράσις οτt «οί ΚρΎ)τες εΙναt πάντοτε ψεuταt» εΙναt άληθής χαt ψευδής, δtότt ό Έπtμενtδης εΙ­ ναι Κρής' άρα ο ταν λέγη' οτt Ot ΚρΎ)τες πάντο­ τε ψεύδονται, ψεύδεται χα( αύτός. Ψευδώς λοι­ πόν λέγεt, οτt Ot ΚρΎ)τες ψεύδονται Συνεπώς Ot ΚρΎ)τες πάντοτε λέγουν τήν άλήθεtαν, άλλά τό­ τε καt ό Έπtμενtδης λέγει τήν άλήθεtαν, οταν λέγη, οτt οί ΚρΎ)τες ψεύδονται χ .τ .λ. Στό σόφι­ σμα αύτό, πού ώνομάσθη «ό ψευδόμενος» παρεt­ σαχτος άποδεtχ τtχός λόγος εΙναt ή γνώμη τοu tΕπtμενtδου. τέλος άναφέρομεν καt τούς «άντtστρέφοντας συλλογtσμ.ούς» τών t Αρχαωελλήνων, πού άποτε­ λοuν άπαράμtλλα ύποδε(γματα τεχνικών σκέψεων, δt' έσχεμμένων παραλογtσμών π . χ. Αύτή n έκ πρώrnς οψεως παράδοξος συνύπαρξΙς ψεύ­

δους καf άλnθεfας, ορθού καf Λάθους, καλού καf άγα­ θού

κ. r.λ

άποrελούν rnν θεωρfαν riiς ένόrnrος rών

άνπθέσεων. ,Ο Σωκράrnς μάλ1σrα lθεσε καf rό znrn­ μα (Ξενοφών: «ΣυμπόσΙΟν» 2, 32) όν rό άγαθόν μπαpn να γ1νn απJΟ κακου κω αν ro κακο μπορn να γ1ι��ιιιι

Ι

/

'

Ι

....,

Ι

ν

[ 85 ]

Ι

Ι

""

I

Ι

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι Ν U Σ

Π Λ Ε \' ΡΙΙΣ

•:•

νn αίτfα καλού. Ναf αύτό μπορεΤ νά γfνn καf φέρετaz ώς παράδεΙγμα n ναυrικτJ έΠJδρομτJ πού ώδnγnσε στnν καταστροφn οσους ΞλαΒαν μέρος ( «ναυrιλfας ΒλαΒερός»). ΈκεΤνω πού εlχαν ύγ1εfαν (άγαθόν) με­ τείχαν στnν έκστρατεfαν καf έφονεύθnσαν (κακόν). 'Ενώ έκεΤνω πού εlχαν νόσον (κακόν) δέν μετέσχον στnν έκσrρατεfαν καf έσώθnσαν (άγαθόν): «Oi μέν δ1ά ρώμnν μετάσχοντες άπόλωντaz, oi δέ δ1 ' άσθέ­ νεJαν άπαλε1φθέντες σωθώσΙν».

(οιά περισσότερα εtς Κ. Πλεύρη : «Ό Γέλως ση}v 'Αρχαία Έλλάδα» έκο. « 'Ήλεκτρον» Άθ . 2003 , σελ. 16-66).

[ 86 J

1 4 . ΑΝΑΛΥΣΙΣ ΚΑΙ Σ Ί"ΝΘΕΣΙΣ

κλΘΕ

ΠΟΥ ΥΠΑΡΧ ΕΙ ΣΤΗ Ν ΠΡΑΓ ΜΑΠΚΟΠΠΑ Ε Ι Ν ΑΙ όλότης, δηλαδή κάθε τι (πραγμα, φαtνόμενον, κα­ τάστασις, tδιότης κ .τ.λ.) άποτελεtταt άπό στοt­ χεtα, τά όποία έρευνοuν οί είδtκοί π .χ. ό χημικός έρευνα τά στοιχεία, πού άποτελοuν τό ϋδωρ, ό tατρός, τά στοtχεtα των άσθενειwν, ό φυτολόγος, τά στοtχεtα τwν δένδρων κ .τ.λ. Τά ψυχtκά φαtνόμενα εΙναι όμο�ως όλότητες, πού περιέχουν στοtχεtα συναtσθηματικά, 6ουλητι­ χά, γνωστικά κ .τ.λ. (Ο ψυχολόγος έρευνα αύτά τα επt μερους στοtχεtα. ro δtαχωρtσμός τwν μερών (στοtχείων) ένός ολου όνομάζεταt άvάλυσtς. (Η ενωσtς τwν μερών Ι

'

I

Π

I

-

[ 87 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ ΝΤ Ι Ν Ο Σ

Ι Ι Λ Ε ) · J� Ι Ι Σ

•:•

' ι ' ενα. εtς ' ι y ετα.t συv υ ουλον ονομ.α1.., ι θεσις . (/Q τα.ν ηι α.να.λuσtς χα.( � σύνθεσtς άνα.φέροντα.t εtς πράγμ.α.τα. α.ύτα.( χα.λοuντα.t πρα.γμ.α.τtκή άνάλuσtς χα.( πρα.γ­ μ.α.τtκή σύνθεσις . Μέ τήν σύνθεσι έλέγχετα.t � άνάλuσις, πού ήδη έχάνα.μ.ε π. χ. άνα.λύοντες τό ϋδωρ χημ.tκwς t)λέπομ.εν' οτt περtλα.μ.bάνεt όξuγό­ νον χα.i ύδρογόνον . 'Εν συν εχεiq. πα.iρνομ.εν χεχω­ ptσμ.ένως όξuγόνον χα.( ύδρογόνον. ι Η Ε:νωσiς των (σύνθεσις) δημ.tοuργεt' ϋδωρ . Σuνεπwς έπtbε­ bα.ιοuτα.ι � άνάλuσtς' οτt τό ϋδωρ άποτελεtτα.t άπό όξuγόνον κα.t ύδρογόνον. τέλος μ.έ τήν πρα.γ­ μ.α.τtκήν σύνθεσtν πα.ρα.σχεuάζοντα.t προ'iόντα., πού δέν ύπ�ρχα.ν πρtν. Στήν λογικήν, πού μ.aς ένδtα.φέρεt, � άνάλuσις εΙνα.t ή μ.έθοδος, χα.τά τήν όποtα.ν πηγα.tνομ.εν άπό τά είδη στά γένη ή άλλέως άπό τά σύνθετα. στά άπλά, δtά τ� ς άφα.φέσεως γνωρtσμ.άτων. Σuλλο' ' γtσμ.οt, εννοtα.t, χρισεtς χ.τ .λ . χα. θ tστα.ντα.t εuχολώτερον άντtληπτα.t, έάν δtα.χωρtσωμ.εν τά στοt­ χεtα., πού τάς άποτελοuν . Πα.ρα.λλήλως, άν άπό τά γένη πηγα.ίνομ.ε στά είδη ή δtα.φορετtκwς άπό τά άπλά, στά σύνθετα., διά τ�ς προσθέσεως στοιχείων, τότε εχομ.εν σύν­ θεσtν π . χ. σχημ.α.τίζομ.εν έννοtα.ς άπό τάς γενtχάς χα.( άπλάς bα.δtζοντες πρός μ.εptκωτέρα.ς χα.( συν,

J/

I

r 88 J

•:•

Η

ΛΟΙΊΚΗ

•:•

θέτοuς, δtά τ� ς πpοσθήΧΎJζ γνωptσμ.άτων, τότε εχομ.εν σύνθεσtν, άντtθέτως, έάν δΎJλαδή άφαφοuμ.εν γνωptσμ.ατα, ωστε απο τας μ.εptκωτεpας να σχΎJμ.ατtζωμ.εν γενtκωτέpας έννοtας' τότε εχομ.εν άνάλuσtν. Στήν όνομ.ατολογtαν τ�ς λογtκ�ς έπt­ στήμ.ΎJς ή σύνθεσtς όνομ.άζεταt έπtσΎJζ πρόσθεσις � έπιοιορισμός καί ή άνάλuσtς λέγεταt άφrχίρεσις . Αί άνωτέpω μ.έθοδοt, έπεtδή άναφέpονταt στή λογtκή, καλοuνταt λογtκ� άνάλuσtς καt λογtκ� σύνθεσtς. I

U

'

[ 89 ]

I

Ι

I

I

1 5 . ΛΟ Γ Ι ΚΉ ΚΛΙ ΜΑΞ

Λοrικπ ΚΛΙΜΑΞ

ΟΝΟλΙΑΖ ΕΤΑΙ Η ΚΑΤΑΤΛΞΙΣ ΤΩΝ ΣΥΓ­

γενών έννοιwν 6άσει τοu ά.ριθμοu τwν γνωρισμά­ των τους . Δ η λαδή τοποθετοuμεν τάς συγγενεtς έννο�ας εtς σεφάν ' ετσt ώστε κάθε μ�α εννοια νά εχη, απο την προηγουμενην της ενα γνωρισμα ' . επι πλ εον Έκκινοuντες ά.πό εννοιαν μέ πολλά γνωρ�σμα­ τα π .χ . ά.δελφός, δι' ά.φαφέσεως γνωρισμάτων φθάνομεν εtς εννοιαν μέ ενα μόνον γνώρισμα (ά.το­ μική) π .χ. ον . Αύτή ή σεφά κατατάξεως τwν έννοιwν 6άσεt τοu ά.ριθμοu τwν γνωρισμάτων τους λέγεται λογική κλtμwαξ . Στήν λογική χλ�μακα κάθε εννοια εΙναι γένος "

'

J

I

I

I

I

[ g1 J

I

tl

I

•:•

Κ ί1 Ν ΣΤΑ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

1 1 Λ Ε 1" Ρ Ι Ι �

•:•

ώς πρός τήν μερtχωτέραν της χα[ εΙοος, ώς πρός τήν γενιχωτέραν της π .χ. ή εννοια Εύρωπαtος εΙναt γένος έν σχέσει πρός τήν εννοtαν υΕλλην, πού εΙναι γένος έν σχέσεt πρός τήν εννοιαν Κρής χ.τ .λ. ή εννοtα Κρής εΙναι εΙοος έν σχέσεt πρός τήν εννοtαν υΕλλην χαί ή εννοtα t' Ελλην εΙναt εΙ­ οος ώς πρός τήν εννοtαν Εύρωπαtος. " Αν λάfJωμεν μ(αν εννοtαν χα( Τοωμεν τό πλη­ σιέστερον γένος πρός αύτήν, τοuτο χαλεtταt προ­ σεχές γένος της έννο(ας π .χ. ή εννοtα μέταλλον εΙναt τό προσεχές γένος της έννοίας σ(οηρος χαt τό προσεχές εΙοος της έννοίας όρuχτόν. t' Οταν προσθέτωμεν χάποtο γνώρισμα στήν εννοιαν, οtά νά εχωμεν τό προσεχές εΙοος της τό γνώρtσμα, πού προσθέτομεν όνομάζεταt εtοοποtός οιαφορά. ' Εάν φθάσω μεν στά άκρα της λογιχης χλtμαχος των έννοιών, τότε εχομεν τάς άχpαtας έννοίας, πού χαλοuνταt γένος γενtχώτατον χαt εΙ­ οος εtοtχώτατον .

[ 92 ]

1 6 . ΑΙ ΚΑΤΗ ΓΟΡΙΑΙ

Ε τΣι, Π ΡΩΤΟΣ ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΩΝΟΜΑΣΕ τοτΣ ΠΡΟΣ­ όtορtσμ.ούς τwν οντων. Αύτοt οί προσόtορtσμοt εΙ­ ναt εtόη έννοtwν, πού όέν έπtόέχονταt περαtτέρω άνάλuσtν καί μποροuμε νά τάς άποόώσωμεν στά οντα. At κατηγορίαt (εΤδη έννοtwν) κατά τόν Άρtστοτέλην εΙναt δέκα, ήτοt: ούσtα., ποtόv, ποι σοv, τοπος, 1.;0vος, πσ..ι σχεtv, πρατ' σχεσtς, ι ι ι θεσtς, ' τεtv, εχεtv. tH κατηγορία της ούσtας περtέχεt έννοtας, πού έκφράζοuν (σημαίνουν) αtσθητά ή νοητά οντα, αί ύπόλοtποt έννέα κατηγορίαt καλοuνταt σuμ6ε6ηκόΙ? τα, ποu σημαtνοuν αuτο ποu σuμ.οαtνεt στα οντα "'

Ι

ι

'

ι

[ 93 ]

1

ι

1

"

•:•

Κ Ω Ν �ΤΛ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Π Λ Ε r Ι> Η Σ

•:•

-η αναφεpεται εις εκ ε ι να και το οπο t ον χωptς τα οντα δέν δύναται νfι. ύπfι.pχ-η . (Η κατ-ηγορία τr)ς ούσίας διακρίνεται εtς ούσt­ ας πρώτας (άτομ.tκα( έννοtαt συγκεκptμ.ένων ον­ των π .χ. Σωκράτ-ης) χα( ούσtας δευτέρας (γενt" καt' εννοtαι συν ο' λου οντων π . χ. αν " θ pωπος ) . "

'

ι

'

'

....

ι

"

[ 94 ]

ι

t

....

ι

ι

1 7 . ΛΟ ΓΙΚΉ, ΑΤΟΜΟ Ν ΚΑΙ ΜΑΖΑ

τ ΟΝ ΤΕΛΕΤΤΑΙΟΝ ΑΙΩΝΑ ΕΠΡΑΓΜΛΤΟΠΟΙΗΘΗΣΑΝ ΣΠΟΤ­ οαtαι πρόοδοι στήν έπιστήμην της ψυχολογίας . υΟλαι τwν 6ασίζονται στό σύγγραμμα «περί ψv­ Χ1]ς» τοu 'Αριστοτέλη, ό όπο'tος καt πρώτος άνέ­ λυσε τήν ούσtαν καί τάς δυνάμεις της ψυχης . Βε6αίως πολύ πρίν άπό τόν 'Αρtστοτέλην οί Προ­ σωκρατικοί π .χ. (Ηράκλειτος (άπόσπ . 45) άνε­ φέρθησαν στήν ψυχήν, οπως καt οί Πυθαγόρειοι. 'Επί πλέον OL (Ιπποκρατικοί tατροt ώλοκλήρωσαν ψυχοπαθολογtκάς έρευνας, πού εΙχαν άρχtσεt άπό τήν πλέον άρχαtαν έποχήν. (Η έπtστήμη της λογικης, ή ψυχολογία καt ή κοινωνιολογία συμφωνοuν, οτι ή λογική εΙναι ύπό[ 95 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΊΆ Ν ΊΊ Ν Ο Σ

Ι l Λ Ε Τ J> Η Σ

•:•

θεσLc άτόμων καt 'όχL μαζών. Τό άτομον εΙναL 'έλλογον, ένώ ή μaζα εΤναL άλογος . Τά λεγόμενα ψυχολογLκά πλήθΎ'j, οπως προσφυώς άνέλυσε ό Γάλλος κοLνωνLολόγος Γουσταuος Λέ Μπόν ( 1 84 1 - 19 3 1 ) στό περtφrιμον σύγγραμμά του : «Ή ψυχολογία τώv μαζών» άδυνατοuν ώς ένLαtα σύ­ νολα νά σκεφθοuν λογLκώς καt νά δράσουν λο­ γLκώς . At μaζαL, ώς ένότrιτες άτόμων, σκέπτο­ νταL χα( δροuν bάσεL όρμεμφύτων, παρορμrιτLκώς δrιλαδή καt ΟLά τήν άκρtbεLαν, ΟLά τοu αtσθήμα­ τος καt 'όχL, ΟLά της λογLκης . Αί μ4ζαt αίσθάvο�' σκεπτονται νταt, aεv τό γεγονός τοuτο ΟLευκολύνεL τούς οrιμαγω­ γούς, ot όποtοL ΟLά παραλογLσμών όμLλοuν χα( πε(­ θουν τά πλήθrι νά τούς χεφοκροτοuν καt νά τούς άκολουθοuν. Ot δrιμ.αγωγο( έν γνώσεL των ψεύδο­ νταL Χαt παραbLάζουν άσυστόλως ολους τούς κα­ νόνας της λογLκης . (Όταν άπευθύνωνταL πρός τήν μάζαν δέν μ.εταχεφtζονταt άλrιθεtς κρtσεLς, οϋτε χρΎ'jσLμ.οποtοuν άλrιθεtς συλλογισμούς χα( 'έτσt κα­ ταλήγουν εtς άναλrιθη συμπεράσματα, τά όποία άναφωνοuν ώς συνθήματα. ΠράγματL αt όμLλtαt τών συγχρόνων πολtτtκών στεροuνταt λογtκΎ)ς καt λογtκοu περιεχομένου. 'Αποτελοuν άθροισμα συν­ θrιμάτων. Ούδέν περLσσότερον. Στήν συνθrιματοι

[ 96 ]

•:•

Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

λογ(α. πρέπεt νfι. έξfι.ρω tοtα.tτέρως τ�ν συμ.6ολ�ν τοu Άνορέα. Πα.πα.νορέου, ό όποtΌς έσυνθr)μ.α.τολό­ γεt στούς λόγους του χα.( στ�ν πρaξtν εχα.νε άχρttως τfι. άντtθετα. οσων €λεγε, ο(χως τ�ν πα.­ ρα.μ.tχρfι.ν έξα.(ρεσtν' wστε α.ί όμ.tλtα.t του νfι. άποτε­ λοuν ύπόοεtγμ.α. άντtφfι.σεων' πρός τfι. εργα. του. Πρός άποφυyήν πα.ρα.νο�σεως, άς έξηyήσωμ.εν τ( εΙνα.t τό ψυχολογtχόν πλΎ)θος χα.( άλλοtως λα.ϊ­ χ� μ.aζα. ή 'όχλος . «Είναι εν άθροισμα συγκεντρω­ μένων άτόμων τά όποία τελούν έν δεδομένn στιγ­ μ:fι, ύπό κοινήν ψυχολογικήν έπιρροήν, ταυτίζουν τάς αίσθηματικάς των καταστάσεις καί άντιδρούν όμοιομόρφως ώς ένιαία ψυχολογική όντότης» (Κ. Πλεύρης : «Πολιτική προπαγάνδα» 2α. €χο. «Νέα. θέσtς» Άθ . 1 99 5 , σελ. 43 χ.€.) . Τfι. χα.ρα.χτηρt­ στtχfι. τοu 'όχλου εΙνα.t τfι. έξης τέσσαρα.: α.) ϋπα.ρ­ ξtς άθρο(σμ.α.τος άτόμ.ων (άνω των ούο), t) τό φα.tνόμ.ενον τοu 'όχλου οέν εΙνα.t μ.όνtμ.ον, άλλά προσωρtνόν, γ) ϋπα.ρξtς χοtνΎ)ς ψυχολογtχΎ)ς έπφ­ ροΎ)ς ταυτοχρόνως άσχουμ.ένης ' πρός ολα. τfι. άτο­ μ.α. τοu 'όχλου χα( ο) όμ.οtόμ.ορφος άντ(ορα.σtς των άτόμ.ων τοu 'όχλου . Στfι. ψυχολογtχά πλ�θη ('όχλος , μ.aζα.) οημ.tουργε'tτα.t ή «όμαδική ψυχή» πού σημ.α.(νεt, οτt τfι. άτομ.α. πού άποτελοuν τόν 'όχλον (μα.ζfι.νθρωποt) οέν ένεργοuν μεμονωμένως , [ 97 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν ΊΊ Ν Ο �

Ι Ι Λ Ε ΎΊ>J J �

•:•

άλλ' ώς συνθετικά μ.όρια της όμαδιχης ψυχης , πού εΤναι συγχώνευσις ολων των άτομιχων ψυχων, εtς μίαν νέαν, τήν όμαοtκ�v, πού όνομά­ ζεται χαί μαζοψυχή χαί εΤναι διαφορετική των άτομιχων ψυχων. τό γεγονός τοuτο δέν άμ.φισ6η­ τεtται ύπό των κοινωνιολόγων χα( ψυχολόγων. Διαφωνία ήγέρθη μ.εταξύ των 'όχι ώς πρός τήν ϋπαρξιν της όμ.αδιχης ψυχης, άλλ' ώς πρός τήν αtτtαν της δημ.ιουργ(ας της . 'Έτσι διετυπώθησαν πολλαί άπόψεις , ώς πρός τήν αtτίαν της δημιουργίας της μαζοψυχης , πού άπεδόθη στόν συνδυασμόν ύπο6ολης-μ.ιμήσεως κατά τόν Σ . Σιγχέλε («Ή όμάς τών κακοποιών») στήν μίμησιν κατά τόν Γ . Τάρντ ( «Οί νόμοι τής μιμ1]σεως») στήν σχέσιν μέ τό αtσθημα κατωτε­ ρότητας των άτόμων' κατά τόν tδpυτήν της νε­ ωτέρας «άτομικής ψυχολογίας» Α. "Αντλεp ( «Αν­ θρωπογνωσία») στό «λίμπιντο» κατά τόν Σ. Φρόϋντ ( «Ψυχολογία τών μαζών καί άνάλvσις τού έγώ») στήν άμεσον έπαγωγήν των συγκινήσεων' κατά τόν tδρυτήν της «όρμικijς ψυχολογίας» Μάχ Ντουγχάλ («Όμαδικ·ή ψυχολογία») χ .τ .λ. Έπι­ χρατεστέρα θεωpεtται ή γνώμη τοu Λέ Μπόν, ώς έπαρχως άποδειχθεtσα έχ της tστορtας ' οτι ή μα­ ζοψυχή εΤναι πpο'iόν της ύπο6ολης , τήν όπο(αν [ 98 ]

•:•

Η

ΛΟ Ι Ί Κ Η

•:•

άσκεt ό 'Αρχηγός, καθώς καί της άμ.οt6αίας ύπο­ tολης . (Ο ρόλος τοu Άρχηγοu εΙναt καθοριστι­ κός . Σημ.εtωτέον οτt παντοu καt πάντοτε ό 'Αρ­ χηγός ετναι εΤς . Αύτός έξοuσtάζεt. ( Η ϋπαρξtς ένός έξοuσtαστοu, οϋτε κάν δύο άλ­ λά εΙς , έπεσημ.άνθη άπό τούς Άρχαtοuς (Έλλη­ νας π . χ. ( Ο Θουκυδίδης ( « 1στορία» Β , 65) άναφέ­ ρεt, οτt ό Περtκλης «κατείχε τό πλήθος» κt' 'όχt άντιστρόφως . Πολύ οέ πρίν αύτοu ό νομοθέτης Σόλων (639-559 π.Χ.) άνεφέρθη στούς ήγέτας πού «άεί τό πλήθος άγοντες» (Δtογένης Λαέρτιος : «Βίος φιλοσόφων» Α, 2 , 64) . (Η λογtκή ώς έπιστήμ.η εΙναι άπέραντος . Πι­ στεύω, οτι μόνον ο� άσχολούμ.ενοι εtοικwς μ.έ αύτήν μ.ποροuν νά τήν μάθουν. Έμ.εtς ο� έγκu­ κλοπαtοικοt άνθρωποι πρέπει νά γνωρtζωμ.εν τά 6ασtκά της ' wστε νά σκεπτώμ.εθα όρθwς ' νά μ.ή μ.aς έξαπατοuν καt νά παροuσιάζωμ.εν τάς άπό­ ψεtς μ.ας μ.έ πεtστtκότητα. Αύτή άλλως τε εΙναt ή χρησιμότης της λογικης . Σaς εοωσα μ.ίαν εtκό­ να, περιωρισμ.ένην 6ε6αίως, της λογικης , πού tσως σας φανη χρησιμ.ος και ισως σας παρακινήση νά μελετήσετε 6αθύτερον τό θέμ.α, άρχ(ζο''

,....

,....

I

I

[ 99 ]

"

,....

ντες φυσικά. ά.πό τόν ΆριστοτέλΎ)ν. Άφήσατε τούς ξένους , διότι Ot περισσότεροι ά.νακρι6ολογοuν. ΧαρακτΎ)ρtστtκwς σaς ά.ναφέρω καt μέ αύτό τε­ λειώνω ενα παράδειγμα. Σχεδόν είς ολα τά. 6ι6λtα λογικ�ς , πού έμελέ­ τΎJσα, έδιά.6ασα τό τρtλΎ)μμα τοu Γερμανοu φιλο­ σόφου Γοδοφρεtδου Γουλιέλμου Λά.'ι'μπνιτς ( 1 6461 7 1 6) διά. τοu όποtου ά.πέδειξεν, οτι ό κόσμος εΙ­ ναι άριστος . Τό τρtλΎ)μμα εfναι τό έξ�ς : - 'Εάν ό κόσμος δέν εΤνω aplσroς, ό Θεός, ή δέν rό έγνώ­ plzε, ή δέν θά ήθελε ή δέν θά nδύναrο νά δnμJΟυργήσn αυrον αp1σrον. '

/

"

- 'ΑΜά καf έγνώρ1zε ώς πάνσοφος καf ήθελε ώς πανάγα­ θος καf ιiδύναrο ώς παντοδύναμος. - "Αρα ό κόσμος εΤνω ap1σroς.

f' Ολα τά. 6ι6λtα πού έδιά.6ασα ά.ναφέρουν αύτό τό τρtλΎ)μμα μέ θαυμασμόν, διότι Ot κύριοι συγ­ γραφεtς ά.γνοοuν τήν λογικήν. Τό τρtλΎ)μμα αύτό καταλήγει είς ψευδές συμπέρασμα καt εfναt σό­ φισμα. Διότι διά. νά. εfναι όρθόν τό συμπέρασμα πρέπει προΎ)γουμένως νά. ά.ποδειχθ�, οτt ύπά.ρχεt Θεός καt ά.φοu ά.ποδειχθ�, οτt ύπά.ρχεt Θεός , νά. ά.ποδεtχθ�, οτt εfναt πάνσοφος , πανάγαθος καt παντοδύναμος . Τό νά. μεταχεφtζώμεθα προτάσεις ι

ι οο

]

•:•

Η

ΛU Γ Ι Κ Η

•:•

μ.ή ά.ποοεtχθείσας εΙναt λογtκwς ά.παράοεκτον καί όοηγεt εtς λογtκά σφάλμ.ατα. CΕπομ.ένως ό Λά't'μ.πνtτς μ.α.ς έπαρουσίασε ενα τρίλημ.μ.α ά.ποοεοεtγμ.ένως ψευοές . ' Εν τούτοtς τό θαυμάζουν ! Ένw πράγμ.ατt τό τρίλημ.μ.α οέν ά.πο� οεtκνυεt, κατα' λογtκην αναγκαtστητα, οτt ο κοσμ.ος εtναt αρtστος . Ώς έπαγγελμ.ατίας οtκηγόρος μ.εταχεφίζομ.αt τήν λογtκήν στόν γραπτόν καί στόν προφορtκόν λόγον. Συνήθως ά.πογοητεύομ.αt. ' Αναπτύσσω μ.ίαν εννοtαν, τήν συσχετίζω μ.έ άλλας, κάνω κρt­ σεtς, προχωρw εtς συλλογtσμ.ούς καt ούοείς μ.έ ά.ντtλαμ.6άνεταt. CH λογtκή των περtσσοτέρων πα­ ραγόντων της οίκης περtορtζεταt εtς συνεφμ.ούς καt κοtνάς έννοίας . Δέν εχεt έπtστημ.ονtκήν συ­ γκρότησtν, μ.έ συνέπεtα νά καταλήγουν εtς λάθος συμ.περάσμ.ατα ή νά μ.ή έννοοuν τά όρθά. Πtστεύω οτt ή γνwσtς της οtκονομ.ίας οέν οί­ οεt ά.ξίαν στόν οtκαστή ή στόν οtκηγόρον' οσον ή γνwσtς της λογtκης, οtότt μ.έ τήν πρώτην τηρεtς ώρtσμ.ένην νόμ.tμ.ον οtαοtκασtαν, ένw μ.έ τήν οευ­ τέραν όο-nγεt'σαt στ�ν ά.λ�θεtαν. τό φαtνόμ.ενον της ά.πουσtας της λογtκης έμ.­ φανίζεταt γενtχwς στούς οtαλόγους . 11./Οσοt εχετε τήν ύπομ.ονήν νά παρακολουθ'Υ)τε συζητήσεtς στήν I

I

τ

J

"

[ 101 ]

Ι

ιιι

ι

Ι

•:•

ΚΩ Ν ΣΤ Λ Ν ΊΊ Ν Ο Σ

Ι Ι Λ Ε Υ"Ι> Η Σ

•:•

τηλεόρασtν θά έχετε άσφαλwς οtαπtστώσεt, οτι οέν διεξάγονται πραγματικοί διάλογοι, μέ σκοπόν νά πεtση ή μtα πλευρά τήν άλλην. Γtνονταt οια­ ξtφtσμοί. Έοw στήν Πατρίδα της οιαλεκτικης κα( της νοήσεως οέν έφαρμόζεται ουστυχwς τό οια­ λέγομαt, οϋτε τό όρθώς otcιvoεtσθcιt. Στήν τηλεόρασtν οέν πραγματοποιοuνται σω­ στοί οιάλογοt. Διότι: α) Δέν ύπάρχει τάξtς στήν συζήτησιν. c' Ολοι όμt­ λοuν συγχρόνως μαζ( καί άναγκάζουν τόν πα­ ρουσιαστή νά οtαμαρτύρεται, μέ τά γνωστά «μή μtλaτε ολοt, οέν άκούεσθε»' «παρακαλw οέν σaς έδωσα τόν λόγο» κ. τ .λ. 'Αλλά τίπο­ τε. CO κάθε κάφρος φλυαρεί, φλυαρεί, φλυα­ ρεί, άοtακόπτως , άσταματήτως κα( μέ άγέ­ νειαν. 'Έχω προσέξεt, οτt εtς ώρισμένας περι­ πτώσεις όμιλοuν ταυτοχρόνως 4 καt 5 μαζί. Χάος . Τό οέον εΙναι νά όμιλη κάποtος, νά όλο­ κληρώνη καί νά άπαντοuν στά έπιχεφήματα καt στά στοιχεία του . Ούοέποτε, έπαναλαμ�ά­ νω ούοέποτε, συμ�αίνεt αύτό. �) ο� τηλεπαρουσιασταt προσκαλοuν πολλούς συ­ νομιλητάς 6-7 καί 1 0 καί παραπάνω. Πwς νά συνομιλήσουν; 'Ελάχιστα λεπτά παρέχονται στόν καθένα, πού κάτι λέγει � προσπαθε'ί κάr 102 1

•:•

Η

ΛΟ Ι Ί Κ Η

•:•

τι νά ε'{πη έν μέσψ διακοπών χαί διαμαρτυριών τύπου «έγώ δέν σaς διέκοψα» . ( ο παρουσια­ στής έπεμbαtνει συνεχώς π .χ. «όλοχληρώστε» , 1 1 1 1 «τελειωνετε>> , «εχετε ενα λεπτο», «χαλα, πεστε δύο λόγια» χαt άν ό όμιλητής χαταλήγη κάπου ό τηλεπαρουσιαστής άναχοινώνει: «πa­ με σέ σύντομο διαφημιστικό διάλειμμα» χαt διακόπτει τόν όμιλητήν. γ) Ot τηλεπαpουσιασταί έπιλέγουν τά πρόσωπα, πού χαλοuν 'όχt, μέ άντtχειμενιχά κριτήρια, άλ­ λά μέ ύποχειμενιχά. Συνεπώς � σύνθεσις της όμηγύρεως ' ( τό ξενόφερτον «πάνελ» τών ξενο­ μανών) πού θά συζητήση έπt ένός θέματος δέν εΙναι της ποιότητος , πού πρέπει (Υπάρχουν μερικοί τηλεπαpουσιασταt, πού πληρώνονται, διά νά παρουσιάσουν ώρtσμένους πολιτικάντη­ δες ή δικηγόρους η ποtητάς ! (πού γνωρίζουν τά πάντα) έπίσης δεσποινίδες δι ' εύνοήτους λό­ γους Κt ' ολοt των δέν λέγουν γνώσεtς, άλλά γνώμας . Συνήθως έπί πολtτtχών θεμάτων χα­ λοuν μόνον όμο't'Οεάτας π .χ. χάνουν μίαν έχπο­ μπήν, δtά τήν 2 1 ην 'Απριλίου, ολοι Ot συνομι­ ληταί εΙναι έχθροt της . Κάνουν μίαν έχπομπήν διά τούς άρtστερούς, ολοι Ot συνομtληταί εΙναt φtλοt τους . ' Αλλά ετσt δέν προάγεται � άλή"

Cl

[ 1 α� ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΑΝΊΊ Ν ΟΣ Π Λ Ε 't.ΡΗΣ

•:•

θεtα, άcροu ούσtαστtκώς γ(νεταt μονόλογος . Έπt πλέον παρουσtάζεταt καt τό σχtζοcρρενtκόν cραtνόμενον' οποtος οέν συμφωνεί μαζt σου λέ­ γεt: έγώ οέν συνομιλώ μέ τόν τάοε η έγώ οταν μέ έκαλέσατε οέν έγνώptζα, οτt θά εΙναt καt ό οεtνα, μέ τόν όποtον άρνοuμαt νά συζητήσω κ .τ .λ. Δηλαοή: α) άρνοuνταt τόν έλεύθερον οtά­ λογον' 6) στεροuν εtς κάποtους τό οtκαtωμα νά έκcρράσουν τήν γνώμην των καt γ) οtά τοu άποκλεtσμοu νά άπαγορεύουν τήν οtατύπωσt αντt ' θ ει των απ ' ο' ψ ε ων. Αύτά παρα6tάζουν τήν έλευθεptαν τΥ)ς σκέψεως καt cρυσtκά κάθε λογtκόν οεοομένον. Τήν Ελλεtψtν λογtκΥ)ς τΥ)ς μάζης, άπό παναρ­ χαtους χρόνους τήν άνέλυσαν καt έπαρουσtασαν otάcpopot ' Αρχαtοέλληνες cptλόσocpot, πολtτtκοt, λοιtστoptκotι κ.τ.λ . Μ ετα' απ ι χt' οι μεptκας γοτεχναt, , λtάοες χρόνtα ot ξένοt έπtστήμονες έπανέλα6αν τάς άπόψεtς τwν προγόνων μας Ot όποtοt έξεχώ­ ptζαν τήν προσωπtκότητα τοu ένός, άπό τήν μα­ ζοψυχή των πολλών, στούς όποtους άπέοtοαν κα­ κά, μεtονεξtας κ.τ.λ. (Ο έκ τwν (Επτά Σοφών Βtας ό Πριηνεύς (6ος π.Χ. α.tών) άπεcράνθη οτt «τούς yάρ πλείστους είναι κακούς» (Διογένης Λα.έpτtος: «Βίοι Φιλοαόφωv» Α, 5 , 88). (Η στω·ι·[ 104 ]

•:•

Η

ΛΟ Γ Ι ΚΗ

•:•

κή φtλοσοφία οπως τήν οtετύπωσε ό Ζήνων (334-264 π.Χ .) παρεοέχετο, οτt ή λογtκή φύσtς τοu άνθρώπου (οχt των πολλών) εΙναt εtς θέσtν νά. τοu καθορίση τήν ήθtκότητα. Τήν άντίληψtν αύτήν άντέγραψε ό Κά.ντ καί gά.σεt αύτΎ)ς έπα­ ρουσtασε τό ήθtκόν μέρος τΎ)ς φtλοσοφtας του στό gtgλ(oν του «Κριτική τού Πρακτικού λόγου». 'Επί πλέον ό μέγας Στω't'κ ός Χρύσtππος (28 1 208 π.Χ.) ώμίλεt καταφρονητtκώς οtά. τήν μaι ι ζαν, τους ι π ολλους ι , τους ι οποtους ι ε' θ εωρεt στερουμένους λογtκΎ)ς (άφρονας) καί μά.λtστα έσχολίαζε, οτt έά.ν έπρόσεχε τούς πολλούς οέν θά. εΙχε φtλο­ σοφήσεt: «Εί τοίς πολλοίς προαείχοv, ούκ άv έφι­ λοαόφηαα» (εν θ. άνω τ. 1 1 , 1 79). ι Ο Εύρtπtοης (480-405 π.Χ .) στήν τραγωοίαν «Έκά.gη» (608) άποκαλεt τήν μά.ζαν των πολλών «άκόλα­ στον 'όχλον» πού μόνον κακό κά.νεt. Περtσσότε­ ρον έντόνως ό CΗρά.κλεtτος εΙπεν οτt πολλοί tκαιι ι νοποtουνταt, μει τοι ναι εtναt χορτασμ.ενοt, οπως ται κτήνη : «οί δέ πολλοί κεκόρηvται όκωαπερ κτή­ vεα» (ά.πόσπ. 29) καί τούς οtακρtνεt, άπό τήν προσωπtκότητα τοu άτόμου. ι ο (Ηρόδοτος άνα­ φέρεt στήν «1ατορίαv» του (Γ , 80-82) τήν όμά.­ οα των πολλών, πού τήν χαρακτηρ(ζεt ύποτtμη­ τtκώς : «όμίλου άχρηίου». 'Έναντt τwν πολλών, ;

[ 105 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ ΝΤl Ν Ο Σ

Π Λ Ε Υ"Ι> Η Σ

•:•

πού άποτελοuν τ�ν μaζαν, τόν 'όχλον, τό πλ1Jθος πού στεροuνται λογιχης σκέψεως χαί πράξεως άντετάσσοντο οί «κρείσσονες» τοu Πλάτωνος («Νόμοι» Γ , 690Β) οί «εύ φρονοϋντες» τοu Σο­ φοκλέους («'Αντιγόνη» 672) OL «οέλτιστοι» τοu Ξενοφώντος («'Αθηναίων Πολιτεία» 5) οί «συνε­ τοί» τοu Πιτταχοu (Διογένης Λαέρτιος : «Βίοι Φι­ λοσόφων» Α, 4, 78) Ot «έξοχοι» τοu ιομ�ρου («Ιλιάς» Β 198, 1 1 88) πού διεχρίνοντο άπό τόν μαζάνθρωπον (δ�μου άνδρα) τοu όποίου ή γνώμη εΙναι άνευ άξίας χαί ούδείς τ�ν ύπολογίζει, οπως πρό α�ώνων ύπεστ�ριζεν ό Σωκράτης, ό όποτος περιεφρόνει τ�ν χρtσιν τών πολλών: «τήν τών πολλών κρίσιν έκφαυλίζειν» (Αtλtανός : «Ποικίλη ίστορία» Β , 6). Τ ό νά μ� συντάσσεται μέ τούς πολλούς ό Πυθαγόρας τό άπέδtδε μέ τ�ν ρ1Jσtν «τάς λεωφόρους μή οαδίζειν» χαί συνίστα τ�ν συ­ ναναστροφ�ν μέ τόν «άριστον» («Χρυσά 'Έπη» 5). ιΗ tστορία άπέδεtξε οτt μεταξύ προσωπtκοτ�­ των χαί μάζης άνεπτύχθη μτσος , διότι ή μaζα δέν άνέχεται τήν ύπεpοχήν τών άτόμων . Τοuτο συνέ6η στ�ν ι Ελλάδα, χατά τραγιχόν τρόπον, άφοu αt ύπερέχουσαι προσωπικότητες χατεδιώ­ χθησαν, ύπό τοu 'όχλου . Σχετικώς παραπέμπω στ�ν έχτενεστέραν περιγpαφ�ν, πού χάνω στό bι[ 1 0() ]

•:•

Η

ΛΟ Γ Ι Κ Ι Ι

•:•

bλίον μου : « Ό διωγμός τώv Αρίστων» (4 η έχδ. «Νέα Θέσις» Άθ. 1995). (Όταν ύπερLσχυσαν αt προσωπ�χότητες τών μαζών, τότε τό 'Έθνος μας λ I '� χατευ θυνομενον απο τους εκ εκτοuς του εοημισύργησε Αύτοχρατορ(ας χα( Κοσμοκρατορίας , wστε μετά λογ�κης bεbα�ότητος συμπεραίνομεν, οτι κυριαρχία τοu πλήθους σημαίνει παρακμή, ένώ ή κυρ�αρχία τών έκλεκτών σημαίνε� άχμήν. τ Τ � πρεπε� να γ�νετα�; ο απλουστερον χα� φυσισλογικώτερον, ήτο�: α) "Αν θέλω μεν νά μάθω μεν τήν άλήθειαν γύρω άπό ενα θέμα πρέπει νά άκούγωντα� ολα� αί γνώμα� σύμφωνοι, ή άντίθετσι χα( νά μή διε­ ξάγετα� μονόλογος . b) ( Η συζήτησις όφε(λει νά διέπεται άπό τάξιν, πού σημαίνε� οτι τηρεϊται σεφά συνομιλητών στήν συζήτησ�ν, ό καθείς όλοκληρώνε� τούς συλλογ�σμούς του έλευθέρως , δίχως διακοπάς χα� �σοχρονως . γ) Εύθύς έξ άρχ'Υ)ς νά προσδιορίζεται τό άκρ�bές περιεχόμενον της έννοίας , ή όποία θά συζη­ τηθη . Έπιbάλλεται νά όρ(ζεται, έπακριbώς τό τ( εΤναι αύτό, διά τό όποϊον θά δtεξαχθη δ�ά­ λογος . (Η σημασιολογία, νά προσδισρίσωμεν δηλαδή πρωτίστως τήν σημασίαν αύτοu, δ�ά τό Ι

Ι

'

Ι

I

'

Ι

Ι

Ι

I

'

I

I

[ 1 07 ]

f

I

I

•:•

ΚΩ Ν ΣΤΛ ΝΤ Ι Ν Ο Σ

Π Λ Ε r J> Η Σ

•:•

όποtον θά συνοtαλαγwμεν εΙναt άναγχαtα π .χ. θά οtεξαχθη συζήτησtς οtά τήν ύπογεννητtχό­ τητα. Πρέπεt νά όρtσωμεν έξ άρχης τt σημα(­ νεt ύπογεννητtχότης ' τt οηλαοή έπαχρt6wς έν­ νοοuμεν, οταν λέγωμεν ύπογεννητtχότητα. Τήν όρtζομεν, συμφωνοuμεν έπt τοu περtεχομένου της εννοtας υπογεννητtχοτης χαt μετ α π ρ οχωροuμεν στήν συζήτησtν, ή όποtα ύποχρεωτtχwς πρέπεt νά άχολουθη τούς κανόνας της λογtχης, οtά νά συνάγωμεν όρθά συμπεράσματα. (Η σημασtολογtα τwν έννοtwν οέν εΙναt πάντο­ τε εuχολος πρaξtς . Τήν εννοιαν «ύπογεννητtχό­ της)) εύχόλως τήν άντtλαμ6ανόμεθα. τήν εννοtαν «πρόοοος» τήν έννοοuμεν μετά άπό άνάλυσtν τοu περtεχομένου της , ώστε νά χαταλήξωμεν στόν ορtσμον της , επt του οποtου απαtτεtταt συμφωνtα ολων' οtότt άλλοtώτtχα, οηλαοή άν οέν συμφωνή­ σωμεν στό περtεχόμενον της έννοtας, πού θά συ­ ζητήσωμεν οέν εΙναt ουνατόν νά γtνη συζήτησtς, έπ( ένός θέματος , πού οtαφορετtχwς τό έννοοuν ot οtαλεγόμενοt. Πάντα τά άνωτέρω οέν τηροuνταt στούς οtα­ λόγους, στήν 6ουλή, στά οtχαστήρια, στάς τηλε­ οράσεtς . " Ετσt άντt νά συμ6άλλουν Ot οtάλογοt ..,.

f

'

I

I

f

'

I

I

,..

f

I

[ 108 ]

I

'

..,.

I

I

•:•

Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

στήν άλήθεtα, τήν συσκοτίζουν, πλήν έλαχ(στων τtμ.ητtκwν έξαφέσεων. 'Ήδη έξηγήσαμ.εν, οτt αt εννοtαt πρέπεt νά εχουν σαφές κα( άληθές περtεχόμ.ενον καt αt κρ(­ σεtς τό '{δtο, διά νά όδηγούμ.εθα εtς άληθr) κα( σα­ φr) συμ.περάσμ.ατα. (Η άοριστία στήν έκφορά μ.taς έννο(ας ή στήν διατύπωσtν μ.ιaς κρ(σεως εΤναι λο­ γικώς άπαράδεκ τος . 'Έτσι π . χ. οταν κάποtος πο­ λιτtκός όμ.tλεt', διά συμ.μ.ετοχή τοu Λαοu στήν έξουσ(α, γνωρ(ζομ.εν τ( σημ.α(νει Λαός , γνωρ(ζομ.εν τ( σημαίνει έξουσtα, άλλά δέν γνωρ(ζομ.εν τ( ση­ μαίνει συμ.μ.ετοχή, άφοu ό πολtτικάντης δέν μ.aς λέγει τό περιεχόμενόν της καt πώς θά πραγμ.α­ τοποιηθr) αύτή. 'Επίτηδες δέν τό προσδιορίζουν, δtότι ή προπαγάνδα δtδάσκει, τήν χρησιμοπο(ησιν άορ(στων έννοιwν, διά νά 6άζη ώς περιεχόμ.ενόν της ό καθένας ο,τι τοu άρέσεt. (Ομtλοuν Ot πολt­ τtκοt κα( λέγουν «εχουμε οραμα» . 'Αλλά δέν πα­ ρουσιάζουν τό περιεχόμενον τοu όράμ.ατος , wστε ή εννοια οραμα νά εΤναt σαφής καί άληθής . 'Ακό­ μη άκούγομ.εν τά περt άλλαγr)ς , έκσυγχρονtσμοu, προόδου, μετεξελtξεως , νέου κ .τ .λ. (Όλα αύτά τ( σημαίνουν; Ούδε(ς τό δtευκρtνtζεt. Δηλαδή ot πο­ λιτικοί μεταχεφ(ζονται έννο(ας άπροσδιορ(στους κα( κατ' αύτόν τόν τρόπον δημαγωγοuν. [ 109 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν ΊΊ Ν Ο Σ

Π Λ ΚΥΊ:> Ι Ι Σ

•:•

Κατόπιν αί τηλεοράσεις παρουσιάζουν διαφό­ ρους πολιτικάντηδες συνήθως τούς tοίους , οί όποtοι συνομιλοuν μεταξύ των, άλληλοχατηγο­ ροuνται ό εΙς διακόπτει τόν άλλον χαί έπιχρατεt χάος . Πάντως συζήτησις μέ κανόνας λογιχΎ)ς οέν I κ I I ΜI I γινεται. ι ο( λαος ; Τ ι' καν ει ο λαος; α φυσιχά τά άνέχεται ολα. ( Ωστόσον εΙναι παρήγορον, οτι στήν σφυγμομέτρησι τοu «Εύρωbαρομέτρου» (3 -2-2004) πρώτος στήν έμπιστοσύνη τοu Λαοu ερχεται ό Στρατός χαί τελευταtα τά κόμματα. "Αλλο σύνηθες φαινόμενον στούς τηλεοπτικούς διαλόγους εΙναι νά όμιλη κάποιος χα[ ταυτοχρό­ νως νά όμιλη χαί κάποιος άλλος , χωρίς σταμα­ τημό χαί OL ούο . Δέν εΙναι άπλwς πού όμιλοuν συγχρόνως -χαί bεbαtως οέν συνομιλοuν- άλλά καίτοι τούς διακόπτουν, καίτοι τούς παραχαλοuν νά σταματήσουν, χα[τοι έπεμbαtνουν τρίτοι, έχεt­ νοι Ot ούο ώσάν νά οιαbάζουν κείμενον οέν παύουν' συνεχίζουν άχάθεχτοι νά λέγουν, οσα θέλουν . 'Επίσης στούς τηλεοπτικούς διαλόγους μερικοί συνομιληταί έφαρμόζουν τήν λα'ι'χήν ρήσιν: «άλλα λόγια νά άγαπιώμαστε» πού στήν προχειμένην περ[πτωσιν πραγματοποιεtται ώς έξΎ)ς : ό Α έρω­ τα οιά κάτι χαί ό Β άπαντα οιά κάτι διαφορετι­ κό, άπό έχεtνο πού τόν έρωτοuν. Τόν διακόπτουν '

(

[ 1 10 1

•:•

Η

ΛΟ Γ Τ Κ Η

•:•

«μά έγώ έρώτησα aν . . . » , «περ�μένετε νά όλοχλη­ ρώσω χαί θά δ�τε . . . » χαί έξαχολουθεί ό μονόλο­ γος , έπί του άσχέτου θέματος . Τά παραδείγματα άφθονουν χαί άποδε�χνύουν' οτ� στήν χώραν' οπου έγεννήθη ό δ�άλογος ' άπέθανε κtόλας ' οπως χαί τόσα aλλα άνώτερα έπtτεύγματα. Δυστυχώς δέν εύρέθη ενας -εστω ενας- τηλε­ παρουσ�αστής νά έπ�δtώξη τήν έχλογίχευσ� τών τηλεοπτ�χών συνομ�λ�ών π .χ. λέγε� ό πολ�τ�χός : «τό κόμμα μας εχε� προοπτ�χήν . . . » έδώ ώφε�λε ό τηλεπαρουσ�αστής νά έπέμf)η χαί νά έρωτήση : «Δ�ά τήν σαφήνε�αν του λόγου παρακαλώ νά μου π�τε, οταν λέγετε προοπτ�χή τί έννοείτε; δtά νά χαταλάf)ωμεν, δ�ά ποτον πρaγμα όμ�λουμεν» . 'Α ντ�θέτως οί τηλεπαρουσ�ασταί προτ�μουν τόν άντtλογ�χόν δ�άλογον. (Ο χ. Γεώργιος Παπαν­ δρέου στό συνέδριο του κόμματος του δ�εχήρυξε «θά bαδίσωμεν μαζί» . Πώς θά bαδίσωμε μαζί; 'Εκ τοξεύουν μίαν άερολογίαν χαί άπό κάτω τά πλήθη : «Ζήτωω» χαί παρακάτω «'Εμείς εtμα� ' . . . θ α' α' λλαξ ου με την ( Ελλαοα» . Τ �' σ τε το' νεον σημαίνε� ή εννοtα «νέον»; τt σημαίνε� «άλλαγή» ; Δέν τό λέγουν, άλλά έξαπολύουν τήν χενολογίαν τους πρός τά πλήθη πού ούρλ�άζουν: «Εϊσα� ό πρωθυπουργός . . . » . (Η λογ�χή άνάλυσ�ς τ� ς χρ(I

[ 111 ]

I

I

•:•

Κ Ω Ν �ΊΆ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Ι Ι Λ Εr Ρ Η Σ

•:•

σεως «έμείς εtμαστε τό νέον» οεtχνύεt τό ύπο­ χείμενον (Υ) πού εΤναt τό «έμείς», τό συνοετtχόν (-) πού εΤναt τό «εtμ.αστε» χαt τό κατηγορούμε­ νον (Κ) πού εΤναt τό «νέον» . Δtά. νά. εΤναt όρθή χα( άληθής αύτή ή χρtσtς έπρεπε προηγουμένως : α) νά. προσοtωρtζετο τt εΤναt νέον χα( �) οtατt τό «εμεtς» εtναt το «νεον» . Φυσtχά. οέν έξετά.ζω τό περtεχόμενον των πο­ λtτtχων όμtλtων έξ άλλων άπόψεων, παρά. μόνον άπό λογtχης χα( οtαπtστώνω τό παρά.λογόν των χαt συγχεχρtμένως τήν παρά.�ασtν ολων των άρ­ χων, νόμων χαί κανόνων της λογtχης . 'Αλλά. Ι Ι cι Ι Ι ' Ι τ εtπαμε ο λαος τα ανεχεταt ολα. ετοtος λαος που εΤναt, τέτοtοt πολtτtχά.ντηοες τοu άξίζουν. 'Εν τέλεt οηλω, οτt χά.ρtν της άχρt�εtας πού μέ οtαχατέχεt χρησtμοποtω τόν άπαξtωτtχόν νεο­ λογtσμόν πολtτtχά.ντης, άντt της έννοίας πολtτt­ χός , οtότt σήμερον στόν οημόσtσν �ίον, άνευ ούοε­ μtaς έξαφέσεως, οέν έχομεν πολtτtχούς , άλλά. πο­ λtτtχά.ντηοες . Στήν Άρχαtαν CΕλλά.οα πρός άποφυyήν τοu έχπεσμοu των πολtτtχων εtς πολtτtχά.ντηοες ύπηρχαν ούο θεσμοί (έξέτασtς ύποψηφίων πολtτtχων προ της συμμετοχης των στα χοtνα χαt λογοδοσία των άσχησά.ντων πολtτtχήν έξουσtαν) '

,..

"

'r

I

I

I

c

-

'

-

-

[ 1 12 ]

'

'

'

•:•

Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

κα.ί πολλα.ί οεσμεύσεtς π .χ. οέν έοtκα.tοuντο νά πο­ λtτευθοuν ot άστράτευτοt, ot όμοφυλόφtλοt, ot άθε­ οt, ot άνεπάγγελτοt χ .τ .λ. Τώρα. θεσμο( προλ1Jπτt­ χοu έλέγχου οέν λεtτουργοuν, οϋτε χα.τα.στα.λτt­ χοu. Έπtσ1Jς ot άνεπάγγελτοt, ot άστράτευτοt, ot όμοφυλόφtλοt κ.τ .λ. οέν 'έχουν χώλυμα., άλλ' 'έχουν προσόν, οtά τ�ν συμμετοχ�ν των στ�ν πο­ λtτtκ�ν. 'Άλλοt χα.φοί, 'άλλα. �θ1J ! ! Στ�ν άνα.κοίνωσtν τοu «προγράμματός» του ό κ. Γ . Παπανδρέου ε!πεν («'Ελευθεροτυπία.» 7 -'2'2004): «Οί δομές καί οί πο?JJπκές δJακυΒέρνnσnς θά άλλά­

ξουν. Άλλά θέλω νά γfνουμε έμεΤς πρωτοπόρω πάνω άπ' ολα γJά ενα νέο ήθος, μJά νέα πρακπκή στήν άσκnσn έξουσfας, μ1ά νέα νοοτροπία ατή δlΟκυΒέρνn­ σn πού φέρνεΙ άπόφασn aτόν πολfτn, τόν lλεγχό του καf τήν κpfσn στήν ΚΟJνωνfα, δJόΠ οταν άΠΟΚΤΟUν άπλοf άνθρωπω φωνή, ό κόσμος γίνετω lτσ1 κ1 άι1-

λJώς καλύτερος».

(Η 'έλλεtψtς σα.φ1Jνεία.ς χα.( άκρttεία.ς ε!να.t α.ύ­ τα.πόοεtχ τος . Δtότt μaς λέγεt θ' άλλάξουν οομα.ί κα.ί πολtτtχαί οtα.χυ6ερν�σεως . υΟλα.t θ' άλλάξουν; � μερtχα.( κα.ί ποtα.t; χα.( θ' άλλάξουν πώς ; χα.( στ�ν θέσtν των τ( θά κα.θtερωθ� . "Αγνωστον. [ 1 13 ]

•:•

ΚΩ Ν ΣΤΛΝΤ ΙΝΟΣ

Π Λ R r· r-> J I Σ

•:•

Δtότt δtαχηρύσσεt τήν θέλησtν του νά γtνη πρω­ τοπόρος , δt' Ενα νέο ήθος , μtά νέα πραχτtχή στήν aσχησtν έξουσtας ' μtα νέα δtαχυ�έρνησt πού φέρ­ νεt άπόφασt στόν πολίτη, τόν 'έλεγχό του χα( τήν χρtσt στήν χοtνωνtα. Δtά ποtον νέον ήθος όμtλεt; 'έτσt άορtστως νέον ήθος δέν σημαtνεt χάτt. Πρέ­ πεt νά προσδtορtση τό ήθος χα( νά άποδεtξη' οτt εϊναt νέον. Νέα προοπτtχή. Δηλαδή τ(; πwς θά εϊναt αύτή στήν aσχησt της έξουσtας; (Η νέα δtαχυ�έρνησt πάλtν τt σημαtνεt; Πwς εϊναt; χα( δtατt «φέρνεt άπόφαση στόν πολίτη» . 'Αχατανό­ ητον (ό χ. Παπανδρέου παραλεtπεt άρθρα, δtότt σχέπτεταt, άγγλtχά χα( άχολουθεt τήν σύνταξtν των) . 'Αλλά μaς δtα�ε�αtώνεt οτt ό πολίτης έλέγχεt (πwς ; πότε;) χα( άναφέρεταt στήν χοtνω­ νtα πού χρtνεt (πwς ; πότε;) χαt δtατt οταν άπο­ χτοuν Ot άπλοt aνθρωποt (άπροσδtόρtστον τό ΠOtOt εΙναt άπλο(;) φωνή ό κόσμος γtνεταt καλλίτερος ! (άπό ποu χαt ώς ποu; χαί ποtος άποδεtχνύεt, τό δtατt δηλαδή, γtνεταt ό κόσμος καλύτερος ;). τό κείμενο όμtλtας πού παρέθεσα δέν μπορεt νά τύχη λογtχΥ)ς άποδοχης . 'Αορtστtαt. Ούδέν συ­ γχεχρtμένον. Πλήρης άσάφεtα. 'Εν τούτοtς πλη­ ροφορούμεθα, οτt Ot άχροατα( τοu χ . Παπανδρέου «παραληροuσαν» ! χα( τόν «άποθέωσαν» («Νέα» [ 1 14 ]

•:•

I Ι

Λ Ο ΙΊ Κ Η

•:•

7-2-2004). Δέν έχ.πλήσσομα� έπε�δή οί άχ.ροαταί, ήσαν μaζα, ψυχολογ�χ.όν πληθος χ.αί ένήργε� ετσ�. Χάρ�ν της άληθείας θά άναφέρω, οτ� τό ΚΚΕ άπό λογ�χ.ης τούλάχ�στον άπόψεως όρθwς έχαρα­ χ.τήρ�σε τήν όμ�λίαν τοu χ. . Γ. Παπανδρέου «άσυ­ νάρτητο λόγο» («Νέα» 7-2-2004). Τήν σχ.όπ�μον παραποίησ�ν της άληθείας τήν κάνουν τά κόμματα, κατ' άδίσταχ.τον τρόπον, πού άποδε�χ.νύε� αύτό πού άχ.ρ�bwς προετπα, οτ� δη­ λαδή ή μaζα στερεττα� λογ�χ.ης . 'Ιδού ενα χαρα­ χ.τηρ�στ�χ.όν παράδε�γμα: Τήν 3ην Φεbρουαρίου 2004 ή Ν .Δ. άνεχ.οίνωσε τό οίχ.ονομ�χ.όν πρό­ γραμμά της . Τήν έπομένην δ�αbάζομεν είς πρω­ τοσέλ�δον της έφη μερίδος «Νέα» οτ� με�ώνοντα� αί συντάξε�ς . Τήν ίδίαν ή μέραν δ�αbάζομεν είς πρωτοσέλ�δον της έφημερίδος «Χώρα» οτ� αύξά­ νονταt α� συντάξε�ς ! Τήν 4ην Φεbρουαρίου τό στέλεχος της Ν .Δ. χ. . Γ. Σουφλ�aς άνεχ.οίνωσε τηλεοπτ�χ.ως' οτ� αύξάνοντα� αί συντάξε�ς ' δίπλα άχ.ριbwς ή ύπουργός χ. . Β . Παπανδρέου ίσχυρtζε­ το' οτt με�οuντα� α� συντάξε�ς ! 'Από λογιχ.ης άπόψεως κάπο ως ψεύδεταt, δ�ό­ τt στήν λογ�χ.ήν τό εΙνα� δέν συντρέχε� μέ τό μή εΙναt. Α� συντάξε�ς στό πρακτικόν παράδε�γμα πού εφερα � αύξάνοντα� � μειώνονται Ν ά συ μ[ 1 15 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι Ν Ω Σ

Π Λ Ε Ύ. Ρ Η Σ

•:•

6α.ίνοuν χ.α.ί τά. ούο τα.uτοχρόνως εΙνα.t λογtκwς άούνα.τον. 'Εν τούτοtς λέγοντα.t κα.t γρά.cροντα.t στά. ΜΜΕ κα.t ή μ.aζα. οέν άντtορa.

[ 1 16 ]

1 8 . ΤΟ ΠΑΡΑΛΟΓΟΝ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η ΛΟΓΙΚΉ AriOTEΛEI ΓΕΓΟΝΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΑΣ. ΧΩΡΙΣ

σ.ύτ�ν ούοεμtσ. έπtστ�μη θά �το οuνσ.τόν νά topu­ eη χσ.t νά άνσ.πτuχθΎj . tH λογιχ� μετέχει τοu οη­ μοσtοu ttou τwν άνθpώπων, οπως σ.ύτός έχφpά­ ζετσ.t, χuptως οtά τΎjς πολtτtχΎjς . 'Απσ.pσ.tτ�τως λοtπόν πρέπει ή λογtχ� νά χpησtμοποtΎjτσ.t στ�ν άσχησtν τΎjς πολtτtχΎjς . Δέν πtστεύω άλλως τε, οτt ύπάpχεt κάποιος , πού θά ύποστηptξη τό άντt­ θετο χσ.ί θά ζητ�ση νά άποtληθΎj ή λογtχ� τΎjς πολtτtχΎjς . t H πεποtθησtς στ�ν άξία χσ.t τ�ν χpησtμότη­ τσ. τΎjς λογιχΎjς εΙνσ.t άνσ.μφtσ��τητος . Ούοεtς, ούοέποτε πpοέτεtνε νά έπtχpσ.τΎj τό πσ.pάλογον. [ 1 17 ]

•:•

Κ Ω � ΣΤΛ � ΊΊ Ν < > Σ

Ι Ι Λ Ε l" Ρ Ι Ι Σ

•:•

Ούδείς , ούδέποτε ίσχυρίσθη, οτι στ�ν πολιτικ�ν δέν πρέπει νά μεταχεφιζώμεθα τ�ν λογικ�ν. Μο­ λαταuτα ό πολύς κόσμος άκολουθετ τό πολίτευ­ μα τ�ς δημοκρατίας, τό όποτον εΙναι άντιλογικόν, διότι στηρίζεται είς ψεύδη καί συνεπwς παράλο' του . ' εφαρμογην γον στην Προσωπtκwς άρνοuμαι τ�ν δημοκρατtαν, διά λόγους φιλοσοφικούς , κοινωνιολογικούς , πολιτι­ κούς ' ήθικούς ' οπως 'έχω άναλύσει στά bιtλία μου «Αvτιδημοκράτης», «Κοιvωvιολοyία», «Ό δι­ ωγμός τώv άρίστωv», «Έλληνες φιλόσοφοι» καt είς άρθρα καt όμιλtας μου, στάς όποtας ούδείς άπετόλμησε νά μέ άντικρούση . (Απλwς ή μέ άπο­ σιωποuν ή μέ άποκαλοuν «φασίστα» κι' 'έτσι νο­ μίζουν' ο τι μέ άντtμετωπίζουν. Προσωπικwς άρνοuμαι τήν δημοκρατtαν, 'όχι r;:. t: Ι ' ' ' θ εσα και ανεπου πριν εc,ε μον ο οια τους λογους, λυσα άλλοu, άλλά πρό παντός άρνοuμαι τήν δη­ μοκρατtαν άκριtwς , διότι εΙναι καθεστώς &ντιλο' r;:. γικον , τελειως παραλογον θα ε''λεγα, οια τους κατωτέρω λόγους , πού συνοπτικwς παραθέτω: α) Βασικ� άρχ� τ� ς δημοκρατίας εΙναt ή κα­ λουμένη «άρχή τΥjς πλειοψηφίας» κατά τήν όποίαν οί περισσότεροι κυρtαρχοuν . Μέ άλλα λό­ για ή δημοκρατία καθιερώνει, οτι ή γνώμη τwν '

I

I

I

I

I

I

I

[

ι ιs

Ι

I

I

I

'

I

ΙΙ

•:•

ΛΟ I Ί Κ 1 1

•:•

περισσοτέρων πρέπει νά έπι�άλλεται, διότι OL πε­ ρισσότεροι έπιχρατοuν των όλιγωτέρων . Οί περισ­ σότεροι 'έχουν δίκαιον, έπειοή εΙναι περισσότεροι Κατά τήν οημοχρατίαν τό όρθόν, τό συμφέρον, τό δέον γενέσθαι χ .τ .λ. όρ(ζονται άπό τήν γνώμην των περισσοτέρων . Δηλαδή οί πέντε 'έχουν δίκαιον χαί oL τρεtς άοιχον, διότι οί πέντε εΙναι περισσό­ τεροι τwν τριών. 'Όχι οι' άλλον λόγον. Οuτε έξε­ τάζεται άλλος λόγος , πλήν τΥjς άριθμητιχΥjς ύπε­ ροχΥjς . Βε�αίως οί πέντε μποροuν νά 'έχουν δί­ καιον χαί οί τρεtς άοιχον, 'όχι ομως διότι εiναι πέντε, άλλά οι' άλλους λόγους , πέραν χα( έκτός της ποσοτιχης υπεροχης . 'Έτσι �λέπετε νά χυ�ερνοuν, οσοι έχλέγονται, απ ο τους περισσοτερους . CO δημοκρατικός συλλογισμός έχφέρεται ώς έξΥjς : -

,.,_

'

'

t

'

,_

'

Οί πεpΙσσότερω lxovv opθriv γvώμnv. Οί πέvrε εΤvω πεpΙσσόrερω rώv rp1ώv.

'Άρα of πέvrε txovv opθriv γvώμnv.

Τό συμπέρασμα τοu συλλογισμοu, κατά τήν λογικήν, εΙναι άληθές , έάν αί προτάσεις τοu συλ­ λογισμοu εΙναt άληθεtς . Στό παράδειγμά μας ή πpοτασις : «ot πεντε ει ναι περισσοτεροt των '

c

;

'

[

1 ι �J

'

]

-

•:•

ΚΩ Ν �ΊΆ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Π Λ Ε r Ι> Ι-Ι Σ

•:•

τρtwν» εΙνα.t άληθής, διότι τό άποοεtκνύεt ή άρtθ­ μ.ητtκή, άλλά στήν πρότα.σtν: «ot περtσσότεροt 'έχουν όρθήν γνώμ.ην» οέν άπεοεtχθη ή άλήθεtα. της . Δtα.τt ot περtσσότεροt 'έχουν όρθήν γνώμ.ην; κα.t ot όλtγώτεροt λα.νθα.σμ.ένην; ποtος τό άπέοεt�I I I ξ ε; ποtα. επtστημ.η το οεχετα.t; μ.ε ποtους συλλογtσμ.ούς γ(νετα.t οεκτόν; Έπ( τοu προκειμένου Ot πάντες σιωποuν ! Ούοε(ς φιλόσοφος, ούοε(ς κοινω­ νιολόγος , ούοε(ς έπιστήμ.ων έν πάση περιπτώσει άπέοεtξεν, οτt OL πολλοt 'έχουν όρθήν γνώμ.ην κα.t ot όλtγοt έσφα.λμ.ένην. Άκόμ.η κα.t ot πολtτtκάντη�I I I Ρ � I οες που σιτt'ζοντα.t α.πο το κοtνοοου' λtον ουοεποτε άπέοεtξα.ν τήν λογικήν έγκυρότητα. τοu πολtτεύ­ μ.α.τος , πού τούς άνα.οεtκνύεt στήν έξουσ(α.ν. ΟύοέI I τ' �I I ' λυ,' κα.που-κα.που οεχοντα.t τα. ποτε. ο πολυ-πο μεtονεκτήμ.α.τα. τ�ς οημοκρα.τtα.ς, άλλά οέν ()λέ­ πουν κα.λλtτερον πολtτευμα. άπό α.ύτήν . Πρόκεtτα.t περt ύπεκφυ�ς ' οtότt οέν όμ.tλοuμ.εν περt μειονε­ κτημάτων, άλλά περt άντtλογικοu πολιτεύματος . 'Ισχυρtζόμεθα. κα.t άποοεtκνύομεν, οτt ή bα.σtκή άρχή τ� ς οημ.οκρα.τtα.ς' ή άρχή οηλα.οή τ�ς πλεtοψηφtα.ς, κα.τά τήν όποtα.ν ot περισσότεροι έπtbάλλοντα.t εΙνα.t πα.ράλογος, κα.θόσον στηρ(ζετα.t στήν &ποψtν, οτt ή γνώμη τwν περισσοτέρων εΙ­ να.t όρθή, πρaγμ.α., πού οέν άποοεtκνύετα.t λογtκwς . 1

'

Ι

Ι

'

'

[ 1 20 ]

•:•

ΛΟ Γ Ι Κ Η

Η

•:•

'Απεναντίας άμέτρΥ)το� λόγοt, έπ�χεφήματα καt στοtχεtα πείθουν, Οτt Ot περtσσότεροt σφάλλουν καt οτt Ot όλtγοt, Ot κατά τόν ΣωκράτΥ)ν «έπα'tο­ ντες» 'έχουν όρθήν γνώμ1Jν. Έξ άλλου όλόκλΥ)ρος ό άνθρώπtνος πολtτtσμός (πνευματtκός btoς) καt � τεχνολογία ύπηρξεν άνέκαθεν καt παραμένουν 'έργα όλtγων, έλαχtστων, 'έργα των έκλεκτώv μειοψΥ)φtώv. Θά �όυνάμΥ)ν νά άρκεσθω στήν άπόρρtψtν της άρχης της πλε�ΟψΥ)φtας, ό�ά τήν άρνΥ)σtν της ό1)­ μοκρατtας . t rπάρχουν ομως κt' άλλοt λόγο�, έξ �σου σΥ)μαντtκο�, οπως : f)) t H όΥ)μοκρατtα όέχετα� περα�τέρω τήν άρ­ χήν της ίσότητος . Δ�αΚΥ)ρύσσε� όΥ)λαόή, οτ� ολο� εtμεθα '{σοt. t H όΥ)μοκρατtκή άποψtς , οτt ολοt Ot άνθρωποt εΙναt Τσοt, άσχέτως φυλης , εύφυ'tας , οί­ κονομ�κης καταστάσεως , φύλου, μορφώσεως κ.τ.λ. προτείνετα�, άνευ άποόεtξεως . Συνέπεtα της άντtλήψεως της tσότΥ)τος των πάντων εΙνα� � αμεσος συγκρουσtς με τΥ)ν πραγματtκοτΥ)τα, οπου έπtκρατετ � άνtσότ1Jς . Ot άνθρωπο� ώς όργανtσμοt όtαφέρουν μεταξύ τους . Δέν εΙναt Τσοι 'Άλλως τε � ίσότ1Jς όέν ύπάρχεt στήν φύσtν, οϋτε στήν ζωήν. 'Έρχεταt ομως � ό1Jμοκρατtα καt έξtσώνεt πλουσιους καt π τ ωχους , εξ υπνους καt eολακας , "

1

"

I

Ι

υ

I

I

I

I

υ

I

J

[ 121 ]

I

I

I

•:•

Κ Ω Ν ΣΊΆ Ν Τ Ι Ν Ο �

Ι Ι Λ Ι•: Υ" Ι • Η Σ

•:•

f μορφωμενους χ. α.� α.μορφωτους , ωρα.ιους χ. α.� α.σχημους , άνδρας χ.α( γυνα.tχ.α.ς , ήλ�χ.�ωμένους χ.α.( νέους , λευκούς χ.α.( μαύρους , έργα.τιχ.ούς χ.α.( όχ.νη­ ρούς , �θtχ.ούς χ.α.( άνηθ(χ.ους χ. . τ .λ. f H κατάργη­ σις της ίσότητος , άπό τήν δημοχ.ρα.τ(α. εfνα.t πλα.­ σμα.τtχ.ή, ψευδής , δ�ότt στήν πρα.γμα.τιχ.ότητα. έπ�χ.ρα.τεt ή άν tσότης . 'Αρνουμένη ή δημοκρατία. τήν �νtσότητα. μεταξύ των άνθρώπων ίσοπεδώνει τους α.νωτερους με τους χ.α.τωτερους , α.φου χ.αι στούς δύο δίδει, δtά της ψήφους τήν ίδία.ν πολι­ τtχ.ήν δύναμιν . f ο συλλογισμός των δημοχ.ρα.τιχ.ων .,. εινα.ι: I

I

'

I

I

'

I

I

I

I

I

I

'

'

-

Ι

Ι

"Ολω οί aνθρωπω ε!νω ϊσοι Ό φΙλόσοφος Πλάτων κaf

ό Βυρσοδέψnς Κλέων

ε!νω aνθρωποι

VApa ό φΙλόσοφος Πλάτων κaf ό Βυρσοδέψnς Κλέων r

"

εΙνΟJ ΙσΟJ.

fH πρότασις τοu συλλογισμοu «ολοι οί άνθρω­ ποι εfνα.ι ίσο�» δέν 'έχει άποδειχθη . fH πρότασις

τοu συλλογισμοu «ό φιλόσοφος Πλάτων χ.α.( ό bυρσοδέψης Κλέων εfνα.t άνθρωποι» άληθεύει. Τό συμπέρασμα. πάντως εfνα.ι λάθος , ψευδές , διότι ή μία., άπό τάς δύο προτάσεις τοu συλλογισμοu εΙ­ να. ι ψευδής . [ 1 22 ]

•:•

JI

Λ Ο ΙΊ Κ Ι Ι

•:•

(Ο παραλογισμός της δημοκρατίας στήν ίσό­

τητα εϊναι άποδεδειγμένος , έπειδή ό πτωχός δέν εϊναι 'ίσος, μέ τόν πλούσιον, ό άσχημος δέν εϊναι ϊσος μέ τόν ώραϊον, ό ήλιχιωμένος δέν εϊναt '{σος , μέ τόν νέον χ.τ.λ. Μολαταuτα ή δημοκρατία χά­ ριν κάποιας ψευδοuς ίσότητος ' δίδει είς μίαν πόρ­ νην ή είς εναν μέθυσον' τά ϊδtα πολιτικά δικαιώ­ ματα, πού δίδει είς εναν χαθηγrιτήν Πανεπιστη' " I cι , � μtου, η εις εναν οtχαστην χ. τ.λ . (Όταν διεζάγωνται έχλογαί διαπιστώνετε, οτt στήν γραμμήν διά νά ψηφίσουν περιμένουν διαφο­ ρετικοί άνθρωποι, τούς όποtους ή δημοχρατ(α τε­ χνητώς έζισώνεt. (Όλοι των 'έχουν μίαν ψηφον, δίχως νά έζετάζεται ή άζtα των. Τοuτο άποτελεϊ παραλογισμόν χαί ταυτοχρόνως άνηθιχότητα, πού διαπράττεται είς t)άρος τwν ύπερεχόντων. Δέκα μέθυσοι, δέκα πόρναι, δέκα bλaχες , δέκα χλέπται χαt δέκα τοζιχομανεϊς , 'έχουν πεντηχονταπλασtαν πολιτιχήν δύναμιν, άπό εναν 'Αζιωματιχόν, διότι 'έχουν 50 ψήφους ένw ό 'Αξιωματικός μίαν . Τί πρέπει νά γίνη; (Η λύσις bεbαίως ύπάρχει Έδw ομως δέν άναλύομεν πολιτtχwς τήν δημοχρατίαν, άλλά λογtχwς χαί άποδεtχνύομεν, οτt εϊναι πα­ ράλογος . γ) Μετά άπό τό παράλογον, οτt ή γνώμη τwν ι ι 23 ]

•:•

ΚΩ Ν ΣΤΑ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

ΠΑΕrΡΗΣ

•:•

περtσσοτέρων εΤναt όρθ�, οtότt εΤναt περtσσότεροt καt μετά άπό τό παράλογον, οτt ολοt Ot aνθρω­ ΠΟt εΙναι tσοι, παραθέτω τόν τρίτον παραλογtσμόν της οημοκρατtας , κατά τόν όποtον έκφέρεταt γνώμη άπό άνθρώπους πού οέν γνωρίζουν τό θέ­ μα. ι Η δημοκρατία οέχεταt πλΎ)θος άνθρώπων νά ψηφίζουν έπt ζητημάτων, τά όποία άγνοοuν. Έοω προϋποτtθεταt τό ψευοές , οτι τό πλΎ)θος των ψη­ φοφόρων γνωρίζεt, ένω τό άληθές εΙναι οτι τό πλΎ)θος των ψηφοφόρων οέν γνωρίζει ι ο συλλο­ γισμός των οημοκρατων στ�ν προκειμένη περί,. πτωσtν εtναι: "Οσω γvωpfzouv πρέπεΙ vά ψnφfzouv. Ό λαός γvωρfzει νΑρα ό λαός πρέπεΙ vά ψnφfzn.

ι Η πρότασις «οσοι γνωρίζουν πρέπεt νά ψηφί­ ζουν» εΙναt άποοεκτ� ώς άληθ�ς . 'Αντιθέτως ή πρότασις «ό λαός γνωρtζεt» εΙναt άναπόοεtκτος . (Επομένως άφοu οέν άπεοεtχθη ή άλ�θεια τΎ)ς δευτέρας προτάσεως , τό συναγόμενον συμπέρασμα οέν εΙναt άληθές . ι Η λογtκ� έπtbάλλεt νά έκφέρη γνώμη κά­ ποιος , οtά κάτt, πού γνωρίζει κι' 'όχι οtά κάτι, πού οέν γνωρίζει [ 1 24 ]

•:•

Η

ΛΟΓΙΚΗ

•:•

τό ζήτημ.α. τοuτο άνέλυσα.ν πολλο( πνευμ.α.τtκο(

άνδρες τ�ς Άρχα.tότητος, tδtως ό Σωκράτης (Κ. Πλεύρη: « Ό Σωκράτης μπροστά ατόv θάνατο» 4 η εκδ. «'Ήλεκτρον» Άθ. 2004 , σελ. 1 77 κ.ε.). Δέν θά συνεχ(σω τήν λογtκήν έπtχεφημ.α.τολο­ γ(α.ν κα.τά τ�ς δημ.οκρα.τ(α.ς ' δtότt οσα. άνέφερα. μ.οu άρκοuν δtά νά κα.τα.λήξω στό τελtκόν συμ.πέ­ ρα.σμ.α., οτt ή δημ.οκρα.τ(α. εΙνα.t πα.ράλογον πολtτt­ κόν σύστημ.α., πού έπtκρα.τεt 'όχt χάρtν στήν λο­ γtκήν πού τό δtέπεt, άλλά έξ α.tτ(α.ς των συμ.φεροντων, που το στηρt'ζουν. 'Εξ άλλου δέν εΙνα.t ή πρώτη φορά στήν tστο­ ρ(α.ν, πού κυρtα.ρχεt τό πα.ράλογον. At έκκλήσεtς στήν λογtκήν σπα.ν(ως άποδ(δουν στήν tστορ(α.ν. tH λογtκή δέχετα.t: α.) τήν έλευθερ(α.ν έκφρά­ σεως ολων των άπόψεων, f)) τόν δtάλογον, ώς μ.έσον πεtθοuς ' γ) τήν τήρησtν των λογtκων δε­ δομένων (άρχα.(, νόμ.οt, κα.νόνες) . Κα.( τάς τρε'tς α.ύτάς προuποθέσεtς έφα.ρμ.ο�ς τ�ς λογtκ�ς ή δημ.οκρα.τtα. τάς άρνε'tτα.t κt' άντ' α.ύτων έπtbάλ­ λεt: α.) τήν άποσtώπtσtν των άλλων άπόψεων, f)) τήν άπα.γόρευσtν τοu έλευθέρου δtα.λόγου κα.( γ) τήν χρησtμ.οπο(ησtν πράξεων btα.ς πρός ύποστήρt­ ξtν γνωμ.ων. /

I

I

[ 12 5 ]

Πρός άπόδεtξtν τwν άνωτέρω σaς άναφέρω με­ ρtκά δtδακτtκά παραδε(γματα: 1 . f' Οταν έπρόκεtτο νά όμtλήσω, έπί δtαφόρων θεμάτων οί κύριοι δημοκράταt, δέν προσήρχοντο διά νά μέ άντtμετωπίσουν, άλλά δημοσίως έκάλουν είς πράξεtς t)ίας , διά νά μήν όμιλήσω. Mou εκλει­ ναν δηλαδή τό στόμα, πρaγμα πού φυσtκά δέν εΙ­ ναι λογtκόν, άλλά ή δημοκρατία τό έφαρμόζει 2 . f'Οταν έπρόκεtτο νά συνομιλήσω μέ άλλους στήν Νομική Σχολή οί «φοιτηταί» εσπασαν τά πάντα, διά νά μή γίνη δtάλογος , δtά νά μήν άκου­ σθοuν αί γνwμαt μου . Ίδtαtτέρως στή Νομtκή Σχολή δtδάσκονταt τήν bασtκήν άρχήν τΎ)ς δι­ καtοσύνης , κατά τήν όποίαν «μηδεvί δίκηv δικά­ σης, πρίv άμφοίv μύθοv άκούαης». fH άκρόασις άμφοτέρων των πλευρών στά νομtκά εΙναt έπι­ tαλλομένη . Kt' ό είδεχθέστερος κακοuργος εχεt δtκαίωμα νά άκουσθΎ), πλήν έμοu ! Αύτή ή δημο­ κρατική συμπερtφορά τΎ)ς bιαίας άπαγορεύσεως τοu διαλόγου δέν εΙναt λογική . " Αν οί δημοκρά­ ται νομίζουν' ο τι εχουν δίκαιον άς άντtκρούσουν τάς άπόψεις μου, κι' 'όχι bιαίως νά μέ έμποδίζουν νά τάς διατυπώνω . Αύτό φυσικά δέν εΙναt λογt­ κή, άλλά ή δημοκρατία τό έφαρμόζει 3 . f'Οταν μοu παρεχώρουν αίθούσας διά νά κά[ 12β ]

•:•

JI

ΛΟ Ι Ί ΚΙ Ι

•:•

νω διάλεξιν πολιτικήν � άλλην, μετά άπό πιέσεις άνεκάλουν τήν παραχώρησtν . Δηλαδή μοu έπέtα­ λαν τήν σtωπήν. τό νά μή σέ άφήσουν νά έκφρά­ σης τήν γνώμην σου φυσικά δέν ετναt λογικόν' άλλά ή δημοκρατ(α τό έφαρμόζεt. 4 . Ή δημοκρατtκή άντιλογtκή συμπεριφορά φθάνει στήν άποκορύφωσίν της' οταν δημοσ(ως διάφοροι tσχυρίζονταt, οτι κακwς δίδεται tΎ)μα όμιλ(ας στούς άντtπάλους των. Μόνον ή ίδική τους άποψις, πρέπει νά έκφέρεται Κάθε άλλη γνώμη πρέπεt νά άποσιωπaταt. τό νά μή διατυ­ πώνουν γνώμην οσοt δέν συμφωνοuν μαζί των φυ­ σικά δέν εϊναι λογικόν, άλλά ή δημοκρατία τό έφαρμόζεt. 'Εκτός αύτοu ή άποσtώπησίς μου συμtαίνεt καί στήν τηλεόρασt, οπου όλίγον πρίν άπό τήν έκπομπήν μοu άνεκοίνωναν νά φύγω, δtότt κά­ ποιοι δέν μέ θέλουν . . .

[ 1 27 ]

1 9. Ο ΕΠΙΛΟΓΟΣ

π ΙΣΤΕΕΩ Οτι ΣΑΣ ΕΔΩΣΑ ΓΕΝΙΚΉ ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ , ή όπο(α όέν εϊναt μόνον ή έπtστήμη τοu όρθwς όtανοεtσθαt, άλλά κα( ή τέχνη τ�ς μετά λόγου σκέψεως . (/Ο ταν bλέπετε στήν τηλεόρασtν τούς κατά κανόνα άμορφ ώτους τηλεπαρουσtαστάς νά συνομt­ λοuν, μέ τούς έξ '{σου άμορφώτους πολtτtκάντη­ όες ή αύτο( μεταξύ των θά όtαπtστώνετε τά έκούσtα λογικά σφάλματα (σοφίσματα) πού κά­ νουν κα( τά λογtκά aλματα, πού όόηγοuν εtς ποt­ κtλα λάθη . Χειρότερα άκόμη συμbαtνουν στό κοtνοbούλtον. 'Εκεί μέσα αί άγορεύσεtς των bουλευτwν εϊναt [ 1 29 ]

•:•

Κ Ω Ν �ΊΆ Ν Τ Ι Ν Ω Σ

I Ι Λ Ε y· ι• Ι Ι Σ

•:•

ύπερπλήρε�ς λογ�κων σφαλμάτων, άπό άμάθε�α ή σκοπ�μότητα. Χρησ�μοποωuν κατ' έσφαλμένον τρόπον τάς έννοtας καt τούς συλλογ�σμούς, έκφρά­ ζουν λάθος κρtσε�ς καt κακοποωuν τήν λογ�κήν. Τά Τοtα σχεοόν οtαπράττουν καt οί άρθρογρα­ φοuντες οημοσtογράφοt, των όποtων τά οημοσtεύ­ ματα στεροuνταt λογtκης οομης καt οέν τηροuν τάς λογtκάς άρχάς , τούς κανόνας κ.τ.λ. Μέ άλλα λόγtα σήμερον στόν οημόσtον ttoν της χώρας παρατηρεtταt ελλεtψtς λογtκ�ς μέ συ­ νέπεtα οί συνομtλοuντες νά καταλήγουν εtς όξύ­ τητας, ό εΤς νά μή πεtθη τόν άλλον καt νά πα­ ρουσtάζουν θέαμα Οtαπληκτtζομένων Κt 'όχ� ο�αλε­ γομένων άνθρώπων. Γενtκwς οί άγαπητοt c'Ελληνες πρέπε� πρώτον νά μάθουν νά συνομtλοuν κα( δεύτερον νά συνομt­ λοuν λογ�κwς . Δέν προtλέπω κάτ� τέτο�ο . Παραοέχομα� οτ� Ot πολ�τ�κοt λόγο� περtέχουν συνθήματα καt ύποσχέσε�ς . Δέν εΙνα� κακόν. Άλ­ λά εΙνα� κακόν οί πολtτ�κο( λόγοt νά περtέχουν μόνον συνθήματα καt μόνον ύποσχέσε�ς, πρaγμα τό όποτον ουστυχwς συμtαtνε� στήν c Ελλάοα. 'Ανέρχοντα� ot πολtτtκάντηοες στούς έξώστας κα( πρό των πληθών, μέ τήν όμtλtαν των παραt�ά­ ζουν ολην τήν λογ�κήν, bαναύσως κα( σκοπtμως . [ ι 3ο Ι

•:•

1-1

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

�Όποιος χρrισψ.οποtεί τήν έπιστήμ.rιν τοu όρ­ θwς δtανοείσθαt, τήν λογικήν δrιλαδή χαί παρα­ κολουθεί πολtτtχάς όμ.ιλtας μένει άναυδος χαί δι­ ερωτiiταt: ποίος εδωσε τό δtχαtωμ.α στούς πολι­ τιχάντrιδες νά όμ.ιλοuν ετσt παραλόγως' ετ σι άντι­ λογικώς χαί νά παρασύρουν τά πλήθrι νά τούς ζrιτωχραυγάζουν. Ούδε�ς τούς εδωσε αύτό τό δι­ καίωμα. Τό έπΥ)ραν μ.όνοt τους, ύπό τήν άνοχήν τwν άλόγων μ.αζwν' τάς όποίας παραπλανοuν. Τήν 1 6rιν Φε6ρουαρίου 2004 ό 'Αρχrιγός τοu ΠΑΣΟΚ Γ . Παπανδρέου ώμ.ιλrισε στό �Ηράχλεt­ ον Κρήτrις χαί εΙπεν στόν λαόν οτt: «μ.αζί θά χυ6ερνήσουμ.ε» χι' άπό κάτω τό πλΥ)θος έχραύγαζε «Νάτος - Νάτος , ό πρωθυπουργός» . 'Εάν ό χ . Παπανδρέου έχέρδtζε τάς έχλογάς τt θά άπήντα σ τούς ΚρΥ)τας , πού θά τόν έπεσχέ­ πτοντο χαt θά τοu έζήτουν νά χυ6ερνήσουν μ.αζt; Αύτά φυσικά δέν γίνονται, άλλά λέγονται, έν γνώσει οτt δέν γίνονται �Όταν ύποστοuν τόν λο­ γικόν ελεγχον θά διαπtστωθΥ), οτt εΙναι δrιμ.αγω­ γιχαt χενολογίαι, πού τόσον συνrιθtζουν OL πολιτι­ χάντrιδες άσχέτως παρατάξεως . Μέ λύπrιν μ.ου, άλλά χάριν της άλrιθεtας, θά δrιλώσω, οτι τό ΚΚΕ δέν δrιμ.αγωγεί, κατ' αύτόν τόν τρόπο. �Ως έπαγγελματtας δικηγόρος προσπαθώ πά[ 13 1 ]

ντοτε νά. άχολουθώ τούς όρtσμ.ούς της λογtκης . Γ ρά.φω οtχόγρα.φα. χα.ί ά.γορεύω στά. οtχα.στήρια. 6ά.σει της λογιχης . Έκτός έλα.χtστων έξα.φέσεων ούοείς μ.οu δίδει σημ.α.σία.ν. r Ως πολtτιχός όσά.χtς ένεφα.νίσθην μ.έ άλλους στήν τηλεόρα.σιν οέν χα.τώρθωσα. νά όμ.tλήσω λο­ γικώς . Μέ οtέχοπτον, μ.έ τά. γνωστά. «όλοχληρώι � � επετυγχα.να. ι να.ι στ ε . . . » , «τελεtωνετε . . . » χα.tι οεν θεμελιώσω λογικώς τήν γνώμ.ην μ.ου, νά. οtα.τυι πωσω ενα.ν συλλογισμ.ον. rΩς συγγραφεύς εtς ολα. τά. 6ι6λία. μ.ου χρησι­ μ.οποtώ τήν λογικήν. Τούλά.χtστον στήν συγγρα­ φή τών btbλtων μ.ου οέν έπενέbα.tνα.ν Ot Οtά.φοροt α.ύνά.νες ' οιά. νά. μ.οu στερήσουν τό οtκα.ίωμ.α. τοu «όρθώς οια.νοε'tσθα.t» της λογtχης οηλα.οή. 'Έτσι α.tσθά.νομ.α.t τήν tκα.νοποtησtν, οτt � πνευμ.α.τtχή μ.ου έργα.σία. οέν άφίστα.τα.t της λογιχης . 'Από τόν οημ.όσtον 6ίον 6λέπομ.εν χα.θημ.ερtνώς χα.ί τό οtα.πtστώνομ.εν, οτt έχάθη � ήθtχή, έχά.­ θησα.ν τά. έθνtχά. tοεώοη, έχά.θη � λογική. r' Ολα. α.ύτά. μ.έ μ.α.θημ.α.τtχήν ά.χρi6εtα.ν θά. όδηγήσουν στό χειρότερον, έκτός χα.( aν εύρεθη ό aξtος r H γέτης νά. στα.μ.α.τήση τήν θα.να.τηφόρον πα.ρα.χι Ε'tιθ ε. μην. '

,

υ

[ 132 ]

•:•

11

Λ Ο ΙΊ Κ Η

•:•

' Εν τέλεt νά σημεtώσω τήν σχέσtν λογtχης χα( γλώσσης . t H όρθή σχέψtς έχοηλοuταt, οtά τwν λέξεων (γλwσσα) πάντοτε χα( όπωσοήποτε κατά λογtχόν τρόπον . tH παράλογος σχέψtς εΙναt έκτός πραγ­ ματtχότητος , έξωπραγματtχή, οtότt τό λογtχόν εΙναt πραγματtχόν. " Αρα οtά νά γίνεταt κατανοη­ τή ή πραγματtχότης άπαtτείταt ή χρησtς της λο­ γtχης . Άσcραλwς ύπάρχεt τό α'{σθημα, τό όποίον χαλύπτεt τόν χwρον της ζωης τοu άνθρώποu' άλ­ λά χα( τό α!σθημα ώς πνεuματtχόν γεγονός έξη­ γείταt λογtχwς . τά πάντα έξηγοuνταt λογtχwς (οηλ. άπόοεtξtς της ύπάρξεώς των ή της άνuπαρ­ ξ(ας των ή εστω τοu άμcρt6όλοu των έλλείψεt άποοεtχτtχwν στοtχείων) άχόμη χα( ή μεταcρuσt­ χή π .χ. ό Θεός μπορεί νά εΙναt ύπερcρuσtχός, ύπερ6ατtχός, άλλ ' 'όχt ύπερλογtχός . Κατά ταuτα τό Σύμπαν άποτελεί λογtχόν σύνολον. Τό όρθwς οtανοείσθαt έπtτuγχάνεταt, οtά της λογtχης , ή όποία ώς έπtστήμη έξελtσσεταt, άνα­ πτύσσεταt, έμπλοuτ(ζεταt χ.τ.λ. οπως άχρtbwς σuμ6αίνεt, εtς ολας τάς έπtστήμας . Έοω πάντως θά παρατηρήσω, οτt τοuλάχtστον στήν λογtχήν Ot ξένοt ούοέν προσέθεσαν χα( οέν θά χοuράζομαt νά έπαναλαμ6άνω, οτt Ot Άρχαtοέλληνες τά εΙπαν [ 1 33 ]

•:•

Κ Ω Ν �ΤΛ Ν "ΙΊ Ν Ο �

Ι Ι Λ Ε }'" Ρ Η Σ

•:•

ολα τά σχετικά, μέ τήν λογικήν καί τά έξήντλησαν ιιλ ο α. ιι Ο σον οέ ά.φορa τέλος στό γλωσσιχόν στο ι­ χεtον θά πρέπει νά έπισημάνω, οτι ή ιΕλληνιχή γλώσσα έκφράζει τήν ποιοτικώς ύπερτέραν ι Ελ­ ληνική σκέψtν, μέ ά.ναγκαtον έπακόλουθον ή γλώσσα μας νά ά.ποοεικνύεται πρώτη . Δι' α.ύτό προσφυώς ό Κικέρων τήν ά.νεκήρυξε γλώσσαν τών Θεών ( «Περί ρήτορας») εtπών, οτι άν Ot Θε­ οί συνωμtλουν θά έχρησtμοποίουν τήν ιΕλληνικήν γλώσσαν . ι Η ι Ελληνική σκέψις θεωρείται ύπερτέρα έκ τοu ά.ποτελέσματος . Διότι εΙναι ή ιΕλληνιχή σκέ­ ψις , ή όποία προσέφερε στόν άνθρωπον τάς ά.νε­ γνωρισμένας ά.ξίας τοu πολιτισμοu π .χ. φιλοσοφία, έπιστΎ)μαι, λογοτεχνία, θέατρον, ά.θλητισμός κ .τ .λ. Μόνον ιΕλληνtκαί btbλtοθΎ)καt ά.νευρέθησαν, οπου μέσα των έφυλάσσοντο λογοτεχνικά εργα, φιλοσοφικά καί έπιστημοναί γνώσεις . Τέτοιαι bt­ bλtσθΎ)και οέν ά.νευρέθησαν οϋτε μ(α , εtς άλλους ά.ρχαίους λαούς, οuτε ά.νεφέρθησαν εtς συγγρα­ φείς , οτι ύπΎ)ρξαν. Έπt πλέον χα( ώς πρός τήν όρθήν σκέψιν, οιά τούς άλλους λαούς οέν διεπι­ στώθη κάποια ένασχόλησίς των. "Ολοι τωv �γvό­ ouv τfιv λoytκ�v. Κι' 'όχι μόνον στήν Άρχαtαν [ 134 ]

•:•

Η

ΛΟ Ι Ί Κ Ι Ι

•:•

έποχ�ν � στά. ετη τοu Μεσαίωνος , άλλ' άκόμη κα( τώρα θά. ήτο γελοίον νά. προεκά.λει τ�ν προ­ σοχ�ν τοu πολιτισμένου άνθρώπου ή τουρκικ� σκέψις , ή bουλγαρικ� σκέψις , ή νεγρικ� σκέψις κ.τ.λ. ι Η σημασία της γλώσσης , διά. τ�ν έκδ�λωσιν της σκέψεως εΙναι προφαν�ς . Ή σκέψις έξωτε­ ρικεύεται μέ τ�ν γλώσσαν . Μία άνεπτυγμένη σκέψις χρειάζεται άνεπτυγμένη γλώσσα, διά. νά. άποδοθη . Ή άνά.πτυξις εΙναι ποσοτικ� κα( ποιο­ τικ�. Άπαιτοuνται δηλαδ� πολλαί λέξεις , wστε νά. δηλώνουν τά. οντα καί λέξεις tκαναί νά. άπο­ δίδουν διανο�ματα, πού ύπά.ρχουν στόν νοητόν κό­ σμον. Θά. έλέγαμε άνενδοίαστως , διά. τά.ς σχέσεις γλώσσης καί σκέψεως, οτι δίχως σκέψι δέν ύπά.ρχει γλώσσα, άλλά. καί δίχως γλώσσα δέν μπορεί νά. ύλοποιηθη ή σκέψις . Κατά. συνέπειαν δυνάμεθα νά. διαπιστώσωμεν τ�ν ένότητα γλώσ­ σης καί σκέψεως ' άφοu μεταξύ των εχουν στα­ θερό δεσμό άλληλοεξαρτ�σεως . Περαιτέρω χωρίς νά. φύγωμεν άπό τό θέμα μας πρέπει νά. σημειώσωμεν, οτι ή Έλληνικ� γλώσσα (καί κατά. τ�ν aποψίν μας μόνον ή Έλ­ ληνικ�) εΙναι γλώσσα όρθολογική. Έά.ν π .χ. έξε­ τά.σετε τ�ν άγγλικ�ν γλώσσαν θά. έξακριbώσετε, [

1 :3 5

]

•:•

ΚΩ Ν �ΤΛ Ν ΊΊ Ν Ο Σ

Ι Ι Λ Ε 'k:' Ρ Ι Ι Σ

•:•

οτt γλωσσολογtκώς δέν εΙναt γλώσσα, άλλά γλωσσtκόν μ.όρφωμ.α, δtότt δέν εχεt γένη (άρσ. θηλ. ούδ.) στερεΤταt καταλήξεων, κλtσεων, πτώ­ σεων, δtακατέχεταt, άπό έμ.πεφtσμ.όν στήν γρα­ φήν δηλ. γράφεt "Αλφα (Α) τό λέγεt 'Έ'i, καt τό προφέρεt "Oou, καt πολλά άλλα, τά όποtα δεtκνύ­ οuν άτελ� γλώσσαν, πού έπtκρατεΤ δtεθνώς 'όχt λόγcμ τ� ς άξtας της , άλλά δtότt έπt6άλλεταt, άπό τήν 'Αμ.ερtκήν.

[ 13 6 1

20. ΒΟΗ ΘΗΤΙΚΟ Ν ΛΕΞΙΛΟ ΓΙΟΝ

Δ ιΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΤΕΡΑΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΙΝ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ ΠΑ­ ραθέτω ενα σύντομο λεξtλόγtο ορων' πού ιχρησt­ μοποtοuνταt στήν εκφρασtν της σκέψεως . ' Εντός τοu κεtμένοu παρατtθενταt, κατά τήν άνάλuσtν των ζητημάτων κt ' άλλοt οροt. Α ίτημα A/rnμa όvομάzεrα1 κάθε πρόrασJς, rnς όποfας n άλnθεJα δέv άποδε1κvύεrαJ άφ ' έαυrnς. Μέ άλλα ς λέξεJς σrό a/rnμa n άλnθεJά rou δέv εlvaJ άμέσως καrαφαvnς, ωσrε vά γfvεra1 άvαμφ18όλως άποδε­ κrn. Ή άλnθε1α rοϋ ajrιiμaroς xpε1άzεra1 άπόδε1[ 1 37 ]

•:•

Κ Ω Ν �ΤΛ Ν 'ΙΊ Ν Ο Σ

ΙΙ Λ Ε ):" Ρ Η �

•:•

ξ1ν άνπθέτως, πρός τnν άΛnθε1αν του άξ]ώματος, πού ε!ναΙ αύταπόδεκτος.

Α' Α' Α' η η v -r ι α ι η ο-rης ι α ο I

I

I

Aiτfa n α1πον όνομάzεταΙ τό γεγονός, έκ του όποΙ­ ου ύποχρεωπκώς γεvvCιταΙ Ξνα aΛΛο γεγονός, τό όποiον όνομάzεταΙ αiπατόν, δnΛαδn άποτέΛεσμα. 'Εκ τnς aiτfaς προέρχεταΙ n αiπότnς. πού σnμafvεJ τnν ύπάpχουσαν σχέσΙν μεταξύ aiτfov KQl αiπατου.

'Ακ ο λ ο υθία ΆκοΛοvθfα όνομάzεταΙ n κρfσΙς, n όποfα ύποχρε­ ωπκώς προέρχεταΙ έξ aΛΛnς κρfσεως, πού καΛεΤταΙ Λόγος (ό όποiος δέν άποτεΛεΤ πάντοτε τnν πραγ­ μαπκn aiτfaν). Έπομένως n άκοΛοvθfα εΙναΙ μfa κρfσΙς, τnν έγκvρότnτα τnς όποfας Baσfzoμεv εiς aΛΛnν n aΛΛας κρfσεΙς, πού ον ε!ναΙ άΛnθεΤς, εΙ­ ναΙ άΛnθnς KQl n άκοΛουθfα

Π.Χ.

n αύξnσΙς τiJς

θερμότnτος του ϋδατος ΞχεΙ ώς άκοΛοvθfαv τnv έξάτμΙσfν του.

' Αλληγορία Ή άΛΛnγορfα (aΛΛος+άγορεύω) ε!ναι τρόπος έκφράσεως, κατά τόν όποΤον aΛΛα ΛέγεΙ κάποΙος κaf aΛΛα έννοεJ. Στnν άΛΛnγορfαν ai δΙά του Λό-

ι 1 3s J

•:•

Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

γου έκφερόμενα1 tvνo1a1 εJνα1 πραγμαπκώς δJά­ φοpοl rών έκφραzομένων φαJνομενJκώς π.χ. κλασ­ σJκόv παράδεJγμα άλλnγοp1ών lχομεν σrούς πεpl­ φnμους μύθους rov Αiσώπου, σrάς λαiκάς παροJ­ μfας κ. r.λ

' Αμφ ι βολία Άμφ18ολfα όvομάzεrα1 rό δ1ανοn πκό γεγονός, κα­ rά rό όποiΌν n σκέψ1ς rαλανrεύεrα1, μεrαξύ καrα­ φάσεως κaf άρνnσεως ένός συμπεράσμαrος. Δlα­ φέρεJ άπό rnν άμφJσΒnrnσJ, δ1όπ aύrn σnμαίνε1 aπopplψJv, ενος συμπερασμαrος. '

I

r

I

I

'Ανά γ κ η Ά vάγκn καλεirα1 «rό μn ένδέχεrα1 aλλως» ('Apl­ σrorέλnς) n καr' aλλnν lκφpασJν «rό μn aλλως δύναrα1 γενέσθα1» δnλαδn όπδnποrε συμ8αfνε1 υποκεπα1 σrnv αρχnν rnς aνaγκaJornroς, κara rnν f

l

I

'

I

-

'

I

I

I

όποfαν n σχέσJς airfoυ κaf aiπarov (άποrελέσμα­ rος) εJνα1 άναπόφευκrος. Οί Άρχα1οέλλnνες δJε­ rύπωσαν ολα οσα σnμαfνε1 ή άνάγκn. Ό Δnμόκpl­

rος (Άp1σrοrέλnς: «nεpf zώων γενέσεως» 789, Β, 2) «πάνrα άνάγκn εiς άνάγκnν οJς xpnra1 ή φύ­ σJς». Ό Πλάrων (« Τίμα1ος» 48 Ε) θεωρεi rnv άνά­ γκnν ώς δnμ1ουργόν rών δvrων μαzί μέ rόv νοvν, [ 1 39 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Π Λ Ε 1Ί> Ι- Ι Σ

•:•

πού συνενοuται μέ τnν άνάγκnν: «n τοuδε TOU κό­ σμου γένεσις έξ άνάγκnς τε καf vou συστάσεως έγεvvnθn». Έκτός τώv έπιστnμόνων καf τών φιλοσόφων έπεκράτει στnν 'Αρχαιότητα n άvτfί\nψις, δrι n άνάγκn κυριαρχεi έπf πάντων. Σχεrικώς ε!ναι γνω­ στn n ρήσις: « Ά νάγκα καf Θεοf πεfθονται» δnλ στnν Ά νάγκnν ύπακούουv καf oi Θεοf. ,Ο Σιμωvf­ δnς άπεφάνθn, δrι τnν Ά νάγκnν, ούτε οί Θεοf μποροuν νά ποί\εμnσουν: « 'Α νάγκα δ' ούδέ Θεοf μάχονται» ένi;J πρώτοι oi Όρφικοf άνεκnρυξαν τnν Ά νάγκnν εjς Θεότητα (μnτnρ τnς Εiμαρμένnς καf σύzυγος τοu Δnμιουργοu). 'Εν πάσn περιπτώσει

στnν ί\ογικnv οί Στωϊκοf (Διογένης Λαέρrιος: «Βfοι φιλοσόφων» Ζ, 75) έθεώρουν καf όρθώς δrι: «Λογικώς άναγκαiον» εlναι έκεivο τοu όποfου τό άντfθετοv εlναι ψευδές. νΕτσι διετυπώθη n Λεγο­

μένη άναyκαfα άί\nθεια n άναγκαiον συμπέρασμα, πού εlναι πρότασις τnς όποfας n άντfθετος εlvαι ψευδnς καf n τεί\οί\οyικn άνάyκn. πού όρfzει Ξνα μέσον δι ' Ξνα σκοπόν. Έπf τnς άvάγκnς Βασfzεται τό σύστημα τnς αjrιοκρατfας (n δόγμα άνάγκnς) πού έγκαθfδρυσε τnν υποταγnν των παντων, εις συγκεκριμενας αιrιΙ

f

I

-

I

[ 1 40 ]

!

I

!

I

•:• Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

ας άvαγκασπκώς. τά άποrελέσμαrα παράγοvrαJ υποχρεωπκως απο απ1α. t

.._,

'

/

'/

Ό πρώrος πού δ1εrύπωσε αύrά εivα1 ό ΛεύκJπ­ πος, ό όποiος εiπεv δπ ούδέv γfvεra1 rυχαfως, άΛΛ ' δι1α δnμ1ουργοvvrαJ άπό μfαv αirfav (άπό κά­ ποJοv ι1όγοv) καf άπό rnv άvάγκnv: «Ούδέv χρnμα μάrnv γfvεrα1, άλι1ά πάvrα έκ Λόγου rε καf ύπ ' άvάγκnς» («Προσωκραπκοf» Β2Δ).

'Αναλογ ι σμός Ά vαλογ1σμός Λέγεrα1 ό σrοχασμός, ό δJαι1ογJ­ σμός, έκ rov άvαλογfzομα1 πού σnμαfvε1 σκέπrομα1, σrοχαzομαι /

'Αναίρεσ ι ς rH άvαrροπn έvός έπJχεJρnμαrος όvομάzεrα1 άvαf­ ρεσJς. Καrά rαϋra rό έπfρρnμα άvα1pεπκώς σnμafvε1 αρvnπκως. '

-

'Αναλόγισμα Ά vαι1όγJσμα εivα1 rό συμπέρασμα, πού συvάγεrα1 έκ rnς παρα8οι1nς (συγκρfσεως) πvός πρός Ξrεροv.

'Αν θυ π όστ ασις Ά vθυπόσrασ1ς όvομάzεrα1 rό κρfvε1v καf συμπε-

[ 141 ]

•:•

Κ Ω Ν �ΤΛ Ν ΤΙ Ν Ο Σ

Π Λ R 'r" Ρ ΙΙ Σ

•:•

ραfνειν όχι Βάσει τιiς iδfας ύποστάσεως, άλλ ' έξ άνπκειμένου. Ά ντfθετος τιiς άνθυποστάσεως εΙναι n ένδιάθεσις (ένδιάθετος λόγος) n όποfα Βασfzε­

ται aτόν έν διανοf9 (ένδόμυχος) εύρισκόμεvον λό­ γον. tH άνθυπόστασις, μέ μfαν Λέξιν σnμαfvει άνπκειμενικοτnς. /

' Αντιδιαστολ ή Ά νπδιαστο?ιn ε!ναι n συναγωγή έwοfας έκ τιiς άvπθέτου τnς, δn?ιαδή δταν κάποιος iσχυρfzεται μf­ αν aποψιν, ή όποfα iσχύει δι ' δσα άναφέρει συμπε­

ραfνομεν έξ άνπδιαστο?ιιiς, Q[J n aποψfς του δέν ίσχύει, δι ' δσα δέν άναφέρει Έν χρήσει συνήθως εΙναι τό Λεγόμενον «έξ άvπδιαστο?ιιiς έπιχεfpnμα» π.χ. άπαγορευομένnς τιiς εiσόδου άvn?ιfκων είς νυκτερινά κέντρα συνάγεται έξ άνπδιαστο?ιιiς, δπ έπιτρέπεται n ε]σοδος aτούς ένn?ιfκους n ά?ι?ιοιώ­ πκα όπδήποτε ίσχυριzόμεθα διά κάπ, δέν iσχύει δJ ' afιfιo ΠΟύ άπεσ1ωπήσαμεν. Τό άντfθετον συμ8αfνει στήν άνα?ιογfαν.

' Αvη κείμεvοv - ' Αvη κει μεv ικ ότ ης Ά νπκεfμενον καλείται τό πραγμαπκόv περιεχόμε­ νον τών παραστάσεων. Κατά ταίJτα άνπκε1μενικό-

[ 1 42 ]

•:•

ΙI

ΛΟ ΙΊ Κ Η

•:•

τnς σnμαfνεΙ πραγμαπκότnς. τό έξ άνπκεΙμένου εΤναΙ τό άλnθές.

' Αντιλεγόμεν ον Ά νπλεγόμενον καλεΤταΙ, κάθε π τοίJ όποΙου άμφΙ­ σΒnτεΤταΙ ή άλήθεΙα.

' Αντίληψις Ά ντfλnψΙς όvομάzεταΙ ή γνώσΙς τώv ύπαρχόvτων

στήν συνεfδnσΙν στοΙχεfων.

' Αντιλογικ ός Ά νπλογΙκά όνομάzοvταΙ τά φΙλοσοφΙκά συστήμα­ τα, τά όποfα άρνοuvταΙ τήν ύπεροχήν τnς λογΙκnς στήν λύσΙν τών προΒλημάτων τοίJ κόσμου π.χ. αϊσθnμα, ένόρασΙς, φαvτασfα κ. τ.λ

' Αντι νομία Ά νπνομfα καλεΤταΙ στήν λογΙκήν τό φαΙνόμενον, κατά τό όποΤον άνπφαπκαf προτάσεΙς δύνανταΙ vά ύποστnρΙχθοίJν iσοδυvάμως δΙ ' έπΙχεΙρnμάτων. Ό Ζήνων ό Έ?Jεάτnς άναγνωρfzεταΙ ώς πρώτος με?Jε­ τnτής τnς άνπνομfας,

τήν όποfαν άνέλ υσαν

έκτενώς oi Σκεππκοf, oi ΣοφΙσταf κaf iδfως ό Πρω­ ταγόρας, ό όποΤος ώμf?Jnσε, δΙά τούς «άνπνο[ 1 43 ]

μούντας Λόγους» πού σnμαfνουν, οπ δ1ά κάθε π μπορούν νά ύποστnρ1χθοvν δύο άΛΛnΛοσυγκρουό­ μεναJ άπόψεΙς. Σχεπκώς οί Σκεππκοf άνέπτυξαν τούς «iσοσθενεΤς Λόγους» n τήv όνομαzομένnν iσοσθένεΙαν έκ TOU Ϊσος+σθένος (δύναμΙς) πού εJ­ ναΙ n iδJότnς του Λόγου νά παρουσΙάzn, ώς έξ Ϊσου άΛnθεΤς δύο άvπθέτους άπόψε1ς.

' Αντιστοιχία Ά νπστοΙχfα σnμαfνεΙ τό vά Υστατα1 κάπ (πρόγμα, γεγονός, έννοΙα κ. r.λ) άκρΙΒώς, άπένανπ aΛΛου. Στήν έvvοΙαν τiiς άνπστοJχfας ΒασfzεταΙ n ΛογΙκή έξάρτnσJς, κατά τήν όποfαν εiς lv συγκεκρΙμένον α]πον όφεfΛετα1 (άνπστοΙχεi) lv συγκεκρ1μένοv άποτέΛεσμα.

' Αντι στροφή Άνπστροφή σnμαfνε1 τήν μεταΒοΛήν κρfσεων, ωστε το κατnγορουμενον να γ1νεταΙ υποκε1μενον κaf rό ύποκεfμενον κατnγορούμενον. Ίδ1απέρως άνπστροφή, κατά συμ8ε8nκός όνομάzετα1 στήν ΛογΙκnν n ανπστροφn, κατα rnν οποΙαν το ποσον τnς νέας κρfσεως δΙαφέρεΙ TOV ποσοu τiiς άνπστρε­ φούσnς π.χ. οΛα τά δένδρα εJναΙ φυτά - κάπο1α φυτά εJνα1 δένδρα. 'Εδώ rό ύποκεfμεvον εJναΙ μέη

I

Ι

r

Ι

!

Ι

I

I

[ 1 44 ]

I

I

r

f

Ι

Ι

Ι

Ι

.._

•:•

Η

ΛΟΓ Ι Κ Η

•:•

ρος του κατnγορουμένου n κάποια φυτά εlναι δέν­ δρα - δλα τά δένδρα ε!ναι φυτά. 'Εδώ τό κατnγο1' , ρουμενον ει ναι μερος του ανπκειμενου. ,

_

,

,

'Αvτίφ ασις ii άvη φα η κή άvτίθεσις

Ά ντίφασις n άνπφαπκn άντίθεσις καλεiται zεuγος ' ' , 1' εννοιων n κρισεωv, εκ των οποιων n μια ειναι '

-

v

'

-

r

r

όρνnσις τnς όλλnς, μέ άναγκασπκnν συνέπει­ αν, δταν τίθεται n μία νά αίρεται n όλλn π.χ. zών ,

- νεκρος.

'Αvτίφρασις Ά ντίφρασις λέγεται n άλλαγn (μετάπτωσις) τnς έvvοίας τnς iδίας λέξεως στnν άντίθετόν τnς lννοιαν. Στnν άντfφρασιν περιλαμΒάνεται τό pnτoρικον σχnμα του ευφnu1σμου. /

�

�

'

-

'Αξία , ά ξιολογία Άξία λέγεται όπδnποτε iκανοποιεi μίαν άνάγκnν. Κατά μίαν δ1αίρεσιν αi άξίαι διακρίνονται εiς λογι­ κός, nθικάς καί αiσθnπκάς. Κατά μίαν iεράρχnσιν αi άξίαι κατατάσσονταJ εiς μεταφυσικός, nθικάς, αi­ σθnπκάς, λογικός, οiκονομικάς. Ή έπιστnμn n όποία εχει ώς άνπκείμενον τάς άξίας όνομάzεται ά&ολογία (άναλύει τάς άξίας, τάς έκπμii ποιο[ 145 ]

πκώς, rάς άπαp1θμεΤ κ. r.λ) καf άπεσπάσθn, άπό rήν γνωσJοι1ογfαν, rnς όποΙας άπεrέΛε1 κι1άδον.

' Απαγωγή ε ί ς άτο π ο ν ii ε ί ς άδύνατον

'Απαγωγή εiς aroπov n εiς άδύναrον εΤνα1 n άπό­ δε1ξ1ς n ΒεΒαΙούσα rήν άΛήθε1αν μ1ός προrάσεως πι1αγfως, δnι1αδή δJά rnς άποδεfξεως rou ψευδούς rnς άνπθέrου rnς προrάσεως. Καrά rήν άπαγωγΙ­ κήν άπόδε1ξ1ν άποδε1κvύομεν rήν όρθόrnrα μ1ός προrάσεως, δ1ά rnς άποδεfξεως rou Λάθους rών άνπφαπκών, πρός έκεfνnν προrάσεων. Ή άποδεJ­ κπκή αύrή μέθοδος χρnσJμοποΙεΤrαJ κυρfως σrά μαθnμαπκά. Δ1ά νά άποδεfξωμεν rήν άΛήθε1αν ένός γεγο­ νόrος, μ1ός iδέας, μ1ός καrασrάσεως κ. r.λ δεχόμε­ θα ώς άΛnθn rά άνrfθεrά rων. Καrόπ1ν άποδεJκνύ­ ομεν, δπ αύrά εΤνα1 ψευδή καf άναγκασπκώς συ­ νάγομεv, δπ rό γεγονός, n iδέα, n καrάσrασJς κ. r.λ πού δ1εrυπώσαμεν εΤvα1 όρθή π.χ. δ1ά νά άποδεfξωμεv δπ n Σει1ήνn δέv καrο1κεΤrαJ, ύποθέ­ rομεν ώς άι1nθές rό άνrfθεrον καf Λέγομεv, δπ n Σει1ήνn καrο1κεΤrαι Af συνέπε1α1 rnς ύποθέσεώς μας εΤνα1 άνrfθεrο1, πρός rήν άι1ήθεJαν, δ1όπ σrήν Σει1ήνn δέν ύπάρχε1 όξυγόνον άπαραfrnrον δ1ά rήν δJαΒfωσJν. 'Εφ ' δσον ΛοΙπόν αf συνέπεJαJ rnς

[ 146 ]

•:• Η

Λ Ο Γ Ι Κ Ι-1

•:•

ύποθέσεως, πού έλάΒομεν ώς άλnθn εJναΙ ψευδεiς συμπεραfνεrαΙ, δπ ή άνrfθεrος aποψΙς (ή Σελήνn καrοΙκεirαΙ) δέν άλnθεύεΙ, (εlναΙ arοπος) aρα άvα­ γκασπκώς ε!vαΙ άλnθής ή άνrfθεrος aποψΙς, δπ

δηλαδή ή Σελήvn δέv καrοΙκεirαι

' Απ ό λυτον 'Απόλ υrον εlναΙ rό μή Ξχον ούδεμfαν σχέσΙv, πρός όποΙοδήποrε aλλο.

' Αποφορ ά Άποφορά καλεirαΙ σrήν λογΙκήν ό άποκλεΙσμός roiJ έrέρου, καθώς όρfzεΙ ό ΆρΙσrοrέλnς («Μετα­ φυσΙκά» 1 046 Β, 1 5): «ή γάρ σrέρnσΙς ή πρώrn rό

ένάvποv, αϋrn δ ' άποφορά θαrέρου».

" Αρα Τό aρa ε!vαΙ σύνδεσμος συμπερασμαπκός πού σn­ μαfvεΙ «Καr' άκολουθfαv rώv λεχθένrωV» n «συμφωνως προς rα προnγουμεvα» n «επομεvως» καΙ I

I

Ι

Ι

,

f

I

I

συνδέεΙ rό σύvολοv rών προrάσεωv, πρός rό συναγομενον συμπερασμα. ,

' Αρχή

-

I

'Αξίωμα

'Αρχή, a!Jλως άξfωμα, σrήν λογΙκήν ΚαλεirαΙ πόσα [ 1 47 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Π Λ E l" l">J·-1 �

•:•

αύταπόδεΙκτος πρότασΙς, δnλαδή άρχή n άξfωμα εlναΙ μfα πρότασΙς, πού δέν άποδεΙκνύεταΙ, δΙ ' aλλων προτάσεων καf θεωρεΤταΙ άναμφfΒολος. ΑΙ λογΙκαf άρχαf n τά λογΙκά άξΙώματα εJναΙ καταφα­ νεJς άλήθεΙαΙ, αΙ όποΤαΙ συλλαμΒάνονταΙ ύπό τnς νοήσεως καf έξ αύτών μπορεΤ νά προέλθουν όρθαf κρΙσεΙς. ,

Γνώμη Γνώμn ε!ναΙ ή aποψΙς πού έχεΙ ό συγκεκρΙμένος aνθρωπος, δΙά συγκεκρΙμένο ν θέμα. 'Ά ν πρόκεπαΙ δΙ ' ΟΠΟψΙν πού έχουν οΙ περΙσσότεροΙ n ή ΚΟΙνωνfα, τότε αύτή λέγεταΙ κοΙνή yvώμn. ή όποfα μπορεΤ νά σχnματfzεταΙ πραγμαπκώς π.χ. κατά τόν πόλεμον του 1 940, δπου ή ΈλλnνΙκή έθνΙκή ΚΟΙνωνfα nτο έναντfον τών 'Ιταλών n φαΙνομενΙκώς δΙαμορφουμέ­ vn άπό τά Μέσα ΜαzΙκnς ΈπΙκοΙνωνfας καf iδfως άπό τήν τnλεόρασΙν. Ή πραγμαπκή ΚΟΙνή γvώμn εΙ­ ναΙ άΛnθής, ένφ ή φαΙνομενΙκή ψευδής.

Γνώσις (έκ τ οϋ γιγνώσ κει ν ) ΓνώσΙς εlναΙ ή κατανόησΙς τοΟ όπδήποτε πού

πραγματοποΙεΤταΙ: α) άπό μαρτυρfας n έμπεΙρfαν (ΙστορΙΚή γνώσΙς), 8) άπό έρευνα άρΙθμών n σχn­ μάτων (μαθnμαπκή γνώσΙς), γ) άπό λογΙκούς συλ[ 1 48 ]

•:•

Η

ΛΩ Γ Ι Κ J I

•:•

Λογισμούς (φιΛοσοφικn γνώσις) καf δ) άπό rά αi­ σθnμαrα (αiσθnμαrικn γνώσις). ,Η γνώσις άποrε­ fιεj rnν πvευμαrικnν Βάσιν rou ποΛιrισμοu� rnς rε­ χνοΛογfας καf rnς nθικnς.

Διαλεκτική ΔιαΛεκrικn όνομάzεrαι n πορεfα rnς σκέψεως� πρός καrανόnσιν rών όvrωv. A ύrn n πορεfα συvn­ θως γfνεrαι, διά rnς μεθόδου rών έρωrαποκρfσε­ ων� rnv όποfαv ήκοΛούθει ό Σωκράrnς. Έκεjνος που εγνωριzε να ερωrQ και να απανrQ rov απεκα'

'

I

'

'

-

Ι

'

'

-

Ι

'

I

Λουv διαΛεκrικόv: «rόν δ' έρωrόν καf άποκρfνε­ σθαι έπισrάμεvον aΛΛο rι σύ καΛεjς n διαΛεκrι­ κόν» (ΠΛάrων: «ΚρατύΛος» (390 C). Έπfσnς διά riiς διαΛεκrικiiς μεrαΒαfvομεv άπό rό γεvικόv, σrό μερικόv καf άνrισrρόφως (ΠΛάrωv: «Σοφισrnς»

253 C) καf συγκεκριμένως άπό rάς γενικωrέρας έvvοfας καrαΛnγομεν, σrό άrομικόν� rό όποjοv δέν ύφfσrαrαι περαιτέρω διαfρεσιν. Κατά rnν δια­ Λεκrικnν έπιΒάλλεrαι n έξέrασις όποιουδnποrε θέ­ ματος νά πραγμαrοποιnrαι Βάσει rnς Λογικiiς (άρ­ χαf, κανόνες κ. r.λ). 7δρυrnς rnς διαΛεκrικnς θεω­ ρεjrαι ό Ζnνων ό ΈΛεάrnς. [ 1 49 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Π Λ Ε rΊ> J Ω :

•:•

Διαλληλία ίi δι άλληλος κύ κλος

,Η Δ1αλλnλfα n δ1άλλnλ υς κύκλος εlvα1 έσφαλμέ­

vος τρόπος άποδεfξεως, δ1όπ προϋποθέτε1 τό άπο­ δεJκτέοv (αύτό πού πρέπε1 vά άποδεJχθn) ώς δε­ δομένον. ,Επομένως n δ1αλλnλfα άποτελεi έλαττω­ μαπκόν τρόπον άποδεfξεως. Όνομάzετα1 δJαλλn­ λfα, δ1όπ άποδε1κνύε1 «δJ ' άΜ.ήλωv» π.χ. iΊ άσπJρf­ νn ε!να1 παυσfπονον, δ1όπ σταματά τόν πόvον. ,Η άσπ1ρfνn σταματά τόν πόνον, δ1όπ ε!να1 παυσfπο­ νον. Στό άνωτέρω παράδε1γμα n άσπ1ρfνn, δ1ά νά σταματα τον πονοv εvνοεπα1, οπ εχε1 παυσ1ποvοv iδ1ότnτα, πού πρέπε1 νά άποδε1χθn. Στ.ήν δJαλλnλf­ αν ομως δέv έξnγnταJ, λογJκώς τό σταμάτnμα του πόνου, άλλ ' έκφέρετα1 παραδεδεγμένο ν, μέ δJαψο­ ρεπκάς λέξε1ς. 01 δύο opol τnς δJαλλnλfας ε!vαJ άλλnλοαvπ­ καταστάσJμΟJ, δnλαδ.ή μπορουv άμφότερο1 νά έκλnφθουv ώς προτάσε1ς καf ώς συμπέρασμα π.χ. n άσπ1ρfνn σταματά τόv πόvον, δ1όπ ε!να1 παυσf­ πονον καf n άσπ1ρfνn ε!να1 παυσfπονον δ1όπ στα­ ματ9 τόv πόνον. ,Ο τρόπος αύτός συΜογ1σμου κα­ ΛεiταJ «ψαυλος κύκλος». ....,

,

,

,

Αν

t/

ν

'

Δι άλογος ,Η ένέργε1α του συvομ1λεiv μεταξύ δύο τούλάχ1-

Ι t5o J

•:•

Λ< > Γ Ι Κ Η

1-Ι

•:•

στον προσώπων. Κατά τουτον έκ περιτροπής oi μετεχοντες εκφερουν τnν αποψ1ν των, τnν στοJχεJο/

'

/

/

'/

/

/

θετουν n έΠJΧεJρnματολογουν ύπέp αύτnς.

Δι φορούμενος συλλογισμός Δ1φορούμενος εΤνα1 έκείvος ό συλλογ1σμός του όποfου ό μέσος δρος lχε1 δύο σnμασfας.

Δόξα , Δοξασία, Δό κ ησις Ή δόξα, δοξασfα, δόκnσ1ς (έκ του δοκέω) εΤνα1 γνώμn άπολ ύτως ύποκεJμενJκή, δfχως άνπκεμενJ­ κόν κυρος, καθόσον δέν lxεJ άποδεJχθn ή άλnθεfα

τnς. Ή δόξα, δοξασfα, δόκnσ1ς ώς γνώμn περf

ένός πράγματος μπορεί vά εΤvα1 άλnθής n ψευδής καf έσχnματfσθn ούχf δ1ά λογ1κnς μεθόδου.

ΕΙδος - Ε ί δο π οιός διαφορά ΕΤδος όvομάzετα1 κάθε lwo1α, πού περ1λαμ8άνετα1 ατό πλάτος aλλnς έwοfας, ή όποfα καλείταJ γένος

καf άπό τήν όποfαν δ1αφέρε1 μέ τήv προσθήκnν vέ.

ου γvωρfσματος π.χ. πτnvόν, άρπακπκόν, Ιέραξ. νΕτσ1 λο1πόν ή iδfα lwo1α εΤνα1 εΤδος ώς πρός τήν

υπερκε1μενnν κα1 γενος ως προς τnν υποκε1μενnν. ,

/

/

/

,

/

/

t

/

Συγκεκρ1μέvως ατό παράδε1γμά μας ή lwo1α [ 15 1 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Π Λ Ε l"Ι> Η Σ

•:•

άpπακπκόv εJvαJ εJδος ώς nρός rnv έvvoJαV nrn­ vόv καf γέvος ώς πρός rnv έvvoJαv Ιέραξ. Τό vέov γvώρ1σμα (iδ1αfrεροv χαρακrnρJσΠ­

κόv) μέ rό όnoiov εv εlδος ξεχωρfzεl άπό rά dι)ι)α εfδn rou jδfου γέvοvς (nrnvόv - άρπακπκόv) κα­ ι1εirαJ εjδοποJός δ1αφορά πού έvδέχεrαι vά άποrε­ ι)έσn rήv Βάσιv δnμ1ουργfας γέvοvς έξ ο& σχnμα­ rfzεrαι dι)ι)οv εJδος (nrnvόv - άρπακπκόv - Ιέραξ).

Ε ί κοσία fjκασfa (έκ rou εjκάzειv

=

έκφράzω δJ ' εjκόvωv

Π.Χ. εjκασπκαf rέxvαJ nrOJ zωγρaψJKrJ, γn VΠΠKrJ, άρχιrεκrοv1κn καf σvμπεραfvω) καλεirα1 ή σvμπεr r ρασμαπκn γvωμn, n οπο1α κaron1v μπορει vα απο/

/

/

/

-

'

'

δεJχθn άι1nθής n ψευδής.

' Ε κφορά 'Εκφορά (έξω φέρειv) καλεirα1 έπf έvvοιώv ή έξω­

rερfκευσJς

rωv,

δJά ι)έξεωv προφορΙκώς n

γραπrώς. Καr' έπέκrασιv έκφορά σnμαfvε1 γvωσro­ nofnσJv, κoJvonofnσιv, άvαφοράv δ1αvοnμάrωv.

'Ένδε ιξις

r H έvδε1ξ1ς εlvα1 έι1εγκπκόv σro1xεiov, έκ rou [ 1 52 ]

•:• Ι-Ι Λ Ο Γ Ι Κ Η

•:•

όποίου δυνατόν νά άποδειχθn κάτι ώς άλnθές. tΕπομέvως n ένδειξις δέν iσοδυvαμεϊ μέ άπόδειξιν.

'Ενδεχόμενον Ένδεχόμενον λέγεται κάθε τι, πού ύπάρχει ώς εΙ­ ναι δχι άvαγκαστικώς, άλλά ε!vαι δυνατόν vά μnν ύπάρχn καθόλου n νά ύπάρχn διαφορετικώς. τό έvδεχόμενον άντπfθεται ατό άναγκαϊον.

'Ένδ οξα (τά) τά ένδοξα (ούδέτερον aτόν πλnθυvτικόv ούσιαστι­

κοποιnθέvτος έπιθέτου) έχρnσιμοποιοϋντο ύπό τοϋ 'Αριστοτέλους, ώς δρος τnς λογικnς καί σnμαfνουν πιθανούς λόγους, πού γενόμενοι κοιvώς δεκτοί κάνουν παραδεκτnν μfαν κρίσιν. Συνnθnς n έκφρασις «ένδόξως συλλογίzεσθαι» δnλαδn συλ­ λογισμός συμφώνως, πρός τnν ΚΟιvnν άντfλnψιν (δοξασίαν) τώv άνθρώπων («τά δοκοϋντα ΠQσJν»). 'Εδώ τό ένδόξως άντπfθεται, πρός τό άλnθώς.

Ένδοφασία

tH ένδοφασία ε!ναι έσωτερικn όμιλία, n όποία

πραγματοποιει ται υπο του ατομου εντος του εαυ,..,

t

,

�

,

,

'

,

"""

(

τοϋ του, άνευ έξωτερικnς έκδnλώσεως (προφορι­ κός λόγος, χειρονομίαι

κ. τ.λ).

[ 1 53 ]

,Η έvδοφασία πού

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Π Λ Ε Υ" Ρ Η Σ

•:•

ΚΙνεi τnν σκέψΙν σΙωπnρώς, ΒασfzεταΙ, έπf τiiς μνn­ μnς (άναπόΛnσΙς παραστάσεων) καf έπf τiiς φαντα­ σfας (φαντασπκαf εiκόνες) καf έάν χρnσΙμοποΙii τnν Λογικnν, όδnγεi εiς όρθάς θέσεΙς.

' Ενόρασι ς ,Η ένόρασΙς εΤναΙ γνώσΙς πού άποκτόταΙ δΙ ' άμέ­

σου έπΙΚΟΙνωνfας μέ τnν πραγμαπκότnτα, τnν άΛn­ θεΙα δnΛαδn, δfχως τnν μεσοΛάΒnσΙv τiiς δΙαvοfας n τώv αiσθnσεων.

Έ πι φορά 'IHδn άπό τnν έποχnν τών Στωfκών τό συμπέρα­ σμα τοv συΛΛογΙσμοD καΛεiταΙ έπΙφορά, έκ τοv έπΙφέρω, πού σnμαfvεΙ φέρω (προκαΛώ) ώς άποτέ­ Λεσμα n έπακόΛουθον.

Έτεροίωσις ,Ετεροfωσις στnν Λογικnν εΤναι n διαφορά μεταξύ έwοιώv κατ ' ούσfαv (εiδοΠΟΙός δΙαφορά) n κατά συμΒεΒnκός (γεγονός).

Εύφημισμός ΕύφnμΙσμός καΛεiταΙ n χρiiσΙς καΛών Λέξεων, δΙό τnν αναφοραν κακων πραγματων π.χ. ο φονευς ,

'

/

.....

[ 1 54 ]

/

t

/

•:•

Η

Λ U Ι Ί ΚΗ

•:•

τοv πατρός του όνομάzεται κατ' εύφnμισμόν φιλο­ πάτωρ, ό τρικυμιώδnς ώκεανός λέγεται κατ ' εύφn­ μισμόν fjρnνικός κ. τ.λ

Θεωρία Θεωρfα καλεiται ή παρατnρnσις ή γενομένn διά τiiς νοnσεως. Κατ ' aλλnν lκφρασιν θεωρfα ε!ναι ή

διά του πνεύματος κατανόnσις του παντός.

' Ιδέα , Ίδεα τ όv , ' Ι δεώδες 'Ιδέα, κατά τόν Πλάτωνα («Εύθύφρωv») καl1εiται ή ούσfα τών άνrικειμένων. Πρfν άπό τόν Πλάτωνα ό Δnμόκρπος, ό Ά ναξαγόρας κ.ii. άπεκάλουv jδέας, τά aτομα έκ τώv όποfωv άποτελεiται ό κόσμος. 01 Jστορικοf Ήρόδοτος, Θουκυδfδnς κ.Ο. ώvόμαzον jδέα τόν τρόπον, διά του όποfου πραγματοποιεiται κάrι. Κατά τούς f!πποκραrικούς jδέα έσnμαιvε τnν μορφnν τών άνrικειμένωv. fΥπάρχουν καf aλλαι άπόψεις περf jδέας π.χ. τών Πυθαγορεfων, τών Στωϊκών, τοv Πλωτfvου κ. r.λ Συμφώνως πρός τnν λογικnν jδέα θεωρεiται πάν τό συλλαμΒανόμενον, διά τοv νοός. fΟrιδnποτε τέλος άνrιστοιχεi πρός συγκεκριμένnν jδέαv καλεiται jδεατόν καf όrιδn­ ποτε άποτελεi ύπέρτατον ύποδειγμαrικόν πρότυπον όνομάzεται jδεώδες.

[ 1 55 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤ Α Ν ΊΊ Ν U Σ

Ι Ι Λ 1�� Υ Ί> Η Σ

•:•

Ίσοσθέvει α opa «ΟνrινομJα» r

'

'

Κριτικ ή KplΠKn εlνaJ n fκανόrnς roίJ άνθρώnου νά έρευνα όρθώς rό όπδnnοrε. rH όρθn κρfσJς ΛέγεrαJ Kplrι' nακn, rnν ono1aν μποpε1 να ασκnσn καnο1ος εn1 '

'

r

'

-

'

'

'

'

'

νrός θέμαrος n.x. κp1rικn lργων rέχνnς, κp1rικn φJ­ ΛοσοφJκών άnόψεων, κp1rικn έμφανfσεως κ. r.λ Φυσ1κά nροϋποθέσε1ς άσκnσεως όρθfiς κp1rικfiς 1'

ε1 να1 n ανπκεJμενJκοrnς. r

'

'

Κυριολεξία Κυp1ολεξfα όνομάzεrα1 n xpfiσ1ς rών Λέξεων, μέ rnν κυρfαν aύrώv σnμaσfav. :4 vrfθεroν rfiς κυρJο­ Λεξfας εlνaJ n μεrαφορά. Kar' aλλnν δJαrύnωσJν κυp1ολεξfα εlνα1 n xpfiσ1ς rώv Λέξεων μέ rnv άκp18fi rων σnμaσfav. Ρnμαπκός rύnος: κυρJο­ Λεκrώ.

Λέξις Λέξ1ς όνομάzεrα1 ό φθόγγος n rό σύνολον rώv φθόγγων, πού δnλώνουν κάno1av lvvo1av. [ 1 56 ]

•:•

Η

ΛΟ ΓΙΚ Η

•:•

Λογι κ όν ΛογΙκόν όνομάzεrαΙ ή ορθή σκέψΙς, πού δΙαφορο­ ΠΟΙεirαΙ n άνrπfθεrαΙ σrό nθΙκόν KQJ σrό ψυσΙκόν.

Λογι κότ ης ΛογΙκόrnς εJναΙ ή iδΙόrnς roίJ λογΙκοί] n άλλως rό γνώρΙσμα roίJ λογΙκοί] roίJ συμφώνου δnλαδή,

πρός rήν οpθήν σκέψΙν.

Λόγος Λόγος λέγεrαΙ ή άvωrέρα πνευμαπκή δύναμΙς, έκ rfiς όποfας προέρχεrαΙ ή ορθή σκέψΙς.

Λογότρο π ος Ό λογόrροπος ε!ναΙ σύvrομος rύπος συλλογΙ­ σμοί], δΙό roίJ όποfου άποφεύγεrα1 ή έπανάλnψ1ς

προrάσεων γενομένου δεκrοίJ, Q[J άν ύπάρχn rό

πρώrον συνάγεrαJ rό δεύrερον π.χ. άν zfj ό άνθρω­

πος (πρώrον), άναπνέε1 (δεύrερον).

Μ εταφορά Μεrαφορά ε!ναι ή rροπ1κή χρiiσ1ς λέξεων, καrά

rήν όποfαν af λέξεΙς δέν λαμ8άνονrαι μέ rήν κυ­

pΙολεκπκήν σnμασfαν, άλλ ' έκφέρονrα1 καrά παρο­ μοfωσJν εiς άλλnν lνVOIQν [ 1 57 ]

Π.Χ.

lχεΙ σJδnpo θέλn-

•:•

Κ Ω Ν Σ ΤΛ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Ι Ι ΛΕ r Ρ ΙΙ Σ

GJV n άδαμάVΠVΟV χαρακτήρα σ1δnροvς, άδαμάvπvος

κ. τ.λ

Κ.

•:•

τ.ί\. ΟΠΟυ af ί)έξεJς

δέv voovvτa1 κυρJο­

λεκπκώς, άί)ί)ά κατά μεταφοράv (μεταφορ1κώς) πρός ύπογράμμJσJV τώv έVVOJώV τnς θελήσεως KQJ του χαρακτnρος. "'

"'

Μορφ ή Μορφή καλεiτα1 n οψ1ς (έξωτερ1κή έμφάvJσJς) τώv ύλ1κώv δvτωv.

'Ομωνυμία Όμωνυμfα (oμoJOV δνομα) σnμαfνεJ όμοJότnτα προφοράς (έκφώvnσJς) δύο n περJσσοτέρων όνο­ μά των, πού ομως έχουν δJαφορεπκήν σnμaσfav, ώς πρός τήν έvνο1αν Π.Χ. κ!Jfvω-κ!Jεfvω n θύρα-θή­ ρα-Θήρα.

' Ορθολογισμός Όρθολογ1σμός όνομάzετα1 n θεωρfα n όποfα δJδά­ σκεJ, οπ n 8ε8afa γνώσJς άποκτόταJ δJά τnς λο­ γJκnς σκέψεως κaf δέχετα1, οπ τό πραγμαπκόv εT­ vaJ λογ1κόν. Θεμελ1ωτής τοv όρθολογJσμοv εΤνα1 ό Παρμενfδnς, ό όποiος ατό έργον του «περf φύ­ σεως» ύπεστήρJξε, οπ n κρfσJς τών άμφJσ8nτουμέ­ vωv znτnμάτων πρέπε1 νά γfνετα1 δ1ά τnς λογ1κnς [ 158 ]

•:•

Η

ΛU Γ Ι Κ Η

•:•

(λόγος): «Κρiναι δέ Λόγφ πολ ύδnριv Ξλεγχον». Τnv άξιοπισrfαv rnς Λογικής παραδέχεrαι ό Ήρά­

κλειrος, ό Πλάrωv, oi Πυθαγόρειοι κ. r.λ

Π αλιλλογία tH παλιλλογfα εΤvαι εΤδος rou πλεοvασμοu καrά

rnv όποfαν έπαναλαμΒάνεrαι rό nδn Λεχθέv, μέ jδfας n aλλας Λέξεις π.χ. σάς Λέγω καf έπαvαλαμ/ t/ κ. r.ι) . 8ανω οrι

Π αραλογισμός Παραλογισμός όνομάzεrαι ό ψευδώνυμος συλλο­ γισμός, έκεϊνος δnλαδn ό όποϊος γfνεrαι καrά πα­ ράΒασιν rών συλλογισrικών καf άποδεικrικών κα/ νονωv.

Π αραλληλία Παραλλnλfα Ξχομεν, οrαν δύο n περισσόrεραι / , / / εvvοιαι συγγεvευουν καrα περιεχομενον.

Π αραλληλισμός Παραλληλισμός εΤναι ή άνrιπαράθεσις rών έv­ νοιών δύο n περισσοrέρωv ι)έξεωv, μέ σκοπόv rήν εϋρεσιv rώv όμοιοrnrων n rών διαφορών rων. [ 15 9 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Π Λ Ε l'J> Η Σ

•:•

Π αράσ τασις ΠαράστασΙς καλεΤταΙ ή νοnτn εiκών, ή προερχομέ­

νn έξ αiσθnσεως n άνπλnψεως π.χ. Βλέπομεν εναν

ΪΠΠΟν καf δΙατnρουμεν δΙ ' άναπλάσεως τnν νοnτnν εiκόνα του, ένώ πλέον δέν τόν Βλέπομεν.

Π αράτ αξις ΠαράταξΙς όνομάzεταΙ ό γραμμαπκός τρόπος, δΙά του όποfου έκδnλουταΙ ή έσωτερΙΚrJ ένότnς τών

νοnμάτων δΙαφόρων προτάσεων. Συνnθως ή παρά­

ταξΙς γfνεταΙ, δΙά συνδέσμων δΙαzευκπκών, συ­

μπλεκπκών, άνπθεπκών κ. r.λ πού συνδέουν τάς προτάσεΙς π.χ. θά lλθn ό έχθρός καf θά τόν άνπ­ μετωπfσωμεν καf θά τόν νΙΚnσωμεν rJ έσύ μέν zn­ τεJς χρnματα, έγώ δέ δέν σου δfδω. ΕΙναΙ δυνατn ή παράλεΙψΙς τών συνδέσμων,

καθ' δσον έvvοουνταΙ π.χ. θά lλθn ό έχθρός, θά τόν άνπμετωπfσωμεν, θά τόν νΙΚnσωμεν n έσύ zn­ τεJς χρnματα, έγ_ώ δέν σου δfδω.

Π αράφρασις ΠαράφρασΙς καλεΤταΙ ή δΙ ' aλλων λέξεων lκφρα­

σΙς τnς ίδfας έννοfας. Συνnθως ή παράφρασΙς χρn­

σΙμοποΙεΤταΙ στόν λόγον, δΙά νά έξnγnσn καλλfτε-

[ 1 60 ]

•:• Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

ρο ν rήν lvvo1αν rήν όποfαν λέγε1 (φράzε1). Ούσ. παραφρασrnς, ρ. παραφραzω. /

/

Π αρέμβλημα ΠαρέμΒλnμα όνομάzεrα1, n rοποθέrnσ1ς μεrαξύ rών λέξεων rοϋ λόγου ξένnς (άΜοrρfας) λέξεως n φράσεως π.χ. παρενθέσεJς ένrός ένός κεJμένου

κάπο1ας ρήσεως, πού δέν άνήκε1 σrόν συγγραφέα rου κε1μενου. -

/

Π αρέμφασ ι ς Παρέμφασ1ς εJνα1 n κυρ1ολεκπκή lvvo1α μ1aς λέ­ ξεως. ,Η παρέμφασ1ς εΙναJ κο1νώς γνωσrή σrούς rύπους rών ρnμάrων, πού λέγονrα1 παρεμφαπκοf (όρ1σπκή, ύποrακπκή, εύκπκή, προσrακπκή) δ1όπ δnλώνουν πρόσωπον, άp1θμόν καf lγκλ1σ1ν, έν άνπθέσε1 πρός rόν rύποv rοϋ ρήμαrος, πού λέγε­ rαJ άπαρέμφαrον, δ1όπ αύrό δέν δnλώνε1 πρόσω­ πον άρ1θμόν κaf lγκλ1σ1ν.

Π αρ ωνυμ ία Παρωνυμfα λέγεrα1 n έξ ένός όνόμαrος παραγω­ γή aλλου, δ1ά μεrαΒολiiς αύrοϋ π.χ. Κωνσrανrivος - Κωνσrανriiς. [ 161 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΑ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

Π Λ Ε Χ" Ρ Η Σ

•:•

Περ ιττολ ογία ΠεριrτοΛογfα καΛείταΙ ή έκφορά άχρήστων Λέξε­ ων, πού δέν άπαιrοvνταΙ δΙά τόν σχnμαπσμόν μΙiiς γνώμnς π.χ. τό ποδήΛατον εlναΙ δfκυκΛον μέ δύο τροχους. ,

Περ ίφρασι ς ΠερfφρασΙς καΛείταΙ ή έκφρασΙς, δΙά περΙσσοτέ­ ρων Λέξεων έκεfνου, τό όποΙον δύναταΙ νά δn­ Λωθii μέ μfαν ΛέξΙν (μονοΛεκπκώς) n μέ όΛΙγωτέ­ ρας π.χ. ό Α έμορφώθn άπό μόνος του - ό Α εlναΙ αύτοδfδακτος.

Π ίστι ς Κάθε δποψΙς, πού ύποστnρfzεΙ κάποΙος καf αύτή εΙ­ ναΙ άνεπfδεκτος άποδεfξεως ΛέγεταΙ πfσπς. Ά νπ­ θέτως πρός τήν γvώμnv, ή όποΙα προέρχεταΙ έκ τiiς Λογ1κiiς άναznτήσεως μεταξύ όρθοv καf έσφαΛμένου δnλ μεταξύ άΛnθεfας καf ψεύδους, ή πfσπς δέν προέρχεταΙ έκ τiiς ΛογΙκiiς έξετάσεως τοv όρθοv n τοv έσφαΛμένου, άΛλά ή πfσπς δέχε­ ταΙ κάπ δνευ Λογ1κiiς έξετάσεως, συνεπώς δνευ συznτήσεως άνππθεμένων άπόψεων. [ 1 62 ]

•:•

Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

Πλε ονασμός ,Ο πΛεονασμός εΤναι σχnμα Λόγου� διά rov όποΙ­ ου μfα έννοια έκφέρεrαι μέ περισσοrέρας Λέξεις� άπό rάς άναγκαfας π.χ. of θρnσκευόμενοι πισrεύ­ ουν σrόν Θεό καf δέχονrαι rnν ϋπαρξιν ένός ύπερrαrou ονrος. I

'I

Πραγματ ι κ ότης - Πραγματοκρατία Πραγμαrικόrnς καΛεirαι rό άνrικειμενικώς ύπάρ­ χον� έν άνrιθέσει πρός rό φαινόμενον καf rnν ύπό­ θεσιν. Καrά rnν ΣχοΛnν rnς πραγμαrοκραrfας ό έξωrερικός κόσμος ύφfσrαrαι άνεξαρrnrως άπό rnν συνεfδnσfν μας καf εΤναι δπως μός rό παρουσιά­ zουν αf αiσθnσεις μας. Μέ άΛΛας Λέξεις ή πραγ­ μαrοκραrfα άναγνωρfzει μfαν αύrοrεΛn πραγμαrι­ κόrnrα (πνευμαrικn καf ύΛικnλ πού προέρχεrαι άπό rά πράγμαrα κι ' όχι άπό rnν σκέψιν μας. Πά­ νrως n Λογικn δέχεrαι� δrι ό άνθρωπος χρησιμο­ ποιών rnν κρπικnν rου δύναμιν μπορεi νά έπισnμανn rα ανrικειμενικα γνωρισμαrα rων πραγμα1

I

'

Ι

Ι

"'

I

rων, έν άνrιθέσει πρός rά γνωρfσμαrα πού ύποκει­ μενικώς (έΛαrrωμαrικώς άρα) μός rά παρουσιά­ zουν αf αiσθnσεις. [ 1 63 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

ΠΛΕrΡΗΣ

•:•

Πρ ο κε ίμενο ι η προτά σεις

Προκεfμεναι (άΛΛως προτάσεις) καΛούνται αf δύο κρfσεις τοϋ συΜογισμοϋ� έκ τών όποΙων προκύπτει

τό συμπέρασμα. 'Εξ αύτών n πρώτn κρfσις Λέγεται μεfzων πρότασις καf n δευτέρα έΛάσσων πρότασις.

Πρόφασ ι ς Πρόφασις καΛεiται n μn πραγμαπκn αiτfα π.χ. of Ί\γγΛογάΛΛοι κnρύσσουv τόν πόΛεμον κατά τiiς Γερμαvfας� διά νά μή καταστii αύτή κυρfαρχος τiiς Εύρώπnς (πραγμαπκn αiτfα) καf διακnρύσσουv� ότι έκnρυξαν τόν πόΛεμον� διότι εlχαν έγγυnθii τnν άνεξαρτnσfαν τiiς ΠοΛωνfας (πρόφασις). 'Εάν πράγματι of J\ γγΛογάΛΛοι� έvδιεφέροντο� διά τnv έγγυnθεiσαv ύπό αύτώv άvεξαρτnσfαν τiiς ΠοΛω­ νfας θά έκnρυτταν τόν πόΛεμον καf κατά τiiς Ρω­ σfας� πού μαzf μέ τnν Γερμανfαν έπετέθnσαv κατά τiiς ΠοΛωνfας καf τnν διένειμαν μεταξύ των.

Πρωθύστερον η ύστερ ολ ογία

Πρωθύστερον n ύστεροΛογfα καΛεiται τό συντακτι­ κόν σχiiμα τοϋ Λόγου (γραπτού n προφορικού) κα­ τά τό όποiοv προτάσσεται� δnΛαδn έκφέρεται ώς πρώτον έκεiνο� πού Λογικώς n φυσικώς εlναι δεύ­ τερον (ϋστερον) π.χ. πρώτον όμιΛεi κάποιος καf με[ 1 64 ]

•:•

Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

τά άκούει ό άλλος. VΕτσι είναι .ή φυσική σειρά. Έάν Λοιπόν Λεχθιi δπ, έσύ άκοuς καf έγώ όμιΛώ έχομεν πρωθύστερον σχιiμα Λόγου.

Σημασ ία, σημαντι κ ή Σnμασfα καλείται .ή έννοια, πού περιέχεται είς μfαν Λέξιν. Ή έπιστnμονική μεΛέτn τιiς σnμασfας τών Λέξεων όνομάzεται σnμανπκή n σnμασιοΛοyfα.

Συγκρητισμό ς Συγκρnπσμός σnμαfνει τήν lνωσιν είς εν σύνοΛον άνπθέτων έννοιών n κρfσεων. ro δρος προέρχεται άπό τούς Άρχαfους Κριiτας, of όποίοι πρός άνπμε­

τώπισιν κοινού έχθροu nνοuντο, μοΛονόπ αf πό­

Λεις των ήσαν άντfπαλοι

Σύγ κρ ισι ς Γενικώς σύγκρισις καΛείται .ή παραΒοΛή έ ννοιών n κρfσεων πρός όλλας δι ' έξέτασιν τών μεταξύ των σχέσεων. Λογικώς σύγκρισις εΤναι εΤδος όρισμοu, κατά τόν όποίον μfα έννοια προσδιορfzεται παρα­ Βαλλομένn πρός όλλας γνωστάς έννοfας π.χ. .ή Μπαρντό εΤναι .ή Άφροδfτn τιiς έποχιiς τnς n εΤ­ ναι ϋπουΛος, δπως τό φfδι [ 1 65 ]

κ. r.λ

•:•

ΚΩΝΣ"ΙΆΝ"ΙΊ ΝΟΣ

ΙΙ Λ Ε Γ Ρ Η Σ

•:•

Συμ βε βη κός ΣυμΒεΒnκός (ούσ1ασπκοπο1nμένn μετοχn παρακεJ­ μένου του ρnματος συμΒαfνω) σnμαfνε1 όπδnποτε ΞΛαΒε χώραν, δnλ τό γεγονός.

Συμ βολι κή η μαθηματι κή λογική , Συμ βολισμ ός

ΣυμΒοΛ1κn iί μαθnμαπκn Λογ1κn όνομάzετα1 έκεf­ νn n Λογ1κn, n όποfα έκφέρε1 τάς σχέσε1ς τών κρf­ σεων καf τών έννο1ών δ1ά συμΒόΛων π.χ. έξJσώ­ σεJς κ. r.λ 'Εκ παραΛΛnΛου n lκφρασ1ς έvvο1ών δ1ά συμΒόΛων Λέγετα1 συμΒοΛ1σμός π.χ. τό σύμΒοΛον του Σταυροv έκφράzε1 τόν Χρ1σπαν1σμόν

κ. r.λ

Συμπέρασμα η Συμ περασμ ός

Συμπέρασμα n συμπερασμός εΤνα1 n κρfσ1ς, n οπο1α αναγκασπκως συναγετα1 εκ των προτασεων ,

,

'

�

/

'

.....,

/

τοv συΛΛογ1σμοv (Άρ1στοτέΛnς: « 'Α vαΛυπκά πρό­ τερα» Α, 8, 30 α, 5). Στnν νεωτέρα γΛώσσα χρn­

σJμοποJεiταJ ό ορος συμπερασμός, πού άκρ1ΒοΛο­ γ1κώς σnμαfνε1 κρfσ1v έξ έvός δεδομένου, καθ' υποκε1μεν1κnν γνωμnν. r

I

I

Συνάφει α Συνάφε1α Λέγετα1 ή aμεσος έπαφn iί σχέσ1ς μετα­ ξύ έvνοJών n κρfσεων.

[ 1 66 ]

•:•

Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

Συνείδησι ς 'Από στενnς Λογικnς άπόψεως συνεfδnσις (έκ τοv συνειδέναι = γvωρfzω) κaλεiτα1 ή άμεσος άvτfλnψις

έvvοιών καί κρfσεων. νΑλλως ή πνευμαπκn αύτο­ γνωσfα τοv άνθρώπου. 'Από πλευράς σαφnνεfας τά

έλάχιστα άνπλnπτά στοιχεiα συνιστοvν τό ύποσυ­ νείδnτο καί δσα ύπnρξαν στnν συνείδnσιν, άΝ) ' Ξπαυσαν νά ύπάρχουν ύπάγονται ατό άσυνεfδnτον.

Συνειρμ ός Συνειρμός (έκ τοv συνεfρω = συνδέω) όνομάzεται ή Λογικn συνάρτησις (άΜnλουχία) τών κρiσεων,

σκέψεων n Λέξεων, πού καταλnγουν εiς κάποιο συμπερασμα. /

Σύνταξις Σύνταξις καλεiται ή Βάσει συγκεκριμένων νόμων καf κανόνων παράθεσις (γραπτώς n προφορικώς) τών Λέξεων, πρός σχnμαπσμόν Λόγου. tH Λογική προσέχει τnν όρθnν σύνταξιν, πρός άποφυγnν Λο­ γικών σφαλμάτων έξ έλαττωμαπκnς συντάξεως, πού δέν άποκλεfεται νά γfνεται σκοπfμως.

Συνωνυμ ία Συνωνυμία όνομάzεται τό γλωσσικόν φαινόμενον [ 1 67 ]

κατά τό όποίον δ1αφορεπκαf Λέξε1ς Ξxovv τήν iδfαν σnμασfαν ( ταvτόσnμο1 Λέξε1ς) π.χ. ΒούΛομα1, θέΛω. Ή iδfα έvvο1α δvvατόv νά πεp1έχετα1 εiς δύο δ1αφορεπκάς Λέξε1ς π.χ. δfχως-χωρfς, δ1ά ποΛ­ Λούς Λόγους, οπως σχnμαπσμός νεωτέρας Λέξεως πρός άκp18εστέραν άπόδοσ1ν έvvofaς, πού έξέφρα­ zε iiΛΛn Λέξ1ς, έκ τnς σnμασ1οΛογJκfiς μετατοπfσε­ ως τώv Λέξεων, ΠΟύ άποδfδουν ΚάΠΟJαν έvvο1αν, rJ όποΙα nδn άπεδfδετο μέ aλλnv Λέξ1v κ. r.?ι. Στήν Λογ1κήν προσέχομεv μήπως ύπάρχε1 σvvωvvμfα πρός άποφvγήv ταvτοΛοyfας.

Σύστημα , συστηματ ι κή Σύστημα καΛείτα1 σύνοΛον άνπΛήψεωv, αi όποία1 σvvδέοντα1 στενώς μεταξύ τωv, άσχέτως τού έάν έχουν έπα?ιnθεvθii. Κατ' έπέκτασ1ν σvστnμαπκή όvομάzετα1 n Βάσε1 τiiς Λογ1κnς, σύνθεσ1ς, εiς εν οΛοv τών πραγματοποJnθεJσών γνώσεων, είς κάπο1αν επ1στnμnν. '

,

Σχέσι ς ΣχέσJς όνομάzεταJ n σύνδεσJς κάποJΟV, άπό κάπ aλλο. Ai σχέσε1ς δ1ακρfvοvταJ εiς σταθεράς, n άναyκαfας n καθοΛJκάς, πού άποτεΛοuv vόμοv (iσχύοvν δnΛαδή άναγκασπκώς καf πάντοτε) δ1ά [ 1 68 ]

•:•

Η

ΛΟ ΙΊ Κ Η

•:•

τά σχεπzόμεvα καf εiς σχέσεις κατά συμΒεΒnκός. πού εΤvαι παροδικαf, τυχαiαι, άπρόΒΛεπτοι καf δέv γιvοvται αvαγκασπκως. '

/

-

Σχ nμα η συλλοy ιστ ικ όv σχ nμα

Σχήμα καΛεiται n μορφn, πού παfρvουv οί κατnγο­

ρικοf συΛΛογισμοf (τό συμπέρασμα προκύπτει έκ κατnγορικώv κρfσεωv) κατ' άvαΛογfαv πρός τnv θέσιv τοu μέσου δρου τωv. Συγκεκριμένως lχομεv τέσσερα σχnματα, ήτοι: α) μέσος δρος εΤvαι Υ τής μεfzοvος καf τής έΛάσσοvος προτάσεως, Β) ό μέ­ σος δρος εΤvαι Κ καf στάς δύο προτάσεις, γ) ό μέ­ σος δρος εΤvαι Υ καf στάς δύο προτάσεις καf δ) ό μέσος δρος εΤvαι Κ στόv μεfzοvα καf Υ στnv έΛάσσοvα προτασιv. /

Ταυτολογία η διπλότης

ΤαυτοΛογfα ή διπΛότnς Λέγεται n έπαvάΛnψις τώv

iδfωv έwοιώv, μέ dι)Λας Λέξεις ή καf μέ τάς αύτάς. Στnv Λογικnv ή ταυτοΛογfα εΤvαι έΛαττωμαπκός τρόπος άποδεfξεως. Ή ταυτοΛογfα ώς σχήμα Λό­

γου εΤvαι σύvnθες στnv ποfnσιv, iδιαπέρως στά δnμοπκά τραγούδια π.χ.

«ΚΙ

'

άλλος άnτός, τόvε

ρωτά κι ' άΛΛος άnτός τοu Λέγει.. ». .

[ 1 69 ]

•:•

Κ Ω Ν ΣΤΛ Ν Τ Ι Ν Ο Σ

ΙΙ Λ Ε "r" Ρ Η Σ

•:•

Τεκμ ήριον Όπδnποτε συμ8ά?ι?ιε1 στnv άπόδεJξJv τnς ά?ιnθεf­ ας κα?ιεiτα1 τεκμnρ1οv, έκ του τεκμαfρομα1, πού σn,

,

μaJvεJ συμπερα1vω.

Ύπερβαταί έvvοιαι Ύπερ8αταf όvομάzοvτα1 αi καθο?ιJκώταταJ έvvoJαJ, αi όποiα1 iσχύουv δ1ά τά πάντα, δfχως αi Ϊδ1α1 vά άποτε?ιουv εϊδn n γέvn π.χ. ε!vα1, έvότnς κ. ά. :4 vτfθετοv του ύπερΒατου ε!vα1 τό έwovov πού

σnμαfvεJ, ΟΠ τό όπδnποτε ύπάρχε1 εiς ΚάΠΟJαV έvvo1αv καf άδυvατεi vά έξέ?ιθn αύτiiς.

Ύπερβατι κή λογι κή ii μεταφυσι κή λογι κή

Ύπερ8απκn ?ιoγJKrJ n μεταφυσJΚrJ ?ιoγJKrJ όvομά­

zεταJ έκεfvn n ?ιογJκn πού άvαγvωρfzεJ τnv έvόρα­ σJV ώς τρόπον άvευρέσεως τnς ά?ιnθεfας. ,Η ύπερ8απκn ?ιογ1κn άποδέχετα1 «ά?ιnθεfας καθ' έαυτάς» γενόμενας άvπ?ιnπτάς, δ1 ' άμέσου πvευμαπκiiς επJκοJvωvJας μετα τnς πραγμαπκοτnτος. '

/

/

.....

/

Ύπ ό θεσις ,ΥπόθεσΙς ε!vα1 τό ώς ά?ιnθές n π1θαvόv ?ιαμ8αvό­ μεvοv, δ1ά vά άποτε?ιέσn ΒάσΙν ?ιογ1κου έπΙχεJρn, , , ματος, προς συvαγωγnv συμπερασματος. [ 1 70 ]

•:• Η

ΛΟ Γ Ι Κ Η

•:•

Ή ύπόθεσις χρnσιμοποιεirαι σrούς συλλογι­ σμούς (ύποθεπκοf συι1ι1ογισμοf) σrούς όποΙους rό / / / / ' / προrασεις, συμπερασμα συναγεrαι απο που nt μzα /

rούι1άχzσrον ε!ναz ύποθεπκή. tΩσαύrως n ύπόθεσzς χρnσzμοποιεirαι καf σrά κρfσεzς (ύποθεπκαf κρf­ σεzς) σrάς όποfας rό καrnγορούμενον άναφέρεrαι σrό ύποκεfμενοv ύποθεπκώς.

Ύπ ο κείμεv οv , ύπ ο κει μεv ικ ότ ης Ύποκεfμεvον όνομάzεrαι rό νoovv aroμo, πού Ξχεz rήν fκανόrnrα νά άvπι1αμ8άνεrαz rάς παραστάσεις. tΥποκεzμενzκόrnς εlvaι n κρfσzς καf rό συμπέρα­ σμα συμφώνως, πρός rήv προσωπικήν άνrfι1nψzν - ' / rου αrομου.

Ύπ όληψις Ύπόι1nψzς σnμαfνεz καrαvόnσzς, άνrfι1nψις rov όrι­ δήποrε. tH ι1έξzς προέρχεται έκ rov ύποι1αμ8άνω, πού Ξχεz πάρα ποι1ι1άς έvvofaς, άι1ι1ά σrήν Λογικήν iσοδυναμεi μέ rό έvvοώ.

Ύπ όv οια tΥπόνοzα σnμαfνεz rήv QΠOψlV, n όποfα δnμΙουρ­ γεirαz Βάσεz ένδεfξεων κz ' δχι άποδεfξεωv.

[ 171 ]

•:•

Κ Ω � ΣΤ Λ � Ί Ί � Ο Σ

I Ι Λ Ε Γ Ι> J Ι Σ

•:•

Ύπ ονοούμεν ον τό ύπονοούμενον εlναι lμμεσος τρόπος έκφράσε­

ως, διό του όποfου έννοείται κάπ συγκεκαλυμμέ, νως κι οχι ρnτως. '

�

Φαι νόμ ενον , φαινομ ενο κρατία Φαινόμενον καλείται όπδnποτε ύποπfπτει στάς αi­ σθnσεις μας. Ε!ναι δnι1αδn ύποκεfμενον τnς έμπει­ ρfας μας. Πρέπει νά προσέξωμεν, δπ αi iδιότnτες τών σωμάτων, αi φυσικαf δυνάμεις, ή αiπότnς, τό ' 1' ) νοουμενον κ. r.ιι δεν ειναι φαινομενα π.χ. n 8αρυτnς δέν ε!ναι φαινόμενον, ένώ ε!ναι φαινόμενον ή πτώσις ένός πράγματος, πού τό Βλέπομεν νά πfπτn. Τό φαινόμενον ε!ναι πάντοτε αiσθnτόν. Δι ' αύτό ό Παρμενfδnς κι ' ό Άριστοτέι1nς έθέωρουν τό φαι­ νόμενον ά8έ8αιον. Κατά τnν Σχοι1nν τnς Φαινομενοκραπας n νοnσις μας γνωριzει μονον τα φαινομενα τών πραγμάτων καf όχι τnν ούσfα των. Δn­ ι1αδn δυνάμεθα νά γνωρfσωμεν τά φαινόμενα πού προέρχονται άπό τά πράγματα (έκδnι1ώσεις των αi­ σθnταf) άλλά δέν δυνάμεθα νά γνωρfσωμεν τά πράγματα «αύτά καθ' έαυτά» (τnν ούσfαν των). Έπομένως κάθε τf, πού φαfνεται aτόν νοuν λέγε­ ται φαινόμενον, κατ ' άντfθεσιν πρός τό πραγμαπκως υπαρχον. /

/

I

-

r

f

/

/

/

ι

[ 1 72 ]

t

/

/

I

I

2 1 . Β Ι ΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΙΛΙΑΝΟΣ : «ΠοtκtλΎ) ίστορία.» . Α ΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ :

«Τοπtκά» ,

«'Ανα.λuτtκά

Πρότερα.» ,

« 'Ανα.λuτtκά f'Yστερα.» , «Μετά τ ά φuσtκά» , «Πο­ λtτtκά» , « Περί σοφtστtκwν έλέγχων» . ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕ ΡΤΙΟ Σ : «Βίοt φtλοσόφων» . ΕΥΡ Ι Π Ι ΔΗ Σ : « ΈκάtΎ)» Η ΡΑΚΛΕΙΤΟΣ: « 'Αποσπάσματα.» Η ΡΟΔΟΤΟΣ: «flστορία.» ΘΟΥΚΥ ΔΙΔΗ Σ : «f lστορtα.» ΛΕ Μ Π Ο Ν : «tH

ψ υχολογία.

τwν 'όχλων» .

Ξ ΕΝΟΦΩ Ν : « 'ΑθΎ)να.tων Πολtτεία.» , « 'Απομ.νΎ)μ.ονεύμ.α.τα.» , «Σuμ.πόσtον» . ΟΜΗΡΟΣ: « Ίλtάς» ΠΛΑΤΩ Ν : «ΕύθύδΎ)μ.ος» , «Τίμ.α.tος » , «Ν όμ.οt» . ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ : «'Αλέξανδρος» . Π ΥΘΑΓΟ ΡΑΣ : «Χρuσa "ΕπΎJ» . ΣΕΞ ΤΟΣ Ο ΕΜΠΕΙΡΙΚΟ Σ : «Πpός Λογtκούς» .

[ 1 73 ]