90
θ. Βερέμης
εφ' οις 6ροις προβλέπει ο εyχώριος ν6μος, την βρεταν
1923-1940.
91
Η περCοδος της ειρήνης
μων. Μικτή επιτροπή από
4
Έλληνες ,
Τούρκους και
4
3
νικήν ιθαγένειαν, αποβάλλοντες ως εκ τούτου την τουρ
ουδέτερους , η οπο(α ανέλαβε την εκκαθάριση των λο
κικήν. Θα δύνανται, εν τούτοις, επ{ δύο έτη απ6 της
γαριασμών, aποτελματώθηκε σε άγονες συζητήσεις ,
ενάρξεως της ισχύος της παρούσης Συνθήκης, να ασκή
έχοντας ν' αντιμετωπ(σει και την απα(τηση των Τούρ
σωσι δικαίωμα επιλογής υπέρ της τουρκικής ιθαγενείας
κων να παραγραφούν οι αμοιβα(ες απαιτήσεις , μολονό
εν τοιαύτη περιπτώσει, δέον να εγκαταλείψωσι την Κύ
τι ήταν φανερό ότι η αξ(α των ελληνικών περιουσιών
προν εντ6ς δώδεκα μηνών, αφ' ης ημέρας ασκήσωσι το
ήταν πολλαπλάσια από εκείνη των τουρκικών.
δικαίωμα της επιλογής.
Η σύμβαση της 30ής Ιανουαρ(ου δεν περιλάμβανε
Ωσαύτως, αποβάλλουσι την τουρκικήν ιθαγένειαν οι
μεταξύ των ανταλλαξ(μων τους Έλληνες της Κωνστα
Τούρκοι υπήκοοι, οι εγκατεστημένοι εν τη νήσω Κύπρω
ντινουπόλεως με τουρκική υπηκοότητα - τους εγκατε
κατά την έναρξιν της ισχύος της παρούσης συνθήκης,
στημένους
ο(τινες κατά την εποχήν αυτήν έχουσιν αποκτήσει ή
1918.
πρ6κειται να αποκτήσουν την βρεταννικήν ιθαγένειαv,
της έριδος ανάμεσα στους αντιπροσώπους των δύο χω
συνεπεία αιτήσεως υποβληθε(σης κατά τας διατάξεις
ρών και αποτέλεσε το δεύτερο μεγάλο πρόβλημα στις
της εyχωρ(ου νομοθεσ{ας.
Εννοε{ται 6τι η κυβέρνησις της Κύπρου θα δύναται
ελληνοτουρκικές σχέσεις3 . Οι Τούρκοι επέμεναν ότι ως «εγκατεστημένοι»
να αρνηθή την βρεταννικήν ιθαγένειαν εις τους αποκτή
έπρεπε να θεωρηθούν μόνο όσοι βρ(σκονταν εγγεγραμ
(etablis)
εκεί πριν από τις
Η ερμηνε(α του όρου
«etablis»
30
Οκτωβρ(ου
έγινε το μήλον
σαντας άνευ της αδε(ας της τουρκικής κυβερνήσεως,
μένοι στο δημοτολόγιο της πόλεως , παρά το γεγονός
πάσαν άλλην ιθαγένειαν εκτ6ς της τουρκικής2.
ότι το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης ε(χε εκδώσει απόφαση που απέρριπτε τον ισχυρισμό αυτό. Έτσι,
Η Συνθήκη της Λωζάννης έβαλε τέλος στις εδαφικές βλέψεις της Ελλάδας και της Τουρκ(ας , χωρίς ωστόσο
ενώ η Ελλάδα επανέφερε το ζήτημα στην Κοινων(α των Εθνών τον Οκτώβριο του 1924 , οι τουρκικές αρχές ε(
να εξασφαλ(σει και το κλίμα της αμοιβα(ας εμπιστοσύ
χαν φυλακ(σει
νης που ήταν απαραίτητο για την εκκαθάριση των εκ
που δεν δέχονταν να εγκαταλε(ψουν τις εστ(ες τους.
κρεμοτήτων ανάμεσα στις δύο χώρες. Το πρώτο θέμα που δυσχέραινε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις ως το
1928
ήταν η αποζημίωση των ανταλλαξ(-
2. Για μια εκτεταμένη βιβλιογραφ(α πάνω στη Συνθήκη της Λω 1978, σελ. 518. Βλ . επ(σης r. Γιαννουλόπουλος, «Η διεθνής Συνδιάσκεψη και η Συνθήκη της Λωζάννης» , στο (διο, σελ. 260-271. ζάννης βλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ . ΙΕ' , Αθήνα,
3.500
Έλληνες της Κωνσταντινουπόλεως
Το Πατριαρχε(ο εξάλλου ήταν ένας εύκολος στόχος ,
προκειμένου να εντείνει η Τουρκ(α την π(εσή της πάνω στην ελληνική κυβέρνηση. Τον Πατριάρχη Μελέτιο , που
3. Βλ. το θεμελιώδες για την ιστορ(α του ελληνικού πληθυσμού της Κωνσταντινοόπολης έργο: Alexjs Alexandris, The Greek Minority of Jstanbu/ and Greek-Turkish Relations 1918-1974 , Athens, 1983, σελ . 113-
120 .
96
θ. Βερ{μης
1923-1940.
97
Η περ(οδος της ειρήνης
συντελέσω εις την ρύθμισιν των σχέσεων μεταξύ των
τας χωρίζουν είναι συνυφασμέναι με την ερμηνείαν των
δύο χωρών μας, η οπο{α θα τους εξησφάλιζε στενήν φι
υφισταμένων συμφωνιών και αφορούν μάλλον τα ιδιω
λtαν, επιβεβαιουμένην δι ι εν6ς συμφώνου φιλ{ας, μη
τικά συμφέροντα και όχι συμφέροντα κρατικά ».
επιθέσεως και διαιτησ{ας, περιεχομένου 6σοv το δυνα
Τα «ιδιωτικά συμφέροντα» αφορούσαν τις περιου
τ6ν ευρυτέρου. Εtμαι βέβαιος 6τι εάν επιτύχωμεv να
σίες
θέσωμεν οριστικ6v τέρμα εις την μακράν περ{οδον των
που ε(χαν εγκαταλειφθεί στις χώρες προελεύσεώς τους. Σύμφωνα με τη σόμβαση της 30 Ιανουαρ(ου 1923 , οι
αγώνων των δύο χωρών μας διά μιας νέας συνθήκης
1.300.000
Ελλήνων και
585.000
περίπου Τούρκων ,
χομένης απ6 την ελευθέραν βούλησ{ν των, η τοιαύτη
ανταλλάξιμοι θα έπαιρναν, έναντι των ακινήτων περι ουσιών που ε(χα ν εγκαταλείψει , γαίες αντίστοιχης αξίας και η διαφορά του ισοζυγίου πληρωμών θα βάρυνε την
συνθήκη θα έχη ηθιχήν αξ{αν ακ6μη μεyαλυτέραν· θα
οφειλέτιδα χώρα . Αντlθετα , οι περιουσίες των μη
παρε{χομεν τοιουτοτρ6πως αvεχτ{μητον υπηρεσ{αν εις
ανταλλαξίμων όφειλαν να αποδοθούν στους προκατό χους των. Η μικτή επιτροπή που ανέλαβε να ρυθμίσει
φιλ{ας συνομολοyηθησομένης, 6χι κατ6πιν πολέμου νι κηφ6ρου δια μ{αν εξ αυτών, αλλά διά πράξεως προερ
την υπ6θεσιν της γενικής ειρήνης, της οπο{ας ολ6χληρος η ανθρωπ6της έχει άμεσον ανάγκην και εις τα ζωτικά συμφέροντα τωv δύο χωρών μας, αι οπο{αι στηριζ6με ναι εις μ{αν αμοιβα{αν φιλίαν θα δυνηθούν να προα σπ{σουν αποτελεσματικώτερον τα ποικΟια συμφέροντά των.
Η τουρκική απάντηcτη ήταν θετική προς την ελληνική
το ζήτημα, αδυνατούσε να αντιμετωπίσει τις διαφορές, κυρ(ως γιατί η τουρκική πλευρά επέμενε στην ιδέα των αυθαίρετων συνολικών εκτιμήσεων , την επίλυcτη δηλαδή των διαφορών με την απόσβεση των αμοιβαίων απαι τήσεων. Η ελληνική πλευρά μάταια προσπάθησε από το
1923
να προωθήσει τις διαπραγματεύσεις για την
κής ρύθμισης όλων των ελληνοτουρκικών εκκρεμοτή
εκκαθάριcτη αυτού του περ(πλοκου προβλήματος. Διά φορες συμφωνίες επί ειδικών θεμάτων που υπογράφη
των?.
καν το
πρωτοβουλία αλλά έθετε πάλι το ζήτημα μιας συνολι
«Ο υδεμία υπάρχει αντίθεσις μεταξύ 1!ων συμφερό ντων των δύο χωρών, δι' άλλων λόγων, ουδέν εμποδ(ζει την οριστικήν των συνεννόησιν. Ουδεμ(α υφ(σταται εδαφική αμφισβήτησις , αι μόναι δε διαφοραί αι οποίαι
.
1924 1925 '
και
1926
παρέμειναν ανεφάρμοστες.
Ας cτημειωθεί ότι την ίδια περ(οδο (από το 1922 ως το 1930) παρά τα τεράστια ποσά που δαπανήθηκαν για την περίθαλψη και την αποκατάσταcτη των προσφύγων , οι ίδιοι π(εζαν το κράτος να απαιτήσει από την Τουρ κία να καταβάλει τις αποζημιώσεις σύμφωνα με τις
υποχρεώσεις που απέρρεαν από τη συμφωνία του 7.
Απαρα{τητο βοήθημα για την κατανόηση του Ελληνοτουρκικού
Συμφώνου , ε{ναι το tργο της Ιφιγένειας Αvαοτασιάδου , χαι το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φι.λtας του
«0
Βενιζέλος
1930>>, Μελετήματα
yύρω
απ6 τοv Βενιζέλο χαι τηv εποχή τοu (Εποπτε(α. Θ. Βερέμη, Οδ. Δημη
τραχόπουλου), Αθήνα,
1980.
1923.
Το πρόβλημα της αποζημίωσης των μη ανταλλαξί μων, καθώς και η · εκτίμηση των περιουσιακών στοιχεί ων εκατοντάδων χιλιάδων δικαιούχων , αποτελούσαν
98
θ. Βερέμης
1923-1940.
99
Η περίοδος της ειeήνης
ανασταλτικό παράγοντα στην εξέλιξη των διακυβερνη
μαινε θυσία σε βάρος της Ελλάδας. Η οικονομική αν
τικών πρωτοβουλιών και επαφών. Πρόσθετο πρόσκομ
θηρότητα των Ελλήνων της Τουρκίας ήταν επίσης γνω
μα αποτελούσε η εφαρμογή της σuμφωνίας περί μειο νοτήτων. Η ελληνική πλευρά κατήγγειλε την παραβίαση
στή και μία ακριβής εκτ(μηση των περιουσιών των ανταλλαξ(μων που είχαν ε.γχαταλειφθε( ασφαλώς θα
των δικαιωμάτων της ελληνικής μειονότητας με την πα
άφηνε συντριπτικό ενεργητικό uπέρ της Ελλάδας. Αντί
ρεμπόδιση της επανόδου των κατοίκων της Ίμβρου και. Τενέδου στις εστίες τους και τη λήψη καταπιεστικών
γι' αυτό, η Ελλάδα κατέβαλε από πάνω και
μέτρων σε βάρος των ελληνικών σχολε(ων και επιχειρή
ανταλλαξίμων. Η ελληνική κυβέρνηση όμως έκρινε ότι
σεων στην Κωνσταντινούπολη .
οι θυσίες αυτές άξιζαν, προχεψένοu να εξομαλυνθούν
Τελικά, ύστερα από μακρές και επίπονες διαπραγ ματεύσεις , υπογράφηκε στην Άγκυρα , στις
1Ο
425
χιλ.
λ(ρες για τις εγχαταλειφθείσες περιουσίες των μη
οι σχέσε ις της χώρας με την Τοuρχία. Το πολιτικό
Ιουνίου
αντCκρισμα των θυσιών αυτών υπήρξε το ελληνοτοuρκι
1930 , η ελληνοτουρκική σύμβαση για την εκκαθάριση
κό σύμφωνο φιλίας, οuδετερότητας και διαιτησίας (κα
των ζητημάτων που είχαν προκύψει από τη συνθήκη
θώς και μια συμφωνία για τους ναυτικούς εξοπλισμούς
περ( της ανταλλαγής των πληθυσμών. Οι περιουσίες
και μια άλλη εμπορική), ποu uπογράφηκε στην Άγκυρα
των ανταλλαξίμων δεν θα αποδίδονταν στους δικαιού χους, όπως προέβλεπαν οι προγενέστερες σuνθήχες. Η Ελλάδα ήταν υποχρεωμένη να καταβάλει στην Τουρκία 425.000 λίρες Αγγλίας (125.000, που θα άφηναν χρεω
στις
στικό υπόλοιπο σε βάρος της Ελλάδας, αν συμψηφίζο νταν οι περιουσίες των μη ανταλλαξίμων,
150.000
προς
30
Οκτωβρίου του ίδιου έτουςS.
Μετά τη σuμφιλίωση τοu
1930
που φάνηκε να τερ
ματίζει τη χρόνια δuσπιστία μεταξύ των δύο χωρών ' οι σχέσεις τοuς αναπτύχθηκαν ακόμα περισσότερο. Στις 14 Σεπτεμβρίοu 1933 uπογραφόταν στην Άγκuρα σύμ φωνο μεταξύ Ελλάδας και Τοuρχ(ας. Οι δύο χώρες
αποζημίωση των χτημάτων των Ελλήνων της Κωνστα ντινουπόλεως που βρ(σκονταν έξω από την πόλη και
αναλάμβαναν την εγγύηση «τοu κοινού των σuνόρου»,
άλλες 150.000 για χτήματα των Τούρκων της Δυτικής Θράκης, τα οποία είχε καταλάβει το κράτος για εγκα
ζητήματα που τις αφορούσαν. Μολονότι η εγγύηση
χα~ώς και την uποχρέωση να σuνεννοούνται για διεθνή
τάσταση των προσφύγων). Η Τουρχ(α απέδιδε στους
ήταν μόνο διπλωματική και όχι στρατιωτική, η σημασία του σuμφώνοu τοu 1933 ήταν μακροπρόθεσμη γιατί δη
Έλληνες υπηκόους της Κωνσταντινουπόλεως τα κατα
μιουργούσε προοπτικές περαιτέρω σύσφιγξης των ελ-
ληφθέντα κτήματά τους. Τέλος, η σύμβαση όριζε ότι όλοι οι Έλληνες την καταγωγή που βρίσκονταν κατά την ημέρα της σuμφων(ας στην Κωνσταντινούπολη και οι μουσουλμάνοι στη Δυτική Θράκη θεωρούνταν «ε γκατεστημένοι» και εξαιρούμενοι της ανταλλαγής . Δεν υπάρχει αμφιβολ(α ότι η σύμβαση του
1930
8.
Για μια επισχόπηιτη των σχέσεων Ελλάδας-Τοuρχίας στο μεσο
πόλεμο (βλ. Β. Κόντη , «Σύντομη επισκόπηση των Ελληνοτουρκικών σχέσεων από το τέλος τοu πρώτοu παyχοσμ(οu πολέμοu ως την εισ
δοχή των δύο χωρών στο ΝΑΤΟ
σή-
μος
IV - 1975,
(1952)», ΒaλχavικήΒιβλιοyρaφ(a, τό 1983, σελ. 217-220.
παράρτημα, Θεσσαλονίκη,
