Γιώργος Σταθάκης-Το δόγμα Τρούμαν και το σχέδιο Μάρσαλ (Η ιστορία της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα).pdf

Τ Ο ΔΌΓΜΑ ΤΡΟΥΜΑΝ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΈΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ

Το Δόγμα και το Σχέδιο

Τρούμαν Μάρσαλ

«3ΛΡ·

μακέτα εξωφύλλου: Δήμητρα Παπαντωνοπούλου γλωσσική επιμέλεια: Όλγα Σελλά σελιδοποίηση: Μαρία Μαρκουλάκη

Α' έκδοση: Μάιος 2004 © Γιώργος Σταθάκης και εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΡΑΜΑ Στουρνάρη 51 104 32 Αθήνα Τηλ. 210-5221112 Fax 210-5221466 e-mail: [email protected]

ISBN 960-8087-36-8

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΘΑΚΗΣ

ΤΟ ΔΟΓΜΑ

ΤΡΟΥΜΑΝ

ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ

ΜΑΡΣΑΛ

Ηιοτορία της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα

Βιβλιόραμα

Στη Δωροθέα και στον Αλέξανδρο

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κατάλογος Πινάκων Εισαγωγή

15 19

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Αναδρομή στην περίοδο '44-'47 Κεφάλαιο 1 Τα κληροδοτήματα της οικονομίας της Κατοχής Η εικόνα των καταστροφών Η μαύρη αγορά Η διανομή με δελτίο Η πολιτική των δυνάμεων Κατοχής Ο υπερπληθωρισμός Οι σχέσεις ανάμεσα στα δίκτυα της οικονομίας της Κατοχής Οι διακυμάνσεις της οικονομίας της Κατοχής

33 33 36 39 40 41 43 46

Κεφάλαιο 2 Απόψεις για τη σταθεροποίηση: Βαρβαρέσος και Ζολώτας Η σταθεροποίηση και η ξένη βοήθεια Οι προτάσεις Βαρβαρέσου Οι προτάσεις Ζολώτα Η σταθεροποίηση και η διανομή του εισοδήματος

51 51 54 56 58

Κεφάλαιο 3 Οι πρώτες απόπειρες σταθεροποίησης, Οκτώβριος '44-Μάιος '45 Η νομισματική μεταρρύθμιση του Νοεμβρίου του '44 67 Η αδυναμία άσκησης οικονομικής πολιτικής 70 9

67

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Κεφάλαιο 4 Το «πείραμα» Βαρβαρεσου, καλοκαίρι του '45 Οι δυσκολίες του εγχειρήματος Τα μέτρα Βαρβαρεσου Τα πρώτα αποτελέσματα Οι αντιδράσεις

75 75 77 80 82

Κεφάλαιο 5 Η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του 1946 Η Συμφωνία Η εκμηδένιση του πληθωρισμού Το συναλλαγματικό κόστος της σταθεροποίησης του '46

85 85 87 93

Κεφάλαιο 6 Η ανασυγκρότηση, '44-'47 Η γρήγορη ανάκαμψη της γεωργίας Η ανασυγκρότηση της βιομηχανίας Οι αποτυχίες της βρετανικής πολιτικής

99 99 103 108

Κεφάλαιο 7 Η απραξία των τραπεζών Η υποκατάσταση των τραπεζών από την Κεντρική Τράπεζα Πρώτη προσπάθεια αναβίωσης των τραπεζών

113 113 117

Κεφάλαιο 8 Ο περιορισμένος ρόλος της βρετανικής αποστολής Γενικοί πίνακες Α μέρους

121 128

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Το Δόγμα Τρούμαν, 47- 48

Κεφάλαιο 9 Η εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ Το Σχέδιο Μάρσαλ Το Δόγμα Τρούμαν

135 135 141

Κεφάλαιο 10 Η έκθεση Porter Η κριτική στο «καθεστώς της Αθήνας» 10

147 147

Περιεχόμενα Το πενταετές πρόγραμμα Η πολιτική της σταθεροποίησης

153 159

Κεφάλαιο 11 Η άφιξη της AMAG Η δομή της AM AG Το καθεστώς ελέγχου Ο σχηματισμός της κυβέρνησης Σοφούλη Το θέμα του στρατού

163 163 165 169 173

Κεφάλαιο 12 Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας, '47-'48 Η μεταφορά πόρων στο στρατιωτικό σκέλος Οι πρόσφυγες Οι εισαγωγές

177 177 181 183

Κεφάλαιο 13 Η οικονομική πολιτική της AM AG Η ισοσκέλιση του προϋπολογισμού Η εισοδηματική πολιτική Η περιοριστική νομισματική πολιτική Η επαναφορά του χρυσού

187 187 195 198 201

Κεφάλαιο 14 Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης: οι Corps of Engineers Το Ταμείο Αντικαταβολών Οι U.S. Army Corps of Engineers

205 205 208

Κεφάλαιο 15 Η διαμάχη της πρεσβείας με την AM AG Η πρώτη διαμάχη Ο έλεγχος επανέρχεται στην πρεσβεία

215 215 218

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Το Σχέδιο Μάρσαλ, η πρώτη περίοδος, '48-49

Κεφάλαιο 16 Η διάψευση των προσδοκιών: η οικονομική βοήθεια του '48-49 Η περιορισμένη οικονομική βοήθεια 227 Οι εισαγωγές: η προτεραιότητα της κατανάλωσης 233 11

227

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Κεφάλαιο 17 Η καταρράκωση των μισθών: η δημοσιονομική και εισοδηματική πολιτική Ο προϋπολογισμός του '48-49 Η φορολόγηση των εφοπλιστών και των κεφαλαιούχων του εξωτερικού Η καταρράκωση των μισθών

237 237 243 249

Κεφάλαιο 18 0 ελεγχόμενος πληθωρισμός και η ανάκαμψη της παραγωγής Η νομισματική πολιτική 253 Η μάχη των τιμών και η εκμηδένιση του πληθωρισμού 258 Η εντυπωσιακή ανάκαμψη 261

253

Κεφάλαιο 19 Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα '48-'52 Σχεδιάζοντας το Τετραετές Το ολοκληρωμένο πρόγραμμα Το αναπτυξιακό όραμα: ενέργεια και βιομηχανία Το Τετραετές μπαίνει στο ράφι Το πρόγραμμα του '48-'49

265 265 272 275 285 290

Κεφάλαιο 20 Τα βιομηχανικά δάνεια Τα βιομηχανικά δάνεια της AMAG Τα βιομηχανικά δάνεια της ECA/G Το βιομηχανικό πρόγραμμα του '48-'49 Η βιομηχανία τσιμέντων Ο «μεξικανικός» νόμος περί ξένου κεφαλαίου

295 295 300 302 304 307

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ Η σταθεροποίηση της οικονομίας, '49-53

Κεφάλαιο 21 Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ, φθινόπωρο του '49 Η σύντομη αποστρατιωτικοποίηση Το ετήσιο πρόγραμμα '49-'50 Η επίσκεψη Hoffman Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ Η αδυναμία εφαρμογής της GATT και της EPU 12

317 317 321 329 332 336

Περιεχόμενα

Κεφάλαιο 22 Οι πρώτοι σχεδιασμοί για τη σταθεροποίηση, αρχές του '50 Ένα πρώτο πρόγραμμα σταθεροποίησης από την Ουάσιγκτον Η επιστολή Grady Η σταδιακή απεμπλοκή των Αμερικανών

339 339 342 346

Κεφάλαιο 23 Η οικονομική πολιτική το '49-'50 Η πρώτη υποτίμηση της δραχμής, Σεπτέμβριος '49 Ο προϋπολογισμός του '49-'50 Ο νέος κύκλος βιομηχανικών δανείων

349 349 351 354

Κεφάλαιο 24 Η αλλαγή πλεύσης του Σχεδίου Μάρσαλ, φθινόπωρο του '50 Η επαναστρατιωτικοποίηση 359 Η πρώτη περικοπή της βοήθειας 362 Η αποστολή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου 365

359

Κεφάλαιο 25 Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Πρώτη φάση, 1951 Η επιστολή Lapham Έναρξη του σταθεροποιητικού προγράμματος Η δημοσιονομική και η νομισματική πολιτική Η εκμηδένιση του βιομηχανικού προγράμματος του '51-52

369 369 371 374 378

Κεφάλαιο 26 Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 Η αποτυχία του Tenenbaum Η νέα περικοπή της βοήθειας Το νομισματικό πρόγραμμα Η σύγκρουση MSA/Greece και MSA/Washington Η δεύτερη υποτίμηση της δραχμής, άνοιξη του '53 Η ύφεση της οικονομίας

381 381 385 387 390 392 396

Κεφάλαιο 27 Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής Οι αμερικανικές ιδέες: η οικονομική βοήθεια μετά το Σχέδιο Μάρσαλ Η έκθεση Βαρβαρέσου 13

403 403 408

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Οι προβληματισμοί στην MSA/Greece Το νέο Τετραετές '53-'56 και η στροφή στην Ευρώπη Γενικοί πίνακες Δ μέρους Χρονολόγιο Βιβλιογραφία Ευρετήριο

414 418 423 429 443 453

14

Κατάλογος Πινάκων Μέρος Α Πίνακας ΑΙ Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας

Α2 A3 Α4 Α5

Πίνακας Α6 Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας

Α7 Α8 Α9 Α10 Α11

Πίνακας Α12 Πίνακας ΑΙ3 Πίνακας Α14

Υπάλληλοι που πληρώνονταν από το δημόσιο προϋπολογισμό, '38 και '45 Η διανομή του εισοδήματος, Μάιος '45 Ο προϋπολογισμός του '46-'47 Η έκδοση χρήματος, Ιανουάριος '46-Μάρτιος '47 Πωλήσεις χρυσού και συναλλάγματος, Απρίλιος-Δεκέμβριος '46 Καθαρή θέση συναλλάγματος και χρυσού, Τράπεζα της Ελλάδος, Νοέμβριος '44-Δεκέμβριος '46 Ισοζύγιο πληρωμών, 1η Ιανουαρίου-30 Νοεμβρίου '46 Μηνιαίος δείκτης βιομηχανικής παραγωγής '45 & "46 Κλαδικοί δείκτες βιομηχανικής παραγωγής, '45 & '46 Εκκρεμή δάνεια της Τράπεζας της Ελλάδος, '45-46 Δείκτες τιμών (αγαθών της ελεύθερης αγοράς), κόστους διαβίωσης και μισθών, Νοέμβριος '44-Μάρτιος '47 Δραχμές σε κυκλοφορία και τιμή χρυσής λίρας (στην ελεύθερη αγορά), Νοέμβριος '44-Μάρτιος '47 Ισοτιμίες συναλλάγματος στην ελεύθερη αγορά, Ιανουάριος '45-Μάρτιος. '47 Έσοδα και δαπάνες της κυβέρνησης, Νοέμβριος '44Δεκέμβριος '46

58 65 91 92 92 94 94 104 105 128 129 130 131 132

Μέρος Β Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας

Β1 Β2 Β3 Β4 Β5

Το Πενταετές Πρόγραμμα της έκθεσης Porter Το οργανόγραμμα της AM AG, 31-12-'47 Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας '47-48 Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας '47-'48 Εισαγωγές, '47-'48 15

158 164 180 183 185

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Πίνακας Β6 Πίνακας Β7

Ο προϋπολογισμός του '47-48, συνολικά μεγέθη 188 Ο προϋπολογισμός του '47-48, Έσοδα κατά γενική κατηγορία 189 Πίνακας Β8α-6 Ο προϋπολογισμός του '47-'48 (1η Απριλίου '47-30 Ιουνίου '48) 190-191 Πίνακας Β9 Αναθεώρηση του προϋπολογισμού του '47-'48, Μάρτιος '48 195 Πίνακας ΒΙΟ Δείκτης τιμών καταναλωτή, τιμή χρυσής λίρας και κυκλοφορία νομίσματος, '47-48 197 Πίνακας Β11 Ισοτιμία δολαρίου, '47-48 200 Πίνακας Β12 Δείκτης βιομηχανικής παραγωγής, '47-'48 202 Πίνακας Β13 Το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης της AM AG, '47-'48 210 Πίνακας Β14 Εξέλιξη έργων των U.S. Army Corps of Engineers, Ιούνιος'48 211

Μέρος Γ Πίνακας ΓΙ Πίνακας Γ2 Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας

Γ3 Γ4 Γ5 Γ6 Γ7

Πίνακας Γ8 Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας

Γ9 ΓΙΟ Γ11 Γ12 Γ13

Πίνακας Γ14 Πίνακας Γ15 Πίνακας Γ16

Το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης '48-'49, Προτάσεις της ελληνικής κυβέρνησης και της ECA/G 230 Το Πρόγραμμα Οικονομικής Βοήθειας '48-'49 Οι προτάσεις 232 Ισοζύγιο Πληρωμών 236 Ο προϋπολογισμός του '48-'49 242 Ο προϋπολογισμός του '48-'49, Έσοδα 243 Δείκτης Κυκλοφορίας του Νομίσματος, '48-'49 256 Δάνεια της Τραπέζης της Ελλάδος και των Εμπορικών Τραπεζών, '48 και '49 257 Αγορές και πωλήσεις χρυσών νομισμάτων (Αθήνα και Θεσαλλονίκη), '46-'49 257 Δείκτης Τιμών Καταναλωτή '48-'49 260 Δείκτης βιομηχανικής παραγωγής, '48-'49 263 Αγροτική παραγωγή, '47-'49 263 Αγροτική παραγωγή, "48 264 Προτάσεις της Ελληνικής Επιτροπής για το Σχέδιο Μάρσαλ, Πρόγραμμα '48-'52, συνολικοί πόροι 267 Προτάσεις της Ελληνικής Επιτροπής για το Σχέδιο Μάρσαλ, Πρόγραμμα '48-52, προέλευση των πόρων 268 Προτάσεις της Ελληνικής Επιτροπής του Σχεδίου Μάρσαλ και της AMAG για το Πρόγραμμα '48-'52 270 Εθνικό εισόδημα και εγχώριες επενδυτικοί πόροι '48-'52Εκτιμήσεις του Τετραετούς Προγράμματος 272 16

Κατάλογος Πινάκων Πίνακας Γ17 Πίνακας Γ18 Πίνακας Γ19 Πίνακας Γ20 Πίνακας Γ21 Πίνακας Γ22 Πίνακας Γ23 Πίνακας Γ24 Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας

Γ25 Γ26 Γ27 Γ28

Το Τετραετές Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης '48-'52 Το Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Βιομηχανικής Ανάπτυξης '48-'52 Οι διακλαδικές διασυνδέσεις του Προγράμματος Βιομηχανικής Ανάπτυξης Η αξία της βιομηχανικής παραγωγής το '53, προβλέψεις του Τετραετούς Τα Υδροηλεκτρικά έργα, Ενεργειακό Πρόγραμμα, Τετραετές Πρόγραμμα '48-'52 Η ετήσια κατανομή του Ολοκληρωμένου Βιομηχανικού Προγράμματος Το αναθεωρημένο Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης του '48-'49 Οι αιτήσεις στο πρόγραμμα βιομηχανικών δανείων της AMAG Τα βιομηχανικά δάνεια της AMAG, '48 Τα βιομηχανικά δάνεια της ECA/G, '48-'49 Το βιομηχανικό πρόγραμμα του '48-49 Δάνεια και ενδοκλαδικές ανακατατάξεις στη βιομηχανία τσιμέντων

273 276 280 282 284 286 292 298 299 301 303 307

Μέρος Δ Πίνακας ΔΙ Πίνακας Δ2 Πίνακας Δ3 Πίνακας Δ4 Πίνακας Δ5 Πίνακας Δ6 Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας

Δ7 Δ8 Δ9 Δ10

Πίνακας Δ11 Πίνακας Δ12 Πίνακας Δ13

Σχέδιο Περικοπών των Ενόπλων Δυνάμεων, '49-'50 320 Προβλεπόμενο Ισοζύγιο Πληρωμών. Αρχικό Ετήσιο Πρόγραμμα '49-'50 323 Προβλεπόμενο Επενδυτικό Πρόγραμμα Αρχικό Ετήσιο Πρόγραμμα '49-'50 323 Οι αναθεωρήσεις του ετήσιου προγράμματος '49-'50 324 Το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης '49-50 Συναλλαγματικό σκέλος 327 Το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης '49-'50 Δραχμικό σκέλος 328 Ο προϋπολογισμός του '49-'50 353 Βιομηχανικά δάνεια, '48-'50 357 Σύνολο βιομηχανικών δανείων, '48-'52 357 Τα μεγάλα βιομηχανικά δάνεια, '48-'54 (πάνω από ένα εκατομμύριο δολάρια) 358 Έσοδα του προϋπολογισμού, '50-51 και '51-'52 375 Οι Αμυντικές Δαπάνες 376 Το επενδυτικό πρόγραμμα '51-'52: συναλλαγματικό σκέλος 379 17

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Πίνακας Δ14 Πίνακας Δ15 Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας Πίνακας

Δ16 Δ17 Δ18 Δ19 Δ20 Δ21 Δ22 Δ23 Δ24

Το επενδυτικό πρόγραμμα '51-52: δραχμικό σκέλος Η Πορεία του Αντιπληθωριστικού Προγράμματος Ιανουάριος - Ιούνιος '52 Δείκτης Τιμών Καταναλωτή, '49-'53 Δείκτης Τιμών του Χονδρικού Εμπορίου, '50-'52 MS Α, Ταμείο Αντικαταβολών, '50-'52 Η κυκλοφορία του νομίσματος, '49-'53 Δείκτης βιομηχανικής παραγωγής, '49-53 Κλαδικοί δείκτες βιομηχανικής παραγωγής, '49-'53 Ετήσιες Εισαγωγές και Εξαγωγές, '47-'53 Αδηλοι Πόροι και Πληρωμές, '47-'53 Η δανειοδότηση της οικονομίας, '47-'52, Τράπεζα της Ελλάδος και Εμπορικές Τράπεζες

18

380 389 423 424 425 425 426 426 427 427 428

Εισαγωγή Η μελέτη αυτή παρέμεινε για περισσότερο από μια δεκαετία αδημοσίευτη μονογραφία Είχε κατατεθεί το '89 στο Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας με τίτλο «Το Βιομηχανικό Ζήτημα, 1944-1953. Ο ρόλος του ξένου παράγοντα στη διαμόρφωση του μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξης». Το Ίδρυμα από κοινού με την Ένωση Ελληνικών Τραπεζών είχαν χρηματοδοτήσει την έρευνα αυτή, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου ερευνητικού προγράμματος για την ελληνική βιομηχανία στο 19ο και στον 20ό αιώνα, με συντονιστή τον καθηγητή Κωστή Βαΐτσο. Από τη μονογραφία αυτή δημοσιεύτηκαν αρκετά κείμενα με τη μορφή άρθρων σε περιοδικά1 και συλλογικούς τόμους2 στη διάρκεια της δεκαετίας του '90. Τα κείμενα αυτά αποτελούσαν μεταγενέστερες αναγνώσεις και βελτιωμένες εκδόσεις επιμέρους τμημάτων της αρχικής μονογραφίας. Η έρευνα σταδιακά μετατοπίστηκε από το βιομηχανικό ζήτημα σε πιο γενικά θέματα της οικονομίας την περίοδο '44-'53 και φυσικά στο ρόλο του ξένου παράγοντα στη διαμόρφωση αυτών των εξελίξεων. 1. «US Economic Policies in Post Civil War Greece, 1949-53: Stabilization and Monetary Reform», Journal of European Economic History, 1995:3. «Η διαμόρφωση του μεταπολεμικού μοντέλου εκβιομηχάνισης: η κρίσιμη περίοδος 19441953», Τα Ιστορικά, 1990: 12/13. «Approaches to the Early Post-War Greek Economy: A Survey», Journal of Modem Hellenism, 1990:7. 2. «Οικονομία και θεσμοί: από την προπολεμική "βιωσιμότητα" στην μεταπολεμική "εκβιομηχάνιση"» στο Φλάισερ Χ. (επιμ.), Η Ελλάδα '36-'49, από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο: τομές και συνέχειες, Αθήνα: Καστανιώτης, 2003. «Η οικονομία κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο», στο Νικολακόπουλος Η., Ρήγος Α., Ψαλλίδας Γ. (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος, Αθήνα: θεμέλιο, 2002. «Η Οικονομική Πολιτική των ΗΠΑ στην Ελλάδα, 1949-1953: Σταθεροποίηση και Νομισματική Μεταρρύθμιση», Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Η Ελληνική Κοινωνία κατά την Πρώτη Μεταπολεμική Περίοδο (1945-1967), Αθήνα, 1994. «The Marshall Plan in Greece», Comit£ pour L'Histoire £conomique et Financiire, Ministire de L'liconomie, des Finances et du Budget (pref. J Dellor), Le Plan Marshall, Paris, 1993. «Finance and industrial reconstruction: the case of the Marshall Plan in Greece», in Teichova, Lindgen, Dritsa (eds.), L'entreprise an Grice en Europe XlXe-XXe Siicles, A thanes: Association Interdisciplinaire Franco-Hellenique 1992, 1992. 19

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Όπως γίνεται συνήθως, η πρώτη γραφή δεν μεταβάλλεται ριζικά και το σημερινό βιβλίο φέρει σε σημαντικό βαθμό την επιρροή της αρχικής μονογραφίας. Εντούτοις, το μεγαλύτερο μέρος, αν όχι το σύνολο των κειμένων, είναι ξαναγραμμένο, νέα κεφάλαια έχουν προστεθεί και φυσικά η τεκμηρίωση που γίνεται σε κάθε τμήμα του βιβλίου είναι πολύ πιο συστηματική από την αρχική. Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε τέσσερα μέρη. Το Πρώτο Μέρος ανατρέχει στην περίοδο "40-'47. Κάνει μια σύντομη αναφορά στην οικονομία της Κατοχής και ασχολείται με την περίοδο της βρετανικής κυριαρχίας στην Ελλάδα, το '44-47. Στηρίζεται αποκλειστικά σε δευτερογενείς πηγές. Η αναδρομή αυτή κρίθηκε απαραίτητη προκειμένου να υπάρξει καλύτερη παρουσίαση των θεμάτων που βρέθηκαν στο επίκεντρο της αμερικανικής βοήθειας. Το Δεύτερο Μέρος ασχολείται με το Δόγμα Τρούμαν, το '47-'48. Το Τρίτο Μέρος ασχολείται με την πρώτη περίοδο του Σχεδίου Μάρσαλ, από τα μέσα του '48 μέχρι το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου το Σεπτέμβριο του '49. Το Τέταρτο Μέρος ασχολείται με την περίοδο από το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου μέχρι τη Μεταρρύθμιση Μαρκεζίνη, την άνοιξη του "53. Το αρχειακό υλικό του βιβλίου προέρχεται αποκλειστικά από τα αμερικανικά αρχεία. Πρόκειται για τα αρχεία της αμερικανικής πρεσβείας και των αμερικανικών οικονομικών αποστολών στην Ελλάδα (Αποστολή Porter, American Mission for Aid to Greece, European Cooperation Administration /Greece, Mutual Security Agency/Greece). Συμπληρωματικό αρχειακό υλικό προέρχεται από το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ (State Department) και τις κεντρικές υπηρεσίες του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ουάσιγκτον (ECA/ Washington) και το Παρίσι (Office of the Special Representative). Η οικονομία της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου κινείται γύρω από τρία καίρια θέματα: τη σταθεροποίηση, την ανασυγκρότηση και την ανάπτυξη. Η πρώτη αναφέρεται στην εξισορρόπηση των δημόσιων οικονομικών και τη σταθερότητα του νομίσματος, λειτουργίες που είχαν αποδιοργανωθεί πλήρως την περίοδο της Κατοχής. Η ανασυγκρότηση αναφέρεται στην αποκατάσταση των υποδομών και της παραγωγής στα προπολεμικά τους επίπεδα Η ανάπτυξη αναφέρεται στο βιομηχανικό ζήτημα που κυριάρχησε τη δεκαετία αυτή, στη δυνατότητα δηλαδή της ελληνικής οικονομίας να ξεφύγει από το περιοριστικό αγροτικό της παρελθόν και να περάσει στο στάδιο της εκβιομηχάνισης. Η Κατοχή επέφερε την αρπαγή μέρους του διαθέσιμου οικονομικού πλούτου, κατέστρεψε την παραγωγική υποδομή, διέλυσε τις οικονομικές λειτουργίες του κράτους και οδήγησε σε ακραία οικονομικά φαινόμενα, όπως τον υπερπληθωρισμό, τη μαύρη αγορά και την υποκατάσταση του εθνικού νομίσματος από τη χρυσή λίρα Ο παραγωγικός ιστός των μεγάλων αστικών κέντρων, ο οποίος στηριζόταν στην τροφοδοσία των πόλεων από την εθνική ενδοχώρα και τις συναλλαγές με το εξωτερικό, κατέρρευσε. Τα 20

Εισαγωγή πολυπληθή μεσοαστικά και λαϊκά στρώματα είδαν να εισοόήματά τους να εξανεμίζονται και τα περιθωριοποιημένα στρώματα έμειναν χωρίς τα στοιχειώδη μέσα προς επιβίωση. Εντούτοις βασικό κληροδότημα της Κατοχής ήταν η άνθηση της κερδοσκοπίας και η ισχύς την οποία απέκτησαν οι κάτοχοι αγαθών και κεφαλαίων, σε μια συγκυρία κατά την οποία το κράτος οδηγήθηκε οε πλήρη απονέκρωση. Μετά την απελευθέρωση η ξένη βοήθεια, κυρίως μετά την άφιξη της UNRRA, αποκατέστησε με εισαγωγές τροφίμων την απώλεια της εγχώριας παραγωγής και εξασφάλισε ικανοποιητικές εισαγωγές πρώτων υλών. Οι διαμάχες της πρώτης διετίας, το «πείραμα» Βαρβαρέσου το '45 και η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία το '46 κατέδειξαν ότι η σταθεροποίηση της οικονομίας ήταν θέμα μιας νέας ισορροπίας ανάμεσα στην ιδιωτική και τη δημόσια σφαίρα της οικονομίας και μιας νέας διανομής, ή μάλλον αναδιανομής του εισοδήματος. Ο Βαρβαρέσος επεδίωξε να αποκαταστήσει, ίσως σε υπερβολικό βαθμό, τη δημόσια σφαίρα της οικονομίας και να επιβάλει την απότομη αναδιανομή του εισοδήματος. Ηττήθηκε κατά κράτος από τα συμφέροντα τις ιδιωτικής οικονομίας. Η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία, αντίθετα, επέλεξε τον «εύκολο δρόμο» και απέδωσε απόλυτη προτεραιότητα στην ιδιωτική σφαίρα. Απελευθέρωσε πλήρως τις εισαγωγές, αποδέσμευσε την οικονομία από οποιοδήποτε σύστημα ελέγχου και επέτρεψε την ελεύθερη μετατρεψιμότητα της δραχμής σε χρυσές λίρες. Η οικονομία σταθεροποιήθηκε, αλλά ο «λογαριασμός» που πλήρωσε η ξένη βοήθεια ήταν υπερβολικός. Μέσα σε ένα χρόνο δαπανήθηκαν σχεδόν 400 εκατομμύρια δολάρια, το 40% δηλαδή του ΑΕΠ της εποχής, χωρίς να βελτιωθεί ουσιαστικά η παραγωγική ικανότητα της οικονομίας. Οι πολιτικές επιδιώξεις όμως της Βρετανίας επιτεύχθηκαν. Οι εκλογές και το δημοψήφισμα έφεραν το βασιλιά και το Λαϊκό Κόμμα στην εξουσία και οι πόλεις ανέκτησαν τις οικονομικές τους λειτουργίες. Με την άφιξη του αμερικανικού παράγοντα οι συνθήκες μεταβλήθηκαν άρδην. Η πρώτη αμερικανική αποστολή που στάλθηκε να μελετήσει επιτόπου την κατάσταση, η αποστολή Porter, θεώρησε πως η δραματική κατάσταση της χώρας οφειλόταν στους διεφθαρμένους και αυταρχικούς πολιτικούς, ειδικά του Λαϊκού Κόμματος, στις πλούσιες τάξεις της χώρας που κερδοσκοπούσαν πάνω στη δυστυχία του λαού και στην ανυπόστατη δημόσια διοίκηση. Θεώρησε πως δεν υπήρχαν εσωτερικές δυνάμεις, πολιτικές ή γραφειοκρατικές, για να τους εμπιστευθούν τα χρήματα της ξένης βοήθειας. Ζήτησε την άμεση αλλαγή της κυβέρνησης, με τη συμμετοχή του κόμματος των Φιλελευθέρων και απαίτησε να υπάρξει πλήρης έλεγχος της οικονομίας από τους Αμερικανούς. Ταυτόχρονα φάνηκε πώς παρά την κλιμάκωση του Εμφυλίου πολέμου, η αμερικανική πλευρά δεν ήταν διατεθειμένη να ξοδέψει περισσότερα δολάρια από όσα θεωρούσε αναγκαία για τη συντήρηση της οικονομίας και τη διεξαγωγή του Εμφυλίου. Και αυτά ήταν λί21

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ γ α Με την εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν, δεσμεύτηκαν μόλις 150 εκατομμύρια δολάρια για τη συντήρηση της οικονομίας και άλλα τόσα για τις αμυντικές δαπάνες. Εκ των πραγμάτων η οικονομική αποστολή που στάλθηκε στην Ελλάδα (AMAG), με πλήρη αρμοδιότητα σε όλα τα θέματα της οικονομικής πολιτικής, στράφηκε με πάθος στην επέκταση της δημόσιας σφαίρας της οικονομίας και στην καταπολέμηση της κερδοσκοπίας. Εκεί που διαδοχικές ελληνικές κυβερνήσεις μέχρι τότε δήλωναν πλήρη αδυναμία να καταρτίσουν προϋπολογισμό, το '47-48, μεσούντος του Εμφυλίου, η χώρα όχι μόνο απέκτησε προϋπολογισμό, αλλά αυτός ήταν ισοσκελισμένος, και εφαρμόστηκε χωρίς την παραμικρή παρέκκλιση. Ταυτόχρονα η AMAG έθεσε υπό τον άμεσο έλεγχο της το εισαγωγικό εμπόριο, κατάργησε την πολιτική του χρυσού και εκμηδένισε τις πιστώσεις προς την ιδιωτική οικονομία, απαιτώντας από τις επιχειρηματικές τάξεις να χρηματοδοτήσουν τις δραστηριότητές τους από τα αποθέματα χρυσών λιρών. Προς τα τέλη του χρόνου η AMAG είχε βρεθεί στο στόχαστρο όχι μόνο των πλούσιων τάξεων, του Λαϊκού Κόμματος και του παλατιού, αλλά και της αμερικανικής πρεσβείας στην Ελλάδα Η τελευταία θεώρησε ότι η μεταρρυθμιστική μανία της AMAG αντιστρατευόταν τη πάγια προσήλωση της αμερικανικής πολιτικής στην ελεύθερη οικονομία και στα νόμιμα συμφέροντα των επιχειρηματικών τάξεων και έκρινε ότι η πρεσβεία ήταν πιο κατάλληλη να αναλάβει την εποπτεία της πολιτικής των ΗΠΑ στην Ελλάδα Το Σχέδιο Μάρσαλ αναβίωσε τις προσδοκίες για μεγαλύτερη ροή οικονομικής βοήθειας και για τη δυνατότητα, παράλληλα με τη συντήρηση της οικονομίας, να ξεκινήσει ένα πρόγραμμα πλήρους αποκατάστασης των υποδομών και ανάπτυξης της βιομηχανίας και της ενέργειας. Το Τετραετές Πρόγραμμα Ανάπτυξης του '48-52 ήταν συγκροτημένο και προδιέγραψε με σχετική ακρίβεια τις αναπτυξιακές δυνατότητες της ελληνικής οικονομίας. Η όσμωση των ιδεών ήταν εδώ καταπληκτική. Η εκβιομηχάνιση της χώρας μέχρι τότε ήταν υπόθεση κατά κύριο λόγο της Αριστεράς. Πριν από τον πόλεμο οι αστικές δυνάμεις είχαν θεωρήσει τις ιδέες αυτές ως εξωπραγματικές. Μετά τον πόλεμο η εκβιομηχάνιση, ως εγχείρημα ανάπτυξης της βαριάς βιομηχανίας, αποτέλεσε το πρόγραμμα του ΚΚΕ και ο κατεξοχήν εμπνευστής του, ο Δημήτρης Μπάτσης, βρέθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα, δίπλα στον Μπελογιάννη, σε αυτό το πρωτοφανές κυνήγι «κεφαλών» που ακολούθησε τον Εμφύλιο πόλεμο. Ήδη όμως από το "46, οι ιδέες της Αριστεράς είχαν γίνει αποδεκτές από ομάδες ανθρώπων που βρίσκονταν ο' ένα πλατύ φάσμα πολιτικών δυνάμεων. Η ομάδα Δοξιάδη, στον Οργανισμό Ανασυγκρότησης, είχε ανασυνθέσει τις υπάρχουσες ιδέες και προτάσεις και τις πιο πρόσφατες επεξεργασίες που είχαν γίνει στο πλαίσιο της UNRRA ή των εκθέσεων ορισμένων ξένων οργανισμών (Εκθεση FAO) και ανέλαβε ουσιαστικά την προετοιμα22

Εισαγωγή σία του αναπτυξιακού προγράμματος στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ (το Τετραετές Πρόγραμμα '48-52). Η αποστολή Porter είχε συνηγορήσει από την αρχή στις προοπτικές της εκβιομηχάνισης, αν και είχε καταστήσει σαφές ότι αυτό δεν θα γινόταν με τους πόρους της αμερικανικής βοήθειας. Τα κυβερνητικά κόμματα, ανεξαρτήτως του τι πραγματικά πίστευαν, σήκωσαν τη σημαία της εκβιομηχάνισης. Ο λόγος, ανάμεσα σε άλλους, ήταν ότι μόνο μέσω της εκβιομηχάνισης θα μπορούσε να συνεχιστεί η ροή εξωτερικών πόρων. Ας σημειωθεί ότι η ξένη βοήθεια είχε πρωταρχική θέση στις ιδεολογικές κατασκευές της εποχής και στην πολιτική της Δεξιάς. Αμέσως μετά τον πόλεμο η Δύση εμφανίστηκε σαν να είχε ένα μεγάλο χρέος προς την Ελλάδα Οι μεγάλες θυσίες του ελληνικού λαού στον αγώνα κατά του Αξονα, θα έπρεπε να ανταμειφθούν με την παροχή οικονομικής βοήθειας. Στη συνέχεια η Δύση θα έπρεπε να προσφέρει πόρους, καθώς η Ελλάδα μετατρεπόταν στο προπύργιο της μάχης κατά της επέκτασης του κομμουνισμού. Με την εκβιομηχάνιση ανοιγόταν ένα νέο πεδίο επέκτασης της ξένης βοήθειας ακόμα και μετά το τέλος του Εμφυλίου. Οι πόροι της ξένης βοήθειας αντιπροσώπευαν από το '44 μέχρι το '52, ανάλογα με τη χρονιά, το 25 με 40% του ΑΕΠ. Παρά τις υψηλές προσδοκίες που περιέβαλλαν το Σχέδιο Μάρσαλ, οι πόροι που προσφέρθηκαν την πρώτη χρονιά ήταν λίγο παραπάνω από ό,τι στο Δόγμα Τρούμαν. Η πόλωση που είχε επιφέρει η AMAG υποχώρησε καθώς η νέα οικονομική αποστολή, η ECA/G, είχε μικρότερο πολιτικό βάρος και η πρεσβεία είχε διαμορφώσει ένα πιο συγκαταβατικό κλίμα με τα πολιτικά κόμματα και τις επιχειρηματικές τάξεις. Η διατήρηση της οικονομικής σταθερότητας που είχε επιφέρει η πολιτική της AMAG συνεχίστηκε με σημαντικό όμως κόστος, που επωμίστηκαν αυτή τη φορά τα μισθωτά στρώματα. Από τα τέλη του '47 μέχρι το καλοκαίρι του '49 οι μισθοί έχασαν το μισό της πραγματικής τους αξίας και η διατήρηση της σταθερότητας έγινε με την επαναφορά της πολιτικής του χρυσού, ήδη από το τέλος της θητείας της AMAG. Η ανασυγκρότηση περιορίστηκε στο έργο των U.S. Army Corps of Engineers. Στη διάρκεια του '48-'49 ελάχιστοι πόροι δεσμεύτηκαν για έργα του Τετρατετούς Προγράμματος. Το ίδιο το Τετραετές, ένα χρόνο μετά την υποβολή του, παρέμενε σε κάποιο ντουλάπι των κεντρικών υπηρεσιών του Σχεδίου Μάρσαλ στο Παρίσι, χωρίς κανείς να έχει ασχοληθεί με αυτό. Όπως και στην περίπτωση της AMAG, η πολιτική της ECA/G επικεντρώθηκε στη σταθεροποίηση της οικονομίας και το '49 η μάχη κατά του πληθωρισμού κερδήθηκε. Με το τέλος του Εμφυλίου, η ECA/G και η αμερικανική πρεσβεία περιέκοψαν τις αμυντικές δαπάνες προκειμένου να χρηματοδοτηθεί το αναπτυξιακό πρόγραμμα Όμως η πολιτική της αποστρατιωτικοποίησης δεν είχε διάρκεια Στην Ουάσιγκτον, τον Ιανουάριο του '50, έγινε η πρώτη επε23

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ξεργασία ενός σταθεροποιητικού προγράμματος, το οποίο θα οδηγούσε την ελληνική οικονομία στο σημείο της εξισορρόπησης της χωρίς τη συνδρομή της ξένης βοήθειας. Λίγο αργότερα, με την έναρξη του πολέμου στην Κορέα, το Σχέδιο Μάρσαλ στην Ευρώπη άλλαξε στόχους. Η ανασυγκρότηση θεωρήθηκε ότι είχε κλείσει τον κύκλο της και ως πρωταρχικός στόχος τέθηκε η ενίσχυση της αμυντικής θέσης της Ευρώπης. Η επαναστρατιωτικοποίηση των οικονομιών στο όνομα του Ψυχρού Πολέμου θα απαιτούσε μαζικές επενδύσεις στις αμυντικές βιομηχανίες και τεράστιες αυξήσεις στις αμυντικές δαπάνες. Η στροφή προς την άμυνα συνεπαγόταν άνοδο των πληθωριστικών πιέσεων και η οικονομική πολιτική θα έπρεπε να επικεντρωθεί αποκλειστικά στην αντιπληθωριστική πολιτική. Στην περίπτωση της Ελλάδας, αυτή η αλλαγή πολιτικής αποδείχτηκε καταστροφική. Οι αμυντικές δαπάνες πάγωσαν στα υψηλά επίπεδα που βρίσκονταν την επαύριο του Εμφυλίου. Το χειρότερο ήταν ότι η ανοδική πορεία της ελληνικής οικονομίας ανακόπηκε. Πορεία που ήταν συνεχής ήδη από το '46, καθώς ο Εμφύλιος, αντίθετα με ό,τι είναι παραδεκτό, δεν είχε αρνητικό αντίκτυπο στην ελληνική οικονομία Ακόμα και το τεράστιο κύμα των 700.000 προσφύγων, που προέκυψε από την πολιτική του στρατού να εκκενώσει τις περιοχές δράσης του Δημοκρατικού Στρατού, δεν ανέκοψε τη σταθερή άνοδο της αγροτικής παραγωγής. Με λίγα λόγια, η ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας, παρά τον Εμφύλιο, δεν υστερούσε παρά ελάχιστα από τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης και όπως και αυτές, οτο τέλος του '49, είχε επανέλθει οτα προπολεμικά τους επίπεδα. Το '49-'50 μάλιστα ξεπέρασε τα προπολεμικά της επίπεδα Η ελληνική οικονομία έμεινε στάσιμη μετά το τέλος του Εμφυλίου. Από τα τέλη του '50 και μέχρι τη μεταρρύθμιση Μαρκεζίνη, την άνοιξη του '53, αντιμετώπισε, για πρώτη φορά, μεταπολεμικά μια παρατεταμένη οικονομική ύφεση. Αυτό οφειλόταν στο σταθεροποιητικό πρόγραμμα που επέβαλαν οι Αμερικανοί, σε δύο φάσεις, το '51 και το "52, και το οποίο εφαρμόστηκε από τις κυβερνήσεις του Κέντρου. Παράλληλα η οικονομική βοήθεια περικόπηκε στο μισό και για το '52-'53, το πρώτο έτος μετά το Σχέδιο Μάρσαλ, έφθασε σε ασήμαντα ποσά. Τόσο η αμερικανική πρεσβεία όσο και η οικονομική αποστολή αντέδρασαν έντονα στην απότομη περικοπή της βοήθειας και την απαξίωση του προγράμματος ανασυγκρότησης. Η υποτίμηση της δραχμής το '53 ήταν η τελευταία πράξη του σταθεροποιητικού προγράμματος και κατά τύχη συνδέθηκε με το πρόσωπο του Μαρκεζίνη, καθώς αυτός δεν είχε καμία ανάμειξη, ούτε με το σταθεροποιητικό πρόγραμμα ούτε καν με το μέγεθος της υποτίμησης. Η εφαρμογή του σταθεροποιητικού προγράμματος έγινε από μία σημαντική προσωπικότητα της εποχής, τον Καρτάλη. Η ίδια η υποτίμηση συνδέθηκε με τις πολιτικές εξελίξεις και τη μετατόπιση της αμερικανικής στήριξης, από τις κυβερνήσεις του Κέντρου, στον Παπάγο και το Συναγερμό. 24

Εισαγωγή Στο ζήτημα της ανάπτυξης, η αμερικανική πλευρά μπορεί να απεμπόλησε το Τετραετές, αλλά ταυτόχρονα διέσωσε ένα μέρος του ενεργειακού προγράμματος και επενέβη δραστικά στο θεσμικό πλαίσιο. Οι αναχρονιστικές ρυθμίσεις του μεσοπολέμου καταργήθηκαν, διαμορφώθηκε ένα νέο πλαίσιο κινήτρων προς το ξένο κεφάλαιο και τις εγχώριες επιχειρήσεις και ιδρύθηκαν οι κρατικές επιχειρήσεις, που θα αναλάμβαναν τη γρήγορη επέκταση των υποδομών ή την οργάνωση νέων τομέων στην οικονομία (ΔΕΗ, ΟΤΕ, EOT κλπ.). Το κράτος αναλάμβανε να χρηματοδοτεί και να εποπτεύει τις επιχειρηματικές δραστηριοτήτες μεγάλης κλίμακας. Ταυτόχρονα το τραπεζικό σύστημα παρέμενε αποκλειστική υπόθεση της Κεντρικής Τράπεζας. Η μικρή και η μεσαία κλίμακα της αστικής οικονομίας αποδεσμεύονταν από οποιαδήποτε κρατική επιτήρηση. Το φορολογικό σύστημα θα στρεφόταν, όπως και παλαιότερα, στην έμμεση φορολογία, ενώ οι επιχειρηματικές και επαγγελματικές τάξεις θα απολάμβαναν τη φορολογική ασυλία που είχαν και στο παρελθόν. Μαζί με το τέλος της αμερικανικής βοήθειας οι ΗΠΑ θεώρησαν ότι η ενασχόλησή τους με την ελληνική οικονομία ήταν πλέον περιττή. Προέβλεψαν αργή ανάπτυξη της οικονομίας στη δεκαετία του '50 και έστρεψαν τη χώρα προς τη Δυτική Ευρώπη. Οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης ήταν κατάλληλες, στο πλαίσιο των υπό εξέλιξη ευρωπαϊκών θεσμών, να αναλάβουν την επιτήρηση της νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής στην Ελλάδα και να συντρέξουν στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας ακολουθώντας τους τρόπους που απέρρεαν από την εμπειρία ανάπτυξης των δικών τους υπανάπτυκτων περιφερειών. Μία από τις επιπτώσεις του Εμφυλίου πολέμου ήταν ότι η Ελλάδα δεν συνδέθηκε μόνο με το Σχέδιο Μάρσαλ, αλλά συμμετείχε και στο σύνολο των μεταπολεμικών διεθνών και ευρωπαϊκών θεσμών (GATT, IMF, European Payment Union, OEEC). Η Ελλάδα προσδέθηκε, σ' ένα πρώιμο στάδιο, με τις διαδικασίες της ευρωπαϊκής ενοποίησης, αν και η ασθενική οικονομία επέβαλλε διαρκώς τη δημιουργία ειδικών μεταβατικών ρυθμίσεων για την Ελλάδα Η εκρηκτική εικοσαετία που επακολούθησε μέχρι τις αρχές τις δεκαετίας του '70,3 στηρίχθηκε στις ιδέες της δεκαετίας του '40 και στο θεσμικό πλαίσιο, όπως αυτό διαμορφώθηκε από το '48 μέχρι το '53. Οι σημαντικότερες ξένες επενδύσεις που έγιναν δεν ήταν άλλες από αυτές που περιλάμβανε το βιομηχανικό τμήμα του Τετραετούς Προγράμματος. Το ίδιο ίσχυσε με τα έργα υποδομής στην ενέργεια και τη γεωργία Οι συζητήσεις για το αναπτυξιακό ζήτημα κορυφώθηκαν με την έκθεση Βαρβαρέσου και

3. «Η απρόσμενη οικονομική ανάπτυξη στις δεκαετίες του '50 και '60: η Αθήνα ως αναπτυξιακό υπόδειγμα», στο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1949-1967, Η εκρηκτική εικοσαετία, Αθήνα 2002. 25

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τις απαισιόδοξες αμερικανικές εκθέσεις του '52. Το θέμα, σε αντίθεση με το Τετραετές, ήταν η αναζήτηση αναπτυξιακών διεξόδων χωρίς την αρωγή της ξένης βοήθειας. Η μεταπολεμική ανάπτυξη, με άξονα τις κατασκευές και τις μικρομεσαίες δραστηριότητες, δικαίωσε πλήρως την έκθεση του Βαρβαρέσου του '52, αν και ο τόπος πραγμάτωσής τους δεν ήταν η ύπαιθρος, αλλά η Αθήνα Οι επενδύσεις μεγάλης κλίμακας και η καθετοποίηση της βιομηχανίας δικαίωσαν τους θιασώτες της εκβιομηχάνισης μεγάλης κλίμακας, όπως είχε αποτυπωθεί στο Τετραετές Πρόγραμμα Παρ' όλα αυτά η εκρηκτικότερη περίοδος ανόδου και μετασχηματισμού της ελληνικής οικονομίας δεν ήταν αρκετή να αποτρέψει το μεγαλύτερο μεταναστευτικό ρεύμα του αιώνα Η αναστολή κάθε μεταρρυθμιστικής προσπάθειας από το "48 και μετά συνέτεινε σε μια στρατηγική που αναπαρήγαγε με εκπληκτική πιστότητα το παραδοσιακό status quo. Από την έκθεση Porter μέχρι την έκθεση Βαρβαρέσου στο επίκεντρο βρισκόταν η ίδια η δημόσια διοίκηση, η πολιτική και διοικητική συγκρότηση του ελληνικού κράτους, ως σχέση της ιδιωτικής με τη δημόσια σφαίρα της οικονομίας, ως συνάρθρωση της οικονομίας με την πολιτική. Διαβάζοντας κανείς τις εκθέσεις αυτές σήμερα, 50 χρόνια μετά, διαπιστώνει ότι διατηρούν απολύτως την αξία τους. Το γράψιμο του σημερινού βιβλίου ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2002 και συνεχίστηκε στα διαλείμματα από την πανεπιστημιακή μου απασχόληση, τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και το καλοκαίρι του 2003. Αρχικά ήθελα να περιλάβω ένα θεωρητικό κομμάτι, το οποίο όμως έμεινε ημιτελές. Κάποια στιγμή ίσως εμφανιστεί ως επιμύθιο του σημερινού βιβλίου. Εδώ θα ήθελα να επισημάνω ότι απέφυγα επισταμένα μια ιστοριογραφική προσέγγιση που θα εμπλεκόταν με τη διαμάχη που περιβάλλει τη βιβλιογραφία για την περίοδο αυτή.4 Αυτή επικεντρώνεται σε μια διαφορετική ερμηνεία των προθέσεων της αμερικανικής ηγεσίας στην επέμβασή της στην Ελλάδα Μία ομάδα μελετών είναι προσκολλημένη στην «επίσημη» αμερικανική οπτική, και ερμηνεύει τις αποτυχίες της αμερικανικής πολιτικής στην Ελλάδα στα θέματα της οικονομίας (στη δημιουργία μιας αυτοδύναμης οικονομίας) ή της πολιτικής (εγκαθίδρυση ενός φιλελεύθερου πολιτικού συστήματος) ως αδυναμία του εγχώριου παράγοντα Μια δεύτερη ομάδα μελετών, που ακολουθεί την αναθεωρητική ιστορική σχολή, εντάσσει την ελληνική περίπτωση στην στρατιωτικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ πριν από, και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Ουσιαστικά η αμερικανική πολιτική δεν είχε ποτέ οικονομικούς ή πολιτικούς στόχους, παρά μόνο στρατιωτικούς. Αποκλειστικοί στόχοι της ήταν ο βίαιος έλεγχος, με στρατιωτικά μέσα, της επέκτασης του κομμουνισμού και ο έλεγχος με κάθε μέσο της πολιτικής στις χώρες που τέθηκαν υπό αμερικανική επιρροή. 4. «Approaches to the Early Post-War Greek Economy: A Survey», OJI. 26

Εισαγωγή Στην παρούσα μελέτη υπάρχει πλήρης αποστασιοποίηση και από τις δύο προσεγγίσεις. Η καταγραφή των «επίσημων» προθέσεων μετατρέπεται σε απολογητική ιστοριογραφία, που αποδίδει υπερβάλλουσα σημασία στις επιλογές του ξένου παράγοντα Η αναθεωρητική ιστοριογραφία αποκαθηλώνει την οικονομική και πολιτική ρητορία περί ελευθερίας και ανάπτυξης που συνοδεύει τις αμερικανικές στρατιωτικές επεμβάσεις στο εξωτερικό, αδυνατεί όμως να εξετάσει επισταμένα τις πραγματικές οικονομικές και πολιτικές σχέσεις που διαμεσολαβούν κάθε τυπική σχέση εξάρτησης. Η εξάρτηση αυτή εδραζόταν σε μια στρατηγική συμμαχία του εγχώριου με τον ξένο παράγοντα προκειμένου να κερδηθεί ο Εμφύλιος. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ξένος παράγοντας είχε απόλυτη ισχύ την περίοδο αυτή. Μόνο που κάθε ενέργειά του βρισκόταν αντιμέτωπη με την πραγματική επιρροή που διέθεταν οι πολιτικοί φορείς και τα οικονομικά υποκείμενα στο εσωτερικό της χώρας. Άρα η κατανομή της πραγματικής δύναμης ήταν αντιμέτωπη με τα πολλαπλά πεδία διάχυσης του συστήματος εξουσίας στο εσωτερικό του κοινωνικού και οικονομικού συστήματος. Η ισχύς του εξωτερικού παράγοντα περιορίστηκε στον έλεγχο των κεντρικών θεσμών εξουσίας, ενώ του εγχώριου παράγοντα εκπορευόταν από την αποκεντρωμένη δομή της εξουσίας. Το αποτέλεσμα της αντιπαράθεσης αυτής ήταν απρόβλεπτο και σε διαδοχικές περιόδους το βάρος των επιλογών μετατοπιζόταν προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Η βάση της αντιπαράθεσης ήταν δεδομένη. Ο εγχώριος παράγοντας ενδιαφερόταν μονοσήμαντα για τη ροή πόρων. Η σταθεροποίηση, η ανασυγκρότηση και η ανάπτυξη της οικονομίας ήταν αποκλειστικά θέμα επάρκειας των πόρων της οικονομικής βοήθειας. Αντίθετα ο ξένος παράγοντας ενδιαφερόταν για την άσκηση αξιόπιστης οικονομικής πολιτικής και για θεσμικές μεταρρυθμίσεις, που θα διασφάλιζαν την αποτελεσματική χρήση των πόρων και συνεπώς θα μείωναν τα αντίστοιχα ποσά της βοήθειας. Η οικονομική πολιτική κινήθηκε διαδοχικά προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Το δεύτερο στοιχείο αφορά την ίδια την πολιτική του ξένου παράγοντα και τον τρόπο άσκησής της. Αντίθετα με ό,τι είναι συνήθως αποδεκτό οι αμερικανικές επεμβάσεις χαρακτηρίζονται από τη συνύπαρξη περισσότερων από μίας πολιτικών. Η συντηρητική πρεσβεία και η μεταρρυθμιστική AMAG συνιστούν μια μάλλον συνήθη κατάσταση στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής από τις ΗΠΑ, η οποία αποφεύγει να είναι μονολιθική για λόγους που έχουν να κάνουν πιθανόν με τη εσωτερική δομή του πολιτικού συστήματος των ΗΠΑ, τη σχέση προέδρου και Κογκρέσου, ή τη δομή των διαφόρων υπουργείων και οργανισμών που εμπλέκονται με την εξωτερική πολιτική. Η εικόνα γίνεται ακόμα πιο σύνθετη, εάν συνυπολογιστεί η αλλαγή των προσώπων στις θέσεις του πρεσβευτή και του επικεφαλής της οικονομικής αποστολής και κυρίως η συνεχής αλλαγή της ίδιας της εξωτερικής πολιτι27

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ κής των ΗΠΑ. Η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ τότε χαρακτηριζόταν από την παραγωγή ορισμένων ιδεών στο προεδρικό μέγαρο, γύρω από τις οποίες υπήρχε μια έντονη κινητοποίηση των κρατικών υπηρεσιών, του Κογκρέσου και της κοινής γνώμης. Το Δόγμα Τρούμαν, το Σχέδιο Μάρσαλ, ο πόλεμος της Κορέας, ο Ψυχρός Πόλεμος, το NATO, η στρατιωτικοποίηση του Σχεδίου Μάρσαλ το "50-'52, η ίδρυση του Bretton Woods και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, η ενοποίηση της Ευρώπης, η φιλελευθεροποίηση του παγκόσμιου εμπορίου και η ανάπτυξη μέσω του εμπορίου και των ξένων επενδύσεων, η στροφή στη σταθεροποίηση των οικονομιών στις αρχές του '50 αποτέλεσαν θέματα μιας πρωτόγνωρης κινητοποίησης που αφορούσε πλέον τις θεμελιακές αρχές της δομής του μεταπολεμικού κόσμου. Οι ενέργειες αυτές μπορεί να είχαν ως κοινή συνισταμένη την αντιπαράθεση με τη Σοβιετική Ένωση, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις αποτελούσαν πιο σύνθετα και αντιφατικά εγχειρήματα Πάντως οι αλλαγές πλεύσης στη διάρκεια 3-4 χρόνων είχαν σημαντικό αντίκτυπο στην περίπτωση της Ελλάδας. Κοινή συνισταμένη της περιόδου είναι ότι οι μεταρρυθμίσεις που επιχειρήθηκαν από τον ξένο παράγοντα απέτυχαν. Οι μεταρρυθμίσεις εκπορεύονταν από την κοινή αντίληψη τόσο των Βρετανών, αλλά κυρίως των Αμερικανών, περί ομοιογενοποίησης των συνθηκών λειτουργίας διαφόρων τομέων της οικονομίας, περί καθιέρωσης κοινών κριτηρίων και κανόνων οτη λήψη αποφάσεων στη δημόσια διοίκηση, περί της αρχής της καθολικότητας που θα έπρεπε να διαπνέει κάθε οικονομική και διοικητική πρακτική και περί της ανάγκης σχηματισμού ενός καθολικού πλαισίου σεβαστού από τις συνήθεις αντιμαχόμενες κοινωνικές και οικονομικές ομάδες. Οι ιδέες αυτές εκπορεύονταν κυρίως από τον αμερικανικό κορπορατισμό, την ιδιότυπη αυτή σύμπτυξη του φιλελευθερισμού της αγοράς με την ορθολογικότητα του κεϋνσιανισμού. Στην ελληνική κοινωνία δεν υπήρχαν οι κοινωνικές δυνάμεις που να ήθελαν αυτού του τύπου το διακανονισμό. Καμία πολιτική δύναμη δεν εστερνίστηκε ένα μεταρρυθμιστικό σχέδιο. Καμιά ηγεμονική οικονομική ομάδα δεν σχημάτισε κάποια πολιτική έξω από τον ορίζοντα των δικών της θεμάτων και συμφερόντων. Στην Ελλάδα, τότε, ίσως και ακόμα και σήμερα, το ενοποιητικό στοιχείο δεν ήταν οι κοινοί κανόνες από τους οποίους εκπορεύεται η ειδική περίπτωση, αλλά ο κατακερματισμός και η εξυπηρέτηση του επιμέρους συμφέροντος από το πολιτικό σύστημα. Αυτός ο κατακερματισμός αντιστέκεται σε οτιδήποτε ενοποιητικό, ενιαίο, καθολικό. Η λειτουργία του δημόσιου τομέα, οι εργασιακές ρυθμίσεις, οι συντεχνίες των επαγγελματικών ομάδων, ο τρόπος προσδιορισμού των μισθών στο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα, οι ασφαλιστικές ρυθμίσεις, το φορολογικό σύστημα, όλα συνέκλιναν στην αποσπασματικότητα και τον κατακερματισμό. Αποτελούσαν ένα συνεχές φάσμα ειδικών περιπτώσεων. Με τον τρόπο αυτό η ενοποιητική αρχή του κορπορατισμού αίρεται. Η 28

Εισαγωγή φορολογία αχρηστεύεται ως μηχανισμός αναδιανομής, η προσφορά δημόσιων υπηρεσιών αναπαράγει τις ιδιωτικές σχέσεις, και η ιδιωτική πρωτοβουλία στην οικονομία μετατρέπεται σε κρατικό προνόμιο και παραχώρηση. Έτσι κάθε αστικό αίτημα ακυρώνεται πριν καν σχηματιστεί και μετατρέπεται αυτόματα σε προαστικό, γίνεται προνόμιο προστασίας από τον ανταγωνισμό και ειδική περίπτωση. Η λειτουργία του κατακερματισμού σχηματίζει υποκείμενα στα οποία κάθε έννοια καθολικότητας φαντάζει ως απειλή. Οι Αμερικανοί, όπως και οι Βρετανοί προηγουμένως, ασχολήθηκαν με πληθώρα θεμάτων: από τη νομοθεσία για την τοπική αυτοδιοίκηση και τις αρμοδιότητες των νομαρχών μέχρι την ενοποίηση των ασφαλιστικών ταμείων, από τη φορολογική μεταρρύθμιση μέχρι τη νομοθεσία για τους συνεταιρισμούς και από τη δημιουργία του Σώματος Ορκωτών Λογιστών μέχρι τη οργάνωση της δημόσιας διοίκησης και το καθεστώς λειτουργίας των δημόσιων οργανισμών, από την ίδρυση Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας μέχρι τα επιδόματα των υπαλλήλων. Η ενασχόλησή τους με τόσους επιμέρους θεσμούς και λεπτομέρειες προέρχονταν από την αδυναμία να ασκήσουν πολιτική. Η επιβολή κάποιων στοιχειωδών αρχών καθολικότητας θα επέτρεπε τη άσκηση πολιτικής μέσω του προϋπολογισμού: τη συλλογή φόρων από συγκεκριμένες οικονομικές ομάδες και την κατανομή των δαπανών προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις ανάλογα με τις επιλογές. Αυτό τους οδήγησε στην άσκηση όλο και πιο εκτεταμένου ελέγχου στη δημόσια διοίκηση και στη διαρκή σύγκρουση με τις επιχειρηματικές τάξεις. Ο «φιλελευθερισμός» των εμπορικών τάξεων που δέσμευε τις τιμές όλων των άλλων συντελεστών εκτός από τις τιμές των αγαθών, που δεν αποδεχόταν καμία κρατική ρύθμιση παρά μόνο την κατοχύρωση προνομίων προστασίας από τον ανταγωνισμό, η ιδέα ενός κράτους που απείχε από κάθε άμεση φορολόγηση, κάθε έλεγχο, κάθε ρύθμιση, φάνταζε αντιφατική στα μάτια των ξένων, που συμμερίζονταν την εμπιστοσύνη στην ορθολογικότητα τόσο των επιχειρήσεων όσο και του κράτους. Οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες απέτυχαν. Έπειτα από ένα σημείο συγκεντρώθηκαν στην άσκηση ελέγχου, στην έκδοση χρήματος και στον προϋπολογισμό. Ο ανταγωνισμός θα προέκυπτε από τη φιλελευθεροποίηση του εξωτερικού εμπορίου και από την έλευση του ξένου κεφαλαίου. Η δημόσια διοίκηση θα ήταν αξιόπιστη μόνο σε ορισμένους κρίσιμους θύλακες: την Κεντρική Τράπεζα και τους Οργανισμούς Κοινής Ωφέλειας. To status quo έμεινε σχεδόν άθικτο και η εκβιομηχάνιση θα αποτελούσε πλέον εγχείρημα που δεν θα προϋπέθετε την επιβολή ριζικών μεταρρυθμίσεων, όπως αρχικά είχε εννοηθεί Στην πολυετή ενασχόλησή μου, έστω και περιστασιακά, με το θέμα αυτό υπάρχει ένας μακρύς κατάλογος ανθρώπων που με έχουν βοηθήσει και που εδώ θα ήθελα να τους ευχαριστήσω. Κατ' αρχήν θα πρέπει να ευχα29

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ριστήσω το προσωπικό στα αμερικανικά Αρχεία στην Ουάσιγκτον, το οποίο μου προσέφερε αμέριστη βοήθεια και ιδανικές συνθήκες εργασίας. Ο John Butler, ο ειδικός τότε για τα ελληνικά αρχεία, με καθοδήγησε με εξαιρετικά αξιόπιστο τρόπο στο σύνολο του υπό μελέτη υλικού. Είχα αμέριστη βοήθεια και καθημερινή φιλική και ευδιάθετη ατμόσφαιρα από το προσωπικό της βιβλιοθήκης στη διάρκεια της πολύμηνης καθημερινής παρουσίας μου εκεί. Εξαιρετικά πολύτιμη ήταν η καθοδήγηση και οι πολύωρες συζητήσεις με το φίλο Γιώργο Χουλιάρα Σημαντική βοήθεια είχα από τον υπεύθυνο της έρευνας, τον Κωστή Βαΐτσο, και τον Σταύρο Θωμαδάκη. Τα άρθρα που δημοσιεύτηκαν είχαν σχολιαστεί από πολλούς φίλους ανάμεσά τους, ο Νίκος Θεοτοκάς, η Ευγενία Μπουρνόβα, ο Σταύρος Κωνσταντακόπουλος, η Ελισάβετ Προδρόμου, ο Βασίλης Καρδάσης, ο Βασίλης Πεσμαζόγλου και ο Χρυσάφης Ιορδάνογλου. Τον τελευταίο χρόνο είχα τη βοήθεια του Γιώργου Σεραφιμίδη στη συγκέντρωση στατιστικού υλικού από ελληνικές πηγές. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον Αγγελο Ελεφάντη και τη Θέμιδα Γκέκου που διάβασαν τα τελικά κείμενα και έκαναν εύστοχες παρατηρήσεις. Σε πολλές περιπτώσεις ήταν πολύ αργά για να τις ακολουθήσω όλες. Οι ατέλειες του βιβλίου είναι αποκλειστική ευθύνη του συγγραφέα Χανιά, Οκτώβριος 2003

30

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 'ΑΑ-'ΑΠ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Τα κληροδοτήματα της οικονομίας της Κατοχής «Σημαντική διαφορά στην ατμόσφαιρα της Αθήνας από πέρσι ως φέτος. Αισθάνεται κανείς ότι ο πληθυσμός κάπως συνήλθε, ο επισιτισμός διορθώθηκε και εξάλλου ένα μεγάλο μέρος του λαού προσαρμόστηκε στις νέες συνθήκες και βρήκε τον τρόπο να τα βολεύει Υπάρχει όμως πολλή κρυμμένη δυστυχία Οι παλιές μεσαίες τάξεις φθίνουν οικονομικά, ζούνε ξεπουλώντας περιουσιακά στοιχεία, έργα τέχνης, έπιπλα κλπ. σκεύη και ρούχα και τουαλέτες που αγοράζουν οι καινούριοι πλούσιοι της μαύρης αγοράς. Ουσιαστικά αυτές οι τάξεις βρίσκονται σε πτώχευση. Οι καινούριοι πλούσιοι είναι άτομα τυχοδιωκτικά που δρουν σαν μέσα σε μια ζούγκλα κι ό,τι αρπάξει ο καθένας. Φυσικά αρκετοί είναι οι παλαιοί πλούσιοι που προσαρμόστηκαν και ξανακάνουν χρήματα με τη μέθοδο των νεόπλουτων, όμως πιο πολλοί είναι οι απροσάρμοστοι που κατρακυλούν αργά ή γοργά από τον πλούτο στη φτώχεια». (6 Ιανουαρίου 1943)' Η εικόνα των καταστροφών Η Ελλάδα έχει θεωρηθεί ως μία από τις χώρες που υπέστησαν ιδιαίτερα εκτεταμένες καταστροφές στη διάρκεια του Β' παγκοσμίου πολέμου. Προπολεμικά, το μέσο επίπεδο διαβίωσης της χώρας, σύμφωνα με τους σχετικούς δείκτες των διεθνών οργανισμών, μόλις που ξεπερνούσε το όριο της απόλυτης φτώχειας.2 Έτσι κατά την απελευθέρωση, όταν το παραγωγικό δυναμικό είχε περιοριστεί σε λιγότερο από το μισό του αντίστοιχου προπολεμικού, το επίπεδο διαβίωσης της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού βρισκόταν σε σημείο κάτω από αυτό της ελάχιστης επιβίωσης. Η έκταση των καταστροφών που επέφερε η Κατοχή στον πληθυσμό και 1. Θεοτοκάς Γ., Τετράδια Ημερολογίου, 1939-1953, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, [χ.χ.], (εισαγωγή-επιμέλεια Δ. Τζιόβας), σελ 387. 2. Οι δείκτες της εποχής βασίζονταν πρωτίστως στο διατροφικό πρότυπο και στην κατανάλωση συγκεκριμένου αριθμού θερμίδων ημερησίως (2.000-2.500). 33

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ το παραγωγικό δυναμικό της χώρας είναι δύσκολο να αποτιμηθεί. Οι διαθέσιμες πηγές είναι διάφορες εκτιμήσεις που έγιναν κυρίως από κυβερνητικούς φορείς της εποχής.5 Καθώς όμως τότε η Ελλάδα στρεφόταν στη διεθνή κοινότητα για να αποσπάσει οικονομική βοήθεια, οι εκτιμήσεις αυτές θα πρέπει να θεωρηθούν υπερβολικές. Ανεξάρτητα πάντως από την ακρίβεια των υπολογισμών, η εικόνα που προκύπτει είναι αρκούντως αποκαλυπτική. Την περίοδο '40-44, ο πληθυσμός της χώρας μειώθηκε (300 χιλιάδες),4 χιλιάδες πρόσφυγες συγκεντρώθηκαν στα μεγάλα αστικά κέντρα (350 χιλιάδες) και άλλοι μετακινήθηκαν, οικειοθελώς ή μη, στο εξωτερικό (200 χιλιάδες). Ο λιμός της Αθήνας το χειμώνα του '41-'42, θα πρέπει να θεωρηθεί ως υπεύθυνος για τη μεγαλύτερη απώλεια ζωών. Η έλλειψη στοιχείων καθιστά παρακινδυνευμένη κάθε εκτίμηση. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του '42, η απότομη άνοδος των θανάτων στην Αθήνα ήταν της τάξης των 40.000, ενώ οι εκτιμήσεις ανεβάζουν το πραγματικό μέγεθος μέχρι τις 250.000.5 Οι επιθέσεις των δυνάμεων Κατοχής στα χωριά και τα μπλόκα στην Αθήνα, ειδικά τη χρονιά που κλιμακώθηκε η δραστηριότητα της Αντίστασης, δηλαδή το '43-'44, προσέθεσαν τον μεγαλύτερο αριθμό εκτελέσεων. Σε συνδυασμό με τη μειωμένη γεννητικότητα, τα παραπάνω οδήγησαν στη μείωση του πληθυσμού. Η κίνηση προς τα μεγάλα αστικά κέντρα φαντάζει ίσως παράδοξη λό3. Greek Board of Reconstruction, Data on Greek Economy during the prewar, war and postwar periods, Athens, February 1947, (Mission to Greece, Construction Division, box 7). Η μελέτη του Αγγελόπουλου (Αγγελόπουλος Α., Το οικονομικό πρόβλημα της Ελλάδος, Αθήναι: Παπαζήσης, 1945) αποτιμά τις καταστροφές της Κατοχής στα 3,7 δισεκατομμύρια δολάρια, ποσό μάλλον εξωφρενικό εάν ως βάση θεωρήσουμε το προπολεμικό ΑΕΠ που ήταν 1.300 εκατομμύρια δολάρια 4. Ο ενδεικτικός πίνακας γεννήσεων και θανάτων δίνει την παρακάτω εικόνα κατά έτος: "41 135.000 - 229.000 - -94.000, '42 107.000 - 328.000 = -221.000, '43 152.000 - 188.000 - -36.000, '44 165.000 - 110.000 - +55.000. Σύνολο '40-44 559.000 - 855.000 - -296.000. Αυτές φυσικά δεν περιλαμβάνουν τους νεκρούς από εκτελέσεις, τους νεκρούς της Αντίστασης και τους θανάτους των Ελλήνων στις πολεμικές επιχειρήσεις σε άλλες χώρες. Δεν περιλαμβάνουν επίσης τα στοιχεία από τους θανάτους στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη που βρισκόταν υπό βουλγαρικό έλεγχο. Κατ' εκτίμηση οι θάνατοι αυτοί έφθασαν τις 100.000. βλ Greek Board of Reconstruction, οjr., σελ Bl. To ενδιαφέρον του πίνακα αυτού είναι φυσικά οι ετήσιες διακυμάνσεις: η ανάκαμψη των γεννήσεων μετά το '42 και η δραστική μείωση των θάνάτων την ίδια περίοδο, βλ επίσης Μαργαρίτης Γ., Από την ήττα στην εξέγερση, Ελλάδα: άνοιξη 1941 - φθινόπωρο 1942, Αθήνα: ο Πολίτης, 1993, σελ 79-85. 5. Mazower Μ., Στην Ελλάδα τον Χίτλερ, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 1994, σελ 6369. 34

Τα χλτ^οδοτήματα της οικονομίας της Κατοχής γω των δυσμενών συνθηκών που επικρατούσαν ο αυτές.6 Εντούτοις το πρώτο βασικό κύμα προήλθε από την κατάρρευση του αλβανικού μετώπου.7 Κατά την επιστροφή τους από το μέτωπο ένα σημαντικό τμήμα των στρατιωτών βρέθηκε στην Αθήνα Μπορεί η κατάσταση να ήταν δραματική, αλλά τη φυγή από το χωριό, όπου μεγάλες ομάδες αγροτικών στρωμάτων πιέζονταν από τη δυσαναλογία των πολυμελών οικογενειών και του μικρού κλήρου, διευκόλυνε οποιοδήποτε γεγονός επέφερε μια γενικότερη κινητικότητα του πληθυσμού. Στη συνέχεια ήταν η νέα οικονομική πραγματικότητα, η δημιουργία δηλαδή των δικτύων της μαύρης αγοράς, όπου δίπλα στα παραδοσιακά δίκτυα ξεπήδησαν νέα, σε μεγάλο βαθμό οικογενειακά, που διακινούσαν προϊόντα από την ύπαιθρο στην Αθήνα Σε κάποιο βαθμό συνέβαλαν και πολιτικοί λόγοι. Κάθε κύμα διώξεων στην ύπαιθρο έφερνε μαζί του τη διπλή φυγή προς απομακρυσμένα ορεινά χωριά ή προς τις μεγάλες πόλεις. Σε κάθε περίπτωση όμως υπήρξε και αντίστροφη ροή, ειδικά μετά το λιμό του '42, από την Αθήνα προς την ύπαιθρο, γεγονός που καθιστά αδύνατη, με τα διαθέσιμα στοιχεία, την αποτύπωση των πραγματικών κινήσεων του πληθυσμού. Η μετακίνηση του πληθυσμού στο εξωτερικό αναφέρεται στη διπλή κίνηση ατόμων ή ομάδων που αποχώρησαν μαζί με τους Βρετανούς και στη βίαιη μετακίνηση εργατών και κρατουμένων στη Γερμανία Αν και οι δύο απόπειρες των δυνάμεων Κατοχής για την επιστράτευση πληθυσμού θα πρέπει να θεωρηθούν αποτυχημένες, εντούτοις περίπου 10-15 χιλιάδες βρέθηκαν να εργάζονται σε γερμανικά εργοστάσια' και μερικές δεκάδες χιλιάδες βρέθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι οικονομικοί δείκτες για το επίπεδο διαβίωσης του πληθυσμού είναι επίσης αποκαλυπτικοί Σχεδόν το ένα πέμπτο του πληθυσμού ήταν άστεγοι, Η μέση ημερήσια κατανάλωση τροφίμων κατά οικογένεια είχε μειωθεί κάτω από το μισό της προπολεμικής. Επιπλέον το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής υποδομής (τα κεντρικά λιμάνια, ο Ισθμός της Κορίνθου και το κυρίως σιδηροδρομικό και οδικό δίκτυο) είχε αχρηστευθεί και η συντριπτική πλειοψηφία των μέσων μετακίνησης είχε καταστραφεί. Τα δίκτυα της ενέργειας, της ύδρευσης και των τηλεπικοινωνιών υπολειτουργούσαν. Η παραγωγική δραστηριότητα είχε συρρικνωθεί. Στον αγροτικό τομέα, οι καλλιεργούμενες εκτάσεις είχαν περιοριστεί κατά ένα τέταρτο και η παραγωγή ήταν κάτω από το μισό της αντίστοιχης προπολεμικής.9 Ο εξοπλι6. Η αύξηση του πληθυσμού των μεγάλων πόλεων ήταν ιδιαίτερα σημαντική, αφού οι αναφορές που γίνονται σε έγγραφα της εποχής αναφέρονται σε μερικές εκατοντάδες χιλιάδες, βλ Mazower, OJU, σελ 58. 7. Μαργαρίτης, cur., σελ. 78. 8. Mazower, ό.π., σελ. 100-104. 9. Greek Board of Reconstruction, άπ., σελ. 19-20. 35

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ομός της γεωργίας είχε μειωθεί ανάλογα Η βιομηχανία, χωρίς να έχει υποστεί τόσο εκτεταμένες καταστροφές στον εξοπλισμό της, εντούτοις υπολειτουργούσε και το επίπεδο παραγωγής της δεν ξεπερνούσε το ένα τρίτο του προπολεμικού.10 Το εξαγωγικό εμπόριο είχε συρρικνωθεί" Όποιες εισαγωγές γίνονταν αφορούσαν είτε τις δραστηριότητες του Ερυθρού Σταυρού, ιδιαίτερα σημαντικές για τον επισιτισμό της Αθήνας, είτε τις προμήθειες των στρατευμάτων Κατοχής από το '42 μέχρι το '44. Οι εξαγωγές αφορούσαν αποκλειστικά τις ποσότητες τροφίμων που στάλθηκαν στα γερμανικά στρατεύματα της Βόρειας Αφρικής τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, και τα βιομηχανικά εξορυκτικά προϊόντα που στάλθηκαν στη Γερμανία Οι εισαγωγές πετρελαίου και άλλων προϊόντων από χώρες όπως η Ρουμανία αφορούσαν αποκλειστικά στρατιωτικά ελεγχόμενες εισαγωγές, των οποίων η πολιτική χρήση ήταν περιστασιακή. Η εικόνα συμπληρωνόταν από την τέλεια αποδιοργάνωση της δημόσιας διοίκησης και την πλήρη απορρύθμιση των δύο βασικών οικονομικών λειτουργιών του κράτους: τη νομισματική και τη δημοσιονομική.12 Ο κρατικός προϋπολογισμός είχε μόνο δαπάνες και σχεδόν καθόλου έσοδα. Το τραπεζικό σύστημα δεν ασκούσε καμία απολύτως δραστηριότητα Η μοναδική λειτουργία της Κεντρικής Τράπεζας στη διάρκεια της Κατοχής ήταν η έκδοση χρήματος για λογαριασμό της κυβέρνησης και των δυνάμεων Κατοχής, διαδικασία που οδήγησε κατά περιόδους σε υπερπληθωρισμό.

Η μαύρη αγορά Η οικονομία των κατοχικών χρόνων έχει ταυτιστεί με την οικονομική δράση κοινωνικών ομάδων, τις οποίες η λαϊκή συνείδηση καταδίκασε ως «μαυραγορίτες» και «συνεργάτες των Γερμανών», και η μεταπολεμική νομοθεσία όρισε ως «ευκόλως πλουτίσαντες κατά την Κατοχήν». Είναι δύσκολο να αποτυπωθούν με σαφήνεια οι οικονομικές διεργασίες,

10. Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση για την περίοδο 1941-1945 του Διοικητή της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, Ετήσια Συνέλευση των Μετόχων, Δεκέμβριος 1945. 11. Board of Trade, Great Britain, Greece: Commercial Conditions, London: HMSO, September 1948. 12. Για τις διακυμάνσεις των δημοσιονομικών και νομισματικών δεικτών στη διάρκεια της Κατοχής βλ. Delivanis D. and W. Cleveland, Greek Monetary Developments, 1939-1948, Bloomington: Indiana University Publications, 1949. Για μια πρώτη συνοπτική προσέγγιση στην οικονομία της κατοχής βλ. Xydis S., The economy and finances of Greece under Axis occupation in 1941-1942. A preliminary sketch, Pittsburgh: Hermes Printing Company, 1943. 36

Τα χλτ^οδοτήματα της οικονομίας της Κατοχής ο τρόπος λειτουργίας και η έκταση των δραστηριοτήτων της μαύρης αγοράς." Παρά τις ηθικές πλευρές που δίκαια εντοπίζονται σε κάθε προσέγγιση της μαύρης αγοράς, εντούτοις αυτή αποτέλεσε βασικό μηχανισμό της οικονομίας της Κατοχής, εξαιρετικά πολυσύνθετο και απόλυτα ζωτικό για την επιβίωση του πληθυσμού. Επί του παρόντος, μόνο μερικές σύντομες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν και ορισμένες υποθέσεις εργασίας μπορούν να τεθούν. Η μαύρη αγορά αναπτύχθηκε στο οικονομικό πεδίο της εκχρηματισμένης οικονομίας, της οικονομίας δηλαδή των αστικών κέντρων. Αφορούσε τις οικονομικές κατηγορίες των μισθωτών και των μικροαστικών στρωμάτων. Στις αγροτικές περιοχές, αντίθετα, ενισχύθηκαν ιδιαίτερα τα αυτοκαταναλωτικά πρότυπα, οι εμπορευματικές ανταλλαγές υποβαθμίστηκαν και έγιναν συνήθεις οι ανταλλαγές σε είδος. Το πεδίο της εγχρηματισμένης οικονομίας υπολογίζεται πως αντιπροσώπευε το ένα τρίτο περίπου του εθνικού εισοδήματος, το οποίο, στα μέσα της Κατοχής, είχε ήδη συρρικνωθεί σε λιγότερο από το μισό του προπολεμικού. Κύριος τομέας στον οποίον άνθησε η μαύρη αγορά ήταν φυσικά ο τομέας των βασικών ειδών διατροφής και των ειδών πρώτης ανάγκης. Επρόκειτο για τη διαχείριση του αγροτικού πλεονάσματος, το οποίο υπό κανονικές συνθήκες τροφοδοτούσε την κατανάλωση των αστικών κέντρων. Η Αθήνα, και δευτερευόντως η Θεσσαλονίκη, εξαρτιόταν από την εθνική αγροτική ενδοχώρα Έτσι τα πιο σημαντικά προβλήματα εμφανίστηκαν στις πόλεις αυτές, ενώ η έλλειψη ενδοχώρας προκάλεσε ισοδύναμα προβλήματα σε νησιά του Αιγαίου που διέθεταν περιορισμένο βαθμό αυτάρκειας.14 Αντίθετα, στα περιφερειακά αστικά κέντρα οι σχέσεις με την τοπική αγροτική ενδοχώρα ήταν πιο άμεσες και τα προβλήματα λιγότερο έντονα Καθώς η μαύρη αγορά λειτουργεί συνήθως ως μηχανισμός άνισης ανταλλαγής ανάμεσα σε κατόχους εμπορευμάτων με δυνατότητα συνεχούς προσαρμογής των τιμών και σε κατόχους σταθερού εισοδήματος (μισθοί, ενοίκια, κ.λπ.), η παρατεταμένη λειτουργία της θα πρέπει να προκάλεσε σημαντικές ανακατατάξεις στη διανομή του εισοδήματος. Ένα μόνο μέρος των εισοδημάτων αυτών προερχόταν από τρέχουσες πηγές, δηλαδή από μισθούς και αμοιβές για υπηρεσίες ή άλλες πηγές εισοδημάτων. Σημαντικό μέρος των εισοδημάτων προερχόταν από την εκποίηση κινητών και ακίνη-

13. Μια πρώτη προσέγγιση στο φαινόμενο της μαύρης αγοράς γίνεται στο Θωμαδάκης Σ., «Μαύρη αγορά, πληθωρισμός και βία στην οικονομία της κατεχόμενης Ελλάδας», στο Ιατρίδης Γ., Η Ελλάδα οτην δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα- Θεμέλιο, 1984. Το θέμα συζητείται επίσης στο Μαργαρίτης, 0Jt., Κεφάλαια Γ, Δ και Ε. 14. Mazower, OJI., σελ. 75. 37

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ των αξιών (ακίνητα, κοσμήματα, χρυσός κλπ.), τα οποία, όπως είναι σύνηθες σε τέτοιες συνθήκες, ενεργοποιήθηκαν από τους κατόχους τους προκειμένου να καλύψουν τρέχουσες ανάγκες. Μέσω αυτού του μηχανισμού προέκυψε η όποια αναδιανομή του «πλούτου»." Παράλληλα, η υποκατάσταση της συσσώρευσης κεφαλαίου μέσω των συνηθισμένων μορφών οικονομικής δραστηριότητας από έναν εξαιρετικά κερδοφόρο μηχανισμό όπως ήταν η μαύρη αγορά, επέτρεψε να δημιουργηθούν γρήγορα κεφάλαια" τα οποία είχαν δυνατότητες να αποθησαυριστούν μέσω του χρυσού ή των αξιόπιστων ξένων τραπεζογραμματίων. Εξαιτίας της άνισης σχέσης που η μαύρη αγορά δημιούργησε ανάμεσα στους κατόχους εμπορευμάτων και τους κατόχους εισοδημάτων με χρηματική μορφή είναι λογικό τα μισθωτά στρώματα της πόλης να ενδιαφέρονταν περισσότερο για την αποεμπορευματοποίηση της διαδικασίας απόκτησης τροφίμων (διανομή με δελτίο) και την αποχρηματοποίηση των εισοδημάτων τους (πληρωμή των μισθών σε είδος). Με την έναρξη του αλβανικού πολέμου η οικονομία άρχισε να προσαρμόζεται στα δεδομένα μιας πολεμικής οικονομίας. Αυξήθηκε η φορολογία και η έκδοση χρήματος για τη χρηματοδότηση των πολεμικών δαπανών" και εμφανίστηκε η μαύρη αγορά ως υποκατάστατο της επίσημης αγοράς, που λειτουργούσε πλέον με διατιμήσεις. Το διάστημα από τον Οκτώβριο του '40 μέχρι τον Απρίλιο του '41, όταν καταλήφθηκε η χώρα από τους Γερμανούς, η ελληνική οικονομία είχε πλέον τα φαινόμενα μιας μεταβατικής οικονομίας. Η μαύρη αγορά άρχισε ουσιαστικά τα Χριστούγεννα του '40 και τα πρώτα δικαστήρια που ασχολούνται με υποθέσεις αισχροκέρδειας τοποθετούνται τον Ιανουάριο του '41." Η μαύρη αγορά γνώρισε άνθηση κατά τον πρώτο κρίσιμο χειμώνα το του '41-'42. Στη συνέχεια ο ρόλος της ελαττώθηκε. Όπως θα φανεί παρακάτω, υπήρξε μια ορατή περίοδος κρίσης από τον Οκτώβριο του '42 μέχρι το Μάρτιο του '43 και μετά μια περίοδος ανάκαμψης μέχρι το τέλος της Κατοχής, η οποία όμως είχε πολύ πιο περιορισμένη κλίμακα

15. Βεργόπουλος Κ., «Η συγκρότηση της νέας αστικής τάξης, 1944-1952», στο Ιατρίδης, OJT, σελ. 534. 16. Για μια εντυπωσιακή περιγραφή των νεόπλουτων στρωμάτων βλ. Θεοτοκάς, 6JI., σελ. 387-390. 17. Delivanis and Cleveland, OJL, κεφ. 2. 18. Για μια καταγραφή των γεγονότων σύμφωνα με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων βλ. Καιροφύλας Γ., Η Αθήνα τον '40 και της Κατοχής, Αθήνα; Φιλιππότη, 1985. Η εικόνα των αλλαγών στον καθημερινό βίο της Αθήνας παρουσίαζεται στο ημερολόγιο του Χρηστίδη. βλ. Χρηστίδης Χ., Χρόνια Κατοχής, 19411944, Μαρτυρίες Ημερολογίου, Αθήνα, [χ.ε], 1971. 38

Τα χλτ^οδοτήματα της οικονομίας της Κατοχής Η διανομή με δελτίο Στο ίδιο οικονομικό πεδίο, στην κατανάλωση δηλαδή ειδών διατροφής, αναπτύχθηκε ένα δεύτερο δίκτυο, το σύστημα διανομής με δελτίο. Μετά τη δραματική εμπειρία του πρώτου χειμώνα της Κατοχής, η συμφωνία που επιτεύχθηκε ανάμεσα στις συμμαχικές χώρες και τις δυνάμεις Κατοχής επέτρεψε την εισαγωγή τροφίμων, μέσω του Ερυθρού Σταυρού, και τη διανομή τους με δελτίο στον πληθυσμό των μεγάλων αστικών κέντρων. Ήδη, φυσικά, από τους πρώτους μήνες μετά την έναρξη του πολέμου στην Αλβανία, εμφανίστηκε το σύστημα αυτό στην Αθήνα έστω, σε πιο περιορισμένη κλίμακα Τα λαϊκά συσσίτια είχαν ξεκινήσει από το Δεκέμβρη του '40 και εξυπηρετούσαν 75.000 άτομα ημερησίως, ενώ αργότερα, στον κρίσιμο χειμώνα του '41-42, η κυβέρνηση Τσολάκογλου οργάνωσε ένα σύστημα διανομής για το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού, το οποίο όμως ήταν εξαιρετικά ανεπαρκές." Η διανομή με δελτίο αποτελούσε, εκ των πραγμάτων, δικαιότερο σύστημα κατανομής των αγαθών, καθώς η κατανάλωσή τους δεν συναρτιόταν από την κατοχή εισοδήματος. Έτσι το σύστημα αυτό υποστηρίχθηκε θερμά από τις δυνάμεις της Αντίστασης. Αυτές επεδίωξαν αφενός μεν να διαφυλάξουν την εγχώρια παραγωγή από τον κίνδυνο να την σφετεριστούν οι δυνάμεις Κατοχής («μάχη της σοδειάς») και αφετέρου διεκδίκησαν τη διοχέτευση περισσότερων αγαθών στο σύστημα διανομής με δελτίο (οι μεγάλες κινητοποιήσεις των μισθωτών στις πόλεις). Παράλληλα αποθάρρυναν τη λειτουργία της μαύρης αγοράς (βίαιες κατασχέσεις εμπορευμάτων). Το βασικό σύστημα της διανομής με δελτίο προέκυψε όταν συμφωνήθηκε να διοχετευθεί βοήθεια για να αντιμετωπιστεί ο λιμός, σύστημα που θα διαχειριζόταν ο Ερυθρός Σταυρός.20 Δίπλα σ' αυτό και στα παραδοσιακά δίκτυα των εκκλησιαστικών οργανώσεων που λειτουργούσαν περιστασιακά, αναπτύχθηκε ένα σύνθετο σύστημα καταναλωτικών συνεταιρισμών, που επεδίωκε να προστατεύει τα μέλη του.21 Τραπεζοϋπάλληλοι και πολλές άλλες επαγγελματικές ομάδες επεδίωξαν να σχηματίσουν τέτοιες μορφές ενώσεων, προκειμένου να διοχετεύουν προϊόντα στις πιο αδύναμες ομάδες τους. Η πληρωμή των μισθών ή μέρους τους σε είδος αποτέλεσε μια ακόμα παραλλαγή του συστήματος αυτού. Στον τελευταίο χρόνο της Κα-

19. Καιροφύλας, OJL, σελ 117 και 178. 20. McNeil, W., The Greek Dilemma, War and Aftermarh, New York: J. B. Lippincott and Company, 1947, Kazamias G., «Turks, Swedes and Famished Greeks: Some Aspects of Famine Relief in Occupied Greece, 1941-44», Balkan Studies, 33(2), 1992 και Τσουδερός Ε, Ο επισιτισμός, 1941-44, Αθήνα, [χ.ε], 1946. 21. Μαργαρίτης, άπ., σελ 102-105. 39

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τοχής" η παραλλαγή αυτή εφαρμόστηκε εκτεταμένα τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα Τέλος στις απελευθερωμένες περιοχές εμφανίστηκαν τοπικά δίκτυα διανομής με δελτίο, τα οποία λειτούργησαν κατά περιόδους ανάλογα με τις τοπικές ιδιαιτερότητες και συγκυρίες. Με εξαίρεση τον πρώτο χειμώνα, το δελτίο διανομής αποτέλεσε βασικό μηχανισμό διακίνησης τροφίμων στη διάρκεια των επόμενων δύο χρόνων, καθώς αυξήθηκε η ροή των εισαγωγών του Ερυθρού Σταυρού, λειτούργησε συμπληρωματικά πλήθος άλλων δικτύων και σταδιακά ενισχύθηκε ο αποχρηματισμός του μισθού. Η πολιτική των δυνάμεων Κατοχής Μετά τη διδακτορική διατριβή της Etmektsoglou - Koehn" έχουμε πλέον μια συστηματική εικόνα της οικονομικής πολιτικής των δυνάμεων Κατοχής, τις διαφορές ανάμεσα στη γερμανική και την ιταλική οπτική, τα συγκρουόμενα συμφέροντα και τις αλλαγές στην πολιτική. Οι δυνάμεις Κατοχής αρχικά επεδίωξαν να ελέγξουν όσο το δυνατό μεγαλύτερο μέρος της εγχώριας παραγωγής, προκειμένου να καλύψουν τις ανάγκες της πολεμικής οικονομίας της Γερμανίας, τις επισιτιστικές ανάγκες των στρατευμάτων Κατοχής στην Ελλάδα και, στο βαθμό που ήταν δυνατόν, τις αντίστοιχες ανάγκες των στρατευμάτων στη Βόρεια Αφρική ή αλλού. Έθεσαν υπό την άμεση διοίκησή τους τις μεγάλες βιομηχανικές και εξορυκτικές μονάδες, με εκβιαστικές εξαγορές ή με πολυετείς συμφωνίες. Έτσι διευκόλυναν τη ροή πρώτων υλών προς την πολεμική, κατά κύριο λόγο, βιομηχανία της Γερμανίας. Παράλληλα, όπου ήταν δυνατόν, αξιοποίησαν την ελαφρά βιομηχανία για τον εφοδιασμό των στρατευμάτων. Ο έλεγχος του αγροτικού πλεονάσματος ήταν εκ των πραγμάτων πιο δύσκολος. Η χώρα χωρίστηκε σε νέες διοικητικές περιφέρειες όπου η Γερμανία, η Ιταλία και η Βουλγαρία είχαν τον έλεγχο ορισμένης περιοχής. Η διακίνηση των αγαθών ανάμεσα στις περιφέρειες έγινε σχεδόν αδύνατη, λόγω των πολλαπλών γραφειοκρατικών διαδικασιών και φυσικά των αντιμαχόμενων συμφερόντων." Μα και στο εσωτερικό κάθε περιφέρειας η ελεύ22. Delivanis and Cleveland, OJI., σελ 93. 23. Etmektsoglou - Koehn Κ., Axis Exploitation of Wartime Greece, 1941-1943, unpublished Ph.D Thesis, Emory University, 1995. 24. Για τις οικονομικές αντιθέσεις Γερμανών και Ιταλών βλ Φλάΐσερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1944, 2 τόμοι, Αθήνα: Παπαζήση, 1988 και 1995, τόμος I, σελ 83-90 και Etmektsoglou Koehn, ό.π. 40

Τα χλτ^οδοτήματα της οικονομίας της Κατοχής θερη διακίνηση αγαθών ουσιαστικά απαγορεύτηκε, καθώς θεσπίστηκε ένα σύστημα παροχής αδειών από τις τοπικές στρατιωτικές και πολιτικές αρχές. Με την παρεμπόδιση του εσωτερικού εμπορίου οι δυνάμεις Κατοχής επεδίωξαν να θέσουν υπό έλεγχο τα πλεονάσματα της τοπικής αγροτικής παραγωγής. Παραδοσιακά, παρότι κυριαρχούσε η παραγωγή μικρής κλίμακας στον αγροτικό τομέα, υπήρχαν θεσμοί συγκέντρωσης των αγροτικών προϊόντων, τόσο συνεταιριστικοί όσο και κρατικοί. Οι δυνάμεις Κατοχής έλεγξαν αυτούς τους θεσμούς, με κάποια επιτυχία τον πρώτο χρόνο, μάλλον ανεπιτυχώς στη συνέχεια Έτσι ενεργοποίησαν παραδοσιακές μορφές φορολογίας σε είδος (10% της παραγωγής), που επίσης είχε περιορισμένη επιτυχία25 Οι δυσκολίες, οε κάθε περίπτωση να ελέγξουν την αγροτική παραγωγή, άφησαν στις δυνάμεις Κατοχής δύο εναλλακτικές επιλογές: ή να αποσπάσουν βιαίως πόρους, να επιτάξουν δηλαδή την παραγωγή ή να αποκτήσουν αγαθά με εγχρήματη μορφή, δίνοντας κίνητρα σε οικονομικές ομάδες προκειμένου να συνεργαστούν μαζί τους. Η πρώτη αποδείχθηκε αποτελεσματική μόνο κατά τους πρώτους μήνες της Κατοχής, όταν βρήκαν έτοιμα τα αποθέματα των αγροτικών προϊόντων.24 Η δεύτερη -πέρα από τα πολιτικά προβλήματα- εξαρτιόταν από τις επικρατούσες οικονομικές και κυρίως νομισματικές συνθήκες και παρέπεμπε στο μεγαλύτερο οικονομικό πρόβλημα στον τρόπο που κάλυπταν τις δαπάνες τους οι δυνάμεις Κατοχής.

Ο νπερπληθωριομός Το πώς κάλυπταν τις δαπάνες τους οι δυνάμεις Κατοχής αποδείχθηκε εξαιρετικά σύνθετο πρόβλημα Συνήθως η πολιτική των Γερμανών ήταν να λαμβάνουν το μέρος του προϋπολογισμού που προπολεμικά αναλογούσε στις αμυντικές δαπάνες της συγκεκριμένης χώρας και να συντηρούν με αυτό τα στρατεύματα Κατοχής. Στην ελληνική περίπτωση ο άτυπος αυτός κανόνας δεν ίσχυσε και οι δαπάνες των δυνάμεων Κατοχής έφτασαν πολύ σύντομα να αντιπροσωπεύουν το 70% των δαπανών του προϋπολογισμού.27 Εάν συνυπολογιστούν οι συνήθεις δαπάνες μισθοδοσίας, που επιβαρύνθηκαν από τη διαρκή αύξηση των δημοσίων υπαλλήλων, αλλά και των μισθωτών στον τραπεζικό τομέα και σε ορισμένες μεγάλες επιχειρήσεις και άρχισαν να καλύπτονται

25. Etmektsoglou - Koehn, OJI., σελ 417. 26. Etmektsoglou - Koehn, OJL, σελ 410-412. 27. Etmektsoglou - Koehn, άπ., κεφ. 7. 41

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ από τον δημόσιο προϋπολογισμό, οι δαπάνες αναγκαστικά αυξήθηκαν. Επιπρόσθετα σημαντικές ήταν οι δαπάνες για τα έργα υποδομής που οι δυνάμεις Κατοχής κατασκεύαζαν για λόγους προστασίας από ενδεχόμενη απόβαση των συμμάχων. Οι προσπάθειες για επίτευξη συμφωνιών ανάμεσα στις δυνάμεις Κατοχής και την κυβέρνηση των συνεργατών, οι οποίες θα έθεταν περιορισμούς στις μηνιαίες δαπάνες,28 είχαν προσωρινό χαρακτήρα και τελικά η πρόσβαση των Αρχών Κατοχής στην Τράπεζα της Ελλάδος ήταν ουσιαστικά ανεξέλεγκτη.29 Η συγκέντρωση φόρων σταδιακά αποδυναμώθηκε εντελώς. Κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου υπήρξε μια στοιχειώδης συγκέντρωση φορολογικών εσόδων. Στη συνέχεια όμως η κατάρρευση του αστικού τομέα της οικονομίας αποδιοργάνωσε τις συνήθεις πηγές φόρων (έμμεσοι φόροι επί της κατανάλωσης και δασμοί). Στις συνθήκες αυτές δεν υπήρχαν περιθώρια για να δημιουργηθεί οποιαδήποτε μορφή φορολογικών εσόδων. Ο συνδυασμός των εξελίξεων στο θέμα των δαπανών και των εσόδων οδήγησε στη διαρκή αύξηση του ελλείμματος του προϋπολογισμού, που έφτασε στο 94% στο τέλος της Κατοχής. Αναπόφευκτα οι δυνάμεις Κατοχής προσέφυγαν στην έκδοση χρήματος. Αρχικά για λίγο διάστημα χρησιμοποίησαν τη πρακτική της έκδοσης ειδικού στρατιωτικού νομίσματος, το οποίο όμως σύντομα έπαψε να έχει οποιοδήποτε αντίκρισμα στην αγορά,30 οπότε και κατέφυγαν στην έκδοση δραχμών. Η πολιτική αυτή οδήγησε στο φαινόμενο του υπερπληθωρισμού. Ο ελληνικός υπερπληθωρισμός ήταν ο υψηλότερος στην Ευρώπη την περίοδο αυτή. Κλιμακώθηκε σταδιακά στη διάρκεια του '41-'42, υποχώρησε πλήρως του '42-43 και προσέλαβε δραματικές διαστάσεις μετά το Μάιο του '43.31 Η μοναδική περίοδος που οι Γερμανοί άσκησαν ουσιαστική πολιτική για τον έλεγχο του υπερπληθωρισμού ήταν το '42-'43, όταν στάλθηκε στην Ελλάδα ο Hermann Neubacher, επικεφαλής μιας οικονομικής αποστολής.32 Ο Neubacher επιδίωξε τη μείωση των δαπανών των δυνάμεων Κατοχής, κα-

28. Etmektsoglou - Koehn, OJL, σελ. 507-548. 29. Αγγελόπουλος Α., Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, Αθήνα: Παρουσία, 1994, σελ. 29-30. 30. Etmektsoglou - Koehn, άπ., σελ 474-482. 31. Makinen G., «The Greek Hypeninflation and Stabilization of 1943-1946», Journal of Economic History 46, 1986 και Delivanis and Cleveland, OJI. Η πιο συστηματική μελέτη είναι του Palairet Μ., The Four Ends of the Greek Hyperinflation of 1941-1946, Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 2000. 32. Ritter H., «German Policy in Occupied Greece and its Economic Impact, 19411944», στο Homer F. και L. Wilcox, Germany and Europe in the Era of Two World Wars, Charlottesville: University Press of Virginia, 1986. Βλ επίσης Etmektsoglou - Koehn, ό.π, σελ. 525-529. 42

Τα χλτ^οδοτήματα της οικονομίας της Κατοχής τάργησε τους ελέγχους τιμών και υποσχέθηκε εισαγωγές τροφίμων από τη Ρουμανία και βιομηχανικών αγαθών από τη Γερμανία Η διάθεση των κρυμμένων αποθεμάτων και μόνο συνέβαλε στην προσωρινή επιτυχία του προγράμματος και για διάστημα τεσσάρων μηνών υπήρξε ορατή κρίση στη μαύρη αγορά. Από την άνοιξη του '43, με τη Γερμανία να στρέφεται μονοσήμαντα στις στρατιωτικές προτεραιότητές της, η οικονομία επανήλθε σε χαοτική μορφή και οι δυνάμεις Κατοχής στράφηκαν στην πολιτική του χρυσού. Η πολιτική των ελεγχόμενων πωλήσεων χρυσού στη διάρκεια του '43-'44 κόστισε πάνω από ένα εκατομμύριο χρυσές λίρες και συγκράτησε κάπως τις πληθωριστικές πιέσεις, πριν ξεφύγουν πέρα από κάθε έλεγχο μετά την άνοιξη του '44. Με βάση τα παραπάνω η οικονομία της Κατοχής αποδείχτηκε ιδιαίτερα ευμετάβλητη. Η οικονομική συγκυρία επηρεαζόταν άμεσα από τις πολιτικές εξελίξεις, την έκβαση των στρατιωτικών επιχειρήσεων στα διεθνή μέτωπα και την πορεία του αντιστασιακού αγώνα στο εσωτερικό, καθώς και από την οικονομική πολιτική των δυνάμεων Κατοχής. Έτσι η μελέτη της οικονομίας της Κατοχής εκ των πραγμάτων απαιτεί μια σαφή περιοδολόγηση, καθώς οι σχέσεις ανάμεσα στα τρία οικονομικά δίκτυα μεταβάλλονταν διαρκώς και η νομισματική εικόνα της οικονομίας δεν συνιστά από μόνη της αξιόπιστο δείκτη των πραγματικών εξελίξεων. Οι σχέσεις ανάμεσα στα δίκτυα της οικονομίας της Κατοχής Κρίνεται αναγκαίο να γίνουν μερικές διευκρινίσεις που αφορούν το συσχετισμό αυτών των δικτύων. Σε κάποιο βαθμό, ο ελεγχόμενος τομέας, η μαύρη αγορά και το δελτίο διανομής, λειτουργούν συμπληρωματικά Κάθε ένα από τα δίκτυα αυτά αναπτύσσεται σ' έναν ιδιαίτερο τομέα της οικονομίας. Ο ελεγχόμενος τομέας αφορά κυρίως στις πρώτες ύλες, τη βιομηχανία, τα ορυχεία και την ενέργεια και ενδιαφέρεται για την εξασφάλιση ενδιάμεσων αγαθών, χρήσιμων στη στρατιωτική βιομηχανία, που κατά κανόνα παράγονται από μονάδες μεγάλης κλίμακας. Η διανομή με δελτίο καλύπτει μέρος της διατροφής του αστικού πληθυσμού. Η μαύρη αγορά διακινεί συμπληρωματικά αγαθά πλατιάς κατανάλωσης και δευτερευόντως ενδιάμεσα αγαθά. Η διαχείριση των δύο πρώτων δικτύων επιβάλλει κάποιας μορφής προγραμματισμό, καθώς οι τιμές ορίζονται διοικητικά. Στην περίπτωση της μαύρης αγοράς, αντίθετα, οι τιμές προσδιορίζονται απόλυτα από τις συνθήκες προσφοράς και ζήτησης και, τις προσδοκίες όσων κατέχουν εμπορεύματα Μόνο που η μαύρη αγορά έχει ιδιαιτερότητες που τη διαφοροποιούν από την κανονική λειτουργία μιας ελεύθερης αγοράς. Αυτές οφείλονται στον ιδιαίτερο ρόλο που αποκτά η αποθεματοποίηση εμπορευμάτων. 43

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Σε συνθήκες μαύρης αγοράς υπάρχει η τάση να αυξάνουν τα αποθέματα περιορίζοντας έτσι ακόμα περισσότερο την προσφορά αγαθών στην αγορά. Επιπρόσθετα οφείλονται στη σχέση που έχει η προσφορά αγαθών με τις νομισματικές διακυμάνσεις και με την ύπαρξη κάποιας μορφής αξιόπιστου χρήματος. Οι ανταγωνιστικές σχέσεις των τριών δικτύων είναι πιο περίπλοκες. Το πιο πρόσφορο πεδίο ανταγωνισμού είναι η παραγωγή και η διακίνηση των βασικών ειδών διατροφής." Κάθε ένα δίκτυο επιθυμεί, για τις δικές του επιδιώξεις, να ελέγξει όσο το δυνατό μεγαλύτερο μέρος από τις πηγές των αγαθών αυτών. Από την πλευρά τους οι παραγωγοί αντιδρούν διαφορετικά, ανάλογα με το δίκτυο στο οποίο εντάσσεται η παραγωγή τους. Για παράδειγμα ο «σφετερισμός» της αγροτικής παραγωγής δημιουργεί προφανή αντικίνητρα στον παραγωγό. Για την ακρίβεια, η σχέση ανάμεσα στην απόσπαση και την παραγωγή δημιουργεί έναν «φαύλο κύκλο», αφού καθώς διευρύνεται ο σφετερισμός αποδυναμώνεται περισσότερο, για οικονομικούς και πολιτικούς λόγους, το κίνητρο παραγωγής. Από την άλλη πλευρά, η εξαγορά των προϊόντων αυτών από τις δυνάμεις Κατοχής ευθυγραμμίζει τον ελεγχόμενο τομέα με αυτόν της μαύρης αγοράς και, κατά συνέπεια, εξαναγκάζει τις δυνάμεις Κατοχής να χρησιμοποιήσουν τυπικές νομισματικές μορφές. Η συγκέντρωση των αναγκαίων προϊόντων για να τροφοδοτείται το σύστήμα διανομής με δελτίο παρουσιάζει αντίστοιχα προβλήματα Στην περίπτωση αυτή, βεβαίως, η προσφορά αγαθών ευνοείται από πολιτική άποψη και συνακόλουθα, επεκτείνοντας η Αντίσταση τις περιοχές όπου είχε τον έλεγχο, ενθαρρύνεται η διοχέτευση προϊόντων σε τοπικά συστήματα διανομής με δελτίο. Οι δυνάμεις της Αντίστασης αντιμετώπιζαν όμως περίπου τα ίδια διλήμματα με τις δυνάμεις Κατοχής, ως προς τα μέτρα που θα χρησιμοποιούσαν για να προσελκύσουν ή να αποσπάσουν τμήμα της παραγωγής. Στην περίπτωση της Αντίστασης, καθώς η προσφυγή σε κάποιο Ταμείο ήταν αδύνατη, επιβαλλόταν να βρεθούν αξιόπιστα χρήματα προκειμένου να προμηθευτούν προϊόντα για το σύστημα διανομής με δελτίο ή για να συντηρήσουν τις ίδιες τις αντιστασικές ομάδες. Αντίθετα με τα παραπάνω, η μαύρη αγορά δημιουργεί προφανή κίνητρα για τους παραγωγούς, καθώς πρόκειται κυρίως για ανταλλαγές με τη διαμεσολάβηση του χρήματος. Όμως η ευνοϊκή επίδραση που μπορεί να έχει η μαύρη αγορά στην παραγωγή αποδυναμώνεται από δύο ενότητες παραγόντων. Πρώτον, από τον υψηλό βαθμό κινδύνου που διατρέχουν οι δραστηριότητες αυτές. Η συγκέντρωση, η μεταφορά και η διανομή προϊόντων στις συν33. Θωμαδάκης, OJI., σελ 136-137. 44

Τα χλτ^οδοτήματα της οικονομίας της Κατοχής θήκες αυτές εμπεριέχει τεράστιους κινδύνους κατάσχεσης, κλοπής ή άλλων μορφών απώλειας των προϊόντων. Στις δεδομένες δε πολιτικές συνθήκες οι σχέσεις των εμπορευομένων με τις δυνάμεις Κατοχής, αλλά από ένα σημείο και πέρα και με τις δυνάμεις της Αντίστασης, απέβαιναν καθοριστικές στην ανάπτυξη τέτοιων δραστηριοτήτων. Με τη διασπορά βέβαια του κινδύνου σε πολλούς μεσολαβητές (παραγωγούς, τοπικούς εμπόρους, μεταφορείς, χονδρεμπόρους και λιανοπωλητές) δημιουργείται κάποιας μορφής προστασία έναντι του κινδύνου της απώλειας, μόνο που έτσι οι συναλλαγές στο εσωτερικό του συστήματος αυτού μπορεί να γίνουν εξαιρετικά άνισες. Έτσι, για παράδειγμα, το όφελος του παραγωγού είναι πολύ μικρότερο σε σχέση με άλλες ενδιάμεσες κατηγορίες συναλλασσομένων και η δυνατότητα αποθεματοποίησης και ουσιαστικής κερδοσκοπίας αφορά κατά κύριο λόγο τους μεγάλους εμπόρους των αστικών κέντρων. Παρακάμπτοντας τις ενδιάμεσες συναλλαγές, οι μικροπαραγωγοί αποκτούσαν σοβαρά οικονομικά οφέλη και ένα σημαντικό τμήμα της μαύρης αγοράς λειτούργησε με τέτοια μορφή. Το μικρεμπόριο αποτέλεσε βασική πηγή τροφοδότησης της αγοράς των αστικών κέντρων και ταυτόχρονα διατήρησε, με υποτυπώδη έστω τρόπο, την αντίστροφη ροή προϊόντων από τις πόλεις προς τις αγροτικές περιοχές. Σημαντικό δε μέρος των συναλλαγών αυτών γινόταν χωρίς τη διαμεσολάβηση του χρήματος. Θα ήταν κατά συνέπεια ακριβές να θεωρήσει κανείς ότι το σύστημα της μαύρης αγοράς περιλάμβανε πολλαπλές επιμέρους αγορές, στις οποίες η δομή της προσφοράς, ο τύπος των συναλλαγών και η λειτουργία τους διέφεραν σημαντικά μεταξύ τους. Δεύτερο, η λειτουργία της μαύρης αγοράς συναρτάται με τις συνθήκες που επικρατούν στην νομισματική σφαίρα της οικονομίας. Αν η οικονομική αστάθεια συνοδεύεται, όπως συνήθως, από νομισματική αστάθεια, τότε αποκτά ιδιαίτερη σημασία η ύπαρξη κάποιας μορφής χρήματος που να λειτουργεί ως μέτρο των αξιών και κυρίως ως μέσο αποθησαυρισμού και φορέας αξίας. Σε συνθήκες πληθωρισμού το δημόσιο χρήμα μπορεί να λειτουργεί ως μέσο συναλλαγής, έχει όμως ελάχιστη σημασία ως μέσο αποθησαυρισμού. Εάν μάλιστα υπάρξουν συνθήκες υπερπληθωρισμού, τότε το δημόσιο χρήμα μπορεί να αποδυναμωθεί ακόμα και ως μέσο συναλλαγής. Στις συνθήκες της οικονομίας της Κατοχής, με κλιμακούμενο τον υπερπληθωρισμό, ήταν φυσιολογικό να διευρυνθεί ο ρόλος των αξιόπιστων μορφών χρήματος, είτε επρόκειτο για εμπόρευμα-χρήμα (χρυσός, ασήμι) είτε επρόκειτο για αξιόπιστες μορφές τραπεζογραμματίων (δολάρια, λίρες, ελβετικά φράγκα κ.λπ.). Με τη σειρά της η ζήτηση τέτοιων μορφών χρήματος δημιούργησε ένα νέο πεδίο κερδοσκοπικής δραστηριότητας, που αφορούσε τις αγοροπωλησίες του ίδιου του χρήματος. Δημιουργήθηκε δηλαδή ένα σύνθετο και δυναμικό πλέγμα σχέσεων ανάμεσα στις αγορές των εμπορευμάτων και του χρήματος, μεταβάλλοντας συνεχώς, ανάλογα με την οικονομική και πολιτική συγκυρία, το σύστημα των σχετικών τιμών. Συνθή45

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ κες που επιδρούσαν αναλόγως με τη συμπεριφορά των οικονομικών εκείνων ομάδων οι οποίες κατείχαν εμπορεύματα ή και χρήμα Οι διακυμάνσεις της οικονομίας της Κατοχής Στη διάρκεια του '41-'42 οι δυνάμεις Κατοχής είχαν μεγαλύτερες δυνατότητες να «αποσπούν» πόρους. Ο ελεγχόμενος τομέας εξασφάλισε όχι μόνο την εξαγωγή πρώτων υλών και βιομηχανικών προϊόντων προς τη Γερμανία, αλλά και τη συγκέντρωση αρκετών τροφίμων για να συντηρηθούν οι δυνάμεις Κατοχής και να καλυφθούν οι ανάγκες των γερμανικών στρατευμάτων στη Βόρεια Αφρική. Η παραγωγή αγροτικών προϊόντων έπεσε στο 60% του προπολεμικού επιπέδου. Οι μισθοί κατέρρευσαν και περιορίστηκαν μόλις στο 10-15% των προπολεμικών, κάνοντας αδύνατη την επιβίωση του πληθυσμού.14 Το σύστημα διανομής με δελτίο ήταν πολύ περιορισμένο, καθώς η κυβέρνηση των συνεργατών αδυνατούσε να εξασφαλίσει τις αναγκαίες εισροές στο σύστημα Οι δυνάμεις Κατοχής κυκλοφόρησαν νομίσματα, τα οποία, όμως, γρήγορα έπαψαν να χρησιμοποιούνται στις συναλλαγές· για την αγορά αγαθών προσέφυγαν στη χρήση δραχμών. Οι δαπάνες των δυνάμεων Κατοχής αποτέλεσαν την κύρια κατηγορία των δαπανών του προϋπολογισμού και καλύπτονταν ουσιαστικά από την έκδοση χρήματος, καθώς τα έσοδα δεν κάλυπταν παρά πολύ μικρό μέρος των δαπανών του προϋπολογισμού. Ο δείκτης τιμών αυξανόταν κατά μέσο όρο περίπου 700% μηνιαίως,35 αν και υπήρχαν σημαντικές διακυμάνσεις κατά αστικό κέντρο και περιοχή της χώρας. Η άνθηση της μαύρης αγοράς επιδείνωσε τις συνθήκες προσφοράς αγαθών. Οι κερδοσκοπικές βλέψεις όσων κατείχαν εμπορεύματα οδηγούσε στην αποθεματοποίηση αγαθών, γεγονός που επέτεινε το πρόβλημα. Οι συνεχείς αυξήσεις των τιμών μεγέθυναν τα αποθέματα, άφηναν άθικτη την παραγωγή και μείωναν την προσφορά αγαθών. Για σημαντικό τμήμα του αστικού πληθυσμού, το οποίο διέθετε χαμηλά εισοδήματα και αδυνατούσε να εκποιήσει άλλες μορφές αξιών, η επιβίωση έγινε οριακή. Τα δραματικά φαινόμενα στην Αθήνα στη διάρκεια του χειμώνα '41-'42 επισφράγησαν τον πρώτο χρόνο της Κατοχής. Το δεύτερο χρόνο, το '42-'43, υπήρξαν σαφείς βελτιώσεις. Καταρχάς, η

34. Delivanis and Cleveland, cur., σελ 69, Αγαπητίδης Σ. και Ν. Πιζάνιας, Το κόστος της στοιχειώδους συντηρήσεοις κατά την Κατοχή, Αθήνα: Σάκκουλας, 1945, σελ. 20-21, Agapitides S., «The inflation and the Cost of Living and Wages during the German Occupation», International Labor Review, Dec. 1945. 35. Delivanis and Cleveland, ojt, σελ 71. 46

Τα χλτ^οδοτήματα της οικονομίας της Κατοχής εισαγωγή τροφίμων μέσω του Ερυθρού Σταυρού και η οργάνωση του συστήματος διανομής με δελτίο αύξησε την προσφορά τροφίμων και επέτρεψε τη διανομή τους στο σύνολο του αστικού πληθυσμού. Επίσης, παρά την περαιτέρω μείωση της αγροτικής παραγωγής (στο 40% του προπολεμικού επιπέδου), η προσφορά αγαθών βελτιώθηκε κυρίως εξαιτίας της κρίσης της μαύρης αγοράς. Κατά μία ερμηνεία, αυτή οφειλόταν στις επιτυχίες των συμμαχικών δυνάμεων στην Αφρική, που δημιούργησαν την εντύπωση πως η νίκη τους επίκειται.36 Κατά άλλες ερμηνείες, σε αυτό συνέβαλε η αναλαμπή της οικονομικής πολιτικής των δυνάμεων Κατοχής με την άφιξη του Neubacher. Σε κάθε περίπτωση η προσφορά των αποθεμάτων αγαθών στην αγορά αυξανόταν με επιταχυνόμενους ρυθμούς και ο δείκτης του κόστους διαβίωσης ακολούθησε έντονη πτωτική τάση. Τον Φεβρουάριο του '43 ήταν περίπου στο μισό του αντίστοιχου δείκτη του Οκτωβρίου του '42. Οι πραγματικοί μισθοί εμφανίστηκαν αυξανόμενοι φθάνοντας μάλιστα, για τους κατώτερους μισθούς, σχεδόν στο 80% των προπολεμικών.37 Η τιμή της χρυσής λίρας ακολούθησε την πτωτική τάση των τιμών. Η προσφορά χρήματος συνέχισε να αυξάνει (με μηνιαίο ρυθμό αύξησης 22%), χωρίς όμως αυτό να αποτρέπει τη συνεχή πτώση των τιμών. Μετά τον Μάιο του '43 και μέχρι την απελευθέρωση εντάθηκε η δραστηριότητα και ο έλεγχος της Αντίστασης σε πολλές περιοχές της χώρας. Αποδυναμώθηκε έτσι η δυνατότητα των δυνάμεων Κατοχής να ελέγχουν τους παραγωγικούς πόρους και εντάθηκαν οι δυσκολίες για τη λειτουργία της μαύρης αγοράς. Η αγροτική παραγωγή εμφάνισε μικρή μόνο μείωση, ενώ αυξήθηκαν οι εισαγωγές τροφίμων που τροφοδοτούσαν το δελτίο διανομής. Αν και οι συνθήκες παραγωγής και προσφοράς έμειναν σχετικά σταθερές, η νομισματική αστάθεια προσέλαβε τρομακτικές διαστάσεις. Ο μέσος μηνιαίος ρυθμός αύξησης της προσφοράς χρήματος ήταν για την περίοδο των 18 μηνών 62 εκατομμύρια%.Μ Οι δημόσιες δαπάνες για τις δυνάμεις Κατοχής αυξήθηκαν, καθώς αποδυναμώθηκαν όλες οι άλλες μορφές «σφετερισμού» πόρων και προστέθηκαν στον προϋπολογισμό νέες δαπάνες για μισθούς και επιδόματα: μισθοί των υπαλλήλων των τραπεζών και ορισμένων άλλων οργανισμών, μισθοί των νέων δημοσίων υπαλλήλων και πληθώρα επιδομάτων που προωθήθηκαν από την κατοχική κυβέρνηση την περίοδο αυτή. Ταυτόχρονα τα έσοδα του προϋπολογισμού σχεδόν εκμηδενίστηκαν. Η αύξηση στους ρυθμούς έκδοσης χρήματος συνοδεύτηκε από την επιτάχυνση της κυκλοφορίας του, αφού η εμπιστοσύνη που είχαν οι συναλλασσόμενοι στην αξία του νομίσματος συνεχώς μειωνόταν. 36. θωμαδάκης, άπ., σελ. 135. 37. Delivanis and Cleveland, OJL, σελ. 85. 38. Delivanis and Cleveland, ό.π., σελ. 96. 47

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Ήδη από την άνοιξη του "44 η δραχμή έπαψε να αποτελεί αξιόπιστο μέσο κυκλοφορίας και όλο και μεγαλύτερο τμήμα των συναλλαγών γινόταν σε εμπράγματη μορφή. Ο τρόπος πληρωμής των μισθών ήταν το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα Ένα τμήμα των μισθών πληρωνόταν σε είδος," ενώ το χρηματικό μέρος ακολουθούσε ένα σύστημα αυτόματης τιμαριθμικής αναπροσαρμογής ανά πενθήμερο. Η απορρύθμιση του νομισματικού συστήματος και η σταδιακή κλιμάκωση του υπερπληθωρισμού συνοδεύτηκε από τη συνεχή αύξηση ζήτησης της χρυσής λίρας και των ξένων τραπεζογραμματίων. Υπολογίζεται πως στη διάρκεια της Κατοχής κυκλοφόρησαν, τόσο από τις δυνάμεις Κατοχής όσο και από τη βρετανική υποστήριξη στην Αντίσταση, περίπου δύο εκατομμύρια χρυσές λίρες.40 Έτσι, ενώ αρχικά, στα δύο πρώτα χρόνια, η χρυσή λίρα αποτέλεσε το κατεξοχήν μέσο αποθησαυρισμού και αφορούσε κυρίως τη λειτουργία της μαύρης αγοράς, στον τελευταίο ενάμιση χρόνο έγινε βασικό μέτρο αποτίμησης των τιμών και, φυσικά, βασικό μέσο κυκλοφορίας. Όπως χαρακτηριστικά σημείωνε η έκθεση του Οργανισμού Ανασυγκρότησης: «Στο τέλος του πολέμου και της Κατοχής, στην Ελλάδα κυβερνούσε μια άλλη νομισματική μονάδα, η χρυσή λίρα. Η ποσότητα της κυκλοφορίας αυτής της νέας νομισματικής μονάδας δεν έχει ακόμα επαρκώς προσδιοριστεί Φαίνεται ότι κυμαινόταν ανάμεσα σε 3-3,5 εκατομμύρια χρυσές λίρες και συνεπώς ήταν, από την άποψη της αξίας, με διαφορά πιο σημαντική από τις δραχμές που επίσημα κυκλοφορούσαν, η αξία των οποίων μετά δυσκολίας έφθανε τις 100 χιλιάδες χρυσές λίρες».*1 Όπως διαφαίνεται από τις οικονομικές εξελίξεις κατά τη διάρκεια του τελευταίου χρόνου, οι σχέσεις ανάμεσα στα οικονομικά δίκτυα, όπως αυτές είχαν διαμορφωθεί τα προηγούμενα χρόνια, ανατράπηκαν ριζικά. Έτσι, ενώ η συνολική παραγωγή και προσφορά αγαθών παρέμεινε σχεδόν σταθερή, εντούτοις άλλαξαν ριζικά οι συνθήκες ελέγχου της παραγωγής και διακίνησής της μέσω των διαφόρων οικονομικών δικτύων. Ο έλεγχος της Αντίστασης επεκτάθηκε στο σύνολο σχεδόν των αγροτι-

39. Ο νόμος 2019/43 υποχρέωνε τους εργοδότες να πληρώνουν το προσωπικό τους με τρόφιμα βλ Greek Board of Reconstruction, ό.π., σελ. B/IV/2. 40. 700.000 χρυσές λίρες δόθηκαν από τη βρετανική πλευρά στις αντιστασιακές οργανώσεις και 1.300.000 κυκλοφόρησαν από τη γερμανική πλευρά μετά την εισαγωγή της πολιτικής του χρυσού, βλ Delivanis and Cleveland, ό.π., σελ 98 και Etmektsoglou - Koehn, ό,π., σελ 543-544. 41. Greek Board of Reconstruction, άπ., σελ Β2/5. Εδώ ο Οργανισμός Ανασυγκρότησης συνυπολογίζει περίπου δύο εκατομμύρια λίρες που κυκλοφορούσαν προπολεμικά Σύμφωνα με άλλες εκτιμήσεις, προς το τέλος της Κατοχής το νόμισμα εξυπηρετούσε μόλις το ένα τρίτο του πληθυσμού, βλ Delivanis and Cleveland, ό,π., σελ 101. 48

Τα χλτ^οδοτήματα της οικονομίας της Κατοχής κών περιοχών και οι δυνάμεις Κατοχής περιορίστηκαν στα μεγάλα αστικά κέντρα, δημιουργώντας δύο ευδιάκριτες γεωγραφικές ζώνες. Οι οικονομικές εξελίξεις ήταν διαφορετικές σε καθεμιά από αυτές. Στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου η οικονομία ήταν εγχρήματη, η συρρίκνωση του ελεγχόμενου τομέα και η αποδυνάμωση της μαύρης αγοράς συνοδεύτηκαν από έντονο υπερπληθωρισμό. Το δελτίο διανομής απέμεινε ως το πιο σημαντικό δίκτυο και η πληρωμή μέρους των μισθών σε είδος αποτέλεσε ουσιαστικά μια παραλλαγή του συστήματος αυτού. Εκτός αστικών κέντρων, ο υπερπληθωρισμός είχε ελάχιστο αντίκτυπο καθώς η κυκλοφορία της δραχμής είχε περιοριστεί στο ελάχιστο. Οι εμπράγματες συναλλαγές και η χρήση χρυσών λιρών και ξένων νομισμάτων αποτέλεσαν ασφαλή τρόπο διεκπεραίωσης των συναλλαγών σε μια οικονομία που, σε σύγκριση με τον προηγούμενο χρόνο, εμφάνιζε σημεία βελτίωσης. Κατά συνέπεια, το νομισματικό χάος που παρουσίασε η ελληνική οικονομία στους τελευταίους 18 μήνες της Κατοχής δεν ήταν αποτέλεσμα κατάρρευσης ή συρρίκνωσης της οικονομίας, αλλά επακόλουθο των σημαντικών πολιτικών και οικονομικών ανακατατάξεων που προηγήθηκαν. Για την ακρίβεια, η οικονομική κατάσταση στην επαρχία, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, μάλλον βελτιώθηκε, ενώ οι συνθήκες διαβίωσης στην πρωτεύουσα και τα μεγάλα αστικά κέντρα δεν επιδεινώθηκαν. Η πλήρης απορρύθμιση των νομισματικών και δημοσιονομικών λειτουργιών οδήγησε στην ανεξέλεγκτη κλιμάκωση του υπερπληθωρισμού μέσα από μια αυτοτροφοδοτούμενη διαδικασία Η ανάπτυξη του υπερπληθωρισμού ήταν το επιφαινόμενο42 απέναντι σε μια στάσιμη πραγματική οικονομία και δεν αποτελούσε παρά το προϊόν μιας ιδιότυπης γεωγραφικής και οικονομικής κατάτμησης της χώρας. Οι μεγάλες πόλεις ήταν απομονωμένες από την αγροτική ενδοχώρα Το νόμισμα, από σύμβολο της εθνικής οικονομίας, είχε μετατραπεί σε νόμισμα μιας συρρικνούμενης αστικής οικονομίας, αδύναμης πλέον να λειτουργήσει χωρίς την αγροτική ενδοχώρα, η οποία το είχε πλήρως υποκαταστήσει με τις ανταλλαγές σε χρυσό. Ο συνεχής γεωγραφικός και οικονομικός περιορισμός του νομίσματος, το οποίο αδυνατούσε πλέον να επιτελέσει τις βασικές λειτουργίες του χρήματος, υποδήλωνε το αδιέξοδο των δυνάμεων Κατοχής να βρουν μέσα και να αποσπάσουν πόρους για τις ανάγκες των στρατευμάτων τους.

42. Η οικονομική ανάλυση του φαινομένου του ελληνικού υπερπληθωρισμού (βλ Makinen OJI.) παρακάμπτει πλήρως τα πολιτικά φαινόμενα (ακόμα και τη σύγκρουση του Δεκεμβρίου του '44) και τις εξελίξεις στην πραγματική οικονομία Για την κριτική της προσέγγισης αυτής βλ Karatzas G., «The Greek Hyperinflation and the Stabilization of 1943-1946: A Comment», Journal of Economic History, 48, 1988. 49

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Ο υπερπληθωρισμός αποτέλεσε την ύστατη μορφή φορολογίας4' του πληθυσμού εφόσον είχαν εκλείψει όλες οι συνήθεις μορφές απόσπασης φορολογικών εσόδων και πόρων. Προέκυψε όταν οι δυνάμεις Κατοχής βρίσκονταν σε πλήρη αδυναμία να ελέγξουν με οποιονδήποτε τρόπο τους εγχώριους οικονομικούς και δημοσιονομικούς πόρους. Μόνο που αναφερόταν πλέον σ' ένα πολύ μικρό τμήμα της πραγματικής οικονομίας. Το μεγαλύτερο μέρος της πραγματικής οικονομίας, η αγροτική παραγωγή, η βιοτεχνία και το εμπόριο των μικρών και μεσαίων πόλεων44 είχαν αυτονομηθεί πλήρως από τη δημοσιονομική και νομισματική εξουσία του κεντρικού κράτους.

43. Εκτιμάται ότι μέσω του υπερπληθωρισμού οι δυνάμεις Κατοχής απέκτησαν αγαθά αξίας 420 εκατομμυρίων δολαρίων στη περίοδο '41-'44. βλ Greek Board of Reconstruction, OJT, σελ BII/3. Οι εκτιμήσεις του Αγγελόπουλου για το ίδιο θέμα είναι 210 εκατομμύρια δολάρια βλ Αγγελόπουλος, άπ, σελ 39. 44. «Η λίρα έγινε το κύριο μέσο των συναλλαγών, κυρίως ανάμεσα στον αγροτικό πληθυσμό και τους εμπόρους των πόλεων», βλ Greek Board of Reconstruction, 0Jt., σελ BII/4. 50

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Απόψεις για τη σταθεροποίηση: Βαρβαρέσος και Ζολώτας «Ο καθηγητής Βαρβαρέσος επέμεινε ότι η ελληνική κυβέρνηση θα αναλάμβανε τη διανομή των βασικών αγαθών σε καθορισμένες τιμές και οι αγορές και πωλήσεις χρυσού στην ελεύθερη αγορά θα έπρεπε να σταματήσουν αμέσως. (..) Ο καθηγητής Ζολώτας απέδωσε ιδιαίτερη σημασία στην ανεμπόδιστη μετατρεψιμότητα της νέας δραχμής σε συνάλλαγμα και χρυσό».45

Η σταθεροποίηση και η ξένη βοήθεια Με την απελευθέρωση της χώρας κυριάρχησε στην ελληνική πολιτική σκηνή η αντίληψη που ήθελε τις ισχυρές σύμμαχες χώρες να έχουν ένα μεγάλο χρέος προς την Ελλάδα Σύσσωμος ο πολιτικός κόσμος έδωσε έμφαση στις δυσανάλογα υψηλές θυσίες των Ελλήνων και τη μεγάλη συμβολή της Ελλάδας στον αντιφασιστικό αγώνα Αυτή η συνεισφορά αναμενόταν να εξαργυρωθεί σε χρήμα, με την προσφορά οικονομικής βοήθειας. Η σχέση του ηθικού χρέους και του οικονομικού ανταλλάγματος ήταν άμεση. Εξαιτίας της ελληνικής συνεισφοράς στον κοινό αγώνα, -των διαδοχικών πολέμων με Ιταλία και Γερμανία και της αντίστασης του ελληνικού λαού-, μια ήδη φτωχή χώρα όπως η Ελλάδα είχε υποστεί εκτεταμένες οικονομικές καταστροφές, η αποκατάσταση των οποίων θα απαιτούσε τη συνεισφορά των πλουσιότερων συμμάχων χωρών. Αντίληψη που παρέμεινε κυρίαρχη σε όλη τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, αντλώντας επιπρόσθετη διάρκεια

45. Patterson G., The Financial Experiences of Greece from the Liberation to Truman Doctrine, unpublished Ph. D TTiesis, Harvard University, 1948, σελ. 36 και 43. 51

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ και ένταση από την ανύψωση της σημαίας του «αντικομμουνισμού».44 Πέρα από τη συμβολή της στον αγώνα κατά του Αξονα, η Ελλάδα μετατρεπόταν σε προπύργιο κατά της επέκτασης του κομμουνισμού. Η ξένη βοήθεια θα είχε συγκεκριμένη μορφή: θα χρηματοδοτούσε τις εισαγωγές τόσο των καταναλωτικών αγαθών -αναγκαίων για την επιβίωση μεγάλων στρωμάτων του πληθυσμού- όσο και των κεφαλαιουχικών αγαθών, τα οποία ήταν απαραίτητα για την ανασυγκρότηση του βιομηχανικού τομέα, της αγροτικής οικονομίας και για την αποκατάσταση των κατεστραμμένων υποδομών. Προπολεμικά, η Ελλάδα είχε ήδη ελλειμματικό εμπορικό ισοζύγιο και καθοριστική εξάρτηση από τις εισαγωγές. Με την κατάρρευση των εξαγωγών στην περίοδο της Κατοχής και την αδυναμία αποκατάστασης του εμπορίου την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, πρωταρχικό πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας ήταν πώς θα εξασφαλιστούν πόροι για τη χρηματοδότηση των εισαγωγών. Τα υπόλοιπα προβλήματα - ο υπερπληθωρισμός, το δημοσιονομικό έλλειμμα, η ανασυγκρότηση της εγχώριας παραγωγής- αντιμετωπίζονταν ως παρεπόμενα της επάρκειας των εισαγωγών. Κυρίαρχη αντίληψη από ελληνικής πλευράς ήταν ότι η χώρα είχε κατεπειγόντως ανάγκη από μαζική ξένη βοήθεια για τη χρηματοδότηση των εισαγωγών εάν αυτή εξασφαλιζόταν τα άλλα οικονομικά προβλήματα θα αντιμετωπίζονταν.47 Έτσι κάθε καθυστέρηση στη σταθεροποίηση και την ανασυγκρότηση της οικονομίας θα αποδιδόταν στην ανεπαρκή ξένη βοήθεια των συμμάχων. Με την απελευθέρωση, οι πρωτοβουλίες στον τομέα της οικονομίας πέρασαν στον ξένο παράγοντα Η κυβέρνηση Εθνικής Ενώσεως εγκαταστάθηκε στην Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου του '44. Μόλις μια μέρα πριν, η κυβέρνηση, από κοινού με τους Βρετανούς, είχαν καταλήξει στη Συμφωνία Αγγελοπούλου.48 Αυτή προέβλεπε προσωρινά -μέχρι το Μάιο του '45- να κυκλοφορήσει νέο νόμισμα, η British Military Authority Pound (BMA), το οποίο θα χρησιμοποιούσαν οι βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις στην Ελλάδα Στη συνέχεια, με δεδομένο ότι η δραχμή θα είχε σταθεροποιηθεί, η 46. Ο πρωθυπουργός Τσαλδάρης, κατά την επίσκεψή του στο Λονδίνο τον Ιούλιο του '46, διατύπωσε άμεσα το αίτημα για εκτεταμένη οικονομική βοήθεια επικαλούμενος το γεγονός ότι η Ελλάδα ήταν «προπύργιο του αντικομμουνισμού». Βλ. Xydis S., Greece and the Great Powers, 1944-1947. Prelude to the Truman Doctrine, Thessaloniki: Institute of Balkan Studies, 1963, σελ 238. 47. Την άποψη των περισσότερων Ελλήνων πολιτικών ότι η μαζική ξένη βοήθεια αρκούσε για να επιλυθούν τα οικονομικά προβλήματα την συμμερίζονταν οι περισσότεροι Βρετανοί και Αμερικανοί που εμπλέκονταν στις ελληνικές υποθέσεις. Βλ Leeper R., When Greeks meets Greeks, London: Chatto and Windus, 1950, Patterson, OJI. και Coombs C., Economic and Financial Developments in Greece, January - March 1946, UNRRA, Greek Mission, June 10, 1946. 48. Patterson, OJI., σελ 19 και Αγγελόπουλος, OJI., σελ. 79. 52

Απόψεις για τη σταθεροποίηση: Βαρδαρέσος και Ζολώτας Τράπεζα της Ελλάδος θα απέσυρε από την κυκλοφορία το νόμισμα αυτό και θα πληρωνόταν με ισόποσο αριθμό λιρών από την Τράπεζα της Αγγλίας.4' Η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή (Military Liaison, ML) αποτελούσε τον φορέα της βρετανικής στρατιωτικής παρουσίας στην Ελλάδα Εκτός από το στρατιωτικό τμήμα της και τις δραστηριότητες υποστήριξης του βρετανικού στρατού, ανέλαβε τον έλεγχο των προμηθειών που διανέμονταν στον ελληνικό πληθυσμό μέχρι την επίσημη εγκατάσταση της UNRRA, η οποία αναμενόταν τον Απρίλιο του '45. Για το σκοπό αυτό στις 29 Οκτωβρίου του '44 δίπλα στην ML συστάθηκε η Επιτροπή Οικονομικών και Προμηθειών. Επικεφαλής της Επιτροπής τέθηκε ο Βρετανός στρατιωτικός διοικητής Scobie. Μέλη της επιτροπής ήταν ένας υπάλληλος του βρετανικού Υπουργείου Οικονομικών, ο οικονομικός σύμβουλος του πρεσβευτή των ΗΠΑ, ένας ακόμα Αμερικανός σύμβουλος σε νομισματικά θέματα και ορισμένοι εκπρόσωποι της ML. Η επιτροπή θα είχε λόγο στη διαχείριση των προμηθειών της οικονομικής βοήθειας, τις οποίες πρόσφεραν διάφορες πηγές: η UNRRA, ο Ερυθρός Σταυρός και οι Βρετανοί Εκ των πραγμάτων όμως επεδίωξε να ασκήσει επιρροή στην ελληνική κυβέρνηση στα θέματα της οικονομικής και νομισματικής πολιτικής και από την αρχή αποφάσισε να χειριστεί τα άμεσα οικονομικά προβλήματα Παρότι είχε τυπικά συμβουλευτικό ρόλο, συνιστούσε τον πρώτο θεσμό, με τον οποίο εγκαινιαζόταν η μακρά περίοδος των παρεμβάσεων του ξένου παράγοντα στα θέματα της οικονομικής πολιτικής. Πρωταρχική μέριμνα της επιτροπής ήταν να σχεδιάσει τη νομισματική μεταρρύθμιση: να αντικαταστήσει δηλαδή τη δραχμή που βρισκόταν σε κυκλοφορία με τη νέα δραχμή. Πριν οριστικοποιηθεί η μεταρρύθμιση, η Επιτροπή προέβη σε επαφές και διαβουλεύσεις, τόσο με ειδικούς, όσο και με μέλη της ελληνικής κυβέρνησης. Ανάμεσα σε άλλους απευθύνθηκε στον καθηγητή Βαρβαρέσο (που βρισκόταν στο Λονδίνο) και στον καθηγητή Ζολώτα (Συνδιοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος) και τους ζήτησε να συντάξουν εκθέσεις για το ζήτημα της νομισματικής σταθεροποίησης. Οι σχετικές εκθέσεις50 αποτέλεσαν τις πρώτες συγκροτημένες παρεμβάσεις στο επί-

49. Delivanis and Cleveland, ΟΛ, σελ 113. 50. Varvaressos Κ., «The situation of the present monetary crisis in Greece», London, October 1944, Ζολώτας Ξ, «Αι προϋποθέσεις και η πραγματοποίηση της Νομισματικής Μεταρρύθμισης», 1 Νοεμβρίου 1944. Η έκθεση του Βαρβαρέσου δεν είναι διαθέσιμη στον συγγραφέα Η έκθεση Ζολώτα δημοσιεύτηκε στο Ζολώτας Ξ, Η πολιτική της Τραπέζης της Ελλάδος. Από 19 Οκτωβρίου 1944 μέχρι 8 Ιανουαρίου 1945, Αθήναι Παπαζήσης, 1945. Οι δύο εκθέσεις παρουσιάζονται αναλυτικά στον Patterson, ό.π.. σελ 35-44. Επίσης συζητιούνται στο Candilis W., The Economy of Greece, 1944-66, New York: Praeger, 1968, σελ. 23-25 και στο 53

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ μαχο θέμα της σταθεροποίησης της οικονομίας και η μνημόνευση τους εδώ είναι αναγκαία Εξάλλου από τη βρετανική πλευρά η εικόνα ήταν ιδιαίτερα αντιφατική. Ο πρώτος απεσταλμένος, ο Lloyd, οικονομικός σύμβουλος του Βρετανού επιτετραμμένου στη Μέση Ανατολή, στη σύντομη επίσκεψή του στην Αθήνα το Νοέμβριο του '44 πρότεινε την εισαγωγή ειδών πολυτελείας, ανάμεσά τους καφέ και διαμάντια, των οποίων η πώληση θα γινόταν σε τιμές μαύρης αγοράς προκειμένου να μειωθούν οι ανάγκες έκδοσης νέου χρήματος.51 Ο υπουργός Εξωτερικών Eden, στο σύντομο πέρασμα του από την Ελλάδα, είχε προτείνει την εισαγωγή 300 φορτηγών για τη διανομή αγαθών και 2,5 χιλιάδες τόνους ειδών πολυτελείας για να πωληθούν στην ελεύθερη αγορά και να αποκτήσει έσοδα η κυβέρνηση." Οι πρόχειρες αυτές αντιλήψεις δεν έτυχαν, φυσικά, κάποιας συνέχειας.

Οι προτάσεις Βαρβαρεσου Ο Βαρβαρέσος θεώρησε πως η νομισματική σταθεροποίηση θα έπρεπε να συνδυαστεί με την υπαγωγή της οικονομίας στον εκτεταμένο κρατικό έλεγχο. Κάθε απόπειρα νομισματικής σταθεροποίησης θα παρέμενε ατελής, εάν δεν συνοδευόταν από άμεσα μέτρα αποκατάστασης της δημοσιονομικής ισορροπίας και από αύξηση της προσφοράς αγαθών. Μόνο που τα μέτρα αυτά προϋπέθεταν τη διεύρυνση των κρατικών ελέγχων και παρεμβάσεων στην οικονομία Για τα νομισματικά θέματα, ο Βαρβαρέσος πρότεινε να κυκλοφορήσει άμεσα η νέα δραχμή και η ισοτιμία της με τη βρετανική λίρα να είναι ίδια με αυτήν που ίσχυε προπολεμικά. Η σχέση της νέας δραχμής με την παλαιά, αυτήν δηλαδή που βρισκόταν σε κυκλοφορία, θα προέκυπτε στη συνέχεια, αφού πρώτα υπολογιζόταν η πραγματική κυκλοφορία αγαθών στην οικονομία Η εκτίμηση ήταν πως τα κυκλοφορούντα αγαθά ανέρχονταν οτο ένα πέμπτο των προπολεμικών. Συνεπώς η ποσότητα των υπό έκδοση δραχμών θα έπρεπε κινηθεί στο αντίστοιχο ποσοστό των δραχμών που κυκλοφορούσαν προπολεμικά. Εφόσον είχε προσδιοριστεί η απαραίτηLykogiannis Α., Britain and the Greek Economic Crisis, 1944-1947, Columbia and London: University of Missouri Press, 2002, σελ 83-84. Στο τελευταίο βεβαιώνεται ότι υπήρχε προηγούμενη έκθεση του Ζολώτα με τίτλο «Επί του νομισματικού ζητήματος» από την 22 Σεπτεβρίου του "44 και εξετάζονται οι μεταβολές των απόψεων Βαρβαρεσου και Ζολώτα στη διάρκεια του χρόνου πριν από την απελευθέρωση. 51. Patterson, ό.π., σελ 38. 52. Patterson, OJI., σελ 39. 54

Απόψεις για τη σταθεροποίηση: Βαρδαρέσοςκαι Ζολώτας τη ποσότητα κυκλοφορίας του νέου νομίσματος, ήταν πλέον θέμα απλών υπολογισμών να αποτιμηθεί η σχέση αντικατάστασης της παλαιάς με τη νέα δραχμή. Το κρίσιμο θέμα ήταν η στήριξη της νέας δραχμής. Εδώ ο Βαρβαρέσος απέκλεισε την πολιτική του χρυσού, τη μετατρεψιμότητα δηλαδή της νέας δραχμής σε χρυσό. Η προσφιλής αυτή τεχνική, η οποία έφερε το βάρος των κληροδοτημάτων της Κατοχής, θα έπρεπε κατά τον Βαρβαρέσο να αποφευχθεί πάση θυσία, καθώς αυτό θα αποδυνάμωνε την προσπάθεια ανασυγκρότησης της οικονομίας. Τα κεφάλαια θα έπρεπε να στραφούν σε παραγωγικές επενδύσεις, ενώ η πολιτική του χρυσού, αντίθετα, ενθάρρυνε την κερδοσκοπική τους χρήση. Έχοντας αποκλείσει την πολιτική χρυσού, ο Βαρβα^έσος θεώρησε πως η αντιμετώπιση του υπερπληθωρισμού θα έπρεπε γίνει στο επίπεδο της πραγματικής οικονομίας. Πρωτεύουσα σημασία απέδωσε στο σύστημα διανομής με το δελτίο και πρότεινε να επεκταθεί, ώστε να καλύψει το σύνολο σχεδόν των αγαθών της βασικής κατανάλωσης. Ως πηγές προμήθειας του συστήματος υπέδειξε τα εισαγόμενα αγαθά, τα οποία θα προσέφερε η οικονομική βοήθεια, και τα εγχώρια αγαθά τα οποία θα συγκέντρωνε το κράτος. Πρότεινε έτσι την ίδρυση ενός κρατικού φορέα, ο οποίος θα αναλάμβανε να συγκεντρώνει την εγχώρια παραγωγή των αγροτικών προϊόντων που θα περιλαμβάνονταν στο δελτίο. Το δεύτερο θέμα στην καταπολέμηση του υπερπληθωρισμού ήταν τα δημόσια οικονομικά. Εν προκειμένω, ο Βαρβαρέσος έκρινε πως η κύρια πηγή δημιουργίας εσόδων για το δημόσιο θα προέκυπτε από τη φορολόγηση των εισαγόμενων αγαθών που θα διανέμονταν μέσω του δελτίου, τα οποία δεν είχαν κόστος για την κυβέρνηση, παρά μόνο τις δαπάνες διανομής τους. Συνεπώς η επιβολή κάποιου φόρου θα μπορούσε να αποκαταστήσει μέρος των παραδοσιακών φορολογικών εσόδων, τα οποία, ως γνωστόν, προπολεμικά, στηρίζονταν σε έμμεσους φόρους, σε δασμούς και σε φόρους κατανάλωσης. Στην περίπτωση της βιομηχανίας προέκρινε μια ανάλογη διαδικασία Το κράτος, κατέχοντας τις πρώτες ύλες, οι οποίες θα εισάγονταν με το σύστημα της οικονομικής βοήθειας, θα τις προσέφερε στις βιομηχανικές επιχειρήσεις στο πλαίσιο συμφωνιών και θα γινόταν αποδέκτης των τελικών προϊόντων σε συμφωνημένες τιμές. Στη συνέχεια θα προχωρούσε στη διανομή των αγαθών αυτών μέσω του δελτίου. Αποφασιστικής σημασίας στην επανενεργοποίηση της βιομηχανίας θα ήταν η συνδρομή του τραπεζικού τομέα Έτσι ο Βαρβαρέσος προέβλεψε τη χορήγηση τραπεζικών πιστώσεων στους βιομηχάνους, προκειμένου να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της απότομης αύξησης της παραγωγής, θεωρώντας πως ο αυστηρός έλεγχος ήταν αναγκαίος προκειμένου να αποφευχθεί κάθε κερδοσκοπική χρήση των πιστώσεων αυτών. Κατά πάσα πιθανότητα 55

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ο Βαρβαρέσος είχε κατά νου τους δοκιμασμένους βιομηχάνους της προπολεμικής περιόδου και με την πολιτική αυτή επιθυμούσε να τους ενισχύσει έναντι των νέων κατόχων χρήματος, όπως προέκυψαν στην περίοδο της Κατοχής." Η τελευταία δέσμη μέτρων που πρότεινε ο Βαρβαρέσος αφορούσε την κρατική επιτήρηση του εισαγωγικού εμπορίου και τον έλεγχο των τιμών. Πρότεινε την ίδρυση οργανισμού, ο οποίος θα αναλάμβανε τη συνολική διαχείριση των ιδιωτικών εισαγωγών, εκδίδοντας άδειες εισαγωγής.54 Παράλληλα αντιμετώπισε θετικά την επιβολή ελέγχου των τιμών στην ελεύθερη αγορά για κάθε αγαθό που η κυβέρνηση θα έκρινε σκόπιμο. Σύμφωνα με το σύστημα της διατίμησης, διοικητικές αποφάσεις θα προσδιόριζαν τα επιτρεπτά όρια κέρδους και τις ανώτατες τιμές πώλησης των αγαθών.

Οι προτάσεις Ζολώτα Οι προτάσεις του Ζολώτα είχαν διαφορετικό προσανατολισμό. Ο Ζολώτας αποδέχθηκε την ισχύουσα κατάσταση στην οικονομία και επεδίωξε να διατυπώσει ρεαλιστικές προτάσεις, χωρίς να παρέμβει έστω και στο ελάχιστο στον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας. Έτσι οι προτάσεις του περιορίστηκαν σε μέτρα νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής, τα οποία θα επηρέαζαν την συμπεριφορά της ιδιωτικής οικονομίας. Η οπτική αυτή, που απέδιδε πρωταρχική σημασία στην ομαλή λειτουργία των δυνάμεων της αγοράς, εκφράστηκε ακόμα και στην ίδια τη νομισματική μεταρρύθμιση. Έτσι, για παράδειγμα, στο επίμαχο θέμα της εισαγωγής της νέας δραχμής ο Ζολώτας πρότεινε, για κάποιο χρονικό διάστημα, την παράλληλη κυκλοφορία παλαιάς και νέας δραχμής, αφήνοντας την αγορά να διαμορφώνει τις διακυμάνσεις μεταξύ τους. Η ισοτιμία της νέας δραχμής με τα ξένα νομίσματα ήταν καθοριστική. Ο Ζολώτας πρότεινε να προσδιοριστούν άμεσα οι σχετικές ισοτιμίες και επέμεινε πως αυτές θα έπρεπε να είναι ενισχυτικές υπέρ της δραχμής. Η ιδέα του υπερτιμημένου νομίσματος συνιστούσε μια εύκαιρη τεχνική για την καταπολέμηση του πληθωρισμού, εφόσον το μέτρο αυτό ενθάρρυνε τις εισαγωγές, τις οποίες έτσι κι αλλιώς θα πλήρωνε η ξένη βοήθεια. Επιπρόσθετα κοινή πρακτική εκείνη την περίοδο, στις περισσότερες ευρωπαϊκές 53. Σύμφωνα με τον Βεργόπουλο, ο Βαρβαρέσος επεδίωκε να αποκαταστήσει την ισχύ της παλαιάς προπολεμικής αστικής τάξης και να αποδυναμώσει τους νεόπλουτους της Κατοχής. Βλ Βεργόπουλος, ό.π. 54. Το μέτρο αυτό ήταν από τα πρώτα που υποστήριζε με θέρμη η έκθεση Porter το '47 και το υλοποίησε η AMAG αμέσως μετά με την ίδρυση του οργανισμού Διοίκησης Εξωτερικού Εμπορίου. 56

Απόψεις για τη σταθεροποίηση: Βαρδαρέσοςκαι Ζολώτας και βαλκανικές χώρες, ήταν η νομισματική μεταρρύθμιση να οδηγεί σε υπερτιμημένα νομίσματα Παράλληλα ο Ζολώτας εισηγήθηκε την ελεύθερη μετατρεψιμότητα της νέας δραχμής σε συνάλλαγμα, ένα μέτρο που θα εξασφάλιζε την εμπιστοσύνη του κοινού στη νέα δραχμή. Πρότεινε επίσης την παρέμβαση της Κεντρικής Τράπεζας στην ελεύθερη αγορά του χρυσού με πωλήσεις προκειμένου να επηρεάζει τη τιμή της." Ενήμερος για το συναλλαγματικό κόστος που συνεπαγόταν το μέτρο αυτό, ο Ζολώτας ισχυρίστηκε πως η χρήση του θα ήταν προσωρινή και με χαρακτηριστική αισιοδοξία προέβλεψε πως το διάστημα αυτό δεν θα ξεπερνούσε τους δύο μήνες. Στον δημοσιονομικό τομέα, ο Ζολώτας πρότεινε την περικοπή των δαπανών. Οι υπεράριθμοι δημόσιοι υπαλλήλοι, οι οποίοι είχαν προσληφθεί στη διάρκεια της Κατοχής (πίνακας ΑΙ), θα έπρεπε να απολυθούν. Τα δωρεάν συσσίτια, που κάλυπταν πάνω από 200.000 δικαιούχους, θα έπρεπε να περιοριστούν στους πραγματικά άπορους, δηλαδή στο μισό. Ταυτόχρονα, η επιβολή υψηλών τιμών στα αγαθά πρώτης ανάγκης, που προμήθευε η ξένη βοήθεια, θα δημιουργούσε έσοδα Ακόμα με την έναρξη των ιδιωτικών εισαγωγών θα μπορούσε να επιτραπεί η εισαγωγή ειδών πολυτελείας, η υψηλή δασμολόγηση των οποίων θα δημιουργούσε νέα πηγή εσόδων. Τέλος πρότεινε και τη βαριά φορολόγηση των «κατοχικών κερδών», μέτρο όμως που βρισκόταν σε πλήρη αντίφαση με την πολιτική της μετατρεψιμότητας της δραχμής και ευνοούσε εκείνους που απέκτησαν χρήματα στη διάρκεια της Κατοχής.54 Ο Ζολώτας επέμεινε πως σε κάθε περίπτωση θα έπρεπε να αποτραπεί η κάλυψη των ελλειμμάτων του προϋπολογισμού με την έκδοση χρήματος. Συνεπώς η συγκράτηση των τιμών, σύμφωνα με τα παραπάνω μέτρα, συναρτιόταν απόλυτα από την άμεση αύξηση των εισαγωγών καταναλωτικών προϊόντων, την άμεση δηλαδή αύξηση της οικονομικής βοήθειας προς τη χώρα. 55. Ζολώτας Ξ., Η πολιτική της Τραπέζης της Ελλάδος, OJL, σελ 24. 56. Στο σημείο αυτό ο Patterson επισημαίνει ότι ήταν πρωτοφανής για ευρωπαϊκή χώρα η πρόταση που επέτρεπε στους κερδοσκόπους της Κατοχής και τους φοροφυγάδες να έχουν ελεύθερη ανώνυμη πρόσβαση μέσω της Κεντρικής Τράπεζας σε χρυσό και συνάλλαγμα Patterson, άπ., σελ 43. Ο Patterson, ως χαμηλόβαθμος αξιωματικός του Ναυτικού, ήταν εκπρόσωπος του υπουργείου Οικονομικών των ΗΠΑ στο Λονδίνο. Στα τέλη του Νοεμβρίου του '44 η κυβέρνηση των ΗΠΑ τον έστειλε στην Αθήνα να αναλάβει οικονομικός σύμβουλος του Scobie. Ήταν μέλος της Επιτροπής Οικονομικών και Προμηθειών τότε, και αργότερα αποτέλεσε το ένα από τα δύο ξένα μέλη της Νομισματικής Επιτροπής στην Τράπεζα της Ελλάδος. Η διδακτορική του διατριβή, που κατατέθηκε στο Harvard το '48, αποτελεί μια εξαίρετη καταγραφή των οικονομικών εξελίξεων της περιόδου '44-'47. 57

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Στον τομέα της εισοδηματικής πολιτικής ο Ζολώτας πρότεινε την κατάργηση του ισχύοντος συστήματος της αυτόματης τιμαριθμικής προσαρμογής και τον προσδιορισμό των μισθών, αμέσως μετά τη νομισματική μεταρρύθμιση, σε σχετικά χαμηλά επίπεδα Στη συνέχεια οι μισθοί θα έπρεπε πάση θυσία να παραμείνουν σταθεροί για κάποιο εύλογο χρονικό διάστημα, έως ότου αποκατασταθεί η σταθερότητα της οικονομίας. Πίνακας Α Ι Υπάλληλοι που πληρώνονταν από τον δημόσιο προϋπολογισμό, '38 και '45 '38-'39

Πολιτικοί Υπάλληλοι (περιλαμβάνεται και η αστυνομία) Υπάλληλοι Δημόσιων Οργανισμών Υπάλληλοι Δήμων και Κοινοτήτων Υπάλληλοι Σιδηροδρόμων Συνταξιούχοι Δημοσίου Συνταξιούχοι Δημόσιων Οργανισμών ΣΥΝΟΛΟ

53.379 -

-

-

87.600 -

140.979

Νοέμβριος '45

71.900 37.600 14.000 29.000 117.000 55.000 324.500

Πηγή: Coombs C., Economic and Financial Developments in Greece, January - March 1946, UNRRA. Greek Mission, June 10 1946, σελ. 37.

Η σταθεροποίηση και η διανομή του εισοδήματος Οι προτάσεις Βαρβαρέσου και Ζολώτα σκιαγράφησαν σε αδρές γραμμές δύο διαφορετικές προσεγγίσεις στο ζήτημα της σταθεροποίησης της οικονομίας. Αν και σε κάθε πρόταση υπήρχαν προφανείς ασάφειες ή αόριστες τοποθετήσεις, εντούτοις έθεσαν με ευκρίνεια τις εναλλακτικές δυνατότητες στην άσκηση οικονομικής πολιτικής. Αυτές εξάλλου έμελλε να κυριαρχήσουν στην οικονομική πολιτική των επόμενων χρόνων, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '50. Καθώς επίσης οι επιλογές της οικονομικής πολιτικής θα παλινδρομούσαν διαρκώς ανάμεσα στις δύο αυτές προσεγγίσεις, είναι μάλλον επιβεβλημένο να σταθούμε λίγο πιο αναλυτικά στις παραπάνω προτάσεις. Είναι φανερό πως και οι δύο προτάσεις προσέλαβαν τη σταθεροποίηση της οικονομίας σε σχέση με τρία επίμαχα θέματα το δημοσιονομικό, το νομισματικό και το ισοζύγιο πληρωμών. Και οι δύο προτάσεις στηρίζονταν σε λίγο ή πολύ αυτονόητες παραδοχές. Το κράτος θα έπρεπε να αποκατα58

Απόψεις για τη σταθεροποίηση: Βαρδαρέσοςκαι Ζολώτας στήσει, το συντομότερο δυνατό, την ικανότητα να συλλέγει φόρους με τους οποίους θα κάλυπτε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο τμήμα των δαπανών του· η εθνική παραγωγή δεν αρκούσε για την επιβίωση του πληθυσμού και συνεπώς η ξένη βοήθεια ήταν απαραίτητη για την εξασφάλιση των αναγκαίων εισαγωγών·17 η αρωγή της ξένης βοήθειας θα έπρεπε να συνεχιστεί μέχρις ότου η ελληνική οικονομία αποκαθιστούσε τις παραδοσιακές πηγές των συναλλαγματικών της πόρων (εξαγωγές, εμβάσματα)·" η νομισματική μεταρρύθμιση θα πετύχαινε μόνο εφόσον θα ελέγχοταν το έλλειμμα του προϋπολογισμού και η προσφορά θα εξισορροπούσε τη ζήτηση αγαθών η εξισορρόπηση της οικονομίας θα έπρεπε να γίνει με τρόπο που να διασφαλίζει τη στοιχειώδη επιβίωση των ασθενέστερων οικονομικά στρωμάτων, άρα οι σχέσεις ανάμεσα σε μισθούς, εισοδήματα, κέρδη και τιμές, με ή χωρίς κρατική παρέμβαση, αποτελούσαν κρίσιμη παράμετρο για την επιβίωση του πληθυσμού. Οι παραπάνω παραδοχές παρέπεμπαν στην ανάγκη να εξισορροπηθεί η οικονομία στο χαμηλό επίπεδο παραγωγικής δραστηριότητας που βρισκόταν τη δεδομένη στιγμή. Η περικοπή της νομισματικής κυκλοφορίας, την οποία θα επέφερε η εισαγωγή της νέας δραχμής, συνιστούσε αναπόφευκτα άμεση προτεραιότητα Εντούτοις το δύσκολο πρόβλημα ήταν να συγκρατηθεί η κυκλοφορία του νομίσματος μετά τη μεταρρύθμιση. Η παροχή οικονομικής βοήθειας αποτελούσε τη δεύτερη κρίσιμη προϋπόθεση. Αυτή θα αύξανε την προσφορά αγαθών και θα δημιουργούσε ταυτόχρονα τη βάση για να εξασφαλίσει έσοδα ο προϋπολογισμός. Χωρίς όμως επιπρόσθετα μέτρα, το μέγεθος της ξένης βοήθειας, το οποίο θα προκαλούσε την αυτόματη σταθεροποίηση της οικονομίας, ήταν τόσο μεγάλο που φάνταζε μάλλον εξωπραγματικό. Στο σημείο αυτό οι δύο προτάσεις απέκλιναν. Εν προκειμένω ο Βαρβαρέσος επεσήμανε πως χωρίς ριζικές κρατικές

57. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της UNRRA λίγους μήνες αργότερα, στα μέσα του '45, η ημερήσια κατανάλωση των 2.300 θερμίδων κατ' άτομο για το σύνολο του πληθυσμού απαιτούσε την εισαγωγή περίπου του 50% των αναγκαίων τροφίμων. Η εγχώρια αγροτική παραγωγή ισοδυναμούσε με περίπου 1.200 θερμίδες κατ" άτομο και οι εισαγωγές της UNRRA με τις υπόλοιπες 1.100. βλ. Coombs, cur, σελ. 10. 58. Οι εξαγωγές προπολεμικά στηρίζονταν σε τρία αγροτικά προϊόντα: καπνό (43%), λάδι (12%) σταφίδα (12%). Στη διάρκεια του πρώτου χρόνου μετά την απελευθέρωση οι εν δυνάμει εξαγωγές περιορίζονταν ουσιαστικά σ' ένα προϊόν, τον καπνό. Η ετήσια εξαγωγική δυνατότητα του καπνού έφθανε τα 30-40 εκατομμύρια δολάρια Τα εμβάσματα προσέφεραν ένα ισοδύναμο ποσό. Με την πλήρη αποκατάσταση των προπολεμικών εξαγωγών αυτές θα έφθαναν περίπου στα 150 εκατομμύρια δολάρια βλ Coombs, OJI., σελ. 58 και 65. 59

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ παρεμβάσεις στην οικονομία, η ξένη βοήθεια κινδύνευε να μετατραπεί σε πεδίο κερδοσκοπικής δραστηριότητας, όπως εξάλλου συνέβαινε και με την εγχώρια παραγωγή. Κάθε αύξηση των πραγματικών μισθών ήταν αδύνατη χωρίς τον παράλληλο έλεγχο στις αυξήσεις των τιμών, και κάθε ανάκαμψη της εγχώριας παραγωγής προσέκρουε στην ιδαίτερα υψηλή κερδοφορία που επέφερε η κερδοσκοπία στο χρυσό και η αποθεματοποίηση των αγαθών. Συνεπώς τα κερδοσκοπικά πεδία θα έπρεπε να αδρανοποιηθούν, προκειμένου οι κάτοχοι κεφαλαίου να εξαναγκαστούν να αναζητήσουν κερδοφόρες δραστηριότητες στην παραγωγή και στη διακίνηση των αγαθών. Κατά τον Βαρβαρέσο, την κερδοσκοπική δραστηριότητα ενίσχυαν ο υψηλός πληθωρισμός, ο ελεύθερος προσδιορισμός των τιμών και φυσικά η πολιτική του χρυσού. Εφόσον τόσο οι μισθοί όσο και οι τιμές των εισαγόμενων ενδιάμεσων εισροών ήταν ρυθμιζόμενες, η λειτουργία της ελεύθερης αγοράς, αναπόφευκτα, ενθάρρυνε την κερδοσκοπική δραστηριότητα Οι προτάσεις Βαρβαρέσου επεδίωξαν να αποδυναμώσουν αυτές ακριβώς τις λειτουργίες. Κατά μία έννοια, ο Βαρβαρέσος αναγνώρισε πως, στη συγκεκριμένη συγκυρία, ο ανταγωνισμός που υπήρχε στη διάρκεια της Κατοχής ανάμεσα στη μαύρη αγορά και στη διανομή με δελτίο εξακολουθούσε να ισχύει. Έκρινε λοιπόν αναγκαίο να ενισχύσει τη διανομή με δελτίο σε βάρος της ελεύθερης αγοράς. Ταυτόχρονα ο Βαρβαρέσος αναζητούσε τρόπους να αποκατασταθούν οι σχετικές αξίες των εμπορευμάτων και των υπηρεσιών, χωρίς τις παραμορφωτικές στρεβλώσεις που είχε επιφέρει η πολύχρονη λειτουργία της οικονομίας της Κατοχής. Τα προπολεμικά δεδομένα, του '39, συνιστούσαν τη βάση ενός αξιόπιστου συστήματος σχετικών αξιών. Μόνο που η επιβολή του απαιτούσε τη διευρυμένη κρατική παρέμβαση1' (ελεγχόμενες τιμές εισαγωγών, έλεγχος τιμών εγχώριας παραγωγής, σύστημα διανομής με δελτίο, συγκέντρωση προϊόντων από το κράτος). Έτσι η ανασυγκρότηση της μεταπολεμικής οικονομίας και η αποκατάσταση της ομαλής λειτουργίας της αγοράς απαιτούσε, προσωρινά τουλάχιστον, τη επέκταση της δημόσιας σφαί59. Ο Αγγελόπουλος (Αγγελόπουλος Α., Τα πρώτα μέτρα για την ανασυγκρότηση. Ένα μεταβατικό πρόγραμμα, Αθήναι: Παπαζήσης, 1946) πρότεινε να ληφθούν ακόμα πιο δραστικά μέτρα από το κράτος. Για διάστημα δύο ετών πρότεινε την επίταξη των μεγάλων επιχειρήσεων που παρήγαγαν είδη ευρείας κατανάλωσης. Επιπρόσθετα θα υπήρχαν ρυθμίσεις ανάμεσα στο κράτος και την ένωση των βιομηχάνων κάθε κλάδου που θα προγραμμάτιζε τις εισαγωγές πρώτων υλών και μηχανημάτων, την παραγωγή αγαθών και τις τιμές. Η διακίνηση των αγροτικών προϊόντων θα γινόταν μέσω των συνεταιρισμών. Η προσφορά πιστώσεων θα γίνονταν με σταθερή ρήτρα (τη λίρα Αγγλίας). Οι ιδιωτικές εισαγωγές θα γίνονταν μόνο από ενώσεις εισαγωγέων. Πρότεινε την ίδρυση κρατικών πρατηρίων που από κοινού με τους συνεταιρισμούς καταναλωτών θα ανελάμβαναν τη διακίνηση βασικών αγαθών. Τέλος πρότεινε την κρατικοποίηση των σιδηροδρόμων. 60

Απόψεις για τη σταθεροποίηση: Βαρδαρέσος και Ζολώτας ρας της οικονομίας ώστε να επιτευχθεί η στοιχειώδης δημοσιονομική και νομισματική σταθερότητα και να ελεγχθεί η κερδοσκοπία Σταδιακά, ανάλογα με τους ρυθμούς ανασυγκρότησης της οικονομίας, οι κρατικές αυτές ρυθμίσεις θα αποσύρονταν. Για τον Ζολώτα, αντίθετα, η φιλελεύθερη λειτουργία της οικονομίας ήταν δεδομένη. Συνεπώς ο πληθωρισμός όφειλε να αντιμετωπιστεί κυρίως με μέσα μακροοικονομικής πολιτικής: τον έλεγχο της προσφοράς χρήματος, την υπερτιμημένη δραχμή, τη δημοσιονομική πειθαρχία, την αυστηρή εισοδηματική πολιτική και τη φορολογία της κατανάλωσης. Στη δεδομένη συγκυρία, η μετατρεψιμότητα της δραχμής σε συνάλλαγμα και χρυσό θα καθησύχαζε το κοινό και ταυτόχρονα θα εξανάγκαζε την κυβέρνηση να τηρεί τα παραπάνω μέτρα, καθώς κάθε απόκλιση από την αντιπληθωριστική πολιτική θα συνεπαγόταν υψηλότερο κόστος για να υποστηριχθεί η μετατρεψιμότητα Έτσι η σταθεροποίηση της οικονομίας θα επιτυγχάνονταν ανάλογα με τους ρυθμούς αύξησης της προσφοράς στην οικονομία (ξένη βοήθεια και εγχώρια παραγωγή), τους ρυθμούς περιστολής της ζήτησης (μισθοί και δημόσιες δαπάνες) και ανάλογα με την αποτελεσματικότητα στη διαχείριση του ελλείμματος του προϋπολογισμού. Η καθυστέρηση σε έναν ή περισσότερους από τους παραπάνω τομείς θα παρέτεινε την περίοδο οικονομικής αστάθειας. Σε κάθε περίπτωση όμως η κατεύθυνση της πολιτικής θα έπρεπε να θεωρείται δεδομένη. Το πιο δυσεπίλυτο πρόβλημα παρέμενε το δημοσιονομικό: η εξισορρόπηση δηλαδή του προϋπολογισμού. Η αναζήτηση λύσεων από το παρελθόν, η απόπειρα δηλαδή να ενεργοποιηθούν οι δόκιμες τεχνικές της προπολεμικής περιόδου, είναι διάχυτη και στις δύο προτάσεις. Τότε τα έσοδα του κράτους προέρχονταν πρωτίστως από έμμεσους φόρους (δασμοί, φορολογία των βιομηχανικών και ορισμένων αγροτικών προϊόντων, φόροι κατανάλωσης κλπ.).40 Με δεδομένη την προοπτική της ξένης βοήθειας, και οι δύο προτάσεις προσέβλεπαν στην τιμολόγηση των εισαγωγών αυτών με σκοπό την άντληση φορολογικών εσόδων. Οι εισαγωγές αυτές αφορούσαν βασικά αγαθά πλατιάς κατανάλωσης, ενδιάμεσα αγαθά και εξοπλισμό για την αγροτική και βιομηχανική παραγωγή. Όμως τα φορολογικά έσοδα που θα προέκυπταν ήταν αδύνατο να ισοσκελίσουν τον προϋπολογισμό1 η κατανάλωση σε σχέση με την προπολεμική περίοδο είχε μειωθεί, ενώ αντίθετα οι δαπάνες είχαν αναλογικά διευρυνθεί 60. Προπολεμικά τα έσοδα του προϋπολογισμού έφθαναν του 25% του Εθνικού Εισοδήματος και ήταν το υψηλότερο ποσοστό σε σχέση με τις άλλες βαλκανικές χώρες. Στα έσοδα οι άμεσοι φόροι ήταν περίπου 19%, οι έμμεσοι 40%, τα κρατικά μονοπώλια 9%, τα εισοδήματα από κρατικές ιδιοκτησίες 16% και τα έσοδα από δάνεια 16%. Greek Board of Reconstruction, άπ., κεφ. Α2 Condition of Greek Public Economy 1922-1940. 61

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Γϊ αυτό ο Ζολώτας πρότεινε σε πρώτη ευκαιρία να επιτραπούν οι ελεύθερες ιδιωτικές εισαγωγές ειδών πολυτελείας. Με δεδομένη την άνιση κατανομή του εισοδήματος, υπήρχε ζήτηση για είδη πολυτελείας από τις πιο εύπορες κοινωνικές ομάδες, όποτε αυτά θα αποτελούσαν νέα πηγή φορολογικών εσόδων. Οι προτάσεις Ζολώτα παρέμειναν απόλυτα πιστές στην προπολεμική δομή των φορολογικών εσόδων. Πρότεινε υψηλές τιμές για τις εισαγωγές της UNRRA και υψηλή φορολογία για τα είδη πολυτελείας. Ο Βαρβαρέσος απέκλεισε το ενδεχόμενο τέτοιων εισαγωγών, καθώς θα ήταν παράδοξο να απαιτείται από τον ξένο παράγοντα να προσφέρει συναλλαγματικούς πόρους ώστε να γίνουν εισαγωγές σε είδη πολυτελείας. Παράλληλα έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη σταθερή σχέση ανάμεσα στις τιμές των βασικών προϊόντων και τους μισθούς. Συνεπώς, προέβλεπε χαμηλότερες τιμές για τις εισαγωγές της UNRRA" αλλά, ταυτόχρονα, και αύξηση των εσόδων μέσω της διεύρυνσης του δελτίου διανομής. Οι αντικειμενικές δυσκολίες στην αντιμετώπιση του δημοσιονομικού προβλήματος αναπόφευκτα παρέπεμπαν στο ζήτημα της διανομής του εισοδήματος. Στο σημείο αυτό, οι προτάσεις Ζολώτα και Βαρβαρέσου απέκλιναν. Οι πρώτες δεν έθιγαν καν το θέμα Αντίθετα, οι προτάσεις Βαρβαρέσου φιλοδοξούσαν να επιτύχουν την επιθυμητή κατανομή του εισοδήματος με το κράτος να ρυθμίζει τις τιμές, τους μισθούς και τα κέρδη. Μόνο που αυτό απαιτούσε το κράτος να εισάγει και να επιτηρεί νέους θεσμούς. Οι τεχνικές αυτής της αναδιανομής δεν υπήρχαν στην πολιτική του προπολεμικού κράτους. Τότε οι επιχειρήσεις δεν υπόκειντο σε κανένα έλεγχο και η άμεση φορολογία ήταν πολύ περιορισμένη. Συνεπώς η μόνη παράδοση που υπήρχε αφορούσε πρακτικές ελέγχου των τιμών, αφού συστήματα διατίμησης, έστω σε περιορισμένη κλίμακα, είχαν εφαρμοστεί κατά το παρελθόν. Αλλά κι αυτή η δυνατότητα ήταν επισφαλής στις συνθήκες που επικρατούσαν στη δημόσια διοίκηση κατά την απελευθέρωση. Σε κάθε περίπτωση η εξισορρόπηση των δημοσιονομικών ήταν σχεδόν αδύνατη χωρίς τη φορολόγηση των πλουσιότερων τάξεων. Οι εκτιμήσεις της Τράπεζας της Ελλάδος για τη διανομή του εισοδήματος42 μάλλον ενί-

61. Η τιμολόγηση των αγαθών του δελτίου είχε τεράστιες κοινωνικές συνέπειες. Η πολιτική να επιβληθεί το κόστος μεταφοράς των προμηθειών, εκτός από τα αστικά κέντρα και στους αποδέκτες τους στα χωριά προκάλεσε σημαντικές ανισότητες ανάμεσα στον αστικό και τον αγροτικό πληθυσμό. Η αύξηση των τιμών στα αγαθά του δελτίου στις αρχές του '46 εξανάγκασε τα φτωχότερα στρώματα να εμπορεύονται τις μερίδες τους και την UNRRA να αναζητήσει τρόπους για να ενκηρΛούν εισοδηματικά τα φτωχότερα στρώματα βλ Coombs, άπ., σελ. 14-16 και Sweet - Escott Β., Greece: A Political and Economic Survey, 1939-1953, London: Royal Institute of International Affairs, 1954, σελ. 98. 62. Bank of Greece, Research Department, «Memorandum on the present structure 62

Απόψεις για τη σταθεροποίηση: Βαρδαρέσοςκαι Ζολώτας σχυαν τους ισχυρισμούς του ξένου παράγοντα (και του Βαρβαρέσου) για δυσανάλογη συγκέντρωση του οικονομικού πλούτου. Για το '45, οι εκτιμήσεις της Τράπεζας της Ελλάδος αποκάλυπταν τις διαστάσεις που είχε η ανισοκατανομή του εισοδήματος. Τα στοιχεία αυτά αφορούσαν αποκλειστικά τον αστικό πληθυσμό, τον πληθυσμό δηλαδή των πόλεων. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις αυτές και ανεξάρτητα από την ακρίβεια των υπολογισμών, η ταξική και κοινωνική διαστρωμάτωση εμφανίζεται εξαιρετικά άνιση. Η αστική τάξη, που περιλάμβανε τους βιομήχανους και τους μεγαλέμπορους, εμφανιζόταν να ελέγχει το ένα τρίτο σχεδόν των αστικών εισοδημάτων. Η ανώτερη και μεσαία τάξη, που περιλάμβανε τους ελεύθερους επαγγελματίες, τους εμπόρους και τους κάθε μορφής επιχειρηματίες, ήλεγχε σχεδόν το μισό του εισοδήματος. Λιγότερο από το ένα έκτο του πληθυσμού ήλεγχε τα τρία τέταρτα του συνολικού εισοδήματος. Οι κατηγορίες των εργατών και των υπαλλήλων (σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα) ήταν ισομεγέθεις ως ποσοστά του ενεργού πληθυσμού και συμμετοχής στο εισόδημα Αποτελούσαν από κοινού το μισό του πληθυσμού, δείγμα της σχετικά μεγάλης διάδοσης της μισθωτής εργασίας.43 Με δεδομένα την πτώση των μισθών κάτω από τα μισά των προπολεμικών, την ασταθή απασχόληση αλλά και την ασταθή αμοιβή από τα χρόνια του Μεσοπολέμου, για μεγάλες ομάδες των μισθωτών, οι κοινωνικές αυτές ομάδες είχαν μικρά περιθώρια συμβολής στα φορολογικά έσοδα Τέλος, εντυπωσιακό είναι το μέγεθος των περιθωριοποιημένων στρωμάτων, των «απόκληρων», που έφθαναν σχεδόν στο ένα πέμπτο του πληθυσμού και μοιράζονταν μόλις το 1% του εισοδήματος. Η εικόνα αυτή ελάχιστα διέφερε από την προπολεμική διαστρωμάτωση. Οι εκτιμήσεις της Λεοντίδου για την κοινωνική δομή της πρωτεύουσας το '28, υποδεικνύουν μια «κοινωνία πολωμένη, χωρίς διαρθρωμένα μεσοστρώματα ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς».64 Αυτή η κοινωνική δομή αποδίδεται μάλιστα σε σταθερά διαρθρωτικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής συγκρότησης και όχι σε προσωρινά παρεπόμενα της έλευσης των προσφύγων. Η γρήγορη οικονομική ανάπτυξη της δεκαετίας του '30 μάλλον ευνόησε προκλητικά τα πλουσιότερα στρώματα του πληθυσμού και η

of money incomes and the distribution of purchasing power among the greek population», (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 4). Οι εκτιμήσεις αυτές πρέπει να έγιναν κατά πάσα πιθανότητα από συνεργάτες του Βαρβαρέσου, μάλλον από την κυρία Ζαφειρίου. Βλ Λυκογιάννης Α., «Το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Κυριάκου Βαρβαρέσου (Ιούνιος - Σεπτέμβριος 1945)», Ίστωρ, τ. 11, 1998. σελ. 146. 63. Για τη διάδοση της μισθωτής εργασίας στο Μεσοπόλεμο βλ Λεοντίδου Α., Πόλεις της Σιωπής, Αθήνα: Πολιτιστικό και Τεχνολογικό Ίδρυμα της ΕΤΒΑ, 1989. 64. Λεοντίδου, OJI., σελ. 189. 63

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ πολιτική κρίση της δεκαετίας αυτής δείχνει να συντήρησε τις ακραίες ανισότητες.45 Η εξέλιξη των μισθών και των ημερομισθίων παρουσίασε υστέρηση σε σχέση με την άνοδο του εθνικού εισοδήματος και η διανομή του εισοδήματος το '38, σύμφωνα με άλλες πηγές, επιβεβαίωναν την εξαιρετικά άνιση κατανομή του.66 Οι ανακατατάξεις που έγιναν κατά τη διάρκεια της Κατοχής θα πρέπει να επέτειναν την πόλωση. Με τον περιορισμό της παραγωγής και την κατάρρευση του εμπορίου, οι οικονομικές δραστηριότητες των μεσαίων στρωμάτων συρρικνώθηκαν. Παράλληλα με τα περιορισμένα εισοδήματα των μισθωτών ήταν και τα περιθωριοποιημένα στρώματα, που βρέθηκαν αντιμέτωπα με την πλήρη εξαφάνιση των μικροεισοδημάτων τους. Η λειτουργία της μαύρης αγοράς μπορεί εν μέρει να ευνόησε επιμέρους κοινωνικές ομάδες, νέες ή και παλιές, σε κάθε περίπτωση όμως ελάχιστα επέδρασε πάνω στις κληροδοτημένες κοινωνικές δομές. Στις συνθήκες αυτές το ζήτημα της αναδιανομής του πλούτου γινόταν εξαιρετικά περίπλοκο. Η φορολόγηση των πλουσιότερων τάξεων αφορούσε αστικά και μεσοαστικά στρώματα, των οποίων οι οικονομικές δραστηριότητες είχαν συρρικνωθεί στην περίοδο της Κατοχής και μόνο η ανασυγκρότηση της οικονομίας θα τους επέτρεπε να ανακτήσουν τα εισοδήματά τους. Η μέριμνα αναδιανομής, η ανάγκη να αντληθούν φορολογικά έσοδα από αυτούς που είχαν τέτοια δυνατότητα θα έπρεπε να είναι συμβατές με την ανάγκη ανασύνθεσης των στρωμάτων αυτών. Η φορολόγηση των «κατοχικών κερδών», που φάνηκε προς στιγμή ότι θα μπορούσε να δώσει λύση στο πρόβλημα αυτό, είχε δύο εκδοχές. Η πρώτη αναφερόταν σε μια «έκτακτη» τάξη, ολιγομελή και ηθικά καταδικασμένη, μία τάξη εξωτερική ως προς τις υπαρκτές. Η δεύτερη παρέπεμπε στο

65. Mazower, ό.π., σελ 285-286. 66. Δεμαθάς Ζ., «Η εξέλιξη βασικών μεγεθών της ελληνικής οικονομίας, 19351939» στο Φλάϊσερ Χ. και Ν. Σβορώνος (επιστ. επιμ.), Ελλάδα 1936-1944, Δικτατορία-Κατοχή-Α ντίσταση, Αθήνα: Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος, 1989, σελ 158. Πρόκειται για εκτιμήσεις του Ευελπίδη (Ευελπίδης Χ., «Η οικονομική Ιστορία της Ελλάδος» στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ηλίου, σελ 1443 και 1444) σύμφωνα με τις οποίες οι δύο μεγάλες κατηγορίες οικογενειών με ετήσια εισοδήματα μέχρι 20 χιλιάδες δραχμές και από 20 μέχρι 40 χιλιάδες δραχμές συγκέντρωναν 640 και 632 χιλιάδες αντίστοιχα Από εκεί και πάνω τα μεσοστρώματα με εισοδήματα από 40 μέχρι 80 χιλιάδες δραχμές και από 80 μέχρι 140 χιλιάδες δραχμές έφθαναν τις 271 χιλιάδες και 67 χιλιάδες αντίστοιχα Μόλις 6.000 οικογένειες βρίσκονταν στην κορυφή της πυραμίδας με εισοδήματα από 140 μέχρι 280 χιλιάδες δραχμές και 900 οικογένειες κινούνται από εκεί και πάνω. Με άλλα λόγια σε περίπου 1.600.000 νοικοκυριά σχεδόν το 80% διέθετε εξαιρετικά χαμηλά εισοδήματα, το 20% βρισκόταν σε μια ενδιάμεση θέση και το 1-2% είχε ιδιαίτερα υψηλά εισοδήματα 64

Απόψεις για τη σταθεροποίηση: Βαρδαρέσος και Ζολώτας σύνολο των τάξεων που με διάφορους τρόπους είχαν εμπλακεί οε εμπορικές δραστηριότητες στη διάρκεια της Κατοχής. Από φοροτεχνική σκοπιά, η έμπρακτη αναγνώριση της πρώτης ήταν δύσκολη· της δεύτερης ήταν αδύνατη. Ο Βαρβαρέσος με χαρακτηριστικό τρόπο παρέκαμψε τη φορολόγηση των «κατοχικών κερδών» και ουσιαστικά ζήτησε την ριζική αναδιανομή του πλούτου, ανεξαρτήτως από την πηγή προέλευσής του. Ο Ζολώτας, που δεν προσέβλεπε σε οποιαδήποτε αναδιανομή του πλούτου πρότεινε τη φορολόγηση των «κατοχικών κερδών». Η αποκατάσταση του φορολογικού συστήματος ήταν το μείζον θέμα για όσους προσέβλεπαν στη συστηματική αναδιανομή του πλούτου στη διάρκεια της σταθεροποίησης της οικονομίας.67 Πίνακας Α 2 Η διανομή του εισοδήματος, Μάιος '45

Κατανομή ενεργού πληθυσμού

Απόκληροι Συνταξιούχοι Υπάλληλοι δημόσιου τομέα Υπάλληλοι ιδιωτικού τομέα Εργάτες (σύνολο) Επαγγελματίες - Έμποροι

Κατανομή εισοδήματος

17 15

1,2 2,5

15 13 25,5 (85,5)

5,9 3,4

12,5 2 (14,5)

Καπιταλιστές (έμπ., βιομήχ.) (σύνολο)

10 (23) 47,5 29,5 (77)

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Διεύθυνση Μελετών, Μάιος 1945.

67. Ο Αγγελόπουλος, μετά την πρώτη επιβολή του φόρου επί των κατοχικών κερδών το 45, που προέβλεπε μάλιστα ισχύ του νόμου μέχρι το '49, σημείωνε ότι το μέτρο θα έπρεπε να καταργηθεί και να ξεκινήσει άμεσα η εφαρμογή ενός κανονικού φορολογικού συστήματος. Βλ. Αγγελόπουλος, Τα πρώτα μέτρα για την ανασυγκρότηση, OJI., σελ. 45. 65

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Οι πρώτες απόπειρες σταθεροποίησης, Οκτώβριος '44 - Μάιος '45 «Παρά τη σταδιακή μείωση των μηνιαίων ελλειμμάτων (της κυβέρνησης) στην Τράπεζα της Ελλάδος σε κάτι λιγότερο από 50% των συνολικών δαπανών το Μάιο, οι κυβερνήσεις που υπηρέτησαν την περίοδο των ανοιξιάτικων μηνών παρέμειναν πολύ απαισιόδοξες αναφορικά με τη δυνατότητα τους να εξασφαλίσουν ένα μεγαλύτερο ποσοστό κάλυψης. Αυτή η απαισιοδοξία χαρακτήριζε σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό τις τοπικές αγορές όπου η φυγή από τη δραχμή έβαινε αυξανόμενη. („.) Οι τιμές λιανικής διπλασιάστηκαν τον Απρίλιο και το Μάιο, παρασύροντας τους μισθούς στην ίδια τροχιά έπειτα από εκτεταμένες και επιτυχείς απεργίες»."

Η νομισματική μεταρρύθμιση του Νοεμβρίου του '44 Η οικονομική κατάσταση στην Αθήνα τον Οκτώβριο και την πρώτη εβδομάδα του Νοεμβρίου είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Οι δημόσιες δαπάνες πληρώνονταν με δανεισμό της κυβέρνησης από την Τράπεζα της Ελλάδος και η κυκλοφορία του νομίσματος αυξήθηκε δέκα φορές μέσα σε δύο εβδομάδες και σαράντα φορές την αμέσως επόμενη εβδομάδα6' Την πρώτη βδομάδα του Νοεμβρίου, έγιναν οι διαβουλεύσεις της Επιτροπής Οικονομικών και Προμηθειών με την ελληνική κυβέρνηση, στις οποίες συμμετείχε ο ειδικός οικονομικός απεσταλμένος της βρετανικής κυβέρνησης Sir David Waley.70 Εκεί οριστικοποιήθηκαν μόνο τα θέματα της

68. Coombs, ojt., σελ. 39. 69. Patterson, ojt, σελ. 28. 70. Lykogiannis, ojt, σελ. 90 και Patterson, ojt, σελ 40. 67

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ νομισματικής μεταρρύθμισης: η εισαγωγή της νέας δραχμής, η σχέση παλιάς και νέας δραχμής, η ισοτιμία με τα ξένα νομίσματα και η ελεύθερη μετατρεψιμότητα της δραχμής σε ΒΜΑ λίρες (British Military Authority Pound).71 Για τα άλλα θέματα που συζητήθηκαν, όπως το ύψος των μισθών, οι τιμές πώλησης των προμηθειών της UNRRA, η επιβολή έμμεσων φόρων, η φορολόγηση των κατοχικών κερδών, οι στρατιωτικές δαπάνες και ένα προσχέδιο προϋπολογισμού διαμορφώθηκε μόνο ένα ενδεικτικό πλαίσιο χωρίς όμως να ληφθούν αποφάσεις.72 Στο νομισματικό θέμα δεν υπήρξε ευθυγράμμιση με καμία από τις δύο προβληματικές που αναπτύχθηκαν στις εκθέσεις των Βαρβαρέσου και Ζολώτα73 Η βρετανική πλευρά απέρριψε τις σκέψεις του Ζολώτα για παράλληλη κυκλοφορία νέας και παλαιάς δραχμής και την ελεύθερη μετατρεψιμότητα της δραχμής σε συνάλλαγμα Διατήρησαν την ιδέα της μετατρεψιμότητας, αλλά μόνο σε σχέση με τις ΒΜΑ λίρες. Ταυτόχρονα πρότειναν ισοτιμίες που προσέγγιζαν τις προτάσεις Βαρβαρέσου. Η νομισματική μεταρρύθμιση έγινε στις 11 Νοεμβρίου. Ο υπεύθυνος υπουργός στην κυβέρνηση ήταν ο Αλέξανδρος Σβώλος, προερχόμενος από το ΕΑΜ.74 Κυκλοφόρησε η νέα δραχμή που αντικατέστησε την παλαιά με βάση τη σχέση 1/50 δισεκατομμύρια Η ισοτιμία της νέας δραχμής με τη λίρα ήταν 1/600, σχέση που πλησίαζε την προπολεμική ισοτιμία δραχμής και λίρας και η δραχμή θα ήταν ελεύθερα μετατρέψιμη σε ΒΜΑ λίρες. Τέλος όλα τα προϋπάρχοντα σε παλαιές δραχμές ιδιωτικά χρέη και υποχρεώσεις, θα πληρώνονταν με βάση τη σχέση παλαιάς με νέα δραχμή, κάτι που πρακτικά σήμαινε την παραγραφή τους. Εξαίρεση έγινε για ορισμένες κατηγορίες χρεών προς το δημόσιο, αλλά και αυτές ποτέ δεν εφαρμόστηκαν." Ο υπερπληθωρισμός είχε καταστρέψει κάθε μορφής κεφάλαιο και εισόδημα που είχε χρηματική μορφή και ο νόμος απλώς το επικύρωσε. Η μεταρρύθμιση, χωρίς να συνοδεύεται από συμπληρωματικά μέτρα και στην κρίσιμη πολιτική συγκυρία που έγινε, δεν είχε καμία πιθανότητα επιτυχίας.76 Στις τρεις εβδομάδες που μεσολάβησαν μέχρι την έναρξη των συ71. Patterson, άπ., σελ 52-60. 72. Lykogiannis, άπ., σελ. 94-95 και Patterson, OJI., σελ. 44-51 και 60-61. 73. Ο Λυκογιάννης (Lykogiannis, ό,π., σελ 83-84) ισχυρίζεται ότι οι προτάσεις Ζολώτα έγιναν αποδεκτές από την ελληνική κυβέρνηση και αυτό οδήγησε στην παραίτηση του Βαρβαρέσου. 74. Σβώλος Α., Η ιστορία μιας προσπάθειας, Αθήνα, [χ.ε.] 1945 και Αγγελόπουλος, Το οικονομικό πρόβλημα της Ελλάδος, ό,π. 75. Patterson, άπ., σελ. 63. 76. Για μια συνοπτική ανακαφαλαίωση των ερμηνειών της εποχής για την αποτυχία βλ. Καλαφάτης Θ., «Νομισματικές διαρρυθμίσεις και κοινωνικές επιπτώσεις (1944-1946)», στο Φαράκος Γ. (επιμ.), Δεκέμβρης του '44, Αθήνα: Φιλίστωρ, 1996, σελ. 44-46. 68

Οι πρώτες απόπειρες σταθεροποίησης γκρούσεων στην Αθήνα, η νέα δραχμή ακολούθησε τη τύχη της παλαιάς. Μέχρι την 1η Δεκεμβρίου η κυκλοφορία της δεκαπλασιάστηκε και ξεπέρασε το 1,5 δισεκατομμύριο δραχμές. Ταυτόχρονα κυκλοφόρησαν ΒΜΑ λίρες αξίας περίπου 1 δισεκατομμυρίου δραχμών. Η συμφωνία για τη νομισματική μεταρρύθμιση προέβλεπε ότι η κυβέρνηση θα δανειζόταν από την Τράπεζα της Ελλάδος 2 δισεκατομμύρια δραχμές στη διάρκεια ενός ολόκληρου χρόνου." Σε διάστημα τριών εβδομάδων, η κυβέρνηση είχε ήδη δανειστεί το 1 και τις επόμενες 20 ημέρες η κυκλοφορία του χρήματος πολλαπλασιάστηκε 36 ακόμα φορές (πίνακας Α12). Εν κατακλείδι, ο υπερπληθωρισμός ελάχιστα επηρεάστηκε από τη νομισματική μεταρρύθμιση. Η ελληνική κυβέρνηση, από την πλευρά της, επέμενε στην αναγκαιότητα της πολιτικής του χρυσού.7" Πριν από την ίδια τη νομισματική μεταρρύθμιση, ήδη από τις 20 Οκτωβρίου, είχε προσφύγει στη βρετανική κυβέρνηση με αίτημα την άμεση μεταφορά 200.000 χρυσών νομισμάτων.7* Η μετατρεψιμότητα της δραχμής σε ΒΜΑ λίρες είχε μικρό αντίκτυπο στη σταθεροποίηση της δραχμής. Για την ακρίβεια το κοινό φάνηκε να έχει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στη δραχμή παρά στη λίρα Ενώ η Τράπεζα της Ελλάδος αγόρασε σημαντικές ποσότητες ΒΜΑ λίρες, είχε μηδενικές σχεδόν πωλήσεις.80 Έτσι με δεδομένη την τάση του κοινού να απαλλάσσεται από τις λίρες αυτές, η τιμή της ΒΜΑ λίρας ως προς το χρυσό ακολούθησε την πτωτική τάση της δραχμής." Στα μέσα Νοεμβρίου, η ελληνική κυβέρνηση είχε καταφέρει να πείσει τους Βρετανούς να προσφύγουν στην πολιτική του χρυσού, και άρχισαν οι πωλήσεις χρυσών λιρών.82 Οι μικρές ποσότητες που προσφέρονταν κάθε μέρα δεν εμπόδισαν τη συνεχή υποτίμηση της δραχμής στην ελεύθερη αγορά έναντι της χρυσής λίρας. Η αύξηση της ποσότητας του χρήματος από μόνη της δεν θα είχε τόσο μεγάλες συνέπειες, εάν υπήρχε η δυνατότητα να διοχετευθεί στην επαρχία και να ενεργοποιηθεί η αντίστροφη ροή αγαθών. Ήταν ο γεωγραφικός 77. Patterson, OJI., σελ 66. 78. Για μια ευνοϊκή αντιμετώπιση της πολιτικής του χρυσού και κριτικής της Νομισματικής Μεταρρύθμισης μέσω μιας οπτικής που προσέγγιζε τις απόψεις Ζολώτα βλ Delivanis and Cleveland, OJI., σελ 119-128. Ειδικά δίνεται μεγάλη σημασία στο γεγονός ότι μικρές ποσότητες χρυσού άρχισαν να διαρρέουν προς την Αίγυπτο και την Ιταλία όπου οι σχέσεις του χρυσού με τα νομίσματα ήταν ευνοϊκότερες, βλ επίσης Patterson, OJI., σελ 80. 79. Lykogiannis, OJI., σελ 88 και Patterson, OJL, σελ 30. 80. Patterson, OJr., σελ 79. 81. Ο Ζολώτας (Ζολώτας, Η πολιτική της Τραπέζης της Ελλάδος, OJI.) σωστά επεσήμανε ότι ουσιαστικά η κυκλοφορία της ΒΜΑ λίρας δίπλα στη δραχμή συνέβαλε στην αύξηση της προσφοράς χρήματος και επιδείνωσε το πρόβλημα της αξιοπιστίας της δραχμής. 82. Lykogiannis, 0JTN σελ 92 και Patterson, OJI., σελ 81. 69

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ αποκλεισμός της Αθήνας που καθιστούσε τη νομισματική μεταρρύθμιση ατελέσφορη. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Ζολώτα, η κυκλοφορία της παλαιάς δραχμής δεν ξεπερνούσε σε αξία τις 100.000 χρυσές λίρες τη στιγμή που η προπολεμική κυκλοφορία αντιστοιχούσε περίπου σε 10 εκατομμύρια χρυσές λίρες. Εφόσον το εθνικό εισόδημα ήταν στο μισό του προπολεμικού, υπήρχαν σημαντικά περιθώρια αύξησης της κυκλοφορίας του νομίσματος χωρίς πληθωριστικές παρενέργειες." Ήταν οι έκτακτες συνθήκες της σύγκρουσης στην Αθήνα που καθιστούσαν κάθε οικονομικό εγχείρημα ατελέσφορο.

Η αδυναμία άσκησης οικονομικής πολιτικής Την περίοδο που ακολούθησε τη σύγκρουση του Δεκέμβρη, συγκεκριμένα από τον Ιανουάριο μέχρι το Μάιο, οι οικονομικές εξελίξεις ήταν περιορισμένες. Η άφιξη της αποστολής της UNRRA στην Ελλάδα τον Απρίλιο του '45 και η πολιτική εξομάλυνση που υποσχόταν η Συμφωνία της Βάρκιζας ευνόησαν την οικονομία και οι πληθωριστικές πιέσεις παρουσίασαν ύφεση το Φεβρουάριο και το Μάρτιο. Αμέσως μετά, όμως, άρχισαν να αυξάνονται με γοργούς ρυθμούς. Η ροή των αγαθών στο σύστημα διανομής με το δελτίο ήταν ήδη ικανοποιητική. Είχε φθάσει τις 2.000 θερμίδες τη μέρα κατ' άτομο και οι ποσότητες ήταν γύρω στους 170.000 τόνους το μήνα Με αυτό το ρυθμό η UNRRA διασφάλιζε εισαγωγές τροφίμων μεγαλύτερες από τις προπολεμικές.84 Το σύστημα διανομής αφορούσε, ακόμα, κυρίως στην Αθήνα 'Οταν επεκτάθηκε στο σύνολο της χώρας προσέφερε κατά μέσο όρο το μισό των αναγκαίων αγαθών (1.150 θερμίδες)." Παρά τη ροή όμως αυτή οι πληθωριστικές πιέσεις συνεχίζονταν αμείωτες. Οι τιμές στην ελεύθερη αγορά -ακόμα και των αγαθών που περιλαμβάνονταν στο δελτίο διανομής- διαρκώς αυξάνονταν. Εφόσον οι εισροές της ξένης βοήθειας εξασφάλιζαν την ελάχιστη κατανάλωση, το επίπεδο των μισθών παρουσίαζε σαφή υστέρηση από τον τιμάριθμο και η εγχώρια παραγωγή έστω και αργά αυξανόταν, θα ήταν αναμενόμενο να υπάρξει μια σχετική εξισορρόπηση στις τιμές στην ελεύθερη αγορά. Εντούτοις φαίνεται ότι το δημοσιονομικό πρόβλημα, η συνεχής εκτύπωση χρήματος και η κερδοσκοπική εμμονή όσων κατείχαν εμπορεύματα και χρήμα βάρυνε περισσότερο στη διαμόρφωση των τιμών. Όπως φαίνεται από τους δείκτες του κόστους διαβίωσης, τις τιμές της 83. Ζολώτας, Η πολιτική της Τραπέζης της Ελλάδος, OJL, σελ 22. 84. Coombs, cut, σελ 9. 85. Coombs, OJI., Εισαγωγή, σελ V. 70

Οι πρώτες απόπειρες σταθεροποίησης ελεύθερης αγοράς (πίνακας A l l ) και την τιμή της χρυσής λίρας (πίνακας Α12), ο πληθωρισμός παρουσίασε έντονες αυξήσεις τον Απρίλιο και το Μάιο. Οι μισθοί έπειτα από έντονες απεργιακές κινητοποιήσεις ακολούθησαν αντίστοιχα αυξητική πορεία, αλλά με σαφώς χαμηλότερους ρυθμούς από εκείνους των τιμών (πίνακας All). Η κυκλοφορία του νομίσματος (πίνακας Α12) παρουσίασε αντίστοιχες τάσεις. Στη μόνιμη χρηματοδότηση του προϋπολογισμού προστέθηκαν, από τον Απρίλιο του '45, οι πιστώσεις προς την αγροτική οικονομία και τη βιομηχανία που επιτάχυναν τους ρυθμούς έκδοσης χρήματος (πίνακας Α10). Στον τομέα της οικονομικής πολιτικής δεν υπήρξε καμιά ουσιαστική πρωτοβουλία την περίοδο αυτή. Η Επιτροπή Οικονομικών και Προμηθειών, όπως και ο ίδιος ο Sir David Waley, υφυπουργός πλέον στο βρετανικό υπουργείο Οικονομικών, πίεζαν την κυβέρνηση να συντάξει κάποιον υποτυπώδη προϋπολογισμό, να εφαρμόσει πιο αυστηρή εισοδηματική πολιτική, να απολύσει τους υπεράριθμους δημόσιους υπαλλήλους και να καθιερώσει ελέγχους τιμών." Οι συστάσεις αυτές παρέμειναν ανενεργές καθώς η ελληνική πλευρά δήλωνε αδυναμία να ελέγξει, υπό τις δεδομένες συνθήκες, τόσο το έλλειμμα του προϋπολογισμού, όσο και την αύξηση των τιμών και έκρινε ως μη ρεαλιστικές τις προτάσεις για περικοπή δημοσίων δαπανών. Η αλληλογραφία του Scobie με τον υπουργό Εθνικής Οικονομίας" είναι απόλυτα ενδεικτική για τις προθέσεις των δύο πλευρών. Η ελληνική κυβέρνηση επαναλάμβανε μονότονα ότι η εξομάλυνση της οικονομίας απαιτούσε την άμεση αύξηση της ξένης βοήθειας, την αύξηση των εισαγωγών και τή σύναψη εξωτερικού δανείου. Η βρετανική πλευρά, αντίθετα, επέμενε ότι η κυβέρνηση όφειλε να πάρει μέτρα Έκρινε ως άκαιρη και αναποτελεσματική τη σύναψη ξένου δανείου και επεσήμανε ότι η διεύρυνση της βοήθειας δεν θα συνιστούσε από μόνη της λύση, όσο οι εσωτερικές ανισορροπίες της οικονομίας δεν αντιμετωπίζονταν με την άσκηση ουσιαστικής οικονομικής πολιτικής. Στην περίπτωση του χρυσού το βρετανικό υπουργείο Οικονομικών στις 29 Δεκεμβρίου του '44, λίγες μέρες πριν από το τέλος των εχθροπραξιών, διαβίβασε στον Scobie την πρόθεσή του να σταματήσει η πολιτική χρυσού την περίοδο μετά το τέλος των εχθροπραξιών." Ύστερα από συζητήσεις με τη Διοίκηση της Τράπεζας της Ελλάδος, και παρά τις έντονες επιφυλάξεις

86. Alexander, G. Μ., The Prelude to the Truman Doctrine. British Policy in Greece 1944-1947, Oxford: Clarendon Press, 1982, σελ 96 και 97. 87. Patterson, 0Jtn σελ 140-145. Εκεί παρουσιάζεται η αλληλογραφία του στρατηγού Scobie με τον πρωθυπουργό Πλαστήρα και τον υπουργό Οικονομικών Σιδέρη. βλ επίσης Lykogiannis, OJL, σελ 99-101. 88. Patterson, άπ., 94. 71

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ της, συμφωνήθηκε η επ αόριστον αναστολή των πωλήσεων.89 Έτσι, τους πρώτους μήνες του '45 σταμάτησαν οι πωλήσεις χρυσού. Την ίδια περίοδο συμφωνήθηκε να αποτραβηχτούν από την κυκλοφορία οι ΒΜΑ λίρες, καθώς η τιμή τους ακολουθούσε την πτωτική τάση της δραχμής. Η ελεύθερη μετατρεψιμότητα της δραχμής σε ΒΜΑ απέτυχε να υποκαταστήσει τη λειτουργία του χρυσού. Οι μισθοί είχαν καθοριστεί στη βάση της «συμφωνίας του Νοεμβρίου», όταν με έναν έκτακτο νόμο (νόμος 28, 18/11/44) η κυβέρνηση επέβαλε οι μισθοί να καθορίζονται από την ίδια και όχι από συλλογικές διαπραγματεύσεις.90 Η βρετανική πλευρά επέμενε, στις αρχές του '45, να διατηρηθεί η συμφωνία αυτή. Αντίθετα, η ελληνική κυβέρνηση θεωρούσε ότι η συγκράτηση των μισθών ήταν αδύνατη. Πίστευε ότι οι μισθοί θα έπρεπε να παραμείνουν συνδεδεμένοι με το ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης, όπως αυτό καθορίζονταν από την ποσότητα αγαθών που περιλάμβανε το δελτίο διανομής και από τις αναγκαίες συμπληρωματικές αγορές στην ελεύθερη αγορά. Με την έξαρση των απεργιακών κινητοποιήσεων τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο, η «συμφωνία του Νοεμβρίου» τελικά εγκαταλείφθηκε91 και οι μισθοί και οι τιμές συνέχισαν την αμοιβαία αυξητική τους πορεία (πίνακας All). Η επιστροφή του Βαρβαρέσου από το Λονδίνο και η τοποθέτησή του στη θέση του συν-διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος διευκόλυνε τις προσπάθειες της βρετανικής πλευράς να επιβληθούν κάποιες μορφές ελέγχου στις τιμές. Προηγούμενες προτάσεις είχαν απορριφθεί από την ελληνική πλευρά ως μη ρεαλιστικές. Το Φεβρουάριο ιδρύθηκε μια Συμβουλευτική Επιτροπή με επικεφαλής τον Βαρβαρέσο, προκειμένου να συντονίσει την πολιτική τιμών που ασκούσαν τα διάφορα υπουργεία και να προτείνει μέτρα για τον έλεγχο των τιμών.92 Ο Βαρβαρέσος και οι εκπρόσωποι της UNRRA φαίνεται να πίστευαν ότι οι κρίσιμοι παράγοντες οτον προσδιορισμό των τιμών ήταν το ύψος των μισθών και η ισοτιμία της δραχμής91 Η 89. Ο Ζολώτας (Ζολώτας, Η πολιτική της Τραπέζης της Ελλάδος, άπ., σελ 62) θεωρούσε την παύση των πωλήσεων του χρυσού ως επιτακτική στη συγκεκριμένη συγκυρία Χωρίς τη στοιχειώδη αποκατάσταση της δημοσιονομικής ισορροπίας και χωρίς τον έλεγχο των μισθών, η πολιτική του χρυσού δεν μπορούσε να είναι αποτελεσματική. 90. Patterson, ό.π., σελ 73 και British Economic Mission, Interim Report, January 31st, 1947, (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 4), σελ 71. Η ρύθμιση των μισθών από την κυβέρνηση είχε προηγούμενο τη σχετική νομοθεσία που επιβλήθηκε στις αρχές του '41 λόγω του πολέμου και διατηρήθηκε στην Κατοχή. 91. Patterson, OJI., 121. 92. Coombs, OJL, σελ. 37 και Patterson, OJT., σελ 147-151 και Lykogiannis, άπ., σελ. 101. 93. Patterson, OJL, σελ. 148. 72

Οι πρώτες απόπειρες σταθεροποίησης συγκράτηση των μισθών σε ρεαλιστικά επίπεδα θα γινόταν εάν οι τιμές των εισαγόμενων αγαθών του δελτίου προσδένονταν στο πραγματικό επίπεδο των μισθών, ακολουθούσαν δηλαδή την ονομαστική τους εξέλιξη σε σχέση με τους προπολεμικούς μισθούς. Οι μισθοί θα αποτελούσαν το βασικό δείκτη προκειμένου να προσδιοριστούν οι τιμές σε κάθε αγαθό. Εντούτοις στο κρίσιμο θέμα του ελέγχου των τιμών στην ελεύθερη αγορά δεν υπήρξε κάποια ουσιαστική πρόοδος. Μέχρι τις αρχές Απριλίου η ελληνική κυβέρνηση επέμενε ότι σε συνθήκες υπερπληθωρισμού ήταν αδύνατο να αποτιμήσει τα στοιχειώδη μεγέθη δαπανών και εσόδων για διάστημα πέραν του ενός μήνα Συνεπώς, η κατάρτιση σχεδίου, έστω, προϋπολογισμού ήταν αδύνατη. Έπειτα από έντονες πιέσεις των Βρετανών καταρτίστηκε ο πρώτος ετήσιος προϋπολογισμός, που κρίθηκε όμως αναξιόπιστος και εγκαταλείφθηκε.94 Οι δύο βασικές πηγές εσόδων προβλέπονταν να είναι τα έσοδα από τις πωλήσεις των αγαθών της UNRRA και ο φόρος στα κατοχικά κέρδη. Με την εγκατάσταση της UNRRA και την αύξηση των προμηθειών, τα έσοδα από την πρώτη πηγή σύντομα άρχισαν να αποδίδουν (πίνακας Α14). Αντίθετα η φορολόγηση των κατοχικών κερδών προσκόμιζε περιορισμένα έσοδα, καθώς οι αντιδράσεις των επιχειρηματικών κύκλων και η πολιτική συγκυρία αποθάρρυναν την εφαρμογή του μέτρου αυτού." Οι φόροι που επιβλήθηκαν κατά την εφαρμογή του νόμου έφθασαν σ ένα τεράστιο ποσό, που αντιστοιχούσε περίπου σε 84 εκατομμύρια δολάρια Η επιβολή τους φαίνεται να έγινε με κριτήριο τη διαθεσιμότητα πλούτου και όχι την συνεργασία με τις δυνάμεις της Κατοχής. Το ποσό των φόρων που επιβλήθηκαν υποδηλώνει ότι η άμεση φορολόγηση του πλούτου θα προσκόμιζε εν δυνάμει ένα τεράστιο ποσό στον προϋπολογισμό και στο πρώτο σχέδιο προϋπολογισμού του '45-46 -που εγκαταλείφθηκε- προβλεπόταν ότι το 30% των εσόδων θα προέρχονταν από το φόρο αυτό. Στην πραγματικότητα από την επιβολή του φόρου δεν εισπράχθηκε παρά ένα πολύ μικρό ποσό.96 Παράλληλα η ελληνική πλευρά πίεζε ώστε να ενεργοποιηθούν οι ιδιωτικές εισαγωγές. Στα τέλη Απριλίου και στα μέσα Μαΐου ανακοινώθηκαν από το υπουργείο Εθνικής Οικονομίας αποφάσεις που επέτρεπαν στους νόμιμους κάτοχους συναλλάγματος να κάνουν εισαγωγές, με σχετική άδεια 94. Patterson, cur., σελ. 108. 95. Ο νόμος για τη φορολόγηση των κατοχικών κερδών ψηφίστηκε τον Μάρτιο του '45 και θα ίσχυε μέχρι το '49. Σύμφωνα με τα στοιχεία επιβλήθηκαν μέχρι τα τέλη του '45 φόροι αξίας 42 δισεκατομμυρίων δραχμών, από το οποίο πληρώθηκαν μόλις 2,7 και μέχρι την εγκατάλειψη του φόρου τον Μάρτιο του '46 είχαν συγκεντρωθεί περίπου 9. Patterson, ό.π., σελ. 104-108. Βλ. επίσης Coombs, άπ, σελ. 36. 96. Patterson, OJI., σελ. 107. 73

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ του υπουργείου. Η βρετανική πλευρά αντέδρασε έντονα καθώς στη διεθνή αγορά το εμπόριο λειτουργούσε ακόμα με αυστηρούς περιορισμούς και μέσω κρατικών ρυθμίσεων.97 Έτσι οι αποφάσεις αυτές έμειναν ανενεργές. Για ολόκληρο το '45 οι μοναδικές εισαγωγές στη χώρα θα ήταν οι προμήθειες της UNRRA. Οι εισαγωγές αυτές ήταν της τάξης των 207 εκατομμυρίων δολαρίων και από κοινού με τις εισαγωγές της ML στην αρχή του χρόνου (27,7) έφθασαν συνολικά τα 235 εκατομμύρια δολάρια" Τα δημόσια οικονομικά, τους πρώτους μήνες του '45, επιδεινώθηκαν ραγδαία Η κυβέρνηση αποκατέστησε τον έλεγχο στην ελληνική επαρχία προσθέτοντας σημαντικές δαπάνες για να πληρώνει τους δημόσιους υπαλλήλους, σε πολλές περιπτώσεις αναδρομικά, και τις προμήθειες στο δελτίο διανομής των επαρχιακών πόλεων. Προστέθηκαν οι δαπάνες για το στρατό και τις δυνάμεις ασφαλείας που επεκτείνονταν με γρήγορους ρυθμούς. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τις αυξήσεις των μισθών που έγιναν την άνοιξη, προκάλεσαν απότομη αύξηση των δαπανών." Την άνοιξη του '45 είχε γίνει πλέον σαφές ότι η σταθεροποίηση της οικονομίας απαιτούσε νέες, πιο αποφασιστικές πρωτοβουλίες. Οι αντιλήψεις και προθέσεις της ελληνικής κυβέρνησης και των Βρετανών όχι μόνο διέφεραν, αλλά ταυτόχρονα εμπλέκονταν σε μια συνεχή προστριβή σε επιμέρους και αποσπασματικά θέματα, που απλώς παρέτειναν την περίοδο της ανεξέλεγκτης οικονομικής αστάθειας. Η πρωτοβουλία ήρθε από τη βρετανική πλευρά και το «πείραμα» Βαρβαρέσου, το καλοκαίρι του '45, αποτέλεσε το πρώτο εγχείρημα σταθεροποίησης της οικονομίας.

97. Patterson, άπ, σελ 156. 98. Patterson, ojt, σελ 328. 99. Coombs, OJL, σελ 37-38. 74

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Το «πείραμα» Βαρβαρέσου, καλοκαίρι του '45 «Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο κος Βαρβαρέσος, χωρίς οργανωμένη πολιτική υποστήριξη, αντιμετώπισε μια οργανωμένη, εγωιστική και κοντόφθαλμη καμπάνια από τις ομάδες των εμπόρων και των βιομηχάνων. Αντιμέτωπος με αυτή την αντίδραση δεν είχε άλλη επιλογή από το να παραιτηθεί Αν (._) και από την απελευθέρωση, η Ελλάδα δεν είχε ποτέ τόσο δραστήρια και ευφυή ηγεσία, όπως είχε με τον κο Βαρβαρέσο, εντούτοις πρέπει να του αναγνωριστεί πως ήταν αντιμέτωπος με πολύ περισσότερες δυσκολίες απ' ό,τι η εγωιστική αντίθεση των παντοδύναμων ομάδων».100

Οι δυσκολίες του εγχειρήματος Το καλοκαίρι του '45 αποτέλεσε κρίσιμο σημείο για τις οικονομικές εξελίξεις κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Η πολιτική Βαρβαρέσου αποτέλεσε ένα σύνθετο εγχείρημα άσκησης οικονομικής πολιτικής σε μία όμως πολιτική συγκυρία, η οποία, παρά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, δεν φαινόταν να οδηγεί στην εξομάλυνση. Το αντίθετο μάλιστα- η πολιτική κατάσταση επιδεινωνόταν από την ανεξέλεγκτη πλέον καταδίωξη της Αριστεράς και την αμφιλεγόμενη πολιτική των Βρετανών.101 Το εγχείρημα Βαρβαρέσου απέτυχε. Η σημασία του εγχειρήματος έγκειται ακριβώς στην αποτυχία του αυτή. Κατέδειξε με τον πιο παραστατικό τρόπο την αντίθεση των κυρίαρχων πολιτικών και οικονομικών ομάδων σε οποιαδήποτε απόπειρα ριζικών μεταρρυθμίσεων, οι οποίες θα μετέβαλλαν

100. Patterson, άπ, σελ 246. 101. Richter Η., Η επέμβαση των Άγγλων στην Ελλάδα. Από τη Βάρκιζα στον Εμφύλιο πόλεμο, Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1946, Αθήνα: Εστία, 1997. 75

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τη διανομή του εισοδήματος και τις επικρατούσες σχέσεις ανάμεσα στο κράτος και την ιδιωτική οικονομία102 Και δεν ήταν μόνο η αντίθεση των οικονομικά ισχυρών ομάδων, οι οποίες είχαν εμφανή οφέλη από την οικονομική αστάθεια· ήταν ευρύτερα κοινωνικά στρώματα που παρέμεναν εξαιρετικά καχύποπτα απέναντι στην κρατική παρέμβαση.103 Ταυτόχρονα κατέδειξε ότι οι πολιτικές δυνάμεις που εμπλέκονταν στη διακυβέρνηση της χώρας ενδιαφέρονταν λίγο ή καθόλου για τα άμεσα προβλήματα της οικονομίας. Με εξαίρεση τις προσεγγίσεις των Βαρβαρέσου και Ζολώτα, οι άνθρωποι που βρέθηκαν στις υπεύθυνες θέσεις των οικονομικών υπουργείων και των τραπεζών δεν είχαν να επιδείξουν την παραμικρή άξια λόγου προσέγγιση στα θέματα αυτά. Το ίδιο ίσχυε για τα περισσότερα πολιτικά πρόσωπα που αναλάμβαναν τα οικονομικά υπουργεία104 Στις συνθήκες αυτές το «πείραμα» Βαρβαρέσου αντιμετώπιζε αφετηριακά αξεπέραστες δυσκολίες. Έτσι, παρά το γεγονός ότι τα άμεσα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά, αυτό αδυνάτιζε παρά ενίσχυε τη θέση του. Μετά την έναρξη του μεταρρυθμιστικού προγράμματος τα πρώτα αποτελέσματα ήταν πρωτόγνωρα: οι τιμές μειώθηκαν οι μισθοί πλησίασαν τα προπολεμικά τους επίπεδα· ο προϋπολογισμός σχεδόν ισοσκελίστηκε· τα συναλλαγματικά αποθέματα αυξήθηκαν και ο βαρομετρικός δείκτης του χρυσού δήλωνε ύφεση. Όμως, κατά παράδοξο τρόπο, οι επιτυχίες αυτές βρήκαν ελάχιστη κοινωνική ή πολιτική υποστήριξη. Το αντίθετο μάλιστα συνέβη. Οι αντιδράσεις εμπόρων και βιομηχάνων εντάθηκαν και τα κόμματα τόσο της Δεξιάς όσο και της Αριστεράς, για διαφορετικούς ενδεχομένως λόγους, κράτησαν αρνητική στάση στο μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Βαρβαρέσου.105 Αναπόφευκτα στο τέλος του καλοκαιριού, μετά τη συνεχή κλιμάκωση των αντιδράσεων, το πρόγραμμα εγκαταλείφθηκε. Τα μέτρα Βαρβαρέσου στάθηκαν, συνεπώς, η αφορμή για να εκδηλωθούν οι κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις που περιέβαλλαν τα οικονομι-

102. Η αντίθεση αυτή που διατυπώθηκε από τον ίδιο τον Βαρβαρέσο έχει επαναληφθεί από αρκετούς ιστορικούς. Βλ Politakis G., Greek Policies of Recovery and Reconstruction, 1944-1952, unpublished Ph.D Thesis, University of Oxford, 1990. Η οπτική των βιομηχάνων που αρνήθηκαν ότι επεδίωξαν την ανατροπή του Βαρβαρέσου αναπτύχθηκε σε εκτενές κείμενο του ΣΕΒ (ΣΕΒ, Η ελληνική βιομηχανία και οι επικριτές της, Αθήναι, 1945). 103. Hatziiossif C., «Economic Stabilization and Political Unrest: Greece 19441947», στο Baerentzenm L., Iatrides J. & 0. Smith (eds), Studies in the History of the Greek Civil War 1945-1949, Copenhagen: Museum Tlisculanum Press, 1987. Ο Χατζηιωσήφ ισχυρίζεται ότι η πολιτική Βαρβαρέσου διευκόλυνε τη μετατόπιση των μικροαστικών στρωμάτων προς τα δεξιά. 104. Lykogiannis, OJI., 97-111. 105. Richter, ό,π., σελ 258-261. 76

Το «πείραμα» Βαρβαρέσου κά της σταθεροποίησης. Ο ίδιος ο Βαρβαρέσος δύσκολα θα εντασσόταν σε συμβατικές κατηγοριοποιήσεις που συνήθως κατατάσσουν τα πολιτικά πρόσωπα σε πολιτικά σχήματα συντηρητικών ή μεταρρυθμιστικών αντιλήψεων. Όταν προτάθηκε για πρώτη φορά από τους Βρετανούς να αναλάβει υπεύθυνη θέση στην κυβέρνηση απορρίφθηκε από το Λαϊκό Κόμμα ως υπερβολικά συντηρητικός και ένα χρόνο αργότερα χαρακτηριζόταν από τον ίδιο χώρο ως σύμμαχος των κομμουνιστών.106 Η αντιφατική πορεία του ήταν αξιοσημείωτη. Στη δεκαετία του '30 είχε υπάρξει υπουργός του Βενιζέλου, αλλά είχε αποδεχθεί, επί Μεταξά, τη θέση του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος, όπως είχαν κάνει και άλλα βενιζελικά τεχνοκρατικά στελέχη.107 Στη συνέχεια συμμετείχε κατά διαστήματα στην εξόριστη κυβέρνηση. Εντούτοις μεταπολεμικά παρέμενε εκτός των πολιτικών δυνάμεων της περιόδου και κυρίως δεν συνδεόταν με τις ισχυρές οικονομικές οικογένειες που κατάφεραν να ελέγχουν εκ νέου τις καίριες θέσεις των κρατικών τραπεζών και των οικονομικών υπουργείων.108 Ο Βαρβαρέσος ανέλαβε ουσιαστικά, με ενθάρρυνση των Βρετανών, να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα που κυρίως στη Βρετανία, αλλά και σε άλλες χώρες υπό βρετανική επιρροή, είχε δοκιμαστεί με θετικά αποτελέσματα κατά τη διάρκεια του πολέμου,109 και το οποίο συνιστούσε, από την αρχή σχεδόν της βρετανικής επέμβασης στην Ελλάδα, μόνιμο αίτημα του βρετανικού υπουργείου Οικονομικών.110 Εν προκειμένω, επρόκειτο για απόπειρα του ξένου παράγοντα να προωθήσει ένα πρόγραμμα οικονομικής σταθεροποίησης χωρίς να έχει διασφαλίσει τη συναίνεση των ηγεμονικών οικονομικών και πολιτικών ομάδων. Οι χλιαρές αρχικές αντιδράσεις δηλώνουν ότι είχε την απαραίτητη δύναμη για να το κάνει

Τα μέτρα Βαρβαρέσου Ο Βαρβαρέσος, με την υποστήριξη ουσιαστικά των Βρετανών και της UNRRA,1" ορίστηκε στις αρχές Ιουνίου αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπεύθυνος εφ' όλης της ύλης για τα οικονομικά θέματα και αμέσως προέβη στην εξαγγελία του προγράμματος του."2 Επεσήμανε δύο περιοριστικούς 106. Patterson, ό,π., σελ. 229. 107. Κωστής Κ., Εισαγωγή στο Βαρβαρέσος Κ., Έκθεοις επί τον οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος, Αθήνα: Σαββάλας, 2002, σελ 29-32. 108. Hatziiossif, ό,π., σελ 29-30 και Richter, ό.π., σελ 253 και 261. 109. Lykogiannis, άπ., σελ 11-15. 110. Lykogiannis, ό.π., σελ 117-118. 111. Patterson, όπ., σελ. 178. 112. Ημερήσιες εφημερίδες, 5 Ιουνίου '45. 77

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ παράγοντες στη μέχρι τότε πορεία της οικονομίας: την ανεπαρκή ξένη βοήθεια και την έλλειψη αποτελεσματικού κρατικού ελέγχου στην οικονομία Για το πρώτο προέβη σε τρεις ενέργειες: συμφώνησε με την UNRRA να έχει προτεραιότητα η Ελλάδα στις εισαγωγές ώστε να φθάσουν στη διάρκεια ενός χρόνου στα 300 εκατομμύρια δολάρια· συμφώνησε με τους Βρετανούς να συνεχίσουν να προσφέρουν τα εφόδια που χρειάζονταν οι ένοπλες δυνάμεις· και επεδίωξε να εξασφαλίσει δάνειο από την αμερικανική Export - Import Bank ύψους 250 εκατομμυρίων δολαρίων (τελικά εγκρίθηκαν μόλις 25)."3 Ο Βαρβαρέσος εξήγγειλε σειρά ρυθμίσεων που θα ασκούσαν αποφασιστικό κρατικό έλεγχο σε όλους τους τομείς της οικονομίας. Βασική επιδίωξη ήταν να σταθεροποιήσει τους μισθούς και τις τιμές. Εφόσον οι μισθοί υπολείπονταν των αυξήσεων των τιμών, προέβη σε μια εντυπωσιακή αύξηση των μισθών. Αυξήθηκαν κατά 50% και έφτασαν, σε ονομαστικές τιμές, έξι φορές το προπολεμικό τους επίπεδο, που ανταποκρινόταν περίπου στο πραγματικό επίπεδο των προπολεμικών μισθών."4 Ταυτόχρονα μείωσε τις τιμές των εισαγόμενων από την UNRRA τροφίμων, που περιείχε το δελτίο διανομής, ορίζοντάς τες σε επίπεδα μόλις τρεις φορές μεγαλύτερα των προπολεμικών. Για τα αγαθά ευρείας κατανάλωσης, που διακινούνταν μέσω της ελεύθερης αγοράς, τέθηκαν ανώτατα όρια τιμών που έφθαναν δέκα φορές το προπολεμικό τους επίπεδο. Στο δελτίο διανομής εντάχθηκαν νέα προϊόντα (το λάδι ήταν το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα) και ανακοινώθηκε ότι το κράτος θα αναλάμβανε να συγκεντρώνει ορισμένα αγροτικά προϊόντα"5 για να τροφοδοτεί το δελτίο διανομής. Η απότομη αύξηση των μισθών σε συνδυασμό με τη διεύρυνση του δελτίου διανομής και τη μείωση της τιμής απόκτησης του θα επέφερε μια σημαντική άνοδο στο επίπεδο διαβίωσης των μισθωτών. Επόμενη επιδίωξη ήταν να μειωθεί το έλλειμμα του προϋπολογισμού. Για την αύξηση των εσόδων, ο Βαρβαρέσος προσέφυγε στην άμεση φορολογία Επειδή η άμεση φορολόγηση εισοδημάτων και κερδών ήταν αδύνατη, λόγω της μη τήρησης λογιστικών βιβλίων από τις επιχειρήσεις, πρότεινε έναν έκτακτο ειδικό φόρο, με ισχύ ενός χρόνου."4 Ο φόρος θα επιβαλλόταν σε κάθε είδους επιχειρηματική δραστηριότητα (βιομηχανική, εμπορι113. Delivanis and Cleveland, άπ., σελ 130 και Patterson, ό.π., σελ 316-317. 114. British Economic Mission, Interim Report, όπ., σελ 72. 115. Λάδι, σαπούνι, λαχανικά, σταφίδες, τυρί, κρέας και αλάτι, τα οποία με όσα περιλαμβάνονταν ήδη στο δελτίο (ψωμί, αλεύρι, ψάρια, λαρδί, ζάχαρη, καφές, κρέας, μακαρόνια, γάλα, ρύζι, όσπρια) θα διασφάλιζαν την πλήρη επιβίωση στη βάση του δελτίου και μόνο. 116. Patterson, ojt, σελ. 183 και Delivanis and Cleveland, ό,π., σελ. 133. 78

Το «πείραμα» Βαρβαρέσου κή, υπηρεσιών) και ελλείψει στοιχείων θα προέκυπτε με κριτήριο τα επαγγελματικά ενοίκια Τα ενοίκια είχαν παραμένει από την Κατοχή σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα, λόγω της πολιτικής του «παγώματος». Ο ειδικός φόρος υπολογιζόταν με βάση το ενοίκιο του Οκτωβρίου του '40 και πολλαπλασιαζόταν έξι, δέκα ή δεκαπέντε φορές με βάση την ταξινόμηση των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων σε τρεις αντίστοιχες κατηγορίες. Προκειμένου να αποφευχθεί η μετακύληση του φόρου στους καταναλωτές, ανακοινώθηκε ένας κατάλογος προϊόντων, τα οποία ήταν σε διατίμηση· στη διάρκεια του Ιουνίου ο κατάλογος διευρύνθηκε με την προσθήκη νέων προϊόντων. Στον τομέα των δαπανών ο Βαρβαρέσος πρότεινε τη μείωση των δημοσίων υπαλλήλων στα προπολεμικά τους επίπεδα- ζήτησε δηλαδή την απόλυση όσων είχαν προσληφθεί στη διάρκεια της Κατοχής (πίνακας ΑΙ). Παράλληλα υπέδειξε πως οι στρατιωτικές δαπάνες θα έπρεπε να ενταχθούν στο σύνολο τους στον προϋπολογισμό, προκειμένου να τεθούν υπό τον συνήθη δημοσιονομικό έλεγχο. Ο Βαρβαρέσος προσδοκούσε ότι η άμεση φορολογία, τα έσοδα από το δελτίο διανομής και ο έλεγχος των δαπανών θα μείωναν αποφασιστικά το έλλειμμα Η αποκατάσταση της δημοσιονομικής ισορροπίας θα περιόριζε την έκδοση χρήματος από την Τράπεζα της Ελλάδος και θα επιδρούσε ευεργετικά στη σταθερότητα της δραχμής. Ταυτόχρονα οι πιστωτικοί πόροι θα προσανατολίζονταν πλέον στην ανασυγκρότηση της παραγωγής: ο Βαρβαρέσος προέβλεψε την άμεση αύξηση της δανειοδότησης στη βιομηχανία και στη γεωργία Ο επαναπροσδιορισμός των ισοτιμιών προς τα ξένα νομίσματα κρίθηκε αναγκαίος και ορίστηκαν νέες σχέσεις με το δολάριο και τη λίρα" 7 Με τις νέες ισοτιμίες, στις οποίες η δραχμή ήταν λίγο υπερτιμημένη, ο Βαρβαρέσος κάλυψε τη διαφορά που υπήρχε ανάμεσα στις επίσημες τιμές και τις τιμές της μαύρης αγοράς. Έτσι τα μεταναστευτικά εμβάσματα άρχισαν να διοχετεύονται μέσω του τραπεζικού συστήματος. Ταυτόχρονα απαγορεύτηκε κάθε συναλλαγή σε χρυσό. Όπως χαρακτηριστικά δήλωνε ο Βαρβαρέσος: «Δεν προτιθέμεθα να παραδώσουμε τα αποθέματα του χρυσού της χώρας στους κερδοσκόπους σε μια άγονη και άσκοπη προσπάθεια να κερδίσουμε την εμπιστοσύνη τους. θα διατηρήσουμε τα αποθέματά μας προκειμένου να υποστηρίξουμε την εξωτερική αξία του νομίσματος μας (...) και να αποκτήσουμε από το εξωτερικό τα μέσα που θα απαιτηθούν για να ανασυγκροτηθεί η οικονομία»."*

117. Για το δολάριο η ισοτιμία προσδιορίστηκε από 150 σε 500 δραχμές και για τη στερλίνα από 600 σε 2.000 δραχμές. 118. Καθημερινή, 5 Ιουνίου 1945. 79

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Στον τομέα της βιομηχανίας ο Βαρβαρέσος προώθησε την ιδέα περί συμφωνιών του κράτους με τους βιομηχάνους. Επεδίωξε δηλαδή τη διαμεσολάβηση του κράτους στην προμήθεια των πρώτων υλών, στην αγορά και στη διακίνηση των τελικών προϊόντων. Η βασική συμφωνία επιτεύχθηκε με τον κλάδο της υφαντουργίας,"® βάσει της οποίας το κράτος θα προμήθευε στις βιομηχανίες τις πρώτες ύλες (προμήθειες UNRRA) και θα αγόραζε με μαζικές παραγγελίες το τελικό προϊόν, το οποίο στη συνέχεια θα διακινούσε από κρατικά ή ιδιωτικά δίκτυα διανομής. Η ενίσχυση της βιομηχανίας θα γινόταν επίσης με την αύξηση των εισαγωγών πρώτων υλών και την προσφορά πιστώσεων. Και εδώ, όμως, ο Βαρβαρέσος προσέβλεπε στην ύπαρξη συμφωνιών που θα εξασφάλιζαν την αύξηση της παραγωγής, τη μείωση των τιμών και τον προσδιορισμό των φυσιολογικών ποσοστών κέρδους.

Τα πρώτα αποτελέσματα Το πρώτο εικοσαήμερο μετά την ανακοίνωση του προγράμματος θεσμοθετήθηκαν τα περισσότερα από τα προβλεπόμενα μέτρα Τη μεγαλύτερη αντίδραση προκάλεσε ο ειδικός φόρος. Με την ανακοίνωσή του στις 22 Ιουνίου του '45, οι έμποροι της Αθήνας διατύπωσαν τις επιφυλάξεις τους, ενώ οι βιομήχανοι αρχικά αποδέχτηκαν την αναγκαιότητα του φόρου. Οι αντίστοιχοι σύλλογοι της επαρχίας εξέφρασαν απευθείας τις αντιρρήσεις τους.120 Ο Βαρβαρέσος αρνήθηκε να διαπραγματευθεί ή να αναστείλει την εφαρμογή του νόμου και το πρώτο δεκαήμερο του Ιουλίου ζήτησε, όπως πρόβλεπε ο νόμος, να συγκεντρωθούν οι φόροι του Ιουνίου. Παρά τη μονοήμερη απεργία των εμπόρων στην Αθήνα, που μερική μόνο επιτυχία είχε, η συγκέντρωση του φόρου προχώρησε κανονικά. Η απόδοση του εν λόγω φόρου ήταν, κατά τις εκτιμήσεις του υπουργού Οικονομικών, αρκετή για να καλύψει τις δαπάνες του προϋπολογισμού, αν αυτές παρέμεναν στα επίπεδα του Μαΐου.121 Η συγκέντρωση του ειδικού φόρου πρέπει να ήταν η κύρια αιτία της απότομης αύξησης των δημοσίων εσόδων, όπως αυτή προκύπτει από το σχετικό δείκτη της Τράπεζας της Ελλάδας (πίνακας Α14). Εδώ θα πρέπει να συνυπολογιστεί το γεγονός ότι τα έσοδα από τις προμήθειες της UNRRA μειώθηκαν εξαιτίας των νέων τιμών που τέθηκαν στα προϊόντα του δελτίου. Ο υπερδιπλασιασμός των εσόδων και η μείωση του ελλείμματος του προϋπολογισμού ήταν η πρώτη σημαντική επιτυχία του προγράμματος. Η πολιτική των τιμών αποτέλεσε τη δεύτερη μεγάλη επιτυχία του προ119. Coombs, ό.π., σελ 37-39 και ΣΕΒ, OJI., σελ 31-37. 120. Patterson, OJI., σελ 187 και ΣΕΒ, OJI., σελ. 65. 121. Patterson, ό,π., σελ 189. 80

Το «πείραμα» Βαρβαρέσου γράμματος. Για τις προμήθειες της UNRRA, των οποίων οι τιμές ορίζονταν διοικητικά, αυτό ήταν αναμενόμενο. Αλλά και οι τιμές στην ελεύθερη αγορά εμφάνισαν πτωτική τάση. Ο Βαρβαρέσος όρισε ανώτατα όρια τιμών για τα βασικά καταναλωτικά προϊόντα κατά 10-30%, μικρότερα από εκείνα που επικρατούσαν στην ελεύθερη αγορά. Παραδόξως οι τιμές αυτές κατά κανόνα τηρήθηκαν, όχι εξαιτίας των διοικητικών ελέγχων στην αγορά, αλλά επειδή αυξήθηκε η προσφορά αγαθών. Τα μέτρα Βαρβαρέσου εξανάγκασαν όσου κατείχαν αποθέματα αγαθών, υπό το φόβο μιας ακόμα μεγαλύτερης μείωσης των τιμών, να τα ρίξουν στην αγορά Έτσι οι τιμές άρχισαν να πέφτουν, συμπαρασύροντας το σχετικό δείκτη του κόστους διαβίωσης (πίνακς All). Η τρίτη σημαντική επιτυχία των μέτρων αφορούσε τον νομισματικό τομέα Η διαμόρφωση νέων ισοτιμιών της δραχμής με το δολάριο και τη λίρα διπλασίασε τα μεταναστευτικά εμβάσματα που διοχετεύονταν από την επίσημη αγορά, την αγορά δηλαδή του τραπεζικού συστήματος. Έτσι τα συναλλαγματικά αποθέματα της Τράπεζας της Ελλάδος άρχισαν να αυξάνουν.122 Η πιο σημαντική όμως εξέλιξη αφορούσε τον κατεξοχήν δείκτη της οικονομικής συγκυρίας, την τιμή της χρυσής λίρας, η οποία μειώθηκε απότομα123 Μία από τις πιο σημαντικές παραμέτρους την περίοδο αυτή ήταν η κυκλοφορία του νομίσματος. Παρά την απότομη μείωση της έκδοσης χρήματος για τις ανάγκες του προϋπολογισμού, η κυκλοφορία του νομίσματος αυξήθηκε σημαντικά στη διάρκεια των τριών μηνών, κυρίως επειδή διοχετευόταν το εισερχόμενο συνάλλαγμα μέσω της Κεντρικής Τράπεζας.124 Εντούτοις η βελτίωση των συναλλαγματικών αποθεμάτων εμπεριείχε πληθωριστικούς κινδύνους. Το συνάλλαγμα δεν μπορούσε ακόμα να χρησιμοποιηθεί άμεσα ώστε να γίνουν εισαγωγές, ενώ η αύξηση της κυκλοφορίας του νομίσματος δεν συνοδευόταν από αντίστοιχη αύξηση της προσφοράς αγαθών. Σε κάθε περίπτωση όμως, εάν η εγχώρια παραγωγή αυξανόταν την ίδια περίοδο -που μάλλον αυξανόταν- και ενεργοποιούσε το υποαπασχολούμενο παραγωγικό δυναμικό, οι νέες ποσότητες του χρήματος θα μπορούσαν να προκαλέσουν επιπρόσθετη ζήτηση για εγχώρια αγαθά, χωρίς να οδηγήσουν σε πληθωριστικές πιέσεις.

122. Την ίδια περίοδο άρχισαν και οι πληρωμές της Βρετανίας σε στερλίνες για τις δραχμές που πληρώνονταν στα βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα βλ. Patterson, cur, σελ 240-241. 123. Η τιμή της μειώθηκε από 18.000 σε 12.500 δραχμές μέσα στον Ιούνιο και ανέβηκε στις 15.000 τον Ιούλιο. Patterson, άπ, σελ 243. 124. Η κυκλοφορία του νομίσματος αυξήθηκε από 25,8 σε 40 δισεκατομμύρια δραχμές, από τα οποία 9,7 δισεκατομμύρια δραχμές προέκυψαν από τα εισερχόμενα εμβάσματα 81

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Οι αντιδράσεις Τις επιτυχίες του προγράμματος στη διάρκεια του πρώτου δίμηνου ακολούθησαν οι κρίσιμες ημέρες του Αυγούστου. Την περίοδο αυτή η αντίδραση των εμπορικών και βιομηχανικών κύκλων κλιμακώθηκε και οδήγησε σε αλλεπάλληλο κλείσιμο καταστημάτων.125 'Αρχισε η απόκρυψη των εμπορευμάτων και η ανάπτυξη της μαύρης αγοράς. Το λάδι αποτέλεσε χαρακτηριστική περίπτωση σύγκρουσης του Βαρβαρέσου με το κύκλωμα ελέγχου του χονδρικού εμπορίου. Το κράτος καθυστέρησε σημαντικά τη διαδικασία συγκέντρωσης του λαδιού και όταν ξεκίνησε βρέθηκαν μικρά μόνο αποθέματα στα χέρια των παραγωγών.124 Οι εισαγωγείς διεκδικούσαν παράλληλα τον έλεγχο ενός μέρους των εισαγωγών της UNRRA. Η συμφωνία του κράτους με τους βιομηχάνους του υφαντουργικού κλάδου εφαρμοζόταν με ιδιαίτερα αργούς ρυθμούς.127 Η απόφαση του Βαρβαρέσου να απολύσει όσους προσλήφθηκαν στη διάρκεια της Κατοχής στο δημόσιο και να αναστείλει τις προαγωγές, που δημιουργούσαν την εικόνα της υπερσυγκέντρωσης υπαλλήλων στην κορυφή της δημοσιοϋπαλληλικής πυραμίδας, άνοιξε ένα νέο μέτωπο για τον Βαρβαρέσο με τους δημοσίους υπαλλήλους. Η ΑΔΕΔΥ εξέφρασε ανοιχτά την αντίθεσή της. Τους δημοσίους υπαλλήλους ακολούθησαν οι στρατιωτικοί, στους οποίους ο Βαρβαρέσος επίσης αρνήθηκε τις αυξήσεις, που είχε ήδη προσφέρει στους δημοσίους υπαλλήλους, και οι εργαζόμενοι στον ΟΛΠ.12ί Ο Βαρβαρέσος τελικά ενέδωσε στα αιτήματα αυτά, αλλά με καθυστέρηση.12' Η πολιτική υπονόμευση του Βαρβαρέσου εκδηλώθηκε πλέον ανοιχτά. Ο δεξιός Τύπος τον χαρακτήριζε «σύμμαχο των κομμουνιστών». Τις ίδιες μέρες η Αριστερά κατήγγειλε την κυβέρνηση ως «όργανο της χρηματιστικής ολιγαρχίας» και χωρίς να επικρίνει το πρόγραμμα του Βαρβαρέσου, θεωρούσε ως αποτυχημένη την εφαρμογή του.130 Ο Βαρβαρέσος παραιτήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου. Δύο μέρες αργότερα, σε δήλωσή του στις εφημερίδες, υπερασπίστηκε την πολιτική του και υπέδειξε τους αντιπάλους των μεταρρυθμίσεων: την «ολιγαρχία του πλούτου», η οποία στις συνθήκες του χάους και της διάλυσης που ακολούθησαν την κατοχική περίοδο, συγκέντρωσε πλούτο και δύναμη και «κυριαρχούσε στην οικονομική ζωή του τόπου».151 125. Patterson, ojt., σελ 192. 126. Coombs, OJL, σελ 11. 127. Οι βιομήχανοι (ΣΕΒ, οjr.) απέδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην καθυστερημένη εφαρμογή του προγράμματος, που στη συγκεκριμένη συγκυρία καθιστούσε τη συμφωνία προβληματική. 128. Patterson, ojt., σελ 203-204. 129. Patterson, άπ., σελ 204 και Λυκογιάννης, OJL 130. Εξαίρεση στις επιθέσεις του Τύπου αποτέλεσαν οι εφημερίδες του Κέντρου. 82

Το «πείραμα» Βαρβαρέσου Αν και ορισμένα από τα μέτρα Βαρβαρέσου παρέμειναν θεσμοθετημένα για κάποιο διάστημα, οι επόμενες κυβερνήσεις τα άφησαν να ατονήσουν έως ότου καταργήθηκαν επισήμως στη διάρκεια του '46.ΙΜ Η γρήγορη αποκαθήλωση της πολιτικής Βαρβαρέσου υποδηλώνει, αν μη τι άλλο, ότι η αντίθεση των ηγεμονικών οικονομικών και πολιτικών κύκλων δεν αφορούσε ούτε τους άστοχους χειρισμούς του Βαρβαρέσου, ούτε τις υπερβολές των επιμέρους μέτρων του, αλλά το σύνολο του προγράμματος του, την ιδέα δηλαδή να ασκηθεί μια ενεργητική οικονομική πολιτική, που αναπόφευκτα θα περιλάμβανε στις δεδομένες συνθήκες σημαντικές κρατικές παρεμβάσεις."3 Στο επόμενο διάστημα μέχρι το τέλος του χρόνου η οικονομική κατάσταση επιδεινώθηκε γρήγορα Το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού, παρά τις σημαντικές αυξήσεις στις τιμές των προμηθειών της UNRRA, συστηματικά μεγάλωνε. Το ποσοστό των δαπανών που καλύφθηκε μέσω των εσόδων από 75% τον Ιούλιο του '45 μειώθηκε στο 37% τόν Δεκέμβριο (πίνακας Α14). Ο δείκτης κόστους διαβίωσης αυξήθηκε με ιδιαίτερα υψηλούς ρυθμούς. Οι ονομαστικές αυξήσεις των μισθών, σε περίοδο έντονων απεργιακών κινητοποιήσεων, δεν μπόρεσαν να προστατέψουν τη σημαντική μείωση των πραγματικών μισθών (πίνακας All). Ο δείκτης τιμών της ελεύθερης αγοράς εξαπλασιάστηκε σε τέσσερις μήνες (πίνακας All) και η κυκλοφορία του νομίσματος υπερδιπλασιάστηκε την αντίστοιχη περίοδο (πίνακας Α12). Τέλος, η τιμή της χρυσής λίρας έφτασε σε τρομακτικά ύψη· ανέβηκε 12 φορές πάνω σε διάστημα 5 μηνών (πίνακας Α12). Η οικονομική πολιτική της κυβέρνησης Βούλγαρη, με υπουργό τον Παρασκευόπουλο στη θέση του Βαρβαρέσου, ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη.134 Η αγορά ήταν εκτός κυβερνητικού ελέγχου και η επιδείνωση των μισθών οδήγησε τον Οκτώβριο σε νέο κύμα απεργιακών κινητοποιήσεων. Η τιμή της χρυσής λίρας από το Σεπτέμβριο μέχρι το Δεκέμβριο διπλασιαζόταν κάθε μήνα135 Από τα τέλη Νοεμβρίου η Τράπεζα της Ελλάδος επανέλαβε 131. Όλες οι αθηναϊκές εφημερίδες, 4 Σεπτεμβρίου 1945. 132. Η UNRRA επεδίωξε να επαναφέρει ορισμένα από τα μέτρα αυτά (συμφωνίες με τους βιομηχάνους, συγκέντρωση εγχώριων αγροτικών προϊόντων, ελέγχους τιμών, κλπ.), βλ. Coombs, OJI., σελ. 11 και 29. 133. Η εξαίρετη δουλειά του Λυκογιάννη, ενώ δικαίως επιδιώκει να απομυθοποιήσει τις βιαστικές ερμηνείες για τις αντιθέσεις των ηγεμονικών οικονομικών και κοινωνικών ομάδων, εφόσον δεν στοιχειοθετούνται με πραγματικά στοιχεία, εντούτοις δεν πείθει για την ύπαρξη ανεκτικότητας από την πλευρά τους. βλ. Lykogiannis, Britain and the Greek Economic Crisis, OJI., 135-139. 134. Alexander, OJI., σελ. 140-141. 135. Την 1 Σεπτεμβρίου η τιμή ήταν 21 χιλιάδες δραχμές, Στη συνέχεια ανέβηκε το Σεπτέμβριο στις 35, τον Οκτώβριο στις 42, το Νοέμβριο στις 70 και το Δεκέμβριο στις 180 χιλιάδες δραχμές, βλ. Patterson, 0JT, σελ 306. 83

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τις «μυστικές» πωλήσεις χρυσού. Μέχρι τα τέλη Ιανουαρίου διέθεσε 100.000 χρυσές λίρες στην αγορά, προκειμένου να συγκρατήσει την τιμή της στις 130 χιλιάδες δραχμές.136

136. Patterson, OJI., σελ 308 84

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του 1946 «Οι Βρετανοί είχαν πεισθεί ότι ό πρώτος οικονομικός στόχος στην Ελλάδα ήταν να ελέγξουν τον πληθωρισμό των τιμών (...) και ήταν έτοιμοι να πληρώσουν οποιοδήποτε αντίτιμο για να επιτύχουν αυτή την επιδίωξη. (...) Αν και επιτεύχθηκε σε σημαντικό βαθμό η εσωτερική σταθερότητα των τιμών, (...), φαίνεται ότι κατά τη λήξη της βρετανικής βοήθειας και στην αρχή της ανάληψης των ευθυνών από τους Αμερικανούς μετά την ανακοίνωση του Δόγματος Τρούμαν, η Ελλάδα ήταν από καθόλου έως ελάχιστα σε καλύτερη θέση, από ό,τι ήταν κατά την απελευθέρωση, ώστε να λύσει τα οικονομικά της προβλήματα με δικούς της πόρους και η πιθανότητα ενός ακόμα κύκλου πληθωρισμού ήταν πολύ μεγάλη»."7

Η Συμφωνία Από τα τέλη του '45, το βρετανικό υπουργείο Οικονομικών είχε φτάσει στο συμπέρασμα ότι η οικονομική βοήθεια προς την Ελλάδα θα έπρεπε να δίνεται «υπό όρους». «Από τα τέλη τον '45 το βρετανικό υπουργείο Οικονομικών είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η οικονομική ανάκαμψη της Ελλάδας θα αναβάλλονταν επ' αόριστον, εκτός εάν οι Έλληνες εξαναγκάζονταν να λάβουν μέτρα μετά την απειλή για απόσυρση της βοήθειας από τη Βρετανία και την UNRRA. Εντούτοις, ενώ διάφορες μορφές κυρώσεων είχαν τεθεί προς συζήτηση, το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών κατάφερε να αντιστρέψει τη θέση του υπουργείου Οικονομικών, ισχυριζόμενο ότι η βρετανική δέσμευση για τη διοργάνωση εκλογών στην Ελλάδα δεν μπορούσε πλέον να αναβληθεί Η συνακόλουθη ανάγκη να αποκατασταθεί σε λο-

137. Patterson, οjr., σελ 334. 85

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ γικό βαθμό η οικονομική τάξη, πριν από τις εκλογές, οδήγησε στην πλήρη υποχώρηση απέναντι στα ελληνικά αιτήματα για περισσότερη οικονομική βοήθεια cog υποκατάστατο των ελέγχων».'Χ Η πολιτική κρίση στην Ελλάδα είχε δημιουργήσει έντονες ανησυχίες στο υπουργείο Εξωτερικών της Βρετανίας, το οποίο διατύπωσε τη θέση ότι οι πολιτικές εκλογές δεν μπορούσαν να αναβληθούν πέρα από την άνοιξη, και απαραίτητη προϋπόθεση των εκλογών ήταν η εξισορρόπηση της οικονομίας με «οποιοδήποτε κόστος».139 Η άμεση σταθεροποίηση θα ήταν όμως δυνατή μόνο στο βαθμό που η βρετανική πλευρά θα αποδεχόταν την οικονομική πολιτική που προέκρινε η ελληνική πλευρά. Αυτή η πολιτική ήταν σαφής: αύξηση της ξένης βοήθειας, εξωτερικός δανεισμός, άρση των κρατικών ρυθμίσεων σε εισαγωγικό εμπόριο και βιομηχανία και, φυσικά, η πολιτική του χρυσού.140 Η Συμφωνία της 24ης Ιανουαρίου του '46 ανάμεσα στη βρετανική και την ελληνική κυβέρνηση, η «Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του Λονδίνου»,141 προέβλεψε ακριβώς αυτά. Η Βρετανία ανέλαβε τις παρακάτω υποχρεώσεις: - την παροχή δανείου, με ιδιαίτερα ευνοϊκούς όρους ύψους, 10 εκατομμυρίων λιρών, οι οποίες, σε συνδυασμό με άλλα 15 εκατομμύρια λίρες από τα συναλλαγματικά αποθέματα της Ελλάδας, θα αποτελούσαν αποθεματικό στήριξης της δραχμής. - να διαγράψει τα χρέη προηγούμενων δανείων, ύψους 46 εκατομμυρίων λιρών. - να απελευθερώσει τις ελληνικές συναλλαγματικές καταθέσεις στη Βρετανία - να πωλήσει ρουχισμό, μηχανολογικό εξοπλισμό και πρώτες ύλες από τα «πλεονάζοντα υλικά του πολέμου», ύψους 0,5 εκατομμυρίων λιρών. - να υποστηρίξει τις προσπάθειες της Ελλάδας για εξασφάλιση δανείων από τη Διεθνή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, η οποία είχε ιδρυθεί με βάση τη Συμφωνία του Bretton Woods. 138. ECA/W, Position Paper - Greece, first draft, [C.A. Coombs, Chief, Greece Turkey Branch, Program Coordination Division, «The First Annual Program for Greece, Review of OEEC Recommendations»], (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 4), σελ 49. Ήταν κείμενο εργασίας για σχολιασμό πριν γίνει αποδεκτό ως τελικό κείμενο της ECA, το οποίο δημοσιεύτηκε αρχές του '49 (ECA, Position Paper - Greece, 1949). 139. Patterson, άπ, σελ. -334. 140. Οι απόψεις αυτές εκφράζονταν εκείνη την εποχή από τον Κασιμάτη, έναν από τους πιο ακραίους πολέμιους του Βαρβαρέσου, ο οποίος ανέλαβε το οικονομικό υπουργείο στη νέα κυβέρνηση Κανελόπουλου. βλ Lykogiannis, ό.π., σελ 144-145. 141. British Economic Mission, Final Report, 10th July 1947, (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 4), Appendix A. 86

Η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του 1946 Από την πλευρά της η ελληνική κυβέρνηση συμφώνησε στα παρακάτω μέτρα: - να ιδρύσει τη Νομισματική Επιτροπή που θα ρύθμιζε την έκδοση χρήματος και τη νομισματική πολιτική. Αυτή θα ήταν πενταμελής με τη συμμετοχή ενός Βρετανού και ενός Αμερικανού, οι οποίοι όμως διατηρούσαν το δικαίωμα του βέτο στις αποφάσεις της Επιτροπής.141 - να μειώσει σταδιακά το έλλειμμα του προϋπολογισμού. - να υποτιμήσει τη δραχμή σε νέα «ρεαλιστικά» επίπεδα - να σταθεροποιήσει τους μισθούς και τα ημερομίσθια - να αυξήσει τις τιμές των προμηθειών της UNRRA. - να ενθαρρύνει με κάθε αναγκαίο μέσο τις ιδιωτικές εισαγωγές. - να διατιμήσει στη ελεύθερη αγορά τα αγαθά που υπήρχαν στο δελτίο διανομής. - να υλοποιήσει συγκεκριμένα μέτρα για τη γρήγορη ανάκαμψη της αγροτικής και βιομηχανικής πολιτικής. Τέλος η Συμφωνία πρόβλεπε την εγκατάσταση στην Ελλάδα Βρετανικής Οικονομικής Αποστολής (British Economic Mission, ΒΕΜ) για διάστημα δεκαοκτώ μηνών. Η ΒΕΜ θα πρόσφερε τεχνική υποστήριξη και βοήθεια στην ελληνική κυβέρνηση σε θέματα οικονομικής, βιομηχανικής και νομισματικής πολιτικής. Η οικονομική αποστολή προβλεπόταν να έχει καθαρά συμβουλευτικό χαρακτήρα Αν και η Συμφωνία δεν ανέφερε κάτι για την πολιτική χρυσού, δύο εβδομάδες αργότερα όλοι οι περιορισμοί που είχαν επιβληθεί στις συναλλαγές σε χρυσό από τον Βαρβαρέσο αναιρέθηκαν και νομιμοποιήθηκε η αγορά, η πώληση και η κατοχή χρυσού. Μάλιστα αυτό έγινε με εισήγηση του Βρετανού συμβούλου της ΒΕΜ για τα νομισματικά θέματα141

Η εκμηδένιση του πληθωρισμού Η πρώτη δέσμη μέτρων που εφαρμόστηκαν περιλάμβανε: την τεράστια υποτίμηση της δραχμής (το δολάριο από 500 σε 5.000 δραχμές), την απελευθέρωση των εισαγωγών, την κατάργηση του φόρου επί του συναλλάγ142. Από θεσμική άποψη ήταν η πιο σημαντική πλευρά, καθώς έτσι θεσμοθετήθηκε η άσκηση οικονομικού ελέγχου από τον ξένο παράγοντα ο' έναν από τους πιο κρίσιμους τομείς της οικονομίας, τον νομισματικό. Τα ξένα μέλη της Επιτροπής με δικαίωμα βέτο ήταν ο Αμερικανός Patterson, που ήταν ήδη από το '44 στην Ελλάδα και ο Βρετανός Sir John Nixon, που ήταν σύμβουλος για τα νομισματικά θέματα στη Βρετανική Οικονομική Αποστολή. Ο Nixon αντικαταστάθηκε από τον Sir Theodore Grerory στα τέλη του '46. 143. British Economic Mission, Final Report, 0Jin σελ 11. 87

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ματος για τις εισαγωγές, τη νομιμοποίηση των καταθέσεων σε συνάλλαγμα σε συνδυασμό με τη δυνατότητα αγοράς από κάθε πολίτη συναλλάγματος μέχρι 100 στερλινών το μήνα Τα συναλλαγματικά αποθέματα της Τράπεζας της Ελλάδας αποδεσμεύτηκαν, προκειμένου να στηρίξουν τα παραπάνω μέτρα Το ύψος των μισθών καθορίστηκε στο δεκαπλάσιο των προπολεμικών και απαγορεύτηκε οποιαδήποτε αύξησή τους στο επόμενο διάστημα Εντούτοις, όπως διαπίστωνε η ΒΕΜ, «από τις αρχές του '46 το σύστημα της ρύθμισης των μισθών και των ημερομισθίων από κυβερνητικά διατάγματα οδηγήθηκε στο πλήρες χάος».144 Μέσω διαφόρων επιδομάτων και πληρωμών σε είδος η κυβέρνηση προέβη σε συχνές αυξήσεις μισθών επιμέρους ομάδων στον δημόσιο τομέα, ενώ στον ιδιωτικό οι διαφοροποιήσεις κατά κλάδο, επιχείρηση και ειδικότητα ήταν σημαντικές, καθώς οι αποφάσεις ήταν υπόθεση πλέον μεμονωμένων επιχειρήσεων ή κλαδικών ενώσεων. Σε κάθε περίπτωση, οι μέσοι δείκτες των μισθών εμφάνισαν σημαντική αύξηση ύψους 40-50% στη διάρκεια του χρόνου. Οι τιμές της ελεύθερης αγοράς εμφάνισαν μηδενικές αυξήσεις και ο δείκτης του κόστους διαβίωσης παρουσίασε αυξήσεις μόλις κατά 10-15%. Συνεπώς οι πραγματικοί μισθοί αυξήθηκαν σημαντικά. Η πιο σημαντική επιτυχία της Ελληνο-Βρετανικής Συμφωνίας ήταν φυσικά η εκμηδένιση του πληθωρισμού. Παρά την άρνηση της κυβέρνησης να επιβάλει οποιονδήποτε έλεγχο τιμών, ο δείκτης τιμών της ελεύθερης αγοράς σταθεροποιήθηκε (πίνακας All). Μετά την τεράστια υποτίμηση της δραχμής, οι τιμές τριπλασιάστηκαν τον Ιανουάριο του '46. Στη συνέχεια όμως για όλο το '46 και μέχρι την άνοιξη του '47 παρέμειναν σταθερές και ορισμένους μήνες μάλιστα μειώθηκαν. Ο δείκτης του κόστους διαβίωσης αντίθετα αυξήθηκε λίγο, αφού επιβλήθηκαν υψηλές τιμές στο δελτίο διανομής, προκειμένου να αντληθούν φορολογικά έσοδα Η αύξηση των τιμών στα αγαθά του δελτίου ήταν τόσο υψηλή που ουσιαστικά τις έκανε σχεδόν ισότιμες με εκείνες της ελεύθερης αγοράς. Για κάποια προϊόντα μάλιστα οι τιμές κρίθηκαν ασύμφορες και η κυβέρνηση, έπειτα από έντονες διαμαρτυρίες της UNRRA, αναγκάστηκε να τις μειώσει. Το μέτρο αυτό δημιούργησε έντονα προβλήματα στους άπορους και στα στρώματα με πολύ μικρά εισοδήματα και ανάγκασε την UNRRA να αναζητήσει τρόπους χρηματοδότησής τους από άλλους πόρους, τελικά ανεπιτυχώς.145 Η προσφορά εμπορευμάτων αυξήθηκε σημαντικά όταν βελτιώθηκαν τα μεγέθη της εγχώριας παραγωγής και αυξήθηκαν μαζικά οι εισαγωγές. Οι

144. British Economic Mission, Final Report, ό.π., σελ. 73. 145. Coombs, ό.π., σελ. 80. 88

Η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του 1946 εισαγωγές ευνοήθηκαν από την απελευθέρωση του εισαγωγικού εμπορίου, τις εμπορικές συμφωνίες που έγιναν σε σειρά από ευρωπαϊκές χώρες και την υπερτιμημένη δραχμή, που με σχετικά σταθερό το επίπεδο τιμών στο εσωτερικό, ενίσχυε ιδιαίτερα την αποδοτικότητα των κεφαλαίων στις εισαγωγές. Η αγροτική παραγωγή βελτιώθηκε σημαντικά σε σχέση με το '45, καθώς η οικονομική συγκυρία και οι ιδιαίτερα ευνοϊκές καιρικές συνθήκες οδήγησαν σ' επίπεδα παραγωγής πάνω από τις σχετικές προβλέψεις. Η αγροτική παραγωγή σχεδόν διπλασιάστηκε από το '45 και πλησίασε για πρώτη φορά τα προπολεμικά της επίπεδα (80% ίσως και παραπάνω) ενώ σε ορισμένα σημαντικά προϊόντα, όπως τα σιτηρά, έφτασε το 90% της προπολεμικής παραγωγής.146 Οι επιδόσεις αυτές του αγροτικού τομέα ήταν εξαιρετικά υψηλές με δεδομένο ότι είχε απολέσει πάνω από το 50% των μηχανικών και ζωικών μέσων που διέθετε προπολεμικά και η UNRRA είχε αντικαταστήσει πολύ μικρό μέρος από αυτά.147 Η βιομηχανική παραγωγή ξεκίνησε από το χαμηλό επίπεδο του 40% του προπολεμικού δείκτη και εμφάνισε σημαντική ανάκαμψη (πίνακας Α8). Ο πρώτος μεταπολεμικός προϋπολογισμός καταρτίστηκε μετά τις εκλογές και την άνοδο του Λαϊκού Κόμματος στην εξουσία148 Σχεδιάστηκε από κοινού με την ΒΕΜ και βασική επιδίωξή του ήταν η μείωση του ελλείμματος στο ελάχιστο δυνατό, τελικά στο 10-15% του προϋπολογισμού (πίνακας A3). Στο σκέλος των δαπανών έγινε η υπόθεση ότι καμία αύξηση δεν θα γινόταν στις τρέχουσες δαπάνες το επόμενο δωδεκάμηνο, πέρα από τα επίπεδα που αυτές είχαν τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του '46.149 Για τα έργα ανασυγκρότησης δεν έγινε πρόβλεψη παρά για ελάχιστους πόρους. Τέλος, θεωρήθηκε ότι το μεγαλύτερο μέρος των στρατιωτικών δαπανών θα το κάλυπτε η Βρετανία Στο σκέλος των εσόδων η δημοσιονομική πολιτική στράφηκε σχεδόν αποκλειστικά στους έμμεσους φόρους. Επανασυστάθηκε, με τροποποιήσεις, το προπολεμικό σύστημα των έμμεσων φόρων - δηλαδή, των φόρων κατανάλωσης και των δασμών. Ο προϋπολογισμός απέκτησε σημαντικά έσοδα με την αύξηση των τιμών στα αγαθά του δελτίου διανομής, τους δασμούς επί των εισαγωγών και τη φορολογία επί της κατανάλωσης ορισμένων μεταποιητικών προϊόντων.150 Οι άμεσοι φόροι που επιβλήθηκαν ήταν μια νέα 146. Coombs, άπ, σελ I. 147. Coombs, ό,π., σελ 7. 148. Patterson, OJI., σελ 346-384. 149. British Economic Mission, Final Report, 0Jt., σελ 86. 150. Οι δασμοί ορίστηκαν σε πολύ χαμηλά όμως επίπεδα, από φόβο μήπως δεν επιτευχθεί ο στόχος της καταπολέμησης του πληθωρισμού, βλ Patterson, ό,π., σελ. 373. 89

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ μορφή του φόρου του Βαρβαρέσου, υπολογίστηκε δηλαδή στη βάση των προπολεμικών ενοικίων'51 με πολύ πιο ήπιες όμως φορολογικές απαιτήσεις και πολύ μικρότερα έσοδα (πίνακας A3). Τα νέα μέτρα σε συνδυασμό με την αυξημένη οικονομική δραστηριότητα άρχισαν σύντομα να αποδίδουν. Στο πρώτο εξάμηνο του '46 το δημόσιο είχε διατηρήσει τα υψηλά ελλείμματα Όμως, στη διάρκεια του καλοκαιριού, για πρώτη φορά τα έσοδα ξεπέρασαν τις δαπάνες (πίνακας Α14). Στην πορεία εκτέλεσης του προϋπολογισμού, παρά τις εμφανείς βελτιώσεις που έγιναν στον έλεγχο των δαπανών και στη συλλογή των φόρων,152 υπήρξαν αρκετές αποκλίσεις. Στα τέλη Ιανουαρίου η ΒΕΜ εκτιμούσε ότι ενώ τα έσοδα θα ήταν λίγο πάνω από τα προβλεπόμενα, το έλλειμμα θα έφθανε στα 622 δισεκατομμύρια δραχμές (δηλαδή το 30%), κυρίως επειδή οι δαπάνες για μισθούς, για στρατιωτικές δαπάνες και για έργα ανασυγκρότησης θα απορροφούσαν επιπρόσθετους πόρους.151 Στον νομισματικό τομέα αυξήθηκε σημαντικά η προσφορά χρήματος. Ως κύρια πηγή αύξησης της προσφοράς χρήματος εμφανίζεται η κατηγορία των πιστώσεων προς τη γεωργία και δευτερευόντως προς τη βιομηχανία (πίνακας Α10). Έτσι αυξήθηκε σημαντικά η κυκλοφορία του νομίσματος. Η αύξηση όμως αυτή ελάχιστα επηρέασε τον πληθωρισμό, καθώς εξισορροπήθηκε από την αντιπληθωριστική επίδραση της ζήτησης συναλλάγματος για εισαγωγές και της πώλησης χρυσών νομισμάτων από την Τράπεζα της Ελλάδος (πίνακας Α4). Η Τράπεζα της Ελλάδας ξόδεψε 19 εκατομμύρια δολάρια σε συνάλλαγμα για να στηρίξει την πολιτική χρυσού και 4 εκατομμύρια λίρες πέρασαν σε ιδιωτικές καταθέσεις (νομιμοποίηση της αγοράς συναλλάγματος από τους πολίτες μέχρι 100 λιρών κάθε μήνα). Οι πωλήσεις του χρυσού είχαν τεράστιες διακυμάνσεις κάθε μήνα (πίνακας Α5), υποδηλώνοντας την άμεση σχέση που υπήρχε ανάμεσα στην αγορά του χρυσού και στις εισαγωγές. Τους πρώτους μήνες του έτους οι πωλήσεις χρυσού ήταν ίσης αξίας με τις εισαγωγές, αλλά στη συνέχεια, όταν αυξήθηκαν απότομα οι εισαγωγές, μειώθηκε η ζήτηση για χρυσό, για να ανακάμψει στη συνέχεια κυρίως τον τελευταίο μήνα, όταν η κρίση των συναλλαγματικών πόρων επέβαλε περιορισμούς στις εισαγωγές.

151. Ο νέος φόρος, που ονομάστηκε «Επαγγελματικός» ή «Επιχειρηματικός» Φόρος, διατηρούσε ως βάση τα προπολεμικά ενοίκια και είχε κάποια αυθαίρετη αποτίμηση του τεκμαρτού εισοδήματος, βλ Patterson, OJL, σελ 364. 152. Patterson, OJI., σελ 400. 153. British Economic Mission, Final Report, OJL. σελ 88-89 και Patterson, OJI., σελ 384-393. 90

Η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του 1946 Πίνακας A 3 Ο προϋπολογισμός του '46-'47 (σε δισεκατομμύρια δραχμές) ΔΑΠΑΝΕΣ Μισθοί και δαπάνες δημοσίου Συντάξεις Υγεία και Πρόνοια Στρατιωτικές Δαπάνες (εκτός της βρετανικής βοήθειας) Διανομή αγαθών UNRRA Έργα Ανασυγκρότησης Επισκευές έργων Δήμοι, Κοινότητες, Δημόσιες Επιχειρήσεις Κοινής Ωφέλειας Άλλα Αποθεματικό Σύνολο

227 152 106 328 450 100 46 60 77 30 1576

ΕΣΟΔΑ Άμεσοι Φόροι Φόροι κατανάλωσης Πωλήσεις προμηθειών UNRRA Πωλήσεις αποθεμάτων UNRRA Άλλα έκτακτα έσοδα Σύνολο

92 510 568 95 136 1401

Έλλειμμα Προϋπολογισμού

176

Πηγή: British Economic Mission, Interim Report, (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 4), σελ. 87.

91

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Πίνακας Α4 Η έκδοση χρήματος, Ιανουάριος '46-Μάρπος "47 (σε δισ. δραχμές) Πηγές Αύξησης 31/1/46 μέχρι 31/3/47

Πληρωμές στο κράτος Πληρωμές στην UNRRA* Δάνεια

Πηγές Μείωσης 31/1/46-31/3/47

540,8 30,5 655,5

Άλλα

64,7 Καταθέσεις του κράτους 141,0 Άλλες καταθέσεις 304,0 Έσοδα από πωλήσεις χρυσού 300,4 Έσοδα από πωλήσεις συναλλάγματος -1,5 Άλλα 808,6 (428,0) 131,4 559,4

43,7

Αγορά Συναλλάγματος -33,9 Σύνολο 1.236,6 Νέα κυκλοφορία δραχμών Δραχμές σε Κυκλοφορία στις 31/1/46 Δραχμές σε Κυκλοφορία στις 31/3/47

* Για λειτουργικά έξοδα της UNRRA στην Ελλάδα Πηγή: Patterson G., The Financial Experience of Greece from Liberation to the Truman Doctrine, unpublished Ph. D Thesis, Harvard University, 1947, α 510.

Πίνακας AS

Πωλήσεις χρυσού και συναλλάγματος, Απρίλιος - Δεκέμβριος '46 (σε εκατομμύρια δραχμές)

Απρίλιος '46 Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Σύνολο

Έσοδα από πωλήσεις χρυσού

Έσοδα από πωλήσεις συναλλάγματος

Σύνολο

24.424 33.550 32.600 11.500 6.500 13.600 15.800 49.800 5.837 193.611

29.754 27.004 29.680 59.653 42.326 34.451 54.120 56.551 32.225 365.764

54.178 60.554 62.280 71.153 48.826 48.051 69.920 106.351 38.062 559.375

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος. Βλ επίσης Coombs C., Economic and Financial Developments in Greece, January - March 1946, UNRRA, Greek Mission, June 10, 1946, σελ 16. 92

Η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του 1946

Το συναλλαγματικό κόστος της σταθεροποίησης του '46 Η εντυπωσιακή σταθεροποίηση της οικονομίας στη διάρκεια του '46 είχε ορατή αιτία: τους συναλλαγματικούς πόρους. Η Ελλάδα στη διάρκεια του '45 είχε διατηρήσει τα συναλλαγματικά της αποθέματα Όπως αναφέρθηκε, το '45 δεν έγιναν ιδιωτικές εισαγωγές και με την πολιτική Βαρβαρέσου τα αποθέματα αυτά αυξήθηκαν στη διάρκεια του χρόνου, καθώς τα εμβάσματα περνούσαν μέσω της Κεντρικής Τράπεζας. Το ύψος των αποθεμάτων τον Ιανουάριο του '46 ισοδυναμούσε με 238 εκατομμύρια δολάρια (πίνακας Α6). Στο τέλος του χρόνου είχαν δαπανηθεί τα διαθέσιμα δολάρια και οι στερλίνες και το ένα τρίτο των αποθεμάτων σε χρυσό. Η καθαρή μείωση από την πηγή αυτή έφθανε τα 90 εκατομμύρια δολάρια114 Οι εξαγωγές στη διάρκεια του '46 πρόσθεσαν 30 εκατομμύρια δολάρια και τα μεταναστευτικά εμβάσματα άλλα 37 εκατομμύρια δολάρια Έτσι το σύνολο των διαθέσιμων συναλλαγματικών πόρων έφθασε τα 160-170 εκατομύρια δολάρια" 5 Από το ποσό αυτό ό,τι μπορούσε να διατεθεί στο τέλος του χρόνου, το Δεκέμβριο δηλαδή που τέθηκαν περιορισμοί στη χρήση δολαρίων για εισαγωγές, ήταν μόλις 11 εκατομμύρια δολάρια154

154. Ο Γεώργιος Ματζαβίνος, διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, στην έκθεση του έγραφε: «Κατά την περίοδο ταύτην, εμειώθηκαν μεν σημαντικώς τα διαθέσιμα τού εις συνάλλαγμα και χρυσόν αποθέματος της Τραπέζης, πλην κατέστη δυνατή η λειτουργία εις αξιόλογον κλίμακα της παραγωγικής μηχανής, η επελθούσα δε τοιουτοτρόπως βελτίωσις της οικονομίας ημών θέλει αποτελέσει σταθερόν βάθρον προς περαιτέρω ανάπτύξιν της φυσικής και βιομηχανικής παραγωγής της χώρας.» Και λίγο παρακάτω χαρακτήριζε την πολιτική του χρυσού ως «νοσηρά έξις που αποτελεί μίαν από τας βαρείας κληρονομιάς του αλογίστου πληθωρισμού της Κατοχής. (_.) Η συναλλαγή εις χρυσόν και χρυσά νομίσματα και η επ' αυτών κερδοσκοπία δεν αποτελεί μόνον έγκλημα κατά της οικονομίας, όπερ ορθώς κολάζει ο Ποινικός Νόμος, αποτελεί και ηθικώς απαράδεκτον πράξιν στρεφόμενην κατά του κοινωνικού συνόλου, την οποίαν, δια τούτο, η κοινωνία οφείλει να διώκη και να στιγματίζη.» Τράπεζα της Ελλάδος, Τα Πρώτα Πενήντα Χρόνια της Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος, 1978, σελ 257-258. 155. Coombs, OJI., σελ 17-18. 156. Δύο ακόμα πηγές συναλλαγματικών πόρων, που δεν υπολογίζονται εδώ, ήταν τα 40 εκατομμύρια δολάρια δάνειο από τη Βρετανία, που προορίζονταν για την υποστήριξη της δραχμής, τα οποία παρέμεναν όμως σε μεγάλο βαθμό δεσμευμένα, και τα περίπου 70 εκατομμύρια δολάρια από τις ΗΠΑ, που ήταν πιστώσεις για την αγορά πλεονάζοντος στρατιωτικού υλικού και των πλοίων Λίμπερτις. 93

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Πίνακας Α 6 Καθαρή θέση συναλλάγματος και χρυσού, Τράπεζα της Ελλάδος, Νοέμβριος '44 · Δεκέμβριος '46

Νοέμβριος '44 Δεκέμβριος '45 Δεκέμβριος '46

Χρυσός (ουγγιές)

Στερλίνες

Δολάρια

Σύνολο (σε δολάρια)

804.781 789.941 531.614

35.961.500 42.023.653 34.289.327*

6.759.984 42.602.615

179.617.476 238.345.162 148.148.713

-7.615.085

* Από το ποσό αυτό μόλις 981.065 ήταν διαθέσιμα. Τα υπόλοιπα ήταν δεσμευμένα Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος. Βλ. επίσης Coombs C., Economic and Financial Developments in Greece, January - March 1946, UNRRA. Greek Mission, June 10, 1946, σελ. 17. Πίνακας A 7 Ισοζύγιο πληρωμών, 1η Ιανουαρίου · 30 Νοεμβρίου '46 (σε εκατομμύρια δολάρια) ΕΣΟΔΑ Εξαγωγές Μεταναστευτικά εμβάσματα Άλλα Δάνειο από Μεγάλη Βρετανία Μείωση Αποθεμάτων της Τραπέζης της Ελλάδος Σύνολο

30,4 34,8 7,3 40 80,8 193,3

ΔΑΠΑΝΕΣ Εισαγωγές Ιδιωτικές (Εισαγωγές UNRRA) Άλλες Σύνολο

177,8* (210) 15,5 193,3

* Στη δάση έγκρισης των πιστώσεων. Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος. Βλ. επίσης Coombs C., Economic and Financial Developments in Greece, January - March 1946, UNRRA. Greek Mission, June 10, 1946, σελ. 20. 94

Η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του 1946 Στους 11 μήνες του '46 οι ιδιώτες εισαγωγείς είχαν ανοίξει πιστώσεις ύψους 177 εκατομμυρίων δολαρίων. Η UNRRA είχε πραγματοποιήσει εισαγωγές αξίας 210 εκατομμυρίων δολαρίων, όσες δηλαδή και το '45 (πίνακας Α7). Οι πραγματικές εισαγωγές των ιδιωτών, που έγιναν μέσα στο '46, εκτιμώνται περίπου στα 110-120 εκατομμύρια δολάρια,157 και συνεπώς οι συνολικές εισαγωγές πρέπει να κινήθηκαν ανάμεσα στα 320 και στα 330 εκατομμύρια δολάρια Το μέγεθος αυτών των πόρων σε σχέση με το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν είναι δύσκολο να υπολογιστεί, καθώς δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για το τελευταίο.15' Οι ενδεικτικές εκτιμήσεις το τοποθετούν στο 70% του προπολεμικού159 και το '46 εκτιμάται ότι θα έφθανε περίπου στα 950 εκατομμύρια δολάρια160 Οι εισαγωγές του '46 αντιπροσώπευαν γύρω στο 35% του ΑΕΠ, ποσοστό σχεδόν διπλάσιο από το προπολεμικό (20%) και με αξία εισαγωγών μεγαλύτερη των προπολεμικών (τότε 250 εκατομμύρια δολάρια). Σε σχέση με το '45 η αύξηση των εισαγωγών ήταν το σύνολο των ιδιωτικών εισαγωγών. Το '46 αποτέλεσε τη χρονιά με την υψηλότερη αναλογικά κατανάλωση συναλλαγματικών πόρων για όλο το διάστημα '44'53. Οι εισαγωγές ήταν 330 και οι εξαγωγές και οι άδηλοι πόροι μόλις 70 εκατομμύρια δολάρια Συνεπώς η καθαρή συναλλαγματική εισροή για την υποστήριξη της ελληνικής οικονομίας ήταν περίπου 260 εκατομμύρια δολάρια Αυτή αποτέλεσε την υψηλότερη συνεισφορά συναλλαγματικών πόρων σε όλη την περίοδο '44-'53. Συνεπώς, η χρήση των πόρων αυτών επέτρεψε την εμφανή αύξηση των εισοδημάτων και της κατανάλωσης, την παράλληλη άνοδο των εισαγωγών και της εγχώριας παραγωγής καθώς και τον έλεγχο του πληθωρισμού, παρά την αύξηση της κυκλοφορίας του χρήματος. Η κρίση των συναλλαγματικών πόρων είχε ήδη εκδηλωθεί πολύ πριν από το τέλος του χρόνου και τα ξένα μέλη της Νομισματικής Επιτροπής ετοίμαζαν ένα πρόγραμμα «ελεγχόμενων εισαγωγών».161 Μάλιστα άτυπα αποφασίστηκε η επέκταση των αρμοδιοτήτων της Νομισματικής Επιτροπής στον τομέα της χρήσης συναλλάγματος για εισαγωγές.162 Στα τέλη του χρό157. Coombs, ό.π., σελ 25. 158. Για μια επισκόπηση των προβλημάτων υπολογισμού του ΑΕΠ της εποχής βλ Μπανταλούκας Κ., Ανάλυσις και Υπολογισμός Εθνικού Εισοδήματος, Αθήναι: Παπαζήσης, 1951. 159. Delivanis and Cleveland, ojt, σελ 130 και Coombs, ojt, σελ. 21. 160. To προπολεμικό ΑΕΠ ήταν της τάξης των 1.300-1.400 εκατομμυρίων μεταπολεμικών δολαρίων. Συνεπώς το ΑΕΠ το '46 θα ήταν κάπου ανάμεσα στα 900 και τα 1.000 εκατομμύρια δολάρια 161. Patterson, ojt, σελ 584. 162. Patterson, ό.πη σελ 589 και British Economic Mission, Interim Report, 0Jtn σελ 23. 95

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ νου τα δύο ξένα μέλη της Νομισματικής Επιτροπής ήταν τα μόνα που έδειχναν πανικό για την κατάσταση των συναλλαγματικών πόρων. Αυτοί αποφάσισαν την αναστολή των εισαγωγών και αξιολογούσαν τις εισαγωγές στη Νομισματική Επιτροπή. Παράλληλα προετοίμαζαν το πρόγραμμα εισαγωγών για το επόμενο έτος, το οποίο ζητούσε επίμονα η αμερικανική οικονομική αποστολή, η αποστολή Porter, που μόλις είχε φθάσει στην Αθήνα στα τέλη του '46. Η ελληνική πλευρά φαινόταν καθησυχασμένη από την προοπτική της αμερικανικής βοήθειας. Τα έκτακτα μέτρα που επίμονα προωθούσαν τα ξένα μέλη της Νομισματικής Επιτροπής δεν έβρισκαν το παραμικρό ακροατήριο στην ελληνική κυβέρνηση. 'Οταν κατέφυγαν στον κάτοχο του ύπατου αξιώματος, στον Έλληνα βασιλιά, έγιναν μεν δεκτοί και συζήτησαν επί μακρόν αλλά πήραν την αναμενόμενη απάντηση: «Κύριοι, συμφωνώ με όλα τα μέτρα που προτείνετε, αλλά τι θέλετε να κάνω, είμαι μόνο βασιλιάς».'" Η βρετανική επιρροή αποδυναμωνόταν ραγδαία τότε, όπως και τους μήνες που ακολούθησαν: «Όπως ήταν αναμενόμενο, η επιρροή της βρετανικής αποστολής έχει υποστεί κάποια μείωση, καθώς η Βρετανία δεν μπορεί να θεωρείται πλέον πηγή οικονομικής βοήθειας».1" Η ΒΕΜ από την πλευρά της διατύπωνε διαδοχικές προτάσεις για την σύσταση οργανισμών οι οποίοι θα αναλάμβαναν να επιτηρούν το εισαγωγικό εμπόριο, να συγκεντρώνουν αγαθά της εγχώριας παραγωγής και να ρυθμίζουν το εσωτερικό εμπόριο.1" Τίποτα από αυτά όμως δεν προχώρησε. Η κυβέρνηση ευθυγραμίστηκε με τις απαιτήσεις των ιδιωτών εμπόρων και πέτυχε να ψηφίσει την ίδρυση κάποιων κρατικών οργανισμών, με εξαιρετικά περιορισμένες όμως αρμοδιότητες.'66 Η βοήθεια της UNRRA ήταν προγραμματισμένη να τελειώσει στα τέλη του Δεκεμβρίου του '46. Έτσι θα χάνονταν 200 εκατομμύρια δολάρια σε εισαγωγές και το ένα τρίτο των φορολογικών εσόδων. Η κρίση στο ισοζύγιο πληρωμών θα συνοδευόταν από τη δημοσιονομική κρίση. Ήδη το Δεκέμβριο του '46 τα έσοδα έπεσαν απότομα, καθώς οι ποσότητες της UNRRA είχαν μειωθεί και οι εισαγωγές ήταν περιορισμένες. Το έλλειμμα του προϋπολογισμού επανήλθε στο 40%. Επιπρόσθετα οι Βρετανοί πίεζαν ασφυκτικά από τα μέσα του χρόνου να αναλάβει η ελληνική κυβέρνηση, ο

163. Αναφέρεται από τον Patterson, βλ, Patterson, όπ., σελ 583. 164. British Economic Mission, Interim Report, άπ, σελ 3. 165. Οι Βρετανοί πρότειναν την ίδρυση ενός οργανισμού εξωτερικού εμπορίου (Purchasing Agency), ο οποίος θα προμηθευόταν αγαθά που είχαν περιορισμένη προσφορά διεθνώς. Πρότειναν επίσης την ίδρυση Ελληνικής Εταιρείας Εμπορίου, μια κρατικής εταιρείας για την προμήθεια πλεονάζοντος συμμαχικού υλικού, βλ. British Economic Mission, Interim Report, όπ., σελ. 22, 25. 166. British Economic Mission, Interim Report, όπ., σελ. 22. 96

Η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του 1946 ελληνικός δηλαδή προϋπολογισμός, τις στρατιωτικές δαπάνες που έφθαναν τα 85 εκατομμύρια δολάρια και καλύπτονταν μέχρι τότε από τους Βρετανούς.167 Ήδη από τα μέσα του '46 στη διάρκεια του ταξιδιού του Τσαλδάρη στο Λονδίνο, οπότε τους προσκόμισε την περίληψη ενός πενταετούς προγράμματος ανασυγκρότησης αξίας 6 δισεκατομμυρίων δολαρίων,16® οι Βρετανοί υποδείκνυαν τις ΗΠΑ ως νέο αρωγό της οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας προς την Ελλάδα169 Εξάλλου, στις ίδιες συζητήσεις φάνηκε ότι οι πολεμικές αποζημιώσεις θα ήταν περιορισμένες και δεν θα μπορούσαν να αποτελέσουν εναλλακτική πηγή συναλλαγματικών πόρων. Στην επίσκεψη της αποστολής Βενιζέλου στις ΗΠΑ, λίγους μήνες μετά, μπορεί να επιβεβαιώθηκε η κακή γνώμη της αμερικανικής κυβέρνησης για τα ελληνικά πράγματα, αλλά φάνηκαν σαφέστερα οι προοπτικές να αναλάβουν οι ΗΠΑ το ρόλο που είχαν οι Βρετανοί στην Ελλάδα Οι επαφές του Τσαλδάρη με τους Αμερικανούς πύκνωσαν το Νοέμβριο και η ανακοίνωση της αποστολής Porter στην Ελλάδα στις αρχές Δεκεβρίου οριστικοποίησε την προοπτική της χορήγησης οικονομικής βοήθειας από τις ΗΠΑ.170

167. Xydis, ό,π., σελ. 248, 251, 255. 168. Xydis, 0Jt., σελ. 236. 169. Για τις συζητήσεις του Τσαλδάρη στο Λονδίνο βλ Xydis, ό,π., σελ 232-234. Ειδικά τις συζητήσεις με τον υπουργό Οικονομικών Hugh Dalton, ο οποίος υπογράμμισε την αναγκαιότητα να αναλάβουν οι ΗΠΑ την οικονομική υποστήριξη της Ελλάδας και πρότεινε στον Τσαλδάρη να στείλει στις ΗΠΑ τον Βενιζέλο, που ήταν στην αντιπολίτευση, ως επικεφαλής αντιπροσωπείας, βλ Xydis, άπ., σελ 243. 170. Xydis, OJL, σελ. 437. 97

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Η ανασυγκρότηση, '44-'47 «Δεν υπάρχει τίποτα ευκολότερο στην Ελλάδα από το να κάνεις προγράμματα και είναι όλα καλά προγράμματα σε σχέση με την παρούσα κατάσταση. Δυστυχώς τα μέσα για να υλοποιηθούν δεν υπάρχουν στην Ελλάδα, ούτε προσφέρονται από το εξωτερικό. Η Ελλάδα μπορεί τελικά να γίνει αυτοσυντήρητη, αλλά είναι σχεδόν αδύνατο για τη χώρα να αντιμετωπίσει το άμεσο κενό στις τρέχουσες δαπάνες, και πολύ λιγότερο την αναγκαία ανασυγκρότηση».

Η γρήγορη ανάκαμψη της γεωργίας Ο πιο σημαντικός τομέας για την ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας ήταν, φυσικά, ο αγροτικός. Η οικονομική βοήθεια στη διάρκεια του '45 και του '46 απέβλεπε στην επιβίωση του συνόλου του πληθυσμού και βασικό κριτήριο για το μέγεθός της ήταν η συμπλήρωση της εγχώριας αγροτικής παραγωγής. Η παραγωγική δυνατότητα της γεωργίας το '45 εκτιμήθηκε ότι μπορούσε να προσφέρει 1.200-1.300 θερμίδες κατά κεφαλήν, όποτε οι εισαγωγές της UNRRA θα έπρεπε να καλύψουν το ισοδύναμο άλλων τόσων θερμίδων.'" Προπολεμικά, η εγχώρια παραγωγή ήταν σε μεγάλο βαθμό αυτάρκης και κάλυπτε περίπου το 85% των διατροφικών αναγκών της χώρας. Εντούτοις η χώρα ήταν ελλειμματική σε βασικά προϊόντα: σιτηρά, βοδινό κρέας, ρύζι, ζάχαρη και καφέ. Η UNRRA ακολούθησε το προπολεμικό πρότυπο των εισαγωγών, δίνοντας πρωταρχική έμφαση στα σιτηρά.1" Ήταν το πιο

171. British Economic Mission, Interim Report, ολ, σελ 36. 172. Coombs, ό.π., σελ 8-9. 173. Coombs, άπ., σελ 9. 99

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ κρίσιμο θέμα Η αποκατάσταση της εγχώριας παραγωγής σιτηρών ήταν ο πιο αποφασιστικός παράγοντας για να μπορέσει να συντηρηθεί ο πληθυσμός. Από την άλλη πλευρά τα εξαγωγικά προϊόντα ήταν ευαίσθητα στην οικονομική συγκυρία, αφού αποτελούσαν είδη πολυτελείας, όπως ήταν ο καπνός και η σταφίδα Η καλλιέργειά τους όπως και του βαμβακιού, που τροφοδοτούσε την υφαντουργία, είχαν μειωθεί σημαντικά στη διάρκεια της Κατοχής, καθώς οι εξωτερικές αγορές δεν υπήρχαν και ο έλεγχος των δυνάμεων Κατοχής ήταν εύκολος στα προϊόντα αυτά Η αποκατάσταση του εξαγωγικού τομέα ήταν η δεύτερη σημαντική προτεραιότητα της UNRRA και των Βρετανών στη διάρκεια της πρώτης διετίας.174 Η ανασυγκρότηση της αγροτικής παραγωγής προχώρησε με αργούς ρυθμούς στη διάρκεια του '45, κυρίως εξαιτίας της κακής σοδειάς σιτηρών, και με πολύ υψηλούς στη διάρκεια του '46. Η καλλιεργήσιμη γη επανήλθε σταδιακά στα προπολεμικά της επίπεδα και οι παραγόμενες ποσότητες ήταν, για τις δεδομένες συνθήκες, ικανοποιητικές.175 Ο μηχανικός και ζωικός εξοπλισμός ήταν κατά το ήμισυ κατεστραμμένος176 και οι προσπάθειες της UNRRA, παρότι σημαντικές, κατάφεραν να καλύψουν μέρος μόνο των απωλειών.177 Εντούτοις οι επαρκείς προμήθειες σε σπόρους που εξασφάλιζε η UNRRA,17® οι υψηλές τιμές που δημιουργούσαν κίνητρα στους παραγωγούς179 και η ικανοποιητική ροή των πιστώσεων συνέβαλαν στην ανάκαμψη της γεωργίας. Παρόλα αυτά, η ανάκαμψη της παραγωγής δεν σήμαινε ούτε την εξομάλυνση της αγοράς εγχώριων προϊόντων ούτε την άμεση επανέναρξη των εξαγωγών. Για παράδειγμα, η αποθεματοποίηση των εξαγώγιμων προϊόντων ήταν διαδεδομένη πρακτική, καθώς οι σχέσεις των τιμών ανάμεσα στα εξαγώγιμα αγαθά, τα αγαθά εγχώριας κατανάλωσης και τα βιομηχα174. British Economic Mission, Interim Report, άπ_, σελ 57. Οι Βρετανοί ήταν αντίθετοι στην εξαγωγή ευαίσθητων προϊόντων, όπως το λάδι, των οποίων η τιμή παρέμενε υψηλή στην εγχώρια αγορά 175. Τέσσερα βασικά αγροτικά προϊόντα (σιτηρά, σταφύλια, ελιές και καπνός) αντιπροσώπευαν προπολεμικά το 75% της αξίας της παραγωγής της γεωργίας. Το '46 η ανάκαμψη στα προϊόντα αυτά ήταν 91% για τα σιτηρά, 50% για τα σταφύλια, 88% για το λάδι, και 85% για τον καπνό, βλ British Economic Mission, Interim Report, OJI^ σελ 49 και Coombs, OJT., σελ 3. 176. Coombs, ό.πη σελ 2. 177. Σημαντικό μέρος του προγράμματος της UNRRA ήταν οι εισαγωγές μηχανημάτων και ζώων, προκειμένου να αντικαταστήσουν μέρος από τις απώλειες της Κατοχής (3.000 τρακτέρ και περίπου 15.000 άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια), βλ Coombs, cur, σελ 6. 178. Coombs, OJI., σελ 6. 179. British Economic Mission, Interim Report, OJL, σελ 57. 100

Η ανασυγκρότηση, '44-'47 νικά αγαθά ήταν δυσμενείς για τα πρώτα Η αποστολή της FAO στην Ελλάδα θα θίξει με ιδιαίτερη έμφαση το ζήτημα αυτό.180 Οι τιμές είχαν τεράστιες αποκλίσεις σε σχέση με τα προπολεμικά επίπεδα Οι τιμές των εξαγώγιμων αγροτικών προϊόντων υστερούσαν από εκείνα που προορίζονταν για την εγχώρια αγορά και τα αγροτικά προϊόντα υστερούσαν συνολικά σε σχέση με τα βιομηχανικά.181 Η αποστολή της FAO επέμεινε ότι η επανέναρξη των εξαγωγών θα ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα Αυτό θα απαιτούσε τη διόρθωση των εγχώριων σχετικών τιμών και την ευθυγράμμισή τους με τις διεθνείς, κάτι που επηρεαζόταν από την εξωτερική ισοτιμία της δραχμής.181 Οι ελληνικές εξαγωγές είχαν υποκατασταθεί στις διεθνείς αγορές από τις εξαγωγές ουδέτερων χωρών, με πιο ανταγωνιστικές τιμές. Στην περίπτωση του καπνού, για παράδειγμα, η ανθήρη αμερικανική βιομηχανία είχε μειώσει συνολικά την εξάρτησή της από τα τουρκικά καπνά.183 Καθώς οι δυσκολίες αυτές φάνταζαν αξεπέραστες, η FAO πρότεινε πολιτικές λύσεις: «Η ελληνική κυβέρνηση θα πρέπει να ζητήσει από τους βασικούς συμμάχους της Ελλάδας να δώσουν ιδιαίτερη σημασία στην ανάγκη της να αποκαταστήσει τις εξαγωγές της. (...) Οι δυνάμεις Κατοχής της Γερμανίας και της Αυστρίας θα πρέπει να δώσουν ιδιαίτερη σημασία στις εισαγωγές ελληνικών προϊόντων, (...), ειδικά στις εξαγωγές καπνού»."4 Η προσπάθεια προώθησης των εξαγωγών αυτών αναγκαστικά ενθάρρυνε τις διμερείς συμφωνίες (κλήριγκ). Ήδη από το '45 η Ελλάδα είχε προχωρήσει σε μια συμφωνία με την Τουρκία και στη διάρκεια του '46 υπέγραψε σχετικές συμφωνίες με τη Γαλλία, την Αυστρία, και την Ελβετία και αργότερα με την Ιταλία185 Η εγχώρια παραγωγή, από την πλευρά της, είχε παραμείνει αποκλειστικά στα χέρια του ιδιωτικού εμπορίου. Η UNRRA είχε επιμείνει από την αρχή να συγκεντρωθούν από το κράτος τα εγχώρια προϊόντα: «Από την ανάληψη των ευθυνών της τον Απρίλιο του 1945, η ελληνική αποστολή (της UNRRA) έχει επανειλημμένα εισηγηθεί να συγκεντρώνει η κυβέρνηση

180. Report of the FAO Mission for Greece, Food and Organization of the United Nations, Washington D.C., March 1947, σελ. 12. 181. Οι τιμές των αγροτικών προϊόντων ήταν κατά μέσο όρο στο 110 σε σχέση με τις προπολεμικές, όμως του καπνού και της σταφίδας υστερούσαν σημαντικά (79 και 64 αντίστοιχα). Αντίθετα οι τιμές των βιομηχανικών προϊόντων είχαν ξεφύγει και ήταν κατά μέσο όρο στο 309. βλ Report of FAO Misssion for Greece, 0Jin σελ 12, πίνακας 1. 182. Report of FAO Misssion for Greece, OJI., σελ. 13. 183. Report of FAO Misssion for Greece, ojt, σελ. 12. 184. Report of FAO Misssion for Greece, OJI., σελ. 13. 185. Patterson, ojt, σελ. 607. 101

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ σιτηρά, καπνό, βαμβάκι και ελαιόλαδο ώστε να διανέμονται δίκαια σε ελεγχόμενες τιμές. (..) Οι διάφορες κυβερνήσεις από τον Απρίλιο του 1945 έχουν αποτύχει να ακολουθήσουν τις οδηγίες αυτές με μοναδική εξαίρεση και δυστυχώς αποτυχημένη, το ελαιόλαδο».1Μ Η μοναδική εξαίρεση ήταν ο Βαρβαρέσος. Ακολούθησαν όμως και άλλες. Το Νοέμβριο του '45 έγινε προσπάθεια να εξασφαλιστούν για εξαγωγή κάποια αποθέματα ελαιολάδου έναντι μετρητών. Το Φεβρουάριο του '46 προτάθηκε η ανταλλαγή σε είδος (ελαιόλαδο έναντι τρακτέρ και μηχανημάτων της UNRRA) με τους συνεταιρισμούς."7 Όλες απέτυχαν. Η ιδιωτική διακίνηση των αγαθών αυτών προσέφερε μεγαλύτερες δυνατότητες κερδοσκοπικής δραστηριότητας σε παραγωγούς και εμπόρους. Στην περίπτωση των σιτηρών, η αδυναμία να αποκατασταθεί ένα σύστημα συγκέντρωσης εγχώριων αγαθών προσέλαβε ακραίες μορφές. Ενώ το '46 η παραγωγή σιταριού είχε φθάσει στο 90% της προπολεμικού, η UNRRA διαπίστωνε ότι θα έπρεπε να εισαχθούν περισσότεροι τόνοι απ' ό,τι προπολεμικά. Την ίδια στιγμή, με την επέκταση του δελτίου στο σύνολο της επικράτειας, η UNRRA βρέθηκε να διακινεί εισαγόμενα σιτηρά σε σιτοπαραγωγές περιοχές.1" Στα τέλη του '46, όταν υπήρξαν προσωρινά σοβαρές δυσχέρειες στη ροή της προμήθειας σιτηρών από την UNRRA, εκτιμήθηκε ότι το μισό της εγχώριας παραγωγής ήταν αποθεματοποιημένο από τους παραγωγούς και τους εμπόρους.18' Έτσι η δυαδικότητα ανάμεσα στο δελτίο διανομής, το οποίο το τροφοδοτούσαν αποκλειστικά οι εισαγωγές της UNRRA και της ελεύθερης αγοράς που προσέφερε τα ίδια προϊόντα εγχώριας παραγωγής σε πολύ υψηλότερες τιμές θα παρέμενε το βασικό χαρακτηριστικό των δύο πρώτων χρόνων. Ο δείκτης τιμών σε σύγκριση με άλλες χώρες"0 κατέγραφε την εκρηκτική τους άνοδο στην Ελλάδα Επιπλέον η ψαλίδα ανάμεσα στις τιμές λιανικής και τις τιμές παραγωγού ήταν τεράστια1"

186. Coombs, όπ., σελ 10-11. 187. Coombs, OJI., σελ 11. 188. Ενώ η UNRRA επεδίωξε να διαφοροποιήσει γεωγραφικά τη σύνθεση του δελτίου διανομής ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της τοπικής παραγωγής δεν το κατόρθωσε. Έτσι μοιραζόταν σιτάρι από την UNRRA στις σιτοπαραγωγές περιοχές. «.. στα ίδια φορτηγά που μετέφεραν εισαγόμενο σιτάρι της UNRRA ξαναφόρτωναν περιστασιακά τοπικό σιτάρι». Βλ Coombs, OJL, σελ 12. 189. Coombs C., Economic and Financial Developments in Greece, October December 1946, UNRRA, Greek Mission, 1947, σελ 3. 190. Ο δείκτης τιμών χονδρικής πώλησης σε πραγματικές τιμές ήταν γύρω στο 160 του προπολεμικού σε ΗΠΑ και Βρετανία και στο 350 στην Ελλάδα, βλ Report of FAO Misssion for Greece, OJL, σελ 13, πίνακας 2. 191. Report of FAO Misssion for Greece, OJL, σελ 13. 102

Η ανασυγκρότηση, '44-'47 Τόσο η ΒΕΜ όσο και η FAO προέβλεπαν ότι μόνο η ανάπτυξη των συνεταιρισμών θα μπορούσε να ανατρέψει την ισχύ που είχαν οι ιδιώτες έμποροι στη διακίνηση των αγροτικών προϊόντων και έτσι θα έκλεινε η ψαλίδα των τιμών υπέρ των παραγωγών.192 Οι συνεταιρισμοί προβάλλονταν, στις σχετικές εκθέσεις, ως ο πρωταρχικός θεσμός που θα συνέβαλλε στην ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας. Μόνο που οι προτάσεις των εκθέσεων αυτών ήταν προφανώς μεσοπρόθεσμου και μακροπρόθεσμου χαρακτήρα

Η ανασυγκρότηση της βιομηχανίας Αντίθετα με ό,τι ήταν παραδεκτό, η κατάσταση της βιομηχανίας δεν ήταν άσχημη και το ζήτημα της ανασυγκρότησης ήταν λιγότερο περίπλοκο. Κατά την απελευθέρωση, η ελληνική βιομηχανία διατηρούσε ανέπαφο το 80% του εξοπλισμού της, απασχολούσε το 70% του προσωπικού και η παραγωγή της ήταν μόλις στο 30% των αντίστοιχων προπολεμικών μεγεθών. Δύο χρόνια αργότερα, η παραγωγή είχε ανακάμψει στο 60% (πίνακας Α8). Οι καταστροφές που υπέστη ο βιομηχανικός τομέας στη διάρκεια της Κατοχής είναι δύσκολο να εκτιμηθούν με τα διαθέσιμα στοιχεία Οι επίσημες εκθέσεις πάντως υποδεικνύουν πως η καταστροφή των πάγιων εγκαταστάσεων ήταν σχετικά μικρή."3 Είναι μάλλον σίγουρο ότι ο βιομηχανικός τομέας αντιμετώπισε μικρότερης έκτασης καταστροφές από αυτές των υποδομών και του αγροτικού τομέα1*4 Είναι χαρακτηριστικό ότι στην καταγραφή των ζημιών, οι ζημιές του κυκλοφοριακού κεφαλαίου (των πρώτων υλών, των βιομηχανικών προϊόντων, των καυσίμων ή άλλων υλικών) θεωρήθηκαν μεγαλύτερες από εκείνες των παγίων εγκαταστάσεων."5 Επιπροσθέτως οι καταστροφές αφορούσαν ορισμένους μόνο κλάδους: τις χημικές βιομηχανίες (σχεδόν το μισό των συνολικών καταστροφών), τις μηχανολογικές και τα ορυχεία Πρόκειται για κλάδους των οποίων η παραγωγή ενδιέφερε τις δυνάμεις Κατοχής και είχαν περάσει υπό τον άμεσο έλεγχο

192. Report of FAO Misssion for Greece, ojt, σελ. 46-50 και British Economic Mission, Final Report, OJI., Παράρτημα D, σελ. 1-7. 193. Ελληνική Επιτροπή Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (Σχέδιο Μάρσαλ), Έκθεση για την Ανασυγκρότηση της Ελληνικής Βιομηχανίας, (αγγλική μετάφραση) (Mission to Greece, Construction Division, box 2), σελ. 2. 194. Μπακάλμπασης Α.Γ., Η οικονομία της Ελλάδος και η οργανωμένη ιδιωτική πρωτοβουλία κατά την περίοδο της Κατοχής, 1941-1944, Αθήναι, 1944, σελ. 66-75. 195. Η καταστροφή του πάγιου κεφαλαίου αποτιμήθηκε σε 4 δισεκατομμύρια δραχμές και του κυκλοφοριακού σε 7. Βλ. Ελληνική Επιτροπή Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας, όπ., σελ. 2. 103

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τους. Οι κλάδοι αυτοί είχαν αποτελέσει στόχους των συμμαχικών δολιοφθορών ή είχαν καταστραφεί από τις δυνάμεις Κατοχής κατά την αποχώ/

IOC

ρησή τους. Οι πρώτοι μεταπολεμικοί δείκτες αναφέρονται στον Μάιο του '45 και στηρίζονται στις εκτιμήσεις του ΣΕΒ. Ο γενικός δείκτης της βιομηχανικής παραγωγής ήταν μόλις στο 30-35% του προπολεμικού. Η ανασυγκρότηση της βιομηχανίας εμφανίζεται ως ιδιαίτερα αργή στη διάρκεια του '45 και επιταχύνεται στη διάρκεια του '46 (πίνακας Α8). Η πιο γρήγορη ανάκαμψη εμφανίστηκε σε κλάδους καταναλωτικών προϊόντων, όπως τα προϊόντα καπνού και τα είδη διατροφής, ενώ κοντά στο μέσο όρο βρίσκονταν οι κλάδοι ενδιάμεσων προϊόντων (υφαντουργία, χημικά, χαρτί) (πίνακας Α9). Οι υπόλοιποι κινήθηκαν σε πολύ χαμηλά επίπεδα Πίνακας Α 8 Μηνιαίος δείκτης βιομηχανικής παραγωγής "45 & '46 ('39 = 100) '45

Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

35 36 30 31 31 35 34 35

'46

'47

38,3 42,9 43,5 48,1

62,2 59,3 59,7

52,6 55 57,3 57,6 59,3 62,5 66,7 61,1

Πηγή: ΣΕΒ, Η Ελληνική Βιομηχανία κατά το 1948, Αθήνα ΣΕΒ, 1948.

196. Ελληνική Επιτροπή Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας, ό.π., σελ 3. 104

Η ανασυγκρότηση, '44-'47 Πίνακας Α 9 Κλαδικοί δείκτες βιομηχανικής παραγωγής, '45 & '46 ('39 = 100) '45 (8 μήνες)

Μεταλλουργικές Μηχανολογικές Οικοδομικές Κλωστοϋφαντουργία Είδη Διατροφής Χημικές Δέρματος Χάρτου Ειδών Ιματισμού Ξύλου Σιγαρέτων Ηλεκτρική Ενέργεια Εφαρμογής Ηλεκτρισμού

'46

13 24 26 48 29 15 18

21 19 32 50 65 44 24 48

11 97 68 16

18 106 91 34

-

Πηγή: ΣΕΒ, Η Ελληνική Βιομηχανία κατά το 1948, Αθήνα: ΣΕΒ, 1948. Η απασχόληση στη βιομηχανία κυμάνθηκε στο 60-70% της προπολεμικής και οι δείκτες απασχόλησης σε κάθε κλάδο ήταν κατά κανόνα υψηλότεροι από τους αντίστοιχους της παραγωγής." 7 Οι απολύσεις είχαν απαγορευτεί στη διάρκεια της Κατοχής, αλλά όταν ο σχετικός νόμος έγινε πιο ελαστικός στις αρχές του '45, η διάταξη αυτή ατόνησε."8 197. Με βάση τους δείκτες, προκύπτει ότι η απασχόληση κινήθηκε κοντά στα προπολεμικά επίπεδα στους κλάδους που είχαν και τη γρηγορότερη ανάκαμψη της παραγωγής τους (καπνός, είδη διατροφής). Στα ίδια επίπεδα κινήθηκε και η απασχόληση στη χημική βιομηχανία, παρουσιάζοντας μάλιστα αύξηση το '46 παρά το γεγονός ότι η παραγωγή ήταν στο 50% του προπολεμικού επιπέδου. Οι κλάδοι με ιδιαίτερα αργή ανάκαμψη της παραγωγής, της τάξης δηλαδή του 1030% της προπολεμικής (μεταλλουργικές, οικοδομικές, μηχανουργικές, δέρματος, ξύλου), είχαν δείκτες απασχόλησης που έφθαναν το 40-60% της προπολεμικής απασχόλησης. 198. Το καθεστώς που ρύθμιζε την απασχόληση είχε προσδιοριστεί αρχικά από το νόμο 424/1941, βάσει του οποίου απαγορεύονταν οι απολύσεις. Τον Φεβρουάριο του '45 ο νόμος έγινε πιο ελαστικός και επέτρεψε επιλεκτικά, έπειτα από σύμφωνη γνώμη του υπουργείου Εργασίας, την απόλυση εργατών. Η βρετανική αποστολή επέμεινε στην τροποποίησή του και αργότερα πρότεινε, χωρίς επιτυχία, την κατάργησή του. Βλ British Economic Mission, Final Report, OJI., 43. 105

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Η ανασυγκρότηση της βιομηχανίας αντιμετώπιζε αρχικά σημαντικούς τεχνικούς περιορισμούς: την έλλειψη πρώτων υλών και ανταλλακτικών την ανυπαρξία νέου εξοπλισμού ώστε να αναπληρωθεί ο κατεστραμμένος· τέλος, την κατεστραμμένη οικονομική υποδομή (ενέργεια, μεταφορές, τηλεπικοινωνίες κλπ.). Σταδιακά όμως οι συνθήκες βελτιώθηκαν και προς τα τέλη του '46 οι περιορισμοί αυτοί, με εξαίρεση τις μεταφορές, είχαν σε μεγάλο βαθμό εξαλειφθεί. Αρχικά τα περισσότερα βιομηχανικά είδη βρίσκονταν σε περιορισμένη προσφορά και το σύστημα κατανομής τους στις διάφορες χώρες ρυθμιζόταν από διεθνείς οργανισμούς, όπως η UNRRA ή από τις ΗΠΑ, η οποία ήταν η κατεξοχήν χώρα με πλεονασματική παραγωγή. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η UNRRA εξασφάλισε στη διάρκεια του '45 εισαγωγές πρώτων υλών που αντιπροσώπευαν το 40-45% των αντίστοιχων προπολεμικών, ενώ το '46, μαζί με τις ιδιωτικές, έφθασαν στο 60-65% των προπολεμικών.1" Στον τομέα της ενέργειας σημαντικές ελλείψεις υπήρξαν μόνο στις αρχές του '45. Σύντομα το ενεργειακό δίκτυο στη περιοχή της πρωτεύουσας αποκαταστάθηκε πλήρως, ενώ ελλείψεις συνέχισαν να υπάρχουν στα τοπικά επαρχιακά δίκτυα200 Το επαρχιακό ενεργειακό δίκτυο επιδοτήθηκε από την κυβέρνηση, σε μια προσπάθεια να καλυφθεί το κενό. Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας επανήλθε στα προπολεμικά της επίπεδα το '46, παρά το γεγονός ότι η κατανάλωση βιομηχανικού ρεύματος, αν και αυξανόμενη, ήταν μόλις λίγο πάνω από το μισό της προπολεμικής.201 Συνεπώς, η κατανάλωση ενέργειας για αστικές χρήσεις είχε ξεπεράσει την προπολεμική ήδη από το '46. Αντίθετα, στάσιμη παρέμενε η κατάσταση στον τομέα των μεταφορών. Οι εκτεταμένες καταστροφές στο οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, στα λιμάνια, στον Ισθμό και στον μεταφορικό εξοπλισμό απαιτούσαν τεράστιες επενδύσεις που, στις συνθήκες του '45 και του '46, προσέκρουσαν στη στενότητα διαθέσιμων πόρων.202 Η Νομισματική Επιτροπή είχε αποκλείσει την προσφορά πιστώσεων για τέτοιους σκοπούς και είχε επιτρέψει μόνο ενα μικρό ποσό για το δεύτερο μισό του '46.203 Η έκθεση της ΒΕΜ επεσήμανε 199. Coombs, OJI., σελ. 21. 200. Στα τέλη του '45 στην πρωτεύουσα η παραγωγή ενέργειας είχε φθάσει στο 90% της προπολεμικής και στην επαρχία μόλις το 40%. βλ Coombs, OJL, σελ 23. 201. British Economic Mission, Final Report, όπ. σελ. 33. 202. «Το πρόδλημα της ανασυγκρότησης είχε πρώτα εξεταστεί από την ΑγγλοΑμερικάνικη Αποστολή για τις Μεταφορικές Υποδομές, η οποία στην έκθεση της, τον Αύγουστο του '45, πρότεινε τις προτεραιότητες στους διάφορους τομείς προς ανασυγκρότηση. Οι προτεραιότητες αυτές έχουν γίνει αποδεκτές από την ελληνική κυβέρνηση». Βλ. British Economic Mission, Final Report, OJL, σελ. 66. 203. British Economic Mission, Final Report, όπ., σελ 6. 106

Η ανασυγκρότηση, '44-'47 πως ο τομέας της αποστολής που ασχολήθηκε με τις υποδομές, -τα λιμάνια, τους δρόμους, τους σιδηρόδρομους, τη ναυτιλία- λειτούργησε απογοητευτικά. «Η ατμόσφαιρα στην οποία ο τομέας έπρεπε να δουλέψει ήταν μονίμως καταθλιπτική. Η φύση και το κατεπείγον των έργων ανασυγκρότησης έχει αναγνωριστεί· και υπάρχει γενικότερη συμφωνία αναφορικά με τις προτεραιότητες και τον τρόπο εκτέλεσής των. Ο περιοριστικός παράγοντας είναι το χρήμα - ξένες πιστώσεις και πιστώσεις σε δραχμές».** Η έκθεση της FAO έθετε το θέμα με την ίδια προτεραιότητα: «Η ανασυγκρότηση του δικτύου μεταφορών στην Ελλάδα είναι ίσως η μόνη ουσιαστική ανάγκη προκειμένου η οικονομική της ζωή να λειτουργήσει ξανά κανονικά».201 Η έκθεση μάλιστα προχώρησε στην απαρίθμηση των έργων υποδομής και, όπου ήταν δυνατό, προέβη σε εκτιμήσεις του σχετικού κόστους.206 Στις συνθήκες αυτές η ανάκαμψη της βιομηχανικής παραγωγής έγινε με διαφορετικούς ρυθμούς κατά κλάδο. Γρήγορα ανέκαμψαν οι κλάδοι των ειδών διατροφής και του καπνού, που χρησιμοποιούσαν εισροές από την εγχώρια αγροτική παραγωγή, είχαν, ως βασικά αγαθά, υψηλή ζήτηση και η παραγωγή τους αντιμετώπισε ελάχιστους τεχνικούς περιορισμούς. Το μέσο όρο πλησίασαν οι βιομηχανίες των ενδιάμεσων προϊόντων (χημικές, κλωστοϋφαντουργία), όπου οι καταστροφές του εξοπλισμού ήταν πιο εκτεταμένες, οι τεχνικές προϋποθέσεις επαναλειτουργίας των μονάδων ήταν πιο σύνθετες και οι πρώτες ύλες ήταν εισαγόμενες. Η αργή ανάκαμψη των υπόλοιπων κλάδων αντανακλά κατά περίπτωση την απουσία μερικών ή όλων από τις προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν. Η πορεία της ανασυγκρότησης της βιομηχανίας μόνο εν μέρει μπορεί να αποδοθεί στις τεχνικές δυσχέρειες και περιορισμούς. Στη διάρκεια του '45 η καθυστέρηση της ανάκαμψης αποδιδόταν και σε άλλους παράγοντες: «Παρά τις δυσκολίες αυτές η γενική εντύπωση είναι ότι η παραγωγή, στην περίπτωση πολλών βιομηχανιών, απέχει πολύ από τα όρια του δυναμικού τους. Έτσι είναι πιθανόν ότι ένας ακόμα πιο σημαντικός περιορισμός στην ανασυγκρότηση της παραγωγής είναι η απροθυμία των επιχειρηματιών να αναλάβουν παραγωγικές δραστηριότητες».*" Πιο σημαντικοί από τους τεχνικούς φαίνεται ότι ήταν οι οικονομικοί παράγοντες: οι επικρατούσες συνθήκες στην παραγωγή και τη διακίνηση εμπορευμάτων και η οικονομική πολιτική. Τα βιομηχανικά κέρδη ήταν το επίμαχο θέμα Η απόπειρα του τμήματος κοστολόγησης της ΒΕΜ, που α-

204. 205. 206. 207.

British Economic Mission, Final Report, OJL, σελ 59. Report of FAO Misssion for Greece, OJL, σελ 7. Report of FAO Misssion for Greece, OJL, σελ 8-9. Coombs, ojt., σελ 26. 107

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ νάλωοε πολλές δυνάμεις στη διαμόρφωση πραγματικών στοιχείων για τη λειτουργία των επιχειρήσεων, διαπίστωσε τεράστιες αποκλίσεις στα στοιχεία που αυτές έδιναν. Όλες οι ενδείξεις συνέκλιναν στο ότι τα κέρδη της βιομηχανίας ήταν της τάξης του 100-300%.Μ" Μια τέτοια κερδοφορία καθιστούσε οποιαδήποτε οικονομική στρατηγική άνευ αντικειμένου και καθόριζε τη δυναμική της ανασυγκρότησης.209

Οι αποτυχίες της βρετανικής πολιτικής Η ανασυγκρότηση της βιομηχανίας ήταν σε συνάρτηση με τη σταθεροποίηση της οικονομίας και της πολιτικής που κάθε φορά ερχόταν να υπηρετήσει τον στόχο αυτό. Το «πείραμα» Βαρβαρέσου και η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία σκιαγραφήθηκαν ήδη ως δύο στρατηγικές σταθεροποίησης της οικονομίας, με βραχυχρόνιες όμως επιτυχίες. Η πρώτη διεκόπη λόγω των κοινωνικών αντιδράσεων που προκάλεσε και η δεύτερη επειδή εξαντλήθηκαν τα συναλλαγματικά αποθέματα της χώρας. Σε αδρές γραμμές σχημάτισαν δύο διαφορετικά πρότυπα λειτουργίας της οικονομίας. Για το βιομηχανικό τομέα αυτό είχε συνέπειες. Ο Βαρβαρέσος επεδίωξε να εισαγάγει συμφωνίες που θα υπέβαλλαν τη βιομηχανία στον έλεγχο του κράτους. Οι Βρετανοί, στο πλαίσιο της φιλελεύθερης λειτουργίας της οικονομίας το '46, επεδίωξαν να δημιουργήσουν συναινετικούς θεσμούς κράτους και επιχειρήσεων. Και τα δύο απέτυχαν, καθώς η οικονομική αστάθεια ευνοούσε την κερδοφορία του κεφαλαίου και ο βιομηχανικός τομέας επέδειξε μικρό ενδιαφέρον για την προγραμματικότητα του ενός ή του άλλου τύπου. Οι κοινές επιτροπές κρατικών φορέων και επιχειρηματιών, που προώθησε η ΒΕΜ στους τομείς του εισαγωγικού εμπορίου και της βιομηχανίας, γρήγορα αποδυναμώθηκαν, εξαιτίας ακριβώς της αναποτελεσματικότητας της δημόσιας διοίκησης. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει και η έκθεση για τις εργασίες της Επιτροπή Εισαγωγών: «Οι εργασίες της επιτροπής, εξαιτίας της αναποτελεσματικότητας των αντιπροσώπων τον υπουργείου Προμηθειών, έτεινε να κυριαρχούνται όλο και πιο πολύ από τους αντιπρόσωπους των εμπόρων και ο εκπρόσωπος της αποστολής έβρισκε μικρή υποστήριξη στην προσπάθειά του να περιορίσει τα υπερβολικά κέρδη».210

208. Coombs, OJT., σελ 27. 209. Thomadakis S, «Stabilization, Development, and Government Economic Authority in the 1940s» στο Iatrides J. and L. Wrigley (eds), Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy, Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press, 1995. 210. British Economic Mission, Interim Report, όπ„ σελ 29. 108

Η ανασυγκρότηση, '44-'47 Πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν ο κλάδος της υφαντουργίας. Ο κλάδος αυτός έγινε αντικείμενο παρεμβάσεων και στην περίπτωση του Βαρβαρέσου και στην περίπτωση της συναινετικής στρατηγικής της ΒΕΜ. Λόγω της σημασίας του, ο κλάδος είχε από την αρχή ευνοϊκή μεταχείριση. Ήδη από τα μέσα του '45 τα αποθέματα πρώτων υλών στα χέρια των βιομηχάνων, οι εισαγωγές της UNRRA και η εγχώρια παραγωγή είχαν εξασφαλίσει την προσφορά πρώτων υλών που έφθαναν τα προπολεμικά επίπεδα. Η πολιτική που αρχικά διαμορφώθηκε, το Μάρτιο του '45, επεδίωξε να σταθεροποιήσει τις τιμές των συντελεστών κόστους (τιμές πρώτων υλών, μισθοί, τιμές ενέργειας κ.λπ.), ελπίζοντας πως ο ανταγωνισμός και η επάρκεια της προσφοράς θα εξασφάλιζαν χαμηλές τελικές τιμές. Το όλο εγχείρημα κρίθηκε αποτυχημένο, καθώς κατέληξε σε αύξηση των ποσοστών κέρδους βιομηχάνων και εμπόρων και οε ελάχιστη ανακούφιση των καταναλωτών.2" Στη διάρκεια του καλοκαιριού του '45, η πολιτική άλλαξε, καθώς ο Βαρβαρέσος έκρινε ότι η πολιτική ελέγχου στις τιμές των εισροών, χωρίς αντίστοιχο έλεγχο στις τιμές των τελικών προϊόντων, ήταν αναποτελεσματική. Επειδή ο διοικητικός έλεγχος των τιμών στην αγορά ήταν αρκετά δύσκολος, ο Βαρβαρέσος προχώρησε σε διαπραγματεύσεις με τους βιομήχανους ώστε να συνάψει απευθείας συμφωνίες με το κράτος. Ουσιαστικά το κράτος θα προμήθευε τις πρώτες ύλες και θα ήταν ο μοναδικός αγοραστής και οι βιομήχανοι θα λειτουργούσαν με συμφωνημένες τιμές κόστους και κερδών. Το κράτος, στη συνέχεια, θα διένειμε τα εμπορεύματα με το σύστημα του δελτίου διανομής. Στις 25 Ιουλίου υπογράφτηκε η συμφωνία που δέσμευε το σύνολο σχεδόν της παραγωγικής δυνατότητας του κλάδου να επεξεργάζεται πρώτες ύλες της UNRRA για λογαριασμό του κράτους.212 Το κράτος θα χρηματοδοτούσε τους βιομήχανους με το μισό της αξίας των πρώτων υλών. Οι τιμές της επεξεργασίας ορίστηκαν ευνοϊκά για τους βιομήχανους σε σχέση με τους συντελεστές κόστους.213 Με την πτώση του Βαρβαρέσου, η συμφωνία εγκαταλείφθηκε. Ο επόμενος υπουργός αρνήθηκε να προσυπογράψει τις συμφωνίες, αδρανοποίησε τις επιτροπές τεχνικού ελέγχου που επέβλεπαν την υλοποίηση της συμφωνίας και δεν αποδέχτηκε την παραλαβή των έτοιμων προϊόντων. Το Νοέμβριο του '45, η κυβέρνηση Κανελλόπουλου πρότεινε την οριστική εγκατάλειψη της συμφωνίας και την επιστροφή στην πολιτική που προσδιόριζε την τιμή στις πρώτες ύλες. Η UNRRA αντέδρασε έντονα και βρήκε συμπαραστάτη την ΒΕΜ, η οποία όταν έφτασε επέμεινε να αξιοποιηθούν

211. Coombs, ό,π., σελ. 26-27. 212. Coombs, OJL, σελ. 28. 213. Coombs, OJI., σελ. 28. 109

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τα αποτελέσματα της συμφωνίας Βαρβαρέσου.214 Το Απρίλιο του '46 η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση συνέχισε την ίδια πολιτική και η βρετανική πλευρά δέχτηκε τελικά να εγκαταλειφθεί η συμφωνία, προτείνοντας να αντικατασταθεί από ένα νέο «πειραματικό» πρόγραμμα Η έκθεση της ΒΕΜ σημείωνε για το θέμα αυτό: «Η πολιτική του βιομηχανικού τμήματος της ΒΕΜ έχει επιδιώξει να συντονίσει τη βιομηχανία με το κράτος προς όφελος και των δύο. (~) Προσπάθειες έγιναν για να φέρουν τους εκπροσώπους του κράτους και της βιομηχανίας μαζί προκειμένου να συζητήσουν τα αμοιβαία προβλήματα με σκοπό τη λύση τους, σύμφωνα με το καλύτερο συμφέρον και των δύο πλευρών. (...) Το πιο σημαντικό πείραμα στην ανασυγκρότηση της βιομηχανίας ήταν η θεσμοθέτηση του Ελέγχου της Υφαντουργίας. („) Αυτός ο έλεγχος, αν και από μόνος του σημαντικός, είναι ένα πείραμα προκειμένου να αποφανθεί κανείς στο βασικό ζήτημα της γενικότερης μορφής όλων των βιομηχανικών ελέγχιον».™ Η υφαντουργία ήταν ο μεγαλύτερος βιομηχανικός κλάδος και είχε υψηλό βαθμό διασύνδεσης με άλλους οικονομικούς κλάδους. Τη δομή του κλάδου χαρακτήριζε η συνύπαρξη μεγάλων (104 επιχειρήσεις σε όλο το φάσμα των προϊόντων), μικρών βιοτεχνικών επιχειρήσεων και μονάδων οικοτεχνίας. Το πρόγραμμα της ΒΕΜ περιέλαβε μόνο τις μεγάλες επιχειρήσεις. Ξεκίνησε το Μάιο του '46 και λειτούργησε επί 10 περίπου μήνες. Το νέο πρόγραμμα είχε τέσσερις στόχους: τη μείωση των τελικών τιμών και τη διαμόρφωση ενός αποτελεσματικού συστήματος αγορανομικών ελέγχων τον έλεγχο στα αποθέματα πρώτων υλών προκειμένου να μη χρησιμοποιούνται για κερδοσκοπικούς σκοπούς· τον περιορισμό της μαύρης αγοράς και της φοροδιαφυγής· και τη βελτίωση της παραγωγικότητας του κλάδου.216 Υπεύθυνη για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή του προγράμματος ήταν η Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου, που συντόνιζε το έργο τεσσάρων υποεπιτροπών της Επιτροπής Πρώτων Υλών που σκοπό είχε να προσδιορίζει την τιμή ασφαλείας στις εγχώριες πρώτες ύλες και να παρακολουθεί τη διακίνηση των εισαγωγών του Τμήματος Κοστολόγησης της ΒΕΜ που είχε την ευθύνη να εκτιμά το κόστος λειτουργίας της βιομηχανίας και να παρακολουθεί τα λογιστικά βιβλία των βιομηχανιών της Επιτροπής Τιμών που προσδιόριζε τις τιμές χονδρικής και λιανικής πώλησης· της Επιτροπής Διανομής που ήλεγχε τα δεδομένα στην παραγωγή και την κατανάλωση, εντόπιζε αναντιστοιχίες και συμβούλευε για τις απαραίτητες ενέργειες.217 Στις επιτροπές συμμετείχαν εκπρόσωποι των βιομηχάνων, των αρμόδιων υπουργείων και της ΒΕΜ. 214. 215. 216. 217.

Coombs, όπ., οελ 29. British Economic Mission, Interim Report, ojt, σελ. 32. British Economic Mission, Interim Report, όπ., Παράρτημα C, σελ 2. British Economic Mission, Interim Report, όπ., Παράρτημα C, σελ 2-3. 110

Η ανασυγκρότηση, '44-'47 Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του «πιλοτικού» προγράμματος ήταν απογοητευτικά. Η Επιτροπή Πρώτων Υλών συμφώνησε μόνο στην τιμή ασφαλείας του βαμβακιού. Το Τμήμα Αποτύπωσης Κόστους διαπίστωσε ότι οι εκτιμήσεις των επιχειρήσεων για το κόστος λειτουργίας τους είχαν αποκλίσεις της τάξης του 200-300% και η απουσία παράδοσης στην τήρηση λογιστικών βιβλίων αποθάρρυνε οποιαδήποτε συστηματική καταγραφή και παρακολούθηση των δεδομένων. Η Επιτροπή Τιμών παρήγαγε μόνο μερικούς ελλιπείς καταλόγους τιμών, που ελάχιστα λήφθηκαν υπόψη. Η Επιτροπή Διανομής, τέλος, δεν είχε επαρκή δεδομένα για να λειτουργήσει.2" Στην τελική έκθεσή της η ΒΕΜ πρότεινε να εγκαταλειφθεί το πρόγραμμα αυτό και να διατηρηθεί μόνο η Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου ως θεσμός που θα παρακολουθούσε τις εξελίξεις, θα διευκόλυνε την ανταλλαγή απόψεων και θα εισηγείτο αναγκαία μέτρα πολιτικής.2" Αν και διατηρούσε την ελπίδα ότι αυτές οι μορφές ελέγχου θα μπορούσαν κάποτε να ευδοκιμήσουν και στην Ελλάδα, ταυτόχρονα κατέληγε: «Η μόνη εναλλακτική λύση στον έλεγχο θα ήταν η εθνικοποίηση, η οποία όμως ως συγκεκριμένη ενέργεια, εκτός από τις πολιτικές παραμέτρους, δεν θα μπορούσε να ληφθεί στην Ελλάδα σήμερα, καθώς δεν υπάρχει τεχνική διοίκηση που να μπορεί να αντικαταστήσει τη σημερινή διοίκηση (του κλάδου)».210 Η κερδοφορία του κεφαλαίου αποτέλεσε τον πιο ασφαλή οδηγό στη συμπεριφορά του βιομηχανικού κεφαλαίου. Και αν έτσι δεν επέδειξε ιδιαίτερη κλίση προς τις επενδύσεις παγίου κεφαλαίου, τουλάχιστον εμφάνισε, στη διάρκεια του '46, μια σημαντική ανάκαμψη της βιομηχανικής παραγωγής. Το παράδοξο είναι ότι η ανάκαμψη αυτή έγινε χωρίς να χρησιμοποιηθούν τραπεζικοί πιστωτικοί πόροι.

218. British Economic Mission, Interim Report, OJU, Παράρτημα C, σελ 4. 219. British Economic Mission, Interim Report, OJI., Παράρτημα C, σελ 6. 220. British Economic Mission, Interim Report όπη Παράρτημα C, σελ. 8. Ill

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Η απραξία των τραπεζών «Οι εμπορικές τράπεζες φοβούνταν, αντιπαθούσαν και δεν εμπιστεύονταν την Τράπεζα της Ελλάδος. Ο φόβος προέκυπτε επειδή η Τράπεζα της Ελλάδος ήταν ο μοναδικός οργανισμός που είχε ή μπορούσε να αποκτήσει δραχμές σε ικανές ποσότητες. Η αντιπάθεια και η έλλειψη εμπιστοσύνης προέκυπτε από την πεποίθηση των εμπορικών τραπεζιτών ότι η Κεντρική Τράπεζα στις ισχύουσες συνθήκες θα μονοπωλούσε, και στην πραγματικότητα αυτό έκανε, τις εμπορικές τραπεζικές δραστηριότητες»."'

Η υποκατάσταση των τραπεζών από την Κεντρική Τράπεζα Η βιομηχανία, μέχρι τις αρχές του '47, πήρε ελάχιστα δάνεια από το τραπεζικό σύστημα Η ανάκαμψη της βιομηχανικής παραγωγής την περίοδο αυτή, έγινε χωρίς την προσφυγή στην τραπεζική δανειοδότηση. Αντίθετα η δανειοδότηση της αγροτικής παραγωγής ξεκίνησε αμέσως και απορρόφησε το σύνολο σχεδόν των τραπεζικών πιστώσεων. Μόνο που η αγροτική πίστη αποτελούσε προνόμιο της Αγροτικής Τράπεζας. Η Κεντρική Τράπεζα κράτησε για τον εαυτό της τον έλεγχο των περιορισμένων πιστώσεων στη βιομηχανία και φυσικά, έμμεσα, τον έλεγχο στο εισαγωγικό εμπόριο που απαιτούσε συναλλαγματικούς πόρους. Έτσι οι εμπορικές τράπεζες έμειναν ανενεργές. Η Κεντρική Τράπεζα πλήρωνε τους μισθούς των υπαλλήλων τους και η αναβίωση του τραπεζικού συστήματος αποδείχθηκε εξαιρετικά σύνθετο πρόβλημα και αναβλήθηκε για την περίοδο μετά το '47. Το χρήμα όμως, όπως είναι γνωστό, παράγεται κατα κύριο λόγο από ιδιώτες, από άτομα, επιχειρήσεις, συναλλασσόμενους κάθε μορφής. Οι πω-

221. Patterson, άπ, σελ 131. 113

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ λήσεις με πίστωση, οι πάσης φύσεως υποσχετικές και επιταγές, τα χρεώγραφα, οι μετοχές και τα ομολογιακά δάνεια επιχειρήσεων συγκροτούν τις «πλασματικές» μορφές χρήματος. Φυσικά οι «πλασματικές» αυτές μορφές χρήματος έχουν όρια στην επέκταση τους καθώς, ανά πάσα στιγμή, η κρίση εμπιστοσύνης στην αξία τους μεταστρέφεται ως προσφυγή σε «πραγματικό» χρήμα; αξιόπιστο δημόσιο χρήμα. Η δημόσια επικύρωση και διαχείριση του ιδιωτικού χρήματος γίνεται κατά κανόνα από τις εμπορικές τράπεζες. Οι τράπεζες δηλαδή ελέγχουν τη διαδικασία δημιουργίας ιδιωτικού χρήματος και προκαταβολικά εγκρίνουν την κυκλοφορία του, χωρίς να δεσμεύονται για το πώς θα καλυφθεί, σε περίπτωση αποτυχίας, ο συγκεκριμένος συναλλασσόμενος. Ταυτόχρονα, δημιουργούν οι ίδιες πλασματικές μορφές χρήματος μέσω των πιστώσεών τους προς άτομα και επιχειρήσεις. Οι εμπορικές τράπεζες ελέγχονται στη συνέχεια από την Κεντρική Τράπεζα για τον τρόπο που διαχειρίζονται την παραγωγή ιδιωτικού χρήματος. Για την ακρίβεια, η διαδικασία αυτή καθορίζεται από το εκάστοτε ισχύον πλαίσιο λειτουργίας των εμπορικών τραπεζών και ανάλογα με την οικονομική συγκυρία η Κεντρική Τράπεζα διατηρεί το δικαίωμα να μεταβάλει τους κανόνες και τις ρυθμίσεις στο πλαίσιο αυτό. 'Οταν το δημόσιο χρήμα είναι αναξιόπιστο τα προβλήματα γίνονται πιο περίπλοκα Το ιδιωτικό χρήμα δεν δοκιμάζεται μόνο έναντι της δυνατότητάς του να μετατρέπεται σε δημόσιο χρήμα, αλλά και οι δύο μορφές δοκιμάζονται τελικά για την αξιοπιστία τους, εν προκειμένω απέναντι στη χρυσή λίρα και στα ισχυρά ξένα τραπεζογραμμάτια, το δολάριο και τη στερλίνα Αν κάτι είναι μοναδικό στο τραπεζικό σύστημα της περιόδου '44-'47 είναι η ακραία εκδοχή που πήρε η αντίθεση ιδιωτικού και δημόσιου χρήματος, καταργώντας όλους τους ενδιάμεσους κρίκους που συνήθως χαρακτηρίζουν ένα σύνθετο πιστωτικό σύστημα Από τη μία πλευρά ήταν η Τράπεζα της Ελλάδος, ως αποκλειστικός διαχειριστής του δημόσιου χρήματος· από την άλλη ήταν το εμπορικό και βιομηχανικό κεφάλαιο, ως πλήρες και αυτορρυθμιζόμενο σύστημα παραγωγής και διαχείρισης του ιδιωτικού χρήματος. Καθώς το δημόσιο χρήμα ήταν αναξιόπιστο, η ίδια η Κεντρική Τράπεζα με την πολιτική του χρυσού επικύρωνε την αδυναμία της να παράξει αξιόπιστο δημόσιο χρήμα Προσέφερε έτσι το απόλυτο χρηματικό εμπόρευμα στους κατόχους δημόσιου χρήματος με αποταμιευτικές δυνατότητες, προκειμένου να αποτρέψει τη ροπή των εμπόρων προς την αποθεματοποίηση και την κερδοσκοπία επί των αγαθών, κάτι που θα συντηρούσε τον υπερπληθωρισμό. Στις συνθήκες αυτές, το βιομηχανικό κεφάλαιο ανέλαβε να χρηματοδοτήσει την ανασυγκρότηση της βιομηχανίας. Τόσο το βιομηχανικό όσο και το εμπορικό κεφάλαιο, ανέλαβαν τις λειτουργίες του χρηματικού κεφαλαίου. 114

Η απραξία των τραπεζών Τα εξωτραπεζικά συστήματα χρηματοδότησης αποτέλεσαν την κατεξοχήν πηγή των πιστώσεων που απαιτήθηκαν στην πρώτη φάση της ανασυγκρότησης. Βάση του συστήματος αυτού ήταν οι χρυσές λίρες, όσες κυκλοφορούσαν και όσες κατείχαν ιδιώτες. Το απόθεμα χρυσών λιρών αποτελούσε ένα χωριστό χρηματικό δίκτυο, που επέτρεπε την παραγωγή και τη διαχείριση του ιδιωτικού χρήματος από τους ίδιους τους συναλλασσόμενους. Για παράδειγμα, η νόμιμη χρήση των συναλλαγών σε χρυσό, η αποτύπωση δηλαδή των συμβολαίων και των συναλλαγών σε νομισματικές μονάδες του χρυσού, ήταν η βάση για τη χρήση του ως αξιόπιστου δημόσιου χρήματος. Με αυτή την έννοια οι προσπάθειες των κυβερνήσεων να απαγορεύσουν τις συναλλαγές σε χρυσές λίρες επεδίωκαν να αδρανοποιήσουν αυτές τις λειτουργίες.222 Οι συναλλαγές σε δραχμές ήταν προσωρινές- η δραχμή ήταν μόνο μέσο κυκλοφορίας και μερικά μέτρο αξιών των αγαθών. Δεν ήταν φυσικά μέσο αποθησαυρισμού. Η λειτουργία αυτή υπολειπόταν της συναλλαγής σε χρυσό. Η συσσώρευση του κεφαλαίου σε συνθήκες έντονου πληθωρισμού και οικονομικής αστάθειας διαφέρει σε αρκετά σημεία από τη συνήθη συσσώρευση σε συνθήκες ομαλής οικονομίας της αγοράς. Πρώτον, η κίνηση του κεφαλαίου συναρτάται από βραχυπρόθεσμα κριτήρια αποδοτικότητας και όχι από τα τυπικά κριτήρια της μακροπρόθεσμης επένδυσης (τη μέση αποδοτικότητα του κεφαλαίου για μια σειρά ετών, τον έλεγχο αγορών, κ.λπ.). Δεύτερον, οι διάφοροι τύποι κεφαλαίου, αν και παραμένουν προσδεδεμένοι σε κάποια δραστηριότητα, βιομηχανική ή εμπορική, επιδιώκουν να έχουν σημαντική ευελιξία και κινητικότητα έτσι που να μπορούν εύκολα να μετακινηθούν από μία δραστηριότητα σε μία άλλη, περιλαμβανομένης και εκείνης του χρηματικού κεφαλαίου. Τρίτον, το κεφάλαιο σε όλες τις μορφές του αντιμετωπίζει μόνιμο κίνδυνο απαξίωσης κι έτσι αναπτύσσει συγκεκριμένες στρατηγικές ώστε να τον περιορίσει Στην οικονομία εκείνης της περιόδου ξεχώριζαν τέσσερα πεδία επένδυσης του κεφαλαίου: η παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων, οι εισαγωγές καταναλωτικών αγαθών, το χονδρεμπόριο των εγχώριων αγαθών και ο χρυσός. Ο χρυσός είχε ιδιαίτερο ρόλο, καθώς συγκέντρωνε όλες τις τυπικές λειτουργίες του χρήματος και παρέμενε η ασφαλής μορφή αποθησαυρισμού. Όλες οι μορφές κεφαλαίου, συμπληρώνοντας τον κύκλο της παραγωγικής ή εμπορικής δραστηριότητάς τους, επεδίωκαν να πάρουν τη μορφή του χρηματικού κεφαλαίου, δηλαδή να μετατρέψουν τα κέρδη σε χρυσό. Το εμπορικό κεφάλαιο είχε μικρούς χρόνους περιστροφής, που συνή-

222. Οι προσπάθειες να απαγορευτούν οι συναλλαγές σε χρυσό ξεκίνησαν με τον Βαρβαρέσο το καλοκαίρι του '45 και επαναλήφθηκαν κατά διαστήματα μέχρι το τέλος της δεκαετίας. 115

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ θως δεν ξεπερνούσαν τους λίγους μήνες, και παρέμενε ιδιαίτερα κινητικό. Ανάλογα με την οικονομική συγκυρία, μπορούσε να αποθεματοποιεί προϊόντα, να αξιοποιεί δυνατότητες στην αγορά ή απλώς να μετατρέπεται σε χρηματικό κεφάλαιο αναμένοντας νέες ευκαιρίες Το βιομηχανικό κεφάλαιο προσαρμόστηκε ανάλογα· είχε κάθε κίνητρο να αξιοποιήσει το υπάρχον παραγωγικό δυναμικό, να μεγιστοποιήσει τις πωλήσεις, να περιορίσει τον χρόνο περιστροφής και να μετατρέψει τα κέρδη σε χρυσό· αντίθετα είχε σοβαρά αντικίνητρα να προβεί σε επενδύσεις παγίου κεφαλαίου ακινητοποιώντας έτσι το κεφάλαιο σε μια συγκεκριμένη χρήση για μεγάλο χρονικό διάστημα Στις συνθήκες αυτές η κερδοφορία του βιομηχανικού κεφαλαίου ευνοείται, αφού σταθεροποιούνται οι τιμές των εισροών (μισθοί, πρώτες ύλες κλπ.) και διαμορφώνονται ελεύθερα οι τιμές των εμπορευμάτων. Το πρώτο επιτρέπει τη συνεχή μείωση του κόστους παραγωγής· το δεύτερο επιτρέπει στο εμπόρευμα να γίνεται αντικείμενο κερδοσκοπικής δραστηριότητας. Με εξαίρεση την περίοδο του Βαρβαρέσου, η βιομηχανία λειτούργησε υπό συνθήκες ρύθμισης των τιμών των εισροών (τιμές προμηθειών UNRRA, τιμές βασικών αγροτικών προϊόντων, μισθοί) και συνθήκες ελεύθερης διαμόρφωσης των τιμών. Όπως επισημάνθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η φιλελευθεροποίηση της οικονομίας το '46 συνοδεύτηκε, στη νομισματική σφαίρα, από τη θεσμοθέτηση του συγκεντρωτικού ελέγχου. Με την ίδρυση της Νομισματικής Επιτροπής και την επέκταση των αρμοδιοτήτων της τέθηκαν υπό τον έλεγχο της η χρηματοδότηση της γεωργίας και της βιομηχανίας και η δημοσιονομική πολιτική του κράτους. Προς το τέλος του '46 προστέθηκαν προσωρινά και οι εισαγωγές.2" Η Τράπεζα της Ελλάδος ανέπτυξε όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων των εμπορικών τραπεζών.224 Καθώς οι ιδιωτικές καταθέσεις ήταν ανύπαρκτες, η έκδοση χρήματος αποτελούσε σχεδόν την αποκλειστική πηγή τραπεζικών πόρων. Έτσι η Τράπεζα της Ελλάδος έφερε το κόστος λειτουργίας όλων των τραπεζών (μισθοί, κ.λπ.), και ταυτόχρονα δάνειζε τις εμπορικές τράπεζες με τα απαραίτητα κεφάλαια, εφόσον οι τελευταίες αναλάμβαναν μια συγκεκριμένη πιστωτική δραστηριότητα Στην περίπτωση της χρηματοδότησης της βιομηχανίας, το σύστημα που εγκαινιάστηκε τον Φεβρουάριο του '45 παρέμεινε ενεργό, με ελάχιστες τροποποιήσεις, μέχρι τις αρχές του '47. Το '45 συστάθηκε στην Τράπεζα της Ελλάδος η Επιτροπή Βιομηχανικών Πιστώσεων, η οποία εξέταζε όλες τις

223. Patterson, OJT., σελ 590 και British Economic Mission, Final Report, άπ., σελ 4. 224. Patterson, OJL, σελ 131. 116

Η απραξία των τραπεζών αιτήσεις που έκαναν οι βιομηχανικές επιχειρήσεις είτε απευθείας στην Τράπεζα της Ελλάδος είτε με τη διαμεσολάβηση των εμπορικών τραπεζών.223 Οι βιομηχανικές πιστώσεις ήταν μόνο βραχυπρόθεσμες -συνήθως από έναν μέχρι τρεις μήνες- και αφορούσαν την κάλυψη λειτουργικών δαπανών, την προμήθεια πρώτων υλών και εξοπλισμού.226 Τα επιτόκια ήταν χαμηλά, αν και οι εμπορικές τράπεζες παραβίαζαν με κάθε τρόπο τις ρυθμίσεις προκειμένου να αυξάνουν την απόδοση των περιορισμένων πιστώσεων που διαχειρίζονταν.227

Πρώτη προσπάθεια αναβίωσης των τραπεζών Στα μέσα του '46 έγινε η πρώτη απόπειρα να αναβιώσουν οι εμπορικές τράπεζες. Καταρτίστηκε ένα πρόγραμμα «Χρηματοδότησης του Εμπορίου και της Βιομηχανίας»,22" το οποίο κατένειμε συγκεκριμένους πόρους στις εμπορικές τράπεζες, με βάση την προπολεμική κατανομή του κύκλου εργασιών τους.22* Για να αποφευχθεί ο κίνδυνος της αποθεματοποίησης των εμπορευμάτων, τέθηκαν πολύ βραχυπρόθεσμοι περιορισμοί στη διάρκεια των δανείων.230 Η τήρηση των παραπάνω κανόνων από τις εμπορικές τράπεζες παρέμενε φυσικά στην αρμοδιότητα και τον άμεσο έλεγχο της Τραπέζης της Ελλάδος. Οι ιδέες για μακροπρόθεσμο δανεισμό με ρήτρα συναλάγματος απορρίφθηκαν.231 Στο διάστημα αυτό οι εμπορικές τράπεζες ζητούσαν επίμονα από την

225. Patterson, OJI., σελ. 124. 226. Patterson, άπ, σελ. 125. 227. Η Τράπεζα της Ελλάδος δάνειζε τις εμπορικές τράπεζες με 3,5%. Αυτές, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία θα δάνειζαν με 9%, αλλά στην πραγματικότητα, με διάφορες τεχνικές που εφάρμοζαν, ανέβαζαν τα επιτόκια στο 20%. Στην περίπτωση των δανείων που δεν υπόκειντο σε δεσμεύσεις ήταν ακόμα υψηλότερα Στην ελεύθερη αγορά τα επιτόκια ήταν 40%. βλ. Patterson, όπ^ σελ. 448 και Χαλκιόπουλος Γ., Ο τόκος εις την εξωτραπεζικήν χρηματαγοράν, Αθήναι: Παπαζήσης, 1950. 228. Patterson, OJI., σελ 436 και British Economic Mission, Interim Report, 0JIN σελ. 95. 229. Επρόκειτο για 100 περίπου δισεκατομμύρια δραχμές κατανεμημένα κατά κλάδο (65 στη βιομηχανία, 10 στο εισαγωγικό εμπόριο, 20 στις εξαγωγές, 9 στο εσωτερικό εμπόριο) βλ Patterson, ά_π, σελ 455 και British Economic Mission, Interim Report, όπ., σελ. 96. 230. Τα δανεια είχαν διάρκεια από έναν ως τρεις μήνες (1 μήνα για τις εισαγωγές και το εμπόριο, 3 μήνες για τη βιομηχανία, 2 μήνες για τις εξαγωγές) βλ. Patterson, OJI., σελ. 451. 231. Patterson, OJI., σελ 445. 117

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Τράπεζα της Ελλάδος να τους διαθέσει ένα ποσόν, το οποίο θα μπορούσαν στη συνέχεια να δανείσουν χωρίς άλλες δεσμεύσεις. Με τη δημοσιοποίηση του Προγράμματος στα μέσα του '46, η Εθνική Τράπεζα, με έκθεσή της, έκανε σαφείς τις διαφωνίες των εμπορικών τραπεζών."2 Ζήτησε την πλήρη φιλελευθεροποίηση του τραπεζικού συστήματος: να αποδεσμευτούν οι εμπορικές τράπεζες από πιστωτικούς περιορισμούς, να απελευθερωθούν τα επιτόκια, να περιοριστεί η Τράπεζα της Ελλάδος στο ρόλο της Κεντρικής Τράπεζας, να αναλάβουν πλήρως οι εμπορικές τράπεζες τις πιστωτικές δραστηριότητες προς τον ιδιωτικό τομέα Οι διαμαρτυρίες των τραπεζών ήταν από μια άποψη δικαιολογημένες. Η άνθηση της οικονομίας στη διάρκεια του '46 και η εμφανής κερδοφορία του εμπορικού και βιομηχανικού κεφαλαίου έγινε με τον πλήρη αποκλεισμό του τραπεζικού κεφαλαίου. Οι αυξημένες ανάγκες χρηματοδότησης των οικονομικών δραστηριοτήτων καλύφθηκαν από εξωτραπεζικά συστήματα χρηματοδότησης. Η αποταμίευση ήταν σε ιδιωτικά χέρια και είχε τη μορφή του χρυσού. Συνεπώς, το τραπεζικό σύστημα δεν ασκούσε καμιά μορφή διαμεσολάβησης. Εφόσον κανείς δεν κατέθετε τις χρυσές λίρες στην τράπεζα για αποταμιευτικούς σκοπούς, το δίκτυο των τραπεζών είχε υποκατασταθεί πλήρως από τους ιδιώτες. Οι τράπεζες ήταν πλήρως αποκλεισμένες από την εθνική αποταμίευση. Η ποσότητα του αποταμιευμένου ποσού σε χρυσές λίρες ήταν εντυπωσιακή. Εάν στο τέλος της Κατοχής κυκλοφορούσαν περίπου 3 εκατομμύρια λίρες, στα τέλη του '46 κυκλοφορούσαν 6-7 εκατομμύρια Η αξία τους στην Ελλάδα ήταν υπερτιμημένη2" και πρόχειροι υπολογισμοί ανεβάζουν την αξία τους σε 120-150 εκατομμύρια δολάρια Αυτή την αποταμίευση οι τράπεζες δεν μπορούσαν όχι μόνο να την προσελκύσουν, αλλά ούτε καν να την ανταγωνιστούν. Με τόση αποταμίευση σε ιδιωτικά χέρια, οι πιστωτικές δραστηριότητες μπορούσαν πλήρως να αυτοοργανωθούν. Εξάλλου, οι εξωτραπεζικές μορφές χρηματοδότησης αποτελούσαν τον κανόνα και στην προπολεμική περίοδο. Τότε, «παρόϊλληλα με τις τράπεζες, λειτουργούσε ένα πλήρες δίκτυο ιδιωτών δανειστών αρκετά αποτελεσματικό και συναγωνιστικό προς τον τραπεζικό τομέα».214 Επιπρόσθετα «οι χορηγήσεις της περιόδου '20-'40 ήταν 232. Patterson, OJI. σελ 457-461. 233. Η τιμή της χρυσής λίρας στην Ελλάδα ήταν 18-19 δολάρια, ενώ η διεθνής ήταν 8-9 δολάρια και στην κοντινή Αλεξάνδρεια ήταν 16 δολάρια Οι διαφορές αυτές τροφοδοτούσαν την παράνομη εισαγωγή χρυσών λιρών στην Ελλάδα βλ Coombs, Economic and Financial Developments, October - December 1946, OJI., σελ 29. 234. Δρίτσα Μ., Βιομηχανία χαι Τράπεζες στην Ελλάδα τον Μεσοπολέμου, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1990, σελ. 370. 118

Η απραξία των τραπεζών κυρίως βραχυπρόθεσμες» και παρότι από τα τέλη της δεκαετίας του '20 θεσμοθετήθηκε το καθεστώς των μακροπρόθεσμων δανείων ενεργοποιήθηκε μόνο στην περίπτωση ορισμένων κλάδων (χημικές, τσιμέντα) και σε περιορισμένο αριθμό μεγάλων επιχειρήσεων.1" Συνεπώς οι τεχνικές, οι φορείς και οι διασυνδέσεις του εξωτραπεζικού συστήματος πίστης προϋπήρχαν. Στην Κατοχή αξιοποίησαν όποιες δυνατότητες εμφανίστηκαν. Στη μεταπολεμική περίοδο ανέλαβαν πλήρως τη χρηματοδότηση των εμπορικών και βιομηχανικών δραστηριοτήτων. Με την πολιτική του χρυσού απέκτησαν απόλυτο πλεονέκτημα έναντι των τραπεζών. Το μοναδικό πεδίο που απέμενε στις εμπορικές τράπεζες ήταν η διαχείριση των πιστώσεων, αλλά αυτό προσέκρουε σε άλλες μέριμνες. Καταρχήν, όπως φαίνεται από την κλαδική κατανομή των δανείων της Τραπέζης της Ελλάδος (πίνακας Α10), ο αγροτικός τομέας απορρόφησε το 85% των δανείων. Τα δάνεια προς τη βιομηχανία ήταν μικρότερης αξίας από την πληρωμή των μισθών στους υπαλλήλους των τραπεζών. Το ίδιο φυσικά ίσχυε και για το εμπόριο. Οι εμπορικές τράπεζες επιζητούσαν, μέσω του αιτήματος της φιλελευθεροποίησης, να τους επιτραπεί αυτό ακριβώς: να παράγουν ιδιωτικό χρήμα, να μπορούν να ανταγωνίζονται τα εξωτραπεζικά δίκτυα και να συμμετέχουν ως χρηματικό κεφάλαιο στην κερδοφορία των εμπορικών και βιομηχανικών δραστηριοτήτων. Μόνο που κάτι τέτοιο θα έθετε σε κίνδυνο την ίδια την αξία του δημόσιου χρήματος. Η Κεντρική Τράπεζα συγκέντρωσε το σύνολο των δραστηριοτήτων του τραπεζικού συστήματος προκειμένου να προστατέψει την αξιοπιστία του δημόσιου χρήματος. Για όσο διάστημα παρατεινόταν η νομισματική αστάθεια, η Κεντρική Τράπεζα δεν μπορούσε παρά να επεκτείνει τον έλεγχο της στις πηγές δημιουργίας χρήματος. Εν προκειμένω στις δύο βασικότερες: τον προϋπολογισμό και την αγροτική πίστη. Σε καμία περίπτωση δεν θα επέτρεπε να δημιουργηθεί τρίτη, είτε από το εμπόριο είτε από τη βιομηχανία Έτσι η συνήθης διάκριση ανάμεσα σε δημόσια και ιδιωτική πίστη προσέλαβε ακραία μορφή: η δημόσια πίστη πέρασε στη μονοπωλιακή λειτουργία της Κεντρικής Τράπεζας ενώ η ιδιωτική στα εξωτραπεζικά δίκτυα Οι ενδιάμεσοι θεσμοί και λειτουργίες του πιστωτικού συστήματος έμειναν αδρανείς. Οι αντιδράσεις των εμπορικών τραπεζών τον Αύγουστο του '46 δεν βρήκαν, όπως αναμενόταν, καμία απήχηση στους βιομηχανικούς και εμπορικούς κύκλους. Μολονότι υπήρξαν αντιδράσεις από τους τελευταίους για το μέγεθος των πιστωτικών πόρων που ανακοίνωσε η Νομισματική Επιτροπή και για το ύψος των επιτοκίων, εντούτοις δεν έγινε καμιά μνεία για τα αι235. Δρίτσα, OJI., σελ 403-405. 119

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τήματα των εμπορικών τραπεζών. Αντιθέτως αρκετά δημοσιεύματα σε ημιεπίσημα περιοδικά των επαγγελματικών ενώσεων διατύπωσαν άκρως επικριτικά σχόλια για τις εμπορικές τράπεζες. Οι τράπεζες θα έπρεπε να μειώσουν τις δαπάνες τους και να απολύσουν προσωπικό* να αναζητήσουν μόνες τους πόρους, εάν και εφόσον ήθελαν να συμβάλουν στην ανασυγκρότηση· σε αντίθετη περίπτωση, αν κρινόταν αναγκαίο, θα μπορούσαν ακόμα και να κλείσουν.234 Οι τόσο επικριτικοί προς τις τράπεζες τόνοι προέρχονταν από ενώσεις εμπόρων και βιομηχάνων, που απολάμβαναν το ρόλο τους ως τραπεζίτες. Από την άλλη πλευρά η ζήτηση για τραπεζικά δάνεια ήταν εξαιρετικά υψηλή. Με την ενεργοποίηση του προγράμματος, η ζήτηση δανείων από τις εμπορικές τράπεζες, για λογαριασμό βιομηχανικών επιχειρήσεων, αυξήθηκε κατακόρυφα237 Η πρόσβαση σε τραπεζικούς πόρους με επιτόκια που κινούνταν σε επίπεδα εμφανώς χαμηλότερα από αυτά της εξωτραπεζικής αγοράς ήταν επιθυμητή από κάθε είδους επιχείρηση. Έτσι, όταν η Τράπεζα της Ελλάδος αρνούνταν να προσφέρει πιστώσεις στις τράπεζες, τη βιομηχανία και το εμπόριο, σ' αυτά τα επιχειρήματα στήριξε την άρνηση της. Στις δεδομένες συνθήκες ήταν αδύνατο να διασφαλιστεί η χρήση των πιστώσεων για παραγωγικούς σκοπούς ή για την άμεση προσφορά αγαθών από τα εμπορικά δίκτυα Συνεπώς, δεν μπορούσε να αποτραπεί ο κίνδυνος της μετατροπής των πόρων αυτών σε πληθωριστικό και κερδοσκοπικό χρήμα Έτσι οι περιορισμένες βιομηχανικές πιστώσεις που ενέκρινε η Επιτροπή των Βιομηχανικών Πιστώσεων στη διάρκεια του '45 και του '46 αφορούσαν εξαιρετικές μόνο περιπτώσεις: βιομηχανίες καπνού όπου, εξαιτίας της σημασίας που είχαν στα φορολογικά έσοδα του κράτους, ο έλεγχος ήταν δόκιμη πρακτική· ορισμένες βιομηχανίες τροφίμων που προμήθευαν προϊόντα στο δελτίο διανομής· χημικές βιομηχανίες και βιομηχανίες τσιμέντου που είχαν υποστεί καταστροφές, απασχολούσαν πολύ προσωπικό και αδυνατούσαν να καλύψουν τα λειτουργικά τους έξοδα· παραγωγή ενέργειας που ήταν ζήτημα άμεσης προτεραιότητας.

236. Patterson, ό.π., σελ 458. 237. Patterson, ό.π., σελ 460. 120

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Ο περιορισμένος ρόλος της βρετανικής αποστολής «Η αποτελεσματική μεταρρύθμιση θα είναι μία μακρά και επίμονη διαδικασία και μπορεί να είναι επιτυχημένη μόνο εάν προσαρμοστεί στις συνθήκες που επικρατούν στην Ελλάδα Η παρέμβαση σε μεγάλη κλίμακα με τα παγιωμένα συμφέροντα στην Ελλάδα εμπεριέχει τόσους πολιτικούς κινδύνους που μόνο μια κυβέρνηση, με θέληση και ικανότητα να αντιμετωπίσει ακραίες πολιτικές αντιδράσεις, θα μπορούσε να αποπειραθεί τον δραστικό περιορισμό τους. Οι μορφές των παγιωμένων συμφερόντων είναι αναρίθμητες, καινούριες δημιουργούνται συνεχώς και οι παλαιές επιβιώνουν. Η διαδικασία αυτή μάλιστα επιταχύνθηκε στη διάρκεια του πολέμου ως μέσο για να απαλυνθούν οι επιπτώσεις της Κατοχής».33*

Το '46 ήταν ίσως η πιο σημαντική χρονιά για την ελληνική οικονομία κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Καμία άλλη χρονιά η Ελλάδα δεν έγινε αποδέκτης τόσων πολλών χρημάτων. Ας ανακεφαλαιώσουμε αυτή τη ροή των πόρων σε εκατομμύρια δολάρια: 210 από την UNRRA, 90 από τα συναλλαγματικά αποθέματα της χώρας, 40 από τη Βρετανία, 70 σε πιστώσεις από τις ΗΠΑ, 25 από την Export-Import Bank, και 85 από τη Βρετανία για στρατιωτικές δαπάνες. Σύνολο 520 εκατομμύρια δολάρια Ο απολογισμός από την τεράστια αυτή ροή πόρων ήταν απογοητευτικός. Σε 11 μήνες δεν είχε απομείνει απολύτως τίποτα Στα έργα ανασυγκρότησης δεν είχε δαπανηθεί ουσιαστικά ούτε ένα δολάριο και η ανάκαμψη της εγχώριας παραγωγής, αν και εντυπωσιακή, δεν διοχέτευε ούτε ένα κιλό εγχώριων τροφίμων στο σύστημα διανομής με δελτίο. Ο πληθωρισμός μπορεί να εκμηδενίστηκε, αλλά ο προϋπολογισμός ήταν ισοδύναμα εύθραυστος ό-

238. British Economic Mission, Interim Report, ό,π., σελ 5. 121

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ πως ένα χρόνο πριν. Την ίδια στιγμή η εθνική αποταμίευση είχε εκτοξευθεί στα ύψη με τις χρυσές λίρες να φτάνουν τα 6-7 εκατομμύρια, δηλαδή περίπου 120-140 εκατομμύρια δολάρια Η Ελλάδα μπορεί να ήταν φτωχότερη παρά ποτέ, αλλά για μια μερίδα του πληθυσμού της ήταν μια εξαιρετικά αποδοτική χρονιά. Η αμερικανική βοήθεια, όπως θα φανεί παρακάτω, δεν ήταν ποτέ τόσο γενναιόδωρη. Η πολιτική του «εύκολου δρόμου» του '46 δεν επαναλήφθηκε έκτοτε. Το '46 μπορεί να δικαίωσε όσες ελληνικές απόψεις ήθελαν τη μαζική προσφορά ξένης βοήθειας να αποτελεί επαρκή στρατηγική για να αντιμετωπιστεί η οικονομική αστάθεια, αλλά ταυτόχρονα δικαίωσε και όσους κατέκριναν αυτή τη στρατηγική, επισημαίνοντας ότι χωρίς ουσιαστική οικονομική πολιτική η παροχή της ξένης βοήθειας αναπαρήγαγε απλώς τον κύκλο εξάρτησης. Η Βρετανία είχε περιορισμένους οικονομικούς στόχους στην Ελλάδα Για την ακρίβεια είχε μόνο έναν: τη σταθεροποίηση της οικονομίας. Μετά την αποτυχία του προγράμματος του Βαρβαρέσου, η Βρετανία επέλεξε την πολιτική του «εύκολου δρόμου», που αποτελούσε την πάγια στρατηγική από ελληνικής πλευράς και η οποία προσέφερε άμεσα οικονομικά αποτελέσματα Αυτή μπορούσε να υπηρετήσει τις πολιτικές προτεραιότητες των Βρετανών το '46: τη διενέργεια των εκλογών και την αποκατάσταση της μοναρχίας. Η Βρετανία, ενδίδοντας στις ιδέες του «εύκολου δρόμου», ταυτόχρονα θεώρησε πως θα μπορούσε να εισαγάγει πιο θεσμοθετημένες μορφές άμεσου ελέγχου της οικονομίας μέσω της Νομισματικής Επιτροπής και της ΒΕΜ. Ο πιο σημαντικός θεσμός που εισήγαγε η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία ήταν η Νομισματική Επιτροπή. Σε κάθε περίπτωση η Νομισματική Επιτροπή λειτουργούσε μέσα σε θεσμικό κενό. Η συγκρότησή της με την παρουσία δύο ξένων μελών με δικαίωμα βέτο και οι αρμοδιότητές της δεν μπορούσαν να έχουν τυπική νομική υπόσταση συμβατή με οποιοδήποτε συνταγματικό ή νομοθετικό πλαίσιο ανεξάρτητης χώρας.219 Ο έλεγχος στις πηγές δημιουργίας νέου χρήματος, στις συνθήκες αυτές, έδινε απεριόριστες εξουσίες στη Νομισματική Επιτροπή ώστε να ασκεί έμμεσο ή άμεσο έλεγχο στη νομισματική και δημοσιονομική πολιτική της χώρας. Η Νομισματική Επιτροπή ήλεγχε άμεσα τη νομισματική πολιτική: την προσφορά πιστώσεων στην οικονομία, την προσφορά συναλλάγματος για εισαγωγές, την πολιτική του χρυσού και, φυσικά, το αδρανές τραπεζικό σύστημα 239. Φατούρος Α., «Πώς κατασκευάζεται ένα επίσημο πλαίσιο διείσδυσης: Οι Ηνωμένες Πολιτείες στην Ελλάδα: 1947-1948» στο Ιατρίδης, ό.π., και Alivizatos Ν., «The executive in the Post-Liberation Period, 1944-1959», στο Iatrides J. and L. Wrigley (eds), Greece at the Crossroads, OJI. 122

Ο περιορισμένος ρόλος της βρετανικής αποστολής Άμεοα ήλεγχε όμως και τη δημοσιονομική πολιτική. Όπως χαρακτηριστικά έγραφε η έκθεση της ΒΕΜ: «Τον Μάρτιο του 1946, είχε προταθεί ότι όλες οι νέες δαπάνες, ανεξάρτητα εάν υπήρχε πρόβλεψη γι αυτές στον προϋπολογισμό, θα έπρεπε να αναφέρονται στον Βρετανό σύμβουλο πριν εγκριθούν από τον υπουργό Οικονομικών και ότι όσες προτάσεις εγκρίνονταν από αυτόν θα έπρεπε να υποβληθούν για έγκριση στη Νομισματική Επιτροπή. Από τον Ιούνιο του 1946 αυτή η πρόταση είχε γενικώς εφαρμοστεί και εκατοντάδες προτάσεις για δαπάνες, οι οποίες θα μπορούσαν αλλιώς να είχαν περάσει, απορρίφθηκαν».™ Όχι πως το σύστημα αυτό έφερε κάποια αποτελέσματα Η κατάσταση του προϋπολογισμού παρέμεινε χαοτική. Η ΒΕΜ εντόπισε τους τομείς που απαιτούσαν άμεσες αλλαγές, προκειμένου ο έλεγχος στη δημιουργία δαπανών να γίνει πιο διαφανής, συγκεντρωτικός και αποτελεσματικός. Εντούτοις η αποτυχία της ΒΕΜ να βελτιώσει ουσιαστικά τις διαδικασίες κατάρτισης και υλοποίησης του προϋπολογισμού, φάνηκε στις προτάσεις της με αποδέκτη πλέον την αποστολή Porter. Η ΒΕΜ μάλλον σε στιγμή απόγνωσης πρότεινε να γίνει συνταγματική αλλαγή, η οποία θα απαγόρευε στα μέλη του κοινοβουλίου «να προκαλούν οικονομικά μέτρα ή να επιβάλλουν τροπολογίες σε κυβερνητικά νομοσχέδια χωρίς τψ προηγούμενη συναίνεση του υπουργού Οικονομικών και (προσωρινά) της Νομισματικής Επιτροπής»?^ Η Νομισματική Επιτροπή είχε μετατραπεί σε σκιώδη κυβέρνηση. Η τελική έκθεση της ΒΕΜ σημείωνε στο θέμα αυτό: «Στη διάρκεια των τελευταίων μηνών επιπρόσθετα βάρη έχουν προστεθεί α αυτήν την Επιτροπή, σε σημείο που έχει αναλάβει ή μοιράζεται τψ ευθύνη για κάθε σχεδόν κυβερνητική απόφαση στον νομισματικό ή οικονομικό τομέα, ακόμα και για λεπτομέρειες- και η τρέχουσα διεύρυνση των εξουσιών τείνει να σχηματίσει μία σκιώδη κυβέρνηση, πίσω από την οποία η πραγματική κυβέρνηση μπορεί πολύ εύκολα να κρυφτεί όταν απειλείται με φασαρία, αν και τελευταία υπάρχει η τάση να παρακάμπτεται ή να απειλείται ότι θα παρακαμθεί η Νομισματική Επιτροπή ή, ακόμα, να λαμβάνονται μέτρα χωρίς να έχουν προηγηθεί διαβουλεύσεις».242 Στα τέλη του '46 μπορεί η σκιώδης κυβέρνηση να είχε χάσει μέρος της διαπραγματευτικής της δύναμης, αλλά το θέμα της πραγματικής εξουσίας βρισκόταν χωρίς επιφυλάξεις στα χέρια του ξένου παράγοντα Αυτό είχε ξεκινήσει από λιγότερο ουσιαστικές, θεσμικά, ρυθμίσεις ήδη από τις πρώτες ημέρες της απελευθέρωσης, με την Επιτροπή Προμηθειών και τα πρώτα μέτρα σταθεροποίησης. Το «πείραμα» Βαρβαρέσου επανέφερε την οικο240. British Economic Mission, Final Report, 0Jin σελ 12. 241. British Economic Mission, Final Report, OJI^ σελ 13. 242. British Economic Mission, Final Report, άπ, σελ 4. 123

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ νομική εξουσία στους ελληνικούς θεσμούς, αλλά η ιδέα του εγχειρήματος ήταν βρετανικής έμπνευσης. Η εξουσία του ξένου παράγοντα θεσμοθετήθηκε πλέον με την Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία Από το '44 και για όλη την περίοδο που εξετάζει αυτή η μελέτη, όπως θα δούμε, η εξουσία του ξένου παράγοντα είναι αδιαφιλονίκητη. Εξάλλου η έκθεση της ΒΕΜ σχολίαζε με παράπονο ή με ειρωνεία, την απόπειρα του πρωθυπουργού Τσαλδάρη να υπενθυμίσει το αυτονόητο: ότι η οικονομική πολιτική είναι αρμοδιότητα της ελληνικής κυβέρνησης «Ούτε μπορεί η Νομισματική Επιτροπή να συνεχίσει να ασκεί τις σημερινές κρυφές εξουσίες της εάν, παραπέμποντας στην επιστολή της 15ης Ιουνίου του κυρίου Τσαλδάρη στον Αμερικανό πρέσβη, "η ελληνική κυβέρνηση είναι περισσότερο παρά ποτέ πεπεισμένη ότι η κύρια ευθύνη για την οικονομική πορεία της χώρας ανήκει στην ίδια"».2*3 Η αποστολή Porter «ραινόταν αποφασισμένη να διατηρήσει τη Νομισματική Επιτροπή και κυρίως να νομιμοποιήσει τις διευρυμένες εξουσίες της. Η βρετανική έκθεση σημείωνε για τους κινδύνους από μια τέτοια νομιμοποίηση: «Αυτή η πρόταση εγείρει το ερώτημα σε ποιο βαθμό μπορεί ένα τέτοιο σώμα, χωρίς να προκαλέσει προστριβές, να διατηρήσει την ανεξάρτητη υπόσταση του σε σχέση με την ελληνική κυβέρνηση και την αμερικανική αποστολή, και μήπως η συγκέντρωση της ευθύνης στα χέρια του προχωρήσει πάρα πολύ».2*4 Η ΒΕΜ φαίνεται να ήταν πάντα σκεπτική ως προς τη νομιμοποίηση του ξένου ελέγχου στην οικονομία, σε αντίθεση με τους Αμερικανούς οι οποίοι, όπως θα διαπιστώσουμε, δεν είχαν κανένα ενδοιασμό. Η ΕλληνοΒρετανική Συμφωνία είχε ήδη προκαλέσει έντονες κριτικές για παρεμβατισμό στις ελληνικές υποθέσεις και για παραβίαση της ανεξαρτησίας της χώρας.24' Εντούτοις, ο έλεγχος της όσο απόλυτος φάνταζε τόσο αδύναμος ήταν στην πραγματικότητα Για την ακρίβεια, με εξαίρεση τη Νομισματική Επιτροπή, η παρουσία της ΒΕΜ στην Ελλάδα δεν είχε καμιά ουσιαστική επίδραση στις οικονομικές εξελίξεις.244 Η βρετανική επιρροή στην καθημερινή λειτουργία των οικονομικών υ-

243. British Economic Mission, Final Report, ό.π., σελ 4. 244. British Economic Mission, Final Report, όπ., σελ 4. 245. Η κριτική για το καθεστώς της εξάρτησης που προκάλεσε η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία έφθανε από πολλές πλευρές, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Αμερικανός πρέσβης. Βλ Κόντης Β., Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα, 1945-1949, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1986, σελ 83. Θεωρήθηκε από πολλούς μελετητές, δικαίως, ότι παραβίαζε κάθε έννοια εθνικής ανεξαρτησίας. 246. Όπως σωστά επισημαίνει ο Λυκογιάννης, η άσκηση αυτού του ελέγχου μάλλον δεν προκύπτει από τις πραγματικές εξελίξεις, βλ Lykogiannis, OJI., σελ 198. 124

Ο περιορισμένος ρόλος της βρετανικής αποστολής πουργείων ήταν μάλλον περιορισμένη. Ενώ αρχικά η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία προέβλεπε την εγκατάσταση Βρετανών συμβουλών σε όλα τα οικονομικά υπουργεία, τελικά τοποθετήθηκαν μόλις δύο σύμβουλοι στο υπουργείο Οικονομικών, ένας υπεύθυνος για τα έσοδα και ένας υπεύθυνος για τις δαπάνες.247 «Οι προτάσεις της βρετανικής αποστολής για την τοποθέτηση συμβούλων σε άλλα ελληνικά υπουργεία δεν είχαν ενθαρρυνθεί (...) Είναι σημαντικό λοιπόν που η έκθεση Porter εισηγείται να τοποθετήσει η ελληνική κυβέρνηση έναν αριθμό ξένων ειδικών σε καίριες διοικητικές θέσεις, κι όχι απλώς ως συμβούλους». Όπως και στην περίπτωση της Νομισματικής Επιτροπής, η αμερικανική πλευρά (ραινόταν διατιθειμένη να ενισχύσει την παρουσία της στην καθημερινή λειτουργία της δημόσιας διοίκησης. Με εξαίρεση τον έλεγχο που άσκησε η βρετανική πλευρά στα νομισματικά θέματα και δευτερευόντως στα δημοσιονομικά, σε όλους τους άλλους τομεία η ΒΕΜ απέτυχε. Κατ' αρχήν στο θέμα της ανασυγκρότησης δεν έγινε απολύτως τίποτα, εξαιτίας της έλλειψης εξωτερικών πόρων. Η ΒΕΜ ασχολήθηκε με ένα εύρος θεμάτων, μένοντας σε όλα μετέωρη. Στη δημόσια διοίκηση πρότεινε να ιδρυθούν Επιτροπές για τις προσλήψεις, τις αμοιβές και τις μορφές οργάνωσης των δημόσιων υπηρεσιών. Στους δήμους και τις κοινότητες πρότεινε να μελετηθεί σύστημα οργάνωσης και χρηματοδότησης τους. Στη βιομηχανία ανέλαβε τις πρωτοβουλίες που περιγράψαμε αναφορικά με τους συναινετικούς θεσμούς ελέγχου. Στα ορυχεία μία ακόμα Επιτροπή εξέταζε τις προοπτικές επανενεργοποίησης του ενδιαφέροντος ξένων εταιρειών. Στα θέματα προσδιορισμού των μισθών έκανε σκέψεις να αναπτυχθούν κάποια στιγμή, οι συλλογικές διαπραγματεύσεις και κυρίως ασχολήθηκε με την τήρηση της εισοδηματικής πολιτικής. Στο υπουργείο Εργασίας πρότεινε πληθώρα αλλαγών και νέων ρυθμίσεων, ανάμεσά τους και την ενοποίηση των ασφαλιστικών ταμείων. Για τους συνεταιρισμούς ετοιμάστηκε μία έκθεση, στα μέσα του '46, η οποία πρότεινε μέτρα τόσο για τη χρηματοδότησή τους όσο και για να αναλάβουν πιο ενεργό ρόλο στη διακίνηση αγαθών -καταναλωτικών και εξοπλιστικών- προς τους αγρότες. Οι δύο εκθέσεις της ΒΕΜ, η Ενδιάμεση και η Τελική, είναι ένας μακρύς κατάλογος καταγραφής αποτυχημένων προσπαθειών. Ελάχιστες νομοθετικές ρυθμίσεις έγιναν και καμία ουσιαστική αλλαγή δεν πρόλαβε να υλοποιηθεί Η ΒΕΜ αναλώθηκε στη σύσταση επιτροπών για να εξετάσει και να ρυθμίσει επιμέρους τομείς της δημόσιας διοίκησης και της οικονομίας. Η έκθεση της ΒΕΜ ισχυρίζεται ότι οι περισσότερες από τις παρεμβάσεις της αποστολής δεν υλοποιήθηκαν.248 Ίσως αυτό να μην απέχει από την πραγματικότητα 247. British Economic Mission, Final Report, όπη σελ 5. 248. British Economic Mission, Final Report, OJI., σελ 30 και 44. 125

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Το ίδιο το πνεύμα της Ελληνο-Βρετανικής Συμφωνίας περιόριζε τις κρατικές παρεμβάσεις στο ελάχιστο και ενθάρρυνε, με εξαίρεση τον νομισματικά τομέα, τη φιλελευθεροποίηση της οικονομίας. Στη συγκεκριμένη πολιτική συγκυρία, μικρό ήταν το ενδιαφέρον από ελληνικής πλευράς για τις θεσμικές μεταρρυθμίσεις, στις οποίες επικεντρώθηκε η ΒΕΜ. Αυτές εξάλλου δεν θα προσέθεταν νέους πόρους. Ο δεύτερος λόγος ήταν ότι από τα μέσα του '46 είχε γίνει φανερό πως η βρετανική παρουσία στην Ελλάδα θα έκλεινε τον κύκλο της, εφόσον είχε αποσαφηνιστεί η αδυναμία της να συνεχίσει την οικονομική υποστήριξη προς τη χώρα και η Ελλάδα είχε πυκνώσει τις συναντήσεις της με την αμερικανική κυβέρνηση. Η κυριαρχία εξάλλου του Λαϊκού Κόμματος μετά τις εκλογές του '46 είχε δημιουργήσει νέα κατάσταση, ενισχύοντας τη διαπραγματευτική του θέση απέναντι στους Βρετανούς. Όπως σημείωνε λίγα χρόνια αργότερα ο Coombs, στην περίοδο του '46, με εξαίρεση τον νομισματικό τομέα, σε «όλους τους άλλους τομείς του οικονομικού μετώπου, τα οικονομικά συμφέροντα πίσω από το Λαϊκό Κόμμα εξασφάλισαν τον πλήρη έλεγχο της κυβερνητικής πολιτικής».2*9 Οι αποτυχίες της ΒΕΜ οφείλονταν τελικά στη συγκεκριμένη οικονομική συγκυρία. Το φιλελεύθερο πλαίσιο λειτουργίας της οικονομίας και η γενναιόδωρη οικονομική βοήθεια επέτρεπαν τη δημιουργία εξαιρετικής κερδοφορίας στη βιομηχανία και το εμπόριο, χωρίς ταυτόχρονα να δημιουργούν προϋποθέσεις για επενδύσεις. Όπως αναγνώριζε η έκθεση της ΒΕΜ: «Στις δεδομένες συνθήκες, αυτοί που έχουν ρευστό χρήμα δεν πρόκειται να το επενδύσουν σε πάγιες εγκαταστάσεις και αυτοί που έχουν ήδη πάγιες εγκαταστάσεις θα τις εκμεταλλευτούν στο έπακρο για να μπορέσουν να τις μετατρέψουν σε ρευστό χρήμα όσο γίνεται πιο γρήγορα».130 Η κερδοφορία παρέμενε το βασικό κίνητρο της συμπεριφοράς αυτής: «Οι βιομήχανοι αξιοποιούσαν το γεγονός ότι η ζήτηση υπερβαίνει την προσφορά και αύξησαν τόσο τα ποσοστά κέρδους όσο και το απόλυτο μέγεθος τους».2" Η αποστολή δεν κατάφερε να περιορίσει «τα υπερβολικά ποσοστά κέρδους και κατά συνέπεια να επιβάλει τη βελτίωση της παραγωγικότητας».232 Η οικονομική πολιτική του '46 είχε ορατούς πολιτικούς στόχους: τη διενέργεια εκλογών και δημοψηφίσματος. Είχε όμως και πολιτικούς στόχους λιγότερο ορατούς. Ήταν το κρίσιμο θέμα της ηγεμόνευσης της Δεξιάς στις πόλεις και πρωταρχικά στην Αθήνα Όπως χαρακτηριστικά έγραφε η έκ-

249. 250. 251. 252.

ECA/W, Position Paper - Greece,firstdraft, άπ, σελ. 50. British Economic Mission, Final Report, όπ., σελ 34. British Economic Mission, Final Report, OJL, σελ 97. British Economic Mission, Final Report, 0Jin σελ. 33. 126

Ο περιορισμένος ρόλος της βρετανικής αποστολής θεση της ΒΕΜ: «Υπάρχει η τάση στους κυβερνητικούς κύκλους να διασφαλίσουν ότι στην πρωτεύουσα (Αθήνα) θα έπρεπε να δοθεί προτεραιότητα, σε σχέση με όλες τις άλλες περιοχές, στη διανομή των αγαθών του δελτίου και αυτό αποτελεί συχνά αντικείμενο διαμαρτυριών»."J Η εμμονή να υπάρξει μεροληψία στην κατανομή των πόρων της UNRRA υπέρ της Αθήνας δεν ήταν μεμονωμένη ενέργεια Η οικονομική ανάκαμψη των μεγάλων πόλεων ήταν το κρίσιμο θέμα και αυτό έκανε η οικονομική πολιτική του '46. Οι μεγάλες πόλεις είχαν υποφέρει δυσανάλογα στην περίοδο της Κατοχής. Η ανασυγκρότηση της αστικής οικονομίας και των μεσαίων τάξεων είχε απόλυτη προτεραιότητα στη συγκεκριμένη πολιτική συγκυρία Η ανασυγκρότηση των ιδιωτικών δικτύων της αστικής οικονομίας αποτελούσε άμεση προτεραιότητα εν όψει της κλιμάκωσης της εμφύλιας σύγκρουσης. Πριν έρθει αρωγός η αμερικανική βοήθεια, η βρετανική πολιτική είχε διασφαλίσει όχι μόνο την επάνοδο της Δεξιάς και του βασιλιά,254 αλλά και την οικονομική ανάκαμψη των πόλεων. Η Αριστερά λόγω των διώξεων αποκοβόταν από τις πόλεις, όπου βρίσκονταν οι πιο ζωτικές δυνάμεις της.255 Θα έπρεπε να αναζητήσει δυνάμεις αποκλειστικά και μόνο στην ύπαιθρο. Το στρατηγικό αυτό μειονέκτημα της Αριστεράς ήταν καίριο. Ο Εμφύλιος πόλεμος οριοθετούσε μια νέα ιδιόμορφη οικονομική γεωγραφία Η συνέχιση της ροής των πόρων ταυτόχρονα με την εκδίωξη της Αριστεράς θα έδινε το προβάδισμα στη Δεξιά στον απόλυτα ζωτικό χώρο των πόλεων. Ο Εμφύλιος θα διασφάλιζε να συνεχιστεί η ροή των εξωτερικών πόρων, έστω σε πιο περιορισμένη κλίμακα από ό,τι το '46. Η ανάκαμψη των πόλεων θα συνεχιζόταν. Η αστική οικονομία αποκτούσε σε μεγάλο βαθμό αυτονομία από τις στρατιωτικές συγκρούσεις. Ήταν μια οικονομία που εμφανώς στηριζόταν στη ροή εξωτερικών πόρων και εισαγόμενων αγαθών αποκαθιστώντας παράλληλα τη βιομηχανία, που ήταν συγκεντρωμένη κατά κύριο λόγο στην Αθήνα, και τη γεωργία κυρίως των πεδινών περιοχών. Ο Εμφύλιος μπορεί να απαιτούσε δαπάνες, αλλά θα είχε περιορισμένες μόνο επιπτώσεις στην οικονομία Η οικονομία φαινόταν να έχει προστατευθεί από το ενδεχόμενο αυτό.

253. British Economic Mission, Final Report, όπη σελ 28. 254. Σφήκας Θ, Οι Άγγλοι Εργατικοί και ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Ο Ιμπεριαλισμός της «Μη-επέμδασης», Αθήνα: Φιλίστωρ, 1997. 255. Μαργαρίτης Γ., Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, 1946-1949, Αθήνα: Βιβλιόραμα 2001, τόμος 1, σελ. 183. 127

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Γενικοί πίνακες Α μέρους

Πίνακας Α10 Εκκρεμή δάνεια της Τραπέζης της Ελλάδος, ·45-'46 (σε δισεκατομμύρια δραχμές)

Δάνεια προς την Αγροτική Τράπεζα

31-1/-'46

31-3/-'47

18,9

439,5

Απευθείας Δάνεια της Τραπέζης της Ελλάδος α. Βιομηχανικά β. Εμπόρους καπνού γ. Άλλους εμπόρους δ. Αγροτικούς οργανισμούς για συγκέντρωση προϊόντων ε. Άλλα Σύνολο

1,4

8,4 55,3 3,8

0,3

53 12,3 132,8

1,7

Δάνεια στις Εμπορικές Τράπεζες α. Μισθούς υπαλλήλων β. Επαναδανεισμό στη βιομηχανία γ. Επαναδανεισμό στους εμπόρους καπνού δ. Επαναδανεισμό σε άλλους εμπόρους ε. Άλλα Σύνολο Σύνολο

6,9 3

11,4

36,1 17,1 46,9 15,5 5,2 120,8

32

693,1

1,5

Πηγή: Patterson G., The Financial Experience of Greece from Liberation to the Truman Doctrine, unpublished Ph. D Thesis, Harvard University, 1947, σελ. 471. 128

Γενικοί Πίνακες Α Μέρους Πίνακας A l l Δείκτες τιμών (αγαθών της ελεύθερης αγοράς), κόστους διαβίωσης και μισθών, Νοέμβριος '44 - Μάρτιος '47 (Οκτώβριος '39=100) Τιμές Ελεύθερης Αγοράς

Νοέμβριος '44 Δεκέμβριος Ιανουάριος '45 Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ιανουάριος '46 Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ιανουάριος '47 Φεβρουάριος Μάρτιος

492 841 1093 1016 859 856 1532 1594 1334 1457 2268 3353 4762 8823 26.176 22.828 22.738 21.795 21.729 20.118 18.540 18.648 19.232 19.877 19.861 19.698 20.114 20.266 19.470

Κόστος Διαβίωσης (2.550 θερμίδες ημερησίως) -

-

408 444 633 616 559 773 820 1381 2263 5376 8.784 7.998 8.415 8.500 8.731 9.032 10.481 9.685 10.317 10.886 10.123 9.596 9.889 10.108 9.843

Μισθοί

255 239 247 277 327 325 359 575 577 579 581 1034 1652 4039 4.706 5.500 5.505 9.231* 6.851 7.460 7.460 7.707 7.707 10.213* 7.707 15.432* 7.707 9.550 9.550

Δείκτης Πραγματικών μισθών (μισθοί σε σχέση με κόστος διαβίωσης) -

:

-

80,1 73,2 56,7 93,3 103,2 74,9 70,9 74,8 73 75,1 53,6 68,8 65,4 108,6* 178,5 82,6 71,2 79,6 74,7 93,8* 76,1 160,8* 77,2 94,5 97

* Εποχιακές αυξήσεις λόγω δώρων Πάσχα/Χριστουγέννων/εκτάκτων κ.λπ. Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Μηνιαίο Στατιστικό Δελτίο, Ιούνιος 1947. 129

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Πίνακας Α Ι 2 Δραχμές σε κυκλοφορία και τιμή χρυσής λίρας (στην ελεύθερη αγορά), Νοέμβριος "44-Μάρτιος '47

Νοέμβριος '44 Δεκέμβριος Ιανουάριος '45 Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ιανουάριος '46 Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ιανουάριος '47 Φεβρουάριος Μάρτιος

Δραχμές σε κυκλοφορία (σε δισεκατομμύρια δραχμές)

Τιμή χρυσής λίρας (σε δραχμές)

0,152* 1,523 5,06 9,02 12,78 21,09 25,76 28,9 33,7 40 48,1 59 76,4 102,2 132 218,6 278,7 363,5 389,4 412 444,1 495,9 511,7 505,3 468 437,5 499,3 523,5 559,9

2.100 3.040 4.400 5.490 6.000 11.000 19.500 13.000 15.000 21.000 35.000 42.000 70.000 180.000 130.000 135.000 136.000 136.000 130.000 135.600 134.300 135.000 135.300 135.900 136.400 137.000 138.500 140.000 128.000

* Στο τέλος κάθε μήνα εκτός από Νοέμβριο (11) και Δεκέμβριο (1) '44. ** Στο τέλος κάθε μήνα, εκτός από Νοέμβριο (II) και Δεκέμβριο (1) '44, Ιαν. (5) και Φεβ. (10) '45 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Μηνιαίο Στατιστικό Δελτίο, Μάιος 1947. 130

Γενικοί Πίνακες Α Μέρους

Πίνακας Α13 Ισοτιμίες συναλλάγματος στην ελεύθερη αγορά Ιανουάριος '45-Μάρτιος '47 (δραχμές ανά μονάδα ξένου νομίσματος)

Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

'45 Δολάρ.

'45 Στερλ.

'46 Δολάρ.

'46 Στερλ.

'47 Δολάρ.

'47 Στερλ.

165* 189 218 412 780 565** 545 750

672 605 722 1.211 2.282 1.857 2.000 2.471 4.375 5.125 9.000 21.412

5.778# 6.000 6.044 6.770 6.768 6.264 6.180 5.376 6.799 7.234 7.373 7.307

18.571 19.424 19.568 22.756 22.712 21.476 21.629 21.903 22.364

7.914

22.339 23.729 21680

1.305 1.464 2.692 6.923

8.175 7.442

22.479 23.119 23.220

* Οι επίσημες τιμές από τις 11 Νοεμ. '44 ήταν 149 δρχ. το δολάριο και 600 δρχ. η στερλίνα ** Οι επίσημες τιμές αναπροσαρμόστηκαν σε 500 δρχ. το δολάριο και 2.000 δρχ. η στερλίνα # Οι επίσημες τιμές αναπροσαρμόστηκαν σε 5.000 δρχ. το δολάριο και 20.000 δρχ. η στερλίνα Πηγή: UNRRA, Greek Mission, Financial Analysis Section, Statistical Bulletin, July 1945, και στο Statistical Supplement to the Monthly Reports of the Chief of the AMAG Mission, December 1948.

131

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Πίνακας Α Ι 4 Έσοδα και δαπάνες της κυβέρνησης (σύμφωνα με το λογαριασμό του κράτους στην Τράπεζα της Ελλάδος), Νοέμβριος '44-Δεκέμβριος '46 (σε εκατομμύρια δραχμές)

Νοεμ. 11 - Δεκ. 1, '44 Δεκ. 1 - Ιαν.31, '45 Φεβρουάριος '45 Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ιανουάριος '46 Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

Έσοδα

Δαπάνες

Έσοδα/ Δαπάνες (%)

71 56 177 1.572 1.784 2.801 3.259 6.050 5.429 5.793 7.167 10.511 15.254 22.487 41.802 65.864 69.980 94.822 91.842 129.035 117.843 153.781 169.449 155.252 169.167

1.130 2.443 2.743 5.150 4.906 5.417 6.901 8.062 9.448 11.080 14.082 18.941 40.441 49.246 112.467 190.886 147.824 212.994 73.816 135.963 139.175 133.456 136.901 178.668 267.946

6,3 2,3 6,5 30,5 36,4 51,7 47,2 75 57,5 52,3 50,9 55,5 37,7 45,6 37,2 34,5 47,3 44,5 124,4 94,9 84,7 115,2 123,8 86,9 63,1

Πηγή: Coombs C., Economic and Financial Developments in Greece, January - March 1946, UNNRA. Greek Mission, Office of Economic Analysis, June 10 1946, o. 10. 132

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΡΟΥΜΑΝ, ·47-'48

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Η εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ «Μόνο δύο μεγάλες δυνάμεις έχουν μείνει στον κόσμο, είπε ο Acheson: οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση. Έχουμε φθάσει σε μία πρωτοφανή κατάσταση. (...) Από την εποχή της Ρώμης και της Καρχηδονίας, ο κόσμος έχει να γνωρίσει τέτοια πόλωση εξουσίας πάνω ο' αυτή τη γη. (_.) Και είναι φανερό ότι οι Σοβιετικοί είναι επιθετικοί και επεκτατικοί Για τις ΗΠΑ, η λήψη μέτρων προκειμένου να ενισχύσουν τις χώρες που απειλούνται από τη σοβιετική επιθετικότητα ή την κομμουνιστική υπονόμευση, δεν είναι ενέργεια που αποβλέπει στο "να βγάλουμε τα βρετανικά κάστανα από την φωτιά". Αντίθετα πρόκειται για την υπεράσπιση της ίδιας της ασφάλειας των ΗΠΑ- πρόκειται για την υπεράσπιση της ίδιας της ελευθερίας».1

Το Σχέδιο Μάρσαλ Την άνοιξη του '47, η κυβέρνηση των ΗΠΑ προέβη στην εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν. Δεκαπέντε εβδομάδες αργότερα ακολούθησε η εξαγγελία του Σχεδίου Μάρσαλ. Η ανάληψη τόσο σημαντικών πρωτοβουλιών έχει θεωρηθεί από τη σύγχρονη ιστοριογραφία ως καθοριστικό σημείο στη μεταπολεμική εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Με το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ οι ΗΠΑ αναλάμβαναν το ρόλο του παγκόσμιου ηγέτη.2 Εντούτοις οι ερμηνείες για το τι οδήγησε την κυβέρνηση των ΗΠΑ να αναλάβει τόσο σημαντικές πρωτοβουλίες διαφέρουν.

1. Αναφέρεται στο Jones J., The Fifteen Weeks, New York: Harcourt, Brace & World, 1964, πρ. εκδ, 1955, σελ 141. 2. Price Η., The Marshall Plan and Its Meaning, New York: Ithaca, 1955 και Jones, oji. 135

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Οι καθιερωμένες απόψεις αναζήτησαν την απάντηση στο ερώτημα αποτυπώνοντας τις πραγματικές προθέσεις και σκέψεις των προσώπων που πρωταγωνίστησαν στις αποφάσεις αυτές, σχηματίζοντας μια ιστοριογραφική οπτική που ακολούθησε κατά γράμμα την «επίσημη» εκδοχή της εποχής.' Η ιστοριογραφία αυτή αναπαρήγαγε με φοβερή πιστότητα τα δεδομένα που η ίδια η αμερικανική ηγεσία είχε θεωρήσει ως προτάγματα των ενεργημάτων της. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή λοιπόν, το Σχέδιο Μάρσαλ προέκυψε από τη διάχυτη πεποίθηση στους κύκλους της αμερικανικής ηγεσίας ότι η οικονομική μιζέρια και η πολιτική αστάθεια στην Ευρώπη, το χειμώνα του '46-47, εγκυμονούσε τεράστιους κινδύνους για τις μεταπολεμικές ισορροπίες. Η οικονομική στασιμότητα ήταν το επίμαχο θέμα Ειδικά στη Γερμανία, που αποτελούσε και την πρωταρχική μέριμνα των Αμερικανών την περίοδο αυτή, η κατάσταση ήταν δραματική και η ανάκαμψή της όχι μόνο υστερούσε έναντι των άλλων χωρών, αλλά είχε επιπρόσθετα βαλτώσει. Η Γαλλία έθετε πληθώρα αιτημάτων, που απέτρεπαν τη μονομερή ευνοϊκή οικονομική μεταχείριση στη Γερμανία και τη γοργή ανάκαμψη της βαριάς βιομηχανίας της.4 Η Σοβιετική Ένωση από την πλευρά της διαφωνούσε με την ενοποίηση της Γερμανίας, στην οποίαν προσέβλεπαν οι Αμερικανοί.5 Οι διαφωνίες αυτές είχαν γίνει σαφείς στη συνάντηση των υπουργών Εξωτερικών στη Μόσχα, τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του '47, η οποία οδηγήθηκε σε πλήρες αδιέξοδο.6 Το θέμα του οικονομικού μέλλοντος της Γερμανίας παρέμενε ανοιχτό. Παρά το γεγονός ότι το σχέδιο αποβιομηχάνησής της, το Morgenthau Plan, είχε ήδη εγκαταλειφθεί από την περίοδο της συμφωνίας της Γιάλτας, οι κεντρικές κατευθύνσεις της γερμανικής ανασυγκρότησης παρέμεναν ασαφείς.7 Η κατάσταση στη Βρετανία ήταν επίσης κρίσιμη, αλλά από μια διαφορετική οπτική. Η Βρετανία αντιμετώπιζε ένα τεράστιο έλλειμμα στο ισοζύγιο πληρωμών της, κυρίως με τις ΗΠΑ. Το '46 είχε πάρει ένα πολύ μεγάλο δάνειο από τις ΗΠΑ, το οποίο όμως θα συντηρούσε την κατάσταση μέχρι τις αρχές του '48. Η μετατρεψιμότητα της στερλίνας σε δολάριο απο-

3. Jones, OJI., Ferrell R., George Marshall, New York: Cooper Square, 1966, Patterson T., Soviet-American Confrontation: Postwar Reconstruction and the Origins of the Cold War, Baltimore: John Hopkins University, 1973, Gimbel J., The Origins of the Marshall Plan, Stanford: Stanford University, 1976. 4. Gimbel, OJI. 5. Kuklick B., American Policy and the Division of Germany: The Clash over Reparations, New York: Ithaka, 1972. 6. Patterson, OJI. 7. Eisenberg C., «U.S. Policy in Post-War Germany: The Conservative Restoration», Science & Society, 1987. 136

Η εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ τελούσε τον ακρογωνιαίο λίθο του διεθνούς νομισματικού συστήματος, που η αμερικανική πλευρά είχε προκαλέσει με τη συμφωνία του Bretton-Woods το '44.® Αν δεν επιλυόταν το βρετανικό πρόβλημα δεν υπήρχε περίπτωση να διασωθεί το Bretton-Woods. Κάθε μονομερής επίλυσή του κινδύνευε να προκαλέσει την αντίδραση των άλλων σύμμαχων χωρών. Ενώ η Βρετανία επέμενε στην προνομιακή της μεταχείριση έναντι των άλλων χωρών, η αμερικανική πλευρά προσανατολιζόταν ήδη να ενσωματώσει τη Βρετανία σ' ένα σύστημα, το οποίο θα αντιμετώπιζε με ενιαίο τρόπο τα οικονομικά προβλήματα στην Ευρώπη.' Ταυτόχρονα οδηγούσαν τη Βρετανία σε πλήρη αδυναμία να συνεχίσει την υποστήριξή της προς την Ελλάδα και την Τουρκία Την ίδια περίοδο οι εξελίξεις στη Γαλλία και την Ιταλία, όπου τα κομμουνιστικά κόμματα ήταν ισχυρά και συμμετείχαν στην κυβέρνηση, ήταν εξαιρετικά κρίσιμες. Οι επικείμενες εκλογές είχαν δημιουργήσει εύλογες ανησυχίες στην Ουάσιγκτον. Σε κάθε περίπτωση οι κομμουνιστές θα έπρεπε να αποκλειστούν από τις μελλοντικές κυβερνήσεις. Και οι δύο χώρες βρίσκονταν εν μέσω κρίσιμων οικονομικών εξελίξεων. Η Γαλλία με το Monnet Plan είχε επιταχύνει τους ρυθμούς ανασυγκρότησης της βιομηχανίας με τρόπο που θα της έδινε πλεονέκτημα έναντι της Γερμανίας. Η Ιταλία προχωρούσε γρήγορα στην ανασυγκρότησή της αντιμετωπίζοντας, όπως και η Βρετανία, ένα τεράστιο εμπορικό έλλειμμα με τις ΗΠΑ, αλλά και τεράστια ανεργία, προερχόμενη από το Νότο της χώρας. Η Ελλάδα βρισκόταν στα πρόθυρα της κλιμάκωσης του Εμφυλίου. Η αμερικανική πολιτική μέχρι εκείνη τη στιγμή παρέμενε επιφυλακτική τόσο ως προς στη πολιτική των ελληνικών κυβερνήσεων όσο και της Βρετανίας απέναντι στην Ελλάδα Εντούτοις ήδη από τα μέσα του '46 είχε διαφανεί ότι οι ΗΠΑ ήταν έτοιμες να αναλάβουν την ευθύνη για την παροχή οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας προς το καθεστώς της Αθήνας και να επιτρέψουν στη Βρετανία να απεμπλακεί από τις ελληνικές υποθέσεις.10 Συνεπώς ο ελληνικός Εμφύλιος αποτελούσε εξ αντικειμένου ένα πεδίο δοκιμασίας για την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Τέλος οι εξελίξεις στις υπό σοβιετική κατοχή χώρες της Κεντρικής Ευρώπης έδειχναν ότι σταδιακά θα σχηματίζονταν φιλοσοβιετικά καθεστώτα χωρίς οποιαδήποτε δυνατότητα επιρροής των δυτικών δυνάμεων σ' αυτά. Οι εξελίξεις στην Πολωνία και την Τσεχοσλοβακία κρίθηκαν καθοριστικές. Η ανάληψη συνεπώς των πρωτοβουλιών του Δόγματος Τρούμαν και του

8. Eckes Α., A Search for Solvency: Bretton Woods and the International Monetary System, 1941-1947, Austin: University of Texas, 1975. 9. Hogan M., The Marshall Plan, Cambridge: Cambridge University Press, 1987. 10. Amen M.M., American Foreign Policy in Greece, 1944-1949: Economic, Military and Institutional Aspects, Frankfurt: Peter Lang, 1978. 137

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Σχεδίου Μάρσαλ ανταποκρινόταν στα πολλά και κρίσιμα προβλήματα που υπήρχαν στις διάφορες χώρες της Ευρώπης και στα οποία οποιαδήποτε παθητική στάση εκ μέρους των ΗΠΑ θα προσέδιδε στη Σοβιετική Ένωση σημαντικά πολιτικά πλεονεκτήματα Αρχικά η αμερικανική πρωτοβουλία για την Ευρώπη δεν μπορούσε να αφήσει τη Σοβιετική Ένωση απ' έξω. Το Συνέδριο του Παρισιού, τον Ιούνιο του '47, είχε αυτό ακριβώς το θέμα, τη συμφωνία των μεγάλων δυνάμεων για την αμερικανική πρωτοβουλία προς την Ευρώπη, με την πιθανή συναίνεση ή και συμμετοχή της Σοβιετικής Ένωσης. Με την αποχώρηση του Μολότοφ από το Συνέδριο του Παρισιού, που ήταν αναμενόμενη υπό τις δεδομένες συνθήκες, το Σχέδιο Μάρσαλ πήρε την οριστική του μορφή. Το Σχέδιο Μάρσαλ ήταν απόλυτα ενταγμένο στην οπτική του να διαμελισθεί η Ευρώπη και να επανασχεδιαστεί η αρχιτεκτονική της σε Δύση και Ανατολή." Ήταν το πρώτο στάδιο μιας πολιτικής διπλωματίας που εδραζόταν στον υπό διαμόρφωση διπολισμό. Επρόκειτο για οικονομική διπλωματία, με σαφείς όμως πολιτικές επιδιώξεις. Αυτές οι πολιτικές επιδιώξεις μεταμόρφωσαν αργότερα το ίδιο το Σχέδιο Μάρσαλ σε αρωγό της στρατιωτικοποίησης των οικονομιών, ο' ένα πρόγραμμα με αμυντικούς στόχους, όταν μετά την έναρξη των εχθροπραξιών στην Κορέα, το '50, επισημοποιήθηκαν οι προτεραιότητες του Ψυχρού Πολέμου. Μια διαφορετική ιστοριογραφική προσέγγιση12 προσπάθησε να παρακάμψει ή να συμπληρώσει την οπτική της «επίσημης» ιστοριογραφίας, η οποία ήθελε το Σχέδιο Μάρσαλ να εδράζεται αποκλειστικά στη σύγκρουση με τη Σοβιετική Ένωση, όπως την αντιλαμβανόταν το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ. Η ιδέα αυτή μπορεί να είχε πρυτανεύσει στην επίσημη πολιτική των ΗΠΑ, εντούτοις δεν ερμήνευε τις επιλογές, τον συγκεκριμένο τελικά τρόπο που η πολιτική εξουσία στις ΗΠΑ αντέδρασε στα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα της Ευρώπης. Το Σχέδιο Μάρσαλ επεδίωξε την οικονομική ενοποίηση της Ευρώπης." Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος χρησιμοποιήθηκαν συγκεκριμένες ρυθμίσεις, ώστε να τονωθεί το ενδοευρωπαΐκό εμπόριο και να διαμορφωθούν νομισματικές συνθήκες συμβατές με το διευρυμένο εμπόριο. Ταυτόχρονα οι σχεδιαστές του Σχεδίου Μάρσαλ απέκλεισαν τις κρατικές διοικήσεις των ευρωπαϊκών χωρών από τη διαχείριση του οικονομικού προγράμματος και επέλεξαν μια ανεξάρτητη διοίκηση, επαν-

11. Rostow W., The Division of Europe after World War II: 1946, Austin: University of Texas, 1981. 12. Hogan, OJI. 13. Hogan M., «European Integration and the Marshall Plan», στο Hoffman S. and C. Maier (eds), The Marshall Plan: A Retrospective, Boulder and London: Westview Press, 1984. 138

Η εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ δρώμενη κατά κύριο λόγο με ανθρώπους από τον ιδιωτικό τομέα, η οποία θα συντόνιζε κρατικούς λειτουργούς και επιχειρήσεις μέσω των επιτροπών που συστάθηκαν στο πλαίσιο αυτού του οργανισμού. Αρα ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε το Σχέδιο Μάρσαλ θα πρέπει να αναζητηθεί αλλού. Η κυρίαρχη αμερικανική οπτική για το ζήτημα της Ευρώπης είχε σαφείς οικονομικές ιδέες στο επίκεντρο της. Η οικονομική ανάκαμψη της Ευρώπης ήταν ζωτική για τα μακροχρόνια συμφέροντα των ΗΠΑ. Μια δυναμική εγχώρια οικονομία απαιτούσε εμπόριο και επενδύσεις στο εξωτερικό, τα οποία με τη σειρά τους προϋπέθεταν την ανασυγκρότηση των βασικών εμπορικών εταίρων στην Ευρώπη και την επανένταξή τους σ' ένα πολυμερές σύστημα παγκόσμιου εμπορίου. Το μάθημα του πολέμου ήταν ότι η ήττα της Γερμανίας και η εξάντληση της Βρετανίας και της Γαλλίας είχαν αφήσει στην Ευρώπη ένα κενό εξουσίας, στο οποίο η Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να επεκταθεί, εκτός εάν οι ΗΠΑ ενοποιούσαν τα στοιχεία μιας βιώσιμης ισορροπίας δυνάμεων. Το κενό έπρεπε να καλυφθεί από την ανασυγκρότηση των οικονομικών και των δημοκρατικών πολιτικών συστημάτων. Η επιτάχυνση της οικονομικής ανασυγκρότησης της Δυτικής Ευρώπης θα έφερνε κοντά «νικητές» και «ηττημένους», θα επέφερε οικονομική ανάπτυξη και θα θωράκιζε πολιτικά την ενωμένη πλέον Ευρώπη, τόσο απέναντι στη «σοβιετική απειλή» όσο και απέναντι στην άνοδο των κομμουνιστικών κομμάτων στο εσωτερικό της. Η Δυτική Ευρώπη θα έπρεπε να κινηθεί προς την κατεύθυνση της οικονομικής ενοποίησης και της άρσης του παραδοσιακού εθνικού κατακερματισμού των οικονομιών της. Στις δεδομένες ιστορικές συνθήκες η υπεροχή της αμερικανικής οικονομίας ήταν αδιαμφισβήτητη: παραγωγικότητα,14 μεγάλες επιχειρήσεις με τεχνοκρατική διοίκηση, μεγάλη ενιαία αγορά, φιλελεύθερη οικονομία, αξιόπιστο κράτος, θεσμική συγκρότηση με κοινωνικούς εταίρους τις ενώσεις επιχειρηματιών και συνδικάτων, αποστασιοποίηση από τον ατομικό καπιταλισμό και τον κρατικό παρεμβατισμό. Ο γενέθλιος τόπος αυτών των ιδεών ήταν το Νιου Ντηλ, και η πρώτη μεταπολεμική περίοδος βρίσκει τους ανθρώπους αυτούς να διευθύνουν τις μεγάλες επιχειρήσεις της κορπορατιστικής Αμερικής και να έχουν καίριες θέσεις στη δημόσια γραφειοκρατία15 Το αμερικανικό μοντέλο, όπως είχε διαμορφωθεί στη δεκαετία του '30, ήταν εξαγώγιμο. Φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις και κεϋνσιανισμός στην οικονομία,

14. Maier C., «The politics of productivity: Foundations of American International Economic Policy after World War II», International Organization 31, Autumn 1977. 15. Arkes H., Bureaucracy, the Marshall Plan, and the National Interest, Princeton: Princeton University Press, 1972. 139

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ γραφειοκρατικές διαπραγματεύσεις των επιχειρήσεων, των συνδικάτων και της δημόσιας διοίκησης στην πολιτική. Με το Σχέδιο Μάρσαλ οι σχεδιαστές της Ουάσιγκτον προσέβλεπαν ότι οι ευρωπαϊκές οικονομίες, μαζί με την οικονομική βοήθεια, θα μπορούσαν να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις του μοντέλου αυτού.14 Αν και οι ιδέες άλλαζαν στην πορεία υλοποίησης του Σχεδίου Μάρσαλ, ειδικά ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη φάση του," η αρχική αυτοπεποίθηση δεν διαφοροποιούνταν. Εντούτοις όλη η παραπάνω επιχειρηματολογία έχει εν πολλοίς αναθεωρηθεί από μια τρίτη διαφορετική ιστοριογραφική προσέγγιση. Ξεχωριστή θέση σε αυτήν έχει η μελέτη του Alan Millward." Σύμφωνα με την οπτική αυτή, η ευρωπαϊκή οικονομία δεν αντιμετώπιζε την κρίση που υπονοούσε η ηγεσία των ΗΠΑ. Οι ρυθμοί ανάκαμψης, με εξαίρεση την Γερμανία, ήταν εντυπωσιακοί, οι ρυθμοί επενδύσεων πολύ υψηλοί και το πρωταρχικό πρόβλημα της ευρωπαϊκής ανασυγκρότησης ήταν το εμπορικό της έλλειμμα με τις ΗΠΑ. Οι εισαγωγές από τις ΗΠΑ είχαν αυξηθεί λόγω της γρήγορης ανασυγκρότησης, ενώ η αντίστροφη ροή των δολαρίων προς την Ευρώπη (UNRRA, εξαγωγές, αμερικανικά στρατεύματα, κίνηση των κεφαλαίων) εμφάνιζε τάσεις μείωσης. Το έργο της UNRRA θα τελείωνε στις αρχές του '47. Το έλλειμμα σε δολάρια του ισοζυγίου πληρωμών της Ευρώπης με τις ΗΠΑ κινδύνευε να προκαλέσει μια σημαντική οικονομική κρίση, πρώτα από όλα στις ΗΠΑ. Παράλληλα το Bretton-Woods, στο οποίο οι Αμερικανοί είχαν αποδώσει τόση σημασία για τη νομισματική σταθερότητα του μεταπολεμικού κόσμου, είχε πρακτικά τελειώσει ένα χρόνο μετά την ίδρυσή του. Σε κάθε περίπτωση το '47 ήταν ήδη ανενεργό και η διάσωσή του θα απαιτούσε τη συνδυασμένη ύφεση των ευρωπαϊκών οικονομιών. Η ίδια η συμβολή του Σχεδίου Μάρσαλ στην ευρωπαϊκή ανασυγκρότηση την περίοδο '48-'51 κρίνεται ως δευτερεύουσας σημασίας, καθώς ελάχιστα επηρέασε τη υπαρκτή δυναμική των εγχώριων οικονομιών. Οι μεγαλόπνοες αμερικανικές ιδέες για οικονομική ενοποίηση της Ευρώπης αποδείχθηκαν εντελώς πρόωρες. Οι εμπνευστές του Σχεδίου έφεραν ιδέες που αποτελούσαν «μία μίξη εθνικού συμφέροντος, προκαταλήψεων, καλών προθέσεων και παρερμηνειών της ιστορίας, τα οποία ήταν οι πηγές άντλησης του Σχεδίου Μάρσαλ Εάν δεν μπορούσε να αντλήσει από τόσο βαθιές πη-

16. Hogan, The Marshall Plan, OJL 17. Maier C., «Premises of the Recovery Program», στο Le Plan Marshall et le relevement economique de VEurope, Paris: Comite pour l'historie economique et financiere de la France, 1993. 18. Millward Α., The Reconstruction of Western Europe, 1945-51, London: Methuen, 1984. 140

Η εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ γές, ένα τόσο φιλόδοξο σχέδιο δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί».19 Μπορεί οι ιδέες αυτές να έφεραν το βάρος της αμερικανικής ιστορίας, αλλά σε κάθε περίπτωση ούτε η οικονομική ενοποίηση της Ευρώπης ήταν βήμα προς την καθιέρωση του διεθνούς πολυμερούς συστήματος, ούτε η οικονομική ενοποίηση της Ευρώπης ήταν η προτεραιότητα της ανασυγκρότησης στις ίδιες τις ευρωπαϊκές χώρες. Οι στόχοι του προγράμματος ήταν πολιτικοί και η αμερικανική πλευρά ήταν έτοιμη να συμβιβάσει τις αρχές και τις ιδέες της με οποιοδήποτε κρατικό εγχείρημα έκαναν οι κυβερνήσεις των σοσιαλιστικών κομμάτων στην Ευρώπη, προκειμένου να σχηματίσουν μια συμπαγή δύναμη κατά του κομμουνισμού. Το άθροισμα των ιδεών και αντιλήψεων των εμπνευστών του Σχεδίου Μάρσαλ, όπως και το ίδιο το Σχέδιο, μικρό αντίκτυπο είχε στην οικονομική πολιτική και την πραγματική εξέλιξη των ευρωπαϊκών οικονομιών την περίοδο αυτή.

Το Δόγμα Τρούμαν Από την άλλη πλευρά το Δόγμα Τρούμαν είχε διαφορετικούς προσανατολισμούς. Διευκρίνισε τις αμερικανικές προθέσεις στην περιφέρεια20 Υπέδειξε δηλαδή πως οι ΗΠΑ ήταν έτοιμες να αναλάβουν οικονομικές και στρατιωτικές πρωτοβουλίες, προκειμένου να υποστηρίξουν οποιοδήποτε καθεστώς βρισκόταν υπό «κομμουνιστική απειλή», σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη. Οι συζητήσεις στο Κογκρέσο υπέδειξαν ότι οποιαδήποτε χώρα κινδύνευε από κομμουνιστική απειλή θα μπορούσε να δεχθεί την αμερικανική βοήθεια. Εδώ η δημοκρατικότητα του καθεστώτος είχε δευτερεύουσα σημασία21 Μπορεί η εξαγωγή της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς να παρέμεναν οι επιδιώξεις των ΗΠΑ, αλλά φάνηκαν έτοιμες να στηρίξουν και δικτατορικές κυβερνήσεις που δοκιμάζονταν από την κομμουνιστική απειλή. Στις συζητήσεις του Κογκρέσου, η Κορέα κατονομάστηκε ως η επόμενη πιο πιθανή χώρα προς την οποία θα έπρεπε να προσφερθεί βοήθεια αντίστοιχη με αυτήν της Ελλάδας.22 Παράλληλα θα άλλαζαν και οι μέθοδοι επέμβασης. Εδώ γινόταν σαφής πλέον αναφορά στη χρήση στρατιωτικών μέσων από τις ΗΠΑ, που θα πε19. Millward, OJI., σελ 57. 20. Stavrianos L., Greece: American Dilemma and Opportunity, Chicago: Henry Regnery, 1952. Ελληνική έκδοση, Σταυριανός Α., Η Ελλάδα σε επαναστατική περίοδο. Σαράντα χρόνια αγώνες, Αθήνα: Κάλβος, 1977. 21. Barnet R.J., Intervention and Revolution: The United States in the Third World, World, New York 1968. Ειδικά για τις συζητήσεις στο Κογκρέσο βλ Jones, ojr, σελ 189-197. 22. Jones, ojt, 191-193. 141

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ριλάμβανε και την αποστολή αμερικανικών στατευμάτων. Εκ των πραγμάτων, η παράμετρος αυτή συνιστούσε ένα νέο, αλλά και αυτόνομο πεδίο χειρισμών και άσκησης πολιτικής. Δίπλα στα παραδοσιακά όργανα της πολιτικής διπλωματίας (πρεσβείες, υπουργείο Εξωτερικών) εμφανίστηκαν νέοι θεσμοί (Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας) με μεγάλο ειδικό βάρος στους σχεδιασμούς και την πρακτική της εξωτερικής πολιτικής." Τέλος, έχει σημασία το γεγονός ότι στις συζητήσεις αυτές φάνηκε πως για την κυβέρνηση των ΗΠΑ, ο ΟΗΕ δεν αποτελούσε αξιόπιστο μηχανισμό επίλυσης αυτής της κατηγορίας των διεθνών συγκρούσεων.24 Ο ΟΗΕ χαρακτηρίστηκε ως αδύναμος οργανισμός, ανίκανος να διαχειριστεί διεθνείς ή εθνικές κρίσεις, οι οποίες απαιτούσαν άμεση ή δραστική παρέμβαση. Ο ρόλος του ΟΗΕ αφορούσε το δυναμικό πλαίσιο εξέλιξης των σχέσεων των ΗΠΑ με τη Σοβιετική Ένωση και θα διευθετούσε εθνικές και διεθνείς συγκρούσεις, οι οποίες θα επέτρεπαν τη σύγκλιση και το συμβιβασμό ανάμεσα στις δυνάμεις αυτές. Η προετοιμασία της καμπάνιας προκειμένου να πεισθεί η κοινή γνώμη για την αναγκαιότητα της παροχής βοήθειας στην Ελλάδα αναπόφευκτα συνοδεύτηκε από πολλά παραπλανητικά στοιχεία Η καμπάνια, η παρουσίαση των θέσεων της κυβέρνησης προς το Κογκρέσο, ακόμα και η ίδια η ομιλία του προέδρου," ελάχιστη σχέση είχαν με το ελληνικό πρόβλημα Ούτε η σοβιετική απειλή και η ξένη επέμβαση από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης ήταν ορατή, ούτε το πολιτικό καθεστώς της Αθήνας βρισκόταν στο στάδιο όπου «η φυσική του ροπή προς την ελευθερία» εμποδιζόταν από την κομμουνιστική εξέγερση. Ακόμα, οι δηλώσεις του Αμερικανού πρέσβη στην Ελλάδα, που παρουσίαζαν την κομμουνιστική απειλή ως έργο κοινών ληστών,24 απηχούσαν μια μάλλον απλοϊκή οπτική για τα πολιτικά ελληνικά πράγματα Εντούτοις η επιλογή του κινδύνου φάνηκε στον Acheson και την ηγεσία του Λευκού Οίκου ως η πιο πειστική. Έτσι επέλεξε το δρόμο της σύστασης απειλής: ο κομμουνισμός και η επέκτασή του έπρεπε να αντιμετωπιστεί με την στρατηγική της «περιχαράκωσής»27 του- μια στρατηγική απλή στη σύλληψη, εύληπτη και σχεδόν αυτονόητα οριζόμενη. Με το Δόγ-

23. Horowitz D., The Free World Colossus: A Critique of American Foreign Policy in the Cold War, New York: Hill and Wang 1965. 24. Jones, OJI., 182-185. 25. President Harry Truman's Address before a Joint Session of Congress, March 12, 1947, βλ Jones, OJI., Appendix, σελ 269-274. 26. Για τις δηλώσεις του MacVeagh στη διάρκεια των ακροάσεων του Κογκρέσσου βλ Wittner L., Η αμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα, 1943-1949, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1991, σελ. 119-120. 27. Η έννοια της «περιχαράκωσης» του παγκόσμιου κομμουνισμού αφορούσε ε142

Η εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ μα Τρούμαν η κυβέρνηση των ΗΠΑ προέβαινε στην πρώτη μεταπολεμικά άμεση επέμβαση σε μια άλλη χώρα Η πολιτική του διπολισμού, η απλοϊκή καταγραφή της σύγκρουσης των δύο μεγάλων δυνάμεων που η ρητορική του Acheson υπονοούσε, αφορούσε μια καθ' όλα απλοϊκή πρόταση. Οσο απλή και να φάνταζε η σύλληψη αυτή, τόσο απλό ήταν και το επίσημο δόγμα Η γεωγραφία των σφαιρών επιρροής των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ αποτελούσε το πεδίο στο οποίο θα αναπτυσσόταν, σε όρους «μηδενικού παιχνιδιού», ο ανταγωνισμός των δυο συστημάτων. Η πολιτική των διεθνών σχέσεων ταυτιζόταν πλέον με τη γεωγραφία, με μια πρωτόγνωρη ερμηνεία των πολιτικών εξελίξεων που μονοσήμαντα αναγνώριζε φίλους, εχθρούς και μόνο υπό κάποιους όρους ουδέτερες χώρες. Οι πολιτικές εξελίξεις σε κάθε εθνικό επίπεδο υπόκειντο πλέον στη δοκιμασία της οπτικής που έθετε το πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου. Καθώς η ανάλυση του Acheson υποδήλωνε μια επιθετικότητα προς την ΕΣΣΔ και τον κομμουνισμό, μέχρι την επίσημη εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν περιορίστηκαν αρκετά από τα αρχικά σημεία της αντισοβιετικής ρητορικής.28 Η ρητορική του Acheson ανέτρεπε ριζικά τη μέχρι τότε πολιτική απέναντι στην Ελλάδα Επί προεδρίας Ρούσβελτ, για παράδειγμα, οι αμερικανικοί χειρισμοί είχαν επιδείξει σαφώς πιο συναινετικές προθέσεις από τον βρετανικό παράγοντα211 Σε μια περίοδο μάλιστα με έντονες συναινετικές διαδικασίες στο συμμαχικό παράγοντα, είχαν φθάσει στο σημείο να προτείνουν στη Βρετανία την από κοινού συνεργασία τους με τη Σοβιετική Ένωση για την οικονομική ανασυγκρότηση της Ελλάδας.30 Τότε η βρετανική πλευρά είχε απορρίψει κάθε συζήτηση για μια τέτοια ιδέα και είχε αντιπροτείνει στις ΗΠΑ να αναλάβουν από κοινού, με ουσιαστική συνυπευθυνότητα την οικονομική και στρατιωτική στήριξη της Ελλάδας. Το φθινόπωρο όμως του '44, η βρετανική κυριαρχία στην Ελλάδα είχε πλήρως αναγνωριστεί από όλες τις μεγάλες δυνάμεις και οι ΗΠΑ προτίμησαν να διατηρήσουν τον αυτόνομο ρόλο τους, αντί να εμπλακούν άμεσα στις ελληνικές υποθέσεις. λεύθερες χώρες που ήταν υπό την απειλή του κομμουνισμού. Αυτή τέθηκε σε αντιδιαστολή με την έννοια του «μετακύλισης» των χωρών του κομμουνισμού προς τη δημοκρατία Γι αυτές οι ΗΠΑ δεν θα αναλάμβαναν δράση. βλ. Jones, OJI., σελ 194. 28. Wittner, OJI., σελ. 110. 29. Iatrides J. (ed.), Ambassador MacVeagh Reports. Greece. 1933-1947, Princeton: Princeton University Press, 1980. 30. Amen, OJI. σελ 63. Κατά τον Ιατρίδη ήταν ο MacVeagh που πρώτος διατύπωσε την ιδέα της αγγλοαμερικανοσοβιετικής συνεργασίας, βλ. Iatrides J., «Το Διεθνές πλαίσιο του Εμφυλίου πολέμου», στο Νικολακόπουλος Η., Ρήγος Α. και Γ. Ψαλλίδας, Ο εμφύλιος πόλεμος, Αθήνα θεμέλιο, 2002, σελ. 42. 143

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Από τα μέσα του '46 και ύστερα, η προοπτική να διαδεχθεί ο αμερικανικός παράγοντας τον βρετανικό ήταν πλέον άμεση." Οι ισχύουσες συμφωνίες παροχής οικονομικής βοήθειας, - η Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία και το πρόγραμμα βοήθειας της UNRRA, επρόκειτο να ολοκληρωθούν στις αρχές του '47. Επιβαλλόταν συνεπώς να βρεθεί ένας νέος τρόπος παροχής οικονομικής βοήθειας, το κύριο βάρος της οποίας, εκ των πραγμάτων, θα έφεραν οι ΗΠΑ. Εντούτοις οι οικονομικές πλευρές δεν δικαιολογούσαν την εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν. Το Σχέδιο Μάρσαλ βρισκόταν ήδη στο στάδιο της μελέτης και 15 εβδομάδες αργότερα θα γινόταν η επίσημη εξαγγελία του. Στο μεταβατικό στάδιο θα μπορούσε να είχε προσφερθεί κάποιας μορφής οικονομική βοήθεια Η πολιτική ηγεσία παρέμενε, μέχρι την τελευταία στιγμή, αναποφάσιστη ως προς τον τρόπο που θα παρουσίαζε το Δόγμα Τρούμαν.32 Τελικά αυτός διαμορφώθηκε στην πορεία, καθώς οι κυβερνητικοί παράγοντες είχαν ξεκινήσει σειρά επαφών με γερουσιαστές, επιχειρηματίες, συνδικαλιστές και δημοσιογράφους,33 ενόψει της ομιλίας του προέδρου Τρούμαν στην κοινή συνεδρίαση Κογκρέσου και Βουλής των Αντιπροσώπων. Στην ίδια την ομιλία του ο Τρούμαν, ενήμερος για την κακή εικόνα που είχε η ελληνική κυβέρνηση διεθνώς, αφενός μεν υπογράμμισε ότι οι ΗΠΑ δεν μπορούν να επιλέγουν τις κυβερνήσεις που βρίσκονται σε φίλες χώρες και απλά πρέπει να τις αποδεχτούν και αφετέρου απέδωσε τις δυσκολίες της δημοκρατίας στην Ελλάδα στην κομμουνιστική απειλή. Τελικά όμως ο στόχος της δημοκρατίας δεν εξέλειπε. Στη ρητορική του προεδρικού λόγου οι στόχοι της βοήθειας αμερικανικού προγράμματος δεν περιορίζονταν στη συντριβή των κομμουνιστών στόχος ήταν η επίτευξη της «αυτοσυντήρητης δημοκρατίας». Ο καινοφανής αυτός όρος συμβόλιζε τη διττή επιδίωξη της αμερικανικής επέμβασης: την ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών και την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Επρόκειτο για τη δυνατότητα της ελληνικής οικονομίας να επιβιώνει χωρίς την παροχή ξένης βοήθειας και να παρέχει στον πληθυσμό της ένα ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης. Μάλιστα η προοπτική αυτή θα αποθάρρυνε, κατά τον πρόεδρο, την αναβίωση του κομμουνισμού στο μέλλον. Η Ελληνο-Αμερικανική συμφωνία του Ιουνίου του '47Μ παραχωρούσε αποφασιστικές αρμοδιότητες στην αμερικανική οικονομική αποστολή στους τομείς της νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής, τον πλήρη έλεγχο

31. Amen, ό.π., σελ. 71-75. 32. Jones, OJI., Part IV, chapter 2, Drafting the Truman Doctrine, σελ 148-170. 33. Wittner, OJI., σελ. 104-105. 34. Agreement for Immplementation of the Aid to Greece Program, June 20, 1947 (Mission to Greece, Legal Division, box 24). 144

Η εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ του εξωτερικού εμπορίου και έμμεσα τη δυνατότητα επιβολής βέτο στο σύνολο της οικονομικής πολιτικής. Αντίθετα με την Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία που προέβλεπε μόνο συμβουλευτικό ρόλο στη βρετανική οικονομική αποστολή, η αμερικανική επέμβαση θεσμοθέτησε το καθεστώς εξάρτησης. Ταυτόχρονα η διαχείριση του όλου προγράμματος από την αμερικανική οικονομική αποστολή στηριζόταν στη μεταφορά μιας στρατιωτικής αρΧήζ. της ονομαζόμενης «διαχείρισης πεδίου». Με αυτό υποδήλωνε ότι η οικονομική αποστολή θα είχε μεγάλη αυτονομία στη λήψη αποφάσεων και την άσκηση του έργου της. Έτσι με τη θεσμοθέτηση του «καθεστώτος ελέγχου» διαμορφώθηκε ένα ιδιόμορφο δυαδικό καθεστώς στην αμερικανική παρουσία στην Ελλάδα Η νέα αποστολή και η πρεσβεία συνιστούσαν δύο παράλληλους και ισότιμους οργανισμούς με απευθείας αναφορά στο υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ. Η αποστολή είχε την ευθύνη να εφαρμόζει τους οικονομικούς και στρατιωτικούς στόχους, ενώ η πρεσβεία διατηρούσε τις παραδοσιακές πολιτικές της αρμοδιότητες. Σ' αυτή την περίπτωση ο παραγκωνισμός της πρεσβείας θεωρήθηκε επιβεβλημένος, καθώς θα ήταν παράδοξο για μια διπλωματική αρχή, η οποία σύμφωνα με τις διεθνείς συνθήκες δεν μπορούσε να επεμβαίνει στα εσωτερικά μιας χώρας, να αναλάβει την άσκηση του οικονομικού ελέγχου.15 Έτσι το δυαδικό καθεστώς ευνοούσε την οικονομική αποστολή, καθώς η ανάληψη της ευθύνης για τα οικονομικά και στρατιωτικά θέματα της έδιναν ταυτόχρονα τεράστια πολιτική ισχύ.34

35. «θα ήταν αντίθετο με τις παραδοχές του διεθνούς δικαίου και τψ παράδοση μία διπλωματική αποστολή, όπως είναι η πρεσβεία μας στην Ελλάδα, να έχει ενεργό ρόλο στις εσωτερικές λειτουργίες μιας ξένης κυβέρνησης στην οποίαν διαπιστεύεται». Secretary of State to Congressman Stefan, Letter, November 26, 1947, (Athens Embassy Confidential Files, 1947: 711.3-800, box 15). 36. Ο Amen (OJL, σελ 91) θεωρεί ότι η ιδέα της άσκησης απόλυτου ελέγχου στην ελληνική οικονομία μέσω της σχετικά αυτόνομης οικονομικής αποστολής αναβίωνε μια προηγούμενη πρακτική των ΗΠΑ: την άσκηση αποικιοκρατικού ελέγχου στις χώρες του Δυτικού Ημισφαιρίου μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '20. 145

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Η έκθεση Porter «Η Ελλάδα είναι η πιο παράξενη χώρα στον κόσμο. Είναι η μόνη χώρα όπου η καταστροφή των υλικών αγαθών συνεχίζεται, ενώ όλες οι άλλες χώρες ανασυγκροτούνται. Είναι η μόνη η οποία έχει πολεμικές δαπάνες σε καιρό ειρήνης. Είναι η μόνη, η οποία αδυνατεί να πληρώσει τους μισθούς των υπαλλήλων της και παρόλα αυτά προσλαμβάνει νέους. Είναι η μόνη χώρα όπου το βάρος των καταστροφών που έχουν γίνει μεταφέρεται στους ώμους αυτών που είναι οικονομικά φτωχοί, ενώ η οικονομική ολιγαρχία παραμένει χωρίς βάρη. Η μόνη γη που δεν έχει συνείδηση των προβλημάτων της και ούτε σκέφτεται γι' αυτά Η μόνη χώρα στην Ευρώπη που επιδεικνύει μια καθαρά αποικιακή κουλτούρα, έτσι ώστε μία άβυσσος διαχωρίζει τη μεγάλη μάζα των ανθρώπων από μια προνομιούχα μειοψηφία. Η μόνη χώρα όπου όλα γίνονται χωρίς πρόγραμμα και το κοινό συμφέρον δεν υπολογίζεται»."

Η κριτική στο «καθεστώς της Αθήνας» Η αποστολή Porter έφτασε στην Αθήνα τον Ιανουάριο του '47 και υπέβαλε την έκθεση της τον Απρίλιο του '47, λίγο μετά την ανακοίνωση του Δόγματος Τρούμαν. Σκοπός της αποστολής, σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, ήταν να εξετάσει και να εισηγηθεί μέτρα για την ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας.3' Ανεξάρτητα πάντως από τις αρχικές προθέσεις, η αποστολή Porter μετά την επίσημη ανακοίνωση της Βρετανίας στις 21 Φεβρουαρίου του '47 ότι αποσύρεται από την Ελλάδα, και με την προοπτι-

37. Απόσπασμα από ημερολόγιο μέλους της αποστολής Porter. Αναδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ελευθερία στις 23 Ιανουαρίου 1947. 38. Amen, ο λ , σελ 76. 147

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ κή της εξαγγελίας του Δόγματος Τρούμαν απέκτησε εκ των πραγμάτων πιο διευρυμένο ρόλο." Στην πραγματικότητα σκοπός της αποστολής ήταν να διερευνήσει επί τόπου την πολιτική και οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα και να εισηγηθεί προς την αμερικανική κυβέρνηση τόσο το ύψος όσο και τον τρόπο λειτουργίας του προγράμματος οικονομικής βοήθειας. Η έκθεση40 που κατάρτησε η αποστολή ήταν ένα εξαιρετικά σημαντικό κείμενο για την εποχή, καθώς ο' αυτό προσδιορίστηκε με αρκετή σαφήνεια η πολιτική που θα ακολουθούσαν οι ΗΠΑ στην Ελλάδα Πρόκειται για μια εκτενή (το κείμενο φθάνει τις 190 σελίδες) και συστηματική προσέγγιση στα θέματα της σταθεροποίησης, της ανασυγκρότησης και της ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Στα περισσότερα θέματα υπάρχει σαφής διάταξη προτεραιοτήτων, στόχων και μέσων, που ανεξάρτητα από τις αλλαγές που ακολούθησαν την πολιτική των ΗΠΑ στην Ελλάδα τα επόμενα χρόνια, οι ιδέες της έκθεσης φαίνεται πως επηρέασαν σημαντικά όσες επιλογές έγιναν. Κατ' αρχήν η άμεση επίδραση του κειμένου αυτού ήταν η ίδια η συμφωνία ανάμεσα στην αμερικανική και την ελληνική κυβέρνηση, η οποία προέβλεπε τις εκτεταμένες αρμοδιότητες της αμερικανικής αποστολής στις οικονομικές υποθέσεις της Ελλάδας. Δεύτερον, το ύψος της βοήθειας θα οριζόταν στο σημείο που θα κάλυπτε τις στοιχειώδεις καταναλωτικές ανάγκες της οικονομίας και θα συνέβαλλε στην μερική ανασυγκρότηση των υποδομών στα προπολεμικά τους επίπεδα Η βοήθεια δεν θα κάλυπτε παρά ελάχιστα, τις ανάγκες ανάπτυξης της οικονομίας πέρα από τα προπολεμικά της επίπεδα Τρίτον, η πολιτική που εφάρμοσε η AMAG στη διάρκεια του '47-'48, ήταν η κατά γράμμα υλοποίηση των προτάσεων και ιδεών της έκθεσης. Τέταρτον, η έκθεση Porter παρέμεινε σαφές σημείο αναφοράς και στην περίοδο του Σχεδίου Μάροαλ, ιδιαίτερα κατά την πρώτη διετία '48'50, παρά το γεγονός ότι η πολιτική τότε διαφοροποιήθηκε σε σχέση μ' αυτή της AM AG. Τέλος στις αρχές του '48, όταν κλιμακώθηκε η σύγκρουση της αμερικανικής πρεσβείας με την AMAG, παρότι η πρεσβεία ζήτησε να αναθεωρηθεί πλήρως η πολιτική της AMAG, εντούτοις ήταν ιδιαίτερα προσεκτική να μη θίξει τις βασικές ιδέες της έκθεσης Porter.

39. Amen, OJI., σελ. 77. 40. Tentative Report of the American Mission to Greece, Washington D.C., April 25, 1947 (General Records of the Department of State, Record Group 59, 868.50/4347) και (Misssion to Greece, Industry Division, box 5). Στη συνέχεια θα αναφέρεται ως Porter Report. Τα συμπεράσματα και οι προτάσεις αποτελούν χωριστό κείμενο. Summary and Recommendations of the American Economic Mission to Greece, Publication 365, 30 April 1947 (Porter Commission) (Department of State, Bulletin, Washington: GPO). Στη συνέχεια θα αναφέρονται ως Porter Report, Summary and Recommendations. 148

Η έκθεση Porter Η κεντρική ιδέα της έκθεσης Porter ήταν ότι το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας θα έπρεπε να αποτελέσει την αφορμή για να γίνουν βαθιές πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα Οι μεταρρυθμίσεις αυτές κρίθηκαν απαραίτητες προκειμένου να σχηματιστεί ένα βιώσιμο πολιτικό και οικονομικό σύστημα Η στρατιωτική νίκη στον Εμφύλιο, που αποτελούσε και τον άμεσο στόχο της αμερικανικής επέμβασης στην Ελλάδα, δεν αρκούσε για να αποτραπεί η αναβίωση του κομμουνισμού στο μέλλον. Το ισχύον πολιτικό-οικονομικό σύστημα δεν ήταν βιώσιμο και η έκθεση θεώρησε πως τα αίτια της κομμουνιστικής εξέγερσης θα έπρεπε να αναζητηθούν στο ισχύον πολιτικο-οικονομικό status quo. Έτσι στο επίκεντρο της κριτικής βρέθηκαν οι κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις και οι ηγεμονικές οικονομικές τάξεις. Η έκθεση Porter χαρακτήρισε απερίφραστα το «καθεστώς της Αθήνας» ως «αντιδραστικό» και «αυταρχικό»,41 καθώς οι μέθοδοι διακυβέρνησής του πολύ απείχαν από τις καθιερωμένες στη Δύση ιδέες περί δημοκρατικών καθεστώτων. Οι διαδοχικές αλλαγές κυβερνήσεων (επτά σε διάστημα δύο χρόνων) και η πολιτική αστάθεια της περιόδου '44-'47 αποδόθηκαν στις ιδιαίτερες πολιτικές δομές της χώρας. Οι διαρκείς πολιτικές διαμάχες και αντιπαραθέσεις κομμάτων και ομάδων, μεσούσης μάλιστα της κομμουνιστικής απειλής, οφείλονταν στην απουσία κομμάτων με πολιτικές και ιδεολογικές αναφορές. Οι πολιτικές ομάδες και τα κόμματα προέκυπταν περισσότερο από ομαδοποιήσεις γύρω από πολιτικούς αρχηγούς και λιγότερο από ιδεολογικές τοποθετήσεις. Τα κόμματα ήταν αρχηγικά, χωρίς ουσιαστικές εσωτερικές λειτουργίες. Οι πολιτικοί χαρακτηρίζονταν ως «διεφθαρμένοι», καθώς χρησιμοποιούσαν τις δημόσιες θέσεις για ίδιον οικονομικό όφελος, για την εξυπηρέτηση «φίλων» και για την ευνοϊκή μεταχείριση των εκλογέων τους, χωρίς να μεριμνούν καθόλου για το δημόσιο συμφέρον. Εν κατακλείδι, στο απόρρητο σκέλος της (Συμπεράσματα και Προτάσεις), η έκθεση προειδοποιούσε την κυβέρνηση των ΗΠΑ για την ποιότητα του ελληνικού καθεστώτος: «Ξεκινώντας τη συνεργασία μας με την ελληνική κυβέρνηση, αν δεν δούμε τα πράγματα ρεαλιστικά και χ<ορίς αυταπάτες, (...) τότε διατρέχουμε τον κίνδυνο να θεωρήσουμε πως υποστηρίζουμε ένα καθεστώς απόλυτα δημοκρατικό».*1 Η εικόνα των υπουργών περιγράφεται με τα πιο μελανά χρώματα στο κεφάλαιο περί δημόσιας διοίκησης, όπου χαρακτηριστικά αναφέρεται: «Οι υπουργοί διευθύνουν τα γραφεία τους με τρόπο που στα μάτια ενός Αμερικανού παρατηρητή φαντάζει κυριολεκτικά εντυπωσιακός. Το κοι-

41. Porter Report, Summary and Recommendations, OJI. 42. Porter Report, Summary and Recommendations, όπ. 149

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ νό δεν συναντά τον υπουργό με ραντεβού, αλλά φαίνεται να έχει πρόσβαση στο γραφείο του πρακτικά όλες τις ώρες. Μεγάλα πλήθη συνωστίζονται στο γραφείο του και έξω από τις πόρτες του περιμένοντας να μπούνε μέσα Ψιθυριστές συζητήσεις του υπουργού λαμβάνουν μέρος διαρκώς με οποιονδήποτε φθάνει στο γραφείο του. 'Οταν το φαινόμενο αυτό συνδυαστεί με το γεγονός πως υπάρχει ελάχιστη απόδοση υπευθυνότητας στην υπαλληλική ιεραρχία, τότε γίνεται κατανοητό πώς είναι δυνατόν τα υπουργεία να λειτουργούν χωρίς να κάνουν απολύτως τίποτα».** Η τάξη των επιχειρηματιών στην Ελλάδα έτυχε αντίστοιχης κριτικής. Η έκθεση έκρινε πως οι επιχειρηματικές τάξεις στην Ελλάδα ήταν ιδιαίτερα συντηρητικές. Αυτό το απέδωσε στην ιστορική πορεία της ελληνικής οικονομίας και στον προσανατολισμό των Ελλήνων επιχειρηματιών προς το εμπόριο, τις τράπεζες και τη ναυτιλία Η παράδοση αυτή, στη συγκεκριμένη συγκυρία, ωθούσε τις εν λόγω τάξεις προς κερδοσκοπικές δραστηριότητες. Η κερδοσκοπία, είτε αγοράζοντας και πουλώντας χρυσό, είτε αποκρύπτοντας εμπορεύματα, αποτελούσε την προσφιλή δραστηριότητα των τελευταίων χρόνων, τη στιγμή που η κατάσταση της οικονομίας απαιτούσε από τις επιχειρηματικές τάζεις την ακριβώς αντίθετη στάση: την επανενεργοποίηση του παραγωγικού δυναμικού, την αύξηση της παραγωγής και της απασχόλησης, την βελτίωση της παραγωγικότητας και τη μείωση των τιμών. Επιπρόσθετα, στα μάτια των μελών της αποστολής ήταν διάχυτη η εντύπωση πως οι επιχειρηματικές τάξεις διακατέχονταν από πλήρη κοινωνική αναλγησία Ο πολυτελής τρόπος διαβίωσης μιας μικρής μερίδας πλουσίων ήταν προκλητικός μπροστά στη φτώχεια και τις στερήσεις της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού. Ειδικά ο Porter, έπειτα από τις διαδοχικές συναντήσεις που είχε με τους ισχυρούς οικονομικούς παράγοντες της χώρας, θεώρησε εξαιρετικά προκλητική την ευμάρεια που χαρακτήριζε την καθημερινή ζωή των αστών. Κατ' επανάληψη καυτηρίασε την εικόνα των καταστημάτων του κέντρου της Αθήνας, στα οποία υπήρχε αφθονία ειδών πολυτελείας, που μόνο στο Παρίσι συναντούσε κάποιος, τα οποία μάλιστα είχαν εισαχθεί με πόρους της οικονομικής βοήθειας.44

43. Porter Report, όπ^ Chapter IV, Government Administration, σελ 8. 44. Wittner, cur., σελ 224. Παρόμοιες επισημάνσεις έκανε και η βρετανική κοινοβουλευτική αντιπροσωπεία που είχε σταλεί στην Ελλάδα τον Αύγουστο του '46. Στην έκθεσή της, στο υποκεφάλαιο «Οι αφορολόγητοι πλούσιοι», επεσήμαινε ότι «υπάρχει μια μικρή τάξη πλούσιων ατόμων που κατοικούν κυρίύύς μέσα και γύρω από την Αθήνα. Μέλη αυτών των οικογενειών, στις οποίες ανήκουν πολλοί από τους ηγετικούς πολιτικούς, ζουν σε μεγάλη πολυτέλεια. (...) Καθώς δεν υπάρχει φόρος εισοδήματος με τη βρετανική έννοια, ζουν πρακτικά χιορίς να φορολογούνται. („.) Η επίδειξη ακριβών προϊόντων στα μαγαζιά της Αθήνας, μπορεί να δώσει στον επισκέπτη μια λανθασμένη εικόνα για την πραγματική οι150

Η έκθεση Porter Έντονα αρνητικές ήταν οι κρίσεις της έκθεσης για την κατάσταση της δημόσιας διοίκησης. Θεωρήθηκε εντελώς αναποτελεσματική τόσο σε προγραμματικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο υλοποίησης συγκεκριμένων προγραμμάτων. Σε αυτό συνέτειναν η διάβρωση της δημόσιας διοίκησης από τα επιχειρηματικά συμφέροντα, η έλλειψη στοιχειωδών κανόνων ανεξαρτησίας και αξιοκρατίας και η πλήρης εξάρτηση της διοικητικής ιεραρχίας από τους πολιτικούς. Επιπρόσθετα οι μαζικές προσλήψεις προσώπων με ελάχιστα προσόντα, οι πολύ χαμηλοί μισθοί και η παντελής έλλειψη αξιοκρατίας συνέτειναν στην αποθάρρυνση και την πτώση του ηθικού των αξιόμαχων και ικανών υπαλλήλων. Η έκθεση προειδοποιούσε πως η αμερικανική αποστολή που θα ερχόταν στην Ελλάδα θα αντιμετώπιζε ένα κράτος το οποίο αδυνατούσε να απαντήσει σε στοιχειώδη ερωτήματα, όπως πόσους υπαλλήλους απασχολούσε ή πώς είχε διακινήσει τις προμήθειες της UNRRA, αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων. Οι λογιστικές πρακτικές του δημοσίου ήταν εντελώς αναξιόπιστες. Ο προϋπολογισμός περιείχε ενδεικτικά μόνο μεγέθη καθώς, κατά την υλοποίησή του, κάθε υπουργείο μετέβαλλε διαρκώς τις δαπάνες του. Ο ίδιος ο αριθμός των υπουργείων κρίθηκε υπερβολικός. Η έκθεση θεώρησε σκόπιμο να ανατρέξει στο ιστορικό της ίδρυσης των υπουργείων από το '11 μέχρι το '47, προκειμένου να ερμηνεύσει τον ορατό πληθωρισμό των υπουργείων που πλησίαζαν τα 40. Μια ειδική επιτροπή που συστάθηκε από την κυβέρνηση Μάξιμου με τη συμμετοχή της βρετανικής οικονομικής αποστολής, της αποστολής Porter, του Πανεπιστημίου Αθηνών και εκπροσώπων εληνικών υπουργείων, έκρινε ότι 12 υπουργεία θα ήταν αρκετά.45 Οι παραπάνω κριτικές διαπιστώσεις ερμήνευαν με τη σειρά τους την αποτυχία των προγραμμάτων οικονομικής βοήθειας που είχαν υλοποιηθεί τα προηγούμενα δύο χρόνια Ενώ δαπανήθηκαν 700 περίπου εκατομμύρια δολάρια, εντούτοις η δαπάνη εκείνη ελάχιστα συνέβαλε στην ουσιαστική ανάκαμψη της οικονομίας, αφού η εξάρτησή της από την ξένη βοήθεια παρέμενε αμείωτη. Η έντονη κριτική της έκθεσης για τον τρόπο που εφαρμόζονταν τα προγράμματα οικονομικής βοήθειας των προηγούμενων χρόνων απέκλεισε εξαρχής το ενδεχόμενο να παραχωρηθεί η οικονομική βοήθεια στην ελληνική κυβέρνηση χωρίς όρους· αποκλείστηκε δηλαδή η πιθανότητα να διαχειριστεί η ελληνική κυβέρνηση τη βοήθεια κατανέμοντας και χρησιμοποιώντας τους πόρους, έστω και με κάποιο πλαίσιο συμφωνιών. Απέκλεισε κατ'

χονομική κατάσταση της χώρας». British Parliamentary Delegation to Greece Report, October 1946 (Mission to Greece, Legal Division, box 24), σελ 15. 45. Porter Report, OJL, Chapter IV, Government Administration, σελ 10. 151

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ουοίαν το ενδεχόμενο επανάληψης της εμπειρίας των συμφωνιών με την UNRRA και τη Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του '46. Κάτι τέτοιο θα προκαλούσε έναν νέο κύκλο κατασπατάλησης πόρων, θα ευνοούσε τον εύκολο πλουτισμό ορισμένων ομάδων, και θα ενίσχυε το πολιτικό καθεστώς της Αθήνας. Έτσι η έκθεση εισηγήθηκε τη διαμόρφωση ενός καθεστώτος εκτεταμένου ελέγχου από την αμερικανική αποστολή. Η διαχείριση του προγράμματος θα παρέμενε εξ ολοκλήρου στα χέρια της. Παράλληλα, η εφαρμογή των οικονομικών μεταρρυθμίσεων που πρότεινε η έκθεση απαιτούσε να ασκείται ουσιαστικός έλεγχος στις αποφάσεις της ελληνικής κυβέρνησης. Τα προτεινόμενα μέτρα δεν περιορίζονταν στη νομισματική και δημοσιονομική πολιτική ή στον έλεγχο του εξωτερικού εμπορίου, αλλά κάλυπταν πληθώρα θεμάτων που αφορούσαν στην ίδια την οργάνωση της δημόσιας διοίκησης, το φορολογικό σύστημα, τη νομοθεσία για τις τράπεζες και τη βιομηχανία, τη χρηματοδότηση της τοπικής αυτοδιοίκησης, κ.ά. Ουσιαστικά η έκθεση πρότεινε ο ρόλος του απόλυτου ελεγκτή για την οικονομική πολιτική της χώρας να ανατεθεί στην αμερικανική αποστολή. Επιπλέον, η έκθεση υπέδειξε απερίφραστα την ανάγκη να αλλάξει η ίδια η κυβέρνηση.44 Αν και δεν γινόταν ρητή αναφορά στο Λαϊκό Κόμμα, εντούτοις η κριτική για τις αντιδημοκρατικές πρακτικές και την ανικανότητα της κυβέρνησης έμμεσα θεωρούσε το κόμμα αυτό ως το κατεξοχήν υπεύθυνο για την έκρυθμη πολιτική κατάσταση. Ταυτόχρονα, έμμεσα επίσης, υποδείκνυε τις δυνάμεις του Κέντρου ως πιο κατάλληλες για να συμβάλουν στον εκδημοκρατισμό της πολιτικής ζωής της χώρας. Η έκθεση θεωρούσε ως «φυσικούς» πολιτικούς συμμάχους, τις «πολιτικές δυνάμεις με ζωντάνια και δημοκρατικότητα», που θα μπορούσαν να αναδειχθούν στην πολιτική σκηνή, «εφόσον τους δινόταν η ευκαιρία ή βελτιώνονταν οι πολιτικές συνθήκες».47 Για την ακρίβεια, η έκθεση έθεσε την επιτυχία του προγράμματος οικονομικής βοήθειας και των μεταρρυθμίσεων σε απόλυτη συνάρτηση με την ανάδειξη δημοκρατικής ηγεσίας στην Ελλάδα, καθώς εν κατακλείδι έγραφε: «Έως ότου βρεθεί τέτοια ηγεσία και μετατραπεί σε πραγματική δύναμη στην Ελλάδα, θα είναι δύσκολο για την ξένη οικονομική βοήθεια να εξυπηρετήσει οποιονδήποτε άλλο σκοπό από τη διαιώνιση του θλιβερού status quo»." 46. Η ιδέα να αλλάξει αμέσως η κυβέρνηση αποτελούσε μία από τις υποδείξεις της έκθεσης της βρετανικής κοινοβουλευτικής αντιπροσωπείας. Πρότειναν το σχηματισμό μιας κυβέρνησης από όλα τα κόμματα, με πιθανό αποκλεισμό «μόνο της άκρας Αριστεράς», British Parliamentary Delegation to Greece Report, OJI., σελ 18. 47. Porter Report, Summary and Recommandations, OJI. 48. Porter Report, Summary and Recommandations, OJI. 152

Η έκθεση Porter Η έμφαση που απέδιδε η έκθεση τόσο στον άμεσο αμερικανικό έλεγχο όσο και στην αλλαγή της κυβέρνησης, επεδίωκε, ανάμεσα στις άλλες στοχεύσεις, να αντιμετωπίσει την κριτική που αναμενόταν να ξεσπάσει στις ΗΠΑ με την ανακοίνωση της επέμβασης στην Ελλάδα Η πρώτη ρύθμιση θα κατεύναζε τις ανησυχίες της κοινής γνώμης για την κατασπατάληση πόρων, η δεύτερη θα μετρίαζε την πολιτική κριτική ότι οι ΗΠΑ, στο όνομα της αποτροπής του κομμουνισμού, υποστήριζαν ένα εξαιρετικά αυταρχικό συντηρητικό καθεστώς.

Το πενταετές πρόγραμμα Ως κεντρική επιδίωξη του προγράμματος οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα τέθηκε ένας μεσοπρόθεσμος στόχος: η ελληνική οικονομία, εντός μιας πενταετίας, θα έπρεπε να φθάσει στο σημείο να είναι αυτοδύναμη, να μπορεί δηλαδή να επιβιώνει χωρίς την αρωγή ξένης βοήθειας. Η έκθεση χρησιμοποίησε έναν όρο, ιδιαίτερα προσφιλή στην Ουάσιγκτον εκείνη την εποχή, της «αυτοσυντήρητης οικονομίας». Τόσο οι σχεδιαστές του Σχεδίου Μάρσαλ όσο και οι διακυρήξεις του Δόγματος Τρούμαν, επικαλέστηκαν διαζευκτικά τους όρους «αυτοσυντήρητη οικονομία» και «αυτοσυντήρητη δημοκρατία», προκειμένου να υπογραμμίσουν τις πολιτικές και οικονομικές επιδιώξεις των προγραμμάτων οικονομικής βοήθειας:4* Τη σταθεροποίηση δηλαδή των χωρών με φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα στη Δυτική Ευρώπη μέσω της γρήγορης ανασυγκρότησης των οικονομιών τους. Στην ελληνική, λοιπόν, περίπτωση ο όρος «αυτοσυντήρητη οικονομία» υποδήλωνε πως η οικονομία θα έπρεπε να εξισορροπήσει τις εξωτερικές της σχέσεις, να φτάσει δηλαδή σε σημείο στο οποίο τα έσοδα από τις εξαγωγές και τους άδηλους πόρους θα αρκούσαν για την πληρωμή των εισαγωγών της. Αν και ο στόχος αυτός δεν προσδιορίστηκε με ακρίβεια, δεν διατυπώθηκε δηλαδή με τη μορφή συμβατικών μακροοικονομικών δεικτών (εθνικού εισοδήματος ή ισοζυγίου πληρωμών), εντούτοις η έκθεση έκανε σαφές ότι το σημείο αυτό υπερέβαινε κατά πολύ τα προπολεμικά επίπεδα παραγωγής, εισοδήματος και εξαγωγών. Συνεπώς το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας θα έπρεπε να συμβάλει στην ανάπτυξη της οικονομίας πέρα από τα προπολεμικά της επίπεδα, κάτι που απαιτούσε σημαντικές διαρθρωτικές αλλαγές στην οικονομία Σύμφωνα με την έκθεση, η ανάπτυξη της βιομηχανίας ήταν ο μοναδικός τρόπος για να ξεπεραστούν τα διαρθρωτικά προβλήματα της προπολεμικής δομής της ελληνικής οικονομίας. 49. Hogan, ό.π., σελ. 36. 153

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Στο θέμα αυτό η έκθεση ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες ιδέες. Ας θυμηθούμε ότι οι αντιλήψεις για τις δυνατότητες εκβιομηχάνισης της χώρας είχαν παραμείνει περιθωριακές στη διάρκεια του μεσοπολέμου, παρά τις προόδους που είχε η μεταποίηση την περίοδο αυτή. Μεταπολεμικά η ιδέα της εκβιομηχάνισης είχε ταυτιστεί με την Αριστερά,50 ενώ στους κυβερνητικούς κύκλους οι σκέψεις για το οικονομικό μέλλον της χώρας παρέμεναν εξαιρετικά ασαφείς.51 Η ιδεολογική φόρτιση του ζητήματος της εκβιομηχάνισης ήταν εξαιρετικά σημαντική.52 Εντούτοις, οι πρώτες επεξεργασίες είχαν γίνει από ορισμένους κύκλους, οι οποίοι περιλάμβαναν την ομάδα Δοξιάδη στον Οργανισμό Ανασυγκρότησης, ορισμένες ομάδες που είχαν δουλέψει στην UNRRA, την ομάδα του Αγγελόπουλου και της Νέας Οικονομίας και φυσικά τη μελέτη της FAO. Το υπουργείο Δημοσίων Έργων είχε ήδη καταρτίσει από το '45 ένα σχέδιο για την ανάπτυξη του ενεργειακού τομέα Διαθέσιμο όμως σχέδιο για την ανασυγκρότηση και την ανάπτυξη δεν υπήρχε μέχρι τα τέλη του '46,53 και ο Οργανισμός Ανασυγκρότησης την ίδια περίοδο ετοίμαζε αυτό που θεωρήθηκε το πρώτο προσωρινό Πενταετές Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης. 50. Μπάτοης Δ., Η βαριά βιομηχανία στην Ελλάδα, Αθήνα; Κέδρος, 1977 και το περιοδικό «Ο Ανταίος». 51. Χατζηιωσήφ Χ., «Απόψεις γύρω από τη βιωσιμότητα της Ελλάδας και το ρόλο της βιομηχανίας», στο Κρεμμυδάς Β., Μαλτέζου Χρ. και Παναγιωτάκης Ν. (επιμ.), Αφιέρωμα στο Νίκο Σβορώνο, τομ. II, Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης, 1986, Thomadakis S., «The Truman Doctrine: Was there a Development Agenday», Journal of Modem Hellenism, 1989:6, Σταθάκης Γ., «Οικονομία και θεσμοί: Από την προπολεμική "βιωσιμότητα" στη μεταπολεμική "εκβιομηχάνιση"», στο Φλάισερ Χ. (επιμ.), Η Ελλάδα '36-49, από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο: τομές και συνέχειες, Αθήνα Καστανιώτης, 2003. 52. Ο Κουβελης (Κουβέλης Π., Βιομηχανικοί δυνατότητες και ενεργειακή πολιτική εν Ελλάδι, Αθήναι: Πυρσός, 1945) ενώ κατέγραψε σε μια από τις πρώτες μεταπολεμικά μελέτες, με σχετική ακρίβεια, τις ενεργειακές και βιομηχανικές δυνατότητες της ελληνικής οικονομίας, στη συνέχεια επεξηγούσε επί μακρόν γιατί η συνεισφορά της στο εισόδημα και την απασχόληση θα ήταν περιορισμένη. Έτσι επέμεινε ότι οι εθνικές διεκδικήσεις νέων εδαφών θα έπρεπε να είναι η πρωτεύουσα στρατηγική για την επίλυση του οικονομικού προβλήματος της χώρας. Με αυτό το επιχείρημα στρεφόταν κατά της Αριστεράς που απεμπολούσε τις εθνικές διεκδικήσεις και ισχυριζόταν ότι η εκβιομηχάνιση αρκούσε για τη λύση του οικονομικού προβλήματος. Για τη διαμάχη του με το Μάξιμο βλ Κουβέλης, OJI. και άρθρα του Μάξιμου Σ. στον Ανταίο (τεύχη 6 και 7, 1945). 53. Η έκθεση της βρετανικής κοινοβουλευτικής αντιπροσωπείας σημείωνε για το θέμα αυτό: «Η αντιπροσωπεία συζήτησε με τα σχετικά υπουργεία με την πρόθεση να δει τα λεπτομερή σχέδια για τψ ανασυγκρότηση. Δεν φαίνεται όμως να υπάρχουν τέτοια σχέδια». Και υποσημείωνε ότι στις αρχές του '47 είχε καταρτιστεί από το Γραφείο Ανασυγκρότησης το πρώτο Πενταετές Πρόγραμμα British Parliamentary Delegation to Greece Report, OJL, σελ. 13. 154

Η έκθεση Porter Η έκθεση Porter αξιοποίησε τις υπάρχουσες ιδέες54 και κατέγραψε τις δυνατότητες ανάπτυξης της βαριάς βιομηχανίας. Επρόκειτο για την αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου55 και τη δημιουργία καθετοποιημένων μονάδων, όπου ήταν δυνατό. Η εγχώρια επεξεργασία του ορυκτού πλούτου θα προσέθετε νέες βιομηχανικές εξαγωγές και η ανάδειξη ορισμένων ελαφρών βιομηχανιών θα διεύρυνε τις εξαγωγικές δυνατότητες της μεταποίησης. Έτσι θα υπήρχε διαφοροποίηση του αδύναμου εξαγωγικού τομέα της οικονομίας, που μέχρι τότε στηριζόταν σχεδόν αποκλειστικά σε μικρό αριθμό αγροτικών προϊόντων. Εξάλλου ο αγροτικός τομέας αναμενόταν να αναπτυχθεί παράλληλα με τον βιομηχανικό. Με φιλόδοξο τρόπο, η FAO είχε προβλέψει ότι «η χώρα μπορεί με πολύ συγκεκριμένο τρόπο να αυξήσει την κατά κεφαλήν παραγωγή και το εθνικό εισόδημα, πιθανόν να το διπλασιάσει και να το τριπλασιάσει από το σημερινό του επίπεδο μέσα σε μία ή δύο δεκαετίες».Κ Η έκθεση της FAO υπογράμμιζε πως ο εκσυγχρονισμός και η βελτίωση της παραγωγικότητας του αγροτικού τομέα, σε συνδυασμό με τη διαφοροποίηση της παραγωγής του, θα είχε θετική επίδραση και στα δύο σκέλη του εμπορικού ισοζυγίου. Η εξαγωγική βάση της γεωργίας θα διευρυνόταν, ενώ ταυτόχρονα η εγχώρια παραγωγή θα υποκαθιστούσε σημαντικό μέρος των εισαγωγών. Η βρετανική αποστολή είχε επίσης θέσει την ιδέα της διττής στρατηγικής για τον αγροτικό τομέα; της παράλληλης επέκτασης των εξαγωγών και της υποκατάστασης των εισαγωγών.57 Κάθε προσπάθεια βιομηχανικής ανάπτυξης απαιτούσε σημαντικές επενδύσεις στην οικονομική υποδομή και πρωτίστως στον τομέα της ενέργειας. Έτσι η έκθεση Porter έδωσε απόλυτη προτεραιότητα στην αύξηση της παραγωγής ενέργειας μέσω της αξιοποίησης των εγχώριων πηγών, του λιγνίτη και των υδροηλεκτρικών έργων. Αντίθετα, στο θέμα των συγκοινωνιακών δικτύων η έκθεση έκρινε πως το προπολεμικό επίπεδο της υποδομής ήταν ικανοποιητικό και δεν χρειαζόταν να σχεδιαστούν νέα έργα Η αποκατάσταση των εκτεταμένων καταστροφών που είχε υποστεί το δίκτυο κατά την Κατοχή αποτελούσε ικανοποιητικό στόχο.

54. Η αποστολή Porter συγκέντρωσε μελέτες που συνέκριναν τα προπολεμικά και μεταπολεμικά δεδομένα της οικονομίας και συζητούσαν το οικονομικό πρόβλημα της χώρας, βλ Μπερνάρης Α., Διερεύνησις ελληνικής διαρθρώσεως και επεκτατική οικονομική πολιτική, Αθήναι, 1947. 55. UNRRA, Ο ορυκτός πλούτος της Ελλάδος (προλόγοι: Β. Maben και I. Ζίγδης), Αθήνα UNRRA, 1947. 56. Report of the FAO Mission to Greece, Food and Organization of the United Nations, Washington D.C., March 1947, σελ. 3. 57. British Economic Mission, Final Report, σελ. 57. 155

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Αν και η έκθεση συμμερίστηκε πλήρως τις απόψεις που κατέγραφαν τις δυνατότητες μια «ήπιας» εκβιομηχάνισης της ελληνικής οικονομίας, εντούτοις απέκλεισε το ενδεχόμενο η ανάπτυξη αυτή να επιτευχθεί με πόρους της αμερικανικής οικονομικής βοήθειας. Όπως χαρακτηριστικά σημείωνε η έκθεση: «(...), η αποστολή έχει καταλήξει ότι μόνο περιορισμένοι πόροι θα διατεθούν για αναπτυξιακά προγράμματα στο άμεσο μέλλον. Υπάρχουν δυνατότητες για την επέκταση αντιπλημμυρικών, αποστραγγιστικών και αρδευτικών έργων προκειμένου να αυξηθεί η παραγωγή τροφίμων. Ο εκσυγχρονισμός των μεθόδων εξόρυξης και η παραπέρα ανάπτυξη του λιγνίτη είναι ενδεδειγμένη. Μπορεί να σταθεί δυνατό να ξεκινήσουν ένα ή περισσότερα από τα προτεινόμενα υδροηλεκτρικά έργα. Αλλά ελλείψει πιο καλά μελετημένων έργων, η αποστολή υποθέτει ότι η επένδυση σε αναπτυξιακά έργα στη διάρκεια των επόμενων πέντε χρόνων δεν θα ξεπεράσει τα 75 εκατομμύρια»." Ακόμα και στο θέμα της ανασυγκρότησης διατήρησε μια συντηρητική προσέγγιση (260 εκατομμύρια δολάρια από τα οποία μόλις 109 σε συνάλλαγμα), η οποία δεν διασφάλιζε καν την πλήρη αποκατάσταση των υποδομών στα προπολεμικά επίπεδα Όπως υπογράμμιζε η έκθεση: «Πρέπει να σημειωθεί ότι το πρόγραμμα ανασυγκρότησης της αποστολής αφορά μόνο την πιο στοιχειώδη ανασυγκρότηση. Από μόνη της δεν θα οδηγήσει στην πλήρη αποκατάσταση των προπολεμικών συνθηκών»." Η έκθεση προχώρησε λοιπόν στην κατάρτιση ενός ενδεικτικού Πενταετούς Προγράμματος, που κάλυπτε τόσο το σκέλος της ανασυγκρότησης όσο και αυτό της ανάπτυξης. Για να αποτιμηθεί το ύψος των αναγκαίων επενδύσεων σε υποδομή και στους επιμέρους παραγωγικούς κλάδους, η έκθεση στράφηκε στις υπάρχουσες εκτιμήσεις του Οργανισμού Ανασυγκρότησης. Το πρόγραμμα που ετοίμαζε ο Οργανισμός Ανασυγκρότησης περιλάμβανε το σκέλος της ανασυγκρότησης των υποδομών και το σκέλος της ανάπτυξης, δηλαδή την παραγωγή ενέργειας, τα νέα έργα υποδομής της γεωργίας και φυσικά την ανάπτυξη των βασικών βιομηχανιών και των ορυχείων. Οι πρώτες εκτιμήσεις αποτιμούσαν το συνολικό επενδυτικό κόστος στα 2,1 δισεκατομμύρια δολάρια Η έκθεση Porter χαρακτήρισε το πρόγραμμα εντελώς ουτοπικό. Φυσικά ούτε καν έθεσε προς συζήτηση τέτοια μεγέθη. Στο Πενταετές Πρόγραμμά της επέλεξε μια εξαιρετικά συντηρητική οδό- πρότεινε μόλις 335 εκατομμύρια δολάρια, από τα οποία μάλιστα μόνο τα μισά θα προέρχονταν από συναλλαγματικούς πόρους. Το υπόλοιπο ποσό αφορούσε εγχώριες εισροές

58. Porter Report, όπ.. Chapter VI, Reconstruction and Development, σελ 6. 59. Porter Report, OJI., Chapter VI, Reconstruction and Development, σελ 3. 156

Η έκθεση Porter των οποίων η χρηματοδότηση θα γινόταν με δραχμές. Η απόκλιση των δύο αποτιμήσεων σε όρους του ΑΕΠ της εποχής είναι απόλυτα ενδεικτική. Στην εκδοχή του Οργανισμού Ανασυγκρότησης υπήρχε η αποτίμηση πως το έργο της ανασυγκρότησης και της ανάπτυξης θα απαιτούσε δύο ετήσια ΑΕΠ και συνεπώς στη διάρκεια της πενταετίας οι ετήσιοι επενδυτικοί πόροι θα έπρεπε να αντιπροσωπεύουν το 40-50% του ΑΕΠ. Δικαιολογημένα χαρακτηρίστηκε ως εξωπραγματικό. Μάλιστα σε πολλά σημεία η έκθεση Porter ασκούσε έντονη κριτική σε συγκεκριμένες προτάσεις του Οργανισμού Ανασυγκρότησης. Από την άλλη, στην εκδοχή της έκθεσης Porter οι επενδυτικοί πόροι, σε ετήσια βάση, δεν θα ξεπερνούσαν το 10% του ΑΕΠ, μια μάλλον χαμηλή ροή επενδύσεων σε μια περίοδο ανασυγκρότησης της οικονομίας. Σε μια τόσο συντηρητική εκδοχή του προγράμματος ήταν μάλλον αδύνατο να χωρέσουν η ανασυγκρότηση και η ανάπτυξη της οικονομίας. Έτσι από την αναλυτική εικόνα του προγράμματος της έκθεσης (πίνακας Β1) προκύπτει πως τα έργα ανασυγκρότησης θα απορροφούσαν σχεδόν το 80% των πόρων, αφήνοντας μόλις 20% για την ανάπτυξη νέων παραγωγικών δραστηριοτήτων από κοινού με τα κρίσιμα έργα της ενεργειακής υποδομής ή των νέων έργων υποδομής στη γεωργία Μάλιστα για τη βιομηχανία προβλέφθηκαν μόλις 40 εκατομμύρια δολάρια για την ανάπτυξη νέων βιομηχανιών και ορυχείων. Η έκθεση δικαιολόγησε τις συντηρητικές αυτές προτάσεις επικαλούμενη το γεγονός ότι η ελληνική οικονομία διέθετε περιορισμένους παραγωγικούς συντελεστές και δεν ήταν σε θέση να απορροφήσει απότομα μεγάλες ποσότητες επενδυτικών πόρων. Ταυτόχρονα η έκθεση αμφισβήτησε την ικανότητα του ελληνικής δημόσιας διοίκησης να σχεδιάσει και να υλοποιήσει ένα σύνθετο πρόγραμμα ενεργειακών και άλλων έργων και πρότεινε αυτό το σκέλος να το αναλάβουν ξένες εταιρείες με σχεδιαστική και κατασκευαστική εμπειρία Από το Πενταετές διαφαίνεται ότι παρότι η αποστολή Porter συνηγόρησε υπέρ του εγχειρήματος της εκβιομηχάνισης, εντούτοις δεν αντιμετώπιζε την προοπτική αυτή ως αποτέλεσμα της μαζικής μεταφοράς εξωγενών πόρων. Για την ακρίβεια, στον χρονικό ορίζοντα της πενταετίας η ανάπτυξη δεν αποτελούσε στοιχειώδη προτεραιότητα Το περιορισμένο επενδυτικό πρόγραμμα εξέφραζε όμως και άλλες σκοπιμότητες. Η αποστολή δίσταζε να δεσμεύσει την αμερικανική ηγεσία για τα επίπεδα της μελλοντικής βοήθειας καθώς το Δόγμα Τρούμαν προέβλεπε πόρους για ένα μόνο έτος. Εξάλλου φιλόδοξες εκτιμήσεις για μελλοντική βοήθεια θα αποθάρρυναν την ελληνική πλευρά να εφαρμόσει ένα πιο αποτελεσματικό πρόγραμμα ελέγχου της οικονομίας. Έτσι τα μεγέθη του Πενταετούς στην έκθεση Porter φαίνεται να προέκυψαν από συντηρητικές εκτιμήσεις για το ίδιο το μέγεθος της βοήθειας. Αν η οικονομική βοήθεια, 157

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ χωρίς τις στρατιωτικές δαπάνες, προβλεπόταν να κινηθεί γύρω στα ISO εκατομμύρια δολάρια το χρόνο, τότε δύσκολα θα μπορούσαν να εξοικονομηθούν περισότερα από 40-50 εκατομμύρια δολάρια για τα προγράμματα ανασυγκρότησης και ανάπτυξης. Εφόσον τα χρήματα που υποσχόταν η έκθεση ήταν τόσο λίγα, χρησιμοποιήθηκε με περισσή ευχέρεια ο ανέξοδος «ψυχολογικός» παράγοντας. Η ασφάλεια που θα εξασφάλιζε στις επιχειρηματικές τάξεις η αμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα θα ενεργοποιούσε τις ιδιωτικές επενδύσεις. Παρά την κριτική της έκθεσης σ' ό,τι αφορά την κερδοσκοπική συμπεριφορά των κυρίαρχων οικονομικών κύκλων, μεσοπρόθεσμα η αποκατάσταση της σταθερότητας της οικονομίας, η ανασυγκρότηση της κοινωνικο-οικονομικής υποδομής και η εισαγωγή ενός ευνοϊκού θεσμικού πλαισίου θα έστρεφαν τον ιδιωτικό τομέα προς τις παραγωγικές επενδύσεις.

Πίναχας Β1 Το Πενταετές Πρόγραμμα της έκθεσης Porter (σε εκατομμύρια δολάρια) Είδος Επένδυσης

I. Ανασυγκρότηση Οδικό Δίκτυο Σιδηρο/κό Δίκτυο Λιμάνια Τηλεπικοινωνίες Ορυχεία-Βιομηχανία Εγγειοβελτιωτικά Κατοικία II. Ανάπτυξη Εγγειοβελτιωτικά Ορυχεία-Βιομηχανία Ενέργεια ΣΥΝΟΛΟ

Ύψος Επένδυσης

Ποσοστιαία Κατανομή

73,9 25,5 17,8 16,5 56 7,5 62,5 (259,7)

22,1 ,6 5,3

20 40 15 (75) 334,7

4,9 16,7 2,2 18,7 (77,5) 6 12 4,5 (22,5) 100

Πηγή: Tentative Report of the Porter Mission, Washington D.C., April 25, 1947 (General Records of the Department of State, Record Group 59, 868.50/4-347), Κεφάλαιο 6, σελ. 7. 158

Η έκθεση Porter

Η πολιτική της σταθεροποίησης Το κύριο βάρος της έκθεσης Porter δόθηκε στη σταθεροποίηση της οικονομίας. Τα τρία πρώτα κεφάλαια της έκθεσης αναφέρονται στα δημόσια οικονομικά, τα νομισματικά και το ισοζύγιο πληρωμών. Η οικονομική αστάθεια αποδίδεται στα ελλείμματα του προϋπολογισμού και του ισοζυγίου πληρωμών και στις λανθασμένες επιλογές της οικονομικής πολιτικής. Σε κάθε ένα θέμα η έκθεση προβαίνει σε λεπτομερείς αναλύσεις και καταλήγει με ποσοτικές αποτιμήσεις για την εξέλιξη των μεγεθών το '47-48. Στον δημοσιονομικό τομέα η έκθεση θεώρησε ρεαλιστική την ισοσκέλιση του προϋπολογισμού. Η σημαντική αύξηση των φόρων θα προερχόταν από την άμεση φορολογία, τους δασμούς και κυρίως από τα έκτακτα έσοδα από την πώληση των αποθεμάτων της UNRRA. Οι δαπάνες προβλεπόταν να περικοπούν περιορίζοντας τις επιδοτήσεις σε είδη βασικής κατανάλωσης, τις επιχορηγήσεις σε εταιρείες του ευρύτερου δημόσιου τομέα, μειώνοντας τον αριθμό δημοσίων υπαλλήλων (με βελτίωση των μισθών τους) και ελέγχοντας τις στρατιωτικές δαπάνες. Τέλος, δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην εισοδηματική πολιτική, όπου θα έπρεπε να αποτραπεί οποιαδήποτε αύξηση των μισθών και ημερομισθίων. Στο νομισματικό τομέα προτάθηκε απερίφραστα η οριστική εγκατάλειψη της πολιτικής του χρυσού. Στο θέμα της συναλλαγματικής ισοτιμίας της δραχμής προτάθηκαν διαζευκτικά δύο λύσεις. Η πρώτη ήταν η υποτίμηση της δραχμής. Η δεύτερη ήταν η χρησιμοποίηση στο εξωτερικό εμπόριο μεταβλητών συναλλαγματικών ισοτιμιών (exchange certificate plan) μέχρις ότου οι συνθήκες επέτρεπαν την κανονική υποτίμηση της δραχμής. Στον τομέα του εξωτερικού εμπορίου οι προτάσεις επικεντρώθηκαν στην αύξηση των εξαγωγών. Ως άμεση προτεραιότητα τέθηκε η βελτίωση των εξαγωγών καπνού και ελαιολάδου. Για τις εισαγωγές τέθηκαν ως οροφή οι εισαγωγές του '46-'47, οι οποίες εκτιμήθηκαν στα 347 εκατομμύρια δολάρια και δεν θα περιλάμβαναν είδη πολυτελείας και μη βασικά αγαθά. Τέλος στον τομέα των άδηλων πόρων προτάθηκε η φορολόγηση των εφοπλιστών, η νομιμοποίηση του ελέγχου της αλληλογραφίας, ενώ παράλληλα προτάθηκε η καταγραφή των περιουσιακών στοιχείων των Ελλήνων υπηκόων στο εξωτερικό. Για την πραγματοποίηση των παραπάνω προτάθηκαν σειρά από θεσμικές αλλαγές, ώστε να επιτραπεί στην αμερικανική αποστολή να ασκεί άμεσο έλεγχο στους διαφόρους τομείς της οικονομικής πολιτικής. Οι πιο σημαντικές θεσμικές προτάσεις αφορούσαν: α) τον τομέα εξωτερικού εμπορίου με την προτεινόμενη ίδρυση της Διοίκησης Εξωτερικού Εμπορίου (Foreign Trade Administration), που θα έλεγχε απόλυτα τις εισαγωγές και εξαγωγές της χώρας, 6) το νομισματικό τομέα με την προτεινόμενη διεύρυνση των αρμοδιο159

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τήτων της Νομισματικής Επιτροπής, προκειμένου να ασκεί πλήρη έλεγχο στο σύνολο του τραπεζικού συστήματος, γ) τη δημόσια διοίκηση με σύνολο μέτρων για την αναδιοργάνωση των υπουργείων και των αρμοδιοτήτων τους, δ) τον βιομηχανικό τομέα με την πρόταση να συσταθεί ενιαίος φορέας Βιομηχανικής Ανάπτυξης με αρμοδιότητες το σχεδιασμό, το συντονισμό και την τεχνική υποστήριξη βιομηχανικών προγραμμάτων. Το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα και οι θεσμικές προτάσεις της έκθεσης Porter ήταν διαμετρικά αντίθετες με την πολιτική σταθεροποίησης που είχε ακολουθηθεί το '46. Όπως και ο Βαρβαρέσος στο παρελθόν, η έκθεση πρότεινε να αδρανήσουν τα δύο πεδία κερδοσκοπίας: ο χρυσός και οι εισαγωγές. Πρότεινε αυστηρό έλεγχο στις πηγές δημιουργίας νέου χρήματος (έλλειμμα προϋπολογισμού, πιστώσεις στην οικονομία και επιδοτήσεις) και συγκράτηση στις πηγές που δημιουργούσαν ζήτηση στην οικονομία (μισθοί, επενδύσεις). Με δεδομένο το ύψος της οικονομικής βοήθειας, που θεωρούσε ότι αρκούσε για τη συντήρηση της οικονομίας, η έκθεση προσπαθούσε να ελέγξει κάθε δυνατή πηγή δημιουργίας πληθωριστικών πιέσεων στην οικονομία Με τον τρόπο αυτό όμως απέκλειε όχι μόνο κάθε προοπτική ανάπτυξης της οικονομίας πέρα από τα προπολεμικά της επίπεδα, αλλά έθετε σε αμφιβολία την ίδια τη διαδικασία της γρήγορης ανασυγκρότησης. Παρά την έντονη κριτική της έκθεσης στις επιχειρηματικές τάξεις και τις εμμονές της ο' ένα αυστηρά ρυθμιζόμενο πλαίσιο λειτουργίας της οικονομίας, εντούτοις έκανε σαφείς τις φιλελεύθερες προτιμήσεις της. Πουθενά δεν υπήρχε η προοπτική της εμπλοκής του κράτους, εκτός από την προσφορά υποδομών, στην ανάπτυξη της οικονομίας. Το βάρος θα το έφερε ο ιδιωτικός τομέας. Μα και στη σταθεροποιητική πολιτική υπήρχε η προσπάθεια ελαχιστοποίησης του κρατικού παρεμβατισμού καθώς ήταν διάχυτη στην έκθεση η αντίθεση στο να επιβληθούν έλεγχοι στις τιμές ή άλλα διοικητικά μέτρα στην αγορά. Ήδη από το Φεβρουάριο του '47, η αποστολή Porter, πριν καν ολοκληρώσει τη συγγραφή της έκθεσης, έκανε συστάσεις στη νέα κυβέρνηση Μάξιμου για τα άμεσα μέτρα οικονομικής πολιτικής που θα έπρεπε να υιοθετήσει.40 Αρχικά ανταποκρίθηκε αρνητικά στα αιτήματα της ελληνικής κυβέρνησης για νέα εισροή χρυσού.41 Παράλληλα συνέστησε στην κυβέρνηση να παύσει αμέσως τις πωλήσεις χρυσού, να «παγώσει» τους μισθούς, να

60. Porter to ΡΜ Maximos, Letter, February 17, 1947, Porter Report, OJI., Appendix A. 61. Η κυβέρνηση Μάξιμου είχε ζητήσει την αποδέσμευση χρυσού από την Federal Reserve Bank of New York, που αντιστοιχούσε σε 1.000.000 χρυσές λίρες. Το αίτημα αυτό απορρίφθηκε από τα ξένη μέλη της Νομισματικής Επιτροπής. 160

Η έκθεση Porter εξέγξει τη μαύρη αγορά συναλλάγματος και να εισαγάγει αυστηρούς ελέγχους για την απόκρυψη εμπορευμάτων. Επιπρόσθετα την συμβούλευε να ιδρύσει άμεσα τη Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου, να ενθαρρύνει τις εξαγωγές ελαιόλαδου και να φορολογήσει τις ναυτιλιακές επιχειρήσεις. Η ελληνική πλευρά έκρινε τα περισσότερα από τα μέτρα μη ρεαλιστικά." Αρνήθηκε τον έλεγχο της μαύρης αγοράς του συναλλάγματος και της απόκρυψης εμπορευμάτων, διατύπωσε σοβαρές επιφυλάξεις για τα μέτρα της αύξησης της φορολογίας των ναυτιλιακών επιχειρήσεων και της εξαγωγής ελαιόλαδου και αποδέχτηκε με ενδοιασμούς την κατάργηση της πολιτικής χρυσού και του παγώματος των μισθών. Συμφώνησε μόνο με την αναγκαιότητα να ιδρυθεί η Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου. Παράλληλα τα δύο ξένα μέλη της Νομισματικής Επιτροπής ζητούσαν ακόμα πιο δραστικά μέτρα: ένα κρατικό μονοπώλιο να ελέγξει τις εισαγωγές σιτηρών και πετρελαίου και ένα διευρυμένο δελτίο διανομής. Ταυτόχρονα επαναλάμβαναν όλα τα μέτρα που είχε εισηγηθεί ο Porter." Ο Porter προειδοποίησε τον πρεσβευτή των ΗΠΑ ότι στο μεταβατικό διάστημα μέχρι την εγκατάσταση της αμερικανικής αποστολής στην Ελλάδα θα έπρεπε να εφαρμοστούν τα παραπάνω μέτρα προκειμένου να αποφευχθεί η κατάρρευση της οικονομίας. «Προτείνω να κάνετε σαφές στην ελληνική κυβέρνηση ότι το πρόγραμμα αυτό αποτελεί την ελάχιστη άμεση απαίτηση που η κυβέρνηση των ΗΠΑ έχει προκειμένου η αμερικανική βοήθεια να είναι αποτελεσματική στην Ελλάδα. Όπως σας ανέφερα ανησυχώ ιδιαίτερα με το λήθαργο που είναι πλέον έκδηλος. Η βρετανική επιρροή σε θέματα οικονομικής πολιτικής δεν είναι πλέον αποτελεσματική».*4

Βλ Gregory and Patterson to Maximos, Bank of Greece, 7 February 1947, συνοδευτικό στο American Embassy to the Secretary of State, Despatch 3753, «Greek Economic Crisis: Recent Developments» (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 711.3-800, box 15). 62. Οι συναντήσεις του Porter και μελών της αποστολής με κυβερνητικούς παράγοντες που συζήτησαν τα θέματα αυτά έγιναν στις 8, 11 και 19 Φεβρουαρίου στο υπουργείο Συντονισμού. Minutes of meeting held at the Offices of the Ministry of Coordination (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 850). 63. American Embassy to Secretary of State, No. 3753, Greek Economic Crisis, 0Jin Enclosure 1, Gregory and Patterson to Maximos. 64. Porter to MacVeagh, Memorandum, March 15, 1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 850). 161

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Η άφιξη της AMAG «Η αμερικανική αποστολή έχει προχωρήσει από το στάδιο της σχεδιασμού της γενικής πολιτικής σε μια περίοδο διαπραγματεύσεων με την κυβέρνηση, οι οποίες χαρακτηρίζονται σκληρές και από τις δύο πλευρές. Διάφορα ελληνικά υπουργεία έχουν επιδείξει μεγάλη απροθυμία να παραχωρήσουν δικαιοδοσίες από τον έτσι κι αλλιώς περιορισμένο έλεγχο που ασκούν στην οικονομία της χώρας, τη στιγμή που η αποστολή έχει επιμείνει πως οτιδήποτε λιγότερο από μια βασική οικονομική τομή δεν θα μπορέσει να αποκαταστήσει τη δημόσια εμπιστοσύνη και να αποφύγει την κατάρρευση. Η αποστολή με τη σταθερή, υπομονετική και επίμονη πολιτική της σε όλα τα μέτωπα, κερδίζει σημαντικό έδαφος»."

Η δομή της AMAG Η πρώτη ομάδα της αποστολής της AMAG, με επικεφαλής τον Griswold, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα προς τα τέλη του Ιουνίου. Η επάνδρωση και η οργάνωση των διαφόρων τμημάτων της αποστολής αποδείχτηκε επίπονη διαδικασία και δεν ολοκληρώθηκε παρά τέσσερις μήνες αργότερα Το προσωπικό έπρεπε να περάσει μια χρονοβόρα διαδικασία γραφειοκρατικών εγκρίσεων από το Κογκρέσο και το FBI" και ο πληθυσμός της αποστολής, που έφθανε τους 300 Αμερικανούς (και συνολικά τους 700), κάθε άλλο παρά διευκόλυνε τη διαδικασία αυτή. 65. Monthly Report to the Secretary of State from the Chief of AMAG, October 1947 (Mission to Greece, Finance and Program Division, Periodic Statistical Reports, 1947-54, box 1), σελ 1. Οι μηνιαίες εκθέσεις θα παρουσιάζονται στη συνέχεια ως Monthly Report of the Chief of AMAG. 66. American Embassy to Secretary of State, Telegram No. 5735, Suggestions for U.S. policy in Greece, Memorandum of H. Smith (Athens Embassy Confidential Files, 1947: 711.3-800, box 15), σελ 1. 163

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Η δομή της AMAG διακρινόταν στο στρατιωτικό και το πολιτικό σκέλος, κάτι που προέκυπτε από τις διττές αρμοδιότητες της αποστολής. Ενώ στον στρατιωτικό τομέα η αμερικανική παρουσία ήταν συμβουλευτική, εντούτοις στον οικονομικό τομέα, οι συμφωνίες των δυο κυβερνήσεων προέβλεπαν ειδικό καθεστώς λειτουργίας για την AMAG με εκτεταμένες αρμοδιότητες στη διαχείριση των οικονομικών υποθέσεων της χώρας. Έτσι συγκροτήθηκαν τμήματα τα οποία κάλυπταν το σύνολο των βασικών τομέων παρέμβασης στην οικονομία: τα δημόσια οικονομικά, τη γεωργία, τη βιομηχανία, το εμπόριο, την εργασία, τη δημόσια υγεία και την ανασυγκρότηση. Ουσιαστικά επρόκειτο για δομή μιας «παράλληλης κυβέρνησης», καθώς εμφανίζεται πλήρης αντιστοίχιση με τα κύρια πολιτικά υπουργεία της κυβέρνησης.

Πίνακας Β2 Το οργανόγραμμα της AMAG, 31-12-'47

Γραφείο Αρχηγού Δημόσια Οικονομικά Πολιτική Κυβέρνηση Εμπόριο και Προμήθειες Δημόσια Υγεία Γεωργία Ανασυγκρότηση Βιομηχανία Εργασία Πληροφορίες Οικονομικές Υπηρεσίες Εκθέσεις Διοικητικές Υπηρεσίες Νομικό Ομάδα Στρατού Ομάδα Ναυτικού Ομάδα Θεσσα/νίκης ΣΥΝΟΛΟ

Σύνολο

Αμερικανοί

Έλληνες

20 19 6 31 29

12 9 4

8 10 2

20 12 12 9 9 3 8 9 5 20 2 108 44 3 295

10 15 13 3 11 1 12 17

25 12 20 4 20 27 5 261 4 140 48 6 696

Βρετανοί -

-

1 2 -

-

-

-

1

-

237 2 32 4 3 393

4 -

-

-

-

8

Πηγή: Statistical Supplement, Monthly Report of the Chief of AMAG to the Secretary of State, January 15,1948, Table 12. 164

Η άφιξη της AMAG Στη διάρκεια του επόμενου χρόνου, κάθε ξεχωριστό τμήμα της AMAG θα αποκτούσε άμεσες σχέσεις με τον αντίστοιχο τομέα ή υπουργείο της ελληνικής κυβέρνησης. Σε κάθε υπουργείο τοποθετήθηκε ένας ή περισσότεροι υπάλληλοι της AMAG, ως ειδικοί σύμβουλοι, στο πλαίσιο επιπρόσθετων ειδικών συμφωνιών που έγιναν ανάμεσα στην AMAG και την ελληνική κυβέρνηση για τον προϋπολογισμό, τα δημόσια έργα, τη διαχείριση των προμηθειών ή άλλων τομέων. Αυτό υποδήλωνε την αμεσότητα του ελέγχου που επιδίωξε να εγκαθιδρύσει η AMAG. Εν προκειμένω, ακολούθησε ρητά την έκθεση Porter, που είχε επισημάνει ως βασική αδυναμία του δημοσιονομικού συστήματος τη δημιουργία δαπανών από τα μεμονωμένα υπουργεία και τους οργανισμούς.

Το καθεστώς ελέγχου Μία από τις βασικές προτάσεις της έκθεσης Porter ήταν η ίδρυση της Διοίκησης Εξωτερικού Εμπορίου (Foreign Trade Administration, ΔΕΕ), μιας υπηρεσίας δηλαδή η οποία θα έθετε υπό τον έλεγχο της το εξωτερικό εμπόριο της χώρας και πρωτίστως τις εισαγωγές. Η έκθεση μάλιστα είχε προτείνει η υπηρεσία αυτή να τεθεί υπό αμερικανικό έλεγχο. Τον Ιούνιο του '47 η ελληνική κυβέρνηση είχε συμφωνήσει επί της αρχής για να συσταθεί η υπηρεσία αυτή και τον Οκτώβριο του '47 ελήφθη η σχετική απόφαση από το υπουργικό συμβούλιο και λίγο αργότερα ψηφίστηκε από το κοινοβούλιο. Η Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου δεν μπορούσε να είναι παρά ελληνική δημόσια υπηρεσία Η επιλογή να τεθεί επικεφαλής Αμερικανός υπήκοος προφανώς προκαλούσε σύνθετα νομικά προβλήματα Τελικά κρίθηκε ως καταλληλότερη διαδικασία να προσληφθεί το αμερικανικό προσωπικό, το οποίο κατ' ουσίαν αποτελούσε επιλογή της αποστολής από την κυβέρνηση. Έτσι, τυπικά τουλάχιστον, επρόκειτο για Αμερικανούς ιδιώτες που προσλάμβανε η ελληνική κυβέρνηση. Η ΔΕΕ αποτελούνταν από το Συμβούλιο, την Εκτελεστική Επιτροπή και τη Γραμματεία Στο Συμβούλιο, που θα αποφάσιζε για τη γενική πολιτική του οργανισμού, συμμετείχαν οι οικονομικοί υπουργοί της κυβέρνησης, ο Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας και ο Αμερικανός γενικός διευθυντή? της ΔΕΕ. Στην Εκτελεστική Επιτροπή, η οποία αναλάμβανε την καθημερινή διοίκηση του οργανισμού, συμμετείχαν δύο Έλληνες υπάλληλοι του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας και ο γενικός διευθυντής. Τέλος, η ολιγομελής Γραμματεία ετίθετο υπό την άμεση διεύθυνση του γενικού διευθυντή. Η αμερικανική πλευρά, εκτός από τον γενικό διευθυντή και τους μεμονωμένους υπαλλήλους που θα απασχολούσε ο οργανισμός, διατηρούσε το δικαίωμα βέτο στο Συμβούλιο και την Εκτελεστική Επιτροπή. Στην περίπτωση του Συμβουλίου το δικαίωμα αυτό φυσικά ήταν αδύνατο να προ16S

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ βλεφθεί νομικά Έτσι, το βέτο τέθηκε σε ισχύ άτυπα μέσω της ανταλλαγής επιστολών ανάμεσα στον πρωθυπουργό και τον αρχηγό της αποστολής.67 Σύμφωνα με αυτές, σε περίπτωση διαφωνίας στο Συμβούλιο ανάμεσα στην ελληνική πλειοψηφία και τον Αμερικανό γενικό διευθυντή, δεν θα ψηφιζόταν καμία απόφαση και το θέμα θα γινόταν αντικείμενο διαβουλεύσεων ανάμεσα στον πρωθυπουργό και τον αρχηγό της αποστολής. Στην Εκτελεστική Επιτροπή το βέτο του γενικού διευθυντή προβλεπόταν από τη σχετική νομοθεσία Με τις ρυθμίσεις αυτές ο έλεγχος της ΔΕΕ περνούσε άμεσα από τον έλεγχο της αποστολής. Στην περίπτωση της Νομισματικής Επιτροπής δεν χρειάστηκε να γίνουν αλλαγές. Σε αυτήν, από την ίδρυσή της, συμμετείχαν δύο ξένοι, ένας Βρετανός και ένας Αμερικανός, με δικαίωμα βέτο. Η μόνη μεταβολή που επεδίωξε η αμερικανική πλευρά ήταν να ενισχύσει τις αρμοδιότητες της Νομισματικής Επιτροπής με τρόπο που να ασκεί απόλυτο έλεγχο στο τραπεζικό σύστημα και τις δραστηριότητες της κεντρικής τράπεζας.68 Έτσι στα τέλη του έτους συστάθηκε μία Επιτροπή για τη Μεταρρύθμιση του Τραπεζικού Συστήματος, αποτελούμενη από τους υπουργούς Συντονισμού και Εθνικής Οικονομίας, τον Διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος, τα ξένα μέλη της Νομισματικής Επιτροπής και τον διευθυντή του τμήματος δημόσιων οικονομικών της AMAG.69 Για το συνολικό συντονισμό της οικονομικής πολιτικής δημιουργήθηκε η Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής.™ Στις αρχές Νοεμβρίου έγινε η πρώτη συνάντηση της Επιτροπής, στην οποία συμμετείχαν ο πρωθυπουργός και ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, οι οικονομικοί υπουργοί, ο αρχηγός της αποστολής και ο οικονομικός του σύμβουλος. Ο αργηχός της αποστολής σημείωνε λίγο αργότερα στην έκθεσή του προς το υπουργείο Εξωτερικών πως από την πρώτη συνάντηση έγινε φανερό ότι η Επιτροπή αυτή «θα μπορούσε να καλύψει το κενό της προηγούμενης έλλειψης αποτελεσματικού κεντρικού ελέγχου στην οικονομική πολιτική της κυβέρνησης».71 Τέλος, θέματα που αφορούσαν επιμέρους πλευρές του προγράμματος βοήθειας, όπως για παράδειγμα το πρόγραμμα βιομηχανικών δανείων ή το πρόγραμμα ενέργειας, θα αποτελούσαν αντικείμενο Ειδικών Επιτροπών που θα συστήνονταν κατά περίπτωση (Επιτροπή Βιομηχανικών Δανείων, Επιτροπή για την Ενέργεια κλπ.). Δύο ακόμα σημαντικοί οργανισμοί τους οποίους οι Αμερικανοί επεδίωξαν να ελέγξουν ήταν το Ίδρυμα Κοινωνικής Ασφάλισης και ο Οργανισμός 67. 68. 69. 70. 71.

Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ. 12-13. Monthly Report of the Chief of AMAG, January 1948, σελ 5. Monthly Report of the Chief of AMAG, January 1948, σελ. 4. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ. 10-11. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ. 11 166

Η άφιξη της AMAG Αιμένος Πειραιώς. Στον πρώτο, λίγο αργότερα, τοποθετήθηκε επικεφαλής ο Powell. Στον ΟΛΠ, αντίθετα, τοποθετήθηκε κάποιος σύμβουλος και ο διορισμός Αμερικανού επικεφαλής έμεινε σε εκκρεμότητα Μέσω των παραπάνω ρυθμίσεων, ο έλεγχος της AMAG στους κρίσιμους τομείς άσκησης πολιτικής ήταν σχεδόν απόλυτος. Η AMAG, όπως προέβλεπε και η έκθεση Porter, έθεσε υπό άμεσο έλεγχο το εξωτερικό εμπόριο της χώρας και την έκδοση χρήματος, ενώ παράλληλα θεσμοθέτησε ένα κοινό όργανο κορυφής με την ελληνική κυβέρνηση για τις κρίσιμες αποφάσεις και τον συντονισμό της οικονομικής πολιτικής. Παράλληλα μέσω των τμημάτων της και των οριζόντιων σχέσεων που αυτά ανέπτυξαν οε επίπεδο υπουργείων επέβαλε την άμεση παρακολούθηση των ενεργειών σε κάθε τομέα της δημόσιας διοίκησης. Σύμφωνα με τις επίσημες οδηγίες που δόθηκαν από τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ κατά την ανάχωρησή του προς τον Griswold, ο στρατιωτικός και ο οικονομικός άξονας ήταν ισοδύναμης σημασίας. Όπως χαρακτηριστικά έγραφε η επιστολή: «(-) οι Ηνωμένες Πολιτείες θα βοηθήσουν τψ Ελλάδα να αποκαταστήσει τψ εσωτερική ασφάλεια και να δημιουργήσει όσο το δυνατό γρηγορότερα μια αυτοσυντήρητη οικονομία θέτοντας τις βάσεις για τψ ανασυγκρότηση και τψ ανάκαμψη μέσω της ανάπτυξης και της αποτελεσματικής χρήσης των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Ελλάδας»." Οι οδηγίες υπογράμμιζαν ότι οι άξονες αυτοί ήταν παράλληλοι και δεν απέδιδαν σαφή προτεραιότητα σε κάποιον από τους δύο.73 Η εξουσία του αρχηγού της AMAG στο πλαίσιο της αρχής «διαχείρισης πεδίου» ήταν απεριόριστη. Σύμφωνα πάντα με το έγγραφο του υπουργού Εξωτερικών, ο αργηγός της AMAG είχε «τον έλεγχο όλων των πόρων» και ήταν υπεύθυνος για την «κατανομή» τους. Ταυτόχρονα είχε τη δικαιοδοσία να «αναστείλει μέρος ή όλη τη βοήθεια», εάν η χρήση της δεν υπηρετούσε τις επιδιώξεις της αποστολής. Ο έλεγχος στην ελληνική οικονομία διατυπωνόταν με τον ακόλουθο τρόπο: «Η χρήση των πόρων που δίνονται για βοήθεια στψ Ελλάδα θα επιβλέπονται με τέτοιον τρόπο που να διασφαλίζει ότι κάθε δολάριο θα συμβάλλει στο να κάνει τον ελληνικό λαό αυτοσυντήρψο και όχι να ευνοήσει οποιαδήποτε συγκεκριμένη ομάδα ή πλευρά (...) πρέπει να ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα (1) να αποτραπεί η σπατάλη της αμερικανικής βοήθειας (...) και (2) να διασφαλιστεί ο αποτελεσματικός έλεγχος στψ ανάπτυξη και τη χρήση των πόρων της Ελλάδας. Και οι δύο ενότητες μέτρων είναι αναγκαίες, προκειμένου τα οφέλη από τψ αμερικανική βοήθεια να μη χαθούν 16S

72. Acheson to Griswold, Letter, Attachment, Statement of Suggested Policies and Programs (Mission to Greece, Construction Division, box 6), σελ 5. 73. Amen, OJT, σελ 113.

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ από την έλλειψη ελέγχων ή από την κατασπατάληση των ελληνικών πόρων»?* Η επιστολή συνοδευόταν από σύντομα σημειώματα, περίπου μίας σελίδας το καθένα, τα οποία έθιγαν 16 θέματα και σκιαγραφούσαν το πλαίσιο της πολιτικής και τους στόχους της AMAG. Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης αναφερόταν στα βασικά έργα δρόμων, λιμανιών και στην αποκατάσταση των ζημιών του συστήματος υποδομών. Για τη βιομηχανία προτεινόταν κάτι το οποίο τελικά δεν υλοποιήθηκε: να ιδρυθεί νέος Οργανισμός για τη Βιομηχανική Παραγωγή και Ανάπτυξη (Industrial Production and Development Agency) που θα αναλάμβανε την ευθύνη για την ανασυγκρότηση της βιομηχανίας, την αντιμετώπιση των τρεχουσών αναγκών της σε πρώτες ύλες και εξοπλισμό και το σχεδιασμό της ανάπτυξής της. Αναφορά γινόταν και σ' ένα δεύτερο οργανισμό, το Συμβούλιο Ανασυγκρότησης (Reconstruction Board),75 που επίσης δεν συγκροτήθηκε, το οποίο θα διαχειριζόταν όλη τη διαδικασία ανασυγκρότησης των υποδομών που θα περιλάμβανε και τις βιομηχανικές υποδομές. Υπήρχαν γενικές κατευθύνσεις για τα θέματα του εξωτερικού εμπορίου, της πρόνοιας και άλλων θεμάτων κοινωνικής πολιτικής. Για την εργασία αναφερόταν ότι πρέπει να σταθεροποιηθεί η σχέση τιμών και μισθών και να υποστηριχθεί το ελεύθερο εργατικό κίνημα Υπήρχε πρόβλεψη για ένα περιορισμένο πρόγραμμα εκπαίδευσης 180 ανθρώπων σε διάφορους τομείς της οικονομίας και της δημόσιας διοίκησης. Για τις ένοπλες δυνάμεις οριζόταν η δυναμικότητα σε άνδρες κάθε σώματος (στρατός 120.000, αεροπορία 5.000, ναυτικό 12.500, χωροφυλακή 30.000). Οι οδηγίες προς τον αρχηγό της AMAG ήταν ότι «καμία αύξηση των ενόπλων δυνάμεων της Ελλάδας πέρα από τα όρια αυτά δεν θα συμφωνηθεί χωρίς την προηγούμενη έγκριση του υπουργού Εξωτερικών». Ειδική μνεία γινόταν στα θέματα του συναλλαγματικού τομέα της ελληνικής οικονομίας. Η ισοτιμία της δραχμής θα οριζόταν με προηγούμενη συμφωνία του υπουργείου Οικονομικών των ΗΠΑ, ενώ δινόταν ιδιαίτερη έμφαση στην αύξηση των συναλλαγματικών εισροών (εξαγωγές, μεταναστευτικά εμβάσματα), στον έλεγχο της παράνομης διακίνησης συναλλάγματος και τη φορολόγηση της ναυτιλίας. Απαγορεύονταν οι εισαγωγές αγαθών πολυτελείας και ειδικοί έλεγχοι θα επιβάλλονταν στο εισαγωγικό εμπόριο. Η πολιτική του χρυσού θα έπρεπε να περιοριστεί στο ελάχιστο. Ειδική αναφορά γινόταν στον έλεγχο των πιστώσεων προκειμένου να αποτραπεί η κερδοσκοπική χρήση τους. Στο θέμα του προϋπολογισμού οι οδηγίες με σαφήνεια έθεταν το στόχο: «Σε ελάχιστο χρόνο θα έπρεπε να επιβληθούν αποτελεσματικοί έλεγχοι σε όλες τις κυβερνητικές δαπάνες με 74. Acheson to Griswold, ολ, σελ. 6. 75. Acheson to Griswold, όπ, Industrial and Mining Program. 168

Η άφιξη της AMAG στόχο να επιτευχθεί και να διατηρηθεί η δημοσιονομική ισορροπία σε επίπεδα δαπανών, όχι υπερβολικών σε σχέση με το εθνικό εισόδημα».16 Οι οδηγίες έκλειναν με δύο θέματα: το ρόλο του ΟΗΕ και άλλων διεθνών οργανισμών και τις αρμοδιότητες της οικονομικής αποστολής σε σχέση με την πρεσβεία Στο πρώτο θέμα υπήρχε απόλυτη ενθάρρυνση να αναληφθούν όσες δραστηριότητες ήταν δυνατό από διεθνείς οργανισμούς και ειδικότερα από τον ΟΗΕ. Μάλιστα υπήρχε σαφής υπόδειξη ότι η αποστολή θα έπρεπε να «δρα στη δάση της κατανόησης ότι τις οικονομικές δραστηριότητες τελικά θα τις αναλάμβανε μια αποστολή του ΟΗΕ, σύμφωνα με τις υποδείξεις της έκθεσης της FAO». Συνεπώς διαφαινόταν ότι οι οικονομικές επιδιώξεις του Δόγματος Τρούμαν ήταν προσωρινές και δεν υπήρχε καμία πρόθεση από την αμερικανική κυβέρνηση να εμπλακεί στις πολύχρονες διαδικασίες ανάπτυξης της χώρας. Στο θέμα αυτό οι διεθνείς οργανισμοί ήταν πιο κατάλληλοι να το διαχειριστούν. Στις σχέσεις με την πρεσβεία οι οδηγίες έκαναν σαφές ότι «τα εξωτερικά και εσωτερικά προβλήματα της Ελλάδας είναι της άμεσης αρμοδιότητας της πρεσβείας των ΗΠΑ στην Ελλάδα». Μάλιστα θίγονταν τα ειδικότερα θέματα που αποτελούσαν βασική μέριμνα του πρεσβευτή: «Συγκεκριμένα, οι επιλογές του πρεσβευτή θα επηρεάζουν καθοριστικά τις διαβουλεύσεις και την παρουσίαση της πολιτικής των ΗΠΑ αναφορικά με τη σύνθεση της κυβέρνησης, το χρονικό προσδιορισμό της διενέργειας εκλογών και την αμνηστία των πολιτικών κρατουμένων»." Συνεπώς οι οδηγίες καθιστούσαν σαφές ότι τα πολιτικά ζητήματα ήταν της αποκλειστικής ευθύνης της πρεσβείας και συμβούλευαν μάλιστα τα μέλη της οικονομικής αποστολής να απέχουν από οποιαδήποτε διατύπωση γνώμης για την ελληνική πολιτική ζωή σε δημόσιες εκδηλώσεις ή επίσημες συναντήσεις. Παρά τη σαφή διάκριση ανάμεσα στον οικονομικό έλεγχο που θα ασκούσε η AMAG και τον πολιτικό έλεγχο που θα ασκούσε η πρεσβεία, η σύγκρουση ανάμεσα στις δύο υπηρεσίες, όπως θα φανεί παρακάτω, εκδηλώθηκε λίγους μήνες μετά την έλευση της AMAG. Ο σχηματισμός της κυβέρνησης Σοφούλη Την πρώτη εβδομάδα του Σεπτεμβρίου του '47 ο Henderson, διευθυντής του Γραφείου της Μέσης Ανατολής και των Αφρικανικών Υποθέσεων του υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ, επισκέφθηκε την Ελλάδα" Υπό εξέλι16S

76. Acheson to Griswold, OJL, σελ. 4. 77. Acheson to Griswold, άπ, σημείο 16, Relationship of the Mission to Political Problems. 78. American Embassy to Secretary of State, Despatch No. 5406, Visit to Greece of

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ξη βρίσκονταν οι διαπραγματεύσεις που είχαν ο πρεσβευτής MacVeagh και ο αργηγός της AMAG Griswold με τα ελληνικά κόμματα προκειμένου, με την επαναλειτουργία της Βουλής, να σχηματιστεί κυβέρνηση με τη συμμετοχή του κόμματος των Φιλελευθέρων." Η αμερικανική πλευρά είχε ήδη, από τα τέλη του '46, επιμείνει στο σχηματισμό κυβερνήσεων που θα μείωναν το ειδικό βάρος του Λαϊκού Κόμματος, το οποίο μετά τις εκλογές του '46 διέθετε μεγάλη πλειοψηφία στη Βουλή.'0 Η έκθεση Porter εξάλλου είχε υποδείξει με σαφήνεια πως οι κυβερνήσεις του Λαϊκού Κόμματος δεν τηρούσαν τις ελάχιστες προϋποθέσεις για να χαρακτηριστούν δημοκρατικές, και εμμέσως, χωρίς να τις κατονομάζει, πρότεινε την ενίσχυση των πολιτικών δυνάμεων του Κέντρου. Επιπρόσθετα, ο σχηματισμός μιας κυβέρνησης από τα δύο μεγάλα κόμματα της Βουλής θα ενίσχυε τη διεθνή εικόνα της χώρας αναφορικά με την ενότητα των πολιτικών δυνάμεων στη «μάχη κατά του κομμουνισμού». Αν και η επίσκεψη του Henderson, σύμφωνα με την αμερικανική πρεσβεία ήταν προγραμματισμένη ανεξάρτητα από τον σχηματισμό κυβέρνησης, εντούτοις ο Henderson είχε άμεση συμμετοχή στις διαπραγματεύσεις και ο σχηματισμός της κυβέρνησης Σοφούλη πραγματοποιήθηκε στο διάστημα της εβδομάδας που παρέμεινε στην Ελλάδα Ο κύκλος των επαφών του Henderson ξεκίνησε με τους Βενιζέλο και Κανελλόπουλο, οι οποίοι είχαν ήδη αποστείλει σχετική επιστολή στο βασιλιά81 ως επικεφαλής των συνεργαζόμενων πολιτικών ομάδων της αντιπολίτευσης. Στις συζητήσεις υπέδειξαν την αναγκαιότητα για μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας, επισημαίνοντας όμως πως σε αντίθεση με έναν «αδύνατο πρωθυπουργό», υποχείριο κατ' ουσίαν του Τσαλδάρη, όπως ήταν η προηγούμενη κυβέρνηση Μάξιμου, θα έπρεπε να σχηματιστεί μια κυβέρνηση υπό έναν «ισχυρό μη κομματικό πρωθυπουργό». Αυτός θα επέλεγε ελεύθερα τους υπουργούς που επιθυμούσε, από οποιοδήποτε κόμμα θα έκρινε σκόπιμο, αποδυναμώνοντας έτσι την εξουσία των ηγεσιών των κομμάτων στην κυβέρνηση. Προέκριναν μάλιστα τον στρατηγό Παπάγο για τη θέση αυτή, ενώ άλλοι πιθανοί υποψήφιοι ήταν ο ναύαρχος Βούλγαρης, ο Σοφούλης και ο στρατηγός Πλαστήρας.82 Επεσήμαναν μάλιστα και τα μειονεκτήματα κάθε επιλογής. Ο Πα-

Mr. Loy Hendreson, September 16,1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 711.3-800, box 15). 79. Wittner, OJI., σελ 148-149. 80. Amen, OJI., σελ 110. 81. American Embassy to Secretary of State, Despatch No. 5406, OJI^ Copy of memorandum presented to the King by Messrs. Venizelos and Papandreou. 82. American Embassy to Secretary of State, Despatch No. 5406, OJI., Memorandum of conversation of MacVeagh, Henderson, Norton, Venizelos and Kanellopoulos. 170

Η άφιξη της AMAG πάγος εθεωρείτο πολύ φιλοβασιλικός, ο Βούλγαρης είχε αυταρχικό παρελθόν στη Μέση Ανατολή, ο Σοφούλης και ο Πλαστήρας ήταν μη αποδεκτοί από τον Τσαλδάρη. Η επόμενη συνάντηση του Henderson έγινε με το βασιλιά," ο οποίος πρότεινε να καλέσει τους αρχηγούς σε μια σύσκεψη που θα οδηγούσε σε συμφωνία για το σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Ζήτησε μάλιστα από τον Henderson ένα κείμενο, το οποίο θα εξέφραζε τις αμερικανικές σκέψεις. Ο Henderson δεν είχε αντίρρηση να του αποστείλει ένα τέτοιο κείμενο,'4 αλλά τον παρακάλεσε οι σκέψεις και οι προτάσεις αυτές να εμφανιστούν αποκλειστικά ως πρωτοβουλία του ιδίου. Η σύσκεψη αυτή τελικά δεν έγινε. Οι σχέσεις Τσαλδάρη και Βενιζέλου ήταν πολύ τεταμένες" και ο Βενιζέλος αρνιόταν να συνεχίσει διαπραγμετεύσεις μαζί του, εφόσον δεν θα υπήρχε ισχυρή «ουδέτερη» παρουσία στις συναντήσεις αυτές. Οι δύο αντιτιθέμενες θέσεις είχαν πλήρως αποσαφηνιστεί. Ο Τσαλδάρης διαμήνυσε μέσω του Στεφανόπουλου στον πρεσβευτή πως θα συμφωνούσε στον σχηματισμό μιας κυβέρνησης με «ουδέτερο» πρωθυπουργό και με υπουργούς διορισμένους από τα δύο κόμματα, ενώ η πλευρά των Βενιζέλου και Κανελόπουλου επέμεινε στην επιλογή «ισχυρού» πρωθυπουργού.84 Στις επόμενες δύο ημέρες έπειτα από τις διαδοχικές συναντήσεις του Henderson με τον Σοφούλη και τον Τσαλδάρη και του Griswold με τους Βενιζέλο, Παπανδρέου και Κανελλόπουλο οριστικοποιήθηκε η πρωθυπουργοποίηση του Σοφούλη. Ο Σοφούλης ανακοίνωσε στον Henderson και τον MacVeagh πως ο Τσαλδάρης του διαμήνυσε ότι ήταν σύμφωνος με το σχηματισμό της νέας κυβέρνησης. Η υποχώρηση του Τσαλδάρη αφορούσε μόνο στο σκέλος του πρωθυπουργού, καθώς στην κυβέρνηση παρέμεινε ο ίδιος ως αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών. Η κατανομή των υπουργείων έγινε από τα δύο κόμματα, χωρίς ιδιαίτερες προστριβές για τα συγκεκριμένα πρόσωπα

83. American Embassy to Secretary of State, Despatch No. 5406, 0JTN Memorandum of conversation of MacVeagh and Henderson with the King. 84. American Embassy to Secretary of State, Despatch No. 5406, OJI., Copy of memorandum prepared by Amb. MacVeagh fot the use of the King. 85. Ο Βενιζέλος παραπονιόταν στον Αμερικανό πρεσβευτή πως ο Τσαλδάρης είχε πολύ επιθετική στάση στις κατ' ιδίαν συζητήσεις τους, που έφθανε στο σημείο «φυσικών απειλών». American Embassy to Secretary of State, Despatch No. 5406, ojt. Memorandum of conversation of MacVeagh, Henderson, Norton, Venizelos and Kanellopoulos. 86. American Embassy to Secretary of State, Despatch No. 5406, OJL, Memorandum of concervations of Messrs. MacVeagh and Henderson with Stephanopoulos, Venizelos and Kanellopoulos. 16S

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Σε δύο διαδοχικές συναντήσεις17 ο Henderson έθεσε στον υποψήφιο πρωθυπουργό σειρά θεμάτων για συζήτηση. Του ζήτησε να του παραθέσει τις απόψεις του για την πολιτική κατάσταση και τις σκέψεις του για την πολιτική που θα ακολουθούσε. Η συζήτηση που επακολούθησε αποτέλεσε μάλλον μια δοκιμή των «αντικομμουνιστικών» διαθέσεων του Σοφούλη. Ο Henderson έθεσε επίμονα προς συζήτηση το θέμα της Σοβιετικής Ένωσης και του ρόλου της διεθνούς υποκίνησης στην ελληνική κομμουνιστική εξέγερση. Ζήτησε από τον Σοφούλη να ξεκαθαρίσει τη στάση του απέναντι σε φιλελεύθερους πολιτικούς, όπως ο Σοφιανόπουλος, που παρέμεναν ανεκτικοί απέναντι στον κομμουνισμό. Από την πλευρά του Σοφούλη δόθηκε έμφαση στην πρωτοβουλία που ήθελε να πάρει προκειμένου να δοθεί αμνηστία σε όσους αντάρτες θα παρέδιδαν τα όπλα Προσέβλεπε μάλιστα ότι η πρόταση του θα είχε δραστικά αποτελέσματα Ο Henderson τον προειδοποίησε πάντως πως η κομμουνιστική στάση θα γινόταν πιο σκληρή, καθώς θα σχημάτιζαν «κυβέρνηση του βουνού», ενδεχόμενο για το οποίο ο Σοφούλης εκφράστηκε με τα πιο σκληρά λόγια Μετά η συζήτηση στράφηκε στο θέμα του στρατού. Ο Henderson έθεσε το θέμα του διορισμού Γενικού Αρχηγού στο στρατιωτικό επιτελείο. Δύο ημέρες πριν οι Αμερικανοί στρατιωτικοί σύμβουλοι στη Θεσσαλονίκη είχαν επισημάνει πως η αδράνεια του ελληνικού στρατού ήταν εν μέρει αποτέλεσμα της έλλειψης ηγεσίας. Το Στρατιωτικό Συμβούλιο αποτελούσε, κατά τη γνώμη τους, μάλλον ακατάλληλο όργανο για τη διεύθυνση των επιχειρήσεων. Ο Σοφούλης φάνηκε προσεκτικός στο θέμα αυτό. Αποδέχτηκε την ανάγκη θεσμοθέτησης της θέσης αυτής, αλλά απέκλεισε αμέσως τον Παπάγο, χαρακτηρίζοντάς τον ως «στρατηγό του ξενοδοχείου Μεγάλη Βρετανία». Έτσι ήταν επιφυλακτικός μέχρις ότου βρεθεί πρόσωπο κατάλληλο για τη θέση αυτή. Λίγες μέρες αργότερα η νέα κυβέρνηση παρουσίασε το πρόγραμμά της στη Βουλή, κύριο χαρακτηριστικό του οποίου ήταν η πρόταση περί χορήγησης «γενικής αμνηστίας» στο πλαίσιο της «ειρήνευσης» της χώρας. Σε περίπτωση που θα έπαυε η εμφύλια σύγκρουση, η αμνηστία θα περιλάμβανε το σύνολο των διωκομένων ή φυλακισμένων. Το πρόγραμμα αυτό δεν είχε τύχη και οι προσωρινές σκέψεις για την προσφορά απασχόλησης, σε όσους αντάρτες άλλαζαν στρατόπεδο, γρήγορα εγκαταλείφθηκαν.8*

87. American Embassy to Secretary of State, Despatch No. 5406, 0Jin Memorandum of conversations of September 4 and 5 between Messrs. MacVeagh and Henderson and Mr. Sophoulis. 88. Ayer to McGee, Memorandum, Use of reconstruction program in conjuction with application of amnesty (Athens Embassy Confidential Files, 1947: 711.3-800, box 15). 172

Η άφιξη της AMAG

Το θέμα του στρατού Τα επίμαχα θέματα στις διαβουλεύσεις της αμερικανικής αποστολής με τη νέα κυβέρνηση ήταν η αύξηση του στρατού, οι αλλαγές στην ηγεσία του, η αναζήτηση νέων πόρων οικονομικής βοήθειας και η βελτίωση της τεχνικής υποστήριξης του στρατού από τους Αμερικανούς συμβούλους. Ήδη από τις συναντήσεις του Σοφούλη με τον Henderson, τα δύο πρώτα είχαν τεθεί. Ο Σοφούλης επεδίωξε από την αρχή τη δημιουργία Εθνοφρουράς 50.000 ατόμων, η οποία θα αντικαθιστούσε τις υπάρχουσες παραστρατιωτικές οργανώσεις (ΜΑΗ, ΜΑΔ), οι οποίες χρηματοδοτούνταν από τον δημόσιο προϋπολογισμό. Με την ενέργεια αυτή θα αποδεσμεύονταν δυνάμεις του τακτικού στρατού από τη φύλαξη των χωριών και θα αυξανόταν η μάχιμη δύναμή του. Στους επόμενους δύο μήνες ο Σοφούλης επέμεινε έντονα στο θέμα αυτό, και σύμμαχος του στην κίνηση αυτή προσέτρεξε και ο Τσαλδάρης." Η αμερικανική πλευρά έθεσε εξαρχής το ζήτημα των πόρων, της χρηματοδότησης δηλαδή της Εθνοφρουράς. Απέκλεισε το ενδεχόμενο τόσο να αυξηθεί η βοήθεια, όσο και να προσφύγει στην έκδοση χρήματος. Το θέμα παρέμεινε σε εκκρεμότητα για τους επόμενους μήνες. Ο Σοφούλης πρότεινε να χρησιμοποιηθούν οι πόροι από το Ταμείο Παπανδρέου,90 το οποίο ήταν ιδιωτικές συνεισφορές κυρίως Ελλήνων του εξωτερικού, που προορίζονταν για να ενισχύσουν τις οικογένειες των στρατιωτών. Ο Griswold είχε επισημάνει τους πολιτικούς κινδύνους αυτής της πρότασης και επέμεινε να βρεθούν αξιόπιστες πηγές για τη χρηματοδότηση μιας μικρότερης όμως εθνοφρουράς. Ο Σοφούλης έκανε σαφές ότι επεδίωκε αφενός την αντικατάσταση των παραστρατιωτικών οργανώσεων, αφετέρου ήταν πρόθυμος να μειώσει μέρος της χωροφυλακής προκειμένου να βρεθούν οι αναγκαίοι πόροι. Η αμερικανική πλευρά τελικά πρότεινε τρία σενάρια: α) την αύξηση του στρατού κατά 10.000· β) την ίδρυση εθνοφρουράς 10.000 ατόμων· και γ) την ίδρυση μεγαλύτερης εθνοφρουράς ως εφεδρεία Σε κάθε περίπτωση η χωροφυλακή θα έπρεπε να μειωθεί κατά 9.000, προκειμένου να απελευθερωθούν οι αναγκαίοι πόροι." Οι Βρετανοί και Αμερικανοί στρατιωτικοί σύμβουλοι συμφωνούσαν με τη σειρά τους ότι έπρεπε να βρεθεί κάποια λύση αφού δεσμεύονταν δυσανάλογα μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις στη φύλαξη κωμοπόλεων και χω-

89. Memorandum of Conversation, Tsaldaris, Dendramis, Lovett, Jemegan, October 29, 1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 711.3-800, box 15). 90. Memorandum of Conversation, Sophoulis, Mavrocordatos, Griswold, et.al., September 29, 1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 711.3-800, box 15). 91. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ. 5. 16S

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ριών. Μάλιστα θεωρούσαν ως υπαίτιους τους πολιτικούς, καθώς αυτοί μεριμνούσαν να είνα επαρκείς οι προστατευτικές δυνάμεις στις εκλογικές τους περιφέρειες.*2 Με σαφή πρόθεση να αυξηθούν οι διαθέσιμες στρατιωτικές δυνάμεις σε μάχιμες θέσεις πρότειναν είτε να εξοπλιστούν οι αγρότες, είτε να ενισχυθούν οι Μονάδες Άμεσης Δράσης, που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του στρατού. Παράλληλα έθεσαν το πρόβλημα ότι έλειπε το αναγκαίο προσωπικό ώστε να καταρτιστούν επιχειρηματικά σχέδια από τους ξένους συμβούλους. Το θέμα της τοποθέτησης Αρχιστράτηγου στις ένοπλες δυνάμεις δεν λύθηκε. Οι προθέσεις του Τσαλδάρη για αλλαγές στην ηγεσία του στρατού θεωρήθηκαν από το Σοφούλη ως απόπειρα πολιτικού ελέγχου του στρατού και οι σχέσεις του Σοφούλη με την AMAG πέρασαν μια περίοδο σοβαρής δοκιμασίας, καθώς θεωρήθηκε ότι η AMAG έπαιρνε τη θέση του Τσαλδάρη. Κάποια στιγμή μάλιστα χρειάστηκε να δοθούν σαφείς διαβεβαιώσεις για την υποστήριξή της AMAG προς τον Σοφούλη.'3 Έτσι οι αλλαγές στην ηγεσία περιορίστηκαν μόνο σε μια αμοιβαία μετακίνηση ανάμεσα στον Αρχηγό ΓΕΕΘΑ στρατηγό Βεντήρη και τον αρχηγό της Πρώτης Στρατιάς στρατηγό Χατζή.*4 Η λύση που τελικά βρέθηκε για να αυξηθεί η δύναμη του στρατού ή των παραστρατιωτικών σωμάτων ήταν η ακόλουθη: Αναβλήθηκε η αύξηση του στρατού που είχε εγκριθεί τον Σεπτέμβριο και τα 9 εκατομμύρια δολάρια δόθηκαν για να συσταθούν Τάγματα Εθνικής Άμυνας, δυναμικότητας περίπου 20.000 ανδρών. Επρόκειτο για μια δύναμη 40 ταγμάτων, 28 από τα οποία θα ξεκινούσαν άμεσα, ενώ τα υπόλοιπα προγραμματίστηκαν για τις αρχές του επόμενου χρόνου.'5 Εξοικονομήθηκαν πόροι με τη σημαντική μείωση της δύναμης της χωροφυλακής (από 32.000 σε 22.000 άνδρες) ενέργεια που θεωρήθηκε αναποτελεσματική στη συγκεκριμένη συγκυρία Και αυτή η λύση αποδείχθηκε προσωρινή. «Η ίδρυση των πρώτων 26 Ταγμάτων Εθνικής Άμυνας δεν αποδέσμευσε ούτε μία μονάδα του στρα-

92. American Embassy to Secretary of State, Despatch No. 5406, όπ., Memorandum of conversation at Salonika MacVeagh, Griswold, Henderson, Gibson, Minor, Parsons, Colonels Smith and Bergquist, and Major Inskip. 93. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ 6 και Athens Embassy to Secretary of State, Despatch No. 5479, October 3, 1947, Possible Changes in the High Command of the Greek Army (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 800-820, box 16). 94. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ 6. 95. Athens Embassy to Secretary of State, Memorandum of Conversation, Sophoulis, Mavrocordatos, Griswold, Clay, Patterson, and others, 29 September 1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 800-820, box 16) και Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ 6. 174

Η άφιξη της AMAG τον, και σύντομα έγινε φανερό ότι ένας σημαντικά μεγαλύτερος αριθμός θα έπρεπε να οργανωθεί πριν από οποιαδήποτε επιθετική προσπάθεια».96 Η κυβέρνηση απαιτούσε μια πιο θαρραλέα κίνηση που θα προκαλούσε πολιτικό θόρυβο. Αυτό έγινε τον Ιανουάριο του '48 με την ανακοίνωση της αύξησης του στρατού και της αμυντικής βοήθειας των ΗΠΑ. 'Οπως θα φανεί στο επόμενο κεφάλαιο, η αύξηση αυτή δεν προέκυψε από αύξηση της συνολικής βοήθειας. Επρόκειτο για μεταφορά πόρων από την ανασυγκρότηση και τα κοινωνικά προγράμματα Ο σχηματισμός της κυβέρνησης Σοφούλη έκλεισε το θέμα για το ποιος θα διαχειριζόταν τις κρατικές υποθέσεις στη διάρκεια του Εμφυλίου. Παρά το γεγονός ότι αποτελούσε κυβέρνηση των δύο μεγάλων κομμάτων, εντούτοις διατηρούσε το χαρακτήρα της «αδύναμης κυβέρνησης», που είχε παραμείνει η βασική μορφή διακυβέρνησης της χώρας από το '44 και μετά. Οι Φιλελελεύθεροι αισθάνονταν παγιδευμένοι από το Λαϊκό Κόμμα, το οποίο εξακολουθούσε να διατηρεί την πλειοψηφία των υπουργείων και ασκούσε όλο και μεγαλύτερο έλεγχο στις δυνάμεις ασφαλείας και τη δημόσια διοίκηση.97 Την ίδια στιγμή οι Αμερικανοί διατηρούσαν στην εφεδρεία τη λύση που διακαώς επεδίωκε το Παλάτι, δηλαδή τον σχηματισμό μια δικτατορικής ή ημι-δικτατορικής κυβέρνησης από τους Παπάγο και Μαρκεζίνη."

16S

96. AMAG, Second Report to the Greek People on American Aid to Greece, March 12,1948, Enclosure No 1, Athens Embassy to Secretary of State, Despatch No. 481, April 23, 1948 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947:830-850, box 23), σελ 3. 97. Wittner, ojt, σελ 152-154. 98. Wittner, OJT, σελ 161-168 και Amen, OJL, σελ 184-193.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας, '47-48 «Στις αρχές Ιανουαρίου η αποστολή μετέφερε ένα σημαντικό ποσό από το πολιτικό στο στρατιωτικό της πρόγραμμα Με αυτά τα χρήματα έχουν οργανωθεί 98 Τάγματα Εθνοφρουράς. (..) Την ίδια στιγμή αποφασίστηκε να προσφερθούν εξοπλισμός και προμήθειες για να αυξηθεί η δυναμικότητα του τακτικού στρατού από 120.000 σε 132.000»."

Η μεταφορά πόρων στο στρατιωτικό σκέλος 'Οταν έφταοε η AMAG στην Ελλάδα, τον Ιούνιο του '47, η κατάσταση της οικονομίας είχε βελτιωθεί αισθητά. Η εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν είχε επιδράσει θετικά στην οικονομία Τους μήνες Απρίλιο, Μάιο και Ιούνιο, οι κερδοσκοπικές τάσεις στην αγορά είχαν υποχωρήσει και οι πληθωριστικές πιέσεις στην οικονομία είχαν αμβλυνθεί Παρά τις αρχικές φοβίες του Porter, ότι στο μεσοδιάστημα, μέχρι να εγκατασταθεί η AMAG, η οικονομία κινδύνευε εξαιτίας της κυβερνητικής αδράνειας να καταρρεύσει, κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Μάλιστα η κυβέρνηση, εξαιτίας της ευνοϊκής συγκυρίας που προκάλεσε η διασφάλιση της αμερικανικής βοήθειας, ενέδωσε τελικά στις πιέσεις της αποστολής Porter και ανέστειλε την πολιτική του χρυσού, το Μάιο του '47.100 Οι θετικές όμως αυτές εξελίξεις δεν είχαν διάρκεια Το καλοκαίρι οι πολιτικές εξελίξεις, η κυβερνητική δηλαδή αστάθεια και η ενίσχυση των αντάρτικων ομάδων επιβάρυναν το πολιτικό κλίμα Παράλληλα στον οικονομικό τομέα η κυβερνητική αδράνεια συνεχίστηκε, καθώς η AMAG βρισκόταν ακόμα στο στάδιο οργάνωσής της. 99. AMAG, Second Report to the Greek People on American Aid to Greece, OJI., σελ. 3. 100. MacVeagh to Maximos, Letter, March 17,1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 830-850). 177

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας για το '47-48 διαμορφώθηκε σύμφωνα με τις συντηρητικές εκτιμήσεις της αποστολής Porter. Μικρή ανταπόκριση είχαν οι απόπειρες της ελληνικής κυβέρνησης να μετατραπεί το πρόγραμμα βοήθειας σε διμερή συμφωνία στους τομείς της πρόνοιας και της μέριμνας.101 Ο Στεφανόπουλος, υπουργός Συντονισμού τότε, έγραφε στον Αμερικανό πρέσβη, με αποδέκτη την αμερικανική κυβέρνηση, τα ακόλουθα; «Σήμερα αντιμετωπίζουμε ως πιο επείγον πρόβλημα τη συντήρηση ενάμισι εκατομμυρίου εντελώς απόκληρων Ελλήνων και με την επιπρόσθετη ανάγκη της συμπληρωματικής διατροφής δύο εκατομμυρίων παιδιών, τα οποία θα έρθουν αντιμέτωπα με την πείνα, εάν στη διάρκεια του επόμενου χρόνου δεν δοθεί βοήθεια από το εξωτερικό».101 Η ιδέα της ελληνικής πλευράς προσέβλεπε να συνεχιστεί με άλλη μορφή το πρόγραμμα της UNRRA. Οι δακρύβρεχτες επιστολές του Στεφανόπουλου είχαν μικρό αντίκτυπο στην αμερικανική ηγεσία Ο MacVeagh έγραφε χαρακτηριστικά; «Κατά τη γνώμη μου, και αυτή των συμβούλων μου, το συνήθως χαμηλό ελληνικό επίπεδο διαβίωσης δεν έχει συρρικνωθεί από τον πόλεμο και τψ Κατοχή όσο λένε, και ο ισχυρισμός ότι εφόσον οι ξένες χώρες δεν προστρέξουν σε άμεση βοήθεια μεγάλης κλίμακας προς την Ελλάδα για την κοινωνική πρόνοια και τη μέριμνα, τότε ενάμισι εκατομμύριο ενήλικες Έλληνες και δύο εκατομμύρια παιδιά θα αντιμετωπίσουν το φάσμα της πείνας στη διάρκεια του επόμενου χρόνου, είναι βλακείες».103 Τα οικονομικά μεγέθη συζητήθηκαν σε διαδοχικές συναντήσεις στο υπουργείο Συντονισμού τον Φεβρουάριο του '47. Αρχικά οι συμμετέχοντες ήταν ο Porter, τα ξένα μέλη της Νομισματικής Επιτροπής, Gregory και Patterson, ο επικεφαλής της UNRRA, Mayben, ο Lincoln, και ο Έλληνας υπουργός Συντονισμού Στεφανόπουλος. Στη συνέχεια προστέθηκαν και άλλοι Έλληνες υψηλόβαθμοι υπάλληλοι. Οι συναντήσεις ήταν θεματικές. Ξεκίνησαν με το ισοζύγιο πληρωμών,104 συνεχίστηκαν με τις εισαγωγές τροφίμων και προστέθηκαν και άλλα θέματα101 101. MacVeagh to Secretary of State, Greek Proposal for Bilateral Agreement in the fields of Welfare and Relief, January 24, 1947, Despatch No. 3563 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 830-850). 102. Stephanopoulos to MacVeagh, OJI. MacVeagh to Secretary of State, Despatch No. 3563. 103. Despatch No. 3563, MacVeagh to Secretary of State, όπ. σελ 2. 104. Minutes of Meeting on Saturday, February 8, 1947, at the Offices of the Ministry of Co-ordination (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 850) και Minutes of Meeting on Saturday, February 13, 1947, at the Offices of the Ministry of Co-ordination (Athens Embassy, Confidential Files: 1947: 850). 105. Minutes of Meeting on Saturday, February 14, 1947, at the Offices of the Ministry of Co-ordination (Athens Embassy, Confidential Files: 1947: 850) και Mi178

Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας, '47-'48 Έτσι το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας ακολούθησε τους όρους και τις υποδείξεις της έκθεσης Porter. Το ύψος της ορίστηκε στα 300 εκατομμύρια δολάρια και ήταν ισόποσα κατενεμημένη ανάμεσα στο στρατιωτικό και πολιτικό σκέλος (πίνακας Β3). Η ψήφισή του από το Κογκρέσο είχε προσδιορίσει την ανελαστική οροφή του προγράμματος, οπότε οποιαδήποτε αλλαγή μπορούσε να προκύψει μόνο από την αναδιανομή των πόρων ανάμεσα στις διάφορες κατηγορίες δαπανών. Το Σεπτέμβριο του '47 η AMAG προχώρησε στην πρώτη αναθεώρηση του προγράμματος και το Μάρτιο του '48 σε μια δεύτερη, τελική αυτή τη φορά, αναθεώρηση. Το κύριο χαρακτηριστικό της πρώτης αναθεώρησης ήταν η μεταφορά πόρων από το πολιτικό στο στρατιωτικό σκέλος. Η AMAG ενέκρινε αρχικά την αύξηση του στρατού με τη μεταφορά 9 εκατομμυρίων δολαρίων από το πρόγραμμα της ανασυγκρότησης στο στρατιωτικό πρόγραμμα και τελικά αντί να αυξήσει το στρατό ίδρυσε εθνοφρουρά δυναμικότητας 20.000 με τους ίδιους πόρους. Ταυτόχρονα δημιούργησε την κατηγορία του αποθεματικού με 15,8 εκατομμύρια δολάρια για πιθανή στρατιωτική χρήση στη διάρκεια του χειμώνα Οι πόροι αυτοί τελικά χρησιμοποιήθηκαν πολύ σύντομα Τον Ιανουάριο του '48 η AMAG και η ελληνική κυβέρνηση ανακοίνωσαν την «αύξηση της στρατιωτικής βοήθειας», προκειμένου να αυξηθεί η δύναμη του στρατού κατά 12.000 άνδρες και των Εθνικής Αμυνας από 42 σε 98 τάγματα106 Η πραγματική αύξηση αφορούσε μόνο το στρατό, καθώς η αύξηση των Ταγμάτων της Εθνικής Αμυνας ήταν εικονική. Ο ^αριθμός παρέμεινε στις 48.000"" όπως είχε ήδη συμφωνηθεί παλαιότερα Στην πραγματικότητα δεν υπήρξε αύξηση της εξωτερικής βοήθειας. Επρόκειτο για χρήση των πόρων του αποθεματικού. Αναφορικά με τους δραχμικούς πόρους, αυτοί μεταφέρθηκαν από τα άλλα προγράμματα Όπως σημείωνε ο αρχηγός της AMAG: «Εφόσον δεν παραχούρηθούν επιπρόσθετοι πόροι στην αποστολή, αυτό θα καταλήξει στην αναστολή των προγραμμάτων ανασυγκρότησης και αγροτικής αναμόρφοχτης κατά το δεύτερο τρίμηνο του 1948»."* Ταυτόχρονα περικόπηκαν και τα περιορισμένα κοινωνικά προγράμματα που υπήρχαν στον προγραμματισμό. Η ανακοίνωση περί αύξησης της στρατιωτικής βοήθειας δεν φάνηκε να πέτυχε το στόχο του πολιτικού εντυπωσιασμού που δήλωνε η ελληνική κυβέρνηση. «Σε κάποιο βαθμό το ελληνικό κοινό αποδέχτηκε την αυξημένη nutes of Meeting on Saturday, February 19, 1947, at the Offices of the Ministry of Co-ordination, (Athens Embassy, Confidential Files, 1947, Confidential Files, 1947: 850). 106. Monthly Report of the Chief of AMAG, January 1948, σελ 2. 107. Monthly Report of the Chief of AMAG, April 1948, σελ 1. 108. Monthly Report of the Chief of AMAG, January 1948, σελ 2. 179

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ αμερικανική στρατιωτική βοήθεια ως κάτι που θα έπρεπε να είχε δοθεί από καιρό».™ Αρχικά, στην πρώτη αναθεώρηση, θεωρήθηκε πως θα ήταν δυνατό να εξοικονομηθούν πόροι και από τις εισαγωγές αγαθών. Εντούτοις, όπως φαίνεται από τη δεύτερη αναθεώρηση, συνέβη το ακριβώς αντίθετο. Οι εισαγωγές αγαθών αυξήθηκαν και το πρόγραμμα ανασυγκρότησης υπέστη νέα σημαντική μείωση, ενώ το πρόγραμμα της δημόσιας υγείας σχεδόν εκμηδενίστηκε.

Πίνακας Β3 Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας '47-'48 (σε εκατομμύρια δολάρια) Αρχική Κατανομή Πόρων

Αναθεώρηση 30-9-'47

Τελική Αναθεώρηση 31-3-48

Α) Πολιτικό Σκέλος Ανασυγκρότηση Αγροτικός Τομέας Εισαγωγές Αγαθών Δημόσια Υγεία Πρόνοια

146 48 19,3 74,4 3 1,3

121,3 35,6 14,3 68,8 2,3 0,3

123,8 21 9 93 0,5 0,3

Β) Στρατιωτικό Σκέλος Πεζικό Ναυτικό

148,8 135 13,8

157,8 144 13,8

171 157,2 13,8

5,2

5,2

5,2

20,9 15,7 5,2

300

300

300

Γ) Άλλες Δαπάνες Αποθεματικό Διοίκηση Αποστολής Σύνολο Οικονομικής Βοήθειας

; -

-

5,2

Πηγή: ECA/W, Position Paper - Greece, first draft, 1948, [C.A. Coombs, Chief, Greece - Turkey Branch, Program Coordination Division, «The First Annual Program for Greece, Review of OEEC Recommendations»], (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 4), σελ. 60. Επίσης MJvI. Amen, American Policy in Greece, 1944-1949, Frankfurt: Peter Lang, 1978, σελ. 136 και 137. 109. Monthly Report of the Chief of AMAG, January 1948, Letter of Transmittal. 180

Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας, '47-'48

Οι πρόσφυγες Η πολιτική να εκκενωθούν οι περιοχές δράσης του Δημοκρατικού Στρατού"0 σε συνδυασμό με τη οικειοθελή ροή προσφύγων1" προς τις πόλεις πήρε τεράστιες διαστάσεις στη διάρκεια του '47. Από τον Ιανουάριο μέχρι τον Οκτώβρη του '47 οι πρόσφυγες των περιοχών που είχαν εκκενωθεί από τον στρατό έφθαναν τους 284.000."2 Μάλιστα οι άμεσοι σχεδιασμοί του στρατού προέβλεπαν την εκδίωξη άλλων 200.000 μέσα στο Δεκέμβριο του '47."5 Πιθανόν άλλοι τόσοι είχαν προκύψει φεύγοντας με δική τους πρωτοβουλία προς τα αστικά κέντρα Στο πρώτο μισό του '48 ο αριθμός των προσφύγων αυξήθηκε σύμφωνα με τα στοιχεία του Αμερικανού πρέσβη με τον παρακάτω τρόπο. Τον Ιανουάριο του '48 ήταν 48 3.000,114 τον Απρίλιο 540.000,111 και τον Ιούνιο του '48 είχαν φθάσει τους 635.500."6 Αν και υπάρχει δυσκολία στην ακριβή αποτύπωση των αριθμών,"7 εντούτοις η κλιμάκωση ήταν ραγδαία στη διάρκεια του έτους. Από τον Μάρτιο του '48 προστέθηκε και το θέμα της μετακίνησης παιδιών από τις περιοχές που δέχονταν την πίεση των ανταρτών. Η AMAG εμφανιζόταν καχύποπτη απέναντι στα δημοσιεύματα της εποχής, που ήθελαν την κυβέρνηση του Μάρκου να προχωράει σε σχέδιο «απαγωγής παιδιών». Τον Μάρτιο η μηνιαία έκθεση του αρχηγού της AMAG δήλωνε ότι «η αποστολή δεν έχει καταφέρει ακόμα να αποκτήσει κάποια πραγματικά στοιχεία τέτοιων απαγωγών. Η αντίδραση της κυβέρνησης φαίνεται να είναι ακριβώς αυτή που οι αντάρτες θα ευχόντουσαν ...».'" Τον επόμε-

110. Όπως αναφερόταν χαρακτηριστικά από τον αρχηγό της AMAG στη μηνιαία έκθεση του Νοεμβρίου του 1947, «Ο μεγάλος αριθμός των αγροτικών οικογενειών που εκδιώχθηκαν βίαια από το στρατό προκαλεί υπερβολικές δαπάνες πρόνοιας, που απειλούν τψ εύθραστη ισορροπία του προϋπολογισμού». Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ 2. 111. Σύμφωνα με την επίσημη κυβερνητική ορολογία της εποχής οι πρόσφυγες εμφανίζονταν ως «ανταρτόπληκτοι» ή «συμμοριόπληκτοι». 112. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ. 13. 113. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ. 7. 114. Economic News Airgram, American Embassy to Secretary of State, February 1948. Πρόκειται για συνοπτική μηνιαία έκθεση που έστελνε η αμερικανική πρεσβεία στο υπουργείο Εξωτερικών. Στη συνέχεια θα αναφέρεται ως American Embassy, Economic News Airgram. 115. American Embassy, Economic News Airgram, May 1948. 116. American Embassy, Economic News Airgram, July 1948. 117. Laiou Α., «Population Movements in the Greek Countryside During the Civil War», στο Baerentzenm L., Iatrides J. & O. Smith (eds), Studies in the History of the Greek Civil War 1945-1949, Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 1987. 118. Monthly Report of the Chief of AMAG, March 1948, σελ 4. 181

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ νο μήνα η αντίστοιχη έκθεση σημείωνε: «Η μετακίνηση παιδιών παρακολουθείται στενά από την αποστολή· σύμφωνα με τις οδηγίες της οι περιοχές από τις οποίες μπορούν να μεταφερθούν παιδιά έχουν αυστηρά περιοριστεί Πιστεύεται ότι υπό αυτούς τους περιορισμούς ο αριθμός μπορεί να περιοριστεί στις /0.000»."' Είναι δύσκολο να εκτιμηθεί ο ακριβής αριθμός των παιδιών που μετακινήθηκαν βίαια Πάντως ο αριθμός πρέπει να κινήθηκε οριακά πάνω από ΙΟ.ΟΟΟ.120 Οι παροχές προς τους πρόσφυγες περιλάμβαναν μικρή ημερήσια χρηματική βοήθεια (750 αρχικά και 1.500 αργότερα δραχμές), τη διανομή ημερησίως ψωμιού πέρα από το βασικό δελτίο διανομής και την περιστασιακή προσφορά ρούχων. Οι συνθήκες στέγασης, ειδικά στα στρατόπεδα που συγκεντρώθηκαν, ήταν εντελώς ακατάλληλες και οι κίνδυνοι από επιδημικές ασθένειες επέβαλαν κάποιες στοιχειώδεις υγειονομικές παροχές. Μια ειδική κατηγορία προσφύγων, οι «πολιτικοί πρόσφυγες», είχαν πολλαπλάσιες παροχές, αν και δεν είναι σαφές πόσοι εντάχθηκαν στην κατηγορία αυτή.121 Τα προβλήματα των προσφύγων και του ισοζυγίου πληρωμών απαιτούσαν τεράστιες ανακατανομές στο πρόγραμμα Η απόκλιση από τους αρχικούς σχεδιασμούς του πολιτικού σκέλους του προγράμματος, που μετά την πρώτη αναθεώρηση είχε μειωθεί μόλις στα 130 εκατομμύρια, απαιτούσε ανεύρεση πόρων της τάξης των 30 με 40 εκατομμυρίων.121 Έτσι εγκαταλείφθηκε πλήρως το πρόγραμμα για εισαγωγές ρουχισμού (21 εκατομμύρια δολάρια) και περικόπηκε πάνω από το 50% το πρόγραμμα ανασυγκρότησης (από 65 σε μόλις 30 εκατομμύρια δολάρια). Όμως, όπως θα φανεί στη συνέχεια, ούτε τα μέτρα αυτά ήταν αρκετά για την ισοσκέλιση του ισοζυγίου πληρωμών.

119. Monthly Report of the Chief of AMAG, April 1948, σελ. 3. 120. Σε πολλές εκθέσεις από το '49 και μετά, εμφανίζεται ένας αριθμός 25.000 παιδιών χωρίς οικογενειακή υποστήριξη που ήταν σε προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας. G. Roessing (Social Affairs Division), Work Relief in Greece, Monthly Review of Labor Statistics, Report 32, May 1950 (Mission to Greece, Labor Information Specialist, box 1). Αυτός ο αριθμός όμως ήταν 11.000 μέχρι τον Ιούνιο του '49 που ενδιαφέρει εδώ. Μετά το τέλος του Εμφυλίου έγινε 28.000 (Ιούνιος '50) και 85.000 (Ιούνιος '51), βλ MSA/G, The Story of the Marshall Plan in Greece, Press Release No. 1300, July 20, 1952 (Mission to Greece, Labor Information Specialist, box 1), Appendix, Housing and Welfare Statistics, σελ. A6. 121. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ 14. 122. Monthly Report of the Chief of AMAG, January 1947, σελ. 13. 182

Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας, '47-'48

Πίνακας Β4 Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας '47-48 (σε εκατομμύρια δολάρια) Τρέχον Αρχικό Ποσοστιαία Ποσοστιαία Πρόγραμμα κατανομή Πρόγραμμα κατανομή 31-3-'48 30-7-'47

Προμήθειες Ενόπλων Δυνάμεων Τρόφιμα Ρουχισμός Πρόγραμμα Εισαγωγών Τρέχουσες Ανάγκες Εμπορεύματα Ανασυγκρότησης Προγράμματα Ανασυγκρότησης Άλλα ΣΥΝΟΛΟ

150 15

39 18 48 9 300

50 5 21

171 48 7

57 16

13 6 16 3 100

45 9 21 6 300

15 3 7 2 100

-

Πηγή: Department of State, Third Report to Congress on Assistance to Greece and Turkey, Washington D.C.: US Government Printing Office, σελ. 14.

Οι εισαγωγές Ο αρχικός σχεδιασμός των εισαγωγών από την AMAG αποδείχθηκε εντελώς παραπλανητικός. Πολλοί παράγοντες που εμφανίστηκαν στην πορεία ως απρόβλεπτοι, αν και μερικοί ήταν αναμενόμενοι, έριξαν εντελώς έξω το αρχικό πρόγραμμα εισαγωγών. Αρχικά ο διεθνής πληθωρισμός κινήθηκε γύρω στο 10% και από ό,τι φαίνεται δεν είχε προβλεφθεί στον αρχικό σχεδιασμό. Δεύτερον, η παραγωγή του σιταριού στην Ελλάδα ήταν αισθητά κάτω από τις προβλέψεις και έκανε αναγκαία την επιπρόσθετη δέσμευση πόρων ώστε να αυξηθούν οι εσιαγωγές στα σιτηρά. Τρίτον, οι εξαγωγές ελαιόλαδου κινήθηκαν κάτω από τα προβλεπόμενα επίπεδα 123 Τέταρτον, η βοήθεια από τους οργανισμούς των Ηνωμένων Εθνών (Post-UNRRA aid) ή-

123. Τις εξαγωγές ελαιολάδου δεν τις ήθελε η ελληνική κυβέρνηση. Ήταν μία από τις προτάσεις του Porter προκειμένου να βρεθούν συναλλαγματικοί πόροι. Η ελληνική πλευρά ισχυριζόταν δικαιολογημένα ότι τα σιτηρά και το ελαιόλαδο ήταν τα δύο πιο σημαντικά αγαθά που από μόνα τους μπορούσαν να καθορίσουν την εξέλιξη του πληθωρισμού. 183

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ταν μειωμένη σε σχέση με τις αρχικές εκτιμήσεις. Τέλος, ήταν οι νέες δαπάνες που προέκυψαν, από το τεράστιο κύμα των προσφύγων. Ο Clay, ο οικονομικός σύμβουλος της AMAG ανακαφαλαίωνε το Δεκέμβριο του '47, τη δραματική τροπή που είχαν πάρει τα πράγματα «Από τότε που δόθηκαν τα ποσά για την Ελλάδα το ποσό του διαθέσιμου συναλλάγματος για εισαγωγές στο πολιτικό σκέλος έχει μειωθεί ως ακολούθως: α) Αύξηση των διεθνών τιμών $25.700.000 β) Ανακατανομή για στρατιωτικούς σκοπούς 9.000.000 γ) Μείαχτη των εκτιμήσεων για τις εξαγωγές και τα μεταναστευτικά εμβάσματα 42.000.000 δ) Μείωση των πιστώσεων της Export - Import Bank 10.000.000 ε) Μείωση της αναμενόμενης κατανομής από πόρους της post-UNRRA βοήθειας 10.000.000 Σύνολο 96.700.000 Την ίδια στιγμή οι απαιτήσεις για εισαγωγές έχουν αυξηθεί ως ακολούθα)ς. α) 200.000 επιπρόσθετοι τόνοι σιταριού $28.000.000 6) Τρόφιμα, ρουχισμός και άλλες προμήθειες για τους πρόσφυγες 17.902.500 Σύνολο 45.902.500 (...) Περίπου 323 εκατομμύρια δολάρια θα απαιτηθούν για εισαγωγές βασικών αγαθών και εκτιμάται ότι μόλις 257 εκατομμύρια δολάρια θα είναι διαθέσιμα από όλες τις πηγές»."* Συνεπώς εμφανίστηκε ένα τεράστιο κενό στο ισοζύγιο πληρωμών, το οποίο απαιτούσε να δεσμευτούν νέοι συναλλαγματικοί πόροι, τουλάχιστον 100 εκατομμυρίων δολαρίων μέχρι το τέλος του οικονομικού έτους. Ο Clay πρότεινε να δοθούν 35 εκατομμύρια άμεσα με τη μορφή πιστώσεων για αγορά πλεονάζοντος υλικού, να δαπανηθούν οι πόροι του Δόγματος Τρούμαν μέχρι τον Απρίλιο και στη συνέχεια να δοθούν νέοι έκτακτοι πόροι ύψους 65 εκατομμυρίων δολαρίων για το διάστημα μέχρι τον Ιούνιο.1" Υπό τις συνθήκες αυτές η AMAG έδωσε απόλυτη προτεραιότητα στην εισαγωγή βασικών καταναλωτικών αγαθών. Μέχρι να αρχίσει να λειτουργεί η Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου, οι ιδιωτικές εισαγωγές είχαν απαγορευ-

124. Report of the Economic Adviser of the AMAG on the Economic and Financial Condition of Greece. December 1, 1947 (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 4), σελ 37-38. 125. Report of the Economic Adviser of the AMAG on the Economic and Financial Condition of Greece, όπ., σελ 38. 184

Το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας, '47-'48 θεί. Η ίδια η εισαγωγή τσυ νέου συστήματος διαχείρισης από τη Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου τον Οκτώβριο του '47 βρήκε μικρή ανταπόκριση στον ιδιωτικό τομέα Η ζήτηση αδειών εισαγωγής παρέμεινε σε χαμηλά επίπεδα μέχρι τον Ιανουάριο, αναγκάζοντας την AMAG και το κράτος να αναλάβουν απευθείας την εισαγωγή εμπορευμάτων, τα οποία -σύμφωνα με τον προγραμματισμό του τριμήνου- προβλεπόταν να γίνουν από τους ιδιώτες. Αυτό επιβάρυνε φυσικά την αγορά του χρυσού, καθώς οι δύο αγορές ήταν άμεσα συνδεδεμένες. Η μη χρησιμοποίηση κεφαλαίων στις εισαγωγές δημιουργούσε πιέσεις στην αγορά του χρυσού. Το πρώτο τρίμηνο του '48 ο ιδιωτικός τομέας ενεργοποιήθηκε και οι εισαγωγές ακολούθησαν την προβλεπόμενη κατανομή ανά φορέα Όπως διαπιστώνεται από τον τελικό απολογισμό των εισαγωγών του '47-48 (πίνακας Β5) το 50% ήταν τρόφιμα και σχεδόν το 90% ήταν βασικά καταναλωτικά αγαθά και βασικές πρώτες ύλες. Το τμήμα των μηχανημάτων και των βιομηχανικών πρώτων υλών κάλυψε λιγότερο από 10% των εισαγωγών.

Πίνακας Β5 Εισαγωγές, '47-'48 (σε εκατομμύρια δολάρια)

Τρόφιμα Ζωοτροφές Λιπάσματα Κάρβουνο-Πετρελαιοειδη Ξύλο Μέταλλα-Μεταλλικά Προϊόντα Μηχανήματα Μεταφορικό Υλικό Φαρμακευτικά Πλαστικά Άλλα Σύνολο

Υπηρεσία Προμηθειών κυβέρνησης των ΗΠΑ

Ιδιωτικές

Σύνολο

Ποσοστιαία Κατανομή

4,2 6,3 0,4 3,7 2,2

18,2 0,1 3,7 3,9

22,4 6,4 4,1 7,6 2,2

45,9 13,1 8,4 15,6 4,5

0,6 2,0 1,9 0,3 0,5 0,2 22,3

0,5 0,1

1,1 2,1 1,9 0,3 0,5 0,2 48,8

2,3 4,3 3, 0,6 1,0 0,4 100

-

-

-

26,5

Πηγή: Department of State, Third Report to Congress on Assistance to Greece and Turkey, Washington D.C.: US Government Printing Office, σελ. 49. 185

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Με τις εξελίξεις αυτές το Πρόγραμμα Οικονομικής Βοήθειας του '47'48 αποδείχθηκε εξαιρετικά περιοριστικό. Η αρχική βοήθεια ήταν πολύ μικρή. Η μεταφορά πόρων στο στρατιωτικό σκέλος και υπέρ της εισαγωγής τροφίμων περιόρισε τα ποσά για την ανασυγκρότηση και τα κοινωνικά προγράμματα Για την ακρίβεια τα τελευταία εγκαταλείφθηκαν πλήρως. Η οικονομική αυτή πραγματικότητα άρχισε να γίνεται αισθητή ήδη από τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι θετικές προσδοκίες της άνοιξης άρχισαν να αντιστρέφονται και οι πάγιοι δείκτες της οικονομικής αστάθειας - η τιμή του χρυσού και το επίπεδο τιμών- άρχισαν να ανεβαίνουν. Μετά τη χαρακτηριστική ύφεση των τιμών τον Μάρτιο, τον Απρίλιο και τον Μάιο, αυτές είχαν μικρή αυξητική τάση μέχρι και τον Σεπτέμβριο, για να ακολουθήσουν σημαντικές αυξήσεις τους τελευταίους τρεις μήνες του έτους (πίνακας Β13). Από τις αρχές Οκτωβρίου υπήρχε διάχυτη ανησυχία για τις προοπτικές της οικονομίας στη διάρκεια του χειμώνα και η άνοδος της τιμής της χρυσής λίρας είχε εξαναγκάσει την ίδια την AMAG να διαπραγματεύεται την επανενεργοποίηση της πολιτικής του χρυσού.'" Εντούτοις η AMAG φαινόταν αποφασισμένη να προωθήσει με κάθε μέσο το πρόγραμμά της, την ισοσκέλιση του προϋπολογισμού και την περιοριστική νομισματική πολιτική. Εκτιμούσε ότι η εφαρμογή του «μεταρρυθμιστικού προγράμματος», όπως το είχε αποκαλέσει, ακολουθώντας την ορολογία της έκθεσης Porter, θα σταθεροποιούσε την οικονομία Έχοντας διασφαλίσει ότι θα υπήρχε επιπρόσθετη βοήθεια στη διάρκεια της άνοιξης του '48 και ότι τελικά η οικονομική βοήθεια θα πλησίαζε τα 200 εκατομμύρια δολάρια, η AMAG με αποφασιστικότητα προχώρησε στην υλοποίηση του «μεταρρυθμιστικού προγράμματος».

126. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ. 12. 186

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Η οικονομική πολιτική της AMAG «Μέχρις ότου ο προϋπολογισμός ισοσκελιστεί, ο λεπτομερής προγραμματισμός για τη βιομηχανία, τη γεωργία, τη δημόσια υγεία και τις άλλες κυβερνητικές δραστηριότητες δεν μπορεί να προχωρήσει, καθώς δεν υπάρχει βεβαιότητα για το ακριβές ποσό των δραχμικών πόρων που θα είναι διαθέσιμο στα διάφορα υπουργεία».117

Η ισοσκέλιση τον προϋπολογισμού Η σταθεροποίηση της οικονομίας υπήρξε η κεντρική επιδίωξη της οικονομικής πολιτικής της AMAG. Όλες οι κρίσιμες αποφάσεις για τον προϋπολογισμό, την εισοδηματική πολιτική, τη νομισματική πολιτική και την πολιτική εξωτερικού εμπορίου ελήφθησαν από την AMAG και επιβλήθηκαν στην ελληνική κυβέρνηση. Το πιο σημαντικό ήταν ότι οι αποφάσεις αυτές υλοποιήθηκαν απαρέγκλιτα, καθώς η AMAG επιτηρούσε τον τρόπο άσκησης της οικονομικής πολιτικής με καθολικό τρόπο. Η AMAG, για παράδειγμα, όχι μόνο πήρε τις αποφάσεις για τον προϋπολογσμό αλλά υπέγραψε συμφωνία με την κυβέρνηση, που προέβλεπε ότι καμία επιπρόσθετη δαπάνη δεν μπορούσε να αποφασιστεί χωρίς την πρότερη έγκρισή της από την AMAG και όριζε την τοποθέτηση Αμερικανών ειδικών στα υπουργεία Οικονομικών, Πολέμου, Ναυτικού και Αεροπορίας, προκειμένου να ασκούν έλεγχο στην πορεία εκτέλεσης του προϋπολογισμού.12* Σε αντίθεση με τη χαρακτηριστική έλλειψη προγράμματος των προηγούμενων ετών, στη διάρκεια του '47-48 ο προγραμματισμός και η εφαρμογή των οικονομικών αποφάσεων ήταν υποδειγματική. Το «μεταρρυθμιστικό

127. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ 8. 128. Greek Budget Agreement, 9/20/47 (Mission to Greece, Legal Division, box 7). 187

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ πρόγραμμα» της AMAG έθεσε δημοσιονομικούς και νομισματικούς στόχους που τηρήθηκαν με ελάχιστες αποκλίσεις. Πρώτη μέριμνα της AMAG ήταν η κατάρτιση του προϋπολογισμού. Το Σεπτέμβριο του '47 η ελληνική κυβέρνηση παρέδωσε στην AMAG τις εκτιμήσεις της για τον προϋπολογισμό διάρκειας 15 μηνών, από 1η Απριλίου του '47 μέχρι τις 30 Ιουνίου του "48. Το σχέδιο προϋπολογισμού της ελληνικής κυβέρνησης προέβλεπε έλλειμμα της τάξης του 45% (πίνακας Β6).1Μ Το σχέδιο της AMAG, το οποίο αποτέλεσε και τον προϋπολογισμό που κατέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στη Βουλή, περιέκοψε το έλλειμμα αυτό μόλις στο 7%. Πρακτικά η AMAG ισοσκέλισε τον προϋπολογισμό καθώς το έλλειμμα αυτό είχε ήδη πραγματοποιηθεί στο διάστημα από τον Απρίλιο μέχρι τον Σεπτέβριο του '47. Για το υπόλοιπο διάστημα μέχρι τον Ιούνιο του '48 ο προϋπολογισμός ήταν ισοσκελισμένος. Πίνακας Β6 Ο προϋπολογισμός του '47-'48, συνολικά μεγέθη (σε δισεκατομμύρια δραχμές)

Δαπάνες Έσοδα Έλλειμμα

Σχέδιο Κυβέρνησης

Σχέδιο AMAG

3.838 2.116 1.772

2.960 2.753 20

Πηγή: Monthly Report of the Chief of the AMAG to the Secretary of State, October 1947, σελ 7. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η τεράστια προσαρμογή των μεγεθών που απαιτούσε η AMAG και εφόσον τα υπουργεία αρνήθηκαν σε πρώτη φάση να περικόψουν τις δαπάνες τους, η αποστολή απευθύνθηκε στον πρωθυπουργό στα τέλη Σεπτεμβρίου και ζήτησε να συσταθεί μια κοινή επιτροπή, αποτελουμένη από μέλη της αποστολής και τους υπουργούς Οικονομικών, Εθνικής Οικονομίας και Συντονισμού. Μέσω αυτής της Επιτροπής οριστικοποιήθηκε ο προϋπολογισμός.130 Η σκέψη της AMAG να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό εν μέσω τέτοιων πολιτικών και οικονομικών συνθηκών φαίνεται να μετατράπηκε σε απόλυτη εμμονή. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που έγραφε ο αρχηγός της αποστολής για το θέμα αυτό στη μηνιαία έκθεση του Νοεμβρίου του '47: «Ενώ ο προϋπολογισμός δείχνει ως δαπάνη ένα γενικό απόθεμα 68 δι129. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ 7. 130. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ. 7. 188

Η οικονομική πολιτική της AMAG σεκατομμυρίων δραχμών, δεν περιλαμβάνει στα έσοδα 100 δισεκατομμύρια δραχμές που κατά πάσα πιθανότητα θα πραγματοποιηθούν από τις πωλήσεις των αποθεμάτων της UNRRA (~). Μέχρις ότου ο προϋπολογισμός δείξει κάποιο έλλειμμα, δεν θα αποκτήσει αξιοπιστία στον ελληνικό λαό. Επιπρόσθετα, εάν δεν υπήρχε καθόλου έλλειμμα, ο Στρατός αναμφίβολα θα πίεζε για επιπρόσθετες δαπάνες θεωρώντας ότι η κυβέρνηση μπορεί να λειτουργήσει ασφαλώς με ένα έλλειμμα τουλάχιστον 200 δισεκατομμυρίων δραχμών. („) Εφόσον τα πραγματικά έσοδα υπολογίζονται να είναι ίσα με τις δαπάνες, δεν θα υπάρξει επιπρόσθετη αύξηση στην κυκλοφορία του νομίσματος για να καλύψει τις κυβερνητικές ανάγκες».13' Η ιδέα του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού απέβλεπε, λοιπόν, στη σταθεροποίηση της κυκλοφορίας του νομίσματος. Εάν και η δεύτερη πηγή δημιουργίας νέου χρήματος, η προσφορά δηλαδή τραπεζικών πιστώσεων στην οικονομία, μπορούσε να ελεγχθεί, τότε όντως η κυκλοφορία του νομίσματος θα μπορούσε να σταθεροποιηθεί. Για να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό η AMAG προχώρησε σε δραστικές παρεμβάσεις στο σχέδιο της κυβέρνησης: περιέκοψε τις δαπάνες σχεδόν κατά ένα τετάρτο και αύξησε τα έσοδα κατά ένα τρίτο. Η περικοπή των δαπανών περιέλαβε στο σύνολο τους τα κονδύλια για ανασυγκρότηση, αφήνοντας το Ταμείο Αντικαταβολών ως μοναδική πηγή χρηματοδότησης των έργων ανασυγκρότησης. Σημαντικές περικοπές έγιναν στις περισσότερες ελαστικές κατηγορίες δαπανών. Έτσι ο προϋπολογισμός κατέληξε να έχει 40% στρατιωτικές δαπάνες και 60% πολιτικές. Στις πολιτικές δαπάνες τα τρία τέταρτα ήταν μισθοί, συντάξεις και παροχές προς τους πρόσφυγες και τους ανέργους. Πίνακας Β7 Έσοδα κατά γενική κατηγορία (σε δισεκατομμύρια δραχμές)

Άμεσοι φόροι Έμμεσοι φόροι Έκτακτοι Σύνολο

Αρχική Πρόταση Κυβέρνησης

Τελικός Προϋπολογισμός

Αύξηση

311 1.047 758 2.116

406,7 1.183,3 1.163 2.753

95,7 136,3 405 637

Πηγή: Monthly Report of the Chief of AMAG to the Secretary of State, October, 1947, σελ. 10. 131. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ. 9. 189

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Πίνακας Β8α Ο προϋπολογισμός του '47-'48 (1η Απριλίου '47-30 Ιουνίου '48) (σε δισεκατομμύρια δραχμές) Κατανομή (%)

ΔΑΠΑΝΕΣ Α: Πολιτικά Υπουργεία Μισθοί και Ημερομίσθια Συντάξεις Πρόνοια Προσφύγων Άλλες Δαπάνες (Σύνολο Α) Β: Στρατιωτικά Υπουργεία Μισθοί και Ημερομίσθια Άλλες δαπάνες* (Σύνολο Β) Γ: Άλλες Δωδεκανήσου Αποθεματικό (Σύνολο Γ) Γενικό Σύνολο

458 441,5 447,9 445,7 (1.793,1)

15,5 14,9 15,1 15,1 (60,6)

596,2 487,3 (1.083,5)

20,1 16,5 (36,6)

15 68,4 83,4 2.960

0,5 2,3 2,8 100

* Στις δαπάνες των στρατιωτικών υπουργείων δεν περιλαμβάνονται εκείνες που προέρχονταν από τους συναλλαγματικούς πόρους της οικονομικής βοήθειας.

190

Η οικονομική πολιτική της AMAG Πίνακας Β8β Ο προϋπολογισμός του '47-'48 (1 Απριλίου "47-30 Ιουνίου '48) (σε δισεκατομμύρια δραχμές) Κατανομή (%)

ΕΣΟΔΑ Α: Τακτικά Έμμεσοι Φόροι Δασμοί Φόροι Κατανάλωσης Έσοδα Κρατικών Μονοπωλίων Χαρτόσημα Φόροι Μεταφορών Φόρος Ψυχαγωγίας Άλλα Έσοδα (Σύνολο Α) Β: Έκτακτα Πωλήσεις Υλικών UNRRA Ειδικός Φόρος Εισαγωγέων Φόρος Εμπορ. & Βιομηχ. Δανείων Έμποροι Καπνού Φόρος Ενοικίων Φόρος Κύκλου Εργασιών Αναπροσαρμογή Εταιρικού Κεφαλαίου Φόρος σε Είδη Εξαγωγών Πώληση Κρατικών Προμηθειών Έσοδα από Επανορθώσεις Προμήθειες υπό κρατική διανομή Έσοδα από Προγράμματα Post-UNRRA Καθυστερήσεις Προηγούμενου Έτους Διάφορα Έκτακτα Έσοδα (Σύνολο Β) ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑ

406,7

14,8

360,5

13,1

431,5

15,7

72,3

2,6

147,5

5,4

22,2

0,8

52,9

1,9

96,4

3,5

(1.590)

(57,8)

434

15,8

100

3,6

15

0,5

11

0,4

27,5 67,5

1,9 2,5

25

0,9

50

1,8

5

0,2

35

1,3

65

2,4

123

4,5

99

3,6

106

3,7

(1.163)

(42,2)

2.753

100

207

Πηγή: Monthly Report of the Chief of AMAG to the Secretary of State, November, 1947, σελ. 8.

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Στον προϋπολογισμό εξαντλήθηκαν πρακτικά όλες οι δυνατές πηγές άντλησης νέων φόρων. Κατ' αρχήν το καθεστώς των άμεσων φόρων δεν άλλαξε. Τα έσοδα από αυτούς ήταν περιορισμένα και η αύξηση των εσόδων θα προέκυπτε από την πιο αυστηρή εφαρμογή της υπάρχουσας νομοθεσίας. Οι έμμεσοι φόροι που αποτελούσαν τη βασική κατηγορία εσόδων επίσης δεν άλλαξαν (πίνακας Β7). Η AMAG επικέντρωσε την αύξηση των φορολογικών εσόδων σε δύο κατηγορίες: τους δασμούς και την έκτακτη φορολογία Οι δασμοί αυξήθηκαν κατά 150%,1Μ με σημαντικό αντίκτυπο στον πληθωρισμό. Εντούτοις η AMAG θεώρησε ότι το '46, λόγω της οικονομικής πολιτικής υπέρ των μαζικών εισαγωγών, οι δασμοί είχαν μείνει αρκετά πίσω από την άνοδο του γενικού επιπέδου των τιμών. Εξάλλου οι συναλλαγματικοί πόροι για εισαγωγές ήταν δεδομένοι για το '47-'48 και η αύξηση των δασμών δεν θα επηρέαζε την απορροφητικότητά τους. Το πιθανότερο ήταν να πίεζε την κερδοφορία των ίδιων των εισαγωγέων, κάτι που η AMAG θεωρούσε επιθυμητό. Με το Exchange Certificate Plan ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους εισαγωγείς θα καθόριζε, με δεδομένους τους παραπάνω περιορισμούς, πιο προσιτές τιμές στις εισαγωγές. Επιπρόσθετα τα τέσσερα βασικά προϊόντα που είχαν σημαντικό κοινωνικό αντίκτυπο στα φτωχότερα στρώματα (σιτάρι, αλεύρι, γάλα, όσπρια) είχαν εξαιρεθεί από το Exhange Certificate Plan και ήταν επιδοτούμενα1" Η βασική αύξηση των φορολογικών εσόδων προήλθε από έκτακτους άμεσους φόρους που επιβλήθηκαν στο σύνολο σχεδόν των εμπορικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων και δραστηριοτήτων. Έκτακτοι φόροι επιβλήθηκαν στους εισαγωγείς, τους εξαγωγείς, τους εμπόρους καπνού, τις εταιρείες που είχαν δανειοδοτηθεί και ευνοήθηκαν από την υποτίμηση της δραχμής, τους ιδιοκτήτες πολυτελών κατοικιών και κτιρίων με μη ελεγχόμενα ενοίκια και στο σύνολο των εταιρειών μέσω της αναπροσαρμογής των παγίων κεφαλαίων τους (πίνακας Β8). Οι έκτακτοι αυτοί φόροι πρόσθεσαν 10% περίπου στα φορολογικά έσοδα Επιπρόσθετη σημαντική πηγή εσόδων ήταν η εκποίηση των προμηθειών της UNRRA που είχαν μείνει αδιάθετες. Αυτό πρόσθεσε άλλο 15% στα φορολογικά έσοδα Μια σειρά από άλλες επιμέρους κατηγορίες έκτακτων εσόδων οδήγησε τελικά τα έκτακτα έσοδα να αντιπροσωπεύουν το 40% των φορολογικών εσόδων του προϋπολογισμού. Μετά την ισοσκέλιση του προϋπολογισμού η AMAG στράφηκε στο κρίσιμο θέμα της εφαρμογής του. Η αυστηρή τήρηση του προϋπολογισμού προϋπέθετε τόσο την άμεση εποπτεία κάθε υπουργείου ή μεγάλου οργανι-

132. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ 4. 133. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ 10. 192

Η οικονομική πολιτική της AMAG ομού όσο και τη συνεχή άσκηση συγκεντρωτικού ελέγχου στην πορεία υλοποίησης του προϋπολογισμού. Ο έλεγχος αυτός δεν ήταν εύκολος. Ο λογαριασμός της κυβέρνησης στην Τράπεζα της Ελλάδος δεν αντιστοιχούσε στον συγκεντρωτικό πίνακα δαπανών του υπουργείου Οικονομικών. Μέχρι να καταστεί δυνατό να διαμορφωθεί ένα αξιόπιστο σύστημα ελέγχου της ροής των δαπανών, η AMAG επέλεξε να ελέγχει τη μηνιαία διαχείριση του λογαριασμού της κυβέρνησης στην Τράπεζα της Ελλάδος. Έθεσε ως αρχή την ισοσκέλιση μηνιαίων εσόδων και δαπανών.114 Τον επόμενο μήνα ο υπουργός Οικονομικών και ο αρχηγός της αποστολής συμφώνησαν να καθιερωθεί ένα μηνιαίο σύστημα ελέγχου και αποτίμησης της ροής των εσόδων και των δαπανών. Στο πλαίσιο αυτό καθιερώθηκε ο θεσμός των Ελεγκτών Προϋπολογισμού, οι οποίοι θα αναφέρονταν στον Κεντρικό Ελεγκτή Προϋπολογισμού στο Γραφείο Γενικού Λογιστηρίου, στο υπουργείο Οικονομικών.135 Η υλοποίηση του προϋπολογισμού διευκολύνθηκε τοποθετώντας Αμερικανούς συμβούλους στα βασικά υπουργεία και Αμερικανό επικεφαλής στο ΙΚΑ και την άμεση επιτήρηση του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς. Ως δείγμα της αποφασιστικότητάς της η AMAG προχώρησε και στα πρώτα μέτρα μεταρρύθμισης του φορολογικού συστήματος. Στόχος της ήταν η αλλαγή της σχέσης άμεσων και έμμεσων φόρων υπέρ των πρώτων. Έτσι εισήγαγε το νόμο περί τήρησης λογιστικών βιβλίων από τις επιχειρήσεις, αύξησε σημαντικά τα πρόστιμα για τη φοροδιαφυγή και πάγωσε όλους τους φόρους υπέρ τρίτων για ένα τρίμηνο, μέχρις ότου μπορέσει να αποφανθεί για το ποιοι από αυτούς θα έπρεπε να καταργηθούν.134 Επιπρόσθετα αναζήτησε νέους άμεσους φόρους από δύο προνομιακές κατηγορίες Ελλήνων: τους εφοπλιστές και τους Έλληνες του εξωτερικού. Οι προσπάθειες αυτές απέτυχαν να προσκομίσουν κάποια άμεσα οφέλη και συνεχίστηκαν τον επόμενο χρόνο από την ECA/G. Η εκτέλεση του προϋπολογισμού ήταν υποδειγματική. Στις δαπάνες δεν προέκυψαν αποκλίσεις, ενώ η ροή των εσόδων στη διάρκεια του χειμώνα και κυρίως της άνοιξης του '48 ήταν η προβλεπόμενη. Ο αρχηγός της AMAG στις μηνιαίες εκθέσεις του δήλωνε την πλήρη ικανοποίησή του από την εφαρμογή του προϋπολογισμού.137 134. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ. 9. 135. Monthly Report of the Chief of AMAG, January 1948, σελ. 7. 136. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ 9. 137. Στις 31 Μαρτίου του '48 η εκτέλεση του προϋπολογισμού από τον Απρίλιο του '47 έδινε σε μηνιαία βάση συνολικά έσοδα 2.016 και δαπάνες 2.079 δισεκατομμύρια δραχμές. Οι μήνες Ιανουάριος και Φεβρουάριος είχαν σημαντικό πλεόνασμα και αυτό κάλυπτε τα ελλείμματα των προηγούμενων μηνών. Το τρέ193

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Μέρος της προσπάθειας να περισταλούν οι δημόσιες δαπάνες ήταν και η απόπειρα της AMAG να περικόψει τον αριθμό των δημοσίων υπαλλήλων. «Μία απόφαση του υπουργικού συμβουλίου εκδόθηκε στις 9 Οκτωβρίου, επιβάλλοντας την αποπομπή 5.000 εργαζομένου από το λογαριασμό μισθοδοσίας μέχρι τις 15 Οκτιοβρίου. Την ίδια ημέρα όλα τα υπουργεία πληροφορήθηκαν ότι ακόμα 10.000 εργαζόμενοι πρόκειται να απολυθούν τους επόμενους δύο μήνες. Η απόλυση 15.000 εργαζομένων ήταν μέρος της συμφωνίας που επέτρεπε στην κυβέρνηση να αυξήσει τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων, χωρίς όμως η συνολική αύξηση να ξεπερνάει τα 100 δισεκατομμύρια δραχμές»}7* Η τελευταία πρόταση ήταν σημαντική. Η AMAG προσέβλεπε σε μια σημαντική βελτίωση της δημόσιας διοίκησης και προς αυτή την κατεύθυνση θα ήταν έτοιμη να πάρει όχι μόνο μέτρα για την αύξηση των μισθών αλλά και να προχωρήσει σε βαθύτερες αλλαγές. Αντιμέτωπη με το περίπλοκο σύστημα αμοιβών που περιλάμβανε πληθώρα ειδικοτήτων, ειδικών επιδομάτων και υπερωριών, προχώρησε στην ενοποίηση των κατηγοριών, την περικοπή των υπερωριών και των ειδικών επιδομάτων και τη γενικευμένη αύξηση των μισθών."* Είναι δύσκολο να εκτιμήσει κανείς για την αποτελεσματικότητα των μέτρων αυτών. Η περικοπή του αριθμού των δημοσίων υπαλλήλων, τελικά μάλλον μόνο εν μέρει υλοποιήθηκε. Είναι σίγουρο ότι δεν έφθασε τις προβλεπόμενες 15.000.'40 Εντούτοις κάθε απόπειρα ελέγχου των δεδομένων είναι αδύνατη. Τα στοιχεία για τον ακριβή αριθμό των δημοσίων υπαλλήλων ήταν δύσκολο να αποτιμηθούν.141 Εξάλλου η μεταφορά υπαλλήλων σε άλλους οργανισμούς ή στον τομέα της άμυνας καθιστά κάθε αντικειμενική

χον έλλειμμα ήταν μόλις 200 δισεκατομμύρια δραχμές, βλ Monthly Report of the Chief of AMAG, April 1948, σελ 6. 138. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ 32. 139. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ 32. 140. Σε πολλές επίσημες αμερικανικές εκθέσεις υπάρχει η βεβαιότητα ότι η περικοπή αυτή ήταν πραγματική. Για παράδειγμα η έκθεση της ECA/W (ECA, Greece - Country Study, February 1949, Washington: U.S. Government Printing Office, 1949) ισχυρίζεται (σελ 16) ότι «εκτιμάται πως οι απασχολούμενοι στην κυβέρνηση έχουν μειωθεί σχεδόν κατά 15.000 σε σύνολο 80.000». Πουθενά όμως δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία για τις ίδιες τις περικοπές. 141. Η πρώτη διαθέσιμη στον συγγραφέα καταγραφή αφορά το τέλος του '51, όταν ο αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων εμφανίζεται 72.500 και οι οργανικές θέσεις 87.188. Αυτός ο αριθμός δεν περιλαμβάνει 5.000 που απασχολούνταν εκτάκτως, 25.000 που ήταν σε πολιτικά προγράμματα των στρατιωτικών Υπουργείων και τις δυνάμεις της αστυνομίας και της χωροφυλακής, βλ MSA/G, Memorandum, Employment in the Greek Civil Service, March 8,1952 (Mission to Greece, Labor Information Specialist, box 4). 194

Η οικονομική πολιτική της AMAG αποτίμηση αδύνατη. Τέλος η κατάργηση του περίπλοκου συστήματος επιδομάτων, υπερωριών, παραστάσεων και ειδικών μισθολογικών ρυθμίσεων απαιτούσε πολύ μεγαλύτερες τομές στη δημόσια διοίκηση που προφανώς αναβλήθηκαν για αργότερα Ενώ η εκτέλεση του προϋπολογισμού ήταν όντως υποδειγματική, εντούτοις οι αρχικοί φόβοι της AMAG επιβεβαιώθηκαν. 'Οσο καλά πήγαινε η υλοποίηση του προϋπολογισμού τόσο μεγάλωναν οι πιέσεις για αύξηση των αμυντικών δαπανών. Την άνοιξη του '48 οι πιέσεις κλιμακώθηκαν. Η AMAG, με δεδομένο ότι το «μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα» είχε αρχίσει να αποδίδει, ενέδωσε στις πιέσεις και συμφώνησε να χρηματοδοτηθεί ο στρατός με 500 δισεκατομμύρια δραχμές. Αρχικά αποφασίστηκε οι νέες αυτές αμυντικές δαπάνες να εμφανιστούν μέσω του προϋπολογισμού με τη μορφή ελλείμματος (πίνακας Β9). Τελικά όμως, καθώς το έλλειμμα θα το χρηματοδοτούσε έτσι κι αλλιώς το Ταμείο Αντικαταβολών, αποφασίστηκε να δοθούν τα 500 αυτά δισεκατομμύρια απ' ευθείας από το Ταμείο. Έτσι στις επίσημες εκθέσεις142 έκτοτε η εικόνα του προϋπολογισμού του '47-'48 εμφανίζεται με το μικρό έλλειμμα, όπως αυτό διαμορφώθηκε από τα τελικά μεγέθη των εσόδων (2.500 αντι για 2.700) και των δαπανών (2.800).

Πίνακας Β9 Αναθεώρηση του προϋπολογισμού του '47-'48, Μάρτιος '48 Ελληνικές πηγές

Αμερικανική Βοήθεια Πρόνοια

Αμερικανική Βοήθεια Ανασυγκρότηση

Σύνολο

Έσοδα Δαπάνες

2.704 3.413,7

123 123

145,3 145,3

2.972,3 3.682

Έλλειμμα

709,7

709,7

Πηγή: American Embassy, Quarterly Economic Review of Greece, First Quarter 1948, σελ. 7.

Η εισοδηματική πολιτική Το παράδοξο είναι ότι εν μέσω αυτών των αλλαγών στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, οι οποίες απέβλεπαν στον έλεγχο των μισθών, η AMAG προχώρησε ταυτόχρονα σε σημαντικές αυξήσεις των μισθών και των ημε-

142. ECA, Greece-Country Study, OJL, σελ. 22. 195

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ρομισθίων. Η «Συμφωνία του Νοεμβρίου» του '47 αφορούσε τις ρυθμίσεις των αμοιβών στον ιδιωτικό τομέα και προέβλεψε να αυξηθούν οι μισθοί 190 φορές από το προπολεμικό επίπεδο για τους ανειδίκευτους εργάτες και 150 για τους ειδικευμένους. Οι αυξήσεις των ονομαστικών μισθών σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα ήταν της τάξης του 35-40%.141 Η AMAG μπορεί να εκτιμούσε πως με τις αυξήσεις αυτές θα κέρδιζε πολύτιμο χρόνο για να προωθήσει το σύνολο των μεταρρυθμίσεών της. Μπορεί εξάλλου, καθώς ενεπλάκη στη διαδικασία αλλαγών στον δημόσιο τομέα να αποτελούσε εκ των πραγμάτων τον αναγκαίο συμβιβασμό, προκειμένου η κυβέρνηση και τα συνδικάτα να αποδεκτούν μέρος των περικοπών στην απασχόληση και τον περιορισμό των επιδομάτων που επεδίωκε η AMAG. Σε κάθε περίπτωση από οικονομική σκοπιά το μέτρο αυτό δεν μπορούσε να έχει κανένα αποτέλεσμα στις δεδομένες συνθήκες. Δεν υπήρχαν συναλλαγματικοί πόροι για επιπρόσθετες εισαγωγές και η εγχώρια παραγωγή δρούσε ακόμα σε συνθήκες κερδοσκοπίας. Όπως αναμενόταν, οι πληθωριστικές πιέσεις εντάθηκαν το επόμενο τρίμηνο και εξανέμισαν τις ονομαστικές αυξήσεις των μισθών (πίνακας ΒΙΟ). Η κυβέρνηση στα τέλη του '47 προχώρησε στην ψήφιση του αντιαπεργιακού νόμου, ο οποίος ουσιαστικά ανέστελλε το δικαίωμα στην απεργία Η AMAG εξέφρασε σοβαρές επιφυλάξεις για το νόμο αυτό.144 Την ίδια περίοδο η AMAG επεδίωκε να παρέμβει στα συνδικάτα με πρόθεση να υποστηρίξει «μετριοπαθείς» συνδικαλιστικές ομάδες, πολιτική που μάλλον απέτυχε.143 Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας η AMAG επέμεινε ότι ο αντιαπεργιακός νόμος διευκόλυνε το πολωτικό κλίμα στα συνδικάτα και έπειτα από επίμονες προσπάθειές της ο σχετικός νόμος ακυρώθηκε στα μέσα του '48.144

143. ECA/W, Position Paper - Greece, first draft, 1948, [C.A. Coombs, Chief, Greece - Turkey Branch, Program Coordination Division, «The First Annual Program for Greece, Review of OEEC Recommendations»]. (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 4), σελ 64. 144. Monthly Report of the Chief of AMAG, December 1947, σελ 37. 145. Wittner, ό,π., κεφ. 7. 146. Σε μια συνάντηση του Griswold με τον Σοφούλη ήδη από τον Δεκέμβριο του '47 είχε τεθεί το θέμα ευθέως. «Ο Griswold είπε ότι ο αντιαπεργιακός νόμος που είχε μόλις περάσει τον είχε ενοχλεί αφάνταστα. Είπε ότι και ο κύριος Clay, που είχε μόλις επιστρέψει, του διαμήνυσε ότι επίσης είχε ενοχλήσει την Ουάσιγκτον». Memorandum of Conversation, Sophoulis, Rankin, Griswold, Golden, December 24,1947. American Embassy to Scretary of State, Despatch No. 5508, December 31, 1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 711.3-800, box 15). 196

Η οικονομική πολιτική της AMAG Πίνακας ΒΙΟ Δείκτης τιμών καταναλωτή, τιμή χρυσής λίρας και κυκλοφορία νομίσματος, '47-'48 Δείκτης Τιμών Καταναλωτή (Οκτώβριος 1939=1)

Τιμή Χρυσής Λίρας (σε δραχμές)

Κυκλοφορία Νομίσματος (σε δισεκατομμύρια δραχμές)

Ιανουάριος '47 Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος

186,5 184,7 189,9 186,7 188,6

449,3 523,5 559,4 657 673,2

Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Ιανουάριος '48 Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

196,1 201,8 204,7

138.500 140.000 128.000 132.500 131.800 133.200 143.800 152.000 146.800 173.000 189.500 204.000 207.000 230.000 231.500 230.200 231.500 225.000 233.000 231.000 223.500 216.200 217.800 229.000

213 228,1 251,6 272,9 281,7 296,4 299 294,4 286,7 288,7 300,5 311,4 310 310,6 333 347,6

600,5 692 731,9 763,6 822,3 828,7 973,6 893,3 865,9 888,2 970,8 956,2 1.011,8 1.045,7 1.046,6 1.018,2 1.027,7 1.026 1.202

Πηγή: Statistical Supplement, Monthly Report of the ECA Mission to Greece, December, 1948, πίνακες 1, 3 και 4. 197

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Η περιοριστική νομισματική πολιτική Στο νομισματικό τομέα, η πολιτική της AMAG ευθυγραμμίστηκε με τις προτεραιότητες της σταθεροποίησης. Τρεις ήταν οι σημαντικές αποφάσεις. Η πρώτη ήταν η άσκηση εξαιρετικά περιοριστικής νομισματικής πολιτικής. Η δεύτερη ήταν η εισαγωγή του Excange Certificate Plan. Η τρίτη ήταν φυσικά η κατάργηση της πολιτικής του χρυσού. Μετά την ισοσκέλιση του προϋπολογισμού, η χειραγώγηση της δεύτερης πηγής δημιουργίας νέου χρήματος, των τραπεζικών πιστώσεων, θα πετύχαινε τον επιθυμητό στόχο: να σταθεροποιηθεί η ποσότητα του χρήματος που θα κυκλοφορούσε στην οικονομία Η πιο βασική πηγή τραπεζικών πιστώσεων κατευθυνόταν στη γεωργία Αρχικά, έπειτα από εκτεταμένες συζητήσεις με την Αγροτική Τράπεζα είχε μειώσει το αίτημά της για πιστώσεις από 370 στα 270 δισεκατομμύρια δραχμές, που αντιπροσώπευε περικοπή κατά ένα τρίτο σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο. Έτσι, σε συνδυασμό με την πολιτική των τιμών ασφαλείας, που ορίστηκαν στο 85% των προπολεμικών, η ροή των πόρων προς τη γεωργία θα μειωνόταν σημαντικά. Αυτό όμως τελικά δεν έγινε κατορθωτό. Οι αγρότες δεν πλήρωσαν τα δάνεια του προηγούμενου χρόνου, και με δεδομένο το πληθωρισμό υπήρξαν πιέσεις για σημαντική αύξηση των πιστώσεων. Το Σεπτέμβριο του '47 η Αγροτική Τράπεζα ζήτησε 450 δισεκατομμύρια δραχμές και τον Οκτώβριο η AMAG το αποδέχτηκε, μειώνοντας λίγο το ποσόν.147 Οι πιστώσεις αυτές καλύφθηκαν από το χρήμα που εξέδωσε η Τράπεζα της Ελλάδος. Στην περίπτωση της βιομηχανίας και του εμπορίου η AMAG επέλεξε πιο δραστικά μέτρα Ανέστειλε όλες τις πιστώσεις για ένα εξάμηνο.14' Από το Νοέμβριο του '47, όταν η άνοδος της τιμής της χρυσής λίρας φάνηκε να απειλεί τη νομισματική σταθερότητα, μέχρι τον Απρίλιο του '48, όταν η κατάσταση είχε πλέον σταθεροποιηθεί Στο ενδιάμεσο διάστημα είχε θεσμοθετήσει τη διεύρυνση των αρμοδιοτήτων της Νομισματικής Επιτροπής. Στις 8 Μαρτίου ψηφίστηκε από το κοινοβούλιο ο νόμος (811/1948) που απέδιδε τον πλήρη έλεγχο των δραστηριοτήτων του τραπεζικού συστήματος στη Νομισματική Επιτροπή. Η αυστηρή πολιτική της AMAG στο θέμα των πιστώσεων σε συνδυασμό με την ισοσκέλιση του προϋπολογισμού και τους ελέγχους που επέβαλλε στο εισαγωγικό εμπόριο διατήρησαν σχετικά σταθερή την κυκλοφορία του νομίσματος (πίνακας ΒΙΟ). Με εξαίρεση τον Δεκέμβριο, οπότε εμφανίστηκε μια απότομη αύξηση εξαιτίας της αναπροσαρμογής των μισθών και του δώρου των Χριστουγέννων,14® την περίοδο από τον Οκτώβριο μέχρι τον 147. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ 11. 148. American Embassy, Economic News Airgram, January 1948. 149. American Embassy, Economic News Airgram, January 1948. 198

Η οικονομική πολιτική της AMAG Μάρτιο, η κυκλοφορία του νομίσματος παρουσίασε χαρακτηριστική σταθερότητα Η AMAG στο θέμα της ισοτιμίας του νομίσματος εφάρμοσε τη δεύτερη υπόδειξη της έκθεσης Porter. Αντί να προβεί σε επίσημη υποτίμηση του νομίσματος, πράξη που θα προσέθετε στις πληθωριστικές πιέσεις της οικονομίας, προσέφυγε στην έμμεση υποτίμησή του με την εφαρμογή του Exchange Certificate Plan. Η δραχμή αποκτούσε έτσι δύο ισοτιμίες: την επίσημη, στην οποία η δραχμή ήταν υπερτιμημένη, και την κυμαινόμενη που αφορούσε το εξωτερικό εμπόριο, τα μεταναστευτικά εμβάσματα και τους άλλους άδηλους πόρους. To Exchange Certificate Plan αποτελούσε μια ιδιότυπη αγορά συναλλάγματος. Οι εξαγωγείς πωλούσαν εκεί το συνάλλαγμα που αποκτούσαν από τις εξαγωγές. Ταυτόχρονα η Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου προσέφερε συναλλαγματικούς πόρους για τις ανάγκες των ιδιωτικών εισαγωγών. Οι πόροι αυτοί προέρχονταν από την οικονομική βοήθεια ή από άλλες πηγές, ανάλογα με την περίσταση. Οι εισαγωγείς λειτουργούσαν με βάση το σύστημα της «κατανομής». Σύμφωνα με αυτό, οι άδειες εισαγωγής δίνονταν κατ' αναλογία με τα προπολεμικά μερίδια που είχαν οι βασικοί εισαγωγείς κάθε προϊόντος. Έτσι, όσοι κατείχαν κεφάλαια, τα οποία δημιούργησαν την περίοδο της Κατοχής, δεν είχαν πρόσβαση στις εισαγωγές, ενώ, ταυτόχρονα, αποτράπηκε η πραγματοποίηση εισαγωγών από αναξιόπιστους φορείς. Αυτό προσέδιδε βέβαια μονοπωλιακή ισχύ στους παραδοσιακούς εισαγωγείς. Το συνάλλαγμα όμως για τις εισαγωγές θα έπρεπε να το προμηθευτούν από αυτή την ιδιότυπη αγορά συναλλάγματος. Με τον τρόπο αυτό υπήρχε κάποιας μορφής στοιχειώδης ανταγωνισμός ανάμεσα στους εισαγωγείς, ενώ ταυτόχρονα υπήρχε, εμμέσως, έλεγχος στην κερδοφορία τους. Από το σύστημα αυτό εξαιρέθηκαν τα βασικά αγαθά ευρείας κατανάλωσης, τα οποία επιδοτούσε η κυβέρνηση. Με το σύστημα αυτό οι εξαγωγείς επιδοτούνταν έμμεσα από πόρους των εισαγωγέων και παράλληλα ενθαρρυνόταν η νόμιμη ροή των εμβασμάτων. Μάλιστα, προκειμένου να αποθαρρυνθεί η εισροή αδήλωτων εμβασμάτων, νομοθετήθηκε η οικονομική λογοκρισία της αλληλογραφίας με το εξωτερικό.150 Με την εισαγωγή του μέτρου τον Οκτώβριο του '47 η τιμή του δολαρίου στην αγορά των Certificates πλησίασε την τιμή που ίσχυε στη μαύρη αγορά (πίνακας Β11), και στη συνέχεια, στη διάρκεια του '48, η τιμή του σταθεροποιήθηκε γύρω στις 10.000 δραχμές. Αυτή ήταν διπλάσια από την επίσημη τιμή (5.000 δραχμές) και αισθητά μικρότερη από την τιμή της μαύρης αγοράς, η οποία σταθεροποιήθηκε την ίδια περίοδο γύρω στις 13.500

150. ECA, Position Paper - Greece,firstdraft, όπη σελ. 30. 199

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ δραχμές. Η ζήτηση για δολάρια στο Exchange Certificate Plan ήταν μεγαλύτερη από ό,τι για στερλίνες και μετέβαλε υπέρ του πρώτου τη μεταξύ τους ισοτιμία151 Το σύστημα, παρά το γεγονός ότι δημιουργούσε τυπικά την εικόνα μιας ανταγωνιστικής αγοράς, στην οποία η προσφορά και η ζήτηση διαμόρφωναν την τιμή του Certificate, στην πραγματικότητα ήταν απόλυτα ρυθμιζόμενη από την Τράπεζα της Ελλάδος, καθώς αυτή έλεγχε την προσφορά. Οι συναλλαγματικοί πόροι από εξαγωγές και εμβάσματα υπολείπονταν από αυτούς των εισαγωγών, άρα η επιπρόσθετη προσφορά συναλλάγματος προερχόταν από πόρους της AMAG. Συνεπώς, όπως σημείωνε η έκθεση της ECA/W «η πολιτική της Τράπεζας της Ελλάδος επέτρεπε μια κανονική αύξηση της τιμής των Certificates, σε περίπτωση αυξημένης ζήτησης από την αγορά, μέχρι του σημείου όμως που οι παρενέργειες από την αύξηση αυτή δεν κινδύνευαν να υπερκεράσουν τη διορθωτική επίδρασή του».'" Πίνακας Β11 Ισοτιμία δολαρίου, '47-'48 (Τιμή σε δραχμές στο τέλος κάθε μήνα)*

Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

Τιμή Αγοράς με Certificates '47

«Ελεύθερη» Αγορά** '47

Τιμή Αγοράς με Certificates '48

«Ελεύθερη» Αγορά** '48

_

7.914 8.175 7.442 7.650 7.663 8.346 8.904 9.212 8.300 9.780 10.650 11.400

9.000 9.025 8.995 9.600 9.650 10.015 10.000 10.015 10.025 10.030 10.030 9.990

11.440 12.630 13.079 13.005 13.305 13.303 14.121 14.000 13.404 13.103 13.280 14.148

-

-

-

8.000 8.405 8.850

* Η επίσημη τιμή ήταν 5.000 δραχμές σε όλο το διάστημα ** Ο δείκτης αυτός προέκυπτε από ανεπίσημες πηγές, καθώς οι συναλλαγές αυτές ήταν απαγορευμένες. Πηγή: Statistical Supplement to the Monthly Report of the Chief of ECA, December, 1948, σελ. 5. 200

Η οικονομική πολιτική της AMAG

Η επαναφορά του χρυοού Η αναστολή των πιστώσεων στη βιομηχανία άρχισε να δοκιμάζει την ανάκαμψη του βιομηχανικού τομέα Ο τελευταίος, στη διάρκεια του '47, είχε ευνοηθεί ουσιαστικά από την μη πραγματοποίηση εισαγωγών και είχε ανταποκριθεί αυξάνοντας την παραγωγή του στο 70% των προπολεμικών επιπέδων (πίνακας Β12). Τους πρώτους μήνες του '48 η κατάσταση ήταν διαφορετική. «Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις που ενισχύουν τψ άποψη ότι στη διάρκεια του Δεκεμβρίου του 1947 και του Ιανουαρίου του 1948 όλοι οι τομείς της ελληνικής βιομηχανίας είχαν αρχίσει να αισθάνονται τα περιοριστικά αποτελέσματα της αναστολής των τραπεζικών πιστώσεων, τα οποία η κυβέρνηση και οι ειδικοί στα νομισματικά θεώρησαν αναγκαίο να επιβάλουν προκειμένου να ελέγξουν τον πληθωρισμό».'" Η αντίδραση των βιομηχάνων υπήρξε άμεση. Σε επιστολή του ΣΕΒ προς τον πρωθυπουργό επεσήμαναν ότι τόσο η παραγωγή όσο και η απασχόληση θα έπρεπε σε πολλούς κλάδους να περιοριστούν. Υπογράμμισαν τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε η βιομηχανία επισημαίνοντας τρεις παράγοντες: α) τη στενότητα ρευστού κεφαλαίου β) τον περιορισμό της καταναλωτικής ζήτησης και γ) την έλλειψη πρώτων υλών λόγω των περιορισμών στις εισαγωγές. Ζήτησαν, όπως συνήθιζαν, να φιλελευθεροποιηθεί το σύστημα παροχής πιστώσεων και να παρέχεται ελευθερία στους εξαγωγείς βιομηχανικών προϊόντων να χρησιμοποιούν μέρος του συναλλάγματος για εισαγωγές εγκεκριμένων προϊόντων.154 Η στάση της AMAG ήταν αρνητική σε όλα αυτά τα αιτήματα Η σχετική ύφεση της παραγωγής αποτελούσε εκ των πραγμάτων απόρροια της σταθεροποιητικής πολιτικής της και σε καμία περίπτωση δεν επιθυμούσε τη μεταβολή της κατάστασης. Από την άλλη πλευρά η AMAG είχε ακολουθήσει ελαστική πολιτική στο θέμα του ελέγχου των τιμών. Το καθεστώς της διατίμησης υπήρχε σε μια σειρά από βασικά αγαθά, αλλά στον τομέα της βιομηχανίας η AMAG περιορίστηκε μόνο να ρυθμίζει τις τιμές των πρώτων υλών της υφαντουργίας.155 Γρήγορα βρέθηκε στην ίδια κατάσταση που είχαν βρεθεί και οι Βρε-

151. Monthly Report of the Chief of AMAG, November 1947, σελ 10. 152. ECA/W, Greece-Position Paper, OJI., σελ 21. 153. American Embassy, Summary of Economic Developments in Greece during January 1948, σελ. 5. Πρόκειται για την πιο εκτενή μηνιαία οικονομική έκθεση που έστελνε η αμερικανική πρεσβεία στο υπουργείο Εξωτερικών. 154. American Embassy, Summary of Economic Developments in Greece during March 1948, σελ 4. 155. Gillmor to Maguire, Gallagher, & Coombs, Memorandum, Committee on Price Controls, December 20, 1947 (Mission to Greece, Construction Division, box 1).

201

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τανοί τον προηγούμενο χρόνο. Η AMAG επεδίωκε να συγκρατήσει τις αυξήσεις των τιμών που ζητούσαν οι βιομήχανοι Οι αποτιμήσεις του πραγματικού κόστους των βιομηχανιών καθιστούσαν κάθε αντικειμενική προσέγγιση αδύνατη.154 Οι διαδοχικές συνεδριάσεις της Επιτροπής οδήγησαν σε συμβιβαστικές λύσεις στην αύξηση των τιμών.

Πίνακας Β12 Δείκτης βιομηχανικής παραγωγής, '47-'48

Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλης Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

'47

•48

61,7 58,9 59,6 66 69,1 67,1 67,4 68,2 67,7 74,4

68 68 66 68

71,6 72,0

69 65 66 70 80 85 86,5 85,5

Πηγή: ΣΕΒ, Η Κατάσταση της Ελληνικής Βιομηχανίας κατά το έτος 1948, Αθήνα: ΣΕΒ. Η πρώτη φάση της εφαρμογής του προγράμματος της AMAG το Σεπτέμβριο του '47 είχε σοβαρό αντίκτυπο στο επίπεδο των τιμών. Η αύξηση των μισθών, των έμμεσων φόρων και των δασμών προκάλεσαν την αύξηση του τιμάριθμου τους τελευταίους μήνες του '47. Αν και η άνοδος αυτή είχε προκαλέσει πανικό στους κρίσιμους αυτούς μήνες, η AMAG επέμεινε ότι το πρόγραμμα θα είχε αποτελέσματα λίγο αργότερα Δικαιώθηκε, όταν τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του '48 οι τιμές σταθεροποιήθηκαν.

156. Notes on Price Committee Meeting, October 31, 1947 και επόμενες συνεδριάσεις 6, 10, 12, 14 November 1947 (Mission to Greece, Construction Division, box 1). 202

Η οικονομική πολιτική της AMAG Ο έλεγχος των πληθωριστικών πιέσεων δεν έγινε όμως δυνατός χωρίς την επανεισαγωγή της πολιτικής χρυσού. Καθώς η πορεία της τιμής της χρυσής λίρας αποτελούσε το ασφαλές κτιρήριο για την ανταπόκριση που είχε η οικονομική πολιτική της AMAG επιμέρους προσαρμογές της πολιτικής γίνονταν ανάλογα με την κατάσταση στην αγορά του χρυσού. Η αγορά αυτή εάν ξέφευγε εκτός ελέγχου φυσικά θα μπορούσε να τινάξει στον αέρα όλο το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα της AMAG. Οι επιλογές στο θέμα αυτό ήταν περιορισμένες. Η πρώτη ήταν η διακριτική παρουσία στην ελεύθερη αγορά του χρυσού με παρεμβάσεις μικρής κλίμακας. Η δεύτερη ήταν η αποδοχή της πολιτικής του χρυσού. Η AMAG έκανε και τα δύο. Η τιμή της χρυσής λίρας είχε παραμείνει σε χαμηλά επίπεδα στη διάρκεια του καλοκαιριού και άρχισε να αυξάνει παράλληλα με το δείκτη τιμών καταναλωτή το τελευταίο τρίμηνο του '47. Μετά τα Χριστούγεννα, η τιμή της άρχισε να ανεβαίνει γρήγορα και τον Φεβρουάριο έφθασε στις 230.000 δραχμές. Η AMAG παρέμενε διστακτική απέναντι στην επαναφορά της πολιτικής του χρυσού. Για ένα μικρό διάστημα, τον Οκτώβριο του '47, η AMAG είχε συμφωνήσει για διακριτική παρέμβαση στην αγορά του χρυσού. Η Τράπεζα της Ελλάδος είχε αρχίσει να παρεμβαίνει στην αγορά αυτή προσφέροντας μικρές ποσότητες χρυσών λιρών προκειμένου να επηρεάσει την τιμή της. Η AMAG είχε φανεί διαλλακτική ως προς την πολιτική αυτή, αλλά είχε θεωρήσει πως 500.000 λίρες θα αρκούσαν για τις ανάγκες επιτήρησης της αγοράς ολόκληρο το χρόνο.157 Τον Ιανουάριο η ελληνική κυβέρνηση επέμεινε με ιδιαίτερη οξύτητα στην πλήρη επαναφορά της πολιτικής του χρυσού. Η AMAG, αντιμέτωπη πλέον με την προοπτική της κατάρρευσης του αντιπληθωριστικού προγράμματος, συμφώνησε να σταθεροποιηθεί η τιμή της χρυσής λίρας στις 230.000. Εισηγήθηκε την αποδέσμευση των δύο εκατομμυρίων χρυσών λιρών της ελληνικής κυβέρνησης που ήταν δεσμευμένες στη Federal Reserve Bank of New York.158 Η AMAG προσπάθησε να διατηρήσει τα προσχήματα, να θέσει δηλαδή κάποιους όρους στην πολιτική του χρυσού, που φυσικά δεν είχαν καμία τύχη: «Ο αρχηγός της αποστολής δήλωσε ότι η έγκριση που ετοιμαζόταν να δώσει αναφορικά με το χρυσό που ήταν στη Νέα Υόρκη (...) θα είχε την προϋπόθεση ότι οι πωλήσεις χρυσού θα συνεχίζονταν μόνο στη βάση της τρέχουσας πολιτικής, δηλαδή ότι η πρότερη έγκριση της αποστολής θα ήταν αναγκαία πριν από κάθε πώληση, ότι θα γινόταν κάθε προσπάθεια να περιοριστούν οι πωλήσεις χρυσού, (...), και ότι όλα τα έσοδα από πα-

157. Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ 13. 158. Monthly Report of the Chief of AMAG, February 1948, σελ. 4. 203

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ρελθούοες και μελλοντικές πωλήσεις θα τοποθετούνταν σε ειδικό λογαριασμό και δεν θα χρησιμοποιούνταν παρά μόνο με προηγούμενη έγκριση της αποστολής».'" Ένα χρόνο μετά την ανακοίνωση του Δόγματος Τρούμαν, η οικονομική πραγματικότητα στην Ελλάδα είχε μεταστρέψει το κλίμα της αρχικής ευφορίας.140 Η AMAG ακολούθησε τις βασικές κατευθύνσεις της έκθεσης Porter. Επιδίωξε να περιορίσει την κερδοσκοπική δραστηριότητα του κεφαλαίου εγκαταλείποντας την πολιτική χρυσού και ελέγχοντας τις εισαγωγές. Αύξησε τη φορολογική επιβάρυνση των οικονομικά ισχυρών κοινωνικών ομάδων και ισοσκέλισε του προϋπολογισμό. Ακολούθησε ισορροπημένη εισοδηματική πολιτική και περιοριστική νομισματική πολιτική. Τα μέτρα αυτά έτειναν να συμπιέσουν τη ζήτηση προς τα κάτω και να επιτύχουν ένα σημείο εξισορρόπησης της οικονομίας σε χαμηλά επίπεδα προσφοράς. Ενέδωσε σ' ένα από τα κρίσιμα θέματα, την πολιτική του χρυσού.

159 Monthly Report of the Chief of AMAG, February 1948, σελ 4. 160. Η οικονομική πραγματικότητα, όπως διαμορφώθηκε από την περιορισμένη οικονομική βοήθεια και την ασφυκτική πολιτική της AMAG, ήταν ο αντίποδας της οικονομικής εμπειρίας του '46 υπό το καθεστώς της Ελληνο-Βρετανικής Συμφωνίας. Με χαρακτηριστικό τρόπο, τον Οκτώβρη του '47 η βασίλισσα, σε κατ' ιδίαν συζήτησή της με έναν Αμερικανό δημοσιογράφο, σημείωνε ότι «ο Griswold έχει πρόσφατα αποδεχτεί την ιδέα ότι η χώρα πρέπει πρώτα να κερδίσει την ειρήνη, πριν προχωρήσει στην ανασυγκρότηση. Η δαπάνη μεγάλων ποσών (οικονομικής βοήθειας) σε σύντομο διάστημα ήταν κατά πολύ προτιμότερη από τη δαπάνη μικρών ποσών για μεγάλο διάστημα». Memorandum of Coversation, Η.Μ. TTie Queen of Greece with Bess, Foreign Editor of the Saturday Evening Post, and Witman, Second Secretary of State, October 17, 1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 711.3-800, box 15). 204

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης: οι C o r p s of Engineers «Οι εργασίες στις συγκοινωνιακές εγκαταστάσεις γίνονται στην Ελλάδα από αμερικανικές εταιρείες κατασκευών υπό τη διεύθυνση των Army Corps of Engineers. Οι εταιρείες έχουν υπεργολαβίες με ελληνικούς οργανισμούς στο μεγαλύτερο πρακτικά βαθμό, και χρησιμοποιούν στο σύνολο τους ελληνικό μη τεχνικό εργατικό δυναμικό. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν 7.500 Έλληνες εργάτες και άλλο προσωπικό που απασχολείται σε έργα ανασυγκρότησης, ενώ το αμερικανικό προσωπικό που απασχολείται από τους Corps of Engineers και τις αμερικανικές εταιρείες ανέρχεται σε 430 άτομα»."1

Το Ταμείο Αντικαταβολών Τα έργα ανασυγκρότησης είχαν κοπεί από τον προϋπολογισμό του Νοεμβρίου του '47. Όλα τα έργα ανασυγκρότησης είχαν περάσει στον έλεγχο της AMAG, καθώς η χρηματοδότησή τους θα γινόταν από τους πόρους της οικονομικής βοήθειας. Εντούτοις υπήρχαν έργα τα οποία η κυβέρνηση είχε ξεκινήσει πριν από την άφιξη της AMAG. Τον Νοέμβριο του '47 η AMAG υπέδειξε στην κυβέρνηση ν' αναστείλει όλα τα έργα που γίνονταν υπό την εποπτεία της. Όπως χαρακτηριστικά έγραφε στη μηνιαία έκθεσή του ο αρχηγός της AMAG: «'Επειτα από συστηματική διερεύνηση η αποστολή έφθασε στο συμπέρασμα ότι η ελληνική οικονομία δεν είναι ακόμα ισχυρή για να υποστηρίξει ένα πρόγραμμα κατασκευών, το οποίο να χρηματοδοτείται από την κυβέρνηση. (...) Η αποστολή εισηγήθηκε στην κυβέρνηση να ελέγξει τη θέση της αναφορικά με τις υποχρεώσεις της στο δικό

161. Department of State,Third Report to Congress on Assistance to Greece and Turkey, March 31, 1948, Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1948, σελ. 22. 205

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ της πρόγραμμα κατασκευών, να πληρώσει τα εκκρεμή χρέη και να σταματήσει τα επιπρόσθετα έργα για τα οποία δεν υπήρχαν διαθέσιμοι πόροι».162 Τα έργα υπό την εποπτεία της κυβέρνησης δεν ήταν ιδιαίτερα σημαντικά. Μόλις ξεπερνούσαν τα 100 δισεκατομμύρια δραχμές και η κυβέρνηση υπολόγιζε ότι θα μπορούσαν να ολοκληρωθούν στη διάρκεια του έτους εάν το ποσό αυξάνοταν οτα 146 δισεκατομμύρια Η AMAG όμως με την εμμονή της οτον ισοσκελισμένο προϋπολογισμό προτίμησε τη μεταφορά τους στο δικό της πρόγραμμα ανασυγκρότησης. Έτσι τα έργα θα υπόκειντο σε μια διαδικασία αξιολόγησης από την AMAG, προκειμένου να αποφασισθεί σε ποια από αυτά θα συνεχιζόταν η χρηματοδότηση ώστε να ολοκληρωθούν. Η χρηματοδότηση θα προερχόταν από το Ταμείο Αντικαταβολών. Το Ταμείο Αντικαταβολών αποτελούσε το αποθεματικό σε δραχμές που δημιουργούσαν οι εισαγωγές αγαθών, με το οποίο χρηματοδοτούνταν οι πόροι της οικονομικής βοήθειας. Η AMAG, εν προκειμένω, είχε τελικά στο λογαριασμό της λίγο πάνω από 120 εκατομμύρια δολάρια για το πολιτικό σκέλος των εισαγωγών.163 Η AMAG, το δημόσιο και ιδιώτες εισαγωγείς χρησιμοποιούσαν τους πόρους αυτούς για να πραγματοποιήσουν εισαγωγές. Η AMAG ή το δημόσιο χρησιμοποιούσαν απευθείας το συνάλλαγμα, πουλούσαν τα εισαγόμενα είδη και έπαιρναν δραχμές. Οι ιδιώτες αγόραζαν με δραχμές το αντίστοιχο συνάλλαγμα μέσω του Exchange Certificate Plan. Οι πόροι αυτοί κατατίθεντο στο Ταμείο Αντικαταβολών. Η AMAG είχε δηλαδή δύο λογαριασμούς: έναν σε δολάρια και έναν σε δραχμές. Η μείωση του πρώτου, καθώς προχωρούσε η διαδικασία πραγματοποίησης των εισαγωγών, αύξανε ισόποσα το δεύτερο, αφού εισέρρεε σε αυτόν το αντίστοιχο ποσό σε δραχμές. Το απόθεμα δραχμών που συγκεντρωνόταν στο Ταμείο προβλεπόταν να έχει αποκλειστικά επενδυτική χρήση. Ο λόγος ήταν απλός. Η χρήση τους για καταναλωτικούς σκοπούς θα λειτουργούσε πληθωριστικά εφόσον θα δημιουργούσε επιπρόσθετη ζήτηση στην οικονομία χωρίς να δημιουργεί επιπρόσθετη προσφορά αγαθών. Αντίθετα, η επενδυτική χρήση των πόρων αυτών, μπορεί με τη σειρά της να δημιουργούσε επιπρόσθετα εισοδήματα και συνεπώς ζήτηση για αγαθά, εντούτοις οι επενδύσεις επηρέαζαν ταυτόχρονα, άμεσα ή έμμεσα, την αύξηση της προσφοράς αγαθών στην οικονομία, ειδικά εφόσον επανέφερε σε λειτουργία την κατεστρεμμένη υποδομή, η οποία επιβάρυνε το κόστος διανομής και μεταφοράς των αγαθών. Σε κάθε περί162. Monthly Report of the Chief of AMAG, December 1947, σελ 8. 163. Οι μισές περίπου εισαγωγές έγιναν από το δημόσιο και την AMAG, άρα με ισοτιμία 5.000 δραχμές το δολάριο, και οι άλλες μισές από ιδιώτες με ισοτιμία γύρω στις 8.000 δραχμές. Συνεπώς τα έσοδα του Ταμείου Αντικαταβολών θα ήταν περίπου 300 και 480 δισεκατομμύρια δραχμές αντίστοιχα Το Ταμείο Αντικαταβολών την περίοδο της AMAG είχε επισήμως 762,6 δισεκατομμύρια δραχμές. 206

Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης: οι Corps of Engineers πτώση εάν η κατάσταση του πληθωρισμού ήταν κρίσιμη, υπήρχε πάντα η δυνατότητα οι πόροι του Ταμείου να «παγώσουν», να παραμείνουν δηλαδή εκτός κυκλοφορίας. Αφετηριακά θα έπρεπε να «παγώνουν» οι πόροι που προέρχονταν από τις εισαγωγές κεφαλαιουχικού εξοπλισμού, στο βαθμό που δεν τις χρηματοδοτούσε η εγχώρια αποταμίευση, οι τραπεζικές πιστώσεις ή ο προϋπολογισμός. Έτσι ασφαλέστερο ήταν ως διαθέσιμοι να θεωρούνται οι πόροι που προέκυπταν από τις εισαγωγές καταναλωτικών αγαθών.164 Όπως διαπιστώσαμε (πίνακας Β 3 και Β4) με τις αλλαγές που έγιναν στο πρόγραμμα εισαγωγών και την ενίσχυση των εισαγωγών τρεχουσών αναγκών αυξήθηκαν οι πόροι του Ταμείου Αντικαταβολών που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν θεωρητικά τουλάχιστον για επενδυτικούς σκοπούς χωρίς να επιβαρύνουν τον πληθωρισμό. Στην πραγματικότητα η AMAG είχε να συνυπολογίσει στις δαπάνες του Ταμείου τα ακόλουθα: - Πρώτον τις επιδοτήσεις του "ψωμιού. Στην κατάρτιση του προϋπολογισμού η AMAG είχε επιμείνει να εξαιρεθούν οι επιδοτήσεις καταναλωτικών προϊόντων, κυρίως του ψωμιού, ύψους 300 δισεκατομμυρίων δραχμών. Η AMAG επέμενε να καταργηθούν, ενώ η ελληνική κυβέρνηση είχε πλήρως αντιταχθεί. Σε περίπτωση μη κατάργησης των επιδοτήσεων, η AMAG θα έπρεπε να τις χρηματοδοτήσει από το Ταμείο Αντικαταβολών.163 - Δεύτερο το κόστος διανομής στις εισαγωγές των βασικών αγαθών του δελτίου. Το κόστος αυτό το είχε αναλάβει το Ταμείο, προκειμένου να ελαφρύνει τον προϋπολογισμό. - Τρίτο το ενδεχόμενο νέας αύξησης των αμυντικών δαπανών.166 Όπως έγινε και με τη συρρίκνωση του προγράμματος των εισαγωγών για την ανασυγκρότηση, το οποίο περιορίστηκε στα 30 εκατομμύρια δολάρια, το ίδιο συνέβη και με το πρόγραμμα ανασυγκρότησης που χρηματοδοτήθηκε από το Ταμείο Αντικαταβολών. Ο απολογισμός των δαπανών έδειξε ότι μόλις 262,5 δισεκατομμύρια δραχμές χρησιμοποιήθηκαν για τα έργα ανασυγκρότησης. Αυτό αντιστοιχούσε, εάν χρησιμοποιηθεί μια πιο ρεαλιστική ισοτιμία, όπως για παράδειγμα αυτή του Exchange Certificate Plan, σε κάτι λιγότερο από 30 εκατομμύρια δολάρια Για την ακρίβεια το ποσό των εισαγωγών καθόρισε και την εγχώρια χρηματοδότηση. 164. ECA/W, Position Paper - Greece, first draft, 1948, OJI. σελ 37. 165. Η κατάργηση των επιδοτήσεων δεν έγινε δυνατή λόγω της απόλυτης αντίθεσης της κυβέρνησης. Εντούτοις το κόστος μειώθηκε καθώς ο πληθυσμός χωρίστηκε σε τρεις κατηγορίες με διαφοροποιημένη τιμή του ψωμιού στο δελτίο για κάθε μία κατηγορία, βλ American Embassy, Economic News Airgram, May 1948. Τον Ιούλιο του '48 έγιναν νέες επιμέρους μεταβολές στην ποσότητα του ψωμιού και στην τιμή και ανεστάλη η διανομή ψωμιού στις σιτοπαραγωγές περιοχές, βλ American Embassy, Quarterly Economic Review-Greece (Second Quarter 1948), σελ 5. 166. Monthly Report of the Chief of AMAG, April 1948, σελ 5. 207

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Ο κανόνας που διαμορφώθηκε άτυπα από την AMAG και ίσχυσε και στην περίοδο του Σχεδίου Μάρσαλ ήταν ότι για κάθε ένα δολάριο εισαγωγών που προοριζόταν για τα έργα ανασυγκρότησης θα χρειαζόταν άλλο ένα δολάριο σε δραχμές για να καλυφθούν οι τοπικές δαπάνες. Συνεπώς αυτό που συνέβη το '47-48 ήταν η εφαρμογή του άτυπου αυτού κανόνα και οι δραχμές που δαπανήθηκαν στα έργα ανασυγκρότησης ακολούθησαν κατ' αναλογία τις εισαγωγές εξοπλισμού.

Οι U.S. Army Corps of Engineers To μέγεθος των πόρων αυτών υπολειπόταν κατά πολύ εκείνων που απαιτούσε η αποκατάσταση των ζημιών που είχε υποστεί η βασική οικονομική υποδομή της χώρας στη διάρκεια της Κατοχής. Το κόστος των έργων είχε αποτιμηθεί τον Ιανουάριο του '47167 και στηριζόταν πρωτίστως σε προηγούμενες αποτιμήσεις της UNRRA. Συνολικά απαιτούσε περίπου 175 εκατομμύρια δολάρια168 Το ποσό αυτό δεν είχε καμία σχέση με τα τεράστια ποσά που είχαν αποτιμηθεί από τον Οργανισμό Ανασυγκρότησης ή άλλες ελληνικές πηγές για την αποκατάσταση των ζημιών. Εδώ πλέον τα μεγέθη αντιστοιχούσαν οε συγκεκριμένα έργα και συνεπώς μπορεί οι υπολογισμοί της UNRRA να είχαν περιλάβει μόνο τα βασικότερα έργα, εντούτοις ήταν πολύ πιο κοντά στην πραγματικότητα Οι πόροι λοιπόν του '47-'48 αντιπροσώπευαν περίπου το ένα τρίτο αυτών που απαιτούσε η αποκατάσταση των βασικών υποδομών. Έναντι των ίδιων έργων είχε δεσμευτεί και το δάνειο των 25 εκατομμυρίων δολαρίων που είχε παραχωρηθεί τον Μάιο του '46 από την Export-Import Bank.16* Ενώ είχε ξεκινήσει από τον Ιούλιο του '46, εντούτοις η εφαρμογή του προ167. D. Pippas, Chairman, Greek Supply Mission, Summary Memorandum of the damages of the transport and communications systems (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 850). 168. Σύμφωνα με αυτές, τα δύο πιο δαπανηρά έργα, το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, απαιτούσαν 65 και 70 εκατομμύρια δολάρια αντίστοιχα, και το αμέσως επόμενο, τα λιμάνια, άλλα 25. Το τηλεπικοινωνιακό δίκτυο θα χρειαζόταν 12 και τα μικρότερα έργα, όπως ο Ισθμός της Κορίνθου μόλις 2,5. Στο ποσό αυτό δεν περιλαμβάνονταν τα μέσα μεταφοράς (σιδηροδρομικές μηχανές και βαγόνια, λεωφορεία, επιβατηγά πλοία) τα οποία είχαν ένα επιπρόσθετο τεράστιο κόστος. Η UNRRA είχε καλύψει μόνο τα φορτηγά με την εισαγωγή 7.000 φορτηγών και το δάνειο της Export - Import Bank ένα πολύ μικρό μέρος των σιδηροδρομικών οχημάτων, βλ Pippas, Summary memorandum of the damages. ό.π. 169. To δάνειο αυτό είχε ξεκινήσει ήδη από το '45 όταν ο Βαρβαρέσος προσπαθούσε τότε να εξασφαλίσει ένα τεράστιο δάνειο ύψους 250 εκατομμυρίων δολαρίων. Τον Μάιο του '46 εγκρίθηκε το δάνειο των 25, με αποκλειστικό στόχο να ανασυγκροτηθούν οι υποδομές. 208

Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης: οι Corps of Engineers χωρούσε με αργούς ρυθμούς. Είχαν συσταθεί δύο Επιτροπές (η Ελληνική Αποστολή Προμηθειών και η Ελληνική Οικονομική Αντιπροσωπεία), όπου η δεύτερη επιτηρούσε την πρώτη μέσα από ένα εξαιρετικά γραφειοκρατικό σύστημα Η χρηματοδότηση διασπάστηκε σε όλα τα έργα ταυτόχρονα χωρίς ειδικό στόχο. «Η κατανομή αυτού του δανείου έγινε με τέτοιον τρόπο ώστε να καλύπτει στο ελάχιστο πολλές ανάγκες στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό πεδίων, με την ελπίδα ότι συμπληρωματική βοήθεια θα δινόταν με ποσά που θα επέτρεπαν τη λογική κάλυψη των αναγκών σε κάθε ένα από τα παραπάνω πεδία Είναι για το λόγο αυτό και εξαιτίας της περιορισμένης δυνατότητας προσφοράς των αμερικανικών βιομηχανιών, που η εκτέλεση του προγράμματος προμηθειών καθυστερούσε».m Έτσι εκφυλίστηκε γρήγορα στην προμήθεια επιμέρους αποσπασματικών αγαθών από αυτοκίνητα και βαγόνια μέχρι κομπρεσέρ και βάνες χωρίς κανένα σχεδιασμό και προγραμματισμό.171 Όταν η Export-Import Bank ζήτησε να υπάρξει τέτοιος σχεδιασμός και την πραγματοποίηση των έργων να την αναλάβουν αποκλειστικά αμερικανικές εταιρείες, το όλο πρόγραμμα είχε ήδη προχωρήσει αρκετά. Έτσι η ροή των πόρων ανεστάλη προσωρινά για κάποιο διάστημα το '47-48, αλλά τελικά δεν μετέβαλε την αποσπασματική χρήση των πόρων αυτών. Στην περίπτωση της AMAG, το πρόγραμμα ανασυγκρότησης ανατέθηκε στους U.S. Army Corps of Engineers. Αυτοί ανέλαβαν την επίβλεψη όλων των βασικών έργων ανασυγκρότησης. Στα έργα συμμετείχαν επίσης 34 αμερικανικές κατασκευαστικές ιδιωτικές εταιρείες ως υπεργολάβοι των Corps of Engineers. Τα έργα αυτά περιλάμβαναν μόνο τα πιο σημαντικά, όπως ήταν το λιμάνι του Πειραιά, ο Ισθμός της Κορίνθου, η αποκατάσταση του σιδηροδρομικού172 και οδικού δικτύου Αθήνας και Θεσσαλονίκης και η ανακατασκευή των γεφυρών (πίνακας Β13). Τα έργα αυτά εκτός από οικονομική είχαν και στρατιωτική σημασία Στα μέσα του '48 οι Corps of Engineers είχαν ολοκληρώσει το τμήμα των έργων που αντιστοιχούσε στους πόρους που είχαν στη διάθεσή τους (πίνακας Β14). Όπως φάνηκε παραπάνω οι διαθέσιμοι πόροι αντιστοιχού170. Supplement to the Memorandum Greek Loan of $25,000,000 from the ExportImport Bank of Washington, Pippas, Summary memorandum of the damages, όπ. 171. Τον Ιανουάριο του '47 είχαν δαπανηθεί τα 13 από τα 25 εκατομμύρια δολάρια αγοράζοντας αποκλειστικά προϊόντα από τις ΗΠΑ. Τα πιο σημαντικά ποσά είχαν δοθεί για το οδικό δίκτυο (4,1), το σιδηροδρομικό δίκτυο (2), τις τηλεπικοινωνίες (1,4) και μηχανολογικό εξοπλισμό (1,5). Pippas, Summary memorandum of the damages, όπ. 172. Η αποκατάσταση του σιδηροδρομικού δικτύου έγινε με πολλούς ενδοιασμούς από την αμερικανική πλευρά θεωρόντας ότι δεν ήταν οικονομικά βιώσιμη. ECA/W, Position Paper - Greece, first draft, 1948, όπ., σελ. 22. Από το "49 οι αντιδράσεις κλιμακώθηκαν και οι περικοπές στο πρόγραμμα ήταν διαδοχικές. 209

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ σαν στο 30-40% του κόστους αποκατάστασης των ζημιών και με αυτό το ρυθμό προχώρησε η υλοποίηση των έργων. Εξαίρεση αποτέλεσαν τα έργα μικρότερου κόστους (επισκευές αεροδρομίων, Ισθμός Κορίνθου) Η AMAG εξάντλησε την ανασυγκρότηση σ αυτά τα έργα Η ίδια δεν ξεκίνησε κανένα άλλο έργο. Αυτά που έθεσε υπό τη δική της επίβλεψη, έπειτα από το διακανονισμό που έκανε με την ελληνική κυβέρνηση για τα έργα που χρηματοδοτούσε ο προϋπολογισμός, αφορούσαν έργα ασήμαντης αξίας. Επρόκειτο για μικροεπενδυσεις σε κατεπείγοντα έργα στην περιοχή της πρωτεύουσας που θα αποκαθιστούσαν τη στοιχειώδη λειτουργία των δικτύων τηλεπικοινωνιών, ύδρευσης και αποχέτευσης. Το μοναδικό νέο σημαντικό έργο της AMAG αφορούσε την κατασκευή πρόχειρων καταλυμάτων για τους πρόσφυγες (πίνακας Β136).

Πίνακας Β13 Το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης της AMAG, ·47-'48 Πόροι βοήθειας Ταμείο Αντικαταβολών σε συνάλλαγμα (σε εκατομμύρια δολάρια) (σε δισεκατομμύρια δραχμές)

A) Corps of Engineers Οδικό Δίκτυο Σιδηροδρομικό Δίκτυο Αεροδρόμια Λιμάνια Ισθμός της Κορίνθου Έξοδα κυβέρνησης Αποθεματικό Σύνολο Α Β) AMAG Κατοικία Σχολεία Τηλεπικοινωνίες Ύδρευση Αθήνας-Πειραιά Αποστραγγιστικό Αθήνας-Πειραιά Έργα Υπουργείου Ναυτικών Αποθεματικό Σύνολο Β ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ

7,58 6 0,12 4,3 1 1 1,6 21,6

76,3 46,4 7 54,9 5,1 5 67,8 262,5

2

80 3 10 3,8

2 23,6

2,7 0,6 4,5 104,6 367,1

Πηγή: ECA/G, Status of Mission Drachma Program, (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 210

Το πρόγραμμα ανασνρβότησης: Μ Corps offapineen

Πίνακας Β14 Εξέλιξη έργων των U.S. Army Corps of Engineers, Ιούνιος '48 Ποσοστό ολοκλήρωσης του έργου

Ισθμός της Κορίνθου Λιμάνια Πειραιάς Θεσσαλονίκη Βόλος

85% 61 46 18

Δρόμοι Αεροδρόμια Θεσσαλονίκη Λάρισα Ελληνικό Κοζάνη Καβάλα Ιωάννινα Κατσικά (Ιωάννινα) Τρίπολις Σιδηροδρομικά τούνελ και γέφυρες Γέφυρα και τούνελ του Μπράλου Γέφυρες του ΣΕΚ Γέφυρα και τούνελ του Ασωπού Γέφυρα του Γοργοποτάμου Γέφυρα του Βαρδαραβάσση Γέφυρα της Μαρίτσας Γέφυρα της Κορίνθου

35 98 100 88 98 93 36 100 79 10 45 6 92 3 8 19

Πηγή: American Embassy, Quarterly Economic Review - Greece, Second Quarter 1948, July 28, 1948, σελ. IS. Στον αγροτικό τομέα υπήρξε μεγάλη καθυστέρηση μέχρι να οριστικοποιηθούν κάποια έργα Η AMAG κατέληξε σε συμφωνία με το υπουργείο Γεωργίας μόλις τον Μάρτιο του '48. Τότε υπογράφηκαν οκτώ συμφωνίες που περιελάμβαναν την αποξήρανση 100.000 στρεμμάτων, έργα άντλησης 211

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ νερού, την επέκταση των δενδροκαλλιεργειών (20 εκατομμύρια δέντρα), μονάδες επιδιόρθωσης αγροτικών μηχανημάτων, εξοπλισμό ψύξης για 12 αλιευτικά και εγκαταστάσεις ψύξης στις αγορές των μεγάλων αστικών κέντρων. Επιμέρους προγράμματα αφορούσαν την τεχνική υποστήριξη που θα προσέφερε η Αμερικανική Αγροτική Σχολή της θεσσαλονίκης.173 Σε μια τόσο περιορισμένη εκδοχή του προγράμματος ανασυγκρότησης θα ήταν μάλλον ανώφελο να αναζητήσει κανείς πρωτοβουλίες που θα αφορούσαν το σκέλος της ανάπτυξης της οικονομίας, τη δημιουργία δηλαδή υποδομών και επενδύσεων πέρα από τις προπολεμικές. Τα βιομηχανικά δάνεια, η προσφορά δηλαδή μακροχρόνιων δανείων προς τις ιδιωτικές βιομηχανίες, αποτέλεσε μιά από τις σημαντικές πρωτοβουλίες της AMAG. Οι περιπέτειες αυτού του θεσμού παρουσιάζονται με λεπτομέρεια παρακάτω στο αντίστοιχο κεφάλαιο που αναφέρεται στην πολιτική των βιομηχανικών δανείων κατά το '48-49. Ο λόγος είναι ότι στη διάρκεια του '47'48, ενώ θεσμοθετήθηκαν τα βιομηχανικά δάνεια και ξεκίνησε η διαδικασία των αιτήσεων, της αξιολόγησης και της έγκρισης των δανείων, το πρόγραμμα δεν μπορούσε να βρει πόρους χρηματοδότησης. Παρά το μικρό μέγεθος του συνολικού ποσού, η AMAG αδυνατούσε να το καλύψει, Η AMAG είχε αρχικά προβλέψει στο πρόγραμμά της μόλις 2,6 εκατομμύρια δολάρια για τα βιομηχανικά δάνεια Την εποχή που ξεκινούσε η εφαρμογή του προγράμματος, οι διαθέσιμοι πόροι από το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας '47-'48 είχαν εξαντληθεί Έτσι μετά δυσκολίας εξοικονόμησε 550 χιλιάδες δολάρια σε συνάλλαγμα και 1,3 εκατομμύρια δολάρια σε δραχμές. Η άλλη πηγή πόρων για την ανασυγκρότηση ήταν φυσικά οι αποζημιώσεις. Μόνο που εδώ οι εξελίξεις στη διάρκεια του '47-'48 ήταν εντελώς αρνητικές. Η μεγαλύτερη απογοήτευση προήλθε από τις γερμανικές αποζημιώσεις. Η Ελλάδα διεκδικούσε 100 από τα 1.500 γερμανικά εργοστάσια που θα μεταφέρονταν εκτός Γερμανίας.174 Τελικά τίποτα από αυτά δεν προχώρησε λόγω της αλλαγής της πολιτικής των ΗΠΑ απέναντι στη βιομηχανική ανάπτυξη της Γερμανίας. Το Σχέδιο Μάρσαλ είχε στο επίκεντρο του την ταχεία ανασυγκρότηση της Γερμανίας. Έτσι ακόμα και η απόκτηση του θερμοηλεκτρικού σταθμού του Brener δεν ολοκληρώθηκε. Οι γερμανικές αποζημιώσεις θα περιορίζονταν τα επόμενα χρόνια σε προσφορά μηχανολογικού εξοπλισμού. Το '49 αυτές θα έφθαναν στα 18 εκατομμύρια δολάρια173 και συνολικά δεν πρέπει να ξεπέρασαν τα 25. Λίγο καλύτερη αποδείχτηκε η εικόνα των ιταλικών αποζημιώσεων. Η 173. American Embassy, Quarterly Economic Review (First Quarter 1948), σελ 19. 174. Stefanopoulos to Porter, Letter, 28 February 1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 830-850). 175. American Embassy, Annual Economic Report 1949, February 17,1950 (Athens Embassy, General Records, 1950-52: 362-500, box 124), σελ 33. 212

Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης: οι Corps of Engineers συμφωνία που έγινε αργότερα, το '49, προέβλεψε αποζημιώσεις ύψους συνολικά 101 εκατομμυρίων δολαρίων."6 Αυτές θα περιλάμβαναν κυρίως εξοπλισμό για την παραγωγή και μεταφορά ηλεκτρισμού, βαγόνια και μηχανές για τους σιδηροδρόμους και την κατασκευή ενός μικρού αριθμού νέων πλοίων για την ακτοπλοΐα177 Σε αντάλλαγμα η Ελλάδα θα έπρεπε να προμηθεύσει με πρώτες ύλες την Ιταλία, προκειμένου, τυπικά τουλάχιστον, να χρησιμοποιηθούν στην κατασκευή του εξοπλισμού αυτού.171 Αν και πιο γενναιόδωρες, οι ιταλικές αποζημιώσεις αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα στην εφαρμογή τους από το '49 μέχρι το '54.17® Μετά τις εξελίξεις αυτές το ζήτημα της ανασυγκρότησης μεταφέρθηκε πλέον για την επόμενη περίοδο, την τετραετία '48-'52, όπου το Σχέδιο Μάρσαλ φαινόταν ν' αποτελεί πιο κατάλληλο πλαίσιο για την επιδίωξη αναπτυξιακών σκοπών.

176. Bissell Report on the Second Annual Program for Greece, January 1950 (Mission to Greece, Finance & Program Division, box 2), part IV. Balance of Payments, Italian Reparations. 177. Κατά μέσο όρο προβλεπόταν 20-35 για τον ηλεκτρισμό, 15-25 για τους σιδηροδρόμους και 15-35 για την ακτοπλοΐα Τα υπόλοιπα χρήματα θα περιλάμβαναν αγροτικά μηχανήματα, ηλεκτρικές μηχανές και εργαλεία βλ. Bissell Report, part IV. Balance of Payments, Italian Reparations, όπ. List A. 178. Για τον πρώτο χρόνο προβλεπόταν να δοθούν στην Ιταλία από την Ελλάδα, 40.000 τόνοι σιδήρου (σκραπ) και 20.000 επεξεργασμένου σιδήρου, και μικρές ποσότητες νικελίου, χαλκού και ειδικής ξυλείας, βλ. Bissell Report, part IV. Balance of Payments, Italian Reparations, όπ, σελ. B-l. 179. Bissell Report, part IV. Balance of Payments, Italian Reparations, άπ, σελ. B-l. 213

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 Η διαμάχη της πρεσβείας με την AMAG «θα πρέπει να είμαστε σε επιφυλακή για κάθε περίπτωση κατάχρησης των πιστώσεων μας ή για κάθε περίπτωση που προσφέρεται κάποιο πλεονέκτημα ή απαλλαγή από τη φορολογία, σε ειδικές κοινωνικές ομάδες. Εντούτοις θα πρέπει επίσης να αποφύγουμε να χρησιμοποιήσουμε τη βοήθεια μας για τη "μεταρρύθμιση" της Ελλάδας ή για την αναδιανομή του πλούτου της με κάποιο σημαντικό τρόπο»."0

Η πρώτη διαμάχη Η υλοποίηση του Δόγματος Τρούμαν, η οποία ανατέθηκε σε ειδική αποστολή, την AMAG, και όχι στις παραδοσιακές διπλωματικές υπηρεσίες διαμόρφωσε το «δυαδικό καθεστώς» των αμερικανικών υπηρεσιών στην Ελλάδα Η πρωτοβουλία των κινήσεων ανήκε στην AMAG και αυτό υποβάθμισε το ρόλο της πρεσβείας. Αν και το πολιτικό σκέλος παρέμεινε αποκλειστικά στην αρμοδιότητα της πρεσβείας, εντούτοις οι εκτεταμένες αρμοδιότητες της AMAG στον στρατιωτικό και τον οικονομικό τομέα αναπόφευκτα συνεπάγονταν μεγάλη επιρροή και στα πολιτικά θέματα Στις αρχές του '48 οριστικοποιήθηκε η προοπτική της ένταξης της Ελλάδας στο Σχέδιο Μάροαλ. Εκ των πραγμάτων η ένταξη αυτή απέκλειε το ενδεχόμενο να διατηρηθεί το καθεστώς λειτουργίας της AMAG. Το Σχέδιο Μάροαλ αποτελούσε αποκλειστικά οικονομικό πρόγραμμα βοήθειας και συνεπώς η νέα οικονομική αποστολή που θα αντικαθιστούσε την AMAG, η ECA/Greece (European Cooperation Agreement), δεν θα μπορούσε να έχει άλλες αρμοδιότητες πέραν των οικονομικών.

180. American Embassy to Secretary of State, The Need for a Coordinated Tripartite Approach to the ERP Program in Greece, 12 February, 1948 (Athens Embassy, Confidential Files, 1948: 500). 215

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Τελικά ο στρατιωτικός τομέας αυτονομήθηκε με την ίδρυση της Joint United States Military Advisory and Planning Group (JUSMAPG)18' και το σύστημα των αμερικανικών υπηρεσιών στην Ελλάδα θα λειτουργούσε πλέον με τη διάκριση των πολιτικών, στρατιωτικών και οικονομικών αρμοδιοτήτων και την ανάθεσή τους σε χωριστούς φορείς: την πρεσβεία, την οικονομική αποστολή και την JUSMAPG. Η πρεσβεία θεώρησε πως η στιγμή ήταν κατάλληλη για να αναβαθμίσει τη θέση της και να αναλάβει τον συντονισμό όλων των φορέων. Οι υποφώσκουσες αντιθέσεις της πρεσβείας με την AMAG είχαν ήδη εκδηλωθεί από πολύ νωρίτερα Ήδη από τα τέλη του '47, μερικούς μόλις μήνες μετά την ουσιαστική ανάληψη των καθηκόντων της AMAG, στάλθηκε στο υπουργείο Εξωτερικών μια σειρά κειμένων του πολιτικού και οικονομικού τμήματος της πρεσβείας με τίτλο «Προτάσεις για την πολιτική των ΗΠΑ στην Ελλάδα»."2 Εκεί γινόταν κριτική τόσο στην πολιτική της Ουάσιγκτον όσο και στην πολιτική της AMAG. Η πρεσβεία ανησυχούσε για την αποφασιστικότητα της αμερικανικής ηγεσίας να επιλύσει το ελληνικό πρόβλημα και εκδήλωνε απερίφραστα την ανησυχία της μήπως οι ανελαστικότητες που χαρακτήριζαν την εσωτερική πολιτική δομή των ΗΠΑ και οι περιορισμοί που επέβαλλαν οι σχέσεις της με τη Σοβιετική Ένωση, τις εξανάγκαζαν να βρεθούν προ τετελεσμένων γεγονότων στην Ελλάδα Ο υπεύθυνος των εσωτερικών υποθέσεων της πρεσβείας, στην επιστολή που συνόδευε τα σχετικά κείμενα ανακεφαλαίωνε το πρόβλημα ως εξής: «Η ουσία του θέματος φαίνεται να είναι το κατά πόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι έτοιμες να δουν τη "δουλειά να γίνεται", να υπερασπιστούν δηλαδή την ελληνική ανεξαρτησία από την κομμουνιστική (σοβιετική) απειλή. (...) Αν η απάντηση μπορεί να είναι μόνο θετική (...), τότε οι παροχές στο μέλλον δεν θα πρέπει να περιορίζονται από το αρχικό πρόγραμμα βοήθειας στην Ελλάδα, ούτε η αποτελεσματικότητα μας να εμποδίζεται από το τι εμείς ως χώρα μπορούμε να κάνουμε, αλλά θα πρέπει να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις της κατάστασης, όπως αυτή εξελίσσεται».1" Η ευελιξία που απαιτούσε η πρεσβεία προσέκρουε φυσικά στην έγκριση από το Κογκρέσο, που χρειαζόταν κάθε αύξηση της στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας. Εφόσον λοιπόν η βοήθεια αυτή κρινόταν από την πρεσβεία ως ανεπαρκής, αυτή θεωρούσε ότι η αμερικάνικη κυβέρνηση θα έπρεπε να ζητήσει από το Κογκρέσο να της παραχωρηθεί η δικαιοδοσία

181. Amen, όπ., σελ 181-182. 182. American Embassy to Secretary of State, Telegram No. 5735, Suggestions for U.S. policy in Greece (Athens Embassy, Confidential Files, 1947:711.3-800, box 15). 183. American Embassy to Secretary of State, Telegram No. 5735, όπ., σελ 2. 216

Η διαμάχη της πρεσβείας με την AMAG να μεταβάλει τους σχετικούς πόρους ανάλογα με τις πραγματικές ανάγκες του Εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα Μάλιστα η πρεσβεία δεν απέκλεισε το ενδεχόμενο επέμβασης αμερικανικών στρατευμάτων στον ελληνικό Εμφύλιο, αν και αναγνώριζε πως κάτι τέτοιο θα ανέτρεπε τις ισορροπίες στις σχέσεις των ΗΠΑ με τη Σοβιετική Ένωση. Σε κάθε περίπτωση θεωρούσε ότι οι ΗΠΑ θα έπρεπε να σκληρύνουν τη στάση τους απέναντι στις χώρες που βοηθούσαν την κομμουνιστική εξέγερση ή στις χώρες που στο μέλλον θα αναγνώριζαν την «κομμουνιστική κυβέρνηση» του βουνού. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ θα έπρεπε λοιπόν να δείξει μεγαλύτερη αποφασιστικότητα Όπως χαρακτηριστικά υπογραμμιζόταν στο σχετικό έγγραφο της πρεσβείας: «η ηθική δέσμευση (που έχουν αναλάβει οι ΗΠΑ για την ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας) δεν έχει ακόμα διατυπωθεί ρητά, κάτι που οδηγεί τόσο τους (ρίλους μας όσο και τους εχθρούς μας, στο σημείο να αμφισβητούν την αποφασκπικότητά μας»."4 Στο ίδιο κείμενο οι τοποθετήσεις της πρεσβείας για την εσωτερική κατάσταση στην Ελλάδα, ήταν σε πλήρη αντίθεση με τις διατυπώσεις της έκθεσης Porter ή τις επικρατούσες αντιλήψεις στην AMAG. Η κριτική προς τις πολιτικές δυνάμεις της Ελλάδας ήταν εξαιρετικά μετριοπαθής και στα οικονομικά θέματα δινόταν απόλυτη προτεραιότητα στους «ψυχολογικούς παράγοντες». Οι οικονομικές δυνάμεις του τόπου θα μπορούσαν να πετύχουν από μόνες τους, με την κατάλληλη φυσικά αρωγή, την ανασυγκρότηση της οικονομίας. Και υπογράμμιζαν ότι «χωρίς επίλυση των πολιτικών προβλημάτων, η οικονομική θεωρία και οι αξιόπιστες αρχές της επιχειρηματικής δράσης δεν μπορεί να αποτελούν πρωτεύοντα κριτήρια».'" Είναι επίσης χαρακτηριστικό πως αναλύοντας την οικονομική κατάσταση η πρεσβεία απέδιδε πρωταρχική προτεραιότητα στην πολιτική του χρυσού και το έγγραφο προέβαλλε πληθώρα επιχειρημάτων υπέρ της χρησιμοποίησης του μέσου αυτού, προκειμένου να συντηρηθεί η σταθερότητα στην οικονομία Προτεινόταν μάλιστα η δημιουργία ενός Ταμείου Σταθεροποίησης, το οποίο θα ήταν υπό αμερικανικό έλεγχο, προκειμένου να υποστηρίζει την πολιτική χρυσού. Εφόσον η ελληνική οικονομία δεν ήταν σε θέση να συντηρήσει τις αμυντικές δαπάνες, τις δαπάνες για τους πρόσφυγες και τις δαπάνες της ανασυγκρότησης, η κυβέρνηση των ΗΠΑ θα έπρεπε να αναλάβει απευθείας τη χρηματοδότησή τους, έως ότου η Ελλάδα κατόρθωνε να επιτύχει την οικονομική αυτοδυναμία της. Συμπερασματικά θεωρούσαν την πολιτική των ΗΠΑ ως κύρια αιτία της στασιμότητας στον οικονομικό τομέα Έτσι σημείωναν: «Συμπερασματικά,

184. American Embassy to Secretary of State, Telegram No. 5735, όπ. σελ. 6. 185. American Embassy to Secretary of State, Telegram No. 5735, όπ. σελ. 7. 217

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ η αποτυχία μας να προσφέρουμε στην Ελλάδα αμέριστη πολιτική και ψυχολογική υποστήριξη έχει σημαντικά εμποδίσει τη δυνατότητα των Ελλήνων να βοηθήσουν του εαυτούς τους».Μ

Ο έλεγχος επανέρχεται στην πρεσβεία Λίγους μήνες αργότερα η κριτική της πρεσβείας προς την AMAG ήταν πλέον καθολική. Επισημοποιήθηκε με την εκτενή επιστολή της πρεσβείας στο υπουργείο Εξωτερικών τον Φεβρουάριο του '48. Στην επιστολή γινόταν αναλυτική κριτική της πολιτικής και της πρακτικής της AMAG και προτεινόταν ο πρεσβευτής να αναλάβει την ευθύνη της γενικής εποπτείας και του συντονισμού των τριών υπηρεσιών που θα δρούσαν πλέον στην Ελλάδα" 7 Η κριτική προς την AMAG ήταν συνολική και διατυπωνόταν από τη σκοπιά των ελληνικών πολιτικών και οικονομικών ηγεμονικών ομάδων: «Είναι εμφανής η έλλειψη εμπιστοσύνης των Ελλήνων επισήμχον, επιχειρηματιών, αγροτών, ανθρώπων του Τύπου και πολιτικών στα θετικά αποτελέσματα που αναμένονταν να προκύψουν από τα μέτρα που πήρε η AMAG». Η κυρίαρχη εντύπωση στους κύκλους αυτούς ήταν ότι η «AMAG έχει μετατραπεί πρακτικά σε αόρατη κυβέρνηση της Ελλάδας και ενίσχυσε τους καταπιεστικούς ελέγχους στο εμπόριο και τη βιομηχανία, ακριβώς επειδή δεν έχει εμπιστοσύνη στους σημερινούς πολιτικούς ηγέτες και δημόσιους υπαλλήλους ότι είναι ικανοί να διαχειριστούν αποτελεσματικά τις κυβερνητικές υποθέσεις καθώς και στους ανθρώπους που είναι ιδιοκτήτες και έκτισαν τις επιχειρήσεις, τις βιομηχανίες, τα ορυχεία και τις αγροτοεπιχειρήσεις της Ελλάδας ότι θα τις διαχειριστούν αποτελεσματικά, χιορίς τον λεπτομερή έλεγχο και παρέμβαση της AMAG».m Και κατέληγε με την αξιολόγηση του έργου της AMAG: «Η προσέγγιση της AMAG φαίνεται να ήταν αρνητική παρά θετική. Στη διάρκεια των επτά μηνών, (...) αναπτύχθηκαν έλεγχοι που στόχο είχαν να αποθαρρύνουν τους Έλληνες επιχειρηματίες, βιομηχάνους και πολιτικούς να διοχετεύσουν τα οφέλη από την αμερικανική βοήθεια σε ειδικές κοινωνικές ομάδες, όμως στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, το ζωτικό αίμα της ελληνικής οικο-Ν νομίας αποκόπηκε για μήνες και η ιδιωτική πρωτοβουλία και επιχειρηματικότητα υποχώρησαν. (...) Αντί να έλθει στην Ελλάδα να βοηθήσει το ελ186. American Embassy to Secretary of State, Telegram No. 5735, OJI^ σελ 7. 187. American Embassy to Secretary of State, The Need for a Coordinated Tripartite Approach to the ERP Program in Greece, OJI. 188. American Embassy to Secretary of State, The Need for a Coordinated Tripartite Approach to the ERP Program in Greece, OJT, σελ 3. 218

Η διαμάχη της πρεσβείας με την AMAG ληνικό κεφάλαιο και τψ ιδιωτική πρωτοβουλία να ξαναλειτουργήσει, η AMAG φαίνεται ότι ήρθε αποφασισμένη να θεσμοθετήσει μια πατερναλιστική, ελεγχόμενη από το κράτος, οικονομία που θα διευθύνεται από Αμερικανούς συμβούλους και τεχνικούς, θεωρώντας τους Έλληνες επιχειρηματίες, βιομηχάνους και κυβερνητικούς υπαλλήλους, σχεδόν χωρίς εξαίρεση, διεφθαρμένους και διαβολικά έξυπνους καταπιεστές των φτωχών»}*9 Η πρεσβεία, στον αντίλογο της, διαχώριζε προσεκτικά τον τρόπο που ο αμερικανικός έλεγχος θα ασκούσε πολιτική στο εξωτερικό εμπόριο, στη νομισματική και τη δημοσιονομική πολιτική, από την πρακτική της άμεσης παρέμβασης στη διαχείριση των τομέων αυτών. Ενώ αποδεχόταν την αναγκαιότητα του καθεστώτος «αποφασιστικού ελέγχου», εντούτοις περιόριζε την έκταση και τον τρόπο άσκησής του. Τα πράγματα έπρεπε να αφεθούν να γίνονται μέσω των «παραδοσιακών ελληνικών φορέων και ελληνικών μεθόδων», με την ενεργοποίηση των «κανονικών καναλιών» διεκπεραίωσης τους."0 Οι αμερικανικές παρεμβάσεις στη λειτουργία των ελληνικών θεσμών θα έπρεπε να ελαχιστοποιηθούν. Η προσέγγιση αυτή της πρεσβείας αναιρούσε, φυσικά, σημαντικά στοιχεία από την οπτική της έκθεσης Porter και την πρακτική της AMAG. Η έκθεση Porter οραματιζόταν την υπέρβαση του διπολισμού που κυριαρχούσε στην ελληνική κοινωνία Η ανάπτυξη του κομμουνισμού ήταν αποτέλεσμα των συγκεκριμένων οικονομικών δομών, όπως αυτές είχαν προσαρμοστεί στις ανάγκες των κυρίαρχων οικονομικών κύκλων και των αναχρονιστικών κρατικών θεσμών, που αποξένωναν την πλειοψηφία του πληθυσμού από το πολιτικό σύστημα Η μακροχρόνια αντιμετώπιση του κομμουνισμού προϋπέθετε βαθιές μεταρρυθμίσεις. Η AMAG κράτησε αποστάσεις από τους κυρίαρχους οικονομικούς και πολιτικούς κύκλους, επέβαλε αυστηρές ρυθμίσεις στην οικονομία και συμμετείχε άμεσα στην καθημερινή διαχείριση του προγράμματος. Αυτός ο τρόπος δράσης της εμπνεόταν από το μεταρρυθμιστικό πνεύμα και τον «αποστολικό» χαρακτήρα της έκθεσης Porter. Αντίθετα οι απόψεις της πρεσβείας αφαιρούσαν κάθε μεταρρυθμιστικό στοιχείο από το χαρακτήρα και τους στόχους της αμερικανικής βοήθειας. Η αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα θα έπρεπε να επικεντρωθεί στους στρατιωτικούς στόχους, την επικράτηση στον Εμφύλιο. Η οικονομική βοήθεια στη διάρκεια του Εμφυλίου θα συντηρούσε την οικονομική κατάσταση και θα αποκαθιστούσε τις καταστροφές της οικονομικής υποδομής. Με τη λήξη του Εμφυλίου, η οικονομία θα έβρισκε τους κανονικούς ρυθμούς της και σταδιακά η αμερικανική βοήθεια θα μειωνόταν. 189. American Embassy to Secretary of State, The Need for a Coordinated Tripartite Approach to the ERP Program in Greece, 0Jtn σελ 4. 190. American Embassy to Secretary of State, The Need for a Coordinated Tripartite Approach to the ERP Program in Greece, OJT, σελ 5. 219

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Όπως ρητά σημείωνε η έκθεση της πρεσβείας, θα έπρεπε να αποφευχθεί «οποιαδήποτε προσπάθεια να χρησιμοποιηθεί η βοήθεια για να "μεταρρυθμίσει" την Ελλάδα ή να αναδιανέμει τον πλούτο». Αντίθετα αναγκαία ήταν η επιδίωξη να «ανασυγκροτηθεί η ιδιωτική οικονομία της Ελλάδας» και να ενισχυθεί η «εμπιστοσύνη των Ελλήνων στους κυβερνητικούς, οικονομικούς και τραπεζικούς θεσμούς».19' Με την ανάδειξη των "ψυχολογικών και πολιτικών παραμέτρων και την υπόδειξη ότι η αμερικανική πολιτική θα έπρεπε να ενισχύει τις υπάρχουσες επιχειρηματικές τάξεις και τις καθιερωμένες μεθόδους διοίκησης, η πρεσβεία επανέφερε τη θεματική της αμερικανικής επέμβασης στην Ελλάδα σε τομείς οικείους προς αυτήν. Οι παραδοσιακές διπλωματικές υπηρεσίες έκαναν αυτό ακριβώς, γεγονός που καθιστούσε την πρεσβεία κατάλληλη να αναλάβει τη διεύθυνση του ενιαίου προγράμματος, καθώς «αισθάνεται ότι διαθέτει τις ικανότητες, την εμπειρία και τα μέσα που θα βοηθούσαν αποφασιστικά» στην εφαρμογή του. Τα προσωρινά προγράμματα, όπως ήταν το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ, δεν θα ήταν αποτελεσματικά, «εάν στη διαδικασία παρακάμπτεται και υποβαθμίζεται η εξωτερική υπηρεσία των Ηνωμένων Πολιτειών, που έχει τη διαρκή ευθύνη υλοποίησης της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής».'*2 Οι διατυπώσεις αυτές για την πολιτική των ΗΠΑ στην Ελλάδα συνοδευόταν από αναλύσεις των ειδικών της πρεσβείας κατά τομέα" 1 Εκεί υπήρχε πλήρης αλλαγή πλεύσης της πολιτικής σε σχέση με την AMAG. Θα έπρεπε να γίνει σαφές ότι η αμερικανική πολιτική υποστηρίζει πλήρως «το σύστημα της ελεύθερης οικονομίας» και τα «νόμιμα συμφέροντα» των οικονομικών τάξεων.1®4 Τα μέτρα οικονομικής πολιτικής θα προέκυπταν έπειτα από διαβουλεύσεις με τους επιχειρηματίες και τους βιομήχανους,1®5 και θα έπρεπε να διευκρινιστεί προς τις επιχειρηματικές τάξεις ότι οι έλεγχοι και οι ρυθμίσεις στην οικονομία είχαν μόνο προσωρινό χαρακτήρα'®6 191. American Embassy to Secretary of State, The Need for a Coordinated Tripartite Approach to the ERP Program in Greece, OJI., σελ 5. 192. American Embassy to Secretary of State, The Need for a Coordinated Tripartite Approach to the ERP Program in Greece, OJT, σελ 6. 193. - Comments on Labor Developments in Greece by R. Smith Simpson, Labor Attache. - Comments on Agricultural Progress by Jay G. Diamond, Agricultural Attache. - Greek Overall Economic Problems and Possible Solutions by Η. H. Smith, First Secretary of Embassy. - Comments on Trade and Commerce by H.H. Smith & J. Enepekides, Special Assistant. - Comments on on Public Finance by H.H. Smith & G. Zalacosta, Special Assistant. 194. Greek Overall Economic Problems and Possible Solutions, όπ., σελ 1. 220

Η διαμάχη της πρεσβείας με την AMAG Στη συνέχεια, σι επιμέρους προτάσεις ενσωμάτωναν στο σύνολο τους τα πάγια αιτήματα των επιχειρηματικών τάξεων στην Ελλάδα την περίοδο αυτή.197 Έτσι η πιστωτική πολιτική θα έπρεπε να γίνει πιο ελαστική απέναντι στη χρηματοδότηση των εισαγωγών και της βιομηχανίας."8 Οι ειδικοί έκτακτοι φόροι προς τις πλουσιότερες τάξεις θα έπρεπε να καταργηθούν και η βιομηχανική παραγωγή θα έπρεπε να απαλλαγεί από την υπερβολική επιβάρυνση με έμμεσους φόρους."® Οι εισαγωγές θα μπορούσαν να διευκολυνθούν μειώνοντας τους συντελεστές προκαταβολών και οι εξαγωγές λαμβάνοντας νομισματικά ή άλλα μέτρα Για πρώτη φορά γινόταν εκτεταμένη αναφορά στην ενεργοποίηση του ξένου κεφαλαίου και τη διαμόρφωση ευνοϊκών συνθηκών για την προσέλκυσή του.200 Τα προβλήματα του ισοζυγίου πληρωμών και του ελλείμματος του προϋπολογισμού θα έπρεπε να αντιμετωπιστούν με την ουσιαστική αύξηση της οικονομικής βοήθειας201 και την υποτίμηση της συναλλαγματικής ισοτιμίας της δραχμής. Τέλος, η αντιπληθωριστική πολιτική θα έπρεπε να περιλαμβάνει την πολιτική του χρυσού.202 Συνοπτικά, το οικονομικό πρόγραμμα της πρεσβείας αναβίωνε τη βρετανική φόρμουλα της βραχυχρόνιας σταθεροποίησης της οικονομίας το '46, που ήταν η προσφιλής πολιτική των επιχειρηματικών τάξεων στην Ελλάδα. Ακύρωνε, κατά συνέπεια, τόσο τους μακροχρόνιους σχεδιασμούς και τις μεταρρυθμίσεις της έκθεσης Porter όσο και την παρεμβατική πολιτική της AMAG. Εξάλλου, η ίδια η πολιτική της AMAG είχε αναπροσαρμοστεί μετά τον περιορισμό της ανασυγκρότησης και την επανεισαγωγή της πολιτικής του χρυσού. Η πρεσβεία επισήμανε ότι οι αναπροσαρμογές αυτές υποδήλωναν τον μη ρεαλιστικό χαρακτήρα της πολιτικής της AMAG. Η τελική αναδιοργάνωση των αμερικανικών υπηρεσιών στην Ελλάδα διατήρησε το δυαδικό πρότυπο και το προσάρμοσε στις νέες συνθήκες, ό195. Greek Overall Economic Problems and Possible Solutions, όπ^ σελ. 2. 196. Greek Overall Economic Problems and Possible Solutions, όπ., σελ 2. 197. Η ανταλλαγή επιστολών ανάμεσα στον αρχηγό της AMAG και τον ΣΕΒ είχε θέσει διεξοδικά τον κατάλογο των αιτημάτων του ΣΕΒ. βλ. ΣΕΒ, Η ελληνική βιομηχανία και το Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Ανορθώσεως, Αθήναι; ΣΕΒ, 1948. Τα αιτήματα αυτά περιλάμβαναν την αύξηση της προσφοράς πιστώσεων, τη μείωση της έμμεσης φορολογίας, την απλοποίηση της εργατικής και ασφαλιστικής νομοθεσίας, την κατάργηση των φόρων υπερ τρίτων, τη θεσμοθέτηση φοροαπαλλαγών για τις επενδύσεις, τη μείωση των αποζημιώσεων για τις απολύσεις και την αντικατάσταση της τεκμαρτής με την άμεση φορολόγηση του εισοδήματος. 198. Greek Overall Economic Problems and Possible Solutions, όπ., σελ 3. 199. Greek Overall Economic Problems and Possible Solutions, όπ., σελ 4. 200. Greek Overall Economic Problems and Possible Solutions, άπ, σελ. 5. 201. Comments on on Public Finance, όπ., σελ 1. 202. Comments on on Public Finance, όπ., σελ. 3. 221

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ πως διαμορφώθηκαν από την ένταξη της Ελλάδας στο Σχέδιο Μάροαλ. Το Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Ανασυγκρότησης (European Recovery Programm, ERP) όπως ονομάστηκε το Σχέδιο Μάρσαλ, προέβλεπε τη διαχείρισή του από μια καθετοποιημένη δομή με κεντρικούς φορείς τον Οργανισμό Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (Organization of European Economic Cooperation, OEEC) στην οποία συμμετείχαν οι αντιπρόσωποι των ευρωπαϊκών χωρών και τη Διοίκηση Ευρωπαϊκής Συνεργασίας (European Cooperation Administration, ECA) στην Ουάσιγκτον. Τον άμεσο συντονισμό και τη διαχείριση του προγράμματος στην Ευρώπη ανέλαβε το Γραφείο του Ειδικού Αντιπροσώπου (Office of the Special Representative, OSR) που τοποθετήθηκε στο Παρίσι. Όλες οι σημαντικές αποφάσεις για το μέγεθος, την κατανομή της βοήθειας καθώς και για την έγκριση των υποπρογραμμάτων υπάγονταν στη δικαιοδοσία του OEEC και του OSR. Τον τελικό λόγο τον είχε φυσικά η ECA στην Ουάσιγκτον. Σε κάθε χώρα υπήρχαν ειδικές Οικονομικές Αποστολές για τη διαχείριση των εθνικών προγραμμάτων. Η ECA/Greece (ECA/G), η νέα οικονομική αποστολή που θα αντικαθιστούσε την AMAG στην Ελλάδα, θα είχε την αρμοδιότητα του οικονομικού τομέα με την εποπτεία του OSR για θέματα ευρωπαϊκής οικονομικής συνεργασίας και της ECA/Washington (ECA/W) για το σύνολο των δραστηριοτήτων της. Σε σχέση με την AMAG, η ECA/G είχε μικρότερη αυτονομία απέναντι στην Ουάσιγκτον στο σχεδιασμό και την υλοποίηση της οικονομικής πολιτικής.205 Διατηρούσε όμως στο ακέραιο τα δικαιώματα της «θεσμοθετημένης επέμβασης» στις σχέσεις της με την ελληνική κυβέρνηση, καθώς το ιδιότυπο καθεστώς του Δόγματος Τρούμαν ανανεώθηκε και στις συνθήκες του Σχεδίου Μάρσαλ. Με βάση τη συμφωνία που έγινε ανάμεσα στην ECA και το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ,204 η ECA/G παράλληλα με τις αρμοδιότητες που προέκυπταν από τη Foreign Assistance Act του '48 (Σχέδιο Μάρσαλ) αναλάμβανε και τις αρμοδιότητες του Public Law 75 (Δόγμα Τρούμαν) που περιλάμβαναν την παροχή συμβούλων στην ελληνική κυβέρνηση στον οικονομικό και τον πολιτικό τομέα Το στρατιωτικό σκέλος των δραστηριοτήτων των ΗΠΑ στην Ελλάδα αυτονομήθηκε. Η JUSMAPG ενισχύθηκε και η άμεση εποπτεία της πέρασε στις αντίστοιχες υπηρεσίες της Ουάσιγκτον (National Security Council, πο203. Alvin Roseman (Bureau of the Budget) to Stone, ECA takeover of U.S Economic Aid to Greece, 12 May 1948 (Office of the Special Representative, Country Files: Greece). 204. Agreement reached in meeting held 26 June 1948 between Messrs, R.A Lovett, P.G. Hoffman, E.H. Biddle and G.G McGhee with Respect to the Relationship between the Economic Cooperation Administration and the Department of State as they affect the American Mission for Aid to Greece and its succesor Mission in Greece (Office of the Special Representative, Country Files: Greece). 222

Η διαμάχη της πρεσβείας με την AMAG λεμικά υπουργεία).205 Ταυτόχρονα, διευρύνθηκε ο ρόλος των Αμερικανών στη διεύθυνση των στρατιωτικών επιχειρήσεων του Εμφυλίου με την άφιξη του στρατηγού VanFleeL Από τον Απρίλιο του '48 το Κογκρέσο ενίσχυσε με σημαντικούς πόρους το στρατιωτικό πρόγραμμα στην Ελλάδα Ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Μάρσαλ ζήτησε 275 εκατομμύρια δολάρια για την Ελλάδα και την Τουρκία206 Ο ρόλος της πρεσβείας αναβαθμίστηκε στις νέες ρυθμίσεις που έγιναν κατά τη μετάβαση από το Δόγμα Τρούμαν στο Σχέδιο Μάρσαλ. Αποχώρησαν τόσο ο πρεσβευτής MacVeagh όσο και ο αργηγός της AMAG Griswold.207 Ως νέος πρέσβης ορίστηκε ο Grady, ο οποίος ήταν προηγούμενα πρέσβης στην Ινδία Αυτός προσωρινά ανέλαβε και τη διοίκηση της ECA/G. Η πρεσβεία θα είχε πλέον την ενιαία διαχείριση των πολιτικών και οικονομικών υποθέσεων. Με την άφιξη του νέου διευθυντή της ECA/G, Nuveen ο ρόλος του αρχηγού της ECA/G είχε υποβαθμιστεί. Οι ρυθμίσεις αυτές μπορεί να έδιναν την εντύπωση ότι διευθετείται ο τρόπος λειτουργίας των αμερικανικών υπηρεσιών στην Ελλάδα, αλλά τελικά μόνο προσωρινό χαρακτήρα είχαν.

205. Amen, OJI., 186-189. 206. Επιστολή Marshall προς τον πρόεδρο του Κογκρέσου, 26 Φεβρουαρίου 1948 και Απόφαση Κογκρέσου, βλ Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος (επιστ. επιμ. Τομάη - Κωνσταντοπούλου Φ.), Η Ελλάδα στο μεταίχμιο ενός νέου κόσμου. Ψυχρός πόλεμος - Δόγμα Truman - Σχέδιο Marshall, (τρεις τόμοι), Αθήνα Καστανιώτης, 2002., σελ 83-87. Οι υπολογισμοί της πραγματικής στρατιωτικής βοήθειας προς την Ελλάδα παραμένουν δύσκολοι. Λογικά ήταν 150 εκατομμύρια δολάρια το '47-'48 και 170 εκατομμύρια δολάρια από τον Απρίλιο του '48 μέχρι το τέλος του Εμφυλίου. Οι υπολογισμοί του Amen (OJT, σελ 166) την τοποθετούν ανάμεσα στα 345 και στα 428 εκατομμύρια δολάρια 207. «Και οι δύο, και ο MacVeagh και ο Griswold, ήταν εξαιρετικά καλοί άνθρωποι. Πολλοί ικανοί, αλλά όταν ξεκινήσαμε το πρόγραμμά μας στψ Ελλάδα και τψ Τουρκία έγινε ένα λάθος, καθώς δεν διευκρινίστηκε ποιος θα είχε τον έλεγχο. Η κατανομή της ευθύνης ανάμεσα στον πρεσβευτή MacVeagh, ως παραδοσιακό πρεσβευτή και τον πρεσβευτή Griswold, που διαχειριζόταν το πρόγραμμα βοήθειας, προκάλεσε προβλήματα· προβλήματα που στη συνέχεια έπρεπε να λυθούν με τψ αντικατάσταση και των δύο -του πρεσβευτή MacVeagh και του κυβερνήτη Griswold- από ένα άντρα που θα ήταν ξεκάθαρα υπεύθυνος για όλες τις αμερικανικές δραστηριότητες στψ Ελλάδα. Για το λόγο αυτό ο πρόεδρος Τρούμαν διάλεξε τον Henry Grady, που είχε μια διακεκριμένη καριέρα, και υπηρετούσε πρεσβευτής στψ Ινδία». Oral History Interview with W. Rountree by N. Johnson, Harry Truman Library, 20 September 1989 (Truman Library). 223

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ, Η ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ, '48-"49

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16 Η διάψευση των προσδοκιών: η οικονομική βοήθεια του '48-49 «Ο κύριος Clay δήλωσε πως το πρόγραμμα για την Ελλάδα, στη διάρκεια του επόμενου δημοσιονομικού έτους, θα πρέπει, κατά πάσα πιθανότητα, να είναι κυρίως στρατιωτικό, προβλέποντας πόρους για την οικονομία που θα καλύπτουν μόνο τις ελάχιστες ανάγκες, προκειμένου αυτή να συγκρατηθεί μέχρις ότου αποκατασταθεί η ασφάλεια και η δημόσια εμπιστοσύνη».1

Η περιορισμένη οικονομική βοήθεια Οι σχεδιασμοί για το πρόγραμμα του πρώτου έτους του Σχεδίου Μάρσαλ είχαν αρχίσει αρκετά πριν από την επίσημη εγκατάσταση της ECA στην Ελλάδα τον Ιούλιο του '48. Ήδη από τις αρχές Μαρτίου, ο Clay, ο οικονομικός σύμβουλος της AMAG, κατά την επιστροφή του από ένα ταξίδι στην Ουάσιγκτον, κάλεσε την Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής της AMAG προκειμένου να συζητηθεί ο σχεδιασμός του προγράμματος του επόμενου έτους, του '48-'49.2 Μέχρι εκείνη τη στιγμή, τα διάφορα τμήματα της AMAG υπέθεταν πως οι διαθέσιμοι πόροι για την ανασυγκρότηση θα αύξαναν σημαντικά στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ σε σχέση με το Δόγμα Τρούμαν. Επομένως οι επιμέρους σχεδιασμοί για τα έργα υποδομής, τη βιομηχανία και τη γεωργία γίνονταν στη βάση της διαθεσιμότητας πολλαπλάσιων πόρων. Παρά δηλαδή τις επίμονες προσπάθειες που κατέβαλε η AMAG την ίδια περίοδο,

1. AMAG, Meeting of the AMAG Economic Policy Committee, March 8,1948 (Mission to Greece, Construction Division, Box 2). 2. AMAG, Meeting of the AMAG Economic Policy Committee, March 8, 1948, OJI. 227

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ προκειμένου να περιορίσει τις προσδοκίες της ελληνικής κυβέρνησης από το Σχέδιο Μάρσαλ, εντούτοις οι δικοί της σχεδιασμοί προσέβλεπαν σε μια σημαντική αύξηση των πόρων, ειδικά για την ανασυγκρότηση. Συγκεκριμένα για το διάστημα των δεκαπέντε μηνών, από 1ης Απριλίου του '48 μέχρι τις 30 Ιουνίου του '49, προγραμμάτιζε την ανασυγκρότηση στη βάση συναλλαγματικών πόρων της τάξης των 130 εκατομμυρίων δολαρίων και ενός αντίστοιχου ποσού σε δραχμές.3 Ο Clay, επιστρέφοντας από την Ουάσιγκτον, ανέτρεψε τις προσδοκίες αυτές. Επισήμανε πως οι εκτιμήσεις υπερέβαιναν κατά πολύ την οικονομική βοήθεια που υπολόγιζαν ότι θα δινόταν. Επίσης οι διαθέσιμοι δραχμικοί πόροι θα ήταν περιορισμένοι, καθώς οι στρατιωτικές δαπάνες αναμένονταν να φτάσουν στο υπέρμετρο ποσό του ενός τρισεκατομμυρίου δραχμών. Συνεπώς, στο σχεδιασμό του προγράμματος '48-49 θα έπρεπε να δοθεί απόλυτη προτεραιότητα στους στρατιωτικούς στόχους. Οι οικονομικές επιδιώξεις θα έπρεπε να περιοριστούν, να συντηρηθεί η οικονομία στα ελάχιστα δυνατά επίπεδα, ενώ η ανασυγκρότηση θα έπρεπε να προχωρήσει με χαμηλούς ρυθμούς, μέχρι να αποκατασταθεί η πολιτική σταθερότητα Έτσι ο Clay προέβλεψε εκτεταμένες περικοπές στο πρόγραμμα ανασυγκρότησης. Κατά την εκτίμησή του οι περικοπές θα έπρεπε να φθάσουν στο μισό, καθώς, σύμφωνα με τις καταρχήν ενδείξεις από την Ουάσιγκτον, οι διαθέσιμοι πόροι για το διάστημα των 15 μηνών θα ήταν της τάξης μόλις των 60 με 70 εκατομμυρίων δολαρίων.4 Παρότρυνε λοιπόν τα τμήματα της AMAG να δώσουν προτεραιότητα σε υποπρογράμματα ή επενδύσεις που απαιτούσαν περισσότερους εγχώριους, παρά συναλλαγματικούς πόρους, και σε επενδύσεις που είχαν μικρότερο χρονικό ορίζοντα υλοποίησης και θα επιδρούσαν άμεσα στην αύξηση της παραγωγής. Πολύ σύντομα οι εκτιμήσεις του Clay αποδείχθηκαν ακριβείς. Το μέγεθος της οικονομικής βοήθειας, τον πρώτο μάλιστα χρόνο του Σχεδίου Μάρσαλ, απογοήτευσε διαδοχικά τόσο την ελληνική κυβέρνηση όσο και την ECA/G. Το ύψος της οικονομικής βοήθειας, αυτό καθεαυτό, βρέθηκε στο επίκεντρο διαδοχικών διαπραγματεύσεων ανάμεσα στην ελληνική κυβέρνηση, την ECA/G και την ECA στο Παρίσι και την Ουάσιγκτον. Οριστικοποιήθηκε με μεγάλη καθυστέρηση, μόλις τον Οκτώβριο του '48. Οι αλλεπάλληλες διαπραγματεύσεις και οι συνεχείς αναθεωρήσεις του προγράμμα-

3. Clay to Dobson, Gillmor, Nortan, Hedley, Lansdale, Memorandum, Reconstruction and rehabilitation under the European Recovery Program (Mission to Greece, Construction Division, Box 2). 4. Ο Clay προέβλεψε πως θα υπήρχαν 20 εκατομμύρια δολάρια για το δεύτερο τρίμηνο του '48 και 46,8 εκατομμύρια δολάρια για το οικονομικό έτος '48-'49. Clay to Dobson, Gillmor, Nortan, H^ley, Lansdale, OJI. 228

Η διάψευση των προσδοκιών τος προσέλαβαν κωμικοτραγικές διαστάσεις, αφού το αντικείμενο των διαφωνιών περιοριζόταν όλο και περισότερο σε ασήμαντα οικονομικά ποσά. Το ιστορικό της διαμάχης αυτής ξεκίνησε τον Ιούλιο του '48, όταν η ελληνική κυβέρνηση κατέθεσε στον OEEC (Organization for the European Economic Cooperation) το ετήσιο πρόγραμμα για το '48-'49, ύψους 285 εκατομμυρίων δολαρίων. Αν και η ECA/G είχε συμμετάσχει άμεσα στην κατάρτιση του συγκεκριμένου προγράμματος, εντούτοις υπέβαλε στην ECA στο Παρίσι μια δεύτερη εκδοχή του, μειωμένη στα 224 εκατομμύρια δολάρια 5 Στο κυβερνητικό πρόγραμμα οι προβλεπόμενες εισαγωγές καταναλωτικών και ενδιάμεσων αγαθών, το πρόγραμμα δηλαδή τρεχουσών αναγκών, είχε παραμείνει στα επίπεδα του προηγούμενου χρόνου. Συνεπώς εδώ δεν υπήρχαν περιθώρια περικοπών και το επίπεδο αυτό θεωρήθηκε, τόσο από την κυβέρνηση, όσο και από την ECA/G, αντιπροσωπευτικό για να καλυφθούν στο ελάχιστο επίπεδο οι βασικές ανάγκες.6 Η βασική διαφορά των δύο προγραμμάτων αφορούσε το πρόγραμμα ανασυγκρότησης. Το κυβερνητικό πρόγραμμα περιέλαβε την πρόταση για 100 εκατομμύρια δολάρια, που συνιστούσε μεν διπλασιασμό των πόρων σε σχέση με το '47-'48, αλλά ήταν απόλυτα εναρμονισμένη με το Τετραετές Πρόγραμμα '48-'52, το οποίο ήταν στο στάδιο της προετοιμασίας του από κοινού με την αμερικανική αποστολή. Αυτήν την αύξηση περιόρισε η μειωμένη εκδοχή της ECA/G, ακολουθώντας ρητά τις αρχικές κατευθύνσεις της Ουάσιγκτον που είχε μεταφέρει ο Clay, λίγους μήνες πριν. Έτσι πρότεινε το πρόγραμμα να περιοριστεί στα 76 εκατομμύρια δολάρια Μάλιστα η ECA/G προέβη σε άμεση ιεράρχηση των διαφόρων υποπρογραμμάτων, καθώς οι περικοπές αφορούσαν μόνο μερικά από αυτά. Έτσι έμειναν άθικτα τα υδροηλεκτρικά έργα, οι υποδομές της γεωργίας, οι δρόμοι, τα έργα των Corps of Engineers και τα ορυχεία, ενώ οι περικοπές επικεντρώθηκαν στη βιομηχανία, το σιδηροδρομικό δίκτυο, τα λιμάνια, το ηλεκτρικό δίκτυο και το γκάζι (πίνακας ΓΙ).

5. ECA/G to ECA/OSR Paris, Recomendation of Mission with Respect to Program Submitted by the greek government to OEEC for period July 1 1948 to June 30 1949 (Mission to Greece, Construction Division, Box 3). 6. Στις προτάσεις της ECA/G το κονδύλι τρεχουσών αναγκών μειωνόταν κατά 4%, που αντιπροσώπευε ποσό 12 εκατομμυρίων δολαρίων. 229

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Πίνακας ΓΙ Το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης '48-'49 Προτάσεις της ελληνικής κυβέρνησης και της ECA/G (σε χιλιάδες δολάρια) Πρόγραμμα ελληνικής κυβέρνησης

Πρόγραμμα ECA/G

3.164 1.659 14.850 2.976 1.029 8.100 5.726

1.280 1.659 5.850 2.400 700 8.100 5.000

12.955 3.848 4.250 1.459 9.200 75 16.700 2.630 7.015 5.131 100.760

6.955 3.848 1.400

1. Ανασυγκρότηση Λιμάνια Δρόμοι Σιδηροδρ. γραμμές Παροχή νερού Τηλεπικοινωνίες Corps of Engineers 2. Στέγαση 3. Βιομηχανία-ορυχεία Βιομηχανία Ορυχεία Ηλεκτρισμός Γκάζι Υδροηλεκτρικό πρόγραμμα Τουρισμός 4. Υποδομή γεωργίας 5. Δημόσια υγεία 6. Βοήθεια προσφύγων 7. Άλλα προγράμματα Σύνολο

-

9.200 75 16.000 2.350 7.000 4.202 76.019

Πηγή: ECA/G to ECA/OSR Paris, Recommendations of Mission with respect to Program submitted by Greek Government to OEEC for period July 1 1948 to June 30 1949, (Mission to Greece, Construction Division, Box 3).

Στις αρχές Αυγούστου, η ελληνική κυβέρνηση, ενήμερη πλέον για τις προτεινόμενες από την ECA/G περικοπές, αντέδρασε με επιστολή των υπουργών Εθνικής Οικονομίας και Συντονισμού προς το OSR (Office of the Special Representative).7 Η επιστολή ανέλυε επιμελώς τέσσερα επίμαχα σημεία: το εργοστάσιο λιπασμάτων, το λιμάνι του Πειραιά, τη αδηροδρομι230

Η διάψευση των προσδοκιών κή γραμμή Αθήνας-θεοσαλονίκης και τις διαφορετικές εκτιμήσεις για το ύψος των εξαγωγών και των άλλων συναλλαγματικών εισροών. Η επιχειρηματολογία της ελληνικής κυβέρνησης για το χαρακτήρα των έργων ήταν μάλλον προφανής και δικαιολογημένη. Τα έργα αυτά ήταν καίριας σημασίας και σε κάθε περίπτωση, με εξαίρεση το εργοστάσιο λιπασμάτων, αφορούσαν την αποκατάσταση βασικών υποδομών στα προπολεμικά τους επίπεδα Δεν επρόκειτο για την έναρξη νέων έργων. Επιπρόσθετα η κυβέρνηση, διαμαρτυρήθηκε επειδή η ECA/G υπερεκτίμησε το νψος των εξαγωγών, καθώς αυτό συνιστούσε ουσιαστικά μείωση της βοήθειας. Η επιστολή βρήκε μικρή ανταπόκριση στο Παρίσι. Ο OEEC πρότεινε συνολικό πρόγραμμα ύψους 212,8 εκατομμυρίων δολαρίων, μικρότερο δηλαδή από αυτό των προτάσεων της ECA/G, και η Ουάσιγκτον συμφώνησε. Επιπρόσθετα από το ποσό αυτό μόνο τα 146 θα ήταν απ' ευθείας βοήθεια σε δολάρια Το υπόλοιπο ποσό θα είχε τη μορφή της «έμμεσης βοήθειας», μια νέα μορφή βοήθειας που εισήγαγε το Σχέδιο Μάρσαλ και αναφερόταν στα λεγόμενα «δικαιώματα άντλησης». Τα «δικαιώματα άντλησης» αφορούσαν τις εμπορικές ανταλλαγές ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες. Η οικονομική βοήθεια του Σχεδίου Μάρσαλ αφορούσε κυρίως το «έλλειμμα δολαρίου», το έλλειμμα δηλαδή που είχε συνολικά η Δυτική Ευρώπη στο εμπόριο της με την Αμερική. Για το ενδοευρωπαΐκό εμπόριο, ανάμεσα δηλαδή στις χώρες που είχαν ενταχθεί στο Σχέδιο Μάρσαλ, προβλέφθηκε η σύναψη διμερών διακρατικών συμφωνιών. Τα ελλείμματα που θα εμφανίζονταν στις διακρατικές εμπορικές συμφωνίες καλύπτονταν επίσης από πόρους του Σχεδίου Μάρσαλ. Η διάσταση ανάμεσα σε «απ' ευθείας βοήθεια» και σε «δικαιώματα άντλησης» επεδίωκε να τονώσει το ενδοευρωπαΐκό εμπόριο. Η επέκταση του ενδοευρωπαΐκού εμπορίου θα εξοικονομούσε δολάρια από το έλλειμμα της Ευρώπης με τις ΗΠΑ, αφού θα υποκαθίσταντο οι αμερικανικές από ευρωπαϊκές εισαγωγές, και ταυτόχρονα θα ήταν ένα βήμα για να ενοποιηθούν οι δυτικοευρωπαϊκές οικονομίες, στόχος που αποτελούσε τότε βασική επιδίωξη του Σχεδίου Μάρσαλ.' Το βασικό μειονέκτημα των «δικαιωμάτων άντλησης» σε σχέση με την «άμεση βοήθεια» προέκυπτε από τις δυσκολίες σχεδιασμού των εισαγωγών και εξαγωγών ανάμεσα σε δύο χώρες, στο πλαίσιο μιας διακρατικής συμφωνίας. Αυτό δημιουργούσε πολλές ανελαστικότητες, καθώς τόσο η προσφορά και η ζήτηση αγαθών ανάμεσα σε δύο χώρες όσο και ο τρόπος που

7. Politis (Minister of National Economy) and Stephanopoulos (Minister of Coordination) to ECA/OSR, August 12 1948 (Office of the Special Representative, Country Files: Greece). 8. Hodson, The Marshall Plan, OJT, σελ 89-90. 231

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ θα προσδιορίζονταν οι ποσότητες για κάθε αγαθό, δύσκολα θα εναρμονιζόταν με τις πραγματικές ανάγκες εισαγωγών κάθε χώρας. Αντίθετα, η «απ' ευθείας βοήθεια» άφηνε σαφώς μεγαλύτερα περιθώρια ελευθερίας για να επιλεγούν οι πηγές προμήθειας μιας χώρας. Μετά τις προτάσεις του OEEC ήταν η σειρά της ECA/G να αντιδράσει.' Πρότεινε η βοήθεια να αυξηθεί στα 222,1 εκατομμύρια δολάρια και η σχέση άμεσης και έμμεσης βοήθειας να αυξηθεί υπέρ της πρώτης. Στα μέσα Οκτωβρίου το ύψος της βοήθειας παρέμενε ακόμα ασαφές και στη διάρκεια του προηγούμενου εξαμήνου είχαν συγκεντρωθεί έξι διαδοχικές προτάσεις: δύο προτάσεις από την ελληνική κυβέρνηση, τρεις από την ECA/G και μία από τον OEEC (πίνακας Γ2). Οι βασικές διαφωνίες επικεντρώθηκαν σε τρία θέματα: στο συνολικό ύψος της βοήθειας, τη σχέση άμεσης και έμμεσης βοήθειας και τις προβλέψεις για τις εξαγωγές της χώρας και τις άλλες συναλλαγματικές εισροές.

Πίνακας Γ2 Το Πρόγραμμα Οικονομικής Βοήθειας '48-'49 - Οι προτάσεις (σε εκατομμύρια δολάρια)

OEEC Ελληνική κυβέρνηση-αρχική Ελληνική κυβέρνηση αναθεωρημένη ECA/G - αρχική ECA/G - αναθεωρημένη Α ECA/G - αναθεωρημένη Β

Αμεση Βοήθεια

Δικαιώματα Άντλησης

Σύνολο

146

66,8

212,8 285,1 246,8

-

180 -

166 166

-

66,8 -

56,1 46,8

224,3 222,1 212,8

Πηγή: Carter de Paul Jr. to Η. Arthur, Special Memorandum on Greek Program, October 5 1948 (Office of the Special Representative, Country Files: Greece). Παρά τις πιέσεις τόσο της κυβέρνησης όσο και της ECA/G, οι κεντρικές υπηρεσίες της ECA στο Παρίσι και την Ουάσιγκτον παρέμειναν αμετάπιστες. Με την έκθεσή του ο επικεφαλής του OSR10 συνηγόρησε να 9. ECA/G to ECA/OSR, Telegram TOREP 321, October 11, 1948 (Office of the Special Representative, Country Files: Greece). 10. Carter de Paul to H. Arthur, Special Memorandum on Greek Program, October 5, 1948 (Office of the Special Representative, Country Files: Greece). 232

Η διάψευση των προσδοκιών διατηρηθεί η ανελαστική θέση του OEEC, παρακάμπτοντας τις αντιδράσεις της ECA/G και της ελληνικής κυβέρνησης. Το τελικό ύψος της βοήθειας ανακοινώθηκε σε συνάντηση της Επιτροπής Οικονομικής Πολιτικής. Η ελληνική κυβέρνηση αντέδρασε πολύ ψυχρά. «Η ελληνική κυβέρνηση καμία στιγμή στη διάρκεια του χρόνου δεν αποδέχτηκε επίσημα τη βοήθεια του 1948/49 και δεν αναθεώρησε το πρόγραμμά της αντίστοιχα»." Τελικά, όπως και τον προηγούμενο χρόνο, η οικονομική βοήθεια αυξήθηκε προς το τέλος του έτους, καθώς προστέθηκαν κάποιοι νέοι πόροι. Η βασική συνεισφορά προήλθε από τη Βρετανία, η οποία ενώ στην αρχή του χρόνου είχε απαιτήσει από την Ελλάδα να μειώσει τα αποθέματά της σε στερλίνες κατά 20 εκατομμύρια, στη συνέχεια ανέστειλε το μέτρο και ταυτόχρονα αύξησε τα «δικαιώματα άντλησης» της Ελλάδας κατά 14 εκατομμύρια

Οι εισαγωγές: η προτεραιότητα της κατανάλωσης Οι εξελίξεις στον τομέα του εξωτερικού εμπορίου στη διάρκεια του '48-'49 επιβεβαίωσαν τελικά τις επιφυλάξεις της ECA/G και της ελληνικής κυβέρνησης. Η Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου αδυνατούσε να προσαρμόσει το σύστημα εισαγωγών, έτσι όπως διαμορφώθηκε στην Ελλάδα στη διάρκεια του προηγούμενου χρόνου, στον τρόπο που λειτουργούσαν οι διακρατικές ανταλλαγές στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ. Τον προηγούμενο χρόνο, η Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου διέθετε ένα δεδομένο κονδύλι άμεσης βοήθειας σε δολάρια και ένα αναλυτικό πρόγραμμα εισαγωγών. Έτσι ήταν αρκούντως απλό να αποφαίνεται κατ' αρχήν για τον φορέα εισαγωγής ενός προϊόντος (AMAG, ελληνικό κράτος, ιδιώτες εισαγωγείς) και αφετέρου για τις πηγές προμηθειών των εισαγωγών. Με το νέο σύστημα, η Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου θα έπρεπε για το ένα τρίτο των εισαγωγών να συνάψει διμερείς διακρατικές συμφωνίες και στη συνέχεια να προσαρμόσει το προηγούμενο σύστημα στις συμφωνίες αυτές. Επιπρόσθετα το σύστημα εισαγωγών, από γραφειοκρατική σκοπιά, γινόταν ιδαίτερα χρονοβόρο καθώς στη καθιερωμένη διαδικασία εισαγωγής ενός εμπορεύματος, που με βάση τα δεδομένα του '47-'48 διαρκούσε περίπου 100 μέρες, προστέθηκε η έγκριση από τον κεντρικό φορέα στην Ουάσιγκτον (ECA/W) που επιμήκυνε τη διαδικασία σε 170 μέρες.11

11. ECA/G, Mission Comments on Revised 1949/50 Program for Greece, July 10, 1949, σελ. 4 (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 3). 12. Tercel C.L. (Executive Director of FTA) to Ambassador Grady, Volume of imports - year ending June 30 1949, July 1, 1949 (Athens Embassy, Confidential Files, 1949:500, box 31). 233

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Εξαιτίας των προβλημάτων αυτών, ο Tercel, ο επικεφαλής της Διοίκησης Εξωτερικού Εμπορίου, θεώρησε ότι το σύστημα της «κατανομής», η προσφορά δηλαδή των αδειών εισαγωγής στους προπολεμικούς εισαγωγείς κατ' αναλογία των τότε μεριδίων τους, θα έπρεπε ίσως να αναθεωρηθεί. Ο Tercel πρότεινε στην Επιτροπή Πολιτικής της ECA/G να δοθεί το δικαίωμα στους εξαγωγείς, οι οποίοι προωθούσαν τα προϊόντα τους μέσω των διακρατικών συμφωνιών, να χρησιμοποιούν μέρος του συναλλάγματος που αποκτούσαν για να πραγματοποιήσουν εισαγωγές από τις ίδιες χώρες. Αντίστοιχες προτάσεις είχαν διατυπωθεί από τον ΣΕΒ τον προηγούμενο χρόνο. Η πρόταση όμως απορρίφθηκε. Ο Clay δήλωσε την πλήρη αντίθεσή του, καθώς θεώρησε ότι η εφαρμογή της θα μπορούσε να διαλύσει το σύστημα της «κατανομής».13 Αντίθετα έγινε αποδεκτή η δεύτερη πρόταση του Tercel, που επέτρεπε σε πρόσωπα εκτός του συστήματος «κατανομής» να μπορούν να διεκδικήσουν άδειες εισαγωγής, στην περίπτωση κατά την οποία οι παραδοσιακοί εισαγωγείς δρούσαν μονοπωλιακά.14 Συμφωνήθηκε ότι η δράση αυτή θα είχε επικουρικό χαρακτήρα και θα απέβλεπε αποκλειστικά να περιορίσει τη μονοπωλιακή δύναμη ορισμένων εισαγωγέων δεν θα μετέβαλλε ριζικά το σύστημα της «κατανομής». Η υπογραφή διμερών διακρατικών συμφωνιών χρειάστηκε αρκετό χρόνο μέχρι να ολοκληρωθεί. Το Μάρτιο του '49 είχαν ολοκληρωθεί εννέα από τις δώδεκα συμφωνίες, και εκκρεμούσαν ακόμα οι συμφωνίες με την Ιταλία και την Τουρκία.15 Έτσι η ροή των εισαγωγών, που χρηματοδοτήθηκε από την έμμεση βοήθεια, καθυστέρησε σημαντικά λόγω των χρονοβόρων διαπραγματεύσεων και πρακτικά μεταφέρθηκε, σχεδόν στο σύνολο της, στο πρώτο εξάμηνο του '49. Εξαίρεση αποτέλεσαν οι εισαγωγές από τη Βρετανία, η οποία επέτρεψε να γίνουν εισαγωγές από την Ελλάδα πριν οριστικοποιηθεί η διμερής εμπορική συμφωνία. Καθώς όμως και η άμεση βοήθεια χορηγήθηκε με μεγάλη καθυστέρηση, μόλις δηλαδή πριν από το τέλος του '48, οι διαθέσιμοι πόροι για εισαγωγές συμπιέστηκαν πολύ. Το συνάλλαγμα των εξαγωγών, ορισμένοι αδιάθετοι πόροι του προγράμματος της AMAG, τα «δικαιώματα άντλησης» σε στερλίνες από τη Βρετανία και ορισμένα έκτακτα ποσά που δόθηκαν προκαταβολικά από το Σχέδιο Μάρσαλ χρηματοδότησαν τις εισαγωγές κατά το δεύτερο μισό του '48. Υπό τις συνθήκες αυτές η οικονομική βοήθεια του '48-'49 δόθηκε με μεγάλη καθυστέρηση και οι περισσότεροι πόροι συγκεντρώθηκαν στο τέλος 13. ECA/G, Minutes of Policy Committee Meeting, 27 August 1948 (Mission to Greece, Legal Division, Box 1). 14. ECA/G, Minutes of Policy Committee Meeting, 31 August 1948 (Mission to Greece, Legal Division, Box 1). 15. American Embassy, Economic News Airgram, March 1949. 234

Η διάψευση των προσδοκιών του χρόνου, με κίνδυνο να χαθούν. Έτσι η κατανομή των εισαγωγών ήταν ιδιαίτερα άνιση στη διάρκεια του '48-49. Μέχρι τα Χριστούγεννα όλοι οι διαθέσιμοι πόροι είχαν αφιερωθεί στο πρόγραμμα τρεχουσών αναγκών. Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης μεταφέρθηκε στο σύνολο του για το '49. Επιπρόσθετα, η Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου αναγκάστηκε να πάρει έκτακτα μέτρα στις αρχές του '49. Το Μάρτιο, όταν ήταν πλέον ορατός ο κίνδυνος να μην απορροφηθούν οι διαθέσιμοι πόροι, η Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου εγκατέλειψε το σύστημα της «κατανομής» στις ιδιωτικές εισαγωγές και τους περιορισμούς για τα αγαθά πολυτελείας. Επέτρεψε δηλαδή την ελεύθερη εισαγωγή «από οποιονδήποτε, του οτιδήποτε, οε οποιαδήποτε ποσότητα»." Έτσι δημιουργήθηκε επαρκές απόθεμα αιτήσεων εισαγωγής, που υπερέβαινε κατά πολύ τους διαθέσιμους πόρους και διασφάλιζε την απορρόφησή τους. Παρά τις καθυστερήσεις στη ροή των εισαγωγών και την ανισοκατανομή τους στη διάρκεια του έτους, όλες οι εισαγωγές αγαθών για τις τρέχουσες ανάγκες ξεπέρασαν τις αρχικές προβλέψεις. Έφθασαν τα 347 εκατομμύρια δολάρια, ξεπερνώντας τις προβλέψεις κατά 14%. Η απόκλιση αυτή προς τα πάνω έγινε για να διευκολυνθεί η αντιπληθωριστική πολιτική. Η ECA/G, στην προσπάθειά της να μειώσει τον πληθωρισμό προσέφυγε στη προσφιλή τεχνική της ενίσχυσης των εισαγωγών. Η αύξηση στις εισαγωγές καταναλωτικών αγαθών έγινε σε βάρος των εισαγωγών για την ανασυγκρότηση. Οι εισαγωγές κεφαλαιουχικού εξοπλισμού είχαν μεταφερθεί στο σύνολο τους το '49. Η αναβολή αυτή οδήγησε στη σταδιακή συρρίκνωσή τους. Αυτό έγινε σε δύο στάδια, τον Ιανουάριο" και τον Ιούνιο.18 Με τις αναθεωρήσεις οι πόροι μειώθηκαν στο μισό, από 92 οε 48 εκατομμύρια δολάρια" Στις αρχές Ιουνίου, το τμήμα Βιομηχανίας της ECA/G διαπίστωσε ότι η απορροφητικότητα του προγράμματος μέχρι τις 30 Ιουνίου δεν θα ξεπερνούσε τα 45 εκατομμύρια δολάρια Τελικά ο απολογισμός έδειξε ότι ήταν μόλις 42 εκατομμύρια δολάρια20 16. American Embassy, Economic News Airgram, March 1949, σελ 3. 17. Τον Ιανουάριο του '49 οι εισαγωγές του προγράμματος ανασυγκρότησης περικόπηκαν από 97 σε 62 εκατομμύρια δολάρια, προκειμένου να αυξηθούν οι εισαγωγές τρεχουσών αναγκών από 306 σε 341 εκατομμύρια δολάρια βλ American Embassy, Annual Economic Report 1949, February 17, 1950 (Athens Embassy, General Records, 1950-52: 362-500, box 124), σελ 18. 18. Τον Ιούνιο άλλα 15 εκατομμύρια δολάρια μεταφέρθηκαν με παρόμοιο τρόπο (αυτή τη φορά με τη μορφή δανείου που θα επιστρεφόταν από τα προγράμματα του επόμενου χρόνου), American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 18. 19. ECA/G, Mission Comments on Revised 1949/50 Program for Greece, OJL, σελ. 5. 20. Bissell Report on the Second Annual Program for Greece, January 1950 (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2). 235

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Το ισοζύγιο πληρωμών είχε επίσης σημαντική απόκλιση από τις εκτιμήσεις του προγράμματος του OEEC (πίνακας Γ3). Οι εξαγωγές έμειναν στα επίπεδα που είχε εκτιμήσει η ελληνική κυβέρνηση, όπως και οι άδηλοι πόροι. Το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών έφτασε τα 238,8 εκατομμύρια δολάρια και τελικά καλύφθηκε από την αύξηση των δικαιωμάτων άντλησης που παραχώρησε η Βρετανία, τη μεταφορά περισσότερων από τους αναμενόμενους πόρους από τη βοήθεια του προηγούμενου χρόνου, και ορισμένα επιμέρους μικροποσά (πίνακας Γ3).

Πίνακας Γ3 Ισοζύγιο Πληρωμών (σε εκατομμύρια δολάρια)

Εισαγωγές F.O.B. Εξαγωγές Καθαροί άδηλοι πόροι* Μεταφορά από βοήθεια '47-'48 Κίνηση Κεφαλαίων Σύνολο-'Ελλειμμα

Προβλέψεις

Απολογισμός

-315,1 + 101,5 - 13,7 + 11,5 + 3,6 -212,2

- 350,6 + 89,8 - 22,1 + 25,4** + 18,7*** - 238,8

* Συμψηφισμός άδηλων εισροών και εκροών για το κόστος μεταφοράς των εισαγωγών και την αγορά και μεταφορά χρυσού από το εξωτερικό. ** AMAG 6,5, Δάνειο Export-Import Bank 0,9, Surplus War Material 10,2, Γερμανικές Αποζημιώσεις 5,4, International Emergency Children's Fund 2,4. *** Περιλαμβάνει την αύξηση των βρετανικών «δικαιωμάτων άντλησης» Πηγή: American Embassy, Annual Economic Report 1949, February 17, 1950, σελ 17.

236

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17 Η καταρράκωση των μιοθών: η δημοσιονομική και εισοδηματική πολιτική «Ανάμεσα στα πιο σοβαρά εσωτερικά προβλήματα, τα οποία είχαν υποβαθμιστεί χάριν του εθνικού συμφέροντος και τώρα αρχίζουν να βγαίνουν στο προσκήνιο, είναι το αίτημα για αναπροσαρμογή των μισθών και των ημερομισθίων, τα οποία είχαν οριστεί με τη συλλογική συμφωνία του Νοεμβρίου του 1947».JI

Ο προϋπολογισμός του '48-49 Την άνοιξη του '48 η AMAG είχε καταφέρει να οδηγήσει την οικονομία σε σχετική ισορροπία Η αυστηρή πολιτική που είχε επιβάλει η AMAG στον δημοσιονομικό, τον νομισματικό και τον εισοδηματικό τομέα είχε επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα ο δείκτης τιμών του καταναλωτή είχε σταθεροποιηθεί και η τιμή της χρυσής λίρας, μετά την επανεισαγωγή της πολιτικής του χρυσού, είχε σταθεροποιηθεί στις 230 χιλιάδες δραχμές. Από την 1η Απριλίου η χρηματοδότηση των τρεχουσών αναγκών της οικονομίας γινόταν από τους μεταβατικούς πόρους του Σχεδίου Μάρσαλ, με την έκτακτη παροχή 46 εκατομμυρίων δολαρίων." Για το μεταβατικό διάστημα μέχρι την επίσημη εγκατάσταση της ECA/G τον Ιούλιο, η AMAG αποφάσισε να εκμεταλλευτεί την προσωρινή

21. American Embassy, Economic News Airgram, March 1949, σελ. 2. 22. Αυτά τα ποσά προήλθαν από το κονδύλι της έκτακτης βοήθειας του Foreign Relief Programm. Το πρόγραμμα αυτό εντασσόταν στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ (Public Law No. 84) και κατένειμε πόρους σε διάφορες χώρες μέχρι την κανονική έναρξη του Σχεδίου. Βλ. AMAG, Comments on 1948-1952 Long Term Program, Part One, Chapter II 9, United States Aid since the War (Mission to Greece, Finance & Program Division, box 4), σελ 23. 237

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ύφεση της οικονομίας και εισήγαγε μια δεύτερη δέσμη σταθεροποιητικών μέτρων. Έτσι αύξησε τη φορολογία των τσιγάρων και μείωσε τις επιδοτήσεις στην τιμή του ψωμιού. Παράλληλα προχώρησε σε μια μικρή υποτίμηση της δραχμής στο Exchange Certificate Plan.23 Τα μέτρα αυτά είχαν καθαρά δημοσιονομικούς στόχους. Επεδίωκαν να αυξήσουν τα φορολογικά έσοδα και να μειώσουν τις δαπάνες για επιδοτήσεις στο ψωμί και τις εξαγωγές. Τα νέα μέτρα επέφεραν, φυσικά, κάποιες αυξήσεις στις τιμές που εκφράστηκαν στο δείκτη τιμών του καταναλωτή στη διάρκεια του καλοκαιριού (πίνακας Γ9). Ταυτόχρονα οι έντονες αντιδράσεις ανάγκασαν την αμερικανική αποστολή να υπαναχωρήσει πλήρως σ' ό,τι αφορούσε την κατάργηση των επιδοτήσεων στο ψωμί και τη μείωση των τιμών ασφαλείας για τους παραγωγούς σιτηρών. «Η συζήτηση του θέματος στο κοινοβούλιο προξένησε την αιφνίδια παραίτηση του προ)θυπουργού Σοφούλη, η οποία όμως δεν έγινε αποδεκτή από το βασιλιά και οι ενδείξεις είναι ότι το πρόγραμμα για το ψωμί και τα σιτηρά θα πρέπει να αναθεωρηθεί».Μ Η ECA/G με την εγκατάσταση της στην Ελλάδα, επέλεξε να συνεχίσει χωρίς παρεκλίσεις την σταθεροποιητική πολιτική της AMAG.25 Με δεδομένους τους περιορισμούς που δημιούργησε το ύψος της οικονομικής βοήθειας και το νέο σύστημα εισαγωγών, η ECA/G είχε ελάχιστες επιλογές στον τομέα της οικονομικής πολιτικής. Ως μοναδικός ρεαλιστικός στόχος για την επόμενη χρονιά προέβαλε η διατήρηση της σχετικής ισορροπίας. Έτσι θέλησε να διατηρήσει στο ακέραιο την πειθαρχία στο δημοσιονομικό, νομισματικό και εισοδηματικό τομέα Μόνο που το '48-49 οι αμυντικές δαπάνες και οι δαπάνες για τους πρόσφυγες θα απαιτούσαν επιπρόσθετους πόρους. Ταυτόχρονα τα έσοδα θα ήταν μικρότερα από το '47-'48 κατά το ποσό που είχε προκύψει από την πώληση των αδιάθετων αγαθών της UNRRA. Η διατήρηση της δημοσιονομικής πειθαρχίας θα απαιτούσε συνεπώς νέα μέτρα Η επιτυχία της AMAG να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό ήταν μάλλον δύσκολο να επιτευχθεί ξανά Έτσι από την αρχή τέθηκε ως στόχος ένα έλλειμμα της τάξης των 700 δισεκατομμυρίων δραχμών, περίπου δηλαδή 20% επί των δαπανών (πίνακας Γ4). Το θέμα των προσφύγων παρέμεινε οξύ στη διάρκεια του '48-'49. Τον

23. Οι αυξήσεις στις τιμές των τσιγάρων ήταν 25% και στη τιμή του ψωμιού 60%. Η δραχμή υποτιμήθηκε κατά 10% απέναντι στο δολάριο και κατά 20% απέναντι στη στερλίνα 24. American Embassy, Economic News Airgram, August 1948. 25. ECA/G, Recommendations of ECA Mission to Greece with respect to ECA Allocation and Program for Period July 1, 1948 to June 30, 1949, part II-Intemal Policies (Mission to Greece, Construction Division, Box 5). 238

Η καταρράκωση των μισθών Ιούνιο του '48, όπως είδαμε, είχαν φθάσει τις 635.500.26 Η ECA/G πίεζε την κυβέρνηση να προχωρήσει στην επανεγκατάσταση 200.000 προσφύγων μέχρι τον Ιούνιο του '49 και δέσμευσε 7 εκατομμύρια δολάρια για το σκοπό αυτό. Στο ποσό περιλαμβανόταν κυρίως ο αναγκαίος εξοπλισμός για να επαναδραστηριοποιηθούν οι πρόσφυγες (εισαγωγή 18.000 ζώων, διαφόρων αγροτικών εργαλείων). Ακόμα 5 εκατομμύρια δολάρια και ένα πολύ μεγαλύτερο ποσό σε δραχμές, δεσμεύτηκαν για την κατασκευή 25.000 πρόχειρων σπιτιών για όσους πρόσφυγες θα επέστρεφαν." Το πρόβλημα ήταν όμως ότι οι ίδιοι οι πρόσφυγες δεν φαίνονταν διατεθειμένοι να επιστρέψουν. «Οι πρόσφυγες παραμένουν διστακτικοί στο να επιστρέψουν στα σπίτια τους και οι στρατιωτικές και πολιτικές διοικήσεις δείχνουν μικρό ενδιαφέρον για να διευκολύνουν την επιστροφή τους».2® Το χειμώνα του '48-'49 ο αριθμός των προσφύγων όχι μόνο δεν μειώθηκε, αλλά αυξήθηκε. Τον Ιανουάριο του '49 έφθασε τις 662.000,29 και το Μάιο τις 684.000.30 Αυτή ήταν και η κορύφωση. Από τον Ιούνιο του '49 ο αριθμός άρχισε να μειώνεται και τον Ιούνιο καταγράφτηκε η πρώτη μείωση σε 561.000, τον Ιούλιο σε 516.000 και τον Αύγουστο σε 428.000.3' Τα Χριστούγεννα μετά το τέλος του Εμφυλίου πολέμου ο αριθμός των προσφύγων παρέμενε γύρω στις 200.000.32 Στο πρώτο εξάμηνο του '50 το θέμα έκλεισε τον κύκλο του."

26. American Embassy, Economic News Airgram, July 1948. 27. ECA/G, Memorandum, Housing Reconstruction. Program Requirements July 1, 1948 - June 30, 1949 , September 20, 1948 (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 28. ECA/G, Memorandum, Refugee Resettlement and Rehabilitation. Program Requirements July 1, 1948 - June 30, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 5). 29. American Embassy, Economic News Airgram, January 1949. 30. Monthly Economic Report, American Embassy to Secretary of State, July 1949. Στη συνέχεια θα αναφέρεται ως American Embassy, Monthly Economic Report. 31. American Embassy, Monthly Economic Report, September 1949. 32. American Embassy, Monthly Economic Report, December 1949. 33. Για το '49-'50 δεσμεύτηκαν 550 δισεκατομμύρια δραχμές, 42 δηλαδή εκατομμύρια δολάρια, στον προϋπολογισμό για να συνδιαχειριστούν τέσσερα υπουργεία το πρόγραμμα των προσφύγων. Αυτό περιλάμβανε την προσφορά τροφής για 250.000 πρόσφυγες και οικονομικά βοηθήματα για την επιστροφή τους στις κοινότητες προέλευσης, την επισκευή των ζημιών και την επανενεργοποίηση της παραγωγής. Η αμερικανική πλευρά όμως είχε αμφιβολίες κατά πόσον οι δεσμευμένοι πόροι διατίθεντο πλέον για τους πρόσφυγες, καθώς και εάν υπήρχε επιστροφή προς τα χωριά ή, παράλληλα, υπήρχε φυγή προς αστικά κέντρα [Για το θέμα αυτό βλ επίσης Laiou Α., «Population Movements in the Greek Countryside During the Civil War», στο Baerentzenm L., Iatrides J. & O. Smith (eds), Studies in the History of the Greek Civil War 1945-1949, Copenhagen: Museum Tusculanum 239

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Το φθινόπωρο του '48 υπήρχε η εκτίμηση ότι το κόστος των προσφύγων θα αυξανόταν περίπου κατά 300 δισεκατομμύρια δραχμές σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο, ενώ ένα αντίστοιχο ποσό, λίγο μεγαλύτερο, θα απαιτούσαν οι επιπρόσθετες αμυντικές δαπάνες. Έτσι το έλλειμμα από τα 700 θα ανερχόταν στα 1.400 δισεκατομμύρια δραχμές, σ' έναν προϋπολογισμό με προβλεπόμενες δαπάνες 3,5 τρισεκατομμυρίων δραχμών (πίνακας Γ4). Τούτο θα σήμαινε έλλειμμα της τάξης του 30%, και η πρώτη αναθεώρηση του προϋπολογισμού το φθινόπωρο προέβλεψε ένα τόσο υψηλό έλλειμμα Σύμφωνα με τις τρέχουσες αποτιμήσεις οι δαπάνες του προϋπολογισμού θα αντιπροσώπευαν σχεδόν το ένα τρίτο του ΑΕΠ και ένα έλλειμμα αυτής της τάξης θα ήταν ισοδύναμο με 140 εκατομμύρια δολάρια Η δημοσιονομική κατάσταση κινδύνευε να ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Η ECA/G κινήθηκε δραστικά προκειμένου να αντιστρέψει αυτήν την πορεία Ο απολογισμός του προϋπολογισμού δείχνει μια τελείως διαφορετική εικόνα Η ECA/G συγκράτησε τις δαπάνες για τους πρόσφυγες λίγο πάνω από τα επίπεδα του προηγούμενου χρόνου. Προχώρησε όμως σε τεράστιες αυξήσεις των αμυντικών δαπανών. Παράλληλα επανέφερε μέρος των επιδοτήσεων, τις οποίες είχε αρχικά διαγράψει Τέλος συγκράτησε τις τακτικές δαπάνες στα προβλεπόμενα επίπεδα, παγώνοντας, ουσιαστικά, τους μισθούς. Ο απολογισμός των παραπάνω μέτρων σε σχέση με το '47-'48 είχε προσθέσει 1 τρισεκατομμύριο δραχμές στις δαπάνες, 500 στις αμυντικές και 500 στις πολιτικές δαπάνες (πίνακας Γ4). Η ECA/G προχώρησε σε μια ακόμα μεγαλύτερη αύξηση της φορολογίας. Από 1,7 τρισεκατομμύρια που ήταν το '47-'48 αυξήθηκε το '48-'49 στα 2,9 τρισεκατομμύρια δραχμές. Έτσι το έλλειμμα κινήθηκε σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα, μόλις στα 750 δισεκατομμύρια δραχμές. Μ' αυτό τον τρόπο το έλλειμμα επανήλθε στα επίπεδα που είχαν αρχικά προβλεφθεί, και κινήθηκε γύρω στο 20% του προϋπολογισμού (πίνακας Γ4) Το μεγαλύτερο μέρος του ελλείμματος καλύφθηκε, όπως και τον προηγούμενο χρόνο, με τη μεταφορά πόρων από το Ταμείο Αντικαταβολών.34 Στο σκέλος των εσόδων η ECA/G είχε αρχικά να αντιμετωπίσει το πρό-

Press, 1987)]. Το «πρόγραμμα επανεγκατάστασης» των προσφύγων είχε εντούτοις ολοκληρώσει τον κύκλο του το Νοέμβριο του '49 με 487.000 πρόσφυγες να εμφανίζονται ως αποδέκτες του. Τον Ιανουάριο του '50 η αμερικανική πρεσβεία θεωρούσε ότι μέχρι τον Ιούνιο του '50, οι 100.000 θα είχαν ενταχθεί στο πρόγραμμα επανεγκατάστασης και άλλες 100.000 θα απαιτούσαν πρόσθετη βοήθεια για κάποιο διάστημα πέρα από τον Ιούνιο (American Embassy, Monthly Economic Report, January 1950). Στη συνέχεια το θέμα έπαψε πλέον να εμφανίζεται στις μηνιαίες εκθέσεις του πρέσβη. 34. American Embassy, Economic News Airgram, January 1949, σελ 2. 240

Η χαηαρράχωση των μισθών βλήμα της μείωσης των έκτακτων εσόδων, από τις πωλήσεις των προμηθειών της UNRRA τον προηγούμενο χρόνο και ταυτόχρονα να κλείσει το τεράστιο έλλειμμα, που ήταν υπό διαμόρφωση (πίνακας Γ4). Η προηγούμενη πολιτική της AMAG είχε καλύψει όλες τις πιθανές πηγές φόρων, με τακτική και έκτακτη μορφή. Η ECA/G με νομοθετικές ρυθμίσεις ανανέωσε τη δυνατότητα προσφυγής στην έκτακτη φορολογία Έτσι επέβαλε εκ νέου έκτακτη φορολογία στις πλουσιότερες τάξεις. Μάλιστα τώρα ενεργοποιήθηκε μια επιχειρηματολογία ανάλογη της εποχής του «πειράματος» του Βαρβαρέσου. Έγινε επίκληση στην Κατοχή και τον εύκολο πλουτισμό ορισμένων κοινωνικών ομάδων και στην ανάγκη για δικαιότερη κατανομή των βαρών ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις στην τρέχουσα οικονομική συγκυρία Κατά το σχηματισμό της νέας κυβέρνησης συνασπισμού των 5 κομμάτων, τον Ιανουάριο του '49, ο υπουργός Οικονομικών Μάξιμος ανέλυσε επί μακρόν την οπτική αυτή.15 Η έκτακτη φορολογία των πλουσίων δεν απέδωσε όμως νέα έσοδα Τα έσοδα ήταν ίδια με τον προηγούμενο χρόνο, γύρω στα 400 δισεκατομμύρια δραχμές (πίνακας Γ5). Η κύρια αύξηση των εσόδων προήλθε από τους έμμεσους φόρους (πίνακας Γ5). Τα έσοδα από τους φόρους επί της κατανάλωσης ξεπέρασαν τα 900 δισεκατομμύρια δραχμές, τα 500 από τα οποία συνιστούσαν αύξηση σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο. Τα χαρτόσημα και οι τιμές των διαφόρων υπηρεσιών που παρέχονταν από το δημόσιο διπλασιάστηκαν και προσέθεσαν 250 δισεκατομμύρια δραχμές σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο. Οι αυξήσεις στις άλλες μορφές τακτικής έμμεσης φορολογίας προσέθεσαν άλλα 300 δισεκατομμύρια Οι επιμέρους μικρότερες κατηγορίες έμμεσων φόρων συνέβαλαν με άλλα 100 δισεκατομμύρια Μόνη εξαίρεση στην τεράστια αύξηση των εσόδων αποτέλεσαν οι δασμοί, οι οποίοι παρέμειναν σταθεροί. Η έμμεση φορολογία αποτέλεσε λοιπόν το κύριο μέσο αύξησης των εσόδων. Με δεδομένη την έκταση του ελλείμματος, ορισμένες επιπρόσθετες δαπάνες χρηματοδοτήθηκαν απ' ευθείας από το Ταμείο Αντικαταβολών. Στη μέση του χρόνου προέκυψε το θέμα της προσφοράς απασχόλησης σε μέρος των προσφύγων. Αποφασίστηκε να απασχοληθούν σε δημόσια έργα, κυρίως δημοτικά. Έτσι καταρτίστηκε ένα έκτακτο πρόγραμμα για τη Βόρεια Ελλάδα περίπου 100 δισεκατομμυρίων δραχμών (10 εκατομμύρια δολάρια), το οποίο ξεκίνησε στα τέλη του '48 και χρηματοδοτήθηκε απ' ευθείας από το Ταμείο Αντικαταβολών.16

35. American Embassy, Economic News Airgram, March 1949. 36. American Embassy, Economic News Airgram, January 1949, σελ. 3. 241

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Έχοντας εξαντλήσει τις εσωτερικές πηγές φορολόγησης, η ECA/G στράφηκε στη συνέχεια στο εξωτερικό σε αναζήτηση νέων εσόδων: στους εφοπλιστές και στους Έλληνες κεφαλαιούχους του εξωτερικού. Πίνακας Γ 4 Ο προϋπολογισμός του '4β-'49, (σε δισεκατομμύρια δραχμές) '47-'48* αρχικός*

'48-'49

'48-'49 τελικός**

α) Τακτικές και άλλες β) Πρόσφυγες γ) Επιδοτήσεις δ) Αμυντικές

2.805 1.165 432 238 940

3.439 1.775 505 1.159

3.848 1.776 500 156 1.416

ΕΣΟΔΑ Φορολογία UNRRA, OFCL Άλλα

2.482 1684 711 87

2.734 2.439

3.102 2.908,1

195 100

139.8 54.1

323 186 137

705 500 205

774 500 224

ΔΑΠΑΝΕΣ

ΕΛΛΕΙΜΜΑ Μεταφορά από Ταμείο Αντικαταβολών Υπόλοιπο Ελλείμματος

-

Πηγή: *ECA, Greece-Country Study, February 1949, Wahington: U.S Government Printing Office, 1949, σελ. 22 και **Bissell Report on the Second Annual Program for Greece, January 19S0, (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2), σελ. 33 και 35.

242

Η καταρράκωση των μισθών Πίνακας Γ 5 Ο προϋπολογισμός του '48-'49, Έσοδα (σε δισεκατομμύρια δραχμές) '48-'49

ΕΣΟΔΑ Α) ΤΑΚΤΙΚΑ Φόροι Εισοδήματος Δασμοί Φόροι Κατανάλωσης Χαρτόσημα Φόροι Ψυχαγωγίας Έσοδα από κρατικά μονοπώλια Έσοδα από υπηρεσίες και άλλα Β) ΕΚΤΑΚΤΑ Προμήθειες UNRRA-OFLC Έκτακτοι φόροι Άλλα έσοδα Γ) ΑΠΟ ΜΕΤΑΦΟΡΑ

3.102 2.395,1 436,6 381,4 920,3 216,9 108,7 93 238,2 608,9 139,8 415 54,1 120

Πηγή: Bissell Report on the Second Annual Program for Greece, January 19S0 (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2), σελ. 35.

Η φορολόγηση των εφοπλιστών και των κεφαλαιούχων του εξωτερικού Η προσπάθεια φορολόγησης των εφοπλιστών και των κεφαλαιούχων του εξωτερικού είχε ξεκινήσει από την AMAG λίγο πριν αποχωρήσει. Η ECA/G συνέχισε την ίδια πολιτική αν και ήταν πλέον δεκτική σε συμβιβασμούς. Η οικονομική νομοθεσία που προώθησε στις αρχές του '49 περιελάμβανε έξι έκτακτους νόμους, οι τρεις από τους οποίους αφορούσαν την προσπάθεια φορολόγησης κεφαλαιούχων.57 Σε κάθε περίπτωση τα μέτρα αυτά στέφθηκαν από πλήρη αποτυχία

37. Ν. 866/13 Ιανουαρίου του 1949 για την καταγραφή των περιουσιακών στοιχείων στο εξωτερικό* Ν. 887/12 Φεβρουαρίου του 1949 για την τροποποίηση του προηγούμενου νόμου περί φορολόγησης των εμπορικών πλοίων Ν 1364/29 Νοεμβρίου 1949 για την προσφορά κινήτρων για τον επαναπατρισμό κεφαλαίων σε 243

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Στην περίπτωση των εφοπλιστών η διαμάχη είχε ξεκινήσει νωρίτερα Αφετηρία ήταν η προσφορά 100 Λίμπερτις στα μέσα του '46 ( και επτά Τ-2 τάνκερ λίγο αργότερα) από την Επιτροπή Ναυτιλίας των ΗΠΑ. Η αξία τους ορίστηκε στα 60 εκατομμύρια δολάρια και τα 45 δόθηκαν με τη μορφή χαμηλότοκων δανείων από τις ΗΠΑ.3* Τα πλοία αυτά πέρασαν αναγκαστικά στην ελληνική σημαία, καθώς η επιστροφή των δανείων έφερε την εγγύηση του ελληνικού δημοσίου. Το επίμαχο θέμα ήταν φυσικά η φορολογική συνεισφορά των πλοίων. Η μέχρι τότε ισχύουσα προπολεμική νομοθεσία προέβλεπε έναν ενιαίο φόρο ανάλογα με το τονάζ του πλοίου. Η φορολόγηση αυτή ήταν πολύ μικρή και η εφαρμογή της στα 100 Λίμπερτις θα προσέφερε μόλις 1,2 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο στον κρατικό προϋπολογισμό. Η συμφωνία παραχώρησης των πλοίων διασφάλιζε την πλευρά των εφοπλιστών, καθώς προέβλεπε έναν επιπρόσθετο φόρο επί των κερδών για τα επόμενα πέντε χρόνια, μόνο που γι' αυτόν είχε προβλεφθεί ότι δεν θα μπορούσε να είναι πάνω από 20% από τον ενιαίο φόρο επί του τονάζ." Η βρετανική οικονομική αποστολή και η αποστολή Porter είχαν θεωρήσει σκανδαλώδη την παραχώρηση τόσων πιστώσεων με ευνοϊκούς όρους και την προσφορά των ίδιων των πλοίων χωρίς καμιά δέσμευση από την πλευρά των εφοπλιστών ώστε να προσφερθούν συναλλαγματικοί πόροι στην ελληνική οικονομία Έτσι είχαν ζητήσει να φορολογηθούν τα κέρδη των πλοίων.40 Η φορολόγηση των εφοπλιστών είχε τεθεί πολύ νωρίτερα τόσο από την αποστολή Porter όσο και τον ίδιο τον Acheson. Τον Απρίλιο του '47 ο Acheson είχε ζητήσει να ανασταλεί η ψήφιση του σχετικού νόμου από το ελληνικό κοινοβούλιο μέχρι να φτάσει η AMAG, καθώς οι προτεινόμενοι φόροι είχαν θεωρη$εί σκανδαλωδώς μικροί.41 «Το υπουργείο ανησυχεί για

συνάλλαγμα Οι άλλοι τρεις νόμοι αφορούσαν τη φορολόγηση στο εσωτερικό και τη ρύθμιση των κατοχικών μεταβιβάσεων ακινήτων (Ν. 889/23 Φεβρουαρίου του 1949 για την επιβολή έκτακτου φόρου σε πλούσιους ιδιώτες και επιχειρήσεις, Ν. 924/1949 για την τροποποίηση του νόμου περί φορολόγησης των κερδών, Ν. 1323/25 Νοεμβρίου 1949 για τις μεταβιβάσεις ακινήτων στη διάρκεια της Κατοχής). Annual Economic Report, 1949, σελ. 6. 38. ECA/G, Comments on the 1948-1952 Long-Term Program of Greece, United State Aid Since the War, OJT, σελ 24. 39. British Economic Mission, Finall Report, OJI., σελ 22-23. 40. To αρχικό σχέδιο νόμου αποσύρθηκε, βλ British Economic Mission, Final Report, OJT., σελ. 22-23. 41. Τα δύο ξένα μέλη της Νομισματικής Επιτροπής έγραφαν σε επιστολή τους προς τον πρωθυπουργό, στις 28 Φεβρουαρίου: «Κατά την κρίση μας η τρέχουσα προκαταρκτική συμφωνία ανάμεσα στους αγοραστές των πλοίων Λίμπερτις 244

Η καταρράκωση των μισθών τα μικρά ποσά συναλλάγματος και φορολογίας που επιστρέφουν στην ελληνική κυβέρνηση από τα κέρδη των καραβιών Λίμπερτις που αγοράστηκαν από τις ΗΠΑ (...). Καθώς ο πρωταρχικός λόγος που η κυβέρνηση των ΗΠΑ πούλησε τα πλοία αυτά ήταν να βοηθήσει την ελληνική ανασυγκρότηση, τότε θα πρέπει το συνάλλαγμα και οι φόροι που θα εισπράττονται από την ελληνική κυβέρνηση να αυξηθούν σημαντικά σε σχέση με αυτούς που προβλέπονται στην υπό ψήφιση νομοθεσία».'2 Η AMAG πιέζοντας συνεχώς την κυβέρνηση πέτυχε το Μάρτιο του '48 να επιβάλει τις απόψεις της και ο σχετικός νόμος, ο οποίος ψηφίστηκε από το κοινοβούλιο, προέβλεπε τη φορολόγηση των κερδών με συντελεστή 40% και είχε αναδρομική ισχύ για το '47. Ο νέος φόρος ανεβαζε τα φορολογικά έσοδα σε 13 εκατομμύρια δολάρια για το '47. Οι εφοπλιστές αρνήθηκαν, με μία μοναδική εξαίρεση, να συμπληρώσουν τις σχετικές καταστάσεις και φυσικά αρνήθηκαν να πληρώσουν οποιοδήποτε φόρο. Λίγο αργότερα η ECA/G εξέφραζε την πλήρη απογοήτευσή της: «Ένας επιφανής εκπρόσωπος των Ελλήνων εφοπλιστών του Λονδίνου διαμαρτυρήθηκε μια φορά, με εμάς παρόντες, ότι δεν θεωρεί καθήκον του να εκπαιδεύσει την ελληνική κυβέρνηση. Ύστερα από επανειλημμένες προσκλήσεις να αποστείλουν αξιόπιστους εκπροσώπους στην Αθήνα για να συζητήσουν με την ελληνική κυβέρνηση ζωτικά θέματα που αφορούν την εμπορική ναυτιλία, οι εφοπλιστές είτε έχουν αρνηθεί είτε έχουν στείλει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων τοπικούς αντιπροσώπους χωρίς καμία εξουσία στο να φθάσουν σε κάποια απόφαση. Αυτά σε μια στιγμή που η Ελλάδα διεξήγαγε έναν αγώνα ζωής ή θανάτου απέναντι σε οπλισμένες αντάρτικες δυνάμεις και αναζητούσε απελπισμένα οποιαδήποτε βοήθεια, οικονομική ή άλλη, για να διασφαλίσει την επιβίωση της».*1 Η οπτική των εφοπλιστών διατυπώθηκε σε διαδοχικές επιστολές, στις οποίες ισχυρίζονταν ότι η ελληνική σημαία ήταν εξαιρετικά ακριβή και ζημιογόνα για την επιχειρηματική τους δραστηριότητα και πως τα ελληνι-

από τις ΗΠΑ και την ελληνική κυβέρνηση είναι κάτι λιγότερο από σκάνδαλο. (...) οι αγοραστές θα απαιτηθεί να καταβάλουν σε φόρους και συνάλλαγμα, (...), μηδέν το 1947, 42.500 δολάρια για κάθε πλοίο το 1948 και 52.500 κάθε επόμενο έτος». Βλ Τ. Gregory and G. Patterson to Maximos, Bank of Greece, 28 February 1947, σελ 6, στο American Embassy to the Secretary of State, Despatch 3753 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 850). Παρόμοιες καυστικές εκτιμήσεις έγιναν από την αποστολή Porter και την πρεσβεία βλ American Embassy to the Secretary of State, Despatch 3753, Greek Economic Crisis: Recent Developments, March 7, 1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 850). 42. Acheson to Ambassador, Telegram, April 15,1947 (Athens Embassy, Confidential Files, 1947: 850). 43. Bissell Report, IV Balance of Payments, Shipping, όπ., σελ. 5. 245

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ κά πληρώματα είναι τα δεύτερα ακριβότερα στον κόσμο, μετά τα αμερικανικά (ακριβότερα και από τα σκανδιναβικά και από τα βρετανικά). Σε κάθε περίπτωση υπεύθυνη ήταν η ελληνική κυβέρνηση και το αυστηρό ρυθμιστικό πλαίσιο που είχε επιβάλει στην εμπορική ναυτιλία Η διαμάχη αυτή με την κυβέρνηση ήταν παλαιότερη -χρονολογείται από το '40-41- και συνδεόταν με τις συμφωνίες της εξόριστης κυβέρνησης με τη Βρετανία για το πώς θα λειτουργεί ο ελληνικός στόλος στη διάρκεια του πολέμου.44 Στην πραγματικότητα οι Έλληνες εφοπλιστές είχαν ήδη στραφεί στις νέες σημαίες ευκαιρίας, του Παναμά και της Ονδούρας. Ήδη υπό ξένη σημαία ήταν 448 πλοία, και από τα 319 που χρησιμοποιούσαν την ελληνική μόλις 12 είχαν εγγραφεί με πρωτοβουλία των ιδιοκτητών τους μετά τον πόλεμο.45 Η ECA/G άρχισε να έχει πιο διαλλακτική στάση και να αναζητά ένα συμβιβασμό: «Η αποστολή έχει ήδη κάνει προτάσεις για έναν δίκαιο διακανονισμό, ο οποίος είναι κατά τι μικρότερος από τις προσδοκίες της κυβέρνησης και όχι πολύ πάνω από αυτά που οι εφοπλιστές κάποια στιγμή είχαν υπονοήσει ότι ήταν έτοιμοι να πληρώσουν».46 Ο συμβιβασμός θα μπορούσε να οδηγήσει στην αναθεώρηση του νόμου: «Εφόσον ένας δίκαιος συμβιβασμός γίνει πάνω στο εκκρεμές θέμα του φόρου, θα μπορούσε να δοθεί η συμβουλή στην κυβέρνηση να αναθεωρήσει τον ισχύοντα νόμο υπό το πρίσμα των ατελειών του και με τη βοήθεια των εφοπλιστών, να σχεδιάσουν τους τρόπους μέσω των οποίων οι μελλοντικοί φόροι θα συγκεντρώνονται στη βάση διαπιστωμένων ετήονων κερδών»*1 Σε μια περίοδο κατά την οποία τα κέρδη της ναυτιλίας ήταν εντυπωσιακά, οι Έλληνες εφοπλιστές ενδιαφέρονταν περισσότερο για τη γρήγορη επέκταση του στόλου τους παρά για τη συνεισφορά τους στη δοκιμαζόμενη πατρίδα Οι ηθικές επικλήσεις της ECA/G δεν είχαν κανένα αντίκτυπο: «Με την πολιτική των εφοπλιστών που ήταν "penny wise and pound foolish", μία κακή κατάσταση επιδεινώθηκε περισσότερο με το πέρασμα του χρόνου».41 Ο συμβιβασμός έγινε χωρίς καν να ρυθμιστεί το θέμα του φόρου του '47. Το Φεβρουάριο του '49 ψηφίστηκε ο σχετικός νόμος που μείωσε ση-

44. Χαρλαύτη Τ., Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας, 19ος-20ός αιώνας, Αθήνα Νεφέλη, 2001, σελ 384-389. 45. Bissell Report, IV Balance of Payments, Shipping, OJT, σελ 4. 46. Bissell Report, IV Balance of Payments, Shipping, OJL, σελ 6. και Attachment, Statement of Income Tax Controversy between the Greek Government and the Shipowners. 47. Bissell Report, IV Balance of Payments, Shipping, OJT, σελ 7. 48. Bissell Report, IV Balance of Payments, Shipping, όπ η σελ 6. 246

Η καταρράκωση των μισθών μαντικά τη φορολογία, ενώ σε εκκρεμότητα έμεινε το θέμα της πληρωμής του φόρου του '47. Εξάλλου το '49 προέκυψε ως έτος κρίσης της ναυτιλίας. Στο τέλος του χρόνου 94 πλοία (συνολικά 340.000 τόννων) ήταν δεμένα και ένας στους εννέα ναυτικούς που εργάζονταν σε πλοία με ελληνική σημαία ήταν άνεργος.49 Η κρίση προέκυψε από τα μέτρα προστασίας που έλαβαν, υπέρ της δικής τους ναυτιλίας, οι ΗΠΑ και η Βρετανία Την ίδια στιγμή οι Έλληνες εφοπλιστές είχαν αρχίσει σημαντικές παραγγελίες κατασκευής νέων πλοίων, επέκτειναν το στόλο τους και δίπλα στις σημαίες ευκαιρίας έκαναν ήδη στροφή προς τις σημαίες των ΗΠΑ και της Βρετανίας.50 Η κρίση συνέπεσε με μια περίοδο γοργής επέκτασης του στόλου των Ελλήνων εφοπλιστών και σημαντικών ανακατατάξεων, χωρίς όμως να υπάρξει η παραμικρή αλλαγή στον υπό ελληνική σημαία στόλο, του οποίου η βάση του παρέμειναν τα 100 Λίμπερτις και άλλα 150 πλοία παλαιότερης κατασκευής και μικρότερης αξίας. Τελικά στους πρώτους μήνες του '50 ψηφίστηκε νέος νόμος που αφορούσε τα εκκρεμή χρέη (Ν. 1411 της 24/2/50), ο οποίος προέβλεπε την επαναξιολόγηση του φόρου που είχε επιβληθεί το '47 και την πληρωμή του σε πέντε δόσεις στη διάρκεια του χρόνου.51 Εντούτοις ο νόμος ήταν εξαιρετικά αυστηρός, καθώς προέβλεπε την άρνηση προσφοράς υπηρεσιών από τα ελληνικά προξενεία σε πλοία που χρωστούσαν το συγκεκριμένο φόρο. Ο νόμος προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις των εφοπλιστών που προέβησαν στη συμβολική διάλυση της Ένωσης των Ελλήνων Εφοπλιστών. Τον Μάιο του '50 η νέα κυβέρνηση ενεργοποίησε τις κυρώσεις που προέβλεπε ο νόμος.52 Οι προξενικές αρχές έπαψαν να εκδίδουν πιστοποιητικά για λογαριασμό των πλοίων αυτών. Το μέτρο ήταν εξαιρετικά αποτελεσματικό και ο τελικός διακανονισμός οδήγησε στην πληρωμή 10 εκατομμυρίων δολαρίων. Στην περίπτωση των Ελλήνων κεφαλαιούχων του εξωτερικού, η προσπάθεια ήταν εντελώς αποτυχημένη. Η AMAG είχε καταφέρει να ψηφιστεί

49. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ. 50. 50. Οι παραγγελίες για κατασκευή νέων πλοίων έφθασαν τις 72 το '49 με κύριο αποδέκτη τα ναυπηγεία του Καναδά (58) και της Βρετανίας (12). Παράλληλα ο στόλος των Ελλήνων εφοπλιστών αυξήθηκε κατά 50-60 πλοία Δίπλα στα 250 πλοία με σημαίες ευκαιρίας, αυξήθηκε σημαντικά η παρουσία στη σημαία των ΗΠΑ (από 50 σε 90 πλοία το '49) και της Βρετανίας (από 120 σε 193 το '50), ενώ εγκαταλείφθηκε η σημαία του Καναδά. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 50-53 και American Embassy, Annual Economic Report 1950, February 13, 1951, (Athens Embassy, General Records, 1950-52: 362-500, box 124), σελ 61-63. 51. American Embassy, Economic News Airgram, March 1950. 52. American Embassy, Economic News Airgram, May 1950, σελ. 4. 247

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ο σχετικός νόμος τον Μάιο του '48, προβλέποντας την καταγραφή των περιουσιακών στοιχείων των Ελλήνων υπηκόων στο εξωτερικό, τα οποία θα υπόκεινταν σε κάποιας μορφής φορολόγηση, η οποία όμως παρέμενε ασαφής." Ο νόμος προκάλεσε έντονες ανησυχίες ιδιαίτερα στους Έλληνες της Αιγύπτου54 ενώ φημολογίες έφεραν τους κατόχους κεφαλαίων να τα μετακινούν μαζικά από τις ΗΠΑ και τη Βρετανία προς χώρες που ήταν εκτός του Σχεδίου Μάρσαλ, προκειμένου να αποφύγουν οποιαδήποτε απόπειρα δέσμευσης ή φορολόγησης των κεφαλαίων αυτών.55 Η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε την άμεση αναθεώρηση του νόμου. Δύο μήνες μετά ο νόμος ανεστάλη.54 Η ECA/G επανήλθε όμως λίγο αργότερα Αυτή τη φορά περιορίστηκε στα περιουσιακα στοιχεία Ελλήνων, τόσο φυσικών προσώπων όσο και εταιρειών, που βρίσκονταν στις ΗΠΑ. Αυτά έπρεπε να δηλωθούν μέχρι τον Απρίλιο του '49 στην Τράπεζα της Ελλάδος, αλλιώς υπήρχε ο κίνδυνος επιβολής προστίμων που θα έφθανε μέχρι και το 30% της αξίας τους.57 Ούτε στο μέτρο αυτό δόθηκε κάποια συνέχεια Από την άλλη πλευρά, οι ελληνικές προτάσεις στα θέματα αυτά είχαν εντελώς διαφορετικό προσανατολισμό. Πρότειναν στην αμερικανική πλευρά να επιτραπεί σε κατόχους συναλλάγματος να προβαίνουν σε ελεύθερες εισαγωγές αγαθών, προώθησαν την εισαγωγή χωρίς δασμούς μικρών ποσοτήτων αγαθών που προορίζονταν για ιδιωτική κατανάλωση («δώρα» και «πακέτα πρόνοιας») και θεωρούσαν ότι έπρεπε να δοθούν κίνητρα για τον επαναπατρισμό κεφαλαίων. Τα ξένα μέλη της Νομισματικής Επιτροπής αντέδρασαν στο πρώτο μέτρο, καθώς κάτι τέτοιο θα ενθάρρυνε την παράνομη εξαγωγή συναλλάγματος· αποδέχτηκαν προσωρινά το δεύτερο για να το καταργήσουν στη συνέχεια·5* και δέχτηκαν το τρίτο που έτσι κι αλλιώς δεν είχε σημαντικό αντίκτυπο. Το θέμα αυτό επανήλθε αρκετές φορές αλλά κλιμακώθηκε στις αρχές του '51, όταν υπουργός Εθνικής Οικονομίας ήταν ο Αβέρωφ. Όπως σημείωνε τότε η ετήσια οικονομική έκθεση της αμερικανικής πρεσβείας: «Η χρησιμοποίηση ιδιωτικών καταθέσεων σε συνάλλαγμα προκειμένου να χρηματοδοτήσουν εισαγωγές δασικών αγαθών έγιναν αντικείμενο παρατεταμένων συζητήσεων ανάμεσα στη Νομισματική Επιτροπή

53. American Embassy, Economic News Airgram, June 1948. 54. American Embassy, Economic News Airgram, June 1948. 55. American Embassy, Economic News Airgram, May 1948 56. American Embassy, Economic News Airgram, July 1948. 57. American Embassy, Economic News Airgram, 22 January 1949. 58. Τον Οκτώβριο του "49 εφαρμόστηκαν τα μέτρα που ουσιαστικά απαγόρευαν αυτή τη μορφή εμπορίου, καθώς μείωσαν σημαντικά τις δικαιούμενες ποσότητες και κατηγορίες αγαθών και επέβαλαν τη διαμεσολάβηση των τελωνείων, βλ Αmerican Embassy, Economic News Airgram, October 1949. 248

Η καταρράκωση των μισθών χαι την ECA/G και στον Έλληνα υπουργό Εθνικής Οικονομίας από την άλλη. (...). Ένας ειδικός σε θέματα συναλλάγματος από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο έφθασε στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 1951 και έπειτα από προσεχτική ανάλυση όλων των δεδομένων ευθυγραμίστηκε με τις απόψεις της Νομισματικής Επιτροπής και της ECA/G. Στη συνέχεια ο υπουργός Εθνικής Οικονομίας παραιτήθηκε και η πρόταση του μπήκε στο αρχείο».'9 Η καταρράκωση των μισθών Προκειμένου να αποφευχθεί οποιαδήποτε πρόσθετη πηγή δημιουργίας δαπανών, η οποία αναπόφευκτα θα παρέπεμπε στη δημιουργία νέου χρήματος, η ECA/G πίεσε με κάθε τρόπο για να τηρηθεί απαρεγκλίτως αυστηρή εισοδηματική πολιτική. Αποτέλεσμα ήταν να επιδεινωθεί δραματικά το επίπεδο διαβίωσης κυρίως των μισθωτών στρωμάτων. Η ECA/G με ιδιαίτερη αποφασιστικότητα αρνήθηκε οποιαδήποτε αύξηση των ονομαστικών μισθών και ημερομισθίων πάνω από τα επίπεδα της «συμφωνίας του Σεπτεμβρίου» του '47. Σε όλη τη διάρκεια του ισχύος της συμφωνίας, μέχρι το καλοκαίρι του '49, οι ονομαστικοί μισθοί έμειναν σταθεροί, ενώ την ίδια περίοδο ο δείκτης τιμών-καταναλωτή αυξήθηκε περίπου κατά 60%. Η πολιτική να διατηρηθούν σταθεροί οι ονομαστικοί μισθοί έγινε η πρώτη προτεραιότητα της αντιπληθωριστικής πολιτικής της ECA/G και η συρρίκνωση των πραγματικών μισθών ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου. Η πολιτική αυτή, όπως ήταν αναμενόμενο, παρά τις συνθήκες του Εμφυλίου, προκάλεσε σημαντικές αντιδράσεις. Αυτό είχε ξεκινήσει ήδη από την άνοιξη του '48. Όπως σημείωνε η τριμηνιαία περιοδική έκθεση της πρεσβείας στα μέσα του '48: «Το δεύτερο τρίμηνο του 1948 συνεχίστηκε η επιδείνωση του γενικού επιπέδου διαβΰοσης του ελληνικού λαού και αυξήθηκαν οι πιέσεις προς τους ηγέτες των Ελλήνων εργαζομένων από τους εργάτες και τους ασπρογιακάδες υπαλλήλους να επιδιώξουν τη μερική τουλάχιστον αντιστροφή αυτής της τάσης μέσω της αύξησης των μισθών»? Την άνοιξη του '48 έγινε το συνέδριο της νέας κυβερνητικής ΓΣΕΕ, η οποία τελικά έπεσε στα χέρια του Λαϊκού Κόμματος, αναδεικνύοντας τον Μακρή στην προεδρία61 Συνέπεσε με την άρση του αντι-απεργιακού νόμου 59. American Embassy, Annual Economic Report 1950, σελ. 23-24. 60. American Embassy, Quarterly Economic Review-Greece (Second Quarter 1948), 28 July 1948, σελ 19. 61. Για τις αμερικανικές και κυβερνητικές παρεμβάσεις και τον έλεγχο του εργατικού κινήματος βλ Κουκουλές Γ., Το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα και οι ξένες επεμβάσεις (1944-1948), Αθήνα: Οδυσσέας, 1995, Wittner L., Η αμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα, 1943-1949, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1991 (κεφ. 7, «Δα249

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ που είχε ψηφιστεί λίγους μήνες νωρίτερα, τον Δεκέμβριο του '47,42 παρά τις επιφυλάξεις τότε της αμερικανικής αποστολής. Η νέα ηγεσία της ΓΣΕΕ στα τέλη Μαΐου του '48 προχώρησε στην καταγγελία της «συμφωνίας του Νοεμβρίου», δύο μήνες πριν από την επίσημη λήξη της." Πρότεινε μάλιστα σι διαπραγματεύσεις να γίνουν σε κλαδική βάση και όχι ενιαία για όλους τους κλάδους, όπως ίσχυε με την τρέχουσα συμφωνία, κάτι που βρήκε αντίθετους τους βιομηχάνους." Παράλληλα απείλησαν την κυβέρνηση με απεργίες οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι τραπεζοϋπάλληλοι και οι εργαζόμενοι στη Κοινή Ωφέλεια Τον επόμενο μήνα προχώρησαν σε απεργία οι τραπεζοϋπάλληλοι, που αντιμετωπίστηκαν με πολιτική επιστράτευση, και οι εργαζόμενοι στον Οργανισμό Τηλεπικοινωνιών, που αντιμετωπίστηκαν με συλλήψεις των μελών της απεργιακής επιτροπής." Μικρές παραχωρήσεις δόθηκαν μόνο στους καπνεργάτες. Τον Σεπτέμβριο οι οργανώσεις των δημοσίων υπαλλήλων ανακάλεσαν την απεργία τους, με αντάλλαγμα τη διανομή τροφίμων αντί για αυξήσεις των μισθών. Το υπουργείο Εργασίας, έπειτα από την πίεση της αμερικανικής αποστολής παρέτεινε την ισχύ της «συμφωνίας του Νοεμβρίου» δύο φορές μέχρι τα τέλη του '48 και άλλες δύο στη συνέχεια, μέχρι τον Ιούνιο του '49. Τον Οκτώβριο του '48 η κυβέρνηση έδωσε έμμεσες μικροαυξήσεις στους δημοσίους υπαλλήλους με τη μορφή νόμιμων υπερωριών κάθε μήνα, και το ίδιο μέτρο εφάρμοσε και στους τραπεζοϋπαλλήλους. Μικρές αυξήσεις επέτρεψε σε οδηγούς των μέσων μεταφοράς, αυξάνοντας όμως, αντιστοίχως, τα κόμιστρα Τον Απρίλιο του '49 η κατάσταση έγινε εκρηκτική. Η πανελλαδική απεργία των δημοσίων υπαλλήλων κράτησε δύο εβδομάδες παρά τις συλλήψεις 22 ηγετών, την ενεργοποίηση των έκτακτων στρατοδικείων και τις συνεχείς εκκλήσεις της κυβέρνησης στον πατριωτισμό των Ελλήνων." Η απεργία έληξε όταν η κυβέρνηση προσέφερε τη θεσμοθέτηση του δώρου του Πάσχα, τη διανομή επιπρόσθετων τροφίμων (ισοδύναμων με τρόφιμα τριών μηνών) και την έκτακτη προσφορά ενός μηνιαίου μισθού. Όμως, καθώς κάθε επιβάρυνση του προϋπολογισμού είχε αποκλειστεί από την αμερικανική

μάζοντας το ελληνικό εργατικό κίνημα 1947-1949»), Πόλις Α., «Επέμβαση των ΗΠΑ στα ελληνικά εργατικά σωματεία, 1947-1950» στο Ιατρίδης, Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950, OJL 62. American Embassy, Economic News Airgram, January 1948. 63. American Embassy, Economic News Airgram, June 1948. 64. American Embassy, Economic News Airgram, March 1948. 65. American Embassy, Economic News Airgram, August 1948. 66. American Embassy, Economic News Airgram, April 1949. 250

Η καταρράκωση των μισθών πλευρά, η κυβέρνηση θα χρηματοδοτούσε την αύξηση του ενός μισθού με δάνειο από το ασφαλιστικό ταμείο της ΑΔΕΔΥ. Τον Ιούνιο του '49, οι πιέσεις για αυξήσεις εντάθηκαν από τους κύκλους της επίσημης ΓΣΕΕ. Η ECA/G άρχισε να είναι πιο διαλλακτική σε ορισμένες περιπτώσεις και, ενώ δεν ενέδωσε σε γενικευμένες αυξήσεις, πρότεινε τη θεσμοθέτηση του «Συμβουλίου Σταθεροποίησης των Μισθών» με τη συμμετοχή των εργοδοτικών οργανώσεων, των συνδικάτων και του κράτους, προκειμένου να προχωρήσει σε νέα διαπραγμάτευση των συμβάσεων.67 Η αναβλητικότητα διατηρήθηκε για έναν ακόμα μήνα Τον Αύγουστο του '49 έγιναν οι πρώτες επιλεκτικές αυξήσεις, της τάξης του 20-30%," οι οποίες στη συνέχεια γενικεύτηκαν. Η τόσο παρατεταμένη συμπίεση των μισθών, όπως ήταν φυσικό, προκάλεσε φαινόμενα παραβίασης της συμφωνίας του '47. Στον ιδιωτικό τομέα οι επιμέρους ρυθμίσεις εκτός συμφωνίας ήταν διαδεδομένη πρακτική, κυρίως στη βιομηχανία Μια μελέτη του υπουργείου Εργασίας, που στηριζόταν σε δείγμα βιομηχανικών επιχειρήσεων από την περιοχή της πρωτεύουσας, υπέδειξε εκτεταμένες παραβιάσεις της σχετικής συμφωνίας και την προσφορά μισθών 10-40% υψηλότερων από ό,τι προέβλεπε η συμφωνία" Σε κάθε περίπτωση οι παραβιάσεις της συμφωνίας δεν μεταβάλλουν τη γενική εικόνα Από τα τέλη του '47 μέχρι το τέλος του '49 οι πραγματικοί μισθοί μειώνονταν συστηματικά αναλογικά με την άνοδο του δείκτη τιμών.

67. Monthly Report of the ECA Mission to Greece, July 1949 and August 1949 (Mission to Greece, Finance and Program Division, Periodic Statistical Reports, 1947-54, box 2). 68. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 4. 69. American Embassy, Economic News Airgram, September 1948. Επίσης βλ ECA/W, Position Paper - Greece, first draft, «The First Annual Program for Greece, Review of OEEC Recommendations» (Mission to Greece, Finance & Program Division, box 4). 251

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18 Ο ελεγχόμενος πληθωρισμός και η ανάκαμψη της παραγωγής «Η αύξηση των στρατιωτικών δαπανών οδηγεί την ελληνική κυβέρνηση σε αναλήψεις χωρίς αντίκρισμα από την Τράπεζα της Ελλάδος. Ο μόνος τρόπος για να αποφευχθεί η πληθωριστική πίεση αυτών των αναλήψεων στην ελληνική οικονομία είναι να παγώσουν οι πόροι αντικαταβολής. Συνεπώς, προς όφελος της νομισματικής σταθερότητας, οι δαπάνες για ανασυγκρότηση θα πρέπει να μειωθούν».70

Η νομισματική πολιτική Η νομισματική πολιτική όπως και τα προηγούμενα χρόνια βρέθηκε στο επίκεντρο της σταθεροποιητικής πολιτικής. Τρεις ήταν οι βασικές πηγές πίεσης προς τη νομισματική πολιτική. Πρώτον το έλλειμμα του προϋπολογισμού, το οποίο μπορούσε να χρηματοδοτηθεί με την έκδοση νέου χρήματος ή με τη μεταφορά πόρων από το Ταμείο Αντικαταβολών. Τελικά η αμερικανική πλευρά επέλεξε τον συνδυασμό των δύο. Δεύτερον τη χρηματοδότηση της οικονομίας, την προσφορά δηλαδή πιστωτικών πόρων σε βραχυχρόνια βάση για τις τρέχουσες ανάγκες της αγροτικής και της βιομηχανικής παραγωγής και του εισαγωγικού και εξαγωγικού εμπορίου. Και τρίτον τις επενδύσεις, τόσο τις δημόσιες όσο και τις ιδιωτικές. Η χρηματοδότηση των ιδιωτικών επενδύσεων είχε περιοριστεί στο Πρόγραμμα Βιομηχανικών Δανείων, ενώ οι δημόσιες επενδύσεις στο Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης, όπως αυτό διαμορφωνόταν από τις διαδοχικές αναθεωρήσεις. Έτσι το Ταμείο Αντικαταβολών-χρηματοδοτούσε το έλλειμμα του προϋπο-

70. EC A, Greece-Country Study, February 1949 (Wahington: U.S Government Printing Office, 1949), σελ 24. 253

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ λογισμού, το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης και το Πρόγραμμα Βιομηχανικών Δανείων. Εκτάκτως το Ταμείο προσέφερε πόρους και για αμυντικές δαπάνες. Η Τράπεζα της Ελλάδος είχε την εποπτεία και προσέφερε τους πιστωτικούς πόρους για τη βραχυχρόνια χρηματοδότηση της οικονομίας και για την κάλυψη μέρους του ελλείμματος του προϋπολογισμού. Στα τέλη του '48, καθώς η πορεία του ελλείμματος ήταν απρόβλεπτη, η ECA/G αποφάσισε να «παγώσει» μεγάλο μέρος των πόρων του Ταμείου Αντικαταβολών, προκειμένου να μην επιβαρυνθεί ο πληθωρισμός." Στο Ταμείο Αντικαταβολών άρχισε έκτοτε να αποθεματοποιείται ένα σημαντικό ποσό δραχμών, το οποίο η ECA/G δεν ενεργοποίησε ποτέ. Μάλιστα τα επόμενα χρόνια, όπως θα φανεί παρακάτω, όλο και περισσότεροι πόροι συσσωρεύονταν στο Ταμείο και ένα σημαντικό εργαλείο, το οποίο προοριζόταν για τη χρηματοδότηση της ανασυγκρότησης, ουσιαστικά αδρανοποιήθηκε. Η ECA/G συνέχισε την προηγούμενη τακτική επικεντρώνοντας τον έλεγχο στις πηγές δημιουργίας χρήματος από την Τράπεζα της Ελλάδος. Ήδη από το Φεβρουάριο του '48 η AMAG είχε καταφέρει να αρχίσει η συζήτηση για ένα σχέδιο νόμου, σύμφωνα με το οποίο οι βραχυχρόνιες βιομηχανικές πιστώσεις θα περνούσαν στον έλεγχο της Νομισματικής Επιτροπής." Έτσι στις εμπορικές τράπεζες δεν απέμενε παρά μόνο η τρέχουσα χρηματοδότηση εμπορικών δραστηριοτήτων και γενικώς οι ανάγκες μικρών και μεσαίων δραστηριοτήτων. Και εδώ ο έλεγχος ήταν έμμεσος. Οι ρυθμίσεις για το τραπεζικό σύστημα επέτρεπαν στη Νομισματική Επιτροπή να επηρέαζει όχι μόνο το ύψος των πιστώσεων αλλά και την κατανομή τους ανάμεσα στους διάφορους τομείς της οικονομίας. Παράλληλα θεσμοθετήθηκε η κατάθεση μέρους των αποθεματικών των εμπορικών τραπεζών στην κεντρική τράπεζα" Παρά την έντονη αντίδραση της Εθνικής Τράπεζας και των άλλων εμπορικών τραπεζών, οι ρυθμίσεις αυτές έθεσαν πλήρως το τραπεζικό σύστημα υπό τον έλεγχο της Κεντρικής Τράπεζας και της Νομισματικής Επιτροπής. Καθώς η αγροτική πίστη γινόταν στη βάση των ετήσιων σχεδιασμών της Αγροτικής Τράπεζας, ο έλεγχος των πιστώσεων στην οικονομία είχε πλήρως συγκεντροποιηθεί. Στο δεύτερο εξάμηνο του '48, η ECA/G επέμεινε στη διατήρηση της περιοριστικής πιστωτικής πολιτικής που κληρονόμησε από την AMAG. Η 71. Monthly Report of the ECA Mission to Greece, July 1949 and August 1949. 72. American Embassy, Economic News Airgram, March 1948. 73. Λίγους μήνες αργότερα προβλέφθηκε η αναγκαστική κατάθεση μέρους των καταθέσεων των εμπορικών τραπεζών στην Κεντρική Τράπεζα, οριζόμενη σε 15% για την Εθνική Τράπεζα και 5% για τις υπόλοιπες, βλ American Embassy, Economic News Airgram, October 1948. Όμως στις αρχές του '49 η Κεντρική Τράπεζα προέβη σε αύξηση των σχετικών ποσοστών σε 22% και 10% αντίστοιχα βλ American Embassy, Economic News Airgram, 2 March 1949, σελ. 2. 254

Ο ελεγχόμενος πληθιοριομός και η ανάκαμψη της παραγωγής AMAG είχε αναστείλει κάθε πίστωση σε βιομηχάνους και εμπόρους από το Νοέμβριο του '47 μέχρι τον Απρίλιο του '48, σε μια προσπάθεια να συγκρατήσει τις ανοδικές τάσεις της χρυσής λίρας74 και να αποφύγει την επιστροφή στην πολιτική του χρυσού* ανεπιτυχώς, όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Στο δεύτερο μισό του '48 η ECA/G διατήρησε την ίδια περιοριστική πολιτική στις πιστώσεις. Προσέφερε πόρους σε όλους τους κλάδους (πίνακας Γ7) αλλά σε μεγέθη που δεν θα επηρέαζαν την κυκλοφορία του νομίσματος, η οποία παρέμεινε σταθερή (πίνακας Γ6). Αντίθετα στη διάρκεια του πρώτου μισού του '49, όταν βελτιώθηκε το πολιτικό κλίμα, αυξήθηκε η προσφορά αγαθών με την επιτάχυνση των εισαγωγών, η πορεία του ελλείμματος του προϋπολογισμού θεωρήθηκε ικανοποιητική και ο πληθωρισμός είχε πλέον ελεγχθεί, η ECA/G συναίνεσε σε μια πιο ελαστική πιστωτική πολιτική. Η χαλάρωση αυτή επέτρεψε την αύξηση των βιομηχανικών και εμπορικών πιστώσεων κατά 30% περίπου στο εξάμηνο αυτό. Πιο ωφελημένη από τη χαλάρωση της πιστωτικής πολιτικής φάνηκε να ήταν η γεωργία και το εμπόριο (πίνακας Γ7). Η κυκλοφορία του νομίσματος παρέμεινε υπό έλεγχο, ως αποτέλεσμα της πολιτικής που εφαρμόστηκε στον εισοδηματικό, δημοσιονομικό και νομισματικό τομέα Από τον Ιούνιο του '48 μέχρι το Ιούνιο του '49, η κυκλοφορία διατηρήθηκε σε ελεγχόμενα επίπεδα αυξανόμενη κατά περίπου 20% (πίνακας Γ6). Μετά η πολιτική χαλάρωσε και σε ετήσια βάση, από τον Δεκέμβριο του '48 μέχρι τον Δεκέμβριο του '49, η αύξηση ήταν περίπου 50%. Η άνοδος όμως της κυκλοφορίας του νομίσματος δεν επηρέασε καθόλου τον πληθωρισμό, καθώς η αύξηση των εισαγωγών και της εγχώριας παραγωγής διατήρησε τον τιμάριθμο σταθερό.75 Οι πωλήσεις χρυσού άρχισαν να μειώνονται στις αρχές του '49 και τον Μάρτιο, για πρώτη φορά, μετατράπηκαν σε αρνητικές, καθώς η επιτάχυνση του προγράμματος εισαγωγών και η αντικατάσταση του συστήματος της «κατανομής» από τις ελεύθερες εισαγωγές έστρεψαν την επενδυτική δραστηριότητα από το χρυσό στις εισαγωγές. Σύντομα όμως, τους επόμενους μήνες, οι πωλήσεις χρυσού επανήλθαν σε θετικό επίπεδο. Εντούτοις στη διάρκεια του έτους η πίεση ως προς την πολιτική του χρυσού άρχισε να μειώνεται. Όπως φαίνεται από τις συγκριτικές αγορές και πωλήσεις χρυσών λιρών, μετά το ρεκόρ των 2 εκατομμυρίων του '46 οι καθαρές πωλήσεις έπεσαν το '47 κυρίως λόγω της απαγόρευσης που επέβαλε η AMAG. Με την επανεισαγωγή της πολιτικής του χρυσού το '48 πωλήθηκαν σχεδόν

74. American Embassy, Economic News Airgram, January 1948. 75. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Η ελληνική οικονομία κατά το έτος 1949, Αθήναι, 1950, σελ 77. 255

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ 1 εκατομμύριο χρυσές λίρες, για να περιοριστούν οι πωλήσεις σχεδόν στο μισό στη διάρκεια του '49 (πίνακας Γ8). Η πολιτική του χρυσού φαινόταν πλέον να περιορίζεται σε μεγέθη που ήταν απολύτως διαχειρίσιμα Ειδικότερα από τα τέλη του '49 και στις αρχές του '50 η κίνηση του χρυσού και των χρυσών νομισμάτων στη διεθνή αγορά είχε έντονη τάση υποτίμησης απέναντι στα ισχυρά νομίσματα και αντίστοιχες τάσεις εμφανίστηκαν και στην αγορά της Αθήνας.76

Πίνακας Γ6 Δείκτης Κυκλοφορίας του Νομίσματος, '48-'49

Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

•48

'49

893 866 888 971 956 1.012 1.046 1.049

1.130 1.136 1.125 1.250 1.219 1.218 1.292 1.356 1.404 1.507

1.018 1.028 1.021 1.202

1.535 1.859

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Μηνιαίο Στατιστικό Δελτίο, Δεκέμβριος 1950 και Statistical Supplement, Monthly Report of the ECA Mission to Greece, December 1950, σελ 13.

76. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 0Λ, σελ 76. 256

Ο ελεγχόμενος πληθιοριομός και η ανάκαμψη της παραγωγής Πίνακας Γ 7 Δάνεια της Τράπεζης της Ελλάδος και των Εμπορικών Τραπεζών, '48 και '49 (σε δισεκατομμύρια δραχμές) Γεωργία Βιομηχανία Εμπόριο Καπνεμπόριο Συγκέντρωση γεωργικών προϊόντων Άλλες κατηγορίες Σύνολο

'48

'49

647,7 262,3 410,3 285,1 316,3 • 152,5 2.074,2

1.034,8 366,3 840,3 373,4 527,4 245,7 3.387.9

Πηγή: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Η ελληνική οικονομία κατά το έτος 1949, Αθήναι 1950, σελ. 79. Πίνακας Γ 8 Αγορές και πωλήσεις χρυσών νομισμάτων (Αθήνα και Θεσσαλονίκη) (σε χιλιάδες) Πωλήσεις (Αγορές) '46

Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος Σύνολο πωλήσεων Σύνολο καθαρών πωλήσεων Αξία σε δολάρια

Πωλήσεις (Αγορές) '47

Πωλήσεις (Αγορές) '48

Πωλήσεις (Αγορές) '49

130 (1) 396 (3) 187 (7) 403 (15) 221 (2) 112 (46) 53 (37) 116 (35) 124 (4) 369 (1) 51 (1) 2.162 2.009

178 (4) 96 (7) 53 (21) 13(8) "(10) -(10) "(8) "(4) "(4) 38 (5) 41 (14) 90 (15) 509 399

174 (8) 133 (5) 304 (12) 182 (8) 75 (13) 14 (13) 45 (14) 38 (12) 21 (4) -(13) -(25) 72 (14) 1.059 918

227 (3) 113 (6) 9 (30) 126 (28) 54 (16) 14 (36) - (135) -(60) 218 (42) -(57) 27 (53) 198 (29) 985 489

16.580.000

3.290.000

7.570.000

4.040.000

-

Πηγή: Bissell Report on the Second Annual Program for Greece, January 1950 (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2), IV Balance of Payments, D Gold Sovereign. 257

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Η μάχη των τιμών και η εκμηδένιση του πληθωρισμού Το επίμαχο θέμα των οικονομικών εξελίξεων στη διάρκεια του '48-49 ήταν ο πληθωρισμός. Διότι παρά τις ασφυκτικές ρυθμίσεις που επέβαλε η ECA/G στον εισοδηματικό, τον δημοσιονομικό και τον νομισματικό τομέα, εντούτοις η ελεύθερη αγορά παρέμενε εκτός ελέγχου. Το σύστημα της διατίμησης ήταν περιορισμένο, και με δεδομένη την κερδοσκοπική παράδοση του ιδιωτικού εμπορίου στη συγκεκριμένη δεκαετία, τίποτα δεν εγγυούταν ότι η περιορισμένη προσφορά αγαθών δεν θα οδηγούσε σε άνοδο των τιμών. Στο δεύτερο μισό του '48 δόθηκε μια άτυπη μάχη ανάμεσα στην ECA/G και τις κερδοσκοπικές δυνάμεις της αγοράς. Επρόκειτο για μια διαρκή μάχη γύρω από τις τιμές, κατά την οποία η αποστολή παρακολουθούσε τις εξελίξεις σε μια σειρά από βασικά αγαθά και χρησιμοποιούσε κατά περίπτωση συγκεκριμένα μέτρα προκειμένου να αποδυναμώνει τις κερδοσκοπικές τάσεις. Τα μέτρα αυτά περιλάμβαναν να αυξάνονται απότομα οι εισαγωγές συγκεκριμένων αγαθών, να προσφέρονται -πάλι μέσω εισαγωγώνπολύ φθηνότερα υποκατάστατα αγαθών και να επιβάλλεται έλεγχος στις τιμές ή έκτακτα διοικητικά μέτρα Πάντως καθώς η ECA/G εμπιστευόταν ελάχιστα την αποτελεσματικότητα των ελέγχων τιμών και των διοικητικών μέτρων έδινε περισσότερη έμφαση στον επηρεασμό της αγοράς μέσω της προσφοράς αγαθών. Οι μηνιαίες οικονομικές εκθέσεις της αμερικανικής πρεσβείας κατέγραφαν με λεπτομέρειες τις εξελίξεις γύρω από τις τιμές. Τον Σεπτέβριο του '48 η αυξητική τάση των τιμών αποδιδόταν στο ότι η κυβέρνηση επιτηρούσε χαλαρά τον μηχανισμό ελέγχου των τιμών.77 Εντούτοις τον επόμενο μήνα ο προσδιορισμός ανώτατων τιμών καταργήθηκε για όλα τα μη βασικά αγαθά καθώς και για τα βασικά αγαθά των οποίων η προσφορά κρίθηκε επαρκής.7® Έτσι ανώτατες τιμές επιβλήθηκαν μόνο σε αγαθά περιορισμένης προσφοράς, αν και στο τέλος του μήνα η έκθεση της πρεσβείας έκρινε ότι «το μέτρο αυτό φαίνεται να επιτάχυνε παρά να περιόρισε τις αυξήσεις των τιμών».7® Πρόσθετα διοικητικά μέτρα επιβλήθηκαν εκτάκτως (απαγορεύτηκε να προσφέρουν κρέας τα εστιατόρια συχνότερα από δύο ημέρες την εβδομάδα). Εξάλλου οι εκρηκτικές αυξήσεις τιμών (της τάξης του 50% μέσα σ' ένα μήνα) είχαν εντοπιστεί σε συγκεκριμένα προϊόντα (ελαιόλαδο, κρέας). Τον Ιανουάριο του '49 η κατάσταση είχε επιδεινωθεί και υπήρχαν «αυξημένες πιέσεις από τις ελληνικές εργαζόμενες τάξεις για υψηλότερους μι-

77. American Embassy, Economic News Airgram, October 1948. 78. American Embassy, Economic News Airgram, November 1948. 79. American Embassy, Economic News Airgram, November 1948. 258

Ο ελεγχόμενος πληθιοριομός και η ανάκαμψη της παραγωγής σθούς, περισσότερα αγαθά και επιβολή μέτρων ελέγχου των τιμών».10 Η καθυστέρηση στο πρόγραμμα εισαγωγών αποτελούσε τώρα για την αμερικανική πλ£υρά τη βασική αιτία για την αύξηση των τιμών και η αυξημένη ζήτηση λόγω του δώρου των Χριστουγέννων επιδείνωνε το πρόβλημα Εντούτοις η κύρια αιτία που ωθούσε τις τιμές προς τα πάνω προερχόταν από το ελαιόλαδο. Λόγω του διετούς κύκλου παραγωγής του συγκεκριμένου προϊόντος, το '48 η παραγωγή ήταν μόλις το ένα τρίτο εκείνης του '47. Έτσι πάρθηκαν έκτακτα μέτρα Απαγορεύτηκε η εξαγωγή ελαιολάδου· τα αποθέματα που υπήρχαν στα χέρια ημικυβερνητικών οργανισμών τέθηκαν υπό κυβερνητικό έλεγχο- έγινε ανάκληση των τραπεζικών πιστώσεων στους εμπόρους ελαιολάδου* και η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι προτίθετο να προβεί σε μαζικές αγορές ελαιολάδου προκειμένου να το διοχετεύσει στο σύστημα διανομής με δελτίο. Από τον Ιανουάριο, καθώς τα περισσότερα από τα μέτρα αυτά είχαν πολύ περιορισμένα αποτελέσματα, άρχισαν οι μαζικές εισαγωγές σπορέλαιων," οι οποίες διοχετεύτηκαν στο σύστημα διανομής με το δελτίο." Το ίδιο συνέβη και με το κρέας, προϊόν στο οποίο έγιναν επίσης μαζικές εισαγωγές." Τον επόμενο μήνα οι εξελίξεις ήταν καθησυχαστικές: «Οι αγορές της ECA και οι ιδιωτικές εισαγωγές μπορούν να διασφαλίσουν επαρκή προσφορά ελαίων σε λογικές τιμές προκειμένου να μειωθεί η τιμή του ελαιόλαδου, η οποία τριπλασιάστηκε τον περασμένο χρόνο και είχε πληθωριστικές επιπτώσεις και σε άλλα αγαθά».*' Ο Απρίλιος ήταν ο τελευταίος κρίσιμος μήνας για τον έλεγχο των τιμών. Η κυβέρνηση αύξησε τις ποσότητες των αγαθών που προσέφερε στο δελτίο κατά 20% (ψωμί, ρύζι, μακαρόνια, ζάχαρη)." Για πρώτη φορά ο δείκτης τιμών σταθεροποιήθηκε και σε ορισμένα αγαθά έδειξε μικρή μείωση." Η ECA/G είχε πετύχει πλέον απόλυτα το στόχο της: ο έλεγχος του πληθωρισμού ήταν πλήρης. Το πρώτο εξάμηνο του '49 ο δείκτης τιμών καταναλωτή σταθεροποιήθηκε. Καθώς η πορεία αυτή συνεχίστηκε και το δεύτερο εξάμηνο του '49, ο δείκτης της αμερικανικής πρεσβείας έδειξε σε ε80. American Embassy, Economic News Airgram, 5 January 1949. 81. American Embassy, Economic News Airgram, 25 January 1948. 82. Η κυβέρνηση από τον Απρίλιο μέχρι τον Ιούλιο έκανε εισαγωγές σπορέλαιων οι οποίες ανήλθαν σε 14.000 τόνους, ενώ από τις αρχές του χρόνου είχαν επιτραπεί χωρίς περιορισμούς οι ιδιωτικές εισαγωγές. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 15. 83. Οι εισαγωγές κρέατος έγιναν από τη Βόρεια Αμερική και την Τουρκία, ενώ κατεψυγμένο κρέας εισήχθη από τη Νότια Αφρική. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 15. 84. American Embassy, Economic News Airgram, March 1949. 85. American Embassy, Economic News Airgram, May 1949. 86. American Embassy, Economic News Airgram, April 1949. 259

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τήσια βάση πληθωρισμό της τάξης μόλις του 3-4%, ενώ ο δείκτης της ECA/G έδειξε μείωση σε ετήσια βάση 0,8%. Ο δείκτης της Τράπεζας της Ελλάδος έδειξε αύξηση 6,4%." Πάντως η μείωση από τον αντίστοιχο δείκτη του '48 - π ο υ ήταν 35,3%- ήταν εντυπωσιακή. Ειδικά στο πιο σημαντικό αγαθό, τα τρόφιμα, είχαμε πλήρη εκμηδένιση του πληθωρισμού. Στη διάρκεια του έτους, καθώς η εγχώρια προσφορά των αγροτικών προϊόντων αυξανόταν συνεχώς, οι τιμές των τροφίμων άρχισαν από τον Απρίλιο του '49 να μειώνονται,111' «Η ποσοστιαία μείωση κατά 3,5% στο κόστος της τροφής (στη διάρκεια του 1949) είναι πολύ σημαντική και ενθαρρυντική εξέλιξη. Η ιδιαίτερη σημασία φαίνεται από το γεγονός ότι στη διάρκεια του 1948 το κόστος της τροφής αυξήθηκε ποσοστιαία κατά 40,8%».'9 Ο πληθωρισμός συνέχισε να τιθασεύεται λόγω του ότι συνεχίστηκε η αύξηση των εισαγωγών. «Στις αρχές Ιουνίου, το πρόγραμμα τρεχουσών αναγκών δανείστηκε ακόμα 15 εκατομμύρια δολάρια (τα οποία επρόκειτο να επιστραφούν στο επόμενο οικονομικό έτος) από το πρόγραμμα ανασυγκρότηοης, προκειμένου να αυξηθούν τα διαθέσιμα ποσά για εισαγωγές στο ιδιωτικό εμπόριο. Το αναμενόμενο αποτέλεσμα ήταν η σημαντική αύξηση στον όγκο των εισαγωγών, που έφθασαν στο υψηλότερο σημείο όλων των εποχών, τα 75 εκατομμύρια δολάρια στη διάρκεια του Ιουνίου».90 Με κύριο όπλο τις εισαγωγές η ECA/G πέτυχε την πλήρη εκμηδένιση του πληθωρισμού το '49. Πίνακας Γ 9 Δείκτης Τιμών Καταναλωτή '48-'49 Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

>

'48

'49

281,7

351,9

296,4

356,5

299

357,

294,4

359

286,7

352,4

288,7

351,6

300,5

343

311,4

345,4

310

348,9

310,6

339,7

333

342,3

347,6

340,4

Πηγή: ECA/G, Statistical Supplement to the Monthly Report of the ECA Mission to Greece, December, 1950, σελ. 6. 260

Ο ελεγχόμενος πληθιοριομός και η ανάκαμψη της παραγωγής

Η εντυπωσιακή ανάκαμψη Στη διάρκεια του '48-49 η ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής ήταν εντυπωσιακή. Παρά τους περιορισμούς στη χρηματοδότηση της οικονομίας και τη συρρίκνωση των μισθών και των ημερομισθίων, τόσο η αγροτική όσο και η βιομηχανική παραγωγή είχαν σημαντική άνοδο. Αν και οι εκτιμήσεις για το καθαρό εθνικό εισόδημα πρέπει να θεωρηθούν μόνο ενδεικτικές, εντούτοις η εικόνα που προκύπτει δείχνει σταθερή άνοδο την τριετία '46'49. Ο δείκτης του προπολεμικού εισοδήματος αποτιμάται στα 67 (σε εκατομμύρια δραχμές του '38). Το '46 ο αντίστοιχος δείκτης ήταν 34. Τα επόμενα τρία χρόνια το καθαρό εισόδημα, σύμφωνα με τον συγκεκριμένο δείκτη, αυξάνει σε 46, 48 και 54 αντίστοιχα, άνοδος δηλαδή περίπου 50% στη διάρκεια του Εμφυλίου.91 Ακόμα και το '48-'49 η άνοδος του ΑΕΠ ήταν 11-12%. Ο σχετικός δείκτης της βιομηχανίας εμφάνισε απότομη αύξηση το φθινόπωρο του '48 (πίνακας ΓΙΟ). Το γεγονός αυτό αποδόθηκε στην αναθέρμανση της οικοδομικής δραστηριότητας, η οποία προέκυψε από τη σχετική απελευθέρωση του καθεστώτος των ενοικίων. Η οικοδομική όμως δραστηριότητα είχε πολλαπλά αίτια Ήταν ουσιαστικά η πρώτη χρονιά που ο οικοδομικός τομέας συμπαρέσυρε την οικονομία Αφετηρία ήταν οι πλούσιες συνοικίες της Αθήνας. Εκεί ο συσσωρευμένος πλούτος άρχισε να επενδύεται σε πολυτελείς κατοικίες. Στη συνέχεια η βιομηχανική παραγωγή παρέμεινε στάσιμη και για ορισμένους μάλιστα μήνες μειώθηκε. Από τα μέσα του '49 άρχισε να αυξάνεται ξανά και έφθασε τον Σεπτέμβριο του '49 το 90% του προπολεμικού επιπέδου. Ο δυναμισμός της βιομηχανικής αλλά και της αγροτικής παραγωγής ήταν εντυπωσιακός για το '48-'49 και ανατρέπει πλήρως την ιδέα για τις καταστροφικές συνέπειες του Εμφυλίου πολέμου. Η δυναμική της εγχώριας παραγωγής φαίνεται να επηρεάστηκε ελάχιστα από την πορεία των στρατιωτικών συγκρούσεων.92 Πιο καθοριστικοί παράγοντες φαίνεται να ή-

87. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 14. 88. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 15. 89. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 15. 90. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 19. 91. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, OJL, σελ 22. Οι εκτιμήσεις για το '48 έγιναν από την UNRRA και η ίδια μέθοδος χρησιμοποιήθηκε και τα επόμενα χρόνια 92. Σε πολλές ελληνικές εκθέσεις της εποχής (κυβερνητικές, τραπεζικές) αποδίδεται προεξέχουσα σημασία στις οικονομικές συνέπειες του Εμφυλίου. Η οπτική αυτή φθάνει σε ακραίες διατυπώσεις, όταν η περιοδολόγηση των οικονομικών εξελίξεων είναι ανάλογη με την πορεία των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Έτσι η έκθεση για την οικονομία του '49 της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος (OJT, σελ 261

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ταν οι διακυμάνσεις στη ζήτηση, η εισοδηματική πολιτική και οι εισαγωγές. Η πορεία της αγροτικής παραγωγής ήταν εντυπωσιακή ως προς το σημείο αυτό. Η μαζική μεταφορά τόσο μεγάλου μέρους του αγροτικού πληθυσμού προκάλεσε εύλογους φόβους για πιθανή συρρίκνωση της εγχώριας παραγωγής. Εντούτοις οι φόβοι αυτοί δεν επαληθεύτηκαν. Μπορεί να μειώθηκε σημαντικά και απότομα η καλλιεργούμενη έκταση ορισμένων προϊόντων. Έτσι, για παράδειγμα, οι καλλιεργούμενες εκτάσεις των χειμερινών δημητριακών μειώθηκαν με το πρώτο μεγάλο κύμα προσφύγων το '48 κατά ένα τρίτο σε σχέση με το '47." Όμως οι συνολικοί δείκτες δεν επηρεάστηκαν (πίνακας ΓΙΙ)* Τα δημητριακά είχαν μικρή μείωση λόγω των εξαιρετικά άσχημων καιρικών συνθηκών και επειδή αποθαρρύνθηκαν οι παραγωγοί από τις χαμηλές τιμές συγκέντρωσης που ορίστηκαν στο πλαίσιο της αντιπληθωριστικής πολιτικής." Όμως οι παράγοντες αυτοί ήταν πρόσκαιροι Οι ανοδικές τάσεις στην παραγωγή ήταν σταθερές. Η ετήσια οικονομική έκθεση της αμερικανικής πρεσβείας σημείωνε για το θέμα αυτό: «Παρά τις συνέπειες των αντάρτικων εχθροπραξιών και τους περιορισμούς σε υποζύγια και μέσα παραγωγής, η ελληνική αγροτική παραγωγή, στη διάρκεια των τριών τελευταίων χρόνων, έχει διατηρήσει ανοδική τάση».9* Η σύγκριση με τα προπολεμικά δεδομένα επιβεβαιώνει την εικόνα για αποκατάσταση της εγχώριας αγροτικής παραγωγής στη διάρκεια του Εμφυλίου (πίνακας Γ11). Η υστέρηση ήταν ορατή στην περίπτωση της κτηνοτροφίας και των εξαγώγιμων προϊόντων, αλλά η αγροτική παραγωγή -με προσανατολισμό στην εγχώρια αγορά- είχε αποκατασταθεί πλήρως. Η κτηνοτροφία αποτελούσε ειδικό πρόβλημα, επειδή μειώθηκε εξαιρετικά ο αριθμός των ζώων στη διάρκεια της Κατοχής και επειδή είχε ειδικό βάρος στις ορεινές και τις ημιορεινές περιοχές, οι οποίες προφανώς είχαν επηρεαστεί

1), ισχυρίζεται ότι «οι φάσεις εξέλιξης των εσωτερικών οικονομικών συνθηκών» ακολούθησαν σχεδόν «προς τις των πολεμικών επιχειρήσεων φάσεις». 93. Η εικόνα από τις διάφορες περιφέρειες της χώρας δείχνει ότι, σε σχέση με την προπολεμική περίοδο, οι εκτάσεις για τη χειμερινή σοδειά σιτηρών ήταν αυξημένες στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τα Ιόνια νησιά, και μειωμένες στα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη. Η Μακεδονία, η Θράκη και η Ήπειρος εμφανίζουν τη μεγαλύτερη μείωση το '48-49 και ανακάμπτουν γρήγορα τον επόμενο χρόνο. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, ΟΛ, σελ. 5. 94. «Βάσει προσωρινών εκτιμήσεων ο δείκτης της γεωργικής παραγωγής του έτους 1949 θα υπερβεί τον του προηγουμένου έτους κατά 12% μέχρι 17%». Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, OJI., σελ. 21. 95. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, άπ., σελ. 2 και 3. 96. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 38. 262

Ο ελεγχόμενος πληθιοριομός και η ανάκαμψη της παραγωγής από τον Εμφύλιο. Τα εξαγώγιμα προϊόντα από την άλλη, όπως είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, είχαν πιο αργή ανάκαμψη λόγω της μικρής ζήτησης και των χαμηλών τιμών που είχαν σε σχέση με τα αγαθά της εγχώριας αγοράς (το θέμα το είχε θίξει εκτενώς η έκθεση της FAO). Σε γενικές γραμμές όμως η ανάκαμψη της αγροτικής παραγωγής είχε πλέον ολοκληρωθεί (πίνακας Γ12).

Πίνακας ΓΙΟ Δείκτης βιομηχανικής παραγωγής, '48-'49 (1939=100) Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

'48

'49

68 68 66 68 69 65 66 70 80 85 86,5 85,5

78 77 81,5 83 84,5 86,5 88 89 90 93 97 97

Πηγή: ΣΕΒ, Η Ελληνική Βιομηχανία κατά το έτος 1950, Αθήνα: ΣΕΒ.

Πίνακας Γ11 Αγροτική παραγωγή, '47-'49 (1938 = 100) Δημητριακά Αγαθά διατροφής Βιομηχανικές καλλιέργειες Κτηνοτροφικά Αλιεύματα Σύνολο

'47

'48

'49*

68 114 93 66 87 89

86 114 81 72 100 94

84 137 104 79 114 104

* προσωρινά στοιχεία Πηγή: American Embassy, Annual Economic Report 1949, February 17, 1950, σελ. 38. 263

Το Δόγμα Τρούμαν και τοΣχέδιο.Μάρσαλ

Πίνακας Γ12 Αγροτική παραγωγή, '48 (σε χιλιάδες τόνους) Μέσος όρος '35-'38

'48-'49

767 197

800 215 229 320 508 66 36 37

Σιτάρι Βρώμη Καλαμπόκι

255 146 233 72 44 61 372

Πατάτες Λαχανικά Όσπρια Βαμβάκι Καπνός Σταφύλια Σταφίδες Φρούτα - διάφορα Λάδι Κρέας Γάλα

158 107 113 110 293

380 78 158 47* 76 142

* ο διετής κύκλος δεν επιτρέπει τη σύγκριση. Το '49-50 η παραγωγή ήταν 225. Πηγή: MSA/G, Statistical Supplement, Quarterly Statistical Report, September-December 1952, σελ. 23.

264

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19 Ασκήσεις επί χάρτου: Το Τετραετές Πρόγραμμα '48-52 «Το πρόγραμμα, όπως υποβλήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση στον Οργανισμό Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας, έγινε με τη στενή συνεργασία της αποστολής της ECA στην Ελλάδα Συνεπώς υπάρχουν ελάχιστα σημεία διαφορών. Οι κατευθύνσεις προς τις οποίες η ελληνική κυβέρνηση προτίθεται να κινηθεί είναι ταυτόσημες με αυτές που η αποστολή θεωρεί ουσιαστικές, προκειμένου να πετύχουμε μέχρι το 1952-1953 κάποιας μορφής βιωσιμότητα».97

Σχεδιάζοντας το Τετραετές Το Νοέμβριο του '48 ανακοινώθηκε από τον πρεσβευτή Grady και τον υπουργό Συντονισμού Στεφανόπουλο98 η επίσημη υποβολή του Τετραετούς Προγράμματος '48-'5 2" στον OEEC. Το τελικό πρόγραμμα είχε προετοιμαστεί στη διάρκεια του καλοκαιριού, από κοινού, από την Ελληνική Επιτροπή του Σχεδίου Μάρσαλ και την ECA/G. Η πρώτη είχε συσταθεί στα τέλη του '47, έπειτα από προτροπή της Γενικής Επιτροπής του Σχέδιου Μάρσαλ στην Ουάσιγκτον. Μάλιστα, στις αρχές του '48, είχε ήδη ξεκινήσει ένας πρώτος κύκλος προτάσεων για τον τετραετή προγραμματισμό. Προτάσεις είχαν υποβληθεί στην Ουάσιγκτον τόσο από την Ελληνική Επιτροπή

97. ECA/G, Position Paper - Greece, Description and critique of the long term national recovery program, December 28, 1948, σελ 2. 98. American Embassy to Secretary of State, Text of Ambassador Grady's speech and text of the speech of Mr. Stephanopoulos, Despatch No. 1148, November 27, 1948 (Athens Embassy, General Records, 1948:702-800.2, box 110). 99. Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκροτήσεως, Προσωρινόν μακροπρόθεσμον πρόγραμμα οικονομικής ανορθώσεως, Αθή^να, 1948. 265

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ του Σχεδίου Μάρσαλ όσο και από την AMAG.100 Ο πρώτος αυτός κύκλος εκφυλίστηκε όταν οι δύο φορείς αντιπαρατέθηκαν για το ύψος των πόρων χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο. Η Ελληνική Επιτροπή του Σχεδίου Μάρσαλ είχε προτείνει ένα Τετραετές Πρόγραμμα ύψους 2,7 δισεκατομμυρίων δολαρίων (πίνακας 13). Τα 1,9 από αυτά αφορούσαν το πρόγραμμα τρεχουσών αναγκών (εισαγωγές καταναλωτικών αγαθών και πρώτων υλών) και τα υπόλοιπα 0,8 αφορούσαν το πρόγραμμα ανασυγκρότησης (εισαγωγές κεφαλαιουχικών αγαθών). Οι εξαγωγές και οι άδηλοι πόροι εκτιμήθηκαν στα 1,1-1,2 δισεκατομμύρια δολάρια, έτσι που το μερίδιο το οποίο αναλογούσε στην οικονομική βοήθεια ήταν το υπόλοιπο 1,5 δισεκατομμύριο δολάρια (πίνακας 14). Παρά το μέγεθος του προγράμματος η βιομηχανία είχε πολύ περιορισμένο ρόλο (πίνακας 15), γεγονός που αποτέλεσε τότε αντικείμενο κριτικής, μεταξύ άλλων και από τον Ζολώτα101 Όπως φαίνεται από τις προτάσεις της Επιτροπής για την ετήσια κατανομή των πόρων, η οικονομική βοήθεια θα έπρεπε να ήταν ιδαίτερα γενναιόδωρη τα δύο πρώτα χρόνια, όταν θα ξεκινούσε το πρόγραμμα ανασυγκρότησης. Στη συνέχεια, σταδιακά, θα μειωνόταν, καθώς οι εξαγωγές θα απέφεραν περισσότερο συνάλλαγμα και οι επενδύσεις για την ανασυγκρότηση θα μειώνονταν. Σε κάθε περίπτωση όμως, η οικονομική βοήθεια, στην οποία προσέβλεπε η Επιτροπή, ήταν της τάξης των 400 εκατομμυρίων δολαρίων το χρόνο. Οι προτάσεις της αναβίωναν τις μαξιμαλιστικές ιδέες που υπήρχαν ήδη στις πρώτες προσεγγίσεις του Οργανισμού Ανασυγκρότησης το '46, και οι οποίες είχαν γίνει τότε αντικείμενο κριτικής από την έκθεση Porter. Το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα (χωρίς την οικονομική βοήθεια) το '48 μόλις που πλησίαζε τα 1.000 εκατομμύρια δολάρια Αυτό εκ των πραγμάτων υπερέβαινε κατά πολύ κάθε δυνατή προσδοκία Στο Δόγμα Τρούμαν, όταν η πολιτική κατάσταση της χώρας βρισκόταν στο πιο κρίσιμο σημείο, η αμερικανική πλευρά είχε επιδείξει εξαιρετικά φειδωλή στάση και έκτοτε δεν είχε υπάρξει η παραμικρή ένδειξη ότι σκόπευε να αλλάξει -το αντίθετο μάλιστα Η AMAG, χωρίς καμία επιφύλαξη, χαρακτήρισε το πρόγραμμα της Ελληνικής Επιτροπής ως τελείως εξωπραγματικό.102 Για το πρόγραμμα ανα-

100. AMAG to McGhee, October 10, 1947, AMAG comments on the Greek Marshall Aid Plan και Memorandum on the work of the Greek Marshall Plan Committee, (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 4). 101. Ζολώτας Ξ., Ανασνγκρότηοις και 6ιωοιμότης, Αθήναι 1948. 102. AMAG to McGhee, AMAG comments on the Greek Marshall Aid Plan, OJT.,. σελ 8. 266

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα συγκρότησης, έκρινε πως δεν υπήρχαν οι τεχνικές προϋποθέσεις απορρόφησης τόσων επενδυτικών πόρων, ενώ για το πρόγραμμα των τρεχουσών αναγκών επεσήμανε πως αυτό θα οδηγούσε τον πληθυσμό σε αύξηση της κατανάλωσης πέρα από τα προπολεμικά επίπεδα, κάτι που δεν συνιστούσε στόχο του Σχεδίου Μάρσαλ. Έτσι η AMAG προσανατολίστηκε στο να καταρτίσει πρόγραμμα με πολύ μικρότερα μεγέθη και περιόρισε το πρόγραμμα τρεχουσών αναγκών από 1,9 σε 1,3 δισεκατομύρια δολάρια και το πρόγραμμα της ανασυγκρότησης από 776 σε 270 εκατομμύρια δολάρια (πίνακας Γ13). Ας θυμηθούμε εδώ πως οι απόλυτα συντηρητικές εκτιμήσεις της έκθεσης Porter για την ανασυγκρότηση, οι οποίες όμως δεν θα επέτρεπαν την αποκατάσταση των υποδομών στα προπολεμικά τους επίπεδα, είχαν προβλέψει μόλις 145 εκατομμύρια δολάρια για το πρόγραμμα αυτό. Η AMAG σχεδόν το διπλασίασε. Η AMAG αποτίμησε το πρόγραμμα τρεχουσών αναγκών με βάση τα δεδομένα του '47-48 και πρότεινε να διατηρηθούν οι εισαγωγές στα ίδια επίπεδα για τα επόμενα τέσσερα χρόνια Στην περίπτωση του προγράμματος ανασυγκρότησης, η AMAG αποθάρρυνε πλήρως το εγχείρημα των μαζικών επενδύσεων. Σχεδόν εκμηδένισε τις επενδύσεις στις συγκοινωνιακές υποδομές και προέκρινε ένα μετριοπαθές πρόγραμμα με επίκεντρο τα ενεργειακά έργα και τις άμεσα παραγωγικές επενδύσεις σε γεωργία και βιομηχανία (πίνακας Γ15).

Πίνακας Γ13 Προτάσεις της Ελληνικής Επιτροπής για το Σχέδιο Μάρσαλ, Πρόγραμμα '48-'52, συνολικοί πόροι (σε εκατομμύρια δολάρια) Ανασυγκρότηση

Τρέχουσες ανάγκες

Σύνολο

'48

249

464,2

713,2

'49

212

489,9

701,9

'50

156

484,8

640,8

'51

150

490,7

640,7

Σύνολο

767

1.929,6

2.696,6

Πηγή: AMAG to McGhee (Coordinator for Aid to Greece & Turkey, Department of State), Memorandum on the work of the Greek Marshall Plan Committee, October 10, 1947 (Mission to Greece, Finance and Program Division, Box 4). 267

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Πίνακας 14 Προτάσεις της Ελληνικής Επιτροπής για το Σχέδιο Μάρσαλ, Πρόγραμμα '48-'52, προέλευση των πόρων (σε εκατομμύρια δολάρια) α) Πόροι οικονομικής βοήθειας '48 '49 '50 '51 Σύνολο

Ανασυγκρότηση

Τρέχουσες ανάγκες

Σύνολο

249 212 156 150 767

227 228 174 142 771

476 440 330 292 1.538

β) Συναλλαγματικοί πόροι: εξαγ ωγές και άδηλ 31 πόροι '48 '49 '50 '51 Σύνολο

Εξαγωγές

Άδηλοι πόροι

Σύνολο

189,7 212,2 253,8 286,2 941,9

47,5 49,7 62, 5 62.5 216,7

237,2 261,9 310,8 348,7 1.158,6

Πηγή: AMAG to McGhee (Coordinator for Aid to Greece & Turkey, Department of State), Memorandum on the work of the Greek Marshall Plan Committee, October 10, 1947 (Mission to Greece, Finance and Program Division, Box 4). Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η AMAG, με τις προτάσεις της, έφτασε στο άλλο άκρο. Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης που πρότεινε, με ετήσιες επενδύσεις της τάξης των 60-70 εκατομμυρίων δολαρίων, ήταν αδύνατο να προκαλέσει σημαντικές μεταβολές στο παραγωγικό δυναμικό της ελληνικής οικονομίας. Βέβαια η AMAG απέβλεπε και στις εγχώριες επενδύσεις. Μόνο που και στο θέμα αυτό η τοποθέτησή της ήταν ιδιαιτέρως ακραία Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης, πέρα από τους συναλλαγματικούς πόρους, θα απαιτούσε δαπάνες σε δραχμές για να αμειφθούν οι εγχώριοι παραγωγικοί συντελεστές. Η AMAG θεώρησε πως οι εξωγενείς και οι εγχώριοι πόροι θα ήταν ισόποσοι- δηλαδή κάθε δολάριο που θα δαπανούνταν για την εισαγωγή κεφαλαιουχικού εξοπλισμού θα απαιτούσε άλλο ένα δολάριο (περίπου 10.000 δραχμές) για εγχώριες δαπάνες. Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, το πρόγραμμα ανασυγκρότησης των 270 εκατομμυρίων δολαρίων θα απαιτούσε επιπρόσθετα περίπου 2,7 τρισεκατομμύρια δραχμές. 268

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα Στο σημείο αυτό η AMAG οτράφηκε στην εγχώρια αποταμίευση. Παρέκαμψε δηλαδή πλήρως το Ταμείο Αντικαταβολών, του οποίου ο αρχικός προορισμός ήταν ακριβώς να εξασφαλίζει εγχώρια χρηματοδότηση για τις επενδύσεις ανασυγκρότησης. Μάλιστα το σχέδιο της Ελληνικής Επιτροπής, το οποίο ήταν τριπλάσιο της AMAG, είχε θεωρήσει ως αυτονόητο πως οι δραχμικοί πόροι θα προέρχονταν από το Ταμείο Αντικαταβολών. Η AMAG αντίθετα υπέθεσε πως, για λόγους αντιπληθωριστικής πολιτικής, οι πόροι του Ταμείου θα έπρεπε να παραμείνουν «παγωμένοι» και αναζήτησε <ΐλλες πιθανές εγχώριες πηγές επενδυτικών πόρων. Ελλείψει τραπεζικών καταθέσεων, προκειμένου να υπολογίσει την εγχώρια αποταμίευση, η AMAG προσέφυγε στις πωλήσεις χρυσού του '46. Αυτές ήταν της τάξης των 300 δισεκατομμυρίων δραχμών και συνεπώς σε τέσσερα χρόνια θα μπορούσαν να καλύψουν τα 1,2 τρισεκατομμύρια δραχμές. Ως δεύτερη πηγή πόρων η AMAG υπέδειξε τον προϋπολογισμό. Εφόσον ο Εμφύλιος θα τελείωνε, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της AMAG, στη διάρκεια του '49, τότε, μόνο η μείωση των στρατιωτικών δαπανών θα μπορούσε να αποδεσμεύσει 500 δισεκατομμύρια δραχμές σε ετήσια βάση. Έτσι σύμφωνα με τους υπολογισμούς της, το ποσό αυτό αρκούσε για να καλύψει, τα τελευταία τρία χρόνια, το υπόλοιπο ποσό των 1,5 τρισεκατομμυρίων δραχμών. Με άλλα λόγια η AMAG θεώρησε πως οι εγχώριοι πόροι ήταν αρκετοί για τη χρηματοδότηση του προγράμματος, διαπίστωση που προφανώς ήταν εκτός πραγματικότητας.105

103. Δερτιλής Π., Ανασυγκρότησις και Ιδιωτική Αποταμίευσις, Αθήνα: Εκδόσεις

Χρηματιστηρίου Αθηνών, 1950, σελ 15. Ο Δερτιλής υπογράμμιζε ότι η εθνική αποταμίευση διέφευγε σε χρυσές λίρες και στο εξωτερικό και δεν προσανατολιζόταν σε παραγωγικές επενδύσεις (σελ 16). Εντούτοις θεωρούσε πως κάθε σκέψη για να συμπληρωθούν οι επενδυτικοί πόροι του Σχεδίου Μάρσαλ από την εθνική αποταμίευση ήταν εξωπραγματική. Η μετατροπή της αποταμίευσης σε επενδυτικούς πόρους προσέκρουε σε πολλά εμπόδια: στα πολύ ψηλά επιτόκια, ειδικά στην εξωτραπεζική αγορά, στη νομισματική αστάθεια και στην υποτονικότητα των χρηματιστηριακών θεσμών. 269

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο. Μάρσαλ

Πίνακας Γ15 Προτάσεις της Ελληνικής Επιτροπής του Σχεδίου Μάρσαλ και της AMAG για το Πρόγραμμα '48-'52 (σε εκατομμύρια δολάρια) Ελληνική Επιτροπή Σχεδίου Μάρσαλ

AMAG

1.919,3

1.280

139,7 36,6 23 144 8 7,6 43,3 27,2 85,8 91,6 65,4 94,1 766,3

80,8 5 7,8 26 2,5 2,3 13,1 3,4 42,5 27,7 30 28,4 269,5

A) To Πρόγραμμα Τρεχουσών Αναγκών Β) Το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης '48-'52 Γεωργία Οδικό Δίκτυο Λιμενικές Εγκαταστάσεις Σιδηροδορομικό Δίκτυο Παράκτια Ναυτιλία Αερογραμμές Οχήματα Επικοινωνίες Ύδρευση-Άρδευση Βιομηχανία Σιδήρου Υδροηλεκτρικά Έργα Άλλα Σύνολο

Πηγή: AMAG to McGhee (Coordinator for Aid to Greece & Turkey, Department of State), AMAG comments on Greek Marshall Plan Aid, 10 October 1947, (Mission to Greece, Finance & Program Division, Box 4). Οι παραπάνω υπερβολές των δυο πλευρών γρήγορα έδωσαν τη θέση τους σε πιο ρεαλιστικές προσεγγίσεις. 'Οταν το καλοκαίρι του '48 προετοιμαζόταν η τελική μορφή του Τετραετούς Προγράμματος,104 η ECA/G ακολούθησε μια πιο συμβιβαστική τακτική. Στις περισσότερες περιπτώσεις επελέγη η μέση οδός. Έτσι το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης ορίστηκε στα 550 εκατομμύρια δολάρια, ποσό περίπου διπλάσιο δηλαδή από αυτό της AMAG. 104. Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκροτήσεως, Προσωρινόν μακροπρόθεομον πρόγραμμα οικονομικής ανορθώσεως, 0λ και 4-year Program 1948-1952 (Mission to Greece, Construction Division, Box 4). 270

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα Ωστόσο, η συμβιβαστική τακτική της ECA/G εξαντλήθηκε στο σημείο αυτό. Στο Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης μπορεί μεν να αποδέχτηκε την αύξησή του, αλλά περιόρισε τη συνεισφορά του Σχεδίου Μάρσαλ μόλις στα 350 εκατομμύρια Η τεχνική εδώ ήταν απλή: υπερτιμήθηκαν οι άλλες πηγές συναλλαγματικών πόρων. Έτσι οι πολεμικές αποζημιώσεις (100 εκατομμύρια), τα κεφάλαια των ομογενών (50 εκατατομμύρια) και οι επενδύσεις του ξένου κεφαλαίου (50 εκατομμύρια), υποτίθεται πως θα κάλυπταν το υπόλοιπο μέρος του προγράμματος.105 Αλλά και στο θέμα της εγχώριας χρηματοδότησης, η ECA/G ακολούθησε αντίστοιχη τακτική. Αποδέχτηκε μεν να χρησιμοποιηθούν πόροι από το Ταμείο Αντικαταβολών,106 συμπληρωματικά όμως προς την εγχώρια αποταμίευση.107 Μάλιστα επέλεξε μια μέθοδο για να αποτιμά τους εγχώριους επενδυτικούς πόρους, η οποία κατέληξε σε εκτιμήσεις μεγαλύτερες από αυτές που είχε κάνει η AMAG. Με τη μέθοδο αυτή υπολόγιζε τις εν δυνάμει ετήσιες εγχώριες επενδύσεις ως ποσοστό στο Ακαθάριστο Εγχώριο Εισόδημα (πίνακας 16).108 Υποθέτοντας πως το ποσοστό επενδύσεων θα επανερχόταν σταδιακά μέχρι το '52 στα προπολεμικά του επίπεδα, κατέληξε πως το μισό τουλάχιστον πρόγραμμα θα μπορούσε να χρηματοδοτηθεί με τον τρόπο αυτό.10' Είναι μάλλον σαφές πως η πολιτική τόσο της AMAG όσο και της ECA/G, επεδίωκε με κάθε τρόπο να προσαρμόσει το Τετραετές Πρόγραμμα σε μεγέθη οικονομικής βοήθειας που δεν θα απέκλιναν σημαντικά από αυτά του '47-'48. Ταυτόχρονα επεδίωκαν να διατηρήσουν αμείωτη την πίεση προς την ελληνική κυβέρνηση, προκειμένου να μη χαλαρώσει την αυστηρή οικονομική πολιτική που είχε επιβληθεί από την AMAG στη διάρκεια του '47-'48. Έτσι όμως η υλοποίηση του Τετραετούς Προγράμματος

105. ECA/G, Position Paper-Greece, Description and Critique of the Long-Term National Recovery Program, (Mission to Greece, Finance and Program Division, Box 4), σελ 29. 106. Η ECA/G έθεσε φυσικά ως προϋπόθεση πως οι πόροι του Ταμείου δεν θα κάλυπταν, όπως είχε γίνει το '47, άλλες δαπάνες: στρατιωτικές, ελλείμματα του προϋπολογισμού ή ανάγκες των προσφύγων. 107. ECA/G, Description and Critique of the Long-Term National Recovery Program, OJI., σελ 32. 108. ECA/G, Description and Critique of the Long-Term National Recovery Program, ό.π., σελ 33. 109. To δραχμικό κόστος εκτιμήθηκε, σύμφωνα με την αρχή του ισόποσου μεριδίου δολαρίων και δραχμών, στα 5-6 τρισεκατομμύρια δραχμές. Με τη μέθοδο που ακολούθησε η ECA/G εκτίμησε πως οι μισοί πόροι, τα 250 δηλαδή εκατομμύρια, θα προέρχονταν από την εγχώρια αποταμίευση. Δεν παρέλειψε δε να υποδείξει πως και κάποιοι ειδικοί φόροι θα μπορούσαν να αυξήσουν το παραπάνω ποσοστό. 271

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ συνδέθηκε με την ικανότητα της κυβέρνησης να ενεργοποιήσει εγχώριους επενδυτικούς πόρους. Κάτι τέτοιο όμως ήταν όχι μόνο ανεφάρμοστο αλλά και ακατανόητο, εφόσον οι πόροι του Ταμείου Αντικαταβολών αρκούσαν γι αυτό το σκοπό. Τελικά αυτός ο τρόπος χειρισμού παρέπεμπε εκ των πραγμάτων το όλο θέμα για την περίοδο μετά το τέλος του Εμφυλίου. Πίνακας Γ Ι 6 Εθνικό εισόδημα και εγχώριοι επενδυτικοί πόροι '48-'52 Εκτιμήσεις του Τετραετούς Προγράμματος

'38 '48-'49 '49-'50 '50-'51 '52-'53 Σύνολο

Εθνικό Εισόδημα* (εκτιμήσεις ελληνικής κυβέρνησης)

Ποσοστό επενδύσεων στο εθνικό εισόδημα

Εγχώριοι επενδυτικοί πόροι (σε εκατομμύρια δολάρια)

1200 950 1130 1300 1460

8 2 3 6 8

96 19 34 78 117 248

* δεν περιλαμβάνεται η οικονομική βοήθεια Πηγή: ECA/G, Position Paper-Greece, Description and Critique of the Long-Term National Recovery Program (Mission to Greece, Finance & Program Division, Box 4), σελ. 33. To ολοκληρωμένο πρόγραμμα Ανεξάρτητα από τις διαρκείς εντάσεις που υπήρξαν κατά το σχεδιασμό του προγράμματος, το Τετραετές που υποβλήθηκε στον OEEC ήταν εξαιρετικά συγκροτημένο σχέδιο. Επρόκειτο αναμφίβολα για ένα πρόγραμμα, το οποίο, αν και περιγραφικό, κατέγραφε μάλλον επιτυχώς τις αναπτυξιακές δυνατότητες της ελληνικής οικονομίας. Ήταν απόλυτα ισορροπημένο ανάμεσα στους τέσσερις βασικούς τομείς παρεμβάσεων (ενέργεια, βιομηχανία-ορυχεία, αγροτική οικονομία και μεταφορές), και προέβλεπε περίπου ισόποση κατανομή των πόρων ανάμεσά τους (πίνακας Γ17).110 Οι προτεινόμενες επενδύσεις σε κάθε έναν από τους τομείς αυτούς ήταν ρεαλιστικές και προσαρμοσμένες στις τεχνικές και οικονομικές δυνατοί 10. Για τη συνοπτική παρουσίαση του Τετραετούς βλ Μουσμούτης Ν.Δ., Το Σχέδιον Μάρσαλ, Αθήναι, [χ.ε], 1950. 272

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα τητες της χώρας.1" Οι επενδύσεις αφορούσαν κυρίως την καθετοποίηση βιομηχανιών, εκεί όπου υπήρχαν πρώτες ύλες, και την υποκατάσταση εισαγωγών, εκεί όπου η εγχώρια αγορά κρινόταν επαρκής. Επρόκειτο για «ολοκληρωμένο πρόγραμμα», εφόσον οι διατομεακές διασυνδέσεις αποτελούσαν την πρωτεύουσα φιλοσοφία του. Κεντρικός πυρήνας ήταν η ενέργεια, η ανάπτυξη της οποίας θα στηριζόταν πρωτίστως στην αξιοποίηση εγχώριων πηγών. Η διαθεσιμότητα ενέργειας θα επέτρεπε την καθετοποίηση της βιομηχανίας εφόσον η επεξεργασία των ορυκτών ήταν ενεργοβόρα Παράλληλα η υποκατάσταση των εισαγωγών συνδεόταν κυρίως με την προσφορά ενδιάμεσων αγαθών στη γεωργία Τα έργα υποδομής θα επέφεραν σημαντική άνοδο της παραγωγικότητας στη γεωργία και θα δημιουργούσαν μια νέα δυναμική αγορά για ενδιάμεσα αγαθά. Πίνακας Γ17 Το Τετραετές Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης "48-'52 (σε εκατομμύρια δολάρια) Ελληνική Κυβέρνηση

ECA/G*

% Κατανομή

115,3 133,8 94,7 123,4 10 5 28,8 24,4 26,5 10,9 572,7

115,3 123,4 94,7 114,6 10 5 28,5 20,8 26 7,5 545,8

20,1 23,4 16,5 21,5 1,8 0,9 5 4,3 4,6

1. Ενέργεια 2. Βιομηχανία-Ορυχεία 3. Γεωργία 4. Μεταφορές 5. Τηλεπικοινωνίες 6. Τουρισμός 7. Δημόσια Υγεία 8. Αποκατάσταση Προσφύγων 9. Κατοικίες 10. Εκπαίδευση ΣΥΝΟΛΟ

1,9 100

* Οι εκτιμήσεις της ECA/G διέφεραν σε ορισμένα υποπρσγράμματα από τις εκτιμήσεις του επίσημου προγράμματος που υπέβαλε η ελληνική κυβέρνηση. Πηγή: ECA/G, Position Paper-Greece, Description and Critique of the LongTerm National Recovery Program (Mission to Greece, Finance & Program Division, Box 4). Βλ. επίσης Ζολώτας Ξ, Νομισματικό πρόβλημα και ελληνική οικονομία, Αθήναι: Παπαζήσης, σελ 128. 111.0 ρεαλισμός και η δυνατότητα εφαρμογής του προγράμματος αποτέλεσε αντικείμενο κριτικής σε μελέτες της εποχής. Ο Ευελπίδης [Η ανασυγκρότηση της 273

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Τα οφέλη που θα καρπωνόταν η ελληνική οικονομία από την υλοποίηση του προγράμματος ήταν αρκούντως εντυπωσιακά. Το Τετραετές εμφάνιζε μια εικόνα της ελληνικής οικονομίας το '5 2,112 η οποία προσέγγισε με απόλυτη πιστότητα μια «βιώσιμη» και «αυτοδύναμη» οικονομία Το εθνικό εισόδημα θα ήταν κατά 20% μεγαλύτερο του προπολεμικού και το μέσο επίπεδο κατανάλωσης ίσο με το προπολεμικό, για έναν πληθυσμό όμως αυξημένο κατά 18%. Ο κύκλος των παραγωγικών επενδύσεων, στη βιομηχανία (250 εκατομμύρια δολάρια) και σε έργα υποδομής στη γεωργία (200 εκατομμύρια δολάρια), θα είχε ολοκληρωθεί, μεταφέροντας τα περισσότερα από τα ευεργετικά του οφέλη στην περίοδο μετά το '52. Εντούτοις η αγροτική και η βιομηχανική παραγωγή θα ήταν, το '52, κατά 20% και 30% αντίστοιχα μεγαλύτερη από την προπολεμική. Οι εξαγωγές επίσης θα είχαν ξεπεράσει τα προπολεμικά επίπεδα κατά 20% και θα κάλυπταν το 60% των εισαγωγών, έχοντας προσθέσει στον κατάλογο τους, πέρα από τα παραδοσιακά προϊόντα του καπνού και της σταφίδας, νέα προϊόντα, όπως πρώτες ύλες και ορισμένα βιομηχανικά. Η οικονομική υποδομή θα είχε αποκατασταθεί στο σύνολο της και οι εγχώριες δυνατότητες παραγωγής ενέργειας θα είχαν ξεπεράσει κατά πολύ τα προπολεμικά επίπεδα Οι εισαγωγές καταναλωτικών αγαθών θα μειώνονταν σταδιακά μέχρι το '52, καθώς η εγχώρια παραγωγή θα κάλυπτε ολοένα και μεγαλύτερο μέρος των αναγκών, ενώ θα αυξάνονταν οι εισαγωγές ενδιάμεσων αγαθών για τη βιομηχανία Σημαντική θα ήταν και η μείωση στις εισαγωγές πρώτων υλών για ενεργειακή χρήση καθώς το ενεργειακό ισοζύγιο θα έκλινε προς την πλευρά της εγχώριας παραγωγής ενέργειας. Συμπερασματικά το Τετραετές προέβλεπε πως το ισοζύγιο πληρωμών το πρώτο έτος μετά το πέρας του Σχεδίου Μάρσαλ μπορεί να παρέμενε ελλειμματικό, αλλά το έλλειμμα αυτό θα αντιπροσώπευε μόλις το 6-7% του εθνικού εισοδήματος. Το ποσοστό αυτό ήταν αρκετά μικρό για να καλυφθεί από εξωτερικό δανεισμό χωρίς σημαντικές επιπτώσεις στη σταθερότητα της οικονομίας. Προκειμένου να εφαρμοστεί το πρόγραμμα, η ECA/G δεν παραμέλησε Ελλάδος χαι το Σχέδιον Μάρσαλλ, Αθήναι, 1945 (άρθρα από το Βήμα)], το επέκρινε για τους πολλούς, ταυτόχρονα, στόχους που έθεσε. Αντιπρότεινε ότι έπρεπε να δοθεί αποκλειστική έμφαση μόνο στον ενεργειακό τομέα Τα υπόλοιπα μέρη του προγράμματος θα μπορούσαν να προχωρήσουν με ελληνικούς πόρους. Επέκρινε επίσης τη μονοσήμαντη έμφαση που δόθηκε στις μεγάλες επιχειρήσεις και τον τρόπο που παραμελήθηκαν οι συνεταιρισμοί και οι βιοτεχνικές μονάδες Τέλος άσκησε κριτική στην εσωστρέφεια του προγράμματος και στην υπερβολική έμφαση που έδινε στην εθνική αυτάρκεια 112. Οι προβλέψεις του Τετραετούς σχολιάζονται στο Μουσμούτης ΝΑ, Η αναπροσαρμογή της οικονομίας μας προς το Σχέδιον Μάρσαλ, Αθήναι, 1948 (Ανατύπωσις από τον «Οικονομολόγον», φύλλα 11ης και 18ης Δεκεμβρίου 1948). 274

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα να υπογραμμίσει κάποιες προϋποθέσεις: να ασκηθεί αποτελεσματική νομισματική και δημοσιονομική πολιτική από την ελληνική κυβέρνηση* να δραστηριοποιηθούν οι δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς στην κατεύθυνση του προγράμματος· να λήξει ο Εμφύλιος στη διάρκεια του πρώτου έτους του προγράμματος. Η έμφαση δινόταν πλέον στο κρίσιμο δεύτερο έτος: «Υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, προκειμένου να επιτευχθεί ουσιαστική πρόοδος στην αποδέσμευση από την εξωτερική βοήθεια, οι απαιτήσεις για το δεύτερο χρόνο πρέπει να είναι υψηλότερες και η πρόοδος της ανασυγκρότησης μεγαλύτερη από ό,τι στις σημερινές συνθήκες και με τους πόρους που είναι διαθέσιμοι τον πρώτο χρόνο»."3 Επιπρόσθετα η ECA/G απέδιδε μεγάλη σημασία στον ενιαίο χαρακτήρα του προγράμματος. Επέμενε ότι θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί ως «ολοκληρωμένο πρόγραμμα» και τυχόν περικοπές ή η αποσπασματική πραγματοποίηση των έργων θα αποδυνάμωναν τις ευεργετικές του συνέπειες. Τέλος η ECA/G προειδοποιούσε πως τυχόν αποτυχία του Τετραετούς, και κυρίως του προγράμματος βιομηχανικής και ενεργειακής ανάπτυξης, θα άφηνε την ελληνική οικονομία με τεράστιο πλεονάζον εργατικό δυναμικό, κάνοντας αναπόφευκτη τη μαζική μετανάστευση: «Η μοναδική εναλλακτική λύση στο προτεινόμενο πρόγραμμα θα είναι η μαζική μετανάστευση»."4

Το αναπτυξιακό όραμα: ενέργεια και βιομηχανία Το πιο σημαντικό τμήμα του Τετραετούς Προγράμματος αφορούσε τη βιομηχανική ανάπτυξη και την ενέργεια Το «Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Ανάπτυξης της Βιομηχανίας» για την περίοδο '48-52 φιλοδοξούσε να «κινήσει την ελληνική βιομηχανία προς μια τελείως νέα κατεύθυνση», καθώς «η επιστροφή στα προπολεμικά πρότυπα δεν θα έλυνε το οικονομικό πρόβλημα της χώρας»."5 Το βιομηχανικό πρόγραμμα απαιτούσε συνολικά 123 εκατομμύρια δολάρια σε συνάλλαγμα και ένα αντίστοιχο ποσό σε δραχμές. Από τη διακλαδική κατανομή του προγράμματος (πίνακας 18α) προκύπτει πως οι επενδύσεις ήταν συγκεντρωμένες σε λίγους κλάδους: στη μεταλλουργία, στη βαριά χημική βιομηχανία, στα διυλιστήρια, στην εξόρυξη μεταλλευμάτων και λιγνίτη. Αυτοί κάλυπταν το 80% του προγράμματος.

113. ECA/G, Description

and Critique OJL, σελ. 49. 114. ECA/G, Description and Critique gram, OJI., σελ 50. 115. ECA/G, Industrial Rehabilitation,

of the Long-Term

National

Recovery

Pro-

of the Long-Term

National

Recovery

Pro-

gram,

Expansion

and Development

Four

Year

Program (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 3), σελ 1. 275

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Η πιο αναλυτική εικόνα του προγράμμματος (πίνακας 186) υποδεικνύει πως η ανάπτυξη αυτών των κλάδων επικεντρωνόταν σε μικρό αριθμό νέων μονάδων: το διυλιστήριο πετρελαίου, το λιγνίτη της Πτολεμαΐδας, την αλουμίνα και το μαγνήσιο, το χάλυβα, τα αζωτούχα λιπάσματα και τη σόδ α Ήταν επτά νέες «μεγάλες επενδύσεις»» που θα απορροφούσαν σχεδόν το 65% του συνολικού προγράμματος. Η όγδοη μεγάλη επένδυση ήταν στον κλάδο των τσιμέντων. Υπήρχαν άλλες δέκα επενδύσεις που ξεπερνούσαν το ένα εκατομμύριο δολάρια και αφορούσαν νέες βιομηχανικές μονάδες (το ναυπηγείο, ο μόλυβδος και το νικέλιο, το θειικό οξύ, τα εργοστάσια παραγωγής ντήζελομηχανών και αγροτικών μηχανημάτων). Από κοινού οι 17 αυτές μονάδες κάλυπταν σχεδόν το 90% του προγράμματος. Το υπόλοιπο 10% ενίσχυε ποικιλοτρόπως τις υπάρχουσες κυρίως μονάδες. Συνεπώς το Τετραετές αφορούσε την κατασκευή ενός μικρού αριθμού μονάδων μεγάλης κλίμακας.

Πίνακας Γ18 Το Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Βιομηχανικής Ανάπτυξης '48-'52 (σε χιλιάδες δολάρια)*

α) Κατά κλάδο 1. Διυλιστήρια 2. Λιγνίτης 3. Εξόρυξη μεταλλευμάτων 4. Μεταλλουργία 5. Βαριά χημική βιομηχανία 6. Ελαφρά χημική βιομηχανία 7. Δομικά υλικά 8. Μεταλλικά προϊόντα 9. Υφαντουργία 10. Βιομηχανία χαρτιού 11. Ερευνες-μελετες ΣΥΝΟΛΟ

276

Επενδύσεις

% κατανομή

11.500 16.780 10.955 36.200 22.260

9,3 13,6 8,9 29,3 18

2.790 5.000 10.390 4.890 400 2.250 123.415

2,3 4,1 8,4 4 0,3 1,8 100

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα β) Αναλυτικά κατά μέγεθος επένδυσης Επενδύσεις

Ποσοστιαία Κατανομή

Χυτοσίδηρος Λιγνίτης Πτολεμαΐδας Λιπάσματα Αζωτούχα

22.000 14.200 11.300

17,8 11,5 9,2

Διύλιση Πετρελαίου Μαγνήσιο Σόδα Αλουμίνα Τσιμέντο Βαμβακουργία Θειικό οξύ Επισκευές πλοίων Νηχανές ντήζελ Λιγνίτης-Υπάρχοντα Ορυχεία Μολύβδος-Ψευδάργυρος Μηχανουργία Γεωργικά εργαλεία & μηχανές Αποθήκευση Πετρελαίου Νικέλιο Πυρίτης Βωξίτης Υπόλοιπες επενδύσεις ΣΥΝΟΛΟ

10.000 7.800 6.300 5.000 5.000 4.690 3.200 3.000 2.800 2.780 2.730 2.200 1.500 1.500 1.400 1.170 1.070 13.775 123.415

8,1 6,3 5,1 4,1 4,1 3,8 2,6 2,4 2,3 2,3 2,2 1,8 1,2 1,2 1,1 0,9 0,8 11,2 100

* Περιλαμβάνονται μόνο οι επενδύσεις σε συνάλλαγμα, ενώ το συνολικό πρόγραμμα θα περιλάμβανε και ισόποσες επενδύσεις σε δραχμές. ** Οι κλάδοι αυτοί θα χρησιμοποιούσαν παράγωγα προϊόντα ορισμένων επενδύσεων του Τετραετούς και θα αναπτύσσονταν μετά το '52. Πηγή: Industrial Rehabilitation, Expansion and Development, Four-Year Program, (Mission to Greece, Finance & Program Division, Box 3), σελ. 15, 18 και 19. Βασικό χαρακτηριστικό του βιομηχανικού προγράμματος ήταν η εσωστρέφεια του* ο προσανατολισμός δηλαδή της παραγωγής των περισσότερων από τις προτεινόμενες μονάδες στην εγχώρια αγορά. Μόνο ένας πολύ μικρός αριθμός επενδύσεων αφορούσε εξαγωγικές μονάδες. Ως βάση των 277

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ εξαγωγών παρέμεναν τα ορυκτά, κάτι που ίσχυε και προπολεμικά. Για δύο από αυτά, τα πιο σημαντικά (βωξίτης και μαγνησίτης), το βιομηχανικό πρόγραμμα προέβλεψε την ίδρυση μονάδων για την περαιτέρω επεξεργασία τους. Στην περίπτωση του βωξίτη, το βιομηχανικό πρόγραμμα υπέδειξε ως ρεαλιστικές τις δυνατότητες παραγωγής αλουμίνας και αλουμινίου. Η παραγωγή βωξίτη είχε ήδη εξαγωγική κατεύθυνση από την περίοδο '35-'38, ενώ οι δύο προϋποθέσεις για την ίδρυση μονάδας αλουμίνας (η ύπαρξη επαρκών αποθεμάτων και η διαθεσιμότητα ενέργειας) μπορούσαν πλέον να ικανοποιηθούν. Παράλληλα, προβλέφθηκε η ίδρυση μονάδας παραγωγής καυστικής σόδας, που θα τροφοδοτούσε τη μονάδα αλουμίνας. Η παραγωγή αλουμινίου, που φυσιολογικά θα επακολουθούσε, τοποθετήθηκε χρονικά μετά το '52, γι' αυτό και δεν περιελήφθηκε στο Τετραετές. Η παραγωγή μαγνησίτη είχε επίσης αναπτυχθεί στο Μεσοπόλεμο και η Ελλάδα κατείχε ήδη την πέμπτη θέση στην παγκόσμια παραγωγή. Το Τετραετές προέβλεψε την ίδρυση τριών εργοστασίων κοντά στους χώρους εξόρυξης, όπου θα γινόταν, με την τεχνική της ηλεκτρόλυσης, η επεξεργασία του μαγνησίτη σε μαγνήσιο. Με εξαίρεση τις παραπάνω επενδύσεις, ο υπόλοιπος κατάλογος που περιέλαβε το Τετραετές αφορούσαν την υποκατάσταση εισαγωγών. Η βιομηχανία σιδήρου, τα λιπάσματα, το διυλιστήριο, το ναυπηγείο, οι ελαφρές μηχανές, η ελαφριά χημική βιομηχανία προορίζονταν για να υποκαταστήσουν τις εισαγωγές. Για τους προγραμματιστές της βιομηχανικής ανάπτυξης της εποχής, αυτό ήταν αναπόφευκτο. Κάθε προσπάθεια για να αναπτυχθεί η αδύναμη βιομηχανική βάση της χώρας θα έπρεπε να επικεντρωθεί στις διακλαδικές διασυνδέσεις. Να αναζητηθούν δηλαδή εκείνες οι βιομηχανικές εισροές που θα κάλυπταν ανάγκες των υπόλοιπων τομέων της οικονομίας: του γεωργικού τομέα, των κατασκευών ή της ναυτιλίας. Παράλληλα έπρεπε να αναζητηθούν εκείνα τα ενδιάμεσα αγαθά που θα μπορούσαν να δώσουν ώθηση σε άλλους μεταποιητικούς κλάδους. Αυτού του τύπου ερωτήματα κατεύθυναν τη βιομηχανική στρατηγική προς τις διακλαδικές διασυνδέσεις και τα δίκτυα Το Τετραετές διατύπωσε ρητά αυτή την οπτική. Οι προτεινόμενες επενδύσεις εντάσσονταν σε υπάρχοντα ή υπό ανάπτυξη παραγωγικά δίκτυα και το πρόγραμμα τα υποδείκνυε με σαφήνεια: α) Το παραγωγικό δίκτυο των σιδηρομεταλλευμάτων, του σιδήρου και του χάλυβα και των τελικών προϊόντων από μέταλλο. Προπολεμικά, ενώ στα σιδηρομεταλλεύματα η χώρα ήταν πλεονασματική, στο σίδηρο και το χάλυβα ήταν ελλειματική. Η'εγχώρια σιδηροβιομηχανία κάλυπτε μόλις το 30-40% των αναγκών. Με την προβλεπόμενη, από το Τετραετές, ίδρυση εργοστασίου παραγωγικής δυναμικότητας 130 χιλιάδων τόνων σιδήρου και 278

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα 100 χιλιάδων τόνων χάλυβα, θα γινόταν καλύτερη χρήση των εγχώριων πρώτων υλών και θα καλύπτονταν πλήρως οι ανάγκες της εγχώριας αγοράς. Παράλληλα υπήρχε μέριμνα για ενίσχυση της βιομηχανίας χαλκού. β) Το δίκτυο της χημικής βιομηχανίας περιλάμβανε τις μονάδες του θειικού οξέος, των φωσφορικών λιπασμάτων, των αζωτούχων λιπασμάτων, της σόδας, των διυλιστηρίων και μικρότερες μονάδες για τα παράγωγα των προηγουμένων. Στην περίπτωση των λιπασμάτων οι πρώτες ύλες θα ήταν εισαγόμενες. Τα προβλεπόμενα μεγέθη παραγωγής λιπασμάτων θα ήταν αρκετά για να καλύψουν τις ανάγκες της αγροτικής οικονομίας, σε μια περίοδο μάλιστα που προβλεπόταν εκρηκτική αύξηση αυτών των αναγκών. Από την άλλη η ίδρυση του διυλιστηρίου, δυναμικότητας 400.000 τόνων, θα κάλυπτε περίπου το μισό των εγχώριων αναγκών οε πετρελαιοειδή προϊόντα γ) Το κατασκευαστικό δίκτυο περιλάμβανε τη βιομηχανία τσιμέντου και, συμπληρωματικά, τα πυρίμαχα υλικά. Ο προβλεπόμενος διπλασιασμός της παραγωγικής δυναμικότητας της τσιμεντοβιομηχανίας θα κάλυπτε πλήρως την εσωτερική ζήτηση, η οποία θα αυξανόταν συνεχώς μέχρι το '53, εξαιτίας των έργων ανασυγκρότησης και ιδιαιτέρως των υδροηλεκτρικών έργων. Ο τομέας των πυρίμαχων υλικών, που διέθετε επάρκεια εγχώριων πρώτων υλών, αναμενόταν να έχει παράλληλη ανάπτυξη, όπως και οι πολλοί συμπληρωματικοί κλάδοι των δομικών υλικών. δ) Το δίκτυο παραγωγής και συντήρησης μηχανών και μηχανολογικού εξοπλισμού ήταν ήδη οργανωμένο σε επίπεδο μικρών μονάδων και περιλάμβανε την παραγωγή ελαφρού τύπου αγροτικού εξοπλισμού, μηχανών ντήζελ μικρής δυναμικότητας, μηχανουργεία επισκευής μηχανών και μερικής παραγωγής εργαλείων. Το Πρόγραμμα επεδίωκε, κυρίως, να εκσυγχρονίσει το δίκτυο, ενισχύοντας τον εξοπλισμό των μονάδων, και να βελτιώσει τις μεθόδους παραγωγής. Ως νέα μονάδα προσέθεσε την παραγωγή μηχανών ντήζελ για μικρά σκάφη, κυρίως αλιευτικά. Παράλληλα, το Πρόγραμμα επεσήμανε τις δυνατότητες του ναυπηγοεπισκευαστικού τομέα Πρότεινε τον εκσυγχρονισμό του υπάρχοντος δικτύου καθώς και την ίδρυση μιας νέας ναυπηγικής μονάδας, με κατασκευαστικές δυνατότητες για πλοία μέχρι 1.500 τόνους και επισκευαστικές μέχρι 10.000 τόνους. Η ανάπτυξη της σιδηροβιομηχανίας θα διευκόλυνε την ανάπτυξη των παραπάνω δραστηριοτήτων.

279

Το Δόχμα Τρούμαν KOU, το Σχί6ω Μάρσαλ

Πίνακας Γ19 Οι διακλαδικές διασυνδέσεις του Προγράμματος Βιομηχανικής Ανάπτυξης (σε χιλιάδες δολάρια) Παραγωγικά Δίκτυα

Ενδιάμεσα Προϊόντα

Πρώτες Ύλες Ύλες

Εξαγωγική Βωξίτης (1.070) Μεταλλουργία Σιδηροβιομηχανία Σιδηρομε/τα (800) Μεταλλικά Προϊόντα Μηχανές

Χημική Βιομηχανία

Τελικά Προϊόντα

Αλουμίνια (5.000) Μαγνήσιο (7.800) Χάλυβας (22.500) Αγροτικός Χαλκός (200) εξοπλισμός (1.500) Μηχανές Ντήζελ (1.800) Μηχανουργία (2.200) Ναυπηγοεπισκευαστικές δραστηριότητες (3.000) Άλλες μετάλλων (1.890)

Πυρίτης (1.170) Θείο (215) Αλάτι (500)

Αζωτούχα Λιπάσματα (11.300) Φωσφορούχα Λιπάσματα (4.150) Σόδα (6.300) Διυλιστήρια (11.500) Άλλες χημικές (510) Κατασκευαστικός Λευκόλιθος (850) Τσιμέντο (5.500) Χρωμίτης (850) -οικοδομικός Πυρίμαχα (500) Λιγνίτης (16.780) Υφαντουργία τομέας (4.890) Διάφορες Ορ. διάφορα Χαρτοβιομηχανία (5.500) (400) Σύνολο 27.735 80.250

Ελαφρά Χημική Βιομηχανία (2.790)

13.180

Πηγή: Integrated Industrial Development Program for Greece, Statistical Summary, (Mission to Greece, Construction Division, Box 4). 280

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα θ α ήταν ίσως σκόπιμο να αναφερθεί εδώ πως και οι μελέτες τις οποίες είχε εκπονήσει το βιομηχανικό τμήμα της AMAG, στις αρχές του '48, είχαν επικεντρωθεί στα παραπάνω δίκτυα Οι τρεις εκθέσεις κάλυπταν τους τομείς των ορυχείων, της χημικής βιομηχανίας και του δικτύου σιδηροβιομηχανίας, μεταλλικών προϊόντων και μηχανών. Μια τέταρτη έκθεση αφορούσε την υφαντουργία Η προκαταρκτική αυτή διερεύνηση της AMAG είχε επισημάνει ότι το θεσμικό πλαίσιο ήταν εξαιρετικά αναχρονιστικό. Ταυτόχρονα όμως είχε καταγράψει τις επενδυτικές δυνατότητες που προσέφερε η βιομηχανία. Στις περισσότερες περιπτώσεις είχαν προηγηθεί συζητήσεις με βιομηχανικές επιχειρήσεις, οι οποίες είχαν εκδηλώσει ενδιαφέρον γι αυτές τις νέες επενδύσεις. Το σύνολο σχεδόν των παραδοσιακών κλάδων της ελληνικής βιομηχανίας, της ελαφριάς δηλαδή βιομηχανίας (τρόφιμα, ποτά, καπνός, ξύλο, δέρμα, χαρτί, υφαντουργία) εξαιρέθηκε από το Τετραετές Πρόγραμμα Στο αρχικό σχέδιο υπήρξε πρόβλεψη για τον εκσυγχρονισμό της βαμβακουργίας, της βιομηχανίας χάρτου και για την ίδρυση ενός μικρού εργοστασίου, το οποίο θα εγκαινίαζε τη βιομηχανική παραγωγή ετοίμων ενδυμάτων. Όμως με την πρώτη αναθεώρηση του Τετραετούς, το '49, οι επενδύσεις αυτές αφαιρέθηκαν από το πρόγραμμα, με εξαίρεση ένα μικρό υποπρόγραμμα για τη βιομηχανία χάρτου. Όπως έχει αναφερθεί παραπάνω οι παραδοσιακοί κλάδοι, με ή χωρίς τη συνδρομή των προστατευτικών δασμών, κάλυπταν τις περισσότερες ανάγκες της εσωτερικής αγοράς και ο ρυθμός ανασυγκρότησής τους ήταν ικανοποιητικός. Καθώς δεν υπήρχαν, άμεσα τουλάχιστον, προοπτικές για την ανάπτυξη εξαγωγικών δραστηριοτήτων στους κλάδους αυτούς, το Τετραετές θεώρησε, μάλλον δικαιολογημένα, πως οι κλάδοι αυτοί δεν απαιτούσαν κάποια ιδιαίτερη μέριμνα Οι εξαγωγικοί κλάδοι της βιομηχανίας (η μεταλλουργία και η εξόρυξη), θα απορροφούσαν περίπου στο 15% του συνόλου των επενδύσεων. Τα τρία βασικά παραγωγικά κυκλώματα υποκατάστασης εισαγωγών (σιδηροβιομηχανία, χημική, κατασκευαστική) κάλυπταν το 65% των επενδύσεων, ενώ το υπόλοιπο 20% θα απορροφούσε το πρόγραμμα του λιγνίτη. Με την ολοκλήρωση του προγράμματος το '52, το μεν μέγεθος της βιομηχανικής παραγωγής αναμενόταν να διπλασιαστεί, ενώ η διακλαδική του σύνθεση θα μεταβαλλόταν ριζικά υπέρ των νέων τομέων. Το ειδικό βάρος των παραδοσιακών κλάδων στη βιομηχανική παραγωγή θα μειωνόταν από 70% σε 47%, και αντίστοιχη θα ήταν η άνοδος των νέων κλάδων που ενίσχυε το Τετραετές (πίνακας Γ20). Από τη σκοπιά του ισοζυγίου πληρωμών, η βιομηχανική ανάπτυξη που υποσχόταν το Τετραετές θα οδηγούσε σε πολύ υψηλά ποσοστά αυτάρκειας της ελληνικής βιομηχανίας. Σε συνδυασμό με την αυτάρκεια που είχε επιτευχθεί στους περισσότερους παραδοσιακούς κλάδους, η ελληνική βιομηχανία θα πετύχαινε μέχρι το '53 να καλύψει ικανοποιητικά τις ανάγκες της 281

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ εγχώριας οικονομίας, επιβαρύνοντας λίγο το ισοζύγιο πληρωμών. Με βάση τα δεδομένα των προβλέψεων, το 90% της βιομηχανικής παραγωγής θα παρέμενε προσανατολισμένο στην εσωτερική αγορά. Κατά το σχεδιασμό του βιομηχανικού προγράμματος είχαν αφετηριακά τεθεί τρία κριτήρια* η διαθεσιμότητα φυσικών πόρων, η δυνατότητα εφαρμογής από τεχνική σκοπιά των συγκεκριμένων επενδύσεων και η ύπαρξη κατάλληλων φορέων υλοποίησης των επενδύσεων. Τα δύο πρώτα κριτήρια είχαν καλυφθεί για το σύνολο των συγκεκριμένων προτάσεων. Το τρίτο ήταν πιο περίπλοκο. Εδώ προφανώς η έμφαση δινόταν σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, αλλά η ενεργοποίηση τόσο των εγχώριων όσο και ξένων επενδύσεων - π ο υ σε ορισμένες περιπτώσεις θα ήταν αναγκαίες- δεν ήταν εύκολη υπόθεση στις συνθήκες του '48. Όπως σημείωνε ο επικεφαλής του βιομηχανικού τμήματος της ECA/G: «7ο βιομηχανικό τμήμα της ECA είναι απόλυτα βέβαιο πως το προτεινόμενο πρόγραμμα μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσω της σημαντικής επένδυσης ιδιωτικών κεφαλαίων, τα οποία μπορούν να συμπληρωθούν με πόρους από την ECA που θα διατεθούν στις ιδιωτικές επιχειρήσεις με τη μορφή δανείων. Το κύριο πρόβλημα, κατά συνέπεια, είναι να δημιουργηθεί ευνοϊκό, γι' αυτές τις επενδύσεις, πολιτικό και οικονομικό κλίμα»."'

Πίνακας Γ20 Η αξία της βιομηχανικής παραγωγής το "53, προβλέψεις του Τετραετούς (σε χιλιάδες δολάρια) Βιομηχανικοί κλάδοι

Εξαγ_ Μεταλλουργία Σιδηροβιομηχανίαμεταλλικά προϊόντα Χημική βιομηχανία Τσιμέντο-πυ ρίμαχα Παραδοσιακές βιομηχανίες* Σύνολο μεταποίησης Ορυχεία-λιγνίτης Σύνολο βιομηχανίας

Αξία Παραγωγής '48

Ποσοστιαία Κατανομή

Αξία Παραγωγής '53

Ποσοστιαία Κατανομή

3,8 15,9

10.000

11,1

6.500 27.000

10.700 7.135 62.000

11,9 8 69

27.000 23.900 80.000

15,9 14,1 47

89.835 3.300 93.135

100

170.000 24.000 194.000

100

-

* Υφαντουργία, καπνός, δέρμα, χαρτί και ξύλο. Δεν περιλαμβάνονται οι βιομηχανίες τροφίμων και ποτών. Πηγή: Integrated Industrial Development Plan, (Revised August 1949) Statistical Summary, Mission to Greece, (Finance & Program Division, Box 3). 282

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα Το ενεργειακό πρόγραμμα"7 αποτελούσε καίριο τμήμα του Τετραετούς. Η παραγωγή ενέργειας το '48 ήταν μόλις 250.000 κιλοβάτ και η υδροηλεκτρική παραγωγή ήταν ανύπαρκτη (8.000 κιλοβάτ). Το ενεργειακό πρόγραμμα περιλάμβανε τρεις ενότητες έργων: α) Πέντε νέα υδροηλεκτρικά έργα με δυναμικότητα 365.000 kw, τα οποία από άποψη μελετών και σχεδιασμού θεωρήθηκαν σχετικά έτοιμα προς υλοποίηση. Τα τέσσερα ήταν σχετικά μικρής δυναμικότητας (Λάδωνας 60.000, Βόδας 20.000 και Λούρος 20.000, Βουραΐκός 45.000). Το πέμπτο αφορούσε τουν Αχελώο και ήταν μεγαλύτερης κλίμακας (220.000). Παράλληλα θα προχωρούσε η μελέτη, και σε ορισμένες περιπτώσεις, ο σχεδιασμός επιπρόσθετων υδροηλεκτρικών έργων, των οποίων όμως η κατασκευή θα γινόταν μετά το '52 (πίνακας Γ21). Με την πλήρη ανάπτυξη των υδροηλεκτρικών έργων η δυναμικότητα θα έφθανε στις 1,2 εκατομμύρια κιλοβατόρες. β) Την αύξηση της δυναμικότητας των θερμοηλεκτρικών σταθμών κατά 100.000 kw. γ) Τη δημιουργία εθνικού δικτύου μεταφοράς ρεύματος, το οποίο θα συνέδεε τα σημεία παραγωγής και θα τροφοδοτούσε τα σημεία κατανάλωσης, με βάση την αρχή «προσφορά ρεύματος στην ίδια τιμή σε όλη τη χώρα».'" Τα υδροηλεκτρικά έργα θα προσέφεραν επιπροσθέτως υδάτινους πόρους για άρδευση. Οι πολλαπλές χρήσεις των υδροηλεκτρικών έργων συνηγορούσαν υπέρ της ανάληψής τους από δημόσιες επιχειρήσεις. Εντούτοις, καθώς το θέμα αυτό ήταν σε εξέλιξη, «ο καθορισμός του εάν μερικά ή όλα από τα προτεινόμενα προγράμματα θα είναι δημόσιας ιδιοκτησίας (...) θα προσδιοριστεί μετά την ολοκλήρωση των μηχανολογικών και οικονομικών μελε' 119 των»."* Όπως υπογράμμιζε η αμερικανική έκθεση, «η χαμηλού κόστους ενέργεια θα συμβάλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο παράγοντα προκειμένου να κάνει τη βιομηχανική ανάπτυξη πραγματοποιήσιμη, θα προσφέρει την αναγκαία προϋπόθεση για να επεκταθούν οι υπάρχουσες βιομηχανίες (...) και θα επιτρέψει να δημιουργηθούν νέες ειδικά της παραγωγής μα116. Stickeny (Director of Industry Division) to Porter (Chief of ECA/G), Memorandum, Industry Division Annual Report, September 16, 1949, (Mission to Greece, Construction Division, Box 4). 117. ECA/G, A Four - Year Program for Water and Power Development in Greece, (Mission to Greece, Construction Division, box 3). 118. ECA/G, A Four - Year Program for Water and Power Development in Greece, OJT, σελ 7. 119. ECA/G, A Four - Year Program for Water and Power Development in Greece, 0JIN σ ε λ 10.

283

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ γνήσιου και αλουμίνας για εξαγωγή και νιτρογενών λιπασμάτων και καυστικής σόδας για εγχώρια κατανάλαχτη. Ταυτόχρονα θα επιτρέψει τον εξηλεκτρισμό των μικρών πόλεων και των χωριών, και έτσι θα ενθαρρύνει την ανάπτυξη της μικρής τοπικής βιομηχανίας σε όλη τη χώρα».[2° Ένα χωριστό θέμα ήταν η αξιοποίηση του λιγνίτη. Στο πλαίσιο του Τετραετούς προβλεπόταν η αύξηση της παραγωγής λιγνίτη στα υπάρχοντα ορυχεία από 100 σε 600 χιλιάδες τόνους ετησίως. Σε πρώτη φάση η αξιοποίηση της Πτολεμαΐδας θα προσέθετε άλλους 2,5 εκατομμύρια τόνους ετησίως μέχρι το "53.m Εάν οι υπό εξέλιξη μελέτες έκριναν ότι ο λιγνίτης αυτός θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για θερμοηλεκτρική παραγωγή ενέργειας, θα προχωρούσε η κατασκευή νέων μονάδων πέρα από τις προβλεπόμενες στο Τετραετές. Αυτό θα εξοικονομούσε σημαντικούς πόρους από την κατανάλωση εισαγόμενου πετρελαίου για την παραγωγή ενέργειας.'" Πίνακας Γ21 Τα Υδροηλεκτρικά έργα, Ενεργειακό Πρόγραμμα, Τετραετές Πρόγραμμα '48-'52

Α) Άμεση κατασκευή Λάδωνας Βόδας Λούρος Βουραϊκός Αχελώος (πρώτη φάση) Β) Μελέτη και Σχεδιασμός Ξηριάς Λέσσε Αλιάκμωνας (πρώτη φάση) Γ) Μελέτη Αχελώος (δεύτερη φάση) Νέστος Αλιάκμωνας (δεύτερη φάση) Αλφειός Σύνολο

Εγκατεστημένη η ισχύς (kw)

Ετήσια παραγωγή (kwh)

Κόστος σε Συνάλλαγμα (εκατομμύρια δολάρια)

60.000 20.000 20.000 45.000 220.000

230.000 73.000 30.000 120.000 740.000

10,8 6,15 3 7,6 25,6

12.000 40.000 120.000

30.000 100.000 470.000

0,2 0,3 1 0,35

120.000 120.000 150.000 30.000 957.000

600.000 530.000 880.000 100.000 3.903.000

55

Πηγή: Four - Year Program for Water and Power Development in Greece, (Mission to Greece, Construction Division, box 3), σελ 9 και 11. 284

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα

Το Τετραετές μπαίνει στο ράφι Η αποδοχή του ελληνικού προγράμματος από τις κεντρικές υπηρεσίες του Σχεδίου Μάρσαλ δεν ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντική. Για την ακρίβεια ποτέ δεν έγινε επίσημα αποδεκτό.1" Το Φεβρουάριο του '49 δημοσιεύτηκε στην Ουάσιγκτον η έκθεση της ECA για την Ελλάδα Εκεί αναφορικά με το Τετραετές η έκθεση σημείωνε: «Είναι φανερό ότι οι πόροι της Ελλάδας δεν αρκούν να ολοκληρωθεί ένα πρόγραμμα τέτοιας κλίμακας χωρίς εκτεταμένη ξένη βοήθεια. Το πρόγραμμα αποτελεί τη βάση για να καταρτιστούν τα ετήσια προγράμματα ανασυγκρότησης και ανάπτυξης. Μέχρι τώρα όμως έχει σταθεί αδύνατο να αξιολογήσουμε τα νέα προτεινόμενα αναπτυξιακά έργα με τεχνικά και οικονομικά κριτήρια· γι' αυτό το πρόγραμμα δεν έχει τύχει παρά μερικής αποδοχής από την ECA. (...) Το πρόγραμμα θα πρέπει να αντιμετωπιστεί θετικά γι' αυτό που είναι: ως πρόθεση να φτιαχτεί μια πιο ευημερούσα Ελλάδα, όσο πιο γρήγορα το επιτρέψουν οι συνθήκες».'24 Από την αρχή εξάλλου αμφισβητήθηκε η δυνατότητα να πραγματοποιηθεί εντός των ορίων του Σχεδίου Μάρσαλ. Όπως η ίδια έκθεση υπογράμιζε: «Για λόγους που είναι προφανείς, είναι αδύνατο σήμερα να υπολογίσει κανείς με ακρίβεια πόσος χρόνος θα χρειαστεί για να υλοποιηθούν τα προτεινόμενα έργα. (...) Πάνω από όλα είναι αναγκαίο να αναγνωριστεί ειλικρινά ότι η ανασυγκρότηση και η ανάπτυξη μπορεί να συνεχιστεί πέρα από το 1952 και δεν υπάρχει καμία διαβεβαίαχτη ότι η Ελλάδα θα είναι σε θέση να χρηματοδοτήσει τις αναγκαίες δαπάνες γι' αυτό το σκοπό, χωρίς κάποιας μορφής εξωτερική βοήθεια».125 Η ECA επιμελημένα απέφυγε να ορίσει το μέγεθος των πόρων για την ανασυγκρότηση. Οι αψιμαχίες ανάμεσα στην AMAG, αρχικά, και την ECA/G στη συνέχεια με την Ελληνική Επιτροπή για το Σχέδιο Μάρσαλ, σε ό,τι 120. ECA/G, Description

and Critique of the Long-Term National Recovery ProOJI., σελ 8. 121. ECA/G, A Four - Year Program for Water and Power Development in Greece, 0Jin σελ 6. 122. ECA/G, Description and Critique of the Long-Term National Recovery Program, ojt., σελ 11. gram,

123. Στις ελληνικές μελέτες της εποχής η μη αποδοχή του προγράμματος αποδίδεται στην αντίθεση των βιομηχανικών χωρών. Βλ Αγαπητίδης Σ., Το Σχέδιον Μάρσαλ και το Ελληνικόν Πρόγραμμα Οικονομικής Ανορθώσείος, Αθήναι, 1950 (Ανάτυπον από την Επετηρίδα της Ανωτάτης Σχολής Βιομηχανικών Σπουδών, τόμος Β', 1949-1950), σελ 26 και Ζολώτας, Νομισματικόν πρόβλημα και ελληνική οικονομία, OJT, σελ 131. 124. ECA, Greece-Country Study,

February 1949, (Wahington: U.S Government

125. ECA, Greece-Country

OJI., σελ. 34.

Printing Office, 1949), σελ 34.

Study,

285

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ αφορούσε την κατανομή των πόρων της βοήθειας ανάμεσα στην ανασυγκρότηση και τις τρέχουσες ανάγκες, ήταν τελικά χωρίς αντικείμενο. Η ECA στην Ουάσιγκτον δεν δεσμεύτηκε για την κατανομή πόρων με βάση αυτό το κριτήριο. Όπως η ίδια έκθεση σημείωνε: «Κατ' αρχήν δεν θα ήταν επιθυμητό να οριστούν τα ακριβή ποσά που θα χρησιμοποιηθούν για την τρέχουσα συντήρηση της ελληνικής οικονομίας, την ανάπτυξη και την ανασυγκρότηση. Το ποσό που θα χρησιμοποιηθεί για την ανασυγκρότηση εξαρτάται από εξελίξεις που δεν μπορούν να προβλεφθούν με ακρίβεια αυτή την ώρα. Οι προσπάθειες της ECA θα είναι να διασφαλιστεί ότι δεν θα σπαταληθούν πόροι της ECA και ότι ένα μέρος, όσο το δυνατό μεγαλύτερο θα χρησιμοποιηθεί το συντομότερο δυνατόν για την παραπέρα ανασυγκρότηση».126 Πίνακας Γ22 Η ετήσια κατανομή του Ολοκληρωμένου Βιομηχανικού Προγράμματος (σε χιλιάδες δολάρια) '48-'49

Αλουμίνα Μαγνήσιο Σίδηρος- χάλυβας-χαλκός Μεταλλικά προϊόντα-μηχανές Αζωτούχα Λιπάσματα Φωσφορ. Λιπάσματα Σόδα Διυλιστήριο Ελαφριά Χημική Βιομηχία Τσιμέντο Πυρίμαχα Λιγνίτης Εξόρυξη Υφαντού ργία-Χαρτί Έρευνες-Μελέτες Σύνολο Ποσοστιαία Κατανομή Συνόλου

-

700 580 1.100 1.350 500 -

1.070 2.500 200 750 3.750 2.310 670 16.090 13

'49-'50

'50-'51

3.000 2.000 2.600 3.500 6.700 12.300 5.700 3.830 7.800 2.350 2.800 3.600 2.200 5.700 3.800 1.250 470 1.000 1.000 500 5.250 8.200 3.938 2.612 2.580 1.180 200 53.948 42.462 -

-

-

43,7

34,4

'51-'52

Σύνολο

200 10.915

5.000 7.800 22.700 10.390 11.300 4.150 6.300 11.500 4.400 5.000 700 16.780 10.955 4.890 2.250 123.415

8,9

100

-

1.700 3.000 280 -

2.000 -

500 -

2.580 655 -

Πηγή: Industrial Rehabilitation, Expansion and Development Four-Year Program, (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 3), σελ. 18-19. 286

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα Η ετήοια κατανομή του Τετραετούς (πίνακας Γ22) δείχνει ότι το 80% του προγράμματος φιλοδοξούσε να υλοποιηθεί στη διάρκεια του δεύτερου και τρίτου έτους. Η ECA/G επισήμανε από νωρίς πως το ελληνικό πρόγραμμα θα έπρεπε να εξαιρεθεί από την πρακτική του Σχεδίου Μάρσαλ, το οποίο προέβλεπε η ετήσια κατανομή να ξεκινήσει με υψηλό ποσοστό και να μειώνεται σταδιακά. Η κατεύθυνση αυτή δεν ήταν εφαρμόσιμη στην Ελλάδα, τόσο εξαιτίας του Εμφυλίου όσο και επειδή έλειπαν οι προϋποθέσεις (μελέτες και τεχνικές υποδομές) για την άμεση εφαρμογή του προγράμματος. Από τα διάφορα υποπρογράμματα, μόνο ο εκσυγχρονισμός της παραδοσιακής βιομηχανίας, της εξορυκτικής βιομηχανίας και η ανάπτυξη μερικών κλάδων της χημικής βιομηχανίας ήταν προς άμεση υλοποίηση. Οι μεγάλες επενδύσεις προβλεπόταν να υλοποιηθούν στη διάρκεια του δεύτερου και τρίτου έτους. Η μη αποδοχή, επισήμως, του ελληνικού προγράμματος είχε φυσικά τεράστια σημασία Θα μπορούσε όμως να παρακαμφθεί καθώς έτσι κι αλλιώς τα Τετραετή ήταν ενδεικτικά προγράμματα Ο τρόπος σχεδιασμού και εφαρμογής του Σχεδίου Μάρσαλ είχε διαφορετικό χαρακτήρα Ο συνολικός προϋπολογισμός του κατανέμονταν κάθε χρόνο ανάμεσα στις διάφορες χώρες. Ο προϋπολογισμός κάθε χώρας κατανέμονταν ανάμεσα στα προγράμματα τρεχουσών αναγκών και ανασυγκρότησης. Τα προγράμματα ανασυγκρότησης ήταν άθροισμα από συγκεκριμένα έργα και επενδύσεις, τα οποία για να εγκριθούν απευθύνονταν σε αντίστοιχες κλαδικές επιτροπές του OEEC (βιομηχανίας, σιδήρου, άνθρακα, ενέργειας κ,λπ.) και στην ECA/W. Οι επιτροπές αυτές αποφάσιζαν για τη χρηματοδότηση συγκεκριμένων έργων σε κάθε χώρα Βασικό κριτήριο των επιτροπών ήταν η αρχή της συμπληρωματικότητας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Εφόσον είχαν συνολική εποπτεία της προσφοράς και της ζήτησης ενός προϊόντος στον ευρωπαϊκό χώρο, αποφαίνονταν για την κατανομή των επενδύσεων στο πλαίσιο των επενδυτικών σχεδίων στις διάφορες χώρες. Σε κάθε περίπτωση θα έπρεπε να αποφευχθεί η υπερεπένδυση και η πλεονασματική παραγωγή, στην οποία θα μπορούσε να οδηγήσει ο εθνικός ανταγωνισμός, με κριτήριο η κατανομή των επενδύσεων να διατηρεί τις ισορροπίες μεταξύ των χωρών, καθώς, κατά κανόνα, αφορούσε στρατηγικούς τομείς της οικονομίας. Παρά το γεγονός ότι υπήρχε έντονη διάθεση για να ενοποιηθεί η ευρωπαϊκή οικονομία, αυτό δεν ήταν εύκολο. Η ανασυγκρότηση της γερμανικής βιομηχανίας θα έπρεπε να ήταν συμβατή με το γαλλικό αίτημα για γρηγορότερη ανασυγκρότηση της δικής της βιομηχανίας. Καθώς επρόκειτο για οικονομίες με παρόμοια βιομηχανική δομή, ο ανταγωνισμός ήταν αναπόφευκτος. Το ίδιο, σε μεγάλο βαθμό, ίσχυε και για άλλες χώρες. Η Ιτα-

126. ECA, Greece-Country Study, OJI, σελ 7. 287

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ λία, αν και υστερούσε πιθανόν σε κάποιους τομείς, επέδειξε εξαιρετική ικανότητα στην απορρόφηση των πόρων του Σχεδίου Μάρσαλ και στη διοχέτευσή τους στη βιομηχανία Η Βρετανία, από την πλευρά της, μπορεί να ενδιαφερόταν περισσότερο για τη χορήγηση χρημάτων παρά για τη χρηματοδότηση έργων, αλλά συγχρόνως με την ανασυγκρότηση της οικονομίας επένδυε στην ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους. Ταυτόχρονα διατηρούσε τις αποστάσεις της από τις ιδέες περί ενοποίησης της ευρωπαϊκής οικονομίας. Τα εθνικά αιτήματα ήταν αυτή την περίοδο ασυμβίβαστα με την ενοποίηση των οικονομιών και η ιδέα της τελωνειακής ένωσης βρήκε υποστηρικτές μόνο στις χώρες του Benelux.'27 Αντίθετα με τις βιομηχανικές χώρες, η Ελλάδα επεδίωκε την εκβιομηχάνισή της.12" Το Σχέδιο Μάρσαλ δεν ήταν το κατάλληλο πλαίσιο. Οι ιδέες για το πώς θα μπορούσε να γίνει αυτό δεν ήταν προφανείς, καθώς οι συζητήσεις περί ανάπτυξης των μη βιομηχανικών χωρών μόλις ξεκινούσαν. Η ίδια η θεσμική συγκρότηση και ο τρόπος που λειτουργούσαν οι υπεύθυνοι του Σχεδίου Μάρσαλ δεν ανταποκρίνονταν στις ανάγκες που έθετε το εγχείρημα αυτό. Το Σχέδιο Μάρσαλ είχε σαφή προσανατολισμό στη βαριά βιομηχανία και αφορούσε χώρες με παράδοση σ αυτήν, όπου δεν υπήρχαν ερωτήματα για το αν υπάρχουν τεχνογνωσία, διαθέσιμοι παραγωγικοί συντελεστές ή κατάλληλοι επιχειρηματικοί φορείς. Αντίθετα, στην ελληνική περίπτωση ένα επενδυτικό σχέδιο για έναν κλάδο της βαριάς βιομηχανίας έθετε από την αρχή τα ερωτήματα αυτά. Η προσφορά ενέργειας δεν ήταν άμεσα διαθέσιμη, ο σχεδιασμός των έργων ήταν σε πολύ πρώιμο στάδιο και οι επιχειρήσεις, στις περισσότερες περιπτώσεις, θα έπρεπε να βρεθούν.129 Η αποδοχή του Τετραετούς στο Office of the Special Representative στο Παρίσι ήταν πολύ αρνητική. Τον Απρίλιο του '49 μία ομάδα από την ECA/G επισκέφθηκε τη γαλλική πρωτεύουσα Όταν ενημέρωσαν την Επιτροπή Προγραμματισμού της ECA/G σημείωναν: «Ορισμένοι στο Παρίσι ήταν πολύ ανταγωνιστικοί ως προς την εκβιομηχάνιση της Ελλάδας, αλλά τώρα (η κυρία Granby) πιστεύει ότι κλείνουν προς το να την αποδεχθούν».'30 Εκθίασε μάλιστα τη συμβολή του καθηγητή Νικολαΐδη, αλλά και 127. Hogan, OJT, κεφ. 7 και Milward, όπ., κεφ. 7. 128. Αγαπητίδης, όπ., σελ. 25. 129. Όπως σημείωνε με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ο Ζολώτας (Ζολώτας, Νομισματικό πρόβλημα και ελληνική οικονομία, όπ., σελ 131), «δι" ουδεμίαν νέαν βιομηχανίαν υπήρχε πλήρης λεπτομερής μελέτη κατά την 9η Μαρτίου 1950». Για λεπτομερέστερη συζήτηση των προβλημάτων της έλλειψης τεχνικοοικονομικών μελετών, τεχνογνωσίας και επιχειρήσεων, που καθιστούσαν εξαιρετικά δύσκολη την πραγματοποίηση έργων εντός των χρονικών ορίων του Σχεδίου Μάρσαλ, βλ. Ζολώτας Ξ., Ανασυγκρότησις και βιωσιμότης, Αθήναι 1948. 130. ECA/G, Minutes of the Program Committee Meeting, April 19, 1949 (Mission to Greece, Legal Division, box 1). 288

Ασχήοας επί χόρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα μελών της ECA/G, οι οποίοι μεθοδικά προέβαλλαν επιχειρήματα υπέρ της εκβιομηχάνισης της Ελλάδας και φαίνεται ότι μετέβαλλαν το αρχικό αρνητικό κλίμα. Τον ίδιο μήνα πάντως το Office of the Special Representative κυκλοφόρησε τις οδηγίες του για τα προγράμματα ανασυγκρότησης στις διάφορες χώρες, από τις οποίες απουσίαζε η Ελλάδα131 Η εξήγηση ήταν ότι δεν είχε αρκετές πληροφορίες από τα εν εξελίξει προγράμματα στην Ελλάδα Λίγους μήνες μετά, το φθινόπωρο του '49, μια ομάδα από την ECA/G επισκέφθηκε ξανά το Office of the Special Representative στο Παρίσι. Με έκπληξη, τα μέλη της ECA/G διαπίστωσαν ότι το πρόγραμμα παρέμενε σε κάποιο ντουλάπι. Κανείς δεν το είχε διαβάσει, όλοι το αγνοούσαν. Όπως σημείωνε ένα μέλος της ομάδας: «Απ' ό,τι μαθαίνω, η διαφορά ανάμεσα α ένα "πρόγραμμα" και ένα "επενδυτικό σχέδιο" έγκειται στο γεγονός ότι τα προγράμματα που υποβάλλονται από τις αποστολές και τις κυβερνήσεις δεν εγκρίνονται ποτέ από κανέναν. Στψ πραγματικότητα δεν μπορώ να βρω κανέναν στο Office of the Special Representative που να έχει διαβάσει το πρόγραμμα της Αποστολής μας, με εξαίρεση τον Carter de Paul. Πήγα ένα αντίγραφο στον Coes τψ περασμένη εβδομάδα, του οποίου του αρέσει να διαβάζει εκθέσεις· έτσι πιθανόν να το έχει ήδη διαβάσει. Τα "επενδυτικά σχέδια", οι μεμονωμένες δηλαδή επενδύσεις που περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα και απαιτούν εξοπλισμό κλπ., προϋποθέτουν σε κάθε περίπτωση την έγκριση του Office of the Special Representative, του OEEC και της Ουάσιγκτον».'" Οι πιέσεις της ECA/G για να προωθηθούν συγκεκριμένα έργα και επενδύσεις ακολούθησαν αναγκαστικά την οδό των αποσπασματικών διεκδίκησεών από τις αντίστοιχες ειδικές επιτροπές των κεντρικών οργανισμών. Αυτό έγινε, όπως θα δούμε παρακάτω, στην περίπτωση των βιομηχανικών δανείων με τη βιομηχανία τσιμέντου. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, αν και έγιναν αποδεκτές από τις κλαδικές επιτροπές ορισμένες από τις προτάσεις του Τετραετούς, εντούτοις καμία τελικά δεν προχώρησε. Στην Ελλάδα, το Τετραετές πρόγραμμα είχε πιο σημαντικό αντίκτυπο. Αποτέλεσε μόνιμο σημείο αναφοράς στις διακηρύξεις της πολιτικής ηγεσίας και του ξένου παράγοντα και επανειλημμένα υπήρξαν κοινές διαβεβαιώσεις ότι η εκβιομηχάνιση και η ανάπτυξη της οικονομίας παρέμεναν στους άμεσους στόχους τους.1" Όπως θα φανεί παρακάτω, η κύρια χρήση του Τε131. ECA/G, Minutes of the Program Committee Meeting, May 3, 1949 (Mission to Greece, Legal Division, box 1). 132. H. Sowles (Deputy Director of the Industrial Division of ECA/G) to G. Gilles (Director of the Industrial Division of ECA/G), Letter, June 30, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 3). 133. Η ECA/G και η κυβέρνηση προέβαιναν κατά καιρούς σε κοινές ανακοινώ289

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τραετούς Προγράμματος στη διάρκεια του Σχεδίου Μάρσαλ ήταν απλώς προπαγανδιστική.

Το πρόγραμμα του '48-49 Το πρώτο ετήσιο πρόγραμμα ανασυγκρότησης, όπως είδαμε, αποτέλεσε το επίμαχο θέμα τόσο για τον προσδιορισμό του ύψους της οικονομικής βοήθειας όσο και για τις διαδοχικές αναθεωρήσεις του προγράμματος των εισαγωγών με τη μεταφορά πόρων από την ανασυγκρότηση στις τρέχουσες ανάγκες. Αυτά που απέμειναν ήταν 42 εκατομμύρια δολάρια για εισαγωγές πρώτων υλών, ενδιάμεσων προϊόντων και κεφαλαιουχικού εξοπλισμού. Στο δραχμικό σκέλος αρχικά η πρόβλεψη ήταν για 1 τρισεκατομμύριο δραχμές (ίσο με 100 εκατομμύρια δολάρια), το οποίο στην πορεία περικόπηκε στο μισό. Δεσμεύτηκαν 600 δισεκατομμύρια δραχμές από το Ταμείο Αντικαταβολών και μέχρι τον Ιούνιο του '49 είχαν δαπανηθεί τα 540. Ο απολογισμός για τη χρήση των πόρων αυτών από την ίδια την ECA/G είναι χαρακτηριστικός: «Περισσότερο από το ένα τρίτο τον συνόλου δαπανήθηκε για τις μεταφορές, κυρίαις δρόμους, και άλλο, 30% σε έργα ανασυγκρότησης, κυρίως σπίτια Περίπου 15% απορροφήθηκε από τη γεωργία και ακόμα 6% από τα εγγειοβελτιωτικά έργα Η δημόσια υγεία και τα προγράμματα πρόνοιας απορρόφησαν περίπου το 7% του συνόλου. Η βιομηχανία, τα ορυχεία και ο τουρισμός, από την άλλη πλευρά, θα αντιστοιχούν μόλις στο 2% του συνόλου. Η έμφαση αναγκαστικά δόθηκε στην υλική υποδομή και τα βελτιωτικά προγράμματα, τα οποία ήταν ο πυρήνας του ελάχιστου προγράμματος που έπρεπε να πραγματοποιηθεί, προκειμένου να διατηρηθεί η απασχόληση και το γενικό ηθικό».'* Η υστέρηση αυτή των πόρων σήμαινε ότι η κατάσταση το πρώτο έτος ήταν απογοητευτική. Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης δαπάνησε το 10% των συνολικών πόρων που προέβλεπε το συνολικό Τετραετές Πρόγραμμα Για τον πρώτο χρόνο είχαν προβλεφθεί ακριβώς διπλάσιοι πόροι (Γ23). Το χειρότερο είναι ότι οι πόροι δαπανήθηκαν σε έργα που δεν είχαν σχέση με σεις, διαβεβαιώνοντας ότι το Τετραετές παρέμενε σε ισχύ, απαντώντας στα συχνά δημοσιεύματα του Τύπου περί εγκατάλειψης του βιομηχανικού προγράμματος. Η πιο σημαντική ανακοίνωση έγινε αργότερα, στα μέσα του '50. Η ανακοίνωση δικαιολογούσε ένα προς ένα τα έργα τα οποία είχαν εγκαταλειφθεί ή τα οποία έπρεπε να προσεγγιστούν πιο προσεκτικά Greek Government and ECA/G, Statement on the Industrialization of Greece, July 24, 1950, (Mission to Greece, Construction Division, box 3). 134. ECA/G, Mission Comments on Revised '49-'50 Program for Greece. (Mission to Greece, Finance and Program Division, Box 3), σελ 5. 290

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα τους κύριους άξονες του Τετραετούς. Οι δρόμοι, οι κατοικίες και η πρόνοια των προσφύγων δεν αφορούσαν τον αναπτυξιακό πυρήνα του Τετραετούς. Αρα το 90% των δαπανών του '48-49 δεν είχαν καμία σχέση με το Τετραετές. Σ' αυτή την πρώτη χρονιά δαπανήθηκαν μηδενικοί πόροι για το αναπτυξιακό σκέλος του Τετραετούς (Γ23). Κάθε σκέψη για υλοποίηση του Τετραετούς στα επόμενα τρία χρόνια ήταν πλέον εντελώς εξωπραγματική. Εξαίρεση αποτέλεσαν τα θερμοηλεκτρικά έργα του ενεργειακού προγράμματος. Εκεί δεσμεύτηκαν κάποιοι πόροι για την άμεση επέκταση της παραγωγής (πίνακας Γ23), ενώ η EBASCO, στη διάρκεια του '49, ετοίμαζε τη μελέτη της για τον ενεργειακό τομέα Με τους πόρους του προγράμματος ανασυγκρότησης οι U.S. Army Corps of Engineers ολοκλήρωσαν τα έργα που είχαν αναλάβει το '47 και το Μάιο του '49 αποχώρησαν.131 Οι Corps of Engineers είχαν αποκαταστήσει μέρος του οδικού δικτύου, το Λιμάνι του Πειραιά, τον Ισθμό της Κορίνθου και τα έργα του άξονα Αθήνα - Θεσσαλονίκη.136

135. Monthly Report of the ECA Mission to Greece, May 1949, σελ 35. 136. McNeill W., Greece: American Aid in Action, 1947-1956, New York: The Twentieth Century Fund, 1957 και Munkman C., American Aid to Greece, A Report of the First Ten Years, London: Methuen, 1958. Και τα δύο βιβλία αποδίδουν ιδιαίτερη σημασία στο ρόλο της αμερικανικής βοήθειας. Ειδικά το πρώτο είναι εντελώς απολογητικό απέναντι σε όλες τις επιλογές της αμερικανικής πολιτικής στην Ελλάδα θεωρεί ότι η καθυστέρηση της ανασυγκρότησης οφειλόταν στον Εμφύλιο και ότι οι Αμερικανοί παρά τις προθέσεις τους αναγκάστηκαν να δώσουν προτεραιότητα στις στρατιωτικές παραμέτρους. Ο απολογισμός του έργου ανασυγκρότησης παραμένει όμως εκ των πραγμάτων περιορισμένος. Σύμφωνα με τις αποτιμήσεις του Munkman, το οδικό δίκτυο απορρόφησε συνολικά, μέχρι το '51, 46 εκατομμύρια δολάρια Το '51 η Ελλάδα είχε περισσότερους χωμάτινους δρόμους από ό,τι προπολεμικά (17.000 αντί για 12.000 χιλιόμετρα) και υστερούσε σημαντικά σε ασφάλτινους δρόμους (2,8 χιλιάδες αντί για 3,7 χιλιάδες χιλιόμετρα), βλ. Munkman, OJI., σελ 199. Στους σιδηρόδρομους ο Munkman αναφέρει μόνο ότι επισκευάστηκαν ορισμένες γέφυρες και τούνελ και προστέθηκαν ορισμένες μηχανές και βαγόνια (σελ. 211). 291

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Πίνακας Γ23 Το αναθεωρημένο Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης του '48-'49 (σε εκατομμύρια δολάρια) Ποσοστό Τετραετές Τετραετές Αναθεωρημένο Αναθεωρημένο Πρόγραμμα από το '48-'52 '48-'52 Πρόγραμμα '48-'49, Τετραετές συναλλαγματικό δραχμικό '48-'49, δραχμικό που πραγμασκέλος σκέλος συναλλαγματικό σκέλος τοποιήθηκε σκέλος το '48-'49 (άθροισμα συναλλαγμ. και δραχμικού σκέλους)

1. Γεωργία 2. Αλιεία 3. Εγγειοβελτιωτικά 4. Υδροηλεκτρικά

102,8 4,5 26,5 55 31,5 4,7

88,1 0,3 51,1 57,4

14,4 0,5 2 2,5 7 0,2

4,8 0,5 2.1 0,6 0,6

10% 21% 5% 3% 17%

0,5 10,5 118,1 5 64,6 14,7

13 3,5 0,4 5,9 54 20 16,1 65,9

28

-

1,5

-

1% 16% 25% 5%

9,8 6,3

24,7 6,8

2,9 1

3,8 0,5

20% 11%

16. Τηλεπικοινωνίες 17. Κατοικία 18. Δημόσια Υγεία 19. Ύδρευση και αποχετευση

10 19,2 24,1 19,2

6 118,5 31,9 23,2

2,2 3,8 3,7

0,2 21,3

3,1

1,7 1,5

15% 44% 10% 11%

20. Αναδιοργάνωση δημ. υπηρεσιών ΣΥΝΟΛΟ

17,8

27

0,4

0,9

3%

572,8

613,8

67,5

59,6

9,3

5. Θερμοηλεκτρικά 6. Λιγνίτης 7. Εξόρυξη Αλατιού 8. Ορυχεία 9. Βιομηχανία 10. Τουρισμός 11. Σιδηρόδρομοι 12. Εθνικοί Δρόμοι 13. Παράκτια Ναυτιλία 14. Λιμάνια 15. Πολιτική Αεροπορία

292

0,1 1,1 6,4 0,6 7,3 6,8

-

-

0,6 0,9 0,8 5,3 13,3

2%

11% 1% 4%

Ασκήσεις επί χάρτου: το Τετραετές Πρόγραμμα * Η αναθεώρηση έγινε τον Ιανουάριο του '48. Στην πραγματικότητα οι συναλλαγματικοί πόροι μειώθηκαν τελικά στα 42 εκατομμύρια. Δεν έχουν υπολογιστεί όμως τα 6,4 εκατομμύρια δολάρια σε συνάλλαγμα και ένα μικρό ποσό σε δραχμές που μεταφέρθηκαν από πόρους της AMAG. Αρα το πραγματικό πρόγραμμα θα πρέπει να κινήθηκε περίπου στα ίδια επίπεδα με κάποιες ανακατατάξεις στο συναλλαγματικό και το δραχμικό σκέλος. Πηγή: ECA/G, Mission Comments on Revised '49-'50 Program for Greece (Mission to Greece, Finance and Program Division, Box 3), σελ 38.

293

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20 Τα βιομηχανικά δάνεια «Πρόσφατα, ένας Αμερικανός επισκέπτης που περιόδευε στην Αττική μ' έναν Έλληνα φίλο, θυμήθηκε ένα παλιό αστείο. Περιεργάστηκε τους γύρω λόφους, ξερούς και ηλιοκαμένους όπως ήταν, και μουρμούρισε: "Ξέρεις, αν ποτέ κάποιος ανακάλυπτε κάποια χρήση για τον ασβεστόλιθο, η Ελλάδα θα γινόταν το πλουσιότερο έθνος στον κόσμο". "Καλά", του είπε ο Έλληνας φίλος, "όταν μείνεις εδώ λίγο περισσότερο θα διαπιστώσεις πως αυτό ακριβώς κάνουμε. Έχεις ακούσει για τη βιομηχανία τσιμέντου μας";»."7

Τα βιομηχανικά δάνεια της AMAG Οι σχεδιασμοί για τη βιομηχανική ανάπτυξη της χώρας στηρίχτηκαν στην βασική υπόθεση πως τα επενδυτικά σχέδια θα τα πραγματοποιούσαν ιδιωτικές επιχειρήσεις, στις οποίες θα χορηγούνταν δάνεια από τους πόρους της οικονομικής βοήθειας. Τα βιομηχανικά δάνεια αποτελούσαν δηλαδή το πρωταρχικό μέσο για να πραγματωθούν τα βιομηχανικά σχέδια Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του Τετραετούς είχε ζητηθεί από τον ΣΕΒ να ετοιμάσει υπόμνημα για τα ποσά που θα έπρεπε να χορηγηθούν με τη μορφή δανείων και τις εισαγωγές εξοπλισμού που θα χρειάζονταν την περίοδο '48-52. Οι εκτιμήσεις του ΣΕΒ ανέβαζαν τις ανάγκες της υπάρχουσας βιομηχανίας σε 100 εκατομμύρια δολάρια, τα δύο τρίτα από

137. MSA/G, The Story of the Marshall Plan in Greece, Press Release, No 1300, July 20, 1952 (Mission to Greece, Labor Information Specialist, Reports relating to Economic Matters, box 1). (Ελληνική έκδοση, To Σχέδιο Μάρσαλ στην Ελλάδα. Ο πλήρης απολογισμός της βοήθειας του Σχεδίου Μάρσαλ προς την Ελλάδα, Ιούλιος 1948-Ιανουάριος 1952, Αθήνα, [χ.χ.]). 295

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τα οποία θα έπρεπε να ήταν σε δολάρια1™ Το ποσό θα μπορούσε νε μειωθεί στα 80, εάν οι επανορθώσεις κάλυπταν τη βιομηχανία σιδήρου. Για το πρώτο έτος θα αρκούσαν λίγο περισσότερα από 10 εκατομμύρια δολάρια Οι εκτιμήσεις του ΣΕΒ ήταν συνεπώς πολύ ρεαλιστικές. Πρωτεύουσα θέση στα αιτήματά τους είχε η υφαντουργία και ακολουθούσαν οι βιομηχανίες τσιμέντου και οι μεταλλουργικές. Ουσιαστικά οι προτάσεις στόχο είχαν να ανανεωθεί ο εξοπλισμός της υπάρχουσας βιομηχανίας και όχι να αναπτυχθούν νέες βιομηχανίες. Η προσφορά βιομηχανικών δανείων βρέθηκε στις χαμηλές προτεραιότητες της AMAG. Έτσι μόλις την άνοιξη του '48, όταν ουσιαστικά το ετήσιο πρόγραμμα βρισκόταν προς το τέλος του, θεσμοθετήθηκαν τα βιομηχανικά δάνεια, ύστερα από σχετική συμφωνία ανάμεσα στην AMAG και την ελληνική κυβέρνηση.139 Αντίστοιχη συμφωνία υπογράφτηκε τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου από την ECA/G140 και τον Απρίλιο του '49 τα δύο προγράμματα ενοποιήθηκαν.141 Το πλαίσιο και οι διαδικασίες υλοποίησης των δύο προγραμμάτων ήταν πανομοιότυπες. Τη διαχείριση των προγραμμάτων ανέλαβε η Κεντρική Επιτροπή Δανείων (Central Loan Committee), στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι της ελληνικής κυβέρνησης (Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκρότησης, υπουργείο Συντονισμού), των ελληνικών τραπεζών (Εθνική Τράπεζα, Εθνική Κτηματική) και ένας εκπρόσωπος της αμερικανικής οικονομικής αποστολής (αρχικά της AMAG και μετά της ECA/G), με δικαίωμα βέτο. Την αξιολόγηση των επενδύσεων ανέλαβαν βοηθητικές υποεπιτροπές, οι οποίες συστάθηκαν για κάθε βιομηχανικό κλάδο. Αυτές ανέλαβαν να εγκρίνουν τα μικρά δάνεια, όσα δηλαδή δεν ξεπερνούσαν τις 100 χιλιάδες δολάρια142 Με την ένταξη στο Σχέδιο Μάρσαλ τα δάνεια που υπερέβαιναν το ένα εκατομμύριο δολάρια απαιτούσαν, πέρα από την έγκριση της Επιτροπής Δανείων, την έγκρισή τους από τους κεντρικούς φορείς του Σχεδίου Μάρσαλ στο Παρίσι (OEEC, OSR) και την Ουάσιγκτον (ECA/W). Η αξιολόγηση των επενδύσεων143 ακολούθησε κοινώς παραδεκτά κριτήρια: τη βιωσιμότητα και την αποδοτικότητα της επένδυσης, την αξιοπιστία

138. Federation of Greek Industries to Stefanopoulos (Minister of Coordination), 7th July 1948 (Mission to Greece, Construction Division, box 5). 139. Agreement for industrial loans between AMAG and the Greek Government, March 30, 1948 (Mission to Greece, Legal Division, box 12). 140. Agreement for industrial loans between ECA/G and the Greek Government, November 12, 1948 (Mission to Greece, Legal Division, box 12). 141. Amendment to agreement for industrial loans between ECA/G and the Greek Government, April 14,1949 (Mission to Greece, Legal Division, box 12). 142. J. Roach to K. Iverson, Memorandum, Authority and duties of Loan SubCommittees, September 16, 1949 (Mission to Greece, Legal Division, box 16). 296

Τα βιομηχανικά δάνεια των υποψήφιων επιχειρήσεων, και τις επιπτώσεις της επένδυσης στην εγχώρια παραγωγή και στην εξοικονόμηση συναλλάγματος. Η ίδια συμμετοχή ορίστηκε στο 25-30% του ύψους της επένδυσης και η αξιολόγηση της οικονομικής κατάστασης των υποψήφιων εταιρειών ανατέθηκε στην ομάδα των Βρετανών λογιστών. Η αποπληρωμή του δανείου έφτανε τα δώδεκα χρόνια και είχε ρήτρα δολαρίου, προκειμένου να προστατεύεται από το ενδεχόμενο υποτίμησης της δραχμής. Το νέο απόθεμα κεφαλαίων που θα προέκυπτε από την αποπληρωμή των δανείων προβλέφθηκε να επαναχρησιμοποιηθεί σε νέο κύκλο βιομηχανικών δανείων. Αρχικά τη διαχείριση των βιομηχανικών δανείων ανέλαβε η Εθνική Κτηματική Τράπεζα144 Παρά την έντονη αντίδραση της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, η οποία παραδοσιακά μονοπωλούσε τον τομέα των βιομηχανικών δανείων, η AMAG επέμεινε πως το πρόγραμμα έπρεπε να παραχωρηθεί σε μικρή ιδιωτική τράπεζα Το θέμα, χωρίς αμφιβολία, αποτελούσε μιά ακόμα διαμάχη της AMAG με αυτά που θεωρούσε κατεστημένα συμφέροντα Με χαρακτηριστικό τρόπο η AMAG επεδίωξε να απεμπλέξει το πρόγραμμα των βιομηχανικών δανείων από την τράπεζα που είχε προνομιακή θέση στο δίκτυο τραπεζικών και βιομηχανικών συμφερόντων στη χώρα Λίγους μήνες αργότερα, η ECA/G αποδέσμευσε το πρόγραμμα από τέτοιους περιορισμούς. Επέτρεψε στους επενδυτές να διαλέγουν την τράπεζα της προτίμησής τους και ανάθεσε στην Τράπεζα της Ελλάδος την ενιαία διαχείριση του προγράμματος και την παρακολούθηση της πορείας αποπληρωμής των δανείων στις εμπορικές τράπεζες.145 Με την ανακοίνωση του προγράμματος βιομηχανικών δανείων κατατέθηκαν 150 περίπου αιτήσεις, από τις οποίες όμως μόνο 61 κρίθηκαν ως στοιχειωδώς αξιόπιστες και εντάχθηκαν στη διαδικασία αξιολόγησης. Μετά την πρώτη αξιολόγηση ταξινομήθηκαν σε τρεις κατηγορίες: οι δύο πρώτες περιέλαβαν όσες κρίθηκαν θετικά, ενώ η τρίτη κατηγορία περιέλαβε αυτές οι οποίες ήταν υποψήφιες για απόρριψη (πίνακας Γ24) . Στις αιτήσεις υπήρχαν μόλις πέντε (τέσσερις στις δύο πρώτες κατηγορίες) με αιτούμενα ποσά πάνω από 300.000 δολάρια, καθώς η συντριπτική πλειοψηφία των αιτήσεων αφορούσε ποσά της κλίμακας 50-250 χιλιάδες δολάρια Στο σύνολο τους οι αιτήσεις αφορούσαν το ποσό των οκτώ

143. Criteria for Judging Loan Applications, December 10, 1949 (Mission to Greece, Legal Division, box 16). 144. K. Iverson to R. Gillmor, National Mortgage Bank Agreement, March 17, 1948 (Mission to Greece, Construction Division, box 5). 145. Joint Decision of the Ministers of Coordination and Finance and the Bank of Greece, The creation of a loan supervision service (Mission to Greece, Legal Division, box 16). 297

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ εκατομμυρίων δολαρίων, με σχεδόν έξι από αυτά στις δύο πρώτες κατηγορίες.

Πίνακας Γ24 Οι αιτήσεις στο πρόγραμμα βιομηχανικών δανείων της AMAG (σε χιλιάδες δολάρια) Α* Μεταλλουργικές Τσιμέντο 500 (1) Επεξεργασία μετάλλων Χημικές Χαρτί Διάφορες Ορυχεία Ενέργεια Σύνολο

800 (4)** 1.725 (2)

Β -

Γ

Σύνολο

86 (2)

886 (3) 1.725 (2)

-

Μεγάλες Επενδύσεις 400 (1) 1.225 (1)

561,5 (5) 340,2 (4) 1.631,8 (10) 2.533,5 (19) 1.000 (1) 600 (3) 590 (3) 250 (1) 340 (10)

180 (2)

380 (5)

1.220 (10) 590 (3) 400 (1) 137 (5) 595 (9) 208 (3) 194 (2) 534 (12) 100 (1) 100 (1) 828,2 (10) 4.926 (28) 2.428,8 (23) 8.183,5 (61) 3.525 (5) -

-

-

-

-

-

-

-

-

* Οι κατηγορίες Α, Β και Γ συνιστούσαν την ταξινόμηση των αιτήσεων κατά προτεραιότητα υλοποίησης, με τη Γ να συγκεντρώνει τις πιθανές απορρίψεις. ** Σε παρένθεση ο αριθμός των επενδύσεων. Πηγή: National Mortgage Bank of Greece, Brief presentation of the up to date disposal of the funds of Agreement of March 30 1948, August 1, 1948, (Mission to Greece: Construction Division, box S). Παρά το μικρό μέγεθος του συνολικού ποσού, η AMAG αδυνατούσε να το καλύψει, έχοντας αρχικά προβλέψει στο πρόγραμμά της μόλις 2,6 εκατομμύρια δολάρια για τα βιομηχανικά δάνεια Την εποχή που έγιναν οι αιτήσεις, την άνοιξη δηλαδή του '48, οι διαθέσιμοι πόροι από το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας '47-48 είχαν εξαντληθεί. Έτσι με δυσκολία εξοικονόμησε 550 χιλιάδες δολάρια σε συνάλλαγμα και 1,3 εκατομμύρια δολάρια σε δραχμές (πίνακας Γ25). Με το μηδαμινό αυτό ποσό η AMAG προέβη σε κάποιες επιλογές: επέλεξε τις μικρού μεγέθους επενδύσεις, αυτές που είχαν μεγαλύτερο δραχμικό, παρά συναλλαγματικό, μερίδιο και επικεντρώθηκε σε τρεις κλάδους (ορυχεία, μεταλλικές βιομηχανίες, χημικές βιομηχανίες). 298

Τα βιομηχανικά δάνεια Η επιλογή των κλάδων δεν ήταν τυχαία Το βιομηχανικό τμήμα της AMAG είχε συγκροτήσει τμήματα στους κλάδους αυτούς, τα οποία είχαν ήδη ολοκληρώσει τις εκθέσεις του.146 Στις περισσότερες περιπτώσεις επρόκειτο για μικρά ορυχεία και μονάδες, οι οποίες παρέμεναν παροπλισμένες μετά τον πόλεμο. Με τις επιλογές αυτές η AMAG κάλυψε τον μέγιστο δυνατό αριθμό αιτήσεων. Για την ακρίβεια, πάνω από τις μισές αιτήσεις καλύφθηκαν με τα ποσά αυτά. Οι υπόλοιπες αιτήσεις μεταφέρθηκαν στο σύνολο τους στο αντίστοιχο πρόγραμμα της ECA/G.

Πίνακας Γ25 Τα βιομηχανικά δάνεια της AMAG, '48 (σε χιλιάδες δολάρια)

Επεξ. Μετάλλων Χημικές Διάφορες Ορυχεία Ενέργεια Σύνολο

Αριθμός δανείων

Δάνεια σε συνάλλαγμα

Δάνεια σε δραχμές

Σύνολο

7 6 2 9 1

238 60,5 34 195,4 22,1

378,1 288,2

616,1 348,7

25

550

127,1 422,2 77,9 1.293,5

161,1 617,6 100 1.843,5

Πηγή: ECA/G, Industrial Loans granted out of AMAG Funds, Statistical Summary (Mission to Greece, Construction Division, Box 4).

146. To βιομηχανικό τμήμα της AMAG είχε ξεκινήσει τη λειτουργία του με καθυστέρηση. Τα Χριστούγεννα του '47 διέθετε μόνο διευθυντή και η επάνδρωση του έγινε τους πρώτους μήνες του '48. Οργανώθηκε σε τέσσερα τμήματα που κάλυπταν τους τομείς των ορυχείων, της βιομηχανίας μετάλλου, της υφαντουργίας και των χημικών βιομηχανιών. Οι εκθέσεις κάθε τμήματος είχαν φυσικά προκαταρκτικό χαρακτήρα. Ειδικοί σύμβουλοι κάλυπταν τους τομείς της ενέργειας και το δίκτυο ατηρών-αλευροβιομηχανίας-παραγωγης ψωμιού. Gillmor (Director of the Industry Division of AMAG), Biography of the Industry Division, September 1947 to June 1948 (Mission to Greece, Construction Division, box 4) και Baker to Nuveen, Final Report from Industry Division, August 30, 1948 (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 299

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Τα βιομηχανικά δάνεια της ECA/G Τα δάνεια της ECA/G κάλυψαν όλες τις αιτήσεις των δύο πρώτων κατηγοριών, και ορισμένες από την τρίτη κατηγορία του προγράμματος της AMAG. Σε σχέση με τις αρχικές αιτήσεις υπήρξαν ορισμένες αλλαγές: - Από τις τέσσερις μεγάλες επενδύσεις που εκκρεμούσαν, ενισχύθηκαν με αυξημένους όρους οι τρεις (δύο στην τσιμεντοβιομηχανία και μία στη σιδηροβιομηχανία) και περιορίστηκε η δανειοδότηση της τέταρτης (χαρτοβιομηχανία). - Από τον κατάλογο των αιτήσεων των μικρών επενδύσεων καλύφθηκαν οι δέκα, δύο μάλιστα (χρώματα, μηχανές ντήζελ) με ποσά μεγαλύτερα από τα αρχικά. Στα δάνεια της ECA/G προστέθηκαν και νέες επενδύσεις. Η ECA/G προσκάλεσε νέες αιτήσεις για δάνεια, που βρήκαν όμως ελάχιστη ανταπόκριση. Έτσι τελικά προστέθηκαν μόλις τρεις ακόμα επενδύσεις που δεν υπήρχαν στον κατάλογο των αρχικών αιτήσεων προς την AMAG, και αφορούσαν την επανενεργοποίηση δύο ορυχείων ψευδάργυρου και χρωμίτη και τον εκσυγχρονισμό της μονάδας παραγωγής φωσφορικών λιπασμάτων. Έτσι με τους δύο κύκλους δανείων (25 δάνεια της AMAG και 17 δάνεια της EC Α ύψους 1,8 και 6,7 εκατομμυρίων δολάριων αντίστοιχα) καλύφθηκε ουσιαστικά, με κάποιες αναπροσαρμογές και μικρές αλλαγές, το σύνολο των αιτήσεων που είχαν αρχικά υποβληθεί στο πρόγραμμα της AMAG. Οι συναλλαγματικοί πόροι για το σύνολο των βιομηχανικών δανείων ήταν μόλις 5,5 εκατομμύρια δολάρια Στα βιομηχανικά δάνεια προστέθηκε ακόμα η δανειοδότηση της Πάουερ, της εταιρείας παραγωγής ενέργειας στην περιοχή της πρωτεύουσας, με έξι εκατομμύρια δολάρια Η ενέργεια αυτή προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και κρίθηκε σκανδαλώδης και χαριστική, καθώς όχι μόνο δεν τηρήθηκαν οι τυπικές διαδικασίες, αλλά επιπρόσθετα αφορούσε μια επένδυση, την οποία θα κάλυπταν οι γερμανικές αποζημειώσεις. Η Πάουερ βρισκόταν οικονομικά σε δυσχερή θέση και οι επαφές της με την EBASCO το '48 έκαναν φανερό πως επεδίωκε μια ευνοϊκή ρύθμιση, προκειμένου να αποχωρήσει από τη χώρα Η EBASCO δεν φάνηκε να ενδιαφέρεται για την εξαγορά της Πάουερ, όπως της προτάθηκε. Εξάλλου, εφόσον το ενεργειακό πρόγραμμα προχωρούσε, η συγκρότηση ενός ενιαίου εθνικού δικτύου θα ήταν αναπόφευκτη και οι κατά τόπους ιδιωτικές επιχειρήσεις θα έδιναν τη θέση τους σ' έναν εθνικό φορέα διαχείρισης.147

147. Για τη διεξοδική ανάλυση των εξελίξεων στον ενεργειακό τομέα την περίοδο '40-'56, βλ Παντελάκης Ν., Ο εξηλεκτρισμός της ΕΜ,άδας. Από την ιδιωτική πρωτοβουλία στο χρατιχό μονοπώλιο (1889-1956), Αθήνα ΜΙΕΤ, 1991, Μέρος Γ. 300

Τα βιομηχανικά δάνεια Αρχικά η ίδια η AMAG είχε υποστηρίξει τις προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποκτήσει το εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας του Bremen. Τον Απρίλιο του '48, για λόγους που δεν είναι σαφείς από τα διαθέσιμα στοιχεία, η AMAG άλλαξε γνώμη. Με απόλυτο τρόπο εμπόδισε να αποσταλεί στη Γερμανία μια επιτροπή τεχνικών από τον Οργανισμό Ανασυγκρότησης, για να εξετάσει τη μονάδα και θεώρησε το όλο θέμα λήξαν. Ταυτόχρονα υπέδειξε ως λύση τη δανειοδότηση της Πάουερ.148 Λίγους μήνες αργότερα η ECA/G επανήλθε στο θέμα προτείνοντας επίμονα να υπογραφεί άμεσα η σύμβαση του δανείου, κατ' εξαίρεση μάλιστα των τυπικών διαδικασιών, πριν δηλαδή υποβληθεί η έκθεση των Βρετανών λογιστών για τη βιωσιμότητα της εταιρείας.149 Με τον τρόπο αυτό η Πάουερ εντάχθηκε με προνομιακό τρόπο στον κύκλο δανείων της ECA/G. Πίνακας Γ26 Τα βιομηχανικά δάνεια της ECA/G, '48-'49 (σε χιλιάδες δολάρια) Αριθμός δανείων

Επεξεργασία μετάλλων Χημικές Μεταλλουργικές Τσιμέντο Διάφορες Ορυχεία Ενέργεια Σύνολο

2 5 3 2 3 2 1 18

Δάνεια σε Δάνεια σε συνάλλαγμα δραχμές

316,4 731,4 849,2 2.393,2 324,2 394,6 5.560 10.569

266,6 512,5 420 183,9 53,3 274,4 440 2.140,7

Σύνολο

Ποσοστιαία κατανομή

583 1.243,9 1.259,2 2.557,1

4,6 9,8 9,9 20,3 3 5,2 47,2

377,5 669 6.000 12.709,7

100

Πηγή: ECA/G, Industrial Loans granted out of ECA Funds for which contracts have been signed up to December 20 1949, (Mission to Greece, Construction Division, Box 4).

148. Gillmor (Director of Industrial Division, ECA/G) to Doxiadis (Resident Minister, GRPC), Letter, April 1, 1948 (Mission to Greece, Construction Division, box 2). 149. G. Gilles (Director of Industrial Division, ECA/G) to C. Doxiadis (Resident Minister, GRPC), Letter, The Loan to the Athens-Piraus Electricity Company, July 15, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 2). 301

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Το βιομηχανικό πρόγραμμα του '48-49 Οι εντάσεις που προέκυψαν με το θέμα της Πάουερ είχαν να κάνουν με τη συνολική πορεία του βιομηχανικού προγράμματος, αφού διαφάνηκε πόσο περιορισμένη εμβέλεια είχε μέχρι τα τέλη του Εμφυλίου. Οι παραδοσιακοί κλάδοι παραμερίστηκαν, εφόσον είχαν ανακάμψει μάλλον ικανοποιητικά, και ενισχύθηκαν οι κλάδοι εκείνοι των οποίων η ανασυγκρότηση παρουσίαζε χαρακτηριστική καθυστέρηση. Συνεπώς, με εξαίρεση τη βιομηχανία τσιμέντων, η οποία αύξησε το παραγωγικό της δυναμικό πέρα από το προπολεμικό επίπεδο, και εν μέρει τη βιομηχανία σιδήρου, τα υπόλοιπα δάνεια διευκόλυναν την ανανέωση του μηχανολογικού εξοπλισμού σε προπολεμικές βιομηχανικές επιχειρήσεις. Στα βιομηχανικά δάνεια δεν περιλήφθηκε καμία από τις νέες επενδύσεις που προέβλεψε το Τετραετές Πρόγραμμα Με άλλα λόγια, η πορεία του βιομηχανικού προγράμματος στη διάρκεια του '48-49 ήταν τελείως απογοητευτική. Τον Σεπτέμβριο του '48 το πρόγραμμα ήταν αντικείμενο αναλυτικών συζητήσεων και στη διάρκεια του μήνα έγιναν οι πρώτες αναθεωρήσεις του προγράμματος από την ECA/G (πίνακας Γ27, στήλη 1 και 2).'50 Από τις επτά μεγάλες επενδύσεις του Τετραετούς δύο είχαν ενταχθεί στο πρόγραμμα του πρώτου χρόνου: τα αζωτούχα λιπάσματα και η σόδα Για τις επενδύσεις αυτές υπήρχε ενδιαφέρον από εγχώριες επιχειρήσεις και η πραγματοποίησή τους δεν αντιμετώπιζε ιδιαίτερες τεχνικές ή άλλες δυσκολίες. Οι επενδύσεις αυτές εγκαταλείφθηκαν στην επόμενη αναθεώρηση του προγράμματος (πίνακας Γ27, στήλη 3). Την ίδια κατάληξη είχε και η τρίτη μεγάλη επένδυση, τα φωσφορούχα λιπάσματα, η οποία αρχικά δεν ήταν στον ετήσιο προγραμματισμό, στη συνέχεια όμως εντάχθηκε, μάλλον ως αντίβαρο στις δύο που εξαιρέθηκαν, για να βρεθεί με τη σειρά της εκτός του προγράμματος. Στις άλλες βιομηχανίες, οι αναθεωρήσεις επέφεραν μικρές ή μεγάλες περικοπές, έτσι που ο απολογισμός του ετήσιου προγράμματος της μεταποίησης ήταν εξαιρετικά αρνητικός: οι επενδύσεις ήταν μικρότερες των 5 εκατομμυρίων δολαρίων καμία νέα επένδυση δεν ξεκίνησε τη χρονιά αυτή· η

150. Baker and Sowles to Clay, Memorandum, ECA/G rehabilitation program, Year ending June 30 1949, Annual Report, August 30 1948. - Industry Division, ECA/G rehabilitation program, Year ending June 30 1949, September 18, 1948 - ECA/G, Industrial rehabilitation, expansion and development,- Program requirements, July 1948 to June 1949, September 1948» (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 302

Τα βιομηχανικά δάνεια βιομηχανία τσιμέντων ήταν η μόνη που ευνοήθηκε· πόροι σπαταλήθηκαν σε μια προβληματική επιχείρηση, την Πάουερ.

Πίνακας Γ27 Το βιομηχανικό πρόγραμμα του '48-'49 (σε χιλιάδες δολάρια) 18-9-'48* 23-9-'48**

Αναθεώρηση Αναθεώρηση Απολογισμός*** '49***

1. Χημικές Βιομηχανίες 10.176 282 Φωσφορούχα λιπάσματα Αζωτούχα λιπάσματα 6.000 Σόδα 3.000 Φαρμακευτικά-Χρώματα 557,7 Άλλες 336,9 2. Βιομηχανίες μετάλλου 1.601,5 Χάλυβας 696 Χαλκός 200 Μεταλλικά προϊόντα 211,5 200 Μηχανές ντήζελ Ναυπηγοεπισκευαστική 250 Ηλεκτρο/κός εξοπλισμός 44 3. Τσιμέντο 2.326 4. Χαρτί 371 5. Υφαντουργία : 6. Πυρίμαχα 7. Διάφορες : " 8. Έρευνες-Μελέτες 490 Σύνολο μεταποίησης 14.965,1 Ορυχεία 4.220 Ηλεκτρική Εταιρία 5.750 Αθηνών - Πειραιώς Σύνολο βιομηχανίας 24.935,1 -

7.300 500 3.000 3.000 500 300 1.200 500 200 250

2.477,7 1.859,6

892,4 384,6

-

-

-

-

618,1

283,8 124 925,2 525,2 200

-

-

200

-

-

-

1.063,9 525,2 200 338,7

-

-

-

-

2.500 400 200

2.393,2 255

2.393,2 105

-

-

-

124

500 620 12.720 4.500 3.120

130 6.443,8 785 5.695

20.340

12.923,8

124 124,2 130 4.694 -

5.560 10.254

Πηγές: * Industry Division, ECA/G Rehabilitation Program, Year Ending June 30, 1949, September 18,1948. ** ECA/G, Industrial Rehabilitation, Expansion & Development, Program Requirements, 1948-1949, September 23 1948. *** Industry Division, Annual Report, August 8, 1949. 303

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Στον τομέα των γερμανικών αποζημιώσεων οι εξελίξεις ήταν εξίσου απογοητευτικές. Η ελληνική κυβέρνηση διεκδίκησε την ένταξη στις αποζημιώσεις τριών βασικών βιομηχανικών μονάδων: της παραγωγής ενέργειας, της καυστικής σόδας και του σιδήρου-χάλυβα Και στις τρεις περιπτώσεις η τελική κατάληξη ήταν αρνητική, καθώς προσέκρουσε στις αντιρρήσεις της ECA/G. Για τη μονάδα παραγωγής ενέργειας προτιμήθηκε, όπως είδαμε, η εναλλακτική λύση της δανειοδότησης προς την εταιρεία ενέργειας ΑθηνώνΠειραιώς. Στην περίπτωση της καυστικής σόδας, η μονάδα εξαιρέθηκε από τις γερμανικές αποζημιώσεις και εντάχθηκε στις αποζημιώσεις των ΗΠΑ. Μόνο που οι τελευταίες ήταν αμφιβόλου αξίας και οι διαμαρτυρίες της ελληνικής κυβέρνησης151 απέβησαν άκαρπες. Τέλος η μονάδα σιδήρουχάλυβα, κρίθηκε, από σχετική έκθεση της ECA/G,152 ως αντιοικονομική καθώς η παραγωγική της δυναμικότητα (170 χιλιάδες τόνοι) υπερέβαινε την εγχώρια ζήτηση (110 χιλιάδες τόνοι). Μάλιστα λίγους μήνες αργότερα η ECA/W απέκλεισε οριστικά το ενδεχόμενο ίδρυσης μονάδας σιδήρου-χάλυβα στην Ελλάδα Η ECA/W απέστειλε στην Αθήνα έναν ειδικό, προκειμένου να διερευνήσει κατά πόσο είναι σκόπιμη η ίδρυση τέτοιας μονάδας. Η έκθεσή"3 του ήταν αρνητική, επικαλούμενος το γεγονός ότι η παραγωγική δυναμικότητα της βιομηχανίας αυτής στη Δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ ήταν υπερεπαρκής για να καλύψει και τις ανάγκες χωρών όπως η Ελλάδα Παράλληλα επεσήμανε πως η ίδρυση τέτοιων μονάδων σε μικρές οικονομίες, που βρίσκονταν σε αρχικά στάδια βιομηχανικής ανάπτυξης, αντιμετώπιζε, κατά κανόνα, σύνθετα τεχνικά και οικονομικά προβλήματα και συνεπώς θα έπρεπε να αποφευχθεί.

Η βιομηχανία τσιμέντων Ο μοναδικός κλάδος που ευνοήθηκε από τα βιομηχανικά δάνεια ήταν η βιομηχανία τσιμέντων άντλησε σημαντικά δάνεια και σχεδόν διπλασίασε την παραγωγική δυναμικότητά του σε σχέση με προπολεμικά. Καθώς η δομή του κλάδου αυτού ήταν ολιγοπωλιακή, αναπτύχθηκε ένας ιδιόμορφος 151. Stephanopoulos (Min. of Coord.) to Clay (Chief of ECA/G), Letter, Caustic Soda plant from German Reparations, September, 12, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 5). 152. Sowles to Iverson, Memorandum, Reparations Steel Plant = 1325, November 22, 1948 (Mission to Greece, Construction Division, box 5). 153. R. Wyser to J. Nuveen (Chief of ECA/G), Proposed Integrated Greek Iron and Steel Plant, June 24 1949 (Office of the Special Representative to Europe, Country Files-Greece). 304

Τα βιομηχανικά δάνεια ανταγωνισμός ανάμεσα στις εταιρείες του κλάδου κατά τη διαδικασία εκχώρησης των βιομηχανικών δανείων. Η βιομηχανία τσιμέντων ήταν ο μοναδικός κλάδος που εμπλεκόταν στις κεντρικές διαδικασίες του Σχεδίου Μάρσαλ. Τα δάνεια ξεπερνούσαν το 1 εκατομμύριο δολάρια και συνεπώς υπόκειντο στη δικαιοδοσία των κεντρικών φορέων του Σχεδίου Μάρσαλ, στο Παρίσι και την Ουάσιγκτον. Αυτό σήμαινε πως οι φορείς αυτοί αποφαίνονταν για τη συνολική πορεία του κλάδου, επέβαλλαν οροφή στην αύξηση του παραγωγικού δυναμικού και αποφάσιζαν για την κατανομή των δανείων στις υπάρχουσες εταιρείες. Συνεπώς η ανάπτυξη του κλάδου εξαρτιόταν από τις προγραμματικές διαδικασίες των κεντρικών φορέων του Σχεδίου Μάρσαλ. Προπολεμικά, στη βιομηχανία τσιμέντων υπήρχαν πέντε εταιρείες και το '48 η παραγωγή του κλάδου είχε φτάσει στο 70% του προπολεμικού της επιπέδου. Στο Τετραετές Πρόγραμμα είχε υπολογιστεί ότι χρηματοδοτώντας τη βιομηχανία με πέντε εκατομμύρια δολάρια, η παραγωγική δυναμικότητα θα αύξανε από 375 σε 600 χιλιάδες τόνους.154 To Office of the Special Representative στο Παρίσι είχε ουσιαστικά επιτρέψει μεγαλύτερη αύξηση της δυναμικότητας του κλάδου, καθώς όρισε ως ετήσια αύξηση, το διάστημα '48-'52, τους 75 χιλιάδες τόνους.155 Το μέγεθος αυτό αντιπροσώπευε -σύμφωνα με τις τεχνικές και οικονομικές εκτιμήσεις της εποχής- μια αποδοτική μονάδα παραγωγής. Συνεπώς θα μπορούσαν να προστεθούν τέσσερις νέες μονάδες παραγωγής εκτός από τις επενδύσεις εκσυγχρονισμού των παλαιότερων, εφόσον η οροφή παρέμενε στα προβλεπόμενα επίπεδα Στα μέσα του '48, με την εξαγγελία του προγράμματος βιομηχανικών δανείων, δύο από τις πέντε εταιρείες εκδήλωσαν ενδιαφέρον και λίγο αργότερα προστέθηκε και η τρίτη σε μέγεθος εταιρεία Καθώς οι δύο πρώτες αιτήσεις περιλάμβαναν την αίτηση της «Γενικής Εταιρείας Τσιμέντων» για 2,3 και της «Τιτάν» για μόλις 0,5 εκατομμύρια δολάρια, οι υπεύθυνοι της AMAG θορυβήθηκαν και υπέδειξαν αμέσως την πιθανότητα, μέσω του μηχανισμού των δανείων, να ενισχυθεί η πιο μεγάλη εταιρεία και ν' αυξήσει έτσι δυσανάλογα τη θέση της στον κλάδο.154 Οι ανησυχίες αυτές δικαιώθηκαν στη διάρκεια του επόμενου χρόνου. Μέχρι τον Ιούνιο του '49, μόνο η αίτηση της «Γενικής Εταιρείας Τσιμέ154. Industry Division, ECA/G, Memorandum, Loans for Cement Industry, December 6, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 2). 155. K. Iverson to H, Sowles (Director Industrial Division, ECA/G), Memorandum, Loans to General Cement Company, November 2, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 2). 156. A. Baker (Industry Division, ECA/G) to C. Arliotis (Deputy Governor of the National Mortgage Bank), Letter, Cement Plants, June 30, 1948 (Mission to Greece, Construction Division, box 2). 305

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ντων» είχε περάσει όλα τα στάδια των εγκρίσεων (ύψους 1,4 εκατομμυρίων δολαρίων για το "48-49). Η αίτηση είχε προωθηθεί με τον πιο «ανορθόδοξο» τρόπο, καθώς η εταιρεία ήρθε σε απευθείας συνενόηση με την ECA στην Ουάσιγκτον και παρέκαμψε ουσιαστικά την ECA/G.'" Έτσι πέτυχε την άμεση έγκριση και υλοποίηση του δανείου.1" Στα τέλη του '49 εγκρίθηκε στην ίδια εταιρεία δεύτερο δάνειο (ύψους 1,2 εκατομμυρίων δολαρίων). Το ίδιο ποσό δόθηκε στη δεύτερη και στην τρίτη εταιρεία, οι οποίες αντικατέστησαν τις πιο παλιές μονάδες με νέες, δυναμικότητας 75 χιλιάδες τόνων. Η «Γενική Εταιρεία Τσιμέντων» με τα δύο δάνεια αντικατέστησε την πιο παλιά της μονάδα, ενώ ταυτόχρονα προσέθεσε στο δυναμικό της μια εντελώς νέα, δυναμικότητας 114 χιλιάδων τόνων (πίνακας Γ26). Έτσι, τελικά, μέσω των δανείων, η θέση της «Γενικής Εταιρείας Τσιμέντων» ενισχύθηκε. Έλαβε τα 2,6 από τα 5 εκατομμύρια δολάρια των δανείων, υπερδιπλασίασε την παραγωγική της δυναμικότητα (από 138 σε 315 χιλιάδες τόνους) και έφθασε στο σημείο να ελέγχει πάνω από το 50% της παραγωγής του κλάδου. Οι κύριες ανταγωνίστριες εταιρείες («Τιτάν» και «Χαλκίς») αύξησαν την παραγωγική τους δυναμικότητα, αλλά μειώθηκε το ποσοστό συμμετοχής τους στη συνολική παραγωγή του κλάδου. Για τις δύο μικρότερες εταιρείες του κλάδου, οι μεταπολεμικές αναδιαρθρώσεις δημιούργησαν δυσμενείς συνθήκες για τη βιωσιμότητά τους και πρακτικά εκμηδενίστηκαν. Η ECA/G, όπως και η AMAG προηγουμένως, εξέφρασε αντιρρήσεις για την ευνοϊκή μεταχείριση της «Γενικής Εταιρείας Τσιμέντων».'5® Θέωρησε πως το δεύτερο δάνειο προς την εταιρεία ήταν καταχρηστικό. Με το δάνειο αυτό η παραγωγική δυναμικότητα του κλάδου θα ξεπερνούσε την οροφή που είχε θέσει το Office of the Special Representative,"0 ενώ ο κίν-

157. Ο Τσάτσος σημείωνε για το θέμα αυτό το '53 (Τσάτσος Α., «Η ελληνική βιομηχανία τσιμέντων», Ανάτυπον από τα Τεχνικά Χρονικά, 1953): «Δεν είναι δυνατόν να μην αποτίσω φόρο τιμής παρά της ελληνικής τσιμεντοβιομηχανίας προς τους R. Gilmor, Μ. Slaght και G. Knutson, στην ECA στην Αθήνα και την Ουάσιγκτον, οι οποίοι με ειλικρινή φιλελληνισμόν παρέβλεπαν όλα τα τυπικά κωλύματα και ενέκριναν τις δύο αιτήσεις, τον Ιούνιο του 1949». 158. Κ. Crawford (Loan Advisor) to Η, Sowles (Deputy Director Industrial Division, ECA/G), Memorandum, Loan to the General Cement Company, October 10, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 2). 159. Crawford to H, Sowles, OJI. 160. Τελικά η «οροφή» που είχε θέσει ο OSR αποδείχθηκε περιοριστική και η ανάπτυξη της δυναμικότητας της τσιμεντοβιομηχανίας ακολούθησε τις αισιόδοξες προβλέψεις του Τσάτσου και της Γενικής Εταιρείας Τσιμέντων. Για τη δυναμική του κλάδου την περίοδο '48-'53, βλ Τσάτσος, OJI. 306

Τα βιομηχανικά δάνεια δυνος διαμόρφωσης μονοπωλιακών συνθηκών στον κλάδο ήταν πλέον απολύτως βέβαιος. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τις υποδείξεις της ECA/G, η συγκεκριμένη εταιρεία είχε χρησιμοποιήσει παράτυπα το πρώτο της δάνειο σε παραπάνω από μία μονάδες της εταιρείας. Οι αντιρρήσεις αυτές τελικά δεν εισακούστηκαν.

Πίνακας Γ28 Δάνεια και ενδοκλαδικές ανακατατάξεις στη βιομηχανία τσιμέντων, '39-'50 Εταιρεία και μονάδες

1. Γενική Εταιρεία Τσιμέντων α. Βόλος β. Πειραιάς Υ·// δ. // 2. Τιτάν α. Ελευσίνα β.// Υ·//

3. Χαλκίς α. Χαλκίδα 4. Χάλυψ α. Ελευσίνα 5. Άτλας α. Αθήνα Σύνολο

Παραγωγική δυναμικότητα '39 (χιλιάδες τόνους)

Δάνεια ECA/G (εκατομ. δολάρια)

Παραγωγική δυναμικότητα '50 (χιλιάδες τόνους)

138

2,6

315

42(1912)* 54 (1925) 42 (1925)

1,2

105 (1949) 54 (1925) 42 (1925) 114 (1949) 180 75 (1939) 30 (1925) 75 (1949) 75 75 (....) 21 21 (1935)

-

123 75 (1939) 30 (1925) 18 (1914) 51 51 (1925) 21 21 (1935) 21 21 (1939) 354

1,4 1,2

1,2 1,2 1,2 -

-

-

.

-

5

591

* σε παρένθεση το έτος εγκατάστασης του μηχανολογικού εξοπλισμού των μονάδων. Πηγή: ECA/G, Greek Cement Industry, Data Summary, September 2, 1949, (Mission to Greece, Construction Division, Box 2).

Ο «μεξικανικός» νόμος περί ξένον κεφαλαίου Στη διάρκεια του '49, το βιομηχανικό τμήμα της ECA/G επιζητούσε ενα307

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ γωνίως τρόπους προκειμένου να απεμπλακεί το βιομηχανικό ζήτημα από το αδιέξοδο στο οποίο βρισκόταν. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, από τις αναλύσεις του βιομηχανικού τμήματος της AMAG, η βιομηχανική καθυστέρηση της χώρας είχε αποδοθεί στην αντιαναπτυξιακή πολιτική του κράτους· τη φορολογική δηλαδή επιβάρυνση της παραγωγής με πλήθος έμμεσων φόρων (προς το κράτος και «προς τρίτους») και τις παρεμβάσεις του κράτους στις τιμές, την κοινωνική ασφάλιση, τη χρηματοδότηση και το εμπόριο.161 Σύμφωνα με τις υποδείξεις της AMAG, η πληθώρα των έμμεσων φόρων θα έπρεπε να καταργηθεί και να αποκατασταθεί ένα υγιές σύστημα άμεσης φορολογίας των κερδών, όπως υπήρχε στις αναπτυγμένες χώρες, ενώ οι κρατικές παρεμβάσεις θα έπρεπε να περιοριστούν στο ελάχιστο δυνατό. Στη διάρκεια του '49 θεσμοθετήθηκαν μερικές από τις αλλαγές που πρότεινε η παραπάνω συλλογιστική. Καταργήθηκαν αρκετοί από τους «φόρους προς τρίτους» και οι φορολογικές μεταρρυθμίσεις162 περιόρισαν τους πολλαπλούς έμμεσους φόρους επί της βιομηχανικής παραγωγής. Το βιομηχανικό τμήμα της ECA/G γρήγορα συνειδητοποίησε πως η φορολογική μεταρρύθμιση δεν ήταν αρκετή προκειμένου να ενεργοποιήσει το ιδιωτικό κεφάλαιο στην κλίμακα που υπαγόρευαν οι ανάγκες της γρήγορης εκβιομηχάνισης. Στις αρχές του '49, οι ομιλίες του προέδρου των ΗΠΑ και οι οδηγίες του υπουργείου Εξωτερικών163 υπέδειξαν τη διεθνή κινητικότητα του κεφαλαίου ως καθοριστικό παράγοντα στη διαδικασία της οικονομικής ανάπτυξης. Έτσι παράλληλα με την αμερικανική επιμονή να αρθούν τα εμπόδια στη διακίνηση των εμπορευμάτων, πολιτική που ήταν ιδιαιτέρως εμφανής στη Δυτική Ευρώπη, υπήρξε προτροπή να ληφθούν μέτρα που θα διευκόλυναν τη διεθνή κίνηση των κεφαλαίων. Με σχεδόν κατεπείγοντα τρόπο, το βιομηχανικό τμήμα της ECA/G προσπάθησε να συγκεντρώσει τις πληροφορίες για το θέμα αυτό· αναζήτησε τη νομοθεσία από χώρες που είχαν ήδη θεσμοθετήσει την πολιτική της «προσέλκυσης ξένου κεφαλαίου» και συζήτησε την ιδέα με ειδικούς της Διεθνούς Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης. Στη συνέχεια διερεύνησε τις πρώτες αντιδράσεις των πολιτικών και οικονομικών παραγόντων 161. R. Gillmor, Obstacles to Greek Industrialization, July 2, 1948 (Mission to Greece, Construction Division, box 4), κεφάλαιο 4.1. 162. Ο Νόμος 843/1948 (Κατάργηση ορισμένων φόρων προς τρίτους, τοπικών και κρατικών, και αντικατάσταση των εσόδων με νέους φόρους) και ο Νόμος 924/1949 (Η αναπροσαρμογή και η συμπλήρωση του Κώδικα Φορολογίας των καθαρών εσόδων.) 163. G. Gilles to Economic Policy Committee, Memorandum, Mexican Tax Law, May 26, 1949 (Mission to Greece: Construction Division, box 4), σελ 3. 308

Τα βιομηχανικά δάνεια στην Ελλάδα και συγκέντρωσε τους σχολιασμούς των άλλων τμημάτων της ECA. Τελικά, τον Ιούνιο του '49, εισηγήθηκε να συζητηθεί το θέμα στην Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής.164 Αναζητώντας τη σχετική νομοθεσία περί ξένου κεφαλαίου, το βιομηχανικά τμήμα οδηγήθηκε στο χώρο της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής. Συγκεντρώθηκαν, μέσω της Ουάσιγκτον,165 οι νομοθεσίες για τις περισσότερες χώρες και οι υποδείξεις των ειδικών του υπουργείου Οικονομικών και της Διεθνούς Τράπεζας προέκριναν τη «νομοθεσία του Μεξικού» ως την καταλληλότερη για την περίπτωση της Ελλάδας. Οι περισσότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής διατηρούσαν το προπολεμικό θεσμικό πλαίσιο, που ενθάρρυνε μεν την προσέλκυση του ξένου κεφαλαίου, αλλά περιλάμβανε ταυτόχρονα αρκετές ρυθμίσεις, ώστε να διασφαλίζεται εθνικός έλεγχος στη δράση του. Αντίθετα σε δύο χώρες, στο Πουέρτο Ρίκο και το Μεξικό, είχε πολύ πρόσφατα, μόλις το '45, νομοθετηθεί μια πολύ πιο φιλελεύθερη νομοθεσία, η οποία μάλιστα είχε τύχει σημαντικής προβολής στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Προβλήθηκε, ουσιαστικά, ως η πιο κατάλληλη στρατηγική ανάπτυξης για τις υπανάπτυκτες χώρες.166 Ο «μεξικανικός νόμος» αποτέλεσε τη βάση των συζητήσεων που ξεκίνησαν στην ECA/G και όσων επακολούθησαν με έναν μικρό κύκλο οικονομικών και πολιτικών παραγόντων.167 Ο «μεξικανικός νόμος» προέβλεπε πως οι ξένες επενδύσεις σε «νέες βιομηχανίες», σε προϊόντα δηλαδή που δεν παράγονταν στη συγκεκριμένη χώρα, απαλλάσσονταν από φόρους για διάστημα 10 ετών. Ταυτόχρονα οι συγκεκριμένες εταιρείες είχαν το δικαίωμα επανεξαγωγής των κερδών τους, έως ότου καλυφθεί το ύψος της επένδυσης. Στη συνέχεια διατηρούσαν το δικαίωμα αυτό για το μισό των ετήσιων κερδών τους. Το βιομηχανικό τμήμα της ECA/G,16* στην πρώτη του εισήγηση, υιοθέτησε τα βασικά σημεία του «μεξικανικού νόμου». Ταυτόχρονα προέβλεψε ακόμα πιο γενναιόδωρους όρους για τυχόν επενδύσεις που θα γίνονταν ά164. Gilles to Economic Policy Committee, Memorandum, Mexican Tax Law, OJI.

165. Treasury Department (Washington) to G. Gilles, Letter, May 23, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 166. G. Gilles, Memorandum, An Economic Recovery Law for Greece, May 26, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 167. Ο κύκλος επαφών περιέλαβε τον υπουργό Συντονισμού, τον πρόεδρο του Ανώτατου Συμβουλίου Ανασυγκρότησης, τον γραμματέα του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας, τον πρόεδρο του ΣΕΒ, τον βιομήχανο Μποδοσάκη, τον Διοικητή της Εθνικής Κτηματικής Τράπεζας, και τους Έλληνες εκπροσώπους στον OEEC. βλ. G. Gilles, Memorandum, An Economic Recovery Law for Greece, ό.π. 168. Gilles to Economic Policy Committee, Memorandum, Mexican Tax Law, OJI.

309

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ μεσα, έως ότου, δηλαδή, ολοκληρωθεί το Σχέδιο Μάρσαλ. Τέλος υπέδειξε την Κεντρική Επιτροπή Δανείων ως κατάλληλη να αναλάβει, από κοινού με το υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, τις διαδικασίες έγκρισης των επενδύσεων και της εφαρμογής του νόμου. Ο ενθουσιασμός ήταν διάχυτος: «Ας το επαναλάβουμε: μέχρι στιγμής, δεν έχουμε ακούσει τίποτα στις διάφορες συζητήσεις ή δεν έχουμε διαβάσει τίποτα στις εκθέσεις που έχουμε λάβει, το οποίο να μας πείθει πως κάτι που θα ακολουθούσε τις γραμμές του φορολογικού νόμου του Μεξικού δεν θα αποτελούσε την καλύτερη λύση για την οικονομική ανάκαμψη της Ελλάδας»."* Οι κεντρικές ιδέες της εισήγησης αντιμετωπίστηκαν με θετικά και ενθαρρυντικά σχόλια από το σύνολο των Ελλήνων παραγόντων, οι οποίοι έκαναν επαφές και με ορισμένα τμήματα της ECA/G. Εξάλλου ο ΣΕΒ είχε ήδη από το '47 εκφραστεί θετικά υπέρ της προοπτικής προσέλκυσης του ξένου κεφαλαίου. Οι βασικές αντιρρήσεις προήλθαν από τα τμήματα του εμπορίου και της χρηματοδότησης της ECA/G.'70 Τα τμήματα αυτά, με μάλλον έντονο τρόπο, αμφισβήτησαν τόσο τη σκοπιμότητα όσο και την αποτελεσματικότητα των κινήτρων και των ειδικών φοροαπαλλαγών. Καταρχάς θεώρησαν επιπολαιότητα να προσελκυθούν ξένα κεφάλαια σε συνθήκες Εμφυλίου πολέμου. Υποστήριξαν ότι αργότερα, με την εξομάλυνση της πολιτικής κατάστασης, οι επενδύσεις θα ανέκαμπταν ούτως ή άλλως, οπότε η παραχώρηση ειδικών προνομίων θα ήταν πλέον περιττή. Δεύτερον επεσήμαναν πως αν οι επενδύσεις σε «νέες βιομηχανίες» δεν εξασφάλιζαν επιπρόσθετους συναλλαγματικούς πόρους από εξαγωγές, τότε η επανεξαγωγή των κερδών θα διεύρυνε το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών. Επίσης, εφόσον παρέμενε το δικαίωμα της επανεξαγωγής των κερδών, αυτό θα συνιστούσε έναν μόνιμο μηχανισμό που θα διευκόλυνε την παράνομη εξαγωγή συναλλάγματος. Το τρίτο ήταν ότι νομιμοποιούσε το συνάλλαγμα που είχε ήδη εξαχθεί παράνομα, καθώς του δινόταν η δυνατότητα να επενδυθεί με ευνοϊκότερους όρους σε σχέση με το κεφάλαιο που είχε παραμείνει στη χώρα Τέλος, συνιστούσε προκλητική διάκριση υπέρ του νέου, ξένου κεφαλαίου σε συνάρτηση με το ξένο και ελληνικό κεφάλαιο που δρούσε ήδη στην Ελλάδα Έτσι ο όρος «νέες βιομηχανίες», όπως εμφανιζόταν στο «μεξικανικό νόμο», ήταν τελείως ασαφής και κινδύνευε να διαμορφώσει ένα δυαδικό καθεστώς λειτουργίας του 169. G. Gilles (Director Industrial Division, ECA/G), Speech made at Policy Committee meeting, June 9, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 170. Phenix to Iverson, Memorandum, Mexican Tax Law for Greece, June 3, 1949 και Curry to Lincoln (Director of Trade Division, ECA/G), Memorandum, Economic Recovery Law for Greece, June 3, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 310

Τα βιομηχανικά δάνεια βιομηχανικού τομέα Αντί της θεσμοθέτησης του «μεξικανικού νόμου», τα τμήματα αυτά πρότειναν τη λύση της κλαδικής πολιτικής. Ορισμένες κατηγορίες προϊόντων, τα οποία είχαν στρατηγική σημασία στη διαδικασία της εκβιομηχάνισης, θα λάμβαναν ειδικές επιδοτήσεις οι οποίες θα προσφέρονταν στο σύνολο των επιχειρήσεων, εγχώριων και ξένων. Οι διαφωνίες αυτές δεν πέρασαν απαρατήρητες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ηγεσία της ECA/G προσπάθησε να πειθαρχήσει τα μέλη της αποστολής που εξέφραζαν τέτοιες απόψεις και δημιουργούσαν την εντύπωση ότι η πολιτική της ECA/G δεν ήταν ενιαία και απολύτως προσηλωμένη στην ιδιωτική πρωτοβουλία'71 Η συζήτηση του θέματος στην Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής, τον Ιούνιο του '49, δεν κατέληξε σε κάποιο αποτέλεσμα Ενώ έγινε αποδεκτή η ιδέα να θεσμοθετηθούν κίνητρα για την προσέλκυση του ξένου κεφαλαίου, εντούτοις παρέμεινε προς συζήτηση η συγκεκριμένη μορφή που θα έπαιρνε ο σχετικός νόμος. Το υπάρχον προσχέδιο του «μεξικανικού νόμου», καθώς και η εκδοχή που είχε ετοιμάσει η ECA/G, κρίθηκαν ως μη εφαρμόσιμες. Έτσι αποφασίστηκε να ξεκινήσει η διαδικασία προετοιμασίας και κατάρτισης ενός νομοσχεδίου, κατάλληλα προσαρμοσμένου στα δεδομένα της ελληνικής οικονομίας. Ο πρώτος κύκλος συζητήσεων του ειδικού νόμου για το ξένο κεφάλαιο έκλεισε στο σημείο αυτό. Η επιδίωξη του βιομηχανικού τμήματος της ECA/G, να επιτύχει την άμεση θεσμοθέτηση κινήτρων ώστε να γίνει δυνατή η ενεργοποίηση του ξένου κεφαλαίου μέσα στους χρονικούς ορίζοντες του Σχεδίου Μάρσαλ, απέβη άκαρπη. Παράλληλα το βιομηχανικό τμήμα της ECA/G, αναζητούσε νέους τρόπους για να ενθαρρύνει τις βιομηχανικές επενδύσεις. Το πιο προφανές μέτρο ήταν η κατάργηση των δασμών στον εισαγόμενο μηχανολογικό εξοπλισμό.172 Η αναζήτηση στράφηκε και προς άλλες μορφές κινήτρων. Ο Snider, ο Αμερικανός που μετείχε στη Νομισματική Επιτροπή, είχε τις πιο συστηματικές ιδέες.171 Πρότεινε την εισαγωγή ενός ενιαίου «επενδυτικού νόμου»

171. G. Gilles to J. Nuveen, Memorandum, Mission policy and attitude toward private industry in Greece, March 29, 1949 (Mission to Greece: Construction Division, box 4). 172. R. Stickney (A. Director of Industrial Division, ECA/G) to J. Nuveen (Chief, ECA/G), Memorandum, Exeption from Customs Duty and Turnover Tax for Imports of Productive Machinery, July 1, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 173. D. Snider (U.S. Member of Currency Committee) to the Members of Economic Policy Committee, Formation of Integrated Economic and Monetary Policy, Bank of Greece, Athens, February 19, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 1). 311

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ που θα πρόσφερε φορολογικά και πιστωτικά κίνητρα στις βιομηχανικές επενδύσεις και θα λειτουργούσε στο πλαίσιο της γενικότερης βιομηχανικής πολιτικής. Ο Snider θεώρησε ότι αντί για αποσπασματικά μέτρα ήταν απαραίτητο να αποσαφηνιστούν οι στόχοι της βιομηχανικής πολιτικής καθώς και ένας ισχυρός επενδυτικός νόμος που θα διευκόλυνε με κίνητρα τις ιδιωτικές επενδύσεις. Καθώς ο νόμος αυτός θα μπορούσε να ενισχύσει τις υπαρκτές μονοπωλιακές δομές της βιομηχανίας, ο Snider αποσαφήνισε ότι η βιομηχανική πολιτική έπρεπε κυρίως να επιδιώκει να ενθαρρύνει τον ανταγωνισμό και να μειώνει τις τιμές στα βιομηχανικά αγαθά. Ο επενδυτικός νόμος θα αποτελούσε σοβαρό κίνητρο ώστε να τονωθεί ο ανταγωνισμός. Οι μονοπωλιακές δομές της ελληνικής βιομηχανίας ήταν η μόνιμη πηγή ανησυχίας για την ECA/G. Ένα από τα σημαντικά μέτρα που προωθήθηκαν ήταν η διάλυση του «Petroleum Pool», του ενιαίου δηλαδή ημι-κρατικού φορέα που είχε μονοπωλιακά τον έλεγχο στην εισαγωγή του πετρελαίου. Προς τα τέλος του '49 έκλεισε ο κύκλος των διαπραγματεύσεων με την ελληνική κυβέρνηση και αποφασίστηκε η απελευθέρωση της αγοράς στις αρχές του '50.174 Παράλληλα, στα τέλη του '49, έγινε προσπάθεια να αποτυπωθεί ο βαθμός μονοπωλιακού ελέγχου σε διάφορους βιομηχανικούς κλάδους και διερευρύνθηκαν οι περιπτώσεις των μεγαλύτερων βιομηχάνων. Ως πιο χαρακτηριστική περίπτωση αναδείχτηκε το συγκρότημα Μποδοσάκη,173 με εταιρείες σε 13 μεταποιητικούς κλάδους και 4 εξορυκτικούς, με εκτεταμένο έλεγχο της παραγωγής σε 8 μεταποιητικούς και 2 εξορυκτικούς, και συνολική αξία παραγωγής ίσης με το 22% του συνόλου της μεταποίησης και το 15% του συνόλου της εξορυκτικής βιομηχανίας.176 Οι διαπιστώσεις για τον υψηλό βαθμό μονοπωλιακής ισχύος στην ελληνική βιομηχανία δεν προκάλεσαν τη λήψη μέτρων. Τέθηκε με ασαφή τρόπο ως γενικότερος στόχος της πολιτικής της ECA/G για τα επόμενα χρόνια177 Για την ακρίβεια, η διαμόρφωση πιο ανταγωνιστικών συνθηκών στην

174. American Embassy, Annual Economic Report, 1949, σελ. 5. 175. Η. Sowles (Director of Industrial Division, ECA/G) to P. Porter (Chief, ECA/G), Memorandum, Bodosaki's Share in Greek Manufacturing Industries, December 23, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 176. To ειδικό βάρος των επιχειρήσεων του Μποδοσάκη στους διάφορους κλάδους της βιομηχανίας ήταν το ακόλουθο: λιπάσματα (100%), γιαλί (95%), πυρίτης (100%), κρασιά-μπράντι (50%), οινόπνευμα (70%), πάγος (50%), μετάξι (25%), μαλλί (15%), καουτσούκ (20%), ναυπηγεία (10%), μηχανολογικοί εξοπλισμοί (10%). Βλ. Sowles to Porter, Bodosaki's Share in Greek Manufacturing Industries, OJI. 177. W. Underwood (IndustrySpecialist, IT/W) to C. Calvert (Director Industrial 312

Τα βιομηχανικά δάνεια εγχώρια αγορά αφέθηκε στην ενεργοποίηση του ξένου κεφαλαίου και τη σταδιακή απελευθέρωση του εξωτερικού εμπορίου. Ήδη από την περίοδο της AMAG το κράτος είχε χαρακτηριστεί ως αντιαναπτυξιακό, δομημένο με τη λογική μιας αγροτικής οικονομίας και ανήμπορο να αποτελέσει θετικό παράγοντα στη διαδικασία της εκβιομηχάνισης.17' Μπορεί η φιλελευθεροποίηση της οικονομίας να αποτελούσε κάποια λύση, αλλά οι περισσότερες προτάσεις συνέκλιναν πλέον στη δημιουργία «κινήτρων» και «θετικών διακρίσεων» υπέρ του βιομηχανικού τομέα Μόνο που η πολιτική αυτή δημιουργούσε ένα νέο πεδίο κρατικής δραστηριοποίησης. Οι συζητήσεις για την αναδιοργάνωση των οικονομικών υπουργείων και τη δημιουργία νέων διευθύνσεων και οργανισμών επεδίωκαν να δημιουργήσουν κατάλληλα όργανα που θα διαχειρίζονταν τους επενδυτικούς νόμους και θα ασκούσαν τη βιομηχανική πολιτική.179 Αντίθετα, απόψεις που συνηγορούσαν στην άμεση επενδυτική παρέμβαση του κράτους και την ανάληψη επενδυτικών πρωτοβουλιών όπου η ιδιωτική πρωτοβουλία παρέμενε αδρανής, δεν βρήκαν ουσιαστική ενθάρρυνση.180 Έτσι, η ιδέα του «Βιομηχανικού Ινστιτούτου», που είχε πρωτοαναπτυχθεί στην έκθεση Porter, καθώς και οι κατοπινές ιδέες για τη σύσταση «Αναπτυξιακής Εταιρείας» από το κράτος, που θα αναλάμβανε επενδυτικές πρωτοβουλίες, έμειναν ανολοκλήρωτες. Στη διάρκεια του '49 άρχισαν να διαμορφώνονται τα νέα στοιχεία της βιομηχανικής πολιτικής. Ορισμένες θεσμικές αλλαγές απάλλαξαν τη λειτουργία του βιομηχανικού τομέα από τους περιορισμούς του παρελθόντος («φόροι προς τρίτους», άλλοι έμμεσοι φόροι). Η θεσμοθέτηση της «τήρησης λογιστικών βιβλίων» και η νομοθεσία για την «άμεση φορολογία» διαμόρφωσαν ένα στοιχειώδες πλαίσιο για να επιτηρούνται οι βιομηχανικές επιχειρήσεις. Η δασμολογική απαλλαγή του εισαγόμενου εξοπλισμού, η αναζήτηση κινήτρων για το ξένο κεφάλαιο και οι σκέψεις για έναν ενιαίο επενδυτικό νόμο συγκροτούσαν το πλαίσιο των θετικών διακρίσεων υπέρ του βιομηχανικού τομέα Οι διοικητικές αναπροσαρμογές των οικονομικών υπουργείων θα προετοίμαζαν το κράτος να αναλάβει τη διαχείριση αυτού του συστήματος.

& Transport Division, ECA/G), Memorandum, Material for Statement of Mission Objectives, September 1, 1950 (Mission to Greece: Construction Division, box 4). 178. G. Gillmor, Obstacles to Industrialization, ό.π. 179. S. Stefanopoulos (Minister of Coordination) to P. Porter (Chief of ECA/G), Letter, Development of Coordinated Industrial Policy, December 16, 1949 (Mission to Greece, Construction Diviison, box 4). 180. G. Reed, Paper, A Development Corporation for Expanding Operation towards Industrial Recovery in Greece, August 19, 1948, Revised November 1, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 4). 313

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Η αποτυχία να θεσμοθετηθεί άμεσα ο «μεξικανικός Νόμος» υποδήλωνε το πρόωρο της ενέργειας αυτής. Το ειδικό καθεστώς για το ξένο κεφάλαιο δεν μπορούσε να γίνει αποσπασματικά. Πρώτα θα έπρεπε να αποφασιστεί το κοινό πλαίσιο λειτουργίας και κινήτρων για το σύνολο της βιομηχανίας. Η οπτική αυτή πρυτάνευσε, διότι τον Αύγουστο του '50, όταν η ECA/G έθεσε ξανά το θέμα και η κυβέρνηση ετοίμαζε ένα προσχέδιο νόμου η προσέγγιση ήταν πολύ πιο προσεκτική."1 Ο νόμος αυτός θα έπρεπε να ήταν πολύ πιο μετριοπαθής στις παραχωρήσεις του προκειμένου να μην δημιουργηθεί ευνοϊκό καθεστώς σε σχέση με τις εγχώριες επιχειρήσεις. Επιπρόσθετα, η φύση των παραχωρήσεων είχε προκαλέσει αρκετές συζητήσεις στην Ουάσιγκτον, η οποία συμβούλευε πλέον για πιο προσεκτική προσέγγιση στο θέμα 1 " Οι διαδοχικές αναβολές δεν επέτρεπαν στο ξένο κεφάλαιο να δράσει εντός του χρονικού ορίζοντα του Σχεδίου Μάρσαλ. Εξάλλου το ενδιαφέρον ξένων εταιρειών, μέχρι εκείνη τη στιγμή, ήταν πολύ περιορισμένο. Στη διάρκεια του '48 και του '49 μόνο μια εταιρεία πλαστικών1" και μια ομάδα επιχειρηματιών"4 που ενδιαφέρονταν για δύο μεγάλες επενδύσεις (διυλιστήρια, λιγνίτης Πτολεμαΐδας) είχαν εμπλακεί σε προκαταρκτικές συζητήσεις με την ECA/G. Η ελληνική κυβέρνηση πίεζε από την πλευρά της να προχωρήσει η επένδυση του διυλιστηρίου μέσω της εκδήλωσης διεθνούς ενδιαφέροντος. Όμως και εδώ δόθηκε αναβολή και οι πρώτες επαφές έμειναν άκαρπες.1"

181. Jenkins to Tsouderos, Memorandum, Attraction of Foreign Capital, 7 August 1950 (Mission to Greece, Industrial Division, box 5). 182. ECA/G, Task Force Meeting on Attraction of Foreign Capital (Mission to Greece, Legal Division, box 7). 183. Summary of Application of T. Pappas (President of Pappas Co., Inc.) and H. Levine (President of Commonwealth Plastics Co.) to the Ministry of National Economy (Mission to Greece, Construction Division, box 2). Η αίτηση αφορούσε επένδυση ύψους 1,5 εκατομμυρίου δολαρίων και θα απασχολούσε 5.000 εργαζόμενους. Στόχος ήταν η παραγωγή πλαστικών και χημικών προϊόντων που θα εξάγονταν στη ευρύτερη αγορά της Μέσης Ανατολής. 184. Η. Sowles, Memorandum, Meeting with Helis, Papas, Boudouris, Xanthakis, September 20, 1949 (Mission to Greece, Construction Division, box 2). 185. Sowles, Memorandum, Meeting with Helis, Papas, Boudouris, Xanthakis, OJI. 314

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ, 4 9 - 5 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21 Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ, φθινόπωρο του '49 «Δεν νομίζω ότι η Ελλάδα μπορεί να βασίσει την οικονομία της στο προπολεμικό πλαίσιο. Η χώρα σας δεν μπορεί να επιβιώσει μόνο με μια αγροτική οικονομία Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι η γεωργία στη χώρα σας δεν μπορεί να βελτιωθεί (.-)· Αλλά εκτός από τη γεωργία έχετε πολλές άλλες ουσιαστικές πηγές για να βελτιώσετε τη χώρα Ο τουρισμός είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο για την Ελλάδα Η χώρα σας κυριολεκτικά "κραυγάζει" για τουρισμό. Έχετε τα πιο περίφημα φυσικά τοπία, παραδοσιακή φιλοξενία, διεθνώς γνωστούς αρχαιολογικούς χώρους και ένα υπέροχο κλίμα Πολλά φυσικά θα πρέπει να γίνουν, αλλά θα επιτύχετε εάν θυμάστε ότι είσαστε Έλληνες».1

Η σύντομη αποστρατιωτικοποίηση Η πρώτη σημαντική ενέργεια της αμερικανικής πρεσβείας, αμέσως μετά το τέλος του Εμφυλίου, ήταν να καταρτίσει και να προωθήσει άμεσα ένα πρόγραμμα περικοπών των στρατιωτικών δαπανών. Ήδη, στα τέλη του Οκτωβρίου, ο πρεσβευτής Grady, σε δημόσια ανακοίνωσή του,2 χαρακτήρισε το '50 ως «το έτος των μεγάλων ευκαιριών για την Ελλάδα» και κάλεσε την ελληνική κυβέρνηση και τον ελληνικό λαό να το αξιοποιήσουν κατάλληλα Σύμφωνα με τις δημόσιες διακηρύξεις του Grady, το τέλος του Εμφυλίου επέτρεπε πλέον τη δραστική μείωση των ενόπλων δυνάμεων και την άμεση περικοπή των στρατιωτικών δαπανών. Έτσι θα μπορούσε να επιταχυνθεί η ανασυγκρότηση της οικονομίας και να προχωρήσει το επενδυτικό πρόγραμμα, το οποίο παρέμενε σε αναστολή. 1. Από τη συνέντευξη Τύπου του πρεσβευτή Hoffman, επικεφαλής της EC Α στην Ουάσιγκτον, κατά την επίσκεψή του στην Ελλάδα, στις 20 Αυγούστου του 1949. 2. Statement by Ambassador Grady on the Reduction of the Greek Armed Forces, October 25, 1949 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-52:500, box 42). 317

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Η κομμουνιστική στρατιωτική απειλή κατά τον Grady είχε πρακτικά εκλείψει Η προστασία των βορείων συνόρων απέναντι στις «εχθρικές γειτονικές χώρες και τους 10.000 ηττημένους αντάρτες» απαιτούσε πολύ μικρότερες στρατιωτικές δυνάμεις από τις υπάρχουσες. Εξάλλου η μείωση του μεγέθους του στρατού δεν θα επηρέαζε στο ελάχιστο την αποτελεσματικότητά του, εφόσον οι ΗΠΑ, με την τεχνική υποστήριξη που θα προσέφεραν, θα διατηρούσαν το αξιόμαχο του στρατεύματος σε υψηλά επίπεδα Μάλιστα ο Grady θεώρησε πως, καθώς η στρατιωτική απειλή εξέλειπε, οι πιθανές αποτυχίες στο οικονομικό πεδίο ήταν αυτές που θα μπορούσαν να αναβιώσουν την κομμουνιστική απειλή στο μέλλον. Όπως χαρακτηριστικά σημείωνε, «ο κίνδυνος να πέσει η χώρα στους εχθρούς της» θα ήταν ήταν πολύ μεγαλύτερος εάν το πρόγραμμα της οικονομικής βοήθειας, απαλλαγμένο πλέον από τις δυσβάσταχτες αμυντικές δαπάνες, δεν στρεφόταν προς την κατεύθυνση της οικονομικής ανασυγκρότησης. Δύο μέρες νωρίτερα, σε επιστολή του προς τον πρωθυπουργό Διομήδη, ο Grady σημείωνε: «Τα σχέδια της αμερικανικής κυβέρνησης για να συνεχιστεί η στρατιωτική βοήθεια στην Ελλάδα στηρίζονται στην προσμονή ότι η φύση και ο βαθμός των δραστηριοτήτων των ενόπλων δυνάμεων δεν θα είναι τέτοιος που να επιβάλει ασήκωτα βάρη στην εγχώρια οικονομία Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι οι ένοπλες δυνάμεις θα έπρεπε να δαπανούν μόνο τους πόρους τους τρέχοντος προϋπολογισμού, μειωμένους κατά 25%»? Ο Grady ζητούσε την υποστήριξη της κυβέρνησης στα σχέδια των «Αμερικανών στρατιωτικών συμβούλων και των ελληνικών στρατιωτικών αρχών» να περικοπεί άμεσα, μέχρι τα Χριστούγεννα, το μέγεθος των ενόπλων δυνάμεων κατά 50.000 άνδρες. Οι τόσο δραστικές περικοπές ήταν απόλυτα αναγκαίες προκειμένου να επιταχυνθεί η ανασυγκρότηση. Μάλιστα επεσήμανε πως το '50 αποτελούσε εξ αντικειμένου το κρίσιμο έτος του Σχεδίου Μάρσαλ, εφόσον οι πόροι του θα έφθαναν στο υψηλότερο σημείο, πριν μειωθούν σταδιακά στη διάρκεια των επόμενων τελευταίων δύο χρόνων. Υπενθύμισε δε στον πρωθυπουργό ότι τον Ιανουάριο του '50 η ECA και ο OEEC θα συζητούσαν στο Παρίσι την αναθεώρηση του τρέχοντος προγράμματος και με μάλλον εκβιαστικό τρόπο συνέδεσε την περικοπή των στρατιωτικών δαπανών με την ευνοϊκή αντιμετώπιση της Ελλάδας στις συζητήσεις αυτές. Τον Ιανουάριο του '50 ο Grady πληροφόρησε το νέο πρωθυπουργό Θεοτόκη4 για το τελικό πρόγραμμα των περικοπών. Τούτο πρόβλεπε στο διά-

3_ Grady to Diomedes, Letter, October 23, 1949 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-52:500, box 42). 4. Grady to Theotokis, Letter no 1, January 17, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-52:500, box 42). 318

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ στημα των επόμενων 14 μηνών τη μείωση των ενόπλων δυνάμεων κατά 50% και του στρατού ξηράς κατά 60% (πίνακας ΔΙ). Σε δεύτερη παράλληλη επιστολή του,5 στην οποία εξέφραζε την αγωνία του για την πορεία του προϋπολογισμού, πρότεινε επιπρόσθετες περικοπές. Στόχος ήταν η μείωση των αμυντικών δαπανών του προϋπολογισμού, στο τρέχον οικονομικό έτος, το '49-50, κατά 25%. Έτσι πέρα από τη μείωση του αριθμού των στρατευμένων, πρότεινε να ενοποιηθούν τα τρία στρατιωτικά υπουργεία προκειμένου να εξοικονομηθούν πόροι από τις διοικητικές δαπάνες, να αναθεωρηθούν οι συνταξιοδοτικοί νόμοι και να καταργηθούν τα οικογενειακά επιδόματα στους στρατευμένους.6 Ο Grady δεν αρκέστηκε σ' αυτές τις περικοπές· αναζητούσε επιπρόσθετες. Έτσι παράλληλα ζήτησε από τον στρατηγό VanFleet, ως επικεφαλής της JUSMAG, να εντοπίσει νέα πεδία περικοπών. Μάλιστα τον συμβούλεψε να φτάσει μέχρι του σημείου «της κατάργησης δραστηριοτήτων που είχαν αναπτυχθεί στη διάρκεια του Εμφυλίου και δεν κρίνονταν απαραίτητες στις νέες συνθήκες».1 Καθώς η χώρα βρισκόταν σε προεκλογική περίοδο, ο Grady επεσήμανε πως προτεραιότητα θα έπρεπε να δοθεί σε μέτρα που η υλοποίησή τους απαιτούσε απλές διοικητικές αποφάσεις και όχι πρόσθετες νομοθετικές ρυθμίσεις. Στις 30 Ιανουαρίου, ο Grady, σε επιστολή του στο υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ' εξέφρασε τις ανησυχίες του για την πορεία του ελλείμματος του προϋπολογισμού και επισήμανε πως χωρίς νέες περικοπές στις δαπάνες η υλοποίηση του τρέχοντος επενδυτικού προγράμματος ήταν αδύνατη. Προέβλεψε ότι περικοπές της τάξης του 20% στο πρόγραμμα ανασυγκρότησης του '49-'50 θα ήταν αναπόφευκτες, καθώς το δημοσιονομικό έλλειμμα θα ξεπερνούσε τις προβλέψεις και αντίστοιχοι πόροι από το Ταμείο Αντικαταβολών θα έπρεπε να «παγώσουν» για αντιπληθωριστικούς λόγους. Οι στρατιωτικές δαπάνες, που καταλάμβαναν το 40% των δαπανών του προϋπολογισμού, αποτελούσαν κατά τον Grady τον κατάλληλο τομέα προ-

5. Grady to Theotokis, Letter no 2, January 17, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-52:500, box 42). 6. Οι αμυντικές δαπάνες περιλάμβαναν πληθώρα άμεσων και έμμεσων εισοδηματικών ενισχύσεων, επιδόματα στις οικογένειες των στρατευμένων, έκτακτες κατηγορίες επιδομάτων στους στρατιωτικούς, ειδικές κατηγορίες συντάξεων. Παράλληλα η άμυνα συνιστούσε βασικό τομέα απασχόλησης πολιτικού προσωπικού. Η ακριβής αποτίμηση των σχετικών μεγεθών δεν είναι δυνατή καθώς τα στοιχεία για τις αμυντικές δαπάνες δεν είναι διαθέσιμα 7. Grady to VanFleet, Memorandum, January 17, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-52:500, box 42). 8. Grady to Department of State, Air Pouch, Athens 113, January 30, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-52:500, box 42). 319

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ κείμενου να περικοπούν οι δαπάνες, να συγκρατηθεί το έλλειμμα και να αποδεσμευτούν πόροι για την ανασυγκρότηση. Πίνακας Δ Ι Σχέδιο Περικοπών των Ενόπλων Δυνάμεων, '49-'50 (σε χιλιάδες άνδρες)

Ελληνικός Εθνικός Στρατός Βασιλικό Ναυτικό Βασιλική Ελληνική Αεροπορία Εθνοφρουρά Κατηγορία «Γ» (Μακρόνησος) Σύνολο

Ιούνιος '49

Ιανουάριος '50

Ιούνιος '50

Ιανουάριος '51

197 14 7 32 4 264

147 12 6 31 10 206

114 10 6 31

80 7 6 31

-

-

161

124

Πηγή: Grady to Theotokis, 17 January 1950, Letter no 1, (Athens Embassy, Confidential Files 1950-52:500, box 42). To πρόγραμμα αποστρατιωτικοποίησης δεν βρήκε ιδιαίτερη υποστήριξη στους ελληνικούς πολιτικούς και στρατιωτικούς κύκλους. Για τα πολιτικά κόμματα, τα οποία ετοιμάζονταν για τις εκλογές της άνοιξης, μια πιθανή υποστήριξη του προγράμματος αυτού συνεπαγόταν πολιτικό κόστος. Οι περικοπές θα έθιγαν αναπόφευκτα τις εισοδηματικές εισφορές που εισέπρατταν οι στρατευμένοι και οι οικογένειές τους και μια πληθώρα άλλων συμπληρωματικών άμεσων και έμμεσων εισοδημάτων, που προέρχονταν από τον προϋπολογισμό. Ταυτόχρονα η απότομη μείωση του αριθμού των στρατευμένων θα προσέθετε μερικές δεκάδες χιλιάδες στον κατάλογο των ανέργων. Για τους στρατιωτικούς κύκλους η γρήγορη αποστρατιωτικοποίηση κάθε άλλο παρά επιθυμητή ήταν. Συνιστούσε προφανή απειλή στην πολιτική επιρροή που απολάμβαναν την περίοδο αυτή.9 Επιπρόσθετα, μια γρήγορη περικοπή των ενόπλων δυνάμεων στο μισό θα δημιουργούσε απρόβλεπτες πιέσεις στις ενδιάμεσες βαθμίδες της ιεραρχίας. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Grady, στην επιστολή του προς τον Θεοτόκη, θέλοντας να προκαταλάβει τις αντιδράσεις των στρατιωτικών, υπογράμμισε πως στις «δημοκρατικές χώρες, ενώ οι στρατιωτικές αρχές συμβουλεύουν τις κυβερνήσεις για

9. Memminger to Minor, Memorandum, Political Discussion with ECA/G Field Representatives, February 8, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 195052:500, box 42). 320

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ θέματα όπως το μέγεθος των ενόπλων δυνάμεων, η τελική πρωτοβουλία και η ευθύνη των αποφάσεων αφορά την πολιτική κυβέρνηση».10 Ετσι ενώ τελικά η ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων και η ελληνική κυβέρνηση ευθυγραμμίστηκαν με τις αμερικανικές απαιτήσεις, αυτό έγινε δυνατό μόνο εξαιτίας των φορτικών πιέσεων της αμερικανικής πλευράς, κυρίως προς τον Παπάγο, χωρίς ουσιαστικά τη δική τους συγκατάθεση. Ο ρυθμός εξάλλου της μείωσης θα ήταν πιο αργός από αυτόν που επιθυμούσε ο Grady. Η απαισιοδοξία της αμερικανικής πλευράς δεν περιοριζόταν στις άμεσες εξελίξεις. Αφορούσε και τη συνολική πορεία του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ελλάδα Ενόψει μάλιστα των επικείμενων συζητήσεων στο Κογκρέσο για την πορεία του Σχεδίου Μάρσαλ, ο υπουργός Εξωτερικών Acheson είχε επισημάνει στον Grady" πως θα ήταν δύσκολο στις συζητήσεις αυτές να αποφευχθεί η αναφορά στην ελληνική περίπτωση. Το Κογκρέσο ενδιαφερόταν να εντοπίσει τις περιπτώσεις χωρών όπου ο βασικός στόχος του Σχεδίου Μάρσαλ, η επίτευξη δηλαδή της οικονομικής τους «βιωσιμότητας», δεν θα είχε πραγματωθεί μέχρι το '52. Στις περιπτώσεις αυτές, αναπόφευκτα, θα υπήρχαν αιτήματα να συνεχιστεί η οικονομική βοήθεια μετά το '52. Ο Acheson θεώρησε πως η Ελλάδα αποτελούσε την πιο αντιπροσωπευτική ίσως περίπτωση τέτοιας χώρας και ζήτησε τη γνώμη της πρεσβείας στην Αθήνα για τις συνέπειες που θα είχε μια εκτεταμένη συζήτηση του ελληνικού προβλήματος στο Κογκρέσο. Ο Grady12 έκρινε πως οποιαδήποτε αναφορά στην προοπτική παράτασης της οικονομικής βοήθειας πέρα από το '52 θα έπρεπε πάση θυσία να αποφευχθεί. Κάτι τέτοιο θα ακύρωνε τις τρέχουσες προσπάθειες της αμερικανικής πλευράς να προωθήσει τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα και θα αποδυνάμωνε πλήρως τη διαπραγματευτική της θέση.

Το ετήσιο πρόγραμμα '49-50 Η αποστρατιωτικοποίηση θα συνοδευόταν από την κατεξοχήν προσπάθεια να επιταχυνθεί η ανασυγκρότηση. Το '49-'50 ήταν εκ των πραγμάτων το πιο κρίσιμο έτος για το επενδυτικό πρόγραμμα Εάν χανόταν για δεύτερη χρονιά η δυνατότητα πραγματοποίησης σημαντικού μέρους των προγραμματιζόμενων επενδύσεων, τότε κάθε πιθανότητα να υλοποιηθεί έστω κάποιο σημαντικό τμήμα του Τετραετούς Προγράμματος θα χανόταν οριστι-

10. Grady to Theotokis, January 17, 1950, Letter no 2, OJI. 11. Acheson to Grady, Telegram, February 8, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-52:500, box 42). 12. Grady to Acheson, Telegram, February 23, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-52:500, box 42). 321

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ κά, καθώς τα τελευταία δύο χρόνια του Σχεδίου Μάρσαλ ήταν δεδομένο ότι η οικονομική βοήθεια σταδιακά θα μειωνόταν. Το ετήσιο πρόγραμμα του '49-50, όπως είχε αρχικά σχεδιαστεί τον Νοέμβριο του '48 από την ECA/G και την ελληνική κυβέρνηση, υπογράμμιζε το σημείο αυτό: «Λ ν και το ετήσιο πρόγραμμα τον '49-50 είναι μόνο μέρος τον μακροχρόνιον προγράμματος, εντούτοις είναι το πιο σημαντικό στάδιο αναφορικά με την Ελλάδα (...) Μόνο η πλήρης υλοποίηση τον προγράμματος στη διάρκεια τον '49-50 θα επιτρέψει στονς στόχονς τον μακροχρόνιον προγράμματος και σννεπώς στο στόχο τον ευρωπαϊκού προγράμματος ανασυγκρό τησηςνα επιτευχθούν στο τέλος της τετραετίας».11 Στο αρχικό αυτό σχέδιο προβλεπόταν οι εισαγωγές καταναλωτικών αγαθών να παραμείνουν στάσιμες και να αυξηθούν σημαντικά οι εισαγωγές κεφαλαιουχικού εξοπλισμού. Το φιλόδοξο αυτό σχέδιο προέβλεπε οικονομική βοήθεια της τάξης των 309,7 εκατομμυρίων δολαρίων (80-90 δηλαδή περισσότερα από το '48-'49), 171,5 τα οποία θα δίνονταν αποκλειστικά για εισαγωγές κεφαλαιουχικού εξοπλισμού (πίνακας Δ2). Παράλληλα προβλεπόταν η δέσμευση στο εσωτερικό, σε δραχμές, ποσού ίσου με 175 εκατομμύρια δολάρια Εν προκειμένω, προσέβλεπε τόσο στην εκτενή χρήση των πόρων του Ταμείου Αντικαταβολών όσο και στην ενεργοποίηση της εγχώριας αποταμίευσης. Το σχέδιο αυτό ακολουθούσε προφανώς τις κατευθύνσεις του αρχικού Τετραετούς Προγράμματος. Προσέβλεπε ότι το '49-'50 θα υπήρχε η δυνατότητα να δοθεί ένα μεγάλο έκτακτο ποσό σε συνάλλαγμα, το οποίο θα παρείχε την αρχική ώθηση που χρειαζόταν το ενεργειακό και το βιομηχανικό πρόγραμμα Βεβαίως, η επένδυση μέσα σ' ένα χρόνο 350 εκατομμυρίων δολαρίων σε εισαγωγές κεφαλαιουχικού εξοπλισμού και τοπικές επενδύσεις φάνταζε δυσανάλογη με τις δυνατότητες του κράτους και της ιδιωτικής οικονομίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο ετήσιο πρόγραμμα προβλεπόταν η δημιουργία 100.000 νέων θέσεων εργασίας κατά την υλοποίησή του. Ταυτόχρονα δημιουργούσε την εντύπωση ότι παράλληλα θα μπορούσαν να επιτευχθούν όλοι οι βασικοί στόχοι τόσο για την ανασυγκρότηση, όσο και για την έναρξη των νέων έργων. Έτσι προβλεπόταν να ολοκληρωθούν τα έργα αποκατάστασης των υποδομών (οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, λιμάνια κλπ), να ξεκινήσουν τα νέα αναπτυξιακά έργα (όπως ήταν το ενεργειακό και το βιομηχανικό πρόγραμμα) και να αναπτυχθούν οι υποδομές της γεωργίας (πίνακας Δ3). Οι πληθωριστικές επιπτώσεις ενός τέτοιου προγράμματος είχαν μείνει τότε ασχολίαστες.

13. ECA/G, The 1949-50 Program of Greece (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2), σελ. 115. 322

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ Πίνακας Δ 2 Προβλεπόμενο Ισοζύγιο Πληρωμών. Αρχικό Ετήσιο Πρόγραμμα '49-'50 (σε εκατομμύρια δολάρια) Εισαγωγές καταναλωτικών αγαθών Εισαγωγές αγαθών ανασυγκρότησης Άλλες πληρωμές Εξαγωγές Άδηλοι πόροι Έλλειμμα Οικονομική Βοήθεια Ιταλικές αποζημιώσεις Γερμανικές αποζημιώσεις Αποθεματικά

- 320,4 - 171,5 -23,9 + 105,7 + 65,5 - 344,6 + 309,7 +26,2 + 5 + 4

Πηγή: ECA/G, The 1949-50 Program of Greece (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2), σελ. 123. Πίνακας Δ 3 Προβλεπόμενο Επενδυτικό Πρόγραμμα. Αρχικό Ετήσιο Πρόγραμμα '49 -'50 (σε εκατομμύρια δολάρια) Αξία εισαγωγών κεφαλαιουχικού εξοπλισμού

Γεωργία και Αλιεία Εγγειοβελτιωτικά Παραγωγή ενέργειας Ορυχεία Βιομηχανία Τουρισμός Δρόμοι Σιδηρόδρομοι Λιμάνια Παράκτια Ναυτιλία Πολιτική Αεροπορία Τηλεπικοινωνίες Κατοικία Δημόσια υγεία Εκπαίδευση Σύνολο

35,1 7,6 27 4,3 36 1,7 2,3 19,2 2,4 10 2,9 2,6 6,8 10,3 3,2 172.5

Πηγή: ECA/G, The 1949-50 Program of Greece (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2), σελ. 118. 323

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Το Πρόγραμμα αυτό δέχθηκε δύο διαδοχικές αναθεωρήσεις, τον Μάιο και τον Νοέμβριο του '49 (πίνακας Δ4).Μ Στην πρώτη αναθεώρηση δεν τέθηκε θέμα περικοπής της βοήθειας, αλλά έγιναν επιμέρους προσαρμογές των μεγεθών του ισοζυγίου πληρωμών σε πιο ρεαλιστικά επίπεδα Στη δεύτερη αναθεώρηση είχε πλέον γίνει γνωστό το οριστικό μέγεθος της οικονομικής βοήθειας. Αυτό ήταν 263,6 εκατομμύρια δολάρια, λίγο μεγαλύτερο από το ποσό του προηγούμενου χρόνου, όπως αυτό είχε τελικά διαμορφωθεί με τις αυξήσεις της έμμεσης βοήθειας (238,8). Ουσιαστικά έγιναν μόνο μικρές αλλαγές σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο. Υπήρξε μικρή μείωση των εισαγωγών καταναλωτικών αγαθών και μικρή αύξηση των εισαγωγών κεφαλαιουχικού εξοπλισμού σε 78 εκατομμύρια δολάρια Τον προηγούμενο χρόνο, όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, οι εισαγωγές εξοπλισμού είχαν υποστεί τις συνήθεις μειώσεις στη διάρκεια του χρόνου και είχαν τελικά περιοριστεί μόλις στα 42 εκατομμύρια δολάρια Έτσι τελικά ούτε το '49-'50 δόθηκαν τα περίφημα 100 εκατομμύρια δολάρια, τα οποία από το '48 είχε γίνει σαφές ότι αποτελούσαν το αναγκαίο ποσό για να ξεκινήσει το Τετραετές Πρόγραμμα Πίνακας Δ 4 Οι αναθεωρήσεις του ετήσιου προγράμματος '49-'50 (σε εκατομμύρια δολάρια)

Εισαγωγές Εξαγωγές Ισοζύγιο Άδηλων Πόρων* Αποζημιώσεις 'Ελλειμμα Οικονομική Βοήθεια

Αρχικό Σχέδιο Νοέμβριος '48

Πρώτη Αναθεώρηση Μάιος '49

Δεύτερη Αναθεώρηση Νοέμβριος '49

- 430,2 + 105,4 -20,2 + 31,3 - 309,7 309,7

- 408,7 + 99,5 -24,3 + 25 - 308,5 308,5

-361,2 + 91,9 -27,7 + 30 - 263,6 263,6

* Περιλαμβάνονται οι δαπάνες μεταφοράς των εισαγωγών. Πηγή: Bissell Report on the Second Annual Program for Greece, January 1950, (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2), σελ 3.

14. Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκροτήσεως, Αναθεωρηθέν Πρόγραμμα Οικονομικής Ανορθώσεως της Ελλάδος, 1949-50, Αθήναι 1950 και Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκροτήσεως, Δευτέρα αναθεώρησις του Προγράμματος Οικονομικής Ανορθώσεως της Ελλάδος, Αθήναι 1950. 324

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ Μετά τον προσδιορισμό των σχετικών μεγεθών της βοήθειας και των εισαγωγών κεφαλαιουχικού εξοπλισμού, το επενδυτικό πρόγραμμα έπρεπε να προσαρμοστεί ανάλογα Μόνο που αυτό δεν ήταν εύκολο όπως τα προηγούμενα χρόνια, όταν οι πόροι ήταν αποκλειστικά δεσμευμένοι σε συγκεκριμένα προγράμματα ανασυγκρότησης. Εδώ επρόκειτο για την έναρξη νέων έργων- κυρίως στον ενεργειακό και βιομηχανικό τομέα- των οποίων η κλίμακα όπως και οι διασυνδέσεις των διαφόρων έργων μεταξύ τους επέβαλαν τη δέσμευση ελάχιστων ποσών προκειμένου να γίνουν οι αναγκαίες εισαγωγές εξοπλισμού και να ξεκινήσουν τα έργα Έτσι το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης πήρε μια ιδιάζουσα μορφή στη διάρκεια του '49-50. Υπήρχαν παραγγελίες από τον προηγούμενο χρόνο που συγκροτούσαν δεσμεύσεις για το τρέχον. Ταυτόχρονα η έναρξη κάθε νέου έργου δημιουργούσε επιπρόσθετες δεσμεύσεις. Το επενδυτικό πρόγραμμα του '49-'50 πήρε τη μορφή των δεσμεύσεων, μέρος μόνο από τις οποίες θα καλύπτονταν με τη μορφή πραγματικών πληρωμών από τους πόρους του '49-'50 (πίνακας Δ4). Η ολοκλήρωση των έργων θα γινόταν με τους πόρους των επόμενων χρόνων. Στην περίπτωση του δραχμικού σκέλους του επενδυτικού προγράμματος, η ιδέα των δεσμεύσεων πήρε ακραία μορφή. Εδώ απλά τέθηκε συνολικά το πρόγραμμα σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό του, το οποίο έφθανε το εξωφρενικό ποσό του 1 τρισεκατομμυρίου δραχμών. Δεν έγινε όμως καμία δέσμευση για το πραγματικό ποσό που θα διατίθετο από το Ταμείο Αντικαταβολών, καθώς αυτό θα συνδεόταν με τη πορεία των δημοσιονομικών και νομισματικών παραμέτρων στη διάρκεια του '49-'50. Αυτού του τύπου ο διακανονισμός δημιουργούσε κάποια αισιοδοξία ότι θα πραγματοποιούνταν, έστω με καθυστέρηση, κάποιο τμήμα του Τετραετούς Προγράμματος. Το Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκρότησης, τον Ιανουάριο του '50, σε σχετικό υπόμνημα που υπέβαλε στον OEEC, διατύπωνε τις προβλέψεις του για την πορεία υλοποίησης του προγράμματος κατά την τελευταία διετία του Σχεδίου Μάρσαλ, το διάστημα '50-'52.15 Εκεί γινόταν η προφανής διαπίστωση ότι η υστέρηση των πόρων τα δύο πρώτα χρόνια δεν επέτρεπε να υλοποιηθεί το αρχικό πρόγραμμα: «Η εμπειρία έχει δείξει ότι η ολοκλήρακτη του προγράμματος μέσα σε μια περίοδο τεσσάρων χρόνων δεν είναι πλέον δυνατή. (...) Η ελληνική κυβέρνηση αναγκάστηκε, υπό την πίεση των γεγονότων, να περικόψει σημαντικά τα αρχικά της σχέδια και να συγκεντρώσει τους διαθέσιμους πόρους -στη διάρκεια των τεσσάρων χρόνων- όσο ήταν δυνατό οε τομείς που θα απέφεραν τα μεγαλύτερα αποτελέσματα. (...) Ως αποτέλεσμα των αλλαγών αυ-

15. High Board of Reconstruction, General Memorandum for OEEC. Greece. 1950-51 and 1951-52 Program, January 1950 (Mission to Greece, Construction Division, box 15). 325

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τών, ένα πολύ σημαντικό τμήμα -περίπου 37%- από το μακροχρόνιο πρόγραμμα ανάκαμψης της χώρας έπρεπε να αναβληθεί για μετά από το 195152»." Παρότι η υλοποίηση του 40% του επενδυτικού προγράμματος αναβλήθηκε για μετά το '52, δεν μεταβλήθηκε ριζικά η κατανομή σε βιομηχανία, ενέργεια και υποδομές, αλλά ιεραρχήθηκε το εσωτερικό κάθε υποπρογράμματος. Στη βιομηχανία εξαιρέθηκαν οι υφαντουργικές και οι χημικές βιομηχανίες και στο ενεργειακό αναβλήθηκε το μεγαλύτερο έργο, το υδροηλεκτρικό του Αχελώου.'7 Παρά τις προσαρμογές αυτές, η διάσωση ακόμα και μέρους του προγράμματος ήταν πλέον προβληματική. Το ενεργειακό πρόγραμμα και φυσικά επιμέρους μικρότερα προγράμματα, που ήταν όμως απολύτως ενταγμένα στην ιδέα της ανασυγκρότησης (γεωργία, αλάτι, ορυχεία, ανταρτόπληκτες βιομηχανίες), είχαν κάποιες πιθανότητες να υλοποιηθούν. Σε κάθε περίπτωση θα έπρεπε να εγκαταλειφθεί ο κύριος όγκος του βιομηχανικού προγράμματος. Με την επίσκεψη του Hoffman στην Ελλάδα ξεκαθαρίστηκε εντελώς το θέμα αυτό.

16. High Board of Reconstruction, General Memorandum for Ο EEC. Greece, όπ., σελ. 5 και 6. 17. High Board of Reconstruction, General Memorandum for OEEC. Greece, όπ., σελ. 22 και 34. 326

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ Πίνακας Δ 5 Το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης "49-'50 - Συναλλαγματικό σκέλος (σε εκατομμύρια δολάρια)

Γεωργία - Αλιεία Εγγειοβελτιωτικά έργα Υδροηλεκτρικά Θερμοηλεκτρικά Λιγνίτης Αλάτι Ορυχεία Βιομηχανία Τουρισμός Εθνικοί δρόμοι Σιδηρόδρομοι Λιμάνια Παράκτια Ναυτιλία Πολιτική Αεροπορία Τηλεπικοινωνίες Κατοικία Δημόσια Υγεία Ύδρευση - Αποχέτευση Αναδιοργάνωση Δημόσιων Υπηρεσιών Υποστήριξη ανταρτόπληκτων αγροτών Ανταρτόπληκτες βιομηχανίες Άλλα Σύνολο

'49-'50 Δεσμεύσεις

'49-'50 Π ρογραμματιζόμενες πληρωμές

'48-'49

17 2 9,6 10,4 1,2 0,1 2,8 35,7 0,6 1,3 31 1,1 7,7 2,7 3,2 5 2,5 2,4 1,4

15,9 2 5,5 6,7 0,6 0,1 1,3 17,8 0,6 1,3 10,1 1,2 4,4 2,6 1,5 4,5 2,5 2,4 1,4

8,3 3,6 0,8 5,6 0,1 0,1 1,2 5,2 0,6 7,6 7,8 3,1 0,6 0,9 1,6 3,2 3,7 2,5 1,6

6,2

5,4

4,5

3 1,7 139,2

2 1,7 89,9*

0,5 -

62,8*

* Τα μεγέθη είναι υπερεκτιμημένα. Το ποσό του '48 -'49 ήταν μικρότερο (42 εκατομμύρια δολάρια) όπως και το προγραμματιζόμενο για το '49-'50 (78 εκατομμύρια δολάρια). Η πραγματική αποτίμηση δεν είναι δυνατή με τα υπάρχοντα στοιχεία, επειδή καθυστέρησαν οι εισαγωγές και οι πληρωμές στα διάφορα έργα Πηγή: Bissell Report on the Second Annual Program for Greece, January 1950, (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2), section V, σελ. D3. 327

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Πίνακας Δ 6 Το Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης '49-'50 - Δραχμικό σκέλος (σε δισεκατομμύρια δραχμές)

Γεωργία Αλιεία Εγγειοβελτιωτικά έργα Υδροηλεκτρικά Θερμοηλεκτρικά Λιγνίτης Αλάτι Ορυχεία Βιομηχανία Τουρισμός Εθνικοί δρόμοι Σιδηρόδρομοι Λιμάνια Παράκτια Ναυτιλία Πολιτική Αεροπορία

'49-'50 Προγραμματιζόμενες Δαπάνες

'48-'49 Πραγματικές Δαπάνες

109 7,2 135 30 15 3,4 0,6 6

76 0,6 63 -

0,3 0,2

63

0,3 11,2 5,3 150,2 71,3 46,6

-

-

40 40 144 54

Τηλεπικοινωνίες Κατοικία Δημόσια Υγεία Ύδρευση - Αποχέτευση Αναδιοργάνωση Δημόσιων Υπηρεσιών Υποστήριξη ανταρτόπληκτων αγροτών Ανταρτόπληκτες βιομηχανίες Άλλα Σύνολο

-

36 9 192,5 70,3 16,5 53

-

1,6 223,5 28,9 9,4 11,7

-

-

7,5

-

-

1.032

19,6 719,7

Πηγή: Bissell Report on the Second Annual Program for Greece, January 1950, (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2), section V, σελ. D4.

328

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ

Η επίσκεψη Hoffman Ο Hoffman ταν ο επικεφαλής της ECA, υπεύθυνος συνολικά για το Σχέδιο Μάρσαλ." Επισκέφθηκε την Ελλάδα τον Αύγουστο του '49 επικεφαλής ομάδας ειδικών από την ECA και το Office of the Special Representative." Την περίοδο εκείνη η ECA προωθούσε με ζήλο την ιδέα της οικονομικής ενοποίησης, διαμορφώνοντας μια ενιαία μεγάλη αγορά στη Δυτική Ευρώπη, η οποία θα επιτάχυνε την εδραίωση βιομηχανιών μεγάλης κλίμακας και χαμηλού κόστους. Η ιδέα αυτή θα απαιτούσε την πλήρη απελευθέρωση του ενδοευρωπαΐκού εμπορίου, τη μετατρεψιμότητα των νομισμάτων, το συντονισμό των εθνικών πολιτικών και την καθιέρωση νέων ευρωπαϊκών θεσμών.20 Ο ζήλος αυτός οδήγησε στην ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης Πληρωμών (European Payments Union) στις αρχές του επόμενου έτους. Η οπτική της ECA, την περίοδο αυτή, στρεφόταν με έμφαση στην ιδέα της μεγάλης αγοράς, στη φιλελευθεροποίηση των οικονομιών και στην αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων κάθε χώρας. Η έμφαση αυτή μάλλον δεν διευκόλυνε την επίλυση του βιομηχανικού ζητήματος στην Ελλάδα Η επίσκεψη Hoffman έδωσε την ευκαιρία στην ελληνική κυβέρνηση να επαναδιατυπώσει τα αιτήματά της. Για μια ακόμη φορά η κυβέρνηση απέδωσε τα βασικά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας στους εξωγενείς παράγοντες, πρωτίστως στην ανεπαρκή οικονομική βοήθεια, και ζήτησε να αυξηθεί η οικονομική βοήθεια για το τρέχον έτος. Ταυτόχρονα, θεωρώντας ότι το ισοζύγιο πληρωμών θα παρέμενε ελλειμματικό και μετά το '52, ζήτησε την προσφορά οικονομικής βοήθειας στην Ελλάδα για την περίοδο μετά το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ. Μόνο που, όπως σωστά είχαν προβλέψει στην αλληλογραφία τους οι Grady και Acheson, κάτι τέτοιο έπρεπε σε κάθε περίπτωση να αποκλειστεί Για το θέμα της ανάπτυξης, η ελληνική κυβέρνηση επέμεινε ότι ήταν εντελώς αναγκαίο να τεθεί επιτέλους σε εφαρμογή το Τετραετές Πρόγραμμα με την προσφορά των αναγκαίων πόρων. Παράλληλα ζήτησε την άμεση βοήθεια των κεντρικών υπηρεσιών του Σχεδίου Μάρσαλ, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι τεχνικές δυσκολίες που παρουσίαζαν οι εισαγωγές

18. Ο Hoffman προερχόταν από τον επιχειρηματικό κόσμο. Η επιλογή του επικύρωνε την ανεξάρτητη υπόσταση της ECA αναφορικά με το υπουργείο Εξωτερικών. Ο επικεφαλής της ECA είχε θέση υπουργού, με απευθείας πρόσβαση στον πρόεδρο. Hogan Μ., The Marshall Plan, Cambridge: Cambridge University Press, 1987, σελ. 108-109. 19. J. McFall (First Secretary of Embassy) to Secretary of State, Visit of ECA Administrator P. Hoffman and Party to Athens, August 26, 1949 (Athens Embassy, Confidential Files, 1949:500, box 31). 20. Hogan, OJI., σελ. 274-275. 329

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ εξοπλισμού και πρώτων υλών. Η προώθηση των ελληνικών προγραμμάτων -έστω των περιορισμένων που ήταν σε ισχύ- και πολύ περισσότερο των νέων απαιτούσε μια ειδικότερη τεχνογνωσία από την ελληνική πλευρά, η οποία στη συγκυρία εκείνη δεν υπήρχε. Τέλος, α ό,τι αφορά τη σταθεροποίηση της οικονομίας, η κυβέρνηση υπέδειξε τις στρατιωτικές δαπάνες και τις δαπάνες για τους πρόσφυγες ως τα βασικά εμπόδια για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισμός. Ο Hoffman, από την πλευρά του, επανέλαβε τα βασικά σημεία της αμερικανικής πολιτικής. Η κυβέρνηση θα έπρεπε να δείξει έργο αναφορικά με τις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις και οι αναπτυξιακοί στόχοι θα έπρεπε να αντιμετωπιστούν σε πιο ρεαλιστική βάση. Για πρώτη φορά ο Hoffman διατύπωσε ευθέως την ανάγκη να εγκαταλειφθεί η στρατηγική της βιομηχανικής ανάπτυξης. Η αναπτυξιακή στρατηγική θα έπρεπε να λάβει υπόψη της τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της χώρας και συνακόλουθα θα έπρεπε να επιμείνει στον εκσυγχρονισμό της αγροτικής οικονομίας και την ανάπτυξη του τουρισμού. Εδώ ο Hoffman χαρακτήρισε την Ελλάδα ως την εν δυνάμει «Καλιφόρνια της Ευρώπης» και υπέδειξε τις ανεκμετάλλευτες δυνατότητες της γεωργίας και του τουρισμού ως μοχλούς της οικονομικής ανάπτυξης. Αντίθετα η ανάπτυξη της βιομηχανίας θα έπρεπε να γίνει μέσω «εξελικτικών, περισσότερο, παρά επαναστατικών, διαδικασιών». Επικαλούμενος τη δική του εμπειρία από τη βιομηχανία ο Hoffman, με χαρακτηριστικό τρόπο, είπε: «Επιτρέψτε μου να πω ότι η βιομηχανία είναι ένα θέμα για το οποίο κάτι ξέρω. (...). Εάν η Ελλάδα πρόκειται να μετατρέψει την οικονομία της από μία κατά κύριο λόγο αγροτική οικονομία σε μία κατά κύριο λόγο βιομηχανική οικονομία, η μετάβαση αυτή δεν μπορεί να γίνει απλά δηλώνοντας την πρόθεση για την αλλαγή αυτή και να ζητηθεί από τις μεγάλες επιχειρήσεις να το κάνουν. Μάλλον θα πρέπει πρώτα να δημιουργηθεί ευνοϊκό κλίμα για τη ιδέα της εκβιομηχάνισης μέσα στο μυαλό των πολιτών και της κυβέρνησης, έτσι που ένας βιομήχανος δεν θα τιμωρείται οικονομικά εάν είναι επιτυχημένος. Ακόμα, οι μεγάλες επιχειρήσεις μπορεί να είναι επιτυχημένες εάν προκύψουν από επιτυχημένες μικρότερες επιχειρήσεις, όταν η βελτίοχτη της κλίμακας θα επιτρέπει να χρησιμοποιηθούν βιομηχανικές τεχνικές που θα φέρνουν περισσότερα αγαθά σε χαμηλότερες τιμές. Εξελικτικές μάλλον, παρά επαναστατικές διαδικασίες απαιτούνται».11 Στο κρίσιμο θέμα του Τετραετούς Προγράμματος, ο Hoffman ήταν κατηγορηματικός. Απέκλεισε οποιαδήποτε συζήτηση περί εφαρμογής του Τετραετούς και απάντησε αρνητικά στο ελληνικό αίτημα να υπάρξει διαδι21. McFall to Secretary of State, άπ, σελ 8. 330

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ κασία αναθεώρησης του προκειμένου να υλοποιηθεί έστω μια περιορισμένη εκδοχή του. Με δυό λόγια ο Hoffman απέκλεισε ευθέως το ενδεχόμενο στα επόμενα δύο χρόνια του Σχεδίου Μάρσαλ, και φυσικά στο τρέχον, να δεσμευτούν πόροι για να προωθηθεί η στρατηγική της βιομηχανικής ανάπτυξης. Αντίθετα στο βιομηχανικό ζήτημα περιόρισε τις παραινέσεις του στην προώθηση των θεσμικών αλλαγών, που θα διευκόλυναν την ενεργοποίηση των ιδιωτικών επενδύσεων. Ο Hoffman επισκέφθηκε τη Φλώρινα, τις Πρέσπες και άλλες περιοχές των εχθροπραξιών και κατά την επιστροφή του επισκέφθηκε στη Λάρισα ένα στρατόπεδο προσφύγων και ένα στρατόπεδο με γυναίκες αντάρτισσες. Το ταξίδι θα πρέπει να τον εντυπωσίασε διότι στις συζητήσεις του με τον πρωθυπουργό έθεσε ευθέως την προτεραιότητα της επιστροφής των προσφύγων: «Θεωρώ ότι η επιστροφή των προσφύγων αποτελεί το νούμερο ένα θέμα της ανασυγκρότησης στην Ελλάδα»." Στις συζητήσεις του με τον βασιλιά," όπως και στη συνέντευξη Τύπου που έδωσε,24 αναλώθηκε επί μακρόν στις αντικομμουνιστικές εμμονές του και αναφέρθηκε λιγότερο στα οικονομικά θέματα Έτσι από τις συζητήσεις αυτές δεν προέκυψε καμιά συγκεκριμένη μορφή προγράμματος ή κατευθύνσεων για την πολιτική των κεντρικών οργάνων του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ελλάδα Ούτε οι αρνητικές απαντήσεις στα ελληνικά αιτήματα, ούτε οι ασάφειες περί αναπτυξιακών δυνατοτήτων της γεωργίας και του τουρισμού συγκροτούσαν -έστω στοιχειωδώς- κάποιας μορφής πρόγραμμα για τα επόμενα τρία χρόνια25 Ο Hoffman δεν είχε να προτείνει απολύτως τίποτα που θα είχε κάποια λειτουργική αξία, τη δυνατό22. McFall to Secretary of State, ό.π., σελ. 9. 23. «Στη διάρκεια της γεύματος (με το βασιλικό ζεύγος) η συζήτηση επικεντρώθηκε αποκλειστικά στο πρόβλημα της αλλαγής του ελληνικού κομμουνιστικού μυαλού και την ανάγκη σχεδιασμού ενός καλά μελετημένου σχεδίου αμνηστίας που θα διασφάλιζε την επανένταξη των οπαδών της άκρας Αριστεράς στην ελληνική πολιτική ζωή». McFall to Secretary of State, ό.π., σελ. 1. 24. Στη συνέντευξη Τύπου μίλησε για τη Μακρόνησο με ενθουσιώδη σχόλια «Δεν ξέρω καμία άλλη χώρα που να είχε τη φαντασία και τη ευφυΐα να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα με παρόμοιο τρόπο. Με το πείραμα αυτό που αποδείχθηκε πολύ πετυχημένο, με το να χρησιμοποιηθούν δηλαδή οι στρατιώτες της Μακρονήσου στις επιχειρήσεις στην Πελοπόννησο και το Βίτσι, είναι βέβαιο ότι αυτοί οι άνδρες, των οποίων η πίστη στο θεό και τη χώρα έχει αποκατασταθεί, θα αποδειχθούν ένα πολύτιμο κεφάλαιο για την ανασυγκρότηση της Ελλάδας». McFall to Secretary of State, OJL, σελ. 4. 25. Στην ενημερωτική συνάντηση που είχε ο Hoffman για τις δραστηριότητες των τμημάτων της ECA/G, το τμήμα βιομηχανίας ήταν το μόνο στο οποίο άσκησε ευθέως κριτική για την «αδυναμία της ECA στην Ουάσιγκτον να χαράξει βιομηχανική ποντική αναφορικά με την Ελλάδα». Enclosure 1, Notes on ECA/G briefing of ECA Administrator Hoffman, McFall to Secretary of State, όπ. 331

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τητα δηλαδή χρηματοδότησης του από το Σχέδιο Μάρσαλ. Στην περίπτωση της Ελλάδας, ήδη από τα τέλη του "49, το Σχέδιο Μάρσαλ αδυνατούσε να προσδιορίσει τι ακριβώς θα προσέφερε™

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ Την ίδια στιγμή βεβαίως κάποιοι προσανατολισμοί ήταν λίγο πολύ δεδομένοι από παράλληλες ενέργειες που είχαν γίνει την ίδια περίοδο. Η EBASCO ήταν ήδη στην Ελλάδα και ετοίμαζε την ενδιάμεση έκθεση της, η οποία επικεντρωνόταν στην αξιοποίηση των εγχώριων πρώτων υλών (υδροηλεκτρικά, λιγνίτης) για την παραγωγής ενέργειας.24 Τα ορυχεία, τα οποία ήταν ο μόνος τομέας της οικονομίας που υστερούσε σημαντικά σε σχέση με τα προπολεμικά επίπεδα, και ο οποίος, όπως και πριν από τον πόλεμο, είχε εξαγωγικές δυνατότητες, βρίσκονταν στο επίκεντρο των προσπαθειών του βιομηχανικού τμήματος της ECA/G.27 Τέλος από την πολιτική των βιομηχανικών δανείων είχε διαφανεί ότι δυνατότητες για να αναπτυχθεί η έστω ασθενική εγχώρια βιομηχανία υπήρχαν και ήταν θέμα χρόνου και λίγων πόρων προκειμένου να επιτευχθούν. Ο κατάλογος με τα σχετικά προγράμματα που είχαν γίνει αποδεκτά από τις «Κάθετες Επιτροπές» του OEEC, χωρίς όμως να δεσμευτούν κατ' ανάγκη και οι σχετικοί πόροι, περιλάμβαναν το λιγνίτη, το διυλιστήριο, το μαγνήσιο, τη σόδα, την αλουμίνα, τα λιπάσματα και το τσιμέντο.24 Έτσι -έστω και αποσπασματικά- διαφαινόταν τι θα μπορούσε να αποτελέσει, μετά την εγκατάλειψη του Τετραετούς, το στοιχειώδες πρόγραμμα βιομηχανικής ανάπτυξης. Παράλληλα οι προβλέψεις για την κατάσταση της ελληνικής οικονομίας με την ολοκλήρωση του Σχεδίου Μάρσαλ ήταν ισοδύναμα απογοητευτικές. Το επίπεδο κατανάλωσης δεν θα ξεπερνούσε το προπολεμικό, για την α-

26. Η ενδιάμεση έκθεση της EBASCO Services Inc. ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του '49 και προδιέγραψε ένα εξαετές πρόγραμμα ανάπτυξης της ενεργειακής υποδομής, με κόστος 199 εκατομμύρια δολάρια, που θα διπλασίαζε την εγχώρια παραγωγή ενέργειας, βλ American Embassy, Economic News Airgram, August 1949, σελ 3. To πρόγραμμα τη EBASCO παρουσιάζεται στο Παντελάκης Ν., Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας. Από την ιδιωτική πρωτοβουλία στο κρατικό μονοπώλιο (1889-1956), Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1991, σελ 392-397. 27. Στα μέσα του "49 ειδικοί από το U.S. Bureau of Mines και από το U.S. Geological Survey είχαν επισκεφθεί την Ελλάδα και είχαν μελετήσει την αξιοποίηση του λιγνίτη. Αμερικανικές εταιρείες είχαν ενδιαφερθεί για τη σύναψη συμβολαίων προμήθειας ελληνικών ορυκτών (η Bethlehem Steel θα προμηθευόταν 20.000 τόνους μαγνησίου μέσα στο '49), ακόμα και για τη διενέργεια επενδύσεων, βλ ECA/G, Monthly Report, June 1949, σελ 26-27. 28. ECA/G, Monthly Report, October 1949, σελ 16. 332

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ κρίβεια θα ήταν λίγο μικρότερο. Η εικόνα που παρουσίαζε το οικονομικό πρόγραμμα του '49-'50, τόσο για το τρέχον έτος όσο και συνολικά για την ολοκλήρωση του Σχεδίου Μάρσαλ, ήταν η ακόλουθη: «Η διατήρηση της κατά κεφαλήν κατανάλωσης στο επίπεδο των 2.520 θερμίδων, παρά τον περιορισμό της βοήθειας, θα εξισορροπηθεί από τη μείωση της ποιότητας της διατροφής προκειμένου το κόστος των εισαγόμενων τροφίμων να κρατηθεί χαμηλά. Οι πιο ακριβές τροφές πρωτεϊνών συμπιέστηκαν στο ελάχιστο δυνατό επίπεδο και το συνολικό επίπεδο των πρωτεϊνών είναι σε χαμηλότερο επίπεδο από αυτό του προηγούμενου χρόνου. Ενώ ο στόχος της κατανάλωσης τροφίμων για το 52-53 -2.650 θερμίδες κατά κεφαλήν- θα υπερβαίνει ελάχιστα το προπολεμικό επίπεδο, η κατανάλωση υφασμάτων και άλλων καταναλωτικών αγαθών θα κρατηθεί λίγο κάτω από το προπολεμικό».29 Οι προβλέψεις δεν είχαν πάρει υπόψη τους την απότομη περικοπή της βοήθειας που θα επακολουθούσε το φθινόπωρο του '50 και την ακόμα μεγαλύτερη το φθινόπωρο του '51. Το Σχέδιο Μάρσαλ αδυνατούσε να επιτύχει ακόμα και το δεύτερο και πιο μετριοπαθή στόχο, να επαναφέρει την κατανάλωση στα προπολεμικά της επίπεδα Η αύξηση του πληθυσμού απορροφούσε την κατά 20% αύξηση του ΑΕΠ σε σχέση με τον προπολεμική περίοδο και η κατά κεφαλήν κατανάλωση μπορούσε να διατηρηθεί σταθερή μόνο με μικρές αλχημείες, π.χ. μειώνοντας τις εισαγωγές σε κρέας, οι οποίες ήταν ακριβές και πλούσιες σε πρωτεΐνες, και αντικαθιστώντας τες με φθηνότερες εισαγωγές, υψηλές σε θερμίδες και χαμηλές σε πρωτεΐνες. Στην περίπτωση της Ελλάδας, το Σχέδιο Μάρσαλ είχε εγκαταλειφθεί πριν καν αρχίσει. Μαζί με το Τετραετές έκλεινε οριστικά η ιδέα ότι το Σχέδιο Μάρσαλ θα αποτελούσε μέσο για την ανάπτυξη της οικονομίας πέρα από τα προπολεμικά της επίπεδα Το Σχέδιο Μάρσαλ παρέμεινε απόλυτα ενταγμένο στην οπτική των προηγούμενων προγραμμάτων οικονομικής βοήθειας, τα οποία, από το '44 και μετά, προσέφεραν συναλλαγματικούς πόρους για την εισαγωγή βασικών καταναλωτικών αγαθών -απολύτως αναγκαίων για να επιβιώσει ο πληθυσμός- και κεφαλαιουχικού εξοπλισμού που θα συνέτεινε στην ανασυγκρότηση των υποδομών και της εγχώριας παραγωγής. Το Σχέδιο Μάρσαλ έμοιαζε όλο και περισσότερο με το πρόγραμμα της UNRRA και των άλλων προγραμμάτων οικονομικής βοήθειας. Από την άλλη, η προοπτική να απεμπλακούν οι Αμερικανοί από την υποστήριξη του εμπορικού ελλείμματος σήμαινε ότι η ελληνική οικονομία θα έπρεπε, από το '52 και μετά, να στηριχθεί στις δικές της δυνάμεις: τις 29. Bissell Report on the Second Annual Program for Greece, January 1950 (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 2), VI Use of Resources, Chapter A. Consumption, p.l. 333

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ αγροτικές εξαγωγές και τους άδηλους πόρους. Μόνο που η επιστροφή στα προπολεμικά επίπεδα δεν ήταν αυτόματη. Οι εξαγωγές αντιμετώπιζαν, κατά τη μεταπολεμική περίοδο, ιδιαίτερες δυσκολίες. Ο καπνός, για παράδειγμα, αδυνατούσε να επανέλθει στις κύριες αγορές του επειδή κυριαρχούσαν οι αμερικανικές εταιρείες. Αυτό ήταν καθοριστικό ειδικά στη γερμανική αγορά καπνού. «Το πρόβλημα των εξαγωγών του ελληνικού καπνού έχει γίνει ένα από τα μεγάλα θέματα συζήτησης σε επίσημους και ανεπίσημους κύκλους. Ο Τύπος έχει δώσει τεράστια σημασία στο να ανακτήσει η Ελλάδα τις προπολεμικές αγορές και σε πολλές περιπτώσεις έχει αναφερθεί στο γεγονός ότι οι αμερικανικές εταιρείες καπνού έχουν αποσπάσει από την Ελλάδα τη γερμανική αγορά».10 Στη διάρκεια του '50, με τα αποθέματα καπνού να έχουν φθάσει τους 40.000 τόνους, το θέμα εκ των πραγμάτων είχε πάρει διαστάσεις. Είχαν προηγηθεί οι διμερείς εμπορικές συμφωνίες με τις ευρωπαϊκές χώρες στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ," που, παρά την ειδική μέριμνά τους για τον καπνό, αδυνατούσαν να απορροφήσουν τα αποθέματα Οι συζητήσεις με τη Δυτική Γερμανία δεν είχαν καταλήξει σε αποτέλεσμα'2 Έτσι υψηλόβαθμη κυβερνητική αντιπροσωπεία επισκέφθηκε τις ΗΠΑ και στη συνέχεια το Παρίσι προκειμένου να γίνουν συμφωνίες για την απορρόφηση των ελληνικών καπνών." Εντούτοις τα αποτελέσματα ήταν περιορισμένα Σε απογοητευτικό τόνο η μηνιαία έκθεση της πρεσβείας σημείωνε: «Η έκθεση του Τσουδερού για τα αποτελέσματα από την αποστολή που ανέλαβε για τον καπνό στις ΗΠΑ και το Παρίσι έχει γίνει αντικείμενο οξείας κριτικής, εξαιτίας της έλλειψης πρακτικών αποτελεσμάτων»." Λίγο αργότερα οι ελπίδες αναπτερώθηκαν από το ταξίδι του Παπανδρέου στη Δυτική Γερμανία, τον Νοέμβριο του '50, όπου τα αποτελέσματα ήταν καλύτερα35 Στις συνθήκες αυτές αναλώθηκαν πολλές δυνάμεις αναζητώντας νέα προϊόντα για εξαγωγές. Μόνο που μετά την εγκατάλειψη του Τετραετούς, η αναζήτηση αυτή δεν μπορούσε παρά να έχει ερασιτεχνικό χαρακτήρα 30. American Embassy, Economic News Airgram, May 1950 (Athens Embassy, General Records, 1950-52: 362-500, box 124). 31. Η εικόνα για τις κύριες εξαγωγές που περιλάμβαναν οι Συμφωνίες αυτές δίνεται αναλυτικά στο Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Η ελληνική οικονομία κατά το έτος 1949, Αθήναι 1950, σελ 27. 32. American Embassy, Economic News Airgram, July 1950. 33. Ο αναπληρωτής πρωθυπουργός Παπανδρέου και ο υπουργός Συντονισμού Τσουδερός επισκέφθηκαν τις ΗΠΑ προκειμένου να διαπραγματευτούν την απορρόφηση των καπνών τόσο από την αμερικανική όσο και τη γερμανική αγορά βλ. American Embassy, Economic News Airgram, August 1950. 34. American Embassy, Economic News Airgram, September 1950, σελ 2. 35. Συμφωνήθηκε η αγορά 35.000 τόνων ελληνικού καπνού σε διάστημα τριών χρόνων, βλ American Embassy, Economic News Airgram, November 1949. 334

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ Από τα μέσα του '49 και μετά πύκνωσαν οι συσκέψεις εκπροσώπων της ECA/G και των οικονομικών υπουργείων,34 προκειμένου να αναζητηθούν λύσεις στο διαρθρωτικό πρόβλημα των εξαγωγών. Οι συζητήσεις συνεχίστηκαν κατά διαστήματα στη διάρκεια του '50.37 Στο τέλος τα αποτελέσματα ήταν μάλλον φτωχά. Η ετήσια οικονομική έκθεση της πρεσβείας έθετε το ζήτημα αυτό με τον ακόλουθο τρόπο: «Γίνεται όλο και πιο ξεκάθαρο, υπό το πρίσμα της εμπειρίας της μεταπολεμικής περιόδου, ότι η πραγματική λύση στο εξαγωγικό πρόβλημα της Ελλάδας δεν βρίσκεται στην προσπάθεια να αυξηθεί η ποσότητα της παραγωγής και των εξαγωγών της ο' έναν μάλλον περιορισμένο αριθμό ημιπολυτελών αγαθών (...), αλλά προσθέτοντας νέα αγαθά τα οποία άμεσα μπορούν να πωληθούν και τα οποία δεν θα αντιμετωπίζουν τον τύπο του ανταγωνισμού που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ελληνικές εξαγωγές στις διεθνείς αγορές. Το βαμβάκι και το ρύζι μπορεί να αποδειχθούν δύο από τα κύρια εξαγώγιμα είδη στη γραμμή των αγροτικών προϊόντων, ενώ το τσιμέντο, το γυαλί και ορισμένα βαριά χημικά, όπιος το θειικό οξύ και το νιτρικό οξύ, είναι σήμερα τα πλέον υποσχόμενα είδη από τον τομέα των βιομηχανικών προϊόντων. Τα πλούσια ορυχεία της Ελλάδας επίσης παρουσιάζουν δυνατότητες- εξαγωγής, εφόσον εισαχθούν σύγχρονες μέθοδοι εξοικονόμησης εργασίας και κόστους στην εξόρυξη και την επεξεργασία τους».38

36. American Embassy, Economic News Airgram, July 1949. 37. Έγιναν διαδοχικές συναντήσεις με τους συνδέσμους εξαγωγέων και με άλλους εμπορικούς φορείς, βλ American Embassy, Annual Economic Report 1950, February 13, 1951 (Athens Embassy, General Records, 1950-52: 362-500, box 124), σελ. 24. 38. American Embassy, Annual Economic Report 1950, σελ. 30. To ρύζι έχει αποτελέσει μείζον θέμα σε ορισμένες από τις μελέτες που καταγράφουν τα θετικά αποτελέσματα του Σχεδίου Μάρσαλ Αφορά το πετυχημένο εγχείρημα ενός πολύ ικανού γεωλόγου, του Walter Packard, με μεγάλη εμπειρία από τη θητεία του στη Πολιτεία της Καλιφόρνιας, που τοποθετήθηκε στο αγροτικό τμήμα της ECA/G. Ο Packard πειραματίστηκε με την αφαλάτωση κάποιων εδαφών στο χωριό Ανθήλη της Φθιώτιδας και πέτυχε την καλλιέργεια ρυζιού. Οι κάτοικοι του χωριού του έστησαν ανδριάντα βλ. Warren, J., «Origins of the "Greek Economic Miracle". The Truman Doctrine and Marshall Plan Development and Stabilizations Programs», στο Rossides E.T., (ed.), The Truman Doctrine of Aid to Greece: A Fifty Year Retrospective, Joint Publication of the Academy of Political Science (New York) and the American Hellenic Institute Foundation (Washington D.C.), 1998, βλ επίσης Oral History, Interview with Spyros Markezinis by T. Wilson, 22 July 1970 (Harry Truman Library), σελ. 46. Για μια δόκιμη και ρεαλιστική αποτίμηση των εξελίξεων στην κοινότητα της Ανθήλης, βλ. Λεωνίδας Λουλούδης, Γεωργικός εκσυγχρονισμός και μετασχηματισμός των αγροτικών δομών. Η περίπτωση της κοινότητας Ανθήλης (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), 335

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ 'Επειτα από μια περίοδο έξαρσης της μελέτης του αναπτυξιακού ζητήματος, όπως αυτή είχε αποτυπωθεί σε διαδοχικές μελέτες και αναπτυξιακά προγράμματα, από την UNRRA, τη FAO, τον Οργανισμό Ανασυγκρότησης, το Τετραετές '48-'52, και στα οποία είχαν διαφανεί μάλλον με αξιόπιστο τρόπο οι αναπτυξιακοί ορίζοντες της ελληνικής οικονομίας, η αμερικανική οπτική στράφηκε στις πρόχειρες λύσεις, με γενικόλογες συζητήσεις οε επίπεδο συσκέψεων προκειμένου να βρεθούν λύσεις στο αναπτυξιακό ζήτημα Το Σχέδιο Μάρσαλ είχε φθάσει πλέον σε πλήρες αδιέξοδο αναφορικά με τους αναπτυξιακούς του στόχους.

Η αδυναμία εφαρμογής της GATT και της EPU Το εξαγωγικό πρόβλημα είχε φυσικά άμεσες επιπτώσεις όσον αφορά την εμπλοκή της χώρας στις διαδικασίες φιλελευθεροποίησης του εμπορίου, τόσο του ενδοευρωπαΐκού όσο και του διεθνούς. Η Ελλάδα συμμετείχε από την αρχή στις διαπραγματεύσεις της GATT και ακολούθησε τις διαδικασίες της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου ανάμεσα στις χώρες του Σχεδίου Μάρσαλ από τις αρχές του '50 και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Πληρωμών (European Payment Union), το οποίο ξεκίνησε στα μέσα του '50. Και στις δύο περιπτώσεις τα μέτρα φιλελευθεροποίησης αποδείχτηκαν πρόωρα και τελικά ανεστάλησαν. Στην περίπτωση της GATT, η Ελλάδα συμμετείχε στη συνάντηση του Annecy στη Γαλλία, τον Απρίλιο του '49, και στη συνέχεια προέβη σε διαπραγματεύσεις με 22 χώρες, μεταξύ των οποίων οι ΗΠΑ, προκειμένου να συμφωνηθούν οι όροι των αμοιβαίων παραχωρήσεων. Με άλλες 8 χώρες υπογράφησαν εμπορικές συμφωνίες περί «ευνοούμενου κράτους». Μέχρι τα τέλη του '49 όμως η Ελλάδα δεν αναπροσάρμοσε τους δασμούς της.39 Το σύστημα υπολογισμού των δασμών μετατράπηκε στη βάση του ad valorem, όπως προέβλεπε η συμφωνία της GATT, βρίσκοντας αντίθετους τους Έλληνες βιομήχανους, οι οποίοι θεώρησαν ότι ο νέος προσδιορισμός των δασμών, παρά τις ευνοϊκές ρυθμίσεις που προβλέφθηκαν για την αξία της δραχμής σε σχέση με την προπολεμική χρυσή δραχμή, θα ελαχιστοποιούσαν την προστασία της ελληνικής βιομηχανίας.40

Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 1990. Βλ επίσης L. Louloudis, L. Martinos και Α. Panagiotou, «Patterns of Agrarian Change in East Cental Greece: The case of Anthili Community», Socialogia Ruralis, 1981:1. 39. American Embassy, Annual Economic Report 1949, February 17, 1950, (Athens Embassy, General Records, 1950-52: 362-500, box 124), σελ 29. 40. American Embassy, Annual Economic Report 1950, σελ 21. 336

Το τέλος του Σχεδίου Μάρσαλ Η Ελλάδα επικύρωσε τη Συμφωνία τον Φεβρουάριο του '50 και εισήγαγε το νέο σύστημα σε 498 από τα 1.700 προϊόντα που αποτελούσαν το ελληνικό δασμολόγιο.41 Ενώ όμως η Συμφωνία επέβαλε την κατάργηση κάποιων άλλων εγχώριων φόρων (ο έκτακτος φόρος επί των κατοχικών κερδών, κάποιοι φόροι πολυτελείας, ορισμένοι φόροι προς τρίτους, ορισμένοι φόροι κατανάλωσης), οι δασμοί -υπολογισμένοι σε δραχμές- μάλλον αυξήθηκαν. Έτσι, «ο συνολικός φόρος στις εισαγωγές ήταν κατά μέσο όρο περίπου ο ίδιος όπως και με το προηγούμενο καθεστώς».42 Στην περίπτωση της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου ανάμεσα στις χώρες του Σχεδίου Μάρσαλ η Ελλάδα εφάρμοσε από την αρχή, από την 1-1-1950, την άρση των ποσοτικών περιορισμών στα μισά περίπου από τα προϊόντα που εισάγονταν από τις άλλες χώρες του Σχεδίου Μάρσαλ.4' Σύντομα όμως προέκυψαν προβλήματα: «Ένα πρόβλημα που περιπλέκει την ελληνική φιλελευθεροποίηση του εμπορίου είναι η θέση της Ελλάδας ως ελλειμματικής στο εμπόριο με όλες τις άλλες χώρες».44 Οι εκτιμήσεις της ECA/G για τα αποτελέσματα της φιλελευθεροποίησης κατέγραφαν τις πιθανές παρενέργειες, αλλά ήταν σχετικά αισιόδοξες. Προέβλεπαν ότι οι επιπρόσθετες ιδιωτικές εισαγωγές από τις χώρες του Σχεδίου Μάρσαλ μπορεί να αυξάνονταν κατά 35-40%, αλλά αυτό θα μπορούσε να ισοσκελιστεί με τη μείωση των εισαγωγών από άλλες γεωγραφικές περιοχές.45 Ένα χρόνο μετά, τον Ιανουάριο του '51, ο κατάλογος των ελεύθερων από ποσοτικούς περιορισμούς εισαγωγών καταργήθηκε. Η ετήσια οικονομική έκθεση της πρεσβείας σημείωνε: «Κρίθηκε αναγκαίο να ανασταλεί εντελώς ο "ελεύθερος κατάλογος", (...), επειδή οι συσσωρευμένες αιτήσεις, ειδικά μετά τψ Κορέα, προκαλούσαν αφαίμαξη στις πιστώσεις του EPU, με κίνδυνο να εξαντληθεί η διαθεσιμότητά τους πολύ πριν από το τέλος τον οικονομικού έτους».4* Η αποτυχία της Ελλάδας να ωφεληθεί από την απελευθέρωση του εμπορίου και του νέου συστήματος πληρωμών αποδιδόταν στην αδυναμία του εξαγωγών. «(...) οι δύο κύριες ελληνικές εξαγωγές δεν μπόρεσαν και δεν μπορούσαν να ωφεληθούν από τψ "απελευθέρωση". Ο κύριος όγκος των τρεχουσών εξαγωγών αγοράζεται από το βρετανικό υπουργείο Τροφίμων, όχι από ιδιώτες εμπόρους, ενώ ο καπνός πωλείται στην Ευρώπη αποκλειστικά σε κρατικά μονοπώλια».41 Το πλήρες αδιέξοδο στο αναπτυξιακό ζήτημα και στη συνέχεια στο ζή41. 42. 43. 44. 45. 46. 47.

American Embassy, Annual Economic Report 1950, American Embassy, Annual Economic Report 1950, American Embassy, Annual Economic Report 1949, American Embassy, Annual Economic Report 1949, ECA/G, Monthly Report, December 1949, σελ. 3-8. American Embassy, Annual Economic Report 1950, American Embassy, Annual Economic Report 1950, 337

σελ σελ. σελ σελ

20. 20. 19. 19.

σελ 6. σελ 6.

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τη μα του εμπορικού ισοζυγίου, δεν άφηνε κανένα περιθώριο για αισιόδοξες προβλέψεις. Μόνο που την ίδια περίοδο η αμερικανική πολιτική στρεφόταν πλέον προς μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση: τη σταθεροποίηση.

338

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 22 Οι πρώτοι σχεδιασμοί για τη σταθεροποίηση, αρχές του 50 «Μια μικρή ομάδα εργασίας με αντιπροσώπους από το υπουργείο Εξωτερικών, το υπουργείο Οικονομικών, το Federal Reserve Board, είχαν μια σειρά από συναντήσεις προκειμένου να διαμορφώσουν ένα πρόγραμμα που θα πετύχει τη νομισματική σταθερότητα στην Ελλάδα Ο στόχος αυτού του σημειώματος είναι να περιγράψει το προτεινόμενο πρόγραμμα, το οποίο ήδη έχει την έγκριση των υπηρεσιών που αναφέρονται παραπάνω. Το προτεινόμενο πρόγραμμα αποστέλλεται στην Αποστολή ως ένδειξη της φύσης του προγράμματος, το οποίο η Ουάσιγκτον θεωρεί ότι πρέπει να ακολουθήσει η ελληνική κυβέρνηση»."

Ένα πρώτο πρόγραμμα σταθεροποίησης από την Ουάσιγκτον Όσο ο Grady προσπαθούσε να προωθήσει το πρόγραμμα αποστρατιωτικοποίησης προκειμένου να αντιμετωπίσει το δημοσιονομικό ζήτημα και να εξοικονομήσει πόρους ώστε να επιταχυνθεί η αναπτυξιακή προσπάθεια, έστω με τον ασαφή τρόπο που υπήρχε μετά την επίσκεψη Hoffman, στην Ουάσιγκτον το ζήτημα της ελληνικής οικονομίας γινόταν αντικείμενο διαβουλεύσεων, αλλά με εντελώς διαφορετική οπτική. Στις αρχές Ιανουαρίου του '50 ορίστηκε μια επιτροπή εμπειρογνωμόνων, αποτελούμενη από εκπροσώπους των υπουργείων Εξωτερικών και Οικονομικών, της ECA/W και του Federal Reserve Board. Αντικείμενο της Επιτροπής ήταν να καταρτίσει ένα μεσοπρόθεσμο οικονομικό πρόγραμμα, το οποίο θα αντιμετώπιζε, σε μόνιμη πλέον βάση, το ζήτημα της νομισματικής σταθεροποίηση της ελληνικής οικονομίας.49 Οι προτάσεις της επιτροπής διέκριναν δύο ενότητες θεμάτων, ανάλογα 48. Secretary of State to ECA/G, Telegram ECATO A-122, January 25, 1950 (Special Representative to Europe, Country Files: Greece). 49. Secretary of State to ECA/G, Telegram ECATO A-122, OJL 339

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ με το χρόνο προώθησης και εφαρμογής τους. Πρώτον τα άμεσα μέτρα, που ήταν ένας συνδυασμός θεσμικών μεταρρυθμίσεων και μέτρων για τη βελτίωση των δημοσιονομικών μεγεθών και τον περιορισμό του πληθωρισμού. Δεύτερον τα μεσοπρόθεσμα μέτρα, που περιλάμβαναν επίσης ορισμένες θεσμικές μεταρρυθμίσεις, αλλά κυρίως περιλάμβαναν ένα πρόγραμμα σταθεροποίησης του νομίσματος. Αν και πολλές από τις ιδέες αυτές ήταν ακόμα σε προκαταρκτικό στάδιο, εμπεριείχαν το σύνολο των μέτρων που εφαρμόστηκαν την περίοδο της σταθεροποίησης '51-53, μέχρι δηλαδή την υποτίμηση της δραχμής, τη γνωστή ως μεταρρύθμιση Μαρκεζίνη. Η πρώτη δέσμη μέτρων, η οποία θα μπορούσε να εφαρμοστεί άμεσα, περιλάμβανε τα ακόλουθα: α) Τον περιορισμό των πιστώσεων στην οικονομία και τη διαχείριση του Ταμείου Αντικαταβολών σε συνάρτηση με την τραπεζική χρηματοδότηση. β) Τον περιορισμό του ελέγχου των τιμών μόνο σε ελάχιστα αγαθά, την επέκταση του συστήματος διανομής με δελτίο στο σύνολο των βασικών αγαθών και την επιτήρηση των τιμών σε ορισμένες κατηγορίες αγαθών αυξάνοντας τις εισαγωγές. γ) Την αύξηση των φόρων, την περικοπή όπου ήταν δυνατόν των δαπανών του προϋπολογισμού και τ ψ αντικατάσταση του συστήματος συγκέντρωσης των αγροτικών προϊόντων με ένα σύστημα τιμών ασφαλείας. δ) Τον περιορισμό με διοικητικά μέτρα της κατασκευαστικής δραστηριότητας. Η δεύτερη δέσμη μέτρων, που είχε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα υλοποίησης, περιλάμβανε: α) Τη θεσμική διεύρυνση των αρμοδιοτήτων της Νομισματικής Επιτροπής και την αναθεώρηση του καθεστώτος λειτουργίας της Αγροτικής Τράπεζας. β) Την αντικατάσταση του συστήματος ρύθμισης των μισθών από την κυβέρνηση με την ίδρυση τριμερούς Συμβουλίου Μισθών. γ) Την κατάργηση των εξαγωγικών επιδοτήσεων και την κατάργηση των φόρων προς τρίτους. δ) Την κατάρτιση ενός «νομισματικού σχεδίου». Η τελευταία πρόταση ήταν η πιο σημαντική. Για πρώτη φορά διατυπώθηκε η σκέψη να καταρτιστεί ένα «νομισματικό σχέδιο», το οποίο θα αποτύπωνε τους πληθωριστικούς και αποπληθωριστικούς παράγοντες της οικονομίας, και θα αποτελούσε τον οδηγό στη λήψη των αποφάσεων αναφορικά με τη δημοσιονομική και τη νομισματική πολιτική. Επρόκειτο για ένα εξαιρετικά απλοϊκό νομισματικό σχέδιο. Στη μία πλευρά θα κατέγραψε τους πληθωριστικούς παράγοντες της οικονομίας και στην άλλη πλευρά τους αποπληθωριατικούς. Το ισοζύγιο τους θα έδινε κάθε στιγμή το «πληθωριστικό κενό». Αυτό με τη σειρά του θα αποτελούσε τον ασφαλή δείκτη για να προσδιοριστεί η ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος. Προκει340

Οι πρώτοι σχεδιασμοί για τη σταθεροποίηση μενού να μην υπάρχει πληθωρισμός το ισοζύγιο θα έπρεπε να ήταν ισοσκελισμένο ή με μικρό έλλειμμα Οι αποφάσεις για τη δημοσιονομική και πιστωτική πολιτική θα λαμβάνονταν στη βάση του ισοζυγίου αυτού. Είναι αξιοπερίεργο από πού προέκυψαν οι ιδέες αυτές. Η σκέψη ότι οι πληθωριστικοί και αποπληθωριστικοί παράγοντες συγκροτούν ένα μετρήσιμο ισοζύγιο, το οποίο καθορίζει την ποσότητα του χρήματος στην οικονομία, και εάν το ισοζύγιο είναι θετικό αυτό ορίζεται ως «πληθωριστικό κενό», αποτελούσε μάλλον μια εξαιρετικά παραφρασμένη μεταφορά του ίδιου όρου από τη σκέψη του Κέυνς. Η ίδια η σύλληψη πάντως θα πρέπει να θεωρηθεί ότι αποτελούσε μια κακέκτυπη προσαρμογή της παράδοσης της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος. Ανεξάρτητα πάντως από την ποιότητα των θεωρητικών οικονομικών πίσω από τη σκέψη αυτή, είχε ένα εξαιρετικά πρακτικό αποτέλεσμα Πρώτα θα προσδιοριζόταν η ποσότητα του χρήματος στην οικονομία, στη συνέχεια, εάν υπήρχε χώρος στο ισοζύγιο των πληθωριστικών και αποπληθωριστικών παραγόντων, θα προσδιοριζόταν το ύψος των επενδύσεων. Έτσι η δανειοδότηση των ιδιωτικών επενδύσεων και οι δημόσιες επενδύσεις θα καθορίζονταν στο τέλος. Ήταν προφανές ότι η σκέψη αυτή απέβλεπε στη δραστική περικοπή των επενδύσεων και στην επιβολή ακραίων μέτρων περιοριστικής πολιτικής στην οικονομία Όπως χαρακτηριστικά συμβούλευε το τηλεγράφημα προς την ECA/G, «στην κατάρτιση του νομισματικού σχεδίου, οι αρχικές εκτιμήσεις θα πρέπει να υπερτιμούν τους πληθωριστικούς παράγοντες και να υποτιμούν τους αποπληθωριστικούς παράγοντες».Κ Από την άλλη μεριά είναι απολύτως κατανοητό ότι η κίνηση αυτή είχε σαφείς στόχους. Η αμερικανική κυβέρνηση αναζητούσε οικονομικές πολιτικές που θα επέτρεπαν την αποδέσμευσή της από την παροχή οικονομικής βοήθειας στην Ελλάδα μετά το '52. Η πολιτική της νομισματικής σταθεροποίησης απέβλεπε να προσαρμοστούν, σταδιακά ή απότομα, τα μεγέθη της κατανάλωσης και του εξωτερικού εμπορίου στις πραγματικές παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας. Τα υπόλοιπα μέτρα ήταν μάλλον προβλεπόμενα και αντίστοιχες σκέψεις είχαν υπάρξει και στο παρελθόν, ήδη από το '46. Η μείωση των δημόσιων δαπανών, των επιδοτήσεων, ο έλεγχος της Αγροτικής Τράπεζας, ο έλεγχος των μισθών κ.ο.κ., ήταν ιδέες που προϋπήρχαν ήδη από την έκθεση Porter και πολλές από αυτές στις δύο εκθέσεις της βρετανικής οικονομικής αποστολής. Το νέο στοιχείο ήταν ο συνδυασμός τους στο πλαίσιο του νομισματικού προγράμματος. Επιπρόσθετα στον κατάλογο των μέτρων αυτών ξενίζει η αναφορά στον έλεγχο με διοικητικά μέτρα της ανόδου των κατασκευών. Όμως το θέμα 50. Secretary of State to ECA/G, Telegram ECATO A-122, cbr, σελ. 3. 341

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ επανερχόταν συνεχώς από την αμερικανική πλευρά από το '49 και μετά, καθώς η μαζική άνοδος της κατασκευής κατοικιών στην Ελλάδα φαινόταν αντιφατική στα αμερικανικά μάτια, σε μια περίοδο αντιπληθωριστικών εμμονών.

Η επιστολή Grady Την ίδια περίοδο οι πολιτικές εξελίξεις ήταν ιδιαίτερα κρίσιμες. Την άνοιξη του '50 έγιναν εκλογές, οι οποίες ανέδειξαν νικητή τις πολιτικές δυνάμεις του Κέντρου. Τα τρία κόμματα του Κέντρου διέθεταν την πλειοψηφία στη νέα Βουλή, σε αντίθεση με το Λαϊκό Κόμμα που είδε τις δυνάμεις του να μειώνονται σε σχέση με τις εκλογές του '46.51 Πραγματικός νικητής θεωρήθηκε ο Πλαστήρας, καθώς με το νεοσύστατο κόμμα του, την ΕΠΕΚ, ξεπέρασε σε ποσοστό το Κόμμα των Φιλελευθέρων και κατέλαβε την πρώτη θέση στον πολιτικό χώρο του Κέντρου. Την κεντρώα πλειοψηφία που ανέδειξε η κάλπη επεδίωξαν να ανατρέψουν ο βασιλιάς και το Λαϊκό Κόμμα Σύμμαχο στην προσπάθειά τους αυτή βρήκαν τον Βενιζέλο. Ο βασιλιάς έδωσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Βενιζέλο, ο οποίος -παραβαίνοντας τη συμφωνία των αρχηγών των κεντρώων κομμάτων που είχαν την πλειοψηφία στη Βουλή- επεδίωξε να προωθήσει κυβερνητική λύση αρεστή στο παλάτι· μια κυβέρνηση δηλαδή των Φιλελευθέρων με το Λαϊκό Κόμμα" Ο Grady, με την περίφημη «δημόσια επιστολή» του προς τον Βενιζέλο, στις 31 Μαρτίου του '50," λίγες ώρες πριν συνέλθει το Κοινοβούλιο, έκανε σαφές πως ο σχηματισμός μιας τέτοιας κυβέρνησης δεν ήταν αρεστός στην κυβέρνηση των ΗΠΑ. Με την ανοιχτή επέμβασή του ο Grady έκανε σαφείς τις προθέσεις των ΗΠΑ να υποστηρίξουν μια φιλελεύθερη, μετριοπαθή κυβέρνηση των κεντρώων κομμάτων υπό τον Πλαστήρα Ως άλλοθι στην παρέμβαση αυτή χρησιμοποιήθηκαν τα οικονομικά μέτρα Η επιστολή απαριθμούσε το σύνολο των μέτρων που η αμερικανική πλευρά έκρινε αναγκαία για να συνεχιστεί η οικονομική βοήθεια και καλούσε τη νέα Βουλή να επιλέξει μία κυβέρνηση ικανή να τα προωθήσει 51. Νικολακόπουλος Η., Κόμματα και Βουλευτικές Εκλογές στην Ελλάδα, 19461964, Αθήνα; Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, 1985 και Meynaud J, Πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, Αθήνα Μπάυρον, 1966. 52. Λιναρδάτος Σ., Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, τόμος Α', 1949-1952, Αθήνα Παπαζήσης, 1977, σελ. 104. 53. Grady addressed letter to PM Venizelos, Press Release, U.S Information Section, Athens Embassy, March 31, 1950 (Mission to Greece, Legal Division, box 8). 342

Οι πρώτοι σχεδιασμοίγια τη σταθεροποίηση Με λιγότερο διπλωματικό τρόπο υπογράμμιζε ότι, κατά τη γνώμη της αμερικανικής κυβέρνησης, η κυβέρνηση Βενιζέλου που ήταν έτοιμη να ζητήσει την ψήφο εμπιστοσύνης της Βουλής, δεν συνιστούσε τέτοια περίπτωση. Μετά την υποχώρηση του Παλατιού και του Βενιζέλου, ορκίστηκε η κυβέρνηση Πλαστήρα που παρουσίασε το κυβερνητικό της πρόγραμμα στα τέλη Απριλίου. Το οικονομικό μέρος του προγράμματος,54 που ενσωμάτωσε πλήρως τις αμερικανικές θέσεις, έδινε έμφαση στην αντιμετώπιση του ελλείμματος του προϋπολογισμού και στη βελτίωση της λειτουργίας της δημόσιας διοίκησης. Στο επίμαχο θέμα της βιομηχανικής ανάπτυξης, η αναφορά γινόταν σ' ένα «μετριοπαθές πρόγραμμα», που περιλάμβανε «την ίδρυση λίγων βασικών βιομηχανιών» και την ανάπτυξη της ενεργειακής υποδομής. Τα μέτρα που προωθούσε η ECA/G ήταν το αντικείμενο της πρώτης συνεδρίασης της Επιτροπής Οικονομικής Πολιτικής55 και της συνάντησης του αργηγού της ECA/G, Porter, με τους οικονομικούς υπουργούς της νέας κυβέρνησης.54 Εδώ παρουσιάστηκαν οι σκέψεις που είχαν διατυπωθεί στην Ουάσιγκτον λίγους μήνες πριν. Οι διευθυντές των τμημάτων της ECA/G παρουσίασαν διαδοχικά έναν μακρύ κατάλογο θεμάτων και διατύπωσαν πληθώρα προτάσεων. Η πρώτη ενότητα αφορούσε τον περιορισμό των δαπανών του προϋπολογισμού. Αυτό θα έπρεπε να επιτευχθεί περιορίζοντας τις εξαγωγικές και εισαγωγικές επιδοτήσεις, αναθεωρώντας το σύστημα των συντάξεων, περικόπτοντας το έλλειμμα των κρατικών επιχειρήσεων και της Αγροτικής Τράπεζας, εφαρμόζοντας το πρόγραμμα «αποστρατιωτικοποίησης» και ελέγχοντας την απασχόληση στον δημόσιο τομέα Η δεύτερη ενότητα αφορούσε την αύξηση των εσόδων του προϋπολογισμού. Εδώ οι προτάσεις επικεντρώθηκαν στην εφαρμογή της νομοθεσίας άμεσης φορολογίας, στη θεσμοθέτηση της υποχρεωτικής εγγραφής της ιδιοκτησίας των μετοχών, στην απλοποίηση του φορολογικού συστήματος και στον περιορισμό των φοροαπαλλαγών. Η τρίτη ενότητα αφορούσε τη βελτίωση της δημόσιας διοίκησης, για

54. Porter to All Division Directors, The Greek Government's Policy Statement to the Chamber, April 26, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 42). 55. Στις συνεδριάσεις της Επιτροπής συμμετείχαν από την ελληνική πλευρά ο πρωθυπουργός και οι οικονομικοί υπουργοί και από την αμερικανική πλευρά ο αργηγός και ορισμένα στελέχη της ECA/G και της πρεσβείας. ECA/G, Summary Minutes of Economic Policy Committee Meeting, April 8, 1950 (Mission to Greece, Finance & Program Division, box 6). 56. Maynard D. to Department of State, Minutes of the meeting between Greek Minister of Coordination and Mr. P. Porter, Chief of ECA/G, May 1, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 343

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ την οποία προτάθηκε η αναδιοργάνωση των υπουργείων, η διεύρυνση των αρμοδιοτήτων των νομαρχών και η εφαρμογή νέου δημοσιοϋπαλληλικού κώδικα Στο πλαίσιο της αντιπληθωριστικής πολιτικής, προτάθηκε το «πάγωμα» των μισθών και των τιμών για 90 μέρες. Τα μέτρα βελτίωσης της δημοσιονομικής διαχείρισης συνοδεύτηκαν από προτάσεις θεσμικού χαρακτήρα ώστε να ενισχυθούν οι ιδιωτικοί επενδύσεις, ιδιαίτερα στον βιομηχανικό τομέα Η κατάργηση των δασμών σε εισαγόμενο κεφαλαιουχικό εξοπλισμό, η αναθεώρηση του συστήματος των άμεσων και έμμεσων φόρων στη βιομηχανία, η ελαστικοποίηση των όρων απόλυσης του προσωπικού και η απλοποίηση των διαδικασιών έκδοσης αδειών λειτουργίας των βιομηχανικών μονάδων, αποτέλεσαν τη δέσμη προτάσεων προς άμεση νομοθετική ρύθμιση και εφαρμογή από τη νέα κυβέρνηση. Επιπρόσθετα, προτάθηκε η επεξεργασία επενδυτικού νόμου για την προσέλκυση του ξένου κεφαλαίου και η ίδρυση κρατικού φορέα για την ανάπτυξη και διαχείριση του ενεργειακού προγράμματος." Τέλος τέθηκε το θέμα της κατάρτισης ενός «νομισματικού σχεδίου». Το σχέδιο δεν υπήρχε με συγκεκριμένη ακόμα μορφή, αλλά ο Hermansen, ο διευθυντής του νομισματικού τμήματος της ECA/G, ο οποίος το παρουσίασε, προέβαλε κάποιες πρόχειρες εκτιμήσεις για την πορεία του ελλείμματος του προϋπολογισμού και προέβλεψε τη χρήση των πόρων του Ταμείου Αντικαταβολών. Για το πρόγραμμα ανασυγκρότησης διευκρίνισε ότι οι δραχμές θα ήταν κατά πολύ λιγότερες από το 1 τρισεκατομμύριο που προβλεπόταν, έστω τυπικά, να δαπανηθούν το '49-'50. Τέλος πρότεινε να τεθούν νομοθετικοί περιορισμοί, οι οποίοι θα απέτρεπαν να αυξηθεί το έλλειμμα του προϋπολογισμού." Τα δύο θέματα αιχμής στην οπτική της ECA/G ήταν η δημοσιονομική πειθαρχία και η διαμόρφωση ενός νέου πλαισίου λειτουργίας του βιομηχανικού τομέα Και τα δύο ήταν, φυσικά, προέκταση της προβληματικής που είχε διαμορφωθεί στην ECA/G στη διάρκεια του '49, μετά την εγκατάλειψη του Τετραετούς, και επιβεβαιώθηκαν, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, κα-

57. Σε επόμενη ειδική συνάντηση της Επιτροπής Οικονομικής Πολιτικής, τέθηκε από την αμερικανική πλευρά η ανάγκη να ιδρυθεί ειδικό γραφείο στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, το οποίο θα αναλάμβανε την προώθηση όλων των άμεσων θεσμικών ρυθμίσεων για την ενίσχυση της ελληνικής βιομηχανίας. ECA/G, Policy Council Meeting, April 17, 1950, Agenda - Mission Policy Regarding Immediate Measures to Assist Greek Industry (Mission to Greece, Finance & Program Division, box 5). 58. Η ιδέα ήταν ότι το έλλειμμα θα είχε «οροφή», η αλλαγή της οποίας θα απαιτούσε νέα έγκριση από το κοινοβούλιο. ECA/G, Summary Minutes of Economic Policy Committee Meeting, ό.π., σελ 2. 344

Οι πρώτοι σχεδιασμοί για τη σταθεροποίηση τά την επίσκεψη του Hoffman. Εντούτοις οι διαφορές με την Ουάσιγκτον ήταν ακόμα ορατές. Η Ουάσιγκτον προσανατολιζόταν στην αυστηρή υλοποίηση ενός νομισματικού σχεδίου σταθεροποίησης, ενώ η ECA/G και ο Grady αντιμετώπιζαν τη σταθεροποίηση ως μέσο για να βελτιωθεί η πορεία της ανασυγκρότησης, διασώζοντας έστω ένα τμήμα του επενδυτικού προγράμματος. Σε κάθε περίπτωση η ECA/G (ραινόταν αποφασισμένη να προχωρήσει. Ο Porter είχε θέσει με απόλυτα εκβιαστικό τρόπο την ανάγκη να προχωρήσουν άμεσα οι αλλαγές στον δημοσιονομικό τομέα και να ψηφιστούν οι νέες θεσμικές ρυθμίσεις. Μάλιστα ως εκβιαστικό μέσο χρησιμοποίησε το επενδυτικό πρόγραμμα «Ο κύριος Porter δήλωσε ότι το δασικό σκέλος του επενδυτικού προγράμματος της ECA στην Ελλάδα μόλις τώρα άρχιζε, καθώς τα δύο πρώτα χρόνια οι δραστηριότητες της ECA αφορούσαν κυρίως ένα πρόγραμμα μέριμνας. Ένα από τα ξεχωριστά, και ίσα>ς το κύριο μέρος του επενδυτικού προγράμματος, ήταν το πρόγραμμα ηλεκτρικής ενέργειας. (...). Ο κύριος Porter δήλωσε ότι ήταν πολύ ευχαριστημένος που η ελληνική κυβέρνηση ήταν έτοιμη να συνεργαστεί, καθώς η Αποστολή δεν θα μπορούσε να εγκρίνει τα συγκεκριμένα έργα της ηλεκτρικής ενέργειας, έως ότου υλοποιούνταν οι μεταρρυθμίσεις».''' Η εκβιαστική αυτή επίκληση του ενεργειακού προγράμματος ήταν τεχνητή. Την ίδια εβδομάδα, στις 11 Απριλίου του '50, η ECA/W είχε μόλις εγκρίνει το ενεργειακό πρόγραμμα που περιελάμβανε τρία υδροηλεκτρικά εργοστάσια (Βόδας, Λάδωνας, Λούρος), ένα θερμοηλεκτρικό (Αλιβέρι), καθώς και την εκμετάλλευση δύο ορυχείων λιγνίτη στην Εύβοια (Κύμη, Αλιβέρι). Επιπρόσθετα εγκρίθηκε η κατασκευή μέρους του εθνικού δικτύου μεταφοράς ενέργειας. Το εγκεκριμένο πρόγραμμα θα απαιτούσε 76 εκατομμύρια δολάρια60 Τον Αύγουστο του '50 ιδρύθηκε η ΔΕΗ, η οποία θα αναλάμβανε την υλοποίηση του προγράμματος.61

59. ECA/G, Summary Minutes of Economic Policy Committee Meeting, όπ., σελ. 1. 60. American Embassy, Semi - Annual Economic Report, August 14, 1950 (Athens Embassy, General Records, 1950-52: 362-500, box 124), σε£ 9. Μέχρι τις αρχές του '52 το ενεργειακό πρόγραμμα είχε απορροφήσει λίγο λιγότερο από το μισό των πόρων αυτών, περίπου 30 εκατομμύρια δολάρια, με προοπτική ολοκλήρωσης των έργων το '53-'54. Βλ. The Story of the Marshall Plan in Greece, όπ., κεφάλαιο VI. 61. Παντελάκης Ν., OJI., σελ. 417-423. 345

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Η σταδιακή απεμπλοκή των Αμερικανών Με τη νέα κυβέρνηση στη θέση της, ο Grady άρχισε πλέον να αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο χαλάρωσης του άμεσου αμερικανικού ελέγχου στους φορείς άσκησης οικονομικής πολιτικής. Εμφανίστηκαν δηλαδή για πρώτη φορά σκέψεις για τον «εξελληνισμό» της διαχείρισης της οικονομίας και τη σταδιακή απεμπλοκή της αμερικανικής οικονομικής αποστολής από τις άμεσες διαχειριστικές της δραστηριότητες. Στις αρχές του '50, ο Grady ζήτησε από την Ουάσιγκτον42 να αναθεωρήσει την πολιτική του '47, όταν σύμφωνα με τις υποδείξεις της έκθεσης Porter, τοποθετήθηκαν «Αμερικανοί υπήκοοι» σε κρίσιμες θέσεις στη Διεύθυνση του Εξωτερικού Εμπορίου (ΔΕΞ), στη Νομισματική Επιτροπή ή σε οργανισμούς όπως το ΙΚΑ, ο ΟΛΠ και το υπουργείο Δημοσίων Έργων. Η Ουάσιγκτον63 πάντως θεώρησε πρόωρη τη συζήτηση αυτή, τουλάχιστον ως προς τα κεντρικά όργανα ελέγχου του εξωτερικού εμπορίου και της νομισματικής πολιτικής. Στις άλλες περιπτώσεις όμως ενθάρρυνε την πρεσβεία και την αποστολή να αποφασίσουν κατά περίπτωση. Η πρεσβεία επέλεξε την σταδιακή αλλαγή του ρόλου των Αμερικανών συμβούλων. «Έχει αναγνωριστεί ότι με το τέλος τον Εμφυλίου πολέμου και με δύο μόνο χρόνια ακόμα για να ολοκληρωθεί το Σχέδιο Μάρσαλ, θα ήταν σωστό να περιοριστεί η αμερικανική συμμετοχή όσο αυτό είναι πρακτικά δυνατό σε συμβουλευτικές παρά σε λειτουργικές δραστηριότητες»." Με βάση τις υποδείξεις αυτές η πρεσβεία και η αποστολή προώθησαν την αποχώρηση των Αμερικανών από διοικητικές θέσεις στους οργανισμούς. Έτσι, η σύμβαση του Powell, ως διευθυντή του ΙΚΑ δεν ανανεώθηκε και η αναδιάρθρωση των υπηρεσιών του υπουργείου Δημοσίων Έργων συνοδεύτηκε από την αποχώρηση των Αμερικανών. Τέλος η απόφαση που είχε ήδη ληφθεί για την τοποθέτηση Αμερικανού διευθυντή στον ΟΛΠ δεν προχώρησε. Ο «εξελληνισμός» της οικονομικής διαχείρισης και η σταδιακή βελτίωση της οικονομικής κατάστασης ήταν δύο από τα στοιχεία τα οποία αναμενόταν να ενισχύσουν την κεντρώα κυβέρνηση, η οποία αποτελούσε σαφή επιλογή της ηγεσίας της αμερικανικής πρεσβείας την περίοδο αυτή. Ο Grady, μέχρι να αποχωρήσει από την Ελλάδα, παρέμεινε κατηγορηματικός στην ανάγκη να υποστηριχθούν οι κεντρώες κυβερνήσεις. Για να αντιμετω-

62. American Embassy to Secretary of State, Airgram, A-38, January 18, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 63. ECA (Hoffman) to American Embassy, Telegram, ECATO 257, February 15, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 64. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 3. 346

Οι πρώτοι σχεδιασμοί για τη σταθεροποίηση πιατεί μακροχρόνια η Αριστερά στην Ελλάδα, οι ΗΠΑ θα έπρεπε να υποστηρίξουν μια «ισχυρή» φιλελεύθερη κυβέρνηση, η οποία θα ήταν ικανή να εφαρμόσει οικονομικά και κοινωνικά προγράμματα που θα βελτίωναν το βιοτικό επίπεδο της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού. Η προβληματική αυτή όμως είχε ήδη αμφισβητηθεί στη διάρκεια του '50, μετά την ανατροπή ουσιαστικά της κυβέρνησης Πλαστήρα και το σχηματισμό της κυβέρνησης Βενιζέλου και έμελλε να αλλάξει ριζικά μετά την έναρξη του πολέμου στην Κορέα65

65. Ρουμπάτης Γ., Δούρειος Ίππος, Η αμερικανική διείσδυση στψ Ελλάδα, 19471967, Αθήνα Οδυσσέας, 1987, σελ 104-110. 347

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23 Η οικονομική πολιτική το 49- 50 «Είχα φθάσει την Τρίτη (στην Ελλάδα) και την Κυριακή το βράδυ, (...) , άκουσα ότι οι Βρετανοί είχαν κάνει υποτίμηση. (...). Κάλεσα τον πρεσβευτή και του υπέδειξα να τηλεφωνήσει στον πρωθυπουργό και να του ζητήσει να κλείσουν οι τράπεζες την επόμενη ημέρα, όπως και έγινε. Μετά είχαμε μια συνάντηση των κορυφαίων στελεχών για να υποδείξουμε το ύψος της υποτίμησης. Όλες τις αποφάσεις τέτοιου τύπου οι Έλληνες τις άφηναν σ' εμάς. Όσο είχαν ελεύθερα τα χέρια τους στην πατρονεία και στις συντάξεις, ήθελαν εμάς να παίρνουμε τις σκληρές αποφάσεις».64

Η πρώτη υποτίμηση της δραχμής, Σεπτέμβριος '49 Στην αρχή του οικονομικού έτους '49-50, συγκεκριμένα στις 21 Σεπτεμβρίου του '49, έγινε η υποτίμηση της δραχμής κατά 30% έναντι της στερλίνας και κατά 50% έναντι του δολαρίου. Η υποτίμηση θεωρήθηκε αναγκαστική μετά την κρίση της στερλίνας, που εκδηλώθηκε με τη φυγή από το βρετανικό νόμισμα και τη συρρίκνωση των συναλλαγματικών της αποθεμάτων και κατέληξε στην υποτίμηση του βρετανικού νομίσματος κατά 30%.47 Ο τότε Έλληνας πρωθυπουργός, Διομήδης, από καιρό θιασώτης της αναπροσαρμογής της υπερτιμημένης δραχμής, θεώρησε -δικαίως- ότι η δραχμή δεν είχε καμιά άλλη επιλογή από το να ακολουθήσει το δρόμο της στερλίνας. Η υποτίμηση έναντι του δολαρίου έφθασε στο σημείο που βρισκόταν στην «ελεύθερη αγορά» εκείνη την περίοδο.6· Ο Porter,69 ο οποίος μό66. Oral History, Interview with Paul Porter by R. McKenzie and T. Wilson (Harry Truman Library), σελ 54-55. 67. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 3. 68. ECA/G, Monthly Report, October 1949, σελ 6. 69. Ο Paul R. Porter δεν είχε καμία σχέση με τον Paul Α. Porter της πρώτης Απο349

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ λις είχε αναλάβει επικεφαλής της ECA/G ισχυρίστηκε, πολλά χρόνια μετά, ότι το ύψος της υποτίμησης αποφασίστηκε σε μια σύσκεψη που συμμετείχαν μόνο Αμερικανοί70 Η υποτίμηση της δραχμής επέβαλε τη λήψη κάποιων έκτακτων μέτρων. Το πρώτο ήταν να επανέλθει η ανελαστική πολιτική στο θέμα των μισθών. Οι ονομαστικοί μισθοί από τη Συμφωνία του Νοεμβρίου του '47 μέχρι τα τέλη του '49 είχαν αυξηθεί μόνο μία φορά, το καλοκαίρι του '49 κατά 30%. Μετά την υποτίμηση, η ΓΣΕΕ ζήτησε νέες αυξήσεις για να καλυφθούν οι απώλειες που θα προκαλούνταν. Η αμερικανική αποστολή αντιπρότεινε να διατηρηθούν οι ονομαστικοί μισθοί σταθεροί σε όλη τη διάρκεια του οικονομικού έτους, χωρίς όμως να πείσει71 Το βασικό επιχείρημα της αποστολής ήταν ότι η υποτίμηση δεν θα επηρέαζε άμεσα τον πληθωρισμό λόγω των έκτακτων μέτρων που ελήφθησαν. Το βασικότερο ήταν να συγκρατηθούν οι τιμές στα εισαγόμενα αγαθά προσφέροντας επιδοτήσεις στους εισαγωγείς. Για τα αγαθά που εισήγαγαν δημόσιοι φορείς δεν υπήρχε πρόβλημα Για 22 όμως βασικά αγαθά -που εισήγαν ιδιώτες- προσφέρθηκαν επιδοτήσεις που κάλυπταν σχεδόν πλήρως τις συναλλαγματικές διαφορές, που προέκυψαν με την υποτίμηση. Αυτό αναμενόταν να κοστίσει 175 δισεκατομμύρια δραχμές στον προϋπολογισμό.72 Το ποσόν εν μέρει καλύφθηκε με την κατάργηση των εξαγωγικών επιδοτήσεων, καθώς οι εξαγωγές άρχισαν να κινούνται πιο εύκολα χωρίς ουσιαστικά τη βοήθεια των επιδοτήσεων. Παράλληλα περιορίστηκαν οι διακρατικές συμφωνίες (κλήρινγκ), οι οποίες -αν και αντιοικονομικές- αποτελούσαν συμπληρωματικό μέσο για να κινηθούν εξαγωγές.13 Το πιο σημαντικό θέμα ήταν η τιμή της χρυσής λίρας. Αυτή πάση θυσία θα έπρεπε να μείνει ανεπηρέαστη. Η ECA/G συμφώνησε με την Τράπεζα της Ελλάδας να κρατηθεί η γραμμή άμυνας στις 230.000. Η Τράπεζα της Ελλάδος είχε μόλις πρόσφατα προμηθευτεί 300.000 χρυσές λίρες, ποσό που κρίθηκε επαρκές για να στηριχθεί η τιμή της χρυσής λίρας.74 Ταυτόχρονα άρχισαν έμμεσες παρεμβάσεις στην «ελεύθερη αγορά» δολαρίων, προκειμένου να στηριχθεί η νέα ισοτιμία των 15.000 δραχμών στο δολάριο. Η πώληση χρυσών λιρών χρησιμοποιήθηκε όμως κατά κόρον προκειμέστολής που στάλθηκε στην Ελλάδα το '46-'47. Εκείνος ήταν διακεκριμένος δικηγόρος, ενώ ο Paul R. Porter ήταν προπολεμικά εκδότης εφημερίδας των συνδικάτων με σοσιαλιστικές πεποιθήσεις. Συχνά, η ιδιότητα του δεύτερου αποδίδεται λανθασμένα στον πρώτο Porter. 70. Oral History Interview with Paul Porter, OJI., σελ 54-55. 71. American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 4 72. ECA/G, Monthly Report, October 1949, σελ 7. 73. ECA/G, Monthly Report, October 1949, σελ 10. 74. ECA/G, Monthly Report, October 1949, σελ 9. 350

Η οικονομική πολιτική το '49-'50 νου να μειωθεί η ποσότητα του κυκλοφορούντος νομίσματος. Έτσι κατά διαστήματα προσφέρθηκαν σημαντικές ποσότητες χρυσών λιρών γι" αυτό το σκοπό. Αυτή η διευρυμένη χρήση της πολιτικής του χρυσού ως αντιπληθωριστικού μέσου είχε κόστος. Η ECA/G και η Νομισματική Επιτροπή δεν αντιστάθηκαν στην ιδέα να προμηθευτούν χρυσές λίρες χαμηλότερης αξίας, ιταλικής προέλευσης. Αυτό για μερικούς μήνες παραπλάνησε το κοινό, κυρίως τον αγροτικό πληθυσμό. Ενώ αρχικά είχαν γίνει αποδεκτές ως πλήρως ισότιμες με τις βρετανικές, εντούτοις στη συνέχεια υποτιμήθηκαν." Με τα μέτρα αυτά ο δείκτης τιμών καταναλωτή έμεινε σταθερός και ένα μήνα μάλιστα μετά την υποτίμηση έδειξε οριακά μειούμενος. Αυτό βέβαια δεν επέτρεπε καμία χαλάρωση στη νομισματική πολιτική. Έτσι μετά τη σύντομη περίοδο αύξησης των πιστώσεων, το πρώτο μισό του '49, η νομισματική πολιτική στα τέλη του '49 έγινε πάλι ιδιαίτερα περιοριστική. Με δεδομένο ότι η ελληνική οικονομία είχε σχεδόν φθάσει τα προπολεμικά της επίπεδα, οι πιστώσεις, σύμφωνα με τους υπολογισμούς, παρέμεναν στο 3540% των προπολεμικών.76 Οι επιτυχίες των μέτρων ήταν φυσικά προσωρινές. Σταδιακά τα μέτρα, κυρίως οι επιδοτήσεις, θα αποσύρονταν, κίνηση η οποία στη διάρκεια του '50 θα προκαλούσε αύξηση των τιμών. Και αυτό έγινε. Από τις αρχές του '50 ο δείκτης κόστους διαβίωσης άρχισε να αυξάνει, για να ακολουθήσει ύφεση, και στα μέσα του χρόνου, τον Ιούλιο, όταν οι επιδοτήσεις των εισαγωγών καταργήθηκαν,77 αυξήθηκε λίγο απότομα Όμως η συνολική πορεία του δείκτη ήταν ήπια, καθώς σε ετήσια βάση κινήθηκε γύρω στο 1517% ανάλογα με το δείκτη μέτρησης. Συνεπώς το '50 επανήλθαν οι πληθωριστικές πιέσεις στην οικονομία, αλλά με δεδομένη τη σημαντική υποτίμηση της δραχμής, ο πληθωρισμός κινήθηκε σε σχετικά χαμηλά επίπεδα

Ο προϋπολογισμός του '49-50 Ο προϋπολογισμός του '49-'50 είχε ήδη προβλέψει μια μικρή έστω μείωση των στρατιωτικών δαπανών. Σε ποσοστιαία βάση για πρώτη φορά εμφανίζονταν αυτές να καλύπτουν το 35% των δαπανών. Εντούτοις το προβλεπόμενο έλλειμμα παρέμενε υψηλό (λίγο πάνω από το 30%) και από τα α75. Η προμήθεια φθηνότερων ιταλικών λιρών συνεχίστηκε μέχρι το '52. Τότε αυξήθηκαν οι προσφερόμενες ποσότητες και οι αποκλίσεις από τις βρετανικές έγιναν σημαντικές (σχεδόν 10-15%). American Embassy, Quarterly Economic Review - Greece, October 30, 1952, σελ 10. 76. Ζολώτας Ξ, Νομισματιχόν πρόβλημα χαι ελληνική οικονομία, Αθήναι: Παπαζήσης, 1950, σελ 86 και American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ. 4. 77. American Embassy, Economic News Airgram, July 1950. 351

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ναμενόμενα έσοδα του Ταμείου Αντικαταβολών (3,6 τρισεκατομμύρια δραχμές) σχεδόν τα μισά είχε προβλεφθεί να καλύψουν το έλλειμμα του προϋπολογισμού (πίνακας Δ7α).η Η πιο σημαντική αλλαγή αφορούσε την πηγή των εσόδων. Η κυβέρνηση εμφανίστηκε να θέλει να διορθώσει την κατανομή ανάμεσα σε άμεσους και έμμεσους φόρους και υποσχέθηκε να αυξήσει σημαντικά τη συμβολή των πρώτων στα έσοδα του κράτους. Έτσι προέβλεψε διπλασιασμό των εσόδων από άμεσους φόρους, ο οποίος θα προέκυπτε από την πιο ενεργή συλλογή του φόρου εισοδήματος και του ειδικού φόρου για τους πλούσιους (πίνακας Δ7β). Εντούτοις, αργότερα φάνηκε ότι επρόκειτο για μια υπερβολικά φιλόδοξη επιδίωξη. Στη διάρκεια του '50 η μικρή υστέρηση που εμφανίστηκε στα έσοδα του προϋπολογισμού προήλθε αποκλειστικά από τη μειωμένη απόδοση των άμεσων φόρων.79 Αυτό ήταν αναμενόμενο, εάν συνυπολογιστεί το γεγονός της πολιτικής αστάθειας. Το '50 ήταν έτος εκλογών και σχηματίστηκαν επτά κυβερνήσεις στη διάρκειά του. Η επιβολή του φόρου στους πλούσιους πήρε τη δική του τροπή. Ο φόρος που επιβλήθηκε ήταν 200 δισεκατομμύρια δραχμές. Για μια ακόμη φορά η συγκέντρωση του φόρου χρειάστηκε πολύμηνη διαδικασία διαπραγματεύσεων, η οποία απέφερε τελικά πολύ μικρότερα από τα αρχικά έσοδα Το υψηλό έλλειμμα του προϋπολογισμού προέκυψε κυρίως από τη μεγάλη αύξηση των δαπανών (κατά 30%) σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο. Το '49 όπως είδαμε παραπάνω ο πληθωρισμός είχε σχεδόν εκμηδενιστεί. Αρα ήταν η αναπροσαρμογή των μισθών τον Ιούλιο του '49 (κατά 30%), και κάποια σχετική αύξηση των δημοσίων δαπανών που προκάλεσαν την αύξηση των δαπανών του προϋπολογισμού. Η αναπροσαρμογή των μισθών μπορεί να ήταν διορθωτική ως προς το παρελθόν, όταν είχαν απολέσει το 60% της αξίας τους, αλλά στις συνθήκες του '49, πριν από την υποτίμηση, οι αυξήσεις αυτές ήταν πραγματικές και όχι μόνο ονομαστικές. Τον Ιούλιο του '50, η κυβέρνηση, μόλις πέρασε η περίοδος των 90 ημερών, διάστημα που είχε συμφωνηθεί με την ECA/G να παγώσουν οι μισθοί, προχώρησε σε νέες αυξήσεις των μισθών της τάξης του 30-35%.'° Οι δύο διαδοχικές αυξήσεις των μισθών σε διάστημα ενός χρόνου φαίνεται να επέδρασαν θετικά στη ζήτηση κυρίως των εγχώριων αγαθών. Ο τομέας όμως που απέκτησε την πιο εντυπωσιακή δυναμική ήταν των κατασκευών. Αυτός συμπαρέσυρε και τον βιομηχανικό. Οι ανοδικές τάσεις ήταν ορατές. Τη στιγμή που οι Αμερικανοί έδιναν τη μάχη των τιμών, α78. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Η ελληνική οικονομία κατά το έτος 1949, ό.π., σελ 92-94 και American Embassy, Annual Economic Report 1949, σελ 9. 79. «Δεν κατέστη δυνατή η πραγματοποίησις των προβλίφθέντων κονδυλίων εξ αμέσων φόρων και δη του φόρου Δ' κατηγορίας και επιτηδεύματος». Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Η ελληνική οικονομία κατά το έτος 1949, σελ 94. 80. American Embassy, Semi - Annual Economic Report 1950, σελ 17. 352

Η οικονομική πολιτική το '49-'50 πορούσαν με το δυναμισμό του κατασκευαστικού τομέα και καθώς ανησυχούσαν για τις πληθωριστικές επιπτώσεις που η οικοδομική δραστηριότητα μπορούσε να προκαλέσει, αναζητούσαν διοικητικά μέτρα για τον περιοριορισμό της.

Πίνακας Δ7 A ) 0 προϋπολογκτμός του '49-'50 (σε δισεκατοιαμύρια δραχμέ ς) Προβλεπόμενη Αρχικός Εκτέλεση Αναθεωρημένος εκτέλεση προϋπολογισμός προϋπολογισμός προϋπολογισμού (Μάιος '50, (Μάιος '50) 11 μήνες)

Έσοδα Δαπάνες Ανασυγκρότηση Έλλειμμα Ταμείο Αντικαταβολών

3.953 5.748 —

1.795 1.650

3.725 5.706 124 2.105 1.650

3.279 3.945 70 736 607

Β) Οι δαπάνες του προϋπολογισμού του '49-'50 Πολιτικές Δαπάνες Στρατιωτικές Δαπάνες Επιδοτήσεις εισαγωγών ΣΥΝΟΛΟ ΔΑΠΑΝΩΝ

3.700 5.506 124 1.930 1.650

3.065,5 1.998,5 684 5.748

Γ) Τα έσοδα του προϋπολογισμού του '49-'50 (σε δισεκατομμύρια δραχμές) 1. Άμεσοι φόροι Φόρος εισοδήματος Ειδικός φόρος πλουσίων Άλλοι φόροι 2. Έμμεσοι φόροι 3. Άλλοι τακτικοί φόροι (μονοπώλια κ.λπ.) ΣΥΝΟΛΟ ΕΣΟΔΩΝ

'49-'50

'48-'49

967,7 598,6 140 229,1 1.913,5 688,2 3.569,4

501,3 263,5 8,8 229 1.590.8 647 2.739,1

Πηγές: Α) Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Η ελληνική οικονομία κατά το έτος 1949, Αθήναι, 1950, σελ. 93. Β) American Embassy, Annual Economic Report 1949, February 17, 1950, σελ. 9. Γ) American Embassy, Annual Economic Report 1949, February 17, 1950, σελ. 9. 353

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Ο νέος κύκλος βιομηχανικών δανείων Τον πρώτο χρόνο μετά το τέλος του Εμφυλίου η ελληνική οικονομία είχε ανακάμψει πλήρως. Παρά τη στασιμότητα του αγροτικού τομέα, ο βιομηχανικός είχε σημαντική άνοδο και ο κατασκευαστικός ακόμα μεγαλύτερη. Το '49-'50, η αγροτική πολιτική ήταν για πρώτη ίσως φορά πιο συγκροτημένη. Βελτιώθηκε κάπως η πιστωτική πολιτική, τέθηκαν πιο ικανοποιητικές τιμές ασφαλείας και στο πρόγραμμα ανασυγκρότησης δόθηκε μεγαλύτερη έμφαση από ό,τι τα προηγούμενα χρόνια στα έργα υποδομής και στην τεχνική στήριξη της γεωργίας." Εντούτοις το '50 δεν αποτέλεσε καλή χρονιά για την αγροτική παραγωγή. Οι καιρικές συνθήκες θεωρήθηκαν ιδιαίτερα δυσμενείς και στα σημαντικότερα προϊόντα η παραγωγή έμεινε στάσιμη.82 Η στασιμότητα αυτή ήταν συγκυριακή. Όπως θα φανεί και παρακάτω, η αγροτική παραγωγή συνέχισε να αυξάνει με εντυπωσιακούς ρυθμούς την επόμενη διετία, φθάνοντας σε επίπεδα κατά 50% μεγαλύτερα των προπολεμικών.83 Οι επιδόσεις του βιομηχανικού τομέα ήταν πολύ υψηλές στη διάρκεια του '50. Στα τέλη του '49, ο δείκτης προσέγγιζε τον προπολεμικό και ένα χρόνο μετά τον είχε σημαντικά ξεπεράσει, σχεδόν κατά 30%. Η άνοδος μπορεί να διευκολύνθηκε από το τέλος του Εμφυλίου, αλλά προφανώς συνέτρεχαν και άλλοι λόγοι, Η καλύτερη ροή στις εισαγωγές πρώτων υλών και μηχανημάτων ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Στη διάρκεια του '50 οι εισαγωγές αυτές κινήθηκαν ικανοποιητικά, πριν αρχίζουν να εμφανίζονται προβλήματα προς το τέλος του χρόνου. Οι συνέπειες από τον πόλεμο στην Κορέα και η προσπάθεια των ΗΠΑ να δώσουν απόλυτη προτεραιότητα στην αμυντική βιομηχανία, άρχισε να επηρεάζει τις αγορές πρώτων υλών και μηχανημάτων αφού εμφανίστηκαν ελλείψεις στην αγορά και αυξήθηκαν σημαντικά οι αυξήσεις στις τιμές τους.84 Ο δεύτερος σημαντικός παράγοντας ήταν η αύξηση της χρηματοδότησης.85 Η τελευταία προήλθε από μια μικρή αύξηση των βραχυχρόνιων πιστώσεων από τις τράπεζες και από την προσφορά νέων βιομηχανικών δανείων από τους πόρους του Σχεδίου Μάρσαλ. Στη διάρκεια του '49-50 και σε αντίθεση με την προηγούμενη περίοδο της προσφοράς βιομηχανικών δανείων, υπήρξε έντονο ενδιαφέρον από τις βιομηχανικές επιχειρήσεις για τη σύναψη μακροχρόνιων δανείων. Μέχρι τον Ιούνιο του '50 είχαν συγκεντρωθεί 3.965 αιτήσεις από την Κεντρική Επι81. 82. 83. 84. 85.

American American American American American

Embassy, Embassy, Embassy, Embassy, Embassy,

Annual Economic Report 1949, σελ 5. Annual Economic Report 1950, σελ 43. Quarterly Economic Review, October 1952, σελ 16. Annual Economic Report 1950, σελ 68. Semi - Annual Economic Report 1950, σελ 7. 354

Η οικονομική πολιτική το '49-'50 τροπή Δανείων, και το συνολικό αιτούμενο ποσό, σε συνάλλαγμα και δραχμές, έφθανε τα 425 εκατομμύρια δολάρια84 Μεγάλο μέρος των αιτήσεων μπορεί να ήταν ελεγχόμενης αξιοπιστίας, αλλά κάτι λιγότερο από 3.000 βρέθηκαν στη διαδικασία αξιολόγησης (πίνακας Δ8). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η έκρηξη των αιτήσεων απέβλεπε στην απόκτηση κάποιας μορφής κεφαλαίων με όρους που ήταν πολύ πιο ευνοϊκοί από τους ισχύοντες, κυρίως στην εξωτραπεζική αγορά. Σε κάθε περίπτωση όμως υπήρξε εμφανής κινητικότητα στον βιομηχανικό τομέα και ορατή πρόθεση να πραγματοποιηθούν επενδύσεις από τις υπάρχουσες επιχειρήσεις. Η Κεντρική Επιτροπή Δανείων συγκέντρωσε το ενδιαφέρον της σε 427 από τις αιτήσεις αυτές και ενέκρινε τη δέσμευση 44 εκατομμυρίων δολαρίων για τη χρηματοδότησή τους. Τελικά, ο αριθμός των πραγματικών δανείων που δόθηκαν στη διάρκεια του '50-51 ήταν κατά πολύ μικρότερος, όπως και οι πόροι. Μέχρι τα μέσα του '51 είχαν δοθεί δάνεια ύψους 11 εκατομμυρίων σε συνάλλαγμα και ένα ακόμα μεγαλύτερο ποσό σε δραχμές σε περίπου 120 επιχειρήσεις. Συνεπώς ικανοποιήθηκαν μόνο τα δάνεια που πρόλαβαν να απορροφηθούν στη διάρκεια του '50, καθώς από τα τέλη του χρόνου τέθηκε φραγμός, για αντιπληθωριστικούς λόγους, στην προσφορά άλλων δανείων.87 Έτσι η δεύτερη ομάδα δανείων παρά την εκρηκτική άνοδο των αιτήσεων, δεν οδήγησε σε σημαντική αύξηση των προσφερόμενων πόρων. Τα ποσά που δόθηκαν ήταν περίπου στα ίδια επίπεδα με τον πρώτο κύκλο δανείων το '48-'49. Με την ολοκλήρωση του Σχεδίου Μάρσαλ, το '52, τα βιομηχανικά δάνεια που είχαν δοθεί αρχικά από την AMAG και την ECA/G το '48 και το '49 και στη συνέχεια από την ECA/G το '50-51 έφθασαν συνολικά τα 40 εκατομμύρια δολάρια, από τα οποία 23 ήταν σε συνάλλαγμα και τα υπόλοιπα σε δραχμές (πίνακας Δ9).88 Μετά την υποτίμηση της δραχμής, το '53, η τότε αποστολή, η MSA/G, ξεκίνησε ένα ακόμα πρόγραμμα βιομηχανικών δανείων ύψους 10 εκατομμυρίων δολαρίων.8® Στον πρώτο γύρο των δανείων τα μοναδικά μεγάλα δάνεια (πάνω από ένα εκατομμύριο δολάρια) είχαν δοθεί στις βιομηχανίες τσιμέντων και τη βρετανική εταιρεία παραγωγής ενέργειας στην Αθήνα Στο δεύτερο γύρο προστέθηκαν ορισμένες ακόμα, περίπου 5-6. Επρόκειτο για τις εταιρείες του ομίλου Μποδοσάκη, τη Χαλυβουργική, το πρώτο επιχειρηματικό σχήμα που επένδυσε στο λιγνίτη της Πτολεμαΐδας και δύο εταιρείες του κλά86. American Embassy, Semi - Annual Economic Report 1950, σελ 9. 87. American Embassy, Annual Economic Report 1950, σελ. 71. 88 National Mortgage Bank of Greece, ECA loans granted up to June 1951, (Mission to Greece, Legal Division, box 16). 89. MSA/G to MSA/W, no TOMUS A-270, (Mission to Greece, Legal Division, box 16). 355

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ δου της μεταλλουργίας.'0 Οι 10 αυτές εταιρείες έτυχαν προνομιακής μεταχείρισης στη συνέχεια, καθώς απέσπασαν επιπρόσθετα μικρότερα δάνεια το '53 και το '54. Πήραν συνολικά περίπου 43 εκατομμύρια δολάρια, ενώ το σύνολο των υπόλοιπων δανείων, σε όλες τις άλλες επιχειρήσεις, ήταν της τάξης των 6-7 εκατομμυρίων δολαρίων." Το μεγάλο ειδικό βάρος ενός μικρού αριθμού επιχειρήσεων στο σύνολο των βιομηχανικών δανείων δεν διέφερε από την εικόνα που υπήρχε στις βιομηχανικές πιστώσεις των τραπεζών την περίοδο εκείνη. Στην κατανομή των τραπεζικών πιστώσεων ανάμεσα στις βιομηχανικές επιχειρήσεις στις αρχές της δεκαετίας του '50, οι δανειακές υποχρεώσεις 30 επιχειρήσεων κάλυπταν το μισό των βιομηχανικών πιστώσεων, ενώ 2,5 χιλιάδες επιχειρήσεις συμμετείχαν στο υπόλοιπο μισό.91 Τα βιομηχανικά δάνεια που διοχέτευαν οι αμερικανικές αποστολές σε μικρά αριθμό μεγάλων επιχειρήσεων ήταν σχεδόν αναγκαστικά, μετά τη διαδοχική περικοπή των πόρων που προσανατολίστηκαν στη βιομηχανία Οι πόροι αυτοί όχι μόνο δεν μπορούσαν να συμβάλουν στην ίδρυση νέων βιομηχανιών, αλλά αδυνατούσαν να καλύψουν και τις υπάρχουσες. Οι ρεαλιστικές αποτιμήσεις του ΣΕΒ, ήδη από το '47, ανέβαζαν το αναγκαίο ποσό στα 100 εκατομμύρια δολάρια σε συνάλλαγμα Μετά την αρνητική τροπή που πήρε το Τετραετές, τα βιομηχανικά δάνεια ήρθαν να καλύψουν μερικές από τις πιο πιεστικές ανάγκες: τις επενδύσεις για ανανέωση εξοπλισμού, που επιζητούσαν οι μεγαλύτερες και ισχυρότερες βιομηχανικές εταιρείες· τις ανάγκες για εκσυγχρονισμό των μικρότερων επιχειρήσεων στους κλάδους της χημικής βιομηχανίας, των δομικών υλικών και των προϊόντων από μέταλλο· μερικές από τις ανάγκες της υφαντουργίας· την ενεργοποίηση των μικρών κατά κανόνα ορυχείων. Σε αυτές προστέθηκαν και σποραδικές επενδύσεις, που προέκυψαν από άλλες προτεραιότητες. Η μη χρηματοδότηση των σιδηροδρόμων εμφάνισε ξαφνικά στα βιομηχανικά δάνεια τους Σιδηροδρόμους Θεσσαλίας. Ο αποκλεισμός των συνεταιρισμών εμφάνισε στο τέλος τη βιομηχανία γάλακτος στην Αθήνα Ο απολογισμός από τα βιομηχανικά δάνεια δείχνει ότι τελικά επικεντρώθηκαν μόνο στον κεντρικό πυρήνα των 3-4 μεγάλων βιομηχανικών ομίλων της εποχής. 90. Central Loans Committee, Status of Loans of $1,000,000 - and over as of June 30, 1954, (Mission to Greece, Finanace and Program Division, box 5). 91. National Mortgage Bank of Greece, ECA loans granted up to June 1951, OJI.

92. Από τα στοιχεία προέκυπτε ότι 14 επιχειρήσεις χρωστούσαν περίπου 400 δισεκατομμύρια δραχμές, και άλλες 20 χρωστούσαν 160, ενώ 2.700 επιχειρήσεις με μικρά δάνεια χρωστούσαν 600 δισεκατομμύρια δραχμές. Turkel to Chief MSA/G and All Directors of the MSA/G, Memorandum, Restrictive Business Practices (Mission to Greece, Legal Division, box 8). 356

Η οικονομική πολιπκή το '49-'50

Πίνακας Δ8 Βιομηχανικά δάνεια, '48-'50 Αριθμός αιτήσεων

152 189 689 633 1.202

Κατάσταση

Ποσό

Εγκρίθηκαν και έγιναν συμβάσεις Εγκρίθηκαν. Εκκρεμούν οι συμβάσεις Προκαταρκτική έγκριση Απορρίφθηκαν

16.193.589

Σε κάποιο στάδιο της διαδικασίας αξιολόγησης

2.865

6.177.451 57.551.339 77.204.080 205.837.499 362.963.958

Πηγή: ECDO to all Division Directors, Instructions to the Central Loan Committee, Operations Memorandum no. 16 (Mission to Greece, Legal Division, box 16).

Πίνακας Δ9 Σύνολο βιομηχανικών δανείων, '48-'52 (σε δολάρια) Αριθμός έργων

Συνάλλαγμα

Δραχμές

Βιομηχανίες μετάλλου Χημικές Δομικά υλικά Πετρέλαιο Χαρτί

82 37 44 2 4

Τσιμέντο Υφαντουργία Σύνολο

2 13 164

5.818.407 7.597.514 253.386 200.000 968.536 4.578.750 2.719.734 22.719.327

6.020.353 5.540.557 765.388 629.840 328.580 1.882.879 1.535.667 16.703.264

Πηγή: MSA/G, The Story of the Marshall Plan in Greece, Press Release 1300, July 20, 1952, σελ. A14.

357

To Δόγμα Τρούμαν χαι το Σχέδιο Μάρσαλ Πίνακας Δ 1 0 Τα μεγάλα βιομηχανικά δάνεια, '48-'54 (πάνω από ένα εκατομμύριο δολάρια) Γενική Εταιρεία Τσιμέντων (3 δάνεια) Τιτάν (4 δάνεια) Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων (6 δάνεια) Χαλυβουργική (2 δάνεια) Ελληνική Πυρίτιδα και Όπλα (2 δάνεια) Ελληνοαμερικανικά Λιγνιτορυχεία Πτολεμαΐδας Ηλεκτρική Εταιρεία Αθηνών -Πειραιώς (2 δάνεια) Ελληνικός Χάλυβας Φύλλα Χάλυβα και Λευκοσιδήρου Σιδηρόδρομοι Θεσσαλίας Ένωση Εκτροφέων Αγελάδων Αττικής Σύνολο * Η εταιρεία αυτή αντιμετώπισε από τα 13 εκατομμύρια δολάρια Πηγή: Central Loans Committee, as of June 30, 1954, (Mission to box 5).

3.943.483 2.448.128 9.723.658 2.030.020 3.154.290 7.914.370* 8.796.084 1.291.757 1.389.298 1.994.330 1.219.734 43.905.152

προβλήματα και απορρόφησε μόνο τα 8 του δανείου, πριν αυτό ανακληθεί Status of Loans of $1,000,000 - and over Greece, Finanace and Program Division,

358

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 24 Η αλλαγή πλεύσης του Σχεδίου Μάρσαλ, φθινόπωρο του 50 «Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο στόχος να φθάσει η Ευρώπη στο σημείο της δικής της άμεσης αυτοάμυνας υπερβαίνει σε σπουδαιότητα οποιονδήποτε από τους οικονομικούς στόχους θέσαμε εμείς και οι Ευρωπαίοι ηγέτες στη διάρκεια των δύο περασμένων χρόνων»."

Η επαναστρατιωτικοποίηση Σε λιγότερο από δύο μήνες, μετά την έναρξη των εχθροπραξιών στην Κορέα, η ECA ενημέρωσε τις οικονομικές αποστολές στις ευρωπαϊκές χώρες για το νέο πλαίσιο των κατευθύνσεων και προτεραιοτήτων του Σχεδίου Μάρσαλ. Οι δύο καθοριστικές αλλαγές αφορούσαν πρώτον την προτεραιότητα των αμυντικών έναντι των οικονομικών στόχων και δεύτερον τη μεταστροφή από τους μακροχρόνιους στους βραχυχρόνιους οικονομικούς στόχους. Όπως χαρακτηριστικά σημείωνε το τηλεγράφημα; «Οι αποφάσεις για τη χρήση και τις δαπάνες των περιορισμένων ανθρώπινων και υλικών πόρων που είναι στη διάθεση μας πρέπει να λαμβάνονται με κριτήριο τη βέβαιη απάντηση στο παρακάτω ερώτημα: συμβάλλει η απόφαση αυτή στη μέγιστη συμβολή στους βραχυχρόνιους στόχους με τους οποίους είμαστε αντιμέτωποι λόγω της διεθνούς κατάστασης Ο στόχος να φθάσει η «Ευρώπη στο σημείο της δικής της άμεσης αυτοάμυνας», η πολιτική δηλαδή της «επαναστρατιωτικοποίησης», απαιτούσε την αύξηση των αμυντικών δαπανών και την άμεση δραστηριοποίηση και επέκταση της πολεμικής βιομηχανίας. Κατά συνέπεια, τα προγράμμα-

93. ECA to ECA/G, Telegram, RC 189, August 19, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952:500-501, box 43). 94. ECA to ECA/G, RC 189, όπ^ σελ. 2. 359

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τα του Σχεδίου Μάρσαλ έπρεπε να αναθεωρηθούν για να αποδεσμευθούν οι αναγκαίοι πόροι που απαιτούσε η προσπάθεια να δημιουργηθεί βιώσιμη δυτικοευρωπαϊκή άμυνα Η στροφή προς την άμυνα έγινε με τον ίδιο ζήλο που συνήθως χαρακτήριζε τις συνεχείς μετατοπίσεις της αμερικανικής πολιτικής την περίοδο αυτή. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Hogan για το θέμα αυτό: «Καθώς ο Λευκός Οίκος έβαζε κάτω τα σχέδια για να επεκταθούν οι αμυντικές δαπάνες και να κινητοποιηθεί η αμερικανική οικονομία ώστε να στηρίξει τψ πολεμική προσπάθεια, το Πεντάγωνο και το υπουργείο Εξωτερικών εντατικοποίησαν τις πιέσεις προς τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να ενισχύσουν το NATO φέρνοντας τη Δυτική Γερμανία στψ κοινή άμυνα. Η επαναστρατιωτικοποίηση πλέον είχε απόλυτη προτεραιότητα στψ αμερικανική πολιτική, μετασχηματίζοντας πρώτα τψ οικονομική βοήθεια του Σχεδίου Μάρσαλ σε υποστήριξη της άμυνας και μετά σε διάλυση συνολικά του Σχεδίου Μάρσαλ»?* Η δεύτερη αλλαγή που συνεπαγόταν η νέα πολιτική αφορούσε την πρόληψη των πληθωριστικών πιέσεων στην παγκόσμια οικονομία Η μαζική μεταφορά πόρων σε αμυντικές δαπάνες και η απότομη αύξηση των επενδύσεων στην πολεμική βιομηχανία απειλούσε τη σχετική νομισματική σταθερότητα που είχε επιτευχθεί στις ΗΠΑ και στις περισσότερες χώρες της Δυτικής Ευρώπης (με εξαίρεση τη Δυτική Γερμανία) προς το τέλος της δεκαετίας του '40. Τα μακροχρόνια επενδυτικά σχέδια εγκαταλείφθηκαν και η έμφαση στο βραχυχρόνιο σχεδιασμό μετατοπίστηκε, υπογραμμίζοντας τ ψ αναγκαιότητα να ελεγχθούν οι πληθωριστικές πιέσεις που θα δημιουργούσε η αύξηση της ζήτησης στους περιορισμένους πόρους των οικονομιών. Καθώς το Σχέδιο Μάρσαλ βρισκόταν στο τέλος του δεύτερου χρόνου και σημαντικό μέρος των μεγάλων επενδύσεων επρόκειτο να ολοκληρωθούν τ ψ επόμενη διετία, σημαντικό μέρος των επενδυτικών σχεδίων θα έπρεπε να αναθεωρηθεί υπό το πρίσμα των νέων προτεραιοτήτων. Τ ψ έναρξη των εχθροπραξιών σ τ ψ Κορέα τον Ιούνιο του '50 ακολούθησε η κινεζική και η αμερικανική επέμβαση στα τέλη του χρόνου. Είναι μάλλον ακριβές να ειπωθεί ότι το Σχέδιο Μάρσαλ τελείωσε εκεί. Για το Σχέδιο Μάρσαλ συνολικά το φθινόπωρο του '50 θεωρείται ως η οριστική ημερομηνία εγκατάλειψής του, παρά τις απόπειρες της ECA να συνδυάσει τους παλιούς οικονομικούς με τους νέους αμυντικούς στόχους.'6 Τον Φεβρουάριο του '51 έγινε στο Παρίσι η συνάντηση των αρχηγών των οικονομικών αποστολών. Εκεί συζητήθηκαν διεξοδικά οι νέες προτε-

95. Hogan, OJT., σελ. 380. 96. Hogan, OJI., σελ. 383-392. 360

Η αλλαγή πλεύσης του Σχεδίου Μάρσαλ ραιότητες του Σχεδίου Μάρσαλ.97 Το πρόβλημα τώρα είχε μετατοπιστεί από την Ευρώπη στην ίδια την αμερικανική οικονομία Ήδη το εμπορικό της ισοζύγιο άρχισε να εμφανίζει προβλήματα και οι πληθωριστικές πιέσεις έκαναν αναγκαία την προσφυγή σε μέτρα ελέγχου του τιμών. Η λήψη έκτακτων μέτρων υπογράμμιζε τη σοβαρότητα της οικονομικής κατάστασης.®8 Συνεπώς το Σχέδιο Μάρσαλ θα έπρεπε ν αλλάξει. Το κεντρικό ερώτημα δεν ήταν πλέον το ύψος της βοήθειας και η κατανομή των πόρων ανάμεσα σε διαφορετικές χρήσεις και επενδυτικά προγράμματα, αλλά η συγκέντρωση υλικών και προμηθειών που βρίσκονταν σε έλλειψη και η διοχέτευσή τους από τις πλεονασματικές στις ελλειμματικές χώρες. Οι ΗΠΑ δεν θα έπρεπε να θεωρούνται πλέον ως η «αποθήκη με τους απεριόριστους πόρους». Ο νέος προσανατολισμός της ECA ήταν σαφής. Στις αρχές του '51 οι υπηρεσίες «Εθνικής Παραγωγής και Αμυνας» βρίσκονταν στο τελικό στάδιο της συμφωνίας με τις διάφορες χώρες του Σχεδίου Μάρσαλ και τις χώρες που θα συμμετείχαν στην υπό ίδρυση Ατλαντική Συμμαχία, για την εγκαθίδρυση νέων διαδικασιών συγκέντρωσης και διανομής προμηθειών και υλικών απαραίτητων για την αμυντική προσπάθεια Η διαδικασία στρατιωτικοποίησης του Σχεδίου Μάρσαλ οδήγησε στην κατάργησή του το φθινόπωρο του '51. Η ECA καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από τη MS Α (Mutual Security Agency). Η Mutual Security Agency (Public Law 165, 82nd Congress), αντικατέστησε την ECA περίπου εννέα μήνες πριν από το τέλος της τετραετίας '48-'52 του Σχεδίου Μάρσαλ. Στη νέα συμφωνία προτεραιότητα δινόταν στο συντονισμό των αμυντικών και οικονομικών θεμάτων. Συνέπεσε με την ίδρυση του NATO, στο οποίο -παρά τις αρχικές επιφυλάξεις των ΗΠΑ- έγινε μέλος και η Ελλάδα9® Στην περίπτωση της Ελλάδας, η αναδιοργάνωση που επέβαλλε ο νέος χαρακτήρας των αποστολών της MSA ήταν σχετικά εύκολη υπόθεση, καθώς προϋπήρχε η JUSMAG και οι οργανωτικές δομές που συνέδεαν τις αμυντικές με τις οικονομικές δραστηριότητες.100

97. ECA/G, Roach to Lapham, Memorandum, Additional Reflections on Meeting in Paris, February 17, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1955:500501, box 43). 98. Secretary of State to Athens Embassy, Telegram, CIRC 421, January 23, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952:500- 501, box 43). 99. Ρουμπάτης, όπ., Κεφάλαιο V. 100. Bonner Sub-Committee, House Committee on Expenditures in Executive Depatments, American Embassy -ECA/G- Joint U.S. Military Advisory Group, Athens, November 14-15, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 19501952:500, box 42). 361

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Η πρώτη περικοπή της βοήθειας Στα μέσα Σεπτεμβρίου του '50 έγινε η συνάντηση των αρχηγών των οικονομικών αποστολών στο Παρίσι, που επισημοποίησε τις νέες κατευθύνσεις και πήρε αποφάσεις για τη συγκεκριμένη εξειδίκευση τους σε κάθε χώρα Στην περίπτωση της Ελλάδας τότε οριστικοποιήθηκε η περικοπή της οικονομικής βοήθειας και αποφασίστηκε η επιτάχυνση των θεσμικών μεταρρυθμίσεων και η προώθηση της σταθεροποίησης της οικονομίας. Η περικοπή της οικονομικής βοήθειας είχε γίνει ήδη αντικείμενο συζητήσεων ανάμεσα στην ECA/G και την ελληνική κυβέρνηση, λίγο πριν από την αναχώρηση του Porter, στο Παρίσι και απλώς μετατοπίστηκε η επίσημη ανακοίνωση της για τα τέλη Σεπτεμβρίου. Οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις και η οικονομική πολιτική ήταν το περιεχόμενο της επιστολής του αρχηγού της ECA/G προς τον πρωθυπουργό στις 27 Σεπτεμβρίου του '50.101 Ακολούθησε μια δεύτερη επιστολή, στις 29 Ιανουαρίου του '51,'02 και η κοινή δήλωση της ελληνικής κυβέρνησης και της ECA/G 101 τον Φεβρουάριο του '51, η οποία εγκαινίασε το σταθεροποιητικό πρόγραμμα Η περικοπή της οικονομικής βοήθειας του '50-'51 κατά 25%, σε σχέση με το '49-'50, ήταν η πρώτη σημαντική εξέλιξη της νέας πολιτικής της ECA. Αρχικά, στους κεντρικούς σχεδιασμούς του προγράμματος '50-'51 η ECA και ο OEEC είχαν εξαιρέσει την Ελλάδα από τη φόρμουλα SnoyMarjolin. Η φόρμουλα αυτή προέβλεπε, με αφετηρία το ύψος της βοήθειας του '49-'50, τη σταδιακή μείωσή της τα επόμενα δύο χρόνια, κατά 25% το '50-'51 και κατά 50% το '51-'52. Για την Ελλάδα είχε προταθεί μια ευνοϊκότερη ρύθμιση: «Έχει αναγνωριστεί ότι η Ελλάδα, όπου οι ειρηνικές συνθήκες αποκαταστάθηκαν μόλις πρόσφατα, ήταν αδύνατο να πετύχει τους ίδιους ρυθμούς ανασυγκρότησης όπιος οι άλλες συμμετέχουσες χώρες. Γι' αυτό της ζητήθηκε να υποβάλει ένα πρόγραμμα για το 1950-51 όχι μεγαλύτερο από αυτό του 1949-50, και ένα πρόγραμμα για το 1951-52, που να βασίζεται στο 75% του ποσού αυτού».10* Το πρόγραμμα της βοήθειας όμως εκτός από «άμεσο» ήταν και «έμ101. Porter to ΡΜ Venizelos, Letter, September 27, 1950 (Mission to Greece, Construction Division, box 15). 102. Lapham to PM Venizelos, Letter, January 29, 1951 (Special Representative to Europe, Country Files: Greece). 103. Joint Statement of Greek Government and ECA Mission on the Present Economic Situation, February 17, 1951 (Special Representative to Europe, Country Files: Greece). 104. ECA/Washington, Explanation and Justification of Appropriation and Justification of American Request for 1950/51. Washington, March 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43), σελ 19. 362

Η αλλαγή πλεύσης του Σχεδίου Μάρσαλ μεσο» με την κάλυψη δηλαδή των ελλειμμάτων που προέκυπταν στο ενδοευρωπαϊκά εμπόριο. Αυτά ήταν τα «δικαιώματα άντλησης». Στο σημείο αυτό προβλέφθηκε ότι η Ελλάδα θα διατηρούσε στο ακέραιο τα ίδια δικαιώματα για το '50-51 υπολογίζοντας ότι «το 1951-52 το ποσό που θα έπρεπε να θεωρηθεί διαθέσιμο θα ήταν το 60% του ποσού του 1949-50.»]01 Κατά παράδοξο τρόπο τόσο η αμερικανική πρεσβεία στην Ελλάδα όσο και η ECA/G διαφώνησαν με την ευνοϊκή μεταχείριση της Ελλάδας. Η ECA/G πρότεινε η Ελλάδα να ακολουθήσει τη φόρμουλα Snoy-Maijolin και να περικοπεί η βοήθεια για το έτος '50-51 από 274 σε 218 εκατομμύρια δολάρια106 Στα μέσα Σεπτεμβρίου η ECA/G ενημέρωσε την ελληνική κυβέρνηση για τις προθέσεις της.107 Η κυβέρνηση, υπό τον Βενιζέλο που είχε μόλις αντικαταστήσει την κυβέρνηση Πλαστήρα, αντέδρασε έντονα και προσπάθησε να μετατρέψει το ποσό της περικοπής σε «βοήθεια υπό όρους». Θα συνιστούσε δηλαδή αποθεματικό, η ενεργοποίηση του οποίου θα ήταν αποτέλεσμα της εφαρμογής των αναγκαίων μέτρων οικονομικής πολιτικής που θα εισηγούνταν η αμερικανική πλευρά.108 Το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ ανταποκρίθηκε θετικά στην ιδέα της «βοήθειας υπό όρους».109 Πάλι όμως η προσπάθεια της ελληνικής κυβέρνησης δεν απέδωσε, εξαιτίας της επιμονής του πρεσβευτή Peurifoy και του επικεφαλής της ECA/G Porter, που εξακολουθούσαν να είναι αντίθετοι στην «ευνοϊκή μεταχείριση» της Ελλάδας.110 Είναι αδιευκρίνιστο από πού προέκυπτε η επιμονή τους. Πολλά χρόνια μετά ο Porter ανακαλούσε τις συνθήκες που συνόδευαν τον διορισμό του, τον Σεπτέμβριο του '49, στη θέση αυτή: «Είναι μια περίπλοκη ιστορία. Υπήρχαν εντάσεις ανάμεσα στον Nuveen και τον Grady, τον πρεσβευτή, και επιπρόσθετα ο Harriman αισθανόταν ότι επειδή είχα εργατικό, σοσιαλιστικό παρελθόν, θα μπορούσα να είμαι λίγο πιο σκληρός με τους Έλληνες και με μερικά στοιχεία στην κυβέρνηση, από ό,τι ήταν ο Nuveen. Αυτό είναι νομίζω η μόνη εξήγηση που μπορώ να δώσω».1" 105. ECAfWashington, Explanation and Justification of Appropriation and Justification Request for 1950/51, άπ., σελ 20. 106. Report of the Chief of the ECA Mission to Greece for the period of September 7, 1949 to November 11, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 107. Minor to Secretary of State, Telegram, No 899, September 16, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 108. Minor to Secretary of State, No 899, OJI. 109. Secretary of State to Athens Embassy, Telegram, No 994, September 27, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 110. Peurifoy to Secretary of State, Telegram, No 1099, September 29, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 111. Oral History, Interview with Paul Porter, όπ., σελ 52. 363

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Τον Νοέμβριο του '50, ο Porter, στην τελική έκθεση που υπέβαλε κατά την αναχώρησή του, προκειμένου να αναλάβει υψηλόβαθμη θέση του στην ECA στην Ουάσιγκτον, δικαιολογούσε την απόφαση αυτή με τον παρακάτω τρόπο: «Η πεποίθηση μας ότι οι Έλληνες θα κολυμπούσαν καλύτερα με μικρότερο σωσσίβιο έχει ήδη μερικώς αποδειχτεί με τψ έκρηξη ενέργειας από τψ πλευρά της ελληνικής κυβέρνησης στη διάρκεια του περασμένου μήνα, η οποία δεν συγκρίνεται με τίποτα προηγούμενο από τότε που ξεκίνησε η αμερικανική βοήθεια».112 Ίσως με λιγότερη σιγουριά σημείωνε παρακάτω: «Είναι πολύ πιθανό ότι μέσα σε δύο με τρεις μήνες η κυβέρνηση θα ζητήσει η κατανομή της βοήθειας γι' αυτό το χρόνο να αυξηθεί (...) Εάν η κυβέρνηση μπορεί να εγγυηθεί τψ αντιπληθωριστική βάση για ένα μεγαλύτερο επενδυτικό πρόγραμμα, ίσως να δικαιολογηθεί μια μερική αποκατάσταση της περικοπής της βοήθειας. (...) Το κριτήριο μας πρέπει να είναι οι πράξεις και όχι οι υποσχέσεις».1'1 Ανεξάρτητα πάντως από τους λόγους της σκληρής στάσης των Peurifoy και Porter, κανείς δεν φαινόταν να αναλαμβάνει την ευθύνη, ειδικά μετά το θόρυβο που προκλήθηκε από τη δημοσιοποίηση της πληροφορίας στον ελληνικό Τύπο."4 Σύσσωμος ο Τύπος κατηγόρησε ευθέως την αμερικανική πλευρά και το μεγαλύτερο μέρος της κριτικής στράφηκε κατά του Porter. Ο Porter με δηλώσεις του κατηγορούσε τις παλαιότερες κυβερνήσεις, ενώ ο Peurifoy άφηνε να διαρρεύσει ότι δεν συμφωνούσε με την περικοπή. Το Λαϊκό Κόμμα κατηγορούσε την κεντρώα κυβέρνηση, ενώ η τελευταία μετατόπιζε την ευθύνη στους Αμερικανούς. Μόλις ανακοινώθηκε επίσημα η περικοπή της βοήθειας, η ελληνική κυβέρνηση δημοσιοποίησε την επιστολή της ECA/G προς αυτήν,"5 στην οποία προβάλλονταν οι λόγοι για τους οποίους έγινε η περικοπή. Σύμφωνα με την επιστολή, η αδυναμία των ελληνικών κυβερνήσεων να υλοποιήσουν τις

112. Report of the Chief of the ECA Mission to Greece for the period of September 7, 1949 to November 11, 1950, OJI., σελ 10. 113. Report of the Chief of the ECA Mission to Greece for the period of September 7, 1949 to November 11, 1950, OJI., σελ 10. 114. American Embassy to Secretary of State, Air Pouch, October 3, 1950, AntiAmerican Campaign due to cut in Marshall Aid Funds, (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 115. Porter to PM Venizelos, Letter, September 27, 1950 (Mission to Greece, Construction Division, box 15). Η επιστολή αυτή εγκρίθηκε από την Ουάσιγκτον πριν αποσταλεί, βλ ECA/G to Secretary of State, Telegram, TOECA 1493, September 13, 1950 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43), και η επιστολή δόθηκε στη δημοσιότητα από την ελληνική κυβέρνηση στις 2 Οκτωβρίου 1950. 364

Η αλλαγή πλεύσης του Σχεδίου Μάρσαλ αναγκαίες μεταρρυθμίσεις που θα επέτρεπαν την αποτελεσματική χρήση της βοήθειας και η καθυστερημένη απορρόφηση των κονδυλίων το '49-50 οδήγησαν την ECA/G στο συμπέρασμα πως το «μέγεθος της βοήθειας για το '50-'51 θα έπρεπε να περιοριστεί στο ποσό που η Αποστολή πίστευε ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σωστά»."4 Στη συνέχεια η επιστολή επαναλάμβανε τα οικονομικά μέτρα που είχαν παλαιότερα περιληφθεί στην επιστολή Grady και τις προτάσεις προς την κυβέρνηση Πλαστήρα Μαζί με την περικοπή της βοήθειας, η αμερικανική πλευρά ανέστειλε το πρόγραμμα αποστρατιωτικοποίησης. Οι αμυντικές δαπάνες έμειναν στα επίπεδα του Ιουνίου του '50 και όταν καταρτιζόταν ο προϋπολογισμός του '50-'51 η ECA/G αρνήθηκε οποιαδήποτε διαπραγμάτευση για τη μείωσή τους.

Η αποστολή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου Στα τέλη του '50, έφθασε στην Ελλάδα η αποστολή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και υπέβαλε την έκθεσή της τον Νοέμβριο του '50."7 Κεντρική επιδίωξη της αποστολής ήταν φυσικά η αναζήτηση μέσων για της σταθεροποίηση της οικονομίας. Σύμφωνα με την έκθεση της αποστολής, η επενδυτική αποχή του κεφαλαίου και η στασιμότητα της παραγωγής ήταν αποτέλεσμα της αρνητικής επίδρασης τριών παραγόντων: των πληθωριστικών πιέσεων, της παραμόρφωσης του συστήματος των τιμών και της υπερτιμημένης δραχμής. Οι πληθωριστικές πιέσεις αποδόθηκαν στον ελλειμματικό προϋπολογισμό και τη μεγέθυνση των πιστωτικών πόρων. Το έλλειμμα του προϋπολογισμού είχε, κατά την αποστολή, το '49-'50 αυξητική τάση σε σχέση με το '48-49 (35% έναντι 30%) και απορρόφησε το 70% των πόρων του Ταμείου Αντικαταβολών. Η επιδείνωση του ελλείμματος αποδόθηκε στη σχετική μείωση των εσόδων από τους άμεσους φόρους, η οποία μάλιστα θεωρήθηκε αδικαιολόγητη εφόσον αυτό είχε γίνει σε περίοδο γρήγορης επέκτασης της οικονομικής δραστηριότητας και των κερδών. Η αύξηση της προσφοράς χρήματος κατά 70-80%, στο δεύτερο εξάμηνο του '49 και στις αρχές του '50, θεωρήθηκε υπερβολική ενώ θετικό ήταν το γεγονός ότι στη συνέχεια, στη διάρκεια του '50, η προσφορά χρήματος σταθεροποιήθηκε. Οι εκτιμήσεις της έκθεσης για τον προϋπολογισμό και τις πιστώσεις ή-

116. Porter to ΡΜ Venizelos, όπ. 117. International Monetary Fund - European and North American Department, Report of the Mission to Greece, November 15, 1950 (Mission to Greece, Construction Division, box 2). 365

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ταν αμφιβόλου αξιοπιστίας. Οι πιστώσεις δεν είχαν αυξηθεί στα επίπεδα που περιέγραφε η έκθεση και το έλλειμμα του προϋπολογισμού είχε φθάσει το 30%, όπως είδαμε το '49-50, χωρίς όμως να κινδυνεύσει ουσιαστικά ο πληθωρισμός, ο οποίος παρά την υποτίμηση της δραχμής κατά 30% είχε κινηθεί σε ετήσια βάση το '50 μόλις στο 15%. Η αύξηση των δαπανών του προϋπολογισμού οφειλόταν κυρίως στην αύξηση των μισθών, που είχε όμως συμβάλει στην εντυπωσιακή άνοδο της βιομηχανίας και κυρίως των κατασκευών. Αυτή την άνοδο καυτηρίασε η έκθεση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Θεώρησε πως σημαντικό πρόβλημα παρέμενε η χρήση των πιστώσεων. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της αποστολής του IMF, οι πόροι αυτοί κατά τα δύο τρίτα κατευθύνονταν σε μη παραγωγικές δραστηριότητες, δηλαδή στην οικοδομική δραστηριότητα Η ανέγερση των πολυτελών κατοικιών αποδόθηκε στη σχετική μείωση της άμεσης φορολογίας και την ανεξέλεγκτη πιστωτική πολιτική, οδηγώντας κρίσιμους πόρους οε δραστηριότητες που δημιουργούσαν επιπρόσθετη ζήτηση στην οικονομία, χωρίς να αυξάνουν την προσφορά των αγαθών. Η παραμόρφωση των τιμών των παραγωγικών συντελεστών και των εμπορευμάτων αποδόθηκε στην κρατική παρέμβαση στην οικονομία. Οι μισθοί καθορίζονταν από την κυβέρνηση, και όχι με ελεύθερες διαπραγματεύσεις, με αποτέλεσμα να αποτρέπεται η ελεύθερη διαμόρφωσή τους σύμφωνα με την παραγωγικότητα της εργασίας και το νόμο της προσφοράς και ζήτησης. Η κερδοσκοπία σε πολλούς τομείς της οικονομίας, η νομισματική αστάθεια και οι πολύμορφες κρατικές ρυθμίσεις δεν επέτρεπαν στα κέρδη να αποτελέσουν δείκτη των πραγματικών επενδυτικών δυνατοτήτων κάθε οικονομικής δραστηριότητας και αποθάρρυναν τις παραγωγικές επενδύσεις. Παράλληλα, τα θετικά αποτελέσματα της πρώτης αναγκαστικής υποτίμησης της δραχμής γρήγορα εξανεμίστηκαν, καθώς ο εγχώριος πληθωρισμός σε συνδυασμό με την πολιτική στήριξης των τιμών των αγροτικών προϊόντων διαμόρφωσαν ένα σύστημα «ρυθμιζόμενων» τιμών στο συνόλο των εξαγωγικών προϊόντων και σε μεγάλο μέρος της εγχώριας αγροτικής παραγωγής. Αντίστοιχες «παραμορφώσεις» διαμορφώθηκαν και στα εισαγόμενα προϊόντα, όπου υπήρχαν πρακτικά πολλές διαφορετικές ισοτιμίες. Επιπρόσθετα, το μεγαλύτερο κόστος των παραπάνω ρυθμίσεων βάρυνε τον προϋπολογισμό και επιδείνωνε το πρόβλημα του ελλείμματος. Και στο σημείο αυτό η έκθεση ήταν υπερβολική και σε πολλά σημεία παραπλανητική. Οι επιδοτήσεις των εξαγωγών είχαν περιοριστεί σημαντικά μετά την υποτίμηση. Οι επιδοτήσεις των εισαγωγών είχαν καταργηθεί, όπως είδαμε, τον Ιούνιο του '50. Το σύστημα των επιδοτήσεων της αγροτικής παραγωγής ήταν εκ των πραγμάτων αδιαπραγμάτευτο. Το σύστημα του προσδιορισμού των μισθών από την κυβέρνηση ή το Συμβούλιο Μισθών αποτελούσε πάγιο αίτημα της αμερικανικής πλευράς, προκειμένου να 366

Η αλλαγή πλεύσης του Σχεδίου Μάρσαλ ελέγξει τις αυξήσεις των μισθών. Η υπερτιμημένη δραχμή, τέλος, συνιστούσε τον καθοριστικό παράγοντα που επηρέαζε αρνητικά το εμπορικό ισοζύγιο και αποθάρρυνε την εξαγωγική δραστηριότητα Με έλλειμμα που έφτανε στο 70% των εισαγωγών, οι προοπτικές για τη μείωσή του ήταν πολύ περιορισμένες. Έτσι η αποστολή συνηγόρησε υπέρ μιας νέας υποτίμησης που θα βελτίωνε τις εξαγωγικές επιδόσεις, θα συγκρατούσε τις εισαγωγές και θα υποβοηθούσε την εγχώρια παραγωγή. Στις προτάσεις της η έκθεση επισήμανε πως προκειμένου η υποτίμηση να αποτελέσει αποτελεσματικό μέσο σταθεροποίησης της οικονομίας, θα έπρεπε προηγουμένως να εφαρμοστούν συγκεκριμένα μέτρα δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής, τα οποία θα αντιμετώπιζαν τις βαθύτερες αιτίες της οικονομικής αστάθειας. Πρώτη προτεραιότητα είχε η σταδιακή μείωση του ελλείμματος του προϋπολογισμού, μέσω της αύξησης των εσόδων, κυρίως της άμεσης φορολογίας. Παράλληλα θα έπρεπε να μειωθούν οι πιστώσεις στην οικονομία, να μειωθεί η επιδότηση της αγροτικής παραγωγής και να σταθεροποιηθεί η κυκλοφορία του νομίσματος. Τέλος η έκθεση ζήτησε την πλήρη αλλαγή του ρόλου της οικονομικής βοήθειας. Η βοήθεια θα έπρεπε να σταματήσει να καλύπτει τις εισαγωγές καταναλωτικών αγαθών και να επικεντρωθεί στη χρηματοδότηση εισαγωγών εξοπλισμού και πρώτων υλών. Κάτι αντίστοιχο θα έπρεπε να γίνει στο εσωτερικό με το Ταμείο Αντικαταβολών. Θα έπρεπε να πάψει να χρηματοδοτεί το έλλειμμα ή τις κρυφές δαπάνες του προϋπολογισμού και να επικεντρωθεί στη χρηματοδότηση της ανασυγκρότησης. Με άλλα λόγια η έκθεση ζητούσε να προσαρμοστεί η οικονομία σε συνθήκες που δεν θα υπήρχε προσφορά οικονομικής βοήθειας. Ο μόνος τρόπος ήταν η δραστική μείωση των εισαγωγών. Αυτό θα πετύχαινε η νέα υποτίμηση της δραχμής, που κατά την κρίση της αποστολής θα έπρεπε να ήταν 30%. Προκειμένου να είναι αποτελεσματική η υποτίμηση θα έπρεπε προηγούμενα να έχει εφαρμοστεί η απαραίτητη εξισορρόπηση στον δημοσιονομικό και τον νομισματικό τομέα Η υποτίμηση θα διευκόλυνε την απελευθέρωση των τιμών. Οι εξαγωγές θα αποδεσμεύονταν από τις επιδοτήσεις και οι εισαγωγές θα μειώνονταν. Η απελευθέρωση των τιμών στην εσωτερική αγορά θα ενθάρρυνε τις επενδύσεις και την εγχώρια παραγωγή, ενώ μαζί με την υποτίμηση προτεινόταν η κατάργηση της πολιτικής του χρυσού.

367

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 25 Το οταθεροποιητικό πρόγραμμα - Πρώτη φάση, 1951 «Το σημείωμα αυτό σκοπεύει να αναλύσει την ελληνική οικονομική κατάσταση, όπως την βλέπει η αμερικανική αποστολή.. (_.) Είναι πεποίθηση μας ότι το πρόγραμμα δράσης που περιγράφεται παρακάτω (_.) θα αποτελέσει τη βάση για τη συντονισμένη αντιμετώπιση των κρίσιμων θεμάτων, με σκοπό να δημιουργηθεί μια σταθερή και διαρκής κατάσταση νομισματικής σταθερότητας, στο πλαίσιο της οποίας τα προγράμματα ανασυγκρότησης και άμυνας θα μπορούν να προχωρήσουν με πολύ ταχύτερους ρυθμούς από ό,τι είναι σήμερα δυνατόν».1"

Η επιστολή Lapham Τον Ιανουάριο του '51 ο αντικαταστάτης του Porter στη θέση του αρχηγού της ECA/G, Lapham, με επιστολή του στον Βενιζέλο"9 επισήμανε την κρισιμότητα της οικονομικής κατάστασης και πρότεινε σειρά νέων μέτρων για την αντιμετώπισή της. Η επιστολή αρχικά υπογράμμιζε τη θετική πορεία των θεσμικών αλλαγών στη διάρκεια των τριών τελευταίων μηνών του '50, οπότε πρακτικά υλοποιήθηκαν τα περισσότερα από τα μέτρα που είχε προτείνει η ECA/G (επιστολές Grady και Porter). Στη συνέχεια υπογράμμισε τις δύο βασικές παραμέτρους της διεθνούς οικονομικής κατάστασης. Τις πληθωριστικές πιέσεις, που ωθούσαν τις περισσότερες χώρες στο να πάρουν μέτρα νομισματικής σταθερότητας και την ανάπτυξη της στρατιωτικής βιομηχανίας, που απαιτούσε την εξοικονόμηση πόρων από τις καταναλωτικές βιομηχανίες. Στην εσωτερική οικονομική κατάσταση εντόπισε, ως ανησυχητικά φαι-

118. Lapham to ΡΜ Venizelos, Memorandum, January 29, 19S1 (Special Representative to Europe, Country Files, Greece). 119. Lapham to PM Venizelos, January 29, 1951, OJI. 369

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ νόμενα, την αύξηση των τιμών κατά 20-25% στη διάρκεια του τελευταίου χρόνου, την αύξηση των πωλήσεων χρυσού και τις πιέσεις για αυξήσεις των εισαγωγών. Η βασική διαπίστωση της επιστολής ήταν, χρησιμοποιώντας πλέον την ορολογία της Ουάσιγκτον, ότι η οικονομία αντιμετώπιζε ένα σημαντικό «πληθωριστικό κενό», καθώς η προσφορά χρήματος είχε διπλασιαστεί στη διάρκεια των τελευταίων δύο χρόνων, όταν η παραγωγή είχε αυξηθεί μόνο κατά 20%. Η νέα δέσμη μέτρων που προτάθηκε ήταν απλή επανάληψη των μέτρων που είχαν περιληφθεί στο κείμενο των Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων στην Ουάσιγκτον τον Ιανουάριο του '50: ο περιορισμός των δανείων, η εισαγωγή νέας νομοθεσίας που θα διεύρυνε ακόμα περισσότερο τον έλεγχο της Κεντρικής Τράπεζας στις εμπορικές τράπεζες, η διεύρυνση του δελτίου διανομής τροφίμων, ο περιορισμός των προϊόντων που είχαν ελεγχόμενες τιμές, η βελτίωση της δημοσιονομικής διαχείρισης, η αυστηρή πολιτική στον τομέα των τιμών ασφαλείας των αγροτικών προϊόντων, ο έλεγχος των μισθών μέσω της θεσμοθέτησης του Συμβουλίου Μισθών,120 ο αυστηρότερος έλεγχος του εισαγόμενου συναλλάγματος και η επανεξέταση των εξαγωγικών επιδοτήσεων. Στο θέμα της ανασυγκρότησης και του επενδυτικού προγράμματος, η επιστολή επεσήμαινε ότι θα έπρεπε να αναθεωρηθεί συνολικά, υπό το πρίσμα των νέων εξελίξεων στη διεθνή και εσωτερική οικονομία Προτεραιότητα θα είχαν τα επενδυτικά προγράμματα με στρατιωτική σημασία και προγράμματα που τόνωναν άμεσα την παραγωγή καταναλωτικών αγαθών. Κατά συνέπεια, οι μακροχρόνιες επενδύσεις θα αποτελέσουν αντικείμενο επανεξέτασης. Εν κατακλείδι, με την επιστολή Lapham εγκαινιάστηκε ουσιαστικά η περίοδος της σταθεροποιητικής πολιτικής, που έμελλε να ολοκληρωθεί με την υποτίμηση της δραχμής δύο χρόνια αργότερα Από το καλοκαίρι του '50 μέχρι τις αρχές του '51 ολοκληρώνεται η σημαντική μεταστροφή της αμερικανικής πολιτικής στην Ελλάδα εγκαταλείπεται οριστικά το επενδυτικό πρόγραμμα· δίνεται άμεση προτεραιότητα στη σταθεροποίηση της οικονομίας- η αναπτυξιακή προβληματική επικεντρώνεται στις θεσμικές αλλαγές· οι στρατιωτικές παράμετροι αποκτούν ξανά την πρώτη προτεραιότητα 120. Η ισχύουσα νομοθεσία επέτρεπε ακόμα στην κυβέρνηση να καθορίζει, μονομερώς, με υπουργικές αποφάσεις τους μισθούς τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα Με το Συμβούλιο Μισθών η αμερικανική πλευρά πρότεινε τη θεσμοθέτηση της συλλογικής εκπροσώπησης εργοδοτικών οργανώσεων, συνδικάτων και κυβέρνησης σ' ένα συγκεντρωτικό όργανο, το οποίο θα αποφαινόταν τόσο για τις συνολικές όσο και για τις ειδικότερες κατά κλάδο και ειδικότητα μισθολογικές ρυθμίσεις. 370

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Πρώτη φάση, 1951

Έναρξη του οταθεροποιητικού προγράμματος Η κοινή ανακοίνωση της ελληνικής κυβέρνησης και της ECA/G στις 17 Φεβρουαρίου του '51121 δημοσιοποίησε τα μέτρα που περιλάμβανε η επιστολή Lapham προς τον πρωθυπουργό. Την ίδια περίοδο στην Ουάσιγκτον ήταν σε εξέλιξη ο πιο λεπτομερής σχεδιασμός του σταθεροποιητικού προγράμματος. Στις αρχές Ιανουαρίου, είχε μόλις τελειώσει η κατάρτιση του Σχεδίου Σταθεροποίησης της ελληνικής οικονομίας.122 Αυτό περιέγραφε τέσσερα στάδια στη διαδικασία της σταθεροποίησης, σε κάθε ένα από τα οποία θα δινόταν έμφαση σε συγκεκριμένες δέσμες μέτρων. Συγκεκριμένα, το συνολικό πρόγραμμα προέβλεπε για κάθε στάδιο τα ακόλουθα: Ιο στάδιο - επέκταση του δελτίου διανομής για το σύνολο του πληθυσμού, προκειμένου να σταθεροποιηθεί το κόστος των βασικών ειδών διατροφής και ένδυσης, - αυστηρό έλεγχο των πιστώσεων, ειδικά προς το εισαγωγικό και το εσωτερικό εμπόριο, για να αποτραπεί η κερδοσκοπική χρήση των κεφαλαίων και να στραφούν προς παραγωγικότερες δραστηριότητες, - επιβολή φόρου στη χρήση συναλλάγματος, με σκοπό να αυξηθεί το κόστος των εισαγωγών και να γίνει πιο ορθολογική η χρήση του, - απελευθέρωση των τιμών με εξαίρεση ορισμένα βασικά αγαθά. 2ο στάδιο - κατάργηση της πολιτικής του χρυσού και αποδέσμευση της τιμής της χρυσής λίρας, έτσι ώστε να καθορίζεται απρόσκοπτα από την ελεύθερη αγορά. 3ο στάδιο - υποτίμηση της δραχμής σε επίπεδα που θα ανταποκρίνονταν στην πραγματική της σχέση με τα ξένα νομίσματα, ώστε να προσαρμοστούν οι σχετικές τιμές των παραγωγικών συντελεστών και των εμπορευμάτων στις πραγματικές τους αξίες, - κατάργηση του φόρου επί της χρήσης συναλλάγματος του 1ου σταδίου. 4ο στάδιο - σταδιακή κατάργηση του συστήματος διανομής με δελτίο και τελική απελευθέρωση των αγορών σε όλα τα εμπορεύματα

121. Joint Statement of Greek Government and ECA Mission on the Present Economic Situation, February 17, 1951 (Special Representative to Europe, Country Files: Greece). 122. Foreign Trade Administration, Integration of Ration Plan with Broad Economic Plan, April 23, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500501, box 43). 371

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Τα μέτρα που περιελάμβανε η κοινή ανακοίνωση της κυβέρνησης και της ECA/G συνιστούσαν ουσιαστικά τον άμεσο προγραμματισμό του πρώτου σταδίου του Σχεδίου. Στη συνέχεια, σταδιακά στη διάρκεια του '51, διαμορφώθηκε ένα πιο αναλυτικό πρόγραμμα, που κάλυπτε όλους τους τομείς της οικονομικής πολιτικής και περιλάμβανε συγκεκριμένα θεσμικά, διοικητικά και οικονομικά μέτρα για τον καθένα, σε συνδυασμό με το χρονοδιάγραμμα εφαρμογής τους. Το Νοέμβριο του '51 είχε ολοκληρωθεί η διαδικασία αυτή με την κατάρτιση του «προγράμματος δράσης»,1" που θα αποτελούσε πλέον το σταθερό σημείο αναφοράς στην πολιτική της αμερικανικής αποστολής. Το σημαντικότερο μέρος του ήταν το «νομισματικό πρόγραμμα»,1" το οποίο περιλάμβανε τους πληθωριστικούς και αποπληθωριστικούς παράγοντες και έθετε πλέον συγκεκριμένους ποσοτικούς στόχους για την κυκλοφορία του νομίσματος, το έλλειμμα του προϋπολογισμού, τις πιστώσεις, τις επιδοτήσεις και τις επενδύσεις. Το «νομισματικό πρόγραμμα» θα εφαρμοζόταν το '52, κατά τη δεύτερη φάση του σταθεροποιητικού προγράμματος. Η έναρξη του σταθεροποιητικού προγράμματος θα γινόταν μετά τη συνάντηση των αρχηγών των οικονομικών αποστολών στο Παρίσι, τον Φεβρουάριο του '51.121 Εκεί έγινε και μια τελευταία, αποτυχημένη όμως, προσπάθεια από την ελληνική κυβέρνηση να εξασφαλίσει επιπρόσθετη οικονομική βοήθεια, ύψους 75-80 εκατομμυρίων δολαρίων. Από τα τέλη Φεβρουαρίου άρχισε η εφαρμογή των πρώτων μέτρων του σταθεροποιητικού προγράμματος. Προτεραιότητα είχε η διεύρυνση του δελτίου διανομής σε όλα τα βασικά αγαθά και παράλληλα η τήρηση της εισοδηματικής πολιτικής, η νομισματική πειθαρχία και η μείωση του ελλείμματος του προϋπολογισμού. Το επενδυτικό πρόγραμμα θα προχωρούσε ανάλογα με τις εξελίξεις στον νομισματικό και δημοσιονομικό τομέα Η διεύρυνση του δελτίου διανομής προσέκρουσε σε τεχνικές δυσχέρειες και άρχισε να υλοποιείται με καθυστέρηση τον Μάιο του '51. Οι αναγκαίοι συναλλαγματικοί πόροι για τις εισαγωγές δεν ήταν διαθέσιμοι και η οργάνωση του συστήματος συγκέντρωσης των εγχώριων προϊόντων αντιμετώπιζε δυσκολίες.124 Με την έναρξη του προγράμματος δεν είχαν διασφαλιστεί οι προϋποθέσεις για την ομαλή ροή των αγαθών στο σύστημα διανομής.1" 123. ECA/G, Despatch 762, Action Program, December 15, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 124. American Embassy to Department of State, Despatch 1160, Progres in the Economic Stabilization Program, March 26, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 125. Lapham to Yost, Memorandum, Conversation with Foster at ECA Mission Chiefs' Meeting in Paris, February 19, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 372

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα -Δεύτερηφάση, 1952 Στη διάρκεια της εφαρμογής ταυ τα προβλήματα συνεχίστηκαν με λιγότερη ένταση, αν και συχνά κατέφευγαν σε έκτακτες εισαγωγές προκειμένου να καλυφθούν τα κενά. Για τα υπόλοιπα εγχώρια αγαθά έγινε προσπάθεια να συγκρατηθούν οι τιμές κυρίως με τη σχετική μείωση των ρυθμιζόμενων τιμών, των τιμών ασφαλείας των αγροτικών προϊόντων ή όσων υπόκεινταν σε κάποιας μορφής διατίμηση. Τα μέτρα αυτά -σε συνδυασμό με το δελτίο- αναμένονταν να συμπαρασύρουν προς τα κάτω και τα αγαθά της ελεύθερης αγοράς. Στα εισαγόμενα προϊόντα εφαρμόστηκε ο φόρος επί της χρήσης συναλλάγματος, με βάση τον οποίο τα εισαγόμενα προϊόντα εντάχθηκαν οε τέσσερις κατηγορίες, με διαφοροποιημένο φόρο από 0% μέχρι 100%. Αυτού του τύπου η φορολόγηση των εισαγωγών προσέκρουσε στις διεθνείς εμπορικές συμφωνίες, στις οποίες η Ελλάδα είχε ήδη εμπλακεί στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ και της GATT. Γι' αυτό η ECA/G επεδίωξε να πάρει έγκριση από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο για τη χρήση του μέτρου.128 Η διαφορετική αντιμετώπιση της εγχώριας παραγωγής και των εισαγωγών είχε άμεσα αποτελέσματα Ο δείκτης τιμών του χονδρικού εμπορίου για τα εισαγόμενα προϊόντα είχε αυξητική τάση ήδη από το δεύτερο εξάμηνο του '50, εξαιτίας των πληθωριστικών πιέσεων στη διεθνή οικονομία Στη διάρκεια του '51, παρά τις επιμέρους αυξομειώσεις του, συνέχισε την ανοδική πορεία, υπό την επήρεια της φορολόγησης των εισαγωγών. Αντίθετα ο δείκτης τιμών της εγχώριας παραγωγής, έπειτα από μια σημαντική πτώση στα μέσα του '51, επανήλθε προς το τέλος του χρόνου στα επίπεδα του Ιανουαρίου (πίνακας Δ17). Μετά την εφαρμογή των παραπάνω μέτρων ο γενικός δείκτης των τιμών, ενώ μέχρι τον Απρίλιο εμφάνιζε ανοδική τάση, στη διάρκεια του καλοκαιριού μειώθηκε, για να σταθεροποιηθεί στα τέλη του χρόνου στα επίπεδα που είχε τον Ιανουάριο (πίνακας Δ16). Με άλλα λόγια οι μικρές πληθωριστικές πιέσεις που είχαν εμφανιστεί το '50 με την αύξηση των τιμών κατά 10% ή 15%, το '51 υποχώρησαν πλήρως. Ο πληθωρισμός το '51 ήταν μηδενικός, όπως και το '49. Σε σχέση με τους μισθούς, η εισοδηματική πολιτική σε όλη τη διάρκεια

126. Foreign Trade Administration, Comments on Greek Rationing Plan, April 23, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). Peurifoy to Secretary of State, Telegram, No 3393, April 11, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). Peurifoy to Secretary of State, Telegram, No 3315, April 4, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 42). 127. Peurifoy to Secretary of State, No 3393, OJI. 128. Peurifoy to Secretary of State, Telegram, No 3860, May 2, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 373

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ του '51 εφαρμόστηκε με ιδιαίτερη αυστηρότητα Η ελληνική κυβέρνηση αποπειράθηκε να προσφέρει κάποιες έκτακτες έμμεσες ενισχύσεις, συνήθως είδη ένδυσης ή επιπρόσθετα τρόφιμα σε συγκεκριμένες κατηγορίες μισθωτών, αλλά ακόμα και αυτές ανεστάλησαν έπειτα από παρέμβαση της ECA/G. Έτσι οι μισθοί, όπως και οι τιμές, παρέμειναν απόλυτα σταθεροί στη διάρκεια του '51.

Η δημοσιονομική και η νομισματική πολιτική Η δεύτερη μέριμνα του σταθεροποιητικού προγράμματος το '51 αφορούσε τον δημοσιονομικό τομέα με στόχο να μειώσει το έλλειμμα του προϋπολογισμού. Στον τομέα των εσόδων η προσπάθεια επικεντρώθηκε στην αύξηση τους, εφαρμόζοντας την ισχύουσα νομοθεσία Στη διάρκεια του '50, αν και τα συνολικά έσοδα είχαν αυξηθεί, εντούτοις η συμβολή των άμεσων φόρων είχε μειωθεί Η αύξηση της οικονομικής δραστηριότητας και της κερδοφορίας σήμαινε ένταση της φοροδιαφυγής. Το δεύτερο εξάμηνο του '51, παρά τη διενέργεια εκλογών,129 τα έσοδα αυξήθηκαν επειδή εφαρμόστηκε αυστηρά η νομοθεσία και επειδή το υπουργείο Οικονομικών, υπό τον Καρτάλη, έκανε πιο προσεγμένη διαχείριση.130 Η ροή των εσόδων μπορεί να είχε διακυμάνσεις, κυρίως κατά την προεκλογική περίοδο, αλλά μετά τις εκλογές βελτιώθηκε σημαντικά, σε σημείο που επέτρεψε να αναθεωρηθούν οι εκτιμήσεις για τα συνολικά έσοδα του προϋπολογισμού τό επόμενο έτος, το '51-52 (πίνακας Δ11). Στον τομέα των δαπανών το βασικό πρόβλημα ήταν το ύψος των αμυντικών δαπανών. Μετά τη στροφή στα μέσα του '50, οι αμυντικές δαπάνες είτε παρέμειναν σταθερές είτε αυξήθηκαν ελαφρώς,'31 απορροφώντας το 45% των δαπανών του προϋπολογισμού ή το 10% του εθνικού εισοδήμα129. Τις εκλογές του Σεπτεμβρίου του '51, παρά την κάθοδο του Παπάγου ως αρχηγού του νέου κόμματος της Δεξιάς, του Εθνικού Συναγερμού, τις κέρδισαν οι δυνάμεις του Κέντρου (ΕΠΕΚ, Φιλελεύθεροι) που σχημάτισαν τη νέα κυβέρνηση. Η αμερικανική πλευρά, με εμφανείς προτιμήσεις πλέον υπέρ της «λύσης» Παπάγου, επεδίωξε την προσφυγή σε νέες εκλογές, που πραγματοποιήθηκαν ένα χρόνο μετά και τις οποίες κέρδισε ο Παπάγος. Βλ Νικολακόπουλος, OJI., Meynaud, 0JIN σελ 91-98 και Λιναρδάτος, OJI., σελ 290. 130. Kartalis to Peurifoy, Memorandum, Adjustment of current financial and economic plan to reduced level of aid, December 5, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). Για τη θητεία του Καρτάλη ως υπουργού Συντονισμού, βλ Ψαλιδόπουλος Μ., «Στις απαρχές της νομισματικής μεταρρύθμισης του 1953: Ο Γεώργιος Καρτάλης στο Υπουργείο Συντονισμού (1951-1952)», Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ο Γεώργιος Καρτάλης και η δύσκολη δημοκρατία, Αθήνα, 1998. 374

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα -Δεύτερηφάση, 1952 τος (πίνακας Δ12). Το μέγεθος των αμυντικών δαπανών ήταν εξαιρετικά υψηλό σε σύγκριση με οποιαδήποτε ευρωπαϊκή χώρα της εποχής ή σε σύγκριση ακόμα και με το σύνολο των χωρών του νεοσύστατου NATO.132 Η νέα κυβέρνηση αναθεώρησε τον προϋπολογισμό του '51-'52 και περικόπτοντας τα κονδύλια για κοινωνικές δαπάνες εκτίμησε ότι μπορούσε, στο πρώτο εξάμηνο του '52, να περιορίσει το έλλειμμα σε επίπεδα μικρότερα και από τα προβλεπόμενα133 Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να διατηρηθεί η οικονομική βοήθεια στα 225-250 εκατομμύρια δολάρια που θα εξασφάλιζε και τα αναμενόμενα έσοδα από έμμεσους φόρους.

Πίνακας Δ11 Έσοδα του προϋπολογισμού, '50-'51 και '51-'52

Άμεσοι Έμμεσοι Άλλα έσοδα Σύνολο

'50-'51

'51-'52

Ποσοστιαία αύξηση

949 2.311 1.284 4.544

1.260 2.870 1.267 5.397

32,8 24,2 1,3 18,8

Πηγή: Kartalis to Peurifoy, Memorandum, Adjustment of current financial and economic plan to reduced level of aid, 5 December 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952:500, box 42).

131. Peurifoy προς Βενιζέλο, Επιστολή, Αθήνα, 27 Σεπτεμβρίου 1950 και Βενιζέλος προς Peurifoy, Επιστολή, Αθήνα, 29 Σεπτεμβρίου 1950 στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος, (επιστ. επιμ. Τομάη - Κωνσταντοπούλου Φ.), Η Ελλάδα στο μεταίχμιο ενός νέου κόσμου. Ψυχρός πόλεμος - Δόγμα Truman - Σχέδιο Marshall, Αθήνα: Καστανιώτης, 2002, τόμος τρίτος, 1948-1951, σελ 234-236. 132. Το θέμα των αμυντικών δαπανών επανήλθε στο προσκήνιο ένα χρόνο μετά τη δημόσια τοποθέτηση του αναπληρωτή αρχηγού του NATO στρατηγού Montgomery, με έμφαση στην αναγκαιότητα να μειωθούν οι αμυντικές δαπάνες της Ελλάδας. Βλ Συνέντευξη Πλαστήρα στην εφημερίδα Αλλαγή, 13 Μαΐου 1952 και άλλες ημερήσιες εφημερίδες. 133. Kartalis to Peurifoy, Memorandum, OJL, σελ 13. Οι εκτιμήσεις του Καρτάλη ήταν ότι με τον έλεγχο των δαπανών (από 6.667 σε 6.417) και την αύξηση των εσόδων (από 5.087 σε 5.397) θα μπορούσε να μειώσει το προγραμματιζόμενο έλλειμμα του προϋπολογισμού του '51-'52 από 1.600 σε 1.020 δισεκατομμύρια δραχμές. 375

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Πίνακας Δ12 Οι Αμυντικές Δαπάνες (σε δισεκατομμύρια δραχμές, τρέχουσες τιμές)

Α) Καθαρό Εθνικό Εισόδημα(*) Β) Συν (+βοηθ.) Γ) Δαπάνες Προϋπολογισμού Δ) Αμυντικές Δαπάνες Γ/Α Δ/Γ Δ/Α Δ/Β

% % % %

'49

'50

'51

'52

14.529

20.086

24.299

26.700

19.642 3.642

26.976 5.439

33.279 6.192

35.780(**) 7.459

1.927

2.582

3.011

3.324

27,2 48,8 13,3 9,8

27,1 47,5 12,8 9,6

25,5 48,6 12,4 9,0

27,9 44,6 12,5 9,3

(*) Εκτιμήσεις του U.N. Economic Commision for Europe για το ύψος του Εθνικού Εισοδήματος σε όρους κόστους συντελεστών παραγωγής. (**) Η εκτίμηση έγινε με βάση ύψος βοήθειας 250 εκατ. δολαρίων για το '51-52. Στην πραγματικότητα, το ύψος της βοήθειας περιορίστηκε σε 180 εκατ. δολάρια Πηγή: Kartalis to Peurifoy, Memorandum, Adjustment of current financial and economic plan to reduced level of aid, 5 December 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950- 1952:500, box 42). Σε κάθε περίπτωση η μείωση του ελλείμματος που πρότεινε ο Καρτάλης επεδίωκε να αποτρέψει τα χειρότερα Το έλλειμμα του προϋπολογισμού το '50-'51 είχε κινηθεί γύρω στο 1 τρισεκατομμύριο δραχμές, ποσοστό δηλαδή που άγγιζε περίπου το 20% των δαπανών και ο Καρτάλης επεδίωκε να πετύχει την σταδιακή και όχι την απότομη αποκλιμάκωσή του. Το έλλειμμα αυτό είχε προκαλέσει το '51 την αύξηση της κυκλοφορίας του νομίσματος κατά 15-20% (Δ19).134 Με τη διάχυτη πλέον εντύπωση ότι η κυκλοφορία του νομίσματος θα γινόταν ο πρωταρχικός στόχος της σταθεροποιητικής πολιτικής, το έλλειμμα του προϋπολογισμού κινδύνευε να υποστεί απότομες μειώσεις. Η εξέλιξη όμως του δείκτη της κυκλοφορίας του νομίσματος από το '49 134. American Embassy to Department of State, Monthly Financial Statement, October 12, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 376

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα -Δεύτερηφάση, 1952 και μετά δεν θα έπρεπε να προκαλεί ιδιαίτερες ανησυχίες. Στα τέλη του '49, εξαιτίας της τότε υποτίμησης της δραχμής, είχε γίνει η μεγαλύτερη απότομη αύξηση του δείκτη. Στη συνέχεια όμως παρέμεινε σχετικά σταθερός σε όλη τη διάρκεια του '50 και το πρώτο εξάμηνο του '51 (πίνακας Δ19). Αυτό επιτεύχθηκε αντιμετωπίζοντας παράλληλα, το έλλειμμα του προϋπολογισμού, τη δανειοδότηση της οικονομίας και τη χρήση των πόρων του Ταμείου Αντικαταβολών. Μπορεί ο προϋπολογισμός του '50-51 να προκάλεσε την υπέρβαση του αρχικού ελλείμματος, ίσως κατά 400 δισεκατομμύρια δραχμές, αλλά αυτό καλύφθηκε από το Ταμείο Αντικαταβολών με αντίστοιχη περικοπή του επενδυτικού προγράμματος. Η βασική αύξηση στην κυκλοφορία του νομίσματος προέκυψε στο δεύτερο μισό του '51 όχι από τον προϋπολογισμό, αλλά από την αύξηση των πιστώσεων, ειδικά προς τη γεωργία (πίνακας Δ24). Από τον Μάρτιο του '49 μέχρι το Σεπτέμβριο του '50 η αύξηση των πιστώσεων είχε μέσο ετήσιο ρυθμό γύρω στο 20%, απόλυτα λογικό με δεδομένη τη συνεχή ανάκαμψη της εγχώριας παραγωγής. Οι πρώτοι περιορισμοί τέθηκαν το πρώτο μισό του '51 σ' έναν βασικό τομέα, τις πιστώσεις στη γεωργία, με την απότομη περικοπή τους. Το μέτρο αυτό αποδείχθηκε εντελώς προβληματικό και οι αντιδράσεις που προκάλεσε ανάγκασαν την ECA/G να αποκαταστήσει τη ροή των πιστώσεων στα τέλη του '51 (Δ246). Η αύξηση της εγχώριας αγροτικής παραγωγής υποκαθιστούσε εισαγωγές και ήταν απόλυτα ενταγμένη στις προτεραιότητες που έθετε το ίδιο το σταθεροποιητικό πρόγραμμα, επιβάλλοντας φόρους στις εισαγωγές και συγκρατώντας τις τιμές στα εγχώρια αγαθά. Μέχρι εκείνη τη στιγμή η χρηματοδότηση των άλλων τομέων της οικονομίας δεν είχε επηρεαστεί. Μάλιστα η χρηματοδότηση της βιομηχανίας αυξανόταν συστηματικά μέχρι το Σεπτέμβριο του '51. Μόλις αυξήθηκαν οι πόροι της γεωργίας άρχισε η περικοπή τους σε άλλους τομείς. Η στροφή αυτή όμως προετοίμαζε την απότομη περικοπή όλων των πιστωτικών πόρων, συμπεριλαμβανομένης και της γεωργίας, που θα συνέβαινε από τις αρχές του '52, με την εισαγωγή της δεύτερης φάσης του σταθεροποιητικού προγράμματος. Ενόψει της δεύτερης φάσης του σταθεροποιητικού προγράμματος οριστικοποιήθηκαν και οι θεσμικές αλλαγές στο τραπεζικό σύστημα Η Τράπεζα της Ελλάδος είχε ήδη από το Δεκέμβριο του '50, με το νόμο 1611, αποκτήσει προνομιακή θέση στον έλεγχο της αποταμίευσης των δημοσίων οργανισμών. Λίγο αργότερα, με το νόμο 166, τον Ιανουάριο του '51 οριστικοποιήθηκε το καθεστώς ελέγχου των εμπορικών τραπεζών από την Τράπεζα της Ελλάδος. Στο πλαίσιο του σταθεροποιητικού προγράμματος του '51, τέθηκαν άμεσα νέα «ανώτατα όρια» στις εμπορικές τράπεζες για τη δανειοδότηση των διαφόρων κλάδων της οικονομίας. Ταυτόχρονα έγιναν αλλαγές στις διαδικασίες χρηματοδότησης του εισαγωγικού και του ε377

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ σωτερικού εμπορίου.155 Με τα μέτρα αυτά περιορίστηκε η χρηματοδότηση του εμπορίου, που αποτελούσε τον κύριο κλάδο δραστηριοποίησης των εμπορικών τραπεζών."6

Η εκμηδένιση του βιομηχανικού προγράμματος του '51-52 Το επενδυτικό πρόγραμμα του '51-'52 βρέθηκε στο στόχαστρο της ECA/G πριν καν αρχίσει. Ήδη από τον Οκτώβριο του '51 βρέθηκε σε φάση αναθεώρησης του. Το πρόγραμμα για το '51-'5 2 προέβλεπε αρχικά συνολικούς συναλλαγματικούς πόρους ύψους 84 εκατομμυρίων δολαρίων και κατανομή τους, με προτεραιότητα, στο ενεργειακό πρόγραμμα (26,6 εκατ. δολάρια) και τη βιομηχανία (17,1 εκατ. δολάρια). Με την αναθεώρηση προβλέφθηκε η περικοπή του προγράμματος στο μισό, στα 45 εκατομμύρια δολάρια Το βιομηχανικό πρόγραμμα εγκαταλείφθηκε στο σύνολο του περιορίζοντας τη χρηματοδότηση από 17 σε λιγότερο από 2 εκατομμύρια δολάρια (πίνακας Δ13). Περισώθηκε το ενεργειακό, παρά τη σημαντική μείωση των πόρων, και η αξιοποίηση του λιγνίτη. Διασώθηκαν επίσης οι σιδηρόδρομοι και η ακτοπλοΐα, τις οποίες χρηματοδοτούσαν οι ιταλικές αποζημιώσεις. Ακόμα και το υποπρόγραμμα της γεωργίας, για το οποίο είχαν δεσμευτεί λίγοι πόροι, υπέστη δραστικές περικοπές. Όλα τα άλλα υποπρογράμματα είχαν τη μοίρα της βιομηχανίας· σχεδόν εκμηδενίστηκαν (πίνακας Δ13). Ως βασική αιτία για την εκμηδένιση του βιομηχανικού προγράμματος ήταν η πολιτική της μη έναρξης «νέων έργων». «Η απόσυρση από το πρόγραμμα σχεδόν 16 εκατομμυρίων δολαρίων, τα οποία προορίζονταν για τον βιομηχανικό τομέα, είναι η λογική συνέπεια της πολιτικής να μη χρησιμοποιηθούν πόροι από τη βοήθεια αυτού του χρόνου για την έναρξη νέων έργων»."1 Έτσι η επένδυση για το εργοστάσιο λιπασμάτων που είχε ήδη εγκριθεί από τις κεντρικές υπηρεσίες της ECA, δεν ξεκίνησε, όπως και πληθώρα άλλων επενδυτικών προγραμμάτων εκσυγχρονισμού υφαντουργικών και χημικών βιομηχανιών. Στο δραχμικό τμήμα του επενδυτικού προγράμματος, οι προβλεπόμενες 135. ECA/G, Despatch 762, Action Program, όπ. 136. Η Τράπεζα της Ελλάδος, σύμφωνα με τα στοιχεία του '51, κάλυπτε άμεσα την πλειοψηφία της χρηματοδότησης της οικονομίας. Συγκεκριμένα είχε το 93% οτη δανειοδότηση της γεωργίας (μέσω της Αγροτικής Τράπεζας), το 55% της βιομηχανίας, το 87% της βιοτεχνίας, το 90% στο εμπόριο καπνού, και το 80% στην κατηγορία των διαφόρων δανείων. Μόνο στο εμπόριο είχε ποσοστό κατά πολύ μικρότερο, 30%, και ήταν ο μόνος τομέας δραστηριοποίησης των εμπορικών τραπεζών. Βλ Τράπεζα της Ελλάδος, Μηνιαίο Στατιστικό Δελτίο. 137. ECA/G, Paige to Keppel, Memorandum, Revision of the 1951/1952 Reconstruction Investment Program, 26 October 1951 (Mission to Greece, Construction Divion Files, box 2), σελ 3. 378

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα -Δεύτερηφάση, 1952 περικοπές ήταν ακόμα μεγαλύτερες και έφθασαν στο 60% του προβλεπόμενου προγράμματος (πίνακας Δ14). Το πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων περικόπηκε κατά ακόμα μεγαλύτερα ποσοστά. Διαγράφηκε εντελώς ένα σημαντικό ποσό που προοριζόταν για κοινωνικά προγράμματα, οι πόροι για έργα υποδομής περιορίστηκαν σε ασήμαντα ποσά (100 δισεκατομμύρια) όπως και το βιομηχανικό πρόγραμμα Ακόμα και το ενεργειακό πρόγραμμα και ο λιγνίτης αντιμετώπισαν δραστικές περικοπές. Το επενδυτικό πρόγραμμα εμπλεκόταν πλέον με τη δεύτερη φάση του προγράμματος σταθεροποίησης, η οποία ξεκίνησε στις αρχές του '52. Αυτή είχε ως αφετηρία τη νέα περικοπή της οικονομικής βοήθειας και ως βασικό εργαλείο το «νομισματικό πρόγραμμα», που είχε μόλις σχεδιαστεί στην Ουάσιγκτον. Πίνακας Δ 1 3 Το επενδυτικό πρόγραμμα '51-'52 - συναλλαγματικό σκέλος (σε χιλιάδες δολάρια)

Γεωργία - Αλιεία Ενέργεια Λιγνίτης Ορυχεία Μεταποίηση Οδικό Δίκτυο Σιδηρόδρομοι Ακτοπλοΐα Πολιτική Αεροπορία Τηλεπικοινωνίες Ύδρευση Αλυκές Τουρισμός Λιμάνια Κατοικία Δημόσια Υγεία Παιδεία Διάφορα Σύνολο

Αρχικό Πρόγραμμα

Αναθεώρηση Οκτώβριος '51

Ποσοστό μείωσης (%)

8.722 26.617 7.897 1.650 17.159 1.500 3.990 7.250 1.600 2.200 1.000 800 250 80 700 300 940 1.845 84.500

4.300 18.000 7.400 300 1.800 1.000 3.100 6.500 600 600

52 32 6 82 90 33 22 10 62 73 100 100 100

-

80 700 200 -

420 45.000

-

33,3 100 77,2 47

Πηγή: ECA/G, Paige to Keppel, Memorandum, Revision of the 1951/1952 Reconstruction Investment Program, 26 October 1951 (Mission to Greece, Construction Division, box 2). 379

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Πίνακας Δ14 Το επενδυτικό πρόγραμμα '51-'52 · δραχμικό σκέλος (Α' Εξάμηνο · σε εκατομμύρια δραχμές) Αρχικό Πρόγραμμα

Αναθεώρηση, Οκτώβριος '51

Ποσοστό μείωσης(%)

Γεωργία-Αλιεία Ενέργεια - Λιγνίτης Αλυκές Ορυχεία-Βιομηχανία-Τουρισμός Υποδομές Κοινωνικά Προγράμματα Σύνολο δημόσιων επενδύσεων

423 296 4,5 154 335 360,7 1.344

100 100

76,4 66,2 100 67,5 70,1 86,1 70,2

Σύνολο ιδιωτικών επενδύσεων Σύνολο επενδύσεων

240 1.584

-

50 100 50 400 240 640

-

59,6

Πηγή: ECA/G, Program Officer to Division Directors, Memorandum, The Reconstruction Investment Program during the January-June 1952 Semester, November 7, 1951, (Mission to Greece, Construction Division, box 2).

380

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 26 Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 «Η κρίση του ελληνικού επενδυτικού προγράμματος τελικά έφθασε. Δεν είναι πλέον δυνατόν να διατηρεί τα βασικά του στοιχεία (..). Βασικά αυτό είναι η οικονομική συνέπεια της αποτυχίας της αποστολής να αναγνωρίσει έγκαιρα, παρά τις επανειλημμένες προειδοποιήσεις, ότι οι βασικές επιδιώξεις των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ελλάδα είναι 1) στρατιωτική άμυνα - 2) οικονομική σταθερότητα - 3) βιωσιμότητα Η αποστολή δεν το πιστεύει αυτό και επιμένει να ενισχύει τη βιωσιμότητα έναντι της οικονομικής σταθερότητας».13'

Η αποτυχία του Tenenbaum Ο Tenenbaum είχε σταλεί από την Ουάσιγκτον προκειμένου να σχεδιάσει την τελική φάση του σταθεροποιητικού προγράμματος. Στην έκθεσή του,139 το Νοέμβριο του '51, περιέγραψε την οικονομική κατάσταση με τα πιο μελανά χρώματα «Μία ειλικρινής και έγκυρη αξιολόγηση των πολιτικών που ακολουθήσαμε στο παρελθόν, οδηγεί αναπόφευκτα στο συμπέρασμα ότι τα αποτελέσματά τους είναι αρνητικά Σταματήσαμε τον κομμουνισμό. Αλλά δεν έχουμε τίποτα βιώσιμο στη θέση του. Δώσαμε πολύ βοήθεια στην Ελλάδα Αλλά ελάχιστη έφθασε στους Έλληνες που την χρειάζονται περισσότερο. Πληρώσαμε για ακριβές επενδύσεις. Αλλά όσο τις εξετάζουμε, τόσο λιγότερο νόημα φαίνεται να έχουν. (...) Αποκαταστήσαμε την τάξη. Αλλά 138. Turkel (Economic Counselor) to Ambassador, Memorandum, Projects in Greek Investment Program to be saved if present negotiations fail, 26 March 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 139. O' Donell (Secretary of Bisell) to P. Porter, (Chief-European Office of MSA), The Tenenbaum Report, December 29, 1951 (Special Representative to Europe, Country Files: Greece). 381

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ αυτή η τάξη προστατεύεται από διαδοχικές αδύνατες κυβερνήσεις, αντιδημοφιλείς, αναξιόπιστες, και διαβρωμένες από τη διαφθορά Προκαλέσαμε την ανασυγκρότηση, στα χαρτιά Αλλά η Ελλάδα δεν δείχνει ακόμα σημάδια ότι (...) μπορεί να στηρίξει τον εαυτό της στο μέλλον. Χτίσαμε δρόμους - σύντομα θα καταρρεύσουν. Αυξήσαμε τους μισθούς - οι τιμές αυξήθηκαν πιο γρήγορα. Δώσαμε πλοία - τα έσοδά τους δεν επιστρέφουν στην Ελλάδα Συνοπτικά, στην Ελλάδα έχουμε ό,τι είχαμε και στην Κίνα - μια χώρα διαλυμένη από τον πόλεμο, με τεράστια κοινωνικά προβλήματα και χωρίς θεμελιακές αλλαγές, που αντιμετωπίζει έναν διογκωμένο πληθωρισμό και συνεχίζει να επιβιώνει με τη δική μας συνεχιζόμενη βοήθεια».1*0 Απέναντι στην αρνητική αυτή εικόνα πρότεινε έξι δραστικά μέτρα: τη συρρίκνωση του επενδυτικού προγράμματος· την ισοσκέλιση του προϋπολογισμού με την περικοπή των δαπανών και με απολύσεις υπαλλήλων· τη μερική εγκατάλειψη του συστήματος διανομής με δελτίο· τη δραστική περικοπή των επιδοτήσεων και την περιστολή των πιστώσεων. Προκειμένου να εφαρμοστούν τα μέτρα αυτά η αμερικανική πλευρά θα έπρεπε να δείξει αποφασιστικότητα Σε κάθε περίπτωση κατά τον Tenenbaum, οι ΗΠΑ διέθεταν αρκετή εξουσία για να επιβάλουν τις αποφάσεις των. Όπως χαρακτηριστικά σημείωνε: «Η δύναμη μας στην Ελλάδα είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη από οποιαδήποτε άλλη χώρα του Σχεδίου Μάρσαλ. Ο οικονομικός λόγος είναι απλός, περίπου 25% του εθνικού εισοδήματος της Ελλάδας προέρχεται από τα ελεύθερα δώρα της αμερικανικής βοήθειας».1*' Για την έλλειψη αποφασιστικότητας ο Tenenbaum μεμφόταν την ελληνική και την αμερικανική γραφειοκρατία και τα παγιωμένα συμφέροντα: «Κανένας υπάλληλος της ECA δεν θα άφηνε το επιμέρους πρόγραμμά του για την αγροτική, βιομηχανική ή ιατρική σωτηρία της Ελλάδας. Κανένας υπάλληλος του υπουργείου Εξωτερικών δεν θα συμφωνούσε με μέτρα που πιθανόν να προσέβαλλαν τα μέλη των κυβερνώντων κομμάτων στην Ελλάδα Κανένας Έλληνας υπουργός δεν θα διακυνδύνευε να χάσει ψήφους, απολύοντας άχρηστες στενογράφους. Κανένας Έλληνας επιχειρηματίας δεν θα πωλούσε τα αποθεματοποιημένα αγαθά Κανένας συνδικαλιστής δεν θα μετρίαζε τις απαιτήσεις για αυξήσεις των μισθών. Τίποτα δεν θα αλλάξει την επόμενη άνοιξη, όπως τίποτα δεν άλλαξε στις επτά προηγούμενες από το τέλος του πολέμου»."1 Έτσι πρότεινε να γίνει νομισματική μεταρρύθμιση. Να γίνει δηλαδή εισαγωγή νέας νομισματικής μονάδας. Η άμεση εφαρμογή των σταθεροποιητικών μέτρων θα επέτρεπε στη νομισματική μεταρρύθμιση, την οποία θα

140. The Tenenbaum 141. The Tenenbaum 142. The Tenenbaum

Report, Report, Report,

OJI~, σελ 4. cur., σελ 2. OJL, σελ 7.

382

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 συνόδευε η κατάργηση της πολιτικής του χρυσού, να προχωρήσει σύντομα, την άνοιξη του '52. Η ιδέα της νομισματικής μεταρρύθμισης έναντι της υποτίμησης της δραχμής αποτελούσε την πιο σημαντική πρόταση της έκθεσης. Κατά τον Tenenbaum, η σταδιακή σταθεροποίηση κινδύνευε να οδηγήσει σε χρεοκοπία επιχειρήσεις και τράπεζες, καθώς η μείωση της αξίας των αποθεμάτων και των κεφαλαιουχικών αγαθών των πρώτων, μπορούσε να είναι μεγαλύτερη από τις βραχυχρόνιες υποχρεώσεις τους προς τις δεύτερες. Αντίθετα, η νομισματική μεταρρύθμιση θα διέγραφε τα υπάρχοντα χρέη. Μπορεί να ωθούσε την οικονομία σε απότομη ύφεση, αλλά θα ελαχιστοποιούσε τους κραδασμούς και θα δημιουργούσε σταθερές βάσεις για την ανάκαμψη της. Σύμφωνα με την έκθεση, το πιο θετικό αποτέλεσμα από την εισαγωγή νέου νομίσματος θα ήταν να εμφανιστούν στην αγορά τα κρυμμένα αποθέματα εμπορευμάτων και χρυσού. Σε μεγάλο βαθμό η εμφάνιση τους θα αντιστάθμιζε τις αρνητικές επιπτώσεις της σταθεροποίησης στην προσφορά αγαθών και χρηματοδοτικών πόρων. Μπορεί οι χρεοκοπίες να ήταν σημαντικές σε τομείς με αντιπαραγωγική δομή, αλλά τα αποθεματοποιημένα κεφάλαια θα οδηγούσαν στην ανάπτυξη νέων παραγωγικών δραστηριοτήτων. Η αύξηση της ανεργίας και η μείωση των εισοδημάτων σε ορισμένες ομάδες του πληθυσμού θα ήταν οι κύριες προσωρινές αρνητικές συνέπειες της μεταρρύθμισης.143 Ο μεγάλος χαμένος όμως θα ήταν το κερδοσκοπικό κεφάλαιο. Η εξυγίανση της οικονομίας θα συρρίκνωνε τα πεδία κερδοσκοπικής δραστηριότητας και θα εξανάγκαζε το κεφάλαιο να στραφεί σε παραγωγικές δραστηριότητες. Η ιδέα της νομισματικής μεταρρύθμισης προσέκρουσε σε σοβαρές αντιστάσεις. Η ελληνική οικονομία το '51 δεν είχε καμία σχέση με την οικονομία του '44, όταν η νομισματική μεταρρύθμιση ήταν αναπόφευκτη. Το '51 τα προβλήματα του πληθωρισμού, του ισοζυγίου πληρωμών, του ελλείμματος του προϋπολογισμού, της παραμόρφωσης των τιμών, ήταν πολύ ηπιότερα Η οικονομία είχε ανακάμψει στα προπολεμικά της επίπεδα και τα προβλήματα αυτά μπορούσαν να αντιμετωπιστούν με σταδιακές προσαρμογές των δημοσιονομικών και νομισματικών παραμέτρων. Στην ECA/G και την πρεσβεία η ιδέα της νομισματικής μεταρρύθμισης

143. Ο Tenenbaum επεδίωξε να πείσει την κυβερνητική ΓΣΕΕ για τα οφέλη που θα προέκυπταν από τη σταθεροποίηση, ανεξάρτητα από την πρόσκαιρη αύξηση της ανεργίας και τη μείωση των μισθών. Η ΓΣΕΕ από την πλευρά της υποστήριζε την ανάγκη να εφαρμοστεί το επενδυτικό πρόγραμμα Για τις επιστολές που ανταλλάχτηκαν βλ ΓΣΕΕ, Το οιχονομικόν πρόβλημα της Ελλάδος και οι απόψεις της ΓΣΕΕ, Αθήναι: ΓΣΕΕ, Αύγουστος 1952. 383

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ δεν βρήκε υποστηρικτές. Ο ίδιος ο Tenenbaum σημείωνε: «Λεν υπάρχει κανείς υπεύθυνος τώρα που να έχει τψ εμπειρία ή τη θεωρητική γνώση για να προχοιρήσει ένα δραστικό πρόγραμμα νομισματικής σταθεροποίησης. Ακόμα και οι πιο καλοί φίλοι της νομισματικής σταθερότητας (όπως ο ΑΙ Costanzo, ο Αμερικανός της Νομισματικής Επιτροπής), αποθαρρύνεται όταν βρεθεί αντιμέτωπος με τις συνέπειες. Εάν η αβεβαιότητά τους μεταφερθεί στον πρεσβευτή, όπιος είναι πιθανό να γίνει, τότε και αυτός θα αρχίσει να αποσύρει τψ υποστήριξή του από τη δραστική προσέγγιση που είναι απαραίτητη».1** Ο Tenebaum δεν περιόριζε τις δραστηριότητες του όμως στον κλειστό κύκλο των ανθρώπων της ECA/G, της πρεσβείας και της Ελλήνων πολιτικών και τεχνοκρατών. Αλληλογραφούσε με τη επίσημη ΓΣΕΕ, προκειμένου να την πείσει για τα οφέλη του σταθεροποιητικού προγράμματος και την αναγκαιότητα η ανάπτυξη να ακολουθήσει τη νομισματική σταθεροποίηση. Με πάθος προσπαθούσε να την πείσει ότι παρά τις αρνητικές συνέπειες που θα είχε στην απασχόληση και τους μισθούς, τελικά ο μεγάλος χαμένος θα ήταν το κερδοσκοπικό κεφάλαιο και υπό το πρίσμα αυτό θα έπρεπε το πρόγραμμά του να τύχει της υποστήριξης των εργαζόμενων τάξεων.145 Στην Ουάσιγκτον προσέκρουσε στις έντονες αντιρήσεις του Bissell, που ήταν αναπληρωτής διευθυντής της ECA. Ταυτόχρονα, ο νέος κύκλος συζητήσεων που έγινε στην Ουάσιγκτον για το αν θα συνεχιστεί ή όχι η πολιτική του χρυσού στην Ελλάδα, βρήκε τον Tenenbaum, από την πλευρά των χαμένων. Η συζήτηση στο National Advisory Council στις αρχές Νοεμβρίου,144 έγινε έπειτα από μια διεξοδική διερεύνηση των απόψεων στην ECA στην Ουάσιγκτον και στο Office of the Special Representative στο Παρίσι.147 Η απόφαση δικαίωσε την άποψη να συνεχιστεί η πολιτική του χρυσού, και έμμεσα υπονόησε ότι η νομισματική σταθεροποίηση θα ακολουθούσε την πιο συμβατική οδό, της υποτίμησης της δραχμής. Ο Tenenbaum είχε εισηγηθεί να τεθεί σε άμεση προοπτική η κατάργηση της πολιτικής του χρυσού από κοινού με τη νομισματική μεταρρύθμιση. Οι ιδέες του για απότομη και βίαιη σταθεροποίηση της οικονομίας δεν βρήκαν τελικά παρά περιορισμένη υποστήριξη στην Ουάσιγκτον.14®

144. McCullough to Porter, Memorandum, Attachment, Tenenbaum to Cleveland, US policy in Greece, July 13, 1951 (Special Representative to Europe, Country Files: Greece). 145. ΓΣΕΕ, OJI. 146. Locker to Ambassador Wood, Office Memorandum, Greek Inflation Problem, November 5, 1951 (Special Representative to Europe, Country Files: Greece). 147. Cleveland to Bissell, Office Memorandum, Sale of Gold Sovereigns in Greece, September 28, 1951 (Special Representative to Europe, Country Files: Greece). 384

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952

Η νέα περικοπή της βοήθειας Το θέμα της οικονομικής βοήθειας του '51-52 αποδείχθηκε ιδιαίτερα κρίσιμο. Ήδη από τον Απρίλιο του '51, στη διάρκεια των συζητήσεων της ECA, του OSR και του OEEC για το πρόγραμμα "51-52, είχε υιοθετηθεί αρχικά, όπως και τον προηγούμενο χρόνο, η άποψη της «ευνοϊκής μεταχείρισης» της Ελλάδας με τη διατήρηση της οικονομικής βοήθειας στα επίπεδα του '50-'51. Οι σχετικές διαβουλεύσεις είχαν γίνει σε συνάντηση των φορέων αυτών στην Ισταμπούλ Εκεί αναγνωρίστηκε ότι η οικονομική βοήθεια στην Ελλάδα θα επρεπε να συνεχιστεί στα σημερινά της επίπεδα και να μη μειωθεί στο άμεσο μέλλον κάτω από ένα επίπεδο, το οποίο θα έβαζε σε κίνδυνο την οικονομική σταθερότητα ή θα αποδυνάμωνε τους κύριους στόχους του προγράμματος βοήθειας.14® Ο Peurifoy υποστήριξε από την αρχή τη λήψη μιας τέτοιας απόφασης, και διατύπωσε τα σχετικά επιχειρήματα Κάθε περικοπή της βοήθειας θα περιόριζε τις εισαγωγές βασικών αγαθών, απαραίτητων για το οριακό βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού. Ταυτόχρονα η περικοπή θα έθιγε το ήδη εξαιρετικά πειριορισμένο επενδυτικό πρόγραμμα, το οποίο ήταν απαραίτητο για την ίδια τη βιωσιμότητα της ελληνικής οικονομίας.150 Έτσι, η πρεσβεία και η οικονομική αποστολή προσέβλεπαν ότι, παράλληλα με την προώθηση του σταθεροποίησης, θα μπορούσε να υλοποιηθεί και το επενδυτικό πρόγραμμα, εφόσον η οικονομική βοήθεια παρέμενε στα ίδια επίπεδα Μετά τις συζητήσεις στο Κογκρέσο τον Σεπτέμβριο του '51, που επέβαλε σημαντικές περικοπές στο συνολικό πρόγραμμα και τις απαιτήσεις της Γαλλίας και της Βρετανίας για έκτακτη ενίσχυσή τους,151 το ύψος της βοήθειας έγινε αντικείμενο έντονης διαπραγμάτευσης ανάμεσα στην ECA/G και την πρεσβεία στην Αθήνα από τη μια πλευρά, και την Ουάσιγκτον από την άλλη.152 Από ελληνικής πλευράς είχε διατυπωθεί κοινό υπόμνημα από

148. National Advisory Council Staff Committee to National Advisory Council, Sale of Gold Sovereigns to the Greek Government, Draft Paper (Special Representative to Europe, Country Files: Greece). 149. Peurifoy to Secretary of State, Telegram, No 3406, April 12, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 150. Peurifoy to Secretary of State, Telegram, No 3406, όπ. 151. Secretary of State to Peurifoy, Telegram, No 1338, September 17, 1951 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 152. Peurifoy to Secretary of State, No 1219, September 12, 1951. Peurifoy to Secretary of State, November 20, 1951. Yost to Secretary of State, No 2515, November 29, 1951. Peurifoy to Secretary of State, No 2445, December 8, 1951. 385

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τις κεντρώες και δεξιές δυνάμεις, στα τέλη του Σεπτεμβρίου, για να διατηρηθεί η βοήθεια στα επίπεδα του '50-'51.153 Ο Peurifoy και η ECA/G είχαν θέσει ως κατώτατο όριο της βοήθεια τα 200 εκατομμύρια δολάρια Η Ουάσιγκτον, από την πλευρά της, είχε απειλήσει ότι θα μείωνε τη βοήθεια στα 170 εκατομμύρια δολάρια Τελικά αυτή οριστικοποιήθηκε στα 182 εκατομμύρια δολάρια, ποσό που συνιστούσε μείωση της τάξης του 25% σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο. Στις 21 Δεκεμβρίου ενημερώθηκε η κυβέρνηση για το οριστικό ποσό. Την ίδια μέρα ο Peurifoy επεσήμανε στην Ουάσιγκτον ότι «ενώ οι αντιπρόοωποι των ΗΠΑ στην Ελλάδα θα κάνουν κάθε προσπάθεια για την προώθηση των στόχων, δεν αισθάνομαι ότι είμαι σε θέση να διαβεβαιώσω το υπουργείο ότι αυτοί θα επιτευχθούν με τη βοήθεια να περιορίζεται σε 182 εκατομμύρια δολάρια»."* Η περικοπή της βοήθειας κατά 54 εκατομμύρια δολάρια έθιγε άμεσα το επενδυτικό πρόγραμμα, το οποίο είχε ήδη περικοπεί με την εκμηδένιση του βιομηχανικού προγράμματος, με διασωζόμενα το ενεργειακό και ορισμένα άλλα υποπρογράμματα Με τη νέα ρύθμιση κινδύνευε πλέον και το ενεργειακό πρόγραμμα Επιπρόσθετα, η υποτίμηση που ήταν ήδη αποφασισμένη από το National Advisory Council, προβλεπόταν αρχικά να τεθεί σε εφαρμογή την άνοιξη του '52 και θα απαιτούσε 10-20 εκατομμύρια δολάρια ως αποθεματικό να ενισχυθεί Τράπεζα της Ελλάδος, στη διάρκεια της μεταρρύθμισης.155 Η διαμάχη της ECA/G με την ECA/W αφορούσε τους ίδιους τους στόχους της αμερικανικής πολιτικής στην Ελλάδα, για την ακρίβεια την ιεράρχησή τους. Η ECA/W προσδιόρισε με σαφήνεια το στόχο: «Νομισματική σταθεροποίηση που να συντηρεί τψ αμυντική προσπάθεια». Ταυτόχρονα θεωρούσε πως η ECA/G επέμενε να βλέπει τη νομισματική σταθεροποίηση όχι ως αυτοσκοπό, αλλά μέρος της «γενικότερης οικονομικής σταθεροποίησης, η οποία θα αντανακλούσε παράλληλα τψ κοινωνική και πολιτική σταθερότητα και θα συντηρούσε τψ αμυντική προσπάθεια»."6 Η ECA/G έθετε ακόμα οικονομικούς και κοινωνικούς στόχους που θα διασφάλιζαν την πολιτική σταθερότητα στην Ελλάδα Η ECA/G και η πρεσβεία προσέβλε-

Secretary of State to Peurifoy, No 2800, December 11, 1951. Peurifoy to Secretary of State, No 2746, December 13, 1951. Peurifoy to Secretary of State, No 2869, December 21, 1951. όλα στο (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500- 501, box 43). 153. Peurifoy to Secretary of State, Telegram, No 1391, September 22, 1951, (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500-501, box 43). 154. Peurifoy to Secretary of State, No 2869, OJL 155. Peurifoy to Secretary of State, No 2746, OJI. 156. Yost to Secretary of State, No 2515, OJI. 386

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 παν σε μια σταδιακή σταθεροποίηση, συμβατή με την υλοποίηση μέρους του επενδυτικού προγράμματος. Οι αντιθέσεις με την Ουάσιγκτον έμελλε όμως να οξυνθούν ακόμα περισσότερο, όταν θα εφαρμοζόταν το «νομισματικό πρόγραμμα».

Το νομισματικό πρόγραμμα Στις αρχές του Ιανουαρίου το πρόγραμμα ήταν έτοιμο.1" Η περικοπή του ελλείμματος του προϋπολογισμού, ο περιορισμός των πιστώσεων, η μείωση των επιδοτήσεων στη γεωργία και η συρρίκνωση του επενδυτικού προγράμματος είχαν αποτυπωθεί σε ποσοτικούς όρους στο «νομισματικό πρόγραμμα». Το τελευταίο ήταν ένα ισοζύγιο των πληθωριστικών και αποπληθωριστικών παραγόντων της οικονομίας. Οι αναπροσαρμογές των επιμέρους κατηγοριών θα προέκυπταν από το στόχο που είχε τεθεί για το επίπεδο της νομισματικής κυκλοφορίας. Το ισοζύγιο είχε την εξής μορφή: Α) Πληθωριστικοί Παράγοντες 1. Έλλειμμα Προϋπολογισμού 2. Κρατικές Προμήθειες (συγκ. αγροτ. προϊόντων) 3. Εξαγωγές 4. Αδηλοι Πόροι 5. Αύξηση Πιστώσεων Τράπεζας Ελλάδος

Β) Αποπληθωριστικοί Παράγοντες 1. Κρατικές Πωλήσεις (εμπορευμάτων) 2. Εισαγωγές α Ιδιωτικές 6. Κρατικές 3. Αδηλες Πληρωμές 4. Μείωση Πιστώσεων Τραπ. Ελλάδος 5. Καθαρή Αύξηση Καταθέσεων Δημοσίων Οργανισμών 6. Καθαρή Αύξηση Μη Κρατικών Καταθέσεων στην Τραπεζα της Ελλάδος

Η διαφορά ανάμεσα στα δύο σκέλη του ισοζυγίου προσδιόριζε το «πληθωριστικό ή αποπληθωριστικό κενό». Το «κενό» αυτό θα καθοδηγούσε τη χρήση των πόρων του Ταμείου Αντικαταβολών. Υπενθυμίζεται ότι στο Ταμείο κατετίθετο το δραχμικό ισοδύναμο των εισαγωγών που χρηματοδοτούσε η οικονομική βοήθεια Το Ταμείο χρηματοδοτούσε το δραχμικό σκέλος του επενδυτικού προγράμματος και είχε χρησιμοποιηθεί, λανθασμένα, για να καλυφθεί το έλλειμμα του προϋπολογισμού. Εξαιτίας όμως των πληθω-

157. Turkel and Costanzo to the Ambassador, Memorandum, U.S. Economic Program in Greece, January 16, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 19501952: 500, box 42). 387

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ριστικών πιέσεων στην οικονομία, οι πόροι του Ταμείου -από ένα σημείο και μετά- είχαν αποθεματοποιηθεί. Η πολιτική της «στεγανοποίησης» των πόρων αυτών τους καθιστούσε μη διαθέσιμους για επενδυτικούς ή άλλους σκοπούς. Με το νομισματικό πρόγραμμα η αποδέσμευση τέτοιων πόρων θα γινόταν μόνο εφόσον υπήρχε χώρος στο ισοζύγιο των πληθωριστικών και αποπληθωριστικών παραγόντων. Οι συγκεκριμένοι ποσοτικοί στόχοι του προγράμματος έγιναν αντικείμενο συμφωνίας μεταξύ της MSA/G (όπως είχε μόλις μετονομαστεί η ECA/G) και της ελληνικής κυβέρνησης στις 19 Ιανουαρίου του '52.ΙΜ Η συμφωνία πρόβλεπε μερικά άμεσα μέτρα Κατ' αρχήν τη μείωση του ελλείμματος του προϋπολογισμού στα 900 δισεκατομμύρια δραχμές, λίγο πιο κάτω από το ποσό που είχε εκτιμήσει ο Καρτάλης ότι θα πετύχαινε. Η αύξηση της χρηματοδότησης της οικονομίας, συνολικά για το '51-'52, ορίστηκε στα 300 δισεκατομμύρια δραχμές. Οι ονομαστικοί μισθοί θα έμεναν σταθεροί Σε καθεστώς διατίμησης θα υπόκεινταν 40 προϊόντα Το επενδυτικό πρόγραμμα ύψους 50 εκατομμυρίων δολαρίων για εισαγωγές εξοπλισμού και 450 δισεκατομμυρίων δραχμών για εσωτερική χρηματοδότηση από το Ταμείο Αντικαταβολών, θα ήταν αντικείμενο αναθεώρησης με αμοιβαία συμφωνία, ανάλογα με την πορεία του σταθεροποιητικού προγράμματος. Η κρίση εκδηλώθηκε πολύ σύντομα και συγκεκριμένα το Μάρτιο του '52. Το ισοζύγιο των πληθωριστικών και αποπληθωριστικών παραγόντων βρισκόταν στο σημείο που η διατήρηση των νομισματικών στόχων να προϋποθέτει την περικοπή του επενδυτικού προγράμματος. Στον πίνακα Δ15 απεικονίζεται η πορεία του προγράμματος μέχρι τις 30 Μαρτίου του '52. Ο κεντρικός στόχος του προγράμματος ήταν να διατηρηθεί το «αποπληθωριστικό κενό» του εξάμηνου, από Ιανουάριο μέχρι Ιούνιο, στα 273 δισεκατομμύρια δραχμές. Το μέγεθος αυτό είχε υπολογιστεί με βάση την κυκλοφορία του νομίσματος τον Ιούνιο του '51 (1770) και την προσαύξησή του κατά 10%, σε ετήσια βάση. Αρα έτσι είχε προσδιοριστεί ο στόχος της κυκλοφορίας του νομίσματος τον Ιούνιο του '51 (1947). Από το στόχο αυτό αφαιρέθηκε το ποσό που ήταν σε κυκλοφορία την 1η Ιανουαρίου του '52 (2220), το οποίο υπερέβαινε τον τελικό στόχο. Τον Μάρτιο επιτεύχθηκε όμως η μείωση της κυκλοφορίας του νομίσματος κατά 132 δισεκατομμύρια δραχμές και υλοποιήθηκε ταυτόχρονα επενδυτικό πρόγραμμα ύψους 150 δισεκατομμυρίων δραχμών (από το συνολικό του εξαμήνου ύψους 450 δισεκατομμυρίων δραχμών). Με βάση τις προβλέψεις για την πορεία των αποπληθωριστικών και πληθωριστικών παραγόντων από τον Μάρτιο μέχρι τον Ιούνιο, το «απο-

158. Statement of Understanding between the Greek Government and MSA/G, January 19, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 388

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 πληθωριστικό κενό» θα ήταν 209, ενώ ο στόχος ήταν τα 141 δισεκατομμύρια δραχμές. Συνεπώς επιτρεπόταν επενδυτικό πρόγραμμα μόλις 68 δισεκατομμυρίων δραχμών. Πίνακας Δ Ι 5 Η Πορεία του Αντιπληθωριστικού Προγράμματος Ιανουάριος - Ιούνιος '52 (σε δισεκατομμύρια δραχμές) Α) Πληθωριστικοί Παράγοντες (Απρίλιος - Ιούνιος) 1. Ελλειμμα Προϋπολογισμού 2. Κρατικές Προμήθειες 3. Εξαγωγές 4. Αδηλοι Πόροι 5. Αύξηση Πιστώσεων Τραπέζης Ελλάδος ΣΥΝΟΛΟ Β) Αποπληθωριστικοί Παράγοντες (Απρίλιος - Ιούνιος) 1. Κρατικές Πωλήσεις Αγαθών 2. Εισαγωγές Εμπορευμάτων: α. Ιδιωτικές β. Δημόσιες 3. Αδηλες Πληρωμές 4. Καθαρή Αύξηση Καταθέσεων: α. Δημόσιο - Οργανισμοί β. Ιδιωτικές ΣΥΝΟΛΟ Γ) Αποπληθωριστικό κενό (Ιανουάριος - Ιούνιος) α) Αποπληθωριστικό κενό Ιαν.-Ιουν. - Στόχος β) Αποπληθωριστικό κενό Ιαν.-Μαρτ. - Πραγματοποιήθηκε γ) Αποπληθωριστικό κενό Απρ.-Ιουν. - Στόχος (β - α) δ) Αποπληθωριστικό κενό Απρ.-Ιουν. - Πρόβλεψη (β - α) ε) Υπόλοιπο για Επενδυτικό Πρόγραμμα (δ - γ) στ) Προγραμματισμένο Επενδυτικό Πρόγραμμα ζ) Αναγκαία Μείωση Επενδυτικού Προγράμματος (στ - ε)

270 787 375 225 300 1.957 654 810 544 98 60 0 2.166 273 132 141 209 68 300 232

Πηγή: American Embassy to Department of State, Air Pouch, Progress in the Economic Stabilization Program - First Half 1952, March 26, 1952, (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 389

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Η σύγκρουση MSA/Greece και MSA/Washington Me την εμφάνιση της κρίσης στο νομισματικό πρόγραμμα εκδηλώθηκαν Οι υποβόσκουσες αντιθέσεις. Ο TUrkel, οικονομικός σύμβουλος του πρεσβευτή και κατεξοχήν υποστηρικτής του «νομισματικού προγράμματος», συμβούλεψε τον πρεσβευτή να μην ενδώσει στις διαπραγματεύσεις με την ελληνική κυβέρνηση, οι οποίες άρχισαν για να αντιμετωπιστεί η κρίση. Όπως επισήμανε: «Το επενδυτικό πρόγραμμα τελικά ισοπεδώθηκε και υπάρχουν δύο όιε^οόοι. Ή οι Έλληνες θα δημιουργήσουν χώρο για το επενδυτικό πρόγραμμα στο ισοζύγιο των πληθωριστικών και αποπληθωριστικών παραγόντων, ή θα κάνουν πολιτική προσέγγιση στον πρέσβη για να σώσει το πρόγραμμα, ανεξάρτητα από τις πληθωριστικές επιπτώσεις». Αντίθετα με τις συμβουλές του Turkel, οι Peurifoy και Lapham επεδίωξαν να πειστεί η Ουάσιγκτον να επιτρέψει την πισ ελαστική χρησιμοποίηση των πόρων του Ταμείου Αντικαταβολών, ώστε να προχωρήσει το επενδυτικό πρόγραμμα Η απάντηση της MSA/W ήταν σαφής. Η «οροφή» του Ταμείου Αντικαταβολών για το εξάμηνο ήταν 300 δισεκατομμύρια δραχμές και με το ποσό αυτό έπρεπε να καλυφθούν οι υποχρεώσεις του προηγούμενου χρόνου (100 δια δρχ.), ορισμένα μικρά στρατιωτικά έργα (80 δισ. δρχ.) και το επενδυτικό πρόγραμμα Το επενδυτικό πρόγραμμα έπρεπε να εγκαταλειφθεί και να διατηρηθούν οι νομισματικοί στόχοι. Η απάντηση του Peurifoy ήταν χαρακτηριστική: «Η πρεσβεία, μελετώντας τις επιπτώσεις της απόφασης της MSA/W για τον προσδιορισμό της ανώτατης οροφής του Ταμείου Αντικαταβολών στα 300 δισεκατομμύρια δραχμές, έφτασε στο συμπέρασμα ότι πριν παρθεί η απόφαση αυτή έγιναν βασικές αλλαγές στην πολιτική των ΗΠΑ απέναντι στην Ελλάδα, για τις οποίες η πρεσβεία δεν έχει ενημερωθεί». Με έντονα κριτικό ύφος αποδοκίμασε την πολιτική που μετατρέπει την «κυκλοφορία του νομίσματος σε σιδερένιο νόμο, επικαθορίζοντας όλες τις άλλες οικονομικές, στρατιωτικές και πολιτικές παραμέτρους» και «δίνει μεγαλύτερη σημασία στη μείωση της νομισματικής κυκλοφορίας κατά 273 δισ. δρχ. από ό,τι στην υλοποίηση των υψηλής προτεραιότητας επενδύσεων, που περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα των 450 δισεκατομμυρίων δραχμών»."9 Η απάντηση του Lapham ήταν ακόμα πιο έντονη και ειρωνική. Σε επιστολή του προς το υπουργείο Εξωτερικών έγραφε: «Έχοντας πάρει τις οδηγίες του, ο συγκεκριμένος αρχηγός της οικονομικής αποστολής έχει φορέσει το καπέλο του αρχηγού της πυροσβεστικής, έχει ακονίσει το τσεκούρι του και ετοιμάζεται να γκρεμίσει όσο από το ελληνικό σπίτι -το οποίο

159. Peurifoy to Secretary of State, Telegram, No 4310, March 31, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 390

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 μάλιστα χτίστηκε με τη συμβολή της αμερικανικής βοήθειας- είναι αναγκαίο, για να εξοστρακιστεί ο πληθωρισμός».'60 Ο Lapham ήταν έτοιμος να υποβάλει την παραίτησή του. Έπειτα από υπόδειξη του Peurifoy ταξίδεψε στην Ουάσιγκτον, όπου και συμφώνησε να παραμείνει στη θέση του μέχρι να δημιουργηθούν οι συνθήκες της «ομαλής» διαδοχής του. Η σύγκρουση MSA/W και MSA/G είχε πάρει διαστάσεις που ήταν δύσκολο να παραμείνουν κρυφές. Λίγο αργότερα δημοσιοποιήθηκαν,162 ενώ το υπουργείο Εξωτερικών είχε ήδη αποστείλει τον Μάιο του '52, ομάδα εμπειρογνωμόνων, τη λεγόμενη Επιτροπή Weldon,1" για να εξομαλύνει τις αντιθέσεις και να διαμορφώσει ενιαίες προτάσεις, στις οποίες θα μπορούσαν να συγκλίνουν οι αντιμαχόμενες πλευρές. Το δεύτερο μέτωπο της κρίσης ήταν με την ελληνική κυβέρνηση. Η κεντρώα κυβέρνηση ήταν αναγκασμένη να εφαρμόσει το αυστηρό σταθεροποιητικό πρόγραμμα υπό συνθήκες έντονης αβεβαιότητας για την προοπτική της. Η υποστήριξη των ΗΠΑ ήταν ιδιαίτερα επισφαλής και ανά πάσα στιγμή ανακλητή. Οι πολιτικές πιέσεις την είχαν οδηγήσει να αποδεχτεί ενέργειες που ήταν φανερά σε σύγκρουση με το δημόσιο αίσθημα και προκαλούσαν τη διεθνή κατακραυγή. Η περίπτωση των δικών και των εκτελέσεων ηγετών της Αριστεράς, του Μπελογιάννη, του Μπάτση και άλλων, ήταν η πιο χαρακτηριστική. Η αμερικανική πλευρά πίεζε παράλληλα για να υιοθετηθεί το πλειοψηφικό σύστημα, ενώ στο εσωτερικό μέτωπο γινόταν φανερό ότι οι κυρίαρχες οικονομικές και πολιτικές ομάδες προωθούσαν τη «λύση Παπάγου».164

160. MSA/G to Secretary of State, Telegram, τόμος 280, March 11, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 161. Peurifoy to Secretary of State, Telegram, March 10, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 162. To Βήμα, 10 Ιουνίου του '52. 163. Peurifoy to Secretary of State, Telegram, No 4595, April 7, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 164. Turkel to the Charge d'Affaires, Memorandum, November 24, 1952, Mr. Bododosakis on the New Government, (Athens Embassy, General Records, 19501952:362-500, Box 124). «Άκουσα ότι ο Λαμπράκης και ο Κανελλόπουλος ήταν δυσαρεστημένοι από τη σύνθεση της κυβέρνησης. Μου απάντησε ότι δεν είναι ακριβώς έτσι Αυτός ήξερε, διότι ήταν αυτός που έφερε τον Λαμπράκη και το πανίσχυρο «Βήμα» στο Κόμμα του Συναγερμού. Το μέλλον ήταν πολύ λαμπρό· μια υγιής κοινοβουλευτική αντιπολίτευση υπήρχε· η χώρα ήταν ενωμένη και στεκόταν στα πόδια της. („) Μετά τις εκλογές είδα τον Στρατηγό και του είπα: "Στρατηγέ δεν μου χροχπάς τίποτα. Δεν χροχπός σε κανέναν τίποτα. Αν και έκανα ό,τι ήταν δυνατό να βοηθήσω στην εκλογή σου, και βοήθησα, δεν ζητάω χάρες. Δεν το έκανα για σένα, το έκανα για την Ελλάδα"». Στην ίδια συζήτηση 391

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Στη διάρκεια του καλοκαιριού, οι κεντρώες δυνάμεις προέβαλαν το «αντι-αμερικανικό» στοιχείο, προσβλέποντας να μετατοπιστούν οι ευθύνες για την πολιτικοοικονομική κατάσταση στον ξένο παράγοντα και ενισχύοντας τη διαπραγματευτική τους δύναμη ενόψει των πιθανών νέων εκλογών. Ο Βενιζέλος σε συνέντευξή του165 τοποθετήθηκε στο οικονομικό ζήτημα και επέρριψε τις ευθύνες στον αμερικανικό παράγοντα Οι συνεχείς μειώσεις της οικονομικής βοήθειας και η πληθώρα των ρυθμίσεων και παρεμβάσεων που επέβαλε το σταθεροποιητικό πρόγραμμα στη λειτουργία της οικονομίας είχαν καταστρέψει το δυναμισμό της. Επιβαλλόταν να αρθούν οι παρεμβατισμοί και να απελευθερωθεί η οικονομία Η αντίδραση της αμερικανικής πλευράς ήταν ιδιαίτερα έντονη. Την επομένη ο Peurifoy κάλεσε τους Βενιζέλο, Καρτάλη και Ρέντη και ζήτησε διευκρινίσεις για τη συνέντευξη. Απαίτησε από τον Βενιζέλο να προβεί την επόμενη ημέρα σε διορθωτική δήλωση που θα απέσυρε τις αντιαμερικανικές δηλώσεις, και έτσι έγινε.164 Ο παροπλισμός της κεντρώας κυβέρνησης είχε ήδη δρομολογηθεί και οι νέες εκλογές, τρεις μήνες αργότερα, οριστικοποίησαν την επιβολή της «λύσης Παπάγου».167

Η δεύτερη υποτίμηση της δραχμής, άνοιξη του '53 Το φθινόπωρο του '52 οριστικοποιήθηκε η βοήθεια που θα προσφερόταν από τις ΗΠΑ στην Ελλάδα μετά την ολοκλήρωση του Σχεδίου Μάρσαλ. Από 182 που ήταν το '51-52 περιορίστηκε μόλις σε 80 εκατομμύρια δολάρια για το '52-53. Η αρχική πρόταση της MSA/G, την οποία υιοθέτησε και η MSA/W, ήταν για 145 εκατομμύρια δολάρια Το Κογκρέσο όμως περιέκοψε κατά 30% τον συνολικό προϋπολογισμό, μειώνοντας αρχικά τη βοήθεια σε 102 εκατομμύρια δολάρια για να επακολουθήσει και νέα περικοπή, η οποία αποφασίστηκε τον Αύγουστο. Το ύψος της βοήθειας ανακοινώθηκε μετά το σχηματισμό της νέας κυβέρνησης, υπό τον Παπάγο, τρεις μήνες αργότερα161

τέθηκαν μια σειρά από οικονομικά αιτήματα του Μποδοσάκη, το κυριότερο από τα οποία ήταν να αναλάβει ο ίδιος τη διανομή λιπασμάτων αντί για την Αγροτική Τράπεζα 165. Αθηναϊκή, 4 Ιουνίου 1952. 167. Peurifoy to Secretary of State, Telegram, No 5209, June 6, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 167. Λιναρδάτος, OJL, σελ. 513-535. 168. Jenergan to Martin, Memorandum, On Memo of Defense Support Aid to Greece in fiscal 1952, August 22, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 392

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 Όπως είδαμε παραπάνω αφού αναβλήθηκε η υποτίμηση της δραχμής την άνοιξη του '52, κυρίως εξαιτίας των συγκρούσεων που προέκυψαν ανάμεσα στην MSA/G και την πρεσβεία και τις υπηρεσίες στην Ουάσιγκτον, όλες οι ενδείξεις συνέκλιναν στην αναβολή της για ένα χρόνο. Το φθινόπωρο αποκλείστηκε, όταν οριστικοποιήθηκε η διενέργεια των εκλογών. Για το χειμώνα υπήρχαν σοβαρές επιφυλάξεις ότι θα προκαλούσε αναστάτωση στην οικονομία Άρα η υποτίμηση οριστικά μετακινήθηκε για την επόμενη άνοιξη. Εξάλλου, η πορεία της σταθεροποίησης της οικονομίας ήταν τόσο ενθαρρυντική, που δημιούργησε στους κύκλους της Ουάσιγκτον όχι μόνο εφησυχασμό, αλλά, σε ορισμένες περιπτώσεις, αμφιβολίες για το κατά πόσον είναι αναγκαία η νομισματική μεταρρύθμιση. Στη διάρκεια του '52, οι υποστηρικτές του σταθεροποιητικού προγράμματος είχαν μάλλον χάσει την εμπιστοσύνη τους στους τρέχοντες χειρισμούς. Ο Tenenbaum εξέπληξε την Ουάσιγκτον τον Σεπτέμβριο του '52, όταν φάνηκε να αμφισβητεί τη σκοπιμότητα της ίδιας της υποτίμησης (της Επιχείρησης No 2, όπως κωδικοποιημένα ονομαζόταν η υποτίμηση της δραχμής). Με χαρακτηριστικό τρόπο ο Yost, από τη θέση του συμβούλου στην πρεσβεία των ΗΠΑ στην Ελλάδα, έγραφε στον Lincoln, τον υπεύθυνο οικονομικών υποθέσεων του Γραφείου για τα ελληνικά, τουρκικά και ιρανικά θέματα του υπουργείου Εξωτερικών: «Ο Tenenbaum, ενώ δύο μήνες πριν επέμενε ότι η Επιχείρηση No 2 ήταν τόσο σημαντική ώστε θα έπρεπε να προβούμε σε αλλαγή της κυβέρνησης στην Ελλάδα προκειμένου να πραγματοποιηθεί, τώρα ωμά μας λέει ότι κρίνει την πορεία της σταθεροποίησης τόσο ικανοποιητική που η Επιχείρηση, αν και είναι ακόμα επιθυμητή, δεν είναι πλέον αναγκαία».™ Μα και ο Turkel, μετά την ανακοίνωση του ποσού της οικονομικής βοήθειας για το '52-'53, εξέφρασε τις επιφυλάξεις του: «Έχω υπάρξει ένα από τα original stabilization boys, αλλά αρχίζω να αισθάνομαι ότι περικόπτουμε πολύ γρήγορα».110 Στην Ουάσιγκτον ήταν επίσης διάχυτες οι επιφυλάξεις για τη σκοπιμότητα της υποτίμησης. Αν και η MSA/W, που ήταν υπεύθυνη για την λήψη των αποφάσεων στην πορεία του σταθεροποιητικού προγράμματος, διατήρησε μέχρι τέλους την εμμονή της στην ορθότητα της πολιτικής αυτής, σημαντικοί παράγοντες των υπουργείων Εξωτερικών και Οικονομικών παρέμεναν επιφυλακτικοί. Όπως έγραφε χαρακτηριστικά ο ίδιος ο Lincoln στον Yost: «Όπύύς ξέρεις προσωπικά δεν είμαι καθόλου ευχαριστημένος με την επιχείρηση No 2. Δεν νομίζω ότι ανταποκρίνεται στην ελληνική σκη-

169. Yost to Lincoln, Letter, September 11, 1952, (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 170. Ttorkel to Maynard, Letter, August 18, 1952, (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 393

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ νή. (m) Μάλιστα δεν έχω συναντήσει κανέναν που να είναι εξοικειωμένος με τψ ελληνική σκηνή και να τψ υποστηρίζει».1'" Τον Οκτώβριο του '52 ο Tenebaum και η αποστολή υποστήριζαν πλέον ανοιχτά την ανάγκη να ενισχυθεί το επενδυτικό πρόγραμμα, προκειμένου να αυξηθεί η αγροτική παραγωγή. Η MSA/W αποθάρρυνε οποιαδήποτε νέα συζήτηση στο θέμα αυτό.'" Το φθινόπωρο του '52, λίγο πριν από τις νέες εκλογές, το θέμα της υποτίμησης είχε μετατραπεί σε αντικείμενο πολιτικής πλειοδοσίας. Ο Καρτάλης, σε μια ύστατη απόπειρα να διασώσει την κυβέρνηση του Κέντρου, υποσχόταν, στις διαβουλεύσεις του με την οικονομική αποστολή, ότι «θα μπορούσε με τψ υποστήριξη των ΗΠΑ να συνεχίσει το σταθεροποιητικό πρόγραμμα μέχρι τψ επόμενη άνοιξη και τότε να υλοποιήσει με επιτυχία τη νομισματική μεταρρύθμιση».'" Η αμερικανική πλευρά όμως ήταν ήδη σταθερά προσανατολισμένη στη «λύση Παπάγου» και επέμεινε να προκηρυχθούν εκλογές και να μετατεθεί οριστικά η υποτίμηση για την άνοιξη. Το μέγεθος της υποτίμησης ήταν το τελευταίο κρίσιμο θέμα Τον Οκτώβριο του '50 η αποστολή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου είχε προτείνει 30%.174 Στα τέλη του '51, μία Ομάδα Εργασίας Ελλήνων καθηγητών είχε προτείνει 30-40%175 και λίγους μήνες αργότερα η έκθεση Βαρβαρέσου είχε προκρίνει το 40%.176 Τον Ιούλιο του '52, οι Constanzo και Turkel, έπειτα από διαβουλεύσεις με ελληνικούς παράγοντες, πρότειναν 40-50%,177 ενώ η MSA/W, την ίδια περίοδο, συζητούσε για ακόμα υψηλότερα ποσοστά.178

171. Lincoln to Yost, Letter, July 21, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952:500, box 42). 172. Lincoln to Yost, Letter, October 27, 1952 (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952:500, box 42). 173. Yost to Lincoln,, Letter, September 11, 1952, OJI. 174. IMF Report, Report of the Mission to Greece, OJT. 175. Τα Πρώτα Πενήντα Χρόνια της Τράπεζας της Ελλάδος 1928-1978, Αθήνα Τράπεζα της Ελλάδος, 1978, σελ 392. 176. Βαρβαρέσος Κ, Η αναπροσαρμογή της δραχμής, Αθήναι, Μάιος 1953. Πρόκειται για το μη δημοσιευμένο τμήμα της έκθεσης Βαρβαρέσου του '52 (Έκθεσις επί του Οικονομικού Προβλήματος της Ελλάδος, Ουάσιγκτον, 1952), το οποίο δημοσιοποιήθηκε το '53, μετά την υποτίμηση της δραχμής. Υπάρχει πρόσφατη επανέκδοση της έκθεσης στα ελληνικά [Πρόλογος, Πεομαζόγλου I., Εισαγωγή, Κωστής Κ, Αθήνα Σαβάλλας, 2002], η οποία περιλαμβάνει και τα δύο τμήματα της έκθεσης καθώς και επιλογή κειμένων από τη δημόσια συζήτηση που επακολούθησε. Ο Βαρβαρέσος είχε προτείνει ένα μεταβατικό διάστημα τριών χρόνων, στη διάρκεια του οποίου η δραχμή θα διατηρούσε δύο ισοτιμίες. Την παλαιά των 15.000 δραχμών, με την οποία θα συνεχίζονταν οι εισαγωγές των βασικών αγαθών, και τη νέα των 25.000 δραχμών για όλα τα άλλα αγαθά Αυτό θα προστάτευε τα λαϊκά στρώματα από την απότομη άνοδο των τιμών στα βασικά αγαθά 394

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 Η συστηματική επιδείνωση της συναλλαγματικής αξίας της δραχμής στο διάστημα '50-'52 ήταν μάλλον προϊόν της σταθεροποιητικής πολιτικής. Η στασιμότητα της παραγωγής και η αναστολή των σημαντικών επενδύσεων σε υποδομή και παραγωγικές εγκαταστάσεις είχαν αποτρέψει βελτιώσεις στην παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας. Τη στιγμή μάλιστα που οι περισσότερες ευρωπαϊκές οικονομίες συνέχισαν να εμφανίζουν αυξητικές τάσεις, παρότι σε χαμηλότερους ρυθμούς απ' ό,τι προηγουμένως. Η υποτίμηση έγινε τελικά τον Απρίλιο του '53 και συνδέθηκε με το όνομα του τότε υπουργού Συντονισμού Μαρκεζίνη.17' 'Οπως φάνηκε από την παραπάνω ανάλυση, ο Μαρκεζίνης μικρή σχέση είχε με την υποτίμηση αυτή. Μάλιστα αμέσως μετά το σχηματισμό της κυβέρνησης Παπάγου, ο Μαρκεζίνης επεδίωξε ένα άμεσο ταξίδι στις ΗΠΑ, προκειμένου να πετύχει κάποια αύξηση στην οικονομική βοήθεια Η αμερικανική πρεσβεία όχι μόνο αποθάρρυνε το ταξίδι αυτό, αλλά ταυτόχρονα συμβούλεψε το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ να το αποφύγει πάση θυσία πριν ανακοινωθεί η υποτίμηση. Κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε την εντύπωση ότι η υποτίμηση της δραχμής αποτελούσε αμερικανική επιλογή, η οποία επιβλήθηκε στην Ελλάδα"0 Η σταθεροποίηση της δραχμής αποτέλεσε ένα πρόγραμμα διάρκειας δύο χρόνων, το οποίο υλοποιήθηκε από τις προηγούμενες κυβερνήσεις και όλες οι κρίσιμες αποφάσεις είχαν ληφθεί στην Ουάσιγκτον. Ο Μαρκεζίνης ήταν ο παθητικός δέκτης στην ιδιότυπη ιστορική συγκυρία, που συνέδεσε το όνομά του με τη σταθεροποίηση της δραχμής.181

177. Lincoln to Yost, Letter, July 15, 1952, (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, box 42). 178. Lincoln to Yost, Letter, July 21, 1952, OJL 179. Η «Μεταρρύθμιση Μαρκεζίνη» συζητείται σε διάφορες μελέτες. Ο Ηλιάδης (Eliadis Ε. «Stabilization of the Greek Economy and the 1953 Devaluation of the Drachma», IMF Staff Papers Vol. IV, No. 1, 1954 παρουσιάζει μια ιδιαίτερα θετική οπτική για την αναγκαιότητα και την επιτυχία της σταθεροποίησης της δραχμής. Σύντομοι σχολιασμοί υπάρχουν επίσης στα παρακάτω βιβλία- Candilis W., The Economy of Greece 1944-1966: Efforts for Stability and Development, New York: Frederic Praeger, 1968, Freris Α., The Greek Economy in the 20th Century, London and Sydney: Croom Helm, 1986, Halikias D., Money and Credit in a Developing Economy: The Greek Case, New York: New York University Press, 1978, Munkman C, American Aid to Greece, A Report on the First Ten Years, New York: Frederick Praeger, 1958, Sweet-Escott B., Greece: A Political and Economic Survey. 1939-1953, London: Royal Institute of International Affairs, 1954. 180. Yost to Secretary of State, Telegram No 1706, November 24, 1952, (Athens Embassy, Confidential Files, 1950-1952: 500, Box 42). 181. Η ομιλία του Μαρκεζίνη, ως υπουργού Συντονισμού στη Βουλή στις 23 Νοεμ395

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Η ύφεση της οικονομίας Η δεύτερη φάση του σταθεροποιητικού προγράμματος δεν μπορούσε να έχει κανέναν αντίκτυπο στον πληθωρισμό, μιας και πληθωρισμός δεν υπήρχε. Έτσι ο δείκτης τιμών συνέχισε να έχει το '52 τη χαρακτηριστική στασιμότητα που είχε και το '51. Τον Απρίλιο του '53, όταν έγινε η υποτίμηση της δραχμής, ο δείκτης τιμών ήταν ακριβώς στο ίδιο σημείο που ήταν τον Ιανουάριο του '51 (πίνακας Δ16). Στη διάρκεια μάλιστα του '52 οι διακυμάνσεις του δείκτη ήταν συχνότερα προς τα κάτω (υπήρχαν δηλαδή φαινόμενα αποπληθωρισμού), παρά προς τα πάνω, τόσο για τα εγχώρια όσο και για τα εισαγόμενα αγαθά (Δ 17). Η υποτίμηση προκάλεσε φυσικά άνοδο των τιμών και σε ετήσια βάση εμφανίστηκε το '53 πληθωρισμός της τάξης του 20%. Η κυκλοφορία του νομίσματος, μετά τις διαμάχες ανάμεσα σε MSA/W και MSA/G, πέτυχε το στόχο που είχε τεθεί από το νομισματικό πρόγραμμα για τον Ιούνιο του '52 (πίνακας Δ19). Το δεύτερο εξάμηνο όμως, η κυκλοφορία αυξήθηκε κατά 10-15%, για να αυξηθεί κατά 40% στη διάρκεια του '53, αμέσως μετά την υποτίμηση. Οι πιστώσεις στην οικονομία το '52 μειώθηκαν σχεδόν κατά 13% σε ετήσια βάση. Τον προηγούμενο χρόνο είχαν αυξηθεί κατά 15%. Άρα επρόκειτο για σημαντική μείωση. Εντούτοις οι πιστώσεις προς τη γεωργία δεν μειώθηκαν, αλλά αντίθετα οριακά αυξήθηκαν (πίνακας Δ24). Συνεπώς το βάρος των περικοπών το έφεραν η βιομηχανία και το εμπόριο, και μόνο προς το τέλος του χρόνου υπήρξε μια μικρή χαλάρωση των περιορισμών προς τη βιομηχανία182 Όπως σημείωνε η τριμηνιαία έκθεση της πρεσβείας: «Αν και υπάρχουν λίγοι που θα αμφισβητούσαν τη σοφία της διατήρησης των τωρινών περιορισμών στις τραπεζικές πιστώσεις, υπάρχουν αρκετοί αξιόπιστοι παρατηρητές που ισχυρίζονται ότι έχουμε φθάσει στο όριο πέρα από το οποίο οποιεσδήποτε επιπρόσθετες περικοπές, (...), θα βάλουν φρένο σε ζωτική παραγωγή».1" Η πτωτική τάση των τιμών συμπαρέσυρε την τιμή της χρυσής λίρας, η οποία έπειτα από τρία χρόνια σταθεροποίησης στις 226.000 μειώθηκε στις 185.500 δραχμές, χωρίς να χρειάζονται πλέον οι πωλήσεις χρυσού από την βρίου αναφέρεται με διάφορες λεπτομέρειες στα γεγονότα που προηγήθηκαν της υποτίμησης της δραχμής. Η μυθιστορηματική εικόνα που παρουσιάζεται εκεί, μικρή σχέση έχει με την πραγματικότητα Βλ Η αγόρευσις του υπουργού Συντονισμού κ. Σ. Μαρκεζίνη, 23 Νοεμβρίου 1953, στην κυβερνητική έκδοση, Οι πρώτοι δώδεκα μήνες της κυβερνήσεως Συναγερμού, Αθήνα, Δεκέμβριος 1953, σελ 30-42. 182. American Embassy, Quarterly Economic Review, October 1952, σελ. 5. 183. American Embassy, Quarterly Economic Review, October 1952, σελ. 5. 396

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 Τράπεζα της Ελλάδος. Μάλιστα η Τράπεζα την στήριξε, επειδή πίστευε ότι η τιμή της χρυσής λίρας δεν θα έπρεπε να είναι χαμηλότερη, με αποτέλεσμα την περαιτέρω πτώση της. Η πορεία των αναλήψεων από το Ταμείο Αντικαταβολών δείχνει πόσο περικόπηκε το επενδυτικό πρόγραμμα (πίνακας Δ16). Ενώ η ετήσια αύξηση των αναλήψεων ήταν 2.300 δισεκατομμύρια δραχμές το '50, περιορίστηκε το '51, πρώτο έτος του σταθεροποιητικού προγράμματος, σε 1.200, και το '52 σε μόλις 523 δισεκατομμύρια δραχμές (πίνακας Δ18). Εκτιμάται ότι οι επενδύσεις ως ποσοστό του ΑΕΠ το '52 από 15% έφτασαν κάτω από 7%. Η σταθεροποιητική πολιτική της διετίας '51 και '52 οδήγησε στην πρώτη, μεταπολεμικά, παρατεταμένη ύφεση της ελληνικής οικονομίας. Έτσι, ενώ στη διάρκεια του Εμφυλίου η οικονομία διατήρησε την ανοδική της πορεία, ένα χρόνο μετά το τέλος του Εμφυλίου η πορεία αυτή ανακόπηκε και μετατράπηκε σε στασιμότητα Ο δείκτης της βιομηχανικής παραγωγής είναι απόλυτα ενδεικτικός των τάσεων αυτών. Στα τέλη του '49, έφτασε στο 90% της προπολεμικής παραγωγής, αλλά ένα χρόνο μετά ήταν στο 120%. Από τον Οκτώβριο του '50 μέχρι τον Απρίλιο του '53, για τριάντα δηλαδή συνεχόμενους μήνες, ο δείκτης -παρά τις επιμέρους διακυμάνσεις του- παρέμεινε στάσιμος (πίνακας Δ20). Η μελέτη των επιμέρους κλάδων καταδεικνύει ότι από τη στασιμότητα αυτή διασώθηκαν μόνο ο κλάδος παραγωγής ενέργειας και ο κλάδος παραγωγής τσιμέντου (πίνακας Δ21). Και στις δύο περιπτώσεις είχαν προηγηθεί σημαντικές επενδύσεις στη διάρκεια της περιόδου '48-'50, ενώ η ζήτηση ειδικά στον τομέα των κατασκευών αυξήθηκε, παρά τους συνεχείς περιορισμούς που επέβαλαν οι Αμερικανοί στη χορήγηση αδειών, με εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς. Η εικόνα από τον αγροτικό τομέα ήταν επίσης εικόνα στασιμότητας. Η αύξηση της παραγωγής ήταν οριακή σε σχέση με το '51. «Η θέση των αγροτών δεν έχει βελτιωθεί από το σταθεροποιητικό πρόγραμμα Οι αγρότες εξακολουθούν να λαμβάνουν χαμηλές τιμές για τα προϊόντα τους σε σχέση με τις τιμές με τις οποίες χρεώνονται ώστε να αγοράσουν τρόφιμα και προμήθειες για την παραγωγή. Οι αυξημένοι περιορισμοί στις πιστώσεις, (...) έχουν επίσης επιφέρει οικονομικές δυσκολίες στους αγρότες. Οι περιορισμοί στη χρήση συναλλάγματος είναι μερικώς υπεύθυνοι για το ότι οι εισαγωγές αγροτικού εξοπλισμού ήταν ασήμαντες στη διάρκεια των τελευταίων μηνών και οι δραστηριότητες σε εγγειοβελτιωτικά έργα περιορισμένες».ΙΜ Στο πλαίσιο των θετικών συνεπειών του σταθεροποιητικού πρσγράμμα184. American Embassy, Quarterly Economic Review, October 1952, σελ 17. 397

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ τος αναμενόταν να αυξηθεί η προσφορά, να ενταθεί ο ανταγωνισμός και να πέσουν οι τιμές. Φαίνεται όμως ότι στον βιομηχανικό τομέα η προσφορά περιορίστηκε κατ' αναλογία της ζήτησης και η απειλούμενη συμπίεση των κερδών αντιμετωπίστηκε μειώνοντας το κόστος παραγωγής μέσω του περιορισμού της απασχόλησης και των μισθών. Η εφαρμογή του σταθεροποιητικού προγράμματος προκάλεσε απότομη αύξηση της ανεργίας. Στη βιομηχανία η απασχόληση στην πρωτεύουσα, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, μειώθηκε λίγο, περίπου 5% στη διάρκεια του '52.'" Εντούτοις στη βιομηχανία της επαρχίας εκτιμήθηκε ότι τα αντίστοιχα ποσοστά μείωσης ήταν πολύ μεγαλύτερα"4 Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΙΚΑ, το ποσοστό της ανεργίας στις πόλεις έφτανε, συνολικά, περίπου το 15%. Οι εκθέσεις των συνεργατών της οικονομικής αποστολής από διάφορες πόλεις, ειδικά από τη Βόρεια Ελλάδα, περιείχαν εκτιμήσεις που ανέβαζαν το ποσοστό ανεργίας στο 25-30%."' Οι εντάσεις ανάμεσα στην MSA/G και τους Έλληνες βιομηχάνους είχαν αρχίσει να γίνονται ορατές ήδη από όταν άρχισε να εφαρμόζεται το σταθεροποιητικό πρόγραμμα Ο υπεύθυνος για τα θέματα απασχόλησης Strachan είχε επισημάνει το ζήτημα της ανεργίας ήδη από το Φεβρουάριο του '51 και έγραφε στον τότε αρχηγό της οικονομικής αποστολής Lapham: «Καταλαβαίνουμε ότι οι βιομήχανοι αποδίδουν τη σημερινή επιβράδυνση της βιομηχανίας, -επακόλουθο της οποίας είναι η επιδείνωση της ανεργίας- σχεδόν αποκλειστικά στους περιορισμούς των πιστώσεων που περιέχονται στο αντιπληθωριστικό πρόγραμμα, και ο ό,τι αφορά την περίπτωση των κατασκευών, το αποδίδουν στους περιορισμούς στην έκδοση αδειών για την ανέργεση διαμερισμάτων, σπιτιών κλπ. (...) Από τα διάφορα σημεία που θίγονται θα ήμουνα διατεθειμένος να δώσω έμφαση σε τρία: πρώτο, στην αντίδραση της βιομηχανίας στο αντιπληθωριστικό πρόγραμμα· δεύτε-

185. Ο επίσημος δείκτης απασχόλησης του ΣΕΒ στηριζόταν σ' ένα μόνιμο δείγμα 570 επιχειρήσεων, οι 563 από τις οποίες ήταν στην πρωτεύουσα, και απασχολούσαν τις 80 από τις 140 χιλιάδες των απασχολουμένων στη βιομηχανία Σύμφωνα με αυτόν το '51 είχαμε μικρή αύξηση 2,2 χιλιάδων και το '52 μείωση 2,7 χιλιάδων. Βλ ΣΕΒ, Η Ελληνική Βιομηχανία κατά το 1954-1955, Αθήνα: ΣΕΒ, 1955. 186. Ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας απασχολούσε τις 58 από τις 140 χιλιάδες της βιομηχανίας. Η απασχόληση στο πρώτο εξάμηνο του '52 είχε μειωθεί κατά 5,4% στην περιοχή της πρωτεύουσας, αλλά κατά 15,4% στην υπόλοιπη χώρα Textile Federation to MSA/G - Labor Division, Employment in the Textile Industry, July 15, 1952 (Mission to Greece, Labor Information Specialist, Economic Matters, box 7). 187. Οι εκθέσεις των Johnston (Salonika), Dillon (Ioannina), Johnston (Eastern Macedonia and Thraki), κ,ά. (Mission to Greece, Labor Information Specialist, Economic Matters, box 7). 398

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 ρο, στις δυσκολίες ανεύρεσης πρώτων υλών και τρίτο στην επιδείνωση της αγοραστικής δύναμης του καταναλωτή».1** Στη διάρκεια του "52, η βιομηχανία όχι μόνο υπέστη δραστική μείωση των πιστώσεων αλλά αναγκάστηκε, έπειτα από την επιμονή του Καρτάλη, να πληρώσει περίπου το 40% των «παγωμένων πιστώσεων». Οι πιστώσεις είχαν προκύψει από τη μη επιστροφή των βραχυχρόνιων δανείων που ελάμβαναν οι βιομηχανίες από τις τράπεζες, προκειμένου να χρηματοδοτήσουν την αγορά πρώτων υλών και άλλων τρεχουσών δαπανών. Στην πραγματικότητα, ελλείψει μακροχρόνιων πιστώσεων, αυτές σε πολλές περιπτώσεις χρηματοδοτούσαν τις επενδύσεις επέκτασης ή εκσυγχρονισμού των βιομηχανικών μονάδων. Στα τέλη του '52, οι παγωμένες πιστώσεις ήταν περίπου 300 δισεκατομμύρια δραχμές. Με απόφαση της Νομισματικής Επιτροπής ξεκίνησε η διαδικασία άμεσης επιστροφής του 40% των δανείων. Για το υπόλοιπο υπήρχαν σοβαρές επιφυλάξεις για τον εάν θα έπρεπε να επιδιωχθεί άμεσα η αποπληρωμή τους, καθώς οι ενδείξεις συνηγορούσαν ότι επρόκειτο για πραγματικές επενδύσεις. Στη συγκεκριμένη συγκυρία, φαίνεται ότι η ECA/G και η πρεσβεία ευνοούσαν μια πιο ελαστική τακτική, προκειμένου να αποφευχθεί η υπερβολική επιβάρυνση των βιομηχανικών επιχειρήσεων.18' Αντίθετα με τις παγωμένες πιστώσεις, η αποπληρωμή των δανείων της AMAG και της ECA/G παρουσίαζε ικανοποιητική πορεία, έστω με καθυστερήσεις. Ο απολογισμός στα τέλη του '52 έδειχνε ότι περίπου το 65% των δόσεων είχε πληρωθεί" 0 Την ίδια στιγμή οι δανειολήπτες, των οποίων τα προϊόντα υπόκειντο σε καθεστώς διατίμησης, παραπονούνταν ότι η αποπληρωμή των δόσεων ήταν αδύνατη χωρίς να αρθεί η διατίμηση."1 Οι πιέσεις για ευνοϊκή μεταχείριση των δανείων αυτών κλιμακώθηκαν αργότερα, το '53-'54, όταν ζητήθηκε αναπροσαρμογή προς τα κάτω των δανείων και καλύτεροι όροι αποπληρωμής."2

188. Strachan to Lapham, Memorandum, Unemployment Problem, February 16, 1951 (Mission to Greece, Labor Information Specialist, Economic Matters, box 7)· 189. Athens Embassy, Quarterly Economic Review, October 1952, σελ 6. 190. Μέχρι το Σεπτέμβριο του "52, από τα 4 εκατομμύρια δολάρια είχαν πληρωθεί τα 2,6. American Embassy, Quarterly Economic Review, October 1952, σελ 25. 191. Αυτό ίσχυε ειδικά για τη βιομηχανία τσιμέντου, η οποία είχε λάβει τα περισσότερα δάνεια με το δεδομένο ότι το συγκεκριμένο προϊόν τελούσε υπό καθεστώς διατίμησης. Alvin Roseman, John Pesmazoglou, Memorandum of Conversation, [without date], (Mission to Greece, Construction Division, box 3). 192. Paige to Russell, Memorandum, Comments on the Proposed Terms of Loan Adjustment Policy, March 4, 1954 (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 5). 399

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Οι εντάσεις ανάμεσα στους βιομηχάνους και την αμερικανική αποστολή κλιμακώθηκαν τελικά στα μέσα του '52, με αφορμή τις αυξήσεις στους μισθούς. Από την άνοιξη του '52 η κυβέρνηση φάνηκε διατεθειμένη να προβεί σε αυξήσεις των μισθών, οι οποίες θα ήταν έστω περιορισμένες προκειμένου να μη θιγεί το σταθεροποιητικό πρόγραμμα Η MSA/G, με δεδομένη την πορεία του σταθεροποιητικού προγράμματος, αντιμετώπισε θετικά το θέμα αυτό. Μάλιστα τέθηκε και το θέμα της εξομοίωσης των αμοιβών της ανδρικής και γυναικείας εργασίας, που προωθούσαν τότε διεθνείς οργανώσεις της εργασίας, και πίεζαν τις χώρες να υπογράψουν τις σχετικές διεθνείς συμβάσεις. Ο ΣΕΒ αντέδρασε έντονα σε οποιαδήποτε προσπάθεια αναπροσαρμογής των μισθών διατυπώνοντας τη θέση ότι οι πραγματικοί μισθοί ήταν ήδη πάνω από τα προπολεμικά επίπεδα, υψηλότεροι από την εξέλιξη του κόστους διαβίωσης και η διαδικασία αναπροσαρμογής τους είχε ιδιαίτερα ευνοήσει την αμοιβή της γυναικείας απασχόλησης."3 Η εξίσωση στις αμοιβές των δύο φύλων κινδύνευε να εισαγάγει την αρχή «ίση αμοιβή ανεξάρτητα από την ίση εργασία». Οι διαφορές στις αμοιβές θα έπρεπε να παραμείνουν και οποιαδήποτε αύξηση των μισθών θα έπρεπε να αποτραπεί όταν θα εφαρμοζόταν το αντιπληθωριστικό πρόγραμμα Η MSA/G θεώρησε παραπλανητικές τις εκτιμήσεις του ΣΕΒ για την πορεία των μισθών και του κόστους διαβίωσης. Σύμφωνα με τις δικές της εκτιμήσεις, οι μισθοί ήταν μόλις οριακά πάνω από το κόστος διαβίωσης. Ταυτόχρονα όμως επισήμανε ότι ενώ προπολεμικά το μεγαλύτερο ποσοστό των εργαζομένων είχε μισθούς και ημερομίσθια πάνω από το βασικό, μεταπολεμικά -με εξαίρεση τους ειδικευμένους εργάτες- η μεγάλη πλειοψηφία των εργαζομένων είχε αμοιβές κοντά στο βασικό ή σε πολλές περιπτώσεις και κάτω από αυτό. Σε συνθήκες μεγάλης ανεργίας και περιορισμένης συνδικαλιστικής δράσης, οι μισθοί και τα ημερομίσθια συχνά καθορίζονταν με αυθαίρετο τρόπο, σε επίπεδα κάτω από τα προβλεπόμενα από τις κυβερνητικές αποφάσεις.194 Με αυστηρά κριτικό τόνο ο McCoy, ο ειδικός στα εργασιακά θέματα, επεσήμανε ότι οι τοποθετήσεις του ΣΕΒ είχαν περισσότερο ενδιαφέρον «για ό,τι δεν έθιγαν, παρά γι' αυτά που έθιγαν». Έτσι α-

193. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΣΕΒ, ο δείκτης των ημερομισθίων ήταν 415 για τους άνδρες και 442 για τις γυναίκες και των μισθών 550 και 620 αντίστοιχα, σε σχέση με τους προπολεμικούς, ενώ ο δείκτης του κόστους ζωής ήταν μόλις 350. Βλ Answer of the Federation of Greek Indusrtialists on problems needing investigation with regard to the readjustment of minimum wages and salaries, (Mission to Greece, Labor Information Specialist, Economic Matters, box 7). 194. McCoy to Strachan, Memorandum, Evaluation of the Memorandum of the Greek Industrialists on Wages, July, 18, 1952, (Mission to Greece, Labor Information Specialist, Economic Matters, box 7). 400

Το σταθεροποιητικό πρόγραμμα - Δεύτερη φάση, 1952 ποσιωπούσαν πλήρως το πόσο είχε αυξηθεί η παραγωγικότητα της εργασίας σε σχέση με την προπολεμική περίοδο και δεν έθιγαν καθόλου την εξέλιξη των κερδών της βιομηχανίας την ίδια περίοδο. Η αντιπαράθεση σύντομα κλιμακώθηκε. Ο οικονομικός σύμβουλος του πρέσβη, σε επιστολή του προς την κυβέρνηση, κατηγόρησε τους βιομηχάνους ότι έχουν συγκεντρώσει δυνάμεις «εχθρικές προς στο λαό» και τείνουν να μιμούνται τους «βαρώνους των μεσαιωνικών χρόνων, επιδιώκοντας το δικό τους και μόνο κέρδος που είναι ο πληθωρισμός»."1 Σύμφωνα με την επιστολή, η άρνηση τους να ευθυγραμμιστούν με το κεντρικό σύνθημα του σταθεροποιητικού προγράμματος -που ήταν «λίγο χρήμα και πολλά αγαθά»- οδήγησε την ελληνική κυβέρνηση να λάβει μέτρα προκειμένου να ευθυγραμμιστούν οι βιομήχανοι με τις απαιτήσεις του σταθεροποιητικού προγράμματος. Ο ΣΕΒ, σε απάντησή του, δήλωσε ότι αρνείται να συμμετάσχει σε οποιασδήποτε μορφής διαβουλεύσεις με την κυβέρνηση και υπογράμμισε τη δυσμενή θέση των βιομηχανικών επιχειρήσεων εξαιτίας της υπερβολικής αύξησης των μισθών, του ελέγχου των τιμών και της περικοπής των πιστώσεων. Ο κύκλος της σταθεροποίησης της ελληνικής οικονομίας έκλεισε όπως ακριβώς είχε αρχίσει: με την αντιπαράθεση με τους βιομήχανους. Το '45, όταν τέθηκε για πρώτη φορά η σταθεροποίηση της οικονομίας, η σύγκρουση των βιομηχάνων με τον Βαρβαρέσο θεωρήθηκε ως το πρωταρχικό ζήτημα της ατελέσφορης εκείνης προσπάθειας. Το '47 η εφαρμογή του μεταρρυθμιστικού προγράμματος της AMAG ανανέωσε την αντιπαράθεση αυτή και βρήκε την αμερικανική πρεσβεία στο πλευρό των βιομηχάνων. Το '51-'5 2 η εφαρμογή του σταθεροποιητικού προγράμματος στάθηκε η αφορμή για νέο κύκλο αντιπαραθέσεων. Μόνο που τώρα η αντιπαράθεση ήταν λίγο παραπλανητική. Ο πληθωρισμός δεν συνιστούσε πλέον μηχανισμό ενίσχυσης της κερδοσκοπικής δραστηριότητας. Πολύ πριν από τη σταθεροποίηση του '53, ήδη από το '49, ο κύκλος της οικονομικής αστάθειας που συντηρούσε την ακραία κερδοσκοπική συμπεριφορά είχε κλείσει Ήταν η ώρα που το αναπτυξιακό ζήτημα αποκτούσε πρωτεύουσα σημασία

195. McCoy to Strachan, Memorandum, όπ. 401

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 27 Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής «Σε όλες τις χώρες της Νότιας Ευρώπης, η σημαντική επιδίωξη της πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών είναι να προσφέρει την κατάλληλη μακροχρόνια βοήθεια που θα αντιμετωπίσει τα χρονίζοντα προβλήματα, τα οποία έχουν ιστορικά μετατρέψει αυτές τις χώρες σε "μαλακό υπογάστριο" του Ατλαντικού συστήματος άμυνας. (._) Τα προβλήματα αυτά (...) δεν μπορούν να λυθούν με την παροχή μεγάλης κλίμακας εξωτερικής βοήθειας, τέτοιας που απαιτούσε η γρήγορη επίτευξη της ανασυγκρότησης. (..) Η ανασυγκρότηση επέτρεψε την επιστροφή σε επίπεδα παραγωγής συμβατά με τους τεχνικούς πόρους και τους θεσμούς στη Νότια Ευρώπη. (._) Στο εξής, η οικονομική ανάπτυξη θα πρέπει να προχωρήσει pari passu με την ανάπτυξη των τεχνικών δυνατοτήτων και τη βελτίωση των θεσμών και γι' αυτό το λόγο με πολύ πιο αργούς ρυθμούς από την περίπτωση της οικονομικής ανασυγκρότησης. (._) Έτσι, η ανάπτυξη της Νότιας Ευρώπης απαιτεί να συνδυαστούν, για μεγάλο χρονικό διάστημα, η περιορισμένη οικονομική βοήθεια με την ουσιαστική τεχνική βοήθεια (_) Τα προβλήματα της Νότιας Ευρώπης είναι, φυσικά, διαφορετικά από αυτά της υπόλοιπης ηπείρου και γι' αυτό απαιτούν στο πλαίσιο των κοινών ινστιτούτων -NATO, OEEC and EPU- διαφορετικές τεχνικές για τη λύση τους»."6

Οι αμερικανικές ιδέες: η οικονομική βοήθεια μετά το Σχέδιο Μάρσαλ Στην Ουάσιγκτον στις αρχές του '52 ξεκίνησε η συζήτηση για το οικονομικό πρόγραμμα βοήθειας του '53-'54 για τις χώρες του NATO/OEEC. Τα

196. Chief of Mission to Division Directors, Memorandum, Future U.S. Policy, September 12, 1952, Attachment, Preliminary Program of Economic Development for 1953/54 in the NATO/OEEC Area (Mission to Greece, Industrial Division, box 2). 403

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ προγράμματα αυτά θα είχαν φυσικά διαφορετικό χαρακτήρα από αυτά της περιόδου του Σχεδίου Μάρσαλ, καθώς δεν αφορούσαν πλέον την άμεση μεταφορά πόρων για να καλυφθούν τρέχουσες ανάγκες ή να χρηματοδοτηθούν επενδύσεις σε μεγάλη κλίμακα Επρόκειτο για συμφωνίες που ετοιμάζονταν να κάνουν οι ΗΠΑ με μεμονωμένες χώρες, στο πλαίσιο των οργανισμών του OEEC και του NATO. Έτσι ενθάρρυναν την MSA/W να συνεργαστεί με την MSA/G, για να σχεδιάσουν εθνικά προγράμματα τα οποία όμως θα είχαν κυρίως το χαρακτήρα της «τεχνικής βοήθειας». Στα μέσα του '52 στάλθηκε στην MSA/G, για σχολιασμό, το «Προκαταρκτικό Πρόγραμμα Οικονομικής Δράσης για το 1953/54 στην περιοχή NATO/OEEC».197 Αυτό είχε δύο σκέλη: ένα που αναφερόταν γενικά στη μελλοντική οικονομική πολιτική των ΗΠΑ απέναντι στις χώρες του OEEC/ NATO και ένα ειδικότερο για την Ελλάδα Για την ακρίβεια, οι χώρες της Νότιας Ευρώπης (Πορτογαλία, Ισπανία, Ελλάδα, Τουρκία και Γιουγκοσλαβία) αντιμετωπίστηκαν ως μία ενότητα, καθώς θεωρήθηκε ότι είχαν οικονομίες με παρόμοια δομή και χαρακτηριστικά και συνεπώς κοινή θα έπρεπε να ήταν η στρατηγική αντιμετώπισής τους. Ως κοινά χαρακτηριστικά στις οικονομίες των χωρών της Νότιας Ευρώπης θεωρήθηκαν τα ακόλουθα α) Επρόκειτο για αγροτικές οικονομίες, όπου το ειδικό βάρος του πρωτογενούς τομέα στην παραγωγή, την απασχόληση και τις εξαγωγές κυριαρχούσε. Οι αγροτικές εκμεταλεύσεις είχαν κυρίως οικογενειακό χαρακτήρα, στηρίζονταν στην εργασία και οι τεχνικές παραγωγής ήταν «σχετικά πρωτόγονες», καθώς το έδαφος, ο τύπος των καλλιεργειών και η έλλειψη κεφαλαίων επέβαλλαν αξεπέραστες τεχνικές δυσχέρειες. Παρά τον αγροτικό χαρακτήρα των οικονομιών ήταν ελλειμματικές σε πολλές κατηγορίες τροφίμων και ήταν αναγκασμένες να κάνουν σημαντικές εισαγωγές. β) Οι υποδομές στον αγροτικό, αλλά και στον ενεργειακό τομέα, είχαν χαμηλό βαθμό ανάπτυξης. Το δίκτυο των μεταφορών ήταν σαφώς καλύτερο, παρόλα αυτά όμως το κόστος μεταφοράς των αγαθών στην εγχώρια και τις εξωτερικές αγορές ήταν υψηλό. γ) Η υπάρχουσα βιομηχανία υστερούσε σημαντικά από αυτήν της υπόλοιπης Δυτικής Ευρώπης και ήταν μονόπλευρα προσανατολισμένη στους κλάδους των τροφίμων και της υφαντουργίας. δ) Ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός υποαπασχολούνταν σε μεγάλο ποσοστό και το εργατικό δυναμικό ήταν σε μεγάλο βαθμό αναλφάβητο και χωρίς δεξιότητες. ε) Το κατά κεφαλήν εισοδήμα κινούνταν ανάμεσα σε αυτό των ευρω-

197. Preliminary Program of Economic Development for 1953/54 in the NATO/ OEEC Area, ojt. 404

Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής παΐκών χωρών και των χωρών της Ασίας και της Αφρικής. Το εισόδημα αυτό εξασφάλιζε οριακά επίπεδα επιβίωσης στη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού. Η εθνική αποταμίευση παρέμενε εξαιρετικά χαμηλή. στ) Η κρατική παρέμβαση στην οικονομία ήταν εκτεταμένη. Εντούτοις οι θεσμοί είχαν υποτυπώδη ανάπτυξη και η δημόσια διοίκηση ήταν αναποτελεσματική. Τα φορολογικά συστήματα επέτειναν, αντί να αμβλύνουν, τις ανισότητες του πλούτου. ζ) Στις οικονομίες αυτές υπήρχαν πολύ μεγάλες εισοδηματικές ανισότητες και ένα «άκαμπτο ταξικό σύστημα». Οι παράγοντες αυτοί δημιουργούσαν ατμόσφαιρα κοινωνικής αδικίας και λειτουργούσαν ανασταλτικά στην δημιουργία καθεστώτων με πολιτική σταθερότητα η) Το εξωτερικό εμπόριο των χωρών αυτών ήταν απόλυτα συνδεδεμένο με τις δυτικοευρωπαϊκές αγορές. Συμπερασματικά, τα προβλήματα των χωρών αυτών χαρακτηρίζονταν ως «διαρθρωτικά» και συνεπώς η αντιμετώπισή τους απαιτούσε μια μακροχρόνια προσέγγιση, μέσω της οποίας θα αντιμετωπίζονταν ενιαία οι χώρες αυτές στο πλαίσιο των ευρύτερων οικονομικών και στρατιωτικών οργανισμών (OEEC, NATO). Η πρώτη υπόδειξη αναφερόταν στους ρυθμούς της ανάπτυξης των χωρών αυτών, οι οποίοι θα ήταν πιο αργοί από αυτούς της περιόδου της ανασυγκρότησης. Έτσι η έκθεση σημείωνε: «Η ανάπτυξη της Νότιας Ευρώπης πρέπει να λάβει χώρα με σχετικά αργούς ρυθμούς και σε συνάφεια με την επέκταση των τοπικών δεξιοτήτων και τη βελτίωση των θεσμών. (...) Κάθε νέα αμερικανική βοήθεια στις χώρες αυτές πρέπει να προσανατολιστεί (α) σε συγκεκριμένες αμυντικές και στρατηγικές ανάγκες και (β) στις ανάγκες μιας αργής οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης».'9* Σε σχέση με το δεύτερο μάλιστα, η έκθεση υπογράμιζε ότι «ο γενικός χαρακτήρας του προγράμματος θα πρέπει να αλλάξει προκειμένου να προσεγγίζει περισσότερο με το πρότυπο που διαμορφώνεται στις σχέσεις των ΗΠΑ με τις χώρες της Νότιας και Νοτιοανατολικής Ασίας»."* Η έκθεση θεωρούσε ότι στις αρχές της δεκαετίες του '50 οι οικονομίες της Νότιας Ευρώπης είχαν επανέλθει στα προπολεμικά τους επίπεδα, τα οποία αντιστοιχούσαν στα τεχνικά, οικονομικά και κοινωνικά τους δεδομένα Κάθε παραπέρα ανάπτυξη θα απαιτούσε την αλλαγή των ίδιων των δεδομένων αυτών. Εφόσον δεν υπήρχαν σημαντικά αποθέματα ορυκτού πλούτου (όπως στη Μέση Ανατολή), ή προοπτικές γρήγορης ανάπτυξης του

198. Preliminary Program of Economic Development for 1953/54 in the NATO/ OEEC Area, ό.π., σελ 4 199. Preliminary Program of Economic Development for 1953/54 in the NATO/OEEC Area, όπη σελ 5. 405

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ αγροτικού και του βιομηχανικού τομέα (παρά με ελάχιστες εξαιρέσεις), αποκλείστηκε το ενδεχόμενο των μεγαλόπνοων αναπτυξιακών προγραμμάτων. «Επιπρόσθετα, η ανάπτυξη αυτή συναρτάται λιγότερο με την ενοποίηση των πόρων, όπως στην περίπτωση του Schuman Plan, και περισσότερο με την κατάρτιση εθνικών προγραμμάτων, τα οποία σε κάποιες από τις φάσεις τους θα χρειαστούν κοινές προσπάθειες και διεθνή συνεργασία».™ Η αναπτυξιακή στρατηγική θα έπρεπε να βελτιώσει το θεσμικό πλαίσιο, να αναπτύξει τους φορείς σχεδιασμού, να υλοποιήσει τα έργα υποδομής, να ιδρύσει θεσμούς για τη μεταφορά της τεχνικής γνώσης, να εκπαιδεύσει το εργατικό δυναμικό, να οργανώσει και να εκσυγχρονίσει την παραγωγή. Σε σχέση με τις κλαδικές προτεραιότητες, η έκθεση επισήμανε πως «η οικονομική βοήθεια θα έπρεπε να στοχεύει κυρίιος στη βελτίωση της παραγωγικότητας της γεωργίας. Η βιομηχανική ανάπτυξη θα αφορούσε κατά κύριο λόγο βιομηχανίες, συμπληρωματικές στην τοπική γεωργία (-.) Με την ίδια λογική, άλλες μορφές βιομηχανικής ανάπτυξης που δεν απαιτούσαν εξειδικευμένες γνώσεις και εξασφάλιζαν την εξοικονόμηση συναλλάγματος (όπως η περίπτωση των διυλιστηρίων), θα έπρεπε να ενθαρρυνθούν».101 Κάθε μορφή ανάπτυξης θα απαιτούσε όμως επενδύσεις και μάλιστα σε συνάλλαγμα Η οικονομική βοήθεια όμως θα περιοριζόταν σημαντικά. Αυτή θα μπορούσε να συμβάλει κυρίως σε προγράμματα τεχνικής βοήθειας και στήριξης, σε προγράμματα βελτίωσης της υποδομής του αγροτικού τομέα και άλλα αντίστοιχα, που συνήθως χρηματοδοτούνται από δημόσιους πόρους. Οι πιο αποδοτικές επενδύσεις θα ήταν φυσικά αυτές που θα απέφεραν συνάλλαγμα Ανεξάρτητα αν ήταν δημόσιες ή ιδιωτικές, θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν δάνεια από τους διάφορους διεθνείς οργανισμούς και τις διεθνείς τράπεζες. Βασική πηγή επενδυτικών πόρων παρέμενε το διεθνές κεφάλαιο. Με κατάλληλες αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο των χωρών, το διεθνές κεφάλαιο θα μπορούσε να συμβάλει καθοριστικά στις διαδικασίες της οικονομικής ανάπτυξης. Η προώθηση των παραπάνω ιδεών θα ακολουθούσε τη δόκιμη πρακτική του Σχεδίου Μάρσαλ. Οι χώρες θα προχωρούσαν στην κατάρτιση «εθνικών προγραμμάτων». Στη συνέχεια, στο πλαίσιο των δυτικο-ευρωπαΐκών οικονομικών οργανισμών, θα έπρεπε να ιδρυθούν κατάλληλοι φορείς, οι οποίοι θα συντόνιζαν τα εθνικά προγράμματα, θα συγκέντρωναν πόρους για τη χρηματοδότησή τους και θα κατένειμαν τους πόρους αυτούς ανάμεσα στα εθνικά προγράμματα Στο σημείο αυτό οι αμερικανικές εκθέσεις

200. Preliminary Program of Economic Development for 1953/54 in the NATO/ OEEC Area, όπ., σελ. 4. 201. Preliminary Program of Economic Development for 1953/54 in the NATO/ OEEC Area, όπ., σελ 5. 406

Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής διατύπωναν ευθέως τη θέση ότι την ευθύνη πλέον για την ανάπτυξη των Νοτιοευρωπαϊκών οικονομιών θα την είχαν οι ευρωπαϊκές χώρες του Βορρά: «Ενώ οι ΗΠΑ θα συνεχίσουν να στηρίζουν απευθείας τις χώρες αυτές, όλο και μεγαλύτερη έμφαση πρέπει να δίνεται στη διεθνική υποστήριξη των αναπτυξιακών προγραμμάτων της περιοχής αυτής (...). Οι ΗΠΑ θα επιδιώξουν, μέσω του OEEC και της EPU, να μεταφέρουν στο σύνολο της Ευρώπης την αναγκαιότητα να υποστηριχθούν οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες του Νότου».102 Το ειδικότερο τμήμα της έκθεσης για την Ελλάδα προέβλεπε χαμηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης για τη δεκαετία του '50 εξαιτίας των περιορισμένων δυνατοτήτων «τεχνικής ανάπτυξης της οικονομίας». Οι περιορισμένες τεχνικές δυνατότητες επέβαλλαν με τη σειρά τους τις προτεραιότητες της οικονομικής στρατηγικής: «Οι τεχνικές βελτιώσεις που οδηγούν σε αύξηση της παραγωγικότητας θα πρέπει να έχουν προτεραιότητα απέναντι στις επενδύσεις για επέκταση των παραγωγικών μονάδων. (...) Οι βελτιώσεις στις τεχνικές καλλιέργειας προηγούνται των φιλόδοξων σχεδίων για μεγάλης κλίμακας εγγειοβελτικά έργα. (...) Οι μικρές βιομηχανίες, οι συμπληρωματικές στη γεωργία, είναι πιο σημαντικές από τη βαριά βιομηχανία, για την οποία δεν είναι διαθέσιμοι ούτε οι πόροι ούτε τα τεχνικά προσόντα».203 Και εδώ η ευθύνη για την πορεία της ελληνικής οικονομίας μεταφερόταν στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Οι εισαγωγές της Ελλάδας θα έπρεπε να μετατοπιστούν από τη «χώρα του δολαρίου» στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, προς τις οποίες ήδη κατευθυνόταν το μεγαλύτερο μέρος των εξαγωγών. «Μια καλά διαχειριζόμενη επέκταση του ενδοευρωπαϊκού εμπορίου μπορεί να περιορίσει τις απαιτήσεις σε δολάρια τόσο της Ελλάδας όσο και της Δυτικής Ευρώπης συνολικά».20* Οι δυτικοευρωπαϊκές χώρες μέσω της EPU και του OEEC θα έπρεπε να αναλάβουν «την παρακολούθηση της εσωτερικής νομισματικής πολιτικής της Ελλάδας, που μέχρι τότε ήταν ευθύνη κυρίοίς των ΗΠΑ». Επιπρόσθετα οι ευρωπαϊκές χώρες θα έπρεπε να συμβάλουν στην «αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων της Ελλάδας με βάση την εμπειρία τους από την ανάπτυξη των λιγότερο αναπτυγμένων περιφερειών των χωρών τους».205

202. Preliminary Program of OEEC Area, OJI., σελ 7. 203. Preliminary Program of OEEC Area, OJI^ σελ 10. 204. Preliminary Program of OEEC Area, ό.π., σελ 10. 205. Preliminary Program of OEEC Area, ό.π., σελ 11.

Economic Development for 1953/54 in the NATO/ Economic Development for 1953/54 in the NATO/ Economic Development for 1953/54 in the NATO/ Economic Development for 1953/54 in the NATO/ 407

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Η απεμπλοκή των ΗΠΑ από τις οικονομικές υποθέσεις της Ελλάδας ήταν πλέον καθολική. «Ο κύριος όγκος της συνεισφοράς των ΗΠΑ θα ήταν στον τομέα της τεχνικής συνεργασίας. (..) Με την προσφορά μόνο μικρών ποσών οικονομικής βοήθειας, ο κύριος όγκος των Πόροχν Αντικαταβολής θα χρησιμοποιούνταν πιθανόν για να ολοκληρωθούν τα έργα υποδομής και ίσως για να δοθεί μέρος του αρχικού κεφαλαίου σε δάνεια για τις μικρές επιχειρήσεις». Ακόμα και στην περίπτωση της στρατιωτικής βοήθειας, η οποία παρέμενε στο ακέραιο υποχρέωση των ΗΠΑ, υπήρχε η διάθεση περικοπών. «Θα ήταν δυνατό να περιοριστεί σημαντικά το απόλυτο μέγεθος της τρέχουσας βοήθειας μας από το επίπεδο που είχε τψ περίοδο της ανασυγκρότησης, ακόμα και από το τρέχον επίπεδο της αμυντικής υποστήριξης».206 Και παρακάτω συνέχιζε: «Η υποστήριξη της άμυνας της Ελλάδας θα πρέπει να συγκρατηθεί ά ένα ελάχιστο επίπεδο»?" Οι παραπάνω προβληματισμοί της Ουάσιγκτον φαίνεται να γράφτηκαν περισσότερο υπό το πρίσμα της εξοικονόμησης δολαρίων από την οικονομική και στρατιωτική βοήθεια προς την Ελλάδα και τις άλλες χώρες της Νότιας Ευρώπης, παρά υπό το πρίσμα μιας συστηματικής διάγνωσης των πραγματικών συνθηκών των νοτιοευρωπαΐκών χωρών. Παρά το γεγονός ότι υπήρχε πληθώρα εύστοχων παρατηρήσεων για την οικονομική δομή και τα χαρακτηριστικά των χωρών αυτών, εντούτοις υπήρχε διάχυτη η πεποίθηση ότι η οικονομική ανάπτυξη των χωρών αυτών θα ήταν αναγκαστικά αργή και θα ακολουθούσε περισσότερο το αγροτικό πρότυπο του παρελθόντος, παρά τη μεταβατική διαδικασία της εκβιομηχάνισης. Ήταν φανερό ότι υποτιμούνταν οι αναπτυξιακές δυνατότητες, γεγονός που υποδήλωνε την υπερβολική αγωνία της Ουάσινγκτον να απαλλαγεί από οποιαδήποτε δέσμευση για παροχή βοήθειας στις χώρες αυτές. Η έκθεση Βαρβαρέσου Η έκθεση Βαρβαρέσου δόθηκε στη δημοσιότητα τον Φεβρουάριο του '52 και είχε γίνει κατά παραγγελία της κυβέρνησης του Κέντρου, το '51. Επεδίωξε να εξετάσει το αναπτυξιακό ζήτημα υπό τις νέες συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί με την ολοκλήρωση του Σχεδίου Μάρσαλ και την αποφασιστική στροφή των ΗΠΑ προς τις στρατιωτικές προτεραιότητες και την αντιπληθωριστική πολιτική. Γραμμένη στην Ουάσιγκτον δεν μπορεί παρά 206. Preliminary Program of Economic Development for 1953/54 in the NATO/ OEEC Area, όπ., σελ. 5. 207. Preliminary Program of Economic Development for 1953/54 in the NATO/ OEEC Area, OJI., σελ. 11. 408

Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής να έφερε το βάρος των συζητήσεων και των προβληματισμών της εποχής, όπως είχαν αποτυπωθεί στις αμερικανικές εκθέσεις. Αφετηρία της μελέτης ήταν η ρεαλιστική υπόθεση πως η ελληνική οικονομία δεν θα στηριζόταν πλέον στην οικονομική βοήθεια, στη μεταφορά δηλαδή εξωτερικών πόρων. Έτσι η έκθεση, έχοντας αποκλείσει το ενδεχόμενο να στηριχθεί η οικονομία σε εξωτερικούς πόρους, ανήγγειλε, ως φυσικό επακόλουθο το τέλος του οράματος της βιομηχανικής ανάπτυξης. Η βιομηχανική ανάπτυξη, έτσι τουλάχιστον όπως είχε σχεδιαστεί στην δεκαετία του '40 και προσέβλεπε στην υλοποίηση επενδύσεων μεγάλης κλίμακας, θα έπρεπε πλέον να εγκαταλειφθεί. Η έκθεση υπέδειξε τις παραδοσιακές δραστηριοτήτες της μικρής και μεσαίας κλίμακας, που ιστορικά είχαν ευδοκιμήσει στον ελληνικό χώρο, ως τα κατεξοχήν πεδία της ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Με μια λέξη θα ήταν οι κατασκευές, το εμπόριο και η γεωργία, οι τομείς στους οποίους θα έπρεπε να στρέψει την προσοχή της η χώρα Κοντά και η μεταποίηση, ως πρόκριμα όμως μιας αργής και σταδιακής ανάπτυξης και όχι ως το αποτέλεσμα μιας απότομης ώθησης που θα χρηματοδοτούσαν εξωτερικοί πόροι. Οι μικρομεσαίες τόιξεις θα ήταν οι φυσικοί φορείς της μεταπολεμικής ανάπτυξης και το μήνυμα του Βαρβαρέσου επανέφερε τις αναπτυξιακές παραμέτρους στον παραμελημένο χώρο της μικροΐδιοκτησίας. Η έκθεση Βαρβαρέσου επικεντρώθηκε σε τέσσερα βασικά θέματα στη νομισματική αστάθεια, στο έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών, στη δημόσια διοίκηση και στο ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης. Στο πρώτο υπογράμμισε την αναγκαιότητα για άμεση σταθεροποίηση της οικονομίας και θεώρησε αποτυχημένη οποιαδήποτε προσπάθεια επέκτασης της οικονομίας με πληθωριστικά μέσα Στο δεύτερο έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στην αύξηση των εξαγωγών και πολύ λιγότερο στην υποκατάσταση των εισαγωγών. Στο θέμα της δημόσιας διοίκησης υπέδειξε ένα πλέγμα προτάσεων για να βελτιωθεί η οργάνωση και η αποτελεσματικότητά της. Κυρίως όμως οι αλλαγές αυτές απέβλεπαν στο να καταστήσουν τη δημόσια διοίκηση ικανή να συγκεντρώνει φόρους, κυρίως άμεσους, να κατανέμει και να διαχειρίζεται πόρους με αξιόπιστο τρόπο και να μπορεί να αναδιανέμει τους πόρους προς επιθυμητές οικονομικές και κοινωνικές κατευθύνσεις. Μια «αποτελεσματική» και «έντιμη» δημόσια διοίκηση αποτελούσε τον κρίσιμο παράγοντα για την επιτάχυνση της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας. Χωρίς αυτήν, κάθε σχεδιασμένη παρέμβαση θα ήταν άνευ νοήματος.208 Στο κρίσιμο θέμα της οικονομικής ανάπτυξης, οι προτάσεις της έκθεσης διαφοροποιήθηκαν ριζικά από την προβληματική που είχε κυριαρχήσει στην Ελλάδα τη δεκαετία του '40. Η εκβιομηχάνιση, η οποία θα είχε στο 208. Επιστολή προς τον πρωθυπουργό στρατηγό Πλαστήρα, συνοδευτική επιστολή της έκθεσης Βαρβαρέσου, OJL, σελ 85. 409

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ επίκεντρο της να αναπτυχθούν οι βασικές βιομηχανίες, συνιστούσε -κατά την έκθεση- λανθασμένη στρατηγική οικονομικής ανάπτυξης. Η κριτική επικεντρώθηκε σε δύο σημεία Το πρώτο αφορούσε τη σκοπιμότητα του σχετικού εγχειρήματος. Κάνοντας συνολική κριτική στην στρατηγική της υποκατάστασης των εισαγωγών, η οποία θα κατέληγε να διαμορφώσει μονοπωλιακές συνθήκες και να παράγει ακριβά βιομηχανικά προϊόντα, η έκθεση αποθάρρυνε την καθετοποίηση των βιομηχανικών δραστηριοτήτων στην περίπτωση που τελική αγορά τους θα ήταν η εγχώρια Το δεύτερο σημείο κριτικής αφορούσε τη ρεαλιστικότητα του εγχειρήματος. Οι επενδύσεις αυτές είχαν σύνθετες τεχνικές και οικονομικές παραμέτρους, απαιτούσαν τη δέσμευση σημαντικών πόρων και όφειλαν να είναι ανταγωνιστικές στη διεθνή αγορά Με δεδομένη τη δομή του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα στην Ελλάδα, τέτοιες επενδύσεις ήταν δύσκολο να υλοποιηθούν και μόνο η ενεργοποίηση του ξένου κεφαλαίου θα μπορούσε να εξασφαλίσει την υλοποίηση και την αποδοτική τους λειτουργία Εγκαταλείποντας το πρόγραμμα της βαριάς βιομηχανίας, η έκθεση προέκρινε τρεις παράλληλους άξονες ανάπτυξης της οικονομίας: την αγροτική οικονομία, την ελαφρά βιομηχανία και τις κατασκευές. Για την αγροτική οικονομία οι προδιαγραφόμενες προοπτικές ήταν ιδιαίτερα φιλόδοξες. Τα έργα υποδομής και η βελτίωση της παραγωγικότητας στον αγροτικό τομέα αναμενόταν να διευρύνουν σημαντικά την εξαγωγική βάση της οικονομίας, να συμβάλουν στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και - τ ο πιο σημαντικό- να απορροφήσουν το πλεονάζον εργατικό δυναμικό μέσω των πολλαπλασιαστικών αποτελεσμάτων που θα δημιουργούνταν στον αγροτικό χώρο (νέες υποδομές, κατασκευές, τοπική μετανάστευση μικρής κλίμακας, εμπόριο).209 Η βιομηχανία θα έπρεπε να προσανατολιστεί προς την παραγωγή προϊόντων ευρείας κατανάλωσης και σε επενδύσεις που θα προσέφεραν άμεσα αποτελέσματα Ως ενδεδειγμένοι φορείς των βιομηχανικών επενδύσεων κρίθηκαν οι μικρές επιχειρήσεις που λειτουργούσαν σε ανταγωνιστικές συνθήκες, επένδυαν ίδια κεφάλαια και προκαλούσαν την αύξηση της απασχόλησης και τη βελτίωση της παραγωγικότητας. Αντίθετα, η ανάπτυξη των μεγάλων επιχειρήσεων αποθαρρύνθηκε, αφού δέσμευαν δυσανάλογα πολλούς πόρους και ακολουθούσαν μονοπωλιακές πρακτικές στο θέμα της παραγωγής και των τιμών. Αν ο ρόλος του βιομηχανικού τομέα ήταν συμπληρωματικός, ο κατασκευαστικός θα μπορούσε να «συμβάλει αποφασιστικά στην αντιμετώπιση του οικονομικού και κοινωνικού προβλήματος της χώρας». Και συνέχιζε: «(...) η εκτέλεση εκτεταμένου κατασκευαστικού προγράμματος θα μπορού209. Έκθεσις Βαρβαρέσου, ο_τ, σελ 338-354. 410

Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής σε να θεωρηθεί ως ένας από τους πιο πρακτικούς και αποτελεσματικούς τρόπους δημιουργίας παραγωγικής απασχόλησης για τον πληθυσμόν και ανόδου του βιοτικού επιπέδου των φτωχότερων τάξεων (...)»}'" Η έκθεση υπέδειξε τα πλεονεκτήματα του κατασκευαστικού τομέα και τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα που αναμενόταν να έχει στις κατασκευαστικές βιομηχανίες και σε μεγάλο αριθμό παραγωγικών δραστηριοτήτων. Η δημοσίευση της έκθεσης συνοδεύτηκε από έντονες αντιδράσεις.2" Η κυβέρνηση εμφανίστηκε δυσαρεστημένη, καθώς υποστήριζε το πρόγραμμα ανάπτυξης των βασικών βιομηχανιών. Η πιο αυστηρή δημόσια κριτική έγινε από το TEE.212 To TEE θεώρησε την ανάπτυξη της γεωργίας και τη διεύρυνση των εξαγωγών των αγροτικών προϊόντων ως ανεπαρκείς μεθόδους, προκειμένου ν' αντιμετωπιστούν τα κρίσιμα προβλήματα στο έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών και στην απασχόληση. Αντίθετα έκρινε πως η διεύρυνση του εξαγωγικού τομέα, μέσω της καθετοποίησης του εξορυκτικού τομέα, θα εμφάνιζε πλεονεκτήματα Ιδιαίτερα αναλυτική ήταν η απάντηση του TEE στο θέμα των τεχνικών προϋποθέσεων της εκβιομηχάνισης. Θεώρησε ότι η εμπειρία από την ανάπτυξη της βιομηχανίας στο μεσοπόλεμο είχε καταδείξει τόσο ότι και οι τεχνικοί ήταν επαρκείς για να αναλάβουν βιομηχανικά έργα όσο ότι και το εργατικό δυναμικό ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις της βιομηχανικής απασχόλησης. Ευθέως κατηγόρησε την έκθεση Βαρβαρέσου ότι εκμηδένιζε τις παραγωγικές δυνατότητες της χώρας στην προσπάθειά της να αναδείξει τις προτάσεις της ως τη μόνη διαθέσιμη και ρεαλιστική λύση. Με εκπληκτική εμπάθεια η απάντηση του TEE σημείωνε: «Συμπερασματικά, η έκθεση Βαρβαρέσου θα πρέπει να θεωρηθεί ως συστηματική παραποίηση των ελληνικών στοιχείων και των μελλοντικών δυνατοτήτων, όταν υποστηρίζει ότι η τρέχουσα ασφυξία της οικονομίας μας θα πρέπει να συνεχιστεί Παρόμοια μέτρα είχαν εφαρμοστεί από το συγγραφέα λίγα χρόνια πριν, με την ιδιότητά του (ος μέλους της κυβέρνησης, τα οποία οδήγησαν στο κενό και τις συνέπειές τους ακόμα τις πληρώνουμε».213 Και μαζί 210. Έκθεσις Βαρβαρέσου, OJI., σελ. 349. 211. Στην πρόσφατη επανέκδοση της Έκθεσις Βαρβαρέσου, OJC., υπάρχει συλλογή κριτικών κειμένων των Ζολώτα, Ευελπίδη, Τσάτσου, Αγαπητίδη, Κουβέλη, Δεληβάνη, Ανδρεάδη, Ζίγδη που είχαν δημοσιευτεί σε τεύχος της Επιθώρησης Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών και η απάντηση του Βαρβαρέσου. Περιλαμβάνονται δύο ακόμα άρθρα από άλλες πηγές των Δεληβάνη (Αρχείον Καλιτσουνάκη) και Ρ.Χ. (Νέα Οικονομία). 212. Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος, Σχόλια πάνω στην Έκθεση του καθηγητή Κ. Βαρβαρέσου για το Οικονομικό Πρόβλημα της Ελλάδος, Αθήνα TEE, 1952. (Αγγλική μετάφραση) (Athens Embassy, General Records, 1950-52: 360500, box 124). 213. Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος, ojt., σελ. 6. 411

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ με τον Βαρβαρέσο συμπαρέσυρε το σύνολο των οικονομολόγων, όταν σημείωνε: «Τον προηγούμενο αιώνα η Οικονομία ήταν κατά 90% οικονομικά και κατά 10% τεχνικές και επιστήμη. Στις μέρες μας συμβαίνει το αντίστροφο: 90% είναι τεχνικές και επιστήμη και 10% οικονομικά Οι αποφάσεις για τα οικονομικά θέματα δεν μπορεί να παρθούν χωρίς τους θετικούς Επιστήμονες και οι λύσεις θα πρέπει να προταθούν από τους τελευταίους». Η κριτική ήταν ισοδύναμα σκληρή και από την Αριστερά Ο Κιτσίκης λίγα χρόνια αργότερα, σε μια συνοπτική ανακεφαλαίωση του αναπτυξιακού ζητήματος, χαρακτήρισε τον Βαρβαρέσο «απελπιστικό ντεφετιστή»,214 ενώ χρέωσε την καθυστέρηση της εκβιομηχάνισης στο καθεστώς της εξάρτησης. Η αντίδραση των βιομηχανικών χωρών, οι οποίες δεν ήθελαν να χάσουν τις αγορές τους, αποθάρρυνε τη βιομηχανική προσπάθεια Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι διατυπώσεις του Βαρβαρέσου για το βιομηχανικό ζήτημα είχαν επηρεαστεί από τη συγκυρία και τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Ουάσιγκτον την εποχή εκείνη. Η έμφαση δινόταν στη νομισματική σταθεροποίηση, τη θεσμική ανασυγκρότηση και τη μικρής κλίμακας ανάπτυξη που ήταν συμβατή με τις τεχνικές δυνατότητες και τη διαθεσιμότητα κεφαλαίων στο Νότο. Αλλά ταυτόχρονα έθετε το πιο καίριο θέμα της ανάπτυξης: την ποιότητα της δημόσιας διοίκησης και των πολιτικών θεσμών. Το τελευταίο θέμα, αναμφίβολα, είχε τεράστια σημασία καθώς ήταν το μεγάλο κληροδότημα της δεκαετίας του '40. Στη διαμάχη γύρω από το βιομηχανικό ζήτημα χάθηκε ένα σημαντικό μέρος από τις επισημάνσεις της έκθεσης Βαρβαρέσου. Αυτές που αφορούσαν τις μεταρρυθμίσεις της δημόσιας διοίκησης και έθιγαν την ίδια τη φυσιογνωμία του ελληνικού κράτους. Η έκθεση εύστοχα εντόπιζε ότι η συγκρότηση μιας αδέσμευτης, αποτελεσματικής και έντιμης δημόσιας διοίκησης και η φορολογική μεταρρύθμιση ήταν τα πιο κρίσιμα θέματα της ανάπτυξης. Η δημιουργία δηλαδή ενός αξιόπιστου κράτους, που θα επέβαλλε πραγματικά προοδευτική φορολογία, θα διασφάλιζε την αξιόπιστη χρήση του δημόσιου χρήματος και θα ήταν ικανό να σχεδιάζει και να υλοποιεί δημόσια έργα στις υποδομές του αγροτικού και του βιομηχανικού τομέα Έτσι ο Βαρβαρέσος σημείωνε: «Γο τρωτό της ελληνικής φορολογίας δεν είναι το υπερβολικό βάρος, αλλά η άνιση κατανομή της. Οι έμμεσοι φόροι, οι οποίοι βαρύνουν την πλατιά κατανάλωση και επομένως πλήττουν δυσανάλογα τα μικρά εισοδήματα, αντιπροσωπεύουν τα 80% σχεδόν των συνολικών εσόδων του κράτους. Τούτο υπήρξε ανέκαθεν χαρακτηριστικό του ελ-

214. Κιτοίκης Ν., Εκβιομηχάνιση της Ελάδας. Σκέψεις γύρω από τψ ανασυγκρότηση, Αθήνα, 1956. 412

Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής ληνικού φορολογικού συστήματος και μία από τις κύριες αιτίες της κοινωνικής ανισότητας και των κοινωνικών αντιθέσεων στη χώρα»}" Μετά την ανάλυση των επίσημων φορολογικών εσόδων ο Βαρβαρέσος διαπίστωνε την εκτεταμένη φοροδιαφυγή των πλουσιότερων τάξεων, καθώς το μέγεθος των εμπορικών και βιομηχανικών εισοδημάτων εμφανιζόταν εξώφθαλμα μειωμένο: «Τα συμπεράσματα από την παραπάνω ανάλυση είναι: α) 'Οτι δεν είναι όυνατό να γίνει πιστευτό πως (-.) το εισόδημα των εμπορικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων (στο εθνικό εισόδημα) είναι μόλις 12%! β) Ότι δεν είναι ανεκτό, πως κατά τη σημερινή κρίσιμη για τη χώρα περίοδο, η ακμάζουσα βιομηχανία και το επικερδές εμπόριο συμβάλλουν μόνο κατά 6,5% (-) στη δημιουργία πόρων για την κάλυψη των επιτακτικών εθνικών και κοινωνικών αναγκών του κράτους».216 Επιπρόσθετα σημείωνε γι' αυτούς που θεωρούσαν ότι ήταν πρακτικά αδύνατο να υπάρξει ένα δίκαιο σύστημα φορολογίας: «Σήμερα (...) αναγνωρίζεται γενικά η ανάγκη να μεταρρυθμιστεί η φορολογία προ το δικαιότερο. Τονίζεται, όμως, πάντα ότι οι δυσκολίες παραγματοποίησης μιας τέτοιας μεταρρύθμισης είναι μεγάλες και ότι συνεπώς δεν πρέπει να αναμένονται άμεσα αποτελέσματα Οι δυσκολίες αυτές αποδίδονται σε τρία κυρίίος αίτια: α) το σύστημα φορολόγησης των εισοδημάτων, το οποίο ισχύει στην Ελλάδα, είναι απαρχαιωμένο και αναποτελεσματικό και πρέπει να αντικατασταθεί, αλλά αυτό απαιτεί χρόνο β) οι ελληνικές φοροεισπρακτικές υπηρεσίες δεν είναι στο ύψος της αποστολής των και πρέπει να αναδιοργανωθούν, αλλά και αυτό απαιτεί χρόνο γ) η Ελλάδα είναι χώρα μικρών εισοδημάτων και ατομικών επιχειρήσεων και, συνεπώς, η εξακρίβωση του εισοδήματος και η είσπραξη του φόρου είναι πιο δύσκολη και δαπανηρή από ό,τι στις πλουσιότερες χώρες. Επιπλέον οι Έλληνες έχουν εθιστεί στη φοροδιαφυγή και τούτο καθιστά το έργο των φοροτεχνικών υπηρεσιών απειρίας δυσκολότερο από άλλες χώρες».21' Και κατέληγε: «Όσοι (~.) αποφαίνονται ότι η Ελλάδα δεν είναι σε θέση να δημιουργήσει άρτια φοροτεχνική υπηρεσία, όχι μόνο υποτιμούν τον ελληνικό λαό, („) αλλά (.„) συμβάλλουν στη δημιουργία της σημερινής κατάστασης».2"

215. 216. 217. 218.

Έκθεας Έκθεας Έκθεσις Έκθεσις

Βαρβαρέσου, OJL, σελ 12S. Βαρβαρέσου, OJL, σελ 136. Βαρβαρέσου, ojl, σελ 126. Βαρβαρέσου, OJL, σελ 128. 413

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Αυτό ήταν ένα από τα πρωταρχικά μηνύματα της έκθεσης Βαρβαρέσου,2" το οποίο χάθηκε στη συζήτηση περί βιομηχανικής ανάπτυξης μεγάλης ή μικρής κλίμακας και το οποίο αποσιωπήθηκε πλήρως στην επιστολή του TEE. Η φυσιογνωμία του ελληνικού κράτους αποτελούσε την πρωτεύουσα μέριμνα της έκθεσης Βαρβαρέσου. Η εκβιομηχάνιση, ανεξάρτητα εάν θα ήταν μεγάλης ή μικρής κλίμακας, έθετε εκ των πραγμάτων το θέμα της ποιότητας της δημόσιας διοίκησης και της δυνατότητας να ασκηθεί οικονομική και κοινωνική πολιτική με αξιόπιστο τρόπο. Η «εκβιομηχάνιση χωρίς μεταρρυθμίσεις» ήταν το διακύβευμα στο οποίο το TEE προσέβλεπε με τόση θέρμη και το οποίο από το '48 και μετά είχε μετατραπεί σε μόνιμο αίτημα των διαδοχικών ελληνικών κυβερνήσεων. Αυτό θα διατηρούσε το κληροδοτημένο κοινωνικό και οικονομικό status quo και ταυτόχρονα θα επέτρεπε τη ροή εξωγενών πόρων για να χρηματοδοτηθούν τα έργα υποδομής και οι βιομηχανικές επενδύσεις μεγάλης κλίμακας.

Οι προβληματισμοί στην MSA/Greece Στις αρχές του '52, έπειτα από υπόδειξη του Office of Special Representative, επιταχύνθηκαν οι διαδικασίες μελέτης των προβλημάτων που τιτλοφορήθηκαν ως «Περιοριστικές Οικονομικές Πρακτικές» και που συνιστούσαν τα πιο σημαντικά εμπόδια στην απελευθέρωση των οικονομιών. Στην περίπτωση των αναπτυγμένων χωρών, η διερεύνηση προσανατολίστηκε προς την κλασική περίπτωση των· μονοπωλιακών συνθηκών. Αντίθετα στην Ελλάδα, η σχετική ανάλυση ανέδειξε το πλήθος των περιοριστικών παραγόντων που κυριαρχούσαν στους πιο πολλούς τομείς της οικονομίας: στο εισαγωγικό εμπόριο, στο τραπεζικό σύστημα, στο δημοσιονομικό σύστημα, στη βιομηχανία και στην αγροτική οικονομία Στον τομέα του εξωτερικού εμπορίου, οι κύριοι περιορισμοί είχαν προκύψει από τις ρυθμίσεις που τέθηκαν από το ίδιο το πλαίσιο του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ και από τα έκτακτα μέτρα του σταθεροποιητικού προγράμματος. Συνεπώς εδώ η αποδυνάμωση της Διοίκησης του Εξωτερικού Εμπορίου220 και όλων των ποσοτικών περιορισμών στις εισαγωγές θα αρκούσε για την απελευθέρωση του εμπορίου, παράλληλα με

219. Το θέμα αυτό συζητείται διαξοδικότερα σε προηγούμενο άρθρο του συγγραφέα Βλ Σταθάκης Γ., «Αναδρομή στο φορολογικό ζήτημα Από τον Βαρβαρέσο στον Παπαδόπουλο», Ο Πολίτης, 1995, τ. 5. 220. Τελικά η Διοίκηση του Εξωτερικού Εμπορίου δεν καταργήθηκε, αλλά αποδυναμώθηκε σταδιακά και καταργήθηκε πολύ αργότερα, στη δεκαετία του '60. 414

Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής την εφαρμογή των ρυθμίσεων της GATT και της EPU, που προσωρινά είχαν ανασταλεί. Ο μόνος περιορισμός που θα παρέμενε σε ισχύ ήταν μια παλαιότερη ρύθμιση (νόμος 541/1932), η οποία επέτρεπε, με υπουργική απόφαση, να ανασταλεί η εισαγωγή ενός προϊόντος εφόσον η εγχώρια προσφορά κρινόταν επαρκής. Η υποτίμηση της δραχμής θα αποδέσμευε την προώθηση των εξαγωγών από την ανάγκη των επιδοτήσεων. Ο δεύτερος σημαντικός τομέας που απασχολούσε την Έκθεση για τις «Περιοριστικές Οικονομικές Πρακτικές» ήταν ο νομισματικός. Όπως διαπιστώθηκε και από τα προηγούμενα κεφάλαια, στον τομέα αυτό, την περίοδο '44-'53, επεκτάθηκε με διαδοχικές νομοθετικές ρυθμίσεις ο συγκεντρωτικός έλεγχος του τραπεζικού συστήματος από τη Νομισματική Επιτροπή και την Τράπεζα της Ελλάδας."1 Εδώ δεν υπήρξε καμία σκέψη για φιλελευθεροποίηση του τραπεζικού συστήματος. Εξάλλου η Έκθεση Johns222 που είχε γίνει για λογαριασμό της ελληνικής κυβέρνησης στα μέσα του '50, είχε προτείνει ανεπιφύλακτα να μονιμοποιηθούν οι νομισματικοί θεσμοί, οι οποίοι είχαν εισαχθεί τα αμέσως προηγούμενα χρόνια Έτσι η Νομισματική Επιτροπή, που αρχικά προβλεπόταν να καταργηθεί στα τέλη του '52, θα έπρεπε σύμφωνα με την έκθεση Johns να μονιμοποιηθεί ως θεσμός. Η ίδρυση και λειτουργία των εμπορικών τραπεζών θα έπρεπε να διατηρηθεί υπό τον άμεσο έλεγχο της Τραπέζης της Ελλάδος και οι μέθοδοι ελέγχου από την τελευταία θα έπρεπε να γίνουν ιδιαίτερα αυστηροί, κατ' αντιστοιχία με αυτές που ίσχυαν στο τραπεζικό σύστημα των ΗΠΑ. Τέλος είχε προταθεί να θεσμοθετηθεί η υποχρεωτική κατάθεση των αποταμιεύσεων των δημοσίων οργανισμών. Οι προτάσεις της έκθεσης Johns, πρακτικά, θεσμοθετήθηκαν τον αμέσως επόμενο χρόνο. Κρίθηκε αναγκαίο να διατηρηθούν αυτές οι ρυθμίσεις καθώς το ποσοστό της αποταμίευσης της οικονομίας παρέμενε ιδιαίτερα χαμηλό και η ζήτηση πιστωτικών πόρων υπερέβαινε κατά πολύ την προσφορά τους. Η απελευθέρωση του τραπεζικού συστήματος θα διοχέτευε τους διαθέσιμους πόρους στις πιο αποδοτικές δραστηριότητες, που κατά κανόνα ήταν τότε

221. Για μια συνοπτική επισκόπηση αυτών των αλλαγών βλ Halikias J., Money and Credit in a Developing Economy: The Greek Case, New York: New York University Press, 1978. 222. Εκτεταμένη αναφορά στο Johns Report υπάρχει στο J. Gunter, Report on my activities as american member of the Currency Committee (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 1). Για το σχολιασμό της έκθεσης βλ Ανδρέου Α., Η εποπτεία των τραπεζών εν Ελλάδι και αλλαχού, Αθήναι, [χ.ε.], 1951. Υπήρχαν σοβαρές ενστάσεις στις προτάσεις του Johns για την ονοματοποίηση των μετοχών των τραπεζών και τον αυστηρό έλεγχο των προσώπων που θα ίδρυαν ή θα διοικούσαν τράπεζες. 415

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ οι εμπορικές. Αντίθετα ο κεντρικός έλεγχος διασφάλιζε ώστε οι διαθέσιμοι πόροι να χρηματοδοτούν τους παραγωγικούς τομείς, τη γεωργία και τη βιομηχανία225 Ο τρίτος σημαντικός τομέας ήταν ο δημοσιονομικός. Ο μεγάλος αριθμός φόρων, οι πολύμορφες ειδικές περιπτώσεις εξαιρέσεων και ο αυθαίρετος τρόπος επιβολής της ισχύουσας νομοθεσίας χαρακτήριζαν τις φορολογικές ρυθμίσεις. Κεντρική επιδίωξη, ήδη από την περίοδο της AMAG, ήταν να μειωθούν οι έμμεσοι φόροι που επιβάρυναν τη βιομηχανική παραγωγή, να θεσμοθετηθεί ένα αξιόπιστο σύστημα άμεσων φόρων, να ενοποιηθεί και να απλοποιηθεί το φορολογικό σύστημα, να περιοριστεί η ευνοϊκή μεταχείριση που επεφύλασσε το κράτος σε συγκεκριμένες ομάδες επιχειρήσεων. Κάποια μέτρα είχαν ήδη ληφθεί. Το '48 και το '49 έγιναν αρκετές ρυθμίσεις (περιορισμός των φόρων προς τρίτους, νόμος για την τήρηση λογιστικών βιβλίων, περιορισμός των έμμεσων φόρων στη βιομηχανική παραγωγή) και συμπληρώθηκαν από τους νέους νόμους της περιόδου του '50'51 (αλλαγές στο φόρο εισοδήματος, υποχρεωτική εγγραφή των μετοχών, ίδρυση Σώματος Ορκωτών Λογιστών). Σύντομα προστέθηκε το θέμα της χρησιμοποίησης κινήτρων για να ενισχυθούν οι βιομηχανικές επενδύσεις και το ειδικότερο καθεστώς για το ξένο κεφάλαιο. Προς την κατεύθυνση αυτή επιταχύνθηκαν οι σημαντικές αλλαγές που έγιναν στη διάρκεια του 'SI'S 3. Καταργήθηκαν οι δασμοί στις εισαγόμενες πρώτες ύλες και τον βιομηχανικό εξοπλισμό, μειώθηκαν οι έμμεσοι φόροι στην κατανάλωση των πρώτων υλών, καταργήθηκε ο φόρος στα βιομηχανικά δάνεια και μειώθηκαν οι συντελεστές επιβάρυνσης σε μια σειρά από δευτερεύουσες οικονομικές συναλλαγές. Τα πρώτα κίνητρα για την επαρχιακή βιομηχανία, που προέβλεπαν περιορισμένους συντελεστές φορολογικής επιβάρυνσης, είχαν ήδη θεσμοθετηθεί από το '49 και προστέθηκαν νέα το '51 και το '52. Τέλος, για το ξένο κεφάλαιο ο νόμος θεσμοθετήθηκε το '53. Οι θεσμικές αυτές αλλαγές ακύρωσαν μερικά από τα αναχρονιστικά κληροδοτήματα του μεσοπολέμου: έπαψε να αντιμετωπίζεται η βιομηχανική παραγωγή ως πηγή δημοσιονομικών εσόδων (τοπικών και εθνικών φόρων, δασμών κλπ.) και να λειτουργεί η βιομηχανία έξω από κάθε κρατική επιτήρηση (τήρηση βιβλίων κ,ο.κ.). Όμως ταυτόχρονα θεσμοθετήθηκαν κίνητρα και θετικές διακρίσεις υπέρ της βιομηχανίας δημιουργώντας ένα νέο, προνομιακό για το κράτος, πεδίο με το οποίο θα παρέμβαινε στη λειτουργία της βιομηχανίας. Η αμερικανική πολιτική επεδίωκε, αναμορφώνοντας τους θεσμούς να επεκταθεί σημαντικά ο κρατικός τομέας.

223. Ο Διομήδης οε σημείωμα του προς τον αρχηγό της ECA/G τον Νοέμβριο του '49 πρότεινε να κρατικοποιηθεί η Εθνική Τράπεζα, βλ Διομήδης Α, Νέα οργανική διάρθρωας της ελληνικής οικονομίας, Αθήναι, Δεκέμβριος 1950, σελ. 9-18. 416

Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής Στις υποδομές περιλαμβανόταν η ίδρυση, με αμερικανική προτροπή, των κρατικών εταιρειών της ΔΕΗ, του ΟΤΕ, της ΕΥΔΑΠ που επωμίζονταν την ανάπτυξη των υποδομών της χώρας. Στον τουρισμό ιδρύθηκε ο EOT. Στον τομέα των τραπεζών προκρίθηκε η ίδρυση κρατικής τράπεζας για τη βιομηχανία (ιδρύθηκε αργότερα ως ΕΤΒΑ)224 αναγκαιότητα που είχε τεθεί σε πολλές περιπτώσεις από το '47 και μετά. Στη γεωργία επιλέχθηκε να ενισχυθεί η οικογενειακή γεωργία, ο ρόλος της ΑΤΕ και των συνεταιρισμών.221 Η έκθεση της MSA/G συνόψιζε με αρκετή διαύγεια την αντιφατική κατάσταση της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα: «- Οι ιδιώτες επιχειρηματίες παραπονούνται έντονα για τα πλεονεκτήματα που απολαμβάνουν οι ανταγωνιστές τους, αλλά είναι κατανοητό από όλους ότι οι παραπονούμενοι επιδιώκουν να βελτιώσουν τη σχετική τους θέση στην υπάρχουσα κατάσταση και όχι να καταργήσουν τις περιοριστικές επιχειρηματικές πρακτικές. - Τα χρηματιστικά και επιχειρηματικά συμφέροντα είναι πολύ ανταγωνιστικά, αλλά ο ανταγωνισμός αφορά τψ περιορισμένη διαθεσιμότητα προϊόντων και πιστωτικών πόρων, αντί τις τιμές που χαρακτηρίζουν τις πιο πλούσιες οικονομίες. (...) - Η σχετική συγκέντρωση της βιομηχανικής ιδιοκτησίας στψ Ελλάδα, δεν επιτεύχθηκε με τις κλασικές μονοπωλιακές πρακτικές. Μάλλον συνιστά τψ κίνηση venture capital στο κενό. (...) - Οι οικονομικές ευκαιρίες στψ Ελλάδα είναι περιορισμένες, (...) όποιος ανακαλύπτει μία επιχειρηματική ευκαιρία παίρνει άμεσα μέτρα για να κτίσει ένα προστατευτικό τοίχο γύρω της, χρησιμοποιώντας κάθε γνωστό μέσο μονοπωλιακής πρακτικής. (~.)».m Η μονοπωλιακή δομή της ελληνικής βιομηχανίας θα αναπαρήγε τις ιδιαίτερες αυτές σχέσεις του κράτους, των τραπεζών και των επιχειρήσεων που χαρακτήρισαν την εξέλιξη της ελληνικής βιομηχανίας στις επόμενες δεκαετίες. Ταυτόχρονα ο σχηματισμός των νέων μεταπολεμικών θεσμών ενίσχυε το ρόλο του κράτους. Οι αρχικές εκτιμήσεις της έκθεσης Porter για τις ανταγωνιστικές αγορές που θα εξασφάλιζαν παραγωγικότητα, μείωση των τιμών και οικονομική ανάπτυξη φάνταζαν στις αρχές του '50 εξαιρετικά απόμακρες. 224. MSA/G, Economic Policy Meeting, 19 August 1952, Doc. No. 86.1, Establishment of an Industrial Bank (Mission to Greece, Legal Division, box 1). 225. To '52 η MSA/G είχε αποδεχθεί τις ενέργειες της κυβέρνησης να λύσει το Κωπαΐδικό ζήτημα, να αποκτήσει μεγάλο τμήμα της εκκλησιαστικής αγροτικής περιουσίας και να προβεί σε αναδιανομή της γης. American Embassy, Quarterly Economic Review, October, 1952, σελ. 21. 226. Turkel to Chief MSA/G and All Directors of the MSA/G, Restrictive Business Practices, OJI. 417

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Το νέο Τετραετές '53-56 και η στροφή στην Ευρώπη Στα τέλη του '52, η ελληνική κυβέρνηση, μάλλον σε αντίθεση με τις υποδείξεις περί υποβολής περιορισμένων προγραμμάτων τεχνικής βοήθειας, υπέβαλε στον OEEC το νέο Τετραετές Πρόγραμμα '53-'56.227 Στο νέο Τετραετές επανήλθε το βιομηχανικό επενδυτικό πρόγραμμα του προηγούμενου Τετραετούς, του '48-'52. Γινόταν πάλι λόγος για τις επτά μεγάλες στρατηγικές επενδύσεις και τη σύνδεση του βιομηχανικού με το ενεργειακό πρόγραμμα Το ελληνικό κράτος φαινόταν διατεθειμένο να αναλάβει την πραγματοποίηση του 50% του προγράμματος και επεδίωκε να εξασφαλίσει από κάθε δυνατή πηγή τους αναγκαίους οικονομικούς πόρους. Η MSA/G απέρριψε στο σύνολο του το νέο πρόγραμμα και προέτρεψε την ελληνική κυβέρνηση να προσανατολιστεί σε προγράμματα τεχνικής βοήθειας ώστε να βελτιωθεί η παραγωγικότητα της εργασίας.228 Όπως κατέληγε ο σχολιασμός της MSA/G, «η Αποστολή αισθάνεται ότι η αρνητική προσέγγιση είναι αναγκαία ώστε να υπογραμμιστεί πως η δουλειά της ανασυγκρότησης έχει τελειώσει και πως οι περιοχές στις οποίες αναμένονταν υψηλές αποδόσεις από επενδύσεις έχουν εξαφανιστεί, (...). Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει πλέον η Ελλάδα είναι βασικά, μακροχρόνια και δομικά (...). Η οικονομική πρόοδος μπορεί να συμβεί στην Ελλάδα με ρυθμούς όχι γρηγορότερους από τους περιορισμούς που θέτουν οι δεξιότητες, οι εξωτερικές οικονομίες, η δημόσια διοίκηση, τα δίκτυα διανομής, και τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, η έλλειψη αποταμίευσης».219 Τα προβλήματα που επεσήμανε η MSA/G ήταν φυσικά υπαρκτά. Αλλά τα προγράμματα τεχνικής βοήθειας που είχαν ξεκινήσει ήδη από το '50 στις υπόλοιπες χώρες του Σχεδίου Μάρσαλ, δεν είχαν καμία εφαρμογή στην Ελλάδα.230 Προσέκρουσαν στις ίδιες δυσκολίες που είχε το βιομηχανι227. Memorandum of the Greek Government for the OEEC Fourth Report., September 1952 (Mission to Greece, Construction Division, box 2). 228. MSA/G, Memorandum, Mission Comments on the Greek Government Submission to the OEEC and NATO, October 30, 1952 (Mission to Greece, Construction Division, box 3). Οι σχολιασμοί των τμημάτων της MSA/G που εξέταζαν μία προς μία τις προτεινόμενες επενδύσεις δεν ήταν όλες αποθαρρυντικές. Οι σχολιασμοί των Ethridge, Barrows, Norman, Paige και White (Mission to Greece, Industrial Division, box 2) πρότειναν μεταξύ άλλων να δημιουργηθεί ειδική τράπεζα για τη βιομηχανική ανάπτυξη, να προσφερθούν κίνητρα και να βελτιωθεί το θεσμικό πλαίσιο της βιομηχανίας. 229. MSA/G, Mission Comments on the Greek Government Submission to the OEEC and NATO, άπ., σελ 10. 230. Moody to Calvet, Stickney, Conrad, Heath, Jones, Memorandum, Report on Special Committee to Consider Productivity Program, May 31, 1950 (Mission to Greece, Construction Division, box 3). 418

Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής κό πρόγραμμα Από την αρχή είχε φανεί ότι η αμερικανική αποστολή ήταν διατεθειμένη να αξιοποιήσει το πρόγραμμα της παραγωγικότητας για να ενισχύσει τις μικρές επιχειρήσεις στην Ελλάδα Αυτό στην πορεία στάθηκε αδύνατο και η μέριμνα για τις μικρές επιχειρήσεις εκφυλίστηκε στην προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα μικρό πρόγραμμα δανείων. Η MSA/G επισήμανε, όμως, πως αρκετές από τις επενδυτικές προτάσεις θα μπορούσαν να προχωρήσουν, αλλά από ιδιωτικές επιχειρήσεις: «Με δεδομένη τψ επιτυχία του σταθεροποιητικού προγράμματος, δεν συντρέχει πλέον κανείς λόγος, πολλά από τα επενδυτικά προγράμματα που υπέδειξε η ελλψική κυβέρνηση,να προχα)ρήσουν ως πρωτοβουλίες του ιδιωτικού κεφαλαίου, (...) και σταδιακά να εφαρμοστούν»."' Το πρόγραμμα επενδύσεων κατά την ελληνική κυβέρνηση θα στηριζόταν σχεδόν κατά 50% στον δημόσιο τομέα Η MSA/G αμφισβητούσε τη δυνατότητα του δημόσιου τομέα να προχωρήσει σε αποδοτικές επενδύσεις και παρέπεμπε τις επενδύσεις στον ιδιωτικό τομέα, κυρίως στο ξένο κεφάλαιο. Αλλά αυτή η επίκληση ήταν ακόμα πρόωρη. Η κυβέρνηση Παπάγου είχε αποτύχει πλήρως να αντιστρέψει την πολιτική των ΗΠΑ απέναντι στην Ελλάδα Το υπερατλαντικό ταξίδι του Μαρκεζίνη δεν είχε επιφέρει τίποτα περισσότερο από 20 εκατομμύρια δολάρια Ο Μαρκεζίνης προσέδωσε στο ταξίδι του και άλλες διαστάσεις. Όπως ισχυρίστηκε στη Βουλή η αμερικανική κυβέρνηση, «απεδέχετο κατά βάσιν το ελλψικόν πρόγραμμα και τψ ανάγκη πραγματοποιήσεώς του» και ότι «η αναγνώρισις εκείνη υπήρξε το ειοιτήριόν μας εις τψ Ευρώπη και αποτέλεσε την προϋπόθεσιν διά τα επιτεύγματα και εκεί»."1 Για την ακρίβεια η στροφή προς τη Δυτική Ευρώπη, την οποία είχαν υποδείξει οι αμερικανικές εκθέσεις του '52-53, έφεραν την ελληνική κυβέρνηση να αναζητά επενδυτικούς πόρους από τη Γαλλία και τη Δυτική Γερμανία Ο Μαρκεζίνης επισκέφθηκε και τις δύο χώρες και απέσπασε κάποιες πιστώσεις, έστω περιορισμένες, τις οποίες προέβαλε ως επίτευγμα το οποίο θα επέτρεπε να πραγματοποιηθεί το νέο αναπτυξιακό πρόγραμμα Η

231. MSA/G, Mission Comments on the Greek Government Submission to the

OEEC and NATO, OJI., σελ 4.

232. Η αγόρευσις του Υπουργού Συντονισμού κ. Σ Μαρκεζίνη, 23 Νοεμβρίου 1953, OJI., σελ 66. Είναι αλήθεια ότι ο Μαρκεζίνης προσκόμισε στην Ουάσιγκτον ένα μικρό αριθμό επενδύσεων που περιλάμβανε την Πτολεμαΐδα, την ολοκλήρωση του δικτύου διανομής ενέργειας, το ορυχείο νικελίου στη Χαλκίδα, το διυλιστήριο και τη βιομηχανία ζάχαρης. Φιλοδοξούσε ότι προβάλλοντας συγκεκριμένα έργα, ρεαλιστικά από τεχνική σκοπιά, θα εξασφάλιζε κάποιους πόρους και όχι κατ' ανάγκη με τη μορφή της άμεσης οικονομικής βοήθειας. Alvin Roseman, John Pesmazoglou, Memorandum of Conversation, [without date] (Mission to Greece, Construction Division, box 3). 419

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Γαλλία προσέφερε 5,5 δισεκατομμύρια φράγκα και η Δυτική Γερμανία 200 εκατομμύρια μάρκα Οι απαιτήσεις σε δραχμές για την εφαρμογή του Προγράμματος θα καλύπτονταν με εσωτερικό δανεισμό, με προσφυγή δηλαδή της κυβέρνησης σε εσωτερικό δάνειο. Οι αισιόδοξες αποτιμήσεις της κυβέρνησης δεν μπορούσαν να αποκρύψουν ότι το Πρόγραμμα παρέμενε μετέωρο. Οι ΗΠΑ δεν είχαν κάνει την παραμικρή κίνηση για να το υποστηρίξουν και οι ευρωπαϊκοί πόροι είχαν συμβολική και μόνο αξία Παράλληλα ανακοινώθηκε η απλοποίηση της νομισματικής μονάδας της χώρας με την περικοπή των τριών μηδενικών. Με την υποτίμηση του Απριλίου η ισοτιμία με το δολάριο είχε οριστεί στις 30 χιλιάδες δραχμές και τώρα κρίθηκε αναγκαίο να διαγραφούν τα μηδενικά και να κυκλοφορήσει η νέα δραχμή που θα αποκαθιστούσε τη σχέση με το δολάριο στις 30 δραχμές. Με δεδομένο το αδιέξοδο στο αναπτυξιακό ζήτημα, η MSA/G άρχισε να διερευνά το θέμα της μετανάστευσης. Η ιδέα της μετανάστευσης είχε διατυπωθεί με ευνοϊκά σχόλια από το '48 στην έκθεση της αποστολής του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας (ILO).233 Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της αποστολής, το ποσοστό υποαπασχόλησης στη γεωργία έφθανε στο 40% (850 χιλιάδες). Σε συνδυασμό με την ανεργία στα αστικά κέντρα που έφθανε το 13-15% (200 χιλιάδες), εκτιμούσε ότι πάνω από 1 εκατομμύριο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού (27% του συνόλου) δεν είχε προοπτικές απασχόλησης. Η MSA/G θεώρησε ότι η πολιτική στο θέμα της μετανάστευσης θα έπρεπε να αλλάξει. Οι κυβερνητικές αντιστάσεις θα έπρεπε να καμφθούν και να θεσμοθετηθούν μέτρα που θα ενθαρρύνουν την οργανωμένη μετανάστευση στο εξωτερικό.254 Εδώ έκλεισε ο κύκλος των μεγάλων αναπτυξιακών σχεδιασμών. Με δυσοίωνες προβλέψεις για μια αργή πορεία της οικονομίας. Χωρίς την παραμικρή ιδέα για το τι θα υποκινούσε την άνοδο της οικονομίας. Αν και οι αναπτυξιακές δυνατότητες είχαν προδιαγραφεί με τόση ακρίβεια, εντούτοις η σταθεροποιητική πολιτική του '50-'53, η μείωση της βοήθειας, η ύφεση της οικονομίας και η εγκατάλειψη κάθε μεταρρυθμιστικής ιδέας είχαν οδηγήσει σε κατάσταση'ορατής στασιμότητας. Τελικά η εκρηκτική εικοσαετία που επακολούθησε ανέτρεψε τις δυσοίωνες προβλέψεις. Οι αρνητικές παρενέργειες της σταθεροποίησης άρχισαν να αποδυναμώνονται, όταν η πραγματική οικονομία άρχισε να κινείται με εντυπωσιακό δυναμισμό. Η άνθηση των δραστηριοτήτων μικρής κλίμακας

233. ILO, Report of the Mission to Greece, Geneva, 11 March 1948 (Mission to Greece, Construction Division, box 6), σελ ΙΠ 5. 234. McCoy to Strachan, Memorandum, Latest Data on Manpower, August 5, 1953 (Mission to Greece, Labor Information Specialist, box 4). 420

Σε αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής στις κατασκευές, τη βιοτεχνία και το εμπορίο δικαίωσαν πλήρως τον Βαρβαρέσο, αν και δεν πραγματοποιήθηκαν στην ελληνική επαρχία, αλλά στην Αθήνα Η γεωργία, έπειτα από μια περίοδο αρχικής στασιμότητας, ακολούθησε έντονη ανοδική πορεία Οι εγχώριες και ξένες ιδιωτικές επενδύσεις στη βιομηχανία μεγάλης κλίμακας δικαίωσαν τους σχεδιαστές του Τετραετούς. Για την ακρίβεια, οι επενδύσεις έγιναν στους κλάδους που είχαν επιλεγεί ως προσφορότεροι και ήταν πολλαπλάσιες από αυτές που είχε προβλέψει το πρόγραμμα βιομηχανικής ανάπτυξης. Η επιμονή της Αριστεράς στη δυνατότητα εκβιομηχάνισης της χώρας δικαιωνόταν έστω με τρόπο αντιφατικό. Τα έργα υποδομής σε ενέργεια, τηλεπικοινωνίες, δρόμους και γεωργικές υποδομές αποδέσμευαν την οικονομία από τεχνικούς περιορισμούς. Παρά τον εκρηκτικό δυναμισμό της οικονομίας, η μετανάστευση δεν αποτράπηκε. Το μεγαλύτερο μεταναστευτικό ρεύμα του αιώνα συνέπεσε με τη μεγαλύτερη οικονομική άνοδο του αιώνα Η οικονομική αυτή άνοδος όσο απρόβλεπτη φάνταζε στις αρχές του '50 τόσο πιστά ακολούθησε τις αρχικές ιδέες. Ακόμα και η έλλειψη κεφαλαίων αποδείχθηκε ότι δεν συνιστούσε περιοριστικό παράγοντα Η επεκτατική νομισματική πολιτική που είχε προταθεί ήδη από το '50,1135 αποδέσμευε την προσφορά πιστωτικών πόρων από την αποταμίευση και θεωρούσε πως δεν θα προκαλούσε πληθωρισμό εάν κινητοποιούσε εργασία και προκαλούσε αύξηση στην προσφορά αγαθών. Εξάλλου οι μικρής και μεσαίας κλίμακας δραστηριότητες δεν θα απαιτούσαν καν τραπεζική ή δημόσια χρηματοδότηση, καθώς θα ανακάλυπταν πρωτόγνωρους τρόπους για να σχηματιστούν μικροκεφάλαια και να ενεργοποιηθούν διάφορες μορφές πίστης.256 Όπως συμβαίνει συνήθως, οι σχεδιαστές της οικονομικής πολιτικής -ενώ φαίνεται να παθιάζονται με τις επιλογές τους- σπάνια φωτίζουν τις πραγματικές εξελίξεις στην οικονομία Οι μέριμνες εξάλλου που επιβάλλουν την εμμονή σε ορισμένες επιλογές στην οικονομική πολιτική εδράζονται συνήθως σε διαφορετικής τάξης προτεραιότητες. Το επίμαχο θέμα στη σταθεροποίηση του '50-'53 δεν ήταν φυσικά η ποσότητα του νομίσματος που κυκλοφορούσε στην οικονομία, ούτε ο πληθωρισμός, ο οποίος ήταν απολύτως ελεγχόμενος. Ήταν η ραγδαία αποκλιμάκωση των εισαγωγών, που χρηματοδοτούσε η αμερικανική βοήθεια Μέσα σε 4 χρόνια οι εισαγωγές στην 235. Πεσμαζόγλου Γ., Κατευθύνσεις οικονομικής πολιτικής, Αθήναι: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 1950. κεφ. III, Κατευθύνσεις πιστωτικής πολιτικής. Επίσης Ζολώτας, Νομισματικόν πρόβλημα και ελληνική οικονομία, 0Jin σελ 110-112. 236. Η διεξοδικότερη συζήτηση της ανάπτυξης χωρίς την προσφυγή σε τραπεζικά κεφάλαια γίνεται σε άλλη εργασία του συγγραφέα Βλ «Η απρόσμενη οικονομική ανάπτυξη στις δεκαετίες του '50 και '60: η Αθήνα ως αναπτυξιακό υπόδειγμα», στο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1949-1967, Η εκρηκτική εικοσαετία, Αθήνα 2002. 421

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ ελληνική οικονομία μειώθηκαν από τα 450 εκατομμύρια δολάρια, που ήταν το '48-'49, στα 230 εκατομμύρια δολάρια το '52-53 (πίνακας Δ22). Η ελληνική οικονομία ήταν αντιμέτωπη πλέον με τις πραγματικότητες που επέβαλλε το πραγματικό μέγεθος των δικών της πόρων. Κάθε ρήξη με το παρελθόν θα απαιτούσε όχι μόνο να προσαρμοστούν οι θεσμοί αλλά και να αναζητηθούν γόνιμες ιδέες στους διάφορους τομείς της οικονομικής πολιτικής,. Θα απαιτούσε να αξιοποιηθεί η παρακαταθήκη της δεκαετίας του '40, να κινητοποιηθεί δηλαδή μια εξαιρετικά δημιουργική γενιά. Η Κατοχή και ο Εμφύλιος ήταν τραυματικές εμπειρίες και ταυτόχρονα μια τεράστια τομή. Η Αντίσταση, ακόμα και ο Εμφύλιος, ήταν υπόθεση σχεδόν αποκλειστικά μιας νέας γενιάς. Η γενιά αυτή αποτελούσε την παρακαταθήκη της ελληνικής κοινωνίας. Μπορεί οι νικητές να κράτησαν τους ηττημένους μακριά από τις δημόσιες υπηρεσίες και τα σώματα ασφαλείας. Οι ηττημένοι όμως έπρεπε να δράσουν σε διαφορετικά πεδία: στα επιστημονικά επαγγέλματα, στις επιχειρήσεις, στις τέχνες. Η ελληνική οικονομία διέθετε έναν αδήλωτο παραγωγικό πλούτο. Η εκρηκτική εικοσαετία που ακολούθησε στηρίχθηκε σε αυτόν.

422

Γενικοί πίνακες Δ μέρους

Γενικοί πίνακες Δ μέρους Πίνακας Δ16 Δείκτης Τιμών Καταναλωτή, '49-'53 '50

'51

'52

'53

351,9 356,5 357,3 " 359 352,4 351,6 343 345,4 348,9 339,7

348,6 363,2

421 428,6 433 414,6 413,5 386,3 390,9 395,3 398,2 410,2

409,6 402,4

342,3 340,4

378 389,1

408,6 404,9 418,1 418,5 403,5 397,7 395,6 396 397,2 406,2 410,4

'49

Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

351,3 338 337,1 336,3 372 384 377,5 382,4

409,5

407,9 409,6

395 408,3 429,1 445,2 458,3 473,2 483,5 483,6 488,9 493,2

Πηγή: MSA Mission to Greece, Quarterly Statistical Report, October-December 19S4 (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 11).

423

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Πίνακας Δ17 Δείκτης Τιμών του Χονδρικού Εμπορίου, '50-'52 (1938 = 1)

Ιανουάριος '50 Μάρτιος Μάιος Ιούλιος Σεπτέμβριος Νοέμβριος Ιανουάριος '51 Μάρτιος Μάιος Ιούλιος Σεπτέμβριος Νοέμβριος Ιανουάριος '52 Μάρτιος Μάιος Ιούλιος Σεπτέμβριος Νοέμβριος

Γενικός Δείκτης

Εγχώρια Προϊόντα

Εισαγόμενα Προϊόντα

313 311 305 320.4

320 313,9 305,2 317,2 337,6 349,4

299,9 305,6

338,8 351,9 385,2 413,6 403,6 380,5 384,1 397,2 403,5 405,1 394,2 381,5 383,7 390,1

380,1 399,8 386,2 362,1 357,5 379,9 384,3 384,1 372,6 360,6 368,6 375

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Μηνιαίο Στατιστικό

424

304,8 327,1 341,1 356,3 394,5 439,1 435,6 414,5 414,7 429 439,1 443,9 434 420,1 411,5 418,1 Δελτία

Γενικοί πίνακες Δ μέρους

Πίνακας Δ18 MSΑ, Ταμείο Αντικαταβολών, '50-'52 (σε δισεκατομμύρια δραχμές)

Ιανουάριος '50 Ιούνιος Δεκέμβριος Ιανουάριος '51 Ιούνιος Δεκέμβριος Ιανουάριος '52 Ιούνιος Δεκέμβριος

Μηνιαίες Αναλήψεις

Συσσωρευτικά Προϊόντα

47 509 152 81 295 91 58 68 109

1.564 3.024 3.837 3.918 4.698 5.085 5.143 5.439 5.666

Ετήσια Αύξηση

2.273

1.167

523

Πηγή: MSA/G, Quarterly Statistical Report, January-March 1953 (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 10).

Πίνακας Δ19 Η κυκλοφορία του νομίσματος, '49-'53 (1938=1) Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

'49

'50

'51

'52

'53

166,5 167,3 165,7 184,1 179,6 179,4 190,3 199,7

246,3 241,5 233,9 244,2 243,2 243,4 246,8 256,2 271,2

244,2

290,4 288,9 280 297,8 292,3 285,6 300,8 321,4

348,5 344,8 355 364,6 346,6 342,3 373,5

206,8 221,9 226,1 273,3

275,5 265,8 278

236,6 232,5 279,9 250,5 263,6 260,8 283,7 314,1 295,7 284,9 323,8

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Μηνιαίο Στατιστικό 425

330,8 326,4 327,4 364,1

Δελτίο.

407,8 437,6 462,6 467,4 515,1

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Πίνακας Δ 2 0 Δείκτης βιομηχανικής παραγωγής, '49-'53 (1939=100) Ιανουάριος Φεβρουάριος Μάρτιος Απρίλιος Μάιος Ιούνιος Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος

'49

'50

'51

'52

'53

78 77 82 83 85 87 88 89 90 93 97 97

95 90 96 99 105 106 109 115 123 127 127 123

119 117 118 119 127 128 123 123 133 135 132 128

127 124 126 124 123 123 120 118 122 127 126 122

118 118 124 128 134 138 140 142 151 163 167 167

Πηγή: ΣΕΒ, Η ελληνική βιομηχανία κατά το 1954-1955, Αθήνα: ΣΕΒ, 1955. Πίνακας Δ 2 1 Κλαδικοί δείκτες βιομηχανικής παραγωγής, '49-'53 (1939=100) Μεταλλουργικές Μηχανολογικές Οικοδομικές Κλωστοϋφαντουργικές Ειδών Διατροφής Χημικές Δέρματος Χαρτιού - Εκτυπώσεις Ιματισμού Ξύλου Καπνοβιομηχανία Παραγωγή Ηλεκτρισμού Εφαρμογή Ηλεκτρισμού Σύνολο Σύνολο (χωρίς Π. Ηλεκτρ.)

'49

'50

'51

'52

'53

68 62 82 79 79 77 72 93 40 50 165 178 110 87 78

79 82 100 107 103 90 92 118 45 82 169 210 152 110 100

140 98 127 124 114 110 84 130 51 83 167 240 152 125 114

170 100 154 117 112 98 100 121 46 74 167 256 149 124 111

189 118 191 127 124 114 111 138 70 90 174 294 192 141 125

Πηγή: ΣΕΒ, Η ελληνική βιομηχανία κατά το 1954-1955, Αθήνα: ΣΕΒ, 1955. 426

Γενικοί πίνακες Δ μέρους

Πίνακας Δ22 Ετήσιες Εισαγωγές και Εξαγωγές, '47-'53 (σε εκατομμύρια δολάρια) Εισαγωγές

Εξαγωγές

Έλλειμμα

'47-'48

353,3

95,6

257,7

'48-'49

449,2

89,8

359,4

'49-'50

420,3

72,9

347,4

'50-'51

430,2

94,9

335,3

'51-'52

351,9

111,5

240,4

'52-'53

230,1

115,8

114,3

'53-'54

251,4

137,1

114,3

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Μηνιαίο Στατιστικό Δελτίο.

Πίνακας Δ23 Άδηλοι Πόροι και Πληρωμές, '47-'53 (σε εκατομμύρια δολάρια) Τουρισμός*

Μεταναστευτικά εμβάσματα

Ναυτιλία

Άλλες

Σύνολο Άδηλων Πόρων

Σύνολο Άδηλων Πόρων

'48-'49

14,8

14

11,2

8,5

48,5

23,5

'49-'50

10

17,3

17,6

9,3

54,2

21,8

'50-'51

9,5

21,1

19

7,6

57,2

42

'51-'52

10,5

21,3

35,5

14,7

82

44,5

'52-53

18,4

37,3

24,2

14

93,9

26

'53-'54

25,5

55,5

23,8

18,2

123

30,7

* περιλαμβάνει και τις δαπάνες της αποστολής και των πρεσβειών. Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Μηνιαίο Στατιστικό Δελτίο.

427

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

Πίνακας Δ24 Η δανειοδότηση της οικονομίας, '47-'52 Τράπεζα της Ελλάδος και Εμπορικές Τράπεζες Α) Τέλος του μήνα. (σε δισεκατομμύρια δραχμές) Γεωργία Βιομηχανία Βιοτεχνία Εμπόριο Καπνός Διάφορα Σύνολο

Δεκέμβριος Δεκέμβριος Δεκέμβριος Δεκέμβριος Δεκέμβριος Δεκέμβριος

'47 '48 '49 '50 '51 '52

955,6 964,1 1562,2 2006,6 2277,5 2552,7

121,6 262,4 366,3 499,9 842,7 913,2

-

-

-

17,9 34,8 41,9

231 410 840,3 1227,3 1385 893,6

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Μηνιαίο Στατιστικό

139,9 285,1 373,4 388,5 503,5 445,4

90,3 152,3 245,8 416 525,5 581,3

1538,4 2074,2 3388 4556.2 5569 5428,1

Δελτία

Β) Ποσοστιαίες μεταβολές ανά εξάμηνο Γεωργία Βιομηχανία Βιοτεχνία Εμπόριο Καπνός Διάφορα Σύνολο

Μάρτιος '49 -Σεπτέμβριος '49 Σεπτέμβριος '49 -Μάρτιος '50 Μάρτιος '50 -Σεπτέμβριος '50 Σεπτέμβριος '50 -Μάρτιος '51 Μάρτιος '51 -Σεπτέμβριος '51 Σεπτέμβριος '51 -Μάρτιος '52 Μάρτιος '52 -Σεπτέμβριος '52

+9

+ 11

—

+44

+77

+39

+25

+22

+ 17

—

+30

-32

+37

+ 17

+ 13

+ 18

—

+47

+68

+22

+28

+21

+ 19

—

-37

+ 17

+7

-6

+42

+7

+ 17

+ 115

+ 13

+ 15

+27

+2

+ 19

-7

-45

+7

+4

-7

-20

+5

-9

+70

+6

-3

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Μηνιαίο Στατιστικό

428

Δελτία

1940-1953:

Χρονολόγιο πολιτικών και οικονομικών γεγονότων 1940 1 Ιουλίου

15 Αυγούστου 28 Οκτωβρίου

Ο Μουσολίνι κατηγορεί την Ελλάδα ότι προσφέρει διευκολύνσεις στο βρετανικό ναυτικό, προκειμένου να επιτίθεται σε ιταλικά πλοία, και απειλεί με στρατιωτικές επιχειρήσεις. Ιταλικό υποβρύχιο βυθίζει το αντιτορπιλικό «Έλλη» στην Τήνο. Ο πρωθυπουργός Μεταξάς δηλώνει «Όχι» στο ιταλικό τελεσίγραφο. Μέχρι τις 8 Νοεμβρίου ανακόπτεται η ιταλική επίθεση και ο ελληνικός στρατός, αντεπιτιθέμενος, μεταφέρει το πεδίο των μαχών σε αλβανικό έδαφος.

1941 29 Ιανουαρίου ΦεβρουάριοςΜάρτιος 6 Απριλίου 21 Απριλίου 27 Απριλίου 20-30 Μαΐου Σεπτέμβριος

Θάνατος του Μεταξά. Ο Αλέξανδρος Κορυζής, προεξέχουσα μορφή στον τραπεζικό χώρο, ορίζεται πρωθυπουργός από τον βασιλιά Γεώργιο Β'. Περίπου 50.000 άνδρες των βρετανικών δυνάμεων φτάνουν στην Ελλάδα Εκδηλώνεται η γερμανική επίθεση στη Μακεδονία, στη γραμμή Μεταξά. Χωρίς εξουσιοδότηση, ο στρατηγός Τσολάκογλου παραδίδει τον ελληνικό στρατό στις γερμανικές και ιταλικές δυνάμεις. Τα γερμανικά στρατεύματα καταλαμβάνουν την Αθήνα Η μάχη της Κρήτης. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας με την Ελληνική Λαϊκή Δημοκρατία (ΕΛΔ), το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας (ΑΚΕ) και το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΚΕ) ιδρύουν το ΕAM. Τον Φεβρουάριο του 1942 ιδρύεται ο ΕΛΑΣ. 429

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Οκτώβριος Χειμώνας '41-42

Ιδρύεται ο ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον Ζέρβα Λιμός στην Αθήνα Δεκάδες θάνατοι από πείνα

1942 29 Σεπτεμβρίου 25 Νοεμβρίου Νοέμβριος

Μία ομάδα Βρετανών, με επικεφαλής τον Myers και τον Woodhouse, εγκαθίστανται στην Ελλάδα Καταστροφή της γέφυρας του Γοργοποτάμου από μικτή ομάδα του ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και Βρετανών σαμποτέρ του SOE υπό τον Myers. Έπειτα από συμφωνία των δυνάμεων Κατοχής και του Ερυθρού Σταυρού, επιτρέπεται η εισαγωγή τροφίμων και η διανομή τους στον πληθυσμό της Αθήνας με δελτίο.

1943 Μάρτιος Απρίλιος-Μάιος

Μάιος

21 Απριλίου 4 Μαΐου

Αύγουστος

Εξέγερση των ελληνικών στρατιωτικών μονάδων στη Μέση Ανατολή. Οι Βρετανοί την καταστέλλουν. Συλλαμβάνονται οι Εβραίοι της Ελλάδας και αποστέλλονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το σύνολο του εβραϊκού πληθυσμού στην Ελλάδα, περίπου 75.000, οδηγείται στο θάνατο. Αφοπλισμός του ΕΚΚΑ του Ψαρού από τον ΕΛΑΣ. Την ίδια στιγμή ο ΕΛΑΣ αποδέχεται συμφωνία για συνεργασία των αντιστασιακών δυνάμεων υπό συμμαχική ηγεσία Ο ΕΛΑΣ συμμετέχει σε οργανωμένες επιχειρήσεις για να αποπροσανατολισθούν οι Γερμανοί, προκειμένου να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι επίκειται συμμαχική απόβαση στην Ελλάδα Ο SOE υπό τον Myers καταστρέφει τις εγκαταστάσεις στον ποταμό Ασωπό. Ο βασιλιάς Γεώργιος ανακοινώνει σε ραδιοφωνικό διάγγελμα ότι τον πρώτο χρόνο μετά την απελεύθερωση μια συνταγματική βουλή θα καθορίσει τα του πολιτεύματος στην Ελλάδα Οι αντιμοναρχικές διαθέσεις είναι έντονες τόσο στην Ελλάδα όσο και στα ελληνικά στρατεύματα στη Μέση Ανατολή. Αντιπρόσωποι των αντιστασιακών οργανώσεων (ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ) συναντιούνται στο Κάιρο με την κυβέρνηση Τσουδερού. Οι συνομιλίες οδηγούνται σε αδιέξοδο μετά την άρνηση της κυβέρνησης να διευρυνθεί με εκπροσώπους των αντιστασικών οργανώσεων. Εχθροπραξίες μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ. 430

Χρονολόγιο πολιτικών και οικονομικών γεγονότων

1944 16 Μαρτίου Απρίλιος 24 Απριλίου 17-20 Μαΐου

26 Ιουλίου 26 Σεπτεμβρίου 9 Οκτωβρίου 18 Οκτωβρίου 9 Νοεμβρίου 11 Νοεμβρίου

17-18 Νοεμβρίου

2 Δεκεμβρίου 3 Δεκεμβρίου

25 Δεκεβρίου

Το ΕΑΜ ανακοινώνει την ίδρυση της κυβέρνησης της ΠΕΕΑ στα ελληνικά βουνά. Συγκροτείται η Ταξιαρχία του Ρίμινι με αποκλειστικά δεξιά στοιχεία και διαλύονται η 1η και η 2η ταξιαρχία του ελληνικού στρατού. Νέα ελληνική κυβέρνηση στο Κάιρο υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Υπογράφεται η Συμφωνία του Λιβάνου, που αναφέρεται στη συγκρότηση κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, την αναδιάρθρωση και την ενοποίηση των στρατιωτικών δυνάμεων υπό τη νέα κυβέρνηση. Δεκαμελής σοβιετική αποστολή υπό τον Ποπώφ φθάνει στο αρχηγείο του ΕΑΑΣ στη Θεσσαλία Η Συμφωνία της Καζέρτας θέτει τις δυνάμεις του ΕΑΑΣ και του ΕΔΕΣ υπό την αρχηγία του Βρετανού Scobie. Η Συμφωνία του Τσώρτσιλ με τον Στάλιν θέτει την Ελλάδα στη βρετανική «σφαίρα επιρροής». Η κυβέρνηση Παπανδρέου φθάνει στην Αθήνα Συνοδεύεται από μικρές βρετανικές δυνάμεις. Η «τρίτη ταξιαρχία», η μονάδα του Ρίμινι, φθάνει στην Αθήνα, παρά τις διαμαρτυρίες των υπουργών του ΕΑΜ. Η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, με υπουργό τον Σβώλο από το ΕΑΜ, προχωρά σε Νομισματική Μεταρρύθμιση που καταργεί την κατοχική δραχμή και την αντικαθιστά με νέα Στο αρχηγείο του ΕΑΑΣ στη Λαμία γίνεται ευρεία σύσκεψη στρατιωτικών διοικητών και στελεχών του ΚΚΕ μπροστά στην προοπτική του αφοπλισμού των δυνάμεων του ΕΑΑΣ. Απόφαση δεν λήφθηκε. Παραιτούνται οι υπουργοί του ΕΑΜ από την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας. Η αστυνομία ανοίγει πυρ κατά των διαδηλωτών στη μεγάλη συγκέντρωση του ΕΑΜ οτο Σύνταγμα Η βία κλιμακώνεται. Ανοικτή σύγκρουση των δυνάμεων του ΕΑΑΣ με τις κυβερνητικές και τις βρετανικές δυνάμεις που αποστέλλονται επειγόντως από την Ιταλία Ο πρωθυπουργός Τσώρτσιλ και ο υπουργός Εξωτερικών Ήντεν φθάνουν στο κέντρο της Αθήνας που ελέγχεται από τις βρετανικές και τις κυβερνητικές δυνάμεις. Οι αντιμαχόμενες πλευρές δεν οδηγούνται σε συμφωνία Ο Αρ431

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ χιεπίσκοπος Δαμασκηνός ορίζεται αντιβασιλέας μέχρι να οριστικοποιηθεί το ζήτημα του πολιτεύματος. Οι βρετανικές δυνάμεις νικούν στη μάχη της Αθήνας.

1945 2 Ιανουαρίου 12 Φεβρουαρίου

14 Μαρτίου 8 Απριλίου

Απρίλιος

11 Μαΐου 29 Μαΐου 3 Ιουνίου 11 Ιουνίου 16 Ιουνίου 22 Ιουνίου 22 Ιουλίου

Σχηματίζεται κεντρώα κυβέρνηση υπό τον Πλαστήρα Υπογράφεται η Συμφωνία της Βάρκιζας. Προβλέπει μέτρα για τη δημοκρατική εξομάλυνση: πολιτική αμνηστία, δημοψήφισμα για το βασιλιά, ελεύθερες εκλογές και συνταγματική βουλή. Δύο μέρες μετά η συμφωνία επικυρώνεται από την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ. Αφοπλισμός του ΕΛΑΣ. Υπόμνημα του ΕΑΜ στις κυβερνήσεις των Συμμάχων, με το οποίο καταγγέλλει ωμές παραβιάσεις της Συμφωνίας της Βάρκιζας. Παραίτηση της κυβέρνησης Πλαστήρα υπό την πίεση της Δεξιάς. Αντικαθίσταται από τον ναύαρχο Βούλγαρη, σκληρό αντικομμουνιστή, με αντιβασιλικό παρελθόν, που υποστηρίζεται από τους Βρετανούς. Ο Βαρβαρέσος, με την ιδιότητα του Διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος, μεταβαίνει στις ΗΠΑ προκειμένου να ζητήσει οικονομική βοήθεια Η αποστολή της UNRRA στην Ελλάδα Διάβημα του ΚΚΕ στον αντιβασιλέα Δαμασκηνό για τους διωγμούς του κράτους εναντίον των οπαδών του ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ. Ο Νίκος Ζαχαριάδης, ο γ.γ. του ΚΚΕ επιστρέφει στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωσή του από το Νταχάου και αναλαμβάνει την ηγεσία του ΚΚΕ. Ο Βαρβαρέσος αναλαμβάνει αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, υπεύθυνος εφ' όλης της ύλης για την οικονομική πολιτική. Το ΚΚΕ αποκηρύσσει δημόσια τον Αρη Βελουχιώτη επειδή διαφώνησε με τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Σε συμπλοκή με διωκτικό απόσπασμα στη Μεσούντα Αχελώου, ο Βελουχιώτης μάλλον αυτοκτονεί για να μη συλληφθεί. Ο Βαρβαρέσος ανακοινώνει τον ειδικό φόρο για τις επιχειρηματικές τάξεις. Ο υπουργός Εξωτερικών Σοφιανόπουλος παραιτείται μόλις επιστρέφει από τις ΗΠΑ. Ζητάει το σχηματισμό αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης. 432

Χρονολόγιο πολιτικών και οικονομικών γεγονότων 20 Αυγούστου

4 Σεπτεμβρίου 19 Σεπτεμβρίου

Νοέμβριος

22 Νοεμβρίου

Ο Έλληνας πρεσβευτής στην Ουάσιγκτον υποβάλλει στην Τράπεζα Εισαγωγών - Εξαγωγών αίτημα για δάνειο ύψους 250 εκατομμυρίων δολαρίων. Στη διάρκεια του καλοκαιριού οι δεξιές παραστρατιωτικές οργανώσεις τρομοκρατούν τους αριστερούς πολίτες. Οι δολοφονίες μετριούνται σε χιλιάδες και οι βιαιοπραγίες είναι αναρίθμητες. Παραίτηση Βαρβαρέσου. Με πρωτοβουλία του Δαμασκηνού, οι συμμαχικές κυβερνήσεις (βρετανική, γαλλική, αμερικανική) συμφωνούν να προηγηθούν οι βουλευτικές εκλογές του δημοψηφίσματος και να γίνουν σύντομα Στη συνάντηση των υπουργών Εξωτερικών των συμμαχικών δυνάμεων, η Σοβιετική Ένωση καταγέλλει τις διώξεις της Αριστεράς και αποδίδει τις ευθύνες στη βρετανική υποστήριξη των ακραίων στοιχείων. Μετά την κυβέρνηση Βούλγαρη, αναλαμβάνει στα μέσα Οκτωβρίου για 20 ημέρες πρωθυπουργός ο Δαμασκηνός. Αρχές Νοεμβρίου σχηματίζεται νέα κυβέρνηση υπό τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο που διατηρείται για άλλες 20 ημέρες. Τελικά στις 21 Νοεμβρίου σχηματίζεται κυβέρνηση υπό τον Σοφούλη. Το ΚΚΕ, με απόφασή του, θέτει τους όρους για τη στήριξη τη κυβέρνησης Σοφούλη μέχρι τις εκλογές.

1946 4 Ιανουαρίου 16 Ιανουαρίου 24 Ιανουαρίου

1 Φεβρουαρίου 21 Φεβρουαρίου

Συμφωνία Σ. Βενιζέλου με το Λαϊκό Κόμμα για τη διεξαγωγή εκλογών και για μετεκλογική συνεργασία Υπογράφεται συμφωνία μεταξύ Ελλάδος και της Τράπεζας Εισαγωγών - Εξαγωγών για δάνειο ύψους 25 εκατομμυρίων δολαρίων. Υπογράφεται στο Λονδίνο η Ελληνο-Βρετανική Οικονομική Συμφωνία Η Βρετανία αποστέλλει στην Ελλάδα τη Βρετανική Οικονομική Αποστολή με συμβουλευτικές δραστηριότητες. Ιδρύεται πενταμελής Νομισματική Επιτροπή στην Τράπεζα της Ελλάδος με δικαίωμα βέτο από τα δύο ξένα μέλη, έναν Βρετανό και έναν Αμερικανό. Η σοβιετική αντιπροσωπεία στον ΟΗΕ καταγέλλει την άσκηση βίας κατά της Αριστεράς και ζητά να αποχωρήσουν τα βρετανικά στρατεύματα από την Ελλάδα Το ΚΚΕ αναγγέλλει την πρόθεσή του να μη συμμετάσχει στις εκλογές και επιρρίπτει τις ευθύνες στους Βρετανούς για το σχηματισμό ενός αντιδραστικού καθεστώτος, που δεν επιτρέπει τη διενέργεια δίκαιων εκλογών. 433

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Φεβρουάριος

29-30 Μαρτίου 31 Μαρτίου

4 Απριλίου 18 Απριλίου Μάιος 18 Ιουνίου 27 Ιουνίου Ιούλιος

2-16 Ιουλίου 25 Ιουλίου Αύγουοτος 17 Αυγούστου 27 Αυγούστου

Ο πληθωρισμός τίθεται υπό έλεγχο με την απότομη άνοδο των εισαγωγών. Παραμένει έτσι μέχρι τέλος του χρόνου, όταν έχουν εξαντληθεί όλα τα συναλλαγματικά αποθέματα και οι πόροι της οικονομικής βοήθειας. Κομμουνιστές αντάρτες καταλαμβάνουν το αστυνομικό τμήμα στο Λιτόχωρο, κοντά στον Όλυμπο. Με ποσοστά αποχής εξαιρετικά υψηλά (50%) διενεργούνται εκλογές, που δίνουν συντριπτική πλειοψηφία στο Λαϊκό Κόμμα. Οι ξένοι παρατηρητές κρίνουν τις εκλογές δίκαιες. Προσωρινή κυβέρνηση Εθνικού Συνασπισμού υπό τον Πρόεδρο του Συμβουλίου Επικρατείας Π. Πουλίτσα Μονοκομματική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Τσαλδάρη. Οι διώξεις προς την Αριστερά εντείνονται Ιδρύονται «Συμβούλια Εθνικής Ασφάλειας» σε όλη την Ελλάδα Θέσπιση του Γ' Ψηφίσματος που απειλεί με ποινή θανάτου την ένοπλη δράση, και καθιστά αρμόδια τα στρατοδικεία Το Συμβούλιο Υπουργών Εξωτερικών των συμμαχικών δυνάμεων αποφασίζει να ενωθούν τα Δωδεκάνησα με την Ελλάδα Η ένωση γίνεται το Φεβρουάριο του 1947. Με οδηγίες της ηγεσίας του ΚΚΕ, ο Μάρκος Βαφειάδης, ηγέτης του ΕΛΑΣ, βγαίνει στο βουνό και αναλαμβάνει το συντονισμό των διάσπαρτων ένοπλων τμημάτων που έχουν σχηματιστεί αυθόρμητα Επίσκεψη του Τσαλδάρη στο Παρίσι και το Λονδίνο. Δηλώσεις υπέρ της παλινόρθωσης της μοναρχίας, και συζητήσεις με Βρετανούς και Αμερικανούς επισήμους. Καταργείται με υπουργικό διάταγμα η εκλεγμένη διοίκηση της ΓΣΕΕ, στην οποία η Αριστερά διαθέτει πλειοψηφία Ελληνική αποστολή υπό τον Σ. Βενιζέλο επισκέπτεται τις ΗΠΑ, όπου παραμένει για τρεις εβδομάδες και αρχίζει συζητήσεις για την παροχή οικονομικής βοήθειας. Δολοφονία του δημοσιογράφου του Ριζοσπάστη Κώστα Βιδάλη. Ο πρεσβευτής των ΗΠΑ στην Ελλάδα, MacVeagh, σε αντίθεση με τις προηγούμενες εκτιμήσεις του, θεωρεί ότι το ΚΚΕ καθοδηγείται από τη Σοβιετική Ένωση και ότι το ελληνικό πρόβλημα προκύπτει από τις σοβιετικές επεκτατικές βλέψεις. Η Ουάσιγκτον υιοθετεί τις απόψεις αυτές. 434

Χρονολόγιο πολιτικών και οικονομικών γεγονότων 1 Σεπτεμβρίου

5-9 Σεπτεμβρίου 2 Οκτωβρίου 28 Οκτωβρίου

3 Δεκεμβρίου

4 Δεκεμβρίου 11 Δεκεμβρίου

Δεκέμβριος

Το δημοψήφισμα για τη βασιλεία δίνει 68% υπέρ του θεσμού. Η Αριστερά απέχει Ο βασιλιάς Γεώργιος επιστρέφει στις 27 Σεπτεμβρίου. Πεθαίνει τον Απρίλιο του 1947 και βασιλιάς γίνεται ο νεότερος αδελφός του Παύλος. Το αεροπλανοφόρο «Franklin Roosevelt» επισκέπτεται ελληνικά λιμάνια Αντάρτες καταλαμβάνουν τη Νάουσα, καταλύουν τις αρχές και ανατινάσσουν τα κτίρια της Ασφάλειας. Οι αρχηγοί ενόπλων τμημάτων του ΚΚΕ συναντιούνται και ένα μήνα αργότερα ιδρύεται ο Δημοκρατικός Στρατός της Ελλάδας, με αρχηγό τον Μάρκο Βαβειάδη. Το αρχικό δυναμικό του είναι 10.000 άνδρες που φτάνει στο ανώτατο σημείο, στους 30.000 άνδρες, την άνοιξη του 1947. Με προτροπή των Βρετανών και των Αμερικανών η ελληνική κυβέρνηση προσφεύγει στον ΟΗΕ, παραπονούμενη για παραβίαση των βόρειων συνόρων από τις γειτονικές χώρες που ενισχύουν τους κομμουνιστές. Το Συμβούλιο Ασφαλείας ορίζει Επιτροπή για τη διερεύνηση των καταγγελιών που φτάνει στην Ελλάδα την άνοιξη του 1947. Η σύνθεσή της ήταν πλήρως ελεγχόμενη από τις ΗΠΑ και τη Βρετανία Ο Τσαλδάρης αναχωρεί για τις ΗΠΑ. Ανακοινώνεται η αποστολή Porter, προκειμένου να μελετήσει επί τόπου την οικονομική κατάσταση και να αποτιμήσει τις ανάγκες σε οικονομική βοήθεια Η αποστολή έφθασε στις αρχές Ιανουαρίου. Η UNRRA ολοκληρώνει το πρόγραμμά της στην Ελλάδα Τυπικά θα αποχωρούσε την 1η Απριλίου του '47. Σε διάστημα δύο χρόνων είχε δαπανήσει 350 περίπου εκατομμύρια δολάρια για τις εισαγωγές αγαθών και εξοπλισμού.

1947 17-18 Ιανουαρίου Ο Δημοκρατικός Στρατός ιδρύει τα αρχηγεία της Ρούμελης και της Ηπείρου. Σχηματίζεται κυβέρνηση υπό τον Μάξιμο όπου συμμετέ24 Ιανουαρίου χουν όλα τα κόμματα εκτός των Φιλελευθέρων. Η πρώτη συγκροτημένη επίθεση του κυβερνητικού στραΦεβρουάριος τού στα βουνά του Βερμίου προκαλεί υποχώρηση του Δημοκρατικού Στρατού πίσω από τα σύνορα της Αλβανίας και της Γιουγκοσλαβίας. 435

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ 13 Φεβρουαρίου 19 Φεβρουαρίου 21 Φεβρουαρίου

3 Μαρτίου

12 Μαρτίου 20 Μαρτίου 17 Απριλίου 30 Απριλίου 22 Μαΐου

25 Μαΐου 5 Ιουνίου 14 Ιουνίου 20 Ιουνίου

2 Ιουλίου

Σύντομη κατάληψη της Σπάρτης από το Δημοκρατικό Στρατό. Ανοίγει το στρατόπεδο της Μακρονήσου. Η βρετανική κυβέρνηση διαμηνύει επίσημα στην κυβέρνηση των ΗΠΑ την πρόθεση της να αποχωρήσει από την Ελλάδα και την Τουρκία στις 31 Μαρτίου και καλεί τον πρόεδρο Τρούμαν να αναλάβει την υποστήριξη των δύο αυτών χωρών. Με κείμενο γραμμένο από Αμερικανούς επισήμους στην Ελλάδα, η ελληνική κυβέρνηση ζητάει από την κυβέρνηση των ΗΠΑ την προσφορά οικονομικής βοήθειας, ενώ Αμερικανοί τεχνικοί διαβεβαιώνουν ότι θα συμβάλουν στη διαχείριση της βοήθειας αυτής. Ο πρόεδρος Τρούμαν με ομιλία του στο Κογκρέσο ζητά 400 εκατομμύρια δολάρια για την προσφορά οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας στην Ελλάδα και την Τουρκία Δολοφονείται στη Θεσσαλονίκη ο Γιάννης Ζεύγος, ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ. Ο Νίκος Ζαχαριάδης ορίζει ως στόχο του ΚΚΕ, στις νέες συνθήκες, την κατάληψη της Μακεδονίας και τη δημιουργία ελεύθερης περιοχής με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη. Δημοσιεύεται η έκθεση Porter. Το Κογκρέσο εγκρίνει τη βοήθεια προς την Ελλάδα και την Τουρκία Ο Griswold ορίζεται επικεφαλής της αμερικανικής αποστολής, της AMAG, που θα αναλάμβανε τη διαχείριση της βοήθειας στην Ελλάδα Παραδίδεται στον Μάρσαλ η έκθεση Kennan σχετικά με την προσφορά οικονομικής βοήθειας στην Ευρώπη. Ο υπουργός Εξωτερικών Μάρσαλ σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο του Harvard εξαγγέλλει το σχέδιο βοήθειας προς τα ευρωπαϊκά κράτη. Ο Griswold φθάνει στην Αθήνα Η αποστολή της AMAG οργανώνεται. Ιδρύεται η Διεύθυνση Εξωτερικού Εμπορίου στην οποία επικεφαλής τίθεται Αμερικανός αξιωματούχος. Υπογράφεται η επίσημη Συμφωνία ανάμεσα στις κυβερνήσεις της Ελλάδας και των ΗΠΑ. Αμερικανοί αξιωματούχοι θα έχουν άμεσο έλεγχο σε καίριους τομείς της ελληνικής δημόσιας διοίκησης. Ο Σοβιετικός υπουργός Εξωτερικών Molotov αποχωρεί, όπως ήταν αναμενόμενο, από τις διαπραγματεύσεις στο Παρίσι για το Σχέδιο Μάρσαλ. Οι όροι που είχαν τεθεί στη Σοβιετική Ένωση για την αποδοχή του Σχεδίου ήταν εξωπραγματικοί. 436

Χρονολόγιο πολιτικών και οικονομικών γεγονότων 4 Ιουλίου

Οι κυβερνήσεις της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας καλούν 22 ευρωπαϊκές χώρες για συμμετοχή στην ίδρυση ενός οργανισμού για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία 9 Ιουλίου Η Βουλγαρία, η Πολωνία, η Ρουμανία, η Αλβανία, η Φιλανδία και η Ουγγαρία δεν αποδέχονται την πρόσκληση. Η Τσεχοσλοβακία αρχικά την αποδέχτηκε, αλλά κατόπιν την αρνήθηκε. 11 Ιουλίου Ελληνική αντιπροσωπεία καταφθάνει στο Παρίσι για να συζητήσει τους όρους ένταξης της Ελλάδας στο Σχέδιο Μάρσαλ Ιούνιος-Ιούλιος Κλιμακώνονται οι επιθέσεις του κυβερνητικού στρατού στην περιοχή του Γράμμου. Ο Δημοκρατικός Στρατός επιτίθεται στα Γρεβενά, και λίγο αργότερα στη Φλώρινα, το Αμύνταιο, την Αλεξανδρούπολη, το Διδυμότειχο και το Σουφλί. 23-29 Αυγούστου Πτώση της κυβέρνησης Μάξιμου. Ο Τσαλδάρης αναλαμβάνει την πρωθυπουργία σε μια μονοκομματική κυβέρνηση. 28 Αυγούστου Ο κυβερνητικός στρατός, αφού κατέλαβε το Γράμμο, επιτίθεται στο Βίτσι όπου έχουν υποχωρήσει οι αντάρτες. Η προσπάθεια αποτυγχάνει και ο στρατός αποσύρεται στις 10 Σεπτεμβρίου. 7 Σεπτεμβρίου Με το ταξίδι του Henderson στην Ελλάδα κλιμακώνονται οι αμερικανικές πιέσεις για το σχηματισμό μετριοπαθέστερης κυβέρνησης. Σχηματίζεται κυβέρνηση συνασπισμού του Λαϊκού Κόμματος και των κεντρώων δυνάμεων με πρωθυπουργό τον Σοφούλη και αντιπρόεδρο τον Τσαλδάρη. Σεπτέμβριος Πρωτοβουλία του Αυστραλού υπουργού Εξωτερικών Evat στον ΟΗΕ για τερματισμό του Εμφυλίου στην Ελλάδα απορρίπτεται από τις ΗΠΑ. 22-29 Σεπτεμβρίου Είσοδος των ανταρτών στο Σοχό Λαγκαδά, στα Νέα Μουδανιά και στη Λάρισα 28 Οκτωβρίου Ο στρατηγός Τσακαλώτος αναλαμβάνει τη διοίκηση του Β' Σώματος Στρατού στη Φλώρινα Φθάνει στη Φλώρινα ο στρατηγός VanFleet Ιδρύεται η JUSMAPG, η αμερικανική στρατιωτική υπη31 Οκτωβρίου ρεσία στην Ελλάδα, η οποία, υπό τον στρατηγό VanFleet, αναλαμβάνει το σχεδιασμό και το συντονισμό των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Ιδρύεται η Προσωρινή Κυβέρνηση των ανταρτών υπό τον 24 Δεκεμβρίου Στρατηγό Μάρκο. 437

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ 25 Δεκεμβρίου

27 Δεκεμβρίου

Επιχειρείται η κατάληψη από το Δημοκρατικό Στρατό της Κόνιτσας. 'Επειτα από δύο εβδομάδες ο Δημοκρατικός Στρατός υποχωρεί με μεγάλες απώλειες. Η μη κατοχή μιας πόλης καθιστά αδύνατη την αναγνώριση της προσωρινής κυβέρνησης από άλλες χώρες. Ψηφίζεται ο νόμος 509, που μετατρέπει την κομμουνιστική δραστηριότητα σε ποινική πράξη με βαριές ποινές, περιλαμβανομένης και της θανατικής καταδίκης.

1948 Φεβρουάριος

27 Φεβρουαρίου 15 Μαρτίου 1 Μαΐου 16 Μαΐου 30 Μαΐου 30 Ιουνίου

Νοέμβριος

Αρχίζει η σύγκρουση του Στάλιν με τον Τίτο, η οποία κλιμακώνεται και οδηγεί στην αποπομπή των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών από την Κομιντέρ. Το ΚΚΕ ευθυγραμίζεται με το Στάλιν. Η ελληνική κυβέρνηση αρχίζει την καμπάνια για το παιδομάζωμα Ο στρατηγός Τσακαλώτος ηγείται μεγάλης επίθεσης του κυβερνητικού στρατού κατά των ανταρτών στη Ρούμελη. Δολοφονία του υπουργού Δικαιοσύνης Χρήστου Λαδά στην Αθήνα Δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου Πόλκ στη θεσσαλονίκη. Ο Πόλκ επεδίωκε να συναντήσει την ηγεσία του Δημοκρατικού Στρατού. Η κυβέρνηση του Μάρκου κάνει συμβιβαστικές προτάσεις για λήξη του Εμφυλίου. Τερματίζεται η συμφωνία του Δόγματος Τρούμαν. Δύο μέρες μετά υπογράφεται η Συμφωνία ανάμεσα στις κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της Ελλάδας για την ένταξη της χώρας στο Σχέδιο Μάρσαλ Η νέα αμερικανική οικονομική αποστολή, η ECA/Greece αναλαμβάνει και τις αρμοδιότητες που απέρρεαν από το Δόγμα Τρούμαν, διατηρώντας τη δυνατότητα άμεσου ελέγχου της ελληνικής οικονομίας. Αποχωρούν ο Αμερικανός πρεσβευτής MacVeagh και ο αρχηγός της AMAG Griswold. Νέος πρεσβευτής ορίζεται ο Grady και προσωρινά αναλαμβάνει και την αποστολή της ECA/Greece. Λίγο αργότερα αρχηγός της ECA/Greece αναλαμβάνει ο Nuveen. Ο στρατιωτικός νόμος επεκτείνεται στο σύνολο της επικράτειας. Υποβάλλεται από την ελληνική κυβέρνηση στις κεντρικές υπηρεσίες του Σχεδίου Μάρσαλ το Τετραετές Πρόγραμμα '48-'52. 438

Χρονολόγιο πολιτικών και οικονομικών γεγονότων

1949 20 Ιανουαρίου

Ο Παπάγος αναλαμβάνει, με την υποστήριξη των Αμερικανών, Αρχιστράτηγος των Ενόπλων Δυνάμεων με εκτεταμένες εξουσίες και χωρίς να υπόκειται στη δικαιοδοσία της κυβέρνησης. 20 Ιανουαρίου Ο Acheson αντικαθιστά τον Μάρσαλ στη θέση του υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ. Ο Μάρκος κατηγορείται για τις αποτυχίες του Δημοκρα31 Ιανουαρίου τικού Στρατού και απομακρύνεται από όλες τις θέσεις. Ο Ζαχαριάδης αναλαμβάνει αρχηγός του Δημοκρατικού Στρατού. Τα κινεζικά κομμουνιστικά στρατεύματα εισέρχονται στο 31 Ιανουαρίου Πεκίνο. 3 Απριλίου Η προσωρινή κυβέρνηση ανασχηματίζεται και επικεφαλής τίθεται ο Παρτσαλίδης. 4 Απριλίου Ιδρύεται το NATO. 30 Απριλίου Η Προσωρινή Κυβέρνηση προσφεύγει στον ΟΗΕ και ζητά την παρέμβασή του για τον τερματισμό του Εμφυλίου. Ιδρύεται η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. 5 Μαΐου Σοβιετικές προσεγγίσεις προς την αμερικανική και τη βρεΜάιος τανική κυβέρνηση για τον τερματισμό του Εμφυλίου δεν βρίσκουν ανταπόκριση. 19 Ιουνίου Ο Μάο Τσε Τούνγκ είναι ο νικητής του κινεζικού Εμφυλίου πολέμου. 30 Ιουνίου Θάνατος Σοφούλη και σχηματισμός νέας κυβέρνησης υπό τον Αλέξανδρο Διομήδη. 10 Ιουλίου Η Γιουγκοσλαβία του Τίτο παύει να βοηθά τους αντάρτες και κλείνει τα σύνορά της. Ιούλιος-Αύγουστος Στο Γράμμο και το Βίτσι ο κυβερνητικός στρατός νικά κατά κράτος τον Δημοκρατικό Στρατό. Οι δυνάμεις του υποχωρούν μέσω της Αλβανίας. Ο Εμφύλιος πρακτικά τελειώνει 18 Αυγούστου Φθάνει στην Αθήνα ο επικεφαλής του Σχεδίου Μάρσαλ Hoffman. Σεπτέμβριος Ο Porter αντικαθιστά τον Nuveen στη θέση του διευθυντή της ECA/Greece. 21 Σεπτεμβρίου Μετά την υποτίμηση της στερλίνας κατά 30%, η δραχμή υποτιμάται κατά 30% έναντι της στερλίνας και κατά 50% έναντι του δολαρίου. 7 Οκτωβρίου Ανακήρυξη της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας. 439

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ

1950 Φεβρουάριος 5 Μαρτίου

8 Μαΐου 25 Ιουνίου 30 Ιουνίου 29 Ιουλίου 18 Αυγούστου

Σεπτέμβριος 1 Νοεμβρίου Νοέμβριος 3 Δεκεμβρίου 10 Δεκεμβρίου

Άρση του στρατιωτικού νόμου. Εθνικές εκλογές. Τα κεντρώα κόμματα κερδίζουν τις εκλογές. Το νέο κόμμα του Πλαστήρα, η ΕΠΕΚ, κερδίζει υψηλά ποσοστά Ύστερα από δημόσια παρέμβαση του Αμερικανού πρεσβευτή Grady αποτρέπεται ο σχηματισμός κυβέρνησης συνασπισμού του Λαϊκού Κόμματος με το κόμμα του Βενιζέλου, τον οποίο επιθυμεί το Παλάτι. Σχηματίζεται κυβέρνηση του Κέντρου υπό τον Πλαστήρα Στις 21 Αυγούστου η πρωθυπουργία περνάει στον Βενιζέλο. Ο Τρούμαν εγκρίνει τη μετάβαση στρατιωτικής αποστολής στο Βιετνάμ. Η Βόρεια Κορέα εισβάλλει στη Νότια ξεπερνώντας την 38η παράλληλο. Διοικητής των δυνάμεων των Ηνωμένων Εθνών στη Κορέα ορίζεται ο McArthur. Ο Peurifoy νέος πρεσβευτής των ΗΠΑ στην Ελλάδα Παραίτηση Πλαστήρα έπειτα από αμερικανικές πιέσεις. Αρχίζει μια νέα περίοδος ασταθών κυβερνήσεων. Από 21 Αυγούστου μέχρι 13 Σεπτεμβρίου κυβέρνηση υπό τον Σ. Βενιζέλο. Στη συνέχεια κυβέρνηση συνασπισμού των Τσαλδάρη - Βενιζέλου -Παπανδρέου μέχρι τις 3 Νοεμβρίου, οπότε αποχωρεί το Λαϊκό Κόμμα για σκάνδαλα διαφθοράς με ανάμειξη Τσαλδάρη. Νέα κυβέρνηση ΤσαλδάρηΠαπανδρέσυ στις 15 Νοεμβρίου. Φθάνει ο νέος πρεσβευτής των ΗΠΑ Peurifoy. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας εμπλέκεται στον πόλεμο της Κορέας υποστηρίζοντας τη Βόρεια Κορέα Η αποστολή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου στην Ελλάδα υποβάλλει την έκθεσή της. Οι δυνάμεις του ΟΗΕ αποσύρονται από την Κορέα Ο Τρούμαν κηρύσσει τις ΗΠΑ σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης εξαιτίας του πολέμου της Κορέας.

1951 11 Φεβρουαρίου 31 Μαΐου

Ο Βενιζέλος καλεί για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα Βρετανία και ΗΠΑ είναι αντίθετες στην ανάδειξη του κυπριακού προβλήματος. Ο Παπάγος παραιτείται από το στρατό και ιδρύει το Κόμ440

Χρονολόγιο πολιτικών και οικονομικών γεγονότων

9 Σεπτεμβρίου

22 Οκτωβρίου 31 Οκτωβρίου

μα του Εθνικού Συναγερμού. Οι φιλικοί προς αυτόν αξιωματικοί κάνουν πραξικόπημα και αποσύρονται έπειτα από διαταγές του Παπάγου. Νέες εκλογές. Αποτυχία του Παπάγου, παρά την υποστήριξη του από Αμερικανούς. Τον Οκτώβριο σχηματίζεται νέα κυβέρνηση ΕΠΕΚ και Φιλελευθέρων υπό τον Πλαστήρα Η Ελλάδα και η Τουρκία γίνονται μέλη του NATO. Το Κογκρέσο εγκρίνει την αντικατάσταση του προγράμματος Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (ECA) με το πρόγραμμα Αμοιβαίας Ασφάλειας (MSA), το οποίο δίνει προτεραιότητα στα θέματα άμυνας.

1952 7 Ιανουαρίου Φεβρουάριος 10 Μαρτίου 27 Μαΐου 30 Ιουνίου 1 Νοεμβρίου 4 Νοεμβρίου 2 Δεκεμβρίου 16 Νοεμβρίου

Το ελληνικό κοινοβούλιο εγκρίνει την MSA σε αντικατάσταση της ECA. Στη θέση του διευθυντή της αποστολής MSA/Greece τοποθετείται ο Lalham. Δημοσιεύεται η Έκθεση Βαρβαρέσου. Η ΕΣΣΔ προτείνει την ουδετερότητα της Γερμανίας. Γαλλία, Δυτική Γερμανία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία και Λουξεμβούργο συμφώνησαν στο Παρίσι για τη σύσταση Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας. Τερματισμός του Σχεδίου Μάρσαλ Οι ΗΠΑ δοκιμάζουν τη βόμβα υδρογόνου. Ο Eisenhower εκλέγεται πρόεδρος στις ΗΠΑ. Επίσκεψη του Eisenhower στην Κορέα Το κόμμα του Εθνικού Συναγερμού του στρατηγού Παπάγου κερδίζει τις εκλογές με ποσοστό 49,22%.

1953 1 Φεβρουαρίου 28 Φεβρουαρίου 5 Μαρτίου 9 Απριλίου

Διακοπή των σοβιετο-ισραηλινών διπλωματικών σχέσεων. Υπογραφή του τριμερούς Βαλκανικού Αμυντικού Συμφώνου στην Αγκυρα μεταξύ Τουρκίας, Ελλάδος και Γιουγκοσλαβίας. Θάνατος του Στάλιν. Υποτίμηση της δραχμής κατά 50%.

441

Βιβλιογραφία Α. Εκθέσεις AMAG, Second Report to the Greek People on American Aid to Greece, March 12, 1948. Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκροτήοεως, Προσιορινόν μακροπρόθεομον πρόγραμμα Οικονομικής Ανορθώσεως, Αθήνα 1948. Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκροτήσεως, Αναθωρηθέν Πρόγραμμα Οικονομικής Ανορθώσεως της Ελλάδος, 1949-50, Αθήνα 1950. Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκροτήσεως, Δευτέρα αναθεώρησις τον Προγράμματος Οικονομικής Ανορθώσεοος της Ελλάδος, Αθήνα 1950. Bissell Report on the Second Annual Program for Greece, January 1950. Board of Trade, Great Britain, Greece: Commercial Conditions, London: HMSO, September 1948. British Economic Mission, Interim Report, January 31st, 1947. British Economic Mission, Final Report, 10th July 1947. British Parliamentary Delegation to Greece Report, October 1946. Coombs C., Economic and Financial Developments in Greece, January March 1946, UNRRA, Greek Mission, June 10, 1946. Coombs C., Economic and Financial Developments in Greece, October December 1946, UNRRA, Greek Mission, 1947. ECA/G, The 1949-50 Program of Greece. ECA/G, Position Paper-Greece, Description and Critique of the Long-Term National Recovery Program. ECA/W, Position Paper - Greece, first draft (Mission to Greece, Finance and Program Division, box 4) [C.A. Coombs, Chief, Greece - Turkey Branch, Program Coordination Division, «The First Annual Program for Greece, Review of OEEC Recommendations»]. ECA, Greece-Country Study, February 1949. Ελληνική Επιτροπή Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (Σχέδιο Μάρσαλ), Έκθεση για την Ανασυγκρότηση της Ελληνικής Βιομηχανίας. Ελληνική κυβέρνηση, Memorandum of the Greek Government for the OEEC Fourth Report, September 1952. 443

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ FAO, Report of the FAO Mission for Greece, Food and Organization of the United Nations, Washington D.C., March 1947. R. Gillmor, Obstacles to Greek Industrialization, July 2, 1948. Greek Board of Reconstruction, Data on Greek Economy during the prewar, war and postwar periods, Athens, February 1947. High Board of Reconstruction, General Memorandum for OEEC. Greece. 1950-51 and 1951-52 Program, January 1950. ILO (International Labour Office), Report of the Mission to Greece, Geneva, 11 March 1948. IMF (International Monetary Fund) - European and North American Department, Report of the Mission to Greece, November 15, 1950. MSA/G, The Story of the Marshall Plan in Greece, Press Release No. 1300, July 20, 1952 (Ελληνική έκδοση, To Σχέδιο Μάρσαλ στψ Ελλάδα. Ο πλήρης απολογισμός της βοήθειας του Σχεδίου Μάρσαλ προς τψ Ελλάδα, Ιούλιος 1948-Ιανουάριος 1952, Αθήνα, [χ.χ.]). Porter Report, Tentative Report of the American Mission to Greece, Washington D.C., April 25, 1947. Tenenbaum, The Tenenbaum Report, December 29, 1951. Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση για τψ περίοδο 1941-1945 του Διοικητή της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, Ετήσια Συνέλευση των Μετόχων, Δεκέμβριος 1945. UNRRA, Ο ορυκτός πλούτος της Ελλάδος (πρόλογοι: Β. Maben και I. Ζίγδης), Αθήνα: UNRRA, 1947.

Β. Περιοδικές εκθέσεις της πρεσβείας και των οικονομικών αποστολών AMAG, Monthly Report of the Chief American Embassy, Economic News Airgram American Embassy, Monthly Economic Report American Embassy, Quarterly Economic Report American Embassy, Semi-annual Economic Report American Embassy, Annual Economic Report ECA/G, Monthly Report MSA/G, Monthly Report MSA/G, Quarterly Report

444

Βιβλχογραφία

Γ. Διδακτορικές Διατριβές Etmektsoglou - Koehn Κ., Axis Exploitation of Wartime Greece, 1941-1943, unpublished Ph.D Thesis, Emory University, 1995. Patterson G., The Financial Experiences of Greece from the Liberation to Truman Doctrine, unpublished Ph. D Thesis, Harvard University, 1948. Politakis G., Greek Policies of Recovery and Reconstruction, 1944-1952, unpublished Ph.D Thesis, University of Oxford, 1990.

Δ. Ελληνόγλωση Αγαπητίδης Σ., To Σχέδιον Μάρσαλ και το Ελληνιχόν Πρόγραμμα Οικονομικής Ανορθώσεως, Αθήναι 1950 (Ανάτυπον από την Επετηρίδα της Ανωτάτης Σχολής Βιομηχανικών Σπουδών, τόμος Β', 1949-1950). Αγαπητίδης Σ. και Πιζάνιας Ν., Το κόστος της στοιχειώδους συντηρήσεως κατά την Κατοχή, Αθήνα: Σάκκουλας, 1945. Αγγελόπουλος Α., Το οικονομικό πρόβλημα της Ελλάδος, Αθήναι: Παπαζήσης, 1945. Αγγελόπουλος Α., Τα πρώτα μέτρα για την ανασυγκρότηση Ένα μεταβατικό πρόγραμμα, Αθήναι: Παπαζήσης, 1946. Αγγελόπουλος Α., Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, Αθήνα: Παρουσία, 1994. Ανδρέου Α., Η εποπτεία των τραπεζών εν Ελλάδι και αλλαχού, Αθήναι, 1951. Βαρβαρέσος Κ., Έκθεας επί του Οικονομικού Προβλήματος της Ελλάδος (πρόλογος, Πεσμαζόγλου I., Εισαγωγή, Κωστής Κ), Αθήνα: Σαββάλας, 2002. Βεργόπουλος Κ , «Η συγκρότηση της νέας αστικής τάξης, 1944-1952», στο Ιατρίδης Γ., Η Ελλάδα στην δεκαετία 1940-1950. ΓΣΕΕ, Το οικονομικόν πρόβλημα της Ελλάδος και οι απόψεις της ΓΣΕΕ, Αθήναι, Αύγουστος, 1952. Δεμαθάς Ζ., «Η εξέλιξη βασικών μεγεθών της ελληνικής οικονομίας, 19351939» στο Φλάισερ Χ. και Σβορώνος Ν. (επιστ. επιμ.), Ελλάδα 19361944. Δερτιλής Π., Ανασυγκρότησις και Ιδιωτική Αποταμίευας, Αθήνα: Εκδόσεις Χρηματιστηρίου Αθηνών, 1950. Διομήδης Α., Νέα οργανική διάρθρωσις της ελληνικής οικονομίας, Αθήναι, Δεκέμβριος 1950. Δρίτσα Μ., Βιομηχανία και Τράπεζες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1990. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Η ελληνική οικονομία κατά το έτος 1949, Αθήναι, 1950. 445

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 19491967, Η εκρηκτική εικοσαετία, Αθήνα, 2002. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ο Γεώργιος Καρτάλης και η δύσκολη δημοκρατία, Αθήνα, 1998. Ζολώτας Ξ, Α νααυγκρότησις και διωσιμότης, Αθήναι, 1948. Ζολώτας Ξ., Νομισματικόν πρόβλημα και ελληνική οικονομία, Αθήναι: Παπαζήσης, 1950. Θεοτοκάς Γ., Τετράδια Ημερολογίου, 1939-1953, Αθήνα· Βιβλιοπωλείον της Εστίας, (χ.χ.), (εισαγωγή - επιμέλεια Δ. Τζιόβας). θωμαδάκης Σ., «Μαύρη αγορά, πληθωρισμός και βία στην οικονομία της κατεχόμενης Ελλάδας», στο Ιατρίδης Γ., Η Ελλάδα στην δεκαετία 19401950. Ιατρίδης Γ., Η Ελλάδα στην δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήν α θεμέλιο, 1984. Iatrides J., «Το Διεθνές πλαίσιο του εμφυλίου πολέμου», στο Νικολακόπουλος Η., Ρήγος Α. και Ψαλλίδας Γ. Ο εμφύλιος πόλεμος. Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Η Ελληνική Κοινωνία κατά τψ Πρώτη Μεταπολεμική Περίοδο (1945-1967), Αθήνα, 1994. Καλαφάτης θ., «Νομισματικές διαρρυθμίσεις και κοινωνικές επιπτώσεις (1944-1946)», στο Φαράκος Γ. (επιμ.), Δεκέμβρης του '44, Αθήνα Φιλίστωρ, 1996. Καιροφύλας Γ., Η Αθήνα του '40 και της Κατοχής, Αθήνα Φιλιππότη, 1985. Κιτσίκης Ν., Εκβιομηχάνιση της Ελάδας. Σκέ·ψεις γύρω από τψ ανασυγκρότηση, Αθήνα, 1956. Κόντης Β., Η αγγλοαμερικάνικη πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα, 19451949, θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1986. Κουβέλης Π., Βιομηχανικοί δυνατότητες και ενεργειακή πολιτική εν Ελλάδι, Αθήναι: Πυρσός, 1945. Κουκουλές Γ., Το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα και οι ξένες επεμβάσεις (1944-1948), Αθήνα Οδυσσέας, 1995. Κρεμμυδάς Β., Μαλτέζου Χ. και Παναγιωτάκης Ν. (επιμ.), Αφιέρωμα στο Νίκο Σβορώνο, τομ. II, Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης, 1986. Λεοντίδου Α, Πόλεις της Σιωπής, Αθήνα Πολιτιστικό και Τεχνολογικό Ίδρυμα της ΕΤΒΑ, 1989. Λυκογιάννης Α., «Το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Κυριάκου Βαρβαρέσου (Ιούνιος-Σεπτέμβριος 1945)», Ίστωρ, τ. 11, 1998. Λιναρδάτος Σ., Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, τόμος Α', 1949-1952, Αθήνα Παπαζήσης, 1977. Mazower Μ., Στψ Ελλάδα του Χίτλερ, Αθήνα Αλεξάνδρεια, 1994. Μαργαρίτης Γ., Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, 1946-1949, Αθήνα Βιβλιόραμα, 2001. 446

Βιβλχογραφία Μαργαρίτης Γ., Από τψ ήττα στψ εξέγερση, Ελλάδα: άνοιξη 1941-φθινόπωρο 1942, Αθήνα; Ο Πολίτης, 1993. Μαρκεζίνης Σ., Ομιλία στη Βουλή, 23 Νοεμβρίου 1953, Οι πρώτοι δώδεκα μήνες της κυβερνήσεως Συναγερμού, Αθήνα, Δεκέμβριος 1953. Meynaud J., Πολιτικές δυνάμεις στψ Ελλάδα, Αθήνα; Μπάυρον, 1966. Μπάτσης Δ., Η βαριά βιομηχανία στψ Ελλάδα, Αθήνα: Κέδρος, 1977. Μπερνάρης Α., Διερεύνησις ελληνικής διαρθρώσεως και επεκτατική οικονομική πολιτική, Αθήναι, 1947. Μουσμούτης Ν Α , Το Σχέδιον Μάρσαλ, Αθήναι, 1950. Μπακάλμπασης Α.Γ., Η οικονομία της Ελλάδος και η οργανωμένη ιδιωτική πρωτοβουλία κατά τψ περίοδο της Κατοχής, 1941-1944, Αθήνα, 1944. Νικολακόπουλος Η., Ρήγος Α. και Ψαλλίδας Γ., Ο εμφύλιος πόλεμος, Αθήνα: Θεμέλιο, 2002. Νικολακόπουλος Η., Κόμματα και Βουλευτικές Εκλογές στψ Ελλάδα, 1946-1964, Αθήνα; Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, 1985. Παντελάκης Ν., Ο εξηλεκτρισμός της Ελλάδας. Από τψ ιδιωτική πρωτοβουλία στο κρατικό μονοπώλιο (1889-1956), Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1991. Πεσμαζόγλου Γ., Κατευθύνσεις οικονομικής πολιτικής, Αθήναι: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 1950. Πόλις Α., «Επέμβαση των ΗΠΑ στα ελληνικά εργατικά σωματεία, 19471950» στο Ιατρίδης, Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Richter Η., Η επέμβαση των Άγγλων στψ Ελλάδα. Από τη Βάρκιζα στον Εμφύλιο πόλεμο, Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1946, Αθήνα; Εστία, 1997. Ρουμπάτης Γ., Δούρειος Ίππος, Η αμερικανική διείσδυση στψ Ελλάδα, 1947-1967, Αθήνα: Οδυσσέας, 1987. ΣΕΒ, Η ελληνική βιομηχανία και οι επικριτές της, Αθήναι: ΣΕΒ 1945. ΣΕΒ , Η ελληνική βιομηχανία και το Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Ανορθώσεως, Αθήναι: ΣΕΒ, 1948. Σβώλος Α., Η ιστορία μιας προσπάθειας, Αθήνα, 1945. Σταθάκης Γ., «Οικονομία και θεσμοί: Από την προπολεμική "βιωσιμότητα" στη μεταπολεμική "εκβιομηχάνιση"» στο Φλάισερ Χ. (επιμ.), Η Ελλάδα '36-49, από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο: τομές και συνέχειες, Αθήνα: Καστανιώτης, 2003. Σταθάκης Γ., «Η οικονομία κατά τον εμφύλιο πόλεμο», στο Νικολακόπουλος Η., Ρήγος Α., Ψαλλίδας Γ. (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος. Σταθάκης Γ., «Η απρόσμενη οικονομική ανάπτυξη στις δεκαετίες του '50 και '60: η Αθήνα ως αναπτυξιακό υπόδειγμα», στο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1949-1967, Η εκρηκτική εικοσαετία. Σταθάκης Γ., «Αναδρομή στο φορολογικό ζήτημα Από τον Βαρβαρέσο στον Παπαδόπουλο», Ο Πολίτης, 1995, τ. 5. 447

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Σταθάκης Γ., «Η Οικονομική Πολιτική των ΗΠΑ στην Ελλάδα, 1949-1953: Σταθεροποίηση και Νομισματική Μεταρρύθμιση», στο Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Η Ελληνική Κοινωνία κατά την Πρώτη Μεταπολεμική Περίοδο. Σταθάκης Γ., «Η διαμόρφωση του μεταπολεμικού μοντέλου εκβιομηχάνισης: η κρίσιμη περίοδος 1944-1953», Τα Ιστορικά, 1990: 12/13. Σφήκας θ., Οι Άγγλοι Εργατικοί και ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Ο Ιμπεριαλισμός της «Μη-επέμβασης», Αθήνα: Φιλίστωρ, 1997. Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος, Σχόλια πάνω στην Έκθεση τον καθηγητή Κ. Βαρβαρέσου για το Οικονομικό Πρόβλημα της Ελλάδος, Αθήναι: TEE, 1952. Τράπεζα της Ελλάδος, Τα Πρώτα Πενήντα Χρόνια της Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος, 1978. Τσάτσος Α., «Η ελληνική βιομηχανία τσιμέντων» (Ανάτυπον από τα Τεχνικά Χρονικά) [χ.ε.] 1953. Τσουδερός Ε., Ο επισιτισμός, 1941-44, Αθήνα, [χ.ε], 1946. Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος (επιστ. επιμ. Τομάη - Κωνσταντοπούλου Φ.), Η Ελλάδα στο μεταίχμιο ενός νέου κόσμου. Ψυχρός πόλεμος Δόγμα Truman - Σχέδιο Marshall (τρεις τόμοι), Αθήνα: Καστανιώτης, 2002. Φατούρος Α., «Πώς κατασκευάζεται ένα επίσημο πλαίσιο διείσδυσης: Οι Ηνωμένες Πολιτείες στην Ελλάδα: 1947-1948» στο Ιατρίδης Γ., Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Φλάισερ Χ. (επιμ.), Η Ελλάδα '36-49, από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο: τομές και συνέχειες, Αθήνα: Καστανιώτης, 2003. Φλάισερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1944, 2 τόμοι, Αθήνα: Παπαζήση, 1988 και 1995. Φλάισερ Χ. και Σβορώνος Ν. (επιστ. επιμ.), Ελλάδα 1936-1944, Δικτατορία-Κατοχή-Α ντίσταση, Αθήνα: Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος, 1989. Wittner L., Η αμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα, 1943-1949, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1991. Χαλκιόπουλος Γ., Ο τόκος εκ των εξωτραπεζικήν χρηματαγοράν, Αθήναι: Παπαζήσης, 1950. Χαρλαύτη Τ., Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας, 19ος-20ός αιώνας, Αθήνα· Νεφέλη, 2001. Χατζηιωσήφ Χ., «Απόψεις γύρω από τη βιωσιμότητα της Ελλάδας και το ρόλο της βιομηχανίας», στο Κρεμμυδάς Β., Μαλτέζου Χ. και Παναγιωτάκης Ν. (επιμ.), Αφιέρωμα στο Νίκο Σβορώνο. Χρηστίδης Χ., Χρόνια Κατοχής, 1941-1944, Μαρτυρίες Ημερολογίου, Αθήνα [χ.ε.], 1971. Ψαλιδόπουλος Μ., «Στις απαρχές της νομισματικής μεταρρύθμισης του 1953: 448

Βιβλχογραφία Ο Γεώργιος Καρτάλης στο Υπουργείο Συντονισμού (1951-1952)», στο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ο Γεώργιος Καρτάλης και η δύσκολη δημοκρατία

Ε. Ξενόγλωοη Agapitides S., «The inflation and the Cost of Living and Wages during the German Occupation», International Labor Review, Dec. 1945. Alexander, G. M., The Prelude to the Truman Doctrine. British Policy in Greece 1944-1947, Oxford: Clarendon Press, 1982. Alivizatos N., «The executive in the Post-Liberation Period, 1944-1959», στο Iatrides J. and L. Wrigley (eds), Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy. Amen M.M., American Foreign Policy in Greece, 1944-1949: Economic, Military and Institutional Aspects, Frankfurt: Peter Lang, 1978. Arkes H., Bureaucracy, the Marshall Plan, and the National Interest, Princeton: Princeton University Press, 1972. Baerentzenm L., Iatrides J. & Smith O. (eds), Studies in the History of the Greek Civil War 1945-1949, Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 1987. [Ελληνική έκδοση, Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο, Αθήνα: Ολκός, 1992]. Bamet R.J., Intervention and Revolution: The United States in the Third World, World, New York 1968. Candilis W., The Economy of Greece, 1944-66, New York: Praeger, 1968. Comiti pour L'Histoire £conomique et Financiire, Minist£re de L'£conomie, des Finances et du Budget (pref. J Dellor), Le Plan Marshall, Paris, 1993. Delivanis D. and Cleveland W., Greek Monetary Developments, 1939-1948, Bloomington: Indiana University Publications, 1949. Eckes Α., A Search for Solvency: Bretton Woods and the International Monetary System, 1941-1947, Austin: University of Texas, 1975. Eliadis E. «Stabilization of the Greek Economy and the 1953 Devaluation of the Drachma», IMF Staff Papers Vol. IV, No. 1, 1954. Eisenberg C., «U.S. Policy in Post-War Germany: The Conservative Restoration», Science & Society, 1987. Ferrell R., George Marshall, New York: Cooper Square, 1966. Freris Α., The Greek Economy in the 20th Century, London and Sydney: Croom Helm, 1986. Gimbel J., The Origins of the Marshall Plan, Stanford: Stanford University, 1976. Halikias J., Money and Credit in a Developing Economy: The Greek Case, New York: New York University Press, 1978. 449

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Hatziiossif C., «Economic Stabilization and Political Unrest: Greece 19441947», στο Baerentzenm L., Iatrides J. & Smith O. (eds), Studies in the History of the Greek Civil War. Hoffman S. and Maier C. (eds), The Marshall Plan: A Retrospective, Boulder and London: Westview Press, 1984. Hogan M., The Marshall Plan, Cambridge: Cambridge University Press, 1987. Hogan M., «European Integration and the Marshall Plan», στο Hoffman S. and Maier C. (eds), The Marshall Plan: A Retrospective. Homer F. και Wilcox L., Germany and Europe in the Era of Two World Wars, Charlottesville: University Press of Virginia, 1986. Horowitz D., The Free World Colossus: A Critique of American Foreign Policy in the Cold War, New York: Hill and Wang 1965. Iatrides J. and Wrigley L. (eds), Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy, Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press, 1995. Iatrides J. (ed.), Ambassador MacVeagh Reports. Greece. 1933-1947, Princeton: Princeton University Press. Jones J., The Fifteen Weeks, New York: Harcourt, Brace & World, 1964 (πρ. εκδ. 1955). Karatzas G., «The Greek Hyperinflation and the Stabilization of 1943-1946: A Comment», Journal of Economic History, 48, 1988. Kazamias G., «Turks, Swedes and Famished Greeks: Some Aspects of Famine Relief in Occupied Greece, 1941-'44», Balkan Studies, 33(2), 1992. Kuklick B., American Policy and the Division of Germany: The Clash over Reparations, New York: Ithaka, 1972. Laiou Α., «Population Movements in the Greek Countryside During the Civil War», στο Baerentzenm L., Iatrides J. & Smith 0 . (eds), Studies in the History of the Greek Civil War 1945-1949. Leeper R., When Greeks meets Greeks, London: Chatto and Windus, 1950. Lykogiannis Α., Britain and the Greek Economic Crisis, 1944-1947, Columbia and London: University of Missouri Press, 2002. Makinen G., «The Greek Hyperinflation and Stabilization of 1943-1946», Journal of Economic History 46, 1986. Maier C., «Premises of the Recovery Program», στο Comite pour I'historie economique et financiere de la France, Le Plan Marshall et le relevement economique de 1'Europe. Maier C., «The politics of productivity: Foundations of American International Economic Policy after World War II», International Organization 31, Autumn 1977. McNeil W., Greece: American Aid in Action, 1947-1956, New York: The Twentieth Century Fund, 1957. 450

Βιβλχογραφία McNeil, W., The Greek Dilemma, War and Aftermarh, New York: J. B. Lippincott and Company, 1947. Millward Α., The Reconstruction of Western Europe, 1945-51, London: Methuen, 1984. Munkman C., American Aid to Greece, A Report on the First Ten Years, New York: Frederick Praeger, 1958. Palairet M., The Four Ends of the Greek Hyperinflation of 1941-1946, Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 2000. Patterson T., Soviet-American Confrontation: Postwar Reconstruction and the Origins of the Cold War, Baltimore: John Hopkins University, 1973. Price H., The Marshall Plan and Its Meaning, New York: Ithaca, 1955. Ritter H., «German Policy in Occupied Greece and its Economic Impact, 1941-1944» στο Homer F. και Wilcox L. Germany and Europe in the Era of Two World Wars. Rossides E.T. (ed.), The Truman Doctrine of Aid to Greece: A Fifty Year Retrospective, Joint Publication of the Academy of Political Science (New York) and the American Hellenic Institute Foundation (Washington D.C.), 1998. Sweet - Escott B., Greece: A Political and Economic Survey, 1939-1953, London: Royal Institute of International Affairs, 1954. Rostow W., The Division of Europe after World War II: 1946, Austin: University of Texas, 1981. Stathakis G., «US Economic Policies in Post Civil War Greece, 1949-53: Stabilization and Monetary Reform», Journal of European Economic History, 1995:3. Stathakis G., «The Marshall Plan in Greece», Comiti pour L'Histoire £conomique et Financi6re, Ministire de L'£conomie, des Finances et du Budget (pref. J Dellor), Le Plan Marshall. Stathakis G., «Finance and industrial reconstruction: the case of the Marshall Plan in Greece», in Teichova, Lindgen, Dritsa (eds.), L'entreprise an Grice en Europe XlXe-XXe Siicles. Stathakis G., «Approaches to the Early Post-War Greek Economy: A Survey», Journal of Modern Hellenism, 1990: 7. Stavrianos L., Greece: American Dilemma and Opportunity, Chicago: Henry Regnery, 1952. [Ελληνική έκδοση, Σταυριανός Α, Η Ελλάδα σε επαναστατική περίοδο. Σαράντα χρόνια αγώνες, Αθήνα: Κάλβος, 1977]. Teichova, Lindgen, Dritsa (eds.), L'entreprise an Grice en Europe XlXe-XXe Siicles, Athens: Association Interdisciplinaire Franco-Hellenique 1992, 1992. Thomadakis S, «Stabilization, Development, and Government Economic Authority in the 1940s» στο Iatrides J. and Wrigley L. (eds), Greece at the Crossroads. The Civil War and its Legacy. 451

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Thomadakis S., «The Truman Doctrine: Was there a Development Agenda?», Journal of Modern Hellenism, 1989:6. Warren J., «Origins of the "Greek Economic Miracle". The Truman Doctrine and Marshall Plan Development and Stabilizations Programs», στο Rossides E.T. (ed.), The Truman Doctrine of Aid to Greece: A Fifty Year Retrospective. Xydis S., Greece and the Great Powers, 1944-1947. Prelude to the Truman Doctrine, Thessaloniki: Institute of Balkan Studies, 1963. Xydis S., The economy and finances of Greece under Axis occupation in 1941-1942. A preliminary sketch, Pittsburgh: Hermes Printing Company, 1943.

452

Ευρετήριο Αβέρωφ-Τοσίτσας Ευάγγελος 248 Αγγελόπουλος Αγγελος 52, 60, 65, 154 Αγροτική Τράπεζα 113, 198, 254, 340, 341, 417 ΑΔΕΔΥ (Ανώτατη Διοίκηση Ενώσεων Δημοσίων Υπαλλήλων) 82, 251 Αμερικανική Αγροτική Σχολή θεσσαλονίκης 212 Αντίσταση 44-48 αμυντικές δαπάνες 24, 365, 375 Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκρότησης 325 Αποζημιώσεις - Γερμανικές 212, 304 - Ιταλικές 212, 213, 378 Αριστερά 22, 75, 76, 82, 127, 154, 347, 391, 412, 421 Acheson Dean 142, 143, 244, 321, 329 AMAG (American Mission for Aid to Greece) 20-23, 27, 148, 163-174, 177, 179, 183-213, 218, 220, 227, 228, 237, 238, 243, 244, 254, 255, 266-271, 281, 285, 293, 296, 297301, 305, 306, 308, 313, 355, 399, 401, 416 Βαρβαρέσος Κυριάκος 51, 53, 72, 87, 102, 108, 109, 160, 401 - «πείραμα» 74, 75-84, 108, 123, 241 - ειδικός φόρος 78-80, 90 - προτάσεις 54-56, 58-63, 68 - Έκθεση 25, 26, 49, 394, 408-414

Βασιλιάς (Παλάτι) 21, 22, 96, 127, 170, 175, 331, 342, 343 Βαφειάδης Μάρκος 181 Βενιζέλος Ελευθέριος 77 Βενιζέλος Σοφοκλής 97, 170, 171, 342, 343, 347, 363, 369, 392 Βεντήρης Κωνσταντίνος 174 βιομηχανικά δάνεια 116-120, 128, 212, 253, 295-301, 304-307, 354-358 βιομηχανία τσιμέντων 304-307, 355, 356, 397 Βούλγαρης Πέτρος 83, 170 ΒΜΑ Λίρα (British Military Authority Pound) 52, 68, 69, 72 Bretton Woods 28, 86, 137, 140 BEM (British Economic Mission), Βρετανική Οικονομική Αποστολή 8790, 96, 103, 106, 107, 108-111, 121127 - εκθέσεις (ενδιάμεση και τελική) 125-127 Bissell Richard 384 Γενικό Λογιστήριο Υπουργείου Οικονομικών 193 Γιάλτα (Συμφωνία) 136 ΓΣΕΕ (Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος) 249-251, 350, 383, 384 Clay Eugene 184, 227-229, 234 ConstanzoAI 384, 394 Δ ε η (Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού) 25, 345, 417

453

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Δεξιά 23, 76, 127 Δημοκρατικός Στρατός 24, 181 διανομή με δελτίο 38-40, 43-47, 70, 78, 370-373 Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (International Monetary Fund) 25, 28, 249 - αποστολή στην Ελλάδα 365-367, 373, 394 Διεθνές Γραφείο Εργασίας (International Labour Office) - αποστολή στην Ελλάδα 420 Διεθνής Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (International Bank of Reconstruction and Development) 86, 308 Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου (Foreign Trade Administration) 159, 161, 165, 166, 184, 185, 199, 233235, 414 Διομήδης Αλέξανδρος 349, 416 Δοξιάδης Κωνσταντίνος 22, 154 δυνάμεις Κατοχής 35, 40-50 Δύση 23, 138 Εθνική Κτηματική Τράπεζα 296, 297 Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 118, 296, 297 Εθνικό Συμβούλιο Ασφάλειας των ΗΠΑ 142, 254 έλεγχος των τιμών 56, 60, 62, 71, 72, 78, 81, 109, 110, 201, 202, 258-260, 370, 373, 388 Ελληνική Επιτροπή του Σχεδίου Μάρσαλ 265-269, 285 Ελληνικός Συναγερμός 24 Ελληνο-Αμερικανική Συμφωνία του '47 144, 148 Ελληνο-Βρετανική Συμφωνία του '46 21, 85-87, 108, 122, 124-126, 144, 145, 152 Εμφύλιος πόλεμος 21-25, 27, 127, 137, 175, 217, 219, 249, 262, 263, 269, 272, 275, 287, 317, 319, 346, 397 ενεργειακό πρόγραμμα 25, 157, 267, 272, 273, 275, 283,284, 291, 326, 332, 345, 379, 386

Ένωση Ελλήνων Εφοπλιστών 247 ΕΠΕΚ (Εθνική Προοδευτική Ένωσις Κέντρου) 342 Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής (Ελληνικής κυβέρνησης και αμερικανικών αποστολών) 166, 233, 311,343 Επιτροπή Οικονομικών και Προμηθειών, '44-'45 53, 67, 71, 123 Επιτροπή Weldon 391 Ερυθρός Σταυρός 36, 39, 40, 47 ΕΣΥΕ (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος) 28 EBASCO 291, 300, 332 ECA (European Cooperation Administration) 329, 359-362, 378, 384, 385 - ECA/Greece 20, 215, 222, 223, 228, 231-237, 248, 249, 259, 265, 270, 271, 274, 275, 282, 285, 288289, 296, 297-304, 308-314, 322, 332, 335, 337, 341-345, 350-352, 355, 362-365, 372, 373, 383-386, 399 - ECA/Washington 200, 222, 285287, 296, 304, 345 Eden Anthony 54 EPU (European Payment Union), Ευρωπαϊκή Ένωση Πληρωμών 25, 329, 336, 403, 407, 415 Exchange Certificate Plan (Σύστημα μεταβλητών ισοτιμιών στο εξωτερικό εμπόριο) 159, 192, 198-200, 206, 207, 238 Export-Import Bank 78, 121, 184, 208, 209 FAO (Food and Agriculture Organization) - έκθεση αποστολής στην Ελλάδα 22, 101, 103, 107, 154, 155, 263, 336 FBI (Federal Buraeu of Investigation) 163 Federal Reserve Bank of New York 203 Federal Reserve Board 339

454

Ευρετήριο GaTT (General Agreement on Tariff and Trade) 25, 336, 373, 415 Gilles G. 301, 308, 309, 311 Gillmor R. 299, 308 Grady Henry 223, 265, 317-321, 329, 339, 342, 345, 346, 363, 365, 369 Gregory Theodore 87, 178 Griswold Dwight 163, 167, 171, 173, 223

Λαϊκό κόμμα 21, 22, 89, 126, 152, 175, 249, 342, 364 λιμός της Αθήνας 34, 39 Λίμπερτις 244, 245, 247 Lapham Roger 369-371, 390, 391, 398 Lincoln Francis 178, 310, 393 Lloyd M.H.S 54 Μακρής Φώτης 249 Μαντζαβίνος Γεώργιος 93 Μάξιμος Δημήτριος 151, 160, 170, 241 Μαρκεζίνης Σπύρος 175, 419 - "μεταρρύθμιση" 24, 340, 395, μαύρη αγορά 35-38, 43-46, 161 Μεταξάς Ιωάννης 77 μισθοί 37, 47, 60, 62, 63, 72, 76, 78, 88, 125, 160, 194-198, 249-251, 258, 352, 373, 374, 388, 400 - αυτόματη τιμαριθμική προσαρμογή 48, 58 - πληρωμή σε είδος 39, 48, 49 - συμφωνία του Νοεμβρίου του '47 196, 350 Μολότοφ Β.Μ. 138 Μπάτσης Δημήτρης 22, 391 Μπελογιάννης Νίκος 22, 391 Μποδοσάκης Πρόδρομος 312, 355

Harriman Averell 363 Henderson Loy 169-174 Hermansen John 344 Hoffman Paul 326, 329-331, 339, 345 Ζολώτας Ξενοφών 51, 53, 70, 76, 266 - Προτάσεις 56-58, 61-63, 68 Θεοτοκάς Ιωάννης 318, 320 ΙΚΑ (Ίδρυμα Κροινωνικής Ασφάλισης) 166, 193, 346, 398 Johns, Έκθεση 415 JUSMAPG (Joint United States Military Advisory and Planning Group), επίσης JUSMAG 216, 222, 319, 361 Κανελλόπουλος Παναγιώτης 109, 170, 171 Καρτάλης Γεώργιος 24, 374, 376, 388, 392, 394, 399 Κεϋνσιανισμός 28, 139, 341 Κιτσίκης Νίκος 412 ΚΚΕ (Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας) 22

Κογκρέσο 27, 28, 141, 142, 144, 163, 179, 216, 223, 321, 385 κομμουνισμός 23-26, 52, 141-144, 153, 172, 217, 219, 331 - "περιχαράκωση του κομμουνισμού" 142 Κορέα 28, 138, 141, 337, 347, 354, 359, 360 κορπορατισμός 28, 139 Κυβέρνηση Εθνικής Ενώσεως 52

MacVeagh Lincoln 142, 170, 171, 178, 223 Mayben Buell 178 Maynard D. 343 McCoy R.E. 400 Monnet Plan 137 Morgenthau Plan 136 ML (Military Liaison), Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή 53, 74 MSA - MSA/Greece 20, 388, 392, 393, 396, 398, 400, 414, 418-420 - MSA/ Washington 392, 394, 396, 404, Νιου Ντηλ 139

455

Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ Νομισματική Επιτροπή 87, 95, 96, 106, 116, 122-124, 160, 161, 166, 198, 248, 340, 351, 384, 399 νομισματική μεταρρύθμιση 382, 383, 384 - μεταρρύθμιση του '44 68, 69 - νέα δραχμή 54-56, 68, 69

πρόσφυγες 24, 181, 182, 238-240 προϋπολογισμός (δημόσια οικονομικά) 22, 36, 41, 42, 46, 47, 50, 55, 57, 59, 61-65, 71, 73, 74, 76-80, 83, 89-91, 96, 97, 119, 121, 123, 151, C47-48) 187-193, ("48-49) 237-243, 305-317, 319, 351-153, 366, 049-'5Ο) 351-353

Neubacher Hermann 42, 47 National Advisory Council 384, 386 NATO (North Atlantic Treaty Organization) 28, 360, 361, 375, 403-405 Nuveen John 223

Packard Walter 335 Patterson Gardner 57, 178 Peurifoy John 363, 364, 385, 386, 390392 Porter A. Paul - αποστολή 96, 97, 123, 124, 147153, 177, 178 - έκθεση 25, 26, 125, 148-153, 165, 199, 204, 217, 219, 221, 266, 267, 313, 341, 417 - πενταετές πρόγραμμα 153-158 Porter R. Paul 343, 345, 349, 362-364, 369 Powell Oscar 166, 346

ξένο κεφάλαιο 29, 221, 307-314, 406 ΟΗΕ (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών) 142, 169 οικονομική ενοποίηση της Ευρώπης 25, 138-141, 231, 288, 329 ΟΛΠ (Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς) 82, 166, 167, 193, 346 Οργανισμός Ανασυγκροτήσεως 22, 48, 154, 156, 157, 208, 266, 336 ΟΤΕ (Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος) 25, 250, 417

Ρέντης Κωνσταντίνος 392 Ρούσβελτ Φρανκλίνος 143 Σβώλος Αλέξανδρος 68 ΣΕΒ (Σύλλογος Ελλήνων Βιομηχάνων) 76, 82, 104, 201, 234, 295, 296, 310, 356, 400, 401 Σιδερής Γεώργιος 71 Σοφιανόπουλος Ιωάννης 172 Σοφούλης Θεμιστοκλής 170-175, 238 Στεφανόπουλος Στέφανος 178, 265 Συμβούλιο Μισθών 340, 366, 370 Συμφωνία της Βάρκιζας 70 σύστημα "κατανομής" εισαγωγών 199, 234 Σώμα Ορκωτών Λογιστών 18, 416

OEEC (Organization for European Economic Cooperation) 25, 222, 229232, 236, 265, 272, 287, 318, 332, 362, 385, 403-407, 418 OSR (Office of the Special Representative) 222, 230, 288, 289, 306, 384, 385, 414 παγωμένες πιστώσεις 399 Πάουερ (Εταιρεία Ηλεκτρισμού Αθηνών - Πειραιώς) 300, 301, 303, 304 Παπάγος Αλέξανδρος 24, 170, 172, 175, 321, 391, 392, 394, 419 Παπανδρέου Γεώργιος 171, 173, 334 Παρασκευόπουλος Ιωάννης 83 Πλαστήρας Νικόλαος 71, 170, 171, 342, 343, 347, 363 Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Ανασυγκρότησης (Σχέδιο Μάρσαλ) 222

Scobie Ronald 53, 71 Schuman Plan 406 Snider D. 311, 312 Sowles 302 Stickney R. 283, 311 Strachan Alan 398

456

Ευρετήριο Τάγματα Εθνικής Αμυνας 174, 179 Ταμείο Αντικαταβολών (Counterpart Fund) 189, 195, 205-208, 241, 253, 254, 265, 269, 271, 272, 290, 319, 322, 325, 340, 344, 352, 367, 377, 387, 390, 397 TEE (Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος) 411-414 Τετραετές Πρόγραμμα '48-52 25, 26, 229, 270-291, 295, 302, 305, 321, 322, 324, 329, 330, 333, 334, 336, 344 Τετραετές Πρόγραμμα '53-"56 418 Τσαλδάρης Κωνσταντίνος 97, 170, 171, 174 Τσολάκογλου Γεώργιος 39 Τράπεζα της Ελλάδος (Κεντρική Τράπεζα) 25, 42, 57, 62, 63, 71, 80, 81, 83, 88, 90, 93, 113-120, 193, 200, 203, 254, 260, 350, 370, 377, 387, 397 Ταουδερός Εμμανουήλ 334

Φιλελεύθεροι, κόμμα 21, 170, 175, 342 φορολόγηση των ελλήνων του εξωτερικού 193, 242, 247-249 φορολόγηση των εφοπλιστών 159, 168, 193, 242-247 φορολόγηση των κατοχικών κερδών 64, 65, 73 φορολόγηση των πλουσίων 241 χρυσή λίρα - πολιτική του χρυσού 55, 57, 61, 69, 87, 90, 93, 122, 159, 177, 201204, 217, 221, 367 - χρυσή λίρα, χρυσός 20, 38, 43, 45, 47, 48, 69, 71, 72, 81, 84, 1 ΜΙ 16, 160, 185, 237, 255-257, 350, 371, 396 Ψυχρός Πόλεμος 26, 28, 138, 143 UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Agency) 22, 53, 62, 68, 70, 72-74, 77-89, 95, 96, 99-102, 106, 109, 116, 121, 127, 140, 144, 151, 152, 159, 184, 189, 192, 238, 241, 333, 336 U.S. Army Corps of Engineers 23, 208211, 229, 290-292

Tennenbaum Edward 381-384, 393, 394 Tercel Charles 233, 234 Turkel Harry 356, 390, 393, 394 υπερπληθωρισμός 20, 41-43, 45, 49, 50, 68, 69, 114 υποτίμηση της δραχμής 24, 87, 221, 340, 349-351, 367, 377, 383, 384, 392-396

VanFleet James 223, 319 Waley David 67, 71 Yost Charles 393

457

«ΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΡΟΥΜΑΝ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ» ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΚΟΥΛΑΚΗ ΤΗ ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΔΟΚΙΜΙΩΝ ΕΚΑΝΕ Η ΟΛΓΑ ΣΕΛΛΑ Η ΕΚ ΤΥΠΩΣΗ ΕΓΙΝΕ ΣΤΟ ΧΡΩΜΟΛΙΘΟΓΡΑ ΦΕΙΟ Ε ΜΗΤΣΙΑΛΗΣ A.R Η ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΕΠΝΕ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΕΙΟ Κ. ΣΤΑΜΟΥ ΚΑΙ ΣΙΑ 0 £ . ΤΟΝ ΜΑΪΟ ΤΟΥ 2004 ΣΕ 2.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ Π Α ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΙΚΟΥ ΟΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΡΑΜΑ